You are on page 1of 472

Prof.

Macit Gkberk

FELSEFE
TARH

REMZ

KTABEV

ANKARA CADDES, 9 3

- ISTANBUL

i n d e k i l e r
<B a sk n n n s z ,

7
k in c i B askn n n s z , 8

LKA FELSEFES (9-137)


.

Y U N A N F E L S E F E S (11-90)
'
F elsefenin D o uu,
D oa Felsefesi, 20
T h ales, 2 - A n a x im a n d ro s, 22 - A naxim enes, 23 - H e rak le ito s, 25 - X en o p h an es,
27 - P arm enides, 28 - E leali Z e n o n , 29 - P 3rthagoras, 31 - E m p o d o k les. 34
A n ax ag o ras, 36 - D em okritos, 38
in s a n F elsefesi, 42
S o fistler, 42 S o k rates, 46
S o k ra tesi O ku lla r, 51
K y n ik le r O k u lu , 52
K y re n e O k u lu , 5
Y u n a n F elsefesinin S istem atik D n em i, 57
P la to n , 57 - A ristoteles, 74

1 .

H E L L E N Z M - R O M A FE L S E F E S (91-137)
A h lak i D n em , 94
lk S e p tik le r. 95 - P y rrh o n , T im on, 95
E p ik u ro s, 96
E sk i Stoa, 102 - K b n slj Z e n o n , ^ - K lean th es, 108
A k a d e m ia plm ci'ii, 109 - A rkesilaos, 109 - K a rn ea d e s, 110
Felsefe rlar A ra sn d a U zlam a, 14
E p ik u ro s u iu k , 114
P eripatos O k u lu , 114
O rta Stoa, 115
p h e c ilik , 117
R om a Felsefsi, 118
Y en p h ecilik , 125
D in D n ^ m , 128
Y e n i - P lato n cu lu k, 131

ORTAA FELSEFES (178- 3)


M A T R S T K FE L S E F E (141-156)
O rta a Felsefesi ile K lt r n n )zelli^leri, 146
A u g u stin u s, 152
S K O L A S T K FE L S E F E (156-178)
Skolastiin lk D n e m i, 159
A nselm us, 161 - R oscelinus, 162
Skolastiin Y kseli D n em i, 165
A lb e rtu s M agnus, 169 - A q u in o lu T h o m as, 170
Skolastiin Son D nem i, 174
D u n s S cotus, 175 - O e k h a m lt W illiam , 176 - R oger B aeon, 177

RENASSANCE FELSEFES (179-246)


G iri, 181
R enaissance Felsefesinin rlar, 88
H m a n iz m , 188
P lalonizn, 193
A risto te lizm , 195
A tc m iz m , 198
p h e c ilik , 199
R en aissan cen D in A nlay, 200
R e fo rm a iio n , 202
D oal />A k im , 206
D evlet ve H u k u k Felsefesi, 208
D oa Felsefesi, 2

2-

17. YZYIL FELSEFES (247- 322)


G iri, 249
D escares, 257
la n setistler. 276 - Pascal, 277
Bayie, 279
H obbes, 280
O ccasionalistler, 286 - C eulincK . 288 - M alebache, 290 S pinoza, 292
L eibniz, 306

18. YZYIL AYDINLANMA FELSEFES (323 - 388)


G iri, 325
T eo rik S o ru n la r, 330
L ocke, 330 - B erk eley ,'339 - H um e, 344 - R eid, 349 - C ondillac, 351
F ransz M aterialistleri. 353
V o ltaire, 355
E n cyclo p ed iste'ler. 357
T h o m asiu s, 359
W o lff, 360
P ra tik S o ru n la r. 361
D in S o ru n u , 361 - A hlak S o ru n u , 368 - K lt r S o ru n u , 378

KANT ve ALMAN DEALZM (389- 4 7


1. K a n t, 391
2. A lm an id ealizm i, 415
F ichte, 417 - Schelling. 427 - H egel, 435
S ch o p e n h au e r, 449

19. YZYIL FELSEFESNDE POSTVZM ve


^ENZE^ AKIMLAR (459-486)
A lm an y a 'd a S p e k latif F elsefeye T ep k i,
H egelciliin zlm esi, 461
A uguste C om te, 464 - John S tu a rt M ili, 471 - H e rb e rt S pencer, 459
D izin , 487
B ibliyografya, 490

B R N C B A S K IN IN N S Z

sta n b u l n iv e r s ite s i E d e b iy a t F a k lte s in d e so n y lla r d a v e r d i im ders


lerin n o tla r m d e e r le n d ir e r e k m e y d a n a g e le n bu k ita p , bir d e r s k ita b
o la r a k a n la lm a ld r. F ilo zo f m e tin le r in in y a n s r a , k ita b n so n u n a e k le
n e n b ib liy o g r a fy a lis te s in d e k i e se rle r d e n d e fa y d a la n la r a k h a zrla n a n bu
k ita p ta , f e l s e f e p ro b le m le r in i zm e n in s r e c in i a n la ta n f e l s e f e ta rih in in
s ta n d a r d la m b ilg ilerin i re n c iy e ta n tm a k a m a c g z n n d e b u lu n d u
r u lm u tu r . B u ra d a , f e l s e f e re tile ri, i te n b a la n tla r v e k lt r o rta m
ile filo z o fu n k i ili in e olan ilg ileri b a k m n d a n g s te r ilm e k is te n m i , f e l s e
f e ta rih in in , e itli r e tile r a ra s n d a k i y a k n lk la r y a d a k a r tlk la r i in
d e n g e e n r itm i b e lirtilm e e a l lm tr . B u a n la y la , p ro b le m le r in
z m n d e k i g e lim e n in b a la n ts h e p g z n n d e b u lu n d u ru lm u , g e r e k ti
in d e g e r iy e d n lm , y a d a R e n a is s a n c e F e ls e fe s iy le 18. Y z y l A y d n
la n m a F e ls e fe s i b l m le rin d e o ld u u g ib i g e li m e b a lc a p ro b le m g r u p
la r z e rin d e g s te r ilm i tir . O rta a F e ls e fe s in in e k s ik li i, R e n a is s a n c e
F e ls e fe s i b l m n d e k i g e n i tu tu la n k a r la tr m a la r la , k s m e n o lsu n , g i
d e r ilm e y e a l lm tr .
K ita p ta , o n b e yaldan b e ri d e r s le r im d e d e n e d i im T r k e n in y e n i g e
li m e le r in e u y a n bir d il k u lla n lm tr . B u b a k m d a n b u lu n a c a k tu ta r s z lk
la r, a k s a k lk v e b a a r s z lk la r , s r f b e n im o la n la r b ir y a n a , b ir k lt r dili
o lm a k y o lu n d a h e n z k e n d isin i a r a m a d u ru m u n d a olan T r k e y e d e bala n m a ld r.

s ta n b u l, E k im 1961

M . G.

lka Felsefesi

I. YUNAN FELSEFES
FELSEFENN DOUU

lka felsefesi deyince, dar anlamnda Yunan felsefesi ile bu felsefe


den domu olan Hellenizm-Roma felsefesini anlayacaz. Belli bir tarih
dnemini adlandran lka kavram, bilindii gibi, genitir: Bu dnem,
ilk yazl belgelerle balar aa yukar drdnc binyldan, sadan
sonra 476 ylnda Bat Roma mparatorluunun kne kadar srer. Bu
uzun zaman aralnda da, birok kltrler doup gelimitir. Uzak Dou
ve Hint kltr evrelerini bir yana brakrsak, yalnz Akdeniz evresinde
balcalarn sayalm: Msr. Mezopotamya (Smer, Akad, Babil, Asur),
Hitit, Fenike, Yahudj, Yunan, Pers, Roma, Kartaca kltrlerini buluruz,
ilka kavram, btn bu kltrleri iine alr.
yle ise, neden lka felsefesi derken, yalnz Yunan felsefesi ile bun
dan tremi olan felsefeleri anlyoruz? Neden binyllarca srm olan bu
an, felsefe bakmndan baarsn yalnz Yunanllara ayryoruz? lka
bir btn olarak ele almak doru olmaz myd?
Doru olmazd, nk, greceiz ki, bugn bildiimiz anlamdaki felse
feyi ilk olarak ortaya koyan, yaratan eski Yunanllar olmutur. Byle bir
felsefe, Kiasik lka ya da Antik a ad verilen, yalnz Yunan ve Roma
kltrlerini iine alan, sadan nce 8. yzylda balayp sadan sonra 5.
yzylda sona eren, demek ki bin yldan ok sren bir tarih aralnn r
ndr. Bundan dolay, u snrladmz biimiyle ilka felsefesine Antik
felsefe de denilir. Buna gre, Antik felsefe denilince: Yunan felsefesiyle
bundan tremi olan Hellenizm ve Roma felsefesi anlalr. te bizim ko
numuz da bu Antik felsefe olacaktr.
Yunan kltryle onun izinde yryenlerin dnda kalan kltrlerde,
hi olmazsa felsefeye benzer bir eyler yok muydu? Elbette vard. nk,
hangi kltr basamanda bulunursa bulunsun, her toplumun, bir yandan


birtakm din tasarm lar mythoslar, efsaneleri, br yandan da bir takim bilgileri vardr. Bu mythoslar, bilinsiz olarak alan ve yaratan > tif hayalgcnden domadrlar; gelenekle kuaktan kuaa gerler, bun
larn kklerinin Tanrda olduuna inanlr, onun iin bunlara olduklar gibi
inanlr. Sz geen bilgiler ise, tek tek kiilerin veya kuaklarn grgle
rinden, pratik amalar bakmndan doa zerinde durup dnmelerinden
meydana gelmitir. Bu pratik bilgiler insana, varln ilgilendiren belli bir
takm doa olaylarna, az ya da ok, egemen olmak olanan salarlar.
imdi sz geen mythoslarda: Bu evren nereden gelip nereye gidiyor?,
Bu dnyada insann yeri ve yazgs nedir? sorularna, bu en s'on sorulara
bir cevap vardr. Bu cevaplar da olduklar gibi benimsenirler-, bunlara hi
bir kuku duymadan inanlr, bunlar yalnz inan konuudurlar.
Ancak, bir yerde ve bir zamanda yle bir an gelir ki, bu yantlar insan
artk kandramaz olurlar, insan, son sorular zerinde artk kendisi de d
nmee balar; din ile gelenein verdii yantlarla yetinmeyip bilmek, an
lamak istediine kendi akl ile, kendi grgleriyle ulamaa alr, ite o
zaman, insann kendi bulduklaryle dinin, gelenein sunduu tasarm arasmda bir atma balar; o zaman insan dinin aklamalar karsnda ele
tirici bir duru alr; bunlara gz kapal inanmaz olur, bunlarn dorusunu,
erisini ayrmaa, eletirmee koyulur.
Pratik bilgiler bakmndan da durum byledir: Burada da yle bir an
gelir , insan, akln ve grglerini, yalnz varln ayakta tutmak iin ge
rekli pratik- teknik bilgiler edinmek yolunda kullanmakla yetinmez olur;
yalnz bilmek iin de bilmek ister, bylece de proxis'in stnde theoriaya.
^ k se lir, dolaysyle bilime varr, ite felsefe byle bir anda, byle bir du
rumda domutur.
sadan nce 6. yzylda Yunan kltr, gerekten de, tyle bir duru.mu yaamtr. Bu yzylda Yunanllar iin kutsal gelenek a kapanmaa
yztutmutu: Din ve gelenein izdii dnya gr sarslm, bunun yerini,
tek kiinin kendi akl, kendi grgleriyle kurmaa alt bilime dayan
mak isteyen bir tasarm almaa balamt.
te felsefenin adn da, kendisini de 6. yzyln Yunan kltrndeki bu
gelimeye borluyuzdur
Bugn bizim de kullandmz felsefe deyimi, Yunanca philosophia sz
cnden gelir. Felsefe, philosophiann Arapada ald biimdir. Trkeye de Arapa zerinden bu biimde girmi. Philosophia beik bir szck
tr, iki szckten kurulmutur: philia ile sophiadn. ilki sevgi, kincisi bil
gelik, geni anlamyle bilgi demektir. Buna gre philosophia: bilgiyi, bilge
lii sevme demektir.
Platonun rencilerinden Herakleides Pontikos'un sylediine gre,
philosophia deyimini ilkin Pythagoras kullanm. Pythagoras kendine philo-

sophos (filozof) dermi. nk, ona gre sophia, bilgelik, eksiksiz doru
yalnz tanrlara yakr; insana ise ancak philosophia, yani bilgelii sevmek,
dolaysyle ona ulamaa almak yarar.
Herakleides Pontikosun bu bildirdiinin doru olduuna inanmak pek
g. Burada sophia ile philosophia birinin karsna yle bir biimde konu
yor ki, bu karlatrma ilerde greceimiz gibi, Sokrates ile Platonun
Sofistlerle savamalarn pek andryor. Gerekten de, Sokrates ile Platop,
kendi bilgisizliklerini bilmelerini, yani neyi bilmediklerini bilmelerini gerek
bilginin kayna sayyorlar, bunun karsnda da Sofistlerin iirme, temelsiz
bilgilerini koyuyorlard. Herakleides Pontikos, philosophia deyimini ilkin
Pythagorasn, hem de bu anlamda, kullandn ileri srerken, retmeni
Platonda grd bu karlatrmann ok etkisinde kalma benziyor.
Ama, Herakleides Pontikosun syledikleri tarih bakmndan doru ol
masa bile, philosophia deyiminin o sralarda kazand anlam ok gzel di
le getiriyor: Buna gre, philosophia durup dinlenmeden bilgiyi, doruyu
arama iidir. Dnme ile olsun deney ile olsun, burada varlmak istenen
ey: dorudur, hakikattir. Felsefe, doruya varmak ister, bunun iin u
rar; eldekilerini bu amac bakmndan boyuna ayklar, eletiren bir sz
geten geirir. Ksaca: philosophia bilgiyi bir sevmedir, ona varmak zle
yiiyle yoluna bir dmedir, onu elde etmek iin bir abadr.
Bunun karsnda: bu bilgeliin, szde eksiksiz olarak, elde bulunduu
na inanma var. Bu da, akl ve gzlemden karlmam olan, olduu gibi
benimsenen bir inan ancak.
Felsefenin adn olduu gibi, kendisini de, ilkin eski Yunanda buluyo
ruz. sadan nce 6. yzylda, o zaman onia ad verilen blgede (Aa-yukar bugnk zmir ve Aydn illeri ile karlarndaki adalar) birtakm d
nrlerle karlayoruz ki, bunlar yaptlarna peri physeos (Doa zeri
ne) karakteristik adn veriyorlar. Bu yaptlar, doann, evrenin bilimsel bir
tablosunu izmek iin yaplm olan ilk denemelerdir, dolaysyle de, din
bir dnya tasarmndan ayrlan ilk felsefe yazlardr. te oniada buldu
umuz bu gelime ile Yunan felsefesi balam oluyordu. Nitekim, grece
iz, bu gelime bizi sonra dosdoru Platon ile Aristotelese, Yunan felsefe
sinin bu iki doruuna ulatracaktr.
oniada karlatmz bu gelimeden nce, hi bir yerde bu eit d
nceler, bu eit yazlar bulamyoruz. Hint kltrnn ok derin dnce
leri saklayan nl Upaniad\aTi bile sk skya dine baldrlar. Bunlarda
da doa zerine birtakm grler var. Ama bunlar, Ionia dnrlerinin
yazlarnda olduu gibi, doann nyarglardan uzak, zgr kalarak bir
aratrlmas olmayp, din asna bal kalarak yaplm yorumlardr.
Yunan felsefesini Doudan gelen etkilerden tretmek denemeleri ya
plmtr. Bu denemelerin daha lka sonlarnda yapldn gryoruz:
13

Yahuder, Yenipythagoraslar, Yeniplatoncular ile Hristiyanlar Yunan


felsefesinin kknn Douda olduu savn yaymlardr, rnein, I.S. 2.
yzylda yaarru olan Numenios adnda bir Yenipythagoras Platon, At
tika diliyle konuan Musadan baka bir ey deildir demitir. Ayrca Eleallarda Hint, Pythagoraslarda in, Herakleitosda Pers, Empedoklesde
Msr, Anaxagorasda Yahudi dininin etkileri lduu ileri srlmtr. G
nmze kadar srp gelmi olan bu denemeler, baz bakmlardan hakldr
lar, ama pek ok zorlamalara da kamaktadrlar. nk varlklarn zii,
yaps zerine zgr > dnce olan Yunan felsefesi, Dou dinlerinden
alnma eitli tasarmlarla aklanamaz. Bunu bilgi konusunda ak olarak
grebiliriz: ilk Yunan dnrleri, birtakm bilgilerini elbette Doudan al
mlardr; bu arada, zellikle geometri bilgilerini Msrllardan, astronomi
bilgilerini de Babillilerden edinmilerdir. Ama, Yunanllarn Doudan al
dklar bu bilgileri, bu bilme gerelerini ileyi ve deerlendirilerinde, Yu
nan dncesinin, baka hi bir yerde bulamadz baarsn ok ak
olarak grebiliriz. Msr geometrisi pratik-teknik gereksemelerden domu
tu: lke iin hayat nemi olan Nilin yllk tamalarn dzenlemek, bunun
iin kanallar amak zorunluu, bu gereksinme, Msr
. . . . or a y a
koyup gelitirmiti. Bylece doan bu geometri, pratie bal olmaktan hi
bir zaman da kurtulamamtr. Msrllar bulduklar geometri teoremlerine
empirik bir yolla varmlard; onun iindir ki, rnein yzeyleri lmede
kullanlan formller, bugnk geometride olduu gibi, birtakm axiom ve
tanmlara dayanan bir sistem meydana getirmiyordu; bunlar tek balar
na, damk bir halde idiler, aralarnda bir balant yoktu, ite Yunanlla
rn bu alanda ulatklar byk baar: Msrllarn para para bilgilerin
den bir sistem gelitirmek, yalnz teknik nitelikte olan bilgilerinden teorik
bir bilim yaratmak olmutur. Thales, Pythagoras, Eukledes byle bir geo
metriye yol aanlarn banda yer alrlar. sralarda Douda ok ilerle
mi olan baka bir bilgi kolunda, astronomide de durum byle: BabiUilerin
nl astronomisi, yldzlara tapan Babillilerin dinine dayanyordu, bu di
nin ve pratiin hizmetinde idi. Yldzlar zerinde yaplan inceden inceye
gzlemler.lnines ve av tutulmalarnn hesaplanmas hep din-vratik ama^;
Ir iindi. Jiu'ada"3a Yunanllar, Babillilerin zengin gzlem gerelerinden
yararlanmlar, ama sonunda, bu pratiin emrindeki dank g e rile rd e n
Anaximandrostan Ptolomaiosa kadarki almalaryle, gkyznn bi
limsel b grnn izen bir teori kurmulardr.
Btn bunlardan gryoruz ki: Yunanllar, doruya ve bilgiye, doru
nun ve bilginin kendisi iin ynelmi olan bir bilimin, bir felsefenin ilk ya*atclardr. Byle bir eyi de bilgiye, bilginin kendisi iin ulamak iste
m e y i-. Eski Dounun hi bir yerinde bulamyoruz. Eski Dou kltr, bil
gi ile ya din bakmdan, ya da teknik bakmdan ilgilenir Msr ve Babil
rneklerinde grdmz gibi. Yunan felsefesinin kklerini Douda bul14

mak iin uramalar, bir yandan Dounun efsanelik bir bilgelii olduu
inancna dayanr; br yandan da ilka sonlarnda Dou ve Yunan bilge
liklerini geni bir din-felsef sinkretizm iinde kartrp eritmek eilimin
den ileri gelmitir denilebilir.
lkada filozof tipini de yalnz Yunanistan'da bulabiliyoruz. Bir yandan
hayatnn en yksek ereini bilgide bulan, bilmek iin yaayan; br yan
dan, edindii bilgileri yaamasna temel yapmak isteyen filozof denilen bu
insan tipi ancak Yunanistanda var. Bir Thales, bir Protagoras, bir Empedokles byle bir insan iin tipik rneklerdir. Eski Dou kltrlerinin hep
sinde bulduumuz bir kurum, Tanr ile kul arasnda araclk eden, dolaysiyle gizli, esrarl birtakm glere sahip olduuna ftamlan kapal rahipler
kast, Yunanistanda hi bir zaman olmamtr. Burada din adam yerine
aratrcy, dnr buluyoruz. Bu dnr tipi de byk bir saygnn ko
nusudur. Pythagoras ve bakalarnda grdmz gibi, bu dnrlerin ad,
zaman zaman baka uluslarn peygamberleri, ermileri gibi bir efsane
ye brnr. Bu dnrler, hi olmazsa balangta, okul ile akademi ara
snda bir ey olan bir evrenin arlk merkezidirler. Burada, retmek ve
renmek iin, birlikte bilimsel almalar yapmak iin birleilmitir; bu
evreler, birer bilim dernei, birer bilim tarikat gibi bir eydirler. Bu d
nemin dnrleri, siyaset alannda da nder roln oynarlar. Balang-
larda bulduumuz bu filozof tipinden, sonra, yava yava, bir yandan: ha
yattan ok kendi dnce dnyasna evrilmi olan bir bilgin, bir aratrc,
bir derleyici tipi Anaxagoras, Demokritos, en sonra da Aristotelesde gr
dmz gibi; br yandan da: daha ok hayata ynelmi bir paratik fi
lozof, bir yaama sanats, bir eitici tipi gelimitir: Sokrates, bu tipin,
btn ilka iin en byk rnei olacaktr. Yunan felsefesinin ancak son
dneminde, Batnn bilimi ile Dounun din kltlerinin karlatklar b
dnemde, daha ok din cokusu ile dolu, kurtuluu tleyen tipi gryo
ruz.
Bu sylenenleri gznnde tutarsak, yani bugnk anlamnda bilim ve
felsefenin beiinin eski Yunanistan olduunu dnrsek, Yunan felsefe
sinin byk nemi kendiliinden belli olur. Yunan dncesi, bilim ve fel
sefeyi yaratan zellii ile, sradan bir tarih aratrmann konusu deildir.
Avrupa kltrnn, btn Bat kltr evresinin kurucu dncelerinin, bu
gne kadar sregelen balca ilkelerinin kayna buras olduu iin, zerin
de ok nemle durulmaa deer.
Yalnz pratie yarayan bilgileri toplamakla, yalnz din gereksemesini
besleyen hayalgcyle ykl tasarmlarla yetinmeyen Yunanllar, temellendirmi, bir birlik iinde derlenip toplanm bilgilere varmaa almlar
dr. Onun iin Yunan felsefesinin tarihi, ilk planda Bat biliminin douunu
15

grmek, renmek demektir. Ama Yunan felsefesi tarihinden, bir de, tek
tek bilimlerin meydana gelilerinin tarihini renebiliyoruz. nk dn
cenin mitolojiden ve gnlk ya/l ytan zlmesiyle balayan bilimin, ken
di iinde de yava yava ayrlmalar balamtr. Bilgi gerelerinin birikme
si ve organik olarak blmlenmesi yznden, balangta yaln ve kapal
bir birlik olan bilimden, giderek, tek tek bilimler ayrlp, az veya ok, ken
di balarna gelimee koyulmulardr*.
Felsefenin Eski Yunanda sz geen bu balanglar, onun sonraki,
ta bugne dein gelimesi iin balca bir l olmutur. Yunan felsefesi,
elindeki yle pek geni olmayan bilgi g e rile rin i bilimsel olarak ilemek
iin gerekli kavram kalplarn aratrp bulmu, pratik-dinl kayglardan ba
msz kalarak dnya zerine olabilecek hemen hemen btn grleri or
taya '
"
Antik dncenin zellii ile tarihinin retici nemi ite
buradadr. Bat kltr evresinin bugnk dnya anlay da, dilleri de An
tik felsefenin varm olduu sonularla ykldr, bu sonulardan yourumutur. Yunan felsefesi, Bat kltr dnya grnn, bu gre dayanan
baarlarn bir ana kaynadr
Yukarda, Antik felsefe ile Yunan felsefesi deyimlerini, yer yer, ean
lamda kullandk, ilkan Yunan ve Roma t a r i h l e r i n i iine alan dnemine
Antik a denildiine gre, Antik felsefenin de Yunan ve Roma felsefeleri
ni kapsamas gerekir. Ama, Yunan felsefesi yannda balbana olan, ba
msz olan bir Roma felsefesinin sz olamaz. nk, greceiz, Romal
lar felsefeye yeni, zgn denebilecek pek bir ey ^atamamlardr; dneleri, hemen hemen, Yunanllarn izdii yolda yrmtr, br yandan,
skenderin seferleriyle Yunan kltr Akdenizin dousuna, ta Asyamn
ierlerine kadar yaylmt. Heenizm (Dou Akdeniz evresinin hellenlemesi, kltrce Yunanllamas) denilen bu srete, tabi, Yunan felsefesi de
Douya ulam ve bylece Dou Akdenizde, en nemlisi skenderiye olan,
yeni bilim merkezlerinin kurulmasna yol amt. Bu dnemn balca d
nrleri, Greke yazan Doululard. Burada da temel Yunan felsefesidir;
ancak, iine, kkleri Douda olan birok dncenin kart bir Yunan
felsefesi.
Yunanllarn siyas tarihinde dnem vardr. Bunlara paralel olarak
Yunan kltr tarihinde de dnem ayrabiliriz: Siyas hayatlarnn ilk d
neminde Yunanllar, ayr boylar, bamsz ehirler halinde, aralarnda sk
politik bir balhk olmadan yaamlardr. Bu ilk dnemde, dnce hayat
da, felsefe de, birbirinden olduka bamsz olan ayr ayr merkezlerde ge ^ a ra d a felsefe b l i hep yan y an a k u lla n d k . Y u n a n lla rd a ph ito so p to a bilim
de dem ek tir. N itek im oul ek'liyle phil sophialar d e n ild i in d e tek tek talim le r anlalr.

16

limi'tir. Buralarda, ayn zamanda siyas bir rol de oynayan dnrler


sivrilip bir felsefe geleneinin ilk temellerini kurmulardr. Bu dnemin
sonlarna doru gezici birtakm retmenlerin ortaya ktklarn, felsefe
bilgilerini ehirden ehire tadklarn gryoruz. Pers savalarm kaza
nlmas Yunanistan'n siyas hayatnda ikinci dnemi amtr. Bu dnem
de Yunanllar aralarnda az-ok siyas bir birlie ulatklar gibi, kltr ba
kmndan da bir birlie varmlardr. Atinann bulunduu Attika blgesinin
Yunan kltr hayatnda nder duruma gemesi bu dnemde olmutur. Bu
arada Atinada meydana gelen iki byk felsefe sistemi, Platon felsefesiy
le Aristoteles felsefesi, kendilerinden sonraki zamana, ta gnmze dein,
ynverici bir etkide bulunmulardr; yle ki, bu etki olmakszn Bat dn
cesini tasavvur etmee imkn yoktur. Aristoteles skenderin retmeni idi.
skenderin seferleriyle de Yunan siyas hayatnn nc dnemi balam
(Hellenistik dnem), bu arada Yunan dnce hayat yeni merkezler ka
banm, bunlarn karsnda Atina yava yava nemini yitirmitir.
Dardan bakdkta, Yunan felsefesi byle bir gelime geirmitir. Bu
felsefenin ele alp iledii konular bakmndan gelimesini grmek istersek,
unu buluruz: 1. lk dneminde-Yunan felsefesi hemen hemen btnyle
d doaya, cisimlerin dnyasna ynelmi olan bir doa felsefesidir. 2. BuncraTTsonra insana kar uyanan ilgi, klasik dnemin geni sistemlerine yol
am tr. Bu sistemlerde Tanr, insan ve doa, bir dnce bglants in:
de kavranmak istenmitir. 3. Aristoteles'in kendi felsefesiyle okulunda geli
en ve biriken ok zengin bilgi kadrosu, tek tek bilimlerin bamszlna,
her bilgi k olu zerinde ayrca almalara yol amtr. Bundan sonra, her
eyi, butun Konular iine almak isteyen bir sistem yerme: aralarnda git
tike ayrmlaan bilimlerin bir karmaas gemitir. Felsefe kendini bu
balantdan ayrm, onun payna dnya ve hayat grleriyle ilgili genel
sorunlarla uramak dmtr. Aristotelesten sonraki felsefe, her eyden
nce, doru yaay gsterecek, gnlleri doyuran bir dinya grne ula
tracak yolu a ra yan bir retidir. Bu zellii ile de, az veya ok pratik bh*
felsefe, aydnlar iin de dinin yerine geen bir felsefe olmutur. Bu geli
me, Antik felsefenin son dnemine bir geittir. 4. Bu son dneminde Antik
f elsefeye gittike daha ok din eler karmtr. Bunlarn arasnda Doudan gelenleri de vardr: Bu arada Hint ve Msr dinlerinin birtakm g
rleri, baz Antik dnrlere zlenilen rnekler gibi grnmtr. En so
nunda, ynlarn din gereksemesini daha iyi karlayan Hristiyanln or
taya kmasyle bu dnem de kapanm, bylece Antik felsefe de sona er
mitir.
Antik felsefeyi rendiimiz balca kaynaklara da bir gz atalm:
a. lk Yunan filozoflarnn yaptlar ancak fragmentler (paralar) halin
FT 2

17

de kalmtr. Bunlar da, sonralar yaam olan yazarlarn yaptlarnda


alntlar (citationlar) olarak buluyoruz*.
b. Platon ile Aristotelesin en nemli yaptlar elimizde bulunmaktadr.
c. Eski Stoaclar, Epikurosular ile Septiklerden de yine ancak birtakm
fragmentler kalmtr.
. Daha sonraki dnemden elimizde bulunanlar unlardr: Roma Stoa
smdan Seneca, Epiktetos, Marcus Aurelius ile Ciceronun; Septiklerden
Sextos Empirikos ile skenderiyeli Philonun yaptlar; Yenip ythagoras
literatrden kalntlar; Plotinosun Enneadlar; Yeniplatoncularn baz ya
ptlar zellikle Prpklosun; Yeniplatoncularn ve bakalarnn Platon
ile Aristotelesin yaptlar zerindeki yorumlar (kommentarlar).
Bu orijinal yaptlar yannda lkada bir de felsefe tarihleri var. Bu
konuda ilk denemeyi Aristotelesin yaptn gryoruz: Aristoteles, kendi
sinden nceki filozoflarn grlerinden, sras geldike, uzun uzun sz aar.
Metafizikinin banda, kendisinden nceki felsefenin tarihine toplu bir b a
k var ki, Sokratesten nceki filozoflar bilmek bakmndan byk bir
nem tar. Aristotelesin rencilerinden Theophratos da, eski filozoflarn
grlerini anlatan bir felsefe tarihi yazm, yalnz, bunun, yazk ki, an
cak kk bir ksm gnmze kadar ulamtr. Theophrastos, doxograflar
literatr denilen tr balatmtr. Doxograflar, filozoflarn problemler
bakmndan grlerini anlatrlar.
Doxograflann yannda, bir de, felsefenin tarihini, fzoflarin yaamla
r bakmndan anlatan biograflarn yaptlar var. Bunlardan kalanlardan
en nemlisi, en nls, .S. 220 sralarnda yaam olan Diogenes Laertios
un kitabdr. Bu yapt, bir eit derlemedir, eitli kaynaklardan derlen
mitir, kaynaklarn eskilii deimektedir.
Felsefe, varolanlar zerinde bilinli, planl bir dnmeden domutur.
Otedenberi cevaplar yalnz dinden, mythostan edinilen birtakm sorunlar,
bir zaman gelip de eletiren bir dnmenin ve gzlemenin konusu yapln
ca, felsefe tarihi de balamtr. Bu sorularn banda da: Varolanlarn k
keni, dolaysyle evrenin (kosmosun) meydana geliiyle insann bu dnya
daki yeri ve devinin ne olduu sorular gelir.
Bilimsel-felsef grn din grten ayrlp domas, tabi, birdenbi
re, hi geitsiz olmamtr. Nitekim bir yandan, Yunan doa filozoflarnnilk dnme denemelerine birok mitolojik enin kartn gryEz;
br yandan da, en eski filozoflarn rlna^iizerire adn tasvan vaptla*
H errnann D iels, b u frag m e n tle r D ie F ragm ente der V o rso k ra tike r (Y unanca-A lm an
ca) a d l eserin d e b ir a ray a getirm itir. W a lth e r K ra n z da ,bu esere d a y an a rak , fragm entle rin en nem lilerini T iirkeye k a z a n d rm tr: A n tik Felsefe, sta n b u l niversitesi E d e
b iy at F ak ltesi yayn, sta n b u l 1948.

18

ryle mythoslar ve Tanr masallar arasnda bir arabasama buluyoruz:


Bu arabasamak da eski ozanlarn theogonia\an (Tanrlarn douu) ile
ksomogonialardr (Evrenin douu). Bunlarda tanrlarn, yartanrlarm,
insanlarn meydana gelii zerine birok eyler anlatlr. Aristoteles, Metafizikinin birinci kitabnda, ilk felsefe tarihi denemelerinden biri olan bu tas
lakta, bu En eskilerin ,yani eski ozanlarn, bu konular zerinde eski
ffiozofTarcIin d ah ao n ce dsnmiis olduklarn, yalnz, bilimsel olarak deil de, dine bal kalarak dndklerini svler.
En eskileriin tipik rnei olarak Hesiodosu alabiliriz. Hesiodos'un
Theogonia adl yaptnn banda Khaos kavram yer alr. Bu da, felsef dsncenin uyanmaa baladn gsteren ilk belirtidirHesiodosa gre, ba
langta Khaos vard. Khaos, trevi bakmndan, esneyen boluk demek
tir. Bu da. bize, hilii, bo uzay, zaman, sonra kendisinden btn varo
lanlarn oluaca o dzensiz, karmakark yn dndryor. Bu, varo
lanlardan nce gelmi olan ve varolanlarn kendisinden domu olduklar
hilii, kavram olarak belirlemek iin yaplm olan ilk denemedir. Bu de
nemede. salt ds'ince ile bir sev saptanmak isteniyor; burada mythostan
bir ayrlma, iin iine tanrlar vb. kartrmama eilimi var; Hesiodos bu
rada inanlarn bir yana brakmak, gelenek-grenekten edindiklerine da
yanmamak istiyor. Hesiodos, Khaosun yanna iki g, iki ilke daha koyu
yor: 1. Gaia: Geni gsl yer, dourucu ilke, 2. Eros: Dourtucu erkek
ilke. Bu iki g de, kiilii olan, insanms birer varlk ile kii olmayan, salt
kavram arasnda bulunan eylerdir, ite, bu nden Khaos, Gaia ve
Erostan sonra tanrlar ve nesnelerin okluu meydana gelmitir: Khaos,
kendisinden Erebos karanl, geceyi ile A'therosu aydnl, gnd
z ortaya karmtr; Gaia da barndan g, denizleri ve dalar ya
ratm tr; gk ile yer de, tanrlar soyunu meydana getiren ifttir.
Sz geen dnemde Kosmos (evren), nereden gelip nasl olumutur?
sorusu yannda, zerinde durulup dnlen ikinci ana soru insann bu
dnyadaki yeri ve devi nedir? Doru olan yaay hangisidir? sorusudur.
Baka bir deyile: Kosmogonia zerindeki dnceler yannda, bir de ethk
zerinde dnldn gryoruz. Bu dncelere de, ilkin, Yedi Bilgenin
zdeyilerinde, tlerinde rastlyoruz*. Yedi Bilgenin kalan szlerinden
bir iki rnek: Atinal Solon: in sonunu dn; Korinthoslu Periandros:
fkeni yen; Lesboslu Pittakos: Hi bir eyde ar olma. Bunlar, gr
lyor ki, doru, akllca yaamak iin birtakm tler. Obr yandan Yedi
Bilgenin dncelerinde tanrlar da ahlk gler ve hak ile kanunun ko
ruyucular olarak belirtilir. Ama bu arada eski mythoslar da yinelenir: Tans Y edi Bilge nin k im ler o ld u u n u g elen ek ten tam o la ra k renem iyoruz. E n o kT h a .!es, Bias, P itta ko s ve S o /o n u n a d la r geiyor. B u n lard a n T h a le si b ir y a n a b ra k rsa k , te
k ile r bilim sel d n c e n in k atk sz tem silcileri deildirler.

19

n la r pek ok insana benzetilir. Yedi Bilge de, Kosmogonia ozanlar gibi, bir
geit dneminin tipleridir. Onlarda olduu gibi bunlarda da, mitolojik fantazi ile bilimsel-bilinli dnce yanyana bulunup birbirine karrlar.
Theogonia-kosmogonia ozanlarnn anlattklar ile Yedi Bilgenin zde
yileri felsef dnceye bir hazrlktr. Ama bundan sonra bimsel dn
ce boyuna din-mitolojik elerden syrlacak, gittike kendi arnm bii
mine yaklaacaktr.

DOA FELSEFES
Thales
Bilimsel dncenin greli olarak en arnm biimiyle kin Miletli Tha
lesde ortaya ktn gryoruz. Thales, dar anlamyle felsefe tarihinin
banda bulunan dnrdr. Onun iin Yunan felsefesi dolaysyle de bu
felsefeye dayanan Bat kltr evresinin felsefesi Thales ile balatlr.
Nitekim Aristoteles de, Metafizikindeki sz geen felsefe tarihi taslan
da, iki filozof olarak Thalesi ele alr.
Thalesin doup yetitii Milet ehri eski oria kolonilerinden biridir*.
onia blgesi, M.. 5. yzyl balanglarndaki Pers istilsna kadar, eski
Yunan dnyasnn kltrce en verimli paralarndan biri olmutur. P ara
larndan biri diyoruz, nk eski Yunan dnyas deyince, anayurt olan bu
gnk Yunanistan ile, zellikle Ege Denizi evresindeki, Gney talya ve
Kuzey Afrikadaki koloneri yerleme yerlerini iine alan bir btn
anlalr. Yunanllarn bir ksm M.. 10. ve 9. yzyllarda anayurttan da
rya gp sz geen bu kolonileri kurmulardr. te bu kolonilerden onia
ehirleri felsefenin ilk beii olmulardr. Greceiz ki, yalnz Thales deil,
ondan sonraki k dnrler de burada yetimilerdir. Dorudan doruya
Milet rmdan olanlardan baka, Herakleitos,. Pythagoras, Xenophanes
hep bu blgedendirler. Bat Anadolunun bir paras, yalnz felsefenin.deil,
Yunan kltrnn birok alanlarnn ilk ieklendii yerdir de. rnein
Homerosun kendisi de, trkleri de bu blgede domutur; Yunan heykel
ve mimarisinin ilk antlar burada olumulardr. Bu blge en parlak an
6. yzylda yaam, Pers salgn ile de nemini yitirmitir. Milet ehrinin
kendisi de 494 ylnda Perslerin eline gemitir.
Thalesin hayat ve felsefesi zerine bildiklerimiz hei az, hem de pek
gvenilir deil. Thebaiden oniaya gelmi bir ailedenmi. nl Atinal ka M ilet (M iletos), z m irin g neyinde, Ske-M i!s y o lu n u n b a tsn d a , b u g n k B alat
k y n n b u lu n d u u yerd ir. E sk id en d en iz kys im i, B yk M enderes n e h rin in yd
a m u rla r y z n d en d e n izd en ayrlm .

20

nunkoyuct Solon ile Lidya Kral Kroisosun ada. Asa-yukar 625-545


yllar arasnda yaam olduu sanlyor. 585 ylndak gne tutulmasn n
ceden hesaplayp haber vermi. Gne tutulmasn hesaplamasnda Babillilerin astronomisine herhaldepek ok ey borlu olsa gerek. Msrda da bu
lunduu syleniyorsa da, pek belli deil. Yalnz Msrllarn geometrisinden
ok ey bildii anlalyor. Birtakm geometri teorelmerini bulmu olduu
da sylenir. Aristotelesden reniyoruz ki, Thales suyu, sv olan, arkhe,
yani her eyin ba, kk, ilkesi sayyormu. Onun felsefesinin z bu imi.
Her ey sudan trer, yme suya dner. Dz bir tepsi gibi ,olan yer de su s
tnde. sonsuz Okeanosta yzer.
Thalesin retisi, kolayca grlebilecei gibi, mythos ile bsbtn il
gisiz deil. rnein burada keanos sz geiyor. Yunan mitolojisinde Okeanos (Okyanus) tanrlar ile insanlarn babasdr. Sonra Thales suya tan
rsal diyormu. Bu da mythosun etkisini ayrca gstermektedir. retisi
ne mythos bylesine kartna gre, Thalese neden felsefenin babas de
niyor? Onu felsefenin babas yapan, doa grsn denenlere ve bu de
neyleri dnce ile ilemeye dayatmak istemesi, buna girimesidir.
Thalesi ilk planda ilgilendirmi olan konular, gkyz ile yeryzndeki olaylardr. Bunlarla urarken, suyu baa koymas, ke saymas, belki "
3e ,deniz kysnda doup bymesinden ileri gelmitir. Sylendii gibi, M
sra gitmise, Nil nehri dolaysyle suyun nemini ayrca orada da grp
anlamtr. Btn bu gzlemlerden o, suyun hem yapc, hem ykc gcn,denizin sonsuzluk ve tkenmezliini vb. karm olabilir. Ama bu gzlem
lere bir dnce de temel oluyor: Doay aklamak iin giriilen bu en eski
denemelere soyut olarak dile getirilmi olmasa bile belli bir dnce
klavuzluk etmektedir; bu da: Hiten hi bir ey meydana gelmez dn
cesidir (Aristoteles bunu hakl olarak belirtiyor). Bundan dolay kendisi
meydana gelmemi ve yok olmayacak olan bir varl her ey in i W neSen
olarak kabul etmek gerekiyordu. Meydana gelmemi ve yok olmayacak olan
varlk d a , kpnHi kpndisivle zde kalan, kalc olan bir anamaddedir. arkhe
air. Thalesin gznnde bulundurduu da madd bir varlk olan sudur. Suya
anamadde (arkhe) deniyor, her ey kendisinden olutuu iin. Her ey su
dan, bu anamaddeden kt iin de, ondan kurulmutur. Bu arkhe (ilk, te
mel madde) kavram greceiz, ancak Thalesten sonraki gelimede yava
yava aydnlanacaktr. Thalesin retisi bu bakmdan henz bir balang
tr, bir ilk admdr.
Thalesin kendisi yalnz arkhe sorunu zerinde durmutur. Nitekim son
ralar ileriye srlecek bir soruyu, Bu ilk-maddeden nasl ve niin birtakm
eyler meydana geliyor? Anamadded~e~ne oluyor, pp gecvc-ktrtunclan nes
nelerin okluu douyor? sorusunu Thalesde henz bulamyoruz. Bunu da
anlamak g deil. Thales ile onun hemen ardndan gelenlerin retilerine
bugn hylozoizm deniyor, (Yunancada hyle = madde, zoon = canl demek-

tir, dolaysyle canl madde anlay). Demek ki, Miletli filozoflar doay
aklamalarna temel olarak canl bir maddeyi almlardr. Ancak bu kav
ram yanl anlamamaldr. Thales, bu anlaynda, canl ile cansz arasn
daki kartl ortadan kaldrp bunlar daha yksek bir birlik iinde kavra
tacak bir kavram ileri srmee kalkmyor. Bu kartlk onun iin henz bir
sorun deil. Szn ettii madde onun iin kendiliinden canldr. Bu mad
de kendiliinden deiebilir, trl biimlere girebilir, yaratc bir ey bu.
Thalesin her ey tanrlarla dolu demi olduunu Aristotelesten reniyo
ruz. Bu da u demek: Her ey canldr, her ey, iinde tanrsal bir yaratc
gc tayan su ile doludur. Thales bir de mknats ile elektriklendirilmi
kehribarn ruh tadn sylermi. Mknats gibi etkin olan her ey yara
tcdr, canldr, ruhludur. Ancak sonralar birbirinden ayrdedilecek bu
canl ve ruhlu kavramlar, ilkin zdetiler ve balangta anamaddenin deime yeteneini anlatmak, bundan eitli varlklarn nasl meyda
na geldiini aklamak iin kullanlmlardr./

Anaximandros
lk filozoflardan kincisi Anazimandrostur. O da Miletli. Thalesten bir
sonraki kuaktan. Onun rencisi, sonra da ardl (halefi) olmu. Gne
saatini bulduu, ilk haritay izdii sylenir. Peri physeos = Doa zerine
adl bir yapt varm. Bu konuda bu adla yazlm, ilk yaptm b.
Anaximandros da. Thales gibi, arkhe sorunu zerinde durmutur. O da
varolanlarn kkeninin, anamaddenin ne olduunu soruyor. Ona gre ilk
maddenin sonsuz, tkenmez olmas gerekir, nk ilk-madde sonsuz yarat
masnda snrsz ve tkenmez olduunu gsteriyor. Thales de yeri evreleyen
sonsuz ve snrsz Okeanosta anamaddeyi bulmutu. Ama sonsuz kavramn
ilkin ak olarak belirleyip bunu maddeye ykleyen Anaximandros olmustur. Bu sonsuz ilk-maddeye o Apeiron (~ snr olmayan) adn vermitir.
Ancak, Anaximandros anamaddeye yalnz sonsuzluk niteliini yklemekle
kalmyor, daha da ileri gidiyor: jlk madde yalnz sonsuz deildir, sonsuz
olandr da; nk ona, daha yakn olan baka bir belirlenim yklenemez.
Thales ilk-maddeyi su ile, demek ki belli, bilinen bir madde ile bir tutmu
tu. Anaxunandrosa gre ise, bunu yapamayz, nk her belli, belirli ey
sonlu ve snrldr da, yani kart ile snrlanmtr: Scak souk ile, sv
olan kat olanla, aydnlk karanlkla vb. snrlanmtr. Her belirli olan, dolaysyle sonlu ve snrl olan ey, meydana gelmi olan bir eydir scak
souktan, sv katidan oluur ve yeniden kartna dner. Bylece, birbi
rinin kart olan eylerden biri teki karsnda zaman zaman ar basar;
bu da, bunlarn iinden ktklar sonsuz ariamadde iinde yeniden arnm a
larna kadar srer.
22

Apeiron anlayndan Anaximandros ok zgn bir doa gr geli


tirmitir: Apeirondan nce scak ile souk olumutur. Scak balangta
souk ve karanlk olan (biimlenmekte olan yeri) bir alev kresi olarak
bir kabuk gibi sarmt. Souktan iki kart: kat ile sv domutur. Sv"'
5an7~veri evreleyen alev kresinin scakl yznden, buular ykselip
alev kresini halkalara, atele dolu olan hava tekerleklerine blmlerdir.
Bu tekerlekler de birtakm deliklerinden gne, ay alevler saarlar.
Bylece hava (buu) ile atein birlemesinden gk mevdana gelmitir,-Xgr,
Thalesin dnd gibi, dz tepsi biiminde deil, bir silindir, yuvarlak
bir stun biimindedir ve bolukta serbest olarak durur; gk de yerin etra
fnda dner. Yer nce denizle kapl idi, yeryznde ilk meydana gelen can
llar da, suda yaayan, balk gibi yaratklard. (Anaximandros deniz hay
vanlarnn fosillerini herhalde grm olacak), insan da. sonra, bala ben
zeyen bu ilk canllardan tremitir; nk yardma muhta bir ocukluk
a geirmek zorunda olan insann, yeryznn bu ilk devirlerinde yaa
m olmasna olanak yoktur..
Anaximandrosun bu aklamalarndan aka unu gryoruz: Doada
karlatmz eitli ve karmak olaylar, burada tek, yaln bir temele
balamak denemesi yaplmaktadr. Anaximandrosu tam bir dnr yapan
da budur; bu yalnlatrc aklama denemesi, onun gerekteki okluu
dncede bir birlie balamak istemesidir.

Anaximenes
Milet okulunun, bu ilk doa felsefesi rnt nc ve sonuncu d
nr olarak da Anaximenes gsterilir. Anaximandrosun rencisi imi,
ondan bir kuak da genmi. Yapt, lkan ge dnemlerinde de bilmiyor
mu.
Anaximenes de arkhe sorunu zerinde durur; o da, Anaximandros gibi,
anamaddenin .bu varlk temelinin birlikli ve sonsuz olmas gerektiini sy
ler. Ama hu sonsz sevi, o da .Thales gibi, belirli bir eyle bir tutar: ona
gre ilk-madde havadr. Hava, sonsuz bir hava denizi olarak evreni kua
tr ve ver de bu hava denizinde dz bir tepsi gibi vzer. Dnmede atlgan
olma bakmndan Anaximenes, Anaximandrosa yetiemiyor. Soyut bir ilke
olan Apeironun yerine somut bir eyi, havay koymakla, doa tasarm da,
Anaximandrosunkine gre, bir gerileme saylabilir felsefe bakmndan.
Yalnz Anaximenesin iki anlay va ki, felsefeye iki yeni gr ola
rak girip yerlemilerdir:
1.
Anaximenes bir hava (soluk) olan ruhumuz - psykhe - bizi nasl
ayakta tutuyorsa, bunun gibi, btn evreni - kosmos - de soluk ve hava sa
rp tutar diyor. Bylece. ruh kavram felsefede ilk defa olarak ortaya k23

oluyor. Burada r uh, insann canl vcudunu ayakta tutan, daha dorusu
h a r a d a tutan, onu canl klan, onun cansz bir yn olarak dalmasn
nleyen seydir: burada ruh, yaam di^e, canl vcudu canszdan ayran
diye anlalyor ve soluk ile bir tutulduu iin, madd bir ey olarak dnlyor tabi, imdi nasl hava - soluk - olan ruh, insann vcudunu cansz
bir madde olarak dalmaktan koruyorsa, bunun gibi, hava da evrenin b
tnn, onun dzenini ayakta tutar. Hava: canl, canlandran sev, etkin olan
bir ilke. Onun bu canll, etkinlii olmasayd, evren, sadece, l, dalan
bir yn olurdu; boyuna yeni biimler alan, kendini canl olarak detiren
yaratcTbir varlk olmazd.
2.
Btn nesnelerin kendisinden km olduu ruadde, ana-madde kav
ramnn yava yava belirdiini yukarda syledikti. Bu madde, nce,
Thaleste olduu gibi, kendinden deimekte olan bir canl varlk gibi d
nlr ve bu arada cansz madde ile canl arasnda bir ayrma yaplmaz. Bu
ayrma, ilk olarak, Anaximeneste belirmee balamtr, o, anamaddenin
canl olmas gerektiini dnmekle, madde kavramnn belirlenmesine
doru nemli bir adm atm oluyordu. Thales, suyu sadece cansz bir mad
ae deil de, canl gibi deiebilen bir varlk sayd iin, bu anamaddeden
nasl oluyor da veya n e ^ ib bir srele nesnelerin okluu meydana geTe^
biliyor? sorusunu sormak gereksemesini duymamt. Anaximeneste ise,
bu soru artk ortaya konuluyor. unk Anaximenes havay hayatm ve ru
hun asl maddesi saymakla, genel olarak madde kavram da, kendisinde bir
eyler olan, bir eyler geen madde kavram belirmi, bununla da bu mad
<lede olup bitenler zerinde, maddedeki sre zerinde bir dnmeye yol
alm oluyordu. Gerekten 7naxTmehes'_Bu soru zerinde durup duunmtr. Kendi kendisiyle ayn kalp deimeyen, bununla birlikte bir yn
kla giren anamaddedeki bu sre, bu deime nasl oluyor? Anaxmenes
in rettiine gre: Hava ,younlama ve gevemesi ile eitli nesnelere d
nr: genilemesi ve gevemesiyle ates olur: vounlasmasvle r z g ^ ^
bulutlar meydana gelir; bulutlardan su, sudan toprak, yksek bir youn
lama derecesinde de taslar meydana gelir. Bylece, ate, sv ve kat
maddenin bu ana biimi, z ,bakmndan hep kendisiyle ayn kalan
tek bir anamaddenin eitli younlama ve geveme e v re le rin d i baka bir
ey deildir. Btn varolanlar bu anamaddeden kurulmulardr ve her ey
onun bu anlatlan deimeleri yznden oluur.
Anaximenes, Milet okulunun son filozofudur. Milet 494 ylnda Perslerin eline geince, bu rn buradaki gelimesi de sona ermi oldu. Ama,
Ionia doa felsefesi, ksa zamanda doduu ehrin uurlar dna da tat:
Anaximenesin verdii biimiyle baka yerlere yayld. Nitekim Herakleito$,
Pythagoras, Xenophanes Miletlilerin retisini biliyorlard ve onlarn araelliiyle bu felsefe, sohra Gney talya ile Yunan anayurduna da ulaaaktr.
24

Herakleitos
ionia filozoflarndan drdncs, Milet'e uzak olmayan bir kentte.
EpKesosta dupyetimi olan Herakleitostur Asa-yukar 540-480 villai- arasnda yaad hesaplandna gre2, Herakleitos Miletli filozoflardan
daha gen, Ephesosun aristokrat bir ailesinden. Yalnz soyca aristokrat
deil, dncesi de a r i s t o k r a t . Yapt cok. gc anlalr, karanlk bir slup
ile, zdeyiler biiminde yazlym. Onun iin ilkada ona Karanlk HeraEfetos denmitir. Bu karanlk, dncelerinin bulanklndan ya da bun
lara uygun anlatm biimini bulamayndan ilerigelmez; o, bu karanl bi
le bile yapm, belki de yaptn ok kiiler okumaa kalkmasnlar diye.
Yurdunun politik-sosyal gelimesini beenmeyip keye ekilen, bu yalnz
l iinde varlklarn zn kavramaa alan.Herakleitos.
hor g
rr. Ona gre yn anlayszdr, her eyin d ynne taklp kalr, bos
inanlar iinde yuvarlanp gider,
Herakleitosun da balca ilgisi, Miletliler gibi, varlk sorununa ynel
mitir. da, z varln btn deiiklikler iinde birliini yitirmeyen o ger
ek varln, o anamaddenin (arkhe) ne olduunu aratrr. Ona gre, ev
renin temel maddesi atestir. Ates. btn varolanlarn ilk gerek temelidir,
btn kartlarn birliidir, iinde btn kartlarn eridii birliktir.
Varlk sorununa verilen bu yantta, Milletlilerinki ile, bir Anaximenes
inkiyle karlatrlrsa, pek bir yenilik yok. Burada bir maddejyerine baska bir madde, hava yerine ate konmaktadr. Ancak, Herakleitosun bu savm kantly yakndan incelendikte, onun dncesiyle Miletlilerinki ara
snda tepelli bir ayrlk olduu grlr,/ Miletli filozoflar anamaddeyi kailc. kendi kendisiyle zde bir ey, doann deimeyen tz savyorlard.
Onlar iin bu kalc tz, doada en temelli, en nemli olandr, gerek physis,
asl doa budur, bu deimeyip kalan eydir. Buna karlk Herakleitos. u
nu belirtmekten usanmaz: Evren boyuna akan bir sretir, ba sonu olma
yan bir deimedir, hic durmayan bu deime iinde kalan, srp giden hi
bir ey yoktur. Fanta rei - her ey akar: bu onun anagr. ite atein
ilk-medde (arkhe) olduu dncesine de Herakleitos buradan varyor. Ornein bir tahtay yakp kemiren alevin, yankndan bakldkta, boyuna iler
leyen bir sre olduu grlr] alev, tahtay boyuna yakp kemirir, onu
boyuna duman ve buuya evirir. Evren de byle tkenmez canl bir ate
tir, srekli bir yanma srenidir. Daha dorusu, dnml (periodik) bir S
retir bu. Bunda, srekli olarak, bir yoku yukar karan, bir de yo
ku aa indiren yol vardr. Evren ateten meydana gelmitir ve burada

1 E phesos (E fes), b u g n k S eluk, M iletin kuzey d o u su n d a.


2 Bu h e sa p la r kesin deil; b u ilk d e v irler iin bilgim iz h e n z k a ra n lk , k o p u k k o p u k

25

-olup bitenlerin sonundaki bir Byk YU da yeniden ate tarafndan kemi


rilecektir - yeniden domak iin. Bu, bylece, nbetlee, dnml olarak hi
tkenmeden srp gider.
Bu srekli olu iinde durucu, kalc bir ey bulduumuzu sanrsak. Herakleitosa gre, bu, bir yanlmadr, bir aldanmadr. Ayn rmakta iki kez
ykananlayz, ikinci kez girdiimizde bu rmak bsbtn baka bir rmak
tr artk. Bu arada akp giden sular onu baka bir rmak yapmlardr. Iarmzda ayn eyin bulunduunu sandmz her yerde durum byledir.
Kalc eyler varm sansna kaplmamz, deimenin kuralsz deil de,
belli bir dzene, belli bir l ve yasaya gore olmas yzndendir. Bu~oIuye, bu yasaya Herakleitos Logos diyor. Evrende egemen olan yasadr,
dzen ve akldr (Logos)/
Evren bize, bir yandan srp giden bir devinme, br yandan da kar
t eylerin sonu gelmez bir sava olarak grnr. Bu karsar ile bunla
rn arasndaki sava olmasayd, evrende nesneler de olmazd, nk nes
neler, dnml ilerleyen bir yanma srecinin evreleridir, savaa egemen
olan, yasann kartlar uzlatrmasndan meydana gelmi olan uyumlardr,
birliklerdir. Dolay isiyle, sava her eyin babasdr; savas kaldrrsak
dnyadaki btn eyler de ortadan kalkar.
Evrenin bu yasasn. Logosu bilmek, tam m ak akln devidir. Logosu
tanyp renen kimse de doadaki bu akl yasasn kendi eylemine de
l olarak alacaktr: eylemine akl klavuz yanm akla da bu kimse, genele balanm olacaktr bunlar, Herakleitosun, metafiziinden kard
ahlk grleri.
Evrende ,tanrsal bir akln (Logos) egemen olduu retisi ile Herak
leitos pantheizme yaklamtr. Geri pantheizm, Sokratesden nceki b
tn doa filozoflarnn az veya ok bir zelliclir; ancak pantheizm Herakleitosta Miletlilerden daha bir bilinli olarak belirmektedir. Bu pantheist lo
gos retisiyle Herakleitos. sonra. Stoa felsefesine rneklik edecektir; Stoallar onu, kendierinden nceki filozoflarn en by sayacaklarda.
Durup kalan bir v a r l u u D m a H if i- sadece bir olusun olduu, her nesne
nin srekli bir deime iinde bulunduu ve bu arada kartlarn iine ald
retisinden, bir obie iin salt doru bir yargnn olamaycrmnPcsiT
sonucu karlabilir: nitekim Sofistler bu sonucu karp phecilie v ar
mlardr. Herakleitosun kendisi hi bir yerde bu sonucu karmamtr.
Ama onun rnda yryenler buna doru gitmi gibidirler. Bunun dnda
bunlar, ustalarnn retisine nemli bir ey katamama benziyorlar.
Herakleitosun retisinin tam kartn Elea adn t a y a n f p l s p f p m p - /
rnda bulacaz. Bu crn bas olan Parmenidesin dnceleri, ad anl-;
myorsa da ak olarak Herakleitosa kars bir polemiktir^ Bu iki reti
arasndaki ayrlk, felsefe tarihinin grp bildii ilk gerek kartlktr; ge
nel olarak da metafiziin en temelli ayrlklarndan biridir.
26

Xenophanes -* =
Dorudan doruya Elea okuluna gemeden nce, bu rla, gevek d e
olsa, bir ilgisi olan bir dnr, Xenophanesi grelim. Herakleitosun a
da olan Xenophanes (aa yukar 569-477 a rasnda^aam tr)7Tiolopfionludur*. Bir filozof olmaktan ok, din bakmndan bir retici. Eserinden
kalan bir paradan rendiimize gre, 25 yanda iken belki de Perslerin
gelmesi zerine oniadaki yurdunu brakarak Gney talyaya gelmi,
burada gezici bir ozan yaay srm.
retici nitelikteki kouundan kalan paralardan Xenophanesin, halk
dininin tanrlar insan gibi tasarlam asyle savatn gryoruz. Bu, onun
grd balca i. Tanrlarn bu insanlatrlmas anthropomorphism,
Homeros ile Hesiedosta yksek edeb bir biim de kazanmt ve bunlarn
Yunan eitiminde ok nemli bir yerleri vard. Xenophanes yle diyor:
Homeros ile Hesiodos, lmller (insanlar) arasnda sue savlan, utanlan
btn eyleri tanrlara da yklemilerdir. Tanrlar hrszlk ederler, yalan
sylerler, elerini aldatrlar. Sonra: lmller sanyorlar ki, tanrlar da
kendileri gibi domulardr, kendileri gibi giyinirler, kendrinin biimin
dedirler. Nitekirn~Habeier tanrlarn kendiler gibi kara ve yass burunlu;
TrakyalIlar sarn ve mavi gzl diye dnrler. Byle olunca, atlarn,
arslanlarn elleri olup da resim yapabilselerdi, atlar tanrlarn at gibi, arslanlar da arslan gibi izeceklerdi. Oysa, tanrlar ne arslan biimindedirler,
ne de zenciler"giDdirler. 7e"de Yunan heykellerinde olduu gibi insan khndadriar>>7 Halk dininin tanrlar insan biiminde tasarlamasna kar
Xenophanes kendi tanr tasarmn kovar. Bu. arnm bir tanrdr. Ona g
re: Bir Tanr vardr; bu, tanrlar ve insanlarn en ulusudur; ne biimi, ne
de dnmesi bakmndan lmllere benzer; bu tek Tanr batan aa
iitmedir, batan aa dnmedir: her eyi dnceleriyle hi zahmetsiz
ynetir.
Xenophanesin hu tanr tasarm, tektanrcla (monotheism) doru
atlm bir admdr. Onun at bu yolda, bundan sonra balca Yunan filo
zoflar da viiriivec.ek. anthropomorph tanr gryle savama, Sokrates
ve Platon zerinden geerek. Antik an sonuna kadar srecektir.
Aristotelesin bildirdiine gre, hayatnn son yllarnda Xenophanes, bir
aralk, o zamanlar yeni kurulmu olan Gney talyadaki Elea ehrinde
oturmu ve sonralar Elea adn tayacak olan bir felsefe rn kuran
Parmenidesin retmeni olmu.

* K olo p h o n : B ugnk D e irm en d ere, z m ir ile E fes arasnda.

27

Parmenides
Parmenides (doumu aa yukar 540 ylnda), yalnz r kuran ,bir
filozof deil, yurdu Eleada devlet adam, kanun koyucu olarak da
nemli bir rol oynam. leri yaslarnda renjgi
ilp birlikte Atina
ya gitmi, o zamanlar henz gen olan Sokrates iletaB^ms. retisinde.
Anaximenes, Xenophanes ve Pythagoraslardan gelen etkiler var. Ama
bunlarn yannda, bsbtn yeni olan bir izgi de var onda: Dialektik'e ,
yani salt kavramlarla almaya bir eilim. Parmenides, Yunan mantk ve
dialektiinin babasdr.
Doru (aletheia) ve San (doxa) zerine bir aratrm a olan yaptnn^,
banda, Gne Kzlar, filozofu her eyi bilen Tanraya gtrmektedirler;
Tanra ona bilgelii, yaamann o biricik doru yolunu retecektir. Filo
zof, ondan iki ey renip lmllere bildirecek: Tam ve son doru/ile i
lerinde gerekten inanlabilecek hi bir ey bulunmayan insanlarn samla-'
rn. retici (didaktik) ve manzum olan yapt da, buna gre, iki blme
ayrlr: Doruva giden yol ile Sanlara gtren vol.
Birinci blmde, biricik doru olan Bir Varlk incelenir. Bu, mantk
!atrlm bir metafizik. Bir Varlkn dndaki her ev bir yanlmadr, bir
aldanmadr, ikinci blmde kosmoloji ele_alnr. Miletlilerinki gibi olan bir
doa felsefesi bu. Burada, rnein, gelip geici eylerin dnyasnn (doa =
physis) iki etkenin birlikte almasndan mevdana geldii svlenivnr: Ha
fif ve aydnlk olan ate ile ar ve karanlk olan geceden. Bu dnyann bil
gisi ikinci derecededir, nk gerek olmayan bir dnyann bilgisidir bu.
Birinci blmde u sonuca varlr: Bir Varlk vardr Esti gar einai,
Parmenides buna, ksaca, Bir, Bir olan da der. Bir birliktir o, kendi iine
kapaldr, domamtr, yok olmayacaktr, deimez, blnmez, younla
maz, seyreklemez. Bunun kart olan her gr, var olmayan var diye
gstermek zorunda kalr, bu da olamaz., nk Varolan meydana gelmi bir
e y olsayd, var olmayan bir evden domu o1m as ~g eTekir di, bylece~var
olmayan gerekten var olmu olacaktr. Yok olsayd, yerine bir var olma
yan geecektir. Deime de. hic olmazsa belli bir ynyle, bir meydana gel
me ile bir yok olmadr. Blnebilir olsayd Varlk blmlerinin arasna bir
var olmayan girerdi. Younlama ile seyreklemede de byledir: Younla
ma ile seyrekleme, bir maddenin az ya da ok bir~lwlummlr^bir ar ava
birikmesi demektir, mdi bilginin amac ve devi: Varolan dnmektir;
yanlmas da: Varolan iinde var olmayan dnmee, bunu var saymaa
kalkmasdr. Yalnz Varolan vardr ve ancak bu dnlebilir: Var ol
mayan yoktur ve dnlemez de. Bu. Parmenidesin ana-nermesdir. Var
olmayan derken de Parmenides, belli bir Sevi, az cok ack olarak gz4
niinde bulundurmaktadr! Bos uaav. Bir de unu belirtelim:" Parrtendesin Bir Olan, kendisinden nceki filozoflarda olduu gibi, cisimsel ni-

telikte bir eydir. Bunu Parmenides, kendi iine kapal, birlii olan kre
biiminde diye dnr.
imdiye kadarki filozoflarn doa aklamalar hep deney ve dn
meye, baka bir deyile, belli birtakm deneylerin dnme ile islenmesine
dayanyordu. Parmenidesde ilk olarak, deney bir yana braklyor, salt d
nme ile Varlk zerinde yalnz dnmekle Varolann nitelikleri trefilmee~~;allyor. Varlkn z gerei, meydana gelmemi, deimez, bluhmez olduu sonucuna bu yolla varlyor. Bu arada, Anaximandros, anamaddenin ncesiz, sonsuz Apeiron olduunu sylemekle, Eleallara bi
raz olsun nclk etmitir denilebilirDeneyin bir yana braklmas, Varolann bilgisinin salt dnceden, salt
akldan karlmak istenmesi, deney ile bir elimeye vardrmhr; n
k deney hareket eden, deien, meydana gelip yok olan eylerin renkli bir
okluunu karmza karr. Parm enides ise boyuna deien okluk^fcgf%jk* karsnca, bunun tam kart olan bir eyi, kendi iine kapal, hep
olduu gibi kalan bir birlii kovar. Ama Parmenidese gre o okluk bir
aldanma, bir yanlmadr. Durmadan deimeyi, dolaysyle okluu asl
gerek sayan Herakleitos ile tam bir kartlk var burada. Bu okluu
bize gsteren de duyulardr, onun iin duyular bizi yanltrlar; duyu algar!"bilginin yanh~kaynadr. O tek ve gerek Varolan kavratan ise d
nmedir, dolaysyle de bilginin doru yoluna dnme ile girilir.
Bundan nceki felsefelerin Prninde hnlndrdn am a, denev dn
yasnn inandrc bir aklamasn yapmakt - deney dnyasndaki nesne
lerin okluu, eitlilii bir kkten tretilmek isteniyordu^ Parmenides'in
retisi bunu gzden karmtr; ama Eleallarn Biri ile de deney dn
yasnda hiu i ir ey aklanamaz olmutur. Onun iin Elea felsefesi ve
rimli
doa bilimi dorultusunda deil de, salt dnce plannda kalan
dialektik-lojik bir ynde geliebilirdi. Gerekten de, Parmenidesin ren
cisi olan Zenonda, bu retinin bu ynden ileriye gtrldn gr
yoruz.

Eleal Zenon
Aristotelese gre Eledl Zenon (yaklak olarak 490-430), dncenin
dt elimeler retisi anlamndaki dialektikin bulucusudur. Zenon,
Parmenidesin Bir Olanm biricik gerek varlk olduu retisini, okluu
ve hareketi varsaymann dnlemeyeceini, byle bir drncenin eli
melere srkleyeceini gstermee almakla desteklemitir. Bunu da o,
* oklua ve harekete kar ileri srd pek n salm olan kantlaryle
yapmtr. Bu kantlarda, sonsuz blnebilen bir uzay ve zaman kabul
etmenin, bizi nasl bir yn glkle karlatrd gstermek istenilir.
29

okluun olam ayacam gsteren kantlardan birine gre: N esn eler

bir okluk iseler, hem sonsuz kk, hem de sonsuz byktrler. nk


varolan bler de. bu bldmz paralarn artk blnemez noktalar ol
duunu dnrsek, bunlar bykl olmavan hir hi olurlar: bir arava
getirirsek bunlar, yine olumlu bir byklk elde edemeyiz: hiivkliifri ol
mayan bir eyin kendisine eklenmesiyle hic bir sev, byklk bakmndan
bir sev-kazanmaz. Bu paralar uzaml uzayda yer kaplyorlar diye
dnrsek, oun bir araya gelmesiyle sonsuz bir byklk meydana
gelecektir. kinci bir kanta gre: Nesneler ok iseler, sayca hem sonlu,
hem de sonsuz olurlar. Sayca sonludurlar, nk ne kadar iseler o kadar
olacaklardr, daha ok ya da daha az olamayacaklardr. Sayca sonsuzdur
lar da nesneler, nk boyuna birbirlerini snrlarlar, bylece de kendile
rini baka nesnelerden ayrrlar; bu baka nesnelerin kendileri de yine ya
knlarndaki nesnelerle snrlanrlar ve bu byle srp gider. nc bir
kantta Zenon her ey uzaydadr devince uzayn da bir uzav iinde bu
lunmas, uzayn iinde bulunduu bu uzayn da yine bir uzavda bulunmas,
gerekir diyor; bu da bylece sonsuzlua kadar gider.
Hareketin gerekliine kar Zenonun ileri srm olduu kantlar
Aristotelesten reniyoruz. Bunlarn arasnda en ok bilineni, Akhilleus
ile kaplumbaa arasndaki yar kantdr. Bu yarta, kendisinden biraz
nce yola kan kaplumbaaya Akhilleus hi bir zaman yetiemeyecektir,
nk balangtaki kaplumbaa ile kendi arasndaki'm esafeyi komak
iin geen zaman iinde kaplumbaa, az da olsa, biraz ilerlemi olacak
tr. Akhilleusun bir de bu arah komas gerekecektir, ama bu arada
kaplumbaa, pek az da olsa, yine biraz ilerlemiti; bu byle sonsuzlua
kadar gider. Bu kantn zn bir baka kantta daha iyi grebiliyoruz:
Bir kou pistinin sonuna hi bir zaman ulaamazsn, nk pistin nce
yarsn, bu yarsnn da ama yine yansm , bu yarsnn yarsnn da yine
yarsn geride brakmak zorundasn, bu da byle sonsuzlua kadar gider,
Sonlu bir zaman iinde sonsuz saydaki uzay aralklar nasl geilebilir?
Bir baka kant: Uan ok durmaktadr, nk bu ok her anda belli bir
noktada bulunacaktr; belli bir noktada bulunmak demek de durmak de
mektir; ama hareketinin her bir anndaaFyors, ok, yolunun btnn
de de durmaktadr. u son kant da hareketin greliine relatifliine
dayanmaktadr: Belli bir noktalar dizisi, biri durmakta olan, teki de ters
dorultuda ilerleyen iki dizinin yanndan geerse / ayn zaman iinde hem
byk, hem de kk bir mesafeyi gemi olacaktr, yani bu dizinin ayn
zaman iinde eitli hzlar olacaktr, hareketini duran va da ters dorultudalTerleyen~dzi ile ltrdmze gre.
ZenonTTn bu keskin antinomialar, tabi, yalnz unu gstermek iin:
Varolan bir okluk ye hareket diye dnrsek elimelere deriz, yle
ise Varolan ancak bir ve hareketsiz olabilir.
30

Pythagoras
Elea okulunun kendisinden sonraki dnem zerinde derin ve srekli
bir etkisi olmutur, bu arada zellikle tanmlarnn kesinlii ve tutarl
hep rnek olmutur. Ama kavramlarnn doa bilimi iin verimsiz olmas,
birtakm Sorunlar da ortaya koymutur. Bu sorunlar zmek iin bundan
sonra yaplacak denemelere gemeden nce baka bir felsefe rn,
Pythagoras felsefeyi grelim. Bu rn balangc Yunan felsefesinin
hemen balarndadr, br yandan da Sokratesten nceki rlar arasn
da en uzun yaayandr.
Bu rn kurucusu Pythagorasn kiilii sonralar ylesine efsaneye
brnmtr ki, bu yzden hayat ve retisi zerine gvenilir, kesin bil
giler edinmek ok g. Daha Aristoteles bile, Pythagoraslarm felsefe
si diyor. Bu da onun elinde bile dorudan doruya Pythagorasn kendi
sinden kalm ne bir yaznn, ne de inanl4 bir bildirinin bulunmadn
gsterir.
Bildiimize gre, Pythagoras (580-500 aralarnda) Samoslu (Sisam
adasndan) imi, gen yanda Gney talyaya gm. Burada Kroton
ehrinde yerleip gizli bir din tarikat kurmu. 6. yzyln ortalarnda Yu
nanistanda yaylmaa balayan bir dinin, efsanev arkc Orpheusun
kurduu Orphik kltn ok etkisinde kalm. Ruhun gtne, doularn
dnml (periodik) olduuna, bedenden ayrlan bir ruhun insan ve hay
van bedenlerine girdiine inanma. Trakya Dionysosuna tapan Orphiklerin
balca inanlardr. Bu inanlara sk skya bal olan Orphikler, disip
linli, perhizli bir hayat srerler; rnein, yaknlarndan birinin ruhu bir
hayvan kalbnda da yer alabilir dncesiyle et yemezler, doularn em
berinden Tcrtulmak iin madd zevklerden uzk~ dururlar? te btn bu
inanlar ve yaama biimlerini, balangta daha ok bir din tarikat gibi
olan Pythagoraslarda da buluruz. Bu tarikat, siyas bir rol de oynmtr, zellikle Kroton ehrinde. Bir aralk burada baa da gemi, ama kan
l bir ayaklanma ile yklp darmadan olmu. Pythagoraslar aslnda bir
din topluluu ama, balangtan beri bilim ve sanat ile de yakndan ilgi
lenmiler, bu arada matematik ve musiki ile ok uramlardr. Matema
tik ile musiki arasn9a bir balant da kurmular. Pythagorasm kendisi,
ses perdesi ile tel uzunluu arasnda bir ilikinin olduunu bulmu. Ondan
sonrakiler say oranlarnda seslerin gizli balantlarn aramaa giriip
bir sesin nitelii ile ses dizisindeki yerini bu sese karlk olan saynn ni
telii ve saylar dizisindeki yeri ile bir tutmular.
Matematik ile bvlesine yakndan urasan Pythagoraslar, saylardan
edindikleri bilgileri genelletirerek samlnn_btn varln ilkeleri (arkhe)
yapmlardr. rnein, belli bir say belli nitelikleriyle adalettir, bir baka
say ruhtur, bir bakas akldr vb. Bylece her ey iin saylarda bir kar31

lk bulmulardr. Musikideki uyum (harmonia) yasalarnn saylarla an


latlabileceini grdklerinden ve btn olaylarn saylara tabi bir yakn
l olduunu anladklarndan say elerinin btn varlklarn da esi
olduu dncesine- varmlardr. Onlara gre ,nesnelerin z, gerei,
varln anamaddesi (arkhe) sai/c/irncendilernden nce'anamaacle~03~
rak hep madd bir ey: su, hava ya da ate ileri srlmt, ilk bakta
Pythagoraslarn says e, madd olmayan bir sevin varlklarn ilk n e
deni, evrenin temeli yaplmakta olduu sanlabilir. Ancak, ilk p^rthagoraslar saynn ideal yapsn henz bilmezler, onlar da sayy cisimsei
bir ov diye tasarlarlar.
Nitekim kosmoloji sorusuna, saylardan nesneler nasl meydana ge
liyor? sorusuna verilen yantta, saylarn cisimsel birer etken olduklar
n gryoruz. Saylarn kendisi, tek ile iftten ya da snrsz ile snrlayandan kurulmulardr. Bu temel kartl Pythagoraslar u on kart
iftte bulduklarn snrlar: Tek - ift, bir - ok, sa - sol, erkek - dii, du
ran - kmldayan, doru - eri, aydnlk - karanlk, iyi - kt, kare - dikdrt
gen. Pythagoraslarn dnya gr dualist: snrlnn, tekin, yetkin ile
iyinin karsnda snrsz, ift, yetkin olmayan ile kt v ar. Ama nasl sa
ylarn temel birimi olan bir hem tek, hem ift say ise, onda her iki ilke
efe nas bir arava gelip birlemi bulunuyorsa, bunun gibi kartlar da
evrende bir uyuma varrlar: evren bir say uyumudur. Bu gibi emalarda
P ythagoraslar nesnelerin dzenini bir s a y lar sistemi olarak temellendirmee uramlardr. Bu arada bir say mistisizmine kaymlarsa da,
asl gznnde bulundurduklar, nesnelerin kalc, kavramsal dzenini bil
mek denemesidir ve grld gibi, bu dzenin temelinde matematik oran
tlar olduunu ^arlyorlard.
^vthagorasilar}n bilim alannda en byk baarlar astronomidedir.
lk defa olarak yeri evrenin merkezi olmaktan karm tr, onu kre ek
linde dnmler, yerin evrenin ortasndaki grnmeyen merkez atein
etrafnda dolandn sylemilerdir. Merkez atein etrafnda batdan dogya olmak zere on tane gk cismi sphairoslara (= sayda>n krelere)
taklm olarak dnmektedir: Yer, karsver (bunu da gremeyiz), gne,
ay ,0 zaman bilinen be gezegen ile duran yldzlar goku Gne tutulma
s, ay, yer ile gnein arasna girince, ay tutulmas da yerin ya da, karyerin glgesi ay zerine dnce olur Btn hzl giden eyler bir ses
karrlar, dolaysvle yldzlar da bir ses karrlar: bu sesin ykseklii
yldzn merkez atee olan uzakl ile orantldr. Bvlece. g k le r in ^
bir musikisi vardr, ama bunu sradan lmller isitemezler.
lk P}rthagoraslarn bu astronomi retisinden, yerin kendi ekseni
le gnein etrafnda dnd tasarmna, yani ksaca Kopernikus sistemi
ne ulatran yol artk pek uzak deildi. Nitekim, geri bir hayli sonra, M.O.
3. yzylda Pontoslu Herakleides ile Sisaml Aristarkhos bunu ileri srm

lerdir. Ama zamanlarda - sonra ta Kopernikusa kadar - Aristotelesin


geosentrik (yer ortada) gr ar bast iin bu anlay yaylamam^tr.
Balca Pythagoraslar: Kartlar retisinin temsilcisi bir hekim ve
anatom olan Alkmaion ile Pythagoras tarikat daldktan sonra retiyi
Attikaya gtren Sokratesin ada Philolaostur. ,
Yunan felsefesinin hemen balanglarnda varlk zerine birbirine
tam kart olan iki anlay belirmiti. Bir yandan Parmenides varl hi
deimeyen, duran bir birlik dive anlyordu, br yandan da Herakleitos
iin varln ana zellii, asl gerei hi durmayan bir deime olmas
idi. lk retide okluk ile oluun gerekliine yer verilmez, kincisinde de
oluu duran, kalan bir varla balamak denemesine giriilmez. Ama bir
yandan varlk kavram dnce bakmndan zorunlu olan bir postulatdr,
br yandan da yadsnamayacak bir olgudur. Eleallarn varlk kav
ram tekvanl lojik bir grten domutu, yani salt dnce ile varlm
olan bir kavramd, dolaysyla da empirik gerein aklanma ve kavran
masna hi de elverili deildi, imdi bu iki kart reti bir sorunu ortaya
karmlard; ^Varlktan oluu aklamak sorununu^ Geri bu sorun arkhe
kavramnn ilk taslaklarnda belirsiz olarak gizli idi, ilk zm denemele
rinde de Parmenides ile Herakleitosu uzlatrma yoluna girilmiyecek, da
ha ok duyulara dayanlacak, duyularn gsterdikleri gznnde bulundu
rulacaktr. nk bu aradaki Yunan felsefesi, bilimsel bir nitelik kazan
ma yolunda olan bir doa felsefesidir ve bir doa felsefesi olarak da dene
ye bal olduunu bilmektedir; bundan dolay da Parmenidesin salt akl
c metafiziini kendine aykr bulmaktadr.
Varlktan oluu nasl aklamal?. 2lmesi gereken balca so
run buydu. Bu dnem sz geen sorunu u yolda zmeyi denemitir:
^leallarn varlk kavram doa dnyasndaki cokluu ve deimeyi akla
maa elverili deil, nk tek bir varlk tasarlanyor, bu da hareketsiz.
di, bu iki belirlenim (bir-olus ile hareket etmeyi) kaldrlm, ama varln
^ ek i belirlenimleri: meydana gelmemilii, yok olmyaca. nitelik bakmmdan deimedii braklmtr, y le c e de, ok saydaki varlklardan,
uzay iindeki hareketin yardmyla oluu ve deimeyi a k la m a k la na elde edilmitir. Bu doa felsefesinin balca dnrleri olan Empedoklesin. Leukipposun - sonra da Demokritosun - ve Anaxagorasn
retileri bu temel zerinde gelismitirTGoreceiz ki, bu retilerin de
temel - madde (arkhe) grnde okudur (pluralist); bunlara gre anavarlk bir tane deildir, biroktur ve deney dnyasndaki nesneler, b kenderi deimeyen tzlerden birtakm"foarefcetlerie meydana gelirlerBaska bir deyile: Empirik nesnelerin olumalar bu retilerde mekanik olarak -hareketlerle aklanr. Buna gre, bu dnemin doa felsefesi Mietllerinkinm kartdr: Miletliler monistdi, bunlar pluralist; Miletliler
hylozoistdi anamadde canl, bunlar mekanist - anamaddeden nesneler
FT 3

hareket yznden trerler. Sz geen reti bu anlatlan esasta bir


leirler; birbirinden ayrlmalar, yalnz bir yandan anamaddelerin says
ile nitelii, br yandan da bunlarn hareketi ve hareket ettirici gce olan
ilgileri bakmndandr.

Empedokles
Bu denemelerden ilkini Empedokles (yaklak olarak 492-432) yapmtr.
Empedokles Sicilya Adasnn gney kylarnda bulunan Akragas (ya da
Agrigentum) ehrinden. Ailesinin ehrin siyas hayatnda pek sz geer
mi; kendisi de bir aralk bata bulunmu, krallk bile nerilmi kendisine,
ama kabul etmemi, demokrasiyi tlemi. Fiziki, hekim, hatip, mucize
ler gsteren ve arndran rahip olarak Gney talya kentlerinde dolam.
lm de efsaneletirilmitir: Kendisini Etna Yanardana atm olduu
sylenir belki de onu Tanrlatrmak iin yaplan abalardan biri bu; si
yas srgn olarak Peloponneste lm olmas ihtimali daha byk. Peri
physeos (Doa zerine) ve Katharmoi (Arnmalar) adl iki eseri var.
Empedoklesin retisinin k noktas, bir yandan Parmenidesin sa
vdr: Meydana gelme ile yok olma diye bir ey yoktur aslndaTAma obur
yandan da Empedokles duyularn bize gsterdii bir olguyu, meydana gelme
ile yk~olmann grnn, bu olaylar aklamaa alr. Ona gre, in-,
sanlarn meydana"gelme declikleri ey, temelmaddelerin bir karmas, yok
olma dedikleri de bu karmann dalmasdr. ok kk paralardan ku
rulmu olan temelmaddelerin kendileri (bunlara Empedokles, Rizomata
panton her "eyin likenleri dyor) meydana gelmemilerdir, yok olmaz
lar, deimezler, bunlar Parmenidesin bengi varl gibidirler. Anamaddeler uzay iinde hareket ederken trl matematik orantlara gre birbirleriyle karrlar; nesnelerin okluu ve deimeleri temelmaddelerin uzay
daki bu hareketleri yzndendir.
Doa bilgisinin gelimesinde cok nemli bir yeri olan ne .fplpmpnt')
kavramn ilk olarak ortaya koyan Empedokles olmutur denilebilir. Oe,
burada, kendi iinde bir cinsten, nitelii bakmndan deimeyen, artk blnemeyen, yalnz eitli hareket durumlarna geebilen madde demektir.
Bu anlayla da, Parmenidesin Varlk kavram ie yarar bir hale geti
rilmi oluyordu. Bu eler de, Empedoklese gre, drt tane imiler: Top
rak, su, ate, havT'Sonn daha nce lon filozoflar ileri srmlerdi.
Bunlara drdnc e olarak topra eklemekle Empedokles, ta gnmze
kadar hi olmazsa belli bir anlayta yaayacak olan drt e retisini kurmutur.
imdi, Empedoklese gre, bu drt &e. evren yapsnn ancak gerele
ridir; Evren bu gerelerden kurulmutur. Drt enin kendileri, tpk Par34

menidesin Varlk gibi, deimez tzler olduklarndan, bunlarn kendisin


de bir hareket nedeni bulunamaz; yani bun!r~kendilik i en nd en birbirleriyle karamazlar, kendiliklerinden bir karmay bozamazlar. Onun iin do
a aklamasnda, bu drt enin yansra bir de hareketin bir nedeni, ha~reket ettirici bir'g~~de gerek. Empedoklese gre, drt ana-eyi birbiriyTe kartran. bunlarn karmlarn yeniden gzen neden de sevgi ile nef
rettir\ Empedoklesin bu anlaynda, madde ile kuvvet (oluu salayan ne
den), ilk olarak, iki ayr ilke olmulardr. Oysa,bunlar, Miletli filozoflarn
hylozoizminde henz bir arada idiler: Thalesin Suyu hem anamadde idi,
hem de saysz varlklan oluturan kuvvetin taycs idi. Ancak, bu iki
ilke, Empedokleste henz salt kavram olarak ilenmi deiller, daha ok
mitolojik edeb birk l a brnmlerdir. Byle olduklar, sevgi ve nef
r et adn tamalarndan da anlalr.
Bu drt e ve bunlar kmldatan kuvvetlerle (sevgi ve nefret ile) Em
pedokles, evrenin meydana geliini ve gelimesini, aa yukar, yle ak
lyor: Evrendeki btn gelime, hareket ettiren iki ayr kuvvet ara
sndaki savatan domutur. Sevgi ile nefret, g ve haka eit olan iki
kuvvettir. Bu savata kimi vakit sevgi, kimi vakit de nefret stn olur. Ev
rende nefretin egemen olduu zaman, eler birbirinden ayr derler; bu,
bir dalma a olur; bu ada sevgi evrenin ortasna itilmitir. Bundan
sonraki bir ada sevgi stn gelmi, bu sefer her ey bir birlik iinde top
lanm, nefret de evrenin kenarna ekilmitir. Sevgi e nefretin nbetlee egemen olmalar yznden evren drt a yaamtr. Tek tek nesneler,
1,ikinci ve drdnc alar iine alan nefretin dnyasnda grnmlerdir;
/ nk bu alar, karmlarn dald dnemlerdir.
Ayn zamanda bir hekim olan Empedokles, canllarn dnyasna da ya
kn bir ilgi gstermitir. Ona gre, bitkiler ilk organizmalardr ve hayvan
lar gibi canldrlar. Bitkilerin yemi vermeleri ,hayvanlarn remelerine,
yapraklar hayvanlarn kllarna, tylerine benzetilebilir. Canl varlklar,
balangta sevgi ile nefret arasndaki savatan rasgele meydana gelmi
olan formlardr. Bunlardan ie yarayanlar gnmze kadar yaamlardr.
Empedoklesin insan zerinde de ilgi ekici gzlemleri var: Kan, insan
hayatnn ana-taycs ve dnmenin merkezidir. Kanda eler, erTolgun"
bir biimde birbirye karmlardr. nsann btn yetenekleri, bu kar
mn olgunluuna baldr. Kanda btn eler bulunduu iin, biz de her
eyi bilebiliriz. Nitekim duyumu Empedokles, bir cinsten olan eyler birbrini etkilerler, dncesine dayanarak aklamaktadr: Birbirinden ayr du"ran varlklar, kendilerinden kardklar akntlarn am alarndan (poroi)
gemeleriyle birbirlerine etkide bulunurlar. Bu akntlar, bir eit n gibi
eylerdir. Bir cismin kard nlarn bir baka cisme girebilmesi iin,
bunun amalarndan geebilmesi, bunlara uymas gerekir. rnein, gr
35

mek demek, cisimlerden gelen akntlarn gzn amalarndan ieri gir


mesi, tersmTorak da, gzden kanlflt cisM lere girebilmesi demektir."I grebiliyoruz, nk gzn yapsnda da ate var Haz ile ac da by
le aklanr: Haz, bir cinsten akntlar, ac da bir cinsten ol mayan ~akhtlar
yznden olur. Bir doa bilgini olarak duyularn gsterdikleri zerinde
nemle duran Empedoklesin sensualist bilgi retisine gre, biz evreni biJiyoruz. nk biz de onunla ayn zdeniz, biz kendimiz de drt eden ku
rulmu olduumuzdan, ayn elerden kurulmus~olan l)ir~varl biliriz. '

Anaxagoras
5. Yzyldaki doa felsefesinin ikinci dnr Anaxagoras, Empedokles
den daha yal, ama retisini gelitirmesi ve yaymas bakmndan ondan
daha sonradr. Ioniada Klazomenaide* domu. Burann soylu bir ailesin
den. 462 ylnda Atinaya gitmi, burada 30 yl kalm. Atinann grd
ilk byk dnr odur. Periklesin yakn dostu imi. Bu yzden sonunda
Atinadan ayrlmak zorunda kalm. Periklesin muhalifleri onu Tanrsz
lkla sulandrmlar, nk Yunanllarca Tanr saylan gnein bir ate
yn olduunu sylemi. Yaad yllarn 500-428 arasnda olduu sanl
yor. Anaxagoras bu dnemin en byk doa bilginidir. Matematikteki bil
gileriyle n salmtr. Astronomide de bulular varm: Ay n, ay ve
gne tutulmalarn doru olarak aklam. Her trl siyas-pratik iler
den uzak tam bir bilgin hayat yaam. Oysa kendisinden ncekilerin pra
tikle yakn ilgileri olmutu (bir Pythagoras, bir Empedokles dnlsn).
Bu bakmdan yepyeni bir tip saylabilir.
Empedokles gibi Anaxagorasa gre de: Duyu verileri aratrroalarmza k noktas olarak alnmaldr - duyularn bilgi deerleri snrl bile
olsa -. Ona gre de. kesin anlamnda bir meydana gelme ile yokolma yok
tur. Grnrdeki oluma ile yokolma, asl olan, gerekten var olan zlerin
(khremata), tohumlann (spermata) birlemesi ve dalmasndan baka
bir ey deildir. Buraya kadar Empedokles ile bir dnen Anaxagoras,
bundan sonra, ana-elerin saysnda ondan ayrlr. Empedokles drt ana
-e dnmt. Anaxagoras ise deney dnyasndaki rifesflfelfefln nitelik
i ^ kmndan~saysz etElii drt enin birlemesiyle aklanamaz diyor.
Deney dnyasnda nitelik bakmndan ne kadar eitlilik varsa, nitelikle
birbirinden ayrlan o kadar sperma (ana-madde) vardr. Duyularmzlakavradmz nesnelerde spermalarn hepsinden var ve nesneler kendile~rinde~ltr basnTsperma eidine gre adlandrlr. "Nesnelerin nitelike
deimesi demek de: bileimlerine yeni sperm alarn girmesi ya da birta z m ir-U r la y a k n n d a k i b u g n k G lad as.

36

kim spermalarn bo M g * ayrlarak belli bir sperma'nn stnlk


tazanm as demektir. Ifc- Melerin faTgb birlemelerinden oluan btn
nesnelerde, dolaysyla her maddeden bir para vardr. Temel maddelerin
kendileri yalnz yaln rttYHM-ler. sonsuz blnebilirler de. Nesnelerin nitelik bakmndan eitli olusu (scak, souk, ar, hafif, kuru, ya, gm
ten, altndan vb. olular) sonsuz olduundan, ana-rnaddelerin de nitelike
ayrmlar, saastadur.
mdi, evreni kuran bu ana-elerin hareketi nasl oluyor? Empedokles
bu soruda bir dualizme varmt: Varln ilkeleri olan drt e karsna,
bunlarda s jau, bunlardan bamsz bir ilkeyi, bir olu ilkesini koymutu.
Ayn eyi Anaxagoras da vapar. yalnz bsbtn baka bir biimde. Empe
dokles dncesini mitolojik-edeb bir biimde dile getirmiti. Anaxagoras
ta bu kalkyor, ayrca. Herakleitos ile Empedoklesteki gerginlikler, kart
lklar yerine evrenin birlii konuluyor. Kendisinden ncekiler gibi gerei
madd bir ey olarak dnen Anaxagoras, saysz spermalar arasnda, b
tn tekiler'"irThreket nedeni olacak"maddeyi arar ve bunu kendi iinde
canl bir ey diye dnr: loniallarn ana-maddesi gibi. Bu madde, btn
tekilerini kendinden harekete getirir. Ancak, diyor Anaxagoras, alglar
mz bize evreni dzeni, erei olan bir btn olarak gsterirler; dolaysyla
1h areketi s a ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ e n l e y e n , bir eree (telos) gre oluturan
bir kuvvet olacaktr. Onun icin Anaxagoras, olusu meydana getiren ilkeye,
grd i dnce~yetisininkine benzediinden,^oM sdhr verir. Ancak,
dnce yetisine, akla benzetildii iin Nousu madd olmayan bir ilke diye
anlamamal. Nous da maddedir, yalnz pekince, "pek sekin brm addedir.
, btun~nesnelerin~en~ncesl(fir, en arnmdr, ylnz bana olduunda~
yaln ve hi bir eyle karmam bir durumdadr; eitli niteliklerde g
rnmesine karn, hep kendi kendisine eittir, kendi kendine hareket edeMlen biricik maddedir, batin teki varlklarn hareket ilkesidir r~Nus, Herakleitosun Logosu~g!b, 6vrene egtffrienian kuvvettir; evrenTharekete
getirip oluturmas bakmndan da HeraKTetosun ate nin grd ileri
grr. Yalnz, bu arada ok temelli bir ayrlk da var: Herakleitosun atei
olu srecinin iinde eriyordu ve her eye dnyordu. Anaxagorasm
_Npusu ise, hen teki nesnelerin karssnda, onlardan avTi. kendi basnadr.
Evrendeki oluu meydana getiren hareketin baslangcnda-Nous vard.
lk hareketi salayan Nous'tur. Bu olu sonra, mekanik bir ekilde (arpm~ve~5snlarla), arn~Rousun istedii yolda gelimitir. Balangta
soermalar (ana-maddeler) bir khaos iinde bulunuyorlard karm akark
bir araya ylmlard, onun iin birbirlerinden ayrt edilebilen belirli nes
neler henz yokturSnra~Ncjsbu sperma ynnn biFnolitasnda bir evrnti hareketi yaratm, bu harekeTy~ava yavabtn ygm~s5rnu. Bu
hareKetTe~~benzerler bir araya toplanmlar, yer neydana gelmi; yer
Kenarndan, cevrnti vznBenT taslar boslga frlamsT~EunIIr~byuk~br
37

hzla frlatldklar iin kzp akkor haline gelmiler yldzlar da byle


olumu.
---------------------Anaxagoras: nasl bir balck yn kendiliinden bir heykel olamazsa,
bunun iin nasl bir heykelcinin alp bu balk ynna bir biim kazan
drmas gerekirse, bunun gibi, spermalarn khaosu, kendiliinden, grd
mz dzenli, belirli nesnelerin dnyasn meydna getirmolamaz. Bu
nun cnTmzenlevici bicimlendirci bir kuvvet olan NoulTun ie"karma^T
gerekir diyor. Platon ile Aristoteles bu dncesinden dolay AnaxagorasT
pek verler. Onlara gre, bu dncesiyle Anaxagoras btn teki filozof
lardan ayrlmaktadr. nk tekiler evrenin olumasn hep kr, mekanik
kuvvetlerle aklamaa alrlarken, Anaxagoras bu oluu salayan kv"
yetin bilinli, bir erei ( telosu} gznnde bulunduran birTlke olduunu
tasarlam tr. Yalnz, Platon !!*Aristoteles bundn~snrasnda hayllork-"
lna urarlar: nk Anaxagoras, evrenin olusunu ayrntlarnda yine,
kendisinden ncekiler gibi, evrintilerle, younlama ve seyreklemelerle,
yan mekanik nedenlerle aklar. Evrenin bir eree gre kurulup iledii
anlay (teleolojWgor) onda sonuna kadar gtrlmez. Anaxagoras ereklik dncesine tutarl olarakTiah deil, ama y in ed e bu dncenin ilk
belirtilerini onda buluyoruz. Telos dncesini bir balang olarak- da
olsa felsefeye ilk olarak getiren odur.

Demokritos
Leukipposun1 bir rencisi olan Demokritos ise, tam tersine, mekanizm an
layna en kesin biimini kazandrmtr.
Demokritosun doduu yer oniada Teos2 olmal. Kendisine Abderal
filozof deniyorsa da, belki de sonradan gelip buraya yerlemitir. Anaxagorastan 40 ya kk olduunu kendisi sylyor. Buna gre hayat hesap
lanp, yaklak olarak 460 ylnda doduu, 90-100 yl yaayarak 370 srala
rnda ld sanlyor. Uzun yolculuklara km, btn Yunanistandan
baka, Msr, Anadoluyu, ran dolam. Yurdunda siyaset ilerine hi
karmam, kesine ekilmi bir bilgin hayat yaam. Bir tant bul
may, Pers kral olmaktan stn tutarm dermi. Yurttalar kendisine b1. L eu k ip p o s'u n hay at retisi zerine salam , g v en ilir bilgilerim iz yok. E p ik u ro s,
byle b ir filo zo fu n yaam adn bile ileri s rm t r. A ristoteles on u hep D em o k rito s ile
b irlik te an ar. M iletli o lduu, so n ra d an gelip Bat T ra k y a da A b d e ra ya yerletii ve b u
ra d a A to m cu lu u n k u ru cu su saylan D em o k rito s'a retm en lik ettii, E m p ed o k les ile
A n ax ag o rasin ada old u u anlalyor. A to m cu lu u asl o n u n balatt n ileri s re n
ler de v ard r. Biz b u ra d a A tom cu lu u , h a k k n d a o ld u k a salam bilgilerim iz olan D em ok
rito su n retisin d en gsterm ei d a h a u ygun b u ld u k .
2. B ugnk Sack. U rla (zm ir) n n gneyinde.

38

yk sayg gsterirlermi.
t e y . * f ratm na saylr. Say
ca ok olan yaptlarndan anca p* ? kahratzr.
Demokritos da, FmpgrfnH* ve Anaxagoras gibi, felsefesine Eleallarn
retisini k noktas otork hr O da, tekiler gibi, bu retinin kimi
ynlerini benimser, kimil**rini de kabol etmez, cVarolan ona gre de, mey
dana gelmemitir, yok olmavaraktr. deimezdir, hep kendi kendisiyle avn kalr. Ama varolamn dnda bir de varolmayan, yani boluk da,
uzay da vardr. Uzay yznden varolan, kendileri artk blnmeyen,
grlemeyen klklara (ideai) ayrlr. Bunlara da Demokritos atom (blnemeyen) adn verir. Yine bo uzay yznden atomlar hareket olanan
da kazanrlar. Atomlar yapca birdirler, hepsi cisimseldir, birbirlerinden
yalnz biimleri, boluk iindeki yerleri ve dzenlenileri, byklkleri,
arlk ve hafiflikleri (arlk ile hafiflik de yine byklk ile ilgili) bak
mndan ayrlrlar _Atomlarda olabilen bicik deiiklik harekettir, yani yer
deitirmedir. Atomlarn birbirlerinden ayrlmalar, sadece nicelik bak
mndandr, sadece byklk, kklk, yer, dzence vb. ayrlklardr.
nn in Demokritos atomlarda (bu gerek varlklarda) renk, ses, scak
lk, soukluk vb. niteliklerin bulunmadn syler. Renkleri grmemiz, ses
leri iitmemiz, scakl duyumlamamz, tatly, acy tatmamz, ancak, bir
uyu yanlmasdr, bir karanlk bilgidir. Duyular, asl gerei, yani nes
nelerin artk blnemeyen son paralarn (atomlar) bilebilecek gibi kes
kin deildirler. Duyu bilgisi nesnelerin i dokusunu, gerek yapm gre
mez, bunu ancak dnen ak kavrayabilir. Ama bunu sylemekle Demok
ritos. henz dnme e alg, dnlen dnya ile alglanan dnya arasn
da ilkece bir ayrlk yapmyor; bu ikisini birbirinden ayran yalnz, keskin
lik ve kesinlik dereceleridir.
Atomlar batan beri kendiliklerinden hareket ederler. Kimisinin hare
keti yava, kimisininki hzldr; bu da onlarn arlklar ile ilgilidir. Bo
lukta eitli hzlarda hareket eden atomlar uzayn byke bir yerinde kar
lanca burada bir ylma olmu, atomlarn birbirlerine arpmalarndan
bir evrinti domu, bu evrintide atomlar elenmi: Kaba ve ar hareketli
atomlar ortada toparlanp topra meydana getirmiler; hareketleri hzl
olan ince atomlar ise yukarya itilip suyu, havay ve atei oluturmulardr.
Anaxagoras gibi Demokritos iin de ay, gne ve yldzlar evrinti yzn
den bolua frlayp tutumu olan ta ynlardr.
Grlyor ki, Demokritosu da bundan nceki dnrlerde grd
mz ayn sorun (olu sorunu) uratryor: Parmenidesin o hep duran, ken
di kendisiyle hep bir olan varlndan nasl oluyor da bir deime, birbir
lerinden belli niteliklerle ayrlabilen nesnelerin bir okluu meydana geli
yor? Benzerleri birbirine ulatrarak, aykrlar birbirinden ayrarak nes
neler dnyasnn olumasna yol aan ne? Anaxagoras bunun Nous oldu
39

unu, bilinli-akll bir ilke olduunu sylemiti, Demokritos Anaxagorasn


bu anlayyla savaarak, onun teleolojik aklama denemesi karssna cok
kesin bir mekanist gr koyar: Evren yalnzca atomlarn arpmalar
ve birbirleri zerindeki basnlar ile olumutur; evrendeki olua kesin bir
zorunluluk egemendir; btn olup bitenler, nedenlerden zorunlu olarak meyBana gelmilerdir. Bylece Demokritos, A n a x a g o r a s n retisinde belirir
gibi olan erek (telos) k a la m in i kabul etmedii gibi, rastlant kavramn
da ak olarak reddeder: Rastlantnn szn etmemiz yalnz bilgisizliimzden ileri gelir; br~oayn nedenini bilmedik mi, bunu rastlantyla ak
lamaa kalkrz.
Bu gryle de Demokritos mekanist bir doga biminin temellerini
atm oluyordu. Ancak onun bu anlay ilkada pek yaylp geliememi^ ^ ^ ^ i s t o t e l e s in uzun sren otoritesi yznden olmutur; nk
Aristotelesin doay aklamas, tam da Demokritosun benimsemedii iki
kab am a, erek ve rastlant kavramlarna dayanr. Demokritosun doa elsefesi ancak yenian balarnda ele alnp gelitirilecektir,
Demokritos gerek, atomlar ve atomlarn hareketleridir retisini
ruhu aklamada da kullanr. rnein, alg ile d^nm e, bu iki ruh olay
ona gre v cu d u m u z(^ atomlarn en icesi, en hafif ve en dz olan ate
atoml arnn (bunlar vcudu scak tutarlar, hareketli^dolaysylaT canl Slarlar) bir hareketidir. Bu da aka rraterialist bir anlaytr. Geri Demokritostan nceki filozoflar da varolan, bu arada ruhu da, cisimsel
*saymakla m aterialisttirler, ama Demokritos unki ok bilnli bir ~matenaz
lizm.
Demokritosun ahlk retisi de doga felsefesine dayanr. Kalan birok
fragmentden, onun doru bir yaayn dayanaklar nedir? sorusunu, kendiinden nceki felsefede bulamadmz bir lde aratrdn gryoruz.
Bu bakmdan Demokritos bir geit dneminin dnrdr. Ondan nce
balca kosmos (doa) sorunu zerinde durulmutu: "
kritosd ise in
san hayat ile ilgili sorunlar, kosmos sorunu kadar yer almlardr. Nite
kim Yunan felsefesinin bundan sonraki dnemi de balca insan ile ilgili
sorunlar ele alacaktr.
D em okritosa ffrp rti|ygular ile istekler de ate atomlarnn hareketleri
dir. Bu hareketler durgun, ll iseler insan mutlu yaparlar, ok kzk
iseler mutsuzluk yaratrlar. Onun iin mutluluk, ruhun dinginliidir. Demokritos ruhun bil durumuna euthTpnia (ruhun iyi durumda olmas) diyor.
Euthymiay insan eylemlerinin son erei yapt iin, Demokritos, bundan
sonra Yunan ethiinae balca bir anlay olacak olan eudaimonizrrin (mut
uluun) kurucusu saylabilir.
Demokritosun eudaimonizmi ok temiz ve soylu, ^lutlulua erimek
isteyen, yararna olanla olmayan avrt etmei JrilmelicirrBunun lsn'
40

de insan, haz ve a n duygularnda bulabilip. Yalnz, greli olarak iyi olan


la, mutlak olarak iyi olan ayrma da bilmelidir. Greli olarak iyi olan
lar: madd-duyusal sevinler, gzellik, eref ve zenginlik gibi eylerdir.
Mutlak iyi ise, ruhun iyi bir durumda bulunmasdr (euthymia). Ruh byle
bir durumda olunca, insan yalnz iyi olandan sevin duyar, kty yapmak
yle dursun, istemez bile. nsann ahlka deerinin ls, dndr.
nsan dardan bamsz olarak, sevinlerini kendisinden devirebilecek
durumda olmaldr. Mutlu olmak iin yaplacak ey, ruh dinginliine erjmek, bunun iin de her trl sarsc tutkulardan duygulanmlardan kan
maktr. Demokritos bu duruma en iyi bilgelikte varlaca kansndadr.
Yalnz bu, kuru bir bilgelik olmamaldr. Gerek bilgelik, anlayl bir d
nme ile ruhu korkulardan (bu arada zellikle lm korkusundan) kurtar
may gznnde bulunduran, bunu baarabilmi olan bilgeliktir. Btn yan
l davranlarn nedeni, iyinin ne olduunu bilmememizdir.

Thalesten Demokritosa kadarki felsefe, balca iki sorun zerinde dur


mutu. 1. Ana madde (tz) sorunu: Varln z (ousia), ilk maddesi nedir?
2. Olu sorunu: Tek bir tzden deien eylerin okluu nasl meydana ge
liyor? Bu sorular zerindeki dnme iki bakmdan bir ilerleme elde etmi
tir. nce, tz kavram gittike daha iyi belirmitir. Thalesde tz canldr,
deimesi pek belirsiz olarak tasarlanan bir eydir. Anaximenesde ilkmadde (arkhe) daha kesin bir ey, nitelik bakmndan kendisiyle ayn kalan,
geveyip younlaabilen bir madde olur. Eleallarda meydana gelmemi,
deimeyen, yokolmayan bir varlk dncesi (asl sregiden tz kavram)
ortaya konmutur. Parmenidesin bu tz, bu Bir-olan, Empedokles ile
Anaxagorasta birbirleriyle karp ayrlan, ama kendileri deimeyp ka
lan eler, Demokritosta ise bo uzay iindeki atomlar olmutur. Bura
da btn olu, atomlarn birbiri karsndaki durumlarnn deimesi, yani
hareket yzndendir. Demokritos bu temel zerinde mekanist bir doa ak
lamasn gelitirmi, Anaxagoras ise, tersine, teleolojik bir grn ilk ba
langlarn belirtmitir. Bylece, sz geen sorunlarda, bataki bulank
bir tasarmdan, sonunda kesin bir doa bilimi planna kadar ilerlenmitir.
Bu dnemde elde edilen ikinci ilerleme de tek tek bilimlerde, bu
arada zellikle astronomi, meteoroloji, biyoloji (dolaysyla hekimlik)
konularnda olmutur. Gzden geirilen filozoflarn retilerinde bunlar da
ilenmiti. Bu bakmdan da Demokritos, astronomide Pythagoraslar bir
yana brakrsak, gelimenin en yksek noktasdr. Ama Demokritos, br
yandan, doadan ok insanla ilgilenen yeni bir gelimenin, balca insan
sorunu zerinde duran bir dnrler topluluunun da adadr. Bu d
nrlere de Sofistler ad verilir.

NSAN FELSEFES
SOFSTLER
5. yzyln ortalarnda grnen bu gelimenin felsefe dndaki nedenleri
aratrlnca, bunlarn banda o aralk Yunanistann geirmekte olduu
siyas-iktisad kalknmann yer ald grlr. Perslerle olan savalarda
stn bir rol oynayan Atina bu kalknmann arlk merkezi olmutur. Bu
yzden, imdiye kadar Yunan dnyasnn kenarlarnda (onia, Gney tal
ya, Bat Trakya) gelien felsefenin de bu ehir bundan byle ok uzun bir
zaman iin merkezi olacaktr. Yunan dncesi en parlak yemilerini bura
da verecek, klasik yksekliine burada eriecektir. 5. yzyln ortalarnda
Atinadaki demokratik bir gelime, belli bir yetime gereksemesine de yol
amtr. Bundan dolay, bilgi de pratik-sosyal bir deer, bir g olmutu.
Demokratlaan Atinaya imdiye kadarki eitim sistemi artk yetmiyordu.
Herkes yeni duruma ayak uydurabilmek, bunda bir rol oynayabilmek iin
daha ok bilmek istiyordu. Bu da baarl yurtta nasl yetiir? sorusunu,
bu eitim sorununu ortaya koymutu. Bu gereksemeyi de Sofist adn ta
yan kimseler karlama denemilerdir. Bunlar, bu yeni gelimesinde
Yunan ulusunun retmeni, aydnlatcs olmulardr. Sofistler ehir ehir
dolarlar, para karl eitli konularda dersler verirlerdi.
Sofist (Yunanca: Sophistes) szc aslnda bilen, bilgili kii demek
tir, sonra siyasette yararl olmay reten kimse (Protagoras, kendisinin So
fist olduunu sylerken bunu anlarm ); daha sonralar ise sz syleme sa
nat (rhetorik, hitabet) zerinde ders veren kimse anlamn kazanmtr. So
fist szcnn bir de, gnmze kadar gelmi olan aalatrc bir anlam
vardr. Bu da, Sokrates, Platon ve Aristotelesin Sofistlere kar savamla
rndan ileri gelmitir. Ancak, bunlar yermelerinde bsbtn hakl sayla
mazlar. Sofistler iinde, hele Protagoras, Gorgias, Hippias, Prodikos gibi
ileri gelenleri dnlrse, ciddiye alnmas gerekenler de var. Ama, zel
likle sonra yetienler iinde ii oyuna, safsataya (sophisma) dkenler de
az deil. Platon ile Aristotelesin Sofistlerde yerdikleri balca bir nokta da,
bunlarn para karl ders vermeleridir. O zamana kadar felsefe dar,
aristokrat evrelerde yapld iin, grlmemi b ey saylmtr bu.
Byle bir ey, Platona gre, bir kar gzetmeyecek bir aratrma olmas
gereken felsefenin, bilimin onuruna aykrdr.
Balca yeni yaama dzeni iin yararl, becerikli yurttalar yetitir
mek ii ile uraan Sofistler, bilgi anlaylarnda relativisttirler. Bunu, en
iyi, Sofistlerin ilki ve en by saylan Protagorasta grebiliriz. Protago
ras (482-411) da, Demokritos gibi Teoslu. Yine onun gibi Leukipposun
rencisi olmu. Atinaya gelip uzun zaman kalm. Perikles ile Euripidesin
42

yakn dostu imi. 0 da dinsizlikle sulandrlm. Sicilyaya kaarken yolda


boulmu.
Protagoras. doa felsefesini tutmaz. Kendisinden nce felsefenin bal
ca konusu olan kosmos sorunu ile uramak bounadr Bu felsefede objek
tif olarak geerli bir bilginin olmadn, Protagoras Herakleitosun re
tisine dayanarak tantlamaa alr: Btn olabirlii kendisinde toplam
olan anamadde srekli bir akis iindedir: bu yzden de hi bir ey belli
Dr ey deildir; bir ey, her an, baka eylere gre yle veya byle bir
ey olmaktadr. Salt bir varlk yoktur- nesnelerin nitelikleri, bir andaki bir
birleri zerindeki etkilerinden domaktadr. Bundan dolav hic bir nesne
iin bu, udur diyemeyiz: olsa olsa, boyuna deien bantlar iinde
onun baka nesnelere gre ne olmakta olduunu syleyebiliriz. Duyumlar
da, duyumlayamn o andaki durumuna baldr. Onun iin, alg objeyi bize,
ancak alglayann alglama anndaki durumuna nasl grnmse, yle bil
dirir. Protgoras iin duyu algs ve bundan doan san (doxa) biricik bilgimzdh\ Bundan da ilsonu kar: Her san dorudur, hi kimse yanl bir
ey dnemez, ya da P rotagorasn n salm sz ile sylersek: insan
her~eyn~lu'sdT, varolanlarn varlklarnn da, varolmayanlarn varolmaklartmn da. Bu anlayta doru olacak, herkesin doru sayaca bir
yargya varmann olana da yoktur.
Sofistlerin yine ileri gelenlerinden, Sofistliin kurucularndan saylan
bir baka dnr, Gorgias (yaklak olarak 483-375) da. doa felsefesine
kar gelenlerdendir. O bsbtn ileri giderek, genel olarak varlk zerine
bir bilginin olanan ortadan kaldrmaa alr.
Gorgias Leontinoili (Sicilya). Empedoklesin rencisi imi. Ondan yal
nz doa felsefesini deil, sz syleme sanatn da renmi. Atinada bu
sanat ile byk etkide bulunmu. Hitabette yeni bir biemin gelimesinde
kesin bir rol olmutur. O an byk hatibi saylr. Eleallarn dialektiinin zerinde derin etkisi var.
Gorgias, doa felsefesinin bir ana sorunu olan asl gerei, varola
n bilemeyeceimizi u sav ile tantlama~lrf7)Bir~ey^ yoktur,
nk olsayd, bu ya olmu ya da ncesiz bir ey olurdu; bu ey, ne varo
landan, ne de varolmayandan olmu olabilir; ncesiz olamaz, yoksa son
suz olurdu, sonsuz olan ise hi bir yerde yok; ne kendisinde, ne baka bir
eyde, ne de hi bir yerde olabildiine gre bir ey yoktur^2^)Bir ey ol
sayd da, bilemezdik, nk varolann bilgisi olsayd, varolan dnlm
olan olurdu, varolmayan da dnlemezdi bile; o zaman da yanlma ol
mazd, birisi deniz zerinde arabalarla bir sava oldu dese bile, byle sa
ma bir ey sylese bile3^. !Bilseydik de, bakalarna bildiremezdik, n
k bildirme szlerle olur, sz ise varolandan baka bir eydir. Bir baka
sna bir renk tasarmn nasl bildirebiliriz? nk kulak renkleri iitmez,
43

sesleri iitir; birbirinden baka olan iki kiide ayn bir tasarm nasl ola
bilir?
Sofistlerin relativizmi ile pheciliklerini, doa felsefesindeki uzlamaz
lklar beslemitir. Felsefenin doa konusunu brakp insan ile ilgili sorun
lara ynelmesinde Sofistlerin eletirmelerinin de byk yeri olmutur.
Sofistlere gre bilgi teorik bir merak gidermek iin deildir; bilgi pra
tiin, yaamn emrindedir: bu anlayla yaplacak balca i de, bilgili, ya
rarl yurttalar yetitirmektir. Ancak, Protagorasta grdmz relatjvizm
' ile bu ama nasl uzlaabilir? Her ey relatif olduuna gre, bilgili olma
nn, yararl olmann deimez ls ne olacaktr? Bu soruyu Protagoras,
bilgiyi doruya deil de yarara balamakla gzer: Bir san bir baka sanidan daha doru olmayabilir, ama dalla iyi, yani daha yararl olabilir. Da
ha iyi. daha yararl sanlar - olan kimse
bilgilidir, bilgedir,
dolaysyla ba
______

kalarn bu daha iyi sanlar bakmndan yetitirebilecek durumdadr. ite


Sofistler Yunanllar erdem bakmndan yetitirmeye bu anlayla girimi
lerdir. Ancak Sofistler erdem (arete) deyince, bir yurtta olarak stn, yet
kin olma anlarlar, bunu gznnde bulundururlar. Her insan bu bakm
dan yetitirilebilir mi? Yetitirilebilir, nk, rnein Protagorasa gre,
her insanda doadan hak olanla olmayan iin bir duygu var, Zeus her in
sana bu duyguyu vermi. Yetitirmede de esas retmedir; retilecek ba
lca konu da 502 syleme sanatdr (rhetorik). Bu, insann en byk, en
deerli ileriyle ilgili bir tekniktir; onu edinmi olana her ey zerinde ge
rektii gibi konumay, en mitsiz grnen eyde bile baarya ulamay
salayan byl bir sanattr.
Yunanllar siyas eyleme bilgi ve sz syleme sanat ile hazrlama
balca grevleri sayan Sofistler, derslerinde, bir yandan konumann tek
niini ve biimsel inceliklerini, br yandan da bunun iin gerekli olan bil
gileri retmilerdir. Bu ii grmekle onlar, yalnz o zamanki Yunan toplumunda nemli sosyal bir rol oynamakla kalmamlar, bilimde de yeni yeni
aratrm alara yol amlardr. nk, retimlerinde gznnde bulundur
duklar pratik-politik ama yznden insanla, zellikle insann psikolojik
yn ile yakndan ilgilenmek, insan inceden inceye aratrmak zorunda
kalmlardr. Sz ile insan zerinde bir etki yaplmak isteniyorsa, insann
tasarmlarnn, duygularnn mekanizmasn biraz bilmek gerekiyordu.
Bundan nceki felsefe objeye, d dnyaya evrilmiti; balca doa
bilgisinin ana kavramlarn kurmaa almt. Sofistler sjeye, i deneye
ynelmekle, kendilerinden nceki felsefenin tekyanlln gidermi oldular.
insan konusundaki almalar ilkin dilde balamtr. Prodikos ean
laml szler, Hippias gramer, Gorgias stil zerinde durmulardr. Bu alan
daki al:nala)da en verimli yine Protagoras olmutur: Szcklerin doru
kullanlmasn aratrm, olarak adlarn trlerini, eylemin ekimlerini,
tmcenin temel biimlerini ayrmtr.
44

Dilbilgisindeki bu ilk aratrmalarn yansra mantk zerinde de al


lmaa balandn gryoruz. Sylevde bir ey nasl tantlanr, nasl
rtlr? Bu soru zerinde Sofistler, tabiatyla, durmulardr. ProiagES*
her soruda birbirinin kart iki nerme gsterilebilir dermi. Tartma
cn yntemini de ilk olarak Protagoras retmitir. Sofistler dnmenin
ileyiini (logike) yalnz tartma, tantlama, rtme teknii bakmndan
ele almlardr; bilmek istedikleri, bir konuyu ilerken gznnde bulun
durulacak genel kurallardr (topika).
Sofistler bir de, sylevin heyecanlar ynnden etkilerine dikkatlerini
evirip duygulanmlar (pathos) incelemilerdir. Gorgias duygulanmlar
snflamaa alm, bunlardan drdn, sevin, ac, yreklilik ve korku
yu, en nemlileri saym.
Bu ilk Sofistlerin eitli konularda yaptklar aratrmalarn cidd a
lmalar olduu sylenebilir. Ama bunlarda, kayglandrc birtakm sonu
lara vardrabilecek tohumlar da eksik deildi. Bilginin relatifletirilmesi,
sylevin gcnn pek bir bytlmesi, hele doal olanla insann yapt
arasnda yaplan ayrma, arbal olmayan birtakm Sofistleri, yalnz bi
limi deil, btn hayat tehlikeye drecek sonulara vardrmtr. Son
raki Sofistlerde byle bir gelime gerekten de olmutur. rnein sonuna
kadar gtrlm bir relativizm, Euthydemos adl bir Sofiste u gibi dn
celeri ileri srdrmtr: Her ey herkesindir. Yanlma diye bir ey yok
tur, nk sylenen ey, dnlen bir sev olduundan var olan bir eydir
de. Bu ve bu gibi anlaylarla gerek tartma sanat (dialektik) gitgide
bir ekime, kavga teknii (eristik) haline gelmitir. Burada artk gznn
de bulundurulan: herhangi bir ey zerinde, hem ondan yana olarak, hem
de olmayarak, birtakm biim canbazlklaryle tartmak; dinleyiciyi a
rtmak, onu sama cevaplar vermee zorlamak, bylece kardakini, ne
olursa olsun sonunda rtp susturmaktr.
Sonraki Sofistlerin yaydklar anlaylardan en nemlisi, doadan olan
(physei) ile insann kovmu olduu (thesei) kurallar arasndaki karstlktr. Eski Yunanistanda, ahlkn ve devletin yasalarnn ne olduu,bun
lara nasl uyulaca zerinde teden beri, ta Yedi Bilgeden beri durup d
nlmtr. Ama, bir yandan bireyciliin (individualizm) gelimesi, br
yandan Atina demokrasisinin yaratt anari ve bir de Sofistler yznden
bu yasalar pheli bir hale getirilmitir, insan, bir andaki istek ve gerek
semeleriyle her eyin ls yapld iin, doruluk gibi yasann ba,layc gc de relatifletirilmi oluyordu.
Yalnz yasalarn deil, ahlk kurallarnn da cok deiik ve eitli ol
duunu yer yer, zaman zaman deitiini gren Sofistler, bunlarn b
yk bir ksmnn insan eliyle konulmu dzenler Tthese-i7nomo) olduunu,
herkesin her yerde, her zamanda balayaca yasalarn ise, ancak doa
tarafndan konulmu yasalar olduunu ileri srmlerdir. rnein Son45

raki Sofistlerden Antiphon, doal hukuk ile positif (insann koyduu) hukuk
arasndaki kartl belirterek yalnz sanlara (doxa) dayanan konulmu
(positif) yasalarn gsz olduunu syler ve buradan insanlarn doadan
eit olduklar sonucunu karr: Yalnz Yunanllar kendi aralarnda deil,
Yunanllar ile Barbarlar da eittirler. Onun iin, toplum iindeki snf ay
rlklar, ayrcalklar, soyluluklar vb., hep insann kendi koymalardr. Oy
sa toplum insanolunun yarar iin kurulmutur, bundan dolay herkes on
dan eit olarak yararlanmaldr. Yine bir baka Sofist, Thrasymakhos ne
trl parlak szlerle anlatlrsa anlatlsn diyor, adalet, glye, egemen
olana yarayan, gsze zararl olan eydir. Sofist Kallikles de, adaleti
gszlerin kendilerini korumak iin gllere kar kurduklar bir tuzak
diye anlar. Ama, ona gre, doa (physis) glye egemen olmak hakkn
vermitir. Bundan dolay ancak (insann koyduu dzen bakmndan) ada
letli olmayan kimse mutlu olabilir. Gerektiinde haktan ayrlmyor gibi g
rnen, ama gerekte byle olmayan, bakalarna tam olarak hkmeden, he
veslerini, isteklerini keyfince kandrabilen kimse onun iin ideal. Bu So
fistler iin doal olan (physei) sosyal olandan (thesei) daha deerli,
daha salam, daha balaycdr; doal hukuk, tarih boyunca insanlarn
kendilerinin koymu olduu (positif) hukuktan daha stndr, ite Sofist
ler, byle bir doal hukuk anlay bakmndan yrrlkten olan yasalar
la la, normalarla savamlardr.

Doal ile konulmu arasndaki bu kartlk din konusuna da akta


rlmtr. Bunu da, balca Krtias yapmtr. Daha nce Protagoras da Tan
rlarn varlndan phe etmiti; Prodikos da Tanrlara inanmay psikolo
jik olarak aklama denemiti. Ama asl Kritias, Tanrlarn tmyle key
f olan, politik hesaplarla (zeki devlet adamlarnn uyruklarn itaatli kl
mak iin) bulunmu birtakm kuruntulardan baka bir ey olmadklarn
sylemitir.
Sofistlerin relativizmleri ile ykc bir rol oynadklar hep sylenir, ite
onlar bu son anlatlan dnceleriyle, bir dalmaya yol amlar, daha
dorusu, kutsal gelenek dneminin kapanmasyla ortaya kan bir deer
anarisini bsbtn krklemilerdir: Bir yandan tek kiinin yarglarnda
bamsz olmasn pheli bir hale getirmiler, br yandan da, tmel ola
rak geen hi bir ly ayakta brakmamakla, otorite ve gelenei (yasa
lar, hukuku, sosyal normalar, ahlk kurallarn) adamakll sarsmlardr.

Sokrates
ite Sofistlere kar koyanlarn banda yer alan, ilkan en byk d
nrlerinden biri olan Sokrates de byle bir dnce ortamnda, byle bir
aydnlanma tutumu iinde geliip sivrilmitir. Sokrates Sofistlere kar
46

koyar, ama onlarla birletii ynleri de var. nk Sokrates de, Sofistler


gibi, gelenek ve trelerin oluturduu ller zerinde dnmeyi kendisi
ne ilke yapmtr. Bu yn ile Sokrates de bir aydmlanmac. (Aydnlanma
mn istedii: hayatmzn normalarn akln na tutmak, Eunlar akfla'
"eletirmek, aklla aydmlatmaktr. 'Gelenek-dnemlerinde ise bunlara, hi
eletirmeden, olduklar gibi inanlr). Bu bakmdan Sokrates Sofistlerle bir
leir. Ancak bundan sonra onlardan temelli olarak ayrlr. Sofistler relati
vist idiler; onlara gre tmel olarak geerlii olan, yani herkesin benim
seyebilecei ne bir doru, ne de bir l vardr: nsan, her eyin ls
dr (Protagoras). Sokrates ise, tam tersine, zerinde durulup dnlr
se, tmel bir dorunun bulunabileceine inanr.
Sokrates 469 ylnda Atinada domutur. Heykeltra Sophroniskos ile
ebe Phaineretenin olu. nce babasnn iine girmi, bir yandan da zama
nnn eitli bilgilerini renmee alm. Bu arada yakndan tand
Sofistlerin dersleri, onda, Sofistlerin ok tehlikeli bir i grmekte olduklar
kansn uyandryor. Bundan sonra btn hayat Sofistlere kar savamay
la geecektir. Kendisini ve yurttalarn cidd olarak incelemeyi, ahlka
olgunlamak iin durmadan almay, hayatnn hep devi sayacaktr. O
da, Sofistler gibi, balca, insan hayatnn pratik sorunlaryla ilgilenmitir.
Ancak, Sofistler utilitaristtiler, yalnz yarar gznnde bulunduruyorlard.
Sokrates ise bu soruna gerek, derin bir ahlk ciddiyetle ynelir. Onun
gerek sessiz, srekli felsef dnmeleri, gerekse Atinadaki orijinal al
malar byle bir anlayla beslenmilerdir. Kendisi bir ra, bir okula
bal olmad gibi, bir r da kurmaa kalkmamtr. Ortalkta, arda-pazarda dolar, karsna kanlarla konumaa alrd. Bunu da, in
sanlar, hayatlarnn anlam ve amalar bakmndan dnmeye, aydnlan
maya kmldatmak, onlarda bu istei uyandrmak iin yapard. Sokrates
felsefesini, dnya grn bu yolla yaymtr: bir ey yazmamtr. B
yk kiilii ile Atina zerinde pek derin bir etkisi olmutur. Bir okulu yok
tur, ama evresinde byk bir hayranlar kalabal toplanmt. Bunlarn
arasnda Atinann ileri gelenleriyle genliin en iyileri bulunuyordu. Sok
rates 70 yanda iken genlii batan karmak ve Atinaya yeni Tanrlar
getirmee kalkmak ile sulandrlp mahkemeye verilmitir. Mahkeme
ye verilmesinde kendi dmanlarnn rol olmakla birlikte, o sralarda Ati
nada, demokrasinin yeniden kurulmasyla, bakaldran din gericilik de
onun kiiliinde en popler, en szgeer bir Sofisti ortadan kaldrma ta
sarlamtr. Onu sulayanlar, anlayszlklarndan, dnceleri ayrt etme
i bilmediklerinden, Sokratesi Sofist sayyorlard. Hayata yol gsteren de
er ve llere krkrne inanmayp bunlar aklla bulmak isteyiinde,
bu tutumunda Sokrates Sofistlerle ortakt. Ama onun Sofistlerle bundan
sonraki temelli ayrln, yobaz gelenekiler ayramayacak durumda idi
ler. Sokrates hafif bir ceza ile kurtulabilirdi; ama boyun emek bilmeyen
47

onuru yznden yarglar kzdrp lm eezasna arptrlmtr. Tutuke


vinden de kaabilirdi, dostlar bunun iin gereken btn nlemleri de alm
lard; ancak, sarslmaz dev duygusu ile Sokrates bunu da reddetmi ve
399 ylnn maysnda zehir ierek lmtr.*
Sofistlerin bilgi anlay, her bakmdan, tek kiiyi kanlarnda bir relativizme gtrmt. Sokratesin ise gznnde bulundurduu: salam, her
kes iin geerlii olan bir bilgiye varmaktr, o. doxa (san)nn karsna
episteme (bilgi)yi koyar. Yalnz episteme hazr, hemen renilebilecek, recimle hemen bildiriliverilecek bir sev deildir, tersine: birlikte alla
rak, uralarak varjlacak bir amatr. Onun iin Sokrates, Sofistlerin yap
t gibi, retimle bilgileri edindirmee kalkmaz, evresindekilerle doruyu birlikte aramaya alr. Din-gelenek otoritesine gz kapal balanmamada Sokrates Sofistlerle bir dnyor. Ancak, Sokratesin akla, cln
cenin objektif deerine, bireylerin stnde bir normun bulunduuna sarsl
maz bir inanc var. Onu Sofistlerden kesin olarak ayran da bu inancdr
nn kencfineozgu retme ve aratrma yntemi olan dialog (konuma) da
bu inanca dayanr. Konumada dnceler ortaya konur, bunlar karlkl
olarak eletirilir, bylece de herkesin kabul edecei eye varlmak istenir .
Sofistler dnceleri meydana getiren psikolojik mekanizmay inceliyorlar
d. Sokrates ise, dogruv belirleyen akln bir yasas olduuna inanr ve
evresindekilerle ibirlii yaparak bu doruvu aratrr. Bu aratrmasn-
da Sokrates, kendisini desteklemeleri iin yurttalarn durup dinlenmeden
yardma armtr; onlara, hayatmza temel olacak ve bizi birletirecek
lleri birlikte arayalm demek istemitir. Onun btn urat bu. Ben
bir ey bilmiyorum, ya da Bir ey bilmediimi biliyorum derken de gznnde bulundurduu bu. Onun iin bunlar bir phecilik diye anlamamaldr.
Bu szlerde, ayrca, Sofistlerin bilgilik taslamalarna kar ar bir yelme de var. Sokrates, Sofist Sophistes, bilgici deil, filozof philosophos,
bilgisever olduunu syler; bilgiyi elde bulundurduuna deil, onu sevip
aradna inanr; kendisi kendini bildii gibi, kendilerini bilmelerini (ken
dini bil!) bakalarndan da ister. Ona gre, gerek bilgiye gtren yolda

S o k ra tesin yarglanm asn P l to n u n A p o lo g ia 's, tu tu k e v in d ek i son g n lerin i de


yine P la to n u n K rito n dialogu a n la trlar.
S okrates k endisi b ir ey yazm adna gre, h a y at ve retisi iin b alca kaynaklam z, rencileri P la to n ile X e n o p h o n du r. P la to n u n h em en b t n d ialo g larm d a S okrates
k o n u u r. Bylece h o casn a lm ez b ir an t d ik m itir Plato n . Bir devlet ad am , k o m u ta n da
olan X e n o p h o n (eseri: S o k ra testen A n la r ), S o k rat si P laton gibi d e rin d e n kav n y am am tr.
** Bu yntem i, en iyi P l to n u n G en lik - S o k ra tik - dialo g larm d a (L akhes, Euthypb ro n , K h arm id es vb.), gerek S o k ra tese en yaklaan, en uyan b u dialo g lard a grebiliT Z. P la to n u n k e n d isi de b u yntem le alp aratrm tr.

en byk engel, Sofistlerin ortala yaydklar szde bilgi olan eylerdir, o


yarmyamalak bilgilerdir. Onun iindir ki, Sokrates, btn konumalarnda,
nce, ortaya konan dncelerin stnkrln, tutunamazlm soru
laryla gstermee alr. Aratrmann (dialogun) d emas yledir:
Konumaya balarken Sokrates, hep kendisinin bir ey bilmediini syler.
Karsndaki de, tersine, hep bilgisine pek gvenmektedir, ama ileri sr
dkleri de hep pek derme-atma eylerdir. te Sokratesin nl ironiesi
(alay) bu kartlk iinde belirir. Bundan sonra da Sokrates, konutuu
kimsede doruyu meydana karmaa giriir; onun deyiiyle: Rufita uy
ku halinde bulunan dnceleri dourtmaa urar-. Bu sahEmlfi- . ' ^
nesinin ebeliine bir antrma oiarai^maieutke (dofum yardmcl, ebe
lik) adn veriyor. Bu tekniin temelinde, disiplinli, sk bir dnme ile
dorunun bulunabileceine bir inanma gizlidir: ruhta~soich dorular var;
bunlar herkes iin ortak olan dorulardr; bunlar, sorup soruturma He,
zerlerinde durup dnme ile yukarya karlabilir, bilinir bir hale geti
rilebilirler.
Dialogun d emas, aratrm a yntemine objektif bakmdan da uygun
dur. Sokratese gre, bilimsel almann amac, duyularla edinilen tek
tek algTar deil, kavramdvr? Onun iin, Sokrates hep, kavramn belrlenmesi, snrnn izilip gsterilmesi olan tanvma (horismos, definitio) var
maa alr. Sofistler de~szckierin anlamn snrlayp gstermei dene
milerdi. Ama onlar tanmla, daha ok, sz sanat bakmndan ilgilenmi
lerdi. Sokrates ise bu ie ok daha derin bir dnce ile giriir: Elde etmek
istedii kavramla nesnenin zn kavrayabileceini umar. Bundan dolay
Sokrates, ele alnan konuyu hep tmel olarak belirlemek ister; aranann bu
lunmas, bu tmel olarak belirlemee baldr. Bunu yapmakla da Sokrates,
tekilin tmele bal olduu anlayn getirip yerletirmi, bunu bilimsel
bir yntem ilkesi yapmtr. Bir eyin zn ya da kavramm, yani tek tek
Hallerinde ve ilintilerinde hep ayn olan ynn bilen kimse, vargs iin
salam, deimeyen bir temel bulmu, bylece de sallantl sanlardan kur
tulup gvenilir bilgiye ulam olur. Oysa Sofistlere gre, bu salam, s
rekli temel yoktu.
Sokratesin kulland yntem, tme-varm (epagoge, inductio) yntemi
dir._Aristoteles, Sokratesi bu yntemin bulucusu diye gsterir. Ancak, Sok
rates geliigzel bir araya getirilmi tek tek haller arasnda bir karla
trm a yapt iin, tam bir tmevarm yntemini gelitirdii sylenemez.
Bununla birlikte, kendisinden nceki sezgileriyle i gren dnrlerin tek
tek gzlemleri yntemsiz olarak genelletirmeleriyle karlatrlrsa, onun
yntemi nemli bir ileri adm saylabilir. Sokrates ile, gerekten de, yntemli bir alma, hi olmazsa balamtr.
Sokrates bu yntemini, tpk Sofistler gibi, sadece insan hayatnn so
runlarna uygulamtr. Onu doru bir yaay nedir, hangisidir? soru
FT 4

49

sundan bakas ilgilendirmemitir. Doa felsefesiyle hi uramamtr;


kavramsal doruyu aramas da yalnz ahlk kayglar yzndendir. nsa
nn ahlka kendisini eitmesi, yetitirmesiyle bilim ayni eydir. Aratr
mada bulunacak tmel doru, ahlk bilincine aklk ve gven salaya
caktr.
Sokratesin btn dncesi, btn almalar ahlka ynelmitir. Bu
ana-konuda k noktas da, erdem ile bilginin zde, ayn olduklar gr
dr. Bu grn felsefe dndaki nedeni iin u sylenebilir: Yunan top
lumu o arada ok sarsntl bir deime geirmitir, geirmektedir. Bu yz
den, teden beri bilinen, allm yaama kurallarna ayak uydurmak ok
glemitir. Bu deer anarisi iinde bir sr yaama kural tleniyor
du. br yandan demokratik gelime bir savamaya, yarmaya yol am
t. Byle bir durumda bilgili olann yeterli, stn olabilecei anlalmt,
ite Sokrates, bu kany ahlka aktarmakla, bu duruma en keskin anlatmn
kazandrmtr: Ahlkta da stn, erdemli olmak bilgiye baldr; ancak
doru bilgi ama gerekten de doru olan bilgi doru eyleme vardrr.
Bylece, ahlklln z, iyiyi bilmek oluyordu. Artk felsefe, herkes iin
geerlii olan iyinin yasas zerinde bir dnmedir. Bu anlayta, bil
gi ahlk bir deer kazanyor; dolaysyla, bu deeri birlikte arayanlar ah
lka birbirlerini tamamlar, birbirlerini karlkl olarak olgunlatrrlar.
Bu gr, isten (irade) hayat zerinde determinist-intellektualist bir anla
ytr, nk burada ahlkta stn, erdemli olma, intellektin (akln) yeti
mesine, bilginin ak ve olgun olmasna balanyor. Onun iindir ki Sokrates
Hi kimse bile bile ktlk ilemez, ktlk bilginin eksikliinden ileri gelir
der. Yine bu yzden btn teki erdemler, ana-erdem olan bilginin (episteme) iinde toplanmlardr ve bilginin kendisi edinildii ve renildii gi
bi, teki erdemler de elde edilir ve retilebilir. Sokrates bu anlayyla
Sofistlerin getirdii deer relativizmini amay denemitir. Onun retisin
de: aklla dnnce, tmel olarak geen normalar, deerler yeniden bu
lunabilir.
Bilgi sorununda olduu gibi, ahlk konusunda da Sokrates, genel nite
likteki dncelerden ileri gememi, burada da erdemin ne olduunu sis
tematik olarak ilememitir. Yalnz, onun erdemle mutluluk (eudaimonia)
arasnda bir ba kurduunu, bunlar bir ve ayn saydm gryoruz. Bil
giden doan, bilgide salam temelini bulan iyi, insan mutlu yapar, ruha
salk, esenlik kazandrr. Buna gre, Sokratesin de ahlk retisinin ana
zellii eudaimonist. Eudaimonizm btn Antik Felsefede hep var.
Sokrates, bir de, iinde bir Daimonionun barndn sylermi. Haya
tnn nemli anlarnda bu Daimonionu kendisine yol gsterirmi, daha do
rusu alkoyucu bir rol oynarm; daha ok uyarc bir sesleni. Bunu Sok
rates iindeki Tanrsal bir ses sayar ve ona uyarm. Bu sesin ne olduu
zerinde eitli yorumlar yaplmtr. Ne olarak anlalrsa anlalsn, (vic
50

dan, ahlk bir sezgi, peygamberlerde grlen igd gibi bir ey vb.)
Daimonion Sokratesin ahlk grnn tekyanl rationalismini tamamla
yan bir etken olarak grnyor. nk Daimonion, irrationel bir ey, din
-mistik bir e. (Ama yalnz kendisinde var; genel olarak insan hayatnn
ahlk bakmndan dzenlemede hi bir rol yok.)
Nitekim Sokratesin, lmne yol aan mahkemeye verilmesinde bu
Daimonionnun da rol olmutur. Sulamadaki Sokratesin Atinaya yeni
Tanrlar getirmek istedii iddias, buna dayatlmtr. Sokratesin dinsiz ya
da kfre sapm bir kimse olduu hi de sylenemez. Olsa olsa, o da, ta
Xenophanesten beri gelien bir din anlaynn iinde yer almt: yani
halk dininin bo inanlarna bal deildi; halk dininin arnmasn, bunun
iin de Tanrlar iin yakksz tasavvurlarn ortadan kalkmasn o da isti
yordu. Daimonionu ile demek istedii belki de bu idi: Tanrlarn sesini ii
mizde, gnlmzde duymalyz; onlar d belirtilerde aramamalyz; dinliliimiz bir d grn olmamal. Ama, yukarda da grdmz gibi, Sokrates
btn Yunan Aydnlanmasna, bunun temsilcileri olan Sofistlere kar olan
bir tepkinin kurban olmutur. Onunla Sofistler arasndaki amalar bak
mndan olan temelli ayrlklar birok Atmallar ayrt edebilecek durumda
dediler. Onun rationalismi, Sofistlerin relativizmi kadar halk inanc iin
tehlikeli saylmtr.
Sokrates evresine byleyici bir etki yapmt. Bu etki, dncelerin
den ok, bu dnceleri onun dorudan doruya yaamas yoluyla olmutur.
Nitekim kendisinden sonraki felsefe rlarnn ou bilge idealinin canl
rneini hep Sokratesde bulacaklardr.
SOKRATES OKULLAR

Sokratesin lmnden sonra, rencileri retisini srdrmee alm


lardr. nceleri Sokratesin verdii rnee uyarak aralarnda serbest ko
numalar yaparak almlar, sonra da yava yava Sokratesi Okullar
meydana gelmitir. Bu okullardan her biri byk ustann eserini kendi an
ladna gre yorumlayp ilerletmee uram, bu yzden de aralarnda
tartp ekimilerdir. Sokratesi rlar da, tutum ve eilimleri bak
mndan, Yunan Aydnlanmasnn erevesinde yeralrlar. nk bu r
larda Sokratestesten alman dnceler yannda Sofistlerden alnma pek
ok gr de vardr. Sokratesten alnan eler kimisinde ok, kimisinde de
pek azdr. Onun iin, bu rlar Sofistliin devam olarak anlayanlar da
vardr.
Sokratesi okullar drt tanedir: Megara Okulu, Elis-Eretria Okulu,
Kinikler Okulu, Kyrene Okulu. Bunlara, Sokratesin retisinden yalnz
belli birtakm grleri ele alp gelitirdikleri iin, Tekyanl Sokratesiler
51

de denir. Buna karlk, hocasnn retisini btn ile, zn bozmadan


ileri gtrd iin Platon tam Sokratesidir.
Megara Okulu: Kurucusu Eukleides Megaral olduu iin bu ad alm
tr. Sokratesin lmnden sonra, ilerinde Platon da olmak zere, birok
rencisi belki de halkn bir tepkisinden korktuklar iin Atinann
yaknlarndaki Megaraya gelip bir sre kalmlardr.
Eukleides, Sokratesin ahlk ilkesi ile Elea retisini birletirmee a
lm. Ona gre Bir olan iyidir. Byle bir ilke olumlu bir felsefe sistemi
nin gelimesine pek elverili deildi. Onun iin bundan pek bir ey kma
mtr. Megara Okulu, asl, Sofistlerde bulduumuz bir sanat, eristik sana
tn gelitirmesi bakmndan n kazanmtr. Bu da pek olumlu bir i deil.
Eristikilerden Eubulides adl birisinin artc tasmlarndan bir rnek:
Sen bir yalancysan, yalan sylediini de sylyorsan, hem yalan sylyor
sun, hem de doruyu sylyorsun. Megara Okulundan olanlara, sonralar,
Eristikiler ya da, olumsuz anlamnda olarak, Dialektikiler de denmitir.
Elis-Eletria Okulu: Kurucusu, Sokratesin en sevdii rencilerinden
biri olan, Platonun da bir dialoguna adn verdii Elisli Phaidon'dur. Bu
okulun da yle pek belirtilmee deer bir baars yok. Megara Okulununkine benzeyen bir erdem retisi gelitirdiini reniyoruz. Phaidonun
Menedomos adndaki bir rencisi, bu retiyi kendi memleketi olan Eretn a da ileri gtrd iin, bu ra Elis-Eretria Okulu denmitir.
Sokratesi rlardan teki ikisi ise Kynikler Okulu ile Kyrene Okulu,
nemlidirler. Bu iki rn birletikleri noktalar: Teorik bilime hi bir ilgi
duymamalar, felsefeyi bir yaama sanat haline getirmeleridir. Her iki
sinin de retilerinin balca kayna Sofistlerin dnceleridir; bunlara
biraz da Sokratesten grler kartrmlardr; yalnz her biri Sokratesin
baka baka grlerini benimsemitir. Ayrlklar da buradan balar, in
sann bu dnyadaki yeri, anlam nedir? sorusunda bu iki r birbirinden
bsbtn ayrlr. Onlarn bu ayrlklar btn antikada srp gidecek,
hep tipik bir ayrlk olarak kalacaktr.
KYNKLER OKULU

Kynikler Okulunun (Kynisrn) kurucusu Atinal Antisthenestir (444-368).


Antisthenes nce Sofist Gorgiasm rencisi olmu, sonra da Sokratesin.
Byk hayranlk duyduu Sokratesin lmnden sonra Kynosarges Gymnasionunda okulunu kurmu ve uzun zaman da okulun banda bulunmu.
Bir yoruma gre kynik szc bu Kynosarges adndan gelmedir. Asl
yerlemi olan bir anlaya gre ise, kynik szc kyondan tremedir.
Kyon da Yunancada kpek demektir; dolaysyla kynik: kpek gibi olan,
kpek tutumunda olan, kpeksi anlamna gelir. Bu rdan olanlarn byle
52

adlandrlmalarna gelince: greceiz, bunlar hi bir treye, hi bir nezaket


ve edep kuralna sayg gstermezler; pek partal, yoksul bir hayat srerler
(Bu r, bir f iinde yaamasyla popler yapan Diogenes, bu tutumun
en tipik grndr); btn uygarlk deerlerine saldrp bunlar hrpa
larlar. te byle bir yaama anlay ve biimini hor grenler tarafndan
onlara bu ad taklm, onlar da bunu sonra benimsemiler.
Kynikler iin yaamann doru saylabilecek biricik anlam ve erei er
demdir (arete). Erdem deyince de onlar, insann iten tam bir bamsz
ln, kendini belirlemede mutlak olarak zgr olmasn, ksaca: her trl
eereksemeve ballktan insann kendini kurtarmasn anlarlar. Bu idealin
de, Sokratesin kiliTve yaaynda gereklemi olduunu ileri srerler.
Bu bakmdan Antisthenes ve kynikler Sokratesi. Nitekim Antisthenes de,
retmeni Sokrates gibi, erdem anlaynda intellektualist; ona gre de
erdem bilgi ile ilgilidir; ayrca, ahlk ilkeleri kuru bir bilgi olarak kalma
mal, dorudan doruya yaanmaldr da. Bu da Sokratese uyan bir anla
y. Sonra, yine Sokrates gibi, onun iin de, ahlk ereklere yararl olma
yan bilimin, aratrm ann yksek bir deeri yoktur. Ahlka yarayacak bil
eide SokratesTcivramlar belirlemee, tanmlara varmaa almt. An
tisthenes de, hocas gibi, bu bakmdan mantk sorunlaryla urar; onun gi
bi, kavramlar kurarak nesnelerin kalc zn aklamay dener.
Yalnz Antisthenes bu ii grrken, ilk retmeni Gorgiastan ren
dii Elea retisinin, Varolan birdir anlaynn da etkisi altndadr. Antisthenes ilk varlk (arkhe) iin bir tanmn olamayacan eri srer,
ilk varlktan bakas da hep bileik eylerdir. Geri bunlarn tanm yap
labilir, ama bu tanm da paralarn saylmasndan baka bir ey olamaz,
unun ise pek bir deeri yoktur. Yaln olan, bileik olmayan o ilk varl
m ancak adn syleyebiliriz, ona bir ad takmaktan ileri geemeyiz. Do
laysyla, Antisthenes.e gre bilmek bir paralamaktr; bir nesneyi bilmek,
onu son elerine aylrmk'demektirTNesnelerin iine, zne de, onlar par
alayabildiimiz lde sokulabiliriz. Ama paralar da elde edince, artk
z sorup aratrm ak da sona erer. Bundan sonra eler iin bir ey syle
yemez oluruz: onlar ancak adlandrabiliriz, ancak birbirinden ayrt edebi
liriz. hem de zel ayrmlarn gsteremeden/ eler iin ancak zdelik yar
glar eri srlebilir: a, a dr, ya da a, b deildir diyebiliriz. Ama nite
likleri. yaplar iin bir seTToyTeyerneyiz. Bilginin biricik devi, elere
ayrmak ve bunlar adlandrmaktr. Buna gre, nesneler iin ileri srdgumz kavramlar, birtakm szlerdir, nesneleri adlandrdmz szlerdir.
"Yarg da bu adlarn biraraya getirilmesinden*baka bir ey deildir. Antisthenesin bu nominalizmi, kavramlar (idealar) gerek varlklar sayan
Platona kar bir polemik.
Antisthenesin de ahlk retisi eudaimonist. Yaamann erei mutlu
luktur (endaimonia). Mutlulua da, ancak, bo kuruntulardan kurtulunca
53

elde edilen neeli bir ruh dinginliinde, ruhun zgr oluunda eriilebilir. ErdenTbudur, bu zgrlktr, insann iinden bamsz ohnasdrTTirdemt*yalmz en yksek deer deil, biricik deerdir de. mutlu olmak TTn BTrTcik
aratr. Erdem biricik deer, ktlk ise biricik kanlacak eydir. Geri
kalanlarn hepsi: salk, gzellik, zenginlik, lks, an ve eref vb. aldr
edilmeyecek, kaytsz kalnacak (adiaphora) eylerdir. Olsa olsa bu pKeneylerin kartlar birer deerdir. nk yoksulluk, ihtiyaszlk, ad
san olmamak vb., insan bo gururdan, bo kuruntulardan korurlar, bylece onun iten zgr olmasna yardm ederler. Hele duyusal hazzn, hazz
abalarmzn balbana bir erei yapmann Antisthenes en byk d
man, Hazdan, deli olmaktan daha ok korkarm diyor. nk haz insan
kle yapar. Hazzn karsna Antisthenes alp didinmeyi, glk ve skn
ty (ponos) koyar. Bunlar insan sertletirirler, dayankl yaparlar, insa
nn zgr olmasna yardm ederler. Bundan dolay kynikler, dorudan do
ruya hayatn korunmasna yaramayan, hayat rahat ettirmee, sslemee
yarayan her eye kar tam bir aldrhk gsterirler. Bu anlaylar da
kynikleri doal olmayan bir tekyanlla, kaskat bir uygarlk dmanl
na gtrmtr. Bu yzden ahlka, sosyal deerlere, bu arada zellikle
aile ve devlete kar kaytszdrlar. Antisthenes devlet bireyi korumak ba
kmndan yararldr diyor ama, kendisinin devletle (toplumla) bir ilgisi
olmasn hi istemez. Kynikler an bireycidirler (individualist). Dinle de
ilgileri yok. Antisthenese gre tek bir Tanr vardr, ona da ancak erdemli
bir hayat yaamakla sayg gsterilebilir.
Antisthenes bsbtn pratie ynelmi olsa bile, yine de bir bilgin sayla
bilir. Nitekim ahlk retisini teorik olarak da ilemee, temellendirmee
almtr. Ondan sonra gelenlerde ise, rnein bunlarn banda bulunan
Sinoplu Diogenes'te (412-323), artk teorinin hi yeri kalmyor. Kyniklerin
ihtiyaszlk ile uygarlk dmanlklarnn en arnm rnei olan Diogenes
in yapt, sadece kynizmin retisini tam bir tutarlkla dorudan doruya
yaamak olmutur. Diogenes insan erdemli yapmaa yardm dokunduu
iin bilgili olmaa deer verir; ama bunun dnda btn uygarlk deerle
riyle, gereksiz, sama, erdem iin zararldrlar diye, kyasya savar. Ona
gre, rnein evlilik kaldrlmal, kadm-ocuk ortakl olmaldr. Kendisi
nin bir dnya yurtta (kosmopolites) olduunu da sylermi.
Kynizmin btn bu grlerindeki ana dnce: nsan kendi kendine
dayandrmaktr. Bilge kii erdemli kiidir, yani kendi kendine yeten kiidir.
Bilgenin karsnda ise, darya hal nlan varlklarna dsnda destek
arayan budalalarn kocaman yn vaj. Erdemin en byk a rmaan, in
san tam bamsz yapmasdr. Byle bir bamszla erimi bilge kii de
btn isteklerinden syrldndan, Tanrlara benzer. Bilge, d nimetlerden
olabildiince bamsz olabilmek iin, gereksemelerini elden geldiince da
raltr. nsann gereksemesi ne kadar azsa, o kadar mutlu olur. Toplum kar
54

snda da kynik kendini zgr sayar: Toplumun nasl nyarglar iinde


yzdn bildiinden, sylediklerine kulak asmaz (Diogenes kendisine
kynik = kpeksi denmesine hi aldrmazm); toplumun alkanlklarna,
yasalarna balanmaz. Sofistlerin doa-yasa (physis-nomos) kartl
kynikler iin de balca bir ilkedir: insanm koyduu her ey doaya aykdr; bunlarn bir ksm gereksiz, bir ksm da ^ su zlatrcd r. Doaya
dnmek, doal yaamak onlar iin ana dncedir.
KYRENE OKULU

Kyniklerin ok sert bir erdem retileri var. Bu bakmdan onlarn tam kar
t Kyrene Okuluur. Kyrenelile'r, kyniklerin zahmetli, skntl yaama
idealleri karsna rahat ve neeli bir hayat idealini koyarlar. Bu rn ku
rucusu Kyreneli Aristippostur (435-355). Aristippos, yoksul bir kimse olan
Antisthenesin tersine, kibar, elebi bir kii. Bir sre Sokratesin evresin
de bulunmu; sonra da gezgin bir Sofist yaay srm. Antisthenes dn
ya grn teorik olarak da temellendlrmee almt. Aristippos ise
ahlk ile dorudan doruya ilgili olmayan her uramay reddeder, yalnz
doru yaama sorunu zerinde durur. Bundan dolay onda balca ahlk
ile ilgili dnceleri buluyoruz. Bunun y a n n d a bir de duygular psikolojisi
var.
Aristippos, Herakleitos gibi dnp, her sev gibi insan vcudu da bo
yuna deiir diyor. Bu deime yznden vcudun doal durumu olan uyum
lu yaps zaman zaman ortadan kalkar- zaman zaman bu uyum yeniden
kurulur. Uyumsuzluk durumu ac duygusunu, uyumlu durumu ise haz duy
gusunu yaratr. Duygu halleri de hareketlerle ilgilidir. Yumuak hareketler
^ ^ ^ ^ ^ e k e t l e r ac, tam hareketsizlik hazszlk ve acszl dourur
lar. Bu durumdan ise, Aristipposa gre, varmak iin uralmaa de
er olan sadece haz (hedone) dr. Hazz istemek, aramak insan ve hayvan
iin doal bir duygudur. Bylece, Aristippos iin, istencin biricik amac
hazdr. Bununla da haz, iyinin kendisi olmu oluyor. Hazz salayan ey
iyidir, ac veren sev ktdr, bu ikisi dnda kalan eylere de aldrmamaldr.
Sokrates iyinin ibriinin ne olduunu kesin olarak belirlememiti, iyi
ye ynelmee, iyiyi gerekletirmee almalyzdr, byle erdemli o l u
nur. Ama yi dediimiz nedir? Aristippos bu soruyu hi phe gtrme
yecek b i r aklkla y a n t l y o r : iyi hazdr; iyi i l e haz ayn eylerdir.
Bu anlay ile de Aristippos, hedonizmin (hazclk) kurucusu olmuTur. Bu
hedonizm, rnein Sokrateste bulduumuz, eudaimonizmin bir eididir.
Ancak, S o k r a t e s t e mutluluk (eudaimonia), ruhun s r e k l i olan sal ve
esenlii idi. Oysa Aristippos haz deyince, ruhun srekli olan bir durumunu
55

*-bohndardua ey: ^ anlk haz duygusudur, bir


nerede geldii, ne eit oldu da Aristippos n
M ' -: Ber haz, bir haz olmas dolaysyla, baka bir hazza deerce
qMUr, hazlar aralarnda bakmndan deil, ancak iddet dereceleri
A km ndan ayrlrlar. Madd (duyusal hazlar da manev hazlardan dalla
stndrler, nk dogrudan dogruyadrlar; ayrca, manev hazlar bir
ilk hazlar deildirler, bunlarda sreklilik var.
:

Aristippos iin ivi: nlflhi-lHiffi li-adar iddetli olan bir anlk hazdan ba
ka bir ey deildir. Ancak, bu eit hazz elde etmek iin bilgi (phroness)~
gereklidir. Bu bilgi kavram, Aristipposun hedonizmindeki skratik edir.
insan mutlulua ancak bilginin yardmyla ulaabilir. te bunun iin, ama
Rainiz bunun iin bilgi bir deerdir. Bilgi insan nyarglardan, bo din
inanlardan, zc tutkulardan kurtarr; ona hayatm nimetlerinden en y
biimde yararlanmay retir. Bilgi, kendisine sahip olana^ bilgeye/ner"
eyden nce, kendi iinde bir uveTkazindnr Bu gven sayesinde bile
kii kendini d dnyann karlarna kaptrmaktan kurtarr: bu giiven ona
evresine ve iinde bulunduu koullara egemen olmak, bunlar kendi istekerine hizmet ettirme!^ zevki tadarken bile kendine hkim olmak yeteneini
kazandrr. Kynikler gibi hedonistler de, insamn dnya ve dnyann gidii
karsnda zgrln elde etmesine alrlar. Ancak kynikler, bu iten
bamsz olmay, insann dnya nimetlerine yz evirmesinde, kendini bun
lardan yoksun etmesinde buluyorlard. Kyrene rnn hedonistleri ise, tam
tersine, dnya nimetlerini, dnyann zevkini akllca tadma ile bu bamsz
la erimek isterler. Kyniklerin ideali: dnyaya yz evirmi bilge idi;
Aristippos ve onun izinden yryenlerinki ise: hayattan tadalmasn bilen
bilge kiidir. Byle bir kimse, her eyin en iyi ynnden yararlanma bilir;
hi bir engel tanmadan nesneleri ve insanlar kendisi iin kullanr; ama
bu arada kendini zevk iinde hi bir zaman yitirmez; tutkularna hep hkim
olmasm bilir; hi bir zaman olamaz elde etmee kalkmaz; pek mutlu olmadii gnlerde bile ruhunun dinginliini, neesini yitirmemei bilir.
Kyrene Okulundan olanlar da, kynikler gibi, bireyci (individualist) dirler. Onlar da topluluk hayatna deer vermezler. Aristippos, tpk Sofistler
gibi, ehir ehir dolarm; bu gezgincilii de, kendisini hi bir politik-sosyal dzene balanmak zorunda brakmad iin, dolaysyla zgrln
en geni ls ile yaayabildii iin pek severmi. Kyrene Okulundan
Theodoros adl birisi Benim yurdum btn dnya dermi ve bilgeyi yurtseve-lik duygularnn stnde sayarm. Kyrenelilerin bireyci olmada kyniklerle tamamyla birletikleri grlyor. Din konusunda da birleirler: Dine
de aldr etmezler; dinin bo inanlarndan kurtulmak, bilge iin bir dev
dir. Euhemeros adndaki bir Kyreneliye gre: Tanrlara tapmak, krallar
ve bu gibi baka byk insanlar saymaktan doup gelimitir, dolaysyla
56

bu saygnn daha bir bytlm, ileri gtrlm biiminden baka bir ey


deildir.

YUNAN FELSEFESNN SSTEMATK DNEM


Yunan Felsefesinin ilk dneminde, balca, doa (kosmos) sorunu ile u
ralmt. ikinci dnem de, her eyden nce, insan (anthropos) sorununu
ele almt, nc dnemde ise, ilk iki dnemde doa ve insan konularn
da elde edilen bilgilerin bir sentez iinde birletirilmesi, kaynatrlmas
denenecektir. Temsilcilerini Sofistler ile Sokrateste bulan anthropolojik
dnemde bilgi, tekyanl olarak, yalnz pratik hayat iin deerlendirilmek is
tenmiti. Onun iin ilk kosmolojik dnemde zerinde durulan, aratr
lan e ^ e n ile ilgili metafizik sorunlar hemen hemen bsbtn bir yana b
raklmt. Yunan felsefesinin nc dneminde ise bu metafizik problem
lere yeni bir gle yeniden dnlecektir. Bu yeni gelimenin ta t la r da,
ilkan en byk iki dnr olan Platon ile Aristotelestir.
Flaton ile Aristotelesin retileri, kendilerinden nceki Yunan felsefe
sinden, sistematik bir yaplar olmalaryla ayrlrlar. Platon ile Aristoteles
geni, kendi ilerine kapal bilim sistemleri yaratmlardr. Onlarn reti
lerine sistem niteliini kazandran da, sorunlarnn okyanl oluu ile bunla n bir birlik iinde, yani bir sistem iinde ilemeleridir. Bundan nceki
dnrler hep belli bir problem gruplarn, dolaysyla da gerein bel
li alanlarm inceliyorlard. Platon ile Aristoteles ise bilim s o r u n l a r n n
tm kadrosunu ele almlar, bu yzden de, imdiye kadar ayr bulunanlar
bir araya getirerek bunlar birlikli bir temel zerinde verimli bir biimde
birbirine balamlardr. Bilgilerin kapsayc bir felsefe retisi iinde sistemletirilmesi denemesi, Platon ile balam, Aristoteleste en yksek ol
gunluuna erimitir. Bu reti Aristoteleste artk tek tek bilimlerin b
yk bir kompleksi grnn kazanm, bylece Yunan felsefesi onda gemesinin son snrna dayanmtr. Bundan sonra, ana-kucak olan felsefe
den ayrlm ya da ayrlmaa balam olan tek tek bilimlerin a a
lacaktr.
Plafon
Platon, bir bildirime gre 427 ylnda, baka birisine gre de Perikle$in
ld yl olan 429da domutur. 427 yl daha gvenilir. Doduu yer iin
de Atina ile Aigina (Pire Krfezinde bir ada) gsterilir. Ailesi, Atina'nn
en eski, en soylu ailelerinden. Babas ynnden Kral Kodros, annesi ynn
den nl yasakoyucu Solon ile ilintisi var. Ayrca kendisi yaarken de
ailesinin Atinada byk siyas nfuzu var: Devrin ileri gelen devlet adam57

!arndan Kritias ile Kharmides yakn akrabalar. Platon soyu ve evresi


bakmndan tam bir aristokrat. Bir sylentiye gre, asl ad, bykbabasnmki gibi, Aristokles imi; geni gsl olduu iin cimnastik retmeni
ona Platon adn takm. Esasl bir eitim grm; eitli retmenlerden
cimnastik ve mzik dersleri alm. Genlii Atinann kltrce ok parlak
bir dnemine rastlad iin bu byk gelimenin zerinde byk etkisi ol
mutur. Hemen Periklesin ardndan gelen bu dnemdeki Atinamn sanat ve
edebiyat bakmndan yksek dzeyine Platon ok ey borludur. Platonun
zengin sanat stili byle bir atmosferde olumutur. Bir sanat da olan
Platon, eitli edeb trlerde birok eyler yazm. Ama, anlatldna g
re, yazdklarn beenmemi ve pek ok da Sokratesin zerinde yapt ok
derin etki yznden bunlar yakm. Bugn elimizde bir destan parasyla
birka yergisi var. Sokrates ile tammazdan nce de felsefe ile ilgilenmi;
hocas Herakleitosu Kratylos imi. Ama yirmi yanda iken Sokrates ile
tanmas hayatnda gerekten bir dnm noktas olmutur. Bundan sonra
da lmne kadar Sokratesin yanndan ayrlmam, onunla ok sk, s
rekli bir ilgi halinde kalmtr. Platonun hemen btn yazdklar onun b
yk hocasna kar duyduu derin sevgi ve saygnn belirtileriyle doludur.
Yaptlaryla Platon, hocasna bugn kadar btn canll ile ayakta ka-_
lan bir ant dikmitir. Bu ant, Sokratesin yorulmak bilmeden bilgiyi ara
mas, irkilmeyen salam karakteri, doruluk ve hak uruna lme gitmesi
karsnda Platon'un duyduu hayranlk ve saygy dile getirir.
Sokratesin lmnden sonra Platon da, teki Sokratesilerle birlikte,
Megaraya Eukleidese gitmitir. Burada ksa bir sre kaldktan sonra Ati
naya dnm ve burada, nce dar bir erevede, retim almalarna
balamtr. Bundan sonra da yolculuklara kmtr.
ok yaylm bir sylentiye gre, Platon Kuzey Afrikaya da gitmi. Bu
yolculuunda Msr ve Kyreneye uram; Msrl rahiplerden matematik,
astronomi renmi, Kyrenede de matematiki Thedorosun yannda al
m. Platonun bu yolculuu yapm olduu ok pheli. Hele Anadolu ve
ran da gezmi olduundan bsbtn phe edilebilir. Platonun gerekten
yapm olduu, Gney talya ve Sicilya gezileridir. Sicilyaya Platonun
yolculuu var. Bu Gney talya ve Sicilya yolculuklarnn Platonun dn
ce hayat zerinde derin etkileri olmutur. Gney talyaya Platon, Ati
nada tanm olduu Pythagoraslarm almalarn yerinde ve yakndan
tanmak iin gitmi. Bu yolculuk, bir yandan ondaki matematik ilgisini g
lendirmi, br yandan da ona din-mistik grler edindirmitir. Pythagoralardan edindii bu etkiler, onun felsefesinin Sokratesi e yannda
ikinci byk esidir. Gney talyadan Sicilyaya geen Platon, Syrakusa
da kraln akrabas Dion ile tanp aralarnda sk ve srekli bir dostluk
ba kuruluyor. Platona hayran olan Dion, bundan sonra, siyas bir refor
mu planlatrmas iin, onu iki defa Sicilyaya artyor. Ancak, bu yolcu58

luklardan hi bir ey kmyor. stelik Platon g durumlarda kalyor,


kendini g bel kurtaryor (Bu Sicilya servenini Platon 7. mektubunda
anlatr). Sicilyadan ilk dnnde Platon, Akademos denilen blgede nl
okulu Akademiciy kurmu, yirmi yl burann ynetim ve retimiyle u
ramtr. 347 (ya da 348) ylnda, sylendiine gre, bir akraba dnn
de sessizce hayata gzlerini kapam.
Platondan, daha ilkan da onun kaleminden ktn sand 35 yapt
(34 dialog formunda, biri Apologia = Sokratesin Savunmas); 13 mektup
luk bir koleksiyon, ilkan bile Platonun olmadklarn kabul ettii birka
dialog ile birka edeb fragment (bir destan paras ile bir-iki yergi)
kalmtr. Platonun retisini gereine uygun olarak anlayabilmek iin
bu eserlerin baz bakmlardan incelenmesi gerekmitir. Bu arada, her ey
den nce, kalan yaptlarn gerekten Platonun olup olmadklar sorunu ile
yaptlarn yazl sralar hangisi daha nce, hangisi daha sonra (Chro
nologie) sorunu en nemlileridir. 19. yzylda balayan aratrm alar, bu so
runlar aydnlatmak iin birtakm ller kullanmtr. Bunlarn arasnda
en gvenilir olanlar, ilkan bu arada zellikle Aristotelesin tankl
ile dil lsdr. Bu aratrm alara dayanarak Platonun yaptlar ile
bunlarn felsefesinin gelime dnemlerindeki yerlerini gsteren tablolardan
biri yledir:*
Genlik dialoglar
Apologia, Rriton, Protagoras, lon, Lakhes, Politeia I, Lysis, Kharmides,
Euthyphron.
Geit dialoglar
Gorgias, Menon, Euthydemos, Kk Hippias, Kratylos, Byk Hippias,
Menexenos.
Olgunluk dialoglar
Symposion, Phaidon, Politeia II-X, Phaidros.
Yallk dialoglar
Theaitetos, Parmenides, Sophistes, Politikos, Philebos, Timaios, Kritias,
Nomoi.
Platon bir problem dnrdr. Elli yl boyunca dnp yazm, prob
lemlerle didimi, bu arada grlerini boyuna dzeltip olgunlatrmtr.
Byle alan bir filozofu anlamak iin en doru yol, gelimesinin izleri ze
rinde yrmee almak olabilir. Bunun iin, Platonun da, hayat boyun
ca dncesinin eitli dnemlerde geirdii gelimeyi gzden geirerek,
retisini anlamay denemek gerekmektedir.
Platonun gelimesindeki ilk dnem, Sokratesin etkisi altmda dnp
yazd dnemdir. Onun iin bu dnemine onun Sokratesi dnem denir.

F. U eberw eg, G ru n d riss d e r G esch ich te d e r P hilosophe, I,13

Sokratesin Platon zerinde ok byk bir etkisi olduu sylendiydi. Sok


rates ile tanmas Platonun hayatnda bir dnm noktas olmutur. Sokratesin retisi Platon felsefesi iin k noktasdr. Felsefeye Platon Sokratesin anlay erevesi iinde girmi, sonra bunu gittike aarak kendi
grne ulamtr. Platonun yaptlarna yle dardan bir bakldkta
bile, Sokratesin hep n planda olduunu grrz. Gerekten de Platonun
btn dialoglarnda Sokrates sahneye kar; bunlarn pek ounda basze odur. Aneak, Platonun ilk dialoglarnda Sokrates, yaay ve dn
nn btn canll ve gereklii ile ortadadr. Burada onun syledikleri,
kendi dnceleridir. Bunlar dorudan doruya sylememi bile olsa, ken
di dncelerine ok yakndr, ok uygundur. Burada Platon, henz sk s
kya Sokratesin rencisidir; bize hocasun grlerini anlatmakta, yaa
y ve davrann plastik olarak izmektedir. Onun iin Platonun bu ilk
dialoglarna, Genlik dialoglar yannda Sokratik dialoglar da denir.
Platonun, bu ilk dialoglarnda byk hocasnn kiiliini ve dncelerini
byk bir sevgi ve sayg ile belirtmee almak istemesinin pratik bir ne
deni de vardr: Bununla Platon Sokrates Sofistlere ve onu Sofist sananla
ra kar savunmak istemitir. Bu dialoglar, ayrca Sokratesin Sofistlere
kar^am olduu savamn ileriye gtrlmesidir.
Genlik dialoglarnda, sylendii gibi, Platon tam bir Sokratesidir.
Bunlarda Sokratesin retisi gereine uygun biimiyle gsterilmek istenir,
retiyi gelitirmek denemesine giriilmez. Bu yazlarnda Platonun son
raki felsefesi iin karakteristik olan idea retisi, urada burada bula
bildiimiz ilk izlerini bir yana brakrsak, henz yoktur. Bir Sokratesi ola
rak bu dneminde Platonu yalnz erdem ? bilgi sorunlar ilgilendirir: Er
demin z ve kavram, erdemin birlii ve okluu, erdemin bilgiye ve retilebilmeye olan ilgisi inceledii, zmee alt balca sorunlardr.
Lakhes dialogunda cesaret, Politeia I da adalet, Lysiste dostluk, Kharmideste lllk (sophrosyne), Euthyphrond dinlilik, Protagorasta erde
min btn, zellikle de retilip retilemeyecei ve birlii sorunu incele
nir. Bu genlik dialoglarnn amac: Ahlkn balca sorularn, kavramsal
bilgiler olarak oluturmaktr. Burada kavram belirlemeleri, tanmlar iin,
Sokrateste olduu gibi, tmevarm yntemi kullandr: Ortaya konan tanm
lar, deneydeki tek tek hallerle denetlenir ve ona gre dzeltilip tamamla
nr. Yine Sokrateste olduu gibi, ortalkta dolaan doruluklar, yanllk
lar eletirilmemi grleri rtmek (elenkhos) esastr. Dardan bakl
dklarnda, btn Sokratik dialolarn olumsuz bir sonula bittii grlr:
Yanl, yetersiz tanmlar rtlnce dialog da sona erer; aratrmada bir
kmazla (ap o rt^ k arlalm tr; ele alnan sorunun doru yant bulu
namamtr. (Aporetik dialoglar da denir bunlara). Ama, dikkat edilirse,
sorunun yantna hi olmazsa iaret eden birtakm dncelerin ortaya
konmu olduu da grlebilir, reti ve yntem bakmndan tamamyla Sok60

ratesi olan bu dialoglarda Platonun olan yn formlardr. Felsef incele


me parlak sanatl sahnelerle sslenmitir. Burada, hem air, hem de filo
zof Platon konumaktadr. Oysa ileri yalarnda yazlm dialoglarda air
Platon gitgide arka plana ekilecek, bu yzden komposition gittike kuru
ve objektif olacaktr.
Platonun Sokratesten ayrlp kendi felsefesine doru ilerlemesi yava
yava olmutur. Bu ilerleme, birtakm basamaklardan geerek, sonunda
Platon felsefesi iin temel bir gr olan idea retisine ular. Ama idea
retisine ulanca da, bu reti Platon iin kaskat bir dogma olmam;
hi bir zaman son, kesin bir biim kazanmamtr; problemlerle boyuna u
raan, didinen Platon bu retide de birtakm gelimeler geirmitir. Ge
rek bu retiyi, gerekse bu gelimeyi, bu dneminin eitli dialoglarna
serpitirilmi olarak bulabiliriz. Zaten Platon hi bir konuyu, hi bir soru
nu tek bir dialogunda ele alp burada sonuna kadar ileyip incelemez. Onun
iin her sorunun eitli grnlerini, geirdii gelimeyi, tek bir yaptnda
deil de, birka yaptnda izleyip biraraya getirebiliriz. dea retsini de
eitli grn ve formllerle u dialoglarda buluyoruz: Gorgias, Menon,
Euthydemos, Kratylos, Menexenos, Symposion, Phaidon, Politeia, Phaidros,
Theaitetos, Parmenides, Spohistes, Politikos, Timaios, Kritias. Bunlarn
arasnda drt tanesi: Symposion, Phaidon, Politeia, Phaidros dialoglar
idea retisi iin en nemli olanlardr. Bunlarda bu reti, en ak, en deriitoplu, en olgun biimine varmtr.
Platonu Sokratesin retisini amaa gtren neden, Sofistlerin dn
ya gr ile esasl bir biimde tartmak istei olmutur. Sofistlerin dnya
gr yarara, hazza dayanyordu. Platon bu anlayn karsna, tam bir
Sokratesi olarak, iyi kavramyla kar. Ona gre iyi, doru bir yaayn
kesin ls, biricik ereidir (telos). Gerek, doru dzenine (kosmos) ruh,
ancak iyi ile eriir. Gerek devlet adamnn balca ii de, yurttalarn
iyiye ulatrmaktr, bunun yollarn bilmektir. Bunu anlam, gerekle
tirmee alm, dolaysyla tam bir filozofa yakan bir yaayn rne
ini vermi olan biricik kimse de, Platona gre, Sokratestir.
yiye dayanan, bilgi yolu ile iyiyi gerekletirmi olan doru bir ya
aya byle kesin olarak balanmas da, Platonu yeni bir sorun karsn
da brakmtr ki, bu sorun da idea retisine yol amtr. Sokratesin an
lad gibi yaam felsefeye dayatmak ya da erdemle bilgiyi birtutmak,
dorunun aratrlabilmesini, byle bir olanan bulunmasn gerektirir.
Sofistler, hele yenileri, bunun olamayacan sylyorlard. Bunlar arad
mz ey ya bilinen bir eydir, ki bunu aramaa gerek yok ya da bilinme
yen bir eydir, o zaman da bulunan eyin aranan ey olduunu nereden bi
lelim? diyorlard. Platon bu sorunu, Menon dialogunda, Orphik-Pythagoras
grten edindii ruhun lmszl dncesiyle zer. Bylece de Sok61

ratesi aan ilk adm atm olur. Buradaki dnce u: Ruh lmszdr ve
birok defalar yeryzne gelmitir. Bu arada yeryznde ve Hadeste
(brdnyada) bulunan her eyi grmtr. Yeryznde (doada) her ey
de birbirine bal olduu iin, ruh bunlardan birini grnce, srekli bir
aratrma ile tekilerini de bulabilir ve anmsayabilir. Ruhta doru tasav
vurlar, nce, bilinsiz bir halde bulunurlar; bunlar, ilkin, bir rya gibi k
mldanrlar; uygun sorular ve aratrm alarla sonunda aydnlk bir bilgi ha
line gelirler. Buna gre: renmek, eskiden bilinmi bir eyi yeniden hatr
lamaktan, anmsamaktan (anamnesis) baka bir ey deildir. Bu anlay
ile, Platon, felsefesinin iki ana-grn de elde etmi, belirtmi oluyordu:
Ruhta bilinsiz bir halde bulunan doutan tasavvurlarn olduu gr,
bir de doru sam (orthe doxa) ile bilgi (episteme) arasndaki kartlk. Do
ru san sallantl ve sreksizdir, bilgi ise bir temele, bir nedene (logos) ba
lanmakla, dayatlmakla salam ve srekli olur. Bilinmeyen bir eyin a ra
nabileceini, Sokrates, Menon dialogunda hi matematik bilmeyen bir k
leye, ustaca sorular sorarak bir geometri problemini zdrmekle tantlar.
Bu gr ile Platon aratrmann olabilirliini, dolaysyla da felsefe
nin de olabileceini ortaya koymu oluyordu. Ancak, felsefenin olabilmesi,
Sokratesin sav, yani erdemin bilgi ile ayn ey olduunu syleyen sav
doru ise bir anlam kazanabilir. Onun iin Platon Menon dialogunda bu so
runu bir daha ele alr yalnz Sokratesin savn ileri srmek iin deil,
bir de bu soru karsnda kendi dncesini belirtmek iin. Bu sorunu da
Platon, en gvenilir bilimin bir yntemi ile, matematiin varsaym hypothe
sis) yntemi ile inceler: k noktas olarak bir varsaym alr; bundan
kabilecek sonular gelitirir; sonra da bu sonularn durumundan varsa
ymn doru olup olmadn karr. Bununla da Platon, btn felsefesi iin
byk nemi olan yeni bir yntem elde etmi oluyordu. Bu yntemi kullana
rak vard sonula da, Sokratesin intellektualismini aacaktr. nk bil
gi ile ayn olan felsef erdem yannda, bir de doru sanya dayanan bir
basbaya erdem vardr. Bilgiye dayanan felsef erdem de basbaya er
demden pek stndr; biri asl ey, teki de onun glgesi gibidir.
Doru san ile bilgi arasndaki dolaysyla bunlara dayanan sradan er
dem ile felsef erdem arasndaki bu ayrma yeni bir gelimeye yol am
tr. Gerek Herakleitosun, gerekse Eleallarn felsefesini yakndan tanyan
Platon, salam bir bilginin hi bir zaman sallantl bir temel zerinde kuru
lamayacan anlamtr. Ruhun lmszl dncesinden kan sonu
byle bir durum yaratmt: Ruhun bu dnyadaki eski bir varlnda
grdklerinden anmsadklar, ancak sallantl tasavvurlar olabilir. Doru
sany bir bilgi haline getirecek temel de, dolaysyla, bu gibi anmsama ta
savvurlarnda bulunamazd. Bu dncelerden imdi yeni bir sorun, bilgi
nin temeli problemi ortaya kmt.
62

Platon bu sorunu, Sokratesin kavram felsefesinden kalkarak zmee


almtr. Sokrates bilgiyi, eldeki objenin kavramn belirlemee ala
rak temellendirmei denemiti. Platon Sokratesin bu grn en kesin
biimiyle ele alr, bunu Eleallarm bilgi ile varlk arasnda bir ballama
(correlation) olduunu ileri sren savlarna yle balar ki, kavramlar bi
rer gerek, birer dayantt (hypostase) olurlar; bu dnyadaki nesneler ya
nnda kendi balarna bir dnya kurarlar, kendi ilerinde ayr bir dnya
olurlar. imdi iki ayr bilme eidini (doru san ile bilgi) karayan iki
ayr dnya da ayrt edilmi oluyordu: Bir yanda asl gerein dnyas var
idealarn dnyas bu; bilginin konusu olan bu dnya. Obr yanda da re
latif gerein dnyas var bu da meydana gelen ve yok olan nesnelerin
dnyas; doru sannn konusu olan dnya bu (Timaios, Politeia). Bilginin
konusu olan ideay Platon, Eleallarm Bir olanmdaki niteliklerle anlatr:
Idea birliktir, blnemez, deimez, ncesiz-sonrasz olarak kendi kendisine
eittir. (Symposion, Phaidros.) Duyumlanan tek tek nesneler ise, Herakleitosun akmdaki gibi, boyuna meydana gelir; deiir ve yok olurlar.
Platon felsefesinin bilgi anlayndan doan ana metafizik dncesi, bylece, iki dnyann ayrt edilmesine dayanmaktadr. Bu dnyalardan biri
varolan ve hi olu halinde olmayan (to on ontos), teki ise hep olu ha
linde olup hi bir zaman varolmayan (genesis) iine alr. Birincisi akl
bilgisinin, kincisi de doru sannn konusudur. Buna gre: Duyularla alg
lanan cisimlerin karsnda cisimsel olmayan idealar (asomata eide) var
dr. Bunlar, uzayn ya da cisimler dnyasnn hi bir yerinde bulunmaz;
kendi balarm adrlar; duyularla deil, dnme ile kavranrlar (Phaidros);
dnlen, aklla kavranlan bir dnya (topos noetos) meydana getirirler.
te, felsef erdemin koulu olan gerek bilginin temeli, kk ancak bu
idealar dnyasnda bulunabilir. Bu dnceler ahlk bir motif yznden
ortaya konduklar iin de, buradaki idealar da hep ahlk kavramlardr.
Platonun bylece beliren metafizik gr, onun imdiye kadarki fel
sefesinde gerek biim, gerek ierik bakmndan esasl deikliklere yol a
mtr. Felsefesinde imdi idea retisi nemli bir yer aldndan, artk
Platon, erdem bilgisi iin zorunlu bir temel olan ruhun lmezlii dn
cesini bundan byle gelenein rettii gibi mythos eklinde braka
mazd, bunu temellendirmei denemesi de gerekiyordu. Ruhun bundan n
ceki varlklarnda budnyada ve Hadeste bulunmu olduu dncesi de
yetimezdi; imdi ruhun idealar dnyasna geirilmesi, kknn burada ol
duunun belirtilmesi de gerekliydi. Ruh, Platona gre, aslnda idealar dn
yasnda bulunuyordu, buradan sonra yeryzne inmitir. Bundan dolay da,
ruhun iyilii ile ktlnn kkn darda deil de, ruhun kendisinde,
kendi iinde aramaldr. Ruhu Platon ksma blyor: Ruhun idealara y
nelmi olan, gdc, akll bir ksm (logistikon) ile iki tane de isteyen, du
yusal yn vardr. Bu sonunculardan bir tanesi akla uyarak soylu, gl
63

istenli eyleme, teki de akla kar gelerek baya, madd duyusal isteklere,
' itaha gtrr. Bu dncesini Platon, Phaidros dialogunda, biri beyaz te
ki yaz iki atn ektii bir arabay kullanan bir src simgesi ile can
landrmtr. Burada srcnn kendisi, arabay gden olarak akl kar
lar; beyaz at soylu istee, yaz at da madd istee karlktr. te ruhun
yaz kt atla simgelenen yn, arabay hep aalara srklemek
istedii iin, Tanrsal dnyada ruhu idealar grmekten alkoymu, onun
yeryzne derek bir vcutla birlemesine, bylece ruhla bedenden kurul
mu insann meydana gelmesine yol amtr.
Bu yolla meydana gelen insana den dev de, ruhunun asl yurduna ye
niden kavumas, dnmesi iin gereini yapmaktr. Bu da idealar bilmekle
olabilir. Buradaki bilgi de yine bir anmsamadr. Ama idealar objektif ola
rak bilmenin olana vardr: nk bu yeryz dnyas idealar dnyas
na benzer; nk buradaki btn varlklar idealardan payalmlardr (metexein). Anmsamann nasl olutuu zerindeki dnmeleri de, Platonu
eros (sevgi) kavramna gtrmtr. Eros kavram, idea retisinin ilk
tasars iin ok karakteristik bir kavramdr. Platona gre, insann ok
zel bir yetisi var: nsan birok alglar bir kavram halinde toplayabiliyor.
Objektif olarak grldnde, bu yeti, insan ruhunun bir zamanlar idealar
dnyasnda grm olduu idealar anmsamasndan baka bir ey deil
dir. insandaki bu yeti de kendini en kolaylkla gzel de gsterir. Gzel
zaten idealar dnyasnda her eyin stnde parlar; yeryznde de en l
tl olan, en gze arpan odur; duyularn en ak olarak kavrad gzel
dir, gzeli severiz, gzel bizi eker. Platonun deyile: Eros gzele yne
lir, ilgisi gzeledir. mdi eros doru olarak ynetilirse insanda felsef bir
cou uyandrr, bu cou da bize gzel ideasn hatrlatr, anmsama yolu ile
idealar grmee vardrr. Bu anlaynda Platon, Sokratesin intellektualisminden tamamyla ayrlmaktadr. Platon, burada air yn ile, gzele
duyulan sevgiden doan couyu idealarn bilgisine gtren yol olarak gs
teriyor. Bu anlayta mistik bir renk de var. Ancak, buradaki idealar gr
me, coup kendinden geme (eskstasis) ile elde edilen bir gr deil, ruh
ta uyuklamakta olan idealarn an olarak bir parlamasdr bu da aklla,
dnme ile hazrlanr.
Bu gelime basamanda eros kavramnn Platonun dncesi iin olan
byk nemini en iyi Symposion (len) dialogunda grebiliriz. Bu dialogda Platon erosu, nce, btn lml varlklarda bulduumuz bir lmsz
lk abas diye tanmlar. Bu abay, en gze arpacak biimiyle, lmlle
rin dl yetitirmek, bylece bsbtn yok olmaktan kendilerini kurtarmak
istemelerinde bulabiliriz. Burada eros, genellikle, bu iten ibarettir. Ama
belli eitten insanlarda eros yksek bir nitelik de kazanr. te Platonun
da gstermek istedii, erosun bu yksek eklidir. dealar olduka iyi hatrlayabilen kimselerde eros gerek zn aa vurur. Bu sekin kiiler
64

yeryzndeki gzellii grnce, bundan yalnz tadalmaa kalkmazlar;


onun araclyla bir zamanlar grm olduklarn bulank olarak hatrla
yp anlatlmaz sonsuz bir hayrete derler; bu arada bilgilerinin eksiklii
ni anlayarak bundan kurtulma zlerler. te bu gibi kimselerde eros ger
ek zn belli eder: Bu zlem bizi bilmeye gtren iten bir itilitir, fel
sef bir itilimdir. Bu kimseler lmszle ulamak abas olan erosu dn
yaya ocuk getirmekten ibaret bir ey diye anlayamazlar, byle bir anla
yla yetinemezler. Bunlara gre eros: dealar grerek erdemli iler yap
mak, bylece de yeryznde srekli bir ad, sonsuz bir eref brakmaa
almaktr.
Platon idea retisinin bu anlayyla, nceleri de gzden geirdii bir
takm sorunlar imdi yeniden ele alr. Bu arada balca dostluk, hitabet ve
siyaset sanat sorunlarn yeni adan inceler. Bu sorunlar da, ona gre, an
cak felsefe ile zlebilir. Bundan dolay insan iin felsefe ile uramaktan
daha nemli bir ey olamaz. nk gerek dostluk, felsefe sevgisi (eros)
ile ruhlar tutumu kimselerin biraraya gelip felsefe yapmalarndan, by
le bir beraberlikten baka bir ey deildir. Gerek sz syleme sanat da
ruhun szlerle gdmdr. Bunun iin ele alnan konularn gerek zn
bilmek gereklidir. Ayrca ak ve eliiksiz konuabilmek iin dialektiki,
bunun kavramlar kurma ve snflama blmlerini bilmeli; szlerin iyi ye
miler vermesi isteniyorsa, insan ruhunun kuruluunu, eitli yaplarn
kavram olmal. Nihayet: devi insanlar, doal amalar olan mutlulua
ulatrmak olan devlet ynetimi sanat da felsefesiz olamaz; nk yalnz
felsefe, neyin insanlar gerekten mutlu yapacan gsterebilir.
Bu dneminde Platonun btn ilgisi ahlk sorunlarna ynelmitir. O,
Sofistlerle savarken, insann doal amac olan mutluluu salayacak ya
ama biimini, bunun ne olduunu aryordu. Yalnz Platon bu problemde
tek kiiyi deil de, devlet erevesinde biraraya gelmi olan toplumu gznnde bulundurur; dikkatini tek bana olan insana deil de, toplulua e
virir. Nasl duyularla kavranan tek tek nesnelerden ok kavrama (ideaya),
bu tmel varla deer veriyorsa, bunun gibi ahlkta da birey idealinden
ok cins idealine ynelir, yetkin insan deil de, yetkin toplumu anlatr.
Onun ahlk, ana eilimi bakmndan, teki Sokratesilerin (Kynikler ile
Kyrenelilerin) ar individualismlerine kart olarak bir sosyal ahlktr.
Onun iin Platon, tek kiinin deil, toplumun mutluluunu gzcnnde bulun
durup aratrr. Bu mutlulua da en eksiksiz olarak devlette eriilir. Bun
dan dolay Platonun ahlk ideal devlet retisinde btnlenir.
Platonun erdem retisi ile devlet retisinde, ruhun paral olduu
grnn nemli bir yeri vardr. Genlik dialoglarnda Platon, Sokrates
gibi, tek tek erdemleri bilgiye balamaya alyordu. Sonralar ise ayr
ayr erdemleri tek balarna gzden geirmi, bunlarn aralarndaki snr
FT 5

65

lan izmek istemitir; ama bunu yaparken erdemlerin birlii ve aklla ilgili
olduklar anlayna pek bal kalmtr. Ancak, gerek hayat grp anla
mas ideal devletini tasarlamasnda byk rol olmutur bunun, onu,
insanlarn byk ksmnn ynn o ana erdemi, btn erdemlerin ken
disinde birletii gerek bilgiye dayanan o erdemi, yani felsef erdemi hi
bir zaman edinemeyecekleri dncesine vardrmtr. Platonun nl s
z: Yn hi bir zaman filozof olmayacaktr. Ona gre insanlarn ounda,
para kazanmay, madd hazlar ama bilen ruhun aa itkileri egemendir;
ancak bu itkilere kar durabilen az sayda insanda eref duygusu ar ba
sar ve ancak bir avu insan nesneleri dnce ile kavramak, eylemi akla
dayatmak, ksaca felsef bir hayat yaamak gereksemesini duyar. Kendi
lerinde ruhun blmnden biri ya da teki ar bastna gre, Platon
insanlar kategoriye ayryor: Zenginlii sevenler, erefi sevenler, bil
giyi sevenler. Bu deerden zenginlik, eref, bilgelik birine ulamay
istemelerinin lsne gre insan tipi meydana gelir. Bunlar da, ancak
devlet iinde tam anlamlarn kazanacaklardr.
Erdemlerin de gerek deerleri devlet erevesinde ortaya kacaktr.
Platona gre devletin doal kk, devleti kurduran doal neden, hi bir
insann kendi kendine yetememesi, bu yzden de bir sr gereksemeleri gi
dermek iin bakalarnn yardmna muhta olmasdr. Onun iin devletin
her yerde devi udur: nsanlarn ortaklaa yaamalarn, bunlara mutlu
luk salayacak ekilde dzenlemek. Bu dev de, ancak, topluluk hayat ah
lk ilkelerine gre dzenlenirse gerekleebilir. nsann ruhunda nasl
ayr blm varsa, devlet de bunun gibi ayr ksmdan kurulmutur: Ruh
taki itkilere karlk olan besleyenler takm, iradeye karlk olan koru
yanlar takm, akla karlk olan retenler takmndan. tahlarndan do
an bir kayg ile gnlk gereksinmelerin ardndan koan yurttalarn b
yk ounluu, topluluk hayatnn madd temellerini salar; koruyucular
darya kar dmana savunma ile, ieriye kar da kanunlarn yrtl
mesini salamakla devletin varln korurlar, yneticiler (arkhonlar) ise
bilgileriyle, geni grleriyle kanunlar koyarlar, devleti ynetecek ilke
leri bulup belirtirler. Btn devletin olgunluunu da ona erdemler salar
lar; bunlar da: Bilgelik, cesaret, lllk (sophrosyne) ve adalettir. Yne
ticilerin zel erdemi bilgeliktir. Cesaret, koruyucularn zel erdemidir. Bun
lar yle yetitirileceklerdir ki, edindikleri doru tasavvurlarla, neden kor
kulup neden korkulmayacan bileceklerdir. lllk ile adalet ise belli
bir takmn erdemi deildirler, bunlarn herkeste bulunmas gerekir. l
llk: herkesin ynetenlerin en iyiler olmas, bunlarn dnda kalanlarn
ise ynetilmeleri gerektii dncesinde birlemesidir. Adalet de: her ta
kmn kendine den devi gerekletirmesi demektir. lllk ynn
erdemi deildir, en aa tabaklarn, kendine gre bir erdemi yoktur. Onun
iin Platon, lllk ile adalete sosyal erdemler (politike arete) diyor.

Adaletin asl nemi de, teki erdemlerin devlet erevesinde gerekleip ya


amasna olanak saladndandr.
Platonun ideal devletinin yasas, tam bir aristokrasidir, en iyilerin,
yani bilgililerin, erdemlilerin bata bulunmasn isteyen bir devlet biimi
dir. Bu devlette kanunlarn konulmas, topluluk hayatnn dzenlenmesi ii
filozoflara, bilge kiilere verilmitir. Baa filozoflar gemez, ya da bata
kiler felsefe yapmazsa, insanln aclar sona ermeyecektir (Politeia). F i
lozoflarn buyurduklarn pratikte yrtmek, bylece de devleti ieriye ve
darya kar gerekletirmek ve yaatmak koruyucularn devidir. Geni
yna den dev ise, almak ve itaat etmektir.
Platona gre devletin son erei, herhangi bir d yarar gven altna
almak deildir, yurttalar erdemli yapmaktr, onlara erdemli bir yaay
salamaktr. Tek kii iyice devletle kaynamaldr, devlette kendini eritmelidir; bunun iin de devlet yurttalarn btn hayatm kucaklayp belir
lemelidir. Bu dnceyi gelitiren Politea dialogunda Platon yalnz iki yu
kar zmreyi ele alr, bunlar devletin bekileridir (phylakes). Halk (demos)
bilgiye deil de, gelenek-grenee dayanan basbaya erdem ile yetinecek
tir. Ama koruyucular (savalar) takm da kesin anlamnda erdemli de
ildir, nk bunlar da felsef bilgiden yoksundurlar. Bunlara verilen ei
tim, ancak kendilerini kabalktan, krclktan kurtarp onlara ll bir
cesaret salar. Devlet retisinde Platon halk kendi haline brakyor. Bu
takmn ana-itkisi kazanca ynelmitir; yn almas ile devlet hayatnn
madd temelini salar, bekilerin kendisini ynetmesine boyun eer. Bek
ilerin hayat ise, tam tersine, ta doduklar gnden balayarak devlete
dzenlenecektir. Bundan dolay Platon, bu takmdan olanlarn evlenmeleri
ni bile kendilerine brakmaz. Gelecek kuaklarn salam olmalar iin, el
verili iftleri devletin bandakiler seeceklerdir. Genlerin yetitirilmesi
iini de, her bakmdan devlet eline alacaktr. Genler bedence, ruha, iki
bakmdan da eit deerde yetitirilecektir. Ruh eitimi mythoslarm anla
tlmasndan balayarak iir ve musikiye ykselecektir. iir ve musiki, yeti
enlerin ruhunda gzel sevgisini uyandrmak iindir. Gzel sevgisi, P la
ton iin, her trl yksek abann, her yksek lde bir yetimenin balca
kouludur. Ama bundan sonraki eitim iin Platon, imdiye kadarki dn
celerinden ayrlan bir gr ileri srer: Bir yatan sonra bir matema
tik - lojik eitimi geirilecektir. Oysa Platonun bundan nceki dialoglarnda estetik eitimi esast. Felsefeyi siyas eitimin temeli yapmak deneme
si, Platonu, imdiye kadar idealann bilgisine gtren yol olan estetik (ero
tik) yntem yerine daha objektif bir yntem koymaa gtrmtr. Idealara
vardran yol, artk, budnyann gzelliklerine evrilmek (eros) deil, ruhun
elden geldiince bunlardan uzaklaarak kendisine, kendi salt dncesine
dnmesidir, kendi iine kapanmasdr (Phaidon). Estetik yerine imdi ma
tematik gemitir. Matematik, ruhu duyulur olandan uzaklatrp ona salt
67

dnme yeteneini kazandran bilimdir. Ruh idealar zler, bu zleyi de


ancak brdiinyada tam olarak giderilebilir. Onun iin, Platona gre, filo
zofun hayat, lme ulamay gznnde bulunduran bir yaaytr; bu ha
yat. mada-duyusal varln izlerinden ruhun kendini temizlemesidir. Beden
ruh iin bir hapishanedir; bu hapishaneden ruh kendisini ancak bilgi ve er
dem ile kurtarabilir.
Dini bir renk tayan bu ruh anlaynn kkleri orphik - pythagoras
retidir. Platon bu retinin ana tasavvurlarn benimsemi, bunlar bi
limsel olarak temellendirmee ve idea retisinin erevesi iine,yerle
tirmee almtr. Bu arada da zellikle ruhun lmszl zerinde dur
mutur: Anmsama (anamnesis) ruhun nceden de var olduunun bir kan
tdr; bileik olmayp yaln olmas da ruhun lmden sonra da var olaca
n gsterir. Bu bakmdan ruh, ncesiz-sonrasz olan idealara benzer.
Ruhun lmszln tantlama erevesi iinde Platon, doa proble
mini de ele alr. Burada idea retisi yeni bir gelime geirir. Doa sorunu
dolaysyla Platon bir dnya-grne varmaya almtr. Burada da ken
disine yine ahlk ilgileri yol gstermitir. Platonun doay aklarken ide
ali, Anaxagorasm teleolojik grn sonuna kadar gtrmektir. Doada
btn olup bitenler bir telosa (eree) ynelmitir. Her eyin gerek nedeni
Nonstuv. Nos her eyi iyiye, her ey iin en iyi olana gre dzenler.
Bu dnceler idea retisinde de bir deiiklie yol amtr. Gzel ye
rine artk iyi n plana gemitir. Bundan byle, her ey iin en iyi olan
btn idealarn stnde yer alr. imdiye kadar, kendi aralarnda dzenlemi diye dnlen idealar, artk aralarnda aadan yukarya doru
sralanrlar; bir takm altta, bir takm stte yeralr. Bu sralanmann
(chierarchie) en stnde, bunun bir tac olarak, iyi ideas bulunur. yi
ideas, her ey iin en iyi olann ideas, btn varlk ve oluun en yksek
ilkesidir; bu nitelii ile o her eyin stndedir.
idealarn sradzeni de ancak dialektik bir inceleme ile kavranabilir.
Matematik, bu inceleme iin bir hazrlanmadr. Matematik, varsaymlardan
(hypothesis) kalkp sonulara doru aaya iner, bu arada duyularla alg
lanabileni salt dncenin yanss olarak kullanr. Dialektik inceleme ise,
matematiin tersine olarak, dor bilgiye ulatracak bir kpr olan var
saymlar knoktas olarak aldktan sonra bunlardan yukarya doru, il
keye (arkhe) doru ykselir. Sonra, buradan salt dnce, iine hi duyum
kartrlmam dnce yolu ile kavramlar ayrt ederek yeniden aaya
iner (Politeia, Phaidon).
Burada Platonun bilgi retisinde matematie verdii yeri gryoruz:
R u h tanrsal k k l d r, m add-duyusal o lan ey ru h u lek eler; in sa n n b u d n y ad an
elini ekm esiyle (askese) ru h a rn d rlr. l m s z olan ru h ger, b a rad a eidi kalk
la ra g irer ve b r d n y a d a yarglanr.

Matematik de olu iinde 1 deii, kalann bilgisidir. Ama onun ob


jelerinde, zellikle geometrik ekillerde, duyusal bir ey de var. Matema
tiin objelerini idealardan ayran da budur. Buna gre matematiin obje
leri, idealar de duyusal cisimler arasnda yer alan bir ara-halka gibidir.
Bunlar da, idealar gibi, ncesiz-sonraszdrlar, meydana gelmemilerdir,
yok olmazlar, bunun iin de akl bilgisinin konuudurlar. Ama, idealar gibi,
salt, katksz, maddeden arnm deildirler. Bundan dolay matema
tik, oluun (genesis) bilgisi olan san (doxa) deil, zn (ousia) bilgisi olan
dncedir (neosis), ama anla (dianoia) bal olan bir dnce; salt z
n bilgisi olan epistemeden de bu bakmdan ayrlr. Matematii Platon,
ideal devletinin eitim sisteminde felsefenin en yksek bir nbasarta ola
rak - a m a yalnz bu bakmdan ele alp d e r le n d ir ir .
Bu yzden Platon, edebiyat ve musiki retiminin matematikle btnlenmesini, ama ileri yalarda, iyi ideasna ulatracak bilgi kolu olan fel
sefe ile uralmasn ister. nk, ancak iyi ideasn kanam olan kim
senin eylemi doru, hakka uygun olabilir; ancak byle bir kimse bu yeryzndeki balantlar idealar dnyasnn rneine gre dzenleyebilir. Dev
letin bana geecekler iin tasarlanan bu eitim, bir ayklamaya da da
yanmaktadr: Artk gelimeye istidad olmayanlar en yksek yerlere kadar
kamayacaklar, bunlar savalar ve memurlar katmm eitli basamak
larnda yer alacaklardr. Bu elemenin sonunda geriye kalacak bir avu
gerek sekin ise devletin yksek yneticileri (arkhon) olacaklardr. Bun
lar zaman zaman devletin ynetimiyle, zaman zaman da bilimin gelime
siyle uraacaklardr. Yneticilerle savalar, bu iki yukar zmre, byk
bir aile gibidirler: Kendi aileleri, zel mlkleri yoktur; kadn, ocuk ve
malda ortaktrlar; ihtiyalar da devlet tarafndan salanr.
Devlet, Platona gre, toplum iin bir eitim kurumuur: Bu eitimin
yksek erei, insan duyusal yaaytan duyulurst bir yaaya ykselt
mek, bu dnyadaki yaamada Tanrsal yaamaya hazrlamaktr, ideal dev
lette gznnde bulundurulan, tamamyle ahlk bir idealdir. Bu devlet in$^ btn hayatn k arab acak tr. Onun iin, yalnz bilim ve eitimi de
il, sanat ve dini de devlet dzenleyecektir, ideal devlette ancak idealara,
zellikle de iyi ideasna ynelmi olan sanata yer vardr. Burada mythos
lar ile devlet dini bir eitim arac olarak ele alnacaktr. Platon mythoslar
ancak ahlki deerlerin im g eler diye kabul eder ve ahlk olmayanlar
ideal devletine sokmaz. Halk ile savalar bunlarla yetineceklerdir. Filo
zoflarn dini ise, sadece bilim ile erdem olacaktr; bunlar da filozoflar
Tanrla benzetmeyi salayacaklardr.
idea retisinin batan beri olmu Ditmi, hazr bir ema olmadn,
Platonun, karsna kan problemler, glkler, yeni durumlar dolaysy
la bu retide zaman zaman deiiklikler yaptn grdk. Nitekim son ola
rak gzden geirilen devlet anlaynda idealarn bilgisi, devletin banda
69

bulunacaklarn yetitirilmelerinin temeli yaplmtr. Oysa bundan nceki


dialoglarnda (Symposion, Phaidros) idealar bir cou konusu idiler. imdi
ise bir eitim idealinin objektif dayanaklar olmulardr. Devletin banda
bulunacak filozoflarn yetitirilmesinde ana bilgi kolu dialektiktir. Dialek
tik de, idealar ve bunlarn birbirleriyle ilgilerini grp kavrayan dnme
ilemlerinin btndr. mdi burada da birtakm sorunlar ortaya kmtr.
Bu sorunlarn balcalarn, bunlar zme denemelerini, bu yzden idea
retisinin geirdii gelimeyi ana izgileriyle grmee alalm. Bu so
runlardan ilki: Hangi kavramlar idea saylacaktr? dea retisinin ilk tasla
na (Symposion, Phaidon, Phaidros dialoglarnda) ahlk motifler ekil ka
zandrmlard. Onun iin burada balca ahlk idealarn, bunlarn yansra
da estetik idealar bulmutur: yinin kendisi, gzelin kendisi vb. idealar.
Ama Platonda idealar, hypostaselatrlm, yani bal bana birer varlk
haline getirilmi Sokratesin cins kavramlardr. Alglanan nesnelerin
ortak ynlerinden karlm adlandrmalar olan cins kavramlar ise pek
oktur. Byle olunca da, ne kadar cins kavram varsa, o kadar da idea ola
caktr. Gerekten de Platon, imdi, idea retisinde her ey iin bir idea
kabul eder: Dnlenler, nesneler, orantlar, doal ve yapma eyler iin,
iyi iin olduu gibi kt iin de, yksek iin olduu gibi alak iin de, gzel
iin olduu gibi irkin iin de bir idea var. dea retisini ileyen ilk dialoglarda, idealar dnyas ahlk - estetik nitelikte idi. Nitekim, gzelin kendi
si yannda irkinin kendisi, irkinin ideas diye bir ey yoktu. Bu ilk
dnemde idealar dnyas, iindekiler bakmndan, tamamyla yksek de
erli bir dnyadr. Ancak, doa sorunu ile karlanca Platon, olu iinde
bulunan duyu dnyasnn (doann) temel formlarn aram, bu temelleri
yine duyularst dnyada, yani idealar dnyasnda bulmutur. Bu yzden
de idealarn balangtaki kadrosunu geniletmek zorunda kalmtr.
Bu erevede ortaya kan ikinci problem de: Duyusal nesnelerin
idealarna olan ilgileridir. Duyulur dnyadaki nesneler, nasl oluyor da duyulurst bir dnya ile, buradaki idea denilen gerek varlklarla (ontos on) bir balant kurabiliyorlar? Bu balanty Platon, nce, pay al
ma, katlma (methexis) ya da bulunma (parousia) kavramlaryla
aklamt. Nesneler bakmndan grldkte bu balant bir pay alma,
bir katlmadr. dea, birlii olan, kendi kendisiyle hep ayn kalan eydir.
Buna karlk, meydana gelen, boyuna deiip yok olan nesneler idealardan ancak pay alrlar ve ancak ideaya, bu gerek varla katlmalar
bundan pay almalar yznden belli bir ey olurlar. dealar bakmndan
grldkte ise, balant bir bulunmadr: dea tek nesneye girer, onda
bulunmasyla nesneye varln, niteliklerini, l ve orantlarm kazan
drr. Buna gre, duyusal nesnelerdeki deiiklikler idealarn gelip-gitme70

sinden ileri gelir. Bu gelip-gitmesinde idea tek nesnede bazen bulunur, ba


zen de onu brakr.
Balant sorununda balangta durum bu idi. imdi doa sorunu ile
karlap da idea retisinde deiiklik yapnca, Platon bu grn de
brakmtr: idealar artk nesnelerin ilk rneklendir (paradeigmata).
Nous (Evrensel Akl) ya da Tanr bu ilk rneklere bakarak yeryzndeki
nesneleri yaratmtr. imdi pay alma ya da bulunma yerine yansla
ma (mimesis) gemitir: dealar ilk rneklerdir (paradeigmata); yery
zndeki olu iinde bulunan nesneler, duyusal varlklar da bunlarn yan
slar, kopyalar, resimleridir (eidola, eikones). Cisimler dnyann gerek
lik derecesi, idealar dnyasnnkinden daha azdr; nk biri asl, teki de
bunun kopyasdr.
Platon doa felsefesi ile ilgili ilk dncelerini Phaidon dialogunda ge
litirmiti. Ama burada asl konusu ruhun lmezlii idi, doa sorununa
dolaysyla dokunmutu. Oysa Timaios dialogunda bu problemi dorudan
doruya ve bir btn olarak ele alr, bu arada ahlk-siyas dncelerini
de deerlendirerek bir diinyagrne, dnya zerinde toplu bir baka
varmaya alr. Ancak ,doa bilgisi, Platon iin, dialektik gibi kesin bir
bilgi deildir. Geri idealar, bunlarn iinde de zellikle iyi ideas duyu
lur dnyann nedenidir; ama duyulurla kavranlan dnya, yine de olu
un (genesis) ve bozuluun alandr. Bunun iin de, hi bir zaman, dialek
tik bilginin, ncesiz-sonrasz olan ve hep kendi kendilerine eit kalan idea
lara ynelmi bu gerek bilginin konusu olamaz. te doa sorununu bu
anlayla ele alan Platon, Timaiosun daha balarnda ak olarak: Mey
dana gelen ve yok olan nesneler iin gerek bilgi (episteme) olamaz, bun
lar iin ancak bir inan, bir kan, inanlabilecek bir gr (p'stis) olabi
lir diyor. Dolaysyla, ancak olaslk niteliini tayan doa bilimi, ger
ek varl kesin olarak kavrayan idea retisinden, bilgi deeri bakmn
dan, ok aadr. Doa, olu halinde bir dnya olduu iin, ncesiz de
ildir, meydana gelmitir; ona Demiourgos biim kazandrmt. Demiourgos, bir eree gre oluturan, etkiyen bir gtr. O, iyidir, iyiliinden
dnyay yaratmtr; idealara, bu salt klklara bakarak, bunlar rnek
alarak dnyay oluturmutur. Onun iin, dnya en etkin, en iyi, en gzel
dnyadr ve Tanrsal Akln (Nous), iyinin kendisinin rn olarak biri
cik bir dnyadr. Bu anlayta Demiourgos, iyi ideas ile ayn ey ol
maktadr. Platonun daha Politeia (Devlet) dialogunda btn gerek var
lklarn (ousia) en stne ykseltmi olduu iyi ideas (= Tanr, Nous),
hem idealarn hem de duyulur dnyann yaratcsdr. Timaiosun sonun
da Platon, tek bir dnyann olduunu, bunun da yetkin bir dnya olduu
nu ayrca belirtir. yi ideas (Demiourgos) kendisini biimlendirdii iin
dnya eksiksizdir, yetkindir. Birok dnyalarn deil de, tek bir dnyann
olduu dncesi de ad anlmamakla birlikte Demokritosa kar bir
71

polemiktir. nk Demokritosa g re , balangtaki khaos iinden, ura


da b urada b irtak m vrinti hareketleri d o m u , b un larn her b irin d en de
ayr dnyalar meydana gelmitir. Oysa, Platona gre, dzenleyici Tanr
(O em iou i'gos) an cak tek bir yetkin dnya yaratmtr. Duyulur dnyann
nedeni idealardr ama, bu dnya idealara tastamam uygun debidir, an
cak olabildii kadar uygundur. Bu da, duyu dnyasnn baka b ir ilkece
dayanmas yzndendii'. Bu 11 de uzay (topos) dr. Tanr duyu dnya
sn uzayn iinde oluturmutur. Uzay, ne dnce ne de duyularla
bilinebilir, dolaysyla ne bir kavram ne de bir algdr, ne bil idea ne de
bir duyu nesnesidir .Uzay olmasayd gerek varlk (ontos on) grnemezdi; nk idealar duyu nesneleri olarak kopya ed ilem ezd i.
Duyu
nesneleri, bu anlayta, varlk ile yokluk arasnda orta yerde bulunan
eyler oluyor Uzay, dnya srecinin iinde geti^, btn cisimse!
formlara brnen, her nesneye yatak olan eydir. Nousun ,bu asl nede
nin yannda, uzay ikinci nedenedir. Uzay Tanrmn bir e r e e gre al
masn bozmaz, ama ona belli snrlar koyar, bu yzden evrenin oluma
snda onun da pay v ard r. Platon atomcularn bo uzayn kabul etmez;
onda uzay, Demiourgosun hazr bulup olu tu rd u u e k ilsiz ilk maddedir.
Evren (kosmos) yetkin olunca, akl ve ruhu da olacaktr. Demiourgos kosmosu yaratrken, ilk olarak ruhunu oluturmutur. Bu ruh, hem evreni ha
reket ettiren ilkedir hem de onun egemenidir; hem onun iindedir hem de
onu evreler; btn saylar ve l oranlar onun iindedir, ev r en in mate
matik biiminin kendisidir o. Demiourgos evreni uyum!u oranlara blm
tr. Say, uyum, oran vb. kavramlarnn berledii bu grte, pythagoras retinin etkileri ak olarak grlmektedir. Burada byk deeri olan
ana dnce: evrenin matematik bir dzeni o!duu dncesidir.
Hayatnn son yllarnda P!atonun yine ahlk sorunlarna, onun iin
hep balca bir kayg olmu olan bu alana dndn gryoruz. Philebos
adl dialogunda yine: Yaamann erei nedir? En yksek deer nedir? SO
rusunu ele alr. Eskiden buna Platon: Ruhun yetkinlii, kendi kendisine
yetmesi, ereini kendi iinde aramasdr diye cevap vermiti (Phaidon).
Simdi, sz geen dialogta, bu asketik tutumdan (dnyaya srtn evir
mek, dnyadan elini eteini ekmekten) olduka uzaklar. Bu arada, ah11 bir yaayn ancak inam mutlu yapabilecei dncesine bal kalir. Esasta gerek mutluluu yine ruhun en yksek olgunluunda bulur,
nk ancak bu yetkinlik sayesinde ruh idealardan pay alabilir; bundan
dolay yararc ahlkn gerek mutlulua ulatramayacana yine inanr.
Ama, imdi ruha gerek, deerli setnler salayan haz eitlerine de de
er vermektedir. Geri, duyusal hazz erek bilme ile yine iddetle savar;
ama hazz bsbtn ortadan kaldrmak isteminin de insann zne aykr
olduunu artk kabul eder; duyu hazlarnn hepsi deersiz deildir, temiz,
ac vermeyen hazlar da vardr. Anlayndaki bu deiiklik yznden P la
72

ton, gerek mutluluu ancak bilgili olmada bulmak isteyen grle de sava]r: Dorusu, bilgi ile hazz birletirebilmi olan bir yaaytr.
En son eseri olan Nomoi'de (Yasalar) Platon devlet problemini yenilen ele alr. P 'ilebo.'ta olgular gznnde bulunduran, buna gre ayar
lanm gereki bir ahlk anlay dile gelmiti. Bundan nceki devlet
retisinin ana yapt Politeia ile karlatrlrsa, Nomoideki tutumun da
olduka realist olduu grlr. Uzun bir hayatn grgleri Platona ok
eyler retmitir. Bunlarn arasnda Syrakusa sarayndaki baarsz kal
m reform denemelerinin de belki byk yeri var. Bu dnyada akln ve
iyinin gcne, bunlarn egemen olacana Platon artk eskisi kadar inan
myor; haz ile acnn insan iin daha zorlu gdler, zemberekler olduu
nu anlamtr, artk insanlarn mutluluunu salamak iin eskiden dn
dklerinden baka aralar gerektiine inanmaktadr. Bu dneminde Pythagoras felsefenin etkisi bsbtn artmtr, bu felsefenin din karakteri
kendini bsbtn belli etmee balamtr: Dnyann gerek sahibi Tanr
dr; Tanrnn bu dnyay olgunlua gtren bir plan vardr; insan Tanrya inanmasyla erdemli
iin bir dayanak elde etmi olur. Politeia ile llrse pek realist olan Nomoideki yeniliklerin, Platonun d
nndeki bu deiikliklerle sk bir ilgisi vardr. Teorik bakmdan Pla
ton, yine de Politieadaki ideal devletini en iyi bulmaktadr. Ama, o dev
leti iin dnd brok eylerin gerekleemeyeceini bu arada anlad iin, bunlardan vazgeer. imdi, mutlak olarak deil de, ancak rela
tif olarak en iyi olan devleti tasarlar. Bu devlette artk en iyi, en bilgili
kiiler deil, yasa egemendir. Bu devletin yneticileri yasann stnde
deil, yasa onlarn stndedir. Yeni devletin ekli de Politeiadakinden
bakadr: Orada aristokratik bir monari dnlmt, Nomoide ise mo
nari ile demokrasinin kar bir devlet ekli tasarlanr. Oradaki bilge
lerin egemenlii yerine burada memurlarn bir sradzeni, felsefe yerine
de treler ile yasalar konur. Bu devletin sosyal yaps, da ideal devletnkinden baka trldr: Yeni devlette kadn ve mal ortakl kalkmtr,
evlenme ile zel mlkiyet yeniden kabul edilmitir. Yalnz, toprak devle
tin mal olacak, yurttalar, ihtiyalarna gre, bundan yararlanacaklar
dr. Nfusunun says en ok 5040 kii olacak olan bu devlet darya kar
tamamyla kapaldr: ihracat ve darya seyahat yasaktr. Bu gibi ki
inin zgrlne ve ikitsad hayat karan bir sr kurallar ve yasa
larla Platon, relatif olarak mutlulua erimi, dzenli bir ifti devleti
kurulabileceine inanyor. Nomoide, devletin her alannda olduu gibi,
devleti yneteceklerin yetitirilmesinde de din byk bir yer alr. Bunlar
daki din inan, temellendirilm bir bilgi haline getirilecektir. Bunun iin
yneticiler, hei' eyden nce, matematik bilimler, bunlarn arasnda da
zellikle astronomi reneceklerdir. Bundan baka batakiler, koymu ol
73

duklar birok yasalar hep bir eree, devletin yiliine yneltmei bi


leceklerdir; bunun iin de okluk iinde birlii kavrama reneceklerd ir; bu da dialektik ile OU1. Ama bu arada idea retisi, gze arpacak
gibi ikinci planda kalr; matematik bu zetinin yerini almasa bile, pek
ar basar. Matematiin gittike nem kazanmas, zaten. Platon felsefe
sinin son dneminin ana zelliklerinden biridir. Bu gelimede idealar da,
matematik varlklar gibi bir ey olmulardr.
Akademia'sndaki almalar Platonun, hemen hemen 40 yl srm
tr. Bu uzun zaman iinde Akademiadan birok deerli insanlar yetimi
tir. Bunlar, Platonun idealist dnyagrn Yunan kltr hayatnn il
gileri ve empirik bilimlerle uzlatrmaa almlar, ama anlmaa deer
bir baar elde edememilerdir. Bunlardan yalnz bir tanesini ayrmak
gerek: Aristotelesi. Platon ldkten sonra Akademiada kalm a^p kendi
okulunu kuran Aristoteles, kendisine kadarki Yunan felsefesini byk bir
sistem iinde toplayarak bu gelimeyi en son olgunluuna ulatracak. Yu
nan felsefesi onda doruuna eriecektir

Aristoteles
Aristotelesin (384-322) doduu yei', Selnik yaknlarnda Stageiros. Eski
bir hekim ailesinden. Babas Nikhomakhos, Makedonya Kral Amyntasn
zel hekimi ve yakn dostu imi. Aristoteles daha yanda iken Atinaya
gelip Platonun Akademiasna girdi. Platonun lmne kadar hi ayrl
madan burada kald. Akademiada ksa zamanda kendini gstererek
retmen durumuna geti. Daha Akademiada alrken yaymlad yapt
laryla adn duyurdu. Platonun lmnden sonra Aristoteles, dostu Atraneus Kral Hermeiasm yamna, Troas blgesinde Assosa* gitti (sonra da
kraln yeeni le evlendi). 343 ylnda Makedonya Kral Phillpp kendisini
olu skenderi yetitirmek zere sarayna ard. skenderin eitimi ile
Aristoteles aa yukar yl urat. Babasnn skendere ynetimde ve
orduda grevler vermesi zerine, Aristoteles de memleketi Stageirosa ge
lip burada birka ylm bilimsel almalarla geirdi. skenderin Asya
seferine kmas zerine de Atinaya gidip burada kendi okulunu kurdu.
Bu okul, bilimsel ilgilerinin okyanll, ^etimindeki disiplini, planl
aratrma ve almalaryla az zamanda Akademiay glgede brakm,
lkan bundan sonraki bu gibi bilim ocaklarna rnek olmutur. Okul,
Apollon Lykeiosa adanm bir gymnasionda kurulduu iin Lykeion adn
almtr. Aristoteles, felsef konuma ve tartmalar, Platon gibi otura
rak deil de bir yukar bir aa gezinerek yapt iin, bu okula Peripa* A ssos: E d rem it k rfez in d e, B ehram ky n b u lu n d u u yer.

74

tos (Gezinenler) ad da verilir. Aristoteles, okulunun banda hi aralk


sz 12 yl bulunmutur (335-323). Ama skenderin lmnden sonra Atina
da Makedonyaya kar kmldamalar balaynca, Makedonya saray ile
olan yakn ilgileri dolaysyla g durumda kald. Nitekim hemen dinsiz
likle sulandrlm, Sokratesin bana gelene uramamak iin, Khalkise
gitmi, burada bir yl sonra bir mide hastalndan 62 yanda iken l
mtr.
Kendisinden nceki gelimeyi biraraya toplayp bunu daha da ileri g
trm olan Aristoteles felsefesi, ann btn bilgisini kucaklayan bir
sistemdir; doruluk sevgisinin, kavrayc, eletirici bir zeknn oluturdu
u byk lde bir bilim yapsdr. Bu sistem bilginin hemen her kolu ile
urar, hepsine karas derin bir anlaya gsterir. Kvray ve bilgisinin
genilii bakmndan Aristoteles Platondan daha ileridir; nk Platon
felsefesinde empirik aratrmann, doa biliminin yeri azdr. Aristoteles
te ise btn Yunan bilimi deta canl bir btn olmutur. Bundan dolay,
iki bin yl srece filozof denince, Douda olsun Batda olsun, hep Aris
toteles anlalmtr.
Yaptlar: Daha Akademia'da alrken geni bir okuyucu ktlesi iin
kendisinin yaymlad, ou dialog biiminde ve Platon felsefesi ereve
sinde kalan, bir-iki paras gnmze kadar gelmi olan yaptlar ilk ara
trmalardr. Mantk zerine yazlar tedenberi Organon (alet) ad altn
da toplanmtr. Organn deniyor, nk bunlar yntem sorununu, dolay
syla bilimsel bilgiye gtren aleti incelerler. Aristotelesin en byk baa
rs da bilimsel bilgiye gtren aleti incelerler. Aristotelesin en byk ba
ars da bilimsel almay yntemletirmesidir. Bu konuda yazdklar un
lardr: Kategoriai (Kategoriler), (varolan zerine deyilerin ana form
lar); Peri herrreneias (nerme zerine); Analytika I (Tasm zerine);
Analytika 11 (Tantlama, tanm, snflama ve bilginin ilkeleri zerine) ;
Topika (Dialektik tasmlar zerine); Peri sophistikon elegkhon (Sofistle
rin yanl karmlar zerine); Metaphysika (Metafizik), (Aristotelesin
kendisi bu yapta Prote philosophia, lk felsefe adn verir. Sonradan
Andronikos adl bir rencisi, yaptlarn bir araya toplarken bu yapt
Physikadan sonraya koyduu iin, fizikten sonra anlamna gelen Meta
fizik adn almtr. Yapt, btn varolanlar iin ortak olan ilkeleri ara
trr.); Physka (Fizik); Peri ta zoa historia (Zooloji, karlatrmal
bir anatomi ve fizyoloji); Peri psykhe (Ruh zerine). Ahlk konusunda,
Aristotelesin olduu ileri srlen yapt var: Ethka Nikomakheia (Nikomakhos Ahlk); Ethika Eudemeia (Eudemos Ahlk); Ethika megala (Byk Ahlk); bugn bunlardan yalnz birincisinin Aristotelesin
olduu kabul ediliyor. Devlet felsefesi ile ilgili yaptlar: Politika, Politeia
Athenaion (AtinalIlarn devleti), (bir anayasalar koleksiyonundan kalan
75

ve aa yukar 70 yl nce meydana karlan bir para). Rhetorika (H


tabet); Poetika (Sanat retisi).
Platon din cokusu olan, air yaradll bir dnrd, siyas-sosyal
bir reformcuydu. Karakteri bakmndan, daha ok, Thales, Pythagoras ve
Parmenidesin at r iinde yer alr. Aristoteles ise byk stilde bir
aratrc, bir toplayc, bir gzlemcidir: , daha ok, Anaxagorasin, Demokritosun yolunda yryen bir bilgin tipidir. Btn dnce tarihinde
onun gibi bilgisi bylesine geni, kucaklayc birisini bulmak pek gtr.
Onun, bilginin o zamanki durumu erevesinde, ele almad hi bir obje
alan, aratrmasna konu yapmad hemen hemen hi bir problem yok
tur diyebiliriz. Btn bunlar da o, bir aratrc olarak yapmtr, yani
toplad olgular sistematik olarak derleyip dzenlemitir. Her ele ald
soi'uyu sistematik olarak inceler: Bunun iin, ilkin, ele alman konu ile il
gili olgular ve bu konu zerinde daha nce sylenmi olanlar bir araya
toplar; bundan sonra, bu olgulara dayanarak kendi anlaym temellendirmee ve kendisinden nce ileri srlm olan teorileri eletirmee a
lr. Onun asl bykl de bu sistemli almasndadr. Bunu yaptlarmn karakterinde de grebiliriz. Platonun bir dialogunda tek bir konu ba
tan sona kadar ilenmez, hemen hemen her dialogta eitli sorunlar - m e
tafizik, bilgi, ahlk sorunlarn ie buluruz. Oysa
man
tk, fizik, metafizik, ahlk, siyaset vb. zerine ayr ayr kitaplar var. Bun
larn her biri, belli bir konuyu sistematik olarak ileyen yaptlardr. Bu
nunla birlikte ,byk bir empirist ve sistemci olan Aristoteles'in her ad
mnda Platonun bir rencisi olduunu da tanyabiliriz. Gerek felsefesi
nin ana kavramlar, gerekse dncesinin birinci planda yneldii sorun
lar, ak olarak, Platon felsefesinden gelmektedirler.
Sokratese gre erdeme, dolaysyla mutlulua bilgi yolu ile varlabi
lirdi. Bu anlay, sokratesi rlarda bilginin ne olduunu aratrmaa
yol amt. Platon da idea retisine bu anlay erevesinde varmt:
Erdeme gtren bilgi, idealarn bilgisidir. Gerek Sokratesin, gerekse Platonun bilgiyi salam bir temele balamak istemelerinde. Sofistlerin an
laylarna kar yaptklar savama knoktas olmutu. Onlar bu sayamalarnda. Sofistlerin bo tartmalar, relativist bilgileri, parlak sy
levleri yerine bilim bakmndan tutunabilecek gerek bilgiyi koymaya ahmlard. ite ayn sorun Aristotelesin felsefesi iin de knoktasdr
ve bu sorunu sistematik olarak ilemesi Aristoteles'i mantn kurucusu
yapmtr.
Aristotelesten nceki felsefede ilkin doa, sonra insanla ilgili pratik SO
runlar aratrlm, Platon bunlara bir de dialektiki (idea retisi, meta
fizik) katmt. Bylece beliren sorun alannn bana, Aristoteles lmdi yeni bir bilimi koyar: mantk (logike). Ona gre, bu alanda incele
melere girimeden nce, bilimin ne olduu ve yaps zerinde bir aratr76

ma, bilimsel dncenin formlar ve kanunlar zerinde bir reti gerek


tir. Aristotelesin bu dncesi bsbtn yeni saylamaz. Sofistler ile Sok
rates de bilimsel almann ne olduu zerinde durmulard. Ama bu S0runda, Aristotelesten nce, birtakm tek tek denemelerden, balang
admlarndan ileri gidilememiti. Aristoteles bu balang denemelerini
mantmda bir sistem halinde ileyip gelitirmitir. Bundan dolay ona
mantn kurucusu denir.
Aristotelesin mantnn gznnde bulundurduu ilk ey, yntem S0runudur. Bilimsel bilgiyi amacna ulatran yol hangisidir? ilkin bu ara
nacak, bu gsterilecektir. Nasl hitabet karmzdakini ikna etmek sana
tn retiyorsa, mantk da bilimsel aratrmann ve tantlamann tekni
ini retecektir. Bundan dolay mantk, btn bilimler iin bir propedeutikedir, bilimlere bir giri, bir hazrlanmadr. Bundan tr, Aris
totelesin okulunda mantk, hep bilimsel almann bir aleti (organon) di
ye anlalmtr. Nitekim Aristotelesin mantk zerine yazlar bu ad al
tnda toplanmtr. Ama Aristoteles bu hazrlanmay bir bilim haline de
getirmitir, yani Sofistler gibi yalnz birtakm pratik deeri olan kurallar
ileri srmemi; Sokrates gibi, yalnz, salam bilgi kavramsal bilgid'!
diyen, ama bunu ap temellendirmeyen bir ilkeyi ileri srmekle yetinme
mitir. Bu bilimde dnmenin ileyii btn ynleriyle aratrlm, bu
ilemenin kanunlu formlar incelenmitir, ite formel mantk byle bir a
lmadan meydana gelmitir. Dorunun bilgisine, gerek, gvenilir bil
giye vardran doru yntem nedir? Aristoteles, bilgi sorunu iin knoktas olan bu soru bakmndan T p kada gerek bir tartma tekniinin
temellerini aratrr; bu yapta bir ek olan Sofistlerin yanl sonu
karmalar adl yazsnda, Platon gibi onu da Sofistlerle savama halin
de buluruz; daha sonra Analytikalarda doru sonu karmann ne ol
duunu aratrarak kendi buluu olan tasm (syllogisma) retisini geli
tirecektir.
Aristoteles mantnn kkleri Platonun idea retisindedir. Platon
gibi Aristoteles iin de, gerek varlk (ontos on) tmeldir ve tmelin bil
gisi de kavramdr. Buraya kadar tam bir platoncu olan Aristoteles, bun
dan sonra hocasndan ayrTr: Ona gre ir'latonTTdealarlaTenbmenierTtmel ile tekil arasnda inandrc bir balant kuramamtr. Bu balanty~
kurmak iin yapt btn denemelere ramen, idealar dnyas fenomen
ler dnyasndan ayr, baka bir dnya olarak kalmtr, idea retisi z
ile grn, varlk de oluu birbirinden koparp ayrmtr, imdi Platon
un birbirinden ayrd bu iki dnyay -b iris i alglanan, teki dnce
ile kavranan kendi gerek kavramnda yeniden birletirmek Aristote
lesin balca problemi olacaktr: idea ile fenomen arasnda yle bir ba
lant kurmal ki, bu balant bize alglanan kavramsal bilgi ile aklay-abilmei salasn. Bu balanty da Aristoteles yle kuruyor: Ona gre
7?

.:

idealar, tek tek nesnelerin zdr; bunlarn varlklarnn, varolularnn


nedenidir; bunun byle olduunu gstermek de felsefenin ana devidir.
Platonda iki ayr dnya vard: idealar dnyas (asl gerek olan dnya;
duran, kendi kendisiyle hep eit kalan dnya), bir de duyu dnyas (mey
dana gelip yok olan nesnelerin, deien eylerin dnyas). Aristo
teles iin ise idealar dnyas duyu dnyasnn iindedir.
Bu anlay da mantn karsna lk planda u devi '
' '
Tmel (universalis) le tekil (slngularis) arasndaki doru ilgiyi bilmek.
Sokratesin doru bilgiye kavramla varlr ilkesi Aristoteles iin de
esastr, idea, tmel gerek varlktr ve oluun nedenidir; dolaysyla al
glanan tek tek eyler tmel ile, tmele dayanarak kavranmal veya aklanmaldr. Bilimin yapaea i: Kavram olarak bilinmi olan tmelden
tekilin (alglanann) nasl -sonu olarak ktn gstermektedir, br
yandan tmel, bilimsel tantlamann da temelidir. Tantlama, bir iddiann
doruluu iin bir dayanak, bir kant (logos, ratio) gstermektedir. Bu
dayanak da, ancak, tekilin bal olduu tmelde bulunabilir. Buna gre,
aklama ile tantlama ayn ey oluyorlar: zelin genelde tret'lmesi.
Bu arada, Aristoteles iin tmeli bilmek bal bana bir ama deildir,
ancak tekili anlamak iin bir aratr. Tmele dayanarak tekil'i kavraynca
bilgi de tamamlanm olur, nk bilimin asl amac, tekili kavramaktr.
mdi Aristotelese gre, ancak bir nerme (protasis, propositlo) doru
ya da yanltr, dolaysyla bilgi ancak nermelerle kurulur. Bil' nermede
de hep iki ey vardr: nerme ya iki kabam n birletirilmesi ve ayrt
edilmesidir, ya da bir deyidir. Buradan Aristoteles kategoriler retisine
varmtr. (Kategorla = deyi). Bir yargda nce konu (subiectum) ite yk
lem (praedicatum) vardr, yani kendisi iin bir deyide b u l u n u l a n e y l e
bu deyi. Kendisi iin bir ey denilen ey, daima bir nesnedir, bil' tzdr,
tek bir eydir. Ancak tek tek eyler yarglarmzn konusu olabilir ve bir
nesne iin denilebilecek eyler de unlardr (ya da her yarg belli bir obje
karsnda u sorulara cevap verir): Bykl, nasl olduu, bants,
yeri, zaman, ne durumda olduu, neye sahip olduu, ne yapyor, ne ya
plyor. Bylece nesne iin 10 kategori (deyi ekli) ortaya kar: Tz, nielik, nitelik, bant, yer, zaman, durum, iyelik, edim, edim. Kategori
ler deyi formlardr, ama, dolaysyla, dnmenin de formlardr, dn
cenin szlerle dile getirilmi, biimleridir. Aristoteles iin sz, dnle
nin bir simgesi, bir iaretidir. Ama kategoriler, dncenin formlar ola
rak, aym zamanda varln da formlardr; nk nasl szler dncenin
iaretleri ise, dnceler de varolann yanslardr, benzerleridir; nk
dncenin doru olmas demek, varolana uygun olmas demektir. Yanl
bir yarg, var olmayan bir eyi var diye gsteren yargdr. Dou ile var
ln bil ve aym olduklar dncesi, Platonun da, Aristotelesin de bilgi
7B

teorilerinin temelidir. Platonda gerek varlk idealardr, doru da, idealar doru olarak kavramaktr.
Buna gre yargda varln rnei karlr, dolaysyla da yargnn
formlar ayn zamanda varln da biimleridir; yani, varolan ya bir
tzdr, ya da bir nicelik, bir nitelik, bir bant, uzaydaki, zamandaki bir
yer, bir etme, bir edilme vb. dir. Ama bu son kategoriler hep bir tzn be
lirlenimleri olduu iin, gerein, varln asl z de tz (hypokeimenon)
dr, ya da tzlerin bir toplamdr. Kendileri iin bir eyler denen tzler
de, hep tek tek varlklardr, tekil-olanlardr: Tek insan, ya da tek aa
tr. Tmel ise (genel olarak insan, genel olarak aa) mutlak olan, son
olan konu (hypokeimenon, subiectum) deildir, sadece, tek tek varlklar
iin denen bir yklemdir (kategorema, praedicatum). Bu anlay, Platon
ile Aristotelesi birbirinden ayran balca noktalardan biridir: Platon ii
tmel, yani idea bilginin amacdr ve tekil de (tek tek grnler feno
menler) araclyla tmelin bilindii eydir. Tmel, son konudur, do
ru olan yarg da, tmel zerindeki yargdr; tekilin doruluu, ancak tmelden pay ald (methexein) ldedir, Aristoteleste ise, tersine olarak
tekil tmelin araclyla bilinir. Platonda asl gerek, idealar dnyasdr;
tek tek varlklar bu gerek dnyann yanslardr, bu yanslar da idealar
dnyasn bilmee yol aarlar. Aristotelese gre ise, asl gerek tek tek
nesnelerin dnyasdr, bunlarda da tmeli, z bir soyutlama ile ayrrz;
bunu da, varlklarn nitelik ve davranlarn aklamak iin yaparz.
Tmelin anlamn Aristoteleste, bir baka bakmdan daha grebiliriz:
Bir sistemci olan Aristoteles yarglarmda bu sistematiini gelitirmitir.
Yarg eitlerinin ayrlmasnda da yine yargnn varl yanstt dn
cesi esastr. rnein Btn insanlar lmldr tmel yargsnda, btn
tek tek insanlar iin bir ey deniyor; burada, genel olarak insana, insann
genel zne lmlln ykleyen bir deyi var. Bu genel z, tek insann
dnda ayr bir gerek deildir, ama onda, onun z olarak bireylemitir, onun iin bu sylenen de (lmllk) tek insann rengi gibi bir ey
deildir. Nitekim baz insanlar esmerdirler tikel yargs, esmerlik de
diimiz niteliin insann genel z e ilgili olmadm, bunun zel bir ni
telik olduunu bildirir. Aristotelese gre, her obje iin, onun genel zn
gsteren bir z-kavram vardr. Bilimsel bilgi de bir objenin niteliklerini
ve durumunu, onun z-kavramndan karmaa alr. Bu z-kavram,
ayn zamanda, varolann eylemini, deimesini, niteliklerinin oluma ve
gelimesini belirleyen nedendir de. Gerek bilimsel bilgi de, bir eyi yal
nz gsteren deil, bunun nedenini, niinini de bildiren, yani bilinecei
nedeni ile bilen bilgidir.
Buna gre, bilimin balca devi, zel grnlerin genel nedenler
den nasl mantk bir zorunlulukla ktn gstermektir. Bylece de,
mantn aratraca en nemli konu, tm'den karmm (apagoge, de-

ductio) ne olduudur; bu aratrlnca, zelin tmele hangi formlarla


bal olduu bulunacaktr. Aristoteles bu aratrmay, mantk konusunda
bayapt olan Analytikalarda yapmtr. Yaptn birinci blmnde tasm
(syllogism) retisi ele alnr; nk, Aristotelese gre, dnmenin ile
mesini zmlediimizde, temel form olarak, bir nermenin baka bir
nermeden karlmasn, yani tasm (syllogism) buluruz. (Syllogismos =
bir logos iinde bir araya balama, sonu karma.) Dolaysyla syllogism,
Aristoteles mantnn ekirdeidir; yntem retisinin btn grleri bu
radan kar.
Tasm, verilmi olan nermelerden zorunlulukla neyin sonu olarak
kacan bulmak iin yaplan bir incelemedir, ya da: Bir yargnn, ba
ka iki yargdan (ncl, protaseis, praemissum) sonu (conclusio) olarak
tretilmesidir. Tasmda, daha tmel nitelikteki nermelerden hep daha az
tmel olanlar karlr, dolaysyla ncllerden, bunlarla ayn derecede
tmel olan, hele daha ok tmel olanlar, hi bir zaman kmaz. Ancak, bir
tasmda ncl olarak kullanlan nermeleri, daha tmel nitelikteki yeni bir
tasmn sonu nermeleri olarak da alabilir ve bylece geriye doru uza
nan bir tasmlar zinciri kurabiliriz. Ama bu geri gidiin de bir snr var
dr: Artk daha tmellerinden tretilemeyen ncllere varrz. Dorudan
doruya kendileri kesin olan bu nermeler, ya btn bilgi iin geerlii
olan axiomlardir (bunlarn arasnda Aristoteles, zellikle, elimezlik
nermesi ile nc halin olamazl nermelerini belirtir) ya da tek
bir bilimlerle ilgili olan nermelerdir.
Demek ki, bilimin tmden sonu karan, dolaysyla tantlayan,
aklayan almasnn bir snr var: Tantlamann son temelleri artk tantlanamaz, aklamann son nedenleri artk aklanamazlar. Ama, devi
zeli tmel ile aklamak olan bilim, amacna varmak istiyorsa, zelden
kalkarak, ta artk tantlanamayan, aklanamayan, ama dorudan doru
ya kesin olan tmele kadar inmelidir. Tantlamann son temellerini, ak
lamann son ilkelerini aramak da bata gelmelidir. Ancak, bu temelleri
aramak, tmden karm gibi kesin nitelikte deildir. nk tmeli
bulmak iin yaplan bu aratrma, alg ile verilmi olan zelden, bas
baya tasavvurdan kalkar ve sonra zeli, bulunan tmel ile aklar. y
le ise, aratrma, tmden sonu karmann tam tersi bir yolda y
rr: Sonuncusu, bir tmden-gelimdir (apogoge, deductio), tekisi ise bir
tme-varmdr (epagoge, inductio). Tmdengelim tmelden kalkp tant
layarak, aklayarak zele doru ilerler: aratrma ise arayarak, snaya
rak zelden tmele do&r viiriir. Ancak bitmi bir bilim kesindir, zorunkdurf(apodiktik)jl olmakta olan bir bilim de (aratrma) hep induktiftir.
Bu incelemelerinde Aristoteles, balca yarglar gznnde bulundur
mu, ama bu arada kavramlar zerinde de durmutur. Tasm retisinde
bir yarg, orta terimin (meson, terminus medius) yardmyla, daha tmel
80

olan yarglardan sonu olarak karlabiliyordu. Bir kavram da, daha t


mel olan bir kavramdan (yakn cinsinden, genos, genus proximum) ayrmnn (diaplora, d i f f e r e n t i a specifica) eklenmesiyle karlabilir: Kavramm bylece tretilmesi tanmdr (horismos, definitio). Ama, nasl nerme
lerin birbirinden tretilmesi, sonunda artk tntlanam ayan en tmel nite
likteki ncllere gelip dayanyordu ise, bunun gibi, alt kavramlarn tan
m da sonunda artk tretilmeyen ve aklanamayan yukar kavramlara
dayanr; bu en tmel kavramlar da, en son ncller gibi, induktif olarak
aranacaktr. Tiim retisinde" Aristoteles, Kavramlar arasndaki bant
lardan bir tanesi zerinde, kavramlarn altalta sralanmalar (subordinatio) (ya da zelin genel altna konmas subsumptio) zerinde zel
likle durmutur. Ona gre, tmel kavramlarn kendileri gibi, bu balan
tlar da reel olarak vardrlar, yani bunlarn realitesi yalnz dncede de
ildir, gerekte de var bunlar.
Aristotelesin mant kendi iinde kapal bir sistemdir. Bu bakmdan,
kendisinden nceki Yunan felsefesi lsnde yepyeni bir eydir. Burada,
soyut dncenin ok yksek bir aamasyla kar karyayz. Bu soyut
kavramlar kurma yeteneini, Aristoteles bilginin her alannda gstermi
tir. Kurduu kavramlarn salam, ak ve tutarl olmalar yznden Aris
toteles, iki bin yl boyunca felsefenin byk ustas saylmtr. Kendisi ay
n zamanda bilim dilinin de yaratcsdr; bugnk bilimsel kavramlarm
zn, terimlerimizin birou onun formllerinden kmtr.
Mantk, dnmeyi incelerken, bu arada varolan da incelemi olur,
nk dnme varl da yanstr. Ama varln asl yapsn ve i-balantsn, ancak, varolanlarn zne ve nedenlerine ynelmi olan metafi
zikte kavrarz.
Aristoteles, metafiziinde Yunan felsefesinin bir ana-sorununu, gornlerin -feno m en lerin ^ deien okluu arkasnda birlii olan, kalan
bir varlk olmaldr problemini, sz geen soyutlayc dncesiyle ele
alm ve onu gelime kavramyla zmtr. Kendisine en yakn dnem
de Demokritos ile Platon gerek varlk kavramn belirlemee almJard: Demokritosa gre gerek varlk atomlar ve bunlarn hareketleridir;
Platona gre ise, fenomenlerin nedeni olarak idealardr. Ama Platon,
idealar ile fenomenleri birbirinden kesin snrlarla ayrmt. Aristoteles
iin ise gerek varlk, fenomenlerin iinde gelien zdr (usia, es
sentia). Bu anlay ile Aristoteles, artk fenomenlerden ayr, ikinci s
tn bir dnya kabul etmez; nesnelerin kavram halinde bilinen v arl^, fe
nomenlerin dnda ayr bir gerek deildir, fenomenlerin iinde kendini
gerekletiren zdr; z (ousia), hep olmu olan varlktr (to ti en
einai); z, kendi biimlenmelerinin biricik dayanadr, ancak bu biim
lenmelerinde gerek bir eydir, btn fenomenler de zn gerekle

meleridir. te Aristoteles, Herakleitos ile Elea metafizii arasndaki kar


tl, bu gelime kavramyla amtr.
Gelime (olu, genesis), Aristoteles iin, zellikle form (eidos, morphe)
ile madde (hyle) arasndaki bir ilgidir. Platona gre fenomen dnyas
snrsz (idea) ile snrlayansn (uzay) bir karm idi. Aristoteles
iin ise fenomenler dnyasndaki her ey, form kazanm olan bir madde
dir. Madde, olumu (biim kazanm) bir nesnedeki form yznden ger
eklik kazanm olan olabilirliktir; maddede gerek varlk olan z (ousia),
ancak bir ey olabilme olana, bir ey yapabilme gc olarak (dynamis,
potentia) verilmitir ve ancak form yznden bir gerek, bir edim (energea, actus) olur. Olu dediimiz, burada, salt olabilirliin form yzn
den gereklie gemesi olaydr. Ozn, fenomenler yannda ikinci, daha
yksek bir gereklii yoktur; z, fenomenler dizisi iindedir, bunlarla ken
di olanam gerekletirir. Genel (ousiaya Aristoteles idea da der) ancak
zelin iinde gerektir; zel de, kendisinde genel gerekletii iin vardr.
dea retisinde yapt bu deiiklikle Aristoteles, Yunan felsefesinin
bir ana-sorununu bir bakmdan zm oluyordu. Varlk burada, kendi
sinden olu aklanabilecek gibi dnlmtr. Miletlilerin hylozoisminden ta Demokritos ve Platona kadarki Yunan felsefesinin btn eleri
Aristotelesin bu retisinde bir araya toplanmlardr. Kavramda bilinen
varlk genel zdr; bu z, grnlerinde form yznden kendi olana
m gerekletirir, bu gerekleme olay da harekettir (kinesis). Buna g
re varlk, oluta meydana gelmi olan eydir; varolan, olmu olandr.
Ozn grnlerinde kendisini bu gerekletirmesine Aristoteles, ( ente
lekheia der. (
- '
.

Arlk merkezini olu (genesis) kavramnda bulan Aristoteles felsefe


sinin, kendisinden nceki felsefelerden balca bir ayrl da, er eklik (te
leologie) kavramn esas olarak almasdr. Platon bu kavram bir postu
lat olarak ileri srm, daha ok mecaz olarak kullanmt. Oysa Aris
toteles bunu da rationel olarak ileyip temellendirmitir. Kendisinden n
ceki metafizikte olu mekanik bir olay diye anlalyordu (Demokritos
ta atomlarn arpma ve basnlar; Anaxagorasta bile Nous balangta
i banda, ama sonra btn olup bitenler mekanik nitelikte). Buna karlk
Aristoteles, olu dncesi iin hep organizmalarn gelimesiyle insann
planlayan, biimlendirici almasn rnek olarak alr; oluun metafizik
niteliini aklarken rneklerini hep bu alanlardan seer.
Her olu, bir maddenin form kazanmasdr, olabilirin olmu olma
sdr. Oluu anlamak, yani onu nedenleriyle kavramak istersek drt eit
neden ile karlarz: Madd neden (causa materialist), kendisinde ya
da kendisiyle bir eyin olup bittii nedendir; formal neden (causa formalis), maddede kendini gerekletiren formdur; bir nesnenin formu,
onun genel-kavramsal zdr; dolaysyla formdan, nesneye zorunlu ola
82

rak ve zce ilikin olan reniriz; her olay, her hareket, yani bir madde
nin ekil kazanmas da dtan bir itii, hareketi balatan, ^hareket ettiren
neden (causa efficiens)i gerektirir; her oluta, bunun varmak istedii
erei sorabiliriz, o zaman da oluu yneten ereksel neden (causa finalis)i
buluruz.
imdi, Aristotelese gre, varolan, form kazanm olan maddedir. Ama
madde ile form arasndaki ilinti relatijtir: Daha aasna gre form ola
bilen ayn ey, daha yukardakine gre maddedir. rnein tula toprak
iin form, ama ev iin maddedir. Bu anlayta gelime kavram, nesne
lerin deer bakmndan dzenlenmelerinin ilkesi oluyor: Nesnelerin dze
ni, maddenin en aa biimlenmelerinden en yksek formlarna kadar
aralksz ykselen bir dizidir. Bu basamaklanmada her nesne cinsi bir alt
basamaktakinin formu, bir yksek basamaktakinin de maddesidir ve her
nesne buna gre bir deer kazanr. Ama nesnelerin bu dizililerinin hem
aadan hem de yukardan bir snr vardr bunun aa snr salt
madde, yukar snr da salt formdur. Tamamyla formsuz olan salt ya
da .ilk madde (prote hyle), yalnz bir olanaktr (dynamis), gerek (energeia) deildir; herhangi bir yerde bir form olarak gereklemi olmadan
var deildir. Ancak, bu formsuz madde yalnz yokluk da (varolmayan,
ya da bo uzay) deildir, reel etkilerle kendini gsteren nedendir de.
Maddenin varl, formlarn tek tek nesnelerde kendilerini tam olarak gerekletirememelerinde kendisini gsterir. Formlarn kendilerini ancak ola
naa gre gerekletirebilmeleri bu yzdendir; doann yasasz, ereksiz
yn de bu yzden var. Bundan dolay Aristoteles doa retisinde erek
sel (teleolojik) nedenler ile mekanik nedenleri birbirinden ayrr. Birin
ciler maddede kendilerini gerekletiren formlardr, kinciler ise madde
de bulunur ve formlara snr izerler; bunlar, formlarn bsbtn gerek
lemesini engelleyen ilkedirler.
Salt form ise asl gerek de bu, maddeyi gereksemeden, kendi
liinden en yksek realiteye sahiptir. Byle bir salt formu kabul etmek
gerek, nk madde yalnz bir olabilirliktir, onun kendisinde gerekleme,
hareket ya da olu ilkesi yok. Aristotelesin kendi kendini gerekletiren
z kavramna dayanan gelime sisteminde hareketin zaman bakmndan
bir balangc yoktur; hareket, varln kendisi gibi ncesizdir. Ancak,
varlktaki hareketin nedeninin gsterilmesi gerek. Bu hareketin nedeni de,
her yanda, formun madde zerindeki etkisidir. Bir yandan maddede bir
biim kazanmak itilimi vardr, br yandan formda da bir eree gre ha
reket etmek gc vardr. Ama, form daha yksek bir form karsnda mad
dedir, bu daha yksek form da kendisinden daha yksei karsnda yine
maddedir; bu da bylece sonsuzlua doru uzayp gider. Onun iin, hare
ket kavranmak isteniyorsa, formlar dizisinde (hareket nedenleri zincirin
83

de) kendisi salt form olan, kendisi artk hareket etmeyen ama btn hare
ketlerin ilk nedeni olan bir ilke kabul etmek gerekir. Bu ilkeye de Aristo
teles ilfc hareket ettirici (proton kinour) diyor. Bunun kendisi hareket
sizdir; maddede kendisine gre biimlenmek itilimini uyandrr; mekanik
bir neden deil, ereksel bir nedendir, nk maddeyi bir eree (telos) g
re biimlenmek iin uyarr.
lk hareket ettirici ya da salt form, Aristotelesin metafiziinde,
tpk Platonun metafiziindeki iyi ideasvma benzer. Salt formda iyi ideasndaki ayn nitelikler var. O da ncesiz-bitimsizdir, deimez, hareket
sizdir, kendi basnadr, geri kalan btn eylerden ayrdr, cisimsizdir
ama yine de btn oluun nedenidir. Salt form (ilk hareket ettirici), yet
kin varlktr (energeia), nk onda her olanak ayn zamanda gerek ol
mutur; btn varolanlarn ve zlerin en yksei, en iyisidir ksaca:
Salt form Tanrlktr. Hi bir olanakla (dynamis) iliii olmayan, kendi
kendisine dayanan bir salt edim (energeia, actus purus) olan bu en yk
sek varlk bir dnmedir (noesis). Yalnz bu, tek tek nesnelere, bunlarn
deien grnlerine ynelmi bir dnme olmayp kendi bengi z ile
uraan, kendini kendisine konu yapan, kendi kendisini dnen salt d
nmedir, dnmenin dnmesi (neosis noeseos), bilincin bilincidir. Bu
na gre Tanr tamamyla immaterialdir, cisimsizdir, salt tindir, noustur,
z de, maddesi de kendisi olan dnmedir. Bu kendi kendisine bakmas
(theoria), Tanrnn ncesiz-sonrasz mutluluudur. Tanr hi bir ey iste
mez, hi bir ey yapmaz; evren zerinde hareket ve edimleriyle etkide bu
lunmaz; evreni, onun kendisini zlemesiyle etkiler; bu varlkta btn olup
-bitenler, hep maddenin Tanry zleyii yznden olur ve ancak bir z
leyiin konusu olmas dolaysyla Tanr her trl hareketin nedenidir.
Felsefenin btn teki alanlar gibi, doa retisi de Aristotelesin
metafiziine dayanr. Madde (salt olabilirlik, dynamis) hareket ettirilen
eydir, kendisi kendiliinden hareket edemez. Salt form ise hareket etti
rendir. Bu ikisi arasnda da salt madde ile salt form arasmda btn
varlklar yer alrlar. Bunlar, hareket bakmndan hem etkin, hem edilgindirler. te nesnelerin bu btnne Aristoteles physis (doa ya da evren)
der. Doa, birlii olan canl bir balantdr. Bu balant iinde madde, sa
ysz klklara girerek, gittike daha yksek formlara doru gelie gelie
duran varla, Tanrya doru yaklar, olanaa gre Tanrlkla dolar.
Aristotelesin doa felsefesi de, nesnelerin byle bir gelime iindeki basamaklanmalarn anlatr. Bu gelimenin erei olan Tanr hem kendi ken
disiyle ayn kalan, duran varlktr, hem de tinsel varlktr (nous). Bir yan
da dururluk, br yanda tinsellik (manevilik) Tanrnn en yksek deer
nitelikleridir. Onun iin, doadaki formlar, Tanrnn bu niteliklerine ne
kadar yaklarlarsa, bunlar ne kadar ok gerekletirirlerse, o kadar de
er kazanrlar, doa iinde sralanmalarndaki yerleri o kadar yksek

olur. Buna gre, doadaki fenomenler iki dorultuda yukarya doru yk


selirler: Bir dorultuda, yeryzndeki olaylarn dzensiz deimelerinden
balayarak gkyznn dzenli hareketlerine; br dorultuda da, srf
mekanik yer deitirmesinden balayarak ruhun etkinliklerine, ruhun da
en deerli gelimesi olan akil bilgisine kadar bir ykseli var. Bu iki ge
lime dizisi bir yerde birleirler: yldzlarda. nk, hareketleri dzenli
olan yldzlar, Aristotelese gre, en yksek zeklardr, en akll ruhlardr
(Aristotelesin astronomi tablosu, Aristarkhos, Seleukos gibi sonraki Pythagoraslarn gkyznn yapsna ok daha uygun olan ve Kopernikusu
hazrlayan tasavvurlarnn karsnda ar basarak ta Renaissancea ka
dar balca anlay olarak kalacaktr). Evren (physis) en yetkin ekil olan
kre biimindedir. Hareketlerin en yetkini de, balad yere yeniden d
nen daire hareketidir. Esirin (aither) hareketi, byle bir dae hareketidir.
Esir, kendisinden yldzlar ile saydam krelerin (sphairos) meydana gel
dii gk esidir. Yldzlar bu saydam krelerde ncesiz-bitimsiz olarak
deimeyen dzenli hareketlerle hareket ederler. Evrenin en dnda, mut
lak deimezlii ile Tanrsal varla en ok yaklaan duran yldzlar gk
vardr; bunun altnda da gezegenler, gne ve ay yer alr. Bu sonuncula
rn daire hareketinden grnrdeki ayrlmalar, pek karmak bir teori ile
(iie girmi krelerle) aklanr. Yldzlarn kendileri, Aristoteles iin,
insanst bir zek tayan varlklardr, evrenin Tanrlardr bunlar, n
k Tanrla en ok yaklaan salt formlardr, daha aa olan yeryzn
deki hayat zerinde de, bunu belli ereklere gre ynelten, etkileri vardr.
Aristotelesin bu dncesi, Yeniplatoncu ve ortaa astrolojisini (gkyzndeki olaylarla insan hayat arasnda bir ilginin olduu inancnn) k
k olmutur. .
Yeryzndeki varln en aa formlar drt edir (toprak, su,
hava, ate). Doru izgi biiminde hareket eder bunlar, hareketlerinin
zellii budur, byle hareket iin onlarda bir eilim vardr. Doru izgi
hareketinde de birbirine kart iki hareket vardr: Merkeze doru olan
hareket ile merkezden uzaklaan hareket. Toprakta merkeze doru, ate
te de merkezden uzaklaan hareketi buluruz; daha az lde olmak zere,
suda merkeze doru, havada merkezden kaan hareket bulunur. elerin
bu hareket biimleri, onlarn doa iindeki dizililerini belirler: Ortada
toprak, bunun etrafnda su vardr, ondan sonra hava gelir, ate ise gke
doru, evrenin dna doru hareket eder, onda buraya doru bir aba
var. Buna gre, her enin doal, kendisine gre bir hareket dorultusu
ve evren iinde doal, kendine gre bir yeri vardr. Bu e, ancak, bir
bakasyla arptnda bu doal hareket dorultusundan sapar, doal ye
rinden uzaklar. Bu arpma ile drt e birok ve deiik balantlar
halinde birleirler: Yeryznn yetkin olmayan, rastlantsal, kavramsz
varlklar bu yzden meydana gelir. Yeryznde maddenin etkisi, gky85

zndekine gre ok daha kuvvetlidir. Gkyznde matematik bir dzen,


hi aksamayan, hi bozulmayan daire hareketleri eklinde kendini gste
rip gerekleir, Yeryzndeki deimelerde mekanik, kimyasal ve orga
nik olaylar o ekilde stste dizilirler ki, bir yksek olay hep bir aannkinin koulu olur. Yerdeimesi olmadan niteliklerde de bir deiiklik ola
maz; bu ikisi, yani yerdeitirme ile nitelik deimesi olmadan da, orga
nizmada bir deiiklik olamaz, bunlarsz organizma ne geliebilir, ne de
soysuzlaabilir. Yalnz, Aristotelese gre, yksek form, hi bir zaman,
aa formun rn deildir, tamamyla bamszdr.
Bu anlayta Demokritos ile Aristoteles arasnda ilkece bir ayrl var.
(Aristoteles, Demokritosa doa aratrcs olarak byk deer verir, onu
hep sayg ile anar, ondan ok yararlandn ak olarak syler. Oysa
Platon Demokritosu hi anmamt.) Demokritos btn nitelikleri nicelik
lere balyordu, niceliklerden tretiyordu. Ona gre, niteliklerin realitesi
ikinci derecededir, nk bunlar bamsz deildir, niceliklerden gelme
dirler. Oysa, Aristoteles iin, nitelikler (poioles, qualitas) niceliklerden
(posotes, quantitas) daha az gerek deildirler, stelik bunlarn daha yk
sek bir realitesi de vardr. Formlarn sradzeninde i, kavramsal belir
lenim (nitelik), d belirlenimden, matematik olarak anlatlabilen belirle
nimden (nicelikten) daha deerlidir. Aristoteles, Demokritosun doa g
rndeki btn nitelike ayrlklar bir nicelik ayrlna balayan ilke
karsnda entelekheialar retisini (entelekheia ereini kendisinde
bulunduran) koymutur. Nitelikler niceliklerden kmazlar; nitelik balbana bir ey, nicelik yannda yeni bir eydir. Nicelikler, nesneler iinde
ki formlarn (entelekheiamn) gereklemesinden meydana gelirler. Aris
totelesin bu niteliki (qualitatif) fizii ta Renaissancea kadar tutun
mutur.
Psikolojisinde beden-ruh ilgisini de Aristoteles bu anlayla elealr. Be
den madde, ruh da formdur. Ruhun grevlerini bedenin grevlerine ba
layan Demokritostan Aristoteles burada ayrlyor. Ona gre ruh, bedenin
entelekheiasdr, bedenin iinde tad erektir (telos), bedenin hareket
leri ve deimeleri iinde kendini olgunlatrp gerekletiren formdur
(morphe); ruh, bedenin biimlenme ve hareketlerini bir eree doru y
nelten nedendir (causa finalis). Ruhun kendisi cisimsel deildir, ama be
deni hareket ettiren, ona egemen olan gtr.
Ruh (psykhe) tabakaldr, her alt tabaka stteki iin maddedir. Bit
kilerde, yalnz, organik hayattaki mekanik ve kimyasal deimeleri erekli
olarak zmseme ve reme olarak biimlendiren ruh vardr. Bitkiler
ruhun (psykhe = can, dirim ilkesi de demektir) yalnz fizyolojik olan bu
en alt tabakasnda kalrlar. Hayvanlar dnyasnda, buna, zellikleri kendiliinaen hareket, istek ve duyum olan hayvan ruhu eklenir. Hayva
nn bir eree doru kendiliinden hareket ettiini istekte (itah) grebili86

riz. stek, bir eyi elde etmei ya da ondan kanma isteme olarak, haz
ve ac d u y g u l a r n d a n kar. Bu duygular da hep obje tasavvuru ile birlik
tedirler; bu tasavvurdan da objenin elde edilmee deer mi olduu, yok
sa ondan kanlmas m gerektii anlalr. Aristoteles istek ile konusu
arasndaki ball mantksal bir ilgi olarak anlamaa kadar gidiyor. Ona
gre bir genel amatan z e l bir eylem ekli kar. Hayvan ruhundaki ta
savvurlarn kayna duyumdur. Tek tek duyumlarda verilmi olanlar hay
van ruhu genel bir alg olarak birletirir. Ruhun birliini salayan bu or
tak duyu, duyumlar tasavvurlar olarak saklad iin, hatrlama ile kendi
hallerimizi bilmemizin merkezidir. Bitki ve hayvan ruhlarnn stnde yk
selen insan ruhmnun zellii ise akl (nous, dianoeisthai) dr. Ruhun ilk
iki ekli, insana zg olan akln, bu gereklemesinin maddesidirler. Akl yznden istek, tasavvur ve isten bilgi (episteme) eklini alrlar.
Akl, ruhun btn bu etkinliklerine dardan gelmi yeni ve daha yk
sek bir ey olarak eklenir; ama, ancak ruhun teki etkinliklerine dayana
rak, bunlarn iinde kendini gerekletirebilir. Bu ilgiyi Aristoteles akl
etkin ve edilgin diye ikiye ayrmakla aklamtr. Etkin akl, akln kendi
kendine olan salt almasdr. Edilgin akil ise kendi kendine ileyemez,
bedenin aracl ile edinilen duyu verilerini ileyip biimlendirir, bu ge
reler bu akla ileme olanak ve vesilesini salarlar. Buna gre edilgin
akl: Akln, tek insandaki, onun kendi grgleriyle belirlenmi olan, gr
n biimidir. Buna karlk etkin akl, akln btn tek tek insanlar iin
ortak olan, her insanda bir ve ayn olan eklidir. Etkin akl meydana gel
memitir, yok da olmayacaktr; edilgin akl ise, bal olduu bireylerle
ortaya kar, onlarla da yok olur. Bu anlayyla Aristoteles, bireyin lm
szln kabul etmemi oluyor.
/
Aristoteles ahlk problemini de bu akl retisi bakmndan ele alm / tr. Akl, insan ruhuna zg olan bir formdu, onun karakteristik ayrm
' idi. mdi, btn Yunan ahlklar gibi, Aristoteles iin de btn abalar
mzn en yksek erei mutluluktur (eudaimonia). Geri mutluluk bir ba
kmdan d koullara da baldr, ama ahlkn asl konusu, insann kendi
iinde bulunandr, yani insann kendi etkinlii ile elde ettii mutluluktur,
kendisinin iyiyi gerekletirmesidir. Her varlk da, Arstoteles'e gl-e,
kendi znn, kendine zg etkinliinin gelimesiyle mutlu olabilir. Insa
mn z de akl olduuna gre, insan, ancak akl ile, akln iletmesiyle,
aklnn etkinlii ile mutlu olabilir. Onun iin, mutlulua eritiren erdem,
insann aklnn almasn gerekletirebilecek bir durumda, byle bir
nitelikte olmasdr. Erdem, insann doal znn yapsndan geliir ve in
san hazza vardrr.
stek ile duyum hayvan ruhunun iki ayr zellii idi. Bunun gibi akl da,
biri eylem teki dnme olan iki ayr davran ile kendini gsterir: Bir
87

yandan ahlk tutumunun (ethos), br yandan da dnmenin (dianoia)


olgunluu olarak. Bundan da iki trl erdem meydana gelir: Ethik erdem
ler ile dianoetik erdemler.
Ethik erdemler, istenein eitilmesiyle oluurlar. Bu eitim sayesinde
insan, doru grlere (phronesis) dayanarak eylemee alr. Ethik er
demler insana, pratik akla uymak, yani kararlarnda doru bir gre da
yanmak yeteneini kazandrrlar. Bu retisiyle Aristoteles, erdem bilgi
dir diyen Sokratesten ayrlmaktadr. Yalnz, Aristoteles burada istenein
bilgi karsnda bamsz olduunu ileri srmyor; ancak, akl bilgisinden
doan bir eylemin, bilginin eksikliinden doan bir istekten kendiliinden
daha gl olduu dncesini de benimsemiyor. Ona gre deney bize bu
nun tersini gsteriyor. Bundan dolay insan altrmalarla kendine egemen
olma renebilmelidir; ancak istencini eitmekle insan, gl istekleri
ne kar durabilir, her durumda akln gsterdiini yapabilir. Yoksa yalnz
iyinin ne olduunu bilmek, onu hemen yapabilmek demek deildir.
Aristoteles erdemlerin bir sistemini gelitirmemi, ama baz erdemleri
genilemesine ve pek derin bir anlayla incelemitir. Ethik erdemler* iin
genel olarak yatknlk, alkanlk ve doru gr (phronesis) gereklidir
ve bu eitli erdemlerin z de eylemde doru olan ortay (mesotes)
bulmaktr. Tek tek erdemler iin bir genel ilke olan bu doru olan orta
y bulmak demektir: itkilerimiz (itahlarmz, isteklerimiz) bizi hep
kt olan arlklara doru itip srklerler; bu arada doru gr
(phronesis) bize iki arln ortasndaki doruyu, pek ok ile pek azn
rtesim buldurur ve doruyu yapa yapa edinilen alkanlk da, hep bu
doru ortay bulacak gibi istencimizi ayarlar. Doru orta iin, Aristo
telesin inceledii erdemlerden birka rnek: Cesaret, delice atlganlk
ile korkakhm; cmertlik, msriflik ile cimriliin; ll dnceli ol
ma (sophrosyne), dizginsizlikle dncesizliin; adalet, hakszlk yapma
ile hakszla katlanmann; dengeli olu, deli gibi kzp kprme ile vur
dumduymazln arasnda bulunan doru ortadr. Bu erdemler arasmda
dostluk ile adalet zerinde Aristoteles uzun uzun durmutur. Dostluk, b
tn iyi ve gzel olan eylere bakalaryla birlikte varmaa almaktr;
adalet de topluluk hayatnn temel erdemidir.
Aristotelesin, devlet, toplum felsefesi ahlk anlayna sk skya baldir. Platon gibi, onun iin de insan, her eyden nce, sosyal bir varlk
tr; kendi deyiiyle: Bir zoon politikondT. Sosyal bir yaratk olduu iin
de, ahlk olgunluuna insan ancak devlette, toplumda eriebilir; yine bu
yzden devletin asl erei, yurttalar ahlk bakmndan biimlendirmek,
*
C esaret, ll-ditnceH ( sophrosyne), cm ;rtlk , yksek ru llu lu k , ad alet,
dengeli ma, an-eref sevgisi, edep, eref duygusu, arballk, d o luk.

olgunlatrmaktr. nsanda erdem iin doal bir yatknlk var, erdem bu


doal yatknlktan geliecektir. Bir devletteki koullar da, bu yksek ere
i gerekletirecek gibj ilenmeli, dzenlenmelidir. Hkmet ekillerinin
doru ya da yanl olduklarn gsterecek l de ancak bu olabilir: H
kmet, topluluun ahlka dzelmesini, iyiliini balca ama olarak gznnde bulunduruyorsa, bu hkmet ekli dorudur, bunu yapmayan her
ynetim ekli de yanltr. Buna gre devletin iyi olup olmamas, d formu
na, batakilerin saysna bal deildir. Devletin banda bir kii, bir
ka kii, ya da herkes bulunabilir, devlet de buna gre ekil alr. Ama,
bir kiinin egemen olduu ekillerde, krallk dorudur, zorbalk (tyrannis)
yanltr; birka kiinin egemen olduu ekillerde, bilgi ve dne en
iyilerin bata bulunduu aristokrasi doru, dou ve zenginlie dayanan
oligari ise yanltr; herkesin egemen olduu ekillerde, yasal bir d
zen olan politeia doru, ynn bir anarisi olan demokrasi yanltr.
Bu dnceleri Aristoteles, Yunan tarihinin grglerinden, toplad zen
gin malzemeden karm, bu arada hkmet ekillerinin nasl zorunlukla
birbirlerinden ktn, nasl birbirlerine dntn de gstermitir.
Gzlemlere dayanarak dncelerini gelitiren realist Aristotelesin, Pla
ton gibi bir ideal devlet tablosu izmee kalkmayaca bellidir. Aristo
teles, sadece eitli hkmet ekillerini, devletteki en yksek dev, insa
nn ahlka olgunlamasn salamak devi bakmndan gzden geirip
eletirme ile yetiniyor. Bu arada, eitimin devletletirilmesi gerektii d
ncesine, Platonda da bulduumuz bu dnceye, o da katlyor. Devlet,
yarnki kuaklarn iyi yetimesi iini kendisi ele almaldr. Eitim, insan
kaba doa durumundan kurtarp, soylu bilgilerin yardm ile onun ahlk
ve dncesini oluturmaldr.
Akln pratik etkinlii arasnda Aristoteles, eylemin (praxis) yannda
yaratma (poiein) y da sayar. Kendisini sanatta gsteren bu yaratc et
kinlikle gnlk hayatn amalarna ynelmi eylem arasnda ylesine bir
ayrma yapar ki, sanat inceleyen bilim olan poietik felsefe, teorik ve pra
tik felsefeler yannda nc bir felsefe kolu olarak yer alr. Poietik fel
sefeden Rhetorikten baka, iinde bir edebiyat sanatlar retisi bulunan
Poetika adl bir fragment kalmtr. Bu yaptta, sanatn ne olduu zeri
ne genel dncelerden sonra, bir tragedia teorisinin ana izgileri verilir.
Aristotelese gre sanat bir taklit (mimesis) iidir, sanat eitleri de neyi
taklit etlikleri ve ne ile taklit ettikleri bakmndan birbirinden ayrrlar.
Edebiyatn taklit konulan insanlar ile bunlarn eylemleridir ve taklit ara
lar da sz, ritim, harmonidir. zellikle tragedia, konuan ve eyleyen ki
iler aracyla nemli bir eylemi dorudan doruya gerekletirir. Sanatn
taklit edici tasvirinin erei de ahlkdir: Sanatla insann duygulanLmalar (pathos) - tragediada zellikle korku ve acma duygular - ylesine uya

rlacaktr ki, bu uyartlma ile ruhun bunlardan temizlenmesine, arnmas


na (katharsis) varlacaktr. Bu eree de, sanat yaptnda insann genel
z bakmndan canlandrlmasyla eriebilir. Bilim gibi sanatn da ko
nusu, zeb halinde gereklemi olan genebi gstermektir. Sanat da
bir eit bilgidir, her bilgi gibi ondan da haz duyulur.
Ethik erdemler karakter ve isten ile ilgili idiler. Dianoetik erdemler
ise dorudan doruya aklla ilgilidirler, zellikleri dnme ve eylemde
akla dayanmalardr. Dianoetik erdemler* teorik akln doru davrann
dan meydana gelirler. nsann akll z en yksek olgunluuna bilgide
eritii iin, bilen (theorik) akln rn olan dianoetik erdemler de en
yksek erdemlerdir, eksiksiz mutluluu salayan erdemlerdir. Teorik akl,
en yksek dorular, en yksek kavram ve yarglar dorudan doruya
kavramaa, bunlar bilmek iin bilmee ynelir. Bu en yksek konularn
bilinmesine, insandaki etkin akln tam olarak alp gelimesine de Aris
toteles theoria (bak) der. Doruya bu bakma ile insan, Tanrln z
olan salt dnmeden pay alr, bununla Tanrln ncesiz-sonrasz mutlu
luuna da katlm olur. nk, pratik hayatn (isteme ve yapmann) btn
amalarndan syrlarak yalnz kendi kendisi iin olan bu theoriaya y
nelme, btn isteklerden kendini kurtarm olan bu sonsuz doruya dal
ma, Aristoteles iin, dnyada en iyi ey, en ok mutlu klan eydir insan.

* Bilgi (epistem e), sak n tl olm a, d o ru g r( p h ro n esis), b ilgelik, anlay, sanat.

90

II. HELLENZM - ROMA FELSEFES

Aristoteleste Yunan felsefesi, gelimesinin klasik olgunluuna eri


mitir. Onunla dar anlamndaki Yunan felsefesi sona ermitir; ondan son
raki felsefe, artk Yunan felsefesi dei, onun ortaya koyduu deerlerle
ilenen bir felsefedir. Bu yeni gelimenin ayr ayr retilerine gemeden
nce, zelliklerini ana-izgileriyle grmee alahm.
Tarih durum bakmndan grdmzde, Aristoteles ilka tarihinin
ok nemli bir dneminde yaamtr. Onun yaad yllarda Yunan dev
letleri Makedonya ordularnn saldrsna urayarak siyas bamszlkla
rn yitirmilerdir. rencisi skenderin Yunanistan zerinden geen or
dular da Hindistana kadar uzanmlardr. skenderin Asya seferleriyle
de Hellenizm denilen fenomene yol alm, Hellenistik a adn tayan
dnem balamtr. Bu gelimenin kltr tarihi bakmndan byk sonu
lar olmutur. Hellenistik ada Yunan kltr kendi iine kapal olmak
tan km, Akdeniz evresinde balangta zellikle Dou Akdeniz ve
Msrda oturan uluslar birletiren byk bir kltr akmnn iinde yer
alm ve bu srecin temeli olmutur. Bu sre, skenderin lmnden
(.. 323) sonra Dou Akdeniz evresinde kurulan Hellenistik devletlerde
Yunan ve Dou dncelerinin karlap birbirleriyle kaynamasyla ba
lamtr. ki dncenin bu kaynamas Roma mparatorluunda da s
recek, nihayet Hristiyanlkta son formuna ulaacaktr, ilka kltrnn
Aristotelesten sonraki balca evreleri, buna gre, Hellenizm, Roma ve
Hristiyanlktr.
Yunan kltrnn Akdeniz evresinde yaylp bu blgeyi kltrce Hellenletirmesi (Yunanlatrmas) demek olan Hellenizmde, Yunan felsefe
sinin byk pay vardr. Bundan byle Yunan felsefesi, Yunan sanat gi
bi, ilka uluslar iin ortak bir kltr deeri olacaktr. Felsefe ve bilim
alanndaki btn almalarda, yaratmalarda temel, knoktas, biim
lendiren g hep Yunan felsefesi olacaktr. Yunanllar, geri nce Make
donya, sonra Roma karsnda siyas bamszlklarn yitirmilerdi; am a
91

kltrlerinin Akdeniz evresine yapc bir etmen olarak yaylmas yzn


den o zamanki uygar dnyann da hocas olmulardr.
Yalnz, Hellenizm denilen bu sre iinde Yunan felsefesi birliini yi
tirip eitli elere blnmtr. Bu felsefe balangta srf teorik olan
bir ilgiden domutu; bu teorik ilgi de sonra Aristotelesin kendisinde ve
retisinde en olgun, en btnleyici anlatmn bulmutu. Ama bu teorik
ilgi ile teden beri pratik bir gerekseme de kaynam bir halde idi: Bu
pratik ilgi, bilgide, felsefede hayat belirleyecek kamlar aryordu, bul
mak istiyordu. Platonun felsefesinde teorik ve pratik ilgiler birbirlerin
den ayrlamaz gibi bir arada idiler. Bundan sonra bu iki eilim birbirin
den ayrlacaklardr. Bilimsel dnce Aristotelesin mantnda kendi ken
dini aratrm, fenomenleri ileyen ana kavramlarn renmiti. Byk
sistemlerde, evreni aklamann kart formlar da gelitirilip, bu formlar
dan her biri iin gerekli salam bir ereve de ortaya konmutu. Balan
gta bilginin kadrosu dar olduundan, Yunan felsefesi ilkeleri baar ile
gelitirmiti. Aristotelesten hemen sonra metafizik ilginin gevediini,
metafiziin gcnn azaldn greceiz. Teorik ilgi, bundan sonra, me
tafizik sorulara, sistemlere deil de, tek tek bilimsel konulara ynelecek
tir. Nitekim Hellenizm-Roma dneminin bilimce zellii erudition ve tek
tek bilimlerin gelimesidir. Bu gelimeye paralel olarak da, metafizik
problemlere kar ilgi azalmtr; ayr ayr alanlardaki verimli aratr
malar bilgiyi artrdka, zel balantlarn anlalmasn oalttka, me
tafizik sistemlerin ekimelerinden uzaklalmtr. Bu yzden de bu d
nemde felsefenin teorik ilkeler bakmndan verimi pek az olmutur; tek
tek bilimlerde, matematikte, doa bilimlerinde, filoloji ve tarih alanndaki
almalar ise ok baarl olmutur. Teorik felsefe bakmndan bu d
nem, Yunanllarn (ski sorunlarm evirip evirmeden ileri gidememi, an
cak Yunanllarn izmi olduu yolda yrmekle yetinmitir.
Buna karlk bu sz geen yzyllarda, felsefenin pratik bakmdan
ele alnp ilenmesinin ok gelitiini, ok ileri gittiini grrz, nsan ha
yatnn amaalrn bilimin yardmyla belirlemek gereksemesinin, kiinin
mutluluunu salayacak bir bilgelie varmak isteinin bu dnemde artt
grlr. nk Yunan kltrnn balants zlmt; din gittike
bir gelenek-grenek emas olmutu; bamszln yitirmi devlet artk
kendisine balanlacak bir deer olmaktan kmt; canll, balayc
l kalmam, sarslm bir bireyst dzen iinde birey de ancak kendi
kendine dayanmak zorunda kalmt. Bu yzden, yaay bilgelii (bil
gece bir yaama), Aristotelesten sonraki felsefenin ana-sorunu olmutur.
Felsefenin yalnz pratik sorunlarda kalarak problem koymann darlama
s da, Hellenizm-Roma felsefesinin ba zelliidir.
Ancak, pratik felsefenin n plana gemesi, teorik retilerin bsb
tn ortadan ekilmesine yol amtr denemez. Bu dnemde de teorik so
92

runlar zerinde durulmutur, bunlar zerinde ekiilmitir. Ama teorik


sorunlar artk balbama bir ama deildirler; bunlarla teorik bir aydn
lanmaya varmak iin deil, ancak hayata uygulanmalar iin, yaayta bir
bilgelii salamalar bakmndan uralr. Ayrca, ortada grnen teorik
retilerin bir zgnlkleri de yoktur; eski retilerin, pratik dncelere
bal olan klk deitirmi ekilleridir bunlar. Bu dnemin Stoa gibi, Yeni-Platonculuk gibi byk sistemleri bile, pratik ideallerine teorik bir te
mel kurmak iinde, tamamyla Yunan felsefesinin kavramlaryla al
mlardr.
Pratik ilgiyi n plana ald iin, Hellenizm-Roma felsefesi zamann
daki kltrn genel gidiine sk skya bal kalmtr. Bunu, en iyi fel
sefenin din karsndaki duruunda grebiliriz. Yunan felsefesi, gelime
sinde gittike din ile bir kartlk durumuna dmt. Aristotelesten son
raki felsefe de, balca devi sayd yaay bilgelii retisini din
inancn yerine koymak istemi, din ve devlet bakmndan dayanaklar kal
mam olan aydnlar da bu dayana felsefede aramlardr. Bundan do
lay Hellenizm-Roma felsefesi ilkin tek kiinin mutluluunu kendisine
balca problem yapmtr. Bu ana gr ile bu felsefe, tamamyla bir
ahlk felsefesidir ve byle bir grn din ile ataca da bellidir. Bu
da, en ak olarak, Epikureizmde kendini gstermitir. Ama teki r
larda da Tanr retileri hep ahlk niteliktedirler, zel din bir ilgiden
domu deildirler.
Felsefenin ahlk dorultusundaki bu gelimesi, nce Yunanistanda,
byk ksm yla'da Atinada gemitir. Yunan kltrnn douya, batya
yaylmasna ramen, Atina daha yzyllarca bilim hayatnn merkezi ola
rak kalmtr. Ama Yunan kltrnn yaylmasndan az zaman sonra Ak
deniz evresinde, byk kitaplklar, mzeleri olan nemli bilim merkez
leri kurulmutur. Bunlarn balealar: Rodos, Bergama, skenderiye, Tar
sus, Roma, sonralar da Antakya ile stanbuldur. Bu merkezler, her ey
den nce, tek tek bilimler zerindeki almalar, aratrm alar iindi, ara
larnda en nls de skenderiye idi. Bu ehir, yalnz tek tek bilimlerdeki
aratrm alar ynnden deil, felsefenin burada geirdii yeni deiiklik
bakmndan da pek nemlidir. Roma mparatorluunun bir dneminde or
tal derin bir din gereksemesi kaplamt. Bu yzden bir sr din klt
ortada grnm, mparatorluk erevesindeki eitli uluslar kendi din
tasavvurlarn yaymlar, bylece Dou ile Batnn dinleri birbirleriyle
kaynamtr. Felsefe bu akma uzak duramazd; nitekim bu srecin ii
ne zamanla o da srklenmitir; yalnz ahlkl yaama lks ile aydn
larn gnln kandramaz, vadettii mutluluu onlara salayamaz olduk
a, felsefe de din bir renk almaa balamtr. Bu da ilknce skenderi
yede olmutur. Burada iie girmi bir sr din tasavvur felsefeye de
sokulmu, bunlarla felsefe, yine Yunan felsefesinin kavramlarn bu di
93

n inanlar aydnlatmak, dzenlemek iin kullanarak, dini-metafizik sis


temler kurmutur, imdi Hellenizm-Roma felsefesi, sorunlarnn arlk
merkezlerine gre iki dneme ayrlabilir: Ahlk dnem, din dnem, ilki
hemen Aristotelesten sonra balamtr, ikineisinin balange birinci Mi
lt yzyldr.

AHLK DNEM
Aristotelesten sonra felsefe iki dorultuda gelimiti: Bir yandan bir
ahlk felsefesi, br yandan da positif bilimler zerinde bilgince bir ara
trma (erudition) olmutu. Platon ile Aristotelesin okullar (Akademia ile
Lykeion) da bu gelimeye ayak uydurmulardr. Aristotelesin daha yaa
d yllarda Akademiaya Pythagoras bir metafizik balca gr ola
rak yerlemiti; az zaman sonra bunun yerini popler bir ahlk felsefesi
alacaktr. Lykeionda ise, okul bakanlnda Aristotelesin ardllar olan
Theophrastos ile straton, kurucunun metafiziini gelitirmee, bu reti
nin urasnda burasnda birtakm deiiklikler yapmaa uramlardr.
Ama br yandan, bata Theophrastos olmak zere birtakm bilginler,
balca doa bilimleri, edebiyat ve kltr tarihi ile ilgili almalar yap
mlardr. Lykeiondan yetien bilginler, sonra skenderiyedeki bilimsel
almalarda byk rol oynayacaklardr. Bunlara felsefe tarihi bakmn
dan da ok ey borluyuz. Felsefe alannda bunlar yeni bir ey yapma
mlar, sadece Aristoteles felsefesini teki rlarn, zellikle ahlk ko
nusundaki, eletirilerinden korumakla yetinmilerdir. Andronikos adl bir
Aristotelesinin Aristotelesin yaptlarn toplayp yaymlamas, sonraki Peripatosularn Aristotelesin retisini yeniden ele alp yaymalarm sala
mtr. Sonraki Peripatosular balca Aristotelesin yaptlarnn aklama
ve yorumlamalarm yapmlardr.
Akademia ile Lykeionun Atinada otoriteleri, 4. yzyln sonlarna do
ru kurulan iki yeni okul tarafndan hayli sarslmtr. Bu okullarn tutun
mas ve etkileri, felsefenin ald yeni dorultuyu, yani yaay bilgelii
sorununu pek ak ve tekyanl olarak dile getirmei bilmelerinden olmutor. Bunlar da: stoa ile Epikurosun okuludur. Bu drt okul (Akademia,
kykeion, Stoa, Epikorusu Okul) Atinada yzyllarca yanyana yaam
lardr. Roma dneminde Atinada bir eit niversite kurulunca, bu drt
okul da ayr krslerde temsil edilmitir. Bunlar, ilkin, I.O. 3. ve 2. yzallarda, birbirleriyle iddetle savamlardr. Tartp savamalar da,
her eyden nce, ahlk anlaylar bakmndand; metafizik, fizik ve man
tk sorunlarndaki tartm alar dolaysyla idi, ahlk grleri yzndendi.
Dogmatik nitelikte olan bu drt felsefenin yansra btn Hellenizm94

-Roma dnemi boyunca bulduumuz bir r daha var: phecilik (Skep


sis). pheciliin tekiler gibi bir okul rgt, disiplini, erevesi yok, ama
sistematik bir balants var.

LK SEPTKLER

Pyrrhon, Timon
Septikliin (pheciliin) ortaya kmas bilgi sorunu ile ilgilidir. nsan
bilgisinin olanaklar ve snr nedir? sorusu yeni deil, bunu daha Sofist
ler (Gorgias) ortaya atmlard; dolaysyla ilk pheciler Sofistlerdir. Ni
tekim Aristotelesten sonraki pheciler de kklerinin Sofistlerde olduu
nu, onlarn retilerine dayanmakta olduklarn kendileri sylerler. Felse
fenin bundan sonraki gelimesini kesin olarak belirleyecek olan phecili
in yeniden, hem de balbana bir felsefe r olarak ortaya kmas,
bir bakmdan da, Attika felsefesinde bilgiye verilen yksek deerle ilgili
dir. Sokrates, Platon ve Aristoteles, birtakm ayrlklar bir yana, u g
rte birleiyorlard: Doru eylem demek olan erdem bilgisiz olamaz,
gerek varln bilgisini edinmeden erdemli olunamaz; mutluluk da er
demli olmaya bal olduundan, dolaysyla, bilgi olmadan mutlulua da
eriilemez. Bu anlayta bilginin deeri sonsuz derecede ykseltilmi, bilgi
mutlu bir yaayn temeli yaplm oluyordu. Onun iin, felsefe pratik bir
bilgelik (bilgece yaama) retisi olmaa doru gittike, mutlu bir haya
tn bu kanlmaz koulu ile de, yani bilgi ile, pek yakndan uramak ge
rekmiti. ite, ann tutumuna uyarak bilgece yaamann ne olduu
sorusunu ana-konu olarak gren pheciliin de yapt budur.
Bilgi sorununu sistematik olarak inceleyen ilk_ septik Elisli Purrhon ) \
(365-275) dur ./Daha Aristotelesin yaad gnlerde ie balam, derslerj
ve yaaynn canl rnei ile retisini yaymaa almtr. jpheciliin grlerini yazl olarak ilkin tantan da. rencisi Phliuslu Timon
(320-230) olmutur. Bir okul rgt olmadndan, phecilik bir sonraki
kuakta bir felsefe r olarak ortadan ekilmitir.
Demokritos gibi Pyrrhon da, mutluluu dirlik ve gnl enlii (euthymia) iinde geen bir yaamada bulur. Buna erimek iin de, felsefeye da
yanmak gerek. Felsefenin devi, halat, son erei olan mutlulua gre
dzenleyebilmek iin dotrruvu. gerei tanmaktr, ite Pyrrhon bilgi sorTnunu bu anlayla ele alr._X)na gre ilk yaplacak ey de, hayatn en
yksek ereine eritirecek hu etkenin bilginin ne olduunu, bu ii g
rebilecek bir dnmda olup olmadm incelemektir/^Bilffi bunu yapacak
durumda deil diyor Pyrrhon, nk her sav iin birbirinin kart olan ve
ge birbirine eIFlnlunan iki kant ilen srlebilir; bundan dolay da
95

hi bir ey iin belli bir ey diyemeyiz; yapacak ey: Her trl yargdan
cactnmatr (eDokhe). Bir de: duyular olsun, akl olsun, bize nesneleri o
duklar gibi deil, grndkleri gibi gsterirler, Dogmatizmi ykan bu g
r ile/ Pyrrhon, yine de eylemin olabileceine^ mutlulua eriilebilece
ine inanr. nk bizim bilemediimiz nesnelerin kendisidir; grnle
rini ise biliriz /Grnler (fenomenler) insana kalyor,TnrTr da onu ey
lemlerinde ynetebilirler. Septik felsefe insan mutlulua gtrebilir ve
ancak bu felsefe gtrebilir; nk phecilik, insana gerek varln
bilgisinin olamayacan gstermekle, bu eit bilgiyi anlamsz bir ey ha:
line getirir; bununla da insan, bir yandan bo kuruntulardan ve buna baU olan lm ve lmden sonraki havat ile ileili temelsiz tedirginliklerden
kurtarr (ataraxia), br yandan da onu nyarglardan kurtard iin,
hep grnlere ynelmei retir.
Pyrrhonun rencisi / ,Timon} hocasnn retisinin zetini soruda
toplamtr: Nesnelerin gerek yaps nedir?, Nesneler karsndaki du
ruumuz ne olmaldr?, Nesneler karsnda doru bir durutan ne ka
zanrz?. Timon bu soruyu, ok ksa, ama ok ak olarak, birer sz
ck ile cevaplandryor: Birincisine akatalepsia (kavranamaz), kincisine
epokhe (yargdan kanmak), ncsne de ataraxia (sarslmazlk) di
yor. Ruhun tutkulardan kurtularak dirlik ve dzene kavutuu sarslmazlk durumu olan ataraxia, burada, dnce zincirlenmesinin asl ve son
amacdr., Ataraxia^ septikler iin eudaimoniadr, en yksek mutluluktur.
pokhe de burada, sadece teorik deil, pratik anlam ile de gznnde bu
lundurulmaktadr. Epokhe. sadece gerek varlkla ilgili her trl yargdan
kanma olmayp, bir de zellikle her trl mutlak nitelikteki deerleme
den kanmak, dolaysyla nesnelerin kendisine ynelmi her trl istek
ve duygudan da kanmak demektir
Aristotelesin lmnden sonra Atinada Akademia ve Lykeionun ya
nnda kurulan iki yeni okulun, Epikurosun okulu ile Stoann, ikisinin de
ana-tutumu, septikliinki gibi, pratik felsefedir, ahlk felsefesidir. Her iki
okul da, pheciliin olduka etkisi altnda kalmlardr; bunu da, gerek
pratik sorunlar kendilerine balca konu olarak almalarnda, gerekse bil
gi anlaylarnda ak olarak grebiliriz.

Epikuros
Epikros (341-270) okulunu Atinada .. 306 ylnda kurmutur. reti
sinde bilgece yaamann kadrosunu ylesine eksiksiz olarak izmitir ki,
rencileri sonra buna yeni bir ey katamamlardr. Bundan dolay, .S.
4. yzyla kadar srmesine ramen, bu rdan, Epikurosun yannda anl
maa deer bamsz, yeni dnceler getirmi bir filozof yetimemitir.
96

Bundan dolay Epikuros ile Epikurosular, pek ok, hep birlikte gzden
geirilirler.
Epikuros Samos'ta (Sisam adas) domutur. Babas Atinal bir ret
menmi. Dar koullar iinde yetimi, ann balca felsefe rlaryla
yakndan tanmtr: Sisam ve Atinada Platoncu filozoflardan ders gr
m, ailesi Sisamdan srlp Kolophona 1 yerleince Teosta2 o zamanlar
nl bir okulu olan Demokritosu Nausiphanesin rencisi olmutur. Bu
hocasndan yalnz atomcu retiyi deil, sonra felsefesi zerinde kesin bir
etkisi olacak Pyrrhonun pheciliini de renmitir. 310 ylnda, nce
Midillide sonra Lampsakosta (Lapseki) felsefe retmeye balamtr. Bu
son yerde byk bir baar elde edip birok yanda kazanmtr. Okulunu
306 ylnda Atinaya taynca, bunlardan bir ksm da birlikte gelmitir.
Epikuros Atinada derslerini ehrin iinde bir binada vermemi, bir bah
e satn alarak okulunu burada kurmutur: onun iin onun okuluna ksaca
Kepos (Bahe) da denir.
Epikurosuluk ksa zamanda ok yaylmtr; nk bu reti zamana
uygun, kolay anlalr, byk ktlenin sempati ile karlayaca, kavraya
bilecei gibi idi. Ayrca Epikorusun kendisinin pek sevimli olmasnn, din
leyicilerine dnmede olsun, yaamada olsun, teki okullar gibi, ar yk
ler yklememesinin retinin iyi karlanmasnda byk pay var. Epiku
ros pek ok yazm, 300den ok yapt varm, ama bunlardan pek az
ahlkla ilgili ana dncelerini rendiimiz birka para ile felsefesi
bakmndan nem tayan birka mektubu kalmtr.
Ana eilimi bakmndan pratik bir nitelik tayan, balca bir ahlk
felsefesi olan Epikurosuluun da erei mutlulua (eudaimonia) ulamak
tr. Felsefe, Epikurosa gre bireyin mutluluunu salayacak olanaklarn,
aralarn aratrlmasndan baka bir sey deildir: felsefenin yapaca,
grecei i yalnz budur. Bu anlaym pek kesin olarak dile getiren Epi
kuros, felsefenin bu amacnn dnda kalan, zellikle salt teorik olan hi
bir sorunla uramam, uratnda da, bunu hep bu ama dolaysyla
yapmtr. Nitekim bu amaca varmak iin, nce doa btn ile aratr
lacaktr (fizik); insann neye ulamak, neden kanmak istediini incele
meyi kendisine konu yapan ahlk (ethik) bundan sonra gelecektir; doru
eylemin olup olmayacan bulmak iin, bir de bilgi aralar, zellikle de
dorunun ls aranacaktr (kanonik = mantk: dorunun kanonlarn yasalarn, kurallarn, llerini aratrr). Ama, felsefenin bu
dalndan (kanonik, fizik, ethik) etnik (ahlk retisi) asil olandr, teki
ikisi ahlka giriten, bir hazrlktan baka bir ey deildir. Epikurosun
felsefenin amacn yalnz pratikte bulmas, salt teorik olan almalarn
1. zm ir y a k n la rn d a bu g n k D eirm endcre.
2. Y ine z m ir y a k n la rn d a b u g n k Sack.

FT 7

97

hor grlmesine yol amtr. Epikurosun kendisinde de hayata bir yarar


salamayan bilimsel aratrmalar iin bir anlay yok; matematik, doa,
tarih zerindeki incelemeler >na kapal. Onun bu bakmdan eksikli^, depimlerinin gvensiz, tantlamalarnn pek kesin olmamasnda kendini gs
terir
Sokratesiler gibi Epikuros iin de, salam bir bilgi olmadan doru
eylem olamaz, imdi bu sa^am bilginin, dorunun ls (kriterimu) nedr? Bu l, Epikurosa gore. teorik alanda: dorudan doruya edindii
miz etkenlerdir; yani dnceyi .e kartrmadan edindiimiz duyu veri
leri ile bunlarn birok defalar ortaya kmasndan, yinelenmesinden do
an genel tasavvurlardr (prolepsis). Dorudan doruya verilmi olan r
ya grntleriyle kuruntular da bu genel tasavvurlar arasnda yer alr
lar. Dorunun pratik alandaki lleri ise, haz ve ac duygulardr (pathe).
Teorik lcleritnconusu, nesnelerin kendisi olmayp, bunlardan gelen
klklar, yanslardr (eidola). Bunla duyu organlarna gelirken birtakm
d . i k l i k l e r e uram olabilirler, dolaysyla alglar relatif niteliktedirler,
yani nesnelere tam uygun deiller. mdi,_her trl bilginin temeli, kriteriumlarn dorudan doruya verilmi_ olan apaklnda (enargeia)
aranmaldr. Ama bu ller de, insann mutluluunu salayacak bir dnyagr iin yetersizdir. Bundan baka bir de, beklenilen iin, alg ile hi
kavranamayacak ya da pek iyi kavranamayacak iin bir gr gerekir.
Ancak, b ~orus. bize dorHan Hnrnva yprilmig olana bizim tarafmz
dan eklenmi bir ey olduundan, artk apaklk niteliini tamaz, yal
nz bir san (doxa)dr; doruluk deeri de, olsa olsa, bize arasz olarak
verilmi olan duyu alglarna uygun olup olmadna gre llr. Apaklk ile samv da (enargeia-doxa) ancak bilge birbirinden ayrabilir.
Felsefenin balca ii, insana mutluluu salaroakiir. Felsefe de bunu,
her evden np_inn tanrlar ile lm karsnda duyulan korkudan ve
nesnelerin yaps zerindeki yanl tasavvurlara bal olan budalaca rknt^lerden kurtarmakla yapabilir./teunu da baarabilmek iin, dorava
dayanan, doal olan bir dnvagrs gereklidir, Byle bir dnyagr,
masal, efsaneyi, mucizeyi, zellikle de tanrlarn bu dnyann gidiine
kartklar anlayn ve bir de lmszlk dncesini ortadan kaldra
cak, her ey iin doal nedenlerin olduunu, ya da olabileceini gstereektir. Arad bu dnyagrn E ^ k u ^ ^ e m o k r ito s ta bulmugtur:
onun doa aklamasn benimsemekle de atomculuu diriltmitir. Demokritos gibi Epikuros iin de gerek varlk boluk ile atomlardr. Doada
btn 0upbitenIer7 atomlarn bo uz^y iindeki Hareketlerinden meydana
gelir. Buna karlk, doada mekanik bir zorunluluk bulunduu dnce
sini, DemokritosunTbu ana-diunicesini Epikuros kabul etmez. Dem o k r i t ^ I ^ ^ ^ ^ ^ a t o m l a r , balangta boluk iinde dzensiz
bir biimde hareket ediyorlard; Epikuros bundan da bir deiiklik yapar;
98

her enin kendine gre bir hareket dorultusu, dolaysyla doal bir
ypri varHyt Hiypn Aristotelesin etkisiyle atomlarn hareketlerini arlk
laryla aklamak ister. Atomlar balangta yukardan aaya doru d
zenli 1 dme hareketi iinde idiler (Atom yamuru). Ancak, byle dzenir~br~dusmede atomlarn "birlemeleri agklanamadrictan; Epikaras
baz atomlarn nedensiz olarak d dorultusundan..biraz kaydklarn'
tasarlar. Bu kavma yznden atomlar birbirine arpmlar, b^ylece^
araya~birikmler. birbirine uyanlarn bir araya gelmelerinden dnyalar
olumu. Demokritosunki gibi materialist ve teleoloji anlayna kar olan
Epikurosun fizik retisi, Aristotelesten alnma doal hareket ve raslant kavramlarm aklamasna kartrmakla, doada sk bir mekanik
zorunluluk bulunduu a n la y ^ to m c u lu u n bu en temelli dncesi de
zedelenmi oluyor. Epikuros doa konusunu ancak genel izgileriyle ele
alm, fiziin zel sorunlar kendisini hi ilgilendirmemitir; onca bunla
rn cevabn aram aya demez, aldrmamal bunlara, byle bir ey hatta
bilimsel deildir.
Epikurosun fizik retisinde. Tanrlarn dnya zerinde hi bir etkileri~yok. Herhangi bir etkiden Tanrlar bsbtn uzak tutmak iin, Epikli'O S onlarn dnyalar arasnda, yani dnyalar arasndaki bolukta bulun
duklarm syler. Tanrlar eksiksiz bir mutluluk iinde olduklarndan, onfarn dnya ile ilgilenmeleri, bylesine bir mutlulukla badaamaz. Tanr
lar bsbtn yadsmyor; btn uluslarda tanr tasavvurlar var diye
byle dnyor; Tanrlar saymay da tlyor. Yalnz, Tanrlar sayma,
birtakm bencil nedenlerden doan anlamsz tapnmalar, adaklar adamak,
sunular sunmak biiminde olmamal, ncesiz-bitimsiz bir haz iinde yaa
yan, kendi kendilerine yeten ok yetkin varlklar karsnda duyulan bir
hayranlk duygusundan kmaldr. Tanrlar, bilgenin en arnm gerekletresidirler: bylesine olgun bir bilge de bu dnyada hi bir zaman yok.
Fizii gibi psikolojisi de Epikurosun materialist. P s i k o lo j in i n ^ev,
insan lm korkusundan kurtarmaktr. Ruh da madddir, izimseldir, n
k ancak madd olan varlk etkin ve edilgin olabilir. Ruh drt eden ku
rulmutur: Ate gibi, soluk gibi, hava gibi birer cisimden, bir de kesin ola
rak adlandrlamayan bir cisimden, ilk e, ruhun btn bedene
yaylm olan ve iinde akln bulunmad (alogon) blmn meydana
getirler. Bu blm pek psiik bir ey deil, fizyolojik yn canlnn, cana
karlk. Ruhun drdnc esi (logikon), korkuyu ve sevinci duyduu
muz gsmzde bulunur, burada yerlemitir; ruh ve tinsel hayatn asl
taycs da bu. lnce ruhu kuran bu drt e birbirinden ayrlr, yani
ruh zlr, dalr. Bu yzden ne lmszln, ne de ruh-gmesinin
sz olabilir; bylece de bu iki dnceye bal olan btn korkularmz,
rkmelerimiz de ortadan kalkar, lm bizi korkutamaz, nk yasad
mz srece lm yoktur, lm geldiinde de artk biz yokuz.
99

sten zgrl sorununun Epikuros iin byk bir nemi var. Bir
indeterminizm olarak isten zgrl, Yunan felsefesinde ilkin Epikuros
ta tam bir aklkla ortaya kmtr. Felsefenin tek amacn m^an mtiulua ulatrmada bulan/fepikurosun retisinin, insann kr bir zorunluun
elinde bir oyuncak olmad, onun kendi kaderini kendisinin belirleyebile
ceini tantlamaya giriecei pek tabiidir: Onun iin, gpikuros, insann
isten eyleminin pek ok ic ve d koullara bal olduunu doru bulmak
Ta birlijkte. insann bu etkilere mutlak ekilde bal olmadn, hatta bun
lara kar da karar verebileceini, nedensiz de seebileceini syler.
Btn buraya kadar sylenenler, hep ahlk iin bir hazrlanmadr;
bilgi teorisi, fizik, btn bunlar hep ahlka bir giritir. Bu hazrl imdi
ahlk deerlendirip gerekletirecektir. Ahlk (ethik), insana neyi mutlu
luk diye anlamas, neden kamas, kanmas gerektiini, neyi arayaca
n, yaayn nasl dzenleyeceini gsterecektir. Burada Epikuros, yine
ken3isnden - nceki Yunan felsefesinin bir grn, Kyrene Okulunun
hedonizmini (hazcln) ele alp canlandrr yalnz, bu retide birta
km deiiklikler yaparak. Haz (hedone), Epikuros iin, canlnn her trlii
aba ve isteminin doal amacdr. Hedone, ilkin, madd ve manev hazlaJ in bir bileimidir; ancak, bu bileimde ilk e, yani maddi haz asl temel d ir; manev hazlar, btn glerine, iddetlerine, gecmisi-gelecei kucak
layan btn geniliklerine ramen, bamsz deildirler, bedene bah, be
denle ilgilidirler. Sonra: Epikuros haz deyince olumlu hazz anlamaz n
ce bu eit haz yok-; daha ok, acdan kurtulmu olma anlamndaki
olumsuz hazz anlar. Acdan kurtulma: vcudun straptan, ruhun huzur
suzluktan kurtulmu olmasdr (ataraxia); ksaca: haz acszlktr, ac
karsndaki zgrlktr/ Hazlan Epikuros, ayrca, canl ve durgun hazja r, bir de. beden gereksemelerinin bor boI~~doyurulmasyla ~eTJe~ecET,
ya da bunlarn yalnz giderilmesiyle varlan hazlar diye ayrr. Bunlarn
arasnda durgun hazlar doal olanlardr, dolaysyla da en deerli olan
lardr. Btn,bu dncelerini Epikuros u szde toplar: Hayatn amac,
vcudun bir andaki acszldr; gemi durumlar iin ho anlar olmak,
gelecek iin gven iinde bulunmaktr. Epikurosularn bu dnceleri
derleyip toplayan yle bir deyileri var: A kalmamak, susamamak,
memek! Vcudun istedikleri, zledikleri bunlar. Bu durumda olan ve iferide bu durumda olacan umabilen kimse, mutlulukta Zeus ile, tanrlarn
bu en ycesiyle bile yarabilir.
Epikurosun yaamann amacn byle belirleyen bu formlnden, in
sann birok gereksemelerini ksmas gerektii kendiliinden kar. B
tn gereksemeler karlanamaz, doyurulamaz; onun iin Epikuros gerek
semeleri doal ve zorunlu olanlarla doal ama zorunlu olmayanlar ve ne
doal ne de zortnlu olanlar diye kategoriye ayrr: Hem.doal, hem
zorunlu olan gerekseme beslenmedirTdoal olup da zorunlu olmayan, bol
100

bol beslenmedir; ne doal ne de zorunlu olan se rnein mevki


ol
mak gereksemesidir. Mutlu olabilmek iin birinci kategori gereksemenin
karlanmam yani yalnz doal-zorunlu olan ebelem elerin giderilmesi yerv D oa"dazaten buna gre ayarlam her eyi: ZorunhToIani kolayca
elde edilir gibi yapm, g elde edileni de zorunlu klmam. Epikuros fel
sefesinin iyimserlii bu grne dayanr.
Erdem retisi de Epikuros'un doru yasamak lsne gre avarlanmtr. Erdemler, ancak, doru bir yaay iin aralardr; erdemlerin
anTam ve deerleri buradadr; bahbana bir deerleri yoktur; ancak
mutlulua yaram alar, hizmet etmeleri bakmndan deerli eylerdir er
demler, insan iin ana erdem olan bilgili ('bilge') olmann (phronesis =
akllcagr) deeri de bu yzdendir; bilgelik sayesinde insan, teki er
demlerin de zorunlu olduunu anlar. Onun iin bilgelik, en yksek iyi
(megiston agaton) dir. Bu erdem sayesinde insan, hazlar sonular bak
mndan tartabilir; eitli etkilerini, gereksemelerini gidermenin genel tu
tumu bakmndan deerlendirebilir; beklemelerinin, korkularnn doru l
sn bulur; kuruntuya dayanan tasavvurlardan, duygulardan, istekler
den kurtulabilir; hayat ll olarak tatmakla da en bir gnl dzenine
ulaabilir.
Topluluk hayatm da Epikuros yine hedonizm bkmmln deerlendi
rir; atomculua dayanan ahlk retisi onun insanlar arasnda doal bir
beraberlii kabul etmez; insan, Aristotelesin dedii gibi bir zoon politikon, doadan toplumsal bir varlk olamaz.( i nsanlarn bir arada bulunma
lar, toplum halinde yaamalar, srf onlarn bunnn byle olmasn isteme
lerinden, beraberliklerinin yararl sonular olacan dnmelerinden
meydana gelmitir.) Toplum, devlet, btn bireyst kurumlar stn birer
yarlk olmayp yalnz bireyin mutluluunu salamak iin olan aralardr.
Onun iin Epikuros, bilgeye evlenmemei bile tler: Aile vk, sorum
luluu mutluluktan onu uzaklatrabilir./ Yine bu dnce ile, politik-sosyal hayattan uzak kalmay, devlet, toplum ilerine hi karmama da
tler. Devlet, ona gre, bireylerin karlkl korunma gereinden, d
np tanmalarndan domu olan szlemeye dayanan bir badr, bir
kurumdur; bundan dolay devletin yaps, rgt kurulmasnn nedenine
uygun, yani herkese yarar salayacak biimde olm aldr/insanlar arasndairi beraberliin bilgeye yakan biricik ekli ancak dostluk olabilir. Dost
luk da, Epikurosa gre, tabi yine karlkl yarar hesabna dayanr. Yalnz,
dostluk bilg'e ve erdemii kiiler arasnda yarar, kar gzetmeyen, karlk
heklemeyen bir hayat beraberlii ekline ykselir; bu eit bir beraberlik
te de insan mutluluun en yksek derecesine ular. Dostluk kavramnn
Epikurosu felsefede byk yeri var; dostluk, Epikuresu dnyagrnn
sosyal idealidir; nk bu felsefe bir individualizmdir, tek tek kiiler ara
snda bir ilgi olan dostluk da individuel bir badr. Bu ba, Epikurosun
101

Okulu erevesinde gerekten de ok ilenip deerlendirilmitir. Ama,


dostluk sosyal hayatn ideali olunca, insann zel hayatna ekilip ancak
kendisini dnen yalnzlamas, politik beraberliin zlmesi de bir ilke
yaplm oluyordu.
retisinin nermelerini Epikuros mutlak nitelikte kesin dogmalar ola
rak dile getirmitir. Bunlar ksa savlar halinde toplam, rencileriyle
kendisine balanm olanlara bunlar ezberlemelerini tlemitir. Bu sav
lar gerekletiren bilge olur, bununla da srekli olarak tam mutlulua,
hi bulanmam hazza eriir. Bu kaskat dogmatizmi, Epikurosuluun te
ki Antik rlar arasnda balca bir zelliidir. Bu dogmatizmde o kadar
ileri gidilmitir ki, biraz aykr dnenler hemen Epikurosu topluluktan
uzaklatrlmtr. Ama bu tutum da, Epikurosuluun Antik felsefenin
bundan sonraki gelimesinde pek bir rol oynamamasna yol amtr.
ESKt STOA

Kbnsl Zenon
Hellenistik an en nemli felsefe retisi Sioadr (Stoisizjn). Bu
rn kurucusu Kbnslt Zenon (336-264) dur. Kendisi bir tccarn ol'u imi;
3gT vl sralarnda Atinaya gelmi, burada Xenophonun Sokrates'ten
Anlar ile Platonun Apologia'sn (Sokratesin Savunmas) okuyarak
Sokratese hayran olmu. Bundan sonra Yunan felsefesinin eitli rla
rndan filozoflarn derslerini dinlemi, bunlardan da zellikle kyniklerin
pek ok etkisi altnda kalm. lk yaptlar tamamyla kynik gr ere
vesinde yazlmlardr. Ama sonra kyniklerin retisinde esasl deiik
likler yapmtr: nsann ahlk zgrlne, kyniklerin dnd gibi,
treleri, her trl uygarlk dzenini sert bir ekilde reddetmekle deil de,
vksek eitten bir doallkla, gerek bir insanlkla ulaabilecei kans
na vartm tuy 4. yzyln sonlarna doru Atina da Stoa voikilede (resim
lerle ssl direkli bir galeride) okulunu am. Okul adn buradan alr:
Stoa, direkli galeri demektir. rencilerinden ou Zenonun retisini az
ok deitirmiler, Peripatosu ve kynik felsefeye yaklatrmaa al
mlardr. Yalnz, Zenon ldkten sonra okul mdrlnde yerine geen
Assoslu Kleanthes, "iretiyi btn ~ie~^enmseyip7~^m ^nam yacak bir
bamszlkla gelitirmitir./Zenan, ll, azla yetinen yaayyla Atina*
da biivik bir savgi k~a7.anm1.si 1T intihar ederek lmtr.
Stoa, Hellenizmin tipik felsefesi saylr; nk Atinada Doudan gel
mi kimseler tarafndan Attika felsefesinin ana dnceleriyle ilenmitir.
Baka bir zellii de, Roma mparatorluunda en yaygn bir felsefe olu
udur. Stoa retisinin kkleri kvnik felsefesidir, ama bsbtn de bu er
evede ]almaz, yer yer onunla belli bir kartlk halindedir de. Kynizmde
102

olduu gibi, Stoa iin de insann bamszl ana dncedir ve sonuna


kadar ana diunce olarak kalmtr. Ancak, Stoann kurucusu Zenon bu
ana dnceye bir yandan salam teorik bir temel kazandrmak, bunu
eitli ynlerinden felsef olarak temellendirmek istemi, br yandan da
bu dnceyi insan yaradlnn sosyal igdleri, duygularyla uzlatr
maya almtr. Bu yapmak istediklerinin ikisini de Sokrates ile Platon
n felsefelerinde bulmutur. Bunlar doaya uygun yaama kavramm
ortaya koymulard. Bu doaya uygun yaama kavram Stoa ahlknn hep
temel kavram olarak kalacaktr. Stoanm pantheist, bir dnyagr var.
Bu grnde pek ok eski onia felsefesinin, zellikle de Herakleitosun
etkisi altndadr. Herakleitosun Stoa sisteminin gelimesinde byk yeri
olmu, Stoahlar di^iinii bakmndan onu kendilerine heo pek yakn bul
mulardr.
Felsefeyi mantk, fizik (metafizik) ve ethk diye dala ilk olarak
Zenonun ayrd sylenir. Felsefenin bu daln o, iten ilgileri bak
mndan birbirine balayp deerleri ynnden basamaklandrmtr. Sokratesin ve kyniklerin retisini kendisine knoktas yapan Zenonun
felsefesinin arlk merkezini, asl ereini ethikte (ahlkta) bulmas pek
doaldr. Ancak, Zenon, nemce ikinci derecede de olsa, fizii, ahlk bi
limsel olarak temellendirmek iin, gerekli sayar ve fizii de, ahlk da /
mantk ile desteklemee alr. Bu anlay ile de o, kynizmin kaba bil
------
gisizliini am oluyordu.
Epikuros iin olduu gibi Zenon iin de mantk erevesinde zerinde
a sl durulacak bilgi sorunudur. Onu bilgiyi aratrm aya gtren, bir yan
dan septiklerin bilginin olabeceinden phe etmeleri, br yandan da
Sokrates-Platon felsefesinden edindii bir kandr. Bu felsefeye gre, bir
filozof ya da bilgenin (sophos) salam bir bilgisi olacaktr, sallantl ka
nlar bilgenin deer ve onuru ile hadasamazlar. imdi Zenon, kyniklerin
etkisiyle, enualisttir: Btn ilk tasavvurlarmzn kayna, d etkiler
yznden ruhta meydana gelen izlenimlerdir. Bu anlay da Zenon1u, do
ru tasavvurlar yanllarndan a jrt etmei salayacak bir l (kriterium)
aram aya zorlamtr ve bu lcv de^ o katalepsis kavramnda bulduunu
s anmtr / Katalepsis, objesini kavrayan, yani onu elden geldiince tpk
tpksna yanstan bir tasavvurdur (phantasia kata]eptike). Bu eit bir
tasavvurun obiesi ruhta ylesine bir iz brakr ki, bu izin o objeden geldi
ini inanarak kabul ederiz. ste dorunun lsn, bununla da her bilimiiTcEnoktasn Zenon bu kavramda bulur ./Ancak onun katalepsis (kav
r ama) dedii, episteme (gerek bilgi) ile doxa (san) arasnda bulunan. o, alama bir ey ve bu eit bilgi delilerde, budalalarda da var, oysa
episteme yalnz bilgelerde bulun : Hem salam, gvenilir bilgi olarak,
hem de aldatc tasavvurlara elverili olmayan bir durum olarak. Buna g
re, katalepsis deil de, epistemeye sahip olan bilge dorunun ls oluyor.
103

Metafizik retisinde de Zenon, Kynik Okula baldr, dolaysyla Stoa'


nn metafizii de materialist ve monist bir metafizik. Bu da' Aristotelesin
madde (hyle) ile formu (morphe) iki ayr ilke olarak anlayan dualist me
tafiziine kar ak bir polemiktir. Zenonun metafizik grnde bir ya
ratclk, zgnlk yok. Zenon, Sokratesten nceki doa felsefesinin me
tafiziine, daha dorusu, bu metafizikten Herakleitosun retisine daya
nr ve ancak madd-olamn, cisimsel olann asl gerek olduunu syler;
nk yalnz madd olan varlk bir ey yapmaya ve kendisiyle bir ey ya
plmaa elverilidir; bundan dolay evrenin ilkesinin madd bir ey olarak
anlalmas gerekir. Bu madd ilkede de bir etkin, bir de edilgin e var
dr: Hareket ettiren neden, etken (aiton) ile hareket ettirilen ilk mad
de (prote hyle). lk madde Platon ile Aristoteleste olduu gibi nicelik
e deimezdir, hi bir nitelii de yoktur. Neden (aiton) ise, Herakleitos'
un Logosu ile Anaxagorasn Nousuna benzer: Aiton, evrene dzen ka
zandran ratione! ilkedir. Bu birlikli madd ilkeye (arkhe) Zenon, Tan
r da der, Doa da der; Tanr ya da Doann z atetir. Stoa metafi
ziinin Herakleitosa ball burada aka grlmektedir. Ama Stoa,
Herakleitosun bu retisini gelitirmitir de: Stoallar basbaya atele
akll, yaratc ate arasnda bir ayrma yaparlar. Basbaya ate sadece
kemirir, yokeder; yaratc ate ise rationel, yntemli olarak yaratr, biim
lendirir, hayat dourur ve ilerletir. Tanrlk, ancak bu yksek anlamndaki
ate ile bir ve ayn eydir. Ate ya da Tanrlk kendisindeki tohumlar
(logoi, spermatikoi), ncesiz-sonrasz yasalara gre, evrenin gittike ka
balaan btn olarak gelitirip. Aristoteles gibi Zenon iin de yldzlar
akll, canl varlklardr.. Evrenin teki varlklarnda ate koruyucu, biimlendirici bir soluk (pneuma) olarak grnr; yalnz basamakl bir ekilde
kendini gsterir: Akll varlklarda akl (nous), canllarda ruh (psykhe),
bitkilerde dar anlamyla doa (physis), conszlarda da bir yetenek (hexis)
olarak bulunur. Evren, Zenona gre, bitimsiz deildir, geicidir: Btn
varlklarn nedeni olan ate, bir zaman sonra tek tek nesnelerin dnya
sn yeniden kendisine geri alr; ana-atee geri dnmekle de, bu arada
kabalam olan nesneler arnm olurlar (katharsis). Evrenin bu oluu,
Tanr tarafndan btn ayrntlarnda sk skya belli edilmitir ve hep
ayn biimde periodik olarak yinelenir. Tek tek varlklarn ve davranla
rnn kesin olarak bu nceden belirlenii kaderdir. Ama Tanrlk bu sreci,
belli bir eree doru ynelttii iin, bu, onun bir nceden-grp bilmesi
dir de (pronoia).
Zenonun vsikolonsi. de bu fizik (metafizik) grne uygundur. Bedene
batan aa ve btn grevlerinde ruh (psykhe) egemendir; ruh scak
bir soluktur ve bedeni bir arada tutan ilkedir. Ruhta 8 ksm var: Akl,
be duyu, konuma yetisi ve reme gc; bunlarn hepsi de, insann bir
likli ynetici hayat gcnn, ruhun birliinin (hegemonikor) eitli grii104

misleri ve nmlardr. Ruhun btn zerinde egemen bir g olan he


gemonikon, ruhun belli bir organa bal olan aa etkinliklerinin de, d
nme gibi yksek etkinliklerinin de organdr. Onda, iyiye ve ktye ken
diliinden dnen bir esneklik var; yanlma, tutku, gnah bal bana birer
ruh olay olmayp hegemonikonun btnndeki deimeleridir, dolaysy
la ahlka dzelme de buna bal (Zenonun bu hegemonikon kavram ile
kiiliin, benin birlii kurulmu oluyordu.) Tanrsal ruhla insan ruhu z
ce birdirler; Tanr ile evren arasndaki ilgi fe ise, ruh ile beden arasn
daki ilgi de odur. Zenon insan ruhu ile hayvan ruhu arasnda temelli bir
ayrln olduunu kabul eder: Hayvanlarda akllca gibi grnen btn
davranlar, yalnz doal bir kkten gelirler. Ruhun mutlak lmszl
n de Zenon kabul etmez. rencisi Kleanthese gre, ruhlar her eyin
Tanrsal ruha dnne kadar yaarlar; baka bir Stoalya, Khrysipposa
gre de, ancak bilgelerin ruhlar iin bu dorudur, sradan kimselerin
ruhlar bedenleriyle birlikte yok olur.
Zenonun felsefesinin ana-konusu -olan ahlk retisi de kynizme ba
ldr ve Sokratesinki gibi tam bir intellektualizmdir. Bu retiye gre, nes
nelerin deeri ile insann ne olduu ve dnya iindeki yeri ve anlam ze
rine doru, yani bilimsel bir bilgisi olmayan kimse, doru, erdemli bir ey
lemde bulunamaz, dolaysyla mutlulua eriemez; doru bilgi, doru i
yapma, doru davranma da salar. Bilgi ile eylemin birlii dncesi,
Stoa retisinin bir ana zelliidir. Ahlka yetkin olma anlayn Stoa,
be idealinde canlandrmtr. Bilgelik, erdemli olmaktr: bilge kii, er
demli kiidir. Bu idealin canl rneini de Sokrates ile Antisthenes vermilerdir _nk bu ikisinin bildikleri ile yaptklar tam bir uyum halinde idi,
bilme ile eylemin birleip kaynamalar bu ikisinde canl bir hale gelmiti.
Erdem, doaya, akla uygunluktur (Stoa retisinde doa ile akl ayn ey
lerdir). JBmdan_dolav_W lgen^erdem i akl bilgisinde ve bundan domu
olan isten gcndedir: erdem, akln doru durumda olmasdr. Akln do
ru durumda olmas da, insann, z bakmndan rationel olan dnyann
(doann) gidiine ayak uydurmas, ona kendini bal klmas ile elde edi
lir. Nasl olsa insan dnyann gidiinden kendini syrp ayramaz, onu is
teyerek benimserse t u gidi artk kendisine batmaz olur, bylece de tedir
gin olmaktan kurtulur. Doann yasasna boyun emek Stoa ahlknn
balca bir ilkesidir.
Bilge, Zenona gre, erdemli kiidir; bu, bilgenin olumlu zelliidir.
Olumsuz zellii de, erdemin kart olan ktln onda hi bulunmama
sdr; nk ktlk, ruhun birliinin (hegemonikon), ok gl bir itki
nin basksyla, gerek doasna aykr dmesinden ileri gelir ki, bu da
bilgenin yapsyla badaamaz; bilge istemesinde ve eyleminde duygula
nmlardan bamsz oacaMr (apatheia). Ancak, Stoa ahlknn ideali olan
bu apatheia (duygusuzluk) durumu, doal itkileri, insan iin doal olan
105

duygular duymamak deil, aklla iliii olmayan duygulara, asn itilimIere meydan vermemek, bunlarn domasn nlemek demektir. Bu eit
ar duygular da, nesneleri yanl deerlendirmeden leri gelir, bu da zo
runlu olarak duygulanma (pathos) gtrr. Nesneleri doru olarak deer
lendirmei bildii iin, bilge kii korku, znt, acma gibi duygular bil
mez. Zenona gre, akl m, duygulanmlar m kendisinde egemen kla
ca insann elindedir. nk her eylem bir yargya dayanr, yani her ey
lemin temelinde, eriilecek bir deer zerine bir tasavvur ile buTasavvuru
doru bularLJjir yarg vardr. Onun iin, her sev, dnp dolap insann
gide edilecek ya da kanlacak -eyler zerine doru va da yanl lir ta
savvuru uygun bulup bulmamasna baldr. Bu da onun elinde olan bir ey
dir; insan, bundan dolay kendi kaderine egemendir. Ktlk insan mut
suz yapar, erdem ise mutlu olmasna yetiir. Bundan dolay Stoallar d
deerlerin mutluluk zerinde bir etkisi olabileceini hi inanmamlardr.
Kynikler doa-uygarlk kartln ileri srmtr, doa iyi, uygarlk
K
kt demiler, btn uygarlk deerlerini yadsyarak partal bir yaay
stn tutmulard. Stoallar bu kadar ileri gitmezler. Onlarda doal olan
ile doaya aykr olan kartl var. Doava aykr olan, nsanaa i
gdlerin ar basp stnlk k a z a n m a s d r ; Hnal olan da. herkeste bu-_
Tnan h e r k e s t e h i r nlan akln egemen, stn olmasdr; doal o l a n , ak
la uygun olandr; bu ikisi ayn eylerdir. Akla, doava uvgun olanla aykr
olan arasndaki karti belirtmeleri, erdemi doann (akln) yasasna
uyma diye tanmlamalar ile Stoallar, dev kavramn^ ilk olarak ahlk
felsefesine getirip yerletirmilerdir^ Olan ile olmas gereken arasnda
yptEIaTT bu a y m a utSnrTbylTbir katksdr. Doaya, ak la uygun bir
hayat yasamak- bir devdir (kathekon); bilge kii, macjtl ynne kar
gelerek, akln yasasna uyarak bu devi yerine getirecek, gerekletire
cektir. ite olmas gereken yksek bir dzen karsndaki sorumluluk duy
gusu, bunu gerekletirecek tutumun, etinlii, Stoa reti ve yaaynn
belkemiidir.
Zenona gre, mutlu olmak iin erdem yetiiyordu (autarkeia). Stoallarn deer anlaylar da bu gre baldr. Erdem tek bana eksiksiz
bir mutluluu salayabildiine gre, bunun dnlJIkTl'T5iF'ey bir deer
saylamaz; bundan dolay sradan insanlarn deer saydklar eyler, zen
ginlik, madd zevkler, eref, saygnlk, salk, hatta hayatn kendisi bilge
tn aldr edilmeyecek, igisiz kalnacak tadlaniTron) evlerdir. Ama,
Zenon, mutluluk iin bir deerleri olmasa bile, doal varlmz bakmn
dan bir deer (axia) olan, dolaysyla isteimizi eken baz eylerin oldu
unu da gizlemez. Onun iin, hi aldrlmayacak eyler arasnda insan do
asna uvgun olan ile avk.r olanlar birbirinden ayrt etmek gerekir; bun
larn arasnda da vine bir sradzeni (chierarchie) jvardr. Baka^jFTTeS'ile: Biricik iyi olan erdemdir: ama bunun dnda kalanlar da bsb
106

tn deersiz deildirler, dolaysyla bunlara btn btne ilgisiz kalmak


yerinde olmazTye eyler vardr ki, bunlar iyi iinde yer almazlar, ama
deer verilebilecek, istenmee deer eylerdir: bunlari~Ez elre etmee
doal olarak alrz, istenmee deer olan eyler iin birka rnek:
ruh alanmia Yetenek beceriklilik, ahlka ilerleme: vcut bakmndan:
Hayat, salk, kuvvet; darda: Zenginlik, saygnlk, iyi bir soydan gel
me. Ama btn bunlar, tam erdem, tam ivi karssnda hen.rf?iaf.-Siivlerdir./Ornein hayat, doal olarak istenen, deer verilen eylerin banda
"yer.alk, hepsinin dayanadr; ama erdem gibi mutlak iyi deildir ~~gereEtiinde ondan da vazgeilebilir (Zenon da. Kleanthes de
lmlerd ir)/ Birtakm eyleri istemenin doal olduunu kabul etmeleri;
bunlarn, reiatif de olsa, ahlka deerleri olduklarn dnmeleri, stoalla n Kyniklerden ayran balca bir belirtidir.
Deerler arasndaki ayrmaya paralel olarak eylemler arasnda da bir
ayrma yaplr. Zenon eylemleri: Doru - eri, deve uygun - deve aykr
ve -y a n sz bir orta olarak i l ^ ^ kanaeak eylemler diye ayrr. Do
ru eylemler. ruhun birliinin (hegemonikon) doru durumundan km
olanlardr, erileri ise bozulmu bir durumundan gelenlerdir, deve uy
gun eylern7akldan deil de, varlmz korumak doal igdsnden kmis olan, ama, ahlk bakmndan aldr edilmeyecek bir nitelikte- olmasna ramen, akl karsnda hakl kabilen eylem^r. Zenon dorular
daTenlgri de~~eytemlerin birdirler, ahlk bakmndan ikisi de deersizdir
ler, nkii bunlarn ikisi de doru yoldan bir sapmadr, sapmann la az
da ok olmasndan bir ey kmaz der. Bu anlayta ahlklln ls,
kesin olarak dne aktarlmaktadr. E y le m in a h l k ^ e e ri, eylemin
kendisinden kt dne (ahlk duygusuna, karaktere) b aldr/B ir
bilgedeki gibi doru dn olmayan bir kimsenin eylemi grnrde
doru olabilir, ama bu kimse bununla doru olan yapm olmaz. rnein
duygulanmlardan (pimanlktan, j c maktan) domu bir eylem, doru
V;J, iyi'yi kavram olan.klU-bir grten doma bir eylemle ayn sonuca
varabilir; buna -amen bu eylem, bir aklszn eylemi olmaktan kendini
kurtaramaz. Stoa ahlknn ar iertli (rigorism), ilk olarak bu ili' ta
rafndan tam bir kesinlikle dile getirilen bu anlaytan, eylemin ahlk! de
erini sk skya dne balamasndan ileri gelmektedir. Nitekim Zenona gre, iyi ile kt, bilge ile bilge olmayan arasnda mutlak bir kar
tlk vardr; insanlar ya iyidirler, ya ktdrler; eylemleri ya ahlka uy
gun ya da deildir, imdi bilgenin eylemleri g ^ ^ t e deersiz bile olsa
lar, yine de dorudurlar; buna karlk bilge olmayann eylemleri, akTTTc
hesaplara dayansar7~genel ahlalTvffhak bilincine uygun bile olsalar, yine~dogn saylamazlar, nk bunlar doru ve deimez olan ahlk bir
eree gore~yapTms deildirler. Zenonun sznde bile idealine erime,
mis olanlarn hepsi, bu ideale ister yakn ister uzak olsunlar, bilge deil107

dirler. .bunlarn hepsi kaekic^ruh hastasdr. Bilge olanlarla olmayanlar


arasndaki bu sert ayrmay sonralar Zenon biraz yumuatarak bir arabasamak kabul etmitir: ilerleyenler basama; bunlar, dzelmee yatkn
olanlardr.
_Stoa ahlk kendi kendine yeten bilge ideali ile individualist bir re
tidir. Ama br yandan da, doann yasasna balanma kavram, bu
individualism ile denge kuran bir kar arlk gibidir. nk ayn yasaya
bal olma yzenden erdemli Bsre^yalmzirktanTurtuTmus bir berSerEIT
iinde toplanm, bulumu olurlar. Bundan dolav Zenon. insann toplum
halinde yaama gereksemesini doal ve alda uygun bir igd diye anlar
ve kabul eder Yalnz, ona gre, bu gerekseme, bir yandan bilge kiiler
arasnftfiT~dostluklar, br yandan da btn akll insanlarn topluluu
erevesinde giderilmelidir. Bu ikisinin arasnda kalan ayr ayr uluslarn
kendilerine gre devletler iinde toplanmalar, bu topluluk biimleri ilgi
siz kalnacak eylerdir. Bunlara bilge kii, evrenin gidiinde yer alan ey
ler olarak, yani bir kader olarak geri uyar, ama onlara elinden geldiin
ce de uzak durmaya almaldr. Kendi kendisiyle yetinen bilgenin artk
topluma, devlete ihtiyac yoktur; btn tari-ulusal ayrlklar akln nn
de ortadan ekilirler; nk akl (doa) btn insanlara ayn yasay y^~
n haklar vermitir: Stoal bilgenin sosyal ideali dnya yurttal (kosmopolftlik) dr. Stoamn individualizm (bireycilik) ile universalizmi (tmclk) uzlaitirmaya alan bu sosyal teorisinin zellii, bireyden insanl
a, bu en genel_topluluk biimine hi geitsiz dorudan doruya atlam a
sdr. Geri ^enon, bir engel yoksa, bilgenin devlete yararl olmasn t
ler, ama yksek ahlk bir lk olarak dnya-yurttasls. btn insanlarn
kardelii, zmre ve ulus ayrlklarnn stnde insanlarJakga eitlikleri
anlay Stoa rmn sonuna kadar hep ideali kalmtr /.Kkleri Rofistlerde olan ve doal hukuk (akl hukuku) anlayna yol aan bu dnceler,
sonra Roma hukukuna temel olacaklardr.

Kleanihes
Zenonun lmnden sonra okulun bakan olan Assoslu Kleanthes
(331-233) Stoaya, Piatonun etkisiyle, din bir renk getirmitir. Kendisi at
letmi; ileri yalarnda byk yoksulluklara katlanarak Zenona renci
lik etmi; dncelerinden ok ahlka pek disiplinli oluu, kanlarna ok
tutarl olarak bal kal ile kendini gsterip n salm. O da, Zenon gibi,
intihar ederek lmtr.
Kleanthes de, Aristoteles gibi, evreni olgunlua doru gittike ykse
len bir basamaklanma diye anlar. Ancak bu yetkinlie doru gidi sonsuz
deildir; bu da en yksek bir varln (Tanrnn) bulunduunu gsteren
108

bir kanttr. Tanr evrenin,hegemonikondr (birliini salayan ilke) ve


gnele birdir. Tanr yetkin olduuna gre, ktlerin yaptklarnn nedeni
olamaz. Bu son dncesiyle Kleanthes Zenonun pantheizminden ayrl
maktadr. Bir baka bakmdan da ondan ayrlr: Ruh, Zenonun dnd
gibi, tanrsal kkl ve tektrl deildir; ruhun Platonun da ayrd
gibi biri akll olan, teki olmayan iki ksm var; bu yzden de, kalkn
mak iin insan Tanrnn yardmna muhtatr. Zenonun souk intellektualizmi yerine Kleanthes bir gnl scakl getirmitir; onunla Stoaya
din bir soluk girmitir.
AKADEMA PHECL
Epikurosuluk ile Stoa, bu iki dogmatik r, anlatld gibi geliirken,
bir yandan da Pyrrhonun balatm olduu phecilik (skepsis) byk
bir baar elde etmitir. Bu baar da, bu rn o dnemin byk felsefe
okullarndan biri olan Platonun Akademiasna girip yerlemesidir. Skep
sis Akademiaya 268 ylnda buraya bakan olan Arkesaos ile girmi v
burada aa-yukar bir buuk yzyl tutunmutur. Akademianm bu p
heci dnemine Orta Akademia da denir. Orta Akademianm iki sivrilmi
dnr olan Arkesilaos e Karneadesin ikisinden de yazl bir ey kal
mamtr; retilerini Laertioslu Diogenes ile Cicero ve Sextos Empeiiikosun araclyla biliyoruz.

Arkesilaos
Arkesilaos (ya da Arkesilas) (316-241) Aeolia blgesinde Pitanede* do
mu. nce Aristotelesin en yakn dostu, i arkada ve ardl Theophrastosun rencisi olmu, sonra da Akademiaya girmi ve Pyrrhonun da
ok etkisi altnda kalm. Keskin zekl, alayc bir hatip olarak n salm.
Pyrrhonun retisini deitirmeden btn ile benimsemen Arkesilaos,
bir Akademial olarak Platon felsefesi zerinde durup, bu felsefenin, zel
likle de Sokratesin ynteminin pheci ynlerini belirtmeye alr,? Sokrates hep kendisinin bir ey bilmediini ileri srerdi; kendisi konusmalarnda hi bir sav ileri srmez, savlar karsndakine syletirdi: sonra
da birtakm sorular ve i t i r a z l a r l a nnT h r p y bilmediini itiraf ettirirdi.
zellikle Platonun genlik dialoglarnda bulduumuz bu y n t e m , __Arkesilaosa gre, her sav, bundan vana ve buna, kar olan eit gte kant
larla destekleyebileceimizi ileri siiren iioheci ilkenin bir anlatmdr.
Nitekim Arkesilaosun kendisi de tartmalarnda Sokratesin bu yntemi
* Pitan e: B ugnk a n d a l; D ik ilinin gneyinde.

109

ni kullanrm; yalnz, Sokrates gibi, karsndakini kendi zerinde bir


dnmeye zorlamak, sonular kendisinin bulmasna yol amak iin de
il de, onu pheci gre geirmek iin bu yntemi kullanrm. Arkesilaosun bilgi anlay asl niteftini, balca kart s toa ile, daha dorusu
Zenon ile olan savamasnda kazanmta^, Stoaya gre, gerek zerine
oln bilgimiz duyu alglarna dayanr, bu bilginin kayna burasdr. Yalnz,
btn duyu tasavvurlar deil de, ancak kataleptik tasavvurlar doruyu
salarlar, ancak kavranm, ruhumuzda salam kk salarak saklanm
olan tasavvur (katalepsis) besbellidir, apaktr, dolaysyla kesindir, sarslmazdu; katalepsis doru bilginin lsdr. Stoann bu anlaym Arkesilaos yle eletirir: Bir tasavvurun doru mu, yanl m olduunu, ya
ni bu tasavvurun varolan bir eyle mi yoksa varolmayan bir eyle mi ili
kili olduunu bize gvenle bildirecek byle bir doruluk ls yoktur. Du
yu yanlmalarnda, ryalarda, delilikte de tasavvur mutlak bir apaklk
nitelii tarlar ve bizi kendilerini onamaya zorlarlar, oysa bunlar yanh
tasavvurlardr. Bu da gsteriyor ki, tasavvurumuzun yanl m, doru mu
olduunu h i b ir zaman kesin olarak bilemeyiz. Ayrca: kataleptik olan ve
oJmayan tasavvurlar arasnda dereceli geitler vardr, apaklk ile bil
ginin gvenilir olmasnn da dereceleri vardr. Bu yzden de Stoallarm
doruluk kriteriumu ie yarayan bir l deil. Arkesilaosun bilgi teorisi,
hemen hemen, dogmatizmin ba temsilcisi Stoa.ya kar yapt bu ele
tirmede sona erer.
Ahlk retisinde Arkesilaosun daha olumlu bir gr var. Burada
Sokrates-Platon geleneine de dayandndan, yarg ve eylemden kan
may (epokheyi) tleyen Pyrrhon gi^i pratik hayattaki davrana tam
bir ilgisizlik gstermez; epokhe bir deer, ama en yksek deer deil; insanal eylemde de bulunmas gerek, imdi burada karsna u soru kar:
Amalar ve ilkeler ak olarak bilinmeden eyleme olabilir mi? Srf alg
ve buna dayanan alkanlk ile Arkesilaos yetinmek istemediinden, eyle
me klavuz olarak aklllk^ (phronesis) ve iyice temellendirmeyi (enl^gia) ileri srer. Geri mutlak deerler ile bunlar kanayacak bir bgelik yok; ama iyice t^ ellen d irere k (kant ve neden gstererek) yaptmz
ve yapmadmz iler, bir sevi stn savar va da saymazken dayand
mz temeller var.

Karneades
pheci r, Arkesilaosun Akademia bakanlnda yerine geenlerden
Kyreneli Karneadeste (214-129) byk bir ilerleme gstermitir, o da Arkesilaos gibi balca Stoa ile tartr; Arkesilaos Zenon ile savamt, Karneades ise Khrysippos ile savar. Arkesilaosun Stoaya kar am ol
110

duu polemik ile bu iki r arasnda balayan tartma, ta Milttan n


ceki birinci yzyla kadar srecek, sonunda iki r arasnda bir uzla
maya varlacaktr.
Karneadesin tartt Khrysippos (281-208) Stoa'nn ikinci kurucusu
saylr. Khrysippos, kendisinden nceki Stoallarn (Zenon ile Kleanthesin)
retilerini tamamlam, geni bilgisi, dialektikteki byk ustal ile ay
rntlarna kadar iyice ilenmi bir sistem kurmutur. Bu sistem, bundan
byle, Stoann ana izgileriyle deimeyen kadrosu, z olarak da ilk Mi
lt yzyllarna kadar ayakta kalacaktr. Khrysippos Kilikyada Soloi'li*
va da Tarsuslu imi. Olaanst bir bilgisi, alacak bir alkanl var
m.
Khrysippos a gre de f elsefe bilgelie varmak iin bir alma, bir u amadr; felsefe insan ve Tanr ile ilgili eyler zerine bir bilimdir. Bun-'
dan dolay da fizik ahlktan sonra gelir ve Tanr ile ilgili bilgiler, glk
leri yznden, en sonda yer almaldr. Bununla birlikte Khrysippos bilgi
dallarnn Stoada yerlemi olan srasn bozmamtr. Mantk onunla
Stoada byk bir nem kazanmtr; ama onun iin de asl nemli olan
bilgi retisidir ve bunun arlk merkezi de doruluun ls (kriteriumu) sorunudur.
ite Karneades de balca eletirmesini yine Stoallarn bu dorulu
un kriterin mu kavramna, katleptik tasavvur uynmyneltmtir.
Ona gre, doru ve yanl tasavvurlar birbirinden ayrt edebilecek gvenilir
bir l, bir belirti elimizde yok. Karneades Stoann yalnz bu doruluk
anlayn eletirmekle kalmam, retinin btnne kar kmtr. p
heciliini, Arkesilaos ile lldnde, ok daha ilke bakmndan te
mellendirmi olan Karneades iin gvenilecek bir doruluk ls yoktur,
nk bu l ya duyu alglarnda ya da dnmede (aklda) aranabilir.
'D uyu alglarnn hepsi relatiftir. rnein ayn bir kule uzaktan yuvarlak,
yakndan drt keli grnrjaym bir gemi zerinde bulunana duruyor,
kyda bulunana yryor grnr; bylece her algnn karsna, kart
karlabilir. Dnmenin (akln) de gvenilir bir kaynak, bir dayanak oP
madiim gstermek iin, Karneades dialektik glkleri ele alp Megarallarn ileri srdkleri artc, bozuk sonu karmalar (sophisma, paralogisma) gsterir. Bu yzden dnce ile yaplan belirlemeler de alglarnkinden daha az relatif deiller._S_toalar: ~Br nerme (axioma) ya
dorudur, ya da yanltr diyorlard. Buna kar Karneades yalanc sofismb* ile kar; bu nerme hem doru hem yanltr.^Sonra her tantla
* Soloi: M ersin y a k n n d a b u g n k T ak p r .
Y alanc (pseudom enos) ad n tayan sophism a, M egaral E u b u le id e sin im i. Bir
G iritli (E pim enides) derm i ki: B tn G iritlile r yalancdr. yle ise, b ir G iritli o la ra k ,
kendisi de yalan s y lem ektedir; am a, b t n G iritlile rin yalan c old u u n u sylem ekle, ayn
z am an d a doru sylem i, yalan da sylem em itir.

111

ma, esasta bir kabule dayanr, ama bu kabuln de yeniden tantlanmas


gerekir. Bylece, dncede dnp dolap ya sonsuz~IY5'gefiyegtmek zorunda kalrz, ~ya bir'dng [crculus vitiosus) iine deriz, jFa d'
tantlanmam bir kabul ile karlarz. Buna gre: doru ne duyularla
kavranr, ne~cie ~lta karlabilir; nk duyularla edinilen eyin ger
ek olup olmadn hic bir zaman hilemeviz: aklla karmda da Hi bir
zaman son, koulsuz, mutlak olarak geerlii olan bir seve varamayz. Bil
gimizin bu iki kayna yalnz balarna bu ii baaramyorlarsa, beraber
olduklarnda, yani iki aldatc bir araya geldiinde de yine bir ey ya
pamazlar.
Bir Stoal Karneadese Sen doru bilinemez diyorsun, ama hi olmaz
sa bu doru bilinemez sznn doru ve bilinen bir ey olmas gerekir
demi. Buna karlk Karneades. kendi nermesinin de kural d kala
mayacan sylemi; yani kendi savnn da mutlak doruluu yok, b "ba
kmdan ancak olasl bir deeri v a r; bu da ancak sbjektif bir kan._Burada Karneadesin olaslk retisiyle (probabilism) karlamaktayz.
Olaslk, bilinemeyen dorunun, bize kapal olan dorunun bilgisinin ye
rine geen eydir ve pratik hayat iin teorik temel budur. Bu anlaya
Karneades. tasavvurda bir sbjektif, bir de objektif yn ayrmakla varm
tr: Her tasavvur ilkin objenin bir bilgisi, bir-yanssdr; ikinci olarak sb
jektif bir eydir, sjenin bir durumudur. Objektif olarak tasavvur doru ya
da yanl, gerek ya da gerek deildir; sbjektif bakmdan da az ya da ok
olasdr, yani bizde az ya da ok bir inanma yaratr, hize dardaki bir ob
jeyi az ya da ok karlyor grnr. te gnlk hayatmzda, pratik ey
lemlerimizde biz bu olaslk kriteriumuna yneliriz ve ynelmemiz de ge
rekir. Bize doruluu olas grnen bir tasavvuru, butasavvur bakalaryla
eliik olmadka, kabul eder ve ona uyarz. Yalnz, bu kabulmzn sadece
bir san (doxa) olduunu da bilmeliyizdir. Bundan dolay pheci bir bil
genin ^zel belirtileri sunlar olabilir: Zekice bir ihtiyat, her eyi her ynn
den grmee almak, bilgimizin, bilgimize gvenimizin snrlarn ak
olarak bilmek, btn olanaklar hesaba katmak. Oysa Stoann bilge ideali
bunun tam tersi :fStoal bilge, dnya zerindeki bilginin bir sistem oldu
una, gerein, varln zn phe gtrmez apak bir bilgi ile bildi
ine inanr ve bunu mutluluunun temeli yapar. )
Stoa felsefesinin btnn !etirmeden geiren Karneades, bu arada
Stoann teolojisini de ele alr. toallarda btn uluslarn birtakm g
rlerde birletikleri (corsensus aentium) dncesi vard, bu da Tan
rnn varlna kant olarak kullanlyordu. Her ulusta Tanr inanc var.
dolaysyla Tanr vardr diyorlard.jKarneadese gre: Bir kere, her ulus
ta Tanr inancnn olduu tantlanm deildir; her insanda var deniyorsa,
buna kar Tanrtanmazlarn (atheist) bulunduu gsterilebilir. Sonra:
Stoallar iin bu dnya yetkindir, dolaysyla akll ve ruhludur; bu dn
112

yada akll varlklar var, dolaysyla dnyann nedeni de aklldr. Buna


karlk Karneades: Ayn kantlama yolu ile dnya iin baka eyler de
sylenebilir; rnein bu dnyay kitara alan varlklar yaratmtr, dola
ysyla dnya da kitara alyor, bu sonucu karabiliriz diyor. Sonra: Yl
dzlar hareket ediyorlar diye, bundan onlarn canl ve tanrsal olduklar
sonucu da karlamaz, bu hareket pekl doal bir biimde de aklana
bilir.
Karneades, bir de, Stoann Tanrsal bir soluun (pneuma) btn evre
nin gelimesini ynettii_ona biim kazandrd dncesine iddetle a
ta r^ lkin, btn cisimler bileiktirler, dolaysyla da gelip-geicidirler;
hi bir e deimez deildir, her oge bir baka eye donuur,- Bundan
dolay ncesiz-bitimsiz olup gelip-geici olmayan bir ana-ate, bir canl
ate de olamaz. kinci olarak: Her canlda duyum yetenei vardr; duyum
da bir edilginliktir; edilgin olan da gelip geer; demek ki Stoallarn can
l diye dndkleri o ana-ates de gelip-geicidir.^'Evrenin gelimesinin pe
riodik olduu dncesini de Karneades yle rtyor: Bir dnemin s?
nunca~btun varolanlar kemip bitiren atein, artk kendisini besleyecek
bir ey kalmad iin, kendinin de snmesi gerekir. Tanrnn insanlar
koryplzayrd, onlarla ilgilendii dncesi de StoaliTarn doru ola
maz, nk bunu yalanlayacak bir yn rnek gsterilebilir; ,szgelimi
birok iyi insanlarn hali hi de parlak deil. Deniliyor ki, kt insanlar
ama sonunda cezalarn buluyorlar; yle de olsa, tanrlarn kt insanlar
hi yaratmamalar daha doru olmaz myd? Akln insanlara tanrlarn
en deerli armaan olduu syleniyor; ama insanlar bu deerli armaa
n ne kadar ktye kullanyorlar ve bu armaan ne de pheli ey! Stoallarn pek deer verdikleri kahinlii (mantike) de Karneades pek yersiz bu
lur: Khinlik ne ile ilgili? Duyularn objeleri ile mi? Burada duyu organ
larna inanrz. Bilimin objeleri ile mi? Burada da uzmanlara fizikilere,
hekimlere, tarihilere danrz; gnein yerden ne kadar byk oldu
unu, bir geometrik eklin niteliklerinin ne olduunu, hef halde, khinden
sormayz; devlerimizin ne olduunu da filozoftan reniriz. Geriye sa
dece rastlantl olan bilmek kalyor khine, ama rastlantl olan, yani
bir nedeni olmayan eyi khin nasl bilebilir? Rastlantl olan bilemeyiz,
,bilim de ancak zorunlu olan inceler bylece khinliin hi yeri yok.
Stoallar khinlii, btn varlklar birbirine balayan esrarl bir baa, bir
tmelTsempatiye (sympatfea ton holon) dayatyorlard. Bu ba. benim
kaderimi btn teki varolanlara balar. Karneadese gre bu da olamaz:
Bir kzn karacierindeki bir atlak ile benim alnyazm arasnda^ nasl
bir J jalant.] olabilir?) Stoallarn astroloji'ye inanmalarn da Karneades
yle eletirir: Bu inan doru olsayd, ayn yldz altnda doanlarn alnyazlarmn bir olmas, tersine olarak da, alnyazlar bir olanlarn (rne
in ayn savata lenlerin) ayn yldz altnda domu olmalar gerekirdi;
FT 8

113

oysa, bu byle deil. Stoallar, her eyin birbirine bal olduu grn
den^ btn olupbitenlern zorunlulukla olduu sonucunu karyorlard; ge
lecekte olupbitecekler de zorunludur, zorunlu nedenlere baldr. Buna kar
lk Karneades, ruhun davranlarnda zgr olabildii, ds nedenlere
bal olmad dncesindedir: Stoallarn dedii gibi her ey kader ta
rafndan belirlenmi olsayd, hi bir ey elimizde olmazd; birtakm ey
ler elimizde olduuna gre, her ey kader tarafndan belirlenmi deildir. (

FELSEFE IIRLARI ARASINDA UZLAMA


Karneades Hellenizm felsefesinde yeni bir duruma yol amtr. Kendisi
balca stoa ile savamt, ama onun pheci kantlar yalnz stoaya
kar deil, her trl dogmatizme kar idi. imdi bundan sonra bir yandan
dogmatiklerin dogmatizmlerinin gevediini, br yandan da " * " '
Karneadese dayanarak, olas karakterli de olsa, teorik yarglar ileri silrebildiklerlni greceiz. Her iki yan da birbiri kollayacak, bu yzden
dogmatzm le s^tisizm arasnda bir yaklama olacak, ayrlklar artk pek
bebrtilemeyecek, ayr sistemlerde uzlalabilecek ynler ele alnacaktr.
zellikle ahlk retilerinin ortak olduklar anlaylar zerinde birleme
e allacak, bu eilim sonunda ortalama bir zme, bir semecilie (ek
lektizm) varlacaktr ve bu gelimede ahlk imdiye kadarkinden daha da
ar basacaktr.
Bu yeni gelimede, gerek bu yaklama, gerek bunun dndaki tutum
lar bakmndan balca felsefe rlarnn durumu yledir:
EPKUROSULUK
Epikurosu Okulun bu gelimede pek bir yeri yok. Materialist ve mekanist
metafizii, bu rn bu dnemde teki felsefe okullarna yaklamasna,
bunlarla uzlamasna bir engeldi. Ayrca, retinin erevesini daha ba
tan kesin olarak izen kurucusunun otoritesine kaskat bal kalmas da,
onu bu uzlamadan alkoymutur denilebilir. Epikureizm, sonralar, Ro
mal air Lucretius Carusun (95-55) De rerum natura (Nesnelerin do
as zerine) adl eserinde yeniden heyecanla dile getirilecektir.
PERPATOS OKULU
Bu dnemdeki uzlama eilimini, geni lsyle, Peripatos Okulunda
(Aristotelesin okulunda) bulabiliriz. Bu eilimi en iyi, Aristotelesin oldu
u ileri srlen, ama herhalde bir Peripatosu tarafndan Mildn birinci
114

yzylnda yazlm olmas gereken Peri kosmon (Evren zerine) adl


bir yaptta grebiliriz. Yapt, Aristotelesin theizmini Stoann pantheizmine yaklatrmak denemesini, bu ilgi ekici denemeyi yapmaktadr; bura
da, Tanr hem akndr (transcendent), hem de biimlendirici ilke olarak
evrenin iindedir. Ama Peripatos retisini teki rlarla uzlatrmak
isteyenlerin yansra, Aristotelesin felsefesine bal kalmak, onun katk
sz durumuna yeniden dnmek isteyenler de var. Bunlarn banda, Aris
totelesin yaptlarn bir araya toplam ve 78-47 yllar arasnda okulun
bakan olan Rodoslu Andronikos yer alr. Andronikos ile Aristotelesin
asl felsefesinin sistematik olarak yaylmas, yorumlanmas ve savunmas
ii balamtr. Bu almalar bundan sonraki yzyllarda da srecek ve
Aphrodisicsl Alexandrosta* (.S. 200 sralarnda) en nemli temsilcisini
bulacaktr.
ORTA STOA
Felsefe rlar arasndaki yaklama eilimini en geni lsyle .. 2.
~ve~ vuzyilar7~Stoa erevesinde, buluruz^ Bu dnemdeki Stgay a _Orta
Stoa denir. Bu dneminde Stoa, Platon ve Aristoteles felsefelerinden bir
ok dnceler alp kendi retisi iine yerletirmitir. Bu yzden Eski
Stoamn (Zenon, Kleanthes, Khrysipposun) ahlk anlayndaki sertlik yu
muam, teorik ilgiler oalmtr. Orta Stoamn balca temsilcileri Panatos ile- Poseidoniostur. Bunlarn Platon ve Aristoteles felsefelerine
yaklatklarn dardan baknca bile grebiliriz: Her ikisi de Platon ile
Aristotelese byk bir sayg duyarlar, onlar Stoann kurucularndan aa
tutmazlar. Poseidonios, ayrca Pythagoraslarla Dou dncesine de
hayrandr.
Rodoslu olan Panaitiosun (yaklak olarak 180-110) nemi, Roma ile
sk bir ilgisinin olmasdr. Romann byk kumandanlarndan Sctpionun
yakn dostu imi. Bu yzden Stoava Romada verimli bir alma alan
amak olanan bulmutur. _
pheci Karneadesin de etkisi altnda olan Panaitiosta ihtiyatl bir
ekingenlik gze arpar. Stoa retisinde, dhi cok, rationalist bir anla
yla deiiklik yapmtr. Eski Stoann pek deer verdii khinlikten
(mantike) phe ettii gibi, ruhun lmszl, evrenin bir yanma sreci
olduu gibi ana dncelerini de kabul etmez; evrenin periodik olarak
ana-atee dnd dncesinden, Aristotelesin evrenin bitimsiz olduu
dncesini daha tiogru" bulur: HalE"dn karsnda da eski Stoalardan
daha zgr dnr: Bir airlerin, filozoflarn, bir de devlet adamlarnn
* A ph ro d isias: G eyre K y (A ydn)

115

dini vardr. Kendisi bu kincisini tutar; bylece dinin sadece politik bir
nemi oluyor. Panaitiosun uzlatrcln, felsefe tarihine kar byk bir
ilgi duymasnda ve felsefe rlar zerine Peri Aireseon (Kanlar ze
rine) adh bir eser yazm olmasnda da grebiliriz.

Panaitios yarglarnda ihtiyatldr, ekingendir. Onun en byk ren


cisi olan Suriyeli Poseidonios (yaklak olarak 135-51) ise tam tersine,
sistemli bir dnyagriL gereksemesini tam bir dogmatik olarak kar
lamak ister. Sistemler arasndaki ayrlklar, elimeler, ona gre, felse
feye arka evirmek iin bir neden olamaz. Poseidoniosun kantlar rationel,
deil daha ok empirik nitelikte. Onun iin felsefeyi bilimlerle sk bir ba
lant haline getirmek, felsefeyi positif bilgiye dayatmak ister.
Aristoteles gibi Posiedonios da aklamasnda organizmay ana-rnek
olarak alr. Ama, onun iin, organizma, bir kavram olmaktan ok, doru
dan doruya kavranm olan kuvvetlerin canl bir birliidir. Evren b
yk br organizmadr; bir hayat gc bu organizmann btn ksmlarn
derece derece ykselen bir te"samaklar dizisi olarak yaratr ve her eyi,
birbirine- sempati (birlikte doyu) balaryla bal olan bir btnde bir
letirir. Kendisinde dinamik e pek kuvvetle dile geldii, dnyay bilgin
ce tasavvur yerine dnyann canll duygusu n plana getii iin, Po
seidoniosun elinde Eski Stoa sistemi yeni bir biim kazanmtr.
P oseidonios psikoloji ve buna bal olan konularda Eski Stoa reti
sinden esasl olarak ayrlp daha cok. Platon-Aristoteles felsefesinin cerevesinde dnr; nk bir yandan Platonun ruh retisini biraz de
itirerek benimser, br yandan da bu deiiklii Aristotelese gre ya
par, yani ruhun blmlerini ayn bir tzn ayr yetileri diye anlar. nsan
anlay da buradan kar: insann bir Tanrsal (akll olan) yn, bir de
hayvansal (akll olmayan) yn vardr ve bunlarn arasnda "Byk b ir'
gerginlik hkm ?rer. Kufinrrakilirolma yan j/n bedene baldr, beden
de srf beslenmek iindir, bu yzden de deersizdir, ruTTin bir zindandr"
(Platonda olduu jbi). Posedoniosun bilai ve ahlk retileri de bu anlaystan karlar. Ruh, akll olmayan yetilerinin ne kadar az etkisinde
kalmsa, bilgi de o kadr~yetkm~lr7'5u durumu"da kltrn balanglarmda-hulabilivrz. .nk o zamanlar insan Tanrsal kkne ,daha-jknd. Bu durum, bir de, ruhun kendisini bedenden az veya ok zp kur
tard. bylece delerdsne^akraba olan Tanrsal- e'arasnda bir balntj_kuidu^btn hallerde ryada ruh ve dnce~Mkmmdan yksel
mi olmada bulablrz7~BundSTday balangta sadece bilgeler var
d; bunlarin~doann yapsndan kardklar politik dzenler, teknik bu
lular da kltrn gelimesine temel olmulardr.
Ahlkn da temeli, ruhun akll olan ve olmayan yetileri arasndaki k ar116

tbktr. Ruhun akll ynnn (logistikon) akll olmayan yn (alogistiTon) zerinde egemenlik kurmasyla insan erdemli, dolaysyla mutlu olur.
Duygulanmlar (pathoslar), Eski Stoann dnd gibi, yanl yargffcTan domazla '; bunlarn kk ruhun akll olan deil, olmayan yetisin
dedir, bu sonuncusu akll yn iner, ezer, byece onu alm oldig
yarglardan uzaklatrr. Yaplacak ey: Logistikonu (akll yn) bu gBT
ezilmelerden kurtarmak, akll olmayan yetileri ona baml klmaktr.
Ruh bedene, yabanc bir sey olarak, asl yerinden, yukarlardan gelip gir
mitir, dolaysyla ruh nceden vard; lmden sonra da varolmakta de
vam edecektir; evrenin yanmasna kadar var olacak, sonra kaybolacak,
ama yeni evrenin olumasyla yeniden ortaya kacaktr. Ruh, bedenden
ayrldktan sonra nce yeryznde bir temizlik geirir, sonra da yukar
lara ykselip burada her eyin tam bilgisini edinmi olarak mutlu bir ha
yat srer.
Stoaya Kleantles gibi bir duygu esi getiren Poseidonios, ret
meni Panaitiostan ayrlarak, khinlii de kabul eder. rrationel bir bilgi
eidini deerlendirmesiyle de, kendisinden sonraki dnemin phecilii
yenmek iin ok yararlanaca bir arac ortaya koymu oluyordu.
PHECLK
Gzden geirilen dnemin felsefesi iin karakteristik olan uzlama eili
mini, yalnz dogmatik okullar (Peripatos, Stoa) erevesinde deil, kar
cephede de, yeni skepsiste (phecilik) de bulabiliriz. Bu eilim, ilkin, o
zamanlar pheci olan Akademianm banda bulunan Philonun rencisi
Filistinli Antiokhosta (yaklak olarak .. 68 ylnda lmtr) kendisini
gstermitir. Antiokhos phecilikten dogmatizme gemi, bunun iin de
Akademiann eski dogmatik geleneini yeniden belirtip oraya koymaa
almtr. Ona gre imdiye kadar septiklerin Sokrates ile Platona da
yanmak istemeleri bir demagojiden baka bir ey deildir; byle olmasa
bile, o gnden bugne felsefe ylesine ilerlemitir ki, artk phecilikle
kalnamaz. Normal insann normal koullar iinde apak alglar vardr,
bunlardan phe edersek, kkleri bu eit alglarda bulunan btn genel
tasavvur veya kavramlar da yklr, bylece de insann btn pratik, artis
tik ve bilimsel davranlar, ksaca btn hayat olanaksz olur. Bundan
dolay Antiokhos, phecilerin Karneadesten beri dayandklar olasl
(probabilizm) yaaya bir temel olarak alma ok elverisiz bulur. Sa
lam. apak bir temel gerektir, nk dorunun ne olduu bilinmeden
doruya benzeyenin (doru olmas muhtemel olann) ne olduu bilinemez;
olaslkta o aranan gvenirlik, salamlk yok; her trl aramann, ara
trmann amac da. ancak salam bilgidir. Antiokhos, kendisini bir Aka117

demiac sayar ama, balica Stoaya dayanr. Ona gre Platon ve Aristo
teles felsefeleri ayn eyin bir baka trl sylenmesidirler ve terimler
deki ayrlklar ortadan kaldrrsak, bunlar dnp dolap stoa ile de bir
leirler. (Bu anlaya, bu dnemde bundan sonra ok rastlanaeaktr).
Antiokhosun phecilie yapt bu eletirme yznden retmeni Larissak Philon (yaklak olarak 160-79) da grnde birtakm deiiklikler
yapmak zorunda kalmtr. Stoa ile skepsis arasndaki btn ekime bilgi
zerinde idi. Karneades bir pheciye bir tasav^ru olaslkla doru say
mak ya da sanmak hakkn tanmt, ite Philona gre, bu sanmak
(doxa, san) bilgi olabilir. Kendisi ile stoa arasnda tek ayrm udur: stoa
kavrama (katalepsis) deyince bir tasavuru onamay anlar; byle bir ta
savvur bir varolandan gelir, bir varolmayandan gelseydi doru olduu onay
lanamazd. Philon ise bu savn son ksmn kaldrp, kataleptik tasavvur iin
de yanlma olanan ak brakr onca, stoa ile aralarndaki biricik ayrilk budur ve eski filozoflar da (Akademiaclar ile Periptosular da) kendisi
gibi dnmektedirler. Bundan dolay Philon, eski filozoflar gibi bir bilgi
nin szn edebileceini, bununla da kendi r ile stoa arasndaki ayr
ln ortadan kalkmakta olduunu sanr, imdi felsefenin devi, her yn
aratran bir yntemin yardmyla byle bir bilgiye ulamaa almaktadr
ve byle bir tutumla varlacak olasl bir doru, bilgi elde etmee uraan
insan iin olabilecek biricik sevintir. Bu anlayyla Philon sadece ahlk
alannda almtr; mantk ve fizik sorunlarn ekici bulmaz; onca asl
deerli olan ahlktr.

ROMA FELSEFES
Hellenistik felsefenin Milttan nce ikinci ve birinci yzyllardaki gelimeinin balca zellii, kart anlaylarn birbirlerine yaklamas, bir
uzlamaya doru gidilmesidir. Nitekim bir yandan pheci ~ iad
Philon ile Antiokhos phecilii yumuatmlar, hele sonuncusu hemen he
men tamamyla dogmatizme gemi, Philon da, hi olmazsa balangtaki
septik grnde birok deiiklikler yapmak zorunda kalmtr. Obr yan
dan stoa Okulunda da Panaitios ile Poseidonios Eski stoann kaskat dog
matizmini gevetip bir uzlamaya, bir eklektizme yol amlardr. Bundan
dolay artk eitli felsefe sistemlerinin aslnda birletiklerine, dorunun
ancak retilerin anlamasnda, bunlarn ortak olduklar ynlerde bulunabileeeine inanlmaktadr. Felsefedeki bu gelime, an tarili ile de
ilgilidir: Bu sralarda Yunan felsefesinin (Septik Akademia ile Orta Stoa
nn) temsilcileri, ilk defa olarak, Romallarla dorudan doruya karla
mlardr. Nitekim pheci Philon Romaya gelip burada uzun zaman kal
118

m, Ciceronun, zerinde en ok etkisi olan hocas olmutur. Panaitiosur*


da Scipio ve evresiyle yakn ilgileri vard. Poseidonios Romada eli ola
rak bulunmu, ayrca Rodosta kurduu okulda, aralarnda Cicero ile Pompieusun da bulunduu, birok Romal aydnlar okumutur. Bylece Yunan
felsefesi, artk yalnz Yunanllarn kendi aralarndaki bir i ileri olmak
tan kmtr. Yunan dnrleri, artk yalnz bal olduklar okullarn
retilerini birbirlerine kar savunma ile uramayacaklar, bundan byle
bir de Yunan felsefesinin grlerini Romal aydnlara reten retmen
ler de olacaklardr. Bu dnemde felsefede bulduumuz ekletizmde, Roma
llarn Yunan felsefesiyle tanmalarnn da bir pay olmutur denilebilir.
Felsefeyi Yunanllardan renen Romallar bu alanda yaratc olama
mlardr; ne yeni yollar aramlar, ne de bulmulardr. Romallar felse
fede hep Yunanllarn rencileri olarak kalmlardr; kendilerine yaban
c olan bir dnce hayatnn tarihini renip yetimekle yetinmiler, Yu
nan felsefesinin klasik dnemi dnrlerine byk sayg duyan, bu b
yk rneklerin yaratc olmayan ardllar olmaktan ileri geememilerdir.
Felsefe ile uraan aydn bir Romal rnein karakteristik bir tip olan
Cicer'yu alrsak, karsnda hazr bulduu Yunan felsefesinin rlar
arasndaki ekimede u ya da bu yan tutma dev bilir; btn tart
malarn, yine hazr bulduu, kendisine retilmi kantlarla yapar. Bu
na bir de, halk dini stne ykselmi Romal aydn iin, felsefenin, dinin
yerini tuan bir dnyagr olmas gereksemesini de eklemeli.
Hellenizm felsefesinin byk rndan (Epikureizm, Stoa ve skep
sis) Epikurosuluk.jbu dnemde, imparatorluk Romasnn zevk ve elen
ceye[dkn yukar snflar arasnda zellikle benimsenip, Milttan n
ceki birinci yzyldan beri pek yaylmtr. Etkilerini Cicero, Horatius,
Seneca gibi byk Romal dnrler zerinde grebiliriz. Ama Romallar
arasnda Epikurosu retinin asl klasik temsilcisi Lucretius Carus (95-55)
tur. Lucretius De rerum natura (Nesnelerin doas zerine) adl di
daktik kouunda Epikurosuluu edeb bir formla anlatm, Romallar
iin bu retiyi Latince ile hemen hemen yeniden yaratmtr. Yaptn
edeb deeri yannda bilimsel deeri de vardr; Epikuros felsefesini
rendiimiz balca kaynaklardan biridir. Bu yaptnda Lucretius tam bir
Epikurosu devi yerine getirmeyi gznnde bulundurmaktadr: Doay
ustas Epikurosun anlad gibi aklamakla insan bo inanlardan, te
melsiz korkulardan kurtarma ister.
Romada phecilik temsilcisini, Stoa ahlkn iyi karlayan, ama bil
gi anlaynda kendisini Akademia pheciliine bal sayan Marcus Tul
lius Cicero (106-43) da bulmutur. Cicero Atina ve Rodosta Yunan felse
fesinin her rndan filozoflar dinlemi ve pek ok okumutu. Hayatnn
son yllarnda Yunan felsefesini Latince ile dile getirmek iine giritii
119

zaman elinde pek zengin malzeme bulunuyordu. Bu gerelerden Cicero,


byk bir ustalkla, ayrntlarnda hi de zgn saylamayacak, ama b
tnnde yine de zellii olan kapal bir dnyagr meydana getirmi
tir. Kendisini bal sayd Akademia phecilii erevesinde, bu pheci
temel zerinde positif bir felsefe gelitirmee almtr.
Cicero ilkin daha ok pratik sorunlarla ilgilenmi, Yunan filozoflarnn
zellikle sosyal-politik retilerini gn iin deerlendirmek istemitir.
De re publica (Devlet zerine) ve De legibus (Yasalar zerine)
adl yaptlar bu dneminde yazlmlardr. Siyasetten kesin olarak ekil
dii yllarda da (45-43), siyas hayata yine deer vermekle birlikte, felse
feden, kznn lm dolaysyla urad felkete teselli arar; felsefenin
bir ie yaramasn ister; Yunan felsefesinin deerlerini yurttalarna ta
ntmakla kendisi de yararl olmaa alr. Consolaiio (Teselli), Hortensius, Questiones Academicae (Akademiallarn sorunlar) adnda
ki yaptlaryla Dostluk ve Yallk zerine kk yazlar ve De na
tura deorum (Tanrlarn nitelii zerine), De divinatione (Khinlik
zerine), De finibus bcnorum et malorum (En yksek iyi ve kt ze
rine), Disputationes Tusculanae (Tusculum tartmalar) adl byk
felsefe yaptlar hep bu dneminde yazlmlardr. Bu yaptlarn hepsi,
bir ok okumuluun rnleridir. Cicero ele ald her sorunun durumunu
ok iyi bilir, btn kantlar ok iyi kavramtr. Ama yazd kitaba hep
belli bir Yunan eserini rnek olarak alr; rneine olduka da bal kalr,
hatta plann bile olduu gibi benimser; yalnz, dnceleri Romal oku
yucuya elden geldiince iyi kavratmak iin, rneklerde gereken deiik
likleri yapar; bu arada Yunan felsefesinin terimlerini karakteristik bir
biimde ve byk bir baaryla Latinceye evirir. Latince felsefe terim
lerini ouna eviri yoluyla kurmu olmas. Ciceronun en byk hiz
metlerinden biridir. Bu terimler, Latince terimler sistemine dayanan fel
sefe dillerinin bugn de hl temelidirler.
Cicero kendisini Akademiaya bal sayar ve hocas Philonun deil
de, Karneadesin Akademia pheciliinden yana olduunu syler; ancak,
o da, Philon gibi dnp Eski Akademia (Platonun Akademias) ile Or
ta (pheci) Akademi arasnda pek bir dnce ayrl olmadna ina
nr. Cicero Akademiay tutar ama, retisi yine de eklektik niteliktedir.
Akademiac bir filozofun stnl: Bir sisteme candan balanmamas,
olasl olanla yetinmesi, kesin kararlara varmayp her yerde ancak olasly semesi ve savunmasdr. Bu tutum, Ciceroya Akademiay sempa
tik buldurur. Onun Akademiadan edindii balca kan udur: insan iin
ancak olaslk vardr, ama insann buna inanmas hakkdr; canllklary
la bize kendilerini kabul ettiren alglar olasldr; doann bize yerletir
mi olduu, dolaysyla btn akll varlklarda hep bir biimde bulunan
bilgiler de, nesnelerin kavramlar da olasldr. Ciceronun benimsedii
120

bu olasla dayanan felsefe de, dogmatizmi yumuatm olan Orta Stoa


retisine pek benzer.
Elbette, Cicero iin de, feJsefe mutlulua gtren yoldur; gerek mut
luluun biricik dayana da erdemdir. Eski stoaya gre erdem biricik iyi
olan eyedir, biricik deerdir, bunun dnda kalan btn deerli eylere
ilgisiz kalnabilir (adiophoron). Cicer mutluluun biricik dayana er
demdir derken Eski stoa kadar sert dnmez; ancak, ona gre de, haz,
salk, zenginlik, saygnlk vb. gibi d deerler, btn bunlar, erdem kar
snda, iten olgunlam olma, iin yetkinlii karsnda ikinci planda
kalrlar, insann kendi beninin olgunluu, insann kendisiyle ve doann
gerek Tanrsal z ile uyumlu olmas, byle uyumlu bir yaaya ermesi
erdemdir. Buna gre, insann kendisini bilmesi, erdeme gtren ilk yol
dur; ama doay da bilmek, insann kendisini bilmesinin bir parasdr:
Doa bize, olabilecek dnyalarn en yetkinindeki Tanrsal akl retir. An
cak, insan dnmek ve bilmek iin deil, her eyden nce eylemek iin
dnyada bulunmaktadr. Bundan dolay felsefe balbana bir erek ol
mayp eitim iin bir aratr, zellikle de karakterin eitilmesine yardm
eden bir aratr; felsefe ile bir insana etkin ve erefli (honestum) bir ha
yatn anlam alanr; kendi karakterini ise insan, felsefe ile btn beden
ve ruh aclarna kar elikletirir; felsefe bir teselli (consolatio) aracdr
da. Kendisi kendisine pheci deyen Ciceronun pheciliini burada yeni
bir k altnda grmekteyiz: Felsefe retiierinin doruluum, onun g
znde, moral etkileri bakmndan, relatif olarak eittir. Ama bir noktada
septik Akademiadan kesin olarak ayrlr: Erdemin pratik hayatta, zel
likle devlet hayatnda mutlak deeri olduu anlaynda. nk Ciceroya
gre insan, beden ve ruhtan kurulmu bileik bir varlktr, bundan dolay
da iyi, bedenin ve ruhun, bu ikisinin de yetkinliinde aranmaldr. An
cak, kendisinde dardan gelme tanrsal akl bulunduu iin, ruh beden
den stndr, bu yzden de ruhun olgunluu daha deerlidir ve bu olgun1 erevesinde pratik yetkinlik, zellikle de sosyal bir erdem olan adalet
ayrca stndr. Bu dncesiyle Cicero, btn Hellenistik ada (Epikureizm, Stoa) ar basan individualist ahlk anlayn aarak, Flatonda
olduu gibi, sosyal nitelikte bir ahlka ulam oluyordu. Bundan dolay,
ona gre, kendini sadece teoriye vermi olan filozofun deil, bilimsel almalarm toplumun, zellikle devletin yararna gre ayarlayabilmi olan
filozofun hayat en iyi yaaytr. Onun da dnceleri, Platonda olduu
gibi, hep ideal devlet zerinde toplanrlar. De re publica adl yaptnda
yurttalarn devlet ilerine katlmaa arr; onlara bir ideal devlet tab
losu izmee alr; bu ideal devletine rnek olarak eski Rom Cumhuri
yetini gznnde bulundurur. (Cicero, Romann Cumhuriyetten im parator
lua getii dnemde yaamtr. Romann ileri gelen devlet adamlar ara
snda yeralm, Konsllk, Genel valilik -K ilik y ada yapmtr. Y aa121

d dnemin siyas olaylarnda hep n planda rol vardr; sonunda sr


gn edilmi, yasa d iln edilerek ldrlmtr. Romamn en nemli
hatiplerinden Latin dilinin byk ustalarndan biridir). De legibus (Ya
salar zerine) adl yaptnda Cicero, btn, insanlar iin geerlii olan
bir doa hukukunu, btn insanlarda ortak olan akldan tretmek deneme
sini yapar. ldrmek, almak, yalanc tanklk, btn bunlar toplumlarn,
hkmdarlarn ya da yarglarn kararlaryla yasak edilmi deildir; bun
larn yaplmamasn duyuran doal hukuktur, akl ile tantlanabilen hu
kuktur. Ayr ayr uluslarn hukuklar da, bu doal hukukun, aslna az ya
da ok uygun kopyalardr.
r _ _____Romallar zellikle Stoa retisi erevesinde en verimli olmulardr.
Bu reti, eski Romallarn kahramanca yaay ideallerine, disiplinli si
yas morallerine en uygun olan idi. Roma, Stoa felsefesmi, ilkin, Orta
Stoadaki retinin zelliini bulandrm olan eklektik biimiyle tanm
t. mdi bu eklektizme kar Romada iki bakmdan bir tepki olacaktr: Bir
yandan Eski Stoann balca kklerinden biri olan kynizm yeniden uya
nacak, ortalkta gezici kynik vaizler treyecektir; br yandan da Yeni
Stoa ya da Roma Stoas denilen bir akm, Eski Stoa retisini yeniden
kurmaa alacaktr. Bu akmn balca temsilcileri de Seneca, Epiktetos
ve Marcus Aureliustur.
Roma Stoasnn bu byk temsilcisinin ortak olduklar nokta, her
iin de ahlkn arlk merkezi olmasdr. Her de, balca ahlk
felsefesi, ahlk eitimi, Eski Stoa lks anlamnda insann kendisini ba
msz bir kii olarak yetitirmesi sorunlaryla urarlar. Bununla bir
likte aralarnda karakteristik ayrlklar da var. Ayrldklar, birletikleri
dnceleri, balca sorunlar bakmndan n bir arada grelim.
ordobal (spanya) olan L. bnaeus Seneca J. . 3 - T.S. 65'). yalnz
filozof deil, sanat ve devlet adamdr da. Neronu yetitirmi, uzun za
man onun evresinde yaamak zorunda kalmtr. Bu yzden insanlarn
gerekte nasl olduklarn yakndan grmek frsatm bulduu iin, yalnz
Stoann soyut erdem idealiyle yetinmemitir. Kendisi Roma aristokrasi
nin saylan bir kiisi; zengin, sz geer bir aileden; byk bir yazar, par
lak bir slpu. Seneca Roma sosyetesinin zevk ve elenceye dknl
n, soysuzlamasn zlerek grr, yaptlaryla moral bir etkide bulun
ma gznnde tutar. rencisi mparator Neronun tutumu onu pek z
m, sonunda onun emrine uyarak, tam bir Stoal davranyla, intihar
etmitir.
0
Hierapolisli* (Phrygia) ve azatl bir kle olan Eviktetos (vaki, olaH ierap o lis: B ugnk P a m u k k ale (D enizli).

rak 50 130) pek voksulmus: nce Roma da retmenlik yapm, sonra m


parator Domitian filozoflar Romadan srnce, Yunanistanda EoiroslT
gidip burada n salan bir okul kurmu. Enikte tos. Stoa ahlknn eski, sert
tutumunun temsilcisidir; her bakmdan bamsz olan, tam bir Stoahya
yakacak bir~hay t""y a l. Sssz, yer yer kaba gelen bir deyii var;
teoriden ok pratie deer verir: teori bir erek deil. _pratie geiren bir
kprdr. Epiktetos. tamamyla Eski Stoava dayanr; onun iin Orta Stoa'
nn 6lca_-temsilcilerini (ne Panaitiosu ne de Poseidoniosu) hi anmaz;
ona gre Orta Stoa yanl yoldadr, bir saptmadr. Seneca ise yalnz Orta
Stoadan deil,'Epikurostan bile yararlanr: Btn byk filozoflarn as
lnda tek bir felsefesi var inancyla o eklektizme yakn. Epiktetosun
retisi, sk bir okul felsefesi (skolastik) niteliinde; kendisi de tam bir mo
ralist. Senecada ise estetik duygu pek belli olur.
Azatl kle Epiktetosun yansra Roma Stoasnn nc temsilcisi
olan Marc&Aurelms Antoninus (121-180) imparatordur. O, yksek sorum
luluunu kavram bir hkmdar. Bo zamanlarnda kendi iine bakarm.
Kendime Baklar (Ta eis auton) adl eseri, bu kendini cidd ve disiplinli
olarak denetlemesinin bir rndr. Zaten Stoa ahlk, insann her gn
kendisine hesap vermesini, kendisini yarglamasn ister. Epiktetosda ol
duu gibi, Marcus Aureliusta da erkeke bir izgi var; Senecada zaman
zaman kendini gsteren duygululuk bunlarn ikisinde de yok. Marcus Aure
lius yle dermi: Kendini hep bir Romal, bir imparator, grevi banda
bulunan bir asker gibi gr/K endini yoklamasn, denetlemesini o, hep ik
tidarda buunan bir kimseyi kolayca batan karan eyler bakmndan:
lszlk, kendini fkeye kaptrmak, ii oluruna brakmak ve her eyden
nce de kendini beenmilik bakmlarndan yapar ./Seneca, bir baars
varsa, kt eyler yapmam, bakalarna hakszlk etmemise bunu Tann ya borlu olduunu s y le r/devini yerine getirmek iin kendisine ge
rekli yetenekleri vermi olan doaya, tanrlara ya da kadere kretmenin
Marcus Aureliusta da byk yeri va. Stoa 'retsinirToznde bulunan bu
alakgniillllk, insann devi, bir asker gibi doann buyruklarn ye
rine getirmek ve kendini bu buyruklar yerine getiren bir organ olarak
duymaktr grne dayanr./~Bu Romalnn felsefeleri, bir de, din
bir nitelik tar; bu din renk de btn Stoa retisinde var; en gl ola
rak da kendini Marcus Aureliusta gsterir. Seneca da. Marcus Aurelius
da ruhun lmszlne inanrlar; Epiktetos ise lmden sonraki bir ha
yat kabul etmez: hatta bitimsiz bir yaamay istemek, ona gre, ar,
yersiz bir iddiadr.
Doa bilimi ile ilgili sorunlarla arasnda en ok Seneca uram
tr. Doa aklamalarnda Aristoteles ile Poseidoniosun izinden yryen
Seneca, br yandan khinlie de inanr; ona gre, geri rnein yldr
mn, kularn umasnn doal nedenleri vardr; ama bunlar, ayn zaman123

da, iaretlerdir de, belirtilerdir de; nk btn doal nedenler dnp do


la p _Tanrria to p la n rla r Ancak, tek tek nedenleri Tanrya balamamal*
elbette kularn kanatlarn yneten Tanr deil; ama gerektii gibi dik
kat edersek, Tanrnm etkilerini kularn umasnda da, btn teki ey
lerde de grebiliriz. Belirtiler arasnda bulur gibi olduumuz elimeler de
hep bizim eksik gzlemlerimizden ileri gelir. Tanr, tek tek varlklarn
keyf yneticisi deil, her eyi kapsayan doT yasasdr ~~Her ey de~bu
yasaya gore zorunlu bir dzen iinde olup biter. Ama her ey byle zo
runlu, deimez bir dzene gre olup bitiyorsa, Tanrlara tapmann,, sunu
lar sunmann bir anlam olur mu? Sunularla, yakarmalarla kaderi nasl
olsa deitiremeyiz denecektir. Buna kar Seneca: Dindar bir dnle
Tanrlara ynelen kimsenin mutlu olmas da kaderin plan iinde yer alan
bir sevdir diyor, ite bu dindar ruh, tapnmada da, sunuda da esas olmal,
sunan kana boyanmas deil, Tanrlara tapma onlar sayma, aslnda,
doann istencine, (doada egemen olan Tanrsal ngrye (providentia)
seve seve balanmann bir belirtisidir. Her eyde Tanrsal olan grp sa
yan kimse, hi sknt ekmez, kaderin viikfi altnda ezilm ez,
KendiTde khinlie inanan Epiktetosa gre, khin (bakc) bize an
cak belirtileri yorumlar, nesnelerin doal gidiini, sralanmasn bildirir.
Ama iyinin ve ktnn ne olduunu bize khin bildiremez, bunu bize bil
diren kendi ahlk bilincimizdir. insan ancak kendi gc ile erdemli olablir, dolaysyla mutlulua ular. nsan iyiye gtren de akldr. Hayatta
en yksek ama olan erdem doava uygun yasamadr; insann kendisiyle'
uygunluk halinde olup kendisinde akln egemen olmasdr; bu durum, ayn
zamanda, doayla ve tanrsal yasayla uygunluk da demektir. Bu amaca
varan, mutlulua da erimi olur; bu ikisi birbirine zorunlulukla bal.
Ama erdem deerini bu yzden kazanmaz; o bal-bama bir deerdir ve
onun dnda kalan btn evler, deerleri bakmndan a lrh n lm a v a c a k
eylerdir. Geri bilge kii zenginlii, yaama sevincini, hazz hor grmezj
ama bunlardan kolayca vazgemesini de bimelidii?~5enecanm deyiiyle:
Bilge zengin olabilir, lma hi bir zaman zenginliin (klesi) olamaz.
Aldr edilmeyecek eyler arasnda lm ile yaav de var. Tpk haz
gibi, yaama da balbana bir erek deildir. Marcus Aureliusun bir benzetmesi-ilp: Biz, tpk bir ba kt gibi yemi vermek iin yaarz; dn
ya dzeninin btn iindeki yerimizi doldurmak, dnya plannda pay
mza deni gerekletirmek, sonra da yerimizi bakasna brakmak iin
vasarz. Ama hayatmz artk bu devini yerine getiremeyecek gibi ise,
rnein vcudumuzun straplar aklmzn beden zerinde egemenlik kur
masna engel oluyorsa, ya da d koullar akla ve hakka aykr bir i yap
maa bizi zorluyorlarsa, hayttan isteimizle ayrlmak olana bize ak
tr. Kendisi de intihar ederek len Seneca diyor ki: Uzun deil, yettii ka
dar yaamaa almalyzdr. Uzun zaman yaamak iin kaderin ltf--

na balyz; yettii kadar yaamak ise bizim elimizde^/Epiktetos da hu..


konudaki dncelerini u szleriyle belirtir: Tanr seni bu dnyaya bir
lml olarak getirmedi mi? Ksa bir zamanda onun bu dnyadaki ege
menliini grp bayram etmen iin bu dnyadasn. Ben daha da bayram
lar grmek isterim deme. Bayramn da sonu var. ekil, git hem de
krederek; yerini de bakasna brak!/ Nihayet, tpk byle dnen
Marcus Aureliusun szleri: Yaadn u zaman ann doaya uygun ola
rak yasa, sonra ondan zntsz ayrl tpk olgunlam bir yemi gibi.
Yemi olgunlanca yere der, kendisini yaratm olan topraa ve aaca
minnet duygular duyarak.

YEN PHECLK
Milt su'alarnda Akdenizin batsnda (Yunanistan ve Romada) felsefe
nin durumu yle idi: Bir yandan bir eklektizm, br yandan da Son (Ro
ma) Stoann hemen hemen btnyle moral nitelikte bir dnyagr.
Buna karlk Akdenizin dousundaki bir gelime, felsefe bakmndan da
ha nemli daha verimlidir. Bu gelimenin merkezi skenderiyedir, geli
meyi balatan dnr de Ainesidemostur.
Ainesidemos Giritli. Hayat zerine gvenilir bilgilerimiz yok. Milttan
nceki 1. yzylda yaam olduu sanlyor.
Ainesidemos Septik Akademiann rencilerinden, ama Akademiamn
uzlamac tutumuyla uyuamaz. pheci Akademia, olask retisiyle,
bunun teorik ve pratik alanlarda ie yarayabileceine inanmasyla uzla
maclk yoluna gitmiti. Bunu doru bulmayan, hele Antiokhos ile Akademiann alm olduu dorultuyu bsbtn aykr bulan Ainesidemos, kur
tuluu ancak pheciliin ilk ekline (Pyrrhon ile Timondaki ekline) dn
mekte bulur. Bu dncesi ve bunu gerekletirmesiyle Ainesidemos, Yeni
pheciliin kurucusu olmutur. Bu ra, Yeni Pyrrhonculuk, Akademia-sonras phecilii de denir.
Dncesini Ainesidemos, kendisinden nceki septiklerden ok daha
ustalkla ilemitir. Ona gre, bir pheci iin ana-davran olan epokhe
nin (yargdan kanmak, ekinmek) dayana: insann alg ve yarglar
nn durmadan deimeleridir. Ainesidemos bu anlayn epokheyi temellendirmede bir eit kantlar olan troposlar retisi ile desteklemee a
lmtr. 10 tane olan troposlardan ilk bei sje bakmndandr ve canl
lar arasndaki ayrlklar, insanlarn kendi aralarnda baka baka olu
larn, duyu organlarnn trly trl olmasn, eitli durumlarn (salk,
hastalk vb.) olduunu ve eitimin sonularn belirtir; geri kalan be tro
pos da obje bakmndan grldkte: bir nesnenin u ya da bu ortamda ol
125

mas (havada veya suda vb.), sjeye olan durumunun deimesi, nicelii
nin ve birtakm niteliklerinin bakalamas, belli birtakm niteliklerinin
ancak relatif oluu (sa-sol) ve sk sk ya da seyrek grnmesinin, btn
bunlarn alg ve yargdaki etkilerini gsterirler. te byle esasl bir ara
trmaya dayanan Ainesidemos, kendisinden nce Karneadesin dogmatiz
me kar at savamann yntemini de derinletirerek, bu r ilke
leri bakmndan rtmee alr, bunun iin de dogmatiklerin eitli bil
gi kollarndaki ana savlarn eletirir. Ele ald balca kavramlar un
lar: Gerek varlk, neden, olu, alg, alglanandan alglanamayana gei
(tmevarm), tmden gelim, ahlk ilkeleri. Septik dncenin Orta Akademiada geirdii gelimenin etkisiyle Ainesidemos, hi bir eyin bili
nemeyeceini ileri srmeye varmyor. Ona gre, imdiye kadar bir ey
bilinememitir; bundan dolay imdilik yaplacak ey epokhedir; ama
bundan sonra aratrmaya devam edilebilir.
Bilgi anlaynda vard bu sonu, ayrca pheci Akademiadan edin
mi olduu pheciliin ana sav hi bir zaman bir dogma deildir, ancak
sbjektif bir inantr dncesi, Pyrrhonculuu diriltmee girien Aiesidemosu positif bir dnya gr kurmaya gtrmtr. Bu dnyagrnde Stoac etkiler de eksik deil; rnein birok kimselerin bir dn
ce zerinde birlemelerini (consensus gentium), bu dncenin doruluu
iin bir kriterium saymay, bu Eski Stoa anlayn Ainesidemos da benim
semitir. Bylece o da devrinde hkm sren eklektizme katlm oluyor.
Yalnz o, retisinde Herakleitosun ak, olu kavramna ok yer ve
rir; buna da tasavvurlarn boyuna deitii anlayndan balanmak zo
runda kalmtr. Byle bir ak kabul edersek, sonunda duran, kalan hi
bir eye varamayacamz, dolaysyla phecilie deceimizi daha P la
ton (Theaitetos dialogunda) belirtmiti.
Ainesidemosun ortaya kmas, Antik felsefenin Doudaki gelime
sinde yeni bir dnem amtr. pheci retiyi onun yeniden, esasl ola
rak temellendirmesi aklc dogmatizmi adamakll sarsmtr. Bu r, za
ten, pheci Akademia ile teki okullarn tartmasnda boyuna arka pla
na ekilmiti; Ainesidemosun grnmesiyle de bsbtn ortadan silinmi
tir. Ainesidemostan sonraki dnemde gelien Antik felsefede gerek var
lk zerinde bir akl bilgisi artk tutunamaz olacaktr. Rationel bir meta
fizik olanaksz olunca, Antik felsefe, bundan byle kendisine ak kalan
iki yolda yryecektir: Bir yandan bir positivizm olacak, br yandan da
dini bir felsefe olarak geliecektir.
Positivizme yneli, Ainesidemosun okulu erevesinde ve bu okulun
Deneyci Hekimler ile balant kurm asyla olmutur. Ainesidemosun a r
dllar arasnda sz geen gelimede balca rol olanlar: Agrippa, Menodotos ve Sextos Empeirikostur.
126

Yeni-Pyrrhoncu pheciliin ilkelerini elden geldiince keskin bir e


kilde belirtmee, ilemee almak, Ainesidemos okulunun balca iidir.
Agrippa (.S. 2. yzyl) bu ilkeleri sistematik olarak sralayp be troposta
toplamtr: Grlerin baka baka olular ve atmalar; bir tantn n
cllerinde sonsuz olarak geri gitmek; tantlanmam nclleri ileri sr
mek; tantlanacak eyi tantn dayana yapmak; alg ve yarglarn rela
tif olular. Agrippa, bu troposlarda, bir metafizik sorununu zmenin ola
nakszln gsteren kantlar da bulduu iin, okulun grne radikal bir
nitelik kazandrm, bununla da Yeni-Pyrrhonculuu uzlamac Akademia
nn etkisinden kurtararak, onu Eski Pyrrhonculuun sertliine dndr
mtr.
Agrippa ile bir grte olan Menodotos (I.S. 2. yzyl), troposlarn sa
ysn daha azaltarak ikiye indirmitir. Ayn zamanda Deneyci Hekimler
Okulunun da bakan olan, skenderiyede yaam olduu sanlan Meno
dotos basit bir ayrma yapar: Bilgi, ya dorudan doruya (arasz) olan
bir bilgidir, ya da aral bir bilgidir. Arasz bilgi olamaz, nk btn
sorunlarda bir anlamazlk var. Aral bilgi de olamyor, nk bilginin
temelini elde edemiyoruz: bu temele varmak iin sonsuz olarak geri git
mek (regressus in infinitum) gerek; stelik geriye doru ilerlerken de
hep diallellere (diallelos) karlarz, yani tantlanmas gerekeni tantn
iine alp kullanrz.
Bir de Deneyci Hekimler Okulunun bakan olmas, Menodotosu, dog
matizmi sadece eletirmekle kalmamaa, bundan ileri de gitmee zor
lam, onu bilim ve felsefenin alma biimi zerinde bsbtn yeni bir
anlaya ulatrmtr. Bu anlay her trl metafizii reddeder, felsef-bilimsel almay fenomenlerin dna kartmaz. Bu anlaya da, ancak
positivizm denebilir.
Bu positivizm tam gereklemesini, Sextos Emperikosta (I.S. 2. yz
yln ortalar) bulmutur. Ainesidemosun ikinci ardl, ayn zamanda De
neyci Hekimler Okulunun da bakan olan S. Emperirikosun yaptlarnda
septik retiyi bir btn halinde buluruz. Kalan yaptlarndan Pyrrhoneioi
Kypothyposeis (Pyrrhonculuun ana-izgileri) adls septiklerin tropos
retisi iin ana kaynak kitaptr; Yeni pheciler iin bilgimizi bu yapta
borluyuz.
pheci grn hem doru olarak anlalmasn, hem de savunulma
sn gznnde bulunduran yaptta, nce, dogmatiklerin bir iddias r
tlr: Dogmatikler Dhecilik. eylem ve havat ilkece olanaksz klyor
diyorlard. Buna kar Sextos mpeirikos, tarnssendent (akn) olandan
baka bir de fenomenler (grnmler) var; bunlar yadsmak hi bir p
hecinin aklna bile gelmez de,. Ona gre bir septiin ele alp uraaca
alan, bu fenomenler alandr ve burada o akll grlerle edinilmi bir
takm llerin yardmyla, doru yolu bulmaa, doru olarak davranma
127

a alr. Bu ller (kriterium) 4 tanedir: nsan doasnn gsterdii


yol; fizik gereksemelerin zorlamas; yaanlan yerin tre ve gelenekleri;
bilimlerin rettiklerim Burada bilim deyince de, dogmatiklerin gerekten
varolan bilmee alan felsefeleri deil de, fenomenlere ilikin olan,
yalnz bu fenomenleri ve onlarn zaman iinde art arda gelilerini gste
ren genel nermeleri sistematik olarak ortaya koymaa alan; hayat iin
kullanlabilecek ve hayata yararl amacna gerekten de eriebilen bilim
ler anlalr. Bundan dolay, Deneyci Hekimler Okulunun bu bakan iin
en deerli bilimler tp ile felsefedir. Tp insann beden straplarnn ve
bunlar iyiletirme aralarnn bilgisidir. Felsefe ise, dogmatizm deliliin
den ac ekenlerin ruhlarn iyiletiren bir bilimdir. Felsefe amacna her
zaman, tp da, hi olmazsa ou zaman varr. Bo ve hayal olmayp tam
positif ve hayat iin ok nemli olan bu eit bilim (felsefe), metafizikten
arnm deneyi (empirie) salar ki, bu da insana yalnz eylemi olanakl
klmakla kalmaz, onu mutlulua gtren en gvenilir, hatta biricik voldur.
Tluhun dinginlii, esenlii olarak dnd mutluluk, Sextos Empeirikos
iin de, bir felsefenin amac, her trl felsefe yapmann ana-nedenidir.
Ainesidemosun okulunda phecilik bir positivizme varmt. Bu positivizmde mutlakn bilgisinden vazgeilmi, insann dikkat ve ilgisi ha
yata yararl olabilene evrilmitir. Buna karlk phecilik, din bir duy
gunun etkisi altnda bulunanlarda kendini bsbtn baka trl gster
mitir. Antik an sonlarna doru kuvvetli bir din duygusu ortab kap
lamt. zellikle Roma mparatorluu iinde yer alan uluslara kurtarc
bir inancn iddetle zlendiini grrz. Geni kalabalklarda insan bilgi
sinin snrsz baarmak gcne olan inan kaybolmu, bunun yerini yk
sek, esrarl bir tatmini arama, Tanrnn yardmn zleme almt. Bu d
nem, ayrca, oktanrcln (polytheism) ald sralardr da. ite bu
dnem din gereksinmesini, nce Dou dinlerini benimseme, sonra da Hris
tiyan olma ile karlamtr.

DN DNEM
Aristotelesten sonraki felsefe rlarnn, aydnlar iin dinin yerini dol
durmak isteyen dnyagrleri olduu belirtilmiti. Ancak, gerek din ge
reksinmesi duyulurst ile balant kurmak istei, brdnyaya kar
duyulan ilgi ve zlem ne Epikurosculuun budnyaya bal retisi, ne
phecilerin her eyi gvensiz yapan anlaylar, ne de Stoanm salt ah
lk nitelikteki inanc ile karlanabilmiti. stelik, Roma mparatorlu
u iinde Hellenistik kltlerin yaylmas din, hayatna bir canllk ve renk
lilik getirmiti. Bunlar da, felsefe literatrnde din ile felsefenin snrlan
zerinde bulunan birtakm akmlar ortaya karmt. Bu arada, ikisin
128

de de din renkler, mistik unsurlar bulunan Pythagoras ve Platon felsefe


lerinin zellikle ele alnmas pek doaldr.
Bu dnemde ortada grnen metafiziin zellikleri unlardr: 1. Stoa
ile Epikureizmin monizmleri karsna Tanr ile madde arasnda, iyi
ile kt arasnda olan bir dualizm karlmtr. 2. Tanr ile insan a ra
sndaki boluu, trl derecelerden eitli daimonlar* ile dolduran bir
daimonologie (Daimonlar retisi) gelitirilmitir. 3. Ruhun lmeyip eitli
klklara giren bir sre olduu, gt (metempsykhosis) inanc benim
senmitir. 4. Doada tinsel glerin egemen olduuna inanlm; bu inan
la ilgili olarak doay byusel (majik) olarak aklamak ve doaya by
ile egemen olmak eilimi domutur.
Bu yzden de bu dnemde bilgi kavram bir deiiklie uramtn'.
Bilme artk, normal durumunda olduu gibi, bir alglama ve sonu kar
ma deil, bir tinsel grtr: insann kendi i dnyasna bir bakmas,
varolanlar ilerinden bir duymasdr. Bununla ilgili olarak bilge ideali de
deimitir. Bu dneme dein bilge ideali Sokrates idi. Sokrates ta antik
a sonlarna kadar hep ne olduunu bilen, aydnlk dnen, kendini de
netleyen, ls, uyumu olan insanm en baarl rnei diye anlalm
tr. imdi Sokrates ideali baka bir rnee, Pythagoras idealine yerini b
rakacaktr. Pythagoras, nesnelerin de, doastnn de derinliklerine inen,
sradan insana kapal olan dnyalar kendisine aan insan rnei, idealidir.
Sz geen bu din-felsef akmlarn da, Hellenistik dinlerin de, bilim
sel aratrm alarn da bu dnemde balca merkezi olan skenderiyede
Milt sralarnda yetien Philon (yakl. ol. M.. 25- - M.S. 50), bu antik a
sonundaki gittike dinle karan felsefenin gelimesinde nemli bir arac
rol oynayacaktr.
skenderiyenin tannm bir Yahudi ailesinden gelen, dini btn Ya
hudi olan Philonun yapmak istedii balca i, Yunan felsefesinin Yahudilerin kutsal kitab Tevrat ile zde olduunu tantlamaktr. Philona g
re Platonun idealar Tanrsal Akln, Tanrsal Logosun dnceleridir.
Idealar Tanrnn evrende etkiyen gleridir de. Bu anlayta, Platonun
idealar ncesiz-sonrasz gerek varlklar (arkhe) sayan kavram realizmi,
bir teolojiye, Tanrsal Akln bir psikolojisine dntrlmtr. Yahudi
dini bakmndan yaplan bu yorumda, aslnda yaratlmam olan idealar,
imdi her eyi yoktan yaratm olan Tanrnm aklnn rnleridir, onun
yaratmalardr.
Philon Yunan felsefesiyle Tevratn zdeliini, bir de Tevrat allegorik olarak yorumlamakla temellendirmei denemitir. (Philonun ana
*

D a im o n , T a n r ile in san arasn d a k i o rtalam a v a rlk lara v erilen ad. yi de, k t de

olab ilirler.

FT 9

129

eseri bir Tevrat yorumudur). Tevrattaki kiiler gerekten yaam olan


tarihi kiilerdir. Ama bunlar bir de Tanrnn dnce ve niteliklerinin
sivgeleri, grnmleridir. Tanrnn bu dnce ve nitelikleri, te yan
dan da, Platonun idealar, melek, insan ve nesne olarak da bir gereklik
kazanmlardr.
Antik a sonundaki felsefede bu yorumlayc ynteme ok raslanr.
Bu yntemde, doa ile kitaplar (din kitaplar da, felsefe kitaplar da) z
de olarak ilenir. Bylece de, doa Tanr'nn kitab, akn olann (trans
cendent) simgesi olur; kitaplarla mitoslar gizli gerein belgeleri yaplr.
Daha nceleri, Sofistlerin de, Stoann da kullanm olduu bu yntemi,
ilkin tam bir yntem niteliinde ileyip gelitiren Philon olmutur. Hris
tiyan filozoflar da, sonralar, Tanrsal Logosun sada insan biiminde
grndn aklarken, Philonun yntemini kullanacaklardr.
Philonu bu ynteme vardran kan u: Kutsal Kitapta, szlerinin
anlam ile ruhunun anlamn bedeni ile ruhunu birbirinden ayr
maldr. Maddeye bal olan insanlarn byk yn Tanrsal arnm bi
imiyle kavrayamaz. te bu yzden, buyruklarn bildirmek isteyen Tan
r da, vahyi insan biimine anthropomorph brmtr. Bilgili, ol
gun insan bu d grnn arkasnda gizli olan gerek anlamna inmee
almaldr. Bu da tarih bir klf iinde sakl olan felsefe kavramlarnda
bulunabilir. Bu anlayn etkisiyle Philondan sonraki teolojinin bir devi
de, din belgeleri bilimsel bir retiler sistemi olarak yorumlamak ola
caktr. Philonun Yunan felsefesini ele alp, bunda Tevratn yksek anla
mn bulmas, Yunan filozoflarnn dncelerini Yahudiliin din belge
lerinden devirdiklerine inanmasndandr da; ona gre Platon kendisin
den 8 yzyl nce yaam olan Musann bir rencisidir.
Antik a sonlarnda din byk bir g kazanm, felsefe de bu geli
menin etkisinden uzak kalamayp din bir renk almtr. Aristotelesten
sonraki felsefede bir aralk ar basan sensualizm (Epikuros) ile rationalizmin (Stoa) yerini imdi mistisizm almtr. Bu yeni tutuma da temel
olarak Platon felsefesi seilmitir. nk Platonun felsefesi Hellenizm
ortamndaki dinlerin kaynamas srecine bilimsel bir form salayabil
mek bakmndan pek elverili idi: Bu felsefe, transcendental (duyulur dn
yay aan) bir metafizikti; madd ve ideal diye iki dnya ayryordu; teleolojik yapl idi. Bu felsefenin kavram sistemi Dounun (Msr, Iran,
Anadolu dinlerinin) din tasavvurlarn da benimseyebilirdi; yeni bir din
olarak ortaya km olan Hristiyanla da, birlii olan bir reti olarak
kendisini gelitirmesi iin gerekli felsefe aralarn salayabilirdi.
Antika sonlarnda din ile felsefenin iie girdikleri, felsefenin artk
philosophia olmaktan kp br theosophia olduu bu akmn merkezi
130

de skenderiyedir. Byk skenderin kurmu olduu, Dou ile Batnn


insanlarn bir araya getiren bu tipik Hellenistik ehirde, eitli dinlerin
kaynamas sreci geni lde gerekleecektir. Nitekim Platon felsefesi
ni Yahudi dini ile uzlatrma denemesini yapm olan Philon da skende
riyeli idi, felsefesini skenderiyede gelitirmiti.
Bundan sonra da, felsefenin gereleriyle din bir dnyagri ortaya
koymak denemesinin iki kol halinde gelitiini greceiz: Birincisi, Yeni
-Platonculuk (neoplatonizm) felsefesinde en olgun formuna ulaan dene
medir. kincisi de, yeni dinin, Hristiyanln erevesinde yaplmtr
(Patristik Felsefe).
YEN-PLATONCULUK

Antika sonlarnda felsefeye dayanarak din bir dnyagr gelitir


me denemelerinden ilki olan Yeni-Platonculuun, kendisinden sonraki ge
lime zerinde byk etkisi olacaktr. nk bu r, Bat ve Dou mis
tisizmlerinin balca kaynaklarndan biridir ve Renaissance telerine ka
dar Platon felsefesi, daha ok, Yeni-Platonculuk klnda ele alnacaktr.
Bu rn kurucusu Plotinostur (203-270). Plotinos felsefesini Platona
dayanarak aklamaa byk deer verir; kendi dncelerini hep Platon
un yaptlarndaki bir yere dayatarak yorumlama dener; ayrntlarnda
bile Platonun bir rencisi olduu inancndadr. Platon felsefesine bu ok
sk ballndan, balatt r da Yeni-Platonculuk adm almtr. Ama,
Plotinosun retisinde Aristoteles ile Sioann da etkileri var. Plotinos
Dou ve Hint bilgeliklerine de byk bir ilgi duymutur; bunlar yerlerin
de renmek iin yolculuklara da kmtr. Buralardan etkiler ald m,
pek belli deil. Buna karlk, gnndeki Hristiyan gnostikleriyle pek ok
savamtr. Kendisinden sonra da Yeni-Platonculuk, gittike yaylp yer
leen Hristiyanla kar paganizmin oktanrcln balca bir sava
ortam olacaktr.
Plotinos, balca hocas Ammonios Sakkasn etkisinde kalmtr. Ammonios Sakkas iin pek bir ey bilinmiyor; kendisine uval Hammal
ad takldna gre yoksul bir kimse olmal. nce Hristiyanm, sonra
km Hristiyanlktan, kendisini felsefeye vermi. retici ve insan ola
rak rencileri zerinde ok byk bir etkisi var. te skenderiyede 28
yanda iken felsefeye byk bir ilgi duyup eitli filozoflar dinleyen, hi
birini de beenmeyen Plotinos, sonunda zledii retiyi ve reticiyi Am
monios Sakkasta bulmu, on bir yl onun yanndan ayrlmam, onun en
yakn dostu ve rencisi olmutur.
131

Plotinos Msrda Lykopoliste dodu. Ailesinden pek bir ey bilinmi


yor. Kendisi bunlarn szn etmez, bu gibi eyleri umursamazm. ok
sade, dnya zevklerinden uzak bir hayat yaad. mrn pek zledii Tanrya ykselme abas iinde geirdi. Bir beden iinde barnd iin uta
nrm ylesine maddeden uzak kalmak istermi. Onun iin, resmini,
heykelini yaptrmazm. O gnlerde pek deer verilen Iran ve Hint bil
geliini yerinde renmek iin imparator Gordiarusun Iran Seferine ka
tld, sefer baarszla uraynca kaarak kurtuldu. Bir yl sonra Roma
ya yerleerek mrnn sonuna kadar burada dersler verdi. Kendisine ba
ll din bir sayg derecesine vardran birok rencileri, Romann s
z geen kimseleri arasndan dost ve koruyucular oldu. Bir aralk impa
rator Gallienus, Platonun dnd gibi rnek bir devlet kursun diye ona
bir yer vermei dnd, evresindekiler engel oldular.
Yaptlar: Plotinosun lmnden sonra rencisi ve Yeni Platoncu
felsefeyi gelitirenler arasnda nemli bir yeri olan Porphyrios, kalan e
itli vesilelerle yazlm 54 para yazy, her birinde 9 blm bulunan 6
kitap halinde bir araya toplamtr. Onun iin yapt, Enreadlar (Dokuzluklar) adn almtr.
Plotinosun retisinin ba zellii, her trl materializme tam bir ke
sinlik ve tutarlkla kar kmasdr. Bu felsefeye gre asl gerek, nesne
lerin kendisi, u varlkta etkiyen her ey cisimsel deildir, salt tinsel nite
liktedir. Cisimler dnyas, o grnmeyen tinsel dnyadan zerine bir pa
rlt vurursa ancak deer kazanr, gzel olur. Bu felsefenin ana dncesi
bu. Plotinosun zgn bir baars olan estetiinin knoktas bu anla
ytr. Bir cisim, diyor Plotinos, gzel iken irkin olabilir. Demek, ci
sim zce gzel deildir, gzellii cisim kendi dndan edinir; ancak g
zellikken pay alrsa gzel olabilir; maddeye giren tinsel varlk, baka
bir deyile: onu biimlendiren idea cismi gzel yapar; ideasnm erei
ne uyan bir birlik olursa cisim gzel olur. Bizim iin bir eyi gzel ya
da irkin yapan nedir? Gzel duygusunun temeli, ruhun gzeli grnce
onunla kendisi arasnda bir yaknln, bir uyumun olduunu yaamasdr.
Bir cismi nmze yabanc ve aykr bulursak ona irkin deriz. Demek
objeyi gzel yapan, ruh ile iten bir yaknl olmas, bu yaknln sezil
mesi ve bundan duyulan sevintir.
Elbette ruh da irkin olabilir. irkin ruh, kendisini maddeye kaptrm
olan, kendini duygulanmlarna srkleten, dolaysyla karsnda tiksinti
duyduumuz ruhtur. Ruhu gzel yapan, cisimden uzak durmas; akla, tinselolana ynelmesidir, erdemlerdir. Demek, ruh, zn temiz tutmakla
maddeden arndrmakla gzel oluyor. Oysa cisim, ancak gzelden
pay olmakla gzel olabiliyordu. Ruh ise, z dolaysyla, bu z temiz tut
masyla gzel olabiliyor. Ama, arnm bir z olarak gzellik kendisinde
132

bulununca, ruh sadece gzeb>dir, gzel olan deildir gzel olan ruh
tan baka bir yerde bulunan ayr bir varlk eididir.
Buradan Plotinosun, felsefesinde ok nemli bir yeri olan, ruh re
tisine geelim. Ruh kavrammn din felsefelerde ok byk bir yeri var
dr. Rulun ne olduu, tutumunun ne olmas gerektii, lmszl, lm
den sonraki varolu biimi, gibi sorular, Yeni-Platonculuk tipindeki
din renkli felsefelerin balca sorunlardr, imdi Plotinosa gre, ruh ile
bedenden (cisimden) olumu insanda ruh bedeni bir ara olarak kulla
nr. Beden (cisim) bileik bir nesnedir. Ruh ise bilek olamaz, ruh bliinemez bir birliktir, stelik kendi kendisiyle zdetir: hatrlamalar yzn
den hep kendi kendisiyle bir ve ayn kalr. Oysa cisim biteviye bir ak, bir
deime iindedir. Oyle ise, ruh cisimden baka yapda olan bil' varlk e
ididir: kesin olarak cisivsel deildir. Ayrca, Plotinosa gre, ruh, Aris
totelesin anlad gibi, entelekheia da bedenin formu, ne olacann ere
i deildir. nk byle olsayd ruh, bir bedende bulunuu yznden
varolurdu. Oysa ruh bedenle birlemeden nce de vard. Gerekte durum
tam tersine: Ruh olmasayd cisimler dnyasnda etkiyen bir ilke de ol
mazd; cisim de olmazd o zaman. nk her cisim belli bir biim alm
olan bir birliktir. Bu biimi kazandran nedenlerin olmas gerek. Bu can gler de ruh nitelikte olmaldrlar, ite ruh cismi (maddeyi) rgtle
yen gtr, nedendir. Bundan dolay, ruh olmasayd, ne hareket, ne olu
olurdu; bir derleyip toplayan, rgtleyen olmyaca iin, her ey zlp
dalrd. Demek ki, cisim olu iindedir; varln, dirimini, etkisini ken
di dndan (ruhtan) edinmektedir. Buna karlk ruh, kendi kendine var
dr; varln, dirimini kendisine kendisi salar; etkisi de yine kendindendir. Byle bir ilke olarak da, ruhun dalmamas, lmsz olmas gerek.
mdi ruh varoluunu da, birliini de, zdeliini de hep kendisine borlu;
bunlar onun znde var. Oysa cisim bunlar dardan edinir; rnein g
zellikten pay aldka gzel olabilir; gelip geici bir gzellik bu. Buna g
re, ruh cisimden yapca bsbtn baka bir ey; onun zerinde ykselen
daha stn bir varlk aamas oluyor.
Ama Plotinos iin kendiliinden varl, birlii, deeri olmann ruh son
basama deil. nk tek tek ruhlar yannda bir de Evren Ruhu (Kosmon Psyke) var. Tek tek ruhlar geri Evren Ruhundan kmlardr, ama
onun blmeleri deildirler; nk ruhun her iki eidi de blnmez birlik
lerdir. Byle olmakla birlikte ruhlar yine de bir btnde. Evren Ruhundadrlar, burada birbirine baldrlar; kendisinden tremi olduklar Evren
Ruhu erevesinde zdetirler. Bu olmasayd ruhlar arasnda dokudan
doruya bir anlama, sevgi ve acma gibi fenomenler olamazd.
Ruhun stnde de Nousun dnyas ykselir. Nous, dnlen dnya
dr (kosmos noetos); bu aamada idealar ile bunlar dnen Nous (Tin)
var. Ruh, z gerei, rgtleyen gt: Kendi dnda olan bir eye - C S 133

m e yneliyor, onu canl, dzenli kdyordu. ite ruhun hu rgtleyen et


kinlii idealara gre olur. Ruhun almasna yn veren idealarn da bir
yerden gelmi olmalar gerekir, idealar dnm olan Noustur. Rul,
duyu malzemesini ileyerek bilir. Nousun bilmesi ise bir grdr (theoria);
hem de idealar bir grmedir; dnsel (noetos) objelerin kendisini gr
medir; ruhunki gibi kopyalar, yansmalar grme deildir. Onun iin, Nous
salt doruyu bilir, kavrar.
Ancak, Plotinosa gre, en yksek, en son bir medenin de olmas ge
rek. Byle bir neden salt birlik ve yalnlkta olmaldr. Bu en son ne
den Nous, olamaz, nk Nousta ikilik var: Burada dnen Nous ile
dnlen idealar diye iki yn belirmitir; burada sje-obje ayrl or
taya kmtr; idealarn okluunda bir blnme olmutur. Plotinosun
ksaca En B r, ilk dedii, btn varolanlardan nce (pro panton) '
olmas gereken varlk ise yalnt!, kendi kendinedir, kendi kendine yeter>
kendisinden sonrakilerden bakadr, kendisinden tremi olanlarla kar*
m deildir; ama yine de her eyde bulunur, kendisinden varlklarn t
remesiyle bir ey eksilmez Ondan. , kendi kendisiyle hep zdetir. Bu
Bir, bu lk iin bundan tesini artk syleyemeyiz; her diyeceimiz
Onun ancak ne olmadn syler, ne olduunu deil, o, ne alg ile ne de
dnce ile kavranabilir, Bir iin olsa olsa u sylenebilir sonunda: Her
eyin kendisinden tremi olduu yaratc ilkedir ; en yksek, en iyi
olandr, salt iyidir.
Buradaki iyi olmay yle anlamal: idealarn iyi olmas, Bir in
ltlarnn zerlerine vurmasndan ilei'i gelir; idealar iyinin kendisi
deiller, insann iyi olmas, iyiyi istemesi, aramas, ksaca: maddeden
syrlp Tanry zlemesinin sonucu idi. Tanrda ise iyiye varmak a
bas diye bil' ey yok, Tanr iin bu gerekli deil, nk iyinin kendisi
dir Tanr.
Plotinosun birtakm varolu eitleri ayrt etmekte olduu grlyor.
Bunlar da, aadan yukarya doru: Cisim, ruh, Nous ve btn bunlarn
kendisinden tredii Bir (ilk neden). Birden teki varlk eitlerinin, aa
malarnn kmas neden gerekli? Plotinosa gre undan gerekli: Varln
znde bir ey yapmak, bir i grmek, etkin olmak eilimi var. Her varo
landa kendini yaymak, kendi dna tap akmak eilimi bulunmaktadr:
Ruhta cismi canlandrma, Nousta idealar dnme, Birde btn varlk
lar yaratma eilim ve etkinlikleri var. Ancak, Bir ile, yarattklar ayn
ey deiller; bu sonuncular Onun yansmalar, grnmleridir. Birin (Tan
rln) etkileyiini anlatmak iin Plotinos gne benzetmesini kullanr;
Biri scaklk ve k yayan gnee benzetir hep. Her etkin olma, bir madr. Btn varolanlar da gerek varln (Birin) masndan tre
milerdir (Perilamspsis, emanatio, trm).
134

mdi bu anlatlanlara gre, Plotinos iin, her yn ayn yapda olan


varlklardan kurulmu bir dnya yok; tam tersine, bir aamalar dizisi bi
iminde olumu bir evren dzeni var. Bu aamalardan her birinin kendi
ne zg bir yaps vardr; bunlarn her biri kendi bana bir dnyadr; her
birinin varoluu, etkimesi, birlii ve okluu hep baka bakadr. Ancak,
bu aamalar birbirinin sonucu olarak art arda dizilirler; dolaysyla biri
nin yasas ve yaps tekinden kavranabilir. Bu basamaklanmann en al
tnda madde (hyle) bulunur. Madde, cismin dnyas deildir henz. n
k cisim belli nitelii olan bir eydir; cisim, idealarn, ruhun aracl
n kullanarak nitelii olmayan madde zerinde etkimeleriyle oluur. Maddenin kendisinin hi bir nitelii yoktur; bir hitir madde, varolmayan
dr, dolaysyla etkimesi de yok. Madde iyinin tam kartdr, Idealara
gre biimlenmi olan cisimlerde iyi yansyabiliyordu. Salt maddeye ise
Bir deki iybden hi bir m dmez; madde tam bir karanlk iindedir.
Birden maya balayan parlt, teki varlk aamalarnda azala azala
sonunda maddede tam bir karanla varr. Onun iin madde Birin (Tan
rln) her bakmdan tam kartdr. Demek, aamalar dizisinin bir ucun
da (en stnde) Salt Varlk (En), br ucunda da (en altnda) tam yokluk
(hyle) var ve bu dizi yukardan aaya doru Tanrnn, kendisinden
boyuna uzaklaan, gittike snkleen bir mas, kendi dna byle
bir tap akmasdr (emanatio). Oysa Aristoteleste durum bunun tam
tersine. Aristoteles de aamal bir varlk dzeni tasarlamtr. Ancak, ondaki yukarya, ilk Kmldatcya (Tanrla) doru ykselen ve gittike
daha olgun formlara brnen bir gelimenin basamaklanmasdr. Plo
tinosa gre, trm (emanatio) bilinli, istemli bir yaratma deil, ancak
bir n yaylp salmas, masdr. nk Birin zbilinci ve istemi
yok. Bu fenomenler daha sonra grnecekler: Bilin Nous, istem de ruh
aamasnda ortaya kacaktr.
ite, Plotinosa gre* insan byle bir varlk dzeni iine yerlemitir,
insan, beden (cisim) ile ruhtan olumutur. Ruhun bir cisimle birleme
si, onun maddeye batmas, gmlmesi; bir tutukevine, bir mezara kapan
masdr; gnahl olup Tanrdan bir kopup dmesidir. Bu dnyadaki yaa
ma bir cezadr. Ama, ruhun da maddeye dmesi zorunlu idi: nk trm n (emanatio) bir basamann gereklemesi gerekti; cismi cisim
yapan ruhtur. Geri ruhun maddeye gmlmesi, karanla dmesi, Tan
rsal n kaynana yabanclamas demektir. Ruhun iine dm ol
duu duyu dnyas ktdr, akla aykrdr. Ancak, br yandan da, idealar rneine gre budnyay dzenleyip biimlendiren ruhtur; bundan do P lo tin o sa gre, cisim ler d n y a sn n v a ro lu u da d n m l d r (p erio d k ). d ealarn
m ad d e d e gereklem eleri t k en in c e, ayn n esn eler y eniden te k ra rla n rla r.

135

lay da dnya akla uygun ve gzel olabiliyor. Bu gr ile Plotinos, din


sorununun zoruyla vard dualizmine ramen, duyu dnyasn gzel bu
lan Yunan anlayna bal kalmtr. Yukarda sz geen ve sisteminin
en zgn baars saylabilecek estetii de bu grn bir rndr. yusal bir nesne, iogosunu, ideal formunu duyulur bir biime getirip gs
terebildii iin gzel'dir. Son derinliklerine kadar Tanrsal varlk yayld
, Tanrsal kla aydnland iin budnya da gzeldir. (Oysa bu sra
larda Hristiyanlk budnyadan kamay, ileyi tlyordu).
Ruhun, bedene inerek budnyanm zntlerini yaamakla, brdnyay daha iyi deerlendirmei reneceini de ileri sryor Plotinos. Ayrica, ruh bedenin iine bsbtn gmlmez de; bir yn ile tinsel basa
makta kalr; onunki iki dnyada yaanan bir hayattr. Ancak, ruhunu in
san maddeye ezdirirse, yukar ynyle grdn artk kavrayamaz olur;
bylece daha stn olan bir dnyasndan kopmu olur, lmsz olan insan
ruhu gleri boyunca (metempsykhosis) eitli bedenlere (cisimlere) brnur. Ruhun kaderi, bir nceki yaayndaki tutumuna baldr. Ruh, kanilmaz bir zorun lu lu kla, kendisine uyan bedene doru aalara ekilir.
Onun -jc. kendisini duyus^ ynne kaptrm olan ruh, bundan sonraki
ni m d a bir hayran kalbna yerleir. Buna karlk, ruhun bir bedene
balanmaktan kurtulup, doularn (bedene girilerin) emberinden syi1Ip duyulur.lst dnyaya bsbtn dnmesi, ykselmesi olana da var
Bunun iin de, duyulur dnyadan tamamyla uzaklap dnlr (intel
ligible) dnyaya ynelmek gerektir. Ama, ruhun budnyada ulaabilecei
en son ykseklik. Bir ile (Tanrlk ile) mistik kaynamasdr, insan ken
dinden geiren, kendi dna karan (ekstasis) bir esrime durumunda, bir
an iin Tanrsal Birin varlmz kapladm yaarz (uni mystica). Bu
anda, mann (emanatio) btn katlan geriye doru atlanarak, o her e
yin fkrd kaynaa ulalmtr. Plotinosun kendisi hayatnda drt de
fa bu durumu yaam.
Plotinosun lmnden sonra, yaptlarn yaymlam olan en nemli
rencisi Porphyrios (232-304), hocasnn retisini anlatmaa, temellendirmee ve savunmaa ahmtr. Bunun bir rencisi olan Suriyeli lamblikhos (lm 333), Platinosun felsefesini polytheismin (ok^nrclm)
teolojisine temel yapmak istemitir. Bu speklatif teoloji, Hristiyanlktan
baka btn antik dinleri sistematik bir btnde toplama, bylece din
akmn bir sonuca vardrma gznnde bulunduruyordu, iamblikhosun
rencileri arasnda ilgin bir kimse, imparator Julianus Apostata da
(332-363) (Tahta k 36 )var. Apostata: dininden ayrlm, dnm
demek. Bu imparatora byle deniyor: nce Hristiyan iken -K endisi H
ristiyanl resmen tanyan Konstantinin yeeni ve halefi yine polytheisme dnm ve gittike yaylan Hristiyanlk karsnda Roma dinini,
Yeni-Platonculua dayanarak, kurtarmaa u la m tr. Yeni-Platonculu136

un bu Suriye kolu yannda, balca temsilcisi stanbullu Proklos (410-485)


olan bir Atina kolu da var. Antik dinleri Yeni-Platoneuluk ile kalkndrp
kurtarmak denemesinin baarszla urad Atina kolunda aka grl
mektedir: Burada Yeni-Platonculuk artk bir skolastik olmutur.
Yunan dncesi artk gcn yitirmiti. Nitekim az sonra, 529 yln
da, Dou Roma mparatoru Justinianus, o sralarda Yeni-Platoncu tu
tumda olan Atinadaki Akademiay kapad; Hristiyanla aykr diye
bundan byle Yunan felsefesinin okutulmasn yasak etti. Bu da, Antik
Felsefenin Sona erdiinin dtan belirtisiydi. Ama bu felsefe, Yeni-Platonizm ve Patristik ile z ilkesinden uzaklap iten de yaratma, baarma
gcn tketmiti. Yunan dncesi bir zamanlar rationalist tutumu ile
kendisini mitolojiden kurtarmt; imdi dnp dolap yine irrationalizme
varmt. Bundan byle Batda uzun zaman gerek bilim ve philosophia
deil de, theosophia (Tanrbilgelii) hkm srecektir. nsan akimn ken
di gcne gvenerek doruyu aratrmaa girimesi devri artk uzun za
man iin kapanmt. Bundan sonra bin yl srecek bir dnemde, ortaa
da, din inanca balanlacak; Tanrnn kendisini amas diye anlalan
vahyin sz dinlenecektir. nsanolunun doruyu kendisinin aramas dav
ran, ancak Renaissance'ta yeniden ortada grnecektir. Szck anlam
yeniden dou olan Renaissanceta yemden doan da: lka sonlarn
dan ortaa sonlarna kadar ortadan ekilen eski Yunanllarn o zgr
aratrma ethosudur, bu tutumdur.

137

Ortaa Felsefesi

ORTAA FELSEFES
ANTK ADA HIRSTYAN FELSEFES
PATRSTK FELSEFE

Antikada felsefenin aralaryla din bir dnyagr oluturma yolun


daki ikinci byk deneme Hristiyanlk erevesinde yaplmtr. lk nem
li denemeye Yeni-Platonculuk r girimiti. Yeni-Platonculuk, hepsi
oktanrc (polytheist) olan antika kltlerinin bir felsef dnyagr
olmak istemiti. Oysa, yeni bir din olarak gittike yaylan Hristiyanlk,
antikan pek bilmedii yeni bir anlay da getiriyordu: Bu din tektanrc (monotheist) idi. Geri, Hristiyanln birok bakmdan .iinden t
remi olduu Yahudilik de tektanrcdr ve bu dinin kuruluu sadan aa-yukar 1500 yl geriye gider. Sonra: Yahudilik de antik kltrn yayl
ma alan olan Akdeniz ve evresinin (Filistin) bir dinidir. Ama bu din, bir
kavmin, srail Kavminir dini idi, br ulusal dindi. Bu nitelii ile de, belli
bir toplumun snrlar iinde kalm, yaylmamt. Hristiyanlk ise, tam
tersine, ulus ve snf uurlarm aarak o zamanlar btn Akdeniz evresi
ni politik bir birlik halinde derleyip toparlam olan Roma mparatorluun
daki btn insanlara seslenen evrensel bir dindi. stelik, antik kltlerden
ounun aydnlarn dini olmasna karlk, Hristiyanlk, kurtuluun pek
zlendii bu dnemde, iinde yoksullarn, dknlerin topland geni y
nlara yneliyordu.
te antika sonlarndaki felsefenin yardmyla din retilerini te
mellendirmek denemelerinden kincisi imdilik bir iki zelliine dokun
duumuz byle bir din erevesinde yaplmtr.
Bu deneme de bizi Ortaa Felsefesine dorudan doruya geirecek
tir; nk Ortaa Felsefesi, antika sonlarnda atlp gelitirilen te141

melier zerinde ykselen bir dnce yapsdr. Bu temeller de din bir


kayg ile atld iin, bunlarn zerine kurulmu olan Ortaa Felsefesi
de batan aa din renkli bir felsefedir ve byle 1000 yllk Renaissancea kadar bir mr olacak bu felsefe, zel dnce yapsyla felsefe
tarihinin belli bal dnemlerinden biridir.
imdi Hristiyan Felsefesinin temellerinin atln grelim. Hristiyan
dogmasna Antik eFlsefenin aralaryla bir biim kazandrmak, inancn
-kavramsal formunu belirtmek uralarn iine alan Hristiyaa Felsefesi
nin ilk dnemine Patristik Felsefe ad verilir. Patristik Felsefe, Kilise Ba~
Tmtarmn (Patres ecclesiae) felsefesidir. Kilise Babalar. 2.-6. yzyllar
arasnda yasayp Hristiyan retisinin temellerini kurmada alm olan
bilginlerdir, bu retinin ilk byk retmenleridir. Hepsi, Kilisenin aziz
kutsal, ermi diye tand din adamlardr.
Hristiyanln balanglarndaki ilk c vzvida literatrden pek
az Tel s efe ile ilgilidir. Bunlarn ou, Hristiyan dogmasnn tarihini ve
genel dinler tarihini ilgilendirir. Yalnz, bu dnemde Hristiyanl savun
ma dncesinle yazlanlarda felsefeye deinen ynler de var. Apologetik
ad verilen bu literatrden bir ksm, imparatorlara sunulan dilekeler,
knama yazlardr. Bunlarda Hristiyan inancnn hogrlmesi istenir,
adalet ve insanlk beklenir. tekilerinde de paganlarn tmne seslenilir.
Bu apologialarn savunmalarn balca gznnde bulundurduklar da,
Hristiyanla yneltilen saldrlar karlamak, yermelerin haksz olduu
nu gstermektir.
zellikle tektanrc-monotheist-gr, Hristiyanl g durumda b
rakmt. Hristiyanlk, kendisine balananlarn yalnz kendi Tanrsna
tapmalarn istiyordu, ite bu tekelcilii, onu Roma devletiyle atmaya
srklemitir. nk devlet kendi dinine imparator kltne bal ol
may yurttan bir devi sayyordu, dolaysyla, resm dinden uzaklamak
siyas bir su saylyordu. oktanrc dinlerde birka dine birden balan
mak olabiliyordu. Yalnz kendi Tanrsnn saylmasn isteyen Hristyanlk, iste bu yzden devlete kar gelme diye anlalp uzun zaman (2.5 yz
yl) bask altnda kalm, ar ikence ve kovuturmalara uramtr. Bu
kovuturmalar, ancak, byk Konstantinen 313 ylnda Hristiyanl teki
dinler yannda resmen bir din olarak tanmasyla sona erecektir. Bu ko
vuturmalar srasnda Hristiyanlar kendi ilerine kapal, z yaadk
lar iin, bunlarn Tanrtanmaz (atheist) olduklar, ahlksz bir hayat sr
dkleri sylenti ve dedikodular ortal kaplamt. Sz geen apologialarda (savunmalarda) btn bu sulamalar reddedilir; Hristiyanln dev
let dini karsndaki grleri gelitirilir.
Apologiaclarn (Apologetlerin) Yunan Felsefesi karsnda eitli tu
tumlar var. Bunlardan 2. yzylda yaam olan Grek Patristikinden
(Greke yazan K iliseBabalarndan) Asurlu Tatianus adl bir savunucu
142

(apologet), btn Yunan Felsefesini kesin olarak raddeder; Kutsal Kitap


taki Yaradl- Mythosunun yaln gzelliini ver. Yine Grek Patristikinden Justinus (2. yzyl) ise, Hristiyan inancnn Yunan duncesne
uygun olduunu belirtmek ister; Platon ile Stoamn dncelerini kullna~
rak, Isada kendini gstermi olan ayn Logosun her insanda tohum ha
linde (logos spermatikos) bulunduunu, dolaysyla her insann iyi ile
ktyii ayrt edebileceini, putataparn-oktanrc pagann da doruyu
sezebileceini syler. Latin Patristikinden (Latince yazan Kilise Babala
rndan) Minucius Felix (200 yl sralarnda), Hristiyanln Tek Tanr
ve ruhun lmezlii anlaylarn, Octavius adl dialogunda, pheciler
ile oktanrclara kar Ciceronunkilerini andran kantlarla savunur.
Bu sralarda bal basma bir akm olarak beliren gnostisizmi (gnosis,
gnostik) de, bu heretik ( = sapkn) rlar da, Hristiyan retisini sa
vunan ve gelitiren sre iine koyabiliriz. Gnostisizm, felsef olmaktan
IT'dinT-mstik bir akm; yalnz Hristiyanlkta deil, Yahudilik ve polytheismde de var; ama en nemli dncelerini Hristiyan gnostisizmi or
taya koymutur. r adm gnosis szcnden alr. Gnosis, bilgi de
mektir!; bir eit Tanr bilgisidir gnosis: Tanry, dnce ile deil, duy
gu ile bilmedir; kendisine ermi olan budnya stne ykselten bir Tanr
sal esindir. Gnosis, fantastik dncelerle ykl olan, Hristiyanln son
raki resm grsnden ok uzaklaan bir din anlayn ileri sren birta
km rlarn zel addr.
Gnostik rlarn, ayrlklar yannda, birletikleri balca dnce
ler unlardr: 1. Hepsi Tanr karssna maddeyi koyar. Tanr, dyrim~ve
n temeli, madde ise duyusal dnyann kaynadr. 2. Duyusal dn
yay yaratan ya da biimlendiren Demiouraos (Eski Antlamann-Ahd
Atikin-Tanns), Tanrnn kendisi deildir; Tanrnn altnda bulunan, ona
bal olan bir daimondur. Kimi gnostikler bu daimonu Tanrya dman
bir varlk. eytan bile yaparlar: Budnyada ktmn bulunmas, dnya
nn bu eitten bir Tanrnn (daimon'un) yaratmas olduundandr. 3. Ik
lkesinin eleri, En Yksek Tanr rneine gre yaratlm olan insann
ruhunda budnyaya salmlardr. Kurtulu, bu elerin Tanrsal Yurda
geri dnmeleri demektir. Kurtarc sa (Khristos, Mesih) En Yksek Tanrnn gndermi olduu bir tindir. Bir insan bedenine brnp kendini gsteren~b tn: insanlara o zamana dein bilmedikleri En Yksek Tanrv
bildirmitir. AmaTgercek olan, tam olan kurtulu, ancak gnosise erien
lere nasip olabilir.
Yalnz Hristiyanlkta deil, teki dinlerde de grlen bir akm olan
gnostisizme, gerek Hristiyan retisinden bir sapma ,bir sapknlk (hairesis) diye iddetle kar kanlar olmutur.
Gnostisizme kar gelenlerin basnda renaeus (yakl. ol. 140-202) var.
143

Irenaeus, Gnostiklerin Hristiyan retisine temei yapmak istedikleri in


sann iinden bir n domas, Tanry dorudan doruya bilmek anla
mna gelen gnosis yerine pistis (inan) koyar.
Gnostiklere kar koyanlarn nnde yer alanlardan biri de, Latin Patristiinde Latince Hristiyan literatrn balatm olan Kartacal Tertullianus (vaki, ol. 160-222)tur. Gnostisizme olan kartl Tertullianusu, b
tn Yunan felsefesi ve kltrne kars kyasya bir savamaya vardrmtr. Ona gre. Hristiyanln inan kurallarna olduu gibi inanlmal,
bunlan felsefe ile kamtlandrmaya kalklmamaldr. nan (pistis) ve in
sann kendi bana bilmesi (gnosis), birbirine kart olan eylerdir'. n
k inan, insan aklnn Tanr nnde alakgnll olmas, kendini aialt
mas, kibrini krmas da demektir. Gnostiklerin istedii gibi, Tanrnn in
sann iinde dorudan doruya domasn, bir k olarak parlamasn bek
lemek, Tanrnn srlarna ulamaa kalkmak, insan aklnn bir saygsz
ldr, bir kstahldr. Onun iin Tertullianus. Credo quia absrdm
est akl almaz olduu iin inanyorum anlaynda.
Bu sralardaki Patristik Felsefenin ileri gelenlerinden biri (Grek Patristikinden), Hristiyan Gnostii skenderiyeli Clemensin (yakl. ol.
150-215) ise felsefe karsndaki tutumu bsbtn baka. Clemens, Tertullianusun Credo quia absrdm est anlay karsnda Credo ut intellganv> anlamak iin inanyorum anlaym kovar. Bundan dolay, ona
gre, geri inanmak bilmeden nce gelmeli, inanma hep bilmenin
temeli kalmal, ona yol gstermelidir. Ama erek, nce inanma ile benim
senmi olan sonunda kavramaktr, anlamaktr: inanlan akln da almas
gerek. Tertullianus ise, akl almaz olduu iin inanmak istiyordu. Cle
mens, Stromata Hallar adl eserinde, gnosis (bilgi) ile pistisi
(inan), akl ile anm (vahyi) uzlatrmaa alr; yanl sayd gno
sis karsna, doru bildii gnosis retisini koyar; Hristiyan inanc iin
felsefenin nemini belirtir.
Clemens, skenderiyede, daha o zamanlar n olan bir din okulunun
(Katekhetler Okulu) banda bulunmutu. Bu Hristiyan okulun, sonra a r
dl Origenes ynetiminde n ve nemi bsbtn artacaktr. Grek PatriKt.iginrip.n hir Anoleget ve Yeni-Platoncu tutumda bir gnostik olan Origenes (185-245), Augustinustan nceki Hristiyan dncesinin en nemli
kiisidir. Un, Hristiyan olan olmayan birok kimseyi, derslerini dinlemek
zere, skenderiyeye ekmi. Origenes, ilkece pek anlaamamakla birlik
te. gnostisizme pek cok yaklamtr. Bu yzden de, skenderiyedeki s
z geen okulun banda 30 yl bulunduktan sonra, afaroz edilmi, Filistine
kaarak retimim orada srdrmek zorunda kalmtr.
Origenesin Peri arkhon lkeler zerine adndaki yaptndan
144

paralar kalmtr. Bu yapt, Hristiyan inanc ile ilgili retileri bir ara
ya getirmeyi deneyen ilk derlemedir. Yaptta. Platonun dnceleriyle
Hristiyan grlerinin iie olduklarn, bunlarn bir karmnn sunul
duunu grrz. Buradaki balca dnceleri syle zetleyebiliriz: Ev
ren, belli bir zaman annda varlk kazanmamtr. Tanrnn sonsuz bir ya
ratmasdr*. Dolaysyla, ruhlar bundan sonra varolacaklar (pstexi$tentia) gibi, bundan nce de vardlar (prae-existentia)1 Bundan sonraki d
nceler daha ok Hristiyan: Tanrdan Logos tremitir; sonra da
Oubun LogosThun araclk etmesiyle Kutsal Tin meydana gelmitir8
Kendiliklerinden iyi olmayan, bu yzden de zgr istenleriyle ivbve sa
rlmak zorunda olan varlklarn hepsi, az ya da ok, Tanrdan uzaklam
lar, dmlerdir. Bunlar arnsnlar diye, Tanr, duyusal-madd dnyay
yaratm, ruhlar bir bedene brmtr. En az dm olan meleklerdir;
en ok da eytan dmtr; insann dml de melek ile eytan a^as. insann devi, dme yznden kendisine bulam olan kty
yenmek, kt itilimleriyle tutkularn bastrmaktr. Ama tam kurtulu, in
san klnda grnm olan Tanrsal Logos (sa ) sayesinde olabilir. Origenes, en sonunda, yalnz btiin insan ruhlarnn deil, eytan ile takm
nn da kurtulup Tanrya dnecekleri inancnda.
Buraya kadar gzden geirilenler, Hristiyanln, iinde doup tutun
maya alt, kendisini yadrgayan bir dnya iinde kendisini savunma
abalar (Apologetik) ile retisini-Antik. Felsefeden uzak durarak (!renaeus, Tertullianus) ya da ondan yararlanarak (gnostikter, Clemens,
Origenes) -belirtmek denemeleri idi. Bu aba ve denemelerde, Hristiyan
ln retisi anaizgileri ile artk ortada grnmee balam gibiydi.
Ama bu retiye bir birlik, sistemli bir btnlk kazandracak, Hristiyan
ln inan ve kanlarnn tmn bir bilimsel sistem durumuna getirecek,
ksaca: inancn kavramsal formu olan dogmasn kuracak Hristiyan d
nr gistinustur (354-430)' Augustinus, Ortaa Hristiyan Kltr
nn gerek retmenidir; felsefesi, Ortaa Hristiyan Felsefesinin knoktas ve temelidir: retisi, genellikle. Hristiyan Kilisesinin felsefesidir.
Augustinus ile, zaman bakmndan, artk ortaan hemen balarna
geldiimiz iin.^ Augustinusun kendisine gemeden nce, Ortaa Felse
fesinin, dolaysyla de kltrnn bir iki zelliini belirtmee calsahm.
*
O ysa H }ristyanla gre. T a n r evreni belli b ir z am an a n n d a -7 g n d e -y a ra tm tr; o n d a n nce b ir ey yoktu.
1. Bu da bir H ristiy a n g r deil; P la to n d a n ak ta rm a . P la to n daki ru h u n budnya ba k a d n y a la r a rastn d a g idip geldii g r bu (M enon, P h a id o n ).
2. H ristiy an l n l b irlik (T rin itas, T eslis) lkesi: T a n r 1 - K utsal T in.
3. K avim ler G n n balam as (375) ya da B at R om a D evletinin yklm as (476)

F T 10

145

Ortaa Felsefesi le Kltrnn zellikleri


Bat Roma mparatorluu, Kavimler Gnn, Akdeniz evresinde ve
ve ierlerinde yzyllar srm bir politik dzene son verecek olan bu
dev kmldayu seli altnda ezilip yklnca, bilimsel kltr de yok olmak
tehlikesiyle kar karya kalmt. Avrupada Eski Dnyann ykntlar
iinde, antikan kltr deerlerini elealp ilerisi iin kurtaran Kilise
olmutur. Barbar kavimlere Roma ve Cermen kavimlerine antik bili
mi benimsetme iinde din knoktas yaplmtr. Kltrsz gen kavim
ler barbarlar. Kilisenin araclyla Eski Dnyann okuluna gidip onun
kltr deerlerini yava yava benimseyerek yetimilerdir. Renaissance
ile balayan Avrupann yeni kltrn bu yetitirme hazrlamtr. Re
naissance, gen Avrupa uluslarnn artk erginlie ulamalarnn rndr.
u tu la n yolun doal sonucu olarak da. nce, ^ ilienin antik kltr
den kendine uygun bulup ald dnceler ayakta kalabilmi, Kiliseye aynr olanlar da kesin olarak darda braklmtr. Bu yzden antik kl
trn birok deerleri karanlklara gmlmtr. Bunlar, sonra, uzun yz
yllar iinde binbir zahmetle Renaissanceta yeniden gn na ka
rlacaktr.
Kilise, gen kavimleri eskian kltr deerleriyle hi olmazsa
bunlardan iine gelen bir ksm ile yourup yetitiren bir okul olmutur
dedik. Kilise de o sralarda bunu yapacak durumda idi; nk Roma mpa
ratorluu ykld zaman ayakta kalm tek byk g Hristiyan Kilisesi
idi. Hristiyanlk, birka yzyl iinde balangtaki kk cemaattan ko
ca bir rgt gelitirmiti. Ayrca, btn insanla kurtululu salamay
zel grevi saydndan, barbarlarn din bakmndan yetimesini, eitil meini zerine almak. Kilisenin znde bulunan bir idi. stelik, o sralar
l a r elde, bu yetitirme iine temel olabilecek AugsBnus^urThirlii olan *retisi de vardr. te, barbar Cermen ve Roma Kavimleri antikan kl
tr mirasn bu yolda edinmilerdir.
Felsefeye, bilime bu yaklama, bu giri biimine bakarsak, ortaa
eski Yunanllarn yrm olduu yolu tam tersinden yrmtr diyebi
liriz. Yunanllarda felsefe ilkin dinden kopma ile, bilmek iin bilmek ile.
salt bmeden (theorja) duyulacak sevine iin balam, ancak sonralar ya
va yava deierek pratiin (praxis) ahlk devlerin, din zlemlerin
hizmetine girmiti. Ortaa felsefeyi hemen isin basnda bile bile pratiin
-dinin ereklerinin- hizmetine komutur. Ona gre felsefenin grecei i,
dygu ve kanda salam ve tartmasz olarak eI3e bulunan~pektirilm~
olan, dnce ile akla kavuturmak ve kavramsal olarak dile getirmecHE
Ama, ortaan bu anatutumnun vansra, yava yava, salt renme
iin renme bakmndan da bir heves uvamp gelimitir. Once ekine iT
146

kine, sonra da bile bile. Bu eilim, nceleri, doal olarak, inancn doku
nulmaz tasavvurlarna uzak olan alanlarda balam, sonra gittike yayl
mtr. Ba gelime~5I7~man ile bilimin 'snrlarnn ayrlmasna, fesetemn
teoloji karsnda bamszln elde etmesine yol amtr. Bylece, bir
anlamnda gen Avrupa uluslarnn yetitirilmesi demek olan Ortaa Fel
sefesi, knoktas olarak Kilisenin retisini alm, sonunda da bilimsel
dnceye yaklamtr.
Geri bu srete yeni uluslar da ortaa kltrne kendilerinden bir
renk katmlardr. Ama, Ortaa Felsefesi ana dncelerinde sorunla
rnda ve bunlarn zmlerinde Antik Felsefenin kavramlar sistemi iin
de kapal kalmtr. Byk bir i olan gen uluslar yetitirme, eitme iin
de ortaya konan en yksek dnce rnleri bile, bir renci baarsn
dan pek ileriye gidememitir denilebilir. Genellikle yaplan ey, antikan dnce dnyasn benimsemek olmutur. Bundan dolay, Ortaa Fel
sefesi, ancak, Antik Felsefenin belli bir adan srp gitmesi diye anla
labilir. Bu felsefe, Hristiyanlatrlm Antik Felsefedir.
Ama Antik Felsefe sonuna kadar bir gerginlik iinde tartmalar, a
tmalarla gelimiti. Oysa Ortaa, benimsedii ve kendine gre biim
lendirdii felsefeyi, genel olarak, olmu-bitmi diye saymtr. Bu felsefe
ye gre, Kilisenin benimsedii antik filozoflar ile Kilise dnrleri do^
ruyu bulmulardr; artk yaplacak ey, bunun urasnda burasnda d
zeltmeler yapmak, tutarszlklar gidermektir. Baka bir deyile: ortaa
n duruk statik bir felsefe anlay var, antikanki ise dinamik*.
Btnyle duruk olan Ortaa Felsefesinin iinde yine de birtakm k
mldamalar bulabiliyoruz. Bu felsefe, benimsedii Antik Felsefenin kav
ramlarn ilemekten olumutur. Ancak, bu.kavramlarn kendilerinde bu
lunan kartlklar birtakm felsefe sorunlarna yol am, birtakm akm
lar ortaya karmtr. Daha balangta, bir atma Augustlnusun tem
sil ettii resm kilise retisi ile Y evi-Platonculuk arasnda olmutur. Bu
anlamazlk, bundan byle din-felsefe ilikileri konusunda btn Ortaa
boyunca temelli bir ayrlk olarak kalacaktr, leride grlecei gibi, Augustinusun felsefesi Kilise kavramna dayanr; bu kavram zerinde topla
np ilenmi olan bir felsefedir. Augustinusa gre felsefenin ana devi,
Kilise retisini bilimsel bir sistem olarak oluturmak, bu bakmdan te
mellendirip gelitirmektir. Bu devi yerine getirmek yolunda olduka, Or
taa Felsefesi skolastiktir, bir okul bilgisidir. Bunun karsna kan Ye
*
D orunun elde edilm ediine, aran m as gerektiine in a n a n , dolaysyla bilginin
b o y u n a geniletilm esi yolu n d ak i u ra m alara d rt olan bu d in a m ik anlay R enaissance
ta yeniden o rtay a k a ca k tr. R enaissance, a n tik a tu tu m u n u n yelliden dom as de
m ek tir.

147

ni-Platonculuk akm ise, ilk planda Kiliseyi* gznnde bulundurmaz; tek


kiiyi esas sayar; onu, Tanr ile birletirecek o mutlu bilgiye ulatrmay
erek bilir. Bu yolda olduka da, Ortaa Felsefesi bir mistisizmdir. Skolas
tik iin esas, Kilisenin saptam olduu retidir; mistisizm iin ise kiisel
dindarlktr.
Dinin ndayanaklarnn ne olaea konusundaki anlamazlktan doan
bu iki akm yannda ortaada yava yava belirip genileyen bir akm
da, din olmayan real bilgiler bakmndan olan bir gelimeyi iine alr. Bu
akm da yine ^ i n olanlar gibi antika kltrnn kazanlarndan,
Yunanllar ile Romallarn dnya konusunda gelitirdikleri bilgilerden ya
rarlanm, beslenmitir. 1200 yl sralarnda Arap Felsefesi ve bilimin
renilmesi, dolaysyla Antik Felsefe ile o zamana kadar bilinmeyen bir ge
nilikle tanlmas, bu akm birdenbire hzlandrmtr. Bu gelime de,
sonunda, din ile felsefenin ayrlmalar sonucuna vardracaktr.
Ortaa Felsefesi, Antik Felsefenin belli ^ adan srp gitmesiydi;
bu belli a da Hristiyanln asyd. Ortaa kltr antika dnya
ve hayat anlaynn Hristiyanlamasndan olumutu. Ortaa Felsefesi
nin retilerine gemeden nce, bir de u konuyu biraz aydnlatmak ye
rinde olacak: Hristiyanlatrmak ne demektir? Hristiyanln getirmi
olduu antikan bilmedii, ya da balanmad yeni grler ne
lerdi? Bu Hristiyan olan ne? Antik dnya ve hayat anlay karsnda
Hristiyanln zellikleri kendisine zg dnceler hangileridir?
Hristiyan dnya grnn balca zelliklerini antikankilerle kar
latrarak belirtmee alalm. Hristiyanl^a zg olan bir anlay, her
eyden, nce, bu dinin Tanr kavramdr. Hristiyanlkta Tanr, dnyay
istenciyle yoktan varetm olan yaradandr. Hristiyanln birok gr
leri bu Tanr anlayna baldr; bunun doal, mantk bir sonucudurlar.
Nitekim byle bir Tanr kavram, yaradan ile yaratk arasna almaz bir
uurum, giderilemez bir ayrlk koyar. Oysa, antikada yaradan ile ya
ratm arasnda bu kesin kartlk yok. nk antika iin Tanr, bu ev
renin bir mimardr, bir yap ustasdr (Demiourgos); biimlendirdii mad
deyi Tanr hazr bulmutur; madde de, Tanrnn kendisi gibi, ncesizdir,
onun gibi yaratlm deildir*. Yaradan yaratk ilikisi iin antian
tipik bir gr olan Yeni-Platoncu felsefeye gre, Tanr varln kendi
sidir; geri kalan btn varolanlar 'tanrsal Varlk dolaysyla, ondan pay
aldklar iin varolmulardr. Dolaysyla da, btn yaratklar dnyas
canllar canszlar Tanrdan trediklerinden (emanatio), onunla zde K ilise s zcnn asi ^ Y u n a n ca ekklesia, to p lu lu k , toplan!, cem aat dein ek tir.
* rn e in A n a x ag o ra s'ta n ous ve sperm ata kavran-ar.

148

tirler, onunla bir zdendirler Onun pek snklemi nlan olsalar bile.
Oysa Hristiyanlkta yaradan ile yaratk ayn hamurdan deiller, baka
baka zlerden. Onun iin aralarnda kapanmaz bir aralk var.
Ortaan balca akmlarndan biri olan mistisizm Tanr zerindeki
bu orthodox Hristiyan gryle hep savamtr. Resm Hristiyan gr
ne boyuna szan Yeni-Platonculuk, Hristiyanln bu Tanr-insan ili
kisi anlayn hep mistisizme kaydrmtr. nk Tanr ile insann iten
yakn olduklar, birbirlerinden birok basamaklarla ayr da olsalar, nce
eit olduklar dncesi, Yeni-Platonculuun, dolaysyla da onun bir gr
n olan mistisizmin en temelli grlerinden biridir.
Hristiyanln bu sert Yaradan-yaratk kartl, Tanr-insan ilikile
ri asndan alnrsa, bundan yalnz teorik deil, pratik bakmdan da pek
nemli olan birtakm sonularn kmakta olduunu grrz. nsan, varo
luunu Tanrnn istemesine borlu ise, o zaman insan hayatnn tek anla
m, Tanrnn istediini yerine getirmek olur. Hristiyanlk theosentrik bir
dindir: Tanr btn varln merkezidir; her ey dnp dolap ona ba
lanr; btn varlk Tanr istedii iin vardr; bu dnya Tanr kendini a
sn diye vardr; evren Tanrnn anmasdr (vahyi). Anma da Tanr
nn isten ve znn bir dile gelmesi olduu iin, tek doru olandr, tek
geerlii olan eydir. Bu yzden Hristiyanlk, alakgnll olmay (humilitas), Tanrnn nnde alalmay, klmeyi en yksek erdem sayar; bu
erdem, Hristiyan dindarlnn zdr. Dolaysyla da, bunun tersi olan
kibir, yani Tanrya eit olmaa, kendini onunla bir tutmaa kalkmak,
onun srlarna ulaabileceini dnmek, en byk ktlktr. Sonra: budnyadaki btn otoriteler, Tanrsal istenten aktarlmadrlar; ondan
dn alnmlardr; onun izniyle i grmektedirler. Onun iin ana-baba
ve devlet gibi otoritelere itaat gerek. teki erdemler de, itaat gibi, hep
byle, Tanrya balanarak temellendirilirler.
Yaratklar dnyasnn tesinde bulunan ,akn (transcendent) olan
Hristiyan Tanrs, bir de kiilii olan Tanrdr. Bu kiilii olan Tanr kar
snda da, kiilii olan ruh var: Benin karsnda senin olmas gibi.
Her ikisi de bunlarn, darya kar kapaldrlar. Hristiyan Tanrs, Herakleitosun, Stoann Logosu gibi, evren iinde dalp blnen, kiilii
olmayan bir Tanr deil. Onun iin, Tanr ile birlemei gznnde bulun
duran mistikler, hep Tanrnn bozulmaz bir birlik ,krlmaz bir ember
gibi olan kiiliini ortadan kaldrma denemilerdir. Ruhun kiilii dn
cesi de antik bir dnce deil. Antik felsefede ruh, kiisel deildir, bir
doa faktrdr. Bu yzden Antik Felsefe, ruh (psykhe) ve can (bios)
kavramlarn sk skya birbirine balar. Bu anlayta tek tek ruhlar, Ev
ren Ruhunun dallanp budaklanmalar, srgnleri gibidir. Buna karlk,
ruhun tek bana olduu, yalnz olduu, yalnzl iinde Tanrnn kar
snda bulunup Tanrnn baklarnn zerinde topland dncesi, kiilik
149

kavramnn gelimesine yol aan bu gr, antik deil, bir Hristiyan d


ncesidir. Mistisizm bu dnce karsna da kmtr. nk mistik,
Tanrya esrime (ekstasis ,vecit) ile, yani benin snrlarn krarak, bu
birlii zerek ulama dener. Pantheist mistisizmin amac, hep, bilin
cin emberini, benin kapalln amaktr. te, bu kiilii olan, yara
tklar dnyasnn yaradan olan transcendent bir Tanr kavram, Hristi
yan inancn tayan bir ana direktir.
Hristiyan inancn tayan bir baka direk de: Tanr-nsan ile birol
mak yolu ve aracyla insann gnah ve lmden kurtulaca dncesidir.
Tanr-insan ile birolmak da, birtakm kutsallatrc eylemler (sacramentum ),1 ile gerekletirilir. Bu Tanr-nsan2 anlay, yalnz Hristiyanlkta
deil, o sralarda Roma imparatorluu iinde yaylp yerleen baz Hellenistik kltlerde de var. Bu da, kiisel bir din gereksemesinin uyanm ol
duunun bir belirtisi. nk din, bu sralarda Romada bir devlet ii ola
rak dlamt, resm Roma dini, imparator kltnde devletin kendisini
Tanrlatrmasna varmt. Kiisel dindarlk da, her eyden nce, kiisel
lmszl zlemek demektir.
Tanrnn insan olmas, bu insan olmu Tanr ile kutsallatrc eylem
ler yoluyla birleebilecei inanc, Hristiyanlktaki mistik edir. Hristi
yanln ilkece btn yaratklardan baka olan transcendent Tanrs ve
bu Tanr ile bir olmay gznnde bulunduran mistik inan nasl uzlaa
bilir? Bu uzlatrmay daha, Hristiyan inancnn ilk kurucularndan olan
havarilerden (apostolos) Paulus da denemitir. Paulus, Tanrya kar i
lenmi bir su olan gnah ile lm birbirine balar. nsan, ona gre, do
uundan,, doasndan (physis) gnahldr; bu yzden lme mahkmdur,
lm cezasna arptrlmtr. Ama, Tanr zgr bir eylem ile, kendisi is
teyerek insan olmu; bununla da insana lmden kurtulu yolunu am
tr. nk insan, lp dirilen sa ile birolunca,-dolaysyla onun kaderine
katlnca, onun gibi, yeniden doma, lm ama olanan kazanabile
cektir. Bu da Tanrnn insana bir ltfudur (gratia).
Bu kurtulu dogmas, Hristiyanln ahlk grnn ayar noktas
dr. Gnah, Hristiyanla gre, insana, domu olmas, lml olmas gibi
zg olan bir niteliktir; insan doasndan gnahl ve lme mahkmdur.
Bu yzden de insan, gnahtan ancak doast bir ilkenin yardmyla, Tan
rnn kendisine elini uzatmasyla (inayet) kurtulabilir. Ama bu demek de
il ki, insan gnaha kar savaamaz, savamamal. Tam tersine: Bu sa
va olmasa, insan kurtulu gereksinmesini de duymazd. Yalnz u var:
Bu savamasnda insan, yalnz kendi gcyle baarya ulaamaz.
1. V aftiz, arap l ekm ek, g n ah k a rm a vb.
2. T an rn n insan klna girm esi; H ristiy a n lk la ; sa M esih - Jess K h rislu s - o lara k
g r n m esi.

150

Burada, biraz da, Hristiyanln bu gr ile Antik Felsefenin bu ko


nudaki anlayn karlatralm. Sokrates ile onun izinde yryenlere g
re erdem = bilgidir; kimse bile bile ktlk (su, gnah) ilemez; insann
bilgisi arttka sutan da uzak durur. Dolaysyla en yksek ama olan
mutlulua, insan kendi gc ile bilgisini olgunlatrmakla ulaabilir.
Hristiyanla gre ise, byle bir eyi dnmek bile bir kstahlktr, bir
gnahtr. nsann gnaha kar yapt sava, tm doasna kar at
bir savatr; ama da, bu doay tm ile yenmektir. Geri, doamzn
belli ynlerini yenmek dncesi Antik Felsefede de var: Sokrates, duy
gulanmlar, duyusal istekler zerinde akl ile bir egemenlik kurmak ge
rektiini ileri srmtr; Stoa, tutkularn stne ykselme (apatheia) ile
iten bamsz olmaya, dolaysyla mutlulua ulaabileceine inanmt.
Hristiyanln ideali bunlardan bsbtn baka bir ey. Burada gznnde bulundurulan: nsann btn gcn ortaya koyarak- hi bir zaman da
tam olarak gerekletiremiyecei etini yenmek abasdr. Sokrates de>
Platon da, Stoa da ruhun yksek ynnn (akl, isten) aa ynne (is
tekler. igdler) hkim olmas gerektii, hkim olabilecei dncesindeydiler. Hristiyanla gre ise, ruh, doal halinde, btnyle bozulmu
tur, onun iin ama da: Bsbtn baka bir insan, yepyeni bir insan or
taya koymaktr. Yine bu yzden, Antik Felsefenin dnd gibi, ruhun
yalnz yksek ksm lmsz deildir; Tanrnn inayetine ulaacaksa, in
sann tm birden yeniden dirilecektir ancak batan aa deimi
olarak.
Bu son sylenenleri, Hristiyanln lm karsndaki tutumu daha
iyi aydnlatabilir. lm sorunu, lm karsnda en doru tutumun ne
olabilecei, lm korkusunu yenme sorunu, Antik Felsefede de nce
Sokratesi rlarda, sonra da zellikle Aristotelesten sonraki gelimede
nemli br yer alr. Bu konuda Antik Felsefenin dncesi zetle udur de
nilebilir: lm korkusu, insann akl ile yenebilecei bir yanlmadr*. H
ristiyanla gre ise (Paulus ile Augustinus iin), btn bu lm gerei
ni grmezlikten gelmek isteyen yorumlar, kendi kendimizi bir aldatmadr;
lmden korkulmaz demek bo bir szdr. lm korkusu beer bir ey
dir; gnah gibi insann z ile ilgilidir, lm korkusundan kurtulma, an
cak lmden kurtulma ile olabilir. lmden kurtuluu da ancak Tanrnn
*
P laton (A p o lo g a'd a): l m , hi b ir ey duy u lm ay an d erin b ir u y k u d u ru m u n a
g irm ek ya da bizi yeni d ev lerin bekledii yeni b ir h ay ata geitir. H e r ik i d u ru m d a d a
k o rk u la c a k b ir ey yok. (P h a id o n d a): R u h b ileik deil, yaln bir b irlik tir; dolaysyla
ru h iin lm olam az. Stoa. l m , insan h ay atn n ev ren e k a rp erim esi-anayurda d n
m esi bylece h a y atn b e lirlen im in in gerekleip tam a m lan m a sd r. E p tkro su r
l m d en b a n a ne!

151

kayrmas (inayeti) salayabilir. Hristiyan dnygrnn getirdii, An


tik Felsefede olmayan, yeni anlaylarn balealar bunlar.
Hristiyan grnn Antik Felsefe ile ortak olduu anlaylar da, ba
dap birletii ynler de bu felsefenin yardmyla retisini oluturma
a altna gre elbette var. Bunlarn banda, Flatonun idealizmi
ile dualizmini, Aristoteles'in teleolojisin, Stoann monotheizmi ile nce
den belirlenmi olma (praedestinatio) inancn sayabiliriz. Antik a Fel
sefesinden yalnz bir r ile, phecilik ile, Hristiyan dnyagr, el
bette hi bir ekilde uzlaamazd. nk phecilik (skepsis), rtlemez
bir dorunun insan iin olamayaca, phede durup kalnmas gerektii
dncesindedir. Oysa Hristiyanlk mutlak bir inana balanyordu; belli
inanlarda kesin bir doruya varm oldurm a gveniyordu. phecilik
ise, bylesine bir doruya ulamay ilkece olanaksz sayynrrii-

Augustinus
Ortaa Felsefesinin zelliklerimle Hristiyan dnyagrnn temel kav
ramlarn arada bylece belirtmee altktan sonra, imdi yine Patristik
Felsefeye dnelim ve bu felsefenin en gl dnr Augustinusun re
tisini grelim.
Kilise Babalarnn Felsefesi (Patristik), Hristiyan dininin retisini
oluturmak, bu retiye bir biim vermek aba ve denemelerini kapsyor
du. Bu abalarla, zetinin erevesi Augustinustan nce olduka belir
miti. Ama bu retiye sistemli bir birlik, btnlk kazandran, Hristiyan
inanlarn bilimsel bir sistem iine yerletiren, dolaysyla Hristiyan dogmasn kesin olarak kuran Augustinus olmutur. Onun iin daha nce
belirtildii gibi Augustinusun felsefesi. Ortaa Hristiyan Felsefesinin
knoktas ve bundan sonraki gelimeyi belirleyen temeldir; bu reti
genellikle Hristiyan Kilisesinin felsefesidir.
Aurelius Augustinus (354-430) Kuzeybat ^ r i k a da Thagastede dodu.
Babas bir Romal subay ve pagan; annesi Hristiyan, dindar, ince ruhlu
bir kadn, olu zerinde derin etkisi var. Ateli mizac Augustinusa byk
ini klar olan, iinde sert alkantlar yaratan bir hayat yaatt: Once,
gnnn Romal genleri gibi, kendini zevk ve sefaya verdi; bu sralarda
Romal filozof ve yazar Ciceronun yaptlarn zellikle Hortensiusuokuyunca felsefeye merak duydu; bir aralk Mani dinine (manilik, manik n a n cn kavram sal jo rn u ; K ilisenin inanlsn diye ileri s rd vahiy ile gelenee
d a y a n a n doru.

152

heizm)* girdi; bu din kendisine budnyadaki ktnn nerden geldiini,


bu sralarda balca kaygs olan bu soruyu aklyor gibi geldi. Mani
dininin geree aykr dnn grp anlaynca bu dinden ayrlp p
hecilie (Yeni Akademia Skepsisi) geti. Ama, Platonun, zellikle de Plo
tinosun yazdklarn okuyunca phecilikten de kurtuldu. Platon felsefe
siyle Yeni-Platoncu retinin zerindeki etkileri ok derin oldu; bu etki
ler bundan byle btn mr boyunca srecektir. En sonunda Milano Pis
koposu Ambrosiusun etki ve araclyla Hristiyan oldu (387). Kilise hiz
metine girip piskoposlua kadar ykseldi. Bu yerde mrnn sonuna ka
dar Hristiyanln birlii iin urat; sapkn (heretik) retilere kar
(Pelagiamisme, manikheisme ve phecilie kar) byk bir tutku ile
savat.
Yaptlar: Contra Academicos (Akademiaclara kar) pheci
lie kar bir sava yazs; De beata vita (Mutlu yaay zerine)
Gerek mutluluun ancak Tanr bilgisinde elde edilebileceini gsterir;
De ordine Tanrsal dnya dzeninde iyi ile ktnn yeri zerine
bir inceleme; Soliloqua (Syleyiler) zellikle ruhun lmszl
zerinde durur; De libero arbitrio (zgr seme istenci zerine); De
Civitate Det (Tanr Devleti zerine) Tarih metafizii; Tanr Devleti
ile Yeryz Devletinin insanlk tarihindeki savan anlatr; De Trinitate
(l Birlik zerine) Yalnz teolojik bir eser deil, ruh metafizii iin
de nemli; Confessiones (itiraflar) Hayatnn yks; Retractiones
(Geriye Baklar) Aratrmalarnn bir gzden geirilmesi.
Augustinus ilk yaptlarndan birine Contra Academicos (Akademiaclara kar) adn vermitir. Bu kitap kendisinin de bir aralk iinden
getii phecilie kar sert bir savatr. Burada Akademiac pheci
demek; nk Platonun Akademias uzun bir sre M.. 3. yzyldan
beri Antik pheciliin merkezi olmutu. Yaptn knoktas u dn
ce: Bir doru vardr ve bunun elde edilebileceinden phe etmemek ge
rekir kansna varlmadka mutlulua ulalamaz. Bu yzden de, kesin
bir dorudan yoksun olan pheci onulmaz bir mutsuzluk iindedir. Augustinusa gre, bir doru da, doru olan bir bilgi de vardr. rnein iki
eliik nermeden birinin doru olduundan kimse phe etmez. Sonra, bir
benimizin, bir ruhumuzun olduundan da phe edemeyiz; alglarm
*
M anilik: ran l M a n inin (215-275) k u rd u u b ir din. Bir a ralk H ristiy an lk iin
k o rk u lu b ir ra k ip oluyor. Eski M ezopotam ya, ra n , H in t ve g n o stik H ristiy a n din gr
lerin in fa n ta stik b ir k arm olan sert dualist b ir retisi var: Bir y an d a, K t lk esi ,
(K arardn lkesi) b r y a n d an d a yi lkesi, A ydnln lkesi b u lu n m a k ta . Balb na b ire r g, bam sz b ire r ilke olan b u n la r, b irb irle riy le srekli b ir sava iinde
ler. Bu sava, insan ru h u n u n iinde o lup bitm ek te. Bu anlay tan da, ok sk a sk e tik b i r
a h l k oluur.

153

var, yaantlarm var, yayorum; btn bunlar da, benimin ruhumun


varolduunun kantlardr. phe ediyorum demek ki varm. (Bunu de
mekle Augustinus, Descartesm nl nermesini, Cogito ergo sumu, ok
daha nceden sylemi oluyordu. Nitekim Descartes da nermesini, p
hesini yendiren sarslmaz bir dayanak olarak bulmutu.) Demek, bir do
ru var ve sz gtrmez bir dorunun sahibiyiz de. Zaman d olan mut
lak bir dorunun olmas demek de, Augustinusa gre, bunu karlayan
mutlak bir varln, Tanrnn da olmas demektir. Tanrnn ncesiz-sonrasz olan varln dnmeden, zamana bal olmayan bir dorunun olabi
leceini dnemeyiz. Nitekim zaman d olan matematiin, mantn
-dorularn ya da Platonun idealarn dnrken, hep Tanrsal Tindeki
dnceleri dnmekteyizdir.
Augustinusun btn dnceleri iki konu zerinde toplanr: Tanr ve
ruh konularnda. Ona gre aratrlmaa, bilinmee deer olan yalnz bu
iki konudur. Bunlarn dnda Tanr ve ruhun Tanr ile ilikisi dnda
kalar btn konularn, rnein doa bilgisinin bal bana bir deeri yok
tur; bunlar insan ancak kibre vardrrlar.
Her bilgi Augustinusa gre, kesinlii ile ruha dirlik ve esenlik (salus)
salayan doruyu bir aramadr aslnda. Bu dirlik ve esenlik de, ancak,
insann kendisini Tanrya tam olarak veriiyle elde edilebilir; Tanrda hu
zura kavuuncaya kadar tedirgindir gnlmz. Geri, Tanr bilgisine P la
ton ile onun izinde yryenler de yaklamlardr; ama bu konuda tam
a, ancak Kutsal Kitaptaki aklamada (vahiy) ulaabiliriz. nsan, do
ru yu kendi ruhunda ve Kutsal Kitapta arayabilir; doruyu ancak bu iki
kaynaktan devirebilir ve Tanrnn ne olduunu da, zn de, Tanr r
neine gre yaplm olan kendi ruhundaki bir rnekseme (analoga) ile
en iyi kavrayabilir, kavrayabildii kadar: Nasl ruh birdir ve hem de
bedenin her yerindedir; bunun gibi, Tanr da birdir, her an her yerdedir.
Tanrnn biricik varl karsnda yaratklarn hilii, en ak ola
rak, Tanrnn zaman dnda (ncesiz-sonrasz) oluuna karlk yaratkla
rn zaman iinde (nceli-sonral) olularnda grlebilir. Zaman iinde bu
lunan yaratklar hitirler; nk zamann kendisi varlk ile yokluk
un bir karmdr: Zaman, pek bir boyutu olmayan imdi ile, artk varol
mayan gemi ve daha varolmam olan gelecek arasnda bulunan,
dolaysyla da ancak hatrlama (gemi) ve bekleme (gelecei) biiminde
varolabilen bir eydir*.
Tanr evreni zgr istenciyle yaratmtr; insan da zgr olarak ya
ratmtr balangta. Ama, ilk insan olan Adem bu zgrl ile gnah i
lemitir: Yalnz itihalar yznden deil, eytan gibi, kibri yznden de.
Z am an y a a n tsn n b u zm lenim i, A ug u stin u s felsefesinin en d e rin b a a rla rn
d a n birid ir.

154

Bununla da insan, Tanrdan kopmu, dmtr. Bu dme ile de, gnah


ortaya km ve Ademin soyundan gelen btn insaniara bu ilk Gnah
bir kaltm olarak gemitir. Bu soydan gelen gnah da insandan gnah
ilememe yeteneini almtr; insan artk gnah ilemeden edemez ol
mutur; insann istenci ktye ynelmitir bu dme yznden. Bu y
neliten insan, ancak, yine Tanrnn inayeti (gratia) kurtarabilir.
Bu anlayyla Augustinus, sapkn (heretik) bir gr sayd Pelagianizme kar iddetle savam ta. Pelagius (400 yl sralarnda) adl Irlandal bir keiin kurduu bu Hristiyan tarikatna gre, soydan gelen
gnah yoktur, insan, kendi zgr istenci ve doal yetenekleriyle iyi ve
mutlu olabilir; iyi ve mutlu olabilmesi iin, insan ayrca Tanrsal inayete
gereksemesi yoktur. A u^stinus bir de kendisinden nceki Kilise Babala
rnn en nemlisi olan Origenesin, eytan ile takm da iinde olmak ze
re, btiin dm ruhlarn sonunda Tanrya dnecekleri anlay ile bite
viye tekrarlanan dnml (periodik) bir dme-kurtulu sreci olduu g
rne kar kmtr. Ona gre, ceza c e z a l a n d r l a n n yararnadr; onun
dzelmesi, arnmas iindir; ayrca da ceza, Tanrsal adaletin kendini bir
gstermesidir, gereklemesidir; nitekim kurtulmularn inayete ulamalan da, Tanrnn iyiliinin bir grnmesidir, insanlardan birtakmnn kur
tulmas, birtakmnn lnetlenmesi. Tanr tarafndan nceden belirlenmi
tir (praedestinatio). Zaten Tanrnn, olu sa klnda isteyerek insan ol
mas, zaman gelince seilmilere (semi olduklarna) kurtuluu getir
mek iindir; kendisiyle birlikte yaayacak olan kurtulmular eytann
takmndan ayracak -k y am ete kadar srecek olan sreci balatmak
iindir.
Bu son dncelerde Augustinus'un byk baars olan tarih felsefe
sine deinmi oluyoruz. Augustinus, bir bakmdan, tarih felsefesinin ku
rucusu da saylr. Antik Felsefe, daha ok, bir kosmos felsefesidir. Bu fel
sefede, tarihin, dnp dolap balang noktasna geri dnen, boyuna tek
rarlanan dnml bir sre olduu (ember teorisi) anlay ar basm
tr. Tarihin bir defalk olan, bir daha olmayacak, bir daha tekrarlanmaya
cak olaylardan kurulu bir sre olduu grn, bu gerek tarih bilin
cini getiren Hristiyanlk olmutur. Bu yndeki dncelere ilkin gnostiklerde rastlyoruz. Ama, bu anlay sistematik olarak ilk gelitiren Augustinustur. Ona gre, insann gnah yznden dmesinden balayarak, sa
Mesihin grnp insana kurtulu yolunu amasndan geerek, bu yolun
sona ermesine (Kyamet) kadarki sre, bir defalk tarih bir olutur.
Bu tarih olay Augustinus, Civitas Dei (Tanr Devleti) adndaki
nl yaptnda anlatr. Bu yapt, antika Hristiyanlnn en byk ve
son saknmasdr (Apologia). nk, Romanm Gotlar tarafndan almp
yama edilmesinin (410) yaratt dehet iinde yazlmtr. Bu felkete,
eski Tanrlardan -polytheismin Tanrlarndan yz evirmenin, dolaysy

la Hristiyanln yol at ileri srlmt. te, Civitas Dei bu iddiala


ra karkmak, onlar rtmek iin yazlmtr.
Yaptn ana dncesi u: Tanr Devleti idesi bakmndan gele
cekteki Tanr lkesinin btn yurttalarndan kurulacaktr. Buna kar
olan Yeryz Devleti (Civitas terrana) ise, eytana ktye boyun
emi, uymu olanlar kapsayacaktr. Yeryznde gelip geen insanlk
tarihi de, bu iki devletin Tanrnn Devleti ile eytann Devletinin
(Civitas Diaboli) gitgide birbirlerinden ayrlmalarm salayan sreci gs
terir bize. Amac da: Tanrnn eitimi altnda Tanr lkesini hazrlayan
gelip geici ve eksik de olsa bu lkeyi yanstan bir yeryz topluluu
kurmaktr. Bu dncesiyle Augustinus Hristiyan Kilisesinin anlam ve
grevini teorik olarak temellendirmektedir. Nitekim bu dnceyi benim
seyen Ortaa Hristiyan Kilisesi, kendisini Tanr Devletinin yeryzndeki temsilcisi ve yanss saym; kendisine Tanr sz ile Tanrsal ina
yetti budnyada ynetmek grevinin verilmi olduuna inanmtr.
Augustinus, ayrca, ruhun gelimesinin de tarihteki oluun dnemleri
ne paralel olduu dncesinde. Ruh, Tanr buyruuna igdsel bir dav
ranla kar gelmekten (ilk Gnah) balayarak, bu buyruk zerinde tam
ve ak bir bilgiye Kutsal Kitaptaki aklamaya ulaan; baka bir de
yile: Gnah iindeki azaptan geerek, inayete uzanp sonunda Tanrda
huzura kavuan bir gelime geirir.
Augustinusun birtakm karllklar, rneksemeler (analogialar) ileri
srmekte olduu grlyor: 1. Tanrnn z ile ruhun yaps arasnda; 2.
Tanr Devletiyle yeryzndeki ideal toplum arasnda; 3. nsanlk tarihi
nin oluu ile ruhun gelimesi arasnda bir karllk var.
Hristiyanln inanlarm bilimsel bir sistem olarak derleyip toplayan,
Kilisenin anlam ve grevini temellendirmek iin kavramsal aralar ortaya
koyan Augustinusun, Hristiyan dogmasna biim veren, bundan byle H
ristiyanln temeli diye kalacak balca dnceleri unlar olmutur di
yebiliriz: 1. Yaradan ile yaratk arasnda zce almaz olan bir bakalk
vardr. 2. Tanr ile yalnzl iindeki tek ruh kar karyadrlar ve kur
tulu ruhun iinde olup biten reel bir olaydr. 3. Evren sreci bir defalk
tarih bir olutur.

SKOLASTK FELSEFE
Patristik Felsefe, Hristiyan inancna bir reti nitelii kazandrmak yo
lundaki aba ve denemelerden olumutur. Skolastik Felsefe ise, Patristikte artk biimi belirmi olan bu retiyi temellendirmek ve sistematik
olarak derleyip toplamak ynndeki uramalardan gelimitir. Skolastik
156

Felsefe, dar anlamyla, Ortaa Felsefesidir; nk hem bu a felsefe


sinin arlk merkezidir, ona damgasn vurmutur; hem de zaman bak
mndan tam ortaa iinde olumutur. Oysa Patristik Felsefe, daha ok,
antika sonlarnda gemiti.
Skolastik Felsefe gelimesi bakmndan

dneme ayrlr:

1. Balamas: Erken Skolastik (yakl. ol. 800-1200 aras)


2. Ykselmesi: Yksek Skolastik (yakl. ol. 1200-1300 aras)
3. Sona ermesi: Ge Skolastik (yakl ol. 1300-1500 aras)
Bu dnemlerden her birinin sorunlar ele al ve zlerini ayr ayr
grmee gemeden nce, Skolastik Felsefenin zelliklerini, genel karak
teristiini belirtmee alalm. Patristik Felsefe, btnyle, Platonizmin
damgasn tar; Yeni-Platonculuun bir srp gitmesi, onun bir kolu gi
bidir. Skolastik Felsefe ise, balca, Aristotelesin felsefesine ynelecektir.
Platonizmde hep din bir tutum ar basar. Bu rda bilmek, dnp do
lap sonunda Tanry bilmektir; burada doruyu zlemek, Tanry zle
mektir, Tanry bulmann mutluluudur; Tanrda yok olup kendini orta
dan silmedir. Buna karlk Aristotelizm hep bir bilginlie ynelmedir;
olgularn dnyasna bir ilgi duymadr; olgular ynn sistematik olarak
dzenlemek, bunlar kavramlarla bir ilemedir. Aristotelizm, Bat Hristi
yan Skolastii iin olduu gibi, slm Skolastii iin de knoktas olmu
tur. Aristotelesilik Suriyeden srgn edilen Nastur rahipleriyle rana
gelmi, buradan da slm dnyasna girerek slm Skolastiine yol a
mtr. slm Skolastiinin sonra Batda renilmesi (12. Yzyl sonlar),
buradaki Skolastiin hzla gelimesine yardm etmitir.
Skolastik (scholasticus) deyimi Latince schola (okul) sznden gelme;
skolastik felsefe de okul felsefesi demektir. Byle deniyor, nk bu fel
sefe ortaada din adamlarn yetitiren manastr ve katedral okullarn
da ilenip gelimitir. Skolastik Felsefe bir okul retisidir; retmek ve
renmek iin ilenmi, sistemletirilmi olan bir teolojidir. Scholasticus
deyimi nceleri teoloji retmenleri ile yedi zgr sanat* okutanlar iin
kullanlrd; sonralar genileyerek renenleri ve bu okullardaki al
malar da iine almtr.
Skolastik Felsefenin balangta yararlanabildii az saydaki felsefe
ve bilim kaynaklar unlar: Boethiusun evirdii ve yorumlad Aristote
*
A n tik o k u l sistem inden aln m a o lan Septen artes liberales (Y edi zgr sanat)
u b ilim le r i- s a n a tla r-k a p s a r:
I. U l G ru p (T riv iu m ): G ra m e r, diale k tik , re to rik .
II. D rtl G ru p (O u a d riu m ): A ritm e tik , geom etri ,m usiki, astronom i.
B un larn k a rsn d a zgr in san a yak m ay an el zan a a tla r v a r (artes illiberales).

157

lesin Organonundan mantndan birka kk yapt ile Porphyrios


un Eisagogesi (Aristotelesin kategoriler retisine giri; yine Bo;thiusun evirdii Eukleidesin geometrisiyle aritmetik ve musiki zerine
kendi yaptlar; Martianus Capella ile Cassidorun ve bakalarnn
Quadrium grubundaki bilimlerin ders kitaplar; Platonun sadece Timaios.
dialogu; Cicero ile Senecann yaptlar; Yeni-Platonculuun dnce mrasn canl olarak saklayan Kilise Babalarnn, bu arada zellikle Augustinusun yaptlar. Skolastik Felsefenin balangta kaynak bakmndan
pek yoksul olduu gznnde tutulursa baard hi de kmsenemez.
Antika sonlarndaki Kavimler G, Romann yklmas gibi byk ta
rih sarsntlar iinde, birok kltr deerleri gibi, felsefe ve bilim yapt
lar da yok olmutu; bu yzden Bat Dnyas kltrce ok geri gitmi,
barbarlamt. Kurtulabilen yaptlardan birou da ancak sonralar Oltaya karlabilecektir. Kurtulanlarn tam kadrosunu -a slla rn a yakn bi
imiyle ancak Renaissancen antik metinler zerindeki filolojik al
malar Humanisma meydana koyacaktr.
Skolastiin yntem bakmndan yapmak istedii, akl (felsefeyi) vahyin
dorularna uygulayarak inan konularn ^ a b ild i i kadar kavramlr
yapmaktr; bununla da, vahye kar akl ynnden ileri srlm olan
itirazlar karlayabilmektir. Buna gre. Skolastik Felsefenin istedii te
mellendirmek ve rtmektir; yeni bir ey bulmak deildir, ite bu yz
den, Skolastik Felsefe, daha batan, Aristoteles mantna drt elle sarlmatr: Temellendirme (kantlama, kantlara dayatma) bu mantn gznnde bulundurduu balca iti. Skolastik Felsefesinin deduktif Euklides
geometrisine nem vermesi yine bu yzden. Temellendirilip sistematik ola
rak derlenecek dorular da, kesin olarak formllenmi olan belli nerme
lerde ^ o r i t e y e dayanan, dogmatik nermelerde daha batan saptan
m bulunuyordu. Credo ut intelligam Anlayaym diy^ inanyorum
gr, Skolastik Felsefe ynteminin knoktas ve ereidir. Bu felsefe
ye gre, yalnz inancn konusu deil, bu konunun dil ile anlatm da bir
doru olarak saptanmtr. Bu realizm Skolastiin bir temel grdr. Bu
anlayta bilmek, Tanrnn egemen olduu gerei nermeler ve sonu 1karmalar (deductio) ile yanstmak demektir. Bu nerme ve sonu kar
malarn form ve yaplarnda, gerek upuygun (adaeqatus) olarak tekrar!anmaktadr. Nitekim, Tanr da anlad szcnde bu form ve yaplarla
konumutur. Skolastik, bunun iin, yalnz phecilie kar deil, bilginin
her trl sbjektifletirilmesi, relatifletirilmesi ile de savar. nk psikolojist ve nominalist retiler, iine szarlarsa, Skolastiin zlmesine
yol aarlar. Skolastik iinse geerlii olan tek bir doruluk vardr; ancak
tek bir bilgi sistemi dokudur.
158

Ortaa filozofu kendini bir dnyagrnn yaratcs saymaz; o, ze


rinde alt sistemin bir iisidir; kiilii iinin arkasnda silinir tpk
Katedral mimarnn kiiliini saklad gibi. Skolastik iin tipik olan summa'\ar bu retinin temellerini bir araya toplayan, zetleyen kitaplar
nceden izilmi bir ana plana gre bu sistemi kurarlar. Skolastik Felsefe
bilginin deimez bir kadrosu olduu kansndadr. Bu kadro, Kilise Babala
rnn bilgece szleriyle felsefe otoritelerinin ilemi olduklar temel bilgiler
den olumutur. Kadro elde bulunduuna gre, yaplacak ey: Kilisenin oto
rite diye tandklarnn dediklerini, yarglarn (sententia) bir araya topla
maktr. Nitekim Skolastik iin yine tipik olan sententia kitaplar, bu derle
me iini grrler. Bu derleyiten sonra da, bu sententialar aralarnda
uyumlu bir hale getirilmee allr; daha dorusu, bunlarn aralarnda
uzlaabilecekleri, badaabilecekleri tantlanmak istenir. Bu kanlar (sen
tentia) arasnda bir uyumann olabileceini tantlamak, Ortaa filozof
larnn hep ulama denedikleri bir amatr. te bu abalardan, dar an
lamnda Skolastik yntem de, evet ve hayr (Sic et non) yntemi de olu
mutur*. Bu yntemde, ele alnan otoritelerin her konuda dnm ve
sylemi olduklar (sententia) birbirlerinin karsna konur; sonra da bun
lar anlatracak, birletirecek zm yollar, elden geldiince bulun
maa allr.
Skolastiin ahlk bir yandan emir ahlkdr: ybyi yapmak Tanrya
itaat etmektir, onun buyruklarn yerine getirmektir. br yandan da bir
deer ahlkdr: Tanr iyinin tmdr. Onun iin insann eyleminde gznnde bulunduraca en son erek, en yksek deere, bu en yksek iyi
ye ulamaktr: Tanry seyre dalmadr (contemplatio), bu kontemplatif tu
tuma varmadr. Devlet, Skolastiin anlaynda, z gerei evrensel bir
devlettir, Hristiyan mmetinin (Corpus Christianum) devletidir; Tanr
Devletinin yeryzndeki bir yanssdr, ona bir hazrlktr. Toplum dzeni
de zmreli bir rgttr. Tek kiinin her eyi, toplumdaki yeri, otoritesi,
saygnl, mal mlk, yetenekleri, bunlarn hepsi Tanrnn kendisine
emanet verdii ve hesabm isteyecei eylerdir.

SKOLASTN LK DNEM
Skolastik Felsefenin balca konulardaki genel tutumunu belirtmei bylece denedikten sonra, imdi bu felsefenin ilk dnemini grmee alalm.
Bu dnem, Bat Roma imparatorluunun yklmasnn yol at yzyllar
Bu yntem a d n yntem in balca gelitiricisi olan A b a e la rd u su n ayn ad tayan
e se rin d e n alm tr.

159

sren kltrce dknlkten sonra Bat ve Orta Avrupann kltr bak


mndan kalknmaya balad zamana rastlar. Franklarn Kral, sonra da
Roma mparatoru tacn giyen (800 ylnda) Byk Karim (Carolus Mag
nus, Cherlemagne) (742-814) kurduu dzende (Karolingler Devleti), or
taan ilk evrensel devleti gereklemiti: nk bu dzende evrensel
Roma mparatorluunun miras ile yeryzndeki Tanr Devleti diye an
lalan evrensel Hristiyan devleti birlemilerdi. te ortaa kltrn
deki bu ilk gelimenin felsefe bakmndan rn, Skolastik Felsefenin ba
lamas olmutur.
Skolastik Felsefenin balangcnda karlatmz ilk nemli dnr
Johannes Eriugena (ya da Johannes Scottus) ve Johannes Scottus Eriu
gena)1 dr. (Do. 810, lm. belki 887). Eriugenay Fransa Kral II. CharlesP aristeki Saray okuluna retmen olarak getirmiti (840). De d'visione
naturae Doann blmlenmesi zerine adl bir yapt var. Ayrca,
Dionysios Areopagitamn2 yaptlarm evirmi, onun mistisizminin pek ok
etkisi altnda kalmtr. Sz geen yaptnda Johannes Eriugena Hristi
yan ve Yeni-Platoncu dncelere dayanan byk lde speklatif bir var
lk sistemi kurmutur. Burada J. Eriugena amlamaya (vahye) inanma ile
balar. Ona gre anlamay akl hi bir zaman iirtemez. Bunun ardn
dan da, anlamay akim yardmna ve Dionysios Areopagitann Yeni-Platonculuuna sk skya dayanarak yorumlamaa giriir. Bu yoruma gre,
dnya sreci Tanrdan kp yine Tanrya dnen bir daire hareketidir.
Tanrnn yaratmasyla balayan bu srete kendisi yaratlmam ve ya
ratan doa olan Tanrsal Tin basamak basamak akar: Bir basamak, Tan
rsal dncelerdir (idealar, nesnelerin rnekleri); bunlar yaratlm ve
yaratan doadrlar. teki basamak, bu rneklerden oluan tek tek nesne
lerdir; bunlar yaratlm ve yaratmayan doadr. Bylece doada bl
me var: Tanr, idealar, tek tek nesneler (Bu da Platonun idea retisi,
kavram realizmi). Johannes Eriugenaya gre, biz Tanry dorudan do
ruya bilemeyiz, ancak simgelerle bilebiliriz: Baba varlnn, Oul
bilgeliinin, Kutsal Tin canllnn simgesidir Tanrnn. Nesneler Tan
ry simgesel olarak bilmemize yararlar, ama yalnz simgesel olarak. Bun
dan dolay, Tanr iin ileri sreceimiz hi bir nitelik Onunla ilgili deil
dir, nk her yklemin (praedicatum) bir kart vardr; Tanr ise kartszdr. Bu olumsuz negatif-teoloji, yani Tanrnn bilinemeyecei anla
1. E riugena rla n d a l, Scottus skoyal dem ek. sk o y ah la r r la n d a d a n gelm e
o ld u k la rn d a n , rla n d a 11. Y zyl iine k a d a r Scotia m aior B yk skoya a d in i
tam tr.
2. Pseudo-D ionysios (D zm ece D ionysios) da d e n ir kendisine. 6. yzylda y a a m
o lan b ir H ristiy a n Y e n ip lato n cu . O rta a z erin d e, zellikle de m istisizm z erin d e b
yk etkisi olm u tu r.

160

y Dionysios Areopagitadan gelme. Eriugenann atak Yeni-Platonculuunu Tanrsal Tinin basamaklar olarak yaylmas, dolaysyla btn
varlklarn Tanrsal zden tredikleri gr sonra, Yaradan ile yarat
tn ilkece ayr sayan Kilise reddedecektir.

Anselmus
Karolinglerin balatm olduu kalknmann ardndan, 10. yzylda kltr
bakmndan yeniden bir gerileme olmutur ortaada. Ancak, arlk mer
kezi F ransada Cluny Manastn olan bir reform r ile 11. yzylda d
nce hayatnda yerii bir kalknma balamt, ite, yalnz Skolastiin ilk
dneminin deil, btn ortaan en gl dnrlerinden biri olan An
selmus (1033-1109) bu kalknma ortamnda yetimitir. Anselmus Italyan,
Piemonte'de Aoastal. Uzun yllar (1093-1109) ngilterede Canterbury ba
piskoposluunu yapmtr. Onun iin Canterburyli Anselmus da denir ken
disine.
Yaptlar: Dialogus de veritate (Doru zerine konuma); De divinitatis essentia Monologium (Yaradann z zerine monolog); Cur
Deus homo (Tanr-nsan neden?).
Anselmus, retisinde Augustinusun izinde yrm, ondan ald
Credo ut intelligam Anlamak iin inanyorum nermesine ak ve
kesin bir anlam kazandrm; inancn en yksek srlarn (mysterium) akl
ile temellendirmee almtr. Ona gre bilgi, doru yarglarla kurulup
gerekleir; yargnn doruluu sonu karmada kavranr. Bir yarg do
rudur, ileri srd varsa ve varolana uygunsa. Doruluun olmas iin,
ilgili olduu objenin de olduunu varsaymak gerektir. Bunun gibi, btn
varolan eylerde mutlak bir varln olduunu varsayarlar. Mutlak
bir varlk olmal ki, varolan eyler de ona katlsnlar, ondan pay alp
varlk kazanabilsinler. Yine bunun gibi, bir mutlak iyi, bir mutlak de
er yoksa, iyi olan, deerli olan bir ey de olamaz. Demek ki, bir
mutlak varlk, bir mutlak iyi, yani Tanr vardr bu dnce dizisine
gre var olmaldr. Bu, Platonun idealar tmel kavramlar gerek var
lklar sayan kavram realizmine dayanarak Tanrnn varln bir tantla
ma denemesidir. Anselmusun Tanrnn varolduunu temellendirmek iin
ileri srd bir baka yol, ontolojik Tanr kantlamas ok n kazan
mtr. Bunu sonra Descartes de kullanacak. Bu kant ksaca yle:
Tanr kavramndan Tanrnn varolduu sonucu yle karlr: Kav
ramna, tanmna gre Tanr, en yetkin varlktr (Ens perfectissimum).
mdi Tanrnn varolmadn dnrsek, Tanr en yetkin varlk olmaz
artk. nk bir ey, yani varolmak nitelii, yklemi (praedicatum)
eksilmitir kendisinden. Bununla da eksik bir varlk olmutur Tanr; bu
F T 11

161

da tanm ile eliik. yle ise, en yetkin varlk olan Tanrnn varolma
s da gerekir.
Anselmusun tantlamas, bilginin salt aklla edinilii iin, salt rati
onalist tutum iin ok karakteristik bir rnektir. Bu tutumda bilmek, ob
jeleri kavramsal olarak dnmek, sonra bu kavramlardan birtakm d
nce ilemleriyle sonular karmaktr. Kavramsal bilgide objelerin ken
disini kavramaktayz diyen her anlayta kavram realizminde ontolojik kant da karmza kar.
Anselmus bu rationalist tutumunda ylesine ileri gider ki, incarnation
domasn, yani Tanrmn Isa Mesih klnda cisimleerek, insanlaarak
kurtuluu salam olduu inancn da mantkla temellendirmee alr:
insann suu, diyor Anselmu, Tanrya kar ilenmi bir gnah olduu
iin, bu gnahn kefareti yine insan tarafndan denemez. nsan suunu
Tanrya nasl deyebilsin? Onun iin Tanr kendisi insamn yerine bu ke
fareti deyecek, yani insan olmasyla (incarnation) insan kurtaracaktr.
Bu kantlama, Skolastiin dogmay nasl kavramsal bir ema haline getir
diini, nasl dinsel yaant yerine kuru bir mantk yaps (construction)
koyduunu aka gstermekte. Onun iin, ortaada Skolastiin yannda
srp giden bir akm olan mistisizm, dogmay byle kavramlatrmaktan
kurtarp canl tutmaya hep uraacaktr.
Anselmusun Tanrnn varln tantlama denemesinde grdmz
gibi, inancn srlar kavramsal olarak ancak Platonun kavram realizminin
genellikle Platonizmin yardmyla kavranabilir. Bu tutumdan ayrlma,
Credo ut intelligam (Anlayaym, kavrayaym diye inanyorum) ilkesini,
bu inan ile akl bligisini badatrma, din ile felsefeyi uzlatrma dene
mesini, Skolastiin ilk dneminin balca kaygs olan bu ii tehlikeye so
kar. retisinde bu tehlikenin ilk belirtilerini ortaya koyan Roscelnusun
grlerine, onun iin Anselmus iddetle kar koymutur; yine bunun
iin Kilise bu dnceleri mahkm etmitir.

Roscelinus
Roscelinus (Franszcas: Roscelin) (1050-1125) F ransada Compiegneli.
Ortaa nominalizminin kurucusu saylr. Nominalizm, tmel kavramlarn
gerek olduklarn, bal bana varolduklarn kabul etmez. Bu ra g
re. tmel kavramlar benzer objeler iin insann dnm olduu eyler
dir; nesnelerin ortak, benzer ynlerine insann takm olduu adlardr (no
men). Dolaysyla, gerek olan, gerekten varolan ancak tek tek nesneler
dir (individuum). Roscelinusun balatm olduu bu nominalist anlay,
bundan byle btn Skolastik Felsefe boyunca srp gidecek bir tart
162

maya yol aacak, en sonunda ar basarak Skolastiin zlmesinin bal


ca nedeni olacaktr.
Bundan sonra Skolastik Felsefe boyunca uzanp gidecek, yzyllar
iinde bu felsefe iin balca bir kayg olacak bu ekime de, tmeller
universalia zerindeki tartmadr. Tmel kavramlarn varolular ne
biimdir? Tmel kavramlarn tek tek nesnelerle ilikisini nasl anlamal?
Bu tartma erevesinde zerlerinde durulan balca sorular bunlard.
Skolastik Felsefenin gelimesinde bu sorulara verilmi olan tipik yantlar
yle zetleyebiliriz: 1. Tmel kavramlarn Tanrsal ideler olarak nes
nelerden nce bal bana olan objektif bir realiteleri vardr: Universelia
sunt ante rem. Bu anlay, ar realizm; balca temsilcisi de Anselmus.
2. Yant: Tmel kavramlar nesnelerin iindedir: Universalia sunt in re;
nesnelerin zleriyle ilgili formlardr bunlar. Bu anlay da bir realizm;
nk tmel kavramlar yine reel, gerek eyler; ama nesnenin dnda
ayrca bir varlklar yok; varolular nenede; nesne ile ilikileri bakmn
dan ikinler (immanent); ar realizmde ise akn (transcendent)drlar.
Bu ikinci yanta lml realizm denilebilir; balca temsilcileri de: Abaelardus, Albertus Magnus ile Aquinolu Thomas. 3. Yanta gre ise, tmel
kavramlar nesnelerden sonradrlar: Universalia sunt post rem; bizim son
radan kurduumuz sbjektif kavramlardr bunlar; ya da, sadece, nesne
lere bizim vermi olduumuz adlardr (nomen). Bu anlaya da nomina
lizm denir; balca temsilcileri balangta Roscelinus, sonra da Ockhaml
William.
Tmel kavramlarn varolular konusundaki bu yant, Skolastik
Felsefenin gelimesindeki dnemi de birbirinden ayran llerdir: 1.
anlay (tmeller nesneden nce) Skolastiin ilk dnemi iin; 2. anlay
(tmeller nesnede) Skolastiin ykseli dnemi; 3. anlay (tmeller nes
neden sonra) Skolastiin son dnemi iin karakteristiktir.
Ortaa Felsefesini ok uratrm olan bu tmeller sorununun
Hristiyan Kilisesi iin hayat nemi var; nk duyulurst olan dogma
lara dayanak diye alnan Platonu-Aristotelesi retinin kaderi bu tart
maya balyd. Skolastik Felsefe, Hristiyan dogmasn kavramsal bir er
eve iinde sistemletirmek, bunu aklla badaan bir reti olarak temel
lendirmek urasyd. Bu ie temel olarak da, Skolastik Felsefenin ba
nda daha ok Platonun, sonra da ykseli dneminde Aristotelesin
felsefesi seilecektir. te tmeller tartmas bu dayanaklar zerinde
gemitir.
Tmeller tartmasnda Tmel kavramlar ne biimde vardrlar? so
rusu yannda bir de Tmel kavramlar nasl ediniriz? sorusu var. Bu
soruda iki yant: 1. Augustinusun anlay ile, 2. Aristotelesin gr
birbiriyle atmlardr. Aslnda Platondan gelme olan Augustinusun
anlayna gre, biz idealar (tmel kavramlar) Tanrda seyrederiz; Tan

rdan gelen bir k, bir esin bize idealar gsterir; sonra nesnelerde yine
buluruz bunlar. Aristotelesi anlaya gre ise, tmel kavramlara vard
ran yol, algladmz tek tek nesneleri karlatrma ve soyutlama zerin
den geer.
Yukarda ortaa nominalizminin kurucusu diye anlan Roscelinusun
rencisi Abaelardus tmeller tartmasnda ortalama bir tutum semi
tir. nun bu konudaki retisinde, tmeller zerindeki anlay da belir
mi gibidir. nk Abaelardusa gre, tmel kavramlar sadece szckle
rimiz iin birtakm iaretler (nominalizm) olmayp anlaml szlerdir
de ve bu anlamlar nesnelerin znde de var (Aristotelizm); ayrca, Tanr
sal Tindeki nesneleri yaratan ilk rnekler de tmel kavramlar karla
mada (Platonizm).
Bir Fransz dnr olan Petrus Abaelardus (Franszcas: Pierre
Abelard) (1079-1142), ortaan en ilgin kiilerinden biri, yaptlar bu
ada en ok okunmu, etkisi byk olmu yazarlardan, Heloise ile olan
bahtsz ak serveni nn ayrca yaymtr. Sic (Evet ve Ha
yr) adl eserinde Abaelardus, Skolastiin yntemini en gzel, ak bii
miyle anlatmtr. -Bunun ne olduuna yukarda biraz dokunulduydu-. Bu
yntemde, din ve felsefe otoritelerinin (Kilise Babalar ile Platon ve Aris
totelesin) Hristiyanln dnyagr konusunda dndkleri kar kar
ya getirilir; birletikleri ayrldklar noktalar belirtilir; sonunda da, oto
ritelerin kanlarnda anlamakta, uzlamakta olduklar gsterilmee al
lr. Otoritelerin dndklerini bylece bir araya getiren bu yntem,
sonra, en nemli anlatmn Sententia Kitaplarnda bulacaktr. -Yukar
da sz gemiti-, Sententia Kitaplar, sonraki. Skolastiin ykseli dne
minin Summalarnu, din. retisinin esaslarn bir araya toplayan eser
lerin ncleridir, bunlara yol a k la rd r* .
Abaelardusun bir de . te ipsum (Kendini bil) adl ahlk konu
sunda bir yapt var. Daha adndan da anlalaca gibi, bu kitabnda
Abaelardus insan, kendini bilmee, ne olduunu tanmaa, vicdann ara
trp kendini bulmaa aryor; dolaysyla, insan arlk merkezi olarak
almak eilimi var bu anlayta. Bu da gn iin ok modern bir tutum.
nk dnyagrnde Tanry her eyin merkezi yapan (theosentrik) or
taa iin esas olan, Tanrnn buyruudur; dmzdaki bu hi amaz oto
ritenin buyurduudur. Oysa, kendi iimizdeki bir otorite olan ahlk duy
gusu, vicdan yanlabilir, ite Abaelardus, insana, kendi iindeki otoriteye
uymasn tlemek ister gibidir. Elbette btn bunlar, yle pek aka
sylenmi eyler deil. Abaelardusun dncesi sbjektif, "takn; tedirgin
*
S e n e n ta K ita p la rn n en nem lisi, d ers o lara k en o k 11 , Libri
Q u attou r sententiarum , ( D rt S clen tia K itab) a d n d a k i P etrus L o m b a rd u sun yaptid ir. (Y azl: 1 5 2 -0) .

164

bir kiilii var. Bu yzden ortaan, zerinde en ok tartlm bir d


nr olmutur. Yaptlarn sapknlkla dolu bulanlar, baka 12. yzyl
mistiklerinin en gls Clairvauxlu Bernard olmak zere zellikle mis
tikler kendisine kar iddetle savamlardr. Abaelardus bir bilgin ol
maktan ok zeki, ince nktesi olan bir yazardr.
Oysa F ransada Chartres Okulundar olanlar daha ok bilgin kimseler.
Bu okulun en nemli dnr Gilbert de la Porreedir. (lm: 1154).
Arap felsefesiyle biliminin etkilerine Batda ilk olarak bu okulda rastlyo
ruz. Bu etkiler zellikle tp, matematik ve doa bilimleri konularndadr;
ayrca da o zamana kadar Aristoteles felsefesinden bilinen kadronun* ge
niletilmesine yol amtr. Bu yzden bu okulda doaya kar kuvvetli bir
ilgi uyanmtr. Arap fizii, dolaysyla bunun dayana olan Aristotelesin
doa felsefesi, bir de Aristotelesin Yeni Mant (Analytikalar) Bat
ya bu okulun araclyla girmee balamtr.

SKOLASTN YKSEL DNEM


Skolastik Felsefenin bir ykseli olan ikinci dnemine, bu dnemdeki kal
knmaya imdi sz edilen 12. yzyl sonundaki gelimeleri yol amtr.
Bu gelimelerin banda da, Chartres Okulu rneinde grdmz gibi,
Arap Felsefesinin en nemli yaptlarnn renilmesini saymak gerekir.
Bu yaptlardan Bat, zellikle Aristotelesin felsefesini Arapa evirileri
ve yorumlar zerinden geni kadrosuyla tanmak olanan elde etmi
tir. Bu da, Batda bir Aristotelizm akmn balatmtr, ite Skolastiin
ykseli dnemini bu Aristotelizm beslemitir; bu kalknmay bu akm sa
lamtr.
Ortaan ilk yzyllarnn (5.-10. yzyllar) Bat iin kltr bakmn
dan bir dknlk dnemi olduu belirtilmiti. Buna karlk bu sralarda
Douda, zellikle de olu iinde bulunan Islm dnyasnda bir ykselme
var. Felsefe de, bilimler ile uygulamalar da ileri ve verimli burada. Is
lm Felsefesi de, tpk Batdaki Ortaa Hristiyan Felsefesi gibi, pek ok
antika otoritelerine bal. Yalnz Hristiyan Ortaa Felsefesine gre
daha mutlu durumda: nk dayand otoritelerin orada da balca
Platon ile Aristoteles yaptlarnn nemlilerine geni lde sahip. Bu
yzden de, Arap Felsefesinde Aristotelesin yaptlar daha batan beri
nemli bir rol oynamlar, Batdan ok daha nce Islm Felsefesinde bir
Aristotelesilik balamtr.

Bk. s. 191.

165

Aristotelesin felsefesini Araplara tantmada araclk edenlerin ban


da Ibni Sina (Latinceletirilmii: Avicenna) (980-1037) yer alr. Ibni Sina
bir bilgin tipi; kendisi hekim; doa bilimine byk yaknl var. Ama bir
doa bilgini olan Ibni Sina felsefe ve ilahiyatla ilgili sorunlar da incele
mi, bu arada Hristiyan Ortaa Felsefesini ok uratran tmel kav
ramlar konusu zerinde de durmutur. Ona gre tmel kavramlar bi
imde gerektirler: 1. Tanrnn dnd ideler olarak; 2. Tek tek nes
nelerin i z olarak; 3. nsan zihninde soyut kavramlar olarak. bni Sina
nn bu tmeller anlayn Skolastiin ykseli dnemi kendisine pek uy
gun bulacaktr. Ibni Sina Aristotelesin ele ald hemen btn konular ze
rinde yazmtr. Yazdklar Chartres Okulunda biliniyordu.
Arap Felsefesinin Bat dnyas iin en nemli dnr Ibni Rdtr
(Latinceletirilmii: Averroes) (1126-1198). bni Rd iin filozof Aris
toteles'tir; Aristotelesi o yalnz filozof diye anar. Yaptlar da zaten
Aristotelesin yaptlarnn yorumlar ile geni tutulmu aklamalardr.
Ibni Rde gre din, felsefedeki dorularn mecaz olarak anlatlmasdr.
Din inan akl bilgisinin bir baka biimidir, genel olarak anlalr biimi
dir (exoterik). Ruh retisinde bni Rd, tek bir evrensel ruh olduunu,
tek tek ruhlarn bunun yalnz trl trl deiiklikleri olduunu ileri s
rer (monopsykhizm.) Bundan da, tek insan ruhunun deil de, insanlk ru
hunun lmsz olduu sonucu kmaktadr. (Oysa Aristotelesin kendisi
bu soruyu belirsiz brakmt).
Batnn Arap Felsefesini ve ksmen de Aristotelesin yaptlarn tan
masna, Yahudi filozoflarnn evirileriyle yorumlar da araclk etmitir*.
Onun iin, hi olmazsa, Ortaa Yahudi filozoflarnn en nemlisi olan Mo
ses Maimuninin (Latinceletirilmii: Moses Maimenides; Araplar Musa
Ibni Memun derler) (1155-1204) birka dncesini belirtelim. Maimuni de,
bni Rd gibi, Kurtubal (Cordoba-spanya). O da kesin bir Aristotelesi.
Ona gre, peygamberleri bir yana brakrsak, hi kimse Aristoteles kadar
doruya yaklaamamtr. Din ile felsefenin, inan ile akln uzlaabile
ceklerine inanmakta Maimun. Akl bilgisine ulamaa almak, ona gre,
din bir devdir de. nan ile akln att yerde ise akln stnln ta
nmal, inan da allegorik olarak yorumlanmaldr. Maimunide ilk olarak
bir salt akl dini dncesiyle karlayoruz. Bu akl dini aklamadan
(vahiyden) bamszdr. Ancak, akln ulaamayaca, ama akla aykr da
olmayan dorular anlama ile btnlenecektir. Ahlk retisinde Aristo
telesin izinde yryen Maimuni, onun gibi duygulanmlara egemen olmak
gerektiini, olunabileceini de, bunlarn arasndaki doru olan ortay,
*
O d n em d ek i Y a h u d i filo zo flar da eserlerini A rapa y azm lardr. Bu yzden o n
lar d a A rap Felsefesi erevesinde say an lar vard r.

1G6

tutulacak ly (metriopathia) akln gstereceini dnr. Ama bu ara


da her trl nceden belirlenmi olma (praedestinatio) dncesini red
dederek istencin zgrln srarla belirtir. Ona gre, Tanrmn ve ak
lin buyruu karsnda insann zgr olan istenci vardr.
Hristiyan Skolastiinin ykseli dnemine yol amada nemli paylar
olduu iin arada Arap ve Yahudi felsefelerine ksaca dokunduktan son
ra, imdi yine Batdaki Skolastik Felsefesinin gelimesine dnelim. Aris
totelesin yaptlar ile Aristoteles felsefesi zerindeki Arap ve Yahudi yo
rumlarnn evirileri 12. yzyl sonlarnda Batya ulanca, burada bilgi
kadrosu birdenbire genilemi oldu. Arapa zerinden yaplm eviriler
yannda, dorudan doruya Yunancadan yaplm Aristoteles evirileri de
var bu sralarda. Bu zenginlemi bilgi gereleri bu dnemde balca iki
yerde ilenmitir. Bu yerlerden birisi o sralarda kurulmaya balayan ilk
niversitelerdir. Skolastiin ilk dnemi manastr, katedral ve saray okul
larnda gelimiti. Byk ortaa niversitelerinin kuruluu ise Skolasti
in ykseli dnemini balatmtr1. Bu dnemde bilimsel almann ni
versiteler yannda bir ikinci arlk merkezi de Dominiken ve Fransisken
tarikatlar olmutur. 13. yzyl balarnda kurulan bu iki tarikatn da ku
rulu erekleri bilimsel deil, bsbtn baka: Bunlar sapkn, (heretik)
akmlarla savamak, Hristiyan yaay ve erdemini yeniden diriltmek l
ksn gdyorlard balangta. Kurucular olan Ispanyol Dominicus
(1170-1221) ile talyan Assisili Franciscus, (1182-1226), dar anlamnda fi
lozof saylmazlar2. Ama, Ortaa Hristiyan Felsefesinin bundan sonraki
balca temsilcileri bu iki tarikat evresinden yetieceklerdir.
Skolastiin ykseli dnemi, balca Aristoteles felsefesine dayanm
tr; zaten bu dnemi balatan Aristoteles felsefesinin geni kadrosu ile ta
nnmas olmutur. Ancak, Aristotelesin yeni renilen yaptlarndaki d
ncelerin benimsenmesi yle pek direnmesiz olmamtr. Bu bakmdan
drt tutum buluyoruz: 1. Aristotelizme kar kan bir tutuculuk (konservatizm) 2. Bunun tam kart olarak salt Aristotelesi olan Latin bnirtl adndaki akm. Bu r zellikle Paris niversitesi Artist Fakl
tesinde olumutur,1 ba temsilcisi de Brabantl Sigerdir. (Felemenkli, do
1. nce 12. yzylda P aris niversitesi, so n ra 13. yzylda O x fo rd niversitesi k u
ru ld u .
2. rn e in A ssisiY. F ran ciscu s retisi ile deil, yaay ile H ristiy an d n y a v e h a
y a t g r n rn e k b ir ak lk ve arlk la c an la n d rm a k istem itir. O n u n d n y a gr
u: B tn y a ra tk la rn ka rd e o ld u k la rn a in a n m a k ; in san h a y atn n anlam n k a rd e sev
gisine yararl o lm a d a b u lm a ve T a n rn n y ap tn y celtm e; yaam a sevincinin gerek ve
d e rin a n la m n a n c a k b u n la rd a aram a.
1. Y eni n iv ersite le rd e, teoloji fa k lte le rin d e n ayr o lara k , b ir de A rtis t F akltesi
(aa y u k a r b u g n k ed eb iy at fa k ltele ri) k u ru lm u tu . F elsefeyi ilem ek, im di b u fa
k lte le rin deviydi.

167

um ve lm yllar kesin olarak bilinmiyor). Siger, ak olarak, Aristote


lesin evren ve hareketin ncesiz-sonrasz olduu dncesiyle bni Rd
n monopsykhizmini (tek bir Ruhun insanlarda ayr ayr kiiletiini)
benimsemitir. Oysa Hristiyanlkta evren, belli bir anda yaratlm ve yi
ne belli bir anda sona erecek olan bir defalk bir sretir. Hristiyan dog
masna uymayan bu gibi dncelerin dourduu glklerden kurtulmak
iin de, Siger ift dorunun olduunu ileri srm, dolaysyla da felse
fe ile teolojinin, akl bilgisiyle inancn birbirlerinden ayrlmalarna yel
amtr. Kilisenin byle bir anlay hogrmeyece aktr. Nitekim Sigerin bu retisi iki defa mahkm edilmitir. Ama bu dnce bir defa
ortaya ktktan sonra bir daha kaybolmayacak, zaman zaman yine orta
da grnecek, Skolastiin son dneminin de anagr olacaktr.
Aristoteles felsefesini benimseme bakmndan 3. ve 4. tutumlar ise,
Aristoteles ile bu sralara kadar ar basm olan Augustinusu teoloji ara
snda, yani Aristotelizm ile Augustinizm arasnda bir uzlamay salamak
isterler: Bir yandan daha ok Augustinusa, onun.mistisizmine dayanarak.
Bu akmn taycs Fransislcen tarikatdr; en tipik temsilcisi de Bonaventuradr. br yandan da, daha ok Aristotelesin sistemini almakla. Bu
akm da Dominiken tarikat erevesinde gelimitir; balca temsilcileri
de Albertus Magnus ile Aquinolu Thomas'tr. Bu reti gnmze kadar
Katolik Kilisesinin resm felsefesi kalmtr.
Bu son iki akmn da gznnde bulundurduklar, gerekletirmek is
tedikleri: Realite ile ilgili btn bilgileri kapsayacak bir sistem kurmak
tr. Bu, gerein btn alanlarm iine alacak, bunlarn aralarndaki ili
kileri belirtecek, yerden ge doru ykselip sonunda teolojide talanan
bir sistem olacaktr. Oysa bundan nceki dnemlerde durum baka tr
lyd: Augustinus yalnz Tanr ile ruhu bilmek istiyordu. Bilmek, ona g
re, balbana bir erek deildir; ancak ruhu Tanrya ulatran yolun bir
parasdr. Anselmus iin de felsefe, ancak dogmann yapsn temellen
dirmek iinde, bu erek iin bir aratr. imdi ise ykseli dneminde
btn gerei kapsayan doay, tarihi, ruhu, akn dnyay iine alan,
gerein bir bilimsel tablosunu izmek bal bana bir erek olmutur. Bu
arada bilimsel alma, bir Tanr hizmeti diye de anlalmaktadr.
Daha ok Augustinusa dayanarak bu tabloyu oluturmak isteyen ak
mn temsilcisi Bonaventurann birka dncesini belirtelim. Bonaventura (1221-1274); asl ad Johannes Fidanza. Bonaventura adn kendisine
Assisli Franciscus takm, talyan mistik dnr ;Fransisken tarikatn
dan. Bonaventuraya gre bilgi alannda olsun, baka alanlarda olsun, b
tn abalarmzn tek amac: Tanrdr. Dnya bilgimiz de, aslnda, sim
gesel analojik bir Tanr bilgisidir. Anselmus gibi Bonaventura iin de Tan
rnn varln srf Tanr kavramndan karabiliriz (ontolojik kant). B
168

tn tek tek nesneler genelin, idealarn yanslardr. dealar Tanrnn,


yla kavrarz; Tanrnn kendisine de, ruhun Onda erimesiyle ularz:
Bylece de bilgi en son, en yksek amacna varm olur. Demek ki bil
mek, bilinecek ile bir olma da doruuna ulamakta. Bu da her trl mis
tisizmin bir ana dncesidir. Augustinus dogmalar analoji yntemi ile
anlalr yapmaa almt. rnein l-birlik (trinitas) dogmasn, var
lk, bilmek ve sevmek lsnden kurulu bir birlik olan insan ruhunun ya
psn gzniinde bulundurup bununla bir rnekseme kurarak aklamak is
temiti. Augustinusun izinde yryen Bonaventura da metafiziini bu simgesel-analojik yntemle ilenmitir: Bu metafizikte evren, yapca bir olan,
birbirlerini karlayan, birbirlerini aadakiler yukardakilerin glgeleri
olarak yanstan alanlara blnr. Bonaventurann bir de Augustinusunkine benzeyen bir tarih felsefesi var. Tanr insan kendi rneine gre
yaratm tr ve yaratl srecinde dnyann ve dzeninin bir ana rneini
vermitir. Yaratltaki 7 gne insann ve tarihin 7 a karlktrlar.
Aristoteles felsefesinin btnyle bilinmesinden sonra Skolastik Felse
fe erevesinde balayan almalarda Bonaventura, grdmz gibi,
daha ok Augustinusa bal kalmtr. Buna karlk Skolastiin ykseli
dneminin en ileri gelen iki temsilcisi Albertus Magnus ile Aquinolu Tho
mas Aristoteles felsefesini retilerinin balca temeli yapacaklardr.

Albertus Magnus
Albertus Magnus (Almancas: Albert der Grosse, Byk Albert) (1193-1280),
ortaan en byk Alman filozofu ve bilginidir. Gneybat Almanyada.
Laningende dodu. Bollstaedt Kontlar soyundan. Paduada felsefe ve tp
okuduktan sonra Kolonya ve Paris niversitelerinde retici olarak a
lt, Dominiken tarikatndan. Bu tarikat Albertus Magnus ile Aquinolu
Thomasn nderliinde Aristoteles zerindeki inceleme ve almalarn,
Kilisenin Aristoteles felsefesine dayanan dnya tasavvurunun ve bilim sis
teminin oca olacaktr.
Ana yapt: Summa de creaturis.
Albert Magnus eletirici, yapc bir kafa olmaktan ok genilemesine
derinliine bir bilgin tipi. Bu yzden kendisine ortaada Doctor universalis (Bilgisi engin Hoca) denmitir. Albertus Magnus byk bir alma
ile Aristoteles felsefesiyle Arap Yahudi yorumcularn adalarna tant
mtr. Bir yn gereci derleyip toplayarak dzenlemek kendisine edindi
i bir dev ve onun balca baars ve gc de bu ite. Derleyip dzen
ledii gereler de gelenekten, zellikle de Aristoteles felsefesinden. Kendi
yaptlar da Aristoteles felsefesi metinleri zerinde geni aklamalar ni
teliinde.
169

Bu arada Albertus Magnus doa bilimleri ile de ilgilenmi, bu alanda


kendi gzlemlerini de deerlendirmeden uzak kalmamtr. Onun iin bu
Skolastik filozofa doa aratrcs da denmitir. Aratrma ve gzlem
leri Albertus Magnusun zellikle botanik, zooloji ve kimyada. Kimyadaki
kimyasal ilgi kavram onun bir buluu. Ancak, ondaki gzlem, ada
bilimde olduu gibi doaya eletirici olarak bir soru sormak olmayp yal
nz bir olgular toplamadr ve bu arada Aristotelesin otoritesi yine de ken
di gzlemlerinin gsterisinden daha ar basar.
Bylece toplanp dzenlenen bilgiler, olgular zerine bilgilerin bir sis
temi, her eitten bilimi iine alan bir sistem diye anlalmaktadr. Bu sis
temin en nnde Aristoteleste olduu gibi mantk yer alr. Mantk,,
bilmenin bir aletidir; tanm, yarg, sonu karmann tekniine bir giri
tir (propaedeutika). Mantn ardndan, Real felsefe ve Pratik felse
fe diye iki anablmyle felsefe gelir. 1. Real felsefe insandan bamsz
olan varln felsefesidir ve u kollara ayrlr: a) Teoloji: En yksek, en
mutlak varln retisi, b) Matematik: Aritmetik, musiki, geometri, astro
nomiyi kapsar, c) Fizik: eler alan, bitkiler dnyas, hayvanlar dnya
s, ruhu da iine almak zere insan. 2. Pratik felsefe: nsan istencine bal
olan varlk retisidir; ahlk (ethica), ekonomik ve politik alanlarna b
lnr. Bylece piramid biiminde bir sistem elde edilir. Her obje, kavram
sal zne gre, bu sistemde kendisine ayrlan yeri alr ve bu nesneler d
zeninin en tepesinde de Tanr yer alr. Sistemin doruu olan Tanr, her e
yin en yukardaki nedeni, ilk kmldatcsdr. Bu kavram lar piramidinin
tepe noktasndan aaya doru inildike, nedenden etkiye, etkinden edilgine doru formlarn formundan (Tanrdan) maddeye kadar ineriz. Do
laysyla, bu, ayn zamanda oluan (genetik) bir sistemdir. Bu sistemde
yalnz cinslerin, trlerin eitlilii deil, nesnelerin oluu da (genesis) gs
terilmitir. Aristotelesin varln sonu karmalardan kurulmu bir sis
temde yanstlmas anlayna uygun olan bu deduktif sistem theosentrik'
tir: Doruunu Tanrda bulan, varln Ondan edinen ve yine Ona iaret
olan bir sistemdir. nk Tanr en yksek gerek olduu gibi, en yk
sek iyidir de. Tanr btn varln doruudur; insan ise, belli bir anlam
da, fizik dnyasnn doruudur. Doa dnyas iindeki btn varlklar (e
ler,. bitkiler ve hayvanlar) insann yz suyu hrmetine vardrlar; btn
bunlar onun ereklerinin aracdrlar nasl ki, insan da iinde olmak ze
re, btn yaratklar Tanr iin vardrlar.

Aquinolu Thomas
Albertus Magnusun byk rencisi Thomas, yalnz Skolastiin ykseli
dneminin deil, btn Skolastik rn en byk dnrdr; retisi
bugn de Katolik Kilisesinin resm felsefesidir.
170

Aquinolu Thomas (1225-1274) Napoli yaknlarnda Aquino yresinde


dodu. Babas Aquino Kontu. P ariste ve Kolonyada (Kln) Albertus Magnusun rencisi oldu. Sonra bu niversiteler ile talyan niversitelerinde
(Roma, Bologna, Napoli) retimde bulundu. P ariste iken bir yandan Ibni
Rdlerle, byandan da Fransiskenlerin Augustinizmi ile savat. Ken
disi Dominiken. retisini Dominiken tarikat sonunda kendi resm doktri
ni olarak benimsedi (1309).
Yaptlar arasnda en nemlileri iki summasdr: 1. Summa contra
.gentiles (Kfirlere kar). ibni Rdlere kar yazlm Katolik inancinin bir savunmas. Buna Summa philosophica da denir. 2. Summa
theologica: Tanrnn varl, z, insann belirlenimi, kurtuluu ve sak
rament zerine Skolastik ynteme gre kurulmu bir reti.
Skolastiin ilk dneminin parolas: Credo ut intelligam Anlamak,
k an am ak iin inanyorum anlay idi. Bu da, anlanm (vahyedilmi)
dorular inanarak kabul etmek, sonra da bunlar aklla kavramak demek
tir. Bu anlayta, inanlan ile bilinen kaplamlar (extentio) bakmndan
birbirlerine denk, birbirleriyle rtiiyorlar. Yalnz, ayn ierie nce ina
nlacak, sonra da bu ierik aklla sla n d rlacak , yani bilinecek. Thonasa gre ise, anlama (dini dorular) ile akl (dolaysyla deney) iki
ayr bilgi kaynadrlar, bize baka baka eyler retirler. Onun iin,
inanma ve bilme alanlar btnbtne rtemezler', birbirlerini an
cak ksmen karlarlar, inann ylesine srlar (mysterium) vardr ki, ak
la aykr (absurd) deildirler, ama akln stndedirler, akln kavrama gcn amadadrlar: l Birlik (trinitas), Tanrnn insan olmas, kur
tulu, dnyann 7 gnde yaratlm olduu dogmalar gibi. (Oysa Anselmus zellikle bunlar aklla kavranlr yapmak istemiti). Buna karlk, dinin temelleri. Tanrnn varolduu, sonsuz ve tinsel olduu bilinebilir,
yani bu konular kesin olarak tantlanabilir. Zaten bilmek, tantlamak de
mektir. inanmak ise, otoritesine dayanarak amlamay olduu gibi doru
saymaktr. Bu grte redo ut intelligam -bileyim diye inanyorum
nermesi yerine intelligam ut credam -inanaym diye biliyorum ge
mekte. Thomasn demek istedii u: Bilgi insana en yksek (anlamay) benimseyip anlamas iin ancak n-koullar salar. Bundan son
ra onu asl anlama aydnlatr. Thomasn bir benzetmesiyle sylersek:
Bilim, nan Tapnann giri holdr; ancak bu girii aydnlatabilir fel
sefe ile bilim. Tapnan asl iini aydnlatan da, anlamann dorulardr.
Bonaventura, bilginin son amacnn Tanry bilmek olduuna ve bu
amaca ulaabileceine inanyordu. Thcmas iin de Tanry bilmek bil.ginin ynelip ykselebilecei en yksek nokta. Ancak, buras snr da.
Burada karlaaca birtakm srlar, akln ancak alakgnll inan
ma ile kabul gerek, rnein l-Birlik (trinitas) dogmas, Augustinus
ile Bonaventurann denedikleri gibi insan ruhunun yapsna bakarak.
171

ona benzetme (analogia) ile kavranmak istenmitir. Thomasa gre, bu,


yalnz bir analojidir, bir simgeletirmedir, olsa olsa gerek bilginin yeri
ne geen bir eydir. nk bu konuda gerek bilgiye ulaamayz. Oysa Bo
naventura iin, bilginin asl ve en derine indiren yolu, bu analoji yntemi
dir.
Thomasa gre, bilginin knoktas deneydir. Duyulardan edindiimiz
grntlerin (species sensibilis) genel kavramlar (species intelligibilis) ola
rak belirmeleri iin, bunlar, anln (intellectus) ilemesi gerek. Kavram
lar bize nesnelerin genel zlerini kavratrlar. Cisimsel olmayan varlklar
da, ancak analojik olarak, yaant dnyamzdan edindiimiz rneksemelere dayanarak vararz. Direkt olarak her eyi kavrayan yksek bir bilgi
formu, bylesine kavrayc bir gr insanoluna kapaldr (mistisizme
kar). Bir objeyi bilmek demek, onun z ile bu zn etkilerini bir kavram
haline sokmak demektir. Baka bir deyile: Bilmek objenin zsel ve ne
densel yapsn dncede yanstmak demektir. Objenin dncedeki bu
yanss da geree uyuyorsa, bilgimiz de dorudur (A daeqatiorei et in
tellectus).
Bu soyutlayan ve genelleyen ilemin bizi vardraca en yksek kav
ram da, varlk kavramdr, dolaysyla temel bilimi de ontoloji (var
lk bilimi)dir. Ontolojinin banda kendiliklerinden kesin olan ilkeler yer
alr. Bunlar, hem lojk, hem de ontolojik olan yasalardr; hem dnme
nin, hem de varln yasalardr. Bu yasalarn banda da elimezlik
nermesi gelir. Varlk yasas olarak bu nerme u demek: Varolan bir
ey ayn zamanda yokolamaz. Dncenin yasas olarak da: Hi bir e
ye ayn bakmdan hem evet hem hayr diyemeyiz. Dnce ve varln
teki yasalar da elimezlik nermesine ballar, ama yine de dorudan
doruya kesinler: Hi bir etki nedensiz olmaz, Btnn paralarndan
byk olmas gerekir vb. Bunlar, kkleri hem nesnelerin znde, hem de
bizim dncemizde olan nermelerdir. Bunlar, dnldklerinde tant
lanmalar gerekmeden doru diye bilinen, nesnelerin varolularna bak
tmzda dorulanan nermelerdir.
Thomasa gre, btn varolanlar belli bireysdirler, bir nedirler
ve bu birey vardr. Baka bir deyile: Her nesnede, bunun z (essen
tia) ne olduu, nelii ile varoluu (existentia) ayrt edilebilir. An
cak, Tanr ile sonlu varlklar, Yaradan ile yaratk arasnda bu bakmdan
bir ayrm vardr: Tanrda z ile varolu birbirinden ayrlamazlar,
bunlar Tanrda birarada bulunurlar. Ama Thomas bu dncesi ile Tanr
nn varln, ontolojik olarak tantlamaa Anselmusun yapt gibi, salt
Tanr kavramndan Tanrnn varolduu sonucunu karmaa gitmez. Ona
gre, gerekte hareketin varolmasndan bir ilk hareket ettiricinin, re
latif iyinin olmasndan mutlak iyinin varolduu sonu olarak karl
maldr. Geree bakarak (Anselmus gibi srf kavramn iinde kalarak
172

deil) Tanrnn varolduunu gstermek isteyen bu kantlamaya kosmolojik tant denir. Aristotelese geri giden bu tantn klasik formln Aquinolu Thomas vermitir.
Tmeller tartmasnda Thomas lml realizmden yana. Ona gre,
tmel kavramlar nesnede (in re) bulunurlar, nesnenin zdrler, zsel
formlardr (forma substantialis), bir nesneyi o nesne (individuum) yapan
zorunlu belirlenimlerdir. Gerekte her olup biten de nesnedeki zsel form
larn bir almasdr, bir evrimidir. Formlar, tpk sonradan serpilecek bir
tohum gibi maddede gizli bir g (potentia) olarak yerleiktirler. Bundan
dolay dnyada her olupbiten, belli bir eree (telos, finis) gre belirlen
mitir; dnyadaki olu, organik-teleolojik bir olutur. Oluu balatan Tan
r olduu gibi, oluun erei de yine en yksek iyi olan Tanrdr. Madde
bireyleme (individuation) ilkesidir. Ayn formun eitli maddelere bln
mesi, ayn cinsin eitli rneklerini ortaya koymasdr. Ruh ise canl nes
neye biim kazandran gtr, maddesi olmayan salt formdur. Her ruh da
kendi bana bir z ve kiidir (individuum); her biri Tanrnn zel bir ya
ratmasdr (bni Riidlerin monopsykhismine kar bu).
Thomas evreni varlk aamalarndan kurulu diye tasarlar: 1. En alt
basamakta cansz cisimler yer alr. 2. Bunun stnde bitkiler var; bura
da can (organik g) ortaya kmtr, ama beslenme-reme emberi
iinde kapaldr. 3. Daha stte hayvanlar var; burada alg ve onunla ilgili
tepkiler belirmitir. 4. Bundan sonraki basamakta insan bulunur, insan bir
de kendini ve ne yaptn bilir, onda ruh kendine ynelmitir, kendi ze
rine eilmitir (reflexio). 5. Daha yksek bir basamakta melekler yer alr.
Meleklerin bilmek iin dardan bir uyartya (duyum) gereksinmeleri yok.
Kendi zlerinden doan bir anlayta bilirler melekler. 6. Bu dzenin en
yksek basamanda da Tanr vardr. Onda dnme ile varlk artk bs
btn birolmulardr. Bu anlayta, varlk aamalar gelien hayatn ba
samaklar oluyor ve hayat basamaklar ykseldike bilgi de olgunlayor.
(Kendilerinde yerleik olan deerlere gre kavram ve obje alanlarnn st
ste sralanmalarndan oluan bu sistem yapsn, Thomasm hocas Alberttus Magnusta da bulduktu).
Thomasn ahlk retisi intellektualist (aklc). Thomasa gre, ruh
yetilerinin sradzeninde akl ile isten en stte bulunurlar. Ama en yuka
rdaki akldr, nk akl deerleri bilmesi ve amalar koymasyla isten
ce yn verir. Ancak, isten te kendi bakmndan zgrdr, zorunlu ola
rak belirlenmi deildir, onda bir zgr olarak seme (liberum arbitrium)
yetenei var. sten zgrl, her trl ahlkn nkouludur. Ancak z
gr olan, akla dayanan dncelerden doan eylemler iyidir; eylemimiz,
Tanr tarafndan yaratlm olan nesnelerin deer dzenine uygunsa iyi
dir. Erdemler, iyiyi gerekletirme bakmndan kazanlm olan eilim
lerdir. Thomas Yunan Felsefesinin drt anaerdemini (yiitlik, lllk,
173

bilgelik, adalet) benimser, ama bunlara u Hristiyan erdemini de: nan,


sevgi ve umutu da ekler*. En son amac olan sonsuz mutlulua insan, an
cak Tanrnn inayeti (gratia) ile Tanrnn insana elini uzatmasyla, bu
ltfu ile eriebilir. nayet, insan olmu Tanr olan sa Mesihin (Jesus
Khristus) kurmu olduu ve bakan bulunduu Kilisenin ynettii kutsal
eylemlerle (sacramentum) gerek klnabilir. nayet, Tanrsal ze bir ka
tlmadr.
Devlet retisinde, Aristoteles gibi, Thomas iin de insan toplumsal
bir yaratktr (Zoon politikon). Devlet doal bir zorunluluktur; Tanrnn
istemi olduu bir kurumdur; dolaysyla devletin bandakiler e (otorite
lere) itaat bir devdir. Devletin erei, erdemli bir yaay iin insan ye
titirmedir; insan sonunda Tanr ile birlemeye hazrlamadr. Bu hazr
la da balca Kilise araclk ettii iin, Kilise dnya devletinden stndr.

SKOLASTN SON DNEM


Augustinizme (Platonizme) dayanan Skolastiin ilk dneminin balca, hat
ta tek konusu: Tanr ve Tanrnn ruh ile dnyaya olan ilintisi idi. Bu d
nemde felsefenin yapmak istedii de, aklla dnerek, otoritelerin uzla
makta olduklarm tamtlayarak dogmann sistematik olarak temellendirilmesi idi. Bu ite arlk merkezi, zorunlukla, Ul-Birlik (trinitas) ve
Cisimleme (incarnation) gibi zel Hristiyan dogmalar zerinde bulu
nuyordu. Bu yzden de lk Skolastik Platonun kavram realizmine dayan
mak zorundayd. nk bu kavram realizmi olmadan, sz geen dogma
lar mantklatrlamazd. Aristotelizme dayanan Skolastiin Ykselme D
nemi iin ise, iinde btn varlklarn yer alaca, Hristiyan gr ve an
layna uygun bir dnya ve doa tablosunu dncede kurmak ve olutur
mak balbana bir erek olmutu. Bu tablo, Tanrya an olsun, hizmet
olsun diye izilir. Ama bu tablosu izilen gerein stnde ykselen Tan
rnn zn, ancak akl bilgisini tamamlayan vahiy aa vurabilir.
ite Skolastiin son dnemi, buraya ulaan bu gelimeyi daha da ileri
gtrerek, akldan treyen felsefe ile doast kaynaktan gelen inancn
birbirlerinden btnbtne ayrlmalarna kadar varmtr. Bu gelimede,
Son Skolastiin norminalizme ynelmesi yannda, Dominiken ve Fransisken
tarikatlar arasndaki atmann gittike artmasnn da yeri olmutur.
Fransiskenler, batan beri, Aristotelizmin temel olarak alnmasna, teoloji
ile doa bilgisini birbirine balamaya kar durmulardr. te bu aykr
*
!.A l a k g n ll l k le inanm ak. 2. Y aknn se v m ek . 3. T a n r D ev letin in geleceini,
inayeti u m m a k.

174

lk, teolojiyi doa bilgisinden kesin bir izgi ile ayrp, dnya ve doa ile
ilgili bilgilere kendi haklarn elde etmei salamtr. Ayrca, Dominikenlerin resm doktrin diye benimsedikleri Thomizme gre, insan dzeni yo
lunda olan Hristiyanlam bir dnyada yaamaktadr. Kilisenin klavuz
luu ve egemenlii ile budnyada artk kurulmu saylabilecek bir Tanr
sal devlette (Civitas Dei) bulunuyor gibidir. Bu anlaya da kar kan
Fransiskenler u gr getirmilerdir: Yalnz bana olan ruh Tanrdan
uzak bir doa iine yerletirilmitir; Tanry karsnda doast diye
bulmaktadr; dnyann sonundaki Yarg Gn ile Tanr Devletini an
cak umutla beklemektedir. Bu anlay ile Skolastiin son dnemi, Renaissancetaki Martin Lutherin Refor mat ionunu (din reformunu, Protestanl
) hazrlamtr; teki anlay ile de, din ile dnya bilgisini birbirinden
ayrmakla da, yenian doa bilimine yol amtr. Demek ki, yenia
balarnn iki byk kltr olaynn Reformation ile yeni doa bilimi
nin kklerini son Skolastikte bulabiliyoruz.

Duns Scotus
Skolastik Felsefenin Ykseli dnemi ile Son dneminin snrlar zerinde
karlatmz ilk nemli Fransisken dnr Johannes Duns Scotustuv
(Doumu yaklak olarak: 1270, lm 1380). Adndan da anlaaca gibi
skoyal (Scotus == skoyal). Paris, Oxford ve Kln niversitelerinde
retimde bulundu. ok yazd. 40 yama varmadan Klnde ld.
Balca yaptlar: Opus oxoniense sententialar zerine bir yorum;
De primo principio (Birinci ilke zerine) Aristotelesin metafizii ile
ilgili aklamalar.
Bir kavram zmlemecisi olan Duns Scotusun keskin bir eletirici
zeks var; onun iin kendisine Doctor subtilis (ince eleyip sk dokuyan
bilgin) denmitir. Duns Scotus nominalist deil. Aquinolu Thomas gibi, ona
gre de tmel kavramlar sbjektif yaratm alar olmayp obje dnyasnn
reel yapsn yanstrlar. Ancak, Duns Scotus belli bir anlamda individua-
listtir. Ona gre her varln genel (universalis) ve bireysel (individualis) ynleri vardr ve bu sonuncular da kavramsal olarak bilinebilir.
Bu anlayta bireysel zellikle deerlendirilmektedir. Oysa Aquinolu Thomasn baland Aristotelizmde asl deer genel zerinde toplanr, asl
gerek odur.
Duns Scotus felsefesinin, individualizmi ile de ilgili olan, bir baka
zellii de voluntarizmidir, istencin (voluntas) akl (ratio) karsnda n
celiini, stnln ileri sren grdr. Duns Scotusa gre insan ilk
planda bilen deil, isteyen bir varlktr; insan bilgiye de gtren isten
tir ve mutluluun kayna aklda deil, istentedir. (Aquinolu Thomas ise
175

en yksek mutluluu Tanry bilmede buluynrdu). Yalnz insanda deil,


Tanrda da isten akldan needir, sraca stndr. Tanr istedii iin iyi
iyidir. Tanr isteseydi baka bir ahlk kurallar sistemi koyabilirdi. Tan
rda istencin bylesine belirtilmesi, dogmalarn tem^lendirilemeyecei
kansn pekitirmitir. Dogmalar, Tanrnn byle olmasnn istedii inan
lardr, akl ermez istn edimleridir, istence bylesine stnlk tanyan
Duns Scotus ile sonra onun izinden yryecekler (Scottistler), tam inde
terministtirler. nlara gre insan zgrdr, Tanrnn inayetini ve kurtu
luu kendi abasyla elde edebilir. Dys Aquinolu Thomas ile Thomistler l
l bir determinizmden yanadrlar: insan istenci bsbtn zgr deil
dir. Onun iin insan kendi gcyle kalknamaz, Tanrnn yardmna ina
yetine muhtatr. Scotusun insana verdii bu yksek deer, insann Ki
lise karsnda bamszlna yol aacaktr

Ockhamh William
Skolastik Felsefenin son dneminin en nemli dnr Ockhaml William
dr. Londrann gneyinde bir yer olan Ockhamda (Surrey) 1300 ylndan
biraz nce dodu. Oxford niversitesinde okudu, sonra burada retimde
bulundu. Ockhaml William da Fransisken. Kilise, retisini sapknlk sa
yp mahkm etti (1328). Snd Mnihte 1349da ld.
Balca yaptlar: Summa totius logicae; Philosophia naturalis.
Ockhaml William, Skolastik Felsefe ^revesinde ilk belirtilerini Roscelinusta bulduumuz nominalizmin kurucusu ve balca temsilcisidir.
Ona gre, btn gerek, individuel olan tek tek nesnelerden kurulmutur.
Tmeller yapma eylerdir: Birbirlerine benzeyen eylere, bu benzerlik
yznden bizim baladmz genel anlamlarn iaretleridir. Ockhaml iin
ancak bireyin gereklii vardr; dolaysyla deney (i ve d deney) her
trl bilginin temelidir. Bilginin temeli deney olunca da, nermeleri de
neyde kontrol edilemeyen bir rationel teolojinin, ya da ruhun lmszl
n tantlamak isteyen bir psikolojinin olamayaca bellidir; dolaysyla.
Tanrnn birlii, sonsuzluu, hatta varl kesin olarak tantlanamaz. Tan
r ile, gerei aan dnya ile ilgili btn bilgilerimiz ancak inan nerme
leridir. Bu nermeler, Kutsal Kitabn otoritesi ile Kilisenin geleneine da
yanarak ancak inanlarak kabul edilebilir. Bunlar, ne tantlanabilir, ne de
tantlamada ilkeler olarak kullanlabiir.
Ahlk ve isten sorunlarnda Ockhaml William, -Duns Scotusun voluntar'zmine katlr. Ona gre de btn ahlk kurallarnn temeli Tanrnn
zgr istencidir. Bu zgr isten bu kurallar istedii gibi deitirebilir de.
Ockhaml Wliam inan ile bilgi arasna giderilmez bir ayrlk koy
mutur. Brabantl Sigerde bulduumuz ifte doru retisi burada da
176

karmzda. Bu anlayta felsefe, bilim (akl bilgisi) artk teolojinin hiz


metinde (ancilla philosophiae) deildir. Bilgi inantan bamsz olmaya,
kendi dnyasn bulmaya balamtr. Bu da artk Renaissancem belirtile
ri saylr. nk Renaissance, dinden bamsz olan bir dnya kltrnn
domas, ortaadan nce byle olmu olan antik tutumun yeniden or
tada grnmesi demektir. Ortaa kltrnn aanarengi ise din idi.

Roger Bacon
Renaissancea vardran yolu Duns Scotus ile Ockham'l Williamin felse
feleri (voluntarizm ve nominalizm) amt. Son olarak bir de, bu ikisin
den daha ok ortaa ile Renaissance arasnda bir geit tipi olan Roger
Baconn felsefesini grelim. Skolastiin son dnemi filozoflarndan olan
Roger Bacon (yakl. ol. 1210/15-/1294), Duns Scotus ve Ockhaml William
gibi, ngiliz. Ilchesterde dodu. Onlar gibi o da Oxford niversitesinde
okuyup burada retimde bulundu. Onlar gibi o da Fransisken.
Ana yapt: Opus maius.
Roger Bacon de, ada Albertus Magnus gibi byk, niversel bir
bilgin. Onun iin kendisine doctor mirabilis (harika hoca) denmitir. An
cak, ondaki bu bilginin genilii ile derinlii, Albertus Magnus ve Aquino
lu Thomas gibi byk summa sistemcilerinkinden bsbtn baka. Bu e
it sistemcilerin bilgi idealini reddeder o. Aristoteles mantna kar da
savar. Ona gre bilgiye vardran yol, deney (experientia) ve deneyleme
(experimentum) olmaldr. Roger Bacon, hi phe yok, ortaa doa
aratrclarnn en banda yer alr. Matematik dehasnn da destekledii
gzlem ve aratrm alar, onu bululara vardrm tr: Inlarn krlmas,
havann yansmas yasas, takvim reformu vb. ancak, Roger Baconn
Skolastik doa bilimi sistemini krp aan deneylemeleri, olgular saptayan
gzlemleri doaya yntemli sorular sorma olmayp, doann son elerini
elde ederek, bunlarn yardmyla doa zerinde bir g kazanmak iindir.
Bu deneylerin gznnde bulundurduklar son ama da, simya, astroloji,
by (magie) gibi esrarl bilimle>dir.
Sonu buraya varan d deney yannda, bize ruhumuzdan bilgiler ve
ren i deney var ki, onun da amac Tanr tarafndan klanmak, bunun
en yksek basama olan esrime (ekstasis) durumunda Tanr ile bir olma
dr. Fransisken Roger Baconn Augustinizm (dolaysyla mistisizm) ile empirizmi birarada bulundurduu grlyor. Onda doa bilimi ile mistisizm
birbirine demedeler. Batan beri Augustinus geleneine bal kalan
Fransisken tarikat, dolaysyla mistisizmin de taycs olmutur. Bu iki
tutumun bir arada oluu, Roger Baconn voluntarizmi ile de ilgili. Belir
tildii gibi, Roger Bacon doa bilgisinin ama ve anlamn doa zerinde
F T 12

177

insann bir egemenlik kurmas diye anlyordu. Bu da, tam bir Rena,issance
havasdr. nk Renaissancen zgn ve en byk yaratmas olan mo
dern doa bilimi de bu anlaytan doacaktr.
Skolastik Felsefenin yapmak istedii ile yapabdiinin sonunda hesa
bm karmak istersek, unu syleyebiliriz: Skolastik Felsefe inan ile bil
giyi uzlatrmak amacyla ie balamt. Ancak, tasarladn gerekle
tirememitir. Yzyllar boyunca sren uramalarnn sonucu, bilgi ve inan
alanlarnn birlemesi deil, btnbtne ayrlmas olmutur. Ortaa ka
payp yenia balatan Renaissancea. bu ayrl ile girilmitir. Bundan
sonrasnda gittike bamszlaarak kendini bulan akln yla aydnlan
m yeni bir Avrupa Kltr oluacaktr.

178

Renaissance Felsefesi

RENASSANCE FELSEFES
GR

Renaissance ad verilen a bir geit dnemidir, Avrupa kitr evresi


nin iki byk a arasnda bir kprdr, iinde bulunduumuz yenian
girii ve ilk basamadr. Franszca bir szck olan Renaissance deyimi ye
niden dou demektir. Bu adlandrma ok yerindedir, nk bu dnem
Avrupa kltrnn gelimesinde, gerekten de, batan aa bir yeniden
domadr. Renaissance deyimi, dar anlamnda, antika zerindeki in
celemelerin yenilenmesi, yeniden domas demektir. Ama bu, Renaissance'
n ancak bir yndr; nk burada yeniden ortaya kan sadece bu ince
lemeler olmayp, ok daha geni, ok daha temelli olan bir eydir; bu da:
ilka ile ortaan vard sonularn bsbtn yeni bir biimde grn
mesi, bundan nceki alarn tanmad yepyeni bir insann tarih sahnesi
ne kmasdr.
Renaissancen aralarnda kpr kurduu alardan biri ortaa teki
de yeniadr. Bunlarn her ikisinin de kendilerine zg bir deerler sis
temi, bir dnyagr ve bunlarn oluturduu kurumlan vardr. Renais
sance, ortaa dzeninin zlp yenia oluturacak ilkeler ile dnce
lerin artk belirmee baladklar dnemdir. Tarihte yeni formlara ulat
ran geitler hi eksik olmamtr; hatta, bir bakmdan, tarih sreci boyuna
yeni yeni formlara geirmektedir de denilebilir. Ancak, bu geilerden bir
takm yava yava, sessiz sessiz olur; yeni kendini pek sezdirmeden iin
iin oluur; birtakm geiler ise ok canl, ok dinamik bir nitelik tarlar;
yeni formlar kendilerini birdenbire belli ederler, gnlleri srkleyip co
tururlar. Renaissance bu kincisi eidinden olan geilerdendir. Bu dnem,
ok canl bir kaynama, ok gen bir yaratma sevinci, yeniye doru ok
istekli ve cesurca atlmalarla doludur.
Renaissance, Avrupa kltr evresinin bir olaydr. Ama bu sz biraz
snrlamak gerekir, nk Renaissance, dolaysyla yenia yaratan, Av
181

rupa kltr evresinin ancak bir parasdr; bu evrenin Bat Romann va


risi olmu olan Latin-Cermen blmdr. Buna karlk, Doa Roma, yani
Bizans kltr iinde yer alan uluslarn (rnein btn slv dnyasnn)
Renaissancen oluma ve gelimesinde dorudan doruya bir pay olma
mtr; bunlar, Renaissancen balatp yenian olgunlatrd deerleri
ancak sonradan benimsemilerdir. Bu uluslarn bu bakmdan Avrupa kl
tr evresi dnda kalanlardan bir ayrl yoktur. Nitekim Latin-Cermen
dnyasnn ortaya koyduu yeni gr ve deerler bu dnyay yeryznn
egemeni yapmak yoluna girdirince, her yanda bu deerleri alma ve benim
seme akmlar domutur; nasl ki biz de Tanzimat'tan bu yana byle bir
benimseme akmlar domutur; nasl ki biz de Tanzimattan bu yana by
le bir benimseme sreci iinde bulunuyoruz. Renaissance dncesinin
bizim iin ayr nemi de bundandr. .
Renaissance ne zaman balamtr? Yenia ortaadan ayran zaman
snrn kesin olarak belirlemek ok g. Yenian balangc zerinde ok
durulmutur; bugne dein kandrc bir yant da bulunamamtr; zer
lerinde en ok durulan 1453 (Trklerin stanbulu almas) ile 1517 (Reformationun balamas) yllar saymaca birer tarih olmaktan ileri geemiyor
lar. Bu sorunun kesin olarak zlememesi de nedensiz deildir; nk ta
rihte yeni, iin iin olgunlaan bir hazrlanmann yemiidir. Hele kltr
tarihinin enerjisi, rnein bir siyas tarihinkine gre, ok daha srekli, ok
daha dayankldr. Bir devlet, hi olmazsa dardan grldkte, belli bir
ylda yklp ortadan ekilebilir; ama gemi, alm dnler anlarda
daha uzun zaman yaamalarn srdrrler. Siyas tarihte hi de seyrek ol
mayan hzl ve temelli devrimleri kltr tarihinde pek bulamayz; burada
eskiden yeniye gei, ne de olsa, yava yava, derece derece olur. te
bu yzden kltr tarihinin dnemleri kesin olarak yl saylaryla gsterile
miyor. Bu glk, ortaa ile yenian snrlarn ayrmada zellikle var;
nk Renaissanceta Avrupa kltr her alannda temelden deimi ol
masna ramen eskinin bitip yeninin balad zaman noktasn bulmak
pek g; nereye baksak, baka baka koullarla karlatmz grrz;
ortaa ile yenia kategorilerini ayr ayr lkelere uygulamay istesek,
baka baka sonulara varrz: rnein belli bir ylda talyann Renais
sanceta epey bir yol almasna karlk Fransa, Almanya ya da ngilterede
henz ilk kmldamalar buluruz. Ayr ayr kltr alanlarnda da durum
byle: Sanat ve bilimde yeni anlay ve grler hzla geliirken, ekonomik-politik yapda belki de henz ilk belirtiler grnmektedir. stelik es
ki ile yeniyi belirleyen kategorileri de bulmak bir sorun; bu kategorileri
yle ya da byle setiimize gre zaman snr da deiir. Renaissancen
balamasn zaman bakmndan snrlamada bu gibi glklerle karla
yoruz, ama Renaissance hazrlayan gelimenin gzle grlr bir hale gel
dii bir dneme inmei deneyebiliriz, bunu da 14. yzylda bulabiliriz. Bu
182

yzylda ortaa hayatnda byk bir deiikliin baiad bir gerek


tir. Nitekim 14. yzylda, bin yla yakn bir zaman iinde Hristiyan Avru
pann byk bir ksmn byk bir birlik iinde toplam olan evrensel
ortaa devleti artk ayr ayr ulusal devletlere blnmeye balamtr;
orta snfn uyanan giriim ruhu ekonomide yeni yeni gelimelere yol a
mtr; bunlar da Kilisenin madd gen sarsm, sosyal yapdaki kay
malar da derebeyliin (feodalizmin) dayanaklarn ortadan kaldrmtr;
ehirli orta snfn (bourgeois) yeni hayat-gr, yaamann yeni biimi,
artk Kiliseden yava yava kopmaa balayan yeni bir eitime yol a
mtr. te bunlar ve bu gibi gelimeler, eitli kltr alanlarnn kendi
lerini boyuna ortaa yapsndan syrmalarna neden olmu, bylece de
Bat ve Orta Avrupa kltrnn i ve d yapsn temelinden deitir
milerdir.
Kltrn btnndeki bu deimelerin felsefede de kendilerini gste
recei besbellidir; nk felsefede bir kltrn dnya ve hayat anlay
en derlitoplu biimiyle dile gelir. Renaissance kltrnn btn gibi fel
sefesi de din atlmlarla doludur; o da bir geit nitelii tar. Geit ze
rinde bulunmak demek de, geride braklanla kendisine varlmak isteneni,
ister istemez, bir arada bulundurmak demektir. Nitekim Renaissance fel
sefesinde de, bir yandan eski ile yeninin iddetle arptn grrz,
br yandan bunlarn alacak gibi badap birbirine kartn, birbiri
iine de girdiini grrz; bu yzden de Renaissance dncesiyle d
nr elimelerle ykldr. Esknin yklp yeninin de henz olgunlu
a varamad, ama yeni bilgi ve deerleri iddetle zleyen bu yzyllar
da ne dnce form bakmndan sonuna kadar geliebilmi, ne de her yer
de gvenilir bilgilere varlabilmitir; hatta, zaman zaman, ortaya bsb
tn fantastik olan formlar bile konulmutur. Onun iin Renaissancem fel
sefe bakmndan bir tablosunu izmei denerken, yeni glerin yeermesi
yannda eskilerin yava yava solmalarn da gzden karmamak, bu iki
yn hep birlikte ele almak doru olur.
Bu salan formlarla yeeren formlarn birkam ksaca karlatralm.
1.
Ortaada felsefenin ana-rengi din idi. Hristiyanlk bu ada,
kendi ide ve ilkeleriyle, k sk bir birlii olan evrensel bir kltr yaps
kurmutu. Felsefe bu byk kltr organizmas iinde sadece bir organ
d; bu yap iinde felsefeye den grev, Kilisenin retilerini destekle
mekti. Ortaan Bat Hristiyan kilisesine gre, antikan bir iki b
yk filozofu ile Kilise Babalarnn dndklerinde ve inandklarnda deimez dorular gizlidir. Bu dorular, her trl bilgi iin olduu gibi, fel
sefe iin de birer l, birer am atrlar; dolaysyla felsefeye den i, H
ristiyanln dayana olan bu dorular aklla ileyip ]klandimak ve
savunmakt. Bylece felsefe, ancak teolojinin (Tanrbilimin) bir paras,
183

olsa olsa ona yalnz hizmet eden (philosophia ancilla theologiae) bir bilgi
kolu olmutu.
Buna karlk, Renaissanceta, kltrn btnnde olduu gibi, felse
fenin ana-eilimi: Kendini her trl ballktan syrmak, yalnz kendine
dayanmak, kendini arayp bulmaktr. Bunun iin de, Renaissance dn
cesi kendini btn tarih otoritelerden bamsz klmaa, dnya ve hayat
zerindeki grlerine yalnz deneyin ve akln salad dorularla biim
vermee alr. Bu dorular da hazr olarak verilmi deildirler; aran
malar, uurlarnda savalmas gerekir; bu i insan iin sonsuz bir
devdir.
2. Ortaa felsefesi kendi iine kapal bir sistemdi; bu sistem iinde,
ancak grnrde birbirinden ayrldklarna, zde ise birletiklerine ina
nlan kartlar, organik bir btnde giderilmee uralrd. Bu sistem hi
kimsenin, hi bir ulusun mal deildi, kiisel deildi, Katolik Kilisesi er
evesinde toplanm btn Hristiyan uluslarn ortak mal idi. Zamann
aknda yaplan ey: bu ortak kltr sermayesini ilemekten ibaretti. Bu.
ileyi de daha ok biim bakmndand: przler dzeltilmee alr,
uyumazlklar birbirine uydurulmaa uralr; btn bu iler de, yine or
taklaa olan bir dille, Skolastiin kendine gre oluturduu bir Latince ile
yaplrd.
Renaissanceta ise bu tek bir sistemin, btn bir kltr dnyasnn bu
tek bir erevede toplanmasnn yerine bir sistemler okluu gemitir.
Bu sistemler ilkan da, ortaan da evren ve hayat zerine belirttii
btn renkleri tayacaklardr. Ortaan glgelendirdii antikan ok
renkli dnce tablosu Renaissanceta btn parlakl ile yeniden kar
mza kar: Artk dnr kendini adsz bir yaptn arkasnda gizlemez,
tersine olarak yaptnda kiiliini, benliini btn arlyla belirtir. Bir
felsefe grnde de, artk bu felsefenin iinde olutuu ulusun karakteri
de kendini belli eder; felsefe, yava yava da olsa, Latince ile deil, artk
ulusal dillerle yazlmaa balanr.
3. Ortaada filozoflar din adamlar idi. Augstinus, Anselmus, Tho
mas ortaan bu byk filozoflarnn hepsi ayn zamanda Kilisenin de
bykleri idi.
Renaissance ile bu durum da deimitir; artk felsefeyi yapan ve i
leyenler: yazarlar, aratrclar, yeni kurulan ya da medreseyi ap bs
btn yeni bir yap ile ortaya kan niversitelerin reticileridir.
Ortaa filozofu, dorunun zaten bulunmu olduuna inand iin
yeniyi aramaz, yalnz hazr bulduu bir tabloya daha salam bir temel
kazandrmaa alr. rnein Skolastii son yksekliine ulatran Tho
mas, felsefesiyle yalnz kendisinden nceki yzyllarn ortaya koymu ol
duu yapy tamamladna inanr, baarsn ancak bu k altnda grr.
184

Renaissance filozofu ise kendisini ilkece yeni bir ey getiren bir dnemin
temsilcisi, mjdecisi sayar; doiaysyla onun istedii: hazr olarak kar
snda bulduu gereleri saklayp salamlatrmak, sistemletirmek deil,
hi yorulmadan yeniden yaratmak, eski ile sava, ileyecei gereleri kendiinin arayp bulmas ve boyuna geniletmesidir.
Dedikti ki, Drtaa dncesinin birlii vardr; bu dncenin yrd
yol da birdir, varmak istedii ama da birdir. Dysa Renaissanceta bu
birlik bozulmutur; artk doruya ulatran yol bir tane deildir, artk d
ncenin zerine eildii konu da bir tane deildir. Renaissance felsefesi,
tpk antika felsefesi gibi, insan ve evrene ilikin btn sorunlar ele
alr; bunlar zmek iin trl ?' yollar dener; bu yzden Renaissance
ta karmza birok r kar; bunlar pek eitlidir, birtakmnn birbiriyle pek az bir iliii vardr. Bununla birlikte, her biri baka bir yne ev
rilmi grnen bu rlar bir konuda aralarnda birleirler: Skolastie
kar koymada. Bunlar u ya da bu bakmdan birbirinden ne kadar ayr
lrlarsa ayrlsnlar, Skolastii reddetmede, Skolastik yntem ve anlayla
savamada elbirlii ederler. Renaissance felsefesinin kendi iindeki btn
ayrlklar aarak reddetmede birletii Skolastik felsefenin yaps ve il
kesi ne idi? Neden Renaissance felsefesi bu ilkeye byle sert bir tepkide
bulunuyor? Bu tepkinin serpintileri gnmze kadar gelmitir; bugn bil
skolastik deyimi, yer yer, aalatc bir anlam tar. Kk Latince schola
(okul) olan skolastik (scholasticus) deyimi, okulla bir ilikiyi anlatr; bu
na gre Skolastik felsefe okul felsefesi demektir; aratrlan felsefe deil
de, yalnz okutulan felsefe. Drtaada okutulan bu felsefe de. Kilisenin
retim sisteminde yerald iin, teolojiye (ilhiyata) dayanyor, yalnz onu
desteklemee yaryordu.
Renaissance, dediimiz gibi, eskinin zlp yeninin olumaa ba
lad bir dnemdir, imdi Skolastik felsefe gibi yzyllarca srm, hem
de bu arada btn bir kltr evresinin dnyagrne damgasn vurmu
olan byk bir felsefe r, yalnzca, yan banda baka, yeni bir gr
belirmi diye yklp gitmez; bu ykln asl nedenini, onun kendi iinden
dalimasmda aramaldr. Gerekten de Skolastik felsefenin kendi iinden
zlp d a lm a a balamasn hemen Renaissance gnlerinde deil, ok
daha gerilerde, ortaan ierlerinde arayp bulabiliriz. Hristiyanln
dogmalarm aklla ilemee, felsefe ile temellendirmee alan bu felsefe,
giritii bu ite u kanya dayanyordu: Dinin gr ile felsefenin gr
birleebilir; bunlar birbirine aykr deildirler, dolaysyla birbiriyle
kaynatrlabilir, birbirleri iinde eritilebilirler; baka bir deyile: Tanrmn yasas (lex Dei) ile akln yasas (lex natura) denkletirilebilir. An
cak. Skolastik felsefe kendisine ama bildik bu ideale hi de tam olarak
ulaamamtr. Buradaki sorun, inan (iman) ile bilgi ya da inan ile felsefe"
85

arasndaki ilintiler sorunudur. Ortaa ilerledike inan ile felsefenin ara


s da gittike almaa balar. Skolastiin ilk dneminde bunlarn tam a
myla uzlaabileceklerine inanlr; en parlak gnlerinde ise bu inan artk
gevemee balar. Bu dnemin en byk filozofu olan Aquinolu Thomas
(1225-1274) dinin artk felsefe ile kavranamayacak birtakm yksek srla
rnn (mysterium) bulunduu kansndadr. Daha Skolastik felsefenin en
olgun dneminde balayan inan ile felsefenin bu birbirlerinden uzaklama
lar bundan sonra gittike artacak, bundan da sonunda felsefenin bam
szl doacaktr.
Felsefenin dinden kopmasna, yalnz teolojiye hizmet eden bir dn
me olmaktan kp kendine gre yntem ve amalar olan bir bilgi kolu ol
masna yol aan etkenlerin banda nominalizm gelir. Nominalizm, tmel
lerin (universalia) deil de, tek tek nesnelerin asl gerek olduklarn ileri
srer. Yalnz tek tek varlklarn bir gereklii olduuna gre, bilginin
kayna da ancak i ve d deney olabilir. Deney bilginin temeli olarak
alnnca da, ne Tanry, ne ruhu, ne de evreni salt akla dayanarak akla
yanlayz. Nitekim nominalistlere gre Tanrnn varl bile kesin olarak
tantlanamaz; Tanrnn varoluu, ruhun lmszl, evrenin yedi gnde
yaratlm olduu dogmalar, Hristiyanln bu ana-inanlar ancak-inan
ile ilgili olan nermelerdir; bunlara olduklar gibi inanmaldr, tantlama
larna kalkmak bounadr. Doruluk tek ynl deil, ift ynldr: Bilgi
bakmndan yanl olan bir gr inan bakmndan doru olabilir, inan ba
kmndan yanl olan da bilgi bakmndan doru olabilir. Bu anlayla, inan
ile bilginin alanlar kesin snrlar ile birbirlerinden ayrlm oluyordu.
Nominalizmin nemi ile grd ii de bunda, yani bilgiye kendi alann
kazandrm, ona kendi hakkn elde ettirmi olmasnda grmelidir. Orta
an sonlarna doru ok yaylp yerleen bu anlay da, Renaissanceta
felsefenin kendisini bulmasna, kendi bamszln kavramasna doru
byk bir adm olmutur. Grlyor ki, Skolastik felsefe Renaissanceta
felsefenin kendisini bulmasna, kendi bamszlm kavramasna doru
byk bir adm olmutur. Grlyor ki, Skolastik felsefe Renaissance yz
yllarna hi de salam ve din olarak ulamyor. Nominalizm bu felsefe
nin en i zn zedelemi, onu iinden sarsarak yapsnda bir gedik am
t. Sonunda Renaissancen gen ve din atlmlar onun bsbtn zlp
dalmasna neden olacaktr.
Renaissance dncesinin Skolastik felsefeye kar yapt sert tepki
nin iine bir de Aristotelesin ad karmtr. Aristotelese kar bir tepki,
Renaissance felsefesinin bu byk Yunan filozofundan kendini kurtarmak
istemesi, Skolastik felsefenin sk skya Aristotelesin adna ve otorite
sine bal olmasndandr. Skolastik filozof deyince Aristotelesi anlyor
du. Hristiyanlk, dogmalarnn salam ve sistemli bir yapsn kurmak,
bunlar akla dayatmak iinden daha ilk gndenberi antikan byk fel186

sefe otoritelerine dayanmak zorunda kalmt. Bu otoriteler arasnda Pla


ton ile Aristoteles ba yeri alrlar. Balangta ba otorite Platondur hi
olmazsa Yeni-Platonculuk asndan anlalan bir Platon. Skolastiin yk
selme dnemi ise kendine Aristotelesi klavuz olarak semiti. Yalnz bu,
bugn bizim bildiimiz Aristoteles deil; Aristoteles felsefesinin bugnk
kadrosuna zamanla varlmtr; nitekim ortaada bu felsefenin gerek
ekli belli olduka, Hristiyanln onunla uzlamakta olduu anlaynn
bo bir inan olduu da meydana kmtr. Ortaa gerek Aristotelese
yaklatran olay, 12. yzyln ikinci yars ile 13. yzylda o zamana kadar
bilinmeyen baz yaptlarnn Arapadan Latinceye evrilmesi olmutu. Bu
yaptlar renilince de, dogma sistemini yeni bilgilere gre deitirip te
mellendirmek zorunda kalmt. Ama varlan sonu Aristotelese uymak
tan ok uzakt. Esasen Skolastiin yalnz mantk emacl bakmndan
Aristotelese gerekten de sadk olduu sylenebilir; baka bakmlardan
tam Aristotelesi saylamaz, rnein bilgi anlayna tedenberi yeniplatoncu eler karmt. te Skolastiin zlmesinin bir nedeni de, bu sis
temin dayanmak istedii Aristoteles felsefesinin yeni kadrosu ile renil
mesidir. Bu yzden Hristiyan dogmalarnn imdiye kadarki temellendirilmesi eliik olmu, elimeler de bir trl giderilememiti. Ama, ne olursa
olsun, Aristoteles bir defa Kilise retisi ile uyuan, onu destekleyen bir
filozof diye tannmt. Bundan dolaydr ki, bilim ve felsefe Renaissance
ta Kisenin otoritesine kar ayaklannca, Aristotelesin de otoritesinden
silkinmek istemitir. Ancak, balangtaki sert tepki sonra yava yava ya
tacak, bu arada ortaa sonlarnn tanyp bildiinden ok daha gerek
Aristotelese yaklalacak ve Renaissancen eitli rlar iinde ileri
gelen bir tanesi de yine Aristotelesi kendisine k-noktas ve temel ya
pacaktr.
Renaissanceta bir ana-eilim olarak bulduumuz otoritelerden bam
sz olmay istemek, ortaan evrensel emasn krmtr: Artk insan
byk bir organizmann bir organ deildir, arlk merkezi kendisinde
olan bir kk dnya (mikrokosmos), kendine gre zellii ile bir bi
reydir (individuum). Tek tek uluslar da artk yalnz, evrensel Hristiyan
topluluunu kuran paralardan biri deildirler; her biri, tek insan gibi,
bir bireylik (individualitas) olmak yolundadr. Bu tutum iinde felsefe de
artk tek bir yolda tek bir amaca ynelmi bir bilgi eidi deildir, artk
insan dncesini kurcalayan her trl sorunu ele almtr; bunlar z
mek iin de, o zamana kadar bilinen ve bilinmeyen yollar denemee giri
mitir. Bylece de, Ortaan kendi iine kapal, monoton, duruk dnya
sndan yeni bir dnya, btnl gitmi, ama ok renkli, ok sesli, ok:
hareketli olmu Renaissance dnyas domutur.

187

RENAISSANCE FELSEFESNN IIRLARI


Ortaan sonlarna doru bu an zgr olmayan, belli snrlar iine s
ktrlm tmc dnyagr zlmeye balaynca, yeni zgr hava
iinde antikan eitli sorunlar birer birer ele alnmaya balanmtr.
Renaissance yeniye biim verirken, denilebilir ki, antika sonlarnn
brakt yerden ie balamtr. Antik dnyann ortaya koyup bir yere ka
dar iledii sorunlarn ou, ortaan bal dnya-anlay iinde olduk
lar durumda kalmlar, ya da, hi olmazsa, Hristiyanlatrlarak mantk
sonularna varamamlard. Renaissance bu sorunlarm ilenmesini aksa
tan, durdurtan engelleri ortadan kaldracak, onlara tadklar olanaklar
sonuna kadar gelitirecek yolu aacaktr. Buna gre, Renaissance ilkin
bsbtn yeni olan sorunlar ortaya koymam, sorunlarn antikada
bulmutur. kincisi: lienaissancen bu sorunlar ileyii de, hi olmazsa
balangta, hi de orijinal saylamaz. Bu geit dneminin gen ve grg
sz dncesi, karsna byk bir eitlilikle kan sorunlar, nce, antikan otoritelerini rnek alarak, onlar taklit ederek ilemitir. Renaissancem balar, antik kltrn yalnz alnp benimsendii bir dnemdir.
Ancak antik kltr ile iyice tantktan, onun byk okulunda yetitikten
sonradr ki, Renaissance dncesi kendinin olan yaratlar ortaya koyma
ya balayacaktr.
'
HMANZM

Renaissance dncesinin zerinde durup antik rneklere gre iledii ilk


sorun insan sorunudur. nsan arayan, insann z ile bu dnyadaki ye
rinin ne olduunu aratran almalara Renaissanceta ve sonralar da
hmanizm ad verilmitir. Antikan klavuzluu ile ie balayan Renais
sance felsefesi, arad insann tanm ve betimlenmesini de, elbette, yine bu
an bu konuyu ileyen yaptlarnda bulacaktr. Daha 14. yzylda antik li
teratre kar ok canl bir ilginin uyandn grrz: Antik yaptlar ev
rilir, yorumlanr, her eyden nce de gerek ve tam kadrolaryla ortaya ko
nulmaa allr. te hmanizm deyimi, ilkin ve dar anlamyla, antik lite
ratr (yazl yaptlar) zerindeki daha ok filolojik nitelikte olan bu al
malara verilen bir addr. Ancak, hmanizm sadece bu filoloji almalarn
dan ibaret olsayd, o zaman yalnz bilimsel olan bir akm olmaktan ileri ge
emez, dolaysyla de Renaissance oluturan ana-etkenlerden biri olamazd.
Oysa hmanizm, geni anlamyla, modern insann yeni hayat anlaym ve
duygusunu dile getiren bir akmdr. Antik literatr ile uramalarn ortaya
-kmas, bu yeni yaama duygusunun kendisine biim kazandrma isteme
sinden ileri gelmitir. Bu yeni hayat duygusu da, dinden bamsz bir kltr
188

kurmak, insan ve dnya ile ilgili bir felsefe yaratmak ve kltr bilimlerinin
doal bir sistemini temellendirmek istiyordu. 0 halde hmanizm, yalnz filo
lojik bir alma, aratrma deil, bir hayat anlaynn kendisine yneldii
Renaissancen ilk belirtisi olan hmanizm, ilkin talyada gelimitir.
Hmanizmin de, btn teki Renaissance rlarnn da ilk olarak ortada
grndkleri lke talyadr. talya, Renaissancen ana-yurdudur ; modern
Avrupa kltrnn domasna yolu aan Renaissance akm ilkin burada
balam, sonra buradan Avrupann teki lkelerine yaylmtr. talyann
Renaissancen beii olmas bir rastlant deildir. Renaissancem olumas
iin, corafya ve tarih koullar bakmndan, en elverili yer talya idi. tal
ya, Roma mparatorluunun anayurdu olmasyla antika kltrnn d
mlendii yerdir; ortaa kltrnn de arlk merkezini kendisinde bu
lundurmu olan yerdir. Onun iin, ortaa dzeni zlmee balaynca,
talya topraklarnda zaten hi bir zaman bsbtn unutulmam olan antik
grler, hemen hemen kendiklerinden gn na kmaa balamlar
dr. Ayrca, talyanm ortaa sonlarndaki siyas-sosyal yaps da bu g
rlerin yeniden grnmelerine ok yardm etmitir. Bu sralarda bu mem
leket her biri bamsz olan birok ehir-devletlerine blnmt. lka
daki Yunan polislerine benzeyen bu ehir-devletleri arasnda sonu gelme
yen savalar olurdu. Bu etin sava durumu da, talya ehir-devletlerinin,
bir Romamn, bir Floransann, bir Venedik ya da Cenovamn kendi zellik
lerini belirtmelerine, kendi bireyliklerini gelitirmelerine yol amtr. Ks
men de demokrat yapil olan bu ehirlerin her biri iindeki parti savalar
da, bireyi yeteneklerini gelitirmee, kendine gre grler edinmee zorla
m, bylece onu bir kii olarak yetitirmitir.
ite Renaissancen ilk adm, ilk baars, bu benliini bulmu, kiili
ini duymu insan ortaya koymasdr. Birok bakmdan olduu gibi, bu ba
kmdan da ortaa ile Renaissance arasnda tam bir kartlk vardr. Or
taa insannn belirmi bir kiilii yoktur; o, arlk merkezini dinde bu
lan, Tanrnn etrafnda dnen bir kltr sistemi iinde belli bir grevi olan
bir organ gibidir; onun anlamn da, alnyazsn da belirleyen, Kilise ile
iinde bulunduu sosyal blmdr. Ortaan sosyal yaps duruktur; her
kesin bu statik yap iinde belli bir yeri vardr ; insan, iinde domu olduu
sosyal blm erevesinde kalr, kalmas da gerekir, nk bunun byle
olmasn Tanr istemitir; bundan dolay birey Ben neyim? Ne olacam?
diye sormaz; iinde bulunduu durum, zaten bu sorularn hazr olan yan
tdr. Renaissance ise, insan evrensel bir organizmann renksiz bir yesi
olmaktan kurtarp onu kiiliini arayan, benliinin zel renklerini btn
canllklaryla ortaya koymak isteyen birey olarak yaratmtr. Bu yzden
Renaissance bir individualizm adr, individualit1erin doduu bir d
nemdir. Renaissanceta yalnz tek kii deil, insan gruplar da birer birey
189

(individuum) olarak biimlenmek yoluna girmilerdir. Kendine zg bir ben


lii olduu bincini tayan bir insan topluluu olarak ulus da Renaissance
ta ortaya kmtr. Ortaada tek tek uluslar, evrensel ortaa devletinin,
birer yesi idiler; bunlarn kendilerine gre bir dnyagriileri olmad
iin, ne gelimi bir kltrleri, ne gelimi bir dilleri, ne de pek belirmi bir
sanatlar vard. Ortaan sona ermesiyle tek tek uluslar iin de bu durum
deiir. Artk tek kii gibi, uluslar da kendi benliklerini duyup bunda yer
leik olan olanaklar, yani dillerini, dnce hayatlarn, sanatlarn, siyas
yaplarm zel renkleriyle gelitirmee balarlar. Renaissance, bir de,
ulusu yaratan bir a olmutur.
Renaissancen ilk byk davran olan hmanizm r da byle bir
gelimenin, byle bir kltr atmosferinin yemiidir. Artk genel bir kadro
dan kp kendi kendine kalan insan, ne olduunu sormu, bylece de insan
ile ilgili aratrm alara yol amtr. Bu yolda klavuz olarak seilen antika literatrnde de, Renaissancen arad insan btnl ile, eitli
ynleri ile gerekten de vard; buradaki antika insan, ortaa insan gibi
tekyanl deildi; insan olmann pek eitli olanaklarn kendisinde topla
mt; insan burada trl alardan ele alnmt. Bu almalarnn sonun
da Renaissance dncesi, doal, gerek insan bulacaktr ki, onun bu bu
luu, yine kendi baarlar olan, Amerikann bulunmasndan ya da pusula
ile basmn icadndan deerce hi de aa kalmaz.
Gerek insan arayan bu hmanizm rnn banda talyan air ve
bilgini P etrarca vardr. Francesco Petrarca (1304-1374), btn hmanistle
rin ilk atasdr. Ortaa ile yenia onda ve yaptnda birbirinden ayrlr
lar. Snr zerinde bulunduu iin, dncesinin arka-plannda geri Hris
tiyan dnyagr var, ama sk skya budnyaya da bal; budnyadaki
yaamn zenginlik ve renklilii onu boyuna kendisine eker, onu bu hayatn
sorunlarna gtrr. Kendi beni, P etrarcann btn dnmelerinin arlk
merkezidir. Benliini yaayp duymu olan ilk modern insan P etrarcadr,
denilebilir. Benliini bulmak iin dayand antik literatre kar duyduu
cokun ilgisi ile de o, Renaissance insannn ilk temsilcisidir: Greke re
nir, eski yazmalar kurtarmaa ve toplamaa alr; antikan nl ki
ileri zerine biyografiler yazar; Latin iirinin btn trlerini dener.
P etrarcann felsefenin teorik sorunlarna pek bir ilgisi yok; asl ahlk
sorunlar zerinde durur; balca kaygs, bir yaama sanatnn kurallarn
gelitirmektir; bunun iin de kendisine Stoa felsefesini, zellikle de Roma
Stoasnn filozoflarn rnek olarak alr. Bylece, Renaissanceta Antik fel
sefe rlarndan kin Stoa ile tanlm oluyor. Stoallar gibi P etrarca
iin de, insan hayatnn ideali olan mutluluk (beatitudo), i ve d etkiler
den bamsz olmakla ruhun zgrlk ve dirliine erimektir. Bu ideal de,
ancak, insanm yalnz yaamasyla, bu yalnzl iinde dnme ve yazma
ya vakit bulmasyla, arada da sevdii dostlaryla bulumas ile gereklee
190

bilir. De vita solitaria (Yalnz yaay zerine) adl yaptna gre, in


sann yalnz bana kalmas teki insanlardan tiksindii iin deildir, ken
dimizi gelitirmenin bizim iin bir dev olduunu bilmek yzndendir.
Hayatn en yksek deeri olan ruh dinginliine insan, d etkiler ile tutkularmdan kendini kurtarmasyla ulaabilir. Buraya kadar tam bir stoal olan
Petrarca, bundan sonra, iin iinde Hristiyan grlerini de kartrr.
Son huzura, heie lm bilmecesi karsnda duyulan korkunun dinmesine,
ancak, Tanrnn yardm ile, ona inanma ile varlabilir. Bununla birlikte
T anrnn yardm da insan yine tam bir ruh dirliine eritiremez. Bylece, P etrarcann son sz bir karamsarla (pessimizm) varyor. Ama onun
bu karamsarl, ortaa insannn budnyadaki hayat hie saymasndan
bsbtn baka olan bir eydir. Petrarca, budnyadaki hayat nceden
hie saymyor, tam tersine, onun zerinde dnyor, yap ve rgsn
anlamaa, bilmecesini zmee alyor; bu hayat, ona gre, artk brdnyadaki hayata bir geit deildir, balbana bir deerdir. Petrarca ha
yat karsnda zgr olarak dnr, antik filozoflar gibi bu hayatta akla
kesin bir rol verir; geri sonunda Tanrmn insan desteklemesi gerekmek
tedir; ama o da insan kurtaramadna gre, P etrarcann Hristiyan Tan
rsna gveni sarslm demektir: Sert bir yaama sava iinde rpnan
insan, budnyay evrensel bir ac (acedia) olarak yaar.
P etrarcamn karam sar bir dnyagrn dile getiren yaptlar, dev
rinde byk bir ilgiyle aranp okunmutur. Bu da, ortaa sonlarn by
le bir anlaya ok elverili bir havas olduunu gsterir. Petrarca talya
da, Cicero ile Senecannkine benzeyen bir moral felsefesi literatrn ba
latmtr; bu literatr sonra hzla gelieeektir.
Decameronenin nl yazar Giovanni Boccaccio (1313-1365) da bu
akm iinde yer alr. Yaptnda insanolunun budnyadaki yaayn, Kili
se ile trelerin basksnn tesinde, btn plakl ile ortaya koyan bu
nl sanat, Grek-Roma antikitesini ok iyi bilir, bildiklerini geni evi'elere de yayar. Onun, ilka dinlerini deerce Hristiyanlkla bir saymas,
bu dinde ancak relatif bir doruluu bulmas tamamyla yeni olan bir anla
yn rndr.
lk Hmanistlerin balatm olduklar insan doasnn z ve yaps
konusundaki dnmeler, asl Renaissance yzyllar iinde de srmtr.
Nitekim Renaissancen karakteristik dnrlerinden biri olan Niccolo
Macchiavelli (1469-1527) de insan doasnn ne olduu sorusu zerinde
durmu, yeni insan anlayn gnnn pratik-politik devlerini zmek iin
k-noktas olarak almtr, o da, hayat karsnda gzlemlerini zgr
olarak, yani Kilisenin otoritesine balanmayarak yapar ve bunlar antik
dncelerle, bu arada ok iyi tand Roma dnyasnn, zellikle de bu
dnyann byk tarihyazarla -1 Polybios ve L i v i u s u n grleriyle besler.
Macchiavellide de tamamyla yeni ve Renaissancem dinamizmine ok uy9

gun olan bir insan anlayn buluruz. Ona gre, insan, bir doa gcdr,,
canl bir enerji kmesidir. Bu enerji ile ykl olan yaratk, Hristiyanln
alakgnlll, gnltokluunu en yksek erdem diye tleyen morali
iine elbette smaz. Macchiavelli de, ada btn Hmanistler gibi, H
ristiyan olmaktan ok bir ilka pagandr, antik paganizmin hayrandr.
Onca, Hristiyanlk budnyann deerini kltmtr; oysa antik dinler,
insana en byk deer olarak budnyadaki yaay tleyerek onu ha
yata balamlardr: Bu yzden ilka insan doasn olduu gibi duya
bilmi, bu doann ana-igds olan egemen olmay engelsiz yaayabilmitir. Hristiyanln ileri srd gibi, insan aslnda kt deildir; olsa
olsa onda, engellenmezse, ktye sapmak eilimi vardr; devleti de ortaya
karan bu nedendir, insan doas her yerde, her devirde birdir; dolay
syla insann tutku ve eilimlerinin hesab yaplabilir; olgular gzleyip
bunlarn objektif bir hesabn karan zek, devlet ynetiminin temelidir.
Macchiavellide de, insan doasnn nasl bir zgrlkle ortaya ktn,
bu insann nasl yalnz kendi hesap eden zeksna dayanarak zerk (auto
nom) bir dnya kltrn kurmaa altn ak olarak gryoruz.
Yaad yllar Renaissance sonlarna rastlayan Michelde Montaigne
(1533-1592) in de dncesinin temelinde, katksz bir Renaissance hayat
duygusunu buluruz. O da individualist ve hmanisttir; insan hayat, insan
doasnn yaps onun da balca konusudur, insan hayat zerindeki zengin
grglerini, insanolunun inanlar ile uralarnn relatifliini kavram
ince sezgilerini zarif bir slpla dile getiren Essaissinde (Denemeler)
Her eyden nce ben kendimi aratryorum; benim fiziim de, metafizi
im de bu der. Montaignein bu kendi beni ile uramas, kendi beni ze
rinde dnmesi, tamamyla modern olan bir tutumdur. O, kendi beninde
insan bulmak ister; kendinde arad, insan doasnn kendisidir; ona
gre, sonsuz doa her insanda kendini ayr bir biimde gsterir. imizde
bir doa kmldyor; ona kulak verir, yasalarn kavrarsak, erdeme, do
laysyla mutlulua giden yolu da bulmu oluruz, nk erdem dediimiz,
doaya gre yaamaktr. gdlerimiz de, duygularmz da bu doann
iindedirler, onlarn da burada yeri ve deeri vardr, bunlar olmasayd ha
reketsiz kalrdk; ancak, bunlarn aklla da ayarlanmas gerek, yoksa id
detli duygular bizi doamza aykr yollara saptu'irlar; doaya uygun ya
amak ruh dirliini salar. Buradaki insan anlay, yine Stoa grne da
yanmaktadr. Denemelerdeki hava, Ciceronun, Senecanm, zellikle de
Plutarkhosun dnyasndaki havadr. Bunun yannda antikan pheci
lii (skepsis) de Montaignede en ince temsilcisini bulmutur. Montaignein
individualizmi ile insan en i znden yakalayan hmanizmi, onu her trl
dogmatizmin dman yapmtr. nsann boyuna deien ilintileri iinde
doruyu nerede bulmal? Bu soru karsnda girecek biricik yol phedir.
Ancak, phe de son sz olmamaldr; bir ey bilmediimizi sylememel192

yiz, son szmz ne biliyorum? olmaldr. Olgunlaan Renaissance dn


cesinin, Montaignede artk eletirmeye de getiini gryoruz.
PLATONZM

talyan Hmanistlerinin baklar ilkin, antik Roma dnyasna evrilmi


ti. Romamn yaama felsefesini, bunun da zellikle stoa kolunu hmanist
ler kendilerine yakn bulup benimsemilerdi. Ama Renaissancem hayat
duygusu, ortaa formunu aarak yeniye varmak zlemini ve bununla hep
birlikte giden antika deerlerine dayanmak istei, pek doal olarak,
eski Yunan literatrn de incelemeye yol amtr.
"
'
" Aristotelesi Skolastie kar yaplan tepki, Platona
kar cokun bir sevgi ve sayg beslemee vardrmt. Balangta Platona kar bir hayranlk olarak kendini gsteren bu ilgi, sonra 15. yzyl
da Floransada kurulan Platon Akademisi ile sistemli almalar biimini
kazanacaktr.
Renaissance talyasnda Platon zerindeki aratrm alar Bizanstan
gelen bilginler balatmtr. Bunlarn banda stanbullu Georgios Gemistos Plethon (1355-1450) yer alr. Plethon, Dou ve Bat Kiliselerini birletir
mek iin 1438 ylnda F errara ile Floransada yaplan Din Adamlar Toplan
tsnda (Concillium, konsil) bulunmak zere stanbuldan talyaya gelip
burada kalm, Batda Platon felsefesi ile Yeni Platonculuun gelimesine
yolu amtr. Platon zerine verdii konferanslar ve dersler ile Platon fel
sefesi iin kazand birok kimseler arasnda, o zamanlar Floransa ehirdevletinin banda bulunan Cosimo Medici (1389-1464) de vardr. Platon fel
sefesine byk bir sevgi ve hayranlk duyan bu devlet adammn yardm
ve desteklemesiyle Platon Akademisi kurulmutur (1459). Buras, sk bir
rgt olan bir kurum olmaktan ok, Platonu seven, onun felsefesini aratiranlar bir araya toplayan bir dernek gibi idi. Gerekten de bu Akademi,
uzun zaman Platon zerindeki inceleme ve aratrm alarn canl bir merkezi
olmutur: Platonun btn yaptlar burada evrilmi, Skolastie ve Aristotelizme kar Platonun savunulmas buradan yaplm, Platonizm zerin
deki yeni grler btn talyaya ve Avrupann baka yerlerine hep bu
radan yaylmtr. Cosimodan sonra gelen Mediciler* de bu Akademiyi
koruyup gelimesini desteklemilerdir.
Plethondan sonra bu Akademide verimli olarak alanlardan biri de,
*
M ed icile r: 1484 yln d an ba lay a rak F lo ra n sa ehir-devletinin b a n d a b u lu n a n bir
aile. B anka ileriyle zengin o lm u la r; R e n aissan c e ta h m an izm i a n at de$teklem eieriy ls n salm lard r; a ra la n n d a P a p a ve F ransz K raliesi o lan la r v a rd r; F lo ra n sa par!akln M e d icilere b o r lu d u r.

F T 13

193

yine Bizansl olan, sz geen konsile katlmak zere Plethon ile birlikte
talyaya gelen Trabzonlu Basilius Bessarion (1403-1472) dr. O da, ret
meni Plethon gibi, bir Platoncu, Aristotelese kar gelenlerden biri; ancak
hocasna gre bu konuda ok daha ll; onun Aristotelese kar ok sert
olan saldrlarna katlmaz, bunlar doru bulmaz.
Bu iki Bizansl bilgin, Platon felsefesini Yeni-Platonculuktan pek ayr
mazlar; gznnde bulundurduklar, felsef olmaktan ok dindir; onlar,
kilise ve devlete yeni bir temel aryorlard; bunu da, Aristotelese dayanan
Bat Skolastiine kar olarak, Platon felsefesi ile Yeni-Platonculukta bu
luyorlard.
Floransadaki Platon Akademisinden yetienler arasnda en by,
hi phesiz, Marsilius Ficinus (talyancas: Marsiglio Ficino) (1433-1499)
dr. Ficinonun grd en byk i, Platonun (Plotinosun da) yaptlarn
salam bir biimde ve gzel bir dille evirmesidir. Bununla da, Platonizmin
ana kayna alm oluyordu;** bundan sonra Platonun retisini kendi
lerine k noktas olarak alacak grlere gvenle dayanacaklar temel
artk salanmt. Ficinusun Platon Akademisinin banda bulunduu s
ralarda, Aristoteles felsefesine kar gelmedeki sertlik de yumuar (Bu ge
lime daha Bessarion ile balamt); sonunda ilkan bu iki byk filo
zofunun temelde birlemekte olduklar sonucuna varlr. Esasen Yeni-Platonculuk da byle dnyordu ve Bizansl bilginler Akademiye Yeni-Pla
toncu bir nitelik kazandrm olduklarndan, bu anlay Akademinin gele
neine de uygundu. Ficinusa gre, Platon ile Aristotelesin felsefeleri bir
ve ayn akim ortaya koyduu dorunun iki biimde dile gelmesidir. Nite
kim sonralar Ficinus Hristiyanl da, Tanrmn kendisini amasnn (va
hiy, revelatio) bir ekli diye anlayacak, bu dini felsefe ile uzlatrmaa
alacaktr. Ona gre, insann ruhu Tanrdan tremitir, lmden sonra
yine Tanrya dnecektir; evren, en banda Bir-olann, yani Tanrnn
bulunduu uyumlu bir basamaklar lkesidir; evrenin btn balantlar in
san ruhunda toplamr, dmlenir; bu yzden insanda btn evreni bilmek
gc vardr. Bunlar, grlyor ki, Platoncu olmaktan ok, yeni-platoncu
anlaylar.
Yine Floransadaki Platon Akademisinden yetiip antikam eitli
dnce rlarm birlii olan bir dnyagr tasarsnda toplamak ve
uzlatrmak isteyen ilgiekici bir dnr de Giovanni Pica della Mirandoladr (1463-1494). Kendisi ok zengin bir prensin olu; iyi branice ve Grek
e bilirmi; daha 24 yanda iken ortaya atm olduu 900 tez zerinde ken
dileriyle tartmak zere btn dnya bilginlerini kendi hesabna Romaya
armaya kalkm, Papa bu toplanty yasak edip onu afaroz etmi. Onda
** O rta a o rta la rn a k a d a r P la to n m y a p tla rn d a n eld e yalnz T im aios d ialogu v a r
d. 12. yzylda L atinceye evrilince M enon ve P h a id o n d ialoglar da renilm i oldu.

194

da eitli eleri bir btn iinde eritmek eilimi var; bu arada Yunanllk ile Yahudiliin kapsayc bir Hristiyan felsefesi iinde birleebilecek
lerini dnr. Mirandolamn bu Yeni-Platonculuu yamsra bir de natura
list ve positivist bir yn var. Astrologlarn ileri srdkleri gibi, yddzlarn
insann alnyazs zerinde bilinmeyen etkileri olamaz; gerek olan, yalnz
doa gleridir; her ey doann ilke ve formlarna gre oluur; insan da
karakteri ile alnyazsm yldzlarn u ya da bu durumda olmalarna deil,
doal bantlara borludur; stelik insan bir de kendi alnyazsnn zgr
kurucusudur; o, yalnz iinde bulunduu yce evrenin bir yerini doldurmak
iin yaratlmamtr, Tanrnn da bir benzeridir; kendine gre bir dnyas
vardr, makrokosmos (byk dnya) iinde bir mikrokosmostur (kk
dnya). Mirandolamn bu dncelerinde yine tipik bir Renaissance anlay
ile kar karyayz. Artk insan bir organ deil, yasas da, arlk mer
kezi de kendisinde olan zgr kk bir dnyadr.
Renaissanceta Yeni-Platoncu bir klk iinde yeniden uyanan Platon
felsefesi, devrin tutumuna birok bakmlardan uygundu. Renaissance dn
cesinin estetik bir nitelii vardr; bu dnce evreni uyumlu bir btn ola
rak anlamak ister. Gzeli ba idealar arasna alan Platon felsefesi, bu ba
kmdan Renaissance ruhuna yaknd. Ayrca, Yeni-Platonculuun mistik ya
ps, Renaissancem din duygusuna, btn dinleri Tanrnm bir almas diye
anlamak istemesine de uygundu.
Yunan felsefesinde Renaissanceta yeniden ortaya kan, yalmz Platonizm deildir. Bu felsefenin btn teki rlar da, Renaissancem yeni
hayat duygusu erevesinde yeniden doacaklar, bu duyguya biim vermede
her birinin kendine gre bir pay olacaktr. Bunlarn arasnda ve banda,
yeni bir klkta ortaya kan Aristotelizmi de saymak gerekir.
ARSTOTELZM

Renaissanceta Platonizme paralel olarak, onunla hemen hemen aym zaman


da, Aristoteles felsefesine de ynelinmitir. Yeni hayat duygusuna salam
teorik temeller arayan Renaissancem Aristotelese de dayanmak istemesi
doaldr; nk Aristotelesin felsefesi, Platon felsefesinin yannda klasik
antikan en byk yaratlarndan biriydi. Ancak, Renaissance iin Aris
totelesin teki antik rlar arasnda zel bir yeri vard: Bu filozof, orta
an en olgun bir dnemine dnceleriyle klavuzluk etmitir; Hristiyan
dogmalarn felsefe ile temellendirmeyi kendine balca dev edinmi olan
Skolastik, en parlak dneminde kendisine Aristoteles felsefesini dayanak
olarak almt; bu yzden Aristotelesin ad, Skolastik ile sk skya kay
namtr. imdi, yeni bir dnya ve hayat anlayyla eskiyi amak isteyen
Renaissance ortaa dncesinin en klasik anlatm olan Skolastik ile sa195

varken, onun iinde Aristotelesi de karsnda buluyordu. Onun iin, bun


dan nce de sylendii gibi, Renaissancem her biri bir yolda yryen d
nce rlar, Aristoteles felsefesine tepkide aralarnda birleiyorlard.
Ancak, antikan kltr deerleri rnek ve klavuz olarak seilirken, A^istoteles felsefesi gibi bu an ortaya koyduu ok byk bir deere de gz
yumulamazd. stelik, bu felsefenin ortaa aarak Renaissance yzylla
r iine kadar canl olarak ulam bir gelenei de vard.
Renaissance Aristoteles felsefesini ele alrken, bu dnce sistemine
kendi lleriyle uzanmtr, yani hmanist bir anlayla bu felsefeyi ye
nilemitir. Hmanist tutum da, antik metinleri orijinal ekilleriyle yeniden
ortaya koymak ister; bunun iin ortaan bu metinlere kendi bakmndan
ekledikleri temizlenir; bunlarda yapm olduu deiiklik ve bozmalar d
zeltilir; ksacas, hmanist aratrm alar amac, antik metinleri asl ekil
leriyle yeniden kurmaktr. Nitekim Renaissancetaki Aristotelizmin ban
da da yine hmanistleri bulmaktayz. Bunlar, Aristotelesin retisini Sko
lastiin eklemelerinden temizlemee ahan bilginlerdir. Aristoteles felse
fesini orijinal biiminden uzaklatran bu eklemeler, nce Hristiyan felse
fesi iinde, sonra da 14. yzylda tanlan Arap dnrlerinin yorum ve
aklamalar benimsenerek yaplmt. Hmanistler Aristotelesin yaptlar
m asllarndaki biimlerine yaklatrmak ii yannda. Skolastiin yavan
okul dilini beenmediklerinden, dncelerini, Renaissanceta sk sk rast
lanan bir estetik eilime uyarak, gzel bir dille anlatrlar.
Renaissanceta Aristoteles felsefesi ile uraan hmanistlerin banda
Theodorus Gaza (lm 1478) adnda BizanslI bir bilgin vardr. Platonizmin talya topraklarndaki gelimesini BizanslI bilginlerin balattm gr
mtk. Aristotelizmin balamasnda da yine BizanslI bir bilginin rol ol
duunu gryoruz*. talyada Gaza, Aristoteles ile Tleophrastosun (AristotelesiiL en deerli reneisi) doa konusundaki yaptlarn hmanist bir
anlayla yeni batan evirmi
etrafna bu ynde almak isteyen pek
ok renci toplamtr. Bunlarn arasnda, sonra Almanyadaki hmanist
almalar zerinde byk etkisi olacak Rudolf Agrcola e Paris niver
*
R en aissan ce, y k la n B izansla n ta ly a ya k a a n bilg in lerin b alatt ileri [.
O y sa, ta ly a d a a n tik gelen ek lerin yenilenm ee b alan m as, yani R en aissan een tem el
lerin in k u ru lm a a giriilm esi, 1554 y ln d a n nceye der. N itek im R enaissance Platonizm in i b a latan , son-a b u rn sistem li alm alarn a m erk e zlik edecek F lo ra n sa daki
P la to n A k a d em isini k u ra n la rd a n biri o lan P le th o n ile rencisi B essarion. 1438 ylnda
b u ra y a gelip y erlem ilerdir. A ristotelizm i balatm olan G aza d a B izans lk esin d e n (memlekoti S elan ik ten ) 1430 ylm d a ta ly a ya gelm i, son-a b u ra d a ka lm tr. B u n a gre, d aha
sta n b u l d m e d en nce ta ly a d a h m an ist alm alar b alam
'
B izansn
y klm as, dolaysyla o k sayda BizanslI b lgn in ta ly a ya gelm esi, k k leri 14. yzyla
u z a n a n ve k e n d isi a rtk o rta d a o la n b ir akm beslem i h zla n m a sn d a ro l o lm u tu r, denilebilr.

196

sitesinin ilerideki byk hmanisti Jaques Lefvre (Jacobus Faber) de


var.
Renaissancetaki Aristotelizmin, Platonizmde olduu gibi, kendi iinde
bir birlii yoktur: Platon felsefesi zerindeki almalarn merkezi Flo
ransa Akademisi idi; bu Akademinin ats altnda toplanm olan Pla
ton hayranlar, onun retisini aslmdaki formu ile kavramaa alyorlar
d; Ficinusun evirisi de bunu salamt. Buna karlk, Renaissance Aristotelizminin iinde, Aristoteles felsefesinin gerek formuna varmak isteyen
hmanistler yannda, bu felsefenin byk yorum ve aklamalarm kendi
lerine k-noktas yapan iki akm da bulmaktayz; bunlardan biri bni
Rdler (Averroeistler), teki de Alexandristlerdir. bni Rdler Aris
totelesin felsefesini anlaylarnda, slm Ortaann en byk dnr
lerinden biri olan ve Aristotelesi yorumlarken pek ok Yeni-Platoncu e
ler kartrm olan bni Rdn (Averroes) aklamalarna balanyor
lard. Alexandristler ise, antika sonlarnn byk Aristoteles yorumcu
su Aphrodisiasl Alexandrosa dayanyorlard. Bir yandan humanist Aristotelesiler, Aristotelesin bu ikinci elden devirilmesine kar savarken,
Averroeistler ile Alexandristler de kendi aralarnda arpyorlard; bylece, Renaissancem Aristotelizmi kendi iinde paralanm durumdayd.
Aristoteles felsefesini dorudan doruya kaynamdan deil de, yorum
larndan ele alan Averroeistler ile Alexandristler, yine de anlay ve ruha
Renaissance dnrleri saylabilir; nk aralarndaki tartmada ortaa
n dine bal dnyagrn ap Renaissancem zgr dncesine ok
yaklayorlar. Bunu, bu iki Aristotelesi r arasnda geen ruhun lm
szl konusundaki nl bir tartmada ak olarak grebiliyoruz. kisi
de daha batan u anlayta birleir : Hristiyan dogmasnn ileri srd gi
bi, bireysel ruh lmsz olamaz. Burada Hristiyanln ba dogmalarndan
biri reddedilmektedir. Insanm asl hayatn brdnyada dile dnen, bu
yzden budnyay brdnyaya yalnz bir hazrlk, bir geit olarak an
layan Hristiyanlk iin, bireyin bedeni ldkten sonra ruhunun yaamaa
devam etmesi ana-koullardan biridir; yoksa brdnya diye bir ey ol
mazd. ite Averroeistler ile Alexandristler, imdi elbirlii ile bu dogmay
ykmaktadr. Bu da onlarn tam Renaissance dnrleri olduklarn gste
rir. Yalnz, bu arada, Aristotelesi anlaylarna pek ok da Yeni-Platoncu
eler kartrm olan Averroeistler, bireyin ruhunun akll bir yn oldu
unu, bunun lmden sonra evrensel akla geri dneceini ileri srerler.
Alexandristler ise naturalisttirler ; ruhun bu ynnn de lmsz olabilece
ini kabul etmezler.
Renaissanceta Platonizmin merkezi Floransa idi; Aristotelizminki ise
Paduadr. Burann niversitesi daha 14. yzyldan beri ibni Rdln
merkezi idi. Asl Renaissance yzyllarnda, bni Rdle kar olanlar
197

da, Aristotelesin gerek retisine ulamak isteyenler de, yani btn kad
ro, burada toplanmt.
Renaissancetaki Aristotelesilerin en by, Pietro Pomponazzi (Pet
rus Pomponatius) (1462-1524) dir. Pedua, F errara, Bologna niversitelerin
de profesrlk yapan Pomponazzi, yukarda sz geen ruhun lmszl
tartmasnda naturalist-materialist bir gr savunmutur. Bu arada, ak
ln bulduu ile dini rettii ayr ayr dorulardr, birine gre doru ola
bilen tekine gre yanl olabilir diyen ifte doruluk retisine snm
sa da, yine Kilisenin aforozundan kurtulamamtr.
Demek ki ister humanist, ister Averroist ya da Alexandrist olsun, Renaissancem Aristotelizmi bu an tutumuna uygundur; nk bunlarn hep
sinin amac, Skolastik olmayan bir Aristotelesin de olduunu gstermek;
retisini gerek biimiyle ortaya karmak ya da, hi olmazsa, bu reti
ye dinin basksndan bamsz olarak dayanmaktr. Btn bunlar da, Re
naissance iin tipik olan davranlardr.
Renaissanceta yeniden doan antik rlardan geri kalanlarna ksaca
dokunalm:
Humanist aratrm alar erevesinde ilkin P etrarcada daha ok Roma
Stoasna bal olarak canlandn grdmz stoisizm, bundan sonra po
pler bir felsefe olarak ok yaylm, balca da ahlk-siyaset alannda ve
rimli etkileri dokunmutur. En sonunda Justus Lipsius (Joest Lips) ile Scioppius (Caspar Schoppe) bu popler akma sistematik bir nitelik kazandr
mlardr.
'
.
ATOMZM

Renaissanceta yeniden ortada grnen antik dnce gelenekleri arasn


da atomculuk da var. Ancak humanst"aratrmalar once Epikurosu orta
ya kardklarndan, Renaissancem atomizmi, bu retinin asl kayna
olan Abdera Okuluna (Leukippos ile Demokritosa) deil de, balca Epikuros'ta alm olduu ekle balanmtr. Esasen hmanistler kendisini or
taya karmadan nce de Epikureizm bsbtn lm deildi; ortaan
yakndan bildii Lucretius ve Ciceronun araclyla bu a boyunca da
canl kalmt. Yalnz, Ortaa Epikurosu pek tekyanl olarak deerlendi
riyordu; bu ada Epikurosu demek, pagan, putatapar, doru yoldan sap
m demekti; bu retide ortaa yalnz madd hazz en byk deer diye
sunan, hayatn yksek deerlerine hi aldrmayp insana yalnz dnyann
tadn karmasn, gnn gn etmesini tleyen, ona zevk almann ince
bir hesabn reten bir felseyei buluyordu. te ortaan bu dar anlay
n aarak Epikurosuluu da tam ve zgr kadrosu ile ortaya koyan yine
Renaissance felsefesi olmutur.

Bu bakmdan en byk hizmeti de, Renaissance sonlarnda yetien bir


Fransz dnr, Pierre Gassend (Petrus Gassendi) (1592-1655) grmtr.
O, Epikurosuluu, her eyden nce, geni aydn evrelerin mal yapm
tr; bu retinin yzyllar boyunda urad bozulmalar ve aslndan ayrimalar dzeltip temizlemi, ksaca, Renaissanceta her yanda yaplan bir ii
gerekletirmitir: Epikuros felsefesinin teorik kadrosunu orijinal formu ile
belirtmitir. Byece yeniden canlanan atomcu felsefe, Renaissancem bir
ok grleri gibi, Grtaa Skolastiine bsbtn aykrdr. Aristotelesi
Skoiastik doay bil organizma diye anlyordu; oysa atomculuun getirdii,
tam tersine, mekanist, yani doa gereini atomlarda ve bunlarn hareket
lerinde bulan bir anlayt.
PHECLK

Antik geleneklerden bir bakasmn, pheciliin, Renaissanceta Fransz


dnr Montaignede ok ince bir temsilci bulduu bundan nce sylendiydi. Renaissance sonlarnda yetien Montaigne, yeni otoritelere kar bir
tepki olarak da anlalabilir; artk olgunlaan Renaissance dncesi, onda
kendi kendini eletirmee gemektedir. Onun Oenemelerde parlak bir e
kilde dile getirilen insan yaamnn z ile ilgili derin sezgileri, phecilii,
Renaissance sonlarnn buna esasen elverili olan havas iinde, iyice yay
mtr. Drt elle sarlman bilimden phe, stelik inana da ak kap braktmdan, yaylmaa pek elverili idi. ^lontaignein daha ok serbest bir bi
imde, edebi bir kla brndrerek anlatt, phecilie, sonra Pierre
Charron ile Franois Sanchez sistemli ve kapal' bir biim kazandracak]ardr.
Grlyor ki, antikan ok renkli dnce tablosu, Renaissance
ta hemen hemen tam kadrosu ile yeniden canlanmtr. Ancak unu bir da
ha belirtelim: Renaissance, hi bir zaman klasik ilka dncesinin yalmz bir yenilenmesi deildir; o, gr ve tutumu bsbtn yeni olan bir ha
yat, kendisine teki alarda rastlanmayan yepyeni bir insan da getirmi-,
tir. Yeni bir dnyagrn oluturmada antik geleneklere balanmak, ilkve zorunlu olan bir destekti; gen ve grgsz olan Renaissance dncesi
ilkin Eskilerin byk okulunda yetimek zorunda idi. Yalmz eskileri bir
taklit olmayan bu dnce, bunlardan rendiklerini gittike daha iyi zm
seyerek, hep kendisinin olan yeni bilgilere varmaa almtr. Kendisinin
olan yeniyi Renaissance insan, nce kendi iinde aram] ve grdmz
gibi, yeni bir insan anlaym ortaya koymutur; sonra da yeniyi kend
dmda, doada aram, bundan da Renaissancen en byk b a a r l a r n d a n
olan ve bugnk doa bilimimizin temelini kuran bir doa gr domu
199

tur. Demek ki, balangta eskilere bal kalan Renaissance felsefesi, gemesinin boyunda, insann hem i hem d dnyas bakmndan, yava ya
va kendi yolunu bulacaktr.

RENASSANCEIN DN ANLAYII
REFORMATON

nsann kendi i-dnyasnda yeniyi arayan Renaissance felsefesi, yeni bir


insan anlay yannda yeni bir din, yeni bir hukuk ve devlet anlay da
getirmitir. Yeni din anlay da, en bata, Reformation (ya da Reform) de
nilen byk din akmnda kendini gerekletirmitir. Reformation, antik
felsefe geleneklerinin yeniden domas yannda, Renaissancem en byk
olaylarndan biridir. Hatta baz kltr tarihileri, Renaissancen bu din
akm yznden domu olduunu bile ileri srmlerdir. Bu sav ar, n
k Renaissance yeni bir hayat duygusunun domasdr, yeni bir din anla
yn dile getiren Reformation da bu duygunun bir rndr, onun ere
vesinde nemli bir yeri olan bir olaydr. Reformationun bir Renaissance
fenomeni olduunu ilk bakta unlardan anlayabiliriz: Onda da Ortaa
Kilisesine, bu Kilisenin resm felsefesi olan Skolastie kar bir tepki var:
Eski kiliseyi ap yenb> bir kilise getirmek ister; onda da asla, yani ilk
Hristiyanla dnmek isteyiini buluruz, bunun iinde Ortaa Kilisesinin
bozup deitirdii Hristiyan inanlarn orijinal biimleriyle yeniden kur
maa alr; o da antik dnrlerin dncelerini kaynaktan devirmek
ister, bundan dolay da bunlar ortaan eklentilerinden temizlemee a
lr.
Reformationun getirdii yeni din anlayna gemeden nce, bu akmn
tarihi zerine birka sz: Hristiyanlk dnyasnda Katoliklik ile Ortodoks
luk yannda nc byk ayrlk olan Protestanl yaratacak sreci Al
man rahibi Martin Luther (1483-1576) balatmtr. Reformationun bala
masnn d nedeni, Lutherin 1517 ylnda Wittenberg Kilisesinin kapsna
ast nl 95 tezidir. Bu tezlerinde Luther, Katolik Kilisesinin bir saptma
sn, para karlnda gnah balama belgeleri satmasn iddetle yeri
yordu. Byle bir yergi ile balayan bu din akm, sonra hemen btn Av
rupay bir ykntya eviren, Otuz Yl Savalarn douracaktr. Lutherin
att bu adm zaten azna kadar dolu olan bir barda tartan son dam
la olmutur. nk o sralarda Katolik Kilisesine kar genel bir honut
suzluk her yan kaplam bulunuyordu; Kilise, artk gerek bir inann tem
silcisi saylmyordu; Katolik Kilisesi o arada pek ok dlam, bozulmu,
pek ok dnya ve politika ileri ile urar olmutu. te bu yzden, zellik200

e dinde tesellilerini arayan alt tabakalarda belirsiz bir zleyi belirmiti;


Kilisenin bu soysuzlam haliyle aracl yapamadna inanlyordu, onun
iin de inann salad avuneu insan kendisinde aramaa, bunu kendi ba
na bulmaa girimiti. Bu belli belirsiz zleyii de, en bata, ortaadan
geip Reformationun balad gnlere ok canl olarak ulaan mistik g
rler destekleyip beslemilerdir. Kiliseden umudunu kesip kendi iine d
nen bir din davrannn mistisizme dayanmak istemesi de doaldr; n
k mistisizm, ilkesi bakmndan bir i dindarl, bir gnl dindarldr.
Sz edilen gelime, hi bir Avrupa lkesinde, Almanyadaki geni l
s ile kendini gstermemitir. Ustelik, bu lkede daha Reformation ba
lamadan nce de, Alman mistiklerinin dnceleri sessizce gnlleri kap
lam bulunuyordu. Nitekim sonra Reformation da, hi olmazsa balang
ta, btn hzn bu mistisizmden alacak, balca dncelerini bu kaynak
tan devirecektir; onun iin Reformationun balca kayna Alman misti
sizmidir denilebilir. Bu mistisizmin kkleri de ortaadadr ve btn teki
mistik rlar gibi, onun da kayna Yeni-Platonculuktur. Evrenin, iindeki
btn varolanlarla birlikte, Tek Varln znden fkrm olduu (emanatio) tasavvuru, Yeni-Platonculuun ana grdr. nsan da Tanrnm
znden tremitir, onunla ayn zdendir, dolaysyla insan Tanry kendi
sinde bulabir. Her trl mistiin temeli olan bu reti, daha pek erkenden
Hristiyanla da sokulmu, btn ortaa boyunca canl kalm, Skolasti
in yansra kimi vakit ak, kimi vakit de kapal ve gizli bir akm olarak
srp gitmiti. Tanry dorudan doruya kendi iinde arad iin Kilise
nn aracln reddeden bu gnl dindarl, zaman zaman Hristiyan dog
masnn snrlarn aan cokunluk ve taknlklar yznden kovuturmaya
uram, urada burada ancak yeralt akm olarak yaayabmiti.
Ortaa sonlarna doru Alman mistisizmine en gzel anlatmn Meis
ter Eckhart (ya da Eckehart) (Doumu 1260 yl sralarnda, lm 1327)
vermitir. Ona gre, Hristiyan dininin dorular, Skolastiin bilimletirmi
olduu dogmalarda deil, inanan gnllerin derinliklerinde yatar; salt do
ruluk insann kendisindedir, Kilisenin dogmalar ile trenlerinde deildir.
Bilmek, bilen ile bilinenin zce bir-olmalardr; bilginlerin en yksei olan
T anry bilme, evrenin bu z ile ruhun birlemesidir; insan Tanry Tan
r kendisinde, kendi iinde ise bilebilir. Tanr ile insann zdeliine daya
nan bu bgi anlaynda insan bir Kk Tanr (Mikrotheos) dr, bundan
dolay btn bilmeceler insanda zlebilir; ruh, Tanry bildii lde
T anrdr, Tanr olduu lde de Tanry bilir. Ancak, ruhun metafizik ya
psnda sakl olan bu bilgi, bir dnce bilgisi, bilginlerin bilgisi deildir;
bu anlatlmaz bir gr (intuitio) dr, bizim kendimizde Tanry grmemiz
dir, Tanrnn bizim iimizde kendi kendisini grmesidir. Bir Kk Tanr
olan insan, Tanrdan daha ok bir ey olmak isterse, Tanrdan, btn
varlklarn bu ana-znden kopar; insann gnah yznden dmesi bun
201

dan olmutur; nun iin insan benliinden gemelidir, kiiliini Tanrda


e ri^ e lid ir, bireyliini ortadan kaldu'maldr.
te bu idealist pantheizm, yani Tanrnm ideal bir varbk olarak btn
varolanlara yaylm bulunduu dncesi, ddnyay idnyaya eviren,
Tanry bir i grde kavrayan (contemplatio) bu anlay, Alman mistisiz
minin ana-zelliidir. Her trl mistisizmde de bulunabilen bu grlere
Meister Eckhart anlam olan bir balant kazandrm, bylece onlarn ge
ni lde yaylmalarn salamtr. Onun en byk hizmeti, mistik re
tinin zn halk bilincine kadar indirip yerletirmi ve bir de yksek d
nceler iin ok yerinde Almanca szckler bulmu olmasdr. Almanca
felsefe terimlerinin babas Meister Eckharttr denilebilir. Onun daha ok
kontemplatif olan, kurtuluu ruhun Tanr ile birlemesinde arayan misti
sizmi, onun yolundan gidenler tarafndan zamanla pratik bir mistisizme
evrilmitir; bunlar, artk ruhu gerekten de kurtulua ulatracak pratik
yolu aramlar, bunun iin bir kurallar sistemi, bir teknik gelitirmee uTamlardr; kurtulmak isteyen, yalnz Tanry kendi iinde grmekle ye
tinmeyecek, istek ve itahlarndan da geecek, alakgnll olacak, din ve
ahlk ilerinde sessiz bir gnltokluu ile alacak vb.
Din tarihinde mistisizmin, hep sosyal tedirginliklerle sk bir ilgi halin
de ortaya kt sylenebilir. Nerede sosyal koullarn bozukluundan bir
tiksinti varsa, orada, zellikle geni halk tabakalarnda, bir ' '
kurtuluu ite arama eilimini buluruz, ite ortaa sonlarndaki bu sz
edilen mistisizm de, saf bir dindarl arayan, Kilisenin kaskat kesilmi
tutumunu hor grerek bir reformu zleyen bir akm olarak geni halk tabakalan arasnda yaylp, sonra iinden Reformationun doaca o dinsel kay
namay yaratmtr. Martin Lutherin Katolik Kilisesinin bozuk dzenine
kar protestosu, bu protestonun yaratt Protestanlk, olumasna mistisiz
min nayak olduu byle bir ortam iinde domutur. Luther, hazr olan
mistik halk bilincine devrimci adm arttrm hr, uzun zamandan beri varo
lan bir gereksinme iin uygun sz bulmutur. 1 7 ylnda Wittenberg Kili
sesinin kapsna ast tezlerin byk bir halk kmldanna yol amas bu
yzdendir.
REFORMATION

Reformation adn alan ve Ortaa Katolik Kilisesinin donmuluk ve bozulmuluuna kar bir tepkiyi dile getiren Renaissance erevesindeki bu b
yk din akm, grld gibi, balca mistisizm kaynandan beslenmitir.
Ancak, greceiz ki, Reformation bir din retisi ve kilise rgt olarak
geliirken, ilk grlerini devirdii bu kke bal kalamam, ondan boyu
na uzaklamtr. Mistisizm, ilkesi gerei, snrlar kesin olarak belirtilmi
202

bir dogmaya balanamaz; o, bir gnl dindarldr; Tanrsal almann


(vahyin) Kutsal Kitaptaki eklinden ok, bu almann (revelatio) insann
kendi iinde dorudan doruya domasna deer verir. Ayrca mistisizm,
yine ilkesi gerei, bir kilise rgtnn insan ile Tanr arasnda aracln
da reddeder. Ona gre dardaki kiliseye, grnen kiliseye gerek yoktur;
her insan kendi kendisinin rahibidir; herkes Tanry dorudan doruya,
arasz olarak kendi iinde bulabilir. Reformation daha dorusu, onun ba
lca bir grn olan Protestanlk, yeni bir kilise kurmak ve bu kilisenin
dayanaca teorik temelleri gelitirmekle, mistisizmin bu ana-grnden,
doallkla, uzaklamtr.
Protestanln, getirdii yeni din grn bir reti olarak nasl formllediini felsefe bakmmdan bizi ilgilendirdii lde grelim*.
Luther balangta, balatt akmn ana-kk olan mistisizme bal kal
m, dini, mistikler gibi, bir gnl ii diye anlamtr. Bu sralarda rnek
olarak ald, ilk Hristiyanln din anlaydr. Onun istedii, tpk ilk H
ristiyanlarn gerekletirdii gibi, ili bir inanmadan domu, uzun uzun r
gt, trenleri ve rahipleri olmayan sade, sessiz bir dindarlktr. Bundan
dolaydr ki, Luther balangta Yeni inancn bilime dayatlmasna, felse
fe ile temellendirilmesine iddetle kar gelmitir. Hristiyan dogmasnn
Aristoteles felsefesi ile ilenmesi olan Skolastii Papaclann bir saptma
s sayyordu; hmanistlerin Aristotelizmini de, paganlarn, putataparlarn
bir ii diye anlyordu. Hristiyanlk uzun yzyllarn biriktirdii eklentiler
den temizlenecek, bu dinin arnm ilk ekline dnlecekti. (Lutherde de
bulduumuz bu orijinal forma dnn, btn Reaissancen bir zel
lii olduunu biliyoruz).
Ancak, Luther zamanla bu ilk grlerinden uzaklamak zorunda kal
mtr. nk yeni inanc ayakta tutabilmek iin, gerek dnyada rgtlen
mek de gerekiyordu; Katoliklik ile savata onun karsna salam bir reti
De kmak yannda, yeni inanca balananlarn kendilerini savunmalar iin
aralarnda derlenip toplanmalar da gerekliydi. Bunun iin de, Lutherin
istedii gibi, yalnz inan ile yetinilemezdi, yalnz gnllerin deil, kafalarn
*
R efo rm atio n d en ilin ce, geni a nlam yla, d in h ay atn n yeni b a ta n d zenlenm esi
(refo rm ) d a anlalab ilir. G en i a n la m n d a b u deyim , ta 17. yzyln ierlerine k a d a r u z a
n a n eitli d in a k m larn d a iine alabilir. Buralarn a rasn d a , K a to lik K ilisesinin k e n d isi
ne y aplan tepki y z n d en k e n d in e yeni b ir d z en verm ek gereksinm esiyle giritii Kar-R cform ation da v a rd r. A yrca, L u th e rin P rotestanl da sadece A lm anya snrlar iin
d e k alm am , b ak a m em lek etlere d a y ay larak a sln d a n a z ya da ok ayrlan fo rm la r al
m tr. rn e in sv i re de Z w in g li ve zellikle de C alvin ile b a h b a n a b ir m ezhep ol
m u tu r. S onra n g ilte re de yaylan C alvinizm , b u ra d a , P ro testan l n b ir ekli olan Anglic anizm i ortaya koy m u tu r. Biz b u ra d a , R e fo rm a tio n adn alan b u h a rek e ti b t n ile
g zd en geirm eyecek ,yalnz b u akm balatm olan M a rtin L u th e rin e se rin in d a r a n
lam y la L u th e rizm in teo rik y n n ana izgileriyle gsterm ekle yetineceiz.

203

da kazanlmas gerekti; bu da, Lutherin balanglarda eytamn yalta


dedii akl yardma armadan elamazd*. Bylece, R e ^ m a tio n da buldu
umuz, bu akmn ilkesi gerei olan bir eilim, kilise de ilgiyi kesmei
istemek gerekleememi, yar yolda kalm, bu yeni hareketi de ken
dine gre bir kilise kurmaa balamtr. Bir rgt olarak belirmee ba
layan Protestanlk, nce, din bakmdan kendisine bir tarih temel aram,
bunu da znik Konsilinin saptam olduu Incil metninde bulmutur. Kut
sal Kitabn bu metni, yeni inan iin artk bir otoritedir; lurada salam bir
ekilde formllenmi olan vahiy dorularna hi bir ekilde dokunulmaz,
(ysa mistik Kitapa, kitaptaki sze hi bir zaman kaytsz artsz ba
lanmaz; o, dinin dorularm belli bir tarih annda yazlm olan szlerde
deil, kendi iinde, bir i-r ile kavranan sbjektif vahiyde bulmaa al
r). te Protestanlk Kutbal Kitab dokunulmaz bir temel, objektif vahyin
yorumlanmaz bir dayana olarak almakla, kendini mistisizmden uzaklatiran ilk kesin adm atmtr. Nitekim sonralar, Reformationun yol at
karklklar iinde kendi adna yaplan mistik taknlklar, Protestan Kili
sesi hep bu kesin snrl tarih temel ile frenleyecektir.
Protestanlk, tarih temelini bylece belirttikten sonra, retisini buna
dayatp formllemee almtr. Bu formlleme ii iin bir felsefe gerekti.
Geri Martin Luther byk bir devrimi balatacak ruh gcne sahip olan
br kimse idi, ama bir filozof deildi. Ona bu ide, kendisine pek iten bal
olan mridi Melanchton (1497-1565) yardm etmitir. Ancak, Melanchton da
zgn bir filozof deildi; daha ok, salam bir hmanist eitimle yetimi
bir bilgindi. da z bakmndan bir yemlik getirememi, ancak yeni inancn
retisini destekleyen ideleri temiz ve titiz bir biimde ilemitir. Protestanlk bu ideleri, hasm Skolastik gibi, yine Aristoteles felsefesinde bulmutur.
stenilen yepyeni bir felsefe bulunamaynca, yine antikaa bavurmak zo
runda kalnm, burada da Aristoteles felsefesinden bakasna dayanlamayaca anlalmtr. Bununla da, Aristoteles felsefes, din tarihinde bir
defa daha yeni bir inanca destek oluyordu. Melanchtonun Protestan re
tisini ileyip desteklemek iin ele ald Aristoteles felsefesi de, bir yan
dan Renaissancem Aristotelizmidr, yani bu felsefenin gerek grnne
yaklamak isteyen ^istotelizm dir, br yandan da Skolastiin ^ stotelizmidir. Aristoteles felsefesinde olduu gibi, Protestan retisinde de bilgi
nin kaynaklar akl ile deneydir. Anacak, bu bilgi Kutsal Kitaba aykr ise,
Kitabm dedii l olur. Bir de Melanchtonda teorik felsefeden ok ethik
ar basar, nk bu alanda Tanrmn buyruklar dorudan doruya dile
* Bu d u ru m u !
Ja b u lu ru z. B alarda yalnz in an m a k ta n ileri gem ek
istem ey en H ristiy a n lk , so n ra b ir d in in yalnz in an ta d u ru p kalam ay aca n anlayp k e n
din i rg tle n d irm i, d o la y s y la d a retisini a k la ve felsefeye d a y an a rak fo rm lle m e k ZO
ru n d a k alm tr.

204

gelir; bu yzden Melanchton Tanrmn varln, akldan deil vicdandan


tretmee alr. Bylece, mistisizm ile balayan Protestanln, dnp
dolap sonunda kendine gre bir Skolastie vardn gryoruz. Bu yeni
Skolastik, zamanla Katolik Skolastiinin bir baka rnei olacak, onun gibi
donup katlaacaktr.
Protestanln bir mezhep ve kilise olarak vard bu din grnn
katlna tepki yapan yine mistisizm olmutur. Resm Protestan Skolasti
ine ramen, bu mezhebin ana-zelliine, yani inam Tanr ile dorudan
doruya kar karya brakan kiisel dindarla bal kalmak eilimi, hi
bir zaman ortadan ekilmemiti. Bu eilim, hep Tanr szn tekel altna
almak isteyenlerle iddetle savam, d kilise yerine insann gnlnde
barman bir i kilisenin gerektiini savunmu, dindeki btn d ekillerin
kaldrlmas lzumunu ileri srmtr. Protestanlk inanlarm formlleyip kltne de bir form kazandrdktan sonra, bu gibi snrlamalara ilkece
kar olan mistisizmi mezhep erevesinden atmtr. Ama mistisizm, es
kiden olduu gibi, yine halk arasnda yaamaa devam edip, derinden de
rine sessizce gelimitir; Renaissance ile hmanizmin bireylii belirtmek
isteyen hayat duygusu da, her trl otoriteden, btn mezhep darlklarn
dan kendini kurtarmak isteyen bu kiisel dindarlk anlayn ayrca besle
mitir.
Renaissance yzyllarnda zellikle Almanyada bulduumuz bu mistik
akm, yalnz halk arasmda kalmam, bir sra dnrde kendini orijinal
bir felsefe olarak da gstermitir. Bu mistik felsefeyi gelitirenlerin banad, srasyla Sbastian Franck (1499-1542), Valentin Weigel (1533-1588) ve
Jacop Bhme (1575-1642) vardr. Bunlardan ilk ikisi, balca, Ortaan Al
man mistii Meister Eckhartn izi zerinde yrrler; ncsnde, Jacop
Bhmede ise, mistisizm, byk olduu kadar orijinal de olan bir sistem ni
telii kazanmtr. Jacop Bhme de, Meister Eckhart gibi, btn
varln zn Tanrda bulur: Tanr her eyin ilk temelidir, ilk
birliidir. Ancak, ona gre, bu ilk-zn ana zellii, batan aa
bir isteme, bir isten olmasdr. Sonsuz olan oluu balatan bu istemedir;
balangtaki hiten bu evreni bu isteme dourtmutur; bir gelime olan
evren sreci, Tanrln kendisini dourmasnn anlardr; bu sre sonsuz
dur; varln her an, Tanrln kendisini bir gerekletirmesini karlar.
Bhmenin btn istedii: Tanrln bu ilk dourma anna kadar sokulup
buradan evren dramn oluturan gleri kavramaktr. Ona gre, T annmn
bu kendi kendini gelitirme srecinde kt de zorunlu bir etken olarak yer
almtr; Tanrnm znde kt yerleik olmasayd, Tanrnm kendini de,
evreni de oluturmas gerekleemezdi ; bundan dalay her varolan zorunlukla iyi ve ktdr; iyinin ne olduunu anlamak iin, ktnn olmas,
ktnn znt ve skntsnn yaanmas gerektir. Jacob Bhmenin mis
tisizmi, dinamik-voluntarist bir Tanr ve dnya anlayna dayanmaktadr.
205

Onun retisinde Tanr, duran, ncesiz-sonrasz bir varlk olarak deil, bir
isten, dalgalanan, kendini biteviye yaratan bir hayat olarak kavranr. Tan
r insanda kendini aar, insan dolaysyla kendine dner; O, kendi kendini
bulmak, kendini bilmek iin evren ve insan olur*. Jacob Bhmenin bu vo
luntarist mistii, yeni bir kltr yaratmak isteyen Renaissancen dinamiz
mine de pek uygundur.
DOAL DN AKIMI
Renaissancem mistisizmi, insann Tanrsal dorulara kendi bana varabi
leceini dnmekle, bu dorular uruna aralarnda savaan mezheplerin
aykrlk ve kavgalarnn stnde kalyordu. Renaissanceta byle mezhep
ler stnde ve dnda bir tutumu olan yalnz mistisizm deildir, onun ya
nnda bir de din dorularnn kkn aklda bulan ya da bu dorularn,
hangi din ve mezhepte olurlarsa olsunlar, ancak aklla uzlaabilenlerini ka
bul eden din anlaylar da var. Laelius Socinus (1525-1562) adl bir talyamn kurduu Socianizm denilen tarikat bunlardan biridir. Bu tarikat Hris
tiyan retisini rationalist bir grle temellendirmee alr, bunun iin
de vahyin yalnz akln uzlap doru bulduu ynlerini benimser, btn me
tafizik srlan (mysterium) ile akl ve doaya aykr elerini ayklayp d
arda brakr.
Her trl d formdan ve gelenekten yani ortadaki tarih dinlerden
bamsz olan, insann doasnda yerleik bulunan bir dinin, zellikle Re
naissance sonlarnda arandn grrz. Bu akma doal din ya da akl
dini akm denir. Kkleri yine antikada, Stoa felsefesinde bulunan bu
anlaya gre, din Tanrnn bir almasnn (vahyin) deil, akln rn
dr. Stoa felsefesinde doa ile akl da ayn anlama gelirler: Doa iin
de evrensel akl egemendir; insan da doanm bir paras olduundan,
onun doasnn yaps da akldr. Dolaysyla, Stoallar ile onlarn yolunda
yryenler doa ya da doal k (lumen naturale) deyince hep akl
anlarlar. Buna gre, doal din demek, akl dini, akim bulduu,akim
ile varlan bir din demektir.
Bu dorultudaki bir din anlaynn Renaissance sonlarnda yetimi
iki tipik dnrnden biri Fransz Jean Bodin (1530-1597), teki de ngiliz
Herbert of Cherburydir (1581-1648).

*
B undan so n ra k i A lm an felsefesi, A lm an m istisizm inin R en aissan cetaki baarsn
b sb t n u n u tm a y a ca k , o n u ak ya d a k apal b ir izgi o la ra k y e r y er k e n d isin d e b u lu n
d u ra c a k tr. N itek im b u izgi ile so n ra L eib n izde, am a zellikle A lm an idealizm i ile ro
m an tizm in d e yeniden karlaacaz.

206

Yedilerin Konumas (Collogium heptaplomares) adl yaptnda


Bodin, her biri bir baka dinden olan yedi kiiyi aralarnda konuturup on
lar u sonulara vardrr: Dinlerden her biri ancak relatif olarak doru
dur; kurtulu ile mutlulua erimek iin yalnz akl ve doa yasas bol bol
yetiir; onun iin ne Pagan dinlerin, ne de Kitap (vahiy) dinlerinin bir s
r yasasna gerek vardr; btn dinler, doal olan ve her insanda batan
beri bulunan tek bir dinin ocuklardr; bu doal dinin ba dnceleri de
unlardr: Tanrnn bir olduuna, ahlk bilincine, zgrle, lmszle
ve brdyada bir misillemeye inanma. Bu dnceler her insanda, her
toplulukta doal olarak vardrlar.
Herbest of Cherbury de De veritate (Doruluk zerine) adl yaptn
da doal bir din anlayn gelitirip dinin asln, zn doal dinde bu
lur. Akl din alannda da bamszdr; vahiy de akln bulup gsterdiine bo
yun emelidir. Her dinin temeli, her yerde her zaman iin geerli olan u
5 nermedir: En yksek bir varlk, bir Tanr vardr; bu varha tapmaldr; bu tapmann esas, erdemi gerekletiren bir dindarlktr; gnah ve
suun cezas pimanlkla denmelidir; brdnyada bir dl ve cezann
olacan beklemelidir. Hangisi olursa olsun, her dinde bu nermelere ay
kr olmayan eylere inanlabilir. Ancak, dinin zn zedelemi olan tarih
dinler, bu doal ve akla yakm olan savlara yle aykr tasarm larla dolu
durlar ki, biroklar bu doal dorulara bile inanmaz olmulardr. Sadu
yusu olan bir inanma iin bu be nerme yeter; bunlara balanmal, bun
larn dndaki ekimelere, kavgalara aldr etmemelidir.
Gerek bu doal din grleri, gerekse Reformation, Renaissancen
getirdii yeni din anlaynn birer grndrler. Bunlarn hepsinde Renaissancea zg bir hayat duygusu kendine biim kazandrmtr. Bu ha
yat duygusunun balca zelliklerinden birinin de bireylii, kiilii belirt
mek, olduunu biliyoruz. Reformation da ne kadar balangtaki tutu
mundan ayrlan bir gelime geirmi olursa olsun, hmanizmin baka
bir bakmdan ileri srd kiilik ilkesini din alannda gerekletirmek
isteyen bir akmdr. Bu yn ile Reformation, Renaissancen bir ana-dncesinin din alanna uygulanmasdr diyebiliriz. nk balangta kii
sel bir dindarl kendisine k-noktas yapan Reformation sonunda bir
kilise kurmusa da, yine hi bir zaman bu ana-ilkesinden bsbtn ayrl
m deildir: Bu kilise, Ortaa Kilisesinde olduu gibi, tek kiinin varl
n hi bir zaman kendinde eritmemitir; insann doal ynne hep de
er vermi; ona dnyadan elini-eteini ekmeyi tlememi, aile ile dev
letin bamszln savunmutur. te insan hayatnn bu doal ynne
deer vermesi, insann kiiliini belirtmesi, Ortaa Kilisesinin ezici oto
ritesine kar ayaklanmas, bu kilisenin bozduu Hristiyanln balan
gtaki biimine dnmek isteyii ile, btn bunlarla, Reformation tam bir
Renaissance akmdr.
207

DEVLET VE HUKUK FELSEFES


Renaissance, ortaan din kltr yerine, her bakmdan budnyamn
olan, artk brdnyaya deil de budnyaya bal olmak isteyen bir
kltrn kurulmaa balad adr. Bu srete her kltr alan bi
lim, sanat, din, devlet vb. kendi zerkliini (autonomie) kazanmaa, kendi
hakkn elde etmee doru ilerler. Hmanizm, insann kendi doasn,
kendi z yasasn, kendi hakkn bulmasna yol amt; Reformation da
bunun dindeki paraleli idi. Renaissancem bu zgrle doru ilerlemesi,
yalnz tek kiide durup kalmam, bireyst olan kurumlara da, devlet ve
topluma da yaylmtr. Nitekim Renaissance, getirdii teki yeniliklerin
yansra, ulusal kiiliklerin de belirdii, uluslarn, kendilerine gre bilin
leri olan bamsz kltr ve politika rgtleri olarak tarih sahnesinde g
rnmee basadklar bir dnemdir.
Kendisini Roma mparatorluunun vrisi sayan ortaa devleti, ev
rensel nitelikte bir devletti. Ayr ayr uluslar ve devletler, kendisini Tanr nn yeryzndeki bir kurumu sayan Kutsal Roma mparatorluunun
(Sacrum Imperium Romanum) birer organ gibi ider. Bu anlaya devlet
retisinde klasik anlatmn kazandran Aquinolu Thomas, devletin gre
vini, yeryznde Tanrsal Devlet dzenini gerekletirmede bulur. Kise devletin stndedir, nk Kilise Tanrnm devlet ise insann meydana
getirdii bir kurumdur. te byle dnerek kkn Tanrda bulan Orta
a Kilisesi, kendini btn siyas kuramlarn stnde sayyordu. Onun
iin, Renaissanceta uluslar kiiliklerinin bincini duymaa balaynca,
doal olarak Kiliseye kar ayaklanmlardr. Sonunda ortaa devletinin
birlikli yapsm ykp yerine ulusal devletlerin okluunu koyacak olan bu
gelime Renaissancem devet ve hukuk felsefesinde teorik anlatn bul
mutur. Renaissancem devlet felsefesi, yenia devlet felsefesinin teme
lini kurmutur; gnmze dein gelmi olan devet anlaylarnn hemen
hepsini Renaissance yzyllarnda bulabiliriz. nsann kiilii anlayn
getiren hmanizm gibi, yeni devlet anlaynn da balanglar talyada
dr. talyan ehir-devletlerinin eitlilii ve canll iinde yalnz antik
polisler yeniden dirilmemi, antik devlet anlay da yeniden domutur.
Antjkam devlet grn Renaissancen eilimleriyle birletiren
ilk dnr Floransak Niccolo Macchiavellidir. Onun nemi, yenia ta
rihinin ana dncelerinden biri olan ulusal devlet idesinin temsilcisi ol
masdr. O zamanki talyann paralanm, yurttalarnn birbirine d
m durumundan ac duyan Macchiavelli, yurdunun kurtuluunu gl ve
birlikli bir ulusal devlet olarak ortaya kmasnda bulur. Bu pratik kay
gy k-noktas yapan Macchiavelli, devletin ne olduu zerinde dnp
Il Principe (Hkmdar) adl yaptnda yenian ilki diyebileceimiz
208

bir devlet felsefesi gelitirmitir. Onun ideali: Kuvvete dayanan ulusal


devlettir. Bu arada, bir hmanist olarak,* antik devleti, zellikle de g
l ve ftih ruhlu Roma imparatorluunu hep ideal rnek olarak gznnde bulundurur; ama bu antik ideali, ilkada bulunmayan, Renaissance
m getirmi olduu bir dnce ile, ulusal devlet dncesi ile kaynatrr.
Ona gre, bir devlet bir ulusa dayanyorsa, yeter bir gc var demektir;
devlet btn gcn bu kkten almal, karsnda ve stnde Kiliseyi bul
mamaldr; hukuk da Kiliseye bal olmaktan kurtarlmal, din dogmala
rndan deil, dorudan doruya devletin znden tretilmelidir. Devletin
banda bulunan kimsenin gznnde bulunduraca biricik ama, devleti
yaatmak ve gcn boyuna arttrm aktr; devlet adamnn bundan stn
bir devi olamaz; bu amaca varmak iin kullanlacak her ara da merudur. Din, ahlk, hukuk devlete baldrlar; devletin gl olmas iin
gerekirse, devlet adam bunlar da birer alet olarak kullanacaktr. Onun,
iinde baarl olmas iin, kendisini devletle bir-duymas gerekir; devlet
adam, devletin gc ile mutluluunu, kendi gc, kendi mutluluu olarak
duymaldr. Ahlk ve hukuk bamsz deildirler, devlet yznden vardr
lar; dolaysyla devletin snrlar nerede bitiyorsa, ahlk ve hukuk da ora
da sona erer; devletlerin kar karya bulunduklar yerde de, ancak sa
va vardr. Macchiavellinin bu anlaynda devletler hukukunun, uluslar
arasndaki ilikileri dzenleyen bir hukukun elbette yeri yoktur.
Macchiavellinin devleti, ortaa devleti gibi, Tanrnn plannda belli
bir grevi yerine getirecek bir kurum deildir, insanlarn doal gereksin
melerinin bir yaratmasdr. Macchiavellinin, devletin meydana geliini
doal bir nedene balamas, her alanda doal nedereri arayan Renaissancen grne ok uygundur. Yalnz bu deil, onun Hristiyanln en
yksek erdem sayd alakgnlle, gztoklua kar Romal rnein
de bulduu glle hayranl, ulusal devleti tarih bir zorunluluk ola
rak kavramas, bunun gerekemesi yolunda en byk engel sayd Ki
liseyi dnya ilerine kartrmamak iin yapt tutkulu savama, btn
bular, hep Renaissance havas iinde yer alrlar.
Ayn atmosferin yetitirdii bir baka nl hukuk ve devlet teoricisi
de Fransz Jean Bodin (ya da Bodinus) dir. Hmanist bir evrede yetien
Bodin, devrin en nemli siyas yazarlarndan biridir. Macchiavelli gl
ulusal devlet dncesinin filozofu idi, Bodin ise hkmdarlk (monarchie)
idesinin filozofudur; Macchiavellinin talyas Kilisenin krkledii siyas
entrikalar yznden paralanmt, Bodinin F ransas, ise mezhep kav
galar yznden blnmtr. Bir doal din anlay ile bu ekimelerin
stnde kalma deneyen* Bodin, devlet felsefesinde de byle dnr.
* Bk. s. 197 ve 198.
* Bk. s. 213.

F T 14

209

Devlet zerine Alt Kitap (Six livres de la rpublique) adl yaptnda,


hkmet ekilleri zerinde tarih karlatrmalar yaparak, aristokrasi ile
demokrasinin iyi ynlerini bir araya getiren mutlak monarinin en iyi dev
let biimi olduu sonucuna varr. Mutlak hkmdarlk vicdan zgrl
n kabul eden, btnn esenliini en yksek ama bilen bir devlettir. G
c snrsz olan hkmdar, ancak ahlk ve doal hukukun yasalarna ba
ldr ve kendini Tanrya kar sorumlu sayar. Devlet, otorite ve akl ile
dzenlenmi olan bir aileler-birliidir. Devletin zel ayrm, yani devleti
yapan zellik, egemenliktir (souverainet); egemenlik hi bir ekilde b
lnemez, bakasna aktarlamaz, hi bir eyle snrlanamaz; salam, esen
bir devlet, egemenliini mutlaka kesin olarak belirtmi olandr biimi
ne olursa olsun.
Egemenliin bylesine kesin olarak belirtilmesi, Bodinin devlet an
laynn karakteristik izgisidir. Bodinin bu anlay, ilk bakta, Macchiavellinin hi bir snrla bal olmayan, gce dayanan devletine benze
yebilir. Geri Macchiavelli de, Bodin de iinde bulunduklar ezginliin n
ne ancak gl bir birlik ile geilebileceine inanrlar; bu yzden ikisi de
devletin gl olmasm yksek bir deer sayarlar; btn gc devletin
elinde toplamak istemeleri de, Kiliseyi bir kudret etkeni olmaktan kar
mak iindir. Ama Bodinin retisinde, Macchiavelliden ayrlarak, hu
kuka balbana bir yer vermek eilimi de var. nk, ona gre, devletin
banda bulunan ve mutlak olarak egemen olan kimse ya da kimseler, ah
lk ve doal hukuk yasalarna itaatle ykmldrler. Bylece, ahlk ile
doal hukuk devletin egemenliinin snrlarn izmektedirler. Oysa Macchiavellide hukuk devlete bal idi ve devletin bittii yerde hukuk da bi
tiyordu.
Renaissance iinde ilerleyip de bu an sonlarna vardmzda, doal
hukuku devletin temeli yapan bir dnr ile, HollandalI Hugo Grotius (ya
da Huig de Groot) (1583-1645) ile karlarz. Macchiavelli ile Bodin, yurt
larnn damk ve kark bir dneminde yaamlard. Grotius ise, tersi
ne, ulusal birliini kurmak, bamszln elde etmek yoluna girmi, zen
gin smrgeler edinmi, byk bir kalknma iindeki Hollandada yaa
mtr.
Grotius Sava ve Bar Hukuku zerine (De iure belli et pacis)
admdaki hukuk felsefesinde r am olan yaptnda, Stoa felsefesinden
gelen bir anlayla, positif (konulmu) hukuk (ius civile) ile doal hukuk
(ius naturale) arasnda bir ayrma yapar. Positif hukuk, insann kendisi
nin tarih iinde u ya da bu nedenle isteyerek koymu ve kurmu olduu
hukuktur; bu hukuk, ancak tarih olarak konmu olduu yerin, zamann
ve durumun koullarn bilmekle anlalr ve kavranlr. Doal hukuk
ise, insann akll znde yerleik olan, dolaysyla tarih iinde deime210

.yen, her trl positif hukuktan nee ve stn olan bir hukuktur ve akln
bir buyruu olduu iin aneak felsefe ile kavranabilir.
Ortaa dzeninin zlmesi ile kendine yeni bir hayat dzeni arayan
yenia, Grotiusun antik dnceler arasndan devirip canlandrd bu
doal hukuk anlaynda, kendisine, gnmze kadar ayrlmayaca,
salam bir temel bulacaktr. Nitekim Fransz Devriminn insan Haklar
Bildirisi, Birlemi Milletlerin insan Haklar doktrini hep bu temel
den besleneceklerdir.
Grotiusun devlet felsefesine arlk merkezi olarak ald ve gn
mze kadar belli bir devlet ve hak anlayna temel olan doal hukuk kav
ram, belli birtakm haklarn insann doasnda bulunduunu kabul eder.
(Kk stoaya dayanan bu grte doa, aklda demektir; na
tura = ratio). Bu haklar, insan doas gibi, her yerde, her dnemde aymdrlar; her insanda, her toplumda birdirler; tarih iinde bask altnda bu
lunmular, ama hi bir zaman bsbtn ortadan k^drlam am lardr; bu
haklar deimezdir; Tanr bile istese, onlar deitiremez, tpk 2 ile 2nin
4 olmasn deitiremeyecei gibi. Ancak, doal hukuk kendisini gerek
letirebilmek iin reel bir gce, devlet gcne muhtatr; dolaysyla dev
let, kendisinden nce ve varoluunun nedeni olan hukuku korumak ile y
kmldr; devlet, hukukun koruyucusu ve inancasdr (garanti). Grotius
ta , M achiavellinin tersine olarak, hukuku yaratan devlet deil, devleti
yaratan hukuk.
Yine antikada nce Sofistlerde, sonra Epikureizmde bulduu
muz bir gr ele alan Grotius, devleti bir :szlemeden tretir. Top
lumlama, insann yine akll doasnda barnan bir gereksinmedir; gerek
bu gereksinmeden meydana gelen toplumu, gerekse kendi yararlarm ko
rum ak iin, insanlar aralarnda szleip kendi istekleriyle birlemilerdir.
insamn ilk ve en asl hakk, mal-mlk zerindeki hakkdr. Devlet
de mlkiyet ile ve mlkiyetin korunmas zorunluluu ile ortaya kmtr.
Grotius, insann yaama ^akkn da, bu en doal hakkm bile, yine mlki.yet kavram iine yerletirir: Vcudu, insann dnyaya birlikte getirdii
ilk mlkdr. Klelii de yine bu kavramla hakl gstermee alr. Sa
vata esir olan bir kimse, hayatn kurtarmaa karlk olarak vcudunu
satabilir; bunu yapabilir, nk vcudu onun bir mlkdr; o da her
mlk gibi satlabilir, bakasma aktarlabilir.
Doal hukuk, insamn doutan getirdii haklar olduu iin, Machiavellide olduu gibi devletin snrlarnda durup kalmaz, bu snr aa
rak, ayr ayr devletlerin aralarndaki ilikileri dzenleyen bir hukuk da
olur. Yalnz tek bir devletin iinde deil, btn devletler a r a s n d a geerli
i olan bir hukuk da, bir devletler hukuku da vardr. Devletler hukuku,
Grotiusun zerinde durduu balca konudur; ana yapt olan Sava ve
Bar Hukukunun amac, devletler hukukunu temellendirmektir; burada
211

devletler hukuku da, yine doal hukuka dayanlarak gelitirilir. Grotius


yenia devletler hukukunun babasdr.
Grotiusun retisinde k-noktas ve temel varlk, tek kiidir, bi
reydir. Bireye doann salam olduu, insan eliyle meydana gelmi olan
her trl dzenin stnde olan haklara dokunulamaz, bunlar hi bir kayg
ya feda edilemez. (rnein Macchiavellinin balca kaygs, gl bir
ulusal devlet kurmakt). Bu gibi kayglar karsnda doal haklar ya
bsbtn ortadan kalkar, ya da hi olmazsa ksntya urarlar. Oysa, Grotiusa gre, yeni bir devlet dzeni kurarken, doal haklar sarslmaz ve
snrlanmaz bir temel olarak alnacaktr. Onun bu dncesi de liberaliz
min ana-dayanadr.
Demokrat devlet dncesinin de kklerini yine Renaissanceta bulabiln-iz. Bu devlet anlayn Renaissanceta ileri sren dnrlere Monarchomachlar denmitir. Adlarndan da anlalaca gibi, bunlar tek ki
inin tek bama egemen (monarch) olmasm istemeyen, buna kar sa
vaan kimselerdir. Devlet bakamnm yeri ve yetkisi sorunu bunlar iin
k-noktasdr.
Macehiavellide devlet bakan (prens, hkmdar) devletin kendisiyle
kaynamt; devletin banda bulunan kimse devlet benim diyebilme
lidir; dolaysyla da hkmdar halkn hi bir snr ve ba tanmayan
efendisidir. Oysa Monarchomachlara gre devletin bandaki halkn efen
disi deil, sadece bir grevlisidir; asl egemen olan halktr; hkmdar an
cak halk adna ve yerine eylemde bulunabilir; o, birtakm snr ve ba
larla devleti ynetmek iin halk tarafndan grevlendirilmi olan bir kim
sedir; bu grevin ne olduunu ve snrm da, halkn istencinden domu
olan yasa belirler; devlet bakam yasann stnde deil, altndadr, ya
sa onun istencine bir snr izer; o, bu snr amaa kalkrsa, halk
da ona kar ayaklanabilir.
Monarchomachlar, Renaissanceta bir dnrler topluluunun ad
dr. Bunlardan yalnz birisinin, bir Alman olan Johannes Althusiusun (ya
da Johann Althus) (1557-1638) dncelerini ksaca grelim. Halkn yce
liini (maiesitas) ilk olarak ileri srp halk egemenlii dncesine ilk
kesin formln kazandran Althusiustur. Demokrat devlet anlayna
sonra, 18. yzylda, klasik biimini verecek olan J.J. Rousseaunun Althusiusa ok ey borlu olduu sanlmaktadr.
Bodin gibi Althusius da egemenlik kavramm devlet retisine knoktas ve temel olarak alr: Egemenlik bir btndr, blnemez, para
lanamaz, bir bakasma aktarlamaz. Ancak, Bodin egemenliin tek kii
nin (monarch) elinde bulunmasn daha doru buluyordu; ona gre en iyi
devlet biimi monaridir. Althusiuse gre ise, egemenlik ancak halkn
elinde bulunabir, nk dorudan doruya halktan kmtr ve yalnz
onundur; nk devlet bir szlemeden domutur, dolaysyla da egemen
212

lik, devleti kuranlarn, yani halkn hakkdr. Halk kendini parlamento ile
temsil ettirir; parlamentonun yetkileri hi bir ekilde ortadan kaldrla
maz; devlet erkini yrtenler egemen btne, halka baldrlar. Bu sonu
da, akl ve tarihten kar. Akldan kar demekle doal hukuka dayan
dn grdmz Althusius, doal hukuk dncesini halk egemenlii
ynnden tamamlayan dnrlerden biridir.
Sosyalist devlet anlaynn da balanglar yiie Renaissancetadr.
Ancak, bu anlaya Renaissanceta bilimsel bir inceleme ve aratrm a
olarak deil de, romanlatnlm bir ideal devlet gr, bir utopia olarak,
rastlarz. Bu sosyalist nitelikteki siyas romanlardan kini, Ingiliz Thomas
Morus (ya da Thomas More) (1478-1535) yazmtr. Thomas Morus yalnz
bir yazar deil, bakan olmu bir devlet adam da. Drst ve karakterli mu
halefetini sonunda lm ile demitir 1535 ylnda kafas kesilerek idam
edilmitir.
Thomas Morusun 1516 ylnda yaymlad Utopia adl roman, bas
baya bir roman deil; burada ideal bir devlet dzeni gelitirilmektedir.
Renaissancen teki devlet utopialarmda olduu gibi, Thomas Morus iin
de giritii ide rnek, Platonun Politeia (Devlet) adl dialogudur. Bu
yaptmda Platon, kendine gre ideal bildii bir devletin tablosunu iz
miti. Onu ideal devletinde yalnz ynetimler gilendirir: devletin esenlik
ve salaml iin bunlarn nasl olmalar, bunun iin de nasl eitilmeleri
gerektiini gsterir; bu arada halk tabakas ile pek ilgilenmez, halka d
en, devletin madd gereksinmelerini salamak iin almak ve ynetici
lere itaat etmektir. Yneticiler ise ok sk bir eitimden geirilerek ele
nirler; bunlar her trl benc kaygdan uzak bulunacaklar, kendilerini
tamamyla btne, devlete vereceklerdir. Bunu salamak iin de Platon,
yneticilerin ae ve mlkleri olmasn yasak eder; onlar her eyin ortak
laa olduu bir dzen ve disiplin iinde yaayacaklardr, ite Thomas Mo
rusun romannda anlatt ideal devlet iin de, Platonun bu son anlay
bir ldr. Ancak, Platonun yalnz yneticiler iin tasarlad yaama
biimini, Thomas Morus ideal devletinin btn yurttalarna yayar.
Utopiada Thomas Morus, nce ngilterenin o zamanki sosyal duru
munu eletirmeye giriir. Ona gre, o gnlerdeki Ingilterenin en kt y
n: Mal ve mlkn sayca az, zengin, isiz-gsz bir snfn elinde top
lanm olmasdr. Bu yzden halkn byk ksm, hem madd hem de ah
lk bir yoksulluk iine dmtr. Geri ahlka dkl nlemek iin
ar cezalar konmutur; ama, durumun arh karsnda btn bunlarn
hi bir yarar olmamtr. Bu durumdan kurtulmann biricik yolu, Thomas
Morusa gre, zel mlkiyetin kaldrlmasdr. nk nerede zel mlkiyet
varsa, orada sosyal adaletin sz olamaz. Btnn mutluluunu gerek
letirmenin tek aresi, eitlik ilkesini kullanmaktr; mal ve mlkn tek ki
ilerde olduu, mlkiyetin tek kii iin bir hak sayld yerlerde de, eit
213

lik ilkesi uygulanamaz. Demek ki, dnya nimetlerini insanlar arasnda


dilce ve eite blerek btnn mutluluunu salamak iin, her eyden
nce, zel mlkiyetin kaldrlmas gerekmektedir.
ite bu ideal durum, szde Utopia adl bir adada bulunan devlette
gereklemitir. Utopia Devleti mlkiyet ortaklna dayanr; burada para
yoktur, bunun yerine dzenli bir eya deitokuu vardr. Ama zel ml
kiyetin yasak olduu bu adada aileler vardu; bunlara gereksinmeleri pa
rasz olarak datlr. Utopia Adasndaki her trl rgt, ilknce toplum
ile bireyin gereksinmelerini karlama gznnde bulundurur; sonra da
herkese ruhunu olgunlatrmak (sanat ve bilimle uramak) iin gereken
bo zaman salamaa alr; bunun olabilmesi iin de, bu adamn insan
lar gnde ancak 6 saat alrlar; ar ilerde, sava esirlerinden ya da
lm cezasna arptrlm suullardan devirilmi kleler kullanlr. Utopia
Devletinin yneticileri, tpk Platonda olduu gibi, sk bir eleme ve ei
timden geerek yetitirilir. Thomas Morusun hem realist bir grle, hem
de topik bir radikalizm ile yazlm olan bu yaptnn modern devlet teori
leri zerinde byk bir etkisi olmutur.
Thomas Morustan hemen hemen yz yl sonra yaam olan talyan
filozofu Tommaso Campanella (1568-1639) da byle dnr. O da, Civitas Solis (Gne Devleti) adm verdii yaptnda ideal bildii bir dev
letin toplumun tablosunu izmitir; onun iin de rnek, Platonun Politeias (Devlet) dr. Platonun ideal devletinde olduu gibi Campanella
mn Gne Devletinde de bilim ile felsefe egemendir; devleti ynetecek
ler, teorik bakmdan da, pratik bakmdan da en iyi yetimi olan kimseler
dir. Szde bir Portekizli gemicinin Hint Okyanusundaki bir adada bulmu
olduu Gne Devletinin banda hem filozof hem rahip olan bir hkm
dar bulunmaktadr. Bu adada btn yurttalar devletin sk denetlemesi
altnda yetiirler, devletin srekli ve salam olmas iin burada tam bir
ortaklk uygulanr: Bura insanlarnn ne kendi evleri, ne de kendi karla
r, kocalan, ne de kendi ocuklar vardr. Burada her ey ortaklaadr,
nk bu adada oturanlara gre, bu gibi eyler insann benciliini krk
ler, onda her eyden nce bulunmas gereken yurt sevgisini azaltr. Gne
Devleti, salam ve yetenekli yurttalar edinmek iin, cinsler arasndaki
birlemeleri bile dzenler, nk remede srp gidecek tek kii deil,
soydur. Burada herkese yeteneklerine uygun iler verilir; herkes gerek
sediini ve hak ettiini elde eder. Grlyor ki, Gne Devletinde rast
lantya hi yer verilmiyor; remede olsun, i tutmada, datmda olsun,
hep btnn iyilii, yarar l oluyor. Campanellaya gre, byle yapma
yp da ii oluruna brakrsak, hakszlk ile yoksullua yol am oluruz.
Nitekim o zamanki Napolide durum byledir: Bu ehirdeki insanlarn b
yk ksm, bir trl bitip tkenmek bilmeyen ar ilerin yk altnda yp
ranp giderler; br yandan da geri kalan bir avu insan aylaylk, tem
214

bellik, zevk ve elence yznden soysuzlap ker. Oysa Gne Devle


tinde bir yandan kimse isiz kalmaz, br yandan da grlen i hafiftir;
gnde ancak 4 saat allr; geri kalan zaman da bilgi edinmeye, oku
maya, tartmaya, anlatmaya, yazmaya, ksaca: Bedeni de, ruhu da ge
litirecek uramalara ayrlr. mrnn otuz yln tutukevinde geiren
Cmpanella, sonralar, bu sosyalist devlet anlayn P apann ynetimi al
tnda bulunacak bir dnya devleti dncesi ile birletirmee almtr.
Renaissancen devlet utopialar arasndan, son bir rnek olarak, n
giliz filozofu Francis Baconm (1561-1626) Nova Atlantis (Yeni Atlantis)
ini belirtelim. Bu yaptta da, her eyden nce bilime dayanan ideal bir
devlet anlatlr. Bu devlet Ben Salem adl bir adada bulunuyormu; Peru'
dan Japonyaya giden bir gemi frtnaya tutularak, 2000 yla yakn bir za
mandan beri kendi iinde kapal yaayan bu devletin kylarna dm
byle bir devletin varl bylece renilmi. Kendi dndaki dnya ile
hi bir ilgisi olmayan bu adadan, yalnz, 12 yldabir, bir gemi darya
yollanarak, bilim ve tekniin baka yerlerdeki ilerlemeleri renilir. Bu
adada yksek bir salk ve ahlk kltr, pek salam bir doruluk bulun
maktadr. Bir eit akademi olan Bilimler Haznesi adndaki rgt, her
trl bilme ve aratrmay dzenleyen bir merkezdir; Ben Salem Devleti
yksek kltrn bu rgte borludur; Bilimler Haznesinin grevi: B
tn varlklar incelemek, her eyin nedenini aratrm aktr; onun topra,
suyu, gk, bitkilerle hayvanlar vb. inceleyen ayr kollar vardr; bu kol
larda bilgeri toplayan, saklayan ve deerlendiren bir yn grevli alr.
Grlyor ki, Baconm ideal devletinde, Thomas Morus ile Campanella
da olduu gibi, sosyal adalet dncesi deil de, bilgi dncesi devletin
temeli yaplmtr. Burada ideal: Toplumu, devleti bilgiye dayatmak, onu
bilimin verilerine gre dzenlemektir. leride greceiz ki, Baconn anagrlerinden biri bilmek, egemen olmaktr dncesidir. Renaissance
sonlarnda 16. ve 17. yzyllarn snrlar zerinde yaayan Baconm
byle dnmesi bir rastlant deildir; nk bu aralarda, Renaissancem
en byk baars olan yeni doa bilimi, artk btn zenginlii ve gc ile
kendini gstermee balamt.

DOA FELSEFES
Renaissance, her eyden nce, yeni bir hayat-duygusunun, yeni bir dnya-grnn domasdr. Bu yeni hayat-duygusu temeli zerinde antikan, balangta ok sk olan, yardmyla nasl yeni bir insan anlay
na varldn, nasl yeni bir din grnn ortaya konduunu, nasl
devlet ve hukuk zerine, ortaamkilerden bsbtn baka ve yeni olan
215

dncelerin gelitirildiini grdk, insann dnyasn bylece yeni batan


bulan ve temellendiren Renaissance felsefesi, bunun yakra bir de doa
dnyasn ortaadan bsbtn ayrlan bir grle ele alp ilemi, bu a
lmalarn sonunda bugnk modern doa bilimimiz domutur.
Renaissance felsefesinin doa anlaynda getirdii yenilii daha y
kavrayabilmek iin, ortaa doa grn hatrlamak yararl olur. n
k her alanda olduu gibi doa konusunda da, Renaissance dncesi or
taa anlayndan syrlmakla, onun kartm ortaya koymakla kendi grnti gelitirmitir. Ortaam doa tablosu: Aristotelesin fizii, Ptolemaiosun astronomisi ve Kutsal Kitaptan alnan birtakm tasarlardan ku
rulmutu; bu tabloya biimini kazandran kaynak bunlardr. Aristote
les fiziinin (doa retisinin) bir temeli, gkyz cisimleri ile yeryz
cisimleri arasnda zce bir ayrlk olduu dncesidir: Gkyz gelipgeici olmayan bir dnyadr; buradaki hareketler bitimsiz ve kesinlikle
dzgndrler. Buna karlk yeryz geh^-geicln dnyasdr; bura
daki hareketler bitimlidir; hareket ile dinginlik biteviye birbirinin ardn
dan ortaya kp yeniden kaybolurlar. Bu zce birbirinden ayrlan iki dn
yay meydana getiren maddeler de baka bakadr. Gkyz cisimleri bel
li bir yerde bulunmayan, dolaysyla hareketini sonsuz olarak srdrebi
len bir maddeden yaplmlardr. Bu maddeye Aristoteles aither (esr)
adn veriyor. Bu madde ile rlm olan gkte sonsuz olan daire hare
ketleri vardr. Hareketler arasnda yalnz daire hareketleri bitimsizdir,
nk bunlar boyuna kalktklar noktaya geri dnerler. Oysa drt eden
kurulmu olan yeryz dnyasnda hareketler, belli bil' noktaya varnca
durup biterler; bu nokta da cismin doal yeridir. Gkyzdekilerin
daire hareket olmasna karlk, yeryzndekiler doru izgi hareketleri
dir; bunlar da, ya ieriden darya doru (evrenin merkezinden darya,
yukarya doru), ya da dardan ieriye doru (evrenin merkezine, aa
ya doru) olur. Doal yeri evrenin merkezinde (yeryznde) bulunan
eyler ardrlar, doal yerleri yeryznn d snrlar zerinde olan
cisimler ise hafiftirler: Toprak ar olan, ate hafif olan edir; bu iki
sinin arasnda su ile hava yer alr. Ate boyuna ykselir; havaya frla
tlan ta ise yeniden yere der; her ede kendi doal yerinde bulun
mak abas vardr ve yeryzndeki ardaras kesilmeyen deiiklikler de,
hep elerin doal yerlerinde bulmmaylarndan ileri gelir. Duyularla
edindiimiz, yani gzle grdmz grne dayanan Aristotelesin bu
doa tablosunda duyularm gsterdii gibi, evrenin ortasnda yer vardr. Yer
den darya kp yukarya doru ykseldiimizde, tabakadan getik
ten sonra esire varrz ve yerden ne kadar uzaklarsak, esr de o kadar
katksz olur. Gkyzndeki cisimler, srasyla: Ay, gne, gezegenler ve
duraan yldzlardr; bunlar, kendi eksenleri zerinde dnen ve yerin et
rafnda dolanan saydam krelere (sphairos) aklmlardr. Duraan yl
216

dzlar kresi evrenin sonu ve snrdr; evrenin bu en yukar ksm, do


rudan doruya Tanr tarafndan hareket ettirilen en yetkin ksmdr da;
oysa teki krelerin hareketlerini yneten Tanr deil, Tanrdan aar
olan ruhlardr.
, Aristotelesin bu evren tablosu, yalnz duyularla kavranan deil, ilk
a sonlarnda yaplan gzlemleri de iine alabiliyordu, ilka sonlarnda,
gezegenlerin dzgn bir daire hareketinden sapan birtakm ileri-geri ha
reketleri dikkati ekmiti. Bu olay aklayabilmek iin, gezegenin, her
birinin kendine gre bir hareketi olan birka kreye bal olduu tasar
lanmtr; ya da: Gezegenlerin basbaya bir daire eklinde deil de,
merkezleri byk bir daire zerinde bulunan kk daireler biiminde
(epicyclus) hareket ettikleri tasarmlanmtr. Ama her dzgn daire ha
reketinden sapma byle bir epicyclus ile aklanmaa kalkld iin, so
nunda ok aprak bir sisteme varlmt, ite btn ortaa boyunca
astronomi alanmda en yksek otorite diye tannan skenderiyeli Ptolemaios (I.S. 2. yzyl) bu eit bir evren anlayna son olgun biimini ka
zandrmt.
Gerek Aristoteles-Ptolemaios sistemi, gerekse Kutsal Kitaptaki evren
tasarm, duyularn gstermekte olduu grne dayanyordu: Kendisi
hareket etmeyen yer evrenin ortasnda bulunur, gne ile yldzlar da onun
etrafnda dnerler. Bu tablo ortaan din tasarmlarna uygundur; n
k Hristiyanla gre, btn evren yeryz ve onun stnde olupbitenler
iin yaratlm tr; yeryz insann gnah yznden dmesi ile bala
yp, sann grnmesi zerinden geerek, Kyamete kadar uzanan insan
lk drammn iinde getii bir sahnedir. Ortaan da benimsedii antikan evren tablosu ok ak ve somuttur: Burada duyularla kavranan
uzay, mutlak uzay olarak alnr, onun iinde mutlak yerler vardr; filozof
ya da astronomun zerinde bulunduu nokta, evrenin mutlak merkezi sa
ylr. Bu merkez etrafnda kmldayan evrenin snr en dtaki duraan
yldzlar kresidir; bunun dnda artk bir ey yoktur. Her eyi formlu ve
snrl diye dnme, antik dnyagrnn bir zelliidir; snrsz olan
ey, antika iin, formsuz ve karanlk bir eydir. Baka bir deyile antika iin, snrsz ve sonsuz olan l ve say ile kavranamayan ey,
ak ve seik olarak snr lanm ve belli bir formu olan eyden deerce
aadr; bir biimi olmayan ey, bir khaostur, bir hitir. Nitekim Aris
toteles felsefesinde ilk madde (prote hyle), yani balangtaki henz gizli
bir g (dynamis) olan madde bir hitir, ancak kendini gerekletirip bir
biim (morphe) edindikten sonra bir ey, bir gerek olur, ite byle bir
dnyagr ile eski Yunanllar evrene, doaya kosmos (dzgn, dzenli
olan) demilerdir. Aristoteles-Ptolemaios sisteminde en olgun anlatmna
varan antikam bu evrene ve iindekilere salam snrlar izen, her
eyi belli bir yere yerletiren doa grn ortaa olduu gibi almt
217

Ancak, eski Yunanllar, gerei seven, kendisini geree yakn bulan bir
duygu ve anlayla doaya ynelmilerdi. Oysa ortaa iin doay ara
trmak bir erek deil, ancak bir aratr; esasen doa kutsal olmayan, de
erce aa bir varlk alandr. rnein doal ynnden syrlmak, orta
a Hristiyan iin balca bir idealdir. Horgrlen doa, yalnz insanlk
dramnn iinde getii bir sahnedir.
Ortaan doa karsndaki bu duruu, Renaissance ile batan aa
deiecektir; Renaissance doay bsbtn baka trl deerleyecektir.
Artk doa, ortaa iin olduu gibi, yalnz bir dekor, bir sahne deildir;
kendisine dorudan doruya, hem de byk bir tutkuyla ynelinen srlar
la dolu, bilinmeyen byk bir dnyadr. Renaissance dncesi, bilgiye su
samln balca bu doa dnyasnda dindirmee alacak, onun bilgisi
ile bu dnyada kendini daha gl klacak, kendi zn doa dnyasnda
arayp bulacaktr. lk ve ortaan yapca birbirinden baka blgelere
ayrlm duruk (stat )doas, Renaissanceta tek bir ana-gcn olutur
duu dinamik bir birlik olacaktr. Bir btn olarak gelien bu srecin a r
tk bir sonu, snr yoktur; Renaissancen doas sonsuzdur. Doann son
suz oluu, onu sonsuz olan Tanrya yaklatrr, hatta Tanr ile zde ya
par. Doann sonsuzluu, insandaki sonsuzluu arayan itilme de uygun
dur. Renaissance Platonizminin ileri gelenlerinden Ficino ile Pico della
Mirandola, insann iinde barnan sonsuzluk igdsn, insan ruhunun
lmszl iin bir kant saymak istemilerdir.
Renaissancen Ortaankinden bsbtn ayrlan doay bu deerleyiinin ilk belirtilerini, ortaa ile yenia snrlar zerinde yetimi
olan bir Alman dnrnde, Nicolaus Cusanusta (Almanca ad: Kuesli
Nikolaus Chrypffs, ya da Krebs) (1401-1464) buluruz. lkin ortaa Alman
mistisizminin etkisi altndaki bir tarikat erevesinde yetien Cusanus,
renimini Paduada (talya) tamamlam. Burada hukuk, matematik ve fel
sefe okumu, ama mistik grten btn hayat boyunca kurtulamam
tr. Bir aralk avukatlk yapm, sonra da kilise hizmetine girerek mr
nn sonuna kadar burada kalm ve kardinallie kadar ykselmitir. Ki
lisenin reform denemelerinde byk rol olmu, kilise erevesindeki ay
rlklar ve przl ileri grmek zere toplanan konsillere katlm, bir
aralk P apanm temsilcisi olarak stanbula da gelmitir. Ama pratik ha
yattaki bu uramalarnn yansra Cusanus teorik olarak almaktan da
geri durmamtr. Nitekim en tannm eseri olan De docta ignorantiann
(Bilgince bilgisizlik zerine) plann stanbuldan talyaya dnerken ge
mide tasarladn syler.
Cusanusun iinde yetimi olduu dnem ortaa ile Renaissance
snrlar, eski dncelerle yenilerinin birbirine kart, eski ile yeni
arasnda uzlamalarn arand bir aralktr. Cusanusun kendisi de bu d
nemin eski ile yeniyi uzlatrma deneyen tipik dnrlerinden biridir:
218

Bir yandan Skolastik ile mistisizmin dnyas iindedir, br yandan da ye


ni doa bilgisi ile matematiin ilk balan g ^arm ortaya koymaktadr. Bu
yzden onu hem Skolastiin son byk dnr, hem de yenia felse
fesinin ilk kurucusu sayanlar olmutur. Ama, onu Renaissance balang
larnn karakteristik bir filozofu, ortaa dnnden modern dne
ulatran bir geit dneminin tipik bir grn saymak, belki de en do
rusudur.
Cusanus'un sadece ortaa doa tablosunu sarsan grlerini belirt
mek istersek, unlar gsterebiliriz: Bilgi, ona gre, birletirici bir i g
rr; duyularmzla edindiimiz dank izlenimleri, dnme bir btn ha
linde bir araya toplar; tek tek duyumlar tasarm yetisi (phant$a), tek
tek tasarm kmelerini de akl (ratio) birletirir ve bu ilerin hepsinde
dncenin (intelhgentia) de bir rol vardr. Dnce, btn ayrlklar
sonunda mutlak bir birlik iinde ortadan kaldrmaa alr; ama bu nok~
tada bir glkle karlar; nk okluk ve ayrlk olmadan dnce bir
ey bilemez. Demek ki, varmak istedii en yksek noktada dncenin g
c tkeniyor. Mutlak birlie, ancak, bu eit bir bilme yerine mistik bir
gry koyarsak yaklaabiliriz. Bu anlayn Cusanus docta gnorantia
(bilgisizlii bilmek) diye adlandrr. Bununla demek istedii: Dncenin,
kendi snrlarm bildiidir; mutlak birlik, en yksek varlk dncenin snrlarmm tesindedir; bu snrn tesinde ise ancak mistik bir gr (intuitio) ile yrnebilir. Baka bir deyile: Bilgimiz deneyde karlat
kartlklar, elimeleri hep ortadan kaldrmak ister ve bu arada btn
kartlarn dnp dolap bir yerde birletiklerini grr. Btn kartlar
ayn bir skalamn eitli basamaklar gibidirler e n ok ile en azm
byklk kavramnda birletikleri gibi. Yalnz, bilgimiz bu basamakla
rn hepsini kavrayamaz, hep kartlarda saplanp kalr, yani basamaktan
basamaa geerek ilerleyen bilgi kartlarn tam birliine eriemez. Son
suz, sonlunun ls ve idealidir; ama insann bilgisi sonlu belirlenimle!'den (determinatio) ileri geemez. Ancak Tanrnn bir bilgisi olacaksa,
bunlarn tesine gemek gerektir; Tanr, ancak, btn tek tek belirlenim1er kaldrlrsa dnlebilir. Bilgimiz bunu baaramadna gre, btn
kartlan kendisinde birletirmi olan bil varlk (coincidentia opposito) olarak Tanr da kavranamaz (negatif teoloji).
Cusanusa gre, Tanr ile doa ayn ey deildirler. Tanr'da kartlar
bir birlemeye varmlardr; doada ise uzay ve zaman iinde dalp ay
rlm grnrler. Doa, Tanrda tam bir birlik halinde birlemi olann
bir amm (explicatio), bir evrimidir (evolutio) tpk izginin, noktann
gelimesi; gerein, olanan anmas olduu gibi. Bunun nasl olduu,
kartlarn mutlak birliinden doadaki aykr kuvvetlerin nasl doduu^
insan dncesinin zemeyecei byk bir bilmecedir.
Cusanusun bu doa anlaynda bundan sonra verimli olacak gr
219

ler, evrenin ilerleyen bir evrim (evolutio) sreci olduu dncesi ile
hareket kavramdr. lka iin de, ortaa iin de ancak olmu bitmi
bir varlk, deerce yksek bir varlktr. Cusanus ile artk gittike olgun
laan bir gelime dncesi ar basmaa balayacaktr. Bununla ilgili
olarak sonsuzluk kavramn deerleyi de deiecektir: Artk salam s
nrlar olan sonlu formlara deil de, sonsuz deimelere, srekli geitle
re deer verilecektir. Cusanusun bu dnceleri, doa bilgisinde ok nem
li olan sonulara vardrmtr. Kartlarn srekli olan geitlerle ortadan
kalkacan dnmekle, Cusanus bilgilerimizin relatif oduunu bulmu
tur. Ona gre, rnein atom kavram relatiftir, nk nesnelerin bln
mesini dnmede sonsuz olarak ileri gtrebiliriz; ama gerekte bu
blme bir yerde durup kalr; ite kkl dolaysyla artk blnemeyen para atomdur; yalnz gerekteki bu durup kalma, en kk para
ya varlm olduu demek dedir. Bunun gibi, sonsuz olan bir hareket
de yoktur; nk her cisim, kendisinin ve evresinin yaps gerei olarak
bir direnme ile karlar (Galileinin sredurum-intertia-yasasnn ilk
anlatl bu). Cusanusun bulunulan yerin ve hareketin relatif olduunu
ileri sren dncesi de bu anlaytan domutur. Ona gre, evrenin ne
merkezi, ne de evresi vardr; nk bunlarn olabilmesi iin, evrenin d
ndaki bir eye gre olmalar gerekirdi; byle bir ey de olsayd, o za
man evren bir btn universum olmazd. nsan nerede bulunursa bu
lunsun, ister yerde, ister gnete ya da yldzda bulunsun kendini hep mer
kezde bulunuyor sanacaktr. Bunu byle dnrsek, evrene ne ekil, ne
de hareket ykleyebiliriz: Evrendeki her nokta hem merkez saylabilir,
hem de evredeki bir nokta diye anlalabilir; bu da yerin evrenin mer
kezinde bulunmadn gsterir (oysa ilk ve ortaa yeri merkezde ve
hareketsiz diye tasarlyorlard.) Yer, evrenin merkez noktas olmadna
gre dinginlik (sknet) halinde de olamaz. Elimizde ltrmeye yara
yacak duran bir nokta olmadndan, yerin hareket ettiini anlayamyo
ruz; biz, nehirde giden bir gemideki nehrin aktn bilmeyen, kyy da
gremeyen bir kimseye benzeriz; bu kimse geminin yrdn nereden
anlasn? Ama, yeri evrenin hareket etmeyen merkezi olmaktan karan
Cusanus, onun kendi ekseni ve gne etrafnda dnmekte olduunu da sy
lemiyor: Y eri evrenin merkezi olmaktan uzaklatrnca, onun nem ve
deerinin de ortadan kalkacan ileri srenlere Cusanus: Yetkinlik byk
le bal deildir diyor; bu yeryz zerinde barnanlar yetkin olma
istiyorlarsa ,doalarna uygun olan olgunlua yaklamaa almallar;
kendi doalar dnda bir yetkinlik ls aramaa kalkmamaldrlar;
yeryznde gelip-geiciliin olmas, dnyamzn yetkin olmadn gster
mez; zaten, mutlak anlamnda almrsa, hi bir ey gelip-geici deildir:
gelip-geicilik dediimiz, belli bir varln kendisini kuran elere ayrlp
zlmesidir; bu zlme olaylarnn teki yldzlarda da olduuna inana
220

biliriz, nk teki yldzlarn da yerdekinin ayn olan d etkiler altnda


bulunduklar dnlebilir.
Cusanusun bu retisi, ortaan Aristotelesi evren tablosuna byk
bir darbe idi: Kendi iine kapal olan bu tablonun salam ve gvenilir
erevesi artk krlmt; bu duruk tablo imdi kmldamaa balamt.
Bundan byle de bu kmldayn nne geilemeyecek, btn Renaissance
d oa^ bir olu, bir gelime sayacaktr. Cusanus, ayrca, bu tablo iindeki
yap ayrlklarm da ortadan kaldrmt; gkyz ile yeryz arasndaki
sert kartlk da kaybolmutu; evrenin bu iki blgesinde ayn yasalarn,
ayn koullarn hkm srdnn dnlebilecei anlay artk sylem
mi bulunuyordu. Doann - y e r i ile, gk ile deiip gelien dinamik
bir birlik olduu anlay, Renaissancen eitli rlarnn zerinde bir!etikleri bir dncedii'. Oysa ortaa doa anlaynda dualisttir: Yer
yz de gkyznn yaplar baka bakadr, her birinin kendine gre ay
r yasalar vardr, imdi doann birliine inanan Renaissance felsefe
si, doann derinliklerine sokulduka, evreni en iinden birletiren anakuw etlerle karlaacamz tasarlar; bundan dolay doay bilmede ya
placak ey, bu ana-kuvvetleri aramaktr. Doa karsnda bu arayan,
aratran tutum da, Renaissance felsefesinin bir zelliidir. Ortaa fel
sefesi doay aratrmyor, yalmz, antikadan alm olduu tabloya,
kavramlara, temiz, ak snrlar izerek bir dzen vermee alyordu.
Renaissance felsefesi ise, doann bin bir grn arkasnda saklanan
kuvvetlere bilgi ile sokulmak ister; bu kuvvetleri bilmek, ayn zamanda,
onlara egemen olmak demektir; doaya egemen olmak da, doa bilgimi
zin doruluu iin kesin bir ldr.
Renaissance doaya egemen olmay ilkin sistemli bir aratrm a ile
deil by (magie) yolu ile denemitir. Renaissancem balangta by
yntemine bavurmas, hem doa zerinde bilgi ve grglerinin eksik ol
mas, hem de doay canl, organik bir varlk saymas yznden olmutur.
Byle bir anlayla, insan doann srlarna sokulabilir, nk kendisi de
bu canl doann bil' parasdr, onda da doadaki ayn kuvvetler etki
mektedir; insan, byk evrenin (makrokosmos) yanss olan bir kk
evrendir (mikrokosmos); evrenin btnnde bulduumuz aym kuvvetler
insanda da vardr; bundan dolay insan aratrmak, doay aratrmaa
gtren yoldur.
Byle bir anlayn en tipik dnrlerinden biri, Renaissance balan
glarnn nl hekim ve kimyacs Paracelsustur. (Asl ad: Thephrastus
Bombastus von Hohenheim) (1493-1541). Bir svire Alman olan Paracelsusa gre, tp doa biliminin temelidir, nk insan vcudundaki doa
kuvvetlerini renen hekim, bunlar byk doada yeniden bulur; do
adaki kuvvetleri renince de, madenlerle otlardaki hastalklara kar
kullanlabilecek kuvvetleri de tanm oluruz.
221

Ortaa sonlarnda nominalizm, teoloji ile felsefeyi birbirinden kesin


olarak ayrmt. Bu ra gre tmeller gerek deildirler, gerek olan
ancak duyularmzn konusu olan tek tek varlklardr; dogmalar duyulurst olduklarndan ancak din inanlarn bilgisi olan teolojinin konusu ola
bilirler. ite bu rn izinde yryen Paracelsus iin felsefe, doa bilgi
sinden baka bir ey deildir; felsefe, doann bilinmesidir. Yalnz, onda
bu doa bilgisi, fantastik bir metafizik, varlklarn balantlarm kavra
yan esrarl bir sezgi gibi bir ey olur: Doa canldr, byl Tanrsal kuv
vetlerle doludur; doanm zne kitaplardaki l bilgilerle deil, onunla
dorudan doruya birlikte duyarak, birlikte yaayarak, birlikte davrana
rak girilebilir; bu da olabilir, nk insan bu canl doanm ortasnda bu
lunan bir mikrokosmostur; insann evresinde dank bir halde bulunan
eyler onda bir btn halinde birleirler; onun iindir ki, insan bu eyleri
bilir ve onlara egemen olabilir. Paracelsusun Vulcanus adn verdii
bir kuvvet, Tanrsal ruh btn evrenin iine yaylmtr; tek tek varlk
larda buna bir de, tek varln zel ruhu, Archeus da katlr. mdi nerede
olaylarn gidiine karlmak isteniyorsa, orada tek eyin Archeusunu,
hayat gcn bilmek ve kavramak gerektir. Bir insann salam olmas,
onun Archeusunun engelsiz ilemesine baldr: hastalk, Archeusun ya
banc bir ruha bal olmasdr; bundan dolay hastal kart kuvvetlerle
deil, hastann zn salamlatrmakla iyiletirmelidir ; hasta bir orga
na, ancak onun kendisinden yaplm bir madde ile yardm edilebilir. Her
eyinin canl olduu, her yannn can ruhlarnn byl egemenlii ile
dolu bulunduu bu dnyada, hekim her eyden nce iyi ve kt ruhlar
(Geister) iyice tanmal; iyileri desteklemei, ktlerle savama ren
melidir. Ama her eyde bir de Vulcanus (Evren ruhu) gizli olduundan,
onu destekleyecek bir ilcn, yani btn hastalklar iyiletirecek bir tmilcn (devay-klln) da olmas gerekir; bu da, bilgelerin arayp da bir
trl bulamadklar o tatr. Btn fantazilerinin yansra Paracelsus bu
ta bulmak yolunda ok alm bu uurda ' birok kimya deneyimleri
yapmtr. Bu arada kimyann baz esaslarn gelitirmi olmas, onun en
olumlu yndr.
Ortaa iin doa gvenilemez, kavranlamaz bir eydi. Doay pek
az bilip anlad iin, ortaa insan doa karsnda bir gvensizlik du
yuyor, kendini onun karsnda aresiz buluyordu. Geri insanda doaya
sokulabilecek, onunla birleip onu ynetebilecek olanaklarn olduu sezi
liyordu, ama bu yeti de olaanst, eytanca bir ey saylyordu. Oysa
Renaissance insan doaya, kendisinden rknt duyulan, binemez bir
ey diye de, byk bir gven ve sevgi ile bakar, nk onu kendi iin
de bulur, kendisini onun iinde grr; ona tutkulu bir zleyi ile ynelip
srlarn kavramaa, ona egemen olmaa alr. Ama, Paracelsus rne
inde grdmz gibi bu srlar ilkin salam bir yntem ile deil, hayal-

gcnn bulularyla zlmek istenir; doanm gidiine astroloji ve by


ile egemen olunmaa allr; bu dnemde henz kimya yoktur, btn
baya madenleri altuna evirecek olan Bilge tan araya simya (alc
himie) vardr, ite Renaissance balanglarnn bu fantazilerle ykl do
a felsefesi yannda, deneye dayanarak doay sistemli bir ekilde ara
trmak isteyen rlarn da yava yava belirdiini gryoruz. Bu eit
almalar, bir yandan o sralarda hzla gelimekte olan matematik, br
yandan da keif ve icatlarn gvenilir, salam doa bilgilerine kar ya
ratm olduu geni bir ilgi ve gereksinme desteklemitir. Ayn zamanda
bir keifler ve icatlar a olan Renaissanceta Amerika ktas kefedil
mi, yeni denizyollar alm, pusula, barut, basm ve optik aletler bulun
mutur. Bu keif ve icatlar Avrupalnn gerek corafya, gerekse kosmografya ufkunu birdenbire pek ok geniletmiti; bundan byle btn yer
yzne yaylacak Avrupalnn doa gereini iyice kavram bilgilere b
yk gereksinmesi vardr.
Renaissance balarnda doay san (exakt) olarak aratrm ak iste
yenlerden biri talyan Bernardius Telesiustur (ya da Bernadino Telesio)
(1508-1588). Geri o da kendini fantazilerden bsbtn kurtarm deil,
am a yine de doay srf deneye dayanarak aratrma yolunda byk ya
rarl dokunmutur. Renaissancem doa felsefesinde empirizmin ba
temsilcisi olan Telesius, Aristotelesi Skolastie iddetle kar koyar; kennidi otoritelerden kurtarm, bamsz bir doabilgisinin gelimesine engel
olduu iin Aristoteles felsefesinin btn akademilerden kovulmasn is
ter. Yeni bir doa anlayna, doa ancak zgr olarak, deneye dayana
rak incelenirse varlabilir; srf dnme e birtakm doa bilgilerine va
rlabileceini sanmak, batan aaya yanltr; akln sonu-karmalaryla elde edilen bilgiler gerein bir tahmini olmaktan ileri geemezler; bun
lar deney dorularsa, ancak o zaman kesin bir bilgi olurlar. Bu dn
dklerini' gerekletirmee yardm olsun diye Telesius bir doa aratr
m alar dernei kurmutur.
Ama Telesius sz geen bilgi ilkesine sadk kalmamtr. Birok fi
lozoflar gibi kafasnn iinde bir dnya tasarlama deil, gerei dikkat
le aratrm a istiyorum demesine ramen, sonunda yapm olduu ey,
eski onia filozoflarmmkini andran bir doa metafiziidir. Bu metafizi
in, esas, ya ile kuru ya da souk ile scak arasndaki kartlk
tr. Kuru ile scan topland merkez gnetir; ya ile soukun
topland merkez ise yerdir. Bu iki ilke (kuru-scak ile ya-souk) ara
snda srekli bir sava hkm srer; zaman zaman bunlardan biri teki
ne stn gelir, ama onu bsbtn ortadan kaldramaz. Bu sonu gelmeyen
sava, balangtaki hi bir nitelii olmayan maddeden tek tek varlklarn
meydana gelmelerinin nedenidir. Tek tek varlklarn niteliklerini belli edip

onlar birbirinden ayr klan, bu iki ilkeden birinin bir eyde az ya da ok


bulunmasdr.
Telesiusun bu doa metafiziinin ana izgisi, madde ile kuvvet ara$ndaki ilgidir. Aristoteles'in doa retisinde ise madde ile form arasn
daki ilinti esastr. Genel olarak ilka doa felsefesi, doa olaylarn, bun
larn ortada grndkleri formlarla aklamaa almtr; bu ada do
a olaylar hep gelimelerini bitirmi sonular olarak anlalmtr. Gysa
Renaissancem getirdii yeni doa anlay bu sonularda (formlarda) kal
maz, geriye giderek, onlar oluturan kuvvetleri arar. te Telesiusun s
cak ile souku da, btn doay oluturan iki kuvvet, 1 ilkedir (principia
agentia); scak ile souk, madde ya da nitelik deildirler; kendilerine
gre hareketleri olan birer kuvvettirler; scan geniletici, souun b
zc bir hareketi vardr. Telesiusun bu anlay karsnda Aristotelesin
eler retisi de tutunamaz oluyordu: Artk, Aristotelesin anlad gbi, doal yerleri olan ya da doal yerlerine ulamak iin kendilerinde
bir aba tayan eler kalmyor; imdi, olsa olsa, merkezi gne olan
birinde geniletici kuvvetin, merkezi yer olan tekinde bzc kuvvetin
etkidii iki e vardr. Telesiusun maddeden ayr olan bir uzay da kabu!
etmesi, Aristotelesin her eyin doal bir yeri vardr grn ayrca
sarsyordu, na gre, bo uzay bile olabilir; Aristotelesin doann bo
luktan kandna inanmas ancak bir kuruntudur.
rtaa doa grnn temeli, Aristotelesin doa sistemi idi. Renais
sance kendi doa tablosunu izerken, syrlmaa alt, amak istedii'
bu sistemi ykmakla ie balamtr. Cusanus, bu kmldamayan, duruk
sistemi batan aa bir hareket diye anlamt; Telesius da onun kaskat
elerini ve formlarn ortadan kaldrmtr. Ama Aristoteles-Ptolemaios
sisteminin dayand ana direkleri asl Kopernikus ykacaktr. Aristoteles'
in doa tablosu, duyularmzn bize dorudan doruya gstermekte olduk
lar grn zerinde kurulmutu. Kopernikus bunu altst edecek, doa gerek yaps ile sbjektif kavraymzn gsterdikleri arasnda b
yk bir ayrln olduunu kesin olarak tamtlayacaktr.
Renaissance dncesinin en byk baars olan yeni doa bilimi,
tek bir dnrn deil, birok dnrn ortaklaa yaptdr, rtaan
doa tablosunu ykp bunun yerine yeni bir doa gr koyma iinde irili-ufakl bir sra dnrn pay olmutur. Ancak, yeni doa anlayn
son kesin biimine yaklatran, bu anlayn bugne dein deimeyecek
temelini kuran Nikolaus Kopernikus (ya da Copernicus) (1473-1543) olmu
tur. Astronomik dnyay tasavvurumuzda byk bir devrim getirmi olan
Kopernikus Bat Prusyada Vistl rma zerinde bulunan Thorn ehrin
de zengin bir ailenin ocuu olarak dodu. Milliyeti zerinde Lehliler ile
Almanlar arasnda uzun tartm alar olmutur, oduu, ailesinin uzun za
mandan beri oturduu topraklar. Lehliler ile Almanlarn birbirine kar

t bir snr boyu olduundan milliyeti bir tartma konusu olabilmitir.


nce, o sralarda hmanist bilgiler, matematik ve astronomi bakmndan
ok iyi bir durumda olan Krakow niversitesinde okudu, sonra on yl ka
laca talyaya gitti, devrin nl niversiteleri olan Bologna ve Pada
niversitelerinde felsefe, matematik, astronomi, hukuk ve tp okuyarak
renimini tamamlad. talyaya gitmeden nce de amcasnn yardmyla
Frauenburg Manastrnda kk bir ruhan greve atanmt. Sonra m
rnn byk ksmn burada geirecek, sisteminin temellerini burada ku
racaktr. O sralarda balam olan Reformationu, dindeki bu yenileme
hareketini iyi karladndan g durumda kald, zgr dnceli arka
dalaryla grmesi yasak eddi. Bu yzden mrnn son yllarn yal
nzlk iinde geirdi. lm yatanda yatt gnlerde (1543), byk bir
devrim getirecek olan De revolutionibus orbius coelestium (Gk cisim
lerinin dnmesi zerine) adl yapt yaymlad. Kopernikus bu yaptn
uzun yllar yaymlamayp bekletmi, dncelerinin dar bir erevede kal
masn istemitir. Ama dnceleri yine de olduka yaylmlardr; bunu
da o arada kendisinin karm olduu kk bir zet salamtr. Dn
celerinin bsbtn yaylmas ile yaptnn yaymlanmasnda, asl, ateli
yandalarndan birinin, Wittenbergli bir matematik bilgini olan Joachim
Rheticusun byk rol olmutur. Rheticus, onun sistemini yakndan
renip incelemek zere, 1539 ylnda Frauenburga gelmi, burada iki yl
kalarak kard bir kitapla dnyaya Kopernikus ssitemini geni izgi
leriyle retmitir. Ayrca, Kopernikusu nl yaptn yaymlamaa raz
etmitir. Yapt nce pek ilgiyi ekmemi, hi de heyecanla karlanma
mtr. Bunda, basm iini zerine alan birisinin, ortal kzdrmamak kay
gsyla yazm olduu nszn byk etkisi olmutur. Uzun zamanlar Ko
pernikusu.n kendisinin sanlan bu nszde, sunulan retinin cidd bir sav
olmad, bir varsaymdan, bir matematik speculationdan ileri geemiyecei syleniyor; eski grler de dorudurlar, yerindedirler; zaten as
tronomiden kesin bir bilgi beklememelidir deniyordu. te Kopernikusun
retisinin uzun zaman dikkati ekmemesi bu nsz yznden olmutur.
Ama yine bu nsz, yeni retinin engelsizce geni evrelere yaylmasna
da yol amtr. Nitekim sonralar Giordano Bruno ile Kepler, bu nszn
Kopernikusun olmadn tantlaynca ve Galilei de yeni teoriyi deneyin
de doruladn gsterince kyamet kopmu, hemen hemen bir buuk yz
yla yakn bir srece Kilisenin yasak ettii kitaplar listesinde yer alan
bu yaptn rettiklerine inananlar Engizisyon Mahkemelerinde srnm
ler, Giordano Bruno ve Galilei gibi birtakm da inanlarnn kurban ol
mulardr.
Kopernikusun retisinin getirdii yenilik, ok byk ve gn iin
tehlikeli bir devrimdi, nk binlerce yldanberi inanlan ve Kilisenin res
m gr olan bu evren tasavvurunu altst ediyordu. Yeni teori, geoF T 15

225

sentrik bir anlay yerine heliosentrik bir anlay koyuyordu: AristotelesPtolemaios sisteminde btn gk cisimleri evrenin merkezinde bulunan ve
kendisi duran yerin etrafnda hareket ediyorlard. Kopernikus ise, imdi
bu tabloyu tersine eviriyor, gnei ortaya koyuyor, ilerinde bir de kendi
ekseni zerinde dnen yerin de bulunduu teki gezegenleri gnein et
rafnda dndryordu. Bu arada Kopernikus, baz bakmlardan eski sis
teme bal kalmt: Yer kre eklindedir; gezegenlerin yrngeleri daire
biimindedir; evren, en dtaki kendisi kmldamayan duraan yldzlar
gk tarafndan snrlanmtr; konsentrik saydam krelere akl geze
genler gne ile duraan yldzlar gk arasnda hareket ederler; yer, Ve
ns ile Mars arasnda bulunur. Evren sonlu mu, sonsuz mu? Bunun iin
Kopernikus kesin bir ey sylemiyor. Ancak unu biliyor ki, yerin yrn
gesinin ap, yerin duraan yldzlara olan uzakl karsnda hi dene
cek kadar kk.
Yeni retiyi, k-noktas olan bir iki kabul ve felsef sonular ba
kmndan gzden geirelim. Kopernikus sisteminin temel anlaylarndan
biri, doann yaln, eree uygun, kullanl bir yaps ve ileyii olduu
dncesidir. Aristoteles-Ptolemaios sistemi, gezegenlerin yrngelerinden
sapmalarn aklamak iin iin iine kartrlan epicycluslar yznden
ok aprak bir grn kazanmt. Kopernikusa gre, bu karmak tab
lo, doann yalnlna, eree uygunluuna aykrdr. Doa hi de dolam
bal yollara sapmadan elerini uyumlu bir biimde birbirine balam
tr. Onun iin, nedenleri oaltacamza azaltmaa, btn etkileri tek
bir nedene balamaa almalyzdr. Evrenin dzenini bize toplu bir ba
kta kavratacak bir gr-noktas bulmaldr. Koca evreni yerin etrafn
da dndrmektense, yer dediimiz kck noktay byk ktlenin et
rafnda dolandrmak daha yaln, daha kestirme olmaz m? Kopernikus ile
yandalarnn gznde, doa yapsnn sadelii, basitlii sadece bir yn
tem ilkesi deil, metafizik bir ilkedir de. Onlar bu ilkeyi bir inan gibi ka
bul ediyorlard. Bunun doru olup olmadm aratrma, bundan sonraki
felsefe yapacaktr. Cusanusun ileri srp de bir sistem olarak gelitir
medii relatiflk (grecelik) de, Kopernikus sisteminin balca ilkeleri ara
snda yer alr. Kopernikusa gre, uzay iindeki bir hareketin neyin hare
keti olduunu bize alglarmz dorudan doruya gsteremezler; hareket
eden ey, cisim de olabilir, kendimiz de olabiliriz, ya da bunlarn her iki
si de olabilir; baka bir deyile: alglayan ile alglanan baka baka
hzlarla ayr dorultularda hareket edebilirler. Nitekim yryen bir ge
miden kyya baktmzda, bize ky hareket ediyor gibi gelir, oysa ha
reket eden bizizdir.
imdi, duyumlarn bize gsterdiinin tam tersini yapp zerinde bulun
duumuz yeri hareket halinde saysak daha yaln, daha sade bir doa ta
sarmna varamaz myz? Kopernikusa gre varabiliriz, ite onun re
226

tisinin balca amac da budur: Byle bir anlay k-noktas olarak


aldmzda, algnn gsterdiinden daha yaln, hem de doa gereine da
ha uygun bir gre varabileceimizi matematik olarak tantlamaktr. Bu
reti, evrendeki nesnelerin belli bir grii-noktasndan nasl grndk
lerini bir aklama denemesidir; bu belli gr-noktasndan kavranan tab
lo da, evrenin gerek grnne uygundur ve bu grne duyumlarla
deil, duyumlar dncenin ilemesiyle, bunlar zerinde yapt bir ele
tirme e varlmtr. Bununla Kopernikus unu gstermi oluyordu: Var
ln kendisi grndnden baka trldr; nesneleri, alm olduumuz
ann tersinden grmenin yerinde ve doru bir anlam vardr.
Geri Kopernikus, kendisine bu belli gr-asm aldran zorunlulu
u temellendirmemi, byk bir devrim getirmi olan retisinde daha
birok glk aydnlanmadan kalmtr. Ama onda ilgiekici olan, glk
lerde durup kalmamas, ileriye atlmak, devrimci bir gre ulamak y
reklilik ve zgrln kendisinde bulmu olmasdr. Onun iin, Renaissanceta ondan yana olanlar, hep, yeni retiyi anlamak iin, insann z
gr bir ruhu olmas gerektiini e srmlerdir. Bunlardan biri olan Rhe
ticus aratrmak isteyen bir kimsenin her eyden nce zgr bir ruhu
olmaldr der. Kepler de, Galilei de Kopernikusun zgr ruhunu pek
vmlerdir. Kopernikusun bu yreklilik ve zgrlkle ileri atl da, ba
zellii. Kilisenin otoriter dnyagrnden kurtulma, her bakmdan insa
nn zerkliini, zgrln elde etmesine doru bir ilerleme olan Renaissancem hayat duygusuna ok uygundur.
Renaissance dncesi, zgrlne, kendi yaratlarna antikan
oluturduu kltr deerleriyle beslenerek ulamtr. Bunu Kopernikusun
retisi iin de syleyebiriz. Renaissancen birok dnrleri gibi, Ko
pernikus da antikan brakt yerden ie balamtr. lkan Aristotelesi evren tasavvuru yannda bir de Pythagoras gr vard. An
cak, bu gr, Aristotelesin otoritesi yznden btn ortaa boyunca or
taya kamamt. Kopernikusun kendisi, Yeni Pythagoraslarn reti
sinden etkilendiini yaptnda aka belirtir. Gerekten de yeri evrenin
merkezi olmaktan ilk karan Pythagorasardr. Onlara gre, btn gk
cisimleri evrenin ortasnda bulunan atein etrafnda batdan douya ol
mak zere dolanrlar. Buradan, yerin kendi ekseni zerinde de dnd
n sylemek iin bir adm yetiirdi; nitekim .. 280 yl sralarnda yaa
m olan Yeni-Pythagoraslardan Sisaml Aristarkhos, yerin hem mer
kezdeki atein hem de kendi ekseni zerinde dndn sylemekle, bu
adm da atmtr. Ondan sonra bir baka Pythagoras, Seleukeia'l* Seleukos (.. 150 sralarnda), Aristarkhosun bir varsaym olarak ileri sr
d bu gr bilimsel olarak temellendirmitir.
Selcukeia: Silifke.

227

Kopernikusun getirip kesin olarak yerletirdii gr, yalnz bir astro


nomi retisi deildir. Geri bu reti ortaan dayand Aristoteles-Pto
lemaios sistemini altst etmi, bunun yerine bugne kadar btn doa bi
limi grlerine temel olacak bir ay getirmiti. Ama bu retinin fel
sefe bakmndan da nemi ok byk olmutur. nk onunla insann ba
klar yerin darlna balanmaktan kurtulup evrenin sonsuz geniliine
almtr. Geosentrik tasarm yerine heliosentrik tasarm koymak, anthroposentrik dnyagrn de ortadan kaldrmak demekti. Ortaa, yeri
etrafnda evrenin doland merkez yapmakla, yerin zerinde barnan in
san da her eyin merkezi yapyordu; evrenin varoluunun nedeni insand,
evrendeki her ey insan iindi. Kopernikusun retisi ile imdi yeryz
sonsuz evren iinde bir toz tanesi gibi kck bir ey, saysz yldzlar
dan bir yldz oluvermiti; insann yurdu da artk bu kck toz tanesi
idi. ite ondan byle bir sonucun kacan anlad iin, Kilise bu reti
ile kyasya savamtr.
Bu dnemin en byk astronomlarndan biri olan DanimarkalI Tycho
Brahe (1546-1601) yeni reti ile Kilise grn uzlatrmaa alan bir
astronomi gelitirmitir. Uranienburgta kurduu rasathane, zamann astro
nomi almalarnn merkezi olmutur; baka bir rasathaneyi de P ragta
kurmutu; kendisiyle birlikte alanlar arasnda Kepler de var. lmn
den sonra rasathanesi dalnca, yapt gzlemleri yazd defter ile not
larn Kepler alm; gezegenlerin hareket yasalarn hesaplamada bu ge
relerin kendisine sonra byk yardm dokunacaktr.
Kopernikusun izelgelerini incelemekle ie balayan Tycho Brahe,
onun sistemini btn ile kabul etmemi, din nedenlerle, Kopernikusun
evreni sonsuz olarak geniletmesinden yana olamamtr. Onun arabulu
cu sisteminde, yer kendi ekseni etrafnda dner de, baka bir eyin et
rafnda dnmez; ay ile gne ise yerin, teki gezegenler de gnein et
rafnda dnerler.
Tycho Brahenin bu uzlatrma denemesi baarl olamamtr. Koper
nikusun sistemi, Kilisenin btn tepki ve kouturmalarna ramen, zaferi
kazanan dnce idi. Bu dnceyi bundan byle belli bal doa bilgin
leri ile filozoflar benimseyecek, gizledii mantk sonular bunlarn elin
de geliecek, Renaissancen doa tablosu balca izgileriyle bylece or
taya kacaktr.
Yeni retiyi sonuna kadar dnp ondan doa bilgisi ve felsefe ba
kmndan ok nemli sonular karan, bylelikle yeni evren grnn ke
sin olarak yerlemesine yol aanlarn banda Giordano Bruno (1548-1600)
gelir. Giordano Bruno Renaissancen en tipik, en ilgiekici dnrlerin
den biridir. Hayalgcnn atlganl, yeniyi byk bir tutku ile zleme
ve durmadan arama, doa karsnda byk bir cokunluk, onunla ken
dini bir-duyma bu air-filozofun balca zellikleridir. Onun gibi dnd
228

n bylesine cokun bir duygu ile anlatan baka bir dnr felsefe ta
rihinde yoktur denebilir. Renaissancen, bu geit dneminin yeni dneleri yeerten o tedirgin ve lsz kaynamas, Giordano Brunoda en
gzel yanksm bulmu gibidir.
1548 ylnda italyamn Campagnamn Nola kasabasnda dnyaya ge
len Giordano Brunonun i dnyas da, d dnyas da huzursuzdur; bu
yzden o durup dinlenme bilmeyen bir gezgin hayat yaamtr. Daha 16
yanda iken Dominiken Tarikatna girer, burada abucak ilerler; bu ara
da Cusanus ile Telsiusun yap^iarn okumas onu pek abuk Skolastik bil
ginin dna karr. Telesiusun aracl ile Kopernikus siestemini tan
mas, onun iin bir alnyazs olacak, bu tanma ona dnyagrnn te
melini kazandracaktr. Yeni devrimci dncelere bylesine dolanmas dik
kati ektii iin, birka defa sorguya ekilir. Bu sralarda dehet salan
Inqusitionun (Engizisyon) kouturmalarndan kurtulmak iin Romaya
kaar; burada da peinin braklmadn anlaynca, Kuzey talyaya s
nr. Artk Bruno tarikat cbbesini de, bununla birlikte Hristiyan inancm da zerinden atmt. Onu bundan byle Hristiyan retisinin ihti
rasl bir dman olarak greceiz. Bu yzden hi bir yerde tutunamayacak, her gittii yerde dinsizlik suu ile koutuiulacaktr. Onu zaman za
man Avrupann belli bal ehirlerinde buluruz: talyadan Cenerceye ge
er; sonra Gney Fransada bulunup Lyon ve Toulousede dersler ve kon
feranslar verir; bir aralk F ariste yaar; buradan ngiltereye geer,
Oxfordta Kopernikus sistemi zerine konferanslar verdikten sonra birka
yln kendisini koruyanlarn yardmyla Londrada geirir, burada felse
f yaptlarnn balcalarm bastrr; yine F ariste ksaca bulunduktan son
ra Almanyaya gidip srasyle Marbur, Wittenberg, Frag, Helm$tedt ve
Frankfurtta bulunur; buralarda da yine kitaplarn basacak birisini ara
makta, her yerde olduu gibi, burada da Kopernikus retisinin cokun
bir bildiricisi olarak yeni gr yaymaa alm aktadr. Bir aralk onu
Zrichte buluruz; bir talyan aristokrat onu buradan Fadua ve Venedike arr: anlalmayan nedenlerle Bruno bu ary kabul eder; ama
talya topraklarna ayak basmakla ackl sonunu da hazrlam olur: kendiini misafir eden ayn aristokrat onu ihbar eder; Inquisititon tarafndan
yakalanan Bruno Romaya teslim edilir; burada uzun zaman dnceleri
ni geri almas, Kilisenin affna snmas iin bouna zorlanu; kabul et
meyince lme mahkm edilir, lm hkmn kendisine bildiren yargca
Bruno lmm bildirirken siz benden ok korkuyorsunuz demi. 1600
ylmn 17 ubatnda Romada yaklmtr.
Balca yaptlar unlardr: Delia causa, piincipio et uno (Neden,
ilke ve bir zerine); De linfinito, universo e mondi (Sonsuzluk, evren
ve yer zerin); Degl eroci furori (Kahramanca cokunluk zerine).
Giordano Brunonun dnyagrnn kkleri Kopernikus sisteminde-

dir. Geri Kopernikus, evrenin snrsz olup olmad konusunda kesin bir
ey sylememiti. Ama evreni ylesine geniletmiti ki, Giordano Bruno
bundan evrenin sonsuzluu dncesini kolaylkla karmtr. te doa
nn snrsz ve sonsuz olduu gr, Giordano Bruno felsefesinin ana-direklerinden biridir. Aristoteles fiziinde esir (aither) evreni snrlyordu.
Esrin tesindeki boluk ne olacak? Ona ne diyelim? diye soran Giordano
Bruno, demek ki, nereye bir snr koyarsak koyalm, onun arkasnda yine
de bir uzay kalyor; yle ise evrenin hi bir yerine bir smr koyamayz;
evren sonsuz ve snrszdr sonucuna varyor. Esasen evren, Tanrnn
kendini gerekletirdii bir yerdir; sonsuz bir etkinlik olan Tanr, kendini
ancak sonsuz olan bir evren iinde gerekletirebilir. Sonsuz evren iinde
saysz snrl dnyalar vardr; her yldz kendi ekseni ve kendi gnei et
raf nda dner. Evrenin kendisi hareketsizdir; kendi dnda baka bir yer
olmad iin, yerini deitiremez; bundan dolay btn hareketler greli
dir (relatif); evrenin ne merkezi, ne aas, ne yukars vardr; btn
bunlar gzleyenin duru-noktasna gre deiir, dolaysyla herhangi bir
nokta merkez olabilir. Btn gk cisimleri, birbirleriyle karlkl olarak
dayantklar bir balant iinde toplanrlar: Evren, birlii olan bir b
tndr. Evrenin birlii dncesi, evrenin sonsuzluu dncesi yannda,
Giordano Brunonun Kopernikus retisinden bir sonu karp felsefesine
temel yapt ikinci ana dncedir. Aristoteles fiziine gre gk e yer
arasnda, zleri ve yaplan bakmndan bir bakalk ve kartlk vardr:
Gk yetkin olan, yer ise yetkin olmayan, eksik olan bir dnyadr; yer drt
eden (toprak, su, hava, ate) yaplmtr, gkn maddesi ise esirdir
(aither). mdi yer ile gk arasnda deer ve yap maddeleri bakmndan
byle bir ayrlk, Kopernikus sistemine gre yaplamaz. Bu sistem btn
evrenin bircinsten (homogen) olduunu, her ksmnn ayn deerde ve ay
n gerelerden yaplm olduunu kabul etmee gtrr. te Giordano
Bruno, bu noktada da Kopernikus siteminde yerleik olan bir anlay so
nuna kadar dnp evrenin birliini kendisine bir ana-dnce yapm
tr. Geri evrenin sonsuzluu iinde yer bir toz tanesi kadar klmt;
ama evrenin yapca ve malzemece birlii, bircinsten oluu yznden de,
imdi teki gk cisimleriyle ayn deerde olmutu.
Giordano Brunonun Kopernikus sistemine dayanan dnyagr, bu
sistemin yalnz astronomik grnde durup kalmam, ona bir metafizik
temel de kazandrmtr. Bruno sonsuz evren iinde saysz sonlu dnya
lar kabul etmiti; bunlarn her birinin kendine gre bir hayat, kendine g
re bir gnei vard, imdi bu sonlu dnyalarn kendi balarna olular ile
sonsuz evrenin birlii nasl badaabir? Bu soru, individualizm ile universalizm arasndaki balant sorunudur. Giordano Brunoya gre, evre
nin (universum) tz, en i z sonsuz Tanrdr. Bu z bakmndan grl
dkte, tek tek varlklarn (individuum) hi biri bal bana, bamsz de
230

ildir, bunlarn her biri ncesiz-sonrasz olan tek bir Tanrsal kuvvetin
eitli grnleridir. Evrenin z de duran donmu bir ey olmayp son
suz yaratc bir etkinliktir; doann yaratc gcdr, her eyin etkin ne
deni olarak yaratan doa (natura naturans)tr. Tanrnn tek tek varlk
lara ilintisi, dnmenin tek tek kavramlara olan ilintisi gibidir: Doa ve
gerek, Tanrsal tzn dnceleridir. Yaratmann erei de, evrenin yet
kinliinden baka bir ey deildir; bu yaratma, btn ekillerin sonsuz
luunu gerekletirmektir. Evrende bulunan ve bulunacak olan ekillerin
hepsi Tanrsal zde sakl idiler ve sakldrlar. Bu z, evrenin hem nedeni,
lem de ereidir. Tanrsa z ya da ruh, nesnelerde barnan bir sanat gi
bidir; onlarn hem idesi, hem de yaratc gcdr. Btn doa bu Tanr
sal ruhu solunur; bu ruh, her yanda btn nesnelere biim kazanduan bir
sanat gibi alr; nasl bir sanat, ne kadar yaratrsa yaratsn, hep
kendi kendisiyle ayn kalrsa, bunun gibi Tanrsal z de nesnelerin sonsuz
okluu iinde hi deimeden, hi eksilmeden hep olduu gibi kalr; de
ien, yalnz d gerektir; asl zden, i gerekten hi bir ey deimez.
Giordano Brunonun birlikli ve sonsuz bir btn olan evreni, sonu ol
mayan bir sre, srekli bir yetkinlemedir; doa, biteviye kendi zn
kendi dourarak srp gider. Bu srete doa bir yandan boyuna olgun
lamaktadr, br yandan da olmu bitmitir, yetkindir. Tek tek varlklar
doar, serpilir, sonunda da solup giderler. Bunlar bata yetkin deildirler,
yava yava olgunlamlar, en sonra da yeni bir hayatn tohumu olmak
iin gp gitmilerdir. Buna karlk evren, z olan Tanrsal kuvvet ba
kmndan her annda yetkindir.
Giordano Bruno, tek tek varlklarn yetkin olmaylarnn tesellisini
evrenin btn ile yetkin olmasnda bulur. Bu anlayn Eroici furori
(Kahramanca cokunluk) adl yaptnda derin bir iir gzellii ile anlat
mtr: Evrenin sonsuz gzelliine dalmak, onun iinde erimek karsnda
insann kendi zntleri, skntlar, lm bir hi kalr. Btn grme
e ne kadar ykselirsek, evremizdeki sonlu ve eksik varlklarn ktl
nden duyduumuz acdan o kadar uzaklarz. nsann baklar tek tek
varlklarn gp gitmesinden, kendi didinme ve aclarndan syrlp ne
kadar btnn uyum ve sonsuzluuna evrilirse, kahramanca bir cokun
lukla ac ve lm de o kadar yenilmi olur. Bu evren iinde lm de yok
tur; ancak zn d grnlerinin biim deitirmeleri vardr. Giordano
Brunonun sonsuz doa karsnda duyduu bu cokun sevgi, Platonun
-erosunu andrr. Burada da ruh, kendisini en iten kavrayan bir zlem ile
bu dar dnyaya balln kahramanca yenip Tanrya, sonsuz doaya
ulamaa aln\
Giordano Brunonun organik bir birlik diye anlad doann iinde
mekanik bir zorunluun elbette yeri yoktur. Burada her trl olu doa
nn en i znden kar, dolaysyla burada zorunluluk tam bir zgrlk
231

tr. Doann birliinde tek tek varlklarn kartl eriyip ortadan kalkrmtr. Nasl sanat seslerin, renklerin, izgilerin kartlndan sanat ya
pt dediimiz uyumlubirlii yaratyorsa, Tanrsal g de, kartlar gzel
bir birlik iinde ulatrmak iin, bir oklua blnr. Kendisinde btn
kartlar topladndan, Tanr hem en byk hem de en kktr; en
byk olarak evrenin kendisidir, en kk olarak da her sonlu nesneyi
belirleyen, onu o nesne yapan bireysel (individuel) hayat ilkesidir. Bun
dan dolay yalnz insan deil, her varlk Tanrsal zn bir aynasdr, her
ey z bakmndan Tanrnn kendisidir; yalnz her bir ey kendine gre*
yani btn teki eylerden ayrlan bir biimde Tanry iinde barndrr
Bu dncesini Giordano Bruno, rronad kavramnda derleyip toplam tr: Doa monadlardan meydana gelmitir: her monad Tanrsal varln
individuel bir varlk formudur; sonsuz zn sonlu bir varlk biimini a l'
m olmasdr. Her ey de Tanr ve monad olduuna gre, evren en kk
zerresine kadar canl ve ruhludur. Tanrsal ruh ebenin her noktasnda
zel bir varolu olarak kendisini bireyletirdiinden, her bir ey hem ken
di zel yasalarna, hem de evrenin genel yasalarna uyar tpk gk ci
simlerinin hem kendi eksenleri, hem de gneleri etrafnda dndkleri gib.
Giordano Bruno iin de felsefenin ilahiyat sorunlaryla uramas bo
unadr: En yksek varlk bilinemez; onu bilebilmek iin olaanst bir
ik gerek. Felsefeye den dev, doay bilmektir; doann birliini kav
ramaa almaktu; Tanry doann dnda deil, iinde aramaktr. Bu
na gre doay bilmek, Tanry bilmektir, dolaysyla de doa bilgisindeki
her ilerleme, Tanrmn bh ynn amadr, bilinmeyen bir ynn kav
ramadr. l.te bu yzden Giordano Bruno, Kopernikus sistemini byk bir
cokunlukla benimseyip, yeni retiyi sonuna kadar dnmtrr
Giordano Bruno, Renaissance n o^ tipik olan bir doa anlaynn
en byk, en parlak filozofudur. Renaissance insan, ortaa in s a n n
tersine olarak, iinde yaad budnyay artk brdnya iin yalnz
bir eit, yalnz bil hazrlk diye anlamad gnden beri, baklar de
iip iinde bulunduu doa gereini btn byklk ve gzellii ile karsmda bulduu gnden beri bu gerei kavramaa ihtirasla ynelmiti..
Ancak, grdk ki, Renaissance dncesi doa gereine ilkin, bugn an
ladmz gibi, sistemli-planl aratrmalarla deil, bilimsel dnceye mi.tik grler,, fantazi eleri kartrarak yaklamaa almtr. P ara
celsus byle bir anlayn karakteristik bir gl'n idi. Kopernikus
retisini kendisine knoktas yapan, ama onu daha ok duygu ynnden
gelitiren Giordano Bruno da bu dizinin hem en son, hem de en parlak
filozofudur. Renaissancen hayat duygusu bu air-filozofta btn derinlik
ve kartlklaryla kendini gsterir. Onun doa gr bir estetik pantheizmdir: Doa Tanr ile doludur, Tanrnm kendisidir, Tanr gibi sonsuz ve g232

seldir, bundan dolay da cokun bir duygu ile yaanacak bil tapnma ko
nusudur.
Giordano Brunonun hayalgc ve duygu ile ykl doa felsefesi, Kopernikusun retisi zerinde metafizik bir evren tablosu kurmutu. Kopernikusun getirdii byk debim in tad olanaklar bilimsel olarak
gelitiren asl Kepler ile Galilei olacaktr. Bu iki bilgin, "
'

doa grn duygu elerinden, estetik izgilerinden syrarak, ona tam


bir matematik form vermee alacaklardr. Bununla da, doa gereini
bir matematik bantlar sistemi olarak kavrayan bugnk doa bilimimizn temelleri atlm olacaktr.
Keplerin kendi gelimesi, Renaissance doa felsefesinin mistik speculationlarda arnarak matematik ile temellendirilen bir doa bilimine do
ru ilerlemesinin bir simgesi gibidir. Kepler de, Giordano Bruno gibi, ilkin
estetik renkli, Yeni-Platoncu bir evren dzeni tasavvurundan kalkm, son
ra gitgide kesin bir matematik aratrma idealine ynelmitir. Johannes
Kepler ( 6 3 0 57- )Almanyada, Stuttgart yaknlarndaki Weil kasabasn
da dodu. Tbingendeki Teoloji Seminerinde hmanist bilimler, felsefe,
matematik ve astronomi okudu. renimini bitirdikten sonra bir aralk
Graz lisesinde matematik retmenlii yapt, sonra P rag a giderek Tycho
Brahe ile birlikte abt. Tycho Brahenin lm ile bu byk astronomun
ok zengin gzlem gereleri Keplere kald. Bu gerelere dayanarak son
ra Kepler kendi adn tayan yasay bulacaktr. P ragta geirdii 12
yl bir yana brakacak olursak, Keplerin hayat znt ve skntlar iin
de gemitir. Yoksulluk, hastalk yakasn brakmam, boyuna oradan
oraya dolamak zorunda kalm, iten baland Protestan inanc yzn
den g durumlara dt olmutur.
Geirdii hayatn hi de elverili olmamasna ramen Kepler matema
tik, fizik ve astronomi tarihinde r aan yaptlar ortaya koymutur.
Astronomide kendi adn tayan yasalara Tycho Brahenin uzun yllar
Mars gezegeni zerinde yapt gzlemleri deerlendirerek varm, byle
likle gezegenlerin yrngelerinin gerek yaps ile hzlarn, yani yrn
geleri zerindeki dnme srelerini tam olarak belirlemitir. Bu yasalar
dan birine gre gezegenlerin yrngeleri daire eklinde olmayp elips bi
imindedir. Bununla da, antikadan beri hareketin en yetkin ekli sa
ylan, Tanrlatrlan dare yerine elips konmu oluyordu. Bu, ayn zaman
da Aristoteleste olduu g ib i- a priori yapntlar (constructiun) yerine,
gzlem ve hesapla varlan sonular koymak demekti. Ancak Kepler doa
karsnda byle bir tutuma adm adm bir gelime ile varmtr. Genli
inde yazd ilk yapt olan Mysterium cosmographicum (<^osmografyann srr), koyu bir Yeni-Platoncu, estetik rengi olan bir evren anlayma dayanr. Burada evrenin gzellii, yetkinlii ve Tanrsall dn
cesi k-noktasdr. Gzel, yetkin ve Tanrsal olduundan evren kre ek
233

linde olarak dnlmelidir (Kopernikus da kre ekline bal kalmt).


Tanr kendisini e ^ e n dzeninde gstermitir. Evren yapsnda, gezegen
lerin says ile gneten uzaklklarnda ok iyi grlen bir uyum gizlidir;
Tanrsal ruh evren iinde kendini uyumlu byklk oranlar ile gsterir.
Kepler be gezegenden her biri ile Pythagoraslarn be dzgn geomet
rik cisminden biri bir okyzl (polyeder) arasnda bir balant ku
rar: her gezegen belli bir okyzly evreleyen bir kre zerinde hai'eket eder. Bununla da Kepler, geometrinin ana formlaryla gk cisimleri
nin uzay iindeki dalmlar arasnda tam bir uygunluun olduunu gs
termek istiyor. Baka bir deyile: Evren matematik oranlarla rlm
tr. Bu, kosmograyann mystei'iumu, bir srrdr. Gne sistemi iin
de yaln geometrik oranlarn olduunu gstermekle. Kepler gkyz yapsmn srrn zdne inanr. Bu dnce ona heyecan verir, onu ev
ren anlayna bir klavuz olarak alr. Bu klavuz ona hem yardm etmi,
hem de engel olmutur; bu dnce onu bir yandan doann geometrik ya
ps zerinde yeni aratrm alara gtrm, ama bryandan da ilk ve or
taalarn bal kald bir kabul, daire en yetkin ekli olduundan gk
cisimlerinin hareketlerinin de daire eklinde olaca savn aklamada
byk skntlara sokmutur. Yine bu ilk yaptnda Kepler, gezegenlerin
kendi ruhlar ya da gneteki kmldatc ruh tarafndan hareket etti
rildiklerini dnr.
^ c a k Kepler doada bulduu gzellik ile uyumu hep bu ilk yaptn
daki gibi speklatif grlerle anlamaa almam, gitgide doadaki
uyumun temeli sayd matematik oranlar gzlem ve deney ile belirleme
e gemitir. Nitekim bu yolda sonra, hem Tycho Brahenin gzlemlerine,
hem de kendi deneylerine dayanarak gezegenlerin yrngeleri ve hzlaryle ilgili yasasn koymutur. Yrngelerin daire eklinde deil de
elips biiminde oluu, doann temelindeki matematik oranlarn a priori
olarak kapanm asndan kmamt, bu sonulara gzlem ve hesapla va
rlmt. Bunun gibi, Mars gezegeni zerindeki r aan aratrmasnda
Kepler artk animis grn brakr; gezegenlerin hareketi iin artk
fizik nedenler aramaktadr, ilk yaptnn ikinci basmnda eski animist an
lay ile ilgili olarak unlar syler: Mars zerinde yaptm incelemeler
de kmdatc ruhlarn olmadm tantlam bulunuyorum. Ruh deyimi
yerine kuvvet deyiminin konmas daha doru olur. Eskiden gezegenleri
hareket ettiren kuvvetin gerekten bir ruh olduuna nanyordum. An
cak sonra aralklar bydke ruhun kuvvetinin azalacan dndm;
bundan dolay bu kuvvetin madd olmas gerektiine karar verdim. Bu ka
raryla da Kepler animist bir doa anlayndan mekanist bir doa anlay
na geiyordu; gkyznn srlar yerine gkyznn bir matematii, bir
fiziini koyuyordu.
Doa gereinin yaln nicelik oranlarndan kurulmu olduu dn
234

cesiyle Kepler, kesin doa biliminin kurucularndan biri olmutur. Doa


daki gzellii, uyumu salayan matematik oranlardr. Kopernikus gibi
Kepler de, doanm yaln ve ak olan kurallara gre ilediine inanr; bun
dan dolay, ona gre de, doay aratrrken, onu elden geldii kadar az
ve yaln ilkelere balamaa almaldr. Doann matematik yapl oldu
u dncesine Keplerl vardrmada bu anlayn da pay vardr. Bir de,
Keplere gre, insan zihni en ak olarak nicelik (quantitas) bantlarn
grebilir; rem de zihin asl bu eit bantlar kavrayacak bir yapda
dr; nitelik (qualitas) bakmndan doa ayr ayr insanlara baka baka
gzkr; ancak niceliklerde kalnrsa gvenilir bir bilgiye varlr. Geli
menin ikinci dneminde Kepler ruh k ab am yerine kuvvet kavramn
koymutu; kuvvet de fiziki, madd olan bir eydir; madde de yer kap
lad iin geometrinin konusudur. Kepler nerede madde varsa, orada
geometri de vardr der. Madde evrenin her yerinde olduu iin, onun her
yan geometrik oranlarla doludur.
Doann yapsnda matematik orantlar bulmak, Keple-in getirmi
olduu bir yenllk deildir; Kopernlkusta da bu gr var. Ancak, byle
bir evren anlaynn kk daha gerilerde, yine antikadadr: ilk ola
rak Pythagoraslar bu gr ortaya koymulardr. Balca matematik
ve musiki zerinde duran Pythagoraslar, uyumlu seslerle tam saylar
arasnda bir ballk grmler, her sesi bir say le karlamlardr ; bel
ki bundan, sonra evrenin ana-maddeslnin (arkhe) say olduunu sylemislerdir: say, btn varolanlarn kk ve zdr. Bu grleriyle
Pythagoraslar geri Yunan matematiini yaratmlar, ama bugn anla
dmz gibi olan bir matematii gelitirmemiler, daha ok bir say mis
tisizminde kalmlardr. Bununla birlikte, Pythagoraslarn saylarla rl
m evren sistemi, Yunan bilimsel fantazislnin en byk baarlarndan
biridir diyebiliriz, ite Renaissanceta, Pythagoraslarn bu say mistisiz
mi de, teki antik rlarn y msra ortaya km ve en gzel anlatm
m Keplerde bulmutur. Keplerin grd iin, Pythagoras evren gr
n deneyle desteklemee almak olduu sylenebilir. Ama ne olursa
olsun. Kepler matematik doa biliminin kuruluunda lk kesin admlardan
birini atmtr. Ondan sonra Galilei bu adm bsbtn leri gtrecek, matematlk doa anlayn Pythagorasln son kalntlarndan da temizle
yecektir. Ona gre, evrenin matematik dzenini keyf dzenlemelerle, mis
tik dnce oyunlaryla dei, dorudan doruya deney ile kavrayabiliriz;
doa aratrmasnn devi, doann matematik yasallm tanmaktr;
bu dev de kavram yapntlaryla (construction) deil, ancak deneye da
yanarak zlebilir.
Galileiye gemeden nce, biraz geriye giderek onun dncelerini da
ha nceden hi olmazsa bir sezgi olarak ortaya koymu olan bir yurtta
m, Leonardo da Vinciyi (1452-1519) ksca grelim. Yalnz byk bir res
235

sam, byk bir mimar deil, ayn zamanda derin bir bilgin, ok becerikli
bir teknik adam da olan Leonardo da Vinci, bu okyanllyla tam bir
Renaissance insandr. O, eitli alanlardaki yorulmak bilmeyen alma
lar ve yaratcl, ile kendisinden sonraki yzyllarn birok dnce ve
bulularm nceden sezmi, bunlara yol amtr. 1452 ylnda Floransa ya
knlarnda bulunan Vinci kasabasnda Floransal bir devlet adamnn olu
olarak dnyaya gelen Leonardo, 5000 sayfa tutan notlar brakmtr. Se
zinlemelerin, gzlemlerin, tasarlarn, sonuna kadar dnlmemi dn
celerin dank olarak serpitirildii bu notlarda, Skolastik speculationlardan tamamyla ayrlan, matematik aratrma ile teknie dayanan bir yn
tem bilinci buluruz; burada, bilimsel dnce ile pratik-teknik alma a ra
sndaki balant srarla belirtilir. Modern dncenin de balca zellikerinden olan bu bilimsel dnce ile pratik arasndaki ballk, sonra,
Galileide olgun formuna eriecektir. Leonardoya gre, deney bilimin te
melidir; ama duyular yalnz gereleri salarlar, bunlarn sonra rationel
bilgi olarak ilenmesi gerekir; bilim kesinie, ancak matematiin kullanl
d yerde ular. Doadaki btn olaylar, nedenler ile etkerin birbirle
rine balanmalar ile, zorunlu olan kurallarla meydana gelirler. Zorunlu
luk, doa yasalarnn hi kopmayan bir badr; doa evresinde mu
cize diye bir ey yoktur. Doadaki bu zorunluluu bize ancak matematik
tantabilir; ancak matematik bilimlerden fantazileri, sofistlikleri kovabi
lir; doru ancak matematikle bulunabilir.
Leonardo da Vincide dank bir halde, sistemsiz sezgiler ve ngr
ler olarak bulduumuz u dnceler: Doa aratrmasna temel olarak
deneyi almak, doann yasalln ancak matematik ile kavrayabile
ceimiz, nihayet bilim ile pratik-teknik arasnda sk bir ballk olduu
dncesi, btn bu bilim idealleri, Galileide salam bir sistem olarak ge
lieceklerdir. Bugnk doa bilimimizin de idealleri olan bu dnceler,
sistemli bir yntem bilincine ilk olarak Galileide ulaacaklardr.
Renaissanceta doru bilgiye vardran yolu, yntemi ak olarak bir
sorun diye ilk grenlerden biri yine Galilei olmutur. Renaissancem ba
langlarnda Skolastie kar, hemen hemen igdsel olan, bir tepki var
d; birbirlerine ne kadar aykr olursa olsunlar, btn rlar bu tepkide
birleiyorlard. Skolastiin u ya da bu gr yannda, zellikle yntemi
de reddediliyordu; nk Skolastiin kulland syllogizm (tasm) ynte
mi verimsizdi, yeni bilgere vardrmyordu, olsa olsa, zaten bilineni yal
nz aydnlatyor, bylelikle onu tantlyor da da rtyordu. Yeniyi ara
yan Renaissancea, yeni bilgileri salayacak yeni bir yntem gerekti. Ba
langlarda antik rlara balanrken, bunlarn yntemleri zerinde pek
durup dnlmemiti. Ama Renaissance ilerledike, yntem de bir prob
lem olarak ortaya kmtr. Telesius, doay aratrm aya temel olarak
deneyi almak, bu kaynaktan sonra exakt olarak ilerlemek gerektiini ileri

srmt. Ancak o, bu savma bal kalmam, daha ok metafizik nitelik


te bir doa tasarsn gelitirmiti. Kepler de doay bilimsel olarak ara
trmann ne olduu zerinde durmutu. Ona gre, her bilim birtakm nsavlarla, birtakm varsaymlarla (hypothesis), ie balar; hi bir aratr
ma, mutlak doruluu olan nsavlann nceden bulunmasn beklemez. Ge
ni anlamyla varsaym, bir kantlamada (argumentatio) doru, salam
diye kabul edilen bir grtr. Bu anlammda geometri de varsaymlara
dayanr; doa bilimini zerine kurduumuz gzlem de bir varsaymdr;
rnein astronomide varsaym bir tasavvurlar btndr ki, onun yar
dmyla aratrc gk cisimlerinin hareketlerindeki dzeni tantlar. Yal
nz, aratrmaya klavuzluk edecek bu tasavvurlar keyfi olmamaldr;
bunlar, kendilerinden karlacak sonularn gerek olaylara uygun olma
laryla dorulanmaldr. Keplerden sonra Galilei yntem sorunu zerin
de ok daha geni olarak duracaktr. Onun mekanii, modern doa bi
liminin bu ana baars, yntem anlaynn bir rndr. Renaissanceta
byle balayp gelien yntem problemi, bundan sonraki iki yzyln, 17.
ve 18. yzyllarn ana konusu olacaktr. Ancak, ta 19. yzyla kadar yn
tem denince, hep doa gereine vardran bilginin yrd yol gznnde. bulundurulur, yani hep Kopernikus, Kepler, Galilei ile balayp New
tonda olgunlaan bir doa anlaynn bilgi tutumu zerinde durulur; nite
kim Kantn da zmledii bu eit bir bilgidir. Doadan baka trl bir
gerei olan kltr dnyasn kavrayacak bilginin yntemi, ancak 19. yz
ylda problem olmaya balamtr; o zamana kadar, doa gereini kavra
mada baarl olan yntem kltr bilimlerinde de kullanlmtr.
Galileo Galilei (1564-1642) talyamn Pisa kentinde dodu. renimini
doduu ehirde yapt; felsefe, fizik ve matematik okudu. Edebiyata kar
byk bir ilgisi var. Platon ile Arkhimedesi Aristotelesten daha ok bee
nir. Pisa ve Padua niversitelerinde profesrlk yapt. Kopernikusun
retisine btn gnl ile balanmasna ramen bir sre eski sistemi, Aristotelesi sistemi okuttu. Bu arada Keplere yazd bir mektupta, Kopernikus
un grnn doruluuna oktandr inandn, bu grle birok doa
olaylarnn nedenlerini akladn, ancak Kopernikusun bana gelenler
den rkt iin bunlar ortaya karmadn syler. Ama bir teleskop
yapp da Jpiterin uydularn kefedince, Kopernikus sistemine inandn
artk aa vurur (1610). Bununla da, yalnz kendisine kar deil, btn
Kopernikus sistemine kar bask ve kovuturma balad: 1616 ylnda
Inquisition, Kopernikusun yaptm Kilisenin yasaklad kitaplar listesine
koydu ve yeni sisteme inanmann dinsizlik saylacan duyurdu. Blgenin
kardinali de Galileiyi ararak, yeni retiyi savunmasn, yaymamas
n kendisine emretti. Ama Galilei aratrmalarndan geri kalmad, yeni
retiyi destekleyen bulularn stste ortaya koydu. Gnein lekelerini,
Vensn dnmesinde geirdii evreleri buldu. Bu arada Kiliseye bal
237

olanlar da kendisiyle iddetle savarlar; Aristotelesiler, inanlar sarsl


masn diye onun teleskopundan gkyzne bakmaya bile yanamazlar;
nk Aristoteles sisteminde gkyznn dzeni deimezdir, buras yet
kinliin dnyasdr; buradaki cisimler ncesiz-sonrasz hareketleriyle dz
gn daireler izerler. Oysa imdi Galilei, gkyznde de deimelerin pek
l olabileceini, gne gibi Tanrsal bir cismin lekeleri bile olduunu gs
teriyordu.
Bu astronomik gzlemlerinin yamsra Galilei, iki kart sistem arasn
daki atmay da anlatmaya almtr. 1632 ylnda kan Dialogo
sopra i due massimi sistemi del mondo (En byk iki evren sistemi ze
rine konuma) adl nl yaptnda kii drt gn arka arkaya iki sis
tem (Ptolemaios ve Kopernikus sistemleri) zerinde tartrlar. Burada
Galileinin kendisinin hangi sistemi tutmakta olduu kolayca anlalyor.
Geri Galilei, tehlikeden korunmak iin, konumalar varsaym klna
brnmtr, ama yine de tehlikeyi atlatamyor: Kitab yasak ediliyor,
kendisi de Romaya arlyor. Burada kendisine ikence edildii syle
niyorsa da, ikence ile tehdit edildii belki de daha dorudur. Ancak, ne
olursa olsun, 22 Haziran 1633 gn diz kerek yerin merkez olmayp ev
renin ortasnda bulunan gnein etrafnda dndn ileri sren reti
nin yani Kopernikus teorisinin yanl olduunu sylemek zorunda ka
lyor ve bu retiyle ilgili hi bir dnceyi ne szle, ne de yaz ile anlat
mayacana, bunu yapan birisine rastlarsa onu Inquisitiona ihbar edece
ine yemin ediyor. Kendisine zorla ettirilen bu yeminin onun gerek ka
nsna uymadm sylemee bile gerek yok. Bu yalan yeminiyle Galilei
geri hayatn kurtarm, Giordano Brunonun feci akbetine uramam
tr, ama mrnn geri kalan dokuz ylm da azap iinde geirmitir. Bu
yllar Floransa yaknnda bir yerde srekli bir kontrol altnda, dnce
lerini bildirmemee mahkm olarak yaam, bu arada yalanp grme
mee balamas da zntsn bsbtn arttrm tr. Ama bilimsel al
malarn yine brakmam, ikinci byk yapt olan Discorsi e dimostrazioni matematichi interno a due nuove scienzay (ksaca: iki yeni bilim
zerine incelemeler) bu arada bitirip sansrden karmak iin Hollanda
da bastrmtr (1638). Bu yaptta gelitirilen mekanik hareket retisiyle
dme teorisi, modern fiziin temeli olmulardr. Galeinin hayat ve ya
pt, modern dncenin gelimesinde bir dnm noktasdr. Kilise ile
modern dnce arasndaki savan kesin bir evresi Galileide sona ermi
tir. Geri Galileiyi mahkm etmekle zaferi kazanm olan Kilisedir gibi
grnr, ama bu sadece bir grntr; gerekte zaferi kazanan Galilei
idi. nk Galileinin makm olmas, onun bilim idealinin hzla yaylmas
nn nne geememitir. Bu ideal daha onun yaad gnlerde btn gen
aratrclar kuann mal olmutu, ondan sonra da btn uygar dnya
nn mal olacaktr.
238

Renaissanee yeni bilgilere vardracak yeni bir yntem ararken Sko


lastiin kulland formel manta, bu arada da zellikle syllogizm (tasm)
yntemine tepki ile ie balamt. Galilei de yntem konusundaki incele
melerine formel mant eletirme ile balar. Ona gre de, formel mantk
dncelerin akm dzenleme ve dzeltmede ok ie yaryor, ama ye
ni dorulara, yeni bilgilere ulatrmada hi de verimli deil. Ayrca,
kendisinden nce Aristoteles mantna kar gelenler de pek verimli ola
mamlardr: nk bunlar syllogizm yntemine tepkide bulunurken Telesius rneinde grld gibi tekyanl bir empirizme dyor, bunun
gereklemesinde de bo iddialardan ileri geemiyorlard. mdi Galilei de,
yeni bilgiler edinmek iin, syllogizm ynteminde yapld gibi dnce
nin iinde kapal kalmamak, doann kendisine ynelmek, deneyi temel
olarak alp, buradan balayarak sistemli gzlemlerle ilerlemek gerektiin
de kendisinden ncekilerle birleir. Ancak, onu bu kendisinden ncekiler
den, kendisiyle ayn yolda yryen Kepleri bunlardan ayrmak gerek
ayran ey, Galileinin yalnz Aristotelesi manta kar gelmek ya da
yeni bir yntem tasars ileriye srmekle kalmayp, uzun ve yorucu al
malardan sonra, gerekten ie yarayan, gerekten yeni bilgilere vardran
bir yntem gelitirmi olmasdr. Bu yntemin zellii, deney ile matema
tik dnceyi birletirmi olmasdr. Bu yntem anlaynda, duyularla
kavradmz deney, aratrmann biricik temelidir; bundan sonra dnce
lye dayanan gzlemler ve deneyimler yaparak, fenomenler arasnda
balantlar kurarak doay kavrar ve bylelikle bizi salt deney bilgisinde
kalmaktan kurtarp tantlanabilen bir bilime ykseltir. Buna gre, doay
yalnz duyularn gz ile grmek yetmez; tek bana dnme iinde ka
larak yaplacak speculationlar da yetimez; alglanan eyleri kavramlar
halinde derleyip snflamakla da yetinilemez; doay gerekten kavramak,
doa alannda gerekten yeni bilgilere varmak istiyorsa, yaplacak ey:
Fenomenleri matematik ile zmlemektir. Gzlerimizin nnde serili bu
lunan doa, byk bir kitap gibidir; ancak yazlm olduu dili biliyorsak,
bu kitab okuyabiliriz; bu kitap da matematik diliyle yazlmtr; onun
harfleri genler, kareler, daireler ve teki geometrik ekillerdir; bu e
killeri bilmeden doann hi bir eyini anlayamayz.
Bu dnceleriyle, Galilei, kendisinden nce de ileri srlm olan bir
yntem anlayna, bimsel aratrmada deneyden kalkmak, yani tme
varm (inductio) kullanmak gerektii savna yeni bir k getirmi olu
yordu. Ona gre, empirizmin anlad gibi olan tmevarm, hi bir zaman
deeri olan bilgilere vardramaz. nk byle bir tmevarmn tam olma
s iin btn hallerin gzden geirilmesi gerekir bu da yersiz bir itir;
bu hallerin says sonsuz olup da hepsi gzden geirilemiyorsa, o zamn
da tmevarm eksik kalr, dolaysyla da gvensiz olur. Tek tek halleri
sayp gzden geirmekle yetinen bir tmevarm, hi bir zaman tmel ge
239

erlii olan nermeler ortaya koyamaz. mdi, Galileiye gre, yaplacak


ey: Aratrlacak olaydan bamsz olarak bir ana-nerme kurmak, son
ra bir varsaym (hypothesis) olarak ortaya konmu olan bu nermenin tek
tek hallerde gerekleip gereklemediini gzlemler ve deneyimlerle kon
trol etmektir; baka bir deyile: nce, tant verilmemi, doruluuna ba
tan inanlmas gereken, aratrmaya klavuzluk edecek bir nerme ileri
srlecek; sonra da, tek tek olgular bu klavuz-nermeyi destekliyor mu,
buna baklacak. Doa konusunda salam bilgilere varma yolunda, Galilei
nin iki yntemi, tmdengelim ve tmevarm yntemlerini, birlikte kul
lanmakta olduu grlyor; bunlar birbirlerini karlkl olarak tamamlar
lar. Once, doa olaylar arasndaki matematik bantlar beirtmek iste
yen tmel karakterli bir nerme ortaya konur; bunun arkasndan da tek
bir hal lme ile zmlenip, batan ileriye srlm olan nermenin (bu
na yasa tasla da diyebiliriz) doru kp kamayacana baklr. Bu
rada ilk adm sentetik, ikinci adm da analitiktir; ya da Galileinin
kendi deyileriyle: Birincisi metodo eompositvo (biletirici yntem), kin
cisi metodo risolutivo (zmleyici yntem)dir. Olaylar arasndaki ya
sayla balantlar belirten bu batan ileri srlm olan nerme, zm
leme (analysis) ve deneyim (experimentum) ile tek hal zerinde doru
karsa, nerme btn haller iin geerlik kazanr. Burada bir teorinin,
daha dorusu bir matematik teorinin olgulardan nce geldiini gryoruz.
Byle bir yntem anlaynn temelinde, Keplerde de bulduumuz, doa
nn matematik oranlarla rlm olduu gr bulunmaktadr. Nitekim
Galilei nl dme yasalarna bu grle, bu yntemle varmtr. Bu
yntemde dncenin bir rn, yani soyut bir e, somut nitelikte olan
deneye uygulanmtr; dnce ile alg birbirlerine balanmtr. Yalnz,
dncede hep ideal haller gznnde bulundurulur. Nitekim matematik
inin dnd gen, ideal bir ekildir; bu yetkinlii ile bu ekli ger
ekte bulamayz. Bunun gibi, aratrmaya klavuzluk edecek o ana-nermenin de varsayd oranlar gerekte bulunamaz. Galilei, bu oranlara
deneyde yaklalabilir diyor. rnein dme yasasn alalm: Bu ya
saya gre, havas tam olarak boaltlm bir yerde btn cisimler ayn
hzla derler. Gerekte ise havas bsbtn boaltlm bir kap elde ede
meyiz. mdi burada yaplacak ey udur: Elden geldiince havasz kaplar
yapmaya almak ve sonra da bunlarn iindeki dme hzlarn incele
mek. Bu kaplarda eitli cisimler ayn hzla deilse bile birbirine yakla
an hzlarla dyorlarsa, nceden koyduumuz nermemiz de dorudur,
bu nerme dorulanm, tantlanm demektir. Yine Galileinin formllemi olduu sredurum intertia yasas da byle: Bu yasa, bir en
gelle karlamazsa hareket eden bir cismin hareketinde bir deiikliin
olmayacan, ilk durumunun srp gideceini syler. yleyse, burada da
elden geldiince engeller ortadan kaldrldka ideal hale yaklalr. te
240

bu yaklama ile deneydeki somut bir hal, dncenin soyut bir kural
nn idealliine katlm, ondan pay olmu olur. Buradaki durum, Platonun
idea retisini andryor: Platonda idea reel nesnelerin rnei idi; Ga
lilei iin de yasa (sz geen klavuz-nerme) nesneler arasndaki ba
lantnn ideal bir anlatmdr.
Galileide yasa, bir matematik oran olduundan, fenomenlerin nice
lik (quantitas) ilintilerini bulmak esastr. Bundan dolay, her eyi lmek,
dorudan doruya llemeyeni llr hale getirmek, onun ynteminin
bir ilkesidir. Bir doa olayn bilmek demek, onu llebilen ynlerine
(rnein dme olaynda: dme uzay ile dme zamanna) ayrmak,
sonra da bunlar arasndaki fonksiyonel ball l ile gstermek
< gt2) demektir. Fenomenlerde bu llebilen byklklerin (nicelikle
rin) fonksiyonlar, Galilei fiziinin biricik konusudur. Doa bilimi artk
gizli kuvvetleri aramaz, yalnz nicelik intilerini ve bu arada zellikle
de hareketin l oranlarn belirler; nk doann dzen ve yasakln
kavratan matematik fonksiyonlar, aslnda hareketler arasndaki oranlar
dr; baka bir deyile: Btn doa bir hareketler sistemidir. Bundan do
lay, hareketlerin bilimi olan mekanik de, doa aratrmalarnn temel-bilimidir. Aristoteles fiziinde hareket nesnelerde yerleik olan formlar,
eilimler yznden oluyordu. rnein ar eylerin doal yeri yerin
ortasndadr; bundan dolay bu gibi cisimler bu doal yerlerini arar
lar, onlarda bu doal yerlerini bulmak eilimi vardr; bunun iindir ki,
doal yerlerinde deilseler, oralara erimee alrlar; hareket de bu
yzden olur. Galiei ise hareketi, llebilen eler arasndaki yine l
lebilir olan fonksiyonel bir balant diye anlar; Aristoteles gibi hareketin
niin olduunu deil de, nasl olduunu aratrr ve rnein dme
yasasna matematik bir varsaymdan kalkarak, bunu deneyimlerle kon
trol ede ede varr. Bununla da Galilei, Aristoteles fiziini matematik ile
!esin olarak yenmitir.
Renaissanceta Aristoteles mant yerine yeni bir yntem koymak, bu
yeni yntemi temellendirmek denemeleri, Galilei ile hemen hemen ayn
yllarda yaam olan Francis Baconde (1561-1626) doruklarna eriecek
lerdir. Bacon modern deney bilgisinin kurucusu sayanlar olmutur. Bu
bilginin asl kurucularnn Kepler ile Galilei olduunu grdk. Bununla
birlikte, kurulmakta olan yeni doa biliminin dnce ve grlerini Bacon
ok gzel kavrayp anlatm, zellikle de bu yeni bilimin hayatta nasl b
yk bir deiiklie yol aacan ok iyi sezmitir. Bilmek, egemen ol
maktr dncesi, onun ana-grdr, Nitekim ideal bir devletin tablo
sunu izdii Nova Atlantis de bilim bu hayal devletin balca dayana
dr; bu topluluun hayatn bilim dzenler. Baconn devlet felsefesin

de olduu gibi, btn felsefesinde de bu anlay klavuz-dncedir. Onun


felsefesi bilgiyi, insanl doaya egemen klacak bir g diye anlar; bi
limin amac, bilimin yenilenmesindeki anlam hep insann egemen olma
sdr. Bu dncesiyle Bacon, btn Renaissance boyunca bulabildiimiz
bir zleyii anlatmaktadr. Doaya egemen olmak isteiyle Renaissance,
balanglarda en gzel rneini Paracelsusta bulduumuz hayale ve
byye bile bavurmutu. imdi Bacon bu zleyi ve eilimi tam bir ay
dnla ulatrr; Kopernikus ile balayan bir gelimeye o da katlarak,
hayal ve by yerine objektif doa bilgisini koyar. Ona, gre, ok byk
bir g olan doann karsna kmak iin insann elinde bir kuvvet var
dr: Bilgisi. Doaya egemen olmak, ancak ona boyun emekle, yani n
ce yasalarn renmekle olabilir; dolaysyla insan doaya egemen ola
caksa, bunu ancak bilgisiyle salayabilir. imdiye kadar bu dorultuda at
lan admlar hayalgcne ve byye deil, teknik bululara borluyuz.
Renaissancen byk baarlarndan olan Amerikann, denizyollarnn vb.
kefi yannda barutun, pusulann, basmn bulunmasnn toplum hayatn
da nasl byk bir deiiklie yol atn ve daha da aacam Bacon
uzun uzun anlatr. Ancak, ona gre, imdiye kadar bu bulular daha ok
rastlantlara borlu buluyoruz; bundan sonraki bulgular planlatrmal,
bunlara gvenle vardracak salam bir yntem bulmaldr. Geri Baconn
kendisi byle bir bulgular yntemi zerinde almam, ama buna bir
eit, giri olan yeni bir doa bilgisi yntemini ilemitir. Onun ana-baars, yeni bir doa bilgisi yntemi ile ilgili tasarsdr.
1561 ylnda Londrada dnyaya gelen Francis Baconn ailesinin ngi
liz siyas hayatnda saygn bir yeri var: Babas Kraliesi Elisabethin M
hr Bakan, amcas da o sralarda Babakan. Bacon, Cambridge niversi
tesinde yksek renimini bitirdikten sonr iki yl P ariste ngiliz eliliin
de bir grevde bulunmutur. Bu arada babasnn lmesi zerine ngiltere
ye dnp ksa zamanda byk mevkilere ykselmi, Basavc, Mhr Ba
kan, Lord Chancellor olmutur. Ama siyas hayatnn en yksek nokta
snda rvet almakla sulandrlp hapse ve ar para cezasna hkm
giymi, btn grevleriyle parlamentodaki yerini kaybetmitir. Ksa bir
hapisten sonra serbest kalm, hayatnn geri kalan ksmn siyasetten
uzak, yalnzlk iinde giererek 1626 ylnda lmtr. Baconn bilime kar
byk bir sevgisi var, ama br yandan da siyaset ile gsterie de ok
dkn. Byk ve temiz bir karakteri vard denilemez: stnlkleriyle,
dknlkleriyle o da tam bir Renaissance tipidir. Balca yaptlar: De
nemelerinden baka, bundan nce sz geen Nova Atlantis (Yeni At
lantis), De dignitate et augmentis scientiarum (Bilimlerin deeri ve
oalp bymeleri zerine), Novum Organum (Yeni organum),
Baconn balca bir i olarak insan doaya egemen klacak bir yn
tem gelitirmee alt belirtilmiti. Ona gre, insanlarn bilimle, hele

btn bilimlerin anas olan doa bilimi ile uramalar henz pek yenidir.
Yunanllar daha ok ahlk sorunlaryla, Romallar hukuk ile uramlar,
Huistiyanlk ise ilhiyat kendisine balca kayg yapmtr. Bu arada
doa bilimi ile ancak dolaysyla ilgilenilmi, ona hi bir zaman insan ha
yatn daha iyi, daha zengin yapabilecek bir ara gz ile baklmamtr.
stelik bu alanda yanl yntemler de kullanlmtr: insan aklnn doru
la n kendisinden dorudan doruya tretecek gibi stn bir yetiklii oldu
u sanlm, deneye bavurmak aalk bir i diye anlalmtr; bunun
yannda bir de gemie, gemiin byk dnrlerine pek bir gvenilmitir; bizim grglerimizin eskilerinkinden ok daha fazla olduu dnl
memitir. ite btn bunlardan, insanlar umutsuzlua dp byk ilere
girimek yrekliliini kendilerinde bulamaz olmulardr. Ama son zaman
lardaki gelimelerden sonra insanlar bu yitirdikleri umut ve yreklilii
yeniden bulmulardr. imdi yapacak ey, elden geldiince ok gere top
lamaktr. Bu gereler bir defa topland m ,akbmz onlar ilemek iin
kendiliinden davranacaktr. Bu ilemenin erei de, insan hayatn dzen
lemek ve zenginletirmektir. Bilgi bir gtr: Biz ancak nedenlerini bil
diimiz eyleri meydana getirebiliriz. Teknik bulular insanl gitgide
barbarlktan uzaklatrp, onu uygar bir hayata kavuturmutur, insanl
n hl skntsn ektii yoksulluklarn nne ancak bu yolla geilebilir.
Balca iimiz, doaya egemen olmaktr; ama bunun iin de nce doay
tanmak gerektir.
Kendisine egemen olmak iin doay tanmaa, bilmee giriirken ilk
yaplacak ey, nyarglardan kendimizi kurtarmaktr. Doann dnyasna
girerken, nceden edinmi olduumuz yarglar ile sanlar bir yana brak
mamz gerekir, insan zihni birtakm kuruntularla, putlarla, Baconn ken
di deyiiyle dofc>lerle ykldr. Doann kendi gereine uygun olan te
miz bir tasarmn elde etmek istiyorsak, insan zihnindeki bu idollerin k
k kaznmaldr. Bacon, doru bir doa bilgisi elde etmek, doa karsn
da yanlmalardan korunmak iin kendilerinden kurtulmamz gereken bu
idolleri drt grupta toplar: Birinci grup ideller, insan doasnda yerleik
olan, dolaysyla btn insan soyu iin ortaklaa olan nyarglardr. Bun
lara Bacon idola tribus (soy idolleri) adn verir. Bu idoller yznden
nesneieri kendimize benzetir, kendi llerimize gre kavramaya al
rz; onlar kendi l ve koullar iinde gremez oluruz; rnein kendi
tedirginliklerimizi, korku ve umutlarmz doaya da a k t a r r z ; ksaca: Do
ay insan biiminde (anthropomorph) grrz. Oysa bizim kendi d
n ve alglaymz hi bir zaman nesnelerin ls olamaz, ikinci grup
idollerin kayna, soy deil de tek insann kendi doasdr, kendine zg
yapsdr. Bu eitten nyarglara da Bacon idola specus (maara idolieri) der; burada maara denirken, Platonun Devlet d ia lo g u n d a k i
maara simgesi gznnde bulundurulmutur. Gereklen de, Bacona
243

gre, her birimizin bireylii, iine kapanm olduumuz bir maara gibi
dir; doaya biz bu maaradan bakarz; bu maarann iine giren nlar
herkeste bir baka trl krlr. Herkesin kendine gre yetenekleri, yeti
mesi ve evresi vardr; btn bunlar, bir kimsenin idollerinin niteliini
belirler: Kimileri nesnelerin ayrlklar zerinde dururlar, kimileri ise,
tersine, benzerliklerine dikkat ederler, kimileri eskiyi, kimileri de yeniyi
severler. nc grup idellere Bacon idola fori (ar idolleri) diyor.
Bunlar, kuruntularmzn en ktleridir ve szlerin dncelerimiz ze
rindeki etkilerinden doarlar, yani bunlarn kayna dildir. Gelmi ge
mi alarn grleri dilde kalplamlardr; bu dil kalplar bizim iin
birer nyarg olmulardr. Hele, Skolastikte olduu gibi, bilgimiz balca
kavramlarla alrsa, eskilerin bsbtn klesi olunur; kuru szlere da
yanan bir bilgelik insan canl deneye bavurmaktan alkoyar. Ayrca: Bir
yandan hi olmayan nesneler iin szcklerimiz var, br yandan da de
ney dnyasn btn genilii ile kucaklayacak szcklerimiz eksik, bu
yzden de salt szckler zerinde sonu gelmeyen ekimeler oluyor. Dr
dnc grup nyarglar idala theatri (Tiyatro idolleri) adn alr. Bun
lar eski teorilere balanmaktan, otoritelere inanmaktan doarlar. Bu e
it kuruntular yznden eski nl kimselerin yanlmalar ortaklkta boyu
na yaylr. Elbette, bu arada Bacon zellikle Aristotelesin otoritesini
gznnde bulundurmaktadr. Otoritelere inanarak yanlmalarda sapla
np kalacamza kendimize inanmaya, kendi grp denediimiz eylere g
venmee almalyzdr. ite yolumuzdaki bu engelleri (idolleri) kaldr
dktan sonradr ki, doay renmee giriebiliriz.
Doay bize tantacak yntem de, Bacone gre, tmevarm (inductio)
yntemidir. Tmevarm bize olaylarn neliini, zn, Baconm deyiiyle:
Formunu kavratr. Form deyince Bacon, olayla (fenomen) hep birlikte
bulunan .olay bulunmadnda o da bulunmayan, olayla birlikte azalan ve
oalan bir nitelii anlar. Bacon tmevarm ynteminin kurucusu sayl
mtr; onun iin bu yntemden onun ne anladn biraz yakndan gr
mee alalm. Doa bilgisinin amac olan formlara (olaylarn zellii
ne) varmak yolunda, ilknce belli bir zellik ya da nitelik iin bilinen b
tn halleri iinde toplayan bir liste yaplr; rnein scakln grnd
, bulunduu btn haller toplanr: Scaklk gne nlarnda, atete,
canl organizmada vb. vardr. kinci olarak, bu zelliin ya da niteliin
bulunmad hallerin bir listesi yaplr. nc olarak da, bu zellik ya da
niteliin eitli derecelerde grnd hallerin bir listesi karlr. Bun
lar yapldktan sonra tmevarm balayabilir. Tmevarmn bulaca ey:
Ele alman fenomen ile hep birlikte balayabilir. Tmevarmn bulaca
ey: Ele alman fenomen ile hep birlikte grnen ve grnmeyen, onunla
birlikte oalan ve azalan zellik ya da niteliktir. Bu arada ilk yaplacak
ey de, aklanan formun (zelliin) bulunduu hallerde rastlanmayan b
244

tn nitelikleri darda brakmaktr (exclusio). lkin bu olumsuz halleri


saptamak, bizi acele ve temelsiz genellemelerden kurtarr. Darda b
rakma gerek tmevarmn temelidir; ancak amac deildir, yalnz esas
la ilgisi olmayan ayn-t etmee yarar. Bacona gre, imdiye kadarki t
mevarm ynteminde bu olumsuz (negatif) hallerin darda braklmas
yoktu, yalnz olumlu (positif) haller saylyordu, imdi olumsuz da say
lacak. Ana tmevarm ynteminin asl amac olumsuz deil, olumludur.
Bunun iin de tmevarmda ilk adm olan olumsuz hallerin darda bra
klmasndan sonra atlacak ikinci adm olumlu halleri bir derleyip topla
maktr. Bu, ilk denemedir, ilk rndr. Bundan rnein scaklk hare
kettir nermesi karlr cisimlerde belli bir hareket meydana getiri
lirse, scaklk da ortaya kar. Ama bu ilk rn dorunun sadece n-basamadr, henz kesin doruluk deildir; dolaysyla tmevarm tamamla
mak ve tam doruya varmak iin daha baka arelere de bavurmak ge
rekir. Bu arelerden ilki ve en nemlisi, belirmi hallerin incelenmesi
dir. Bu belirmi sivrilmi hallerin Bacon 27 tane olduunu syler ve bun
. lara airane adlar takar. Belirmi haller, incelenen olayn kendisini pek
ak, pek belirmi olarak gsterdii hallerdir.
Bacon tmevarm ile nesnelerin neliini ya da formunu ren
mee varmak, bir nesnenin zn belirlemek ister. Byle bir belirleme
de modern anlamndaki tmevarma pek uymaz; nk burada bir olayn
baka bir olaya ball gsterilmiyor, bir yasa ortaya konmuyor, yal
nz bir kavram veriliyor. Ancak, Baconn yeni ynteminde deeri olan
yn, biraz da Skolastik ve hayal ile kark olan bu emadan ok, yntemi
kullamrken uyulacak kurallardr. Bunlarn en bata geleni, tek tek olgu
lardan nermelere ykselirken acele genellemelerden kanmaktr. Bu ace
le genellemelere kamak, insann ruh mekanizmasnda yerleik olan bir
eydir ve saysz yanlmalarn nedenidir. Bacon tmele varmak isteyen
insana kanatlar takmamal da kurun balamaldr diyor. Tek tek olgu
lardan hemen tmel yarglara ykselmee kalkmak yanltr; genelle
meleri yava yava yapmaldr; nce yle pek kesin olmayan nermele
re varmal, bunlardan sonra yava yava daha yksek olanlarna, en son
da da en yksek nermelere doru ilerlemelidir.
Bugnk doa bilimimizin ok daha gelimi, ok daha ince yntem
leri olduu dnlrse, Baconn yeni yntemi bize pek yaln, pek bas
baya gelebilir. Ancak, onun zaman iin bu yntem anlay byk bir
admd, ciddiye alnacak bir baar idi. Baconn yntem konusundaki de
er ve nemini anlamak iin, onunla Telesius arasndaki uzakl bir gz
nne getirmek yetiir. Telesius da ie balarken gzlem ile deneyimi do
a biliminin tek zorunlu temeli diye alyordu; ama sonra buradan speculationlara kamtr. Bacon ise bu gibi yapntlar (construction) bir ilke
olarak hep reddetmi, buna karlk, olgular k-noktas olarak alp bu
245

radan gvenilir tmel nermelere ulatran bir yntem aramtr. Bu dav


ranla bir tmevarm yntemi teorisi gelitirmee, bu yntemi ak ola
rak kavramaa alm ve bunu olduka da baarmtr. Bu bakmdan
Bacon modern mantn banda bulunan bir dnrdr. Aristotelesin ya
pt olan antikan deduktif mant, tantlamann formlarn bulmak
gereksinmesinden domutu; bu mantk bir tantlama ve rtme sanat
idi. Ortaa da bu mant bir tartma teknii biimine sokmutu. Bacon
bu mantn tekyanlln grm, bir arama, bir aratrma mant bul
mak istemitir. Bununla da, Renaissancen ta bandan beri duyduumuz
bir eilim, yeni bilgilere varmak eilimi, Baconda yntem bakmndan tam
bir olgunlua ulamtr. Bacon bir de, grdmz gibi, Renaissancen
ortaya koyduu deerlerin insan hayatnda nasl temelli bir deiiklie yol
amakta olduunu byk bir aklkla ilk sezenlerden biridir. Onun bilgi
egemen olmaktr sav, Renaissance kltrnn zaferini bir iln etme gi
bidir.

246

17 Yzyl Felsefesi

17. YZYIL FELSEFES


GR

Renaissance, btnnde olduu gibi felsefe bakmndan da bir kaynama


a idi. 17. yzyl ise bir durulma dnemidir; Renaissance ortaadan
yeniaa ulatran bir geit idi, 17. yzyl ise Renaissancen elde ettii
kazanlar derleyip dzenleyen, bunlara dayanarak birlii olan bir dnyagrne varma deneyen bir yzyldr. Renaissancen bazellii, yeniyi aramas idi; bu an ana eilimi, eskiden kopmak, yeniyi bul
maktr. Kendisinden syrlmak istenen eski, ortaa kltrnn olu
turduu deerler sistemidir. Bunun iin Renaissance eskiyi ayakta tu
tan otorite ve gelenee kar ayaklanma ile balam, kltrn her ala
nnda kendinin olan yeni grleri ortaya koymaa almtr. Bu byk
ii baarrken Renaissance, antikaa dayanmt, ilkin antikan de
erleri gerek biimleriyle ortaya konulmaa allm, yani bunlar or
taan eklentilerinden temizlemee uralmtr. Balangta bunlara s
k skya bal kalnmt. Ancak zgrl arayan Renaissance antika
dncesine hep klece balanp kalmam, bu dnceyi yeni bir dnya-anlayma varmak iin bir dayanak olarak deerlendirmitir. Nitekim
antikan byk okulunda yetien Renaissance dncesi yava yava
olgunlaarak, sonunda kendine zg, bamsz bir dnyagrnn izgi
lerini belirtmee balamtr. Yalnz bu izgiler tam bir kesinlikle izile
memitir; nk Renaissanca bu bakmdan henz ilk denemeleri, ilk ara
malar yapmakta idi. Bu yzden de Renaissance dncesinin birok for
mlleri henz bulank ve sallantldr; eitli ynlerden yenbye ulama
a alan bu dncenin paral, dank bir grn vardr. Renaissancen meydana koyduu gereleri ileyen 17. yzyl felsefesi ise, tersi
ne, formllerinde tam bir a, tam bir salamla ulatna inanr. Bu
felsefe, btn bilgilerini birlii olan tutarl bir yap iine yerletirir: Re249

naissancen getirmi olduu yeni grleri, bulular ve ilkeleri balan


tl bir dnyagr olarak gelitirir.
Renaissance dncesinin paral olmas yannda bir de, renkli ve e
itli bir grn vard. leriye doru cokulu bir atl ve davran olan
bu ada her biri ayr bir renk tayan bir sr dnr, birok r bu
luruz; bunlarn her birinde dnya bir baka biimde grnr; bunlarda
antik dncelerle yeni yaratmalar, bilimsel bilgilerle sezgiler ve hayal
ler birbirine karr; btn bunlar da Renaissance dncesini renkli bir
tablo yapar, 17. yzyla geince, dnce tablosundaki bu renkliliin sili
nip yerine az ok bir-mek oluun getiini grrz. Geri 17. yzyl fel
sefesinde de eitli dnrler, ayr ayr sistemler var; bu felsefede Des
cartes, Hobbes, Spinoza, Leibniz vb. var; bunlarn her biri de kendi ba
na bir sistem kurmutur. Ama yine de bunlarn ortaklaa izgileri pek ok:
Bu dnrler ele aldklar balca kavram ve aa-yukar anlarlar. Bu
durum, 17. yzy felsefesinin gelimesine bir birlik kazandrmtr; bu ba
kmdan 17. yzyl felsefesi, ilka felsefesinden ok ortaa felsefesine
benzer. Tpk Renaissance dncesi gibi, ilka felsefesi de rlarn ve
sorunlarn eitlilik ve zenginlii ile doludur; Miletli, Eleal filozoflar,
Herakleitosu, Sofistleri, Sokrates, Platon ve Aristotelesi, Stoallar, Epikurosular, Yeni-Platonculuu ile ilka felsefesi nmzde zengin renk
li bir dnce tablosu olarak serilir. Arlk merkezini din grnde bu
lan, btn anlaylarn din deerine gre ayarlayan ortaa dncesi
nin ise monoton bir tablosu vardr. Bu an dnrleri ile rlar, za
ten elde bulundurulduuna inanlan doruya, ancak daha iyi bir dzen
vermee urarlar; bunun iin de, birbirinden ayrlyorlar gibi grnen
antika ve Hristiyan rlarnn birletikleri doruluk paym belirtme
e almakla yetinirler. Bu eit almalarn ortaya koyduu ve Summalar adn tayan yaptlar, ortaa dncesindeki birlik ve kapall
n en gzel rnekleridir. te birlii ve kapall olmas bakmndan 17.
yzyl felsefesi ortaa felsefesine pek benzer.
17. yzyl felsefesindeki bu birlik ile kapall meydana getiren etken,
ortaada olduu gibi, din olmayp, bu felsefenin kendisine matematik
fizii bilgi rnei olarak semesi, dolaysyla rationalismidir. Rationalism,
akl (ratio) adn verdiimiz, kendisinde tmel olarak geen kavramlar,
bilgiler ve kuraHarin lDTndugTabul edilen yetimizi gerei bilmek ve
aklamak rgarii olarak alan rdr. Yenia balangcnda, bulduumuz
rationalist ^dnn olumasna balca matematik fizik yol amtr.
nk Renaissance sonTa^rTfida~'tizIar~Ir[yerr~matematik fizik, doann
yapsn matematik kavramlarla kavrayabeceimizi gstermitir. Bu anla y ta oyltT do~yasaarm a varlmtr ki, bunlar kesin kavramlara da
yanrlar; bu kavramlar da zihinden tretilmilerdir, doadan karlmamiardr. Demek ki, doa ile akl, nesni" le zihin arasnda bir uygunluk

var. Bu uygunluk da, 17. yzyl rationalismine gre, Tanrmn bir yandan
btn evrene, br yandan da insan ruhuna hyn ilkeleri yerletirmi ol
masndandr: Rationel yapl olan doay ratio (akl) kavrayabilecek du
rumdadr. Buna inanan 17. yzyl felsefesi, yalnz doann deil, felsefe
nin konularnn da (Tanrnn, ruhun, iyi ile dorunun da) salt aklla bili
nebileceine gvenir. Ama ona bu gveni veren, her eyden nce mate
matik fizik olmutur. Bu bilim, akln kendi bana, kendi iinde kalarak
ileyii ile doa yaps arasnda tam bir uygunluk olduunu gsteren en
salam dayanakt; dolaysyla bu bilimin doa gereini kavrarken yr
d yolda, gerein btnn kavramak iin de yrnebilir ve yrnmelidir de. ite 17. yzyl felsefesinin rationalismini oluturan balca
inan budur.
17. yzyl felsefesinin ana-dayana olan matematik fizii, yaps ve
gelimesi ile, biraz yakndan tanmaa alalm. Matematik fiizin 17.
yzyl felsefesi iin olan byk nemini, yle bir dardan baktmzda
bile grebiliriz. Bu felsefenin byklerinin birou matematik fiziin oku
lunda yetimilerdir; ilerinde en sivrilmiler matematik ve fizikte yara
tc da olmulardr; Descartes analitik geometri ile geometrik optiin ya
ratcsdr; Leibniz de differential ve integral hesabnn kurucularndan
biridir. Matematik fizik, bir bulgular ve keifler devri olan Renaissance
in bir rndr; Yenian hem ilk, hem de byk zgn yaratsdr.
Bundan nceki alarda, bir matematik doa bilgisinin ancak dank, ba
lantsz izlerini bulabiliriz. Renaissanceta daha batan beri, her alanda ol
duu gibi, doay gr ve anlayta da bamszla varlmak istenmiti.
Renaissance dncesi iinde yeni bir doa bilgisini arama da daha ilk
gnlerden beri byk bir yer almt. Kendisinden kurtulmak istenen ve
balca formel mantkla alan Skolastiin tersine olarak, bu aranan bil
ginin deneye ve gzleme dayanmasnda Renaissancem btn doa bilgin
leri birleiyorlard. Buna ramen yeni doa bilimi yava gelimi, ancak
Renaissance sonlarna doru ana izgileriyle kurulabilmitir. Bu gecik
meyi anlamak g deil; bir bilimin geliebilmesi iin, her eyden nce,
belli bir yntemin gelitirilmi olmas gerekir. Bugnk anlamnda bir do
a Miminin domas iin, yalnz uluorta snamalar ve yoklamalar yapmak,
bir sr gzlem gereini bir araya ymak yetimezdi; doay sistemli
olarak soruturmann, yntemli olarak gzlemenin bilinmesi gerekti. Bu
salam yntem ise, ancak yava yava olgunlaabilirdi. Oysa Renaissance
balanglarnda deney ve gzlem deyince, doay plansz olarak bir yok
lama anlalyordu. stelik, ilk zamanlarda doa gereine hayalgc ve
duygu ile yaklalmak istenmiti; bu evrede doay kavramak iin, ba
lca Yeni-Platoncu mistisizm rnek olarak alnmt. Bu yzden byle bir
dnn en tipik temsilcisi olan Paracelsusta grld gibi kimya
yerine simya (alimi) kurulmu, astronomi de bir astroloji olarak grn
251

mtr. Bu bulank tablo iinden modern doa bilimi, her biri bal bana
bir nem tayan tek tek baarlarla yava yava belirmee balamtr.
Bu baarlardan en bata gelenleri, hi phesiz ki, Kopernikusun astro
nomi sistemi ile Galileinin mekaniidir.
Kopernikus sisteminin zaman iin nasl byk bir devrim getirdiini,
doa biliminin bundan byle yryecei yolu nasl aydnlattn biraz ha
trlayalm. Kopernikusun retisi eyi altst etmiti: 1. Gzlerimizle
grdmz grn; 2. Kilisenin dnyagrn; 3. Ortaan resm
felsefesi olan Aristoteles felsefesini. 1. Biz, kendi gzlerimizle yerin ayak
larmz altnda sapasalam durduunu, ay, gne ve yldzlarn yerin et
rafnda dolandklarn grrz. Her gn yaptmz bu gzlemden, bu gr
gmzden daha salam ne olabilir? Buna ramen Kopernikus getirmi ol
duu yeni reti ile bu en gvenilir gzlemimizin, her gn kendi gzleri
mizle grdmz olgular aklaymzn yanl olduunu, duyularn bir
kuruntusundan ileri geldiini, bunun bizim duru, bak-noktamzla ilikili
sbjektif bir grn olduunu gstermitir. Biz doa gereini olduu
gibi deil, bize, alglayan sjeye grnd gibi biliyoruz: Kopernikusun
retisinden karlan balca sonulardan biri bu olmutur; dolaysyla
de bundan byle ta bugne kadar doa bilimi kendisine balca u ii
dev edinmitir: Doa tablomuzdaki sbjektiflii amak, bu tabloyu in
sann benine bal olmaktan kurtarmak. lk ve Ortaalarda yeryuvarla
gibi kck bir yldz koca evrenin merkezi yapmaya kalkmak, doa
grmzn nasl sbjektif olabileceini, nasl kendi benimizin rengiyle
boyanabileceini ok iyi gsterir. Hele Kopernikusun retisi daha ileri
ye gtrlp de evrenin sonsuz olduu, duraan yldzlar kresinin bir
snr olamayaca dnldkten sonra, yeryuvarla bsbtn klp
bir kum tanesi gibi bir ey olmu, dolaysyla onu merkez saymak pek ay
kr ve eliik grnmtr. 2. Kopernikus sistemi bir de Hristiyan Kili
sesinin ta batan beri bal olduu evren tasarmn ykmtr. Bu Kilise
nin anlayna gre, evrendeki gelimenin orta yerinde, merkezinde in
sanlk tarihi bulunmaktadr. Bu tarih dem ile balar, sann kurtarc
missionunda tepe-noktasna varr ve Kyamette de sona erer. Evrenin
kuruluunun, varlnn nedeni, insanlk tarihine bir ereve, bir sahne
olabilmesi iindir; gne, ay, yldzlar, bitkilerle hayvanlar, bunlarn hep
si insan iin vardrlar, insann yz-suyu hrmetine bulunmaktadrlar. H
ristiyanln bu dnya gr tam anlamyla anthroposentriktir, yani in
san asndan varlm olan bir grtr. Byle bir grn insann bar
na olan, insanlk tarihinin zerinde gelitii alan olan yeryuvarlan
evrenin merkezi yapmas pek doaldr. Kilisenin otoritesinden silkinmeyi
kendisi iin balca br tutum sayan Renaissance felsefesi, Kopernikus sis
teminin devrimci niteliinden hemen yararlanm, bu retide sakl olan
Kilise grne dman tohumlar hemen gelitirmee girimitir. Yeni
252

reti zerinde bir felsefe kurma deneyenlerin banda yer alan Giordano
Bruno, Kopernikusun grn daha da ileriye gtrerek evrenin sonsuz
ve birlikli de olduunu ileri srmt. 3. Yeni retiden kan bu sonu,
yani evrenin sonsuz ve birlikli olduu dncesi, bu retinin Aristotelesi Skolastik doa felsefesini de altst etmesine yolamtr. Aristotelesin
fiziine gre, doa zce birbirinden ayrlan iki kma blnr: Gkyz
dnyas ile yeryz dnyasna (ya da ayn stndeki dnya ile altndaki
dnyaya). Gkyz dnyasnda balanglar ile bitimleri olmayan dz
gn daire hareketleri vardr; bunlar balamalar iin dardan itilmee
muhta olmadklar gibi, sona da ermezler. Buna karlk yeryzndeki
hareketler doru izgi biimindekidirler; dardan bir itilme ile balar
lar ve bir zaman sonra kendiliklerinden bitip dururlar, imdi Kopernikus
retisi Aristoteles fiziinin doay bu ikiye blmesini ortadan kaldrm
t, nk bu retide yeryuvarlann kendisi de bir gk cismi olmutu;
bylelikle gkteki ve yerdeki hareketler zce ayr eyler olmaktan k
mlard.
Aristotelesin doa gereini byle ikiye blmesi, onun bilgi anlay
ile sk skya ilgilidir./Aristoteles felsefesinde bir nesneyi bilmek demek,
onu kavramak demektir; kavramak da, nesnenin zn bilmek, bu z
l>elirten kavram kurmaktr. Ancak bu kavram, yani bir kavram olarak
bilinin z, bize bir nesneyi tekilerinden ayrt ettirebilir^ Ayrca :~Br nes
nenin zn bilirsek, onun nasl davrandn, nasl davranacan da
biliriz; nk her olu, nesnede bir olabilirlik, bir tohum gibi yerleik
olan zn almasdr, gelimesidir. Burada zler nesnelerin birbirleri
karsndaki snrlardr, onlar birbirinden ayran snrlardr. Byle bir
anlay da, nesnelerde son nitelikleri aramaya gtrr. Her nesnenin zel
nitelikleri vardr; rnein daire hareketi-doru izgi hareketi, arlk-hafiflik, scaklk-soukluk bu gibi niteliklerdendir. Bu nitelikler nesnelerin
davranlarn da belirler: Ar olan nesne decektir, yani z ile ilikili
olarak doal yerine, evrenin merkezine (yere) ulamaa alacaktr;
bunun gibi hafif olan nesne de, znde yerleik olduu zere, yukarya,
evrenin evresine doru kmldayacaktr vb. Kopernikus retisi gkyz
ile yeryz arasndaki ayrl, dolaysyla gkteki hareketlerle yerdeki
hareketlerin ayrln ortadan kaldrmakla Aristoteles fiziinin kavram
sal zleri belirtmee dayanan fiziinin temelini da sarsmt.
Ama bu bakmdan en kesin adm, Galileinin mekanii e, onun zel
likle sredurum inertia yasasn formllemesi ile atlmtr. Bu
yasaya gre: Dardan bir kuvvet iin iine karmadka bir cismin ha
reket durumunda ve dorultusunda bir deiiklik olmaz. Bu ilkeye gre,
artk Aristotelesin dnd gibi basz ve sonsuz olan daire hareket
leri yoktur; kendiliklerinden bitip kalan hareketler de olamaz; tersine ola
rak: kmldatlan bir cisim, kendisine srtme kuvveti ya da baka bir kuv

vet kar gelmeseydi, itildii dorultuda hareketini sonsuz olarak srd


rp giderdi; baka bir deyile: her hareket eden cisim bu, ister gkteki
bir cisim, ister yeryznde frlatlm bir ta olsun, hareketine balad
dorultuda doru izgi eklinde yryp giderdi u koulla ki, birta
km saptrc kuvvetler onu bu dz izgiden ayrp bir daire ya da parabol
hareketine gemee zorlamasnlar. Galileinin bu sredurum ilkesine bir
de Neotonun genel ekim yasasn eklersek, yeni fiziin Kopernikus
tan bu yana getii balca evrelerin ncsn de grm oluruz. Ge
nel ekim yasas gezegenlerin hareketleriyle bir tan dmesini, yani
Aristoteles fizii iin yaplar, zleri bakmndan baka baka olan iki ay
r dnyada geen bu iki olay, tek bir doa yasasna balar. Bu yasaya
gre, iki cisim bunlar ister iki gezegen, ister yer ile bir ta olsun bir
birlerini bir yandan ktleleriyle orantl olan, br yandan da aralarnda
ki uzakln karesi ile orantl olan bir kuvvetle ekerler. Bu yasa, hem
yeryznn ktleleri migramla llen, aralklar birka milimetre olan
cisimleri, hem de gkyznn milyonlarca kilogramlk, aralklar k yl
laryla tasarlanabilen cisimelri iin ayn kesinlikle geerliktedir.
Modem doa bilimini balatp kuran bu bilginin Kopernikus, Ga
lilei ve Newtonun baardklar iin ne olduu ve bunun temeli olan g
r zerinde biraz duralm. lkin: Kopernikusun teorisi doann birlii
dncesini getirmiti. Giordano Brunonun bu birlii srarla belirtmesi ok
yerindedir. Ancak, Bruno modern doa biliminin gznnde bulundurduu
birlik kavramndan ok uzaktr. nk onun pantheist doa metafiziin
de evrenin birlii, canl bir organizmann birlii diye dnlr: Evren
ayn ruhu tayan bir varlktr; gkyzndeki varlklar da, yeryzndekileri de oluturan tek bir ruhtur, Tanrdr, evrenin ruhudur; btn hare
ketlerin nedeni de bu ruhtur. Buna karlk Kopernikus, Galilei, Newton
ve bunlarn izi zerinde yryen bugnk bir doa aratrcs doam n
birlii deyince, doann yasa bakmndan birlii olduunu dnr: Do
ann her yerinde, gkte de, yerde de hep ayn yasalar hkm srer,
buradaki birlik ayn yasalarn geerlii bakmndan olan bir birliktir.
Bunun iindir ki, yeni doa bilimi bir yasay nerede bulmu olursa olsun,
onu btn doaya yayabeceini kabul eder. Yeni doa biliminin dayan
d ikinci gr de, doann matematik bir yaps olduu dncesidir.
Kopernikus siteminin cokun yanda Giordano Bruno, bu bakmdan da
modern doa bilimine uzaktr. O, canl, ruhlu doasnda hi bir zaman ma
tematik balantlar aramam, gzel ve Tanrsal bulduu doay yalnz
duygusu ile yaamak istemitir. Oysa matematik yapl doa duygu ve
sezgi ile deil, hesap eden, len ve tartan anlk (intellekt) ile kavranr.
Matematik doa grnde nesneleri llebilen, sayya vurulabilen yn
leri ile, yani srf nicelikleri (quantitas) bakmndan kavramak esastr. Bu
anlayta nesneler birbirinden ancak nicelik bakmndan ayrlrlar; dola
254

ysyla doann objeleri arasndaki snrlar belirleyen, bunlarn llebi


len ynleri olmaldr. Bu llebilen byklklerin yasalar matematik
olarak formllenirse, o zaman bu yasalar ayn kesinlikle btn doaya
uygulanabilirler. Buna gre, doa gereini boydan boya llebilen b
yklkler ile rlm gren niceliki (quantitatif) bir doa anlay ile
doa yasalarn matematik ile formlleme birbirine sk skya ballar,
ite 17. yzyl felsefesinin kendisine bilgi rnei olarak alaca matema
tik fizik, bu grn bir rndr. Oysa Aristoteles felsefesi, nesnelerin
ana izgisini niteliklerde (qualitas) buluyordu. Byle bir felsefenin de,
llebilen ynleri deil, forma substantialisi, yani nesneye zelliini
kazandran form'u, nitelii arayaca da aktr. Aristotelesin fizii qua
litatif, modern doa bilimi ise quantitatif bir fiziktir.
Yeni doa biliminin bu nitelii gznnde tutulursa, bu bilimi bala
tan Kopernikus retisini tutarl olarak asl ileri gtrenin air-filozof
Giordano Bruno deil de, doa bilgini Galilei olduu kendiliinden anla
lr. Galilei, yeni doa biliminin temeli olan mekaniin, dolaysyla da mekanist doa grnn gerekten de kurucusudur. Yeni doa biliminin na
sl dnp nasl altn ak ve canl olarak kavrayabilmek iin, bu
bilimin ilk gerek temsilcisi Galileinin, kendisinin en nemli baarlarn
dan biri olan dme hareketini nasl aratrdm hatrlayalm: Aristo
teles, rnein arlk ile hafiflii eyann son niteliklerinden sayyordu.
Bu nitelikler, kendilerinde bulunduklar nesnelerin davranlarn da be
lirlerler; ar olan nesneler, zleri gerei, evrenin merkezinde bulunan
doal yerlerini ararlar; bundan dolay da, bu doal yerlerinde deil
seler, rnein havaya kaldrlmlarsa, brakldklarnda kendiliklerinden
yere derler. Aristotelesin bu aklamasna kar Galilei, ben cisim
lerin niin dtklerini deil, nasl dktklerini bilmek istiyorum diyor
du. Burada Galileinin gznnde bulundurduu, Aristotelesin formu,
yani cismin davranlarm yneten gizli bir neden deil, dmenin yasa
sdr. Bu yasay bulmak iin Galilei, bir cismin dmesini gzlemekle ie
balar. Bu gzlemde ilk dev, olay zmlemektir, yani olayn lle
bilen ynlerini ayrt edip belirtmektir. Dmede llebilen ynler de:
cismin iinde dt uzay, dmenin zaman, den cismin hareketinin
her bir anndaki hzdr (ivme). llebilen ynler bylece bulunup ayrt
edildikten sonra, ikinci adm olarak Galilei bu ynlerin birbirleriyle iliki
leri nedir? diye sorar. Bu etkenden biri tekine belli bir biimde ba
l mdr? rnein dme uzay ile dme zaman arasnda belli bir ilinti
var m? Bu etkenlerin birbirine ball iin birka olanak dnlebilir.
Bu olanaklardan hangisinin yerinde olduunu bulmak iin, Galilei, nc
adm olarak, deneyime (experimentum) bavurur. Deneyim, dnlen ma
tematik ilintilerden hangisinin eldeki olay iin en doru olduunu gstere
cektir. Burada deneyim, artk uluorta bir yoklama, keyf bir deneme ol
255

mayp, doaya belli bir plana gre bir ey sormaktr; doay belli bir do
rultuda soruturup ondan bir yant beklemektir. De-mek ki Galileinin yn
temi u oluyor: 1. Aratrlan doa olayn llebilen ynlerine ayrmak,
yani bu olayn matematik olarak kavranabilecek yapsn ortaya koymak.
2. llebilen ynlerin (b k l k le rin ) olabilen fonksiyonel balantlarm
(grdkleri i bakmndan aralarndaki ilgileri) matematik dnce ile
tasarlamak; baka bir deyile: aranan yasann matematik formunu nmek. 3. Tasarlanm olan eitli olanaklar, eitli formlar zerine de
neyimle bir karara varmak, ite Galileiye gre, her doa olayn ak
larken bu srasyla yaplmaldr. Dikkat edilirse, bu yntemde ba
lca iki iin grld anlalr, nce olayn son eleri ayrt ediliyor ve
bunlarn aralarndaki ilgiler bulunuyor; sonra da bu eler ve ilgilerin
den olay yeni batan kuruluyor (analysis ve synthesis); bylelikle de ola
yn yaps ak ve seik olarak kavranm oluyor.
17. yzyl felsefesi matematik fiziin bu yntemini kendisine rnek
olarak alm, bu yntemle gerein btnnn salam bir tablosunu iz
mee uramtr. Bu felsefe de, tpk matematik fizik gibi, nce yneldi
i gerein son ilkelerini, son kavramlarm aram, sonra bunlardan ger
ei dncede yeniden kurmaa almt!. Bu felsefe iin gerein son
eleri izlerdir (substantia), bunlarn aralarndaki ilgiler de neden
lerdir (causa). Bu son elerle aralarndaki balantlar bulunursa, gere
i ak ve seik olarak biliriz; aklk ve seiklik de doruluktur; yamlma ve aldanma karklk ile bulanklktr; ana elerin birbiri iine gir
meleridir; karcamsal elerin ve balantlarnn bulank olarak kavran
masdr.
17. yzyl felsefesinin matematik fizii kendisine rnek almas, yn
tem kaygs yzndendir. Matematik fiziin doru ve gvenilir sonulara
vardran salam bir yntemi vardr. Bu bilimin ksa zamanda hzla iler
lemi olmas, sarslmaz bilgiler ortaya koymas bu inanca yol amt.
imdi yaplacak ey: Matematik fizik ynteminin yapsn kavramak, bu
yntemin srrn bulmak, sonra da onu o zamana kadar sallantl ve tar
tmal olan bilgilere uygulamak, bylelikle matematik fizik gibi gveni
lir olan bir felsefeye varmaktr, imdi .17. yzyl felsefesinin n planda ge
len ilk sorunu yntem sorunudur. Bu yzyln felsefesi gerei bilmee y
nelmeden nce, bilginin organn, onun bilmedeki yolunu, kulland yntem
leri aratrmak gerektii dncesini kendisine k-noktas yapntr. Yn
tem problemi btn 17. yzyl boyunca srp gittii gibi 18. yzyl da ba
tan aa geerek Kantta doruuna eriir. Bu yzyllarda yetimi olan fi
lozoflardan hemen hemen her birinin bilginin doru yntemi zerine bir ya
pt yazm olmas bu yzdendir. Ama gerek yntem sorununu, gerekse 17.
yzyl felsefesi iin karakteristik olan teki sorunlai1 ilk olarak 01taya ko
yup formlleyen Descartes olmutur.
256

Descartes
Descartesa yenia felsefesinin kurucusu, babas denir. Descartes
byle anlamak dorudur, yerindedir; gerekten de o yenia felsefesinin'
ilk byk sistemcisidir, nk Renaissancen bandan beri yeni bir kl
tr, yeni bir bimi kurmaya alan dnceleriyle grler onun felse
fesinde derlenip toparlanarak byk bir senteze ulamlardr. Descartes
felsefesi, yenia kltrnn ilk byk balantsn crtaya koymu olan bir
sistemdir. Bundan sonraki iki yzylda felsefe ile teki bilgi kollarndaki
almalar hep bu balanty k-noktas olarak alacaklardr; bunlar,
Descartesn ortaya koyduu sorunlar ileriye gtrmee alacaklar, bu
sorunlar zmede karlalm olan glkleri yenmee uraacaklar
dr. Denilebilir ki, 17. yzyl felsefesi ana izgileriyle Descartesn izmi
olduu ereve iinde alp gelimitir; 17. yzyl felsefesi bir Descartes
lktr.
Ren Descartes (Latinceletirilmi biimi: Renatus Cartesius; bu bi
imden tretilen rm ad: Cartesianizm), 1596 ylnn 31 Mart gn F ran
sada Touraine eyaletinin La Haye ehrinde dnyaya geldi. Ailesi, var
lkl bir Fransz aristokrat ailesi; babas Rennes Parlamentosunda ye.
Vcuta zayf, hastalkl bir ocuk olan ve daha kk yalarnda fikir i
lerine ilgi duyan Descartes, 1604 ylnda o zaman yeni kurulmu olan La
Flche Cezvit okuluna verildi, burada sekiz yl okuyup eski dillerden baka
mantk, ahlk, fizik, metafizik ve matematik rendi. O zamanki Avrupann
en nl okullarndan olan La Flche ile Descartes pek uzlaamamtr; ora
daki retmenlerini hep sayg ile anar, ama retilen Skolastik nitelikteki
felsefenin, yalnz kitaplardan kalan l bilgilerin nasl yersiz ve verimsiz
olduklarm grr. Bu arada matematik kendisini pek sarmtr; matema
tii salam, ama eksik bulur; bundan sonra bu bilimi tam bir bilimsel yn
tem olarak gelitirip tamamlamak onun balca kayglarndan biri ola
caktr. La Flchei bitirdikten sonra Descartes, aile geleneine uyarak,
askerlik mesleini seti. Bir aralk onu Pariste sosyete hayatnn grl
tleri iinde buluruz. Ancak, bu arada yaad hayat bile hep dnme
konusu yapmakta, yaayndan sorunlar karmaktadr. Nitekim bu sra
larda, kl kullanmay renirken bu konuda ve pek sevdii musikinin
teorisi zerinde birer kk yapt yazd. Yine bu arada kendi bana ka
lp dnebilmek ve alabilmek iin ortadan kaybolarak Paris yresin
de St. Germainde iki yl sakl kald. 1618 ylnda Descartes spanya ile
Hollanda arasndaki savata Hollanda hizmetine girdi. Bir yl sonra onu,
o arada balam olan Otuzyl Savalarnda mparatorun ordusunda g
rrz. Yalnz, sava iinin asl askerlik yn deil de, teknik, mhendislik
yn onu ilgilendirmektedir: Askerlik yllarn daha ok ordularn dinlen
dii k ordughlarnda geiren Descartes, ordu iinde de bir subay gibi
F T 17

257

deil, daha ok bir filozof olarak alm, o zamanki ordular iin tam bir
durgunluk devresi olan k gnlerini dnmek ve sorunlarn gelitirmek
iin kullanmtr. Bu arada zellikle matematik zerinde durup dn
yordu. Matematik, dncenin btn istediklerini yerine getiren bir yn
tem olgunluuna nas eriebilirdi? Bu yntem, nasl btn bilimsel d
nmenin yntemi yaplabilirdi? Bu sorular kendisini ylesine uratr
yor ki, onlar zebilirse, talyada kutsal bir ziyaret yeri olan Lorettoya
hacca gitmei adar. Nihayet, yine bir k gnnde, 1619 ylnn 10 Kasm
gn Tuna zerindeki Neuburgta, kendisinin anlattna gre byk bir
cou iinde olaanst bir bilimin esaslarn bulduunu grr. Bu bul
duu olaanst bilimin ne olduunu, byk bir cou iinde kendisinde
domu olan bu n ona neyi aydnlatm olduunu Descartes geri ak
olarak sylemiyor; ama, bunun, uzun zamandan beri arad bilginin ge
nel yntemi olduu dnlebilir. Bundan 18 yl sonra kacak olan Diccours de la methode (Yntem ,zerine Konuma) da bu yntemin ne ol
duunu reneceiz. Bununla da Descartes, dncesinin gelimesinde
nemli bir noktaya yarm oluyordu.
1621 ylnda Descartes artk ordudan ayrlp uzun yolculuklara kar:
Almanyay, Hollanday, talyay dolar Bu arada Lorettoda hac ada
n da yerine getirir. Bu yolculuklarndan sonra 3 yl P ariste St. Germainde oturur; bu yllarda etrafnda pek carili, hareketli bir evre mey
dana gelir. Descartesm dost ve yandalarndan kurulmu olan bu evre
iinden zellikle bir kiiyi, Mersennei belirtmek gerektir. Mersenne Des
cartesm ta La Flecheden beri arkada; bu arkadalk hayatlarnn so
nuna kadar srm. Mersennein Descartes felsefesinin yaylma ve tann
masnda byk rol olmutur. Descartesm devrin ileri gelenleriyle ya
zmalarna balca o araclk etmi, filozofun hazrlad yaptlarn tas
laklarn ya da kendilerini bellibal dnrlere o ulatrmtr; byle
likle Descartes felsefesinin geni evrelere yaylmasna, bu felsefe ze
rinde canl bir dnce akmnn uyanmasna o yol amtr. almalar
iin tam bir yalnzl zleyen Descartes, 1629 ilkbaharnda Paris ve Fran
sadan ayrlp Hollandaya gitti, bundan sonraki yirmi ylnn byk ks
mn, tam bir yalnzlk iinde, kendini dnme ve almalarna vermi
olarak bu memlekette geirdi. Burada sk sk yer deitirmi, bulunduu
yeri hemen hemen Mersenneden baka kimse bilmemitir. Balca yapt
larm Hollandada geirdii bu yllarda yazd. Hollandada Descartes bir
ok yanda kazand, ama karsnda olanlar da eksik deil. Bunlarn ken
disini bezdirdii bir srada, 1649 ylnda, sve Kraliesi Christine onu s
vee, sarayna arr. Christine felsefeye yakn ilgi duyan aydn bir kra
lie. Daha nce de Descartesla yazmt; Descartes mektuplarnda onun
ilgilendii felsefe sorunlarn yantlamt. te kendini Descartesm
bir rencisi sayan Kralie, hem daha iyi aydnlanmak, hem de bir aka
258

demi kurdunsak zere Descartes lkesine ard. Hollandadaki yalnz


ln brakp grltl saray hayatna karmaktan rken Descartes, bir
zaman duraksadktan sonra ary kabul ederek 1649 yl Ekiminde Stock
holme var . Ancak, bu kuzey lkesinin sert iklimine dayanamayarak, be
ay sonra. 11 ubat 1650de ld.
Ycplan: Descartes daha Hollandaya gitmeden nce, yntem soru
nunu ileyen, bitmemi olduu sanlan Regulae ad directionem ingenii
(Akl kullanmak iin kurallar) adl bir yapt zerinde belki de 1628
ylnda almt. Onun bu genlik yapt, felsef gelimesinin bir bel
gesi olmak bakmndan nemlidir. Bu yapttaki dnceler ve grler,
sonra *Discours de la mthodeta yeniden verileceklerdir. Bundan sonra
(1630 ylndan beri) Descartes yntem ve bilgi sorununu deil de, fizik
(doa) sorununu ele alan bir yapt zerinde alr gryoruz. Yntemini
az ok gelitirmi olan filozof, imdi bu yntemle geni bir evren tablosu
izmee almaktadr. Yaptn ad Le monde (Dnya) olacakt ve
burada kosmoloji sorunu ele alnacak, yani, kosmosun, yeryzyle gky
znn meydana gelileri, bunlarn mekanik yasalarna gre olumalar
incelenecekti; ayrca, Descartes teden beri uratran bir konu olan
optik e hayvan ve insan vcutlarnn anatomi ve fizyolojisi de ilenecek
ti; yaptn konusu ksaca: Astronomik-fizik olaylarla hayat olaylarnn
meydana gelilerinin yasalarn aramakt, dolaysyla hemen hemen b
tn doa gereini iine alyordu. Descartes bu yapt zerinde yl abm ve tam bitecei srada Galileinin Roma nquisitionu tarafndan
mahkm edildiini (1633) duymutur. Galilei, Kopernikus retisinden ya
na olmas, bu retiyi 1632 ylnda yaymlanan ki balca evren sistemi
zerine konumalar adl yaptnda savunmu olmas yznden hkm giy
miti. Kopernikus sistemi, Descartesm da hazrlam olduu yapttaki ev
ren tablosunun dayana, temeli idi. Galileinin bana gelenden rken Des
cartes, Kilise ile herhangi bir atmaya yol amamak iin, yaptm ya
ymlamaktan vazgeerek gizler. Bu yapt sonra kaybolmu, Descartesm
lmnden sonra, kalan evrak arasnda ancak ksa bir zeti bulunabilmi,
bu da Le monde ou trait de la lumire (Dnya ya da k zerine in
celeme) ad altnda yaymlanmtr (1664). Descartesm bu yaptn ya
ynlamaktan ekinmesini korkaklna deil de, yaradl ve karakterine
vermek daha doru olur. O, sava bir insan, dnyay dzeltmek isteyen
bir reformcu deil, olup bitenleri dnmesine konu yapan, ama bunlar
u ya da bu biime sokmak iin etkin olmay istemeyen teorik bir tiptir.
Bu yzden de zellikle Kilise e bir atmadan hep kanm, Kiliseyi hep
saymaa almtr. Descartes Le mondeu yaymlamaktan vazgeirten daha dorusu yaymlanmamasna pek zlmemesi, yaptn giritii
iin bykl, etinlii de olabir. Bundan birka yl sonra (1637) Des
cartes, gerek plan gerekse idesi bakmndan ok alakgnll olan bir
259

kitap yaymlamtr. Franszca yazlm olan yapt Essais (Deneme1er) adn tamakta ve eitli konular ileyen birka incelemeyi bir
araya toplamaktadr: . Discours de la mthode (Yntem zerine Ko
numa), 2. Gometrie, 3. Dioptrique, 4. Mtores. Yntem zerine Konu
ma da Descartes bilimsel yntemi zerindeki ana dnceleriyle bu yn
teme nasl ulatn anlatr. Bu yntemin bir denenmeleri gibi olan te
ki incelemelerin ilkinde, Geometri de, bu yntemin en byk baarya
ulat analitik geometri, Descartesn kendi yarats olan bu matematik
dal gelitirilir. Dioptrik n fiziidir; burada n krlmas, grme
ve optik camlarn sz edir. Meteorlar adn alan son incelemede de,
tuzun doas, rzgrlar ve frtnalarn nedeni, gkkuann renkleri ak
lanr. Denemelerden sonra Descartesn iki ana yaptndan ilki olan Meditationes de prima philosophia (lk Felsefe zerine Dnceler)* k
mtr. Latince yazlm olan yapt 1639 ylnda bitmiti. Baslmadan nce
msveddeleri Mersennein araclyla devrin ileri gelen ' '
eletirme iin smulmutur. Bunlarn eletirmeleri ve bu eletirmelere
Descartesn verdii yantlar da eklenerek yapt 64 ylnda baslmtr.
Eletirme yapanlar arasnda, Hobbes, Gassendi ve Arnauld da var. Meditationlar,da matematik ve fizik sorunlar arka planda kalrlar, n plan
da asl felsefe konulan yer alr, nce bilgi zerine dnceler gelitiri
lir; bu temel zerinde sonra Descartes, metafiziini kurmaya balar. Descartesm ikinci ana yapt, ama sistematik bakmdan ba yapt Principia
phosophiae (Felsefenin llkeleri)dir (644 ). Bu yapt, Descartes fel
sefesinin btn yapsn, bu dnce yapsnn tmn sistematik bir d
zen iinde toplayp anlatr. Matematik bir yana braklrsa, burada ger
ek ile ilgili btn bilgiler gzden geirilir: . Blmde bilgi teorisi ve me
tafizik, 2. Blmde cisimler dnyasnn ilkeleri, 3. Blmde kosmoloji ze
rine retiler, 4. Blmde yerin fizik yaps incelenir. Gerein tablosu
nun tamamlanmas iin gereken son iki konuyu da, hayat ve ruh sorunlanm da, Descartesn iki kk yapt inceler. Les passions de lme
(Ruhun tutkular) (1649) adl yaptta Descartesn ruh ile beden arasn
daki ilgiler zerine dndklerini buluruz. Trait de lhomme (insan
zerine nceleme) (1664) adl yaptnda da fizyoloji retisi gelitirilir.
Descartesn hayatnn gelime izgisine dikkat edilirse, onun bilim
iin, dnme ve aratrma iin domu bir insan olduu hemen grlr.
Daha genliinde gl bir bilme tutkusu btn benliini kaplamt. Doru yu aramak, btn hayatn bu uurda yaamak, onun biricik kaygsdr
-yalnzl aramas da bu yzden. Bu kayg ona, kendisinden artk p
he edilemeyecek eksiksiz bir bilimi btn hayat boyunca durup dinlenme
* T rk e y e M etafizik D n celer adyla ev rilm itir. 1942.

260

den aratm, bu dcruya varmak tutkusu onu abucak gnndeki bilgi


lerin stne ykseltmitir. Bylelikle o, yalnz yeni felsefenin deil, yeni
matematik ile yeni doa biliminin de kurucular arasnda yer almtr.
Filozof Descartesa gemeden nce, matematiki Descartes zerinde
biraz duralm. Onun matematikteki baarsn bizi ilgilendiren yn ile
bilmek gerek, nk Descartes ulamak istedii o sarslmaz bilime an
cak matematiin yrd yolla varlacana inanm, bu sarslmaz bi
limin en gzel rneklerinden biri olan analitik geometriyi kurmakla gr
nn doruluuna inanc bsbtn artmtr. Descartes, devrinin mate
matiini ta La Flecheten beri, daha okul sralarnda otururken bile pek
inandrc bulmamaktadr. Ona gre, bu matematik soyut objelerle ura
makta, geree pek az uygulanmaktadr. Eldeki antik matematik tama
myla geometrik niteliktedir, dnceden ok hayalgcne ynelir; cebir
ise yapma forml ve simgeleri ile kark ve bulank bir sanat olmu
tur. Matematik, Descartesa gre, tpk formel mantk gibi balantl ve
seik olmaldr; yalnz Aristotelesin mant gibi zaten bilineni retmek
le kalmamal, bize yeniyi de retmelidir. te Descartes, gnnn mate
matiinin bu eksikliklerini analitik geometrisinde gidermitir. Analitik geo
metri, aritmetiin ynteminin geometriye aktarlp uygulanmas ile mey
dana gelmitir. Bu yntem, aritmetiin objeleri olan saylar son eleri
olan birimlere bler, sonra onlar bu birimlerden, belli hesap kurallarna
gre (toplama, karma vb.) yeniden birletirir. Burada yaplan ey: son
{kurucu) eleri bulup, bunlarla aritmetik objeleri yeniden kurmaktr. Bu
da bizi, Descartesm deyiiyle sylersek, ak ve seik olan bilgiye var
drr. ncelenen objenin son ve yaln unsurlar ile bunlar arasndaki ilgi
ler kavranmsa. bilgi ak ve seiktir. Objelerinin son ve yaln unsur
larn bize gerekten de kavratan tek bilim, aritmetiktir; bu stnlk yal
nz aritmetikte var. Onun iindir ki, Descartes gznnde bulundurduu
bilgi idealini en iyi gerekletiren aritmetiin yntemini geometriye akta
rarak, bu bilimi de aritmetik gibi ak ve seik, yani salam ve doru
yapmak istemitir. nk al ve seik olarak bilmek, doru olarak bil
mek demektir; yanlma, bilginin objesini bulank ve kark olarak kavra
maktan ileri gelir. Yaln olan biz intuitif olarak, yani dorudan doru
ya, olduu gibi kavrarz; bileik olan ise, ancak yaln elerine geri
gtrebilirsek, zebilirsek yanlmasz olarak kavrayabiliriz, ite Des
cartes, bir yandan kendisinin kurmu olduu analitik geometride dorudan
doruya grd yntemi, br yandan da Galileide salam bir biim ka
zanan matematik fiziin yntemini Galileinin yntemi de, son eleri
llebilen ynleriyle belirtip bunlar birletirmee dayanr felsefe iin
de biricik yntem olarak alr. Felsefede de yaplacak ey, dnmee ba
larken, gerein salam bir tablosunu izmei denerken, ilknce doru
luunu intuitif olarak, yani hi dnp dolamadan dorudan doruya kav261

rayabileceimiz aritmetiin birimleri gibi olan o salam noktay bul


mak, sonra da bunun zerinde bir birletirm.e (synthesis) yapmak. Dikkat
edilirse, Descartes da bu ynteminde tpk Galilei gibi iki ilemi gznnde bulundurmaktadr: Son eleri ve bunlar arasndaki ilgileri bulan bir
zmleme (analysis), bir de bu eleri aralarmdaki ilgilerle yeniden ku
ran bir birletirme (synthesis).
imdi bu yntemi Descartesm felsefeye nasl uyguladn, felsefe
nin konusu olan btn halindeki gerei bu yntemle nasl kurduunu g
relim. mdi felsefeye k-noktas olacak o bilgiyi, kendisinden artk hi
phe edilemeyen o apak (evident) bilgiyi nerede bulmal? Gerek icinak ve seik olarak blmm? bir nesne bulabilir miyiz? Byle bir ob
jeyi matematikte bulmak kolayd, nk matematiin objeleri zaten d
ncenin yaratmalardr. Ama realitedeki objeler, rnein saylar serisi
gibi dncenin yaratm alar deildirler; bunlar duyularn araclyla bi
linirler, dolaysyla bize bulank ve kark bir biimde^verilmilerdir7E u
yzden filozoflar imdiye dein son ve ana gerein ne olduunda bir tr
l anlaamamlardr. Felsefeye yle bir baknca diyor Descartes bir
birini tutmayan bir dnceler ym grrz. Felsefeyi birok stn kav
rayl kimseler ilemi; ama bunlarn ortaya koyduklar bilgiler iinde
tek bir tanesi yok ki, zerinde ekiilmesin. Bu karklktan nasl kurtul
mal? Bu kargaay ortadan kaldracak o salam dayana nerede bul
mal? Arad salam noktay, o gvenilir cks-noktasm bulmak iin Des
cartes phe ile ise baslar. Bu phe, ta matematikte bulduumuz kesin
bilgi gibi a pak olan bir doruya ulancaya kadar ileri gtrlecektir.
Bu en son snra ulancaya kadar da btn bilgiler birer birer gzden
geirilip darda braklacaklardr. Yalnz, buradaki phe, septiklerde
olduu gibi, bilginin olapecegnden. doru bgiye vardabileceinden il
kece phe etmek deildir; Descartesm phesi bir yntem phesidir,
doru bilgiye varmada kullanlan bir aratr, bir yoldur.
Descartes bu phe yntemini yle kullanr: Biz evremizde eitli
nesneler grrz; bunlarn her birinin bir trl nitelii, yle ya da byle
bir yapl olduunu biliriz. Bunu nereden biliyoruz? Nesneleri biz duyu
larmzla biliriz: onlar grrz, iitiriz, onlara dokunuruz vb. Ama duyu
larmz bizi arasra aldatrlar; arasra aldatmca da, neden her zaman al
dattklar dnlenlesin? Belki de cevremizdekTbu nesneler dnyas sa
dece bir duyu yanlmasdr. Pratikte nesnelerin varlna ne denli inanr
sak inanalm, teoride bunlardan phe etmek pekl olabilir. Sonra: ev
remizde baka,insanlar da var; bunlarn biz kendimiz gibi duyan, isteyen,
dnen yaratklar olduunu kabul ederiz. Ama bu da. bir kabulden, bir
sandan ileriye geemez. Kendimiz"gibi ^anm~rPttn .wydigiirrnrtiTi var
lklar belki de birer otomattrlar. Bylece teki insanlarn, cinsdalarmzm da varl pheli kalyor. Nihayet kendimizden kendimizin gerek bir ^
262

varl olduundan da phe edebiliriz: Ryalarmda unu bunu yapt


m, uraya buraya gittiimi grrm; uyannca da hig bir ey yapmamT
hi bir vere gitmemi olduumu, uslu uslu yatakta yattm anlarm. Bejirri u anHa ri^ rva grmediim, hatta btn hayatmn bir rya olmaH^
gvencesini bana kim verebilir? ite btn bunlardan, iinde bulundu
um dnyann gereklii tm ile pheli bir ey oluyor. Descartesn phes hrada rirn kalmam, daha da ileri gider: Dorunun son ve mutlak
lsn Tanrda buluruz diye dnlr. Ama Tannnm aldatan, yalaTP
syleyen_bir ruh olduu da dnlebilir: Tam, pekl en gvendiimiz
bilgilerde bile bizi aldatmaktan zevk duyan bir varlk da olabilir. _0 by,le ise, o zaman phenin snn olmaz: en ak ve salam matematik ta
ntlamalar bile bu phenin iine girer, nk matematik tantlamalarda
adm adm ilerlenir, bu arada da hep hpllegp dayanlr: va belleimiz bizi
hilp hilp y a n lty o rs a !
Descartes gerek dnyann, Tanrnn, matematik bilginin varoluun
dan phe edip, phesinde son snra ulanca, arad o kesin bilgiyi (evidentia) karssnda bulur. Bu artk kendisinden phe edemeyecek bilgi,
phe ettiimi biliimdir. phe etmekle, phe dive bir sevin olduunu,
Hnlayiiyg Ha cifohtT pHpn *honaimin ^nrflldlllinil apak olarak blTm;
phe etmekte olduumdan, byle bir eyin bilincinin bende bulunduun
dan artk phe edemem; Ju anack hr olgudur; bu olguyu yaaym,
bilicim-intuitifiitL; dorudan doruya olan bir bilin ve bgidir. phe et
me ise bir eit dnmedir, dnmenin bir durumudur ve bu durumun
btn dnme iin geerlii vardr; nk dnrken ben dnmemin
varlm apak olarak vasavp bilmektevimdir. Bylece Descartes nl
nermesine ulam olur: Cogito ergo sum Dnyorum, yleyse ise
varm.
Descartesn vard bu nerme, mantktaki sradan bir sonuc-ckarma, bir usavurma, rnein insanlar lmldr, Sokrates de bir insandr,
yle ise Sokrates de lmldr eidinden bir bilgi deildir. Bu, arasz,
dorudan dnruva kavranan, yaanan kesin bir bilgidir (evidantia). Bura
da Descartesm dnme (cogitare) derken bugn bizim bilin dedi
imizi anladn da sylersek, onun uzun bir phe yolundan dolaarak
varm olduu eyin ne olduu daha iyi anlalr: Bu, bilincimizi bilmemizdir. hilincimizin en salam bir varlk olduu zerine bizde bir bilin, bir
bilgi olmasdr. te Descartes, teki btn gerek ekillerinin varoluu
nu bundan sonra~bu~ binten tretecektir. Varlk e ilgili btn gveni
lir bilgilerimiz bilincin kendi zerine eilmesinden, bu kaynaktan devirilecektir. Descartesm rationalismi budur. Kopernikus sisteminde insan ev
renin sonsuzluu iinde kck bir zerre olmutu; imdi Descartes fel
sefesinde yeniden evrenin merkezi olur.
Cogito ergo sum Dnyorum, yle ise varm nermesi, Des263

cartesm uzun ve dolambal bir phe yolunun sonunda varm olduu


kesin, artk sarslamaz olan dorudur. nsann kendi bilincini dorudan
doruya yaamas olay, kendisinden artk phe edilemeyecek olan bu
olgu, bundan byle Descartesn gerei yeni batan salam bir biimde
kurmas iinde bir kaynak, gvenilir bir temel olacaktr. Descartesm a
dalarndan filozof Gassendi, Descartes felsefesinin bir Arkhimedes nok
tas gibi olan bu nermesine, Dnyorum, yle ise varm diyeceime
Gezmee gidiyorum, yle ise varm da diyebilirim diye itiraz etmiti.
Buna kars Descarte s : Byle de sylenebilir ve bu syleyi verine gre
doru ya da yanl olur demitir. Gezmee gidiyorum derken yalnz
bedenimin bir hareketi anlalyorsa, ben derken burada bedenim gz:
nnde bulunduruluyorsa, o zaman bu nerme cisimler dnyas ile ilgili
btn nermelerimiz gibi pheli olur. Buna karlk, gezmee gitmek
deyince, bu gezmei bilineli olarak yasadm, bilincimde bunu duydu
um anlalyorsa, o zaman bu nerme dorudan doruya edinilmi, phe gtrmez apak bir bilgi olur isterse bu yaantma gerek bir ha
reket karlk olmasn, yani isterse gezmee gittiimi yalnz ryada
grm olaym. nk gezmee gittiimi bilincimde duyuum, yaay
m cogito ergo sumun zel bir biimidir, gezmee gitmei duymak da
bir eit cogitare, bir dnme, bir bilin halidir. Bundan dolay da gez
mee gidiyorum, yle ise varm nermesi, dnyorum, yle ise va
rm nermesi gibi apaktr, kesin bir bilgidir (certitudo).
Bununla da Descartes sunu sylemek istiyor: Her bilgide bir ieriin
bilinci sakldr: bu ierik de, baka bir evin, bilincimizin dramda hulnan bir eyin iaretidir. Bilincimizin dndaki bu sev nheli olabilir: bu
ey, bilincimin gsterdii gibi gerekten var m?, gerekten *.!linimin f
idinde byle bir ieriin bulunduundan, bu bilin ieriinin kendisinden
sohe edemem.. Bilincim ile bilincimin iindeki (ierik) dorudan doruva
apaktr, bizim bildiimiz eylerin en kesinidir. rnein algladm bir
rengin ya da eklin gerekte var olup olmadndan, yani bunlar baka
larnn da alglayp alglamadndan, alglanmadklarnda bu renk ile
eklin var olduklarndan phe edebilirim; ama kendimde bir renk ya da
ekil algsnn bulunduundan, byle bir yaantmn varoluundan phe
edemem.
Neden kendi bilincimizin varoluunu hi phe gtrmez bir kesinlik
le bilebiliyoruz? nk bu varoluu biz ak (clara) ve seik (distincta)
^,olarak kavryoruz hem de rnek olacak bir biimde. Descartesa g
re. bir nesne bize kendini arasz olarak, dorudan doruya veriyorsa
ak (clara) olarak kavranr; bir bilgini ak olmasnn belirtisi, bu
bilginin objesinin bize dorudan doruya verilmi olmasdr. Nitekim bi
linte durum byledir: Bilin ierikleri, yani bilincin iindekiler bana ba
ka bir eyin araclyla verilmi deildirler; bunlar ben dorudan do-

doruya konu olurlar, ite Cogito


Tarm nermesi bundan dolay ak bir

cMuumu dorudan doruya yaarm, biayn zamanda seik (distincta)tir


demek, bu bilginin objesini kuran ana-ebirbirne karm olarak deil de, bir birinden
!arnn seilerek kavranmas demektir. <^snermesi seiktir, nk bu nerme bilin ile
lirbirinden kesin olarak aparmaktadr, imdi tam
:.* - ' - ;ve cseik olan, dolaysyla da doru olan (nk do- ak ve seik olutur) Cogito ergo sum nermesi, bun- . cctn bilgilerin kendisinden tiiretilecei bir kaynak olacaktr.
D fecsres'n bu tek kaynaktan btn teki bilgileri nasl trettiini
f
' '
tantlanmt.; bilin bize dorudan doruya veris r bir gerekti. Ancak hiljn gerein btn deildir, sadece bir par--:dr. Onun iin bilinte durup kalnamaz, yoksa yalnz kendimin var olctaunu ileri sren bir gre, solipsizme varlrd, imdi Descartesa gre,
bilincin dmla hlnan hir obie vardr ki. onu biz tam bir gvenlikle biphilir7- Bil da Tanrdr. Bununla da Descartes. kendi benimizin varolusunu tantladktan sonra ikinci bir adm olarak, Tanrnn varoluunHtantlamaa geer ve bunun iin ikisi de bizdeki Tanr dncesini k-noktas olarak alan iki'kantlama (argumentatio) kullanr i) Eski bir la nma gre. Tanr en yetkin varlk (ens perfectissimum) ya da en ger
ek varlk (ens realissimum)t^. Descartes nce syle sorar: Byle bir
Tanr kavram bize nereden gelmi olabilir? Algladmz nesnelerden
gelmi olamaz, nk bunlarn hi biri sonsuz yetkin deildir: bunlarn hic
birine en gerek sev diyemeyiz. Bu dnceyi biz kendimiz de kendilii
mizden yaratm olamayz, nk biz kendimiz eksik ve snrl bir yaratzdr: sonsuz ve en yetkin varlk dncesini nasl kendiliimizden
yaratabiliriz? Bu da olamaynca, geriye ancak su kalr: Tanr ^ncesini, yani sonsuz varlk kavramn ruhumuza keidisi de sonsuz olarak
bir varlk, yani Tanr yerletirmitir. Ama, ruhumuzda gerekten de bufunan Tanr kavramnn nedeni Tanr i^e, bilincimizde Tanr dncesi
nin olmasndan Tanrnn gerek bir varl olduunu da bir sonu ola
rak karabiliriz: yle ise Tanr var dr.(1 Tanrnn varoluunu kantlama3 Descartes, bir de ortaa felsefesinden ald ontolojik tant ele alr.
En olgun biimini Anselmusta bulan bu tantlamann klasik formu dur: Tanr en gerek, en yetkin varlktr. Tanry bir dula .var-lan, bir
defa da var olmayan bir sev diye dnelim. En gerek, en yetkin varo
lunca. gereklik ve yetkinlik bakmndan var olmayna gre daha fazla
bir ey olur; var olmad dnlrse, onun en gerek ile en yetkin
oluundan bir ey eksilir, dolaysyla en gerek, en yetkin bir varlk ola
265

maz; byle dnmek de en gerek varlk kavramyla mantk bakmn


dan bir elime olur. Ama en gerek varln varolmamas dncesi
mantk bakmndan eliik ise, bunun kart, yani Tanrnn var olduu
dncesi mantk bakmndan zorunludur; yle ise Tanr vardr.
Ontolojik kantn Descartes iin de. btn rationalist felsefeler iin
de, ksaca bilgimizi salt akldan tretmek isteven btn felsefeler iin b
yk bir nemi vardr: Bu kant, dnce ile gerek arasnda bir kpr
kurmak iddiasndadr. elimesiz bir balant iinde toplanm, birbirin
den mantk olarak tremi bir kavramlar, sistemi pekl dnlebilir.
Ancak7 byle bir sistemin bir gerei karlayp karlamadn bileme
yiz. ite ontolojik kant bu dm zmekte olduunu ileri srmektedir :
Salt Tanr kavramnn zmlenmesiyle, bu kavramn yalnz dncenin
iinde kapanp kalmad, ona dncenin dnda gerek bir objenin de
karlk olarak bulunduu gsterilmek istenir. Nitekim Descartese gre
de, her trl bilginin balangc, bilincin indekilerdir, bilincimizdeki d
nce ve kavramlardr ve bunlar arasnda Tanr kavram yle bir kav
ram dr^ ki, onu mantk olarak gelitirdiimizde, kendisine bilincin dnda
bir objenin karlk olarak bulunduunu grrz. Tanr kavramn salt d^
nmede zmlememiz, bizi Tanr zerinde apak olan bir bilgiye de var
drr. Tanr kavram da, bilin kavram gibi, ak ve seik olan kavramlarmzdandr.
i mdi Tanrnn varoluunun bylece kantlanmas, Descartesm geri
kalan phelerinin -de ortadan kalkmasnda bir kaldra roln oynaya
caktr. Descartes phesinde ylesine ileri gitmiti ki, en salam inan
larmzda, en gvenilir bilgilerimizde bizi yantlmaktan zevk duyan bir
aldatc ruhun bulunabileceini bile tasarlamt. imdi Tanrnn varol
duu bilindikten sonra, artk bu phe de ortadan kalkmtr. Artk en yet
kin varlk olan Tanrnm doruluuna (veracite) gvenebiliriz; onun al
datmaa, yanltmaa kalkmayacana inanabiliriz. Bu yzden de, Jesin
olarak tantlanamamakla birlikte kendilerini bize gvenle kabul ettiren ka
mlara da inanabiliriz. Bnnlan n arasnda hatrlamalarmz da vardr. Belle
imizin bizi bovuna yanltt, bize gemii olduundan bsbtn baka
trl gstermekte olduu dnlebilir. Ama o zaman, Tanrnm bu hatr
lamalar bize srf yanlmalar iinde arp kalmamz iin verdiini kabul
etmek gerekir; bu ise onun en yetkin varlk oluu ile uzlaamaz. D
mzdaki c isim le r diinfinsj iin de durumbovledir. Biz cisimler dnyasn
bir eit igdsel inanla gerek sayar, ama bize kendisini duyumlarmz
da gsteren bu dnyann gerekliini tantlayamayz. phesinin karanl
iinde ilk sk olarak bilinci bulan Descartes, buradan Tanr'nn varolu
unu ortaya karm, bundan da cisimler dnyasnn gerekliine inan
dracak temeli hazrlamtr. Bylece de, phenin batan aa ykm
olduu gerek yeniden kurulmu oluyordu: Tanr vardr, bilin vardr,
-

------------------

266

bunlar dorudan doruya ve ak ve seik olarak biliriz. Tanr bizi aldatmadma gre, duyumlarmzda yansyan cisimler dnyasnn gereklii
ne de, hi olmazsa aral olarak, inanmak gerektir.
j
Descartes Tanrnn varoluunu, ruhumuzda sonsuz ve en yetkin var
lk dncesinin bulunmasyla kantlamt. Sonlu ve eksik bir yaratk
olan insan byle bir dnceyi, byle bir tasarm kendiliinden yarata
mazd; bu dnceyi onun ruhuna, olsa olsa, sonsuz ve en yetkin varl
n kendisi yerletirmi olabilirdi. te deneyden edinilmemi olan, rhumuzda nceden yerleik olarak bulunan Tanr dncesi gibi dncelere
ya da tasarm lara Descartes doutan ideler (ideae innatae) der. Bu
na karlk, duyularn araclyla bize dardan gelen ideler (ideae adventitiae) ve hayalgcmle benim kendimin yapm olduum ideler (idea
a me ipso factae) vardr. Son iki grup ideler bulanktrlar, nk ikisinin
de arac duyulardr. (Hayalgc de alglanan gerei serbest olarak iler);
duyularn bildirdikleri de daima bulanktr. Ruhun kendisinden devirdii
ideler (doutan dnceler) ise hep ak ve seiktirler. rnein gzle gr
dmz bir daire ile matematikinin dnd bir dairede, birincisi ne
kadar bulanksa kincisi o kadar ak ve aydnlktr. nk bu kincisi,
daireyi kuran son eler ve bunlarn arasndaki ilgilerle ak ve seik
olarak kavranmtr. Descartes matematiin kavramlarn da doutan
kavramlar, ideler arasnda sayar. For mel mantkla metafiziin ideleri de
doutandrlar ve btn bunlar ak ve seiktirler, dolaysyla bunlara
dayanarak apak, phe gtrmez bilgiler gelitirilebilir. Nitekim, Tanr nn varolduu bilgisine, bu kesin bilgiye, ruhumuzda doutan bulunan
Tanr kavramna dayanarak, yalnz bu kavramn zmlenmesiyle varl
mt. Bunun gibi, gen kavramndan da genin alar toplamnn iki
dik aya eit olduu bilgisi tretilir.
Ancak, Descartes doutan ideler derken, insann birtakm dnreleri diinvava hazr olarak birlikte getirmi olduunu anlamaz^ bu gibi
dnceleri gelitirebilmek iin insanda doutan bir yatknlk olduunu
sylemek ister. Bu yatknlk dnmeyi yneten biryasagibidir..Bu
yasaya gre alan dnme saylar serisini, geometrinin kavramlarm,
mantn ana ilkelerini, Tanr idesini ortaya koyar, bylece de yerine ve
zamanna gre deien duyu bilgilerinin rastlant niteliindeki gerelerine
balanmaktan kurtulur.
Gerei doru olarak kavrayacak bilginin yapsn byle belirleyen
Descartes, bundan sonra bu bilgiye konu olan gerein kendisini incelemee geer. Ona gre, gerekte zleri bakmndan birbirinden ayr olan
obje, tz (substantia) vardr: Tanr, ruh, madde (cisim). Tanr son
suz, ruh ile madde sonlu olan tzlerdir. Sonsuz tz olan Tanr, en yetkin.
en gerek yani btn gerei kendisince toplayan varlktu>m di sonlu
olan teki iki tzn, ruh ile cismin belirlenimleri (determinatio) nedir?

zce baka olan bamsz varlklar olarak ruh ile cisim birbirinden ne ba
kmdan ayrlklar? Bu iki sonlu tz birbirinden ayrann, geni anlamy
la bilin olduunu bundan nce grmtk. Cogito ergo sum ner
mesini, akl yannda seik bir bilgi yapan da bu ayrmay kavrat
mas idi. Ruh, bilin ierikleri olarak, dorudan doruva yasanan, bize
dorudan doruya, arasz olarak verilmi olan bir balant idi: cisim
ler dnyasn ise dorudan doruya deil de, ancak dolaysyla, bilincimTzin dnda bulunan bir dnya diye biliyorduk. Bu dncesini Descartes
balmumu rnei zerinde svle aklar: Balmumu bana kendisini nasl
gsterir? Ben onun rengi ile biimini grrm, dokunursam sertliini du
yarm, kokladmda kokusunu, dilimi dedirdiimde tadm, elime aldm
da arlm duyumlarm vb... Btn bunlar benim bilincimin iinde bulu
nan eylerdir. Ama bu ierikler balmumunun kendisi deildirler. Nitekim
bu_balmumunu atee yaklatrdmda eriyip rengi, biimi, kokusu, tad,
sertlii deiir. Ama ben vine de karmdaki balmumunun hep ayrt bal
mumu, hep ayn cisim olduunu kabul ederim. Demek ki, bu iimin ken
disini, asl madd tz, bilincimin gelip geici olan, boyuna deien ierik leriyle ayn ey olarak deil de, bilin ieriklerimin dnda, kendi kendi
siyle ayn olan ve kalan bir ey diye tasarlarm.
mdi byle tasarladm bu madd tzn kendisi nedir? Cismin z
(essentia) nedir? Ruhun z, z-nitelii (attributum) dnme (cogitatio)
geni anlamyla bilin idi. Ruhun btn etkinlii: Duyumlama, alglama,
duyma vb. dnmenin. ruhun bu z-niteliinin yalnz moduslar (kip
leri), eitli halleridir: rnein duymak belli bir duygunun bilincini ya
amak demektir. yle ise (bilin (dnme) ruhun~Temel-niteliidIr] bun
suz ruh olamaz. Once ruhtan baka olan cismin temel-nitelii (attributum)
nedir? Yani onsuz cismin olamayaca nitelik nedir? Balmumu rneinde
grld gibi, cisimden rengi, biimi, kokuyu, tad, sertlii, arl vb.
kaldrabiliriz, ama btn bunlarla cismi ortadan da kaldramyoruz. An
cak, cismin yle bir nitelii vardr ki. onu ortadan kaldrrsak, cismi de
ortadan kaldrm oluruz, nk cismin varl bu nitelikle ayakta durur.
jBu nitelik de uzamdr, yer kaplamadr j(extensio). Uzamn, yani cismin
kaplad yerin, uzayn kalktn tasarlayalm: O zaman cisim ve cisim
le ilikili olan her ey de ortadan kalkar. rnein rengin olmas iin, ya
ylaca bir yzeyin (kaplayaca bir yerin) olmas gerektir vb. Demek
ki, nasl r uhta btn olupbitenlerin dayana dnme idi ise, bunun gi
bi cismin btn hallerini tayan temel de yer kaplamadr. Cisim uzaml olan ey (res extensa), ruh ile dnen ey (res cogitans) dir. Bu
yzden ruh ile cisim birbirinden zce ayr olan, temel nitelikleri bakmn
dan birbiriyle uzlaamayan iki tzdrler: Cisim dnmez, ruh da yer kap
lamaz; bir duygu uzayn herhangi bir yerinde deildir, oysa ciiim mut
268

laka bir yerde bulunur. Bu anlay ile Descartes, gerei yapca bir
birinden bsbtn baka olan iki blgeye ayrm oluyordu.
Cismin temel niteliinin ver kaplama oldu&u dncesi, Descartesn
f izik retisinde byk bir rol oynar. Bu retide cisimde btn olupbitenler, hep yer kaplamamn moduslar, deiik halleridir. Bundan dola
y cisimler dnyasndaki her deime bir yer deitirme, bir harekettir;
nk yer deitirmesi ancak hareketle olabilir. rnein bir sesin nla
mas, bir scakln yaylmas nce bincimlzde birer ieriktirler; ama
onlarn bilincimiz dndaki nedenleri, uzay iindeki hareketlerdir. Cisjnin temel-niteliinin ver kaplama olduu dncesinden D escartis, bo
uzayn olamayaca sonucunu da karmtr. nk ver kaplama mad
d tzn attributumu olunca, uzamsz hic bir cisim olamaz; ama br yan
dan yer kaplayan cisim olmadan uzam da olamaz. Ancak gerek bir cis
min bir nitelii olarak uzam vardr, yle ise bo uzay yoktur; nk bo
uzay, bir cisim olmadan da bir uzamn olmas demektir. Uzay ile cisim
ayn eydirler; cisimler uzay iinde bulunmazlar; uzay, maddenin yer kap
lamasdr. Descartesm bo uzay kabul etmesi, atom retisini reddetmesi
demektir. Bu retide, iinde atomlarn birbirinden ayrldklar, hareket
ettikleri bo bir uzayn nceden kabul gerektir. Descartesa gre ise, bos
bir uzay yoktur; uzay bir cinsten (homogen) bir madde ile batan aa
doludur, en kk bir yeri bile bo dedir. Ancak, uzay kat cisimlerle
deil de. sv bir madde ile dolu diye dnmelidir. Srekli bir hareket
iinde bulunan hn sv maddede dinmeyen akntlar vardr. Uzay madde
s in in jinrlpki harekftt.ler- baladklar yere dnen bir eit evrinti hare
ketleridir. Kat cisimler bu svl maddenin iine yerletirilmilerdir, onun
iinde yzerler ve kendileri hareket etmezler, hareketleri uzay madde
sin in kendilerini srklemesi yznden olur^
_
Bu uzay anlay, Descartesn astronomi retisinin de temelidir. Ona
gre, gne sistemimiz, ortasnda gnein bulunduu byk bir evrinti
hareketidir. Bu evrinti, iinde bulunan cisimleri (gkyz cisimlerini)
kendisiyle birlikte srkler; evrintinin merkezine yakn olanlar daha
hzl, uzak olanlar daha yava dnerler. Kopernikus sistemine dayanan
bu evren tasarmnda, Descartes yerin hareket etmedii^ileri srebilece
imizi syler; gerekte hareket eden, uzay doMuran sv maddedir: yerin
kendisi durmaktadr, tpk hareketTeden bir gemideki yolcunun kendisi du;
ruvor. gpmj viifi'ynr <;avlahilprpi gibi
Esasen Descartes iin, hi bir cisim kendiliinden hareket edemez,
nk cisim kuvvetsizdir. Ancak, her olupbitenin bir nedeni olacaktr.
N pdensiz hi bir evin olmad dncesi. Descartesa gre, insan zih
ninin pn apak dncelerinden biridir, doutan olan bir idedir (idea in
nata.) mdi cisimler dnyasnn temel-olay olan hareketin de bir nedeni
olacaktr. Kuvvetten yoksun olan cisimler, hareketi kendileri yaratama-

yacaklanna ve sonlu insan ruhu da bunu baaramayacana gre, geriye


cisimler dnyasndaki hareketin nedeni olarak Tanry dnmek kailyor (Tanr, cisimler dnyasn daha balangta belli bir hareket durumu
iinde yaratmtr. Kendiliklerinden kuvvet gelitiremeyen cisimler bu reket durumunu deitiremezler; onu ne azaltabilirler, ne de yok edip
yeniden kurabilirleri) Cisimler dnysndaki hareketin miktar deimez-
dir. Bu dnyada hareket, ancak bir yerden br yere aktarlr; bu da yi
ne deimez olan doa yasalarna gre olur. Kendinden kuvvetli olmayan
cisim, dardan bir etki altnda kalmadka, iinde bulunduu durumu
kendiliinden deitiremez. Bir cisim hareket durumunu, ancak baka bir
cisme dorudan doruya deip, onunla arptnda deitirebilir. Buna"
gore, cisimlerin hareket urumlarim deitiren, dolaysyla cisimler dn
yasndaki btn deimelere yol aan tek nedenler, basn ile arpmadr.
Bundan dolay Descartesn fizii, Newtonda olduu gibi, uzay iinde uzak
tan etkiyen kuvvetleri ekim ve itim kuvvetlerini kabul etmez. Bu fi
zikte hareketin bir cisimden tekine gemesi, ancak ve ancak iki cismin
birbirine dorudan doruya demeleri, dorudan doruya birbirine arp
malar ile olur.
Descartesm doas batan aa mekaniktir: bu doa basn ve arp
ma yasalarna gre ileyen bir makine gibidir ve bu doa iinde asl ger
ek yer kaplama ile yer deitirmedir, yani uzay ile bunun mdeki~
hareketlerdir. Temel gerekler bunlardr, geri kalan btn olaylar hep
bunlardan trerler, bunlara baldrlar. Descartesn bu mekanist doa
tasarm, Renaissancetan beri oluan, Galileide kesin bir adm atan (Ga
lilei de hareketi doa gereinin temel-olay yapmt) bir doa anlay
nn srp gitmesi, bunu metafizik ile bir temellendirme denemesidir. Bu
doa gr, cisimler dnyasnn znden metafizik olarak tretilmitir.
Descartesn fizii. Aristoteles felsefesinin maddenin, iinde yerleik olan
biimlendiriri kuvvetlere forma substantialis gre gelitii anlay ile
Renaissance balanglarndaki doada gizli, byl kuvvetler gren anlav (Paracelsus) ortadan kaldran srete yeni bir halkadr. Btn bu
sre iin olduu gibi, Descartes iin de doa erevesinde lupbiten her
ey, zorunlulukla, dardan bir nedenin etkisi ile olur. Doann hi bir
yerinde rastlant ve doast kuvvetlerin ie karmas diye bir ey yokfur; doa, aral, gedii ~lmamacasna bastan aa mekanik yapldr.
Descartesn bu mekanist doa tasarmnda, son nedenlern, ereklere
ynelmi olan nedenlerin bulunmayaca, yani teleolojik (ereksel) bir ak
lamann yeri olamayaca kendiliinden anlalr, escartesa gre, ev
renin ereinin ne olduunu biz bilemeyiz. Tanrnn sonsuz bilgelii birok
eyler tasarlam tr. Bunlar bilmee kalkmak, haddini bilmemek olur.
Evrenin erei, olsa olsa, yine Tanrnn kendisidir. Geri doa mekanizmlnn dzen ve ileyiini (doann yaps ile yasalarn) Tanr dn270

ms ve istemitir. Ama Tanr onu yarattktan sonra, doa artk kendi


kendine, her sevi sk bir zorunlulua balayan kendi yasalarna gre
ilemektedir. Onnn iin. rlnav vine kendi iinden aklamaa almaldr.
Descartesn doa gr tmyle mekanik olan bir temel zerine ku
rulmutur: Cisimsel olan her ey yer kaplar ve cisimler dnyasndaki her
deiiklik aslnda bir yer deitirme, bu eitten bir harekettir. Hareket
de, cisimlerin birbirine dorudan doruya demeleri ile dorudan do
ruya olan basn ve arpmalarla uzay iinde bir yerden baka bir yere
aktarlr. Deseartesm bu mekanist doa anlay cansz doada durup
kalmam, canl doay da iine almtr. Descartesa gre, canl varlk
lar da cansz cisimlerle ayn yapdadrlar, ayn yasalara gre ilerler;
canl, yalnz daha karmak olan bir makinedir. Canl bir cisimde olupbiten hayat olaylar solunma, kan dolanm, beslenme vb. cansz doa
daki olavlar gibidirler, dolaysyla bunlar da avn nedenlerle aklanmaldrlar. Yalnz dorudan doruya ruhun etkisi ile meydana gelen vcut
hareketleri, va ni isteneli (volontaire) hareketler bu mekanist aklamann
dnda kalmaldrlar. Ancak. Descartes mekanik olarak akfanamycak
olan bu isteneli hareketleri yalnz insan iin kabul eder. Ruhtan yoksun
olan teki canllarda bitkiler ile hayvanlarda bu eit hareketler yok
tur, dolaysyla bitki ile hayvan batan aa birer makineden baka bir
ey deildir. Canl vcut da madddir, o da maddenin yasalarna bal
dr, o d a are k et yasalarna gre alr ; bu ilemeye herhangi bir ruh
hi bir ekilde karmaz. Burada Descartes, ta Renaissance" kadar ege
men olan Aristotelesin hayat anlayna kar gelmektedir. Aristoteles
felsefesinde bedeni ileten, vcudun ilemesini yneten ruhtur; ruh, vcu
dun entelecheiasdr, yani canl vcudun deime ve hareketlerinde ken
disini gerekletiren formdur. Baka bir deyile: Ruh, vcudun hareket ve
biimlenmelerinin nedenidir, vcudu hareket ettiren ve yneten kuvvettir.
Nitekim ruhun bir grn biimi olan bitkisel ruh, vcudun beslenme
ve remesini, bu temel fizyolojik grevleri salar. Descartes byle bir an
layla, yani organizmada bir hayat gcnn gizli olduu, organizmaya
bir entelecheiann biim ve hareket kazandrmakta olduu anlay ile
iddetle savar. Ona gre, canl da madd bir varlktr, dolaysyla orga
nizma da maddenin uyduu yasalara balanacaktr. O sralarda ngiliz
hekimi William Harvey'in (1578-1657) kann dolanmn, bulup aklamas
(1628), Descartesn canl doa zerindeki mekanist anlayn bsbtn
desteklemitir. Modern doa biliminde fizik" iin Glleinin ne nemi var
sa, fizyoloji iin byle bir nemi olan Harvey, kanm vcuttaki dolanma
snn yrein bzlme ve genileme hareketleri e olduunu, bzlme ha
reketleri yznden kann dam arlara basldm gstererek, fizyolojide bir
takm mistik kuvvetlere inanan anlaylara kesin olarak son vermitir.
Kann vcutta dolamas, ne kann kendi gc, ne de ruhun ie kar
271

mas yzndeodir, yalnz bir tulumba gibi alan yrein basnc yznHarvey'n kann dolanm iin yapt bu aklamay Descartes, orga
nizmann en karmak bir alanna, sinirler fizyolojisine kadar geniletmi
tir. Zamanndaki fizyolojinin bir grsne katlarak o da sinirlerde can
ruhlarmn (spiritus animales, esprits animaux) dolatn tasarlar. ok
"hafif ve hareketli akc bir madde (fluidum) olan can ruhlar, kann~en~
ince ksmlarnn yrekte snp kandan ayrlmalaryla meydana gelirler;
ilkin beyne akarlar, buradan da sinirler yolu ile kaslara ularlar. Can
ruhlarsnn sinirlerdeki dolanm, bizim alglayamadmz izlenimler y
znden harekete geer. Btn istensiz hareketler byle olur. rnein d
erken kollarmz ileriye uzatmamz (refleks hareketleri) byle bir ha
rekettir. Hayvanlardaki btiin .grev vp Hayranlar istengsizdir, yani hay
van tpk bir makine gibi davranr^ rnein kuzunun kurdu grnce ka
mas, kurdun vcudundan gkan nlarn kuzunun gzne deip can ruh
la rn n bir tepkide bulunmasna yol amas ve bunlarn da kaslar hare
kete gegirmesi yznden olur. Buna gre, hayvann davran, bir makine
nin ilemesinden baka bir ey deil.
Can ruhlarnn hareketi ilkin tmyle maddidir, fizikseldir; yani bu
hareket de, herhangi bir cismin hareketi gibi tamamyle basmg ve garpma
kanunlarna baldr. Ancak, can ruhlar insanda beyne ulanca, bir de
ruhun etkisi altna girerler. Yalnz, ruh ran uhlarmmn h a r p k p t i n i y p n iden yaratamaz, yok da edemez. Byle bir sev, doadaki hareket miktar
nn deimezlii yasasna aykr olurdu. Ruh, vcudun da. can ruhlarmn da ancak hareket dorultularn deitirebilir. Burada Descartesn
psikolojisi balamaktadr. Descartes zce birbirinden baka olan iki tz
(ruh ve cisim) ayrmt. Ruhun z dnmedir, ruh dnen bir tzdr.
Descartesm bu dualizmi~ antikada bulduumuz balca bir dualizmden
bsbtn ayrlr. Antik felsefede canl-cansz ayrl esastr; varl ba
tan baa ikiye blen canl-cansz ayrmdr. Onun iin antik felsefede var
ln birliini kurma konusunda karlaan en byk gglk, bu ayrlk
t. Bu birlii arayanlardan biri olan Demokritosa gre, evren mekanik bir
btndr, canl da bunun iinde yer alm olan karmak bir otomattr.
Aristoteleste ise her ey canldr; evren, kendisini gelitiren bir organiz
madr; onun iindeki cansz varlk da yalnz grnte canszdr; gergekte ise iinde uyuklayan, gelimemi bir hayat saklayan bir kaptr to
humda olduu gibi. mdi Descartes, antikgan bu ayrmas yerine bir
bakasn, biling ile bilincin dndaki dnya arasndaki ayrl koymu
tur. Kendisinden sonraki felsefe bu esasl ayrl ortadan kaldran bir
birlie varma deneyecektir.Ama Descartesm kendisinde bu ayrlk or
tadan kalkmam, sert bir ikilik olarak kalmtr. zce birbirinden ayr
olan ruh ile cisim arasndaki balanty nasl kurmal? Ruhun temel-nite-

lii dnme idi, cisimdeki de yer kaplama. Bunlar da bir araya


gelemeyen, birbiriyle badaamayan nitelikler: Bilinli olan yer kapla
maz, yer kaplayann bilinci yoktur. Ancak, insanda bu iki cevher bir a ra
da bulunurlar. Biri tekinde olupbitenlerin nedeni olmayan, bal bala
rna ayr birer gerek alan iki tzn burada aralarnda herhalde bir ba
lant olacak. Bu balanty ne olarak dnmeli? Kendisinden sonraki fel
sefeyi ok uratracak olan bu ruh ile beden arasndaki balanty Des
cartes, iki ayr ey arasndaki bir almabirlii olarak tasarlar. Bunlar,
srekli olan bir karlkl ptki ba ile birbirine ballar: Ruh, bedenin
birtakm uyarmalarn dorudan doruya duyar ve onlara birtakm du
yum larla tepkide bulunur; ruhun birtakm eilimlerini, yani isten edimle
rini de beden baz hareketler olarak gerekletirir. Buna gre, ruh ile
beden birbiri karsnda, hem etkin hem de edilgin olabilen birer etmen
durumundadrlar.
Ruh ile beden birbirini nasl etkiliyorlar? Descartesa gre, insan be
deninin her vam ruhla karlkl etki halinde deil; yalnz bu etkilere ara
clk eden beyin, dorudan doruya ruh ile_rlpmp halindedir. nk duvu
organlarna gelen etkilerin ruhta bir renk, s e s , ktki-vh^ duyumu, olabil
meleri iin, beyne ulatrlmalar gerektir; bedenin istenli hareketleri de,
beyinden kan sinirlerin getirdikleri itiler (impulsus) ile olabilir. Des
cartes beden ile ruhun beyindeki karlamalarn aklamak' iin, beynin
merkezini, daha dorusu bu karlamann olduu tek bir noktay arar ve
ararken de yle dnr: Ruh uzamszdr, blnemez bir btndr; r u
hun elkida-hulunmas ve etki almas bu vaos ile iliikli olacaktr; dola
ysyla ruhun beyin zerinde etkileri beynin tek bir, noktasndan olabilir;
bedenden gelen uyarmalar da ruha ancak bu tek noktadan geebilirler;
bu yle bir nokta olacak ki, isten edimlerinin itilerini eitli organlara
gtren sinirler de buradan balayacak, uyarmalar beyne ulatran sinir
ler de burada bitecek. Descartes bu noktav. bildiine gre, beynin biri
cik ift olmayan organ kozalaks bez (glans pinealis) de bulmu oldu
una inanr. Buras ruhun yeridir, ruh burada yerlemitir. Ancak, Bradaki yer szn dildeki anlamyla almaldr, nk Descartesa g
re ruh uzamszdr, bir yer kaplamaz, dolaysyla ruhun yeri olamaz; ruh
herhangi bir yerde, beyinde filn bulunamaz. Burada Descartes yer der
ken, ruhun etkilerinin kendisinden kt, ruha gelen etkilerin kendisine
ulat beynin bir noktasn anlam aktadr

Ruhun dorudan doruya kendi ileyii ve grevleri konusunda Des


cartes. ruhun grevlerini actionlar (eylemler) ve passionlar (edilgiler) diyp ikiye a v n r. ActionIar dorudan doruva kendimizden kan haller ola
rak yaarz. Passionlar ise bir yandan ruhla, br yandan da bedenle ili
ikli olan olaylardr; passionlarn nedeni bir ksmyla bedendedir. Des-^
cartes ruh retisinde zellikle duygulanmlar (affection) zerinde durF T 18

273

mutur. Bunlarn asl ve ikinci derecede olanlar var. Temel duvgnlanmlar alt tanedir: ama, sevgi, tiksinme, iddetli istek, zgnlk ve sevin.
Geri kalan btn duygulanmlar, bu temel duygulanm larn birleimlerin
den ya da birer eidinden baka bir sev deildirler. Duygulanmlar bir
yandan ruhla, br yandan bedenle ilgili olaylardr. rnein korku, salt
fizyolojik olarak, yani yalnz bedende olupbiten bir olay olarak grldk
te, korku veren bir eyi grmeden domu olan ve kaslar bir kama ha
reketine gtren bir ititir (impulsus). Psiik bakmdan ise, korkan kimse
nin ayn zamanda kama istemesidir. Burada bedenin bir eilimini ruh
da bu hareketi onaylyor.

Descartesm ahlk anlay da duygulanmlar teorisi ile yakndan il


gilidir. Descartesn ahlk retisinde temel-dsnce. ivive ynelmi olar>
akllca bir isteme ile duygulanmlar yenmektir. Erdem, istenci vcudun
ynetmesine brakmamak, vcudun rastlant olan iti ve srkleyilerine
ruhu kle etmeyip, onlar yenecek, onlara dayanacak ruh gcn insann
kendisinde bulmasdr. Erdem de, insan mutlulua gtren yoldur.
gdlerinin klesi olan insan, ancak s ve gelipgeici olan hazlara eriir;
byle hazlarm hemen arkasndan da ac ile tiksinti gelir. Oysa istenciyle
bedenine egemen olan kimse, gerekten deerli olan seve ynelin bunun
ak ve seik bilgisine eriecei iin, mutlulua da ular.
Descartes ahlk sorununu ayr bir yaptta sistematik olarak ileme
mitir. Les passions de lme (Ruhun Tutkular) adl yaptndaki baz
dnceleri bir yana brakacak olursak, ahlk konusunda dndklerini,
balca Prenses Elisabeth ile sve Kraliesi Christineye, bir de sve
teki Fransz Elisi Chanutye yazd mektuplarda buluruz*. Bu dn
celerde de, Stoa filozoflarnn, bu arada zellikle de Senecamn etkisi var.
Mutlulua eriebilmek iin ne yapmalyz, hangi aralar kullanma
lyz? Descartesa gre, mutluluu dardan deil, kendimizden beklemeliyizdir. Mutlulua varmann c arac var: Doruyu ak olarak bilmek;
doruyu iyice istemek: elimizde olmayan eylerle ilgili btn istekleri
mizden vazgemek. Ancak biz kendimiz istersek, bilgiyi eylemlerimize k
lavuz yapabiliriz; yoksa duyum ve duygular dncelerimizi bulandrp bi
ze d nimetlere an deer verdirirler. Oysa gerek deerin ne olduunu
bilmek ve bunu bilmei istemek, insan ruhun hazlarna, ruhun kendisi P
bi sonsuz olan bu hazlara ulatrr. Bunun iin bir de elimizde olanla T7
mayan ayrt etmei bmek gerekir.
Grlyor ki, Descartesm gerek duygulanmlar retisi, gerekse ah
lk anlay bilgi teorisine dayanmakta. Descartesa gre, bilgide de b ir
isteme vardr. Bilgimizi biz yarglar halinHp Hile- ffptiririz; bu yarg da bir
*
L ettres su r la m orale a d a ltn d a to p la n a n bu m e k tu p la r, T rk ey e A h l k ze
rin e M e k tu p la r adiyle ev rilm itir (1946).

tasarm a ya da bir dnceye evet ya da hayr demektir; bu evet ile


faayr da birer isten (irade) ediminden baka bir ey deildir. Ahlk
.alannda
duygulanmn,
yani , bedenin
belli bir .eiliminin
roln,
bilgide
_
__
.
...----------------.>
.W ,
.

..

. -------- . . ------duyu alglar oynar. Tpk bir duygulanm gibi, bir alg da istenci unu
veya bunu kabule zorlar. Nasl kt, istencin duygulanmlara krkrune balanmasndan douyorsa, bunun gibi, yanlma da duyumun getirdi
ini istencin krkrne doru saymasndan ileri gelir. Gerek ktden, ge
rekse yanlmadan, ancak salt dncenin ak ve seik tasarmlaryla krr
tulunabilir. Kt ile yanlmann olmas, insanda isten zgrlnn bulun
masna dayanr. nsanda ktden de. yanlmadan da kurtulmak gc, bun~tara kaplmamak zgrl vardr. nsan bir yandan bulank olan duyu
alglarna, br yandan da yine bulank olan duygulanmlarn mutluluk
ile ilgili yanl tasavvurlarna istencini kaptrmamakla, ksaca: Ancak ak
ln ak ve seik olan dncelerine istencini balamakla dosruva ve mut
lulua giden yolu bulabilir. Grlyor ki, Descartes felsefesinde doru
ya da, iyiye de akln bilgisi ile, akln kendi iinde dnmesiyle varl
yor. Bundan dolay cogito = dnyorum bu felsefe iin biricik sarsl
maz temeldir.
Descartesn felsefesi u ana dnceye dayanr: 1. Ruh ile cisim
arasndaki dualizm, 2. Matematik yntem, 3. Cogito ergo sum nermesi.
Bu dnce birbirleriyle sk skya ilgilidirler. Dnen tz ile yer
kaplayan tz arasndaki, bilin ile bilin dnda kalan dnya arasndaki
kesin ayrlk cogito ergo sum nermesi ile temellendirilmiti. Bu ayr
ma bize gerein ak ve seik olarak tanmlanm iki esini M f ir iy o r ye
bunlarn niteliklerini matematik olarak tretiyordu, yani gere,wi bilgisi
ne matematik yntemle varlyordu. te Descartes felsefesinin bu ana
direi, bu sisteme balananlar, onun izi zerinde yryenler iin de, k
saca: Btn Cartesianism r iin ana dnceler olmulardr. Descartes
felsefesinin a zerinde byk bir etkisi olmutur. Bu felsefe yntem
phesini ortaya koymakla, doruya varmak bakmndan ie yarayp ya
ramadklarn meydana karmak iin bilgilerimizin zmlenmesi gerek
tiini ileri srmekle, gelenek ve grenee dayanan kabullere deer ver
memekle zgr aratrmay uyarm, insann kendi bana dnmesine
Renaissancetan beri gelien bu tutuma iyiden iyiye yol amtr. Des
cartes felsefesinin ksa zamanda yaylp byk bir etki elde etmesinin
eitli nedenleri var: lkin, bu felsefenin derlitoplu, tutarl bir sistem ol
masnn, kendi iine kapal bir birlii olmasnn baar kazanmasnda b
yk yeri olmutur. kinci olarak, ilhiyat sorunlarn ileyiini de devri ok
ekici bulmutur. nk madde ile ruhu kesin olarak ayr, bunlarn z
ce ayrlklarnn metafizik tantlamasn vermesi, inan ile bilgiyi uzla
trm a kolaylatryordu. Bir de, bu felsefenin evrensel yntem soru
munu zmesi, yani doruya varmak iin her trl bilgide kullamlabile

275

cek genel bir yntemi ileri srmesi byk baarsnn nedenleri arasnda
yer alr.
Ksa zamanda byk bir etkiye ulaan Descartes felsefesi, hemen b
yk tartm alara yol am, tad olanaklar eitli bakmlardan eriye
gtrlm, glklerini yenmek iin denemelere giriilmitir. Bu felse
fenin hem doduu, hem de yaylp ilendii balca memleketler Fransa
ile Hollandadr. Bu iki memlekette Descartes felsefesi gittike artan yan
dalar kazanm, ama karsnda olanlar da az olmamtr. Onun en zorlu
ve tehlikeli dmanlar Cezvitler (Jesuit) idi. Cezvitler Descartes felse
fesi ile olan savamalarnda zaman zaman ar da basmlardr. Nitekim
1662 ylnda Descartesn yaptlarnn Kilisenin yasak ettii kitaplar liste
sine alnmasn salamlar, sonra da XIV. Louisye Descartesm retisi
nin bir iki niversitede, bu arada Paris niversitesinde de okutulmasn
yasak ettirmilerdir. Hollandada da bask ve yasak eksik olmamtr.
JANSENSTLER
Ama br yandan Descartes felsefesi, Cezvitlerin kartlar olan Jansenistterce benimsenmi ve bunlarn almalarna merkez olan Fort Royal
M anastmnda ilenip yeni dncelere kaynak olmutur. Jansenizm, Desca^tesn adalarndan Cornelis Jansenius (1585-1638) adl bir piskoposun
kurmu olduu bir tarikattr. Jansenistler Augustinusun inayet (gratia)
retisipjdin anlaylarna temel olarak alrlar. Tpk Augustinus gibi, on
lar iin
insan znden bozuktur, gnahla ykldr, insan ne etse ken
disini kurtaramaz, onu ancak Tanrnn ltuf ve inayeti kurtarabilir. By
le bir anlaya dayanan Jansenistler, Cezvitlerin daha ok pratie ynel
mi olan, dini dnyalatran, din ileri ile dnya ileri arasnda boyuna
uzlatrmalara sapan tutumu ile iddetle savarlar. Jansenistlerin Des
cartes felsefesini benimsemelerinin bir nedeni, bu felsefe ile Augustinus^
un felsefesi arasnda birtakm gr benzerliklerinin olmasdr. nk
Descartes felsefesinin k-noktas olan dnyorum, yle ise varm
nermesi, Tanrnn ve kendisinin varl zerine kesin bir bilgiyi arayan
Augustinus iin de balca bir dncedir. Tpk Descartes gibi, yalnz
din bakmdan byk bir phe bunalmnn iinden geip artk hi sar
slmayacak olan doruyu bulmak isteyen Augustinus da, sonunda phe
gtrmeyen bilgilerimiz arasnda ruhumuzun varoluunu da bulur; o da,
dnebilmem bana var olduumu, dolaysyla da bir ruhumun olduunu
tantlamaktadr; bir ruhu olduunu bilmek, insan iin en kesin bir bgidir der. Bu da, Descartesm cogito ergo sumundan baka bir ey de
il. Jansenistlerin ileri gelenleri arasnda, Descartesm Meditationlarn
eletirenlerden biri olan Artoine Arnald (1612-1694) ile Pierre Nicole
276

(1625-1695) vardr. Bunlarn ikisi, byk bir n olan ? Royal Mant


nn, Descartesn yntem anlay bakmndan yazlm olan bu dnme
sanatlnn yazarlardr.

Pascal
Ama Jansenistler evresinden yetimi olan en byk, en nl dnr,
hi phe yok ki, Pascaldvc. Ayn zamanda Fransz dilinin en byk ya
zarlarndan biri olan Paseal, dah bir matematikidir de; matematikte bir
ok bulular var. Bilimsel dncede o, Descartesm aklk ve seiklik
ideali ile matematik yntemine sk skya baldr. Biaise Pascal (1623
1662), F ransada Clermont-Ferrandda dodu. Babas bu kentte memur.
Daha ocuk denecek bir yanda matematik ile uramaa balam, 17 ya
nda iken de matematikteki ilk bulularm ortaya koymutur. Lettres
un provincial (Bir Taralya Mektuplar) adl yapt, edebiyattaki n
n salamtr. 20 yandan sonra sk bir yalnzlk iinde kendi idnyasna ynelmi olarak yaam, 1662 ylnda, gen denecek bir yata, 39 ya
nda lmtr. Felsef ana yapt, byk bir din yaanty dile getiren
Penses sur la religion (Din zerine Dnceler) adndaki kitabdr.
Descarteslardan (Cartesien) ou, Descartes felsefesine matematik
ten girmiler ve bu felsefenin mekanist doa anlayn sonuna kadar ge
litirmee almlardr. Pascal de Descartes felsefesine matematik ile
yaklar, o da bu felsefenin doa grn ok iyi kavrayp benimser. An
cak, onun derin din duygusu kendisini Descartes felsefesinin erevesi d
na da karm, bu gl din ve hayat duygusu, onu Descartes felsefesi
nin rationalist izgisine deil de, ililie ve gnle, ksaca: mistisizme
ulatrmtr. Descartes felsefesinde, gerekten de, mistisizme kan bir
yol vardr. nk Descartes, dnyay ve beni bilmeyi, Tanry bilme
ye balamtr: D dnyann varoluuna, ancak en yetkin olan d o l a y
syla aldatmayan varlk, Tanr yznden inanyorduk. Kendi varoluu
mun da bir rya olmadna, hatrlamalarmda beni aldatmayan Tanr y
znden gvenebiliyordum. Ayrca sonsuz tz (Tanr) sonlu tzlerin (cisim)
ile ruh)^yaratcs idi. Sonralar Malebranche ile Spinoza da, Descartes
felsefesinin bu mistisizme kan izgisini gelitideceklerdir.
Tpk Galilei ve Descartes gibi, Pascal iin de matematik , en ke
sin olan bilgimizdir; ona gre de, matematiin gelimesi, insan bilgisinin
byk admlarla ilerlemesini salamaktadr; kullanabileceimiz yntemler
arasnda en kesin, en gvenilir olam matematiinkid. Ancak, insan akl
nn erevesi iinde yer alan her eyi ak ve seik olarak aydnlatan ma
tematiin de gelip dayand, artk daha ilerisine gidemeyecei snrlar
vardr. lkin: matematik, btn bilgilerimizin dnp dolap kendisine y
277

neldii sonsuz varl kavrayamaz. Sonra, din-ahlk hayatmzn or


taya koyduu sorunlar zemez; iimizin, gnlmzn kayglarna, zn
tlerine are bulamaz; ksaca: insan bilmecesini aydnlatamaz, insann
znn ne olduunu gsteremez. nk bu doa iinde insan nedir? Son
suz bakmndan bir hi, hilik bakmndan her ey. nsan, sonsuz ile
hilik arasnda, her ey olanla hi olan arasnda bulunan bir ortadr
(milieu); ncesiz-sonrasz olan Tanr ile bir anlk olan hayvan ara
snda yer alan bir yaratktr. Bilim, gerei az ok bilmekle, ama hayat
mzn bilmecelerine gvenilir ve salam olan hi bir yant verememektedir.
Bilimin bunlara yant vermesine gerek de yok, nk bizde bir de duygu
dan gelen bir bilgi var; bu eit bilginin de kendine gre nemi, kendine g
re hakk vardr. Gnln, aklla kavranamayacak olan, kendine gre kant
lar (raisons) vardr. Akl, doay bir yere kadar bilse bile, yine de phe
ile kesin bilgi arasnda bocalar durur. Nitekim insanolunun bilebilecei her
eyi grp kavram olan byk bilge kiiler, sonunda bir ey bilmedikleri
ni anlayarak baladklar noktaya, o henz hi bir ey bilmedikleri ilk duru
ma yeniden dm olurlar*. Demek ki, akl yalnz kendi aralaryla tam
doruya varamaz, nk doruluk, yalnz gerekte dorudan doruya bul
duumuz eyler ile matematiin tantlam olduklarmdan ibaret deildir.
Gnl (le coeur) bunlarla yetinemez, bunlarn dnda kalan bir eyi de
arayp zler: Gnl, gnahtan kurtulmak da, mutlulua erimek de ister.
Bunu salayacak olan, gnln kendi bilgisidir, akln bilgisi buna erie
mez. insann bilecei en iyi ey: Tanr ile insan kurtaracak olan Tanrsal
inayettir (gratia). Bunlarn ikisi de, akl ile deil, temiz ve alakgnll
olan bir yrek ile elde edilir.
Grlyor ki, bir yandan Descartesa uyan Pascal, matematii gere
i ak ve seik olarak kavramada en salam bir bilgi eidi diye kabul
eder; ama br yandan, kayna aklda olan matematik bilginin bir snr
vardr: Bu bilginin insann i dnyasn, bu i dnyann bilmecelerini kav
rayamaz, bunlar kavrayp aydnlatacak olan baka eit bir bilgidir; g
nlden, duygudan, daha dorusu din yaantdan doan bir bilgidir ve bu
bilgi de, deerce en yksek olan bir bilgidir. Bununla da, Descartesn salt
doruyu kavramada akla olan sonsuz inanc sarslmaktadr. Descartes iin
akl, btn konularda bizi ak ve seik olan, dolaysyla doru olan bilgi
lere ulatrabilen biricik yetimizdir. Pascal ise akla bir snr izmektedir:
Bu snr ancak d gerei iine alabilir ,ama asl bilmek istediimiz, asl
derdimiz ve kaygmz olan Tanr ile insan bilmecesi zerine bize aydn
lk getiremez. Bu aydnla baka bir yetimizle: duygumuzla, gnlmzn
dorudan doruya olan ile, sezgisi (intution) ile ulaabiliriz.
*
N ico la u s C u sa n u su n d o cta ig n o ran tia
b u n u dem ek ster. Bk. s. 225-227.

278

(bilgin k iin in bilgisizlii) k a v ram da

Bayle
Pascal gibi akln sonsuz gcnden phe eden, stelik bu phesini sistem
li bir septisizme vardran bu dnemin bir baka dnr de, nl Diction
naire historique et critiquei (Tarih ve Kritik Szlk) yazan Pierre
Bayie (1647-1706)dir. Bayie ili bir dindar, devrinin bilgilerini alacak bir
genilik ve okyanllkla kavram olan bir bilgin. ann bilgilerini yay
mada esiz denilebilecek bir alkanlk gstermitir. Kendisinden sonra
kiler arasnda, olsa olsa, Voltaire ile Encyclopdeisteler ona bu bakm
dan yaklaabilirler. Bayie, bilgiyi yaymak isteyen, bilgiyi geni evrelere
mal etmei balca bir ama bilen Aydmlanmann yolaclarmdandr.
Onun szl, bilimsel bilginin btn gereini okur-yazarlara hem salam,
hem de zevkli bir biimde sunmak iin yaplm olan ilk denemedir. Baylein yalnz bana baarmak istedii bu byk ii, bir -yzyl sonra
Encyclopdisteler bir kurul halinde gerekletirmee alacaklardr. Baylein szl ksa zamanda yalmz F ransaya deil, btn Avrupaya yay
lp Aydnlanmann, 18 yzyl Avrupas iin tipik olan bu dnce akm
nn balamasnda byk rol olmutur.
Ancak, bilimsel bilgiyi yayan bu szlk, pheci bir ruhu da birlikte
yaymtr. Bayie, daha erkenden, dinin dogmalar ile akln bilgilerinin uzlaamayacaklarm grp anlamt. Sonralar bu anlamazl ok sert
bir biimde dile getirmi, din ile bilim arasndaki elimenin ortadan kal
drlamayacan eine az rastlanr bir aba ile tantlamaa uramtr.
Ona gre, dinin dogmalar doal akln ilkelerine aykrdr; bundan dolay
deistlerin dndkleri gibi, akla dayanan ya da aklla aydmlatlabilecek
bir din olamaz. Dogmalar akln stnde deil, akla aykrdrlar; inan ile bi
lim arasnda temelden bir elime vardr. Baylein kendisi dinsiz deil,
dine inanr; ancak, tpk Pascal gibi, her eyin, bu arada dogmalarn da,
aklla aydmlatlabileceine inanmaz. Akln kesin bir bilgiye varmadaki
yetersizliinde Bayie, derin bir anlam bulur: Akln aldna inanmak pek
doal bir eydir, bunun vlecek bir yan yok; asl i, insann akln
almadna inanmas, bunun iin kendini yenmesidir; dindarln asl de
eri de buradadr, bundadr. Bayie iin ifte doru var: Bir yanda ak
ln dorusu, br yanda da inann dorusu vardr: Bunlar birbiriyle uzlaamayan baka baka eylerdir, bunlara ayr ayr inanlr. Baylein p
hesi burada da durup kalmaz, Descartes felsefesinin en salam bilgisin
den, kendi bilincimizi bilmemizin en kesin bir bilgi olduundan da phe
eder. Ona gre, matematiin aksiyomlarnn sarslmazlndan bile phe
edilebilir. Belki bunlar, imdiye kadar deimeden kalm olan bir dene
meden tretilmilerdir. Ama bu denemenin bundan byle de deimeyece
ini kimse garanti edemez. Bylece Bayie, insan bilgisinin hi bir yerin
de phe kaldrmayan bir kesinliin olamayacan gstermee aldr.
279

Onun n salm sz: insan akl ancak yanlmalar bulmada becerikli;


ama bir bakasnn yardm olmadan kendi kendine doruyu bulmada ok
gsz.

Hobbes
Pascal ile Bayie, Descartes felsefesinin etkisi altnda dnmee balam
lar, ama sonra bu felsefenin dna karak, baz bakmlardan Descartesa
kar olanlar arasnda yer almlardr. Descartes felsefesini tutarl olarak
ileri gtrenlere, yani bu felsefenin ana-tutumuna bal kalanlara geme
den nce, bu felsefeye etkisi altnda kalm olmakla birlikte kar gel
mede nemli bir yeri olan bir ngiliz filozofunu, Thomas Hobbesu (1588
1679) grelim. Hbbes, Descartesn Meditatonlarn yaymlanmasndan
nce eletirenlerden biridir. Bu eletiriyi yapanlar arasnda yalnz o, bir
lii olan, kendisinin olan bir sistem meydana koymu, burada Descartesn
idealizmine kar, naturalist bir grn radikal bir temsilcisi olarak or
taya kmtr. Ingiliz aristokrasisinin evresinde humanist bir eitim g^ ^ l ^ ^ ^ ^ H o b b e s , daha batan beri, Kilise karsnda bamszln el
de etmi yeni devletin siyasi-moral grevini bilimsel olarak temellendirmei kendisine balca bir hayat devi edinmitir. Ancak, onun gznde,
devlet retisi byk bir felsefe sisteminin ancak bir parasdr. 17. yz
yln matematik fizii ile Descartes felsefesinin ok nemli kavram ve
yntemlerini benimsemi olan Hobbesun bu felsefe sistemi, yenia^TOpirizminin ilk kapal sistemidir. TTu sistem, geri Kara Avrupas rationalisminin matematik fizik yntemini benimser, ama her trl idealist yorumu
reddeden, din, transcendent (askin) deerlere hi bir ekilde bavurma
yan deneyci bir gr olarak geliir.
1588 ylnda ngilterede Malme^buryde bir ky papaznn olu ola
rak dnyaya gelen Hbbes, Oxford niversitesinde okudu, burada priten
bir tutum ile yetiip Skolastik Felsefeyi rendi. renimini ilerletmek iin
yeter paras olmadndan, oluna ders vermek, konan ynetmek ze
re bir baronun yanna girdi. Sonra rencisi ile yolculua kp, 3 yl Fran
sa ile talyada dolat. Buralarda Hobbes yeni dncelerin temsilcileri
ile tant. ngiltere'ye dndnde Francis Bacon le tanp bir zaman
onun sekreterliini yapt ve ok etkisinde kald; Baconn retisi, Hobbes
Tin sistemini oluturan balca kaynaklardan biri olacaktr. Bundan sonra,
"herbirinde uzun zaman kalmak zere, defa daha P arise gidecek, ha
yatnn hemen hemen 20 ylm o aralk Avrupann dnce merkezi gibi
olan bu ehirde geirecektir. P ariste Hobbes matematiin deerini ren
mi, antika atomizmini yeniden dirilten Gassendi* ile tanmasnn doa
* Bk. s. 205.
280

anlayna biim kazandrmada kesin rol olmutur. P ariste bir de, Descartesn yakn arkada Mersenne ile tanmas, ona Descartesn dn
celeri ile de karlama salad. Descartesn kendisini tanyp tanma
d bilinmiyor. ld yl olan 1679 ylna kadar Hobbes, ksmen Ingil
terede ksmen de P ariste yaad. ngiltere o aralk sarsntl devrimler
geirmektedir. Bilimsel almalar iin gerekli huzuru ve verimli evre
yi, bundan dolay Hobbes ancak P ariste bulabilmitir.
Yaptlar: Felsefesini Hobbes, balca, Elemerta philosophiae (Fel
sefenin eleri) adl yaptnda gelitirmitir. Yapt blmden meyda
na gelmitir: De corpore (Cisim zerine) (1655); De homine (nsan
zerine) (16c ;)De cive (Yurtta zerine) (1642). De corpore sis
temin temelidir, teki iki ksm bunun zerinde kurulmulardr. Hobbesun
bir de, 1651 ylnda kan Leviathan adl ok tannm bir yapt var. Dev
let retisinin nemli bir ksm burada bulunmaktadr. Leviathan Kutsal
Kitapta geen bir canavarn addr ve Hobbesta mutlak devletin simge
sidir. Bu yaptta Bodin ile Althusiusta bulduumuz egemenlik kavram,
naturalist bir temel zerinde, sonuna kadar gtrlr.
Hobbesun ilk yaymlad yapt, byk Yunan tarih yazar Thukydidesten yapt bir eviridir (1629). Daha bu evirinin nsznde Hobbes
un ilerdeki felsefesi iin nemli saylabilecek ipular ile karlarz: Hobbesa gre, tarihi inceleyip aratrmann deeri, bugn ve gelecek iin
gemiten birok eyler renebilmemizdendir. Tarihi aratrm ada ama
kanl savalarn anlatlmas olmayp bu kanl savalar yapan ordularn,
devletlerin kaderini belirleyen etkenlerin anlalmasdr. Bu szler, bal
ca kaygs modern bir devlet retisini gelitirmek olan Hobbesun btn
felsefesine bundan byle temel olacak bir anlay ok gzel belirtmekte
dirler. Baconn bilmek, egemen olmaktr grne ok yakn olan bu
anlaya gre yaplacak ey: nsann eylemlerini, dolaysyla devletlerin
kaderini belirleyen gdc nedenleri, eninde sonunda her yerde hep ayn
olan bu nedenleri kavramaktr. Bu nedenleri bilirsek, tarihe dayanarak
gelecee egemen olma, gelecei isteklerimize gre ynetmei de ren
mi oluruz.
Buraya kadar Bacon gibi dnen Hobbes, nemli bir noktada daha
batan beri ondan ileri gider. nk Hobbesa gre, her ey madd olan
da, ruh olan da, ayr ayr insanlarda olanlar da, devletlerde olupbitenler
de, bunlarn hepsi doal nedenlere baldrlar ve doal nedenler tara
fndan tekanlaml ve zorunlu olarak belirlenmilerdir, doal nedenler ~de
her yerde cansz doada da. canl doada da hep birdirler, hep ayn
drlar^.Hobbesten ne nce, ne de sonra hi kimse, btn olaylarn hi ay
rsz doal nedenlere bal olduklarn (doallklarn), bylesine bir tut5rIH~Ieri srmemitir. Bu yn ile Hobbesun sistemi, pek tutarl bir
naturalizm dir\Bacon, teolojik nedenleri yalnz fizikten uzaklatrmt.
'<'* '

281

'

Oysa Hobbes iin Tanr bile byle maddi nitelikte doal bir nedendir, doal nedenlerin en stndr. Bununla ilgili olarak Hobbes, bir de isten
zgrl ve Descartesm madd olmayan ruh anlayn da iddetle red
deder. Bundan dolay zamannda ve sonralar, tehlikeli bir Tanrtanmaz
(atheist) saylmtr. Hobbesta btn nedenlerin doal olduu dn- cesine, bu nedenlerin cisimsel, madd nitelikte olduklar dncesi de baldir. Dolaysyla onda ruh olan da doaldr, yani madddir. Bununla
da Hobbesun felsefesi tam, tutarl bir materializm de olmaktadr..
Nitekim Hobbesa gre, bizde isten zgrl ve madd olmayan
ruh gibi birtakm dnceler var; onun syleyiiyle: insanda byle bir
takm nyarglar var. insanoluna ve onun istencine bu dnyada bylesine ayr bir yer veren bu nyarglar nereden geliyor? Bunlar, bizim in
san ile ilgili olaylar bu olaylarn bir yandan karmak olmalar, br
yandan onlara duygularmz kartrmamz yznden saylarda ya da
genlerde olduu gibi ak ve aydnlk olarak kavrayamaymzdan ge
lirler. Bundan dolay insan hayatnn da olaylarm, matematikte olduu
gibi, duygulardan syrlarak yaln emalara balamak bilimin devi ve
amac olmaldr. Salam tantlaryla matematiin nasl bilgi rnei olabi
leceini Hobbes, Euklides geometrisi zerindeki incelemelerinden anla
mt. lk yaptlarndan biri olan tract on first principles (ilk il
keler zerine Ksa Aratrma) da metafiziin temel sorunlarn, sonrala n Spinozamn Ethicasmda yapt gibi, geometrik yntemle inceleme
i dener, yani nden ileri srlm b^takm tanm ve aksiyomlardan tez
ler tretilip tantlanr. De corporenin ilk blm olan Logica M antk)
da Hobbes fel$efeyi ^ye tanmlar: Felsefe, etkileri y^ da fenomenen~~
nedenlerden karp bilmedir ve nedenleri de gzlenen etkilerden doru
sonu-karmalarm yardmyla renmedir. Felsefe, geometrideki constructionlar gibi bir hesap ve construction olmal, nesnelerin meydana ge
liinin (generatio) bir tekrarlanmas olmaldr. Felsefenin amac, etkileri
nceden grebilme ve bu nceden grmeyi hayatta kullanabilmedir; ko
nusu da, meydana gelii kavranabilen ve akll constmct ^ ^ ^ ^ l e n
"her cisimdir. Bundan dolav felsefeye cisimler retisi de denilebilir, bu
tanma gre, Tanr ile uraan teoloji ve kesin m^ematik-felsefi yntem
le lenemeyen btn teki alanlar kendiliklerinden felsefenin dnda ka
lrlar. Cisimler de doal va da yapmadrlar. Devlet, insanlar arasn
daki anlama (convention) ve szlemelerle kurulduu iin^yapma bir C
simdir. Buna gre de felsefe iki blme ayrlr: Doga felsefesi (phlosophia
naturalis) ile devlet T ilsefesine (philosophia civilis).
imdi byle bir
Hob
bes, ar bir nominalizm ile sensualizme varr. Tmel kavramlarn, ona
gre, gerek dorular bakmndan hi bir anlamlar yoktur; tmel kav
ram lar, gerek bilgimizi salayan tek tek deneyler arasndaki araclar282

dan, sbjektif geitlerden baka bir ey deildirler. Btn bilgimiz, nes


nelerin duyu organlarmz zerindeki etkilerinden meydana gelir. Bu etki-~
ler, nesnelerin kendisinden bsbtn baka bir eydir ve dolaysyla bu et
kileri nesnelerin yanss saymaa hakkmz yoktur. Duyularmz, d hare
ketler yznden meydana gelen sbjektif olaylardr. Bizim renk, ses, s
caklk vb. dediimiz eyler sbjektiftir, nk r enk, ses dediklerimizin te
melinde, bunlarn nedeni olarak bsbtn baka bir ey, yani hareketler
vardr. Bu hareketler renkli ve sesli cisimlerden kp gzmze, kula
mza ularlar ve bizde bir alg grntsnn olumasna neden olurlar.
Bu alg grnts bir phantasma, bir tasarm, bir fenomendir ve bu tasrm nesnenin kendisinden, algmn d nedeni olarak anladm gerek ci
simden baka bir eydir. Bilimsel bilginin devi de, bize algda verilmi
olan fenomenlerden, etkilerden geri giderek bunlarn nedenlerini bulmak
tr.
Duyu niteliklerinin sbjektif olduklar anlaynda Hobbes, Galilei,
Gassendi ve Descartes ile birleir ve bu anlay ona, Descartesm yeni
felsefeye getirmi olduu bilin kavramn da benimsetir. Bizim doru
dan doruya bildiklerimiz, bize dorudan doruya verilmi olanlar bilinte
olupbitenlerdir: grdm renk, iittiim ses, duyduum va da yaadm
duygudur. Bunlarn phe edilemiyecek varolular, grlm, iitilmi,
duyulmu, dnlm olmalarndadr; ksaca, bilinte olmalarnda, bilinlerindedir. Bunlarn bilincinden rnein renkli eyi ayrt ederim; bu renk
li ey, ben kendisini grmesem de vardr; o, benim bilincimin dnda ka
lan, srp giden bir tzdr. Descartesm bilin retisi ile buraya kadar
,anlaan Hobbes, bundan sonra ondan ayrlp eletirmesine balar. Onun
bu retiye yapt eletirme balca iki noktada toplanmaktadr. Des
cartes biri madd teki de bilineli olan iki tz ayrmt. Bilin, ona gre,
madd olaylardan tretilemez, bunlarla aklanamaz. Madd bir ey olan
hareket ile bir algnn, bir duygunun meydana geliini nasl anlayabilir,
nasl kavrayabiliriz? Bundan dolay bilincin taycs ve dnen nesne
(res cogitans) olan, alglarmzn, duygularmzn temelinde bulunan o ;
rp giden ben, madd bir ey, yer kaplayan bir sey deildir. Buna kar
Hobbes. algnn ya da duygunun madd olmayndan, yer kaplamayndan alglayann ya da duyann (yani bilincin) cisimsel olmadn sonu
olarak karmaa ftkHmz yoktur der. Hobbes tam tersine dnmekte.-
dir: Ona gre, tz, nesne niteliinde olan, kendi kendine dayanan her ey,
ancak bir cisim, olarak dnlebilir. Tz niteliinde olan ey, biM~ 'dnda bulunan eydir Ama dnda bulunmak kavramnn
iinde artk madd olmak, uzayda bulunmak anlam da vardr; dolaysyla
her tz bir cisimdir ve her olay da bir harekettir, nk btn aeiiklikler hareketler yznden olur. Bilgi de, alglarn, cisimlerin uzay iinde-

ti hareketlerine gre gtrlmesi demektir. Bilim, fenomenlerden bunlarn


nedenlerini, nedenlerden de bunlarn etkilerini karmaldr. Ama feno
m e n le rzleri bakmndan hareketlerdir: nedenleri de yaln hareket ele
ridir ve etkiler de_yine hareketlerdir. Felsefe, cisimlerin hareketlerinin
retisidir. Cisimler dnyasndaki olaylarn hareketlerle aklanmas ge
rektiinde Hobbes, Descartes ile birlemektedir. Ancak, bu dncesini
ruh alanna da geniletmekle ondan ayrlr. Hobbesa gre, bilinteki fenoA menler, birer biline fenomeni olarak, elbette madd hareketler deildir
ler. Ama bunlarn temelinde bu gibi hareketler bulunabilir, bunlar madd
koullara bal olabilirler. Madd olmayan ruh, tasarm olana olmayan
bir eydir; tz niteliinde olan her evi ancak cisim dive dnebiliriz. Naturalizmi, empirizmi yannda Hobbesun tutarl bir materialist de olduu
nu gryoruz.
Hobbesun sisteminin en tannm, etkisi en byk olmu olan bl
m devlet felsefesidir. Renaissancetan beri tipik bir gelime olan Skolas
tikle her trl balanty kesmek bakmndan alnrsa, onun bu alanda
baardn Kopernikusun astronomide, Galileinin fizikte, Harveyin fiz
yolojide yapm olduuna benzetenler olmutur. Hobbesun kendisi de,
devlet felsefesinin De cive (Yurtta zerine) adl yaptndan daha es
ki olmadn sylemekle, kendini bunlarn yanma koyar. Gerekten de
Hobbes, ahlk ve devleti naturalist bir grle temellendirmesiyle yle bir
akm yaratmtr ki, bunu hakl olarak 19. yzylda Darwinin at
ra benzetenler olmutur. Hobbesun keskin bir kavray ile pek tutarl bir
reti olarak gelitirilmi olan devlet felsefesini, felsefesinin bu en nemli
ynn, sisteminin btnn iinde anlayp deerlendirmek gerekir. Hob
besun devlet kavram cisim anlayna dayanr. Ona gre, devlet bir ,ci
simdir, hem de yapma bir cisim, yapma bir yaratdr, insanlar daha n
celeri devlet( toplum) halinde yaamamlard. Devletin yapma olduu
gerek bir ey olmadndan da anlalr. Nasl doada asl gerek olan
tek tek cisimler ise, nasl btn geri kalan eyler bu tek tek cisimlerin
bir araya gelip etkimelerindin oluuyorsa, bunun gibi, insanlarn bir ara
da bulunularnda da (devlette, toplumda) ancak bireyler gerektirler;
dolaysyla da devlet, bireylerin bir araya gelip etkimelerinden meydana
gelmi olan kuramlarn toplamndan baka bir ey olamaz. Onun iin, bir
tek insan var, bunun yannda onun gibi gerek olan, hatta gereklik dere
cesi daha da yksek olan bir de devlet var denemez. Gerek olan, yalnz,
bir ba ile bal olmayan doa insan ve aslnda kendisinin koymu oldu
u belli yasalarla eylemleri daraltlp snrlanm olan yurtta (civis)tr.
Ancak, devletin yapma bir ey olmas, onun zorunlu olmad, bir ne
deni olmad demek deildir; insann btn eylemleri zorunlu olan neden
lerle belirlenmitir. Bundan dolay da devletin douunu ve yapsn (z
n), hep nedenleri arayp bulan bilim ile kavrayabiliriz. Hobbes, devletin
284

kurulu ve ileyiinin nedenini aramaa da bir insan retisi ile, elbette


naturalist bir antropoloji ile giriir. Bu retiye gre, insan, her eyden
nce, kendi varln ayakta tutmaa, koruyup srdrmee alr; bu,
onun anagdsdr; onun btn eylemlerini belirleyen bu gddr. Bu da
inam doa nimetlerinden elden geldiince ok yararlanmaa srkler.
Ama bu yzden de herkes, ister istemez, birbirinin dman olur ve her
kesin herkese kar sava durumu (bellum omnium contra omnes)
balar. Bu durumda insan, insann kurtudur (homo homini lupus). An
cak, genel bir gvensizlik yaratan bu durum, insann anagds olan ken
di varln korumay istemesine pek aykrdr, bu bakmdan ok tehlike
lidir. ite yine o varln korumak gds, bu durumdan kurtulup her
kesin gvenliini salayan bir durumu bulmaa insan zorlamtr. Bu da
ancak, dnya nimetlerini edinmede kullandklar kuvvet aralarna ba
vurmaktan vazgeeceklerine insanlarn aralarnda birbirine sz verme
siyle ve bu kuvvet aralarn kendisine hep birlikte itaat edecekleri bir ki
iye devretmek iin aralarnda anlamalaryla bulunabilir. Bu szleme,
bu anlama ile de devlet kurulmu, doa durumundan (status naturalis) yurttalk durumuna (status civilis) geilmi olur. Yurttalk duru
munun zellii, bireylerin birbirine aykr olan birok istenleri yerine bir
lii olan tek bir istencin gemi olmasdr.
imdi hak ile hakszln, iyi ile ktnn sz ancak devlette
edilebilir. Doal durumda insan, bencil bir adan ancak varln koruma
a yarayan eye hakl ve iyi der, bu bakmdan zararl olanlara da haksz
ve kt der. Kendi gc ile elde edip de varln korumaa yarayan her
ey zerinde bu insanm bir hakk vardr; bu durumda, elbette, herkes
iin iyi ve kt baka bakadr ve herkesin her ey zerinde hakk var
dr. Ama genel gvenlik herkesin zerinde birletii bir ama olunca, bir
takm ortaklaa deerlemeler de ortaya kar: Artk iyi, bu gvenlii
salayan bir davrantr; artk her ey zerinde hak iddia etmenin bir
ksmndan vazgemek iyidir, herkesin szn tutmas, zerine aldk
larna bal kalmas, inanlr, gvenilir olmas iyidir, nk genel gven
lik bunlara dayanr; buna aykr olduklar iin de, rnein hrszlk, insan
ldrme vb. hakszlk saylr. Bylece de, herkesin zerinde birletii
doal hukuk ya da ahlk meydana gelir. Hobbesa gre, bu iki kavram ay
n anlama gelirler. Ama doal hukukun deer ve isterleri, ancak yurttalk
durumunda, devlet halinde pratik bir nem ve deimez bir anlam kaza
nrlar; ancak o zaman szlemelerin bozulmas haksz bir ey anlalr.
rnein hrszlk doal hukuk bakmndan bir hakszlktr, ama hrszln
ne olduunu yasann belirtmesi, yani Hrszlk, birinin hukuka mlkiyeti
diye tannm maln, birbakasnm hakka aykr olarak almasdr demesi
gerektir. Demek ki, hrszlk kavram, bir hukuk dzeninin varln ge
rektirmektedir. Devletin kurulmasndan nce doal hukukta yalnz tek bir
285

dnce vardr: nsanlar birbirine karlkl olarak balayan genel y


kmler olacaktr ve olduklarnda bunlar bozmak hakszlktr. Ama bu
ykmlerin kendileri ve onlarla birlikte ahlk kavramlar deimez anlam
ve ieriklerini, ancak devletin yasalaryla, positif hukukla kazanrlar. u
halde ancak devlet yznden birlii olan belirli bir doal hukuk vardr.
mdi bireylerin kuvvet aralarna bavurmadan vazgeip bu haklarn
bir kiiye devretmeleriyle kurulan devletin devini yerine getirebilmesi
iin tam ve kesin olmas gerektir. Tek kiinin devlet karsnda hi bir
hakk olamaz; devletin istenci tek kiinin karsnda tam anlamyla ege
mendir. Devletin gc ya mutlaktr ya da bir hitir. Hobbes, devlet fel
sefesini gelitirdii ana eserine Leviathan adn, Tevratta geen bir de
vin adn vermitir, ite herkesin herkesle savamasn, anariyi nle
mek iin kurulmu olan devlet de, devini gerekletirebilmesi iin byle
bir dev olmaldr. Devletin snrlar devletin gcn gsterebildii yere
kadar uzanr, bu gcn tkendii yerde devlet sona erer. Hobbesun ilke
lerine en ok uyan ynetim biimi de mutlak hkmdarlk (monari)dr.
Devlet istencinin birlii, en iyi tek bir hkmdarn (monarch) istenciyle
salanr. Ama bir ounluk istencinin (rnein seilmi bir parlamento
nun) mutlak egemenlii de Hobbesun ilkeleriyle uzlaabilir; yeter ki da
nk, birbirine aykr olan birok istenler yerine tek bir isten bu, is
ter bir kiinin, isterse ounluun istenci olsun gesin.
Hukuk ve ahlk gibi dini de Hobbes devlete balar. Dinler, doann
hesap edilemeyen gleri karsnda duyulan korkudan (oktanrclk), perilere-cinlere inan) ve en yksek neden zerindeki dnmelerden (tektanrclk) domulardr ve ok eitlidirler, her birine gre de kendi inan
c doru, tekilerininki yanl ve botur. Ama doru inan ile yanl inan
arasndaki bu ayrma, rastlantya, tek kiinin keyfine bal olmaktan kur
tularak deimez, belli anlamn yine devlette kazanr. Din, devlete me
ru saylan bir inantr.
Hobbesun yaad yllar, yurdu ngiltere iin bir tedirginlik, bir anar
i dnemi idi. Bilimsel almalarn huzur iinde yrtebilmek iin, Hob
bes mrnn hemen hemen 20 yln F ransada geirmiti. Onun anariyi
nleyebilmek, yurdunda eksik olan bir eyi, genel gvenlii salayabilmek
iin, devleti dev gibi gl grmek istemesini kendi hayatnn yaantla
ryla aklayabiliriz. Esasen hayata yakn olma, dncelerini yaamla
rndan karma, ngiliz dnrlerinin ounun bir zelliidir.
OCCASONALSTLER
Hobbesun felsefesi, Descartes felsefesinin yntem ve kavramlarndan bir
ksmn benimsemekle birlikte, baka etkileri de (Bacon, Gassendi) ii
286

ne alp biim kazanm olan bamsz bir sistemdir. Hobbes gibi Descartes
felsefesine kar olanlar yannda, bu felsefeye dorudan doruya bala
nanlar da ,asl Cartesiarismde var. Ana-tutumu bakmndan 17. yzyl
felsefesinin bir Descarteslk saylabilecei sylendiydi. nk bu felse
fe, hep Descrtesm u ya da bu sorununu k-noktas olarak alr, u ya
da bu sorunu ile tartarak geliir. Nitekim Pascal ile Baylede balca
yntem problemi Descartesn her eyi bize kesin olarak retebileceini ileri srd genel yntemi zerinde Descartes ile tartm lar, biri
nin mistisizmi ile tekinin septisizmi bu tartmadan domutu. Onlara g
re, matematik yntem, dolaysyla akln yolu, Descartesn ileri srd
gibi, insan bilgisinin her konusunu tam bir gvenlikle kavratacak gibi de
ildir, yani evrensel bir yntem olamaz; akim aklamada baarsz kal
d konularmz da, hem de bizim iin pek nemli ve hayat olan konular
da var. Nitekim, Pascale gre, insann nelii, insan hayatnn bilmece
si konular bunlarn arasnda yer alr.
Descartes felsefesinin gr ve anlay iinde yetien baka birtakm
dnrler de, bu felsefenin baka bir ana dncesini, dualizmini kendi
lerine k-noktas yapmlar, balca bu sorunu zmee uramlardr.
Descartes gerei cismin dnyas ve ruhun dnyas diye ikiye blmt.
Cisim ile ruh iki ayr tzdrler, yap ve zce birbirinden kkten ayrlr
lar: cisim yer kaplar, ruh dnr. Bunlar da birbiriyle badaamayan
niteliklerdir: bilinli olan (dnen) yer kaplamaz, yer kaplayann bilinci
yoktur. Ama bu iki ayr tz insan adn verdiimiz varlkta bir arada bu
lunmaktadrlar; insann rgs bu ikisinden dokunmutur. yle ise bu iki
tz arasmdaki balanty ne diye anlamal? Descartes kendisi bu balan
ty empirik bir olgu diye kabul etmi, karlkl bir etki, bir ibirlii diye
anlamt. Ancak, bununla iin gl giderilmi olmuyordu; Descartes
nki inandrc bir aklama deildi, iki tz ylesine bir kesinlikle birbi
rinden ayrmt ki, bu ayrlk almaz bir uurum gibi grnyordu. Ken
di ilerine kapal olan bu dnyalardan her birinde olup bitenleri anlamak
kolayd: Cismin dnyasndaki btn deimeler hareket yzndendi; ru
hun dnyasndaki btn olular, bilincin trl haller almas idi, bir dn
cenin nedeni baka bir dnce idi. Ancak, dardaki bir hareket nasl bir
duyumun nedeni olabilir? Bilincin iindeki bir isten edimi, dndaki bir
hareketin nasl nedeni olabilir? Bir rengi grmemek, cisimler dnyasnda
ki bir olayn ruhta bir etki yaratmas demektir. Kolumu kaldrmam da,
bilin erevesinde olupbiten bir olayn (istemenin) bilin dndaki dn
yada bir etki yaratmas demektir. Oysa bu iki dnya almaz snrlarla
birbirinden ayrlmt.' Bu dnyadan tekine gei nasl oluyor? Descartes
m ak brakt bu ruh (mens) ile cisim, beden (corpus) arasmdaki ba
lant problemi, onun izinde yryen birtakm dnrlerin balca konu
su olacaktr.

Gulncx
Bunlarn banda, Anverste doan, Leuven ve Leyden niversitelerinde
profesrlk yapan Arnold Geulincx (1624-1669) gelir. Geulincx de, Des
cartes gibi, Cogito ergo sumu, dnen beni her trl bilgi iin salam'
bir k-noktas olarak alr. Ona gre, bilincin halleri (modus) iki bee
ayrlrlar: Duymak, istemek, yargda bulunmak gibi bizim kendimizden
treyen, kendimizin yarattmz (yaratyoruz diye yaadmz) haller,
bir de duyumlar. Bu sonuncular bilinte yaratlm olmayp bize verilmilerdir; bunlar biz yaratmadmza gre nedenleri de bilincin dnda olaaktr, insan nasl yaratldn, nasl meydana geldiini bilmedii eyi de
kendisi yaratm olamaz. Kendi vcudumdaki hareketleri, hele baka cisimlerdekini nasl meydana getirdiimi kesin olarak bilemiyorum; sinirle
rin uyarlnca bir ruh olaym nasl meydana getirdiklerini de bilemiyorum.
Yalnz, benim istencime bal olmayan birtakm tasarmlarn bende mey
dana getirildiini deneylerimle biliyorum. Ama bu deneyler de, bu etkiyi
meydana getirenin kim olduunu bana bildirmiyor; bunun zerine bir ey
renemiyorum; ben kendim burada yalnz seyirciyim, aktr deilim; v
cudum da sadece bir alet. Vcudum ruhumdaki duyumun nedeni olmad
gibi, ruhumda meydana gelen isteme de vcudumun hareketinin dorudan
doruya bir nedeni deildir. Dmdaki uyarma ile iimdeki isteme, bun
lar, ruhumda bir duyum, vcudumda bir hareket yaratmak iin yalnz bi
rer vesile (occasio)dirler, bunlar asl nedenler deil, vesile nedenler
(causa occasionales)dlr. Bu olaylarn asl nedeni Tanrdvc. Tanr, bede
nimdeki uyarma dolaysyla, bu vesile ile ruhumda bir tasarm meydana
getirir; bir isteme vesilesi ile vcudumda bir hareket yaratr. Ruh ile be
den (vcut) arasndaki ilgiyi byle anlayan bu gre occasionalism, bun
dan yana olanlara da occasionalistler denir). Tanr her vesile ile doru
dan doruya ie karyor mu? Yoksa beden ile ruhun birbirine uygun i
lemesini batan beri mi byle ayarlam- Bu anlaylarn ikisi de Geulincx'
te var. Daha dorusu, balanglarda Tanrnn her vesile ile ie kart
n, araclk ettiini kabul ederken, sonralar beden ile ruh arasndaki
balanty batan beri byk bir ustalkla birbirlerine gre ayarlanm ki
saatin birlikte ilemelerine benzetir birinin ilemesinin nedeni teki ol
madan.
Balangta yalnz insandaki beden-ruh ilikisini aklamak iin kul
lanlan occasionalism, sonralar btn varolanlar iine alan genel bir me
tafizik nedensellik (causalltas) teorisi yaplmtr. Balangta blrblrlnden bsbtn ayr olan iki tzn, cisim ile ruhun karlkl etkileri bir prob
lemdi; sonralar bir cismin baka bir cisim zerine etkisinin de kavram288

lamaz olduu ileri srlmtr: Bir nesnenin baka bir nesnede bir dei
iklik meydana getirmesi, nesnenin kavramnda bulunmayan bir eydir;
iki nesne arasndaki nedensellik ba mantka kavranlr bir ey deildir,
bundan dolay cisimler arasmdaki ilgilerden meydana gelen deiiklikleri
de vesilelere balamaldr; sonlu nesneler birbirini etkileyemezler, birinin
teki zerinde bir etkide bulunmas olanakszdr. Bylece Geulincx, ci
simden etkin (aktif) olmay kaldrm oluyor. Etkiyen, etkin olan biricik
varlk Tanrdr; sonlu tzler etkin deildir. Yalnz sonsuz tz, Tanr et
kindir.
Geulincx ahlk retisini de bu metafizik occanionalism zerine kur
mutur. Kendimiz bir ey yaratamadmz, Tanrnn bizde meydana ge
tirdiklerinin yalnz seyircisi olduumuza gre, Tanrnn kurmu oldu
u dzene alak gnlllkle raz olmak en yksek erdemdir. Ruh, ken
disiyle hi bir gerek ilgisi olmayan madde dnyasnda hi bir eyi istememeli, hi bir eyi zlememelidir. Esasen hi bir ey zerinde hakkmz
yok, kendimiz zerinde bile; hepimiz Tanrnn istencine sk skya ba
lyz. Onun iin, elden geldiince mutlu olmaa deil, devlerimizi yerine
getirmee almalyzdr. Bu da ancak kendimizi Tanrya ve onun rne
i olan akla tam olarak vermekle, Tanry sevmekle gerekletirilebilir.
D ilgilerden syrlmak, kendimizi aklla almaa vermek, kendimizi ve
dolaysyla Tanry bilmek nk kendimizi bilmek, Tanry bilmektir,
bizi ruh barma ulatrr, bize en yksek iyiyi buldurur.
Geulincxin retisi mistik bir renk tamaktadr. Bu retide ruh ci
sim ile her trl gerek balantdan yoksundur, yalnz Tanr ile dorudan
doruya iliki halindedir. Bundan dolay insann kendisini bilmesi, ayn
zamanda Tanry da bilmesidir. Kendimizi bilmemiz yolu zerinden Tanry bilmee ulamak, mistiklerde hep rastlanan bir yntemdir. Btn d
ilgilerden syrlp, objeden tamamyla kopup salt sjeye varnca, burada
Tanr ile karlalr. Descartesn kendimizi bilmemizi felsefesine knoktas yapmas, bunu en salam bilgimiz olarak almas, kendisine bala
nanlarn mistik bir gelimeye yol amalarma elverili idi. Ancak, Descartesn kendi felsefesi din gereksinmesine kar ilgisizdir, onda din ile
felsefe arasnda ancak dtan bir balant var. Bundan sonra ise iten bir
balant kurulmaa allacaktr. Geulincx bu r aanlardan biridir;
onun felsefesi, Descartesn tam bir aklk ile seiklie varmaa alan
rationalismine mistik eler kartrmtr. Rationalism ile mistisizmin bu
birbirine karmalar, bir bakmdan birine ok aykr olan rationalism ile
mistisizmin birbiri iine girmeleri, Descartes felsefesini kendilerine k
-noktas olarak alan bundan sonrak dnrlerde Malebranche ile Spinozada, hatta Leibnizte daha da ileri gidecektir.
F T 19

289

Malebranche
Occasionalismi son snrlarna kadar vardran Nicole Malebranche (1638
1715), 17. yzylda Descartestan sonra F ransann en byk filozofudur.
1638 ylnda P ariste byk bir memurun olu olarak dnyaya gelen Ma
lebranche, ocukluundan beri zayf bir bnyesi olduundan sakin, dn
me ile geen bir hayat aram ve bulmutur da. Daha 22 yanda iken,
dnyadan ekilip kendilerini bilimsel alma ile din murakabeye ver
mi kimselerin iinde toplandklar Oratorium adl bir tarikate girdi. Ba
lca Augustinusa balanan bu tarikat erevesinde mrnn byk ksm
n dnme ve alma ile geirdi. Bir rastlant ile tant Descartes fel
sefesi kendisini yle saryor ki, bun felsefeyi az zamanda iyice kavrayp
ileriye gtrecek bir duruma geliyor. Bundan sonra adn da, nn de bu
felsefeyi gelitirmesine borlu olacaktr. 1675 ylnda ana eseri olan La
recherche de la vrit (Dorunun Aranmas) yaymlanm, bundan 13
yl sonra da retisinin bir zeti gibi olan Entretiens sur la mtaphysique
et sur la religion (Metafizik ile Din zerine Konumalar) adl yapt
kmtr. 1715 ylnda sylendiine gre ngiliz filozofu Berkeley ile yap
m olduu bir grmeden duyduu heyecan yznden ld.
Malebranchen felsefesi iin de k-noktas Descartesn tz anlay
dr. O da bu kavramn gln occasionalist bir grle zmee a
lmtr. Geulincx gibi Malebranche iin de, ruh tz ile madd tzn bir
biri zerinde bir etkileri olamaz; bsbtn ayr yaplar olan iki tz ara
snda bir ba kuran, Tanrnn aracldr. Bu dncenin tad sonucu
da Malebranche tam bir kesinlikle ortaya koyar: Sonlu tzler, ne ruh ne
de cisim, etkin deildirler; btn etkinliin tek nedeni sonsuz tzdr, Tanrdr. Cisimde onu kendi kendine hareket ettiren bir kuvvet yoktur; cisim
hareket ettiren deil, hep hareket ettirilendir; cisimde bulduumuz kuvvet,
onun kendisinin olmayp Tanrsal kuvvetin bir parasdr. Demek ki, cisim
ler ruh zerinde bir etkide bulunmadktan baka, birbirlerini de etkileye
mezler. Tanr hem biricik yaradan, hem de biricik etkin olan varlktr. Nes
nelerin kendileri etkin olmayp Tanrnn etkileridirler. Evrende eylemde
bulunan tek varlk Tanrdr; burada btn olupbitenlerin gerek nedeni
Odur: Beden ile ruh arasmdaki balanty kurup dzenleyen de, cisimler
arasmdaki etkilere araclk eden de Odur. Ruh da bamsz bir tz de
ildir, ruhta da olupbitenler ancak vesile nedenlerdir (causes occasionelles). Bir cisim kendisine arpan bir baka cisim yznden harekete gei
yorsa, buradaki hareketin nedeni arpan cisim deildir. Bu cisimlerin ar
pp bu arada hareketin birinden tekine aktarlmas, btn hareketlerin
gerek nedeni olan Tanrnn istencini gerekletirmede yalnz bir vesile
dir,. insan ruhu iin de durum byledir: Tanrnm etkisi olmadan insan
ruhu ne alglayabilir, ne de isteyebilir. Tanr ruha ve cisme kendi gcn
290

den bir ksmn vererek onlar da etkin klmtr denemez. O zaman Tanrnn Tanrlar yaratmas gerekirdi, bunu da O yapamaz. Nasl gerek din
tek bir Tanrnn olduunu bildiriyorsa, gerek bir felsefe de tek bir ne
denin olduunu retir.
Ruh cisimden bsbtn ayr, bunlarn arasnda dorudan doruya hi
bir balant yok; stelik ruh bamsz da deil, etkimesinde Tanrya
bal. yle ise ruhta cismin tasarm, bilgisi nasl bulunabiliyor? Malebranchea gre, insann bilgisi ne kendisinin bir yaratmas, ne de cisimden
edindii bir eydir. Bu bilgiyi onun ruhuna koyan, yerletren Tanrdr.
Bilgimizin temel-eleri, Tanry bilmek ile kendi bilincimizi bilmektir.
Daha dorusu kincisi birincisi ile birlikte verilmitir, nk bizim iin en
ak ve seik olan tasarm, Tanr tasarmdn. Kendi varoluumuzu da by
le ak ve sek olarak bilmemiz, kendi zerimizde olan tasarmmzn
Tanr tasarm iinde erimi, kaynam olmasndan, kendimizi Tanrsal
varln bir paras olarak bilmemizden ileri gelir. Bir ana-grii (intuitio)
bize Tanry ve onunla birlikte kendimizi kavratr. Demek ki, her eyi
Tanr dolaysyla, Tanrnn aracl ile biliriz: Bata kendimizinki olmak
zere, kendi ruhumuza benzeterek teki ruhlar da, cisimleri de hep
Tanr yznden reniriz; Malebranchen kendi deyiiyle sylersek: Biz
her eyi Tanrda grrz. Dolaysyla btn nesneler Tanrdadr. Cisim
lerin tasarmlarn bize veren Tanrdr. Btn bilgimiz, Tanrnm iimiz
deki bir dr, onun bizi aydnlatmasdr. Bu tasarm lar nce onun ken
disinde var. Ancak, Tanrda bir olduuna gre, bu tasarm lar cisimlerden
edinmi olamaz; bunlar o kendisi kendiliinden yaratmtr. Malebranchea gre Tanrda bir ideal cisimler dnyas vardr. deal cisim
ler, reel cisimlerin asllar, rnekleridir. Tanr reel cisimleri bu ideal ci
simlerin rneklerine gre yaratmtr. (Bu dnce, Augustinus zerin
den geerek gelen Yeni-Platonculuun etkisi). mdi bizim bildiklerimiz reel
nesnelerin kendileri olmayp, Tanrnn ruhundaki bu idelerdir. Tann'nm
dncelerini renmekle biz gerek dnyay da renmi oluruz. Tek tek
cisimlerin uzama olan ilikileri ne ise, tek tek ruhlarn Tanrya olan ili
kileri de odur: Nasl cisimler uzamn deimelerinden (modification) ba
ka bir ey deillerse, ruhlar da Tanrnn bakalamalarndan (modifi
cation) ayr bir ey deildirler; Malebranchen kendi deyiiyle: Uzay
cisimlerin, Tanr da ruhlarn yeridir (le lieu des esprits). Bu anlayta
son tzler ruh da, cisim de bamsz olmaktan kp sonsuz tzn, yet
kin ve mutlak varln ancak eksik participationlar, yani Tanrsal var
la katlan, bu varlktan pay alan eyler olmaktadrlar.
Malebranchem ahlk retisi de bu metafizik grne dayanr. Bu
evrendeki btn varolanlar ancak Tanrnn birer grn, eitli biim
ler kazanmas ise, btn istemelerimizin sonunda ulamaa altklar
erek de Tanr olacaktr. Her isteme, ne kadar aa bir basamakta olur
291

sa olsun, aslnda bir Tanr sevgisidir. Ancak, nasl tek tek nesneler Tanr
nn znden eksik bir pay.alma (participation) ise, tek tek istekler de Tan
r sevgisine eksik bir katlmadr. Bir istek btn gzden karyor, yal
nz ve yalnz tek objeye yneliyorsa yanltr, arpktr. nk istee tek
bana konu olan nesne, sonunda btnn bir grnnden baka bir ey
deildir. Onun iindir ki, doru ve yerinde bir istek en yetkin objeye, yani
Tanrya kar duyulan istektir. Eylemlerimizin en olgunu: eksik olan tek
tek nesnelere balanmaktan kendimizi kurtararak, budnyay unutarak
Tanry istemektir, tam olan bir Tanr sevgisine ykselmektir. Mutluluk,
ancak Ruhlarn ruhunu zleyip onu bulmak ve bilmektedir.
Malebranchen felsefesi, Augustinus ile Descartesm felsefelerini kay
natrmaktan olumutur. Bu iki felsefe Tanry bilmek ile insann ken
disini bilmesini, bu iki bilgi eidini sk skya birbirine balar. Des
cartes kendi bilincinin varolduunu tantlaynca, bunun iinde Tanr idesi
kendiliinden ortaya kmt. Tpk Descartes gibi kkten bir phenin
iinden geerek bilincinin varoluuna ulaan Augustinus da kendimizi
bilmemizi, Tanry bilmemiz iinde eritir; Tanr bilgisini her trl bil
ginin temeli olarak alr. Ancak, bu iki bilginin bu kaynamalar, Des
carteste daha ok teorik bakmdandr. Augustinusta ise din bir yaan
tdan domutu, bu yzden de mistisizme ok yaklamaktadr. nk mis
tikler her trl bilginin kkn gnlde bulurlar ve btn bilgiyi insann
kendi iinde T anny bulup grmesinden tretirler.

Spinoza
Malebranchem felsefesi Descartesn rationalismi ile Augustinusun mis
tisizmini bir uzlatrma denemesidir. Birbirlerine birok bakmdan kart
da olan rationalism ile mistisizmi ayn bir sistem iinde badatrmak de
nemesi Malebrancheta bitmeyecek, onun adalarnda ve kendisinden
sonrakilerde de srp gidecektir. Bu deneme zellikle 17. yzyln en b
yk dnrlerinden Spinozada. en yksek noktasna eriecektir. Spinoza
nn btn yaam ve dncesini yneten temel gd, Tanr sevgisidir, bu
mistik dncedir. Onun sisteminin pek rationalist olan biimi geomet
rik yntemi, batan aa deduktif olan kuruluu tam bir Tanr sevgi
sini arayan zleminin bir aracdr. Malebranche her eyi Tanrda gr
yordu (panentheism). Spinozann sistemi ise tam bir pantheizmdir; onun,
retisi her eyde Tanry bulur; evren Tanr ile doludur; evren Tanr
nn kendisidir. (Oysa Malebrancheta evren Tanrda idi.)
Baruch Spinoza (Benedictus de Spinoza) (1632-1677), Amsterdamda ti
caretle uraan bir Yahudi ailesinin ocuu olarak dnyaya geldi. Ailesi
Portekizden tnquisitionun basksndan kaarak, o sralarda Avrupann
292

en zgr lkesi olan Hollandaya yerlemiti. Ana-babasnn haham olarak


yetimesini istedikleri Spinoza, retimini Amsterdamda din adamlar ye
titiren Yahudi Okulunda yapt; burada balca kutsal kitaplar, Talmud,
byk Yahudi skolastikleri ile yorumcularnn yaptlaryla tant. Ancak
bu okuldaki renim kendisini pek sarmad; bundan sonra bir aralk ince
ledii Ortaa Yahudi mistisizmini, Kabbalay da pek kandrc bulama
ynca, devrinin byk dnrlerine, yeni bilime yneldi. Kendisinden
Latince dersi ald bir hekim onu yeni doa bilimi ile tantrd, onu
Bacon, Descartes, Hobbes gibi yeni filozoflarn dncelerini benimsemi
olan Hristiyan aydnlarn evresine soktu. Bu arada Spinoza bir de Renaissancen cokun pantheist filozofu Giordano Brunonun eserlerini oku
du. ite btn bu etkiler onu Yahudi inan ve grlerinin dma kard.
Onun bu gelimesinden zaten holanmayan hahamlar, havraya gelmeyiini vesile yaparak onu sorguya ektiler. nce bir uzlama yolu aradlar,
susacana ve dinine bal kalacana yemin etmek kouluyla kendisine
maa balanacan vaat ettiler, ama Spinoza raz olmaynca son adm da
atarak onu Yahudi cemaatinden kardar. Bu olay, Spinozanm yaamn
da bir dnm noktas oldu. Bundan sonra o, hi bir dine girmeyecek, tam
bir yalnzlk iinde yaayacaktr, nceleri birka yer deitirdi; sonunda
Laheyde kendisini tamamyla bilimsel almalarna verebilecek sakin bir
hayata kavutu. Burada kendisine yaplmak istenen yardmlar kabul et
meyerek pek sade hayatn optik camlar yapmakla kazand. Bir aralk
Pfalz Kontu Karl Ludwig (Descartesla mektuplaan Prenses Elisabethin
kardei) kendisini Heidelberg niversitesine felsefe profesr olarak ardysa da, Spinoza ekildii kesini brakmad ve hi bir deiiklik ol
madan mrnn sonuna kadar da bu sessiz ve yalnz hayat iinde yaad.
Kendileriyle sk sk yazt Amsterdamdaki yakn dostlarnn srarlar
zerine yaymlad bir eserinin (Tractatus theologico -politicus) uyandr
d tepki zerine, bundan byle hi bir ey yaymlamamaa karar verdi.
Gerekten de Descartesn felsefesini aklayan bir kk kitab ile sz
geen yaptta baka hi bir eseri kendisi yaarken kmad. Ama, bata
Ethica olmak zere, yaptlarn yakn dostlar msvedde halinde grm
lerdi. Hatta o zaman kendisinden epey gen olan Leibniz Laheyde onu
ziyaret ettiinde, ona da Ethicanm baz paralarn okumutu. Daha 45
yanda iken, 1677 ylnn 21 ubat gn, birka zamandan beri ektii ve
remden ld.

Spinozanm yaad hayat, tam bir bilge hayatdr: O hayat ile re


tisini canl bir ekilde yaamtr. Btn d. deerler karsnda bamsz
kalma bilmi, gereksinmelerini en aza indirerek kendisini tamamyla bi
lime ve dnmeye vermi, btn mutluluk ve sevincini bunda bulmutur.
Yaad gnlerde peini brakmayan din banazl ldkten sonra da
onu rahat brakmam, onu dinsizliin korkun bir rnei diye damgala
293

yarak hayat ve eserini iftira ve nyarglarn basks altnda unutturmak


istemitir. Onun ge-ek deeri lmnden ancak yzyl sonra anlalacak
tr. Bu baklandan en byk hizmeti de, bata Lessing ile Goethe olmak ze
re, Alman idealistleri grmlerdir.
Yaptlar: Renati des Cartes principiorum
(Descartes
Felsefesinin ilkeleri) Bir gence verdii derslerin bir araya getirilme
sinden meydana gelen ilk yapt; Tractatus theologico - politicus (Teolo
jik - Politik inceleme) Bilim ile dinin kesin olarak ayrlmalarn savu
nan bu yapt, yukarda sz geen tepkiye yol amtr; ( Allk) Ana yapt; Tractatus politicus (Devlet zerine inceleme);
Tractatus de intellectus emendatione (Anln Dzeltilmesi zerine in
celeme) Tamamlanmam bir yapt; Tractatus de Deo et lomire
eiusque felicitate (Tanr, insan ve insann Mutluluu zerine inceleme)
ve mektuplar.
Spinozann retisi eitli etkilerden olumutur. Bu retinin biim
kazanmasnda, Yahudi mistikleriyle skolastiklerinin yansra Giordano
Brunonun pantheizmi ile yeni doa biliminin de yeri vardr. Ama Spinoza
felsefesi en byk ve kesin etkiyi Descartes felsefesinden almtr. Deduktif-matematik yntem, Spinoza felsefesinin de gvenip kulland biricik
yntemdir; tz sorunu onun felsefesinin de ana problemidir.
Bilgi ve yntem anlaynda Spinoza felsefesinin k-noktas Tanr
bilgisi kavramdr. Bu kavram bu sistem iin yalnz k-noktas deil,
varlmak istenen son erektir de. Btn sistemin baarmak istedii i, bu
Tanry bilmek kavramnda toplanmaktadr diyebiliriz. Spinoza giriti
i bu ide yle bir n-teze dayanr: Btn varolanlar Tanr, belli ve de
imez bir dzene gre, kendi znden tretmitir; kkleri Tanrda olan
btn bu nesnelerin ideleri de onda olacaktr; dolaysyla Tanr kavramini bilince, bu kavramn kapsad btn teki ideleri de, bunlarn bir
birine olan balantlarn da bilmi oluruz. Bu anlay ile Spinoza pantheizme en keskin formln kazandrmtr. Bu formlde ide ile ger
ek birbiriyle tam bir uygunluk halindedir; burada mantk! sebep ile
reel neden zde eylerdir; baka bir deyile: Dncedeki bir dzen,
gerekteki bir dzeni olduu gibi karlamaktadr. Nasl Tanrmn kendisi
gerekteki her eyin kayna ise, Tanr idesi de btn bilgilerin kayna
dr ve kayna olarak alnmaldr. Btn bilgileri kapsayp kendisinde
toplayan tek bir ana-kavramdan Tanr idesinden kalkarak srf birtakim dnce ilemleriyle btn bir felsefe sistemini oluturmak deneme
sinde Spinoza, yntem bakmndan Descartes rnek olarak alr. Ona g
re de, doa bilimlerinde ve kendi iinde ok baarl olan matematik yn
tem, salam bir felsefe kurmay gznnde bulunduran bir reformda kul
lanlabilecek biricik yntemdir. Byle bir reforma giriirken geri Des
cartes de bir ana-dnceyi kendi bilincimizin varoluu dncesini
294

knoktas olarak almt; ama onun buradaki ilgisi, teorik bir ilgi idi;
onun k-noktasnn deeri, yalnz bilgi bakmndandr. Spinoza ise k-noktas olan Dnyorum, yle ise varm nermesine bir zmle
me (analysis) ile varmt; onun uzun ve dolambal phesi bir zmle
me iinden baka bir ey deildir. Oysa Spinoza bu zmlemeyi hi ge
rekli grmez; Descartes gibi nce kendi varlmz bulup bunun iinde
Tanr kavramn aramaz; dorudan doruya Tanr idesini mutlak, dei
mez bir knoktas diye batan kabul ederek, buradan hemen sistemini
kurmaa giriir. Spinozann kulland ynteme matematik yntem deil
de, geometrik yntem demek daha doru olur. Spinoza, teden beri rationel
tantlamann ideali saylan Euklides geometrisini rnek olarak alm, sis
temine dtan bu sentetik- demonstratif bilimin formunu vermee al
mtr. Nitekim ana-yapt olan Ethicamn ad yledir: Ethica, ordine
geometrica demonstrata. (Geometrik ynteme gre kantlanm olan
ahlk). Gerekten de yapt atmzda bir geometri kitab karsnda
bulunduumuzu sanrz: lknce tanmlar (definitiones) verilir, sonra
(axiomlar, bunun ardndan nermeler (propositiones) ile bunlarn ka
ntlanmalar, en sonunda da notlar (scholie) gelir. En derin metafizik
sorular bu kat kalplar iinde ilenmitir; bundan dolay yaptn ar
bir havas var. Bir yandan Spinozamn dncelerini iine sktrd bu
form, onun canl mistik duygusuna pek uygun deil; Tanr zlemiyle yk
l bir gnl, burada kendini kupkuru bir ekilde dile getirmektedir. Ama
br yandan Ethica, Spinozanm dnnn karakterini tam olarak da
gstermektedir. Bu dn, derin bir mistisizm ile ok aydnlk bir ratianalismin eine pek az rastlanr bir badamasdr ve Ethica da bu
badamann canl rneidir.
Spinozann geometrik yntemi yalnz retisine d formunu vermek
le kalmam, retinin iine de ileyerek, dnyagrnn karakterini de
belirlemitir. Bu dnyagrnde Tanrnn tek tek nesneler karsndaki
durumu, geometride uzayn tek tek ekiller karsndaki durumu
na benzetilir. Nasl geometrici uzayla balayarak btn geometrik
ekilleri, bunlarn aralarndaki ballklar ve yasalar hep uzaydan tre
tirse, Spinoza da, bunun gibi, her trl bilgiyi Tanr grnden (intuitio)
tretmek ister. Yalmz Tanry bilmek bakmndan deil, onun ne olduu
bakmndan da durum byledir: Geometrinin ekilleri iin uzay ne ise, tek
tek nesneler iin de Tanr odur. Uzay, geometrik ekillerin varolularnn
kouludur; bu ekiller ancak uzay dolaysyla varolabilirler; nk on
lar uzayn snrlamalarndan ya da uzayn u veya bu biimi almasndan
baka bir ey deildir. Bunun gibi btn nesneler de, Tanrsal tzn eitli
ekiller almasndan baka bir ey deildirler. Tanr, btn varolanlarn
olabilirliini (possibilitas) kendinde bulunduran biricik zdr. Nasl uzay
olmadan geometrik ekiller bir hi iseler, nesneler de Tanrsz bir hitir
295

ler. Nasl geometrik ekiller uzaydan matematik bir zorunlulukla kyor


larsa, tek tek varlklar da Tanrnm znden matematik bir zorunlulukla
oluurlar. Evren bir zorunlu balantlar sistemidir. te Spinoza, Descartesm dualizmini, madd tz ile ruh tz arasmdaki almaz ayrln
glklerini bu anlayyla zecektir. Onun retisinde her eyin biricik
kayna olan Tanr tek tz olacak, geri kalan her ey ruh da, cisim de,
bu tek ve sonsuz zn birer grn ekli olacaklardr.
Spinoza felsefesinin kilitta olan tz anlayn iyice kavrayabilmek
iin, dayand ana kavramlar biraz yakndan tanmak gerektir. Spinoza
tz kavram m yle tanmlar: Tz (substantia), kendi kendisinde v ar
olan, kendi kendisiyle kavranan, yani kavram baka bir eyin kavram
na bal olmayan eydir. Bu, u demektir: ilkin, tz kendi kendisinin
nedenidir; varolmas kendi yzndendir, baka bir eyden dolay deildir
Sonra da, tz kavramndan daha yukar olan bir kavram yoktur; btn te
ki kavramlar ancak tz kavramnn altna konabilirler (subsumptio). Tz
kavramn kurmak iin baka bir eyin kavramna dayanamayz, onu ba
ka bir kavramdan tretemeyiz. Spinoza, bu tz tanm ile srf sbjektif olan,,
yani yalnz dnce erevesinde kalan bir tanmlama yapmadna, bu
nunla objektif bir olguyu da, bir gerei de formllediine inanmaktadr;
baka bir deyile: Bu tanmn ileri srdn karlayan bir gerek de
vardr, tzn varolduu hi phe gtrmez. Tzn yine znden deduktif olarak u sonular kar: Tz meydana gelmi ve yok olacak bir ey
deildir; kendisini blemez, snrlayamaz ve ancak tek bir tz vardr;
bizim kendilerine varolu yklediimiz btn geri kalan eyler, ya tek t
zn nitelikleri (attributum) ya da grnlerdir (modus). Spinozada
tz, Tanr, doa zde kavramlardr, bunlar ayn eydirler; dola
ysyla tz iin sylenenler Tanr iin de sylenmilerdir: Btn varolan
lar Tanrdadrlar; Tanr olmakszn bunlar ne varolabilirlerdi, ne de kav
ranabilirlerdi. Ruh da, cisim de Tanrnn ana-niteliklerindendir (attribu
tum) ; bunlar Tarnnn dnda ayrca birer varlk deildirler; tek tek nes
neler ve grnlerin (modus) de Tanrnn dnda ayr bir varlklar yok
tur; asl varlk olarak Tanr btn varolanlarn nedenidir. Yalnz, Tanr
her eyin nedenidir derken, burada neden ile etkinin ayr ayr eyler
olduu dnlmemelidir. Etki yalnz nedenin zn amas, kendisini
gerekletirmesidir; Tanrnm yapt kendisinden ayr bir ey deildir, Tan
r kendi kendisinin nedeni (causa sui) olduu gibi varolanlarn da nede
nidir. O, ikin (immament) bir nedendir, akn (transcendent) bir neden
deildir; nesnelerin iindedir, dnda deildir. Tanr ile grnleri (moduslar) arasnda ancak yle bir ayrm vardr: Tanr yaratan doa
(natura naturans)dr, grnler ise yaratlm doa (naturata)drlar.
Tz (Tanr ya da doa) birtakm niteliklerle (attributum) grnr. Spi
noza attributumu tzn zn kuran (essentiae constituens) diye dn296

-cenin kavrad ey olarak tanmlar. Tanrnn, doann, (tzn) sonsuz


nitelikleri (attributum) vardr; biz insanlar bunlardan yalnz ikisini, mad
de ile ruhu bilebiliriz; Tanrnm z bize bu iki biimde grnr; bu z
biz, ya madde dnyasnda, ya da tinsel (ruh) olaylarda kendini aa
vurmu olarak grrz. Tanrnn bizim bildiimiz iki niteliinden olumu
olan bu iki dnyann her birinin kendisine gre bir yaps, kendisine zg
bir yasall vardr. Bundan dolay birini tekinden tretemeyiz; birini
tekine geri gtremeyiz; birini teki ile anlayamayz. Onlar ancak ken
di ilerinde anlayabilir, her birinin kendine gre olan balant ve neden
lerini gsterebiliriz. Tinsel dnyay dnce (cogitatio) modusu ile, mad
d dnyay ise uzam (extensio) modusu ile aklayabiliriz. Bunlarn birin
den tekine bir atlama olamaz; onlar ayn bir tzn, ayn bir balantnn
iki ayr yndrler.
Spinoza Tanry biricik tz ve btn fenomenlerin iinde bulunan ne
den yapmakla, Tanr ile Evren arasndaki bakal kaldrm oluyor
du: Tanr ile evren ayn eylerdir; Tanr, kendi yapt olan evrenin iin
dedir, onun kendisidir; evren. Tanrsal zn kendisini gelitirmesidir. Mad
de ile ruhu ayn bir varln iki grn biimi olarak anlamakla da, Spi
noza Descartesn tz dualizmini am oluyordu. Artk ruh ile cisim iki
ayr tz deildir, ayn bir tzn znde birlemektedirler. Onun cismin
dnyas ile ruhun dnyasn kendi ilerinde anlamak, birini teki ile ak
lamaa kalkmamak dncesi de, bir yandan Hobbesun materializmine
br yandan da her trl spiritalizme kardr.
Spinoza felsefesinde tz (substantia) ile ana-nitelikleri (attributum)
arasndaki ilgi, geometride uzayn boyutlarna olan ilikisine benzetilebilii: Nasl boyutlar olmak uzayn nnde bulunan, z ile iliikli olan bir
nitelik ise, bunun gibi, attributumlar da tzn (Tanrnn, doann) z
ile iliiklidirler. Attributumlar tzn baya nitelikleri deildirler; z ni
telikleri, ana-nitelikleridir; bunlar tzle birlikte verilmilerdir. Ancak, na
sl geometrik uzayda boyut bamsz deillerse, nasl yalnz uzay ya
psnn bir temel-niteliini gsteriyorlarsa, attributumlar da balbana
olan eyler deildirler, ancak tzn znn gelitii dorultulardr. Bun
dan dolay attributumlar tzsz olamaz ve bilinemezler. Ama tzn de
kendisini gelitirebilmesi iin attributumlar gereklidir. Tzn sonsuz attributumlar arasnda insan bilgisine ak olan yalnz iki tanesinin, dn
ce (cogitatio) ile yer kaplamann (extensio) (ya da ruh ile maddenin)
arasnda, Spinozaya gre de, dorudan doruya bir balant yoktur. Ru
hun iinde olupbitenler, ancak bu dnyann kendi koullarna baldr ve
bu koullar iinde anlalabilir. Madde iin de byledir. Bundan dolay bi
rini tekine balayamayz; birini teki ile aklayamayz; bunlardan her
biri iin ayr aklama ilkeleri kullanmaldr.
Tz ile z-nitelikler arasndaki iliki, ayn ekilde attributumlar ile
297

moduslar arasnda da vardr. Tanrnn (tzn) sonsuz zn belli bir bimde aa karan her attributum, saysz demeleri (modification),
moduslar (grnleri, fenomenleri) ile varolur. Moduslar (ayr ayr
grnler, nesneler), tzn attributumlar erevesindeki eitli halleridir.
Spinoza modusu tzn bir belirlenimi (determinatio) ya da baka bir
eyde varolan, bu baka ey dolaysyla kavranabilen diye tanmlar. Bir
eyin varoluunun nedeni bir baka eydedir, bu baka eyin varolmas
da yine baka bir ey yzndendir; bu, byle sonsuzlua kadar gider, ayr
ayr nesnelerin birbirine balanmalar en sonunda tze (Tanrya) ular.
Bundan dolay tzn bir etkisi olan modus (tek tek grnler, nesneler),
sonunda ancak tz ile anlalabilir. Ayr ayr fenomenler (moduslar) d
tan birbirlerine ne kadar bal olurlarsa olsunlar, hepsi de tek, sonsuz t
zn sadece belirlenimleridir, tzn kendisini u ya da bu biimde gster
mi olmasdr. Buna gre yaratc doa (natura naturans), yaratlm
doann (natura narturata) her noktasnda etkindir.
Occasionalistler de Tanry bu evrende biricik etkin neden (causa eficiens) diye anlamlard. Geri kalan btn nedenler Tanrnn etkinlii
zn gelitirmesi, dndklerini gerekletirm esi- iin birer vesile
den baka bir ey deildirler. Geri Spinozaya gre de asl neden Tanr dr, ama onunla occasionalistler arasnda yine de temelli bir ayrlk var:
Geulincx ile Malebrancheta Tanr yaradandr, Spinozaya gre ise varo
lanlarn genel zdr. Birincilere gre Tanr evreni istenci ile yaratm
tr, oysa Spinozaya gre evren Tanrmn znden zorunlu bir sonu ola
rak kmtr. Tanr evreni yaratmamtr, ewenin kendisidir; o, nesne
lerde, bunlarn genel z olarak bulunur, nesneler de onun gerekliinin
birer grn, birer modusudurlar. Spinozann Nicolaus Cusanus ile Gior
dano Bruno'dan alp kulland natura naturans ve natura naturata
deyimlerini bu anlamda anlamaldr. Tanr, doann genel z olarak na
tura naturans,' kendilerinde bu zn eitli grnler kazand nesne
lerin tm olarak da natura naturatadr. Bir de, Spinozann retisinde
neden de etki ayn ey olduklarndan, yaratc yarattndan ba
ka bir ey olmadndan, yaratc doa derken buradaki yaratc kuv
vet yaptnn dnda bulunan bir ey diye dnlmemelidir; o, yaptnn
kendisindedir, iindedir, ite moduslar Tanrsal zn bu anlamda birer
grndrler; bu z bunlarda ve bunlarla vardr.
Spinoza moduslar sonsuz ve sonlu diye ikiye ayrr. Sonsuz moduslar
Tanrnn ncesiz-sonrasz znden dorudan doruya karlar; sonlular
ise meydana gelmeleri iin bir baka modusu gerektirirler. Saysz olan
sonlu moduslar da her birbirlerini gerektirdiklerinden, sonsuz moduslar,
ilerinde sonlu moduslarn ortaya ktklar sonsuz birer balantdrlar.
Uzam attributumunda (madde dnyasnda) sonlu moduslar, uzay iindeki
saysz fenomenlerdir; sonsuz modus ise durgunluk ile harekettir. Madde
298

nin btn deiiklikleri iinde, durgunluk fle hareket arasnda deimeden


kalan bir oran vardr (Descartesm hareket miktarnn deimezlii
yasas). Dnce attributum'undaki (ruhun dnyasnda) sonlu moduslar,
psiik olaylardr; sonsuz modus ise sonsuz dnce (intellectus infinitus)
dir. Sonsuz dnce de btn ruh fenomenlerin deimesi iinde hep
ayn kalr. Tanrsal zn nesnelerde sonlu moduslar olarak grnmesi
karsnda bir de evrenin btn, evrenin dzeni vardr. Bu evren d
zeni de, iinde sonlu moduslarn (fenomenlerin) yer ald sonsuz bir
balant, yani sonsuz bir modustur.
Tek tek nesneler (moduslar) Tanrnn znden (tzden) zorunlulukla
trerler, matematik bir sonu gibi karlar (consequi). Nasl genin ta
nmndan genin alarnn iki dik aya eit olduu sonucu kyorsa,
nesneler de Tanrsal zden byle bir sonu (consequentia) olarak karlar.
Modusun tze ilgisi, bir matematik sonu ilintisidir. Evrenin Tanrsal z
den treyiini mantk-matematik kategorileriyle kavrayan Spinozanm bu
anlaynda, geometrik yntemin nasl bir dnyagrne evrildiini de
gryoruz. Geometrik yntem, onun felsefesinin yalnz d biimini deil,
iini de, dn ve grn de belirlemitir. Ancak, matematikteki so
nu karma zaman iinde geen bir ey olmayp zamansz bir balan
madr. genin alar toplamnn iki dik aya eit olmas, u ya da
bu zamanda meydana gelip de bir zaman sonra deiecek olan bir ilinti
deildir; bu, hep byle idi ve hep byle kalacaktr; bu, zaman d, yani
ncesiz-sonrasz olan bir ballktr, ite Spinoza nesneler tzden zorunlu
olarak karlar derken, byle zamansz bir treyii (consequi) gznnde bulundurmaktadr. Bundan dolay, Spinozaya gre, oluu zaman iin
de grp kavramak, bulank ve geree uygun olmayan bilgiye vardrr.
Ak, seik ve upuygun (adaequat) bir bilgi olan ve olmas gereken fel
sefe, gerei zamansz olarak grmelidir; Spinozamn deyiiyle: neesiz
-sonrasz bir bakmdan (subspecie aeterni) kavramaldr.
Spinozanm bu grnde Tanrnn etkinlii canl bir yaratma olam
yor. Giordano Bruno ya da occasionalistlerde olduu gibi, her eyin ne
deni olan Tanr canl bir varlk deil, yalnz lojik-matematik bir sebeptir,
evren de byle bir sebepten meydana gelmi olan bir sonutur. Bu re
tide reel bir ilgi olan neden etki balants, lojik bir ilgi olan sebep-sonu
balants ile bir tutulmaktadr. Bunun iindir ki, sonucun sebepten k
mas ayn zamanda btn reel olularn emasn da vermektedir. Bundan
dolay Spinozann bir ncesiz-sonrasz matematik-lojik balantlar siste
mi olan evreni cansz, donmu, bir dzen gibi grnr. Bo uzay gibi bir
ey olan bu matematik ema iinde saysz olularn nasl meydana gel
diini anlamak epey g oluyor.
Spinoza modusun tzn zorunlu, matematik bir sonucu olduu g
rn, nesnelerin kendi aralarndaki ilgilere de uygular. Her nesne ba
299

ka bir nesnenin, her olay baka bir olayn zorunlu bir sonucudur. Bylece
btn nesneler sonsuz bir balant iinde yer alrlar; bu balant kesin
tisizdir, aralkszdr. Bundan dolay evren iinde rastlant olamaz; ancak
gerek nedeni tanmamak, bilmemek bize rastlanty dndrr. Her bir
attributum iindeki olaylar bir nedenler zinciri ile birbirlerine baldr
lar. Her attributum erevesinde olup bitenleri, onun kendi z balants
bakmndan anlamaldr. Bu anlay Spinozay madde dnyasnda (som
suz modusu genel yasas hareketiyle durgunluk olan uzam attributumunda) tamamyla mekanist olan bir doa grne vardrm tr: B
tn madd fenomenler, ancak madd olan nedenlerle aklanmaldr; ci
simler birbirlerinden zleri bakmndan deil, yalnz hareket ile durgun
luk bakmndan ayrlrlar, hareket yasalar, doa ile akln ncesiz-sonrasz yasalardr. Gerek bu mekanist gr, .gerekse her attributum kendi
iinde kavranabilir, anlay, Spinozay madde dnyasnda her trl teleolojik aklamay kendiliinden redde gtrmtr. Madde dnyasndaki
olaylar yine madd olan nedenlerle aklanabilir; bu dnyaya erek (fi
ni) kavramn kartrmak yanltr; nk erek dnce attributumunun bir kavramdr. Madde dnyasndaki olaylarn ak, madd nedenle
rin matematik zorunluluuna baldr; bundan dolay, madd doada ne
rastlant, ne erek, ne de mucize olabilir.
Spinozaya gre, dnce attributumu (ruh) iindeki olaylar da olu
larnda sk bir zorunlulua baldrlar. Ruhta olupbitenler de matematik
bir zorunlulukla birbirinden karlar; burada da hi bir olay bir tasarm
ya da istenli bir karar yoktur ki, kendisinden nceki bir olay tarafn
dan belirlenmemi olsun. Bu dncesi de Spinozay, doal olarak, isten
zgrln tamamyla redde gtrmtr. sten zgrln onun gibi
hi bir kimsenin bylesine sert ve kesin biimiyle reddetmemi olduu
sylenebilir. Spinoza zgrlk denilen eyi bir kuruntu sayar. Bu kurun
tuya eylemlerimizin gerek nedenlerini bilmememiz yznden kaplrz.
Havaya frlatlm olan bir ta dnebilseydi, kendi zgr istenciyle yere
dmekte olduunu sanrd. Ayrca, kararlarmz pek ok da hatrlam a
larmza baldr; hatrlam a da kendisine yle pek kesin olarak egemen
olabildiimiz bir ey deil. Gerek zgrlk, Spinozaya gre, kendi do
amzn zorunluluuna ayak uydurmaktr. Burada da Spinoza felsefesinin
sarslmaz lojik nitelii ile kar karyayz: Sistemi tayan ana-dnce
burada da tutarl olarak sonuna kadar dnlyor.
Beden ile ruhun ilgileri sorunu, Descartes felsefesinin geriye brakt
bir glkt. Descartesm kendisi beden ile ruhu yap ve ileyi bakmn
dan birbirinden bsbtn ayr olan iki tz diye ayrm, bunlarn arasn
daki balanty bir birlikte ileme, bir karlkl etki olarak anlamt.
Hatta beyindeki kozalaks bezi iki ayr ynden gelen etkilerin ayarlan
d merkez diye gstermitir. Descartesn bu aklamas, daha nce bir
300

birinden kesin olarak koparlp ayrlm olan bu iki tz birbirine yeniden


balamak iin inandrc bir zm deildi. Descartestan sonra bu soru
nun gln kendilerine balca bir kayg edinen occasionalistler (Geu
lincx ile Malebranche) gl yenmek iin iin iine Tanry kartrm
lard. Onlara gre beden ile ruhun birbirleriyle dorudan doruya bir ba
lantlar yoktur, bunlar kendi balarna aralarnda bir balant kuramaz
lar; onlar birbirine balayp birlikte ilemelerini salayan Tanrmn a ra
cldr. Ancak, byle demekle occasionalistler de sorunu zm olmu
yorlard. Ruh ile bedeni bylesine birbirinden ayrnca, iin iine Tanr da
karsa, bunlarm ibirlii etmelerini anlamak gtr. Descartesnkinden
de, occasionalistlerinkinden de baka olan tz retisi ile Spinoza bu so
runu kolaylkla zer. Descartesm balbama birer tz sayd ruh ile.
cisim onun felsefesinde tz olmaktan kp tek, sonsuz tzn (Tanrnn)
birer z-nitelii (attributum) olmulard. Ama her attributum da, iindeki
moduslarla, kendi iine kapal bir balant idi; onun iindir ki uzamn
bir modusu dncenin bir modusuna ya da tersine balanamazd. An
cak, birbirine kapal birer sistem gibi olan attributumlar sonunda Tanr
sal tzde birleiyorlard. Her attributum ruh olsun, madde olsun, ken
di moduslar sistemiyle, Tanrnn znden zorunlulukla kmt. Tanr
mn z de her eyde ayn kalp ayn olduuna gre attributumlardaki moduslarn sistemi birbirlerine paralel olacaklardr; baka bir deyile: Bir
attributumdaki her bir modusa teki attributumdaki bir modus paralel
dir. Attributumlardan birindeki moduslarm oluuna teki attributumdaki
moduslarn oluu da paraleldir; Spinozamn deyiiyle: Gerek dnyann
(nesnelerin) dzeniyle ideal dnyann (idelerin) dzeni birdirler. Ruh
ile bedenin grnrde birbirleri zerinde etkileri var: nk bunlar zo
runlu olan olularnda birbirlerini her an karlarlar, her an birbirlerine
paralel bulunurlar. Bu paralelizm yznden madd dnyadaki her feno
men, ruhta kendisini karlayan bir temsilci bulur. Bir igdy duydu
umuzda, ya da bir karar verdiimizde madde dnyasnda hareket ve dur
gunluk yasalarna gre bir eyler olur. Yalnz, bu arada olanlar, hep ay
n bir tzde olupbiten ayn eylerdir Ama baka baka attributumlar
asndan, yani eitli bakmlardan grlmektedirler. Aralarnda Descartesta olduu gibi karlkl bir etki deil de, yalnz bir paralelizm,
olan insann fizik ynyle psiik yn, Spinozaya gre, gidileri bakmn
dan birbirlerine tamamyla uygundurlar; birincisinin yetkin ya da eksik
olmas, tekisini de yetkin ya da eksik yapar; fizik organizma salam ve
gl ise ruh hayat da buna uygun bir nitelik kazanr vb... Spinozamn
bu dncesini bir materializm diye anlayanlar olmutur. Ancak, Spinozann retisinde insann her iki ynnn de Tanrnn znden zorunlu
lukla kt dnlrse, bu materializm phesinin pek yerinde olma
d anlalr.

Spinozann psikolojisinde duygu hayatn incelemesi pek tannmtr.


sten ve ahlk grn Spinoza duygu retisi zerine kuracaktr Des
cartes da psikolojisinde bahca duygulanmlar (affection) zerinde dur
mutu ve btn duygu hayatna temel olan ana-duygulanmlar aramt.
Spinoza da ayn eyi yapar, o da temel-eleri arar ve bunu kendimizi
koruma (ya da varlmz koruyup srdrme) isteinde bulur. Ona g
re, kendi varlmz koruma ve ilerletme istei, duygusu btn varl
mza egemen olan bir zemberektir. Bu istek fizik organizmada kendini
kr, bilinsiz bir korunma istei olarak gsterir; ruh hayatmzda ise
kendimizi korumak iin bilinli bir isten halini alr. Kendimizi koruma
duygusuna aykr olan her eyden kaar, bunu destekleyen her eyi elde
etmek isteriz; bir eyin iyi ya da kt olduuna da buna gre hkm ve
ririz. Buna gre Spinoza iin bir ey kendiliinden kt ya da olmaktan
kyor: Biz bir eyden bu ey ktdr diye tiksinmeyiz; tersine, bu ey
den tiksindiimiz iin ona kt deriz. Birtakm eyleri de, bu eyler iyidir
diye elde etmek istemeyiz, bu eyleri elde etmek istediimiz iin onlara
iyi deriz, iyi e kt grece (relatif) olan belirlenimlerdir: Kendimi
zi koruma duygusuna uygun olan iyidir, bu duyguya aykr olan ktdr.
Haz ve ac duygularmz da bu kendimizi koruma isteinden, varlmzn
. bu temel duygusundan doarlar: Varlmz koruyup ilerlememize yara
yandan sevin duyarz, buna engel olan eylerden znt duyarz. Spinoza
bu naturalist temel zerinde insann duygu hayatn btn plaklyla
sonuna kadar gelitirir; bu arada kutsal saylan birtakm duygulan da
bu l ile zmlemeden hi ekinmez.
nsann ruh hayat zerindeki bu naturalist-mekanist grn Spiy noza, ahlk ve devlet anlayna da olduu gibi aktarmtr. Bu anlayta
iyi ve kt kavramlar ahlkn bu iki ana kavram tamamyla psi
kolojik niteliktedirler: yi insann elde etmek istedii, kt kand
eydir. Tyl ve kt kavramlar gibi hak kavramn da Spinoza kendi
mizi koruma isteinden tretir. Ona gre benciliimizi tam olarak geli
tirmek bizim iin en doal bir haktr. Bir kimsenin ne kadar gc varsa,
o kadar da hakk vardr. nsann hak alan, kendisini koruma ve ilerletme
abasn gelitirdii alandn\ Ancak, kendimizi koruma istei, her eyden
nce, varlmzn, gcmzn ve haklarmzn gven altnda bulundurul
masn gerektirir. Bu gvenlie de devlet halinde (status civilis) yaamak
la varlabilir. Yoksa, bencilliklerini gelitirmek urunda herkes birbiriyle
sava halinde bulunurdu ki, bu da kendimizi koruma isteimizi gerektii
gibi gerekletiremezdi. Bunu grmeleri, insanlar bir szleme (contrac
tus) ile devleti (toplumu) kurmaa gtrmtr. Devlet yznden de her
bir kimsenin varl ve ilerlemesi gven altna alnm olur.
1B tn varl sk bir determinizme balayan Spinoza felsefesi, insa
nn ruh hayatn da, sosyal hayatn da sk bir mekanik zorunluluk ba302

lants iine yerletirir. Bu mekanik zorunluluk her trl erek (telos) d


ncesiyle uzlaamayaca iin, Spinozaya gre ahlkta soyut ller,
idealler koymann, toplum iin utopialar ileri srmenin yeri yoktur. Bu
rada yaplacak ey, deer yarglar vermek deil, gerei tanmaktr, in
sann dnya$m da Spinoza, tpk matematikinin ekillerin dnyasn bil
dii gibi kavramak ister, insann dnyas da her trl tutkudan uzakla
larak, her trl nyargdan syrlarak sanki izgiler, yzeyler, cisimler
inceleniyormu gibi incelenecektir; burada da karmak bir dokunun yam elerden nasl olutuu aklanacaktr. Ahlkn ve topluluk hayatnn
fenomenlerinden Spinoza ne nefret eder, ne de onlarla alay eder, onlar
kavramak '? . Byle bir tutumla bu fenomenlere ynelince, ahlk ile
sosyal hayatu mekaniinin temelinde kendimizi koruma isteinin (appetitus), bu abann bulunduu grlr. Btn duygularn kayna burada
dr: kendimizi korumamza yarayan her ey bizde bir haz duygusu, yara
mayan her ey de bir ac duygusu uyandrr. yi ile ktnn de kkleri
bu abadadr. Bunlar gibi devlet de bu temelden mekanik bir zorunluluk
la domutur: insanlar tek bana kalnca birbirlerine dyorlar, dola
ysyla kendilerini koruyup ilerletmeyi istemeleri tehlike altma giriyor;
bunu grp kavramalar, onlar bir toplum iinde birlemee, aralarnda
szleerek devletin dzen ve yasas ile varlklarn gven altma almaa
gtrmtr.
Buna gre, Spinoza iin devlet (toplum) yapma bir kurumdur; insann
^endi esenliini salamak iin kurmu olduu byk bir makine gibidir,
imdi bir devlet eklinin deerini gsteren l, bu eklin devletin ereine
uygun olup olmamasdr. Buraya kadar Hobbes ile birlikte olan Spinoza,
devleti ekli konusunda ondan ayrlr. Hobbesa gre devletin ereine en
uygun ekil mutlakiyeti devlet (absolutizm)tir. Herkesin birbirinin kurtu
olduu doal hale (status naturalis) ancak bir otoriteye kaytsz olarak
balanmakla, bireylerin kendi hak ve glerini mutlak bir erke d e fe tm e
leriyle son verilebilir. Spinoza ise mutlakiyeti (absolutist) hkmet ek
lini doru bulmaz. Ona gre bu ekil devletin kavramna aykrdr; nk
mutlakiyetlerde btn erk tek bir kiinin ya da bir grubun elinde toplanr,
bu da bireylerin haklarn, dolaysyla glerini de ortadan kaldrr. Oysa
hakla g birbirine baldrlar; bir insann gcnn snrlar, hakknn da
snrlardr. Bu yzden absolutist devlet, devlet iinde birlemenin ereine
aykr bir durum yaratr. Devletin kurulu ereine uygun olan devi, an
cak, bireylerin hak ve glerinin ^anlarm , bunlarn birbirinin huzurunu
bozmayacak bir ekilde snrlayp ayarlamaktr. Bunu da, Spinozaya g
re, en iyi demokrat bir ynetim ekli salayabilir. Spinozanm bu anlay
nda, iinde yaad Hollanda demokrasisinin, bu demokrasiden edindii
olumlu grglerin byk yeri var. Ancak, yine ayn demokra.nn soysuz
lamas, Spinozay sonralar, en iyilerin bilgi ve grglerine dayanan
303

aristokrat bir cumhuriyetin belki de en iyi bir devlet ekli olabilecei dncesine vardrmtr.
17. yzylda zgrlk ve hogrrlk (tolerance) ideleri iin savaan
lar arasnda Spinozann byk bir yeri vardr: Ona gre gerek devletin
erei, lsz bir egoizmin insanlar arasnda yarataca bir genel sava
durumuna son vermek, bar salamaktr. Anck, bu bar bir klelik, bir
barbarlk olmamal," devlet insan hayvan ve makine yapmamal, onu bu
aalk duruma indirmemelidir; tersine, insann hem bedenini, hem de
ruhunu gelitirmesine en elverili olan zgr bir ortam hazrlamaldr.
Devletin gc, ancak bireylerin zgr istenlerinden, devlete zgr ola
rak katlmalarndan, devleti zgr olarak onamalarmdan doar. Devlet
iinde yer almakla insan haklarndan vazgemi deildir, yalnz bu hak
larn gven altna alnmasn ve gelimelerini salamtr. Onun iin, dev
let dnme, konuma, yazma zgrln bask altnda bulundurursa,
ereine aykr davranm olur. Bu arada Spinoza din zgrln de id
detle savunur. Yaymlandnda tepki uyandran Tractatus theologica
- politicus (Teolojik - politik inceleme) adl yaptnn konusu budur. Bu
rada Spinoza unu gstermek ister: Dinin ne devletle, ne de bilimle bir
ilgisi vardr. Devlet, erei bakmndan ,insann manev hayatnn da tam
bir zgrlkle gelimesini salamak zorundadr. Devlet, ancak d eyle
me karabilir, gnllere karamaz. Din, pratik nitelii dolaysyla, bimden de baka bir eydir; bilim doruyu arar, din ise bir gnl iidir.
Spinozann devlet retisinin liberal bir nitelii olduu grlyor. Ger
ekten de Spinoza yenian ilk liberal devlet filozoflarndan biridir.
Spinozann ahlk retisi de, sisteminin bu en son ve en olgun yemii
(ana-yaptma Ethica adn vel'ir) kklerini doal gerekte arar ve
gerekten ahlk dnyasnn da nasl zorunlulukla olutuunu gstermek
ister. Burada ilkin erdem kavramyla kendimizi koruma istei arasn
da bir balant kurulur. Kendimizi korumay istememizin asl z, ken
dimizi glendirmee, baka bir deyile: elden geldiince kendimizi yetkinletirmee almaktr. Erdem de bu abann gereklemesinden baka
bir ey deildir. Burada erdem ile gl olmak, yetkin olmak ayn ey
olmulardr. nk, Spinozaya gre, ahlk yasas da doa yasasna ay
kr olamaz, onunla ayn eydir. Doa yasas gerei, beden gelimek, ser
pilmek ister; bedende olduu gibi ruhta da bu istek, bu eilim var. Yal
nz, bedenin gelimesi, gl-kuvvetli olmas demektir; ruhun gelimesi
ise, dnce bakmndan yetkin olmas demektir. Erdemli bir ruh, yetkin
olan, yani en ak ve en seik tasarmlar olan ruhtur. Descartes gibi Spi
noza iin de erdemli olmay salayan, ak ve seik bilgilerdir,. Ancak,
Descartestan ayrlarak, Spinoza bu eit bir bilgiden doan erdemin in
san madd bakmdan da gl yaptn dnr. Bu anlay onun attributumlarn paralellii retisinden kan bir sonutur. Erdemli bir kim,304

de, bilgisi olduu iin gl olmu bir kimsedir. Baka bir deyile: Bir
insann erdemli olmas demek, onun bir modus olarak iki attributumda da

hem ruhta, hem de maddede ayn yetkinlie ulamas demektir. Yal


nz, Spinoza madde bakmmdan gl olmak derken, bilgiden doan ve
insan gl yapan reel etkerin tmn gznnde bulundurmaktadr.
Bu anlayta Bacorin bilgi egemen olmaktr dncesi gizlidir.
Descartes gibi, erdeme akln bilgisi ile, ak ve seik olan tasarm
larla varlacan dnen Spinoza, yine Descartes gibi, etkin (aktif) olma
ile erdemli olma arasnda yakn bir ilgi bulur. Ruh ne kadar az edilgin
(passif), ne kadar ok etkin olursa, o kadar yetkin, dolaysyla o kadar
erdemli olur. Tutkular (passiones) ruhun bulank ve kark olan edilgin
halleridir; tutkularda beden de edilgindir, nk kendi dndaki etken
lerin etkisi altndadr. Onun iin tutkular, yetkinsizlik, erdemsizlik, g
szlk halleridir. Buna karlk ak ve seik dnce, ruhun tam bir et
kinlik halidir. Bu eit dncelerde ruh kendi kendini belirlemekte, hi
bir yabanc etki altnda bulunmamaktadr. Teorik etkinlik ruh iin bir
.sevin ve mutluluk halidir de; nk kendimizi koruma ve olgunlatrmazm en yksek formudur bu. zgr olmamz ya da olmamamz, ruhumu
zun etkin ve edilgin olmasyla ilgilidir. Spinozaya gre ahlk zgrlk
kavram, nedensel zorunlulukla eliik deildir, bu zorunluluun en yk
sek bir gereklemesidir, zgrlk, sonlu bir modusun eylemlerinde yal
nz kendi z belirlenimine (determinatio) uymas demektir. zgr olma
y ise, bu modusun teki sonlu varlklarn (moduslarn) etkilerine bal
kalmas demektir. zgrlk, kendimizi kendimizin belirlemesinden baka
bir ey deildir. zgr bir ruh, kararlarm akll dncesinden kan.
Tutku durumunda insan kledir, dnme durumunda zgrdr. Gerek
bilgiden baka bir ey olmayan erdem, hem kuvvet hem de zgrlktr.
Buna gre ahlkn devi dnce ile tutkular yenmedir. Bir tutku da,
onu bilmek ve kavramakla yenilebilir. Ahlk hayat, akln tutkulara kar
bir savadr ve amac da, insan zgr olmaytan zgr olua ykselt
mektir.
nsan gl yapan, dolaysyla erdemli klan, zgrle ulatran bu
gerek bilgi nedir? Bu bilgi Spinozaya gre, Tanry bilmek ve her eyin
onnu znden zorunlu olarak tremi olduunu tanmaktr. Tanr bilgisi,
bilginin, dolaysyla da erdemin doruudur. Bu bilgi ile bu erdem, insan
tutkularn kleliinden kurtarp zgrle ulatrr; bylece onu iinde
yaad sonlu dnyann eksikliinden kurtararak onun sonsuz Tanrnm
yetkinliine katlmasn salar. Bundan dolay, erdeme tam olarak erimi
kimse Tanry bilmekten baka bir ey isteyemez; onun dncesinin ol
duu gibi, istemesinin de biricik konusu Tanr olur. Tanry bilmek, Tanry sevmekle ayn eydir. Tek bir Tanrnn olduunu, btn geri kalan
larn ancak T annmn gelip-geici grnleri olduunu kavram olan bir
F T 20

305

kimse, gelip-geici eylere kar artk bir istek duymaz; yalnz manevi bir
sevgi ile Tanry kavramaa alr. Tanr sevgisi ve bu sevgiden duyu
lan mutluluk, Tanrnm kendisi gibi sonsuzdur; gelip-geici eylerden du
yulan sevin ve mutluluk ise, bu eylerin kendisi gibi sonludur. Tanr bil
gisiyle birleen, bununla aym ey olan Tanr sevgisi (amor Dei intellectualis) en yksek deerdir. Ancak, bizim kendi iimizde tayp gelitirdi
imiz de, Tanrmn kendisinden baka bir ey deildir. Bu yzden, bizim
Tanrya duyduumuz sevgi, Tanrnn kendi kendisine duyduu bir sev
gidir. Her eyde olduu gibi, bizim bilgiyle birlemi sevgimiz de. Tanr
nn sonsuz sonlu olumalar iinden geerek kendisine sonsuz bir dn
dr.
Spinozann siste^ni Tanr dncesi ile balamt. Btn sistem,
dorudan doruya olan bir gr (intuitio) ile kendimizde kavradmz
Tanr kavramndan tretilmiti. Tanry zleyip arayan ,bu sistemin son
sz de amor Dei irtellectualis (Tanrya kar duyulan intellektuel sev
gi) oluyor. Bu bilgiye dayanan sevgi bizi sonsuz varla ykseltmekle,
tam bir zgrle, tam bir yetkinlie de eritirir.

Leibniz
Spinozann felsefesi dnce tarihinin grp tand kendi iinde en tu
tarl bir sistemdir. Bu sistemde btn varlk sert ve sk bir determinizme
balanmtr. Madd dnyaya da, manevi dnyaya da tek bir yasa ege
mendir; madd olaylar gibi duygular ve ahlk eylemler de bu tek yasa
nn hkm altndadrlar. Burada saysz varlklarn okluu tek bir kay
naktan (sonsuz tzden) atak deductionlarla tretilmitir. Bu sistemin ev
ren tablosunda her ey, ncesiz-sonrasz bir dzen iinde zorunlu olarak
olumutur.
17.
yzyln bir baka dnrnde, Leibnizte Spinozannkinden bs
btn baka olan bir tutum ile karlaacaz. Spinozann sisteminin sk
soyut birliine karlk Leibnizte canl, renkli bir oklukla dolu bir reti
bulacaz. Leibnizin dncesinin en belirmi zellii, okyanl oluudur.
Leibniz dnce tarihinin yetitirmi olduu en yaratc, en evrensel d
nrlerden biridir. Bilgisi bakmndan zenginlikte, eitli alanlardaki ya
ratclkta onu am olan bir bakas hemen hemen gsterilemez. Lebniz
yalnz bir filozof deil, ayn zamanda matematiki, doa bilgini, tarihi,
filolog, hukuku ve teologtur da. Bu bilgi kollarnn kimisinde yenilikler
getirmi, kimisinin de ilerlemesi iin yorulmadan almtr. Onda Ay
dnlanma iin tipik olan kltrn sonsuz bir ilerleme iinde bulundu
u inanc var. Bu inancn gerekletirmek yolunda bilgi ve aratrma ilerlemesini salamak iin btn mr boyunca didinmitir: Kendisi
306

eitli bilgi kollarnda alm, devrin ileri gelen bilginleriyle ilikilere


gemi, akademiler kurmu, bilimin gelimesi iin birok planlar hazrla
mtr. Bu yn ile Leibniz, Descartes ile Spinozaya hi benzemez. Bu so
nuncular yalnz teorik olgunlamay gznnde bulundurmular, bunun iin
de hep yalnzl aramlardr. Leibniz ise yalnz teoride kalmayan, prati
e de ynelen bir insandr; bilgiyi hayat iin, hayatn emrinde kullanmak
ister, siyas planlar vardr, Kilisenin reformu iin giriimlerde bulunur.
Leibnizin hem teorideki, hem pratikteki bu okyanll, bir uzlama, bir
uyumlatrma abas ile hep elele gitmitir: Leibniz mezhepler arasndaki
ayrlklar uzlatrmak ister, bir akademiler birlii kurarak btn bilim
sel almay tek bir rgt iinde toplayp uyumlatrmaa alr; dil
ayrlklarn ortadan kaldracak evrensel bir dil kurmaa urar; bilim
sel gr ile din duygusunu bartrma dener. Felsefede de kendisine
kadar gelmi olan retilerin doru ynlerini birletiren, bunlarn kar
tlklarn gideren bir sisteme varma gznnde bulundurur, nk ona
gre, her felsefe sisteminin hakl olan bir yn vardr. Leibnizin sistemin
de matematik-mekanist doa gr ile Descartes ve Spinozann reddet
mi olduklar organik (teleolojik) doa gr yanyana bulunacaklardr;
fizikinin dn tarih dn ile tamamlanacaktr; universalizm ile
individualizm birletirilecektir; burada tek tek varlklar, Spinozadaki gi
bi, sadece sonsuz tzn soluk grnleri olmaktan kp, balbalarna
birer deer, balbalarna birer dnya olacaklardr.
Yalnz bir filozof deil, yaratc bir bilim adam da olan Leibniz, New
ton ile birlikte differential ve integral hesabn bulup gelitiren yenian
dah matematikilerinden biridir. Geri Leibnizin felsefesi de, nce Descartesta sonra en tipik biimiyle Spinozada grdmz, 17. yzyln
konstriiktif dncesi iinde yer alr; Leibniz iin de felsefe, bilginin t
mn kapsayan, evrenin rationel yasalln rationel bilgide dile getiren
bir metafizikti. Ancak, bu metafizik Leibnizte bilimsel aratrmadan nce
gelen, bu aratrmadan bsbtn ayr olan bir dnme olmayp, bilimsel
aratrm a ile sk ibirlii yaparak gelien bir varsaym (hypothesis)dir.
Byle anlalan bir felsefe, bilimin sonularn bir btn halinde toplama
, bunlarn temellerini anlama salar. Ama Leibnizin felsefesi, her ey
den nce, mantk ve matematik ile iten bir balant halindedir.
Leibniz bir de yenia Alman felsefesinin ilk byk dnrdr, bu
felsefenin babasdr. Leibnizten sonraki Alman felsefesi, eitli izgileriy
le dnp dolap ona balanr. Ortaa ile yenian snrlar zerinde
yetimi olan Nicolaus Cusanus ile Alman Hmanizmini bir yana braka
cak olursak, Alman dncesi yenian ilk yzyllarnda Leibnize kadar
byk bir baar gserememitir. Bunun nedenini de, her eyden nce,
Protestanln yaratm olduu kargaalkta, yeni mezhebin yol at ok
uzun sren (Otuz Yl Savalar) huzursuzlukta aramak gerektir. Bu ka
307

rkln arlk merkezi olan Almanya, Renaissancen ortaya koyduu


yeni kltr deerlerini uzun zaman benimseyememitir. Daha dorusu Re
naissance Almanyaya daha ok din olan bir kltr akm getirmitir. Din
kavgalar bu lkede dnce hayatn balca din konusu zerinde topla
mtr. Bu yzden Almanya Keplerden sonra byk bir bilim adam yetitirememi, felsefede de tamamyla darya bal kalmtr. Bu arada
Almanyada yalnzca Baconn, Descartesm ve Spinozann izinde yr
yenleri buluruz. te Alman dncesinin tekyanl olarak dine yneliine,
ortaa anlay iinde kapanp kalmasna son veren, bu dnceyi donmuluundan, darlndan kurtarp onu yenian byk baarlarna ayak
uydurtan, ona yenia kltrn yaratc olarak benimseten Leibniz ol
mutur.
Gottfried Wilhelm Leibniz, Otuz Yl Savalarna son veren Westfalia
Barmdan iki yl nce, 1646 ylnda Almanyanm Leipzig ehrinde dodu.
Babas bu ehrin niversitesinde hukuk profesr. Leibniz ok erken geli
iyor. Kendi anlattna gre, daha 15 yanda iken eski ve yeni felsefenin
balca yaptlarn okumu; Platonun, Aristotelesin, Descartes ile Hobbesun sistemlerini yakndan tanm; Skolastii de ok iyi kavram. nce
Leipzig, sonra Jena niversitesinde felsefe ve hukuk okudu. Altdorf ni
versitesinde Felsefe ile hukukun ilgileri konusunda bir tezle hukuk dok
toru olup renimi bitirdikten sonra bu niversiteye retim yesi olarak
girmesi kendisine nerildi, ama Leibniz kabul etmedi. Bundan sonra da hi
bir zaman niversitede almad, ynetim, diplomasi ve hukuk ilerinde
pratik olarak alt ve bu arada, felsefe zerine olduu kadar, bu ilerle
ilgili konular zerinde de birok yazlar yazd. Leibniz bir sre Nrnberg
te kaldktan sonra Mainz Seici Prensinin (Kurfrst) hizmetine girdi. Onun
burada siyaset ve yazarlk bakmndan etkinlii ok geni oldu. Bu al
malarnda hep gznnde bulundurduu, XTV Louisnin Almanyay par
alamak iin uramalarnn yaratt byk tehlikeye dikkati ekmek ve
bunu nleyecek yollar hazrlamaktr. Almanyann din bakmndan bln
m olmasnn d tehlikeyi savmada nasl byk bir engel olduunu gr
mekte ve dman karsnda birlemenin gerekli olduunu yorulmak bil
meden anlatmaa, duyurmaa almaktadr. F ransann dikkatini Alman
ya zerinden ekmek iin, XIV. Louisye Msr almasn nermeye bile
kalkr. Biraz da bu plann gerekletirmek iin geldii P ariste geri is
tedii olmad, Krala plann sunamad, ama o zamanki Avrupann kltr
merkezi gibi olan P arisin zerindeki etkisi ok byk oldu. Burada devrin
ileri gelen bilginleriyle, bu arada Arnauld, Malebranche, matematiki ve
fiziki Huygens ile tant. Bir aralk bir grevle gittii Londrada ufkunu
geniletmesine yeni bir vesile oldu; orada Royal Societynin (Bilimler Aka
demisi) yeleriyle yakn ilikiler kurarak, onlara kendisinin yapm olduu
bir hesap makinesini de gsterdi. Leibniz, P ariste uzun zaman kalmay
308

ok istemitir. Fransz Akademisine ye olmaa alm, olamaynca


Hannover Dknn nerdii grevi kabul etmek zorunda kalmtr. Alman
yaya dnerken Laheyde Spinozay ziyaret etti. Hannovere Dkn saray
danman ve ktphanecisi olarak gelen Leibniz bu ehirde mrnn so
nuna kadar (40 yl) kalacaktr. Bu 40 yl iinde gerek pratik, gerek teorik
bakmdan byk bir etkinlik gsterdi: Devrin sz geer prensleriyle olan
yaknlklarndan yararlanarak onlara bilimsel almalar desteklettirmi,
Berlin Bilimler Akademisini kurmu, Rus ar Byk Petroyu Petersburg
ta bir akademi kurmaa isteklendirmi, akademiler arasnda bir birlik
kurmaa uramtr. Hannover devletinin para sistemini, madenciliini,
ipekiliini dzeltmek iin planlar hazrlamtr. Katolik ve Protestan Ki
liseleri arasnda, Protestanln kollar arasnda bir uzlamaya araclk
etmitir. Bir yandan da teorik almalarn brakmam, irili-ufakl bir
ok yaz yazmtr. Pek ou yarda kalan bir yn plan ve giriilmi i
ler iinde geen bu hayat 1716 ylnda sona erdi;
Yaptlar: Leibnizin kimisi bitmemi irili-ufakl bir yn yazs var
Bunlarn hemen hepsini bir vesile ile yazmtr. Yaptlarnn meydana ge
liinde, bir sistem bakmndan yazmak deil de, pratik vesileler ar bas
mtr. Felsefe konusundaki balca yaptlar unlardr: Theodice B
yk yaptlar arasnda tek bitmi ve Leibniz yaarken yaymlanm olan.
Geri kalan byk yaptlar hep lmnden sonra yaymlanmtr; Prin
cipes de la nature et de la grce (Doann ve nayetin lkeleri) ; Mona
dologie; Discours de mtaphysique (Metafizik zerine Konuma);
Nouveaux essais sur lentendement humain (nsan Anl zerine Yeni
Denemeler) Felsef yaptlarnn en nemlisi olan bu yaz, Lockea kar
bir polemiktir ve lmnden 50 yl sonra -1765- yaymlanmtr. Adla
rndan da grlecei gibi, Leibniz yaptlarn Franszca yazmtr. Alman
ca, ancak kendisinden sonraki kuakta felsefede kullanlmaa balana
caktr.
Leibniz yntem anlaynda, 17. yzyl felsefesi iin balca bir sorun
olan bu konuda Descartesm ve okulunun yolunda yrr. O da matemati
in yntemini felsefeye aktarmak, felsefede kullanmak ister. Ona gre,
yalnz matematikiler ileri srdklerini tantlayabilecek durumdadrlar.
Saylarla olduu gibi, kavramlar ile de hesap edebilmelidir. Bir hesap yan
lm bulduumuz gibi bir dnce yanln da ak ve gvenilir biimde
bulup gsterebilirsek; felsefedeki ayrlklarn ve ekimelerin ortadan kal
kacan umabiliriz. Felsefenin kavramlaryla hesap edebilmenin, yani
matematikte olduu gibi bu kavramlar birtakm iaretlerle, simgelerle
gsterip bunlarn aralarndaki balantlar birtakm ilemlerle meydana
karmann bir iyilii de olacaktr: Formller ile yazlm olan bir felsef
aratrm a belli bir ulusal dile bah olmaktan kurtulacak, bylelikle ev
rensel bir felsefe dili, bir bilim dili de kurulmu olacaktr. Felsefe iin
309

byle bir genel iaretler dili (characteristica universalis), dnyann


btn bilim adamlarnn bilip kullanabileeekleri bir akademik dil (lingua
acadmica) ile bir felsef hesap yntemi zerinde Leibniz ok durmu,
bu ii birka kez ele alm, ama dndklerini gerekletirememitir
belki de byle bir genel iaretler dili kurabilmek iin, nce bilgimizin
tamam, olmas gerektiini anlam olduundan.
Leibnizin matematiin gerei tanmada en elverili bilgi olduu
anlayn, Meditationes de cognitiore, veritate et ideis (Bilgi, Doru
luk ve deler zerine Dnceler) adl 1684 ylnda yaymlanm olan k
k bir yazsnda ok iyi grebiliriz. Burada bilgi drt basamaa ayrlr.
Bu basamaklar da, Descartesn doru bilginin ls sayd aklk ve
seiklik kavramlarna gre ayarlanmtr. Yaptn an d n cesi u: Du
yu bilgisi tam olmayan bir bilgidir (cognitio imperfecta); asl bilgi aklla
edinilmi olan bilgidir, rationel bilgidir. Bilginin birinci basama duyu
bilgisidir; son elerine kadar zmlenmemi olan bu bilgi seik olma.yan bilgi eididir; onun iin buna kark bilgi (cognitio confusa) diye
biliriz. Bu duyu bilgisi iinde de iki basamak vardr: Duyu bilgisi ya bu
lanktr ya da aktr. Bir eyi, onu duyumlarmla yeniden tanyabilecek
gibi kavramamsam bu ey zerine olan tasarmm bulanktr; rnein
bir eyi karanlkta grrsem, bu grme bulamk bir duyum, bulank bir bil
gi olur. Buna karlk, bir eyi onu bir daha grdmde yeniden tanya
bilecek gibi net olarak alglamsam, bu ey zerindeki bilgim ak bir
bilgidir (cognitio clara). Ama, bu da bir duyu bilgisi olduundan, yine de
seik olmayan bir bilgidir (cognitio clara confusa). Demek ki, duyu bil
gisi ak olabiliyor ,ama seik olamyor. Hayvanlar bu bilgi basamama kadar kabilirler, nk hayvan alglad bir eyi sonra yeniden
tanyabilir. Duyu izlenimlerinde birtakm ayrmlar ayrt edip bunlar be
lirtmee ve tanmlamaa giriince, bilginin nc basamana ykselmi
oluruz. Bu bilgi artk tamdr, nk hem ak hem de sektr (cognitio
clara et distincta). rnein bir bitkinin sadece rengini, biimini, katl
m vb. alglamayp onda bir de kk, gvde, yaprak, iek diye ayrmalar
yapnca, bu bitkide birtakm ayrmlar belirlemi olurum. Bunu yapmakla
duyu bilgisinden akl bilgisine geerim, fosan ou zaman bu bilgi basa
manda kalr: Duyu izlenimlerini zmler, ayrmlar kavrar, bunlar el
den geldiince aydnlk olarak tanmlamaa alr. Ama asl bilgiye dr
dnc basamakta varrz. Buradaki bilgi upuygun olan bilgidir (cognitio
adaequata). Bir nesneyi kuran her bir e seik olarak kavranmsa, ya
ni zmleme (analysis) sonuna kadar gtrlmse, bilgi upuygun
(adaequatus) olur. Say bilgisi byle bir bilgidir, nk say kavramlar,
en son elerden balayp bunlar arasndaki balantlar ok iyi kavraya
rak pek aydnlk bir biimde kurduumuz kavramlardr, rnein 1 0 1 0 0 0 =
kavram, bu matematik eitlik, btn kurucu eleri ve balantlaryla bil
310

diimiz bir kavramdr. Demek ki, btn bilgilerimizi matematik bir seiklik derecesinde zmleyebilseydik, bilgimiz tam ve upuygun olurdu, yani
geree tpatp uyard. Baka bir deyile: Ancak evrensel bir matematie
varrsak, bilgimiz de tam olur. Evrense matematik demek de, btn nes
neleri, bilgimizin btn konularn kesin matematik nermeler olarak kav
rayabilmek demektir. Leibnizin bilgi ideali olan mathesis universalis (ev
rensel bilim) budur.
Leibnizin gznnde bulundurduu bu genel yntemin iki devi olaaktr: Bu yntem bir yandan eldeki bilgileri tantlamaa yarayacak, br
yandan da yeni bilgileri bulmaa yol aacaktr. Bilim, yalnz u ya da bu
nermenin nasl tantlandn deil, bir de yeni nermelerin nasl bulun
duunu gstermelidir. Tantlama bakmndan bu yntem, mantk ileme
leriyle nermeleri birbirinden tretecektir. Ancak, bu tretmenin bir sn
r vardr: yle birtakm nermeler var ki, bunlar en yksek, en son ner
melerdir; geri kalan btn nermeler bunlardan tretilir, bunlara dayan
larak tantlanr; ama bunlarn kendileri artk tantlanamaz. Bu eit ner
melere Leibniz, ilk dorular (primae veritates) ya da ilk olanaklar
(primae possibilitates) der. Bunlara byle deniyor, nk bunlar kendi
lerinden tretilmi olan btn nermelerin olabilirliklerinin temelidirler.
Leibnizin bu dncesi, Descartesn o artk kendisinden hi phe edemiyeceimiz son doruyu, btn bilgilerimize gvenilir bir kaynak ola
cak o salam noktay aramasndan baka bir ey deildir. Onun da ula
mak istedii, intuitif nitelikte olan, yani bize kendilerini dorudan doru
ya kesin olarak gsteren temel-dorulardr. Bunlar temel-dorulardr,
nk artk baka bir nermeye geri gtrlem ezler, doruluklar baka
bir nermeden tretilemez. ilk dorular yalnz eldeki nermelerin doTuluklarn temellendirmee tantlamaa yaramayacaklar, yeni nerme
leri bulmak iin k-noktas da olacaklardr. Sz geen yntem bulunur
sa, yeni dorulara varmak iin onu yalnz ustalkla kullanma bilmek
yetiecektir. Burada Leibnizin istedii, nermeleri birletirerek, bunlar
arasnda kombinezonlar kurarak yeni nermelere varmann bir tekniini,
bir sanatn (ars combinatoria) gelitirmek, doruya varmay mekanikletirmektir. Bacon de byle bir bulma sanatn ileri srm ve
aramt, o da bulmay rastlantlardan kurtararak planlatrmak, rationel bir teknie dayatmak istemiti. Yalnz, Leibniz bu yntem ideali iin
birtakm ilkeleri belirtmekten ileri geememi, ilk doruIarn neler oldu
unu pek ak olarak gstermemi, yani dorular bulma yntem veya sa
natm da hi gelitirmemitir.
Leibnizin doruluk konusunda dndkleri, dolaysyla bilgi an
lay en olgun anlatmna, lmnden yarm yzyl sonra yaymlanan ve
Locke ile bir tartma olan Nouveaux essais sur lentendement humain
(nsan Anl zerine Yeni Denemeler) adl yaptnda ulamtr. Leib311

nizin Locke ile neden tarttn anlamak iin, nce doruluk sorunu
nun o sralardaki durumunu ksaca belirtelim. nsan doruya doru
olan, objesine uygun olan yarglara nasl ve nereden varyor? sorusu
na Leibnizin yaad yllarda verilmi iki yant vard. Birinci yant empirizmindir. Bu ra gre, doru yarglara, yani dorulara ancak duyu
alglaryla varrz. Bu yzden bizde doutan olan hi bir bilgi, hi bir do
ruluk yoktur; btn bilgilerimiz sonradan edinilmilerdir; balangta ruh
ancak bo bir levha (tabula rasa), zerine hi bir ey yazlmam olan
bir sayfadr; bu sayfa sonra deney ile dolar. Empirizmin bu dnemde kla
sik temsilcisi John Locke'tur. Rationalizmin olan ikinci yanta gre, insan
da doutan olan dorular vardr. Bu eit bilgiler, deney ile edinilmi
olanlardan deerce, yani doruluk deerleri bakmndan stndrler. De
erce stndrler diyoruz, nk rationalistler de duyu bilgisinin bir ger
ek olduunu yadsmazlar; yani bilgi yalnz doutandr demezler; do
utan bilgilerin duyu izlenimleri yznden harekete getiklerini, geli
tiklerini de yadsmazlar. Descartes ile Spinoza rationalizmin bu sralarda
ki klasik temsilcileridir.
imdi Locke, empirizmini temellendirdii ana-yapt olan Essay con
cerning human understanding (nsan Anl zerine Denemeler) -1690adl kitabnda doutan dncelere kar bir tartm a ile ie balar.
te Leibnizin Nouveaux essaissi (Yeni denemeler) Lockeun bu ele
tirmesine bir yanttr. Locke iin olduu gibi Leibniz iin de, nce duyu
lardan gememi olan hi bir ey anlkta bulunamaz. Ancak, Leibniz Locke
ile buraya kadar anlat bu formle kk, ama pek nemli olan bir ey
ekler: anln kendisinden baka (nisi ipse intellectus). Bu da u demek:
Duyu izlenimlerinden bir bilgi, bir doru meydana gelecekse, anln (in
tellectus) varl gerekir. Anlk nedir, neyi salar? Leibnize gre bir
takm kavramlar batan beri deneyden nce anlkta bulunmaktadrlar;
rnein geometrinin kavramlar. nk duyular bize hi bir zaman tam
bir daireyi veremezler; bunun gibi saylar da duyulardan edinilemez;
bunlar anlk iin doutan olan kavramlardr. Doutan bilgiler arasnda
her eyden nce Tanr dncesi var. Bu kavramlar ilkin ruhumuzun de
rinliklerinde sakldrlar, sanki uykudadrlar, zamanla uyandrlp yukar
ya karlrlar. Leibniz bu anlay ile doutan bilgiler kavramna yeni
bir anlam kazandrmtr. Lockeun eletirmesi dorudur; elbette yeni do
an bir ocuk, rnein geometrinin kavramlarn bilmez; ama bunlar onun
ruhunda gizlidirler; gnn birinde u ya da bu vesileyle geliebilirler.
Leibnizte onun Skolastikten alp yeniden canlandrd a priori deyimi
bu anlam kazanacaktr.
Ruhumuzun derinliklerinde yalnz kavramlar, dnceler deil, birta
km ilkeler ile dorular da sakldr. Bunlarn arasnda zellikle mantn
ana-ilkeleri vardr. zdelik ilkesi (principium identitatis) bunlardandr;
312

yine bunlarn arasnda bulunan elimezlik ilkesi (principium contradictionis) daha nemlidir. Bu ilkeye gre mantk bakmndan tanm ile
eliik olan bir bilgi doru olamaz. rnein btn matematik bu ilkeye
dayanr; nk matematikte birtakm tanmlardan, aksiyomlardan kalk
lr, bunlara aykr olanlar ayklana ayklana bir sonuca varlr; matema
tik bilgilerin doru olmas bu yzdendir; rnein 2 ile blnemeyen bir
ift say aramaa kalkmak eliik bir ey olur, nk ift say, 2 ile
blnebilen bir saydr diye tanmlanmtr. Leibnizin verdii iki meta
fizik rnek: 1. Yaln bir tz blnme ile ortadan kaldrlmaz; ruh da ya
ln bir tzdr; dolaysyla ruh lmszdr. Bunun kartn ileri srmek
bir elime, dolaysyla de yanlma olur. 2. Tanr en gerek varlk diye
tanmlanr; bundan dolay Tanrnn varolmas zorunludur; bunun kart
bir elime olurdu: Tanr varolmasayd gerekliinden bir ey eksilir
di, o zaman da en gerek varlk olmazd.
Leibniz bu eit dorulara, anln dorudan doruya kendisinden dev
irdii dorulara ncesiz-sonrasz dorular (vrits ternelles) adn ve
rir. Bunlar, kartlar bir elimeye gtrecek olan dorulardr. Bundan
dolay elimezlik ilkesine dayanan bu dorulara Leibniz zorunlu olan do
rular da der. Bunlar salt akldan karlar (vrits de raison); baka t r
l olabilecekleri dnlemez; dnmee kalkarsak elimeye deriz.
Kkleri aklda olan bu dorulara karlk, deneyden gelen olgunun doru
lar (vrits de fait) vardr. Akln dorular zorunlu idiler, olgunun
dorular ise rastlantldrlar, olanakldrlar, bunlarn baka trl de ola
bilecekleri dnlebilirdi, dile getirdikleri olgular da baka trl olabi
lirlerdi. Olgunun dorular duyularla ya da gelenekle edinilirler: rne
in bugn hava gzel, Bat Roma mparatorluu 476 ylnda sona er
mitir. Deneyden edindiimiz, baka trl de olabileceklerini dnebil
diimiz bu eitli dorularn neden byle olduklarn syleyemeyiz, onlar
olduklar gibi kabul etme ile yetiniriz. Olgunun dorular, Leibnizin d
ncenin bir temel-ilkesi olarak elimezlik ilkesinin yanna koyduu ye
ter sebep ilkesine (principium rationis sufficientis) dayanrlar. Oysa ak
ln dorularnn dayana elimezlik ilkesi idi.
Matematik yntemi ideal bilen Leibniz, deneyi, rnein bir Spinoza
gibi bsbtn deersiz bulmaz. Bilimlerle sk ilgisi, ona deney bilgisinin
de kendine gre bir deeri olduunu kavratmtr. Nitekim ona gre, yal
nz akln dorular deil, deney olgular da intuitif bir kesinlik tarlar,
yani bu olgularn kesinlikleri de, baka bir eyden tretilmi olmalarndan
deil, dorudan doruya kendilerinden gelir, onun iin deney olgular ilk
dorular arasnda yer alrlar. Akl bilgisi ile deney bilgisinin kendilerine
gre deerlerini kavramas, Leibnizin her felsefe rnda doru olan bir
yn bulmak istemesinin, onun uzlatrcilnn bir rneidir. Onun bu uz
latrmaya vard sylenemez. Ama bu iki eit bilgiyi hi olmazsa yan313

;yana bulundurabilmitir. Ancak, onda akl b i^ isnn, rationalist ynn


daha ar bastndan phe edilemez.
17.
yzyl felsefesinin yntem sorunu yannda balca konularndan
biri olan tz sorunu, Leibniz felsefesinin de balca sorunlarmdan biridir.
Descartestan sonraki felsefede sonlu tzler bannszlklarm gitgide yi
tirmilerdi. Geulincx ile Malebranche sonlu tzleri etkin olmaktan karmlar, etkinlii yalnz sonsuz tzde, Tanrda bulmulard. Spinoza ise
sonlu tzlere tz bile demez, onlar attributumlua indirir; onun kmlda
mayan bir lojik-matematik balantlar sistemi olan varlk tasarmnda son
suz tz de bir mantk kategorisi gibi bir ey olmutu. Leibnizin tz an
lay, bu gelimeye tam bir tepki gibidir. Onun felsefesinde tzler tam
bir bamszla eritikten baka, tam anlamyla etkin de olacaklardr.
Leibnize gre tz etkin kuvvetten baka bir ey deildir. Descartes fel
sefesinde z-nitelii (attributum) yer kaplama olan madd tzn (cismin)
kendiliinden bir kuvveti yoktu (Occasionalistler ile Spinozada da byle);
cismin gelitirdii kuvvet, yalnz Tanrmn balangta maddeye yerle
tirmi olduu ve miktarda deimez olan genel kuvvetin bir ksm idi. Bu
anlay Descartesn doa retisine mekanist bir nitelik kazandrmt;
bu felsefede doa cansz bir makineden baka bir ey deildi. Oysa
Leibnize gre cismin z kuvvettir; Descartesn cismin z-nitelii say
d yer kaplama (extensio) ve matematik olarak belirlenebilen form, bu
kuvvetin ancak birer grndrler. Bu dncesiyle Leibniz, Aristote
lesin entelekheia kavramna (nesnenin kendisini grnlerinde gerek
letirmesinin formunu kendisinde tamas) geri dnm oluyordu. Ancak,
Leibnizin kuvveti madd olmayan bir kuvvettir. Tzler kuvvettirler, ama
madd olmayan varlklardr; bundan dolay yer kaplama tzn z-nitelii
olamaz, olsa olsa etkinliinin bir sonucu olabilir. Cisim etkiyen bir kuv
vettir ve yer kaplamas da bu kuvvetin kendisini gstermesinin bir bii
midir.
Descartesn biri sonsuz, ikisi sonlu olan tz vard; Spinoza yalnz
sonsuz tz brakarak bir monizme varmt. Leibniz ise, tam tersine, tz
lerin sayca sonsuz bir okluu olduunu kabul eder. Sonsuz sayda olan
tzlerin her biri bir individuumduv, artk blnemez olan bir birliktir.
Onun iin Leibniz tz monad (monade) diye adlandrr. (Greke mo
nas = bir olan, birbk). Madd deil de ruhlu olan bu birlikler, monadlar kendi ilerine kapaldrlar, bu yzden birbirlerine etkiyemezler.
Ancak, monadlar arasnda bir balant da vardr, bu da bir olgudur. Bu
balant, Leibnize gre, monadn znde sakldr; Her monad kendine
gre evrenin btnn kendisinde tar; bir monad evrenin bir aynasdr;
bundan dolay individuum ile universum (birey ile btn) arasmda bir
balant kurulur. Her monadn znde teki monadlarn her biri temsil
edilmektedir; her monadta btn teki monadlarn okluu kapsanmtr;
314

bu yzden monad, z bakmndan, okluk iinde birliktir. okluun birlik


haline gelmesini salayan da tasarmdr. Tasarm da, her biri kendi iine
kapal olan ayr ayr monadlarn ortaklaa bir temel-zelliidir. Monadlar
tasarmlayan kuvvetlerdir ve tasarmlarnn konusu da evrendir. Mo
nadlar arasndaki ayrmlar, tasarm lar arasndaki ayrlklardan ileri ge
lir: Kimi monadlar evreni tekilerden daha ak ve seik olarak tasarm
larlar; monadlar aralarnda, yalnz tasarmlarnn ak ve seik olmas
bakmndan sralanrlar. Bu sralama dzeninin bir ucunda tasarmlar
ak ve seik olmayan monadlar, br ucunda da ak ve seik olarak
tasarmlanabilen monadlar bulunur. Monadlarn, bilgi yeteneklerine gre
dizdikleri bu sra, yalnz duyumlayabilen monadlar ile balar ve salt d
nce etkinliinde bulunabilen monadta sona eder. Buna gre: monadlar
evreni duyularla kark ve bulank olarak ya da akl ile ak ve seik
.olarak tasarmlayabilmeleri bakmndan birbirinden ayrlp buna gre ara
larnda sralanyorlar. Kark duyu tasarmlarndan ileri geemeyen mo
nadlar pasif, seik dnce tasarm lar olan monadlar ise aktiftirler.
Monadlarn sradzeninde (chierarchie) en aada bulunan, kark
tasarml ve pasif olan maddedir, en yukarda bulunan da Tanrtdr. En
yksek monadn btn tasarm lar tam bir aklk ve seikliktedir, bun
dan dolay Tanr salt etkinliin (aktifliin) kendisidir. En yksek monad
bir tanedir; buna karlk, kark tasarmlarn saysz dereceleri oldu
undan, Tanrnn altnda sralanan monadlarn says sonsuzdur. Monadlarn btn tasarm lar ayn aklk ve seiklik derecesinde olsayd, biribirinden ayrt edilemezlerdi, birbirinin tpatp ayn olurlard. Oysa Leibniz
iin her monad balbana bir individuumd u r; bu dnyada birbirine tas
tamam eit olan iki ey yoktur. Burada Leibniz, bellibal ilkelerinden bi
ri olan ayrt edilemeyenin zdelii (Principium identitatis indiscernibilium) ilkesini kullanmaktadr. Onun monad retisini atom teorisinden ay
ran da bu ilkedir. Atom teorisinde, atomlar tamamyla birbirine eit olan
eyler diye anlalr; atomlar birbirinden ayran bykleri, biimleri
yannda, yalnz uzayn bir rastlant olarak belli bir noktasnda bulun
malardr; bu da kavramsal bir ayrm olmayp d bir belirlenimdir. Oy
sa birer individuum olan monadlarn her birinin bir bakasnda bulunama
yacak kendine gre bir zellii vardr; onun iin bu dnyada birbirinin
bsbtn ayn olan iki ey ,yok. Demek ki, monadlarn sralanmalarnn bir
ucunda madde, br ucunda da Tanr bulunmaktadr; ikisinin arasnda da
sonsuz sayda ara basamaklar var. Ara basamaklarda akl ile duyu, ak
lk ile seiklik, etkinlik ile edilginlik saysz kombinezonlar halinde birle
irler. nsan da bu ara basamaklarda yer alr. Monadlarn saysz ok
luu, byk bir balant erevesinde bir birlik olur. Bu balant iinde
her monadn kendine gre bir yeri, zorunlu olan, bir bakas tarafndan
alnamayacak olan bir yeri vardr; bir individuum olan her monad evre
315

nin btnn zel bir biimde, btnn iinde ald kendi yeri bakmn
dan yanstr. Evrenin organik bir birlii vardr; her varlk bu birlik, bu
btn iinde zorunlu olan bir edir.
Temel zellikleri tasarmlayan kuvvetler olan monadlar arasndaki
balanty kuran da, onlarn tasarm etkinliidir. Tasarmlar gelitiren,
bir tasarmdan tekine geirten, monadn iindeki etkinlik i$teidr, ya
da Leibnizin baka bir deyiiyle tasarmlar gelitirmek iin monadta
bir eilim (tendanee) olmasdr, zlerinde bulunan bu eilim yznden
monadlar biteviye tasarm lar gelitirirler; yalnz, btn monadlar be?
ayn eyi, yani evrenin btnn tasarmladklar iin, bu tasarm etkin
liinin sonucu da btn monadlarda ayn olur, yani evren sreci btn
monadlarda ayn biimde grnr. Tzlerin birbirini etkilemelerini, Descartestan beri bir problem olan bu soruyu Leibniz bu anlayn erevesi
iinde zmee alr, na gre, tzlerin (monadlarn) birbiri zerinde
dorudan doruya bir etkileri olamaz; byle bir ey kendi iinde kapal
bir birlik diye dnlen monadn kavramna aykr olurdu; monadlar
arasndaki karlkl etkiler bir grnten baka bir ey deildir; Leibnizin pek tannm bir deyiiyle: monadlarn pencereleri yoktur, dola
ysyla birbirinden bir ey alp veremezler. Her monad kendi iinde yaar,
ama btn monadlar ayn eyi yaarlar; ite bundan dolay hep birbirine
etkide bulunuyorlarm gibi grnrler. Monadlar arasndaki bu ball
Leibniz nceden ku ru lm u ( harmonie p r^tab lie) diye adlandrr.
Ruh ile beden arasndaki balanty da Leibniz bu nceden kurulmu
uyum teorisi ile aklar: Ruhun monadlar ile bedenin monadlar arasn
da hibir nedensellik (causalit) balants yoktur; ama ruh her an bedende
olupbiten aym eyleri tasarmladndan bedeni etkiliyor ve bedenden
birtakm etkiler alyormu gibi grnr. Beden ile ruh arasndaki ilikileri
aydnlatmak iin Leibniz, Geulincxde de bulduumuz birbirine paralel ile
yen iki saat rneini ele alr: Bu iki saat, ya ilemelerinde birbirine kar
lkl olarak baldrlar; ya ilemelerini bir usta boyuna dzenliyordur;
ya da daha balangta birbirine paralel olarak kurulmulardr ve bundan
byle de hep paralel olarak ileyeceklerdir. Birinci olasl Descartes ile
ri srmt: Ruh ile beden karlkl etki halindedirler. kincisi occasionastlerin dncesi idi: Ruh ile beden arasmdaki balanty her an kurup
dzenleyen Tanrdr. ncs de Leibnizindir: Bu iki saatin batan be
ri ayarlar birdir; bylece aralarnda nceden kurulmu bir uyum var
dr. Tanr yalnz beden ile ruhu deil, btn varlklar, srekli bir uyum
iinde bulunacak gibi dzenlemitir. Bundan dolay Tanr ikide-birde ev
renin dzenine karmak zorunda kalmaz.
nceden kurulmu uyum dncesi mona.dlarn tasarmlarn sk bir
determinizme, kesin bir zorunlulua balamaktadr, nk tasarmlarn
gelimesi her bir monadta daha nceki tasarm lara zorunlulukla baldr;
316

tasarm larn gelime emasndan bir monadn bile rastlantyla ya da is


teyerek ayrlmas, evrendeki uyumu bozard. Bu anlayyla Leibniz, me
kanizm ile teleolojiyi, yani evrenin gidiinin mekanik bir zorunlulua ba
l olduunu dnen gr ile bu gidiin bir eree ynelmi olduunu ta
sarlayan gr uzlatrmaa alr. Btn monadlarda olupbitenlerin bir
uyum iinde yer almalar Tanrnm yaratc etkinliinin bir rndr. Tan
r monadlarn sistemini bir eree gre dzenlemitir ;ancak, bu erek, monadlarn Tanrsal istencin daha balangta koymu olduu sk bir zorun
luluk erevesinde gelimeleriyle gerekleebilir. Olaylarn meydana geli
ve aklarnda mekanik bir zorunluluk vardr, ama evrende olupbitenlerin
zorunlu olan bu gidiini Tanr belli bir eree gre dzenlemitir; evrende
kesin bir mekanizm hkm srer, ama bu mekanizm belli bir erei ger
ekletirmek iindir. Grlyor ki, mekanizm ile teleoloji, bu iki kart
gr, Leibnizde birbirini karlkl olarak gerektiriyorlar. Bu da, birok
lar arasnda Leibnizin uzlatrclnn bir baka rnei.
Monadlar evrenin bir andaki durumunun tmn tasarm larlar. An
cak, Tanrsal monad bir yana brakacak olursak, geri kalan monadlarda
bu durumun tasarm tam bir bilin aydnlna varm deildir. rnein
insan monad, evren zerindeki tasarmlarnn ancak kk b ir ksmnn
tam bir bilincine sahiptir. Aa monadlarda ise bu bilin hi yoktur. De
mek ki monadlarda evrenin bir andaki durumunu yanstan btn tasa
rm lar var, ama monadlar bunlarn hepsini bilmiyorlar. Baka bir deyi
le: Monadlarda bilinli olmayan bir tasarmlama da var; bu yzden aa
monadlar evrenin pasif bir aynas olmaktan ileri gidemezler; kendile
rindeki tasarm etkinliinden haberleri yok. Bir monadta ne kadar ok
bulank ve kark tasarm bulunursa, onda bilin de o kadar azdr. Nite
kim batan aa bu eit tasarm larla evreni kendisinde yanstan madde
bilinten yoksundur; maddenin kendisindeki tasarm lar zerine bir bilin
ci yoktur. Buna karlk Tanr her eyi bilen en yksek monaddr; o b
tn evrenin her bir andaki durumunu tam bir aklk ve seiklikle bilir;
btn tasarm larn tam bir bilinci yalnz onda vardr. Monadlarn bilinci
en ak ve seik derecesinden balayarak, birok derecelerden getikten
sonra, snklere snklee sonsuz bir kkle kadar der. Ama bu son
suz kk derecede de bu bilin bir gerek olmaktan kmaz. Bu eitten
bilinli olmayan tasarm lara Leibniz petites perceptions (kk alglar)
der. Bu kk alglarn ne olduunu anlatmak iin kendisinin verdii bir
rnek: Kyya vuran dalgalarn kard sesi biz toptan iitiriz. Oysa bu
arada her bir su tanesinin ayr bir sesi vardr, bunlar da alglayanlayz,
dalgalarn toptan sesi bu sonsuz kklkteki seslerden meydana gelmitir.
te kk alglar su tanelerinin iitmediimiz sesleri gibidirler gn
dzn gkteki yldzlar gremediimiz gibi.
Leibnizin bu bilinli olmayan tasarmlar teorisi, ruhun alann bir
317

denbire geniletmitir. nk o zamana kadar gerek rationalistler ge


rekse empiristler iin ruh bilinten ibaretti. rnein Descartesta ruhun
znitelii bilintir (cogitatio); ruhun iindekiler ruhun bildikleridir. imdi
Leibniz ruhun bilmediklerini de ruhun eleri arasna katyor.
Leibniz, teki felsefe alanlarn olduu gibi, doa retisini de yukar
da anlatlan metafiziinin temeli zerinde gelitirmitir, ona gre cisim
de bir monaddr, bir organizmadr. Bu anlay onu cisimler dnyasnn
asl gereini harekette (yer deitirmede) bulan devrinin mekanist do
a felsefesinin gr dma karmtr. nk cisim monad, yani canl-ruhlu bir tz olunca yer kaplamaz, iinde cisimlerin hareket ettikleri
uzay da balbama bir gerek olmaktan kar. Bu yzden Leibniz atom
retisini reddeder; nk bu retide atomlarn iinde hareket ettikleri
bo bir uzay kabul etmek gerektir. Monad retisi ktle kavramn da
olanaksz klyordu: Monadlar birbirlerine alm pencereleri olmayan
kendi ilerine kapal birlikler olunca, bir araya gelip birleerek kt
leler meydana getiremezler. Ktle ya da bileik cisim kavram iin
Leibniz yle bir kar yol bulmutur: yle birtakm monadlar vardr ki,
bunlar aa monad kmelerini (complexe) yksek bir aklk ve seiklik
derecesinde tasarmlayabilirler; bu eitli monadlar, aa monadlar kar
snda bir eit merkez monadlardr; bu ilgide aa monadlar pasif,
merkez monad aktiftir; merkez monadlarn daha ak ve seik olan ta
sarmlar, aa monadlardaki bulank durumlar belirler (determiner) ;
bununla da merkez monad, teki monadlar birbirine balayan bir tz,
substansiel bir ba olmu olur. Bileik cisimleri bir merkez etrafnda
kurulmu bir birlik diye anlamak organizmac bir grtr. Nitekim Leib
niz iin bileik cisimler hep organizmalardrr; bu eit cismierin hayat hep
merkez monadta toplanr. Bu anlayta organik doa ile anorganik do
a arasndaki ayrlk yalnz bir derece ayrlna indirilmi oluyordu: Do
adaki btn varlklar organik niteliktedir; doa balklarla dolu bir ha
vuz gibidir; anorganik, cansz dediimiz cisim, organizmalarn sadece
en aa bir basamadr. Aa monadlarn merkez monadta bileip bir
arada bulunmalar, bir uzay ilintisi olarak kendim gsterir, bu yzden
cisimler yer kaplayan eyler diye grnrler, imdi uzay metafizik bir ger
ek deil, bir grntr (fenomen); bal bana bir gerek olmayp,
monadlarn tasarmlarn dzenleyen bir formdur. Uzay gibi zaman da
balbama bir gerek deildir; o da monadlardaki tasarmlarn diziliin
den, bu tasarmlarn birbiri ardndan gelmelerinden meydana gelir. Uzay
bir arada bulunuun, zaman ise art arda geliin formudur. Uzay iin
deki hareketler de, esasta, gerek metafizik ilintilerin sadece bulank olan
birer tasarmdrlar. Asl gerek temel, monadlarda olup-bitenlerdir; uzay,
zaman, hareket, deime, btn bunlar grnlerdir. Ama hareketlerin
temeli yine de monadlarn iindeki deiikliklere geri gittiinden, uzay
318

iindeki hareketler de zorunlu yasalara baldrlar: Her hareket zorunlu


olarak bir baka hareketten kar, zorunlu olarak bir baka harekete d
nr. Doadaki btn deimeler adm adm olur; doada sramalar
yoktur; doann deime ve yrynde hi kopmayan bir sreklilik
(continuum) vardr. Sreklilik yasas (lex continuum), Leibniz iin, do
a dzenini ayarlayan balca yasalardan biridir. Yalnz, unu unutma
maldr: Leibnize gre doa alanndaki mekanik balant kendi kendisi
iin deildir, ancak bir aratr; Tanrnn koymu olduu bir erei gerek
letirmek iindir.
Leibnizin psikolojisi de monad retisine dayanr. Bedenin merkez
monad olan ruh lmszdr, nk bir tzdr; tz de, kavramna gre,
yok edilemeyen bir eydir. Her merkez monad birtakm aa monadlarla balantl ve bunlar birbirine balayan bir tz gibi olduundan, bir mer
kez monad olan ruh bedensiz olamaz. Yksek monadlarn bedeni olan aa
monadlar srekli bir deime iindedirler, sreklilik yasas burada da
geerliktedir. Hi bir ruh bir bedenden tekine atlayamaz. Yalnz insan
ruhunda akl vardr; hayvan ruhu yalnz eskiden yaam olduu eyle
rin etkisi altndadr. Ak ve seik tasarm lar olduu iin, ancak insan
ruhu lmden sonra bilinli olarak devam edebilir. Ama btn monadlar,
bir anlamda btn canllar lmszdrler. lm bir bzlmedir (involutio), sakl (latent) bir hayat durumuna gemedir; doum ise, tersine,
bir evrimdir (evolutio), sakl bir hayat durumunun alp gelimesidir,
bir tomurcuun serpilmesi gibi bir sretir. nsan mr boyunca kendisin
de sakl bulunanlar, Tanrnn ruhuna nceden yerletirmi olduklarm ya
ar. Bu dncesiyle de Leibniz, lmszl yalnz lmden sonras (post
-existens) iin deil, doumdan ncesi (prae-existens) iin de kabul etmek
tedir.
Leibnizin ahlk retisi, Descartes ile Spinozanmki gibi rationalist
niteliktedir. Eilimlerimizi belirleyen tasarmlardr, bu rationel elerdir;
dolaysyla bir eilimin deeri, onun motifi olan, onu harekete getiren tasa
rmn deerine gre llr. Bu yzden, Leibniz iin, ahlk bakmndan
doru olan ile doru lmayann ls (kriterium) doru ve yanl ta
sarmlardr. mdi eilimlerin karanlk, bilinsiz tasarmlardan doan ka
ranlk ve bilinli olmayanlar ile kkleri seik olmayan deney tasarm
larnda bulunan duyusal (madd) olanlar ve gdleri (motifleri) ak ve
seik olan ahlk isten vardr. Leibnize gre de gdsz bir davran,
bir motiften domam bir karar olamaz; bu anlamda bir zgrlk de
yoktur. Bir monadn tasarm lar bulank ve kark iseler, o pasif bir du
rumdadr; bu durumunda o bulank ve kark eilimlerin hkm altn
dadr, dolaysyla zgr deildir, kledir. Buna karlk, bir monad, ak
ve seik olan tasarm lar gelitirip aktif olabiliyorsa, o zaman onu ahlk
isten ynetiyor, o kendi kendisini belirliyor demektir ki, bu da zgrlk
319

durumudur. Btn rationalistler iin olduu gibi, Leibniz iin de zgr ol


ma, eylemlerimizde kendimize akl klavuz yapmak, akla uymaktr. Ahlk"
isten ak ve seik bilgiden doar; ak ve seik bilgi istence teki monadlarn tasarmlarn kavratr, nceden kurulmu uyum ilkesine gre
teki monadlarla birlikte iinde yer ,alm olduu balanty retir. Bu
renme ve kavramas ne kadar ak ve seik ise, monadn bencillii
(egoizmi) o kadar azalr, bakalarnn iyiliini isteyip onlara sevgi duy
mas da o kadar artar. Ahlkn erei, ruhun ak ve seik tasarmlarla
aydnlanmasdr; ruh ne kadar aydnlanmsa, teki ruhlarn iyiliini a
kadar bir sevgi ile benimser. Bundan dolay erdem ile mutluluk el ele gi
derler: Erdem bilgeliktir, yetkinlie erimektir; bilgice yetkin olmak da
bakalarna kar sevgiye ulatrr.
Leibnizin hukuk felsefesi de bu ahlk anlaynn doal bir sonucu
dur. Hukuk insanlarn yalnz dtan ilgilerini ayarlayan bir kurallar sis
temi deildir; onun kkleri ahlktadr, ahlk sevgidedir. Bu sevgi, in
sana baka insanlarn mutluluk gereksinmesini kendi z gereksinmesi gibi
duyurtur; insanda bakalarnn malna dokunmak korkusunu gelitirir;
toplumun mutluluunu desteklemei, dnya nimetlerini hakka gre dat
ma retir. Sevgi btn bunlar bir erek olarak ortaya koyar, bilgelik
de bu eree vardracak yollar bulur.
Leibnizin dnyagr din felsefesinde en son, en derlitoplu anlatm
na erimi, nceden kurulmu uyum sistemi bu konuda en yksek ol
gunluuna varmtr. Leibnize gre Tanry aklla kavramak bilginin
en yksek devidir. Bundan dolay o akl ile inan, felsefe ile ilhiyat bir
birinden ayumak isteyenlerle (Bayie bunlardan biri) iddetle savar. Bu
rada da Leibniz yine bir uzlatrc rolndedir. O da, btn devri gibi, akl
dini ve positif din diye bir ayrma yapar. Akl dini, inanlar akl ile temellendirilebilen dindir ya da dinin akl ile aydnlanabilen ksmdr; posi
tif din ise realitede bulduumuz dindir, tarih dinlerdir. Akl dini akim
dorular arasnda yer alr, positif din ise olgunun dorularna girer.
Akl dininin esaslar akldan tretilebilir, rnein Tanrnn var olduu
akln bir dorusudur, dolaysyla zorunludur, kartm dnmek elime
ye gtrr. Buna karlk, positif-tarih dinlerin dogmalar yalnz olgunun
dorulardr, dolaysyla rastlantl; bunlar akl ile temellendirilemezler,
ancak bir olgu diye kabul edilirler; olgunun teki dorular gibi bunlar
da akla aykr deildirler; her positif din tarihe dayanr ve tarihe olduu
gibi ona da inanlr. mdi, akl dini akln dorularna positif din olgunun
dorularna balannca, onlar buna gre bir deer de kazanrlar. Asl
din, Leibnize gre, akl dinidir; positif dinin dogmalar deerce aadr
lar, akl dinine rastlantl olarak eklenmi olan eylerdir; bunun gibi din
trenler de ,dinin klt yn de zorunlu deil, rastlantldr. Dinde esas
olan Tanr sevgisidir. Monadn ak ve seik bilgisi nasl sevgiye gt320

ryorduysa, en yetkin monad bilmek de Tanr sevgisine ulatrr. Tanr


y bilmek ile sevmek bir arada bulunurlar.
Leibniz dinin dorusu ile akln dorusunun uzlaabileceine ina
nyor. Ancak, dinin kendisinde de bu uzlamaya pek elverili olmayan g
lkler var. Her din bir kurtulu gereksinmesini de karlar; her din dn
yada hkm sren madd ve manev sefaletten kurtarma vaadini de bir
likte getirir. Leibnizin Tanrs, kendisinde yalnz ak ve seik tasarmlar
bulunan, dolaysyla bilgelik, etkinlik ve iyiliin en son olgunluuna eri
mi olan en yksek rionadtr. nceki monadlarn gelimesi bunlarn her
birine Tanrnn daha balangta yerletirmi olduunun btn ereve
sinde bir alp serpilmesinden baka bir ey deildir. mdi btn evren
iin bir merkez monad, dolaysyla en gl varlk da olan Tanr ile budnyadaki sefalet, eksiklik, bozukluk nasl uzlatrlabilir? Bu elimeyi
Bayie pek ak bir ekilde dile getirmiti. Leibniz Baylee kar bir po
lemik olarak yazd Theodicee adl yaptnda ite bu problemi zme
e, Tanrmn iyilii, bilgelii ve gc ile onun bir yapt olan dnyann ek
sik, bozuk yaps arasndaki elimeyi gidermee alr (Theodicee=Tanrnn hakl olduunu gstermek demektir). Bu elimeyi ortadan kaldr
mak iin Leibniz nce, budnyadaki ktln, gnahn metafizik bir ger
ek olduunu reddeder. Yanl dorunun eksiklii olduu gibi, monadlar daki pasiflik de aktifliin eksikliinden ileri gelir; gnah, bulank ve ka
rk tasarm larn yaratt bir tutku durumunun sonucudur. Ktl fi
zik, moral ve metafizik ktlkler diye e ayran Leibniz, gerek fi
zik ktln gerekse moral ktln kklerini metafizik ktlkte bu
lur. Baka bir deyile: Fizik ve moral ktlkler, sonlu monadlarn kar
k ve bulank tasarm lar ile bunlarn yaratt durumlardan ileri gelir;
fizik ve moral ktlkler metafizik eksikliin bir sonucudurlar. Yalnz,
bu metafizik eksiklik positif bir ey olmayp yetkinliin derece derece ek
sik olmasdr. Positif olarak varolan, yalnz yetkinliktir. Ancak, yetkinlik
yetkinlik olamazd, kart, yani eksiklik, yetkin olmay olmasayd. De
mek ki, yetkinlik yetkin olmayn olmasna dayanyor: Ac olmasayd haz
olmazd, gnah olmasayd sevap da olmazd; yetkin olmay yetkin olma
nn kouludur. Tek tek monadlara baktmzda, diyor Leibniz, bunlarn
hep yetkin olmadklarn grrz. Ama her eyi birbirine balayan mer
kez monadn, Tanrnn yetkinlii karsnda tek tek monadlarn eksiklii
ortadan silinir; tek tek varlklar ayr ayr deil de, btn gznnde bu
lundurursak iyimser oluruz; Tanrnm yetkinliinin benzeri olan evrenin
btn de yetkindir. Geri tek tek monadlar da evrenin birer aynasdrlar, ama onlar eksiksiz olmayan aynalardr; onlarn moral bakmndan
gsz olmalar (gnah ve sula ykl olmalar), fizik bakmdan ac ek
meleri bu yzdendir.
Bu problem erevesinde bir de u soru ortaya kar: Her eyi bilen,
F T 21

321

en iyi, en gl varlk olan Tanr, neden ac ve sular eksikliklerinden


ileri gelen monadlarn dnyasn yaratmtr? Neden byle bir Tanr, iin
de gnah ile acnn bulunmayaca yetkin bir dnya yaratmamtr? Leib
niz bu sorunu yle yantlar: Dnyadaki ktlk ile gnah geri rast
lantl olan eylerdendir, ama bsbtn baka olan bir dnya da d
nlebilirdi. Tanr bu evreni yaratrken, bir sr olabilir dnyalar tasar
lamtr. Onun bu dnyalar arasndan bu imdikini seip gerekletirme
si, onun olabilir dnyalar arasnda en iyisi olmasndandr. Geri bu dnya
da yetkin deil, ama tekilerin daha da az yetkin olduunu kabul etmek
gerektir. Bu da, yetkin olan bir dnyann olamayaca demektir. Leibniz
iin yetkin olmay dnya kavramnda zorunlu olarak bulunan bir e
dir. iinde sonlu varklarn bulunmayaca bir dnya dnlemez: sonlu
varlklar ise, sonlu olduklar iin, yetkin deildirler. yle ise, Tanr bir
dnya yaratacaktysa etkinliini gstermek iin yaratmas gerekirdi
bunun sonlu varlklardan kurulmas bir zorunluluktu. te sonlu varlkla
rn eksik olular, yetkin olmaylar metafizik ktlktr. Bu, zorunlu
olan bir dorudur, kartn dnmee olanak yoktur. Moral ktlk ile
buna bal olan fizik ktlk ise, yalnz Tanrnn seii ile ilgili olan,
rastlant nitelikteki olgunun dorularndandr. Tanrya bu imdiki dn
yay setiren, onun iyilii olmutur, nk o olabilir olan bir sr eksik
dnyalar arasnda en az eksik olann gerek klmtr. Bundan dolay dn
yann yetkinlii mutlak olmayp relatiftir; bu dnya iyi bir dnya deil,
yalnz olabilir olanlar arasnda en iyisidir. te Leibnizin nl iyimser
lii budur.
Tanr dnyay yaratrken mutlak olarak zgr deildi, sonsuz bilgeli
inin olanaklarna bal idi. Tanr iyi bir dnya yartmak istemitir, ama
bilgelii ona ancak olabilir olanlardan en iyisini yarattrmtr, nk her
dnyann sonlu ve yetkin olmayan varlklardan kurulmu olmas bir zorun
luluktur. Tanrnm istenci de akln dorularnn, ncesiz-sonrasz olan
bu dorularn egemenlii altndadr. Akln dorularnn zorunlu oluu y
znden Tanr, btn istemesine ramen, mutlak ekilde deil de, ancak
elden geldii kadar iyi olan bir dnya yaratabilmitir. Sonlu varlklarn
yetkin olmalar bir mantk yasasdr. Tanrnn iyiyi istemesine ramen
dnyann byle bozuk ve eksik olmas, mantk bir zorunluluktan domu
tur. Tanrnn bilgelii istencinden stnd; bu bilgelik Tanrnn istencini
bir seme karsnda brakm, o da en iyi dnyay semitir.

18. Yzyl Aydnlanma Felsefesi

18. YZYIL AYDINLANMA FELSEFES


GR

18. yzyl felsefesine Aydnlanma Felsefesi, bu felsefenin iinde yer


ald tarih dnemine Aydnlanma a ad da verilir. Neden bu felse
feye bu ad veriliyor? Buradaki aydnlanma ne demek, kim aydnlat
lacak. aydnlatlmak istenen nedir? Burada aydnlanmak isteyen insann
kendisi, aydnlatlmas istenen ey de, insan hayatnn anlam ve dze
nidir. Bu da tipik bir tarih fenomendir: insanlk tarihinde bir zaman ge
lip de hayatn dzenini ayarlam olan deerler, formlar canllklarn yi
tirince, yeni bir dzene klavuzluk edecek dnceler aranr. ste yenia
n Aydnlamas da bu eitten bir aram a ve bulmadr. Aydnlamay
balatan soruyu ilk olarak 8. yzyl ortaya koymamtr. Daha ortaan
zlmee balamas ile, Renaissance ile bu soru ortaya konmu, aa-yukar 15. yzyln ortalarndan beri insann varlnn anlam ve bu dn
ya iindeki yeri bir problem olmutur. Ancak, 18. yzylda bu sorun en
geni ls ile ele alnm, bu soruna verilen yantlarn, bu yantlara te
mel olan dncelerin gerek o zaman, gerekse ondan sonra bugne ka
dar Bat dnyasnn kltr yaps zerinde ok kesin etkileri olmutur.
Nitekim bu yzyln sonlarna doru patlayan Fransz Devrimi, bir bakm
dan, bu dncelerin politik-sosyal alana uygulanmasndan domutur.
Tazminattan beri bizim de geirdiimiz deimeler ile devrimlerde Ay
dnlanma dncelerinin byk bir pay vardr.
Aydnlanma nedir? sorusuna ilk bir yant olmak zere: Aydnlan
ma, insann dnme ve deerlemede din ve geleneklere bal kalmaktan
kurtulup kendi akl, kendi grgleri ile hayatn aydnlatmaa girime
sidir diyebiliriz. Buna bir de Kantn klasiklemi Aydnlanma tammn
ekleyelim. Kant Was ist Aufklaerung? (Aydnlanma nedir?) (1784) adb
yaptnda Aydnlanma,y yle tanmlar: Aydnlanma, insann kendi su
325

u ile dm olduu bir e^in-olmay durumundan kurtulup akhm kem


diinin kullanmaa balamasdr. Ona gre, insan bu duruma akln ken
disi yznden deil, onu kullanmamas yznden dmtr; nk insan
imdiye kadar aklm kendi bana kullanamam, hep bakalarnn klavuz
luunu aram tr; imdi :Aklm kendin kullanmak cesaretini gster! sz
bundan byle parola olmaldr. Aydnlanmanm bu tanmlar, kolayca g
rlecei gibi, yalnz 18. yzyl deil, ortaam kapanmasndan bu yana
btn bir dnemi iine alr. Gerekten de, Avrupada, insann hazr bul
duu gelenek emalarndan kopup hayatnn dzenini kendi akl ile hlmaga girimesi, Renaissance ile baslar. 18. yzyl bu gelimede en vkbu srecin en arnm, en klasik formuna ulamasdr. zel
likle 18. yzyla Aydnlanma a denmesi bundandr. Geni anlamyla
Aydnlanma, ortaan kapanmas ile, ortaan hayat anlayna kar
yeni bir d y a g r olarak ortaya kmtr. Bu gelimeyi aan Re
naissance, transcendent olan, yani kk ve erei bir st-dnyada bulunan
bir hayat dzeninden immanent (kk ve erei budnyada bulunan) bir
hayat dzenine geisin balangcdr. Bu geite Renaissance dncesi
kendini btn tarih otoritelerden b a m s ^ ^ ^ ^ , dnya ve hayat ze
rindeki grlerine yalnz deneyin ve aklirf salad dorularla bir biim
vermee alm, ortaam statik gelenekler em asm k n p dnme
ve deerlemede zgrle ulamay bu yolla denemitir. Ancak Re
naissance bu planm tam olarak gerekletirememiti, nk Renaissance
bir geit adr; geit zerinde bulunmak demek de, geride braklan ile
kendisine varlmak isteneni, ister istemez, bir arada bulundurmak demek
tir. Onun iin, yeni bir dnyagrn aramada ilk denemeleri yapan Re
naissance dncesinin formlleri, doal olarak, henz bulanktr, sallan
tldr; bu dncenin henz btnl yoktur, paraldr. Renaissance,
yeniyi arama yolunda bir kaynama, cokun bir aratrma adr. 17.
yzylda bu durum deimitir: 17. yzyl bir durulma dnemidir; Renaissancen ortaya koyduu yeni gr, bulu ve ilkeleri sistemli bir d
nce ile derleyip dzenleyen bir yzyldr. 17. yzyl felsefesindeki bu
birlik ile balanty meydana getiren etkenler bu
2^?^endisine bilgi rnei olarak a lmas ile rationalismidir bu iki etken
eie* birbirivle vakndan llgildrier. Matematik fizik, doada bulunmayan,
salt dnceden tretilmi olan birtakm kesin matematik kavramlarla
d ia n n yapsn kavrayabileceimizi gstermiti. Demek ki doa ile akl
arasnda Bir uygunluk var7~rationeI ypir~lnrdoay ratio (akl) kav
rayacak durumdadr. Buna inanan 17. yzyl felsefesi, yalnz doann de
il, felsefenin konularnn da - T a n r mn da, ruhun da, iyi ile dorunun
da salt akl ile binebileceine gvenir. Bu gven, 17. yzyl felsefesini
byk konstrktif-dedktif sistemler kurmaa gtrmtr. Konstrktif
-dedktif sistem de, bir ana dnceyi k-noktas alarak btn teki d
326

nceleri, aralarnda sk bir balant kuracak biimde, bu ana dnce


den tretip kurar bir sistem demektir. 17. yzyl felsefesinin ba zellik
lerinden birisi, tipik rneklerini Descartes ile Spinozann felsefelerinde
bulduumuz bu eitten byk sistemleri oimasdr.
18. yzyl bir Descartesta, bir Spinozada bulduumuz bu eit meta
fizik ccnstructienlardan uzaklaacaktr. Bu yzylda, kl krk yaran me
tafizik dnceyi phe ile karlamay, ndan bir bkma ve ayrlmay bu
lacaz. Metafizik speculationlarla iddetle savaan 18. yzyl felsefele
rinin balcalar, bir saduyu felsefesi olarak gelimilerdir. 18. yzyl
dncesinin bir karakteristii bu. Yalnz, bununla, 18. yzyl dncesi
nin btn ile akla gvenini yitirdii sanlmamaldr. Tam tersine: bu
dnce akla inanp gvenmede kendisinden nceki yzyllardan daha da
ileri gider. Yeni doa bilimi, doann yapsn doru olarak kavramakla
insana doa zerinde egemen olmak yollarn amt; bu da, insan aklmn nesneler zerinde egemen olduu bilin ve gururunu getirip yerle
tirmiti. imdi yaplacak ey, doa karsnda baar kazanan ayn akl
kltr dnyasna da uygulamak, matematik doa bilimine paralel olarak
kltr bilimlerini de kurmak, kltr dnyasn da aklla aydnlatp ona
aklla egemen olmaktr, ite 18. yzyla Aydnlanma a adn verdi
ren bu dncedir, bu inantr; bu yzyln bu inanc gerekletirmee,
onu kltrn btn alanlarnda yrtmee girimesidir. Aydnlanma yz
ylnn ideali, bilginin ilerlemesine dayanan intellektel bir kltrdr. Ak
ln aydnlatt dorular ile beslenecek olan bu kltr sonsuz bir ilerleme
ye adaydr. Akla kar besledii bu gven yznden Aydnlanma dn
cesi geleneklerin kleliinden kurtulacana, kaderini kendisi kendi eliyle
dzenleyeceine ,insann zgrlk ve mutluluunun boyuna artacana ina
nr; bu gvenle tarihin oluturduu btn kurumlan akln eletirmesin
den geirir; toplumu, devleti, dini ve eitimi akln ilkelerine gre yeni
batan dzenlemee giriir; nihayet, yolunu akln gsterdii bu durmadan
geliip ilerleyen intellektel kltr temeli zerinde insanln birleecei
ne inanr.
17.
yzylda felsefe, evrensel bir bilimdi. 18. yzylda ise daha ok bir
kltr felsefesidir, hem de hayata ilemek, onu aydnla^rak yolunu gs
termek isteyen bir kltr felsefesidir. Bu felsefenin constructionlardan
uzak durmas da bu yzdendir. Geni evrelere dncelerini benimsete
bilmek iin Aydnlanma Felsefesi, bilimin kesin anlatm biimini pek kul
lanmaz, her trl yaz ekline bavurur; dnrleri de, sistemli dnp
alan filozoflar deil, daha ok byk yazarlardr: Locke ve Voltaire
gibi. Bunlar yazlarnda ulusal dillerini kullanmakla, dncelerinin ge
ni evrelere de yaylmasn salamlardr. Bu dnceler, dergilerle,
toplantlardaki tartmalarla, dll yarmalarla, genel kitaplklarla fel
sefe ile sk bir ibirlii yapan edebiyatla, bu dnem iin karakteristik
327

olan bu fenomenlerle gerekten de geni aydn evrelere yaylmtr.


Felsefenin geni evrelerin eitim ve yetiiminde yer almas, felsefe so
runlar zerinde aydnlarn uzun uzun durmas 18. yzyln bir baka
zelliidir. 18. yzyln bu durumu, dnce tarihinde biriciktir denilebi
lir. Onun iin bu yzyla, Aydnlanma (Aufklaerung, Enlightenment)
yannda Felsefe yzyl da (Sicle philosophique) denir.
Ama 18. yzyl Aydnlanmasnn ana zellii, layik bir dnya-grn
kendisine tam bir bilinle temel yapmas, bu layik grs havatn her ala
nnda tutarl olarak gerekletirmee almasdr. Ortaan din ve Ki
lisenin belirledii kltrn sona erdirecek akm Renaissance balatm
t; 17. yzyln byk felsefe sistemlerinde bu akm ilk olarak gzle gr
lr gl bir anlatm kazanmt. 18. yzylda bu sre, zellikle kltr
bilimleri, hele pratik-politik hayatn ekil almas bakmndan, radikal bi
imini bularak en yksek noktasna eriecektir. Nitekim 18. yzyl, ayn
zamanda, her alanda akim ile yrmek isteyen bu intellektalist kl
tr anlaynn zlmee yz tuttuu, kendisini ykacak olan kart g
rlerin iin iin gelimee balad yzyldr da. Bu yzylda, rnein
Shaftesbury akl inanc karsna gzel karsnda duyulan couyu, g
zellik idealini koyacaktr; Rousseau, tekyanl olarak akla deer vermek
karsnda canl duygunun hakkn savunacaktr; bu yzyl iin balca
bir problem olan akl ve duyu bilgileri konusu aratrlrken boyuna akl
d etkenlerle karlalacak, igdlerin insan hayatndaki yeri ve de
eri zerine bir anlay uyanmaa balayacaktr Hume ile Voltairede
olduu gibi. Bunlarla da Akl a iinde duygu yn de gelimek yo
luna girmi oluyordu. Ama bu gelimeye ramen Aydnlanma yzylnn
ynetici idesi akl idealidir; bu ideale aykr olan grler be hep onun
ls ile deerlendirilir Akla kar duyulan bu ar inan, yzyln son
larnda Kantm felsefesiyle ok sarslacaktr; nk Kant akim gcnn
nereye kadar gidebileceini, kendisine bylesine gvenilen bu yetinin de
snrlar olduunu gsterecektir. 19. yzylda ise Aydnlanmann hzn
bsbtn yitirdiini grrz. Bu yzylda bir tepki olarak Aydmlanmamn
karsna kan kuvvet de, akld (irrationel) etkenlere ynelmi olan
romantizmdir.
Aydnlanmann bu genel karakteristiini bitirirken, felsefe tarihin
de byle bir rla yalmz 18. yzylda karlalmadn, buna benzer bir
durumu antikada da, Milttan nceki 5. yzyln Yunan dncesinde
de bulabildiimizi syleyelim. Grek Aydnlanmasnn izgileri de, esas
ta, 18. yzylnkine ok benzerler. 1. Orada da, eskiden din tarafndan be
lirlenmi olan bir kltr yapsnn, din deerleri canl etkilerini kaybedin
ce yeni bir kltrn yeni temelini insann kendisinin kendi akl ile arayp
aydnlatmak istediini grrz. Grek Aydnlanmasnn tipik temsilcileri
olan Sofistler de, tpk 18. yzyl aydmlanmaclar gibi, eski kltr deer
328

lerini akln na tutarak keskin, merhametsiz bir eletirmeden geirir


ler. Bunlardan rnein Her eyin ls insandr diyen bir Protagoras
relativisttir mutlak deerlerin zld yerde relativism tipik bir gr
ntr. Bir ey yoktur, olsa da bilemeyiz, bilsek de bakalarna bildi
renleyiz diyen Gorgias da bir nihilisttir. Oysa eskiden her eyin l
s Tanrlard, bu deimeyen, zamanst normlard. 2. Sofistlerde de
dnce, insana ve kltr sorununa ynelmiti. Oysa onlara kadar Yunan
dncesi balca doa konusu zerinde durmutu. 3. Grek Aydnlanma
snda da metafizikten bir uzaklama var. Sofistler artk, Herakleitos ve
Parmenides gibi, varlk sorununu ele alp bunun zerinde speklatif ola
rak dnmee kalkmazlar; kendilerine insan ve insann oluturduu dn
yay konu yaparlar ve bunu da konstrktif olarak deil, tpk 18. yzyl
aydnlanmaclar gibi, empirik-genetik olarak, geree bakarak, bunun
oluunu (genesis) kavramaa aharak incelerler. 4. Grek Aydnlanma
snda da toplum hayatnn sorunlar zerinde hararetle tartldn g
rrz. Devlet, toplum, din nedir?, Bunlarn kkleri nerededir?, Nasl
bir yaplar olmaldr? diye sorulur! Bu sorulara verilen yantlar da, gele
neki grlere kars kkten bir eletirme olarak ortaya karlar: Dev
let bir szlemeden domutur, dolaysyla ona gre dzenlenmelidir
(Protagoras; nsanlar doadan eit doarlar, dolaysyla zgr ve kle
ayrl olmamaldr (Antiphon); Din zeki devlet adamlarnn halk ken
dilerine itaat ettirmek iin uydurduklar bir kurumdur (Kritias) vb. 5.
Grek Aydnlanmas da dncelerini geni evrelere yaymay babca bir
i bilir. Sofistler gezici retmenlerdir; verdikleri derslerle, yaptklar
konumalarla dncelerini yaymaa ve benimsetmee akrlar. 6. Bu
dnemin edebiyat da Aydnlanma dnceleri ile kaynamtr bu tu
tumun tipik temsilcisi Euripidestir. Grlyor ki, Milttan nceki 5. yz
yl Yunan dncesinde de din ve gelenee kar bir ayaklanma, bunlar
radikal bir ekilde eletirmeden geirme, yeni hayat dzeninin temelini
insann kendi akl ile bulmaa almas ve btn bunlarn popler bir
akm lsnde genilemesi var. Bunlar da, her yerde, her zaman Aydn
lanmaya zg olan belirtilerdir.
Grek Aydnlanmasnn merkezi Atina idi; 18. yzyl Aydnlanmas ise
btn Avrupaya yaylm olan bir dnce akmdr. nce ngilterede
balam, buradan F ransaya gemitir; burada bu lkenin o zamanki
sosyal-politik gereine ok aykr dt iin ok radikal bir nitelik
kazanmtr. Almanyada da ksmen Fransa yoluyla, ksmen de dorudan
doruya Ingiltereden gelen bu akm, bu byk Avrupa lkesinde bun
larn zelliklerine uygun biimler almtr: Aydnlanma ngilterede daha
ok deneycidir, F ransada daha ok rationalisttir, Almanyada da daha
ok mistik-rationalisttir.
329

TEORK SORUNLAR
Locke
John Locke, ngiliz Aydnlanmasn, dolaysyla da Avrupadaki Ay
dnlanmay balatan dnrdr. Hayat ok byk ksmyla 17. yzylda
gemesine ramen (1632-1704), yazlaryla dnme zgrln ve ey
lemlerimizi akla gre dzenlemek anlayn en geni lde yayan ilk d
nr olduundan, Locke 18. yzyl Aydnlanmasnn gerek kurucusu sa
ylr. Onun mr boyunca savunduu ilkeler, klasik Aydnlanmaya zg
olan dncelerdir: Birey zgr olmaldr; akl hayatn klavuzu yapl
maldr; kltrn her alannda bilimde, dinde, devlet ve eitimde ge
lenek ve otoritenin her trlsnden kurtulmaldr. Nitekim onun devlet fel
sefesi siyas liberalizmi hazrlamtr; Hristiyanln akla uygun olduu
nu gstermee alan yapt doal dine yol amtr; eitim zerindeki
dnceleri rationel-doal olan bir eitim rn amtr. Btn bunlar
da siyas liberalizm, doal din, rationel eitim gelenek emalarndan
kurtaran admlardr. Tipik bir aydmlanmac olan Lockeun yaptlar da
dnceleri gibi ok ak, ok anlalrdrlar; bunlar, bilimsel olmaktan
ok yetitirici-eitici bir nitelik tarlar (bu, btn aydnlanmaclarn bir
zellii); okuyan bilime dayanan bir hayatgr zerinde aydnlatmak
isterler, bu bakmdan onda belli birtakm kanlar yerletirmek isterler;
her trl constructiondan kaman zmleyici-betimleyici bir yntemle
okuyucunun kuruntularn, nyarglarn sarsp onu olgular sade ve ob
jektif bir ekilde grmee altrma gznnde bulundururlar.
John Locke, 1632 ylnda ngilterede Bristol yaknlarnda Wringtonda
dodu. Babas hukuk bilgini. Yksekrenimini yapt Oxfard niver
sitesinde n planda doa bilimleri ile tp okudu. Skolastik felsefeden holanmamakta, buna karlk Descartesn eserlerindeki aklk ile salam
l, yeni doa bilimine dayanlmasn beenmektedir. Bir ara fiziki ve
kimyac Robert Byle ile tanmasnn gelimesi zerinde byk etkisi ol
du. renimini bitirdikten sonra hem yazar hem de siyaset adam olarak
alan Locke ilkin Ingiliz Elilii ktibi olarak Brandenburg Dukalnda
bulundu. Ingiltereye dndnde Earl of Shaftesbury ile tanmas, bun
dan sonraki hayat iin ok nemli olacaktr: Locke bu ngiliz soylusunun
yannda hekim ve danman olarak 8 yl kalm, nce olunu, sonra da
torununu, nl filozof Shaftesburyyi yetitirmitir. Burada edindii gr
gleri sonra o dnemde ok tannan ve etkisi byk olan Thoughts
concerning education (Eitim ile lgili Dnceler) adl yaptnda top
lam, burada ruhu ve vcudu bozmayan, bunlar salam ve salkl ya
pan doal bir eitimin emellerini gstermitir. Koruyucusu Shaftesbury
330

babakan alunca Locke de siyaset hayatna girdi. Shaftesbury dp de


Ingiltereden ayrlmak zorunda kalnca, o da onun ardndan Hollandaya
gitti. Bir aralk ngiliz hkmeti teslimini istedii iin gizlendi, ikinci n
giliz Devrimi baar kazannca (1689) ngiltereye dnd, burada 1704 yln
da ld.
Bahca yaptlar: An essay concerning human understanding (n
san Anl zerine Bir Deneme) felsef ana yapt; Some Thoughts con
cerning education (Eitim le lgili Baz Dnceler); The Reasonab
leness of Christianity (Hristiyanln Akla Uygun Oluu) Bu yaptta
Hristiyanln en uygun, gerek bir akl dini, doal bir din olduu gste
rilmek istenir; Two treatises of government (Hkmet zerine ki n
celeme); Epistola de tolerantia (Hogrrlk zerine Mektuplar), l
ki Latince, tekileri ngilizce olarak yaymlanan bu 4 mektup-sonuncusu
tamamlanmam-, din basksna kar hogrrl (tolerance) savu
nurlar; bu da, ngiliz Devriminin ruhuna uygun, nk bu devrim inanma
da zgr olma uruna yaplan savalardan domutur.
Yaptlarnn adlarndan da anlalaca gibi, Lockeun alma ve
aratrmalarnn arlk merkezi insandr insann bilgisi, dini, eitimi,
devleti vb. Locke ekime ve anlamazlklarla ykl olan metafizik so
runlardan elden geldii kadar uzak kalmak ister; onun istedii: bir diinya-gr deil, hayata yol gsterip ek verebilecek olan bir hayat-anlaydr. Bu hayat anlaynn teorik temellerini de, felsef ana yapt olan
An essay concerning of human understanding (nsan Anl zerine
Bir Deneme) adl yaptnda buluruz. nsan bilgisi zerinde bir reti
olan bu yaptta, bu bilginin kayna ve snrlar aratrlr; nemi, bginin temellerini aratran, eletirmesini yapan, bu konuyu bu genilikte ele
alan ilk yapt olmasdr. Geri bu konu zerinde 17. yzyl felsefesi de pek
ok durmutur; Descartestan beri bilgi, felsefenin ba problemidir. An
cak, bilgi teorisini, bilgi zerindeki aratrm alar balbana bir felsefe
dal olarak ilk defa gelitiren Locke olmutur; her trl metafizik sav
bir yana brakp dorudan doruya bilginin yapm ele alan, ilk odur ve
aratrm ay da Essaysinde yapmtr. nsan Anl zerinde Bir Denemenin konusu ve amac, Lockeun kendi szleriyle: nsan bilgisinin
kk, kesinlii ve genilii zerine bir aratrmadr... Anln (understan
ding) objelerin kavramlarna nasl ulatn aklamadr; bilgimizin ke
sinlik derecesini bir belirlemedir; sanma ile bilme arasndaki snrlar
aramadr. Kitabn nsznde Locke bu konuyu neden ele aldn anla
tr: Birka arkada ile baz felsefe sorunlar zerine tartm alar yap
mlar ve bir sonuca varamamlar; bunun zerine onun aklna btn
bu gibi felsefe sorunlarna girmeden nce, anln gcnn nereye kadar
ulatn, ne gibi objeleri kavrayabilecei, hangilerinin bu kavramann
dnda kaldklarn aratrmak dncesi gelmi. Yine nszde Locke bu
331

yaptn geni grl, abuk kavrayl kimseler iin deil, kabiliyet ve


yetime bakmndan yle pek derin olmayan kimseler iin yazdn sy
ler. (Lockeun bir rencisine gre, bylelikle felsefe yine hayata dn
mtr; okur yazarlarn toplantlarnda yer almtr. Oysa bunlar, felse
fenin bundan nceki klndan rkyorlard; bundan dolay, onunla ilgi
lenmiyorlard).
Essaynin 1. kitabnda Locke doutan dncelerin olmad sa
vyla sze balar. Lockeun sav, Descartesn ideae innatae retisi
ne kar ak bir polemiktir. Lockeun tezini nasl temellendirdiini grme
e gemeden nce, doutan dnceler retisinin Lockea kadarki ge
limesini ksaca gzden geirelim: Yenia Felsefesinde, insanda dou
tan dncelerin olduunu ilk olarak ileri sren Descartes olmutu. Des
cartes Tanrnn varoluunu ruhumuzda sonsuz ve en yetkin varlk d
ncesinin, tasarmnn bulunmasyla kantlamt. Sonlu ve ksik bir ya
ratk olan insan, byle bir tasarm sonsuz ve en yetkin varlk tasarm
n kendiliinden yaratamazd; bu dnceyi onun ruhuna, olsa olsa, bu
sonsuz ve en yetkin varln kendisi yerletirmi olabilirdi. te Tanr
tasarm gibi, deneyden edinilmemi olan, ruhumuzda nceden deneyden
nce yerleik olarak bulunan dnce (ya da tasarm lara) Descartes
ideae innatae (doutan ideler) diyordu. Anln kendisinden devirdii
bu ideler, duyular aracl ile edinilen tasarmlarn tersine olarak, hep
ak ve seiktirler. rnein gzle grdmz bir daire ile matematiki
nin dnd bir dairede, birincisi ne kadar bulanksa, kincisi o kadar
ak ve aydnlktr. Matematiin kavramlar gibi, formel mantn
ilkeleri ile metafiziin ideleri de doutan dnceler arasnda yer
alr. br yandan Locketan nce ngilizlerin en byk filozofu olan
Hobbes'a gre ise doutan dnceler yoktur. nsan tamamyla duyu
larna ve igdlerine bal olan bir varlktr; dolaysyla btn tasarm
larn kkn duyularda aramaldr; bunlarn birlemelerini arm me
kanizmas ile aklamaldr. Buna karlk 17. yzyl ngiliz filozoflarn
dan Cudworth ile Herbert of Cherbury doutan dnceler retisin
den yanadrlar. Cudworth iin de matematik kavramlar deneyden gelmi
olamazlar, nk gerekteki ekiller matematik kavramlara tpatp uy
gun deildirler, bunlara az ya da ok benzerler. Tanr idesinin btn
toplumlarda bulunuu da, onun doutan olduuna bir kanttr. Herbert
of Cherbury de akl ahlk ile akl dinini, btn insanlarda doutan ha
zr olarak bulunan kavramlara dayatr. te Lockeun doutan dn
celer retisine kar yapt eletirme, Descartesa kar olduu kadar
kendi yurttalar olan bu iki ngiliz filozofuna kardr da. O doutan
dnceler sorununda kendisinden nce balam olan bir tartmay
ve bu tartmadan doan rationalism ile empirism arasndaki ayrl ha
zr bulmutu. Locke bu tartmada, kendisinden nce Hobbes ile bala
332

yan, kendisinden sonra da Humeda devam edecek olan empirist felsefe


den yana olacaktr.
imdi nsan Anl zerine Bir Deneme adl eserinde Lockeun do
utan dnceler retisini nasl eletirdiini grelim. 1 . kitapta, biz
de birtakm ideler var diyor Locke. (dea deyimini Locke, tasarm ve
kavram ile eanlamda kullanmaktadr). Her insan bilincinde birtakm
tasarmlar bulur; teki insanlarn sz ve eylemlerinden onlarn da bu
gibi tasarm lar olduunu anlar. mdi bu ideler anba nereden gelmiler
dir? Bir anlaya gre, bunlar doutandrlar; ruh bunlar doarken
dnyaya birlikte getirmitir. Byle dnenlerin dayandklar balca ka
nt da, birtakm teorik ve pratik ilkelerin btn insanlarca doru sayl
masdr. Locke, nce birtakm ilkeler zerinde btn insanlarn birle
mekte olduklarndan phe eder; sonra, birleseler bile, bu ilkelerin do
utan olmalar gerektiini kabul etmez. rnein zerinde birleildii
ileri srlen teorik ilkeler arasnda zdelik ilkesi (principium identitatis) ile elimezlik ilkesi (principium contradictionis), mantn bu ana
ilkeleri var. Ama, bu ilkeleri ocuklar ile okumamlar bilmezler; onla
rn ruhlarnda yerleik olan eyleri bilmemeleri de bir elimedir. Buna
kar doutan ilkeleri bilmek iin ruhta bir yatknlk olduu, akl kulla
nlnca bunlarn renilecei sylenirse, byle bir yatknln btn bil
giler iin olduu ileri srlebilir. Atein yaktn, suda insamn bouldu
unu renmek iin de insan ruhunda bir yatknlk var. Kk ocuk e
limezlik ilkesini renmeden ok nce acy tatldan, krmzy sardan
ayrt etmei renir. Doutan olan teorik ilkeler olmad gibi, dou
tan pratik nermeler de yoktur. Btn ahlk kurallar temellendirilmee
muhtatrlar, yani geerlikleri iin kant gstermek gerekir; bundan dola
y doutan deildirler. rnein neden verilen sz tutmaldr? sorusu
nu yantlarken bir Hristiyan Tanr byle buyurmu diyecek, Hobbes
tan yana olan birisi toplumun byle istediini syleyecek, baka birisi
de insann eref ve namusundan sz aacak. Doutan nermeleri temellendirmee kalkmak hem de bu temellendirilerin baka baka olmas
sama bir ey. Geri mutluluu istemek, ac ve skntdan kamak insan
da doutandr; ama eylemimizi yneten bu gdler, sadece istememi
zin dorultusunu belirtirler; bunlar batan beri ruhumuzda yerleik olan
izlenimler deildirler. Gerek tek kiilerin, gerekse ayr ayr toplumlarm
pratik ilkeleri baka bakadr. Bu ilkelerde urada burada birleiliyorsa,
bu, srf belli birtakm ahlk kurallarna uymann, toplumun varl ve
herkesin mutluluu bakmndan zorunlu olmas yzndendir. lkelerin iin
deki kavramlar doutan deilseler, ilkelerin kendileri de doutan ola
mazlar. ilkeler iinde yle soyut kavramlar var ki, ancak uzun uzun d
nme ve dikkatle doru olarak kurulabilirler. zdelik, bakalk, olabi
lirlik, olamazlk gibi soyut kavramlar doula birlikte getirilmezler; ken
333

dilerinden ok nce olan scak-souk, ac-haz duyumlarna dayanrlar.


Tanr tasavvuru da doutan deildir; Tanr tasavvurunu her toplumda
bulamyoruz; stelik yalnz oktanrclar (polytheistler) ile tektanrclar
(monotheistler) deil, bir dinden olan ayr ayr kimseler bile Tanr ta
savvurunda birbirinden acly o rlar.
2. kitapta Locke 1 idelerin nereden geldiklerini aratrr. Ona
gre, anlk balangta zerine hi bir ey yazlmam olan dz beyaz bir
kt gibidir (tabula rasa). Locke ruhta doutan olan yetilerin bulundu
unu yadsmaz. Ancak, idelerimiz deneyden gelirler; btn bilgilerimiz
eninde sonunda deneye dayanrlar ve deneyden karlar, idelerin (tasa
rmlarn) biricik kayna olan deneyi Locke, sensation (d deney, d du
yum) ve reflection (i deney, i duyum) diye ikiye ayrr. D deneyin
konusu, dmzdaki alglanabilen nesnelerdir; i deneyinki de ruhun inde olup bitenlerdir, ruhun ilemleridir (operations). Duyular ruha nesne
lerin duyulur niteliklerini (renk, ^aklk-soukluk, sertlik-yumuaklk, tatllk-aclk vb. tasarmlarn) edindirirler; d deney (sensation), vcudu
muzdaki bir uyarmm ya da bir hareketin beyne ulamas, sonra da ruhu
muzda bir duyumun domasyla meydana gelir. deney (reflection) ise,
d deneyden (sensation) gelen tasarmlar ruhumuzda ilenirken bu ile
meyi, bu yetkinlii duymak ve yaamaktan meydana gelir, i deney ile
kendi ruhumuzdaki durumlar ve etkinlikleri, d deney ile de ruhumuzun
dndaki nesnelerin etkilerini kavrarz. Bir baka deyile: Dardan ge
len tasarm lar karsnda ruh kendiliinden ilemee balar; bu ilemeden
birtakm etkinlikler yannda birtakm edilgin durumlar da meydana gelir.
mdi ruh bu etkinlikler ile edilgin durumlara ynelirse, anlkta d nesne
lerden gelenlerden baka trl olan bir sra tasarm doar: Alglamak,
dnmek, phe etmek, inanmak, usavurmak, bilmek, istemek ruhun bu
eit etkinllklerindendir; i deney (reflection) bu etkinliklerin duyulmas,
yaanmasdr, ite Lockea gre btn kavramlarmz idelerimiz, tasa
rmlarmz bu iki kaynaktan trerler, insan, ilk duyu izlenimlerini alil
almaz tasarm lara da sahip olmaa balar. Onun iin, insan bu ilk duyu
izlenimlerinden nce dnemedii gibi, 1'yasz uykularnda da dn
mez. Bundan dolay ruhun hep dnmekte olduu sav doru deildir. Bu
da, dnmeyi (cogitatio) ruhun z nitelii (attributum) sayan, duyumlama, alglama, duyma, isteme gibi ruhun teki e tk in lik le ri hep dnmenin birer modusu, bu temelin eitli halleri, eitli grnleri dye
anlayan Descartesa kar bir eletirmedir.
Locke tasarmlarn kaynan bylece gsterdikten sonra yaplarn
incelemee geer. Tasarmlarmzn birtakm basit, birtakm da bileik
tirler. Basit idelerden (simple ideas) bir ksm ruha tek bir duyunun, bir
ksm da birka duyunun araclyla ularlar; bir ksm yalnz i dene
yin, bir ksm da hem i hem d deneyin araclyla r u h t a meydana ge
334

lirler. Tek bir duyu ile edinilen basit tasarmlar, dokunma ile: sertlik-yumuaklk, scaklk-soukluk vb.; grme ile: k, renkler vb. dir. Birka
duyu ile edinilen basit tasarm lar: dokunma ve grme ikisi birlikte, yer
kaplama (uzay), ekil, hareket ve durgunluk tasarmlarn salarlar. Yal
nz i deney (reflection) ile edinilen basit tasarm lar: dnme ve isteme
(isten) tasarmlardr. Hem d hem de i deneyle edinilen basit tasa
rm lar; haz, ac, varlk, birlik, kuvvet, zaman sresi tasarm lardr; bun
lar, d deney ile i deneyin eleridir. Bileik ideler (complex ideas),
basit idelerin bir araya getirilmesinden, birletirilmelerinden meydana ge
lirler. Basit ideleri edinirken ruh pasiftir, bileik ideleri meydana getirir
ken de aktiftir. Ruh, kendine zg birtakm aktlarla (edimlerle) basit ide
leri bir gere olarak ileyip bunlardan bileik ideleri oluturur. Bu edim
ler de balca tanedirler: 1. Birka basit ideyi tek bir bileik ide halin
de balayan edim; bu, btn bileik ideler iin zorunlu olan bir edimdir.
2. Basit ideleri ya da bileik ideleri bir araya getiren, yan yana koyan
edim. Bu edimde tek tek ideler bir birleriyle kaynamazlar, bundan dolay
her biri tek bana, ayr ayr grlebilir. Bu edim ile ruh, ideler (tasarm
lar) arasndaki ilgileri kurar. 3. Bir ideyi gerekte bal olduu, birlikte
bulunduu teki idelerden ayran, soyutlayan edim. Bununla da anlk t
mel kavramlar kurar. Demek ki, i ya da d deneyden aral ya da ara
sz olarak gelmeyen btn tasarm lar bunlar istedikleri kadar nemli,
istedikleri kadar yce olsunlar ruhun verilmi (deneyden edinilmi) du
yumlar birbirine balamasndan, dzenleme ve soyutlamasndan bu
ediminden olumulardr.
Bu edimle meydana gelen bileik ide eidinin birincisinde n
ce moduslar var. Moduslar, kendi balarna bir varlklar olmayan, tz
lerle ilgili ya da tzlerin nitelikleri olarak dnlen bileik kavramlardr.
rnein uzay ve zaman tasarmlar birer modusturlar. Uzay tasarm
n biz grme ve dokunma duyularna dayanarak elde ederiz; say ve za
man tasarmlarn da, tasarmlarn art arda oluunu bize yaatan i de
neyin (reflection) yardmyla meydana getiririz. Basit tasarmlar ya
ni kk uzay aralklarn, zaman aralklarn, birimleri yan yana koy
makla, birbirine salamakla uzay, zaman ve saylar serisi tasarm
c n a varrz. Sonsuzluu tasarmlayabilmemiz de buna dayanr. Kuv
vet, hareket, beik renkler ve formlar tasarm lar da bu moduslardr. deneyde (reflection) ise alglama, hatrlama, dnme, dik
kat vb. tasarm lar modusturlar. Nesne, tz kavramlarmz da nite
likler, moduslar gibi basit idelerin birletirilmelerinden meydana gel
milerdir. Bir nesne, bir tz e ilgili tasarmmz, aslnda, bu nesneye, bu
tze baladmz, yklediimiz niteliklerin bir tasarmdr. Yalnz tuhaf
olan u ki, buna ramen nesneyi ya da tz biz niteliklerden baka bir ey
olarak, bunlarn temeli, bunlarn bir dayana (support) diye tasarmla
335

maa kalkrz bu temel zerine hi bir ak tasarmmz olmad hal


de. Oysa tze baladmz, ilitirdiimiz her ey de deneyden gelir. Bir
tz tasarm olan Tanr idesi iin de durum byledir: Tanr idesini biz,
i duyumdan (reflection) edindiimiz manev nitelikleri geniletmekle, y
celtmekle meydana getiririz.
Bileik idelerin ikinci grubunda bamti tasarmlar (ideas of relation)
yer alrlar. Bunlar iin bir rnek neden-etki tsarmdr. Bu ideye biz
birtakm nitelikler ile nesnelerin, baka nitelikler ve nesnelerin etkileriy
le meydana geldiklerini alglamakla varrz. Uzay, zaman bantlar
ile zdelik ve bakalk da byledir. Ahlk (moral) ideler de ban
t tasarmlar iinde yer alrlar, nk bunlar da, kendi eylemlerimiz ile
ilgili tasarmlar iinde yer alrlar, nk bunlar da, kendi eylemlerimiz
ile ilgili tasarmlarn bir yasa tasarm ile birlemesinden, bu ikisi ara
snda bir ilgi, bir ba kurulmasndan meydana gelirler. Bileik idelerin
nc bir grubu, da, soyutlama (abstraction) ile elde ettiimiz, yani bir
tasarm bal olduu teki tasarmlardan ekip ayrmakla meydana ge
tirdiimiz ideleri kapsar. rnein beyaz kavramn, karda, stte, ki
rete vb. beyazn bir arada bulunduu teki tasarm lar bir yana brakp
yalnz kendisini belirtmekle elde ederiz. Grlyor ki, Locke tmel kav
ramlar anlaynda nominalist; yani tmel kavramlarn gerek objektif
bir varl yoktur; beyaz, beyazlk diye balbama var olan bir ey
olamaz; bunlar nesnelerin belli bir niteliine bizim taktmz birer adt
tr (nomen).
Lockeun bu nominalist grn dil anlaynda daha aydnlk olarak
grebiliriz. Essaynin 3. kitab szckler zerine (of words) baln
tar. Burada Locke bilgi bakmndan dilin roln gzden geirir. Ona
gre szckler (kelimeler) tasarmlarmzn birer iaretidir lkin de
kendi tasarmlarmzn. Ancak sonralar szckleri bakalarnn da tasa
rmlarnn, hatta nesnelerin kendilerinin iaretleri yaparz. Her bir eyin
ayr bir ad olamayacana gre, bir sr benzer eyleri bir araya geti
rir, ikinci derecede saydmz birtakm halleri bir yana brakp bir so
yutlama (abstraction) yaparak bir tmel kavrama (tasarma) varrz
ve buna bir ad takarz. Soyutlamay adm adm ileri gtrerek varlk
kavramna kadar da ularz. Ancak, soyutlama ile elde ettiimiz cins ve
tr kavramlar yalnzca anlmzn yaratlardr; bunlar nominal varlk
lardr, real varlklar deildirler, nk gerek (real) varlk, kendi ken
dine, kendi bana varolandr; bunu da bir okluk bilemeyiz. Cins ve tr
kavramlarmzla biz doaya yapma snrlar koyarz, onu yapma blmler
iine sktrrz; doann kendisi ise cinsler ile trler arasna byle kas
kat snrlar koymu deildir.
mdi bu yolla edindiimiz ve oluturduumuz tasarmlarn (idelerin,
kavramlarn) bilgi deerleri nedir? Bunlar ne dereceye kadar objeye uy
336

gundurlar, ne derecede gerei doru olarak yanstrlar? Locke bilincin


iindekileri d deneyden (sensation) edinilenler ile i deneyden (ref
lection) meydana gelenler diye ikiye ayrmt. Birinciler duyu alglar
dr, kinciler de bu duyu gerelerinden bilincin birtakm edimleri ile olu
an tasarmlardr, idelerdir. Lockea gre kaynaklar ayr olan bu iki e
it tasarmn bilgi deerleri de baka bakadr. Duyularla edinilen basit
idelerin (simple ideas) bilgi deerinde durum yledir: Geri bu eit
tasarm lar dardaki objelerden gelirler, ama bunlarn bu nesnelere ke
sin olarak benzediklerini ileri srmee hakkmz yoktur. Bir kt zeri
ne bir szck yazdmz dnelim: Bu yaz geri bu szcn ya da
onun tad dncenin bir etkisidir; ama yaznn, nedeni ile yani
dnce ile hi bir benzerlii yoktur, dolaysyla yazy dncenin
kopyas sayamayz. te bunun gibi, duyumlarmz da nesnelerin yans
lar (kopyalar) saymaa hakkmz yoktur. Duyumlar, yalnz, nesnelerin
zerimizdeki etkileridir; bizim duyumladmz nesnelere yklediimiz her
bir nitelik, ancak, nesnenin bizde belli bir etki, yani anlmzda belli bir
tasarm yaratmak yeteneidir. Bundan dolay, Lockea gre, hi bir du
yumun gerei olduu gibi karladn garanti edemeyiz.
Yalnz Locke; duyumlar, nesnelerin gereini yanstmak bakmndan
ikiye ayrr: 1. Birtakm duyumlar gerein yanslardr. 2. Birtakm du
yumlar ise gerein yanslar deildirler, bunlar objelerin real nitelik
lerini yanstmazlar, sbjektiftirler. Bunlardan ilkine Locke birinci nite
likler (primary qualities), sonuncusuna da ikinci nitelikler (secondary
qualities) der. Birinci nitelikleri ortadan kaldrdmzda nesnenin ken
disi de ortadan kalkar. kinci nitelikler ise, rastlantl olan, ancak belli
birtakm ilintiler iinde nesneye balanabilen niteliklerdir. Lockeun obje
de ayrt ettii bu iki nitelik eiti yeni bir ey deil; bu ayrmay yenia
da Galilei de, Descartes da, Hobbes da yapmt. Descartes iin olduu
gibi Locke iin de, birinci nitelikler, yani nesnelerin real, gerek nite
likleri: byklk, ekil, say, durum ve hareket gibi matematik olan uzay
ve zaman ile ilgili olan belirlenimlerdir. kinci nitelikler ise renk, ses,
koku, tad, scaklk, soukluk gibi duyumlarda kendilerini gsterenlerdir;
bunlar objelerin real nitelikleri olmayp bizim duyu yapmuzla ilgilidirler.
Yalmz, nfuz edilmezlii (solidity) birinci niteliklerden saymakla Locke,
Descartestan burada ayrlr. Nfuz edilmezlii dokunma duyusu ile il
gili ikinci nitelik sayan Descartes iin cisim bir uzay parasdr, dolay
syla fizik cisim ile matematik cisim birdirler. Locke iin cisim yalnz
bir uzay paras deildir, bu uzay parasnn bir nfuz edilmezlii de, bir
direnmesi de vardr; bu da onun real bir niteliidir, yani cismi yapan bir
niteliidir.
Bileik idelerin (complex ideas) bilgi deerleri nedir? Bunlar ne de
receye kadar real bir bilgi? Ne dereceye kadar geree yaklayorlar?
F T 22

337

Basit ideler nesnelerin tam yanslar olmasalar bile, bunlarla reel dnya
arasnda yine de zorunlu bir balant var. Buna karlk, duyu tasarm lar
n saklayan hatrlama; bunlar ayran, karlatran, balayan ar
m; bunlardan kavramlar kuran soyutlama, yalnz ruhun iinde olupbiten, dolaysyla tamamyla psiik yasalara bal olan srelerdir. Bi
zim kendi iimizde olupbiten bu olaylar, bizim dmzda bulunan eylerin
nasl yanslar olabilirler? Bundan dolay bileik ideler, bu tasarm ba
lantlar (complex) salt sbjektif olan srelerdir; bunlar ancak d
nen kimse iin psikolojik bir zorunluluk tarlar. Bu tasarm balantlar,
birbirleriyle belli birtakm ilikiler halinde bulunan bir nesneler dnyasn
kurarlar. Sz geen balantlar (complex) ya tzlerdir ya da tzlerin moduslar ve ilintileridir. Lockea gre tz birtakm niteliklerin o bileme
diimiz taycsdr. Byle bir taycnn olduunu bir sonu olarak
kartabiliriz, ama tzn kendisinin ne olduunu, yani kendisine bal olan
nitelikleri ortadan kaldrdmzda geriye kalan eyin ne olduunu bile
meyiz. Lockeun tz kavramnda vard bu sonu ok nemli. Cartesianismde tz kavram byk bir yer alyordu; bunun metafizik ve din ne
denleri var (Tanr, ruhun lmszl). imdi tzn ne olduunu bile
meyince, manev tzlerin varlndan phe etmee pek yer kalmyordu.
Oysa Hobbesun materializminden beri bu, zerinde iddetle ekiilen bir
sorundu.
Essaynin 4. kitabnda Locke, bilginin deeri probleminde vard
sonular deerlendirir: Objesine uygun bilgi ancak i deneyin (reflection)
alglarnda olabilir; bize kendi ruh durumumuzu dorudan doruya yaa
tan basit tasarmlar (simple ideas), iimizde olupbitenlerin doru ve
gerek yanslarn salarlar. Lockeun bu dncesi, Descartes felsefesi
nin kesin bilgiyi ancak kendimizi bilmede bulabileceimiz grne ya
kndr. Her eyden phe eden Descartes, phe ettiinden, dolaysyla d
ndnden, dnmesini yaadndan artk phe edememiti. Co
gito ergo sum nermesi, bir bakmdan, dnmekte olduum, ruhumda
geen bu olay benim en gvenilir, en kesin bilgimdir demektir. Yalnz,
Descartes kendi-bilincimizi kesin olarak biimize soyut bir usavurma
(raisonnement) ile varmt. Locke ise bu sonuca empirik bir yolla, psiko
lojik bir zmleme ile varr. Onun iindir ki o, rationalist Descartesn
yapt gibi, yalnz dnmeyi deil, ruhun btn canl ve renkli iini,
btn yaantlarmz kesin ve gvenilir sayar. Ancak kendimizi yaa
yp bilmemiz gerei kendi gereimizi doru olarak karlayabili
yor; d deney (sensation) alglarnn byle bir deeri yok; bunlardan
duyulur nitelikler (ikinci nitelikler), ruhun yalnz sbjektif halleridir.
Geri uzay ve zaman ilintileri ilk niteliklerdir, objenin real nitelikleridir,
ama bunlar hi bir zaman tam bir gvenlikle grlp gsterilemezler.
D dnya ile ilgili bilgimiz epey clz; hi bir alg gerein tam bir yan
338

ss olamyor. Objelerin aralarndaki balantlar da biz kendimiz dn


yoruz. Buna gre bir cisimler dnyasmn olduu kesin olarak tantlanamaz; dnyay bir rya sayan septikleri rtmek kolay deil. Ancak, ci
simler dnyasnn varolduu daha olasldr. Byle bir anlayta Locke
iin btn varl kapsayan, tzler ile balantlarnn yasas zerine bir
bilim olmak isteyen metafiziin olamayaca besbellidir. Bilgi deyince
real objenin yanss olan bir tasarm anlalyorsa, ancak kendimiz ze
rine bir bilgimiz olabilir, nesneler iin byle bir bilgimiz yoktur. Bundan
dolay insan iin d dnya bakmndan doruluk, doru bilgi, tasarm la
rn objelere uygun olmasnda deil, tasarm larn kendi aralarnda birbir
lerine uymasnda aranmaldr; doruluk tasarmlarn birbirine doru
olarak balanmasndan baka bir ey deildir. Tasarmlarn (idelerin)
balantlarn kavratan bilgimiz de, inandrma gc bakmndan intuitif
ve dmonstratif bilgi diye iki dereceye ayrlr. Intuitif bilgide tasarm
lar arasndaki uygunluu ya da uygunsuzluu dorudan doruya, baka
tasarmlarn aracl olmadan grrz. Bu, bilginin en yksek derecesi
dir (akn kara, genin daire olmadn biliimiz gibi); bu eit
bilgi, en ak ve seik olan bilgidir; kendi varlmz biliimiz de byle
bir intuitif bilgidir. Dmonstratif bilgide ise ideler arasndaki uygunluk ile
uygunsuzluu bu idelerin dorudan doruya kendilerinden deil de, ancak
baka idelerin aracl ile kavrayabiliriz. Bu bilgi iin tantlar, belgeler
vermek gerektir; o kadar kolay deildir, intuitif bilgi kadar da ak ve
seik deildir.
Lockeun bilgi teorisi felsefesinin arlk merkezidir. nsan bilgisini
yalnz i ve d deneyin iinde brakan, insann eriebilecei doruluu
yalnz tasarmlarn kend aralarndaki ilikileri grmede bulan bu bilgi
anlay modern bir nominalimzdir ve empirizmin de en yaln, en kavra
nlr eklidir. Bu felsefenin Aydnlanma yzyl zerinde yapt byl
etki, pek ok da bu yaln biiminden ileri gelmitir.

Berkeley
Lockeun felsefesinin etki evresi geni olmutur. Yalnz, bu retinin
iindeki tam bir aklk ve tutarla vardrlmam dnceler, birbirine
ok aykr rlara da yol amtr. Bu reti bir yandan materializme
doru gelitirilebilmi, br yandan bunun tam tersi olan bir spritualizme
gtrlebilmitir. Bu gelimedeki spritualizmin temsilcisi de George Berkeleydir. Berkeley ile 18. yzyl ngiliz felsefesi yeni bir tutum kazan
mtr. O Lockeun problemlerini k-noktas olarak alm, ama siste
mini kendi dnceleri zerine kurmutur. Bu sistemde din-metafizik bir
renk ar basar. Lockeun empirizminden kalkan Berkeley, onu idealist bir
339

temele dayatm, bu temel zerinde ykselen dnce yaps sonunda bir


immaterializm, bir spritualizm olmutur. Lockeun retisinde d dn
yann varl ve bilgisi sorunu tam olarak zlememiti: Lockea gre,
biz ancak tasarmlarn kendi aralarndaki balantlarnn uygun olup ol
madklarn biliyor, ama, bunlarn bilincin dndaki eylerle olan uygun
luunu bilemiyorduk. Bu anlay, bir cisimler dnyasnn varln orta
dan kaldrmak dncesini hazrlamt. te Berkeleynin de yapt bu
dnceyi tutarl olarak sonuna kadar gtrmek olmutur. Treatise conceming the principles of human knowledge (nsan Bilgisinin lkeleri
zerine nceleme) adl yaptnda Berkeley, immaterialist bir gr ge
litirerek madd olan bir d dnyay kabul etmenin yanh ve haksz
bir soyut dnce, bir Hypostase olacan gstermee alr. Bizim
d dnya ve nesnelerin real nitelikleri dediimiz btn eyler, hepsi
deneyden tremi olan ideler e bunlarm arasndaki balantlara geri gtrlebilir. Nesnelerin bilincimiz dnda bamsz bir varlklar olduu
nu kabul etmek bir elimedir, nk byle bir kabul objelerin tasarm
lanmadan, dnlmeden de var olduklarn ileri srmek demektir. D
ardaki objelerin varolularn dnmee ne kadar urarsak uraa
lm, incelediimiz hep kendi idelerimizdir. Bundan dolay, Berkeleye gre,
varlk bir alglamaktr; Esse est percipi. Gerek olan, yalnz alglardr,
dolaysyla ideleri alglayan ruhlar ile ayr ayr ruhlardaki duyumlar bir
birine balayarak objeler haline getiren, bylelikle dzenli ve yasal bir
doa tasarmn oluturan Evrensel ruhtur, Tanrdr. Fenomenler bize
doay bdirmezler; her eyi yasalara ve ereklere balayan, her eyi
hareket ettirip dzenleyen Tanrsal istencin varln, dorudan doruya
olan etkisini ancak gsterirler. Lockeun empirizmini k-noktas olarak
alan Berkeley, bylece, sonunda tam bir idealist dnyagrne varm
tr.

George Berkeley (1685-1753) rlandalIdr. renimini nce Dublin, son


ra Londrada yapt. Birka yl talya ile F ransada dolat, bir missioner
kurulunun bakan olarak kendisi rahip) Amerikaya gitti. Buradaki a
lmalar baarl olamaynca memleketine dndnde Clayne Piskopo
su oldu.
Yaptlar: A new theory of vision (Yeni Bir Grme Teorisi) bu
yaptta uzay grme incelenir; bu grme teorisi psikolojide bir r a
mtr; burada uzay algsnn dokunma ve grme duyumlarnda nasl mey
dana geldii denel (experimentel) olarak gsterilir. Grme ve dokunma
duyumlarnn balantlar mantk bir zorunluluk olmayp yalnzca akkanlktan ileri gelmektedir. Bununla da Lockeun ilk ve ikinci nitelikler
ayrmas sarslm oluyordu, nk Locketa uzay ilintileri real nitelik
lerdendir; sbjektif deildirler, Treatise concerning the principles of
340

human knowledge (insan Bilgisinin ilkeleri zerine ineeleme) -fe ls e fi


ana yapt 1 bu kitabnda Berkeley, madd bir d dnyay ortadan kal
drr; ona gre bir madd d dnya kavram yanl olan bir soyut id
diadr (abstraction) Three dialogues between Hylas and Philanous
(Hylas ile Philanous Arasnda Konuma) bu yapt, B e r k e l e y n i n
retisini kolay kavranlr bir biimde anlatr. Berkeleynin kendi deyi
iyle: insan bilgisinin gereklii ile yetkinliini, ruhun madd olmadn
ve Tanrnn ngrsn ak olarak tantlamak iin, septiklere ve atheistlere (Tanrtanmazlara) kar yazlmtr. Alciphron adl bir dialogta
da Berkeley, hi bir dine balanmayp zgr dnenlerin (freethinker)
ahlk ve din grlerini eletirir. Siris adn tayan garip yaptnda n
ce tp ile ilgili bir blm var; burada katran suyunun ifa verici hassalarndan uzun uzun sz alr; buradan doa felsefesine geilir, sonra ruh
konusu ele alnr. Bu son yaptnda Berkeleynin fenomenalizmi Platon
unkine benzeyen bir metafizie dnr.
Lockeun bilgi teorisinde sonuna kadar zlememi, ak braklm
baz noktalar kalmt ve bunlarn yle ya da byle yorumlanmasndan
eitli rlar ortaya kmt. Locke deneyi, i ve d deney diye ikiye
ayrm, ama bunu sonuna kadar gtrememiti. Onda i deneyi (reflec
tion) uyarp harekete getiren d deneydir (sensation); i deney d de
neyin salad gereleri iler. Byle olunca, denmitir, deneyin bu iki eiti arasnda ilkece bir ayrlk yoktur, ancak bir derece ayrl vardr; o
zaman da d deneyin en aa formlar ile i deneyin bunlardan olutur
duu en ince, en yksek formlar arasnda, olsa olsa, srekli bir balant
olabilir. Bu yorumla da, Lockeun kendisinin birbirinden ilkece ayrmaa
alt bu iki deney alan arasndaki nitelik (qualitatif) ayrl orta
dan kalkm oluyordu; bunlar artk ayn bir temel etkinliin iki ayr bii
minden baka bir ey deillerdi. Lockeun bilgi teorisi, kendisinden sonra
gerekten de bu dorultuda gelitirilmitir. Sensation ile. reflection
arasndaki duvarlar kaldnla kaldrla duyumlar (sensus) btn tasarm
hayatnn tek temeli yaplarak Lockeun retisi tam bir sensualizme ev
rilmitir. D deney ile i deney ayn izginin zerine konunca, yani bun
lar ayn srekli balantnn iki ucu yaplnca da, bu ulardan birinin ya
da tekisinin dorultusunda ilerlemek artk kolayd. Yalnz, u ya da bu
ucu ele almann bilgi teorisi ve metafizik bakmndan byk nemi vardr.
Bu ulardan birinden d duyu sensualizmine varlr. Bu anlayta soyut
lamalar (abstraction) duyumlarn yalnz izleridir; ruh hayatn, hatta b
tn insann temeli duyarlktr (sensualitas). br utan da i duyu sensualizmine ulalr. Burada dardan duyularla edinilen duyumlar, i du
yunun (kendimizi yaamamzn) en aa basamaklardr; madd dnya
ruhun tasarmlarndan baka bir ey deildir. D duyu sensualizmi ko
laylkla materializme vardrabilir; i duyu sensualizmi de spritualizme
341

yol aabilir. Bu dorultulardan ilkinin tipik temsilcisi Condillactu-, kin


cisinin ki de Berkeleydir.
Berkeleynin sensualizmini ar nominalizminde ak olarak grebili
riz. nsan Bilgisinin lkeleri adl yaptnn giriinde Berkeley, Lockeun
soyutlama (abstraction) teorisini eletirir. Locke insan ruhunda tmel
kavramlar kurmak iin, birok nesnelerin ortak ayrmlarn iine alan
tasarm lar meydana getirmek iin zel bir edim (soyutlama akt) bulun
duunu ileri srmt. rnein biri yeil, teki krmz, bir bakas sar
olan eyin tasarmndan bir genel renk (ne yeil, ne krmz, ne sar
olan) tasarmn soyutlayabiliriz. Ancak, Locke tmel tasarmlarn ob
jektif realitesini, yani bunlarn zihin dnda ayrca bir gereklikleri ol
duunu reddediyordu. Berkeley nominalizmde bsbtn ileri giderek, t
mel tasarmlarn insanm zihninde bile bulunduunu kabul etmek istemez.
Bu ileri nominalizm, Berkeleynin retisinin ana izgisidir. Ona gre, t
mel nitelikteki nesnelerin ve tasarmlarn olduu dncesi, birtakm fel
sefe okullarnn bir kuruntusudur (fiction). Geri biz bir tasarm blebi
liriz, btn tekilerini bir yana brakarak nesnenin tek bir parasn tasa
rmlayabiliriz; ama birok nitelik arasnda ortak olan kapsayan yeni
bir tasarm kuramayz; bu ortak olan gsteren iaretlerimiz, yani sz
ckler var, ancak ortak olan iin tasarmlarmz yok. Biz bir tmel kav
ram dnrken, hep bu kavram belli, tek bir bireyin somut biimiyle,
onu duyumladmz haliyle gznne getiririz; rnein aan szn
ederken, hep duyumlam olduumuz tek bir aac gznnde bulunduru
ruz. Dolaysyla aa kavram soyut bir tasarm olmayp, ancak btn
aalar temsil eden (representatif) bir tasarmdr. Demek ki, szcklerle
anlattmz tmel kavramlar, Lockeun anlad gibi duyumlanm
elerden arndrlarak elde edilmi olan soyutlamalar deildirler, baka
tasarm lar temsil edebilmk zellii olan duyusal tasarm lardr; nk
btn tasarmlarmzn (idelerimizin, kavramlarmzn) kk, temeli du
yumdur (sensus).
Yine bu anlayna dayanarak Berkeley, Descartes ile Lockeun ileri
srm olduklar objelerin genel ve soyut niteliklerini de (objeye bal
olan ilk nitelikleri) reddeder. Ona gre soyut bir yer kaplama, yani
uzay yoktur; byklk, ekil durum gibi genel nitelikler de yoktur; her
eyden nce de filozoflarn madde adn verdikleri, imdiye dein kim
senin grmedii, yalnzca soyut niteliklerin bir araya getirilmesiyle uy
durulmu olan o genel nesne de yoktur. Nesnelerin btn madd nite
likleri, ancak birtakm ilintilerdir; bunlar Lockeun ikinci nitelikler
dediklerine biz kendimiz dncede ekleriz. Buna gre, duyumun gerek
ten iinde bulunanlar, ancak ikinci niteliklerdir. Nesneleri biz belli bir
byklkte, uzaklkta, belli bir ekilde duyumlamayz; byklk, e
kil vb. duyumlanm eleri dnme ile bir araya getirip birletirerek
342

kurarz. Bizim nesneler dediimiz, yainz tasarm balamlardr (com


plex); nesnelerin tasarm balamlarndan baka bir ey, bunlardan ayr,
balbama eyler nlduunu kabule k a ^ rsa k , olmyacak bir ey yap
m oluruz, rnein bir kiraz alalm; nun btn ikinci niteliklerini, yani
ayr ayr duyularmz zerine yapt izlenimleri -g rm e, dokunma, kok
lama, tatma... izlenimlerini-- birer birer ortadan kaldralm. Geriye ne
kalr? Berkeleyye gre bir hi. Kokusu, tad, rengi, sertlii vb. dnda
kiraz bir hitir. Locke bu soruya eevap verseydi: Kirazn kaplad yer
ile niteliklerinin taycs olan o bilinmeyen tz geriye kalr derdi. No
minalist sensualizminde sonuna kadar giden Berkeley iin, kockeun obje
nin kendisiyle ilgili sayd uzay nitelikleri de (byklk, ekil, uzaklk
vb.) yalnzca soyut bir iddiadr; biz bunlar da yalnz balarna duyumlanm nitelikler dnda kalan eyler diye dnemeyiz. Tz ise Berke
ley, pek doal olarak, bir kuruntu (fiction) sayar. Bizim nesne ve onun
nitelikleri dediimiz eyler, ancak duyum kompleksleridir; bizim d
dnyada var diye saydmz eyler tasarm hallerimizin balantlardr;
varlk duyumlamadan, alglamadan baka bir ey deildir (esse est percipi). Bu ar nominalizmi ile Berkeley, filozoflarn kl krk yaran speculationlar karsnda sa duyu (common sense) anlaym dile getir
diini ileri srer. nk ona gre, igdleri insan alglarnn iindekile
ri var diye anlamaa gtrrler; doal bir insan iin alglanan ey, var
olan bir eydir. Grdmz, duyduumuz, dokunduumuz vb. eylerin biz
var olduklarna da inanrz. Alglar ile bunlara karlk olan objeler arasmdaki ayrl uyduran filozoflar olmutur; bununla da, nesnelerin vaioluu ile onlarn alglanm olmasnn baka baka eyler olduu yanl
anlay ortaya kmtr.
imdi Berkeley iin aclam ann dmda bir.cisimler dnyas yok ama,
algnn olmas iin alglayan bir varln da olmas gerektir. Nesneler yalmz tasarmlar ise, bu tasarm larn kendisinde bulunduu bir varln da
olmas gerektir. Tasarmlara (idelere) sahip olan varlk da ancak bir ruh
olabilir. Berkeleynin cisimleri tasarm lar iinde eritmesi, onu zorunlu
olarak yalnz tasarmlayan, dnen tzlerin, yani ancak ruh tzlerin
var olabilecei anlayna vardrmtr. Gerek varl olanlar ancak
ruhlar ile bunlarn ideleridir demek de bil' spritualizmdir.
Ancak, Berkeleyin spritualizmi, tzln reddettii cisimler dnyasm yalnz bir grnt ve kuruntu da saymaa kalkmaz. Tasarmlar
mzn bir d nedeni de olacaktr, nk bu tasarm lar biz kendimiz yaratamayz. Bu neden madd olamayacana gre, manevdir, ruhdir; son
lu ruhlardaki tasarmlar dzenli bir ekilde meydana getiren sonsuz ruh
tur, Tanrdr. Baz tasarmlarmzn canll, dzenlilii ve lirenilemezlii bunlarn nedeninin bizim dmzda olduunu gsterir. Tanrmn ya
ratm olduu tasarm lar gerek alglar, gerek nesneler dediklerimiz,
343

ryalar ile yanlsamalardaki (illusion) tasanm lardan bu nitelikleriyle ay


rlrlar. Bizim doa yasas dediimiz ey, gerekte tasarmlarn art arda
gelilerinin dzeninden baka bir ey deildir. Berkeley d dnyann ob
jektifliinin garantisini Tanrda bulmaktadr: delerin kimisinde buldu
umuz gerekilik, bunlar Tanrnn tasarmlamasndan ileri gelir ve bu
eit tasarmlar dorudurlar. Doru tasarmlar, Tanrnn tasarmlarna
uygun olanlardr; yanlmalar ile kuruntular, yalnz sonlu ruhlarda mey
dana gelen tasarmlardan doarlar; T annnn doru ve gerek idelerinin
sonlu ruhlarda uygun olmayan ekillerde dzenlenilerinden meydana ge
lirler. Doa ve doa bilgisi problemini de Berkeley bu adan zer. Ci
simler birer tasarm balam (complex) ise, onlarn arasnda bir neden
sellik (causality) ilgisi de olamaz. Her cismin zaman iinde geirdii de
iikliin kk, Tanrnn tasarmlarndadr; cisimler dnyasndaki hare
ketlerin ak, Tanrnn tasarmlarnn sralann yanstr. Bundan do
lay doa bilgisinin grevi, Tanrsal tasarmlarn dzenini anlamaa al
maktr. Bir doa yasas, Tanrnn oluturduu bir tasarmlar dzeni
dir. Berkeleyin doa anlay, o sralarda Newton ile klasik anlatmn
bulan mekanist doa gr ile tam bir kartlk halindedir. Mekanist do
a grnde, doa erevesinde btn olupbitenler sk bir determiniz
me balanr, btn doa olaylar kesiksiz, srekli, bir nedenler zinciri
(causal nexus) iinde yer alrlar. Oysa Berkeley mucizeye de yer verir:
Tanr zgr olduundan ve her eye gc yettiinden,.gerekli olan yerde,
tasarmlarn allm srasn bozabilir, bu srann dna da kabilir.

Hume
Yenian bilim alannda ilk ve en byk baars olan mekanist doa
biliminin balca dayana olan nedensellik ilkeshnin Her etkinin zo
runlu olarak bir nedeni vardr nermesinin geerliinden Berkeley p
he etmiti. Bu phe, David Humeda en derin sistematik anlatmn bula
caktr. Lockeun at r Humeun felsefesi ile en yksek noktasna
eriecektir; Locke ile balayan ngiliz Aydnlanmas Hume ile sona ere
cektir. Ingilterede Bacon ile balam olan empirizm Humeda en byk
temsilcisini bulmutur denilebilir; onun retisi empirizmin son byk s
zdr, kendisi de ngilterenin yetitirmi olduu dnrlerin en a,
filozof olarak en derini, dncelerinde hi ekinmeden tutarl olarak en
sonuna kadar gidenidir. ngiliz felsefesinin nemi, bu felsefenin empirik
yntemi ile yalnz speklatif filozoflarn kurduu binann deil, bilim-ncesi dncenin ve zellikle bilimlerin bilerek-bilmeyerek dayandklar ta
ntlanmam temellerin hesabn karmasnda, bunu sistemli olarak aratrmasndadr. Bu dorultuda Locke tasarmlarmzn (idelerimizin) kay
344

naklarnn tam bir hesabn aram; bu hesab ciddiye alrsak maddi


dnya tasarmlarmzn ne olabileceini Berkeley gstermee almt.
Bilginin byle bir eletirmeden geirilmesi, David Humeun felsefesinde
doruuna ulaacaktr. Hume, kendisinden nceki felsefenin temeli olan ve
Locke ile Berkeleynin bsbtn sarsamadklar iki kavramn, tz (subs
tantia) kavram ile nedensellik (causalitas) kavramlarnn hesabm
karacaktr.
David Hume (1711-1776) Edinburghta soylu bir iftlik sahibinin olu
olarak dnyaya geldi. Burann niversitesinde klasik diller ile felsefe
okudu. Ailesinin iyi olmayan mal durumu yznden bir aralk ticaret ile
uramak zorunda kald. Bundan sonra F ransaya gidip burada 4 yl kal
d. Memleketine dnerken hem ilk hem de felsefe konusunda ana yapt
olan A treatise on human nature (nsan Doas zerine Bir nceleme)
nin msveddelerini de getirdi, sonra Londrada bastrd bu yapt hi et
ki yapmad. stelik, baz evrelerce dnceleri din bakmndan pheli
grldnden, Humeu n , Edinburgh niversitesinde istekli olduu ahlk
profesrlne alnmasna engel oldu. Hume ancak bundan sonra kan
Essays moral, political and literary (Ahlk,. Siyaset ve Edebiyat De
nemeleri) adl yapt ile adn duyurttu, nn kurdu. Ama yine de bir
generalin sekreteri olarak onunla Hollanda, Almanya, Fransa, talya ve
Avusturyada dolamak zorunda kald. Bu yolculuunda ,baar kazana
mam olan ilk yaptn yeni batan ileyerek bir ksmn En Enquiry con
cerning human understanding ad altnda yaymlad. Memleketine dn
dnde Edinburg niversitesi Hukuk Fakltesi Ktphanecisi oldu, bu
rada elinin altnda bulunan zengin gerelerden yararlanarak, grlerinin
genilii, anlatnn gzellii dolaysyla klasik tarih kitaplar arasnda
yer alan nl History of England (ngiltere Tarihi)ni yazd. Bu arada
Natural history of religion (Dinin Doal Tarihi) adl yapt da kt.
1763 ylnda bir elinin sekreteri olarak gittii F ransada parlak bir kabul
grd, burada Encyclopedisteler ve J. J. Rousseau ile yakn ilikiler
kurdu. ngiltereye dnerken, o zaman ne F ransada ne de yurdu svire
de tutunamayan Rousseauyu da birlikte gtrd; ama Rousseaunun ge
imsizlii yznden az zaman sonra ayrldlar. Bir aralk yapt Dileri
Bakanl mstear yardmclndan ekildikten sonra sakin bir hayat
yaayp 1776 yl Austosunda ld. lmnden sonra bir de Dialogues
concerning natural religion (Doal Din zerine Konumalar) adl bir
yapt yaymland.
ngiliz empirizmini sonuna kadar gtrm olan Humeun aratrm a
larn, Berkeleyin sensualizm ile nominalizmi ulatrd noktadan ba
layarak gzden geirelim. Hume, Berkeleyin soyut kavramlarn insan
zihninde bile bulunmad dncesini ok doru bulur; hatta bu dn
345

ceyi o zamana kadar felsefede baarlm olan ilerin en byklerinden


biri sayar. O da, Lockeun d deney (sensation) ile i deney (reflection)
arasnda yapm olduu ayrmann ilkece bir ayrl belirtemedii, bun
larn birbirinden bsbtn ayr olan iki deney alan saylamyaea kan
sndadr. Hume da ilkin tasarmlarn kayna sorusunu ortaya koyar; o
da bilincin iindekileri ikiye ayrr: izlenimler (impressions) ile idelere
(ideas). zlenimler deyince Hume, iitirken, grrken ya da sever ve
nefret ederken, arzularken, isterken duyduumuz canl izlenimleri, yani
duyumlar, duygulanmlar (affections) anlar. deler ise, izlenimlerden
daha az canl olan hatrlama ve hayalgc tasarmlardr; bunlarn bilin
cine, ancak herhangi bir izlenime ynelip onun zerinde durduumuzda va
rrz. Dnmenin yapc gc, duyumlarla edindiimiz gereleri birle
tirmek, deitirmek, geniletmek ya da daraltabilmekten ileri geemez;
dnmenin btn gerecini d deney ile i deney salar; zihnin grd
i, yalnz bu gereleri balamak ve birletirmektir. Btn idelerimiz
(ideas), izlenimlerin (impressions) temeli zerinde meydana gelir ve
canl izlenimlerin soluklam yanslardr. lk bakta kaynaklarndan
ok uzaklam gibi grnen idelerimizin bile, iyice aratrldkta, bu kay
naktan km olduklar grlr. Tanr idesi de byledir: Zihin bu ideyi
bilgelik, iyilik gibi insann birtakm niteliklerini snrlarnn dna
yayp geniletmekle elde eder. Tasarmlar birbirine balayan da, bir
arm (association) mekanizmasdr. Demek ki, sjede bulunan her e
yin kk mutlaka deneydedir; sjedeki bilgilerin hi olmazsa temeli, ham
maddesi objeden gelir; sjenin yapt, bu hammaddeyi ileyip dzene
sokmaktr.
imdi idealar impressionlarn yanslar ise, kk impressionlarda ol
mayan hi bir idemiz olamaz. Ama o zaman da btn tasarmlarmzn az
ya da ok doru olmalar gerekirdi, dolaysyla da yanlma olamazd.
Hume yanlma problemini yle zer. zlenimlerin ideler haline geme
si, birinci planda bellekte olur. Hatrlama, eskiden edinilmi olan izle
nimlerin yeniden ortaya konmalardr (reproduction). Bu arada da izle
nimlerin ilk gleri (intensity), canllklar kaybolmutur. (Humeda can
llk izlenimlerin, solukluk idealarn zelliidir). Yanl bir hatrlama,
herhangi bir idenin, gerekte hi bir ilgisi olmad bir izlenimle balan
masndan ya da tersine olarak, bir izlenimi baka bir izlenimin idesine
balamaktan doar. Baka bir deyile: Yanlma, izlenimlere aykr ide
leri, idelere de aykr izlenimleri balamaktan ileri gelir. dealarla
impressionlarn aralarndaki ilgilerin birbirine kartrlmasnda asl rol
olan hayalgcdr (imagination). Yalnz, hayalgc deyince Hume, ulu
orta alan, idelerle izlenimler arasnda istedii gibi ilgiler kuran bir ye
tiyi anlamaz; hayalgc de, ruhtaki btn teki reproduction etkinlikleri
gibi, birtakm yasalara baldr ve bilgi teorisinin balca ii, bu etkinlik
346

lerin mekanizmasn aydnlatmaktr. Bu anlayla de Hume -L o ek e 1


Berkeleyde olduu gibi arm psikolojisini bilgi teorisine temel ola
rak almaktadr. Onun bu psikolojinin gelimesine gerekten de byk hzmetleri dokunmutur. Hume armn ana yasalarn bulmu olduu ka
nsndadr; ona gre bunlar: benzerlik, aykrlk, uzay ve zaman ba
kmndan yaknlk (contiguity), bir de neden-etki ball yasalardr.
Locke ile Berkeley iin olduu gibi, Hume iin de, doruluk, tasa
rmlar ile bunlarn dnda bulunan bir nesneler dnyas arasndaki
uygunluk olamaz. Ona gre de, cisimler dnyasnn varln bile, an
cak bir olaslk olarak kabul edebiliriz. Hayalgc buna inanabilir, ama
akl byle bir dnyann var olduunu hi bir zaman tantlayamaz. Cisim
ler dnyasnn varoluu, olsa olsa, nedensellik (causality) e tantlana
bilir; ama bu yol da, Humea gre, pek yle gvenilir deil, ok pheli.
Bundan dolay, Berkeley gibi Hume iin de, var olma alglanm olma
ile aym eydir, var olma, alglanmann ve yalnz !bize vermi ol
duu bir kandr, bir inantr (belief). Ooruluk, ancak alglar arasnda
doru olan balantlarn kurulmasdr; bu balantlar da arm yasalarina gre kurulurlar. arm mekanizmasnn Hume iin ne trl nem
li olduu burada grlyor; bu mekanizmam bilmek, doruya ulatran
yolu bilmek demektir.
te Hume, Descartestan beri felsefenin ba problemlerinden biri olan
tz kavramm bu anlay erevesinde ele alp eletirmitir. Descartes
sonsuz tzn de ,sonlu tzlerin (ruh ile maddenin) de metafizik olarak bi!inebileceini ne srmt. Locke tzlerin varln kabul etmi, yalnz
bilinemiyeceklerini sylemiti, bu gr ile metafizii kaldrmt. Ber
keley, Lockeun bu dncesini tek dorultuda, d deney do ultusunda
ileri gtrp madd tzleri tasarm balamlarna (complex) geri gtr
m, bununla madd tz ortadan kaldrm, ama br yandan tasarmIarm temeli olarak ruh tz brakmt; onu tek, asl gerek saymt.
Hume ise, Berkeleyin yarm yapt ii tamamlayarak ruhun oluun da kaldrr, o da Berkeleyin madd tze kar kulland kantlar
alr, bunlar ruha uygulayarak ruhun da bir tz olamayaca kansna
varr. Hume bunu yapmakla hem spritualizmden kurtulmu, hem de
Lockeun kanmaa alt materializmden syrlmtr. Humeun tz
kavramm eletirmesi ksaca yle: Ben ya da ruh dediimiz de bir
tasarmlar balamdr (complex); bu balamn altna bir dayanak srme
e, bir tz yerletirmee hakkmz yok, nk bizim ancak alglarmz
iin ak tasarmlarmz var; <^z dediimiz de bu alglardan bsbtn
baka olan bir eydir; dolaysyla tz zerine bir bilgimiz olamaz. Tz
kavram, duyumlarmz birok defalar hep ayn biimde birletirmemiz
den, balamamzdan meydana gelmitir, ite bu biteviye ayn biimde
balamann yaratt izlenim, bizi tz kavramna gtrmtr. Biz nite347

lkleri (qualities) alglarken, nnlara dncede -h a k sz olmakla birlikte


hep bir de tz ekleriz. Bu alkanlk, bizi her niteliin bilinmeyen bir t
ze bal olduunu kabule vardrr. Cisimlerin var olduu, btn dnce!erimizde varsaydmz ve kabul etmemiz gereken bir eydr. Ama d
dnyaya inanma salayan ne duyulardr, ne akldr, yalnz hayalgcdr; bu inanma da, izlenimlerin biteviye bir arada grnmelerine daya
nr ve elimelerden kanmak iin gereklidir. Grlyor ki, burada Hume,
Berkeleynin madd tz iin yapm olduunun aynn yapyor, ona gre
de, duyumlar (mpressionlar) bize yalnzca nitelikleri, durumlar ve et
kinlikleri gsterirler. Bunlar ortadan kaldrrsak, Berkeleynln kiraz r
neinde gsterdii gibi, geriye bir ey kalmaz. Yalnz Hume Berkeleyden
ayrlarak, bu ruh iin de byledir diyor.
David Humeun bir de nedensellik ilkesini eletirmesi ok dikkati ek
mitir. Bunun iki nedeni var: 1. Bu eletirme, deney bilimlerinin dayand
ana temeli ykmak tehlikesini gsteriyordu. Ta Renaissancetan beri
en gvenilir bilgi rnei saylan matematik doa biliminin, nedensellik
ilkesi balca dayanaklarndan biri idi. 2. Kant bu eletirmeye byk de
er vermi, kendisini dogmatik uykulardan uyandran bu eletirmenin
kendi felsefesine yol aan grlerden biri olduunu sylemitir. Hume
un nedensellik sorununu inceleyii, tz sorununu ele alna paraleldir.
Her iki sorun iin de ayn kantlar kullanlmtr. Humea gre, tz yoltur, nk tz idesine karlk olan bir izlenim (impression) yok; belli
bir izlenim bulamyoruz ki, yanss tz idesi olsun. te bunun gibi, neden-etki balants desinin kayna sayabileceimiz bir izlenim de gs
teremiyoruz. rnein a olayn b olaynn nedeni saymaa kalkarsak, ne
algsnda ne de bnin algsnda bir nedensellik balants bulamayz;
burada nedeni de, etkiyi de ne grebilir, ne de duyabiliriz; bizim burada
alglayabildiimiz, ancak bu iki olayn birbirinin ardndan geldikleridir;
ama aralarndaki neden-efcki ball denilen zorunlu ilgiyi alglayamyoruz. Nedensellik de, tz gibi, hi bir zaman alglanamaz, ancak d
nlebilir; bir sonu olarak da karlmaz (inference), dolaysyla tant
lanmas da olamaz. Demek ki, nedensellik ne dorudan doruya bilinir
(intuitif), ne de aral olarak, tantlamalarla bilinir (dmonstratif), ksa
ca: hi bilinemez, imdi tz kavramnda olduu gibi, burada da u soru ile
karlarz: Nasl oluyor da bizde byle bir tasarm (idea) var ve onu bil
diimizi sanyoruz? Bu sorunun da yant, yine tz sorusuna verilen gibi
dir: Ayn b olaynn a olaynn ardndan geldiini birok kereler grn
ce bizde bir alkanlk duygusu u y a n p y e i - l e i r . Bu yzden, byle bir iz
lenimden doan bir ideyi, bir zorunluluu kavradmz sanarak, a ve b
olaylar arasndaki ilgiye mal ederiz. Baka bir deyile: Bilincimizde bir
biri ardndan gelen tasarmlar arasndaki bir ilgiyi, yani sbjektif bir
balanty olaylar ,nesneler arasndaki bir ilgi haline sokarz; srf sb
348

jektif olan bir eyi objektifletiririz; o, objede de olup bitiyormu sanrz.


Oysa, tasarmlarn bilincimizde art arda gelilerine bakarak, bundan
olaylarn kendi aralarndaki zorunlu ballklarn karamayz, tantlayamayz buna ancak inanabiliriz.
Bu dncesiyle de Humeun empirizmi, deney bilimleri bakmndan,
bir phecilie (sceptisism) varm oluyordu. Bu anlayta, deney bilim
leri olgular saptama ile yetinecek, bunun dna kp zorunlu balant
lar kavramak isteyen bir teoriye gitmiyecektir; nk byle bir ey, bi
limsel bir tantlamann deil de, ancak alkanla dayanan bir inanma
nn rn olur. Humeun bilgiyi olgularn saptanmasndan ileriye gtr
memek istemesi pozitivist bir anlaytr da. Yalnz, Hume bu retisi ile
empirik bilimlerin almalar bounadr demek istemiyor. Geri neden
sellik ilgileri hi bir zaman kesin olarak tantlanamazlar, ama bunlara
inanmaldr, nk bu inanma pratik hayat bakmndan gereklidir. Yaa
dmz ya da kendimizin harekete getirdiimiz olaylarn ardndan belli
birtakm olaylarn geleceini beklememiz, pratik hayatn gvenlii bak
mndan gereklidir. Bu art arda geli ne kadar sk oluyorsa, onun tek
rarlanaca da o kadar olas olur. Deney bilimleri bu olasl (probability)
saptama ve matematik olarak belirleme ile yetinirlerse, tant olmayan
nedensellik kavramndan pekl vazgeebilirler; bununla da, en olas ola
rak neyi beklememiz gerektiini bize gstermi olurlar. Doa yasas, ol
gular arasndaki tekrarlanmalar ok olas olan ilikiler kavramdr; do
a yasas derken, bunu deil de, olaylar arasndaki reel bir ball
anlarsak, bilme gcmzn dna km oluruz.
Humeun bilgi retisi, Baconden balayp Locke zerinden geen bir
gelimenin, ngiliz empirizmi denilen rn en byk ve son baarsdr.
Humedan sonra bu r ngilterede anmaa deer bir ey ortaya koya
mam, buna kark Fransa ile Almanyada kendisine daha elverili or
tam lar bulmutur. Humeda en yaratc olgunlua erimekle son szn
de sylemi olan empirizm, ngiliz Aydnlanmasnn teorik temelidir; 18.
yzyl ngiliz felsefesinin ana bilgi rdr.

18. yzyl ngiliz felsefesinde empirizmin dmda anmaa deer bir r,


empirizmden esasl noktalarda ayrlan skoya Okuludur. Burada ancak
bilgi teorisinin ana dncelerini gzden geireceimiz okulun kurucusu
Thomas Reid (1710-1796), Glasgow niversitesinde profesrlk yapm,
retisini Inquiry in to the human mind on the principles of common
sense (Saduyu lkeleri Bakmndan nsan Zihnini Aratrma) adl ya
ptnda gelitirmitir. Bu yapt, Lockeun at, Berkeley ile Humeun
349

iinde yer aldklar ra kar batan aa bir polemiktir. Reid, Ber


keley ile Humeun, Lockeun retisinden tretilebilecek mantk sonu
la n ok gzel kardklarn syler. Nitekim bunlardan ilki (Berkeley)
madd dnyann varln ortadan kaldrm, kincisi de (Hume) hem her
trl tz, hem de nedensellii yadsmtr. Bu iki sonu, tutarl olunursa,
Lockeun ^etisinden gerekten de karlabilir. Ancak, Reide gre, bu
sonularn ikisi de yanltr, dolaysyla sonularn kendilei'1 Lockeun
retisinin yanl olduuna en inandrc kantlardr. Lockeun asl yanld
nokta, ruhu bir tabula rasa (bo bir levha), zerine hi bir ey yazl
mam bir kt saymas, onda balangta hi bir eyin bulunmadn
kabul etmesidir, nun iin Reid, her eyden nce arm psikolojisiyle
savar. nk bu psikolojiye gre yaplacak ey, duyularn salad yalin elerden ruhumuzda karmak formlar meydana getiren mekanlzmay aydnlatmaktan. Geri, Reide gre de, yarglarmzda tasarmlar
birbirine balarz, bu yarglar sonra zmleyip elerine ayrabiliriz.
Ancak, bununla, bu elde ettiimiz elerin -a rm psikolojisinin inanverdii gibi temel eler olduu tantlanm olmaz. Birtakm yarglarda
kurucu paralara kadar inmek elbette olabilir; ama yle birtakm yarg
lar da var k, bunlar bizde bir btn olarak meydana gelirler. Olularn
(genesls) grebilmek iin, bu gibi yarglar sun olarak paralayamayz.
te Reid btn retisini bu ana dnce zerine kurar: insan ruhunda
asl (origlnal) olan yarglar vardr bir ahlk duygulunun, bir estetik
zevkin olduu gibi. Bununla da Reid, Lockeun tabula rasasn kaldr
m, bunun yerine ruhta batan beri bulunan asl bir yarg yetisini koy
mutur. Ona gre bu yeti olmadan gvenilir bir bilgi teorisi kurulamaz,
nk doruyu yanltan ayrt eden bu yetidir nasl ki, iyiyi kt
den ayran da ahlk duygusudur. Bundan dolay Reid, ruhtaki bu gibi asl
olan yarglan aramay balca bir i olarak anlar. Bu yarglar da ancak
i deneyde bulunabilirler; bunlar bilincin temel olgular, dolaysyla duyunun (common sense) konulardr. Saduyu kavram, ayn zamanda,
Reidin a rtrm a la r n n snrn da gsterir: Onun bilmek istedii, talama bir insan, saduyusu ile nesnelerin balantsn nasl biliyor? so
rusudur; bundan ileriye varp saduyuyu eletirmez; saduyunun yar
glar birer nyarg m? bunu sorup aratrmaz; ona gre bu yarglar zlhnin igdleri gibidir; onlar olduklar gibi almak, doruluklarndan p
he etmemek gerektir; bunlara aykr olanlar yanltr, samadr, rnein
tzlerin olduu, bir cisimler dnyasnn varolduu, olaylarn aralarnda
neden-etki ba ile birbirlerine bal olduklar dnceleri, asl yarglar
dandr.
Balca Bat ve Orta Avrupa lkelerinde (ngiltere, Fransa ve Alman
yada) geliip buralarn yap ve geleneklerine uygun biimler alan Ay
dnlanma Felsefesi ,en ar, en radikal sonularna Fransada varmtr.
350

Bu da, o zamanki Fransa'nn politik-sosyal durumu ile aklanabilir. 0 s


ralarda bu lkenin, Kilise ile mutlakyeti ynetimi destekledii ortaa
art bir sosyal dzeni vard. Yalnz, ta Renaissancetan beri gelien yeni
eilimler bu yapy da atma ve gerginliklerle yklemiti. Fransz Ay
dnlanmas radikal dnceleriyle bu gerginlii son snrna kadar var
drm, sonunda ipin kopmasna, yani Fransz Devriminin patlamasna yol
amtr. Daha ok sakin bir bilimsel aratrma havas iinde gelien In
giliz Aydnlanma felsefesine karlk, Fransz Aydnlanma felsefesi im
diye kadarki anlay ve grleri kyasya ykmak isteyen bir sava fel
sefesidir: Kkrtcdr, inkrcdr; grecei ide kendisine byk gveni
olduu iin de dogmatiktir. Bundan dolay Aydnlanmamn karakteristii
olan izgilerin en kesin gereklemelerini F ransada buluruz. Bunlardan
rnein bilgiyi geni evrelere yaymak, halka indirmek eilimini alr
sak, bunun en ok F ransada gerek olduunu grrz. Bilimin devinin
toplumu aydnlatmak olduunu aka ileri sren, bu devi bu dorultuda
bilerek yerine getirmek isteyen ilkin Fransz Aydmlanmaclar olmutur,
ngiliz Aydnlanmasnda bu amac yle pek ak bir biimde istenmi ola
rak bulamyoruz. F ransada bu eilimi gerekletirenler, bata Voltaire
olmak zere Fransz Encylopdisteleridir. (Esasen ansiklopediler, bil
gileri geni evrelere yayma iinde karakteristik bir fenomendir.)
Fransz Aydnlanma dncesinin olumasnda pay olan motifler be
lirtilmek istenirse, unlar sylenebilir: 1. Fransz geleneinin kendisinde
bulunanlar, Montaigneden gelen bir phecilik ile Descartes felsefesinin
yerletirmi olduu matematik dncedir. 2. Dardan gelen etkilerin
banda ngiliz felsefesini saymak gerekir. ngiliz felsefesinin F ransaya
gemesine araclk edenlerin banda Montesquieu ile Voltaire yer alrlar.
Gerek onlarla gerekse baka yollarla Lockeun retisi, ngiliz deizmi, n
giliz ahlk felsefesi, arm psikolojisi, Humeun dnceleri Fransaya
gelmi ve burada belli bir renk alarak benimsenmilerdir. Bu renkleriy
le bu dnceler F ransada, ngilteredeki orijinallerinden ok daha ce
sur, ok radikal ve sert olan biimlere brnmlerdir. Bir de, lojik ka
rakterli Fransz dilinin bu dnceleri ak ve aydnlk olarak formllemesi, etkilerini bsbtn arttrmtr. Nitekim Aydnlanmann dnyagr Avrupann teki yerlerine, o zamanlar aydnlar iin genel bir kl
tr di olan Franszcann bu formlleriyle yaylacaktr. Aydnlanmann
F ransadan km olduu sans buradan gelir.

Condillac
Fransz Aydnlanmasnn temellerini, bilgi teorisi ve psikoloji bakmn
dan, ileyenlerin banda Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780) gelir.
351

Bir rahip olan Condillac sakin, sessiz bir dnr, nceleri Locke felse
fesinin erevesinde kalm, Essai sur lorigine de la connaissance hu
maine (insan Bilgisinin Kayna zerine Deneme) adl yaptnda Locke
un empirizmini yurttalarna sistematik bir biimde tantmtr. Bundan
yl sonra yaymlanm olan bir baka yaptnda, Trait des systmes
(Sistemler zerine nceleme)de Lockeun retisini Malebranche, Spi
noza ve Leibnize kar savunmutur. Ancak, Trait des sensations (Du
yumlar zerine inceleme) adn tayan ana yaptnda Locke'dan ayrla
rak etkisi ok byk olmu olan kendi retisini gelitirmitir. Condillac
m bilgi teorisi, her eyi deneyden tretmek yolunda yaplm olan en ra
dikal denemedir, yle ki, burada deneyin kendisi bile edilgin bir ey diye
anlalr, ama yine de deney temeli zerinde bir bilimin olabilecei gs
terilir. Condillacn retisi aklk ve yalnl yznden byk etki ka
zanm, bir aralk okul ve niversitelerde Descartes felsefenin yerini
almtr; Fransz Devrimi sralarnda ve sonra Napolon dneminde
retimde resm felsefe olmutur.
Lockeun bilgi teorisi Condillac iin de k-noktas olmutur. Locke
un i deney (reflection) ile d deney (sensation) arasnda yapmak iste
dii ilke ayrl, kendisinden sonra bir derece ayrlna indirilmiti.
Nitekim Berkeley byle yapm, d duyumu i duyumun en aa br for
mu saymt. Ayn eyi, yalnz br ucundan olmak zere, Condillac da
yapmtr, yani, Berkeleyin tersine olarak, d duyumu (sensation) te
mel diye alp, i duyumu bunun oluturduu bir ey haline getirmitir. Bu
nun iin Condillac, ruhtaki btn olaylar btn dnce, isten, duygu
ve igd olgularn duyularn saladklar duyumlardan (sensations)
genetik olarak tretmee, ruhta btn olupbitenlerin klk deitirmi du
yumlar olduunu gstermee almtr. Ruhun btn grevleri ile bir
likte nasl her eyini dardan duyumlarla edindiini aklamak iin Con
dillac, kendisine birbiri arkasndan duyu organlar kazandran bir mer
mer heykel tasarlar; sonra bu duyu organlarnn salad duyumlardan
ruhta nelerin meydana geldiine bakar. Heykelin edindi^ ilk ve biricik
izlenim, rnein gl kokusu olsayd, ruh gl kokusundan ibaret olacak
t. Birbiri ardndan eitli duyu organlar ile donatlan bu heykelde tl'i
ruh fenomenlerinin nasl olutuu iin bir iki rnek: eitli izlenimler
den biri kuvvetli ise, ar basp tekilerini arka planda brakyorsa, ruh
buna ynelir, bylece dikkat ad verilen fenomen meydana gelir; kar
latrma, yarg iki duyum ayn zamanda bulunuyorlarsa oluurlar;
hatrlama bir izlenimin etkisinin uzun srmesinden baka bir ey de
ildir; soyutlama bir duyumu teki duyumlardan soyup karmadr vb.
Condlaca gre bir duyumda hep ki yn vardr: bir tasarm, bir de duy
gu ile bundan doan bir isteme. Bundan dolay duyumlardan hep iki sra
ruh hali geliir: teorik ynde dikkat, hatrlama, ayrt etme, karlatrma,
352

karsama, hayal etme, soyutlama; pratik ynde ise tutku, sevgi, nefret,
umut, korku ve bir de ahlk isten meydana gelir. Heykel rnei zerinde
Condillacn anlattklarnn zeti, ruhun, benin bir duyumlar btn
olduudur. Ruhtaki btn yetiler, formlar, hep duyumlarn ilenmesinden,
ilenip klk deitirmelerinden olumulardr.
Condillac en ar bir sensualisttir, ama ok kere sanld gibi, ma
terialist deildir bu eitten bir sensualizmden materializme kan yol
yakn olmakla birlikte. Madde, Condillaca gre, duyumlayamaz, dne
mez, blnebilen ve yer kaplayan bir eydir. Ruhun ise birlii vardr; duyumlayabilmek, dnebilmek iin onun bu birlii gereklidir; duyumlarn
iinde ilenebilecei bir substratum (dayanak, tz) olmaldr. te byle bir
ey olan ruh, Condillaca gre, madd deildir.
FRANSIZ MATERALSTLER

18. yzyln Fransz materialistleri ise, zellikle ruhun madd nitelikte


olduunu ileri srerler. Fransz Aydnlanmasnn anmaa deer bir d
nce r da materializmdir. 18. yzyl Fransz materializmini olutu
ran etmenlerin banda Gassendinin atomculuu, Hobbesun materializmi, bir de bu yzyldaki doa bilimlerinin birtakm aratrm alar gsteri
lebilir. Kendisi de bir Fransz dnr olan Gassendi (Pierre Gassend)
17. yzylda, Demokritos ile Epikurosun atom retisini, ortaadaki bozul
mu formundan kurtararak gerek grn ve deeri ile ortaya kar
mt. Aydmlanmada ngiliz felsefesi ve bilimine ynelmesi, Fransz d
ncesine Hobbesun materializmini de yakndan tantmt.
te btn bu eler, 18. yzyl Fransz materializminin kurucusu sa
ylan Julien Offray de Lamettriede (1709-1751) birleip yeni bir materia
list reti olarak biim kazanmlardr. Bir asker hekim olan Lamettrie
Histoire naturelle de lme (Ruhun Doal Tarihi) adl yaptndaki d
nceleri yznden yerinden olup Hollandaya snm, birka yl sonra
yaymlad Lhomme machine (Makine nsan) adndaki kitabn ya
ratt tepki ve kzgnlk dolaysyla buradan Prusyaya kamak zorunda
kalm7 burada kendisini o zamanki Prusya Kral Byk Friedrich koru
mutur. Hollandada iken birlikte alt HollandalI hekim Boerhavein
de zerinde byk etkisi olmutur. Bir Spinozac olan bu HollandalI hekim,
organik hayat ile ruh hayat birbirlerine paralel olarak inceliyor, birin
cisindeki deiikliklere kincisinin de bal olduunu kabul edyordu. te
Lamettrienin antropolojik materializmine bu anlay k-noktas olmu
tur. Bir yandan da Descartesm mekanist doa felsefesini benimseyen
Bkz. s. 198-J99.

Lamettrie, bu felsefe tutarl olarak sonuna kadar gtrlrse, doada bir


teolojiye hi bir ekilde yer kalmaz, burada btn olupbitenler arpma
lara balanabilir, dolaysyla geride madde ile onun hareketlerinden ba
ka bir ey kalmaz diye dnr ; ustas Descartes bunu papazlardan
korkusundan aka syleyememi, imdi rencisi bunu aka sylemek
cesaretini kendisinde bulmaktadr. Lamettrie, Descartesm hayvanlar bi
rer otomat saymasn da ok doru bulur. Yalnz, bunu insan iin de eri
srmekten ekinmek iin sebep yok^ Bu anlayn desteklemek yolunda
Lamettrie, insan ile hayvan arasnda bir nitelik (qualitatif) ayrm bulun
madiini, buradaki ayrmn yalnz bir derece (quantitatif) ayrl olduu
nu tantlamaa alr. Beyin zerinde yapm olduu gzlemlerin, ona ru
hun tzk orgafzmaya balln gstermi olduuna inanr. Onun iin,
imdiye kadar bilinememi olan, bundan sonra da tek bana bilineme
yecek olan ruhu, bedeni k-noktas olarak incelemek gerektiini ileri
srer. Ona gre, ruhta bulunan her ey, bir ekilde bedenden gemitir;
bir ocuu kendisine hi bir ey retmeden batan beri tam bir yalnzlk
iinde bytsek, bu gocuk sonunda btn bildiklerinin duyulardan gelmi
olduunu bulacaktr. Duyularla edinilmi bu bilgileri incelediimizde de,
duyularn bize, doa filozoflarnn szn ettikleri o cansz, ekilsiz mad
deyi deil de, canl,, hareket halinde bulunan, belli formlar olan maddeyi
tanttn grrz. Yapt birok aratrma ve deneyimlerle organik ha
yatn da mekanik nitelikte olduunu gstermee alan Lamettrienin ama
asl gznnde bulundurduu, duyan, dnen, isteyen ruhun da maddenin
bir paras olduunu ortaya karmaktr. Ona gre, ruh, bedenin teki g
revleri (fonction) anasnda bir grevdir ve bu grevin organ da beyindir.
insann dnebilmesi, ona hayvanlar karsnda bir stnlk kazandr
mtr. Ama insan ruhunun bu yksek gelimesi, beynin kvrmlarnn ok
incelmi olmasndandr. Bu da insana geni bir hatrlama yetisi kazand
rp onun boyuna daha iyi yetimesini olanakl klmtr. Kosmolojik olmak
tan ok antropolojik olan Lamettrienih matenaiizminde madde, Descartes
ta olduu gibi, yalnz bir uzam deildir; maddede hareket gc ve duyum
luma yetenei vardr; bunlar maddenin temel nitelikleridir. Bundan dola
y Lamettrie, Descartesa kart olarak, hayvanlar iin de duyma ve d
nmeyi kabul eder. Madd doada sert kartlklar deil, geiler vardr;
bu geiler, bu basamaklar, olmu bitmi formlar olmayp en aa formIardan en ykseklerine doru ilerleyen bir gelimenin eleridir.
18.
yzyl Fransz materializmini bir sistem haline getiren,~slnda bir
Alman aristokrat olan, gen yanda P arise gelip yerleen Paul-Henri
Baron dHolbachtr (1723-1789). Onun nce takma bir adla kan Systme
de la nature (Doa Sistemi) adndaki kitab, materializmin ncili sa
ylr. Yaptn meydana gelmesinde Diderot ile matematiki Lagrangen da
paylar vardr. Bu yapt materializmi sistemletirmi, ama ortaya yeni bir
354

dnce koyamamtr. O dnem iin nemi, spritualist ve dualist felse


felerle iddetle savamas, bunlarn gerek teori, gerekse pratikte ne ka
dar zararl olduklarm byk bir srarla belirtmesidir. Yapttan birka
dnce: Madd doa cansz, edilgin, kendi kendine hareket edemez ol
sayd, o zaman Tanr gibi, ruh gibi manev nedenlere bavurmak ge
rekli olurdu. Ama doa kmldamayp duran bir ey deildir; hareket mad
denin temel niteliidir. Manev nedenleri ie kartrmak, olsa olsa, bil
gisizliimizin bir belirtisidir. Nerede doal neden bulamyorsak, orada
iin iine hep Tanr ile ruhu kartrrz; bu ise, ilkel insann doa
olaylarn, cinleri-perileri ie kartrarak aklamasndan arta kalm bir
eydir. Ruhun, beynin bir nitelii olduundan baka bir ey bilemiyoruz.
Beyin bu nitelii nasl edinmi? Holbacha gre bu nitelik, canl varlkla
ra zg bir dzenlemenin (combinaison) rndr; bu dzenleme saye
sinde canl varla alnan cansz, duygusuz madde cansz olmaktan kar,
duyma yeteneini kazanr; insan organizmasna alnp zmlenen st, ek
mek, arapta da hep byle olur. Dnme bir molekl hareketidir, tpk
beslenmeye, bymeye temel olan hareketler eidindendir. Btn bu ha
reketler elbette bilmecelidir, ama manev bir tz kabul etmekle de bil
meceyi zm olmayz. Onun iin, ruhun kendisini etkileyen madd ne
denler yznden hareket edip deitiini bilmekle yetinelim; bu bize ru
hun etkinlik ve yetilerinin madd olduu sonucunu karmak hakkn ve
rir. Btn bilim fiziktir, ahlk bile.

Voltaire
Fransz Aydnlanmasnn asl nderi, yazar ve filozof Voltaire'dir. Fran
sz Aydnlanmasna gelimesini salayan, hzn kazandran ngiliz felse
fesini F ransaya getiren, byk yazarl ile bu felsefenin dncelerini
memleketine benimseten, balca Voltaire olmutur. O, ngilizler zeri
ne Mektuplarnda (Lettres sur les Anglais) yurttalarnn nne yeni bir
doa felsefesini, yeni bir toplum dzenini sermitir. Kara Avrupasma ngiz dncelerini alayan, Newtonun mekanist doa sistemini, Lockeun
empirist felsefesi ile ngiliz deizmini yakndan tantan bu mektuplar, Av
rupann kltr tarihinde bir dnm noktasdrlar.
Franois Marie Voltaire (Arouet) (1694-1778) P ariste dodu. Hukuk
okudu. 1726-1729 yllarnda Londrada bulundu. P arise dndnde n
gilizler zerine Mektuplarm kard, yapt yasak edilip yakld. Bun
dan sonra birka yln Cireyde geirdi. Kendisine n ve sayg kazand
ran felsef ve edeb yaptlarnn byk ksmn burada hazrlad. Prusya
Kral Byk Friedrichin kendisini srarla armas zerine Berline gi
dip burada 3 yl kald. Bundan sonra svireye yerleti, buradan Kiliseye
355

kar savamas, bask grenleri desteklemesi, onu btn Avrupann g


znde insanln byk dostu yapt. 84 yanda iken P arise dndnde
krallar gibi karland.
Felsef Yaptlar: Yukarda sz geen Lettres sur les Anglais (lngilizler zerine Mektuplar) sylendii gibi, bu mektuplarnda Voltaire
yurttalarna ngilizlerin yeni dnyagrn, yeni siyas-sosyal kurumlarm tantr; eser, din ve politik dzen bakmndan tehlikeli grld
iin yasak edilip yaklmtr. Elments de la philosophie de Newton
(Newton Felsefesinin eleri) bu yaptyla da Voltaire, yeni ngiliz
biliminin byk bir baarsn tantr. Yeni doa biliminin Kopernikus ile
balayan gelimesinin doruu olan Newtonu btn Avrupada popler ya
pan bu yapt olmutur denilebilir. Dictionnaire philosophique (Felsefe
Szl), Le philosophe ignorant (Bilgisiz Filozof) Voltaire dnya
ve hayat anlayn bu son iki yaptnda zetlemitir. Essai sur les moeurs
et lesprit des nations (Uluslarn Treleri ve Ruhu zerine Deneme)
tarih ve kltr' felsefesi bakmndan nemli yapt; tarih felsefesi
(phosophie de lhistoire) terimi ilk olarak bu kitapta kullanlmtr.
Voltaire dar anlamyla bir fozof deildir, daha ok yeni bir dnyagr iin ihtirasla savaan sanat bir yazardr. Grlerinin felsefe ba
kmndan bir derinlii, zgnl yoktur. Byle olmakla birlikte, Fransz
Aydnlanmas zerinde, bu aydnlanmann balamas ve gelimesi zerin
de etkisi ok byk olduundan, hayat anlayna temel olan bir iki teorik
dncesini grmek yararl olacaktr. Voltaire bilgi anlaynda esas ba
kmndan Lockea baldr. Lockeun bilgi retisini F ransaya asl geti
ren, bu retiye ilkin dikkati eken Voltaire olmutur. O, Locketan daha
enerjik olarak btn tasarmlarn d duyumlardan geldiini ileri srer;
bununla Lockeun retisinden ileri bir sensualizm gelitiren Condillaca
ve ngiliz arm psikolojisine (Hume) yaklam olur ve metafizik
problemleri hep bu bakmdan inceler. Locke tz bilemeyiz demekle fel
sefesinin materializme kaymasn nlemiti. Voltaire tz anlaynda da
cesaretle ileri gider. Ona gre, dnen tz ile yer kaplayan tzn
ayn ey olmalar pek olas; ben bir bedenim nermesi Descartesn d
nyorum nermesi kadar kesin bir bilgidir. Ruh beden ile bir rastlant
olarak birlemi olan, ondan bamsz, balbana olan bir tz olamaz;
bu, bir soyutlamadan, realiteden bir paray zorla ayrp ona keyf ola
rak balbana bir varlk yklemeden baka bir ey deildir. Yalnz bu
nu sylemekle Voltaire materializme sapm olmaz, nk ona gre, ger
i ruhun grevleri bedene bal, ama bu yzden beden ile ruh ayn ey
olmazlar; ruhun organizmaya bakl yannda kendine zg bir yaps
da vardr; her var olan ey hem madd hem de ruh niteliktedir. Bu iki
yn birbirine kartrdklarndan dolay Voltaire materialistler e, bu
356

arada zellikle de Lamettrie ile ve materialistlerin atheizmleriyle iddetle


savar.
ENC Y C LO PD STELER

Fransz Aydnlanmasnn eitli dncelerinden her birinin kendine gre


etkileri olmutur. Ancak, asl byk etki, bu ayr ayr dncelerin bir
arada toplanmasndan domutur. Bu dncelerin bir araya gelmesini
salayan da, Fransz Aydnlanmasnn en zgr baars saylabilecek olan
Frnsz Ansiklopedisidir. Ansiklopedinin birinci cildi Encyclopdie ou
dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des mtiers (Aklamal
Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Ansiklopedisi ya da Szl) ad altnda
1751 ylnda yaymlanm ve 35 cilt olarak 1780 ylnda tamamlanmtr.
Fransz Ansiklopedisi yeni felsefe ve bilimin dnce ve bilgilerini Avru
pa lsnde yaym, sosyal snflarn idelerini birbirine tantmakla ge
nel bir eitime yol amtr. Bilgi gr bakmndan Ansiklopedi balca
empirizme, bunun F ransada alm olduu sensualist biime dayanr; me
tafizik gr bakmndan da, balangta septik olduu, sonralar materializme kayar gibi olduu sylenebilir. ok yaylm olduundan Kilise
nin grlerini epey sarsmtr. Ak, anlalr ve aydnlatc bir dn
balca zelliidir; amac, gelenek ve grenee bal inanlar ihtiyatl,
rtl deyilerle sarsmaktr; burada her trl inan anlatlr, ama hep
sinden de phe edilir. Ansiklopediyi karanlar ya da ona yaz yazanlar
btn bunlar dile getirmei ok iyi baarmlar, yeni dncelerin dev
rimci gcn bir araya getirmeyi ok iyi bilmilerdir. Ansiklopediyi ya
ratanlar arasnda Voltaire, Rousseau, Holbach vb. gibi 18. yzyl Fransz
dncesinin en ileri gelenleri vardr. Ama, Ansiklopedinin meydana gel
mesinde en byk pay olanlar, ilk yaymlaycs dAlembert ile, onun e
kilmesi zerine yaymlama iini zerine alan Diderotdur.
Jean dAlembert (1717-1783) byk bir matematikidir de. Felsefe iin
nemi, Ansiklopediye yazd, yaptn genel grn belirten nsz
(Discours prliminaire) dolaysyladr. Burada dAlembert, bilgi dnya
sn tamamyla Francis Baconm bilimleri snflamasna ve yntemine ba
lanarak betimler; Lockea dayanarak Ansiklopedinin grn deney bil
gisinin dna karmaz. Deney dna kan bilgiler bakmndan Ansiklo
pedi septiktir: Ne ruh, ne de madde zerine ak ve seik olan bir bilgi
miz var; nesnelerin z bize kapaldr; dnyann gerekte duyularla bi
ze grndnden baka trl olmas ok olasdr. Ansiklopedi sonra Diderotnun ynetiminde materializme kaydka, dAlembertin pheciliin
den uzaklaarak ona yabanclamtr.
Encylopdisteler arasnda en ilgi ekicisi ,dnceleri bakmndan en
357

zengini Denis Diderotdur (1713-1784). nce rahip olacakt, ama hukuk


okumu, sonunda da serbest yazar olmutur. Diderot yzylnn btn d
ncelerini byk bir anlay ve kavrayla izleyip benimser; o dnemin
hemen hemen btn ileri gelen dnrleriyle tanr, onlarla yakn ilgi
ler kurar. Onun, btn Fransz Aydnlanmasn kendisinde yanstan bir
dnr olduu sylenebilir. Yalnz, ilgilerinin okyanl olmas yznden
dncesinde birlik yok: nce theizme inanmakla balam, pheci
deizmden gemi, buradan naturalizme atlam, sonunda materializme
ok yaklaan bir pantheizme varmtr. Bu dank dnce felsefe iin
de pek orijinal deil; Fransz Aydnlanmas yeni dncelerinden hemen
hi birini Diderotya borlu deildir. Bununla birlikte o dneminin en
nemli dnrdr, nk durup dinlenme bilmeyen gelimesinde, ev
resindeki dank dnceleri bir araya toplam, bunlar en gzel, en et
kili bir biimde dile getirmitir. Diderot, 18. yzyl devrimci ruhunun do
ruudur denilebilir.
Geni anlamyla Aydnlanmann balca idelerini ilkin Renaissance
ortaya koymu, 17. yzyl bunlar dzenleyip sistemletirmi, klasik Ay
dnlanma a olan 18. yzyl da bu ideleri enerjik bir ekilde ileyerek
mantk sonularyla yaym, hayata mal etmitir. Bir bakmdan diyebi
liriz ki, 18. yzyl felsefesi daha ok hazr bulduunu ileyen bir dn
cedir. Bu hazr bulduu ile yetinmeyi, onu yalmz benimseyip bundan pek
ileri gidememeyi de en ok Alman Aydnlanmasnda grebiliriz. Alman Ay
dnlanmasnn hemen hemen hi zgr olamay, balca idelerini ngiliz
ve Fransz Aydnlanma felsefelerinden devirmesi, Alman tarihinin kaderi
ile de ilgilidir. Reformationun kt yer ve bu byk din akmnn ya
ratt ok uzun sren kargaalklarn arlk merkezi olan Almanya, bu
arada Avrupada oluan byk kltr srecine katlamamt. Bundan do
lay, Renaissance yzylnda Nicolaus Cusanus, Kopernikus, Kepler ve
Jacob Bhme ile yeni dncenin gelimesinde yer alan bu lkenin, 17
yzyln byk bir ksmnda bu dncenin yaratmalarnda pay olama
mtr. Ancak 17. yzyln ikinci yarsnda Leibnizin yetimesiyle, Alman
ya Yenia Felsefesine ilk byk dnrn vermitir. ok yanl felse
fesinde Leibniz, yurttalarna yeni felsefenin btn baarlarn tantm
kendisinden sonraki Alman felsefesinin, bu arada Alman Aydnlanmasnn
da, gelimesi zerinde byk etkisi olmutur. Leibnizin felsefesi Alman
Aydnlanmasnda iki ayr dorultuda ele alnmtr: Bir yandan Leibnizin
kart grleri uzlatran, her eyi uyumlatran tutumu popler anlat
larla geni evrelere benimsettirilmi, edebiyata geirmi; br yandan
da Alman niversitelerindeki bir okul felsefesi erevesinde zellikle
yntem anlay ilenmitir. Ancak, bu arada, bilgi anlayn en son ek
liyle anlatan yapt Nouveaux essais sur lentendement humain (insan
Anl zerine Yeni Denemeler) ortada olmadndan (eser ancak 1765 y358

lnda yaymlanmtr), Leibniz felsefesinin yntem gr tekyanl olarak


gelitirilmitir. Leibniz, felsefesinde 17. yzyln byk bir kartln,
rationalizm ile empirizm arasndaki ayrl bir uzlamaya vardrma de
nemiti. Alman Aydmlanmaclar ise bu iki r arasnda yine badaa
maz sert bir kartlk grr olmulardr ve bu iki rdan biri ya da teki
dorultusunda ilerlemelerine gre, Alman Aydnlanmas da deiik ekil
ler almtr. Yalnz, Leibnizin rastlantl dorular sayd deney bilgileri
(Verites de fait .olgunun dorular) bu arada gittike ar basmaa
balayarak, sonunda Leibniz felsefesinin rationalist niteliini sarsmlar;
bu gelime, Fransz ve Ingiliz dncelerinin gittike artan etkileri ile de
ayrca desteklenmitir. Almanlar o zamanki politik-sosyal ve edeb ilgile
ri yznden nce Fransz Aydnlanmasnn etkisi altnda kalmlar, an
cak sonralar ngiliz orijinallere ynelebilmilerdir. ok yanl eviri al
malar empirist grlerin geni ekilde benimsenmesine yol am, so
nunda Almanyada Descartesn yerini tamamyla Locke almtr. Biz bu
rada Alman Aydnlanmasnn en tipik dnrlerinden birini, Leibniz fel
sefesini sistemletirerek onu bir okul felsefesi yapan, bununla da bu fel
sefenin balca grlerini geni Alman aydn evrelerine benimseten
Christian Wol f f u tanmakla yetineceiz. Ancak, ona gemeden nce, fel
sefe bakmndan bir zgrl, bir derinlii olmamakla birlikte, Alman
y ada Aydnlanma dncelerinin yaylmas, popler bir hale getirilmesi
iinde byk hizmetleri dokunmu olan birisini, Thomasiusu ksaca ana
lm.

Thomasius
Christian Thomasius (1655-1728) iin bilginin, ancak insan aydnlatrsa,
dolaysyla hayatn pratik amalarna bir yardm dokunursa, bir deeri
olabilir. Thomasius, bilimin bir aydnlanma ii olduunu Almanyada ilk
olarak ileri srendir ve hayat boyunca bunun iin ylmadan almtr.
Ona gre felsefenin hayata yararl olabilmesi iin, imdiye kadar onu bun
dan alkoymu olan hayatla kendi arasndaki birtakm engelleri ortadan
kaldrmas gerekir. Bu engellerin banda da, felsefenin imdiye kadar
bilgilerini anlatt ar, aprak biim gelir. Felsefe herkesin kavraya
ca bir ekilde, herkesin anlayaca bir dille anlatlmadka, insanolu
nu aydnlatmaa yarayamaz. Bundan dolay Thomasius, o zamanlar Al
manyada felsefenin Latince ile yazlp okutulmasn iddetle eletirir.
Kendisi Almancanm felsefenin dnce ve bilgilerini dile getirmee pek
elverili olduuna inanr, bunu gerekletirmek iin de harekete geer,
birok felsefe terimleri bulur. Daha nceleri, ortaa sonlar ile Renaissanceta, Alman mistikleri de, bunlarn arasnda zellikle Jacob
359

Boehme de, din-felsef dnceeri halkn anlayaca bir dille anlatm


lard. Leibniz de -k en d isi pek yazmam olmakla b irlik te - Aimancann
felsefe dili olarak da kullanlmasn ister, ite bu gelimede son halka
lardan biri olan Thomasiusun bulduu felsefe terimlerinden bir ksm,
sonra Wolff zerinden Kanta kadar ulaacak, onun etkisiyle Alman Ay
dnlanma Felsefesi gerekten de yava yava Almanca yazmaa alacak,
bylece de felsefe ile edebiyatn, dolaysyla felsefe e hayatn karla
malar salanm olacaktr. Ama Thomasiusun kendisi 1687 ylnda Leip
zig ^versitesinde derslerini Almanca ile vermee kalkt iin niver
siteden karlmtr. Onun Alman niversitelerine sokamad Almancay
bir zaman sonra Christian Wolff kesin olarak yerletirecektir.

Wolff
Alman Aydnlanmasnn representatif dnr Christian Wolfftur; bu
Aydmlanma balca dncelerini onun felsefesine borludur. Christian
Wolff (1679-1754) Breslauda dodu. Teoloji ve felsefe okuduktan sonra,
nce Leipzig niversitesinde doent oldu, sonra Leibnizin yardmyla Balle
niversitesinde ilkin matematik, sonra da felsefe profesr oldu. Burada
retici olarak elde ettii baar ve tutarl rationalizmi bu niversitenin
pietist hocalarn sinirlendirerek bunlarn tertipleri yznden (bylesine
sk bir rationalizm atheizme vardrr) grevinden a l n a r a k Prusyadan
karld. Aydnlanmac bir hkmdar olan ve Alman Aydnlanmasnda
bir dnr olarak yer alan Byk Friedrich Prusya tahtna geince, ye
niden Halle niversitesine arlp burada yine byk bir baar ile a
lt. Hayatnn sonlarna doru felsefesi, btn Alman niversitelerinde
okutulan balca felsefe oldu.
Wolff, felsefesinde iki eye ulamak ister: Bir yandan felsefenin pra
tikte ie yaramasna (nk insann mutlu olmas, onun gznnde bulun
durduu balca ama); br yandan ak ye seik bilgiye; bu olmadan
ilk amaca da ulalamaz. Ona gre, rationel bir bilgi deduktif olarak titile b ilir. Ama bunun iin, kendisinden btn bilgilerin mantk olarak
tretilebilecei en yksek bir ilkenin bulunmas gerekir. Wolff iin bu
en yksek ilke, elimezlik ilkesidir (principium contradictionis). eli
mezlik ilkesi onda yalnz bir dnme yasas deil, btn nesnelerin de
yasasdr. Yeter sebep nermesi de (principium rationis sufficientis) e
limezlik ilkesine baldr. Bir nesne iin bir yetersebep bulunamyorsa,
o zaman onun bir hiten meydana gelmi olmas gerekir ki, bu da bir emedir. Bu salt ra^onel olan tretme yannda Wolff deneyi de hor gr
mez. Felsefede yksek ilkelerden mantk yolla tretilmi olanlar, deney
olgular dnyasnda saptayacaktr. Wolffe gre biz her bilgi objesini, biri
360

dnce ile teki, de duyu algs ile olmak zere, iki bakmdan tasarlarz.
Birinci bakmdan obje ak ve seik olarak, kincisinden ise bulank ve
kark olarak tasarmlanr. Ama bu iki bgi tr birbirini dndalamazla- (exclusion), yanyana bulunabilirler. Onun iin, Wolffn bilimler sis
teminde felsefenin bir blm yannda bununla ilgili bir empirik bilim de
yer alr: Ration el kosmolojinin yannda empirik kosmoloji, rationel psiko
lojinin yannda empirik psikoloji, rationel teolojinin yannda empirik teoloji
vardr. Bir rnek: Rationel psikolojide metafiziin bu blmnde ruh
zerine salt akldan (kavramn zmlenmesiyle) birtakm tasarmlar t
retilir; empirik psikolojide bu rationel tasarmlarn doru olup olmadkla
rn deneyde kontrol eder (hesaptaki salama gibi bir ey). Demek ki,
bilginin iki yolu var, ama ikisi de bizi ayn doruya vardrrlar.
Leibnizin u ya da bu vesileyle yazm olduu mektuplar, makaleler,
irili ufakl kitaplarda dank olarak anlatt dncelerini Wolff birok
ciltler tutan yaptlarnda sk bir sistem iinde derleyip toplamtr. Bun
dan dolay onun felsefesine Leibniz-Wolff felsefesi de denir. Gerekten de
Wolffn felsefesi iin temel, Leibniz felsefesidir. Geri o Leibniz felsefe
sini zgn biimiyle ve tam olarak vermemitir; bu felsefenin birok yer
lerini tekyanl olarak yorumlam, ondan yalnz aklla tantlanabileni al
m, ok renkli Leibniz felsefesinden sonunda kuru bir intellektualizm kal
mtr. Bununla birlikte Wolff felsefesinin etkisi byk olmutur. Gerek
Leibnizin felsefesi, gerek 17. yzyl rationalizminin birok dnceleri Al
manyada geni evrelere bu felsefe ile yaylmtr. Kanta kadar Alman
niversitelerine Leibniz-Wolff felsefesi egemen olacaktr. Kant da ilkin
bu felsefenin zemini zerinde yetiecek, sonra yava yava onu ap ken
di felsefesine varacaktr. Wolffn Alman Aydnlanmas iin bir baka ne
mi, Almancay Alman niversitelerine kesin olarak yerletirmesi ve Alman
felsefe terimlerinin nemli bir ksmn yaratm olmasdr.

PRATK SORUNLAR
Din Sorunu
Reformation ile balayan din savalar, mezhep ayrlklar, bunlarn ara
sndaki bitip tkenmek bilmeyen dogmatik kavgalar daha 17. yzylda or
talkta bir bkknlk yaratm, uzlama, bar isteklerine yol amt. Mez
hepleri uzlatrmak yolunda en tipik giriimi Leibniz yapmt. Leibniz
byk mezhep katoliklik, Lutherizm ve Calvinizm arasnda Hristiyan
ln ortak esaslarn bir araya getiren bir teoloji sistemi tasars hazr
lam, bunun zerinde bir anlamay gerekletirmek istemi, ama baar
elde edememiti. br yandan Locke da Hogrrlk (tolerance) zerine
Mektuplarmda bu derde bir are arar. Onun tezi, zgr bir devlette z
361

gr bir kiiisedir. Devlet din ile rin e karm ayacaktr; din insanm vicdam ile ilgili bir eydir; bireyler din inanlarna gre serbest olarak topla
mp rgtlenecekler; devlet, kendisine zararlar dokunmadka, onlar hogrp koruyacaktr; devlet hi bir mezhepten yana olmayacak, yan tut
mayacaktr, nk devletin grevi, yurttalarn budryadaki mutluluu
nu salamaktr; devlet din ilerinde yan tutarsa asl ereine aykr dav
ranm, onun gereklemesini aksatm olur. Oysa bir yzyl nce Hobbes
doru din, doru inan ancak devletin doru bulduu din ve inantr bu
inan isterse aslnda yanl olsun diyordu. Burada hogrrlkten eser
yok. Hobbes, kiisel kanlar, bu arada bireyin kendine gre bir din inanc
olmasn mutlakiyeti devleti n en byk dman sayar. Locke ise, 18.
yzylda vicdan ve dnme zgrln en enerjik ekliyle savunan libe
ralizmin klasik filozofudur.
Aydnlanmann bata gelen din anlay akl dinidir, doal dindir.
Bu da, mezhep ayrlklarnn stnde kalmak, mezheplerin stnde ve d
nda bir din dorusu aramak yoludur. Akl dinini oluturan, elbette, yalmz bu motif deil; onu asl Aydnlanmamn genel dnyagr iinde an
lamak gerekir. Akl dini, aklla bulunmu olan, akln yatt ve benim
sedii din demektir. Doal din de bu demektir: Her trl d form ve
gelenekten (tarihten) bamsz olarak insann doasnda yerleik inanlar
dan kurulmu olan bir din*. 18. yzylda tarih olan ile doal olan a ra
sndaki kartlk, bir deerleme ls olmak bakmndan, ok karakteris
tiktir: Tarih 0 > ou zaman yapma, bozulmu, akla aykr saylr;
doal olan ise, nerede ve ne zamanda olursa olsun, her insann znde
bulunan, akla uygun olan eydir.
mdi Aydnlanma, bir yandan tarih bir vahiy dini olan Hristiyanlk
ile akl dinini uzlatrma dener; gerek Hristiyanln akla uygun ol
duunu gstermee alr; br yandan da tarih din ile bsbtn ilgisini keserek biricik din olarak akl dinini kabul eder. Uzlatrmaclar arasmda Locke ile Wolff var; salt akl dininden olanlar da deistlerdir. Lockea
gre, Tanr dinde, ancak, yine kendisinin insana vermi olduu akla uy
gun yasalar bildirmitir. Bu arada bir vahiy de (revelation) zorunlu idi,
nk duyulara bal akl ile insan, vahyin bildirdiklerine kendi bana ula
amazd. Vahiy, akln stndedir, ama akla uygundur; o, doal-akl - bilginin zorunlu bir tamamlaycsdr; akln kendiliinden bulamayaca,
ama kendisine uygun diye anlayabilecei ey vahyedilmitir. Wolff de
byle dnr: Vahiy ile akl tamamyla uzlaabilirler. Ona gre de, bir
yandan vahiy akla uygun olmaldr; br yandan da insann akl ile hi
bir zaman ulalamayacak olan vahiy dorular vardr'; bunlar akl-stdrler; ama bu akl-st olu, akla aykr olua kadar varmamaldr. G*

Krl. s. 206-208.

362

rJyr ki, Locke ile Wolff, uzlatrclklarna ramen, vahyin akla uy


gun oluunu, olmasn balca bir koul olarak ileri sryorlar, ^ s a n s
nrl akl ile her eyi bilemeyecei iin, Tanr vahye b a v u r m u tu r ; ama
zerlerinde durup dnlrse, insan bu kendisinin kendi bana buiamayaca yasalarn da aklna uygun olduunu grr.
imdi, dinin akla uygun olmas gerektii ilkesi sonuna kadar gtr
lrse, o zaman tarih vahiye balanma gerekli olmaz; vahiy bir kenara
braklnca da, akla her bakmdan uygun olan, her bakmdan akln kendiinin ortaya koyduu doal dine vardr, ite deistlerin yapt da budur. Deizm sz 16. yzylda ortaya kmtr, nce atheizm^ (Tanr
tanmazlk) kart olarak Tanrnn varlna inananlar iin kullanlm
tr. Sonradan Kilise retisine bal olanlar theizm deyimini ortaya koy
mulardr. Byleee, deistler ile theistler arasnda gitgide bil ayrlk
meydana gelmitir. Oysa dil bakmndan her iki deyim de ayn kkten,
Tanr sznden gelmektedir; yalnz biri Yunancadan (Theostan), te
ki de Latinceden (Deustan) tretilmitir; her ikisi de, Tanrsza kar
olarak Tanrl, Tanrc demektir. Demek ki, deist de bir Tanrya ina
nr. Ancak, deiste gre, evreni yaratan Tanr, sonra onu, kendi yasasna
gre ilemek zere, kendi bana brakmtr. Bu anlayta Tanr ile in s a n
arasmda canl bir ilgi kalmyor. Theist ise canl ve kiilii olan bir Tanr
ya inamr; bu Tanr yaratm olduu evrenin hem stnde, hem de iin
dedir; her yerde her an bulunup her e^i kendisi ynetir.
18.
yzyl deistlerinin nderi John Tolandtir (1670-1722). Hristiyanl
her trl srlarndan (mysterium) artarak, btn ile bir akl dini haline
getirmek denemesini ilk olarak o yapmtr. Pantheistikon adl yaptn
da bir doal din kltnn taslam izer: Bu kltn rahibi bilim olaaktr; kahramanlar da insanlk kltrnn tarihindeki byk yetitiriilerdir. Ancak, bu byk kiiler, kendilerine kapal gzle b a l a n l a c a k
birer otorite deildirler; onlarn dedikleriyle yaptklar hep eletirmeden
geirilecektir. nk Toland tasarlad din, bir zgr dnrler
(freethinker)* topluluunun kltdr. Toland zgr dnr olma (freethinking) ilkesini zellikle belirtir, dnme zgrl>>n byk bir s
rarla savunur, o da, Locke gibi, hogrrlk (tolerance) idesinin tom lcisidir: devlet yurttalarn din kanlaryla ilgilenmeyecektir** Toland
A ydnlanm a'i'.n l p k dey im lerin d en b iri olan zgr dnl (fre e th in k e r, lib re
p e n se u r, F re id en k e r) sz, a n la m n d a her t rl oto rite ve gelenek k a rsn d a baim siz, z g r d n e n ; d a r, zel a n la m n d a d a din knusun zgr d n e n kim se
dem ek tir.
* A y d n la n m a nn d e vlet anlay iin h o g r rl k dncesi k -n o k talarn d an
b irid ir: D ev letin devi, to p lu m u n esenliini sa lam ak tr; o n u y u rtta la rn ne d n d k le ri,
neye in an d k lar ilgilendirm ez; devlet ancak y u rtta la rn h u k u k evresine giren eylem le
ilgilenebil'!.

363

tarih din ile doal din, vahiy ile ak arasndaki ilintiyi de bu adan
grr. Locke, vahyin birtakm ynlerinin akl-st olmasna ramen, yi
ne de akla uygun olmas gerektiini bir l olarak ileri srmt. Toland
daha ileriye giderek, gerek vahyin btn ile mutlaka akla uygun olma
s gerektiini syler. Bu anlayta vahiy zerine yargda bulunacak tek
merci akl olmakta, vahiy din inancn temeli olmaktan kp yerine akl
gemektedir. Bununla birlikte, Tolande gre, Hristiyanlk srl ynlerin
den temizlenirse, geri kalan esaslar akla uygundur (Christianity not
mysterious) (Srlar olmayan Hristiyanlk),
Tolandin adalar gerek bu anlay erevesinde, gerekse baka
bakmlardan Hristiyanlk iin daha ak, daha radikal olan sonulara var
mlardr. Bunlarn banda Shaftesburyyi anmak gerekir.
Antony Ashley Cooper, Earl of Shaftesbury (1671-1713) Napolide do
du. Lockeun koruyucusu Shaftesburynin torunudur. Locke bir aralk onun
eitimi ile de uramt. Shaftesbury renimini bitirdikten sonra Avru
pann eitli lkelerinde dolat, parlamento yesi oldu, bir yandan da
bilim ve edebiyat alanmda alt. talyada doduu gibi, yine talyada
ld. Felsefe bakmndan nemli yaptlar: Inquiry concerning Virtue
(Erdem zerine Aratrma); The Moralists (Moralistler); A letter
concerning Enthusiasm (Cou zerine Mektup), Antika yakndan ta
nyp ok seven Shaftesbury, tpk Platonun ya da Giordano Brunonun
dialoglarmda olduu gibi, felsefe sorunlarn serbest bir biimde bir sa
nat gibi iler. Onun felsefesi estetik-ethik nitelikte bir dnyagrne
dayanr; ona gre, evien bir sanat yapt gibi uyumludur (harmonie), in
sann da evren gibi uyumlu bir biim kazanmas gerekir. Shaftesburynin
retisinin de, kendi varlnn da arlk merkezi, kendisinin enthusiasm
dedii kavramdr. Bu, doruya, iyiye, gzelce kar hayranlk duyma
dr; ruhun kendisini aarak tmel deerlere ykselmesidir; bireyin ken
disini yksek bir eye vermesidir. te din de bundan baka bir ey dedir: Din, insann hayatnn ycelmesidir, onun realitenin byk balan
tlaryla kendisini bir-duymasdr. Dinin kayna, evrenin gzellii ile yet
kinliidir. Bu gzellik ile yetkinlii yaamak, bizde bir hayranlk, bir cou
duygusu (enthusiazm) yaratr. Tanry biz kendi yaptnda bulabiliriz:
Doa, her yan ile kendisine biim vermi olan sanatnn izlerini tar.
Shaftesburynin bu dnyagrnn temel kavram gzelliktir; burada
evren karsnda duyulan ve din duygusuna temel olan cou, estetik bir
akttr. Shaftesburynin estetik dininin evrendeki gzellikten Tanrya
varmak, Hristiyanlkla pek bir ilgisi yok; bu, daha ok bir antik din,
bir pagan dini anlay.
Aydnlanma, baka bakmlardan olduu gibi, din bakmndan da en
radikal grlerine Fransada varmtr. Voltaire F ransaya ngtereden
Lockeun empirizmi, Newtonun mekanist doa sistemi yannda ngiliz
364

deizmini de getirmiti. Materializme, bu rn atheist gr dolaysy


la kar koyan Voltaire, geri Hristiyanln inanlarna ar ekilde h
cum eder, ama, bir deist olarak, bir akl dininin zorunlu olduuna da ina
nr. Ona gre, srf teorik bakmdan Tanrnn varlna inanmak gerekir.
Balangta o, tpk Newton gibi, evrenin her bakmdan yetkin olan m e
kanizminin bir yaradan kabule zorunlulukla gtrdn dnr. Ama
sonralar evren yapsnn eree uygun olduundan pheye derek, Candide>inde Leibnizin bu dnyann olabilecek dnyalarn en iyisi olduu
dncesiyle alay eder. Voltaire iin deist bir Tanr kavramnn asl ne
mi, ahlk bakmndan bir arlk merkezi, ahlk iin biricik gvenilir des
tek olmasndandr; din inancn deeri, ahlk hayata temel oluundandr.
Voltairein n salm bir sz var: Tanr olmasayd da, biz onu icat et
mek zorunda kalacaktk. Ama btn doa onun var olduunu bize haykr
maktadr. Tanrya ve lmszle inanma olmasayd, insan toplumu da
lrd. Voltaire bu dncelerini Hristiyanl gznnde bulundurmadan
ileri srmekte, Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne bir deist ola
rak inanmaktadr; nk akl dinine gre de bu inanlar insann doa
snda (aklnda) yerleiktirler. zerinde Ingiliz sensualizminin etkileri ar
tnca Voltaire bu gibi akl inanlarndan da pheye dm, ama bunla
rn ahlk iin zorunlu olduklar anlayndan yine de ayrlmamtr.
Fransz Aydnlanmasnda Hristiyanln dogmalarna en sert saldr
lar yapm olanlardan biri de Diderotdur. Bu eletiriler Ansiklopedide
dile getirildikleri iin, yaylp Kilise otoritesinin sarslmasnda byk rol
de oynamlardr. Diderot Tanr kendisine inananlarn dndkleri gibi
ise, byle bir Tanrnn olmamas daha iyi olurdu der. Son zamanlarnda
materializmin snrlarna yaklanca, artk Tanr varsaymn brakmtr.
Doa, onun iin, artk kendi kendine ileyen byk bir makinedir. Ancak,
buraya kadar ilerlemesine ramen, Diderot bir materialist deil, daha
ok bir pantheisttir ; o, Tanr szn kaldrm, yerine doa deyimini
koymutur.
Fransz matericistlerinin tam bir ahteizme varacaklar besbellidir.
Holbach Systme de la naturen ikinci ksmnda Tanr kavramm ele
tirir. Ona gre bu kavram, birtakm doa olaylar karsnda duyduu
muz korkular ile bilgisizliimizden domutur. Tanr kavram aslnda mad
denin negationunu bir hyposiaselatrmaktan, onu bal bana olan bir
ey, bir varlk haline getirmekten baka bir ey deildir. Oysa maddenin
tesinde kalan her ey bir kuruntudur. Bu anlayyla Holbach, yalnz H
ristiyanlk ile deil, deizm ile de savar. nk, doa mekanizminin ol
gunluundan, bunun bir yaratcs olmaldr sonucunu karan deizm, ona
gre ister istemez bo inanlara dolanmak zorunda kalr (Holbachn materializmi doadaki mekanizmi brakm, bunu yaratan ise ortadan kal
drmt). Din grlerin artklar ile ykl olduu iin, Holbach panthe365

izmi de reddeder. , her trl din anlayna kar $avan, bunlarn yal
nz teorik bakmdan yanl olmalar yznden deil, ahlk-sosyal neden
lerle de yapmaktadr. Holbach Tanr inancnda insanolunun sefalet ve
bozukluunun ana kaynan bulmaktadr, Gysa atheizm (Tanrtanmazlk)
insan aptalea korkulardan (cin, peri korkular) kurtarr; yersiz ^cdan
azaplarndan korur; hi bir deeri olmayan brdnya hayaline budnyadaki hayattan tad almay feda ettirmez.
Locke bilgi teorisinde empirist ve nominalist olmasna ramen, do
al din, yani ilkeleri aklda bulunan din grne bal kalmt. Bu da
bir elime, nk onun bilgi anlayna gre metafizik olamyordu, do
laysyla salt aklla temellendirilen felsef bir dinin de olmamas gerekir.
te Elime, sonuna kadar vardrd empirizmden bu sonucu da karm
tr. Ona gre, geri evren btn ile zerimizde erekli (teleolojik) bir ya
ps olduu, rationel bir dzene gre kurulmu olduu etkisini brakmak
tadr; buna bakarak, bu btn yaratm ve ynetmekte olan bir varl
a inanmamz dorudur. Ancak, bu inanc bilimsel olarak temeerdiremeyiz. Doal din insan iin akllca bir gl olabilir; ama byledir di
ye onun bilimsel bir reti olmas gerekmez. Geri din akl ile temellen
dirilemez, ama bundan , insan ruhunda nasl meydana gelmi? SO
rusunu ayrmaldr. Bu soruyu Hume Natural history of religion (Di
nin Doal Tarihi) adl yaptnda psikolojik yntem ile inceler. Burada di
nin kayna olarak, korku ve umut gsterilir, insann doa olaylar kar
snda yaad korkular, umutlar, sarsnt ve mutluluklar onda yksek
varlklar tasarmn yaratm ve onu bunlara tapmaa gtrmtr. Di
nin ilk ekli polytheizm'dir (oktanrclk); bu evrede Tanrlar insan bi
iminde (anthropomorph) tasarlanr. Bundan sonra polytheizmin eitli
Tanrlar, tasarmlarn arm yasalarna gre, yava yava birbirleriyle kaynamaa balamlar, mythoslar (sylenceler) birbirine karm,
din tasarm lar yn evren dzeninin biricik yaratcs tek Tanr tasa
rm halinde younlaarak monotheizme varlmtr. Grlyor ki, Hume
dine artk, deistlerde olduu gibi, salt dncede kurulmu olan bir ide
(construction) ile ynelmemekte, bu konudaki y a r g l a r n a insan ruhu ile
kltr tarihi zerindeki gzlemleri temel olarak almaktadr. Humeun bu
din anlaynda kltrn teki alanlarn ele al ve d e e r le y i in d e ol
duu gibi tarih bilincinin Aydnlanmadaki ilk belirtilerini de bulmak
tayz. Bu da, Aydnlanma erevesinde nemli bir gelimedir; nk do
a bilimini rnek bilgi diye alan A y d n la n m a n n intellektualizmi, onun,
tarihteki olaylarn d o a d a k ile r gibi genel bir emaya b a l a n a m a y a c a k
olan zelliklerini, bir defalk olularm grmesine engel olmutu. Ta
rih bilincinden epey yoksun olmas, Aydnlanmann bir zelliidir.
18. yzyln din anlay erevesinde son olarak ksaca greceimiz
366

Lessingde de tarih bilincini buluruz. Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781)


tam filozof deil, daha ok Alman edebiyat iinde byk yeri olan bir ele
tirici, bir yol gstericidir. ok tipik bir aydnlanmac olan Lessing, yalnz
doruyu arayan bamsz zeks ile zamannn nyarglarna, donmu
kalplarna kar tek bama iddetle savamtr. Bu savalaryla da Al
man ruhunu deta tartaklam, ona kendi ayaklar zerinde durma
retmitir. Bu arada Alman edebiyatn Franszlar taklitten kurtarp ona
kendi yolunu aan da o olmutur. Din konusuna bir tarih anlay ile y
nelen Lessing tarih dinlere kar deistler gibi sert davranmaz. Ona g
re, vahiye sk sk balananlar da, deistler de yanlmaktadrlar. Vahiye
sk sk bal kalnamaz, nk vahiyin Kutsal Kitaptaki ekli, belli bir
dnemin grn dile getirmektedir; bu dneme de artk dnlemez.
Deistlerin yanld nokta da, dini kitaptan ibaret saymalardr; oysa
ncil, Hristiyanln gelimesindeki belli bir evredir. Die Erziehung des
Menschengeschlechts (nsan Soyunun Eitimi) adl yaptnda Lessing
akl dini ile vahiyi uzlatrmaa alr. Vahiy, Tanrmn insanl eitmek
iin kulland bir aratr. Nasl eitim insanda bulunandan bakasn olu
turamazsa, vahiy de akln kendiliinden varaca eyden bakasn ortaya
koyamaz. Akl, vahiyin gsterdiini kendiliinden de bulabilirdi, ancak
ok ge bulurdu. Tanr insanh evrede yetitirmektedir: Hk basama
n ana kitab Eski Antlamadr; bu evre, insanln ocukluk dnemi
dir. kinci evrede sa gelmitir; Yeni Antlama (ncil), insanln ei
timindeki kinci Kitaptr. Sonsuz bir evangelium olan nc basa
maa bundan sonra geilecektir. Yetitirmenin birinci basamanda va
hiy, Tanrnn yasalar olarak grnr; bunlara uyana dl vadedilir.
bozanlar ceza ile korkutulur; ikinci basamakta iyilik brdnya iin ya
plr; nihayet son basamakta iyilik, iyiliktir diye yaplacaktr. Lessingin
Nathan der Weise (Bilge Nathan) adl yaptnda Sultan Salhattin Ya
hudi bilgesi Nathana Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlktan hangisi
nin en doru din olduunu sorar. Nathan bu soruyu bir yk e yant
landrr. Zengin bir ailede babadan oula kalan bir yzk varm; oullar
dan hangisine kalacam babann kararlatrd yzk kime geerse, o
teki kardelerinden stn olurmu. Babalardan biri olunu da ayn
derecede sevdii iin, aralarnda bir ayrlk yapmaa kyamam, eldekinin tpks olan iki yzk daha yaptrp her oluna bir yzk brakm.
O ldkten sonra oullardan hangisinin stn olacan kimse bilememi,
nk yzklerden hangisinin sahici olduunu kimse ayramam. Lessing
bu yksnde byk dinin doruluunu ayn dzeye yerletirmekte, do
laysyla tarih (positif) dinler arasndaki ekimelerin stne ykselten
hogrrl (tolerance) tlemektedir.

Ahlk Sorunu
18. yzyl Aydnlanmasnn ahlk anlay erevesinde ilk olarak gzden
geireceimiz ngiliz Moralistleri denilen dnrlerin dnce dnya
sna girebilmek iin, biraz geriye giderek Hobbesu k-noktas olarak
almamz gerekecek. nk Hobbes ahlk ve devlet retileriyle zamann
da ve kendisinden sonraki dnemde ok canl tartm alara yol am, bu
tartmalardan da ona kart olan da, ondan yana olan da grler geli
miti. Hobbes naturalist-materialist sisteminde bu dnyada btn olupbitenleri sk bir determinizme balamt; bu sistem iinde isten zgr
lmn, doallkla, yeri olamazd. Ona gre istencin en ilkel esi var
lmz koruma isteindir. nsann istedii btn teki eyler, bu biricik
erein az ya da ok incelmi aralarndan baka bir ey deildirler. Bun
dan dolay ahlk zgeci (altruist) denilen duygular, yani trdeleri
mizin iyiliini gznnde bulunduran eilimler asl deildirler, anlay ve
alkanlktan meydana gelmi olan bencilliin (egoizm) formlardr. s
teklerin mekaniinde kendimizi koruma isteb> tek ana-kuvvet olduun^
dan, birey bakmndan grldkte, tek tek istekler arasnda hi bir deer
ayrm yoktur; bunlarn hepsi egoizmin doal ve zorunlu olarak kendini
gsterdii biimlerdir. Ancak toplum iinde, yani btnn yararna olan
ey l olarak alndkta, iyi ile kt birbirinden ayrlrlar: Egoizmin
topluma yararl olan ekline iyi, zararl olan ekline de kt denir.
Hobbesun o devirdeki doal hukuka paralel olarak ahlk dinden
ayrp doal bir moral kurmak istemesi, devrin tutumuna uygundu ve bu
bakmdan genel olarak benimseniyordu. Ama onun bu dnceyi sonun
da bir bencilik sistemine (selfish system) vardrmas, byk bir tepki
de yaratm, uzun tartm alara yol amt. mdi Hobbesa kar koyanlar,
bakca o dnemin byk hukuk filozofu Hugo Grotiusa dayanmak iste
milerdir. nk Grotius, toplumun temeli olarak insann doasnda top
lumlama eilimi dedii asl bir organ buluyordu. imdi ahlk felsefesi
de buna paralel bir dnce gelitirecektir: Ahlk hayat, dinden bamsz
olarak yine insann doasndan kavranacaktr; insann doasnda ahlka
bir yatknlk var, bu da Hobbesun ileri srm olduu egoizmle kartlk
ve sava halindedir denecektir. te insann znde byle bir ahlk organ
bulmak, bunun ne olduunu aratrmak, 18. yzyl ngiliz ahlk felsefesi
nin gelimesini belirleyen balca bir grtr.
Bu dorultuda ilk denemeyi yapan, rahip Richard Cumberland'tir
(1632-1718). Onun De legibus naturae (Doa Yasalar zerine) adl ya
pt batan aa Hobbesa kar bir polemiktir. Ona gre, insan hem ev
renin, hem de akll varlklardan kurulmu olan toplumun bir parasdr;
evren olsun, toplum olsun bir btndrler, paralarnn birbirleriyle uyum
lu bir ekilde altklar birer birliktirler. Onun iin, Hobbesun iddia et
368

tii gibi, insanlar arasnda herkesin herkesle sava diye bir ey ola
maz; byle dnmek Tanrnn yaptm eliik bulmak demektir, insan
da ona trdelerini sevdiren, ona trdeleriyle ibirlii yaptran bir ig
d vardr. Akl tayan insan bu igdy anlay ve bilgisiyle ayarlayp
destekler. Akl, insana eyleminin doal yasasn gsterir. Bu yasa, insann
btn yaptklarnn en yksek iyiye ynelmesini buyurur ve yine akl bi
ze, bu amaca, ancak btn eylemlerimizde trdelerimizin iyiliini isteyip
gznnde bulundurursak varacamz gsterir. Burada Cumberlandin
trdelerimizin iyiliini istemek dedii ey, her trl zgeci (altruist)
eilimi bir araya toplayan bir kavramdr. zgeci eilimler bize haz da ve
rirler, dolaysyla kendi mutluluumuzun da kaynadrlar. Bencilie (ego
izm) dayanan bir mutluluk srekli olamaz, nk insan, ancak evren ve
toplum ile uyum halinde yaamasyla mutlu olabilir, ite trdelerimizin
iyiliini istemek (benevolence) ve en yksek iyiye varmaa almak,
toplum hayatnn da kayna, devletin de kkdr yoksa, Hobbesun d
nd gibi, hrkesin herkesle savam asnn dourduu korku ve bu
nun yaratt gvenlik gereksinmesi deil. Demek ki, Cumberlande gre,
insan hem evren, hem de toplum bakmndan uyumlu bir beraberlik
olan bir btnn yesidir; insann birtakm igdleri yine doal olan
egoizmine ramen, sevgi, sempati, minnet, Tanrya sayg vb. trl e
killeriyle onu bu btne katlmaa vardrrlar.
17. yzyl ngilteresinde durumu bu olan ahlk sorunu 18. yzylda
balca iki dorultuda gelitirilecektir: Bir yandan Cumberlandten gelen
izgi daha kesin, daha derin olarak ilenecek, br yandan da Hobbesun
yolunda yryenler olacaktr.
18. yzyldaki bu gelimenin arlk merkezi de Shaftesburydir. Din
anlay gzden geirilirken sylendii gibi, Shaftesbury antikaa, bu
arada zellikle Yunan dnyasna byk bir hayranlk duyar. Bu tutumu
ile o, bilime ve ynteme dayanan, Hristiyanlk ile akl dininin uzlaabile
ceklerine inanan klasik Aydnlanma ann dnr olmaktan ok, ortaan zincirlerinden kurtularak antik gzellii ve dnce zgrln
yeniden canlandrmak isteyen bir Renaissance insandr. Bundan dolay
Shaftesburynin Hristiyanlk karsndaki durumu souktur, hatta dman
cadr. Ona gre, Hristiyanlk doal olandan bir uzaklamadr; oysa antika, zgr insann, gzel ile iyiyi uzlatrm olan insann dnya
sdr; burada iyi doal, doal da gzeldir. Antikan insann yeti
mesinde bir ideali olan iyi ile gzelin birlemesi (kalokagathie), Shaf
tesbury iin de ba idealdir: Evren gzel ve uyumlu bir btndr; insan
da kendisini bu dzenli btn iinde gzel ve uyumlu bir btn olarak
yetitirmelidir.
Shaftesburynin ahlk felsefesi de bu ana dncesine dayanr. Yalnz
bana insan ne iyi ne de kt olabilir; o ancak kendi stnde birer dzen
F T 24

369

olan evren ve toplum iinde yer almakla, kendisini bunlara ykseltmekle,


bu btnlerin ac ve sevinlerini kendisinde de duymakla iyi olur. nsan
da doal olarak bulunan zgecilik (altruizm), onun kendisini aan birlikler
iinde bulunmasnn doal bir sonucudur. Altruist duygular, tpk egoist
duygular gibi, doaldrlar, asldirler, doutandrlar. Ancak, altruist duy
gularn yalnz kendisinde bulunmas ile insan ahlkl olamaz. Ahlkl ola
bilmek iin, bu eilimlerin aklla ynetilmesi, bylece kendimizde zel an
lamndaki ahlk duygusumm (moral sense), bir eylemi, bir karak
teri uygun bulan ya da bulmayan, ona iyi ya da kt dedirten bir ahlk
yarglama gcnn yaratlmas gerektir. nk zgeci ve bencil duygu
lar hayvanda da var; bunlar dnce ile dzenleyip bir ahlk yeti ha
linde gelitirmek, yalnz insanda bulunan bir yetenektir. Biz uyumlu
olan, okluk iinde bir birlik kurmu olan insan karakterini iyi ve gzel
buluruz. Byle bir insan, eilimleri arasnda denklik kurmutur; varoluu
uyumlu bir dzene erimitir; kendi iinde kapal bir kii olarak kendi s
tndeki btnler iinde yer almtr. Grlyor ki, Shaftesburynin ahlk
felsefesini zerine kurduu temel-kavram, estetik bir kavramdr (karak
terin gzel, uyumlu olmas), ondaki ahlk duygusu (moral sense), insa
nn eilim ve eylemlerine uygulanan festetik bir duygudur.
Bu ahlk - estetik duygu, btn doal olmayan, sosyal olmayan duy
gular, yani ekememezlik, ktlk etmek, zulm vb. gibi ne kendimizin,
ne de bakalarnn iyiliini gznnde bulunduran eilimleri uygun bul
mayacaktr. Ama gerek sosyal gerekse bencil eilimler olarak insanm
kiilii ile ilgilidirler, burada yer alrlar; birbirine kart olan bu iki ei
limin ikisi de insanda var. Ancak, ahlk bakmndan bunlarn arasndaki
oran nemlidir. Yalnz zgeci eilimlerin deil, bencil eilimlerin de pek
clz olmas, birincilerin kincilerden pek ar basmas da yanltr, bir
eksikliktir. stenecek durum, hem bakalarnn iyiini istemee ynelmi
olan sosyal igdy, hem de kendi z iyiliimizi salayan igdy
uyumlu bir biimde gelitirmektir. Gerektiinde kendi karlarmz top
lumun yararlar altnda saymalz, ama bencillii de bsbtn ortadan
kaldrmamak, kendi iyiliimizi, mutluluumuzu da ihmal etmemeliyizdir.
rnein, aslnda sosyal bir duygu olan acmann lsznden, bizi bo
yuna znt iinde kvrandran pimanlktan uyumlu bir kiilik meydana
gelemez; byle bir kimse, ekememezlik, kskankk, tutkular iinde ken
dini datp paralam bir egoist gibi, uyumlu bir btne kendini uydura
maz (Shaftesbury iin, elbette, devlet ve toplum, Hobbesun anlad gibi
yapma birer kurum olmayp doaldrlar, doal igdlerden olumular
dr). Erdemli (ahlkl) kimse, moral duygusunu kendisine klavuz yapa
rak tutkular arasnda doru ly bulmu olan, byk bir sanat yapt
olan bu evren iinde kendi kiiliini de bir sanat yapt halinde biimlen
dirmi olan bir kimsedir. Byle bir kimse salt erdemli olmak iin er
370

demli olacaktr; brdnyada dle erimek iin deil, erdemin salt ken
disine deer verecektir. Erdeme giden yol, mutlulua giden yoldur da;
erdem, gerek mutluluun biricik kaynadr.
Shaftesburynin etkisi byk olmutur. Onun bir yandan bencil ig
dler ile bunlar gibi asl ve doal olan zgeci igdler arasnda kesin bir
ayrm a yapmas, br yandan da ahlk duygusunu (moral sense) ba
msz bir ahlk yarglama yetisi olarak belirtmesi, kendisinden sonraki
gelimeye temel olan iki ana dnce olacaktr.
Shaftesburyden yana olanlar arasnda ilkin ksaca tanyacamz Joseph
Butler (1692-1752), piskoposlua kadar ykselmi olan bir teologtur. Ba
lca yapt: Fifteen sermons upor humar nature (nsan Doas zerine
Onbe Vaiz), Butler nce egoist ve altruist igdler arasnda yaplan
ayrm ay ele alp eletirir. Ona gre, igdlerimiz aslnda hazza deil,
nesnelere ynelirler; bir objeyi, rnein yemek istediimiz bir eyi elde
etmek isterler. Ancak yediimiz yemein bize haz saladn denedikten
sonradr ki, onu dnnce hazz elde etmek isteriz; yani ilk olan, asl
olan gereksinmenin duyulmasdr; haz dediimiz, bu gereksinmenin gide
rilmesinin bir sonucudur ve bu sonu da ancak sonradan ulamak istedi
imiz bir ama olur. Butlerin ahlk felsefesinde belirtilmesi gereken bir
baka nokta da, onun ahlk duygusuna (moral sense) dorudan doru
ya vicdan (conscience) adn vermesidir. Butler, Shaftesburyden ok da
ha kesin olarak, bir eylem ya da bir karakter zerine olumlu ve olumsuz
bir yarg vermei, salt bir moral fenomen olarak anlar; bu arada, Shaf
tesburynin yapt gibi, estetik yorumlardan da kanr. Ahlk yargs
eylemin sonularyla, etkileriyle deil, dorudan doruya eylem ve buna
temel olan niyet ile ilgilidir; eylem d nedenlerden dolay gerekleemeyip kt bir niyet halinde kalsa bile, bu eylem zerindeki olumsuz yarg
mz yine deimez.
Bir sanat filozof olan Shaftesbury, dncelerini sistematik olmayan
bir biimde dile getirmiti. Onun ahlk grlerini bir sistem halinde top
layp yayan Francis Hutcheson (1694-1747) olmutur. Hutcheson Glasgowr
niversitesinde ahlk profesrl yapm, dncelerini A system of
moral philosophy (Bir Ahlk Felsefesi Sistemi) adndaki ana yaptn
da gelitirmitir. Ona gre de, insanda hem yalnz kendi iyiliini gzeten
egoist eilimler, hem de bakalarna iyilik yapma isteyen altruist ei
limler vardr. kinciler de sevgi, acmak, dostluk vb. birinciler kadar
aslidirler ve az ya da ok olarak her insanda bulunurlar, trdelerimiz,
yaknmz ya da uzamz olduklarna gre de oalp azalrlar tpk bir
birine uzak olan cisimlerin birbirini daha az ektikleri gibi. Bu dorudan
doruya ve asl olan bencil ve zgeci eilimler yannda, bir de, insann
kendi srekli mutluluu ile yetkinliine ve btnn mutluluuna y
371

nelten daha yksek eilimler vardr. Akln, bilginin ilerlemesi bu yk


sek eilimlerin oluup gelimelerine yardm ederler; dolaysyla bunlar,
hayvanda, ocukta ve yalnzca igdleri ile bir anlk hazlara balanan
kimselerde bulunamaz. Ama Hutchesona gre, istencimizi belirleyen akl
deil de duygudur; bizi eyleme gtren, doru olan bir nermeyi bilme
miz deildir, bir istektir, bir duygulanmdr (affection), ya da bir igd
dr. Yalnz bilgi bize yksek bir ama gsterebilir ve bu ama duygumu
zu da kavrayabilir; akln (bilginin) yol gsterdii eilimler de salam
ve durulmu olurlar; takn duygular ise her trl dnmeyi olanaksz
klarlar. Eylemimize akl klavuz yapmak da, eylemin amacn bu durul
mu duygular ile belirlemekten baka bir ey deildir. Btn eylemleri
mizin ve motiflerinin stnde de, moral sense, bir eylemi, bir karakteri
onayan ya da reddeden bu ahlk yarglama yetisi vardr. Ahlk duygu
su eylemlerimiz ile amalarnn sra dzenini (hierarchie) belirtir. Hut
chesona gre de, mutluluk erdemli olmaya baldr. Zenginlik ya da do
ann salad nimetler, ancak birer ara olmak bakmndan bir deer
tarlar.
Shaftesburynin yolunda yryen Butler ile Hutcheson onun ahlk anla
yn derinletirip sistemletirmilerdir. Bemard de Maneville (1670-1733)
ise, Shaftesburyninkine kart olan bir anlay gelitirmitir. Asl F ran
sz, Hollandada doup Ingilterede yerlemi bir hekim olan Mandevillein
The fable of the bees (Ar Masal) adnda ok tannm bir eseri var
dr. Mandevillein ahlk grn ebed bir biimle anlatan Ar Masal
elenceli bir ykdr: Bir zamanlar yksek bir gelime ve serpilme iin
de bulunan bir ar kovan varm. Burada ticaret ve sanayi ok ileri git
mi, zenginlik ve bolluk son snrlarna ulam. Ar Devletinin gzel ya
salar, gl bir ordusu ve donanmas var. Ancak, bu imrenilecek durum
daki ar kovannda bu durumdaki baka yerlerde olduu gibi ahlk
vaizlerinin szlandklar haller de eksik deil: Bir yanda lks ve elence
dknl, br yanda almaktan canlar kan bir sr insann yok
sulluu darya kar savalar, ieride boumalar vb. Gnn birinde
Tanrmn bu durumdan yakman ahlklarn istediklerini yerine getirecei
tutar ve Ar Devleti birdenbire ahlkk oluverir: Artk herkes namuslu
dur, azla yetinir, alnyazsndan memnundur, alakgnll ve bar ol
mutur. Ama, ahlk ynnden ok sevindirici olan bu deime ile birlik
te lke de birdenbire yoksullamaa balar: Ticaret ve sanayi durur, i
sizlik ynlarla ary baka yerlere g etmek zorunda brakr; sanat, bi
lim, teknik alannda yeni bulular sona erer, imdi bu masaldan kan so
nu: Nasl alk ho olmayan, zc bir ey olmasna ramen, insan ha:
yat iin zorunlu olan bir zemberek ise, kendini beenmilik, para ve mal
hrs, lkse ve elenceye dknlk gibi fenalklar da eylemlerimizin zo
runlu olan gdleridir (motif); bunlarsz bir toplum ne zengin olabilir.
372

ne icat ve keiflere varlabilir, ne de ticaret ve sanayi geliebilir. Mandeville Ar Masalnda ktln vgsn yapmak istemiyor; istedii,
ahlklara bir de madalyonun ters ynn gstermee almaktr. Onun
demek istedii u: Ahlklar bilmelidir ki, ahlk dklkleri olmadan
uygarlk da olamaz; iinde yalnz erdemli kiilerin bir araya geldii bir
toplum olamaz; uygarlk isteniyorsa, onsuz uygarln olamayaca egoiz
mi lnetlememeli, nk Mandevillee gre doal insan erdemli in
san deil, egoist olan insandr. An Masalnn bir de gstermek istedii,
ahlk ile mutluluun uzlaamayacadr. (Oysa Aydnlanmamn arbasan anlayna gre, uygarlk insann mutluluunu salamak iindir; uy
garlk ilerledike insan daha ahlkl, dolaysyla da daha daha mutlu olur),
insan erdemle mutlu olmaz, sosyal hayatn gelimesini salayan zembe
rek erdem deil, egoizmdir. Mandeville ahlk, kendimizi herkesten s
tn tutma abas ile bunun okanmasndan doan bir ey sayar. Ona g
re, sonunda bir takdir beklemeseydi, bu takdir kibrini okamasayd, hi
bir kimse rahat ve keyfini btnn iyilii iin feda etmezdi. Baka bir
deyile: bakalarna iyilik etmek, kendi kibrimizi kandrmak iindir, iyi
lii iyilik olsun diye yapmak da bundan baka bir ey deildir: Burada
beni takdir eden bakalar deil de, ben kendimimdir; bylece kibrim yi
ne okanm olur bu da benim iin bir gereksinmedir.
Bir Fransz dnr olan Claude Adrien Helvetius da (1715-1771),
Mandeville gibi, Hobbesun bencilik sistemini gelitirenler arasnda yer
alr. (Yapt: De lesprit). Onun iin de, insan doal durumunda ancak
egoizmi bilir; istedii de, elden geldiince ok ve sk duyusal hazza eri
mektir. Bu aba, pratik hayatn da, teorik almalarn da temelidir: As
lnda insan ya pratik amalar bakmndan dnr, ya da can skntsn
dan kurtulmak iin dnr; dolaysyla insann dnmesi bile, bu teorik
davran bile, sonunda benciliini doyurmak, gereksinmelerini gidermek
iindir. Bu, doann bir buyruu olduuna gre onu saymaldr; ahlk da
doadan olandan bakasn isteyemez; her trl eylemin normu, insan do
asnn dokusunu meydana getiren egoizmdir. mdi birey bakmndan al
dmzda, erdem diye bir ey olamaz; erdem, insanlarn beraberlik ha
yatnda ortaya kan birtakm bencil davranlarn addr. Toplum, btn
iin yarar salayan eylemlere erdem adn verir. Erdem egoizm ile a
tmaz, nk btnn mutluluu, ancak tek kiilerin mutluluunun top
lamdr. Buna gre erdem, egoizmin zel bir eididir; tek kiininki ile
birlikte toplumun da iyiliini salayan, bu sonuncuya hi olmazsa engel
olmayan bir eit egoizmdir. Bu trl bir egoizmin topluma byk yarar
dokunduundan, onu gelitirmek topluma den balca bir devdir ve
bunun arac da eitimdir. Kiinin egoizmini btnn iyiliine gre dzen
lemek iini gren eitim, iine yarayacak bencil karlardan doallkla ya~
373

rarlanabilir. Bunlarn banda eref duygusunun gelitirilmesine Helvetius


byk deer verir.
Fransz materialistlerinin nderi Lamettrieye gre de insan hayatnn
en son erei mutluluktur; insan duyusal bir varlktr, dolaysyla da duyu
hazz eylemin en yksek amacdr. Onun bu anlay temeli zerinde ge
litirdii bir haz teorisinde esas olan madd kazlardr. Mutluluun daya
na, insann dnme bakmndan olgun olmas deil, madd zevk alma
yeteneidir. Zevk alma bakmndan dnme olgunluunun deeri, an
cak duyu hazlarn dizginleyip dzenlemesi, kaba ve ince, ksa ve srekli
hazlar grmesi ve deerlendirebilmesindendir. Ama dnmede yetkin
olmann asl deeri, mutluluu engelleyen ve ykan nyarglar ortadan
kaldrmas yzndendir. Lamettrie iin bu nyarglarn balcalar da
din olanlardr. Bunlarn arasnda onun iddetle reddettii vicdan azab
var. Hristiyanlkta byk rol olan gnah duygusu e bundan doan
pimanlk yararsz ve temelsiz zntlerdir. Sosyal anlamnda iyi, top
lumun iyiliini istememizin kendi iyiliimizi istememizden daha ar bas
masdr. Lamettrieye gre de zgeci (altruist) eilimlerin gelimesinde
eref duygusunun byk yeri vardr; bu duygu da aslnda benciin in
celmi bir formudur; moral deeri, ancak btnn iyilii iin alrken
gerekleebilmesi yzndendir.
nsan doas bakmndan egoist, dolaysyla ahlk eylemin gdsn
bencil duygularda bulanlara karlk, ahlk bilincini otoriteye dayatan
retiler de vardr. 18. yzylda bu anlayn ilk belirtilerini Locfce'ta bulu
ruz. Ana ilgisi bilgi sorunu zerinde toplanan Locke, ahlk zerindeki g
rlerini sistemli olarak de, dank dnceler halinde anlatmtr. O,
bilgi anlayna paralel olarak, ahlk hayat anlamak iin de itkiler (i
gdler, eilimler vb.) ile istencin psikolojik mekanizmasn zmlemek,
bu mekanizmay anlamak gerektiini syler. Ona gre ahlk, bir buyrua,
bir otoriteye uymaktr; dolaysyla ahlk, ancak itkilerin doal sistemi
karsnda emreden bir isten bulunuyorsa, insan buna kendini baml
klmsa mmkn olabilir; ahlkn kk otoritedir. Ahlk hayat balca
otoriteye dayanr: Vahiyde kendini belirtmi olan Tanrnn istenci, dev
letin yasas ve bir de trelerin normlar.
Buraya kadar gzden geirilen psikolojik ahlk yorumlar hep bun
larda ister tek kiinin, isterse toplumun yarar gznnde bulundurulmu
olsun utilitarist niteliktedirler. Y aram (utilis) ahlk davran ve ey
lemin ilkesi yapan, iyiyi ancak yararl ile bir tutan bu anlaylarda in
san istencinin konusu ancak haz ile acdr. Biz hazz elde etmek ister, ac
dan da kamrz; geri kalan her ey dolaysyla olsa hep haz ve ac
yznden sevilir ya da nefret edilir. Bylece de, insann eylemlerinin de
er ve deersizlii iin h a t ile ac l (kriterium) olmaktadr; eylemler
saladklar haz ve verdikleri acya gre llmekte, bunun objektif bir
374

lsnn bile bulunduu sanlmaktadr. Utilitarist eudaimonizmin (mut


uluk) sistematik kurucusu saylan Jeremy Bentham (1748-1832), olabil
dii kadar ok sayda insann olabildii kadar ok mutlu olmas form
lnde bu objektif ly bulmu olduuna inanr. Bu formln dayand
temel aka grlmektedir: Bu, her insann mutlu olma balca ama
sayd, bunun iin de hazz elde etmek ve acdan kamak istedii savdr.
Ahlk hayatn yasalarn yalnz teorik ilkelere dayatmak isteyen de
nemeleri de ksaca belirtelim. Bu denemelerden birini Samuel Clarke
(1675-1729) yapmtr. O, ahlk yasalarn, nesnelerin doal niteliklerinin
insan istencini kabul etmek zorunda brakt kurallar diye anlar. Bir
geni izip izmemek bizim elimizdedir; ama izmee giriince de ala
rnn iki dik adan ne az, ne de ok olmasna dikkat etmek zorundayz.
Bunun gibi, nesnelerin balantlarna el atp atmamak da bizim elimiz
dedir; ama el atnca da davranlarmz bu balantlara uygun olmal
dr; eylemlerimiz, nesnelerin Tanr iin bile deimez olan niteliklerine
uygun dmezlerse, ahlk bakmndan da yanl olurlar. Realitenin yasa
lar insan istencini balayan birer gtr; evren, Tanrnn koyduu de
imez yasalar tarafndan ynetilen bir birliktir; ahlk dnyasn da by
le yasalar (iyilik, adalet vb.) ynetir. Tutkularna kendini kaptrp
da bu yasalara aykr davranan bir kimse, ahlk dnyasnn dzenini
bozmu, bu dzenin yaratcsn aalatm olur; doa yasalarm yads
maa kalkan birisi gibi sama ve aklszca davranm olur. Oysa ken
dini doann bir paras sayan, onun iine Tanrnn yerletirmi olduu
yasalar sayan bir kimse, doru olma, bakalarna yardm etmei, ba
kalarnn iyiliini istemei bir dev olarak duyacaktr.
Clarken ahlk iin nesnelerin doasnda bulunan objektif bir temel
arama dncesinde, baka bir Ingiliz ahlks, William Wollaston
(1659-1724) mantk bir biim vermitir. Ona gre, her ahlk eylemde
teorik bir nerme, eyleme konu olarak nesne ile ilgili bir yarg bulunur ve
eylemin deeri, bu yargnn deerine baldr, yani yargnn doru ya da
yanl oluu, eylemin de deerini belirler. Ahlk eylem demek, eylemin
konusu zerine doru olan bir yargya dayanan davran demektir. Ahl
kn ls (kriterium) mantk doruluktur. Clarke ahlkn yasalarn do
a yasalarna benzetmiti. Wollaston ise onlar mantklatrr ; ahlk ey
lem onda, pratik alana aktarlm olan teorik bir doru olur. Bundan do
lay ahlk bakmndan yanl olan bir eylem, doruyu yadsyan bir ey
lemdir, bir yalandr. Bir szlemeyi bozan kimse, bu yapt ile verdii
sz yadsm, dolaysyla yalan sylemi olur. Bir hayvana eziyet eden,
hayvann sanki duygusu yokmu gibi davranmaktadr; bu da bir yalan
dr. Doru eylem, nesnelerin doasna uygun olmakla, evrendeki uyuma
da yakr bir ey olur. Yanl bir eylem, Yaradana kar da bir ayak-

lanmadix. insan, ancak yalanlara, yanl yarglara dayanmayp doru


olan sevinler ile mutlu olabilir.
Clarke ile Wollaston ahlki eylemlerin deerini, bunlarn teorik bakm
dan doru olmalarnda bulmak istiyorlard. Buna karlk David Hume,
ethik (ahlk felsefesi) iin ancak iahlk duygusunun k-noktas olabi
lecei kansndadr. lk olarak Shaftesburynin belirttii ahlk duygusu
(moral sense) anlayn sonra Hutcheson sistemletirmi, bu duyguyu
asl, zel bir yeti saymtr, imdi, tutarl bir empirist olan Hume, arm
psikolojisinin ilkelerini ahlk duygusuna da uygulayarak, ahlk duygu
ve yarglarn yapm meydana karmaa alacaktr. Ona gre, ahlk
felsefesinde de yaplacak ey, birtakm soyut yasalar koymak, soyut bir
ahlk duygusu ileri srmek deil, isten hayatnn psikolojik balantsn
kavramaa almaktr. Bunun iin de, duygulanmlarn, tutkularn ve istenli kararlarn esasl olarak aratrlmas gerekir. Bunlar da hep impressionlar ile idealara balanm olan, ama yine de onlardan ayr, ba.ka olan eylerdir; bunlar, deneyin baka bir alandrlar, imdi bu alanda
da tpk bilgide olduu gibi son elere kadar geri gitmei denemeli,
bileik olanlar bu son elerden tretmelidir. Bunu yaptmzda da, duy
gulanmlar (affection) ile tutkularn (passion) son, temel elerinin haz
ve ac duygular olduunu grrz.
Bu gr ile ahlk hayat zmleyen Hume, nedensiz bir seme
olan isten zgrl dncesinin de tutunamayaca sonucuna varr ve
istencin psikolojisinde bir determinizmden yana olur (oysa bilgide neden
sellik balantsn olasl bir ey diye anlamt). Yalnz, Humeun bura
da gznnde bulundurduu determinizm, Aydnlanmada sk sk rastla
nan determinizmden baz bakmlardan ayrlmaktadr. Aydnlanmann rationalistleri olsun, empiristleri olsun, istenli kararlar tasarmlarn, bu
zihn elerin belirlediini dnrler. Hume iin ise, tasarm lar, ancak
isten zerinde byle tek g oiamazlar; tasarmlar, ancak, kendileriyle
hep birlikte olan doru bulma ya da bulmama duygusu yznden isten
ci harekete geiren bir gd olabilirler. Tasarmlar esas olsayd, o za
man istenli bir kararn salam ve doru olmas iin yalnz dnmek
yetiirdi. Oysa deney bize bunun tam tersini gstermektedir: Eylemi do
ru bulan bir duygu olmadka, ya da bu duygu daha bir gls taiafndan itilmedike eylem gerekleemiyor.
Bu temel zerinde ahlk kavramlarn gelitiren Hume, erdemleri do
al (ya da individuel) ve sosyal erdemler diye ikiye ayrr. Doal (in
dividuel) erdemler, bireyin baarl olmasn, ilerlemesini salayan nibeliklerdir: Zek, alkanlk, ruh gc olmak, ihtiyatl olmak vb. Bu ni
telikleri biz yalnz kendimizde deil, bakalarnda da doru bulmakla, be
enip vmekle, onlar ahlk bir anlam kazanrlar; bunlara biz, kendimiz
de hi bulunmasalar da, bize engel olsalar da, yine beenip deer veririz.
376

Bu erdemleri dmanlarmzda bile takdir etmemiz, bize zarar dokunan


lar karsnda da bir hayranlk duyabilmemiz, btn bu grglerimiz, bi
ze doru bulma ve doru bulmama duygularnn, kklerini (egoizm)
deil de, baka bir yerde aramamz gerektiini gsteriyorlar. Humea g
re, egoizmi ahlkn ilkesi yapmann doru bir ey olmadn bize olgu
lar tantlamaktadr, byle bir ilkeyi olgular yalanlamaktadr. Nitekim ah
lk olaylarn zmlediimizde bir temel- olgu olarak sempati (sympathie)
dediimiz olay e karlarz. Sempati (duygudalk) insan yalnz kendi
iyiliine, yalnz kendi yararna olan deil, bakalarnn yararna olan da
doru bulmaya, buna aykr olan uygun bulmamaya zorlar. Geri sem
pati dorudan doruya insann doasnda yerleik olan bir olgudur; ama
soyut bir ilke ya da zel bir igd olmayp, her grnnde bir organiz
madan tekine geen ruhun zorunlu bir hareketidir. Cumberlandin tr
delerimizin iyiliini istemek dncesine benzeyen Humeun sempati
kavram, bakalarnn iyiliine ynelmi olan duygu ve davranlar iin
genel bir adtr. Bu arada akil, bize tek tek hallerde bakalarnn iyiliine
olan ile olmayan gsterip retir. Ancak, bir eylemi doru bulup bulmaymz, yalnz akln yol gstermesi ile aklayamayz; bunun kk sem
pati duygulardr. Demek ki, ahlk davrann temeli bakalarnn ni
telikleri zerine sempati ile hkm vermektir. Sonra da buradan geri gi
derek kendi davran ve karakterimiz zerine bir yarg veririz. halde
kendi zerimizdeki yargmz iin de bakalarmn iyilii as bir l
olmaktadr. Bakalarnn iyiliini engelleyip bozan kendi eylemlerimizi
doru bulmuyorsak, bu sempati duygularnn, bakalarnn iyiliini istemenin doru bir ey olduunu bize retmi olmalarndan ileri gelir. y
le ki, kendi eylemlerimizin ahlk deerini bize reten vicdanmz batan
beri bizde bulunan bir ey olmayp, sosyal hayatta sempati duygularn
dan meydana gelmi olan bir eydir. Bu anlayla ahlk yarglarnn kay
na bireyden topluma aktarlm oluyor ve toplum da Humeda Hobbes
ile Locketa olduu gibi d bir kudret, yalnz dta bulunan bir otorite
deil, insanlar iin ortak bir i hayat, ortaklaa olan bir ruh hayattr.
Onun iindir ki, Humeun ahlk felsefesi balca sosyal erdemler zerinde
durur. Bunlarn arasnda temel erdem, btnn iyiliini destekleyip ileri
gtren eylemler ile karakterlerin tm olan adalettir. Hume ancak bu
dncesiyle Utilitarist saylabilir. Ama buradaki yarar, toplum bakmn
dan anlalmakta, bencil ve zgeci duygular arasndaki ilinti tek kii ba
kmndan grlmemektedir. Baka bir deyile: Bu ilinti, aslnda kendini
dnen insann bencil duygularn, srf yine kendine yararl olduklar
n kavrayarak zgeci (altruist) duygulara dntrmesinden meydana gel
memekte, bu balanty toplum hayat kurmaktadr. Burada da, ne gibi
eylemler e karakterlerin toplum iin yararl olduklarn bize akl re
tebilir. Ama egoizmimizle bir gisi olmasa, buna aykr bile olsa bu*

yararl 0 doru bulup yapmamz, ancak sempati duygular ile kav


ranabilir; bu duygularda biz toplumun iyiliini isteklerimizin konusu ya
parz. Bununla birlikte, neyin yararl olduunu her defasnda sosyal
hayatn zel koullan belli eder. Bundan dolay, Humea gre, tmel erlii olan -he- devirde her insana uygulanabilecek olan soyut bir ada
let duygusu yoktur ve her durumda a priori olarak geecek soyut bir hu
kuk da (doal hukuk gibi) olamaz. Burada yine Humeun din soru
nunda grdmz tarih bilinci ile kar karyayz.

Kltr Sorunu
Ana ilgisi insana ve onun yaratlarna ynelmi olan 18. yzyl felsefesi
nin, esasnda bir kltr felsefesi olduu bundan nce belirtilmiti2. Bu fel
sefe kltr anlaynda bir yandan doa bilimine, br yandan da kendi
psikolojik yntemine baldr; ana dncesi de, kltrn, btn ekil
lenmeleri ile, insann belli bir erei gznnde tutarak, belli bir ie yara
mak iin kendisinin meydana getirdii bir ey olduudur. Onun iin, kl
tr kurumlarm gerekli klan motifler aranr; bu gdlerden onlarn nasil olutuu genetik olarak aklanr ve bir de kurulu ereklerine uygun
olup olmadklarna kritik llerle baklr; tarih boyunca meydana gelmi
olan formlar,hep bu kritik l ile ele alnr ve bunlarn nasl olmalar
gerektii bu lden karlr.
Bu tutum devlet ve hukuk felsefelerine ilk olarak 17. yzylda Hobbes
ile girip yerletii iin, yine ondan balayalm. Hobbes iin, sk bir deter
minizme bal-br mekanizma olan evren iinde yer alan insan da, hem fi
zik hem psiik yn ile, bu m e k a n i z m a n n bir parasdr. Bundan dolay
isten zgrl olamaz, istencin ilemesi de tamamyla mekaniktir, kausaldir. istencin mekanii zmlenirse, temel enin kendimizi koruma
ve gelitirme istei olduu grlr; esas olan, bu ve bundan oluan egoist
eilimlerdik; zgeci eilimler, bencil olanlarn sadece klk deitirmele
ridir. Doa durumunda (status aturalis) snrsz ve basz olarak h
km sren egoizmdir; burada herkes kendi benciliini gerekletirmek
ister; bu da, ister istemez, herkesi birbirine drr, dolaysyla da insaBin btn davranlarnn temeli olan benciliini yaayp gelitirmei
tehlikeye sokar. te devlet (status civilis), insann ana eilimi bakmn
dan bir tehlike olan herkesin herkese kar savamas durumuna bir son
vermek iin kurulmutur. Buna gre devlet, insanlarn egoizmlerine den
}. k lt r deyim i geni a n lam y la, d e v le t, h u k u k , to p lu m , u ygarlk ve tarih
.sorunlar]!} iin e a la n b ir k a v ra m o lara k k u lla n lm a k ta d r.
2. Bkz. s. 327 vd.

378

ge salayan yapma bir sistemden baka bir ey deildir. Bu sistem iinde


insanlarn bencilikleri yan yana bulunabilmek, birbiriyle dayanmak ola
nan elde ederler. mdi devleti kurduran motif, insanlarn, can ve mal
larn her an tehdit eden bir tehlikenin korkusundan kurtulup bara ka
vumak gereksinmesi ve bunun iin de kendi hak ve glerini kendi st
lerindeki tek bir istence devretmek zere aralarnda anlap szlemeleri
(contractus) olduuna gre, devletin de yaps buna uygun olmaldr. Bu
uygunluk da en iyi, btn kudretin tek bir elde mutlak olarak topland
absolutist (mutlakiyeti) devlet biiminde gerekleebilir.
Hobbes absolutist devlet retisinin filozofudur. John Locke ise, tam
tersine, liberal devlet anlaynn filozofudur. 18. yzylda byk rol oy
nayan, Fransz Devriminin yneldii balca idelerden biri olan liberal
devlet teorisbnin babas odur. Hobbes, devlet retisini, Birinci ngiliz
Devriminin (1642) at kargaalklar iinde gelitirmiti. Oysa Locke,
kinci ngiliz Devriminin getirdii liberal anayasann (Declaration of
Rights 1689) teoricisidir. zgr bir devlet iinde zgr bir din isteyen,
dini bir devlet ii olmaktan karp insann istediine istedii gibi inan
masn savunan Locke,* devlet retisini de zgrlk kavram zerine kur
mutur. Onun Two treatites of government (Hkmet zerine ki B
yk nceleme) adl yaptndaki ilk inceleme Robert Filmer'in (1604-1647)
Stuart Hanedannn absolutizmini savunan Patriarchia adndaki yapt
na kar bir polemik olarak yazlmtr. Filmer bu eserinde, hkmdarlk
hakkn Tanr tarafndan balanm olan bir babalk hakk olarak te
mellendiriyordu. Nasl bir babann ailesi ve ocuklarna hkmetmesi do
al bir hakk ise, nasl aile ve ocuklar babalarn kendileri seemezler,,
onun ynetimine ortak olamazlarsa, ayn koullar ile devletin banda bu
lunmak da hkmdar iin doal bir haktr. Hkmdar yasann stndedir;
yasa, onun istencinin bir dile gelmesidir. Bugnk hkmdarlar, babalk
haklarn kendilerine dorudan doruya Tanrmn vermi olduu Kutsal
Kitaptaki ilk Patriarchlarn (brahim, shak, Yakup vb. gibi srail kavminin ilk babalar, bakanlar) varisleridir. Buna kar Locke yle d
nr; Doa insanlar bir cinsten yaratmtr; bunlarn arasnda yne
tenler ve ynetilenler diye bir ayrlk yapmamtr. nsanlar balang
ta, Hobbesun tasarlad gibi, birbirleriyle savayor deildirler; onlar
hep topluluk halinde, aileler, kmeler halinde yaamlardr. Bu balan
glarda bile herkesin mal-mlk zerinde, yani kendi vcudu ve bunun
la alp ortaya koyduklar zerinde doal bir hakk vard, ite bu do
al olan can ve mal hakkn korumak iin devlet kurulmutur. Buna g
re, Locke iin de devlet yapma bir kurumdur: Devlet, aile gibi doal ola
* Bkz.

s.

361

vd.
379

rak meydana gelmemi, bir anlama bir szleme ile kurulmutur. mdi
devletin kurulu motifi, doal haklarn korunmas ve devam olduuna
gre, devlet hi bir zaman tek bir kiinin ya da birka kiinin kaytsz bir
egemenlii, geri kalanlarn bunlar lehine btn haklarndan vazgemeleri
olamaz. Devlette egemen olan, bir ya da birka kiinin istenci deil, ya
sadr.
Devlet ekilleri de, yasa koyma yetkisinin kimin elinde bulunduu
na gre deiir. Yasa koyan otorite (yasama erki) yannda, bu yasalar
yrten, onlar uygulamak iin eline kudret aralar verilmi olan ikin
ci bir kuvvet etmeni olarak yrtme erki vardr. Bir devlet iin en
byk tehlike olan istibdat (despotizm), yani devletin ,asl devi olan hak
k korumaktan uzaklap hakk zor ve bask altna almas tehlikesi, ya
sama erki ile yrtme erkinin bir elde toplanmasndan doar. Bundan do
lay, bir hukuk devleti iin en salam garanti, erklerin ayrlmasdr, ya
sama ve yrtme yetkilerinin ayr organlara verilmesidir. Bu da, en iyi
merut hkmdarlkta (constitutional monarchy) gerekleebilir. Hkm
dar, yasann kendisine izip bal kalma art kotuu snr dna ka
rak hakk inerse, halkn kendisine kar ayaklanmasndan baka are
kalmaz.
insann temel hakk olan mlkiyet hakkm Locke, alma ile snr
lar: Mlkiyet hakk, emek ile ortaya konulan ey zerindeki haktr; insa
nn, emeine konu yaparak deerlendirebilecei, kullanarak verimli yapa
bilecei her eyi kendisine mlk edinme hakk vardr. Bundan dolay da,
mlkiyet hakknn snn, artk mlkn kullanlp deerlendirilmedii yer
de biter. rnein ilenmeden bo braklan topraklar zerinde mlkiyet
hakk artk kalkar.
Erklerin ayrlmas teorisi ile Locke, liberal devlet retisinin en
nemli bir esini belirtmi oluyordu. Onun bu grn daha ileriye g
tren Charles de Montesquieu (1689-1755) olmutur. Montesquieu, Voltaire
yannda, fikirleriyle Fransz Devrimini hazrlayan balca dnrlerden
biridir. O da, Voltaire gibi, ngilterede bulunup (1728-1729) bu lkenin ye
ni dnyagrne, yeni kurumlarna hayran olmu, sonra da bunlarn
F ransada yaylmalarna nayak olmutur.
Lettres persannes (Iran Mektuplar) adl yaptnda Montesquieu,
devlet ve Kilisenin istibdad ile savar. Considrations sur les causes de
la grandeur et de dcadence des Romains (Romallarn Byklk ve
Soysuzlamalarnn Nedenleri zerine Dnceler) de, rastlantl olan
zaferlerin ya da yenilgilerin deil de, karakter gcnn, zgrlk, al
ma ve yurt sevgisinin uluslarn kaderini belirledii gsterilir. Ana yapt
olan De lesprit des lois da (Yasalarn Ruhu), siyas zgrln te
melleri, koullar ve garantileri incelenir; siyas zgrlk iin Ingiliz ana_yasas ideal rnek olarak alnr. Bu yaptnda Montesquieu, yasalarn ru380

hunu (esprit) uluslarn hem doa hem de tarih koullar bakmndan ara
tr T. Her trl soyut emalatrmadan kand iin, doal hukuk iine
tarih eleri de yerletirmee alr. Bu yzden, hukukun -kkn, rne
in bir Hobbes gibi, bir szleme de bulmaz; insann doasn
da yerleik olduunu, ama insanlarn gereksinmelerinin ald eitli bi
imlere gre deimekte olduu da gstermee alr. Kurumlar ve ya
salar keyf yaratlar deildirler, bunlarn varoluu ve etkileri iin belli
birtakm doal koullarn bulunmas gerekir. Bu arada Montesquieu ya
salarn iklim, treler, yaama biimi, din ve bir ulusun karakteri ile ilgili
olduunu belirtir. Bundan dolay bir ulus iin yaplan yasalar ona yleine uygun olmal ki, bunlarn baka bir ulusa da uymas srf bir rastlan
t olsun. Buradaki her ulusun kendine gre manev bir yaps olduu,
uluslarn genel bir emaya balanamayacak olan bireylikler (individualit)
olduklar dncesi, 18. yzylda pek az rastlanan bir tarih anlay gs
termektedir. Bu dnceyi sonra 19. yzyl, bu byk tarih yzyl ile
yip gelitirecektir. Montesquieu, bir yzyl sonra ortaya kacak olan bu
gelimenin ilk nderlerinden saylabilir. Bununla birlikte, onun tarih ara
trmalarnda gznnde bulundurduu balca erek, yine de genel idelere
varmaktr.
Bu anlay erevesinde Montesquieu, drt devlet ekli ayrr: de
mokrasi, aristokrasi, monari, istibdat (despotizm). Bunlarm her birinde
belli bir karakterin tayc e olarak bulunmas gerektir: Demokrasi,
btnn iyiliini kollayan sosyal erdemler olmakszn yaayamaz. Yne
ten snfm genigrl bir lll olmadan aristokrasi olamaz. Monarinin, balca dayana olan eref duygusunu uyandrp beslemesi gerekir.
Nihayet, istibdat iin korku ve dehet salmadan baka bir temel yoktur.
Tarih bize, byk devletlerin zorunlu olarak istibdata kaydklarm, kk
devletlerde ise daha ok cumhuriyeti bir yasaya doru bir eilim oldu
unu ve bunlarn sosyal yaplarna gre aristokrat ya da demokrat e
nin ar bastn, ancak orta byklkteki devletlerde monariye bir ei
lim bulunduunu gstermektedir. Montesquieunn dncesine gre, bu
devlet formlar arasnda iki arsndan, yani bir yandan cumhuriyetten,
br yandan da istibdattan kanmaldr. Yalnz, Montesquieu en doru
devlet ekli sayd monariyi anlatrken, tarihten karm olduu gz
lemleri a priori bir construetionun arkasnda hemen hemen ortadan si!inmektedirler. Burada, o ngiliz anayasasnn yasalarn egemenliine da
yanan zgrln byk bir hayranlkla belirtmektedir. Bu zgrlk, ona
gre, balca erklerin ayrlm olmasna dayanmaktadr. Locke, yasa
ma ve yrtme erklerini birbirinden ayrmt. imdi Montesquieu bunla
rn yanma ayr ve bamsz bir kuvvet olarak yarglama erkhni de
koyar; bununla da liberal devletin en nemli mekanizmasn tamamlam
olur.
381

Burada, Locke gibi Montesquieu de merut hkmdarln teorisini


gelitirmektedir ve kendisinin ekledii nc erki bir yana brakrsak
dncelerinde tamamyla Lockea baldr. Hatta monari idealinde, do
rudan doruya o zamanki ngiliz anayasasna deil de, bu anayasann teo
risini gelitiren Lockeun Two treatises of gouvernment (Hkmet ze
rine ki nceleme) adl yaptna dayanm gibidir. Ancak, Montesquieu'
nn bu dnceleri iten bir heyecanla dile getirmesinin, o zamanki F ran
sa zerinde, Fransann o zamanki arta kalm siyas yaps zerinde ok
byk etkisi olmutur. Montesquieu yaptyla bir yol gstermitir, siyas
bir bilincin uyanmasna yol amtr. Onun Fransz Devrimini hazrlayan
larn arasnda ve banda yer almasn byle anlamaldr.
Montesquieunn byle bir siyas bilinci hazrlamas yannda, Fransz
Devrimini duygu ynnden besleyip coturan da Rousseau olmutur. Onu
Devrimin asl filozofu, Fransz Devrimini de Rousseaunun dncelerinin
bir gereklemesi sayanlar da vardr. Onun kltr felsefesi bakmndan
nemi hem bundan, hem de modern dnyann kltr problemini felsef ola
rak formlleyip temellendirmi olmasndandr. Yenian kltr sorununu
ilk olarak ortaya koyan odur; yenian Avrupa kltr ilkin Rousseauda
kendi zerinde dnerek ne olduuna, neyi baarp neyi baaramadna
bakmtr. Baka bir deyile: Renaissancetan beri hzla gelien, 18. yz
yl Aydnlanmasnn kendisiyle ok vnd yenia kltrnn hesa
bn ilk defa yapan, bu kltrn bilnosunu ilk defa karan Rousseaudur.
Bu bilno da olumlu deildir: nsanlk kltrnn gz kamatran bir
ilerleme iinde bulunduuna inanan bir devrin ortasnda Rousseau, bu
kltrn bir hi olduunu, zararl da olduunu sylemee varmtr. Rous
seaunun retisi, akla byk inan ve gveni olan Aydnlanmada ok
nemli bir deimenin belirtisidir. Bununla birlikte o bsbtn Aydnlanmann dnda deildir; bir yandan iindedir, br yandan da Aydnlanmay sona erdirecek anlaylarn balca kaynaklarndan biridir.
Dncesi ile yaay arasnda ok sk bir ballk bulunan dnr
lerin en tipiklerinden biri olan Jean Jacques Rousseau, 1712 ylnda Ce
nevrede bir saatinin olu olarak dnyaya geldi. Yalnz ocukluu ile
genlii deil, btn hayat huzursuzluk, bir eit serserilik iinde geti;
bir yerde, bir ide tutunamad. Dzenli bir renim grmedi, daha ok ken
di kendini yetitirmee o da plansz olarak alt. nce bir avukatn
yanna ktip, sonra da bir hakkkin yanma rak olarak girdi. Ama bu i
lerde uzun uzun durmaz, 15 yanda iken Cenevreyi brakp yollara d
er. ki gn babo dolatktan sonra bir katolik papaz onu, kendi
sini uzun yllar koruyacak olan bir kadnn yanma yerletirir. Gnn bi
rinde buradan da ayrlp P arise gider. P ariste onu Encyclopdisteler
evresinde grrz; hayatn nota kopya etmekle kazanr; bu srada bir
de opera yazar. Bir ara Dijon Akademisinin at bir yarmann soru
382

suna verdii yant ile birdenbire nl bir kii olur. Geimsizlii yznden
P ariste tutunamaz, memleketi svireye gider; burada da ok duramaz,
yine F ransaya dner. Bu arada da yaymlad Emile adl yapt P aris
te yaklp kendisi kovuturmaya urar; hapsedilmekten ' iin
svireye snr, ama burada da svire Hkmeti kendisini pek rahat
brakmaz. David Hume onu alp ngiltereye gtrr. Kimseye balanp
gvenemeyen mizac yznden az zamanda Hume ile de bozuup yine
F ransaya dner. Burada birka zaman gizli gizli urada burada dolatk
tan sonra, bu huzursuz hayat 1778 ylnda sona erer. Les confessions adl
eserinde Rousseau, birlii ve dengesi olmayan hayatn, grlmemi bir
aklkla en gizli ayrntlarna kadar anlatmtr.
Yaptlar: Discours sur les sciences les arts (Bilimler ve Sanat
lar zerine Konuma); Discours sur lorigine et les fondements de Vingalit parmi les hommes (insanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve
Temelleri zerine Konuma) bu ilk iki eseri, Dijon Akademisinin at
yarm alara yantlardan meydana gelmitir. Du contrat social (Toplum
Szlemesi); Julie ou la nouvelle Hloise (Julie ya da yeni Hloise);
Emile ou sur lducation (Emile ya da Eitim zerine).
Birinci Doscoursunda Bilimler ve Sanatlar zerine Konumada
Rousseau, gnnn kltrn ar bir eletirmeden geirir. Dijon Akademisinin sorduu soru u idi: Bilimler ile sanatlarn yeniden domas ah
lkn dzelmesine yaram mdr? (Burada yeniden doma sz ile
Renaissancetan bu yana olan gelime anlalmaktadr). Rousseau bu SOrya hayr diye yant verir. nk, ona gre, erdem sade ve doal ruhlar
da bulunur; mutlulua sade ve masum insan ulaabilir, ilerleyen Aydn
lanma btn bunlar yok etmitir, bu akmda erdemin yerine zek gemistir, bilgilik erdemden stn bir deer olmutur. Ama btn bilginler
ile sanatlar bir arayd toplasak, hepsi birden iyi bir yurttan, iten bir
dostun yerini dolduramazlar. imdi gvensizlik, kuku, korku, soukluk,
nefret ve hiyanet ortal kaplamtr. Tarihe baktmzda, mutlu ve g olmay ancak bilimler ile sanatla ar basp stnlk kazanmadk
lar yerlerde buluruz. Eski Atina'nn parlak bilimi ve sanat,
"
bir ahlkszla srklemitir. Buna karlk bilginler ile sanatlara yz
vermeyen sparta ahlka din kalmtr. Eski bir Msr efsanesine gre,
bilimleri bulan bir eytandr (daimon). Gerekten de bilimler ile sanatlar
hi bir yarar olmayan bir amaca yn^milerdir; stelik tehlikeli oln
sonular da yaratmaktadrlar; bunlarn kk isizlik-gszlk, sonular
da zaman ve kuvvet kaybdr. Yenian hayran olunan bulular koskoca
bilgisi olmasayd, daha m kt durumda, daha m az mutlu olurduk?
Bugn ortal lks kaplam, karakterler bozulmu, ahlk dizginsiz ol
musa, btn bunlar bilimler ile sanatlar yznden olmutur. Toplumun
383

bugnk hasta durumunun kk, yetenein erdemden stn tutulmasndan


doan eitsizliktedir.
Eitsizlik sorununu Rousseau kinci Discoursunda nsanlar Arasn
daki Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine Konumamda daha geni
olarak ele alr. Burada doal hukuk anlay ile tarihin bir gelime tab
losunu izer. Doa durumu ile balayp sonra toplumun kurulmasna
geen bu tabloya gre, ilk insan, yiyeceini kendisine rahat rahat sala
yan bol yemili ormanlarda dolaarak yayordu; onun dili, evi ve ii
yoktur; sava, dostluu bilmiyordu, teki insanlarla beraber deildi, tek
bana yayordu ve bu doa durumunda mutlu idi. (Oysa Hobbesa g
re bu durumda herkes herkesle savayordu.) Yalnz balarna yaayan
cinsler, ancak birleme zamanlarnda, o da geici olarak, bir arada bu
lunuyorlard. Bu mutlu ve esen yaayta tam bir eitlik vard; kimse kim
seden kukulanmyordu; her ey bol bol vard; herkes kendisi iin ya
yor, kendi kendisiyle yetiniyordu. Ama, bu insanlardan biri bir bakasnn
yardmna gereksinme duyduu gn, bu eitlik de sona ermi oldu. Do
a durumu tarmn balamas ve buna bal olan mlkiyet kavramnn
ortaya konmas ile kapanmtr. lk olarak bir toprak parasnn etrafna
bir it evirip Buras benimdir diye ve buna inanacak budalalar bulan
kimse, yurttalar toplumunun gerek kurucusu olmutur. Bundan sonra
insanlarn ele aldklar tarm, madencilik, ilk bilimler ve sanatlar tam bir
deiiklie yol amlardr. Topran ilenmesi, blnmesine sebep olmu
tur; byle hak ve hakszlk kavramlar ortaya kmtr. Bununla da,
insann balangtaki zararsz olan kendi kendini sevmesi bir egoizm
biimini alm, bu da eitsizlii bsbtn arttrm, zengin ile fakir, efen
di ile kle ayrl domutur. Doal eitliin ortadan kalkmasnn so
nular, tembellik, lks ve genel dzenin bozulmas olmutur. Bu da, in
sanlar bir szleme ile birlemee gtrmtr. Bu szleme ile de,
mlkiyet ve eitsizlik sonsuz olarak pekitirilmi, zgrlk de bundan
bylesi iin ortadan kaldrlm oluyordu. Bir devletin kurulmas teki dev
letlerin de kurulmasna yol am, bylece devletler arasnda bir sava
balamtr. Btn bunlar da, Rousseauya gre, doa yasalarna aykr
dr; nk eitsizlik doal hukuka uygun deildir; bir avu insan bolluk
iinde yzerken byk ynn yoksulluk sknts iinde eriyip gitmesi de
doann yasasna kardr.
Yalnz, bunlar sylemekle Rousseau, balangtaki doa durumuna
dnelim demek istemiyor; o, ylesine hayal peinde komaz. Kltr, b
tn kt sonularyla, bir olgudur. Bir toplum iinde doup byyen insan,
artk bir doa insan, bir yaban gibi yaayamaz; doa durumu bir
daha geri dnmemek zere ortadan ekilmitir. stelik, doa durumun
dan ktktan sonraki gelime de insann zne bir eyler katp onu zen
ginletirebilir. Ancak, Rousseauya gre, bu zenginletirme kltrn im

diye dein yrd yolda elde edilemez. Bunu elde etmek iin, her ey
den nce yaplacak ey, imdiye kadarki gelimenin zararl sonularm
elden geldiince ortadan kaldrmaa almaktr. Bu da, kltr hayat
na, onu yeniden doa durumuna yaklatran bir dorultu vermekle ola
bilir. Modern kltrn insan artk bir yaban gibi babo byyemez,
onun eitilmesi gerektir; yalnz, bu, insan bozan deil de, doal olarak
gelitiren bir yetitirme olmaldr. Modern toplum da, artk sadece doal
bireylerin bir arada bulunmasndan meydana gelmi olan bir topluluk dedir; onun yasal bir biimi olacaktr; yalnz bu, eitsizlii kendisine il
ke yapm olan deil, herkesin eitliine dayanan, herkese doal haklar
nn korunmasn garanti eden bir biim olmaldr.
insann doal zne uygun, bu z bozmayp gelitiren salkl yeni bir
kltr iin dncelerini Rousseau Nouvelle Heloise, Emile ve Contrat
social (Toplum Anlamas) adl yaptlarnda bulduumuz eitim ve
devlet retilerinde anlatmtr. lk yaptlar olan iki Discours olumsuz
nitelikte idiler; Rousseaunun gnndeki kltrn kkten bir eletirmesi
ider. Yeni bir kltr idealinin tablosunu izen son yaptlar ise olumlu ni
teliktedirler. Rousseaunun eitim idealim gelitirdii Emilede biraz
da Lockeun etkisiyle ana l: doal bireyliin (individualite) geli
tirilmesidir. imdiye kadarki eitim insann bireyliini, kiiliini hem v
cudu hem de ruhu bakmndan engellemitir; yapmack bir sistemle, do
al hareket gereksinmelerini bask altnda bulundurmakla vcudu yozla
trm, otoriteye dayanan bir renme ve tekyanl teorik bir yetitirme ile
ruhu bozmutur. Birinci bakmdan Rousseau tam bir naturalizmi ileri s
rer: ocuun doa iinde gereksinmelerini tam bir zgrlk ile gidere
rek bymesini ister bu arada beden eitimi n planda yer alacaktr.
Ruh eitimi zerine Rousseaunun dndkleri eitim biliminde bir r
amtr. Ona gre ruh eitiminin arlk merkezi, ruhun etkinliklerinin
doal temeli olan duygu olacaktr. Kltrn bir kmaza giriini, ksr
ln Rousseau, yalnz eitimde deil, her alanda duygulara doal hak
larnn tannmamasnda, doann bu iten gelen sesinin artk dinlenmeyip onu zihne (intellect) baml klmada bulur. Bu dncesiyle o, her
eyi akla balamak, soyut ilkelerle dzenlemek isteyen Aydnlanmamn
rationalist tutumuna kar kmaktadr. Onun istedii, gnnn souk, ya
van intellektualizminden kurtulmaktr. Bunun da aresini, kuru aklclk
yerine canl duyguyu koymada, duygunun hakkn ve deerini belirtmede
bulur.
Nitekim onun din anlay da duyguya dayanr. Onun iin, Rousseau
ne materialistlerin atheizmi ile, ne de deistlerin akl dini ile anlar;
bunlarla iddetle savar. Ona gre, din kafa ii deil, gnl iidir. Onun
duygu dini kendisini Hristiyanlkla da, her trl positif dogma ile de uz
F T 25

385

latrmaz. Tarihi dinlerin dogmalar, bilgie formlleriyle doal din


duygusunu bozmulardr.
Rousseaunun Toplum Szlemeshnde (Contrat social) gelitirdii
devlet retisi de bu temele dayanr. Buradaki devlet idealinin de dayana
, insann doasnda yerleik olan zgrlk ve hak eitlii duygusudur.
Toplum Szlemesi, insanlar arasndaki eitsizliin nedenlerini arayan
ikinci Discoursu tamamlayan bir yapttr. Burada Rousseau insanlar
arasndaki mal-mlk vb. eitsizliini kltrn artk deitirilemez bir ol
gusu diye kabul eder ve bu durumu dzeltmenin tek yolunu, btn zmre
ayrlklarn ortadan kaldracak olan mutlak bir hak eitliini salamada
bulur. Devletin devi, kltr alannda doann istediklerini yerine getir
mek, doann yasalarn gerekletirmektir. Cumhuriyeti - demokratik
devlet biimini ideal bilen Rousseau, Locke ile Montesquieunn merut
hkmdarl en iyi devlet biimi saymalarna iddetle atar. Ona gre,
bu sistemde sosyal snflar hak bakmndan eit deildirler; burada ay
rca, hkmdara doal lnn stnde haklar tannmaktadr. Erklerin
ayrlmas savn da reddeden Rousseau iin, ancak ve ancak halkn is
tenci egemendir ve onun mutlak olan egemenlii hi bir ekilde blnp
paylalamaz. Devletin btn varlk ve mekanizmasn iletip dzenleye
cek olan genel isten dir (volont gnrale), halkn istencidir. nsan z
gr olarak doar, ama kendini birtakm zincirler ile balanm bulur.
Bu uygunsuzluu gidermenin yolu, insann kendisinin isteyip onad, yap
ve tutumuna kendi zgr istenciyle baland bir devlet biimini gerek
letirmektir. Birey devletin yalnz bir objesi deil, biimlenmesinde pay
olan bir sjesi de olmaldr. Bu da, devletin buna gre bir yaps olmas,
yannda, yurtta da genel isteni varlnn temeli diye duyacak gibi ye
titirmekle olur. (Genel isten - volont gnrale - tek kiilerin isten
lerinin bir toplam - volont de tous-olarak deil, btnn iyiliini gznnde bulunduran bir duygu, bir siyas bilin olarak anlalmaldr).
Rousseaunun etkisi ok byk olmutur. Onun felsefesi ile bir yandan
intellektualist Aydnlanma sona ermi, br yandan 19. yzyln birok g
rleri esinlerini bu felsefeden almlardr. Rousseaunun Kant, Fichte,
Hegel, hele romantizm zerinde derin etkileri vardr.
Akln gelimesini.kltrn ideali sayan bir tarih ve kltr anlay
na, 18. yzyl Aydnlanmasnn bu ideale en ok yaklam bir dnem ola
rak grnmesi pek doaldr. Nitekim Rousseauya kadarki aydnlanmac
tarih ve kltr felsefesi bu inantadr; bu felsefe, 18. yzyl Aydnlanma
s n insanlk kltrnde gz kamatran bir baar diye grr; iinde ya
anlan durumdan gurur duyulur; hele gelecekte insanln tam bir mut
lulua erieceine sarslmaz bir gven ile inanlr. Ykc eletirileri ile
byle bir gveni sarsan Rousseauya bir antitez olmak zere, Voltairein
bu konuda dndklerine ksaca dokunalm. Voltairee gre akl (esprit),
386

insan doasnn zdr; tarih de akln kendisini ama ve gelitirmesinin


srecidir. Yalnz, akl batan beri gelimesinde birtakm engeller ile kar
lamtr. te tarih, akln bu engeller ile savamasnn, bunlar yenme
ve amasnn, bunlara ramen ilerleyip annmasmn yksdr. Bu l
ile tarihe yaklaan Voltaire, iinde bulunduu a hele XIV. Louis d
nemini, aklla aydnlanmann klasik a sayar. Bu dnem, ona gre, gk
lere karlan antikadan da ok stndr.
Aydmlanmada kltr dnyasna akl ls ile ynelme, doa bilimi
nin yntemine balanmaktan ileri gelmektedir. Renaissancetan beri do
a dnyasn kavramada baar gsteren matematik doa biliminin yn
temi imdi kltr dnyasn aklamada da kullanlmak istenmitir. Bu an
laya ilk defa kar koyan 18. yzyln ilk yarsnda yaam olan Giovanni
Battista Vicodur (1688-1744). Bu talyan dnr bu grnde uzun za
manlar tek bana kalm, hi dikkati ekmemi, ancak 19. yzylda ger
ek deeri ile ortaya karlabilmitir. Eseri: Principi di una sicenza
nuova... (Yeni Bir Bilimin lkeleri), Vicoyu klasik Aydnlanma tutu
munun dna karan grlerinden biri, "bir yandan bu ada pek deer
verilen doa bilimine hi gveni olmay, br yandan da Descartesn
matematizmine kar olmasdr. Ona gre, bir varlk ancak yine kendi
sinin yaratm olduu eyi kavrayabilir; dolaysyla doay, ancak yara
tcs Tanr bilir. Geri matematik formlar, insan zihninin yaratlardr,
ama bunlar salt soyutlamalar olduklarndan, doann gerek zn, canl
gereini kavrayamazlar. nsann gerekten kendisinin yapm olduu ey,
tarihtir; kendisi yapt iin de onu anlayabilir. Vicoya gre, tarih, kk
leri Tanrda olan bir plann gereklemesidir. Bu srete uluslar d
nemden Tanrlar dnemi, Kahramanlar dnemi, insan dnembnden geerler ve her dnemde treler, devlet biimi, dil vb. gibi kltrn
eitli ynleri hep birbiriyle ilgili, birbiriyle balantldrlar (consensus),
yani bunlarn hepsi belli bir stile, o dnemin stiline baldrlar, onun ren
gini tarlar bu da, Viconun Aydnlanma emasndan bsbtn ayrlan
ikinci ilgi ekici dncesidir. Artk Vico tarihi tek bir lye vurmuyor;
insanln iinden getii alarn her birini, kendi z balantlar bak
mndan kavramaa alyor.
Tarihte, bir genel emann gereklemesini deil de, arlk merkez
leri kendilerinde bulunan individuel deer sistemlerinin olumasn bu
lan bir bakas da, Alman yazar ve dnr Johann Gottjried Herderdir
(1744-1803). Leibniz, Shaftesbury ve Rousseaunun etkisi altnda bulunan
Herdere gre, tarih, doadaki gelimenin srp gitmesinden baka bir ey
deildir. Kltr, ne rastlantl olan bulularn, ne de Tanrnn bir takdi
rinin rndr; kltr, doal bir balantnn gitgide gelimesinin bir so
nucudur; ne bulunmu, ne de buyrulmutur, sadece olumutur. rnein
dil ne insann bir buluu, ne de Tanrnn bir ihsandr, sadece insandaki
387

doal bir yetenein ses yaps ile anlama gereksinmesinin gelime


sidir. Herderin, balca Ideen zur Philosophie der Geschicfte der Men
schheit (nsanlk Tarihinin Felsefesi zerine Dnceler) adl yaptn
da anlatt tarih grnn temeli bu anlaytr. Burada onun k-noktas, insann doa iindeki yeri, yeryzndeki hayat koullar ve insann
kendi doal yetenekleridir. Her ulusun zellii ile tarih bakmndan ne
mini de, Herder, o ulusun doal yetenekleri ile iinde bulunduu doal ko
ullar ynnden kavramaa alr. Ancak, uluslar birbirleriyle ilgisiz ol
mayp, boyuna olgunlaan byk bir dizi iinde organik olarak sralanr
lar; ve bu arada her biri insanln zn daha bir olgun ekliyle gerek
letirmee alr. Herdere gre tarihin erei hmanitedi (Hmanitaet):
nsanln doal zn, her bakmdan tam olarak gelitirmektir. Herder bu
anlayyla, tarih dnemeyen Aydnlanmay am oluyordu. nk
tarih denilen byk gelime srecinde bir a, bir ulus vb. gibi her form,
kendi doal koullarnn bir sonucu olarak anlalmakta, uluslarn baar
lar, yaratlar, sonunda, dnya tarihinin btn halinde birletirilmektedir. Dnya tarihinin konusu da, insanln doal olanaklarnn tam ola
rak gelimesi olan hmanitedir.

388

Alman dealizmi

KANT VE ALMAN DEALZM

1. KANT

Kant felsefesi iin k-noktas, Aydnlanma dncesinin Almanyada


kazand balca bir form olan Leibniz-Wolff felsefesidir. Kant ilk bilgi
lerini bu felsefeden edinmi, ilk yaptlarm bu felsefenin anlay ere
vesinde yazm, sonra da bu felsefe ile tarta tarta kendi grne var
mtr. Bu bakmdan bir yere kadar Kant da Aydnlanma Felsefesi iinde
yer alr; o da bu felsefe iinde yetimi, bu felsefenin sorunlarn ele alp
ilemitir; yalnz bunlar sonuna kadar gtrp, sonunda da bu dn
ceyi amtr. Renaissancetan beri gelien bir anlayn byk lde son
hesabn karmakla, Kant bir dnm noktas olmutur: O bir yandan ken
disinden nceki dncenin btn izgilerini felsefesinde toplar; br yan
dan da kendisinden sonraki gelimenin birok ynleri dorudan doruya
ondan karlar ya da dolaysyla dnp ona varrlar. Nitekim 19. yzyln
ilk yarsn kaplayan Alman dealizminin k-noktas Kant felsefesidir;
zellikle 20. yzyln ilk drtte birinde nemli bir felsefe r olarak be
liren Yeni-Kantln kayna yine Kant felsefesidir. Bu Kant rlara
aykr olan akmlar da, yine Kant felsefesi ile bir tartmadan domu
lardr; dolaysyla da olsa bu felsefe ile sk bir ilgileri vardr.
Kantm ilk felsef dncelerini kendisinden devirdii Leibniz-Wolff
felsefesi rationalist bir felsefedir. Rationalizm, doru bilgiye vardran or
gann, kendisinde tmel olarak geen kavramlarn, bilgiler ile kurallarn
yerleik (a priori) bulunduu akl olduuna inanr. Yeniada bu ratio
nalist anlayn olumasna da, balca matematik fizik yol amt. Re
naissance sonlarndan beri ilerleyip olgunlaan matematik fizik, doann
renkli, canl tablosu yerine kesin matematik kavramlar konulabileceini,
canl doann bir matematik oranlar emasna geri gtrlebileceim gs
termiti. Bu yoldan kesin kavram lara dayanan doa yasalarna varl
mt. Bu kavramlar matematik dncenin rnleri idi; onlar doadan
391

(.retilmemilerdi, dorudan doruya zihinden kma idiler ve byle ol


duklar halde objeye uyuyorlard; dolays!ya nesne ile dnce arasnda
bir uygunlk vard. Doa ile akli arasnda bulduu bu uygunluktan cesa
ret alan Aydnlanma dncesi bundan sonra, yanz doa olaylarn de
il, manev olaylar da aklda yerleik olan ilkeler ile aklamaa giri
mi, akl iin doutan olan kavramlar ve ilkeler ile Tanry da, iyiyi
de, adaleti de bileceimize inanmtr. Bundan da, Aydmlanmamn akl
dini, akl ahlk ve doal hukuku domutur. mdi insan byle bir
akla nasl varmtr? Tanrsal akdan pay aldmdan varmtr, ilk, te
mel akl olan Tanr, yaratmas srasnda bir yandan evrene, br yandan
da insan ruhuna sz geen ilkeleri yerletirmitir, Aydnianmada kullan
lan bir deyile: ekmitir, ite nesne ile dnce arasndaki ygunluk da bu yzdendir. Onun iindir ki, evreni yaratrken Tanrnn ne d
np tasarladn anlayabilirsek, bu ilk dnceye kadar geri gidebi
lirsek, evrenin yapl ve kuruluunu kavrayabiliriz. Leibniz yannda New
ton gibi doa aratrclar bile byle dnp Tanr dncesini bilim
sel bir klama ilkesi olarak kullanrlar. Aydnlanma iin ok tipik bir
r olan deizmin, rationalizmin bu en ar biiminin anlayna gre, Tan
r evrenin iine matematik-mekanik ilkeler yerletirmitir, dolaysyla Tan
r byk bir mantk, matematiki gibidir; o, istese bile, evrene yerle
tirmi olduu rationel dzene kar gelemez; onun istenci bile bu rationel
ilkelere babdr. Bu anlayta Tanrmn gc artk sonsuz deildir; onun
evren iin ya da bu dzeni semesine akl klavuzluk etmitir, dolay
syla akl, istenten ncedir. Onun iin, akimn kurdurduu bu dzen
dnda kalan bir eyi Tanr yapamaz, yani bu dnyada mucizenin yeri
yoktur. Tanr evreni mucizelerle deil, rationel yasalarla ynetir. Geri
bu yasalar o kendisi koymutur, ama bir defa yarattktan sonra evrenin
gidiine artk karmaz olmu, onu kendi kendine ilemee brakmtr.
Tanr, kendisini ileten ilkeleri nceden kurmu olduu doann aracl
ile hkmn yrtr. Mucizenin olmas, Tanrmn kendi egemenliinin
olan doa yasalarna aykr olurdu. Tanr ile doa yasalarmn
bir sayld bu anlayta, doa, Tanrmn kendini gstermesidir, nceden
kurulmu oln bir uyumdur. Bundan dolay Tanrnn bizi artacandan
korkamayz; dzensiz, khaotik bir ey bekleyemeyiz; bu dnyada her ey
yolundadr, iyidir; Tanrdan kt ey gelmez.
te Kant, Aydnlanmann ana izgileriyle belirtilen bu -rationalizmini, o sralarda Almanyada bir eit okul felsefesi haline gelen Leibniz
-Wolff felsefesi rneinde eletirmitir. Leibniz-Wolff felsefesi yannda, ayrica, Martin Knutzenin (1713-1751) estetii bal bana bir bilgi kolu hali
ne getirmesi ve ona adm takmas dolaysyla felsefe tarihinde bir ad olan
Alexander Baumgarten'n (1714-1762) metafiziklerini de yakndan tammtr. Baumgartenn ^le;aphysicasm uzun yllar o zamanlar det ol
392

duu zere derslerinde metin kitab olarak kullanmtr. Bu arada bir


de, Humeun etkisini anmalyz. Kant, Humeun kendisini dogmatik uy
kularndan uyandrdn syler.
Immanuel Kant, 1724 ylnn 22 Nisan gn Dou Prusyada Knigsberg
ehrinde bir sara ustasnn olu olarak dnyaya geldi. Dar ve sade ko
ullar iinde byyp yetiti, ocukluu ile genlii pietist etkiler altnda
geti. Bu pietist eler, sonra Kantm din felsefesinde kendilerini gste
receklerdir. 1732 ylnda verildii Collegium Fridericianum lisesi de
pietist ruh zerinde kurulmu bir okuldu*. 1740 ylnda Knigsberg niver
sitesine giren Kant, burada balca felsefe ile doa bilimleri okudu ve
Gedanken von der wahren Schaetzung der lebendigen Kraefte (Canl
Kuvvetlerin Doru Takdiri zerine Dnceler) adl bir fizik tezi ile ni
versiteyi bitirdi. Bu ilk yapt ile Kant, Descartes ile Leibniz arasnda fi
zik kuvvetlerin matematik olarak anlatm konusundaki ayrla, kendi
lsnde katlm oluyordu. niversiteyi bitirince, devrin birok gen
aydnlar gibi, o da bir aralk zel retmenlik yapt. 1755 ylnda K
nigsberg^ dnd, magister snavn vererek, niversitede ders vermek
hakkn kazand. niversitede Kant yalnz felsefe zerine deil, fizik co
rafya konusunda da dersler verdi. Fizik corafya onun pek sevdii bir bi
lim. Birok yllar ders verdii bu konu zerinde 1755 ylnda yaymlad
Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels (Genel Doa
Tarihi ve Gk Teorisi) adndaki yaptnda, evrenin oluunu (genesis) ta
mamyla mekanik ilkeler ile aklamak denemesi yaplr ve bu aklama
Laplacem bu konudaki teorisi ile ayn sonulara varr. Ancak, kitab ba
san yaynevi iflas ettiinden, Kantm teorisi nce duyulamam, sonra
Laplacen (1749-1827) Kanttan bamsz olara gelitirdii teori ile bir
letirilip, evrenin oluunu aklamada bugn de deerini yitirmemi olan
Kant-Laplace teorisi eklini almtr. Kant, 1770 ylnda De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis (Duyu Dnyas ile Dn
ce Dnyasnn Formu ve lkeleri zerine) adn tayan ve gelimesinde
nemli bir adm olan bir tez (dissertation) ile Knigsberg niversitesine
Metafizik ve Mantk Ordinarisii oldu ve 1796 ylna kadar ders verdi. 1770
ylnda kan tezi, kendi kritik felsefesine doru bir ilerleme idi; buna
kadar o Leibniz-Wolff felsefesinin kadrosu iinde idi. Bundan sonra Kant
on bir yl susacak, esasl bir ey yaymlamayacaktr. Bu susma, onun
iin bir hazrlanma, iin iin bir olgunlama idi; asl kendi felsefesi olan
kritik felsefenin sorunlar zerinde derinden derine bir dnme aral
*. P ietizm (L tin ce p ietastan - sevgi, d in d arlk ): 17. yzylda P ro te stan lk ereve
sin d e o rtay a k a n b ir d in akm . K ilisenin fo rm alizm in d e n u z a k d u ra n sade ve ili b ir
g nl d in d arl anlay. A y d n lan m a nn aklc, iin iv ersalist d in d arl n a k arlk kiisel
d in d a rlk ideali. M istisizm in b ir ekli.

idi. Nihayet, 781 ylnda kritik felsefenin ilk byk gereklemesi lan
Kritik der reinen Vernunft (Salt Akln Kritii) kt. Bu yaptyla Kant,
hem kendi felsefesinin temehni kurmu, hem de felsefe tarihinde ok e
itli gelimelere kaynak olacak bir r amtr. 1787 ylnda ikinci ba
sm yaymlanan bu yaptn hemen ardndan teki iki byk kritii de k
t: 1788de Kritik der praktischen Vernunft (Pratik Akln Kritii), 1790
da da Kritik der Urteilskraft (arg Gcnn Kritii), Kantn bir bil
gin olarak yetimesinin balca evreleri bunlardr ve bunlarn dnda be
lirtilmee deer b olay da pek yoktur. Bu, ok disiplinli, ok alkan
bir bilginin sakin, grltsz geen hayatdr. Memleketi Dou Prusyadan
hi kmayan Kantn yalnz din sorunlar zerindeki bir yazsndan dolay
Prusya Hkmeti ile bir atmas var; bu da, Kantn uysall yznden
bir sre din konusunda yazmas yasak ediliyor kolayca yattrlmtr. Bu disiplinli hayat yaayan insan kuru ve yavan deil; zengin bir hayalgc var. Dostlar ile yaknlarnn anlattklarna gre cemiyet insan
imi, ince bir nktesi varm; nitekim popler yazlarnda da bu grl
mektedir. 1801 yl 12 ubat gn yine Knigsbergte ld.
Yapttan: Kant irili ufakl birok eser yazmtr. Sz geenlerden
baka unlar da analm: Prolegomena zu einer jeden knftigen Metaphysik (ilerideki her bir Metafizie Giri); Idee zu einer allgemeinen
Geschichte in weltbrgerlicher Absicht (Dnya Yurttal Bakmndan
Bir Genel Tarih Tasarm); Grundlegung zur Metaphysik der Sitten
(Trelerin Metafiziine Temel Atma); Metaphysische Anfangsgrnde
der Naturwissenschaft (Doa Biminin Metafizik eleri); Die Re
ligion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft (Srf Akln Snrlar
indeki Din); Zum ewigen Frieden (Sonsuz 'Bar zerine); Me
taphysik der Sitten (kreler Metafizii); Anthropologie in pragma
tischer Hinsicht ( P r a g m a t i k Bakmdan Antropoloji).
Gelimesi bakmndan Kantm felsefesi ki dneme ayrlr: 1. Kritik
-ncesi dnemi, 2. Kritik dnemi. 1781 ylnda yaymlanan Salt Akln Kri
tii (Kritik der reinen Vernunft) ile Kantn kendisinin olan ve kritisizm
ya da kritik felsefe denen felsefe gr balamtr. Salt Akln Krltli bu grn teorik temelini kurmutur. Kantn bu temel zerinde d
np alt dneme, bundan dolay kritik dnem denmitir. Bundan
nce Kant aa yukar Leibniz-Wolf felsefesinin erevesi iinde dn
mektedir. Bu dneminde ilkin doa bilimi ile ilgili konular zerinde dur
mutur. Bu yllarnda -y u k ard a sz geenlerden baka yaymlam
olduu yazlarn birkann balklar: Yer, ekseni etrafnda dnerken
birtakm deiikliklere urad m?, Yer ihtiyarlyor mu?, Ate zeri
ne, Deprem zerine. Bunlarn hepsinin fizik konular olduu grlyor.
Ancak, Kant bu konular b fiziki gibi deil, bir filozof gibi, yan belli
bir felsefe gr erevesinde ele alp ilemitir. Kritik-ncesi dnemi
394

nin ikinci ksmnda, Kantn daha ok metafizik sorunlar zerinde, bu


arada zelikle de rationel teoloji sorunlar zerinde durduunu grrz.
Bu yllarnda yaymlad yaptlarnda bir ikiinin adlar: Der einzige
mgliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes. Ein
neuer Gottesbeweis (Tannmn Varln Tantma in Mmkn Olan Tek
Kamt. Yeni Bir Tam Tantlamas); Die Traeume eines Geistessehers,
erlaeutert druch Traume der Metaphysik (Bir Spritistln Metafiziin R
yalar ile Aklanm Olan Ryalar), Btn bu almalarnda Kant,
henz Leibniz-Wolff metafiziine dayanmaktadr.
Kantn bu dnce evresinden ayrlmaa baladnn ilk belirtisi,
Demundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis (Duyu Dn
yas ile Dnce Dnyasmn Formu ve ilkeleri (177) adl dissertationudur. Bu yapt, kritik-ncesi ilk kritik dnem arasnda bir kpr gibidir.
Burada duyu dnyas ile dnce dnyas birbirinden ayrt edilir; bu
iki ayr dnya ii deerleri baka baka olan iki ayr bilgi ileri srlr.
Buraya kadar bir yenilik yok; bu ayrma teden beri ta Eleallardan be
r i - var. Bu iki bilgi eidinden dnce bilgisinin deerce stiin tutul
mas da yeni deil, btn rationalisier byle dnr. Yenilik. Kantn
salt (rein, purus) kavramn geniletmesi ile balamaktadr. Salt de
yince, bilen sjede bulunan, deneyden gelmemi olan bir form esini an
larsak, byle bir eyin dnce bilgisinde bulunduu teden beri ileri
srlmtr: Rationalistlerin a priori ya da doutan dedikleri kav
ramlar, bilgiler, ilkeler hep salt elerdir, imdi Kant, duyu bilgisinin
de salt eleri olduunu ieri srer, ite bu anlay, felsefe tarihi iin tamarnyla yenidir. Ona gre, duyu bilgisinin salt eleri uzay ile zaman
dr. Bunlar, duyu bilgisinin olumasnn koullardr; b u n l a r s ^ ^ bil
gisi olamaz. Uzay ile zaman kavram deil, birer grdrler (Anschauung,
intuitus). Kavram delildirler, nk tek tek uzaylar, uzay kavramnn
altna konamazlar. Tek tek uzaylarn uzay ile ilintileri, paralarn btne olan ilintisi gibidir; tek tek uzaylar (uzay paralar) bir ve ayn uza
yn iinde yer alrlar. Zaman iin de durum byledir, uzay iin sylenen
lere paraleldir. Uzay ile zaman pek zel eylerdir, kavramlarla (dnme
ile) edinilemezler, ancak grlebilirle^ (anschauen). rnein sa ile solu
tanmlayamayz, ancak gsterebiliriz, dolaysyla bunlarn bilinmeleri yal
nz gr ile olabiliyor. Uzay ile zaman sjenin gzlkleri gibidirler; bunlarsz duyu dnyasn bilemeyiz. Salt grnn formlar olan uzay ile
zaman, iki kesin bilimimizle iliikli olmalar dolaysyla ayrca nemlidir
ler. Uzay ile ilikili olan bilim ise matematik, zellikle de geometridir;
zaman le ilikili olan bilim ise teorik mekaniktir. Bu iki bilimi duyarln
iki a priori formu ile (uzay ve zaman ile) kurduumuz iin kesin olabiliyor
lar. Bu salt gr (reine Anschauung, intuitus purus) retisi duyu bil
gisinin a priori formlar olduu anlay, sonra Salt Akln Kritiinde
395

Transzendentale Aesthetik blmnn konusu olacaktr. Bu blmn


Salt Akln Krtlinde ok zel bir yeri vardr; eit nyap gibidir;
yapnn btnne ancak bununla girilebilir. Burada gelitirilecek olan
uzay-zaman teorisi, 1770 Dissertationundakinin aa yukar ayndr.
Asl kendinin olan grlerin ortaya konaca kritik dneminde Kant,
teki irili ufakl yaptlarndan baka kritik yaymlamtr. Bunlar
dan ilki olan Kritik der reinen Vernunft (Salt Akln Kritii), yalnz
Kant iin deil, felsefe iin de yeni bir r amtr. Bu yapt, kritik
felsefenin ekseni, ana dayanadr. Eer kendisine bilginin ne olduunu
ve snrlarn gsterip kritiini yapma dev edinmekte, u ya da bu bil
ginin doru olmak iddialar hakl m? bunu ayrt etmei gznnde bu
lundurmaktadr. Kritik deyiminden anlalan da bu ayrt etme iidir,
bu eletirmedir. Eserin kuruluu, nce, teden beri bilinen bir mantk
emasna uygundur: lkin bilginin eleri -k av ram lar, yarglar, usavurmalar incelenir (Transzendentale Elemantarlehre), sonra yntem re
tisi ele alnr (Transzendentale Methodenlehre). Yalnz bu mantk yap
sna duyarlk ile girdili (Transzendentale Aesthetik); salt gr formlan da bilginin eleri arasnda yer alr. Eserde baka snflama alar
n da buluruz. Bunlardan biri bilimler bakmndandr; nce matematik ile
fizik gzden geirilir, sonra da <&ilimsel bir metafiziin olup olmayaca
aratrlr; burada asl gznnde bulundurulan, metafiziin eletirilme
sidir (Transzendentale Dialektik). Bir baka snflama emas da bilgi ye
tilerine gredir. Bu bakmdan bilginin olumasnda paylar olan yetiler:
Duyarlk (Sinnlichkeit), anlk (Verstand) ve akd (Vernunft) srasyle ele
alnarak eletirmeden geirilir.
Kant, akln grd ii inceleyip eletirecek ynteme, bu kendi ynte
mine, yine kendisinin olan bir deyimle transcendental adn vermektedir.
Transcendental yntem, u ya da bu objeye ynelmi olan bilgiyi deil
bilginin kendisini inceleyen yntemdir; bilginin kritiidir, bilgi retisidir.
Transcendental deymi, bir bakmdan da, <<transeendentin kartdr:
transcendent bilgi mmkn bilginin snrlarn aan bilgidir; transcen
dental bilgi ise, bu snrlar amayp aratran bilgidir. Nitekim Salt Ak
ln Kritiinin sorunu, insana bilgisinin yaps ile snrlarn aratrmak
tr. Yalnz, Kant'n burada aratrd, her trl bilgi olmayp yalnz
a priori olan bilgidir. Bu eitli bilgi de, duyarln verilerinden edinil
memi olan bilgidir. Kanta gre, hem grde, hem de dncede a priori
olan bilgi eleri vardr ve onu ilgilendiren de, kesin a prioridir, yani de
ney ile hi bir ekilde karmam olan bilgi eleridir. Onun a prioriye
bu ilgisi, bir yandan konular gerei a priori bilgilerle alan metafizii
eletirmeyi asl gznnde bulundurduundandr; br yandan da a priori
bilgiyi deney bilgisinden stn saydndandr. nk a priori bilgi, runlu ve geerlii olan bilgidir. A priori bilgiyi a posteriori bil
396

giden, deneyden tremi olan bilgiden ayran da bu ldr (kriterium).


A posteriori olan bilgiler sallantldrlar, yani gzlemlerle boyuna dzelir
ler. Buna karlk, a priori bilgiler zorunludurlar, yani deneyin, bunlarn
baka trl de olabileceklerini gstermesine olanak yoktur; bu eit yar
glarn zorunlu oluu, yalnz benim iin deil, bilen sjelerin tm iindir
(tmel geerlik).
Kant yarglan nce iki bakmdan ikier ikier ayrr, sonra da bunlar
aralarnda birletirir. Bir bakmdan a priori ve a posteriori yarglar, br
bakmdan da analitik ve sentetik yarglar ayrt edilir. Analitik yarglar,
yalnz kavramlar <<gklayan7kavramn tanmnda esasen sakl olan ay
dnlatan yarglardr. Cisimler yer kaplarlar yargsnda yeni bir ey
renenleyiz, nk yer kaplama zaten cismin tanmnn iinde bulunmak
tadr. Buna karlk, sentetik yarglar bilgimizi geniletirler, oaltr
lar; nk bunlarda kavrammzn dna kp onu baka kavramlar ile
birletiririz (synthesis), onunla baka kavramlar arasnda balantlar ku
rarz. Cisimler ardrlar yargsnda yeni bir ey renirim, nk ar
olmak cisim kavramnda kapsanm deildir; burada cisim kavram ile
arlk kavramn bir araya getiriyorum, onlarn arasnda bir ba ku
ruyorum. Analitik yarglar, karakterleri gerei, hep a prioridirler, onun
iin a posteriori olan analitik yarglar olamaz. Buna karlk, sentetik yar
glar iinde a posteriori olanlar da, a priori olanlar da vardr. Birinciler,
yarglarn normal halidir, en ok rastlanan formudur. Yeni yeni deneme
ler yaparak kavram kadromuzu boyuna arttrrz; bilgi kadromuzun ge
nilemesi, pek ok bu eit yarglarla olur. kincilere gelince, Kant ilgi
lendiren de asl bunlardr; hem sentetik hem de a priori olan yarglardr;
onun btn aratrmasnn asl gznnde bulundurduu yarg eidi budur.
mdi sentetik a priori yarg ne demektir? Eldeki kavramn dna
kan (sentetik), ama buna ramen deneye dayanmayp a priori olan yarg
demektir. A priori bilgi de, zorunlu ve tmel-geer bir bilgi olduuna g
re, sentetik a priori yargda, hem bilgimizi genileten (sentetik yn)
hem de zorunlu ve tmel-geer olan (a priori yn) bir bilgi olacaktr.
Byle yarglar var m? Kanta gre var ve Salt Akln Kritiinin balca
devi de, bu eit yarglarn dayand temeli, geerliklerinin (Gltigkeit)
nedenini bulup gstermektir. Kantm ana dncesi u: Bilgide kesinlik,
ancak salt deney bilgisinin dna kp bu gibi sentetik a priori yarglar
kullanmaa hakkmz olan yerde olabilir.
Kant bu gibi yarglarn var olup olmadklarn, Salt Akim Kritiimde
ele alnp incelenen bilim matematik, fizik ve metafizik- zerinde
gstermee alr. Matematik yarglarn hepsi sentetiktir, nk bunlar
salt tanmlardan karlamazlar. rnein Doru, iki nokta arasnda' en
ksa yoldur yargsn srf doru kavramndan tretemem, burada yeni
bir ey sylenmektedir. Buna ramen, bu nerme iin mutlak olan bir
397

tmel-geerlik ileri srerim;, yani bu, deney ile bozulabilecek bir yarg
deildir. halde yalnz sentetik deil, bir de a priordir. Bu gibi yarg
lara matematik fizik de sahip olmak iddiasndadr. rnein Her dei
menin bir nedeni vardr derken, bu ^ermedeki deime kavramnn
iinde neden kavram bulunmamaktadr. Burada derime kavramm
zn dna kp onunla bir baka kavram, neden kavram arasnda bir
balant kuruyoruz, yle ise bu yarg analitik deil, sentetiktir ve byle
olduu halde mutlak geerlik iddiasndadr. Demek ki, hem sentetiktir,
hem de deney ile ^ellendirilem ediinden a p :^ r idi;/Konusu gerei de
neye dayanmayan metafiziin yarglarnn hepsi a prioridir. Ama metafi
zikte de matematik ve fizikte olduu gibi gerek bilgilere varmak'istersek, yalnz kavram zmlemelerinde kalmamal, sentetik yargla^mz
da olabilmelidir, imdi metafizikte bu gibi sentetik a priori yarglar mm
kn m? ite Kant iin btn dava buradadr. nk Salt Akim Kritii
nin ana problemi, Metafizik mmkn mdr? so-usudur.^anta gre,
geri doal bir metafizik (metaphysica naturalis) vardr; istesin istemein insann aklna metafizik nitelikte birtakm sorular dadanr; ama
bilimsel bir metafizie henz varlamamtr. Bu son dnceleri Kant,
Salt Akln Kritiinin aratrd konular zetleyen u soruda toplar:
1. Matematik nasl mmkndr? 2. bilimi nasl mmkndr?, 3.
Bir bilim olarak metafizik nasl mmkndr?. Sonuncu soruda Kantn
demek istedii, metafiziin bir bilim olmas mmkn mdr? Ya da tpk
matematiin ve fiziin olduu ekilde bilimsel olan bir metafizik olabi
lir mi?
Buna gre, metafizii gvenilir bir temele dayatmak iin Kantn giri
tii i, ok basit bir admla balyor; nk bu g problem tek bir for
mle balanmaktadr: A olan sentetik yarglar nasl mmknd?
Salt Akln Kritii iin bir k noktas olan bu formln anlatmak iste
dii udur: 1. Varl yalnz kavramlarla kavrayamam. Yalnz kavram
larla alan klasik rationalizm, rnein ruhun lmszln yle
tantlar: Ruh madd olmayan bir tzdr, madd olmad iin yer kapla
maz, yer kaplamaynca blnemez, blnemeyince de yok edilemez, dola
ysyla ruh lmszdk. Bu tantlamada elimezlik ilkesine dayanl
maktadr; baka bir deyile: nce eldeki kavramn bir tanm yaplyor,
sonra da bundan kendisiyle eliik olmayan sonular karlyor. 2. Kanta
gre, byle salt dncenin iinde kapanp kalm bir mant brakp ob
jelere, mmkn deneye uzanan bir mantk, bir transcendental mantk
(salt dncenin blgesini ap br yana geen) bir mantk gelitirmeli
dir (Kantta transcendental deyiminin bir anlam da budur). 3. Bir ey
bilmek istersem kavramlarm grnn salt formlar ile duyu verilerine
balamalymdr. Sadece salt olan grler, kavramlar ve yarglar ile bir
398

ey elde edemem. Burada da salt formlarn tesine bir gei (transcendere) gerektir. Ksaca: objelerle ilgiler kurmu kavramlarmz olmaldr.
Demek ki, a priori olan sentetik yarglar, bir yandan yalnz duyularn
(duyarln), br yandan da yalnz dncenin (dnmenin) saladn
dan baka trl olan bilgilere bizi vardrmaktadrlar. Bu eit bilgi de
neyden gelemez, yoksa ona a priori diyemezdik. Bu bilgi deneyden bam
szdr ama, her trl deneyin temelidir, altyapsdr; ancak bu trl bilgi
deneye salam bir balant kazandrabilir, rnein sentetik a priori bir
yarg olan u Her olayn bir nedeni vardr nermesi, indktif olarak te
mellendirilemez; onun iin a prioridir. Ama bu nermenin geerlii var
sa, o zaman deney dnyasndaki en kk bir olay bile bir nedenler zin
ciri iinde yer alr; bununla da deney dnyas dzenli bir btn haline
getirilmi olur.
imdi Kantn kesin bilginin tek kayna sayd bu sentetik a priori
yarglarla doa adn verdiimiz fenomenler dnyasn bilgide nasl kur
duumuzu, yani jizk denilen bilimin nasl mmkn olduunu ana hatlar
ile grmee alalm. teden beri allm olan bir anlayn tersine ola
rak Kant, duyu bilgisine temel olan intellektel bir bilgi kabul eder. n
k, ona gre, bizim deneyden nce olan birtakm ana kavramlarmz (ka
tegorilerimiz) var; biz bunlar deneyin iine yerletiririz; deney ancak bu
salt kavramlar ile bir dzen kazanp bir bilgi olur. Kategoriler deneye
form bakmndan bir ereve salarlar. Yeill duyumluyorum yerine,
Bu, yeil bir eydir demee olanak verirler. Kategoriler objektif priori
dirler, yani objeye uyan a priori formlardr. Deneye dncenin salt form
lar bir dzen kazandryor, nk - K a n tn kendi deyiiyle- anln
(Verstand, intellekt) kendiliindenlii (Spontaneitaet), duyarln (Sin
nlichkeit) se alrl (Rezeptivitaet) vardr. Baka trl sylendikte:
Bilgide etkin olan yn anlk, edilgin olan yn de duyarlktr ve ancak bu
iki bilgi yetisi bir araya gelip birlikte altklarnda bilgi oluur. Bu anla^n Kant, u tannm forml ile dile getirmitir: Grz kavram
lar bo, kavramsz grler krdr. Salt Akln Kritiinin balca dnelerinden biri ve Kantn bilgi konusunda bir temel anlay olan bu for
mln demek istedii udur: ierikleri olmayan, yani ileri gr ile (du
yusal e ile) dolmam olan kavramlar, ileri bo birer kabuk gibidirler.
Kavramsz grler ile de bir ey kazanam az, nk bu duyu eleri yalmz balarna ekilsiz bir yndrlar. Deney sadece a posterinri (duyusal)
verilerden ibaret olsayd, hi bir formu olmaya bir svya benzer, dola
ysyla kavranamazd. Bu formsuz svy ancak nceden hazr olan
(a priori) bir kap (anln salt formlar, kategoriler) iine yerletirmekle
kavrayabiliriz. Onun iin Kant, formel mantk gibi salt anln iinde
kapanp kalmayan, tersine, darya kp objeler alanna mmkn dene
yin dnyasna uzanan bir transcendental mantk gelitirir. Yalnz, bu
399

mantk mmkn olan deneyde durup kalr, bunun tesine geerek nes
nenin kendisine kadar uzanmaa kalkmaz, yani transcendent deildir.
Bilginin intellektel bir temel zerinde olutuu dncesini Kant, Salt
anlk (intellekt) fenomenlere yasalarn dikte eder sz ile anlatmaa
almtr. O zamana kadar bal kalnan bir anlay altst eden bu d
ncesini Kant Kopernikus devrimine benzetir. nk teden beri, d
nmenin kendini objelere gre ayarlad, yani nasl dnmesi gerek
tiini anla objelerin dikte ettii ileri srlyordu. imdi Kant, bu oran
tersine evirerek objelere formlarn salt anlk dikte eder demektedir.
Doa bilgisinde mmkn deneye, uzay ile zamandan baka, birtakm
a priori formlar, Kantm deyiiyle kategoriler aktararak, deneyin dank
verilerini ve eitliliini bunlarn iinde derleyip topluyor, birletirip d
zenliyoruz. Kategorilerin grd i, deney verilerini birbirine balamak,
birletirmek iidir, bir synthesistir. Byle bir grevleri (Funktion) olan
kategorileri Kant, Aristotelesten beri gelen Yarglar izelgesine paralel
olarak tretir ve bu izelgedeki 12 yargnn her birinin karsna belli bir
kategori koyar. Bu da, biz deney verilerini 12 bakmdan birbirine balyo
ruz (synthesis), deneyin ham malzemesini bu 12 kategoriye gre ekillen
diriyoruz demektir. Burada, doa bilgimizin nasl ekil kazandm en kes
tirmeden gsterecek tek bir kategoriyi rnek olarak grelim: Yarglar ba
nt (relation) bakmndan aldmzda, bunlarn arasnda kategorik de
nilen bir yarg formu vardr. Bunu karlayan kategori, tz ve ilinek
(substantia et accidens) kategorisidir. rnein kar eriyor nermesinde
konu (subiectum) olan kar, bir nesnedir; bir ey, bir nesne olarak da
deneyde yoktur; deneyi sadece gzlemeden karlamaz; dncenin bir
salt formunu (bir a priori kategoriyi, burada tz-ilinek kategorisini) nce
den deneyin iine yerletirmemi olsaydk, byle bir ey olmayacakt.
-----; Anln salt kavramlar (kategoriler) yannda doa bilgimizi kurmada
pay olan ikinci etken de, salt yarglardr. Bunlar da fenomenlerin dzen
lenmesine yararlar. rnein Doada tzn (maddenin) miktar ne azalr,
ne oalr yargs fenomenleri bir dzen iinde birletirmekte, onlara
bir balant, bir form kazandrmaktadr. Salt yarglar ile de doa yasala
rn kurarz. Btn bunlarla da, fenomenlerin ekilsiz okluu ekli ve bir
lii olan bir dzen haline gelmektedir. nk nce, tz-ilinik kategorisi
ile nesne (ey, madde) denilen birlik meydana geldi, sonra da bir salt
yarg ile nesneler arasnda bir balant, bir birlik kuruldu. Bunlarn
olmasyla da, doa dediimiz ey meydana gelmi oldu. nk doa,
birtakm nesneler ile bunlar arasndaki balantlardan (yasalar) iba
rettir. te btn bunlar, anln bir birletirme, bir balama, yapsnda
yerleik olan (a priori) bir sentez yetenei sayesinde olmaktadr. Bu syn
thesis de a priori olduu iin, doa bilgimiz de kesin olabiliyor; nk zo
runlu ve tmel geer olmas a priorinin ayrc niteliidir.
400

Dncenin yapsn inceleyen Transzendentale Logikin birinci bl


mnde (Transzendentale Analytik) Kant, fiziin bilgi teorisini gelitirdik
ten sonra, ikinci blmnde (Transzendentale Dialektik) eserin asl mak
sad olan metafizii daha dorusu 18. yzyln rationalist (Leibniz-Wolff)
metafiziini eletirmee geer. Duyulur-olmayann, duyulur-stnn
bir bilimi olmak istek ve iddiasnda olan bu metafiziin ana konusu
vardr: Ruh, evren, Tanr. te Kant da, metafizii incelerken bu ko
nunun eletirmesini yapacaktr. Onun burada gstermek istedii udur:
Akl (Vernunft) ile akln sonu karmalar (Vernunftschlsse) ve metaJizik arasnda iten bir balant vardr. nk akl, yaps gerei, meta
fiziin byk konusu ile ilgili olan birtakm sonular karr. mdi
Kanta gre, salam bilgi ancak deney verileri ile a priori form elerinin
karlatklar, birbirleriyle kaynatklar yerde meydana geliyordu. Bun
dan dolay, metafizik de anln balatm olduu birletirmeyi (synthe
sis) sonuna (mutlak, koulsuz olana) kadar gtrrse istedii de
budur olumlu bir ey yapm olur. Kant, byle bir eyi denemek, insan
aklnn yaps gereidir der ve metafiziin insanda doal bir yatknlk
olarak bulunduunu syler. Bizim bilgi yetimiz yle yaplmtr ki, bu son
synthesis denemesine hep giriiriz, bununla da varln son sorunlarn
zebileceimizi umarz. Ancak, Kant gstermek ister ki, bu yolda kesin
olarak hi bir ey bilemeyiz; bu yolda karmza kan her ey ancak bir
kuruntu, bir bo grntr (Schein) ve akl ister istemez bu kuruntulara
der. te akUn eletirmesini yapmaktan maksat da onun bu yolda nasl
yanlmakta olduunu ortaya karmaktr. Onun iin Transzendentale Dia
lektik yanl dnmenin mantdr, yanl sonu karmalar retisidir.
Yaps gerei bo grnlere kaplan akl ilkeler (arkhe) yetisidir.
Akln ilkelerine ya da kavramlarna metafizik objeler, yani deneyin
tesinde bulunan objeler karlktrlar. Akln bu kavramlarna da Kant
.ideler adn verir. de, Kanta gre, duyularn kendisine karlk ola
rak bir ey salayamadklar zorunlu olan bir salt akl kavramdr.
Mmkn deneyin dnyasnda idelere karlk olacak bir obje yok, nk
buradaki her ey zorunlulukla koullu olan bir eydir. Bundan dolay fe
nomenler lkesinde koulsuz olana, mutlaa, yani idelere rastlayanla
yz. Kant, pratik ideleri bir yana brakarak yalnz teorik ideyi: ruh, ev
ren ve Tanr idelerini eletirir. Burada yalnz evren idesinin (cosmologia rationalis) kritiini grelim: Evrenin btnn bilmek iddiasnda kosmolojik ide de, salt akln teki kavramlar gibi mutlak, koulsuz olan
anlatr, dolaysyla da mmkn deneyin lkesinde, yani fenomenler dn
yasnda kendisine karlk olan bir ey yoktur. Ama, Kanta gre, dene
yin stne ykselmee kalkan dnce, zorunlu olarak elimelere der,
ya da Kantn kulland bir deyimle sylersek: birtakm antinomiler ile
karlar. Kosmolojik ideleri de dnmei deneyince, ister istemez, eF T 26

401

melere deriz. Bu yanl dnme, dnmede yanl bir yol tutma y


znden olmuyor. Yanlmadan kanmann yolu eninde sonunda bulunabi
lirdi. Burada elimenin kendisinden kanamyoruz, nk antinomiler
akln yaps Ue iliiklidirler. Bundan dolay onlar ortadan kaldramyoruz. Kanta gre, bizi antinomiler karsnda brakan drt tane kosmolojik
ide vardr. Bunlarn problemleri yle formllenebilir: 1. Evrenin balan
gc ve snr sorunu (Evrenin zamanda bir balangc, uzayda bir snr
var m?, yok mu?). 2. Maddenin yaps sorunu (Maddenin artk blnemeyen son paralar yani atomlar var m?, yok mu?). 3. zgrlk soru
nu (Nedenler zincirinde geriye doru gidersek, sonunda artk kendisinin
bir nedeni olmayan, yani zgr olan bir varla varlabilir mi, varlamaz
m?). 4. Tanr sorunu (Evrenin nedeni olan zorunlu bir varlk var m?
Yoksa rastlantl bir varlk m bu?). mdi Kanta gre bu sorunlarn hem
tezlerini, hem de antitezlerini ayn kesinlikle tantlayabiliriz. Baka bir
deyile: bu sorular olumlu olarak da, olumsuz olarak da yantlayabiliriz:
Hem evrenin balangc ve snr vardr, hem de evrenin balangc ve
snr yoktur diyebiliriz; hem madde artk blnemeyen son paralardan
kurulmutur, hem de madde sonsuzlua kadar blnebilir diyebiliriz;
hem evrende zgrlk vardr, hem de evrende ancak zorunlu-nedensel
bir balant vardr diyebiliriz; hem evrende zorunluluk vardr, hem de
evrende rastlantlar egemendir diyebiliriz. Ama, birbirlerine kart olan
iki nermenin ikisini de doru saymakla, ister istemez elimelere dm,
antinomilere saplanm oluruz.
Sz geen bu antinomilerden yalnz ncs, yani zgrlk antinomisi zerinde duracaz. Kantm da en ok nem verdii bu antinomidir.
nk bu antinominin gznnde bulundurduu, isten zgrl sorunu
nu zmektir. Kant, sonunda, insamn madd yn ile, yani bedeni ve i
gdleriyle fenomenler dnyasna bal olmasna ramen, yine de zgr
olabeceini kabul edecektir. Buradaki sorun, nedenselliin (Kausalitaet)
koulsuz geerlii antinomisidir. Kant bu zgrlk antinomisini yle
formller: Tez: Evrende zgrlk ile olan bir nedensellik (Kausalitaet
durch Freiheit) vardr. Antitez: Evrende zgrlk yoktur, burada her
ey, ancak doa yasalarna gre olup biter. Kanta gre, doa olaylar
iin kullandmz nedensellik, evrendeki btn olaylar aklayacak tek
nedensellik olamaz. Bu evren erevesinde yle olaylar var ki, bunlar iin
bir baka eit nedensellii, zgrlk ile olan nedensellii ele almaldr.
Burada gznnde bulundurulan, bir nedenler dizisini balatan ilk neden'
dir (causa prima) ve bundan da iki ey anlalmaktadr: 1. Evrenin bir
ilk nedeni vardr; ona artk bir nedeni olmadndan zgr diyebiliriz.
Nedenler zinciri onunla balamtr; o bir balatc nedendir, nedenler zin
ciri geriye doru gidilirse, o mutlak olana varlabilir. 2. Bu evrendeki
olaylarn artk hareket halinde bulunan serisi iinde de balatc neden
402

ler (spontan, zgr nedenler) ortaya kabilir. Bununla da Kant, zgr


siijeleri amalamaktadr, istedii de isten zgrl sorununu aydnlat
maktr.
Kant antinomileri zme denemesinde 1. ve 2. antinomiler iin ne o - ne
o sonucuna varr; yani ne tez, ne de antitez hakldr. 3. ve 4. antinomilerde
ise: hem o - hem o der; yani hem tez, hem de antitez hakldr. Bundan son
ra da birbirlerini kesin olarak dnlayan birinci grup antinomiler iin
nc bir olanak bulunur: Evren sonludur, ya da sonsuzdur; madde bir
yere kadar blnebilir, ya da sonsuzlua kadar blnebilir demenin bir
anlam yoktur. Yaplacak ey: Koullar zinciri boyunca yryp mutla
a varacamz ummaktr. nk koullar (nedenler) dizisinin btn
(evren) bize hazr olarak verilmi deildir; bize ancak bu diziyi kurmak
bir dev olarak verilmitir. Bu devi de, ancak kouldan koula ilerleye
rek yerine getirebiliriz; yalnz, bu ilerleme, bir geriye doru giditir
(regressus). Deney dnyasn kurmada (konstitutif) anln bir kural ola
rak kulland regressus idelere uygulannca ideler ynetici (regulatif)
ilkeler olurlar. Baka bir deyile: deler, anln sentezi ileriye gtrlr
ken kendilerine ynelinecek noktalardr, regressusu daima daha ileriye
gtrmeyi buyuran ilkelerdir.
Drt kosmolojik antinominin zlmesinde dayanlan bir temel de, g
rnten>(Erscheinung) ile eyin kendisi (Ding an sich), ya da fenomen
ile numen arasndaki ayrmdr. Numen, z gerei bilinemez; biz nesne
lerin ancak bize gre olularm, yani yalnz grnlerini biliriz, ama on
lar olduklar gibi bilemeyiz. Grnler (fenomenler) deyince, bunla
rn arkasnda bir eyin bulunmakta olduunu da, doal olarak tasarlarz.
te eyin kendisi (numen) fenomenlerin tesinde diye tasarladmz
eydir, dolaysyla da tamamyla belirsiz ve bilinemez olan bir eydir;
ancak bir snr kavramdr. Anln (intellekt) salt formlarnn (kategori
ler) kullanlmas bu snrda sona ermeli, transcendent olmamaldr; ya
ni kategoriler yalnz fenomenlere uygulanmal, fenomenler dnyasnn
dna kp bunu amamaldr. eyin kendisi (numen) kavram, bilgi
mizin snrm gsteren bir kavramdr.
mdi Kant, evrenin balangc ve snr ile maddenin yaps so
runlarndaki antinomileri zmek denemesinde, boyu sra gideceimiz ne
denler dizisi numenler olsayd, bu antinomileri zemezdik diyor. Oysa
bunlar uzay ve zaman iinde bulunan fenomenlerdir; dolaysyla da bun
lar, bilme olanaklarmz iine girerler. Buna karlk zgrlk ve Tan
r idelerinin antinomilerini zmei denerken Kant yle birtakm dn
celer ileri srer ki, bunlarla artk fenomenler dizisi dna kp, bsb
tn baka bir alana, ancak akla kavranan (intelligible) bir dnyaya gi
reriz. in iine ahlk kayglar kartndan, Kantm buradaki tutumu
teorik bakmdan pek tutarl olamyor. Kant, evren erevesindeki btn
403

olaylar tek bir nedensellik ile aklamann gerekli olmadn, doadakinin yannda bir de zgrlk ile olan (durch Freiheit) bir nedenselliin
de dnlebileceini sylyordu. Burada onun istedii, zgrl tant
lamak deil, ancak zgrln rtlemiyeceini de gstermektir. n
k fenomenler, birer numen olsayd zgrlk kurtarlamazd, doa de
diimiz varlk bilgimizden bamsz olsayd, zgrl kurtarma umamazdk; o zaman bu dnyadaki her ey kesin bir zorunluluk iine yerle
mi olurdu. Ama durum byle deil de, doann objeleri salt fenomenler
ise, salt keudi bilgi formlarmz ile kurduumuz eyler ise, o zaman arkaplanda zgrlk diye bir eyin ortaya kacan bekleyebiliriz. Kantn
burada gznnde bulundurduu, yalnz, bir nedenler dizisini balatan in
sandr. Onun iin, buradaki sorun, hemen bir isten zgrl sorunu olur
ve istenen de, doadaki nedensellik tek nedensellik olarak alnrsa, orta
dan kalkma tehlikesi ile kar karya kalnacak olan isten zgrln
kurtarmaktr.
sten zgrl de, ancak ahlk bakmdan kurtarlabilir. nk her
ey nedenlerle smsk belirlenmi olsayd, insann karsna ahlk istek
ler ile klamazd; onu sulayamaz, ayplayamaz, sorumlu tutamazdk; o
zaman insan nedenler zincirinde istensiz bir halka olurdu. te bu yzden
Kant, insan iki dnyaya da bal olan bir yaratktr diyor. nsan bir yan
dan fenomenler dnyasna, duyulan dnyaya (mundus sensibilis), br
yandan da numen dnyasna, dnlen dnyaya (mundus intelligibilis)
baldr. nsan bedeni, itilim ve eilimleri ve psiik gdleri ile fenomen
ler dizisi iinde yer alr; ama bir yandan da bir nedenler dizisini kendi
liinden (spontan) balatmak gcndedir. Kanta gre, insann doal ne
denler zinciri dnda birtakm eyler yapabilmesi, bu dnceye vardr
maktadr. nsann hayatnda gereklilik (Sollen) diye bir olgu var ki, by
le bir eyi doada bulamyoruz. Gereklilik de bir eit zorunluluk, bir e
it yasadr; ama doadakinden bsbtn baka trl olan bir yasadr (Bu
rada, ilk defa olarak, kategorik imperatif ile karlamaktayz). Bylece
Kant, iki trl zgrlk kavram gelitirmi oluyordu. Kosmolojik bakm
dan zgrlk bir nedenler dizisini kendiliinden (spontan) balatmak
gc. 2. sten zgrl duyarln btn etkilerinden kurtulmu ol
mak ve insann nedensellikten baka olan gereklilik yasasna bal ol
mas.
Bundan sonra Kant bir de karakter kavramn ele alr. nsann bir
empirik, bir de intelligible karakteri vardr. Empirik karakteri insann fe
nomenler iine rlmtr. nsan btn hayat boyunca d dnyada olup
-bitenler karsnda davranlarda bulunurken, bunlarn arkasnda hep in
telligible karakteri vardr. mdi intelligible karakter deyince tanm
gerei uzay ve zamanla ilgisi olmayan bir ey anlalr. yle ise, nasl
oluyor da zaman dnda olan bu intelligible karakter, zaman iinde olup
404

bitenleri etkiliyebiliyor? Kant da bu gl grmekte ve bu karakter


bilinemez; ancak dnlebilir demektedir. Bununla da, artk salt dn
cenin dnyasna girmi oluyoruz. Oysa Kant, bu dnyaya girmei imdiye
kadar hep yasak etmiti.
Kantn tutumundaki bu deiiklik, teorik akl karsna ahlk bilinci
nin kmasndan olmutur denebilir. Nedensellik yasas btn evren er
evesinde kaytsz artsz olarak geiyorsa, o zaman doann bir ocuu
olan insann da bu yasaya, artk hi bir ekilde kendini kurtaramayacak
gibi, sk skya balanmas gerekecektir. Burada Kantn gnlnde iki ilke
arpmaktadr: Teorik yn ile Kant, doann sk bir nedensel balan
ts olmaldr, yoksa salam bir doa bilimi olamaz derken, ahlk yn
e de insan zgr olarak yaratlmtr, doaya bal olan bir yan olsa
bile yine zgrdr; nk insanm karsna bir gereklilik kyor, ona bir
takm ahlk istekler yneliyor; o bunlar yerine getirecek durumda ol
maldr; bunun iin de zgr olmaldr, insana (unu yapmalsn, bunu
yapmalsn) derken elinin kolunun bal olmamas geerkir demektedir.
Grlyor ki, doa stne ykseli, Kantta zgrlk ile oluyor. Buras
Kant felsefesinin ekseni gibidir; salt aklla kavranana (intelligible), numene alan yol buradan balamaktadr. Nitekim insann zgrle da
yanan ahlk yn artk fenomenler dnyas iinde deildi. zgrlk ile
artk aklla kavranan (intelligible) bir dnyaya, dolaysyla duyulur-st
olana, yani metafiziin dnyasna girilmitir.
Salt Akln Kritiinin gznnde bulundurduu balca bir i, rationa
list metafizii eletirmekti. Bu eletirmenin sonunda Kantm metafizik
karsndaki durumunun ne olduunu bilmek istersek, unu syleyebiliriz:
Metafizik deyince, duyulur-stnn bilinmesini anlarsak, byle bir eyi
dnmek istemei Kant yersiz bulmaz. Ona gre, metafizik insan iin
doal bir istidattr, bu yaps insan zorunlu olarak metafizik sorulara s
rkler. Ancak, son sz sylemei bu doal metafizie brakmamal, bi
lim niteliinde olan bir metafizie varmaa almaldr. Bilimsel bir me
tafiziin olup olamayaca konusunda, Kantn birbirleriyle tam olarak
denkletirilemeyen iki davran var: Bir yandan metafizik dman bir an
lay, br yandan da pratik akl temeli zerinde, akl bakmndan zorunlu
olan yeni bir metafizik kurmak denemesi. Metafizik dmanl, numeni
bilemiyeceimizi ileri sren retiye tutarl olarak bal kalmak demek
tir. Biz ancak fenomenleri, deney erevesine girenleri biliriz; onun iin
bu ereveyi aandan (transcendent) kanmaldr; kritikten maksat
da, duyulur-stye gemei nlemektir. Salt Akln Kritiinden kan
balca bir sonu budur. Buna karlk Kantn, pratik akla dayanan yeni
bir metafizik kurmak isteyiinden phe edilemez. Bylece o, teorik akl
ile bilimsel bir metafizik kurulamayacan gstererek, zamamna kadar
bu yolla gelitirilmi olan metafizii yktktan sonra, yeni metafizii pratik
405

ekil inanc zerinde, duyguya deil de, akla dayand iin zorunlu olan
bir inan zerinde kurma denemitir. Onun iin Kant metafizii ykm
tr demek pek doru olmaz; ykt bir metafizik yannda kurduu bir me
tafizik de var demek daha doru olur.
Kant ahlk konusunu byk yaptnda ilemitir: Grundlegung
zur Metaphysik der Sitten (Trelerin Metafiziine Temel Atma), Kritik
der praktischen Vernunft (Pratik Akln Kritii) ve Metaphysik der Sit
ten (Trelerin Metafizii), Kantm ahlk anlayn burada, onun ah
lk konusunda ana yapt olan Pratik Akim Kritiindeki balca dn
celeri daha anlalr bir ekilde anlatan Trelerin Metafiziine Temel At
me zerinde belirtmee alacaz.
Aratrmann ana konusu, ahlkn a priori yndr. Nitekim yaptn
adndaki metafizik sz ile de a priori kastedilmektedir. Bilgide de yal
nz a priori olan ile ilgilenen Kantn ahlkta da a prioriyi aramas, kesin
olan bir ahlk bilgisine varma gznnde bulundurmasndandr. Ahlk
alannda da bir a priori varsa, ancak o zaman bilim niteliinde bir ahlk
retisi olabilir. Bilgide a priori olmasayd, dzenli bir doa tablosu yeri
ne geliigzel tasarm lar olurdu. Bunun gibi, ahlk da geliigzel olan is
tekler ve eilimlere braklrsa, tmel-geerlii olan bir ahlk kurulamaz,
o zaman ancak bir ahlk tarihi olabilir, ama uzay ve zamandan bamsz
bir ahlk olamaz. Ayrca, ahlk dediimiz, Kanta gre, insann a priori
olan bir yn, yani akl ile ilgilidir; ahlki, igdlerde, eilimlerde ve
eylemlerimizin sonularnda deildir. Onun iin Kant, fenomenler dnya
sndan gelen btn etkilerin ok gerisinde bulunan ahlk zmze, salt
istene kadar inmei dener.
Yaptta balca 3 kavram ele alnp ncelenmektedir: iyi isten (der
gute Wle), kategorik imperatif ve zgrlk kavramlar. Kant yle bir
dnce ile sze balyor: Doa insan bir eree gre yaratmtr; bu erek
ne olabilir? Birok ahlk retilerinin ileri srdkleri gibi, bu mutlulua
erimek olsa, doa insan ok yanl, ok ters yaratm demek gerekirdi.
nk mutlu olmas iin insana yalnz itkileri (igdleri, eilimleri)
pekl yetiirdi. Nitekim hayvan bu bakmdan pek rahat; igdleri onu
gidilecek yere kendiliklerinden gtryorlar; bu yzden hayvan ne g
nah biliyor, ne de lm korkusunu. Ama, insanda igdlerden baka bir
de akl var; ite bu akl denilen g de, kl krk yaran bu yeti de, insan
hi de mutlulua gtren bir ey deil, mutlulua ulatrmada hi de iyi
bir klavuz deil. Bu anlaynn mantk sonucu olarak Kant, bundan do
lay diyor doa insan iin mutluluktan baka bir eyi gznnde bulun
durmu olacaktr. nsan fenomenler dnyasnda mutlu olsun diye belir
lenmi olamaz; o, btn yaratklar arasnda akl olan tek yaratktr. Akl
da insan fenomenler dnyas stne ykseltip, ona bir deer, bir onur
kazandrr; ona baka bir dnyadan gelen bir sesi iittirir; bu ses de ah
406

lk yasas dr, kategorik impratif tir. Kanta gre, dnyada, dnyann


dnda bile iyi istenten baka koulsuz iyi saylabilecek bir ey yoktur.
Baka bir deyile: dnyada ancak tek mutlak deer vardr, o da iyi is
ten ya da salt istendir. imdi iyi isten ne demektir? insan yaps
gerei, yalnz mutlulua ynelmi olamyacana gre, geriye devden
(Pflicht) baka bir ey kalmamaktadr. devde akim sesi, dolaysyla da
insann en yksek deeri dile gelir. Ama insan, yalnz akl olan bir yara
tk deil, onda bir de doal bir yn vardr, insann igdleri, eilimleri
de var. mdi akln sesi olan dev ile doal eilimler karlanca, ya at
abilirler, yani devin emrettii ile igdlerin istedii arasnda bir uyumazkk olur; ya da uyuabilirler, yani dev ile eilim arasnda bir uyum
kurulmu olabilir, her ikisi de ayn eyi isteyebilir. Kanta gre, dev ile
eilimin bu uyumalarndan doan eyleme iyi diyemeyiz; bu, ancak bir
rastlantdr; oysa bir eylemin iyi olabilmesi iin, hi koulsuz olarak
devden km olmas gerekir; ancak devin belirlemi olduu bir isten
iyidir. Demek, iyi isten kavramnn birinci belirtisi, eylemin salt
devden domu olmasdr. Bu kavramn ikinci belirtisini de Kant yle
formller: devden doan bir eylemin ahlk deeri, kendisiyle varl
mak istenen erekte (Absicht) deil, bu eylemin kararn verdiren maxime
dedir (kural, ilke). Buradaki erek yerine, eylemin fenomenler dnya
snda bulunan bir sonucu (Erfolg) gzetmesi de diyebiliriz. te Kanta
gre, bir eylem darda bulunan bir sonu yznden deil, ancak kendi
sine dayand ilke (maxime) yznden iyi olur; eylemin iyi olmasnn
ls (kriterium), baard, gerekletirdii ey olmayp dayana olan
ilkedir. Ancak, bu ilke (maxime), a posteriori ya da a priori olabilir; kii,
istencini ya a priori bir kurala, ya da doal motiflere (duygular, itkiler,
sonulara) gre belirleyebilir. Ama, bir eylemin iyi olabilmesi iin,
a priori bir motife gre, yani akln buyruuna, deve gre belirlenmi ol
mas gerekir; dolaysyla burada sz geen maxim, dev mazimidir.
dev de akln buyruu olduundan, objektif, zorunlu ve tiimel-geerdir.
Kantn arad, hep bu eitten yasa nitelii olan eylerdir. Nitekim
dev de, yasaya kar duyulan saygdan doar. Yalnz, Kanta gre, bu
dnyada iki trl yasallk vardr: Bir yanda doa yasalar var. Bunlar,
bir zor nitelii tayan yasalardr (Gesetze des Mssens). Doa olaylar
karsnda, yle ya da byle olmalar gerekirdi demenin yeri yoktur;
doa olaylar yle ya da byle olmak zorundadrlar. Onun iin, onlarn
karsna birtakm buyruklar ile kamayz, onlara yle olman, byle
davranman gerekir diyemeyiz. br yandan da ahlk yasalar vardr.
Bunlar, gereklilik yasalardr (Gesetze des Sollens) ; istenci olan bir ki
iye, zgr bir sjeye seslenirler. Bundan dolay insana yle yapmal
sn, byle davranmaman gerekir gibi birtakm emirlerle ynelebiliyo
ruz. Bunu yapabiliyoruz, nk ahlk dnyasnda, doa dnyasnda oldu407

gu gibi, yalnz cansz bir zorunluluk, kr bir mekanizm yok; buras bs


btn baka trl bir yasas olan bir dnyadr.
Trelerin Metafiziine Temel Atmann ikinci ana kavram olan ka
tegorik imperatifnn (kesin emir) Kant, ayn eyi trl bakmlardan g
rlm olarak anlatan formln verir. nce de emirleri, hipotetik
ve kategorik diye ikiye ayrr. Hipotetik emirler, bir koula bal olan
emirlerdir. Bunlar yle formlleyebiliriz: yle bir eyi elde etmek is
tersen, yle davranmalsn. Dolaysyla da, bu eyi elde etmek iste
meyeni bu emirler ilgilendirmez, buradaki koula deer vermeyen bir kim
se, bu emirleri yerine getirmeyebilir. rnein, bu dnyada herkes mutlu
olmak ister; bu, herkes iin gerek bir amatr. Bu bakmdan yle bir
soru ile karlarz: Mutlu olmak iin nasl yaamalym?. Yant ola
rak bir sr emir gsterilebilir: Ayan yorganna gre uzat, ll
yaa, alakgnll ol, kimseyi incitme vb. Btn bu emirler hipote
tiktirler, nk bir amaca rneimizde mutlulua ulamak iin gerek
letirilmesi gereken koullar gstermektedirler. Buna karlk kategorik
emirler, hi bir koulu gznnde bulundurmadan, hi bir kayda balan
madan kesin, mutlak olarak emrederler. te Kantn asl ahlk sayd
emirler de bu kincilerdir. Bundan dolay hipotetik emirler rnein bizi
mutlulua vardracak yollar, koullar anlatan emirler Kant hi ilgi
lendirmez. Kategorik emir (impratif) iin bir rnek: Doruyu syle.
Bu emir nce yle de anlalabilir: G durumda kalmak istemiyorsan,
doruyu syle, nk yalancnn mumu yatsya kadar yanar. Ancak, bu
emrin bir de u anlam vardr: Ne olursa olsun, sonu iyi olsun kt ol
sun, doruyu syle. te Kantn gznnde bulundurduu ve anlad da,
emrin bu ikinci anlamdr; ancak bu anlam ve nitelikteki emirler ahlk
dir. Buna gre, asl ahlk emir olan kategorik impratif, tmel olarak
geen, zorunlu olan ve koulsuz olarak gerekleyen bir emir olacaktr. Bu
yzden de ahlk yasas, igdlere, eilimlere ilikin olan ve deney dn
yasndaki sonulara ynelmi olan istekleri emredemez; nk bunlar fe
nomenler dnyasnda bulunan empirik eylerdir, dolaysyla da a priori
deildirler.
imdi kategorik impratif bunlar emredemediine gre, geriye ne ka
lyor? Diyebiliriz ki, geriye kendisi kalmakta, kategorik impratif kendi
kendisini emretmektedir. Burada kategorik imperatifin birinci formlne
gelmi oluyoruz: Genel bir yasa olmasn isteyebilecein bir ilkeye
(maxime) gre eyle. Bu formlde her ahlktan beklediimiz ve alt
mz eyler sylenmemekte, rnein Yaknlarna iyilik et, Dostlarn
sev, Deerli iler gr, Ulusuna, insanla hayrl ol denmemekte, yal
nz eyleme temel olan istencin nitelii belirtilmekte, bu istencin belli bir
nitelikte olmas gerektii ileri srlmektedir. Baka bir deyile: Eylemde
kendimi, igdlerimin istediklerine ya da d dnyadaki sonulara gre
408

ayarlamayp kendime hep yle soracam: Bu eylemine l olarak


aldn kural bakalar da alrlar myd? Bu kural, herkes iin geen bir
yasa olur muydu.?. Buna gre, kategorik imperatif ancak bir genel yasa
nn formunu, emasn vermekte, ama ieriini belli etmemektedir; ancak
bir yasaya gre, dolaysyla bir dzeni salayacak gibi davranmamz em
retmektedir. Onun iin, burada isten kendi kendisini erek bilmekte, ken
di kendisini gereklendirmektedir. Ksaca: Akl tayan kii (Person), ken
di kendisinin ereidir. Bu dnceyi kategorik imperatifin ikinci form
lnde buluruz: nsanl, kendinde ve bakalarnda, hi bir zaman bir ara
olarak deil, hep bir erek olarak grecek gibi eyle. Kategorik imperatif'
in birinci forml, yalnz kendi etrafnda dnp duruyordu. Bu ikinci for
mlde ise, bir eit ierik beliriyor gibidir; yalnz bu ierik, fenomenler
dnyasndan de de numen dnyasndan alnmtr: insan hi bir zaman
ara yaplmamaldr; insan akll bir kiidir; onun deer ve saygnl,
kendisine kar bir objeye olduu gibi deil, hep bir sjeye olduu gibi dav
ranmay emreder; ksaca: Her insanda, insan onuruna sayg gster. G
rlyor ki, burada kategorik imperatif artk salt formel olarak kalmamak
ta, yalnz eylemin formunu emretmekle yetinmemekte, metafizik nitelikte
de olsa, bir ierik vermektedir. Kategorik imperatifin nc forml k
saca yle: Autonomie (zerklik) idesine gre eyle. nsan ancak kendi
yasasn kendisi koyabilirse (autonomie), zgr, dolaysyla ahlk bir kii
olabilir; akl tayan kiinin z asl autonom (zerk) olmasnda kendini
gerekletirir. Akl kendini genel bir yasa ile dile getirir; kendi aklmz
dan kmakla da bu yasa, kendi yasamzdr (autonomie). Yalnz, bu yasa
nn bir de emir (imperatif) eklini almas gerekir, nk insan doa ba
lantsnn iine de rlmtr, itkileri ile de belirlenmi olan bir yaratk
tr; oysa akln yasas, insana kendisini dardan belirlememei emreder.
Bu son anlamyla kategorik imperatif, itkilerine ve deney dnyasndaki
ereklere balanmaktan kendini kurtarm bir varln kendi istenci, dola
ysyla da ift ynl olan insann asl deer ve onurunu belirten pratik
akln ifadesi olmaktadr. Kategorik imperatifi eylemlerimize l olarak
almakla, kendi varlmzn intelligible zn zgr olarak onam oluruz.
Ancak, kategorik imperatifin gerekleebilmesi iin, istencin zgr ol
mas zorunlu bir kouldur. Bununla da, Trelerin Metafiziine Temel Atmann nc ana kavram olan zgrlk kavramna varm oluyoruz.
Kategorik imperatif ya da istencin zerklii (autonomie), ancak zgrl
kabul etmek ile mmkn olabilir. nk isten itkilerden (igdler,
itepiler vb.) bamsz olamyorsa, o zaman insann karsna bir emirle
(imperatif) kmann yeri kalmaz; o zaman insan, tpk doadaki bir e
ya gibi, unu ya da bunu yapmak zorunda kalrd. Demek ki, kategorik
imperatifin bir anlam olacaksa, insann itkiler karsnda zgr olabil
mesi gerektir. Ancak, bir keyfilik diye anlalmamas gereken bu zgr
409

lk, insann nedensellik yasasndan baka bir yasaya, kendi yasasna bal
olmas demektir, ite insann bu kendi yasas da kategorik imperatiftir,
ahlk yasasdr. Bylece de, Salt Akln Kritiimde problematik olan,
mmkn bir ey diye ileri srlen zgrlk kavram, burada artk bir
gerek olmaktadr. Geri Kant, bu zgrln ne olduunu bilemeyiz di
yor, ama bu ideye gre davranmamz gerekir ve bu da bize yetiir; n
k bu ideden bakasna gre davranamad iindir ki, bir varlk zgr
olur.
Kantm ahlk retisi, pratik felsefesinin teki kollar iin, hukuk,
devlet ve tarih anlaylar iin bir temel olmutur. Ona gre, yurtta ya
sann hem sjesi, hem de objesidir, yani o kendisinin koymu, kendisinin
zgr olarak onam olduu bir yasaya kendisini balamaldr. Bu, liberal-demokrat bir devlet anlaydr, hukuk devletinin kurulmasn ideal bi
len bir grtr. Bir toplum erevesinde gerekletirilmesi gereken hak
dzeni, btn uluslar arasnda da kurulmaldr; uluslarn kendi zgr ka
rarlar ile iinde birleecekleri bir Uluslar Dernei, kendisine yneltile
cek bir ide olmaldr. Bu dncesi ile Kant, Birlemi Milletler idealiniortaya koyanlarn banda yer almtr. Tarih iin de Kant, yine ahlk ya
sasm deerleme ls olarak alr; tarihi gzden geirirken, bu srecin
ynlarla olaynn kalabal iinde durup kalmaz, bu srecin btn ini
leri, klar ve atmalar ile bir ideye doru gelitiini tasarlar. Bu
ide de, btn insanlk lsnde gerekletirilecek olan bir hak dzenidir;
iinde her kiinin insanlk deer ve onuruna, hak alanna sayg gsterilen
bir dnya yurttal durumudur. de de Kanta gre, kendisine yne
leceimiz, eylemlerimizi kurallatran (regulatif) bir ilkedir, bizim iin
sonsuzlukta bulunan bir devdir.
nc byk krtii olan Kritik der Urteilskraft (Yarg Gcnn
Kritii yaymland zaman (1790), Kant 66 yandayd. Buna ramen bu
kritik, teki iki kritikten ok canldr ve devrinin dnyagr ile edebi
yat zerinde en ok bunun etkisi olmutur. Ayrca, teki kritiklerden ok
daha atak admlarla metafizie uzanmaktadr. Bu nc kritiinde Kant,
imdiye kadar sistematik bir balant iinde ele alamad sorunlar ince
ler. Salt Akim Kritiimde ruh yetilerinden bilme, idelerden doruluk
idesi, yasa eitlerinden nedensellik yasas, bilgi eitlerinden doa
bilgisi ve metafizik incelenmiti. Pratik Akln Kritiimde de, isten
denilen ruh yetisi, iyi idesi, gereklilik yasas ele alnm ve ahlk
lkesinin bilgi temelleri aratrlmt. Geriye ruh yetilerinden duygu,
idelerden gzel idesi, yasalardan teoloji yasas kalmaktadr, ite Kant
nc kritiinde bu kalan sorunlar zerinde durur ve doa lkesi ile ah
lk lkesi arasna sktrlan ve bir yandan gzeli (estetik-olan), br
yandan da organik-olan iine alan bir ara-lkenin bilgi temellerini aratrr.
Geriye kalan bu ok eitli etkenleri de Kant, akln bir grevine, yarg
410

gc (Urteilskraft) adn verdii bir yetiye balama dener ve yarg


gcnn de a priori ilkeleri olduunu tasarlayp bunlar arar.
Yarg Gcnn Kritii, bir arada bulunmalar gerekli olmayan iki
ana blmden kurulmutur. Birinci blmde gzel ve gzelin bilgisi, ikinci
blmde de organik formlar ile bunlarn bilgisi gzden geirilir. Yarg
gc) deyimi ile Kant, anlk (intellekt) ile akl arasnda bulunan bir ye
timizi anlamaktadr. Bundan dolay yarg gc, doa lkesi ile ahlk l
kesi arasnda araclk eder. Kantn kendi tanm ile: Yarg gc, zeli
genelin altnda bulunuyor diye dnmek yetisidir. Salt Akln Kritiinde
de yarg gc incelenmiti. Ancak b u rad a.anlkta (intellekt) yarg ver
mek demek, alta koymak (subsumtion) demektir; burada zel, nceden
bilinen genelin bir genel kavramn ya da bir genel yasann altna kon
maktadr. Oysa Yarg Gcnn Kritiinde sz geen yarg gc, an
ln yaptndan baka trl davranr: burada, verilmi bir zele uygun
olan bir genel aranr; elimizde bulunan zel, genellerden hangisine uy
gundur, onu bunlardan hangisinin altna koyabiliriz? diye aratrlr. Bu
geneli arama, bunun zerinde durup dnme iine de Kant, rejlexion
der. Anlk (intellekt) yargda objeyi kurup belirler (konstitutif); yarg g
c ise yalnz reflexionda bulunur, yani obje zerinde dnp sadece arar
Yarg gc de yasalar bulmak ister, elden gelirse en genel doa yasa
larna varmaa alr. Ama bunu bilme ile yapmaz, baka trl yapar.
te bu baka trlnn ne olduunu gstermek, nc kritiin konu
sudur. Yarg gcnn alma biimini Kant yle aklar: Yarg gc
zel yasay, sanki bir zek eitli empirik doa yasalarnn birliinin te
melini kendisinde bulunduruyormu gibi inceler. Bu forml yle ay
dnlatmaa alalm: rnein bir organizmada birok eitli yasalar bir
arada bulunurlar. Ancak, biz bu trl trl yasalarn topunu ve sistemli
balantsn bir bakta kavrayamayz, ama bu organizmada birlii olan bir
doa yasasnn bulunduunu sezeriz. Baka bir deyile: Geneli arayan genele varmak iin reflexionda bulunan (durup dnen) yarg gc, do
ada bir eit teleolojinin (ereklilik, Finalitaet) olduunu kabul eder. Bu
nu yapmakla, doa ile bilgi yetimiz arasnda bir uyum meydana gelir.
nk doa bize karmakark grnseydi, yalnz akna dnmekle kal
mazdk, bir de byle bir grn beenmezdik, byle bir grn bizde
ho olmayan bir duygu yaratrd. Ama doadaki birtakm grnler (fe
nomenler) iinden yasa ylesine bir parldyor ki, onu bilemezsek bile hi
olmazsa sezebiliyoruz. Doa ile bilgi yetimiz arasndaki uyumun bir be
lirtisi doadaki gizli bir dzenden duyulan estetik haz, estetik beenidir
Doann kristallerinde olsun, bitkileri ve hayvanlarnda olsun, ok dz
gn, simetrik formlar bulur ve bunlarda birtakm yasalarn varln se
zinleriz. Geri bu yasalar bilemeyiz, ama onlarn var olduunu bir haz
ile duyarz. te bu haz duygusu, estetik holanmadr. Doann bilgi yeti411

rniz ile nasl uyumakta olduunu, ikinci olarak, organizmalar karsn


daki duruumuzda bulabiliriz, nce organizmalar karsmda arp kaliriz; nk onlar, doann bu zel formlarn yalnz nedensellik yasas ile
aklayamayz. Ama erekler koyan bir zeknn bu organizmalar tasarlayp
yaratm olduunu kabul edersek, aknlmz sona erer, bylece de ganizmalarn yaplar ile grevlerinl kavramann yolu bize alm olur.
Doa ile bilgi yetimiz arasndaki uyumay gsteren bu iki halden Kant,
birbiriyle ilgisi olmayan iki ayr bilimi tretir: Birinci halden estetii, ikiniinden de organik doa bilimini, daha dorusu, organizmay bilme formlanmzn k rtinl karr ve Yarg Gcnn Krtnin birinci ksmn
da estetii, ikinci ksmnda da biyolojinin bilgi teorisini inceler. Estetikte
yarg gc sbjektif olarak reflexionda bulunur; burada yarg gc, duy
guya bal kald iin sbjektiftir; nk bu dnyada estetik balantilarn olduunu bize sezdiren bir duygudur, haz duygusudur. Biyolojide ise,
yarg gcnn reflexionu objektiftir; burada yarg gc sanki biliyor gibi
d ad an r, yani organizmalar, bunlar sanki ereklere gre yaplmlar gibi
inceler. Burada bil' bilme var; ama bu hipotetik bir bilmedir. Buna karlk estetikte bilmenn hi; yeri yok, nk bilme estetik davran zedele
yip bozar.
Estetikte Kant, balca iki kavram, gzel ve ( das Eshabene)
kavramlarn ncelemetir. Burada gzelin ne olduu 4 nermede zet
lenmitir. 1. nerme: Beeni bir obje zerine, hi bir karlk gzetme
den holanma ve holanmama ile yarg verme yetisidir, byle bir holan
mann konusuna da gzel deriz. Bu nermede arlk merkezi, hi bir
karlk gzetmeden (ohne alles Interesse) sz zerinde toplanmaktadr.
Bununla Kant, gzeli, ho ile yararldan ayrmak, bunlarn arasn
daki snrlar izmek istemitir. Yararl olan bir eye kar bir istek du
yarz, onu elde etmek isteriz; burada isteme yetisine balyzdr. Oysa bir
sanat eserini byle bir istekten sklm olarak, hi bir karlk bekleme
den seyrederiz. Sanat eseri karsndaki durumumuz, bir . seyir rumdur. Bir tablodaki elmay yemee kalkmaz, yalnz elmann gzel g
rnnden haz duymakla yetiniriz. Bunu yapmaz da, elmaya kar bir is
tek duyarsak, estetik davran bozmu oluruz. Bu anlay ile Kant, gzeli iyiden de ayrm oluyor. nk iyi de, isteme ile ilgilidir; bu
bakmdan iyi karsnda gzel karsmda olduu gibi lgisiz, kaJamayz; iyiye sayg duyarz ve onu gerekletirmemiz de gerekir; oysa g
zel, eylem ynmze hi bir ekilde seslenmez. 2. nerme: Gzel, kavramsz bir ekilde, genel olarak hoa giden eydir. Burada, genel olarak
ve kavramsz bir ekilde szlerinin alt izilmelidir. Genel olarak der
ken Kant, beeni (zevk) iinde bir keyiflilik olamayacan sylemek is
ter; bu alanda da bir a priori vardr; bu a priori de bizi gzel formlar kar
snda belli bir durua zorlar, nk a priori zorunludur, genel (tmel)
412

niteliktedir. Yalnz, Salt Akln Kritiinde tmel geerlik, ortaklaa kav


ramlarmz yznden olabiliyordu. Estetikte ise iin iine kavram, kavram
l bir bilgi kanm yacaktr. Bir resim sergisine giden birisi, bir manzara
resmi karsnda Ben burasn biliyorum, bir portre karsnda Bu ka
dm tanyorum derse, kavramlar ile yarg vermi olur. Byle bir davra
nta da, estetik ilgi arka plana atlm olur. Bu ikinci nermede estetik
yarg ile bilgi gzel ile doru arasndaki snrlar izilmektedir.
3. nerme: Gzellik, objede bir erein bulunduu tasarm olmakszn bir
objenin eree uygun olmasnn (Zweckmaessigkeit) formudur. Bu ner
menin demek istedii udur: Burada gznnde bulundurulan, benim kav
raym iin olan bir erektir, benim bakmmdan olan bir eree uygun ol
mamdr. Onun iin, gzel bir tabloyu seyrederken, bu tablonun meydana
gelmesinde ne gibi bir maksadn (erein) rol olduunu dnmem, yalnz
tablonun benim kavrayma uygun olduunu duyarm. Bir kristalin dz
gn formlar, bir melodinin uyumlu sesleri, kavraymza uygun ve elve
rili (Zweckmaessig) olduklar iin bizde bir haz duygusunu uyandrrlar;
bunlarda sakl olan bir matematik, onlar kavraymza uygun yapar.
4. nerme: Gzel, kavramsz olan zorunlu bir holanmann konusu diye
bilinen eydir. Bu nermenin anlatmak istedii, beeni (zevk) yarglar
nn da (Geschmacksurteile) zorunlu olduklardr. Bununla da Kant, zevk
ler zerinde tartlmaz anlayn reddetmektedir. Ona gre, zevkler ze
rinde pekl tartlabilir, nk bunlarn temelinde de bir a priori vardr.
Yaptn estetik blmnde gzelden sonra ikinci ana kavram olarak
ele alman yce (das Erhabene) kavram iin JCantn dnceleri ksaca
unlar: Genel olarak ok byk olan eye yce deriz. Her trl lnn d
na kan ok byk bir eye duyular ile egemen olunamaz; ezici byk
lkte olan ey, duyulara aykrdr. Bu da, yceyi seyredende bir kar
koymaya, bir direnmeye yol aar, bununla da onu duyular ile kavranan
dnyann stne ykseltip moral zn hatrna getirir. Demek ki, y
ce aslnda seyredenin kendisinde bulunan bir eydir; o, sonra bu kendi
sinde olan darya yanstp ona estetik bir nitelik kazandrmakta, kar
sndaki ezici bye bundan dolay yce demektedir. rnein yldzl
gkkubbesi karsnda, doann sonsuz gc karsnda yceyi yaarz;
bunlara yce deriz, nk bunlar bizi duyular evresinin stne karp
bize ahlk karakterimizi hatrlatrlar. Burada yce izlenimi tam bir es
tetik duygu olmayp ahlk bilinci ile estetik duygunun bir karmdr; bu
rada ahlk ve estetik birbirine yaklamaktadr. Kanta gre, doa ile sa
natta bulduumuz gzellik, intelligible olan idelerin duyulur iinde lda
malardr. Bundan dolay, doa ve sanatn yaratlarnda kendisini gste
ren bu duyulur-st temele kadar geri gidilmezse, gzel tam olarak
anlalamaz. Burada Kantn metafizie nasl iyiden iyiye uzanmakta ol
duu aka grlmektedir.
413

Bir eit biyoloji felsefesi olan Yarg Gcnn Kritiinin ikinci ks


mnda, organizma denilen fenomen, canl doa ncelenmektedir. Salt
Akln Kritibnde Kant, doay mekanizm ile bir saymt: Doa, neden
sellik yasasna gre olumu olan bir fenomenler balamdr. mdi, bura
da bir soru ile karlamaktayz: Erek (telos) dncesini iin iine hi
kartrmadan doay tamamyla aklayabilir miyiz? Aklayamyoruz,.
nk doa erevesinde organizmalar adn verdiimiz zel fenomenler
var; bunlar aklamak iin ereksellik (teleologie) sorununu ele almak zo
runda kalyoruz. Kanta gre bir organizmann erekli olmas demek,,
kendi amacn kendi iinde etkin bir neden olarak tamas, kendi kendi
sinin son nedeni olmas demektir (Aristotelesin entelekheia kavram ha
trlansn). Modern bir deyile sylersek: Organizmann erekli olmas, ken
dine gre bir yap plan, kendine gre bir grev (fonction) plan olmas
demektir. rnein bir buday tohumunda, buday dediimiz bitkiyi btn
yap ve grevleri ile gelitirecek bir erek, bir entelekheia gizlidir. Bunun
la da, organizma kendi kendisinin hem nedeni, hem de etkisi olmaktadr
Onun iin o, rer, byr, bozulmu ya da yitirilmi bir organn yerine bir
bakasn koyabilir. Btn bunlar da, makinenin zne bsbtn aykr:
Makine ne kendiliinden reyebilir, ne byyebilir, ne de bozulan bir par
as yerine bir yenisini kendiliinden koyabilir. Demek ki organizma yalnz
mekanik olmaktan daha fazla bir eydir.
imdi, doa dnyasndaki organizma dediimiz bu zel yapl feno
meni nasl kavrarz? Kantn yant u: nsan zeksnn almasn l
olarak almakla, bu zeknn al ile organizma arasnda bir analogie
(rnekseme) kurmakla kavrarz. Nasl bir sanat eserini, onu bir eree
gre yaratm olan sanatnn zeksma mal ediyorsak, organizmay da,
onu belli bir eree gre oluturmu olan bir zekya geri gtrmee ura
rz. Bu benzetme de, ylesine akla yakn ki, kendimizi ondan kurtara
nlayz. Ancak, bu benzetme pek tam olamyor, eksik ve aksayan ynleri
pek ok. Onun iin, Kanta gre, bu eit yarglar ile almaa stn bir
deer vermemelidir. Buradaki, yarg gcnn bir reflexionudur; burada
bir yarg gc, organizmalar sanki erekler koyan bir zek tarafndan ya
ratlm lar gibi dnmektedir. Sanki ile dnlnce de, nesneyi ob
jektif olarak kavradmz sylenemez. Burada, ancak bir varsaym ile,
daha dorusu heuristik (yolumuzu bulmaa yarayan) bir ilke ile allmak
tadr. Bu yolda yrnrse, baka bir yol ile bulamyacamz balantlar
belki de bulabileceimiz umulabilir. Ama doay elden geldiince mekanist bir adan aklamaa almalyzdr. Kesin bilimin ideali budur. Bu
idealin dna kan aklamalarmzn ancak heuristik bir deeri, hipote
tik bir nitelii olabilir. Burada, Kantm hep ihtiyatl olmak isteyen kritik
dn ile kar karyayz. Ama, Kant yine de intelligible bir neden d
nmekten kendini alamyor. Doann mekanizmi dnda kalan organiz
414

malarn bilmecesini zebilmek iin, belki de intelligiblede birtakm anah


tarlar gizlidir diyor. ntelligiblein (salt dnce ile kavranamn) ie ka
rtrlmas ile, organizma sorunu burada dnyann erei sorununa evril
mektedir. Yaratln anlam, erei nedir? Bu yaratl iinde insann var
lnn ardam nedir? nsann varlnn erei, Kanta gre, hi bir zaman
mutluluk olamaz, nk doa bunun iin hi de elverili deildir. nsann
erei, ahlk yasasdr, devini yerine getirmektir.

2. ALMAN DEALZM
Kant felsefeye byk yenilikler getirmi, felsefede byk bir devrim ya
ratmt. Bu felsefe, bir yandan Renaissancetan beri gelien yeni Avrupa
felsefesinin ana izgilerini kendisinde toplayan bir zettir; br yandan da
kendisinden sonra felsefeyi besleyen verimli bir kaynaktr. Nitekim Al
man dealizminin de ana kayna Kant felsefesidir.
Alman dealizmi deyimi ile, balca Fichte, Schelling, Hegel ve Schleiermacher iine alan, sonunda baz izgileri ile Schopenhauere de uza
nan bir filozoflar evresinin 19. yzylda gelitirdii bir felsefe r an
lalr. Bu r, kendi iine kapal bir btndr, bir genel atmosfer gibi
dir, iinde yer alan dnrlerin ylesine ortaklaa bir eseridir ki, u ya
da bu dnrn ondaki payn ak olarak belirtmek zaman zaman ok
g olur.,rn merkezi nce Jena niversitesidir, sonra Berlin niver
sitesi olmutur. Alman dealizminin dnrlerini, aralarndaki btn ay
rlklara, atmalara ramen, birletiren nokta, her eyden nce, ortak
laa bir problem durumudur: Hepsi iin k-noktas Kant felsefesidir. Al
man dealistleri hep, byk zenginlii ile yeni yeni zme denemelerine
yol aan Kant felsefesi ile tartrlar; onun eksiklerini btnlemee, ana
sorunlarn zmee, olanaklarn gelitirmee alrlar. Bu dnrler
iin ortaklaa olan ama da, sk, sarslmaz bir felsefe sistemi kurmak
tr; hepsi iin ideal, Kantn ancak giriini vermi olduu gelecekteki
metafiziktiv. Kant, bu metafiziin ana izgilerini gstermiti. Ancak, Al
man dealistleri bununla yetinmezler, btnln elde etmi, kesin bir
bilgiden tretilmi, salam ve tutarl olan ideal bir sisteme varmak ister
ler. Byle bir sistem de pekl olabilir, insan akl buna ulaabilir: onlar
bu inanta da ortaktrlar. Alman dealizminin bir baka zellii de, yara
tclarnn din bir dinamizm ve bir yaratma sevinci ile beslenen iyimser
likleridir. Onlara gre, phe, ancak gelip geilecek bir duraktr, yokla
yp ayklama iin, daha bir derinleme iin bir vesiledir.
Bir sisteme varmak istei, Alman dealistlerinin aralarnda ortak
olduklar balca bir yndr. Geri bundan nce de, birlii olan bir bt
415

ne varmak abalan hi eksik olmamtr. Ama, kapall ve btnl


tam olan bir tablo gereksinmesini Alman dealistleri kadar Spinozay
bir yana brakrsak hi bir filozof duymamtr denilebilir. Bu dnr
lerin hepsi daha batan btn idesine doru yola karlar; yaptlarnn
hemen her biri yeni bir sistem tasars getirmek ister; bu yzden sistem
lerini gelimeleri boyunca deitirip dururlar. Bu bakmdan alndkta, Al
man dealizmi Kant ile tam bir kartlk halindedir. nk Kant iin sis
temden ok kritik esast, kritik onun ana tutumu idi. Oysa Alman dealist
leri iin kritik, olumsuz (negatif) bir eydir, olsa olsa bir hazrlaycdr.
Burada, kurucu, yapc sistmciliin, daha ok ykc olan kritisizme kar
bir tepkisi ile karlamaktayz.
Kantn getirmi olduu yenilii adalar nce pek anlayamamlar
d. Bunlar nce, Kantn retisini ya sadece reddetmiler ya da deitir
meden olduu gibi anlamaa almlardr. Yaptn o dnem iin all
mam bykl ve gl, bu anlamay hi de kolaylatrmyordu. He
le Aydnlanma felsefesinin son bir grnmesi olan Popler Felsefe, bu
devi hi de baarabilecek bir durumda deildi. Aydnlanmac iin sa
duyunun kavrayamad ey tehlikelidir, byle bir ey Aydnlanma tutu
munu ancak zedeler. Onun iin bu felsefeden yana olanlar, Kantm yap
tn ancak kendisini kavrayamayan akim yanl yollara sapmas diye
anlamlardr. Wolff okulunun cidd dnrleri bile Kantm yaptm an
cak olumsuz olarak anlayabiliyorlard; bu yaptn yalnz metafizikten bir
pheyi ortaya koyduunu, bundan ileri geemediini ne sryorlard.
Herder de, Jacobi de Kant iin byle dnrler.
Buna karlk, Kant iin bsbtn baka bir anlay yerletiren, Kant
felsefesinin olumlu deerleri e geni evrelerce tannmasn salayan
Karl Leonhard Reinhold (1758-1823) olmutur. Reinhord, Kantn retisi
nin yaygm olarak anlalmaa en elverili olan bir ynn, ahlk ve din
sorunlarn kendisine k-noktas yapm, sonran buradan akln eleti
ris in e ulatran yollar gstermee almtr. Bu arada Kant yalnz
anlamaa deil, retisinin kandrc olmayan ynlerini de gidermee u
ram, bunu yapmakla da yeni retinin ilk gelitiricisi olmutur. Onun
balatm olduu bir r, uzun zaman iki ynl kalmtr: Bir yandan
Kant anlamaa, br yandan da ondan uzaklalmaa allmtr. Ama
asl Fichtenin ortaya kmasyla bsbtn yeni ve byk olan bir r
balayacaktr. Bu nn Schelling ve Hegel gibi ileri gelen drnrleri,
en yksek speklatif am alara ulamaa alacaklardr.

416

Fichte
lk Rantlardan hi biri kritik felsefede yerleik bulunan sistem dn
cesini bir btn olarak kavrayp gelitirememitir. Bunlardan yalnz Reinholdta byle bir eilim bulmaktayz. Ama o da, Kant felsefesinin daha ok
teorik sorularna yneldii iin, giritii ide baarl olamamtr. Kantm
retisinin arlk merkezini pratik felsefede arayp bunu kendisine k
-noktas olarak alan ilk dnr Fichte olmutur. O, dosdoru Kant felse
fesinin zne gitmi, insann asl znn ahlk olduu dncesinden
kalkmtr, insann moral bir varhk olmas, onu doa determinizmine sk
skya balanmaktan kurtarmakta, ona mutlak amaktadr. Fichteye
gre determinizm, teorik bakmdan ne kadar zorunlu olursa olsun, insa
nn deer ve onuruna aykr bir eydir. Onun iin salt teorik sayd bir
zorunlulukta Fichte uzun uzun durup kalmaz; dorudan doruya, ahlk
bir varlk olan insann zgrln temel olarak alr ve doa dnyasn
da ancak bu temel zerinde anlamaa alr. Fichtenin kiilii ile felse
fesi arasnda byk bir uygunluk vardr. Onun btn hayat, yapmak ve
yaratmak tutkusu ile ykldr; felsefesi de bir zgrlk fanatizmidir.
yi, yapmak ve yaratmakta kendini gsterir; kt, tembellik ile isiz
liktir. Byle dinamik bir karaktere de Kantm zgrlk retisi, elbette
determinizmin ezici basksndan bir kurtulu gibi grnecektir. Bu reti
ye byk bir ihtirasla sarlan Fichte, sonra buradan kendi felsefesinin
tayc dncesi olan zgr, etkin, mutlak ben kavramna varacaktr;
mutlak ben artk bir olgu Tatsache) deil, bir eylemdir, bir ii gerek
letirmedir (Tathandlung).
1762 ylnda doan Johann Gottlieb Fichte, Saksonya ile Silezya ara
snda bulunan Oberlausitz blgesinin bir kyndeki fakir bir dokumacnn
oludur. ocukluu proleter ailesinin yoksul ve dar koullar iinde ge
mi, babasnn dokuma tezghnda alm, kaz obanl yapmtr. 9 ya
nda iken bir rastlant Fichteyi bu yoksul hayattan birdenbire kopar
mtr: Gnn birinde, kilisedeki vaza yetiemeyen kyn yaknndaki bir
iftliin sahibi olan bir baron, kendisine bu vaizi alacak bir dorulukla
anlatan kk Fichtenin zek ve szlerindeki parlakla hayran kalarak
onu okutup yetitirmei zerine ald. Gereken bir hazrlk yapldktan
sonra Fichte, Almanyann ok tannm bir lisesi olan Schulpfortaya gir
di. Ancak, kendisini koruyan baronun bu arada lmesi yznden lisedeki
ve sonra Jena ve Leipzig niversitelerindeki ilhiyat renimini byk
skntlar iinde yapabildi, bir aralk niversiteyi brakarak zel dersler
vererek hayatn kazanmak zorunda kald. Leipzigte kendisinden felsefe
dersi almak isteyen bir gen, ona Kant felsefesini tanmak frsatn verdi.
Bu da onun hayat iin bir dnm noktas olacaktr. Kantn felsefesinde
Fichte, kendi varlnn zn bulmu, burada zgrlk bilmecesinin
F T 27

417

zldn grmtr. Bu felsefe, bundan byle yryecei doru yolu


ona gstermi oluyordu; bundan sonra Kantn retisini kavrayp onu
gelitirmei kendisine balca dev edinecektir. Kant ile tanmak zere
gittii Knigsbergte, ilk byk yapt olan Kritik aller Offenbarurgu
(Btn Vahiylerin Eletirisini) yazd; eseri, Kantm yardm ve aracl
ile, teden beri Kantm eserlerini basan bir yaynevi kard. Ancak, ki
taba yazarnn adnn konulmas unutulduundan, herkes bu yaptn, Kant
m oktandr beklenen din felsefesi olduunu sand. lk eletirmeler hay
ranlklarn belirttikten sonra, Kant eserin gerek yazarnn adn aa
vurdu, bylece Fichte birdenbire tannp n kazand. Bundan sonra birka
yl kald Zrichte retisinin ilk temellerini gelitirmee balad, bu
arada bir yapt iin yazd bir eletirmede akim her eyden nce pratik
nitelikte olduunu, akln etkin bir ben olarak ben-olmayana daha batan
beri stn olduunu belirtti. Bu dnce, ana yapt olan Wissenschaftslehrenin (Bilim Teorisi) kilit tadr. Jea niversitesinde Reinholdten
boalan krsye arlmas, kendisine geni bir evrede alabilmek ola
nan kazandrd, burada kald be yl iinde hayatnn d bakmndan
en yksek noktasna eriti; balca yaptlarn hep burada yaymlad: Yu
karda anlan Bilim Teorisbmden baka, Grmdlage des Naturrechts
(Doal Hukukun Temeli), Das System der Sittenlehre (Ahlk reti
sinin Sistemi) bu dneminin rnleridir. Ama Fichte Jenada tam bir hu
zur iinde alamam, uzlamalara yanamayan sert ve takn karakteri,
onu burada evresiyle birok atmalara srklemitir. Bu atmalardan
biri (Atheistenstreit) onu Jenadan ayrlmak zorunda brakt. Kendisinin
karmakta olduu bir dergide (Philosophisches Journal) Forberg adn
daki bir rencisi Din kavramnn gelimesi balkl bir makale yaym
lamt. Burada yazar, Tanrya ve moral bir evrensel dzene inanmay
birbirinden ayrmayan bir dnmeyi gelitirmiti. Byle bir dnce,
Tanrnn varln yadsma saylm ve Fichte iin soruturma alm
tr. Bunun zerine de Fichte, Jena niversitesindeki krssnden ekilip
Berline gitti. Berline gelmesi ile de felsef gelimesinde ikinci bir dne
min balamasna yol amtr. lki ile birok ortak izgileri olmakla bir
likte, bu ikinci dneminin yine de balbana bir zellii vardr ve bunun
olumasnda, Fichtenin Berlinde tanp evrelerine girdii Romantikle
rin byk etkisi olmutur. Bu dneminde Fichte, yazdan ok sz ile etki
de bulundu. Berlinin Napoleon ordularnn igali altnda bulunduu bir
srada birok tehlikeyi gze alarak bir dizi konferanslar halinde verdii
Alman Ulusuna Sylevleri (Reden an die deutsche Nation) (1806), bunu
aka gsterirler. Fichtenin ateli hatip gcnn oluturduu bu nl
sylevler, Alman ulusal duygusunu uyandrmada nemli bir pay oldu
u iin, byk bir tarih deer de tarlar, ikinci dneminin balca yapt
lar unlardr: Der geschlossene Handelsstaat (Kapal Ticaret Devle
418

ti), Die Bestimmung des Menschen (insann Belirlenimi), Die Grund


Zge des gegenwrtigen Zeitalters (imdiki an Ana izgileri), 1810
da Berlin niversitesi kurulunea, Fichte buraya felsefe prefesr ve ni
versitenin ilk rektr oldu, 1814 ylnda da ld.
Bir sisteme varmak istei, Alman idealizminin filozoflar iin kar akteristik olan bir tutumdur. Kantm felsefesi bir kritisizm idi; bu felsefe,
doru ve yanl olan bilgi yollarm ayrp eletirmek isteyen bir reti idi.
Alman idealistlerine gre, Kantn yapt bu ayklama, ii, bir hazrlktan
baka bir ey deildir; onun iin bu ilk admda kalmamal, sisteme d o ^ u
ilerlemelidir; kritisizmin yerine artk bir sistematizm gemelidir, ite
Fichteye gre de yaplacak ilk ve temelli i bdur. Geri Kant, akln hem
teorik, hem de pratik bakmdan kritiini vermi, ama sistemini vermemi
ti. Reinhold bu ii baarmaa girimiti; ancak o da, yerinde olmayarak,
teorik sorunlara taklp kalmt; bu yzden de sisteme kesin bir k-noktas bulmada yanlmt. Bu bakmdan yaplmas gereken ilk ey de, b
tn ^istemin zerine oturtulaca o salam k-noktasm bulmaktr.
imdi bu k-noktasn nerede arayp bulmal? Fichteye gre, felse
feye ancak iki yol ile girebiliriz: 1. Ya objeden, varlktan kalkarz; bu
yolda da karmza kendiliinden u soru dikilir: Nasl oluyor da objenin
yannda bir sje, varln iinde bilin diye bir ey ortaya kabiliyor? Bu
soru, zlemez bir sorudur; objeyi k-noktas olarak aldmzda S jenin varoluunu aklamamayz; maddeden bilincin nasl ktm hi bir
zaman kavrayamayz. 2. Ya da sjeden kalkarak felsefeye girerim; o za
man da, sjenin objeler dnyasn nasl tasarmladn sorarm; bu SO
runun yant vardr. Objeyi k-noktas alan bir felsefe bizi zorunluluk
la bir mekanizme, bir determinizme vardrr; byle bir felsefe, ister iste
mez, zgr kiiyi ortadan kaldrr. nsann zgrln, ancak ikinci yol
da yryen, kendisine bilinci k-noktas olarak alan felsefe salayabi
lir. Bu felsefelerden hangisini seeceimiz de, ne eit bir insan olduu
muza baldr. zgrle byk bir cou ile sarlm olan Fichte, elbette
ikinci yolu seecek, felsefeye bilinten balayacaktr.
Fichtenin burada gznnde bulundurduu bilin, benim ya da unun
bunun belli bir bilinci oln^ayp, genel olarak bilintir. Kantta anlk (in
tellekt), konstitutif idi, doann hepimiz iin ayn olan bir kadrosunu ku
ruyordu; anlk bunu, Kantn transzendentale Apperzeption dedii bir g
reve dayanarak baarabiliyordu. Transzendentale Apperzeption hepimiz
de bulunan bir akn benT. Empirik, zel ben ile biz, yalnz kendimi
zin sbjektif dnyasn yaarz; akn ben ise, sbjektif dnyalarmz
ap bize hepimiz iin geerlii olan objektif bir dnya tasarm salar.
Ancak, nasl oluyor da akn ben hepimizde bulunabiliyor? Kant bu SO
ruyu ak brakmt. Bu soruyu ele alan Fichteye gre, ilk benin, mut
lak benin blnp saysz sjelere dalmas yznden hepimizde bir a
419

kn ben var. te Fichte ben ya da bilin derken byle tmel olan bir
bilinci anlamaktadr.
imdi bilincin (benin) ana zellii nedir? Fichteye gre eylemdir, etkin
liktir. Kant transzendentale Apperzeptionu teorik bilincin en yksek il
kesi saymt; Fichte iin pratik bilincin de en yksek ilkesidir. Onun iin,
bilincin ne olduu konusunda dnrken varacamz son nerme, Descartesta olduu gibi, dnyorum olmayp, ancak eyliyorumuv; n
k bilin aslnda etkin (aktif) olan bir eydir. Bununla da Fichte arad
sistemin arlk merkezini teorik felsefeden pratik felsefeye kaydrm olu
yordu. Ona gre, sistem iin ilk temeli, ba ilkeyi ancak dnceyi (theoria)
deil de, eylemi (praxis) esas olarak alan bir felsefe salayabilir. Bilincin
(benin) nasl bir (eyleme olduunu bilme rnei zerinde grmee al
alm. Fichteye gre, felsefenin k-noktas u ya da bu bilgi eidi de
il, genel olarak bilme olmaldr. Ancak, felsefenin kendisi de bir bilim
dir, bilgilerini bir sistem iinde derleyen, temellendirilmi bir balant iin
de toplayan bir bilimdir. Byle bir sistem iin de, mutlak ekilde kesin
olan bir temel-nermeye gereksinme vardr. Sistemin birlik ve btnl
n ancak byle kesin bir nerme salayabilir. mdi, her zde (identik)
nerme, mutlak olarak kesin olan bir nermedir: a, a dr gibi. Bu ner
mede a nceden koyulmu, nceden kabul edilmitir. Bu da gsteriyor ki,
dndmz her nerme bir koyumduv (thesis, Setzung). Burada n
ce ben kendisini kendisi ile zde (identik) olarak koymaktadr. yle
ise, bir nerme ya da bir objeyi dnmeden nce, benin kendi kendini
koymas ya da dnmesi gelmektedir (zaman bakmndan deil, mantk
bakmmdan). te benin bu kendi kendisini dnmesi, bu kendisine bak
mas bir etkinlik, bir eylemdir (Tathandlung); nk ben burada kendi
kendini koymakta, kendisine verilmi bir devi bir sonuca balamala
bir etkinlikte bulunmaktadr, a, a dr yerine, yine onun gibi mutlak ke
sinlik nitelii tayan bir baka nermeyi de k-noktas olarak alabilir
dik: a, non-a deildir. Burada bir eyin karsna baka bir ey konul
maktadr; bu karsna koyum da (antithesis, Entgegensetzung) balbama bir edimdir, burada da bir i grlmektedir. Ama, ne de olsa, bu
ikinci bir admdr; nk karsna non-ay koyabilmem iin, nce ay
dnmem gerekmektedir. Geri bu zgr bir edimdir, ama iin iine bir
de zorunluluk karmaktadr: Bir objeyi, ancak onu teki objelerden ayrt
etmekle dnebilmekteyim; dolaysyla ben, ancak, karsna bir ben
-olmayan (non-a) koymakla kendisini de koyabilmektedir. Bir de ben
ile ben-olmayan birlikte dnp bir araya koyarsak (synthesis), n
c bir adm atm olur, nc bir igrm oluruz. Bu nc admda
ben ile ben-olmayan, birbirlerini karkl olarak snrlyorlar diye
dnrm: Ben, karsndakini belirleyen ve eyleyen olarak, ben
-olmayan da beni belirlenmi ve duyumlanlm olmasyla snrlar.
420

Burada benin etkinlik karakteri kendini ak olarak gstermektedir:


Ben aktif bir etmen olarak ben-olmayana el atp onu kendi ereine,
kendi rneine gre yaratp biimlendirmektedir; bu yapcl ve yara
tcl ile de ben-olmayan ile eit hakl bir ey olmaktan kp ondan
stn olmaktadr.
Benin kendisini nasl bildiini anlatan bu dnceler, bize ayn zamando, Fichte iin karakteristik olan bir yntemi, dialektik yntemi de
belirtmektedirler. Dialektik Kantta bir yanl dnme mant, bir
yanl sonu karmalar retisi idi. Oysa dialektii Fichte verimli bir
dnmenin yntemi yapmtr. Bundan sonra Schelling dialektii yalnz
bilmenin deil, doann gelimesinin de formu yapacak, en sonunda Hegelde dialektik, bilgi ve evrenin gelimesinin evrensel yolu olacaktr. m
di, Fichteye gre, btn bilgimiz dialektik bir nitelik tayan, yani kart
lklar aarak ilerleyen a d m l bir hareketle oluur. Bir objeyi bilmek:
1. onu real bir ey olarak koyup kavramak (a, a dr); 2. onu teki objele
rin karsma koyup bunlardan ayrt etmek (a, non-a deildir); 3. a ile
non-ay, ikisini de iine alan bir kavram iinde snrlamak demektir.
Fichtenin kendisinin verdii bir rnek: 1. Altunu grp tanrm (birinci
adm); 2. onu bakrdan ayrt ederim i(kinci adm); 3. onu bakr karsn
da u ya da bu nitelikle snrlanm bir maden olarak kavrarm (n
c adm). te, Fichteye gre, btn bilme bu adm ile, bu edimin
(thesis, antithesis ve synthesisin) birbiri ardndan gelmeleriyle geliir. Bu
edimlerin her biri balibanadr, biri tekinde kapsanm deildir, yalnz
aralarnda iten bir tutarlk vard, bu yzden birini tekinin bir sonucu
olarak tretebiliyoruz. Biz doay da, kendimizi de bu eit edimler ile bi
liriz. rnein ben kendi zn bilmek isterse, mutlaka ben- olmayan
karsna koymak, bu yolla kendi znn bilgisine varmak zorunda kalr.
Baka bir deyile: Ben, ancak, doay ve doann nedenselliini kendi
zne kart, kendi rneine aykr bir ey diye alrsa, kendi zgrlk ve
autonomiesini kavrayabilir, ben-olmayan karsndaki bakalk ve s
tnln anlayabilir. Bu erevede doa bilgisi, yalnz kendimizi bilme
mizin bir aracdr. Ancak, Fichteye gre, insan iin bilmek deil de, ey
lemek (Handeln) esastr. Bundan dolay kendimizi bilmek son erek ola
maz; insan bu dnyada znn zgrlk olduunu yalnz bilmek iin deil,
bir i yapmak, zgr olan zn gerekletirmek iin bulunmaktadr.
Fichtenin sisteminin arlk merkezi pratik felsefesindedir. Ahlk
retisinin arlk merkezi ise zgrlk sorunundadr. Kant zgrln bir
yasaszlk olmadm, kendine gre (suigeneris) bir yasalhk olduunu
gstermiti. Fichte iin de zgrlk, doa yasasndan bakadr, ondan s
tn olan, ona karabilen bir yasadr; nk zgrlk daha derin bir te
mele dayanr, benin etkin olan zne ok daha yakndr. Ahlk yasas,
zgrln bir grnmesidir; ahlk yasasnn formunu da, ieriini de
421

salayan zgrlktr. Ancak, zgrlk hazr olarak verilmi bir ^


olmayp gerekletirilecek bir devdir. Bu devi gerekletirmekle insan
zgr olur, bylece de en i belirlenimine uygun davranm olur. Gerek
ten zgr olmak iin, eylemin dardaki ereklerden vazgeip kendisini
erek bilmesi gerekir; gerek ahlki davran, zgrl zgrlk iin is
temektir. Her insanda, bir eylemin uygun ya da uygunsuz olduunu bil
diren yanlmaz bir merci olan vicdan vai'd^. Vicdann oluu, insann kendiinde zgrlk yasasn tadna en inandrc bir tanktr. Vicdan,
zgrlmz bilmemizdir, zgrlmzn bilincidir. Bu anlayla
Fichte, kategorik inperatifini u ksa forml iinde toplar: Vic
danna gre eyle. Kant, eylemimize temel olacak ilkenin (maxime) bir
genel yasa niteliini tamasn istemiti. Fichte kategorik imperatif
byle formllemekle, Kantm istediini yerine getirdiine inanmaktadr.
nk vicdan birey-stdr; dolaysyla vicdan eyleme temel olarak al
mak, gene{ nitelikte olan bir yasay istemektir. Yalnz, Fichteye gre, bu
yasann dile getirdii deer, baka bir deerdir. Kant iin her eylem iyi
deildir, sonunda genel bir yasaya vardrabilen bir eylem ancak iyidir.
Fichtede ise, eyleme, bir eyleme olarak iyidir; nk eyleme, zgrl
n etkinlie gemesi, insann bu en i belirleniminin gereklemee ba
lamas demektir. Bundan dolay da kt, etkinliin eksiklii, eyleme ye
tersizliidir, tembellik ve isizliktir, ktde zgrln

engele arpmtr, artk durmutur. Yalnz, Fichte burada motifleri doal


gereksinmeler ve itilimler olan eylemeyi gznnde bulundurmamaktadr
byle bir eylemede insan zgr deildir, nk itilimler (igdler, itepiler) insan yalnz srklerler, bu yzden onu edilgin yaparlar. Ben,
ancak doal ynn ap z belirlenimini gznnde bulundurarak ken
dinden etkinlie geerse zgr olabilir ve ancak bu nitelikte olan bir ey
lem gerektir, ahlkdir, yksek bir deerdir. Doal ynmz byle bir
erek iin yalnz bir aratr; Fichtenin deyiiyle doa, devimiz iin bir
geretir (Material), zgrlk, doa lkesi iinden geerek ideye doru
bir ilerlemedir. Nitekim kendimizi bilmede de doa, yalnz bir ara ro
lnde idi; nasl kendimizi blmeye birtakm basamaklardan geerek varyorduysak, i zmz de birtakm basamaklar aarak gerekletiririz:
1. En alt basamakta isteme (Wollen), itahlara baldr, itah, evresin
deki varlklarda yalnz gereksinmelerini giderecek aralar grr, hazza
ve mutlulua varma kendisine ama bilir. Bu basamakta insan henz
zgr bir varl deildir; tpk hayvan gibi evresinin rastlant ve uyar
malarna baldr. 2. ikinci basamakta istemenin arlk merkezi itahdan
egemen olma igdsne kaymtr; burada tek ama, egemen olmak
tr. 3. En son basamama ise, bu kr egemen olma igds yerine, ger
ek bir zgrlk istenci, kendimdeki ve bakalarndaki insanl gerekten
de sayma bilinci geecektir, o zaman insan, trdelerinin hak ve zgr422

lkieri karsnda kendi haz ve egemenlik isteklerini kendiliinden, zgr


olarak snrlama bilecektir. Bilecektir, nk zgrlk bir olgu deil,
gerektirici bir dev ve deerdir; bu deeri gerekletirmek de, insan hayatmn tek anlam, biricik ereidir, zgrl bu anlay ile Fichte ah
lk tarihinde bsbtn yeni olan bir ey sylemektedir; onun en byk
katks, zgrlk sorununu en derinliklerine kadar vardrmasdr.
Fichtenin hukuk ve devlet anlay da zgrlk idesine sk skya
baldr, ilk yaptlarndan biri Avrupa'nn Hkmdarlarndan Dnce
zgnln Geri isteme (Zurckforderung der Denkfreiheit von den
Frsten Europas) adn tar; bu arada km olan bir baka yapt da
Fransz Devrimini savunur, bu devrim iin ortalkta dolaan yanl ina
nlar dzeltmee alr. (Beitraege zur Berichtigung der Urteile des
Publikums ber die jranzsische Revolution). Her iki yaptta da doal
hukuk kavram, Fransz Devriminin de kendisine temel olarak ald bu
insann asl haklar dncesi, her trl tarih ve positif hukukun s
tnde kalan haklar anlay k-noktas olmutur. Bu kavram sonra
Fichte, Grundlage des Naturrechts (Doal Hukukun Temeli) adl ya
ptnda, hukuk retisini gelitirdii bu ana eserinde sistematik olarak temellendirecektir.
Fichteye gre hukuk bir szlemeden domu deildir, dolaysyla
urada burada, u ya da bu zamanda yrrlkte olan positif hukuktan
ibaret olamaz; hukukun bir de tmel olarak geen, tmel olarak balayan
bir yn vardr; insann ilk haklan, doal haklan diye bir ey vardr;
bunlara hi bir ekilde dokunulmamaldr. Hukukun byle uzay ve zama stnde tmel olarak geen bir temelinin olmas, akl tayan birey
lerin topluluu ile ilgili olmas yzndendir. Ben hi bir zaman yalnz
bana, tek bana bulunmaz, hep kendinden baka olan benlerin karsmda, senlerin bir okluu karsnda bulunur. Ben ile senin ilgileri
de, ben ile ben-olmayann (objenin) ilgilerinden ilkece bakadr. Ben
bir baka benin karsna bir isteyi (Forderung) ile kar; bu da bir zo
runluluk olmayp bir gerekliliktir (Sollen); bu isteyi akll bir varln
zgrlne bir ynelmedir. Yalnz, biz kendimiz kendimizi zgr olarak
belirleyebiliyorsak, o zaman karmzdaki benden de ayn eyi isteyebi
liriz. te bireylerin birbirleri karsnda byle eit bir isteyi ile ktk
lar yer, hukukun alandr; dolaysyla hukuk, sjeler arasnda zgr olan
karlkl ilgilerden, zgrln karlkl olarak tannmasndan doar ve
ancak kendilerini zgr kii sayp ona gre davrandm kimselerden, ba
na da zgr bir kii muamelesi etmelerini bekleyebiliriz. Her kii, kendi
zgrlnn bakalarmnki ile snrlanm olduunu kabul etmeli, btn
eylemlerinde bunu hesaba katmaldr; kii, kendi zgrln, kendi z
gr karar ile snrlamasn bilmelidir; ancak bakalarnn zgrlme,
hak alanlarna sayg gstermesini bilmemiz yznden zgr olabiliriz. Oy423

le ise, zgr bir ki ancak toplum erevesinde dnlebilir; 18. yzyl


filozoflarnn tasarlad gibi, tek bana olan insann deil de, bir toplu
luk iinde bulunan insann zgrlnn sz olabilir.
Asann her trl anlama ve szlemenin stnde kalan birtakm do
al haklar vardr; bunlara hi bir ekilde dokunulmamaldr; bunlar i
nenmee kalklrsa, zaman bu haklara, insann zgrlne sayg gs
termee zorlayan bir gcn bulunmas gerekecektir, ite zorlayc bir kuv
vet olan devletin kk buradadr. Devlet, herkesin aym yasaya balan
masnn istenmesinden domutur. Ancak, buradaki balanma, isteye
rek olan, zgr olan bir balanmadr; nk byle bir balanma, kiinin
zgrln gvence altna alr, dolaysyla da ancak byle bir eree g
re kurulup olumu olan bir devlet yasal olabilir. Devletin zorlayc yasa
sn yurttan kendisi istemi olmaldr, bu yasann koyucusu yurttan
kendisi olmaldr. Fichtenin ideal bildii devlet biimi demokrasidir. Rous
seau gibi onda da devletin dayana genel isten olacaktr.
Bununla birlikte, yurttalarn yalnz yasa ve hak bakmndan eitlik
ve " "
" isteyen Rousseaunun devlet retisinden Fichtennkinn
ayrld esasl bir yn de var: Fichtenin devlet anlaynda sosyalist
ideler nemli bir yer alrlar. Fichte sosyalist dncelerin Fransz Devrimindeki gelime ve uygulanmalarn ok yakndan izlemiti. Nitekim ilk
yaptlarndan ikisinin Fransz Devrimi ile ilgili konular ele ald yuka
rda sylendiydi. Daha sonra Fichte 1800 ylnda yaymlanan Kapal Ti
caret Devleti (Der geschlossene Handelsstaat) adl eserinde devlet g
rn sistemli olarak ilemitir, ideal devletin tablosunu sunan bu utopiasnda nemli olan, geree uzak kalan bu devletin yapsndan ok
kantlanmasdr, imdi Fichteye gre, devlet bireylerin hak alanlarn ko
rur; bu alanlar iinde mlkiyet de yer alr. Ancak, mlkiyet hakk, ml
kiyetin yalmz dardan korunmasndan fazla olan bir eydir; bu hak,
mlkiyetin datmnda da kendini gstermelidir. Ama Fichte bununla,
mlkiyet herkese eit olarak datlmaldr demek istemez; ona gre,
mlkiyet hakknn gereklik kazanmas demek, insann alma ve kazan
mas iin birtakm temel koullarn salanmas demektir: Herkes kendi
emei ile yaayabilmelidir; her yurttan alma hak ve olanaklarm
devlet gven altna almaldr. Bu gvenlii de Fichte ekonomik hayatn
devlete dzenlenmesinde bulmaktadr: Bunalmlarn nne gemek iin
devlet retim ile tketimi ayarlamal, snrsz serbest rekabeti ortadan
kaldu-naldr. ieride varlacak dengeyi darnn bozmamas iin de, d
ticaret devletin elinde olmal, devlet darya kar kapal olmaldr.
deal devletinin bu sosyalist niteliine ramen, Fichte ile kendisinden
nceki Fransz ve ngiliz sosyalistleri arasnda nemli bir ayrlk da var
dr. Eski sosyalistler iin insan hayatnn en son ve en yksek erei mutluluktur; onun iin, bu eudaimonist sosyalistler devletin bu en son l

ye gre ekil almasn^ elden geldiince ok insann elden geldiince mut


lu olmasn isterler. Yalnz, onlar mutluluk derken, daha ok, insan ha
yatnn madd ynn gznnde bulundurmaktadrlar; istekleri: insann
yaayn olabildii lde rahat, refahl, hazl klmak, bu hayattan her
trl ay elden geldiince uzaklatrmaktr. Fichteye gre ise, insan
hayatmn amac hi bir zaman yalnz bu d refah olamaz; insan hayatn
aalktan kurtarp ykselmek demek, bu hayat yalnz mutluluk bak
mndan ykseltmek deil, daha baka, ok daha yksek deerler bakmn
dan da ykseltmek demektir. Onun iin, Fichte eski sosyalistlerin sosyal
eudaimonizmini reddetmekte, kendi sosyalizmi iin kendine gre bir yol
tutmaktadr. Onun sosyalizmi mutluluk zerine deil, salt ideel olan bir
ilke zerine, hak idesi zerine kurulmutur. Ona gre, her insann mutlu
lua erimesi gerektiini emreden bir ahlk yasas yoktur; ama, bir ah
lk yasas vardr ki, bize herkesin insanla yarar bir hayat yaamasn,
kendisini kendi emei ile besleyebilmesini, devlet iinde yurttalarla eit
hak ve devleri olmasn emretmektedir Bu emrin kk de hak idesindedir. Hak idesi, bireylerin zgrlk alanlarn karlkl olarak snrlatr,
insann sosyal kleliini hakka aykr bir ey diye reddeder. Fichtenin
sosyalist devleti de sonunda yine zgrle dayanmaktadr.
Ancak, burada bir glk karsndayz. Hak idesi zerine kurulmu
olan bu sosyalizmin zgrlk ile ilgisi nasl olacak? Bir yandan herkes
zgr olmaldr deniyor; zgrlk deyince de, zor bunun dnda kalr;
her eit zor zgrln eksilmesine yol aar, br yandan da, nerede
devletin yasas kendini zgr olarak gerekle^iremiyorsa, orada zor ile
gerekletirilmelidir deniyor ve bunun istenmesiyle de, zgrlk orta
dan kalkm oluyor, imdi bu elimeyi nasl zmelidir? Hukuk ile ahlk
arasndaki iliki sorununun ortaya kard bu atmay Fichte yle
giderir: Ona gre gerekten ahlkl olan kimse hukuk ile devleti ve bun
lar gerektiren zoru da isteyecektir. nk devletin yasas trdelerimi
zin zgrlklerine sayg gstermemizi salar; gerekten ahlkl olan bir
kimse elbette bu saygnn gereklemesini isteyecek, dolaysyla da hak
ka aykr olan istemeyecektir; ama bunu, bir zor yznden deil, ahlk
znden doan bir inan ve kan ile isteyecektir. Bunun byle olmasy
la da, zgr kiinin zgrlnden bir ey eksilmi olmamaktadr, nk
devletin yasasn isteyen, zgr kiinin kendisidir, ite zorun hakl olma.smn kk buradadr. Bununla da, devletin yasas, ahlkn zel bir emri
olmaktadr. Yalnz, Fichteye gre, devlet yasas, hukuk kurumlan ahlkm en d, en alt basamadrlar. Bunun zerinde ahlkn zne ok daha
yaklaan daha st basamaklar ykselmektedir.
Bununla birlikte, zgrlk ile zor arasndaki elime bsbtn orta
dan kalkm olmuyor. nk ahlk yasas zorun mutlak olarak ortadan
ekilmesini ister. Ama byle bir ey olanaksz olduuna gre, yaplacak
425

ey, devlet iinde bu ideale deru ilerlemee almaktr; baka bir de


yile: Devlet zorun artk gerek.siz olduu duruma erimee uramaldr.
Bu da, devletin bir hukuk kurumu olmaktan kp bir eitim kurumu ol
masyla gerekleebilir. Devlet, kty cezalandracana, onu nlemeyi
bilmelidir; yurtta yasaya uygun davranmaa zorlayacama onu yasa^a kendiliinden uyan ahlkl bir kii olarak yetitirebilmelidir. Fichtenin
hak idesi, bylece, sonunda bir eitim idesine varmaktadr. Bu da, Fichte
nin karakter ve retisi iin tipik olan bir sonutur. Fichte kontemplatif
bir dnr deildir, bask altnda kalm kimselerin fkesi ile kendini or
taya atan bir reformcudur, ateli karakteri ile savaan bir hatip, bir ei
timcidir.
Onun tarih retisinde de karakterinin bu izgilerini bulabiliriz. Fichte
ye gre bir ulusu yetitirmek demek, uzak bir gelecei bir ama olarak
gznnde tutmak demektir. Bu eitimde imdiki zaman ancak bir geit
noktasdr; uzun bir zincirin yalmz bir halkasdr; biz bu zincirin ancak
bir ksmn, geride kalm olan biliriz. Ama, bunu bilmekle de iimiz bit
mi olmaz; nk insan soyunun bundan sonraki gidii iin kayglanmak
insana den en yksek devlerden biridir. Uluslar da bir toplum iindeki
bireyler gibidirler; dalla byk bir balantnn, insanlk dediimiz balantnm birer yesidirler ve her birinin bu byk balant iinde kendine
gre bir belirlenimi (Bestimmung) vardr. Bir ulusun imdiki zaman iin
de devinin ne olduunu anlamak iin, bu byk balantnn yapsn ve
gidiini kavram olmak gerektir. Tarih adn verdiimiz bu balantnn
nitelii de ahlkdir. Tarih retisinin temellendirdii imdiki an Ana
izgileri (Die Grundzge des gegemvaertigen Zeitalters) adl yaptnda
Fichte u sorularn yantlarm arar: iinde yaad a insanln gelimeinde ne gibi bir dnemdir-, Gelmi ve gelecek olan alar nelerdir?,
Tarih dediimiz sre, insan blinmeyene doru srkleyen kr bir ak
m? Yoksa grnrdeki btn karklna ramen, belli bir eree doru
bir ilerleme mi?. Fichteye gre, tarih kr ve plansz bir olu dedir,
onun da yneldii bir ama vardr. Tek insamn bu dnyadaki varlnn
anlam, zgrl e k l e t i r m e k t i r ; o halde insanln gelimesinin nasil baka bir anlam olabilir? Bundan dolay tarih, yukarya doru bir yk
selme, bir ilerlemedir; bu siirete ykselip ilerleyen de, insann en i z
olan ak ile zgrlktr, zgrlk ve akla doru ilerleyiinde tarihi Fichte
be aa ayrr: 1. Birinci ada akl henz bilin ve zgrlkten yoksun
dur, henz bir igd gibi doal olarak almaktadr. nsann z olan
akl, bilincine varmadmz zaman da yine grevini yapar. Bu a, in
sanln masumluk adr, cennet dnemidir. 2. kinci ada akln bilin
ci duyulmaa balanr; ancak, burada akl bireyin karsna toplumun bir
yasas olarak, dtan gelen bir zor olarak kar, bu yzden bireyin uyan
maa balayan bilinci onunla atmaya der. Bu, balayan gnahkr426

ilk devridir. 3. nc a, bu dardan gelen zordan kurtulu devridir,


yasaya kar bilerek ayaklanma devridir. Burada akim egemenlii artk
ortadan kalkmtr; tek kii artk kendi bencilliinden baka bir eyi g
remez olmutur. Bu, tam gnahkrlk dnemidir. 4. Ama bu olumsuz ve
ykc kurtuluun ardndan lnsanl}n gerek amacnn gznnde bulun
durulaca drdnc a gelmelidir; bu ada akl yeniden egemenlie
ulamaldr. Bu da, balayan aklllk dnemi olacaktr. 5. En sondaki
beinci a ise, bu balayan aklll en sonuna vardrp akln tam olarak
bincine eritirecektir, iinde yaad an Fichte, tam gnahkrlk
a olduuna inanmaktadr. Demek ki, insanl son moral ereine var
dracak yol zorunlukla gnah iinden gemektedir: Tarih masumluk ile
balyor, gnah iinden geiyor, gnahkrl ap akln zgr ve bilinli
lkesinde sona eriyor. Bu gelime akln bilin kazanmas bakmndan bir
doru izgi gibi, ama ahlkn olgunlamas bakmndan dialektik bir nite
lii var: Burada masumluk ile gnah tez ve antitezdirler, bilincine varm
akl da her ikisini kapsayp kaynatran sentezdir, ite bu tarih constructionundan sonra Fichte Alman Ulusuna Sylevlerimde kendi ulusunun
missionunu (zel grevini) karacaktr; Alman ulusunun mlsslonu, insan
l tam gnahkrlk andan karp akln bilinli egemenliini sala
maktr. Napoleonun ykt Almanya kalknrken bunu kendine l yap
mal, genliini tarihin bu iaretine gre yetitirmelidir. Bakalarnn hak
alanlarna yalnzlk souk bir sayg gstermek yetimez; ahlk yasas bi
ze bir de trdelerimize fedakrca bir yardm ve sevgiyi emretmektedir.
Bu sevgi de, 1 ve ulus gibi organik topluluklar yaratr. Fichtenin kosmopolltlzmden ulusulua gemesi Berlin dneminde romantiklerin etkisi
ile olmutur.

Schelling
Fichtenin ancak ikinci dneminde romantizmin etkisi altnda kalmasna
karlk. Alman idealizminin ikinci byk dnr olan Schelling bs
btn romantik anlayn iinde yer alr; Schelling romantizmin filozofu
dur. Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854), Leonbergte (Wrt
temberg) bir rahibin olu olarak dnyaya geldi. Olaanst yetenekleri
var; ok erken olgunlam, ok dinamik zekl, parlak bir yazardr. Fel
sefe ve ilhlyat renimi yapt Tbingende Hlderlin ve Hegel ile ya
kn arkadalk etti; her ikisinden de srekli olacak etkiler almt; ama
ikisinden de daha gen olmasna ramen erkenden olgunlamas onu a r
kadalarnn nne geirdi. Tbingendeki reniminin son zamanlarnda
Fichtenin Bilim Teorlslnl (Wissenschaftslehre) okuyup tanmas onu
Fichte felsefesine balad. Bu felsefenin anlay erevesinde yazd
427

Vom Ich als Urinzip der Philosophie (Felsefenin lkesi Olarak Ben ze
rine) adl yapt ile daha 22 yanda iken Jena niversitesine profesr
oldu. Jenada Romantikler evresine girdi, bu evrenin ileri gelen kadn
larndan biri olan Caroline Schlegel ile evlendi. Jenada be yl retim
de bulunduktan sonra Wrzburg niversitesine arld, ondan sonra bir
aralk Mnihte Akademinin bakanlm yapt. Romantik Prusya kral
IV. Friedrich Wilhelm, Hegelin rationalizmine, zellikle Hegelciliin sol
kanadna bir kar-arlk olur midi ile kendisini 1811 ylnda Berline a
rd. Schellingin kendisi de bu tarih grevine inanm, ama bekledii k
mam, Berlinde hi bir yank bulamamtr. Bu ara zaten Hegel idealiz
minin de gnn doldurup zlmee balad, yerine kritik-positivist bir
anlayn yerlemee balad bir devirdir. Schelling 1854 ylnda hemen
hemen tamamyla unutulmu olarak ld.
Schellingin uzun sren mr boyunda retisi srekli olarak deiip
gelimitir. Bu biteviye deien felsefeyi eitli evreleri arasnda geit
ler ve balantlar bulunmasna ramen bir btn olarak gstermek epey
gtr. Schelling gelimesi boyunca hep yeni yeni problem gruplarna
ynelmi, aratrmalarnn dorultusunu sk sk deitirmitir. Bu yzden
de, eskiden ileriye srd bir dnceyi sonradan dzelteceine, bu d
nce ile elimeye dmekten ekinmemitir. alacak gibi okyanl bir
dnr olan Schelling, her yeni dnceye aktr; eskiden bildiklerini
yeni rendikleriyle deitirmekten hi kanmaz; yenilerini ilemek iin
eskilerinden vazgemekten ekinmez; ancak, edindii yeni dnceleri ya
ratc olarak benimseyip yaratc olarak deerlendirir; bu arada eski ile
yeni arasnda balantnn bsbtn koptuu sylenemez; her yeni dn
cesinde Schelling ilk tezlerini bsbtn gzden karmaz, zeksnn can
ll, btn deimeler iinde ana dncesini derinletirmesini salar.
Schelling felsefesinin gelimesini 5 dneme ayrmak det olmutur; an
cak bunlar ne bir sistemi be ksm, ne de balbama bir sistemdirler:
1. Doa felsefesi (1799a kadar), 2. Transsendental idealizm felsefesi (1800
sralarnda), 3. dentite felsefesi (1801-1804), 4. zgrlk felsefesi, 5. Din
ve mitoloji felsefesi (1815den bu yana). Balca yapttan: Ideen zu einer
Philosophie der Natur (Bir Doa Felsefesi zerine Dnceler); Ers
ter Entwurf eines Systems der Naturphilosophie (Bir Doa Felsefesi Sis
teminin lk Tasla); System des transzendentalen Idealismus (Trans
sendental dealizm Sistemi); Darstellung meines Systems (Sistemin
Betimlenimi); Philosophie und Religion (Felsefe ve Din); Uber das
Wesen der menschlichen Freiheit (nsan zgrlnn z zerine);
Philosophie der Kunst (Sanat Felsefesi); Philosophie der Mythologie
und der Offenbarung (Mitoloji ve Vahiy Felsefesi),
Burada Schellingin gelimesinin birer ura olan 5 dnemini birer
birer gzden geirmeyeceiz, yalnz retisinin zgn ynlerini, onu Alman
428

dealizmi iinde sivrilten baarlarn gstermei denemekle yetineceiz.


Schellingin zgn baarlarn balca doa felsefesi ile sanat felsefesin
de bulabiliriz. Kant doay anln (intellekt) kategorilerine balyordu;
hepimiz iin geerlii olan bir doa tablosunu biz anln a priori olan
birtakm kategorileri ve ilkeleri ile kuruyorduk. Fichteye gre de doay
benin spontan bir etkinlii oluturuyordu. Ayrca, Kant da, Fichte de
doada, sk bir determinizmin hkm srdn tasarmladklar bu alan
da teleoloji (ereklik) dncesine yer vermek istemiyorlard. Geri Kant
doa dnyasnda yer alan bir eit fenomenler iin, yani organizmalar
iin ereklik dncesini ele alyordu. Ancak, onun iin, bu dncenin yal
nz aklamaya bir yardm dokunabilir; organizmalar sanki bir eree g
re ekillenmiler diye dnmenin heuristik (buldurucu) bir deeri olabi
lir; byle bir varsaym (hypothese) ile organizmalarn yap ve yasalarna
yaklaabilmei umabiliriz. Dolaysyla Kanta gre teleoloji olsa olsa bir
yntem iidir. Fichte de doaya teleoloji kavramn uygulama reddeder.
Yalnz, o doay devin bir gerei, ahlk belirlenimimize (determination)
varmann bir arac olarak grmekle doay bir eree balam oluyordu.
mdi Schelling, Kant ile Fichtenin teleoloji kavram karsndaki duraksa
malarn ap yalnz organik doay deil, btn doay teleolojik bir yap
olarak anlar. Ona gre, btn doa bilinsiz bir zeknn bir yaratmasdr;
bu yaratc zeknn kendisi de geliir ve geliirken her birinde doann tr
l yaratmalarnn ekil kazandklar eitli basamaklardan geer. Bu s
recin en yksek basama, yani en son dura bilinli bir zek tayan in
sandr. Schellingin bu retisinde doa batan aa erekli bir yap ol
maktadr; doa bir eree doru gelien kendi iine kapal bir basamaklar
lkesidir. Burada Schelling Kanttan ayrlp evreni bilincin uyku duru
mundaki derecesinden ve ak ve seik olanna (apperception) doru bir
sralanma sayan Leibnize uymaktadr ve Leibniz iin olduu gibi Schelling
iin de k-noktas organik doadr. nk, ona gre, doada boydan bo
ya bir organisation (rgenleme) bulmaktayz; doa plansz, darmank bir varlk olmayp her yan derli topludur, sk bir dzene gre rgenlemitir. Bu rgenleim yaratc bir ilke olmadan ne dnlebilir, ne de
var olabilir. Erekli yaratm alar ortaya koyabilmesi iin de, bu ilkenin kr,
madd bir ilke deil, manev nitelikte bir ilke olmas gerekir. Ancak, bu
evren iinde yalnz bende, insan zeksnda bilinci buluyoruz; bundan do
lay doay yaratp oluturan zek (tin, Geist) bilinsiz bir zek olacaktr.
Fichtede doay (ben-olmayan), ben koyup yaratyordu. Oysa Schelling
imdi bu yaratcl, benin dna karmakta, objektif real doann
kendisine aktarmaktadr; doay yaratan manev ilke artk ben deil,
benin dnda olan bir eydir. Bu bakmdan Schellingin doa felsefesi,
Fichteninkine gre realisttir. Ancak, onda doay oluturan ideel bir ilke
olduuna gre, Schellingin anlayna realizm deil de, bir real-idealizm
429

demek daha doru olur. Bu bakmdan Fichte ile Schellingin felsefeleri bir
birine bsbtn ters olan ynlere doru ilerlemektedir: Fichte benin
derinliklerine inmee, tek tek benlerin arkasndaki mutlak bene var
maa alrken, Schelling, tersine olarak, darya doru uzanarak obje
lerin dnyasna, doaya ular. Schellingin bylece vard doa da, Fichte
nin beni gibi salt etkinliktir; ama artk bu, sjenin dndaki bir etkin
lik, bir istentir.
Schelling felsefesinin gelimesindeki evrelerinden biri dentite Felse
fesi (Identitaetsphilosophie) adm tar, identite demek, iki ayr eyin
zce bir olmalar, zde olmalar demektir. te bu zdelik dncesi,
Schellingin doa felsefesinin metafizik temelidir: Doa ile tin (Geist)
identiktirler; bizdeki tin ile dmzdaki doa zce birdirler; bizim d
mzda ayn bir tin, iimizde de ayn bir doa etkimektedir. Bu birlik ve
zdelik dncesini Schelling btn doa ilkesine de uygular: Burada
organik ve anorganik varlklar arasnda artk z ayrl yoktur. Bundan
dolay anorganik varlklar mekanist teori ile aklayamayz; hele orga
nizmalar iin bu teorinin sz bile edilemez. Yalnz, bu yzden Schellingi
vitalist saymak da doru olmaz, nk vitalizm yalnz organizmalarda bir
hayat gcnn bulunduunu kabul eder. Oysa Schelling bu hayat ilkesini
yalnz organizmalarda deil, doann btn yaratmalarnda bulmaktadr;
en kaba fizik varlkta bile hayat gizlidir; btn doa batan aa hi
bir ayrs olmadan canl bir organizmadr, bir organisationdur; rgenlemelerin saysz eitlilii iinde hep ayn bir ilke gelimektedir; her ey
en i z bakmndan organiktir, anorganik varlk, sadece donmu, katla
m, snm olan hayattr. Tamamyla mekanist olan kosmogoniesinde
Kant, gne sisteminin oluumunu, bir ana ktlenin (nebula) mekanik ha
reketleri ile aklamt. Oysa Sdellinge gre, kosmos, bu ana ktlenin
soluyan bir canl varlk gibi ritmik olarak yaylp bzlmesi ile biim ka
zanmtr.
mdi, bu kendi iinde bircinsten olan birlikten nasl olmu da bir
okluk, bir ayrlk meydana gelmi? Bu okluk, Schellinge gre, birlik
esinin tam kart olan blnme esinden ileri gelmektedir. Ancak,
doa bir birlik olduundan, bu kar-e de (blnme) yine doann
kendisinden km olabilir: Bu kar-e, yaratclnn hemen balan
gcnda doann kendiliinden ikiye blnmesi ile ortaya km, bu ikilik
bundan byle evreni ekillendiren bir ilke olmutur. Doann neresine bak
sak, hep kart kuvvetlerin ikiliini (dualizm), Schellingin deyiiyle: ku
tuplu oluu (Polaritaet) buluruz; doada her ey, bu gibi kuvvetler ara
sndaki gerginlikten, kart kuvvetlerin birlikte alp aralarnda bir den
geye varmalarndan meydana gelir. Sje ile obje arasnda bir polarite
(bunlar birbiri karsnda birer kutup) olduu gibi, her eitten varlklarn
dnyasnda da bir kartlk var: Mknatsn kuzey ve gney kutuplar ara430

smda, positif ve negatif elektrik a ra s d a , asitler ile alkaliler arasnda,


organizmann uyarlmas ile duyarl arasnda, dii ile erkek arasnda
vb. hep byle polarite ilikileri buluruz; bu ilgileri, doann eitliliini
birletiren, btn basamaklarn birbirine balayan ortaklaa bir ilke ola
rak her yerde grrz. Bu ilkenin ana rneini Sehelling, birbirlerini k ar
lkl olarak eken iki kutuplu mknats olaynda bulur, mknatsn bu
zelliini btn bir evrenin yasas yapar. Bu anlaynda o, Fiehtenin et
kisi altndadr: Fiehteye gre, nerede bir atma, bir elime varsa, gi
derilmesi gerekiyordu; ben bu gibi atmalar karsnda kalnca, onlar
bir synthesis iinde birletirip eritiyordu. Schelling, Fichtenin bu dn
cesini alm, yalnz onu benden doa alanna aktararak doann gelime
sinin dialektik yasas yapmtr. Dolaysyla onda dialektik, akln ideel
gelimesi olmayp, doann reel gelimesidir, doadaki gelimenin formu
dur. Bu gelimede doann batan aa kendileriyle ykl olduu polarite
ler, birbirleriyle hi bir ilikileri olmadan yan yana bulunuyorlar deildir;
tersine, btn polariteler tek bir dinamik doa srecinin basamaklardr.
Bu sre, polar (kutuplu) kartlara blne blne ve kartlar daha yk
sek bir alanda birletire birletire ilerler. Onun iin, doa evresinde bul
duumuz daha yksek, daha karmak bir varlk, hep daha aa, daha
yaln varlklarn bir synthesisidir. Ama, daha yksek varlk da vard
yerde durup kalmaz, onun iinde de yeni polariteier ortaya kar ve bu
bylece uzayp gider. Demek ki, doann gelimesi, boyuna artan ve ileileyen bir ayrmlamadr. Hep daha yksek olan ortaya koyma gznnde bulunduran bu srecin balangcnda ise hi ayrmlamam olma
(absolute Indifferenz) vard. Doadaki btn ayrlklarn, kart kuvvet
lerin btn gerginlik ve atmalarnn arkasnda blnmemi olan, birlii olan bir kuvvet sakldr. Bu ilk kuvvet de ancak canl bir kuvvet ola
bilir; bu yzden de doann btn canldr, byk bir organizmadr; do
a, iinde her eyin bir uyum ve dengeye eritii bir o r ^ is a tio n dur.
Onun iin, doann bilmecesi, iinde hayatn nasl ortaya km olduu
deil de, hayatn grnte cansz saylan birtakm basamaklardan ge
erek sonunda bitki ve hayvanda nasl grnr bir hale geldiidir. Bu
nun gibi, tinin (Geist) bilmecesi de, onun hakanda nasl uyand ol
mayp, canl ve cansz btn doay deta uyuklama halinde geerek so
nunda insanda bilincine ulamas ve insandan nce yaratm olduu var
la kendisine yabanc bir ey diye aarak bakmasdr. Schelling sz
geen bilmeceyi yle zer: Doadaki tin (Geist) binten yoksundur;
geri yaratr, ama dnmez ve onun btn yaratmalar, btn at ba
samaklar hep kendi bilincine doru bir yaklamadr, bu yolda geride b
rakt uraklardr. Her eyi oluturan bu bilinsiz zek, sonunda insan
da bilincine vararak kendisini bulur, insan, geri, evren dediimiz byk
organizma iinde kck bir toz tanesidir, ama bu organizmann tacdr,
431

zincirin son halkasdr; teki btn halkalar onun yznden vardrlar, an


cak onun sayesinde bir anlam kazanrlar. Doa dnya$n bir boydan br
boya geen bu yaratc tin (Geist), bu dnyadaki varlklar birbirine ba
layan bu evrensel << kavranrsa, mutlak da kavranm olur. Ama ne
baya (naif) grle, ne de bilicin gr ile bu ba kavranamaz, n
k bunlarn ikisi de donmu, artk balanm olan objeye saplanp kalr
lar. Mutlak, ancak, bir intellektel gr (intellektuelle Anschauung)
ile, kendimizi o bam yaratc retmesi iine yerletirerek onu bize
dorudan doruya kavratan bir gr ile biliriz.
Doann gelimesi iinde ortaya kan bilincin ne eit bir yaps var?
Fichte bilinte (bende) teorik (bilen) ve pratik (eyleyen) diye ki yn
ayrmt. Schelling bunlara bir ncsn ekler: estetik bilin. Doa
felsefesi objeyi k-noktas olarak alm ve doadan bilincin nasl olu
tuunu gstermiti. Ama, felsefe bir de sjeden kalkmal ve sjenin do
ay nasl tasarmlamaya vardn gstermelidir. Schellinge gre, rmlar ya objelerin yanslar (kopyalar) ya da rnekleridir. Bilmede obje
lerin yanslarn ediniriz, eylemede ise bilin kendi rneine gre objeye
mdahale eder; bilmede edilgin kalrz, eylemede ise zgr ve etkinizdir;
birincisinde objeye yneliriz, kincisinde objeyi kendimize yneltiriz. Ama
birbirlerinden byle ayrlan teorik ve pratik davranlar ayn bilinten k
maktadr, dolaysyla aym temele dayanmalar gerekir. Bunlarn temelin
de de, doadakine benzeyen bir yaratc etkinlik vardr. Yalnz, doadaki
yaratc etkinlik ne bilgiye, ne de eyleme karlktr, olsa olsa sanatnn
yaratmasna karlktr; nk doa objelerin reel dnyasn oluturur,
sanat da ideel bir dnya yaratr. Doa yalnz bir organizma deil, bir sa
nat eseridir de, yaratc tinin bilinsiz bir iiridir de. br yandan sanat
yapt da kk lde bir kosmostur doay yaratan ayn tinin kendisi
ni bir amasdr, yalnz bilinli bir yaratmasdr. Onun iin, ancak sanat
bilincinde varln zne varlabilir; sanat ve filozof (doutan filozof
olan doutan sanatdr da) asl gerei yeniden bilen, yeniden yaratan
kimselerdir (Buradaki durum, Platonda idealan anmsamann anamne
sis ayn), Fichtenin felsefesinde pratik felsefe arlk merkezi idi, n
k benin temel-nitelii eylemdi. Oysa Schellingde benin en yksek ba
sama ethik deil, estetiktir; onun retisinde sanatnn yaratmas, teo
rik ve pratik davranlarn stnde bunlar birletiren bir synthesis olarak
ykselir; bu yaratmada doa ile bilin arasndaki ayrm ortadan kalkar.
nsann eylemi ya zorunlulukla ya da zgrlkle olur; zorunlua bal kal
dnda insan zgr deildir, zgr olarak eylediinde eylemi zorunlu ve
yasal deildir. Sanat bu ikisini de birletirir: Sanatta zorunluluk ile z
grlk, bilinli alma ile bilinsiz davran bir arada bulunurlar; sanat
ta ben kendisini bunlarn ikisinin de zdelii (Identitaet) olarak kavrar.
Schellingin sanatda bulduu bu bilinsiz davranma, bilinsiz yarat
432

ma nedir? Bu, sanatya zg olan bir alnyazsdr. Sanatnn iinde, ken


disinden daha stn olan, kendisini srkleyen, kendi aracl ile sonsuzu yaratan bir kuvvet yaar. Sanatnn kendi iinde yaratan bu g,
onun sradan insanda bulunmayan kaderidir. Sanat kendi iindeki bu
kavranamazda btn yaratmalarnn kaynan bulur; yaptn, Tanrnn
bir ltf diye bu kaynaktan devirir. Schellinge gre, sanat eserinde son
suz ldar, kendini somut bir hale getirilmi olarak gsterir; gzellik,
<sonsuzun sonlu bir ey olarak grnmesidir. Bu anlayta Platon ile
Schelling arasnda karakteristik bir ayrlk var: Platon sanatn idealar
gerein ana rneklerini kavradn kabul etmez; sanat ancak gr
nleri taklit eder, dolaysyla idealarm kopyalarnn kopyasn karr.
Schelling ise bunun tam tersini dnmektedir: Dahinin yaratt sanat
eseri, gelipgeici varlklar olan kopyalarnn stne ykselerek, idealarm
kendilerini grp yanstmtr. Sanat doann stne ykselir, zleri salt
olarak grr; zlerin bu salt grlmesi sanattan baka hi bir yerde
byle katksz olamaz. Sanatn doadan kopmas bir eksiklik deil, bir s
tnlktr; sanat, doann bir anlk bir durumunu zamann dna kar
makla, onu zamansz olarak saptam, doay salt varlnda kavram
olur. Sanat, doann hi bir zaman olamad bir eydir: idealarm gerek
tasviridir. Bylece Schellingte estetik, sistemin yalnz bir paras olmak
tan kp, btn felsefenin en yksek ve son basama olmaktadr. nk
filozofun arad, elde etmek istedii de, gerein asllar olan idealardr.
Bunlara da sanatta varldna gre, sanat, felsefesinin balca erei, tek
organonu (aleti) olmu oluyor.
Schelling sanatda kendisinden stn olan, onu yaratmalarnda y
neten bir gcn bulunduu dncesini, bu motifi tarih felsefesinde de
kullanr. Tarih, doadan baka trl olan bir varlk alandr; geri tarih
te de bir yasa bulabiliriz; ama tarih bu yasadan ibaret de; tarihte bir de
insann zgr eylemleri var; bu zgrlk de doa olaylarnn zorunluluun
dan baka olan bir eydir. Nasl doa felsefesi, doann belli bir amaca
doru gelitiini gznnde bulunduruyorsa, bunun gibi tarih felsefesi de
tarih adn verdiimiz insanln hayatndaki gelime ve ilerlemeyi ken
disine konu yapar. mdi bu ilerlemenin etkeni nedir? Bu etken yalnz insa
nn zgrl olamaz, nk zgrlk hem dyiyi, hem de kty se
tirir. Bu, doal bir yasada da aranamaz, nk doa yasas zgrl or
tadan kaldrr; zgrlk ortadan kalkarsa, doa ile tarih arasndaki zel
ayrm da ortadan kalkm olur. Tarihteki ilerlemeyi insann zgrln
den daha yksek olan bir eyin salamas gerekir. Bu da, zgrlkten
baka bir eydir, bir eit zorunluluktur, bilinli deil de bilinsiz olan bir
yaratmadr, ancak doadakinden baka trl olan bir yaratmadr. Tarih
teki ilerlemenin amac, Schellinge gre, moral bir dnya dzenini gerek
F T 28

433

letirmektir. Ancak, insanl bu dzene doru gtren insann zgr ey


lemleri olmayp bunlarm iinde etkiyen yksek bir balantdr. Bu yk
sek balant bir kader, bir Tanrsal ngr (Vorsehung, providentia)
olarak insanln gidiini belirler; insann zgr kararlarnn stnde ka
larak olmas gerekeni zorunlulukla oluturur. Tarihi yrten insann z
gr ylemleri deil, insanda bilinsiz olarak etkiyen daha byk bir ey
dir. insan onun elinde canl bir ara gibidir; bu yksek balant insan
dolaysyla, insann aracl ile etkide bulunur, imdi insann zgrl
ile, bu zgrlkten bamsz olan, onun stnde ve dnda kalan bu da
ha yksek ile bu bir eit zorunluluk birbirleriyle eliik deiller mi?
Schellinge gre eliik deiller, nk asl gerek olan mutlak varlk
bakmndan grrsek, zgrlk ile zorunluluk birbirleri ile yalnz eliik
deiller, stelik zdedirler (identik) de; ama, sonlu olan bilin bakmn
dan grrsek o zaman birbirin kart olurlar. Tin (Geist) ile doay Sje e objeyi kapsayan zdelik (Identitaet), zgrlk ile zorunluluu da
tarih adn verdiimiz byk olay iinde uzlatrr. Kendisi bilinten yok
sun olan bu zdelie, baka bir deyimle mutlaka bilgi ile deil, inan
ile ulaabiliriz. Schellingin bu mutlakna Tani'1 da diyebiliriz. Nitekim
ona gre, tarihte Tanrnn olmas, ahlk bakmndan ilerlemenin bir ga
rantisidir. Tarihin amac olan moral dnya dzenini garanti eden insan
deil, Tanrdr; grebilen gz iin tarih, Tanrnn kendi zn gitgide
daha ok amasdr; ite bundan dolay tarih, Tanrnn varl iin en
canl bir kanttr. Schellingin nl bir benzetmesi ile sylersek: Tarih bir
drama benzer; bu dramn yazar Tanr, aktr ise insandr. Bu dram,
Tanry zleme, dolaysyla ondan uzak olma zerinden, gnah ze
rinden geerek Tanrya gtren yolu anlatr. Tanr salt ak deildir, on
da irrationel bir yn de var. Bu yn onu kendi zne yabanclatrma
a, evren olarak biimlenmee gtrm, insanda da Tanrya kar
ayaklanma olarak grnmtr; bylece ortaya bir ikilik, bir ayrlk k
mtr. Tarihin erei, bu ikilimi ap yine bir birlie ulamaktr. Birlie gden yol, zorunlukla ikilik zerinden geer; tine (Geist) ulatran yol,
nce doa iinden geer (Tpk Fichtede benin kendisini anlamas iin
ben olmayan zerinden gemek zorunda kalmas gibi).
Bu son dnceler, Schellingin yallk andaki grlerinden uzak
deildir. retisinin bir mitoloji ve din felsefesi niteliini kazand son
dneminde Schelling, eitli dinlerdeki mythoslarn insanl nasl yava
yava son eylerin bilgisine ulatrdklarn gstermee alr. Ona g
re, felsefenin kavram eklinde dile getirdiini, dinlerin mythosiar teden
beri sezerek mecazlar ve simgeler ile anlatmlardr. Burada insanln
dnmesi ve inanmas, tpk doa ve tarihteki bilinsiz bir zeknn ya
ratm as gibi olan bilinsiz olarak bir felsefe yapmaktr. Din ile felsefe
434

arasndaki ayrm, dinin son dorulara bilinsiz bir sezi ile, felsefenin
ise bilinli bir dnme ile varmasdr.
Romantizmin filozofu Schellingi bitirirken onun Kant ile Fichteden
ayrld noktalar bir daha belirtelim: 1. Kant ile Fichtenin dnyagrleri ahlk bir nitelik tayordu: Kanta gre bu dnyadaki her ey, son
moral erein bir grnmesi, bir simgesidir; Fichte iin de ahlk yasas,
en yksek deer olan zgrln bir grnmesidir. Oysa Schellingin dnyagr ahlk deil, estetiktir. Ona gre, insan bilinci en yksek basa
mana akl ile belirlenmi zgr eylemede deil, sanatn yaratmalarnda
eriir: Sanatnn yaratmasnda doa ile zgrlk, bilinsiz yaratma ile
bilinli davran arasndaki aralk kapanr; estetik bilin, teorik ve p ra
tik bilinler zerinde bunlar kapsayan bir synthesis olarak ykselir. 2.
Schellingte doa karsnda bsbtn deimi, bsbtn baka bir duru
buluruz. Artk doa, Kantta olduu gibi anln (intellekt) kategori ve il
keleri ile kurduumuz ve sk bir determinizm ile ileyen mekanik bir ya
p deildir; Fichtede olduu gibi, sadece devin malzemesi, yani ben
in kendi zn tanmas iin kendi karsna kendisinin kart bir ey ola
rak koyduu bir ben olmayan da deildir. Doa, Schelling iin, benden
bamsz olan bir varlktr; ama cansz bir madde de deildir; zce ben
ile bircinstendir; tpk ben gibi doa da bir zekdr (tin, Geist), yalnz
bilinsiz olarak yaratp etkiyen bir zekdr. Bylece Schelling kendisinden
ncekilerin sbjektif idealizmi yerine bir objektif idealizm, bir zdelik
(Identitaet) felsefesini koymutur: Onda sje ile obje, doa ile tin (Geist)
temelde bir ve ayn eydirler; doadaki ayn yaratc gc, insanda ken
disine gelip bilincine eriir.

Hegel
Kant, teorik akl ile pratik akl arasnda; doay mekanist olarak
aklama ile teleolojik olarak aklama arasnda; doru, yararl,
iyi ve gzel deerleri arasnda; doru ve yanl bilme arasnda
kesin snrlar izmee almt. Onun her alann snrlarn belirtmek
isteyii, felsefesinin kritik nitelii ile ilgilidir; kritik deyimi, bir anla
myla ayrma demektir. Oysa Kanttan sonraki Alman dealistlerinin
ana-tutumu, sisteme varmaktr. Sistem dncesi ise, daima ayrlklar
birletirmek, kartlar uzlatrmak ister. Sistemde btn dnceler tek
bir ana nermeye sk skya balanr, bundan tutarl olarak tretilir.
Fichte retisine beni k-noktas olarak alm, btn kartlar bu te
mel zerinde ortadan kaldrma denemiti. Schelling ayrlklar, hepsi
nin iinde erimi olduklar bir kkte balangtaki ayrmlamamta
(Indiffenenz) birletirmek istemiti; onun iin retisine zdelik fel

sefesi (Identitaetsphilosophie) demiti. mdi, bu sistem dncesi, kar


tlan uzlatrmak denemesi Hegelde, Alman dealizminin bu nc ve
son dnrnde en yksek olgunluuna eriecektir.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel 1770 ylnda Stuttgartta dodu. Baba
s burann yksek bir devlet memuru. Tbingende Hlderlin ve Schelling
ile birlikte yapt renimini bitirdikten sonra bir aralk Bern ve Frank
furtta zel retmenlik yapt, 1801 ylnda Jena niversitesine Reinhold
ten beri idealist felsefenin merkezi olan bu niversiteye doent oldu. An
cak, burada fazla kalamad, zaten dar olan geliri ile Napolon Savalar
nn yaratt geinme glkleriyle baa kamaynca, Bambergteki kk
bir gazetenin yaz ileri mdrln kabul etmek zorunda kald. Az son
ra Nrnberg lisesinin mdr oldu, ksa bir sre Heidelberg niversite
sinde profesrlk yaptktan sonra 1818 ylnda Berlin niversitesine a
rld ve koleradan ld 1831 ylna kadar burada kalarak devri ze
rinde ok byk etkisi olan geni bir etkinlik gelitirdi.
Balca yaptlar: Die Phaenomenologie des Geistes (Tinin Fenomenolojisi); Wissenschaft der Logik (Mantk Bilimi); Enzyklopaedie
der philosophischen Wissenschaften (Felsef Bilimler Ansiklopedisi);
Grundlinien der Philosophie des Rechts (Hukuk Felsefesinin Ana iz
gileri); Philosophie der Weltgeshichte (Dnya Tarihi Felsefesi);
Aesthetik (Estetik); Philosophie der Religion (Din Felsefesi).
Schellingte, ok erkenden olgunlam, yeni konulara cou ile atlan
canl, dinamik bir sanat karakterini bulmutuk. Yaa daha byk ol
masna ramen Schelling karsnda uzun zaman bir mrit olarak kalan
Hegelin ise, ar ama salam ileyen, glklerden ylmayp dncenin en
derinliklerine kadar inmede sabr ve direnme gsteren bir zeks var.
Alman dealizminin bu son byk dnr, tamamyla kendi iine kapa
l, yntem bakmndan tam birlii olan, ierii bakmndan ok zengin bir
sistem yaratmtr. Hegelin felsefesi, bir sistem olarak, olgunluk ve b
ykl ynnden Spinozann sistemi yannda btn felsefe tarihinde
biriciktir denilebilir. Bu felsefe, imdiye kadarki felsefe tarihinin en son
byk sistemidir de; nk realist-positivist bir akm karsnda Hegel
felsefesi ykldktan sonra, onunki gibi byk bir sistem kurma deneme
sine artk giriilmemi tir. Hegelin felsefesi, Kanttan sonra rationalismin
de en yksek doruudur. Nasl Fichtede ben srf kendisine bakmakla
hem kendisini hem de ben-olmayan (objeyi) kavryorduysa, Hegelde
de asl geree speklatif olarak, yani deneye hi bavurmadan, salt
dnmenin snrlan iinde kalnarak varlmaa allr. nk, Hegele
gre, felsefe objelerin dnce ile grlmesidir. Dnme bunu baarabi
lir, nk objenin kendisi de sje gibi rationeldir, sje ve obje ayn ilke
nin, aym akln baka baka olan ekillenmeleridir.
Ancak, Hegel dnme derken, felsef dnmeyi gznnde bulun
436

durmaktadr. Bundan baka olan basbaya dnmede (Reflexion) duyu


larla edinilmi gereler zerinde dnlr. Yalnz bu gereler kavranlr;
bu, herhangi bir ey zerinde bir dnmedir. Oysa felsef dnme
herhangi bir ey zerinde durup dnme olmayp kavramlar sistemim
yapc ve yaratc olarak gelitirmedir. Burada dnme yntemli olarak
ilerleyerek objelerin kavramlarn birbirinden trete trete sonunda kav
ramlar zincirini ortaya koyar. Bu zincirin son halkas evren kavram
dr; btn teki kavramlar bunun altnda toplanrlar, bunun iinde yer
alrlar, buna baldrlar; dolaysyla felsefe, varln kendi kendini d
nmesidir. Onun iindir ki, felsef dnmede dardan gelecek geree
gerek yoktur; bu dnme kendi kendisinden beslenir; kendi kendisini i
ler; maddeyi de, formu da kendisinde bulur. Felsefenin devi, varln
zn kavramaktr. Felsefede kavramak, dardan gelen bir eyi, du
yumlarn getirdiini kavramak deildir; kavramak, kavramn kendi iin
deki etkinliidir, kendi bana ilemesidir. Bundan dolay, Hegele gre,
kavram bilginin upuygun (adaequat) formudur; bilgimiz ancak kavram
da objeye en uygun olan bu duruma ular. Kavram da rationel bir e
olduundan, Hegel, akl dndaki herhangi bir yeti ile bilgi edinmei red
deder: Duygu ya da duyum bizi ze gtremez; bize ancak zn
rastlantl olan grnlerini, rastlantl olan blnmln ve okluunu
gsterir.
Salt dnmenin iinde kalarak, yalnz kavramm kendi kendine i
lemesiyle bilgi sistemimizin nasl olutuunu Hegel yle anlatr: Felsefe
olacaksa, bilgimizin bir sisteminin de olmas gerektir. Tutarl bir balam
olan sistem, kaplam en geni olan kavramdan kalkarak btn dnlebilenleri ayn yntemle birbirinin ardndan gelitirecektir. Burada sz
geen yntem, Fichte ile Schellingin de kullandklar dialektik yntemdir.
Yalnz, Fichtede dialektik, dnmenin gelimesinin formu idi; Schelling
onu darya aktarm doa srecinin gelimesinin formu yapmt. Hegel
ise dialektiki evrensel bir yntem yapar; ona gre dialektik, hem dn
menin, hem de yalnz doann deil btn varln gelime biimidir.
Dnme de, varlk da hep kartlarn iinden geerek, kartlar uzlat
rarak geliirler. Ancak varlan her uzlamada yeniden zlmesi gereken
yeni bir kartlk gizli olduundan, dialektik hareket, dncenin varl
bir btn olarak kavramasna, varln da bilincine eriip zgrln
elde etmesine kadar srp gider.
Hegele gre nce bilginin yryecei yol, yani bilginin yntemi ne
olmaldr? sorusu zerinde durup kalmamaldr. Kantm istedii gibi, il
kin bilginin yolunu bulup sonra varl tanyacak dailizdir. nk fel
sefenin konusu olan varln btnne ynelince, bilmede yryeceimiz
yolun hangisi olaca kendiliinden belli olur: Bu yol da, dialektiin yo
ludur. En tmel olan elden geldiince dnmee alalm, dialektii
437

hemen karmzda buluruz. En tmel olan kavram, varlk kavramdr;


ancak bu kavramn hi bir ierii yoktur; bombotur; yalnz varolan
dndmde, bu kavram her trl niteliinden soymu olurum; ama hi
bir ierii kalmaynca davarlk yokluk olmu olur. mdi bu elimeyi
zmek, dnmenin karsna kendiliinden kan bir devdir: varl
yokluk olmaktan kurtarmak iin ona bir ierik kazandrmaldr; bu ie
rii ona kazandrnca da olu kavram kendiliinden ortaya kar. De
mek ki, daha dnmeye balar balamaz, hemen balangta dialektik ile
karlamaktayz. Onu bundan byle de, ta sona kadar hep karmzda bu
luruz; dnmede bandan sonuna kadar yryeceimiz yol dialektiktir.
Bu yolda btn kavramlarmz dialektik bir hareket ile birbirinden trer
ler; her kavramn iinde bir baka kavram kefederiz: varlk kavra
mnda yokluk kavramn kefettiimiz gibi. Bu, bylece ta btn varl
bir kavramlar sistemi iinde derleyip toplaymcaya kadar srp gider.
Yalnz, kavramlarn birbirinden tremeleri zaman bakmndan deil, man
tk bakmdandr.
Dnce gibi varlk da dialektik olarak gelien bir sretir. Varlk
(evren), bir ilkenin, bir ilk-temelin kendisini amas, belli bir eree doru
gelimesidir. Btn varolanlarn, btn varlk eitlerinin arkasnda ve
temelinde bulunan bu ilkeye Hegel, yerine gre, ide, akl, sz ya da
tin (Geist) der. Adlarndan da anlalaca gibi, bu ilke manev nitelik
tedir. Evren iinde, daha dorusu evren olarak gelien idenin erei, so
nunda kendi kendisini bulmas, kendisinin bilin ve zgrlne erimesi
dir. Bu amaca doru gelimesinde ide, dialektiin l admna uygun
olarak basamaktan geer. Ama, her basaman iinde birok z
l hareketler de vardr; bunlar bir basama boydan boya geip onu bir
yukar basamaa ykseltirler. de (ya da tin) ilkin kendi iindedir,
kendi kendinedir. Bu evresinde ide henz bir olanaklar lkesidir; gizli
olan gcn henz gerekletirmemitir; ama kendisini bilmesi, tanmas
iin kendisine bir gereklik kazandrmas gerektir. Bu amala ide (tin)
kendini ilk olarak doada gerekletirir. Ancak, doada ide artk ken
di kendisinde deildir, kendisinden baka bir ey olmutur, zne aykr
dm, kendisine yabanclamtr, kendi z ile eliik olan bir duruma
girmitir. Bu elime, idenin gelimesindeki nc basamak olan dar
anlamyla timin dnyasnda (kltr dnyasnda) ortadan kalkar. Bunun
la da ide yeniden kendini bulur, ama bu sefer bilincine, dolaysyla da
zgrlne kavumu olarak. nk doada idenin yasas zorunluluk
idi; kltr dnyasnn yasas ise zgrlktr. Ancak, bu, sbjektif deil,
objektif olan, genele, yasaya balanma ile olabilen bir zgrlktr.
Tinin (Geist) gelimesindeki evrede yap ve yasaca birbirinden
baka olan varlk alan meydana gelmitir. Bunlardan ilki matematik
ile mantn ideel objelerinin dnyasdr. Hegel burada tpk Platon gibi
438

dnp kavramlar ile saylar, yani mantk ile matematiin objelerini


insan dncesinden bamsz olan bir varlk alanna yerletirir. Bunlar
ne madd eylerdir, ne de insan bilincinin yaratlardr; dalaysyla man
tk ile matematiki bu ideel alan yaratmazlar, sadece kefederler; d
nme ve aratrm alarnda onu kendilerine aarlar, tpk bir corafyac
nn bilinmeyen bir yeryz parasn kefetmesi gibi. Kavramlar bir sis
tem haline getiren, kavramlarn an ren de mantk deildir. Bu sis
tem, mantknn dnmesinde kendiliinden geliir; kavramlar mantk
nn gz nnde kendiliklerinden zincirlenirler; bu hareketi mantk
dnmesinde yalnz seyredip izler. Saylar ile kavramlar uzay ve zaman
da deildirler; bu yzden de ncesiz-sanraszdrlar, ne meydana gelmi
lerdir, ne de yok olurlar, hep kendi kendileriyle zde (identik) kalrlar.
8 says hi bir zaman 9 olamaz, bu iki say arasnda hi deimeyen ay
n bir oran vardr. deel objeler arasndaki ilgi bir mantk ilgisidir, yan
bir sebep ve sonu ilgisidir.
denin ikinci basama olan doaya geince, burada bsbtn baka
olan bir varlk yapsn karmzda buluruz. deel objelerin dnyas ken
disinde ve kendisi iin idi. Her kavram, bir kavram olarak, kendi kendindedir. Kendisiyle zdetir: varlk varlktr, say saydr, baka
bir ey deildir; bunlarn varoluu kendileri yzndendir, baka bir ey
yznden deildir. Doa alannda ise bir eyin varl baka bir ey y
zndendir ; onun iin doa, idenin zdeliini yitirdii, nesnelerin oklu
u iinde blnd, dolaysyla da baklap kendisine yabanclat alan
dr. Kavramlar ile saylarn hep kendi kendileriyle ayn kalmalarna kark, doa oluun dnyasdr. imdi benim vcudum artk dnk vcu
dum dedir, dnden bugne vcudumda birok deiiklikler olmu, bun
lar da onu dnk vcudum olmaktan karmlardr. Doa alannda buldu
umuz sreklilik, ancak bir dtan grntr. Doann objeleri hep uzay
ve zaman iindedirler; zaten bu objelerin var olmas demek, uzayda bir
yer kaplamalar ve zamann bir annda bulunmalar demktir. Doa ere
vesindeki objelerin kavramlar ve saylar gibi balbana bir varlklar
yoktur; bunlar ancak bir baka ey dolaysyla bir varlk kazanrlar: Bir
uzay noktas teki uzay noktalarna eittir; onu teki uzay noktalarndan
ayran, yalnz, uzay iinde bulunduu yerdir, ite bu uzay noktas ancak
baka uzay noktalarna olan ilikisi yznden bir varlk, objektif bir be
lirlenim kazanr, belli bir uzay noktas olur. Kendinden deil de, bir
bakas yznden var olmak, btn doa objelerinin zelliidir. Mkna
tsn kuzey kutbu gney kutbu olmadan dnlemez. deel objeler birbir
lerine iten bir ba, bir mantk ba ile bal idiler. Doadaki nesneler
ise, dtan olan bir ba ile, bir zaman bakmndan nce ve sonra olu
ile, yani bir neden-etki ba ile birbirine baldrlar. Ancak, doa dn
yas ideel objelerin dnyasndan yapca bsbtn ayrdr diye onu akl
439

dan yoksun saymamaldr. Doa da akln (idenln, tinin) bir gerek


lemesidir; onun iin doann en ilkel basamaklarnda bile akl sakldr;
varln her yannda olduu gibi doada da ide (akl) vardr. Yalnz,
burada ide bilinsizdir, zgrlkten yoksundur, nesnelerin okluu iin
de dalp balanmtr; bununla da kendi zne uzak dm, kendisine
yabanc olan d bir varlk olmutur.
Ama idenin gelimesinin biricik amac, dilii itie evirmek
tir, kendini zne aykr durumlardan kurtarmaktr. idenn (tnn),
z ile eliik olan doa durumundan kurtulmas da, gelimesinin nc
evresinde olur. Burada tin insann dnyasna, kltrn dnyasna ula
mtr. Once tek insanda uyanan tin (Geist), insan topluluklarnda bilin
cini derinletirerek kendini bulur. Doa basamandaki elimeyi gideren
bir synthesis olarak doann stnde ykselen tinsel varlk da uzay ve za
man iindedir; ancak, bu varbk alannn uzay ve zamana ball, doanukinden baka trldr. nsann bilinci, bedeni gibi, uzay ve zamanda
deil, uzay ve zaman insann bilincindedirler, insan, hatrlama ve bekleme
ile belli bir za^an anna bal olmaktan kurtularak geriye ve ileriye do
ru uzanabilir, insan birok eyler yaar, yaantlar boyuna deien bir
okluk gsterirler; ama btn bu deime ve okluk iinde insan kendini
yine hep ayn ben olarak bilir. Demek ki, ideel objelerin dnyasna z
g olan ,ama sonra doa alannda yitirilen br ey, zdelik (Identitaet)
tinsel dnyada yeniden ortaya kmaktadr. Tinsel dnya da artk ken
dinde ve kendisi iin olan bir dnyadr. Burada, ben teki benler y
znden varln kazanmaz; her ben bir kiidir, bir bilin tar; onun bu
kiilii, bu zellii baka benlerden bamsz olarak vardr. Bununla bir
likte, tek insan pek ok da teki insanlara olan bants yznden ne ise
odur. Onun iin, tinsel dnya, ancak kltr tarihinde (devlette, bilim, sa
nat, din ve felsefenin tarihinde) geliip ilerleyen tine (Geist) ykseldi
inde tam anlamyla kendisi iin, kendinde olan bir dnya olur. Ba
ka bir deyile: ide tinsel alandaki gelimesinde tek insanda deil de,
birey-st oluumlarda (devlet, sanat, din ve felsefede) asl kendini bulur,
asl burada bilin ve zgrlne eriir. Ancak o zaman tam anlamyla
kendinde ve kendisi iin olur. Tinsel dnyann gelimesinde ilk basamak
olan sbjektif tin de (subjektiver Geist), yani tek insann hayatnda ide
henz eksik bir kavramdr, ide tinsel alanda (kltr dnyasnda) ikinci
olarak objektif tin (objektiver Geist) eklinde grnr. Burada ide a r
tk zne uygun bil dnyay gerekletirmitir. Toplum, devlet ve tarih,
objektif tinin eleridir; bu dnyada zgrlk artk bir gerek olmutur.
Ama ide, kltr dnyasndaki gelimesinin nc ve son basama olan
mutlak tin de (absoluter Geist) tam birliine, tam bilincine ular. n
k bu son basaman eleri olan sanat, din ve felsefe sonsuz bir gelime
gsterirler; toplumlar ve devletler gibi gelipgeici, lml deildirler.
440

Burada Hegelin kltr anlayn, yalnz devlet retisi rneinde gs


termekle yetineceiz. Hegelin devlet grn objektif tin (objektiver
Geist) retisi erevesinde buluruz. Bu retinin k-noktas, bireyin
istenci ile, genel isten arasndaki ilgidir. Objektif tin ileriye doru ge
litike bireyin istenci genel isten ile uzlar; tek kii kendini kendi s
tndeki bir yasaya balar; bu yasay kendi yasas olarak duyar. Hegele
gre, ahlklln ls de, erei de budur: Tek kii ne kadar kendini
aar, kendini ne kadar kendi stndeki objektif bir dzene balarsa, o ka
dar ahlkl olur. Tek kiinin hayat, ancak objektif, birey-st (berindi
viduell) dzenler iine yerletirilir, bunlara balanrsa bir anlam kazanr.
Byle bir tutuma da, tek istencin genel isten ile uzlap kaynamas olan
objektif ahlkta (objektive Sittlichkeit) varlr. Objektif ahlk da
admda, dialektik olarak gerekleir: 1. Ailede tek isten ile genel istencin
birlemesi olan objektif ahlk henz tam deildir; burada birey henz
doal ve dorudan doruya bir durumdadr. Bununla birlikte aile bir
sevgi ballndan ok ahlk bir kurumdur. Birey genel ilk olarak aile
iinde yaar. 2. Objektif ahlk, ikinci basama olan yurttalk toplumunda da (brgerliche Gesellschaft) ileriye doru bir adm atar. Geri
toplum bireylerin bir kar beraberliidir; bu erevede tek kii yalnz
kendi gereksinme ve karlarn gznnde bulundurur. Bu yzden top
lumda ideel bir motif yoktur; buras bir atomlama sistemidir: (Hegel bu
rada yurttalk toplumu derken, genel olarak toplumu deil de, belli
bir toplumu, ekonomik ilgiler zerine kurulmu olan ada bourgeois toplumunu gznnde bulundurmaktadr). Bununla birlikte, yurttalar top
lumlunda zebin genebi bsbtn glgede brakt sanlmamaldr. Bu
rada da objektif ahlk kendini gsterir, burada da zel isten genel isten
ce balanmay renir hem de ailedekinden daha ileri, daha derin ola
rak. nk birey kendi gereksinme ve karlar ardndan koarken, bun
lar ancak teki bireylerin yardmyla, onlarla dayanarak salayabile
ceini renir. te toplumda birey bu yolla genebe balanr, bu yolla
objektif ahlk kendini toplumda gerekletirmi olur. Ama, ne de olsa, ob
jektif ahlkn toplum erevesinde gereklemesi (bireyin btn davra
nlarna genebi temel yapmas) tam deildir, eksiktir. 3. Objektif ah lk '
ancak devlette, gelimesinin bu son ve en yksek duranda, tam bir ger
eklie varr. Devlette artk bireyin istenci ile genel isten tam bir uyum
halindedirler. Devlet dorudan doruya genel istencin gerekliidir; bu
istencin somut bir varlk kazanmasdr; devlet, tek tek istenlerin bir top
lam deil, akll, canl bir tmdr (Totalitaet). Objektif tin basama
nda devlet, akbn kendi zne en uygun, en yakn olarak kendini ger
ekletirdii bir formdur, bir kalptr. Bundan dolay devlet, kendiliin
den akla uygun olan bir varlktr. Ancak, Hegele gre, zel ve genel is
tenlerin kaynamas herkeste ayn derecede olmaz; devlet iinde bulu-

nulan yere gre genel istenci duymak bilinci ve temsil etmek derecesi degiir. Bu bilin, genelin ilerini grmee kendilerini vermi olan devlet
grevlilerinde en yksek derecesine eriir. Onun in, Hegel devlet memur
luunu hep yksek bir hayat formu diye anlamtr; onun gznde devlet
memuru, Tanrsal tze en yakn olanlar arasnda yer alr.
Tek tek devletler biribirlerinin karsna egemen varlklar olarak 1karlar; bundan dolay, aralarndaki ilgiler ancak gereklilie dayanabi
lir. Karlkl haklarn garanti altna alan devletler, kendi stlerinde bir
g olmadndan, aralarndaki anlamazlklar] sava ile yoluna koyarlar.
Her biri bir bireylik (Individualitaet) olan, her biri kendi zel yararna
gre davranan devletler iin son yargy tarih verir; tarih, bir yksek
dnya mahkemesidir. Devletlerin, uluslarn hak ve
'
belirle
yen dnya tarihidir. Tarih, zgrlk bilincine doru srekli bir ilerlemeDialektik bir nitelii olan ve birtakm uraklardan geen bu gelime
de her dnemin temsilcisi bir tarih ulustur. Her tarih ulusa idenin
plannda bir mission, bir dev ayrlmtr. devini yerine getiren ulus ta
rih sahnesinden ekilir, yerini idenin bundan sonraki bir amacn ger
ekletirecek olan baka bir tarih ulusa brakr. Bylece, Dounun es^i
uluslar, Yunan, Roma, Hristiyan-Cermen mparatorluu birbirinin ardn
dan tarih sahnesinden ekilmiler, tarihin mealesini hep birbirine aktar
mlardr.
Nasl uluslar ile devletler anlamlarn tarih denilen balam iinde ka
zanyorlarsa, tek kiiler de anlam ve belirlenimlerini devlet iinde kaza
nrlar. Devlet tek kiinin araclyla konuup i grr. Tek kii devletin
kendisine vermi olduu devi yerine getir mi, lm artk bir kayp sa
ylmaz: Bu kii isterse bir skender, bir Oaesar ya da bir N apol^n olsun.
Geri byk kiiler tarihin gidiini sezmi olan, tarihin istediini kavram
olan kimselerdir. Ama tarih onlar kendi amalar emrinde bir ara olarak
kullanr; onlar kendi tutkular ardmdan kotururken bu arada kendi is
tediini gerekletirir; buna eriince de onlar birer bo kabuk gibi bir
kena a atar. Bu da, Akln hilesidir (List der Vernunft).
Idenin gelimesinde en son, en yksek basamak, kendini srayla sa
nat, din ve felsefede gerekletiren mutlak tmdir (absoluter Geist). Ta
rih boyunca bir sr devletler birbiri a r d n d a n ortaya km, missonlarm yerine getirdikten sonra gp gitmilerdir. Devletlerin lml olu
una karlk sanat, din ve felsefe lmszdrler. nk bugn biz, ara
dan 2000 u kadar yl getii halde bir Platonun, bir Aristotelesin dn
m olduu ayn problemleri dnyor, bir Homerosun yaratm olduu
ayn gzellikten tad alyoruz. Sanat, din ve felsefede, idenin btn insa.nlk tarihi boyunca uzanan srekli bir gelimesini bulmaktayz. Bu lm
szlk idenin zne en uygun olan bir formdur. Bundan dolay ide,
erei olan kendi bilin ve zgrlne en tam, en yetkin olarak ancak
442

mutlak tinde, bunun da en son basama olan felsefede, evren yapsnn


bu tacnda eriir.
Alman dealizminin izmei denediimiz dnce tablosunun az ok
tamam olmas iin bir dnr daha gzden geirmemiz gerekecek'.
Schleiermacheri. Bu r oluturanlar arasnda Fichte, Schelling, Hegelin yannda onun da yukarda ad gemiti.
Schleiermacher ilk planda bir filozof deildir; daha ok bir teologtur;
dncesinin arlk merkezi din sorunu olan bir Tanrbilimcidir. Btn
dncesini o din renkli bir temel duygudan oluturmutur. Schleiermacher
dnce tarihinin grp bildii en byk teologlar arasnda yer alr; Pro
testanln Melanchtondan sonra en byk filozofu saylr.
Schleiermacherin zgn baars din konusunda olduu iin, btn fel
sefesini deil de, idealist-romantik bir adan gelitirdii din felsefesini n
planda ve balca grleriyle gzden geireceiz. dealist-romantik a,
Alman dealizmi filozoflarnn bir zelliidir. Bunlarn hepsinin roman
tizm ile az ya da ok yakn ilgileri var: Berlindeki Romantikler evresi
ile sk ilikileri olan Fichtenin son dnemi romantik dnya grnn et
kisi altndadr. Schelling ise dorudan doruya romantizmin filozofudur.
Hegelin de tarih ve kltr retisi pek ok romantik renkler tar. rne
in ulus kavram Hegelin tarih felsefesinde nemli bir yer alr. Kendi
ne gre bir bireylii (ndividualitaet), bir kiilii olan bir insan topluluu
anlamndaki ulus kavram romantik dnya grnn bir rndr.
Scheleiermacherin din anlay da yine bu romantik dnya grnden
beslenmitir. Schleiermacher iin din bilinci, estetik bilince en yakn ola
ndr; nk her ikisinde de esas olan duygudur. Duygu da romantiklerin
en ok gvendikleri, balandklar bilgi yetisdir. Aydnlanmann tek yan
l rationalismine bir tepki olarak ortaya kan, insan ruhunun duygu, ig
d, hayalgc, esin vb. akldan baka ynlerini de deerlendirip insann
btnln arayan romantizm bir irrationalismdir. Nitekim romantizmin
filozofu saylan Schellingde doa, bilinsiz (irrationel) bir ilkenin bir ya
ratmasdr. eitli basamaklardan gee gee doanm trl formlarn olu
turan bu irrationel ilke sonunda insanda bilincine varr; insan bilinci de
en yksek basamana Fichte e Hegelde olduu gibi aklla belirlen
mi olan zgr eylemede deil, sanatn yaratmlarnda eriir. Yine Schel
ling, sanatnn iinde kendisinden daha stn olan bir ey, onu srkle
yen bir g barnr; bu g sanatnn araclyla yaratr diye dnr
ve ayn motifi tarihe de uygular: Tarihteki oluu, salayan insann zgr
lnden daha stn olan bir ey, bir zorunluluktur; bu da, doadakinden
baka da olsa, yine de binsiz olan bir yaratmadr. te Schleiermacher
de din konusunu, Romantik Felsefenin Schelling rnei zerinde hatrlat
mak istediimiz dncelerine benzeyen kategorilerle ileyecektir.
443

Friedrich Ernst Daniel Schleiermacher (1768-1834) Breslauda dodu.


Herrenhuten adndaki Protestan tarikat erevesinde yetiti, ancak, bu
radaki biimsel dindarlkla uzlaamad. Halle niversitesinde renimini
bitirdikten sonra Berlinde Charite kilisesine vaiz oldu. nl genlik eseri
olan Reden her die ReVgion an die Gebildeten unter ihren Verachtern
(Dini Hor Grenler Arasnda Bulunan Aydnlara Din zerine Sylevler)i
1729 burada yazd. Adndan da anlalaca gibi aydnlara ynelen bir
eser bu. Zaten Schleiermacherin din anlay genellikle aydnlarn gerek
sinmelerine gre ayarlanmtr. 1800de Monologen (Monologlar), 1830
da Kritik der bisherigen Sittenlehre (imdiye Kadarki Ahlk retisini
Eletirme) adl yaptlar yaymland. Liberal dncelerinden dolay k
k bir yere atanarak Berlinden uzaklatrld. Ancak yedi yl sonra eh
rin nl bir kilisesine vaiz olarak Berline dnebildi. Bir yl sonra da o s
ralarda yeni kurulmu olan Berlin niversitesine teoloji profesr oldu
(1810). lene kadar kald bu niversitede bilimsel bakmdan geni bir
etkinlik gsterdi. lmnden sonra yaymlanan dersleri arasnda bilgi
retisi, psikoloji, etik, estetik, devlet felsefesi, pedagoji ve felsefe tarihi
zerinde verdii dersler de var. Platonu Almancaya byk bir baar ile
evirdi. Bu nl eviri bir bakmdan bugne kadar alamam olan ba
ar saylr.
Din felsefesi. Schleiermacherin balca kaygs, dini kendine z yaps
ve deerleri ile bal bana bir alan olarak snrlayp belirlemektir. Ona
gre dini hayat hayatn teki ynlerini tayan ana kattr. Ama byledir
diye her ey de dine balanamaz; rationel teolojinin geleneksel tutumunda
bulduumuz gibi din metafizik ile de birletirilmez; Kantm yapt gibi
ahlk bilincine de dayatlamaz; teoloji, iyinin erge zafeie ulaacan,
ya da ahlk bir dnya dzeninin gnn birinde gerekleeceini bekleyen
kk ahlk bilincinde olan bir umudun dile gelmesi olamayaca gibi, Tan
r zerine positif bir bilim de olamaz. nk dinin nermeleri ile bilimin
nermeleri birbirinden ilkece bakadr.
Grlyor ki, Schleiermacherin k noktasnda sert bir antirationa
lism var. Bu, onun romantik dnya gryle birletii bir yn. Nitekim
Schleiermacher din bilincini estetik bilince pek yakn bulur; nk her
ikisinde de esas duygudur. Ancak, din inanc tayan duygu ile estetik ya
ratmay tayan duygu yine de- bakadrlar. Bu bakalk nedir? lkin din
inancn, konusu karsndaki tutumu bakadr. Din duygusu, estetik duygu
da olduu gibi, darya bakmaz, formlar yaratmaz; onun gibi retken
(produktif) deildir. Tam tersine: edilgindir, alcdur, kendini vericidir.
Sonra, din Tanrnn dnce ve isteklerini amas demek olan vahiy de
(Offenbarung) deildir. Gerekte biz Tanrnn ne vahyini, ne de baka
bir ynn bilebiliriz. Ne kutsal gelenekten, ne Tanrnn bir yaratmas olan
budnyann varlndan ,ne de ahlk devimizden Tanrnn ne olduunu
444

renebiliriz. Tanr bilinmezdir; Onunla ilgili her bilgi gerek deil, an


cak grnrde bir bilgidir. Onun iin, din felsefesine den i, bilinmeye
nin ardna dmek deil, yalnz din duygusunda kapsanm olan, bu duy
gunun iinde bulunan zmleyip gn na karmaktr. Buna gre, din
felsefesi Tanr zerinde bir reti olmayp din duygusu zerine bir
retidir.
imdi dinin ne bilgi ile ne de isten ile bir iliii vardr; ne teorik ne
de pratik bir eydir din. Din gnl iidir ve gnl iin din bir konu olma
yp bir duygulanm durumudur. Bu belli duygulanm da dindar kii din
duygusu olarak yaar. Baka bir deyile: Dindar kiinin dindarca (fromm)
duygu diye bildii, gnln bu belli duygulanm durumudur. Dindarlk, Tan
r zerine objektif bir bilin olmayp, Tanrnn varoluu zerine bir kesin
liktir (Gewissheit, certitude). Sonsuz ve mutlak olann varoluu da
ancak dindarca duyguda verilir, mutlak olan ancak burada kavranr.
Burada sje-obje ayrl ortadan kalkmtr. Din bilincinin zellii budur. Bundan dolay dinin zn ne dogmada ne de ibadette (kultus) ara
yabiliriz; dinin ne olduunu ancak ve ancak dindarca duygu ediminde bu
labiliriz; bu edim iin de rnein Tanry yle ya da byle tasarmlama
mzn hi bir nemi yoktur. Bu anlayla Schleiermacher btn tarih din
lerin bu arada Hristiyanln da tabi darl stne ykselmi olu
yor. Tasarmlarnn kadrosu ister ilkel ister gelimi olsun, dindarca duy
gu ediminde btn dinler birbirine eittir ona gre.
mdi, btn dinlerin belkemii olan bu duygunun ierii ne? indeki
nedir bu duygunun? Bu ierik, bu duygunun karsnda deil iindedir ve
sonsuza olan bantnn dorudan doruya yaanmasndan, mutlakn
dorudan doruya olan bilincinden baka bir ey deildir. Sonlumun
sonsuz tarafndan tand, onunla evrelendii, onda eridii zerine,
byle bir iliki zerine bir duygudur bu. Schleiermacher buna mutlak
bamszlk duygusu diyor. te din duygusu da bu duygudur; dinin z
de buradadr, baka yerde deildir, ne dogmadadr, ne de ibadette.
Din duygusunda insan kendisini neye bal duyar? Bu sorunun yantn
da Schleiermacher gnndeki felsefe sistemlerinde bulabileceimiz pan
theist bir metafizie gemektedir. Ona gre, din duygusundaki o baml
lk, tm varlk -universum- olan Tanrya baml olmasdr insann. Do
laysyla Romantiklerin sanat ve felsefede grr gibi olduklar hayat duy
gusunun birlii Schleiermacher iin dinde toplanyor. nk dindar kii
her eyde ayn varl bulur. Din duygusu estetik duygu gibi tek tek nes
nelerin eitlilii ve zellikleri iinde kendini blmez. Bu duygu Bir ile
kendini birduyan mutlak bir duygudur. Her eyi Tanrda grmek, Tanry
her eyde grmekle birdir. Din duyguda biz kendi etkinliimiz saydmz
eyleri tamamyla Tanrnn etkinlii diye yaarz.
Bu son anlay ile Schleiermacher insann ahlk zgrln ortadan
445

kaldrmaa ok yaklamtr. Allk hayatta sorumluluu yok edecek


olan bu tehlikeyi grdnden, Schleiermacher zgrlk iin bir k yolu
brakmaa alr: Sonlu varlklar ancak sonsuz varlk karsnda ba
mldrlar, birbirleri karsnda ise bamszdrlar. Ayrca, mutlak ba
mllk duygusu ezici, yok edici deildir. nsan kendini Tanrya verirse
ykselir, olgunlar. Din, hayatn genilediini, yceldiini hazla duyup
yaamadr, bunu bilmedir. Geri din duygusu insan evrene balar ve ken
disine balannca, katlnca da evren insan kendinde eritir. Ancak bu,
kaybolmak ,yok olmak demek deildir; bu, bir duygulanmdr. Bu duy
gulan da bireyin yalnz kendisi iindir. Bu duygusunda birey kendi var
ln evrenin hayatyla uyum halinde yaayp haz duyar. Bu yaant ve
haz da bir bakas ile paylalamaz. Bundan dolay din bir toplum ii ol
mayp tek kiinin iidir; nk din bir gnl iidir. nsan benininin kendi
kendisiyle hep yalmz olduu, o hi kimsenin oralara kadar sokulamaya
ca derinliklerinde dindardr. Onun iin din herkeste biraz baka bir ey
dir; her bir kimse Tanr ile bir baka trl iliki kurar. Ksaca: din Tanr
ile salt kiisel olan bir ilikidir.
Bu anlay ile Schleiermacher din alanndaki btn objektifletirici
genellemelerle savar. Tek kiinin kendine gre olan din yaantsn genel-geer, herkesi balayc nermeler halinde toplamak olanakszdr di
ye dnr. Tarih iinde oluan btn dinlerin dogmalar, kurallar, ister
istemez, bu olanakszlkla ykldrler. Dogmalar din duygusunun tortula
rdr, bu duyguyu dnce ile dile getirme denemeleridir. Ama bunlarla di
nin z dile getirilmi, kavranm deildir. Bunlar birer d klftrlar ve
tarih boyunca nerede bu klflar din hayatnn zn unutturmularsa, ora
da dinin silkinip ayakland grlmtr.
Dinin zn ancak din duygusunda bulan, Tanrnn ancak din yaant
da kavranacana inanan Schleiermacher, tutarl bir romantik olarak,
akim Tanr ile ilgili btn iddialarndan phe eder. nk, ona gre, d
nen anlk (intellekt), din duyguya derinliklerinde dorudan doruya
verilmi olan ister istemez paralar; nk onun yolu paralaya paralaya, zmleye zmleye ilerleyen bir anlama yoludur. Onun iin, Tanr
byle zmleyici bir aklla i gren metafiziin kendisine en gerek,
en yetkin, kiilii olan varlk gibi bir sr olumlu nitelik ykledii
varlk deildir. Btn bunlar, Schleiermachere gre, anthropomorphismlerdir, Tanrnn insan asndan grlmesidirler, mitoloji alanna giren
eylerdir. Tanry klttne, aaladna inand bu gibi anthropomorphismlerle Schleiermacher iddetle savar. Bu arada Tanrsal etkin
liin bir grnm olan bu dnyay eksik saymay da, insann sonlulatran gr as ile ilgili bulur. Doal fenalk ile ahlk kt gerek
eyler deildirler; ancak daha az yetkin olmadr, ancak yetkinlik bak
mndan bir eksikliktir bunlar. Yoksa evren btn ile yetkindir; aslnda
446

her ey iyidir, her ey Tanrsaldr. Dnyada en nemsiz olan bile gerekli


dir; nk her eyin bir yeri vardr.
Schleiermacher iin esas olan din duyguydu. Buna karlk dogma
pheli bir eklentidir. nk dogma din duygusunun objektifletirmesidir, bir genellemesidir, kavramsal bir biim almasdr. Bunlarsa aslmda
tek kiinin dorudan doruya kendi derinliklerinde yaam olduu o duy
gunun bozulmas, arptlmasdr. Dogmalar genel-geer simgeler ve ku
rallar yaplmakla, gerek din hayat zedelenmitir. Bu, her dinde byledir. Bir cemaat olarak rgtlenmek belki bugnk durumda gereklidir.
Ama byle bir ey gerekli olmamalyd; bunun gnn birinde gerekli ol
mayacan umabilmeliyiz. Ancak, dogmasz ve kltsz olamayan tarih
dinler tekyanl olmak zorundadrlar hangisi olursa olsun. nk ger
ek din sonlu olan insana tarih iinde verilmi olamaz. Tanrnn sonsuz
luu tarih iinde ancak para para (fragmenter) ortaya kar. Bundan
dolay o gerek tek dimin tarihte yan yana yaayan ya da art arda ge
len dinlerin bir okluuna blnm olmas zorunludur, doaldr, yak
nlacak bir ey deildir.
Ama tarih vahiy dinleri dogmalar, rituslar vb. ile ne kadar bir r
gt olurlarsa olsunlar, aslnda bir tek kiinin din yaantsndan, o dini
kurmu olann, onu ilk bildirmi olann din tutumundan domulardr.
Bu dncesi de Schleiermacherin k noktas ile tutarl: Dinin kayna,
tek kiinin kendi yalnzlnda yaad bir duygudur. Burada ayn zaman
da btn romantikler iin olduu gibi Schleiermacher iin de karak
teristik olan bir anlay karmzda: dhi kavram. Nasl Schellingde
dhi sanat ya da bunun gibi olan yaratc filozof asl gerei kavrayan
idiyse, nasl Hegelde tarihin plann gerekletiren byk kiilerse,
Schleiermacherde de din hayatnn gelimesi ynlar eliyle deil, ancak
ve ancak byk din adamlarnn araclyla olur. Tarihte nerede din ba
kmndan ileriye doru bir adm atldn, eski yollarn braklp yeni
lerine girdiini grrsek, orada bunu salayann, yeni ideleriyle baka
larn arkasndan srkleyenin tek kii olduunu grrz. Yeni idelerin
kk de mutlaka din yaantnn yeni bir biimidir; baka bir deyile:
Tanrya olan ilintinin yeni bir ililiidir. Yeni dinin her bakmdan son
kayna bu yeni ililiktir. Bu da dini kurann bir yaants olduuna gre,
her tarih din, esasndan kurucusunun kiilii ile belirlenmitir.
Din kurucusu, sanat gibi, yaratc bir dhidir. Her ikisinde de bun
larn o her eyin kendisinden fkrd bir ilk duygu var; belli bir ierii
oluturan bir iten-grme var. Ancak, sanatda tek bir ey eser dedii
miz sonlu bir kahba dklr. Din kurucusu ise din duygusunun derinlik
lerinden tm hayatn yeni bir formunu yaratr; sanatda olduu gibi ha
yatn bir ynn deil de, btnn, tmn etkileyen bir form ortaya ko
yar. Yalnz, din kurucusu yeni ra sadece nayak olur. O, yeni akmn
447

kalk noktasdr ve akmn yaylp dalgalanmalar hzn insan gnllerini


tututuran genden a !r. Yeni ide insan gnllerinde bir yans bulmasay
d, bu ideyi kendinde grm olanla birlikte gp giderdi. Onun iin, din
kurueusunu tarih byklne ulatran, ona inananlardr. Din kurucu
su ile ona inanan arasndaki ilinti, bir sanat eserinin yaratcs ile bu eseri
yaayan seyirci arasndaki ilinti gibidir. nanan da, kurucusunun din ya
antsn kendisinde yineleyendir. Bu yineleme ne kadar rationel biim
lere, kavramsal formlara brnrse, balangtaki canl, taptaze ide o
kadar soluklar, o kadar prsr. Ancak, yeni bir byk kiinin grnp
ie karmas onu yeniden canlandrabilir.
Ahlk retisi, ^ le ie r m a c h e r in Monologe (Monologlar) ve Kri
tik der bisherigen Sittenlehre (imdiye Kadarki Ahlk retisinin Ele
tirilmesi) adl yaptlarnda gelitirdii ahlk anlaynda individualist bir
eilim ar basar. imdiye kadar ahlk, diyor Schleiermacher, iki arlk
arasnda gip gelmitir: Ya doal bir abay alm, bunu ilke yapmtr
kendisine btn eudaimonismlerin (mutluluk ahlklarnn) mutllua
ulamak abasn, insan doasnda yerleik olan bu eilimi kendilerine ilke
yaptklar gibi ya da her trJ doal eilimi hor grp reddetmi, bu
nun karsnda her eit doal eilime kar koyan gereklilii koymu
tur. Bu gereklilik bir imperatif, bir buyruk olarak ortaya kar ve b2 den kendisine aykr olan her trl eilimi yok etmemizi ister. Bu sonun
cu ahlk anlaynn temsilcileri Kant ile Fichtedir. Birinci anlay
eudaimonism Kantn Pratik Akln Kritiinde ele alnp yetesiye
rtlmtr; ama kincisi henz gcn ve deerini srdrmektedir.
Schleiermachere gre bu ikinci ahlk grnn gereklilik ahlkmn balca eksii u: Bu ahlk anlaynda doa ile tin -in san n doal
yn e tinsel yn sun olarak birbirinden koparlyor Bu yzden insanu doal yn ile akl yn arasndaki gerekte varolan birlik yok olu
yor; nk bu iki yn insanda birbiriyle savaan iki dman g durumu
na geiyorlar. Bunun gibi, tarih ile ahlk da birbirinden koparlyor; in
san soyunun moral hayatnda bulunmayan br kartlk haline getiriliyorlar.
te bu eletirme, Schleiermacherin ahlk retisine k noktas
olmutur. Ona gre ahlk bu gibi koparmalarla ise girimemelidir; ah
lk, tarihi ahlk olanm ilerlemesi diye anlamal, doay ise tarih sre
cinin altyaps ve olumlu koulu diye grmelidir. Ahlk, doa yasas ile
ahlk yasasm ilkece birbirlerine kart olan eyler saymamal, akla do
al olan yok eden bir ey gzyle bakmamaldr. Ahlk bunun tam te r
sini yapp doa ile akln birliini, bunlarn birbirlerine bal olularn
kendisine k noktas olarak almaldr. nk ahlk, akli ile doann bir
liini gerekletiren akim eylemini inceler. Byle bir birlik, Leibnizin mo
nad retisi ile Scheliingin doa felsefesinde teorik bakmndan gerekle
tirilmitir. imdi yaplacak ey, bunu ahlk ajannda gerek klmaktr.
448

Grlyor ki Schleiermacher in ahlk Kantm formalist dev ahlkna


kart. Kantm bireyi genele feda eden dev kavramnn tekyanlln
Schleiermacher, bireyliin nem ve hakkn koruyan bir ahlk ile ama
denemitir.

Schopenhauer
Alman dealizmi filozoflar gibi Schopenhauer de k noktas Kant olan
gelimenin iinde yer alr. 0 da Kantn yeni bir felsefe iin koymu oldu
u esaslara baldr; kendisi kendisini bir Kant sayar; hatta Kantm
yolunda yryenlerden ancak kendisinin Kanta lyk tek ardl olabilece
ini ileri srer. Ancak, yine Kantm ardndan gelen ve Alman dealizmi
denilen rn nderlerinden bir Fichte, bir Schelling, bir Hegelden
temelli olarak da ayrlr.
Bu ayrl daha k noktalarnda grebiliriz. Schopenhauerin ba
lang tutumunun nasl bsbtn baka olduunu belirtmek iin, onu yl
larca kendisine ve felsefesine kar kp savat Hegel ile bir karla
trma yetiir. Alman dealizmini doruuna ulatran Hegelin pek yaygn
olan, zerinde ok durulup tartlm olan bir sz' vardr: Gerek olan
akla uygundur; akla uygun olan da gerektir. Hegelin bununla demek is
tedii udur: Bu dnya anlaml bir dnyadr; nk bu dnyann temeli
akldr, anlam olan bir plan yrten iindir (Geist); iinde yaadmz
varlk, evrensel logosun kendisini amasdr, kendisini gerekletirme
sidir. Dolaysyla varlk btnyle anlam olan, anlamla ykl olan
bir balantdr. Byle bir anlaytan kalkan Hegelin yapmak istedii de,
varln ve insan hayatnn tad anlam byk bir sistem iinde felse
fe bakmndan yorumlamaktr.
Schopenhauer felsefesine Hegelinkinin tam kart olan bir anlayla
girer. Ona gre dnya anlaml bir dnya deildir; bundan dolay felsefeye
den i de, anlam yorumlar olmayp, bu anlamsz dnya iinde insan
oluna bir ekilde yolunu bldurtmaktr. inde anlam bulunmayan dnya
btnyle ktdr ve varolmamak yedir. Bu, karamsar bir dnya gr.
Schopenhauer pessimizmi bir metafizik sistem olarak gelitirmitir.
Arthur Schopenhauer (1788-1860) Danzigde dodu. Babas ok varlkl
bir banker. Annesi Johanna Schopenhauer gezi rportajlar ve romanlary
la tannm bir yazar, Goethenin yakn evresinden. Schopenhauer daha
ocuk denecek yata babasyla ngiltere ve F ransay dolat; bu yzden
daha erkenden Avrupa lsnde bir grg elde etti. Babasnn lmn
den sonra Gttingen niversitesine girdi babas ise onu tccar yapmak
istemiti. Bir aralk Berlin niversitesinde de okudu; burada dinledii
Fichtenin felsefesi kendisini sarmad. 1813 ylnda Yeter Sebep nermeF T 29

449

sinin Drt eit Kk adl bir tezle Jena niversitesinde doktarasn ver
di. Ksa bir sre bulunduu Weimarda Goethe ile yakndan tant.
Goethenin renk retisini benimsedi; burada Hint kltrn de incele
di. Bundan sonra drt yl kald Dresdende henz 30 yandayken
Die Welt als Wille und Vorstellung (is te n ve Tasarm Olarak Dnya)
adndaki ana yaptn yazd. Alman klasik edebiyat ile Alman idealizmi
felsefesinin byk gnlerine rastlayan yapt hi baar kazanamad. Ro
ma ve Napoliye yapt bir yolculuktan sonra Schopenhauer 1820 ylnda
Berlin niversitesinde snavn verip doent oldu. Ancak, burada re
tici olarak hi bir baar elde edemedi. Derslerini bile bile byk hasn
sayd Hegelin dersleriyle ayn saatlere koymu. Sonunda bo sralar
nnde konumak zorunda kalm derslerini topu topu dokuz kii din
lemi. 1831 ylnda Hegelin kurban olduu Berlindeki kolera salgmndan kap Frankfurta yerleti; mrnn sonuna kadar burada kald.
Yaptlar: Yukarda sz geen doktora tezi Die vierfache Wurzel
des Satzes vom zureichenden Grunde (Yeter Sebep nermesinin Drt
eit Kk) (1813) ve ana yapt Die Welt als Wille und Vorstellung
(sten ve Tasarm Olarak Dnya) (1819) dan baka yaptlar anlma
a deer: ber den Willen in der Natur (Doadaki isten zerine)
(1836) Die beiden Grundprobleme der Ethik (Ahlkn iki Temel Froblemi) (1841). Bu eserin birinci ksm olan ber die Freiheit des men
schlichen Willens (insan istencinin zgrl zerine) Norve Krallk
Bilimler Derneinin dln kazanmtr, ikinci ksmnn ad: ber das
Fundament der Moral (Ahlkn Temeli zerine), Pararga und Paralipomena -y ap tn ad aa yukar Kk Notlar, Ekler demek; Schopenhauerin kendi deyiiyle eitli konular zerinde dank, ama sis
temli olarak dzenlenmi dnceler. Schopenhauer bu son ve etrefil
adl yaptyla gerek baarya ulamtr. Dnyaya kskn, ama babasn
dan kalan servet yznden zel hayatnda rahat olan yalanm filozof,
kendisinin dedii gibi, an ve hretinin komedisini artk yaamaa ba
lamtr.
Schopenhauerin felsefesi uzun zaman ilgi toplayamamt, asl etkisi
lmnden sonra olmutur. Schopenhauerin yaad yllarn byk ksm
o sralarda nnn doruunda bulunan Hegelin glgesinde gemiti. An
cak 1848 Devriminin yaratt hayal krklklar Schopenhauerin karamsar
dnya grn anlamaa elverili bir ortam yaratm, bundan sonra fel
sefesine kar gittike artan bir ilgi uyanmtr. Oyle ki, lmnden az
nceki ve sonraki yllarda h o ^ n h a u e r cihk belli enelerde, zellikle
edebiyat evrelerinde, byk moda olmutu*. Bu moda aa yukar 1890
*
S chopcnhaue-in retisin in felsefe sn fla r dna k p geni ay d n ev relere yayl
m asn n b ir n e d en i de / >. S c h o p e n h au e r A lm an can n b y k sl p u la r a ra sn d a yr

450

ylna kadar srecek, bundan sonra yerini Nietzsche kltne brakacaktr.


Ama, Nietzsche felsefesinin esinlendii balca kaynaklardan biri de Schopenhauerin dnya gr olacaktr. Bylece, hem dorudan doruya ken
disiyle, hem de Nietzschenin araclyla Schopenhauerin etkisi gn
mze kadar ulamaktadr denebilir. Onun dnyada anlam bulamamas, ha
yat problematik saymas gnmz felsefesinin de hi yadrgamayaca
bir anlaytr. mrnn byk ksmnda pek dikkati ekmemesi, felsefe
sinin kendi devrinden ok kendinden sonraki bir dneme belki de gn
mze kadar uzanan bir dneme daha uygun den dnceleri ortaya
koymu olmasyla aklanabilir.
Schopenhauer, karakteri bakmndan elikilerle ykl olmada az g
rlr bir dnrdr. Bir yandan kendini ktmser bir kurtulu retisi
ni sunan, buddhizme benzer bir dinin kurucusu sayar. Obr yandan da
olaanst bir yaama istei var kendisinde. Schopenhauerin dnyadan
elini eteini ekmi bir hayat yaam olduu hi de sylenemez. retisi
ile tutumu arasndaki bu atmay kendisi de bilmiyor deildi: Bu bakm
dan yerildiinde hep ben nesnelerin ne olduunu, dnyann znn ne
olduunu ve bundan kurtuluun ne yolla olabileceini aklyorum. Konum
varlktr, gereklilik deildir. Ne kendimi, ne de bakalarm belli bir
yaama biimine zorlayamam demek istemitir. Felsefesinin karamsar
niteliine, onun tutkulu isteklerinin gereklemesine engel olan hayattan
dncede almak istemesinin yol atn syleyenler var; ama ne olur
sa olsun Schopenhauerin doruya varmak isteyiinde ok keskin bir g
r var, bu bakmdan hi bir eyi kollamayan tutarl bir dncesi var.
Bundan dolay hayatn yalanlarna, aldatc sevinlerine kanmaz. Ken
di iindeki uyumsuzluk, belki de onun insanolunun uyumsuzluunu kav
rama yolunda grn keskinletirmitir. Btn bunlardan, Schopen
hauerin felsefesi pek kiisel olan bir renk kazanmtr. Bu bakmdan fel
sefesi Hegelin iine kiiliini pek kartrmad objektif sistemciliine
aykr. Ar basan sbjektiflii yznden Schopenhauer felsefesinin do
ruluunu objektif olarak temellendirmek pek g. Bu felsefe, miza a
sndan grlm bir dnyay sunuyor bize. Bu eitten sbjektiflik sonra
19. yzyln ikinci yarsnda zaman zaman grnecektir: Kierkegaard ile
Nietzschede olduu gibi.
Schopenhauerin felsefesi, batan ana izgileriyle hazr olan, ok er
kenden olmu-bitmi saylabilecek bir retidir; retinin tasla daha
Schopenhauer niversitede okurken belirmiti denilebilir. Nitekim doktora
alr. F elsefenin terim atk sn d a n eld en geldiince u z ak d u ra n o k ak, can l, y e r yer
p a rla k b etim lem elerle bezenm i b ir dil bu. Bu dil b ir de p e k zengin b ir k lt r y a n st
m ak ta : H em en h em en h e r d e v rin , h e r yerin felsefe ve ed eb iy attak i bcllib ah deerlerini
oku m u lu u v a r S c h o p e n h a u e rin.

451

tezinde Kanta sk skya bal kalarak reti iin gerekli olan kav
ramsal gereler hemen btnyle ortaya konmu gibiydi. Henz otuz ya
ndayken tamamlad ana eseri isten ve Tasarm Olarak Dnya ise
felsefesinin hemen hemen tm kadrosunu geltrmiti. yle ki, bundan
byle bu kadroda esasl bir deiiklik olmayacaktr. Bundan sonra kan
yaptlar, ancak sistemin a ra sn d a burasnda birtakm geniletmeler, de
rinlemeler getirmilerdir.
Yeter Sebep nermesinin Drt eit Kk adl doktora tezi, Kant'n
Salt Akln Kritiinde varm olduu sonularn derli toplu bir zeti gibi
dir. Yaptn konusu, Salt Akln Kritiinde olduu gibi btn tasaimlarmzn yasal ve a priori olarak birbirlerine b a lan lard r. Ara
trmann sonucu aa yukar yle: Sje olmazsa obje de olmaz; bizim
grdmz, bildiimiz btn eyler sadece grnlerdir (fenomenler),
kendinden eyler (numenler) deildirler. Grnler kaypakmlar gibi
gelirler, ryaya benzerler, ama yine de zorunlu yasalara baldrlar, ite
yaptn devi, tasarmlarn balanmalarndaki bu yasalil gstermektir.
Yeter sebep ilkesi, genel olarak, btn tasarmlarmz arasndaki yasal
ve a priori balantlar anlatr diyor Schopenhauer. Bu balamalar da
0 eidine gre baka baka olurlar. Bizim iin btn obje olabilecek
eyler, yani tasarmlarmz, eittir; dolaysyla yeter sebep ner
mesi de drt .;ekil alr.
1. Tasarm yetimiz iin mmkn olan objelerin ilk eidi somut, empirik uzay ile zamandr. Bu objeler eidinde yeter sebep nermesi nedenseUik yasas (Causalitas) olarak grnr, nermenin bu ekline Scho
penhauer oluun yeter sebep ilkesi diyor. 2. Sje iin mmkn olabilen
objelerin ikinci eidi kavramlar ya da soyut tasarmlarla oluur. Kavram
lar ve bunlarla ku-ulan yarglar bilginin yeter sebep ilkesine baldr
lar. Bu biiminde yeter sebep nermesi unu der: Bir yargmm bir bilgiyi
dile getirmesi gerekiyorsa, bu yarg, bir yeter sebebe dayanmaldr. By
le bir nitelii varsa, yaig da doru olur. Doruluk bundan baka bir ey
deildir. 3. Tasarm yetimizin objelerinin nc eidi uzay ile zamandr;
d ve i duyu formlarnn a priori olarak verilmi olan bu grleridir,
tasarmlarn bu formal yndr. Burada nerme varln yeter sebep il
kesi eklini alr. Uzay ile zaman matematiin kaynaklardr. 4. Tasarm
yetisinin drdnc eit objeleri ise dorudan doruya i duyu tarafndan
istencin sjesi tarafndan oluturulur. Bu trl obje yalnz i duyuya ve
rilmi olduu iin uzayda deil, yalnz zamanda grnr, isten karsn
da yeter sebep nermesi eylemin yeter sebep ilkesi olur. Burada bu
nerme motivation yasasdr. Motif eylemin bir d koulu ise bir neden
dir ve bu durumunda birinci eitli objeler arasnda yer alr. Ama mo
tifin etkilerini biz yalnz bir d neden diye duymayz, bu etkiyi dorudan
doruya yaarz da, Motivation, iten yaanm olan bir nedenselliktir.
452

Bylece Schopenhauer, Kantm iki gr formu ile on iki kategorisini


bu drt temellendirme biimine indirmi oluyor. Kant, btn tasarm lar
mz ikisi duyarlkta, on ikisi de anlkta bulunan a priori formlarla bala
dmz ileri sryordu; duyu verilerini sjede nceden bulunan bu
formlarla baladktan sonradr ki, obje diye bir ey olmaktadr. Schopenhauere gre ise tasarmlar zorunlu olarak balamann drt temel biimi
vardr: Oluta, bilgide, varlkta ve eylemde. Bu drt eit objede drt
trl balama oluyor, ite tasarmlarmz arasndaki yasal ve a priori
olan balanmalar anlatan yeter sebep nermesinin de bundan dolay drt
trl kk var.
Schopenhauer, retisinin hemen btnn kapsayan isten ve Tasa
rm Olarak Dnya adl ana yaptnn 1. ve 3. blmlerinde dnyay tasa
rm olarak, 2. ve 4. blmlerinde de isten olarak ele alr. 1. blm
yeter sebep nermesine bal olan, dolaysyla deney e bilimin konusu
olan tasarmn; 3. blm ise bu nermeye bal olmayan tasarm, ya da
Platondaki ideay, sanatn objesi olarak tasarm inceler. 2. blm isten
cin nesnelemesbni (objectivation). 4. blm de insann kendisi zerine
bir bilgiye ulatnda, yaama istencini onama ya da yadsmasn gzden
geirir.
Yapt Dnya benim tasarmmdr nermesiyle balar. Bu nerme
btn yaayan ve bilen varlklar iin ileri srlebilir. Ancak, yalnz in
sandr ki bunu felsefe ile soyut bir bilin haline getirebilir. Her tasarm,
ne eitten olursa olsun ister soyut ya da intuitif, ister salt ya da em
pirik olsun mutlaka sje ve objeye blnm bir biimde olabilir ve an
cak byle dnlebilir. Bundan dolay bilinebilecek her ey, yani dnya
tasarm olarak sje karsnda sadece objedir; baka deyile: Alglaya
nn bir grdr. Dnya ile gili olan her ey mutlaka sjenin olmasna
baldr ve sje iin vardr. Bunun iin btn objelerin genel formlar s
jede aranabilir; bu formlar bilincimizde a priori olarak bulunurlar. Bu
raya kadar Kant ile beraber olan Schopenhauer, bundan sonra ayrca ye
ter sebep nermesinin bilincimizdeki a priori formlarn hepsini birden yan
sttn ileri srer. Objelerin varl, aralarndaki zorunlu balantlara
dayanr; bu da yeter sebep nermesinde deyimlenir.
Schopenhauer bu anlay bakmndan tekyanl dnlen iki r, materializm ile idealizmi eletirir. Materializm sjeyi ve bginin formlarn
atlamaa kalkyor. Oysa materializmin k noktas olan maddeyi de, son
rasn da kavramak iin bu formlar zorunlu. Ona gre sjesiz obje ol
maz nermesi her trl materializmi olanaksz klar. te yandan, objeyi
k noktas yapan materializmin tam kart bir yerden, sjeden kalkan
idealist Fichte de Schopenhauere gre, yanlmaktadr. nk sje ile bir
likte objenin de verilmi olduunu grememitir Fichte. Objesi olmayan
hi bir sje dnlemez. Fichte objeyi sjeden tretmitir. Oysa her tr453

tretme (deductio) yeter sebep nermesne dayanr. Bu ne*me de ob


jenin genel formundan baka bir ey deildir, dolaysyla objenin varolmasrn gerekli klar; yeter sebep nermesinin objeden nee ve objenin d
nda bir geerlii yoktur.
Schopenhauerin kendisi ise felsefe iin doru olabilecek tek k nok
tasn tasarmda bulur. nk tasarm bilincin ilk olgusudur ve bu olgu
nun temel formu sje ile objeye ayrlm olmaldr. Objenin formu da, e
itli biimlerindeki yeter sebep nermesidir, ite bir tasarm olarak dn
yann oluundan Schopenhauer, dnyann i ziiniin tasarmdan bsbtn
baka olan bir ynnde aranmas gerektii sonucunu karr. Nasl dnya
nn varoluu kendisini bilen bir varla balysa, bunun gibi, bilen varlk
da kendisinden nce olan ve kendisinin kck bir halkas olarak iine
yerlemi olduu bir nedenler etker zincirine baldr. Buradaki antinomi yle zlebilir: Objektif dnya, tasarm olarak dnya, dnyann
ancak bir yndr, d yndr. Bu dnyann en i z olan, ekirdei
olan, kendinden eyi olan bsbtn ba.ka bir yn de olacaktr. Nesneleimlerinin (objectivation) en dolaysz olanlarna bakarsak, buna isten
ad verilebilir. sten btiin doann gdii kuvvetidir.
kinci blmn konusu, bu eitten bir istentir. Ancak, bu her eyde
bulunan, her eyi oluturan bir istencin, byle evrensel bir ilkenin oldu
unu nereden biliyoi-uz? Biz bedenimizi diyor Schopenhauer iki trl
yaarz: 1. Bir obje olarak, 2. Bir de isten olarak. Bu ikisi, ona gre, iki
ayr ey olmayp bir ve ayn eydir. Bedenimiz istencin somutluk kazan
masndan, nesnelemi olmasndan, bir objectivationdan baka bir ey de
ildir. mdi kendi-zerimizde dorudan doruya yaadmz bu olguyu
kendi dmza aktararak, btn teki objelere de yayarak doadaki her
eyin zniin isten olduunu syliyebiliriz. Bu isten tek bir tanedir:
uzay ve zaman iindeki grnleri (fenomenler, tek tek nesneler) ise sa
yszdr. isten ile tek tek nesneler arasnda da ideler vardr. Bunlar is
tencin dordau doruya olan n^neleim leridi'. ideler nesnelerin ana r
nekleridir; domamlar, yok olmayacaklardr; hi deimezler, hep olduklai1 gibidirler (Schopenhauer burada Platonun idealarn gznnde
bulunduruyor), istenin kendini objektifletilmesi basamak basamak olur.
En alt basamakta cansz doann -ek im , nfuz edilemezlik, kat veya
sv olu, elektrikli, mknatsl olma vb. en genel nitelikteki kuvvetleri
vardr. Bu basamaklar bundan sonra bitki ve hayvandan geerek insana
doru ykselirler. Basamaklar ykseldike bireylik de daha bir belirir.
nc blmde gelitirilen sanat felsefesi, Schopenhauerin ideler
retisine dayanr, ide, her eyi oluturan stenin dorudan doruya
olan nesneleimidir; evrensel isten idede kendini dolaysz olarak objektifletirmitir. ite sanat bu ideyi bilmekten, kavramaktan doar. Ancak,
ideyi bilmek iin, sjenin tutumunda kkten bir deiikliin olmas gere-

kir. Nesnelerin birbiriyle ve kendi istencimizle olan ilikilerini sorup ara


mak, bizi tek tek nesnelerin bilgisine, yeter sebp nermesine bal olan
bilgiye vardrr; bu, deney bilgisidir, bilimsel bilgidir. Ama sje bu tutu
munu deitirip de objenin nedenini, nerede ve ne zamanda oldu
unu soyut dnce ile aramaktan vazgeip karsndaki objenin ne ol
duunu bilmek ister ve hi bir kar gzetmeden onu seyre dalarsa (con
templation), bildii tek nesne deil, ide olur. Seyre dalmak ta sanat
eseri karsnda olur. Normal olarak bilgi istencin hizmetinde alan bir
aratr. Ancak bu sz geen durumda, sanat eseri karsndaki salt seyir
tutumunda, bilgi istencin hizmetinde olmaktan kendini kurtarr. nk
grnlerin zlerini, kalc ynlerini yeni batan gerekletiren, nesne
leri ebedilikleri bakmndan gsteren sanat eseri karsndaki insan srf
bir seyirci olur, bu dnyada olduunu unutur, birey olmaktan kar; bu
nunla da kendini istenten, istenin aclarndan syrm olur. Geri sa
nat bizi istenin bu dnyada her yana sat, her yanda var kld ac
dan kurtaryor. Ama, bu, bir anlk bir kurtulutur ancak; sadece belli an
lar iinde skm olan geici bir kurtulutur.
Srekli olacak kurtulu yolunu da Schopenhauer ahlk retisinde
gsterir (4. blm). Ona gre ahlkn temel fenomeni acmaktvc. Mo
tifi acmaktan alan eylemin ancak gerek ahlk deeri vardr. Yalnz,
bir eylemin acmaktan doabilmesi iin, iyilik edeyim diye kendisine
yneldiim kimse ile kendimi zde bilmem gerekir. Bu nasl olabilir?
Bu durumu metafizik olarak aklayan Schopenhauer, bu, kendi i z
nn bakasnn da i z olduunu bilmekle gerekleebilir der. O zaman
bireyler arasndaki snrlar ortadan kalkar, o zaman bakasnn acs be
nim de acm olur.
Geri acmak yznden eylemek ahlkdir; bizi doru olmaa, in
sanlar sevmee gtrr. Ancak, deerce bundan stn olan bir davran
daha var Schopenhauer iin: imizde ve evremizde oluan yaama is
tencini kesin olarak reddetmek. Bu davrann gerekesi de, ona gre, u:
Hayatn kendisi, isten ard aras kesilmeyen bir acdr. nk isten
btn grnlerinde bir itah, bir istek olarak kendini gsterir.
stein olmas da, eksikliin, dolaysyla acnn olmas demektir.
Ama bir istek hi bir zaman tam ve srekli olarak doyurulamaz;
yle biraz doyurulunca hemen bir yenisi ortada beliriverir ve bu
byle sonsuzlua kadar gider: Acnn ne sonu, ne snr vardr. Hayat, se
falet ile cansknts arasnda bir rakkas gibi gidip gelir. steklerin yeri
ne getirilmemi olmas sefaleti dourur; yerine getirilir gibi olmas da
bunalma drr. Alk, sefalet halkn, cansknts da kibarlarn ektii
azaptr. Kibarlarn dnyasnda pazar gn canskntsmn, halk iin de
teki gnler sefaletin temsilcisidir. Zek olgunlatka ac da artar; en
455

ok bilgili insann ac duymas da bu yzden. Bu dnyay iyi ya da dn


yalarn en iyisi saymak yalnz aptallk deil, bir kfrdr de. nk is
ten bile kendi grnlcrinde kendisini beem^mcktedii'. Dnya, d
nlebilecek dnyalarn en ktsdr; yle azck daha kt olsayd, varolamazd artk. Bu dnyay oluturan isten krdr, yle zeks, bilinci filn
yoktur.
Btn bu grnleriyle Schopenhauerin felsefesi kesin bir ktm
serlie (pessimizme) varmtr. Bu kt dnyada sten insanda bilgi
n yakmakla kendi kendisine bakm, kendisi kendisinin ne olduunu
grmtr, imdi karmza soru dikiliyor: Btn bunlar ne iin? Ha
yatn bu yk, bu sknts tanmaa deer mi? Geri, sanatta gzelden
tad hrken, hayat yalnz nemli bir dramm gibi seyrederken acdan
kurtuluyoruz. Ancak bu da srp giden bir kurtuluu salayamyor; an
cak para para anlar iin kurtuluu getirebiliyor. Bu yzden hayattan
^arya karacak yol olamaz, istence tam olan bir dirlik kazandramaz.
yleyse, byle bir dnyadan uzaklatrp srekli kuitulu.a ulatracak
bir baka yol gerek. Bu kurtulua da, Schopenhauere gre, bu dnyann
ne olduunu bize kavratm oan o bilgiye dayanarak yaama istencini
reddetmekle, yadsmakla, istemelerimize bir son vermekle varlabilir.
nk byle bir istence kar myz, yoksa ondan yana myz? sorusun
da o ak-seik bilginin altnda zgr olarak karai verebiliriz; ksa
ca: yaama istencine evet ya da hayr diyebiliriz. Buras, intelligiblednyada bulunan zgrln bu dnyada kendisini gsterdii tek durum
dur. Hayatn ne olduunu bildikten sonra isten imdiye kadarki bilmeden,
kr krne itiliini yine istiyorsa, kendisine evet diyor, kendisini onay
lyor demektir. Yok buna hayr diyorsa, yani yaama istencini yadsyor
sa, bu, ancak sz geen bilgiye dayanarak istemenin sona ermesiyle ola
bilir. zaman bilinen grnler (fenomenler) artk istemenin motifle'
olmazlar; imdi ideleri grp dnyann zn kavram olan o bilgi, isten
iin iten dirlie kavuturan bir yattrc (guietiv) olur. Bununla da iste zgr olarak, kendisi kendi varln ortadan kaldrr, insan artk ken
dini bakalaryla zde sayp da bu bilgisini doruluk ve insan sevgisi ola
rak gerekletirmee kalkmaz; tersine, bu zntlerle dolu, dnyann
znden tiksinti duyar; bundan sonraki kuaklarn remesini nlemek iin
iffetli bir yaay kendisi isteyerek seer ve bu tutumuyla da istencin or
tadan kalkmas yolunda ilk adm atm olu. Btn insanlar tarafndan
byle yadsnsayd, yaama istenci btn btn ortadan kalkm olurdu.
Yaama istencini yadsyan kimse, istenci ldrmek iin, yoksullua iste
ye isteye raz olur; aalk, tiksinti uyandran eyleri kendisi arar; is*
1. Leibniz ve Seh)e!ermachr gibi.
2 Oysa Schelling ile H egclde tin (Geist) gittike dah bilinli 1[ ' .

456

tenin bir grn olan bedenini doru drst beslemez, perhiz yapar,
oru tutar; hatta kendisine ikence eder: Ta bedende yaayan isten bs
btn snnceye kadar, kendisini yaama balayan son ba kopuncaya
kadar. Ancak yaamay yadsmanm bir ekli olan intihan Schopenhauer
uygun bulmaz; nk kendisini ldren, btn grnmelerinde yaamn
kendisini deil de, ancak o andaki kendisi iin ho olmayan, katlanamad
biimini reddetmektedir. Dolaysyla intihar ze deil, ancak zn bir grniiiine dokunabilmektedir. Oysa Schopenhauerin istedii, istencin kendiine, dorudan doruya ze kar gelmek, kar kmaktr.
Yaama istencini gerektii gibi yadsynca da, insan kendisini bir
amatan tekine durmadan itip kakan hayatn tedirginlii yerine barna,
i dirliine kavuur. Artk geriye yalnz bilgi kalmtr, isten ortadan e
kilmitir; artk bir ey insann istencini kmldatamaz olmutur. Bu
grnde Schopenhauer, Bucldhizm (Nirvana) ile Hristiyanln ermilerirde gerekleen o dnyadan kurtuluu rnek olarak gznnde bu
lundurmaktadr. Yalnz burada nerilen asketik tutum, hayatn renkli dn
yasndan uzaklama ideali, 'ordnyada cennetlik olmak iin deil, ken
dimizin ve trmzn varlm srdrmek igdsn yenmek iindir.

457

19 Yzyl Felsefesinde Positivizm

Benzer Aktmlar

19. YZYIL FELSEFESNDE POSTVZM


YE BENZER AKIMLAR

ALMANYADA SPEKLATF FELSEFEYE TEPK,


HEGELCLN ZLMES

Almanyada bir zaman yalnz felsefede deil, btn kltr bilimlerin


de de nplanda bir akm durumuna geen Hegelcilik, dndaki ve iindeki
gelimelerin sonunda hzla zlp dalmtr. . yzyln ortalar, F ran
sa ve ngilterede olduu gibi, Almanya iin de positivist bir dnn
belirmee balad bir dnemdir. Ai'tk ilgi balca olgularda ynelmi
ti; imdi olgularn kendileri ele alnp nedenleri aratrlmak isteniyordu.
Bu tutumla yeni bir gelimeye doru giden m^ematik-deney$el-doa bilmi artk Schelling ile Hegelin speklatif doa felsefesi ile uzlamazd.
yandan, ^ Okul Historische Schule erevesinde geliti
rilen tarih yntemi ve anlay da Hegelin tarih felsefesi ile atyordu:
Bu okul Hegelin tarih teleolojisini zorlanm bir yorum diye anlar; bu
retide tarihteki olgular karsnda gereken saygnn gsterilmediine
inanr*. Ayrca, romantizmle birleerek Hegelin rationalizmine kar 1kan ^Tarihi Okuba gre, tarihte olumu olann balbana bir deeri
vardr ve bunun bylece de saklanmas gerekir. Bir ulusun ya da bir a
n devleti, hukuku, sanat vb. tarihin oluturduu btn bu formlar, bu
ulusun ya da bu an zel ruhunun yaratmalar diye anlalmaldr.
Oysa Hegel bu oluumlar ,evrensel bir gelimenin yalnz geit noktalai1,
bir amaca doru ilerleyen bir yolda ancak birer ara, birer basamak diye
anlyordu, ite bilimlerdeki bu gelime, bilimler ile speklatif felsefe ara
snda bir uurum yaratmtr. Bu atmada felsefe yenilmi, bunun SO
nucu olarak Hegelcilik dalp ortadan ekilmitir.
*
Bu o k u ld a n ge!en n l tal'ih yazar Leopolcl von R a n k e o lu ? b ite n lerin gerekten
nasl o ld u k la rn bilm ek iin b e n im i o rta d a n kaldrm a strm der.

461

Hegelci Okulun zlmesini okulun kendi iindeki kartlklar da ha


zrlam ve rn Yal ve Gen Hegelciler ya da Sa ve Sol Hegelciler diye ikiye blnmesine yel amtr. Anlamazlk balea din ve po
litik - sosyal felsefe konularndayd. Sonunda sa kanat tutueu bir
theizme varm, sol ise doa aratrclarnn tuttuu materializm ile
birlemitir.
Din konusunda Hegelcilikten materializme kayanlarn en nemlisi
Ludwig Feuerbachtr (1804-1782). Kendisi, nl krimnalst, hukuk bilgi
ni Anselm Feuerbachn olu. Erlangen niversitesinde ksa sre doent
olarak alt. Naturalist grleri niversite kariyerinde ilerlemesine en
gel oldu. Bilimsel grlerine bal kalan bir idealist olarak niversiteyi
brakp bir kye ekildi; burada darlk ve skntlar iinde geen bir ha
yat y ad. rencilerin ars zerine 1348-49 k smestresinde Heidel
berg niversitesinde Dinin z konusunda nl derslerini verdi. Sol Hegelcilik zerinde byk etkisi oldu.
Balca yaptlar: Gedanken ber Tod und Unsterblichkeit (lm
ve lmszlk zerine Dnceler) (1830; Grundsaetze der Philosophie
der Zukunft (delecekteki Felsefenin ilkeleri) (1843; Vorlesungen ber
das Wesen der Religion (Dinin z zerine Dersler) 1851.
Daha Hegele bal olduu sralarda ruhun lmszl dncesini
yce bir egoizm sayan Feuerbacha gre felsefe, doa bilimine dayanan
bir insan bilgisidir, bir antropolojidir, insan, cisimsel olan doann bir par
asdr ve felsefenin devi, insan bylece kavramaktr, insann kendisini
de, kltrn da ancak doa bilgisi temeli zerinde kavrayabiliriz; Hegelin yapt gibi bunun tersinden deil. Doay Tanrnn bir yaratmas
saymak, kavranlr ve doal olan kavranlmaz ve doal olmayan
ile aklamaa kalkmak demekti'. Oysa, bir Tanr tasarmna insan nasil varm? Birtakm din dnceleri nereden edinmi? bunun aklan
mas gerekr. Feuerhacha gre insan kendi rneine, isteklerinin ula
ma gznnde bulundurduklar ideale gre Tanrsn kendisi yaratr.
Din, insann mutluluk igdsnn kendini hayal gcnde tatmin etmesidil. Bunun iindir ki, mutluluunu budnyada arayan Yunanl, Olympos
"

dnyasn yaratt. Yoksun olduklar kudretin boyuna ryasn


gren Yahudiler, dnyay yoktan yaratm olan insana sert buyruklaryla
hkmeten gl bir Tanr hayal ettiler. Gnlk kayg ve skntlarn yk
altnda ezilen ilk Hristiyanlar, kendilerine kurtulu elini sevgi ile uzatan
bir Tanry tasarladlar. Nerede ve hangisi olursa olsun, din insanln
ocukluk ryasdr. Ama artk bu ya yerine yeryznde ulalabilecek
olan insanln mutluluu ve bunu gerek klacak aralarn ak-seik bil
gisi gemelidir; dinin yerini artk bilim, eitim ve insan sevgisi ile say
gs almaldr.
Hegelciliin zlmesine yol aan gelimelerden biri de, politik-sosyal
462

konulardaki anlamazlklardir. Hegelin kendi sistemi bu konularda tutu


cuydu; filozofun gnndeki devlet ve toplum dzenini hakl gstermek,
bunu felsefe ile bil kantlama denemesiydi. Buna karlk Gen Hegeliler varolan dzenin almas gerektiine, bunun iin de felsefenin dev
rimci k tutmas, dnyann deimesine nayak olmas zorunda olduu
na inanlarlayd*. Bu inanta olanlarn en nemlisi de Karl Marxtr.
da, Ludwig Feuerbaeh gibi, ilkin Hegelcidii'; sonra o da idealizmden materializme geiren adm atmtr ama Hegel felsefesinin balca bir d
ncesini, dialektik gelime kavramn brakmadan.
Trierde (Bat Almanyada) doup Londrada len Karl Marx ( 8 8 3 88-)
bir avukatn oludur. Berlin niversitesinde Epikuros zerine bir tezle
doktorasn verdikten sonra gazete ve dergilerde alt. Siyasi dnce
leri yznden Almanyadan ayrlmak zorunda kald. Paris ve Brkselden
de uzaklatrlnca Londraya yerleip hayatnn son 30 yldan ounu bu
rada geirdi. Karl Marx bilimsel kurucusudur ye . yzyl
da sosyalist akmnn rgtlenmesine nayak olulardandr. retisi, a
da sosyalist hareketleri iin balca bir etki kaynadr. Gerek retinin,
gerekse hareketin olumasnda Karl Marx Friedrich Engels ( 5
820-18)
ile krk yl ok yakn ibirlii yapt.
Balca yaptlar: Die deutsche Ideologie (Alman ideolojisi) 1854,
Engels ile birlikte; Das kommunistische Manifest (K>m^i$t Mani
festosu) 1848, Engels ile birlikte; Zur kritik der politischen konomie
(Politik Ekonomiyi Eletirme) 1859; Das Kapital (Kapital) 1867-1894.
Teorilerinin ou iktisat bilimi ile ilgili olan Karl Marxm felsefe ba
kmndan zellikle belirtmee deer retisi, materialist tarih anlay
dr. Hegel gibi K. Marxa gre de tarihin kartlar ze ze ilerleyen
dialektik bir gidii vardr. Ancak, Hegel iin tarih, idenin tinsel bir ilke
nin -G e is tin kendisini amas/sonunda kendisini bulmak iin bir gelimesiydi; dolaysyla tarih srecini ilk planda yrten gler, tinsel nite
likteki etkenlerdir, idelerdir. Karl Marxa gre ise, tarihteki gelimeyi be
lirleyen neden ekonomik ilikilerdir, bu doal-maddi etkendir. Toplumun
yaps, snflara blnmesi, siyas gcn dalm ve formlar; din, ah
lk, bilimsel, felsef grler (ideolojik st-yap), btn bunlar hep te
mel neden olan ekonomik alt yapya bahdrlar ve onunla birlikte dei
irler. Bu arada en nemli olan etken de, retim aralarnn ne eitten
olduklar ve toplumun hangi tabakasna elinde bulunduklardr. Tarih, as
lnda, snflar arasndaki ekonomik savalarn tarihidir. Tarihteki hare
keti yaratan ve ayakta tutan, toplumun bir yandan retim aralarm elin
*
O ysa H eg el'e g le felsefe an ca k anlam ak iindir. Bir arih d n e m in in yapsn
a n la m ak iin de, b u d n e m in a rtk gem i , k a p an m mas gerekir. M in e v ra nn bay
ku u akam k a ran l n d a uar.

de bulundurup smren, br yandan da yalnz alma gcne sahip olup


smrlen snflara, bu iki paraya blnm olmasdr. Ana izgilerinde
tarih zorunlu bir giditir; bu srecin kendine gre yasalar vardr. Bu, tarihncesiin ilk komnizmbnden balayarak retim aralarmn zel ml
kiyetin elinde bulunduu, dolaysyla snf atmalarnn gittike derin
letii dnemden geerek gelecein sosyalizmine doru ilerleyen
adml dialektik bir giditir. Bu dnemler, birbirlerine tez-antitez-sentez
ilikisi ile baldrlar ve tarihteki gelimenin ana blmdrler. Snflar
arasndaki atma en yksek, en son noktasna burjuva ile proleterya
arasndaki kesin savata ulamtr. Bu atma sonunda retim aralar
zel mlkiyetten kp kamunun mal olacaktr. retim aralarnn toplumlatrlmas da, snf ayrlklarn kesin olarak ortadan kaldracaktr. Bylece tarihin zorunlu gidii sosyalizm ile sona erecek, bununla zorunluluk
tan zgrle geiren adm da atlm olacaktr.

Auguste Comte
19. yzyl Felsefesi iin balca iki akm karakteristiktir: Biri Alman dea
lizmi rneinde grdmz idealist felsefe; teki de positivist felsefe,
idealist felsefe iin k noktas stijedir; dnce erevesinde kalna
rak gelitirilen ideallerdir. Bu felsefede speculation eilimi ar basar;
felsefenin konularnn salt dnce ile aydmlatabileceine gvenilir. Ni
tekim Hegel felsefe, objelerin dnce ile grlmesi olduu, dolaysy
la felsefede, dncenin dndan gelecek duyusal gerelerin gerekli
olmad inancndadr. dealist felsefe, bilimlerin dnda ve tesinde
olan, byle bir yntemi ileyip kullanan bir felsefedir. Buna karlk posi
tivist felsefe dayanan gerek'te verilmi olanda arar; bu felsefe iin
positif demek, her eyden nce gerek olan demektir. Bundan dolay
positivist felsefe gerei inceleyip aratran bilimlerle sk ibirlii yapar.
Bu adan alrsak, 19. yzyln dnce hayatna damgalarn vuran
bu iki r, birbirinin tam kart olan k noktalarndan kalkmaktadr
lar. Ama bunlarn yine de birletikleri noktalar var: 1. Her ikisi de ger
ei kavramak ister. Yalnz, bu amaca doru baka yollardan yrrler.
dealist felsefe gerei sbjektif yolla kavrayabileceine inanr. rnein
Fichtede sje-ben-srf kendisine bakmakla, hem kendisini hem de objeyi
ben olmayan kavryordu. Positivist felsefe ise dnce yapsn ob
jektif olgular zerine kurmaa alr. 2. Bu rlarn her ikisi de doa
ile tarihin gelime izgilerini kavramak isterler. Gelime kavram idea
list felsefenin de, positivist felsefenin de n plannda yer alr. zellikle
de Aydnlanma ile Fransz Devriminin koparm olduu tarihin srekli
balants aratrlr. Bu arama ve aratrm a sonunda geliip yerleen ta
rn

rih bilinci insanln dnce hayat iin byk bir kazan ve bir dnm
noktas olmutur. Bu baarda her iki rm da kendilerine gre paylar
var.
19. yzyl positivizmini yalnz idealist felsefeye kar bir tepki diye
anlamak doru olmaz. Byle bir anlay zaman bakmndan da yanl olur
du. nk positivizmin kkleri, idealist felsefenin tam olarak gelimesin
den daha nceye der. Ancak, idealist felsefenin geerlii sarsld sra
larda positivizm geni evrelere yaylmak iin elverili koullar bulmu
tur. Bu ortam da daha ok Fransa ile ngilteredeydi. Dolaysyla bu
r balca bu iki lkede gelimitir. dealist felsefenin yurdu ise Alman
ya idi.
Modern positivizmin domasnda deney bilimlerinin son yiiz yllardaki
gelimelerinin byk yeri olmutur. 18. yzyln sonlaryla 19. yzyln
balanglarnda Fransz bilginleri kimya ve fizyoloji alanlarnda byk
ilerlemeler salamlard. Yenian balarnda nce Kepler ile Galileinin
sonra da Newtonun getirip yerletirdikleri bilim ilkeleri ve yntemleri ya
va yava biiin doa alanlarna uygulanmt. Modern doa biliminin bu
kurucularnn astronomi ve fizik alanlarnda yaptklarn imdi Lavoisier
ile Bichad kimya ile fizyolojide gerekletirmilerdi. Btn bu gelimele
rin dnya ve hayat grmz bakmndan ne gibi bir anlam vard? Ar
tk doann btn alanlar positif bilimlerce ilendii iin, bundan byle
insann dnya ve hayat grnde ancak positif bilimlerin bilip dorulad
tasarm lar kullanmann zaman geldi denmitir. Yalnz, insann kltr
hayat zerine bir bilim kurmak genel olarak positivizmin, zellikle de
modern positivizmin kurucusu Auguste Comteun balca bir ii olacaktr.
Descartes ile Rousseau yannda Fransz Felsefesinin en nemli dnr
lerinden biri olan Auguste Comte, bir yandan kltr bilimini positif bir
bilim yapmaa alm, br yandan da btn positif bilimlerin balca
olgularn, yasa ve yntemlerini belirtmek iine girimitir.
Auguste Comte (1798-1857) Gney F ransada Montpellierde dodu. Di
nine sk skya bal Katolik bir aileden. 19. yzyln Fransz kltr ha
yatnda ok nemli bir yeri olan P aristeki Ecole polytechniquede okudu.
Bir aralk sosyalist Saint-Simonun rencisi ve yanda oldu; sonra da
aralar bozulup ondan ayrld. Bir sr glk ve skntlar iinde y
rtt yllar sren bir almadan sonra 1842 ylnda ana eseri olan alt
ciltlik Cours de philosophic positivei (Positif Felsefe Dersleri) bitirdi.
Yaptn gerek dnce gerek bilgi bakmndan olaanst baarsna ra
men kendisine ne bir profesrlk ne de bir i verildi. lmne kadar dost
larnn ve kendinden yana olanlarn yardmyla yaad. Son yllarnda fel
sefesi dine kayan bir biim ald. Bu dinin Tanrs ve dogmalar yok. Tan
r yerine insanlk gemitir; metafizik yn kaldrlmtr, ama klt yn
F T 30

465

b r a k l m t r : B u d in in K a to li k li i p e k a n d r a n i b a d e t l e r i , y o r t u l a r , k u t s a l

eylemleri ve rahipleri var.


Auguste Comteun positivizminin ana dncesi yle zetlenebilir:
Ancak fenomenleri bilebiliriz; fenomenler konusundaki bilgimiz de mutlak
deil, sadece relatiftir. Bir olayn znlin ya da gerek nedeninin ne
olduunu arayp sormann anlam yoktur. Biz ancak bu olayn art arda
geli (succession) ve benzerlik (resemblence) bakmndan teki olay
larla olan ilikilerinin (relation) ne olduunu sorabiliriz. Byle bir sorunun
da anlam vardr. Deimez (constant) olan bu ilikilerden benzerlik ba
kmndan olanlarna kavramlar, art arda geli bakmndan olanlarna da
fenomenlerin yasalar deriz. Btn bilimsel bilginin anlam da, feno
menlerin yasalarn renerek, sonra bunlarn yardmyla gelecek feno
menleri nceden bildirebilmektir: Savoir pour prvoir: Bilmek, nce
den grebilmek iindir. mdi, positivizmin grd ya da grecei
i, bilimsel bilginin bu anlamn kavrayp ona gre davranmaktr; bu ama
ca uymayan btn teolojik ve metafizik eleri bilimsel bilgiden uzak
latrmaktr.
Bunu yapmakta ve yapacak olan bilginin bu positif dneminden n
ce, Auguste Comtea gre, kendisinin teolojik ve metafizik dnemler
dedii, iki dnem gelip gemitir. 1. Teolojik dn bu evrendeki olgu
lar art arda oluun deimez yasalarnn deil de, canl ve zekl var
lklarnn istenlerinin ynettiine inanr. Bu dnn en ilksel ekli
olan fetiizm btn varolanlar canl sayar. Teolojik dnme biiminin
ikinci basama olan politheizmde (oktanrclk) grlmeyen varlklar
kabul edilir. Bunlardan her biri nesneler ile olaylarn belli bir blmne
hkmederler. Gelimenin nc basama olan monotheizmde (tektanrclk) bir sr Tanr tek bir Tanrda kaynap birlemilerdir. Bu tek Tan
r hem evreni yaratmtr, hem de burada btn olup bitenleri aralksz
olarak yrtmektedir; gerektiinde kendisinin yaratm olduu dzeni mu
cizelerle bozabilir diye dnlr. 2. nsan dncesinin geliimindeki ikin
ci basamak olan metafizik dnemde, bundan nce kii diye tasarlanan
Tanrlar ve bunlarn istekleri, fkeleri soyut kuvvetler, gler, gizli
nitelikler klna girerler. rnein Dryade* yerine aac oluturan bit
kisel ruh, hayat gc geer; ar cisimlerin dmesi, bunlarn doal
yerlerini bulmak yolunda bir abalar diye anlalr; doann kendisine
bir sr eylem, nitelik yklenir. 3. nsan dncesi gelimesinin nc
basamana, positif dnme biimine ulanca, metafizik dnteki bu
anlalmaz, kavranlmaz kendiliklerin (Entits), bu birer gerek saylan
soyutlamalarn szde eyler olduklar grlr. imdi metafizik dnii D rya d e ler: Y u n a n m itolojisinde aa p erileri, yar ta n r v a rlk lar; belli a a la rd a
y a a rla r ve b u aalarla b irlik te lrler.

466

inde balam olacaktr. Gelecein positif devletinde filozoflar ya da sos


yologlar egemen olacaktr, Platonun ideal devletinde olduu gibi.
Yalnz, Auguste Comteun bir. lonca halinde toplanacaklarn tasarla
d bu filozof ya da sosyologlar asl hkmet deiller. Bunlar, salt moral
ve intellektel nitelikte olan bir otorite kuracaklardr; uyarak, reterek,
verek ve yererek bu yollarla insanlarn treleri ile dncelerini ke
sin olarak etkileyeceklerdir; genlii yetitirmek de, d kudretin stn
de ykselen bu bilginler kadrosunun elinde bulunacaktr. Burada da oto
rite var; ancak bu, bilimlerin otoritesidir, hi deimez olan bir gelene
in otoritesi deil. Ama, bu, ounlua, kamuoyuna kart olan bir otori
tedir de. Bu fikir otoritesi yannda asl iktidar, belli bir sayda seilmi
olan kapitalistlere bankerler, tccarlar, fabrikatr ve iftilere veri
lecektir. Halk istencini temsil eden herhangi eitten bir parlamento ol
mayacaktr. Tek denetleme organ, o bilginlerden kurulmu olan kurul
dur. Olmakta olan gelecein toplumunda bilim ile ekonomik balca g
ler olacaktr. Bunlarn birbirleriyle kenetlenmeleri devletin organik bir
liini salayacaktr.
Auguste Comteun bu gr de, yine onun tarih felsefesi ile, iten
bir yasa yznden insanln gelimesinin birtakm evrelerden getii an
lay ile balantldr. nk teolojik ve metafizik dnemlerden geerek
positif dneme doru giden ilerlemeye, asker bir rejimden bir endstri
rejimine gei de paralel olarak yrmtr. Dolaysyla bu ilerlemede
klcn, aristokratlarn egemenlii yerine gittike endstri patronlarnn
egemenlii gemektedir. Ancak, bu gl patronlarn grdkleri ilerin
btnn yararna, insanln ve ilerlemesinin yararna olmasn bilginler
den kurulu olan o manev organ salayacaktr.
Auguste Comte felsefesinin temel eilimine gre insan birey olarak ta
rihi yapmaz; tersine, insann kendisi kendi i yasallna gre yryp
giden tarih gelimenin bir rndr. Tarihte olup bitenlerin taycs in
sanlktr, insanlkla tek insan arasnda ilgi, dalga ile rmak arasndaki ilgi
gibidir. Bu anlaytan da ahlk bakmndan, insann kendini tamamyla
insanla vermesi, yani altruizm zgecilik bir sonu olarak kar1.
Auguste Comte iin altruizm ahlkn temelidir; onun iin eitim ile, al
ma ile, baka yollarla altruizmi insanlarn ruhuna yerlemi grmek ister.
Auguste Comteun zgecilie altruizm dayanan ahlk retisini, i
ten ilgili olduu sosyolojisi ile ball erevesinde biraz yakndan gr
mee alalm. Positif felsefesinin gerekletirmei gznnde bulundur
duu balca bir ama da positif bir kltr bilimini kurmakt. Nasl doa
bilimi Renaissancetan beri olan gelimesinde doann yasalarn renip
1. A ltru izm deyim ini b u lan A uguste C o m te dur.

468

insanoluna doaya egemen olmann yolunu amsa, bunun gibi kltr


dnyasnn fenomenlerini aratrp bunlarn yasalarn bulacak bir kltr
bilimi de kltr alanna, dolaysyla tarihin gidiine egemen olacaktr. Blmek, nceden grebilmek iindir; nceden grebilmek de, dzenlemek iindir2. Auguste Comteun kendisinin de bir ksmn yaad Fransz Devriminin byk sarsntlar karsnda byle bir dzenlemee de gereksin
me vard. Bilgi yolu ile kltr alann, dzenlemek demek, Fransz Dev
rimi eidinden sarsntlar bundan byle nlemek de demektir, ite byle,
bir kltr bilimine de Auguste Comte kendisi sosyoloji adn koymutur.
Ana yapt olan 6 ciltlik Cours de philosophie positivein -y a p tn yar
sndan ounu kapsayan son cildinde Auguste Comte sosyolojisinin
konusunu inceler. Bu konunun iine psikolojinin nemli bir ksm, btn
iktisat, ahlk ve tarih felsefesi girmektedir - y a n i geni lde bir kltr
bilimi.
Sosyolojinin bir sosyal statik, bir de sosyal dinamik blm var.
Sosyal statik toplumun duran, deimeyen varlk koullarn inceler.
Sosyal dinamik ise toplumun ilerleyip giden gelimesini incelemesine
konu yapar, ilkinin temel idesi dzen (ordre), kincisinin^ ilerleme
dir (progrs). Sosyal statik ile dinamik birbirine sk skya ballar, n
k dzen ile ilerleme birbirini karlkl olarak gerektirirler. Sosyal statik
bakmndan toplum bir btndr (totalit) ve bu btnn eleri iten
birbirleriyle karlkl etki halindedir, yle ki, bunlardan biri deiti ,
tekiler de az ok bir deiiklie urarlar, rnein politik ve toplumsal
yap, iinde bulunulan uygarln btn ile sk bir balant halindedir,
ideler ve treler ile kurumlar arasnda iten ilgiler, karlkl etkiler var
dr. Ahlk Auguste Comte byk ksmyla sosyal statik iine yerletirir.
Ahlkn yasalar insan hayatndaki dayanmay (solidarit) dile getirir1er. insanlar toplumsal igdlerine uyunca dayanmay buluverirler.
Toplumsal hayatn kk, insann teki insanlarla beraberliinden bir kar
gzetmesinde, bu bakmdan bir hesaba dayanmasnda aranmamaldr. Beraberiiin yarai'l olup olmayaca ancak sonradan anlalabilir. Kiisel
hesaplardan bamsz olan bir igd toplumsal yaayn kkdr. Her
yerde olduu gibi, burada da duygu bilgiden nce gelmektedir*. Ancak,
insan toplumunun balanglarnda bencil eilimjer toplumsal-altruist-eilimier karsnda ar basyorlard. Geri bencil ynmz de bsbtn
ezilmemeli, ama asl ar basan zgeci duygular olmal. Bunu da zek
ile sempatinin boyuna ilerlemesi salayabilir. Sempati zeky benciliin
2. S avoir p o u r p r v o ir, p o u r rgler.
B encilii -egoizmi- aan b u g r n d e A uguste C om te, llu n e ile A d a m S m ith 'in
ken d isin e yol g ste rd ik le rin i syler; b ir y a n d an da top lu m sal ig d n n beynin beli byerin d e b u lu n d u u n u sanan G a li in etkisi an d a d f.

469

egoizmin hizmetinde olmaktan kurtarr; zek da toplumsal dayan


ma bakmndan gr keskinletirir.
Yalnz ve tek bana olan insan, Auguste Comtea gre, bir soyutla
madr. Toplumsal birim ailedir. Ailede sosyal organizmann zelliini gs
teren ilk davranlar belirir. Aile en iten bir topluluk, bir birlemedir
(union), ama bir ortaklk (association) deildir. Birey burada kendini a
ma renir. Aileden daha byk topluluklar, bir i blmne gre bir
likte alan insanlarn birbirlerini tamamlamalarna dayanrlar. Ailede
sempati hkm srer, daha byk topluluklarda ise balca intellektel
yetenekler dzeni salar. Djncede bir beraberlik de bir toplum iin mut
laka gereklidir; yalnz karlarda ortak olmak ya da sempati ile doru
dan doruya balanm olmak yetmez.
Ahlk alannda en yksek ide, insanlk idesidir. Ortaa kapandktan
sonra, hele endstrinin hzla gelimesinden beri proleter ynlarn sosyal
sistemle kaynaamadklar kansndadr Auguste Comte. Byle bir kay
nama, insann kendisini byk bir btnde alan bir ii diye duyma
syla olabilir. Gnn birinde positif eitim byle bir duyguyu getirince,
her abann toplum iin bir nemi, bir anlam olduu bilincini yerletirince,
ce, en aalk bir i bile soylu saylacaktr. Toplumda karlalan g
lklerin en etinleri politik olanlar deil, moral olanlardr. Bunlar da
ancak ideler ve trelerin etkisi ile giderilebilir. Comte dev kavramm
hak kavramndan pek stn sayar. Bu grnde Fransz Devriminde ki
inin haklarn ar olarak belirtmeye kar bir tepki var.
Toplumun duran deil, kmldayan yn olan sosyal dinamikin temel
idesi ilerlemedir ve ilerlemenin dzeni de hal yasasna gre ken
dini gerekletirir. lerlemenin olduunu en iyi dnce alannda grebi
liriz. Dncenin gelimesine sosyal politik gelimeler paralel giderler.
Teolojik dn evresine siyas bakmdan asker bir rejim paraleldir.
Nasl ilk otorite doal olarak teolojik nitelikte idiyse, ilk hkmetler de
doal olarak asker nitelikteydiler. Bu evrede ancak d kuvvet insanlar
bir arada tutabiliyordu. Dncenin gelimesinde ikinci adm olan me
tafizik hale sosyal ve politik alanda hukukularn hkm srd bir d
nem karlktr. Burada sava ruhun yerine retimci bir ruh gemitir,
orta snf belirmi, siyas haklara ulamtr. Bu rejime hkim olan hu
kukularn grevi, eitli istekleri birbiri karsnda snrlamaktr*. Dii*
inde b u lu n d u u d n em i A uguste C om te belirsiz, tedirgin b ir geit devri saym ak
ta d r. E tki ve tep kileriyle s r p gitm ekte olan Fransz D evrim ini m etafiziin kam u ha
y a tn d a gelip geici olan bir zafere ulam as diye an la r. O n a gre g n n d e k i tu tu c u la r
le lib e raller a ra sn d a k i atm a, g e re k te teolojik ve m eta fiz ik d n m e biim leri a ra
sn d a k i b ir savatr. P ositif d n ce h e n z tik belirtileriyle o rta d a d r. T am gereklem esi
ilerid e olacak.

470

ncenin pos^f al>ine sosyal bakmdan endstri evresi karlktr. Bu


evrede toplumun Citizen; :'.e iktidarn blnn retimci gler belirler
ler. Burada politik sorunlar yerine artk sosyal sorunlar geer. Burada
proleterler en ok keadilerinin skntsn ektikleri sosyal sorunlar siyas
devrimlerin zemedi anlayacaklar, positif felsefenin abasna yaknlk duyacaklardr. Positif :'elsefenin istedii gibi, onlar da devleri hak
lardan stn tutarak asl sosyal denebilecek u sorunlarn zmne b
tn insanlarn dikkatini ekmeklerdir: Herkese kafasn aydnlatmak fr
satm ve alma hokkan salamak. Bu yzden proleterler ile positif filozoflai arasnda doal bir anlama olacaktr.
nsanhn gittike daha ok dayanmaya yaklatnn tantlanmas,
Auguste Comtea gre, ahlk iin byk nem tar. Bununla yalnz sosyal
duygunun glenmekte 0 grlm olmuyor, ahlkn nemli bir ksmmn dinamik bir temel zerinde belirlenebilecei de anlalm oluyor.
nk ahlk blisinin de^. insana zg olan niteliklerin gelimesine ya
rarl olmakt!'. Bu nitelikler de zek ile toplumlamadr. Comte; insan s o
yu erevesinde zek ile sempatinin altruizmin, toplumsalln bite
viye ilerleyen bir gelime iinde bulunduklarna, dolaysyla bireyi tr ile
kaynatracak ortamn gerekleme yolunda olduuna inanr. O n a gre,
doamzn soylu eilimlerini toplum hayat boyuna gelitirmektedir; kt
igdler bir yandan kendimize hkim olmak, br yandan da kullanl
mamak yznden gittike clzlamakta ya da toplum dzenine hizmet et
mek zorunda braklmaktadr.
Positivist k noktasnda Auguste Comte ngiliz filozoflarna bir
David Humea, bir John stuart Mille yaklar. Ama tarihin bireyi belifleyen bir yasas olduu anlaynda Hegel ile birleir. Nitekim onun
adml hal yasas, Hegelin l dialektik gelimesini andrr. 19.
yzyln ilk yarsnda Fransada da felsefe lk planda bir tarih felsefe
sidir. Yalnz, Fransa'nn ansiklopedik gelenei bilimdeki sonularn biraraya getirilmesi eilimi yznden burada tarih felsefesi, daha ok, do
a bilimini rnek alan toplum ve tarihin bir yasa bilimi eklini almtr.

John Stuart Mili


Kara Avrupasnn tarhinde 18. yzyldan 19. yzyla gei derin bir ke
sinti yaratmtr. Fransz Devrimi bu blgenin sosyal ve politik yapsnda
byk sarsntlara yol amt. F ransada krallk yklm, nce ngiliz
rneine gre liberal bir anayasa denenmi, s o n r a da hzla J.J. Ruosseau
nun dncelerine ynelmi radikal bir demokrasiyle gidilmi ve bu son
gelmede Kilise ile dine kar sert bir sava almt. Buna karlk in
giltere Fransz Devrhninden yz yl nce devrimlerini yapp bitirmiti. Bu
471

arada da bu devrimlerin sonucu olan dnce, inanma, alma zgrl


ne dayanan liberal anayasa Britanya Adasnda kk salmak iin vakit
bulmutu. Bu yzden Fransz Devriminin getirdii dncelerin ngiltere
deki etkileri teki Avrupa lkeleri zerindeki etkileriyle karlatrlr
sa elbette yle pek byk olmamtr. Yine bundan dolay, Fransz Dev
riminin sonularndan biri olarak Fransa ile Almanyada ortaya kan
devrimlere tepkiden (reaction, geriye dn) de ngiltere uzak kalmt.
Devrimlere tepki dnce alannda ksmen romantizmde kendini gster
mitir. Romantizm Fransada glenen Katoliklik ile birlikte inanszla,
radikalizme kar km, Almanyada ise daha ok edebiyat ile felsefe
nin Aydnlanma dnya grne kar bir sava olarak grnmt.
Fransz Devriminin etki ve tepkilerinden uzak kalabildii iindir ki, n
gilterede felsefedeki gelimenin sreklilii pek bozulmam, ngiliz fel
sefesinin 18. yzyldaki gelenei 19. yzylda da srp gitmitir. Nitekim
19. yzyl ngiliz felsefesinin en ileri temsilcilerinden Jeremias Bentham,
James Mili ve John Stuart Mili, Locke ile balayp David Humea ulaan
gelime izgisi zerinde kalmlard. Yalnz, Humeun phecilii onu dn
yaya ve insan toplumuna psikoloji ve tarih asndan bakan bir gzlemci
yapmt. Oysa adlar anlan 19. yzyl ngiliz filozoflar, 18. yzyln bilgi
retisini, psikolojisini, sosyal grlerini sosyal utilitarizm ve eudaimonizm ideali ile birletirmiler, bu ideali pratik hayatta etkili klmaa a
lmlardr.
18.
yzyl ngiz felsefesinde Lockedan Humea varan gelime, 19.
yzylda zellikle bir baba-oulda, James Mili (1775-1836) ile olu John
Stuart Millde ileriye gtrlmtr. Bunlarn her ikisinin de bir Locke,
bir Berkeley ve Humeda da grlen dnce ve dndklerini anlatma
bakmndan byk bir aklklar, eletirme ile zmlemede keskin g
r ve incelikleri var. Karakterlerinde ngiliz dnce hayatnn en iyi ge
leneklerini de yanstm adalar: nsana kar pratik-sosyal bir sevgi tarlar,
iinde yaadklar zamann hayat sorunlarn benimseyen, masaba bil
ginliinden uzak ok ynl bir kltrleri var; insanln ilerledii konu
sunda sarslmaz bir iyimserlikleri vardr; ama bu, kendiliinden gelmeyen,
metafizik-mistik kuvvetlerin etkisi ile deil de, gereklemesi iin insan
istencince desteklenmesi gereken ve desteklenmee de deer olan bir
ilerleme.
Bu baba-ouldan burada yalnz olu, John Stuart Milli ele alacaz.
John Stuart Mili (1806-1873) Londrada dodu. Onu dorudan doruya
babas kendisi okutup yetitirdi. Babas olunun byk istidadn erkenden
anlamt ve yetitirme iine pek erken de balad: Stuart Mili 3 yanday
ken eski Yunanca, arkasndan da aritmetik dersi grd babasndan. Bu
arada, Ingiliz dili ile gramerini de rendi. 8 yandayken Latinceye bala
d. Sonra tarih, mantk, iktisat konularnda yetiti. Okuyup rendiklerini
472

gezintilerinde babasna tekrar edermi, babasyla tartrm. Daha 0cukluunda edindii bilgiler sondaki geni, ok ynl bilgilerinin temeli
oldular. Ama br yandan da zeksnn kk yalarnda bylesine yk
altnda braklmas, bylesine tekyanl eitilmesi 20 yandayken bir ruh
krizi geirmesine, 30 yandan hayatnn sonuna kadar da bir sinir hasta
l ekmesine yol at. 1830-40 yllar arasnda London and Westminster
Review adl bir dergiyi ynetti. 1858 ylna kadar Eastindian Company'
de, bir zamanlar babasnn da bulunduu bir grevde alt. 1863-68 ara
snda Avam Kamarasnda Liberal Partinin milletvekili olarak bulundu.
3?8 ylnda Avignonda (Fransa) ld.
Yaptlar: A System / Logic, Ratiocinative and inductive (-Bir Man
tk Sistemi-Dedkttf ve indktif) (1843);. Principles / political economy
(Politik Ekonominin ilkeleri) (1848); On Liberty (zgrlk zerine)
(1859); Thoughts on Parliamentary Reform (Parlamento Reformu ze
rine Dnceler) (1859); Considerations on representative government
(Temsil Hkmet zerine Dnceler) (1861); Utilitarianism (Fay
daclk (1863); Examination / Sir William Hamiltons Philosophy (Sir
William Hamiltonun Felsefesini inceleme) (1865); Auguste Comte and
Positivism (Auguste Comte ve Positivism) (1865). lmnden sonra
yaymlananlar: Autobiographysi ile Nature, the utility / religion and
theism (Doa, Dinin Y aran ve Theism).
18.
yzylda Locke ile balayan gelimeyi 19. yzylda zellikle j .
Stuart Mill'in ileri gtrd belirtilmiti. Lockedan bu yana geien tu
tarl bir empirizmin dedii uydu: Bizim btn bilgimiz, alg ieriklerimiz
arasnda belli birtakm ilikilerin bulunduunu ileri srmekten baka bir
ey deildir. Bu ierikler de, bunlarn aralarndaki ilikiler de bize ancak
tek tek olaylar halinde, yani uzay ve zamanda olan, burada ve imdi
bulunan eyler olarak verilirler. Ama bu burada ve imdi verilmi
olan, sonra bilgide, yargda genel geerlik planna ykseltilir. Bu anlammda deney, bilgimizin tek kaynadr; deney ile uygunluk da bilgimizin
doruluunun tek lsdr (criterium). ite, Locketan beri ngiliz fel
sefesinde gittike daha iyi beliren empirizmin bu ilkeleri, Stuart Miliin
ana eseri olan System of Logicinde olduu gibi hi bir yerde bylesine
sistematik olarak ilenmemitir. Bu yaptn balca dncelerine gre,
-teo lo ji ve hukuk alannda bir otoritenin belirlemi olduu temel nerme
leri bir yana bkarakacak olursak her tmel nitelikteki nerme bir sra
tek tek gzlemlerin bir toplamdr. Bundan dolay da tmel nermeleri
k noktas yapan dedktif mantk, indktif bir mantn varln gerekli
klar, onsuz olamaz, indktif mantk tek tek gzlemlerden bu temel ner
melere nasl vardmz gsterir. Salt dnce deney olmadan bir ey
yapamaz, rnein yle bir sonu karmada: Btn insanlar lml
dr. A da bir insandr, A da lmldr de, btn insanlarn lml oldu473

unu syleyen birinci nermeyi koymada hakl olabilmem iin, aslnda


Ann da leceini kesin olarak bilmem gerektii besbellidir. Gerekte
Ann leceini btiin insanlarn lml olmasndan karyor deilim; ter
sine, tek tek insanlarn lml olduklar hakknda bir yn deneyim var;
ite bunlardan bu tek insann da, Ann da lml olduu sonucunu kar
yorum. Btn insanlarn lml olduunu gerekten bilseydim, sonu
karmalara kalkmazdm; nk o zaman Amn lml oluu tmel lm
l olu kavramnda kapsam olurdu. yleyse buradaki bu sonu kar
ma aslnda undan baka bir ey de: B lml, C lml vb... A da el
bette lml olacak. Demek ki, byk nermesi bir otoritece belirlenme
mi olan her tasmn (syllogism) temelinde tek bir halden baka bir tek
hali sonu olarak karma bulunuyor. Bu, hem inductionun hem de deductionun kendisinden tretildii sonu karma formudur. Burada nce
induction, arkasndan da deduction gelir.
Btn bilgi sreci ilkin iki fenomenin ayn zamanda zamanda ola
rak bana kendilerini gstermeleriyle balar. kinci defasnda bu feno
menlerden birincisi grnrse, kincisini de beklerim. Bu bekleme doru
karsa, bu deneyleri bir tmel nermede bir araya toplarm, yani btn
deneylerimi derleyip toplam olan, bunlarn tm olan bir nerme kura
rm. Birtakm hakkm olmayan genellemelere kalkmazsam, bu nerme,
iinde derlenmi olandan fazlasn bana veremez. te bundan dolay her
sonu karm, tekilden singularis tekili (ya da tekillerden tekilleri)
sonu olarak karr. Bu eit sonu karmay ocuklarda bile buluruz.
Elini bir defa yakm olan ocuk bundan sonra atei her grdnde hep
elini eker, ama ate insann elini yakar gibi tmel bir nermeyi gznnde bulundurduundan deil, atei grmesinin kendisinde hemen bir ac
tasarm uyandrm olmasndan eker. Hayvanlarda da bu trl sonu
karmalar var: Yalnz elini yakm olan ocuk deil, bir yerini yakm olan
hayvan da ateten kaar. Buradaki sorun neye inandmz ya da neye ina
nacamz sanmamz deil de, gerekten neye inanmamz gerektiidir.
Klasik mantkta btn dedktif sonu karmalar elimezlik nermesbne dayanr. Bu nermeye gre bir nesnenin hem varolmas hem de
varolmamas mmkn deildir. Stuart Mili iin buradaki olanaksz olu,
dnlemez, tasarmlanamaz demektir, bu anlama gelir; baka bir
deyile: Biz bir eyin hem varolmasn hem de varolmamasn birlikte
dnemeyiz. Buna gre, elimezlik nermesinin anlatt dnme ola
nakszl aslnda belli bir sze -ya da sz dizisine- bir anlam, yani bir
tasarm balamann olanakszlna geri gitmektedir. Geri kalan btn
olanakl olamaylar ya da zorunluluklar bir armn zknezlii ile ilgilidir. Bir arm birok hallerde deneyce dorulanrsa, hi bir
deney ona aykr kmazsa, bu arm bizim iin zlemez olur. rne
in matematiin aksiyomlar elimezlik nermesine dayanarak bu gi
474

bi ziemez armlardan olumulardr. 2+2nin 5 etmesi olanaksz


dr, nk ! <4 olmaya zlemez ekilde baldr ve 2+2nin ayn
zamanda hem 4 hem de 5 olmas dnlemez, dnlmesi mmkn
deil bunun. B inlece defa tekrarlanm, hi bir defasnda da eliik ol
mam deneyin bilgimize salad erevenin dna kan bir zorunlu
luk ne matematiin ne de baka bir bilimin aksiyomlarnda var. Deney
ler ancak yine deneyle :emellendirilebilirler. Bundan dolay, deney bili
minin gerek temeli deney yoluyla belirlenmelidir. Deneye ne dereceye ka
dar gvenebileceimi bize yine deneyin kendisi sylemelidir; deneyi ken
di kendisinin ls yapmalyzdr.
Bununla birlikte Stuart Mili dedktif yntemin nemini bsbtn yad
smaz; hatta bir bilimde deduction'un yeri varsa, bunu o bilimin olgun
luu iin bir belirti sayar. Ona gre karmak fenomenlerin bilgisinde n
ce bunlarn kurucu elerin: indktif olarak ayrmal, sonra bu ele
rin birlikte etkimelerinden neyin olutuunu deduction ile bulmaa al
mal, en sonunda da karlan sonularn gerekten deney ile uzlap uz
lamadklarna bakmaldr. Buna gre bilgi sreci ilemden kuruluyor:
nduction, deduction ve verification'dan (dorulama) burada deduction*
un da yeri var. Ancak bu arada Stuar: Millin srarla belirttii u: Btn
deductionlar inductionlara dayanr ve sonularnn deney ile dorulan
mas gerekir. Onun bununla demek istedii de, deneyde bir temeli olma
dan ie balayp deneyle dorulanmadan bir sonuca varmaa kalkan salt
dncenin olamayacadr.
Stuart Millin bilgi retisinin bir zellii, psikolojiye bal olmasdr;
mantn o babasnn psikolojisi zerine kurmutur. Bylece psikoloji b
tn teki bilimleri tayan temel bilim olmaktadr. Psikolojinin arm
yasalar da btn bilgimizin temel yasalardr. Oysa Auguste Comte psi
kolojiyi bir bilim bile saymamtr. Deney bilgisi ve yntemleri zerin
deki incelemeleri ile Stuart Mili, Humedan ok Francis Baconm izindedir.
Onu Bacone balayan, mant bilimlerin doa ve kltr bilimlerinin
hizmetinde bulunan, bunlara yararl olan pratik bir bilgi kolu, ie yarar
bir yntem retisi yapmak istemesidir, bu eilimdir. ngiliz filozoflarn
da, genel olarak, kara Avrupas filozoflarnn felsefi dnceyi metafizi
e vardrmak abas yerine dnmenin de, eylemin de pratiine felsefe
ile bir temel kurmak abasn buluruz. Bu aba Stuart Milide de var; o
mant ie yarayan pratik bir ara yapmak istemitir. Ayn eilimi onun
ahlk retisinde de bulabiliriz.
Stuart Millin ahlk retisi balca grlerinde utilitarist mutuluun
(eudaimonizmin) sistematik kurucusu saylan Jeremy Benthamin (1744
1832) dncelerine dayanr. Utilitarizm (utilis-yarar) yarar ahlk dav
ran ve eylemin ilkesi yapar; iyiyi yararl ile bir tutar, insan isten
cinin konusu ancak haz ile acdr: Hazz elde etmek ister, acdan da
475

kaarz. Bylece insan eylemlerinin deer ve deersizlii iin haz ile ac


l (criterium) olmakta, eylemlerin objektif bir lsnn bulunduuna
inanlmaktadr, ite Bentham elden geldiince ok insann elden geldi
ince ok mutlu olmas formlnde bu objektif ly bulmu olduuna
inanr.
Stuart Mille gre de eylemlerimiz mutluluu gznnde bulundurup
saladklar lde doru, mutluluun tersine yol atklar lde de do
ru deildirler. nsan doasnn yle bir yaps var ki, ya dorudan doru
y a mutluluun kendisini hi deilse bir ksmn, ya da mutlulua var
dran bir arac elde etmek ister. Bu olgu da, yarar ilkesinin olabilen tek
kantdr. Bir eyi istemek ve ho bulmak ile bir eyden tiksinmek ve onu
ac verici bulmak, bir ve ayn psikolojik olayn iki trl adlandrlmasn
dan baka bir ey deildir. Buraya kadar Bentham ile bir dnen Stuart
Mili, bundan sonra iki nemli noktada ondan ayrlr. lkin: Stuart Mili
mutluluun yalnz nicelii bakmndan deil, nitelii bakmndan da eitli
haz ekilleri arasnda bir ayrlk bulur. Mutluluun kimi eitleri tekiler
den daha ok istenir, daha deerli saylr. Deneyip bildikleri iki deerli
eyden birini btn insanlar ya da hemen hemen btn insanlar daha
ok istiyorlar, ona erimek iin daha ok aba gsteriyorlarsa, bu ey
tekinden daha deerlidir. kinci olarak: Stuart Mili kendi mutluluumuz
dan bakalarnn mutluluuna geii salam bir temele oturtmaa alr.
Bunu da nce psikolojik bir yolla, arm retisinin yardmyla temellendirmei dener. Kendi balarna nemsiz olan, ama ilkel gereksinmele
rimizi gidermee yarayan eyler, arm ile bal bana deerli eyler
olarak duyulurlar.
Bu arada Stuart Mili bir de sosyal duygularn bencil duygular gibi,
tpk onlar kadar doal ve etkin olduklarn gstermek ister. Sosyal duy
gular, ayrca, eitim ve birlikte yaama sayesinde boyuna daha da gl
olurlar. Ahlk duygusu doutan olmayp bileik bir rndr. Sempati,
korku, trl din duygular, eylemlerin etkileri ile ilgili deneylerimiz, ken
dimizi saymak, bakasnn bizi saymasn istemek bu bileimin balca
eleridir. Bu eitli elerin armlar ylesine gldr ki, ahlk duy
gusu zlmez bir birlik olarak varolur. arm yasalar da doa yasa
lar olduklarndan gelimesinin bir tarihi olmasna ramen ahlk duy
gusu da doaldr. nsan doal olarak tarlasn srer, ehirleri kurar, konu
ur, dnerek birtakm sonular karr: Btn bu beceriler de doutan
deildirler, sonradan edinilmilerdir. Ahlk duygusunun elerinden olsa
olsa sempati doutan olabilir. Ama toplum hayatnn insanlar ortak il
giler edinmee, kuvvetlerini birletirerek almaa, birbirlerini kollama
a altrmasn hep gznnde bulundurmaldr. Bylece bireyleri duyma
ve eylemede dayanmaya gtren bir eit igd oluur ve snflar ara
sndaki engelleri ortadan kaldrma yolunda toplum hayat ne kadar geli476

sirs , da kadar artar. Eitim 1 dzenli kurumlar da dayanmaj * m destekler. Kamuoyunca tutulursa birlik duygusu bir din
0. -^yat bencilii eitip balangta sadece bir ara nlan
b a k a la r :!lamay sonunda bir erek yapar. Bentham iin eylem
lerimizin BMr-if; kendi karmzdr. Oysa stuart Mili kar gzetme
yen duygulan r-ijnduu, bunlarn da bir gerek olduu kansndadr.
Hemen
ngiliz filozoflar gibi Stuart Mili de sosyoloji ve
iktisat sornizrvjtiz uzun uramtr. Yaad gnlerde zerinde
ok tartlan ^
yakn bir 11 duymutur. Genlik yaptla
rnda sosyal garaja henz babas James Mili le Bentham ve

Ricardonun y o l u ^ * ^ : l-m^ridualist bir liberalizmi savunmakta, dolay


syla snrsz bir ek<mKx serlk ile zel mlkiyetin ve miras hakknn
ktisad ilerlemenin frj -- koullarndan olduuna inanmaktadr. Ama
sonralar Saint Simot ile . Comteun eserlerini okuyunca kendisin
de sosyalist dncelere ksr; r:r a la y i uyanmtr. Sosyalizm sorununu
cidd olarak ele alp in c e le ^ ^ . mlkiyet le snrsz 1'ekabet ze
rine kurulmu olan modern kapt a ' ~ dzenini korkun lde duyg'usuz ve adaletsiz bulmutur. Am : nonun anlad gibi bir sos
yalizmden de, bireye hkmeden, ana ile kavlcnn ne olduunu belir
leyen bir sosyal makineden de - Serbest rekabetin ykc SOnularma kar koruma yannda, kazann^ '
ye sahip olma igdlerinn uyarc glerini destekleyen, zek yetenekleri zgr gelime
ve davranlarnda engelleyen tekbiimli . bir toplum, ona gre
ar bir felkettir. Onun iin Stuart Mili The prcipie3 of political eco
nomy (Politik Ekonominin ilkeleri) (1848) adl eserinde individualzm
ile sosyalzm arasnda uzlama yolu bulmaa alr: zel mlkiyet kalk
mayacak, ama sosyal anlayla yrtlecek olan bir vergi politikas, miras
hukukundaki reformlar ve bir yerleme ve barnma politik;! ile mlki
yetin haksz bllmesi yumuatlacaktr. ii snf da zorla yaplm
siyas-iktisad devrimlerle deil de, kendi kendisine yardm eder bir du
ruma getirilmekle cret kleliinin zincirlerinden kurtarlmamda. En
nemlisi de, insanlar sosyal dnp duyacak, dayanmay yaayp yaa
tacak gibi yetitirilmelidir.
Politik konularda Stuart Mili zgrlk hakkm, bu arada her eyden
nce de nan ve vicdan zgrln byk bir enerji ve tutarlkla savu
nur. Kadnn kurtuluu konusunda yazlm eserlerin en nemlilerinden
biri olan subjection / Women (Kadnn Klelemesi) (1869) adl
yaptnda kadnn hukuk, siyaset ve kltr a l a n la r n d a erkek le eit ol
masn ister. Ona gre kadn sorunu, geni zgrlk, kurtulu sorununun
ancak bir yndr. Burada da yaplacak ey, kuvveti ktye kullanmaya
kar savamak, kiinin zgr olarak gelimesini engelleyen nedenleri
uzaklatrmak, kuvvetlinin haklarm snrlamak, insan koruma ve yeti
477

tirmede zorunlu olmayan btn d otoriteleri ortadan kaldrmaktr. Ka


dnn Yaradl hakkndaki btn tasarmlar, diyor Stuart Mili, sadece
alkanlk ve gelenee dayanrlar, gerek deney ile hi bir ilgileri yoktur.
Bizim kadnn yaradl dediimiz ey, batan aa yapma bir eydir.
imdiye kadar kadnn gelimesi ile yeteneklerini kullanmasn nlemi,
olan engeller ortadan kaldrlrsa ancak, kadnn gerek yaradlnn ne
olduunu renebiriz. Bu, On Liberty (zgrlk zerine) adl yap
tnda da ileri srd bir dncedir. Deneyi elde edebilmek iin zorun
ortadan kalkmas gerek.
On representative Government (Temsil Hkmet zerine) adl
yaptnda Stuart Mili demokrasiyi savunur; ama orta halliliin ar bas
mamas iin, genel oy hakk yannda kuvvetli kiilerin de sznn ge
mesini, etkilerinin olmasn ister. nk, ona gre, siyas zgrlk gerek
bir zgrlk ve bamszl salayamaz. Bu ortamda yava yava orta
dan kalkan kaba kuvvet yerine bir eit ahlk zabtas olan kamuoyu ko
laylkla geer, kamuoyunun zorbal da siyas istibdattan daha tehlikeli
dir, nk daha az ak kap brakr; btn gnlk hayata sokulur, ruh
lar bile kleletirir. Burada byk bir tehlike ile, ynn egemen olmas,
orta halliliin ar basmas tehlikesi ile kar karyayizdir. Geri yn
hep tek tek itiler ynetir, ama yn hep kendinden yle pek yksek ol
mayan kimselere ynelir, onlarn ardndan gider. Oysa btn iyi, akllca,
soylu itiler, uyarmalar daima byk insanlardan gelir. Bu az saydaki z
gn kiiler yeryznn tuzudurlar. Bu dnceleriyle Stuart Mili bir b
yk adamlar istibdadn istiyor deil; onun istedii, byk, yaratc kii
lerin yeni dnceleri zgr olarak ortaya koyabilmeleridir, yoksa zor
kullanmak byk adamlarn kendisini de yok eder. Halk oyunun istibdad,
ynn egemen olmas yznden seviyenin dmesini nlemenin tek a
resi de, yine zgrlktr. zgrlk, ilerlemenin hep srp giden, hi kuru
mayan kaynadr; nk zgrlk biteviye reformlara, toplumun yeni
lemesine yol aan bamsz kieri yaratr.
19.
yzyl positivizminin biri Fransada teki ngilteredeki iki byk
dnr, Auguste Comte ile Stuart Mili arasnda yaplacak bir karla
trmada unlar bulabiliriz: ki dnrn felsefeleri arasnda birok ba
kmlardan benzerlikler olduu besbellidir. Her ikisi de ana tutumlarnda
positivisttirler; Auguste Comte iin olduu gibi Stuart Mili iin de gerek
bilimin devi, deneyin salam olduu olgular yasalar altnda topla
maktr. Ayrca, Auguste Comteun bilimin tarih iindeki gelimesi iin ile
ri srd Hal Yasasn, gelimenin her eyin Tanrsal varlklarn az
ya da keyf olarak ie karmalaryla akland teolojik halden bala
yp, Tanrsal varlklar yerine kuvvetlerin, hypotaselatrlm kavram
larsan getii metafizik dnemi aarak positif bilgiye ulat emasn da
Stuart Mili doru bulur. Buna karlk, zellikle psikolojinin yeri ve ne478

mi konusunda iki dnr birbirinden ayrlrlar. Comte iin psikoloji bir


bilim olamaz; oysa Stuart Mili iin psikoloji temel bilimdir. Bu ayrlk bir
baka ayrlk ile de ilgilidir. Comtea gre tek kii tarihin bir rndr;
kendine gre yasalar olan tarih gelime rma iinde bir dalgacktr
birey. Onun iin Auguste Comteta bilimlerin tac, tarih gelimenin yasa
larn gsteren sosyolojidir. Oysa Stuart Mili iin btn tarih ve sosyal
olaylarn kk tek kiilerdedir, bunlarn tasarm, duyma ve istemelerindedir. Dolaysyla tarihin yasalar, yani tarihteki olaylarn gidiindeki d
zenlilikler, psikolojik olarak, yani bireylerin ruh yaps bakmndan aklanmaldr. Bu iki gr en sonunda iki ayr ahlk anlayna balanabi
lir: Stuart Mili tek kiinin zgrl ile bamszln en yksek deer
sayarken, Auguste Comte bireyin toplumda iyice erimesini isteyen bir
altruizme zgecilie varr.

Herbert Spencer
19. yzyl felsefesini 18. yzylmkinden ayran zelliklerden bi de, 19.
yzyl felsefesinde gelime, evrim (evolution) dncesinin kuvvetle belir
mesidir. Schellingin, Hegelin, Auguste Comteun retilerinde gelime
kavram nemli bir yer alr. Yalnz, Kara Avrupasmn bu filozoflarnda
gelime dialektik nitelikteydi, snrlanm basamaklar olan bir sreti.
Oysa ngiliz dnrlerinde gelime, araya giren gze arpmaz eitli
eler yznden, daha ok, derece derece ilerleyen bir deime olur. Bu
dereceli olu anlayn, uzun zaman aralklar boyunda grlp sezilemeyen saysz kk ara-basamaklarla kendini gerekletiren bir gelime
dncesini jeolojide Lyell yerin tarihini aklamada o zamana kadar
kullanlan katastrof teorisi yerine koymu, Darwin ile Spencer de bu d
nceyi bitki ve hayvan trlerinin oluumlarm aklamada kullanmlardr.
Charles Darwin (1809-1882) On the Origin o/ Spec'es by means of Natural
Selection (Doal Ayklanma Yoluyla Trlerin Meydana Gelii) (1859)
adndaki nl yaptnda gelime dncesini canllarn dnyasna uygu
layarak biyolojinin grlerinde byk bir devrime yol amtr. Darwin
in kendisinin yalnz trlerin oluumunu bir aklama denemesi diye anla
d bu gr, sonra teki varlk alanlarna da aktarlm; gelime kav
ramnn bu genelletirilmesi felsefe sorunlarnn ilenmesinde yeni bir
r amtr. Birok bakmlardan yeni grlere ve gnmze kadar sr
m olan tartm alara yol aan Darwinin bu teorisi, balca dn
ceye dayanr: 1. Yavrular, ana-babalarmdan, belli snrlar iinde de olsa,
hep az bir ey ayrlrlar. 2. Ayn bir trn bireyleri arasnda bir yaama
sava vardr. 3. Bu savata gller stn gelip yaarlar. Bu savan ne
deni, canllarn oalmasnn evredeki besin maddelerinin oalmasndan
479

daha fazla olmasdr. Bu savalarda da ana-babalarmdan ayrmlamalar


birer stnlk olabilen bireyler en ok hayatta kalabilmek ansn elde
ederler. stnln gstermi olan birey donatmn kendi dlne gei
recei iin, balangta tek bir bireyin stnl olan kk ayrmlar git
gide bir araya gelerek trn zellii olurlar. Bu yolla da, ykselen bir
gelime ve tiplerin ayrmlamas meydana gelir. Bu gelime, derece dere
ce olan bir deimenin sonucudur. Demek ki, yeni bir trn yani belli
yaama koullarna daha iyi uymu ve bu anlamda yaamaya daha elve
rili olmu olan trn meydana gelii, rastlantl deiiklikler ve yaa
ma savann mekanik sonucu olan ayklanma selection ile oluyor.
Bu anlayta gelimenin nedeni evrede. Bu arada olup bitende organiz
mann kendi etkinliinin hi yeri yok.
Bu gelime dncesini Darwinin Origin of Species (Trlerin Olu
umu) adl yaptnn yaymlanmasndan nce tasarlam olan Herbert
Spencer ise evrimi birtakm yasalarn bir sonucu olarak deil de, bal
bana bir yasa, yalnz canllarn dnyasnn deil, btn doann en yk
sek yasas olarak grr. Darwin ile gelime dncesi bsbtn yeni ve
salam bir temel kazanmt. Ama bu kavram Ingiliz dncesinde fel
sefe bakmndan ileyip deerlendiren Herbert Spencer olmutur. Ad ge
en yaptnn nsznde Darwin, dncesine klavuzluk etmi olanlar ara
snda Spenceri anar. Darwinin teorisi Spencerin sistemine ok iyi uyu
yordu. Yalnz Spencer doal ayklanmann nemini kabul etmekle bir
likte, canlnn kendi yeteneklerini kullanmas yoluyla olan direkt gelimeyi
daha nemli bulur. Bununla da, canly salt mekanik bir ayklanmann
konusu olmaktan karm, canlnn kendisini de etkin klmtr. Bu gr
n de felsefesinde, zellikle sosyal felsefesinde, ar basan bir anlam
olacaktu1. H. Spencerin liberalizminin balca bir dayanadr bu dnce.
Herbert Spencer (1820-1903) ngilterede Derbyde dodu. Babas bir
retmendi. renimini nee babasnn, sonra amcasnn evinde grd.
niversiteye hazrlayan bir renim de geirdi. Bundan sonrasnda da ken
disinin izip bal kald bir yolla kendisini yetitirdi. nce matematik
ve doa bilimleri zerinde durdu. Ksa bir sre retmenlik yapt. Mate
matik bilgileri sayesinde Londra - Birmingham demiryolu yapmnda m
hendis olarak alt. irket para skntsna dnce buradan ayrlp Eco
nomist adndaki nl maliye ve iktisat dergisine yazar oldu. Burada adsz
olarak yaymlad denemeleri ok iyi karland. Birka yl sonra buradan
da ayrlp kendisini bsbtn kendi alma ve aratrmalarna verdi. 1860
ylnda bundan byle hayatmn balca ii olarak zerinde durup ala
ca A System of Synthetic philosophy Bir Sentetik Felsefe Sistemi
adn alacak yaptnn plann izdi ve gerekten de 36 yl bu plan yrt
mekle urat. Bu arada birok para sknts ekti; almasn aksatan
480

hastalklar geirdi ama sonunda plann balangtaki biiminden pek az


bir ayrlma ile gerekletirdi.
A System of Synthetic Philosophy 1893 ylnda bitmitir ve 10 cilttir.
Eserin kuruluu yle: 1. cilt: lk Prensipler. 2 .-3 . ciltler: Biyolojinin
lkeleri; 4 .-5 . ciltler: Psikolojinin lkeleri; 6.-8. ciltler: Sosyoloji
nin lkeleri; 9.-10. ciltler: Ahlkn lkeleri. H. Spencerin felsefesini
bu ana eserinin balca dncelerine dayanarak yle belirtebiliriz: Ya
ptn ifc Prensipler adn tayan ilk cildinde sentetik bir felsefenin
esaslar gsterilir ve bal Bilinmeyen olan bir blmle balanr. Bu
rada bilimin snrlar ile din ve bilim arasndaki ilikiler incelenir. Din ile
bilim arasndaki teden beri bulduumuz kartlk bir yandan ancak bili
min baa kabilecei sorunlar dinin zmee kalkmas, br yandan
da bilimin dinin alanna girmek istemesi yzndendir. Spencer d dnya
nn varl ya da bilginin temel kavramlarnn rnein kuvvet, neden
kavramlarnn objektif geerlii konusunda bir realisttir. Ama te yan
dan da positivizm ile bir dnerek, bilmeyi objelerin karlatrlmas,
bunlar arasnda balantlar kurmak diye anlar, dolaysyla her eyin kay
na olarak tasarlann kuvvet, evrenin son temelini, mutlak bilinmez
sayar. Uzay, zaman, hareket, kuvvet, bilin ve kiilik gibi kavramlarmz,
deneyin snrl ve relatif dnyasnda kaldka aktrlar, ie yararlar. Ama
bunlar mutlak bir varln z ile ilikili deyimler olarak kullanmaa kal
karsak, elimelere deriz. Biz ancak sonlu ve snrl olan bilebiliriz. Din
ve bilim sonunda varln en i znn bizim iin bilinemez, kavranamaz
olduu, ancak bu zn kendini deney dnyasnda gsterii zerine bilimsel
bir bilginin olabilecei kansnda birleeceklerdir. Din bilinci, bilinme
yen, mutlak olan ile mysteriumlar gizler karsnda saygl,
inanl bir rknt duymaktr. Din bir mutlak olan bilmee kalkr,
onu insanlatrr, ya da herhangi bir doa kuvveti ile bir sayar da bilime
bu belirlenimleri eletirerek incelemeyi yasak ederse, bilimle anlamazl
a der. Tersine olarak bilim de kendi snrlarn bilmemee kalkr,
kendileriyle alt en son, en yksek kavramlarnn relatif, soyut ve
simgesel nitelikte olduklarn gremezse, yine din ile bilim arasnda bir
atma doar. H. Spencere gre din ile bilimin gidileri bunlar bir uz
lamaya, barmaya doru gtrmektedir. Bugn snrlan birbiri iine gir
mi olan din ile bilim gnn birinde birbirinden ak olarak ayrlacaklar,
birbirini karlkl olarak tanyacaklardr.
Bilimin amac bilgiler arasnda bir birlik kurmak, yasalar az say
da temel yasalara geri gtrmektir. Bilim, yasalarn tmevarm in
duction ve genelleme ile elde eder; sonra felsef dnce bunlar son
ve kesin olan bir birlik iinde derlemee alr, imdi fizikteki aratrm a
lar bizi doadaki olaylar, birbirini eken ve iten, bir araya getiren ve
direnen, datan kuvvetlerin birlikte etkimeleriyle aklamaa gtrr.
F T 51

481

Doadaki her olu, bu birbirleri karsnda direnen kuvvetlerin bir bile


kesidir. Bu, yalnz cansz doada deil, canl doada da, insanlarn bera
berlik hayatnda da geerlii olan bir yasadr. Doadaki btn olayla
rn ritmik nitelikte oluu da yine bu yzdendir. Ama, H. Spencere gre,
bunlar sylemekle felsefenin gznnde bulundurduu o asl sentez prob
lemi zlm olmaz. nk bundan sonra bu kevvetler ile yasalarnn ev
renin btnn oluturma ve bunun gelimesini belirlemede nasl birlik
te altklarn da gstermek gerekir. Sadece bir nesnede etkiyen kuv
vetler ile yasalar deyimlemekle bu nesneyi bilmi olmayz. Nesneyi tam
olarak bilmek, iin onun tarihini bilmek, onun bu kuvvetler ve yasalarn
etkisiyle nasl bir biim kazanmak zorunda kaldm gemite ve gele
cee doru izlemek gerektir.
.
Her fenomenin bir tarihi vardr. Bir fenomen ortaya kar, bir sre
sonra ortadan ekilir. Her bilim kendi fenomenlerinin tarihini anlatr bi
ze. imdi yaplacak ey, bu eitli tarih srelerin ortak olduklar izgiler
var m? Varsa bunlardan genel bir gelime yasas karlabilir mi? bunu
aramaktr. Ancak Spencerin burada gznnde bulundurduu, btn ha
lindeki evren iin deil de, her bir olay iin geerlii olan bir yasay bul
maktr. Ona gre her gelimenin az ya da ok ak olarak grlebilen
belirtisi vardr ve ancak bunlar bir araya geldiinde gelime kavram tam
olarak belirebilir.
Gelimenin birinci belirtisi bir btn olarak toplanmadr, btnlemedir integration. Bir fenomenin olumas demek, bundan nce
ayr ayr bulunan elerin bir yerde toplanp birlemeleri demektir. r
nein Kant-Laplace varsaymna gre gne sistemimizi byle bir bir
noktada toplanma oluturmutur. Daha nce urada burada dank bu
lunan elerin bir araya gelmeleriyle gne sistemimizin ekirdei olan
o bulutsu (neblz) meydana gelmitir. Canlnn dnyasnda da byme,
daha nce evrede damk bir halde bulunan eleri organizmann ken
dinde toplayp zmlemesiyle olur. Psikolojiden rnek: Her genelleme,
her tmel kavram ve yasada bir yn duyum ve tasarm bir foktada,
tek bir dncede toplarz. Toplum alannda gelime, bundan nce az ok
dank yaayan bireylerin boylar, uluslar halinde birlemeleriyle olur.
Gelimenin ikinci belirtisi btnlemenin zlmesidir desintegra
tion. Pek yalnkatlarn bir yana brakrsak, her btnlemenin iinde
gittike artan zel toparlanmalar concentration geliir. Oyle ki ba
langta kendi iinde bircinsten homogen olan ilk btnleme zamanla
ayrcinsten heterogen olur. rnein: Gne sistemimizin gelimesinde
balangtaki o kendi iinde bircinsten tek eitli olan bulutsudan her bi
rinin kendine gre zellikleri bulunan gezegenler olumutur. Canlnn dn
yasndaki gelime de, kendi iinde ayrmlamam olan tohumdan bala
yarak eitli dokular olan, her birinin baka baka yaplar ve grevleri
482

bulunan organlardan kurulmu organizmalara varmtr. Duyularmz da


ak ve keskin olma bakmndan gittike gelimekteler; bu yzden de git
tike daha ok ayrlklar kavrayabilmekteyiz. Dnce de yalnz btn
lemesi bakmmdan deil, zenginlii ynnden de, yani ayrmlam olup
olmad bakmmdan da llp deerlendirilir. Toplum alanndaki geli
mede ortaya kan iblm yznden sfatlar, zmreler meydana gelir;
bylece balangtaki yaln btnleme zlp eitlilik kazanr.
Gelimenin nc belirtisi belirlenimdir determination. Btn
lemenin zlmesi srecinde, balangta bircinsten homogen olan
ktle iinde bakalklar belirir. Gelimeyi dalmadan ayrt edebilmek
iin unun eklenmesi gerekir: Gelime daha az belirli, daha az dzenli bir
durumdan daha ok belirli, daha ok dzenli bir duruma geii salama
ldr. Gerek gelime, ksmlar dank ve tek eitli (homogen) olan bir
khaostan paralar ayrcinsten (heterogen) olan ve bunlar arasnda kar
lkl balantlar bulunan derlenip toplanm bir btne doru ilerler.
Gne sistemi, organizma bilin, insan toplumu: Bunlarn hepsi az ya
da ok dzenli olan btnlerdir. Gelimenin bu nc belirtisi deter
mination aslnda ilk ikisinin bir bileimidir: nk dzenli bir btn,
iinde paralarnn ayrmlamalar ile derlenip toplanmalarnn elele git
tii bir btndr.
Dnyann her yerinde, btn varlk alanlarnda gelime sreleri bu
anlatlan biimde olup biterler. Gelime felsefesi bu sreleri karlatr
mal olarak inceleyerek her fenomenin genel tarihinin ana izgilerini be
lirler. Yukarda anlatlanlar System of Synthetik Philosophynin ilk cildi
olan ilk Prensiplerde gelitirilmitir. Yaptn bundan sonraki ciltlerinin
srasyla konular olan biyoloji, psikoloji, sosyoloji ve ahlk blmlerinde
sz geen gelime ilkeleri ara olarak kullanlp, bunlarn yardmyla ha
yat, ruh, insan toplumu ve insann eylemi fenomenleri incelenir; bunlarn
hepsinde de ayn gelime yasalarnn -soyut tekeitlilik ile gevek bir
balantdan organlam ve ayrmlam kapal bir birlie doru olan iler
lemenin- hkm srd kantlanmaa alr.
Biyoloji alannda gelime: Hayat nedir? Canl -diyor H. Spencer- iin
deki deimeleri boyuna dardaki deimelere uydurabilen varlktr.
Bu uyma -adaptation, accomodation- ne kadar ileri gitmise, i ve d
balantlarnn uygunluu ne kadar gelimise, hayat da o kadar yetkin
dir. Uyma fenomenini pek sreklilii olmayan tekeitli protoplasmada
da buluruz. Ama burada uyma ne kadar ilkel, ne kadar gelimemitir. Bu
nun karsna bir de d dnyann eitli ynlerine karlk olan birok or
ganlarla donatlm geliik bir hayvan koyalm: Bu hayvan eitli duyu
lar sayesinde d dnyann zengin eitliliine ayak uydurabilir; deney
leri sayesinde kendini gelecee gre de ayarlayabilir. Zeks sayesinde
bulduu aralarla duyularn daha bir keskinletiren, deneylerini dn483

eler halinde balamakla ie yarar bir sistem ortaya koyan insan ise, bir
uymay daha da bir ileriye gtrmtr.
Herbert Spencer daha Darwinden nce, btn canllarn ortak, yaln
bir ilk formdan uzun zaman aralklarnda inip gelitiklerini ileri s
ren descendence teorisinden yana olmutu. The Development Hypothesis
(Gelime Varsaym) adl makalesi 1852 ylnda, Darwinin Trlerin Olu
umu adl eserinden yedi yl nce yaymlanmt. Spencer Darwinin
doal ayklanma selection kavramn benimsemitir. Ama o yeni t r
lerin meydana gelmelerinin tek nedenini, bu ayklanma ile bundaki yaa
ma savana kt ayak uyduranlarn ezildiklerini, elendiklerini ileri s
ren mekanik elenme ilkesinde bulmaz. Bu mekanik ilke, ona gre, ancak
ilkel organizmalarda ar basabilir. Yksek rgtl canllarda bunun ye
rine aktif bir uyma geer (Lamarckm ilkesi). Bunu en iyi insanlarda g
rebiliriz: insanlarda doal ayklanma ancak hastalar, yallar saf d
edebiliyor.
Psikoloji alannda gelime: Canllar iin geerli olan gelime yasas
ruh hayata da uygulanabilir. Beyin ve sinir sistemi, btn cisimsel eyler
gibi, tekeitli homogen elerden btnleme ve ayrmlama ile
geliip olumulardr. Ayn ey bilin iin de sylenebilir. Ruhun gelime
sinin balangcna Spencer yaln duygularn gerek bir dokusunu koyar.
Bunlardan sonra, btnleme ve ayrmlama ile eitli duyumlar, ta
sarmlar, dnceler oluacaktr. Bunun gibi, refleks mekanizmasndan ba
layp igdden geerek zekya ulaan bir gelime olmutur. Burada da
yine uymann gittike olgunlatn gryoruz: Refleks anlk uyarla
ra kar bir davrantr; igdde eree uygun bir yant var; zekda sap
lanp kalmam bir ileriyi gr ortaya kmakta.
Sosyoloji alannda gelime: Spencer btnleme ve ayrmlama
kavramlarn kltr hayatna, insanlarn bir araya gelmeleriyle oluan
sosyal btnlere de uygulaynca u sonulara varr: Bugnk pek karma
k yapl devlet organizmalar, balangtaki ilkel insanlarn iinde bir
letikleri ekilsiz srlerden uzun bir gelime sonunda meydana gelmiler
dir. Bu arada beliren iblm insanlar birbirine daha yaklatrm, b
tn daha bir gl yapmtr. Aile, devlet, toplum da organik oluum
lardr; bunlar bir hayvann vcudunda hcrelerin ayr dokular ve organ
lar halinde bir araya toplanmalaryla kyaslanabilirler. Yalnz, buradaki
bir ayrlk gzden karlmamaldr: Bir sosyal organizmann organlar ba
msz, zgr olarak davranabil en bireylerdir; genel gelime iinde bilin
ci olan, duyan ve isteyen tek varlklardr. Toplum yapsnn bu tek tek
bilinler dnda ayrca koektif bir bilinci yoktur. Hayvan vcudunda b
tn ksmlarn esenlii sinir sisteminin esenliine baml klnr. Buna
karlk insan devlete, topluma btn btne feda edilmesini, bunlarn
erekleri bakmndan sadece bir ara olarak kullanlmasn hi bir zaman
484

isteyemez ve buna dayanamaz da. Onun iin, gelimenin balangcnda


insanlar kapal gruplar halinde toplayp onlar verimli olarak birlikte
altrm olan zor, asker ilke militarizm ancak zorunlu olan bir
ara-dnemdi. Gelime bu dnemi de arkada brakp elden geldiince ok
zgrln olduu bir duruma indstrializme doru ilerlemelidir. Bu
dncelerle Spencerin ok kuvvetli olan bireyci duygusunun dile geldii
ni gryoruz.
Ahlk alannda gelime: Ahlk retisi Spencerin yaptnn doruu
dur. Bu konudaki aratrmalarnn temeli de yine gelime dncesi.
Ahlk, hak - hakszlk, iyi - kt ile ilgili grler de, Spencere gre, bi
rer uyma fenomenidirle; bunlar, eylemlerimizin yararl ve zararl so
nular zerinde insan trnn yapm olduu deneylerin tortulardr. Biz
bugn belli birtakm davranlara kar dorudan doruya, duygularmz
la bunlar onamak ya da reddetmek eklinde tepkide bulunuruz. Bu
arada bu davranlarn kendimiz iin ve bakalar iin yararl ya da za
rarl olduklarn dnmeyiz. Bu yzden bir intuitif ahlk, dorudan do
ruya olan bir ahlk duygusu varm gibi gelir bize. Gerekte ise bu dav
ranlarn arkasnda saysz insan kuaklarnn bize miras kalm olan
deneyleri sakldr.
Spencer iin ahlk bir eit toplumun saln koruyan kurallar b
tn gibi bir eydir. nk toplumda beraberlik hayatnn zedelenmemesi,
yklmamas, bireyin huzurunun bozulmamas iin kendilerine uzun za
man ulalamayacak olan birtakm davran biimlerinin varolmas zorun
ludur. Bu l ile Spencer iki trl ahlk ayrr. 1. Mutlak ahlk: Bu
ahlk ilerideki insan toplumunun ahlkdr, gelimesini sonuna kadar var
drm olan ahlktr. Bu ahlk dzeninde insanlarn ilgi ve karlar den
geye ulaacaktr. 2. Henz olmakta olan ahlk: Bu, varl iin baka
laryla savaan bir toplumun ahlkdr. Bu sonuncu eidinden toplumlarda birbirleriyle eliik olan ahlk kurallarn yanyana buluyorsak ama
maldr. Bu gibi toplumlarda rnein bir yandan bireylerden baka toplumlarn yelerine kar dmanlk duymalar istenir, sava erdemler
tutulur, beslenir; br yandan da ayn bireylerden kendi toplumunun ye
lerine kar sevgi, dostluk duymas istenir. te bu birbirine aykr ahlk
kurallar bile ebed ve deimez ahlk duygular olmadn gsterir. Bi
lincin bu yn de uyumun bir rndr; insann kendilerine uymak
zorunda kald koullarda birlikte deiir o da. insan toplumundaki ada
let idealine vardran gelimenin balangcn daha sr halinde yaayan
hayvanlarda bulabiliriz. Davranlaryla srnn bir arada bulunmasn
bozan hayvan srden atlr. Yalnz kendi karmz gzetmeyen, baka
larnn urad bir hakszla da ayaklanan adalet duygusu, bugnk dev
let hayatmzn temeli olan bu duygu gelimenin sonraki bir rndr.
Bundan nce misillemeden korkma vard; Tanrnn c alacandan, ya
485

sann cezaya arptracandan korkulurdu. lkel toplumlar bu korkuya


dayanrlar. Burada olduu gibi baka her yerde de toplum, bireyin duy
gusunda kendine bir biimde yava yava salam bir dayanak kurar.
Spencere gre ahlkn son erei, hayata yararl olmak, yani insan
trnn korunma ve gelimesine hizmet etmektir. Onun iin, hayata da
ha iyi uymay baarm kimselere, bundan yararlanmalar da salanma
ldr. Nasl yavrularna bakmak igds ile yaama sava hayvann ha
yatna egemenseler, gelimenin durmasndan ve geri gitmekten korkutu
yorsa, insan hayatnda da bunlar korunmaldr. Burada Spencerin ar
basan individualizmi ile liberal ve artisosyalist tutumu yine karmzda.
Zaten nerede Darwinizm ve doal ayklanma gr ahlkn temeli yap
lrsa, orada serbest rekabeti yaama savandan treten liberalizmin b
rakn yapsnlar (Laissez faire) ilkesi de kendiliinden ortaya kar ve
daha glnn hakl olduu inanc da doar. Spencer de hayat kendi
kendini ayarlasn derken, bu iyimser anlay ile biraz da olsa bu eit
dncelere yaklam oluyor. Ancak, onun ok kuvvetli adalet duygusu
ile dncesinin Ingiliz demokrasisinin geleneinde kklenmi olmas, onu
pek sevmedii ada Cariylede bulduumuz glye hayran olan
romantik bir kahramanlar ahlkndan uzak tutmutur. Ama gelime ide
sinin filozofu olan Spencerin insanla ve hayatn durmadan geliecei
ne inanc sonuna kadar sarslmamtr bu bakmdan tam bir iyimser.
Gelimenin duraklad ya da geri gtrd yerler, ona gre, sadece bir
takm kmaz sokaklardr. Asl gerek, ilerlemenin akp giden ulu rma
dr.

486

You might also like