C h r is H a r m a n (8 K asm 1942 - 7 K asm 2009)

B ritanyal M arksist gazeteci ve siyaseti.

Sosyalist i P a rtisin in liderlerindendi. U zun
yllar International Socialism d erg isin in ed it r
l n y r tt . 2009 y ln d a b ir konferans iin
g itti i K ahirede ld.
Y aynlanm eserlerinden bazlar un lard r:
The First Last Time: 1968 and After, Explaining
the Crisis, Economics o f the M adhouse, How
M arxism Works, The Lost Revolution: G erm any
1918 to 1923, Revolution in the 21st Century.

E serin O rijin a l Adi:

A Peoples H isto ry o f the W orld
From the Stones Age to the N ew M illen n iu m
(V erso, L o n d ra, 2008)

HALKLARIN DNYA TARH

Ta a n d a n Ye n i B i n y l a
Chris H a r ma n
ngilizceden eviren

Uygur Kocabaolu

Yordam Kitap: 122 H alk larn D nya T arih i Chris H arm an ISBN-978-605-5541-24-8
eviri: U ygur Kocabaolu Redaksiyon: Selin Dingilolu - Zeynep Hale A kman
Kapak ve Tasarm: Sava eki Sayfa Dzeni: G nl G ner
Birinci Basm: Ekim 2010 Yayn Ynetmeni: Hayri Erdoan
Verso, 2008; Yordam Kitap, 2009

Y ordam K itap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti.

ataleme Soka No: 19 Kat: 3 Caalolu 34110 stanbul
T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordam kitap. com
E: info@ yordamkitap. com

Bask: Pasifik Ofset

Baha t Merkezi
H aram idere - stanbul
Tel: 0212 412 17 77

HALKLARIN DNYA TARH

Ta a n d a n Ye n i B i n y l a

NDEKLER

G R ....................................................................................................................................................... 9

B R N C K IS IM : S IN IF L I T O P L U M L A R I N D O U U
P r o l o g : S i n i f t a n n c e .................................................................................................................... 17

1. N k o i. t k D e v r i m ........................................................................................................................ 24
2 . LK UYGARLIKLAR.......................................................................................................................... 30
3 . LK SINIFSAL AYRIMALAR.......................................................................................................... 35
4 . KADINLARIN E ZL.................................................................................................................... 41
5 . l k K a r a n l i k a l a r .............................................................................................................. 44

K N C K IS IM : A N T K D N Y A

1. D e m r v e m p a r a t o r l u k l a r ................................................................................................ 55
2 . ESK H N D STAN ............................................................................................................................ 58
3 . l k N m p a r a t o r l u k l a r i .................................................................................................... 64
4 . Y u n a n e h i r D e v l e t l e r ........................................................................................................ 72
5 . R o m a n in Y k s e l i i v e k ............................................................................................. 79
6. H r STYANLIIN YKSEL.........................................................................................................94

N C K IS IM : O R T A A L A R

1. K a o s Y z y i l l a r i ........................................................................................................................ 109
2 . N: m p a r a t o r l u u n Y e n d e n D o u u ....................................................................... 112
3 . B iz a n s : Y a a y a n F o s il................................................................................................................122
4 . s l m D e v r m l e r .................................................................................................................... 128
5 . A l'R K A UYGARLIKLARI............................................................................................................ I4O
6. A v r u p a F e o d a l z m .................................................................................................................... 144

D R D N C K IS IM : B Y K D N M

1. Y e n i s p a n y a n in F e t h .......................................................................................................... 165
2 . R n e s a n s t a n R e f o r m a s y o n a ........................................................................................... 176
3 . Y e n i D z e n in D o u m S a n c i l a r i ...................................................................................... 196
4 . A s y a MPARATORLUKLARININ S o n Y KSEL................................................................. 220

B E N C K IS IM : Y E N D Z E N N Y A Y G I N L A M A S I

1. B i r T o p l u m s a l B a r i D n e m i ............................................................................................. 233
2 . H u r a f e d e n Bi.m e.................................................................................................................... 237

3. AYDINLANMA.................................................. .............................................................................. 242

4. KLELK VE CRETL KLELK

.......................................................................................... 246

5. KLELK VE IRKILIK.................................................................................................................. 248

6 . ZGR EMEN EKONOMS..................................................................................................... 256

A L T IN C I K IS IM : A LT ST O L A N D N Y A
1. A m e r k a n P r o i . o u .................................................................................................................... 263
2. F r a n s i z D e v r m ........................................................................................................................ 274
3. F r a n s a D i i n d a J a k o b e n l k ...................................................................................................298
4. A k l i n G e r e k l ................................................................................................................ 310
5. SANAY D e v r m .......................................................................................................................... 313
6 . M a r k s z m n D o u u ................................................................................................................ 321

7. 18 4 8 ......................................................................................................................................................329
8 . A m e r k a n S a v a i.....................................................................................................................338

9. D o u n u n F e t h .......................................................................................................................... 347
10. Ja p o n y a I s t s n a s i .................................................................................................................... 357
11. C e n n e t n Z a p t i : P a r s K o m n .......................................................................................360

Y E D N C K IS IM : U M U T V E D E H E T Y Z Y IL I
1. SERMAYENN DNYASI.................................................................................................................37
2. D n y a Savai

ve

D n y a D e v r m .......................................................................................394

3. A v r u p a K e m e k e n d e ........................................................................................................ 416
4. SMRGE DNYASINDA SYAN.................................................................................................433
5. A l t i n Y r m l e r .......................................................................................................................... 446
6 . B y k B u n a l i m ............................................................................................................................ 451

7. B o a z l a n a n U m u t: 19 3 4 -19 3 6 ............................................................................................... 471

8 . Y z y i l i n G e c e Y a r i s i ................................................................................................................ 489

9. S o u k S a v a ...........................................................

518

10. Ye n D n y a n in B o z u k D z e n ......................................................................................... 55
S O N U : A IN Y A N IL G IS I

573

N O T L A R ................................................................................................................................................ 588
K LE R , Y ERLER V E T E R M L E R S Z L K E S ............................................................. 617
L E R O K U M A N E R L E R ....................................................................... ^............................... 635

GR

Yedi kapl Teb ehrini kuran kim?

Kitaplar yalnz krallarn adn yazar.
Yoksa kayalar tayan krallar m?
Bir de Babil varm boyuna yklan,
kim yapm Babili her seferinde?
Yap iileri hangi evinde oturmular
altnlar iinde yzen Limann?
Ne oldular dersin duvarclar in eddi bitince?
Yce Romada zafer antlar dikenler?
Sezar kimleri yendi de kazand bu zaferleri?
Yok muydu saraylardan baka oturacak yer
dillere destan olmu koca Bizansta?
Atlantidde, o masallar lkesinde bile,
boulurken insanlar uluyan denizde bir gece yars,
barp imdat istedilerdi klelerinden.
Hindistan nasl aidiydi tysz skender?
Tek bana m aidiydi oray?
Nasl yendiydi Galyallar Sezar?
Bir ah olsun yok muydu yannda onun?
Ispanyal Filip alad derler,
batnca tekmil filosu.
Ondan bakas acaba alamad m?
Yedi Yl Savan kinci Frederik kazanm ha?
Yok muydu ondan baka kazanan?
Kitaplarn her sayfasnda bir zafer yazl.
Ama piiren kimler zafer an?
Her admda frt demi frlam bir byk adam.
Ama deyen kimler harcanan paralar?
te bir sr olay sana
ve bir sr soru.

Okum u Bir i Soruyor, Bertolt Brecht*

Brechtin iirinde sorulan sorular cevap bekliyor. Bu cevaplar vermek
tarihin grevi olmaldr. Bu i, kk bir uzm an grubunun av sahas ya
da onu gze alabilenlerin lks deildir. Seri otomobil retim inin nc*

eviri: A. Kadir, Halkn Ekmei iinde, evrensel kltr kitapl, 1997.

10 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

s, sendikacln kararl dm an ve Adolf Hitleri ilk takdir edenlerden

H enry Ford, tarih bo laftr diye iddia etmiti.
Tarih, bugn yaadmz hayatlarn ardndaki olaylar dizisi hakkn
dadr. Bizim nasl biz olduumuzun yksdr. Onu anlamak, iinde
yaadmz dnyay deitirebilmenin anahtardr. George Orwellin
1984nde devleti kontrol eden totaliter ynetim yanllarnn sloganla
rndan birisi, Gemii kontrol eden, gelecei de kontrol ederdir. Bu, sa
raylarda yaayanlar ve Brechtin Sorularnda anlatlan ziyafetlerde yemek
yiyenler tarafndan ciddiye alnm bir slogandr.
Yirmi iki yzyl kadar nce, bir in im paratoru, gn eletirmek iin
gemii kullananlara lm cezas hkm etm iti. Aztekler, 15. yzylda
Meksika V adisini fethettiklerinde daha nceki devletlerin belgelerini yok
ettiler ve spanyollar blgeyi 1520lerde ele geirdiklerinde btn Aztek
belgelerini yok etmeye kalktlar.
Son yzylda da iler pek farkl deildi. Stalin ya da Hitlerin resmi ta
rihilerine kafa tutm ak hapis, srgn ya da lm demekti. Bundan yalnz
ca otuz yl ncesine kadar spanyol tarihilerin Bask ehri Guernicann
bom balanm asn aratrm alarna ya da Macar tarihilerin 1956 olaylar
n irdelemelerine izin verilmiyordu. Daha da yaknlarda, Birinci Dnya
Savanda Makedonyann ilhakna ilikin resmi gre itiraz eden
Yunanistandaki arkadalarm , hapis cezasyla kar karya kalmlard.
Batl sanayi lkelerinde ak devlet basks pek grlen bir ey de
ildir. Ama ok daha kurnazca kontrol yntemleri hep vardr. Ben
bunlar yazarken, Yeni i Partisi hkm eti, okullarda Britanya tari
hinin ve Britanyann baarlarnn okutulm as ve rencilerin Byk
Britanyallarn adlarn renmeleri gerektii konusunda srar ediyordu.
Yksekretim kurum larnda hl resmi sylemi devam ettiren tarihiler
takdir edilirken, bu sylemi sorgulayan kesim nemli mevkilerden uzak
tutulabiliyor. Uzla, uzla, senin iin ykselm enin yolu budur.
lk Firavunlarn zam anndan (5.000 yl nce) bu yana, yneticiler ta
rihi kendilerinin ve atalarnn baarlarnn bir listesi olarak sunm ular
dr. Bu Byk Adam lar, ehirler ve antlar ina etmiler, refah getirm i
ler, byk eserler ve asker zaferlerin sorum luluunu stlenmilerdir; ve
tersine, dnyadaki iyi olmayan her eyden Kt Adam lar sorum lu tutul
mutur. lk tarih almalar Krallarn Listesi diye bilinen m onark ve ha
nedan listeleriydi. Benzer listeleri renmek, krk yl nce Britanyadaki
okullarda okutulduu ekliyle tarihin hl nemlice bir ksm n oluturu
yordu. Hem Yeni i partisi, hem de m uhafazakr (Tory) muhalefet bunu
empoze etmekte kararl grnyor.

Giri

11

Bu t r bir tarih anlaynda bilgi, byle listeleri, M astermind yarm a

snn m sabklar ya da Bellek Adam gibi ezberleyebilmekten ibarettir.
Bu, tarihin, ne gemii ne de gnm z anlam ada hibir ie yaramayan
Abesle tigal uyarlamasdr.
Tarihe, Byk Adam yaklamna bilinli ekilde muhalefet ederek
baka bir ekilde bakm ak da m m kndr. Bu, belirli olaylar sradan in
sanlar asndan alr ve onlarn yksn anlatr. Bu, insanlar byleye
bilir. Televizyon program lar -h atta tm kanallar- byk seyirci kitleleri
iin bu t r bir malzemeden yararlanabilirler. Okul ocuklar, kendilerine
sunulduunda buna, krallar, tarihler ve olaylar yntemine olmad ka
dar ilgi gsterebilirler.
Ama bu t r bir aadan ta rih ok nemli bir eyi, olaylarn birbirine
karlkl bam lln, gzden karabilir.
Bir olayda yer alan insanlara yaknlk duymak, kendiliinden, onla
rn hayatlarn ve hatta bizim hayatmz biimlendiren daha kapsaml
gleri anlam am za yetmez. rnein, Hristiyanln ykseliini, Roma
m paratorluunun ykseliini ve kn anlam adan anlayamazsnz.
Rnesansta sanatn gelimesini, Avrupa feodalizm inin byk ehirleri
ni ve de Avrupa dndaki ktalarda uygarln ilerlemesini anlam adan
anlayamazsnz. 19. yzyldaki ii hareketlerini, sanayi devrim ini anla
m adan anlayamazsnz. nsanln mevcut durum a nasl geldiini, bu ve
benzer pek ok olayn karlkl ilikisini anlam adan anlayamazsnz.
Bu kitabn amac byle bir bak as sunmaktr.
nsanlk tarihinin eksiksiz bir yksn anlatacam iddia etm iyo
rum.
Herhangi bir dnem in ayrntl tarihi iin zorunlu olan pek ok kii ve
pek ok olay eksik kalabilir. Ancak, gnm ze ulaan yapy anlam ak iin
insanln gemiinin her ayrntsn bilmeniz gerekmez.
Bu genel yky kavram am z salayan Karl M arx oldu. nsanlarn bu
gezegende ancak hayatlarn idame ettirm eye dnk kolektif bir aba sa
yesinde var olabildiklerini ve bu t r bir varoluun her yeni yolunun, daha J
geni bir ilikiler anda deiiklii zorunlu kldn o gsterdi. retim
gleri dedii eylerdeki deiikliin retim ilikilerindeki deiikliliklerle balantl olduunu ve son tahlilde bunlarn genel olarak toplum daki
daha yaygn ilikileri dntrdn o syledi.
Bununla birlikte bu tr deiiklikler, m ekanik bir ekilde olumaz.
nsanlar her noktada, u ya da bu yoldan devam etmeye ilikin seim
ler yaparlar ve bu seimler iin byk toplumsal atmalara girerler.
Tarihte belirli bir noktadan sonra insanlarn seimlerini nasl yapacakla
r, onlarn snfsal konumlaryla ilgilidir. Klenin kle sahibinden, feodal

12 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

zanaatkrn feodal lorddan farkl bir seim yapmas olasdr. nsanln

gelecei zerindeki byk mcadeleler, snf mcadelesinden unsurlar ta
r. Bu byk mcadelelerin ak, tarihin etrafnda gelitii iskeleti verir.
Bu yaklam bireylerin ya da onlarn savunduklar dncelerin rol
n inkr etmez. Bu yaklamn yapt ey, toplum un daha nceki maddi
gelimesi, insanlarn hayatlarn kazan biimi ve de snflarn ve devlet
lerin yaps nedeniyle birey ya da dncenin, yalnzca belirli bir rol oy
nayabilecei konusunda srar etmektir. skelet, yaayan vcutla ayn ey
deildir. Ama iskelet olm adan vcut belirli bir salaml kazanam az ve
varln srdremez. Tarihin maddi tem elini anlamak, baka her eyi
anlam ak iin bir nkouludur, ama yeterli deildir.
Dolaysyla bu kitap, dnya tarihine giri niteliinde bir ereve sunm a
giriim idir; tesi deil. Ancak, um uyorum ki, bu kim ilerinin hem gemi
le hem de bugnle uzlam alarna yardmc olacaktr.
^ Kitab yazarken srekli iki nyarg ile yzleeceimin farkndaydm.
Birincisi, birbirini izleyen tplum larn ve insanlk tarihinin nde gelen
figrleri, deimez bir insan doasnn rn saylmtr. Bu, akadem ik
yazlara, ana akm gazetecilie ve popler kltre ayn ekilde yaylm
bir nyargdr. Bize, insanolunun, her zaman agzl, rekabeti ve sal
drgan olduu ve bunun da sava, smr, klelik ve kadnlarn ezilmesi
gibi korkunluklar aklad sylenmitir. Bu maara adam imgesi, bir
dnya savanda Bat Cephesinde dklen kann, bir baka dnya sava
nda ise Holocaustun aklamas olmaktadr. Ben ok farkl bir eyi sa
vunuyorum. Bizim bugn bildiimiz ekliyle insan doas tarihim izin
bir rndr, nedeni deil. Bizim tarihim iz, kendinden nce gelenleri b
yk ekonomik, siyasi ve ideolojik savalarla bertaraf etmeye alan farkl
insan doalarn ierir.
Son on ylda ok fazla propagandas yaplan ikinci nyarg ise insan
toplum unun her ne kadar gemite deimise de artk deimeyecei y
nndedir.
Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanlnn bir danm an,
Francis Fukuyama, bu mesaj 1990da dile getirdiinde uluslararas bir
hret kazanm t. Btn dnyada, gazetelerde pek ok dilde tekrarlanan
makalesinde iddia ettii gibi tarihin sonunun geldiine tank oluyorduk.
Byk toplumsal atmalar ve byk ideolojik mcadeleler gemite kal
mt; ve binlerce gazete editr ve televizyon sunucusu ayn grteydi.
London School of Economicsin m dr Antony Giddens ve
Britanyann Yeni i P artisinin babakan 1998 ylnda ayn mesaj,
ok sz edilen ama az okunan nc Yol adl kitapta tekrarlyorlard.
Fukuyama, kapitalizmin alternatifinin olmad bir dnyada yayoruz

G i r i | 13

diye yazyordu. ok yaygn bir varsaym kabul ediyor, tekrarlyordu. Bu

ispat edilemeyecek bir varsaymd.
Bir lkenin tm retim ini dzenlemenin yollarndan biri olarak kapi
talizm en ok ya da drt yzyllkt. Btn dnyann retim ini dzen
lemenin yollarndan biri olarak ise en ok 150 yllkt. Sanayi kapitalizmi,
ehirlerin muazzam gelimesi, yaygn okur-yazarlk ve pazarlara evrensel
ballk asndan ancak son elli ylda dnyann her tarafnda geni alan
lar bulmutu. Bununla birlikte, insan trleri bir milyon yldr ve modern
insan 100.000 yldan biraz fazla bir sredir dnya yzndeydi. Eer bir
insann yaam sresinin yzde yarm dan daha az bir sre boyunca ile
ri yrtm e ekli, yaam nn geri kalannda da geerli olsayd -b u yaam
sresi ok ksa olmamak kaydyla- bir hayli ilgin olurdu. Fukuyama ve
Giddensin btn yazdklar, Kari M arxn en azndan bir konuda hakl
olduunu kantlyordu: Burjuvazi iin tarih vardr ve baka bir ey yoktur.
Trm zn yakn gemii, yukarya doru yle yum uak bir gelime
seyri izlemez. Korkun savalar, kanl i savalar, iddetli devrim ler ve
kar devrimlerle damgalanm tr. nsanln geni kesimleri iin bir iyi
leme anlam na gelen dnemleri, hemen hemen her zaman, kitlesel yok
sulluk ve korkun ykm onyllar, hatta yzyllar izlemitir.
Btn bu felketler iinde insanolunun doa glerini kontrol etme
ve ynetme yetenei konusunda nemli atlndan olduu dorudur.
Bugn, bu kapasiteye bin yl ncesinden ok daha fazla sahibiz. A rtk
doa glerinin insanlar alktan ya da souktan ldrd bir dnyada
yaamyoruz; bir zam anlar insanlar dehete dren hastalklar oktan
yeryznden silinmi olmalyd.
Ama bu kendi bana, yz milyonlarca insann dnemsel olarak alk,
yetersiz beslenme ve savalar nedeniyle mahvolmasn sona erdirmedi.
Yirminci yzyln sicili bunu gsteriyor. Bu yzyl, sanayi kapitalizm inin
btn dnyay sard, en cra noktadaki kyl ya da obann bile artk
u ya da bu lde pazara bal olduu bir yzyl oldu. Bu, gemiteki
hibir dnemle boy lemeyecek bir sava, katliam ve yoksulluk yzyl
oldu; o kadar ki, liberal filozof Isaiah Berlin bu yzyl Bat tarihindeki
en korkun yzyl olarak tanm lad. Yzyln son on yllarnda d uru
mun bir btn olarak insanlk iin sihirli bir ekilde dzeldii yolunda
herhangi bir iaret yoktu. Bu yllar, eski Dou Blounun toptan yoksul
lamasn, Afrikann deiik yrelerinde sonu gelmeyecek gibi grnen i
savalar ve tekrarlanan ktlklar, Latin Amerika halklarnn neredeyse
yarsnn yoksulluk snr altnda yaadn, Irak la ran arasnda sekiz
yl sren sava ve dnyann en gl devletlerinin koalisyonunun Irak ve
Srbistana ynelik iddetli saldrlarn grd.

14

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Tarih sona erm edi ve onun temel zelliklerini anlam a ihtiyac her za
m an olduu gibi byk. Bu kitab yazmamdaki ama, insanlarn bu duru
mu anlam asna yardmc olmaktr.
Bunu yaparken, bundan nceki ok sayda eserden yararlanm ak zorun
da kaldm. rnein, snfl toplum un douuyla ilgili blm, AvustralyalI
byk arkeolog V. Gordon Childen yazdklar olm adan m m kn ola
mazd. Onun kitab Tarihte Neler Oldu?, kim i nemli ayrntlar eskimi
olsa da, defalarca okunm ay hak eder. Ayn ekilde, O rta a dnyasna
ilikin blm Marc Blocun klasik eserine ve Fransz Annales O kulunun
tarihilerine, erken 20. yzyl tarihine ilikin blm Leon Trokinin
eserlerine ve yirm inci yzyln daha sonraki blm Tony Cliffin ana
lizlerine ok ey borludur. Bu kitabn malzemesine aina olan okurlar,
bir ksm m etinde ya da dipnotlarda aka zikredilmi, bir ksm na ise daha az nemli olmasalar d a - aka gndermede bulunulm am pek ok
etkinin farkna varacaktr. Bunlar arasnda ilk akla gelenler Christopher
Hill, Geoffrey de Ste Croix, Guy Bois, Albert Soboul, Edward Thompson,
James McPherson ve D. D. Kosambi. Um arm kitabm onlarn almala
rnn okunm asn zendirir. Belirli dnemleri izlemek isteyecek okuyucu
lar iin kitabn sonuna ileri okum a iin bir liste ekledim.
Tarihler, tarihin olmazsa olmaz deildir. Ama olaylarn sras kim i za
m an ok nemlidir ve kimi zaman okuyucular (ve hatta yazarlar) iin ta
rihleri dikkatle takip etmek kolay deildir. Bu nedenle, her blmn ban
da belirli dnemlerin belli bal olaylarnn ksa bir kronolojisi yer almak
tadr. Benzer nedenlerle kitabn sonunda isimler, yerler ve iyi bilinmeyen
terim ler iin birer szlke bulunm aktadr. Bunlar ok detayl deildir;
ama her blmde baka blmlerde daha ayrntl bir ekilde ele alnan in
sanlar, olaylar ve corafi m eknlarn okuyucular tarafndan daha iyi anla
lmasn amalamaktadr. Son olarak, ham bir msveddeyi tam am lanm
bir kitaba dntrm ede bana yardm eden pek ok kiiye, lan Birchall,
Lindsay German, Talat Ahmed, Hassan M ahamdallie, Serth Harman, Paul
McGarr, Mike Haynes, Tithi Bhattacharya, Barry Pavier, John Molyneux,
John Rees, Kevin venden ve Sam Ashm ana, msveddenin tm n ya
da blmlerini okuduklar, pek ok hataya dikkat ektikleri ve kimi za
m an beni yazdm eyleri bir kez daha deerlendirmeye zorladklar iin
teekkr borluyum. Kukusuz bu insanlarn hibiri, kim i yerlerde tarih
hakknda verdiim hkm lerden kaynaklanabilecek hatalardan sorumlu
deildir. Msveddeyi basma hazrlayan lan Taylora ve kitabn basmn
denetleyen Rob Hovemana zel teekkr borluyum.

B R NC KI SI M

SINIFLI T O P L U M L A R I N
DOUU

K r o n o l o ji
4 m ily o n y l nce
tk i ay ak z e rin d e y rey en ilk m a y m u n la r

P iram itler.

A ustralopithecus.

e ilim leri.

B ronz a . K a d n n erkee gre aa g r n m e si

1.5 - 0 .5 m ily o n y l nce

4 .5 0 0 -4 .0 0 0 y l n ce (M. . 2 .5 0 0 -2 .0 0 0 )

A ka in sa n t rle ri, ho m o erectus,

n d u s V a d isin d e e h ir d e v le tlerin in gelim esi.

Ta, aa ve k em ik aletler. E rken Eski Ta D e v ri.

O rta d o u yu
b irle tirm e k iin Sargon ilk im p a ra to rlu u kuruyor.

4 0 0 .0 0 0 - 3 0 .0 0 0 y l nce
A v ru p ad a ve O rta d o u d a N e a n d e rth a l in s a n la r

Bat A v rupada
Ta y z k le rin yapm . M srn g n e y in d e m u h te

K lt r b e lirtile ri ve m u h te m e l d il k u lla n m .

m elen N bye uygarl.

15 0 .000 y l nce

4 .0 0 0 y l n ce (yak lak M . . 2.000)

M u h tem elen A frik a d a o rta y a kan

K a ra n lk a - M ezopotam ya m p a ra to rlu u ve

ilk M o d ern n s a n la r (H om o sapiens sapiens)

M srda

(k k g ebe g ru p la r h a lin d e sn f, d evlet ya da

Eski K ra ll n k . K k A syad a d e m irin

cinsel b ask o lm a d a n ) to p lay clk la y a a n in s a n la r

erg itilm esi.

O rta Eski Ta D evri).

4 .0 0 0 -3 .6 0 0 y l n ce (M . . 2 .0 0 0 -1 .6 0 0 )
8 0 .0 0 0 - 14.000 y l nce
M o d ern in is a n O rta -D o u ya geliyor (80.000 yl

G iritte M in o s u y g a rl n n ykselii; M srda

O rta K ra llk ve H a m m u ra b i ile

nce);
A v u straly aya geiyor (40.000 y l n ce);A v ru p aya

M ezo p otam ya u y g a rl n d a y eniden c an lan m a .

ulay o r (30.000 y l nce); A m e rik a la r k u ru y o r

k a zan yor; Y u n a n ista n d a M iken uygarl.

K uzey in d e kentsel d e v rim h z

(14.000 y l nce).
G e Eski Ta D evri.

3 .6 0 0 y l nce (M . . 1.600)
M srd a O rta K ra ll n kyle k riz , ik in c i ara

13.000 y l nce

d n e m .

k lim in s a n la rn b irk a y z n fu slu kylere

G irit, n d u s ve d a h a so n ra M iken u y g a rlk la rn n

yerlem esin e o la n a k v eriyor bu ara d a to p lay cl a

kyle

dev am ediyorlar.

K a ra n lk a . Bu yrelerde o k u r-y az a rl n o rta

O rta Ta D e v ri {'Mesolithic').

d a n k alk.

10.000 y l nce

ang m p a ra to rlu u ile in d e B ronz a .

lk ta rm d e v rim i. H a y v a n la rn ve b itk ile rin

3.0 0 0 y l n ce ( M . . 1.000)

e v cilletirilm esi.

E th io p ia d a (H abeistan) U xum uygarl. A k deniz

N eo lith ic (Yeni Ta a ) D aha gelim i aletler,

ev resin d e F enike e h ir d e v le tlerin in gelim esi.

O rta A m e rik a da

kap k a ca k k u lla n m .
Ky y a a m n n yay g n lam as. G ru p la r a ra sn d a ilk
sistem li sava. H enz

O lm ec k lt r , A nd blgesinde C h av in k lt r ile
kentsel d e v rim .

sn fla r ya d a d ev letler o la ra k b ir a y rm yok.

2 .8 0 0 -2 .5 0 0 y l nce ( M . . 8 0 0 -5 0 0 )
7.000 y l nce

H in d is ta n , Y u n a n ista n ve ta ly a da yeni u y g a rlk la r

A vrasya ve A frik a d a sab an k u lla n lm a y a b a la n

o rta y a kyor.

yor.

N byede M eroe uygarl.

T a rm K uzey B at A v ru p aya ulayor. K im i g ru p la r

a ra sn d a k abile reislii, am a s n f ve devlet yok.

2 .5 0 0 -2 .0 0 0 y l nce (M . . 4 0 0 - 1)
O rta A m e rik a d a k i O lm ec uygarl k en d i yaz

6 .0 0 0 -5 .0 0 0 y l nce
O rta d o u n u n n e h ir v a d ile rin d e ve N il V a d isin d e
K entsel D e v rim , b a k r k u lla n m n a b alan m as.

b i im in i icat ediyor.
2 .0 0 0 y l nce (M. S. 1. Y zyl)
M eksika V adisinde T e o tih a u c an - s e r t m a d e n le rin

5 .0 0 0 y l nce (M . . 3.000)
M sr Eski K ra llk ta ve M ezo p o tam y ad a d ev letler

k u lla n lm a m a sn a
ra m e n - m u h tem elen d n y a d ak i en b y k ehir.

o rtay a kyor.

400 yl so n ra terk ediliyor.

G n ey M eksika ve G u a tem ala d a M onte A lban ve

lk alfabeler, b ro n z b u lu n u y o r; ak o larak
to p lu m sa l sn flara, d in sel h iy erarilere
b l n m e le r ve m abetler. Y aklak M .. 2.8 0 0 d e ilk

M aya u y g a rlk la r izliyor.

Pr olog
SiNiFTAN

nce

Biz 21. yzyla girerken dnya; agzllk, zenginle yoksul arasnda

m uazzam eitsizlikler, rk ve milliyeti venist nyarglar, barbarca
uygulam alar ve korkun savalarn dnyasdr. lerin her zaman byle
olduuna, dolaysyla baka trl olamayacana inanm ak ok kolaydr.
Byle bir mesaj ok sayda yazar, dnr, politikac, sosyolog ve psikiyatrist tarafndan etrafa yaylmaktadr. Bunlar hiyerari, itaat, agzl
lk ve zorbal, insan davrannn doal zelliiymi gibi sunm akta
drlar. Gerekten de bunlar, tm hayvanlar leminde szde genetiin
yasalarnca empoze edilen sosyo-biyolojik zorunluluklar olarak grenler
vardr.1 ok sayda popler, szde bilimsel ucuz kitap bu tr bir gr
n propagandasn yapar: insanlardan plak m aym un diye sz ederek
(Desmond M orris)2, ldrc zorunluluk diyerek (Robert Ardrey)3, ve
daha karm ak bir slupta, tm bunlarn bencil gen tarafndan prog
ram landn ileri srerek (Richard Dawkins).4
Bununla birlikte, insan davrannn bu Ta Devri karikatrleri, yazl
tarihten nceki saysz nesil boyunca atalarm zn hayat deneyimlerince
onaylanamyor. Bilimsel kantlarn toplam, atalarm zn toplum larnn
rekabet, eitsizlik ve zulmle nitelenemeyeceini gsteriyor. D nyann
her yerinde insan davran kalplar hakknda arkeolojik kazlardan elde
edilen kantlar yalnzca 5000 yl ncesine kadar geri gidiyor. Antropolog
Richard Lee bulgular yle zetlemitir:
Devletin ortaya k ve toplumsal eitsizliin yerlemesinden nce, insanlar
binlerce yl boyunca kk apl, akrabalk temelli toplumsal gruplarda ya
yorlard ve bunlarn ekonomik hayatndaki temel kurum lar, toprak ve kay
naklarn kolektif ya da ortak mlkiyetini ieriyor; yiyeceklerin datm nda
genelletirilmi bir karlkllk uygulanyor ve grece eitliki siyasal iliki
ler kuruluyordu.5

Bir baka deyile insanlar, yneten ve ynetilen, zengin ve yoksul ol

m adan birbirleriyle paylayorlar ve birbirlerine yardm ediyorlard. Lee,

18 ! H a l k l a r n D n y a Tar i h i

1880lerde Friedrich Engels tarafndan bu dnemi anlatm ak iin kullan

lan ilkel kom nizm terim ini tekrar kullanm aktadr. Bizim trm zn
(modern insanlar, Homo sapiens sapiens) ya 100.000 yln zerindedir.
Bu srenin yzde 95inde, bugn insan doas olarak nitelenen davran
biim lerinin pek ou kesinlikle grlmyordu. Gnm z toplum larn
bugn olduklar gibi yapan, biyolojimize ilenmi herhangi bir ey yok
tur. Yeni bir binyla girerken kar karya bulunduum uz musibet buna
balanamaz.
Trm zn balangc 100.000 yldan ok daha nceye, zam ann ka
ranlklarna kadar gider. Uzak atalarm z Afrikann kim i blgelerinde
drt ya da be milyon yl nce yaam bir maymun trnden, evrimlemitir. Bilinmeyen bir nedenle bu t r n yeleri, en yakn hayvan akraba
larm z, sradan empanze ve (ou kez pigme-empanze denilen) bonobo
gibi aalarda yaamay brakm lar ve iki ayaklar zerinde yrmeye
balamlardr. Bunlar yeni evrelerinde herhangi bir memeli trnden
ok daha fazla ibirlii yaparak ve (bazen empanzelerin de yapt gibi)
kkleri kazp karmak, yksek meyvelere ulamak bcek ve trtllar top
lam ak iin temel aletleri retirken yardm laarak varlklarn srdrm eyi
baarm lardr. Burada deerli olan ey birbirlerine kar rekabet etmeleri
deil, yardmlamalaryd. Bu t r yardm lama biimlerine ve bunlarla el
ele giden yeni zihinsel davran kalplarna kendilerini uyarlamay baa
ram ayanlar lp gidiyorlard. Baarabilenler ise varlklarn srdryor
ve ryorlard.
Milyonlarca yl iinde bu durum , genetik miras dier memelilerden
ok farkl olan bir memeli t rnn evrimiyle sonuland. Bu t r teki
memelilerin kendilerini korum ak iin (byk diler ve peneler), snm ak
iin (kaln krk) ve kamak iin (uzun bacaklar) sahip olduklar hayli ge
limi fiziki zelliklere sahip deildi. Bunlarn yerine ilk insanlar, genetik
olarak evrelerindeki dnyaya son derece esnek tepkiler verebilecek ekil
de program lanm lard. lk insanlar nesneleri tutm ak ve biimlendirmek
iin ellerini kullanabiliyorlar, birbirleriyle iletiimde bulunabilm ek iin
seslerini kullanabiliyorlar ve evrelerindeki dnya hakknda aratrm a,
inceleme ve genelleme yapabiliyorlard. Ve uzun yllar sren ocuk yeti
tirm e sayesinde bu becerilerini ve rendiklerini yeni nesillere aktarabili
yorlard. Btn bunlar byk beyinlerin ve toplum sallam ak iin istek ve
yetenein gelimesini gerektirdi. Bu ayrca, insanlarn herhangi bir baka
hayvandan niteliksel olarak farkl iletiim yollar (dil) gelitirmesine ve
bunun yan sra m addi olmayan eyleri kavramsallatrabilmelerine, yani
etraflarndaki dnyann ve onun iinde kendilerinin bilincine varma ye-

Snfl T o p lu m l a r n D o u u

19

teneinin gelimesine yol at.6 Muhtemelen Afrikada 150.000 yl nce

m odern insanlarn ortaya k, bu srecin tepe noktasyd.7
zleyen 90.000 yl boyunca atalarm z yava yava Afrikadan ayrla
rak ve bu arada Neandearthaller gibi teki insan trlerinin yerini alarak,
dnyann dier blgelerine yerlemeye baladlar. En ge 60.000 yl nce
O rtadouya ulamlard. 40.000 yl kadar nce Bat Avrupada yerleri
ni alm lar ve bir ekilde Gneydou Asya adalarn Avustralyadan ay
ran deniz eridini amay baarm lard. En ge 12.000 yl kadar nce,
donm u Bering Boazn geerek Am erikaya ulam lar ve A ntartika
dndaki btn ktalara dalmlard. Deiik yrelere yerleen kk
gruplar ou kez binlerce yl sreyle birbirlerinden hemen hemen tam a
men kopuk yaadlar (eriyen buzlar Bering Boazn geilmez klm ve
su seviyesini ykselterek Gneydou Asyadan Avustralyaya geii zor
latrmt). Bu insanlarn dilleri ok farkl bir ekilde geliti ve her biri
kendi bilgi daarcn oluturdu, belirgin toplumsal rgtlenme ve kl
tr biimleri gelitirdi. Kimi kk (gz rengi, klllk, deri rengi vs. gibi)
kaltsal zellikler kim i gruplarda dierlerine gre daha belirgin bir hl
ald. Ancak, deiik gruplarn genetik miras birbirine son derece ben
zer olmay srdrd. Grup ii farkllklar her zaman gruplar arasndaki
farkllklardan bykt. Btn gruplar birbirlerinin dilini renmede
eit derecede yetenekliydi ve hepsinde ayn entelektel yetenek dalm
gzleniyordu. nsan trleri, birbirlerinden olduka uzak blgelere dal
mlard. Ama tek bir t r olarak kaldlar. Her grubun kendi geliim seyri
ni belirleyen, genetik yaplarndaki herhangi bir zellik deil, yaam larn ^
kazanm ak iin ellerini kullanm a becerilerini ve ibirliini somut evresel
koullara uyarlama biimleri oldu. Bu uyarlam ann ald biim ortaya
kan deiik toplum larn her birinin kendine zg adet, tutum , mitos ve
ritelleri arasndaki farklar belirledi.
Yaklak 10.000 yl ncesine kadar deiik toplum lar belirli ortak te
mel zellikleri paylayordu. Bunun nedeni hepsinin yiyeceklerini, bar
naklarn ve giysilerini aa yukar ayn ekilde, toplayclk yoluyla elde
etmeleri; yani meyve, kabuklu yemiler, kkler, yabanl hayvanlar, balk
ve deniz kabuklular gibi doal rnleri ayn ekilde toplam alar ve ayn
ekilde kullanm a hazrlamalaryd. Bu toplum lar doal olarak avc ve
toplayc ya da toplayc olarak adlandrlan toplum lardr.9
Bu toplum larn birou dnyann geni kesiminde yalnzca birka
yzyl ncesine kadar varlklarn srdrdler ve daha az sayda bazlar
nn bakiyeleri ise bu kitabn yazld srada hl varln srdryordu.
Richard Lee gibi antropologlar bu toplum lar inceleyerek trm zn t-

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

m nn tarihinin en az yzde doksanlk bir blmnde hayatn nasl bir

ey olduu konusunda sonulara ulamay baarm lardr.
Ulalan gerek, geleneksel Bat imgesinden ok farklyd: Bu insanlar
ne bir doa durum unda yaayan kltrsz vahilerdi, ne de ac dolu
ve kanl mcadeleler iinde herkesin herkesle savat ve hayat iren,
vahi ve ksa yapan zor ve sefil hayatlar srdryorlard.11
nsanlar, 30 ya da 40 kiilik gevek-bal gruplar halinde yayor, za
m an zaman teki gruplarla bir araya gelerek 200 kiiye varan topluluklar
oluturabiliyorlard. Ancak bu t r sr toplum larnda hayat, tarm sal ya
da sanayi uygarlklarndaki milyonlarca insann hayatndan kesinlikle
daha zor deildi. Sekin bir antropolog bunlar, ilk refah toplum u olarak
bile adlandrm tr.12
Bu toplum larda ynetici, patron ya da snf blnmeleri bulunm u
yordu. Turnbull, Kongodaki M buti pigmeleri hakknda Reisleri, yoktu,
biimsel kurullar yoktu. Hayatn eitli ynleriyle ilgili olarak, ama ge
nellikle hakl pratik nedenlerden tr dierlerinden daha nde gelen bir
ya da iki erkek ya da kadn bulunabilirdi... H ukukun korunm as ortak
bir iti... diyor.13 Geim kaynaklarn elde etmek iin insanlar bir byk
ndere boyun emeden ya da birbirleriyle sonsuz didimelere girm eden
ibirlii yapyorlar. Ernestine Friedl, alm alarna dayanarak, Erkek ve
kadn fark etmeksizin her gn nasl geireceklerine zgrce karar ve
rirlerdi: avlanmaya m yoksa toplamaya m kacaklar ve kimlerle ka
caklar diye yazyor.14 Eleanor Leacock kendi bulgular hakknda unlar
sylyor: Toprakta zel mlkiyet yoktu... Cinsiyet dnda ite uzm an
lama yoktu... nsanlar, hangi faaliyetten sorum lu olacaklarna kendile
ri karar veriyordu. Kolektif etkinlii hangi grubun stleneceine ilikin
kararlarda gr birliine ulalrd.15 Davranlar, bencillik yerine c
m ertlik belirlerdi ve bireyler birbirine yardm eder, yiyecekleri kendileri
alm adan nce teki zmre m ensuplarna ikram ederlerdi. Lee yle an
latyor: Yiyecek, hibir zaman bir aile tarafndan tek bana tketilmez:
M utlaka yaayan grubun ya da srnn yeleri arasnda paylalr. (...)
Bu genelletirilmi karlkllk ilkesi her ktadaki ve her evredeki avctoplayclar hakknda da aktarlm tr.16 Lee ayrca, inceledii grubun Kalaharinin Kung17 halk (Bushmen denilenler)- ileri derecede eitliki
bir halk olduunu ve erdem lerini devam ettirebilm ek iin bir dizi nemli
kltrel pratik gelitirdiklerini, kstah ve palavraclar nce hizaya geti
rip daha sonra onlara yeniden oyuna katlm alar iin yardm ettiklerini
aktarr.18 Bir eski Cizvit misyoneri, bir dier avc-toplayc halk, Kanadal
M ontagnais hakknda unlar not ediyor: Biz Avrupallarn pek ou iin
cehennemi ve ikenceyi bulup karan iki tiran, yani ihtiras ve hrs... on-

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 21

larn byk orm anlarnda hkm srmez... lerinden hibiri, zenginlik

elde etmek iin kendini eytana satm am tr.19
Friedlin gstermi olduu gibi, sava olarak tabir edilebilecek ok az
eye rastlanr:
Komu toplayc gruplarn erkekleri arasnda bir blge iin mcadele grl
memi deildir... Ama genelde erkeklerin dvme eitimi iin ayrdklar
enerji m iktar ya da sava keifleri iin avc-toplayclar arasnda harcanan
zaman fazla deildir... Srlerin iindeki anlamazlklar normal olarak taraf
lardan birinin ayrlmasyla zlr.20

Bu t r kantlar, Ardrey gibi insanlarn, Australopithecustan (iki aya

zerinde yryen ilk maym un benzeri hayvan) okum a-yazm ann ortaya
kna kadar geen dneme ilikin iddialarn tam am en rtm ektedir:
nsann tm tarih ncesi hakkndaki ldrc zorunlulua dayanyor
du; avc-toplayc gruplar, yakc Afrika gnei altnda sk sk kurum a
eilimi gsteren su kuyular iin savarlard; biz hepim iz Kabilin o
cuklar olduumuz iin insanlk tarihi ... genetik zorunluluk nedeniyle
daha mkemmel silahlarn gelitirilmesine tank olm utur ve dolaysyla
katliam, klelik, idi etme ve yam yam lktan alnan igdsel hazz sa
dece ince bir uygarlk yaldz gizlemektedir iddialar yanllanm aktadr.21
nsan doas hakkndaki herhangi bir tartm a iin bu muazzam
nem tam aktadr. Eer byle bir doa mevcutsa, bu, uzun avclk ve top
layclk evresindeki doal ayklanma srasnda ortaya km olmaldr.
Richard Lee srar etmekte olduka hakldr:
Bizim gemiimizi ekillendiren uzun sren eitliki paylam deneyimidir.
Hiyerarik toplumlardaki hayata grnrdeki uyumumuza ve dnyann pek
ok yerindeki insan haklar sicilinin olduka karanlk izlerine ramen, insanln, kkleri derinde bir eitlikilik duygusunu, kkleri derinde kar
lkllk norm una ball, kkleri derinde... bir topluluk ruhunu koruduu
yolunda iaretler vardr.22

M argaret Thatcherin gzde ekonomisti Friedrich von Hayek, insan

d o asn tersi bir noktadan eletiriyordu: nsanolunun onlar tandk
insanlara iyilik yapmak iin ynlendiren uzun sre gizli kalm, dou
tan gelen igdlerinden ve kk gruplar iin iyi olan duygulara da
yal ilkel cokularndan ikayet ediyordu.23
Aslnda insan doas son derece esnektir. Gnm z toplum unda en
azndan baz insanlar Hayekin cokuyla savunduu hrs ve rekabete ka
tlmaya sevk edebilir. Snfl toplum larda bu ayrca en korkun barbarlk
lara -ikence, kitlesel tecavz, ehirleri yakma, zevk iin insan ldrm eyol amtr. Toplayc halklar arasndaki davran ise ok farklyd, nk

iX

22 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

yaamak iin gerekli olan eyleri elde etmek, eitlikilii ve dierkml

gerektiriyordu.
Avclar ve toplayclar zorunlu olarak birbirlerine sk bir ekilde ba
mlydlar. Toplayclar genellikle en gvenilir yiyecek kaynaklarn te
m in ederlerdi, avclarsa en deerli olanlar. Dolaysyla avclkta uzm anla
anlar gnlk yaam larn toplayclarn cmertliine borluydular; buna
karlk toplayclkta uzm anlaanlar -ve geici olarak avclkta baar
salayamayanlar- yiyeceklerine yapacaklar deerli katklar iin hayvan
lar ldrmeyi baarabilenlere m uhtatlar. Av, erkek bir kahram ann bi
reysel olarak bir hayvan ldrmesi demek deildi; bir grup erkein (kimi
zam an kadn ve ocuklarn da desteiyle) bir av kovalamak ve yakalamak
iin kolektif abasyd. Her noktada gzetilen ey, ibirlii ve kolektif de
erlerdi. Bunlar olmadan hibir toplayc srs varln birka gnden
fazla srdremezdi.
Bununla balantl bir baka ey de, erkeklerin kadnlardan stn
olmamasyd. Cinsiyetler arasnda her zaman, erkeklerin avlanmay, ka
dnlarn toplaycl stlendii bir iblm vard. Bunun nedeni, hamile
olan ya da ocuklarn emziren kadnlarn, ava katldklar takdirde kendi
hayatlarm ve dolaysyla da srnn retkenliini riske atma ihtim alle
riydi. Ama bu iblm, bizim anladm z anlam da erkek egemenliine
yol amad. Hem erkekler hem de kadnlar, kamp nakledecekleri yer ya
da bir srden ayrlp dierine katlm a gibi temel konularda karar alma
srelerine katlrlard. Evlilik bann kendisi gevekti. iftler kendileri
nin ya da ocuklarn hayatlarn ani olarak tehlikeye atm am ak kouluyla
ayrlabilirlerdi. Sk sk insan doasnn bir paras varsaylan erkek s
tnl yoktu.24
Son olarak, bugn bizim m utlak kabul ettiim iz zel mlkiyet takn
ts sz konusu deildi.
Toplayc srlerin normal bykl, her zaman, o gn iin o kam pn
civarnda yeterli yiyecei bulabilmesiyle snrlyd. O blge iinde bireysel
yeler yiyecek iin srekli olarak bir bitki kaynandan dierine ya da av
peinde hareket ediyorlard ve bu arada srnn btn de besin kaynak
lar iin sk sk yer deitirmek zorunda kalyordu. Bu srekli hareket, her
eyin kolaylkla tanmas gerektii iin, herhangi bir sr m ensubunun
her trl servet biriktirm esini olanaksz hale getiriyordu. Bir birey, en ok
bir mzrak, ok ya da yaya sahip olabiliyor, bir torba ya da birka ufak ss
eyas tayabiliyordu. Kiisel servet biriktirm e diye bir mefhum yoktu.
nsanolunun iinde yaad maddi koullar, bugn m utlak kabul edilen
egemen dncelerden ok farkl dnceler ve ok farkl toplum lar ret
mek iin elbirlii yapyordu. Tarih, her biri kendisi, arkadalar ve sevdik

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 23

leri iin dzgn bir hayat yaratmaya alan, kim i zaman dnyay olduu
gibi kabul eden, kim i zaman onu deitirmek iin rpnan, ou kez ba
arsz, kim i zaman baarl ok sayda erkek ve kadnn eylemlerinden
olumutur. Bununla birlikte, birbiriyle balantl bu sonsuz yklerde iki
ey ortaya kar. Bir yanda, insanolunun doadan bir hayat karma
yeteneinin artarak oalmas, ilkel kom nizm koullarnn bir paras
olan ilkel m addi koullarn stesinden gelinmesi; te yanda, insanlarn
ounluunu kk, ayrcalkl bir aznln yararna bask altnda tutan
ve smren toplum rgtlenme biim lerinin ard sra ortaya k.
Eer bu birbirine paralel gelime dizilerini izlersek, sonuta, yirm i bi
rinci yzyln banda kar karya olduumuz dnyann nasl olutuu
nu grebiliriz. Bu, zenginliin bykanne ve bykbabalarm z tarafn
dan bile hayal edilemeyecek apta retilebildii, buna karlk ayn za
m anda snf egemenliinin, basknn ve iddetin her zam ankinden daha
fazla yerlemi olduu bir dnyadr. Bir m ilyar insan um utsuz bir yoksul
luk iinde yaar; milyarlarca bakalar yerleik hale gelmi gvensizlik,
sava ve i sava musibetiyle kar karyadr ve insan hayatnn temelleri,
kontrol edilemeyen teknolojik deiimin tehdidi altndadr. Herkesin u
soruyu sormas gerekiyor: Baskc yaplar ortadan kaldrarak, tm zen
ginlii, atalarm zn yzlerce nesil sren ilkel kom nizm ini belirleyen
deerlere tabi klacak bir toplum kurm ak ve temel insan ihtiyalarn kar
lamak m m kn mdr?
Ama nce, snf egemenliinin ve devletin nasl ortaya ktna bak
m am z gerekir.

1. Bl m
NEOLTK DEVRM

13S

nsanlarn hayatlarnda ve zihinlerindeki ilk byk deiiklikler sade

ce 10.000 yl nce olumaya balad. nsanlar dnyann belirli yerlerinde,
zellikle O rtadounun Verimli Hilal blgesinde hayatlarn kazanm ak
iin yeni bir yola girdiler.25 Bitkisel besinler tem in etmek iin doaya ba
ml olmak yerine ekin yetitirm eyi ve hayvanlar yalnzca avlamak ye
rine evcilletirmeyi rendiler. Bu onlarn btn yaam biimlerini d
ntrecek bir yenilikti.
Bu dnm bu insanlarn zorunlu olarak kendilerinden ncekilere
gre daha kolay bir yaam srm elerini salamad. Ama iklim deiiklik
leri, bu insanlarn bir ksm na fazla seenek brakm yordu.26 ki ya da
bin yldan beri kendilerine yiyecek olarak bol bol yabani bitkiler ve avlaya
cak hayvanlar sunan yerlerdeki hayata almlard; rnein Trkiyenin
Gneydousundaki bir blgede, bir aile g rubunun ok da fazla abala
m adan haftada toplayaca yabani tahl ona bir yl yetebiliyordu. teki
insanlar gibi srekli hareket halinde olmak zorunda deillerdi.27 Eski
derme atma kamplarn, dzinelerle insan yerine, yzlerce insan barn
dran kalc ky yerleimlerine dntrerek, yiyecek maddelerini ta ya
da pimi kil kaplarda saklayarak ve bir dizi gelimi ta aletler edinerek
ayn yerde yllarca yaamay baarabildiler. Eski R om ann kuruluundan
gnm ze kadar geen sreden daha uzun bir sre, toplayc toplum lara
zg dk i ykn duraan ky yaam nn avantajlaryla birletirmeyi
baarabildiler.
Ancak daha sonra dnyann iklim inde meydana gelen deiiklikler,
bu insanlarn hayatlarn bu ekilde srdrm elerini nledi. Verimli Hilal
blgesindeki koullar daha kurak ve souk olmaya balaynca, doal ola
rak yetien yabani tahln ve antilop ve geyik srlerinin m iktarnda bir
azalma oldu. Avc-toplayc kyler bir krizle kar karya kaldlar. A rtk
eskiden yaadklar gibi yaayamyorlard. Eer alktan lmek istemiyor
larsa ya kk gruplara ayrlp uzun sredir unuttuklar gebe yaam
biimine dnecekler ya da doann brakt boluklar kendi emekleriy-

Snfl T opl um lar n D ou u

25

le telafi etm enin bir yolunu bulacaklard. Bu yol, tarm getirdi. nsanlar
yzlerce nesil yabani bitkilerle beslenerek bitki hayat hakknda muazzam
bilgi biriktirm ilerdi. imdi kim i gruplar bu bilgiyi yabani bitkilerin to
hum larn ekerek yiyecek stoklarn garanti etmek iin kullanmaya bala
dlar. Gzlemleri onlara belirli bitkilerin tohum larnn dierlerinden ok
daha verimli olduunu retm iti ve bu t r bitkileri seerek, kendileri
iin yabani bitkilerden ok daha yararl olacak yeni, evcilletirilmi trler
yetitirmeye baladlar. Dzenli olarak elde ettikleri hasatlar onlara ya
bani koyun, kei, sr ve eeklerin daha evcil trlerini balayp besleme
olana ve daha da evcil hayvanlar yetitirm e olana verdi. Tarm n, ou
kez bahecilik-apa tarm diye adlandrlan ilk biimi aalar ve fun
dalklar balta ile keserek ve geriye kalanlar yakarak araziyi temizlemeyi,
daha sonra tohum lar ekerek hasad kaldrm ak iin apa ve kazma ubu
u kullanlm asn gerektirdi. Birka yl sonra toprak genellikle verim ini
kaybediyordu. Dolaysyla oralarn bo braklm as ve yeni alanlarn ekim
iin hazrlanm as gerekiyordu.
Hayatn bu ekilde kazanlmas, alma ve birlikte yaama kalpla
rnda radikal deiiklikleri gerektirdi. nsanlar, kysel yerleimlerine her
zam ankinden daha skca bal hale geldiler. Ekimle hasat arasnda r n
leriyle ilgilenmeleri gerektiinden avarelik yapamyorlard. Ayrca, arazi
yi temizlemek, rnn dzenli bakm n yapmak (zararl otlar temizle
mek, sulam ak vs gibi), haat saklamak, stoklar paylamak ve ocuklar
yetitirm ek iin birbirleriyle ibirlii yapmann yeni yollarn gelitirmek
zorundaydlar. Btnyle yeni toplumsal hayat kalplar geliti ve onlarla
birlikte de eitli mitoslar, trenler ve ritellerle ifade edilen yeni dnya
grleri ortaya kt.
Bu dnm den genellikle neolitik devrim 28 olarak sz edilir; neo
litik (Yeni Ta Devri) artan oranda karm ak aletlerden hareketle kulla
nlan bir terim dir. Bu durum insanlarn alma ve yaama ekillerinin,
uzun bir srece yaylm olsa da, tam amyla yeniden rgtlenmesini ge
rekli kld.
Verimli H ilalden elde edilen arkeolojik kantlar, insanlarn kk
kylerde ayr haneler eklinde yaadklarn bize gsteriyor; ama bu hane
lerin tem elinin ne olduunu (rnein, birbirinden ayr iftler ve ocukla
rndan m oluuyordu, yoksa bir anne, kz ve onlarn elerinden, ya da bir
baba, oullar ve onlarn karlarndan m oluuyordu?) bize sylemiyor.29
Yine de tarm a geilmesinden binlerce yl sonrasna kadar snfa ve dev- < w
let otoritesine benzeyen herhangi bir ey grnmyor. Urbaid dnemin
sonlarnda (M. . 4000) zenginlik asndan nemli bir farkllama hemen
hemen hi yoktu ve hatta protoliterate (okuma-yazma ncesi) dnemde (M.

j Ha l k la r n D n y a Tarihi

. 3.000e doru) bile toplumsal tabakalama srecinin ok fazla ilerledi

i konusunda herhangi bir iaret yoktu.30 Ayrca erkeklerin stnl ko
nusunda da hibir kant bulunmuyordu. Kimi arkeologlar, kil ya da tatan
yaplma kadn dourganlk heykelciklerinin varlndan hareketle kadnn
statsnn yksek olduunu, dolaysyla erkeklerin kadnlara dua etmeyi
doal saydklarn ileri sryorlar.31 Bununla birlikte, sava ve avda kulla
nlan silahlarn ok daha yaygn hale gelmesi nemli bir gelimeydi.
ok daha yakn alara kadar dnyann deiik yrelerinde varln
srdrm -k im i istisnai durum larda ise 20. yzyla bile ulam - apa
tarm temelli toplum larda, ayn kalba benzer bir yapnn olduu anla
lyor. Bu toplum lar birbirlerinden nemli lde farklydlar; ama belirli
genel zellikleri paylayorlard.32
Hane halklar belirli arazi paralarn ilemek eilimindeydiler. Ama
ne bugn bizim anladm z anlam da toprakta zel mlkiyet vard, ne de
bireylerin ya da hane halklarnn bakalar zararna kiisel eya stoklar
yapma eilimi. Bunun yerine, tek tek hane halklar daha geni toplumsal
gruplara, ayn atay paylaan (ya da paylatn iddia eden) soylara en
tegre olmulard. Bunlar bireylere ve hanelere baz aka tanm lanm
haklar salyor ve evlilik ya da ya grubu yoluyla dorudan akraba ol
duklar kiilere kar kim i ykm llkler getiriyordu. Her biri dierleriy
le yiyeceini paylamak zorundayd; bylelikle hibir hanenin haatnn
yetersizlii ya da daha fazla ocuklar olmas nedeniyle sknt ekmemesi
salanm oluyordu. tibar, bireysel tketim den deil, bakalarnn yeter
sizliklerini tam am lam ak iin onlara yardm etme yeteneinden geliyordu.
Pek ok temel deer, snfl toplum larda bugn bizim m utlak kabul
ettiim iz deerlerden ok, avc-toplayc toplum larn deerlerine yakn
d. Nitekim, 18. yzylda Iroquois bahe tarm clarn gzlemleyen birisi
unlar kaydediyordu: Eer a bir Iroquiois hanesi, yiyecekleri tam am en
tkenm em i bakalarna rastlarsa, kinciler, her ne kadar yardm ettikle
riyle ayn yok olma kaderini paylaacak da olsalar, ellerinde kalm pek
az eyi, istenmeden yeni gelenlerle paylarlard.33 Nuerlerle ilgili klasik
bir alma unu not ediyor: Genel olarak bir Nuer kynde hi kimse,
herkes alktan lmedike alktan lmez.34
Bir kez daha, bylesi bir dierkm ln aklamas, yaam kazanm a
koullarnda yatar. rnein igc fazla ama doyurmas gereken boaz
says az olanlar, igc az fakat doyuracak boaz (zellikle de kk o
cuklar) fazla olanlara yardm eder.35 ocuklar bir btn olarak kyn
gelecekteki igc arzn temsil ederler. Byk aileler lehine bu t r yeni
den datmc mekanizmalar, eer grubun lp gitmesi nlenm ek isteni
yorsa zorunluydu.

Snfl T o plum la rn D ou u

Avclk ve toplayclk koullarnda ocuklar gnlk toplama turlar

na gtrm e zorunluluu ve de btn kam pn srekli olarak hareketi ok
dk doum oranlarna yol ayordu. Kadnlar, ayn anda tanmas ge
rekecek birden fazla ocua sahip olmay gze akm yorlard; dolaysyla
doum lar her ya da drt senede bir eklinde (gerekirse cinsel perhiz,
ocuk drm e ya da ocuk ldrme yoluyla) ayarlanyordu. Tarma da
yal yerleik bir ky hayatnda ocuk, birka aylk olduktan sonra tan
m ak zorunda kalm yor ve de ocuklarn says ne kadar oksa, temizlene
cek ve gelecekte kullanlacak arazinin m iktar da o kadar byk oluyor
du. Daha byk aileler prim yapyordu. retim ynetim indeki deiiklik,
reme sistemi zerinde de muazzam bir etki yapt. Nfus artm aya balad.
Her ne kadar nfus art hz bugnk standartlara gre ok dkse de
(ylda yzde 0.1)36 iki bin ylda nfus drde katland ve neolitik devrim
zam annda belki 10 milyon olan nfus, kapitalizm in balagcnda 200
milyona ulamt.
Bahe tarm temelli toplum larda avc-toplayc toplum lara gre baka
byk deiiklikler de oldu. Avc-toplayc toplum da byk bir anlam az
lk, basite ya blnme ya da bireylerin topluluu terk etmesiyle zlebiliyordu. Bu seenek, araziyi temizleyen ve ekim i gerekletiren tarm c
gruplar iin sz konusu deildi. Ky daha bykt ve avc-toplayc toplum dakinden daha karm ak ve rgtl etkileime gereksinme duyulu
yordu. Ayn zamanda, avc-toplayclar iin sz konusu olmayan bir so
runla da kar karya kaldlar: Yiyecek ve eya stoklar, silahl aknclarn
saldrlarna bir hedef tekil ediyordu. Avc-toplayclar iin esas itibariyle
yabanc bir olgu olan sava, apa tarm yapan pek ok toplum iin sra
dan bir olguydu. Bu durum , toplum sal kontrol salayacak karar alma
m ekanizm alarna (rnein her soydan yallardan oluan heyetlerin) ek
bir hz katt.
nsanlar onuncu binylda dnyann deiik yerlerinde -O rta Amerika
(gnm zdeki Meksika ve Guatemala), Gney Amerikann And blgesi, Afrikann en az belirgin yeri, inhindi, O rta Papua Yeni Ginenin
yksek vadileri ve ind e- birbirlerinden bamsz olarak, avc-toplayc
toplum lardan tarm c toplum lara getiler.37 Her ne kadar evcilletiril
meye m sait eitli bitki ve hayvan trlerinin varl, deiimin na
sl ve ne derecede yaanacan belirlemi olsa da, bunlarn her birinde
Mezopotamyadakine benzer deiiklikler meydana geldi. Kantlar, kim i
rk ya da kltrlerin insanln geri kalan ksm n ileriye gtrecek zel
bir dehaya sahip olduu iddialarn rtm ektedir. Aksine, dnyann
farkl yerlerinde iklim ve ekolojideki deiikliklerle kar karya kalan
farkl insan gruplar, eski yaam biimlerine benzer bir hayat srdrebil

27

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

mek iin yeni tekniklere bavurm ak zorunda kaldlar ve yaam biimleri

nin hi de ngrmedikleri bir ekilde deimeye baladn grdler. Her
durum da, gevek olan topluluk yerini, toplumsal davran konusunda kat
norm lar ve karm ak dinsel ritel ve mitoslarla, soy gruplarnca gl bir
ekilde yaplandrlan ky yaamna terk etti.38
Tarm n bamsz geliiminin tipik bir rnei, Yukar Papua Yeni
Ginede grld. Burada insanlar eitli rnleri -eker kam, eit
li trden muzlar, bir t r fndk aac, dev bataklk kulkas, yenebilir ot
saplar, kkler ve yeil sebzeleri- evcilletirip yetitirmeye yaklak M. .
7000 yllarnda baladlar. Baka yerlerde olduu gibi, bu yetitiricilikle
birlikte gebe ya da yar gebe avc-toplayc hayattan tarm hayatna
getiler. Toplumsal rgtlenme eitliki akrabalk gruplarna dayanyor
du ve toprakta zel mlkiyet yoktu. nsanlar uzak ve kydan ulalmas
hemen hemen imknsz bu vadilerde, dardan bir mdahale olmakszn,
Batllar tarafndan 1930larn balarnda kefedilinceye kadar, bu ekil
de yaadlar.
lk toplum lardan pek ou tarm a gemedi. Kimisi, avclk-toplayclk
yoluyla rahat bir hayat yaayabiliyorken gereksiz, ar ve skc bir i ola
rak grdkleri eye diren gsterdiler. Kaliforniya, Avustralya ve Gney
Afrika gibi, evcilletirilmesi kolay ne bitki ne de hayvan salayan ortam
larda yaamay srdrdler.39 Bu ortam larda binlerce yl yaayan grup
larn, baka yerlerden evcil trler getirilene kadar avclk ve toplayclk
yoluyla geinmekten baka areleri yoktu.40
Bununla birlikte, dnyann herhangi bir yerinde tarm bir kez bala
dktan sonra yaygnlamaya devam etti. Kimi zaman tarm uyarlayanlarn elde ettikleri baarlar, bakalarn onlar taklit etmeye tevik etti.
Nitekim, Verimli H ilalden gelen rn trlerinin Nil Vadisinde, ndus
Vadisinde ve Bat Avrupada tarm n gelimesinde rol oynam olduu
anlalyor. Kimi rneklerde tarm n yaygnlamas, halihazrda tarm la
geinen topluluklarn, nfus arttka yeni kyler kurm ak zere daha nce
tarm a almam arazilere g etm esinin kanlm az bir sonucuydu. Bat
Avrupada Bantu konuanlarn O rta Afrikaya ve sonunda da ktann g
neyine yaylmas ve Gneydou Asyadan Polinezyallarn Afrika ak
larndaki M adagaskara, (Gney Amerika kysndan yalnzca 1.500 mil
uzaklktaki) Easter A dasna ve Yeni Zelandaya geileri bu yolla oldu.
Tarm c bir toplum un varl ou kez, onlarla tem as eden avctoplayc insanlarn hayatn da deitirdi. Y aknlarndaki tarm clar
la balk, av hayvan ve hayvan derisi karlnda tahl, dokunm u ku
ma ve ferm ante edilm i ikileri dei-toku ederek hayatlarn radikal
ekilde iyiletirebileceklerini grdler. Bu durum , kim ilerini, tarm n

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 29

yalnzca bir ynyle uram aya, tahl yetitirm eksizin yalnzca hayvan
yetitirm e ve beslemeye tevik etti. Avrasya, Avrupa, Afrika ve Gney
A m erikann Gney And D alarnda tarm yerleimleri arasnda dola
an, kim i zam an onlara saldran, kim i zam an onlarla ticaret yapan ve
kendilerine zg bir toplum sal hayatn tipik kalplarn gelitiren bu t r
oban halklar grld.
Kimi durum larda tahl retim i ve hayvancln yaygnlamas, top
lumsal hayatta nemli bir nihai deiiklie -toplum sal tabakalam aya-,
yol at. Kimi bireylerin ya da soylarn tekilerden ok daha byk prestije
sahip olduklar ve bunun da kaltsal reislik ve reislere bal soylar yaratt
, antropologlarn tabiriyle kabile reislii ya da byk adam lar ortaya
kt. Fakat bu tabakalar bile bizim bugn m utlak kabul ettiim iz snfsal
farkllamaya, yani toplum un bir kesim inin emeiyle retilen artn (ar
tk rnn) dier bir kesim tarafndan tketilm esine benzemiyordu.
Eitlikilik ve paylam her tarafta yaygnd. Yksek statye sahip
olan o kiiler dierlerinin srtndan geinmez, topluluun geriye kalan
ksm na hizm et ederdi. Richard Leenin iaret ettii avc-toplayc toplum larda olduu gibi, kom nal mlkiyet kavram lar geerliydi: Reisin
elde ettii hara, topluluk yelerine yeniden datlr ve reisin iktidar,
halka ait kurum lar ve kanaatlerce snrlandrlrd.41 Nitekim, Gney
Am erikann Nambikwara halk arasnda Cm ertlik ...iktidarn olmazsa
olmaz z niteliklerinden birisiydi ve reis, kendi kontrol altndaki yiye
cek, aletler, silahlar ve ss eyalarnn fazlasn bir bireyin, ailenin ya da
btn olarak topluluun isteklerine ve onlarn ihtiyalarna gre kullan
mak durum undayd.42 Bu durum liderin, m addi olarak, kendisine bal
olanlardan daha zor durum da kalmasna yol aabilirdi. Dolaysyla Yeni
Gine Busamalar arasnda lider, yiyecek stounu hazr bulundurm ak iin
herkesten fazla almak zorundayd... Onun sabahn en erken saatinden
akam n en ge saatlerine kadar almas gerektii kabul edilirdi - elleri
hibir zaman topraksz olmazd ve alnndan srekli ter dam lard.43
Tarma geen Yeni Ta D evri, ky yaayn ve sava yaygnlatra
rak insanlarn yaam n dntrd; Bu noktaya kadar o, gerekten bir
t r devrim di. Ama toplum bugn bizim itirazsz kabul ettiim iz e
lerin hl pek oundan yoksundu. Snf blnmeleri, tam zamanl b
rokratlara silahl adam lara dayanan yerleik devlet aygtnn kurulm as
ve kadnn ikincilletirilmesi henz ortaya kmamt. nsanlarn hayat
larn kazanm a biimlerinde ikinci dizi deiiklikler, neolitik devrim in
zerine Gordon Childen kentsel devrim dedii ey eklenene kadar da
ortaya kmayacakt.

2. Bl m
LK U Y G A R L I K L A R

Dar tanm yla ehirde yaayan insanlar anlam na gelen medeniyetin

gemii, yalnzca 5000 yl ncesine gider. Bunun ilkbelirtileri dnyann ok
deiik yerlerinde bulunan byk yaplardr: M sr ve O rta Amerikann
piram itleri, Irakn ziguratlar (katl tapnak kuleleri), G iritteki Knossos
Saray, Yunanistan anakarasndaki Miken Kalesi ve ndusun grid planl
4.000 yandaki Harappa ve Mohenjodero ehirleri. Bu nedenle arkeolog
Gordon Childe bu deiimi kentsel devrim olarak adlandrd.44 Bu d
nemden gnm ze kalanlar hayret vericidir. Daha hayret verici olan ise
bunlarn daha birka nesil nce olduka temel dzeyde bir tarm a dayal
basit kr hayatndan baka bir ey bilmeyen insanlar tarafndan ina edil
mi olmasdr. nce byk kaya paralarn karmak, tamak, dikmek
ve oymak gibi ayrntl i gerektiren inaat becerilerine sahip oluyorlar
ve daha sonra da bunlar ince ince sanat eserleriyle sslyorlard. Kimi
durum larda ise (Mezopotamya, Msr, Ethiopia, in ve O rta Amerikada)
yazy gelitirerek davranlarn ve hislerini anlatyorlard. Avrasyada
ve Afrikada bu aamada kaya oksitlerinden bakr ve kalay elde etmeyi
renmiler ve bir sre sonra da bunlar daha sert bir metale, bronza d
ntrerek kim i ss eyalar ve silahlar yapmlard. Bu dnem iin sk sk
kullanlan Bakr ve Bronz a nitelemesinin nedeni budur.
nsanlarn hayatlarn kazanm a biimlerinde daha nce meydana ge
len bir deiim, balangta tarm a dayanan bir deiim, olm adan b u n
larn hibiri gerekleemezdi. Olduka basit teknikler kullanan ve doal
olarak var olan bitki ve hayvanlarn kullanlm asn gerektiren bu ilk tarm
biimleri, nesiller boyunca tarm n verimliliinde yava artlara yol aa
biliyor, (kimi) insanlarn tatm inkr bir yaam elde ederken hatr saylr
bir bo zam andan yararlanabilm elerini salyordu.45 Ancak koullar, hi
bir ekilde, yerli halklarn rom antikletirilm i soylu barbar yklerin
de ileri srld gibi, saf ve sevimli deildi. Besin m iktarndaki artn
nfustaki art ancak karlad pek ok rnek sz konusuydu. nsanlar,

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 31

kendi kontrolleri dndaki kuraklk ya da sel, frtna ya da don, kavurucu

rzgrlar ya da dolu firtnas gibi doal olaylar nedeniyle ani ktlklara
m aruz kalyorlard.46 rnein O rta Amerikann spanyollardan nceki
halklar, kendilerini, kolaylkla beslendikleri dnemleri kesen, beklenm e
dik ve harap edici ktlklarn ortasnda buldular.47
Eer bu topluluklar yerleik hayatlarna devam edeceklerse yalnzca
iki seenek vard. Birisi, yiyecek iin dier tarm clar talan etm ekti ki;
bu t r toplum larda sava, yaygnlaan bir zellik oldu. Tatan sava bal
talar ve akm aktandan kam alar rnein Avrupada neolitik devrim in
daha sonraki aam alarnda artan oranda yaygnlat. kinci seenek, daha
entansif ve verimli tarm sal yntemler gelitirmekti. Teknolojik yenilik
prim yapyordu. Bunu baarabilen tarm c gruplar alk tehdidine gs
gerebiliyordu. Baaramayanlar sonunda ya lyorlar ya da dalyordu.
Yenilik, basit olarak, mevcut tahl trlerini gelitirm ek ya da evcille
tirilm i hayvanlarn daha etkili bir ekilde sem irtilm esini renmekti.
Ama bunlar ok daha uzun erim li deiiklikler anlam na da gelebiliyor
du. Bunlardan biri, Avrasya ve A frikada evcilletirilmi byk memeli
lerin (balangta kz ve daha sonra at) ekil verilmi bir odunla (saban)
topra srm esinin, araziyi ekime amada elle yaplan apalam adan ok
daha etkili olduunun kefedilmesiydi. Bir bakas, rnleri taknlar
dan korum ak ve suyu k uru ve verimsiz alanlara ynlendirm ek iin setler
ya da hendekler yaplmasyd. Daha sonra, hayvan dksnn gbre ola
rak toplanm as ve her yl yeni alanlar am aktansa topran verim inin
artrlm as renildi. D nyann u ya da bu blgesinde kefedilen teki
teknikler, bataklklarn kurutulm as, kuyular almas, yam alarn teras
lanm as ve (Gney inde) pirin yetitirilip ve daha sonra tohum larnn
ekilmesiydi.
Tm insan emei gibi bu yeni tekniklerin de iki yn vard. Bir yandan
insanlara ek geim kaynaklan salyordu. Daha nce yalnzca yaamalarna
yetecek kadar retebilen gruplar, artk elde etmeye balayabiliyorlard. te
yandan, insanlarn toplumsal ilikilerinde de deiiklikler yaanyordu.
Yeni teknikler, insanlar arasnda deiik ibirlii biimlerine baly
d. rnein sabann kullanl, cinsiyetler arasndaki iblm nn ar
tn tevik etti; nk bu, karnnda ocuk tayan ya da ocua bakan
bir kadn tarafndan kolaylkla yaplamayacak kadar ar bir iti. Dzenli
su kanallarnn yapm ve bakm dzinelerce, hatta yzlerce hane halk
nn ibirliini gerektiriyordu. Bu ayrca ie nezaret edenlerle ii yapanlar
arasnda da bir blnmeyi tevik etti. Yiyeceklerin saklanmas, yiyecek
stoklarn ynetecek ve bunlardan sorum lu olacak gruplar ortaya kard.
A rtk rnn varl ilk kez olarak birtakm insanlarn tarm sal faali

32 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

yetlerden ayrlp, sava iin hazrlk yapan zanaatlar ya da yerel rnleri

bakalarnkiyle deitirmeye younlam asn salad.
nsanlar 5000 ve 6000 yl nce, Mezopotamyada Dicle ve Frat nehir
lerinin vadilerine yerleirken meydana gelen bu dnm Gordon Childe
anlatmtr. Son derece verimli bir toprak buldular; ama burada ancak ko
lektif aba gerektiren drenaj ve sulama yoluyla tarm yaplabiliyordu.48
Daha sonra Maisels de insanlarn nehirler arasndaki setlerde kk ge
dikler aarak geni arazileri sulayabileceklerini vebylece retimi ciddi ola
rak artrabileceklerini kefettiklerini anlatt. Ancak, fazla haatn tm n
hemen tketmeyi gze alamyorlar, dolaysyla bunun bir ksm n hasat ye
tersizliklerine kar kendilerini korum ak zere bir kenara koyuyorlard.49
Tahl evredeki arazide ykselen olduka byk binalarda depolanr
d ve bunlar toplumsal hayatn devamlln ve korunm asn temsil eder
oldular. Tahl am barlarn ynetenler, artk rn toplar, depolar ve da
trken nfusun geri kalann da yneterek toplum daki en prestijli grup
haline geldiler. Am barlar ve onlar denetleyenleri kontrol edenler toplu
m un zerinde bir g, onun baarsnn anahtar gibi grnmeye balad
ve bu da geni kitlenin onlara itaatini ve saygsn gerektiriyordu.
Neredeyse insanst bir zellik kazandlar. Bu am barlar ilk tapnakla
r ve onlara nezaret edenler de ilk rahipleri oluturdu.50 Dier toplumsal
gruplar tapnaklarn etrafnda toplandlar ve inaat ileri, uzmanlam el
zanaatlar, tapnak uzm anlarnn yemek ve giyecekleri, tapnaklara yiye
cek tanmas ve de rnlerin uzak mesafelerde dei-tokuuyla ilgilendi
ler. Yzyllar iinde tarm sal kyler kasabalara, kasabalar da Uruk, Laga,
Nippur, Ki ve (kutsal kitaplarn din by brahim in geldii yer olarak
varsaylan) Ur gibi ilk ehirlere dnt.
Az ok benzer bir sre yaklak iki bin be yzyl kadar sonra O rta
Amerikada grld. M sr (dar) iyi yllarda sulama olm adan da bol artk
salayan bir r n olduundan, en azndan balangta, burada sulam ann
o kadar merkez bir rol oynad grlmyor.51 Ama hasat yetersizlikle
rinden etkilenme olasl, artk rnn depolanm asn ve farkl iklimleri
olan yreler arasnda bir t r egdm tevik etmitir. Eer uzm an bir
grup, retim i koordine eder, mevsimleri takip eder ve am barlara neza
ret ederse, bunun nfusun btn bakm ndan byk yararlar oluyordu.
Burada da yiyecek depolar zamanla tapnaklara ve onlarn yneticileri de
rahiplere dnt ve muazzam heykelleri, grkemli piram itleri, tapnak
lar, trensel tuladan oyun avlular ve ayrntl bir ekilde planlanm e
hirleri (Teotihuacann nfusu M. S. ilk yzyllarda muhtemelen 100.000e
ulamt) ile birbiri ard sra Olmec, Teotihuacan, Zapotek ve Maya kl

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 33

trlerini yarattlar.
Hem O rtadouda hem de O rta Am erikada tarihsel nemi olan bir
baka ey daha yaand. Tapnaklara ait stok edilmi rnleri toplayan
ve datan rahip-ynetici gruplar, giren ve kan rnlerin kaydn tu
tabilmek iin ta ya da kil zerine iaretler yapmaya baladlar. Zam anla
belirli eylerin resimsel imgeleri standartlat, kim i zam an temsil ettii
eyin sesini de ifade etmeye balayarak sonunda insanlarn cmlelerinin
ve dncelerinin kalc bir grsel ifadesi ortaya kt. Bu yolla yaz bu- .
lundu. Tapnak m uhafzlar ayrca geceleri gkyzn ayrntl bir ekilde
gzlemleyecek bo zaman da buldular ve ayn, gezegenlerin ve yldzlarn
hareketlerini gnein hareketi ile ilikilendirdiler. Ay ve Gne tutulm a
s gibi gelecekte meydana gelecek hareketleri ve olaylar nceden kestirebilmek neredeyse bycle benzer bir stat kazandrd. Bunlar ayrca,)
rnlerini ekmek iin en iyi zam an kestirmede insanlara yardmc olan
Ay ve Gne takvim lerini gelitirdiler. Bu t r olaylar matematiin ve sihirsel astroloji biiminde de olsa astronom inin tapnaklarda kk salma
sna yol at. Gordon Childen syledii gibi, Tapnak hzinelerinde, ya
da daha dorusu am barlarnda, nemli m iktarda toplum sal artnn bi
riktirilm esi, aslnda bizim uygarln kstas olarak grdmz kltrel
ilerlemelerdi.52
Yaz, Mezopotamya ve O rta Amerikann ilk medeniyetleri tarafndan
bir kez gelitirildikten sonra, onlarla temasa geen pek ok baka halk
da yazy kendi diline uyarlad. Yaz, 5.000 yl kadar nce O rtadouda
ve daha sonra Orta, Dou ve Gney Asyada, Kuzeydou Afrikada ve
Akdeniz Avrupasnda byk bir hzla yayld. Olmeclerden itibaren b
tn O rta Amerika halklar tarafndan kullanld. Bununla birlikte, konu
ulan szn aktarlabilecei bir yaz gelitirmese de, hafzaya yardmc
olmas iin iaretler kullanan, olduka gelikin baka medeniyetler de zellikle Gney Am erikad a- grld.
Burada entansif tarm a ve ehir hayatna geii gstermek iin yalnzca
birka rnee yer var. Bu gei, dnyann deiik yerlerinde, insanlar ha
yatlarn kazanm ak iin yeni yollar bulduklarnda meydana geldi. Ayrca
bu yolun ancak bir ksm n kateden ve etkileyici ta yaplar dikmek iin
yzlerce hatta binlerce insann harekete geirilebildii tarm toplumu r
nekleri de vard: M. O. drdnc ve nc binyllarda Maltadaki ta
tapnaklar (en iyi bileneni Stonegenge); Bat Avrupann tatan dairele
ri; Easter A dasnn dev heykelleri ve Tahitinin basam akl platformlar
gibi.53 Kimi zaman uygarla doru yry, bir lde, baka yerlerdeki
gelimelerden etkilenir.54 Ama bu kasabalarn ve ehirlerin olumasna ve

34 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

ou kez yaznn bulunm asna giden srecin, birbirinden bamsz olarak

birka deiik yrede, tarm n belirli bir noktaya ulam asndan sonra top
lum un i dinamikleriyle meydana geldii gereini deitirmez. Bu, baz
halklarn medeniyet e daha erken ulatklar iin dier halklardan stn
olduklar ynndeki iddialarn samaln gsterir.

3. Bl m
LK S I N I F S A L A Y R I M A L A R

XB*>
Uygarln gelimesinin bir bedeli oldu. Kentsel toplum un ortaya k
n anlatrken Adams der ki, yaklak M. . 3000de, n-okuryazarlk d- X-nem inin tam sonunda kle kz iareti tayan tabletler grlr. Erkek
kle iaretleri bir sre sonra ortaya kar. Bunu tam , zgr yurtta ve
halktan olan kii ya da aa sta t y ifade eden deiik terim ler izler.55
Bu dneme gelindiinde, snf farkllam alarnn kantlar artk ok ak
tr. Eski Eshnunnada* yollarn zerindeki byk evler ...ou kez 200
metrekare ya da daha byk bir zemine sahipti. te yandan, ana yollara
yalnzca dolambal dar sokaklarla k olan evlerin ounun yz l
mleri ok daha kkt... Pek ou toplam 50 metrekareyi gemezdi.56
Adams devam ediyor:
Toplumsal hiyerarinin en altnda, alnp satlabilen bireyler, kleler vard...
Tekbir tablet, muhtemelen merkezilemi bir dokuma kuruluunda istihdam
edilen 205 kle kzn listesini veriyordu... Erkek klelerden genellikle kr
olanlar diye sz edilir ve bunlarn bahe ilerinde istihdam edildii anla
lyor.57

Uygarln ortaya k genellikle insanlk tarihindeki admlardan

biri ve tarihi tarih ncesinden ayran adm olarak dnlr. Ancak, ne
rede olduysa orada, ilk kez olarak snf blnmelerinin ortaya kma
s, ayrcalkl bir aznln dierlerinin srtndan geinmesi ve bu aznlk
ynetiminin toplumun geri kalan ksmna kabul ettirilmesi iin silahl
gruplarn -askerler ve gizli polisler- bir baka deyile devlet mekanizma
snn oluturulmas gibi olumsuz deiiklikleri de beraberinde getirmitir.
Yalnzca Mezopotamyada deil pek ok eski uygarlkta, klelik, baz in
sanlarn bakalarnn fiziki varlna sahip olmas, bunun ak kantdr.
Toplumsal farkllamann, akrabalk temelli toplumlar ve ky topluluklar
zam anndan beri ne kadar ilerlediini gsterir. Ancak klelik, erken dnem
Mezopotamya ynetici snflar iin grece dk nem tayordu. Daha da
*

M o d e r n I r a k ta b u g n T eli A s m a r o la r a k b ilin e n D iy a la V a d is in d e k u r u lu b ir a n t i k e h ir.

-ev.

36 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

nemlisi, tapnaklara ve st snflara kendi emek gcn sunmaya zorla

nan kyllerin ve dier emekilerin smrlmesiydi. Bau tapna ya da
maliknesinin arazilerinde takm halinde alan, gemileri eken, sulama
kanallarn kazan ve ehir m ilisinin nvesi olarak hizmet eden, shub-lugals
benzeri stats ve zgrlk derecesi dk insanlar vard. Yln drt ayn
da igc arz karlnda yaayacak kadar tayn alrlard ve tapnan ya
da devletin arazilerinde kendilerine kk arazi paralar tahsis edilirdi.58
Bu gruplar bir zamanlar bamsz kyl aileleriydi; ama sonra daha gl
gruplar, zellikle de tapnaklar tarafndan baml olmaya zorlanmlardr.
Gordon Childe, yaklak M. . 2500 ylnda Laga ehrinde imtiyazl
rahiplerin deiik zorbalk yntemleri (rnein cenazeler iin fazla para
almak) uyguladklarn ve tanrnn (yani topluluun) arazisini, srn ve
hizm etilerini sanki kendi zel mlkleri ve kiisel kleleriymi gibi kul
landklarn anlatan bir ferman zetler. Yce rahip, yoksullarn bahe
sine geldi ve oradan odun ald... Eer byk bir adam n evi sradan bir
yurttann eviyle yana yana ise, birincisi, sahibine herhangi bir tazm inat
demeden bu mtevaz yere el koyabilirdi. Childe u sonuca varr: Bu ka
dim metin bize gerek snf atmasnn tartm a gtrmez grntlerini
sunar. >59
Sm rnn lei muazzam boyutlara ulat. T. B. Jones, M. . yak
lak 2100lerde Laga ehir devletinde bir dzine ya da daha fazla tap
nak kurum unun ekilebilir arazinin ounu ilemekten sorum lu olduunu
anlatr: ...rnn yaklak yars retim m asraflarna (iilerin cretleri,
yk hayvanlarnn beslenmesi vb.), drtte biri vergi olarak krala giderdi.
Geriye kalan yzde 25 rahiplerin hissesiydi.60
C. J. Gadd, Smerlerin nl Glgam destannda, Kahram an ksa
sre nce ina ettirdii U rukun surlarna bakar ve nehrin zerinde yzen
cesetleri grrken anlatldna iaret eder; en yoksul yurttalarn sonu
gerekten de byle olmu olabilirdi.61
O rta Amerikada esas itibariyle ayn kalp szkonusu idi. lk uygarlk
Olmeclerle ilgili olarak bile Katz, zengin arm aanlarla sslenmi gste
rili mezar yerleri, zengin giysiler iinde diz km bir adam n nnde
bir bakasnn... soylu biri ile ona bal adam nn grntlerinde gze
arpan bir toplumsal tabakalam a olduuna iaret eder.62 M ayalarda ok
odal binalarn ya da saraylarn varl, toplum un keskin bir ekilde se
kin ve sradan insan tabakalarna blnm olduunu ispat eder.63
Daha nce bakalarn smrmeyen ve ezmeyen insanlar niin birden
bire byle davranmaya balamlard ve toplum un geri kalan ksm niin
bu yeni sm r ve baskya taham m l ediyordu? Avc-toplayc topluma

S n f l T o p l u m l a r n D o u u j 37

ait yz binlerce yllk ve erken tarm toplum larna ait binlerce yllk kayt
lar, insan doasnn bu t r bir davrana otomatik olarak ynelmediini / gstermektedir.64
Bu deiiklie uyum salayan toplum larn tek izah 1840 ve 1850lerde
Karl Marx tarafndan ana izgileriyle ortaya konmu ve Friedrich Engels
tarafndan gelitirilmiti. M arx retim ilikileri ile retim gleri ara
sndaki etkileimin gelimesine vurgu yapyordu. nsanlar yaam iin ge
rekli olan eyleri retm ek iin yeni yollar, m addi sorunlar kolaylatrr
gibi grnen yollar buluyorlard. Ancak bu yeni retim tarzlar grup ye
leri arasnda yeni ilikiler yaratmaya balad. Belirli bir noktaya gelindi
inde ya birbirleriyle olan yeni iliki biimlerini kabul etmek ya da yeni
hayat kazanm ann yeni yollarn reddetmek zorunda kalyorlard.
Snflar, hayat kazanm a yollarndaki bu yeni deiikliklerden ortaya
kt. retim yntemleri, yaam ak iin gerekli olandan fazla rn rete
bilecek olan gruplara akt. Ama yeni yntemler, baz insanlarn grubun
faaliyetlerini koordine edebilmeleri iin tarlalarda alma ykm ll
nden azat edilmelerini ve artn hemen tketilm eyip gelecek iin am
barlarda depo edilmesini gerektiriyordu.
retim koullar hl istikrarszd. Kuraklk, gl bir frtna ya da
ekirge felaketi rnleri mahvedebilir ve art aa dntrerek, genel
alk tehdidi karsnda insanlar am barlarda saklanan rn tketmeye
yneltebilirdi. Bu gibi koullarda retim i denetlemek iin bedensel al
m adan azat edilmi olanlar, bu ii baarabilmenin tek yolu olarak baka
herkesi yorulduklarnda ve a olduklarnda almaya ve aken bile bir
kenara yiyecek stoklamaya zorladlar. A rtk liderler, kaynaklar zerin
deki kontrollerini toplum un btnnn kar gibi gren yneticilere
dnebilirlerdi. Bakalarna eziyet etmek pahasna da olsa, toplumsal ge
limeyi kendi zindelik ve refahlarna bal grmeye ve kendilerini dnem
dnem tm toplumu tehdit eden alk ve yoksulluktan korum alar gerek
tiine inanm aya baladlar. Ksaca, bir ekilde toplum un geni kesim inin
kar iin hareket etmekten, sanki kendi karlar deimez bir ekilde
toplum un btnn karym gibi hareket etmeye baladlar.
Snf blnmeleri, bir artk yaratan retim in devreye sokulmasnda
madalyonun teki yzyd. lk ifti topluluklar olaanst verimli top
raklarda snf ayrlklar var olm adan yaad. Ama topluluklar genile
dike hayatta kalabilmek ok daha g koullarla ba edebilmeye bal
olmaya balad ve bu da toplumsal ilikilerin yeniden rgtlenmesini ge
rektirdi.65
Daha nceki snfsz toplum larda yksek prestije sahip olan gruplar,
sulama tesisleri yaparak ya da yeni geni arazileri temizleyerek tarmsal

38 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

retim i artrm ak iin gerekli igcn rgtlemeye baladlar. Artn

kendileri tarafndan kontroln ve bunun bir ksm n doal felaketlere
kar kendilerini korum ak iin kullanmay, herkesin kar olarak grd
ler. Bylelikle bu ilk gruplar, toplum un tketim i iin kullanlabilecek ey
lerin eitliliini artrabilecek geni apl ticareti yrten ve sava yoluyla
baka gruplardan artk (rn) ele geirmede en becerikli gruplar oldular.
Doal felaketler, topran verimsizlemesi ve savalar, snfsz tarm
toplum larnda keskin kriz koullar yaratabiliyor ve eski dzenin deva
m n gletiriyordu. Bu, yeni retim tekniklerine bamll cesaretlen
diriyordu. Ancak btn bunlar, ancak kim i varlkl haneler ve soylar eski
ykm llklerinden tam am en kurtulabilirlerse geni lde m m kn
olabilirdi. Prestij iin bakalarna datlabilecek servet, bakalar ac e
kerken tketilebilecek servet haline geldi: Kabile reisliinin ileriki biim
lerinde, lider kabul edilen kiinin kendi retim ini bakalarnn yararna
kullanmasyla balayan sre, bakalarnn kendi retim lerini efin yara
rna tahsis etmesine varr.66
Ayn zam anda sava, kim i bireylerin ve soylarn baka toplum lardan
hara ve ganim eti kendi ellerinde toplayarak byk prestij sahibi olmala
rna olanak verdi. Hiyerari, bakalarna bir eyler verme yeteneine bal
bir hiyerari olmay srdrse bile, daha aikr bir hale geldi.67
Bu srete otom atik hibir ey yoktu. D nyann pek ok yerinde top
lum lar m odern zam anlara kadar ar pulluk ya da yaygn sulama tesis
leri gibi emek youn yntemlere bavurm adan da gelimeyi baardlar.
Bu durum , yanl bir tabirle ilkel toplum lar olarak nitelenen Papua Yeni
Gine, Pasifik Adalar, Afrika, Amerika ve Gneydou Asyann olduka
yakn zam anlara kadar varln srdren toplum larn aklyor. Ama
baka baz koullarda, hayatta kalma, yeni teknikleri benimsemeye bal
hale geldi. Ynetici snflar, bu t r etkinliklerin ve onlarla birlikte ehir
lerin, devletlerin ve genellikle bizim uygarlk dediimiz eyin rgtlen
mesinden dodu. Bu noktadan itibaren toplum un tarihi kesinlikle snf
mcadelesinin tarihi oldu. nsanlk doa zerindeki kontroln artrd;
ama bunun bedeli de insanlarn ounun ayrcalkl aznlk gruplarnn
kontrolne ve sm rsne tabi olmalar oldu.
Bu t r ayrcalkl gruplarn art kendi ellerinde tutm alarnn tek
yolu, toplum un btn byk zorluklara katlanrken baskc yaplar devletler- kurarak kendi iradelerini toplum un geri kalan zerinde ege
men klm akt. A rtk rn zerindeki kontrol, onlara bunun aralarn
salad: Silahl adam lar istihdam ederek ve metal iilii gibi pahal tek
niklere yatrm yaparak, ldrm enin en etkin aralarn kendi tekellerine
aldlar.

Snfl T o plum la rn D ou u

Silahl g, ynetici snfn iktidarn halkn varoluunun kayna gibi

gsteren yasalar ve ideolojiler tarafndan desteklendiinde, ok etkili olur.
rnein Mezopotamyada lk krallar kanallar amak, tapnaklar ina
ettirm ek, Suriyeden kereste, U m m andan bakr ve granit ithal etmekle
vnrler. Onlar kim i zaman abidelerde, ta ustalarnn ya da tula d
eyenlerin kyafetleri iinde ve tapnan planlarn tanrlardan alrken
temsil edilirler.68
Yneticileri toplum un en yksek deerlerinin temsilcisi olarak gren
ler sadece kendileri deildi; kim i koullarda, smrlenler de onlar byle
grebiliyordu. Toplumun artk rnn zapt ettikleri, toplum un kendini
yeniden retm esinin aralarn kontrol ettikleri iin, tam da bu sayede,
yneticiler kendilerinden altta olanlar iin toplum un gcn temsil eder
lerdi - tanr gibi ya da en azndan toplum ile tanrlar arasndaki zorunlu
araclar olarak grnebilirlerdi. M sr firavunlarnn tanr benzeri zel
liklerinin ya da Mezopotamya ve O rta Am erikann ilk ynetici snflar
nn rahip nitelii edinm elerinin nedeni budur.
Snf ncesi toplum larda her trl dinsel nosyon varln srdryor
du. nsanlar, kim i bitkilerin iek aarken kim ilerinin amamas, bol avl
yllar alk yllarnn, beklenm edik ve ani lmlerin izlemesi gibi gya
gizemli olaylar sihirli varlklara atfediyorlard. Snflarn ve devletlerin
ortaya kyla insanlar, kendi kontrolleri dndaki toplumsal glerin
varl ile de uzlamak zorundaydlar. Bu aamada rgtl din k urum lan
ortaya kt. Tanrlara tapnm ak, insanlar kendi baarlarna yabancla
tklar iin bal bana bir t r toplumsal tapnm a halini ald. Bu ise, sz
konusu baarlardan sorum lu olduunu iddia eden, retici kitlelere dzen
veren, artk rn kendi tekeline alan ve iddialarn kabul etmeyen herke
se kar silahl g kullananlarn denetim ini daha da artrd.
Bir kez bu t r devlet yaplar ve ideolojiler ortaya knca, belirli bir
grup tarafndan artn kontrol artk retim i arttrm a amacna hizm et
etm iyor olsa da, ebedileti. retim in gelimesini tahrik ettii iin ortaya
kan bir snf, artk bu tahrik grevini yapmadnda da varln sr
drd.
ilk S nfl T oplum larn N itelii
ounlukla snfl toplum larn zel mlkiyet temeli zerine kurulduunu dnrz. Ama zel mlkiyet, snflara blnm btn toplumlarn bir zellii deildir. Karl Marx, zel m lkiyetin hi var olmad
Asyatik snfl toplum lara deindi. Onun iddiasna gre, yneticiler,
devlet aygt zerindeki m utlak kontrolleri sayesinde, zel mlkiyet ol-

39

40 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

m adan topra ortaklaa ileyen tm ky topluluklarn smrebiliyordu.

Bu tablonun ngilterenin 18. yzylda H indistan fethettii srada Hint
toplum una da uyduuna inanyordu. M odern aratrm alarn ou onun
hi deilse ksmen yanldn gsteriyor.69 Ancak Mezopotamya, Msr,
in, Hint, O rta Amerika ve Gney Amerika uygarlklarnn ilk dnemleri
bu modele uyuyor.
Toplumsal artk, tapnaklar yneten rahiplerin ya da kral liderliin
deki saray yneticilerinin ellerindeydi. Bunu, retim in eitli yanlarn
ynetmeleri, sulama ve takn kontrol ileri, tapnak ve saray arazilerinde
baml kyllerin altrlm as ve ticaret zerindeki kontrol sayesinde
ele geirmilerdi. Ancak ne rahipler ne de saray yneticileri zel denetim
ya da mlkiyete sahip deildi. O nlar snf smrsnden, ortak ynetici
bir grubun paras olduklar lde yararlanyorlard.
Toplumun temelinde, kyl retim inin de zel mlkiyet esasna da
yanmad anlalyor. Snf ncesi tarm sal toplum lar niteleyen, eko
nom ik hayatn kom nal rgtleni biimleri, halkn ounluu artn
kontroln kaybettii iin her ne kadar biraz bozulm u biimde de olsa,
varln srdrm grnyordu. nsan emeinin rgtleniinde, kar
lkl ykm llk temeline dayal akrabalk ve soy balar varln
srdryordu. Nitekim Mezopotamyada ataerkil klanlar, tapnaklarn
elinde olmayan arazileri kontrol ederken, Meksikadaki retici kyl kit
lesi, Aztek dnemine (15. yzyl) kadar calpulliler (liderlerinin ynetici
snftan gelen talepleri dier gruplara dayatt, kendi iinde ileri derecede
tabakalam soy gruplar70) ve nkalarda aylulliler iinde rgtlenm i
lerdi.71 Bu t r gruplar tanm lam ak iin arkeolog ve antropologlar ou
kez konik klanlar terim ini kullanm lardr. Bunlar, ekirdek aile grupla
rn ortak bir ata efsanesine balayarak72 snf ncesi toplum daki soylarn
biimsel grnm n koruyan, ama artk smrlen snflarn igcn,
smren snflar karna rgtleyen ve hem retim birim i hem de top
lumsal kontrol arac olan rgtlenmelerdi.
Avrasyann pek ok yerinde ve Afrikada zel mlkiyet, hem ynetici
snf ve kyllk arasnda hem de ynetici snflar iinde derin ayrlklar,
kanl savalar, smren ve smrlen snflar arasndaki keskin atma
larla ancak uzun yzyllar iinde geliecekti.

4. Bl m
K A D I N L A R I N EZL

Kadnlar toplum un snflar halinde kutuplamas ve devletin ortaya

kyla her yerde kaybettiler. O nlarn statsnde, Engelsin yz yldan
fazla bir sre nce, kadn cinsinin dnya apnda yenilgisi olarak nitele
dii bir deiiklik oldu. Erkeklerle ortak karar veren olma konum undan,
baml ve boyun een konum una srklendiler. Sz konusu boyun e
m enin kesin doas, bir snfl toplum dan dierine ve her toplum iinde
bir snftan dierine byk deiiklikler gsterdi. Bu ylesine evrensel bir
ey oldu ki bugn bile genellikle, insan doasnn deimez bir rny
m gibi ele alnr.
Bu deiim, artk-rn retim inde insanlar arasnda oluan yeni ili
kilerden kaynaklanyordu. Yeni entansif retim teknikleri, ilk kez erkein
emeine kadnnkine gre ncelik tanm a eilimindeydi. Avc-toplayc
toplum larn en nemli beslenme kayna olan toplayclk, hamilelik ve
ocuk emzirmeyle tmyle badakt. Ayn ekilde apaya dayanan er
ken tarm biimleri de yleydi. Ancak ar saban, obanlk ve atlar yle
deildi. Kadnlarn bu tr ileri yaptklar toplum larda doum oranla
r dk ve nfus durgundu; kadnlarn ounluunu bu rollerden uzak
tutan toplum lara kar kaybediyorlard. Gordon Childe ok nce iaret
etm iti ki, sadece tarm la uraan halklar, yani barbarlar arasnda nor
mal olarak kadnlar tarlalar apalarken, saban kullananlar erkeklerdi.
Ve en eski Smer ve M sr belgelerinde sabanclar gerekten erkeklerdi.73
Childe hatrlatyordu; Saban... en ar ve skc iten kadnlar k u rtar
d; ama tahl rnn zerindeki tekelden ve onun getirdii toplumsal
statden de onlar m ahrum etti.74 Hane halknn ya da soyun gelecei
hakkndaki temel kararlar, erkeklerin kararlar haline geldi; zira bunlar
uygulayacak olanlar erkekler olmulard. A rtk rnn artyla birlikte
gelen dier deiikliklerin de benzer bir etkisi oldu. Kadnlar yerel tica
retle uraabiliyorlard ve savata rol oynayan kadnlara ilikin rnekler
de vard. Ama uzun mesafe ticareti ve ciddi askerlik grevleri erkeklerin
tekeline geti. Savalar ve tacirler kar konulmaz bir biimde erkeklerdi

42

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

-ve artk - rn zerindeki kontrollerini artrdka, mlkiyet ve iktidar,

erkeklerin ncelii haline gelmeye balad. Eski klan soylarnn dalmas
bu eilimi glendirdi. Yetikin bir kadn artk, retim aralarnn kulla
nm zerinde onu da sz sahibi klan daha geni ilikiler ann bir par
as deildi ve keyfi muameleye kar herhangi bir gvencesi kalmamt.
Bunun yerine yalnzca bir e ve yabanc bir hane ikinci plandaki kiiydi.75
Ynetici snfn kadnlar, giderek, artk rn kontrol eden erkeklerin
sahip olduklar eylerden bir dieri, bir ss eyas, cinsel haz kayna ya
da vris yetitiricisi olarak muamele grmeye baladlar. Glklerden ve
d tehlikelerden korunacaklar; ama daha geni toplumsal hayatla etki
leimden uzak tutulacaklard. Tarmc ve zanaatkrlarn hanelerindeki
kadn iin hayat ok daha deiikti. O nlarn hl retici bir rolleri var
d ve sonu gelmeyen meakkatlerle bouacaklard. Yine de, kadnlar ve
ocuklar zerinde hane halknn devamn salayacak nlemleri (kadn
iin birbirini izleyen gebelikler de dhil) alarak ev ile toplum un geri kalan
ksm arasndaki ilikileri denetleyen kocalaryd.76 Smren ya da sm
rlen snftan olmas fark etmiyordu; btn ailelerde tam anlamyla patriarki (ataerkillik) hakim di, tm aile fertleri zerinde babann hakimiyeti
sz konusuydu. Bunun izleri ksa srede btn ideolojilerde ve btn din
lerde grlecekti. Kadn tanrlar ve rahibeler giderek daha ikincil bir rol
oynamaya baladlar; kadnlar, dnyann yaratlnda ve rgtleniinde
aktif katlm clar olmak yerine ana figr ya da gzelliin sembolleri ola
rak varlklarn srdrdler.
Kadnlarn rolleri, btn snflarda ve btn toplum larda sabit deil
di. Kadnn kyllkteki ezilmilii, aristokrasideki ezilmiliinden ok
farkl biimler alabiliyordu - keza kendilerine ait hanelerde yaam alarna
izin verilmeyen erkek ya da kadn olsun klelerin durum u da ok farkly
d. Gen yetikinler arasndaki yksek lm oran nedeniyle dullar her
yerde ok yaygnd ve ou kez bir kyl ya da zanaatkr hanesini hatta
bir krall bile erkekler gibi ynetmelerine yol aabiliyordu. Kimi top
lum larda kadnlar her trl haklardan m ahrum du; baka toplum larda
m lk ve miras edinmelerine ve boanma ilemlerini balatm alarna izin
veriliyordu. Kadnlarn her yerde ezilmi olduu gerei, 1980lerde femi
nist akademisyenlerin ok yaygn olan ataerkillik teorilerinin ima ettii
ekilde, ezilmilik biim lerinin her yerde ayn olduu anlam na gelmi
yordu. Bununla birlikte, durum larnn, ilkel kom nizmdeki durum larna
gre daha kt olduu anlam na geliyordu.
lk smrc snflarn glenii, tm toplum daki gelimeleri etki
lemeye devam etti. Smrclerin kendi iktidarlarn pekitirm ek iin
kullandklar yntemler toplum un kaynaklarnn nemli bir ksm n

S n f l T o p l u m l a r n D o u u j 43

kemirmeye balad. Kendi glerini yceltmek iin hizmetilere, profes

yonel polis ya da askeri birliklere, muazzam tapnaklara, saraylara ya da
ant mezarlara yaplan harcam alar kitlelerin daha fazla smrlmesini ve
ezilmesini zorunlu klyor, bu da toplum un srdrlebilmesi iin smr
ve basknn tek yol olduu dncesini hakllatryordu. Ayrca baka
toplum larn kaynaklarn ele geirmek amal savalar iin ek bir tevik
edici drt de sz konusuydu. Bununla birlikte blgesel savalar, insan
kitlelerinin daha da fazla ac ekmesine neden oluyordu. Bu durum ayr
ca, komu halklar arasnda ynetici snflarn ve devletlerin ortay k
n tevik ediyordu; nk kendilerini savunma olanann yalnzca artk
rnn belirli ellerde toplanmasyla m m kn olabileceini kabul etmeye
balyorlard.77 Genelde, bir ynetici grup bir zam anlar toplum un btn
iin ne kadar ilevsel olmu olsa da, bir noktadan toplum a ayakba ol
maya balyordu. Bu durum , Ortadou, ndus Vadisi ve Dou Akdenizde
ilk uygarlklarn ortaya kndan 1.000 ila 1.500 yl sonra yaanan olay
larla, sarsc bir ekilde grlm t.

5. Bl m
l k K

aran lik

alar

lk uygarlklarn piram itlerini, tapnaklarn, saraylarn ya da m uaz

zam heykellerini gren hi kimse etkilenm ekten kendini alamaz. O ralarda
yalnzca bu heybetli yaplar yoktu. Kimi durum larda su ve kanalizasyon
sistemleri de olan, yam uru ve rzgr darda tutan ta evler de ayn
derecede etkileyiciydi. Dahas, bunlar ina eden insanlar sertletirilmi
metallere ilikin bilgi sahibi olmadan, bu evleri tatan, aatan, kim i za
m an da bakr ya da bronzdan aletlerle yapyorlard.
Bu ehirlerin, iinde ya da etrafnda yaayan insanlar zerindeki et
kisi daha da byk olmaldr. Giza ya da Teotihuacan piram itleri, Ur ya
da U rukun ziguratlar, Empire State Binas ya da Eiffel Kulesinden daha
fazla, devletin gc, istikrar ve kalclnn bir sembol olarak ufuk iz
gisini egemenlii altna alyordu. Bunlar ynetici snfn, kendi iktidar
nn gne ve yldzlarn hareketi gibi m utlak olduuna inanm asna yol
aarken, halk kitlesi arasnda da gszlk ve nemsizlik duygularnn
pekimesine neden oluyordu.
B ununla birlikte piramitler, heykeller ve kim i zam an binalar kalc
olabiliyorsa da, onlar meydana getiren toplum lar er ya da ge derin kriz
lere giriyorlard. Mezopotamyann ehir devletleri, M.. 2300 dolaylarn
da kuzeyli bir fatihin -Sargonu n - Verimli H ilali byk bir imparatorluk
altnda birletirm esinden nce, birbirleriyle bitmez tkenm ez savalara gi
rimilerdi. M srda Gizza ve Sakkara78 piram itlerinin Eski Krall, bir
buuk yzyl sren (M. . 2181den 2040a ilk ara dnem ad verilen) bir
i sava ve muazzam toplumsal yarlm alar sonucunda paraland. ndus
ehirleri Harappa ve M ohenjo-dero bin yllk bir sreden sonra M. . yak
lak 1500 yllarnda terk edildi. Aa yukar yzyl sonra, Knossosdaki
muazzam sarayla hatrlanan Girit uygarl dald ve ksa sre sonra onu
Yunanistanda egemen olacak Miken uygarl izledi. O rta Amerikada
uygarlklarn ortaya klar gibi, kleri de ani oldu. nsanlar srasyla
Teotihuacan, Monte Alban ve gney Maya merkezlerini terk edip, btn

S n fl T o p l u m l a r n D o u u

ehirleri birer bo abide gibi brakarak, srasyla Aztekleri, spanyol fatih

leri ve bizleri hayrete drdler.
Bu ilk uygarlklarn her birinin bunalm na neyin sebep olduu pek
ok tarihsel speklasyona yol amtr. Ama aklama konusundaki farkl
giriimlerde belirli etkenler ne kar.
Bir kere, kaynaklarn giderek artan lde ynetici snfa ve onun
abidelerine harcand konusunda kaytlar var. Tapmaklar, saraylar ve
m ezarlar yzyllar getike daha da ok yaygnlam, st snflarn lks
tketim i giderek artm , reticilerden artk rn elde etmek iin ortaya
konan abalar younlam ve nadir rnleri tem in eden ticaret alar
giderek daha muazzam uzaklklara erimitir.
Gnm ze kalan metinler, M srda devlet ynetim inin esas itibariyle
tarm sistemini srdrm ek yerine rnleri saraya bal eitli merkezle
re ulatrm akla ve inaat ileriyle uratn, bu nedenle tarm sal artk
zerinde ciddi basklar olutuunu gstermektedir.79 Mezopotamyadaki
tablo da ok benzer grnm ektedir; ancak buna deiik ehir devletleri
arasndaki savalar kadar, uygarlklarnn kylarndaki topluluklarla ya
plan savalarn basksn da eklemek gerekir.
Ynetici snfn gc ve zenginliindeki art, geni kitlelerin yaam
standardn, hayatta kalm ak iin gerekli asgari dzeye ve kim i zaman
daha bile aalara ekmitir. Dolaysyla saraylar ve tapnaklar iin al
an zanaatkrlar yeni teknikleri, zellikle de bakr ve bronz kullanm n
gelitirmi olsalar bile, artk rnn elde edildii kyl kitlelerinin yeni
aletlere eriemiyordu. M srdaki yetitiriciler ve ta ocaklarnda alan
lar neolitik aralarla yetinmek zorundaydlar. Smerde yn, makasla ke
silmiyor, yolunuyordu. ndus ehirlerinde bile metal aletlerin yetersizlii
ni dndren kuvarsl (tatan) baklar ok yaygnd.80
Kaynaklarn ynetici snf tarafndan giderek artan ekilde yutulm a
sna, insanln doal dnyay anlama ve kontrol etme yeteneinin byk
lde yavalamas elik ediyordu. Gordon Childe, kentsel devrim e gi
den ilk aam alarda grece yoksul ve cahil topluluklarn gerekletirdii
muazzam atlm lar, byk devletlerin kurulm asn izleyen dnemle kar
latrr:
M. . 3000den nceki ilk iki binyl, uygulamal bilimde, milyonlarn refa
hn dorudan ya da dolayl biimde etkileyen ve trm zn biyolojik sa
ln gzle grlr ekilde gelitiren icatlara tanklk etmiti... kanallar ve
hendekleri kullanarak yapay sulama; saban, hayvanlarn devindirici gcn
kontrol altna alma, yelkenli tekneler, tekerlekli aralar, meyve bahesi tar
m, fermantasyon, bakr retim i ve kullanm, tula, kemer, cam, m hr ve
devrimin erken aamalarnda gne takvimi, yaz ve rakamlarla gsterme ve

45

46 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

bronz... Devrimden sonraki iki bin yl insanln gelimesi bunlarla kyasla

nabilir nemde ok az ey katt.81

Meydana gelen ilerlemeler (demir, su arklar, alfabetik yaz, nazar

matematik) byk uygarlklar iinde deil, onlarn evresindeki barbar
halklar arasnda gerekleti.82
Bruce Trigger, byk yaratclk ve icatlarn dnemi olarak grlen
M srdaki erken hanedan dnemi (M. . 3000-2800) ile ktiplerin ve
brokratlarn kontrolndeki, retim m etotlarndaki deiikliklere sekte
vuran dolaysyla gelimenin durduu sonraki dnemi karlatrr.83
Geni kitlelerin sm rsnn -yani tapnaklarn, saraylarn, mezarla
rn ve ynetici snfn yaam tarzna ilikin her eyin byklyle doru
orantl olarak artan sm rnn- boyutlar, tm toplum un geim arala
rnn retilm esindeki durgunluu beraberinde getirdi.
Toplumun tarladaki gnlk almadan kurtulan kesimi, artk in
sanln doa zerindeki kontrolnn gelitirilmesine ilgi duymuyordu.
nsanln ilerlemesindeki pek ok devrimci adm (hayvanlarn devindirici gcnn kontrol altna alnmas, yelken, metal aletler), esas itibariyle
emekten tasarruf salamaya ynelik olarak ortaya kmt. Ama imdi
neredeyse snrsz igc kaynaklarna egemen olan yeni yneticiler, artk
emekten tasarruf eden bululara bir gereksinme duymuyorlard.84
Kitleler zerindeki iktidarlarn, hurafeler (Smer krallar ve Msr
firavunlar kendilerine tanr benzeri gler atfediyorlard) yayarak g
lendiren yneticiler, toplum un az saydaki okur-yazar ve tam zamanl
brokratlar arasnda artk bilimsel abalar tevik etmeye gerek gr
myorlard. Kentsel devrim in erken aam alarnda gelitirilen bilgi stou
ile snrl kalm lard ve bunu neredeyse dinsel bir hrm etle ele alyor,
m etinleri kopyalayp yerlemi dnceleri yayyorlard; ama artk yeni
aratrm a yollar gelitirmeye girimiyorlard. Dnyada son kez olmasa
da bilim, skolastisizm eklinde, skolastisizm de yzyllar ilerledike by
eklinde dejenere oldu.85 Okur-yazar sekinler, insanolunun doa ze
rindeki kontroln gelitirecek yerde onu snrlandrr hale geldiler.
nsanolunun retim kapasitesindeki ilerlemelerden doan bir yne
tici snf, imdi yeni ilerlemeleri engelliyordu. Ancak bu t r ilerlemeler
olm adan geim kaynaklar nfusun geni kitlesi iin yeterli olmayaca
iin kendi agzll, zorunlu olarak toplum un kaynaklarn tketecek
ti. Gelinen noktada iklimdeki kk bir deiiklik, insanlarn a kalmas
ve toplum un temellerine kadar sarslmas iin yeterliydi. Bu durum , Eski
K rallkn sonunda, M srda, N ilin su seviyesindeki bir azalm ann sula
ma ilerinde glkler yaratmas eklinde vuku buldu. Willey ve Skimkin,

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 47

ynetici snfn benzer bir ar sm rsnn, O rta Am erikann klasik

Maya uygarlnn M. O. 1200lerde ykm na yol atna ileri srerler:
eitli hizm etkrlar ve yeni yeni ortaya kan orta-snfn teki mensupla
ryla byyen bir ynetici snf, toplum un btn zerindeki basky artra
cakt... Kt beslenme ve hastalk sorunlar sradan nfus iinde yaygnlat
ve onlarn alma kapasitesini daha da azaltt... Bu i basklara ramen ge
klasik dnemin Mayas teknolojik ya da toplumsal adan uyarlayc yenilik
ler yapamam grnyor... Aslnda Maya sekinleri kme noktasna kadar [ K
geleneksel yntemlerinde srar ettiler. 86

lk U ygarlklarda S n f M cadeleleri
Toplumun geri kalan ksm n beslemekten sorum lu olan smrlen
snflarn yoksullamas, zorunlu olarak deiik snflar arasnda bir kar
atmas dourdu.
En temel snf blnmesi ynetici aznlkla, bam l kyl yetitiriciler
kitlesi arasnda blnmeydi. Yneticilerin artan bask, bu iki snf arasn
da atmaya yol am olsa gerek. Ama, dorusunu sylemek gerekirse,
bunlar hakknda ok az ey biliyoruz. Mezar resim lerinin ya da tapnak
kitabelerinin gsterdii kadaryla, geni kitleler kendilerinden stn
olanlarn karsnda eiliyor ve onlara hizm et ediyorlard. Bu artc de
ildir; ... nk tarih boyunca btn ynetici snflar, kitleleri bu ekilde
resmetmeyi tercih etmitir.
Bununla birlikte, bir grup arkeolog ve tarihi, Ipuwerin tleri ady- \
la bilinen daha sonraki bir metne dayanarak M srdaki Eski K rallkn
knn bir sosyal devrim le ilgili olduunu ileri srerler. Bu metin,
hizmeti kzlarn hanm larnn yerine getii, grevlilerin kaba adam
larn emirlerini yerine getirdii ve de prenslerin ocuklarnn duvarlara
arpld bir durum betimler.87
Az ok benzer bir ekilde, O rta Amerikadaki Teotihuacan, Monte
Alban ve gney Maya uygarlklarnn k de ou kez kyl ayaklan
m alarna balanr.88
Ancak ortaya kan gerginlikler yalnzca yneticiler ve smrlen
kyller arasnda deildi. Btn ilk uygarlklardan elde edilen kantlar,
ynetici snf iinde de artan atlaklara iaret eder.
Mezopotamyada ve O rta Amerikada ilk ynetici snflar, tapnak ra- V/
hipleriymi gibi grnyor. Ancak Mezopotamyada, din d ynetim ve
savalar nem kazandka ... rahiplere ek olarak krallar ortaya km; ta
pnaklarn ve kral saraylarnn yan banda, kendi m lkleri (ve baml
kyl yetitiricileri) olan rahiplerden baka, yeni bir aristokrasi olumu

H a l k l a r n D n y a Tarihi

tur. Ayn ekilde, O rta Am erikada sava sekinler, artan bir gce sahip
olmu grnyorlar.89
j^Msrda krallar, 500 m illik Nil V adisinin ynetimi ve kraliyet baken
tine yiyecek, malzeme ve igc akn srekli klabilmek iin yerel ra
hiplere ve yneticilere bamlydlar. Bu gruplarn sadakatini kazanm ak
iin toprak hibe ediliyor ve onlar da bu sayede toplam artn bir ksm n
kendileri iin ayrarak, merkezdeki m onarktan bir lde bamsz bir
iktidar kullanyorlard. Bunun bir gstergesi, rahiplerin ve sivil ynetici
lerin, onlarnkinden epeyce kk olsa da firavunlarn m ezarlarn taklit
eden gsterili m ezarlar yaptrmaya balam olmalardr.
Eskilerin yan sra yeni smrc gruplarn ortaya knn ikili bir
etkisi oldu. Bu, bir yandan daha fazla sayda insann artktan m ahrum
kalmas ve yetitiriciler zerindeki yaplan basknn artm as anlam na ge
liyordu. Dier yandan ise, kaynaklar, silahl gc ve fikirlerin yaylmn
bizzat kontrol eden yeni bir iktidar odann, eski tek bal iktidara kafa
tutabilecei anlam na geliyordu. Dolaysyla M srda Eski Kralln bu
nalm a srklenmesi, en azndan ksmen, taradaki yneticilerin ve ba
rahiplerin kendi karlarn merkezi m onarinin karlarnn nne koy
malaryla ilgiliydi. Kempe gre bu durum gayeleri btnyle geleneksel
nitelikte olan insanlar arasnda ... i savaa yol at.90
Ynetici snf iindeki ayrlklara, yeni baml snflarn gelimesi
elik etti. A rtan verimlilik, tarlalarda alan insanlarn bir ksm n ser
best braknca, uzm an zanaatkr ii gruplar (marangozlar, ta ustala
r, deri ustalar, dokumaclar, metal iileri) ortaya kmaya balamt.
Ynetici snflarn elinde giderek daha fazla biriken artk, buna ayr bir
itici g verdi. Rahipler ve krallar kendileri ve hizm etkrlar iin saraylar,
m ezarlar ve tapnaklarn yan sra artan oranda lks eya talep etmeye
baladlar. Yeni ehirlerdeki nfus nvesinin bir paras olarak yeni bir
zanaatkrlar snf ortaya kt.
Gizadaki piram itleri ina eden ve M srn Krallar Vadisindeki m e
zarlar oyanlar buna bir rnektir. Halk arasndaki yaygn inann aksi
ne, bunlar kleler ya da gizli hzineleri korum ak iin daha sonra ld
rlen adam lar tarafndan ina edilmemilerdi.91 Byk kaya paralarn
tam ak iin ok sayda kyl, angarya olarak altrlm olabilir. Ancak
Thebesde (gnmzdeki Luxor) M. O. ikinci binyln ortalarndan kalan
yazlar, ta ocaklar, oymaclk ve m arangozlukta nitelikli zanaatkrlarn
altn gsteriyor. Bunlar ta evleri olan zel bir kyde oturuyorlar ve
tahl, ya ve balk olarak on kiilik bir aileye yetecek, ortalam a bir tarm
iisine gre kat fazla cretler alyorlard. Sekiz saatlik ignleri, ek

Snfl T o pl u m la r n D o u u

iler yaparak kendi hayat standartlarn gelitirmelerine olanak veriyor

du ve bunlardan bazlar ok az saydaki okur-yazar insanlar arasna gi
recek kadar nitelikliydi. Bunlar tam am en zgr deillerdi. Balarndaki
ustabalar ve ktiplerin keyf basklarna m aruz kalyorlard. Hatta bir
olayda, firavunun vezirinin ihtiyalarna a rtk aktarm ak zorunda olan
lar angaryaya zorlanmlard.92 Ama M. . 1170de, paylar gecikip aileleri
alkla kar karya kalnca, karlarnn desteini alarak, tarihin kaytla
ra geen ilk grevini gerekletirdiler.93
Bunlar m odern anlam da cretli ii deillerdi; zira kim in iin ala
caklarna kendileri karar veremiyor ve geimleri iin devlet tarafndan
merkezi olarak datlan ayni demeye bamlydlar. Bu, onlarn dev
letten bamsz hareket etme ya da devlete kafa tutm a olanaklarn snr
landryordu. M anidar bir ekilde, kendi tanrlarn setikleri gibi, krali
yet ailesinin tanrlarna da ibadet ediyorlard. Her eye ramen, corafi
younluk ve okur-yazarlk, ezilen ve smrlen bir snfa, bin be yz
yllk bir kralln yneticilerine kafa tutabilecek zgveni verebiliyordu.
Bu gelecekte saylar yz milyonlar bulacak olan bir snfn habercisiydi.
lk uygarlklarn pek ounda zanaatkr snfn yan sra bir tccar
snf da gelimeye balamt. Ticaret, snf ncesi toplum larda zaten ba
lamt: rnein, bir yerde karlan akm aktalar yzlerce mil tede kul
lanlyordu. Ama imdi, yeni gelien ynetici snfn lks eya tketimiyle
ve tapnaklarn ve saraylarn inas iin ham madde arayyla birlikte,
ticaretin nemi artyordu. Bunlarn pek ou yalnzca kii ya da grup
larn uzun, zahm etli ve ou kez tehlikeli yolculuklar gze almalaryla
elde edilebiliyordu. Bu t r insanlarn lkse alm ynetici snfn kendi
saflarndan kmas pek olas deildi. Bunlar ya smrlen yetitiriciler
den ya da zellikle ehirlerin arasndaki ak arazilerde dolaan oban
gruplardan kyordu. Ticaretin nemi arttka, yeterince servet biriktirip
ynetici snf zerinde arln hissettiren tacirler de geliti. Sonunda,
Verimli H ilalde Sippar ehrinde olduu gibi, tccar snflarca ynetilen
kasaba ve ehirlerin ortaya kt bir noktaya gelindi.
Ancak tccar snf, varln, ounlukla geni toplum un kysnda sr
dryordu; ama zamanla bu snrlar da srekli geliiyordu. Zanaatkrlarn
olduu gibi tacirlerin de toplum un nasl ynetileceine dair kendilerine
ait bir gr yoktu.
Zanaatkr ve tccar snflarn az gelimiliinin bir sonucu olarak,
toplum byk bunalm lara girdii, zaman onu yeniden rgtleyecek gc
ya da program olan hibir toplumsal grup yoktu. Mevcut ynetici snf,
insann doa zerindeki kontroln gelitirerek yaygn alk ve sefaleti

49

I H a l k l a r n D n y a T ar i h i

ortadan kaldrm a yeteneine artk sahip deildi. Ama bu yetenee sahip

baka gruplar da yoktu. Yetitiriciler kitlesi smrclerine kar ayaklanabilirlerdi. Ama onlarn alk karsndaki tepkisi, btn haat tket
mek, geriye uygarln yaplarn -ehirler, okur-yazar tabaka, kanallara
ve barajlara bakan gruplar- srdrecek hibir ey brakm am ak eklinde
oluyordu.
Sonu en ak bir ekilde, Girit ve Miken, Harsappa ve Mohenjo-dero,
Teotihuacan, Monte Alban ve Mayalar gibi ken uygarlklarn durum un
da gzlenebilir. nsanlar, be yzyl ya da daha nceki atalarnn tarm
dan ibaret hayatna geri dnerken, ehirler terk edildi, gelimekte olan
kltrler tam am en unutuldu.
Karl Marx, nl Ekonomi Politiin Eletirisine K atkya yazd
nszde, bu toplum lar hakknda ok az eyin bilindii bir srada unlar
yazyordu:
nsanlar yaamlar iin gerekli toplumsal retimde birbirleriyle, iradelerin
den bamsz ve kanlmaz belirli ilikilere girerler. Bu retim ilikileri onla
rn maddi retim glerinin belirli bir gelimilik aamasna denk der. Bu
retim ilikilerinin toplam, toplum un ekonomik yapsn, zerinde hukuki
ve siyasi styaplarn olutuu ve buna uygun toplumsal bilin biimlerinin
denk dt gerek temeli oluturur... Gelimelerinin belirli bir aamasnda
toplum un maddi retim gleri, mevcut retim ilikileriyle ya da ayn eyin
hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan ve o zamana kadar etkili olmu
bulunan mlkiyet ilikileriyle atr. Bu ilikiler, retim glerini gelitirme
biimleri olm aktan kar, onlara ayakba olurlar. O zaman toplumsal dev
rim a balar.94

Ancak, byle bir an birden fazla sonucu olabilirdi. M arxin Komnist

Manifestoda iaret etmi olduu gibi, snf mcadeleleri tarihsel olarak,
ya toplum un geni olarak devrimci yeniden yaplanmas, ya da mcadele
eden snflarn karlkl olarak mahvyla sonulanr.95
Bu olaylar M arxin anlatm n doruluyor. Bir zam anlar retici gle
rin gelimesinde rol oynayan bir ynetici snf, daha sonra onlarn geli
mesinde gerekten ayakba oldu ve toplum u btn olarak bir toplumsal
karm aa dnemine soktu. Ancak, retim i srdrm ek iin yeni, daha ileri
usullerle ilikilendirilecek ve eski ynetici snf devirerek iradesini toplu
m un btnne kabul ettirm e yeteneine sahip bir snf ortaya kmad
iin, bunalm , retici glerin daha da gelimesine yol amad. Bunun ye
rine, mcadele eden snflarn karlkl m ahv ve adl adnca barbarl
a, ehirleri, okur-yazarlar ya da ileri teknikleri olmayan toplum lara geri
dn yaand.

S n f l T o p l u m l a r n D o u u | 51

Fetih ve D eiim
Msr ve M ezopotamyann tarihi M arxn kalbna tam oturm az.
Buralarda, yzyl ya da daha fazla sren karklk, i sava ve ktlk d
nemlerini, toplumsal hayatn eski tem posuna kavutuu ve dzenin ye
niden kurulduu dnemler izledi. Ynetici snf iindeki iktidar deii
mi (Mezopotamyada rahiplerden savalara, M srda ise M emphisten
Thebese), Mezopotamya rneinde d fetihlerle gelen servet ak, Msr
rneinde ise Nilin su seviyesindeki iyiletirmelerle birleince, acil eko
nom ik bunalm amaya ve toplumu birka yzyl daha esas itibariyle eski
izgisinde srdrmeye yetti. Ancak bunalm n temel nedenleri ortadan
kaldrlm am t. Toplumlar hl kentsel devrim in ilk yllarnn yeniliki
ivmesinden yoksundu ve hl hayatlarn kazanm ak iin ar sm rnn
dnda yeni yollar gelitiremiyorlar ve hl yeni felaketler getirecek bu
nalm lara ak bulunuyorlard. Mezopotamyada (ya mevcut ehirlerden
ya da blgenin evresindeki oban toplum lardan) byk merkezi im para
torluklar kuran ve ordularn bir ehirden tekine saldrtarak, ynetim
lerine kar her trl direnii ezen yeni fatihler ortaya kt. Ancak bu da
toplum un kaynaklarn daha fazla tketiyor ve im paratorluk hzinelerini
boaltyordu. Bunun zerine merkezi ynetici, yerel aristokratlarn kendi
alanlarnda dzeni salamasna ve artn ouna el koymasna izin ver
di. Sonuta, imparatorluk, ya ierden bakaldran bir askeri nderin ya da
dardan bir fatihin ele geirmesine ak hale geldi.
Verimli H ilalde birbirini izleyen fatihlerin -Am oritler, Kassitler,
Asurlular, Hititler, Medler ve Persler- Eski A hitte ayrntlaryla anlatlan
tarihleri bundan kaynaklanr.
M sr dardan askeri saldrlara kar birka yzyl ller sayesinde
korundu. Ama bu, bir baka byk bunalm , M. . 1700-1600lerdeki
ikinci ara dnem i nleyemedi. imdi yabanc etkiler byk bir iddetle
devredeydi. Kuzeyde, Filistinden Hiksos ahalisi kendini firavun olarak
kabul ettirirken, gneyde Kushdaki Nbye krall egemenliini salad.
Hem Filistin hem de Nbye, M srn durgunluk iinde olduu bir srada
hzl gelien toplum larn meknlaryd. Hiksoslarn daha nce M srda
benim senmemi yenilikleri, zellikle tekerlei, kullanm as anlam ldr.
Hiksoslar kovan ve M. . 1582de Yeni K rallk kuran M srl hkm
darlar bunu, sz konusu yenilikleri benimseyerek ve yle anlalyor ki,
zanaatkr ve tccar gruplarnn gelimesine daha fazla olanak salayarak
baardlar.
Childea gre, M ezopotamya ve M srn yeniden hayat bulan uygarlk
larnn kendi ebeveynlerinden en nemli fark, orta snf tccarn, pro

52 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

fesyonel askerlerin, katip, rahip ve vasfl zanaatkarlarn daha fazla nem

kazanm as ve varlklarn byk hanelerin bnyesinde deil, bamsz
olarak srdrm eleredir.96
Eski Kralln son dnemlerini ve O rta Krall niteleyen durgunlukla,
Yeni Kralln ilk yzyllarnn dinam izm i arasnda kesinlikle ok ar
pc bir fark vardr. Bu dnem firavunlarn Filistin, Suriye ve gneyde
Afrikaya ynelik d fetihlerinin dnemiydi. Bu fetihler yeni ham madde
ve lks eyann M sra akmasna yol at. Ayn zam anda lke iindeki ar
tk rn imdi, en gz alc mezarlar ve lks saraylar, yalnzca firavunlar
iin deil, ayrca barahipler ve blgesel yetkililer iin de ina etmeye ye
tecek byklkteydi. Bunun altnda retim deki patlam ann olduu anla
lyor. Bronz, daha kat ve daha az krlenen kesici yzyle, artan oranda
bakrn yerini ald. Atlarn ektii tekerlekli arabalar esas itibariyle sava
ta kullanlyordu ama ierdeki iletiimi de hzlandrm t. Kyller iin
sulama, sh a d u f un bir kuyudan ya da dereden suyu bir metreye ekecek
bir kova ve onun baland srk kullanlmasyla daha kolay hale geldi.97
Yabanc istilalar M srn toplumsal yapsn, ancak yaklak 1.000 yl
lk durgunluktan sonra, hayat daha gelimi aralarla hayat kazanm a
yollarnda bir atlm a izin verecek derecede sarsmt. Bu belirli koullar
altnda, yeni retim ilikilerine dayanan yeni bir toplumsal snfn gl
olmad durum da bile dardan bir gcn, en azndan geici olarak, top
lumsal hayatn eski styap tarafndan boulmasna kar koyabileceini
dndrm ektedir.

 K N C KI SI M

ANTK DNYA

H a l k l a r n D n y a T ar i h i

K r o n o l o ji
. . 1000-500
Demir, silah ve alet yapm nn Asya, Avrupa
ile bat ve orta Afrikaya yayl. Ortadou,
H indistan alt ktas ve Akdeniz blgesinde
fonetik temelli yaz.
H indistanda Ganj V adisinin tarm a almas
ve ekilmesi, yeni uygarlk, drtl kast sistemi
nin ortaya k. Vedik (Vedic) dini.
Fenike, talyan ve Yunan ehir devletleri.
Mezopotamya ya da Nil temelli O rtadou im
paratorluklarnn birlemesi. inde az sayda
sava devletin ortaya k.
m

M.. 600-300
Klasik uygarlklarn gelimesi. inde
Konfiyus ve Mensius. H indistanda Budha.
Yunanistanda Aescylus, Platon, Aristotales,
Dem okritus. Y unanistanda snf mcadeleleri.
O rtadounun, skenderin M akedonya o r
dularnca ve H indistann Ashoka (Asoka)
M auryan m paratorluunca istilas.
Romada plepler ve patrisyenler arasnda m
cadeleler. Roma ehri devleti, talyann byk
ksm n fethediyor.
M. . 300-1
H indistanda M auryan mparatorluum un
zl; ama ticaret ve el zanaatlar en
dstrisinin gelimeye devam etmesi. H indu
Brahm anlar ineklerin kesilmesine kar
kyor.
lk in im paratoru kuzey ini birletiriyor.
Demir, el zanaatlar ve ticaretin hzla gelime
si. in Seddinin, kanal ve yol sistem lerinin
inas. Kyl ayaklanm as Han H anedann
iktidara getiriyor.
Roma tm Akdeniz havzasn ve Renin gne
yindeki Avrupay fethediyor. talyada kleliin
yaygnlamas ve kylln yoksullamas.
Kyller, 133 ve 121de katledilen Gracchus
kardeleri destekliyor. Sicilyada (130lar) ve
talyada Spartaksn ynetiminde (70ler)
kle isyanlar. I savalar. Jl Sezar iktidara
geiyor (45). Augustus im parator oluyor (27).
M. S. 1-200
Roma m paratorluunun zirvesi. Filistinde
isyan bastrlyor, (70). Tarsuslu Pavlus yeni
mezhep H ristiyanl M usevilikten ayryor.
inde elik yapm nn icad. Han
m paratorluunun Kore, orta Asya, gney in
ve inhindine yaylmas. Konfyslk
devlet ideolojisi oluyor.

Kyl tarm nn ve H induizm in gney

H indistan ve daha sonra Malay Yarmadas ve
Kamboyaya yaylmas. H intli tacirler byk
Budha m anastrlarn finanse ediyor ve dini
Tibet ve Seylana tayor.
M. S. 200-500
in Han m paratorluu dalr.
Kentsel ekonomi ker, krsal yreler aristok
ratik mlklere dnr, klasik edebiyata olan
ilgi yok olur. Kimi gruplar arasnda Budizm
yaylr.
5. yzylda G upta m paratorluu H indistann
byk ksm n birletirir, bilim ler ve sanatlar
geliir.
Roma m paratorluunda byyen buna
lm. Teknolojik ve ekonomik durgunluk.
Ticaret geriler. Klelik yerini topraa bal
kyllerden alnan vergi ve rantlara brakr.
Fransa ve Ispanyada kyl ayaklanm alar.
m paratorluun snrlarn korum ak giderek
gleir. Osiris ve M ithras kltlerinin ve
H ristiyanln gelimesi.
K onstantinos, bakenti Yunan ehri Bizansa
(Bizantium) nakleder (330), H ristiyanl im
paratorluun resmi dini yapar. Pagan dinler,
dier H ristiyan inanlar ve Yahudiler zulme
m aruz kalr. M anastrlarn ortaya k.
m paratorluun blnmesi. m paratorluun
ngiltereyi kaybetmesi (407) ve A larikin
G otlarnn Romay yamalamas.
M. S. 500 ve sonras
Bat Avrupada K aranlk alar. Nfus yar
yarya azalr. Ticaret, ehir hayat ve okur
yazarlk ker.
Dou im paratorluu 530-550lerde
Justinianusun dnem inde zirveye kar, Aya
Sofya Katedrali ina edilir ve daha sonra
gerileme balar.
H indistanda G upta m paratorluu yklr.
Ticaret, ehirler, para kullanm ve Budist dini
geriler. Tarm ve zanaatlar feodal yneticile
rin karna olarak yalnzca kendine yeterli
kylerde devam eder. Brahm an rahiplerinin
ideolojik egemenlii. Pek ok kasttan oluan
karm ak bir hiyerarinin tam am en yerleme
si. Edebiyat, sanat ve bilim de gerileme.
Sui H anedannn ortaya kna kadar (581)
inde srekli blnm eler ve daha sonra T ang
H anedan ile ekonomi ve ticaretin canlanm as.

Antik Dnya

1. Bl m
D

em

ve

paratorluklar

Uygarlk tarihinin ikinci byk aamas, rahiplerin ve firavunlarn

egemen olduu devletlerde deil de, byk im paratorluklarn evresinde
yaayan kyl ve obanlar arasnda balad. Bu gelime, zorbalk yoluyla
ellerinden alnm adan ve gelenek tarafndan beyinleri ykanm adan kent
sel devrim in kazanm larndan -b ak r ve bronzu ve tekerlei ve hatta ya
banc yazlar kendi dillerini yazmak iin kullanm a- bir eyler renen
insanlarn abasna bal oldu.
Avrasya ve Afrikann geni otlaklarnda, kentsel devrim in teknolojik
gelimelerinden yararlanm aya balayan toplum lar vard. Bunlarn kimisi,
Eski A hitte anlatlan Filistindeki Sleymann imparatorluu gibi, byk
im paratorluklarn kk taklitleri halinde gelimiti. Dierleri, balan
gta, ssl, pahal ve engelleyici styaplarn skntsn ekmeyenlerdi.
Yenilikler yapmak iin bu insanlarn daha fazla zgrlkleri olduu gibi,
bunu yapmak iin daha fazla nedenleri de vard.
Bu tekniklerin benimsenmesi, artk rnn, ilk kentsel devrimlerdekine ok benzer ekilde ynetici snflarn elinde toplanmasyla birlikte
oldu. Ancak bunlar, ilk uygarlklara gre doal olarak daha az verimli
topraklarn yeni ynetici snflaryd. Yalnzca yeni teknikleri harekete
geirebilirlerse, o eski uygarlklarn dzeyinde artk rn elde edebilir
lerdi.
O zaman, snf gerilimleri onlar ierden zayflatt iin, eski uygar
lklarn bunalm ndan, onlara dardan saldrabilirlerse bir avantaj sa
layabilirlerdi. Hazar blgesinden Aryanlar ndus uygarlnn ryen
kalntlarnn zerine ullandlar; Hint-Avrupa diline akraba bir dil kul
lanan Gneydou Avrupa halklar, Miken Yunanistann yktlar; az bi
linen bir grup Deniz Halk M sra saldrd; Hititler M ezopotamyay ele
geirdi ve yeni u hanedan ang hanedann inden kovdu.
Mezopotamya, Msr ve indeki uygarln temel devamll etki

55

56 I H a l k l a r n D n y a Tar i h i

lenmedi ve im paratorluklar yeni tekniklerle canlanarak yeniden ortaya

kt. ndus ve Miken uygarlklarnn fethi ise, hem ehir hayatnn hem
de okur-yazarln tmyle ortadan kalkm asna yol at. Fakat bu iki r
nekte bile d saldrlar tam amyla olumsuz sonular vermedi; iki eliik
rol oynad: Bir yandan fatihler eski retim aygtnn bir ksm n yok etti
ler - rnein, ndus ehirlerine kendilerini besleme olana veren sulama
sistemleri. Dier yandan, kuzey H indistan ovalarnn ar topraklarn
srme olana veren, kzlerin ektii saban gibi, yeni teknolojileri bera
berlerinde getirdiler. Kyl retim inde bir art oldu ve sonunda blgede
eskiden olduundan ok daha byk bir artk rn saland.
En nemli yeni teknik M. . 2000 dolaylarnda Erm enistan dalarnda
ve birka yzyl sonra da Afrikada ortaya kt.1 Bu, dem irin ergitilmesiydi. Dem irin yava yava yaylmas retim i ve sava dntrd.
Bakr ve onun alamlar, bronz, kentsel devrim in erken aam alarn
dan itibaren kullanlyordu. Ancak bunlarn retim i pahalyd ve uzak
yerlerdeki grece nadir bulunan kaynaklardan yararlanlm asna balyd.
Dahas, bunlarn kesici yzleri hemen krleniyordu. Sonu olarak bunlar,
serveti elinde bulunduranlarn silah ve sslemeleri iin idealdi ama halk
kitlesinin kullanabilecei aralarda ok daha az ie yaryordu. Nitekim,
piram itlerde, m ezarlarda ve tapnaklarda alan iiler, kentsel devrim
den yaklak 1500 yl sonra bile tatan aletler kullanyorlard ve grnen
o ki bakr ya da bronz aletlerin reticilerce az kullanlyordu.
Dem ir cevheri bakra gre ok daha boldu. Onu metale dntrm ek
daha karm ak sreler gerektiriyordu. Ama bir kez demirciler bunu
rendikten sonra geni kitleler iin baklar, baltalar, ok balklar, saban
bal ve ivi retebildiler. Bunun tarm zerindeki etkisi muazzamd.
Demir balta, reticilere en sk orm anlklar bile amak, demir ulu sa
ban ise en sk topra ilemek olana veriyordu. Ve de demir m zrak ve
demir klcn grece ucuzluu, kyl piyadelerin bronz zrhlar iindeki
valyeleri kesmelerine olanak vererek askeri aristokratlarn egemenliini
zayflatt.
M. . 7. yzyla gelindiinde, yeni tekniklere dayanan yeni uygarlklar
ykseliteydi. Asur m paratorluu grlmemi sayda ve farkllkta halk
lar, farkl dilleri tek bir yazyla, Nilden dou M ezopotamyaya kadar
uzanan corafyada tek bir im paratorlukta birletirdi. Kuzey H indistanda,
ticaretin yeniden bymesi ve neredeyse 1.000 yl aradan sonra ehirlerin
kurulm asyla yeni bir uygarlk gelimeye balad. inde 170 rakip devlet
iin kaotik savalarndan sonra kuzey inde bir avu krallk ortaya k
maya balad. Ve Akdenizin evresinde -Filistin, Lbnan, Kk Asya,
Yunanistan, talya ve kuzey Afrikad a- eski Mezopotamya ve M sr im

Antik Dnya

paratorluklarnn siyasal ve ideolojik ultra-merkeziyetiliinden bamsz

olarak ehir devletleri geliti.
Yeni retim teknikleri, bilimsel gelime ve ideolojik canlanmayla at
ba gidiyordu. Bilimsel bilginin belirli alanlarnda, zellikle m atematik
ve astronomide Bronz a Mezopotamya ve M srnda gelimeler ol
m utu. Ancak bu gelimeler iki binyldan fazla bir sre rahipliin devam
temeline dayand; m addi hayattan giderek koptu ve bilginin bulgular kar
mak ve anlalmas g dinsel sistemlerin iinde gml kald. Yeni bir
ilerlemenin gereklemesi bunlardan kopua balyd. Yeni gelime, eski
uygarlklarn merkezlerinde -A sur ve Babil gibi Mezopotamya ehirleri
ve Memphis ya da Thebes gibi Msr ehirleri- deil, kuzey H indistann,
kuzey inin ve Akdeniz kylarnn yeni ehirlerinde ortaya kt.
Yeni ve yeniden hayat bulm u uygarlklar, dem irin kullanm nn yan
sra, kim i ortak zellikleri paylayordu. Yeni zanaatlarn hzla oalmas
na, uzak mesafeli ticaretin gelimesine, bir toplumsal snf olarak tccarn
nem inin artm asna tank oldular; madeni parann kullanm alt tabaka
ekincilerin ve zanaatkrlarn bile birbirleriyle ticaret yapmasn kolayla
trd; yeni ve (in dnda) az ok fonetik temelli alfabelerin kullanlm as
okur-yazarl daha fazla sayda insan iin olanakl kld; egemen bir tan
rya inanm a, yaam ilkesi ve davran kalb temeline dayanan uhrev
dinlerin gelimesini salad. Son olarak, btn yeni uygarlklar, eskiler
gibi, snf blnmelerine dayanyordu. ou kez a kalan kyllerden ar
t ele geirmenin baka yolu yoktu. Ama uygarlklar arasnda da hatr
saylr farkllklar vard. M addi etkenler -evre, iklim, o zamana kadar
ehliletirilm i trlerin toplam ve corafi yerleim - insanlarn yaam lar
n nasl srdrdklerini ve yneticilerin artn ynetim ini nasl kontrol
ettiklerini etkiliyordu. Bunlar ise, vuku bulan baka her eyi etkiliyordu.

57

2. Blm
ESK H N D S T A N

ndus uygarln M. . 1500lerde ykan A ryan istilaclar, st ve etle

beslenen, sava kabile reislerinin ynetiminde, gebe hayvanclard.
O nlarn, nce yamalayp sonra terk ettikleri antik ehirlere ihtiyalar
yoktu. Ne de yazl sze herhangi bir ihtiyalar vard ve eski uygarlklar
tarafndan kullanlan yazlar unutuldu.
Bu aamada hayat tarzlarn yanstan Vedik dinine balydlar. Bu di
nin ritelleri, sr da dhil, hayvanlarn kurban edilmesine dayanyordu
ve mitolojisi, Brahm an rahiplerce ezberlenen, sava tanrlarn mace
ralarndan oluan uzun sagalarla aktarlyordu. Bu mitoloji ayrca, dier
insanlara gre doutan stn olan iki kez domu sava yneticiler
ve rahiplerce artk rnn byk ksm na el konulmasn hakllatran
bir doktrini de ieriyordu. Ancak, drt geleneksel kastyla, Vedik dininin
olduka farkl inanlar ve uygulam alarn birletiren klasik Hinduizm,
insanlarn hayatlarn kazanm a biiminde bir deiiklik oluncaya kadar
kristallemedi.
Yaklak M. 0 . 1000 ylndan itibaren dem irin yava yava yaygnla
mas, yaam tarzndaki deiimi balatt. Dem ir balta, daha nce Ganj
havzasnn vahi orm anlar olan alanlar temizlemeyi ve ekime amay
olanakl klarak, sava yneticilere ve onlarn rahip yardm clarna, ar
tn ok daha fazla ksm n sunmu oldu. Bu gruplar tarm n yaygn
lamasn tevik ettiler ama ayrca reticilerin her kyn rn haatnn
bir ksmn, te birini ve hatta yarsn, hara olarak vermelerinde s
rarc oldular. Bunlarn talepleri zor kullanlarak salanyor ve sradan
Aryanlarn vaisyas (reticiler) alt kast, ve de fethedilen insanlarn en alt
kast sudras (ameleler) olarak adlandrlm as dinsel olarak destekleniyor
du. Kast, kylerdeki retim in (her ne kadar zel mlkiyet temeline dayal
olmasa da) snfsal rgtlenmesinden ortaya kt ve binlerce yl kalc
olm asnn kkeninde de bu vard.
Ancak, krsal alanlarda snflar, insanlarn drt basit kasta blnmesi
dncesine yol amsa da, insanlarn yaam larn kazanm a biim lerin

Antik Dnya

deki baka deiiklikler meseleyi daha karm ak hale getiriyordu. Yeni

tarm yntem lerinin yneticiler iin daha fazla artk rn tem in etm ede
ki baars, ky temelli olmayan toplumsal gruplarn gelimesine yol at.
Yneticiler yeni lks eyalar ve daha iyi silahlar istiyorlar; marangozluk,
metal ergitme, eiricilik, dokum aclk ve boyaclk gibi zanaatlar te
vik ediyorlard. Ticaret altktaya ve daha da telere yayld. Daha nceki
kentsel devrimlerde olduu gibi, zanaatkr ve tccar gruplar tapnaklar,
askeri kamplar ve ticaret yollar zerinde yerlemeye baladlar ve ky
ler kasabalara, kasabalar ehirlere dnt. Sava nderlerden bazla
r kendi adlarna krallklar kurm ay baardlar. M. . 6. yzylda kuzey
H indistana balca 16 devlet hkim di; bunlardan birisi olan M agadha,2*
M. . 321 ylna gelindiinde dierlerini yutm u ve kuzey H indistanda
ndus N eh rin in dousunda (nehrin batsndaki topraklara hkm eden
Byk skender tarafndan kurulm u Yunan m paratorluu ile snrda)
bir im paratorluk kurm utu.
Bu M aurya H int im paratorluunun ortaya k, kentsel gelimeye
yeni bir hz kazandrd. Bir ynde ran ve Mezopotamyaya, dier yn
de kuzey in krallklarna kara ticaret yollar ald. Deniz yollar onlar
Arabistana, M sra, dou Afrikaya ve Gneydou Asyaya balad. Bu
im paratorluk ortaya km akta olan dnya (ya da en azndan eski dn
ya) ticaret sisteminde en nemli halka idi. Yunanl bir devlet grevlisi,
Magadhann bakenti Pataliputrann, bilinen dnyadaki en etkileyici
ehir olduuna inanyordu. Magadha ordusunun 6.000 fil, 80.000 svari
ve 200.000 piyadeden olutuunu tahm in ediyordu.3 Saylar hi kukusuz
abartldr. Ancak onun bunlara inanyor olmas im paratorluun boyut
lar ve ihtiam hakknda bir fikir vermektedir.
M aurya monarisi bu iler iin gerekli muazzam art, ekonomik fa
aliyetin devlet tarafndan grlmemi bir ekilde yaygnlatrlmas, ta
rm , sanayi ve ticaretin devlet tarafndan kontrol ve madencilik, tuz,
iki ve m ineral ticaretinde tekeller kurulm asyla salad. Askerleri madeni
silahlarla donatacak ve tarm ve sanayi iin alet ve ara gere tem in edecek
durumdayd. Ald vergiler m uazzam bir daim i orduyu ve ky dzeyi
ne kadar ulaan, geni, kalabalk bir brokrasiyi beslemesini salyordu.
Ky gruplarnn snrlar koruyan, arazileri kaydeden, ahalinin nfusunu
sayan ve hayvanlarn kaydn tutan birer m uhasebecisi ve her t r gelirle
ilgilenen bir vergi tahsildar vard. Btn bu yapy daha da glendiren
karm ak bir istihbarat sistemi bulunuyordu.4
Maurya devleti ilk yllarnda tam am en asalak deildi ve toplum un b
tn iin olumlu kim i nlemler alyordu. M uazzam art, krsal ekono
m inin gelimesi iin kullanyor, yeni yerleimler ayor, sudralan devlet

60 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

tarafndan verilen araziler yerlemeye tevik ediyor,5 sulama projeleri r

gtlyor ve suyun datm n kontrol ediyordu. Toprakta zel mlkiyetin
ortaya km asn caydryor ve yerel erafn bu yeni yerleimlerde yarat
lan arta agzlce el koymasn nleme abas iinde arazi satn ya
saklyordu.
Yerleik tarm n yaygnlamas, ticaretin ve ehirlerin ykselii ve g
l devletlerin ortaya k, insanlarn hayatlarnda ve dolaysyla onlarn
birbirlerine ve kendileri dndaki dnyaya ilikin tavrlarnda muazzam
deiiklikler meydana getirdi. Eski tanrlar, ruhan terimlerle hayvancl
ve sava kutsal ilan etmilerdi. imdi, ekincili erdemlerini vurgulayan
yeni, tanrlar ortaya kyordu. Ayrca, hem eski hem de yeni bir hayat
kazanm a biimi olan srcla kar deien bir tutum sz konusuydu.
Daha nceleri, insanlar sra et kayna olarak deer verirlerdi. imdi
ar araziyi srmek iin tek ekici g onlard ve korunm alar gerekiyor
du. Bir kyl ailesi alk ekse bile, gelecek yln rnn yetitirebilmenin ve savalara ve rahiplere yeterli gelir salam ann tek aracn ldr
mekten alkonulmalyd. Bu ihtiyatan, bir sre devam eden dini kark
lklar ardndan, irrasyonel grnen, inee sayg gsterilmesi ve m odern
Hinduizm i niteleyen srlarn kesilmesi yasa kt.
Kentsel hayatn gelimesi dinsel cereyana katkda bulundu. Yeni
zanaatkr ve esnaf meslek gruplar, baka eyler bir yana, karm ak tek
nikleri renm enin en kolay yolu bunlar erken yalardan itibaren aile
iinde renmek olduu iin, ou kez kaltsal gruplard. Brahm anlarn
dini, tm zanaat erbabnn ve esnafn kafasnda ancak, bu tanrlara bir
yer buldurabilir ve benzer bir ekilde yeni becerileri uygulayanlar artan
oranda katlaan kaltsal, sava, rahip, yetitirici ve ameleden oluan
drtl kasta yerletirebilirse egemen olabilirdi.
Toplumsal davranlardaki bir devrim, dinsel doktrin ve uygulam a
larda da bir devrim i zorunlu kld. Farkl toplumsal gruplardan insanlar
yeni gerekliklerle eski inanlar arasndaki elikileri badatrabilmeye
alrken bunu deiik ekillerde yaptlar. 6. yzyl kuzey H indistannda,
her biri geleneksel inanlar kendi zel kalbna uydurmaya alan, ou
kez birbiriyle ve yerleik Brahm an rahipleriyle iddetli bir atma iine
giren pek ok mezhep ortaya kt. Gnm ze kadar varln srdren
dinler bunlarn iinden kt.
Bu mezheplerin en iyi bilinenleri, M ahavirann takipileri Jainler
ve Gautamann takipileri Budistler oldu. Bunlarn baz ortak noktala
r vard. Kan aktarak kurban etmeye ve hayvan kesilmesine karydlar.
Savan karsna ahimsa y (ldrmeme) koyuyorlard. Kast farkllklar
n reddediyorlard ve bunlarn kurucular Brahman deildi. Olaylarn ve

Antik Dnya

srelerin rasyonel bir ekilde anladmas zorunluluunu vurguluyorlar

ve kim i durum larda m ateryalizm in ve ateizmin snrlarna yaklaacak
kadar, tanrlarn maceralarna ilikin eski ykleri ve kahram anlklar
reddediyorlard.
Bu t r doktrinler, dom akta olan toplum a uyuyordu. Koum hayvan
larnn arzn koruyor ve de yetitiricilerin, zanaatkrlarn ve tacirlerin
savan sebepsiz ykm na kar olan nefretlerini dile getiriyorlard. Bu,
toplum sal gruplarn ekonomik olarak ileri iyi giden ve Brahm anlarn
giderek artan ezici kast kurallar karsnda, kendilerine hakszlk yapl
dna ierleyen yelerinin duygularna uyuyordu. Bunlar ayrca, kim i
yneticilerin de houna gidiyordu: m parator Ashoka (Asoka), M. .
264-227, muhtemelen en byk askeri zaferinin neden olduu katliam
karsnda vicdan azab duyarak Budizme gemiti. Kast farkllklarnn
reddedilmesi, yukar kastlarn her birinin kendi blgesinde artk rn
ceplerine atm alarna engel olmak isteyen, m onarklara hizm et edebilirdi.
m paratorluun ehirlerindeki yeni sosyal gruplarn desteini de kaza
nabilirdi. iddete bavurm am a doktrini bile, oktan baarl olmu bir
fatihin olas rakiplere kar i bar srdrm esinde yardmc olabilirdi.
Evrenselci bir inan sistemi, evrensel bir monariye uygun dyordu.
m paratorluk uzun yaamad; Ashokann lmnden hemen sonra
dald. M uazzam ordusu ve brokratik aygt, imparatorluun kaynak
lar zerine ok fazla bask yapt. Herhangi bir im paratorun yerel koda
m anlarn gcn engelleyebilmesi iin iletiim hl ok yetersizdi. Ancak
bu kez im paratorluun paralanm as uygarln kne neden olma
d. Tarm ve zanaatlar geliimini srdrd. Gney H indistanda Roma
sikkeleri dolayor ve gemiler Roma dnyasndan Etiyopyaya, Malayaya,
Gneydou Asyaya mal getirip gtryordu. H int tacirler, Greko-Romen
dnyasna lks besin maddeleri tedarik eden ticaretin giriim cileriydi.6
Zanaatlar geliti. Kuma yapm, ipekli dokum aclk ve silah ve lks eya
retim i ilerleme kaydetmi grnm ekte ve belki baka hibir dnemde
para ekonomisi kasabalardaki ve banliylerdeki sradan insanlarn haya
tna bu kadar derinden nfuz etm em iti.7 Bylesi bir ekonomik gelime
daha az merkezilemi bir baka imparatorluun, Guptalarn im parator
luunun, birincisinin knden be yzyl sonra kurulm asn olanakl
kld.
Bilimin ve sanatlarn himayesi imdi tccardan ve onlarn loncala
rndan geldii gibi soylulardan da geliyordu. O nlarn balar hariku
lade dinsel abidelerin, kusursuz maara oym alarnn ve Budist m anas
trlarn yapm n finanse ediyordu. Greko-Romen dnyasyla yalnzca
eya deil fakat fikirler de teati ediliyordu. Ganjn filozoflar Atina ve

61

62 | H a l k l a r n D n y a Tarihi

skenderiyedeki tartm alardan, berikiler de onlardan haberdar oluyor

du. Pek ok yorumcu, Budist dinsel nosyonlarn erken Hristiyanlk ze
rindeki etkisini gzlemlemiken, Hristiyanln bir versiyonu da M. S. ilk
yzyllarda kylardaki H int yerleimlerinde az da olsa kendisine bir yer
edinm iti.
Dinsel m istisizm in yan sra bilimsel aratrm a da geliti. A ltktann
en byk entelektel baars m atematik alanndayd.8 M. . 200e gelin
diinde, ayrntl geom etri, yay ve kirilerin hesaplanmasn m m kn k
lyordu. Roma-Yunan bilimi gney H indistanda yank buldu; ama Hintli
matematikiler Batlamyusun daire kirileriyle hesaplama ynetim inin
tesine getiler ve sinslerle hesaplama yaparak trigonom etrinin gelii
m ini balattlar.9 Bunu ondalk sistemin mkemmelletirilmesi, deeri
tespit edilemeyen baz denklem lerin zm, n (Pi) saysnn deerinin
Aryabhata tarafndan doru olarak hesaplanmas ve en ge M. S. 7. yz
ylda, Yunanllarn ve Romallarn bilmedii sfrn kullanlm as izledi.
Ticarette bir dnya sisteminin balyor olmas gibi, dncelerde de
bir dnya sistemi balyordu. O rm anlarn almasyla H indu dini gney
H indistana, daha sonra da Malay Yarm adasna ve Kamboyaya yayld.
Tacirler kendileriyle birlikte Budizmi de Seylan Adasna, Himalayalar
aarak Tibete, ticaret yollar zerinden ine ve en sonunda Koreye ve
Japonyaya tadlar. Bu arada, H indistanda matematikteki ilerlemeler
Arap bilim inin tem ellerinin ve 1.000 yl sonra da Avrupa Rnesansnn
bir paras oldu.
Bununla birlikte, H indistann kendisinde, 6. yzyldan itibaren klt
rel kltrel geliimin ivmesi azald. Kuzeybatda srekli istilalar ykm a
neden olurken Altkta, birbiriyle savaan devletlere blnd. Toplumun
m addi temeli, insanlarn hayatlarn kazanm a aralar, atafatl ve paha
l im paratorluk styaplarn destekleyecek kadar gelimemiti. Birbirini
izleyen monarklar, m lklerini korum a ve i bar srdrm e, yollarn ba
km n yapma ve tacirlerin gvenliini salam ann giderek gletiini
grdler. Ticaret dzeyinde, tacirlerin servetinde ve Budistlerin etkisinde
bir azalma oldu. Byk m anastrlardan bazlar varln srdrd; ama
onlarn oluum una neden olan toplum un btnnden giderek daha fazla
uzaklat ve sonunda bunlarn etkileri uzaktaki inde, deiik Hint kral
lklarndan daha fazla oldu.
Kendi kendine yeterli ky ekonom ilerinin paralanmasyla toplum un
feodallemesi denilen olay meydana geldi. Bu durum , krallarn m em ur
larna yerel reticilerden elde edilen artn bir ksm n vermek dnda
deme yapamad bir srada, orm an alanlarnn almasn ve ekilme
sini salayan kiilere, genellikle Brahmanlara, arazi balar yaplmas

A n t i k D n y a | 63

eklinde oldu. Zanaatlarn pek ou, ancak kylerde yerel rnden bir
ksm na dorudan el koyma karlnda mesleklerini icra ederek hayatta
kalmay baardlar. Pazar iin retim in yerini giderek yerel tketim iin
retim ald.
Tarm yeni alanlara yayld iin hl bir retim art sz konusuydu
ve tarm yntemlerinde ar ama nemli ilerlemeler de oluyordu. Ancak
bu, giderek daha fazla Brahm anlarn denetim i altna girdi; nk yalnz
ca onlarn her kydeki insanlardan oluan bir ilikiler a vard. Kltr
artan oranda onlarn kltryd ve bu durum , Romila Thaparn iaret
etmi olduu gibi, resm eitim btnyle skolastik olduu iin entelek
tel daralmaya yol at.10
Brahm anlar Budizmden kimi unsurlar, zellikle de kendi kutsallk
larnn bir gstergesi olarak etyemezlii almlar ve sr eti yenilmesini
btnyle yasaklamlard. Ama, her mesleksel ve kabilesel grubu, ok
karm ak ve szde deimeyen hiyerari iinde bir yere oturtarak kast ay
rm lar zerindeki eski vurgularn glendirdiler. Ekici topluluklarna
dardan katlan kabile mensuplarn, kylerin evrelerinde aalayc
koullarda yaamaya zorlayarak, en aa ve pis ilerde istihdam ederek,
dokunular bile yukar kastlardakileri paryalar haline getirdiler.
Yzyllar boyu hzl deiim ve entelektel canlln corafyas olan
yer, 1000 yla yakn bir sre boyunca iine kapal kyler, dinsel hurafe
ler ve paralanm , sava ve asalak krallklarn mekn oldu. Bunun bir
rn, gelecek binylda, M slman ve Avrupal fatihlerin kar karya
kalaca, yerleiklik kazanm oklu bir kast sistemi oldu.

3. Bl m
LK N M P A R A T O R L U K L A R I

Avrupal tarihiler dnya tarihini, geleneksel olarak, O rtadouda

balayan ve Yunanistan ve Roma zerinden Bat Avrupaya geen bir ta
rih olarak grmlerdir. Oysa kuzey inde ortaya kan bir uygarlk,
Avrupadakilerin hepsini gemi, u ya da bu ekilde 2000 yldan fazla
bir sre varln srdrerek, insanln en nemli teknik gelimelerinden
bazlarn gerekletirmitir.
M. O. 221de kurulan in mparatorluu, Romallarn herhangi bir za
m anda egemen olduundan ok daha fazla sayda insana egemen olmutur.
Bu imparatorluk, standart dingil geniliindeki yk ve sava arabalarnn
geebilecei 6800 kilometre yol yapm tr (Roma m paratorluunun yol
larnn uzunluu 5.984 kilometredir). 3.000 kilometrelik ilk in eddinin
yapm iin 300.000 kiiyi ie koabilmi;11 ilk im paratorun mezar ve ger
ek insan boyutlarnda frnda piirilmi toprak askerler iin 700.000e
yakn insan seferber etmitir. Nehirleri birletiren kanallar, dnyann
hibir yerinde benzeri olmayan bir i su yollar sistemi yaratmtr.
Bu im paratorluk yzyllar sren ekonomik ve toplumsal deiimin
zirve noktasyd. Mezopotamyadakine yakn bir zam anda tarm a ba
lamlar, kuzeyde akdar yetitirmiler, domuzlar ve kpekleri evcille
tirmiler; daha gneyde Yangtze Nehri vadisinde pirin yetitirm ek iin
gerekli teknikleri renmiler ve yaban srn evcilletirmilerdir.
Neolitik teknikleri kullanan insanlar tarafndan kurulan ehirler ve
devletler M. O. 2000 ylndan sonra ortaya kmtr. M. O. 17. yzy
ln sonlarnda metal iileri kalay ve kurunu bakr ile kartrarak bronz
elde etmeyi renmilerdi ve aristokrat savalar kuzey indeki Sar
Nehir zerinde ang H anedan iin bir krallk kurm ak zere bronzdan
yaplan silahlar kullanmaya balamlard. in, asker, ynetsel ve dinsel
rolleri elinde toplayan bir aristokrasinin egemenliine girm i grnyor
du. Bu, krallarn cenazelerinde hizm etilerin kurban edildii snfl bir
toplumdu; ama bu aamada zel mlkiyet henz gelimemiti.12 M. O.
11. yzyldan itibaren u (Chou) H anedan altnda krallar iktidarlarnn

A n t i k D n y a j 65

byk ksmn, O rta a Avrupas ile paralellik kurm ak iin13 sklkla

feodalizm olarak nitelenen bir sistem iinde, 100 kadar yerel yneticiye
devretmilerdi. Bununla birlikte baz tarihiler, m etinler tarm n birey
sel kyl parselleri temelinde rgtlenmediine iaret ettii iin bunun
feodalizm deil, M arxin Asya tipi toplum dedii sistem olduunu iddia
etmilerdir. Aslnda, sradan kylleri gnlk hayatlarnda -yalnzca
gnlk ilerinde deil fakat ayn zam anda evliliklerinde, festivallerinde
ve toplantlarnda- ynlendiren ynetimsel kararlard.14 Kylye her yl
hangi rn yetitirecei, ne zaman ekecei, ne zaman toplayaca bildi
rilirdi. Klk evini tek edip tarlalara gitmesi ya da tarlalar brakp evine
kapanmas kendisine em redilebilirdi.15 Her halkrda, u H anedannn
tarihi, birbirine rakip lordlar arasndaki, neredeyse sonu gelmez, savala
rn tarihiydi.
Yzyllar getike, teknik deiiklikler daha etkin savalar olanak
l kld iin, ok saydaki kk devlet, az sayda byk devlet iinde
birleti. Sava arabalarnn says artt, kuatm a muharebeleri iin yeni
teknikler ortaya kt ve kl ve arbalet (tatar yay) askere alnan kyl
piyadelerin, arabal savalara kar ilk kez kafa tutabilm elerine olanak
salad. Bu t r bir sava te yandan, yneticileri daha fazla teknik ilerle
meye tevik etti. M. . 4. ve 3. yzyllarda (savaan devletler a olarak
bilinir) bu yneticiler, kuzey ovasnn ve nehir vadilerinin tarm a al
masn, bataklk blgelerin kurutulm asn ve ou kez geni apl sula
m ann yaygnlatrlm asn balattlar. Ayrca, dkme dem irden aletler ve
silahlar -yalnzca kllar ve baklar deil, ayn zamanda beller, apalar,
oraklar, sabanlar, baltalar ve keskiler- reten bir dem ir sanayii de, o d
nemde baka hibir yerde olmad kadar geliti.16
Yeni tarm yntemleri retim i arttrd: kz kullanarak derin sabanla
entansif tarm ; hayvan dksnn ve geceleri boaltlan insan pisliinin
gbre olarak kullanlmas; topran verim liliini tazelemek iin bakla
gillerin ekimi; akdarnn yan sra buday ve soya yetitirilmesi ve ekim
zamanlam as konusundaki gelien anlay.17 Bu sayede artk rn giderek
oald.
Jacques Gerne, Savaan devletler ann, sradan tketim eyalarn
da (kuma, hububat, tuz), metaller, aa, deri ve gn ticaretinde dikkate
deer artla, teknik yenilikler asndan tarihin tank olduu en zengin
dnem olduuna iaret eder. En zengin tacirler bu t r bir ticareti byk
sanayi giriimleriyle (zellikle demir imalathaneleri ve dkmhaneler)
birletirdiler ve ok sayda ii ve ticari arac istihdam etmeye baladlar;
nehir gemileri ve araba filolarnn byk ksm n kontrol ettiler. Byk
tccar giriimciler, devletin zenginlemesine en byk katky yapan top

| H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

lumsal gruptu ... Krallklarn bakentleri ... byk ticar ve imalat m er

kezleri olma eilimi gsterdi... 3. yzyldaki savalarn amac ou kez bu
byk ticari merkezleri ele geirmekti.18
Ama yneticiler, yeni yntemlerden tam olarak yararlanabilecek
lerse, bunu ancak eski aristokrasinin gcn krarak yapabileceklerdi.
Tarm daki teknolojik deiime paralel olarak... baz devletlerde sosyoe
konom ik deiiklikler ve siyasal reformlar grld.19
Bu deiiklikleri en sistemli ekilde in devleti sonunda dierlerini
fethetti. Eski aristokrasiyi ezmek iin, sava ve m em urlardan oluan
yeni bir merkezi ynetici snf yaratt. Bunlar retim de anahtar roln
tek tek ekirdek kyl ailelerine verdiler, topraa sahip olm alarna olanak
tandlar, karlnda vergilerini demelerini ve yerel beyler yerine do
rudan devlete alm alarn istediler. Bu, yeni rejimi destekleyen kk
iftilerin yeni retici gcyd.20
Bu, bir smrc snfn bir dieriyle yer deitirmesi eklinde, yu
kardan bir toplumsal devrimdi. Bu, ordularn yrtt bir devrim di ve
muazzam zaiyata yol at. Bir klasik anlatnn belki biraz abartl iddias
na gre, M. . 364ten 234e kadar devam eden 150 yllk savata 1.489.000
kii can verdi.21 m paratorluk ncesi inin son birka yl askeri seferle
rin ve zaferlerin monoton bir resitaliydi ve rivayete gre bir zafer, 100.000
adam n kafasnn kesilmesine yol amt.22 m paratorluun kurulm asn,
en az 120.000 eski zengin ve gl ailenin srlmesi izledi.23
Dnm yalnzca bir avu yneticinin giriimiyle gl ordularn se
ferber edilmesinin bir sonucu deildi. Teknoloji ve tarm daki deiiklik
ler yneticilerin kontrol edemeyecei ve ou kez de etmek istemeyecei
gleri harekete geirmiti.
Kyllerin rettii artk rn bydke, eski ve yeni yneticilerin
lks eyaya ve ordular iin metal silahlara, atlara, sava arabalarna, yay
ve zrha olan talepleri de artt. Kyllere srekli olarak alet tem in edilmesi
gerekiyordu. Btn bu eyalar ancak giderek artan sayda zanaat iisinin
kendi bulduu yeni tekniklerle ve tccar esnafnn da tek tek devletlerin
iinde olduu gibi, devletler arasnda da faaliyet gstermesiyle retilebi
lirdi. Standartlatrlan metal arlk lleri ve daha sonra da sikkeler,
insanlar ticarete daha da zendirdi.
Tacirlerin etkisi, ilerinden en zengin olannn M. . 250 ylnda gele
cekteki im paratora saray ktibi seilmesi, kendisine 100.000 hane halkn
dan oluan bir arazinin tahsis edilmesi ve etrafna 3.000 bilginden oluan
bir maiyet toplam asndan anlalr.24
o-yun Hsu, M. . 5. yzyldan 3. yzyla kadar sren karklk yl
larnda, krsal temelli bir tarm ekonomisi yerine, arlkl olarak kent

Antik Dnya

merkezli toplumsal bir hayatn gelitirilmesi olasl ok yksekti diye

cek kadar ileri gitmektedir. Byk ve baarl pazar merkezleri gelimi
ve kr etmeye ynelik ehir mant... galip gelm itir.25
Alman-Amerikal tarihi Karl Witfogell, 1930larda henz daha
M arksistken, bu dnemdeki inle neredeyse 2000 yl sonraki Avrupann
feodal aam alar arasnda benzerlik olduunu iddia etm iti.26 in, tccar
burjuvazi tarafndan cretli iilerin arlkl olarak piyasa iin retim
yapt yeni bir topluma dntrlebilirdi. Bunun yerine, artk rn
hem tccardan hem de eski aristokratlardan uzaklatrarak kendi ellerin
de toplayan devlet brokrasinin egemenlii altna girdi. Tacirler, devleti
aristokrasi karsndaki mcadelesinde desteklediler; ama sonunda zafe
rin meyvelerinin devlet brokrasisi tarafndan alndn grdler.
Kukusuz devlet, hem in Hanedan hem de onu izleyen Han H anedan
(M. . 206dan M. S. 220ye kadar) srasnda srekli olarak saldrd.
rnein ilk Han im paratoru, tacirlerin ipekli giymesini ve arabalara
binmesini yasaklad... Ne tacirler ne de onlarn ocuklar ve torunlarnn
devlette grev alm alarna izin verildi.27 Devlet iki temel endstriyi (tuz
ve demir) kontrol altna alarak, bir Han belgesinin anlatt gibi, tuz ve
dem irin kr [imparatorluk tarafndan] zengin esnaf ve zengin tccar
bask altna alm ak iin tekel altna alnd.28 Ticaret krlarna tarm dakinden daha yksek vergiler kondu ve vergiden kanmaya alan tacirlere
kar zoralma bavuruldu. m parator W unun 54 yl (M. . 141-87) sren
saltanat srasnda tacirlerin m lklerine im paratorluk iktidarnca zorla
el konuldu. Tccar, varln srdrebilmek iin ou kez brokratlar ve
hatta sarayla ilikiler kurm ak zorunda kald.29
Bu t r saldrlarn ikiyzl bahanesi, ou kez kyllerin korunm asyd. Bu dneme ait pek ok belge, ticaret ve endstrinin tekrarlayan kt
lklara ve krsal huzursuzlua yol aarak kyll yok ettiinden ve ayn
zam anda tacirlere devleti tehdit edecek olanaklar verdiinden ikyet
ediyordu. Bu ise bu kez yoksullaan bir snfn tehlikeler tayordu. M.
S. 9 ylnda m parator Wang M anga gre, Zenginler kendilerini been
dikleri iin eytanca davranyorlar, yoksullar ok yoksul dtkleri iin
gnahkrca hareket ediyorlard.30
Bu farkl sm rc snflarn etkili olm ak iin birbirleriyle itiip ka
ktklar yzyllar, zorunlu olarak entelektel canlanm ann mayaland
yzyllar oldu. Farkl snflarn m ensuplar dnyay farkl grmek eilimindeydiler. Farkl sosyal gruplar evrelerinde meydana gelen deiime
ayak uydurmaya altka, rakip felsef ve din okullar ortaya kt.
M. . 6. yzylda doan Konfyus ve onun M. . 4. yzyldaki ta
kipisi Menius, drstlk ve kendine hkim olmayla birlikte gelene

67

68

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

e ve ritele saygy savunuyorlard. Sonraki yzyllarda bu, kendileri

refah iinde bir hayat yaarken toplumu geleneksel izgide tutan szde
aydn yneticilerin m uhafazakr ideolojisi haline geldi. Bununla birlik
te Meniusun zam annda haris prenslerin yntem lerinin reddedilmesi
anlam na da geliyordu. Bu reddiye, Konfysten 60 yl kadar sonra ya
ayan M otzuda daha da ileri gitti. Motzu, otoriter yollarla, ortak tutum
lulua dayanan eitliki bir mezhep kurdu; bencillik, lks ve savaa kar
kt. Buna karlk, daha sonra Taoizm adn alacak olan akm, bireysel
kurtuluun yalnzca toplu eylemle deil, ayn zamanda bireyin dnya
dan uzaklap ona egemen olmay salayacak teknikleri renmesiyle de
m m kn olduunu yayd. in tarihinin daha sonraki dnem inin oun
da Konfysln ve Taoizmin trleri, insanlarn akln elmek iin
Budizmle yarrken, yoksullarn acsn ifade etmek zere birbiri ard
sra eitliki mezhepler ortaya kt.
Ancak M. . son yzyllardaki ideolojik savalarn dorudan galibi,
genellikle legalizm olarak adlandrlan farkl bir akm oldu. Bu akm,
temel vurguyu devletin kendisinin gc ve brokratik ilevi zerine ya
pyordu. Devlet grevlilerinin, Konfys ve Menisun takipilerinin
yaymaya alt kiisel erdem endiesiyle yoldan km adan, yalnzca
devletin yasalarn yerine getirmekle ilgilenmeleri gerektii konusunda
srar ediyordu.
Legalizm, yneticilerin roln genel karn cisimlemesi olarak hakllatrmaya alyordu. Bu ayrca, tacirlerin rasyonel hesap vurgusu ve
para kazanm alarn bozacak keyfi siyasal kararlardan korkmalaryla da
uyumluydu. Bunun kurallar rnein, kitleler iin yneticileri ve de devle
tin kararlarn toplum un btnnn zorunlu gvencesi olarak resmeden
kurallar ilahiler eklinde poplerletiriliyordu.
Yneticiler kendi totaliter dnya grlerini kabul ettirm ek iin yal
nzca basit entelektel ikna yollarna dayanmyorlard. Onlar ayrca halka
herhangi bir alternatif sunulm am asn garanti etmek iin ellerinden geleni
yapyorlard. lk im parator eski geleneklerden sz eden btn kitaplarn
yaklmasn emretti: Gnm z rnek almayan kim i okumu insanlar
var, bunlar bugn eletirebilmek iin gemii aratrm aktadrlar. Halk
heyecanlandrm akta, kafasn kartrm aktadrlar... Bunun yasaklanmas
uygundur. Yasaklanan kitaplar tartm aya cesaret eden insanlar lm
cezasna arptrlm al ve cesetleri halka tehir edilmelidir, bugn ele
tirm ek iin gemii kullananlar akrabalaryla birlikte ldrlm elidir.31
Balangta devletin artan gc, esnaf ve zanaatkrn retim inde de
vam eden arta engel olmad -gerekten de devletin yol ve kanal yapm n
dan imparatorluun inin gneyine, orta Asyaya ve Kore Yarmadasna

Antik Dnya

yaylmasndan fayda saladlar. Baka teknolojik ilerlemeler de sz konu

suydu: M. S. 2. yzylda (Avrupada grlmesinden bin be yz yl nce)
elik retilmeye balamt; dnyann ilk su dolaplar faaliyetteydi ve de
insanlarn kendi arlklarnn iki katn tamasna olanak veren teker
lekli el arabalar M. S. 3. yzyldan itibaren (bat Avrupaya ulamasndan
1000 yl kadar nce) kullanlmaya balanmt.
Ama tccar giriimcilerin bir snf olarak bamszl engellenmiti.
Bunlar, O rta a Avrupasnn ehirlerinde olduu gibi, kendi merkez
leri olan ayr bir g oda olarak rgtlenme olana bulam amlard.
Aksine devlet brokrasisine artan oranda baml kalmlard.
Tccar snfna kar alnan nlemler kylln talihini de nadiren
iyiletirdi. Devlete verilen vergiler haatn iyi olduu zam anlarda alk
dzeyinin biraz zerinde, kt olduu zam anlarda ise bu izginin altn
da, alk snrnda kalm alarn salyordu. Gndelik hayat neredeyse bit
meyen arlkta ve skclktayd. Kuzey in ovalarnn topra, eer ku
ruyup gitmeyecek ve yabani otlar ve bceklerin istilasna uramayacaksa,
ekimle hasat arasnda srekli ilgi istiyordu.32 Bununla birlikte rnn
te biri ile yars bakalarnn eline geiyordu.
Hibir zaman unutulm am aldr ki, imparatorluun harikalar - in
eddi, kanallar, imparator mezarlar ve saraylar- milyonlarca saat igc
n gerektiriyor ve toplumun btnne giderek azalan bir yarar salyordu.
lk imparator, bycden eer baka insanlardan uzak durursa lmszl
e ulaabileceini duyduktan sonra, Birbirine duvarlarla ya da st kapal
yollarla bal ve iinde bayraklar, anlar, davullar ve gzel kadnlar bulu
nan 270 saray yaplmasn emretti... Onun nerede olduunu aklayan her
kes lmle cezalandrlacakt.33 Bir keresinde maiyeti arasnda haber veren
birisinin olduunu renince 460 kiiyi ldrtt.34
Bylesine bir israf kyllk zerindeki basky srdrerek karlanyor
du. Birbirini izleyen kyl ayaklanmalar oluyordu. Eski Mezopotamya,
Msr, H indistan ya da Romada alt snflarn yneticilerine kar isyan
larndan belgelerde nadiren sz edilirken, in rneinde bunlar sk sk
grlyordu.
Bu ayaklanm alardan biri in H anedannn kn hzlandrm t.
Rivayete gre ayaklanma, 900 kadar m ahkm u bir hapishaneye gtr
mekte olan eski bir kiralk ii, en eng tarafndan balatlmt. Ge
kalm a nedeniyle cezadan korkan eng, yle bir akl yrtt: Kamak
lm demek, kt niyetle plan yapmak da lm demek... Bir devlet kur
m ak iin lmek tercih edilebilir. syan geni apl lmlere yol at,35
im paratorluk saraynda bir panik dalgas yaratt, im paratorun belli bal
eski danm anlar ve sonunda da im parator ldrld. D rt yl sren ka

69

70 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

rklktan sonra asi liderlerden bir tanesi bakentin zerine yrd, taht
ele geirdi ve yeni bir hanedan, Han H anedann kurdu.
Ayaklanmada kitleler nemli bir rol oynamlard. Ama sonucun
dan yararlanm adlar. Yeni im paratorluk eskisinden hi de farkl deildi.
O nun da isyanlarla karlamas iin ok zaman gemesi gerekmedi. M. S.
17de Sar N ehrin aa vadisinde sellerden zarar gren kyller, byc
lk nedeniyle ldrlen Lu Ana gibi nderlerin arkasnda ayaklandlar.
Bunlara, yzlerini boyadklar iin Krmz Kallar deniliyordu ve iki
blgede kendi liderleri altnda bamsz krallklar kurdular.
Bu t r isyanlar, sk sk tekrarlayacak bir emsal oluturm utu.
m paratorluk vergi sistemi ve toprak sahiplerinin zorbalklar kylleri
isyana yneltiyordu. syanlar kendi bakentleri olan btn eyaletleri kap
lyor ve im paratorluk ordusundan generallerin, sarayn gznden dm
devlet m em urlarnn, kim i toprak sahiplerinin katlmasyla imparatorluk
bakentini bile tehdit ediyordu. Bununla birlikte baarl olan isyanlar,
kyl kitlelerine, eskileri kadar kt muamele eden yeni im paratorlara ve
yeni hanedanlara yol ayordu.
Mesele yalnzca tek tek liderlerin ayartlabilir olmalar deildi.
Kyller, kendi amalarn topluma kabul ettirebilecek kalc, merkezile
mi bir rgtlenme oluturam yorlard. O nlarn geimi tek tek kendi ara
zilerini ilemekten geiyordu ve buralar ksa biri sre dnda terk etmeyi
gze alamyorlard. Bunu yapanlar kyllkten kyor, yaam alar iin
yama ya da rvete bavurm ak zorunda kalyor, kendilerine kim de
me yaparsa onun ynlendirmesine ak hale geliyorlard. Topraklarnda
kalanlar, ar alma, ktlk ve zorluun olmad daha iyi bir dnya
hayali kurabiliyorlard. Ama sulama ve taknlarn kontrol, dem ir alet
lerin tem ini ve kendi yetitirm edikleri eyleri edinebilmeleri sz konusu
olduunda devlet grevlilerine baml oluyorlard. Yneticilerin daha iyi
davrand ve toprak sahiplerinin kendilerini sktrm ad bir dnyay
tasavvur edebiliyorlard. Ama, kendileri tarafndan ynetilecek tam am en
farkl bir toplum tasavvur edemiyorlard.
Bununla birlikte, isyanlar Han m paratorluunu zayflatacak etki
yi yaratmad. Bu hanedan, Bat Avrupada m odern an btn kadar
bir sre varln srdrd. Ama her blgedeki byk toprak sahiplerini
kontrol etmekte giderek zorlanyordu. mparatorluk ynetim inin, kendi
lerini ve imparatorluu besleyecek kaynaklar elde etmek iin kylleri
sktrm ak dnda baka bir aresi yoktu. Belirli aralklarla meydan ge
len isyanlar nleyemiyordu. M. S. 184te Taocu mezhebin liderinin ban
ektii, kendisini kurtarc ilan eden bir hareket, Sar Sarkllar, 360.000
silahl destekiyi rgtlediler. syanlar bastrm ak iin gnderilen gene-

A n t i k D n y a | 71

railer ksa srede birbirleriyle savamaya balyor, karm aa ve ykm a kat

kda bulunuyorlard.
Bakentin yaklmas, lkenin tm blgelerinin yamalanmas ve tica
ret yollarnn kesilmesi ile birlikte ehir merkezlerinde hzl gerilemeler
grld ki bu, krsaldaki hayat daha da bozdu. Ksa srede her yrede
malikneleri yneten, kanallarn, barajlarn ve sulama ilerinin ynetim i
ni stlenen ve daha nce en azndan kuram sal olarak devlete giden vergi
leri toplamaya balayan, ekonomik ve siyasi gc kendi ellerine geirmi,
birbirine rakip toprak sahipleri ortaya kt.36 Ekinciler yeni ekonomik
dzenlemelere gre rn yetitirmeye devam ettiler ve zanaatlarn ve
endstrilerin pek ou, her ne kadar tam am en yerli talebi karlamaya
ynlendirildikleri iin pek geliemeseler de, varlklarn srdrd. Uzun
sren bir teknolojik ilerleme sona erdi ve ayn ekilde sonraki yzyl
boyunca in m paratorluunun yerini ok sayda birbirine rakip krallk
ald.
eitli alardan bu dnem, M. S. 5. yzylda H indistandaki ve aa
yukar ayn zam anda batda ken Roma m paratorluundaki gelimeler
le benzerlikler gsteriyordu. Ama nemli bir farkllk da vard. in uygar
lnn temelleri yklm ad ve ekonominin ve ehir hayatnn H indistan ve
Romada olduundan ok daha hzl canlanm as iin altyap hazrd.
Bununla birlikte, teknolojik gelime ve ekonomik genilemeyi tevik
eden siyasal yaplar, eski toplum un ksmen yklm asnn bir sonucu ola
rak artk ayn ilevi stlenemiyordu. Eski brokratik ynetici snf, top
lum u eskisi gibi ynetemiyordu. Toprak sahibi aristokrasi yalnzca kendi
paralann seyrediyordu. Tacirler, dier ayrcalkl snflardan kopma
ve H indistandan m istik Budist dinini benimseyip arkalarna isyanc ky
lleri de alarak toplumsal dnm salayacak bir program ortaya koy
ma konusunda isteksiz grnyordu. Birbiriyle mcadele eden snflarn
karlkl ykm sz konusu deildi; ama kesinlikle karlkl bir fel hali
sz konusuydu.

4. Blm
Yu n a n e h r D

evletler

2500 yl nce serpilip geliecek nc uygarlk, eski Yunan uygarl

idi. Byk skender, M. . 4. yzylda, H indistan altktasna Magadhal
hkm darlarn egemen olmaya balad, inde in hanedannn yeni
bir im paratorluk kurduu srada, ok ksa bir sre Balkanlardan Nile
kadar uzanan bir im paratorluk yaratmt. Atinada ortaya kan ve
Yunan skenderiyesinde gelien nosyonlar, izleyen iki binyl boyunca,
H indistanda, Magadha ve inde Konfyus ve Meniusunkine benzer
etkileri Akdeniz ve Avrupa dncesinde egemen klacakt.
Bununla birlikte M. . 9. yzylda Yunanistann ky kylerinde ve
adalarda yaayan insanlar Avrasya ya da Afrikann baka yerlerindeki
ekincilerden ayran ok az ey vard. Miken gemi; belki birka mitos d
nda tam am en unutulm utu ve o gemiin kale saraylar yklmaya terk
edilmiti. Kyler birbirlerinden ve Msr ve Asya anaktasnn uygarlkla
rndan kopmutu. Ahali cahildi, zanaatlardaki uzmanlama gelimemi,
tasviri sanatlar mevcut deildi, hayat hain ve ktlklar yaygnd.37
Bu insanlar yeni bir uygarlk iinde kaynatracak olan gler kuzey
Hindistan ve kuzey indekilere benziyordu - demir ileme konusundaki
bilginin ar ama srekli yaylmas, tarm da yeni tekniklerin bulunmas,
ticaretin gelimesi, eski zanaat becerilerinin yeniden kefi ve yenilerinin
renilmesi, alfabelerin gelimesi. M. . 7. yzyldan itibaren dzenli
ekonomik byme ve nfusun hemen her kesiminde yaam standard
nn gzle grlr ekilde art sz konusuydu.38 M. . 6. yzyla gelindi
inde bu deiim, Atinadaki Akropol gibi harikulade abideler yaratmaya
m uktedir ehir devletlerinin gelimesine yol am ve bunlar, elbirliiyle
rann devasa ordularnn istila giriim lerini durdurm ay baarm lard.
Ancak bu ekonomik ve toplumsal deiikliklerin gerekletii koullar,
iki nemli adan indekinden ve daha az lde H indistandakinden
farklyd.
Yunan ky yerleimleri ksa srede, inde ve H indistanda olduun
dan farkl bir eklide, dier uygarlklarla daha fazla dorudan temas iin

Antik Dnya

deydi. Fenikeli denizciler yzydlar boyu Akdeniz kylarnda ticaret yap

m ve onlara Mezopotamya ve M sr uygarlklarnda elde edilmi bilgi
ve teknik ilerlemeleri tamt. Daha sonra, M. . 6. yzyldan itibaren
Yunan ehirleri ile O rtadounun birbirini izleyen im paratorluklar ara
snda, ticaret, Yunanl paral askerlerin im paratorluk ordularnda istihda
m ve Yunanl srgnlerin im paratorluk ehirlerinde oturm as gibi yollar
la dorudan ve devaml iliki vard. Bu t r temaslar Yunan uygarlnn
gelimesine nemli bir itici g kazandrm t. rnein, Yunan alfabesi,
dorudan Fenikelilerin kulland Sami yazsndan trem iti.
in ve Hint uygarlklar, bir kez orm anlar ekime aldktan sonra tar
m n hayli verimli olabildii nehir vadilerinde ve geni ovalarda gelimi
ti. Buna karlk Yunan tarm nn gelimesi dalk arazi nedeniyle snrl
kalm t. M. . 8. yzyln balarndan itibaren yeni tekniklerin kullanl
masyla artk rn elde edilebiliyordu. Eer in ve H indistandakinden
farkl zmler bulunmasa, bu bir noktadan sonra kuruyabilirdi.
Arazi ktl ekincileri, denize ynelip Akdenizin verimli ky bl
gelerini igal etmeye tevik etti: Ege ve yon adalar, Kk Asya ve
Karadenizin evresi, gney talya ve Sicilya, hatta spanya kylar ve g
ney Fransa. Bu kolonizasyonla beraber gelien ticaret, bu kez anavatanda
zanaatlarn gelimesini tevik etti. O kadar ki, rnein Atina seramikleri
ksa srede Akdeniz blgesinin her yerinde bulunur oldu. Tecrit edilmi
ekinci ve balk topluluklar olarak balayan tablo, M. . 6. yzylda,
birbiriyle savaan ama ayn zam anda ticaret ve onunla birlikte ortak bir
alfabeye karlkl olarak anlalabilir diyaleklere, benzer dinsel ritellere
ve en iyi bilineni Olimpiyat O yunlar olan ortak festivallere sahip bir ehir
devletleri ana dnt.
Arazinin grece verim sizliinin bir dier ok nemli yan etkisi vard.
Bir kylnn ailesini ve ocuklarn besledikten sonra elde edebilecei
artk olduka kkt. Ama toprak -ve daha sonra madenler ve byk
zanaat kurulular- ocuksuz yetikinlerden oluan bir igc ile ilene
bilirse, bu artk nemli lde artrlabiliyordu. Sava tutsaklarnn k k
letirilmesi ite tam byle bir igc salyordu.39 Burada baka insanlar
sm rm enin ucuz bir yolu bulunm utu - M. . 5. yzylda Atinada bir
klenin maliyeti, bir yllk alma karlnda serbest bir zanaatkra ve
rilen cretin yarsndan azd.40
Klelik eski uygarlklarda uzun zam andan beri var olmutu. Ancak
artk retim inde m arjinal bir yeri vard. Kleler yneticilerin kiisel hiz
m etlerini gryor, tarm ve zanaatlar ise yar-zgr yurttalara brakl
yordu. imdi Yunanistanda -ve hemen sonra ok daha byk bir lekte
Romad a- klelik, artk rn retim inin temel kayna haline gelmiti.

73

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

Yunan ehir devletlerinin belli ballarndan birisi olan ve serflik ben

zeri bir kyllk sm rsne dayanan Spartann, grece daha verimli bir
i arazide bulunuyor olmas nemlidir.41 Burada tarm ya da zanaatlarla
uramayan tam yurttalarn oluturduu ynetici snf, ekincilerin - helot- kendilerine verdikleri haralarla yayorlard. Ama burada da ok
sade yaam biimiyle vnerek, art elde etme konusundaki snrllk
larnn farknda olan bir ynetici snf vard.42 Bu istisna, teki Yunan
devletlerinde kural olmu grnmektedir.
Kimi zaman, klelerin nfus iinde ounluu oluturmad, o ne
denle de bu devletlerde kleliin merkezi bir rol oynayamayaca iddia
edilm itir.43 Ama G E M De Ste Croixnun harikulade almas Antik
Yunan Dnyasnda Snf M cadelesinde belirttii gibi, burada nemli
olan klelerin nfus iindeki oran ve hatta onlarn emeinin toplam top
lumsal rne katks deildir. nemli olan ey, onlarn artk rnn ya
ratlm asndaki nem lerinin ne olduuydu zira bu olmadan ynetici snf
iin aylak bir hayat, yazarlarn ve airlerin fiziki almadan bak tu
tulm as ve de Akropol gibi hayret uyandran bir ey iin kaynak olamaz
d. Ynetici snf konum unu, esas itibariyle klelerin iledii topraklara
borluydu; o kadar ki, klasik Yunan yazar ve filozoflar, kle sahiplii
ni uygar bir hayat iin zorunlu gryorlard. Nitekim Aristotales kle ve
efendiyi, koca ve kar, baba ve ocuklar gibi evin zorunlu unsurlar olarak
sayarken, Polybus (Polibus) klelerden ve bykba hayvanlardan hayatn
zorunlu gereksinimleri olarak sz eder.44
Yunanistann tarihinde, inde olduu gibi kyl isyanlarnn yeri
yoktur. Bunun nedeni, Yunanistanda ve daha sonra Romadaki kleliin
niteliinin, klelerin sm rclerine kar rgtlenm esini ok zorlatr
m olmasdr. Bu kleler byk lde, Akdeniz, Balkanlar, Kk Asya
ve hatta gney Rusyadaki savalarda esir alnan kiilerdi.45 Bunlar esir
pazarlarnda birbirleriyle bilerek kartrlrlard; bylelikle farkl kl
trlerden gelen, farkl dilleri konuan ama birlikte alan bu insanlarn,
efendilerinin Yunanca diyalekti dnda bir dille birbirleriyle anlaam a
m alar salanm olurdu. Ve de efendiler genellikle, isyanc kleleri ce
zalandrm ak ve kaanlar yakalam ak iin teki Yunanllara gvenirlerdi.
Dolaysyla Messeniadaki helot serfler kendi aralarnda rgtlenebilir ve
sonunda bakaldrp zgrleebilirken, gerek kleler bunu yapamazd.
ou zaman sm rlm elerine kar m uhalefetlerini yalnzca pasif dire
ni eklinde ortaya koyarlard. Bu direnm enin bizzat kendisi Yunan ve
daha sonra Roma tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bu durum , doru
dan reticilerin tekniklerini ve rnlerinin kalitesini gelitirme konu

Antik Dnya

sunda pek az karlarnn olm asna yol ayor ve emein retkenliinin

artm asn engelliyordu. stelik, kleleri yerlerinde tutm a ihtiyac politi
kaclarn ya da yneticilerin alacaklar btn kararlarda arkaplan olu
turuyordu. Ama kleler tarihsel srece kendi adlarna nadiren m dahale
edebiliyorlard.
Bununla birlikte klasik Yunanistann tarihinde farkl bir snf mca
delesi, merkez bir yer igal ediyordu. Bu,arazilerini olduka fazla sayda
kle ile ileyen ve bedensel ilerle ilgili herhangi bir faaliyetten uzak duran
zengin toprak sahipleri ile daha kk ifti ve zanaat kitlesi arasndaki
snf mcadelesiydi. Bu kinciler de bazen bir ya da iki kleye sahip olabi
liyor, ama tarlalarnda ya da iliklerinde bizzat alyorlard.
Yunan ehir devletleri ilk ortaya ktklarnda hl gemiin izlerini
tayorlard. Krallar geleneksel kabile reislerinin soyundan geliyordu ve
krallk silsileleri insanlarn birbirine kar olan ykm llk ve davran
larn belirlemede nemli bir rol oynuyordu. Toplum hl biimsel yasa
lar yerine, haklar ve ykm llkler konusundaki geleneksel nosyonlarca
bir arada tutuluyordu. Ticaretin ve kleliin artmasyla zenginleen bu
toprak sahipleri, bu t r davran kalplarna giderek daha fazla meydan
okuyorlard. Bir yandan eski ynetici ailelerin ayrcalklarna, te yandan
da yoksullara kar olan ykm llklerine hayflanyorlard. Bu, se
kinler arasnda her frsatta snr ve miras anlam azlklar eklinde orta
ya kan, cenazelerde karlkl gsterilere dnen iddetli atmalarn
dnyasyd.46
Pek ok devlette bunun sonucu, krallarn devrilmesi ve oligarilerin
-zenginlerin ynetimindeki cum huriyetler- kurulm as oldu. Bu oligari
lerde, yeni zenginler pozisyonlarn yalnzca eski yneticileri yerlerinden
etmek iin deil, ayn zamanda kendi altlarndakilerden m m kn olduu
kadar ok artk rn elde edebilmek iin kullanyorlard.
Daha kk arazileri olanlar, kendi karlarna olan devlet harcam a
lar -rnein donanm a- iin vergilendiriyorlard. Olduka sk grlen
hasat yetersizlikleri, pek ok kylnn vergilerini deyebilmek ve yaam
larn srdrebilm ek iin zenginlere borlanm alarn zorunlu klyordu.
Bu durum ise eninde sonunda zenginlere kyllerin arazilerini ve hatta
ou kez bizzat kendilerini kle olarak ele geirmek mazereti sunuyor
du. Oligarklarn oluturduu mahkemeler, yoksullar aleyhine kararlar al
m aktan m utluluk duyuyorlard.
Oligarik cum huriyetler ksa sre sonra yurttalarnn geni kesim inin
straplar nedeniyle sarsld. Pek ok rnekte, kendileri de yksek snftan
olan ihtirasl adam lar bu straplar istismar ederek tiran sfatyla siya

75

76

H a l k l a r n D n y a T ar i h i

si iktidar ele geirdiler. Bunlar daha sonra geni halk kitlelerine yardm
etmek iin reformlar yaparak zenginleri rahatsz ettiler. Ama insanlarn
snflara blnmesine son vermediler, veremediler.
Bata Atina olmak zere kim i devletlerde aadan gelen bask daha
radikal deiikliklere yol at - hem oligari hem de tiranlk dem okra
si ile yer deitirdi. Terim, szck anlamyla halkn ynetim i anlam
na geliyordu. Gerekte ise halkn btnn kapsamyordu; zira kleleri,
kadnlar, orada ikamet eden ve esnaf ve zanaatkrlarn byk ksm n
oluturan yabanclar (metics) darda brakyordu. Servetin ve klelerin,
zenginlerin elinde toplanm asna da itiraz etmiyordu. Bu hi de art
c deildi; nk dem okratik glerin liderlii, m uhalif zengin toprak
sahiplerinin elindeydi ve bunlar kitlelerin taleplerini dikkate alarak ken
di siyasal pozisyonlarn glendiriyorlard. Ama bu durum daha yoksul
yurttalara, zenginlerin basklarna kar kendilerini korum a olana ve
riyordu.
Dolaysyla Atinada Solonun dneminden (M. . 594) itibaren bor
tan kaynaklanan klelik yasakland; yasama erki tm yurttalara ak bir
meclise verildi ve yarglar ve daha alttaki grevliler kura ile seildi.
ktidarna getirilen bu t r snrlam alar yksek snf arasnda m uaz
zam honutsuzlua -k im i edebi ve felsef evrelerde yansmasn bulan
bir honutsuzlua- yol at. Dem okrasinin kalabalklarn ynetimi oldu
u, aa snflara haklar veren aylak snfn o m ensuplarnn prensipsiz
kariyeristler (demagog szc buradan gelir) olduklar ve gelecek iin
tek um udun halk kontrolnn prangalarnn krlm asnda yatt iddia
edildi. Aristophanesin oyunlarnn ve Platonun siyasi yazlarnn havas
budur ve muhtemelen Sokrates ve takipilerinin norm kabul ettikleri bir
eydir.47
Yukar snflar kzgnlklarn yalnzca szlerle ifade etmekle kalm ad
lar. Ellerine frsat getiinde iktidar silahla ele geirmeye, tam bir kar
devrime ve gerekirse karlarna kanlar ldrmeye kalktlar. Byle bir
eye kalkabiliyorlard, nk servetleri onlara sradan insanlarn sahip
olamayaca asker olanaklar salyordu. Balca asker birlikler, piyade
nin hoplite kesimiydi ve yalnzca gerekli zrh ve silahlar tem in edebile
cek kadar byk topra olanlardan oluuyordu. Dolaysyla Yunan ehir
lerinin pek ounun tarihi, zengin toprak sahiplerinin demokrasiye kar,
ou kez baarl olan, aralksz mcadeleleriyle geti. Bunun bir lde
istisnas, dem okrasinin yaklak 200 yl yaad Atinayd. Bunun nedeni
de, ehrin ticarete olan bam llnn, daha yoksul yurttalarn olutur
duu donanmaya kritik bir rol vermesiydi. Sparta ile yaplan Peleponnes

A n t i k D n y a | 77

savalarndaki yenilgiden sonra oligari ynetimi oluturmaya ynelik iki

giriim ksa mrl oldu.
M. . 5. yzylda 30 yl sren savata ehir devletlerinin pek oun
da snf savayla demokrasi iin sava i ie geti. Sparta ve Atina ara
sndaki sava, dier ehir devletleri zerindeki nfuz mcadelesinden
kt. Sparta, Peleponnesde -gney Yunanistan anaktas- snrlarn ve
Helotlarnn bam lln korum ak iin bir devletler ittifak oluturm u
tu. Atina ise ticaret iin deniz yollarna m uhtat ve ky ehirleri ve ada
larla deniz temelli bir ittifak oluturm utu. Devlet, zellikle de donanm a
iin yaplan harcam alar karlam ak zere m ttefiklerinden dzenli ha
ra alyordu. Ancak savan nedeni, bu ittifaklardan hangisinin egemen
olacandan ibaret deildi. Toplumun nasl rgtlenmesi gerektii konu
sundaki birbirine rakip anlayn da savayd. Atinada ve onunla ittifak
halinde olan devletlerdeki yukar snflarda, Spartann demokrasiyi yk
ma mcadelesinde baar kazanm asn en azndan ksmen iyi karlayan
pek ok kii vard. Bunlarn bazlar iin Sparta, ayrcalkl bir aznl
nn, baka herkesi her trl haktan yoksun brakacann bir modeli, kar
devrimci zlemleri iin faist talya ve daha sonra Nazi Almanyasnn,
1930larda Avrupadaki ynetici snflar nezdinde olduu gibi bir odak
noktas oldu.48
ki ya da yzyl boyunca Yunan uygarlnn ykseliini nitele
yen bu toplumsal ayaklanma ve snf gerilimleri, Yunan edebiyat, bili
mi ve felsefesinin byk baarlarnn arkaplann oluturur. Bu, insan
larn eski m utlak kurallar sorgulamak zorunda kaldklar bir dnemdi.
Homerosa atfedilen (aslnda ilk kez M. . 700 ylnda kaleme alm an ve
eski szl sagalardan oluan) iirin gc, toplumsal bir karklk dne
m inde kaderlerine egemen olmak isteyen insanlarn tasvirinden kaynak
lanr. Ailin oyunlarndaki trajik gerilim, karakterlerinin, toplum un eski
ve yeni dzenlerini yanstan birbirine rakip ahlaki kurallar arasndaki
atmay zememelerinden ileri gelir. Klasik Yunan felsefesinin birbi
rine rakip okullar, dnrlerin geree, insan hayatnn amalarna ve
insan davrannn kurallarna ulam ak iin yeni nesnel temeller aram a
larndan domutur. Sofistler ve skeptikler (kukucular) m m kn olan
yegne eyin, her tezin ard sra rtlm esi olduuna kanaat getirm i
lerdir. Platon, birbirini izleyen her tezin bir bakasyla rtlm esinin
(diyalektik olarak bilinen sre), gerein dorudan insan deneyim inin
dnda, yalnzca toplumu totaliterce ynetmeleri gereken felsefeci sekin
lerin eriebilecei bir leme bal olabilecei sonucuna yol atn ileri
srm tr. Aristotales, Platona bal olarak altktan sonra, drt temel
unsurdan (su, ate, hava ve toprak) olutuuna inand mevcut fiziki ve

78 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

toplumsal dnyann olumlu am pirik bilgisine vurgu yaparak buna kar

kmtr. Demokritus M. . 5. yzylda, Epikrus M. . 4. yzyln
sonlarnda, dnyann blnmez atom lardan olutuuna dair maddeci bir
gr gelitirmilerdir.
Mezopotamya, Asur ve Pers im paratorluklarnn muazzam brokrasi
leriyle engellenmeyen Yunan ehir devletleri, sava sz konusu olduunda
nfuslarnn ok daha byk bir ksm nn aktif sadakatini kazanabilmi
ve ok daha byk dinam izm gsterebilmitir. Bu, bir araya gelen Yunan
devletlerinin M. . 5. yzyl balarnda istilac ordulara kar direnebilme yeteneklerini aklar. Ve 150 yl kadar sonra, Yunanllardan etkilenen
kuzeydeki Makedonya krallnn, egemenliini yalnzca Yunan ehir
devletleri zerinde deil, Byk skender ynetimiyle birlikte, M sr ve
O rtadoudaki tarihi iki im paratorluk zerinde de -ksa sreyle- ku
rabilmi olmasn aklar. skenderin imparatorluu lm nden sonra
dald, ama Yunanca konuan hanedanlar rakip O rtadou ve Msr im
paratorluklar zerinde egemenliini srdrd. Yunanllarn, bu blge
lerdeki eski uygarlklarn baarlarndan esinlenen bilim ve felsefedeki
atlm lar, imdi onlarn topraklarnda daha ileri atlm lar yapt. YunanM sr ehri skenderiyede Yunan bilim, m atematik ve felsefe okullar, bir
kez daha zirveye ulat. M. O. 300 dolaylarnda klid, geom etrinin temel
teoremlerini formlletirdi. Hemen sonra Eratosthenes, dnyann apn
24.000 mil olarak hesaplad. M. . 150 dolaylarnda Hypharcus, uzak
lklar hesaplamak iin trigonom etrik aralar gelitirdi ve ayn dnya
dan uzakl konusunda olduka isabetli bir sonuca ulat. 300 yl sonra
Claudius Ptolemy, Hypharcusun dnceleri zerine yldzlarn ve geze
genlerin hareketleri hakknda bir model gelitirdi. Her ne kadar bunlar
Dnya etrafnda dnyor olarak gsterdiyse de, yrngeleri konusunda
m akul hesaplamalar yapt. Sonu olarak skenderiye bilim ve matematii,
H indistan, in ve M. S. 7-12. yzyllarda Arap dnyasndaki gelimelere
nemli katklar yapt. Bununla birlikte, onun bulgular, Avrupada 1000
yldan uzun bir sre hi bilinmedi.
Bu arada, skenderin im paratorluunun Akdeniz evresindeki kaln
tlar ksa sre sonra yeni bir im paratoun, Romal yneticilerin kurduu
bir im paratorluun topraklarna katld.

5. Bl m
R O M A n IN Y K S E L VE K

htiam ... te o, Romadr, dnya tarihinin Batd anlatlarnn pek

ounda yanksn bulan bir nakarattr. R om ann ykselii eski uygar
lklarn zirvesi, nihayet k ise tarihsel bir trajedi olarak tanm lanr.
Nitekim, Avrupa Aydnlanm asnn byk eserlerinden birisi olan Edward
Gibbonsun, Roma mparatorluunun Gerileyii ve k, yle ba
lar: Hristiyan dnem inin 2. yzylnda Roma imparatorluu dnyann
en gzel parasn iine alyordu... Yasalarn lml ama gl etkisi ve
detler, zamanla eyaletlerin birliini pekitirm iti. Buralarn barsever
sakinleri servet ve lksn avantajlarndan yararlanyor ve onu istism ar
ediyorlard.49
Bir adan, Roma uygarl etkileyiciydi. talyada kk bir kasaba
tm Akdeniz blgesini -M srda Aswanin kuzeyi, Tuna ve Renin g
neyinde Avrupann tm , Kk Asya ve Suriye ve S ahrann kuzeyinde
A frika- ynetmiti. m paratorluun bat blm 600 yl, dou blm
1600 yl yaad. m paratorluun yneticileri her yerde kam u binalar, ta
pm aklar, stadyumlar, su kemerleri, ham am lar ve ta deli yollar yaptr
dlar ve daha sonraki kuaklar etkileyecek bir m iras braktlar.
Ne ki im paratorluun uygarl, aslnda, insanln hayat idame e ttir
me yeteneine ve bilgi birikim im ize ya da kltrel abalara ok az ey kat
t. Eski Mezopotamya ve M srda, klasik Yunanistanda ya da M. . son
be yzylda H indistanda ve indekine benzer bir yenilik, onu niteleyen
bir ey deildi. Ste Croix, teknoloji alanndaki iki ya da katk dnda
Romallarn kendilerinden nce gelen Yunanllar iki alanda; birincisi,
ynetim alannda, byk bir imparatorluu bir arada tutabilecek yaplar
kurm a konusunda; kincisi, (keyfi ve baskc Roma ceza hukukuna kar
lk) mlkiyet ve m iras dzenleyen medeni hukuk alannda getiinde
srar edecek kadar ileri gider.50 Bu abartldr. Kukusuz Roma m hendis
lii ve mimarl, su kemerleri, amfi tiyatrolar, tapnaklar ve yollaryla
etkileyicidir. Ama pek ok alanda Roma m paratorluunun balca etki
si, orta ve bat Avrupaya, Msr, Mezopotamya ve Yunanistandaki daha

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

nceki gelimeleri yayma konusunda olmutur. Roma bunlara ok az ey

eklemitir. Dahas, im paratorluun zerine kurulm u olduu temel, so
nunda onun kn getirmi ve Avrupada onun baka yerlerden dn
ald baarlarn dnda geriye bir ey kalmamtr.
Rom ann en erken dnemi, pek ok adan, alfabesini ald ve uyarla
d Yunan ehir devletlerini hatrlatr. lk bata Roma muhtemelen dev
let tarafndan deil de soylar kanalyla rgtlenmi tarm c bir toplum
du. lerleyen dnemlerde bile nfusu, genler, tasavvur edilen soylar ve
kabilelerden oluuyordu ki bunlardan kaltsal ynetici snf, Patrisyenler
domutur. Stratejik olarak Tiber Nehri zerinde denizden nceki son
kavakta kurulm utu ve buradan kuzey-gney ve dou-bat ticaret yol
lar geiyordu. Ticaretten salanan (muhtemelen transit tacirlerden elde
edilen) gelir, am ur sval aa kulbelerin, M. . 6. yzyl sonlarna do
ru aa ve tuladan evleri, nemli abideleri, iyi ileyen bir kanalizasyon
sistemi ve en nadide ithal A ttik vazolaryla mreffeh bir ehre dn
mesini salam t.51 Bir sre iin Roma, kuzeyindeki Etrks devletinin,
Hint-Avrupa ailesinden olmayan diliyle muhtemelen Karadenizin kuze
yinde bir yerlerden gelen okur-yazar bir toplum un egemenlii altndayd.
Romallar Etrskleri (Roma anlatlarna gre M. . 509 ylnda) altnc
yzyln sonlarnda kovdular, bir cum huriyet kurdular ve uzun srecek
askeri bir yaylma srecini balattlar. Bu, izleyen 400 yl boyunca eit
li aam alardan geti: dier Latin dilli ehirlerle bir birlik oluturulmas;
bunlarn Roma cumhuriyetine katlmas; merkez talyann geri kalan
ksm nn fethi; gney talya ve kuzey Afrikadaki eski Fenike kolonile
rinin kontrol iin Kartaca ile bir dizi sava ve nihayet Ren ve Tunaya
kadar Avrupann igali ve Kk Asya, Suriye ve M srdaki eski Yunan
im paratorluklarnn ilhak.
Bu yaylmann her aamas - nceleri Roma ehrinin snrlar iinde
ki tarm arazisinde ve daha sonra Roma vatandal hakk verilen dier
talyan ehirlerinin arazilerindeki bamsz toprakl kyllerden devirilen piyadelerin nclnde gerekleti. Ancak savan asl ykn pi
yadeler tam olsa bile, orduyu kontrol etmiyor ve zaferlerden kazanl
kmyorlard. nk Atinadan farkl olarak Roma hibir anlam da de
mokrasi deildi.
C um huriyet ve S n f Savalar
Cum huriyetin ilk yllarndaki anayasa, kaltsal bir sekinler grubu
olan Patrisyen ailelere iktidar tekeli veriyordu. Senato, politikay uygula
mak iin her yl seilen konsller, yarglar, quaestor yneticiler ve de yasa

A n t i k D n y a I 81

ve dzenden sorum lu praetorlann tm patrisyendi. Yksek yneticileri

seme ve savaa ve bara karar verme hakkna sahip olan bir meclis vard.
Ama bunun 193 yesinden 98i yksek snfa aitti ve Plepyen kk ky
lln temsilcilerinin, kendi grleri etrafnda oybirlii salasalar bile
arlklar olmad gibi, proletarii olarak bilinen mlksz Romallarn
yalnzca bir tek oyu vard.
nde gelen aileler, siyasi glerini, zaten bir hayli geni olan arazilerini
kyllk aleyhine daha da geniletmek iin kullanyor, onlar borlanm a
ya zorluyor ve patrisyenler lehine kararlar veren yarglar sayesinde top
raklarn ellerinden alyorlard. stelik, silahl kuvvetlerin kom utanlar
olarak her askeri zaferden sonra fethedilen arazilerden aslan payn onlar
alyordu. Bu t r davranlarn neden olduu eziyetler, iki byk snf sa
va dalgasna yol at.
lki, cum huriyetin kurulm asndan yalnzca 15 yl sonra balad.
Romal tarihi Sallust, snf blnm esinin aa tabakalar nasl ayak
lanmaya ittiinin canl bir tasvirini verir:
Patrisyenler halka kle gibi davrandlar, ldrlmeleri ve kamlanmalar
yolunda kararlar verdiler, onlar topraklarndan kardlar. Bu zalimce uygu
lamalar karsnda ve hepsinden nemlisi devam eden savalar iin gerek pa
rasal gerek askeri hizmet ykm llnn borlar altnda ezildiklerinden,
sradan insanlar silahlandlar, Mons Sacerde ve Aventinede mevzilendiler ve
kendilerine yarglar setiler ve kimi yasal haklar elde ettiler.52

Sallust olaydan 400 yldan fazla bir sre sonra bunu yazmt, ancak
kim i ada tarihiler bu rivayetin salndan kuku duyarlar. Ama yz
yldan fazla bir sre Patrisyen grevlilerin keyfi muamelelerine kar ger
ekten tekrar eden mcadeleler vard. Ayrlm a -kitlesel olarak orduda
greve yapmay reddetm e- en ok tercih edilen taktikti ve Pleplere, onlar
yneticilerin zulm nden korum ak zere seimle gelen kendi temsilcile
rini, yarglarn saptama hakkn kazandrm t.53 Yarglar (Pleplerin
kendilerine el srecek olan herkesi lin etmeye topluca yemin etmi ol
duklarn bildikleri iin) kelimenin gerek anlamyla yneticilerle onlarn
m uhtemel kurbanlar arasna girerek54 byle bir korum a salayabiliyor
lard.55 Ste Croixye gre, neredeyse, bir dkkn khyasnn irket yneti
cisine yapt gibi, resmi devlet yneticisinin karsna dikiliyorlard56 ve
zamanla devlet yetkililerini tutuklam a ve hapse atmay bir anayasal hak
olarak kazanyorlard. Sonunda, nfusun yarsn etkileyen borlar nede
niyle, M. . 287deki mcadele Patrisyenlerin resmi gcn sona erdirdi
ve btn resmi grevleri Pleplere ak hale getirdi.57
Daha sonra Dionysus ve Halicarnassus gibi Roma yazarlar, Yunan e
hirlerinde ok grlen devrimci kan dkclkten farkl olarak, snflar

82 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

arasndaki mcadelede gsterilen lmll veceklerdi.58 Ancak, Plepler

zaferden, Yunanistandaki alt snflarn kim i zaman elde ettii kadar ka
zan salayamad ve Roma, Atina tipi bir demokrasi olmad. Bruntn ia
ret ettii gibi, resmi grev alm alarn engelleyen yasan kaldrlm asn
dan, ok az saydaki hali vakti yerinde Plepden baka yararlanan olm a
d.59 Grnrde Plep kitlesine bahedilen daha fazla dem okratik kontrol,
aldatmaca olm aktan teye gemedi:
Plepler greve kabul edilmiti. Ancak bu konudaki tekellerinden vazgeerek
Patrisyenler iktidar paylarn devaml kldlar. Yalnzca ok az sayda Plebin
kabul edildii ve Patrisyenler kadar nfuzlu olacak yeni bir soylular grubu
ortaya kt... Eski toplumsal atmalar yeniden grlmeye balad; ama bir
kez zengin Pleplerin siyasal zlemleri tatm in edildikten sonra, yoksullar iin
kendilerini savunacak birilerini bulmak daha zordu.60

Bu, bir mcadelenin hali vakti yerinde nderlerinin karlarnn, ken

dilerini izleyenlerinkinden ok farkl olm asnn tarihteki son rnei de
ildi.
Bu dzenlemeye rza gelmeleri iin yoksullar ikna eden etkenlerden
biri, cum huriyetin yeni topraklar fethetmesiydi. Yoksul kyllerden bir
ksm yeni arazilere yerletiriliyor ve bu bir sre iin onlarn straplar
n hafifletiyordu. Ama fetih savalar ok gemeden kyllerin ounun
durum unun daha fazla bozulm asna neden oldu. Fetihlerden elde edilen
ganim etin byk ounluu zenginlere gidiyordu: talyadaki zel ellere
dardan ok byk m iktarlar akyordu... Bunun byk ksm st orta
snflardaki insanlara gidiyordu.61 Ganim etin ou lks tketim e, bir
ksm da zenginlerin topraklarnn daha da genilemesine harcanyordu.
Bu da arazi fiyatlarn ykseltti ve tefecilerin borlu kylleri soymasn
tevik ediyordu. Ayn zamanda, artan sayda kyl, lejyonlarndaki uzun
grev sreleri nedeniyle araziyi ileyip kiralar ve vergileri deyemediin
den borca srkleniyordu.
Sallust M. . 1. yzyln balan iin unlar yazar:
Savata ve barta her eyi denetleyen az sayda insand; hazine, eyaletler,
hkimlikler, onurlar, zaferler onlarnd, halk askerlik hizmeti ve yoksulluk
altnda eziliyordu, savan ganimeti generallerin ve az saydaki dierlerinin
elinde kalyor; bu arada askerlerin anne babalar ya da kk ocuklar, gl
komular tarafndan evlerinden atlyordu.62

Ama hepsi bu deildi. Savalar, ayn zamanda esirler ve kleletirilenlerden muazzam yeni bir igc yaratyordu. rnein nc Makedonya
Savandan sonra 150.000 tutsak, kle olarak satlm t.63 Byk toprak
sahipleri kleleri ucuza satn alabiliyor ve onlar latifundia \annda ekinci
olarak ucuza altrabiliyorlard - nitekim, Catonun kleleri her yl bir

A n t i k D n y a | 83

battaniye ve tunik alyor ve hi et yemiyorlard.64 Bakacak ailesi olan top

raksz bir Romal kyly istihdam etmek ok daha pahalyd; dolaysyla
topraklarn kaybedenler, mevsimlik, geici iler dnda herhangi bir ey
elde edemiyorlard.
Kle nfusu, M. . 1. yzylda muazzam artm t - 3,25 milyon zgr
nfus karsnda iki milyon kle vard. Rakamlar, kleliin ekonomide
ki nem ini gstermeye yetmez; zira zgr nfus iinde pek ok ocuk
varken, klelerin byk ounluu yetikindi. Dahas, herhangi bir anda,
sekiz erkek yetikin vatandatan birisi orduda grev ald.65
Cum huriyette kleler igcnn balca ve muhtemelen en byk u n
suru olsalar da, bu, vatandalar kitlesinin onlarn varlndan bir yarar
salad anlam na gelmiyordu. Kle emei, Roma devleti gcne g
katarken zgr nfusun saysnn duraklam as ve hatta gerilemesinin
gsterdii gibi, zgr emein yoksullamasna yol ayordu. Brunt, yok
sullarn evlenmeyi gze alam adklarn, evlenseler bile ocuk yetitirmeyi
gze alam adklarn anlatr. Aileler, gebelikten korunmayla deilse bile
ocuk drm e ve ldrme yoluyla snrlandrlyordu.66 Yoksul anne
babalar tarafndan terk edilen pek ok ocuk kendisini kle pazarlarn
da buluyordu: Bu kadar ok sayda talyann yoksullamas, bizatihi ok
sayda klenin ithal edilmesinin bir sonucuydu.67 A. H. M. Jones ayn so
nuca varyor: ok sayda klenin ithal edilmesi, talyan kyllnn
yoksulluunu arttryordu.68 Bylesine bir snf kutuplamas, Plepler ve
Patrisyenler arasnda, daha nceki atmalardan ok daha kanl bir dizi
yeni i sava dalgas yaratyordu.
Tiberius Gracchus M. . 133 ylnda halk yargl mevkii kazand.
O, kyl kitlesinin artan yoksulluuna zlen bir aristokratt ve ksmen
de cum huriyetin askeri gvenliini gzetiyordu. Roma ordusunun ky
llerden oluan belkem iinin kle akn karsnda giderek zayfladn
grebiliyordu ve bu arada Sicilyadaki korkun bir kle ayaklanmas tarm
hayatn dzenlemenin nnde duran tehlikeleri gzler nne sermiti:
O her ne kadar lkeleri iin savam yoksullarn kt durum u hakknda
byk bir duygusallk ve itenlikle konuuyorduysa da, kafasnda en fazla
yer igal eden ey muhtemelen devletin karyd; kendi snfnn karla
rn bu amacn em rine verm iti.69
Yine de onun program yoksul kylleri heyecanlandryor ve zen
gin senatr snfnn byk bir ksm n fkelendiriyordu. Byk toprak
sahiplerinin iledii geni kam u arazilerini yoksullara datmay ng
ryordu. Krsaldaki yoksullar onun nerisini desteklemek iin Romaya
akn ettiler ve cum huriyet meclisi tarafndan bu nerinin kabul edilmesi
iin ehrin duvarlarn pankartlarla kapladlar. Senatrler dehete kapl

Halklarn Dnya Tarihi

mt. Kyllerin hasat iin Romay terk etmesini beklediler ve sonra ha

rekete getiler. Bir grup senatr Tiberiusun anayasay inediinde srar
ediyordu ve onu sopayla ldrdler. Taraftarlar idam edildi.70
Basklar, yoksul kyller arasnda kaynayan honutsuzluu durdur
m ad ve on yl sonra tarih tekerrr etti. Tiberiusun kardei Gaius tribune
seildi ve izleyen yl boyunca, kylln destei ve yeni zenginlerin,
quits, salad destekle Roma siyasetine egemen oldu. Konsl (en yk
sek ynetici) Optimus, Senatoyu destekleyenlere silah datt ve Gaiusu
ve 3.000 kadar destekisini ldrtm ek iin 3.000 Giritli paral asker kul
land.71 Roma Senatosunun parlak uygar gelenekleri ite bunlard.
Romal yoksullar Gracchus kardelere ehit diye sayg gsteriyor, m e
zarlarna her gn bir eyler sunuyordu; Tiberius ve Gaius itenlikle geni
kitlelerin straplarndan yola kar grnyordu.72 Ancak program lar
esas itibariyle Roma devletini glendirmeyi ve onun im paratorluun geri
kalan ksm larn smrme gcn artrm ay hedef alyordu. Tiberius ve
Gaius, klelerin byk arazi sahiplerini zenginletirirken, ekonominin
temelini zayflattklarn ksmen kavram grnyorlard. Bununla bir
likte onlarn zmleri iinde kendilerini zgrletirmeleri iin klelere
arda bulunm ak ve de yoksul kylleri mevcut anayasal dzen iinde
bir bask grubu haline getirmek kesinlikle yoktu. Roma ehrinin yoksul
larna bile sunabilecekleri fazla bir ey yoktu. Sonu olarak, Senatoya yal
nzca zamanlamay iyi yapmak ve sonra da kardeleri en kanl bir ekilde
ortadan kaldrm ak kalyordu.
Gaius Gracchusun katli, yoksullar sindirdi. Ama M. . 1. yzyl bi
imlendirmede ve Roma cum huriyetinin Roma m paratorluuna dn
mesinde belirleyici bir rol oynayacak olan snfsal aclar dindirm edi. Bu
dnem ynetici snf iindeki eitli kliklerin siyasi iktidarn kontroln
ve fethedilen blgelerdeki zenginlii ele geirebilmek iin kanl manev
ralara giritikleri bir dnemdi. Bir yandan yoksullarn kzgnlklar, bir
yandan senatrlerden oluan elitin snfsal arlklar onlar birbirleri
ne kar kullanacaklar silahlarla donatyordu. Bu dnemi yaam olan
Sallust, onu az sayda gl adam n sahte tavrlarla Senatonun ya da
halkn savunucusuymu gibi lkeyi ynetmeye kalkt ... birbirini izle
yen ayaklanmalar, parti ekimeleri ve sonunda i sava dnemi olarak
tanm lar.73
M. . 108de M arius, equitesin desteiyle konsl oldu. Sallusta gre
o, zanaatkrlarn ve tek servetleri elleri olan kaba ve basit insanlarn sev
gilisiydi.74 Toprak datm n ngren bir yasa teklifinin geirilmeye a
llmas, iddetli atmalara yol at: iddet yeni bir dzeye ykseldi...

Antik Dnya

Toplumdaki tm saygdeer unsurlar, taraftarlaryla birlikte silahland

lar75 ve M ariusun terk ettii mttefiki Saturniusu lin ettiler. Yirmi yl
sonra, Romay ksa bir sre kontrol etme sras M ariusun bir baka m t
tefiki Sulpicusta idi. Byk senatr aileleri adna hareket eden Sullann
ynetimindeki bir ordunun ehri kontrol etmesi zerine ldrld. Ordu
geri ekildiinde, M ariusun bir baka m ttefiki Cinna, ehri yeniden ele
geirdi ve talyay iki yl kadar kontrol altnda tuttu. O senatoyu kendi
iradesine boyun edirmeye alrken forum da kanlar akt. Vermi oldu
u btn szlere ramen, halkn haklarna ok az ilgi gsterdi ve kitlele
rin artan sefaleti karsnda hibir ey yapmad.76 Sulla, soylularn destei
ile geri dnmeyi baard, Cinna kendi askerleri tarafndan ldrld ve
direni gstermi olan herkes zerinde bir terr saltanat balatld. Sulla,
yasakllar -bana dl koyulan kiiler- listeleri ilan edince, aralarn
da 40 senatr ve 1.600 quitsin bulunduu zenginler arasndaki m uha
lifler de idam edildi.77 Nihayet M. . 64te, Sullann iflas etmi eski bir
hizm etkr Cataline, halk ayaklanm asnn bayran aarak kendi bahtn
iyiletirmek istedi. Kyllerden ve Sullann emekli askerlerinden oluan
karm a kark kalabalklarn banda gsteriler yapt. Bu kez konsl (ve
yazar) Cicero mevcut dzeni korum ak ve Catalinein nde gelen desteki
lerini tutuklam ak ve idam etmek iin, varlkl genlerden seme bir kuv
vet rgtleyerek kararl ve kanl bir eyleme giriti.
Catalinein ayaklanmas, yoksul kyllerin silahlanmas temeline
dayanan son ayaklanma oldu. Ama zenginlere duyulan kin devam etti.
Aslnda, ehir yoksullarn da etkisi altna ald. Yaama koullar feci,
geim vastalar gvensizdi. M odern bir Bat ehrindekinden yedi ya da
sekiz kez daha youn, 60-70 feet (20-25 metre) ykseklikteki ve ok kt
koullardaki dairelerde yayorlard ve akarsuyu ve kanalizasyonu olma
yan evleri srekli kme ya da yangn tehlikesiyle kar karyayd. Pek
ou yaz aylarnda doklarda mevsimlik i bulmaya alyor, klar ise
alk snrnda yayordu.78 Bu feci koullar, gemite onlarn honutsuz
kyllerle birlik olm alarn engellemiti. ou kez zengin senatrlerin
verdikleri rvetlere kanm lar ve ayaklanmalarda Senatonun yannda
yer almlard. Bununla birlikte imdi, kendilerine ucuz tahl vadeden po
litikaclar ya da hrsl generalleri desteklemeye balamlard. Catalinein
yenilgisini izleyen on ylda iddet sradanlat. M. 0 . 52de yoksullara be
dava tahl datm olan politikac Clodiusun ldrlmesi zerine kala
balklar Senato binasn yaktlar ve sokaklarda zenginleri ldrdler.
Julius Caesar, bu koullarda M. O. 49da ordusuyla talya snrn geti
ve iktidara el koydu. Senatr zenginler, m paratorluu ynetme yetkileri
ni yoksullar karsnda deil, kendisi de aristokratik bir aileden gelen ve

85

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Galyann fethi srasnda bir milyon insan ldrm ya da tutsak etmi

olan bir general karsnda yitirdiler.
Roma vatandalar arasndaki byk toplumsal atma yllar, ayrca
Spartaksn ban ektii, antik dnyann en byk kle ayaklanmas
na da tank oldu.
Roma o zamana kadar Yunanistandan daha fazla kle ayaklanmas
grmt; bunun muhtemel nedeni Romada klelerin ok daha byk
lekte younlam olmasyd. rnein, M. . 138-132de Sicilya bir kle
ayaklanmasyla alkalanm t. Ayaklanma -ksm en hayvanc, ksmen ta
rm c- on binlerce kleyi kapsyordu ama bunlar zenginlerin ac ekme
sinden m em nun olan yerli zgr yurttalardan da ksmen destek alyor
lard.79 Gerekten de kleler kendi adlarna ilemeyi um duklar iftlikler
de dzeni salamaya alrken, zgr yurttalar yamacla giriiyordu.
Ayn kalp, M. . 104-101de de tekrarlanm t.
Spartaks ayaklanmas hepsinden daha byk boyuttayd ve Roma
m paratorluunun merkezini tehdit ediyordu. Ayaklanma, M. . 73
ylnda, 74 gladyatrn kamasyla balad. Zam anla saylar 70.000e
varan klenin katlmyla talya yarm adasnn bir ucundan teki ucu
na yrdler ve birbiri ard sra Roma ordularn yendiler. Bir noktada
Roma ehrini tehdit ettiler ve konsllerin ynetimindeki bir orduyu yen
diler. Ancak ehri alm ak yerine Spartaks, Sicilyaya gemek umuduyla
talyann en gney noktasna yrd. Birlikleri, kendilerine tekneler vaat
etmi olan korsanlarn ihanetine urad ve yeniden kuzeye ynelmelerini
nlemek isteyen Roma ordusu tarafndan orada hapsedildi. Kle ordusu
nun bir ksm tuzaktan kurtulm ay baard ama muazzam bir yenilgiye
urad. Her ne kadar cesedi hibir zaman bulunam adysa da Spartaks
ldrld80 ve yandalarndan 6.000 kadar arm ha gerildi.81 Romal
yazarlar, ayaklanm ann bastrlm as srasnda 100.000 klenin ldn
iddia ettiler.82
Eski Romada ayaklanmalar iki bin yl sreyle, ezilenleri savunanla
ra ilham kayna oldu. Gracchus kardeler 1789-94 Fransz D evrim inde
ar sol tarafndan selamland. Karl Marx Spartaks en sevdii tarihsel
figr olarak tanm lad ve Rosa Luxemburgern liderliindeki Alman dev
rimciler 1919 ylnda kendilerini Spartakist Birlik olarak adlandrdlar.
Ama ne kyl ayaklanmalar ne de kle isyanlar byk toprak sahip
lerinin Roma m paratorluu zerindeki sultasn krm ay baard ve bu
nun nedeni de isyan eden snflarn zelliklerinde yatyordu.
Kyller zenginlerin zorbalklarn protesto edebiliyor, hatta ayakla
nabiliyorlard. Devleti slah etmek iin bir program var gibi grnen zen
gin liderlerin etrafnda toplanabiliyorlard. Ama topran yeniden dat-

A n t i k D n y a | 87

m inin ve borlarn silinmesinin tesine geen, toplum un btnyle yeni

den rgtlenmesini ngren bir siyasi program a ulaamyorlard. nk
rettikleri artk, Roma gibi bir uygarl srdrm ek iin ok yetersizdi.
Sz konusu artk ya kle sisteminden ya da im paratorluun yam alanm a
sndan gelmek zorundayd. Kyl temelli bir gemie geri dnme hlyas
anlalrd, ama gerekletirilebilir deildi.
Kentli kitleler de toplum un devrimci bir ekilde yeniden rgtlenm e
sinde ncl ele alm akta ayn derecede yetersizdiler. Hatta onlar, k
k kyllere oranla retim iinde daha az merkezi bir yer igal ediyor
lard. En yoksul olanlar gnlk ilere bamlydlar. Dierlerinin geimi,
zenginlerin ihtiyalarn gidermeye dnk lks tketim mal retim ine
balyd. Romada pek ok kle vard. Ama onlarn durum lar ou kez
tarm dakilerin durum undan daha iyiydi ve bunlarn pek ou sahipleri
ne yeterince bal olduklar, srece zgr bakent nfusuna dahil olmay
um ut edebiliyordu.
Sonu olarak, her ne kadar krsal kleler retim de merkezi bir yer igal
etseler de, farkl trden bir toplum iin fikirler retm e konusunda, kahra
manca ayaklanm ann tesine geemiyorlard. Akdenizin her yerinden ge
liyorlar ve ok farkl diller konuuyorlard. Aile kurm alarna izin verilme
dii iin, direnm e geleneini bir nesilden tekine aktarm a anslar da ok
zayft. Bir klebann kams altnda zincirlerle balanarak oluturduk
lar birliktelik, toplum u farkl bir temelde yeniden rgtlemek konusunda
herhangi bir model sunmuyordu. Bunun yerine onlarn ryalar yeni kral
lklar kurm ak ya da Spartakste olduu gibi Roma m paratorluundan
kaarak baka bir yerde zgr yaamakt. Spartaksn Romay ele ge
irme frsatn niin teptii, tarihin byk srlarndan birisidir. Aklama
ksmen, Roma toplum unu yeniden rgtlemeyi ve eski dzeni sona erdir
meyi tasavvur edemedii eklinde olabilir.
m paratorluk: D u rg u n lu k ve k
Kalkmalar, ayaklanmalar, isyanlar ve i savalar toplum un devrimci
bir ekilde yeniden rgtlenmesine yol amad, ama toprak sahibi zengin
lerin toplum un geri kalan ksm na egemen olduu siyasal styapy ra
dikal bir ekilde deitirdi. Senato, yoksullar yerlerinde tutabilm ek iin
generallere ve onlarn ordularna dayanmaya balad. Ama en gl olan
general de daha sonra Senatoyu egemenlii altna ald. Toplumsal sorun
lardan kaynaklanan i savalar, yerini generaller arasndaki i savalara
brakm ak zere sona erdi: Sullaya kar Marius ve Cinna; Julius Caesara
kar Pompey, Caesarn lmnden sonra M ark Antony ve (Caesarn ye

| H a l k l a r n D n y a T a r i hi

eni) Octaviana kar Brutus ve Cassius; son olarak da M ark Antony e

kar Octavian.
En sonunda -eski ve yeni fark etm eksizin- zenginler, (imdi Agustus
denilen) Octaviann de facto bir m onari kurm asn, siyasal istikrar ye
niden oluturm ann tek yolu olarak grdler. Augustus, on yllar sren
toplumsal atmalar kendi amalar iin kullanm asn bildi. Rom ann
kentli yoksullarna, fethedilen diyarlardan gelen haralarn kk bir ks
m n ucuz ve hatta bedava buday olarak datrken, zenginlere de gven
lik sunuyordu.
Eyaletlerde isyanlar kkrtm ak istemeyen imparatorlar, senato se
kinlerinin bireysel vurgunculuklarnn en kaba biimlerini yasaklyorlar
d. Ayrca, bamsz-kafal, eski toprak sahibi ailelere kar ara sra terr
eylemlerine giriiyor ve kendi evrelerine zenginlik ve prestij datmada
cmert davranyorlard.
Eski senatr aileleri bunu geleneksel deerlere yneltilmi barbarca
bir saldr olarak grdler. Nero ve Caligula adlar eskiden beri rastgele terr ve irrasyonel iddetle birlikte anlm tr. Caesar ve Augustusun
zorbalna kar, senatrleri zgrln byk savunucular olarak, key
fi ve diktatrce ynetime kar gsteren eski bir gelenek vardr. Fransz
D evrim inin ilk nderleri togalara sarnm lar ve kendilerini Brutusun
m irasna sahip kanlar olarak grmlerdir. Bununla birlikte im para
torluk iktidar, aslnda fethedilen halklara, klelere, Roma alt snflarnn
isyankr yelerine kar geleneksel olarak gsterdii barbarl, aristok
rasinin birka yesine kar kullanm aktan baka bir ey yapmamtr.
Symenin iaret etmi olduu gibi, libertas zerine yaplan aristokratik
konumalar sonuta mevcut dzenin iktidar ve servet edinm ek iin... bi
reyler tarafndan korunm asndan baka bir anlam a gelmiyordu.83
Yoksullar, hi kukusuz senatrleri zgrlkten yana grmyorlar
d. M. S. 1. yzyln ortalarnda yazan Josephus, zenginler imparatorlar
tiranlar ve ynetim lerini de boyun edirm e olarak grrken, yoksul
larn onlar senatonun zorbaln snrlandranlar olarak grdnden
bahsediyor.84 Yoksullar, Caesar ve onu izleyenlerin demagoji ve ucuz bu
daylar ile yanltlm olabilirler. Ama onlarn senatr snfndan nefret
etmek iin yeterli nedenleri vard. Bu snf, haklar iin korkarak da olsa
direnen herkesi kesmitir. ou kez senato snfnn uygar erdem lerinin
tim sali olarak gsterilen Cicero bu t r cinayetler rgtlemi ve R om ann
yoksullarndan kirli ve pis, alk eken rezil ayak takm , ehrin sp
rntleri olarak sz etmi, herhangi bir radikal eilim gsterdiklerinde
habisler dem itir.85
zgrlk hakkndaki btn retoriklerine ramen zenginler, im pa

A n t i k D n y a | 89

ratorluu bir arada ve yoksullan da yerlerinde tutm ak iin imparatorsuz

yapamamlardr. Augustustan sonra, zenginler kim i zaman bir im pa
ratoru devirmek iin gizlice anlamlardr. Ama alternatifleri yeni bir
cum huriyet deil, yalnzca yeni bir im parator olm utur.86 Gerekten
de zenginler im paratorlarn ynetimindeki ilk iki yzylda, eskiden ol
duundan daha fazla zenginlemilerdir. Bu dnem (Daha sonraki
Roma m paratorluundan onu ayrm ak iin kim i zaman tarihilerin
Principate olarak adlandrdklar) doudan ipek, baharat, deerli talar
gibi lks maddelerin aknna uram, byk malikneler btn talyada
ve kimi eyaletlerde yaygnlam ve senatrler snfna muazzam rantlar
salam t.87
Servet Romal zenginlerle snrl deildi. Taral zenginler de giderek
artan bir ekilde im paratorluk ynetici snf iinde yer alarak bu zengin
likten pay alabiliyorlard: Her ne kadar zengin toprak sahipleriyle ayn
oranda vergi deyen88 eyaletlerdeki kyllerin artan zenginlie ortak
olduklar ok kukuluysa da, eyaletlerdeki topluluklar cum huriyette ol
duundan ok daha varlklydlar.89 Taral zenginlerin artan servetleri
ve salama alm an gvenliklerinden, (im paratora tapnm a da dhil) ortak
dinsel kltlere, trenlere, dil (batda Latince, douda Yunanca) ve edebi
yata dayanan im paratorluk apnda bir kltr geliti. Bu im paratorluun
bir ucundan teki ucuna, tanrlara ibadet iin tapnaklar, tiyatrolar,
stadyum ve anfi tiyatrolar, spor salonlar ve ham am lar, pazarlar, su ke
merleri, adalet saraylar ve konsey odalarnn yaknlarndaki fskiyeleriy
le, savurganlk boyutlarnda ehirler kuruldu. ehirler binalaryla gurur
duyuyor, sra stunlar ve zafer kemerleriyle sslenmi ta deli sokaklar
yaparak birbirleriyle m im ari grkem yarna giriyorlard.90
Daha sonraki yzyllarda insanlar bu dneme altn a olarak baka
caklard. Gibbon yazyor:
Eer bir insandan dnya tarihinde insan rknn en mutlu ve mreffeh ol
duu dnemi belirlemesi istenirse, hi duraksam adan Domitiann lm ile
Commodusun tahta k arasnda geen (M. S. 98-180) dnemi gsterecek
tir.91

Bununla birlikte yukardan salanan istikrar, daha nceki cum huri

yette olduu gibi, kylln soyulmasna ve klelere hkm edilm esine
dayanyordu. mparatorluk bu uygulamalar, dzene sokmu olabilir, ama
ortadan kaldrm am t. 2. yzylda Apuleius tarafndan yazlan hiciv ni
teliindeki rom an Altn Eekte (The Golden Ass) izilen im paratorluk
tablosu Gibbonunkinden ok farkldr. Bir frnc iin alan klelerin
durum unu yle anlatr:

90

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Derileri boydan boya mosmor kesilmi kam yaralaryla kaplyd, paavra

dilimleri krba yaras iindeki srtlarn rtmek yerine, kabuk tutm utu; ba
zlarnn zerinde bir nlk parasndan baka bir giysi yoktu ve gmlekleri
ylesine ypranm t ki yrtklarn arasndan vcutlar grnyordu. Kalar
damgalanmt, kafalar yar kaznmt, ayaklarndaki demirler ses veriyor
du, yzleri solgun ve irkindi.92

Apuleius, zengin ve gl ... bir toprak sahibinin... srn ldrerek,

kzn alarak, budayn ineyerek ve onu toprandan atm ak iin bir
ekya etesi istihdam ederek, yoksul kom usuna ettii eziyetlerin hibir
zaman hesabn verm ediini anlatyordu.93
Apuleiusun hicvettii dnya bir refah ve m utluluk dnyas deildi;
gvensizlik, adaletsizlik, ikence, soygun ve cinayet dnyasyd. Btn uy
garlk yaldzna ramen, im paratorlarn gc, Kolezyumdaki oyunlarda
gladyatrlerin birbirini kesmesi ve esirlerin hayvanlar tarafndan para
lanmasyla sembolletiriliyordu.
m paratorluk daha istikrarl olabilirdi ama balca sorunlar zm
sz kalmt. Ynetici snf ve onun uygarl ehirlerde toplanm olduu
halde, ekonomi, ok byk lde krsald: Ekonomide ticaret ve imalat
ok snrl bir yere sahipti...Temel alma alan tarm d, imparatorluun
sakinlerinin byk ounluu kyllerdi ve yukar snflarn serveti, esas
itibariyle, rantlardan kaynaklanyordu. Tarm n kts, ticaret ve endstrininin ktsndan 20 kat daha fazla gelir retiyordu.94
Ticaret ya da im alatn nemli rol oynad birka ehir vard. M srn
tahlnn ve Arabistan ve H indistann lks m addelerinin talyaya gider
ken getii skenderiye bunlardan birisiydi. Burada baz sanayiler -cam
retim i, dokum aclk ve papirs im alat- nemli lde gelimiti ve
kimi tacirler muazzam servetlere sahip olmulard.95 Ama pek ok ehir,
ticaret ve sanayinin deil, ynetim ve ynetici snfn tketim merkezle
riydi. Askeri amalarla ina edilen yollar - o sralarda inde ina edilen
kanallardan ve yollardan farkl olarak- ar ykleri tam ak iin uygun
deildi ve dolaysyla eyay kara yoluyla ulatrm ak son derece yava ve
pahalyd. rnein, 300 m illik (yaklak 500 km.) bir mesafe, budayn
fiyatn yzde yz artryordu. Uzun mesafe ticareti, en pahal lks eya
lar ile snrlyd ve ierdeki ehirler ihtiyalarnn byk kesimi iin ev
redeki araziye ve kk imalathanelerde alan kendi zanaatkrlarna
bamlydlar.
ehirler verimlilii arttracak bir yenilik kayna olmak yerine krsal
ekonomi zerinde birer asalaktlar. ehirlerde yaayan byk toprak sa
hipleri gelirlerini, yeni aletlere ve topra iyiletirmeye yatrm yapmak
yerine, kylleri daha da sktrarak artrm aya bakyorlard. Kimi blge

A n t i k D n y a | 91

lerde, zellikle talyada, topran byk ksm n ileyen kle gruplarnn,

her ne kadar im paratorluun u ya da bu blgesindeki daha ileri teknik
lerle ilgili bilgileri oluyorduysa da, daha retken yntemlere girimek gibi
bir gayeleri ve olanaklar yoktu. Topra ileyen kyl iftiler iin de bu
t r gayeler daha gl deildi zira retim deki herhangi bir art ya kira
olarak toprak sahipleri ya da vergi olarak devlet tarafndan ellerinden al
nacakt. Dolaysyla retim yntemlerinde kim i ilerlemeler oluyorduysa
da bunlar ok snrlyd. Emek tasarrufu salayan yenilikler ok yava bir
ekilde devreye giriyordu. lk kez M. . 25 ylnda sz edilen su dolab,
en ok iki yzyl kadar kullanlm t; nk eeklerin ya da hatta insanla
rn ektikleri dnm e dolaplar kle emeinin kullanm na ok daha uygun
dyordu96- bu, ayn dnemde inde su deirm enlerinin artyla ciddi
bir tezatt.
m paratorluun ekonomik gc, balangta ok ie yarar olan ayn et
ken tarafndan dinamitleniyordu: youn klelik dzeyi. m paratorluun
sonunu getiren fetih savalarnn sona ermesiyle yeni kle akm durdu ve
kleler pahaland. Toprak sahipleri m allarnn hayat konusunda daha
fazla endie etmek zorundaydlar. Bir ksm yeni kle nesilleri yetitirm e
ye giriti. Ama bu retken olmayan anne ve ocuklara bakm ak demekti
ve kle emeinin bir zam anlar zgr emek karsndaki muazzam avan
tajn ortadan kaldryordu. Bakalar arazilerini yksek kiralar karl
nda kk parseller halinde, bakm gerektirmeyen ve kendi ailelerinin
geim maliyetlerini kendileri karlan kiraclara kiralam ay daha ucuz ve
daha kolay buldular. Bu yolla kleliin nemi azalmaya balad.
Sonu o oldu ki, zenginlerin lks tketim i ve imparatorluu srdrm e
nin maliyeti, her zaman olduu gibi yksek kald; cum huriyet dneminde
klelerin salad artk rn daha fazla m m kn deildi. Ynetici snf
gemite olduu gibi ancak kylle daha da fazla yklenerek ve talyan
kyllerini oktan mahvetmi olan youn sm ry btn im paratorlu
a yayarak varln srdrebilecekti. Cum huriyet dneminde kyl aile
sinin retim inin yalnzca yaklak yzde 10una denk den vergiler, 6.
yzyla gelindiinde aile retim inin te birini bulm utu9' ve kyller
bunun zerine bir de toprak sahibine de kira demek zorundaydlar.
Ste Croix, Roma belgelerinin, M. S. 2. yzyldan itibaren im paratorlu
un eitli eyaletlerinde kim i zaman byk kyl ayaklanm alarna varan,
kim i zamansa asker kaaklarnn, yoksul kyllerin ve kaan klelerin
artan ekyal ile snrl kalan karklklardan sz ettiini belirtm ek
tedir. M. S. 284ten itibaren 5. yzyl ortalarna kadar Galya ve spanyada
kyl asiler, bacaudae 1er, hakknda dzenli raporlar vardr.
Bu t r ayaklanm alarn ne kadar nemli olduunu bilebilecek durum

92 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

da deiliz. Ama kesin olan u ki, bunlar im paratorluun zellikle snr

boylarnda, artan yoksulluun, honutsuzluun ve gvensizliin belirtile
riydi. Bu yrelerde, kyller, rant ve vergileri dedikten sonra kendilerine
geim salamayan topraklar giderek terk ediyorlard. Devlet, kylleri
topraa ya da belirli toprak sahiplerine kolon (coloni), aslnda serf olarak
balayan yasalar karyordu. Ama bu t r hukuki ballklar, im parator
luu barbar saldrlarna kar savunmak iin kyllere fazla bir neden
sunmuyordu.
Bu saldrlar giderek yaygnlat ve icabna baklmas pahal olmaya
balad. mparatorlar, -M . S. 4. yzylda saylar 650.000i bulan- ok sa
yda ve pahal paral askere giderek daha baml hale geldiler.98 Ancak
bunun maliyeti reticiler zerine daha fazla bask yapt ve daha fazla ho
nutsuzlua ve arazilerden kaa yol at. Ayn zam anda baarl kum an
danlara taht ele geirmek iin lejyonlarn kullanm a fikri giderek cazip
gelmeye balamt. savalar imparatorluu zayflatrken, asi lejyonerler
Roma ehrini bile yamalamlard.
mparatorluk batda gerileme dnemine girdi. Askerlerin iktidar ele
geirdii rnekler sklat ve barbar istilalar ok daha cretkr hale gel
di. M. S. 330da imparatorluun merkezi, talyadan Yunanca konuulan
Bizans (Bizantium) ehrine tand. Burada hkm darlar batnn kont
rolnn gletiini grdler ve ksa sre sonra birbirine rakip im para
torlar im paratorluun iki yarsn ynetmeye balad. Bu arada, Britanya
gibi im paratorluun kenarlarndaki lkeler Roma kontrolnden k
t. mparatorlar, kendi snrlar iine yerlemi olan barbar (genellikle
Germanik) halklara rvetler vererek geri kalan ellerinde tutm aya a
ltlar. Ancak, barbar liderler Romallatka, Romal yneticilerin ikti
darna gz diktiler ve bunu elde etm enin, Romaya zg geleneksel yo
luna bavurdular: fetih. Got Alarick kendi birliklerini Romay yamalayamaya yneltti. Frank Clavis, Galyay kontrol altna ald. Ostrogot
Theodoric kendisini Roma im paratoru ilan etti ve de Vizigotlar spanyada
Romallam bir krallk kurdular.
kn ksr dngs, geim yollarnn bizzat kendisini etkiledi.
Savalar ve i savalar tarm da byk tahribat yapt. Tacirler ehirlerden
uzak yerlerde i yapm aktan korktuklar iin ticaret geriledi. Vergiler ve
kiralar nakit yerine giderek daha fazla ayn olarak tahsil edilmeye ba
land ve devlet kendi ihtiyalar ve ok saydaki alan iin reticiler
den zorla dolaysz rn toplama yolunu seti. Sonu ticaretin, tccar ve
zanaatkr snflarn daha fazla gerilemesi oldu. ehirler kendilerini bes
lemede skntyla karlamaya baladlar; kasabalar ve kyler ise kendi
kaynaklarna bam l hale geldiler. Kyl reticiler, zerlerinde dorudan

Antik Dnya

siyasi ve askeri g kullanmaya balayan gl toprak sahiplerine kar

korumasz kaldlar. Korunm a iin yerel bir zorbaya hara demek, a
gzl yabanclarn dikkatini uzaklatrm ann ou kez tek yoluydu. Bu,
kuzeyden ve doudan gelerek im paratorluk iinde yerleen kabile halklar
iin de benim senen bir yntem oldu.
Ksaca, im paratorluun klelie dayal entegre ekonomisi, batda yeri
ni serflie dayal, hemen hemen kendi kendine yeterli krsal birimlerden
oluan yeni bir yerellemi ekonomiye brakt. Klelik btnyle ortadan
kalkm ad. Kle emei, byk arazilerde, toprak sahiplerinin ehirlerin
k sonucu kendi m aliknelerinde yaamak zorunda kalmas nede
niyle, reticilerden m m kn olduu kadar fazla artk rn salamann
etkili bir yolu olarak, M. S. yaklak 1000 ylna kadar varln srdr
d ." Ama artk bir uygarl ya da imparatorluu ayakta tutan bir temel
deildi. Dou ve bat im paratorluklarnn Justinianusun ynetiminde
6. yzyl ortalarnda ksa sreli birlemesiyle klelii im paratorluun
temeli yapma giriimi, neredeyse 250 yl sonra arlmann Kutsal Roma
m paratorluunu kurmasyla kt. Byle bir styapy ayakta tutm ak
iin m addi temel yeterince gl deildi.

93

6. Bl m
H R S T Y AN L I IN YKSEL

M. S. 400den sonra Bat Roma m paratorluundaki krizin bir byk

kalnts vard. Bu, nceki yzyllarda bir nve halinde doup, im para
torluun resmi ideolojisi haline gelen bir din, Hristiyanlkt. Barbar is
tilalar baladnda im paratorluktaki kilise iktidaryla im paratorluk ik
tidarnn etkileim iinde olduu ve de im paratorlarn kilise doktrininin
ince noktalarna izgiyi ektii Roma ve Bizansta hiyerarik olarak r
gtlenmi her kasaba kendi kilisesine ve papazlarna ve her ehir de kendi
piskoposuna sahipti.
H ristiyanlk bir im paratorluun ideolojisi olarak ortaya kmad. Bu
dinin varsaylan kurucusu Nasral sa hakknda gerekte hibir ey bilin
memektedir. O nun efsanevi deil de gerek bir tarihsel figr olduu yo
lunda herhangi bir kesin kant bile yoktur. Kukusuz H ristiyanlarn Yeni
A hitinde bu kant bulunam az. Yeni Ahit sann, Augustus zam annda
bir nfus saym iin ailesinin gittii, Roma eyaleti Judaeann (Yahudiye)
Beytlehem ehrinde doduunu iddia eder. Ancak belirtilen dnem
de Judaeada bir nfus saym olmad gibi, o zam an Judaea bir Roma
eyaleti de deildi. M. S. 7de bir nfus saym yapldnda hi kim senin
ikm etghn deitirmesi gerekmiyordu. Benzer bir ekilde, Yeni Ahit,
sann doum unu Kral H erodun (Hirodes) M. 0 . 4 ylndaki lm ile
tespit eder. Zam ann Roma ve Yunanl yazarlar sadan hi sz etm ez
ler; Romal Yahudi bir yazar Josephusun kurduu farazi ilgi hemen he
men kesinlikle O rta adaki keilerin hayal glerinin bir rndr.100
H ristiyanlardan sz eden ilk belge olan, M. S. yaklak 100de Tacitusun
yazdklarnda, sadan ismen sz edilmez ama herhangi bir szde mesih
iin kullanlan Yunanca hristos szc kullanlm aktadr.
Varsaylan kurucusunun hayat hakknda olduu gibi ilk H ristiyanlarn
inanlar hakknda da ok az ey biliyoruz. Yeni A hitin drt kitab da
elikili ifadelerle doludur. Yer yer, zellikle Lukasta snf nefretini dile
getiren gl ifadeler vardr. rnein, yoksul adam brahim in sinesine
giderken, zengin adam dorudan cehenneme gider.101 sa, devenin i

Antik Dnya

nenin deliinden gemesinin, zengin adam n Tanrnn Krallna gir

mesinden daha zor olduunu vaaz eder.102 Ve Dadaki Vaaz hakknda
Lukasn yazdklarnda denir ki, Siz yoksullar kutsanm snz, nk
sizinki Tanrnn Krall. Alk eken sizler kutsanm snz, nk do
yurulacaksnz... Ama, vay size zenginler, nk siz tesellinizi bulm usu
nuz; Ey imdi tok olanlar, vay size, nk ackacaksnz.103 Buna karlk
baka yerde verilen mesaj, zenginle yoksul arasnda uzlamadr. Matta,
say yle konuturur: Ne m utlu ruhta yoksul olanlara, nk Cennetin
Krall onlarndr...Ne m utlu drstln ardnda ackp susayanlara,
nk onlar doyurulacaklardr.104 Talant (sikke) meseli, talant verilen
ve bunu krl bir ekilde yatran bir hizmetiyi dllendirdii iin vgye
deer bulunan zengin adam ve tek bir talant olan ve onu bir bankere
vererek faiz alamad iin cezalandrd hizmetiyi anlatm aktadr. u
uyary yapmaktadr: Her kim in yoksa, elinde olan bile alnacaktr.105
Benzer ekilde, mevcut yneticilere direnilm esini nerir grnen pa
sajlar olduu gibi, sann vergilerini demeleri iin Romallara, Sezarn
hakkn Sezara, T anrnn hakkn Tanrya verin dedii, onlara boyun
eilmesini tevik eden pasajlar da vardr.106 Son olarak, Yahudi inancnn
kurallarna (Yasaya) itaate aran pasajlar olduu gibi, onlara uyulm a
m asn tleyen pasajlar da vardr.
Kari Kautskynin klasik M arksist almas, Hristiyanln Temelleri,
neredeyse doksan yl nce, bu elikilerin, daha sonraki Hristiyan yazar
larn, onun proleter grubun kom nist fikirler dedii eyleri nemsiz
gsterme giriim lerinden kaynaklandn ileri srmektedir. Kautskynin
bu meseledeki grlerinden bazlar tartm aya aktr.107 Bununla bir
likte ilk ncillerde -M atta ve Luka- pek ok pasajn tonu, daha sonra bu
dini benimseyecek olan imparatorlua kar bir bakaldr tonudur.
Bunun nasl olabileceini anlam ak iin Hristiyanln ortaya k ve
yaylmasndaki koullara baklmas zorunludur.
Kuds, 1. yzyln ilk yarsnda Roma m paratorluunun byk e
hirlerinden bir tanesiydi. Byk Pliny burasn D ounun ak ara en
nl ehri diye tanmlyordu. Ama ayn zam anda en kargaal ehriy
di. ehrin grkemi, nemli ticaret yollarna yakn konum undan ve daha
sonra dinsel bir merkez olarak im paratorluun her yerinden zenginlikleri
ekmesinden kaynaklanm t. Ancak evresindeki topraklar -Yahudiye,
Samiriye, G alile- zengin olm aktan ok uzakt. Btn Roma eyaletlerinde
olduu gibi Romaya hara vermek ve Romal yneticileri um duklar ser
vete kavuturm ak iin denecek haralar karlayacak insafsz vergiler
altnda eziliyorlard. Youn... yoksulluk belirtileri vard.108
Bu durum , Romallara ve onlarla ibirlii yapan Yahudi st snfa kar

95

96

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

hatr saylr bir husumete yol ayordu. Bir kere her eyden nce Yahudi
krallar Romallar davet etmiler (M. . 139da) ve o tarihten itibaren de,
kendi ilerinde birbirlerini krp dktkleri savalarda R om ann yardm
na dayanm lard.109
Kudste srekli ayaklanmalar oluyor, krsal alanlarda, zellikle
Galilede ekyalk olaylar tekrar edip duruyordu. Kimi zaman bunlar
dinsel bir renk bile kazanabiliyordu. Nitekim ld srada Kral Hirodese
kar ayaklanma vard ve olu Arilus ayaklanmay bastrdnda 3.000
Yahudinin ld ve bir 2.000 kadarnn da arm ha gerildii sylenir.
Josephusa gre Galilenin krsal alannda, kendisini Yahudilerin Kral
olarak adlandran Yahuda adnda birisi tarafndan ynetilen bir gerilla
sava yrtlm ekteydi ve M. S. 7deki Roma nfus saym nda iki adam
insanlar ayaklanmaya kkrttlar ... ve bunu genel bir katliam izledi.110
Yine 40 yl sonra peygamber Theudus, kendisini mesih (Yunanca hristos) ilan ederek destek buldu ve kafas kesildi. Romal yneticiler, tanrsz
dnceleri olan ve ... ilahi bir vahiy bahanesiyle insanlar isyana k
krtan bir grup adamla da ayn ekilde baa ktlar. Bundan hemen son
ra M srdan gelen sahte bir peygamber, bycl sayesinde kendisini
peygamber olarak kabul ettirm eyi baard. 30.000 adam lden geirerek
Kudse girebilmek iin Zeytin Da denen yere yneltti ve Roma garni
zonunu devirmeye kalkt.111 Bu ayaklanma glkle bastrlabilm iken
... birka byc ve katil, glerini birletirdi ve pek ok taraftar toplad...
Yahudi memleketini boydan boya getiler, zenginlerin evlerini yamala
dlar, buralarda oturanlar ldrdler, kyleri atee verdiler ve memleketi
yam aladlar.112 Btn bu atmalarda, Yahudi yoksullarn Yahudi zen
ginlere kar olan snf nefreti, igalci Roma glerine kar olan nefretle
riyle birleti.
Snf farkllklar Yahudi dininin deiik yorum larnda ifadesini bul
du. Yunanca konuan ve Romallarla ibirlii yapan zenginler, irsi rahip
lerle ilikilendirilen Saduki okulunu benimseme eilimi gsteriyorlar ve
Josephusun dediine gre ruhun lmsz olduunu ve lmden sonra
herhangi bir dl ya da cezann olacan inkr ediyorlar ve hem kendi
memleketlilerine hem de yabanclara kar kat ve zalimce davranyorlar
d. Buna karlk, deiik toplumsal kkenlerden gelen ve irsi olmayan din
alim leri,113 Fariz okulunu benimseme eilimi gsteriyorlard. Bu okul,
Yahudilerin Yasasna (Eski A hitin ritelleri ve perhize ilikin kurallar)
kesin ballk istiyor, st snflarn Romallarla ibirlii yapmasna kar
kyor ve de ruhun... lmsz olduuna, iyi insanlarn ruhlarnn yeni
bedenlere girerken kt olanlarn ebedi aclarla eziyet ekeceine inan
yorlard.114 nc bir okul, Esseneler, krsal alanda m anastr tipi toplu

A n t i k D n y a j 97

luklar oluturarak ve zel mlkiyet olmakszn yaayarak toplum un habis

urlar olarak grdkleri eylerden kamay denediler. Ayrca hakszlk ol
duu iin klelilii de reddettiler - H ristiyanlarnkinden daha radikal bir
pozisyon. Son olarak Zealotlar Roma hakim iyetine kar dinsel inanla
siyasal ajitasyonu birletirdiler.
Kuds, sann vaaz verdii sylenen dnemde, birbirine rakip dinsel
nosyonlarn, Roma ynetimine kar deiik duygularn ve tutum larn
kaynad bir kazand. Ama hepsi bu kadar deildi. ehrin dininin im
paratorluun her byk ehrinde taraftarlar vard; dolaysyla buradaki
doktrin tartm alarnn her yerde yansm alar oluyordu. Zira Yahudiler
uzun bir sredir yalnzca kk bir alanda yaayan insanlar deildi.
Asurlu ve Babilli fatihler srail ve Yahudiyedeki Yahudi devletlerini 500
yl kadar nce Mezopotamyaya srmlerdi. Pers im paratoru Kyrus
Kuds kendilerine iade ettiinde pek ou geri dnmemi ve yeni l
kelerinde zenginlemekten m utluluk duymulard. ok sayda Yahudi
de, denizar blgelere yerleen Yunanllarla ayn nedenlere dayanarak
Akdenizin baka yrelerine yerlemilerdi: Bir zam anlar kendi vatanlar
olan yerlerin pek de verimli olmayan toprann sunduundan daha iyi
bir hayat istiyorlard. Yreye huzur vermeyen savalar srasnda kuatl
m olan daha bakalar ise gnlsz gmenlerdi ve efendileri kendileri
ni nereye gtrrse soluu orada alyorlard.
M. S. 1. yzyln balarnda hemen hemen her Roma ehrinde, ehrin
nfusunun yzde 10u ile yzde 15i arasnda deien byk bir Yahudi
nfus vard.115 skenderiyenin byk bir yzdesini meydana getiriyorlar
d. yleki, M srdaki bu Yunan ehri ayn zam anda bir Yahudi ehriydi
de. Roma ehrinde de dikkati ekici bir varlk gsteriyorlard ve Julius
Caesar onlarn desteini aram t.
Bu diasporann Yahudileri, grnmeyen tek bir tanrya olan inanlar,
perhiz kurallar ve bir gn tatil yapmalaryla farkl bir topluluk olarak
kim liklerini korumulard. Bu grenekler onlarn evrelerindeki nfus
iinde erim elerini nlemiti. Ayrca Kudsn bakm iin dzenli m ik
tarlarda demeler yapmalar bekleniyordu ki, ehrin zenginliinin nemli
bir ksm buna balyd ve Fsh bayram iin ehri ziyaret etmelerine izin
veriliyordu. Perhiz ve sebt gnne (cumartesi) ilikin kurallar, Yahudi
olmayan nfusla birlikte almay ve sosyallemeyi zorlatrarak biraz
sknt vermi olmaldr. Ancak kendi sinagog toplantlarna odaklanan
cemaatleri varln srdrd - gmen cemaatleri de kiliseler ve camilere
muhtemelen benzer nedenlerle odaklanm lardr. Grubu, yalnzca duada
deil, ayn zam anda perhizde ve davranta bir arada tutan dinsel balar,
bir ehrin atomize olmu, hayatn zengin tacir ve zanaatkr iin bile is

98 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

tikrarsz, onlarn altnda gruplar iin ise taham m l edilmez olduu ko

ullarnda, insanlar ayakta kalm ak iin bir arada tutan balard.
Bununla birlikte Yahudi cemaatleri yalnzca varlklarn srdrm edi
ler; bakalarn da kendilerine ektiler. M rtet (Musevilie geme) bu
dnemde ok yaygnd. skenderiyeli Yahudi Philo, Herkes, barbarlar,
Helenler, dounun ve batnn lkeleri, Asyallar, Avrupallar Musevilik
tarafndan fethediliyor diye yazyordu.116 Yunan ve Roma ehirlerinde
Musevilik o kadar ekiciydi ki zel bir inananlar kategorisi ortaya kt:
Tanrdan korkanlar, yani Yahudi olmayan ama sinagoga devam eden ve
snnet olmaya ve kitaptaki tm kurallara uymaya yanamayanlar.
Onlara cazip gelen yalnzca cemaat duygusu deildi. Museviliin
merkez dinsel tasavvuru, tektanrclk -grnm eyen bir tanrya inan
m ak- ehirli sakinlerin durum una ok uyuyordu. Her biri bir yer ya da
doa gcyle ilikili pagan dinler, toplumsal varoluun merkezini ky ya
da klann tekil ettii krsal sakinlere anlam l geliyordu. Ama kentli ta
cirler, zanaatkrlar ve dilenciler, farkl yrelerden ve farkl mesleklerden
ok sayda insanla srekli temas halindeydiler. Bu t r oklu ilikilerde
anonim , her eyi kapsayan bir ilahi varlk, destek ve korum a salar gr
nyordu. A ntikitenin byk uygarlklarnda tektanrcla kar bir ei
lim in olm asnn nedeni budur: H indistan ve inde Budizmin douu ve
randa (ktlkle olan ezeli savata) tek bir iyi tanrya taplmas gibi.117
Roma Paganizmi bile, dierlerinden daha gl olan bir gne tanrsna
tapm a eilimi ortaya koyuyordu. stelik, sofu biimiyle Musevi tektanrcl, inananlar iin, bu dnyada ne kadar ac ekerlerse teki dnyada
um acaklar bir eyler olduu inancyla birletiriyordu.
Museviliin poplaritesi o derece yksekti ki; Roma m paratorluunun
btn ticaret merkezlerinde milyonlarca inanan birbirine balyor; bin
lerce m illik bir iliki ve iletiim a salyordu.118 Kudsteki durum un
yaratt her trl dinsel tartm a ve mesih speklasyonu bu a kanaly
la aktarlyordu. Bunlar Roma ehirlerindeki hibir insana Filistindeki
durum a ilikin uzak tartm alar olarak grnmyordu; nk Filistinin
ektii ac, alt snflarn ve im paratorluk iinde fethedilmi blgelerin
ektikleri aclarn yalnzca bir rnei idi.
Bylelikle Musevilik im paratorluktaki kentli kitlelerin evrensel dini
olma yolundayd. Ama iki engelle karlayordu. Birincisi, perhiz ve sn
nete ilikin kurallaryd. T anrnn em irlerinden ayrlm am a fenomeni,
bu dinin cazibesine kaplan pek oklarnn, onun btn kurallarn be
nimseme yolunda sonuna kadar gitmeye hazr olm adklarn gsteriyor.
kincisi, Museviliin inananlarna cennete gitmek zere seilmi insan
lar olduklar szn vermesiydi. Bu aka Roma egemenlii ile elii

A n t i k D n y a j 99

yordu. Filistindeki Yahudiler Roma ynetim ini devirmek iin byk bir
ayaklanma hesab yapabilirlerdi. Ama, her yerde aznlkta olan, diasporadaki Yahudiler hibir ekilde isyan edecek bir durum da deillerdi ve M.
S. 70 ylnda Filistinli Yahudiler ayaklandnda ok az ey yaptlar ya da
hibir ey yapamadlar. Bu ayaklanm ann yenilgisi Museviliin seilmi
insanlarn dnyaya egemen olacaklar vaadini daha da zorlatrd. Din
ancak, bu dnyada olacaklar, teki dnyada olacaklarn yerini ald l
de baarl olabilirdi.
Hristiyanlk Museviliin bir uyarlamas olarak ortaya kt. Kutsal
kitaplardaki pek ok pasaj, balangta bu yeni dinin, dnemin teki
m ezheplerinden hi de farkl olmadn gsteriyor. Kimi yerlerde kut
sal kitaplar, Farizlerin Yasaya itaat etme arsn, Musevi Partizanlarn
(Zealotlar) klc ele alma arsn ve Essenelerin (milattan az nce ve
sonra Filistinde yaayan bir tarikatn mensuplar) daha yce bir yaam
iin aileleri terk etme arsn yanklandryor. G nm zn aileyi sa
vunan H ristiyanlarnn pek az tarafndan gndeme getirilen bir pasajda
Luka, sann Eer bir kimse bana gelir ve kendi babasna, anasna, ka
rsna, ocuklarna, kardelerine, kzkardelerine, evet hatta kendi can
na buzetmezse (dman olmazsa), benim akirdim olamaz.119 dediini
aktaryor. sann Kudse Yahudilerin Kral olarak girii ya da mabetten
faizcileri kovuu, Josephusun teki peygamberlerin eylemlerine ilikin
anlattklaryla byk bir benzerlik gsterir.120
Ancak Hristiyanln, dier Yahudi mezhepleri arasndan ne karak,
baarl olmas iin herhangi zel bir neden yoktu. Filistin dnda yaa
yan ve gezgin bir zanaatkr, adr yapmcs olarak alan, Farizilikten
dnm e Tarsuslu Saul (Pavlus) yeni dinsel fikirler iin imparatorluun e
hirlerinde yaayan muazzam bir kitle olduunu kavrad. Bilinli bir e
kilde, Museviliin cazibesine yar tutulm u, ama yneticilerinin katl
nedeniyle dlanm insanlara ulamaya alt. Din deitirdikten sonra
adn branice Sauldan bir Roma ad olan Pavlusa deitirdi. Kudste
yaayan Musevi H ristiyanlardan gelen diren karsnda yeni dinin, o
eski snnet ve perhiz kurallarna ihtiyac olmad ve buna karlk len
lerin yeniden dirilmesi zerine yaplan artan vurgunun, Kudsn yenil
mi Yahudilerinin zaferine bal olmad konusunda srar etti.
Nihayet H ristiyanlk o srada gelimekte olan teki dinsel kltlerin
duygusal unsurlarn da iine ald. len ve yeniden doan bir tanr ta
rafndan dnyann kurtarlaca nosyonu, Adonis, Osiris ve dier bere
ket kltlerinde (aynen Paskalyann Hristiyanlar iin lm ve gmlm
bir tan rn n yeniden domasn, baharn geliini temsil etmesi gibi) zaten
mevcuttu. Luka ve M attann ncillerinde grlen (Mattann sann so

100 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

yunu babas Yusuf zerinden Musevi kral Davuda balama iddiasyla

elien) bakireden doma yks, bakire bir inekten doduu varsay
lan esrarengiz ve popler M sr klt Osiristen Hristiyanla gemi bir
unsurdu. Kutsal Meryem imgesi, M sr dininde, insan rknn en kut
sal ve ebedi kurtarcs... straplarm zn anas diye hitap edilen tanra
Isisin oynad role olaanst bir benzerlik gsterir.121 Bunu Hristiyan
duasnda T anrnn annesi ekline dntrm ek iin ok fazla bir aba
gerekmez.
Dolaysyla ilk Hristiyanlar, Musevilie katlmay salayacak unsur
lar aldlar, insanlar bu dinden uzaklatran unsurlar attlar ve m istik
dinlerden popler motifleri de bunlara eklediler. Bu hibir ekilde ilk
Hristiyanlarn, inanm adklar duygusal sembolleri hesapl bir ekilde
devreye sokan soukkanl insanlar olduklar anlam na gelmez. Aksine
im paratorluun ehirlerindeki hayatn bask ve gvensizliinin yaratt
olaan duyarllktan daha byk bir duyarllkla dinsel hayata kendilerini
adadklarn gsterir. Tam da bu nedenledir ki, evrelerindekilerin stra
ba bir anlam verebilecek, kendi M useviliklerinden arta kalan eylerle sen
tez oluturabilecek baka dinlerdeki unsurlar sezebiliyorlard. Yeni Ahit,
en derun duygularn vecd halindeki konum alarnda dile getiren diller
konuan havarilerin hakkn teslim etmektedir. Yeni bir dinsel vizyonu
eski dinlerin unsurlarndan yararlanarak sentezleyebilmek ancak byle
m m kn olabilirdi.
Yeni dinin muhatab kimlerdi? Temelde im paratorluktaki en yoksul in
sanlar, tarm daki kleler deildi; nk erken H ristiyanlk (Essenelerden
farkl olarak) ilke olarak klelie kar kmyordu. Aziz Pavlus, sa nezdinde karde olsalar bile bir klenin efendisi ile birlikte olmas gerektii
ni yazabiliyordu. Bu dinin m uhataplar kyllk de deildi; nk bu din
Filistin dna ehirler yoluyla yayld - (Resullerin lerinin bize syle
dii kesinlikle budur).
Bu dinin m uhataplarnn orta halli ehirli kitleleri olduu anlalyor.
Bu, nfusun yalnzca yzde 0.2sini oluturan ynetici snf ailelerinin ok
ok altnda bir tabakayd.122 Antik ehir, gnm zdeki pek ok nc
Dnya ehrinde olduu gibi, altta ok geni bir kk esnaf, zanaatkr,
ktip, kk m em ur ve bunlara karan dilenci, fahie, profesyonel h r
szlardan oluan bir lmpen proletarya ile, tepede ok snrl bir zengin
tccar tabakas ve yksek grevlilerden oluuyordu. Btn bu katm an
lar az ya da ok im paratorluk tarafndan ezildiini dnyor ama buna
aka kafa tutm ak iin kendisini ok gsz hissediyordu. Ayn zam anda
bu din, mesaj bireysel ac ekmei -ehitlii (strap ekme)- vaaz ediyor
olsa da bu durum kurtuluu hzlandracakt.

Antik Dnya

Yoksul zanaatkrlar ve esnaf kukusuz byle bir mesaj cazip bulabi

lirlerdi; zellikle de, Yahudi sinagogu gibi, bu onlar zorunlu olarak teki
dnyay beklemeden, bu dnyann kimi m addi belirsizlikleri ile baa k
m ada yardm c olabilecek bir toplumsal ortam iine sokuyordu. Ayrca
bunun cazibesine kaplan nispeten hali vakti yerinde insanlar da vard. Bir
alma, Pavlusun faaliyetlerini destekleyen 40 kiinin hepsinin varlkl
kiiler, iyi yetimi bir sekin grup yeleri olduunu gstermektedir.123
Bu t r insanlar havarinin vaazlarn finanse edebilir ve ilk Hristiyan
gruplarna kendi evlerinde toplanma olana salayabilirlerdi.124 Pavlus,
bunlar kazanm ak iin kendi yolunu terk etmitir: Pavlus, dine kazan
dklarnn byk ounluunun yoksullarn safndan geldiini bilmesine
ramen, bizzat yalnzca yksek tabakalardan gelenleri vaftiz ediyordu.125
Hristiyanlk esas itibariyle yoksullara hitap eden bir din olmu olabilir
ama daha ilk zam anlardan itibaren bunu daha zengin olanlara da cazip
grnen bir ar ile birletirmeye almtr. Zam anla Hristiyanlk, se
natodaki sekin, zengin tccarlar, bamsz zengin kadnlar, (eskiden kle
ya da klelerin ocuklar olan) zengin zgr kiiler ve daha aa tabaka
lardan gelmi saray grevlileri tarafndan ayrmcla uratldn d
nen gerek iktidar ve varlk sahibi insanlarn bir ksm n da kendisine
ekm itir.126
Yeni Ahit (ncil), ikinci ve nc yzyllarda, mezhep yaygnlatka
H ristiyanln deien inanlarn ifade eden ilk yazlardan derlenm i
tir. Bu durum , hemen hemen her sayfada bulunabilecek olan elikileri
aklam aktadr. Bununla birlikte sz konusu elikiler bu dinin farkl s
nflara cazip gelmesine yardm c olmutur. Bunda, Kudsn yklm asn
dan nce Filistindeki Yahudi isyanclarn deneyim lerinden kaynaklanan
devrimci bir aciliyet, yakn vadeli bir dnm duygusu vardr. En ac
gceniklik (kolaylkla Roma anlam na gelebilir), Babilin fahiesinin yok
ve edecek, yce ve gl olanlarn ykld ve onlarn yerine yoksul ve
mtevaz olanlarn ynettii bir azizler ynetimine tanklk edecek bir
vahiycinin vizyonunda ifadesini bulabilecektir. Bununla birlikte bu dn
m n gelecee ve farkl, ebed bir alana aktarlmasyla devrimci mesaj,
aclar gerek bir devrim karsndaki korkularyla birlemi olanlara da
cazip gelebilecek kadar sulandrlm tr. Birka kle sahibi tacirin ya da
dkkn sahibinin, m addi anlam da deil de sann kardeliinde zgr
l vaaz eden bir mesajdan korkacak bir eyi yoktur. Zengin tccar, i
nenin gznn Kudste bir devenin geebilecei bir kap olduu konu
sunda gven tazeleyebilecektir.127 Hali vakti yerinde bir dul ya da zengin
bir Romalnn bamsz kars, Pavlusun Tanr nazarnda kadn ve erke
in bir olduu konusunda srar ettii ncil pasajlarn cazip bulurken,

101

j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Hristiyan koca, bu dnyada karsnn kendisine hizm et etmek zorunda

olduu, Her kadnn efendisinin erkek olduu pasajna gven duyabile
cektir.128
Hristiyanln mesaj yoksullara teselli salad. Mtevaz kkenleri ne
deniyle hor grlenlere, daha iyi durum da olanlar karsnda bir t r kendi
deerlerini ihya etme duygusu verdi. Ve aznlkta olan ve evrelerindekilerce kar klan zenginlere de, varlklarn korurken gnahlarndan
kurtulabilecekleri bir kap at.
Balangta ok kk olan bir mezhebin gelimesi, daha byk geli
meleri beraberinde getirdi. Musevilik gibi H ristiyanlk da bir ehri ziyaret
eden herhangi bir zanaatkr ya da tacire bir ilikiler a salad. Haftalk
toplantlar yoksullara, kendilerinden daha zengin olanlarla bir arada ol
m aktan kaynaklanan bir prestij duygusu ve daha zengin olanlara da i
leriyle ilgili birbirleriyle grme olana verdi. Roma m paratorluunu
bir arada tutan ticaret yollar ve ynetim merkezleri sayesinde byyerek,
zam an iinde o im paratorluun bir glgesi oldu; ticaret yollar olmasa
Ermenistan, ran, Etiyopya, gney Arabistan ve hatta gney H indistan
gibi yerlere hibir zaman ulalmaz ya da ok nadiren ulalrd.
D inin gelimesi, brokratiklem esini de beraberinde getirdi. lk ha
variler vaazlar zerinde hi kim senin kontrol olmadan konutu ve bir
ehirden dierine giderken kendilerine yiyecek ve barnak salama konu
sunda yerel destekilerin gnlllne gvendiler. Ancak vaizlerin ve
destekilerin says arttka her ehirde para toplamak ve grubu ynetmek
balca bir megale halini ald. Ayrca halkn konukseverliini istism ar
eden sahte peygamberler tehlikesi de sz konusuydu.
Yerel gruplar iin bunun zm, para toplama ve ynetim iini presbiter ve piskoposlar tarafndan denetlenen diyakozlarn elinde merkezi
letirmekti. Chadwick, kilise tarihinde iki nesil iinde diyor, havariler
ve peygamberler yerine tepede piskoposlar, presbiterler ve diyakozlarla
hiyerarik bir rgtlenme olutu.129 lk balarda piskoposlarn seimi s
radan H ristiyanlarn elindeydi. Ama vaizlerin durum a hkim olmas ok
srmedi. Ayn zam anda piskoposlarn toplantlar, doru doktrinin ne
olduu ve bunu vaaz etmeye kim in hakk olduunu belirlemeye balad.
Hristiyan doktrinindeki byk bir tartm a -gnostisizm* meselesibu sreci hzlandrd. Bu tartm a dinsel inanc olmayan herhangi bir
kii iin anlalmas g olan, ktln nereden gelecei meselesinin
yorum undan kaynakland. Ama son derece nemli pratik sonular oldu.
Hristiyan teolojisi, her eyi yaratan tek bir tanrnn olduunu savunuyorGnosticism: H ristiyanln balangcnda ruhan srlar ve yaradln srlarn bilm e iddiasn
da olan dinsel hizip ve mezhepler, -ev.

A n t i k D n y a | 103

du. Bu, onun iyilik gibi ktl de yaratm olmas gerektii anlam na
geliyordu. Bu, her zaman Tanr ile iyiyi bir tutan inananlar iin rahat
sz edici bir sonutu. Ortodoks Hristiyanln tepkisi genellikle Tanr ile
ktlk yapanlar arasna pek ok arac (sahte melekler, kt ruhlar, serke
insanlar) yerletirerek meseleyi geitirmek eklinde oldu. Bu inandrc
olmadnda, bu sorunun cevabn T anrnn bildii, oysa bizim onun hik
m etini kavrayamayacamz eklinde akland.
Bununla birlikte meselenin daha m antkl bir cevab vard. Bu, evren
de iki ilke arasnda, iyilik ve ktlk arasnda srekli bir mcadelenin
olduunu sylemekti. Bu hi deilse ksmen gnostikler tarafndan ileri
srlen cevapt. Onlar, ruhun iyi, maddi dnyann ve insan bedeninin
kt olduunu sylyorlard. Hristiyanlar yalnzca, eer ruhlarn be
densel endielerden kurtarabilirlerse temiz kalabilirlerdi. Bu btnyle
zgn bir sonu deildi; Yeni A hitdeki pek ok pasaj bunu ima ediyor
du. Ama bunun Kilise otoritelerini endieye sevk edecek im alar da var
d. Eer yalnzca zihin temizse, o zam an iyi H ristiyanlar yalnzca m addi
dnyaya srtlarn dnenlerdi - ullar iinde yaayan ve kendi kendilerini
a brakan zahitler. Bu, insanln tm n kutsal kitaba kazanm ak ya da
yerel kiliseye zengin insanlardan para toplam ak iin hi de uygun bir re
ete deildi. Bununla birlikte, daha da kts, kimi gnostikler daha da
radikal bir sonuca ulayorlard. Eer zihin temizse, o zam an bedenin ne
yapt nemli deildi, nk onun yapt hibir ey tem iz olmayacakt.
Bunlarn slogan iyilik iin her ey iyidir eklinde oldu. Bu onlarn iste
dikleri gibi lks iinde yaamalarna, bakalarnn (zellikle zenginlerin)
m allarn yam alam alarna ve de kilisenin byklerine en korkun gele
ni, serbest aka angaje olm alarna olanak veriyordu.
Bu mesele etrafndaki mcadele Hristiyan cemaatlerinde onlarca yl
egemen oldu ve ancak piskoposlarn, havarilerin halefleri olarak, doktrin
konularnda karar verebilecekleri iddiasyla bir zme baland.130 Bu
tartm a 3. yzylda bir Suriyelinin, Mani, gnostik Hristiyanlk, Budizm
ve ran Zerdtlnn unsurlarndan bir din ina etmeye balamasyla
yeniden ortaya kt. Hatta bir sre iin, daha sonra anaakm Hristiyan
dncesinde egemen bir figr olacak Hippolu Augustinusu bile kazan
d.
Bu t r sapknlklara kar mcadelede kilise brokrasisi idareyi kont
rol etmekten, doktrini kontrol etmeye yneldi ve rgtl kiliselerin de
bunu izlemesine izin verildi. Byle yaparak kilise ncildeki elikilerin,
Hristiyanl benimsemi zengin kesimleri huzursuz edecek isyanc duy
gular iin bir odak olmasn zorlatrd.
Eer H ristiyanlk Roma m paratorluunun birazck m uhalif glgesi

104 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

idiyse, kilise hiyerarisi glge bir hiyerariye dnyordu - birincisinin

yan sra im paratorluk apnda ikinci bir ynetimsel yap. Ancak bu, im
paratorluun ehir ahalisine hizm et gtren glge bir brokrasiydi ve
ayn eyi im paratorluk yapamyordu. O nun youn dinsel cemaat duy
gusu 3. yzyl sonlarnn krizinde, her ehirde demir atm asn olanakl
kld.131 Ayaklanma ya da veba gibi kamusal olaanst hallerde, len
lerin gmlmesini salayan ve yiyecek maddeleri iini rgtleyen birlik
iindeki tek grubun, Hristiyan ruhbanlar olduu grlyordu... 250 y
lnda bir Hristiyan olmak, Roma vatanda olm aktan daha fazla korum a
salyordu.132 Bu dneme gelindiinde kilisenin etkisini ve izleyicilerini
engelleyebilecek yalnzca iki ey vard: devletin basks ve kendi ilerin
deki ayrlk.
H ristiyanln savunucular onun bask ve zulm karsnda ayakta
kalndan ok sz ederler. nanlar urunda len ehitler, mucizeler gs
terenler kadar aziz kabul ediliyorlard. Ancak ilk yllarnda kiliseye yne
lik bask, aralklarla vuku bulan bir eydi. Neronun zam annda ac ektii
kabul edilen az saydaki Romal Hristiyan, R om ann yaklm asnn gnah
keisi olmulard. Ancak bask dalgas Neronun erken lmnden daha
uzun mrl olmad. Zam an zaman baka H ristiyanlar da hapsediliyor
ya da im paratorluk kltlerine katlmay reddettikleri iin saldrgan eyalet
yneticilerinin elinde lmle kar karya geliyorlard. Ama ou zaman
im paratorluk otoriteleri kendi altlarnda gelien bu paralel din rgtlen
meye hogrl davranyorlard. 3. yzyl im paratorlarndan Alexander
Severus ve Arap Philippus kiliseye m sam ahal bile davranm lard.
Bununla birlikte 3. yzyln sonlarnda kilise artk grmezlikten ge
linemeyecek bir nfusa ulamt. m paratorlar bu paralel rgt yok
etmek ya da onunla ibirlii etmek seenekleriyle kar karyaydlar.
Maximus, im paratorluk brokrasisine kadar uzanan bir etki ebekesinin
zerine yrm e zam an geldiini dnd. 284 ylndan sonra im parator
olan Diocletian daha da ileri gitti. Hristiyanln, silahl kuvvetlerin bir
liine bir tehdit olduuna ikna edilmiti ve buna zm itteki saraynn kar
sndaki katedrali ykarak, btn kiliselerin yok edilmesini buyuran bir
em ir yaynlayarak, tm ruhbanlarn tutuklanm asn emrederek ve tan r
lara kurban kesmeyen herkesi lm cezasyla tehdit ederek tepki gsterdi.
Doudaki imparatorlukta bir zulm dalgas esti.
Ne ki, bu t r nlem lerin etkili olabilmesi iin artk ok geti. Batnn
yneticisi Konstantios, Diolectiann emirlerini hayata geirmek iin szde
nlemler ald ve onun olu Konstantinos, 312 ylnda batdaki im parator
lua egemen olma savanda kiliseyi kendi yanna kazanm ay tercih etti.
Kendisini -gnee tapan birisi olduu halde- Hristiyan saymaya balad

A n t i k D n y a | 105

ve H ristiyanlar da onu kukusuz kendilerinden birisi saydlar. Hristiyanlar

her ne kadar bir olunu banyoda bodurmu, karsn ldrtm ve z
grce gnah ileyebilmesi iin vaftizini lm deine kadar ertelemi
olsa da Konstantinosun bu davranlarndan endie etmiyorlard. Zulm
sona erdikten sonra H ristiyanlar imdi inanm ayanlara ve kendi inanlar
iindeki m uhalif gruplara zulm etm e konum una gelmilerdi.
m paratorluu kesin olarak Hristiyanla kazanm a yllar, ayn za
m anda, kilisenin her kesimini etkileyen yeni sapknlklarn grld
yllard. Ancak im paratorluk ynetimi bir kez kilise brokrasisinin yann
da yer aldktan sonra, o brokrasiye ynelik herhangi bir tehdit onun iin
de bir tehditti. Hristiyanl benim sedikten sonra Konstantinos, zaman
geirmeden, kendi emirlerine uymayan piskoposlar grevden almaya ve
srgn etmeye balad.133 Kendisinden sonrakiler de ayn yolu izlediler,
nce bir taraf ve sonra teki taraf destekleyerek karklk yarattlar; o
kadar ki Msrl piskopos Athanasios be kez grevinden alnd ve sonra
grevine iade edildi. Yalnzca m parator Julian bu tartm adan uzak dur
du. O, rakip gruplarn birbirlerini yok edecei, kendisinin de Paganizmi
yeniden canlandraca beklentisi iinde her trl Hristiyan ibadet bii
m ine tolerans gsterdi.
Hristiyanln imparatorluu ele geirmesinin son aamas, ayrca ma
nastr sistemi gibi nemli bir fenomenin douuna tank oldu. Baarnn
bizzat kendisi, kilisenin Hristiyanln saflk ve yoksullua ilikin zgn
mesajn terk ettiini dnen insanlarn srekli muhalefetini yaratt.
Piskoposlar imdi, kiliseleri dolduran mtevaz insanlardan daha ok,
imparatorluu ynetenlerle bir araya gelen ve saraylarda yaayan gl
figrlerdi. nce M srda, kurtuluun yalnzca piskoposun dnyevi ba
arsndan farkl bir yol izleyerek m m kn olacan dnen bir hare
ket balad. ehirleri terk edecekler, lde kendilerine yaknlk duyanla
rn getirecekleri ekmek ve suyla yrtk prtk giysiler iinde yaayacaklar
ve her trl cinsel faaliyeti reddedeceklerdi. Anchoriteler olarak bilinen
bu mnzeviler, ileke bir hayat tercih etmek suretiyle, sann dnyay
kurtarna benzer ekilde, kendilerini gnahtan koruyacaklarna inan
yorlard. Bunlarn davranlar, m nzevilerin bylelikle kutsal kitaplarn
mesajna, tuzu kuru piskoposlardan daha yakn durduklarn dnen,
dier inananlarn saygsn kazand.
Hareket potansiyel olarak ykcyd. Peygamberlerin kutsal kitapla
rn szlerini kullanarak imparatorlua ve zenginlere kar muhalefet ya
ratm a tehdidini ieriyordu. Bununla birlikte, bu akm n mevcut sisteme
eklemlenmesi ok gecikmedi. Mnzevilerden bir ksm ksa srede daha
kolay olmas nedeniyle birbirlerine yakn durmaya baladlar ve bura

106 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

dan fedakrlklarnn, birlikte ve kat disiplin altnda almay iermesi

gerektiine gemek, yalnzca kk bir adm gerektirdi. Kayserili Vasil
(Basileios), kiisel fedakrl daha yksek bir otoriteye bam l klarak,
bunu bir i disiplini olduu kadar bir dnce disiplinine de dntr
d. Onu izleyenlerin gayretlerini, farkl Hristiyan dncelere kar fiziki
gce yneltmeleri ok zaman alm ad.134
Bununla birlikte m anastr sisteminin uzun erimli bir baka sonucu da
oldu. Byk, dinsel olarak tutkulu alma gleriyle m anastrlar, batda
im paratorluun yklmasyla birlikte kan karklklara kar bir l
de korunm a saladlar. evrelerinde im paratorluk kerken bilginlerin
korunabilecekleri birer snak haline geldiler. Sekler ktphaneler ya
klrken, kimi m anastr ktphaneleri varlklarn korudular; bu ktp
hanelerin koruyucu ve bekileri, kutsal (ve kim i zam an da kutsal olma
yan) sayfalarca m etni elle kopyalamay dinsel bir grev olarak grdler.
M anastrlar ayn zamanda dinsel cokuya sahip olm ayanlarn dnyann
karm aasndan korunabildikleri, sradan kyllerin artan oranda ile
ri yapt ve keilerin dinsel ve bilimsel hayat srdrebilme ya da yal
nzca aylaklk edebilme olanan bulduu bir yer haline geldiler. Her
halkrda, rm toplumsal yapy reddetme niyetiyle dinsel ibadet
adacklar olarak balayan m anastrlar birka yzyl ierisinde, im para
torluk sonras batda nemli bir g haline geldiler. Kendi iglerinin s
m rsnden salad artk rnle ayakta duran ve en tepede papa olmak
zere piskoposlar hiyerarisiyle egdm salanan bu dinsel kurulular
ebekesi, izleyen 1000 yl boyunca bat Avrupann her yerinde, zenginlik
ve ayrcalk iin srdrlen iti kakn gl taraflarndan biri oldu.

 N C KISI M

O R T A A L A R

vSQ S l>

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

KRONOLOJ

M. S. 600-900
Avrupada Karanlk alar. Ticaretin k
. Franklarn Roma tipi bir imparatorluu
yeniden kurm a giriim lerinin baarszl
(arlman 800-814). Kuzeylilerin istilas.
H indistanda feodalizm. Ticaretin k.
Brahmanlarn tahakkm ve kylerde kast
sistemi.
Bizans m paratorluunda bunalm , Msr,
Suriye, Mezopotamya ve Balkanlarn kayb.
Teknik ve ekonom ik durgunluk.
M uham med Mekkeyi alyor (630). Mslman
Arap ordular O rtadounun byk bir k s
m n fethediyor (640 ortalar), Kabile (664),
spanyaya (711) ulayor. 750deki Abbasi
devrim i tacirlere siyasi nem kazandryor.
Ticaret ve el zanaatlar endstrisinin gelime
si. slam kltrnn yksek noktas, Yunanca
m etinlerin evrilmesi, bilim ve matematikte
gelimeler, byk slam dnrleri.
in uygarlnn merkezi, pirin retilen
Yang-e yresine kayyor. Endstri ve ticaretin
canlanm as, Budizmin gelimesi, teknolojide
ilerlemeler.
Bat ve dou Afrikann kylarnda uygarln
gelimesi.
10 ve 11. Yzyllar
Avrupada tarm ve ticaretin yeniden can
lanmas. Daha ileri tekniklerin kullanlm as.
Serflik kleliin yerini alyor.
slam Abbasi m paratorluu ekonomik ivme
sini kaybediyor ve blnyor. slamiyette m is
tik ve sihirsel biim lerin ykselii. M srda
Fatmi hanedan.
Bizans Balkanlarn bir ksm n ele geiriyor
ama teknik durgunluk devam ediyor.
Bat Afrika uygarlklar slamiyeti ve Arap
yazsn kabul ediyorlar.
Sung H anedan (960-1279) altnda in uygar
lnn yksek noktas. Kdn, m atbaann,
barutun, m ekanik saatlerin ve pusulann icad
ve tacirlerin etkisinin art.
12 ve 13. Yzyllar
slm M ezopotamyada bunalm .
in m paratorluu ikiye ayrlyor (Sung ve
in).
Mool gebeler Polonyadan Koreye kadar
Avrasyay kasp kavuruyorlar. Badat yama
lanyor (1258). in istila ediliyor (1279).
Bat Avrupal H allar slam

m paratorluuna batdan saldryor. Kuds

alnyor (1099-1187), Bizans yamalanyor
(1204).
Kuzey H indistan i blgesinin O rta Asyadan
gelen M slman halklar tarafndan istilas.
Ticarette yeni gelimeler, para kullanm .
Avrupada tarm sal retim in, nfusun, tica
retin ve el zanaatlar endstrilerinin art.
Su deirm enlerinin ve katedral yapm nn
yaygnlamas, Ispanyadaki M slm anlarla
temas yoluyla Yunanca ve Latince m etinlerin
yeniden kefi, Avrupada ilk niversiteler.
inde icat edilen tekniklerin kullanlm as.
talyan ehir devletlerinin ykselii. Dante
(doumu 1265) talyanca yazyor.
M srda kle askerler (memlukler) iktidar ele
geiriyor.
Bat Afrikada Mali krallnn ortaya k.
slami ilim lerin bir merkezi Tim buktu.
14. Yzyl
Avrupa feodalizm inin byk bunalm . Alk,
kara lm (veba), Flamanya, Fransa, ngiltere,
Galler ve kuzey talyada ayaklanmalar. Birbi
rine rakip papalar. ngiltere ve Fransa arasn
da Yz Yl Savalar.
inde alk ve veba. inde Moollara kar
Krmz Sarkllar ayaklanmas, Ming hane
dannn kurulm as. T arm n yeniden canlan
mas.
O sm anl Trkleri Kk Asyay fethetmeye
balyor.
Byk Zimbabenin kuruluu.
Aztek halk Tenochtitlan kuruyor.
15. Yzyl
inde ekonom ik bym enin canlanm as,
donanm ann Afrikann dou kylarna bin
lerce m illik seferi.
Meksikada Aztek m paratorluu. 1438den
sonra nkalar And blgesinin tm n fethe
diyor.
Bat Afrikada Beninin ykselii.
Bat Avrupada ekonomi ve nfusta yavaa
yeniden canlanm a. Sertliin gerileyii. Pazar
ilikilerinin yaygnlamas. Matbaa. Kuzey
talyada Rnesans. Gelimi gemi yapm ve
denizcilik teknikleri. Portekizliler bat Afrika
kysna seferler yapyor ve Capea ulayorlar.
spanya m onarklar Arap G rnatay fethedi
yor (1492). Kolomb A tlantii geiyor (1493).

1. Bl m
K aos Y zy illa ri

5.
yzyl, Avrasyaya egemen olan im paratorluk iin zlme ve ka
rklk dnemi oldu. Her birinde benzer bir bunalm duygusu; bin yllk
uygarlklar ker, barbarlar snrlar aar, sava lordlar yeni krallklar
kurarken ve alk ve veba yaygnlar, ticaret geriler ve ehirler nfus kay
bederken benzer bir aknlk duygusu yaand. Her imparatorlukta da
yeni gvensizlikleri karlayabilmek iin ideolojik kesinliklere tutunm a
giriimleri sz konusuydu. Roma kuzey Afrikasnda Augustinus, dnyev
Roma ehrinin yamalanyla uzlaabilmek iin Hristiyan doktrininin
en etkileyici eserlerinden birisini, Tanrnn ehrini yazd. inde, hemen
hemen bin yl nce H indistanda gelitirilmi Budist doktrinler, zellik
le g durum daki tccar snflar arasnda yaygn kabul grmeye balad.
H indistanda Hinduizm yerini salam latrrken, yeni kltler yaygnlat.
Bu uygarlklardaki bunalm n benzerlii, kim i tarihileri, bunlarn
kresel bir iklim deiikliini izlediini ileri srmeye yneltti. Ancak tek
bana iklim i sorum lu tutm ak, yzyllardr bu uygarlklarn her birine
musallat olmu byk sorunu grmezlikten gelmek olurdu. Bu sorun,
kendileri ve herkes iin geim salamak amacyla topra ileyenlerin en
temel yntemlerinde yatyordu. Tarmsal verim lilikteki artlar, bin yl
kadar nce dem irin kullanm nn yaygnlamasyla grlen gelimelerle
karlatrlabilir bile deildi. Bununla birlikte zenginlerin tketim i daha
msrife ve de devletin styaps her zam ankinden daha geniti. lerin
eskisi gibi gitmeyecei bir noktaya eriilmesi, aynen ilk Bronz a uygar
lklarnda olduu gibi, kanlmazd.
Bu bunalm en ar ekliyle Romada yaand. Roma uygarlnn ge
limesi grnte sonsuz bir kle arzna dayanyordu. Sonu yle oldu ki,
im paratorluk otoriteleri ve byk toprak sahipleri tarm sal verimi a rttr
ma konusunda H indistan ve indeki benzerlerinden daha az ilgiliydiler.
Dolaysyla k daha byk oldu.
zleyen dnem Avrupada hakl olarak Karanlk alar olarak bili
nir. Bu, ehir hayatnn, okum a yazmann, edebiyatn ve sanatlarn ya

110 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

va yava gerilemesi anlam nda uygarln kyd. Ama hepsi bu

kadar deildi. Romann an iin bylesine bir bedel deyen sradan in
sanlar onun kyle daha byk bir bedel dediler. Alk ve veba eski
im paratorluun topraklarn mahvetti; 6. yzyln sonlaryla 7. yzyl
da nfusun yarya indii tahm in ediliyor.1 Eski snrlara akn eden ilk
Cermen (Germen) savalar dalgas -G otlar ve Franklar, Vizigotlar ve
Ostrogotlar, Angeller, Saksonlar ve Jutlar- Roma topraklarnda yerleme
ye baladlar ve ksa srede Latin diyalektleri konuarak, Hristiyan dinini
kucaklayarak pek ok Roma adetini benimsediler. Ancak onlarn arka
sndan, gemite R om ann etkisine girmemi, yerlemek ve retm ek iin
deil yalnzca yamalam ak ve yakm ak iin birbirini izleyen istila dalgala
r geldi. H unlar ve Kuzeyliler Franklarn, Gotlarn ve Anglo-Saksonlarn
kurduklar krallklar ykarak, 9. ve 10. yzyllarda, gvensizlik ve korku
yu 5 ve 6. yzyllarda olduu gibi yaygnlatrdlar.
Sonunda btn istilaclar yerletiler. Aslnda ounluk, ekip bien in
sanlard ve geldikleri yerlerde aletleri iin olduu kadar uygar ordular
savata yenmelerine olanak salayan silahlar iin de dem iri kullanmaya
zaten balamlard. Bunlarn toplum lar ilkel kom nizmden, krallk id
dia eden efler, kylleri yneten aristokratlar, birtakm kom nal ekip
bime geleneklerine sahip obanlar olarak snf farkllklarna gemeye
balamlard. Eer Roma tarm , byk, klelerin alt latifundia ile
yoksul kyllerin kk retim inin karm asndan baka bir ey olmu
olsayd, istilaclar baarl bir ekilde onun yntem lerini alacak ve esas
itibariyle Roma yaam kalplarn benimseyeceklerdi. inde ve onu ev
releyen topraklarda im paratorluklar kuran birbirini izleyen barbar dal
galarnn yaptklarnn bu olduunu ilerde greceiz. Ama Roma toplu
mu, istilaclar geldiinde zaten zlmeye balamt ve onlar yalnzca
bu zlmeyi hzlandrdlar. stilaclardan bir ksm, sava tutsaklaryla
byk topraklar ekip bierek Roma tarm n benimseme giriim inde de
bulundular. 5. yzyln sonlarnda Ostrogot Theodoric kendisini bat
nn im paratoru ilan etti. 8. yzyl sonlarnda arlman, bugnk Fransa,
Katalonya, talya ve Almanyann byke bir ksm nda yeni bir im para
torluk kurdu. Ama bunlarn im paratorluklar, lmlerinden sonra, eski
Roma m paratorluunun yklm asna yol aan ayn nedenlerle dald.
Bylesine geni giriimleri ayakta tutacak m addi bir retim temeli yoktu.
Ksa srede ehirler yalnzca nfus kaybetmediler; ayn zam anda ou
kez boaldlar ve yklmaya terk edildiler. Ticaret ylesine dk bir d
zeye indi ki altn para tedavlden kalkt.2 Okuma yazmay yalnzca - a r
tk gnlk hayatta kullanlm ayan edeb bir dili, Latinceyi kullanan ru h
banlar biliyordu. Bir ara Avrupann rlanda ucunda kmelenen birka

O r t a a l a r | 111

m anastr dnda klasik bilgi unutuldu. Yazl kltrn kk adacklar

arasndaki tek balant gezginci, kei limler oldu.3 Greko-Romen dn
yasnn bilgisini ieren kitaplar, birbirini izleyen istilaclar m anastrlar
atee verdike tahrip oldu.
600 yln byk ksm boyunca bat Avrupann pek ok yerinde du
rum buydu. Bununla birlikte bu kaosun iinden sonunda, yeni bir dzen
ortaya kt. Avrupada tarm , hem eski Roma m paratorluunun kendine
yeterli m lklerine hem de fetihi halklarn ky topluluklarna bir eyler
borlu olan yntemlerle rgtlenmeye baland. Zam anla insanlar besin
maddelerini retm enin eski imparatorlukta olduundan daha verimli
yollarn buldular. Vikingler gibi istilaclarn baars, uygarlktan ve e
h ir zanaatlarndan yoksun olm alarna ramen, onlarn tarm sal (ve de
nizcilikle ilgili) tekniklerinin gelimiliinin kantyd. Deien tarmsal
yntemlerin yan sra yeni toplumsal rgtlenme biimleri ortaya kt.
Her yerde, kaba m stahkem kalelerde oturan sava lordlar, baml ky
llerin kylerini, ayn zam anda onlardan gerek nakden gerekse cretsiz
igc eklinde hara alarak, hem smrmeye hem de korumaya balad
lar. Ancak bunun yeni bir uygarln temellerini demesi iin uzun bir
sre gerekliydi.

2. Bl m
N:
m p a r a t o r l u u n Ye n d e n D

ouu

Roma mparatorluu gibi in mparatorluu da ierden ekonomik

knt, ktlk ve i sava, dardan ise barbar saldrlar karsnda
dald. 4. yzyla kuraklk, ekirge istilas, ktlk, i sava, rakip im pa
ratorluklara blnme ve siyasal, ekonomik ve ynetimsel kaos damgasn
vurdu. Yaklak bir milyon insan evlerini ve iftliklerini terk etti ve kuzey
indeki i blgeden gneye, Yang-e ve tesine gt. O nlar pek ok ara
zinin ekilip biilmedii ve retim hayatnn ancak kendine yeterli iftili
e dnt, ok az ticaret yaplan ve para kullanm nn azald, harap
olmu ve nfusu azalm bir blgeyi terk ettiler.4
Ancak Karanlk alar terimi, olanlar iin uygun deildir. Geni ky
l kitleleri iin hayat olaanst zordu ve saysz insan alk ve hastalktan
ld. Ama uygarlk kmedi. Kuzeydeki tarm sal ykm , ksa sre iinde
Yang-e blgesinde canl ve destekli pirin retim inin yaygnlamasyla
telafi edildi. Bu, canlanan ehirler iin gerekli art ve onunla birlikte
okur-yazar bir eliti yeniden yaratt. Bat Avrupa kendi iine dnerken, g
ney in, Gneydou Asya, H indistan altktas ve ranla ticaret yollar
ayordu. Kuzeyde rakip barbar hanedanlar kontrol ele geirmek iin
savatlar. Ancak bunlar, in uygarlnn avantajlarnn farknda olan ve
in kltrn kucaklayan hanedanlard.
Dahas, barbarlar inden yalnzca renmediler. O nlarn da eski
uygarla retecek eyleri vard. O nlarn zanaatkrlar ve obanlar zel
likle kendi toplum larnn om uzlarna ken im paratorluk masraflar ve
gelenekleri bulunm adndan, kim i teknikleri gelitirmeyi baarm lard.
Bu yeni teknikler imdi ine akyordu - atlardan yararlanm ak, eyer ve
zengiyi kullanm ak, kprler ve da yollar ina etme yntemleri, tbb
bitki ve zehirlere ilikin bilgiler, denizcilik vs..5 Bu t r yenilikler zengin
lii ve artk rn arttrd. rnein, at daha nce savalarda hzl iletiim
iin kullanlyordu. Ama eski koum yntemleri onu neredeyse bouyor

Orta alar

113

du ve ar ykleri ya da saban ekmesini olanaksz klyordu; bu grevler

ise ok daha ar olan kze kalyordu. Kuzey steplerinden gelen yeni tek
nikler bu durum u deitirmeye balad.
Merkezi im paratorluun k, entelektel gelimeler asndan da
tmyle olumsuz deildi. Savalar ktphaneleri ve yerlerine yenisi koyulamayacak olan elyazmalarn tahrip etmiti. Ama eski entelektel ge
leneklerin zayflamas yenilerine yer at. Tibet ve Semerkant zerinden
rana uzun ticaret yollarn tepen ya da gney inden gney H indistana
yelken aan tacirlerin ine getirdikleri Budizm etki kazanmaya balad.
Hint, ran ve Yunan etkileri in sanatnda grnmeye balad; o kadar ki
Budist heykellerde Eski Yunan tarznn etkileri grlr. Gernet, youn
dinsel cokunun harekete geirdii orta Asyann patikalarnda ve H int
O kyanusunun rotalarnda hareket eden byk ticar akm larn nfuz et
tii bir altn O rta a uygarlndan sz edecek kadar ileri gider.6 Hi
kuku yok, bu Avrupa Karanlk alarndan ok farklyd.
6.
yzyln sonunda imparatorluk, nce Sui ve daha sonra T ang hane
danlar altnda yeniden birleti. D m anlarna kar kazandklar askeri
zaferler yeni im paratorlarn, muazzam kamusal eserler yaptrm ak iin,
geni halk kitlelerinden gerekli artk r n elde etmelerine olanak verdi.
ki yeni bakent, Loyang ve ang-an kuruldu. Loyangn surlar dou-bat
ynnde dokuz kilometre, kuzey-gney ynnde sekiz kilometreyi bulu
yor ve birbiriyle kesien her biri 70 metre eninde 25 bulvar evreliyordu.
40 m etre geniliinde ve birka yz kilom etre uzunluundaki kanallar
Sar Irm ak, Wei ve Yang-e nehirlerini birbirine balyor ve gneydeki
pirincin kuzeydeki ehirleri beslemesine olanak salyordu. in Seddinin
kuzey bat snrndaki birka yz kilometrelik ksm yeniden ina edil
di ve askeri seferler im paratorluun etkisini Koreye, batda H indistan ve
rana ve gneyde inhindine kadar geniletti.
Bir ksm snav sistemiyle greve alnan tam zamanl bilginm em urlardan oluan bir ynetim yaps olutu. Bunlar toprak sahibi aris
tokrat snfa kar bir denge unsuru olmaya baladlar ve artk rnn
rant olarak aristokratlara deil de vergi olarak devlete gitmesini garanti
etmek iin araziyi kk kyl iletmelerine blmeye altlar.7 Tuz, al
kol ve ayda kurulan devlet tekelleri, devletin gelirlerini artrd.
Devlet glyd, ehirlerde hayat yakndan kontrol ediyor ve
Konfyslk -uyum ve itaate yapt vurguyla- devlet brokrasisi
iinde baat bir durum kazanyordu. Ancak artan ticaret, Asyann her ta
rafndan ideolojik etkiler getirdi. Budizmin nemi m uazzam artt, (Roma
ve Bizansta sapknlk olarak lanetlenen) N esturi Hristiyanln belirli

114 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

bir etkisi oldu; Manieizm ve Zerdtlk kendisine taraftarlar buldu.

Gneyin kydaki ticaret kentlerinde yabanclar -Malay, Hintli, ranl,
Vietnaml, Khmer ve Sum atral- bulunuyordu. Kantonda M slman
tacirler iin i ve Snn camiler bile vard. inin etkileri de her yne
yayld: Budizm ve in dili ve edebiyat Kore ve Japonyaya, kt retim i
bilgisi Semarkand, ran ve Arap lkeleri zerinden, pek ok yzyl sonra
nihayet Avrupaya ulat.
T ang hanedan yzyl srd ama daha sonra krize girdi. Tepede
brokratlarla saray evreleri arasnda srekli kavgalar oluyordu. Kimi h
km darlar Budizmi tevik ederken kim ileri de onu ezmeye alyordu.
Ynetici snflarn lks yaam tarzlarn, kamusal eserlerin yapm n ve
muazzam bir imparatorluu devam ettirm enin maliyetleri ykseliyordu.
Kk ifti snfnn durum u, kirac iftiler ve cretli iilerin ilettii
byk maliknelerin art karsnda hzl bir gerileme gsterince, devlet
hzinesi bundan zarar grd.
Bu arada geni kyl kitlesinin durum u beterin beterine doru gidi
yordu. Bir blgede, kyllerin yzde 90nn karnlarn ancak doyurdu
u bildirilm iti.8 Ekyalk artyor ve sk sk kyllerin katld krsal
ayaklanm alar oluyordu. 870lerde, btn imparatorluu tehdit eden bir
isyan dalgas patlak verdi.9 syanc bir ordu, kuzeyden gneye ve sonra
tekrar geriye byk bir yry gerekletirdi ve 880 ylnda im parator
luk bakenti ang-an zaptetti.10
Bununla birlikte isyanc ordu zor durum da olan kyllk iin bir zafer
kazanam ad. Yandalarnn pek ou herhangi bir sre iin topraklarn
brakm aya gnlsz kyller deil, ama topraklarndan koparlm in
sanlard. nderleri ise ksmen yoksul snflardan, ksmen de toprak sahi
bi orta snftan insanlard. Hatta liderleri Hung ao, memuriyet snav
iin yerel aday olarak seilm iti. Birka gn ierisinde bu ordu ve nderle
ri farkl yollar izlemeye balamlard. Sradan savalar yerel yoksullarla
glerini birletirdiler ve dnyann en refah iindeki ehrini yamalad
lar: Pazarlar atee verildi ve ok sayda insan ldrld... En ok nefret
edilen grevliler zorla ekip karld ve ldrld. Oysa, H ungun zlemi
kendisinin im parator olduu istikrarl bir rejim kurm akt. Devlet yneti
m inden yalnzca yksek rtbeli grevlileri uzaklatrp, eski aristokratla
r kilit mevkilerde brakarak ve taraftarlar arasnda ikayet edenlere kar
en haince yntemler uygulayarak im paratorluk sistemini canlandrd.
Herhangi birisi bir hizmet binasnn kapsnda rejimi alaya alan bir iir
yazdnda, Hungn vekili o blmde grev yapan m em urlarn tm n,
gzlerini oyarak ldryor ve cesetlerini asyordu; kapy koruyan m uha

Or ta alar

fzlar da ldrtt; bakentte iir yazabilen herkesi ldrtt ve teki okur

yazar kiileri hizmeti olarak kulland. Toplam olarak 3.000den fazla in
san ldrld.
Kendi yandalarn karsna alan Hung, tahtn korumay baaram a
d. Bir im paratorluk generali, bir yl kadar sonra moralleri bozulmu asi
glerden ehri geri ald. Ama bu isyan, rakip generaller im paratorlu
un her yerinde birbiriyle savarken hibir gerek gc kalm ayhn T ang
H anedannn sonu oldu. mparatorluk yarm yzyl kadar, yeni bir ha
nedan, Sung hanedan altnda yeniden birletirilinceye kadar be rakip
devlete (be rakip hanedan) blnd.
Bu isyan pek ok bakm dan M. . 206da in H anedann deviren ve
M. S. 184te Han m paratorluunun paralanm asna yardm c olan isyan
lara benziyordu. in tarihi boyunca baka isyanlar da olacak ve ou kez
benzer bir yol izleyecekti. Bir hanedan baa geiyor ve saray yapma, kanal
ve yol ina etme gibi iddial projelere kalkyor; kuzey ve bat snrlarn
daki gebelerin tehditlerini yok etmek iin pahal istihkm lar kuruyor,
d savalara giriiyor, gcn yaygnlatryor; ama krsal nfusu yle
bir yoksulluk dzeyine itiyordu ki im paratorluk iktidarn paralayan is
yanlar bagsteriyordu; bundan sonra bir asi nder ya da im paratorluk
generali yeni bir hanedan kuruyor ve btn sre yeniden balyordu.
Krsal yoksullar hibir zaman zaferin sonularndan yararlanam a
dlar. lkenin her tarafna yaylm bir ekilde kendi kk arazilerine
bal olarak, cahil, d dnyay az tanyarak yayorlar, mevcut devletin
zulm eylemlerine kar ayaklanabiliyorlar ama bir snf olarak kendi y
netecekleri yeni bir devleti onun yerine geiremiyorlard. Bunun yerine,
kt deil de iyi bir im paratorun ynetim inde mevcut devlete benzer
bir devlet yaratmaya alyorlard. Zafer kazanm alar durum unda bile,
kendilerine eskileri gibi muamele eden yeni yneticileri baa geiriyor
lard.
Bu sre yetkisini gkyznden alan ve dnemsel olarak bir hane
dandan tekine devrolan hanedanlarn meruiyeti eklinde egemen ide
olojiye bile girm iti.
Bununla birlikte bu tekrarlayan yap, pek ok Batl yazarn iddia
ettii gibi in toplum unun deimez olduu anlam na gelmiyordu.
H anedanlar gelip gittike, retim faaliyetlerine yeni tekniklerin sokuldu
u ve bunlarla birlikte toplum daki eitli gruplar arasnda nemli dei
ikliklerin gerekletii, birikerek oalan deiimler oluyordu.

115

116 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

D nyaya nderlik
in byk bir ekonomik dnm geirmeye devam etti. Ya kirac
iftiler ya da cretlilerce iletilen byk topraklarn sahipleri, yeni tarm
aralarna ve deirm en m akinelerine yatrm yaparak ve arazilerinden
ylda birden fazla rn almay salayacak yntemleri kullanarak gelirle
rini arttrm ay hedefliyorlard.11 Kuzeyden Yang-e Vadisine ve gneye
srekli g oluyordu. Tarmsal verim lilikte ve buna bal olarak zengin
lerin eitli lks ihtiyalarn salamada kullanabilecekleri artk rnde
byk art vard.
Ticaret alar iftileri yerel pazarlara ve yerel pazarlar da byklkle
ri ve nemleri artan eyalet ehirlerine balamaya balamt. Dnyann o
zamana kadar grdnden daha fazla tekne, 50.000 millik nehir ve kanal
ebekesi iinde, yalnzca zenginler iin lks eyleri deil fakat temel r n
leri de tayarak faaliyet gsteriyordu. Toplumun her kesimindeki ilem
lerde para, artan bir rol oynamaya ve madeni paralar kadar banknotlar
da kullanlmaya balamt. Tacirlerin says artt ve bunlarn bazlar ok
zengin oldular. ehirler, Sung H anedannn bakenti Kai-fengin Orta a
Parisinin 12 kat byklndeki bir alan iinde muhtemelen bir milyon12
ve de Yang-e Vadisindeki Hang-ou ehrinin bir buukla be milyon ara
snda bir nfus barndrm asna kadar bymeye devam etti.13
Endstriler de ayn ekilde byd. Kai-fengdeki silahhaneler, aske
ri teknolojinin hzla gelitii bir ada... btn lkeye hizm et ediyordu;
Szewan ve Yang-e deltasndan gelen iilerin yeniden istihdam edildi
i bir tekstil endstrisi geliiyordu; ve dem ir ve elik endstrileri, gerek
devletin gerekse zel dem ir patronlarnn daha ileri tekniklere, ara ge
relere byk yatrm lar yapt ve ok sayda iiye dayanan ileri derece
de rgtl endstriler haline geldi. Atlyeler im paratorluk ailesi, yksek
yneticiler ve zengin iadam lar iin lks maddeler ama ayn zam anda
inaat malzemesi, kimyasallar, kitaplar ve giysi retiyordu.14
Hatr saylr bir teknolojik yenilik sz konusuydu. M etalrjide odun
km rnn yerini maden km r almt; krklerde su gcyle al
an m akineler ve madenlerde patlayclar kullanlyordu. 1078 ylnda
retilen dem ir m iktar 114.000 tonu gemiti - ngilterede 1788 ylnda
bu m iktar ancak 68.000 tonu bulacaktr.15 Seramik ve porselen yapm n
da -A vrupada ancak 700 yl sonra kefedilecek- grlmemi bir geli
me yaanmt. Barut, Avrupada ilk sz edildii tarihten 240 yl nce
1044te kullanlyordu. 1132 ylna gelindiinde barut, bambu borulardan
roketler frlatlmas ve 1280de bronz ve dem ir havanlarla glleler atlmas
iin kullanlm t.16 Yeni denizcilik teknolojileri, apa, dmen, bocurgat,

Orta alar

adr bezinden yelkenler ve sert hasr yelkenler... su geirmez kom par

tm anlar, denizci pusulalar, in gem ilerinin Arap Krfezine ve hatta
Afrikann dou kysna ulam alarn olanakl klm t.17 Bu gemilerden
bazlar 1000 kadar yolcu tayabiliyordu ve in harita yapm yalnzca
Avrupann deil Arap O rtadousunun da ok ilerisindeydi.
Son olarak, kitap retim indeki ilerlemeler, tarihte ilk kez olmak zere,
byke bir orta snfa ynelik bir edebiyatn yaratlm asna olanak sala
mt. Oyma kalplarla yaplan bask daha 9. yzylda kullanlm aya ba
lanm t. Gizemli bilgiler, alm anaklar, Budist bilgileri, szlkler, ve tarih
kitaplarnn yan sra tm Budist metinler, basl bor senetleri, kimya ve
eczaclk zerine pratik el kitaplar ortaya km t.18 11. yzyla gelin
diinde, her ne kadar 15. yzyla kadar, muhtemelen in yazsnn ka
rakterlerinin byk bir ksm bu teknii blok baskdan daha abuk ya da
daha ekonomik klm ad iin, byk apl bask ilerinde kullanlm am
olsa da, tek tek karakterlerin yan yana getirilmesi sistemine dayal hare
ketli harfler vard. Her halkrda in, basl kitaba Avrupadan be yzyl
nce sahip olm utu ve yazl sz kk bir okumu elitin ya da byk
m anastrlarda yaayanlarn ayrcal olm aktan km t. Gerek devlet
okullar, gerek zel okullar, zellikle lkenin yeni ekonomik kalbi olan
aa Yang-e blgesinde ok artm t. Bu blgede yaayan bir inli yaza
rn o srada yazd gibi, Her kyl, zanaatkr ve tacir kendi oluna kitap
okumay retiyor. Tarlalarda alan koca ve karlarna yiyecek getiren
obanlar, eski zam anlarn adam larnn iirlerini okuyabiliyorlard.19
Ticaret ve endstrinin gelimesi, tccar snfnn zenginlemesi, says
nn ve etkisinin artyla el ele gitmiti; o kadar ki kim i tarihiler bundan
bir burjuvazi olarak sz ederler. Twitchett, Sung dnem inin sonlarna
doru, kendi zel kimlii ve kendi kltrnn farknda olan z-bilinli,
zengin bir ehirli orta snf bulunduunu yazar.20 Dahas devletin ta
cirlere kar tutum unda nemli bir deiiklik yaanmt. Daha nceki
hanedanlar, tacirleri potansiyel olarak ykc bir unsur gibi grmler
ve onlar srekli gzetim altnda tutm ulard.21 Sokaa kma yasaklar,
karanlk bastktan sonra herkesin sokaa km asn engellemi, pazarlar
sk devlet gzetimi altnda surlarla evrili ehir alanlarnn iiyle snrl
kalm ve tacirlerin aileleri devlet brokrasisindeki grevlerden uzak tu
tulm utu. imdi bu snrlam alarn pek ou kalkm t. 11. yzyl bala
rnda bir yksek devlet grevlisi, tacirler zerinde denetim olm adndan
ikyet ediyordu. Bunlar, pirin ve etten oluan lezzetli yemekler yiyorlar,
k evlere, pek ok arabaya sahip oluyorlar, elerini ve ocuklarn inci ve
yeim talaryla ssleyip, klelerine beyaz ipekli giydiriyorlard. Sabahlar
nasl servet yapacaklarn ve akam lar da yoksullar soymann yollarn
dnyorlard.22

117

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

Yeni ehirli zenginler ekonomik glerini im paratorluk brokrasisi

zerinde etki yapmak iin kullanyorlard:
Snav sistemi imdi byk aile evrelerinin dndan gelen insanlarn impa
ratorluk ynetim inin yksek makam larna girebilmeleri iin bir yol olmu
tu... Yeni brokratlar artan bir ekilde, ticari devrimden en ok yararlanan
ailelerden ... zengin tacirler ve zengin toprak sahiplerinden seiliyordu.23

Yalnzca birka yz insan ulusal snavlarda baarl olabiliyor,24 ama

bunlar muazzam bir sistemin zirvesini oluturuyorlard. 13. yzyla ge
lindiinde devlet okullarnda aa yukar 200.000 ve Budist okullarnda
da daha binlerce renci vard ve bunlarn tm en tepeye ykselmeyi ha
yal ediyorlard. Bunlarn nemlice bir ksm tccar ailelerinden geliyordu.
K aybedilen Y zyllar
Tacirler, ok nemli bir bask grubu olutursalar da hl devleti y
netm ekten uzaktlar. Devlet mlkiyetindeki gemileri iletmek gibi krl
iler tacirlere ihale ediliyor olsa da, byk apl retim in ou hl devle
tin elindeydi. Devletin kendisi, bilgin m em urlar olarak yetitirilen, ideali
sayfiyede oturan zenginler olmak olan brokratlar tarafndan ynetili
yordu.25 Bu, resmi bir pozisyon elde eden tacirlerin oullarnn da idea
liydi. Sung mparatorluu zirveye yaklarken, bunalm n yeni iaretleri
grlmeye baland.
Tarihilerin genellikle yeni'K onfyslk olarak adlandrdklar
ey devlet iindeki baat ideolojiydi. Bu, hkm darlarn ve yneticilerin,
hem aristokratik sava snfn iddete dayanan eylemlerini hem de ta
cirlerin amansz kr etmelerini engellemeye alan, karlkl saygya da
yanan bir yol izlemeleri gerektii temeline dayanan bir ideolojiydi. Devlet
brokrasisinde bir m akam elde etmeye alan herkesin yapmas gereken
alm alarn havasn belirliyor ve hayattaki ideali, amansz rekabetin ve
askeri kemekein grlt patrts yerine, bilgece bir bo zam an geir
mek olan m uhafazakr toplum sal tabakaya da uygun dyordu.
Bu ayn zam anda ilk Sung im paratorlarnn yaklamlar ile de uyum
iindeydi. Onlar, bir nceki T ang H anedam nn kn, izledikleri pa
hal askeri yaylmaclk politikalarna balyorlard ve dolaysyla ordu
nun mevcudunu azaltm lar ve bar snr devletlerine rvet vererek sa
lama yolunu semilerdi. Bu yaklam doa ve toplum un uyum unu ileri
sren yar dinsel nosyonlarla ifade ediliyordu. Ama rasyonel ve pragm atik
bir z de vard. Daha nce grlen uzun bunalm yllarndan km ak
iin bir yoldu.
Pek ok Batl yazar yeni-Konfysln egemenliinin inde

Orta alar

kapitalist gelimenin yolunu tkad sonucuna varm lardr. Bunun ka

pitalizm in ruhuna olan dm anlnn ini bir binyl kadar hareketsiz
braktn ileri srmlerdir. Bakalar ise, inin ekonomik gelimesini
durdurduu varsaylan eyin totaliterlik olduunu vurgulam lardr.26
Ama, grm olduumuz zere, Sung dneminde in toplumu hareketsiz
olm aktan ok uzakt. Konfys olmayan (Budist, Taoist ve Nesturi)
dnceler yalnzca varlklarn korum akla kalmam, basl kltrde de
yerini almtr. Ve teoride Konfys inana sahip olan yneticiler uy
gulam ada ok farkl davranm lardr. rnein Patricia Ebrey, beyefendi
snf arasnda yaygn olarak elde dolaan Yan Tsainin Toplumsal Hayat
in Ahlaki Kurallar adl elkitabnn pek ok yeni-Konfys ilkeyle
elitiini gstermitir. Yazar, kiinin i hayatndaki hedefinin kr oldu
unu kabul etm itir ki, yeni-Konfysle tamamyla sadk kalan
kiilerin, tanm lad pek ok faaliyetten uzak durm as gerektiini ifade
etm itir.27
H km sren yeni-Konfys ideoloji ile tccar snfnn faaliyet
leri arasnda bir a vard. Ancak bu boluk, o snfn, ekonomi byd
ve kendileri daha zengin ve etkili olduklar srece gz yumabilecekleri bir
ayd. Aynen yzlerce yl sonra Avrupal ilk kapitalistlerin para kazan
m alarn engellemedii srece, m onarik devletlerle almaya ve onlarn
resmi ideolojilerini kabul etmeye hazr olmas gibi.
Tccarn ve zengin esnafn kendilerini tam anlamyla kapitalist bir
snfa dntrm e yeteneklerini zayflatan ey, m addi idi, ideolojik deil
di. 17. ve 18. yzyllarda Avrupada olduundan ok daha ileri bir ekil
de devlet aygtnn yetkililerine bamlydlar. nk, belli bal retim
aralarn -kanal ebekesini ve sulama ilerini- yrtebilm ek iin devlet
grevlileri kanlm azd.28 Devlet artk rnn muazzam bir ksm na el
koyuyor ve onu, saray ve tepedeki yetkililerin lks tketim i ve snrdaki
insanlara rvet vermek iin verim li kullanm dan uzaklatryor olsa da,
bu inli tccara, devlet mekanizmasyla birlikte alm aktan baka bir
ans tanm yordu.29
Bu dnem, zengin tccarla aydn m em urlar iin ayn lde byk bir
refah dnemiydi.30 Bu ayn zam anda kyllk iin taham m l edilmez bir
yoksulluk dnemi oldu. 11. yzylda Su Hsn yazyor:
Zengin aileler byk toprak paralarna sahipler... Onlarn tarlalar, kamy
la hareket ettirilen ve kle gibi grlen kiralk yersiz yurtsuz kiiler tarafn
dan ileniyor. Arazinin rnnn yars efendiye, yars da iftiye gidiyor.
Her toprak sahibine karlk on ifti var... Arazinin sahibi kendi payna d
eni biriktirip zengin ve gl olabilir ama ifti kendi payna deni gnlk
olarak tketm ek zorundadr ve yoksulluk ve ala m ahkm olmaktadr.31

119

120 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Aydn m em urlarn Konfys etii, kukusuz onlar iin alan

lara uzanmyordu. Yan Tsainin Toplumsal Hayat in Ahlaki Kurallar
kyller ve zanaatkrlardan ikinci snf insanlar olarak sz eder; hiz
metilerin sapklndan ve intihar etme eilim lerinden yaknr ve onla
rn nasl dvlmesi gerektiini anlatr ve onlara evcil hayvanlar gibi m u
amele edilmesini salk verir.32
Tarihi John Haegar, Gney Sung dnem inin sonlarna gelindiinde
kylerin byk bir ksm, balangta tarm sal ve ticari devrim i ateleyen
ayn nedenlerle yoksullamt diye yazyor.33
Ancak, isel bir krizin herhangi bir belirtisinin olgunlaabilmesinden
-ve tccarla m em urlarn arasnda herhangi bir kar atmasnn ne
km asndan- nce, dsal bir kriz devleti paralad. 1127de kuzeyden
gelen bir saldr ini ortadan ikiye bld ve Sungun kontrol yalnzca
gneyle snrl kald. 1271 ylnda btn lke ikinci bir istilaya m aruz kal
d.
kinci istila ok daha ciddi idi. Bu, O rta Asyadaki anavatanlarndan
bir nceki yzyl karak, baty orta Avrupaya, gneyi Arabistan ve
H indistana, douyu da in ve Koreye kadar gazaba uratan Mool or
dularnn istilasyd. Mool toplumu, byk gebe srlere sahip askeri
aristokratlarn egemenlii altndayd. Moollar mkemmel binicilerdi ve
an silah ve zrhlarna sahip olabilecek kadar da zenginlerdi. Sonu, ok
az ordunun kar koyabilecei bir bileimdi.34 Ama kendilerine zg ok
yetersiz bir ynetsel yaplar vard. Bu nedenle fethettikleri insanlarn hiz
m etlerine bamlydlar.
Mool hkm darlar inde kendilerini Yan H anedan olarak adlan
drdlar ve imparatorluu ynetmek iin eski m em urlarn bir ksm na da
yandlar. Ama onlara gvenmedikleri iin ana pozisyonlar kendi ellerin
de tu ttular ve krl vergi toplam a iini, askeri birliklerin desteinde O rta
Asyadan M slman tccarlara ihale ettiler. Bu durum , dnyann daha
nce hi grmedii bir teknolojik ve ekonomik gelime dzeyinden kay
naklanan ve onu daha da zendiren toplumsal dzenlemeleri paralad.
Sung dneminde yava yava gelimeye balayan ekonomik sorunlar,
zellikle de krsal yrelerin yoksullamas, artk su yzne kt. 1270ten
itibaren fiyatlar artm aya balad. Kuzeydeki kylln yoksulluu, b
yk m lklerin yaygnlamasyla daha da artt.
in toplumu yabanclar artacak kadar ileri olmay srdrd. 1275
ylnda talyan gezgin Marco Poloyu Pekinde o derece etkileyen Mool
saray idi. Avrasyann bir ucundan teki ucuna yaylan Mool varl,
indeki teknik gelimelerin, batnn daha az gelimi toplum larna ya
ylm asnda nemli bir rol oynad. Ama inin kendisi ekonomik dina

Orta alar

mizm ini yitirm iti ve kyllerin yoksulluu, ou kez dinsel mezhepler

ya da gizli derneklerin - Beyaz Nilfer, Beyaz Bulut ve Krmz Sarknderlik ettii birbirini izleyen ayaklanmalara neden oldu. Sonunda, bir
Krmz Sark liderinin olu olan gezginci bir tarm iisi, u-Yan-ang,
Mool bakenti Pekini ald ve 1368 ylnda kendisini im parator ilan etti.
M oollarn son yllarnn getirdii ykm dan, Ming olarak bilinen
yeni im paratorluk dneminde yava yava kld. Ancak, ekonomik dina
m izm in yeniden kazanlm as sz konusu olmad. lk M ing im paratorlar,
kaynaklar tarm da younlatrm ak iin bilinli olarak endstriyi ve d
ticareti engellediler ve bu nedenle de 16. yzylda 12. yzylda olduun
dan daha az gelimi durumdaydlar. Bu arada, Avrasyann teki kesim
leri, inlilerin nclk ettii teknikleri renm i ve kendi gelien kentsel
uygarlklarn ve bunlarn yan sra da ordu ve donanm alarn kurmaya
balamlard.

121

3. Bl m
B z a n s : Ya a y a n F o s l

xss

Bat Avrupada Roma m paratorluunun k, aslnda im parator

luun sonu deildi. Kendilerini Romal olarak tanm layan imparatorlar,
Konstantinopolis (gnm zdeki stanbul) ehrinde, Gotlarn Romay
yam alam alarndan sonra, daha 1.000 yl hkm srdler. Bu im para
torluk bugn genellikle Bizans diye anlr; ama im paratorlar ve onlarn
uyruklar, dilleri Yunanca olsa da, kendilerini Romal sayyorlard. Bu
1.000 yln byk ksm boyunca Konstantinopolisin -lks im paratorluk
saraylar, ktphaneleri ve ham am lar, Yunan ve Roma antikitesini bi
len bilginleri, 300 kilisesi ve muhteem Aya Sofya katedraliyle- grkemi,
Avrupann geri kalan ksm nn Hristiyan lkelerinde egemen olan yok
sulluk, cehalet, hurafeler ve sonu gelmeyen savalar karsnda bir kltr
tabyas gibi gze batyordu.
Avrupann yeniden canlanmaya balad 12. yzylda bile
Konstantinopolisin nfusu Londrann, Parisin ve R om ann nfusla
rnn toplam ndan daha fazlayd. ehir, Badat, Kahire ve Kordobann
her biri Konstantinopolisten daha byk ve daha kalabalk komu
M slman lkelerinin elitlerini bylyordu.35
Bununla birlikte Bizans uygarl, o bin yl boyunca insanln yaa
m n srdrm e yeteneine ya da bilgisine ok az ey katt. Her alanda eski
Roma m paratorluunun ve Yunanllarn M. . 5. yzylda zaten bilinen
ilerlemelerine dayand.
6. yzyln ortalarnda tam am lanan Aya Sofya katedrali36 dneminde
Avrupann en muhteem yapsyd. Ama ayn zam anda Bizansl m im ar
larn atlm larnn sonuna da iaret ediyordu.37 Ondaki ileri teknikler bir
daha uygulanm ad ve daha sonraki m im arlar bu yapy tam olarak nasl
onaracaklarn bilemediler. Bizans edebiyat, klasik modellerin tarzn
taklit etmeye abalayarak ve birtakm bilgie kurallara titizlikle hiz
met ederek orijinalliin kasten reddedilmesiyle bir kim lik kazanyordu...
erik zgnlne, icat etme zgrlne ya da konularn seilmesinde
zgr davranlm asna herhangi bir edeb deer atfedilmiyordu.38 Gemii

O r t a a l a r | 123

taklit etme konusundaki taknt, resmi toplum un dilinin, ehrin hayatn

da geerli olan Yunancann ok farkl bir uyarlamas deil de, 1.000 yl
ncesinin klasik Yunancas olduu anlam na geliyordu: Resmi bir ko
numa yaparken, hatip gnlk hayatta kullanlan herhangi bir nesneye
bilinen adyla deinm ekten kanyordu.39 Bizans sanat, gerek im para
torluk iktidar gerekse kilise iin propagandadan teye gemeyen srekli
bir taklit sreci nitelii kazanyordu.40
Teknolojide baz ilerlemeler sz konusuydu. Simyaclar, her ne kadar
sihirsel uygulamalaryla maden bilim ini tahrip etm ekten baka bir ey
yapm am alarna ram en m etallerin ele alnnda yeni m etotlara rast
lyorlard.41 Cam yapm ve kullanm nda gelimeler vard ve ok kk
vidalarn kullanlm as hassas lmlere olanak salyordu. Yaz malze
melerinde, zellikle de kt yapm nn inden renilmesiyle gelimeler
yaanyordu. Bizansllar, bocurgat, vin, arlk kaldrclar ve m ancnk
larn paralar olarak kullanlan (manivela, merdane, dili ark, kama,
eimli dzeyler, vidalar ve m akaralar gibi) baz basit makineleri biliyor
lard.42 Ancak bu gelimeler, ynetici snf iin (matematiki Leonun sa
ray iin imal ettii ten m ekanik ku gibi) lks retim ve askeri amalar
gibi iki snrl alanda kullanlm grnyor. Askeri alanda bile Bizans,
bin yl kadar nce skenderiyede bilinenlerin tesinde ok az ilerleme
kaydetmiti.
Bilimde snrl bir ilerleme bile yoktu. Gemiten kalan Yunan
skenderiyesinin astronom isini ve matematikteki keifleri ayrntlandran birka elyazmasn, limlerin yalnzca kk bir blm ciddiye ald.
A naakm dnrler, fiziki dnyay alglam alarnda ncildeki Tekvin
K itabnn yorum larna dayandlar ve dnyay yuvarlak deil de dz ka
bul ettiler.43
Her eyden nce, toprakla uraan geni kitlelerin yaam larm srdr
mek iin yararlandklar tekniklerde hemen hemen hibir ilerleme salan
mam olduu grlyor. Ekip bime yntemleri ve aralar, eski alara
kyasla ya hi ya da ok az bir ilerleme gsterdi.44 Topra srme ii hl
kzlerin ektii hafif sabanla yaplyor, tarlalar sistemli bir ekilde gb
relenmiyor ve 12. yzyla kadar kullanlan koum takm lar hayvanlarn
nefesini ylesine kesiyordu ki iki at yalnzca yarm tonluk, m odern ko
um takmlaryla m m kn olandan birka kat az bir yk ekebiliyordu.
Sonu olarak, kyller ne denli a kalrlarsa kalsnlar, devleti srdre
bilmek ve ynetici snfn lks ihtiyalarn karlam ak iin gerekli artk
rn fazlalamyordu. Bizans toplum unun geri kalan ksm nn byk bir
ounluunda geerli olan durgunluun temelinde bu basit olgu yatm ak
tadr. Bizans, batda eski Roma m paratorluunu ykan krize dayanmt.

124 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

Ama hibir yeni retim yolu bulunm am ve yeni yollar yaratan yeni bir
snf ortaya kmamt. Dolaysyla 5. yzyldaki byk krize yol aan
ayn basklardan Bizans da kanamayacakt.
m paratorluun douda varln srdrm esinin nedeni temel
de bu blgenin tarm asndan bolluk iinde olmasyd. 330 ylnda
Konstantinopolis im paratorluk bakenti olduktan sonra, birbirini izleyen
im paratorlar Kk Asyada, Suriyede, Balkanlarda ve eskiden Romaya
yapt gibi imdi Konstantinopolisin ihtiyalarn karlayan ok nemli
tahl reticisi Nil Vadisinde denetimi salayabiliyorlard. m paratorluun
eyaletlerinin ekonomisi, tam am en kendine yeterli m lkleri yneten ve
M srda polisi, mahkemeleri, zel ordular, gelimi posta ve ulatrm a
sistemleriyle m inyatr krallklar andran byk yerel toprak sahipleri
nin elindeydi.45 Ancak im paratorluk ordusu yeterince glyd ve im pa
ratorluun ihtiya duyduu kaynaklar tem in edecek kadar sk rgtlen
miti.
Bu yap aa yukar Justinianusun baty son kez fethetme giriim in
den ve Aya Sofyann 6. yzylda inaatnn tam am lanm asndan sonra
hemen hemen kt. Ordular, devlet binalar yapma taknl ve saray
ile kilisenin lks, imparatorluun tm zenginliinin tepede tketilm e
sine yol ayordu. Kylln devam eden yoksulluu ve eyalet ehirle
rinin daha az zengin sakinleri arasndaki honutsuzluk imparatorluun
tm ehirlerinde birbirine rakip hizipler arasnda barbarca atm alara
yol ayordu.46 m paratorluk ve de kilise dinsel itaat salama giriim le
riyle ok sayda insan yabanclatryordu. Keilerin zulmyle destek
lenen piskoposlar, tapm aklara saldrarak, Paganizmin gaddarca yok
edilm esini salyorlard.47 Yahudilere kar birbirini izleyen saldrlar
ve Hristiyanln (kendi aralarnda ounlua yakn destee sahip olan)
Monofizit (Tek doac), Aryan ve Nesturi yorum una kar kanl zulm
ler uygulanyordu. 7. yzylda ran ve Arap-slam ordularnca Suriye ve
M srda ve Slav halklarnca Balkanlarda saldrya uradnda im para
torlua ok az destek geliyordu. mparatorluk, Konstantinopolis ve Kk
Asyann bir ksm ndan ibaret birka ehirle ve bakentinin ok azalm
nfusu, okuma-yazma ve bilim alanndaki genel rmeyle bir fosil ha
line gelmiti. Gdklemi imparatorluk, yalnzca, im paratorlar ekono
miyi lkenin savunmasn karlayabilecek ekilde yeniden rgtledik
leri iin varln srdrebiliyordu. Byk malikneleri datma ve snr
boylarnda btn orduyu kk toprak sahibi kyller olarak yerletirme
giriim inde bulundular. Bu sistemin, hem imparatorluu savunm ak iin
kendilerine milisler salayacana, hem de garantili bir vergi taban olu
turacana inanyorlard.

Orta alar

m paratorluun nvesini bu yolla bir arada tutm ay baaryorlar ve

hatta 10. yzyla gelindiinde Slavlarn yerletii kimi Balkan topraklar
n geri kazanabiliyorlard. Ancak sistemin temel zayfln aamyorlard
ve 11. yzyln ortalarndan itibaren Konstantinopolis yeniden gerileme
ye balad. mparatorluk, yapsndan kaynaklanan bir elikinin zerine
oturuyordu. Ama, vergilendirilebilen bamsz bir kyllk yaratm akt.
Ama vergilendirme srekli olarak kylleri topraklarn daha gl ve
daha zengin olanlara terk etmeye zorluyordu.
Kk toprak sahibi kyller, zalim ve agzl vergi tahsildarlarnn
ve onlara elik eden asker m frezelerinin yllk istilalar ile kar karya
bulunuyordu... Vergisini deyemeyenler derhal kamlanyor ve eyalar
na el konuyordu.48 Kimi zam an hapsediliyor ve ikenceden geiriliyorlard ve 12. yzylda a Kbrs kpekleri zerlerine saldrtlyordu. Bununla
birlikte en iyi zam anlarda bile deme glnn snrnda yayorlard.
En alkan kyllerin bile arazilerini satp yerlerini terk etmeleri iin
kt bir hasat yeterli oluyordu. Dolaysyla kyller bir korum a biimi
olarak gl toprak sahiplerine tabi olmay iyi karlam a durum unda ka
lyorlard. 932de bir kyl ayaklanmas bagsterdiinde, bunun, byk
aristokrat bir ailenin olu olduunu iddia eden dzmece birisi tarafndan
ynetilmesi nemlidir.49
m paratorluk brokrasisi ehirli kitlelerin bamsz olarak rgtlen
melerini engellemede baarl oluyordu. Tccar ve zanaatkrlar, krlarn
ciddi olarak snrlandran devlet kontrolndeki loncalar iinde rgtlen
miti. Bu durum , gl bir yerli burjuvazinin gelimesini geciktiriyor50
ve ticarette yeni olanaklar ortaya ktnda bunlar yabanc tccar tara
fndan ele geiriliyor ve onlarn faaliyetleri de imparatorluun gszl
n artryordu.
ehirlerde kleliin yaygnl nedeniyle zgr bir cretli snf da ge
limiyordu. 9. yzyldan 11. yzyla kadar byk zaferler... pazarlar ucuz
gndelik mallarla doldurdu. Askeri yenilgi, kapal pazarlar ve azalan zen
ginliin kat gerekleri 12. yzylda kleliin kaynan kurutunca klelik
lmeye ve zgr ii ekonomik g kazanmaya balad.51
Konstantinopolisin ihtiam nn ve yneticilerinin zenginliinin teki
yz, orada yaayan insan kitlelerinin yoksulluu idi. ok sayda insan
bakm sz barakalarda, kulbelerde ve pek oklar da en souk klarda bile
akta yayordu. Ancak, bamsz bir ekonomik temelden yoksun olan
yoksullar, bamsz bir g olarak hareket edemiyorlard. Ayaklanarak
ksa sreli grlt koparyorlard. Ama onlarn strab bile kendi hesap
larna ok farkl karlar olan gruplar tarafndan ok kolaylkla maniple
edilebiliyordu. Jstinyenin saltanatnn ilk dnemlerinde on be gn ka

125

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

dar sren ve ehrin yarsnn yaklmasna yol aan muazzam Nike ayak
lanmas, aristokratik gler tarafndan, im paratorun kendilerine uygula
d vergilere kar km ak iin kullanlm t. O tarihten itibaren im pa
ratorlar ehirli kitleler iin ucuz tahl salamaya zen gstermilerdir ve
ayaklanmalar im paratordan yana ve onun dm anlarna kar olmutur.
Hatta, ehirli kitleleri kendi snfsal taleplerini ortaya koym aktan
uzaklatran, kurum sallam bir ayaklanma biimi bile vard. Bu, se
yirci gruplarnn birbirine rakip Yeiller ve Maviler hizipleri halinde
Hipodrom arenasndaki eitli oyunlarda rgtlenmesiydi. Her iki taraf
tan birka yz gen kendi renklerindeki ssl giysileri iinde zel sralara
otururlar, kim i durum larda geni apl kan akmasna ya da ayaklanmaya
yol aabilen gerekli tezahrat ya da yuhalam ay yaparlard. Kimi zaman
dzeni koruyabilmek iin askeri birliklerin kullanlm as gerekebilirdi;
hiziplerin sponsorluunu im parator ve imparatorie de dhil eitli ileri
gelenler stlenirdi. Bu sistem, im paratorluu tehlikeye atm aktan ok, yal
nzca biraz fke boalm asna yol aard.52
12.
yzylda ucuz tahl tem in etme ii bozulunca, ehir sakinlerinin
snf karlarn yanstan ayaklanmalar grlmeye baland. lgintir ki, o
zaman, eitli loncalar ve esnaf ve zanaatkr dernekleri bir rol oynamaya
balad.53
Bizans, Greko-Romen kltrnn son kalesi olarak varln srdr
d; nk im paratorluk brokrasisi, Yunanca konuan okum u bir taba
ka tarafndan stlenilmiti. Ama bu, retim i rgtleyen ya da ona katkda
bulunan bir grup olm aktan ok bakalarnn retim i srtndan yaayan
bir gruptu. O nedenle m addi dnyadan uzak oluuyla gurur duyar ve de
retim e yaknl artk rnn kendi ceplerine gitmesini nleyebilecek
herhangi bir snfn ortaya km asndan korkard. Bizans kltrnn
bilgi, verimsiz kim liini aklayan olgu budur. Bu ayrca, hurafelerin ve
sihirsel inanlarn btn toplumsal gruplar arasnda sahip olduu gc
de aklar. Papazlar en azndan yar cahildiler ve onlarn ilettikleri m e
sajlar, basitletirilmi aziz hikyeleri, mucize ykleri ve kutsal emanet
lerin sihrine olan inanlarna dayanyordu. Paganizmin insanlara yerel
tanrlar sunduu yerde, imdi H ristiyanlk onlara yerel koruyucu azizler
sunuyordu. Ana tanra klt, Bakire Meryem klt ekline girdi. Bereket
trenleri, byk perhizin arife gn karnavallar ve Paskalya seremonileri
halini ald.
Hurafelerin yan sra en barbarca uygulam alara da yer verildi. 8.
yzyla gelindiinde, ceza sisteminin bir paras olarak dil, el ve burun
kesilmesini gryoruz... Kilise bunu onaylyordu nk dili olmayan
gnahkrn hl tvbe etmek iin zaman vard.54 ehirlerde kilisenin

O r t a a l a r i 127

sk ahlakl kadnn ciddi olarak tecrit edilmesi anlam na geliyordu.

Hibir saygdeer kadn sokaklarda peesiz dolaamazd.55 Ama te yan
dan fahielik de olduka yaygnd.
13.
yzyl banda Konstantinopolis, Avrupadan gelen bir grup ekya
ve maceraperestin eline geince Bizans uygarlnn temel zayfl kendi
ni gstermiti. Drdnc Hal Seferine katlanlar ehri, ilk niyetleri olan
Kuds ehrinden daha iyi bir dl olarak grdler. Yamaladlar ve daha
sonra da feodal bir krallk olarak ynettiler. 1261 ylnda kovuldular, ama
yenilenen Bizans devleti eski halinin soluk bir yansmasyd ve sonunda
da 1453 ylnda Osm anl Trklerince ele geirildi.
Belirli bir t r uygarlk 1.000 yl kadar m uhafaza edilmiti. Ama iyi ye
tim i olduu varsaylan ynetici snfn, ileri yapan kitlelerle tek temas
bir yandan vergi tahsildar, dier yandan da zar zor okum a yazma bilen
krsal papazlar eliyleydi. Byle bir uygarlk, bir nceki an baarsn
bir sonrakine aktaran, ama ona hibir ey katmayan, yaayan bir fosilden
baka bir ey olamazd.
Greko-Romen toplum unda, devrim yaratm a ve retim glerinin ge
limesine olanak salama yetenei olan hibir snf ortaya kmad. Bunun
bat Avrupadaki sonucu Karanlk alar; Balkanlar ve Kk Asyadaki
sonucu ise 1.000 yl sren bir ksrlk oldu.

4. Bl m
slm D

evrim ler

Jstinyenin lm nden sonra Bizansta grlen durgunluk yal

nzca gdk Roma m paratorluunun ksrlna yol amad. Ayrca,
O rtadounun baka yerlerinde insanln bilgi ve teknik birikim ine kat
kda bulunan ve ayrca byk dnya dinlerinden birini yaratan bir dizi
sarsc ykselie de yol at.
Bu ykseliin balang noktas, um ulm ayan bir yer, Arabistan yar
m adasnn genellikle plak topraklarnda bir ticaret kasabas olan Mekke
idi. Yre, (yaklak M. . 1000 ylnda evcilletirilen) deveyi kullanarak,
srleriyle bir vahadan dierine seyahat eden ve belirli bir oranda yama
ve ticaret yapan gebe hayvanclarn egemenliinde idi. Klanlar halinde
rgtlenmi, airet byklerinden oluan meclisler tarafndan ynetilen,
birbiriyle savaan, ln tesindeki yerleik insanlara belirli aralklarla
aknlar dzenleyen, gevek balarla bal kabileler halinde yayorlard.
Ama ayn zam anda vahalarda ve ky kesimlerinde - en azndan 1.000
yllk bir uygarln bulunduu ve Kzl Denizin hemen karsndaki eski
Etiyopya uygarl ile temas halindeki gneyde56 yerleik iftiler de vard.
Gebe ailelerin bazlar zenginletike ticaret merkezlerinde yerlemeye
baladlar; deve kervanlaryla Roma m paratorluu ve dou uygarlklar
arasnda lks eya tadlar. Mekke bu t r yerleimlerden birisiydi ve 7.
yzyln banda zenginlemeye balyordu.
Gebe klanlarn geleneksel deerleri, kiinin ve onun klannn ce
saret ve onuruna dayanyordu. Devlet yoktu, bireyin ykm ll geni
anlam da topluma kar deil, akrabalk grubuna karyd. Saldrlar, cina
yetler ve hrszlklar aileye ya da klana kar yaplm, kan davasyla kar
lanmas gereken tecvzler olarak deerlendirilirdi. Din, Eski Ahit cevelanlarnda l boyunca srailoullarna elik eden Ahit Sand gibi,
kabile ile birlikte seyahat eden bireysel tanrlarla zdeleme meselesiydi.
Bu t r deerler, gebelerin bir ksm yerleik hayata geerken ortaya
kan gerilimler ve atmalarla baa km ann kolay bir yolunu salam
yordu. Uzun sredir yerleik kyller ve ehir ahalisi oktan bu deerler

O r t a a l a r | 129

den kopmulard. Hristiyanlk gney Arabistanda geliti ve vahalardaki

pek ok ifti Musevilii ya da Hristiyanln trevlerinden birisini kabul
etmilerdi. Mekke gibi bir ehirde gebelerin, tacirlerin, zanaatkrlarn
ve kyllerin birbirine karm olmas, farkl dinsel grler arasndaki
tartm alara uygun dyordu. Bunlar pratik sonular olan tartm alar
d; nk eski deerler ve tanrlar tek bir davran kuralnn yasa olarak
yerletirilmesine olanak vermiyor ya da herhangi bir davran yasas kla
na ve kabileye olan aidiyetin yerine gemiyordu.
Arabistana komu olan iki im paratorlukta, Bizans ve randa olanlar
nedeniyle bunalm artm t. ran, 6. yzyln sonlarnda ksa bir sre iin
M sr ve Suriyeyi Bizanstan ele geirmi ve 900 yl sren Greko-Romen
hkim iyetini sona erdirm iti. Ancak ran toplum unun kendisi de, toprak
aristokrasisinin ehirlerin gelimesine olanak veren Mezopotamya sula
ma sistemlerini ihm al etmesinden kaynaklanan derin bir bunalmdayd.
Savan yaratt ykm, ileri daha da ktletirdi. Her iki im paratorlukta
da kitlesel boyutta yoksullama ve toplumsal huzursuzluk sz konusuy
du.57 Btn dnya bir kaos halinde gibi grnyordu.
Daha kk tacir ailelerinden birisinden gelen, tacir olarak hayatn
kazanm ak iin yetien ve bu konuda pek de baarl olmayan Mekkeli
bir yetimin, M uham m edin iine doduu dnya byleydi. evresindeki
dnyann kaosunu, birbiriyle atan dnya grlerinin ve deerlerin bir
anlam ifade etmedii zihinsel bir karm aa olarak yayordu. Kendi ha
yatna ve iinde yaad toplum a tutarl bir aklama getirme ihtiyacn
hissetti. Tanrnn (Arapa Allah) kendisiyle konutuuna inand bir dizi
dinsel imgeler grd. Bunlar, karlam olduu eitli dinsel kavram lar
yeni bir kalba dkmesini salad. Szckleri bakalarna aktard, onlar
da bunlar Kuran olarak kaydettiler ve yava yava esas itibariyle Mekkeli
tccar ailelerinin gen yelerinden oluan bir m rit (taraftar) grubu olu
turdu.
M uham m edin vaaz ettii mesajn, Arap iftilerin ve ehir ahalisinin
Hristiyanl ve Musevilii ile pek ok ortak yan vard. Gebe hayvanc
larn birbirine rakip ok saydaki tanrsna kar tek bir tanr koyuyordu.
Eski klan ve kabile kurallarnn yerine gemek zere inananlara evren
sel bir inan getiriyordu. Keyfi zulme kar korum a getirerek yoksullara
cazip geliyor ama, zenginleri de hayr ileri yaptklar srece hor grm
yordu. Ayrca, Hristiyanlk gibi, ehirli kadnlara da ekici gelen bir yan
vard: M uham m edin grubunda, kocalar bu dine ok kat bir ekilde kar
kan kadnlar bulunuyordu. Her ne kadar, (rnein kadnlarn Bizans
m paratorluunda cari olan yzlerini rtm esini kabul ederek) kadnlarn

| H a l k l a r n D n y a Tar i hi

erkeklerden daha aa olduunu varsayyorduysa da, onlardan daha s

tn kiiler olarak erkeklerin kadnlara kt muamele etmek yerine onla
ra sayg duym alar gerektiini vazediyor ve onlara belirli mlkiyet haklar
tanyordu.
Salt dinsel adan, hem M usevilikten hem de H ristiyanlktan alnm,
Kutsal Kitapta geen bir dizi m itosun bir araya getirilmesiyle oluuyordu.
Ancak nemli bir adan bu mesaj zam ann H ristiyanlnn trevlerin
den ayrlyordu. Bu yalnzca ahlak davran iin basit bir dizi inanlar
ve kurallar btn deildi. Ayn zam anda toplum u slah etmek iin, ka
bileler ve ynetici aileler arasndaki, ou kez silahl, rekabet barbarl
yerine, tek bir yasaya bal, dzenli bir m m et cemaati getiren, siyasal bir
programd.
M uham m edin retisinin bu siyasal yan, Mekkenin ynetici aileleri
arasnda atmalara ve onun, grubuyla birlikte, M edineye zorunlu g
ne yol at; ve M. S. 630 ylnda yeni bir devlet kurm ak zere bir orduyla
birlikte Mekkeye geri dnd. Baarl oldu nk, tek bir dnya grne
inanm genlerden oluan bir nve oluturmay baard gibi, amalar
ok farkl olan gruplarla, yalnzca bar isteyen ehir ahalisi ve iftiler,
gl bir Arap devletinin kendilerine salayaca krlara heves eden tc
car aileleri ve onun davas uruna savarken elde edecekleri ganim eti d
nen kabile reisleri ile de taktiksel ittifaklar kurm ay baard.
Yeni devlet, iki byk imparatorluun ikiz bunalm ndan yararlan
m ak iin ok iyi bir konumdayd. M uham m ed 632de ld; ama ilk iki
halefi ya da halifesi, -tccar ailelerinden gelen eski m ritleri- Ebubekir
ve mer de, dinsel ilkelerle siyasal pragm atizmi birletirmeyi iyi bildi
ler. Birbiriyle savaan gebe kabile ve klanlarn enerjisini, iki byk im
paratorluun zengin ehirlerine ynelik saldrlara kanalize ettiler ve bu
sre iinde de o iki imparatorluun ne kadar zayf olduunu kefettiler.
Bunlarn ehirleri -636da am, 637de rann bakenti Ktesifon, 639da
(imdi Kahirenin bir ksm olan) Babil (Badatn 50 mil kadar gneyin
deki Babilonyadr) adl antik M sr kenti, ve 642de skederiye- bir bir
Arap ordularnn eline geti. On yl iinde M uham m edin takipileri,
O rtadounun tarihi uygarlklarndan, muazzam bir im paratorluk yarat
tlar.
Bu baarlar ksmen, gebe kabilelerin savama potansiyelinin akl
lca kullanlm asnn sonucuydu. M slman komutanlar, develer ze
rindeki svarilerle, grnrde nfuz edilemez llerde hzla hareket
ederek komu im paratorluklarn ehirlerini beklenmedik bir ekilde ve
hzla vurm ann m m kn olduunu grdler. Geni l alanlarn, eski
Britanya m paratorluunda sava gemilerinin okyanuslarda yapt gibi

O r t a a l a r j 131

kullanabiliyorlar ve kendi hzlarnn ancak bir ksm na58 sahip olan sa

vunm a ordularna kar istedikleri zaman saldrabiliyorlard.59
Ancak bu baarlar ayrca, eski im paratorluklarn yneticilerinin
kendi halklar tarafndan ne kadar nefret edildiinin de bir kantyd.
Yahudiler ve ehir nfusunun ou kez ounluunu oluturan ortodoks
olmayan Hristiyanlar, zellikle ilk balarda, fatihler, yeni devlet yaplar
kurm a ya da ahaliyi kendi dinlerine dndrm e yolunu semedikleri iin
Arap ordularn memnuniyetle karlyorlard. M slman fatihler aksine,
eski ynetim lerin byk ksm n yerinde brakyorlar ve fark gzetmeksi
zin Hristiyanlarn, Yahudilerin ve ranl Zerdtlerin inanlarna sayg
gsteriyorlard. Tek istedikleri hara olarak belirli vergilerin denmesi;
devlete ve kendilerine direnen aristokratlarn arazilerine el konulmasyd.
Nfusun geni kesimi, durum u eski im paratorluklar altnda olduundan
daha az bunaltc buluyorlard.
Yahudi bir yazar, yaradann sm ailin K ralln (yani Araplar) sizleri ktlkten korum ak iin getirdiini sylerken bir Sryani Hristiyan
tarihi, Tanr bizi, Romallarn zulm nden ve onlarn bize kar olan da
yanlm az nefretinden Araplar araclyla kurtard diyordu.60
Fetihlerden ilk yararlananlar Arap kabile ordularnn liderleri ve
Mekkenin nde gelen aileleriydi. Ganim eti kendi aralarnda payla
yorlard; o kadar ki birka yl iinde, ln kysndaki kasabalarda yeni
kurulan klalarda yaayan, ahaliden vergi eklinde hara toplayan ama
mevcut toprak sahiplerini ve grevlileri eski im paratorluklarn arazilerini
ilemek zere yerlerinde brakan bir Arap aristokrasisi, son derece zengin
ama ok snrl bir yukar kast oluturdu.
Bununla birlikte, zaferin meyvelerinin datm nda kayba uradkla
rn dnen baz Arap kabileleri nedeniyle, muzaffer ordular arasnda da
srekli bir srtm e vard. Bu hayal krkl 640lardan itibaren bym e
ye balayarak tm slam tarihinde iz brakan bir i sava eklinde patlak
verdi. kinci halife m erin bir kle tarafndan 644 ylnda ldrlm esin
den sonra iktidar, M uham m edin ilk destekilerinden, fakat ayn zam an
da en zengin Mekkeli tccar ailesinin bir yesi olan, Osm ann eline ge
miti. Bu durum husum eti daha da artrd. Osman 656 ylnda katledildi.
Halife olarak M uham m edin yeeni ve dam ad A linin seilmesi, rakip
M slman ordular arasnda, A linin rakipleriyle barm a giriimlerine
kar kan ve Hariciler olarak bilinen kendi taraftarlarnca ldrlm e
siyle, ak savaa dnt. ktidar, kendi ailesinden hareketle Emeviler
adyla irs bir hanedan kuran Osm ann bir kuzeninin eline geti.
Pek ok kiinin gznde bu muzaffer aile, M uham m edin kar kt
ktlklere bulamt. Ali ve (680 ylnda Emevi ordusunca ldrlen)

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

olu Hseyin, M uham m edin dnemini yadeden ve bu olay kirletilen bir

safiyet modeli olarak gren herkes tarafndan ehit addedildi. slam tari
hinin daha sonraki blmnde tekrar tekrar Ali ya da ilk iki halife dne
mine geri dnme ars, bir sosyal grup ya da dierinin mevcut durum a
kar isyan ars oldu. Bugn bile pek ok slami kktendinci rgt
hl harekete geirmektedir.
Bununla birlikte o srada Emeviler, bakentlerini Suriyede kurarak
imparatorluun birliini gerekletirdiler. Arap ordular, douda Kbil ve
Buharay ald ve batda A tlantike ulat. Bu durum , eski kabile nderle
ri ve eski tacirlerden oluan Arap aristokrasisine yeni zenginlikler getir
di. Garnizon ehirlerinde, kendilerine saraylar yaptrm ak iin muazzam
m iktarlar harcayarak, byk lks iinde yaadlar. Arap ordularnn on
larn em rindeki yeleri vergiden muaft ve fethin ganimet ve haracndan
pay alyorlard.
Kentsel S n flar ve D insel A yaklanm a
ok geni bir alann tek bir im paratorluk altnda birletirilmesi, lks
eya ticaretinde muazzam bir gelimeye yol at. Tacirler, dkkn sahip
leri, ktipler ve zanaatlar garnizon ehirlerine akn ettiler ve Arap h
km darlarn saraylar, ordular ve yneticilerinin ihtiyalarna hizm et et
mek zere surlarn evresinde byyen banliylere yerletiler. Bunlar o
unlukla Arap deildi; ama yneticilerinin eski im paratorluklara hkim
olmu tek tanrl dinlerden ok da farkl olmayan dinine balanmlard.
Ancak M slman A raplar yeni gelenlere vergiden m uaf olma ve haratan
pay alma gibi dinsel ayrcalklarn kaptrmaya hi de hevesli deildiler.
Dolaysyla M slmanl yeni kabul edenler mevli olarak nitelendi ve
tek gerek M slman olarak kendilerini kabul eden Araplarn ayrcalk
larndan m ahrum brakld.
Arap m paratorluu yz yana geldiinde, Arap olmayan M slm anlar
im paratorluun ehirlerinde ounluu tekil ediyor ve Arap tacirlerin
yeni bir aristokrasi oluturm ak zere terk ettikleri sanat ve ticarette de
temel bir rol oynuyorlard. Ynetici olarak da nemleri artyordu. Ama
hl kendilerine kar ayrmclk yaplyordu.
Kendilerini iatu Ali (ya da ksaca iiler), A linin partisi, olarak adlan
dran m uhalif M slman gruplar, Alinin de uzlamaya ve bozulmaya bo
yun ediini dnen Hariciler gibi, karlarnda hazr bir kitle buldular.
Mekkedeki kentsel snflarn bir ksm nn bir zam anlar hoa gitmeyen
toplum sal dzene kar savamak iin M uham m edin retisinde bir ey
ler bulm alar gibi, imdi de yeni kentsel snflar Peygamberin haleflerinin

O r t a a l a r | 133

kurduklar devlete kar savamada bu retiyi ayn derecede yararl bul

dular. Bu, o snflarn gelimesini daha da kstlayacak olan basky kald
racak, bir yeni dzen yaratlmas yolunda bir birleme arsyd.
Baz tarihiler meydana gelen atmalar Acemlerin Araplara kar
kkrtlm as olarak grrler.61 Ancak aslnda ran st snf Emevileri
desteklerken, honutsuzlar arasnda pek ok Arap bulunuyordu:
Varln koruyan ran aristokrasisi, devlet onlarn ayrcalklarn tand
srece Arap devleti ile ibirlii yapyordu. Mslmanla getikten sonra
Zerdtlklerinin yerini bir Mslman Ortodoksluu almt. slamlam
ran ehir ahalisi ve kyllerin Zerdtln yerini ise, hem Arap hem de
ranl aristokrasiye kar olan slm itizale ald.62

Snf kartlklar arttka, eitli mehdiler (seilmiler, hidayete erm i

ler) tarafndan ynetilen ve yeni bir dinsel ve toplumsal dzenin douu
nu vazeden bir dizi ayaklanma bagsterdi. Bunlar bastrld. Ancak daha
sonra 8. yzyl ortalarnda Arap ordularnn nderleri arasnda yeniden
kavga balad.
H aim i soyundan, M uham m edin ailesinden, Ebl-Abbas durum
dan kendi adna yararland. Kendi ailesinin azat edilmi klelerinden
birisi olan Eb Mslime gneybat randa dinsel ve sosyal ajitasyon
yrtm esi iin iaret verdi. Eb Mslim, koullar bir halk ayaklanmas
iin uygun destei salayana kadar gizli alt. Bat ran ehirleri, binylc gruplarn rengi olan siyah Abbasi bayran dalgalandrarak birbiri
ard sra desteklerini akladlar. Eb Mslim byk bir Emevi ordusunu
yendii Frat zerine yrd. Bylesine yaygn ve baarl bir devrimci
propaganda Ebl-Abbasn Emevileri yenmesine ve tm aileyi ldre
rek yeni bir hanedan, Abbasiler hanedann kurm asna olanak salad.63
Kurtarlm ay bekleyen yoksullar ksa srede hayal krklna uradlar.
Abbasi yneticileri ksa srede kendi ar destekilerine dnerek Eb
Mslim ve yoldalarndan bazlarn ldrdler. Bununla birlikte, olan
yalnzca bir hanedan deiikliinden daha fazla bir eydi.
Bernard Lewis bunun, slam tarihinde, Avrupa tarihindeki Fransz
ve Rus devrim leri kadar nemli bir devrim olduunu syleyecek kadar
ileri gitm itir.64 Baz tarihiler bundan bir burjuva devrim i olarak bile
sz etm ilerdir.65 Hi kuku yok ki Abbasiler im paratorluk ynetim inin
yeniden rgtlenme iinin tam am lanm as iin toplumsal huzursuzluu
harekete geirmilerdir. Daha nceleri imparatorluk, hemen hemen t
myle, kkenleri sava ve hara iin fetih olan Arap asker aristokrasisince
ynetiliyordu. Abbasilerin altnda slam, Arap olan ve olmayan inanan
larn artan oranda eit muamele grd ve her ne kadar hl zengin ve
fakirler olsa da, etnik kkenlerin merkezde olmad gerekten evrensel

134 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

bir din haline geldi. Tacirler, bankerler ve din limleri, hocalar, yarglar
snfndan oluan ulema ve mevki sahibi kiilerden kozmopolit yneti
ci snf mensuplaryla, barl tarm ve ticaret ekonomisine dayal, yeni
bir toplumsal dzen ortaya kt.66 Deiimi sembolize eden ey, sarayn,
Mezopotamyann sulanan en verimli blgesinde ve nemli H indistan ti
caret yolu zerinde, eski Pers bakenti Ktesifonun harabelerinden yalnz
ca birka mil uzaklkta yer alan, grkemli yeni bakent Badata tanmasyd.
Abbasi devrim i bir yzyl ya da daha fazla srecek ekonomik gelime
dnem ini balatt. Mezopotamyann byk nehir vadileri ve Nil, bu
day, arpa, pirin, hurm a ve zeytin retimiyle zenginleti. mparatorluk
yneticileri M ezopotamyann sulama kanallarn onardlar; yle grn
yor ki, rn verimi yksekti.67 H indistandan getirilen pam uk retim i,
dou randan spanyaya kadar her yerde yaygnlat. m paratorluun
ticareti muazzamd. Tacirler, Hindistan, Sri Lanka, Dou H indistan ve
ine gidiyor, gney in ehirlerinde Arap tacirlerden oluan yerleimle
rin kurulm asna yol ayordu. Ticaret ayrca Karadeniz ve Volga zerin
den Rusyaya (svete bile Arap sikkelerini ieren defineler bulunm u
tu), Etiyopya ve Nil zerinden Afrikaya ve Yahudi tacirler kanalyla bat
Avrupaya yaylyordu.
Ticaretin yaygnlamasnn yan sra, bankaclk sistemine yaklaan bir
ey ortaya kmt. Merkezleri Badatta ve ubeleri im paratorluun teki
ehirlerinde bulunan bankalar ve tacirlerin, im paratorluun bir ucundan
teki ucuna byk m iktarlarda altn ve gm tam asna gerek brak
mayan karm ak bir ek ve kredi m ektubu sistemi olum utu.68 Badatta
bir ek yazp bunu Fasta tahsil etmek m m knd. Faiz karlnda para
dn verme konusunda Kuran yasa pek ok bankerin Hristiyan ya da
Yahudi olduu anlam na geliyordu, ama Maxime Rodinsonun iaret et
mi olduu gibi, M slman iadam lar bu kuraln an bulm akta ge
cikmediler.69
Zanaatkr temelli endstriler de -e n bata dokuma, ama ayrca anakmlek, metal ileri, sabun ve (inden renilen) kt im alat- ok
geliti. Ticari hayatn ve ehirlerin canlanmas, drst tccarn ahlak
l ideal tip sayld bir edebiyata ve dnceye yansd.70 Binbir Gece
M asallarnn nl ykleri, esnaf, zanaatkr ve onlarn st varlkl ta
bakas i adamlar, tahl tacirleri, mltezimler, ithalatlar ve m lk sahibi
iftilerden oluan bir burjuvazinin hayatn yanstr.71
te bu dnemdedir ki din limleri M uham m edin gvenilir szlerini
(Hadisler) ve slam yasasnn (eriat) resmi kurallarn derlemeye ba
ladlar. Bu kurallar bugn batda sk sk, Yahudi-Hristiyan geleneinin,

Orta alar

szde insancl ve uygar geleneine kar saf barbarlk olarak sunul

m aktadr. Ama 9. ve 10. yzyllarda bu kurallar ksm en im paratorluk
m em urlarnn keyfi ynetim inden kendilerini kurtarm ak isteyen tacirle
rin, zanaatkrlarn ve toprak sahibi aristokratlarn deerlerini temsil edi
yordu ve bat Avrupada gelimekte olan feodalizm bir yana, Hristiyan
Bizanstaki mevcut kurallarla bile bariz bir farkllk gsteriyordu. Bilgili
bir slam tarihisi, eriat yasasnn, tarm c im paratorluklara kar kendi
zerkliini koruyan, grece bir hareketliliin eitliki beklentileri zerine
kurulduunu belirtm ektedir. Tacirler ve zanaatkrlar, btn toplum un
daha ak, daha eitliki ve meruiyet iin slamiyete bavuran bir szle
me temelinde yeniden yaplandrlm asn bekliyorlard.72
Genel olarak bu dnem, tarihteki o hzl toplum sal deiikliklerin
yaratt deer atm alarnn, entelektel irdelemelere yol at bir d
nemdi. Henz slamiyetin tek bir ortodoks yorum u yoktu ve birbirine ra
kip okullar insanlarn bilinci iin sava veriyordu. ehirlerin alt snflar
-im paratorlua kar birbirini izleyen ayaklanma giriim lerine yol aan
grler- eitli ii itizallere kendini yakn buluyordu. Bu arada im para
torluun her tarafndan airler, limler ve filozoflar, zengin bir saraylnn,
toprak sahibinin ya da tacirin himayesini elde etmek umuduyla Badatta
toplanyordu. Bunlar Yunan, Acem, Sryani (antik Suriye dili) ve H int fel
sefesi, tababet ve m atematik eserlerini Arapaya tercme ediyorlard. ElKind, El-Frab ve (batda genellikle Avicenna olarak bilinen) bn-i Sina
gibi filozoflar, Platon ve Aristotelesin dncelerine dayanarak, dnya
nn aklc bir yksn anlatmaya alyorlard. El-Harezmi, El-Buzcani
ve El-Birun gibi matematikiler Yunanistan ve H indistann m irasn bir
letiriyor ve gelitiriyorlard. Astronom lar usturlap ve sekstantlar yaparak
dnyann evresini lyorlard.
A salaklar ve K t r m l k
slam mparatorluu, hi kukusuz yalnzca Karanlk alar
Avrupasna deil fakat ayrca duraksayan Bizansa kar da kesin bir tezat
tekil ediyordu. Bununla birlikte, ciddi eksiklikler nedeniyle, inin dina
mizmi, yenilikleri ve teknik ilerlemeleriyle hibir zaman boy lemedi.
Bir kere, gelien ehir hayat ve kltr, retim tekniklerinde benzer bir
gelimeyle el ele gitmiyordu. Abbasi devrimi, ticaretin gelimesine alan
at ve ehirli orta snflarn devletin ileyiinde etkili olm alarn sala
d. Ama gerek iktidar, esas itibariyle bakalarnn retim i zerinde hl
asalak bir konuma sahip olan gruplarn elinde kald. m paratorluk sara
y artan bir ekilde, yneticilerinin egosunu tatm in etme ve uyruklarn

135

136 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

etkilemek iin yaptklar muazzam harcamalarla, doulu bir m onarinin

geleneksel atafatn benimsiyordu. Devlet grevlileri, rvetler ve dev
let gelirlerini kendi ceplerine indirm ek suretiyle muazzam servetler elde
etme peindeydi. Ticaret yoluyla zenginleen tacirler bile toprak mlkiyeti
zerinde speklasyon yapmay ya da mltezimlii, retim i arttrm ak iin
yatrm yapm aktan daha semereli gryorlard.
Kentsel endstriler byk lde zanaatkrlarn bireysel kk apl
retim ine dayanyordu. cretli igc istihdam eden daha byk atl
yelerin gelimesi, zel giriimciler yerine devlet tarafndan iletilen az
saydaki endstri dnda yetersizdi. Devlet grevlileri ok gemeden ti
caretten kaynaklanan krlar da gasp etmeye baladlar. Hayati yiyecek
maddeleri zerindeki speklasyon, belirli rnler zerindeki ticareti te
kellerine alma giriim ine dnt.
Abbasi dnem inin ilk on yllarnda krsal alanda grlen gelimeler
ksa srede ortadan kalkt. Bir kez sulama sistemleri eski dzeylerine ge
tirilince, bunlar srdrm ek iin gerekli devlet fonlarnn baka amalara
ve baka ceplere akmasn salama yolunda bir eilim ortaya kt. Toprak
artan oranda, yalnzca Badatta gsterili bir hayat tarzn srdrm ek
iin gerekli, ksa dnemli krlarn peinde olan byk toprak sahiple
rinin eline geti. Bunlar iftiler zerinde her zam ankinden fazla bask
kurdular ve byk m lklere kle emeini soktular. Eski Romada olduu
gibi, kyller yalnzca topraklarn kaybetmekle kalmadlar; ama ayrca
cretli igc pazar szlemesiyle kar karya kaldlar. Ve de kleler,
kyl m lk sahiplerinin topran uzun dnemli verimliliine gsterdii
ilgiyi gstermediler.
retim artnn durduu krsal alanlarda daha da karm ak bir y
netici snf styaps artarak arln hissettirdi. Birbirini izleyen
Mezopotamya uygarlklarndaki tarm hakknda nemli bir incelemenin
iaret ettii gibi, egemen kentsel snflar, tarm n gelimesine ok az ilgi
gsterdiler. Bunun yerine, saray entrikalar ve rvetle megul olmala
r ve i savalara girimeleri, kylln kaynaklarn daha da tketti.
Rveti ve soyguncu mltezimler eliyle vergi gelirlerini korum ak ve art
trm ak iin yaplan basiretsiz giriimler, koullar daha da ktletirdi.73
Doa koullar -zellikle tuzlanm ann (tuz keltisinin) topraa ve
recei zararlar- en zen bakm la bile topran verim inin yzyllar nce
ulat dzeye ykseltilm esinin ok zor olaca anlam na geliyordu.
imdi ilgisizlik, ykc bir ke yol at. Bir zam anlar halifenin deneti
mindeki en verimli alanlarda imdi ekip bime ve yerleme sona erm i
ti.74 13. yzyla gelindiinde bir gzlemci unu syleyebiliyordu:

Orta alar

137

imdi her ey harabe halinde, btn ehirler ve kyler toprak yn...

Sultanlardan hibiri inaat ve bina ile ilgilenmiyor. Onlarn tek hedefi vergi
leri toplamak ve onlar harcam ak.75

lkesinin ekonomik gerileyii, slam m paratorluunun siyasal

olarak blnmesine, bu da ekonomik gerilemenin artm asna yol at.
Topraktan salanan gelirler derken, im paratorluk ynetimi gelirle
rini giderek tccar aleyhine arttrm aya alt ve eyaletlerin mliyesi
nin sorum luluunu, gelirlerle kendilerini dllendiren valilere devretti.
Valilerin kendi yrelerinde hemen hemen bamsz hale gelmeleri ok
srmedi.
Ayn zamanda, halifelerin potansiyel olarak isyankr Arap askerlerine
bam llklarn azaltma giriim leri geri tepti. O rta Asyadan Trk halk
lar, paral asker ya da im paratorluk ailesi iin askeri fonksiyonlar yerine
getiren ayrcalkl kle gruplar -m em lkler- olarak, artan oranda kul
lanldlar. Zam anla bu t r birliklerin liderleri, halifeleri atayacak ya da
devirecek kadar glendiler ve sonunda halifeler bakalarnn ald ka
rarlar resmiletiren, ismi var cismi yok birer varla dntler.
11.
yzyla gelindiinde im paratorluk paralanm t. spanya, Fas ve
Tunus uzun sredir ayr hkm darlklar haline gelmiti. rann dou
su, Badattaki halifeye szde sayg gstermekten te hibir ykm ll
olmayan hanedanlar tarafndan ynetiliyordu. iiliin smail tarikatna
mensup asiler Msr, Suriye, bat Arabistan ve H indistann Sind blgesin
de rakip bir halifelik kurm ulard. Bunlarn yeni ina ettikleri bakentleri
Kahire, grkemli El-Ezher camisi ile 11. yzylda slamn merkezi olarak
Badatla rekabet ediyor ve buralar, her ne kadar zamanla kendi m uhalif
sm aillerinin isyan ile kar karya kalacak ve bugn Lbnanda varl
n srdren Drzilerin ortaya km asna yol aacak olsa da, M srdan
Semerkanda kadar m uhalif M slm anlarn, devrimci zlemleri iin bir
odak oluyordu.
slam dnyasnn paralanm as, kendi iinde, hzl ve toptan bir
ekonomik ya da kltrel ke yol amad. Badat geriledi ve sonun
da 1258de bir Mool ordusu tarafndan talan edildi; ama Msr iki yz
yl daha gelimeye devam etti ve batda Kordoba ve douda Semerkanda
kadar tm rakip hkm darlklarn arka km akta birbirleriyle yart
limler sayesinde slam kltr gelimesini srdrd.
m paratorluun kar karya kald sorunlarn pek ou, ondan son
raki devletleri de etkiledi. Bunlar, bir sre iin, mevcut retim m ekaniz
masn iler hale getirdikleri ve uzun mesafe ticaretine giritikleri iin
baarl oldular. Bu, toplum u bir btn olarak ileri gtrebilecek yeni re
tim yntem lerini uygulamakla ayn ey deildi. M srda zengin ynetim

138 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

ve ticaret ehirleri skenderiye ve Kahire, Nil Vadisi ve deltasnn kyleri

zerinde hl asalakt. Yneticilere, vergi ve toprak sahiplerine rant ak
gibi, yiyecek maddeleri ve ham maddeler de krlardan ehirlere akyordu.
Hayatn 1.000 yl ncesinden pek de farkl olmad kylere, daha gelimi
aletler ya da retim i iyiletirmeye yarayacak yardm adna ok az ey gi
diyordu. Sonunda bu asalaklk ehirlerin kendi ekonomilerini de baltala
maya m ahkm du. 12. yzyla gelindiinde M srn baz kesimleri, dinsel
fanatiklerin ynetimi altnda toplanm, slam im paratorluklarndan ok
daha geri bir uygarlktan, bat Avrupadan gelen bir grup soyguncunun,
Hallarn eline geecek kadar gszlemiti. O rtadounun duraklad
bir dnemde, Hallarn baars, bat Avrupann, geriliinden kurtulu
unun ilk atlm larna tanklk eder. Bir sonraki yzylda M srn, ran
gibi, M oollarn eline gemesini yalnzca, iktidarn mem lk (Trk askeri
kleler) liderler tarafndan ele geirilmesi nlemitir.
Bu zamana gelindiinde slam kltr ve bilim inin byk dnemi bit
miti. Yzyllar boyu esas itibariyle kentsel bir inan olan slamiyet, gide
rek krsal alanlara nfuz ettike zahitlerin ve tasavvuf ehlinin Suf hare
ketlerinin poplerliine bam l kalmt, ki bunlardan bazlar lmle
rinden sonra evliyalar olarak yceltilmitir. Aslnda, tek tanrl olduu
kabul edilen bir dinin iine sihir ve mucize ile ilgili bir dizi ikincil tanrlar
hiyerarisi yeniden yerletirilmi oluyordu. Dinsel okul sistemi medrese
ler, -zellikle ii sapknlklara ynelik olarak- tek bir ortodoksluu
retirken ve din kurum u bunu topluma bir btn olarak empoze etmeye
alrken, aklc tartm a gemite kalyordu. Bilim, dnyaya ilikin bir
kavray gelitirmek yerine Kuran ve hadisleri bilmek anlam na gelmiti.
Bu durum giderek artan bir ekilde bamsz dnceyi ve bilimsel ge
limeyi bodu. 12. yzyln balarna gelindiinde, air ve matematiki
mer Hayyam, her ne kadar spanyann Arap ehirlerinde 13. yzyl
Avrupasna yol gsteren limler kalm ve 14. yzylda bn-i Haldun, 18.
yzyl A ydnlanm asnn Fransz ve sko dnrlerinin bulularn n
ceden sezen dncelerini burada gelitirmi olsa da, bilim adam larnn
ortadan kayboluundan, bunlarn saylar az ama m eakkatleri ok bir
avu insan olduundan76 ikyet etm iti.77
7 ve 8. yzyllarda slam uygarlnn douu, Arap ordularnn ve daha
sonra da Abbasi devrim inin A tlantikten ndus nehrine kadar olan bir
alan, tccara ve zanaatkra, bir toprak sahibi ve bir general kadar nem
veren bir doktrinin arkasnda birletirm esinin sonucuydu. rnlerin,
teknik yeniliklerin, sanatsal ve bilimsel tekniklerin Avrasyann bir ucun
dan teki ucuna ulamasn ve antik Mezopotamya im paratorluklarnn,
M srn, Yunanistann, Rom ann, klasik H indistann ve ada inin

Orta alar

m irasna gerek katklar yaplabilmesini salayan ite buydu. Ama ayn

nedenlerle 10. yzyldan itibaren slam uygarlnn gerileyii, Abbasi
devrim inin snrlarnn bir sonucuydu. Aslnda bu, yalnzca yarm bir
devrimdi. Tccarn ve zanaatkrlarn devleti etkilemesine olanak verdi,
ama devlet zerinde bunlarn kontrolne olanak vermedi.
ehirli snflarla byk toprak sahibi snflar arasnda denge kurarak,
devlet aygt ok glendi. Btn snflardan vergi emdi, generallerini ve
brokratlarn muazzam mlklerle dllendirdi, aksi halde toplum un
retim tem elini gelitirebilecek olan artk rn yuttu ve sonunda ok
sayda kyl reticiyi, onlar alr halde tutabilm ek iin gerekli geim
dzeyinin altna itti ve dolaysyla toplam retim dt. te yandan bu,
zanaatkr retim ine bal kalm ak yerine bir t r ilkel fabrika sistemine
gemek iin, onlar ok az zendirerek, tccarn ve im alatlarn pazarn
da snrlandrd. Daha ileri bir teknolojik gelime engellenmi oldu - in e
gitmi olan tacirler bunu bildikleri halde, matbaa bile slam dnyasna
sokulm ad- ve geni halk kitleleri yoksulluk ve hurafeler iine gmlm
olarak kald. Uygarlk olduka ince bir nfus kesimiyle snrlyd ve on
lar destekleyen ekonomik koullar ktletike uygarlk da sallanmaya
balad.
slam im paratorluklar, -ldrlen devrimci lider Eb Mslimle
kendisini zdeletirenlerin, A linin neslinden u ya da bunu halifelerin
bozduu saf slamn temsilcisi olarak grenlerin, ehirli ahalinin, kyl
ln, ayaklanmalaryla, 9. yzylda M ezopotamyann gneyindeki tuz
bataklklarnda siyah klelerin 16 yllk Zanj ayaklanmas78 ve M srda
rakip bir halifeyi iktidara getiren smail ayaklanmasyla srekli olarak
sarsld.
Bununla birlikte bu ayaklanm alarn hibirisi, eski Romadaki isyanlar
ya da indeki kyl ayaklanm alarnda olduu gibi bu amazdan kur
tuluun bir yolunu ortaya koymay baaramad. Bunlar, genellikle dinsel
bir biimde m uazzam bir honutsuzluu dile getirdiler. Ancak, toplumu
yeni bir temel zerinde yeniden rgtleme projesi sunmay baaram adlar
ve baaramazlard. Geni halk kitlelerinin yaam larn kazanm alar iin
kullandklar aralar, bunu olanakl klacak kadar gelimemiti.
slam uygarl, T ang ve Sung dneminde inde de olduu gibi, daha
sonraki gelimelerin tohum larn ekmek asndan nemliydi. Ama eski
styapnn ezici arl, bu t r bir styapnn hemen hemen mevcut ol
m ad Avrasyann ilkel bir kesine tanp alanana kadar, o tohum la
rn kk salmasn nledi.

139

5. Bl m
AFRKA UYGARLIKLARI

19 ve 20. yzyln Avrupal smrgecileri Afrikay Kara Kta ola

rak tanm ladlar. Onlara gre bu kta uygarlktan ve tarihten yoksundu;
Oxford niversitesinden Profesr Egerton adl birine gre bu ktann ha
yat, bo, can skc ve vahi bir barbarlktan ibaretti.79 Bu nyarglar o
denli glyd ki, 12. yzyl Byk Zimbabwe ehrini ziyaret eden ilk
AvrupalIlardan birisi olan jeolog Cari Mauch, burann yerel bir kkene
sahip olamayacana, kuzeyden gelen siyah olmayan insanlar tarafndan
Kudsteki Sleyman tapnann bir kopyas olarak ina edilmi olmas
gerektiine inanm t.80 M uhafazakr ngiliz tarihi Hugh Trevor-Roper
1965te, Afrikada yalnzca Avrupalnn tarihi vardr. Gerisi byk l
de karanlktr diye yazyordu.81
Ne ki, Avrasya ve Am erikada uygarln douuna yol aan sre
lerin tm Afrikada da, ve bir kez deil, birka kez yer almt. Bunun
en bariz rnei M srd. Her ne kadar M srn uygarl muhtemelen
M ezopotamya ile tem asndan etkilenm i olsa da, onun kkenleri batdan
ve gneyden gelerek Nil V adisine yerleen gney M srdaki insanlarn
arasndaki bamsz gelimelerde yatyordu.82 Yunanl tarihi Herodot,
M. . 1. binylda ksa bir sre M sr zapt eden ve kendi fonetik yazsn
gelitiren Nbyedeki (Asvann yukarsndaki Nil yresi) Kushite (Ku)
uygarlndan sz ediyordu. Romallar erken dnemde H ristiyanl ka
bul eden, Arabistanla temas halinde olan (M uham m edin ilk m ritle
rinden kimisi Mekkede zulm den kurtulm ak iin buraya kamlard)
ve ayrca kendi alfabesini gelitiren Etiyopyadaki Aksum uygarln bi
liyorlard. H indistandan, slam im paratorluklarndan ve hatta inden
gelen tacirler, M ozam bikin gneyindeki dou Afrika kysnn tm e
hirleriyle temas halindeydiler. Bunlardan birisi, bn-i Batuta, gnm z
Tanzanyasndaki Kilvay 1331de, dnyadaki en gzel ve en iyi ina
edilm i ehirlerden birisi olarak tanm lam aktadr.83 Granadadan sr
gn edilmi bir Marib (Fasl) olan Haan el-Vazzan (daha ok, talyanca
takm a ad Leo Africanusla tannr), 15. yzyln balarnda, Fastan

O r t a a l a r | 141

Sahray geerek Nijer Nehri boyunca iki dzine krall ziyaret ediini
anlatm tr. Tambonun (Tim buktu), pek ok yarg, bilgili doktor ve din
adamyla binlerce insan barndran, Berber (Kuzey Afrika) lkelerinden
gelen pek ok elyazmas kitap iin byk bir pazara sahip, kitaplardan
dier m allara gre daha byk krlar saland bir ehir olduunu yaz
m t.84 Bugnk Ugandadaki Bugandadan kuzeydeki Angolaya kadar
Kongo K rallnda, orta Afrikann genie bir kua boyunca ve Bat
Afrika kylarnn orm anlk yrelerinde baka uygarlklar da ortaya k
t; Benin ehrini ziyaret eden ilk Portekizliler buradan m uazzam lde
etkilendiler.
Bu uygarlklarn her birinin ortaya knn ardkl, esas itibariy
le Avrasya ve Amerikadakilerle ayndr. Belirli yrelerde insanlar, eski
komnal yaplarda belli bal soylarla tekiler arasnda kutuplam ann
balamasna olanak verecek olan, yeterli artk rn yaratacak topra
ileme biimleri gelitirdiler. Daha sonra bu belli bal soylardan bazlar,
toplum un geri kalan ksm n smren ynetici snflar halinde kristalleti
ve bu arada da nfus kitlesi iinde kyllerin ve obanlarn yan sra uz
m anlam zanaatkr ve tacir gruplar ortaya kt.
Kimi zaman bu gelimeler teki uygarlklarn etkisiyle bir ivme ka
zand. M sr aka Nbyeyi etkiledi; (M. . 1000 ylnda ehirlerin
oktan var olduu) gney Arabistan, hemen Kzl Denizin karsndaki
Etiyopyay etkiledi; H int ve Arap tacirlerin dou Afrika kylarnda etki
leri oldu. Ama bu yalnzca, bu t r etkilerden yararlanabilecek eilimlerin
bamsz olarak ortaya km olmasyla m m knd. Tacirler yalnzca
gney kys gibi alp satacak bir eyleri olan, karm ak birer toplum hali
ne gelmi yerleri ziyaret diyorlard.
Afrikann deiik halklarnn hayatlarn idame ettirm e yollarndaki
nemli deiiklikler tam am en d etkilerden bamsz bir ekilde olutu.
Bu durum bitkilerin ehliletirilmesini dnrsek, baka hibir neden
le deilse bile, Avrasya ve Nil Vadisindeki eski bitkiler Afrikann Sahra
altndaki tropik ve tropik-alt pek ok iklim inde yetiemeyecei iin de
doruydu. Afrika halklar kendilerine zg tarm biimleri gelitirdi
ler. Ayn ey, ok daha sonralar, demir retim i iin de geerlidir. Bat
Afrikadaki demirciler, M. . yaklak 1000de Avrasyada demir m aden
lerini ilemenin renildii srada demiri ergitmeyi rendiler. Ancak
onlarn kullandklar teknikler biraz farklyd, ki bu da bamsz gelime
ye iaret etm ektedir.85
Tarm ve demir birlikte Sahra-alt Afrikann ehresini deitirdi. Bu
yntemleri ilk uygulamaya balayan bat Afrikal, Bantuca konuan halk
larn says yzyllar boyunca artt ve M. . 2000 ile M. S. 500 arasnda,

142 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

orta ve gney Afrikada nceleri ounlukta olan avc-toplayclarn pek

ounu yerlerinden edecek durum a geldi. Hatr saylr bir tarm sal a rt
a sahip olan ya da ticaret iin iyi bir konum da olan insanlar, genellikle
M. S. 500den sonraki bir noktadan itibaren, snf farkllklarna ve ehir
yaam na gemeye baladlar. Ticaret, dou kysndaki kasabalar Hint
O kyanusunun dier uygarlklaryla temasa geirdi. Bat Afrika kasaba
lar, bir yandan N ile ve M sra, te yandan Sahra zerinden M aribe
uzanan ticaret ann bir paras oldular. Bu t r temaslar, onlar kendi
yazlarn gelitirmek yerine ksa yoldan Arap yazsn ve onunla birlikte,
ehir hayatnn atmosferine eski pagan inanlardan daha uygun den
slam dinini benimsemeye ynlendirdi.
Buralara zg gelimeler, srasyla Msr, Nbye ve Etiyopya uygarlk
larn yaratmt. 15. yzyla gelindiinde hemen snrn tesinde, ve hatta
kim i zaman snf ncesi toplum larda yaayan ilkel toplumlarla karm
larsa bile, bir kydan dierine baka uygarlklar mevcuttu. Avrupallar
onlarn topraklarna ayak basm adan ok nce, slamiyet kanalyla dnya
ticaret sistemine balanm lard. (Gerekten de eski Zimbabvvenin gerileyiinin bir aklamas, 15. yzylda burann ihra ettii altnn uluslara
ras fiyatndaki dte yatm aktadr.)86
Afrika halklar sonunda, ortaya km akta olan dnya sistem inin kur
ban oldular. O kadar ki, uygarlklar, onlara insan-alt muamelesi yapan
rk ideoloji tarafndan tarihsel kaytlardan hemen hemen silindi. Ama
bunun nedenleri corafyann azizliinden kaynaklanr.
Avrasya batdan douya doru uzanr. Esas itibariyle ayn iklim i pay
laan ok geni arazi kuaklar vardr ve dolaysyla ayn trden rnle
rin -buday, arpa, avdarn-, rlandadan Pekine kadar her yerde yeti
tirilm esine m saittir ve pirin de Kore ve Japonyadan H int O kyanusuna
kadar olan alanlarda yetiir. Ayrca, evcilletirilmi hayvan trlerinin her
tarafa dalmasn engelleyen ok az doal engel vardr. Atlar, inekler, ko
yun ve keiler, istisnai l blgeleri dnda hemen hemen her yerde hzla
geliir. Dolaysyla tarm daki ilerlemeler grece hzl bir ekilde yaygnla
abiliyordu nk bu i, benzer koullar altnda tarm yapan insanlarn
kom ularndan renmesiye gerekleiyordu. Ayrca byk insan kala
balklar birbiri ard sra kta ktlesinin bir ucundan teki ucuna hzla
hareket edebiliyor, H unlar ve Moollarda olduu gibi kim i zaman ykm
getirseler de, ayrca bilgi ve yeni teknikleri de getirebiliyorlard.
Buna karlk Afrika kuzeyden gneye uzanr ve farkl iklim kuak
larna sahiptir. Marip ya da M srda yetien rnler savana blgesinde
kolaylkla yetiemez. Buna karlk oralarda yetien rnler ekvatora do
ru olan tropik blgelerde bir ie yaram az.87 Dolaysyla, tarm teknikle

O r t a a l a r j 143

rindeki yerel iyilemeler, devrimci yeni ulam yntemleri bunlarn iklim

engellerini amasna olanak verinceye kadar, nadiren yerel nem tam ak
tan teye geebiliyordu. Ayrca sr yetitirm enin douya doru yayl
m asn nleyen byk bir doal engel de vard: orta Afrika blgesindeki
ee sinei. Ehliletirilmi inekleri olan tarm c ahali, sr iin ok ideal
olan gney Afrikadaki arazilere ulam akta byk glk ekiyorlard.
D erin denizlerde ulam bat kylarnda 15. yzyla kadar olanakszd;
nk mevcut rzgrlarla baa kacak gemi teknolojisi dnyada hibir
yerde mevcut deildi. Dou kysna ulaabilmek kolayd; ama burada da
yksek i araziye seyahat etmek insanlar iin kolay deildi. Ve de Sahra,
ktay A tlantikten Nile ikiye blyordu ve M. S. 500 ylnda ehliletiril
mi develerin kullanlm asndan sonra bile, en kararl gezginler dnda
herkes iin bir engeldi.
Avrupadaki -Britanyallar, Alm anlar ve skandinavyalIlar gibi
geri kalm halklar, Karanlk alarda bile inde, H indistanda ve de
O rtadoudaki teknolojik yenilikleri ve tarm sal gelimeleri renebili
yorlard. Bunlar, dnyann en byk kara ktlesinde gerekleen ilerle
melerden beslenebiliyorlard. Sahra-alt Afrikann uygarlklar yalnzca
kendi kaynaklarna dayanm ak zorundayd. Avrasyann yars bykl
nde ve onun nfusunun ancak altda birine sahip bir ktada grece tec
rit edilmilerdi. Bu, birbirini izleyen uygarlklarn gstermi olduu gibi,
toplum un gelimesi iin alamaz bir engel deildi. Ama bat Avrupann
eskiden geri kalm blgelerinden gelen, Asyann teki ucundaki tekno
lojileri daha byk bir kolaylkla dn alm ve gelitirmi gz doymaz
konuklarla sonunda kar karya geldiklerinde, bu engel onlar lmcl
bir dezavantajla yz yze brakm t.

6. B l m

Av r u pa Fe o d a l z m

X
Kahire ve Kordoba gibi byk slam ehirlerinden tacirler, 1.000 yd
nce ok seyahat ediyorlard.88 Kuzey Avrupann kraliyet saraylarna yolu
dm olan kiiler bulduklar koullardan hayrete dm olmaldrlar.
Arazi, ou kez birbirinden orm anlar ya da bataklklarla ayrlm, birbiriyle savaan baronluklar arasnda bllmt. Her birinin gerekte
kendiyle snrl bir ekonomisi vard ve halklar da tmyle kendi toprak
larnda retilen eylere bamlyd. Kyller iin bu, besin olarak ekmek
ve sulu yulaf lapas, giysi olarak kaba yn ya da ketenden kendi evlerin
deki tezgahlarda eirilmi ve dokunm u giysiler anlam na geliyordu. Bu
ayrca enerjilerinin en az bete ikisini ister ayni olarak isterse igc ek
linde lord iin harcadklar cretsiz emek anlam na geliyordu. Serf olarak
kyller arazilerini ve lordlarn terk etmek zgrlne sahip deillerdi.
Lord ailesinin hayat standard ok daha ileriydi; ne ki bu da kyllerin
retebildikleriyle snrlyd. Lordlarn atolar, aalklar, am ur ve sa
lam kazklarla yaplm itlerle evrili, aatan, kaba, dman unsurla
ra kar iyi korunm ayan yerlerdi. O nlarn giysileri kyllerinkinden ok
daha fazlayd ama insan vcudu iin ok daha uygun deildi ve de lordlar
ok nadiren daha kltrlydler. Arazilerini teki lordlara kar koruya
bilmek iin binicilikte ve silah kullanm ada uzmanla ihtiyalar vard;
okum a ve yazmay bilmeleri gerekmiyordu. Daha byk arazilere sahip
lordlar yazl kaytlar tutm ak istedikleri zaman, okum a yazma bilgisini
koruyabilmi olan kk bir sosyal gruba -a z saydaki okur-yazar kei
ve din adam larna- bavuruyorlard.
Tacirlerden gelen birka rn -tu z , saban ular iin demir, baklar
ve lordun silahlar- vard. Ancak bu tacirler, dou uygarlklarnn zengin
tccar snfndan ok farklyd; orm an patikalarnda, zor fark edilebilen
kurum u am ur yollarda taban tepen, eri ve seyyar satclara benziyor
lard.
Az sayda ehir vard ve ngiltere ve Alm an m emleketlerinin hemen
hemen tm btnyle ehirlerden yoksundu.89 Var olan ehirler de,

O r t a a l a r | 145

daha byk olan baronlar ve din kurum larm n ynetim merkezlerinden

farkl yerler deildi ve bir ato, m anastr ya da byk bir kilise etrafnda
kmelenmi az saydaki evden ibaretti.
Ne ki sonunda, byk Avrasya ktasnn bu en geri ucu, btn te
ki uygarlklar aacak yeni bir uygarln doum yeri olacakt. Bu d
nm iin, kim ileri sama, kim ileri yakksz ve kimileri de fevkalde
isabetli, her trl aklama yaplmtr. Kimileri bunu, her ne kadar iin
Hristiyan taraf Roma m paratorluunun son yllarnda, Avrupann
Karanlk alarnda ve Bizansn duraksam asnda herhangi bir marifet
gstermemi olsa da, Yahudi-Hristiyan geleneine balarlar. Bakalar,
almay ve giriim i90 tevik ettii iddia edilen iklime balarlar ki, bu,
insann ilk byk uygarlklarn nasl gelitiine amasna yol aar. Bunu,
AvrupalIlarn szde rksal stnlkleriyle aklamaya ynelik yakksz
giriim, o kadar uzun sre geri kalml bile aklayamaz ve daha bu ilk
soruda tepetaklak olur. Bir dier dnce izgisi, Avrupann ykseliini,
rastlantsal etkenlere balar; bir baka deyile bunun bir kaza olduunu
ileri srer. Geleneksel anaakm tarihe gre bir dizi byk adam n bek
lenm edik ortaya k nemlidir; Alman sosyolog Max Weberin izle
yicilerine gre, Kalvinizmin ve Protestan A hlaknn elverili ykselii;
kim i Kuzey Amerikal akademisyenlere gre ise, 15. yzyl ngilteresinde
kyllerle lordlar arasndaki atm alarn rastlantsal sonular sz konu
sudur.91
G eriden Gelen leri A tlyor
Btn bu ykler bariz bir noktay karyor. Avrupann gerilii, in
sanlar, hayatlarn baka yerlerde srdrmeye tevik etm itir. Yava yava,
pek ok yzyl iinde, inde, H indistanda, M srda, M ozopotamyada
ve gney spanyada oktan bilinen teknikleri uygulamaya balamlardr.
Aynen Sung ininde ya da Abbasi halifeliinde olduu gibi uygun ama
yava, birikerek oalan deiimler sz konusudur. Ancak bu kez bunlar,
devam eden ilerlemeyi boacak eski bir im paratorluk styapsnn zerle
rinde muazzam arl olmakszn gereklemitir. Avrupann o ok geri
kalml, onun, byk im paratorluklarn zerinden birdirbir oynar gibi
atlamasna olanak salamtr.
Ekonomik ve teknik ilerleme otom atik ya da engelsiz deildi. Eski
yaplar, tekrar tekrar yeni yollar geciktirmi, engellemi ve kim i zaman
hurdaha etmitir. Baka yerlerde olduu gibi, yeni toplum vadeden b
yk ayaklanmalar ezilmi ve eskisi yeniden retilm itir. Verimli alan
lar, verimsiz viranelere ve refah iindeki ehirler, terk edilmi harabelere

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

dntrlm tr. Korkun ve anlamsz savalar, barbarca ikenceler ve

kitlesel kleletirmeler olmutur. Bununla birlikte sonunda, tarihte daha
nce grlenden ok farkl yeni bir retim rgtlenmesi ve toplum ortaya
kmtr.
lk deiiklikler tarm da oldu. Karanlk alarda hayatlarn toprak
tan kazananlar cahil, bo inanl ve kendileri dndaki dnya hakknda
bilgisiz olabilirlerdi. Ama hayatlarnn neye bal olduunu biliyorlard ve
karnlarn doyurm ak iin, eer frsatn bulurlarsa, yeni tarm yntemle
rini yava yava kucaklamaya hazrdlar. 6. yzylda yeni bir saban tasar
m, ar ama verimli toprakla baa kabilecek ar tekerlekli saban, dou
Avrupann Slav halklar arasnda ortaya kt ve izleyen 300 ylda batya
doru yayld.92 Onunla birlikte hayvan gbresini topran verim ini art
trm ak iin kullanan yeni otlatm a biimleri geldi. kisi birlikte, daha ok
et, m andra rn, deri ve yn her zam ankinden daha fazla retm e ola
na veren, ama ayn zam anda buday hasadn da gelitiren tarm yaps
bir kyl ailesine, rnn yzde 50 arttrm a olana verdi.93 Bir iktisat
tarihisi, Bunun, insan gcne bal olan, dnyann o zam ana kadar gr
d en verimli tarm yntem i olduunu iddia eder.94
zleyen yzyllarda, tarlay srmede ok daha ar olan kzn yerine
at koymay m m kn klan, at koum unda orta Asya yntem ini ve top
ra yenilemek iin fasulye ve teki baklagilleri kullanm a gibi daha baka
yeni teknikleri benimsediler. O rta a kyllnn tannm tarihisi
George Duby e gre, bu yeniliklerin birikerek oalan etkisi, 12. yzyla
gelindiinde tarm verim inin bir kat art oldu.95
Bu t r deiiklikler yava yava gerekleti. Sylvia Thrupp, O rta
adaki en iyi genel ekonomik bym enin muhtemelen yzde l in yars
kadar olacam ileri srm ektedir.96 Bununla birlikte, 300 ya da 400 yl
sren bu durum ekonomik hayatn dnmesiyle sonuland.
Bylesi bir gelime ok byk lde kyl reticilerin dehasnn bir
sonucuydu. Ancak bir baka eye daha ihtiya vard - o da feodal lordlarn, artk rnn tm ne el koymak yerine, bir ksm nn tarm sal iyi
lemeye gitmesine olanak vermeleriydi. Baronlar kaba ve agzl adam
lard. Topraklarn zorla ele geirmiler ve zorla ellerinde tutuyorlard.
Zenginlikleri, alp satm ak yerine dorudan zora dayanyordu ve bunun
byk ksm n lkse ve savaa harcyorlard. Ama yine de kendi m lk
lerinde yayorlard; cum huriyet Romasnn son dnemlerinde ya da
Abbasi iktidarnn son yllarnda olduu gibi arazisinin banda olma
yan m lk sahipleri deillerdi. lerinde en aptallan bile, kyller ertesi
yln rnnn ekilemeyecei kadar fazla alarlarsa, yaayacak ve sava

O r t a a l a r | 147

acak bir eye sahip olmayacaklarn kavryorlard. Alman iktisat tarih

isi Kriedtenin iaret etmi oluu gibi, Lord, kylnn iledii araziyi
ne pahasna olua olsun korum ak ve dolaysyla... rn yetersizlii ve
dier nedenlerden doabilecek olaanst durum larda kyllere yardm
etmek zorundayd.97 Kyllere gelimi sabanlar salamak, lks tketim
ve sava iin daha fazla artk rn demekti ve kim i lordlar, demirden
yaplan tarm gerelerini ve zellikle saban, kendi korum alar altna al
yorlard.98 Feodal dnem boyunca, feodal lordlar yeni topraklarn al
masn bireysel olarak rgtlediler ve finanse ettiler. lk ve uzun sre iin
en nemli makineleme olan, su deirm eninin yaygnlamasnn arkasn
daki itici g onlard.
Dier yneten snflar gibi, feodal lordlar da her eyden nce sm r
meye bakyorlard. Bir deirmen ina etmek iin cretsiz igc kulla
nyorlar, kylleri tahllarn orada tmeye zorluyorlar ve bunun iin
de onlardan cret alyorlard. Ama tarihin belirli bir dneminde, sm r
dzeyini arttrm a konusundaki endieleri, bunlarn bir ksm nn, retim
aralarnn gelitirilmesini tevik etmesine de yol at.
Feodal ynetici snf yalnzca sava baronlardan olumuyordu.
Byk m lklerin pek ou, m anastrlarn elindeydi: Zenginlik, g ve
buyurm a eilimi asndan papaz, piskopos ve bapiskoposlar ... byk
sava baronlara eitti... M anastr topluluklar ya da piskoposluklarn
elinde muazzam servetler birikm iti.99 Kimi durum larda keilerin okur
yazarl Yunan ve Romada, Bizans ve Arap im paratorluklarnda teknik
zerine yazlm eylere ulamada kullanlyordu: Eer insan, en eski de
irmenlere, su ya da yel deirm enlerine ya da tarm tekniklerindeki geli
meye bakarsa, ou kez dinsel tarikatlarn ncln grr.100
Yeni tekniklerin tam olarak benimsenmesi (sava ya da dinsel ol
sun) lordlar ve iftiler arasndaki ilikilerin de deimesine yol at.
Byk toprak sahipleri sonunda, en ge 10. yzyla kadar devam eden,
Romallarn verimsiz kle emei uygulamasn terk etmek zorunda kal
dlar. Daha sonra bunlar, rnn bir ksm karlnda topra kyl
iletmelerine parsellemenin, serfliin, avantajlarn kefetmeye balad
lar. Serflerin ellerinden geldiince sk almak ve yeni teknikleri arazi
lerinde uygulamak iin zendiricileri vard. Toplam kt artarken, lordun
pay da, zellikle eski zgr kylleri ellerindeki askeri gc kullanarak
serflie zorladka, artyordu. Boisin 1000 ylnn dnm dedii ey
tarm daki kleliin kesin sonuna ve feodal serfliin Roma sisteminden
daha dinam ik bir retim biimi olarak kesin olarak yerlemesine iaret
ediyordu.101

| H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Krsal alanlarda 1000 ile 1300 arasnda meydana gelenler, bizim gibi
yiyecek maddelerini sperm arketlerden alanlar tarafndan kolaylkla
kmsenebilmektedir. Her kyl ailesinin rettii yiyecek m iktarnn
iki katna kmas, Avrupann her yannda insan hayatnn olanaklar
n dntrd. Yiyecek m addelerinin fazlasn kim kontrol ediyorsa, onu
zanaatkrlarn rettikleri ya da gezginci tacirlerin getirdikleri eya ile deitirebiliyordu.
Kabaca tahl, lordun ailesi iin ipekle, silahlar iin demirle, atosu
iin mobilya ile ve yemeini tamamlayacak arap ve baharatla deitirilebiliyordu. Ayrca kyl yetitiricilerin retkenliini arttracak aralara
da dntrlebiliyordu: demir ulu ahap sabanlar, baklar, oraklar ve
kim i durum larda gem ve dizginli, demir naili atlar.
Bu tr eyleri dzenli pazarlara sunarak mtevaz eriler kendilerini
saygdeer bir tacire ve de saygdeer tacirden zengin tccara dntrebiliyorlard. Tacirler ve zanaatkrlar yerlemeye, atolarn ve kiliselerin
evresinde dkknlar ve atlyeler amaya baladka ehirler canland.
Ticaret alar gelierek daha nce birbirinden kopuk kyleri gelien e
hirler etrafnda toplad ve geni bir alanda hayat etkiledi.102 Lks eya
ve silah satn alabilmek iin para bulm ak amacyla lordlar, serfleri Pazar
iin rn ekmeye tevik ettiler ve kira karl hizmet ykm ll ya
da ayn demeler yerine paray tercih ettiler. Kimileri arazilerinde pazar
kurm alarna izin vermek iin tacirlerden para alarak fazladan bir gelir
kayna elde ettiler.
ehirlerde hayat kylerdekinden ok farklyd. Tacirler ve zanaatkrlar,
herhangi bir lordun dorudan buyruu altnda olmayan zgr bireylerdi.
Bir Alm an atasz vard: ehrin havas sizi zgr klar. ehirli snflar,
lordlar snfnn im tiyazlarndan giderek nefret ediyorlard. Fazla igc
ne ihtiya duyan tacirler ve zanaatkrlar evredeki mlklerde serflikten
kaan kylleri memnuniyetle karlyorlard. Ve de ehirler byklk ve
zenginlik asndan geliirken, kendi bamszlk ve zgrlklerini, surlar
ina ederek ve ehirli milisleri silahlandrarak korum ann yollarn bul
dular.
13. Y zyln Uygarl
Zam anla toplum un her yn deiti. Fransz tarihi Marc Bloch tara
fndan Avrupa feodalizm inin klasik anlats, lordlarn kendi aralarndaki
ilikilerin de dnm geirdii ikinci feodal adan sz edecek kadar
ileri gider. Krallar daha etkili oldular. ktidarlarn, feodal lordlar hiye

Orta alar

rarisinin tepesinde resmiletirebiliyorlard. Baz ehirlere ierde kendini

ynetme hakkn vererek, bunlar baronlara kar dengeleyici bir g ola
rak kullanabiliyorlard. Her ne kadar kendi m lklerini ilgilendiren m e
selelerde baronlar tam-yetkili olmay srdrdlerse de, baronlar yerine
kendi grevlilerinin adalet datt ulusal mahkemeler a oluturmaya
altlar.
Entelektel hayat da dnt. Tacirler, daha nceki dnemin feodal
lordlarnn yapmak zorunda olm adklar bir ekilde hesap tutm ak ve ya
zl szlemeler yapmak zorundaydlar. O nlar ayrca, lordlar tarafndan
kylerde ad hoc (amaca gre) verilen hkm ler yerine biimsel, yazl ya
salar talep ediyorlard. Kimileri okum a yazmay renecek abay gster
di ve bunu konutuklar yerel dilde yapmaya baladlar. Okuma yazma
artk yalnzca m anastrlarla snrl deildi ve Latince tek yazl dil olmak
tan kmt. Bilim, m anastrlardan, Paris, Oxford ve Prag gibi ehirlerde
yeni kurulan niversitelere tanm t ve bilim adam lar imdi para iin
reterek, kilise otoritelerinin dorudan kontrol dnda hayatlarn ka
zanabiliyorlard. Yunan ve Roma dnyasnn din d eserlerini, bunlara
Arapa zerinden ulamak iin Sicilyaya, Marip spanyasna ya da hatta
Suriyeye giderek inceleme konusunda imdi yeni bir m erak ortaya ko
yuyorlard.103 Aralarnda, Platon ve Aristotalesin ve slam Aristotalesisi
bn-i Rdn (Averroes) meziyetlerini tartm aya baladlar.
O rta a dncesi sk sk, m etinlere kl krk yaran gndermeler ya
parak, tartm a adna tartmayla, skolastisizmle ilikilendirilir. Ama
yeni dncenin ilk evresi bu anlam da skolastisizmden ok uzakt. Uzun
sredir unutulm u olan m etinlerin yeni dnceler yaratmaya al
m ak iin kullanlmasyla ilgiliydi. Bylece, 12. yzyl balarnda Paris
niversitesinin entelektel hayatna egemen olan Abelard, Akll adam,
eylerin gizli nedenlerini kavrayan ve zerinde dnp tanm a yetene
ine sahip olan kiidir. Gizli nedenlerden kastettiim iz, eyleri yaratan
nedenlerdir ve bunlar duyum larn deneyiminden ok aklla aratrlm a
ldr diye srar ediyordu.104 Abelard, Calirvauxlu m istik St Bernard tara
fndan, kendisini insan aklyla T anry tam am en kavramaya m uktedir
sanmakla sulanm t.105
Akla dayanmak, yeni irfann pratik faaliyetten uzak olaca anlam na
gelmiyordu. Batda barutun form ln ilk kez yazan ve grntleri b
ytm ek iin aynalar ve mercekler kullanm ann yollarn kefeden lim
Roger Bacon oldu. Bir baka lim, M aricourtlu Peter, m anyetik zellikle
ri aratrd ve buna dayal makineler gelitirdi.106
Bilimsel eviriler yoluyla, 1.000 yldan daha fazla bir sre nce,

149

150 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Yunanistan, Roma ya da skenderiyede kefedilmi ve de dou Akdeniz

ve orta Asyann slam toplum lar tarafndan inden renilmi teknik
ler hakknda bilgi edinildi. Bunlar, yerli deirmencilerin, dem ircilerin ve
inaatlarn alet ve edevat zerinde zaten yapt iyiletirmelere katkda
bulundu ve hibir kltrn tank olmad derecede endstrinin m aki
nelemesi tutkusuyla sonuland.107
Su deirmenleri, demircilerin ekileri iin krklere ve (kuma d
ven) rpc dibeklerine hareket salamaya balad. Manivelalar ve ok
kademeli kranklar aa-yukar hareketi dngsel harekete (ya da tersi
ne) evirdi ve dzentekerler (flywheel) dngy belirli hzda tutm ak iin
kullanld. Eirme ark ve pusula 12. yzylda Uzak D oudan geldi. 13.
yzylda krekle yn vermenin yerini dm en ald ve deniz ulam nn
gvenilirliini muazzam artrd. Gzln bulunmas, azalan grme ye
tisinin artk ktiplerin ve lim lerin kariyerlerini sona erdirmeyecei an
lam na geliyordu. Atta zengi, zrh yapm nda gelimeler, arbalet (tatar
yay), m ancnk ve daha sonra barut ve (ilk kez 1320de kullanlan) top,
sava dntrd. Ve mtevaz el arabas, neredeyse farkna varlmakszn, toprakta pek ok bel bken iin niteliini deitirdi.
Bu t r teknik ilerlemeler, 13. yzyl sonlaryla 14. yzyl balarnda
O rta a toplum ve kltrnn gelimesinin altnda yatan eylerdi. Bu
dneme gelindiinde kom nler, kendi kendini yneten ehir devletleri,
kuzey talya ve Flandersin siyasal m anzarasna egemen oldu.108 Bocaccio,
Chaucer ve hepsinden te Dante gibi yazarlar yerel dillerinde kaleme al
dklar ve zamanla bu yerel dillerin ulusal bir dile dnmesine katk
da bulunacak sekler edebiyatla isim yaptlar. Ve O rta a ehirlerinin
zerinde ykselen kltrn, o abideleri, byk katedraller ortaya kt.
Bunlar nceki yzyllarn tarm sal, teknik ve ideolojik deiimleri olmasa
dnlemeyecek olan inaat ve sanat eserleriydi.
14. Y zyln B unalm
Ekonomik gelime ve teknik ilerleme dnemi uzun srmeyecekti.
nk bu gelime, yaam biimleri hl lks tketim , sava hazrl ve
askeri onur kavram na bal bir feodal lordlar snfnn egemen olduu
bir toplum da meydana geliyordu ve bu durum zamanla ilerleme iin bir
m ahm uz grevi yapacana onu tketen bir ey haline geldi. O rta a
masallar, tipik olarak, Aslan Yrekli Richard ya da Hal Seferlerinde
Filistinden M slm anlar kovmaa almak iin Avrupa ve Kk
Asyada saldrgan ekya srlerine liderlik eden Fransa Kral Aziz IX.

O rta alar

Louisyi iyi krallar olarak kutlad. N orm an krallarnn ngiltere kadar

skoya, Galler, Fransann byk ksm ve rlandaya zarar veren savalar
ya da 13. yzylda talya ile Kutsal Roma Cermen imparatorlar ve Papa
ile ittifak yapan Fransa krallarnn yrttkleri savalar da, iinden ge
tikleri lkeler iin ayn derecede ykc ve zararlyd.109 Gelirlerin en ok
yzde 1 ya da 2si yeni yatrm lara gidiyordu.110
Lordlar tkettikleri zenginliin retilm esindeki uygulam alardan gi
derek uzaklatlar. Kaba istihkm lar iinde mkellef atolarda yaayan
savalarn torunlar ipeklere brndler ve teki toplumsal gruplar
zerindeki stnlk iddialarn dile getiren pahal saray ve valyelik ritellerine kendilerini kaptrdlar. Kutsal dinsel seremonilerle onaylanan
kaltsal yasal haklarla kendilerini herkesten ayr bir kast olarak grdler.
Bu kast iinde karm ak bir payeler hiyerarisi, byk aristokratlar, yasal
olarak onlara bal olan sradan valyelerden ayrd. Ama bu kastn b
tn tabakalar, ister zengin tccar, mtevaz zanaatkr ya da isterse yok
sullaan kyller olsun, zenginliin gerek yaratclarna giderek tepeden
bakar hale getirdi.
Papalar, m anastr barahipleri ve piskoposlar da bu ynetici sn
fn bir parasyd ve onlarn tavrlarn paylayorlard; ama kendilerine
zg farkl karlar da vard. 11. yzyl sonlarnda bir dizi reformcu
papa, Avrupann btnne neredeyse teokratik bir yap kazandrm ak
iin m anastr ve piskoposluk an merkeziletirmeyi ama edindiler.
Bunun bir rn, kilisenin rakip lordlar arasnda bar salamaya giri
mesi ve toplum da kendini sz geen egemen g haline getirmesi oldu.
Bir baka rn ise Hallarn yol at m utlak ykm ve harabiyet oldu.
Papalar, Kuds (Hristiyan haclar hibir zaman engellemeyen) kfir
M slm anlardan k urtarm ak iin arda bulundular ve krallar, lordlar ve valyeleri, yama umuduyla papaln yetkisi altndaki byk
ordulara katlmaya davet ettiler. Bu ordularn zaferlerinin, ehirlerin se
bepsiz yamalanmas, kadn ve ocuklarn ldrlmesi, tecavz, talan,
Yahudiler, M slm anlar ve Katolik olmayan H ristiyanlarn kym lara u
ratlm as ve 1204 ylnda Konstantinopolisin zapt edilip yamalanm asn
ieriyor oluu, onlar endielendirm iyordu.111 13. yzylda talyay harap
eden imparatorlarla (Fransa krallaryla ittifak yapan) papalar arasndaki
sava da papaln hrsnn bir baka sonucuydu.
Papalar, piskoposlar ve m anastr barahipleri, lordlarla paylatkla
r daha geni deerlere de kendilerini adamlard. Dnemin en byk
sanatsal yarats olan katedraller ayn zamanda, toplum un gkyznde
melekler, azizler ve yeryznde krallar, lordlar, m anastr barahipleri,

151

152 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

piskoposlar, valyeler ve sradan insanlar eklindeki hiyerarisinin Tanr

tarafndan belirlenmi niteliini vurgulayarak, ynetici snfn gcn
sembolize ediyordu.
Kilisenin kitlelerin zihni zerindeki egemenlii, hayatn ou kez ksa
ve hemen her zaman gvensiz olduu bir toplum da serpilip gelien hura
felere, mucizelerden ve kutsal emanetlerden kaynaklanan sihirsel inan
lara dayanyordu. Bu durum kilise nderlerinin ehirlerde yaylan yeni
fikirlerden korkm alarna yol ayordu. Abelard ve Bacon gibi insanlarn
akla inanm alar, hurafelerin egemenliini ykabilir; gezginci keilerin
yoksulluk ve tevazuyu salk veren dinsel inanlar kutsal yoksullarn,
ahlaksz zenginlere kar sava amaya haklar olduu yolundaki sap
kn inanlar cesaretlendirebilirdi. Kilise giderek artan bir ekilde yeni
dnceleri kskac altna ald. Ilml Fransiskanlar resmen tanrken
ar fratellilere zulmetmeye balamt. Daha sonra 1277de (aralarn
da ge O rta a H ristiyanlnn byk savunucusu Aquinum lu Aziz
Thomasn dncelerinin de bulunduu) 219 lanetli yanln renci
lerin eitim inde kullanlm asn yasaklamaya almt. Roger Baconun
evde gz hapsinde tutulduu ve bn-i Rdn takipilerinin Parisi terk
ederek Paduaya gitmeye zorlandklar anlalyor. Son olarak 14. yz
yl boyunca Engizisyon ve onunla birlikte insanlarn yerleik dinsel fi
kirleri savunduklar iin yaklm alar ortaya kt. Bu yeni atmosferde
limler tehlikeli tartm alardan uzak durmaya baladlar. Aquinum lu
Thomasn Hristiyan teolojisini Aristotalesin dnceleri temelinde yeni
den biimlendirm esinden sonra -aristokratlarn, valyelerin, tacirlerin,
zanaatkrlarn ve kyllerin hiyerarisini hakllatrm a sreci iindeO rta a dncesi gerekten skolastik ve ksr evresine girdi ki burada
artk kilise dogm asnn temellerini ya da buna paralel olarak, fiziki dn
yann nosyonlarn sorgulama sona erdi.
1300 ylna gelindiinde Avrupa toplum unun kalbinde muazzam bir
eliki vard. M add ve kltrel hayat, Roma uygarlnn en yksek nok
tasn hatrlatacak ekilde zirveye ulamt. Toplum, her ne kadar yava
da olsa yoksulluk, gvensizlik ve hurafelerden uzaklaarak ileri gidiyor
mu gibi grnyordu. Bununla birlikte, lordlar kendilerini teki snflar
dan ayran snrlar daha kat hale getirir, kilise m uhalif ve rasyonel d
nceyi kska altna alr ve artk rn her zam ankinden daha fazla lks,
sava ve ritel iin kullanlrken, toplum un tepesi giderek donuyordu.
Bu eliki, ktlk Avrupann her yerine yaylr ve onu izleyen veba yay
gn kt beslenme nedeniyle ldrcln artrrken, en yksek nok
tasna ulat. Nfusun yars ortadan silindi; ok sayda ky terk edildi ve

O r t a a l a r j 153

milyonlarca hektar ekili-dikili arazi 14. yzydn byk krizi srasnda ha

rap oldu. Guy Boisin belirttii gibi, Bir yzyldan fazla bir sre ...ktann
byk ksm ...nfusta m thi bir d ve retim kapasitesinde bir geri
leme yaad. Kapsam ve sresi itibariyle bu olgunun tarihte ei benzeri
yoktu. Bir felaket ortam nda gerekleti: sonu gelmeyen salgn hastalklar,
yapsal hale gelmi sava ve onun getirdii bir dizi ykm , manevi zl,
toplumsal ve siyasal karklklar.112
Daha nceki uygarlklar Karanlk alara srkleyen bunalm larda
olduu gibi, olup biteni doal nedenlerle aklama giriimleri oldu. Kimi
tarihiler Avrupa iklim inin soumasn bundan sorum lu tuttular. Ancak
bu, insanlarn on yllar boyunca bu durum a niye kendilerini, sz gelimi
bir zam anlar buday ektiklere yerlere arpa, ve bir zam anlar zm yetitir
dikleri yerlere buday ekerek uyarlayam adklarn aklamyor. Bakalar
nfus artnn tarm a ak tm topraklar tkettiini iddia ediyor. Ancak,
btn bo arazilerin, aslnda, kullanlm olmas olas gzkmyor ve her
halkrda nceki yllarda ykselen rn rekoltesinin artnn durm asn
aklamyor.
Bunalm n gerek nedeni, feodal ynetici snfnn hayat tarznn top
lum zerinde artan ykyd. Bir yanda, George Dubynin iaret ettii
gibi, En gelimi lkelerde ... tahl merkezli tarm sistemi, aristokratik ve
kentsel yaam tarznn yava yava artan gereksinmeleri ve lks maddeler
iin artan talep nedeniyle istikrarn yitirmeye balad.113 te yandan,
teknik iyilemeye ynelik ok az yeni yatrm yapld. Rodney Hiltonun
belirttii gibi, Toplumsal yap ve toprak sahibi soyluluun alkanlklar,
retim iin yatrm n birikmesine olanak vermedi.114
S n f M cadeleleri ve Binylc H areketler
Bu bunalm n derecesi toplum iinde alkantlara yol at. Ynetici s
nf bile glklerle kar karya kald. nce a kyllerden artk rn
elde etme sorunlar ve daha sonra ktlk ve vebann yol at lmler
nedeniyle tarm daki igcnde meydana gelen keskin d, senyrlk
gelirlerinde bir kriz yaratt.115 Lordlar gemite olduundan daha hevesli
bir ekilde, ngiltere ve Fransa hkm darlar arasndaki sonu gelmez gibi
grnen Yz Yl Savalarnda olduu gibi, birbirleriyle savamaya giri
tiler. Bunlar ayrca altlarndaki snflardan daha fazla alarak gelirlerini
tazelemeye altlar. Ekonomik bunalm, dayanlmaz snf mcadeleleri
dourdu.
Kyller ve lordlar arasnda sava yeni bir ey deildi. Serfletirmeye

154

Halklarn Dnya Tarihi

kar direni, rnein 10. yzylda Fransada byk bir ayaklanmaya yol
amt. Daha sonraki bir iirin syledii gibi:
Yar kleler ve kyller...
Birka parlamento topladlar.
u emri etrafa yaydlar:
Kim ki yksektir, dman odur...
Ve onlardan bazlar bir yemin ettiler
Ki bir lord ya da efendiyi asla kabul etmeyeceklerdi.116
Bir kez tmyle yerletikten sonra kyller bir lorda dorudan kafa
tutm ann daha zor olduunu grdler. Lord onlarn olmad gibi silah
lanmt; rnn azald yllarda kendilerini besleyebilmek iin onun te
m in edecei belirli aletlere m uhtatlar ve lordun gc kilisenin retisince destekleniyordu. Ama yine de lordun talepleri geleneksel lleri aarsa
diren gsterebiliyorlard. Tek tek her m aliknede lord ve adam larndan
sayca ok fazla olularndan ve nesiller boyu ayn kylerde yaayp, ara
larnda evlenmeden doan balardan yine de az ok bir g alyorlard.
Pek ok yrede fke daha nce hi olmad kadar alevlendi. 1325 yln
da Flandersin zgr kylleri, kiliseye ondalk vergiyi (aar) ya da feodal
lordlara denmesi gereken borlar demeyerek silaha sarldlar. Fransa
Kral 1328 ylnda mdahale edinceye kadar yenilmediler. 1358de kuzey
Fransann Seine Vadisinde byk bir jacquerie, krsal ayaklanma, soylu
lara saldrlm asna ve atolarn yaklmasna yol at. 1381 H aziranndaki
ngiliz Kyl Ayaklanm asnda, (krala gvenme yanlln yaptktan
sonra aslan) Wat Taylor nderliindeki krsal isyanclar, ksa bir sre
iin, Londrann kontroln ele geirdiler. Bu ayaklanmada btn ky
llerin feodal lordlardan zgrlklerini talep etmek iin birlemeye ba
ladklarna tank olundu: Kyllerin program nn ilk maddesi, kleliin
ve serfliin yrrlkten kaldrlmasyd.117Ayaklanmaya ilham veren po
pler eski papaz John Ball, soylularn ayrcalklarna kar ak seik bir
vaaz verdi: Ademin kazd, Havvann eirdii dnemde efendi kimdi?
ehir nfusunun baz kesimleri 1320de Flanders kyllerine ve
1381deki ngiliz ayaklanmasna destek verdiler. Londrann kaplarn
kyllere aan ehirlilerdi ve Londrann yoksullar isyanc kalabalklara
katldlar. Ama 14. yzyl ayrca eski dzene kar yaygn ehir ayaklan
m alarna da tank oldu.
Bunlarn bazlar, ehir sakinlerinin yerli lordlar karsnda bam
szlklarn korum ak iin verdikleri nceki mcadelelerin bir devam

O r t a a l a r j 155

m temsil ediyordu. Flandersde bu trden birbirini izleyen mcadeleler

oldu. Pariste 1350lerin sonunda daha zengin ehirlilerden bazdar, kra
ln ngilizler tarafndan esir edilmesinin verdii frsattan yararlanarak
ehrin kontroln ele geirdiler. Varlkl bir tccar ailesinin yesi olan
Etienne Marcel, 3.000 zanaatkr kraliyet sarayna ynlendirdi ve kraln
veliaht Dauphini ksa bir sre isyanclarn bayran tamaya zorlad.
Kuzey talyada Floransada, 1378de ynl ticaretinde, ciomp deki ayak
lanm ada, sradan zanaatkrlar kitlesi bir adm daha ileriye giderek ege
men tccar loncalarnn yneticilerine kar ktlar ve ehri iki ay sreyle
etkili bir ekilde kontrol ettiler.118
Snf m ilitanlnn bu tr dorudan tezahrleri, insanlarn hayatla
rndaki ykm a kar gsterdikleri tepkinin tek ekli deildi. O rta a
Avrupasnda, halkn zenginlere kar olan fkesini, sann Dirilii dinsel
beklentisiyle, ou kez yabanclara kar nefretle birletiren binylc hare
ketlerin uzun bir tarihi vardr. Papalarn resm Hallar, kitlelerin gayri
resm Hallarn - H alkn, ocuklarn ve obanlarn H allarn- ha
rekete geirdi. tizalci (yerlemi dinsel inanlara aykr) vaizler kendile
rini sann halefi ilan ederek muazzam destek kazandlar. Tipik olarak
halk kitleleri ehirden ehire giderek yama yapyor ve insanlarn destei
ni salyordu. Bunlar fkelerini feodal ynetici snfa kar deil, ama ah
laksz papazlara ve zellikle de Yahudilere yneltiyordu. Bu gruplar kolay
bir hedefti. H ristiyanln tamamyla hkim olduu bir toplumda bunlar,
kilisenin tutum u nedeniyle tarm dan dlanm, O rta a toplum unun
snrlarnda tccar ve tefeci roln oynamaya zorlanm Hristiyan olma
yan tek gruptu ve kendilerini savunmak iin gerekten zengin olan snf
larn gcne de sahip deillerdi. Yahudilere, derhal din deitirmek ya da
annda ldrlm ek seenei braklacakt. Ancak kalabalklar sokaklarda
papazlar da srklyor ve kiliselerini yamalyordu.
Bu bunalm dinsel denilebilecek byle bir dizi karm ak hareketi ate
ledi. 1309 ylnda Flanders ve kuzey Fransada:
Son derece yoksul zanaatkrlardan ve iilerden oluan, zenginliklerini de
tketm i soylularn da aralarna kart silahl taburlar ortaya kt. Bu in
sanlar dilenerek ve talan yaparak lke iinde dolayor, Yahudileri ldryor
ama ayn zamanda atolara da saldryorlard. Sonunda yl nce isyan et
mi bir saat iileri ordusunu bozguna uratm ve sylendiine gre liderle
rini diri diri gmdrm Brabant D knn atosuna da saldrdlar.119

1520de cppesiz bir papaz, mutezil bir kei ve bu kadar kann yeni bir
an douunu haber verdiini ilan eden peygamberlerinin nderliin
de, yoksul ve mlksz taburlar yine yollardayd. Toulouse ve Bordeauxya
gemeden nce Pariste hapishaneye saldrdlar ve Chatelet Sarayna gir

H a l k l a r n D n y a T ar i h i

diler. Yryleri srasnda Yahudileri ldrdler.120 Ama ayn zamanda

papazlar, srlerini soyan obanlar olarak lanetlediler ve m anastrlarn
m lklerine el koym aktan sz etmeye baladlar. Avignonda ikam et et
mekte olan Papa bunlara kar silahl bir g kard ve her seferinde ka
tlm clarn 20sini ya da 30unu astrd.121
1340larn sonlarndaki Kara lm panii, daha da ileri bir dinsel
isterinin -flagellantlarm - ortaya kmasna yol at. Bir papalk akla
masyla yreklendirilm i, ayn giysiler iinde ilahiler syleyen saylar
500 kiiye varan gruhlar, bir ehre giriyorlar ve orada bir daire tekil
ederek deri kapl uzun kabaralarla ritm ik bir ekilde vcutlar kana
yan yaralarla kaplanncaya kadar kendi srtlarn dvyorlard. Bunlar,
sann arm hta katland aclar taklit ederek, dnyay bu durum a ge
tiren gnahlardan kurtulacaklarna ve kendilerinin de cennete gitmeyi
garantileyeceine inanyorlard. Bunlarn dinsel cokusu, Kara lm n
birdenbire ortaya knda ktcl bir plann yatmas gerektii inancna
bal olarak, gnm zde m oral panik olarak adlandrlabilecek olan bir
eyle birleiyordu. Her ne kadar Yahudiler de vebadan H ristiyanlar kadaretkilenm i olsalar da, kuyular zehirleyerek hastaln yaylmasna neden
olmakla suladklar Yahudileri katlediyorlard. Ama ayrca papazlara da
saldryorlar, kilisenin zenginliine el koym aktan sz ediyorlar, papann
m hrl em irnam esi ile bunlar aka sulamasn ve eitli sekler
otoritelerin de emirnameye uymayanlar asmasn ve kafalarn kesmesini
ivedilikle talep ediyorlard.122
15. yzyln balar, daha nce Flanders, Fransa ve talyadaki eski e
hir ayaklanm alarnn kim i zelliklerini ieren ama ayrca yz yl sonraki
byk Protestan Reform unun provas niteliindeki, Bohemyada bagsteren daha farkl trden bir dinsel harekete tank oldu.123 Blge hzl bir
ekonomik gelime yaamt. Avrupadaki en zengin gm madenine ve
Kutsal Roma (Cermen) m paratorluundaki en nemli bilim merkezine
sahipti. Ama zenginliin byk ksm, topran yarsna tmyle sahip
olan kilisenin elindeydi. Bu durum , yalnzca ehir ve krlarn yoksul s
nflar arasnda deil, ayn zam anda valyeler ve hatta Almanca deil de
eke konuan valyeler arasnda da muazzam bir honutsuzluk yarat
yordu.
Bu honutsuzluk, kilisenin ahlakszlna ve T anrnn dileklerini yal
nzca papann yorumlayabilecei iddiasna kar ajitasyon yapan ve ni
versitede profesr ve vaiz olan Jan Husun grlerine kitlesel destekte
ifadesini buluyordu. Hus, Bohemya Kral Wenceslastan bile biraz destek
gryordu. Papann istei zerine m parator Husu 1415 ylnda diree
balayp yaktnda Bohemyann ek nfusunun hemen hemen tm

O r t a a l a r I 157

ayakland ve yerel gler kiliseyi ve m lklerini ele geirdi.

Kral da bu harekete srtn dnd; soylular ve zengin tacirler, kyl
lerin yalnzca kilisenin deil, herhangi bir kiinin sm rsn reddet
me eilim inden giderek daha fazla rahatsz oldular. Hareketin radikal
Taborite kanadna mensup olan zanaatkrlar, Papay ve m paratoru ya
ttrm ay um an tacirler tarafndan engelleninceye kadar Prag drt ay
sreyle kontrol ettiler. m parator ve Papa Bohemya ayaklanmasn krm ak
istedii iin on yl kadar savald. ek soylularnn ve Prag ehirlileri
nin birbirini izleyen yalpalamalar, Taboritelerin sradan m ensuplarn,
Herkes birlikte karde gibi yaayacak; hi kimse bir bakasnn em ri al
tnda olmayacak, Tanr hkmedecek ve (Tanrnn) Krall dnyadaki
insanlara devredilecek, ve Btn lordlar, soylular ve valyeler haydutlar
gibi orm anlarda kesilecek ve yok edilecek gibi sloganlarla radikal dn
celer arayna itti.124 1434 Maysnda, generallerinden birisinin ihanet et
mesinden de yararlanarak, 25.000 kiilik bir soylu ordusu Taborite gleri
yendi. 13.000den az olmayan sayda Taborite ldrld.
Feodalizmin bunalm , Flanders, kuzey talya, kuzey Fransa, Britanya
ve Bohemyada bir dizi byk ayaklanmaya yol at. Bununla birlikte feo
dal lordlarn gc sapasalam kald. Sisteme kar saldrsnda, toplum un
geri kalan ksm n arkasna alacak bir snf ortaya kmad.
Yzyllar boyunca ehirlerin sakinleri lordlarn gcne direnm iti.
Ama ehirlerin ynetici meclisleri, feodal lordlara yarm az kar k
m aktan teye gemeyen byk tacirlerin elinde olduu iin oligarikti.
Feodal sistemin iinde yaayarak, onun ideolojisinin byk ksm n be
nimseme eilimi iindeydiler. O nlarn arzusu, ou zaman, feodal lordlar yenmek deil, fakat onlara katlm akt; ticaretten kazandklar zengin
lii, serfleriyle birlikte toprak mlkiyetine bal, daha kalc grnen bir
zenginlie dntrm ekti. Her byk dnm noktasnda, yapabilecekle
rinin en iyisi kararszlk gstermek ve lordlar yattrmaya almak, en
kts de kitlelere saldrm ada onlara katlm akt. Kuzey talyada olanlar
tipikti. Buras 14. yzyln balarnda Avrupann belki de ekonomik ola
rak en ileri ve bunalm dan en az etkilenmi blmyd. Bir tccar aile
si, Mediciler, yaygn kuma ticaretiyle bu blgenin en nemli ehri olan
Floransay egemenlikleri altna ald. Ancak 15. yzylda glerini feo
dalizmi ykm ak iin deil, lord ve prens ailelerinin m anevralarnda ba
aktr olmak iin kullandlar ve byle yaparak blgenin birbiriyle savaan
devletiklere blnmesine ve sonunda da ekonomik kntye neden ol
dular.125
ehirlerin zanaatkrlar daha radikal olabilirlerdi. Pek ou, bir ya da
iki nesil nce serfti ve evredeki kyllk gibi, hasat kt olduu zaman

158 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

alkla kar karya idiler. O nlarn ehir oligarileriyle atm asnn ve

kim i durum larda krsal ayaklanm alardan yana klarnn pek ok rne
i vardr. Bununla birlikte homojen bir grup deillerdi. Kimisi, ailesinin
igcn ve belki birka cretli (kalfalar) ve rak kullanarak kendi iini
yrten grece varlkl kiilerdi. Dierleri ok daha yoksuldu; krlardan
gelen ve yapabilecekleri her trl ii bulmaya abalayan m uhta kitleye
katlm ak zorunda kalacaklar dncesiyle dehet iindeydiler. ehirlerin
zanaatkr hareketlerini krsal ayaklanmalara m ttefik yapan eyin nede
ni bu olduu gibi, bakalarnn zengin tacirlere katlm asnn da nedeni
buydu. Ayrca, ehirdeki kitlelerin kimi kesim lerinin Halkn Hallar
ve flagellantlar gibi dinsel lgnlklar desteklemesinin nedeni de buydu.
Son olarak kyller vard. Kyl ayaklanmalar bir toplum u sarsabilir
di; ancak okuma yazma bilmeyen, her biri kendi ky ve kendi arazisini
dnen, lke dzeyine yaylm kyllerin bizzat kendisi, toplumu ye
niden yaplandracak herhangi gereki bir program tasavvur edemez
di. Byle bir program , lordlarn iktidarna kar devrimci bir saldryla,
ehirlerdeki yeni teknik gelimeleri kullanarak, kylerdeki tarm sal ve
rim i artracak planlar birletirm ek zorundayd. Ekonomik gelime he
nz, ehirlerde ya da krlarda, ne denli kark bir ekilde de olsa byle
bir program ortaya koyabilecek yeni bir snf biimlendirecek kadar ileri
gitmemiti.
Bir gn byyerek byle bir snf yaratabilecek nveler oktan orta
ya kmt. Kimi ehirlerde teknik yenilik ve verimli yatrm la ilgilenen
tacirler ve zanaatkrlar vard. Krsal alanlarn kimi yrelerinde lordlarn
sm r boyunduruundan kurtulup topra daha verimli bir ekilde i
leyerek, daha mreffeh olma nosyonuna sahip grece iyi durum da olan
kyller vard. Ancak um ut veren bir nve, genel olarak topluma ykm
getiren bir bunalm sona erdirecek bir snfla ayn ey deildi.
Piyasa F eo d alizm in in D ouu
Avrupa feodalizm inin bunalm , dier taraftan, ok nemli bir adan
eski Romay, Sung inini ya da O rtadounun Arap im paratorluklarn
vuran krizlerden farklyd. yileme ok daha abuk oldu.
15.
yzyln ortalarna gelindiinde ekonomik iyileme ve nfusun ye
nilenmesi balad.126 Her ne kadar daha az nfus, yalnzca daha kk bir
araziyi ekebiliyorduysa da, bu arazi en verimli arazi olduu iin, ktlk
tan ve salgnlardan geriye kalanlarn yaam standardnda da bir iyileme
oldu. Yiyecek kts (rekoltesi), beslenmesi gerekenlerin saysndan daha
az azald. stelik, gerekte baz ehirlerin nemi artt. Krsal nfusun bir

Orta alar

ksm, zellikle de lordlar, toplum un hemen hemen kendine yeterli m lk

lerde bir retim sistemine geebilmesi iin, ehirlerde retilen eylere ok
daha baml hale geldiler. O nlarn m allara olan talebi artarken, nakit pa
raya olan istekleri de artt; ki bunu ancak krsal ktnn artan bir ksm n
satm ak yoluyla elde edebilirlerdi. Piyasann alar, her ky ve her haneyi
ehirlerin tacirlerine balayarak, krsal alana nfuz etmeyi srdrd.
Pazar alarnn gelimesi yava yava ama m utlak bir ekilde feo
dal toplum u deitirdi. Az sayda tacir H indistan, Gneydou Asya ve
inden Avrupaya getirilen lks rnlerin uluslararas ticaretiyle zen
ginleti.127 Bunlarn zenginlikleri krallara ve im paratorlara bankerlik
etmeleri, savalar finanse etmeleri ve ekonom ik olduu kadar siyasal ka
zanlar salam alar iin yeterliydi. Bylesine yksek beklentileri olm a
yanlar bile kendi ehirlerinin siyasal hayatnda egemen olabiliyor ve bu
onlar, iktidarlarn yaygnlatrm ak isteyen krallarn kanlm az m tte
fiki klyordu.
Buna karlk krallar, geleceklerini, yalnzca birbirleriyle savamada ya
da toprak iin kendi ilerinde evlenmede deil, ayrca ticaret krlarndan
bir ksm na el koymada grmeye balamlard. Portekizli monarklar, Afrikay dolanarak Asyann zenginliklerine ulam ak iin tacirleri,
en m odern tekniklerle ina edilmi gemiler kullanmaya zendiriyor ve
Ispanyann Katolik m onarklar Kolombun (Colombus) Atlantik zerin
den batya yolculuunu finanse ediyordu.
kinci derecede tacirler kitlesi hl dkkn sahiplerinden biraz daha
ileriydi. Ama eer anslar yaver giderse, feodal toplumda boluklar bu
lup bunlar geniletebilirlerse, etkilerini ve zenginliklerini artrabilirlerdi.
Kasap mtevaz bir adam olabilirdi ama, yerli kyllere belirli iftlik hay
vanlar zerinde uzm anlam alar iin nakit teviklerde bulunabilecek,
yani tarm ekonomisi zerinde bir dereceye kadar denetim salamaya
balayabilecek bir pozisyondayd. 15. yzyla gelindiinde, her kasaba
nn, hepsi de zengin kendi kasaplar vard ve bunlar krsal ekonominin
yeni adam lar ve efendileriydi.128
ou kez kentli tacirler krsal alanlardaki hayat ve daha az mreffeh
kylleri, ehirlerdeki loncalarn kontrolnden uzakta, endstriyel zana
atlara tevik ederek, bir baka ekilde de etkilediler. Evde fason retim
(putting-out system) sistemi gelimeye balad. Tacirler krsal emekilere
ham maddeleri tem in ediyorlar, onlar da bunu, tacirlerin nerdikleri fi
yatlar kabul etmek dnda bir seenekleri olmakszn, kendi evlerinde
maml rne dntryorlard.
Bunun ne denli byk bir deiiklik olduu dokum a endstrisinin
durum uyla gsterilebilir. 14. yzyl ortalarnda ngilterenin en nemli

159

160 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

ihracat mal olan ynn yzde 96s lke dnda, esas itibariyle Flanders
kasabalarnda kum aa dntrlyordu. Bir yzyl sonra, ynn yzde
50si dokunm u olarak ihra ediliyordu. Tacirler, Flaman zanaatkarlarn
gcn krarak krlarn arttrm lard. Ama bir baka ey daha yapm
lard. Daha nce feodal lorda baml olan krsal igcnn bir ksm na
da egemen olmulard. Bunun uzun dnemli etkisi, bir sm r biimini
bir bakasyla deitirmek eklinde oldu. Kyl emeinin dorudan so
yulm asnn yerini, ham madde ve aletlerin tem in edilerek, tek tek emeki
lerin rnlerinin karlnda tam deerinden daha azn gnll olarak
kabul etmeleri ald.
Bu bildiimiz ekliyle tam bir kapitalist retim deildi. Bir iverenin
dorudan kontrol altnda byk iyerlerinde retim , bata madencilik
olm ak zere ok az sayda endstriyle snrlyd. Evde fason retim siste
mi, hl kendi kendilerini patron sayan insanlara dayanyordu. Ama tam
gelimi kapitalizme doru bir admd. Tccar, yalnzca m allar alm ak ve
satm aktan, onlarn retim i konusunu da dnecek bir noktaya gelmiti;
ve dorudan reticiler, rnlerinin bir ksm kr olarak tccara gitmezse,
artk geimlerini salayamyorlard.
Dahas, hem tccar hem de retici, kontrol edemedii piyasann buy
ruklarna tabiydi. Dank krsal reticiler, ehir loncalarnn retim i s
nrlandrm a ve fiyatlar denetleme gcnden yoksundu. O nlarn, baka
reticilerin uygulad maliyet drc tekniklere ayak uydurm aktan
baka anslar yoktu. retim in feodal rgtlenii, rekabetin yatrm a ve
yatrm n daha youn rekabete yol at olduka farkl bir rgtlenmeye
yerini brakyordu. O an iin bu, eski sistemin iindeki kim i boluklarda
yer alyordu. Ama aynen bir asit gibi, kendi evresindeki dnyay kem iri
yor ve deitiriyordu.
Bu deiiklikler ayrca, baz lordlarn davran biimlerini de etkiledi.
O nlarn da ellerindeki nakiti arttrm aktan baka areleri yoktu ve bunu
yapm ann iki yolu vard. Birisi, serflii glendirm ek iin eski feodal g
lerini kullanarak ve rgtl iddeti seferber ederek, m lklerinde kyl
lerin fazladan zorunlu igc tem in etmelerini salamakt. Serfler, lor
da hibir maliyeti olmadan kendi geimlerini salayacaklar ve bylelikle
onun artk rn iyi fiyatlarla tccara satmasna olanak vereceklerdi.
Lordlar iin ikinci yaklam, m lklerinin bir ksm m sabit rantlar kar
lnda ve uzun dnemli olarak kylln en etkin kesimine kiralam a
s, onlarn da az topra olan ya da hi topra olmayan kylleri kendileri
adna altrmasyd. Aslnda bu, lordun gelien piyasa sistem inin tm
sonularn kabul etmesi ve gelirini rant olarak kapitalist tarzda iletilen

O r t a a l a r | 161

arazilerden elde etmeye raz olmas demekti.

ehir alaryla en sk ekilde birbirine bal olan yreler kapitalist
tarm a doru bir hamle yaptlar; oysa baka yerlerde bu deiiklik serf
lii glendirdi. 300 yllk bir dnem iinde ngiltere, Fransann ve bat
Almanyann baz kesimleri ve Bohemya bir ynde ilerlerken, dou Avrupa
ve gney talya teki ynde ilerledi. Ancak her ikisinde de dnm ken
diliinden ve glkler olmakszn meydana gelmedi. Ayr ayr lordlar,
ayr ayr hzlarda hareket ettiler ve de tm sre teki deiimlerle i ie
geti. Kimi krallar kentli zenginlerin yardmyla iktidarn geniletme
ye alt ve byk lordlardan diren grd. Krallar birbirleriyle hane
dan atm alarna girdiler. Kentlemenin tevik ettii dnyaya yeni bak
tarzlar, feodal dzenle bir arada giden ve kilisenin retisinde ifadesini
bulan eski tarzlarla att. Kyller lordlara kar ayaklandlar; ehirlerde
zenginlerle yoksullar arasnda mcadeleler bagsterdi.
Mesele hibir yerde, bir yzyldan fazla sren savalar, devrim ler ve
ideolojik karm aa olmadan ve alk ve salgnlara yol aan bir baka byk
ekonomik kriz yaanm adan sonulanmad.

Byk Dnm

D R D N C KI SI M

BYK DNM

163

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

K R O N O L O J

15. Yzyl
O sm anllar K onstantinopolisi fethediyor
(1453).
talyan Rnesansnn en yksek noktas -Le-

Bohemyada O tuz Yl Savalar balyor (1618).

Kuzey Am erikada 1620ler ve 1630larda ilk
ngiliz kolonileri kuruluyor.
Am erikan rnleri (patates, msr, tatl pata

onardo da Vinci, Michelangelo, Macchiavelli

(1450-1520).
spanyol m onarklar G ranaday fethediyor
(1493).
Kolomb Karayiplere ayak basyor (1492).

tes, ttn) Avrasya ve A frikaya yaylyor.

Harvey kan dolam n tanm lyor (1628).
Galileo Aristotalesi fizii delillerle r t
yor, Engizisyon tarafndan m ahkm ediliyor
(1637).
D escartesin Yntem zerine Konumas

16. Yzyl

aklc felsefe okulunu balatyor (1637).

Hollanda eski Portekiz m paratorluunun
byk ksm n devralyor (1630lar).
Rembrant A m sterdam da resim yapyor
(1630lardan 1660lara).
ngiliz Sava balyor (1641-1642).

Portekizliler Goay ele geiriyor (1510).

Rnesansn etkisi bat Avrupaya yaylyor.
Hollandada Erasmus, A lm anyada Drer,
Fransada Rabelais.
Lutherci Reformasyon gney Almanyada
yaylyor.
Cortes Aztekleri fethediyor (1519-21).
A lm an Kyl Sava (1525).
M oollarn kuzey H indistan fethi.
Pizarro nka m paratorluunu fethediyor
(1532).
Ingilterede yukardan Reformasyon ve m anas
trlarn kapatlm as (1534-39).
ngilterede ilk tarm sal itlemeler.
Kopernik 30 yllk bir gecikmeden sonra ev
ren teorisini yaynlyor (1540). Korkun van
Rusyada iktidar merkeziletiriyor, Rusya
Sibiryay istilaya balyor (1544-84).
Fransada din savalar (1550ler, 1560lar).
Trent Konsl anti-Reform asyonu balatyor
(1560lar).
Cadlarn yaklmas dalgas (1560-1630).
Pieter Breughelin Flandersdeki hayata ilikin
tablolar (1540lardan 1560lara).
Hollanda, Belika ve Lksemburgda span
yol ynetim ine kar ilk isyanlar (1560lar,
1570ler).
Shakespeare ilk oyunlarn yazyor (1590lar).
17. Y zy l

Giordano Bruno Engizisyon tarafndan yak

lyor (1600).
Pragda Kepler gezegenlerin yrngelerini
doru olarak hesaplyor. (1609).
Galileo ay gzlemlemek iin teleskop kulla
nyor (1609).

H indistanda ah Cihann saltanat; Tac

M ahalin inaat balyor (1643).
inde Ming H anedannn k, Manu
fethi (1644).
H indistann pam uklu eyalar ok byk
m iktarlarda Avrupaya ihra ediliyor.
O tuz Yl Savalarnn sonu (1648).
ngiltere Kralnn kafas kesiliyor (1649).
Dou Avrupada ikinci serflik egemenlii.
Hobbestan, m uhafazakr siyasetin maddeci
savunusu, Leviathan (1651).
A m erikalarda plantasyon kleliinin bala
mas, Barbadosda 20.000 siyah kle,1653.
Avrupa ve Latin Am erikada in ipeklileri ve
porseleni iin artan pazar.
ngiltere Hollandaya kar sava kazanyor ve
Jameikay alyor (1655).
A urungzeb H indistandaki Mugal tahtn ele
geiriyor 1658, M arathasla sava 1662.
Byle gazlarn yasasn kefediyor ve atom lar
teorisini savunuyor (1662).
Newton fizikteki devrim i tam am lyor (1687).
1688 anl D evrim i ngilterede pazara yne
lik orta snfn egemenliini pekitiriyor.
Locke, deneyci felsefe okulunu balatyor
(1690).
Siyahlar ve beyazlar, Virginiada 1687de
Baconun ayaklanm asnda birleiyorlar, meclis
siyah-beyaz evliliklerini yasaklyor (1691).

B y k D n m | 165

1. Bl m
Y e n s p a n y a n i n F e t h

Su zerine yaplm onca ehir ve ky ve kuru arazide yaplm baka kasa

balar ve yzeyi dz yaya geitlerini grdmzde... ardk ve hepsi ta
tan yaplm byk kuleleri, piram itleri ve sudan ykselen binalar grnce
bunlarn Amadis lkesinde olduu bize sylenen byleyici eyler olduunu
syledik. Ve askerlerimizden bir ksm grdmz eylerin bir rya olup
olmadn bile sordular.1
Tapnan kendisi Seville katedralinden daha yksek... ehrin merkezindeki,
Salamancadakinin iki kat byklndeki ana meydan stunlarla evrili.
Alm satm iin her gn burada 60.000 insan toplanyor. mparatorluun her
tarafndan gelen her trl eya, yiyecek maddeleri, giysiler ve ayrca altn,
gm ve bakrdan yaplm eyler... kymetli talar, deri, kemik, midye, mer
can, pamuk, ty bulunuyor...2
O kadar gzel ve o kadar mkemmel binalar var ki bunlar spanyada bile
bulm ak artc olur... nkalarn evlerinin pek ounda, 200 yarda uzun
luunda ve 56-60 yarda geniliinde muazzam salonlar vard... En by
4.000 kii alabilecek kapasitedeydi.3

1520 ve 1530larda Meksikada Aztek ve Peruda nka uygarl ile kar

karya gelen ilk Avrupallar, grdkleri yaplarn zenginlii ve grkemi
karsnda akna dnmlerdi. Aztek ehri Tenochtitlan, Avrupadaki
herhangi bir ehir kadar bykt. nka bakenti Cuzco biraz daha k
k apl ama Avrupann hibir yerinde benzeri olmayan yollarla kaply
d. Yollar, Avrupann tm nden ya da hatta Ming ininden daha uzun
3.000 m illik bir im paratorluun balantsn kuruyordu.
Bu uygarlklar, gelimi bir sulama sistemi kullanarak, halklarna
ileri bir geim yolu salyordu. M allar toplama ve bunlar bakentleri
ne yzlerce hatta binlerce mil uzaklktan tama yollar gelitirmilerdi.
Tarm daki gelimeler -m im ari, grsel sanatlar, matematik, (aylar iin)
ayn hareketleriyle, (yllar iin) gnein gzle grnr hareketiyle ilikili
takvim ler yapmak gibi- sanatlardaki ve bilimlerdeki gelimelerle birlikte
gidiyordu.

| H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

Bununla birlikte birka ay gibi ksa srede, bir zorba ve kiften ba

ka bir ey olmayan spanyol Hernan Cortes ve (okuma yazma bilmeyen)
Francisco Pizarro ynetimindeki kk askeri birlikler her iki im parator
luu da fethetmilerdi.
Bunlar daha nceki kif Kristof Kolombun (spanyolca Cristobal
Colon) izini takip ediyorlard. Cenoval bu deniz kaptan, spanyann or
tak hkm darlar Aragonlu Ferdinand ve Castileli Isabellay, A tlantikte
bat ynnde yelken aarak inin (Cathay) masal uygarlna ve baharat
adalarnn (Dou Hint Adalar) zenginliine bir yol bulaca seferin m as
raflarn karlama konusunda ikna etmiti.
Kolombun baz yeni, bilimsel anlaylara dayanan grlerinin, dn
yann dz olduu batl inancna sahip kiilerin direnciyle karlat yo
lunda yaygn bir mitos vardr. Aslnda, 15. yzyla gelindiinde dnyann
yuvarlak olduu gr olduka yaygnd. Klasik Yunan ve Roma yazar
larndan alntlar, dinsel mistisizmi ve kt bilimi birbirine katp kar
tran, Kolombun kendisiydi.4 Hristiyanl Apocalypseden (Kyamet)
nce kurtarm ak zere kendisinin, T anrnn atanm bir aracs olduu
na inanr olm utu.5 10. yzyl Arap corafyacs El-Ferganinin (aslnda
doru olan) hesaplarn yanl anlad iin, dnyann evresini yzde
25 daha kk sanmt. in ya da Japonyaya birka hafta iinde vara
ca ve Marco Polonun zam annda (200 yl nce) ini ynetmi olan
Byk Hann uyruklaryla karlaaca umuduyla 3 Austos 1492de
kk gemi ile yola km t. Bunun yerine Ekimin ikinci haftasnda
Karayiplerde kk bir adaya ulat ve buradan imdi Kba ve Haiti olan
adalara yelken at.
Ne devletin ne de zel m lkiyetin olduu bu adalarn sakinleri yeni
gelen bu gizemli kiilere olduka dostane davranm lard. Bir spanyol,
Tainos adn verdikleri bu sakinler hakknda, Bunlar nazik, bar ve
ok sade insanlard diye yazd. Su iin kyya kayk gnderildiinde,
suyu nerede bulabileceklerini m emnuniyetle onlara gsterdiler ve dolu su
flarn kaya kadar tadlar.6
Ne ki Kolombun amac yerli sakinlerle dost olmak deildi. Onu by
leyen ey burunlarna takm olduklar pandantiflerin altnyd. Kendini
zengin etmek ve bu sefer iin yaplan harcam ann haklln spanyol
m onarklara gstermek istiyordu. O yerlilerin dilinden ya da yerliler onun
dilinden tek bir kelime anlam adklar halde srekli olarak altnn nerede
bulunabileceini renmeye alyordu!
Daha sonra, En fevkalade ey altndr... kim ona sahip olursa bu dn
yada her istediini yapabilir ve ruhlar C ennete tam akta baarl olabi
lir diye yazacakt.7

Byk D n m

Kolomb, hkm dar sponsorlarna, ylesine efkatli, cmert ve uysal

insanlar ki dnyada daha iyi bir lke ve insan yoktur. Komularn ken
dileri gibi seviyorlar ve dilleri dnyann en tatl ve nazik dilidir ve her
zaman glmseyerek konuurlar diye yazd.8 Ama onun amac bu insan
lar yakalamak ve esir etmekti. Olu, Adadaki insanlarn bir ksm nn
esir edilmesini emretti... Dolaysyla H ristiyanlar kadn, erkek, ocuk 12
kiiyi yakalad diye yazd.9 Elli adamla, adann sakinlerinin kontrol edi
lebilmesi ve insann istedii her eyin yaptrlabilmesi iin bir kale ina
etmeyi dnd.10
Adann sakinlerinin tm bu tr davranlara raz olabilecek kadar
aptal deildi. Kolomb ksa sre sonra, adada bar Tainoslarn yan
sra yamyam olduklar iin m utlaka kontrol edilmeleri gereken sava
Cariblerin bulunduunu iddia ediyordu. Ne o zaman ne de daha son
ra, bu insanlarn insan eti yediklerine dair herhangi bir kant yoktur.
Kolombun kendisi Cariblerin yaad adaya hibir zam an ayak basmad
ve grd tek insanlar tayfalarnn esir ald kadn ve ocuklard. Ama
yamyam lk sylentisi, yerli halk dehete drm ek iin spanyollarn si
lah kullanm asn ve demir kllar ve arbeletleriyle onlar kesmesini hakllatrd. Yirminci yzyln ortalarna kadar, vahi insanlar arasndaki
yam yam lk mitosu, smrgecilik iin gl bir hakllatrm a gerekesi
olarak kald.11
Kaba yntemlerine ramen, Kolomb ok az altn buldu. H km darlarn
daha byk yatrmyla, daha byk bir filo ve her trden zanaatkr, ii
ve topra ilemek iin kyller, caballeros (valyeler) ve hidalgos (beye
fendiler) ile altnn n ve lkenin harikalnn cazibesine kaplan di
er nemli adam lardan oluan 1.500 gmenin12 yan sra pek ok asker
ve papazla 1493te yapt bir sonraki seferinde de daha baarl de
ildi. Hispaniola (Haiti) adasnda her biri bir kale ve birka zindana sa
hip yedi yerleim alan kurduktan sonra, 14 yann zerindeki her Kzl
H intlinin her ayda bir belirli bir m iktar altn getirmesi gerektiini
emretti. Getirmeyenler elleri kesilerek ve lme terk edilerek cezaland
rlacakt.13 Ne ki bu barbarla ramen, adada hi kimse kk m iktarlar
dnda altn bulam ad iin, altn talebini karlayamyorlard.
Kolomb altna dayal servet avn, bir baka kaynaktan -klelik- ta
mamlamaya alt. 1495 ubatnda -ik i yl ncesinin efkatli, cmert ve
uysal insanlar- Tainolardan 1.600n toplad ve bunlarn 550sini kle
olarak satlm ak zere zincirlere balayarak gemiyle Sevilleya gnderdi.
ki yz A tlantiki geerken yolda ld. Atanm smrgecilerin yerlileri
zorla altrm asn olanakl klacak bir ercomienda sistemi kurdu.

167

168 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Ald nlemler, Kolombun hl H intliler olarak arm akta srar

ettii insanlar zerinde ok ykc oldu. Kolombun ilk ayak bast sra
da Hispaniolanm nfusu muhtemelen bir milyonun zerinde ve belki de
daha fazlayd;14bu say 20 yl sonra 28.000 ve 1542ye gelindiinde 200d.
Sonradan gmen olan papaz Las Casas, smrgecilerin yntem lerini en
byk tecavzler ve halkn boazlanmas olarak lanetliyordu.15 ok daha
sonralar, bir baka nedenin daha nemli olduu sk sk ifade edilmeye
baland: H intilerin hibir baklklar olmad, Avrupallarn getir
dikleri hastalklar. Kzamk, grip, tifs, zatrre, verem, difteri ve hepsin
den nemlisi iek hastal, bunlarla daha nce hi karlam am olan
insanlara korkun zararlar vermi olmaldr. Bununla birlikte, adalarn
zgn ahalisinin neredeyse tmyle yok oluunun yalnzca hastalklara
balanm asna inanm ak gtr. Kta Am erikasnn pek ok yerinde en
azndan H intlilerin bir ksm varlklarn srdrd. lk spanyol koloni
lerindeki lmlerin ap, Kolomb ve onun gmenlerinin yntem lerinin
barbarlna bir eyler borlu olmaldr.
Yine de bu barbarlk, Kolomba, gmenlerine ve onlarn hkm dar
sponsorlarna istedikleri serveti tem in edemedi. lk koloniler sorunlarla
doluydu. Beyefendi gmenler hayat um duklarndan ok daha zor bul
dular. Yerli iileri lyor ve onlar, iaretlemi olduklar byk arazilerin
ilenmesinde igcnden yoksun brakyordu. Alt snflardan gelen g
menler, ksa sre sonra, yukardan gelen altrlm a basksndan usand
lar. Kolombun Hispaniolann yneticisi olduu dneme ilikin ykler,
onun ynetimine kar birbirini izleyen isyanlardan oluur. Bunlara, yerli
ahaliye kar ortaya koymu olduu ayn barbarlkla karlk vermitir.
nc seferinin sonunda, vali olarak yerini bakasna braktnda,
Santo Domingo kasabasnn m eydannda daraalarndan sallandr
lan yedi spanyolu grerek dehete den Hispanioladaki gmenlerin
yuhalam alar arasnda, spanyaya zincire vurularak geri gnderildi.16
spanyada ksa bir sre tutuklu kaldktan sonra serbest brakld. Ama
drdnc seferi acnacak bir olayd. Krallk tarafndan Hispanioladaki
yerleimlere girmesi yasakland, gemisi kazaya urad; spanyaya dnm e
den nce hayal krklna uram ve neredeyse unutulm u bir haldeydi.
Ona sponsorluk etmi olan spanya monarisi, talyaya hkim olmak iin
Fransaya kar yaplan savalarla, ok uzaklardaki adalardan daha fazla
ilgileniyordu. M onarinin tavr ancak, baka kifler muazzam zenginlik
leri kefedince deiecektir.17

B y k D n m | 169

A zteklerin Fethi
1517 ylnda Meksikann Aztek hkm dar M octezuma, acayip, sol
gun renkli adam larn, suyun iinde hareket eden birka da iinde h
km darlnn kylarnda seyir halinde olduklarna ilikin ilk haberle
ri ald.18 Gemiler bir keif seferinin gemileriydi. ki yl sonra, byk bir
im paratorluun varln duymu ve onu fethetmeye azmetmi Hernan
Cortes adl askerin komutasnda, spanyann Kba yerleiminden 500 ki
ilik bir g karaya kt. Adam lar bu tutkuyu inanlm ayacak bir lgn
lk olarak deerlendirdiler ve Cortes adam larnn Kbaya geri dnmesini
nlemek iin kendi gemilerini yakt. Bununla birlikte iki yl iinde kendi
sininkinden yzlerce kez daha byk bir orduyu yendi.
O nun baars birka etkene balyd. Moctezuma Cortesin birlikleri
ni, elinde olanak varken, karaya ktklar srada im ha etmedi; aksine ona
kydan Meksika Vadisine ilerlemek iin olanak tand. Cortesin ikiyz
llnn snr yoktu ve Aztek bakenti Tenochtitlana ulatnda, esir
alm adan nce M octezumaya dost gibi davrand. spanyollarn farknda
olm adan tam akta olduklar iek m ikrobu Tenochtitlana yayld ve eh
rin spanyollar tarafndan kuatlm asnn kritik bir annda, ok sayda
insan devirdi. Sonunda spanyollar silah stnlklerinin keyfini srd
ler. Bu yalnzca kusurlu olan ve doldurm ak iin uzun bir zaman gerekti
ren tfekleriyle ilgili bir mesele deildi. Daha nemli olan spanyollarn
zrhlarnda ve Azteklerin zrhn oluturan kaln kum alar ortadan ikiye
blebilen kllarnda kullandklar elikle ilgiliydi. Tenochtitlan iin ya
plan niha muharebede stn spanyol deniz teknolojisi, ehrin etrafn
daki gllere egemen olm alarnda ve yiyecek destei salamak iin kulla
nlan kanolar srp karm alarnda etkili oldu.
spanyollarn zaferindeki kimi eler rastlantsald. Eer Moctezumann
kardei Cuitlahuac onun yerine ynetiyor olsayd, Cortese asla bakent
te rehberli bir ehir tu ru yaptrlm az ve im paratoru karm asna frsat
verilmezdi. Cortesin birlikleri kesinlikle yenilmez deildi. Bir noktada
Cortes, Tenochtitlandan kamak zorunda brakld ve ordusunun byk
bir ksm n kaybetti. Eer spanyollar daha fazla diren grm olsalard,
kendi birlikleri iindeki ayrlklar etkili olabilirdi, zira Cortese bir hain
olarak muamele etme emri alm yeni bir spanyol gc Meksikaya ayak
basmt.
Bununla birlikte, Cortesin zaferindeki rastlantsal elerin altnda
yatan daha temel bir ey vard: Onun, spanyol mparatorluu gibi sm
rc ve zalim, ama kulland teknoloji daha geri olan bir imparatorlua
kar savamasyd.

j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Aztekler, zgn olarak, 13. yzyln ortalarnda Meksika V adisine

ulam, snrl tarm bilgisine sahip avc-toplayc bir halkt. Blge,
(ikinci ksm da anlatlan) Teotihuacan ve Maya uygarlklarnn m iras
s olan ve Aztekleri egemenlikleri altna alarak onlara ilemek zere
en verimsiz topraklar brakan birka ehir devleti tarafndan zaten i
gal edilmiti. Bununla birlikte Aztekler uzun sre boyunduruk altnda
kalm adlar. rnlerinin m iktarn m uazzam bir ekilde arttrm alarna
olanak veren teknolojik bir atlm -gller zerindeki yapay adalarda (chinampas) ta rm - yapmlard ve entansif tarm a geilmesini, toplum un
geri kalan ksm n zorla altran aristokratik bir snfn ortaya k
mas izlemiti. Bu aristokrasi, yalnzca Aztek alt snflarn sm rm ek
le tatm in olmuyordu. Ksa sre sonra Meksika V adisinin egemenliini
ele geirmek iin teki ehir devletleriyle savamaya balad ve sonra da
gneye, imdi Guatemala olan blgeye yzlerce m il yaylan bir im pa
ratorluk kurmaya giriti. Yeni m ilitarist ynetici snfn ortaya kna
askeri bir ideolojinin gelimesi elik etti. Bu ideoloji, iddet yolunda len
lere ebedi bir hayat sunan ama gnlk yolculuunu srdrebilm esi iin
srekli insan kanyla beslenmesi gereken, Azteklerin eski kabile tanrs,
H uitzilopechtliye, ar kuuna, tapnm a esasna dayanyordu. Bu dinin
ana trenlerinden birisi sava esirlerinin kurban edilmesiydi ve tbi olan
halklar Azteklere, m addi haracn yan sra kurban edilmek zere birka
kadn ve ocuk vermek zorundaydlar. Bu din, Aztekli savalar sn
fna, bir im paratorluk kurm ak iin savama kararlln verdi. Bu ayn
zam anda, ou kez a Aztek alt snflarn, aynen Romadaki sirklerin ve
zaferlerin yapt gibi (yakalandnda prensler bouluyordu), bulduk
laryla yetinmeye zorluyordu. Ancak im paratorluk byyp de, ynetici
snfn kim i yeleri kurbanlar grlm emi yksek dzeylere karn
ca -b ir keresinde Tenochtitlan tapnann sunanda, 96 saatte 80.000
kurbann boazland rivayet edilm iti- Aztek toplum unda gerilim ler
bagsterdi.19 Bu durum ayrca fethedilenler arasnda, her ne kadar isyan
etmeye korkacak bir terr iklim i yaratlm olsa da, zulm duygusunu
artrd. Daha bar nitelikli kltlere ekim duydular. Aztek aristokrasi
si arasnda bile gn geldiinde, barl tyl ylan tanr CJuetzalcoatln
geri dneceine inanlyordu.
spanyol fatihler tam da bu gerilim lerin en yksek noktada olduu bir
srada geldiler. 1505 ylnda Aztek alt snflarn byk bir ktlk vurm u
ve pek ok insann kendisini kle olarak satm asna yol amt. Fetihlerden
edilen ganimet azalyordu ve M octezuma ynetici snf iinde kendi g
cn, kan kurban etme kltyle artrm t. Bununla birlikte bu klte olan

Byk Dnm

itiraz, M octezumanm Cortesin geri dnen Quetzalcoatl olabileceinden

korkmasna ve onu iyi bir ekilde karlam asna yol aacak kadar glyd. Belki de daha nemlisi, Azteklerin boyun edirdii insanlarn, istila
clar desteklemeye komalaryd. Tenochtitlan iin yaplan muharebede
spanyollarn saflarnda arpan yerli ahdinin says Azteklerin yannda
savaanlardan fazlayd.
Hem Aztek hem de spanyol imparatorluklar, vermeyenlere kar
korkun cezalarn uyguland haraca dayanyordu. Her ikisi de,
spanyollarn kilisenin yolundan gitmeyenleri direkte yakt, Azteklerin
ise tanrlar honut etmek iin insanlar kurban ettii en merhametsiz
dinlere sahipti. Fetihten sonra spanyollar, Tenochtitlann pazar yerin
de kalc auto da fe ler (sapknlarn yakld yerler) ina ettiler.20 Ancak
spanya, nceki iki binyl boyunca Avrasya ve Afrikada gelitirilmi de
mire dayal teknolojiler kullanrken, Aztekler, dnyann baka yerindeki
insanlardan daha fazla gelitirmi olduklar ta ve tahtaya dayanan tek
nolojiler kullanyorlard. Metallerden yalnzca altn ve bakra sahiptiler;
bakr ktt ve yalnzca ssleme iin kullanlyordu. Silahlar, ustura gibi
keskin bir ucu olan ama kolaylkla krlan bir tatan, yanarda cam ndan
(obsidiar) yaplyordu.
Metalin olmay Aztek teknolojisinde baka geriliklere de yol at. Sz
gelimi Azteklerin tekerlekli aralar yoktu. Gordon Childe bunun nedeni
nin, bakrdan daha sert bir madenden yaplabilen testerenin kullanlamay olduunu ileri srm ektedir.21
Aztekler metalrjiyi neden renemediler? Jared Diamond,
Afrikadakine benzer bir corafi elverisizlikten sz etmektedir.
Meksikann halklar binlerce mil uzaklkta meydana gelen yeniliklerden
yararlanamyorlard. Meksika, henz demirle tanm am olsalar da m e
talrjide daha ileri gitmi olan Andlardaki dier byk Latin Amerika uy
garlklarndan O rta Amerikann tropikal kua ile ayrlyordu.22 Ayrca,
M eksikalIlarn metalrjiyi benimsemeleri iin herhangi byk bir uyarc
da sz konusu deildi. Yiyecek maddeleri yetitirm ek iin gelimi yn
tem leri ve etkileyici ehirleri m etalrji olm adan yapmlard. Dnemsel
ktlklarla kar karya kalyorduysalar, Avrupa ve Asyann demire daya
l uygarlklar da bunlarla kar karya kalyordu. Ne zam anki bir anda
Avrupallarn demirden silahlaryla yz yze geldiler, m etalrjinin olma
y ldrc bir dezavantaj haline geldi ve baka alardan daha ileri
olmayan insanlar tarafndan yenilmelerine yol at.

171

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

P erun u n B oyunduruk A ltna A lnm as

Tarih ok ender olarak kendini tekrarlar. Ama, Cortesin bir akrabas,
Francisco Pizarro, Meksikann fethinden bir on yl kadar sonra, 1530larn banda Panam adan Gney Amerikann Pasifik sahiline yelken at
nda tarih tekrarland.
Pizarro daha nce iki keif seferi yapmt ve ierlerde bir yerlerde b
yk bir imparatorluun olduunu biliyordu. Bu kez kydaki Tumbez ka
sabasnda 106 piyade asker ve 62 atlyla karaya kt. Burada, Byk inka
im paratorluunda, babalar Byk inka Huana-Cupacn miras iin iki
vey kardein, kuzeyde Atahualpa ve gneyde Huascarn savatklarn
rendi. Pizarro derhal Atahualpann temsilcileriyle temas kurarak ona
dostluk sz verdi ve onunla A ndlardaki Cajmarca kasabasnda bulu
m ak zere bir davetiye ald. Ktann ilerine doru ve dalardaki yolcu
luk, nka rehberler onlar gnlk yrylerin sonunda ihtiyalarn iyi
karland dinlenm e yerlerinde arlamasalar, spanyollar iin hemen
hemen imknsz olurdu.
spanyollar, Cajamarcada silahlan ve atlaryla gizlenerek ehrin surla
r iine yerletiler. Atahualpa muazzam bir nka ordusunu geride braka
rak ve savamaya hibir ekilde hazrlkl olmakszn trensel bir ekilde
5.000 ya da 6.000 adamla ehre girdi. Pizarronun kardei Hernando daha
sonra ayrntlaryla anlatacaktr:
Dzensiz bir ekilde ehre girdi. nden yerdeki pislik spren ve ark sy
leyen ya da drt yz zel niformal uak geliyordu. Daha sonra ou
astlarnn om uzlarnda tanan liderleri ve kabile reisleriyle evresi sarlm
olarak Atahualpa ehre girdi.23

spanyollarla birlikte olan Dom inikan bir kei Atahualpa ile ko

numaya balayarak onu Hristiyan dinine gemeye ve Papann Latin
Amerikann bu ksm n spanyollara tahsis etmi olmas nedeniyle,
spanya kralna hara demeye iknaya alt. Inkann yle cevap ver
dii sylenir:
Hi kimsenin egemenlii altnda olamam... Szn ettiiniz papaya gelince,
kendisine ait olmayan topraklar bakasna vermekten sz ettiine gre deli
olmas gerekir. Benim inancma gelince, onu deitirecek deilim. Dediinize
gre, sizin kendi tanrnz, onu yaratan ayn adam tarafndan ldrlm.
Ama benim tanrm hl cennette yayor ve ocuklarn izliyor.24

Kendisine verilmi olan bir ncili yere frlatt. Kei Pizarroya, Biz
burada dikilip nefesimizi tketirken ya da bu kpekle konuurken, ala
nn yerlilerle dolduunu grmyor musun? Derhal zerlerine saldr.
Seni balyorum dedi.25 Pizarro beyaz bir mendili sallaynca gizlenmi

B y k D n m | 173

olan spanyol askerleri ate atlar ve grlt ve dum an, toplanm olan
nkalar arasnda panie yol aarken, atllar bunlara saldrd. nkalarn
kaabilecekleri hibir yer yoktu. spanyollarn tahm inlerine gre 2.000,
nkalarn tahm inine gre ise 10.000 kii ld.26
Atahualpa imdi spanyollarn elinde, imparatorluun byk ksm
ele geirilirken kullandklar, nclk eden bir esirdi. Altna olan garip
takntlarn dikkate alarak spanyollar altnla satn alabileceini d
nyordu ve ok m iktarda altn toplad. Ama ac bir ekilde yanld.
Pizarro altn ald ve nkay baka eyler arasnda zina ve ok karllk,
putperestlik ve spanyollara kar isyan kkrtcl sulamalaryla bir
yarglama m askaral sonunda idam etti. Direkte yaklm ak zere ehir
m eydanna getirildi; burada -spanyollarn vaftiz edilmi bir Hristiyan
yakmayacana inanarak- Hristiyan olmak istediini syledi. Haklyd.
Vaftiz edildikten sonra Pizarro yaklm ak yerine boularak ldrlm esini
em retti.27
Katliam ve Atahualpann ldrlmesi nka m paratorluunun geri
kalan ksm nn fethinde rnek oluturdu. Altnn cazibesine kaplan
yzlerce spanyol daha kendisine katlrken, Pizarro, Atahualpann kar
delerinden birisini kukla im parator olarak tayin etti ve nka bakenti
Cuzcoya ynelerek kendisine kar koymaya alan bir baka nka lideri
Calicuchimay diri diri yakt. ehri ele geiren spanyollar evlerden ve
tapnaklardan altn aldlar ve nka prenseslerini esir ettiler. 56 yanda
ki Pizarro adam larndan birisiyle evlendirdii 15 yanda bir kzdan o
cuk sahibi olduu iin vnyordu. Sradan nkalarn grd muamele,
daha sonra iliye giren bir spanyol birliine elik eden papaz Cristobal
do Molina tarafndan yle anlatlacaktr:
Gnll olarak spanyollara elik etmeyen yerliler ip ve zincirlerle balana
rak birlikte gtrlyordu. spanyollar bunlar her gece ak bir hapishanede
tutuyor ve gndzleri alktan lr halde ve ar yklerle yanlarnda gtr
yorlard. Bu sefere katlan spanyollardan birisi, 12 yerliyi bir zincire balad
ve 12si de ld iin vnyordu.28

spanyol fatihlerin amac kendilerini zengin etm ekti ve altn yama

lam ann yan sra kleletirmeye da bavuruyorlard. Seilmi smrge
cilerin angarya emei kullanm na olanak veren ve yerlilerin yln dokuz
aynda spanyollar iin almasn ngren 1512-1513 Burgos Yasalarna
dayanarak, lkeyi blgelere, encomiendo'lara ayrdlar. Bu kararnam e
yerlilere okunacak ve itaat etmeyenler olursa, karlarnn ve ocuklar
nn esir edilecei ve m allarna el konulaca kendilerine bildirilecekti.29
Ayrca, kimi durum larda, dine kar gelenlere zel eyler, hapishane, zin
cir ve gemi tem in eden papazlara da hara denecekti.30

174

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Her ey spanyollarn istedii gibi de gitmedi. Birbirini izleyen isyan

larla karlatlar. Pizarronun kardelerinden birisi Cuzcoda drt ay s
reyle m ahsur kald. 1572de son im parator Tupac Aurann ldrlm esi
ne kadar nka direnii ezilemedi. Ama nkalar, Meksikada Aztekler iin
geerli olan ayn nedenlerle yenilmeye m ahkm dular. Bakra sahiptiler
ama demirleri yoktu; daha gl olan at ve katrlara karlk lam alar var
d. Ne kadar zarif olursa olsun bir Bronz a uygarl, ne denli kaba
olursa olsun bir Dem ir a uygarlnn karsnda duram azd. Atlar,
Hem mingsin ifadesiyle bu fethin tanklaryd.31 Ancak ne zaman yerliler,
daha gneydeki ilide atlar kullanmay baardlar, fatihlerin ilerleyii
ciddi engellerle karlat.
m paratorluk ailesinden az sayda kii, spanyol st snfyla btn
leerek bu yeni dzen iinde varlklarn korudu. Hem mingsin aktar
d gibi, Bunlar, unvanlara, niform alara, zarif spanyol giysilerine ve
hak edilmemi kazanlara spanyollar kadar hevesliydi.32 Ancak nka
m paratorluunda yaayan kitleler iin hayat, eskisiyle kyaslanamayacak
kadar ktleti. Bir spanyol soylusu 1535 ylnda krala unlar yazyordu:
lkenin nemlice bir ksm n dolatm ve korkun ykm lar grdm .33
Bir bakas, nkalar zam anndaki durum la fetihten sonraki durum u kar
latryordu: Tm lke sakindi ve iyi besleniyordu, oysa imdi im para
torluun yollarnda terk edilmi saysz ky gryoruz.34
Fethin verdii zarar, her yeni yneticinin, elden geldiince fazla servet
edinm ek saplantsyla daha beter bir hale geliyordu. Bu durum , birbirine
rakip spanyol kom utanlar arasnda iddetli i savalara ve yeni zengin
gmenlerin spanya tahtnn temsilcilerine kar ayaklanm alarna yol
ayordu. Rakip ordular, tarm iin kanlm az olan sulama kanallarn
ve tepelerin eteklerindeki teraslamalar yakp yamalarken tarm harap
oldu; lama srleri boazland ve haatn yetersiz olmas halinde kullan
lacak yiyecek stoklan tketildi. A insanlar Karayiplerde ok byk bir
felakete yol aan ayn Avrupa hastalklarna yakalandlar. Bunun etkisi,
14. yzyl Avrupasndaki Kara lm n etkisinden bile daha bykt.
1540lara gelindiinde Lima vadisinde 25.000 kiilik nfusun yalnzca
2.000i hayatta kalabilmiti. m paratorluun yerli nfusu yar yarya ya
da te iki orannda azald.
lke ylesine harap olmutu ki spanyol monarisi bile endie etm e
ye balad. Monari, zenginlik getiren bir im paratorluk istiyordu, kendi
igcn soyan bir im paratorluk deil. 1500lerin ortalarnda, yerlilerin
sm rlm esini kontrol altnda tutacak ve gmenlerin ykcln snr
landracak nlemler tekrar tekrar tartld. te o zaman, gmenleri su
layan Las Casas gibi papazlar nem kazand. Bununla birlikte onlarn a

B y k D n m I 175

balar da eski nka m paratorluunda ok fazla bir deiiklie yol amad;

zira artk, spanya krallnn, 150.000 nfusuyla o zaman dnyadaki en
byk ehirlerden birisi olan Potosideki gm ve cva madenlerinden
elde ettii krlar iin angarya emei gerekliydi. 1570 ylnda Bapiskopos
Loyza bakanlndaki bir komisyon, m adenlerin kam unun karna ol
mas nedeniyle angaryann hogrlmesi gerektiini kararlatrd.35

2. Blm
R n e s a n s t a n R

e f o r m a s y o n a

Kolomb Amerikay kefetmedi. Bu ii en az 14.000 yl nce Sibiryadan

Bering Boaz zerinden Alaskaya gemi olan H intliler yapmt.
Kolomb buraya ulaan ilk Avrupal da deildi. Vikingler ondan 500 yl
kadar nce ksa bir sre iin kuzey Amerikann kuzeydou kylarn
da varlk gstermilerdi. Ancak 1493, tarihte bir dnm noktas oldu.
Avrasyann Atlantik kysnda, daha nce geri olan toplumlar, dnya
nn teki kesimlerinde baat bir etki yapabilme kapasitesi gsteriyor
lard. Dolaysyla spanyollar Am erikalarda, ya da drt yzyl nce
Hallarn O rtadouda olduklar kadar barbarlk yapm olsalar da sonu
farkl oldu. Hallar geldiler, grdler, fethettiler ve yok ettiler ve daha
sonra arkalarnda terk edilmi kaleler dnda bir ey brakm adan sk
lp atldlar. spanyollar da geldi grd fethetti, yok etti ve yeni, kalc bir
lke yaratm ak iin orada kaldlar.
A tlantikin tesinde bunlar olurken, Avrupann kendisinde de siyaset
te, entelektel hayatta ve ideolojide ve bunlarn hepsinin de altnda m il
yonlarca insann yaam kazanm a biimlerinde ayn derecede nemli ve
sonu itibariyle dnyay sarsan deiiklikler oluyordu.
Anaakm tarih yazm nn byk ksm kafasn bir hkm darn ye
rine dierinin gemesine takm tr. Bunlarda, krallarn, kralielerin ve
bakanlarn listesi, bunlarn yan sra sarayllarn entrikalar, prenslerin
ldrlmesi ve hanedan savalar dnda pek az ey vardr. 15. yzyln
sonlarnda balayan siyasal deiimler bu t r nemsiz eylerden farkldr.
Bu deiimler, u ya da bu biimiyle dnyaya egemen olan yeni trden bir
devletin ortaya kmasna yol amtr.
nsanlar antik ya da O rta a uygarlklar hakknda konuurken sk
sk lke ya da m illet szcklerini kullanrlar. Ancak o zaman egemen
olan devletler, m odern ulus devletten ok farklyd. Bugn biz bir l
kenin belirli snrlar iinde corafi olarak sreklilik gsteren bir ey ol
duunu itirazsz kabul ediyoruz. Onun (kim i zaman yerel farkllklarla

Byk D n m

birlikte) tek bir vergi sistemi ve eitli blgeler arasnda gm rk engelleri

olmayan tek bir ynetim yapsna sahip olmasn bekliyoruz. Ne kadar
snrl olsa da belirli haklar karlnda onun yrttalarm m sadakatini
talep ettiini varsayyoruz. Bir devleti olm am ak, insanlarn kanm ak
iin her eyi yaptklar bir kader oluyor. Biz ayrca, hem ynetenlerin hem
de ynetilenlerin konutuu tek bir ulusal dil (kim i zaman birden fazla)
olduunu kabul ediyoruz.
Orta a Avrupasnn m onarileri bu zelliklerden ok azna sahip
ti. Bunlar halklar arasndaki dilsel blnmelere ve coraf engellere gre
olumu karm akark blgelerdi. Alman ulusunun Kutsal Roma Cermen
m paratoru genellikle Bohemyay bir krallk olarak ynetir ve Almanca
konuulan eitli blgeler ve talyann bir ksm zerinde egemenlik iddia
ederdi. ngiltere krallar, Franszca konuulan byke bir toprak paras
zerinde hak iddia edebilmek iin bir dizi sava yapmt. Fransa kralla
r Alplerin tesinde bugn talya denen araziyi elinde tutm ak istiyordu;
ama dou Fransa, (rakip Burgondiya Dkalnn bir ksm olan) gney
bat Fransa ve (ngiliz krallarnca ynetilen) Normandiya ya da Brittany
zerinde ok az denetim kurabilirdi. Evlilik ve miras krallara, uzaktaki
topraklar zerinde egemenlik hakk tanr ya da savalar, yerel toprakla
rndan onlar yoksun brakrken, devlet snrlarnda byk apl hareket
ler olabilirdi. Bir devlet iinde ok ender olarak yeknesak, tek bir ynetim
yaps vard. Bu devletler genellikle, her biri kendi hkm darlarna, m ah
kemelerine, yerel yasalarna, kendi vergi yaplarna, kendi gm rk nokta
larna ve kendi silahl adam larna sahip prenslikler, dkalklar, baronluk
lar ve bamsz ehirlerden oluurdu. Dolaysyla her birinin hkm dara
kar sadakati yalnzca szde kalr ve rakip bir hkm dar daha iyi bir tek
lif yaptnda unutulabilirdi. H km darlar ou kez ynettikleri halkn
dilini konumazlar ve resmi belgeler ve hukuk kurallar ok ender olarak
onlarn ynetimine tabi olanlarn dilinde olurdu.
Bu, Avrupann nemli bir blmnde, 15. yzyln sonlarna doru
spanyann Latin Amerikay fethetmeye yneldii srada deimeye ba
lad. Fransada VII. Charles ve XI. Louis, ngilterede VII. ve VIII. H enry
ve spanyada ortak hkm darlar Isabel ve Ferdinand, byk feodal lordlar karsnda kendi iktidarlarn glendirmeyi ve bugnk ulusal snr
lar iinde, bir t r devlet dzeni kurm ay baardlar.
Bu deiiklikler nemliydi; nk feodal dzenden m odern dzene
geiin ilk hamlelerini oluturuyordu. Bu dnm henz tam am lanm
olm aktan ok uzakt. Yeni m onarilerin en gls spanyada, hkm
darlar bir yz elli yl kadar talyadaki ve Aa lkelerdeki (Hollanda,
Belika ve Lksemburg) topraklar ellerinde tutabilm ek iin savarken,

177

| H a l k l a r n D n y a T ar i h i

kendi Katalanya, Valensiya, Aragon ve Kastilya blgelerinde hl ayr

idari yaplar geerliydi. Fransa krallar, m utlakyeti ynetime blge
sel lordlar boyun edirebilmek iin bir dizi sava ve i savaa katlanm ak
zorunda kalm lard ve o zaman bile, i gm rk noktalar ve yerel hu
kuk sistemleri yerlerinde duruyordu. 1066da Norm andiya fethinin baka
yerlerden daha btnlem i bir feodal devlet yaratt ngilterede bile,
kuzeydeki earller nemli bir gce sahiptiler ve m onarklar Fransa zerin
deki iddialarn henz terk etmemilerdi.
Bununla birlikte yeni m onariler ve daha sonra Fransa ve spanyada
onlardan doan m utlakyetilik, eski feodal dzenden farkl bir eyi
temsil ediyordu. Bunlar feodalizm zerine oturan ama piyasa sistemi ve
ehirlerin bymesine bal olarak, hkm darlarn feodal lordlarn g
cn dengeleyecek yeni gleri kullanmay rendikleri devletlerdi.36
Politikalar, hl ksmen sava ya da evlilik ittifaklar yoluyla toprak ka
zanm ak olan klasik feodal amalara ynelikti. Ama baka bir hedef gi
derek nem kazanyordu; ticareti ve yerel temelli retim i oluturmak.
Dolaysyla Isabel ve Ferdiand Granadadaki Marip kralln fethettiler
ve talyada toprak kazanm ak iin savatlar; ama ayn zam anda ticareti
gelitirmek umuduyla Kolombu ve onu izleyenleri finanse ettiler. VIII.
Henry dier m onarklarla hanedan balar kurabilm ek iin evlilii kullan
d; ama ayrca ngiliz yn endstrisinin ve donanm asnn gelimesini de
tevik etti.
Bu durum , sz konusu m onarilerin kendilerinden ncekilerden daha
az zalim olduklar anlam na kesinlikle gelmez. Birbirlerine ve uyrukla
rna kar iktidarlarn perinlemek iin her yolu denemeye hazrdlar.
Entrika, cinayet, adam karma ve ikence zanaatlarnn bir parasyd.
O nlarn felsefesi en iyi ifadesini, hayatnn en nemli tutkusu talyann
tek bir devlet altnda birlemesini grmek olan ve bir prensin amacna
ulam ak iin ilerde kullanmas gereken temel ilkeleri belirleyen Floransal
m em ur Makyavelin yazdklarnda bulur. Um utlar gereklememitir.
Ama yazdklar dorudan spanyol m onarklarn ya da VIII. H enrynin
repertuarndan alnm olmaldr.
Isabel ve Ferdinard Granadann fethinden sonra, M slman h
km darlklarn hibir zaman H ristiyanlara yapmad bir eyi yaptlar:
Engizisyonu kullanarak Hristiyanl ya da lkeden kamay reddeden
leri ldrdler. 17. yzyln bana gelindiinde, 900 yldr bu lkede
bulunan M slman nfus kovulmutu. Yaklak sekiz yzyllk slam
ynetimi boyunca hogrl davranlan Yahudi halk da ge zorlan
m, kuzey Afrikada, Trklerin ynetimindeki Balkanlarda (kinci
Dnya Savanda Hitlerin ordular ehri alana kadar Selanikte yaayan

Byk D n m

spanyolca konuan bir Yahudi cemaati vard) ve dou Avrupada kendile

rine yeni hayatlar aram ak zorunda braklm lardr. Hristiyanla geen
ler, conversos, bile gven iinde olmamlardr. Bunlara kar da 1570lerde bir zulm dalgas olmutur.
ngilterede VII. Henry, VIII. Henry ve onlar izleyenlerin sert yntem
leri yalnzca eski feodal baronlara ynelik deildi. Baronlarn kap nne
koyduu saysz hizm etkr ve toprak sahiplerinin eski ortak alanlar itleyerek topraksz brakt ve hibir geim kayna kalm adan ortalkta
dolanan en yoksul kyller de bu yntemlerden nasibini ald. Birbirini iz
leyen m onarklar bu insanlar kastl su ileyenler olarak gryorlard.37
1530 tarihli bir yasa unlar buyuruyordu:
Salam bnyeli avareler iin krba ve hapis. Bunlar araba tekerleklerine ba
lanarak vcutlarndan kan akncaya kadar kamlanacaklar ve daha sonra
doduklar ya da son ylda yaadklar yere dnerek kendilerini bir ie
verecekleri konusunda yemin edeceklerdir.

Bu yasa daha sonra deitirildi:

kinci kez avarelik suu ilendiinde krbalama tekrarlanacak ve kulan ya
rs kesilecek; ama ayn suu nc kez ileyenler, merhametsiz bir cani gibi
idam edilecektir.38

Yeni D nceler
Am erikann kefi ve yeni m onariler dnemi ayn zam anda
Rnesans, entelektel hayatn ve sanatn talyan ehirlerinde balayan ve
bir yzyl iinde bat Avrupann geri kalan ksm na yaylan yeniden do
uu dnemiydi. K tann her yerinde antikitenin klasik bilim inin yeni
den kefi ve onunla birlikte Avrupa O rta alarn niteleyen dar dnya
grnden, aptallatrc sanatsal kurallardan ve dinsel hurafelerden bir
kopu sz konusuydu. Sonu, Avrupa dnyasnn Platon, Aristotales ve
klidin zam anndan beri hi grmedii bir ekilde sanatn, edebiyatn
ve bilimsel ilerlemelerin serpilip gelimesi oldu.
Kimi tarih kitaplarnn iddiasna ramen byle bir atlm yapmak
iin bu ilk giriim deildi. ki yzyl kadar nce, Latince, Yunanca ve
Toledodaki Arapadan yaplan evirilerle Abelard ve Roger Bacon gibi
dnrlerin abalar ve de Bocaccio, Chaucer ve Dantenin yazlaryla
daha nce de bir atlm olmutu. Ancak 14. yzyldaki byk bunalm da,
kilise ve devletin, ehir ve krlardaki snf mcadelesiyle ilikilendirilebilecek bu dnceleri yok etmeye almasyla bu atlm yerle bir olm u
tu. Entelektel aratrm a merkezleri olabilecek olan niversiteler giderek

180 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

daha da fazla hibir pratik yarar olmayan, skolastik tartm alarn m erke
zi olmutu.
Rnesans, 13. yzyln entelektel, kltrel ve bilimsel abalarna,
ama ok daha ileri bir dzeyde ve ok daha geni bir temel zerinde bir
geri dn temsil ediyordu. Doum yeri olan talyan ehir devletlerinde,
gemi O rta a dnya grnn ksrlna dorudan saldrmad. Bu
devletler, feodal olmayan yollarla elde edilen zenginliin alm n satan
ve eski feodal soyluluun yelerini bir yana iterek kendi zenginlik ve g
lerine feodalizmin kurm u olduu ereve iinde bir yer arayan tccar
oligarilerinin egemenlii altndayd. rnein Floransadaki baat aile
Medicilerdi. e tccar ve banker olarak balamlar ve ilerinden ikisi
papala ykselirken bir bakas da Fransa kraliesi olmutu. O nlarn te
vik ettikleri kltr kendi elikili pozisyonlarn yanstyordu. Eskisinin
iinden kan yeni topluma mkemmel grsel ifadesini veren plep k
kenli zanaatkrlara, resim ve heykel smarlyorlard. Michelangelonun
Tanrnn Ademe Hayat Verii ya da istine apelindeki Son H km
insanl kutsayan dinsel eserlerdi. Michelangelonun en byk eserleri
arasnda bir dizi kle ve tutsak heykeli vardr ki, iine sokulduklar ta
tuzaktan kurtulm ak iin mcadele eden insanlar gsterir. te yandan
yneticilerin tevik ettii edebiyat, kim i alardan 13 ve 14. yzyl bala
rnn geleneinden de bir adm geridir. talyal devrimci G ram scinin 70
yl nce iaret etmi olduu gibi, Dante talyancann Floransa Lehesiyle
yazmken, Rnesans hm anizm asnn dili dar bir entelektel elitin dili
olan Latinceydi. Bu, bilgili insanlara btn Avrupada bir iletiim kanal
ayordu; ama Floransa, M ilan ya da Venedikin geni kitlelerine herhangi
bir kanal amyordu. Daha da nemlisi, hl eski metinlere neredeyse ba
tl bir sayg gsteriliyordu ve Yunan ya da Romal bir yazardan yaplan bir
alnt hl bir tartm ay sonulandran nokta grevi yapyordu.
Rnesans Avrupaya yaylrken ierii deimeye balad. Yunanca ya
da Latinceden, konuulan dillere artan sayda eviriler yapld. Ve eskileri
yalnzca okum ak iin deil, fakat bunlarn bulgularna kafa tutm ak iin
artan bir isteklilik sz konusuydu ki bunun en iyi rnekleri Kopernik,
Kepler ve Galileonun bilimsel atlm lardr. 16. yzyl, 2.000 yllk eski
dncelerin fkrmasyla balad ama bir yzyldan daha az bir sre
iinde yeni yazlarn kitlelerin dilinde -Rabelais Franszca; Shakespeare,
Marlowe ve Ben Johnson ngilizce; Cervantes spanyolca- patlama yapt
grld.

Byk D n m

Yeni D inler
spanyol birliklerinin G ranaday alm alarndan ve Kolombun Bat Hint
Adalarna ayak basm asndan yirm i be yl sonra, 34 yandaki bir rahip ve
ilahiyat hocas, M artin Luther, gney Almanyada W ittenberg Kilisesinin
kapsna bir kt paras iviliyordu. Bu kt Katolik kilisesinin gnah
lar balama belgesi satmasna saldran 95 noktay (tezler) ieriyordu.
Bunlar insanlar gnahlarndan kurtaran ve cennete giri iin pasaport
vadeden belgelerdi. Onun bu eylemi, 12 yzyl nce Konstantinosun
Hristiyanl kucaklam asndan sonra, bat kilisesindeki en byk ayr
l balatt. yle grnyordu ki kilisenin ya da Kutsal Roma (Cermen)
m paratorluunun yapaca hibir ey Luthere olan destein artm as
n nleyemeyecekti. Gney Almanyann ve svirenin -Basel, Zrih,
Strasburg, M ainz- ehirleri onun arkasna takld. Saksonya, Hesse ve
Brandenburgunki gibi baz en gl Alman prensleri de ayn eyi yapt
lar. 1546 ylnda Meauxnun kasaba m eydannda 14 Lutherci zanaatkrn
diri diri yaklmas gibi kar nlemlere ram en ksa srede Hollanda ve
Fransada dinini deitirenler oldu.39 ngilterede VIII. Henry, (spanyol
tahtnn m ttefiki olan) Papa, spanyol prensesi Aragonlu Catherineden
boanm asna onay vermeyince Katolik kilisesinden ayrld.
Luther ie, gnahlar balama, kilisedeki trenler, papazlarn ina
nanlarla Tanr arasndaki araclk rol, papann ruhban cezalandrmas
gibi teolojik meselelerle balad. Ancak Katolik kilisesi O rta a toplum unun ylesine temel bir unsuru haline gelmiti ki bu meselelerin top
lumsal ve siyasal meseleler haline gelmesini nlemek olanakszd. Aslnda
Lutherin yapt ey, tm feodal dzen adna ideolojik denetim sala
yan bir kurum a meydan okum akt. Bu ideolojik denetimde kar olan
larn kar kmas kanlm azd. Bu meseleler etrafndaki tartm alar
Avrupann byk bir ksm n, izleyen yzylda ve sonra bir dizi sava ve
i savan iine att: Almanyada Smalkaldic sava,* Fransada din sava
lar, Hollandann spanyadan bamszlamas iin verilen uzun sava,
Alm an lkelerini perian eden Otuz Yl Savalar ve de ngiliz Sava.
Luther mkemmel bir polemikiydi; davasn anlatan risaleleri birbi
ri ard sra yaynlad gibi, Alm an dilinin gelimesini kesin bir ekilde
etkilemi olan, ncilin evirisini yapyordu. Roma Katolik Kilisesine
Lutherinkine ok benzeyen dncelerle kar km ann ok uzun bir
gelenei vard. Avrupann belli bal ehirlerinde yeleri bulunan ve 200
*

Smalkaldic War: [Almancas: Schm alkaldischer Krieg] Kutsal Roma m paratorluunun s

nrlar iinde 1546dan 1547ye kadar H absburglu V. Charles ile Lutherci Schmalkaldic Birli
i arasnda yaanan sava, -ev.

181

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

yldr yeraltnda faaliyet gsteren Waldensian kilisesi vard. Bir yzyl

kadar nce Hussular ok benzer dnceleri arkalarna alarak sava
m lard ve ngilterede 14. yzyl reformcusu Wycliffein hl pek ok
Lollard* m ridi vard. Ancak bu hareketler hibir zaman, kiliseyi ve
onun iinde var olduu toplum u param para edememilerdi. Lutherin ve
doktrin konularnda onunla ayn grte olmayan dier reform cularn Z richte Zwingli ve Cenevrede C alvin- yaptklar aslnda tam da buydu.
Bunun niye byle olduunu anlayabilmek iin 14. yzyl bunalm n
dan sonra meydana gelen daha geni ekonomik ve toplumsal deiimlere,
yeni monarilere, yeni dnyann fethine ve Rnesansn yeni bilgisine yolu
at gibi yeni dinlerin de yolunu hazrlayan deiikliklere bakm ak ge
rekir. Feodal ekonomi ve feodal toplum yeni bir eye hayat veriyordu ve
Protestanlk onun doum lklarndan birisiydi.
Gei H alindeki Ekonom i
Bat Avrupa toplum u yzlerce yldr ar ama birikerek artan bir dei
im, o deiimin iinde yaayanlarca ou kez fark edilemeyen bir deiim
geiriyordu. lk olarak, zanaatkrlar, gemi yapmclar ve askeri m hen
disler Avrasyann baka yerlerinden ve Kuzey Afrikadan gelen yenilikleri
alp bunlara kendi yeniliklerini eklerlerken, retim tekniklerinde yava,
aralkl ama devam eden bir ilerleme oluyordu. Dolaysyla 16. yzyln
balarna gelindiinde, her byk kasabada bir m ekanik saat, su deir
m enlerinin yan sra yel deirmenleri, dkme dem ir retmeye olanak ve
ren izabe frn, gemi retim inde ve donatm nda yeni yollar ve gemilerin
pozisyonlarn kestirmeleri iin yeni aletler, sava iin top ve tfek, daha
nce yalnzca sekin ktphanelerde ok deer verilen elyazmalar olarak
bulunabilen m etinlerin yn halinde oaltlmasn salayan matbaa gibi,
12. yzylda ve hatta 14. yzylda bilinmeyen onlarca aygt ortaya kt.
Bu teknik yenilikler daha byk deiikliklerin vazgeilmez nkou
luydu. Kolomb Arap lkelerinden gelen usturlap ve inden gelen pusula
olm adan da Am erikaya ulam ann bir yolunu belki bulabilirdi -kendi
sinden daha nce bunu yapanlar olduuna gre bu muhtemel olm aktan
tedir- ama dn ve spanyol fetihlerini olanakl klan deniz yolunun
rotasn karam azd. M onarklarn ordular gelimi arbeletleri ve ateli
silahlar olm adan da m uharebeleri kazanabilirlerdi ama valyelerin zrh
*

Lollardlar ya da Lollard Hareketi: John Wycliffein dncelerini benim seyen ve gelitiren

dinsel reformcular. Bunlar Kilisenin dnyeviliine ve ruhbann lks iinde yaam asna kar
kyorlard. Lollardc dnceler Bohemyal reformcu John Hussu ve onun kanalyla da
M artin Lutheri etkilem itir. Lollardlarn ngilteredeki en nemli etkisi vaazlarn ngilizce
vermeleri ve Incilin ngilizceye evrilmesi asndan olm utur, -ev.

Byk Dn m

l svarilerini yenmeyi, lordlarn atolarn dm dz etmeyi ya da kyl

m zrakl askerleri yenmeyi baaramazd. Kuzey talyadaki Rnesans d
nrleri, matbaa olmadan da Yunan ve Roma yazlarna kar bir ilgi can
landrabilirlerdi; ama bu yazlarn etkisi, binlerce kopya oaltlmadklar
takdirde Avrupann pek ok yerine yaylamazd. Ayn ekilde Lutherin
papala kafa tutuu bu kadar byk bir izleyici bulamazd. Aslnda, m at
baa, onun dnceleri iin zem inin zaten hazr olduunun garantisi ol
mutur. Sz gelimi ngilterede matbaalar, Wycliffede, Langlandn Piers
Ploughmanm da ve daha az lde Chaucerde grlen ruhban kart g
rler iin gecikmi ama muazzam bir g yaratm ve bylelikle 14.
yzyln 16. yzyl istila etm esini salamtr.40
Ancak teknikler tek bana hibir eyi gerekletiremezlerdi. Bunlarn,
kimi zaman olduka byk maliyetlerle, kullanm a sokulmas gereki
yordu. Silahlarn retilmesi, m adenlerin iletilmesi, m atbaalarn finan
se edilmesi, gemilerin inas, ordularn ikmali gerekiyordu. Bu t r eyler
istenen lekte, ancak retim in teknik organizasyonu kadar toplumsal
organizasyonun da byk deiiklikler geirmesiyle m m kn olabilirdi.
Erken feodal dnemde retim , anlk kullanm iindi; lordun lks
iinde yaamasn salayabilmek iin kyl ailesini hayatta tutabilmek.
nemli olan ey daha sonra Adam Smith ve Kari M arxn kullanm de
eri diyecekleri, kyl ailesine geim iin gerekli olan ve feodal lordun
savurgan zevklerini tatm in edecek lks eylerdi. ster kylnn daha sk
almas isterse yeni tekniklerin kullanlm as yoluyla retim i arttrm a
konusundaki bask, yalnzca ya kylnn daha iyi yaam ak isteinden ya
da lordun daha da savurgan bir ekilde tketm e arzusundan gelebilirdi.
M arxn ayrca ifade ettii gibi, kyllerin sm rlm e dzeyi, feodal lor
dun m idesinin bykl ile snrlyd. Byle bir toplum da deiim ve
para m arjinal bir rol oynuyordu. Eer birisi varln arttrm ak isterse,
altn biriktirm ektense, topra ele geirmeye bakard.
15. yzyln balarna gelindiinde iler oktan bir hayli deimeye
balamt. Satmak iin meta retim i -kendileri de daha sonra baka ey
lerle deitirilebilecek olan eylerin altn ve gmle deitirilm esi- artan
oranda egemen oluyordu. Smith ve M arxn deiim deeri dedikleri ey
giderek nem kazanyordu. Kyl ailesi hl kendi yiyecek ve giyeceinin
ounu retiyordu, ama kira ve tarm aletlerini satn alm ak ve hasat kt
giderse kendi geimini salamak iin daha fazla para gerekiyordu. Lordlar
ve m onarklar ok byk paralara ihtiya duyuyorlard. Uzun mesafe tica
reti, bir fiyat karlnda dnyann teki ucundan egzotik lks eylerin
satn alnabilmesini salyordu. Eer bir kii yeterli paraya sahip olursa, o

184

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

adam (ya da kim i zaman kadn) bakalarn fethedebilecek (giderek daha

fazla paral askerlerden oluan) ordular kurabiliyor; ya da keif, ticaret ya
da korsanlk iin gerekli gemileri satn alabiliyor ve denizcileri kiralaya
biliyordu. Genel olarak para bugn olduu gibi bir ey olmaya balamt.
Zam anla bu durum alma dnyasn tmyle deitirecekti: yle
ki para, insan ihtiyalarn karlayan bir ey olm aktan kacak ve basit
olarak paraya sahip olanlarn daha fazla para kazanm alar iin bir ara
haline gelecekti. Bu sre 16. yzyln banda tam am lanm olm aktan
ok uzakt. Zanaatkrlarn ou hl, herhangi bir i iin geleneksel creti
elde etmeyi ve bayram gnleriyle azizlerin gnlerinde kutlam alar yapma
zgrlne sahip olmay um acak ve kyllerin pek ou hl ilerinin,
mal piyasalarnn monoton ilerine deil de mevsimlerin dngsne bal
olduunu dnecekti. Ama bu deiim, birka yzyldr her eye ramen
balamt. ehir ve kyler yoluyla piyasa alarnn yava yava yaygn
lamas, artan sayda insann hayatna el uzatacakt. Belli bal ehirlere,
lim anlara ya da ulam yaplabilen nehirlere yakn btn krsal alanlar
endstri r n le rin in -kum a iin keten, araplk iin zm, ya iin
zeytin, boyaclk iin ivit otu ya da safran- retim ine ya da kasabalarda
ve yukar snflarda artan et talebini karlam ak iin hayvancla tahsis
ediliyordu. Tccar evde fason retim sistemini kullanarak zanaat ii
lerini, eski geleneksel fiyatlarn deil de arz ve talebin belirledii daha
dk fiyatlar iin bask altnda tutuyor ve ehirdeki zanaatkrlarn tc
carn vurguncu tanrsna hayatlarn kurban etmeyi reddetmeleri kar
snda da yeni, krsal temelli endstrileri tevik ediyordu. Almanyann g
neyindeki yksek arazilerde, Bohemyada, Transilvanyada Fugger ailesi
gibi spanyol ve Kutsal Roma byk hkm darlarnn savalarn finanse
eden byk finansrler, cretli igc tarafndan iletilen madenler ku
ruyorlard.
14.
yzyln bunalm nn sonularn, 5. yzylda Roma
m paratorluunu, 3. ve 13. yzyllarda ini bunaltan krizlerden farkl
klan, ite bu piyasa iin retim in oynad rold. nceki durum larda,
ktlk, i sava ve yabanc istilas, byk lde ekonomik olarak birbi
rinden ve toplum un btnnden kopuk byk mlkler halinde paralan
maya yol amt. Buna karlk 14. yzyln bunalm n Avrupa apnda
piyasa ilikilerinin gelimesi izledi. Feodal serfliin canland yerlerde
bile bu, lordun gzel bir fiyat karlnda byk tacirlere satabilecei
rnleri yetitirmeye ynelik bir serflikti.
Bu bunalm ehirleri yok etmedi. Ktlk ve salgnlarn sonrasnda ok
sayda ky terk edilmi olsa da, ehirler zarar grmemi olarak kald. Ve

B y k D n m | 185

15. yzyln ortalarna gelindiinde, matbaaclk ve gemicilikte olduu

gibi yeni teknolojilerin kullanlm asn tevik eden yeni bir ekonomik ge
nilemenin n safnda yer aldlar. Bu yeni dnemde btn ehirler ka
zanl kmad. Pazarn genilemesi, anlk kullanm iin deil de dei
im iin retim yaplmas, tek tek ehirlerin daim a kazaya urayabilecei
anlam na geliyordu. Daha nceki dnemde baarl olmu bazlar imdi,
piyasa kanalyla uzak memleketlerdeki siyasal olaylar ya da retim deki
ngrlemeyen deimelerin etkisi nedeniyle geriliyorlard. Gerilerde
kalm olan dierleri ise imdi ileri frlyorlard. Barselona, Floransa ve
kuzey Avrupann ve Baltkn byk Hansa ticaret ehirleri, 16. yzylda
belirli llerde gerilediler; buna karlk Aa lkelerin kuzeyindeki
(gnm zdeki Hollanda), Ispanyann gneyindeki, Almanyann gney
dousundaki ve ngilteredeki ehirler gelimeye baladlar.
Piyasann bir baka etkisi daha oldu. M ilyonlarca insann iinde ya
ad koullar dntrd. 15. yzyln ortalarndan sonra fiyatlar
ykselmeye ve geni kitlelerin yaama standard dmeye balad. Kara
lmden sonra hemen hemen ikiye katlam olan geek cretler, 15. yz
yln ortalarndan 16. yzyln sonlarna kadar yar yarya ya da te iki
orannda geriledi;41 buna karlk kyllk lordlara artan oranda eitli
trden vergiler deme basks altnda kalyordu.
Kylerin ve ehirlerin zenginleri arasnda, ayn para kazanm a lgnl
geerliydi. Kolombun, Cortesin ve Pizarronun altn tutkusu bu d uru
m un bir ifadesiydi. Bir bakas, Lutherin ilk boy gsteriine yol aan, ki
lisenin gnah balama belgesi ticaretiydi. Ayn ekilde, dou Avrupada
yeniden serflie dn ve bat Avrupann belirli kesimlerindeki ilk kapi
talist tarm biimleri byleydi. Para her eyin ls olmaya balyordu.
Bununla birlikte toplum un yerleik deerleri hl eski feodalizmin hiye
rarisi iinde somutlamt.
Kilise kesinlikle O rta a deerlerinin merkeziydi. O nun trenleri,
farkl snflardan beklenen -ou kez yontularda ve pencere cam larnda
temsil edilen- davran biimlerini simgeliyordu. Bununla birlikte kilise
nin kendisi de altn tutkusundan etkilenm iti. Mediciler ya da Borgialar
gibi byk tccar ailelerinin yeleri, kendi servetlerini artrabilm ek iin
papa oldular ve servetlerini gayri meru ocuklarna aktarabilmeyi um
dular. Bol kazanl piskoposluklara onlu yalardaki ocuklar tayin edildi.
Ruhban, eitli kiliselerden gelir elde ediyor; ama bunlarn hibirinde g
rnm ek istemiyordu. Soylular gelirlerinin yaklak yarsn kiliseye de
nen ondalk vergilerden (aar) salyorlard. Papazlar ve keiler, tefecilik
gnah saylsa da, yksek faizle dn vererek yoksullam kylleri s

186 j H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

ktryordu.
Tarihiler, kapitalizmle Protestanlk arasndaki iliki zerine tar
tmaya byk zaman harcamlardr. Sosyolog (ve Alm an milliyetisi)
Max Weberden etkilenen bir okul, Protestanlk deerlerinin, bu szde
Protestan ru h u n u n nereden geldiini aklamadan, kapitalizmi yaratt
n iddia etm itir.42 Baka okullar, ilk Protestanlarn pek ounun kapi
talist olmadna ve Almanyadaki en salam Protestan blgeler arasn
da ikinci serflii yaayanlar bulunduuna bakarak ikisi arasnda hibir
balant olmadn iddia etm ilerdir.43
Bununla birlikte ikisi arasndaki balanty grmek ok kolaydr.
Teknik deiimin ve yeni piyasa ilikilerinin, feodalizm iindeki insanlar
zerindeki etkisi karm a bir toplum a -piyasa feodalizm ine- yol at ki
bunun iinde, kapitalist ve feodal davran ve dnce biim lerinin birbi
rini kucaklamas olduu kadar birbiriyle atmas da vard.
Piyasa yaplarnn feodalizmin yaplar zerine yerletirilmesi, halk
kitlelerinin her ikisinin ktlklerinden de zarar grmesine yol at.
Piyasann ini ve klar srekli olarak pek ok insann geimini tehlike
ye att; dou ve gney Avrupann geni alanlarnda hl gelimesini sr
dren feodal tarm yntemleri, kylleri beslemek ve lordlarn lksn ve
hkm dar ordularnn ihtiyalarn karlam ak iin gerekli olan rn
salayamyordu.44 Ynetici snf tketim inin genileyen styaps, kyl
retim inin temelini istikrarszlatryor ve 16. yzyl ilerlerken toplum gi
derek, ileri gitmekle geri gitmek arasnda blnen, yeni bir kriz dnemine
doru srkleniyordu.
Sonu olarak toplum daki her snfn kafas karkt ve her snf g
vence iin eski dinsel inanlarna dnyordu, ama kilisenin kendisinin de
karklktan bunaldn gryordu. nsanlar bu durum la ancak eski feo
dalizmden devraldklar dncelerin yeniden biimlendirilmesi yoluyla
ba edebilirlerdi. Luther, Zwingli, Calvin, John Knox ve dierleri -ve hatta
Cizvitleri kuran ve Katolik Kar-Reformasyonunun ncln yapan
Ignatius Loyola bile- onlara bu yeni yollar saladlar.
A lm anyada P ro testan Reform u
M artin Luther ve Jean Calvinin devrimci ya da hatta toplumsal reform
hareketleri balatmak gibi bir niyetleri yoktu. O nlar yerleik dinsel dze
ne radikal bir meydan okumaya hazrlanm lard. Ancak onlarn savlar,
Katolik kilisesinin sa ve Havarilerin ncilde ifadesini bulan retisini
nasl arpttn ve bozduunu gstermek zere teolojikti. Onlar, nemli
olann papazlarn aracl ya da hayrl iler zellikle de kiliseye yaplan

B y k D n m j 187

demeler deil, bireyin im an olduunda srar ediyorlard. Heykeller ve

kutsal yerler ya da objeler araclyla tapnlan Azizlerin grkemli dze
ninin Incilin mesajnn safln putpereste bir ekilde bozduunda srar
ediyorlard. Calvin daha da ileri giderek, ibadet edenlerin Aai Rabbani
ayininde bir ekilde sann etini tketm esinin kutsal eylere saygszlk
olduunu sylyordu ki bu onun Roma kilisesi bir yana, Lutherin yan
dalaryla da uzlamasn nleyen bir meseleydi. lk Protestanlarn, sap
knln cezas Avrupann her yerindeki ehirlerde halkn gz nnde
diri diri yaklm ak olmasna ramen, byk kiisel riskler altna girmeleri
ve yandalarn sk durmaya davet etmeleri, bu gibi meseleler yzndendi.
Bununla birlikte gerek Luther gerekse Calvin toplumsal meselelerde
tutucuydular. 1521de im paratorluk otoriteleri onun ban istediklerinde,
Luther, halkn dinsel olmayan konularda otoritelere boyun emesi gerek
tiini vurguluyordu:
Nedenleri ne denli hakl olursa olsun ayaklanmann herhangi bir hakll
yoktur... Dnyevi otorite ve de kl, kt insanlar cezalandrmak ve tanr
yolundaki insanlar korum ak iin takdir edilmitir. ...Ancak, iyi ile kt ara
sndaki fark bilebilecek durum da olmayan sradan insan ne zaman ayakla
nrsa, fark gzetmeden vuracaktr ki bu da byk ve zalimce bir adaletsizlik
olmadan olmaz. Orada otoriteleri dikkatle dinleyin ve izleyin.45

Calvinin grleri de benzer bir ekilde halk itaatkrl doktri

n i olarak tanm lanm t. Zira, ynetenler ve ynetilenlerden oluan bir
sosyal dzenin varl Tanr tarafndan takdir edilm iti ve insanlk ilk
gnahn etkisi altnda olduu iin bu dzen zorunlu olarak bir bask d
zeniydi.46
Yine de onlarn doktrinlerinin, kendilerinin de taraf tutm ak zorunda
kalacaklar toplumsal mcadeleleri balatmas nlenemedi.
Profesr nvanna sahip bir rahip olan Luther, Avrupaya yaylm
hm anist Rnesansn bir parasyd ve o evreden bireyleri ikna ede
bilirdi. Ayrca, Saksonya Elektoru Frederick47 gibi, kilise ile kendi anla
m azlklar olan gl figrlerin himayesini de kazanabilirdi. Ancak onun
retisinin 1520lerde gney Almanyada hzla yaylmasnn asl nedeni,
Lutherin gvenmedii honutsuz geni kitleler iin ekici olmasyd. Bir
eyrek yzyl kadar sonra Calvinin retisinin Fransada yaylmas iin
de ayn ey sylenebilir.
Alman Reformasyonu tarihileri bugn, farkl aam alardan sz eder
ler: kentlilerin (ya da burglularn) Reformasyonu, kyl Reformasyonu
ve prensler Reformasyonu.48 Kentlilerin Reformasyonu, Lutherin 1521de
im paratorluun kurucu unsurlarnn bir araya geldii nl bir toplant

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

da, W orms Dietinde, im paratora meydan okuyarak kamusal bir figr ol

m asndan sonra, gney Almanya ve svire ehirlerine hzla yayld. Bu
ehirler, zengin tccar ve ikinci derecede aristokrat ailelerinden oluan
oligarilerce ynetiliyordu. Bu aileler, kim i biimsel dem okratik yap
lar olan yerlerde bile, nesiller boyu meclislere ve senatolara egemendi.
Oligarilerin pek ounun, rnein ruhban snf bakalarn vergi verme
ye zorlayarak kendisi vergiden m uaf tutulm ak istedii ve yerel prenslerin
gcnden ekindikleri iin kiliseye kar kendi zel honutsuzluklar sz
konusuydu. Ama mevcut toplumsal ve dinsel dzenle de ok eitli bala
r vard. ehirler dndaki arazilerin feodal rantlarndan yararlanyorlar,
ocuklar iin kilisede kazanl mevkiler aryorlar ve kilisenin ondalk
(aar) vergisinden kurtulm ak iin yollar buluyorlard. Dolaysyla bunlar,
kilisenin reformasyonu arsna hem scak bakyorlar hem de mukave
met gsteriyorlard. Tipik olarak, ehrin dinsel hayat zerinde daha fazla
denetim salayabilecekleri ve de byk bir karkla yol amadan kilise
nin elindeki kaynaklar kullanabilmelerine olanak verecek blk prk
deiiklikler istiyorlard.
Ancak bu toplumsal tabakann altnda genie bir daha kk tacir
ler ve zanaatkrlar -ve kim i zaman, kilisenin vaat ettii dinsel teselliye
bile ou kez olanak vermeyen papazlklar iin para demekten bkm
usanm, zanaatkr ailelerden gelen papazlar, rahibeler ve keiler- kitlesi
vard. Bunlarn ajitasyonu Reformasyonu ehirden ehire zafere ulatr
d. E rfurtta, renciler ve zanaatkrlar, ruhbana kar bir saldrda ve
M artin Lutherin 1521 ylnda ehirden gemesinden sonra yksek rt
beli bir papazn evinin tahrip edilmesinde yer aldlar.49 Baselde doku
maclar, kutsal kitabn yalnzca ruhla deil ama elle kavranm asn talep
ettiler ve kiliseleri sslemeye harcanan parann, kn yakacak odunu,
m um u ve teki ihtiyalar olmayan insanlara ynlendirilm esini talep
ederek dier insanlara sevgi ve gerek im anla yaklamalyz diye srar
ettiler.50 Braunchweig, Hamburg, Hannover, Lemgo, Lbeck, Magdeburg,
M lhausen ve W ism arin zanaatkr ve tacir komiteleri, ehirlerin yne
tici kurullarn, dinsel deiiklikleri yerine getirmeye zorladlar.51 ehir
otoriteleri, dzenli bir deiimi gerekletirmesi iin Lutherin bizzat
kendisine bavuruncaya kadar, W ittenberg, atmalarla paraland ve
put krclarn eline geti.52 Strasburgda aadan kom nn basksyla
bunalan yneticiler, aka yasa d olan dinsel uygulam alarda deiik
likler yapmaya balyorlar ve ayn zam anda birisinin -im paratorun, im
paratorluk dietinin, ya da kilisenin Kardinaller Meclisin in - daha da fazla
deiim iin artan baskdan kendilerini kurtarm asn um uyorlard.53 Bu
ekilde, genellikle aadan, ehir ynetimi tarafndan deil de zanaatkr

B y k D n m j 189

loncalar tarafndan tevik edilen54 im paratorluk Almanyas ehirlerinin

te ikisi yeni dine geti. Luther doktrininin bu baarsn, ilahi iradeye
balad. Bunlarn hepsini Tanrnn Sz yapt diye yazd. Ben Philip ve
A m sdorfla oturup bira ierken, Tanr Papala gl bir darbe vurdu.55
Aslnda, onun retisine verilen karlk, yapsal bir ekonomik kriz dne
mindeki snf duygusuydu.
Bununla birlikte ynetici meclisler ve senatolar, aadan gelen ajitasyonu yattracak yeterli deiiklikleri hayata geirdiler: Bir kez meclis
Hristiyan retisini resmen ferman edip, Ai Rabbani ayinini yrrlk
ten kaldrp, ruhban yurttalarn iine katnca, ehir kilisesinin hayat
hakknda karar verme srecini sokaklardan meclis salonuna tamas ok
doal bir ey olarak grnd.56
Kyl Sava
1524n sonlarnda ikinci ve ok daha iddetli bir hareket ba gsterdi.
Kyl Sava (ve bugn kimi tarihiler arasnda sradan insann devri
m i) olarak bilinen bu olay, m odern ncesi Avrupann en nemli kitlesel
ayaklanmas olarak tanm lanm tr.57 zleyen yarm yzyl boyunca g
ney Almanyada bir dizi yerel krsal ayaklanma meydana geldi. imdi e
hirlerdeki dinsel kemekee ilikin haberler, ou kez, filizlenmekte olan
krsal endstrilerde zanaatkrlarca yaylyor; yllardr derinlemekte olan
gvensizlik ve acnn odan oluturuyor ve hem dinsel hem de toplum
sal bir ayaklanmay tahrik ediyordu.
Binler, hatta on binlerden oluan alelacele derlenmi ordular, m anas
trlar yamalayarak, atolara saldrarak ve ehirleri ele geirmeye al
arak hareketi, im paratorluun gney ve orta blgelerinde oradan oraya
tadlar.58 Feodal lordlar ve piskoposlar gafil avlandlar ve ou kez is
yanclar yerel grmelerle yattrmaya alrken bir yandan da yardm
iin byk prenslere yalvarmaya baladlar. ehir oligarileri ne yapacak
larn bilemez durum dayd. Bir yandan yerel lordlara, piskoposlara ve
m anastrlara kar kendi yaknm alar vard ve ayaklanmaya katlm alar
iin ehrin yoksul ahalisinin basks altnda kalyorlard. te yandan, ge
nellikle ayaklanm ann tehdidi altnda olan topraklarn sahiplerinden olu
uyorlard. Genel olarak, dehete dm bir ekilde ayaklanm adan uzak
duruyorlar ve bir ekilde bir bar yapabilmeyi um uyorlard.59
Bununla birlikte isyanclar kim i ehirleri almay, kim ilerini de yan
larna ekmeyi baardlar. Salzburgda madenciler, maden iletmecileri
ve kyller ayaklanmaya katldlar.60 Heilbronnda, ahaliden ve zellikle
kadnlardan gelen bask karsnda ehir yneticileri, tm m anastrlar ve

190 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

dinsel kurum lan igal eden isyancdara kapdar amak zorunda kaldlar.61
Bu yollarla isyanclar Memmingen, Kaufbeuren, Weinberg, Bermatingen,
Neustadt, Stuttgart ve M lhausen gibi ehirlerin kontroln ele geirdiler.
syanclar her yerde, ou kez yerel ve blgesel program lar birleti
rerek ikyetlerinin listesini yaptlar. Memmingen yresinin kyllerince
sempatizan zanaatkrlarn ve asi bir papazn yardmyla oluturulan 12
maddelik bir liste defalarca baslarak adeta ayaklanm ann ulusal m ani
festosu haline geldi.62
Liste, halk kitlesi iin en ok nem tayan yerel cemaatlerin kendi
papazlarn tayin etmesi ve ondalk verginin nasl kullanlacana karar
verme hakk gibi, dinsel taleplerle balyordu. Ancak kyllerin hayatnda
can alc nem tayan dier talepleri de ieriyordu: serfliin kaldrlmas,
lordlara denen eitli vergilerin ilgas ve ortak arazilerin igaline, lordlarn kyllerin avlanmas, balk tutm as ve aa toplamasna engel olmas
na ve keyfi adalete bir son verilmesi.
Bu devrimci bir program deildi. Soylularn ve de prenslerin kylle
rin taleplerini kabul etmeye ikna edilebileceini varsayyordu. Kukusuz
hareketin balarnda katlanlarn pek ou yalnzca lordlar yntem lerini
iyiletirmeye zorlayabilirlerse, ilerin iyi olacana inanm grnyordu.
Esas itibariyle kyller, lordlarn onlarn cemaat derneklerine, etelerine
ya da Hristiyan Birliklerine boyun emesi kouluyla soyluluu kabul et
mek eilimindeydi.63 M uhafazakr tarihi G. R. Elton, Genel olarak ky
llk... olaanst bir lllkle hareket e tti diye yazyor.64 Kar bak
asndan Friedrich Engels, Soylulua ve hkm ete kar tavrlarnda ola
anst kararszlk gsterdiler. Daha sonra gstermi olduklar kararllk,
sava iinde, kyller dm anlarnn davrann grdkten sonra ortaya
kt diyor.65 Kyllerin lmll, onlar, srekli olarak lordlarla ayr
lklarnn bar bir zme kavuabileceini ileri srenlere inanmaya
yneltti.
Bununla birlikte kyllerin en basit talepleri, soylularn ve prenslerin
gemiteki ynetim lerinin temeline tmyle bir kar k temsil ediyor
du. O nlar dinsel ifadeleriyle, m ahkem elerin icra ettiinden daha yksek
bir yasann olduunu sylyorlard. Bir ky toplantsnda ifade edildii
gibi, Tanrdan, yaratcm zdan baka hi kimse... kleye sahip olamaz.66
Kyllerin karlarn temsil eden Tanrsal yasa, onlar lordlara ve kili
seye bam l klan saygdeer yasann yerini alacaktr.
Lordlar snf, kendi snf pozisyonunu dinamitleyecek dnleri vere
cek durum da deildi. Bir yandan dn veriyormu gibi hareket ederken,
paral askerlerden ordular kurmaya baladlar. Bu ordular 1525 Nisannda

Byk Dnm

harekete gemeye balad. Eltonun itiraf ettii gibi:

Ynetici snflar dibine kadar sarsldlar ve onlarn tepkisi, savatklar teh
ditten ok daha vahice oldu... Binlerce -b ir tahm ine gre 100.000- kyl
ldrld. Bu ldrmelerin ou, yalnzca birer kr dnden ibaret olan
szde muharebelerin sonrasnda, prenslerin silahl adam larnn kaaklar
pelerinden gidip ezmesi eklinde oldu.67

Luther bu ayaklanma nedeniyle dehete dt. nce, ehir oligarileri

gibi, honutsuzluu kkrttklar iin lordlara kar eletireldi. Ancak ne
zaman ki kyl ordular ciddi kazanm lar elde etmeye baladlar, lordlarla yzde yz kader birlii yapt. Cinayet leyen, Hrszlk Eden Kyl
Srlerine Kar bir risale yazd ve burada lordlar silere kar en ar
intikam biimlerini ele almaya tevik etti: Bunlar ak ya da kapal bir
ekilde elinden gelen herkes tarafndan, aynen kuduz bir kpein ld
rlmesi gibi, paralara ayrlmal, boazlanmal ve baklanm aldr.68
Prensler iin, elinizi tutmayn... Kimin gc varsa yok etmek, kesmek iin
kullansn diye yazd.69 Bir m ektupta, Prenslerden ve yneticilerdense b
tn kyllerin lm daha iyidir diye srar etti.70
Yalnz deildi:
Lordlarn direnii devlete kar ihanet olarak deerlendirmeleri gibi, re
formcular da bunu kutsal kitaba kar ihanet olarak yorumladlar. 1515 y
lnda M artin Luther, Philip Melanchthon, Johannes Brenz, Urbanus Regius,
Zwingli, hibirisi, sradan insana kar bir tavr taknm ay ihmal etmedi.71

Aslnda ayaklanmadan yana kendilerini ortaya atan Protestan vaizler

de vard. En iyi bilineni Thomas M ntzerdir. niversite eitimi grm
baarl bir din adam olan Mntzer, papa ve imparatorla olan ilk srt
melerinde Lutherden yana kt. Ama ya da drt yl iinde, tavizler
verdii iin, Lutheri eletiriyordu. Onun kendi yazlar ve vaazlar, artan
bir ekilde, dinsel meselelerin tesine geerek, halk kitlelerinin ezilmesine
kar kt. O nun iin Hristiyanln yapmas gereken ey dnyann dev
rimci bir ekilde dntrlmesiydi:
Yoksullarn ihtiyalarn hi kim senin gidermemesi dnya zerindeki en
byk irenliktir... Bizim hkm darlarm z ve yneticilerimiz, her trl
tefecilik, hrszlk ve soygunculuun dibine batmlardr... Yoksul iftiyi ve
zanaatkr ezmektedirler... Eer o zavall insanlardan birisi yasann en kk
bir zerresine, bir balna kar gelse, bunun cezasn ekmelidir. Btn bun
lara Dr. Yalanc (Luther), A m in diyor.72

M ntzer byle szlerle otoritelerin gazabn zerine ekti ve 1524 y

lnn byk ksm n saklanarak ve lkede dolap, kk gizli desteki
gruplar oluturarak geirdi. Luther prensleri, ona kar harekete gemeye
zorlad. Bugn bile pek ok anaakm tarihi onu adeta deli olarak ele alr.

192 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Elton iin o, erken dnem Reformasyonun eytans dehas, kontrol edi

lemeyen fanatii ve tehlikeli delisiydi.73 Ancak M ntzerin deli olan tek
yan, zam annn hemen hemen tm dnrleri iin ortak olan Incilin
dilini, snf ynetim ini desteklemek iin deil de, ona kar km ak iin
kullanmasyd.
Ayaklanma baladnda Mntzer, Thuringia maden blgesinin
M lhausen ehrine gitti. Orada kendisini, eski bir kei olan Pfeifferin
liderliindeki radikal ehirli gruplarla birlikte, ehrin devrim in bir kalesi
olarak savunulmas iine verdi. Yakaland, vcudu gerilerek ikence edildi
ve isyanc ordunun Frankenhausende Lutherci Hesse Prensi ve Katolik
Saksonya Dk tarafndan yenilmesinden sonra 28 yanda, kafas kesi
lerek idam edildi.
Bu ayaklanm ann btn Alman toplumu iin muazzam sonular oldu.
Byk prenslerin pozisyonunu geni lde glendirdi. Prenslerin artan
gcnden yakm an ve onlar birlemi bir im paratorluk Almanyasna tabi
klmay hayal eden ikinci derecede valyeler, dinsel mesele zerine za
m an zaman silahlarna sarlm lar ve hatta ayaklanm ann ilk aam alarna
sempati duym ulard.74 imdi kylln sm rlm esinin garantisi ola
rak prensleri kucaklyorlard. Ayn ekilde, ehirli oligariler, balangta
yalpaladktan sonra, eninde sonunda ayaklanmaya kar gvencelerinin
prenslerde olacan grdler. kinci derece ehirliler bile, destekleyemeyecek kadar korkaka davrandklar bir ayaklanmada zafer kazananlarla
uzlamakta glk ekmediler.
Ancak kentli st ve orta snflar, prenslerin yeni, pekimi iktidarn
kabul edince, Alman toplum unun gelecekteki yapsnda sz sahibi olam a
yacaklarn da kabul etmi oluyorlard. Feodalizmin iinde kapitalizmin
unsurlar olarak gelien bunalm , devrimci bir kalkmaya yol amt.
Fakat ayaklanma, aynen nceki byk bunalm n 14. yzylda Avrupann
her yerinde bastrlm olmas gibi bastrld. Kentli orta snflar yeni d in
sel ideoloji Protestanl kucaklarken bile, en ok smrlen snflar, eski
dzene saldrm ak iin etraflarnda toplayarak kullanmaya hazr deiller
di. Dolaysyla kyller ezildi ve de kentli orta snflar prenslerin artan
gc karsndan aresiz kaldlar.
Alm an Protestanl bu korkakln kurbanlarndan biriydi. Prensleri
destekleyen Luthercilik, kendisini onlarn tarihsel esiri yapt. Lutherin
zgn doktrinleri, ibadette eitlii savunarak kilisenin inananlar zerin
deki egemenliini zayflatmt. Ancak Luthercilerin ayaklanma korku
lar, eski disiplini yeniden kurm alarna yol at. Lutherin en yakn i
birlikilerinden birisi olan M elanchtonun 1525in ertesinde yazd gibi,

Byk Dnm

Alm anlar gibi bylesine vahi ve kaba insanlar iin imdi sahip olduk
larndan daha az zgrlk gereklidir.75 Byle bir disiplini uygulayacak
olanlar prenslerdi. Ayaklanmann yenilgisinden sonra Luthercilik onlar
iin iki ucu keskin bir kl oldu. Bir yandan onu, glerini snrlandr
maya alan Katolik im paratora kar sallayacaklar ve te yandan s
m rdkleri snf zerinde ideolojik bir bask kurm ak iin kullanacaklar
d. Dolaysyla Alman feodalizm inin bunalm na bir tepki olarak ortaya
kan bir din, aynen Hristiyanln kendisinin Roma m paratorluunun
bunalm na kar ortaya km lkin onun ideolojisi haline gelmi olmas
gibi, kyllerin yeniden serflie srklendii kuzey ve dou Almanyada
resmi inan haline geldi. Bu arada, gney ve orta Avrupann kylleri,
1525 ylnda zalimlerle birlik olan bir Protestanl kucaklam ak iin her
hangi bir neden grmediler.
Bu durum , gney Almanyann ehirlerini, yeni dini terk etmeleri yo
lunda, im parator ve blgenin Katolik prenslerinin giderek artan basks
altnda brakt. ehirli oligariler kendilerini korum alar iin Protestan
prenslere yzlerini dndler. Ancak bu onlar, bu t r prenslerin zorun
lu olarak feodal ve hanedana ilikin kavgalarnn iine ekti. Bu ittifak
1546 ylnda im paratora kar Smalkaldic savann snavna sokuldu
unda, Protestan prensler ciddi olarak savamaya bile hazr deillerdi ve
Protestan ehirleri muzaffer Katolik ordularn gazabyla kar karya b
rakarak terk ettiler. Bu noktadan itibaren Protestanlk yalnzca gneydeki
ehirlerde sabrla varln srdrd ve onun gerileyii, kentli orta snfla
rn bam szlklarn kaybediini yanstyordu.
Fransa D in Savalar
Reformasyonun Fransadaki yks, Almanyadaki olaylarn 30 yl
sonraki bir t r tekraryd. Ekonomik bunalm kyllerin, zanaatkrlarn,
cretli alanlarn yoksullamasna, tekrarlayan ktlklara, vebann pat
lak vermesine ve 1557de devletin iflasna yol at. Btn toplumsal s
nflardan bireyler, en byk m lk sahibi kiliseye ve bir avu aristokratik
ailenin tahakkm ne kar tavr ald.76 Protestanln btn snflar iin
cazibesi vard. Ancak Henry Hellerin gstermi olduu gibi, kitlesel bir
hareket olduu zaman, onun saflarn kk-apl reticiler, kk tacir
ler ve zanaatkrlar oluturuyordu.77 Ayn noktaya, bir yz elli yl kadar
nce byk Fransz romancs Balzac da iaret etmiti:
Din reformu... balca, dnmeye balayan alt snflar arasnda taraftar bul
mutu. Byk soylular, din meselesine ok yabanc karlara hizmet ettii za
man hareketi desteklediler... Ancak zanaatkrlar ve ticarette istihdam edilen

| H a l k l a r n D n y a T a r i hi

insanlar arasndaki im an sahiciydi ve akllca karlara dayanyordu.78

Jean Calvin, her ne kadar bask nedeniyle Cenevrede yaamak zo

runda kalmsa da, orta snf bir Fransz ailesinden geliyordu ve kendi
snfna Lutherinkinden daha uygun bir dnya gr oluturdu. Luther
balangta kilisenin disiplinine kar km ve daha sonra prenslerin di
siplinine boyun emiti. Bundan farkl olarak Calvin, kentli orta snfla
rn bizzat kendileri tarafndan ynetilen yeni trden bir kilisenin disipli
nine vurgu yapt. Taraftarlarna, T anrnn setiklerinin onlar olduunu
ve bunu kantlam ak iin bakalarndan daha ll, kendilerine daha
hkim ve daha kanaatkr olmalar gerektiini hissettirdi. Bu t r tu tu m
lar, aristokrasinin lks dnyasndan uzak ama kendi altndaki ahlaksz
yoksullardan ekinen ve onlara yukardan bakan saygdeer zanaatkr ya
da dkkn sahibi ailelere ok uygun dyordu.
Hellerin ifade etmi olduu gibi:
Kimi ehirliler... insanlarn byk ksm nn yeniden yoksullatn, yani bir
yzyl ncesinin maddi, aslnda kltrel ilerlemelerinin bir kez daha tehli
keye dtn grebiliyorlard. Hakl olarak suun, toplumun zenginliini
sava, lks ve aaa ile israf eden dinsel ve feodal dzende olduuna karar
verdiler. O nlarn isyan, bir yandan bu sistemi kontrol edenlere, bir yandan
da ona en fazla direnenlere kar kendilerini savunma giriimiydi. Bunu yap
m ann bir yolu alma, sofuluk ve disiplin ideolojisiydi.79

Calvin, toplum un mevcut dzeninin Tanr tarafndan takdir edildii

ni dnd iin toplumsal olarak m uhafazakrd. Ancak onun dinsel
reform arsnn, zorunlu olarak, toplumsal im alar vard. Bu, yalnzca
bir lde ekonomik zgrlkle ilgili olduu iin deil, fakat ayn zam an
da din alanndaki hegemonyay onlara devrettiinden, kentsel burjuvazi
iin nemlice bir gelime sonucunu douruyordu.80 Bu, devletin devrimci
bir ekilde yeniden yaplandrlm as ar deildi: kentli orta snflar
bunun iin hl ok zayft. Ama kkl reformlar ima ediyordu ve top
lumsal bunalm srasnda onlarn karlarn koruyacakt.
Calvinin toplumsal lmll, toplum daki bunalm 1550lerin sonun
da daha keskin hale gelince, bu reformlar gerekletirmekte bile baa
rl olamad. Soyluluun bir kesimi, kilise hiyerarisinin ayrcalklarna
saldrmaya balad ve byk aristokratik ailelerden ikisi, Bourbonlar ve
Montmorencyler, fanatik bir ekilde Katolik olan nc aile Guiseler ile
tahta km ak iin amansz bir savaa giritiler.
O rta snflarn, soyluluk iindeki bu blnm eden yararlanarak, kyl
leri ve kentli yoksullar arkalarna alp reform iin mcadele etme olas
l vard. Kyller kukusuz yeterince ac iindeydiler; direnm e ve kili
seye kar kma konusunda kendi gelenekleri de vard. Ancak, Calvinin

B y k D n m | 195

tlerini dinleyen orta snflarn radikal kesimi, kaderini aristokrasinin

m uhalif kesimine balad. Kyller 1550lerin ortasndaki iddetli yok
sullua, azizlerin ilahilerini syledikleri ve biraz da kendilerini kamla
dklar dinsel gsterilerle kar ktklar zaman, kentli orta snflar onlar
ehirlerden karm ak iin ellerinden geleni yaptlar. Kyller Calvinci
sofuluk tarafndan pskrtlr ve kendi azizlerine, mucizelerine, ayin
lerine, danslarna, festivallerine ve de alkole bal kalrken, Calvinciler
krsal ahalinin cehaleti, bo inanlar ve duygusall karsnda dehete
dm lerdi.81
Bunalm, 1560larda, nde gelen Protestanlarn Pariste Bartholomey
G nnde katledilmesi de dhil, bir dizi kanl din savayla zirveye eri
ti.82 Calvincilerin soylulara dayanma stratejisi, bu savalarn byk l
de soylular tarafndan kurulan ve ynetilen ordularla,83 esas itibariyle,
toplumsal konular unutularak, feodal bir izgide yapld anlam na geli
yordu. Bu ise, Katolik soylularn says Protestan soylulardan iki kat fazla
olduuna gre, eski rejimi savunanlarn iine geldi.
savalara katlanlarn pek ou iin temel meseleler -aynen bunlarda
hibir snf unsuru grmeyen pek ok tarihi iin olduu gibi- gzlerden
uzaklatrlm olm aldr.84 Katolik rakipleri kadar para gasp edici, sefih
ve ahlaksz olabilen Calvinci prenslerin davran, Calvinci orta snfn
ounun cesaretini krm olabilir;85 buna karlk Calvincilerin yoksul
lara kar koyduu kibirli tavr, Katoliklerin Pariste isyanlar rgtlemele
rine olanak verdi. Tarihte ok sk grld zere, muhalefet hareketinin
liderleri, eski dnemin yneticilerinin bir ksm na inanm ay gereki po
litika olarak grmler ve sonuta ac bir yenilgi yaamlardr.
Calvincilerin seilmi savunucusu Navarrel Henry sonunda
Protestanlara arkasn dnerek taht ele geirdi ve Protestanlar bir yz
yl sonra lkeden kovulana kadar belirli m stahkem ehirlerde yaamaya
mecbur edildiler. O rta snfn yenilgisi, Almanyada olduu kadar tam ve
yok edici deildi. Hl endstri ve ticarette bir gelime vard ve baar
l iadam lar zenginlemeyi baarabiliyordu. Bunlarn bir ksm, parayla
kendilerini yeni bir aristokrasiye (noblesse de robe) katabiliyor; ya da o
cuklarn eski aristokrasinin (nobless d epee) yeleriyle evlendiriyorlard.
Ancak iki buuk yzyl daha aristokrasinin bask, israf ve davranlarn
kabullenen bir toplum da yaamak zorunda kalacaklard. Tarihte ou kez
grld gibi, lm llk, saygnlk ve gerekiliin dl yenilgiydi.

3. Blm
Ye n i D

z e n n

oum

Sa n c i l a r i

Calvincilik her yerde yenilmedi. Calvinin kendisi Cenevre ehir dev

letinin ehirli ahalisi tarafndan memnuniyetle karland. ehirdeki en
baat entelektel ve siyasal g haline geldi ve her paras eskisi kadar
banaz, yeni bir dinsel ortodoksluk ortaya att. 1547de Jacques Gruet
adnda biri, kutsal eylere saygszlk ve ateizm sulamasyla idam edil
di; 1553de spanyol bir gmen, Servetus, yerlemi dinsel inanlara
aykr davrand iin diri diri yakld. Calvin ayrca, herkesin nnde
sulama, srgn ve krbalama gibi yntemlerle kendi sk alma disip
linini yerletirdi. Yasalar zinay ve kutsal eylere saygszl yasaklyordu
ve okula gitme zorunluluu getiriyordu. Bu, pek ok saygdeer ehirlinin
bezdirici bulduu bir rejimdi. Ama para kazanm ak iin ideal koullar
salyordu.
Cenevre rnei Avrupadaki bakalarna da ilham kayna oldu.
skoya gibi, ekonom inin geri ve kentli orta snflarn grece zayf olduu
bir yerde bile, Calvincilik, toplumu bir ekilde ileriye gtrm ek isteyenler
iin entelektel bir cazibe kazand. Vaiz John Knox, bir grup um arsz aris
tokrat ve gsz bir ehirli snf Katolik Kralie M ary Stuarta kar bir
araya toplamay baard. ok dikkate deer bir ekilde Hollandada zen
gin ehirlilerin yerel prenslerle birlikte spanyol ynetimine kar ayak
lanm alarnda onlara altnda toplanacaklar bayra salam oldu.

Hollanda Ayaklanmas
Bugn Belika ve Hollanday oluturan blge 15. yzylda spanyol
tacnn eline gemiti. Bu durum balangta yerel nfus iinde zel bir
dmanla yol amad, nk bu dnem m odern ulusuluktan nceki
bir dnemdi. Feodal lordlar, 1555 ylnda Flamanya doum lu V. Charlesa
kadar byk bir im paratora hizm et etmekten kazanl ktlar. Kentli orta
snflar da, tekstil endstrisinin, spanyol ynn kullanmas ve mamul
maddeleri spanyann Am erikan m paratorluuna ihra etmesi sayesin

B y k D n m | 197

de bu durum dan yararlanddar. spanyol tacnn kasalarndan geerek ko

lonilerden gm ve altn akt ve Aa lkelerdeki tccarn ceplerinde
topland. Hollanda, Avrupann ekonomik adan en dinam ik paras ha
line gelirken, 15. yzylda zengin ve gl olan spanyann kalbi Kastilya,
bir yzyl srecek bir ekonomik durgunluk dnemine girdi.
spanya tac, 1490lardan itibaren lkenin Katolik hiyerarisi zerin
deki denetimiyle ve zellikle Engizisonu da kullanarak, muhalefetin te
pesine binmiti. 1550lerin ortasndan itibaren hkm dar olan II. Philip,
btn Avrupada Protestanla ve yerleik dinsel inanlara aykr d
nlerle mcadeleyi ve Kastilyann artan geriliine uygun den Katolik
ideolojiyi her yere empoze etmeyi kendisine misyon edinerek, bu sreci bir
adm daha ileriye gtrd. Bu, spanyada Katalonyann zerkliine sal
drm ak ve geriye kalan Maribi aznl ezmek anlam na geliyordu. Aa
lkelerde ise, yerli aristokrasi ve kentli snflar arasnda artan Protestan
aznlklara saldr anlam tayordu. Bu gelimeler, ekonomik bunalm ve
glklerin artt bir dnemde geni kitlelerin artan bir ekilde vergilen
dirilmesiyle birlikte yaand.
lk ayaklanma dalgas 1560larn sonunda, tam da Fransada din sa
valarnn yapld bir srada meydana geldi. Calvincilik, ikonaklazm
(dinsel imgelerin yok edilmesi ve kiliselerin yamalanmas) hareketini de
beraberinde getirerek gneyden kuzeye doru yayld. spanyann Alba
D k ayaklanmay bastrd; 10.000 kiilik bir ordu ile Brksele girerek
-yerli aristokrasinin geri kalan ksm gibi silahl mcadeleyi onaylamayan
Katolik Egmont Kontu da d h il- binlerce kiiyi idam etti. Bir on yl kadar
sonra, aralarnda en nemlisi Orange Prensi olan belirli soylularn des
tei ile kuzeyde baarl olan ve Birleik Eyaletler (daha sonra Hollanda
Cum huriyeti olarak bilinecektir) ad altnda bamsz bir devlet kuran
ikinci bir ayaklanma oldu. Burann ticareti ve ehirleri muazzam geliti.
Bir yzyldan uzun bir sre Avrupann ekonomik olarak en dinam ik blgesiydi ve Bat H int A dalarndaki kolonilerde Portekizlilerin yerini ald
ve hatta Portekizin Brezilyadaki denetim ini bile tehdit etti. Buna karlk
gneyli soylular mcadeleyi braktlar ve spanyol ordusunun ehirlerini
ele geirmesine izin verdiler. Ghent, Bruges, Antwerp (Anvers) gibi 300
yldr ekonomik gelimenin n safnda yer alan ehirler, artk uzun bir
durgunluk dnemine girdiler.
O tu z Yl Savalar
Hollanda ile spanya arasndaki sava, 12 yllk bir atekesle 1609da
sona erdi. Ancak atekes sresi sona ermeden, birka yz mil douda yeni

198 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

bir din sava patlak verdi. Bu sava Ren nehri ile Baltk arasndaki alann
byk ksm nda, ykm ve byk can kaybna mal olarak 30 yl devam
etti. Savan sonunda Almanyann nfusu, savan bandakine gre yak
lak te bir orannda azalmt.
Bugn bu sava hakknda okuyan herhangi birisinin, onun sk sk de
ien nitelii yznden kafasnn karmas kanlm azdr. ttifaklar ku
ruldu ve bozuldu. Sava bir gn Avrupann bir ucunda, ertesi gn yedi,
sekiz mil tedeydi. Bir mesele zlmeden bir bakas ortaya kt. Btn
ordular taraf deitirdiler. Binlerce sava bu sava, urunda lmeye
hazr olduklar dinsel ilkelerle ilgili grd, ama bir aamada Protestan
prensler Katolik bir im paratoru desteklediler; bir baka noktada ise Papa
ve Katolik Fransa svein Protestan kralna destek oldu. Bu savan en
yetenekli kom utan, kendi hkm darnn buyruu ile kendi generalleri
tarafndan ldrld. Tek deimeyen zellik, gazaba uram paral as
ker ordular, yamalanm kyler, a kyller ve yanan kasabalar -Bertolt
Brechtin sava kart epii Cesaret A nada mkemmel bir ekilde tasvir
edilen bir dnya- olarak grnyordu.86 Yine de olaylarn sisi iinde be
lirli bir yap bulm ak m m kndr.
1610larda Avrupadaki en byk g hl spanya idi. Hkm darlar,
Habsburg ailesinin bir kolu, yalnzca Kastilyada deil, Aragonun dier
krallklar (zellikle Katalonya) ve (ele geirmeyi baardklar) Portekizde,
(ilideki gl Yerli ayaklanmasyla ksa bir sre savunmaya gemek zo
runda kaldklar) Am erikalarda, (Milan dkal ve Napoli krall da
dhil) talyann belli bal blgelerinde ve gney Hollandadaki taca ait
btn topraklarda egemenliklerini pekitirm ek iin, hl Katolik dokt
rini amanszca empoze etmek istiyorlard. Ayrca kuzey Hollanday da
yeniden ele geirmeye hazrlanyorlard.
Habsburg ailesinin dier kolu, Alman ulusunun Kutsal Roma im
paratorlar, spanya tac ile yakn ittifak iindeydi. m paratorluklarn,
A tlantikten Osm anl Trklerinin snrna kadar btn Avrupay ku
caklayan muazzam merkezi bir monariye dntrm enin hayalini ku
ruyorlard. Ancak o an iin im paratorluun byk ksm bamsz, gl
prenslerce ynetiliyordu. m paratorlarn gerek gleri yalnzca kendi
topraklar Avusturya ile snrlyd ve burada bile iktidarlar, lordluklar,
valyelikleri ve kentsel oligarileri temsil eden estatelerle gl bir ekil
de snrlandrlm t. Bunlar, temel politik meselelerde karar verme hakk
ve Avusturya topraklarnn en byk paras olan Bohemya K rallnda,
Habsburg olmayabilecek krallarn seme hakkn talep ediyorlard.
mparatorluk saray iinde glenen bir hizip, im paratorluk iktidarna

Byk Dnm

kar artan direnii ezmenin yolunun, spanyol tarz bir dinsel biteviyelik
olduunu dnyordu.
1560larn Kar-Reformasyonunda Katolik doktrin ve rgtlenm e
nin katlamas sz konusu olmutu. K ilisenin Trent Meclisi, sonunda
tm Katolik ruhbann telkin etmek durum unda olduu ortak bir doktrin
zerinde anlamt. Yeni bir dinsel tarikat, Cizvitler, gemite kilisenin
nitelii haline gelen geveklik ve bozulm adan ok farkl, yeni bir dinsel
heyecan ve entelektel zenle yeni bir disiplin duygusuyla kendilerini te
m ellendiriyorlard. Bunlar, zellikle Avrupann yukar snflarnn safla
rnda, faaliyet gsterebildikleri her ehirde, yandalardan oluan aristok
ratik alar kurarak Protestanlkla savata nc haline geldiler.
Kar-Reformasyon Katoliklii, spanyol hkm darlarn fevkalade ii
ne geldi. Avrupann ynetici snfnn Cizvitler tarafndan kolonizasyonu
ayrca, spanyol askeri gcn ideolojik bir gle tam amlyordu. Bir kez
balayan bu srecin kendine zg bir m ant vard. 16. yzyl banda
papaln geveklii, Rnesans dnce ve sanatnn gelimesine izin ve
ren, ahlaksz olduu kadar tahsilli kilise hiyerarisinin bir sorunuydu.
Cizvitlerin ilk nesli, Rnesans geleneinin bir ksm n benim sediler ve
eitimdeki rolleri ve hayr ilerine verdikleri nemle hret kazandlar.87
Bununla birlikte Kar-Reformasyon ve zellikle de Cizvitler, ksa bir sre
sonra, yalnzca aka dinsel inanlara aykr dne (sapknlk) deil,
fakat her trl eletirel dnceye gz atrmamaya baladlar. Papalk,
byk din limi Erasmusun btn yazlarn ve ncilin yaayan dillere
yaplm btn evirilerini yasaklad. ok gemeden Trent Meclisinde
nemli bir rol oynam olan Toledo Bapiskoposu bile, dinsel inanla
ra aykr dn sulamasyla Engizisyonun kovuturm asna urad.88
Cizvitler, aristokratik takipilerinin her trl politikasn, insanlar ku r
tulua ulatrm a am alarnn her trl arac m eru klaca gerekesiyle
hakllatryordu. sann Cemiyeti iinde kiilii, canavar bir organizma
nn hizm etine sokan irrasyonel ve m onolitik bir otorite kltnn zaferi
sz konusuydu.89
Kar-Reformasyon Katoliklii ve Habsburg hanedannn iki kana
d ayn byk dm an paylayorlard: kurtarlm , anti-Habsburg ve
Protestan kuzey Hollanda. ek tarihi Polisenskynin ifade etmi olduu
gibi, Avrupa kendi iinde paralanmt... bir yanda kurtarlm Hollanda,
bir yanda spanyollar, g kazanm ann ktann tm n etkileyen iki oda
haline gelm iti.90
Bununla birlikte sava Hollanda snrnda kmad; 400 mil uzaklkta
ki Bohemyada patlak verdi. Bugnk ek Cum huriyeti ve Silezyay ie
ren Bohemya Krall, Kutsal Roma m paratorluu iin can alc neme

199

20 0 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

sahipti. mparatorluk iindeki en byk devlet ve 16. yzydn ikinci ya

rsnn byk ksm nda im paratorluk saraynn bulunduu yerdi. Ancak
spanyadan esen ve hkm darlk iktidarn ycelten, her trden m uha
lefetten korkan Kar-Reformasyon ideolojinin giderek etkisi altna giren
bir im paratorlukta, Bohemya bir anorm allikti. Bohemya, hem krallk
olmayan byk estatelerinin* gc, hem de 170 yl ncesinin Hussu
savalarndan beri farkl dinsel gruplarn eitliliine tolerans gsterme
siyle ne kmt. Katoliklerin yannda ultraquistler,491** Lutherciler
ve Calvinciler vard. Bu, spanya izgisinde merkezi bir Alman monarisi
kurm a yolundaki im paratorluk hayaline byk estatelerin kar olmas
gibi, Kar-Reformasyonun ideolojisine de aykr bir durum du.
Savan grnrdeki nedeni krallktaki dinsel zgrl kstlama
giriimiydi. m paratorluk otoriteleri Protestan kiliselerini ykmaya, iyi
tannan kim i Protestanlar tutuklam aya, basl malzemeyi sansr etm e
ye ve (nfusun yzde 90n oluturan) Katolik olmayanlar kam u hizm e
tinden yasaklamaya baladlar. Protestan 'estate \erin temsilcileri ikyet
ettiinde, im parator protestolar reddetti ve 'estatelerin toplantsn yasa
d ilan etti. 'Estateler 1618 ylnda im paratorluk grevlilerini 20 m et
re ykseklikteki pencerelerden frlatarak (ciddi bir ekilde yaralanm ak
tan ya gbre yn sayesinde kurtulm ulard), nl Pragn Pencereden
Frlatm asyla fkeli bir misillemede bulundular ve Bohemya Kral olan
Habsburglu Ferdinand, Almanyadan bir Protestan prensle, Palatinateli
Frederickle deitirdiler. Habsburglular, Bohemya estateleriyle olan a
tmay, kuzey Hollanda ve mttefikleriyle olan daha byk bir savan
ilk raundu olarak grdler. Ancak bunun arkasnda daha derin bir m
cadele vard: Bu, piyasa eski feodalizmi dntrrken, tm Avrupann
yaad deiimlere iki farkl ekilde tepki gstermekti.
Bu, Bohemya 'estatelevinin kaba bir ekilde kapitalizmden yana ol
duu ya da burjuvazinin feodalizme kar kt anlam na gelmiyordu.
Estateler toplum un tabakasn -yalnzca kentlileri deil fakat ayrca
(ve onlardan daha etkili olan) byk lordlar ve valyelerden oluan iki
feodal grubu- temsil ediyordu. ehirlilerin temsilcileri bile tam anlamyla
burjuva deillerdi; zira ou kez feodal izgide ynettikleri topraklara sa
hiptiler. Ancak Polisenskynin gstermi olduu gibi, Bohemyann eitli
*

Trke bir szckle karlam a olana bulam adm z estate szc, bir toplum ya da ulus
taki bir snf ya da dzen anlam na geldii gibi; ynetim e dorudan ya da temsilcileri arac
lyla katlan bir ynetsel birim , ynetici snflarn ya da onlarn tem silcilerinin m eclisleri
ve/veya soylular, ruhban ve orta snf gibi toplum kesimlerini ifade eden deiik anlam lara
gelmektedir; m etinde Bohemyadaki estateler ehirliler, byk lordadlar ve valyeler kas
tedilm ektedir -ev.

** Bohemyada, ayinlerde rahiplere zel bir pozisyon tanm ayan, Hussu ilkelere dayal dinsel
bir mezhep, -ev.

B y k D n m I 201

yerlerinde krsal hayatn feodal niteliini dntren deiiklikler mey

dana geliyordu. Pek ok toprak sahibi, soylu ve kentli, serf emeinin ya da
ayn rantlarn yerine bir nevi sabit para rantn koyuyor, endstriyel r n
ler retiyor, kk kasabalarn gelitirilmesini ve topraklarnda yaplan
el zanaatlar retim ini tevik ediyordu. Tarm daki retim yntemlerini
gelitirmek ve zgr cretli emein yaygnlamas iin zendirici unsur
lar vard. Kylnn tem in etmek zorunda olduu angarya alma, ylda
bir gn kadar az olabiliyordu. Feodalizm Bohemyann btnnde, sona
ermi olm aktan ok uzakt. Ancak onunla yenisi, embriyonik olarak ka
pitalist retim biimi arasnda bir uzlama sz konusuydu. Polisenskynin
ifade ettii ekliyle, feodal ykm llklerin btn o byk binas, gerek
kiisel, gerekse meslek olarak, retim i zincirlerinden kurtaracak farkl
ekillerdeki bir dizi baskyla dinam itleniyordu.92 Sonu, Bohemyann
ekonomik adan dinam ik hale gelii ve en azndan 1590larda, komu
Alman topraklarndaki ekonomik durgunluk ve kylln yoksulla
masna kadar bir sknt ekmemesi oldu.
Ynetimde estate sistemi, farkl karlar dikkatli bir ekilde dengeleyii ve dinsel toleransyla, iinde bylesi bir ekonomik deiimin yava
yava ve sakin bir ekilde yer alabilecei bir ereve sunuyordu. Her
'estatein yeleri, kendilerine bar ve krl bir ekilde bir arada yaa
ma olana veren bir yapy savunmak iin nedenler buluyorlard. Byk
feodal kodam anlarn bazlar bile kendilerini, btn Avrupay yeniden
feodalizme srkleyecek glere kar direnirken buldular.
Bununla birlikte, savan geliiminin gstermi olduu gibi, hikyenin
sonu bu deildi. K odam anlardan bazlar, savaa hazrlam lrken impa
ratorluun ve Kar-Reformasyonun safna geerek, Cizvitlere taraftar
kazandrdlar. Bohemya davasna sadakat konusunda sk duran soylular
bile, sava kendi snf izgilerinde algladlar; kentliler arasnda honut
suzluk yaratarak sava abalarn zayflattlar. Protestan kraln sarayn
daki gzlemciler, Frederick ve m aiyetinin sefil kyllere kar gstermi
olduu ilgisizlik ve zulm den akna dndler.93 nde gelen figrlerden
yalnzca birisi, AvusturyalI Tschernembi, eer serfler zgrletirilir ve
serflik kaldrlrsa ... sradan insanlar lkeleri iin savamaya gnll ola
caklardr diye iddia etti.94 Szn dinletemedi.
Her ne kadar Bohemya ordular iki kez im paratorluk bakenti Viyana
zerine yrdlerse de, dm an ordularnn Bohemya topraklarndaki
ilerleyiinde ok az bir direnile karlamalar nedeniyle, her iki sefer de
geri ekilmeye zorlandlar. Sonunda, Bohemya ordusunun 1620de Beyaz
Da M uharebesinde esasl bir yenilgiye uramas zerine Protestan kral
ve soylu generaller Praga dnerek daha fazla direni gstermek yerine,

202 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

lkeden katdar. Sava, Bohemya 'estate lerinin imparatorluu yenecek

aralardan yoksun olduklar iin deil, nderlerinin snf karlar bu
aralar kullanm alarn engelledii iin kaybedildi.
Bohemyal nderler, Avrupann baka yerlerindeki Protestanlarn
kendilerini savunmaya koacaklarna gvendiler. Ac bir ekilde hayal
krklna uradlar. Alm an Prenslerinin Protestan Birlii, Beyaz Da
M uharebesinden nce savatan ekildi. Hollanda ve ngiltere hkm et
leri (Bohemya Kral Frederick, ngiltere Kral I. Jamesin kzyla evliydi)
spanyaya kar savan geniletilmesine kar ktlar. Ticari ynden gi
derek glenen devletler olarak, ticaret iin olan savalarn, szde dinsel
ballklarn nne koydular. Ancak Bohemya savandan uzak durm a
lar, ne Alm an prenslerinin ne de HollandalIlarn savan sonularndan
zarar grmesini engelledi. Kazand zaferle sevinten uan spanya tac,
kendi topraklaryla yeni hedefi Hollanda arasndaki Palatinate blgesini
fethetmeye giriti. Bu Hollanda ve ngilizleri kendi balarna nlem alm a
ya zorlad: Palatinatede savalmas iin para ve asker tem in ettiler. Bu
durum ayrca Avrupadaki g dengesini, hem Alm an prenslerinin hem
de Fransa ve sve m onarilerinin aleyhine deitirme ynnde bir tehdit
oluturdu. Dolaysyla 1630larn sonuna gelindiinde Katolik Fransa ve
Lutherci sve, Calvinci Hollandann m ttefiki oldular ve talyadaki ar
tan spanyol nfuzunun, kendi papalk topraklar iin de bir tehdit olu
turacandan korkan Papa, onlar destekledi.
Bir noktada imparatorluk, Katoliklie gemi olan Bohemyal ko
dam an W allensteinin ynetimindeki ordularyla zafere ulam ak ze
reydi. Ancak W allensteindan yalnzca ihanet etm i olduu Bohemyal
Protestanlar nefret etmiyordu. Bamsz iktidarlarn ortadan kaldra
cak olan bir imparatorluu kurm ak zere grnd iin, Almanyann
Katolik prenslerini de ok korkutm u ve 200 yl ncesinin toplumsal koul
larna geri dnm e taleplerine direndii iin de, im paratorluun tmyle
Katolikletirilmesinden yana olanlar da aleyhine evirmiti. Bohemyada
ve baka yerlerde -ksm en Hollanda uyruklu banker De W ittenin yar
dm yla-95 eline geirdii byk estafeleri ynetme deneyimi ona daha
yeni ekonomik rgtlenme biim lerinin ve bunun yannda, belirli lde
dinsel hogrnn nemini benim setm iti.96 Gnlsz de olsa, arla
rn taleplerine diren gsterdi; ordunun bandan iki kere kovuldu ve so
nunda im parator adna hareket eden suikastlar tarafndan ldrld.97
Polisenskynin iaret etmi olduu gibi, Son tahlilde W allensteinin yk
lnn altnda yatan ey, kiisel nefretlerden te bir eydi: Temel mesele,
onun ekonomik sisteminin, feodal mutlakyetiliin ar savunucularyla
kar karya gelmesiydi.98

Byk D n m

Ancak arlarn yntemleri savata zafere ulaamazd. Sava,

Wallensteinin lmnden sonra bir on drt yl daha, rakip spanya ve
Fransa m utlak monarileri evresinde srekli deien ittifak karm la
rn n atmas halinde devam etti. Savan sonuna gelindiinde savaa
aktif olarak katlm olanlarn pek az savan balangcn hatrlayabi
lirdi ve bunlar bile zgn meselelerin ne olduunun glkle farknda
olabilirlerdi. Grnen tek ey Almanyann harap oluu ve baka yer
lerdeki ekonomik maliyetti. Sonunda 1648 Westphalia Antlamasyla,
spanya mparatorluu iinde Katalonya ve Portekiz ayaklanmas; kuzey
Hollandann tccar ile Orange prensinin atmas; Fransada Fronde
olarak bilinen siyasal ayaklanm alarn balamas gibi savaanlarn hemen
hemen tm n toplumsal ve siyasal huzursuzluk iinde brakan bir arkaplanla bara ulald.
Sava, savaa ilk balayanlarn her ikisini de tahrip etti. Bohemya y
kc ve ldrc bir feodal mutlakyetilie m ahkm oldu. lke imdi,
verimlilii hi dnmeksizin, m m kn olduunca ok rne el koy
may dnen lordlarn elindeydi. 16. yzyln bir nitelii olan yeni tek
niklere ilgi gsterilmesi, kyller alma zam anlarnn yarsn cretsiz
emek eklinde vermek zorunda brakldklar iin snd g itti." Savalar
nedeniyle nfusu azalan ehirler bor ve fiziki ykm altnda durgunla
t. Avrupa kltrnn merkezlerinden birisi olan yerler, geri kalm bir
tara haline dnt. Deiimin sembollerinden birisi, ek dilinin 200
yl kadar yalnzca kylerde konuularak karanla gmlmesi ve bunun
yerine ehirlerde A lm ancann hkim iyeti oldu.100 Bohemyada hayat ida
me ettirm enin yeni yollaryla eski toplumsal ilikiler kmesi arasndaki
atma, yeninin, eski tarafndan zorla ve son derece kanl bir ekilde yok
edilmesiyle zld. Savan ilk yllarndaki devrimci giriim in baar
szl iin korkun bir bedel dendi.
spanya tac da ok ey kaybetti. Kastilyada savatan nce bile ekono
m ik gerilemenin iaretleri grlm t. Ancak askeri g bunlarn ze
rini rtyordu. 1648e gelindiinde durum artk byle deildi. spanya,
Portekizi kaybetmiti. Katalonya, Latin Amerikadaki imparatorluu,
Filipinler, talyann baz ksm lar ve gney Hollanday elinde tutabilmiti. Ancak im paratorluun salad menfaatler baka yerlere akmaya
balad ve berya Yarmadas Avrupann en geri kalm yerlerinden birisi
oldu.
Alman prensleri, savan sonunda bandakinden ok daha fazla ba
msz g ortaya koyabildikleri iin, bu savan kazananlar arasndayd.
Ancak Alman halk kitlesi bunun iin bir bedel dedi. Birbirinden gm
rk kaplaryla ayrlan ve srekli olarak birbirlerine kar hanedan ent

203

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

rikalarna girien, yamal boha gibi paralara ayrlm diyarlar, savan

neden olduu muazzam ekonomik ve toplumsal alt st oluun stesinden
gelmek iin hibir temel salamyordu. Gney Almanya, 16. yzyln ba
larnda Avrupann en fazla ehirlemi ve ekonomik olarak en gelimi
yerlerinin de banda geliyordu ama 17. yzyln sonlarnda kesinlikle
yle deildi.101
Fransa, Otuz Yl Savalarndan bir nceki yzyldaki din savalarnda
olduu gibi, (ksa sreli Fronde karklna ramen) monarisi glen
mi olarak, ok yava gelien bir ekonomik merkeziyetilik ile ve eski feo
dal yollardan salyangoz hzyla ayrlan ekonomik rgtlenm e biimlerini
benimseyerek kt. H km darlar savatan ok az ey kazand, halk kit
lesi ise hibir ey kazanmad.
Savan tek gerek kazanc bamsz Hollanda C um huriyetinin var
ln srdrm esi ve kapitalist yntemleri esas alan kapitalist snfn g
lenmesi oldu. Yz elli yllk Reformasyon, din savalar ve i savalarn
tozu dum an iinde, Avrupann kk bir parasnda, ekonomik hayatn
yeni bir biimde rgtlenmesi temeline dayanan bir devletin kurulduu
nu grd. Vestfalya Bar im zalanrken, Kuzey Denizinin tesinde ben
zer bir dnm de sonuca balanyordu.
ngiliz D evrim i
Ocak 1649da bir celladn baltas ngiltere ve skoya Kral I. Charlesn
kafasn kesti. Bu olay btn Avrupay dehete drd.102 Avrupann
Katolik, Lutherci ve Calvinci btn hkm darlar ngiltere ile diplomatik
ilikileri kestiler.103 Bu olay, tm nn paylatklar bir ilkeye, kim ilerinin
douma bal bir rastlant nedeniyle bakalarn ynetme hakkna kar
hrm etsizlik tekil ediyordu.
dam em rini veren adam lar ar cumhuriyetiler olm aktan ok uzak
t. Yalnzca 20 ay kadar nce liderleri Oliver Cromwell, hi kimse hayatn
ve m lkn kral ve onun haklar olmadan yaayamaz diyerek monari
ilkesini savunm utu.104 imdi, u nl sz sylyordu: Onun kafasn
zerinde tacyla birlikte keseceiz. Cromwell, kendisine ramen, kim i in
sanlarn dierleri zerinde tanrsal olarak belirlenen stnlkleri olduu
varsaymn sorgulayan, yeni bir an kapsn ayordu.
ngiliz D evrim ini, homojen bir gentry* eliti iindeki rakiplerin,
pozisyon iin kurnazca i evirmeleri olarak gren, m oda olmu anlatlar
*

Gentry: ngilterede taral iftilerle byk toprak sahipleri arasnda yer alan ngiliz top
rak sahipleri iin kullanlan bir terim. ngilteredeki arazinin yaklak te birine sahip olan
gentry, tarada eitli ynetimsel faaliyeti stlendii gibi siyaset ve ticaretle de youn olarak
ilgileniyordu, -ev.

Byk Dnm

vardr. Bu t r anlatlar bir st snf figrn tekine balayan himaye ve

aile ilikilerini ortaya koyarlar; savalarn ve kafalarn kesilmesinin kont
rolden km bir entrika ve kar-entrika srecinden kaynaklandn
ileri srerler.
Bu t r yorum lar 1649un arzi bir tarihsel dnem olmadn kavra
m aktan uzaktr. Bu olay, Avrupann byk ksm n yz elli yldr param
para eden ayn toplumsal gler -piyasa ilikileri ortaya karan ve eski
feodal dzeni dntrrken serbest kalan toplumsal gler- arasndaki
atm ann bir rnyd. Yalnzca st snftan rakip sarayllar ve poli
tikaclar ilgilendirmiyor; ayn zam anda Hollanda devrim inde ne kan
tccar karlarna benzer karlar, gney Almanyada Reformasyonu s
rkleyen ya da Fransada direkte yaklan zanaatkr ve kk esnaf; ve
1525 Alm an Kyl Savandan t r olarak farkl olmayan ama ok daha
kk lekteki kyl direniini ilgilendiriyordu. ngiliz Savanda
taraflar balayan ey, Avrupa Reformasyonu tarafndan sklp atlan
rakip dinsel nosyonlard.
B ar G irizgh
ngilterede Reformasyon, Almanyann kimi yerlerindeki Prensler
Reformasyonu gibi bir kraliyet kararnam esi ile yrrle konm utu.
VIII. Henry diplomatik nedenlerle Roma Katolik Kilisesiyle ilikileri ko
parm ve ngiliz ynetici snfnn byk ounluunu, eski m anastr
topraklarn satarak ve fiyatlar krarak kendi politikasna baml kl
mt.
Ancak ngilteredeki Reformasyonda prenslik karlarndan ve st
snflarn agzllnden daha fazla eyler vard. Deien toplum dan
anlam karmaya alan, zellikle tacir ve zanaatkr snflar ama ayn
zam anda toprak sahibi gentry iinde yeni bir dnya grne ak olanlar
arasnda kk salmt.
ngilterede yukardan Reformasyonu aadan Reformasyondan ay
ran boluk, 16. yzyln ikinci yars boyunca bulankt. Mary Tudorun
(spanyol II. Philiple evliydi) saltanat altnda eski Katoliklii yeniden
empoze etme giriim inin ac deneyimi, kilise topraklarnn yeni sahipleri
lordlarla Priten ehirlileri, Protestan Kralie I. Elizabethi desteklemede
omuz omuza vermeye ynlendirmiti.
Bu durum , her ne kadar ngiltere hl ekonomik olarak Avrupann daha
geri lkelerinden biri olsa da, yava ama srekli bir ekonomik deiimce
tevik edilmiti. 1500 ile 1650 arasnda nfus iki kattan fazla artt.105 Bu
dnemin sonunda 12 kiiden birisi ehirlerde yayordu. El zanaatlar en

205

j H a l k l a r n D n y a Tar i h i

dstrisinin -zellikle dokum a- kts, madencilik ve demir retiminde de

olduu gibi, artyordu. Binlerce insan, ehirlerde olduu kadar krsal en
dstrilerde de istihdam edilmeye balanmt. Arden O rm anndaki hanele
rin yzde 60 kuma retimiyle urayor ve krsal alanlarda 100.000 insan
orap retiminde alyordu.106Aile iindeki igcn, cretli igc istih
dam ederek destekleyen, durum u daha iyi olan iftilerin (yeomen) elindeki
topraklarn oran ciddi bir ekilde artm t. Ve gentrym n aznlktaki bir
blm, kk kylleri geim dzeyinin altna itmektense, topraklarn
iftilere -cretli ii istihdam eden ve topra slah eden yeomen lereuzun sreli kiralayarak, uzun dnemde daha gvenli gelirler elde edilebil
diini kefetmeye balamt.
Toplum hl eitli feodal zellikler gsteriyordu. Gentry nin byk
bir ksm ve aristokratlar kyllerin suyunu karyordu. Her ne kadar
serflik, Kara lm srasnda ortadan kalm olsa da, hl ok eitli fe
odal demeler (vergiler) elde edebiliyorlard. Topran byk ksm hl
cretli emek kullanan kapitalist iftiler deil de kk ve orta kyller
tarafndan ileniyordu. cretli iilerden ok zanaatkrlar, hl pek ok
endstriye egemendi. Gentry hl topraklarn slah etmektense, gelirleri
ni krallktan gelecek sadakalarla -d ah a sonra bunlar vergi oldu- takviye
etmeye yatknd. Ve de en gl tacirler, kraln ihsan ettii, herkes iin
fiyatlar ykselten ve teki endstrileri engelleyen tekellere bel balam
t. Bununla birlikte, 1550lerden 1610lara kadar, O tuz Yl Savalarndan
nce Bohemyadakilere benzer ekilde yaplan dzenlemeler, yava bir
ekonomik gelimeye ve onunla birlikte de yeni kapitalist yntem lerin ya
va yava filizlenmesine izin verdi.
Bu dnemde, siyasal im alar olan dinsel kavgalar verildi. Elizabethin
saltanatnn son dnemi, Priten Calvincilerin zulm grmesine ve g
ne; sko VI. Jamesin ngiltere tahtna I. James olarak kmasna; Katolik
byk toprak sahiplerinden arda kalanlarn bir ksm nn dhil olduu
abartl bir fesat tertibine (Barut Suikast) tank oldu. Ama esas itibariy
le dnem, monari, byk toprak sahipleri, gentry, ulusal kilise hiyerarisi
ve tccar arasnda, ileri derecede bir ahengin bulunduu bir dnem oldu.
Bu durum kraln, politikalar belirlemek zere bakanlar atad ama bu
politikalarn yrtlm esi iin parlam entonun iki kam arasnn (Lordlar
Kamaras byk aristokratlardan ve piskoposlardan, Avam Kamaras ise
her countynin* toprak sahibi gentrysinin temsilcileriyle, ehirlerdeki

County: Anglo-Saxonlarn shire dedikleri, genellikle bir kontun ynetim indeki (bizdeki
illere benzer) ynetsel birim , -ev.

Byk Dnm

boroughlarn* temsilcilerinden oluuyordu) onaynn gerektii anayasal

bir dzenlemede ifadesini buldu.
Devlet makinesi Fransada ya da Kastilyada olduundan ok daha
gszd. Devaml ordu ve ulusal bir polis tekilat yoktu; yalnzca ilkel
bir devlet m em urluu sz konusuydu. Gerek iktidar, her yrede, byk
lde yasay uygulayan, alan snflara cezalar kesen, vergilerin ou
nun toplanm asn garanti eden ve gerektiinde asker toplayan gentrynin
elindeydi. H km darn gc, ne istedii konusunda gentryyi ikna ede
bilmesine ya da zorlayabilmesine balyd. Ama bu, izlenecek politikalar
konusunda geni bir gr birlii olduu iin kolaylkla yaplabiliyordu.
Savaa G iden Yol
I. Jamesin ve daha da ciddi bir ekilde 1620lerin sonlarnda olu I.
Charlesn saltanat dneminde iler bozulmaya balad. M onarinin para
talebiyle, parlam enter gentry nin ve tccar snflarn bunu vergiler yoluy
la tem in etme isti arasnda bir gedik ald. Monari, kendisinin kont
rolnde olmayan yollardan -yeni vergiler ve gm rk vergileriyle ticaret
zerindeki tekellerle, lordluk payelerini satm ak suretiyle- yeni gelir kay
naklar bulmaya alarak parlamentoyu daha fazla kzdrd. Parlamento,
eer bu t r nlemler zerinde kontrol hakk tannm azsa dzenli her
trl kaynak yaratlm asna kar kacaklar tehdidinde bulundu ve de
ta, Star Chamber** gibi zel kurullar devreye sokarak parlamentosuz
ynetmeye ve kar kanlar cezalandrmaya alt. Bu ise te yandan,
en azndan 1610 ve 1620lerde Buckingham ve 1630larda Strafford gibi
d anm anlarn monariye kar gvensizliini artrd.
Anlamazlk giderek dinsel bir renk almaya balad. O tuz Yl
Savalarnda gentry ve tccar, bir yandan derin dinsel itikatlar nedeniyle,
te yandan kaba ekonomik hesaplarn bir karm olarak, Protestanlarla
zdeletiler. Tccarlar, spanyol etkisinin herhangi bir ekilde zayfla
m asnn, A m erikalara ve Dou H indistan pazarlarna daha kolay ulal
mas anlam na geleceinin farkndayd. Charlesn, La Rochelle ehrin
de Protestanlara saldrm akta olan Fransa kralnn kzyla evlenmesiyle,
James ve Charles aksi yne, byk Katolik m onarilerin yanm a ekildi.
*

Borough: Kraliyet fermanyla yasal zgrlkler ve ayrcalklar tannan ve parlam entoda tem
sil edilen kasaba ya da ehirlerin belirli blmleri, -ev.

** Star Chamber: Kraln, uyruklarnn ikayetlerini dinledii ve zam an zam an bir temyiz m ah
kemesi gibi ilevler edinen, adn W estm inster sarayndaki Yldzl Salondan alan ve VII.
H enry zam annda nem kazanarak yetkisi artan bir kurul. I. Charles dnem inde krallk
otortesini glendirm ek amacyla yaygn bir ekilde kullanld iin Uzun Parlam ento (16401660) tarafndan lavedildi, -ev.

207

208

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Charlesin Cantebury Bapiskoposu Laud, Calvinci bakanlan grevden

ald; dinsel muhaliflere kar kilise m ahkemelerini kulland ve ruhbana,
dine aykr vergilerin denmemesi gerektiini aklam alarn emretti.
Aslnda bu, kilise hiyerarisinin, kral adna hareket eden m anevi bir po
lis gc olarak devlet ilerinin bir paras haline gelmesiydi.
Gentry nin belirli kesimleri ve tccarlar pek ok Avrupal Protestann
kaderini paylaacaklarndan ve ktay istila etmi olan Kralc KarReformasyon dalgasnn altnda boulacaklarndan korkmaya baladlar.
1620lerin sonunda kraln vergi vermeyi reddeden be valyeyi tutukla
mas ve parlamentosuz ynetmeye balamasyla, Avam Kamarasyla kral
arasnda ba gsteren atmadan sonra bu korku byd. Kraln Fransz
karsnn etrafnda toplanm gl bir Katolik grup ve kralienin Cizvit
danm an sarayda grnmeye baladlar ve kraln gzdesi Strafford,
Katoliklerden oluan devaml bir rlanda ordusu kurdu.
Kraln uzlamaz yaklam ie yarar gibi grnyordu. Daha sonra,
1637de izgiyi at. Kendi siyasal kurum lan, hukuki yaps ve kilisesiy
le ayr bir lke olan skoyada, Calvinci olmayan yeni bir dua kitabn
devreye sokmaya kalkt. Soylular, hukukular, Calvinci din adam lar ve
ehirlilerden oluan bir sko meclisi, bir isyan ordusu oluturdu. Kral
isyan bastrm ak iin kendine gvenerek harekete geti, ama yalnzca ge
rekli fonlar toplayamayacan kefetmekle kald. sko birlikleri kuzey
ngiltereye girerken, Kral 11 yldan bu yana ilk parlam entosunu toplamak
zorunda kald.
W estm insterde toplanan gentry, borough temsilcileri ve hatta lordlarn
pek ou, kraln istediklerini, karlnda ok daha fazlasn alm adan ver
mek niyetinde deillerdi. Esas itibariyle siyasi tutum lar m uhafazakrd.
Ancak onlar iin m uhafazakrlk, kendi yrelerindeki ynetici pozisyon
larn korum akt ve bu pozisyonlar da 11 yldr kraln tehdidi atndayd.
ounluk nderliini, asl tutkusu Latin Amerika ve Karayipler ticaretin
deki spanyol hkim iyetini krm ak olan bir irketin sekreteri, John Pym
gibi figrler yapyordu. Bunlar, honutsuzluklarnn nedeninin ortadan
kaldrlm asn istiyorlard: yeni vergilerin kaldrlmas ve demeyenlerin
affedilmesi; parlam entonun onay olmadan kraln parlamentoyu feshet
me hakknn kaldrlmas; krallk badanm an Straffordun yarglanp
cezalandrlmas; Lordlar K am arasndan piskoposlarn ihra edilmesi ve
sko Calvincilerle dostane bir bar yaplmas.
Kral, rnein Straffordun yarglanmas gibi kimi tavizlerde bulun
du. Ama taleplerin tm n kabul edemezdi. Bu, m onarinin yzyllar
boyunca elde etmi olduu gcn ounu terk etmesi anlam na gelirdi.

B y k D n m j 209

Bunlar olm adan kral, Avrupann her yerinde hkm darlarn iktidarlar
n azaltm ak yerine artrdklar bir srada kukla durum una derdi.
Zam an ilerledike kral pozisyonunun glendiini grd. Avam
K am arasndaki pek ok kii ve Lordlar K am arasnn ounluu, baka
larnn kendi glerine kafa tutm asn tevik edecei endiesiyle, krala
kar radikal bir tavr taknm akta kararszd. Gentry ve aristokrasi ara
snda, zellikle Londra pazarna uzaklk nedeniyle pek ok feodal ade
tin zarar grmedii kuzey ve bat blgelerinde, bir kraln partisi olutu.
Ekonomik olarak daha gelimi yrelerde bile kral, kralln ltuflarndan
m addi olarak yararlanan gentry den ve (rnein Dou H indistan irketi
gibi) kraliyet tekellerinden yararlanan byk tccardan ve de pek ok ne
sil boyunca boyun eme alkanl telkin edilmi tm toplumsal snflar
dan destek gryordu.
Ocak 1642ye gelindiinde kral bir darbe ile tm iktidar ele geirmek
iin kendisini yeterince gl hisseti. 400 silahl destekisiyle beraber, en
nemli parlam ento yelerinden beini tutuklam ak niyetiyle parlam ento
yu bast. Ancak onlar oktan Londra ehrinin (City o f London)* tc
car, esnaf ve raklarnn salad gvenlie ulamlard. Kral ertesi gn
onlar izleyerek City ye girdi. Olayn bir grg tan unlar anlatyor
du: halk, binlerce kii, Parlam entonun dokunulmazl diye barrken,
dkknlarn kapatp kaplarnda elde kl ve teberlerle beklerken, kral
Londrada hayatnn en kt gnn geirdi.107 Kraln City ye silahl cav/erleriyle (svariler) geri dnecei dedikodular, byk kalabalklarn
ellerine geirebildikleri silahlarla sokaklara dolmasna neden oldu; kadn
lar igalcilerin stne dklmek zere scak su tadlar; atlara engel ol
m ak iin sokaklara tabureler, kalplar ve bo borular frlatld.108
Olaylar uyarcyd. Kral basit bir polisiye nlemle m utlak iktidarn
salamay baaram am t. Bir hafta iinde, bir ordu kurarak ehri geri al
m ak kararyla Londray terk etti. Siyasal tartm a bir i sava noktasna
ulamt.
B irinci Sava
Kral evresine, kuzeyli lordlarn ocuklar ve hizmetileri, saray gentrysi, asker maceraclar, paral askerler, kralc aristokrasinin varlkl ve
m oda dkn genleri ve de lkenin ayak bastklar her yerinde arsz
soygunculuklaryla hret kazanan ssl zorbalar, 'Cavalier lerden bir
*

City o f London: ilk kez 1079da verilen daha sonra 1215 ylnda yenilenen bir beratla bir t r
tzel kiilik kazanm , Lord Mayorun (Belediye Bakan) yetki alanna giren, eitli hak,
muafiyet, ayrcalk ve zgrlklerin yrrlkte olduu kesim. Gnm zde bankalar, byk
mali ve ticari kurulularn bulunduu blge, -ev.

21 0 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

kme toplad. Bunlarn yan sra, toplum un nasl ynetilmesi gerektii

konusunda spanya ve Fransa m onarilerinin rnek alnmas gerektiine
inanan, aralarnda Kar-Reformasyonun Katolik havarilerinin de bulun
duu kk bir aznlk da dhil herkes vard. Ynetici snfn parlamentocu kesimi, imdi artk kendilerini ve m lklerini, kendi ordularn kurarak
koruyabileceklerdi. Ancak olaylar, ynetici snf dndaki insan kitleleri
ni atm ann iine ekmiti.
Kraliyet tekellerini elinde bulunduranlara kar olan tccar, sradan
esnaf ve raklarn gsteri dalgasn tevik ederek Londra ehrinin kont
roln elinde tutm ay baarm t. Ancak, zellikle Cavalier subaylar katlanlara saldrdnda, halk hareketini yle basite ap kapayamazlard.
Yzlerce, hatta binlerce rak gsteri yapyordu. M ekanik vaizler halk
haftada iki ya da gn ilerine gitmemeye tevik etmekle sulanyor
du.109 Bu, lkenin pek ok yerinde itlemeden ve (dou Angliada kyl
lerin geim kaynaklarnn bir ksm n yitirdikleri) bataklklarn k u rutul
m asndan kaynaklanan ekonomik glklerin az ya da ok kendiliinden
ayaklanmalara neden olduu bir srada meydana geliyordu.
H alkn fkesinin kabarmas, ynetici snfn parlam entodan yana olan
kesimi iin iki yanl bir silaht. Bu onlara, kralln darbe giriimi kar
snda hayatlarn koruyabilme olana veriyordu. Ama ayrca, eer kont
rolden karsa, kendi snf egemenliklerine zarar verebilecek bir hareketle
kar karya kalma tehdidi yaratyordu. ehir ajitasyonu, kraln desteki
lerinin City ynetimindeki egemenliini, parlamento yandalarnn onu
sona erdirm ek iin yapmaya altklarndan daha fazla etkilememiti.
Pek ou, yalnzca kendilerinin uygulayaca dinsel bir disiplinin alt s
nflar arasndaki isyan sndrebileceine ve kontrol srdrebileceine
inanm t. Onlar, kral taleplerini kabul etmeye zorlamak istiyorlard,
ama atmalara da bir an evvel son vermede kararlydlar.
Bu grup daha sonra lml bir parlamento hizbi oluturdu. Bunlara,
kendi snflarndan kilise byklerinin presbyter) herkese empoze ede
cekleri, yeknesak bir dinsel doktrin sistemi olmas gerektiine inandklar
iin Presbyterian dendi.
O an iin savatan kanm ann olana yoktu. Ilm l Presbyterian
gentry bile snrsz krallk gcnn sonularndan korkuyor ve diren
mek zorunda kalyordu. Ancak savan ilk iki ylnda, gerek devrim
ci nlemlerden nefret ettikleri iin, 1619 ylnda Bohemya estatelerinin
Habsburglara yapt gibi bir direnm e ortaya konmad.
Tutarl bir ulusal strateji izleyebilecek tek bir parlamento ordusu yok
tu; bunun yerine her biri bir lord ya da generalin komutasnda, subay
lar yerel gentryden oluan yerel ordular topluluu sz konusuydu. Erat

Byk D n m

ise, devrimci cokusu olanlar deil, ou kez isteine ramen savamaya

zorlanan toplama adamlard. O rdularn ihtiyalarnn gentry tarafndan
tem in edilmesindeki isteksizlik, aynen kralc Cavalierler gibi lkenin ya
m alanm asna yol ayor, dolaysyla krsal alanlarda kylleri, ehirlerde
de zanaatkrlar yabanclatryordu.
Parlamento yanllar bir iki baar kazandlar. Londrann esnaf ve
zanaatkrlar, kralc ordunun bakente giriini 1642 sonlarnda Turnham
Greende engellediler ve parlam entonun ve skoyann birleik kuvvetle
ri, 1644 yaznda kralc birlikleri M arston M oorda malup ettiler. Ancak
1642-44 yllarndaki savalarn ou sonu alc deildi. Daha kts, 1645
balarna gelindiinde durum potansiyel olarak feci idi. Kral Londradan
50 mil uzaklktaki Oxfordda hl kuatm a altndayd. Parlamento ordu
lar yorgun, parasz, bozuk m oralli ve ou kez isyankrd. Geni apta
askerden kama olaylar meydana geliyordu ve sko ordusunun kralla
ayr bir anlama yapma tehlikesi sz konusuydu. Acilen bir eyler yapl
mazsa, Beyaz Da M uharebesine benzer ekilde her ey kaybedilecekti.
Tabloda bir tek parlak nokta vard. Parlamento ordularndan birisi
nin svarileri, Dou B irliinin Yiitleri (Ironsides), kralclarn M arston
M oorda yenilmesinde belirleyici bir rol oynamt. Bu svariler, ordu
nun geri kalan ksm ndan farkl bir ekilde yetitirilmiti. Liderleri,
Cambridgeshire toprak sahibi, parlamento yesi Oliver Cromwell, bilinli
olarak bu birlii aristokratlardan ya da gnlsz, yoksul adam lardan sememiti. Bunun yerine, orta snflardan gelen gnlllere dayanmt:
bunlar ounlukla at sahibi olacak kadar zengin, ama ou kez Pritan,
dinsel bir balla sahip olmayacak kadar yoksul, hali vakti daha yerinde
iftilerin yeoman tabakasndan geliyordu. Daha sonra bir gzlemcinin
yazd gibi, bunlarn ounluu, bu kavgaya bir dava uruna girmi
m lk sahipleri ya da m lk sahiplerinin ocuklaryd.110 Crormvellin bu
birlikleri, kral iin savaan beyefendilerin evlatlar ve paral askerler ka
dar yetenekli olabilirlerdi; ama savata, bir baardan sonra yama pein
de dalmaya daha az eilimli olduklar iin, ok daha disiplinliydiler.
Cromwell, ne iin savatn bilen ve bildiini seven, basit uha-zrhl
bir yzbay, sizin beyefendi dediiniz ve baka da hibir ey olmayan
birisine tercih ederim. dem iti.111
Cromwell ayrca bu t r adamlar, onlara gentrynin gr ve deerle
rinden ok farkl eyleri ifade etme olana vermedii srece yanna eke
meyeceini ve yannda tutamayacan grmt. Presbyterian parlam en
terlerin, kendi birliklerinden alt orta snflar iin m ilitan mesajlar tayan,
eitli dinsel mezheplerin yandalarn uzaklatrm asna izin veremezdi.
Radikal mesajlar olan vaizler askerlerle birlikte dolayorlard ve bunla

211

212 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

rn en iyi bilineni, Hugh Peter, hastalar ve yoksullar iin yeterli bakm

ve gelitirilmi bir hukuk sistemi... borlar iin hapis cezasnn kaldrld
adil bir toplumsal dzen den sz ediyordu.112 Cromwell, dini olmayan
radikal John Lilburne bile, kom utanlarndan birisi M anchester Earln
karsnda savunmutu. Earl, Cromwellin, ngilterede asla bir soyluyu
grmeyecek kadar yaamay umduu ve baz insanlar onlar lordlar sev
medii iin daha ok sevdii dedikodusunu yayyordu.113 Cromwell o s
rada bu t r grlere sahip olmu olabilir ya da olmayabilir. Ama gemite
Cambridgeshireda bataklklarn kurutulm asna kar kan iftileri sa
vunduu ve kral yenmek iin eer gerekirse, orta snflarn snf duygular
ile oynamaya kesinlikle hazr olduu iin kendisine destek salamt. Bu,
pek ok Protestan liderin, kta Avrupasndaki mcadele srasnda sahip
olmadklar bir kararll gstermeye hazr olduu anlam na geliyordu.
Yeni M odel O rdu
1645 baharnda, yenilgiyi nlem enin yalnzca tek bir yolu olduunu,
bunun da artk, savatan kaan aristokratlarn ya da amatr gentrynin
kom utasnda olmayan bir orduyu merkezi bir g olarak tmyle yeni
batan kurm aktan getiini gren bir grup parlamento yesi ve subay ara
snda, en nemli figr Cromwelldi. Bunun yolunu, Avam K am arasnda
gl bir diren ve Lordlar K am arasndaki muhalefete ramen, Londra
ehrinin anti-tekelci tccar ve giderek radikalleen zanaatkr tabakas
na dayanarak buldular. Devrimci zaferin arac, Yeni Model O rdu, krizin
tepe noktasnda kuruldu.
Piyade askerlerinin pek ou, imdiye kadar savata nem tayan so
runlara ilgi duymayan gnlsz adam lar arasndan eski usulle topland.
Ama svariler, Cromwellin Yiitleri gibi, siyasal ve dinsel heyecana sa
hip gnlllerden kuruldu. Ve hatta piyadeler arasnda bile savan kri
tik anlarnda dierlerini ateleyebilecek az sayda heyecanl kiiler vard.
Aslnda ordunun devrimci bir omurgas oldu ve bunun abalar, Hugh
Peter gibilerinin vaazlarndan ilham alan konumalar, datlan bror ve
tek sayfalk bltenler, gayri resmi ncil okum alar ve ok sayda dinsel ve
siyasal tartm alarla pekitiriliyordu.
Devrimci
yaklam n
etkisi,
1645
H azirannda
Naseby
M uharebesinde arpc bir ekilde kendini gsterdi. Parlam ento ordu
su balangtaki baarl kralc svari hcum undan sonra tutunm ay ve
daha sonra da ileriye atlp dm an hezimete uratm ay baard. Birka
gn iersinde, kraln O xforddaki karargh parlam ento yandalarnn
eline geti ve kral kaarak New arkda sko ordusuna teslim oldu.

B y k D n m | 213

Bu, i savan belirleyici muharebesiydi. Bununla birlikte, devrim in

sonu deildi.
Kraln devreden kmasyla, gentrynin ounluu arasnda kitleler
den korkma duygusu, egemen duygu haline geldi. Derhal Yeni Model
O rdunun datlmas, dinsel zgrln kslmas ve m uhalif dinsel
gruplarla sekler devrim cilerin ezilmesi iin bastrdlar.
Ancak parlamento yanls gentrynin kolay kolay baa kamayaca bir
baka g ortaya kyordu. O rdunun sradan askerleri paralarnn den
memesinden ve daha da kts rlandada uursuz bir savaa gnderil
mekten hi honut deillerdi. Svarilerin, ilkeleri uruna savam olan
orta kesim i fkeliydi ve imdiye kadar olduundan daha radikal bir yak
lam benimsemeye zorlanyordu. Silah altna alnm olanlar, um ut vaadetmeyen bir gelecekle kar karya kalm aktan rahatszd ve her ne kadar
zaman zam an kralc duygular dile getiriyor olsalar da, ksa sre sonra
aralarndaki kararl aznln konum alarna ilgi duymaya baladlar.
Sekiz svari alay, grlerini dile getirmek zere, ajitatrler olarak
bilinen ikier temsilci setiler. Ajitatrler, ordunun sradan efrad adna,
yalnzca krala deil fakat ayrca gentrynin gcne de kafa tutan talepler
de bulunmaya baladlar. Avam Kamarasnda, egemenliin tadna bakan
bazlar tiranlara dnm tr denilen gentryyi lanetleyen bir dileke
okundu.114 Avam Kamaras yelerinin ok kk bir semen kitlesi tara
fndan seilmesine saldran parlamentonun yllk olarak toplanmasn ta
lep eden; mahkemelerin pek az kimsenin anlayabildii diline itiraz eden;
Presbyterian papazlara kar intikam arsnda bulanan, hemen hemen
isyanc nitelikte alay toplantlar yaplmaya baland.115 Ajitatrlerin top
lantlar, ordunun sradan efradn, talepleri konusunda basn yaratmak
zere, bir tr bir kendi kendine rgtlenme sistemine dnmeye balad:
brorler hazrlamak zere bir yazarlar ekibi oluturdular; subaylarn ken
dileri iin bir matbaa temin etmesinde srar ettiler; Yeni Model Ordudan
olmayan alaylar kkrtm ak iin temsilciler gnderdiler ve iyi etkilenmi
dostlarla (dier radikal unsurlarla) lke apnda temas kurmaya baladlar.
Levellerlar ve D evrim ciler
Richard Overton, John W ildman, W illiam Walwyn ve John Lilburne
gibi kiilerin nderlik ettii radikal demokrat bir grup, Levellerl&r*, artan

Leveller: 1645-1649 yllar arasnda parlamentoda etkili olmu bir grup radikal milletvekiline
verilen ad. Adlarnn anlam dzletiren, tesviye eden ya da eitleyen szckleriyle karlana
bilecek sz konusu grup genel oy hakk, dinsel hogr ve yazl anayasay savunmulardr.
Krallk ve soylulua kar genel oyla seilen bir parlamento iin mcadele etmilerdir. Hareket
1649 ylnda Cromwell tarafndan bastrldktan sonra da radikal dnceyi etkilemitir, -ev.

21 4 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

bir etkiye sahip olmaya baladlar. 1647 Ekiminde Levellerin destei yle
bir noktaya erimiti ki, Cromwell ve dier ordu nderleri Putneyde onlar
tarafndan etkilenm i askerlerce yaplan bir toplantya bakanlk etmek
zorunda kalmlard. Subaylarn en radikali Rainborowe, burada tccar
snflarn ve gentrynin tm egemenlik temeline kar kan bir gr orta
ya att: ngilterede en yoksulun da en zengin gibi bir hayat yaama hakk
vardr... ngilteredeki en yoksul adam, iinde sz olmayan bir hkm e
te kesin anlam da bal deildir.116 Buna cevap olarak Cromwellin yakn
m ttefiki Ireton, Independentlan* (Bamszlar) hl harekete geiren
snf grn telaffuz etti: Kralln ilerini belirlemede... krallkta ka
lc ve belirli bir kar olmayan, yani tm topraklara sahip olmayan ve
ticaretin tm nn yrtld irketlerde olmayan hi kimsenin... bir
paya sahip olma hakk yoktur.117
ou kez iaret edilmi olduu zere, Levellerlann pozisyonu, erkek
ler iin genel oy hakk deildi. Zorlandklarnda, bakas tarafndan is
tihdam edilen hizm etkrlarn, saysn arttrm ak istedikleri oy verenler
arasndan karlm asn kabul etmeye hazrdlar. Bunun nedeni ksmen,
kralc lordlar v t gentrynin, hizmetilerini, iilerini ve adam larn kendi
leri iin oy vermeye zorlayacaklarndan korkmalaryd. Ksmen de, ordu
daki radikal etkinin znn silah altna alnan yoksullardan yana deil
de, kendilerini altrdklar ameleler ya da kalfalardan biraz yukarda
gren, kk m lk sahibi gnlllerden oluuyor olmasyd.
nde gelen Leveller Lilburne kk m lk sahipleri iin siyasal haklar
talebinin zel mlkiyet sistemine bir saldr anlam na gelmediini ifade
etti. Kk m lk sahipleri, diyordu, zgrln ve uyum un -yani m l
kiyetin- en gerek ve en deimez savunuculardr ve yazlarnda ve ak
lam alarnda u t r eyler yoktu:
... en azndan zgrln ve uyum un yok edilmesi eilimi gsteren ya da
evrensel cemaat ya da gerekten ve cidden onun gibi herhangi bir eyle herke
si eitlemeye kalkmak.. Mlkiyeti ve ynetimi bu eitleme hayali, ylesine
sama ve aptalca bir kanaattir ki beyni, m ant ya da kavray olan herhangi
bir kiinin byle bir ilkeyi savunmas dnlemez.118

Bununla birlikte ajitatrlerin seilmesi ve kk m lk sahiplerinin b

ykler gibi ayn haklara sahip olmas ars, Presbyterian partinin zaten
korkmu olan lm llarn dehete drmeye yetti. Gentry ve tccar s
nflarn temsili organnn gc, orduya katlm orta ve daha alt snflarn
*

Independents (Bamszlar): 17. yzylda hem Presbyterianlg hem de kilisenin piskopos

lar araclyla ynetilmesini reddeden, yerel kilise cem aatlerinin zerkliine inanan nonkonformistler. Balca In d e p e n d e n ts arasnda Congregationalistler ve Baptistler yer alyor
du. Yeni Model O rduda etkiliydiler, -ev.

B y k D n m I 215

yeni temsili gc tarafndan tehdit ediliyordu. Ve bu insanlar lkedeki si

lahl gcn aka en kuvvetli rgtlenmesini oluturuyorlard. Ynetici
snfn bir kesimi ile kral arasndaki mcadele devrimci bir atmaya d
nme riski tayordu.
Parlamento yanls lm llar ajitatrlerden n yanlarna ardlar
ve onlar cezalandrm akla tehdit ettiler. Presbyterian lider Denzil Holies,
dierlerine ibret olsun diye bir tanesini asma cesaretine sahip olmala
r gerektiini sylyordu. Ama onlar serbest braktlar. Kendilerine ait
gvenilir silahl gleri olm adan daha fazlasn yapamazlard. imdi,
Londra ehri oligarisini, m ilislerinin iindeki radikalleri kovmaya yn
lendirerek; her countyde gentrynin kontrolnde birlikler rgtlemek iin
gvenlik kom iteleri kurarak askeri silah ve cephane depolarnn kendi
ellerinde olmas iin giriimlerde bulunarak ve sko ordusunu kontrol
eden Presbyterian yandalaryla bu ordunun ngiltereye getirilmesini g
rerek, silahl kuvvet toplamaya altlar. Eski m onarinin biraz dei
tirilm i bir biim ini yeniden tesis etmek iin kralc gentry ile birlemek
gerektiine inanr olmulard.
Crormvellin evresindeki Independenti&r parlam entoda ok gsz
d. Ancak ajitatr hareketini, kontrol elden karm am ak kouluyla,
kendilerini savunm ak iin kullanabileceklerini anladlar. Yars sradan
efradn temsilcilerinden, yars da subaylardan oluan bir ordu konseyi
kurdular. Sradan efradn pek ou hl kendilerinden daha iyi olanlara
itaatkrd ve subaylar askerlerin pek ounu, kendi ilerine gelen kanalla
ra ynlendirebiliyorlard.
Balangta Independentlann amac kral kendileriyle grm e
ye zorlayabilmekti. Bu ama dorultusunda bir ksm birliklerin kral
Presbyterian partinin elinden alm asna izin verdiler. Cromwell ve ev
resindekiler i sava kazandklarn ve kraln, onlarn dikte ettii, ama
daha nce kraln kar kt pek ok reformu kabul etmesi gerektii
ni aka gstermek istiyorlard. Ancak onlarn koullar arasnda hl
monari, seimle gelmeyen Lordlar K am arasnn devam ve oy hakknn
yukar snflarla snrl tutulm as vard.
k in ci Sava ve Byk nfaz
Bununla birlikte, Charles, kralln temel ilkelerine aykr olduunu
dnd taleplere boyun emek niyetinde deildi. 1647 Kasmnda
esaretten kaarak, i savaa yeniden bavurmaya kararlyd. Cromwell
imdi, kralla grme giriim lerinin yanl olduunun farkna varm t
ve Yeni Model Orduyu, savatan yana olan partinin nlemleri konusunda

216 j H a l k l a r n D n y a T ar i h i

bask yapmak zere kulland. Bunu, 1648in yaznda, genellikle ikinci i

sava olarak adlandrlan olay izledi. Parlam entonun eski destekileri, cavalierlerin safnda savat; gney Gallerde, Kent ve Essexte kralc ayak
lanm alar ve skoyadan gelen bir istila sz konusu oldu.
Bu kez krala kar olan ordunun zaferini, kralla grme ya da ho
gr politikas izlemedi. Cromwell, uzlamaz olanlar ve lkeye eziyet et
m ekten vazgemeyenler hzla yok edilm elidir diye aklad ve Yeni Model
O rdunun subaylar Charles ve ba danm anlarnn idam n istediler.
Parlamento yeleri arasndaki Presbyterian ounluunun buna evet oyu
vermeyeceini bilen ordu Londray igal etti. Albay Pride kom utasndaki
bir birlik, nde gelen Presbyterian m illetvekillerinin Avam Kam arasna
girm esini engelledi ve teki birlikler, nde gelen yneticileri Londra
ehrinin kontrolnden uzaklatrd. Ocak aynn sonunda cellat, kraln
kesilmi ban W hitehallda kalabalklara gsteriyordu.
Kraln kafasnn kesilmesine varan olaylar, Yeni Model Ordu ve onun
sivil destekileri arasndaki kaynamalarla birlikte geliti. Cromwell
ve Independents ordu iindeki devrimci hareket olmasa Londra ehrini
kontrol etmeyi ve hem kral hem de Presbyterianlan yenmeyi baaram az
d. Kar-devrim tehlikesiyle kar karya kalan Cromwell, bir sre iin
Levellerlan Presbyterian basksna kar savunma konusunda kararlyd.
Bir anlama salayabilmek amacyla Londra Kulesinde tutuklu bulunan
Lilburneu ziyaret edecek kadar ileri gitti. Ama ikinci i sava yaklarken
zora da bavurdu. Sava bahane ederek alaylarn yeniden rgtlemek
gerekesiyle radikalleri tecrit etti; sulanan liderlerden birini, Richard
A rnoldu idam ederek bir ayaklanma giriim ini bastrd ve Londral
Levellerlan hapse att. Ama ayn zamanda, kraln idam ndan hemen nce
ki ve sonraki dnemde, Levellerlann etkisi altnda olan sradan ordu efra
dna dayanmay da srdrd. Ancak ondan sonra snf duygusunu krk
leyenleri ezmek iin kendini gvende hissedebildi. Devlet Konseyindeki
adam larn iddetle azarlad: Size sylyorum Sir, bu adamlarla baa
km ann onlar krm aktan baka bir yolu yoktur, yoksa onlar seni k
rarlar.119 1649 baharnda Londradaki Leveller liderler Kulede tutuldu ve
Mays aynda 1.000 askerin katld bir ayaklanma bastrlarak liderle
rinden drd Oxfordshire, Burforddaki kilise avlusunda idam edildi.
ngilterede kral ve Presbyterianlan yenmek iin yeni Model Ordunun
byk ksmna, artk ihtiya yoktu. Ajitatrleri hari rlandaya gnderil
diler. Bu srada bir Leveller bror askerlere soruyordu:
ngilterede yaptnz gibi, rlandann zerinde de subaylarnz mutlak
lordlar ve efendiler yapmak iin insanlar ldrmeye, boazlamaya ve katlet
meye hl devam edecek misiniz? Yoksa sizin ihtirasnz rlandalIlar ondalk

Byk D n m

vergilerin, tketim vergilerinin, gm rklerin ve ticaretteki tekellerin umudu

haline getirmek midir? Yoksa onlarn hapishanelerini yoksul, zrl m ah
puslarla, onlarn topraklarn dilenci srleriyle doldurm ak mdr?120

Bu, ngiliz ynetici snfnn rlandada yapacaklar hakknda ilerisini

gren bir uyaryd. Ama bu, yoksullam insanlar, bir kez liderleri vurul
duktan sonra, nlerindeki tek geim kayna olan askeri disiplini kabul
etm ekten alkoyamazd.
Levellerlar toplum un yoksul kitlesine dayanan bir hareket deildi;
aksine zanaatkrlar, ikinci derece tacirler ve hallice iftiler gibi orta
tiplerden ve bunlarn arasndan seilen askerlerden oluuyordu. Onlar,
bu gruplardan kabilen en radikal ve cesur partiydi ve eer baarl ola
bilse, fiilen meydana gelenlerden ok daha devrimci deiikliklere yol
aabilecek bir program zorlamlard. O nlar bunu, kapitalist retim bi
im lerinin gelimesinden yararlanacak toplumsal gruplarn -b ir sonraki
yzylda artan bir ekilde z-bilince sahip bir orta snf- bak asndan
yapmlard. Ama bunu yaparken de toplum un bir kesim inin dier kesi
m ini ynetmeye tanr adna hak sahibi olduu eklindeki gelenee kafa
tutm aya balamlard. Alm an Kyl Savandaki M ntzer ve takipileri
gibi, snf egemenliine direnen rakip bir gelenein olumasna yardm c
olmulard.
Levellerlann yenilgisi, nceki yllarn ajitasyon ve mcadelesinden
hibir ey kazanlm ad anlam na gelmiyordu. CromweHin evresinde
ki grup, kapsam snrl da olsa srf devrimci nlemler aldklar iin ka
zanmlard. 1649dan sonra ngilterenin -ve ksa sre sonra skoyann
d a - ynetimi, pek ou orta tiplerden gelen ordu subaylarnn elindeydi.
Christopher Hill, ikinci i savatan sonraki bu durum a iaret etmitir:
imdi olaylarn kontroln ele geiren adamlar, her ne kadar Levellerlar de
illerse de, eskiden olduundan ok daha fazla alt snflardand... eski bir
subay olan Albay Ewer, ... bir besici ya da kasabn olu olan Albay Thomas
Harrison ... Pride ... bir araba srcs ya da bir biracnn iisiydi... Albay
Okey mum tccar, Hevvson ayakkabc, Goffe tuzcu, Barkstead kuyumcu
ya da yksk imalats, Berry demir iletmelerinde bir ktip, Kelesy dme
imalatsyd... I. Charlesn idam ndan sorumlu olan, 1648 A ralknda ikti
dara gelen adamlar, ngilterenin geleneksel yneticilerinin mevkilerinin ok
altnda insanlard.121

Bu t r adam lar ngiliz toplum unu kesinlikle feodal bir yne geri dn
drecek olanlarn egemenliini kran nlemleri zorlamlardr. Bylelikle
ngiliz devrimi, piyasa ilikileri ve kapitalist sm r biimleri zerine ku
rulu bir toplum un gelimesi iin zemini hazrlam tr.
CromweHin kendisi, her ne kadar tccarlarla ailesel ilikileri bulun

2 18

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

sa da, yeni burjuva smrc snftan gelmiyordu. Byle bir snf olu
turm aya balayan kiilere dayanmasa baar kazanam azd. O nun dehas,
ngiliz toplum unun bunalm nn yeni yntemlere ve yeni adam lara da
yanm adan zlemeyecei gereini kavram olmasndayd. Yalnzca
bu, ngiliz D evrim inin, Fransz Calvincilerin ve Bohemyal estatelerin
kaderine m ahkm olmamasn salayabilirdi. Bir gentry ailesinin yesi,
toplum un esas itibariyle burjuva bir izgide ynetilmesini salayacak bir
devrim i sonulandrm ak zorundayd.
ngiltereyi on yl kadar tam bir diktatr gibi ynetti. Onun rejimi askeri
gce dayanyordu. Ama daha geni bir toplumsal destek olmadan varl
n srdremezdi. Cromwell bunun farkna vard ve kendisini destekleye
cek parlam entolar oluturmaya giriti, ama 1640larda, Presbyterianlerle
Independent\eri kar karya getiren ayrlklarn srekli yeniden ortaya
ktn grd. Her yredeki gentry, devrimci kalkm ann getirdii be
lirsizliklere bir son verilmesini istiyor ve daha fazla reforma direniyordu.
O rta tiplerin kim i kesimleri daha fazla reform istiyor ve ordunun subay
lar iinde iyi temsil ediliyorlard. Ancak, bu t r reformlar geirmeye,
eer toplumsal huzursuzluk olacaksa, hazr grnm yorlard ve on yl
geerken i sava srasnda savatklar ayn gentry ile -toplum sal dzeni
korum ann nkoulu olarak monariyi grenlerle- giderek daha fazla itti
fak yapmaya baladlar. Bu srecin dorua erimesi, 1660da Cromwellin
lm nden sonra oldu. O rdunun bir kesimi, parlam entonun geri kalan
ksmyla, idam edilen kraln olunun hkm dar olarak davet edilmesi
konusunda anlat.
Her ne kadar devrim sona ermi olsa da, deiikliklerden pek ou
varln srdrd. M onarinin varl imdi, 1688de II. Jamesi kansz
bir devrimle kovduklarnda grld zere, m lk sahibi snflarn par
lamento yoluyla ifadesini bulan iradesine tbiydi. M lk sahibi snflarn
zenginlii, imdi her zam ankinden fazla, piyasa gleriyle ba etmedeki
baarlarna balyd. Byk toprak sahipleri kapitalist tarm yntemle
rini giderek daha fazla benimsediler. ehirlerde yaayan nfusun giderek
artan bir blm ya bakalarn istihdam etti ya da kendileri bakalar
iin alt. Loncalar artk retim tekniklerindeki yenilikleri nleme g
cne sahip deillerdi -1689 ylna gelindiinde ngilteredeki ehirlerin
drtte nde hibir lonca yoktu.122 Hkm et politikalar, hkm darn
hanedan entrikalaryla deil de, ticareti arttrm a istei tarafndan dikte
ediliyordu.
Bu deiiklikler bir arada, dnya tarihinde yeni bir eyi, radikal bir e
kilde temsil ediyordu. nsanlarn hayatlarn kazanm ak iin kullandklar
aralar imdi, varln dier birim lerden maliyeti dk tutarak koru

B y k D n m | 219

yan birim ler iinde yrtlyordu. Byk ifti, orta apl demir ustas,
hatta el tezgahnda dokuyan birey, geimlerini yalnzca piyasada kalmay
baararak garanti edebiliyorlar ve bu da yeni retim yntemlerini dk
maliyetle srdrebilmek anlam na geliyordu. Zengin ya da yoksulun acil
tketim ihtiyalar yerine, rekabet iin rekabet giderek ekonomik faali
yetin itici gc haline geldi. Ani ini ve klarla gerekleen bu byme
ou kez dzensizdi. Bu ayrca, varolular iglerini artan oranda ba
kalarna satm alarna bal olan saylar artan orandaki kesim iin de ok
az yarar salyordu. Ama, ngiliz ekonomisinin ve onu ynetenlerin du
rum unu dntrd. Bir zam anlar Avrupann en yoksul kesimlerinden
birisi olan yer, hzla en gelimi yer haline geliyor, yneticilerine bir dnya
imparatorluu kurm a olana veriyordu ve bu sre iinde yeni kapitalist
retim biiminin, daha nceki tm biimlerin yerini alm asn salyordu.

4. Blm
A

sya

p a r a t o r l u k l a r in in

So n Y k s e l

Bugn geriye baktm zda 16. ve 17. yzyllarda Avrupada olanlarn

dnyay dntrm olduunu gryoruz. Bu birka Avrupal devletin
Asya ve Afrikann hemen hemen tm n ierecek im paratorluklar olu
turm alarna ve bunlar yeni bir retim rgtlenmesi -sanayi kapitalizm iiene ekerek btn dnyaya nderlik etmelerine yol aacakt.
Ama insanln baka yerlerde yaayan altda bei iin tarih durm a
mt. Meksika ve Peru im paratorluklar neredeyse bir gecede Avrupal
smrgecilere teslim olmu olabilirdi. Ama bu Amerikann geri kalan
yerleri iin doru deildi. Kuzeyde 17. yzyl sonuna kadar yalnzca do
udaki dar bir ky eridi yerleime almt. Asya ve Afrikaya gelince,
bu ktalardaki Avrupa kolonileri, Otuz Yl Savalar srasnda birer ticaret
noktasndan baka bir ey deildi ve uzun sre de byle kald. Hollandal
gmenler, Afrikann en gney ucundaki (Hottentolar ve Bushmanler
denilen) Khoisan avc-toplayc halklar fethetmede baarl oldular. Ama
Avrupallarn elik yapmay bilen ve onlar etkili silahlarla donatan ift
ileri yenerek kuzeye doru ilerlemeye balam alar iin bir 200 yl geme
si gerekti. Portekizliler 16. yzylda H indistann gneybat kysnda bir
yerleim blgesi olan Goay ele geirdiler ve o zam anki Avrupa standart
larna gre etkileyici bir ehir kurdular;123 gney in kys aklarndaki
Macao adasnda bir ticaret ehri tesis ettiler. Ancak onlarn bu abalar ya
knlarndaki byk krallklar ve im paratorluklara kyasla nemsiz gr
nyordu. Gney H indistandaki drt krallktan birinin, Vijayanagarn 124
bakentine gelen ilk Portekizli ziyaretiler, 1522 ylnda burann 100.000
hanesi ve yiyecek m addelerinin organizasyonu asndan dnyadaki
en iyi donanm l ehir ve Roma kadar byk olduunu yazyorlard.125
ehrin kalntlar, neredeyse herhangi bir 16. yzyl Avrupa ehrinden ke
sinlikle ok daha geni bir alan kaplyordu. Daha kuzeyde, ktay 1525te

B y k D n m | 221

istila etmeye balayan Mool im paratorlar Lahore, Delhi, Agra gibi bir dizi
ehri Avrupadakilerle kyaslanmayacak bir lekte kurmaya ya da yeni
den kurmaya balamlard. in m paratorluunun hkm darlar gney
kylarndaki Avrupallar tmyle grmezden gelebiliyorlard. O nlarn
byk ehirlerine ynelik yegane tehdit kuzeyin gebe halklarndan gel
di. Bu arada Osm anl Trkleri, bat Avrupann kapsnn eiinde byk
bir ykselen gt. 1453 ylnda Konstantinopolisi fethettikten sonra,
1517de Kahireyi, 1528de Cezayiri ve 1526da M acaristan aldlar ve
1529da ve ikinci kez 1683te Viyanay kuattlar. Osmanl mparatorluu
Reformasyon Avrupasnn diplomatik oyunlarnda ve askeri koalisyonla
rnda srekli bir aktrd ve kltr, dnemin edebiyatnda byk bee
ni gryordu. Osm anl m paratorluu ile H indistandaki Mool (Mugal)
mparatorluu arasnda, grkemiyle ziyaret eden Avrupallar hayretler
iinde brakan, yeni bakenti sfahan ile rann Safavi m paratorluu yer
alyordu. Ve dou Asya kylarnn aklarndaki Japon adalar in kltr
ve tekniinden ok ey alm, elik ve barutu kullanan aristokratik lordlarn birbirleri zerinde egemenlik kurm ak iin yrttkleri savalarla
Avrupa feodalizm inin kim i zelliklerini paylaan, grece gelimi uygar
lklar kurm ulard.126 Avrupada bile, Rnesans, Reformasyon ve din sa
valarnn silip sprd alann dnda byk bir g ortaya kmt.
Douda, birbirini izleyen hkm darlar eski Moskova Dkaln (knajestvo) merkezi bir Rus devletine ve daha sonra kuzey Asyann tm ne
yaylan ve batda Polonyay gasp eden bir imparatorlua dntrmeye
balamlard.
Bu im paratorluklar 19. yzyln sonlarnda onlarn bir zellii haline
gelen ekonomik gerilikleriyle Avrupa ile karlatrlam azlard. Her birin
de Avrupay 10. yzyln eski feodalizminden, 16. yzyln farkl toplumlarna ulatran teknik ilerlemelerin bazlar grlyordu. Hepsi bir eit
ateli silah kullanyorlard -ilk Mool im paratoru Babr 1526 ylnda ku
zey H indistanda ok daha byk ordular, yetenekli svarilerini toplar
la destekleyerek yenmiti. Bu toplum lar birbirlerinden inaat teknikleri
ve zanaat becerileri renmilerdi ki, rnein, Asyann her yerinden ve
Avrupadan gelen ustalar, Mool im paratoru ah Cihann yaptrd Tac
M ahalin inaatnda almlard. Bunlarn her birinde tarm ve beslen
me, Amerikadan gelen yeni evcil bitkilerin- H indistanda krm z biber,
tatl biber, domates, ttn ve msr; inde tatl patates, yer fst, m sr ve
t t n n - yaygnlamasyla nemli lde deimeye balamt.

222

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

in in G rkem li G nbatm
in, daha 15. yzydn ilk yarsnda 14. yzyldaki bunalm dan km a
ya balamt. Bunun bir kant, bir dizi destans deniz seferidir. 20.000den
fazla insan tayan byk gemilerden oluan filolar H indistann bat ky
sna, Adene ve dou Afrikaya, bir keresinde hi durm adan 6.000 m illik
yol katederek yelken atlar. Bu, Ispanyol ya da Portekiz filolarnn benzer
seferler yapmasndan yaklak 75 yl kadar nceydi.
Geret, 16. yzyl yeni bir an balangc olarak adlandrr.127
Tarmda, topra ileme, sulama, tohum ekme ve topra slah etme ve
yeni rnler seme yntem lerinin benimsenmesinde yeni m akinelerin
kullanldna iaret eder. Sanayide pam uklu tezghlarn yan sra, ya
da drt bkc mekii olan ipekli tezghlarn kullanlmas, tahta kalp
larla ya da drt renkte bask yaplmas, beyaz ve pudra ekeri im alatn
da yeni yntem lerin uygulanmas sz konusuydu.128 17. yzyln ilk yar
snda tarm teknikleri, seramikilik, dokumaclk, dem ir ve elik, nehir
ulam, silah, mrekkep, kt ve hidrolik aygtlar gibi ok deiik alan
lardaki sorunlarla ilgili olarak bilimsel ya da teknik nitelikli yayn yapl
m t.129 Bu, hi kukusuz teknolojik bir durgunluk dnemi deildi. Ne de
entelektellerin gemiten bir eyleri tekrarlamalaryd. Gernet, eski tuz
iisi Wang Ken gibi kendi kendini yetitirm i, tarihsel figrlerin yerleik
grlerini sorgulayan, an ikiyzllklerine ve geleneksel ahlaka kafa
tutan ve alt snflar, kadnlar, etnik aznlklarn haklarn savunan d
nrlerden sz etm ektedir.130 Gernet devam etmektedir:
16. yzyln sonu ve 17. yzyln ilk yars, tiyatronun, ksa yknn ve roma
nn, y an renilmi, yar popler bir kltrn... elence ve okuma malzeme
sine merakl bir kentli orta snfn olaanst gelitii bir dnem oldu. Kitap
endstrisi hi bu kadar gelimemi ve onun rnleri hi bu kadar iyi, kaliteli
olm am t.131

Klasik ince yerine konuulan diyalektlerde yazlm edebiyatla, ok

iyi renim grmemi ama klasik eitim in ortaya koyduu entelektel s
nrlandrm alardan kurtulm u ... ehirli halka ynelik... ucuz yaynlarn
saysnda hzl bir art vard.132 Eer Gernetin syledikleri doruysa, o
zaman in, aa yukar Avrupa ile ayn zamanda, teknik ve entelektel
bir rnesans geiriyordu.133
Benzer toplumsal deiimler vard. Devlet kyllerin ve zanaatkrlarn
eski igc ykm lln nakd vergilere dntryordu. Tarm n ti
carilemesi, pamuk, boyalar, bitki yalar ve ttn gibi endstri girdile
rinin retim ine yol ayordu. Toprak sahiplerince arazilerinden srlen
daha yoksul kyller baka ekillerde -el zanaatlarna geerek, maden

Byk D n m

yrelerine g ederek, ehirlerde i arayarak- geimlerini salamaya a

lyorlard. Ticaret ve zanaat iletmeleri, zellikle de dou ve gneyin
ky kesimlerinde hzla artt. Avrupada olduu gibi, retim in ou hl
zanaatkr atlyelerinde gerekletiriliyordu. Kk iletmelerin kimisi,
birka yz ii altran byk iletmelere dntler. Kyl kadnlar,
anghayn gneybatsnda Sung-Chiangdaki pam uk im alathanelerinde
ie girdiler.134 16. yzyln sonunda Kiangsideki 30 kt fabrikasnda
50.000 ii alyordu.135 Baz in sanayileri yalnzca yerli pazar iin de
il, dnya iin retim yapmaya balad. pekli ve seram ik Japonyaya b
yk m iktarda ihra ediliyordu.136 in ipeklilerinin Kyoto ve Limada, in
pam uklularnn Filipin ve Meksika pazarlarnda ve in porselenlerinin
Sakaiden Londraya kadar k evlerde kullanlm aya balanmas iin ok
zaman gemedi.137
Bu, alt snflar arasnda sregiden yoksullua ramen bir ekonomik
byme dnemi oldu. 14. yzylda hemen hemen yar yarya azalarak
70 milyona den nfus, 16. yzyln sonlarnda tahm inen 130 milyon,
1650lere gelindiinde ise 170 milyon gibi yksek bir dzeye kt.138Bunun
zerine imparatorluk, pek ok bakm lardan 4. ve 14. yzyllardakine ve
ayrca e zam anl olarak 17. yzyln byk ksm nda Avrupadakine ben
zer ykc bir bunalm a girdi. Salgn hastalklar, seller, kuraklklar ve teki
felaketler birbirini izledi. Alk btn blgeleri ykm a uratt. Nfus ar
t durdu ve hatta kim i yrelerde azald.139 Bir zam anlar hzla gelien en
dstriler kapand. 1640lara gelindiinde, (anghayn hinterland) kuzey
ekiangdan gelen haberler, kitlesel alk, dilenci srleri, ocuk ldrme
ve yam yam lktan sz ediyordu.140
1642ye gelindiinde, bir zam anlar zengin olan kyler imdi nasl yalnzca si
lahl adam larn girmeye cesaret edebildii ssz yerlere dntyse, [Yangtze
N ehrinin aasndaki] byk Soochow ehri de bo ve harabeye dnen pek
ok eviyle, gzle grlr bir k iindeydi.141

Tarihiler ou kez bu bunalm , aynen daha ncekiler gibi, ar nfus

ve iklimde dnya apnda meydana gelen deiiklie bal hasat yetersiz
lii ile aklarlar.142 Ancak, en korkun ktlklarn 1640larn banda
lkeyi kasp kavurduu bir srada bile Yangtze D eltasnda pirin vard.
nsanlarn yalnzca ona deyecek paralar yoktu.143
Aslnda bu bunalm n temeli in toplum unun rgtlenmesindeydi.
Devlet ve onu oluturan brokratik snf, 14. yzyl bunalm sonrasnda
ekonomik genilemeyi tevik etmiti. Ama ksa sre sonra, kimi yan etki
lerden, zellikle de tccarn artan etkisinden korkmaya baladlar. 1433te
Hindistan ve Afrikaya yaplan deniz seferleri (aksi olacakken, Avrupadan

223

2 24

H a l k l a r n D n y a Tar i h i

gelen gemilerin ini kefetmesine olanak verecek ekilde) bir anda sona
erdi.144 Ming m paratorluunun en byk kaygs, tarm c toplum larnn
toplumsal hayatm sarsmamas iin ky ticaretine izin vermemek oldu.145
Yneticiler denizar ticaretin tm n durduram yorlard. Bugn kara
borsa olarak adlandrlabilecek ey, ky kesimlerinde artt ve bu t r yre
leri kontrol eden korsanlarla etin silahl atmalar oldu. Ancak devle
tin ald nlemler yeni retim biim lerinin gelimesini engelledi.
Bu arada, devletin srekli artan verimsiz harcam alar ekonomi zerin
de muazzam bir yk oluturuyordu. rnein, im parator Wan-li yneti
minde, her biri ylda 600 ton tahln deerine eit gelir elde eden 45 prens
ve daha aa rtbelerde 23.000 soylu vard. ansi ve H onan eyaletlerinin
vergi gelirlerinin yarsndan fazlas bunlarn deneklerine harcanyordu.
Korenin kontrol iin Japonya ile yaplan bir sava ise hzineyi tam am en
boaltt.146
iddetli zorluklar toplumsal honutsuzlua yol at. 1596 ile 1626 ara
snda hemen hemen her yl, lkenin ekonomik olarak en gelimi yrele
rinde, ehirli alanlarn ayaklanm alarna tank olundu.147 1603 ylnda
zel madenlerdeki madenciler Pekine yrdler; 1620ler gneybatda,
inli olmayan halklarn ayaklanm alarna tank oldu ve 1630larda l
kenin kuzeyinde byk bir kyl ayaklanmas yaand. Toplumun tepe
sinde, entelekteller ve eski m andarinler arasnda bir t r muhalefet bile
ortaya kt ama gizli polis ebekesi tarafndan bastrld.148
Bunlar 1644teki siyasal k izledi. Son Ming im paratoru kendisini
bodu ve bir kyl ordusunun eskiden oban olan lideri, yeni bir hanedan
kurdu. Bir ay sonra kuzeyden gelen M anu istilaclar P ekini aldlar.
Ekonomik ve siyasal kriz, ayn dnemde Avrupada meydana gelen
krizlerle byk benzerlikler tayordu. Ama bir fark vard. Tccar ve
zanaatkr snflar eski dzene kar kendi alternatiflerini ortaya koyama
dlar. Fransada aristokrasinin m uhalif kesimi zerinde nfuzlarn kul
lanan Calvinci tccarn yaptn bile yapamadlar. Toplumun btnn,
kuzey Hollandada ticaret burjuvazisinin ve ngilterede orta snflarn
yapt gibi kendi kafalarnda kesinlikle yeniden ekillendiremediler. in
toplum unda, nceki byk krizlerde olduu gibi tccar ve zanaatkr s
nflar bir alternatif sunmas konusunda devlet brokrasisine ok fazla ba
ml kaldlar.
lk andaki kaos yalnzca birka yl srd. Manular, ok nceden in
uygarlnn pek ok ynn benimsemilerdi; i bar yeniden kura
rak ve im paratorluk mliyesine istikrar getirerek, bir sre iin de olsa,
bir ekonomik iyileme erevesi sundular. Amerikadan gelen rnler
tam etkisini gstermeye balaynca ve sanayi bitkileri gelitike daha ba

Byk D n m

ka tarm sal gelimeler de oldu. Kyller, XV. Louisnin Fransasndaki

benzerlerinden genel olarak ok daha iyi durum da ve m utluydular ve
ocuklarnn rgn eitim grmesi iin bile para harcayabiliyorlard.149
Ticaret ve zanaat retimi, daha ncekileri aacak llere yeniden ulat.
anghayn gneybatsndaki blgede tam zam anl 200.000 tekstil iisi
vard ve on binlerce porselen zanaats saray ve Avrupaya ihra edilecek
kadar rn gelitirdi. Yzlerce cretli iinin atlyelerde yaprak iledi
i ay retim i hzla artt ve deniz yoluyla ihra edildi. Bir hesaplamaya
gre, 1571 ile 1821 arasnda Latin Amerikadan Avrupaya akan gm n
yars inden gelen rnlerin satn alnm asna harcand. Nfus, insan
lar gelecekten um utlu olduklar iin sratle artt ve 1812de muhtemelen
260 milyona ulat.150 lke, dnyadaki en zengin ve en byk devletti.151
m paratorluun m utlak gc ynetici evrelerde bir kaytszla ve bu ka
ytszlk da entelektel durgunlua yol at. Manu iktidarnn ilk yllar,
entelektel aratrm ann gelimesine, otoriter imparatorluun entelektel
tem ellerinin ve kurum larnn sorgulanmasna ve zgr dnce ile radi
kal eletiriye tank oldu.152 Sanat, edebiyat, felsefe ve tarih bir canlanm a
ruhuyla etkilenm i grnyor. Bu dnem hakknda sylenenler insana
Avrupadaki Aydnlanm ay dndryor.153 Ancak bu eletirel ruh,
eitimli snflar yeni rejimi destekledii iin yavalad.154 ehirli orta s
nflarn popler edebiyatnda bir gerileme oldu;155 ve rejime ynelik en
lml eletiri eklinde yorumlanabilecek eyler bile yasakland. 1774-89
yllarnda 10.000den fazla eser yasakland ve bunlarn 2320si yok edildi.
M uhalif yazarlar ve onlarn akrabalar srgn, zorunlu alma, m lkle
rine el konulmas ve hatta idamla kar karya kaldlar.156 Entelekteller,
eer yalnzca gerek meselelerle uramazlarsa gelime gsterebiliyorlar
d. Serpilip gelien edebiyat, kavranm as daha zor, klasik tarzda edeb
anm satm alar ve imlemelerle yazlm edebiyatt... Roman ustaca ironik,
psikolojik ya da bilgelik dolu oldu.157
17. yzyldaki krizin temel nedenleri hibir zaman ele alnm ad ve eski
belirtiler -im paratorluk saraynn muazzam harcamalar, ynetim iinde
ahlakszln yaygnlamas, snrlarda pahalya mal olan savalar, yerel
yneticiler ve vergi tahsildarlarnn kyller zerindeki artan zulm, ka
nallarn ve su yollarnn dzenlenmesindeki baarszlk ve tekrarlayan,
kim i zam an felakete yol aan seller- yeniden ortaya kmaya balad.158
1795te Beyaz Nilfer ayaklanmasyla yeni bir ayaklanma dalgas balad
ve inin tarihindeki ayaklanm alarn en byklerinden birisi, yarm yz
yl iinde bunlar izledi.

225

226

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

Mool Hindistan
Mool H indistan inden ok farkl bir toplumdu. Byk kanal ve
sulama sistemlerine159, hemen hemen 2.000 yllk bir edeb gelenekle ye
timi merkezi bir brokrasiye, byk toprak sahipleri snfna ya da yerel
pazarlarda bir eyler alp satan bir kylle sahip deildi.
Birbirini izleyen slam hkm darlar 13. yzyldan itibaren kuzey
H indistann byk ksm n ele geirerek, H int O rta alarnn kyl
ekonomisi zerine merkezilemi yaplar empoze etmilerdi. Mool im
paratorlar bu sistemi gelitirdiler ve belirli yrelerde toprak vergilerini
toplama hakk tannan ve bununla devletin askeri ilevleri iin zorunlu
svarileri besleyen bir m em urlar hiyerarisiyle lkeyi ynettiler. Bunlar
kylln sm rlm esinden zengin olmu olsalar da toprak sahibi
deillerdi. Her yrede ayrca bir baka toprak sahibi snf -zem indarlar- vard. Bunlar ounlukla st H indu kastlarna mensup, vergilerin
toplanm asna yardm eden ve bundan pay alan Mool ncesi smrc
snflardand.160
Krsal ahalinin byk kitlesi aslnda kendine yeterli kylerde yaam a
ya devam ediyordu. Kuaktan kuaa geen kyl gruplar, yine kuaktan
kuaa geen kydeki demirciler, marangozlar, dokum aclar ve berberler
iin, nakd dem enin sz konusu olmad, kendi iinde snrl bir ib
lm erevesinde yiyecek retiyorlard. O rta a kast sisteminin btn
unsurlar yerli yerinde duruyordu.
Ancak kyller vergileri iin paraya ihtiya duyuyorlard ve rnle
rinin te biriyle yarsn vergileri demek iin satm ak zorundaydlar.
Vergilerini deyemeyenler, bir gzlemcinin 1620lerde iaret ettii gibi,
eitli pazar ve fuarlarda kle olarak satlm ak zere, kollarnda kk
ocuklaryla yoksul, m utsuz karlar, kt durum larna hep birlikte a
larken, ar zincirlere vurularak gtrlyordu.161
Bu ekilde kyllerden alm an artk rnn byk ksm im parator
luk sarayna, devlet brokrasisine ve ordulara gidiyordu. rfan Habibin
aklad gibi, devlet, yalnzca smrc snfn koruyucu kolu olarak
ilev grmyor ama kendisi de sm rnn balca arac oluyordu.162 Bu
gelirlerin pek az kylere dnyordu. Devlet bunlar im paratorluun e
hirlerinde ve kasabalarnda kullanyordu.
Sonu, ticaret ve kentsel zanaat retim inin art ve ekonomik ola
rak statik olm aktan ok uzak bir sistemin gelimesiydi. Mool dnemi,
yansm asn genel kentsel gelimede ortaya koyan benzeri grlmemi
bir endstriyel ve ticari refaha tank oldu.163 Zanaatlarn younlamas,
yaygnlamas ve art ve hem i hem de uluslararas ticaretin art sz

B y k D n m | 227

konusuydu. 120 kadar byk ehir vard164ve Lahor, Delhi ve Agrada ve

daha az lde Lucknovv, Benares ve Allahabadda byk nfus, retim
ve tketim birikm esi oldu.165 ada gzlemciler Lahoru, doudaki en
byk ehir olarak gryorlard.166 Bir Avrupal ziyareti Agrann n
fusunu 650.000 olarak tahm in etmekteydi;167 ve Delhinin Avrupann en
byk ehri Paris kadar byk olduu syleniyordu.168
En byk endstri, pam uk dokumacl, 17. yzyla gelindiinde
Avrupaya rn ihra ediyordu: 32 kadar ehir merkezi byk m iktarda
pam uklu retiyordu;169 bu endstrilerden yoksun olan hibir ehir, ka
saba ya da ky yokmu gibi grnyordu;170 ve hemen hemen kylerde
ki her ev kendi eirme krna sahipti.171 Ayn zamanda, ticari kredi,
sigortaclk ve ilkel biimde mevduat bankaclnn rgtlenmi olmas
bize, Rnesans Avrupasndaki koullar hatrlatm aktadr.172
Ancak bu ekonomik gelimeyi kalc klacak bir unsur eksikti: ehirler
deki endstriyel gelimenin kylerde bir geri beslemesi yoktu. ada bir
tank, kyllerden zorla o kadar fazla sklp alnyordu ki, karnlarn
doyurm alar iin kuru ekmek bile nadiren braklyordu diye yazyor.173
Basit olarak kyller gelimi aletleri satn almay gze alamyorlard.
Kylerin herhangi bir ekilde kentsel endstriye tbi olduklar konusun
da herhangi bir kant yoktur174 ve dolaysyla ehirdeki zanaatlarn geli
mesi duraanlat ve de kyler yoksullat. Genel olarak, ehir, toplum un
kullanm iin bir eyler reten bir ehir deil, aksine yerel rn yutarak,
krsal alanlar mahveden bir ehirdi.175
Bu durum un uzun dnemli etkisi im paratorluun kylle dayanan
retim tem elinin tahrip edilmesi oldu.176 Ayn zam anda ah Cihan vergi
gelirlerini Lahore, Delhi ve Agray parlak ve muhteem gstermeye har
cyor ve Tac M ahali yaptryordu. Bir gzlemci, lke rvet ve gelirlerin
iltizama verilmesiyle harap oluyor ve bunun sonucu olarak da kyllk
soyuluyor ve yamalanyordu diye yazyor.177 Kyller arazilerinden ka
maya baladlar. Habib, ktlklarn nasl byk apl nfus harekelerini
balattn ...ama kylln hareketliliinin temelinde yatan eyin, di
er etkenlerden daha ok, insan yaps bir sistem olduunu anlatyor.178
ehirler ksmen, topraksz amelelerin i bulm ak iin buralara akm a
syla byd. Ancak bu durum krsal alanlarn ar vergilendirilmesinin
kuvvetten drc etkilerini iyiletiremezdi. m paratorluk tam da en
grkemli dneminde grnrken, kalc olacak bir ke girmi oldu.
Bunun etkileri, ah Cihann olu (ve zindancs) Aurangzebin salta
natnda kendini gsterdi.179 Moollara ilikin pek ok tarih, Augranzebin
slm fanatizmini, Hinduca olmayan eylemlerini ve sonu gelmeyen sa
valarn, bir yzyl kadar nce Akbarn dini hogr ve yerel grevlilerin

228 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

agzllklerini dizginlemeye dayanan, aydnlk ynetimiyle karlat

rr. Hi kukusuz bu farkllklar, iki hkm darn kiiliklerinin farkl
lna bir eyler borludur. Ama ayn zam anda iki ayr dneme tekabl
ederler - birisinde im paratorluk hl tarm sal temelini tahrip etmeden
genileyebiliyordu ve dierinde bu artk m m kn deildi.
Eninde sonunda kentsel endstri ve kasabalar -belki Bengal dndatarm sal gerilemeden zarar grmeye baladlar. 1712den sonra Agrada,
ehrin o gnk terk edilmi hali ve daha nceki grkem inden sz edili
yordu.180
Balangta az sayda kyl Mool iktidarna kafa tutm aya cesaret
edebildi. nsanlar, daha iyisini bekleyemeyeceklerini ifade ederek, sabr
la katlanyorlar diye yazyordu bir Avrupal gezgin 1620lerde.181 Bu s
radaki honutsuzluk, yeni dinsel mezheplerin ortaya knda ifadesini
buldu. Bunlar l dil Sanskrite yerine, konuulan diyalektleri kullan
yorlard ve bunlarn peygamberleri ve vaizleri esas itibariyle -aralarnda
bir dokumac, bir pam uk hallac, bir kle ve Sihliin kurucusu tahl taciri
Guru Nanak gibi kiiler vard- alt snflardan geliyordu.182 Bu m ezhep
ler, Brahman temelli geleneksel dinsel ideolojiye meydan okudular ve uz
lamaz bir tektanrclk, ibadetin ritel biim lerinin terk edilmesi, kast
engellerinin ve cemaat farkllklarn reddedilm esinden yana ktlar.183
Ama ayrca kaytsz artsz isyan dilinden de rktler. m ilitanl ya da
fiziki mcadeleyi deil, tevazu ve tevekkl rettiler.184
Bu durum , sz konusu mezheplerin izleyicilerinin durum lar kt
letike deimeye balad: Mezhepler o eski m istik ekirdein iinde
srekli kalacak deillerdi... Moollara kar en gl iki ayaklanm a
nn, Sahnamlar ve Sihlerin ayaklanm alarnn, ilham kayna oldu
lar.185 Aurangzebin saltanatnn sonuna doru, yar-ezilm i Sih asiler,
Lahoreun hinterlandnda sorun olmaya balamlard bile.186 Agra ve
Delhi arasndaki blgede, Jat kyl kastnn bir ayaklanmas (bir yazarn,
ayaklanm ann bastrlm asnda, insan klkl o canavarlardan 10.000inin
ldrlmesiyle vnr,187 1709da byk bir Sih ayaklanmas;188ve im pa
ratorluun kmesinde balca rl oynayan tek g olan M arathalarn
ayaklanmas yaand.189
Ayaklanmalarn sava gcn kyllerin fkesi salyordu. Ancak n
derleri genellikle zemindarlaran ya da artk rnn aslan paynn yne
tici Mool snfna gitmesinden ikyeti olan yerel sm rc snflardan
geliyordu. Ezilenlerin kalkmas, iki ezen snf arasndaki savala birbi
rine kart.190
Tccar ve zanaatkrlar ayaklanmalarda merkez bir rol oynamadlar.
O nlar Mool yneticilerin lks pazarlarna gveniyorlard ve Avrupann

Byk Dn m

belirli yerlerinde ehirli snflarn kyll etkilemesine olanak veren

yerel pazar andan yoksundular. Eski toplum kriz iindeydi ama burju
vazi onu dntrm ek iin mcadelede bamsz bir rol oynamaya hazr
deildi.191 Bu ise zemindar liderleri, ayaklanmay, toplumu ileriye gtremeyecek olan kendi amalar dorultusunda istism ar etmek iin serbest
brakt.
rfan Habib u sonuca varyor:
Mool mparatorluu byle ykld. Ona kar rgtlenen gten herhangi
yeni bir dzen yaratlmad ya da yaratlamazd... Kaplar, yamacla, anar
iye ve yabanclarn istilasna sonuna kadar ald. Ama Mool mparatorluu
kendi kendisinin mezar kazcs olm utu.192

Bat Avrupadan ordulara, kendileri adna im paratorluk kurm a ve

bunu yaparken H int tccar burjuvazisinin belirli kesim lerinin desteini
salama yollar almt.

229

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

BE NC KISI M

YEN D Z E N N
YAYGINLAMASI

231

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

K RO N O LO J

18. Yzyl

Fransada iki P rotestann idam (1761 ve 1766).

in tarm ve endstrisi bir yarm yzyl kadar

Aydnlanm Despotizm - Prusya, Rusya, Por

toparlanyor.

tekiz ve A vusturyada, hkm darlar baarsz

Sih ve M arathalarn ayaklanm alar

bir ekilde ynetim i slah etmeye alyor.

H indistanda Mool m paratorluunun dal

Glasgowun byk bir ticaret ve endstri ehri

m asna yol ayor.

olarak gelimesi.

Dou ve gney Avrupann pek ok yerinde

David Hume, Adam Ferguson ve Adam

ekonom ik durgunluk.

Sm ithin sko Aydnlanm as.

Byk Petro 1703te Petersburg kurm aya

Yeni kolonilerin kontrol iin yaplan savata

balyor ve bat Avrupann bilim ve tekniini

ngiltere Fransay yeniyor, (1763).

Rusyaya sokmaya alyor.

Kle ticaretinin en yksek noktas; Bristol,

Ingiltere ve skoyann birlemesi, (1707).

Liverpool, Bordeaux ve Nantesn gelimesi.

Stuart Restorasyonu giriim inin 1716da yenil

Kuzey Am erikann kle nfusu ( milyon

gisi. Britanyada tarm sal devrim , itlemelerin

iinde) 400.000e varyor (1770).

hemen hemen btn arazilerde yaygnlamas.

A rkw right 1771de Derbyshire, C rom fordda

Britanya ekonomisi, Fransay ve daha sonra

ilk iplik fabrikasn kuruyor (1771).

Hollanday geiyor.

Irkln hakllatrlm as iin bilim sel giri

Voltaire ilk felsef alm asn 1734te yaynl

im ler - Longun Jamaika Tarihi (1774).

yor, ngiliz sistemini vyor.

W att ve Boulton ilk yaygn olarak uygulanabi

Bach m zikte melodileri birletirm e sanatn

lir buhar m akinesini yapyorlar (1775).

ve fg form unu gelitiriyor.

Adam Sm ithin Uluslarn Zenginlii, zgr

Culloden M uharebesi ve Stuart

em ek ve serbest ticarete dayal dzeni vaaz

Restorasyonunun nihai giriim inin yenilgisi,

ediyor (1776).

skoyann dalk kesimlerinde feodalitenin

Kuzey Am erika kolonilerinin Britanya y

kanl bir ekilde tasfiyesi (1746).

netim ine kar ayaklanmas; Tom Painein

Diderot, Aydnlanm a dncesini yaymak

Saduyusu Aydnlanm a dncelerini geni

iin Encyclopdieyi yaynlamaya balyor,

kitleler iin popler hale getiriyor.

(1751).

Bamszlk Bildirgesi, btn insanlarn eit

Britanya Dou H indistan irketi ( East India

yaratldn aklyor (ama klelik sorunu

Company) Bengalin kontroln ele geiriyor,

hakknda sessiz kalyor) (1776).

(1757).

H enry C ort km r kullanarak dem iri daha

Rousseau, 1755te Eitsizliin Kkenleri zeri

uygun bir ekilde ergitm enin yolunu buluyor

ne K onum ay ve 1762de Toplum Szlemesini

(1783).

yaynlyor.

Britanyada sanayi devrim inin balangc - n

Voltaire hiciv rom an Candide'i yaynlyor ve

fusun yzde 40 a rtk toprakta yaamyor.

iyim serlikle alay ediyor. Encyclopdie yasakla

M ozartn senfoni ve operalar, Figaronun

nyor, (1759).

Dn (1786) ve Don Jan (1787).

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s I 233

1. B l m

B r T o p l u m s a l Ba r i D

nemi

1650den bir tam ve eyrek yzyl sonra her ey, bir tam ve eyrek yz
yl ncesine gre ok farklyd. Din savalar, kyl ayaklanmalar, i sa
valar ve devrim ler gemite kalm grnyordu.
Avrupa devletleri arasnda, 18. yzyln bandaki spanya Veraset
Savalar ve yzyln ortasndaki Yedi Yl Savalar gibi iddetli savalar
oldu. Ayrca Danimarka, sve, Polonya ve Portekiz gibi lkelerde, toplu
m un tepesinde krallarla aristokratlar arasnda iktidarn kesin blm
konusunda mcadeleler de vard. Stuart hanedannn destekileri tarafn
dan Britanyadaki anayasal dzeni asker yollarla deitirmek iin 1690,
1715 ve 1745te giriimler de yapld. Ancak bir nceki dnemde Avrupay
ylesine sarsm olan tutkular, imdi yalnzca onun saaklarnda varln
srdryordu. 1750lerin ortasn dnen herhangi birisi iin, Voltairein
satirik rom an Candide de ok parlak bir ekilde sergilenen zam ann sa
m alklar ve barbarlklarna ramen, devrim ann ok gerilerde kalm
olduunu sanmak kolayd.
Bununla birlikte dnemin temel zellikleri nceki devrimci kalkm a
larn bir rnyd. Bir zam anlar kar-devrim in kalesi olan Habsburg
hanedan, spanya tacm Bourbonlarn bir koluna terk ederek, eski hali
nin glgesi haline gelmiti. Buna karlk, devrimci glerin atlm yap
m olduu iki devlet, Hollanda ve ngiltere, artan bir ekilde nem kaza
nyorlard: Hollanda eski Portekiz smrge im paratorluunun ounu ele
geirmi ve daha sonra ngiltere buna meydan okum utu.
17.
yzyln ikinci yars kim i zaman Hollanda Altn a olarak ad
landrlr. Denizden kazanlan topraklar ve yeni bitki trlerinin ve tarm
yntem lerinin uygulanmasyla, tarm byk gelime gsterdi.1 Sanayi,
Am sterdam n hemen kuzeyindeki dz, sulak Zaanstreek blgesinin,
kt im alatndan pirin eltiklerinin soyulmasna kadar pek ok endst
rinin mekanizasyonuna olanak veren 128 snai yel deirm eni ile m uh
temelen tm Avrupann en m odern endstri sahas haline gelmesiyle,
refahn zirvesine ulat.2

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

ngiltere, i sava sonrasnda bir tarm devrim i geirmeye balad.

Tarm artan oranda ticarileti ve algam ve patatesten m sra yeni r n
ler geni apta yetitirildi. Kapitalist tarm n yaygnlamas ve eski ortak
otlatm a alanlarnn byk toprak sahipleri ve kapitalist iftilerce itlenerek, yoksul kyl kitlelerinin cretli amele haline dntrld byk
bir itleme dalgas yaand.
Sanayi retim i de, 1710dan 1760a ylda tahm inen yzde 0,7; 1760tan
1780e yzde 1,3 ve 1780den 1800e yzde 2 artt. ehirde yaayanlarn
oran da 1650deki yzde 9dan, 1800de yzde 20ye kt.3 Balangta
Iskoyada, ngiltere ile 1707deki birlemeye yaygn bir muhalefet vard;
ama bu, endstri ve ticaretin esasl ve srdrlebilir bymesiyle sonu
land. On be yl sonra Glasgowu ziyaret eden Daniel Defoe, ehri byk
bir i ehri; buras d ve i ticaretin her ikisinin de gelitii bir ehirdir
diye tanmlayabiliyordu.4
imdi birlemi olan krallkta endstriyel yenilik hz kazanmaya ve 18.
yzyln son eyreinde sanayi devrim inin zem inini hazrlamaya balad.
lk alabilir buhar makinesi, (her ne kadar James W attn bunu m aden
ler dnda her yerde kullanlabilir etkinlie eritirmesi iin bir 60 yl daha
beklemek gerektiyse de) 1705te gelitirildi. Demir, (her ne kadar genel
kullanm iin yksek kaliteye eriilmesi iin 40 yl gemesi gerekecekse
de) odun km r yerine maden km r kullanlarak, 1709de ergitilmeye
baland. 1730dan 1760a kadar geen on yllar iinde birbirini izleyen
icatlar, Hargreavesin iplik eirme makinesi (1766); A rkw rightn vater ip
lik makinesi (1769) ve Com ptonun iplik eirme makinesiyle (1799) iplik
eirme iini paralarna ayrarak, mekanize hale getirdiler.5 Bu t r byk
deiikliklerin yan sra, eski, esas itibariyle elle yrtlen endstrilerin
pek ounda daha az nemli, para para deiiklikler sz konusuydu:
rg makinesi; daha az maliyetli yeni uval kum alarn dokunmas; el
dokuma tezghlarnn verimliliini iki kat artran seri mekik; daha geli
mi alet kullanlan, daha derin km r madenleri (kmr retim i 1650de
500.00 tondan, 1750de be milyon tona ve 1800de 15 milyon tona kt).6
D ticaret alanndaki yeni youn rekabet ikliminde, teknik yenilikler
artk benimsenmesi iin on yllarn ve hatta yzyllarn gemesi gereken
geliigzel, arz olaylar deildi; baar iin bir zorunluluktu.
Hollanda ve Britanya m odern sanayi toplum lar deildi. Nfusun o
unluu hl krsal alanlarda yayordu ve yollarn kalitesizlii vilayet
lerdeki ehirlerden bakentlere gidebilmenin hl gnlerce sren rahatsz
yolculuklarla gereklemesi anlam na geliyordu. M odern demokrasiler
gibi de deillerdi. Britanya ynetimi byk toprak sahibi aristokratlarn
egemenliindeydi ve bunlar Avam K am arasna seilen ikinci derecede

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 235

gentrynin ve ehirlilerin nasl oy verebileceinde karar sahibi olabiliyor

lard; Hollandada byk tccarn da benzer bir hkim iyeti vard.
Bununla birlikte, her iki lke de, brakalm iki yzyl ncesini, bir
yzyl ncesinden ve Avrupal kom ularndan niteliksel olarak farkly
d. Kylln, birey olarak lordlara hukuken baml olma durum lar
tam am en geride kalm t. Almanya ve talyay karakterize eden kk
devletler kemekeinin ya da Fransann tm ne yaylm i gm rkle
rinin olmad gerek ulusal pazarlar vard. ok byk sayda insann
ehir hayat deneyimi sz konusuydu - 17. yzyln sonuna gelindiinde
ngilterenin nfusunun en az altda biri, en azndan Londrada bir zaman
geirmiti. Krsal endstriler, tarm yrelerinde bile pek ok insann i
gcn massetmiti; lim anlar ve deniz filolar alt snflardan ok sayda
insan tarm dan ok ticarete baml ilerde istihdam ediyordu. Londra,
Avrupadaki en byk ehir olarak Parisi geti ve her ne kadar retim in
ou hl tek tek zanaat iilerince ve kendi evlerinde ya da dkknlarnda
yaplyor olsa da, bunlarn ileri tccar ya da teki varlkl zanaatkrlarca
giderek daha fazla koordine ediliyordu. ngilterenin batsnda 100, 400,
hatta 1.000 dokumac ya da rnlerin son ilemlerini yapan adam istih
dam eden ve gelirleri gentrynin ounun gelirinden fazla olan elbiseci
mteebbisler vard.7
Hkm etlere egemen olan byk aileler, byk tccar olduu ka
dar orta byklkteki tacirleri, imalatlar ve kapitalist iftileri de
m em nun edecek politikalar izlemeye zen gsteriyorlard. 1760larda ve
1770lerin banda Londra ehrinin kentlileri, parlamento ve hkm eti
kontrol eden aristokrasi ve gentry karlarna kar fkeli bir ekilde ajitasyon yapyorlar ve szcleri John Wilkes hapishanede alkonuyordu; ama
baz byk ailelerin desteini kazanyorlar ve sonunda kendi iradelerini
devrimci nlemlere gerek kalm adan bakalarna empoze edebiliyorlard.
Bu durum , 16. ve 17. yzyln byk ideolojik mcadelelerinin, en nemli
muharebeleri oktan kazanm olduu anlam na geliyordu.
Devrimci kalkm alarn engellendii Avrupa lkelerinde iler ok ba
kayd. Bunlarn ou iin 17. yzyl bir ekonomik gerileme dnemiydi.
lmler doum lar at iin nfus azalm; kentsel zanaatlar gerilemi;
devlet ve lordlar artk rnn tm n ele geirdikleri ve de kyllk
sonsuz bir yoksulluk iinde yuvarland (ve kimi yerlerde ikinci serflik
yaand) iin tarm daki yatrm dk olmutu. 18. yzyl Polonyas,
Sicilyas ve Kastilyasndaki toplam tarm sal kt, muhtemelen iki yz yl
ncesinde olduundan daha az olmutu. Bohemyada 1770-72 ktlnda,
on kiiden birisi alktan ld: Kar-devrimci zaferin dl ite byleydi.
Fransa, gneybat Almanya, ve kuzey talya ortalardayd. Onlar,

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Kastilya, gney talya ve dou Avrupann yaad ekonomik gerilemeyi

yaamadlar. Ama onlarn tarm ve endstrisi, ortalam a olarak, ngiltere
ve Hollandadan daha geriydi. Yeniliki tarm teknikleri ve kapitalist ili
kiler, byk ehirlere yakn blgelerde yaygnlat. El zanaatlar retim in
de bir art vard ve nadiren de byk maden ve endstri iletmeleri ku
ruluyordu. A tlantik ticaretine ynelen kim i lim anlar, zellikle Fransann
bat kysndakiler, hatr saylr bir gelime gsterdiler. 1780lere gelin
diinde Fransa nfusunun yzde 20si -ngilteredeki yzde 40a karnesas itibariyle kk apl endstrilerde istihdam ediliyordu. Avrupann
belli bal yreleri, ayn ynde ama ok farkl hzlarla, sanayi kapitalizmi
yolunda ilerliyordu.

2. B l m

urafeden

Bl m e

Avrupann deiik kesim lerinin farkl ekonomik kaderi, entelektel

abalardaki farkllkla da bir arada gidiyordu.
Rnesans ve Reformasyon, her dzeyine hurafeli inanlarn -d in kut
sal emanetlere ve rahiplerin sihirli szlerine; hnerli adam larn sihirli
ilalarna ve tlsm larna; eytann gcne ve tanrnn bunlar kovduu
na; cadlarn lmcl byler yapma yeteneine ve krallarn dokuna
rak hastalar iyiletirdiine dair inanlarn- nfuz etmi olduu bir dn
yada patlak verm iti.8 Bylesi inanlar yalnzca cahil insanlar arasnda
grlmyordu. Bunlar kyller arasnda yaygn olduu kadar ynetici
ler arasnda da yaygnd. Krallar kutsal emanetleri topluyorlard. Kristof
Kolomb, Oliver Cromwell ve Isaac Newton gibi adam lar kutsal kitabn
Vahiyler K itabndaki kehanetleri ciddiye alyorlard. Bir Corts ve bir
Pizarro savata zaferi, tanrnn mdahalesine balayabiliyor ve bir kral
(ksa sre sonra ngilterede I. James adyla kral olacak, sko kral VI.
James) cadlk zerine bir risale yazabiliyordu.
Bu t r inanlar halk etkileyen ktlklerin gerek nedenleri konusun
daki cehaletle atba gidiyordu. ounluk iin hayat ksayd. Ani lmler
yaygnd ve bilgi dzeyi dikkate alndnda, lmlerin ou kez sebep
leri anlalamyordu. Doktorlarn cehaleti ylesineydi ki deva diye ortaya
koyduklar eyler hastal iyeletirmiyor, ktletiriyordu. Bir veba ya da
kzl salgn, bir kasabann nfusunun drtte birini ya da daha fazlasn
silip spryordu. Ykc hasat ktlklar -a n i alklar- her on ylda bir ya
da daha sk, insanlarn ounluu iin beklenen eylerdi. Bir tek yangn,
btn bir soka ya da 1666da Londrada olduu gibi btn bir ehri ya
kabiliyordu.
Bu sorunlarn herhangi birinin uzun soluklu tek zm, doal ol
mayan olaylarn ardndaki doal nedenleri aka anlayabilmekti. Ancak
bilim henz hurafeden btnyle ayrlm deildi. Doal maddeleri ayr
trm ak ve birletirm ek bilgisi (kimya), baz m etallerin altna dntrle
bilecei inancyla (simya) i ieydi. Tarihleri belirleyebilmek ve okyanus

23 8

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

seferlerini planlayabilmek iin yldzlarn ve gezegenlerin hareketlerine

ilikin bilgi (astronomi) hl, olaylar ngrme amac tayan inan sis
tem lerine (astroloji) balyd. M atematik konusundaki ilgi hl saysal ar
dklklarn bysne olan inanla bir arada olabiliyordu. Ve bu kark
lklarn ounu reddetmek, ama yine de bilimsel bilginin basit olarak eski
Yunanca, Latince ya da Arapa m etinleri incelemekten getiine inanm ak
m m kn olabiliyordu.
Bu bir ksr dngyd. Sihirsel inanlar, bilim in ilerlemesi olmadan
bertaraf edilemiyordu. Dahas, bir dizi bilimsel inanla bilimsel olmayan
inanlar arasndaki fark, bugn grld kadar aikr da deildi.
Gezegenler, gne ve yldzlarn dnyann etrafnda dnd inan
cn aln. Bu gr, Aristotalesin grleri zerine temelleniyordu ve
onun lm nden sonra da Ptolemy tarafndan revize edilm iti.9 Uzun
bir sredir, dnyann gnein etrafnda dndn ileri sren baka
bir gr de vard. Bu gr antik Greko-Romen dnyasnda Pontuslu
Herakliedes ve orta alarda da Nicole Oresme ve Nicolas Cusanus ta
rafndan gelitirilmiti. Bugn kavramas g gelebilir ama, en bilgili ve
bilimsel ynden ak grl insanlar bile bu gr, Dnya bin be yz
yldr hareket ettii ve nesnelerin hareketi hakknda Aristotalesin kar
klm am dier grleriyle elitii iin reddediyorlard. Dnyann ve
gezegenlerin gnein etrafnda dnd yolunda Polonyal bir kei olan
Kopernikin 1543te ileri srd tez, bu iddia ile ba edemiyordu. Kimi
pratik amalar asndan yararn kabul edenler tarafndan bile evrensel
kabul grmyordu. rnein am pirik gzlem konusuna yapt vurgunun,
bilimi hurafeden ayrmada ok byk nem tad kabul edilen Francis
Bacon, Kopernik sistemini m odern am pirik yaklamn bir retmeni bu
t r ykc hayallere gerek duymaz diye reddetm iti.10 K opernikin geze
genlerin hareketlerini hesaplamada yapt hatalarn farkna varlmasy
la kuku daha da glenmiti. Bu sorunun matematiksel olarak Kepler
tarafndan zlmesi, yani gezegenlerin dairesel deil de eliptik bir y
rnge iinde hareket ettikleri kabul edilirse hesaplamalarn doru olaca
eklindeki tez iin, bir yarm yzyl gemesi gerekmiti. Ancak Keplerin
kendi grleri de bizim standartlarm za gre sihirseldi. Gezegenlerin
birbirine ve gnee olan uzaklnn, fiziki glerin deil, saysal serile
rin iinde var olan niteliklerin bir ifadesi olduuna inanyordu. Kepler,
Aristotalesin resmettii dnyadan daha eski ve en azndan daha m istik
olan, gerekliin farkl kesimlerinde evrensel bir kalp olduu eklinde
ki Platonik ya da hatta Pisagoryen resme geri dnm t. Byle bir inan
astronom ik hesaplar olduu kadar astrolojik tahm inleri de hakl kara
bilirdi, zira gerekliin bir ksm nda meydana gelen bir eyin, baka bir

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 239

yerde olanla ayn kalb izleyeceine inanlyordu. Kepler, astrolojik tah

m inler yapmaya epeyce hazrd. Pragda, 1618de Mays, byk zorluklar
olm adan gemeyecek kehanetinde bulunm utu. Bu tahm in doru kt,
nk O tuz Yl Savalar balamt; ama hi de gksel cisimlerin hareket
leri nedeniyle deil.
Kimi cisimlerin tekiler zerinde sihirsel etkileri olduuna inanan yal
nzca Kepler deildi. Yeni-Platonculuk Cambridge niversitesinde, biri
sini yaralayan bir ban -aynen m knatsn uzaktaki bir dem ir parasn
etkileyebilmesi gibi- yaralnn iyilemesinde kullanlabileceine inanan
insanlarn varl ile, 17. yzyln ikinci yarsna kadar etkili oldu.11
Galileo, 1609da yeni icat edilmi olan teleskopu kullanarak, ayda kra
terler ve dalar olduunu kefederek, K opernikin evren anlaynn ka
bulne byk katk yapt. Bu, ayn dnyadakinden, Aristotales-Ptolemy
tezinin iddia ettii gibi, btnyle farkl bir maddeden yaplmadn
gsteriyordu. Galileo ayrca, Aristotalesin grne aykr bir ekilde,
cisimlerin nasl hareket ettiklerini gstererek, yeni fiziin unsurlarn ge
litirdi. Ancak bu bile henz tam bir kopu deildi.12 rnein Galileo ev
renin sonlu olduunu kabul ediyor ve Keplerin gezegenlerin eliptik ekil
de hareket ettikleri grn kabul etmiyordu. Bu noktaya kadar Galileo
da hl eski dncelerin esiriydi. Ksa sre sonra Engizisyon tarafndan
yarglanarak, Kopernik sistemini reddetmeye zorlanacak ve lmne ka
dar ev hapsinde tutularak, bir baka anlam da da tutsak olacakt.
Fizik ve astronom i zerindeki tartm alar dnemin genel ideolojik
tartm alaryla i ie gemiti. 1543 ylnda Kopernik, mensubu olduu
Katolik kilisesinin kovuturm asna uram a korkusu olmadan grleri
ni yaynlama olana bulmutu. Gerekten de, Katolik kilisesi takvimde
yaplacak reformu Kopernikin modelini temel alan hesaplamalara da
yandrrken, ona ynelik en sert eletirilerin bir ksm, Lutherin m ridi
Melanchtondan geldi.
Ancak Kar-Reformasyonla iler deiti. O nun savunucular, 250
yl kadar nce 13. yzyln felsef sorunlarn zmek zere Thomas
Aquinasin benimsedii Aristotales m odelinin -yeni domu olan
Engizisyonun kuku duyanlara empoze ettii m odelin- arkasnda g
lerini topladlar. Aristotales (ve Aquinas), her eyin ve herkesin, olaylarn
dzeninde kendi yerine sahip olduunu retmilerdi. Gksel cisimle
rin belirli bir hiyerarisi ve dnya zerinde de ayn derecede deimez
bir hiyerari vard. Bu, krallar ve Reformasyonu yalnzca ykm ak isteyen
deil ama isyankr orta ve alt snflar eski feodal dzene tabi klm ak
isteyenler iin de mkemmel bir dnya gryd. Byle bir bak a
sndan Koperniki dnya gr, Luther ya da Calvinin grleri kadar

240 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

ykcyd. 1600 ylnda, Giardano Bruno, dnyalarn sonsuz olduunu

ileri srd iin direkte yaklmt. Katolik devletlerin ideolojik ikli
mi, daha ileri bilimsel aratrm aya kar alyordu. Galileonun yarg
landn duyan Fransz matematikisi ve filozofu Descartes, daha sonra
Nevvtonun bulularn glgede brakacak bulgularn gizledi.13 Bilimsel
ilerlemenin merkezinin Hollanda C um huriyetine ve devrim sonras
ngiltereye -Byle, Hook, Huygens ve hepsinden ok, bulduu yeni fizik
yasalar Kopernik, Kepler ve Galileonun evren anlaym sakatlayan so
runlar zen Newtona - kaym olmas hi de artc deildir.
Bu Protestan nderlerin, kendi ilerinde, Katolik m eslektalarndan
daha aydnlanm olm alarnn bir sonucu deildi. Keith Thomasn ia
ret ettii gibi, her m ezhepten ilahiyat cadlk realitesini savunuyordu.14
Ancak Protestanln halk taban -zanaatkrlar ve kk tacirler- bilgiyi,
bu bilgi ncili okum ak iin yalnzca okum a ve yazma bile olsa, gelitir
meyi isteyen toplumsal gruplardan oluuyordu. Protestanln yaygnla
masna, okur-yazarl tevik eden abalar elik etti ve bir kez insanlar
okuyup yazmaya baladklarnda, nlerinde yeni dnce dnyalar a
lyordu. Dahas, eski Ortodokslua meydan okunuyor olmas baka mey
dan okum alar iin insanlarn zihinlerini ayordu. Bu en ak bir ekilde
ngiliz Devrim i srasnda grld. Piskoposlara ve krala meydan okuyan
Presbyterianlar, sansrn geriletilmesi salanm adan bunu yapamazlard.
Ama bu, te yandan bir sr baka dinsel gr olanlarn bunlar zgr
ce ifade etmesine olanak verdi. Dinsel kehanetler ve kutsal kitaba dayanan
yorum larn kakofonisi arasnda insanlar ilk kez olarak bunlarn tm
hakknda kukularn aka ifade etme olana buldular. Yeni Model
Ordunun sarho bir svarisi, M asann zerindeki u kalayl srahi n i
in Tanr olmasn ki? diye sorabiliyordu. M uhafazakr siyaset teorisyeni
Thomas Hobbes, dinsel mucize nosyonuna meydan okuyan batan aa
maddeci bir eser, Leviathan yaynlamt. Benzer zihniyette bir grup bi
lim adam, Yeni Model Ordunun Oxfordu kralclardan geri almas son
rasndaki liberal atmosferde bir araya gelme olana bulmu ve bilimsel
ilerleme amal bir dernek kurmulard.
Hobbes, Restorasyon srasnda, dince kabul edilmi inanlara ayk
r dnceleri nedeniyle direkte yaklm aktan korkmutu. Ama aslnda
kendisine kral tarafndan maa baland ve kurduklar dernek Kraliyet
Dernei Royal Socitey oldu. Bilim giderek, tarm , ticaret, endstri ve as
keri etkinlik olarak meyvelerini veren, doal dnya zerindeki kontroln
artmasyla zdelemeye balyordu.
Bu hurafeye kar verilen savan kazanlm olduu anlam na gelmi
yordu. leri sanayi lkelerinde ok sayda insan hl ister dinsel, isterse

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s |

sihirsel olsun, astrologlara ve bylere inanyordu. Ve bu yalnzca ei

tim siz kabul edilen insanlar iin geerli deildir. Ronald Reagean, Indira
Gandhi ve eski Fransa Babakan Edith Cresson, astrologlara danm
lardr. 18. yzylda sihirin etkisi ok daha bykt.
Ama bir deiim gerekleti. 1640larn ortalarnda henz sonuca ula
m am i savan kaosu iinde profesyonel cad avcs M atthew Hopkins,
ngilterenin dou counfylerindeki mahkemelere 200 cadlk su duyuru
sunda bulunabiliyordu. Bu, daha ncekilerden ok daha byk bir sayy
d.15 Buna karlk, skoyann Yeni Model Ordu tarafndan igal edilmesi
cad avna geici olarak son verdi16 ve 1668de bir yorum cu unu syleye
biliyordu: Gevek gentrynin ve kk felsefe ve akl sahtekrlarnn pek
ou genellikle cadlara olan inanla alay edenlerdir.17 Her ne kadar ka
nun kitaplarnda su, bir elli yl daha yerini koruduysa da, ngilterede
cadlkla ilgili son idam 1685te gerekleti. Genel zihniyetteki bu dei
im, bir nceki yzyln ekonomik, toplumsal ve siyasal deiimlerinden
kaynaklanyordu.

3. B l m

AYDINLANMA

Snfl toplum un ortaya km asndan sonra, kabul edilmi dncelere

kar en radikal entelektel meydan okuyu, Hollanda ve ngiliz devrimlerinin sonrasnda gerekleti. Avrupann baka yerlerinde orta ve hatta
yukar snflarn entelektel olarak daha uyank kesimleri, toplumlarnn kusurlu olduunu dnmeye baladlar ve dnceleri deitirerek
bu durum u deitirmeye altlar. Bu, nyarg ve hurafeye, Rnesans ve
Reformasyonda olduundan ok daha kalc etkileri olan bir saldr oldu.
Sonu, Aydnlanma olarak bilinen bir dnce akmyd.
Bu her eyi iine alan kategori, bir dizi dnr ve yazar, doa bilim
ciyi, filozofu, hicivciyi, iktisaty, tarihiyi, denemeciyi, romancy, siya
set teorisyenini ve hatta M ozart gibi mzisyenleri ieriyordu. Hepsi ayn
trden dnceleri paylamyorlard. Belli bal konularda kim ilerinin
tabana tabana zt grleri vard.18
Paylatklar ey, am pirik bilgiye dayanan rasyonel anlayn gcyd.
Bunun, mevcut mitoslara ve yerleik inanlara meydan okum ak anlam
na gelse de, dnyaya uygulanmas gerekirdi. Byle bir yaklam, mevcut
Avrupa toplum larnn ideolojisinin ve kum rularnn ouna meydan
okum ak anlam na geliyordu.
Bir etki, Fransada Descartes, Hollandada Spinoza ve gneybat
Almanyada Leibniz gibi filozoflarn etkisiydi. Bunlar, Newtonun fizik
alannda temel yasalar gelitirme baarsna dayal olarak 18. yzylda
gelien bir inanla, akln kar konulamaz birka ilkesinden hareketle
dnyann tam olarak anlalabileceine ikna olm ulard.19 Bu rasyona
list filozoflar, her durum da siyasi olarak radikal deillerdi. Leibnizin
evrenin nceden tasarlanm bir uyum a gre hareket ettiini ifade ettii,
Voltairein Candide de ok parlak bir ekilde karikatrize ettii, olanakl
dnyalarn en iyisi iinde her ey en iyi iindir gr nldr. Ancak bu
rasyonalist yaklam bakalarnn ellerinde neredeyse devrimci bir silah
olabilirdi; zira, rasyonel ilk ilkelerden karsanm ayan her kurum ya da
uygulam ann reddedilmesi gerektiini ima ediyordu.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

Bir baka etki, John Lockeun ngilterede balatt olduka farkl

bir gelenekten gelen etkiydi. Locke, bilginin, rasyonalistlerin doutan
gelen dncelerinden deil fakat zaten var olan eylerin am pirik gz
lem inden geldiinde srar ediyordu. Locke da siyasal olarak Leibniz ka
dar m uhafazakrd. ngiliz beyefendisi toprak sahiplerinin ve tccarnn
grlerini yanstyordu. O nlarn amalar, bir kez ngiliz krallarnn
yukar snftan oluan bir parlamento ile ynetmeyi kabul etmesiyle ger
eklemiti. Ama 18. yzyl ilerledike Fransa ve Almanyada, ngiliz ampirist yaklam ndan giderek radikal sonular karlmaya balanmt.
Dolaysyla Fransada Voltaire ve Montesquieu, Lockeun byk hayranla
ryd ve onun yazlarndan kta Avrupasndaki lkelerin ngilterenin iz
gisini izleyerek slah edilebilecei sonucunu karyorlard. ngilteredeki
m uhafazakr bir doktrin, Mann tesinde ykc bir doktrin haline gele
biliyordu.
Aydnlanma dnrleri devrimci deillerdi. Onlar, st snflar spon
sorlar olarak gren m uhalif entelektellerdi. Um utlarn toplum un ykl
masna deil, dnce savan kazanm ak yoluyla onun slah edilmesine
balamlard. Diderot Rus ariesi Byk Katerinay ziyaret etmekte;
Voltaire Prusya Kral Byk Frederickle ibirlii yapmakta bir eliki
grmyordu. O nlarn ortam , d Holbachn kars tarafndan haftada iki
kez dzenlenen salon toplantlarnda, Diderot, Hume, Rousseau, gele
cekteki A m erikan lideri Benjamin Franklin ve radikal kimyac Joseph
Priestleyin, Napoli Bykelisi Lord Shelbourne, gelecekteki Fransz
krallk danm an Necker ve Brunswick prensinin bir araya geldikleri bir
ortam d.20 Voltaire, Eitilmesi gerekenler iiler deil ama iyi burjuvalar
ve meslek adam lardr grnde srar ediyordu. Yeni dncenin ate
li propagandacs Fransz ansiklopedicileri bile abalarn, nfusun b
yk ksm nn m addi olarak erimesi m m kn olmayan kitaplar zerinde
(Diderot ve d Alem bertin 17 ciltlik Encyclopdie sinin ilk basklar yal
nzca 4.000 adet satmt), ahbap aristokratlarn salonlarnda ya da yar
dinsel gizli ritelleri, st ve orta snflarn Aydnlanm elitini bir araya
getiren Mason D erneklerinde younlatrmlard.
Ayrca Aydnlanma dnrlerinin ounun, mevcut k u ru m lan ve
dnceleri, en azndan halkn nnde eletirmeye hazr olularnn bir
snr vard. Dolaysyla Voltaire, dinin hurafelerine ate pskrebiliyor
(crasez l infame - alakl ezin onun sloganyd) ve kutsal kitaptaki
mucize yklerini ykc bir eletiriye tbi tutabiliyor, ama d Holbach
(mstear bir isimle) batan sona ateist bir almay, Doann Sistemini,
yaynlaynca bundan ok rahatsz oluyordu. Bu kitap kraln ve tm sa
rayllarn gznde felsefeyi m urdar etm itir diye yazyordu.21 ngilterede

243

24 4 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Gibbon, r aan bir tarih, Hristiyan K ilisesinin etkisine incitici bir sal
dr olan, Roma mparatorluunun Gerileyii ve kn yazabiliyor
du. Ama bu kitlelerin im ann sarsmaya ynelik bir niyet tamyordu.
Isko David Hume, din zerine kendi vahice saldrlarn hayatta iken
yaynlamad. Voltaire, Rousseaunun Toplum Szlemesinde mevcut top
lumsal kurum lara kar olumsuz tutum una itiraz ederken, Rousseau da
Voltairein dine kar olan olumsuz tu tu m u n u reddediyordu.
Bununla birlikte radikal bir tavr taknm a konusunda ne kadar isteksiz
olurlarsa olsunlar, Aydnlanma dnrleri, iinde yaadklar toplumlarn kim i temel dayanaklarna meydan okudular. Bunlar kolaylkla slah
edilmeye ak eyler deildi ve gl karlar, her trl sorgulamay derin
bir ihanet olarak gryordu. Sonu olarak bu dnrlerin pek ou ac
ektiler. Voltaire, bir aristokratn ekyas tarafndan dvld; Bastillede
ksa bir sre tutuklu kald ve uzun yllar kendisini Paristen uzakta yaa
m ak zorunda hissetti. Diderot, Paris yaknlarndaki Vincennes kalesinde
hapsedildi. Rousseau, hayatnn geri kalan ksm n, Fransz otoritelerinin
ulaamayacaklar yerde, svirede geirdi ve Beaumarchaisnin oyunlar
(Figaronun Dn adl oyunu M ozartn operasna temel tekil etti), bir
hizm etinin efendisinin niyetlerini nleyebileceini ima ettii iin birka
lkede yasakland.
Kilise yerleik dncelere ynelik her trl sorgulamaya zellikle
dmand. Gney Avrupada Kar-Reformasyon, 18. yzyln ikinci yar
sna kadar her trl muhalefeti hrnlkla ezdi. spanyada 1700 ile 1746
arasnda 700 auto da fe (sapknlarn diri diri yaklmas) olay meydana
geldi.22 Fransada Protestanlar, kadrgalarda esarete m ahkm edilebili
yordu ve iki Protestan 1761de Toulouseda ve 1766da Abbevillede asl
m adan nce ikence arknda konuturuldular.23
Dnrler, her ne kadar tam cevaplar verme konusunda ekingen
davranm olsalar da, bu t r eylere meydan okuyarak toplum un nasl r
gtlendii konusunda temel sorular ortaya attlar. Voltairein Candidei,
Avrupada hibir devletin halkn ihtiyalarn karlayamadn ima
ediyordu. Rousseau, kitlelere ok fazla gveniyor grnmese de, Toplum
Szlemesine, u devrimci dnceyle balyordu: nsan zgr dom u
tur; ama her yerde zincirler iindedir. Filozoflar d Holbach ve Helvetius,
doa ve toplum un, her trl tanr dncesini reddeden, batan aa
maddeci bir zmlemesine kalkmlard.24 Doa bilimci Buffon, hay
van trlerinin hemen hemen evrimci bir teorisini ortaya atm t (ve rk
lar arasndaki farkllklar iklim koullarna balayarak insan t rnn
teklii konusunda srar etmiti).25 sko Adam Ferguson ve Adam Smith
insan toplum larnn, avclk, hayvanclk ve tarm aam alarndan geerek

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

ilerlediini grmler ve bylelikle toplumsal gelimenin maddeci anla

ynn temellerini atmlard. Aydnlanma entelektelleri daha nce hi
kim senin yapmad kadar insan ve insanlarn kurum larn anlamaya
almlard.
Avrupann her yerinde entelektel tartm aya egemen olduklar ve her
yerde baka grlerin taraftarlarn savunmaya ittikleri iin, dncele
rinin hegem onik olduunda da doruluk pay vardr. Kta Avrupasnn
ekonomik adan durgun eskimi toplum lar yerine, ngilterede gr
dkleri, ekonomik olarak baarl, m odern bir toplum isteyen herkes, en
tepedekiler bile, onlara kulak vermitir.
eitli noktalarda, Avusturya, Rusya, Portekiz ve Polonya hkm etleri,
Aydnlanma dncesiyle badaan eitli reformlar gerekletirmeye a
lm lardr (ve kim i zaman tarihiler tarafndan aydnlanm despotlar
olarak adlandrlm lardr). 1759 ve 1765 yllar arasnda Portekiz, Fransa,
spanya, Napoli ve P arm ann yneticileri Cizvitleri kovmular ve Katolik
hkm darlardan gelen bask karsnda papa bu tarikat Avrupada ya
saklam tr.26 Fransada, en nde gelen fizyokrat Aydnlanma iktisats
Turgot, 1774te XVI. Louisnin [maliye] bakan oldu. Ama bu rneklerin
her birinde, yukardan reform eninde sonunda terk edildi. Aydnlanm
hkm darlar bile, varlklar feodal sm rnn arta kalan biimlerine
bal olan egemen snflardan gelen diren karsnda, bu reformlar ha
yata geirmede baarl olamadlar.
Diderot, Encyclopdie de, amacn genel dnme biimini deitirmek
olduunu yazd.27 Aydnlanma dnrleri, ynetici snf entelektelleri
de dhil, entelektellerin dncelerine ok baarl bir ekilde meydan
okudular ve bu, iki yzyl nceki Reformasyonun meydan okuyuun
dan ok daha uzak erimli bir meydan okuyutu. 1780lere gelindiinde
Voltaire ve Rousseaunun eserleri muazzam bir kitleye hitap ediyordu28 ve
Encyclopdienin ucuz (ou kez korsan) kopyalar, Diderotnun kendisinin
hi ummad kadar ok satt. Ansiklopedi eski rejimin burjuvalar arasn
da yayld ve ilerici bir ideoloji... toplumsal yapnn en arkaik ve en anm
kesimlerine nfuz etti.29 Bununla birlikte Aydnlanma dnrleri, toplu
mu slah etme amalarn gerekletirmede pek de baarl olamadlar. yle
grnyor ki Voltaire 1778de ldnde30 umudu krlmt. Alt yl sonra
Kant, her ne kadar Aydnlanma anda yayorsa da ... an kendisinin
aydnlanmam olduuna deindi.31
Dnceleri deitirmek, toplum u deitirmekle ayn ey deildi. Bu
deiiklii yaratm ak iin bir baka devrim ler ve i savalar dnemi gere
kiyordu.

245

4. B l m

K L E L K VE C R E T L K L E L K

Aydnlanma dncesi, rastlantsal olarak ve basite belirli dnr

lerin kafasndan kmad. Bunlar insanlar arasndaki ilikilerde yer alan
deiikliklerin -Britanya ve Hollandada en ileri noktasna varm dei
ikliklerin- hi deilse ksmen yansmasyd.
16.
ve 17. yzyllarn karm aas iindeki merkez deiiklik, insanla
rn hayatlarn idame ettirm e yollarnda piyasa araclyla yaanan de
iim in giderek egemen bir rol oynamasyd. Kilise, sapknlar yakabilir
ve Habsburg ordular kendi ynetimlerine kar olan kentsel merkezleri
yamalayabilirdi. Ama papalar, imparatorlar, prensler ve lordlarn tm ,
abalarn finanse etmek iin paraya ihtiya duyuyorlard ve bu da eski
dzeni korumaya alrken bile, sonunda o dzeni ykacak olan piyasa
glerinin yaygnlamasna yardm ettikleri anlam na geliyordu.
Bu durum en ak bir ekilde Am erikalarn fethedilmesinden sonra
grld. Am erikan m adenlerinden gelen gm, kar-Reformasyonu
destekleyen ordularn finansm an iin bir anahtard. Ancak bu gm
n ak, yeni ktalararas piyasa ilikileri ann bir parasyd. Bunun
ou, lks eyann satn alnabilmesi iin kuzeybat Avrupadaki arac
lar kanalyla ine, Dou H int adalarna ve H indistana akt. M aniladan
Acapulcoya, Vera Cruzdan Sevile, Am sterdam dan Batavyaya32 ve
Batavyadan K antona yeni uluslararas deniz yollar, dnyann bir ye
rindeki insanlarn hayatlarn, bir baka yerdeki insanlarn hayatlarna
balyordu.
Piyasa ilikileri, insanlarn durum u ne kadar eitsiz olursa olsun, belirli
bir alverii kabul ya da reddetmek hakkna sahip olduklar varsaymna
dayanr. Alc herhangi bir fiyat nermekte ve de satc bunu reddetmekte
zgrdr. M andarin ve tccar, baron ve ehirli, toprak sahibi ve kirac bu
anlam da eit haklara sahiptir. Piyasa yaygnlat lde, egemenlik ve
riayete dayanan eski nyarglar, nakit hesabnn kuatmas altnda kald.
Aydnlanma, gerek hayatta meydana gelen bu deiikliin dnce
alannda kabul edilmesiydi. O nun (her ne kadar Aydnlanma dnr

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

leri kadnlar iin eit haklar sorununu ortaya atm am larsa da), eit in
sanlarn dnyasna ilikin tasavvurlar, ellerindeki m allar alp satmay
kabul etmek ya da etmemek konusunda eit olan insanlarn dnyasnn
bir soyutlamasyd. Rasyonel devlet, keyf engellemeler olmadan bunun
gerekleebilecei bir devletti.
Bununla birlikte, 18. yzylda uyguland ekliyle Aydnlanm ann ta
savvurunda -ve yalnzca Kastilya, Sicilya ya da dou Avrupa gibi geri
blgeler iin deil, fakat Voltaire gibi insanlara model tekil eden Britanya
iin d e- iki byk delik vard. Birisi A m erikalarn (tanabilir) klelii ve
dieri de anavatandaki mlksz iinin cret kleliiydi.

247

5. B l m

K L E L K VE I R K I L I K

18.
yzyl Avrupasnn zenginliinin artan oranda bir ksm, alclarla
satclar arasndaki eit haklarn tam zdd bir kurum dan, zorunlu kle
likten geliyordu. Filozoflar Avrupann kahvehanelerinde eit haklardan
sz edebilirlerdi. Ama onlarn itikleri tatlandrlm kahve, silah zoruyla
bat Afrikadan gemilere doldurulan, dehet verici koullarda (on kiiden
biri yolda lyordu) A tlantikin kar tarafna gtrlen, mzayedelerde
satlan ve daha sonra lnceye kadar gnde 15, 16 ve hatta 18 saat kam
zoruyla altrlan insanlar tarafndan retiliyordu.
Yaklak 12 milyon insan bu kaderi paylat.33 Bir buuk milyon ka
dar yolculuk srasnda ld. Plantasyonlardaki l says korkuntu,
zira plantasyoncular birisini ldrene kadar altrp daha sonra yerine
bir bakasn koymay daha krl buluyorlard. 18. yzylda Britanyann
Karayipler adalarna 1,6 milyon kle gtrld; bununla birlikte sonunda
kle nfusu 600.000 kadard. Kuzey Amerikada (daha lml bir iklim
ve daha fazla taze yiyecee sahip olabilme nedeniyle) koullar, doum
lar ve ithalat yoluyla kle nfusun art iin daha uygundu; dolaysyla
kle says yzyln bandaki 500.000den yzyln sonunda milyo
na ve 1860larda alt milyona ulat. Ancak lm oran, kle olmayanla
ra gre hl ok yksekti. Patrick M anningin iaret ettii gibi, 1820ye
gelindiinde, iki milyon Avrupalya karn, bir on milyon Afrikal, Yeni
D nyaya g ettirilm iti. Yeni D nyann 12 milyonluk beyaz nfusu, si
yah nfusun kabaca iki katyd.34
Klelik, kukusuz 17. ve 18. yzyllarda icat edilmedi. O rta alar bo
yunca, szgelimi Akdeniz devletlerinin kadrgalarna insan gc tem in
etm enin bir yolu olarak O rtadouda ve Avrupann deiik yerlerinde
kk cepler iinde varln srdryordu. Ancak bu, asl sm r bi
im inin serflik olduu bir dnemde m arjinal bir olguydu ve bu klelik,
herhangi bir baka gruptan ayr olarak yalnzca siyah insanlarla ilgili
deildi. Beyazlar da kadrgalarda kle olabiliyordu ve kle (slave) szc
Slavdan tretilm iti. Patrick M anningin yazd gibi, 1500 ylnda

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 249

Afrikallar ya da Afrika kkenli olanlar dnyann kle nfusu iinde ok

kk bir aznlkt; ama 1700e gelindiinde ounluk oldu.35
Bu deiiklik spanyollarn Amerikay fethiyle balad. Kristof
Kolomb, onu ilk selamlayan Arawaklarn bir ksm n Sevilde kle olarak
satlm ak zere gnderdi ve Amerikal Kzlderilileri Karayiplerde kle
olarak kullanm ak zere kim i giriim ler oldu. Ancak bu abalar pek ba
arl olmad. Kzlderili nfus, barbarca muamele ve salgn hastalklar
nedeniyle yzde 90 azald ve spanyol fatihler dorudan klelie bavur
m aktansa hara almay ve zorunlu altrm ay daha kazanl buldular.
Kzlderili nfusun tkenip, araziyi ilemek iin igcnden yoksun kalnabileceinden korkan spanya tac, Kzlderilileri Hristiyanlatrm aya
ncelik vermi papazlarn Kzlderililerin kleletirilmesi konusundaki
eletirilerine kulak verdi.
Krallk ve smrgeciler bir baka igc kaynana, bat Afrika kya
larndan kle satn almaya yneldiler. Cortes, Afrikal klelerle iletilen
bir plantasyon kurdu ve spanyollarn Kzlderililere kar muamelesinin
en byk eletiricilerinden birisi olan papaz Las Casas bile (her ne ka
dar daha sonra byle bir tavsiyede bulunduu iin pim an olduysa da)
Afrikal kleleri tavsiye etti.
Portekiz, Hollanda, ngiltere ve Fransa, smrgelerde ticari eker ve
t tn tarm n balatnca, klelik muazzam boyutlara ulat. Bu rnler
ok byk igcne ihtiya duyuyordu ve Avrupadan gelen zgr g
menler bunu salamaya yetmiyordu.
Balangta plantasyon sahipleri Avrupadan gelme zgr olmayan
bir igc biimini denediler. Aslnda borcuna karlk kle olmu olan
szlemeli hizm etilerle , be ya da yedi yl boyunca, A tlantikin bu
tarafna geirilmeleri karlnda, altrlm ak zere szlemeler yap
lyordu. Kimileri, Britanyada bilinen adyla, iyi saatte olsunlar tarafn
dan karlyordu.36 Dierleri Avrupadaki din savalarnn tutsaklar ya
da hkm llerdi. 1638de Barbadosdaki eker plantasyonunun, maliyeti
12 sterlin olan 2.000 szlemeli hizm etisi, ve maliyeti 25 sterlin olan 200
Afrikal klesi vard.37 Ne hizmeti ne de kle drt ya da be yldan fazla
yaam adna gre hizmetiler, plantasyon sahiplerine klelerden daha
deerli grnyordu.
Tccarn ve yneticilerin bu konuda ahlaki bir sorunlar yoktu. Ne de
olsa Britanya donanmas, sokaklardan kaldrlan ve lim andan ayrlm adan
nce siyah klelerden ok farkl olmayan koullarda tutulan38 ve denizde
de muhtemelen eskort ettikleri kle gemilerinin nsan kargosunun lm
oranlarna yakn oranda len yoksul insanlarla - sktrlm adam larlayrtlyordu.39 Parlamento kard bir yasayla kaptanlara, bir subaya

25 0

H a l k l a r n D n y a Tar i h i

vuranlara ya da hatta nbette uyuyanlara lm cezas uygulama yetkisi

tanm t.40
Ancak Avrupadan getirilen cretsiz hizmetiler, t tn ve eker paza
rnn bymesi karsnda, plantasyon sahiplerinin ihtiya duyduu i
gc talebini karlayacak byklkte deildi ve onlar da, artan oranda
Afrikaya yneldiler. 1653te Barbadosta, klelerin says (20.000), szle
meli hizmetileri (8.000) gemiti.41 Kuzey Am erikann gney koloni
lerinde 1770 ylnda 22.400 siyah insan varken, 1770te bu say 409.500
olmutu.
Balangta plantasyon sahipleri Avrupal szlemeli hizmetilere ve
Afrikal klelere ok benzer ekilde muamele ettiler. Virginiada firar
eden hizmetiler, srelerinin iki kat hizm et etmek zorunda braklyorlar
ve suu tekrarlarlarsa yanaklar R harfiyle damgalanyordu. Barbadosta
alamayacak kadar hasta olan hizmetileri ldren plantasyon sahipleri
vard.42 Hizmetiler ve kleler birlikte alyorlard ve Virginiada (bir
300 yl kadar daha dnlm esi bile imknsz olan) iki taraf arasnda en
azndan bir evlilik grlm t.
Birlikte alan ve birlikte yaayan kleler ve hizmetiler birlikte de
direnebiliyorlard. Hizmetilerin ve klelerin kamak iin birbirlerine
yardm etmeleri plantasyon sahiplerini endielendirmeye balamt. Bu
endieleri, valinin hasm larnn ve zengin plantasyoncularn koloninin
ele geirilmesine yardm etmeye hazr olan hizmeti ve klelere zgrlk
vaat etmeleriyle, Virginiada 1676daki Baconun Ayaklanmas ile en yk
sek noktasna ulat. Ayaklananlarn amalar deiikti - taleplerinden
birisi, Kzlderililerden daha fazla toprak ele geirilmesi iin savalmas
ynndeydi.43 Ancak eylemleri, yoksul beyazlarla Afrikallarn toprak sa
hiplerine kar nasl birletiklerini gsteriyordu. Koloni toprak sahipleri
nin tepkisi, iki grubu birbirinden ayran nlemler getirmek eklinde oldu.
Robin Blackburnn koloni klelii tarihinde kaydetmi olduu gibi,
Virginia ehirliler Meclisi, ngiliz hizmetilerle Afrikal kleler arasnda
ki rksal engeli glendirmeye alt. 1680de eer herhangi bir zenci ya
da baka bir kle herhangi bir Hristiyana el kaldrrsa, plak srtna 30
kam vurulm asn karara balad. 1691deki bir Virginia yasas, efendi
lerinin ya da hanm efendilerinin hizm etinden yasa d bir ekilde kaan,
zenci, melez ve teki klelerin ldrlm esini ve yok edilm esini yasal hale
getirdi. Ayrca, bir zenci, melez ya da Kzlderili ile evlenen herhangi bir
beyaz erkek ya da kadnn koloniden kovulacana hkm etti.44 Baka bir
ifade ile plantasyoncular, beyaz ve siyahn otom atik olarak birbirlerinden
nefret etmeleri bir yana, kim i beyazlarn klelerle yakn ilikiler kurm a
lar olaslnn farkna vard ve koloni otoriteleri bunu, kle sahiplerine

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

lm kalm yetkisi vererek bastrm a yolunu seti. te o zaman rklk bir

ideoloji olarak gelimeye balad.
Bugn rkln yaygnl, insanlar rkl, bir etnik kkenden ge
len birinin bir baka etnik kkenden olana kar doutan gelen nefretin
den kaynaklanan ve her zaman varolan bir ey olarak dnmeye ynlen
diriyor. O zaman klelik, aslnda tam tersi olduu halde, rkln bir yan
rn olarak grlyor.
Bununla birlikte antik ve O rta a dnyalarnda insanlar derinin
rengini, szgelimi boy uzunluu, sa rengi ya da gz renginden farkl bir
ekilde alglamamlardr. A ntik M srdan kalma mezar resimleri olduk
a sk bir ekilde ak renkli, esmer ve siyah figrleri bir arada gsterir.
Roma tarihindeki pek ok nemli isim, aralarnda en az bir de im para
tor olmak zere, kuzey Afrikadan gelm itir ve hibir m etin insanlarn
ak ya da koyu derili olduklarndan sz bile etmez. 16. yzyl balarnn
Hollanda resimlerinde siyah ve beyaz insanlar, rnein Jordaenin Musa
ve Zipporah resminde Musann karsnn siyah olarak gsterilmesi gibi,
serbeste birbirleriyle karm gsterilirler.45
O rta a Avrupasnda Yahudilere kar derin bir dm anlk vard.
Ancak bu, tam am en Hristiyan bir toplumda Katolik olmayan tek grup
Yahudiler olduu iin, doutan gelen szde fiziki ve zihinsel zelikler
nedeniyle deil de din temeline dayanan bir dm anlkt. Onlara zulm e
denler, eer inanlarndan vazgeerlerse onlara ilimezlerdi. Sz konusu
olan irrasyonel bir dinsel nefretti, irrasyonel biyolojik rklk deildi. Bu
ancak, kle ticaretiyle birlikte ortaya kt.
lk kle tacirleri ve kle sahipleri, eylemlerini m azur gstermek iin
rksal farkllklara dayanmadlar. Bunun yerine onlar, savata ya da en
azndan hakl savata esir edilenlerin kleletirilmesine cevaz veren
antik Yunan ve Roma m etinlerine gittiler. Kle sahiplerinin klelerini
m eru yollardan elde etmeleri kouluyla, kleler onlarn zel malyd ve
herhangi bir ekilde kullanlabilirlerdi. Dolaysyla, Voltairein ok tak
dir ettii ngiliz filozofu John Locke, 1690larda klelii hakl grebiliyor
ve Kraliyet Afrika irketinin (Royal African Company) hisselerine sahip
olmak yoluyla, kle ticaretinden yararlanan birisi oluyordu;46 ama yine
de Afrikallarn aslnda AvrupalIlardan farkl olduu grn reddedi
yordu.47
Ancak eski tartm alar, 18. yzyln ortalarnda Atlantik kle ekono
m isinin boyutlarna pek uygun dmyordu. Klelerin hakl savalarn
esirleri olduunu iddia edebilmek zordu. nsanlar bunlarn Afrikadaki
tccardan satn alndn ya da klelerin ocuklar olarak doduklar
n biliyorlard.48 Ve kle tacirleri ve kle sahipleri, kleye sahip olmayan

252 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

beyaz insanlarn byk ounluuna kar kullanabilecekleri gerekelere

ihtiya duyuyorlard. Kolonilerde kk iftiler, kle sahiplerinin en iyi
arazileri ele geirmelerinden ve ucuz maliyetle kleleri kullanarak kendi
lerine kar avantaj salam alarndan fkeliydiler. Londra gibi lim anlar
da, kaak kleler ou kez yoksul kenar mahallelerde saklanabiliyorlard.
Tacirler ve kle sahipleri, insanlarn klelerden korkmas, onlara gven
memesi ve onlar kmsemesi iin bir yol bulmalydlar. Sava esirleri
doktrini bu ie yaramyordu. Buna karlk Afrika kkenlilerin Avrupa
kkenlilerden aa olduu dncesi, tacirlerin ve plantasyoncularn ii
ne mkemmel bir ekilde yaryordu.
Kleliin H ristiyan savunucular, Incilde N uhun oullarndan biri
sinin, H am n soyundan gelenlerin kaderine gndermede bulunarak ken
dilerince klelii hakllatrm ay denediler. Ayrca, rnein 1774 ylnda
yaynlanan Edward Longun Jamaika Tarihinde olduu gibi, Afrikallarn
insanlk aamasna ulaam am vahiler olduunu iddia eden szde bi
lim sel hakllatrm a giriimleri de vard. Bu t r tezler, Aydnlanm adan
etkilenm i kim i dnrlerin klelii savunmaya devam edebilmelerine
olanak veriyordu.49 Btn insanlar eit yaratlm tr diye ilan edebiliyor
lar ve buna beyaz olm ayanlarn insan olm adn ekliyorlard.
Irklk, kesin olarak biimlenmi bir ideoloji olarak bir anda or
taya kmad. yzyl boyunca geliti. Dolaysyla, rnein, Kuzey
Am erikann yerlilerine kar olan tutum , onlarn farkl hayat koullar ile
kar karya kaldklar iin AvrupalIlardan farkl olduklar eklindeydi.
Gerekten de Jamestownun (Virginia) valilerinin kar karya bulunduk
lar bir sorun, Kzlderili hayatnn beyaz yerleimciler iin olduka cazip
olmasyd ve Kzlderililerle birlikte yaamak zere kaanlara lm ce
zas ngrdler.50 Binlerce Avrupal iin Kzlderili hayat tarzn tercih
etme, Rousseaunun yazlar gibi etkili yazlarda sunulan, doa durum u
gr gibi olumlu grlerde yansmasn buldu.51 18. yzyln ortasnda
bile, daha sonra kzl adam lar terimiyle yaratlan genelletirmeler g
rlmyordu... D erinin rengi, zellikle nemli bir nitelik olarak grlm
yordu.52 Tutumlar, 18. yzyln sonlarnda Avrupal gmenler, mlkiyet
ve toprak kullanm konusunda Kzlderili nfusla daha fazla atmaya
balaynca deiti. Kzlderilileri, kana susam canavarlar olarak nitele
mek giderek daha ok artt; onlardan giderek, esmer paganlar, gneten
yanm cahiller, bakr-renkli haarat ve 18. yzyln sonlarnda da kzlderili olarak sz etmek yaygnlat.53 Irklk, Afrika kleliine mazeret
bulm ak abasyla, dnyadaki btn insanlar, beyaz, siyah, kahverengi,
kzl ya da sar diye bir yere oturtm aya varan, tam gelimi bir inan sis
tem ine evrimleti! - Her ne kadar pek ok Avrupal pembemsi kzl, pek

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 253

ok Afrikal kahverengi, pek ok Gney Asyal yine pek ok Avrupal gibi

kum ral olsa da ve Am erikan yerlileri kzl, inli ve Japonlar sar olmasa
da!
60 yl ya da daha nce, M arksist C. L R. James ve Karayipli m illi
yeti Eric W illiams, kleliin, hem rkln yaratlm asnda hem de Bat
Avrupa ekonomilerinin gelimesindeki nemine dikkat ektiler. Bunu ya
parken, Karl M arxin Yeni Dnyadaki tanabilir klelik ile eskisindeki
cret klelik arasndaki ilikiye dikkat eken tezine dayandlar.
Bu teze o zam andan beri sk sk saldrlm tr. Her eye ramen, diyor
eletirmenler, klelikten gelen krlarn pek ou sanayiye yatrlmam ,
tccarn ve iinin banda durm ayan plantasyon sahiplerinin, eski aris
tokrasinin hayat tarzn taklit edebilecekleri lks maliknelere harcan
m tr ve kuzey bat Avrupa ekonomilerinin elde edebilecei herhangi bir
kazan, kle temelli koloni ticaretini kontrol edebilmek uruna yaplan
savalarn maliyetiyle yenip tketilm itir.54 1960lardan kalma bir iktisat
tarihi ders kitabnn belirttii gibi:
D ticaret krlar, sanayi yatrm larna gitmesi beklenen tasarruflara hatr
saylr bir katk tekil etmez... Klelik krlarn lme giriimleri, toplam ti
caret ve yatrm akna bakarak olduka nemsiz deerler yaratm tr.55

Ama bu, kle temelli retim in 18. yzylda bat Avrupann ve zellik
le Britanyann ekonomik hayat zerinde ok gerek olan etkilerini so
yutlam ak oluyor. Genellikle gen ticareti olarak adlandrlan ey, onun
hzla byyen el zanaatlarna ve fason endstrilerine m ahre (pazar) sa
lyordu. Avrupann demir eya, silah ve tekstili, Afrika kysndaki tc
cara kle karlnda satlyor; kleler korkun artlar altnda (herkesin
A tlantiki geiini salayacak koullar yaratmak, yzde 10unun lmesine
izin vermekten ekonomik olarak daha az kazanlyd) nc Dnyada
satlm ak zere transfer ediliyor ve de elde edilen para Avrupada satlm ak
zere ttn, eker ve daha sonra ham pam uk alm nda kullanlyordu.56
eker plantasyonlar, kam tmek ve suyu rafine etmek iin grece
gelimi malzemeye ihtiya gsteriyordu ve bunlar Avrupal im alatlar
dan salanyordu. Ticaret, artan oranda vasfl ve vasfsz igc istihdam
eden gemicilik ve gemi yapm endstrilerini bytt. Liverpool, Bristol ve
Glasgow ticaret lim anlarndan akan krlarn bir ksm koloni retimiyle
ilgili sanayi srelerine yatrld ya da Britanyann i pazarna ulaan yeni
yollar (kanallar, paral yollar) finanse etti. Klelik kapitalizm in gelime
sini getirmedi, ama onun tarafndan gelitirildi. ngiliz sanayii ve tarm ,
17. yzyln sonlarnda, Bat H int Adalar ve Kuzey Am erikada plantas
yon retim i henz embriyon halinde iken, zaten gelimeye balamt. Bu

2 54 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

dinam izm sayesindedir ki kle ticareti kalka geti. Koloni retim ine
olan talep, dinam ik bir Britanya ekonomisi, ttn ve eker tketim ini st
snflardan aa doru, kentli snflara ve hatta krsal kitlelere yaygn
latrd iin sz konusuydu. Kolonilerin yamalanmas ve insanlarn
kkletirilm esi tek bana byle bir i dinam ii gelitiremezdi - spanya
ve Portekiz ekonomileri koloni im paratorluklarna ram en durgunlat.
Britanya ekonomisi, ierde zgr igcnn artan bir ekilde kullanlm a
s, onun nc Dnyada yeni bir biimde kle emeini smrmesine
olanak verdii iin byd.
Ayrca, artan oranda cretli igc kullanan i ekonominin dinam iz
mi de, Britanya (daha az lekte Fransa) klecilerinin Afrikadan insan
kargolar derlemelerine yol at. Klelerin ou, Afrika ky devletlerinin
st snflarndan elde ediliyordu, zira kle tacirleri i blgelerden binlerce
insan karp uzun mesafeden kyya tayacak kadar Afrikann i kesim
lerini bilmiyorlard. Bu ii, karlnda baka ekilde elde edilemeyecek
daha iyi kalite m allar vererek, Afrikal tccar ve yneticilere yaptryor
lard. Ancak Afrikallar, rk mitolojiye ramen cahil vahiler deillerdi.
Grece karm ak, ou kez okur-yazar, ge O rta a Avrupa toplumlarnn ouyla karlatrlabilecek dzeydeki toplum larda yayorlard.
Kapitalizmin ilk atlndan sayesindedir ki Britanya ekonomisi bu dzeyi
gemeye balamt. Bylelikle (16. yzyl balarnda) Leo Africanusun
zam annda, pek ok Afrika ve bat Avrupa devletinin benzer ekonomik
gelime dzeylerinde olduu bir srada meydana gelmesi m m kn olma
yan byle canavarca bir ticaret biimi 18. yzylda m m kn oluyordu.
Plantasyon klelii, Hollanda ve ngilterenin kapitalist gelimeye za
ten balam olm alarnn bir rnyd. Ama ayrca kapitalizme gl bir
itici g vererek onu besledi.
Bunu yaparken klelik, kapitalizm in iinde olgunlat dnya siste
m inin biimlenmesinde nemli bir rol oynad. ngiltereye 18. yzyln
ikinci yarsnda, (sko ynetici snflarnn Panamada kendi kolonilerini
kurm a giriimi, Darien plan, bozulduktan sonra) skoyay yutm as ve
Dou H indistan irketinin (East India Company) Bengali fethetmesiyle
douda yeni bir im paratorluk yaratmas iin ihtiya duyduu itici gc
verdi.
Britanya ynetici snfnn ykseliinin teki yz, Afrikann ou
nun kuvvetten dmesiydi. Kle ticareti, ky kesiminde yneticilere ve
tccarlara, [kendi endstrilerini gelitirmeye gerek olmadan] grece ge
likin tketim eyasna ve silahlara sahip olma olana verdi; aslnda ithal
edilen eyler Afrika sanayiinin dibini oydu.57 Baarl bir devlet, baka
larna sava aabilen ve onlarn halkn esir edebilen bir devletti. Bara

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

eilimli olan ynetici snflar, ancak m ilitarist olarak varlklarn srdrebiliyorlard. Jolof, Benin ve Kongo gibi devletler tccarn kle tem in et
mekten men edince, baka devletlerin yneticilerinin bu ie devam ederek
zengin ve gl olduunu grdler;58 snf ncesi toplum lar yeni bir askeri
snf ortaya km adan ykm la kar karya kaldlar. Kydaki devletler,
ierdekileri yamalayarak kazanl kt.
Kimi tarihiler, merkezilemi Afrika devletlerinin sonunda ortaya
km asnn, bir ilerleme biim ini temsil ettiini iddia etmilerdir. Ama
bu alttan alta toplum un maddi tem elinin zayflamasyla birlikte olmutur.
Nfus art, tam da Avrupa ve Kuzey Am erikada nfusun artm aya ba
lad srada, burada duraklam tr.59 Hatta bat Afrikada, 1750 ile 1850
arasnda nfusta bir gerileme bile olm utur.60 Bu, sras gelince, 19. yz
yln sonunda, Avrupallarn koloni istilasna direnm ede Afrika devletle
rini donanm sz brakm tr. Bat Avrupa ekonomik olarak ileriye doru
hareket ederken, Afrika geride kalmtr.

255

6. B l m

zgr

Em

e n

E k o n o m s

1771 ylnda eski bir berber ve peruk imalats Richard Arkwright,

Derbyshire Crom fordda dnyann su enerjisiyle alan ilk iplikhanesini
kurdu. plii elle eirenlerden on kat fazla i karabilen, ounluu o
cuk 600 ii istihdam etti. 1775 ylnda sko m atematik aletleri imalats
lames Watt, Birminghaml m hendis M atthew ile aletleri dndrebilen,
muazzam ykleri kaldrabilen ve nihayet gemileri ve kara tatlarn daha
nce hayal edilemeyen hzlarda yrtebilen buhar makineleri retm ek
iin el birlii yapt. 1783-84te Henry Cort, dem ir ergitmek iin daha ge
limi bir dem iri eritip crufundan ayrm a yntemi ve demiri ilemek
iin bir haddehane gelitirdi.
Bu bulular ve bakalarn bir araya getirip, buhar enerjisi kullanan
fabrikalarda yzlerce hatta binlerce insan altrarak, tmyle yeni bir
retim yntemi gelitirm enin yolu almt. Yzyln sonlarna gelindi
inde yalnzca M anchester blgesinde bu t r fabrikalardan 50 adet vard.
ok gemeden baka yerlerdeki ve A tlantikin tesindeki mteebbisler
yeni yntemleri taklit etmeye alyorlard. ehirli zanaatkrlarn ve kr
sal fason endstrilerin dnyas sanayi ehrini douruyordu.
Bu deiikliklerin yaylmaya balad bir srada bir sko profesr,
yeni ekonomik sistemin temel ilkeleri olarak grd eyleri ortaya koydu.
Bugn Adam Sm ithin Uluslarn Zenginlii, genellikle m uhafazakrln
ncili olarak ele alnr. Ancak ilk ortaya ktnda, Avrupada mevcut
olan dzene ve Britanyada hl o dzenin hasretini ekenlere radikal bir
meydan okumay temsil ediyordu.
Smith, aralarnda Adam Ferguson ve David Hum eun da bulundu
u bir grup dnrn, sko A ydnlanm asnn bir parasyd. Bunlar
Stuartlarn dalk kesimlerdeki sko feodalitesiyle ngiltere zerinde
yeniden m utlak monariyi tesis etme giriimleri karsnda dehete d
mlerdi ve nyargya dayanan eski dzen olarak grdkleri her eyin
ayan kaydrmaya kararlydlar. Bu onlar, dnemin ngiliz dnrle
rine kyasla Avrupa Aydnlanmas ile daha sk bir ilikiye yneltti. Smith,

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

257

Ansiklopedinin hayranyd ve Voltaire, d Holbach, Helvetius ve Rousseau

ile dosttu.61 Uluslarn Zenginlii, Aydnlanmann dnyay feodal irrasyonellikten temizleme giriim inin bir parasyd.
Kitap, insanlarn hayatn iyiletirmek iin m allarn m odern retim
yollaryla (uluslarn zenginlii) bunun gereklemesini engelleyen eski
ku ru m lan ve yntemleri; Avrupann zengin lkelerini niteleyen eyler
le, eskiden, feodal ynetim in egemen olduu srada hkm sren eyleri
karlatryordu.62 Her iinin bir kk ii yapt ayrntl bir i blm
sayesinde igcnn verimliliinde byk bir artn saland m odern
bir ine im alathanesini anlatarak balyordu.
Smith, zenginliin nerden kaynakland konusundaki geleneksel g
rleri tersine evirdi. Erken O rta a dneminde zenginliin toprakta
yatt dnlrd. 1500lerden itibaren, altn ve gm zerine odakla
nan m erkantilist nosyonlar giderek poplarite kazand.
Smith bu nosyonlarn her ikisine de meydan okuyor ve zenginliin kay
nann insan emei olduunda srar ediyordu. Her ulusun yllk emei,
ona, zgn olarak hayatn ihtiyalar ve frsatlarn tem in eden fondur
diye yazd. Emek, btn m allarn deiim deerinin gerek ltdr.63
Bu emek iki ekilde kullanlabilir: verimli bir ekilde ya da verimsiz bir
ekilde. Verimli emek, ya baka ilerle uraanlarn tketebilecei ya da
daha baka eylerin retilmesi iin sermaye olarak kullanlacak, satlabilen dayankl rnlerin yaratlm asna yardm etti. Her iki durum da da
emein kts, daha fazla kt yaratlmasna, ulusun zenginliinin art
masna hizmet etti.
Emek, baka yeni m allarn yaratlm asna katk salamadan derhal
tketilirse verimsizdi. nsanlara hizmet eden hizmetilerin emei bu
trdendi. Bir kez yerine getirildikten sonra onlarn emei dpedz yok
oluyordu. Bir insan pek ok verimli emekiyi istihdam ederek zengin ola
bilirdi: ok sayda hizmeti bulundurursa yoksul olurdu. Smith ekliyor:
Toplumdaki kimi en saygn toplumsal tabakalarn emei de ayn derecede
verimsiz... rnein hkmdar, kendi altnda grev yapan hem adalet hem de
sava grevlileriyle, tm ordu ve donanmas verimsiz alanlardr. Bunlar...
dier insanlarn yllk retimiyle beslenir... En ciddi, en nemli ve en nemsiz
mesleklerin bazs da -kilise adamlar, avukatlar, hekimler, yazarlar, oyuncu
lar, soytarlar, mzisyenler d e- ayn snf iinde deerlendirilmelidir.64

18.
yzylda Avrupadaki devletler, saraylardaki ve hkm etlerdeki
asalaklarn lks iinde tembelce yaamasna olanak veren bir sr arpalk
-hibir gerek i yapmayan iyi maal grevler- yaratyorlard. Sm ithin
doktrini onlara kar bir saldryd. Bu ayrca, tarm a yatrm yapma
dan elde ettikleri rantlarla yaayan toprak sahiplerine de bir saldryd.

258

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Gelimekte olan piyasa sisteminin, onu snrlandran yklerden k u rtarl

mas yolunda bir talepti. Bu, Britanya iin bir reform programyd; ama
ayn kolaylkla Avrupada devrim iin bir program olarak da yorum lana
bilirdi.
Smith, daha sonra devletin her trl ticareti kontrol etme ya da yeni
topraklar fethetme giriim lerine de kar kt. Kendilerine brakldkla
rnda insanlar, her zaman, kendi emekleriyle rettikleri eyleri baka in
sanlarn rettii en iyi ve en ucuz eylerle deitirirler, diyordu. Herkes,
m m kn olan en etkin ekilde yapmaya alarak, en iyi yapt i ze
rinde younlam aldr ve bakalarnn istemeyecei eyleri retm ede hi
kim senin kar yoktur. Piyasa, insanlarn faaliyetlerini m m kn olan en
iyi ekilde dzenleyecektir.
H km etlerin kendi reticilerine ayrcalk tanm a giriimleri yalnzca
insanlarn gereinden fazla emek harcam alarna yol aar. Bu t r m da
haleler baz kar gruplarnn yararna olabilir, ama Smith bunun ulusal
zenginlii azaltacanda srar ediyordu. Serbest ticaret izlenmesi gereken
tek rasyonel yoldu.
Benzer bir ekilde zgr emein erdem lerini de tartyordu. Klelik
kolay yoldan kr elde etm enin bir yolu olarak grlebilir. Ama bu, klenin
kendi inisiyatifini iine uygulamasn engelleyecei iin uzun dnemde
zgr emekten daha pahal olacaktr. Smith, hibir m lk edinemeyen bir
kiinin m m kn olduu kadar ok yiyip az alm aktan baka bir kar
olamaz diye iddia ediyordu.65
Saf piyasa sisteminin erdemlerini, iinden ktklar feodal ve mutlakyeti kurum lar karsnda gklere karyordu. Eric Rollun aklad
gibi, onun yazlar bir tek snfn karn temsil ediyordu... Asl saldr
snn, sanayi kapitalizm inin daha da gelimesine en amansz engel tekil
edenlerin ayrcalkl pozisyonuna kar olduu konusunda hibir hayal
grmyordu.66
Sm ithin yeni sistem hakkndaki aklamas tek yanlyd. Britanya
kapitalizmi Avrupann geri kalan ksm na gre yalnzca barl pazar
rekabetiyle ileri frlam am t. Klelik biraz sermaye salamt. Koloniler
pazar oluturm utu. Yzyl boyunca devlet harcam alar yksek olmu ve
bu yeni, krl ve rekabeti endstrilerin ortaya kmas iin cesaretlendi
rici olmutu. Sanayi kapitalizm inin ykselmesi iin, imdi artk onlara
ihtiya duymasa da, klelik, smrgecilik ve m erkantilizm koltuk denei
grevi yapmt.
Bu t r koltuk deneklerini salamay baaramayan devletler zarar
grmlerdi. W estm inster parlam entolar ticaretleri zerine snrlam alar
getirdii iin yerli kapitalistleri zarar gren rlandann durum u kesinlik

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s J

le byleydi. Britanya Dou H indistan irketinin grevlileri, karlnda hibir ey vermeden Bengali yamalarken bu, H indistan iin artan
lde doruydu. Britanya kapitalizmi bir kez egemen bir pozisyon ka
zandktan sonra, baka yerlerdeki kapitalist snflar, bebeklik halindeki
endstrilerinin daha doum larnda boulmamas iin, devlet desteine
ihtiya duyacaklard.
Sanayi kapitalizmi daha bebeklik anda iken yazan Adam Smith, saf
piyasa sistemlerinin, doasndan gelen bir irrasyonellik ortaya koyduunu
gremezdi. reticilerin birbirleriyle rekabet etme gds, ktnn taleple
otom atik olarak uyum halinde olmasna yol amyor; retim de kitlesel
ani artlara (canllk), reticiler rnlerini krl bir ekilde satamayacaklarndan korktuklar iin bunu izleyen kitlesel dler (bunalm )
elik ediyordu. Sm ithin en nemli takipisi David Ricardonun, m aki
nelerin devreye sokulm asnn iilerin durum unu ktletireceinin far
kna varmas, onun Ekonomi Politiin lkelerine, yeni bir blm ekleme
si iin bir 45 yl daha gemesi gerekiyordu. Zira Sm ithin bunu yapmas
iin zam annn tesine sramas gerekiyordu. Bununla birlikte, Sm ithin
yazdklarn bugn kapitalizm in son sz olarak sunm ak isteyenler ayn
mazerete sahip deildirler.
Son olarak, Sm ithin emek ve deer konusundaki tezinde, nemli so
nular olan bir eliki vard. Hemen hemen tm Aydnlanma dnr
leri gibi Smith de, eitsiz oranda mlkiyete sahip olanlarn, pazarda kar
karya geldikleri srece eit olduklarn varsayyordu. Ancak kim i tezler
buna meydan okumaya ve zgr emein, kle emeinden sanld ka
dar zgr olup olm adn sorgulamaya baladlar.
Sm ithin her trl deerin kaynann emek olduu iddias onu, rant
ve krn, toprak ya da fabrika sahibi tarafndan asl reticiden alnm
emek olduu sonucuna yneltti.
Toprak zel mlk haline gelir gelmez, toprak sahibi, emekilerin ondan topla
yabildikleri ya da yetitirebildikleri rnn hemen hemen tm nden bir pay
talep eder. O toprak zerinde istihdam edilen igcnn rettiinden ilk ke
sintiyi, onun rant yapar... Hemen hemen tm teki emek trlerinin retim
leri de krn benzer bir kesintisine tbidir. Hemen hemen btn sanatlarda
ve imalatlarda alanlarn byk ounluu, yapacaklar iin malzemesini
kendilerine temin edecek ve i bitene kadar cretlerini verecek ve bakm larn
yapacak bir ustaya ihtiya duyarlar. Usta, onlarn retim ine ortak olur... bu
pay onun krn oluturur.67

Ustalarn karlar ile iilerin karlar arasnda bir uyum yoktur, bir
atma vardr:
ki tarafn karlar hibir ekilde ayn deildir. i m m kn olduu kadar

2 60 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

ok almak ister, usta m m kn olduu kadar az vermek. Birincisi, cretle

ri arttrm ak iin, kincisi drmek iin birlemek zorundadr. Tm olaan
durum larda, bu anlamazlkta kim in avantajl olduunu ve kar taraf kendi
koullarna zorlayabileceini ngrebilmek zor deildir. Saylar az olan us
talar, ok daha kolay birleebilirler; stelik hukuk ve otoriteler en azndan on
larn birlemesini engellemezken, iilerin birlemesini yasaklar... Tm an
lamazlklarda usta daha uzun sre dayanabilir. Bir toprak sahibi, bir ifti,
bir usta imalat ya da tccar... daha nce elde ettii stoklarla normal olarak
bir ya da iki yl yaayabilir. Pek ok ii bir hafta geinemez.68

Sm ithin tezinin mant, sanayi kapitalistlerinin bak asyla ya

plm verimsiz feodalizm kalntlar eletirisinin tesine geip, onlar
iilerin emeinin salad krlarla yaayan, verimsiz asalaklar olarak
grerek, kapitalistlerin kendisinin eletirisi yapmakt. Bu m antk, (toprak
sahiplerine sanayi kapitalizmi asndan saldran) David Ricardonun ya
zlar yoluyla 1820 ve 1830larn ilk sosyalist iktisatlarna ve Kari M arxa
aktarlan bir m antktr. A ydnlanm ann en byk siyasal iktisatsnn
eski dzene kar kulland silahlar, artk yeni dzenle savamak iin
kullanlr.
Smith bylesi sonular karm aktan uzak durm utur. Bunu, deerin
emekten kaynakland yolundaki kendi nosyonunu bir baka kart nos
yonla kartrarak yapmtr. M aln deerinin, toprak sahibinin, kapitalis
tin ve iinin ortak gelirlerine bal olduunu sylemitir. Tartm ann
dngselliliine ramen (gelirler deere dayanr, ama deer gelirlerin
toplamdr) bu fikir, M althus ve halkn byk sevgisini kazanan Jean
Babtist Say tarafndan ele alnm ve Ricardonun lmnden sonra anaakm iktisattaki ortodoksiyi oluturm utur.
Her eye ramen, Smith, ortaya km akta olan yeni ekonomik sistemin
ana izgilerini ortaya koyan ilk kiidir. Bu, Britanyal kapitalistlere nereye
gittikleri konusunda bir fikir ve dier lkelerin gelecekteki kapitalistleri
ne neyi kopya etmeleri konusunda nosyon veren bir tablodur. Bu tam da,
bir tam ve eyrek yzyllk grece toplumsal bar, yerini yeni bir devrim
ci kalkma ama brakrken yaynlanmtr. indeki fikirler yeni an
balca aktrlerinin ounun tutum larn biimlendirecektir.

A L T I N C I KISIM

ALT S T O L A N D N Y A

<!Q2>

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

K RO N O LO J
1773: Boston ay Partisi

alma evleri kuruluyor.

1775: Lexington ve Bunker Hillde arpmalar.

1838-39: artist hareket iilere oy hakk istiyor.

1776: Amerikan Bamszlk Bildirgesi

1839-42: ine kar Afyon Savalar.

1781: Yorktownda Britanyann yenilgisi.

1842: Lancashirede genel grev.

1780lerden 1830lara: Britanyada fabrika siste

1840lardan 1860lara: Dickens, George Eliot ve

m inin ve madenciliin yaygnlamas.

Brontelerin romanlar.

1789: Bastillein topa tutulmas, Fransz

1840larn ortas: Tai-ping asileri inin yakla

Devriminin balamas.

k yarsn kontrol altna alyor.

1791: St. Dominguede kle ayaklanmas.

1846-49: rlandada Byk Ktlk.

1792: Fransada devrimci sava, Valmy Muhare

1847: Komnist Manifesto.

besi, kraln idam.

1848 Bahar: Avrupann her yerinde devrimler,

1793-94: Fransay Jakobenler ynetiyor, feodal

rlandada baarsz bir ayaklanma, Londradaki

demelerin sonu, terr.

son byk artist gsteri.

1794: Jakobenlerin d, "Ihermidor.

Haziran 1848: Fransz burjuvazisinin ii hare

1793-98: Britanya St. Dominguei alyor; eski

ketini ezii.

kle ordusu karsnda yenilgi.

1848-49: Avrupada eski monarilerin restoras

yonu.

1797: Britanya deniz ayaklanmalar.

1798: rlandada Britanya ynetimine kar kal

1850ler ve 1860lar: Sanayinin Almanya ve

kma, bununla mcadele iin Orange Tarikat

Fransaya yaylmas.

nn kurulmas.

1843-56: Britanya kuzey Hindistann fethini

1799: Birleme Yasalar Britanyada sendikalar

tamamlyor.

yasaklyor. Napolyon Fransada tm iktidar ele

1857: Hindistan Ayaklanmas.

geiriyor.

1857-60: kinci Afyon Sava, in ehirlerinde

1801-03: Napolyon Haitide klelii yeniden

smrge ayrcalklar.

tesise alyor, Toussaintin tutuklanmas ve

1859: Darwinin Trlerin Kkeni.

lm, Dessalines eski kle ordusunu zafere

1859-71: talya bir kral altnda birleiyor.

tayor.

1861: Amerikan Sava balyor. Rusyada ar

1804: Beethovenin Eroica's.

serflie son veriyor.

1805: Napolyon imparator oluyor.

1863: Lincoln klelie son verildiini aklyor.

1807: Hegelin Akln Fenomolojisi.

1807: Britanya kle ticaretini yasaklyor.
1810: Meksika ve Venezuelada spanyol yneti

1864: Tai-ping sileri sonunda ngilizlerin

ynettii birliklerce yeniliyor.
1865: Amerikada Gneyin yenilgisi.

mine kar ilk ayaklanmalar.

1810-16: Luddcular kuzey ngilterede makine

1866: Nobel dinamiti icat ediyor.

leri kryor.

Tokugawanin feodal ynetimine son veriyor.

1867: Japonyada yukardan Meiji devrimi,

1814-15: Napolyon yeniliyor. Eski monarklarn

1867: Marx Kapitali yaynlyor.

restorasyonu. Waterloo.

1870: Fransa-Prusya Sava, Louis Bonapartn

1811-18: Jane Austen ve Walter Scott romanlar

d.

n yaynlyor.

1871: Paris Komn, iiler ehri ele geiriyor,

1819: Peterlooda ii snf eyleminde katliam.

daha sonra Cumhuriyeti hkmet ehre sald

1830: Pariste devrim bir monarkn yerine bir

ryor, binlerce kiiyi ldryor.

bakasn geiriyor.

1871: Bismarck Prusya monarisi altnda Alman

1830lar: Stendhal ve Balzacn romanlar.

mparatorluunu kuruyor.

1830: Dnyann ilk yolcu treni.

1873: lk elektrikli makine.

1831: Faraday elektrik endksiyonu kefediyor.

1870lerin ortalar: Birleik Devletlerin gney

1832: Britanya orta snf oy hakk elde ediyor.

eyaletlerindeki birlikler ekiliyor, Jim Crow

1834: Yoksul Yasas Deiiklii ile Britanyada

ayrmclnn ykselii.

1. B l m

m e r k a n

P rologu

Britanya kuvvetleri 1781 ylnda Yorktowndan ekilirken, askeri ban

do Dnya Alt st Oldu melodisini alyordu. Ve Kral Georgea sadk
binlerce Toryye de, askeri birliklerle Yorktowndan ayrlrken yle gelmi
olmaldr. Toplumun doal dzeni hakknda gelitirmi olduklar tm
varsaymlar baarl ayaklanma karsnda ayaklar altnda inenmiti.
Bununla birlikte isyanclarn yzde 99u o varsaymlar ok deil sekiz yl
nce paylayorlard.
Ayaklanmann en iyi bilinen figrlerinden birisi Benjamin Franklin,
1760larda, Krallarn en iyisinin altnda imdi m utluyuz diye yazm t.1
O nun gazete makalelerini ve alm anaklarn okuyan binlerce Amerikal
da 1774 ylna kadar onunla ayn grteydi. Franklinin memleketi olan
Pennsylvania kolonisinde bilinli bir devrimci gelenek yoktu.2 Virginial
lider Thomas Jefferson 1776 balarnda hl, Am erikallarn monariden
ayrlm ada ne istekleri... ne de karlar olduunu iddia ediyordu.3
Ne olmutu da 1776 yaznda, 13 koloninin temsilcileri, bir Kta
Kongresinde ayn Jefferson tarafndan kaleme alnan ve btn insanla
rn eit yaratldn iddia eden Bamszlk Bildirgesini kabul etmiti?
Krallara ve aristokratlara itaatin Avrupada neredeyse evrensel olduu
dnemde bu aka devrimci bir ifadeydi.
Sz konusu koloniler bir buuk yzyl kadar nce Britanya tacnn des
tei ile kurulm utu. Her birindeki niha siyasal otorite, Londradan tayin
edilen bir valinin elindeydi. Ama her kolonideki deiik gruplar iktidar
paylayordu: New Englandn krsal kesimlerinde bamsz iftiler ky
daki ehirlerde tccar ve zanaatkrlar; New York eyaletinde kiraclarna
neredeyse feodal bir ekilde davranan birbirine rakip byk toprak sahip
leri ve New York ehrinde Britanyann A tlantik ticaretine bal olan tc
car; Pennsylvaniada (valiyi atayan) Penn ailesi ve bir grup zengin Quaker
aile; Virginia ve Kuzey ve Gney Carolinada, yoksul beyazlar her trl
sz hakkndan m ahrum brakan kle sahibi plantasyoncular. Ayrca ko
lonilerin iinde de, 1766da New Yorkun Hudson Vadisinde ayaklanan

26 4 I H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

kiraclarla toprak sahipleri; Philadelphial elitle Pennsylvaniadaki batl

gmenler; Carolinalarda dzenleyici kk iftilerle kodam an plan
tasyon sahipleri arasnda da iddetli toplumsal atmalar vard. Bunlarn
hepsinin stnde, gneyli plantasyon sahipleri iin, 1739da Gney
Carolinada olduu gibi srekli bir kle ayaklanmas korkusu sz konu
suydu. Bylesine atan karlar, 1750lerin balarnda bir birlik olutur
ma giriim ini mahvetmilerdi.
Her kolonide insanlar kendilerini Amerikal olarak deil de
Britanyal olarak gryorlard. Her eyden nce koloniler Britanyann
A tlantik ekonomisinin yrngesinde gelimi ve zenginlemiti. Toplam
nfuslar, milyona, Britanyann nfusunun te birine ulancaya ka
dar, dzenli bir ekilde artm t. Tccar ve toprak sahipleri olduka zen
gindi ve iftileri ve zanaatkrlar, atalarnn A tlantikin teki yakasnda
olduundan daha iyi durumdayd. Tabloyu alt st etmek hi kim senin
karna deildi.
Bir atlak tan D erin A nlam azla
Bununla birlikte ekonomik yaylma olgusu, A tlantikin her iki yaka
sndaki tccarlar, toprak sahiplerini ve imalatlar farkl kar kmele
rine ve bunlarn yan sra birbirine kar tavrlar gelitirmeye zorluyordu.4
Londrada, kolonilerin Britanya ticar karlarna zarar veren politika
lar gelitirebilecekleri yolunda artan bir korku geliiyordu. Kolonilerde,
Britanya hkm etinin onlarn ihtiyalarn grmezden geldii yolunda
artan bir kuku vard. 1770lerin ortasna kadar, kolonilerin bazlarnn
Londradaki temsilcisi roln stlenen Benjamin Franklin gibi insanlar,
bu korkular ve kukular yanl anlam alar olarak deerlendiriyorlard.
Ancak her iki taraf da tam am en hayalci deildi. Britanya ile koloniler ara
snda atma, bir noktada kanlmazd.
Ortaya km akta olan dnya piyasa sistemi, Adam Smith ve izleyi
cilerinin ima etmi olduklar (ve bugn hl ima ediyor olduklar) gibi,
devletin ekonomik rolnn olmad bir ey deildi. Ticaret alar btn
sisteme yaylyordu; ama tacirlerin, finanslarn ve im alatlarn almsatm ilerinin yan sra toplum sal olaylara karm alar ve siyasi otorite
lere bask uygulamalar belirli ehirlerde de younlayordu. Her birinin
feodalizmden daha sk siyasal yaplar ve onunla birlikte giden ulusal
dilleri olan, rakip ulusal devletlerin gelimesi, onlarn karlarna hizmet
ediyordu. Britanyann, kapitalistlerinin karlarn gelitirme konusun
da, parlamentoya hkim olan gertryye bask yapmamas dnlemezdi
- Am erikan kolonilerinin kapitalistlerinin buna, kendi siyasal kar n
lemleriyle tepkide bulunm am as da ayn ekilde dnlemezdi.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 265

Hem ekonomide hem de siyasette belirli olaylar ou kez, uzun d

nemli eilimleri keskin bir ekilde kutuplatrr. 1760 ve 1770lerde du
rum byleydi. Britanya ve Fransa arasndaki 1756-63 Yedi Yl Savalar,
bata Kuzey Amerika olmak zere, kolonilerin ve onunla birlikte giden
ticaretin kontrol zerinde odakland. Britanya, Bat H int A dalarnda
Fransay yenerek, Bengali kontrol altna alarak ve Kanaday fethede
rek bir dnya im paratorluunun temellerini att. Ama bunun kabark bir
faturas da vard.
Savan m aliyetinin bir ksm n Amerikal kolonicilere dettirm ek
Britanyal yneticiler iin m antkl bir davrant. Her eye ramen, diye
akl yrtyorlard, Fransann Mississippi V adisini ele geirme ve kolo
nilerin batya doru yaylmalarn engelleme plan nlendii iin koloni
ler bundan muazzam kazan salamlard.
Dolaysyla Britanya kolonicilere bir dizi vergi -1764te melas (rom ya
pm nda kullanlan ham eker) vergisi, 1765te bir dizi muameleye uygula
nan pul vergisi; ve Britanya birliklerinin Amerikada bulunm asnn m as
rafn kolonicilere deten Kla Vergisi 1767de ithalat vergisi gibi- koydu.
Bunlarn her biri muazzam fke yaratt. Ekonomik bunalm srasnda
insanlar nakit sknts ekiyordu ve bu vergiler belirli endstrilere za
rar verme tehlikesi tayordu. Fransa artk askeri bir tehdit deildi ve de
Britanya hkm eti bu fazladan geliri, Britanyadaki byk toprak sahip
lerinin vergilerini drm ek iin istiyordu. Hepsinden nemlisi, koloni
ciler hibir sz hakkna sahip olm adklar politikalar iin vergi demek
durum unda kalyorlard.
Koloniciler, Britanyada Avam Kamarasnn mali konulardaki herhan
gi bir hkm et nerisini veto edebileceini ileri sryorlard. Hi ku
kusuz deiik kolonilerin meclislerinin de Amerikada ayn gce sahip
olmalar gerekirdi. Aksi halde, temel zgrlkleri ayaklar altnda inenirdi. Protestonun dili henz devrimci deildi. nsanlar kendilerini, z
grlklerini savunan Britanyallar olarak gryorlard. Ama bu onlarn
birlemesine ve Britanyaya kar ilk kez harekete gemelerine yol at.
Bu hareketlenme toplum un deiik dzeylerinde meydana geldi. En
tepede, kolonilerden gelen delegeler bir Kta Kongresinde bir araya geldi
ler ve vergiler geri alnncaya kadar Britanyaya ticar boykot uygulanmas
arsnda bulundular. Bu yaklam, herhangi bir eylemi, ticareti yrten
kk bir tccar grubuna baml klyordu.
Ama baka gler de harekete geirildi. 1765 ve 1766 yllarnda kendi
lerine zgrln ocuklar adn takan gruplar ortaya kt.5 Bunlar
zengin plantasyonculardan, byk toprak sahiplerinden ya da hatta
varlkl tccardan olumuyordu; aksine elitle gerek plepler arasnda

j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

bir yer igal eden, m uhalif entelekteller, ktalararas kk tacirler ve

zanaatkarlardan oluuyordu.6 Bunlar, ngiliz D evrim inin Yeni Model
Ordusunda ok can alc bir rol oynayan orta tiplere ok benziyorlar
d. Koloni ehirlerinde bir halk protestosu ve ayaklanma gelenei vard.
zgrln ocuklar neredeyse bir siyasal parti gibi hareket ediyor,
Britanya sorununa kar geleneksel sokak hareketini ynetiyor ve pek
ok sradan Amerikal arasnda yeni bir siyasal bilin olumasna hizm et
ediyordu.7
Kalabalklarn eylemi, pasif bir ticaret boykotunun tesine geti.
Bostonda halk pullarn satld sanlan bir binay ykt ve pul da
tcsnn evine saldrd.8 New Yorkta hain olarak grdkleri kiilerin
evleri ykld ve ehirde bulunan Britanya askerleriyle atmalar oldu.9
Britanyallara kar fke, glklerin yaygn olduu bir dnemde kibirli
bir ekilde zenginliini sergileyen elite kar olan fkeyle birleti. Bu t r
insanlarn gittii bir tiyatroya saldrld. New Yorkun en radikal gazetesi
New York Journal, Britanya sorununu dram atize etti; ama ayrca bir biri
ard sra yksek kiralarn, ykselen fiyatlarn ve eksik istihdam n kt
lklerine saldran makaleler yaynlad.10
Herhangi bir protesto hareketi ykselirken, eylem insanlarn dn
celerini deitirirken, deien dnceler daha fazla eyleme yol aar. Bu
1760larda Boston ve New York iin kesinlikle doruydu. New Yorkta in
sanlar Britanyann eylemlerini protesto etmek iin zgrlk direkleri
diktiler. Her seferinde askerler bunlar ykt ve yerlerine yenileri dikildi.
Britanya hkm etinin yeni bir vergi tahsildarlar yaps kurm a giriim le
ri yalnzca insanlarn dardan bask grdkleri duygusunu glendirdi.
Bostonda 1770 M artnda kendilerine kartopu atan kalabala askerlerin
ate amas ve be kiinin lmesiyle -Boston K atliam - tepkiler en yksek
noktasna eriti.
Britanya hkm eti, John Wilkesi izleyen isyanc Londra kalabalkla
rnn ve pek ok Londra ehri tccarnn basks karsnda bir sre iin
geriledi. ay zerindeki hari, btn vergileri iptal etti ve Am erikadaki
ajitasyon da duruldu.
Ancak bu, meselenin sonu olamazd. Herhangi bir vergi koyma giri
imi karsndaki fke, Boston ve baka yerlerde zulm grenler arasnda
her zam ankinden daha bykt. Britanya ynetici evreleri iinde ise,
kolonilerin Britanyann karlarn dikkate alm adan kendi karlarnn
peinde koma konusunda kararl olduklar korkusu da, her zam ankin
den daha fazlayd. Eer onlara bir ders verilmezse itaatsizlik, krlm as
olanaksz bir alkanlk haline gelecek ve kolonilere sahip olm ann btn
anlam kaybolacakt.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 267

K a rto p la rn d a n Tfek K u ru n larn a

Tarihte kk bir eylemin, aynen bir inenin balonu patlatmas gibi,
byk bir patlamaya yol at zam anlar vardr. O kk eylem 1773
Kasmnda Boston lim annda ortaya kt. Dou H indistan irketinin
(East India Company) bir gemisi, valinin ocuklarnn, onunla bu geri
kalan vergiye kar boykotu krm ay dndkleri ay kargosunu boal
tyordu. Kyda binlerce kii protesto ederken, Am erikan yerlileri gibi gi
yinm i 100 eylemci gemiye kt ve ay denize dkt.
Koloni kam uoyunun saygdeer liderleri dehete dmt. Benjamin
Franklin, bu vahi bir adaletsizlik eylemidir diye grlyordu.11 Ancak bu
eylem, Britanya hkm etine zaten fkeli olanlar arasnda gl bir yank
buldu ve hkm et iin barda taran dam la oldu. Britanya hkm eti,
General Gage adl birini, koloniyi dize getirme yetkisiyle Massachusetts
valisi olarak atad; Bostona birlik gnderdi ve yasalara kar gelen kolonici
lerin yarglanm ak zere Britanyaya gtrleceine ilikin Hogrmezlik
Yasalarn (Irtoleratce Acts) kard.
Mesele artk vergi deildi. Mesele, kolonilerin sakinlerinin kendi
lerini yneten yasalarda sz hakkna sahip olup olamayacaklar, (kendi
Virginia eyaletinde siyah klelerin ve pek ok yoksul beyazn hibir sz
hakk olmadn unutan) Jeffersonun ifadesiyle, Byk Britanya adasn
daki 160.000 semenin Amerika eyaletlerindeki drt milyon insana yasa
koyup koyamayaca12 meselesiydi. Btn koloniler tehdit atndayd. Her
birinde muazzam bir fke dalgas sz konusuydu ve bunu ifade edecek
komiteler ortaya kt. ay boykotu yaygnlat ve 13 koloni meclisi, ikinci
bir Kta Kongresine temsilci gndermeyi kabul etti.
Kongredeki insanlar, esas itibariyle saygdeer m lk sahipleriydi.
Bunlar Britanya mparatorluu yaps iinde nem kazanm lard ve onu
devirm ek gibi bir niyetleri yoktu. Seme haklar olsa, ilerin eski usulde
devam etm esini tercih edeceklerdi. Ama byle bir seenek yoktu. Yeni bir
ticar boykot iin arda bulundular. Ancak Britanya hkm eti tarafn
dan alm an nlemlerin sertlii, byle bir boykotun yalnzca tccara b
raklamayaca anlam na geliyordu. Bunun kitlesel direni rgtlenerek
desteklenmesi gerekiyordu. Her county, ehir ve kasabada halk, Britanya
m allarn satn almaya ya da tketmeye kar ajitasyon yapacak komiteler
oluturm ak zorundayd.13
Bu i, boykotu ileri gtrmede Massachusetts ile birlik olan Virginial
plantasyoncular iin bir sorun deildi. O nlar koloninin btn yapsn,
valinin dnda kontrol ediyorlard. Karkla yol amadan iradelerini
empoze edebilirlerdi. Ancak baka yerlerde bin trl sorun ortaya kt.

268 j H a l k l a r n D n y a T ar i h i

Massachusettste, Britanyann ald nlemlere kar halkn gr

neredeyse oybirlii halindeydi. Ancak W orchester county gibi yerlerde
yarglar yeni yasalar uygulamaya karar vermilerdi Ne yaplacakt? New
Yorkta zengince tccarn pek ou Britanya im paratorluk ticaretinden
kr salyor ve boykotu srdrm ekte gnlsz davranyordu, gl top
rak sahibi aileleri Britanya valisinin liderliini kabul edeceklerdi. Bir kez
daha, ne yaplacakt? Pennsylvaniadaki Quaker tccar elitin ou kolo
nici hem erilerinin arsnn nne, Britanyaya sadakati koyacaklard.
Orada ne yaplacakt?
Komitelerin boykot uygulanmas ars, Kta Kongresi bu olguyu ka
bul etsin ya da etmesin, eski kurum larn yenileriyle devrimci bir ekilde
deitirilmesi anlam na geliyordu.
S n f ve K ar K arya Geli
Worchester countyde silahl iftiler, bu her ne kadar Britanya yet
kililerini deil, baarl kariyerlerini srdrm ek isteyen yerli yarglar
karlarna alm ak anlam na gelse de, m ahkemelerin ileyiini engellemek
zorundayd.14 New York ehrinde, bamszla varan kararlarn haya
ta geirilmesi, parlamento ve kraldan kopu kadar, ... eski... otoritelerin
ortadan kaldrlm as anlam na geliyordu. Bunu yapabilme enerjisi, gerek
kalabalklar gerekse, devrimci komiteler halinde, halkn kendisinden
geliyordu. Resmi bir kom itenin oluturulm as ve daha sonra kralc ye
lerin yerine zanaatkrlarn, esnafn ve ikinci derecede profesyonellerin
atanm as iin bask yapanlar, her hafta btn yelerin katlmyla topla
nan zanaatkrlard.15
Bar boykottan savaa gei, ayrca, aadan gelen dorudan eylem
den kaynakland. Britanya askerleri Massachusetts, Lexingtonda yry
yapan milislere ate edince, bir Britanya birliinin Boston yaknlarndaki
Concordda sakl silahlar ele geirmek iin yola ktm silahl iftilere
haber vermek iin nl at biniini gerekletiren, bir zanaatkr, Paul Revere
idi. Britanyaya kar Lexingtonda savaan ve daha sonra Bostona gelerek
Bunker Hilldeki Britanya garnizonunu kuatan, o iftilerdi. Her durum
da, orta ve alt snflarn yeleri, Britanya kurulu dzeni konusunda tereddt
gsteren, st snfta insanlar bir yana itmek zorundayd.
Edward Countrym anin, devrim zerine yazd iki mkemmel kita
bnda, hakl olarak vurgulad gibi, mcadele ancak, insanlar eski elit
lere kar yeni kurum lar oluturduklar iin ilerleyebildi: 1774le 1776
yaz arasnda New Yorkta o komiteler, 1789la 1792 arasnda Pariste ve
1917de Rusyadaki benzer komitelerin yapacaklar eyleri yaptlar.16

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s 1 269

Byle bir ajitasyon 1776 olaylarnda belirgindi. New Yorkta Britanyaya

ynelik herhangi bir eyleme kar, Atlantik ticareti yapan zengin tcca
rn, valiye bal resm grevlilerin ve kim i byk toprak sahiplerinin sert
muhalefeti sz konusuydu. Philadelphiada Pennsylvania Meclisinin o
unluu inatla bamszla karyd. Britanyaya kar sava bu iki ehrin
destei olmadan baarl olamazd. Ama bu destek, yalnzca eski ekono
mik ve siyasal elitlere meydan okunm as sonucu gelebilirdi. Ticaret ya da
toprak sahiplii gemiinden deil, esas itibariyle zanaatkr ve kk es
naf gibi, daha radikal yeni insanlarn, neyin ithal neyin ihra edileceine
karar vererek, ehirlerin hayatnda muazzam bir etkisi olan bu komitele
rin kontroln ele geirmesi zorunluydu.
Silah O larak B rorler
Eski st snflarn siyasal dzeni basite ortadan kalkmad. Kendi
egemenliklerine itaat edilmesi ve Britanyaya kar direniin kreltilmesi
iin, kuaklarn zihinsel alkanlklarna gveniyorlard. Kitlesel ajitas
yon; boykot tartm alar, boykot krclara kar yryler yaplmas,
valilerin ve Britanyal bakanlarn kuklalarnn yaklmas ve de binalarn
yamalanmas biimlerini ald. Eski dnce biimlerini destekleyen id
dialar param para etmekte, propaganda devreye girdi. Yalnzca 1776 y
lnda, onlarca gazetenin ve derginin yan sra 400den fazla bror ortaya
kt. Ancak belirleyici rol, ksa sre nce Britanyadan gen birisi, Tom
Painein yazd 40 sayfalk bror oynad.
Paine, Benjamin Franklinin tavsiye mektubuyla 1775in balarnda
Philadelphiaya gelmiti. Siyasal hayatta mekezi bir rol oynamaya ba
layan zanaatkr ve kk esnafn orta tabakasnn tipik bir rneiydi.
Ingilterede, korse imalats, denizci, vergi tahsildar ve han ileticisi
olarak deiik iler yapmt. Krk yan biraz gemi olarak Amerikaya
geldiinde benzer insanlar arasnda datlan, yeni kurulm u bir dergide
i buldu. Okuyucusu gibi, o da boykotun heyecanl bir taraftaryd ama
henz devrimci deildi. Daha sonra, Britanyaya olan ballk inaty
d, ama ayn zam anda ona kar konum ak ihanetti diye yazacaktr.17
Bamsz bir cum huriyet davasna ikna olana dek, 1775in olaylar -zel
likle Britanyann basksnn artan iddeti- fikrini deitirdi. 1776nn ba
nda yaynlad basit risalesi Saduyu da bunu ortaya koyuyordu.
Bror, valilerin ve meclis yelerinin dili yerine, zanaatkr ve esnafn
dilini kullanarak popler bir slupla yazlmt. Ama basit bir ajitasyon
almas deildi. Ajitasyonun taleplerini destekleyen genel tezler orta
ya koymaya alyordu. Bunu, bir ve eyrek yzyldan bu yana etrafta

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

dolaan entelektel fikirleri -Hobbes, Locke, Voltaire ve muhtemelen

Rousseaudan seilmi fikirlerin bir ksm n- ele alarak ve bunlar sra
dan insanlarn anlayabilecei bir ekilde ortaya koyarak yapyordu. Paine,
Aydnlanma dncesinin bir ksmyla, ngilteredeki tartm a kulpleri
ne ve popler bilimsel konferanslara katlarak tanm olmalyd. imdi
bu dnceleri sokan ve atlyenin diline eviriyor ve toplum iin bir tek
drst adam n, imdiye kadar yaam olan tm tal zalimlerden daha
deerli olduunda srar ediyordu. Bir Fransz p iinin soyundan gelen
ve bir haydutlar etesine liderlik yapan III. Georgeun hkm darlk
hakkyla alay ediyordu.
Saduyunun artc bir etkisi oldu. Muhtemelen 150.000 adet satt.
Pennyslvanial politikac Benjamin Rush, onun etkisi hakknda daha
sonra unlar syleyecektir:
Amerikan zihniyeti zerindeki etkileri an ve kapsaml oldu. Halk adamlar
tarafndan okundu, kulplerde tekrarland, okullarda heyecanla okundu ve
bir keresinde, bir din adam tarafndan vaaz olarak verildi.18

Bu, insanlarn bir eyi aniden farkl grmelerini salayan tarih anlar
dan birisiydi. Pennyslvaniadaki radikal hareket hz kazand ve devrimci
nlemler almaya hazr hale geldi.
Zengin tccar ve byk toprak sahiplerinin pek ou, monariye sa
dk kalyor ve nceki iki ylda mcadelenin iine ekilmemi olan nfus
kesim lerini hl etkileyebiliyordu. Meclisin kontrol iin can alc nemi
olan bir seimde, drt sandalyeden n kazandlar ve Pennyslvaniam n
bamszlk bildirgesini desteklemesine ynelik herhangi bir plan baar
sz olacak gibi grnyordu. Bununla birlikte byle bir destek olmadan
teki koloniler iin iler hepten olanakszd.
Bamszln radikal destekileri, onlara yalnzca bir seenein ak
olduunu grdler: Bu ngiliz Devrimi srasnda Yeni Model O rdunun
benimsedii ve bir kez daha, 150 yl sonra, Rus D evrim inde benimsenen
seenekti. Meclisin kararlarn bir tarafa atm ak iin meclis dnda ey
lemci bir hareket oluturm ak zorundaydlar. Koloninin gelecei iin karar
vermek zere 4.000 kiinin katlaca bir delegeler kurultay iin ar
yapld ve ar koloninin milis temsilcilerinden oluan Kk Rtbeliler
Komitesinin desteini salad. Eski meclis, em rinde hibir silahl g ol
mad iin bir anda gsz hale geldi. Eski meclis bir daha hi toplan
m am ak zere 14 H aziran d a alm alarn tatil etti ve 18 Haziranda halk
kurultay, baka hibir yede grlmemi en radikal anayasay yapmak
zere topland. Bu anayasa erkek nfusun yzde 90na oy hakk veriyor
ama krala sadakate tvbe etmeyenlere bu hakk tanmyordu. Birka gn

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 271

sonra Kta Kongresi tarafndan Bamszlk Bildirgesinin ilan iin yol

almt.
Yeni Birleik Devletlerin kurulm as, ancak bamszl onaylayan
Pennyslvania nfusunun bir ksm nn, monariye bal kalm akta kararl
olanlara kar diktatrce nlemler almas sayesinde gerekleebilirdi.
D evrim inde Sava
Am erikan Devrim i ou kez, pek kann dklmedii, iki dzenli ordu
arasnda birka dekor kabilinden yapay m uharebeden olumu gibi gs
terilir. Oysa onun i sava unsuru, kim i yerlerde gerekten de ok kanl
olduu anlam na geliyordu. New Yorkun Tryon Vadisi, her trl m uha
lefeti ezmeye kalkan gl kralc toprak sahibi aile, Johnsonlar, tarafn
dan kontrol ediliyordu. Sava bittiinde, kim i tahm inlere gre, 700 bina
yaklm, 12.000 iftlik terk edilmi, yz binlerce kile tahl yok edilmi,
yaklak 400 asi kadn dul braklm ve devrimcilerin 2.000 kadar o
cuu yetimhanelere konulm utu.19 Asi tarafn gl olduu blgelerde,
kralclarn Britanya kuvvetlerine yardm etmesi nlenm ek istendiinde,
insanlarn olaan haklarn ihlal eden nlemler alnm ak zorunda kal
nyordu. Dolaysyla komiteler kralc yaynlar sansrlyorlar, kralc or
duya katlanlarn topraklarna el koyuyorlar ve kralc tacir ve finansr
lere olan borlar yok sayyorlard; kalabalklar kralc yarglar katrana
batrp tylyorlar, Toryleri sokaklarda plak koturuyorlard. Savan
byk blmnde New York ehri Britanya igali altndayd ve asiler geri
dndklerinde Britanyallara yardm edenlere kar halkn duygularn
rgtlediler. 1783te en az 20.000 kralc, Britanya gemileriyle ehri terk
etti.20 Mcadele bir ay partisi eklinde balamt, ama kesinlikle yle
bitmedi.
Sava uzayp yiyecek ktl arttka, komiteler tccarn kralclara yi
yecek ihra etm esini nlemek ve hareketi destekleyen halk kitlesine yiye
cek tem in etmek zorundaydlar. D urum u iyi olanlara daha ar vergiler
koydular, fiyatlar denetlediler ve hainlerin topraklarn zorla ellerinden
aldlar. Eer sava kazanlm ak isteniyorsa bunlar gerekli nlemlerdi. Ama
ayrca zenginlerin srtndan yoksullarn yararlanaca nlemler de vard.
Ayaklanma zorunlu olarak ulusal olduu kadar toplumsal bir boyut da
kazand.
Baka trl baarl olamazd. Britanyann stratejisi, New Yorku ala
rak kolonileri birbirinden koparmak, ky ticaretine abluka uygulayarak
sknt yaratm ak ve daha sonra stratejik noktalar ve kasabalar alm ak iin
orduyu harekete geirmekti. Britanyallar, paral askerlerinin deneyimsiz

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

milisleri kolayca yeneceini ve ayaklanm ann ilk heyecan getikten son

ra moral bozukluu yaratacan umuyorlard. Ayrca tccarn ve toprak
sahiplerinin ayaklanm adan uzak duracan ve ordular baar kazandka
Britanya ynetimine boyun eeceklerini umuyorlard.
Bu strateji tmyle yanl deildi. Skntlar arttka asilerin ordularn
da heyecann azald grld. New Yorkta ve ayn ekilde P hiladelphia^
ele geirdiklerinde orada, Britanya ynetimiyle ibirlii yapan pek ok kii
vard. Asi ordular, daha iyi silahlanm ve daha disiplinli kralc birlikler
karsnda savan ounu geri ekilerek geirdiler. Asi ordusunun byk
ounluu, igal edilmi Philadelphiann dndaki bir kam pta zor bir k
geirdi. Britanyann stratejisi sonunda bir tek nedenle kt: Komiteler
ve ajitasyon, halk kitlesini asilerin davasna gl bir ekilde balamt.
Kitlesel diren devam ettii srece, asi ordusu geri ekilerek ve srpriz bir
saldr iin zaman kollayarak, kralc orduyu ypratabilirdi.
Sava asla basite snf sorunlarna indirgenebilir deildi. Virginiada,
en zengin plantasyoncular mcadeleye katlm aktan m utluydular - bir
plantasyon sahibi olan W ashington, Am erikan ordusuna komuta etti; bir
dier kle sahibi, jefferson, Bamszlk Bildirgesini yazd. New Yorkta
kim i toprak sahipleri ve tccarlar Britanyallar destekledi, ama dierleri
onlara kar savaa katld. Pennyslvaniada bile, Benjamin Franklin gibi
zengin bir adam sonunda yerel siyasi dzendeki eski arkadalarndan ko
pabildi ve bamszln savunucularndan oldu.
Dahas, nihai baar, bu insanlarn Fransz monarisi ile Britanyaya
kar bir ittifak yaratabilmelerine bal oldu. Fransz danm anlar
W ashingtona asi ordusunu ynetirken yardm c oldular ve Fransz do
nanm as silah tem in ederek Britanya ablukasnn gcn zayflatt.
Ayaklanmadan yana olan st snf kesimleri olduu gibi, bamszlk
iin mcadeleyi kucaklamayan pek ok alt ve orta snf insan da vard.
Bazen bunun nedeni, vergi meselesini, kutsal olduunu renerek yeti
tikleri ballklarndan onlar kopartacak kadar karlarna aykr bulm a
malaryd. Bununla birlikte bazen da mcadele ile en ok zdeleen yerel
figrlerin, gemite ellerinden en ok ektikleri kiiler olmasyd. Bylece
New York eyaletinde pek ok kirac Britanyann davasn destekledi,
nk nefret ettikleri bir toprak sahibi Britanyaya karyd. Benzer bir
ekilde Kuzey ve Gney Carolinann baz kesimlerinde, yoksul iftiler
Torylerin gerillalar olarak silaha sarldlar; nk bam szlktan yana
olan plantasyon sahiplerinden nefretleri, her iki tarafta da kanl misille
melere yol ayordu.
Hatta Britanya, Kuzey Am erikann en ok ezilen gruplarndan -s i
yah kleler ve Yerli A m erikallar- devrimci ordunun grdnden daha

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 273

fazla destek grd. Virginiann kralc valisi, Britanyadan yana savaan

klelere zgrlk vaat etti. nemlice bir ksm yle yapt ve savan so
nunda Britanya ordusu ile birlikte gittiler.21 Buna karlk, 1779 ylnda
Kongre, Carolina ve Georgiadaki siyahlarn, asi ordularna katlm a kar
lnda zgrlklerine kavum alarn nerdiinde, eyalet ynetimleri
bunu dikkate bile alm adlar.22 Bu, tm bamszlk hareketinin klelikten
yana olduu anlam na gelmiyordu. New Englandda pek ok radikal, k
lelii iren bir ey olarak gryor ve pek ok siyah birey, yerel milisler
de beyazlarn yan sra savayordu. M assachusetts ve Vermont, 1780de
klelii lavetti ve Philadelphia aamal olarak kaldrlm as yolunda oy
kulland. M arylandde yoksul beyazlar ve siyahlar ortak bir davadan sz
ediyorlard ve hatta Virginiada bile kimi plantasyoncular kleliin vazge
ebilecekleri bir kurum olduunu dnmeye baladlar.23
Ayrca Britanyallar, Kzlderilileri m ttefik olarak kolonicilerden
daha kolay kazanabildiklerini grdler; zira gmenler ve speklatrler
onlardan toprak kazanm a konusunda kararlydlar ve Britanyallara kar
savata en radikal olanlardan bazlar ayn zamanda yerli halka kar en
fazla dm an olanlard.
Bununla birlikte Am erikan Devrimi, kolonilerin Britanyadan yalnz
ca siyasal kopuundan te bir eydi. Savan kemekei iinden, kapita
lizm ncesi gemie geri dnm ek isteyen unsurlar silkip atm bir toplum
kt. New Yorktaki byk toprak sahiplerinin feodal haklar yok oldu.
Halkn byk ailelere saygs sarsld. Kuzey ve merkez kolonilerdeki
yz binler, insan eitlii ve zulmden kurtulm a dncesine kazanld;
onlar bu dncelerin beyazlara olduu kadar siyah insanlara da uygu
lanm as gerektiini gryorlard. Avrupada A ydnlanm ann pek ok
izleyicisi iin Bamszlk Bildirgesinin dili, kendi ideallerinin yaayan
gereklemesiydi.
Devrimi glendirmek iin ok ey yapan radikal gler, hibir yerde
gc ellerinde tutm adlar. Pennyslvania gibi yerlerde, bir sre iin, alt ve
orta snflara gerek yararlar salayan nlemleri hayata geirdiler. Btn
erkeklere oy hakk veren, yllk toplantlar kabul eden, iftileri bor ve
fiyatlarn kontrol edilmesine kar koruyan nlemler sz konusu oldu.
Eyaletler 1788 ylnda Federal Anayasa konusunda anlatklarnda, tm
Amerikada serbest bir pazar yaratlm asna kendini adam gler, eya
let meclislerinde kontrol ele geirdiler. Bu, baka trl dnlmesi bile
m m kn olmayan apta bir ekonomik gelimenin yolunu at; ama ayn
zam anda yeni ve eski zulm ve sm r biim lerinin yaygnlamasn ve
younlam asn da beraberinde getirdi.

2. B l m

FRANSIZ DEVRM

Burada ve bugn, dnya tarihinde yeni bir a balyor diye yazyor

du, A ydnlanm ann Almanyadaki en nemli temsilcisi Goethe, 1792 ya
znda.
Bir yl nce HollandalI m uhafazakr patrisyen Hagendorp, ilerin ne
reye gittiini grmt. Btn uluslarda iki byk parti oluuyor diye
yazyordu. Birisi, kkenini tanrya dayandran ve kilise tarafndan des
teklenen, bir ya da birka kiinin insan kitlelerini ynetme hakk. Dieri,
ona boyun eecek olanlarn zgr iradesinden kaynaklanan dnda her
trl ynetme hakkn reddeden ve ynetimde yer alan herkesin eylemle
rinden sorum lu olduunu savunan gr.24
Goetheyi heyecanlandran ey, bu iki byk p artinin kuzey Fransada,
Valmyde sava alannda kar karya gelmeleri ve ikinci partinin sava
kazanmasyd. Fransz D evrim inin gleri, Avrupadaki m onarilerin ya
rsnn ordularn yenmiti.
On yl nce, Fransann braknz btn Avrupay atee verecei,
Fransada bir devrim olaca dncesi kadar baka hibir ey, dnr
lerin ouna bu denli sama grnmezdi. Fransz monarisi 1000 yldan
uzun sre lkeyi ynetmi ve 140 yldr tartm asz bir iktidara sahip
olmutu. Gne kral XIV. Louis ve onun Versaillesdaki byk saray
Fransay Avrupadaki en byk g yapan kalc bir mutlakyetiliin
devamlln sembolize etmi ve onu izleyen XV. Louis ve XVI. Louis de
byle bir miras devralmt.
Bununla birlikte 1789 yaznda bu iktidar bir anda dalmaya balad.
Kral, Fransz toplum unu oluturan tabakann estates) -ru h b an , soy
lular ve toplum un geri kalannn, nc tabakann temsilcilerini vergi
leri arttrm a yollarn tartm ak zere toplantya armt. Ama nc
tabakann temsilcileri hem soylulara boyun emeyi hem de kraln yap
m alarn istedii eyi yapmay reddettiler. Kendilerini Ulusal Meclis ola

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

rak ilan ettiler ve kral salonu kilitleyip onlar darda braktktan sonra
bir tenis sahasnda toplanarak kral kendilerine bir anayasa verene kadar
dalmayacaklar konusunda yemin ettiler. Kral buna, 20.000 asker top
layarak ve reform arsna sempatiyle bakt sylenen ba danm an
Neckeri kovarak karlk verdi.
nc tabakann delegelerinin tm saygdeer orta snftan ve ou
da onun zengin kesimlerinden geliyordu. Yars avukatt, geri kalanlar
ounlukla tccar, banker, iadam ve zengin orta snf toprak sahibiy
di. Aralarnda bir tek zanaatkr ya da kyl yoktu. Hemen hemen tm ,
anayasal bir m onari olmak kouluyla monariye ihtiya olduuna ve
herhangi bir seim sisteminin kat mlkiyet snrlam alar olmas gerek
tiine inanyorlard. Ama basite yle kolay kolay boyun emeye raz
deillerdi ve Versaillesdaki tartm alar Paristeki daha nce siyaset hak
knda hi dnmem i ok saydaki insan arasnda coku yaratyordu.
Balangta orta snfn hali vakti yerinde m ensuplar arasnda insanlarn
ne olup bittiini tartt kulpler kuruldu. Bir sr tek sayfalk haber
blteni ve bror ortaya kt. Paris orta snfnn yaklak 400 temsilcisi
belediye salonunda toplandlar ve kendilerini ehir konseyi ya da kom n
ilan ettiler.
B astillein D ve Sonras
Bir askeri darbe beklentisine ilikin dedikodular ehrin kitlelerini hi
olmad kadar heyecanlandryordu. 12 Temmuzda ehrin daha yok
sul kesimlerinden gelen kalabalklar gsteri yapyorlar, bulabildikleri
her tfee el koyuyorlard. ki gn sonra ok sayda kii, ehrin zerinde
kralln egemenliini sembolize eden, yaklak 25 m etrelik bir hendekle
evrili, 30 m etre yksekliinde duvarlar olan Bastille Kalesine yryor
lard. Bu, yalnzca bir protesto gsterisi deildi. Binada tfekler iin barut
saklanyordu ve rejimin saysz m uhalifi orada hapsedilmiti. Kalabalk
oray ele geirmekte kararlyd. Savunanlar top atei atlar. saat kadar
sren ate 83 kiinin lmne neden oldu. Ahali Hotel des Invalidesden
ele geirdikleri kendi toplarn getirdi. Kaleyi ve onun etrafndaki halk
m ahallesini havaya uurm a tehdidinden sonra, kale kom utan Bastillei
kitlelere teslim etti. Devrim bakenti ele geirmiti - bu btn lkede, her
kasabada rnek alnacakt.
Bastillein d devrimdeki ilk byk dnm noktasyd. Parisli
kitlelerin eylemi Ulusal Meclisi (her ne kadar feodal dentierin kaldrl
mas karlnda kyllerin tazm inat demesi bekleniyorduysa da) feo-

275

27 6

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Fransz Devrim inin Kronolojisi

1787-88: Aristokratlarn byk mlklerde
vergilere kar direnen tepkisi ve kraln EtatsGeneraux yu toplamay kabul etmesi.
Nisan 1789: Etats-Generauxynun Versaillesda
toplanmas.
Haziran 1789: nc Tabaka delegelerinin
kendilerini Ulusal Meclis ilan etmesi.
Temmuz 1789: Parisli kalabalklarn Bastillei
basmas.
Ekim 1789: Kadnlarn Versaillesa yry,
kraln Parise geri getirilii, Lafayettein ulusal
muhafzlarnn ehre egemen olmaya balamas
ve anayasal monari.
Temmuz 1790: Federasyonun Paristeki ziyafeti,
kral ve halk arasndaki uyum un kutlanmas.
1791 Bahar: Kral Paristen kamaya alyor.
Temmuz 1791: Muhafzlar Champ de Marsda
halk katlediyor.

1793 Bahar: stilac ordularn Parise doru

ilerleyii, Fransann batsnda (Vende) kralc
ayaklanma.
Mays-Haziran 1793: Pariste ayaklanma, Ro
bespierre ve Dantonun ynetiminde Jakoben
hkmet, i sava.
1793 Yaz: Maratnn ldrlmesi, feodal ver
gilerin sonu. Kralclar Toulonu Britanyaya
devrediyor.
Eyll 1793: Pariste Journe, fiyatlarn yasayla
belirlenmesi, Terrn balamas.
Ekim-Aralk 1793: Kralclarn ve Jironden ayak
lanmalarnn yenilgisi.
ubat 1794: Jakobenler Fransann her yerinde
klelie son veriyor.
M art-Nisan 1794: nce Hbert daha sonra
Dantonun Jakobenler tarafndan idam, devrim
ci ordular btn cephelerde baar kazanyor.
Haziran-Temmuz 1794: Byk Terr.

Austos 1791: St. Dominguede (Haiti) kle

ayaklanmasnn balangc.

Temmuz 1794: Thermidor, Robespierre ve teki

Jakobenlerin idam.

Eyll 1791: Sk mlkiyet koullar ieren ana

yasa.

Kasm- Aralk 1794: Jakoben kulbnn kapa

tlmas, azami fiyat yasann kaldrlmas.

Ocak 1792: Pariste yiyecek ayaklanmalar.

Mart-Mays 1795: Son halk ayaklanmasnn

iddetle bastrlmas, 1200 tutuklama, 36 idam.

Nisan 1792: Jironden hkmet Avusturya ve

Prusyaya sava ilan ediyor, ciddi askeri yenilgiler.
Austosl792: Pariste isyan gn, kraln tutuk
lanmas, Danton hkmete katlyor.

Eyll 1795: Snrl seim hakk getiren yeni ana

yasa, hkmet kralc ayaklanmay bastrmas
iin Bonaparta gveniyor, gerek iktidar be
kiilik Direktuarln eline geiyor.

Eyll 1792: Valmy Zaferi, yetikin erkeklerin

oylaryla Konvansiyon iin seim.

Kasm 1799: Bonapart iktidara el koyuyor, Bi

rinci Konsl oluyor.

Ocak 1793: Kraln idam.

1804: Bonapart kendisini I. Napolyon olarak

imparator ilan ediyor.

ubat 1793: Britanya savaa katlyor.

dalizm in ilgas ve Am erikan Bamszlk Bildirgesine benzer bir insan

haklar bildirgesi kabul etme konusunda cesaretlendirdi. Daha sonraki
kitle eylemi, kraln sahnelemek istedii bir askeri darbe giriim ini nledi.
Parisin yoksul kesimlerinden kadnlar, arkalarnda 20.000 silahl adam
srkleyerek Versaillesa yrdler. Saraya girerek kral, kendileriyle bir
likte, halkn gzetimi altnda bulundurulaca Parise dnmeye zorladlar.
Bu, m onarinin devrilmesinden hl epeyce uzakt. Bastillee saldran
kalabalk ve Versaillesa yryen kadnlar, bunlar byk lde, yoksul
blgeleri vuran yiyecek ktlklar ve kraln aristokratik dostlarna olan
nefretlerinden, kendi inisiyatifleriyle yapmlard. Ama hl nc ta
bakann resmi temsilcilerinin, yalnzca snrl bir deiim isteyen st orta

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 277

snflarn nderliini kabul ediyorlard. Bunlar yeni silahl gc Pariste,

hemen hemen tmyle orta snfn daha iyi durum da olan kesimleri ara
sndan seilen Ulusal M uhafzlarn elinde younlatrdlar. Bunlarn ba
nda, dem okratik kimlii Am erikan Bamszlk Savana Fransann
resmi danm an olarak katlm olm asndan gelen eski bir general ve
aristokrat, Lafayette vard. O nun liderlii altnda meclis, oy verme hakk
n sk bir mlkiyet kouluna balayarak, szde aktif yurttalara tanyan
bir anayasa oluturmaya giriti ve kral yeni yasalar iki yl geciktirecek
bir gce sahip kld. nsanlarn, yoksuluyla zenginiyle, kral ve meclisin
birlii etrafnda oluan yeni dzeni sevinle karlam as bekleniyordu.
Pek ou da balangta yle yapt. Kral, eski aristokratlar, orta snflar ve
de Parisli kitleler, Bastillein dnn birinci yl dnm n byk bir
federasyon festivalinde ortaklaa kutladklarnda, genel bir zgrleme
duygusu ve coku vard.
Bu birlik duygusu uzun srmedi. Aristokratlar, her ne kadar eski zen
ginliklerini korum ularsa da, eski ayrcalklarn kaybetmi olm aktan ok
kzgndlar. Birou yurtdna karak oradan, geride kalanlarla devrim i
alaa etmek iin komplo dzenliyordu. Kral ve kralie, gizlice yabanc
hkm darlara yazarak yabanclarn istilasn talep etti.
Ayn zam anda hem krsal hem de ehirli kitleler arasnda, maddi ko
ullarn iyilememi olmas nedeniyle fke artyordu. 1789un yaz, kyl
lk arasnda, aristokratlarn atolarn igal etmeyi ve feodal denti senet
lerinin yaklmasn ieren bir honutsuzluk dalgasna - byk korkuyahenz tank olmutu. ehirlerde ve pazar kasabalarnda yiyecek ktlklar,
fiyat artlar ve isizlik nedeniyle, aristokratlara ve speklatrlere kar
nefret eklini alan srekli ajitasyon vard. Gazetelerin saysndaki hzl
artnn -yalnzca 1789un son alt aynda 250 adet gazete yayn hayat
na gird i- ve insanlarn buluup ne olup bittiini tarttklar siyasal ku
lplerin etkisiyle, bir dnce galeyan sz konusuydu. Bu kulplerin en
iyi bilineni, kuzeydeki Arras kasabasndan bir avukatn, Robespierrein
egemenlii altndaki ve lkenin her yerinde benzer onlarca kulple ya
zan Paris Jakoben kulbyd. Bir baka avukat, Danton, yelii ucuz,
halka daha yakn olan Cordelier kulbne hkim di ve bu kulbn yeleri
Jean Paul M arat tarafndan yazlan, gnlk tek sayfalk gazete, LA m i du
Peupleden (Halkn Dostu) ok etkileniyordu.
Bununla birlikte iki yldan fazla bir sre Lafayettein lm l anaya
sal monarizm i siyas arenaya egemen oldu. 1791 Hazirannda kraln, s
nrn tesinde toplanmaya balayan kar-devrimci ordularla bulumak
zere Paristen kamaya almas, bir ky posta m em urunun tez dav
ranp yerel milisi armasyla nlenebilmiti. Meclise egemen olan hi

27 8 j H a l k l a r n D n y a Tar i h i

zip, monariye ynelik her trl tehdide kar kyordu. Devrim sona
erm itir diye akladlar ve kraln karlm olduu yksn yaydlar.
Liderlerden birisi, Barnave, En byk tehlike diyordu, m onarinin y
klm asdr, zira bu mlkiyet kavram nn yklmas anlam na gelecek
tir.25 Jean Paul M arat, saklanmaya ve ksa bir sre Britanyada srgne
zorlanmt. Le Chapelier yasalar sendikalar ve grevleri yasaklyordu.
Ulusal Muhafzlar, yaklak 12 ay nce Federasyon Festivalinin yapld
yerde, Champ de M arsda cum huriyet iin dileke im zalam ak zere
kuyrukta bekleyen binlerce kiinin zerine ate at. Daha sonra Kralie
Marie Antoinettein kaderine alayanlar tarafndan nadiren sz edilen
bu katliamda, 50 kii ld.
Yine de bask, ykselen halk ajitasyonunu durduram azd. Yiyecek kt
lklar, fiyat artlar ve isizlik, emekileri olduu kadar, zanaatkrlar ve
(varlkl snflarn diz altnda balanan ksa pantolonlar yerine pantolon
giydikleri iin sans-culottesh r -baldr plaklar- olarak bilinen) esnaf
da aresizlik noktasna getirmiti. 1792nin Ocak ve ubat Pariste yiye
cek ayaklanm alarna tank olurken, krsal alanlarda yoksul kyl grup
lar buday ve ekmekte fiyat indirim leri salamak iin pazarlara t.
Jakobenlerden birisi, Hbert, zellikle sans-culottes okuyuculara ynelik
Le Pre Duchesne adl bir gazete kard. En yoksul mahallelerden birin
de popler bir papaz olan Jacques Roux, dm anlar tarafndan enrags
(kudurm ular) olarak adlandrlan bir grupla yoksullarn aristokratlar
ve zenginlere olan ilkel nefretini tutarl bir hale getirdi. A rtan sayda sansculottes siyasal kulplere katld ve Parisin her blgesinde yaplan dzen
li seksiyon toplantlarna dolutu. Eski bir aktristin, Claire Lacombeun
nderliindeki devrimci bir kadn rgt, yiyecek protestolarna ve
Versaillesa yrye katlanlara destek salad.
Bask, toplum un tepesindekiler arasndaki ayrlklar da rtbas etm e
ye yetmiyordu. Kral ve kralie hl lke dndaki kar-devrim ci ordu
larla komplo peindeydi. Hkm eti yrten lm llar, bu komplolarn
ve alt snflarn korkusu arasna skm olarak birbirlerine dtler.
Jakoben kulb iinde (liderlerinden birisi Brissotnun adndan hareket
le) Brissotinler ya da Jirondenler olarak bilinen ve kendilerini Robespierre
ve Dantona gre daha az radikal gren bir grup, Lafayettei hkm etten
drm ek iin m anevra yapmaya balad.
Birbirine rakip gruplarn her biri, sorunlarna ok basit bir zmn
olduuna inanyorlard; Fransann kuzey snrlar boyunca toplanan
yabanc ordulara kar sava. Kral, yabanc ordularla savan, kendi ik
tidarn tmyle iade edecek bir yenilgiyle sonulanacana inanyordu.
Lafayette bunun kendisini tam anlamyla bir diktatr yapacana inan

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

yordu. Jirondenler milliyeti bir heyecan dalgasndan yararlanacaklar

na inanyorlard. Savaa kar en kararl muhalefet, tarihiler ve pop
ler rom anclar tarafndan kana susam bir canavar olarak tasvir edilen
Robespierreden geldi. Jakoben kulbnde, savan kar-devrim e kap
aacan savundu. Ancak Jirondenlerin bir hkm et kurarak Avusturya
ve Prusyaya 1792 Nisannda sava ama konusunda kralla anlam alarn
engelleyemedi.
D evrim ci Sava
Sava feci bir ekilde balad. Fransz ordusu, ksmen generallerinin
dm an saflarna geme eilimi nedeniyle, ciddi yenilgiler ald ve kral bu
kaosu Jirondenlerden kurtulm ak iin mazeret olarak kullanm ak istedi.
galci ordu adna Brunswick Dk, eer zafer kazanrlarsa ibret verici
bir alnacan ve Paris ehrinin askere braklacan ve asilerin hak
ettikleri ekilde cezalandrlacaklarn aklad.26
Kar-devrim tehdidi geri tepti. Aadan yeni bir hareketin ykselm e
sini hzlandrd. Halk kitleleri arasnda yabanc istilasnn nceki ylda
kazanlan her eyi tehdit ettii yolunda bir duygu vard. Binlerce insan,
resmen oy veremeyecek kadar yoksul pasif yurttalar, her Paris m ahalle
sindeki dzenli halk meclisleri olan seksiyonlara dolutu. Ulusal Meclis
tarafndan yaplan kar-devrim ci istilaya kar savamak iin gnll
ars, yalnzca Pariste 15.000 kiinin katlm asna yol at. Devrim in
aktif taraftarlar, federe 1er (fdrs), taradaki kasabalardan, zellikle de
Marsilyadan Parise yrmeye baladlar ve M arsilyallarn yry me
lodisi devrim in mar oldu. Paristeki 48 seksiyon toplantsnda, bir sek
siyon dnda hepsi cum huriyet istediler. Daha yoksul yrelerdeki yerel
Ulusal M uhafz birlikleri devrimci havadan giderek daha fazla etkileni
yordu.
Kar-devrim hortlandan korkan yalnzca yoksullar deildi; orta s
nfn Robespierre, M arat ve Dantonun nderlik ettii radikal kesimleri de
korkuyorlard. Daha ileri bir devrim yapmadklar srece yenilginin on
lar beklediini grdler. Ve 10 Austos 1792de bunu, devrim deki ikin
ci nemli dnm noktasn, gerekletirdiler. Seksiyonlardan on binlerce
sans-culottes, Tuileries Sarayna yrm ek iin federelerle birleti. Kral
korumas gereken Ulusal M uhafzlar da ayaklanmaya katld ve kralc bir
liklerle yaplan ve 600 kralcnn ve 370 asinin ld muharebede, kralc
birliklerini yendiler.
Paris halk bir kez daha ehrin kontroln ele geirmiti. Bir yldan
daha az bir sre nce, mlkiyet kouluna gre seilmi olan lml temsil-

279

28 0 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

ilerden oluan Meclis, bu yeni gce boyun edi. Kraln kovulmas, Paris
seksiyonlar temeline dayanan devrimci kom nn tannm as ve tm er
keklerin genel oy hakkna dayal yeni seimler yaplmas yolunda karar
alnd. Jirondenler hkm eti yrtm ek zere yeniden i bandaydlar,
ama Jakobenlere koltuk vermek zorunda kaldlar ki bunlar iinde en
dikkat ekeni Dantonun adalet bakan olmasyd.
Bu deiiklikler tek bana dardan gelen tehdidi yenmeye yetmez
di. imdi Lafayette gibilerinin de katld, Paris zerine yryen yabanc
ordular karsnda, Fransz ordusu yenilmeye devam ediyordu. Bakentte
srlerle soylu ve kralc, ou iyi korunm ayan hapishanelerde bulunuyor
ve son yln aalamalar karsnda intikam alm ak iin frsat bekli
yordu. O rdunun subay kadrolar ve ynetim, kralc sempatizanlarla dol
durulm utu.
Devrime ynelik tehditle yalnzca iki ey baa kabilirdi: ok sayda
kararl devrimci gnlly cephede dman karsna gndermek ve geri
de de m onarist ve aristokratlarn baka darbeler yapmamas iin kararl
adm lar atmak. Hkm ete egemen olan Jirondenler bu iki grevi de yerine
getirecek yetenekte deildi. Ama Danton, halkn ru h hlini aa vurm ak
iin gerekli enerjiyi gsterdi. Cephedeki ordulara yeni bir can verebilmek
iin Parisin yoksul kesimlerinden heyecanl devrimci gnllleri seferber
ederken kulland slogan Cesaret, cesaret ve daha fazla cesaretti.
Pariste de kitleler kararl bir inisiyatif aldlar. M aratm n kkrtm asy
la ierdeki kar-devrim i ezme iini kendi ellerine aldlar. Hapishanelerin
tepesine kerek, kralc olduuna inandklar kiileri, Eyll katliam lar
olarak bilinecek olayla ldrdler.
Bu hareket, kalabalklarn, eer dman Parisi alrsa kendilerini da
raac ya da giyotinde bulacaklarn ve ayrca yksek yerlerdeki pek ok
kiinin dmana yardm etmeye hazr olduunu bilmelerine kar bir
tepkisiydi. Arkadalarn ve kom ularn ldren Champ de Mars katli
am nda, dm anla birlik olan subaylarn cephelerdeki cinayetlerinde ve
ekmek ktlnn yol at alkta ektikleri aclar grmlerdi. Bir eyler
yapmak zorundaydlar. Maalesef, kendilerine rehberlik edecek bir rgt
lenm enin olmamas ve panik nedeniyle kalabalklar, hapistekileri fark g
zetmeksizin ldrmeye, dolaysyla devrim in hzl kartlarnn yan sra,
sradan m ahkm lar da ldrmeye kolaylkla srklendiler. Bununla bir
likte eylem, ehirdeki kralc beinci kolun korkutulmas ve bastrlm asna
yarad.
20 Eyllde devrimci ordu Valmyde istilac kuvvetleri durdurdu.
Ertesi gn yeni Konvansiyon -t m erkek nfusun oylaryla seilen dn
yadaki ilk yasama m eclisi- monariyi sona erdirdi ve Fransann bir ve

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 281

blnmez cum huriyet olduunu ilan etti.

Yalnzca kral gitmekle kalmam, yl nce yerinden kmldatlamaz olduu dnlen pek ok sima da gitmiti. Feodalizmin kalntlar,
aynen piskoposlar ve m anastr rahiplerini lks iinde yaatm ak iin in
sanlarn vermeye zorlandklar ondalk vergiler gibi, imdi, szde olduu
kadar gerekten de sprlp atlm t. Kilisenin hurafeleri artk devletin
gcyle desteklenmeyecekti. Aydnlanma dncelerini gnlk hayata
geirmek iin eitimi tevik etmek ve bilimsel bilgiyi gelitirmek zere
planlar vard. Yerli kodam anlarn karna alan i gm rk noktalar
gitmiti. Cephedeki gnll milis birliklerinde, kim in subay olaca ko
nusunda sradan askerler oy kullanyorlard.
Goethenin yeni bir an balad inancna amamak gerekir.
Bununla birlikte devrim bitm i olm aktan ok uzakt. zleyen iki ylda,
hem ynetimde hem de toplum un temelinde daha ileri radikallemelere
tank olundu. Sonra, 1794 yaznda, yeni eitsizliklerin ve kim i eski ayr
calklarn yeniden ortaya kmasna, nihayet yeni bir m onarinin olu
masna izin veren, devrimci dalgann ani bir gerilemesi sz konusu oldu.
Bu sre iinde, pek ok insann zihnini ve devrime kar olan sempatiyi
oka bulandran nl terr yer ald. Konvansiyondan ucu ucuna bir
ounlukla geen kraln idam kararn, kralienin ve pek ok aristokra
tn idam izledi. Daha sonra Jakobenler, Jironden liderleri giyotine gn
derdiler; Robespierre ve Saint-Just, Danton ve H eberti giyotine gnder
di; ve sonunda Robespierre ve Saint-Justun kendileri, Tberm idorcular
-Jirondenlerin Dantonun ve H ebertin eski destekilerinin koalisyonutarafndan giyotine gnderildi. Bu korkun m anzara, Her devrim, kendi
evltlarn yer27 deyim ini ve onunla birlikte devrim ler her zaman faydasz
ve kanl giriim lerdir imasn yaygnlatrd.
Bu yanl bir genellemedir. ngiliz Devrimi kendi liderlerini yemedi
- o grev Restorasyonun cellatlarna brakld- ne de Am erikan Devrimi
byle bir ey yapt. Bu ayrca, Fransada etkili olan gerek gleri tmyle
kavramay baaramayan bir gzlemdir.
D ev rim in K kleri
Devrimci olaylarn herhangi ksa bir yks, zorunlu olarak, gze ba
tan olaylar ve en iyi bilinen kiiler zerinde odaklanr. Ama bir devrim
her zaman bundan daha fazla bir eydir. Toplumsal gler dengesinde,
ok uzun dnemlerde meydana gelen yava, ou kez fark edilemez ge
limelerden kaynaklanan, ani bir deiiklik sz konusudur. Bu ancak, o
gelimelere bakarak anlalabilir.

| H a l k l a r n D n y a Tar i h i

Genellikle ancien regime olarak bilinen eski toplum un tepesinde, m o

nari ve soyluluk vard. Geleneksel feodal aristokrasinin kl soylular
(noblesse d epee) Fransada, Britanyadakilerin oktan kaybettii ayrca
lkl pozisyonlarn koruyorlard. Fransz monarisi yzyllardan beri
byk soylularn kim i bamsz yetkilerini snrlandrm t. Bunu, yeni
paral burjuva snfn ve ehirleri bir kar g olarak kullanarak yapa
bilmiti. 16 ve 17. yzyln m onarklar, devlet ynetim indeki ve saraydaki
kim i pozisyonlar, ksa srede yeni bir kaltsal soyluluk, cbbe soyluluu
(noblesse de robe) oluturacak paral snflarn evlatlarna satarak, buna
kurum sal bir ifade kazandrm lard. Bu grup, kraliyet em irnam elerini
uygulayan (ngilizcede karkla yol aan bir ifadeyle, parlementlere)
hukuk mahkemelerine egemendi.
Son olarak kilisenin byk prenslerinden -piskoposlar ve m anastr
rahipleri- oluan bir baka soyluluk daha vard. Papazlarn byk kit
lesi, kyllerden pek de iyi olmayan koullarda yaarken, bunlar byk
aristokratlarnkiyle karlatrlabilir bir servete sahiptiler. Yksek ru h
ban, pozisyonunu kralln himayesine borluydu; buna karlk krallar
da onlarn saraydaki etkisine bamlyd. Dolaysyla, eski aristokratik
ailelerden birisinin yesi olmayan ve papazlar snfndan bile gelmeyen,
her trl havarice erdemden yoksun28 Charles Maurice de Talleyrand
gibi birisine, 21 yanda nemli bir m anastr barahiplii verilebilmesi
m m knd. Soylular gibi, yksek ruhban da herhangi bir vergi demiyor;
buna karlk geni arazilerin rantlarn ve feodal dentileri olduu gibi
kilisenin ondalk vergisini de topluyorlard.
Soyluluun kayda deer hibir kesimi ayrcalklarndan herhangi bir
ekilde vazgemek eiliminde deildi. Aslnda, lks tketim hayatn
srdrm enin maliyeti ykseldike, soylular, feodal dentilerin toplanm a
snda daha sert davranarak, kyllere ait ortak arazilerin bir ksm na el
koyarak ve devletteki, ordudaki ve kilisedeki ok kazanl pozisyonlar te
kelleri altna alarak, bu ayrcalklarn arttrm a iine koyuldular. M thi
bir aristokratik gericilik vard.29
Bu durum , Fransann zelikle krsal el zanaatlar retim inde hatr sa
ylr bir endstriyel gelime gsterdii bir srada oluyordu. Yakn zam an
larda yaplan bir tahm ine gre 18. yzyl boyunca ekonomi yllk yzde
1,9 byd.30 Tekstil kts yzde 250, km r kts yedi ya da sekiz kat
artt ve dem ir retim i 40.000 tondan 140.000 tona ykseldi. 1789a gelin
diinde Fransann nfusunun bete biri endstri ya da zanaatlarda istih
dam ediliyordu.31
Paral byk tccar snf (zellikle de A tlantik lim anlarnda Bat H int
Adalar eker kolonileriyle ilikili olanlar), fasoncular ve kim i zaman da

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

(basm endstrisini denetim inde bulunduran bir grup tekelci gibi) im a

latlar, ap ve zenginlik asndan bydler. Zengin burjuvazi anormal
bir pozisyondayd. Yasal anlam da soyluluun herhangi bir yesinden
aadaydlar. Ama ou kez daha zengin ve m onari zerinde hatr sa
ylr bir etkiye sahiptiler. Dahas, toprak satn alarak kyllkten feodal
dentiler elde edebiliyor ve m onari adna vergi m ltezimlii yapmak
tan kr ediyorlard. O nlardan sonra gelen daha alt burjuvazi tam am en
etkisizdi. Ama onlar da ou kez ailelerinin ticaretten, dkknclktan
ya da lks zanaatlardan elde ettii paray, topraa yatrm yapmada ya da
belirli m akam lar satn alm ada kullanabiliyorlard. Burjuvazinin her iki
kesimi de aristokrasi tarafndan kendilerine kar yaplan ayrm clktan
ikyetiydi, ama hibir ekilde otom atik olarak m utlak monariye kar
devrimci muhalefet iinde deildi. Aslnda hl m onarinin kendilerini
aristokrasi karsnda koruyabileceini umuyorlard.
Burjuvazi ile ehirli yoksullarn arasna skm bir kk esnaf ve
zanaatkr takm vard. Geleneksel olarak bunlar, fiyatlarn ayarlanmas
ve gelirlerinin korunm as iin srtlarn devlet destekli loncalara dayam
lard. Ancak pazarn yaygnlamas bu durum u, onlara giderek daha az
gvence salayan bir hale getirdi. Piyasa koullarndaki ani bir deiiklik
onlar gelirlerinden edebilirken, (1780lerin sonu ve 1790larn balarn
da olduu gibi) hasat yetersizlikleri nedeniyle ekmek fiyatlarndaki art
onlar ala yaklatrabiliyordu. stelik zanaatkr ve kk esnaf ig
cnn artan bir kesimi, kalfalardan -istihdam edilenlerden- oluuyor
du ki bunlar asla kendi ilerine sahip olmay unlamyorlard. Bunlarn,
m uhafazakr olmay srdren, lonca-kafal zanaatkr ve esnafla ok az
ortak noktalar vard.
Ayrca artan sayda kendi kazanc peinde olan - ne km ak iin
ok krl bir ticaret anlamas, kim i siyasal hizmetler karlnda parasal
dl ya da yeni retim tekniklerinde nclk etmek gibi, her frsattan
yararlanm aya hazr adam lar vard. Ancak, her ne kadar bu t r adam lar
eski dzenin irrasyonelliinden ikyeti olsalar da -b u n lar ou kez
Aydnlanma dncesinin popler eserlerini hevesle okum ulard- dev
rimci deildiler.
Fransz toplum unun byk ounluunu kyllk oluturuyordu.
Kyllk blgeden blgeye muazzam deiiklikler gsteriyordu. Az sa
yda kim i blgede, yeni teknikleri kullanan kapitalist iftilerin ortaya
kyla, ngilteredekiler gibi deiiklikler geirmilerdi. Baclk, iplik
ilik ya da dokumacl iftilikle birletiren, ok daha byk bir kyl
kesimi vard ki, bunlarn retim i pazara ynelikti ama arazileri kkt.
Sonra, toprak sahiplerinden arazi kiralayan ya da onlarla rn paylaan

283

2 8 4 I H a l k l a r n D n y a Tar i h i

ok sayda insan vard ama bunlarn bir ksm az sayda amele altrsa
da, tarm n slahna ayracak fonlar yoktu. Son olarak, O rta alardan
hi de farkl olmayan serflik vard. Bununla birlikte kylln tm nn
kim i ortak noktalar bulunuyordu. Bunlar topran gerekten kendilerine
ait olduuna inanyorlar, ama yine de toprak sahiplerine feodal dem e
ler yapmak, kiliseye rnn yzde dokuzuna varan ondalk vergi vermek
ve genellikle hepsinin stne bir de kira demek zorunda kalyorlard.
Dahas, soyluluk ve ruhbann m uaf olduu yksek vergiler demek zo
rundaydlar. Bu yk, haatn kt gittii ya da alm ak zorunda kaldklar
eylerin fiyatlar ykseldii zaman, onlarn ok byk sknt ektikleri
anlam na geliyordu.
Monari, aristokrasi, burjuvazinin farkl gruplar ve kylln e
itli kesimleri arasndaki karm ak ilikiler, kim i revizyonist tarihileri,
devrim in snf kavramlaryla aklanamayacan iddia etmeye itm itir.32
Bunlar, burjuvazinin gelirlerini, m odern endstriden daha ziyade yasal
grevlerden, toprak sahipliinden ya da hatta feodal demelerden ettik
lerini sylyorlard. Dolaysyla bunlar, feodalizme dayal aristokrasi ve
monariye kar, yeni kapitalist retim biiminden yana olamazd. Bu ta
rihiler, kendi tezlerinin, devrimci tarafta ok az sayda byk sanayici
nin bulunm as ve hatr saylr sayda tccarn kraln tarafn tutmasyla
kantlandn iddia ediyorlar.
Bunlarn kim i olgusal iddialar kukusuz dorudur. Burjuvazi bir
snf olarak eski dzene kar, srekli devrimci bir muhalefet kesinlik
le ortaya koymamtr. Yzyllardr bu dzen iinde bym lerdi ve bu
dzene hem ideolojik hem de maddi olarak saysz biimlerde balydlar.
nde gelen devrim ci figrler, finanslar ya da sanayi kapitalistleri deil,
Danton ve Robespierre gibi avukatlar, Desmoulins gibi gazeteciler ve hat
ta M aratm n durum unda olduu gibi, yukar snfa hizm et eden bir dok
tordu. Ancak revizyonistlerin vard sonu temelden yanltr. Soyluluk
ve burjuvazinin birbiri iine gemi karlar onlar, Fransz toplumu iin
farkl vizyonlarn ekimine kaplm aktan alkoymamtr. Birisi, her trl
deiiklie karn aristokratik ayrcalklarn ve feodal demelerin savu
nulmas iin geriye bakm tr. Dieri ise piyasann biimsel eitlii etra
fnda kurulacak, kendi kazanc peinde olan adam lar irsiyetin engelle
yemeyecei bir toplum a bakyordu. Burjuvazinin kitlesi, o modele uygun
bir toplumu gelitirmek iin gerekli nlemler karsnda sk sk tereddt
etm itir. Ama byle bir toplum baarl olunca, aristokratlarn pek ou
nun yapt gibi, tiksinti iinde srgne gitmemilerdir.
Toplumun bu birbirine rakip eksenler arasnda blnmesi, her eyden
nce, burjuvazi tarafndan deil aristokratik gericilik tarafndan gerek

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 285

letirilm itir. ngiliz ve Am erikan devrim lerinde olduu gibi, kalkmay

balatan halk kitlelerinin talepleri deil, fakat eski dzenin ileri geriye
ekme giriimiydi.
1780lerde Fransz m onarisinin temel zihinsel meguliyeti parayd.
Britanya ve Prusya ile Yedi Yl Savalarnda ve daha sonra Amerikann
Britanya ile savanda muazzam m iktarlar harcamt. Monari, vergi ge
lirini arttrm azsa iflas tehdidi altndayd. Ama bunun da neredeyse ola
naksz olduunu gryordu. Soylularn ve ruhbann vergiden muafiyeti,
bu ykn daha alt snflara yklenmesi anlam na geliyordu ve bunlarn
ounun da daha fazla deyemeyecei bir noktaya ulalmt. Krsal
alanlarda ortalam a yaam standard dyordu; ehirlerde ise fiyatlarn
yzde 65 artm asna karlk cretler ancak yzde 22 artm t.33 stelik,
vergi tahsil etme yntemi um utsuz derecede verimsizdi, zira verginin ha
tr saylr bir ksm n, onu toplayan m ltezimler kendi ceplerine indiri
yorlard.
Kral ksa bir sre iin durum un ne kadar ciddi bir hale geldiini gr
mek zorunda kalm t. 1786da vergi sistemini rasyonelletirecek ve onu
soylularn ve kilisenin elindeki topraklara da yaygnlatracak bir reform
bakan atad. Aristokrasi lgna dnd. Kraln setii bir muteber kii
ler meclisi nerileri reddetti. Daha baka reformlar nerilince, tarada
ki parlam entolarn cbbe soylular, bunlar hayata geirmeyi reddettiler
ve bakanlar onlara ramen devam etmeye kalknca da kimi yerlerde
ayaklanmaya dnen kamusal protestolar dzenlediler. Bu protestolar
da soyluluk hl teki snflarn pek ok yesinin desteini elde etm enin
m m kn olduunu gryordu. Ne de olsa, yksek vergilerden sz edil
mesi burjuvazinin ve kylln kim i yelerine de bir tehdit olarak g
rnebiliyordu.
Kendilerini toplum un doal liderleri kabul eden soylular, halk deste
ini kullanarak, hkm eti kendi iradelerine tbi klabilecekleri hayali
ne kapldlar. Temel talepleri, en son 1614 ylnda toplanm olan EtatsGenerauxn\n toplanmasyd. 1789 Maysnda buna raz olan kral, burju
vazinin ya da alt snflarn kim i ilerici hareketlerini deil, aristokrasinin
gerici taleplerini kabul etmi oluyordu.
Bununla birlikte aristokrasiye verilen bu taviz, teki snflar rgtlen
meye zorlad. O nlardan nc tabakann temsilcilerini semeleri iste
niyordu. ehirlerde bu, delegeleri seecek seicilerin seimi iin meclisler
toplanmas demekti. Kylerde ise kararlarn alnaca blge toplantsna
kim in gnderileceine kyller karar verecekti. nsanlarn ounluu
nun bu t r ilerde bir deneyimi yoktu ve genellikle en iyi konuanlara
gvenirlerdi. Sonu, nc tabakann meclisinin, avukatlar ve orta s

286

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

nfn teki saygn kiilerinin egemenliinde olmasyd. Ancak delegelerin

seilme sreci, milyonlarca insan ilk kez toplum dan ne istedikleri konu
sunda dnmeye sevk etti. Fransann her yerindeki ky ve kasabalarda,
Etats-Generauxm m yerine getirmesini istedikleri listeler -dolances- ha
zrladlar. Tartm alar Parisin yoksul mahallelerinde, Temmuz aynda
Bastillei basacak ve Ekim aynda Versaillesa yryecek eylemci gruplar
kristalletirmeye balad. Ayrca, kyller arasnda da heyecana yol at ve
1789 yaznda yerli soylulara kar bir isyan nitelii kazand.
Aristokrasinin gerici tepkisi orta snf da harekete geirdi ve EtatsGeneraux toplanrken, temsilcilerinde bir zgven havas yaratt. Bunlar
niyet olarak devrimci deildi. Monariyi kaldrm ak yerine, hl m onar
inin etkisi altndaydlar ve keyfi ayrcalklar ve kabadaylklarn sona
erebilmesi iin aristokrasiyi hizaya getirmek istiyorlard. Ancak kendi
lerine emredilmesine raz deillerdi ve toplum daki kaynam adan cesaret
buluyorlard. Dolaysyla onlarn bu hareketlerini - insan haklar iddi
alar ve feodalizme son verilmesine ilikin aklam alarn- aristokrasiyi
mlkleriyle, kral ise hatr saylr bir gle yerinde brakacak bir uzlama
izleyebilirdi.
Ancak aristokratik gericilik abucak sonlandrlabilecek gibi deildi.
Aristokratlar kendi servetlerinin, krsaldaki m aliknelerinin ve ordunun
subay kadrolarnn kontroln ellerinde bulundurduklar srece, eski ay
rcalkl pozisyonlarn yeniden kazanmaya alacaklard.
R eform cular, D evrim ciler ve Baldn plaklar
1789 yaznda orta snf meclisini destekleyen halk hareketleri, ilk kez,
alt snflar kendi sefil kaderlerine meydan okumaya sevk etti. Aznln
zenginliinin ve ounluun yoksulluunun ayn madalyonun iki yz
olduunu grmeye baladlar. Balangta zenginlii aristokrasiyle zde
letiriyorlard. Ama ok gemeden dikkatlerini aristokrasiyi taklit eden
lere ya da m ltezim olarak zenginleenlere, toprak sahiplerine, spekla
trlere ynelttiler.
1789 ajitasyonu orta snflar iinde binlerce yeni eylemcinin ortaya k
masna yol amt. Siyasi kulplere devam edenler, bir sr bror ve ga
zeteyi okuyanlar ve seim toplantlarnda yer alanlar onlard. Balangta
ok cokuluydular. Tarih onlara, A ydnlanm ann ryasn gerekletirme,
Voltairein knad ktlkleri iyiletirme ve Rousseaunun hayal ettii
toplum u kurm a ansn verecek grnyordu. Kendilerini eski Romadaki
Brutusun yeniden dnyaya gelii gibi hayal ederek, kahram anca tavrlar
takndlar.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 287

Ama bir yandan halkn galeyan bir yandan da aristokratik gericiliin

arasnda skp kalm ak gibi bir tehlike karsndaydlar. Zira, her ne ka
dar 1789 halkn rahatszlnn aristokrasiyi yenebileceini gstermise
de, toprak sahiplerinin bor senetlerini yakan kyller, toprak sahipleri
burjuvaziden geliyor diye im tina etmiyor; ehir ahalisi burjuva kkenli
gda speklatrlerine saldrm aktan geri kalmyordu.
O rta snf siyasal eylemcilerinin saflarnda, tekrar eden ayrlklarn
nedeni buydu. Tipik olarak ounluk gvenlikten, mlkiyetten ve m onar
i ve aristokrasi ile uzlalm asndan yanayd. Yalnzca radikal bir aznlk,
kitleleri kkrtm a riskini gze almaya hazrd. Ama o zam an da gerici
lik, kendisine verilen tavizlerden cesaret bularak ounluu korkutacak
hareketlere kalkacak ve onlar da, her ne kadar bir kesimi ayrlp kar
devrime katlsa da, radikallerin arkasna geeceklerdi. 1791 ve 1792de
olanlar budur. 1793de bir kez daha olacaktr.
Cum huriyetin ilan edilmesi ve kraln idam edilmesiyle zirveye ulaan
1792 krizi, Lafayettein Jakobenler tarafndan devrilmesi ve Parisli kitle
lerin seksiyonlar iinde rgtlenmesine yol amt. Jirondenler de bu ha
rekete katldlar, ancak hl daha ileri gitme ve kraln idam n onaylama
konusunda kararszdlar. Ayak takm ndan, Brissotnun deyimiyle anar
inin dokuz bal ylanndan korkuyorlard.34 Krda ve kentte artan ala
ramen, Parisli seksiyonlarn fiyatlarn denetlenmesi, halk beslemek iin
tahl stoklarna el konulmas ve istifiler ve speklatrlere kar ibretlik
giriimlerde bulunulm as taleplerine kar direndiler.
Bunun yerine bir nceki hkm etin yaptna benzer ekilde kitlelere
saldrdlar. Liderlerinden birisi Nisan aynda zengin burjuvaziyi, M alnz
tehdit altndadr ve sizler gznz bu tehlikeye kapatyorsunuz... Bu ze
hirli yaratklar inlerine kadar kovalayn diye uyaryordu.35 Konvansiyon,
byk bir ounlukla, M aratnn ykclk sulamasyla devrim m ahke
mesine verilmesine karar verdi, ama aklandn grd. Hbert tutuklan
d ve Konvansiyonun bakan -Brunsw ick D knn meum szlerine
benzer bir dille- ehirdeki tekrarlayan ayaklanm alar sona ermedii
takdirde Parisin mahvolacan aklad.36 Komutan Dum ouriez d
m an saflarna katlnca, ordu bir dizi yenilgi ald. Fransann batsndaki
Vend blgesinde memnuniyetsiz kyller, kanl bir kralc ayaklanmaya
katldlar.
Nihayet 29 Maysta lm llar ve kralclar birlikte Lyonu ele geirdi
ler, Jakoben belediye bakan Chalier tutukladlar ve Temmuzda idam
ettiler.
Robespierrein Jakobenleri, her ne kadar kim i tarihiler orta snfn
daha alt bir tabakasndan geldiklerini ileri srseler de, Jirondenler ka

28 8 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

dar orta snft. Kamuoyuna yaptklar aklamalarda sk sk belirttikleri

zere, mlkiyet haklarna ayn derecede sadktlar. Robespierre, kiisel
olarak drstt ama destekilerinin pek ou devrim den m addi olarak
yarar salamaya alma konusunda vicdanlar rahatt; ne de olsa ya bur
juvazinin mensubuydular ya da yle olmaya alyorlard. Danton, bir
keresinde kraldan para kabul ederek, kiisel olarak zenginlemiti. M arat
ve Hbert, Parisli kitleler arasnda ajitasyon yapyorlard; ama bunu kra
hibir itiraz olmayan kk zanaatkr ya da esnafn bak asndan ya
pyorlard.
Ancak 1793 yaz banda devrim in ileriye gitm esinin alternatifinin,
geriye kendilerini de, nceki drt yln kazanlarn da brakmayacak bir
gericilik karnaval olacan grebiliyorlard. Ayrca devrim i ileriye itm e
nin tek yolunun da, bir kez daha Parisli kitlelerle ittifak yapmak ve burju
vazinin karlaryla eliecek nlemler alm ak pahasna da olsa kylle
dnler vermek olduunu gryorlard. Robespierre gnlne, Tehlike
orta snflardan geliyor, onlar yenmek iin halk etrafm zda toplam al
yz diye yazyordu.37 Baka bir deyile, Jakoben kulbndeki radikal bur
juvazi, lml Jironden burjuvaziye kar, Paris seksiyonlarnn devrimci
sans-culottelanyh birlemek zorundayd. Devrim in nc byk d
nm noktasna gelinmiti.
26 Mays 1793te Robespierre, halka ayaklanma iin bir ar yayn
lad. 29 Maysta Paris seksiyonlarnn 33 bir araya geldiler ve bir yeni
ayaklanma, bir journe rgtlemek zere dokuz kiiden oluan bir ayak
lanm a komitesi setiler. 31 Mays ve 2 H aziranda tocsin (alarm) zilinin
almas ve top atlar kitleleri sokaa dkt. Konvansiyonu 80.000 silahl
adamla kuattlar ve 29 Jironden m illetvekilinin tutuklanm as iin em ir
ler yaynlanmasn istediler. A rtk Paris seksiyonlar bakentteki iktidar
merkezleri ve Jakoben liderlerde fiilen Fransann hkmetiydi.
Yenilgiye urayan Jirondenler vilayetlerde isyan karm ak iin ehir
den katlar. O rdunun subay kadrolar arasnda dostlar, byk tccar
arasnda m ttefikleri vard; krsal bir ayaklanmadan korkan orta snf
toprak sahiplerinin sempatisi onlardan yanayd ve kalabal bir tehdit
olarak grenlerin sadakatine sahiptiler. Ve hi kukusuz devrime kar
bir zaferden coku duyacak olan aristokrasinin destei de onlardan ya
nayd. Birka hafta iinde lkenin gney ve batsnn ou Jirondenlerin
elindeydi. Vende kralclarn eline gemiti, Jakoben kartlar Toulonun
gney lim ann ve Akdeniz donanm asnn gemilerini Britanyaya teslim
etmilerdi ve yabanc ordular hl Parise doru ilerliyorlard. Jironden
kasabas Caenden bir kadn, Charlotte Corday, yardm na ihtiyac oldu
u gerekesiyle M aratya sokulup, banyodayken baklayarak ldrnce,

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 289

kar-devrim in Pariste bile vurabilecei grlm t.

Parisli sans-culottes kitleler Jakoben liderleri, kokumuluu nlemek
iin daha ileri devrimci nlemler alma konusunda zorlad ve liderler ok
gemeden baka seenekleri olm adn grdler. Haftada en az bir kez
Konvansiyona rapor veren ve her ay yeniden seilen Kamu Gvenlii
Komitesine uygun grd her trl acil nlemi alma yetkisi verildi. En
ok (fiyat) yasas, ekmee fiyat kontrol getirdi ve insanlarn al zeri
ne speklasyon yaplmas, idam lk su sayld. Bir aileyi geindirmek iin
gereken asgari dzeyin zerinde geliri olanlardan, yzde 10dan balaya
rak yzde 50ye kadar ykselebilen m terakki bir vergi ve savan m as
raflarn karlam ak zere zenginleri zorunlu borlandran bir yasa kabul
edildi.38 Ekonomi, sava malzemesi reten nemli bir kam u sektryle,
giderek daha fazla merkezi ynetime tabi oldu. Kaanlarn ve kilisenin el
konulan topraklar, kyllerin fkesini yattrm ak zere kk parsellere
blnd. Gnll devrimci birlikler ve eski ordu birlikleri, gnlller as
kerleri evklendirebilsin ve onlardan askeri becerileri renebilsinler diye
cephede birletirildi ve subaylarn ortaklaa setiler. pheli m em urlar
devlet dairelerinden kovuldu. Taradaki ayaklanmalar bastrm ak zere
tam yetkili devrim komiserleri gnderildi. Yalar 18 ile 25 arasnda olan
btn bekr erkeklere, varlkllarn paray deyip m uaf olmasna olanak
veren eski ayrcalklar olmakszn, askere gitme zorunluluu getirildi.
Nihayet, Eyll ayndaki daha baka jounnee lerden sonra Konvansiyon
ve Kamu Gvenlii Komitesi sert bask -te r r- politikasna karar verdi.
Jakobenler ve Terr
Terr harekete geiren g aadan, eski rejimde ac ekmi ve eer
bu rejim geri dnerse daha fazla ac ekeceklerini bilen; dostlar ve akra
balar zaten ihanet ve ahlaksz vurgunculuk nedeniyle her gn cephelerde
len insanlardan geldi. Duygusal intikam istei ile, devrimci rejimin kar
tlarnn i sava koullarnda devrime zarar vermek iin her frsattan
yararlanacaklar eklindeki rasyonel anlay birletiriyorlard. Hapishane
onlara engel olamazd, zira bir kez komplolar baarl olursa serbest b
raklacaklarn biliyorlard. Hbert gibi Jakobenlerin terrist kanadnda
yer alanlar, bu duygular krklyorlard. Ama balca Jakoben liderler
arya uyma konusunda yavatlar. Efsanenin duygusuz kasab olmak
bir yana, Robespierre, devrim in ilk gnlerinde lm cezasnn kald
rlmas iin ar yaparken hemen hemen tek banayd. Buna karlk
Jirondenler, lm cezasnn alt snflardan sradan sulular iin uygulan
masn desteklediler, ama sra krala geldiinde piman oldular.

29 0 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

1793 Eyllnden nce devrim mahkemesi nne kardan 260 kii

den yalnzca 66s lme m ahkm edilmiti. Ekim ayndan itibaren iin
hz artt. Kralie M aria A ntoinettein idam n, Jirondenlerin ve (ken
di davasn savunm ak iin bir Jakoben olarak nmayi yapan) Orleans
D knn m ahkm edilmesi izledi. 1793n son aynda 395 sanktan
177si lme m ahkm edildi ve Aralk ayma gelindiinde Paris hapisha
nelerinde, Austos aynda 1500 olan m ahkm larn says 4.525e yksel
miti. Bununla birlikte, bu aam adaki idam larn says, rom anlarn ve
filmlerin her gn yirmilerce kiinin giyotine gnderildii yolundaki po
pler anlatlardan ok daha azd.
Aristokrat ve kralclarn idam konusundaki 200 yllk nakarat, yerli
yerine oturtulm aldr. Eski rejimde idam lar devaml olan eylerdi. Yoksul
insanlar bir para kuma aldklar iin idam edilebilirdi. Bir zam anlar
M ark Tvvainin ifade etmi olduu gibi, Terrn iki saltanat oldu: birisi
birka ay srd, dieri 1000 yl. Kuzeyden Parise doru yryen ordu,
ehri almay baarabilseydi, Jakobenlerinkinden ok daha byk olan
kendi terrn uygulayacak ve derhal idam edilecek elebalarn tespit
edilmesi iin kralclar ve aristokratlar kullanacakt. Lyons, Marseilles ve
Toulonu alan lm llar ve kralclar kendi m ahkem elerini kurdular ve va
tanseverlerin giyotine gnderilmesini ya da aslmasn emrettiler. Sonu
hazindi;39 Lyondaki l saysnn 800 olduu syleniyordu.40 Vendeede
kralc bir papaz, cum huriyet sem patizanlarna kar her gnn kanl gs
terilerle getiini haber veriyordu. Cum huriyeti kabul eden bir rahibin
ynettii ayine katlm ak bile, insanlarn hapse atlm asna ve daha sonra
hapishaneler ok dolu olduu iin katledilmesine ya da kuruna dizilm e
sine gereke olabiliyordu.41 M achecoulda 524 cumhuriyeti kuruna di
zilmiti.42 Btn bunlara ek olarak, Fransann kuzey snrlarnda kralc
larn ve Jirondenlerin balatt ve devrim in ierdeki ve dardaki btn
dm anlarnn hevesle katld -kar tarafa sempatisi olan Fransz su
baylarnn, binlerce askeri bilerek lme gnderebildii- savalardaki l
says da muazzamd.
Kar-devrimin ve savan kurbanlar, popler rom anlarda ya da hatta
Charles Dickensn ki ehrin Hikyesinde pazarlad korku yklerinde
yer almaz. nk bu yazarlar iin saygdeer bir beyefendinin ya da ha
nm efendinin lm trajedidir, cumhuriyeti bir zanaatkrn ya da bir
kadn terzininki ilgiye demez.
1793 Eyllnde Robespierrein Konvansiyonun nne koyduu tez
esas itibariyle buydu. Cum huriyetin generallerinden birisi, Houchard
hakknda, gerekli olm adan geri ekildii ve askeri bir felakete yol at
iin ceza nlem lerini hakllatrmaya alyordu. ki ylda 100.000 in

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 291

san ihanet ve zayflk nedeniyle katledildi, dedi. Bizi mahveden, hainlere

kar zayf olm aktr.43 Bu tez, Jakobenlerin nlem lerini desteklemek ko
nusunda kararsz olan milletvekillerinin pek ounu kazand.
Devrim srasndaki en kanl olaylar, devrim cilerin hibir zaman kont
rol elden karm adklar Pariste olmad; aksine devrim kartlarnn
elindeki blgeleri geri alm ak iin savarken oldu. Cum huriyet ordular
nn kanl bir ekilde intikam aldklar pek az olay vard: Lyonda devrimci
bir komisyon, 1.667 lm cezas verdi; Vendede silah tayan asiler kes
tirm e yoldan idam edildi; Nantesda ayaklanm ann 2.000 ila 3.000 destek
isi Loire N ehrinde boularak ldrld; Toulonda, ehri Britanyallara
teslim etmekle sulananlarn kitlesel idam lar sz konusu oldu.44
Terrn incelenmesi gereken bir baka yn daha vardr. Bu, 1793-94
boyunca devrimci liderlerin birbirlerine kar uyguladklar terrd. Bu,
Jirondenler ve Jakobenler arasndaki dm anlkla balad. Jirondenler
M aratya kar ortaya koyduklar sulam alarnda baskya bavurm a
konusunda kendi istekliliklerini de gstermilerdi. Bununla birlikte,
Jakoben hkm etin kurulm asndan sonra tutuklanan ilk Jironden lider
ler yalnzca ev hapsine arptrlm t. Daha sonra Parisi terk edip tarada
isyan kararak, bunun yalnzca szcklerle giderilemeyecek bir anla
mazlk olduunu kantladlar. Robespierre ve Danton, serbest braklacak
her Jirondenin ayn ekilde davranacana inanmaya baladlar. Onlar
engellemek iin iddetli ve etkin baskdan -i sava koullarnda bu idam
anlam na geliyordu- baka are yoktu.
Ancak orta snf Jakobenler iin, Jirondenlere uygulanan ayn m an
tk, i sava koullarnda dier baka cumhuriyetilere de uygulanabilirdi.
Robespierre asndan, onun kendi mttefikleri, Parisin sans-culottes\a n ,
sorun olmaya balamlard. Devrime sokaklarda destek verme konusun
da harikalar yaratmlard. Ama ayn zam anda Robespierrein ve dier
Jakoben liderlerin geldii sosyal grupla - o cum huriyet iin savap sava
m am ak konusunda yalpalayan mlkiyet sahibi grupla- da atyorlar
d. Sans-culottes\ar terr arsn benimsedii anda Robespierre sansculottes rgtleri zerine de gitmeye balad: Eyll ortasnda Jacques Roux
tutukland; Ekim aynda Claire Lacombeun Devrimci Cumhuriyeti
Kadnlar Dernei datld; ve nihayet M art aynda Hbert ve birka ba
ka kii daha giyotine gnderildi.
Saygdeer, mlkiyet sahibi orta snf korkutabilecek olan talepleri
ortaya atan arlar Robespierrein tek sorunu deildi. O ayrca, o ann
ihtiyalarnn tesinde kiisel karlarn ve eilim lerini sergileyenlerin
de devrim i ykabileceinden korkuyordu. Bu zellikle, muazzam devrim
ci cesarete ve heyecana sahip, ama ayrca kukulu zengin figrlerle bir

292

Halklarn Dnya Tarihi

araya gelmenin getirecei dllere de meyleden Dantonun evresinde

ki grup iin geerliydi. Balca arkadalarnn Fransz Dou H indistan
irketindeki bir rvet olayna karm olmalar bir rastlant deildi.
1794n Ocak ve ubatnda, Danton etrafna gayri resmi m sam ahakr
bir hizip toplamaya balaynca, onun da Jirondenlerin dokuz ay nce gir
mi olduklar yola girdiinden korktu. H bertin idam ndan be gn son
ra tutuklanm a, yarglanm a ve idam edilme sras Danton, Desmoulins ve
dierlerine gelmiti.
Robespierre ve yakn m ttefikleri kendilerini kuatlm hissediyor
lard. Kendi snflar, kar-devrim in glerine yar yarya kaplmt. Kr
etmeye dayanan bir snfn yeleri srekli olarak rvet ve ahlakszlk
kukusuyla kar karyayd. Yalnzca sert nlemler korkusu, orta snf
zafer yolunda tutabilirdi. Robespierre, orta snfn temel deerlerinin ger
ekleecei yeni bir toplum dan yana olduuna inanyordu. Bu duygusu
nu, hedefinin erdemle zde olduunu belirterek ifade etm itir. Ama bu
amaca, orta snfn kendisini -k im i zaman ok sert bir ekilde- disiplin
altna alm adan ulaamayacakt. 1794 ubatnda ifade etmi olduu gibi,
Erdem olm adan terr yararszd; terr olm adan erdem gszd.
Dahas terr, devleti, devrimci duygu ve eylemin oda yapyordu.
Terr, sans-culottes kitleleri orta snf iin tam bir tehlike olm aktan -d ev
rim in ynnn giderek alt snflarn eline gemesi tehlikesi- uzaklatr
maya hizm et ediyordu. Sans-culotteslarn devletin i bandaki giyotini
ni seyretmeleri ve Carmagnole dans yapmalar, orta snf politikaclar
iin kendi adlarna hareket etme ve taleplerde bulunm alarndan ok daha
iyiydi. Terr yalnzca devrim i savunm ak iin ilemeye balamad; o ayn
zam anda burjuvazinin uzlac unsurlaryla kitleler arasnda, devletin bir
siyasal grup tarafndan nasl merkeziletirildiini de sembolize ediyordu.
1794 baharna gelindiinde Robespierre evresindeki Jakobenler,
Paristeki halk rgtlerini dizginleyerek -kom n datp, seksiyonlar ve
yiyecek istifiliini aratran komisyonu lavederek- tek balarna yne
tiyorlard. Devlet iktidar, yle grnyor ki, artk daha nce hi olmad
kadar, soldaki ya da sadaki hiziplerin hcum una uramayan, bir grup
kenetlenmi adam n elindeydi. Bylesine merkezilemi bir iktidar, ancak
her zam ankinden daha fazla baskya bavurarak yoluna devam edebilirdi.
Soboulun aklad gibi:
O zamana kadar terr... devrim in dm anlarna ynelmiti. Ama imdi, dev
let komitelerine kar kanlar da kapsayacak kadar genilemiti. Bylelikle
komiteler siyasal hayat zerindeki tahakkm lerini glendirmek iin terr
kullanyorlard.45

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

Terrn merkezilemesi kendi ivmesini yaratt. Jakoben ekirdek,

kendileriyle birlikte olmayan herkesin kendilerine kar olduunu d
nmeye balad - ve bu dnce ksmen haklyd. zgrlklerinin
kstlanm asndan rahatsz olan kendi orta snflar iinde, onlara kar
artan bir dmanlk geliirken, Roux ve Hbertin pek ok sansculottes yandalarnn da dmanl artyordu. Bu t r dmanlk
larla terr yoluyla ba etmek, yalnzca Jakoben ekirdein daha fazla
yalnzlamasna hizmet ediyordu. Ama terr durdurm ak, Jakoben
ekirdekten intikam alm ak isteyenlerin ellerinin serbest kalmas teh
didini ieriyordu.
Robespierre ne yapaca konusunda kararsz kald. Belirli vilayetlerde,
rnein, Nantesdaki kitlesel bodurm a olayndan sorum lu olan adam
Parise ararak, terr kontrol etmeye alt. Ama daha sonra, Mays
1794te Paristeki terrn byk lde artm asna izin verdi; o kadar ki
izleyen ay, bir nceki yldaki kadar infaza tank oldu. lk kez, sulanan
lara savunma hakk verilmiyor, jriler m anevi sutan baka bir ey olma
yan sulamalarla m ahkm iyet karar verebiliyor ve birbiriyle ilikisi ol
mayan insanlar, hapishanelerde komplo kurduklar gerekesiyle gruplar
halinde yarglanyordu. te tam bu sradadr ki, A m erikan D evrim inin
ve Britanya plep radikalizm inin byk risalecisi Tom Paine, idam edil
mekten yakasn zor kurtard - suu, Jirondenlerden bazlaryla (kuku
suz gemite bir noktada btn Jakoben liderlerin olduu gibi) dost olan
bir yabanc olmasyd.
T h erm id o r ve Sonras
Devrimci rejimi savunmada, Jirondenlerin yntemleri baarl olma
d halde Jakobenlerin yntemleri baarl oldu. 1794 yazna gelindiinde
devrimci ordu kendisini, muhtemelen Avrupann o zamana kadar grd
en iyi sava gc olarak ortaya koyuyordu. Taradaki isyanlar ezilmiti
ve Fransz ordusu Brkseli igal etmi, kuzeye doru ilerliyordu ve de
cum huriyet gerekten de tek ve blnmez grnyordu.
Bununla birlikte btn bu baarlar Jakobenler iin baa klmas zor
bir sorun yaratt. Sa ve sol arasnda denge kurarak kendilerini ykseltm e
yi baarm lard ve bu sre iinde, orta snfn byk kesim lerinin birka
ay ncesine kadar herhangi bir alternatifi olamad iin, kendi orta snf
larnn kim i kesimlerine de ok sert davranm lard. Konvansiyonun her
ay, Kamu Gvenlii K om itesinin yetkilerini yenilemesinin nedeni buydu.
Ancak zaferler, artk diktatrce ynetim in gerekli olmad konusunda
artan bir duyguya yol at.

293

294 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

nceki aylarda Robespierre pek ok dm an kazanmt: Dantonun

m sam ahakr sempatizanlar, basky ok ileriye gtrdkleri iin tara
dan arlan zel temsilciler, Hbertin eski m ttefikleri ve Jirondenlerden
aslnda hibir zaman kopmam olan ama bunu sylemekten ekinen
ler. 27 Temmuz 1794te, Konvansiyondaki bir tartm ann ortasnda,
Robespierree kar pusu kurm ak zere birletiler. Bir delege onun hak
knda bir tutuklam a emri karlm asn nerdi; yakn m ttefikleri ve
Konvansiyon, ittifak halinde nerinin lehinde oy verdi.
Jakobenler kendilerini kurtarm ak iin kitleleri devrimci bir Journede
ayaklanmaya davet ettiler. Ancak byle bir ayaklanmay dzenleyebilecek
olan komiteleri kendileri lavetmiler ve sans-culottes gazetelerini ken
dileri yasaklamlard. Yalnzca drt gn kadar nce, yiyecek zerinde
ki speklasyon yasan kaldrm lar ve pek ok zanaatkrn kazancnda
bir azalma anlam na gelen, en yksek cret oranlarn yaynlamlard.
Parisin 48 seksiyonundan yalnzca 16s ayaklanma giriim ine katlm ak
zere g gnderdi ve bunlar da dalm adan nce, uygun bir liderlik iin
saatlerce beklediler. Robespierre ve 21 m ttefiki 28 Temmuzda idam edil
di; ertesi gn bunlar 71 kii izledi -bu, devrim in tarihindeki en byk
kitlesel infazd.
Robespierre Konvansiyonda Cum huriyet kaybedilmi bir davadr.
imdi ekya zafer kazanm tr diye barm t. Son be yln byk hare
ketinin sona erdii anlam nda bu sz doruydu. Cum huriyetin devrimci
takvim inde Robespierrein devrildii ayn ad olan Thermidor, o zam an
dan beri, ierideki kar-devrim i sembolize eder.
Robespierrei deviren m ttefikler iktidarda uzun sre kalmadlar.
zleyen aylar, devrim den nefret edenlerin yeni bir gven kazanm alarna
tank oldu. Zengin gen caniler, jeunesse dore (altn genlik), devrimci
idealleri savunan ya da kendilerinden daha iyi olanlara saygszlk eden
lere saldrarak, Paris sokaklarn ele geirmeye baladlar. A ralarndan bir
gruh Paris Jakoben kulbn kapanmaya zolad. Bir anayasa deiiklii,
oy verebilmek iin yeni mlkiyet koullar getirdi. Bu beyaz terr, eski
devrim cilerin idam ve pek oklarnn m adur edildii bir dalgaya yol at.
1795 Nisan ve Maysn da iki ksa sans-culottes kalkmas, yoksullara bir
ans verilse, jeunesse dorenin hakkndan geleceklerini gsterdi, ama bun
lar Thermidorculara sadk kuvvetler tarafndan ezildiler. Yurtdna ka
m olanlar lkeye dnmeye ve yaknda m onarinin geri geleceini syle
yerek bbrlenmeye baladlar. Tahtta hak iddia eden, gelecekteki XVIII.
Louis, srgnde, eski rejimi, tabakasyla birlikte geri getirmek istedi
ini ve devrime katlan herkesi, Thermidorcular da dhil, cezalandraca
n srarla iddia etti. Daha sonra, 1795 Ekiminde kralclar Pariste kendi

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

ayaklanm alarn dzenlediler. Dehete den Thermidorcular Jakobenleri

yeniden silahlandrm aya ve ordunun nnde sans-culottesla n yardm a
armaya baladlar; zellikle ykselmekte olan, bir zam anlarn Jakobeni
Napolyon Bonapart adl bir subay yardm larna geldi. ok kanl bir m o
nari restorasyonundan korkan Thermidorcular, iktidar be kiiden olu
an bir Direktrln elinde toplamaya raz oldular. Drt yl sreyle
Direktrlk, bir o yne bir teki yne ekildi ve bu arada ordudaki taban
hem kralclara hem de halk Jakobenizminin yeniden douuna kar bir
kale tekil eden ve aslnda 1799da kendisine diktatrce yetkiler veren bir
darbe dzenleyen Napolyona daha fazla g kazandrd. Napolyon, 1804
ylnda papaya kendisini im parator ilan ettirdi ve kim i eski Jakobenlerin
ve srgnden dnen aristokratlarn desteiyle lkeyi ynetti. Nihayet
1814 ve 1815te ordularnn yenilmesi, teki Avrupa devletlerinin Bourbon
m onarisini yeniden kurm alarna olanak verdi. Robespierrein son, um ut
suz uyars gereklemi grnyordu.
Bununla birlikte Robespierre iki adan yanlmt. Devrim, 1794
Thermidorundan sonra bitmiti, ama getirmi olduu deiikliklerin pek
ou yerindeydi. Napolyonun rejimi bu deiikliklerin salam latrl
mas zerine kuruldu: feodal demelere son verilmesi; bamsz bir ky
lln yaratlmas; i gm rk noktalarna son verilmesi; btncl bir
ulusal ynetim sisteminin kurulm as; hepsinden te hkm et politikas
nn hanedan ya da aristokratik deil, burjuva amala dorultusunda e
killendirilmesi konusundaki kararllk. Napolyonun ordusu bir sre iin
Avrupann byk bir ksm n fethedebiliyordu nk eski rejimin ordusu
deildi. Bu, devrim srasnda, zellikle de onun Jakoben blmnde, yer
leiklik kazanm yntemler dorultusunda rgtlenmi ve gdlenmi
bir orduydu. En iyi generalleri, devrim dneminde liyakate dayanarak
rtbe alanlard - hatta Napolyon, polisini ynetmesi iin eski bir terrist
Jakobene gvenmiti.
Kendinden nceki Hollanda, ngiliz ve Am erikan devrim leri gibi
Fransz Devrimi de, tam anlamyla piyasa temelli bir toplum iin, ge
m iten miras kalan byk engelleri temizlemiti. Ve 1792-94 olaylarndan
sonra, aristokratik gericiliin bunlar yeniden tesis etm esinin hibir yolu
yoktu.
Yirmi yl sonra dnp devrime bakan romanc Stendhal u gzlemde
bulunuyordu: 2000 yllk dnya tarihinde adetler, dnceler ve inan
larda bylesine keskin bir devrim daha nce asla meydana gelmemitir.146
Devrimciler yenilmi olabilirlerdi, ama devrim inin m irasnn byk ks
m, m odern dnyay biimlendirm ek zere varln srdrm t.
Robespierre ikinci bir adan da yanlm t. Zira devrim yalnzca, her

295

296 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

biri bir ncekinden daha radikal orta snf siyasal gruplarnn ykselm e
sinden ibaret deildi. Merkez olarak devrim ayrca, daha nce hi tarihi
ekillendirme ans olmam kr ve kentin milyonlarca insannn siyasal
hayata girmesini salamt. Onlar, kendi karlar iin savamay ve bu
karlarnn ne olduu konusunda kendi aralarnda tartm ay renm i
lerdi. 1789 ve 1792de aristokratlarn atolarn yakan kyller, daha son
raki bir hkm etin ellerinden topraklarn almasna izin vermeyecekler
di. Pariste ve dier ehirlerde alt snflar, tarihte daha nce hi grlm edik
boyutta, kendi karlar iin savamak zere ayaa kalkm lard -ve ayn
eyi, 1936 ve 1968de olduu gibi 1830, 1848 ve 1871de de yapacaklard.
Devrim hakknda anlatlanlar, hakl olarak, aada, Parisin dar so
kaklarnda ve yoksul kesimlerin kalabalk meskenlerinde yaananlarn
dnya tarihindeki genel etkisini azmsamak gibi bir tehlike tar. nsanlar
M arat ve H ebertin yazdklarn buralarda okudular; seksiyonlarda ka
rarl toplantlar yaptlar; tahl istifilerini yakaladlar, m onarist ajanlar
aradlar; m zraklarn keskinletirdiler ve Bastillein zerine yrdler;
Jirondenlerin anayasal m onaristlerin, Jakobenlerin de Jirondenlerin ye
rini alm asn salayan ayaklanmalar rgtlediler ve devrim i krlara yay
dlar ya da binlerce gnllyle orduya katldlar.
ehirlerdeki halk hareketlerinin snrlar vard. Bu snrlar o zam ann
Fransz toplum undan kaynaklanyordu. ehirli kitlelerin byk oun
luu hl, usta ve ailesinin, hayat standard kendilerininkinden ok da
farkl olmayan, belki bir iki iiyle birlikte kk atlyelerde alyor
du. Bunlar sokaklarda karlaabiliyorlar ya da seksiyon toplantlarnda
ve kulplerde bir araya geliyorlard. Ama zam anlarnn ounu alan re
tim srecinde birbirlerine organik olarak bal deillerdi. Bunlarn ide
ali, bata baba olmak zere bireysel aile birliini korum akt, toplum un
kolektif bir ekilde yeniden rgtlenmesi deildi. O nlar gemite kk
drm olan aristokratlara ve a kalm alarn seyreden speklatrlere
kar ayaklanabiliyorlar ve Kropotkinin ve Guerinin47 devrim tarihleri
nin gsterdii gibi muazzam bir cesaret ve yaratclk ortaya koyuyorlard.
Ve ayaklandklar zaman, pek ok protestoda kadnlarn oynad nc
rolde, kim i devrim cilerin kadnlarn da oy verebilmelerini istemelerinde
ve de devrimci kadn kulplerinin ortaya knda grld gibi, kendi
nyarglarnn pek ounu terk etmeye balayabiliyorlard. Bununla bir
likte, devrim in 1793-94deki byk krizinde, zafere gidecek kendi prog
ram larn ortaya koymakta zorlandlar.
Albert Soboulun gstermi olduu gibi, onlarn yaam koullar,
Jakobenleri gerekli radikal nlemleri almaya zorlayabiliyor, ama devri
m in sorunlarn zecek olan kendi kolektif snf tepkilerini biimlendi-

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 297

remiyord. Fiyat st snr iin savaabiliyorlard, ama asl belirleyici olan

retim srelerini deitirecek bir pozisyonda deillerdi. Terr konu
sundaki keskinlikleri bile zayflklarnn bir iaretiydi. Baka insanlarn
devrim i sabote etm esini nlemeye odaklanabiliyorlard nk devrim in
kaderi zerinde kendileri dorudan, kolektif kontrol kuram yord.
Bununla birlikte, Avrupa ve tesine bir sonraki yzyln ounda il
ham verdii kadar dehet de saan, Fransadaki eski dzeni alaa eden
ey, Dantonun ilham verici szleri ve Robespierrein elik gibi kararll
kadar, onlarn eylemi ve inisiyatifiydi. Halk hareketinin ezilmesi sonra
snda, toplumsal ve ekonomik eitlie vurgu yapan ve 19 ve 20. yzyln
sosyalist hareketlerine yolu aan, Gracchus Babeuf etrafnda toplanan
bir grup devrimci de onlarn arasndan kt.

3. B l m

Fransa D

iinda

Ja k o b e n l k

Kendi zgrlklerini yeniden kazanm ak isteyen btn halklara yar

dm , 1792de Jirondenlerin nderliindeki Konvansiyonun verdii szd.
Brissot, Avrupann m onarklarna kar ilan edilen savan, eski trden
bir fetih sava olmayacan, bir kurtulu sava olacan iddia ediyordu.
Fransann dnda, her trl devrimci ilerleme karsnda coku duyacak
kukusuz pek ok insan vard:
Bu anl bir zihinsel afaktr. Btn dnen varlklar bu an sevincini
paylatlar. Yksek bir karakterin duygular, insanlarn zihnini kartrd...
manevi bir heyecan dnyay kuvvetle etkiledi.48

Yal Alman filozofu Hegel, Fransadaki olaylarn onun genlik dnya

s zerindeki etkisini byle tanmlyordu. Bellei ona oyun oynamyordu.
Devrim in mesaj, A ydnlanm ann insanlar etkiledii her yerde bir yank
buldu.
ngiliz airler W ordsworth, Southey ve Coleridge, Bastillein baslm a
sn cokuyla karlyorlard. Coleridge, nsan t rnn ortak kalbinden,
yeni domu bir Tanra gibi um ut fkryor diye yazd. air-oymac
W illiam Blake, bir askerle tartm asnda devrim in ilkelerini savunduu
iin neredeyse tutuklanyordu. r ac kimyac Joseph Priestleyin evi
kralc bir gruhun saldrsna urad. Alm an filozoflar Kant ve Fichte,
gen Hegel kadar heyecanlydlar. Thermidordan sonra bile Kant yle
syleyebiliyordu: Jakobenlerin yaptklar ktlkler, gemi zam anlarn
tiranlaryla karlatrldnda hi kalr.*9 Beethoven, devrimci arkla
rn melodilerini mziine katyor ve devrimci ordunun ruhunu, byk
senfonilerinden birinde, (her ne kadar kendisini im parator ilan ettikten
sonra Napolyona yapt ithaf tiksintiyle geri alm olsa da) Eroica da
dile getiriyordu. rlandada Belfast orta snfndan Wolfe Tone ve eski bir
aristokratik ailenin yesi olan Lord Edward Fitzgerald, devrimci hk
metle temas kurm ak zere Parise gittiler. Latin Amerikada, kendisi de
aristokratik bir aileden gelen, Caracasl 16 yandaki gen Simon Bolivar,

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

spanyol genel valisi ile Panamada 1799da yapt tartm ada devrimi
savunuyordu. Bu arada Meksikal bir papaz Miguel Hidalgo, Hose Maria
Morelos gibi rencileri devrim idealine kazanyordu.
Sng U cundaki D evrim
Bylesi bir heyecan, ilerleyen Fransz ordularnn ilk bata Belika,
Hollanda, kuzey talya ve gney Almanya snrlarn getiinde pek ok
yerel m ttefik bulduu anlam na geliyordu. M onarilerin ya da oligarik
ynetimlerin orta snf kartlar, kendilerini Jakobenler olarak tanm l
yorlard ve Jakobenler iktidardan dtkten sonra bile bu, devrimci g
lerin destekileri iin genel bir ad olarak kald. Bu gler, Fransz ordular
ne zam an ilerlese, onunla birlikte alarak, feodalizmin ve feodal den
tilerin lav, devlet ve kilisenin birbirinden ayrlmas, kilise m allarna
el konulmas, i gm rk noktalarnn ilgas ve az ya da ok demokratik
meclisler kurulm as gibi, Fransada aadan yaplan deiiklikleri yukar
dan reformlarla hayata geirmeye alyorlard.
Robespierrein Brissotya kar iddialarndan birisi, dier lkelerin
halklarnn yabanc istilasn, ne kadar iyi niyetli olursa olsun, iyi kar
lamayacaklaryd. Ksa sre sonra, pek ok entelektelin ve orta snfn
kim i kesim lerinin balangtaki heyecanna ramen, Robespierrein hakl
olduu grld. Muzaffer Fransz ordusu kendisini ancak yama ve fet
hettii lkelerden hara alarak idame ettirebiliyordu. Bir kurtulu sava
gibi balayan ey, ac bir devrimci savunma sava dneminden getikten
sonra, emperyal fetih sava halini ald. Napolyon, Belika, Savoy, Renin
gneyindeki Alman devletlerini ilhak ederek, dem okratik meclislerin ye
rine m onarileri geirerek ve kardelerini talya, Vestfalya, Hollanda ve
spanyada kral atayarak bu sreci m antk sonularna tad.
Napolyonun komutas altnda bile Fransz ordusu, feodalizmin ka
lntlarn sprd ve en azndan kim i durum larda kapitalist retim in
gelimesinin zem inini hazrlad. Ancak, Fransada o kadar nemli olan
sars-culotteslar ve kyl ayaklanmalar olmadan yerli mttefikler, halk
kitleleri arasnda herhangi bir temel oluturam adlar. Kyller ve kent
li alt snflar, Fransz istilasnda kendilerini yeni dzenle zdeletirecek
hibir ey bulamadlar, nk Fransaya denen hara ve Fransz ordusu
nun idamesi iin gerekli masraflar, zerlerinde feodal demeler kadar b
yk bir yk oluturuyordu. Yerli Jakobenler Fransz ordusu ekildiinde
sudan km balk gibi kalyorlard.
Bu 1812-14 yllarnda her yerde sz konusu oldu. Napolyon, kardeini
spanya tahtna oturtarak ve kuzey Avrupa dzlklerinde Moskova ze

299

300

Halklarn Dnya Tarihi

rine yryerek, im paratorluunu iki cephede gereinden fazla geniletti.

Birlikleri M adridde bir halk ayaklanmasn bastrm ay baard; ama o
andan itibaren, General W ellingtonun kom utasndaki Britanya birlikleri
ber Yarmadasnda ilerlerken, gerilla kuvvetlerince rahatsz edildiler. Bu
arada, boaltlm olan Moskovann igali, sert k koullar ve dm an
birlikleri 1000 m illik ikmal yollarn imha etti. gal edilen topraklarda
Fransz ordular o kadar sevimsiz bir hale gelmiti ki, spanyol ve Prusya
liberalleri, ulusal kurtulu savalar gibi grnen savalarda monarist
glerle ibirlii yaptlar, ama sonunda zafer kazanan krallarn kendile
rini, Goyann tablolarnn karanlk dnem inde grlen derin bir zulm
ve depresyon iinde buldular.
Napolyonun yenilgisi (ya da aslnda ikinci yenilgisi, zira Waterlooda
yenilmeden nce 1815te yz gnlk yeni bir k yapmt) btn kral
larn, prenslerin ve aristokratlarn caka satarak geri dnmelerine ve 18.
yzyl ndert regimelennin eski styapsn, en azndan Fransa, kuzey
talya ve bat Almanyada dnm olan toplumsal yaplar zerine em
poze eden garip bir yar-dnya yaratm alarna yol at. Bu, Krmz ve Siyah
ve Parma Manastr adl rom anlarnda (Napolyonun ordusunda eski bir
komiser olan) Stendhal tarafndan olduu kadar, (siyah bir klenin olu
olan babas, Napolyon ordusunda general olan) Alexander Dum asn
Monte Cristo Kontu rom annda da mkemmel bir ekilde tasvir edilen bir
dnya idi.
Britanya: Bir G elenein D ouu
Devrim in siyasal hayat zerinde muazzam bir etki yapmas yalnzca
kta Avrupas iin sz konusu deildi. Britanyada da nemli etkileri oldu.
Burjuvazinin en nemli kesimleri, siyasal olaylar zerinde 1789dan nce
nemli bir etkiye sahip olmular ve devrimle oynamak iin herhangi bir
neden grmemilerdir. Ancak Fransa olaylar, hzla genileyen ehir ve
kasabalardaki kitleleri -giderek artan saydaki zanaatkr, kalfalar ve
kk dkkn sahiplerini ve de onlarla birlikte fabrikalarn yeni sanayi
iilerinin bir ksm n- harekete geirdi.
Tom Painein devrimi savunan ve Britanyada da benzer anayasal de
iiklikler yaplmasn talep eden iki ksml savunmas, The Rights o f
Man (nsann Haklar) 100.000 adet satt. Sheffieldde 1791 ylnda, te
darik m addelerinin muazzam yksek fiyatlar ve hkm etteki suistimaller hakknda konuan ... be ya da alt m akine ustas genel oy hakkn
ve yllk parlamentolar savunan Sheffield Anayasa D erneini kurdu
lar. M art 1792ye gelindiinde 2000 gl ve rgtl sokak gsterisinin

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

says, sonbahardaki devrimci Valmy zaferi sonrasnda 6000i buldu.50

Manchester, Stockport Birmingham, Coventry ve Norwichde, baar de
receleri deiik, benzer dernekler kuruldu.51 Ayakkabc Thomas Hardy
tarafndan 1792nin banda kurulan Londra Yazma Dernei, 48 blm
(ube) iinde rgtlenmi 5000 yeye sahip olana kadar hzla geliti,52 ve
taradaki derneklerle ulusal bir a oluturdu.
Hareket, Britanya hkm etini,
1792nin
sonunda Fransz
D evrim ine kar savaa hazrlanrken endielendirecek kadar byk
t. Birmingham da yerel kodamanlar, bir gruhu, Bastillein dn
1791de kutlayan yerli reform cularn bir yemeine oktan saldrtmlar;
evleri yamalatp, toplant yerlerini yaktrp, kimyac Joseph Priestley gibi
insanlar ehirden srdrm lerdi.53 imdi hkm et anti-Jakoben ajitasyonu lke apnda tevik ediyordu. Her yrede ulusalc sava ateini k
rklemek iin kralc dernekler kurulm utu.
Dem okratik dncelerin propagandasn yapan her giriimi ezmeye
ynelik ahlaksz bir bask vard. The Rights o f Man nedeniyle ihanetle su
lanan Tom Paine, lkeden kamaya zorlanmt. sko H alkn Dostlar
D erneinin iki lideri, gen avukat Thomas M uir ve ngiliz niteryan vaiz
Thomas Palmer, gze batar derecede yanl bir yarglam adan sonra, sko
anayasa konvansiyonunun delegesi gibi, srgn cezasna arptrlm
lard.54 Thomas Hardy ve bir dzine kadar Londral lider, vatana ihanet
suundan mahkemeye karlm lar ve Hardynin kars, bir gruhun
evlerine saldrmas sonucu lmt. Anlayl bir jri sanklar beraat
ettirince, eylemcilerin jri nne km adan tutuklanabilm eleri iin par
lamento habeas corpusu (yarg karsna kmay isteme hakk) askya
ald.
Belirli noktalarda ngiliz ve sko Jakobenlerinin ajitasyonu, ehirli
snflardan geni apl ilgi grd. Ak hava toplantlarna binleri toplaya
biliyorlard ve 1797 ylnda Britanya donanm asn sarsan byk ayaklan
m alarn kim i liderleri, aka onlarn etkisi altndayd. Ancak orta snfn
byk kitlesi, krl statkonun savunulabilmesi iin toprak sahibi snfla
birlemeye hazrd; bu da hkm ete hareketi ezmek iin tam serbestlik
salyordu. 1790larn sonuna gelindiinde, herhangi bir kii iin devrim
ci ideallere sempati ifade etmek zordu.
Bununla birlikte Sheffield Anayasa D erneinin, Londra Yazma
D erneinin, sko Halkn D ostlarnn ve dierlerinin ajitasyonunun
nemli bir etkisi olmutu. Edward Thompsonun ngiliz i Snfnn
Oluumunda, gstermi olduu gibi, 1815-48 yllarnda byk etkisi g
rlecek bir gelenein yaratlm asna yardm c olmutu.

301

302 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

rlan d a da C um huriyeti A yaklanm a

Fransa rnei, Britanyann en eski kolonisi rlanda zerinde, bugn
de varln srdren devrimci ulusalc bir gelenein domasna yol aa
rak daha da byk ve dorudan bir etki yaratmt.
ngiltere hkm etleri, (esas itibariyle skoyadan) Protestan kylleri
Ulster eyaletindeki Katoliklerden alnan arazilere yerletirip, 1650deki
direnii krarak ada zerindeki kontroln pekitirm iti. Bu kyl yer
li gmenlerin soyundan gelenler, bir Katolik ayaklanmasyla toprakla
rndan kovulacaklar korkusuyla yayorlard ve bu onlar, kendileri de
Protestan olan Anglo-rlandal byk toprak sahipleriyle bir kar birlii
duygusuna itmiti. Britanya hkm etlerince kendilerine empoze edilen
politikalara, m lkleri ellerinden alm an Katolikleri cesaretlendirebilir
diye meydan okum aktan korkuyorlard. Dublindeki Protestan parlam en
to 1770lere kadar, Londrada belirlenen politikalarn onay makamyd.
18.
yzyln son eyreinde tutum lar deimeye balad. Am erikan
Bamszlk Sava, Dublin parlam entosuna daha fazla pazarlk gc
salad; zira Britanya hkm eti, herhangi bir Fransz saldrsn karla
m ak zere rlandal gnll milisler talep ediyordu. Bir sre iin, rlanda
parlam entosunun rlandal toprak sahipleri ve iadam larnn karlar
dorultusunda hareket edebilecei umuldu. Ne ki bu um utlar sava sona
erince param para oldu ve ngiltereye kar, zellikle Belfastn byyen
Protestan ticari orta snf arasnda byk fke vard.
Bu duygular Fransz Devrimi yanls, heyecanl tepkiyle birleti.
Gnlller talim yapmaya baladlar, bir Anayasa konvansiyonu talep
ettiler ve Katoliklerin zgrln geri istediler. 1792 ylnda, imdi
demokrasi savanda en nde olan Belfast ehri, Fransz D evrim inin
yldnm n byk bir yry ve festivalle kutlad... Btn atmosfe
ri cumhuriyeti bir ruh kaplad. Posterler dinsel ayrmcla saldryor:
rlanda Bastilleinin nedeni batl kskanlktr: birleelim ve onu yok ede
lim .55 Bu olay rgtleyenlerden birisi, gen bir Protestan avukat, Wolfe
Tone, Belfastdaki bir yemekte ou iadam (bir tuhafiyeci, bir keten ku
ma imalats, bir derici, bir ktip, bir eczac, bir saat imalats ve
tccar) olan bir dzine adamla birlikte yeni, radikal bir rgt, Birleik
rlandallar kurdu.56
Britanyada olduu gibi rlandada da yeni Jakobenizmi baskyla yok
etmek giriimleri oldu. ngilterenin emriyle rlanda st snf tarafndan
karlan yasalar, silah tanm asn yasaklad ve Birleik rlandallar ya
sad ilan etti. Yeraltna girm ek zorunda kalan rgt, giderek daha dev

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 303

rimci oldu. Amac, rlanday ekonomik olarak geri brakan ve onu din
sel anlam da blen Britanya ynetim ini devirmek haline geldi. M odern
bir ulus yaratm ak iin, Fransadaki gibi bir devrim gerekliydi. Birleik
rlandallar bunun, yabanc ynetim inin l arln ve yerli aristokra
siyi zerinden atm, kapitalist bir ulus olacan itirazsz kabul ediyorlar
d. Tone, bunu gerekletirmek iin, silahl yeralt savunma gruplaryla,
toprak sahiplerine kar eski bir mcadele gelenei olan Katolik kyll
harekete geirmek zere, giderek orta snfa, esas itibariyle Protestan
Birleik rlandallara dayanmas gerektiini gryordu.
Bir ayaklanmay destekleyecek say, Britanya hkm etinin elindekin
den daha fazlayd - 65.000e kar 100.000.57 Ancak ok daha az eitimli
ve silahlydlar. Baar, Fransadan asker destek alnm asna bal gr
nyordu.
Ayaklanma 1798de gerekleti. Ama Fransann 1100 kiilik bir bir
liin Austos aynda M ayoya karlmas eklindeki destei, hem ok
azd hem de ok ge geldi. O zam ana kadar otoriteler hareketin liderlerini
tutuklam ay baarm lar ve oktan silahlanm olan asileri, zam anndan
nce hareket etmeye zorlamlard. Wexford ve A ntrim deki ayaklanma
lar ezildi. Ayaklanmalar izleyen bask, Fransz D evrim inin terrn
ocuk oyunca yapyordu. syan desteklediinden phelenenlere kar
giriilen misilleme yaklak 30.000 hayata mal oldu.58
Hikayenin sonu buydu. Ayaklanmadan nceki ylda gerginlik ar
tarken, otoriteler Protestan gruplarn Katoliklere kar nefret kam pan
yalar dzenlemelerini bilinli olarak tevik etmilerdi. A ntrim deki
Diamond kynde, 1795 gznde Katolik ve Protestan kyller arasn
daki yerel atmalar yar gizli bir Protestan rgtnn, Orange (Oranj)
Topluluunun* kurulm as izledi. Anglo-rlandal toprak sahipleri her
trden kyly kk gryorlard ve balangta bu yeni oluum dan
uzak durdular. Ama ksa sre sonra bunun, ayaklanma tehdidini nleme
de ok deerli olduunu anladlar:
1796 ve 1797de yava yava... Orange Topluluu kk, dank ve toplum
sal olarak kabul grmeyen, ynetici snf tarafndan kmsenen bir rgt
olmaktan, eyalet apnda gl, Britanya ve rlandadaki en yksek makaml
kiilerin bazlar tarafndan onaylanan ve etkin bir ekilde desteklenen bir
rgt haline geldi.59

Orange Topluluu (Orange Order): rlanda'da ngiltere Kral O rangel W illiam n (16881702) adndan m lhem olarak kurulan, Protestanlarn ynetim ini savunan gizli, m ezhep
sel bir dernek. 1795 ylnda Katolik krsal hareketlere kar bir nlem olarak kurulm utu.
rlandann Britanyadan ayrlm as hareketine iddetle kar kt 1880lere kadar hareket
sizdi. 1920den sonra Ulster Birliki P a rtin in en faal grubu olarak hizm et verdi. G nm zde
de Protestan Birlikiliinin kalesidir, -ev.

I H a lk la r n D n y a Tarihi

Silahl kuvvetlerin kom utan General Lake, Orange gsterilerinin ba

nda yerini ald ve silahl Orange gruplar artan oranda hkm et birlik
leri ve milislerle ibirlii yaparak Birleik rlandallarn destekilerini ce
zalandrdlar. Protestan asileri bir tercihle kar karya braktlar: ya kr
balanp ikence grmek, ya da dier asileri krbalam ak ve onlara ikence
etmek iin Orange Topluluuna katlm ak.60 Bu yolla Britanya otoriteleri
ve Anglo-rlandal toprak sahipleri, yalnzca ayaklanmay ezmekle kal
madlar, ayn zam anda sekter dinsel duygulara muazzam bir hz verdiler.
Son 200 yldr rlanda siyasetine egemen olan iki siyasal gelenek,
Cum huriyetilik ve Oranjclk, Avrupa apndaki devrim ve kar-devrim
mcadelesinin bir yan rn olarak dodu.
Bununla birlikte o zam anlar bu, Britanya hkm etinin uygar devlet
adam lar iin hi de endie edilecek bir husus olmad. Birleik rlandalIlara
kar baarl bir bl ve ynet politikas uygulayarak iki yl sonra rlanda
parlamentosunu, kendilerini ortadan kaldracak bir ekilde oy vermeye
ikna ettiler. rlanda tarm ve endstrisi, gemite Britanyann kontrol
ettii pazarlardan dlanarak ciddi bir ekilde zarar grmt. imdi,
Anglo-rlandal toprak sahipleri muazzam rantlar elde eder ve bunu
ngilterede tembel verimsizlikle harcarken, kendilerini korum ak iin her
trl siyasal aratan m ahrum braklyorlard. Britanya hkm eti -h e r 30
ya da 40 ylda bir gnm ze kadar tekrarlayacak olan- rlanda sorununu
zdn sanmt.
H a itin in Siyah Jakobenleri
Kar-devrim her yerde baarl olamad. A tlantikte, 3.000 mil uzak
lktaki bir adada, H aitide sonu rlandadakinden ok farklyd. Ama
bunu elde etmek iin bir on yllk iddetli ayaklanmalar, savalar ve i
savalar gerekmiti.
Hispaniola adasnn bat kesimindeki Santo Domingo (Saint
Domingue), Fransz m onarisinin koloni im paratorluundaki en byk
dl olmutu. Burann plantasyonlar, Avrupann dier Karayipler ve
Am erikan kolonilerinin tm nden daha fazla eker retiyor ve plantas
yon sahiplerinin ve Nantes ve Bordeaux gibi Fransz lim anlarnn tccar
kapitalistlerinin cebine para aktyordu.
Bu zenginliin kayna 500.000 siyah klenin aralksz emei idi; a
lmalar hayatlarn ylesine mahvediyordu ki ancak Afrikadan srek
li gelen takviye ile saylar yerinde tutulabiliyordu. O nlarn tepelerinde
efendilik yapan 30.000 beyaz -b u Kuzey Amerika eyaletlerinin herhangi
birindeki orandan daha dkt- ve bunlarn yan sra, kimileri olduka

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 305

zenginlemi ve hatta kle sahibi bile olmu yaklak ayn sayda zgr
melez rk, m ulattolar, yayordu.
Beyaz nfusun grece az olan says, bunlarn byk iddialar olma
sn engellemiyordu. Bunlar koloninin zenginliinin kendi abalarnn
sonucu olduunu sanyorlar ve m erkantilist sistemin Fransz uyarlamas
olan exclusive tarafndan empoze edilen kurallardan ikyet ediyorlard.
Dolaysyla, anavatann 1789 bahar ve yazndaki tuzu kuru orta snfnn
ajitasyonunun bir paras olarak, kendi zgrlk taleplerini gelitirmek
ihtiyac hissediyorlard. Bastillein dmesine ilikin haberlerden sonra her ne kadar kolonili asilerin devrim in slogan olan zgrlk ve eitlii
siyah klelere ya da hatta zgr mulattolara uygulamak gibi bir niyetleri
olmasa d a- kralc valiye kar silahl bir bakaldr gerekleti.
N fusun yalnzca yzde 7sini oluturuyor olsalar da beyazlar ok b
lnm t. Her biri ya da drt kleye sahip kk beyazlar, Fransz
orta snfnn aristokrasiden grd kltc muamele gibi, plantas
yon sahibi byk beyazlardan grdkleri muameleye fke duyuyorlard.
Kiminle ticaret yapacaklar konusunda serbeste karar verebilmeye ok
nem veren plantasyoncular, kk beyazlarn siyasi kontrol ele geir
mesine izin verecek deillerdi. Devrimci cokusu iinde Fransz Meclisi,
klelik hakknda bir ey sylemekten dikkatle kanarak, mulattolar ve
zgr siyahlar da dhil tm zgr insanlara eit haklar tanynca, her
iki grup da kplere bindi. Ksa srede zgr nfusu oluturan drt grup
iinde -hkm eti destekleyenler, byk beyazlar, kk beyazlar ve mulattolar- ittifaklarn yer deitirmesiyle, i savaa yakn bir durum ortaya
kt.
Bunlarn tm siyah klelerin almasn, ac ekmesini, cezaya arp
trlm asn ve sanki hibir ey olmam gibi lmesini bekliyordu. Ciddi bir
ekilde yanlyorlard. Siyahlar, plantasyonlar atee vererek, kle sahiple
rini ldrerek, beyaz milislere kar silahl eteler oluturarak isyan etme
frsatn yakaladlar ve kendi liderlerini ortaya kararak ayaklanmay
yaygnlatrdlar. En tannm eski iftlik hayvanlar khyas Toussaint
LOuverture, ksa sre iinde rakip beyaz gruplar, mulattolar, adann teki
yarsndan gelen istilac bir spanyol ordusu ve Fransadan birbiri ard sra
gelen Jironden temsilciler arasnda, baarl bir ekilde m anevra yapmaya
balad. Daha sonra, Fransada sans-culottelarn Jakobenleri iktidara ta
dklar srada bir Britanya askeri birlii Santo Domingoya kt.
Bundan sonra olanlar, yalnzca Santo Domingonun geleceinin te
sinde anlam lar tayordu. Adam Sm ithin tezlerinden etkilenm i olan
Britanya ynetici snfnn nemli kesimleri, kleliin zam annn ge
mi olduu sonucuna varm lard. Ne de olsa Kuzey Amerikadaki eker

306

H alklarn Dnya Tarihi

plantasyonlarn oktan kaybetmiler, Bat H int A dalarndaki eker plan

tasyonlar da Franszlarnkine gre nemsizdi. W illiam Pitt hkm eti,
W illiam W ilberforceun klelik kart kampanyasna biraz destek ver
miti. Ancak, kle ekonomilerinin en nemlisi Santo Domingoyu alma
olanann ortaya kmas, fikrini deitirdi ve klelii heyecanla barna
basmaya hazrland. Bu giriim in zaferi, dnyann her tarafndan klelie
yeni bir itici g salayacakt.
Fransada devrim in Jakobenleri iktidara getiren ykseliinin, kle
ayaklanmas iin de eit derecede nemli yansm alar oldu. Jironden li
derlerin pek ou, kiisel olarak, kleliin kararl kartlar ve 1788de
kurulan Siyahlarn Dostu D erneinin yesiydiler. Bunlar esas itibariyle
ilham larn Aydnlanma dncesinden alan gazeteciler ve avukatlard.
Ancak bunlarn en nemli siyasal taban, Fransann batsndaki lim an
larn ticaret burjuvazisiydi ve onlar ise krlarna zarar verecek herhangi
bir nleme iddetle karydlar. Kle kart tezin propagandasn yapm
olsalar da Jirondenler bunu hayata geirmeye hazr deillerdi. Buna kar
lk, Jakobenleri ileriye iten halk glerinin klelikte herhangi bir m ad
di kar yoktu ve klelerin strabn kendi straplar gibi gryorlard.
Ayn zamanda Britanyann da iinde bulunduu koalisyon karsnda
alnan askeri yenilgilerden dehete dm orta snf Jakoben liderler,
Karayiplerdeki Britanya adalarnda kle isyanlarn desteklemenin ya
rarlarn grebiliyorlard.
4 ubat 1794te Jakoben arlkl Konvansiyon, bakan Santo
Domingodan gelen siyah ve mulatto temsilcileri kardee perken, b
tn Fransz topraklarnda kleliin lavedilmesini kararlatrd. ki dev
rim arasnda, Pittin Britanya kapitalizm inin klelikteki payn arttrm a
um utlarn param para eden bir ittifak olumutu. 60.000 askerden olu
an Britanya keif gc, bir on yl kadar nce W ellingtonun yarm adada
ki ordusundan daha byk kayplara urad. Britanya parlam entosunda
ki m addi hesaplarn dengesi yeniden deimiti. Bu, klelik kartlarna
yeni bir oylama ans verdi ve kle ticareti 1807 ylnda yasakland.
M aalesef bu, Santo Domingodaki eski kleler iin hikyenin sonu de
ildi. Thermidordan sonra saa kaylmas, eski kle sahiplerine ve on
larn ticar mttefiklerine yeni bir nfus kazandrd. Napolyon kendini
im parator olarak talandrmaya hazrlanrken, koloni im paratorluun
da klelii yeniden uygulamaya sokmak iin planlar yapyordu. Santo
Domingoyu Toussaint LO uvertureden alm ak iin 12.000 askerden olu
an bir donanm a gnderdi. Bunu izleyen sava, Britanyaya kar y r
tlen sava kadar iddetliydi. Bir noktada, yanlg iinde dmanla uz

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 307

lamaya alan Toussaintin tutsak edilip Fransz hapishanesinde lm e

sinden sonra, Fransz ordusu galip gelmi gibi grnyordu. Siyahlarn
direniini toparlam ak ve aynen Toussaintin Britanya ordusunu yendii
gibi Napolyonun ordusunu yenmek, eski yardm clarndan Dessalinese
kalmt.
Santo Domingo, siyahlarn bamsz Haiti devleti oldu. Yoksul bir dev
letti, 15 yl hemen hemen kesintisiz sren sava muazzam hasar brakm
t. Kk bir aznlk iin onca zenginlik yaratan eker ekonomisi, kle
lik olmadan eski dzeyine getirilemiyordu ve her ne kadar Dessalinesin
halefi Christophe bunu empoze etmeye altysa da, yoksullar kabul
etmedi. Yoksul olabilirlerdi ama Jamaika, Kba, Brezilya ya da Kuzey
Amerikadaki siyahlardan daha zgrlerdi.

L atin A m erikan n lk D evrim leri

Daha 16 yandayken devrim in ilkelerini bara ara tartan bir
Venezuelalnn, Bolivarn, 1815 ylndaki ziyaretine zemin hazrlayan ey,
H aitinin zgrln kazanmasyd. Bolivar imdi, Latin Amerikadaki
spanyol egemenliine ba kaldran isyann liderlerinden birisiydi.
Bu isyan da, H aitideki gibi, Avrupadaki olaylarca tetiklenmiti.
Napolyon, zayf Bourbon Kral IV. Charlesn tahttan feragat etmesinden
sonra 1808 ylnda kardei Josephi spanya tahtna oturttu. Bu, M adridde
ayaklanmalar ve taradaki yaygn gerilla eylemleri kadar, Britanyann
yardmyla spanyol ordusunun geri kalan ksm larnn yrtt m u
harebelerin de belirleyici olduu bir isyan kkrtt. syann dinam izm i
nin byk ksm, soyluluun ve kilisenin feodal uygulam alarna ynelik
her trl saldrdan dehete den ve Charlesn olu Ferdinandn altnda
m utlak monariyi -Engizisyonuyla birlikte- yeniden tesis etmeye kararl
grnen, papazlarn ynetim indeki ok dindar kyllerden geldi. Ancak
bir sre iin, Cdizin liberal burjuvazisinin ju n ta s\ (konsey), her ne ka
dar dnceleri lkenin pek ok yerinde savaan kuvvetlere lanetli gelse
de, isyann ulusal oda olarak grnd.
Sonu, yalnzca spanyann deil ama onun tm koloni im parator
luunun alt yl sreyle istikrarl bir hkm etten yoksul kalmasyd.
nc Dnyada Kaliforniyadan Cape H orna kadar ani bir iktidar bo
luu olutu. eitli siyasal gler bu boluu doldurmaya kalktlar ve
kanlm az olarak birbirleriyle iddetli savalara tututular.
nceki 300 ylda spanyol gmenleri, Britanyallarn Kuzey
Amerikada, Franszlarn Santo Domingoda yapm olduklar gibi, im

308 J H a l k l a r n D n y a T a r i h i

paratorluun yneticilerinin karlaryla elien kendi karlarn geli

tirmeye baladlar. Ispanyadaki siyasal kriz, bu karlar savunm ak iin
uygun bir frsat olarak grnyordu.
spanyol m onarisinin davasna sadakat yemini etmi koloni valileri,
bu tr taleplere direnm e konusunda kararlydlar; ellerinin altnda askeri
birlikler vard ve daha fazla destek iin de kiliseye gvenebilirlerdi. Genel
valilerin lehine bir baka ey daha vard: Koloni toplumu iindeki ayr
lklar, Kuzey Am erikadakinden bile daha bykt. Latin Amerikann
geni alanlar, yerli halk zerinde esas itibariyle feodal kontrol biimleri
oluturmu, byk toprak sahiplerinin egemenlii altndayd. Bu arada,
ehirlerde, servetleri Latin Am erikann dier yerlerinden deil de spanya
ile olan ticaretten gelen tccarlar, tacn ve toprak sahiplerinin ekonomik
ilerlemeyi engellediine inanan bir orta snf ve zanaatkrlar, iiler ve
kim i blgelerde siyah kleler vard.
Kendisi de byk toprak sahibi bir aileden gelen Bolivar, Venezuelanm
spanyol ynetimine kar, 2000 mil kadar uzakta, devrimci rahip Hidalgo
Meksikann Guadalajara ehrinde bir ayaklanmaya nderlik ettii srada,
1810daki ilk ayaklanmada yer ald zaman durum byleydi. Ayaklanma
balangta baarl oldu ama sonra ezildi. Hidalgo idam edildi ve Bolivar
hayatn kurtarm ak iin kat. Bolivarn Caracasta ikinci bir ayaklan
ma dzenledii, yine yenildii (ve H aitiden destek arad); Hidalgonun
sancan devralan Morelosun ise idam edildii zaman, tablo tekrarlan
mt. Bolivar nc giriiminde, Venezueladan Nueva Granada (im
diki Kolombiya) yoluyla Bolivyaya girip, A rjantinin kurtarcs San
M artinle birleerek ve daha sonra ilili kurtarc OHigginsin spanyol
tacn Perudan kovmas iin onunla birleince, baarl oldu. Bu arada,
Meksikadaki nc bir ayaklanma, sonunda spanyollar bamszla
raz olmaya zorlad. Bununla birlikte Bolivar ve Hidalgonun idealleriyle
srklenenler iin zafer naho oldu. O nlar Fransz D evrim inin deerle
rini benimsemiler ve yalnzca tacdan kurtulm ay deil, feodalizme son
vermei, kleleri zgrletirmei ve tam bir burjuva cum huriyeti k urm a
y hedeflemilerdi. Hatta Hidalgo, topran paylalaca vaadiyle kyl
leri isyana kkrtacak kadar ileri gitmiken, Bolivar zaferlerinden sonra,
bir Latin Amerika Birleik Devletleri kurm ak zere Panamada bir Kta
Kongresi toplanmas arsnda bulundu.
Ktaya egemen olan byk toprak sahipleri bununla ilgilenmediler.
O nlarn bu t r radikal laflara olan muhalefeti, Bolivarn ilk yenilgileri
ne ve Hidalgonun idam na yol amt. Bunlar, her ne kadar daha sonra
Bolivar ve Hidalgonun haleflerini kurtarclar olarak selamlam olsalar
da, bamszln kendi koullarna gre gereklemesini de garanti et

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 309

milerdi. Toprak reformu hibir zaman gelmedi; iktidar blgesel oligari

lerin elinde kald ve Birleik Devletlere rakip olacak tek bir Latin Amerika
Cum huriyeti kurulm as planlar l dodu. Baarlarna ve Venezuelada
her ehri ssleyen heykellerine ramen Bolivar, hayal krklna uram
bir adam olarak ld.
Latin Amerika, byk lde bam szlktan nceki gibi kald;
Avrupadakilere rakip 17 ve 18. yzyl aaasn yanstan birka olaans
t koloni ehrinin, yar serflerin alt byk latifundia hinterlandyla
kuatld bir kta. Ktann uluslar, spanyol ynetim inden ku rtarl
m lard ama hl, az ya da ok lde, yabanc glere bamlydlar. 19.
yzyl iinde Meksika, Birleik Devletler ve Fransa tarafndan istila edil
di; Britanya ise A rjantin ve ili gibi lkelere nfuz etti. Her Latin Amerika
lkesinde oligarik hizipler birbirlerine kar entrikalar, darbeler dzen
ledi; rakip liberal ve m uhafazakr partiler kurdular ve bir yanda ar
ayrcalklar, te yanda geni, duraan yoksulluk havuzlaryla tanm lana
bilecek toplumsal yaplarn korudular.

4. B l m

klin

er

e k l

1789da, A ydnlanm ann etkiledii pek ok entelektel evreyi dev

rimci heyecan kaplamt. Ancak bu duygu evrensel deildi. Ksa sre
iinde olup bitenleri uygarla saldr olarak lanetleyen sesler duyulm a
ya balad. O nlarn ikyeti henz yl geride kalm olan terrle ilgili
deildi. Lafayettein Ulusal M uhafzlar hl Parisi sk denetim altnda
tutuyor, parlamentoya kar sorum lu olsa da kral hl hkm etler atyor
ve Robespierre hl lm cezasn lanetliyordu. O nlarn dmanl, tam
da halk kitlesinin devletin ileri zerinde sz hakkna sahip olmasnayd.
Edm und Burkee gre, kar-devrim in Incili olan ve olmaya devam eden
bir metinde, domuz kalabal uygarln tam da temelini dinam itliyor
du:
Avrupann grkemi ebediyen sndrlm tr. Rtbe ve cinsiyete kar, ar
bal itaate kar o gururlu boyun eii, kleliin kendi iinde bile canl kalan
o yree ball, o yceltilmi zgrlk ruhunu bir daha asla, asla grme
yeceiz.61

Burke, daha nce tipik bir m uhafazakr deildi. Am erikadaki Britanya

politikasna kar km ve Bengalin Britanyal fatihlerini lanetlemiti.
1780lerin sonunda Am erikadan Londraya dnen Tom Paine onu bir
dost olarak gryordu. Ama siyasal hayata katlaca imas onun iin ok
fazlayd. 1790 ylnda kan, Fransadaki Devrim zerine Dnceler adl
reddiyesi, braknz hizm etileri ve ameleleri, zanaatkrlar ve iftilerin
bile ynetmesi fikrine kar toprak mlkiyetini, paral zenginlii ve kl
trl snflar birletirmei amalayan bir polemikti. Bu, liberal dokt
rinlerden verilen her tavizi reddetmek anlam na geliyordu. Bir zam anlar
kleliin kaldrlm asna sempatik bakan Burke imdi, klelik kartln,
Jakobenliin lanetli ann kk bir paras olarak lanetliyordu.62 Daha
sonraki bir yazsnda, Tom Painein cezai adaletin inkrn hak ettiinde
srarcyd.63
Dnceler st snflar arasnda ani bir baar salad -ngilterede

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 311

50.000 adet satdd ve birka yd iinde eitli dillere evirileri grld. III.
George ona bayld; Byk Katerina heyecanland; Polonyann son kra
l Stanislav vg doluydu. Bunlarn hibiri, kukusuz, klelik hakknda
bir deneyim yaam amlar ya da yceltilmi zgrln ruhunu gelitir
mek iin herhangi bir ey yapmamlard.
Burken yazlarnn benzerleri ksa sre sonra, ktada M aistreden
geldi. O yalnzca yneticilerin, doutan ve servet bakm ndan halktan
ayrmas gerektii, zira insanlar bir kez otoriteye sayglarn kaybederler
se, btn ynetimlerin sona erecei64 konusunda srar etmiyor; tartm a
y A ydnlanm ann btn temellerine ynelik bir saldr olarak yaygnla
tryordu. Soylu bir adam n ileyebilecei en byk su, diye yazyordu,
Hristiyan dogm alarna saldrm aktr.65
Eski nyarglara kafa tutm ann, smrlen snflarn efendilerine
m eydan okuyabilmelerine yol aaca uyarsnda bulunm ak konusunda
M aistre yalnz deildi. Gibbon, Roma mparatorluunun Gerileyii ve
knde vahice saldrd, sama Hristiyan inanlar iin imdi bir
yer buluyordu. Eski nyarglar, kr ve cahil kalabaln hor grmesiyle
kar karya brakm ann tehlikesi zerine yazyordu.66
Yalnzca devrim deil, ayn zam anda A ydnlanm ann temelleri de
saldr altndayd ve bu durum devrimci ordularn ilerleyii, Avrupann
tm tal kafalarn ve aristokratlarn titretmeye balaynca daha da a rt
t. Kitleler arasnda akln yaygnlamasn nlem enin bir kalesi olarak,
karanlk (obscurantist) inanlara yneldiler ve Aydnlanma geleneini
srdrmeye alanlara kar en baskc polis nlem lerini aldlar.
Akldlk (unreason) dalgas, 1789 konusundaki um utlar ikinci terr
dalgas tarafndan kertilen pek ok kiinin hayal krkl ile gleni
yor; Thermidor ile aclayor ve Napolyonun ta giymesiyle umutsuzlua
saplanyordu. O nlarn ruh hali bir sinizm ya da hatta gerici ruh hali oldu.
H km darlar btn alarda ve btn ynetim biimleri altnda ayn
dr diye yazyordu Coleridge 1797de. Alman air Hlderlin, iyi bir dn
ya um udunun kendi iinde kt bir ey olduunu ima ediyordu; Devleti
cehenneme eviren ey, tam da onu cennete evirmeye alan adam lard
diye yazyordu.67 1789un um utlarna ihanet etmeyi reddedenler bile, ge
nellikle eski dzenle dorudan srtmeyi terk ediyorlard. Alan giderek,
dinsel m itoslarn kr im ann ve m onarik kuruntular vaaz edenlere a
lyordu.
50 yl nce Hum e aka kukucu grleri ifade edebilirken, Shelley
ateizmi savunduu iin 18 yanda Oxforddan atlyordu. Voltaire, Eski
A hitin sam alklarn gzler nne sermiti, ama David Strauss gibi in
sanlarn ncile ynelik saldrlarn yeniden balatabilmeleri 1840lara

H a l k l a r n D n y a Tarihi

kadar m m kn olmamt. Fransada Buffon ve Lamarck ve ngilterede

Erasmus Darwin (1731-1802) 18. yzylda trlerin evrimleebilecei nos
yonunu gelitirmilerdi. Ama Britanyada bile 1830lar ve 1840lardaki
atmosfer nedeniyle, Erasmusun torunu Charlesn da buna inandn ve
bunun nasl olduuna ilikin yeni teorisini dnyaya aklayabilmesi iin
20 yl beklemesi gerekmiti.68 sko Aydnlanma dnrleri Adam Smith
ve Adam Ferguson, insan toplum unun avc-toplayclktan o zamana ka
dar olan gelimesi hakknda yorum lar yapmlard. Ama bunlar, toplumu
tanrnn ii olarak gren, Uluslarn Zenginliinden kim i ifadeleri basite
tekrarlayanlar tarafndan unutulm utu. Sanki yarm yzyln byk ks
m nda insanlarn dncesini dondurm ak gibi bir giriim olmutu.
Aydnlanm adan karanlkla gei her alan kapsamyordu.
M atematikte, fizikte ve kimyada, daha ok sanayinin yaygnlamasnn ve
sava ihtiyalarnn tevik ettii pek ok ilerleme devam ediyordu. Kr pe
inde koan sanayicilerle yalnzca daha yksek rantlarla ilgilenen toprak
sahipleri arasndaki politik atmalar, ngilterede David Ricardonun,
Sm ithin kapitalizm anlayn gelitirmesine yol at. Alm an filozofu
Hegel, pek ok Aydnlanma kavrayn, her ne kadar bu gelimeyi her
trl madd destekten koparan bir ekilde de olsa, insan anlaynn geli
mesine dair bir genel bak iinde sentezledi. Walter Scott, Honor Balzac,
Stendhal ve Jane Austen, dom akta olan kapitalist dnyada orta snflarn
km azlarna edeb bir ifade kazandrm ann tipik bir ekli olarak rom an
gelitirdiler. Edebiyatta, mzikte ve sanatta rom antizm , akldan ok duy
gular ve hisleri kutsad. Bu durum ou kez szde bir altn an karan
lk gemiin yceltilmesine yol at; ama feodalizmin kalntlarndan
kurtulam am olan toplum larda halkn tiranla ve zulme kar muhalefet
geleneinin yceltilmesine de yol aabiliyordu. Saint Simon ve Fourier ile
Britanyadaki baarl nc sanayi yneticisi Robert Owen gibi az sayda
topyac dnr -h e r ne kadar nerilerini gereklie dntrecek her
hangi bir gce iaret etmeyi baaram adlarsa d a - toplum un daha iyi nasl
rgtlenebilecei konusunda ayrntl planlar yaptlar. A ydnlanm ann
ve erken devrimci yllarn m irasna katkda bulunabilm ek iin, 1810larn
sonunda ve 1820lerin banda domu yeni bir nesil gerekliydi. Ama bu
arada, Restorasyon m onarilerinin 18. yzyl yaam kalplarn yeniden
empoze etme giriim lerine ramen dnya, arpc bir ekilde deiiyordu.

5. B l m

SANAY D E V R M

Sanayici ve gelecein sosyalisti Robert Owene gre, 1815te, New

Lanarkdaki iletmede m ekanik g ve yaklak 2000 gen ve yetikin ta
rafndan yrtlen ilemler... 60 yl nce skoyann btn alan nfu
sunun igcn gerektirecek kadar i bitirm ektedir.69
Biraz abartyor olabilir, ama nemli bir gerei vurguluyor
du. nsanolunun bir eyleri retm e tarznda, 10.000 yl nce avctoplayclarn tarm a balam alarndan sonra olduu apta deiiklikler
oluyordu. Balangta bu deiikliler ngilterenin kuzeyinde, skoyann
alak blgelerinde ve Belikann belirli yerlerinde oldu. Ama ksa srede
baka yerlerde de gelimeleri biimlendirecekti.
Bunlar bir dizi birbiriyle balantl yenilikti: karm ak m akinelerin
kullanlmas; aa, kolayca bklen pirin ya da kolayca krlan dkme
dem irden aletler yerine, sertletirilm i elik aletlerin yaplmas; eliin
ergitilmesinde yerel orm anlar kesildike baka yerlere tanm ak zorunda
olan odun km r ocaklarnn yerine maden kmryle alan frnla
rn kullanlm as ve de buhar makinesi dolaymyla km rn, makineleri
dndrm ek iin byk ve yeni bir hareket ettirici g kayna olarak kul
lanlmas.
Bu yeni m akinelerin, yeni m etallerin ve yeni enerji kaynann birlikte
kullanlm as, insanlarn retebilecekleri eylerin m iktarn llemeye
cek derecede oaltt. Ayrca, insanlarn ve eyann bir yerden bir baka
yere tanmas iin gerekli sreyi ok azaltt.
18.
yzyln sonunda Bostondan Philadelphiaya gitmek hl iki haf
ta alyordu; bir gemi lim anda rzgarn deimesi iin on be gn ya da
daha fazla bekleyebiliyordu ve bir yreden tekine yiyecek maddelerini
tam ann zorluu nedeniyle sk sk ktlklar oluyordu. Tekerlekli aralar
Avrasya ve Afrikada 3000 yldan uzun bir sredir biliniyordu; ama bozuk
ve bataklk arazide kullanlamyordu. Katr katarlar, eya tam ada ou
kez arabadan daha nemli bir arat. Avrupada am ur yollarn ortasnda,
araba geiini deil ama at ve katrlarn geiini kolaylatrmak iin ta bir

314 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

zemin bulunurdu. Mool H indistannda byk lekli kara tamacl,

her birinin bagaj srtnda olan byk kz srlerine dayanrd.70
imdi, byk amele ordular, grece ucuz elik kazma ve krekleri kul
lanarak, belli bal kasabalar birbirine balayan kanallarn ve ilk sert, dz
sathl yollarn yapm nda istihdam ediliyordu. Maden sahipleri km rn
tanm asn, raylar zerinde giden, nce aa ama daha sonra demirden,
oluklu tekerlekli aralar kullanarak hzlandrabileceklerini kefetmi
lerdi. M hendisler buhar makinesini, fabrikalara olduu gibi gemilere
ve raylar zerindeki oluklu tekerleklere de uyarladlar. 1830da ilk yolcu
treni M anchester ile Liverpool arasnda iledi.71 nsanlar bir anda, hayal
bile edemeyecekleri hzlarda hareket etmeye baladlar. Bir ehirde re
tilen eyler bir baka ehre, birka gn deil birka saatte ulaabiliyordu.
O rdularn lkenin bir ucundan teki ucuna bir gecede ulama potansiyeli
sz konusuydu.
Britanyada kylln itlemeler yoluyla sonunda bertaraf edilmesi
nin; bir nceki yzyln algam, patates gibi yeni rnlerinin yulaf ya da
arpa yerine buday ekilmesi, yeni hayvan yemleri, daha etkin bir saban,
ve rnlerin gelimi rotasyonu gibi yeni retim tekniklerinin neredeyse
evrensel olarak kabul edilmesiyle, tarm da da hzlanan bir deiim oldu.
Bunun sonucu yiyecek ktsnn artm as ve ayrca da benzeri grlmemi
sayda insann cretli ii olarak, ya kapitalist iftliklerde ya da yeni sana
yilerde i aramaya zorlanmas oldu.
Yeni T r B ir S nf
Milyonlarca insann alma ve yaama koullarnda bir dnm
oldu. Tarihte grlmedik lde kasabalara ve ehirlere ylmaya bala
dlar. Endstri, enerji olarak odun km rne ve g olarak su ve rzgar
gcne dayand srece, byk ounluu krsal alanlarla snrlyd.
Kmr ve buhar bunu deitirdi. Dev gibi bacalaryla m odern fabrikalar,
Lancashiredeki Manchester ve skoyadaki Glasgow blgesinin m anza
rasna egemen olmaya balad. 1830lara gelindiinde Britanya, insanln
tand en ehirlemi toplumdu. 1750 ylnda nfusu 50.000den fazla olan
yalnzca iki ehir -Londra ve Edinburgh- vard. 1851 ylna gelindiinde bu
say 29du ve insanlarn ounluu ehirlerde yayordu.72
M odern sanayi retim ine dnm bir anda olmad. Bugn pek ok
nc Dnya lkesinde belli bal endstrilerin gelimesine, alnterine
dayanan geni bir kk sanayinin gelimesi elik eder. ngilteredeki sa
nayi devrimi, nce tekstil ve madencilikte kk sald. Ama tekstilde, esas
itibariyle kadn ve ocuklar istihdam eden pam uk iplii retim i fabrika

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

larda younlarken, dokuma hl krsal alanlarda el tezgahlarnda al

anlarca yaplyordu. Bunlarn says, endstri ncesi kentsel zanaatlarda
istihdam edilenler gibi m uazzam artt. Ve genellikle nehirlerin, kanal
larn ve dem iryollarnn yaknlarndaki kyler de olsa, ehirlerde deil,
kylerde yer alan madenlerdeki igcnde de ok byk art oldu.
nsanlar geimlerini salamak iin kapitalist snfla giderek daha fazla
nakit ilikilerine baml hale geldike hayatlar dnt. 1790larn hzla
gelien bamsz el tezgah dokumaclar, 1840lara gelindiinde buharla
alan tezgahlar kullanan yeni fabrikalarn rekabeti karsnda hayatla
rn g bela kazanabilen aresiz insanlara dntler. Fakat tartm ann
bununla pek bir ilgisi yoktur. nsanlar -bugn Bombay ve Cakarta gibi
nc Dnya ehirlerine olduu gibi- ehre tandlar; nk krdaki
sefaletin tek alternatifi olarak grnen buydu. Ama ehir gvenli ve rahat
bir gelecek salamyordu. nsanlar bir gn sahip olduklar beceriler ve
ans sayesinde iglerini satabiliyorlar; ama bu becerilerin ertesi gn, el
tezgah dokum aclarnda olduu gibi, bir ie yaram adn gryorlard.
18. yzyl bann krsal ekonomisinde olduu gibi deiim, acl olsa da
genellikle yavat. 19. yzyln ehir ekonomisinde ise ok daha hzl ve
ykcyd. retim pazar iindi ve pazarlar nefes kesen bir hzla daralp ge
nileyebiliyordu. Genileme dnemlerinde insanlar eski ilerini ve kyde
ki evlerini terk edip ehirdeki szde kolay para tuzana kaplyorlard.
Daralm a dnemlerinde eer ilerini kaybederlerse, ne kadar mtevaz de
olsa yiyeceklerini tem in edecek kk bir toprak paras olmad iin,
kendilerini ortada kalm hissediyorlard.
Yeni iilerin bir ksm, belirli bir sre durum larn sabitleyecek i
becerileri edinmilerdi. Ama onlar bile ou kez, zellikle daralm a d
nemlerinde, yeni teknolojiler sz konusu olduunda koullarn ktle
tirmeye alan iverenlerin giriim lerine kar iddetle mcadele etmek
zorunda kalyorlard. Ve ehir nfusunun her zaman byke bir kesimi
ok fakirdi - ok hasta, ok yal ya da devaml olmayan iler iin bile
vasfsz.
Bu yeni igc byk zenginliklerin kayna idi. Ama bu zenginlik
bakalar iindi. alan nfusun ounluu iin yaam standardnda bir
art olduunu iddia eden istatistikiler bile, bunun verim lilikteki art
la mukayese edilebileceini iddia edemiyorlar. Yeni ii snf bir ekilde
yoksulluk dzeyinin altnda ya da stnde yaamaya alrken, szgelimi
bir Jane Austen rom annda grlen trden insanlar yemekler yiyor, a
raplar iiyor, avlara kyor, birbirlerine kur yapyor ve ok gzel ortam
larda aylarn yudum luyorlard. 1815ten sonraki alk yllarnda ulusal
retim in yzde 12si, ulusal borlanm ann alacakllarna faiz olarak gitti.

315

316 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Emekilerin aln teri zerinden yaayanlar, yeni igcnn srekli bir

sorun -o n lar keyiflerine gre nasl altrabilecekleri sorunu- yaratt
n gryorlard. Krsalda yetimi iiler mevsimlerin ritm ine, daha uzun
sreli dinlenm e olanaklarnn arasna serpitirilm i ksa sreli youn a
lma tem posuna alklard. Yalnzca Pazar gnleri deil, ellerinden gelse
(ngilterede Aziz Pazartesi ve Almanyada Mavi Pazartesi olarak bili
nen) Pazartesi gnleri de almazlard. Bu t r alkanlklar krm ak fab
rika sahipleri iin bir taknt haline geldi. Makineler gnein douundan
gn batm na ve gaz lam balarnn icadyla gece almasnn m m kn ol
m asndan sonra, daha da uzun sre altrlm ak zorundayd. Fabrikalara
aslan saatler, Vakit, nakittir eklindeki yeni deyii kafalara sokmak iin
oradayd.73 Bir insann btn gndz saatlerini, kapal bir odada gnei,
aalar, iekleri grmeden ya da kular duym adan harcam asnda hi
bir gariplik olmadn kabul ettirm ek iin insan doasnn bizzat kendisi
deitirilmeliydi.
Varlkl snflar, yoksulluu hafifletme yolundaki herhangi bir girii
m in yeni disiplini bozacana inanyorlard. Eer yoksul insanlar al
m adan herhangi bir ekilde gelir elde edebilirlerse, avare, tembel, hile
baz ve deersiz olurlar, her trl tedbir alknln, z-saygy ve nefse
hkim iyeti kaybeder ve bir tembellik ve itaatsizlik ruhu gelitirirlerdi.74
Thomas Malthus, yoksullarn yaama standardnn iyiletirilemeyeceini gsterir bir kant salamt. ok basit olarak, eskidekinden kt bir
durum a gelinceye kadar daha fazla ocuk sahibi olurlar, diyordu. Adam
Sm ithin dncelerini poplerletiren Jean-Babtist Say da ayrca, ger
ekten serbest bir piyasada isizliin olanakszln kantlam t. Eer
insanlar i bulamyorlarsa, bunun nedeni piyasann sunduundan daha
yksek bir cret talep etmeleridir. Yoksullara yardm , m ahrum iyet hissini
hafifleterek yalnzca bu ykc uygulamay tevik edebilirdi. Yoksullukla
ba etm enin tek yolu, yoksulu daha yoksul yapmakt! Koullar yle olma
lyd ki, salam vcutlu bir isiz, yardm iin bavurm aktansa her t r
l ii yapmalyd. Britanyada 1834te karlan Yoksul Yasas Deiiklii
Yasa, yardm yalnzca, korku sald insanlar tarafndan Bastille ad ta
klan hapishane benzeri alma evlerine kapatlmaya raz olanlarla snr
landrm ak suretiyle, bu koullar belirlemeye alyordu.
Sanayilemeyle birlikte deien, igcnn yalnzca fizik hayat deil
di. Ayrca zihniyette de bir deiim sz konusuydu. Kalabalk ve birbiriyle birlemi ehirlerdeki hayat, izole kylerdekinden ok farkl tutum lar
retiyordu. Yoksullua olduu kadar yalnzlk ve aresizlie de ynelte
biliyordu. Ancak, insanlar kendilerini inanlm az saydaki baka insanla,
ayn sorunlar ve ayn koullar altnda alyor ve yayor grdke, snf

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

birlii duygusu gibi yeni duygulara da yol aabiliyordu. Dahas bu durum

insanlara, kendi dlarndaki dnya hakknda kyde tipik olarak varolan
dan daha byk bir farkndalk salyordu. iler kyl ecdatlarndan
ok daha fazla okur-yazar olmak ve okuyup yazarak uzak yerleri ve olay
lar bilmek durumundaydlar.
Yeni alma dnyas kendisiyle birlikte yeni bir aile biimi ve kadnn
durum unda radikal bir deiiklii getirdi. Kyl e her zaman retken
bir rol oynamt; ama bu genellikle, toplumda, aile dndaki ilemlerin
oundan sorum lu olan kocasna tbi bir rold. Tam tersine, sanayi devrim inin ilk dalgasnda fabrikalara doluanlar, yzlerce ve binlerle (ocuk)
ve kadnd. Koullar korkuntu; o kadar korkuntu ki pek ou, zor al
ma koullar ve ocuk bakm nn ifte yknden kendilerini kurtaracak
bir adam bulmay hayal ediyordu. Ancak ilk kez olmak zere kadnlar
kendi paralarna sahip oluyordu ve bir dereceye kadar kocalarndan ya
da sevgililerinden bamszdlar. Lancashirein imalathane kzlar, ken
di adlarna ortaya km alar ve Parisin dou yakasnn grisetteler gibi
polise meydan okum alar ve askerlere kafa tutm alaryla nlenmilerdi.
Devrimciletiren retimiyle kapitalizm, kadnlarn binlerce yldr zulm
grmesine yardm eden tutum lar da tepetaklak etmiti.
N esneler ve zneler
Yeni sanayi ii snf yalnzca ac ekmedi. Ksa sre sonra kar koya
bileceini de gsterdi. 17 ve 18. yzyllarda belirli zanaat mesleklerinin ka
saba ve ehirlerde younlamas, rak ve kalfalarn ngiliz D evrim inde,
New York ve Pennsylvanianm m akine ustalarnn Am erikan D evrim inde
ve hepsinden ok sans-culottes larn Fransz D evrim inde oynad rolle
ifadesini bulm utu. imdi insanlar, grlmemi byklkteki, birbiriyle
birlemi ehirlerde kmelenen ok byk iyerlerinde, ok daha byk
lekte younlayorlard. Bu onlara, daha nceki hibir smrlen snfa
nasip olmayan direnm e olanaklar veriyordu ve mevcut toplum un bt
nne kar fikirlerin gelimesini tevik eden de bu direnmeydi.
Radikal ajitatr John Thelwell, 1796de gelecein neler getirebilecei
konusunda u gzlemi yapyordu:
Tekelleme ve sermayenin birka elde tyler rpertici younlamas ... kendi
habislii iinde tedavinin de tohum larn tar ... nsanlar bir araya skt
ran ey ne olursa olsun ... kimi ktlkler yaratsa da bilginin yaylmas iin
elverilidir ve eninde sonunda insann zgrln gelitiricidir. Dolaysyla
her byk atlye ve imalathane, parlamentonun hibir yasasnn susturamayaca ve hibir yneticinin datamayaca bir tr siyasal dernektir.75

H a l k l a r n D n y a Tarihi

Bu kehaneti yirm i yl iinde dorulanm tr. Britanyada Napolyon

Savalarnn sonuna doru, kesintili olarak yeni bir ajitasyon dalgas ba
lad. Netice itibariyle bu daha nceki herhangi bir protesto dalgasndan
daha uzun bir sreye yayld ve daha byk boyutlar kazand. Bu, e
itli akm lardan kaynaklanyordu: 1790lar hareketinin m iraslar olan
Londrann radikal zanaatkrlar, m akinenin devreye girmesiyle cretleri
aa ekilen orap ve dokumac Luddcular ve vasfl iilerin, pam uk
iplii bkclerinin ve (Tolpuddle ehidi liderleri Avustralyaya sr
len) iftlik emekilerinin illegal sendikalar. Bu mcadele deiik aa
m alardan geti: m akine krm a, 1819da Manchester Peterlooda gentry
m ilislerinin saldrsna urayan trden kitlesel gsteriler, byk grevler,
1830-32de orta snfla birlikte oy hakk iin yaplan ajitasyon, 1834ten
sonra alma evlerine yaplan saldrlar ve ii snf mahallelerinde de
netim salamak zere polis gc oluturulm asna kar protestolar. Bu
mcadeleler; rgtleyen, ajite eden, propaganda yapan ve kim i durum lar
da, Adam Smith ve David Ricardonun dncelerinden bazlarn kapi
talistlere kar kullanan liderler ortaya kard. Hareketin, Black D w arf ve
Poor M ans Guardian gibi kendi gazeteleri vard. Bu gazetelerin sahipleri,
toprak sahiplerine ve kapitalistlere meydan okuyan haberleri yznden
srekli tutuklam alarla kar karya kaldlar.
a rtistle r
1830larda bu farkl ajitasyon dereleri ayn nehre akarak artist* ha
reketi oluturdu. Burada, tarihte daha nce hi grlmemi bir ey vard:
emekleri toplumu ayakta tutan, yalnzca bir isyan ya da ayaklanma ola
rak deil fakat kalc bir ekilde aadan rgtlenmi, kendi dem okratik
yaplarna sahip halkn hareketi. Hareketin 1837de Leedsde kurulan en
nemli gazetesi Northern Star ksa srede, egemen snfn ana gazetesi
The Times kadar tiraja ulat ve her sanayi blgesinde makaleleri, okuma
yazma bilmeyenler iin atlyelerde ve publarda sesli okundu.
Britanya okullarnda okutulan tarih ou kez artizmi, kanlm az
yenilgisinin m ahkm u olmu kk bir hareket olarak ele alr. Ama bu
19. yzylda Britanyadaki en byk kitle hareketiydi. Egemen snfn
kez panie kaplmasna neden olmutu. 1838-39da yz binlerce ii,
*

artizm: 1838 tarihli, byk lde W illiam Lovett tarafndan yazlm The Peoples
Charterdan (H alkn Anayasas) adn alan, yaklak on yl sreyle (1838-1848) etkili olan
bir siyasal reform hareketi. Charter (Halkn Anayasas) talepleri alt m addede topluyordu:
yllk parlam entolar; tm erkeklere genel oy hakk; eit seim blgeleri; milletvekili seilmek
iin mlkiyet kouluna son verilmesi; seim lerin oy pusulasyla yaplmas ve m illetvekillerine
maa denmesi, -ev.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

artist program n okunduu ve tartld kitle gsterilerine katlm;

on binler bir halk ayaklanm asnn beklentisi iinde talim yapmaya ba
lam; hkm et sanayi blgelerine asker gnderecek kadar endielenmi
ve gney Gallerdeki New portta bir silahl ayaklanma giriim i olm utu.76
Daha sonra 1842de Lancashirede, iilerin fabrikadan fabrikaya yr
yerek frnlar sndrdkleri ve eylemlerini yaygnlatrdklar, tarihteki
ilk genel grev yaplmt.77 Son olarak 1848de, ngilteredeki sanayi bu
nalm, rlandadaki ktlk ve Avrupadaki devrim dalgasnn ykselttii,
ii kitlelerinin yeniden atmaya hazrland yeni bir eylem yaratm t.
Umutlar hayal krklna uram t. Devlet sk duruyor, alt orta snf
onun arkasnda yer alyordu; artist liderler yalpaladlar ve 100.000 kiiyi
gney Londrada, Kennigntonda toplayan fke dald - ama, hkm etin
Londrann yarsn silahl bir kampa dntrm esinden nce deil.78
Her yaayan hareket gibi artizm de farkl dncelere sahip, farkl
gruplarn karm ndan oluuyordu. Resmi program -C harterm m adde
leri- ekonom inin sosyalist bir yeniden rgtlenmesi yerine, erkeklere ge
nel oy hakk ve yllk parlam entolar talep eden uzak erim li bir dem okratik
reform programyd. Liderleri, manevi gce inanan, mevcut yneticilerin
kazanlabileceini savunanlarla; fiziki gce inanan, onlarn devrilmesi
gerektiini savunanlar eklinde blnm t. Fiziki g yanllar bile, bu
amac nasl gerekletirecekleri konusunda gerek bir fikre sahip deildi.
Yine de, var olduu bir dzine yl boyunca artizm ok arpc bir eyi
gsterdi. Burjuvazi, Avrupann pek ok yerinde feodalizmin enkazn te
mizleme yolundaki kendi savan henz tam am lam am t. Ama oktan,
kendi yan banda, Fransz D evrim inin devrimci dilini burjuvazinin
kendisine yneltebilecek kapasitede yeni bir smrlen snf yaratyordu.
Bu, dnya tarihi iin Fransz Devrimi ve sanayi devrim i kadar nem
liydi. Britanyann kapitalistlerinin sanayilemedeki baars, baka yer
lerdeki kapitalistleri onlar taklit etmeye tevik ediyordu. 1789dan nce
Fransada ve gney Almanyann baz yerlerinde birka fabrika kurulm u
tu bile. imdi, yalnzca bu lkelerde deil, ama kuzey talya, Katalonya,
Bohemya ve Birleik Devletlerin kuzeyinde, hatta Rusyada Urallarda ve
M srda Nil zerinde sanayi adalar ortaya kyordu. Yeni fabrikalarn
dum annn ttt her yerde, ayn zam anda oralarda alanlarn kendi
liinden fke ve direni patlam alar da oluyordu. 1830larda Parisli kitle
ler 1795den sonra ilk kez sokaa ktlar. Bourbon Kral X. Charlesn da
nm anlar devrim i nlem enin tek bir aresi olduunu grdler: Kraln,
dorudan srgne gitmesi ve yerine bir akrabasnn, burjuva m onark
Orleansl Louis Philippein getirilmesi iin ikna edilmesi. M anevra ba
arl oldu; ama alt snfn gc ortaya koymas, Avrupann baka yerle

319

Halklarn Dnya Tarihi

rinde ayaklanma heyecanna ilham verdi. Belikann Hollandadan ayr

lp, Britanya korumas altnda bamsz bir devlet olmas hari, bunlarn
tm baarsz oldu.
Fransz air ve tarihi Lam artine u yorum da bulunur: Proletarya so
runu, eer toplum ve hkm etler onu kavrayamaz ve zemezse, gn
mz toplum unda korkun bir patlamaya neden olacak eydir.79 O nun bu
kehaneti 18 yl sonra, Avrupann tm devrimle sarslnca dorulanm
oldu ve Lam artinein kendisi de ksa bir sre an, eref kazand.

6. B l m

a r k s z m

n D

ouu

Avrupada bir hayalet dolayor -kom nizm hayaleti diye balar b

t n zam anlarn en etkili brornn girii. Pariste srgn bulunan iki
Alman, onu 1847nin sonunda tam am lam lard. Eli kulanda olan dev
rim i haber veriyordu ve devrim patlak verdiinde, baslan ilk kopyalar
nn mrekkebi henz kurum am t. Ancak bu tek bana, ksa sre sonra
btn Avrupa dillerine evrilecek olan bir alm ann muazzam etkisini
aklamaya yetmez. O zaman -ve bugn hl- okuyucular byleyen
ey, onun yaklak 40 sayfa iinde, ortaya km akta olan yeni sanai kapita
list toplumun, insanln genel tarihindeki yerini belirleme konusundaki
becerisiydi. Bu toplum un da kendinden nceki toplum biimleri kadar ge
ici olduunu gstermeye alyor ve eski feodal dzeni henz tamamyla
bertaraf etmedii halde, kendisine musallat olan muazzam snf atma
larn aklyordu.
Yazarlar, Friedrich Engels ve Karl M arx ok yetenekli adamlard.
Ancak bu kadar muazzam bir etki yaratm olm alarnn nedeni, Platon
ya da Aristotalese, Konfys ya da Budhaya, Tarsuslu Pavlus ya da
M uham m ed peygambere, Voltaire ya da Rousseauya tarihteki yerleri
ni garanti eden dehalar gibi yalnzca kiisel dehalar deildi. O nlar bir
dnemin btn elikilerinin bir araya geldii bir zam anda ve yerde ya
adlar ve onlarn elinde bakalarnn sahip olmad bir ey vard: Bu
elikileri yalnzca grmelerine deil, ama ayn zam anda aklayabilmele
rine olanak veren bir entelektel gelenek ve bilimsel ilerleme yaklamna
sahiptiler.
Her ikisi de Prusyann Rhineland yresinden orta snf ailelere m en
suptular. M arxin babas, Protestan dininden ama Yahudi bir aile ve ev
reden gelen, hali vakti yerinde bir devlet grevlisiydi. Engelsin baba
s Rhineland ve M anchesterde fabrikalar olan varlkl bir imalatyd.
1830lar ve 1840larn R hinelandnda bu t r bir gemie sahip olmak,
zorunlu olarak dzenle uyum lu olmaya yol amyordu. Burada kapita
lizm Almanyann herhangi bir baka yerinden daha fazla gelimiti ve

322 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

yalnzca birka yl ncesindeki Fransz igali, feodal toplum un tortularn

temizlemiti. Ama bunlar, blgeyi yneten Prusya m onarisinde hl ba
att. Eski orta snf arasnda bile kendilerini bu tortulardan kurtaracak
bir reform arzusu vard ve bu, daha gen olan kuakta radikalizm yanls
bir ruha dnyordu.
Almanya bir btn olarak, Avrupann geri kalan pek ok yeri gibi,
yzyln ilk on yllarnda bir entelektel gericilik dneminden gemi
ti. lkenin en nl filozofu Hegel, insan ruhunun tarihteki ilerlemesine
ilikin eski inancn imdi m istik ve dinsel klfa brndrm ve Prusya
devletinin (ya da en azndan onun estateleri temel alan 1820 anayasasnn)
erdem lerini gklere karyordu. Ancak niversitelere 1830larn sonla
rnda ve 1840larn balarnda giren nesil arasnda, yeniden Aydnlanma
dncesine ve hatta Fransz D evrim inin ilk yllarna bir dn vard.
Bruno Bauer gibi Gen Hegelciler, Hegelin her eyin elikilerle deiti
i nosyonunu, mevcut Alman toplum unun liberal bir eletirisine dn
trdler. David Strauss, Voltairein Eski A hite ynelik saldrsn Yeni
A hitin sorgulanmas eklinde geniletti. Ludwig Feuerbach, 80 yl nce
d Holbach ve Helvetius tarafndan ortaya atlan materyalist felsefeyi ele
ald. Kari G rnn, tm snflarn aydnlanm insanlarn birlikte al
arak, feodalizmden ya da kapitalizmden daha iyi bir toplum yaratm ak
zere hakiki sosyalizmi kurm alar ars, byk taraftar kazand.
M arx ve Engels, gemile im diki zam an arasnda skp kalm bir
toplum la uzlamaya alan bu neslin ayrlmaz paralaryd. Hegeli oku
dular, Feuerbachn iddialarn incelediler, Helvetius ve d Holbachn fi
kirlerine daldlar ve Straussun din eletirisini izlediler. Ama bunun da
tesinde bir ey yaptlar. lk snrl saldrlarn yapmakta olan yeni sanayi
kapitalizmine kar ktlar. Engels, babas tarafndan M anchesterdeki
fabrikann ynetimine yardm etmek zere gnderilmiti ve bura
da, Almanyadaki liberal dncelerin vaat ettii parlak gelecek ile
Britanyann sanayi devrim inde iilerin hayatnn kat gerei arasndaki
uyumazl birinci elden yaad ve bunlar ngilterede Emeki Snflarn
D urum unda anlatt. Ayrca, bu gereklie kar sava veren iilerle de
karlat. 1842 genel grevi sonrasnda M anchestere gelen Engels, artist
harekete katld.80 te yandan bu onu, Robert Owenin yazlarnda yer
alan kapitalizmin topik sosyalist eletirisi ile tanmaya ve mevcut sis
temi hakllatrm ak iin kullanlan ekonomi politii, eletirel bir ekilde
incelemeye yneltti.81
Atomcu Yunan felsefesi zerine doktorasn tam am ladktan sonra
Marx, 24 yanda, Rheinische Zeitung adl yeni kurulm u liberal bir ga

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 323

zetenin editrlne atand. Bu Prusya sansr ile atmaya yol at;

gazete alt ay sonra yasakland ve M arxi ilk kez, daha sonra aklad
gibi, m addi sorunlarla kar karya getirdi. Kyllerin orm andan odun
toplama geleneini, soyluluun hrszlk olarak ele alma giriimleri hak
knda yazd ve m lkiyetin ne olduunu ve nereden geldiini sorgulam a
ya balad. Parise srgn edildi ve burada, paralanm bir toplumu bir
arada tutm ann tek yolunun bask olduunu savunan Hegelin Hukuk
Felsefesini* eletirel bir gzle okudu. Bu onu, salt liberal bir anayasann
insanlarn gerek zgrln salayamayaca konusunda ikna etti.
zellikle Smith ve Ricardo olm ak zere siyasal iktisatlar ciddi olarak
incelemeye balad ve kapitalizm in doas zerine varm olduu sonu
lar, yaynlanm am bir elyazmasnda toplad.82
Y abanclam a
Marx; Smith, Ricardo ve takipilerinin tanm ladklar ekliyle siste
min, insanlarn hayatn piyasann ilemlerine baml kldna iaret
etti. Ama piyasann kendisi, insan emei rnlerinin etkileiminden ba
ka bir ey deildi. Dier bir deyile insanlar, gemiteki kendi faaliyetle
rinin esiri olmulard. Feuerbach, insanlarn kendi yarattklar tanrlara
tapnm asn yabanclama olarak tanm lam t. M arx imdi ayn terimi
kapitalist piyasaya uyguluyordu:
Emein rettii nesne, onun rn, reticiden bamsz olarak onun kars
na yabanc bir g olarak kar. Emein rn, kendisini bir nesne eklinde
somutlatrm, kendisini bir ey haline getirmi emektir, emein nesneletirilmesidir... Ekonomi politikte emein bu gereklemesi, iiye gerekliin
kayb olarak grnr, nesnenin kaybnn nesneletirilmesi ya da ona esir
olunmas...
i ne kadar ok retirse o kadar az tketir. Ne kadar ok deer yaratrsa,
kendisi o kadar deersiz hale gelir... Sistem emein yerini makinelerle dei
tirir, ama iilerin bir kesimini vahi bir igc trne dntrr ve teki
kesimini de makineye... Akl -am a ii iin aptallk- retir ... Emein zen
ginler iin ahane eyler rettii dorudur -am a ii iin yoksunluk retir.
Saraylar re tir- ama ii iin mezbeleler retir. Gzellik retir- ama ii iin
irkinlik retir... i kendisini yalnzca iinin dnda hisseder ve iinde ken
disini darda hisseder. almad zaman kendini rahat hisseder, alt
zaman hissetmez.83

M arxin vard sonu, iilerin ancak retim srecini hep birlikte

kontrol altna alarak, kom nizm le, bu gayri nsan durum un stesinden
*

C h ris H a r m a n n Philosphy o f Right d iy e a k ta r d a l m a n n z g n a d H ukuk Felsefesinin

lkeleri o la r a k e v rile b ile c e k , Grundlinien der Philosophie des Rechts'd ir. -f e v .

324 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

gelebilecekleridir. nsanlarn kurtuluu, liberal dem okratlarn syledii

gibi, yalnzca siyasal bir devrim ya da feodalizmin kalntlarn ortadan
kaldrm akla olmaz; ancak kom nist bir toplum yaratm ak iin toplumsal
bir devrimle olur.
Marx ve Engels birlikte, yeni biimlendirdikleri dncelerine, Paris
ve Brkseldeki srgn Alm an gruplar arasna katlarak pratik bir ierik
kazandrm aya altlar. Bu onlara, srgn zanaatkrlarn bir rgt olan
ve ksa sre sonra Komnist Birlik adn alacak olan Hakllar Birliinin
Komnist M anifestoyu yazma grevini vermesiyle sonuland.
Bu arada dncelerini gelitirdiler. Kutsal Aile adl bir kitapta ve
Alm an deolojisi adl (o zaman) yaynlanm am elyazmasnda, solHegelcileri eletirdiler ve ayn zam anda Aydnlanm adan m iras alnm ,
toplum un yalnzca hurafeye kar akln mcadelesiyle deitirilebilece
i nosyonunu eletirdiler. Bunu yapmak iin Feuerbachn m ateryaliz
m ini kullandlar; am a sre iinde Feuerbach atlar. Feuerbach dini,
insanln yabanclam bir ifadesi olarak gryordu. Ama byle bir
yabanclam ann niin ortaya ktn sorm uyordu. M arx ve Engels bu
yabanclam ann izlerini, insanolunun doada hayatlarn kazanm ak
iin nesiller boyu birbirini izleyen abalarnda ve bunun insanlar arasn
da ayrtrc ilikiler yaratm as srecinde aradlar. Onlar, Feuerbachn
m ateryalizm inin, insanolunun d dnya tarafndan deitirildii gibi,
d dnyay deitirm edeki roln grm ezden geldiinde srar ediyor. lard. Bu diyalektik etkileim in, tarihin maddeci bir yorum una ola
nak verdiini ileri sryorlard. Bunu Kom nist M anifestoda, tarihe ve
toplum a genel bir bak sunabilm ek iin, ekonomi politiin eletirisiyle
birletirdiler.
Bu kitabn tm , tarihi bu baka gre yorum lam a giriim i olduu iin
bu bakn ayrntlarna girm enin yeri, buras deil.
Yeni D nya Sistem i
M arxin dnceleri sk sk, zelikle de Adam Sm ithin M arx do
m adan krk yl kadar nce yaynlanm Uluslarn Zenginliinin basit
bir okum asna dayananlarca, aradan yz elli yl getii iin modas ge
mi olarak bir kenara koyulur. Bununla birlikte, sanayi kapitalizm inin
Avrasyann bat ucunda kk bir alanla snrl olduu bir zam anda ya
zlm olan Manifesto, bugn globalleme denen, kapitalizm in dnyay
igal ediinin khince bir grnm n sunar:
rnleri iin durm adan genileyen bir pazara ihtiya duymas burjuvaziyi
dnyann tm yzeyinde kovalar. Her yerde yuvalanmak, her yerde yerle

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

mek zo ru n d ad r.... Burjuvazi dnya pazarn smrerek, her lkede retime

ve tketim e kozmopolit bir nitelik kazandrr. Sanayinin zerinde durduu
ulusal zemini ayaklarnn altndan ekerek burjuvazi, gericileri d krkl
na uratt... Eski yerel ve ulusal kendine yeterliliin ve ie kapankln ye
rini, imdi uluslarn evrensel karlkl bamllklar ve her ynde etkileim
almaktadr.
Burjuvazi, btn retim aralarn hzla iyiletirerek, iletiim aralarn mu
azzam bir ekilde kolaylatrarak... btn uluslar uygarln iine ekiyor.
Onun m etalarnn ucuz fiyat, btn in setlerini ykan ar toplardr. ...
Btn uluslar, yok olma acsyla, burjuva retim tarzn benimsemeye zorlu
yor. .. .Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dnya yaratyor.

Eer bu pasajlar eletirilebilirse, modas gemi olduklar iin deil,

fakat M arxin anlatt sreler o yazd srada yalnzca embriyon halin
de olduu iindir. Bugn dnya M arxin izdii resme 1847dekinden ok
daha fazla benziyor.
Marx ve Engels yabanclama tem asn ele almlar ve onu ok daha
basit bir dille ortaya koymulardr:
Burjuva toplum unda yaayan emek, birikm i emei arttrm a aracndan baka
bir ey deildir... gemi gnmz belirler ... Sermaye bamszdr ve birey
sellii vardr, buna karlk yaayan insan bam ldr ve bireysellii yoktur.

Bu durum burjuva toplum unun kendisini lanetlemektedir:

Burjuva toplumu ... o dev retim ve deiim aralarn ortaya karm olan
burjuva toplumu, byler yaparak davet ettii br dnyann glerine s
zn geiremeyen bir byc gibidir. ... Dnem dnem tekrarlayan, btn
burjuva toplum unun varoluunu, her seferinde daha da korkun bir ekilde
tehlikeye atan byk ticari bunalm lar hatrlam ak yeter... Bu bunalm lar
srasnda, daha nceki dnemlerde bir samalktan baka bir ey olarak g
rlmeyecek olan bir salgn, ar retim salgn, ortaya kar... Sanki bir kt
lk, evrensel bir ykm sava, her trl geim aracnn kkn kurutm utur;
sanayi ve ticaret yok edilmitir. Peki neden? nk ok fazla geim arac, ok
fazla sanayi, ok fazla ticaret vardr... Ve burjuvazi bu bunalm lardan nasl
kar? Bir yandan, ynla retici gc zorla yok ederek; dier yandan yeni
pazarlan fethederek ve eskilerini de daha fazla smrerek. Yani daha yaygn
ve daha ykc krizlere yol aarak ve bu t r bunalm lar nleyebilecek olan
aralar daha da azaltarak.

M arx ve Engelsin Manifesto'da yalnzca kapitalizmin uzun dnem

deki kaderini ve bunalm larn kaba taslak bir zetini verebilecek kadar
yerleri vard. Marx hayatnn geri kalan blm nn byk ksmn, bur
juva ekonomi politiinin titiz bir ekilde okunm as ve dnyann ilk sana
yi kapitalizmi, yani Britanyann youn bir ekilde am pirik incelenmesi
yoluyla kapitalizmin m antn, yabanclam emein birikim ve evrimi
zerine kurulu bir dnyann kendini nasl devam ettirdiini ayrntsyla

325

326 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

aklamaya adam tr.84

M arx ve Engels, kapitalizmle daha nceki snfl toplum biimleri ara
sndaki nemli bir farklla dikkat ektiler. Daha nceki egemen snflar,
m uhafazakrl empoze ederek egemenliklerini payandalamaya al
yorlard. Ancak kapitalistler bunu siyasi ve ideolojik bir seenek olarak ne
kadar isteseler de, kendi toplum larnn ekonomik srkleyici gc bunun
srekli olarak altn oyuyordu:
Burjuvazi, retim aralarn ve dolaysyla retim ilikilerini ve bunlar
la birlikte btn toplumsal ilikileri durmakszn devrimciletirmeden var
olamaz... retimin srekli devrimciletirilmesi, tm toplumsal koullarn
durmakszn sarsl, sonu gelmeyen belirsizlik ve ajitasyon, burjuva an
btn ncekilerden ayrr. Btn sabitlemi, donmu ilikiler, onlar izleyen
eski saygdeer nyarglar ve kanaatlerle birlikte sprlp atlr; tm yeni
oluanlar ise daha kemiklemeden antika haline gelir. Kat olan her ey bu
harlar, kutsal olan her ey kirletilir ve insanlar85 sonunda hayatn gerekle
riyle ve trleriyle olan ilikileriyle soukkanl bir ekilde yzlemek zorunda
kalrlar.

iler ve Yeni Sistem

Manifesto, kapitalizm ve onun iinden kan ii snf hakknda bir
baka eyi daha vurgulad:
Burjuvazi, yani sermaye gelitii lde, proletarya, yani i bulabildikleri s
rece yaayabilen ve ancak onlarn emei sermayeyi arttrd srece i bula
bilen, m odern ii snf da geliti. Kendilerini para para satmak zorunda
olan bu emekiler, her trl ticaret maddesi gibi bir m etadr ve dolaysyla
rekabetin her trl deiimine, piyasann her trl dalgalanna aktr.

i snf, kapitalizmin kendisini, kapitalizme kar savaabilecek bir

g haline getirdii lde, bir araya gelir:
Sanayinin gelimesiyle birlikte proletarya yalnzca sayca artm akla kalmaz;
daha byk kitleler halinde bir araya gelir, gc artar ve bu gcnn daha
fazla farkna varr. Makineler emein her trl farklln ortadan kaldrd
lde, proletaryann saflar arasndaki deiik karlar ve hayat koullar
giderek daha fazla eitlenir ve hemen hemen her yerde cretler ayn dk
dzeye iner. ... Ticari bunalm lar iilerin cretlerini daha da dalgal bir hale
getirir. Makinelerin durm akszn iyilemesi, gittike daha hzl gelimesi, i
ilerin geimlerini giderek daha riskli bir hale getirir.

Bu durum dan, iileri bir snf olarak rgtlemeye balayan birlikler

-sendikalar- doar. Bu durum ,
. iilerin kendi aralarndaki rekabet nedeniyle srekli bozulsa d a... Burjuva

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

snfnn varl ve hkimiyeti iin temel koul, sermayenin olumas ve g

lenmesidir; sermayenin koulu cretli emektir. Burjuvazinin gnlsz tay
cln yapt sanayinin ilerlemesi, rekabet nedeniyle emekilerin ayrmas
yerine, ortaklamaya dayanan ii snfnn birliini geirir. Dolaysyla m o
dern sanayinin gelimesi, stnde burjuvazinin retim yapt ve rnlerini
sahiplendii temelin bizzat kendisini, burjuvazinin ayaklarnn altndan e
ker. Dolaysyla burjuvazinin rettii eyler, en bata, kendi mezar kazclar
olur.

Bu pasajlar, byk apl sanayinin ve dnya pazarnn gelimesi ze

rine olanlar gibi, -A frika, Asya ve nc D nyay bir yana brakalm 1847 ylnda Avrupann, eksiksiz bir am pirik aklam asndan ok, gelece
in, gelimekte olan eilimlerine bir projeksiyondu. Fransa ve Almanyada
sanayi ii snf nfusun hl kk bir kesimiydi; (bir baka pasajn
onu tanm lad gibi) byk ounluun karna hareket eden byk
ounluk deildi. Almanyada 1870de bile fabrika iileri toplam ig
cnn yalnzca yzde 10uydu. Ve 1848 ylnda Ingilteredekiler bundan
ok daha fazla olsalar da hl toprakta, kk atlyelerde ya da hizmeti
olarak alan ok sayda insan vard. Bununla birlikte M arx ve Engelsin
aka grdkleri ey, sermaye dnyay fethettike bu snfn byyece
iydi.
Bu tablo kim i zaman, byk sanayideki stereotip proleterlerin by
yeceini varsayd iin eletirilmitir. Bu noktaya daha sonra, 20. yzy
ln son eyreini ele alrken geri dneceim. Burada u kadar sylenmeli
dir ki, Engelsin M anchesterdeki deneyimi ve artizm t dayal olarak bu,
onlarn varsaym olabilir; ama iddialarnn z bu deildir. Kyl ya da
zanaatkr retim i yerine cretli emein bymesi, kendi bana belirli bir
cretli emek t r n n bym esini gerekli klmaz. O nun ima ettii tek ey,
toplumsal igcnn giderek artan bir orannn geimleri iin, (Marxin
daha sonra emek gc adn verecei) alma kapasitelerini satm ak zo
runda olacaklardr. Ve alm alarnn koullar ve cretleri, bir yandan
sermayenin rekabet gds, dier yandan sermayeye kar ne lde sa
vaacaklar tarafndan belirlenecektir. O nlarn fabrikalarda, brolarda ya
da ar merkezlerinde alyor olmalar, tulum , beyaz yakal gmlek ya
da kot giyiyor olmalar nemli deildir. Byle anlaldnda, her trden
emekiye geimlerinin, irketlerin ya da kresel rekabette lkelerin ba
arsna bal olduunun sylendii bir zamanda, M arx ve Engelsin iddi
asnn m antn yanllam ak zordur.
M arx ve Engels Manifestonun sonunda kapitalizm in kresel olarak
hl gelimemi niteliini yar yarya kabul etmilerdi. Komnistler
dikkatlerini en bata Almanyaya yneltmilerdir; nk bu lke bir

327

328 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

burjuva devrim inin arifesindedir diye yazddar ve eklediler, Ve bu dev

rim Avrupa uygarlnn ok daha gelimi koullarnda ve 17. yzyl
ngilteresindekinden ve 18. yzyl Fransasndakinden ok daha gelimi
bir proletarya ile olacak ve kendisini hemen izleyecek bir proletarya dev
rim inin preldnden baka bir ey olmayacaktr.
Devrim in kanlmazl konusunda olduu kadar, bu devrimde ii
lerin oynayaca roln daha nceki devrim lerden ok daha byk olaca
konusunda da tam am en hakl kmlardr. ngremeyecekleri ey, bu r
juvazinin bu ok daha byk rol konusunda nasl tepki gstereceiydi.

7. B l m

1848

Btn leden sonray Parisi dolaarak geirdim ve zellikle iki ey dikkati

mi ekti: Birincisi, son devrim in esiz ve kendine has halk nitelii ve bunun
halk denilen eye - yani elleriyle alan snflara, btn teki snflar zerin
de vermi olduu m utlak g. kincisi, zaferin ilk dakikasndan itibaren, bir
anda iktidarn tek klavuzu olan alakgnll insanlarn ne kadar az nefret
sergilemi olduklar...
Pariste tm gn boyunca otoritenin eski ajanlarndan birisini, ne bir asker,
ne bir jandarm a ne de bir polis grdm; Ulusal Muhafzlar bile ortadan kay
bolmutu. Yalnzca halk silahlyd, kamu binalarn koruyorlar, nbet tutu
yorlar, em ir ve ceza veriyorlard; bu koca ehrin btnn hibir eye sahip
olmayanlarn elinde grmek, olaanst ve korkun bir eydi.86

Bunlar tarihi Alexis de Tocquevillein 25 ubat 1848 hakknda yaz

d szckler. Fransa kral Louis Philippe, tahttan henz feragat etmi
ve lkeden kamt. Cumhuriyeti renciler ve orta snfn bir ksm
nn katld protesto yry, dileri bakanlnn nnde polisle
atm ve yarm yzyl ncesinin sans-culottes ajitasyonunun merkezi
olan Parisin daha yoksul dou kesiminde kendiliinden bir ayaklanmay
atelemiti. Vive la reforme' (yaasn reform) diye haykran kalabalklar
askeri birliklerin saflar arasndan getiler ve saraylara ve meclis binala
rna dolutular. Muhalefet, Lam artine bakanlnda bir hkm et kurdu.
Kitlelerin desteini elde edebilmek iin sosyalist bir reformcu olan Louis
Blanc ve dnya tarihinde ilk kez elleriyle alan bir iiyi, A lberti h
km ete aldlar.
Fransadaki devrim, Avrupadaki her tahtn altna konmu bir bomba
idi. Bir nceki Aralk aynda svirede ksa sren bir i sava ve Ocak
aynda Sicilyada bir ayaklanma olmutu bile. imdi bunlar, Viyanada,
M ilanda, Venedikte, Pragda, Berlinde ve hemen hemen her Alman
prensliinin eyalet bakentinde ve sanayi ehirlerinde baarl ayaklan
m alar izliyordu. Her ehirde liberal orta snfn balatt protestolar,
ordu ve polisin saldrlarn yenilgiye uratan ve saraylar ve hkm et

330 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

binalarn ele geiren byk kalabalklarn olumasyla sonulanyordu.

M etternich gibi, 1814 ve 1815 kar-devrim inin m im ar gerici politikac
lar imdi canlarn kurtarm ak iin kayorlard. Hkm darlar ve aristok
ratlar kaldlar; ama koltuklarn liberal bir anayasaya uyma sz vererek
korudular. Mutlakyetilik hemen hemen her yerde lm grnyordu.
Erkeklere genel oy hakk, basn zgrl, jri nnde yarglanm a hakk
ve aristokratik ayrcalklarla feodal dentilere son verilmesi gibi radikal
dem okratik talepler gereklemi grnyordu.
Ama yle olmad. Yaz aylar geldiinde m onarklar ve aristokratlar
gvenlerini yeniden kazanyorlard. Dem okratik hareketler nnde eilmektense bunlara saldrmaya baladlar ve gz sonlarnda, Berlin, Viyana
ve M ilan gibi kilit noktalarda hareketi ezmeyi baardlar. 1849 yazma ge
lindiinde kar-devrim btn ktada bir kez daha zafer kazanm t.
ubat ve M art devrimleri, ayaklanan kk esnaf, zanaatkr ve ii
kitlelerinin, monarist ve aristokratlar kom utasndaki ordular ve polis
gcn yenmesi sayesinde baarl olmutu. Ama onlar tarafndan k uru
lan hkm etler ve parlam entolar esas itibariyle m lk sahibi orta snflar
dan olumutu. Bylece (Almanca konuan Avusturyay da kapsayacak
ekilde) Almanyann btn iin seilen ve Mays aynda F rankfurtta
toplanan parlamento, (bata ynetici ve hukuku m em urlar gelmek ze
re) en az 436 devlet m em uru, 100 iadam ve toprak sahibi, 100 avukat
ve 50 din adam ndan oluuyordu.87 Bu tr insanlar, eski otoritelere kar
devrimci eylem yaparak hayatlarn, hatta kariyerlerini tehlikeye atmaya
hazr deillerdi. Dahas, kendilerini iktidara getiren kitleleri, eski ynetici
snflar kadar korkutucu, dzensiz ayak takm olarak gryorlard.
ngiliz D evrim inde Presbyterianleri, Am erikan D evrim inde New
York ve Pennslyvaniann lm llarn ve Fransz D evrim inde Jirondenleri
etkileyen ayn korkuydu bu. Ama ok daha byk lekteydi. Kendi ira
desini dierlerine kabul ettirebilecek, Bamszlarya da Jakobenlerle kar
latrlabilecek herhangi devrimci bir orta snf gc yoktu.
Avrupann her tarafnda byyen sanayi adalar, kapitalist snfn
1848de, Fransz Devrimi zam anndan daha gl olduunu gsteriyor
du. Bunun yan sra ngilterenin ekonomisini ve Fransada da Fransz
D evrim inin kurduu birleik ulusal devleti model olarak gren, artan sa
yda bir entelektel, profesr, retm en ve m em ur snf vard. M acaristan
ve Polonyada bile soyluluun kimi kesimleri, Avusturya ve Rusyadan
ulusal bamszl kazanm ak iin ajitasyon yapyordu.
Ancak orta snfn anayasa eilimli ya da hatta cumhuriyeti teki
kesim inin bymesi, ii snfnn da bymesiydi. retim in ou belki

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

hl zanaatkarlarn birka kalfa istihdam ettikleri kk atlyelerde ya da

tccara fason alan dokumac ve ipliki evlerinde yaplyordu. Ne olur
sa olsun koullar artan oranda kapitalist pazarn birletirici ve zayflatc
etkisine tbi idi. Pariste rnein:
Zanaatkr m anifaktrnn nemli ksm larnda, retim in etkili kontrol,
satlar dzenleyen ve kredileri denetleyen tccarn eline geiyordu. Bu i
lerde alan iiler ve hatta onlar istihdam eden usta zanaatkrlar, fabrika
iileri gibi, hayatlarna yn veren d etkilerin giderek daha fazla farkna va
ryor ve hepsi, ne olursa olsun, bunlar daha etkin bir hale getirmenin yol
larn aryordu. Bu gler genellikle kapitalizmle ya da mal feodalizmle
zdeletiriliyordu.88

Berlin, Viyana ve Rhinelandn sanayi kasabalarnda, az ya da ok ben

zer koullar mevcuttu.
1845ten sonra hasattaki dlerin yaratt artan fke, piyasa eko
nom isinin ini klarnn, batda -ran tlar deyebilmek iin tahln ih
ra edilmesi nedeniyle bir milyon kiinin alktan ld- rlandadan,
douda Prusyaya kadar, yaratt ekonomik krizle etkileim halindeydi.
Alk, ykselen fiyatlar ve ileri dzeyde isizlik, 1848 ubat ve M artnda
devrime dnecek honutsuzluu alevlendiriyordu. Zanaatkrlar ve
iiler, orta snf anayasaclar ve cumhuriyetilerce dzenlenen sokak
protestolarna katlyor ve bunlarn niteliini dntryorlard. Kara
O rm anlar gibi yrelerdeki kyller, feodal dentilere ve aristokratik top
rak sahiplerine kar, 1525 Kyl Savandan bu yana yapmadklar bir
eyi yaparak, ayaklandlar.
Honutsuzluun boyutu, kk ya da byk, her kapitaliste ensesin
den kuyruk sokum una kadar bir rperti yaatt. Zira iiler ve kyller
yalnzca dem okratik anayasalar ya da feodal ayrcalklarla ilgilenmiyor
lard. O nlar kapitalist krlar ve kapitalist mlkiyeti tehdit eden yaama
koullar talep ediyorlard. M lk sahibi liberaller, geleneksel hasm lar
m lk sahibi aristokratlar ve monaristlerle, buna kar koymak iin bir
leeceklerdi.
Bunun iareti daha M art atm alarnn kan kurum adan Almanya
ve Avusturyada grld. Yeni hkm etler Ulusal M uhafzlara ye olma
hakkn orta snfla snrlandrdlar, eski ordularn subay kadrolarna
dokunm adlar, eski m onarist devlet brokrasileriyle uzlatlar ve ky
llere feodal dentiler konusundaki mcadelelerini durdurm alarn em
rettiler. Berlindeki Prusya parlamentosu, zam ann Prusya kral ile bir
anayasa anlamas yapmakla harcad ve F rankfurttaki Tm-Almanya
Parlamentosu, kendi i tzn tartm aktan fazla bir ey yapmad. Her
iki parlamento da insanlarn devrimci beklentilerini odaklamaya ya da

331

332 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

yeniden bir araya gelmeye ve birliklerini silahlandrmaya balayan aris

tokratik gericilii durdurm aya ynelik hibir ey yapmad.
H aziran atm alar
Bununla birlikte olaylarn belirleyici dnm noktas Pariste meydana
geldi.
ubatta eski dzeni devirmekte belirleyici bir rol oynam olan iiler
ve zanaatkrlarn, hkm etin liberal-dem okratik program nn tesine
geen kendi ekonomik ve toplumsal ikyetleri de vard. zellikle yaana
bilir bir cretle i istiyorlard.
ekilsiz bir kitle deillerdi. 1830dan sonraki yllarda (Louis Blanc gibi
kiilerin ynetimindeki) kulpler ve (August Blanqui gibi kiilerin yne
tim indeki) toplumsal talepleri Jakoben isyancl ile birletiren gizli der
nekler taraftar kazanm t. Bunlarn dnceleri atlyelerde ve kafelerde
tartlyordu. Gvensizlii ve yoksulluu sona erdirm enin bir yolu ola
rak temsili hkm eti zorunlu gren cumhuriyeti ve sosyalist gazeteler,
1840larn bandaki refah yllar hzla yerini youn bir krize terk derken,
giderek ekici gelmeye balam t.89
24-25 Eyllde silahl kalabalklarn ortasnda kurulan hkm et, ileri
srlen talepleri reddedecek durum da deildi. H alkn basks altnda ve
onlarn gzleri nnde, srekli gsteriler, temsilci gndermeler ve teza
hratlar altnda topland.90 Bylelikle, alma gnnde bir buuk saat
lik bir indirim kararlatrd ve tm yurttalara i sz verdi. sizlere i
salamak iin ulusal atlyeler kurdu ve alma bakan Louis Blancn,
Lksemburg Saraynda kurduu alma komisyonu -iverenlerin, ii
lerin temsilcileriyle, her okuldan iktisatnn katld- 660 ile 800 arasn
daki yesiyle gerek anlam da bir parlam ento oldu.91
Balangta varlkl snflar buna itiraza cesaret edemediler. 24-25
ubatn ilk oku getikten sonra hava deiti. Finanslar, tccar ve sa
nayiciler, orta snfn dncelerini toplumsal cum huriyete kar evir
meye baladlar. Derinleen ekonomik krizin nedeni olarak iilere veri
len tavizleri ve aslnda ngiliz alma evlerinden daha iyi olmayan ulusal
atlyeleri suladlar.
H km etteki burjuva cumhuriyetiler ayn fikirdeydi. Eski rejimin
borlarn kabul ederek ve bteyi dengelemek iin kylle vergi koya
rak finanslar yattrmaya kotular. Ulusal M uhafzlarn orta snfn
egemenlii altnda olmasn garanti ettiler ve binlerce gen isizi, kendi
denetimleri altnda bir silahl g, Gardes mobiles (Seyyar Muhafzlar)
iinde istihdam ettiler. Ayrca Nisan sonunda Kurucu Meclis iin seim

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s 333

ilan ettiler. Bu, Parisli zanaatkrlar ve iilere mesajlarn bakentin d

na tama frsat tanm ad ve kyllk iindeki seim kampanyasnn, k
zl Paris iin konan yeni vergileri sulayan toprak sahipleri, avukatlar ve
papazlarn hkim iyetinde gemesini garanti altna ald. Yeni meclis, rakip
kraliyet hanedanlarnn kendilerini glkle gizleyebilen destekilerinin
egemenliine girdi92 ve derhal iki sosyalist bakan grevden ald.
Daha sonra 21 H aziranda hkm et, ulusal atlyelerin kapandn
duyurdu ve de isizlere ya orduya katlm ak ya da taraya datlm ak see
neklerini sundu.
i ve zanaatkrlarn ubatta elde etm i olduklar her kazan elle
rinden alnm t. Onlar da yeniden silaha sarlm aktan baka seenek g
remediler. Ertesi gn Parisin dousunda barikatlar kurdular ve merkezi
zorlamak iin ellerinden geleni yaptlar. Cumhuriyeti hkm et General
Cavaignacn komutas altndaki btn silahl glerin -30.000 asker,
60.000 ile 80.000 arasnda yesi bulunan Ulusal M uhafzlar ve saylar
25.000 kiiye kadar varan Gardes mobiles93 - tm hunharl ile zerlerine
yrd. Drt gn sreyle ehirde, daha iyi durum daki bat blgelerinin,
daha yoksul dou mahallelerine kar kkrtld bir i sava cereyan etti.
Bir tarafta cumhuriyeti hkm eti destekleyen, her iki hanedana
bal monaristler, toprak sahipleri, tccar, bankerler, avukatlar ve de orta
snf cumhuriyeti renciler vard.94
Dier tarafta ise, esas itibariyle ehrin kk-apl zanaatlarndan in
aat, metal, giyim, ayakkab ve mobilyacln yan sra, demiryolu m
hendislik atlyeleri gibi m odern sanayi kurum larndan ok sayda vasfsz
ii ve az olmayan sayda kk iadam ndan oluan 40.000 kadar is
yanc yer alyordu.95 Her direni merkezi belirli bir meslein egemenlii
altndayd: arabaclar bir yerde, dok iileri bir baka yerde, doramac
ve mobilyaclar bir nc yerde. Friedrich Engelsin iaret etmi olduu
gibi savaanlar yalnzca erkekler deildi. Rue de Clerydeki barikatta, yedi
savunucu arasnda iki gzel, gen grisette (Parisli yoksul kadn) yer al
yordu ki, bir tanesi kzl bayrak elinde Ulusal M uhafzlara kar ilerlerken
vurulm utu.96
Ayaklanma en kanl ekilde bastrld. Bir Ulusal M uhafz subay, res
sam Meissonier bildiriyordu:
Rue de la Martelleriedeki barikatlar ele geirildiinde, byle bir savan kor
kunluunu idrak ettim. Vurulan, pencerelerden frlatlan savunmaclar,
yerlere salm cesetleri, krm z kana bulanm topra grdm.97

l says bilinmiyor ama 12.000 kii tutuklanm ve binlercesi Fransz

Guyanasna srlm t.

H alklarn Dnya Tarihi

Eski D zen in G eri Gelii

Parisli iilerin yenilgisi, her yerde devrim kartlarn yreklendirdi.
Alman funker (soylu) Bismarck, Prusya Ulusal M eclisine, bunun btn
Avrupadaki en mutlu olaylardan birisi olduunu sylyordu.98 Alman
krallk ve prensliklerinde otoriteler, sol kanat ve cumhuriyeti kulpleri
kapatmaya, gazeteleri kovuturm aya ve ajitatrleri tutuklam aya bala
dlar. talyada AvusturyalIlar, Napoli Krall askeri ynetim kurarken,
Piyemonte ordusunu yenilgiye urattlar ve M ilanonun kontroln ye
niden ele geirdiler. AvusturyalI general W indischgraetz; ek orta snf,
renciler ve iilerle be gn sren bir atmadan sonra Pragda sky
netim ilan etti. Ekim sonunda halkn etin direniine karn Viyanay i
gal etti; arkasnda 2.000 l brakarak M acaristann zerine yrd. Bir
hafta sonra Prusya kral, Berlindeki Kurucu Meclisi feshetti. Frankfurt
parlam entosundaki lm l ounluk bu aka kar-devrim ci nleme,
kral M art aynda Almanya m paratoru ilan etmeyi nererek karlk ver
di. Kral, ordusunu dier devrimci hareketleri ezmek iin Almanyaya gn
derm eden nce bu neriyi reddetti.1848 baharnn byk um utlar 1849
banda yerini umutsuzlua terk etti. Ama devrim dalgas henz lmemiti. Dem okratik dernekler ve ii kulplerinin hl, m uhafazakr ve lm l
rgtlere gre ok daha fazla aktif yesi vard. Bahar aylar, R hinelandn
kim i yerlerinde, Palatinatede, Dresdende, B adende ve W rttem bergde,
bir nceki M artta olduu gibi yneticilerin kat, baarl kalkm a
lara tank oldu. Pek ok insan hl, nderlik etmesi iin Frankfurt par
lamentosuna yzn dnm t; ama o bunu stlenmeye hazr deildi.
Gneyde kurulan (danm anlarndan birisinin de Friedrich Engels oldu
u) devrimci ordu, savunmaya itilmi, arpmada yenilmi ve ilerleyen
Prusya ordusu nedeniyle snr aarak svireye kamak zorunda kalm
t. Kossuthun nderliindeki Macarlar, Avusturya im paratoru Rus arn
dan askeri yardm alnca sonunda ezildiler. Napoli kral Maysta Sicilyay
yeniden ele geirdi ve Romay kontrol altna alm ve papay kovmu olan
devrimci milliyetiler, Fransz cum huriyeti silahl glerinin ay sren
kuatm asndan sonra, ehri terk etmek zorunda kaldlar.
Tm bu devrimci srecin balam olduu Fransada, iileri yenilgiye
uratm olan orta snf cumhuriyetiler, m onarinin saldrs karsnda
kendilerini savunacak hi kim senin olmadn grdler. Bununla birlik
te monaristler, Bourbonlarn ve Louis Philippein vrisleri olarak ken
di aralarnda blnmlerdi ve kim in kral olacan empoze edebilecek
gten yoksundular. Bu boluu Napolyonun yeeni Louis Bonapart dol
durdu. 1848in sonlarnda orta snf cumhuriyeti lider Ledru Rollinin

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

400.000 ve sol kanattan devrimci Raspailin 40.000 oyuna karlk 5.5

milyon oy alarak cum hurbakanln kazand. 1851de ilerdeki seimi
kaybedeceinden korkarak bir darbe dzenledi. Ertesi yl da kendisini
im parator ilan etti.
O yln sonunda Karl M arx sonucu aklyordu:
Tm Alman burjuvazisinin M arttan A ralka...tarihi .... Almanyada srf
burjuva bir devrim in imknsz olduunu gstermitir. M mkn olan ey ya
feodal ve monarist bir kar-devrim dir ya da cumhuriyeti bir toplumsal dev-

K aam ak Burjuvazi
Bununla birlikte devrim ler Avrupay hi de eskisi gibi brakm ad.
Almanya ve Avusturyada - her ne kadar toprak sahibi Jurkerleri tarm
kapitalistlerine dntrm ve kyllk iin ok az deitirmi olsa da,
feodal demelerin ve serfliin sonunu getirdi. Pek ok Alman devletinin
hkm dar, kendilerine hkm etleri atam a yetkisi veren anayasalara raz
oldular; ama paral snflarn ve hatta sulandrlm bir ekilde de olsa
ii ve kyllerin parlam enter temsiline olanak verdiler. Bu, burjuvaziye
devlet zerinde dorudan kontrol hakk vermeyen, m onariler altnda bir
ilerleme olsa da, kapitalist ilerleme iin zemin hazrlanm t.
Almanya kendi sanayi devrim ini geirmeye balad. Sanayi yllk yz
de 4,8; demiryollar yzde 14 orannda byd. 1850den sonraki 30 yllk
yatrm , 30 yl ncesinin drt katyd. Prusyada 25 ylda km r retim i
drt kat, ham dem ir retim i 14 kat, elik retim i 54 kat att. Buhar g
cyle alan m akinelerin says yzde 1800 artt. 1836 ylnda yalnzca
60 ii altran Alfred Krupp, 1873 ylna gelindiinde 16.000 ii al
tryordu. Almanyann sanayilemesi Britanyadan 60 yl sonra ykselie
gemiti, ama ksa srede onu yakalyordu.100 Ruhrdaki maden ocaklar
Gallerin gneyindekilerden daha byk ve daha yaygnd; Alman kimya
endstrisi, Britanyadan ok nce sentetik boya gelitirmiti.
Bu yllar ayrca, Fransada ve daha az bir hzla da olsa AvusturyaM acaristan m paratorluunda, byk lekli sanayilerin hzla gelime
sine tank oldu. Burjuvazi 1860lardan geri dnp baktnda, 1848de si
yasi mcadeleyi kaybetmi olabileceini dnebilirdi; ama ekonomik sa
va kazanm t. Fransada Louis Bonaparta ok gvendiler. Almanyada
Bismarck, Prusya monarisi iinde diktatrle yakn yetkiler kullanarak,
Danim arka, Avusturya ve Fransaya kar bat Avrupann en gl dev
leti olarak birleik yeni bir Alman mparatorluu kurm ak iin savarken
coku duydular.

336 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

talyan ve M acar burjuvazisi de 1848-49 ulusal hareketlerinin yenil

gisini telafi etti. Balangta Avusturya tac Prag, Krakov ve Zagrep ze
rinde olduu gibi, Milano, Venedik ve Budapete zerinde hkm ranl
n srdrd. Ancak ulusal hareketler yok edilmi olm aktan ok uzakt.
talyan orta snfnn kimi kesimlerinde, her ne kadar kyllk ve kentsel
yoksullarn ok az (talyan dili haline gelecek Tuscan diyalektini konu
anlarn oran yalnzca yzde 4 kadard) bu duygular paylasa da, ulu
sal birlik konusunda bir heyecan ve Napoli kralna ve Lombardiyann
AvusturyalI yneticilerine kar muazzam bir fke vard. 1850lerin so
nunda, Piyemonte kralnn babakan olan Cavour bu duygulardan ya
rarlanm ak istedi. Bir yandan radikal milliyeti Mazzini ve cumhuriyeti
devrimci Garibaldi ile; dier yandan Britanya ve Fransa hkmetleriyle
pazarlklar yapt. Garibaldi 1000 devrimci krm z gmlekli ile, aday
Napoli kralna kar ayaklandrm ak zere Sicilyaya kt ve kuzeye do
ru ilerledi.101 Piyemonte kral gneye bir ordu gnderdi ve bunlar birlik
te Napolinin kralc ordusunu ar yenilgiye urattlar. Bu arada Fransz
kuvvetleri Avusturyann Lombardiyadan ekilmesini salad. Daha
sonra Cavour ve Piyemonte kral, Garibaldinin birliklerini silahszlan
drarak, kendisini srgne gitmeye zorlayarak ve eer bir eyler ayn ka
lacaksa, bir eyler deimelidirin farkna varan talyann gneyindeki
aristokrasinin gnlsz de olsa desteini salayarak m anevralarn ta
m am ladlar.102 Piyemonte krallar, her ne kadar (siyasi) birliini salayan
lke, giderek modernleen kapitalist kuzey ile byk toprak sahiplerinin
kyllere yar-feodal muamele etmeyi srdrd ve mafya haydutlu
unun gelitii yoksul gney eklinde ayrm olsa da, btn talyann
krallar oldular.
M acaristan ayn ekilde, aadaki isyanc gleri, tepede dzenlenen
m anevralarla birletirerek bamsz bir ulus oldu. 1860larda Avusturya
monarisi, Fransa ve Prusya ile olan mcadelelerinden sonra kendini ye
niden rgtledi. Birbirine paralel iki ynetim sistemi kurdu. Birincisi,
ana dili Almanca olan hkm et tarafndan -ksm en Viyanadaki par
lamentoya kar sorum lu olarak- Avusturya, ek topraklar, Krakov
civarndaki Polonya blgesi ve Slavca konuan Slovenyay ynetiyordu.
kincisi, Budapetedeki ana dili Macarca olan hkm etti ve M acaristan,
Slovakya, ksmen Romence konuan Transilvanya, Srpa-Hrvata konu
an H rvatistan ve (Trkiye ile olan atmadan sonra) Bosnay yneti
yordu. Bu dzenleme, iktidarn bir yarm yzyl kadar istikrara kavu
turm asna olanak verdi.
Bununla birlikte, Avrupadaki eski ulusal hareketler tmyle tatm in
olmam halde kald. rlandada 1840larn sonlarnda, Fransz Devrimi

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

srasnda domu ve 1798de ezilmi milliyetiliin rnesans grlmt.

O yllarn Byk Ktl, rlanda ekonomisini, Britanya egemen snfnn
gdm ne sokarak yaplan ktln korkun nsan maliyetini gzler
nne sermiti. Bir milyon insan ld ve bir milyon insan da g etmeye
zorland; nfus yarya indi. Btn hayat boyunca Birleik Krallk iin
de rlanda Katolik haklar iin mcadele eden, orta snf radikallerinin
yeni kua nfuzlu anayasac politikac Daniel OConnell bile, daha da
ileri gidip cumhuriyet iin savamak gereini grrken, bamszlk m e
selesini ileri srm ek zorunda kalmt. 1848deki ayaklanma giriimleri
iddetle bastrld. Ama o andan itibaren rlanda sorunu Britanya siyasi
hayatnn merkezine yerleti.
Avrupann bir ucunda rlanda sorununu zmedeki baarszlk,
Avrupann teki ucunda devam eden Polonyann milliyetilik mcadele
sine benziyordu. Polonya soylular, Polonya krallnn 1790larda Rusya,
Prusya ve Avusturya arasnda blnmesine hibir zaman raz olmamt
ve 1830larda ve bir kez daha 1860larda Rusyaya kar ayaklanmalara n
clk ettiler. Polonya soylular, yalnzca Leh deil fakat Belarus, Ukrayna
ve Yahudi alt snflarna da egemen olan feodal byk toprak sahipleriydi.
Bununla birlikte Rus arna kar olan savalar onlar, 1814 ve ardndan
1848den sonra Avrupaya empoze edilen tm kar-devrimci yapyla a
tmaya ve Avrupann her yerindeki devrimciler ve demokratlarla ortak
bir amaca sahip olmaya ynlendirdi. Britanyal artistler, Fransz cum
huriyetiler ve Alm an kom nistleri iin, Polonyann mcadelesi, onlarn
kendi mcadeleleriydi ve srgn edilmi Polonya soylu ailelerini talyada,
gney Almanyada, M acaristanda ve Pariste mcadele verirken grmek
m m knd.

337

8. B l m

m e r k a n

Savai

12 Nisan 1861de Gney Carolinanm gnll askerleri, Charleston li

m anna bakan Fort Sumterda Birleik Devletler federal kuvvetlerine ate
atlar. Bylece, kleci gney eyaletlerin, Abraham Lincolnn bakanl
n ve yeni kurulm u olan Cumhuriyeti P a rtiy i kabul etm ediklerini en
arpc bir ekilde ifade etmi oluyorlard.
O ana kadar ok az insan anlamazln bir savaa varabileceini d
nrd. Lincoln bakanl alal henz bir ay olmutu ve tek kaygsnn
kuzeybatda iskna yeni alan arazileri zgr igcne ak tutm ak
olduunu defalarca tekrarlamt. Kiisel olarak klelikten nefret edii,
klelii gney eyaletlerinde yasaklam aktan yana olduu anlam na gelmi
yordu. 1858 ylndaki bir tartm ada, Mevcut olduu eyaletlerde klelik
kurum una m dahale etmek gibi bir niyetim yoktur diye srar etm iti.103
Ayn noktay 1861 seim kampanyasnda da tekrarlad.104 Gney eyalet
leri Birleik Devletlerden kopmay rgtlemeye alrken, Kongrenin
abalarnn byk ksm Gneyde klelii yerinde brakacak bir uzlama
bulmaya ynelikti. Kleliin ilgasndan yana olanlar (abolitionists) hem
Kongrede hem de genel olarak kuzeyin genel nfusu iinde aznlktayd.
En gl mevzileri saydklar Bostonda bile, toplantlarnn dman ka
labalklar tarafndan baslmas iten deildi.
Fort Sumtern bom bardm anndan gn sonra klelik kartlar
(abolitionists) i savan olanaksz olduuna ve hkm etin kleci eya
letlerin taleplerini kabul etmesi gerektiine ikna olmulard. Siyah k
lelik kart Frederick Douglass unlar yazyordu: haneti ve isyan zor
kullanarak bastrm a laflar, ukurdaki sarho kadnn szleri kadar et
kisiz ve deersizdir.105 Bununla birlikte Fort Sumterdaki bom bardm an
Am erikan tarihinin en kanl savann balamasna yol at. Bamszlk
Sava; Birinci Dnya Sava, kinci Dnya Sava, Kore Sava ve Vietnam
Savanda lenlerin toplam ndan daha fazla A m erikalnn lmne ne
den oldu.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

339

A lam ayan U urum

Sorun basit bir anlam azlk olm aktan teydi. Toplumun nasl rgtle
necei konusundaki temelden farkl yntemlerin atmas sz konusuy
du.106
Birleik Devletler Britanya ynetimine kar yrtt devrimden,
her biri, gelien dnya pazarna hizmet eden, iki farkl iktisadi rgtlen
me biimiyle kmt. Kuzeyde, kk iftilerin, zanaatkrlarn ve k
k atlyelerdeki cretli iilerin zgr igc hkim di. Gney ise, her
ne kadar beyaz nfusunun ounluu kendileri kle sahibi olmayan k
k iftiler, zanaatkrlar ya da iilerden oluuyor olsa da, kle altran
plantasyon sahiplerinin egemenlii altndayd.
Kle ve zgr blgeler arasndaki eliki, ilk dnem lerin siyasal
liderlerine zlemez bir sorun olarak grnmyordu. Blgeler coraf
olarak birbirinden ayrlm t ve Bamszlk Bildirgesini kaleme alan ve
1801de bakan olan yar-utanga kle sahibi Jefferson gibi gneyliler bile,
kleliin sonunun yaklam akta olduunu kabul ediyorlard. Ne de olsa
Adam Smith, zgr emein kle emeinden daha etkin ve krl olduu
nu kantlam t.
Ne ki bu durum , Lancashire im alathanelerinin doymak bilmez itah
na hizm et eden byk apl pam uk retim inin balanm asndan nceydi.
1790 ylnda gney, ylda 1000 ton pam uk retiyordu. 1860 ylna gelindi
inde bu say bir milyon tona ykselmiti. Sr balarnn disiplini altn
da alan kle srleri, byk leklerde rn ekip toplam akta etkili bir
arat. 1860da drt milyon kle vard.
Ancak plantasyon sahiplerinin istedii yalnzca kleler deildi. Onlar
pamua olan d talebi karlam ak iin daha fazla toprak istiyorlar
d. Bunun bir ksm na, A m erikan hkm eti Floriday Ispanyadan ve
Louisianay Fransadan satn ald zaman sahip olmulard. Hesapsz
zorluklar iinde yaamak zere, 1.000 mil kadar daha batya atlan, belir
li Kzlderili topluluklara tahsis edilen topraklara da el koydular Ayrca,
savala Meksikadan geni topraklar ele geirdiler. Ama bu kadar bile ye
terli deildi. imdi gzlerini Mississippi ile Pasifik arasndaki, meskun
olmayan ve mevcut eyaletlerin toplam ndan daha byk bir alana sahip
blgeye dikmilerdi.
19.
yzyla gelindiinde kuzey eyaletler de muazzam bir dnm ge
iriyorlard. Nfuslar, Avrupann yoksul diyarlarndan, kk ifti ya
da iyi cret alan ii olarak almak umuduyla gelen gmenlerin birbi
rini izleyen dalgalaryla, srekli artm t. Buna karlk artan nfus im a
latlar ve tccar iin byyen bir pazar yaratyordu. New Englandn 1817

340

Halklarn Dnya Tarihi

ylnda drt milyon yarda* olan tekstil kts, 1837 ylnda 308 milyona
ykselmiti. 1860a gelindiinde lke, Britanyadan sonra ikinci en b
yk sanayi retim ine sahipti ama ona hzla yetiiyordu. Kuzeyin zgr
nfusu batdaki arazilere, topraa sahip olma hayallerini gerekletirecek
bir ara olarak bakarken, kuzeyli kapitalistler de kr etmek iin byk
potansiyel tayan bir alan olarak bakyorlard.
Ulam devrim i muazzam bir etki yaratyordu. Kanallar New Yorku
Byk Gllere ve O rtabatya balyor; buna karlk O rtabat ise Ohio,
Mississippi ve M issouri nehirleri zerinden buharl teknelerle Meksika
Krfezine balanyordu. 1860a gelindiinde 30.000 mil demiryolu yapl
mt ve bu dnyann baka yerlerindeki dem iryollarnn toplam uzunlu
undan fazlayd. Her yerde, daha nce geimlik tarm yapan topluluklar,
giderek pazarlara balanyordu. Eyaletin eyaletten, kuzeyin gneyden o
eski yaltlml geride kalyordu.
Mississippinin batsndaki topraklara kim in egemen olaca ve onunla
ilikili teki sorunlar sonsuza kadar grmezlikten gelinemezdi, kuzeydeki
sanayi kapitalizm inin nemli kesimleri rnlerini korum ak iin gm rk
tarifeleri ve pazarlarn Britanyal kapitalistlerden geri alm ak istiyorlard.
Ancak gneyin pam uk sanayii, Britanya pam uk endstrisine sk skya
balyd ve serbest ticarete ynelik her trl tehdide ierliyordu. Federal
hkm et, d politikasnda kim in karlarn gzetecekti?
Plantasyon sahiplerinin ileri yarm yzyln ounda iyi gitti. 1820de
M issouri ve 1840larda Texas, Birlie kleci eyaletler olarak katldlar
1850lerde federal askerler kaak klelere kar yeni bir yasay uyguladlar;
Boston gibi kuzey ehirlerinde yakaladklar insanlar gneydeki efendi
lerine iade ettiler. Daha sonra 1854te Demokrat Partili bakan ve Kongre,
Kansasta ve dier bat blgelerinde, eer beyaz gmenlerin ounluu
buna karar verirse -baka bir deyile eer gneydeki klelii destekle
yenler, kuzeydoudan zgr gmenler gelmeden nce zenginliklerini
kullanarak buralarda bir s oluturabilirlerse- kleliin devam edeceine
karar verdiler.
Bu yalnzca beyazlarn hm anist klelik kart hareketi ierisinde ve
kleliin hi olmad New Englandda aznlkta olsalar da kendilerine
esasl destek salam olan zgr siyahlar arasnda bir fke seli yaratm ak
la kalmad. Irk dncelerden ne denli etkilenmi olsalar da, batdaki
topraklarn yeni gmenler arasnda kk iftlikler halinde bltr
mekten, yani zgr topraktan yana olan btn kuzeylileri fkelendirdi.
Her iki grup da, bakanl, Kongreyi, Yksek M ahkem eyi kontrol eden
plantasyon sahiplerinin, batnn tm n ele geirmesinden korktular. Bu,
1 yarda= 0,9144 m etre -ev.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s I 341

ifti olmak isteyenlerin um utlarn kracak, sanayi sermayesinin kuzey

doudaki eyaletlerde bir avu elde toplanm asna yol aacak ve plantasyon
sahiplerine ngrlebilir bir gelecekte hkm eti kontrol etme olana ve
recekti.
Kansas, M issouri snrnn tesindeki klelik savunucular ile zgr
igc savunucusu gmenler arasnda, iddetli bir m inyatr i savaa
sahne oldu. lke apnda kamuoyu kutuplat. Kuzeyde, 1860daki ba
kanlk seimlerinde adaylar Abraham Lincoln olacak yeni bir siyasal par
tinin, Cum huriyeti P a rtin in kurulm asna yol at.
Bu partiye olan destek, snf esasna gre olumutu. Byk i evre
lerinin bir kesimi, iftiler, zanaatkrlar ve iiler, batdaki topraklar z
gr igcne ak tutm a konusundaki kararllklaryla kenetlenmiti. Bu,
rkla ortak bir muhalefet olduu anlam na gelmiyordu. A ralarnda,
Virginiadaki H arpers Ferry federal silah deposunu yerli kleleri azat et
mek amacyla bir grup siyah ve beyazla ele geiren ve 1859 A ralknda
idam edilen John Brownun taraftarlarnn da bulunduu salam bir k
lelik kart ekirdek vard. Ama rk klieleri kabul etmeye devam eden
ok sayda insan da vard. zgr igc eyaletlerinden bazlar siyahlara
oy hakk vermiyorlar ve bazlar da siyahlara orada yaama hakk verm e
yecek kadar ileri gidiyorlard. Ak bir ounlukla Lincolne oy veren 1860
New Yorkunda, siyahlara da beyazlarla eit koullarda oy hakk verilme
sini ngren bir referandum, ikiye kar birle kaybedilmiti.
Cumhuriyeti P a rtin in kuzeydeki baars, rkl ve hatta klelii
temel mesele yapm olm asndan deil, zgr igcn temel mesele yap
m olm asndan kaynaklanyordu. Lincoln bu yaklam kendi ahsnda
somutlatryordu. Bu temel zerinedir ki, kuzey eyaletlerinde oylarn
yzde 54n, lke genelinde ise yzde 40n almt. Bu greve seilme
si, Kansas sorunu hakknda, Demokrat P a rtin in kuzey ve gney kanatlar
arasndaki blnme sayesinde olmutu.
Lincolnn duruu ne kadar lml olsa da, plantasyon sahipleri onun
seilmesini tepki gstermek zorunda olduklar bir tehdit olarak grd
ler. O nlar asndan kendi toplum larnn btn tehlike altndayd. Eer
yaygnlamazsa kmeye m ahkm du ve Lincolnn bakanl yaygnla
may kertmiti. Bir ksm da ayrca, eer bir frtna koparmazlarsa, bir
btn olarak gneydeki konum larnn dinamitlenebileceinden korku
yordu zira beyazlarn te ikisi kle sahibi deildi ve kuzeyde destek bul
m akta olan dncelere kendilerini kaptrabilirlerdi.
En gneydeki pam uk reticisi yedi eyalet -burada nfusun yaklak
yars klelerden oluuyordu- Birleik Devletlerden ayrldklarn duyur
dular ve silahlanmaya baladlar. Nisan aynda inisiyatifi ele alarak Fort

H a lk la r n D n y a Tarihi

Sumtere saldrdlar. Hakl olarak, atm alarn balam asnn teki kleci
eyaletleri de onlara katlmaya ynlendireceine inanyorlard ki yedi eya
letten drd bunu yapt. Ama ayrca -yanl bir hesapla- elinde 16.000
asker olan Lincoln ynetim inin onlarn taleplerini kabul edeceini d
nyorlard.
U zun km az
savalarn, dzensiz birlikler arasnda kk apl atmalar halin
de balayp byk dzenli atmalara trm anm ak gibi bir alkanlklar
vardr. Bu da bir istisna olmad.
Fort Sumtere ynelik saldrdan hemen sonra, Kuzey bu olaydan kay
naklanan bir vatanseverlik lgnlyla elektriklendi... Kuzeydeki her k
k kyde sava toplantlar yapld.107 Eyaletler, federal hkm ete milis
alaylar ve yeni orduya gnlller vermek iin yartlar. lgaclar bir anda
toplantlarnn heyecanl kalabalklarla dolduunu grdler. Kuzeyin ta
mam tek bir birim dir diye bildiriyordu Bostonlu bir klelik kart, Gen
ve yal, erkek ve kadn, erkek ve kz ocuklar kutsal heyecan yakalam
lardr... Kurtarc bir ordunun konfederasyon eyaletlerine yrm esi iin
zaman olgunlam aktadr.108 Yeni fikirlere kar ani bir ilgiyle, devrimlerde grlen bir duygu vard. Klelik kart kampanyaclardan Wendell
Pillipsin bir aklamas gazeteler tarafndan 200.000 adet baslyordu.109
Frederick Douglass gibi szcler gittikleri her yerde heyecanl bir kabul
gryorlard.110 Pek ou daha nce bir kadnn politikaya karm as
n edepsizlik olan gren kalabalklar, 19 yandaki klelik kart Anna
Dickinsonun konum alarn bylenmi gibi dinliyorlard.111
Bununla birlikte 18 ay sreyle kuzeyin sava yrt ekli, bu dev
rimci havayla eliki iindeydi. Lincoln, hakl ya da haksz olarak, kuzeyi
savan arkasnda bir arada tutm ann tek yolunun, geri adm atp lml
kanaatleri uzlatrm ak olduuna inanyordu. Klelie herhangi bir itiraz
lar olmayan ama birleik bir lke isteyen kuzeyli Dem okratlar ve grece
dk bir kle nfusuna sahip ve Birlik iinde kalmay semi olan s
nr eyaletinin -M aryland, Deleware ve Kentucky- liderlerini uzlatrm ak
istedi. Hkm etteki nemli noktalara lm llar atad. Yazn (Bull Run
M uharebesinde) ciddi bir yenilgi alm olan kuzey ordusunun kom utas
n, bir Demokrat ve gneyde kleliin savunucusu olan McClellana verdi.
Bat cephesindeki bir kom utann, Fremontun, M issourideki btn k
leleri azat etme em rini iptal etti. Hatta, Birliki ordulara kaan klelerin
(contrabandlar /kaak mal olarak nitelenen), muharebelere katlm am
olm ak kouluyla Konfedere efendilerine iade edilmesini bile emretti.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 343

Ksa sre sonra anlald ki lml bir politika sava kazandrm ayacakt.
McClellan ar-tem kinli bir politika izliyor; yakndaki Konfederasyonun
bakenti Richm onda saldrm ak yerine, W ashington blgesinde byk
bir ordu kurmaya urayordu. Bu, ayrlk eyaletleri, kendi sistemleri
ni deitirmeden yeniden Birlie alm ak isteyenlerin siyasetine uygundu.
Ama asker politika olarak tmyle baarszd. Sava balayal on sekiz
ay olmutu ve muharebe saflar, Mississippi boyundaki kuzeylilerin zafer
leri ve gneyin Fransa byklnde bir alan hl kontrol ediyor olmas
dnda, esas itibariyle balangtaki gibiydi. Kuzeyde, en ateli taraftarlar
arasnda bile zaferin olanakszl konusunda artan bir moral bozukluu
sz konusuydu.112
Ancak savan hibir yere gitmedii duygusu, klelik kartlar iin
yeni bir kitle yaratt. Bunlar gneyin bedensel hizm etleri yrtecek drt
milyon klesi olduuna ve dolaysyla zgr beyaz nfusun ounu sava
iin seferber edebildiklerine iaret ediyorlard. Buna karlk kuzey, ordu
sunun saflarn oluturm akta artan glklerle karlayordu. Lincolnn
klelere zgrlk salayan bir deklarasyon yaynlayarak gneyin ekono
m isini baltalamas ve siyahlar askere alarak kuzeyin birliklerini glen
dirm esi gerektiini savunuyorlard.
Klelik kart Wendell Phillips nl bir konumada Lincolnn politi
kasndan yaknyordu:
McClellann bir hain olduunu sylemiyorum; ama eer bir hain olsayd ay
nen davranm olduu gibi davranmas gerekirdi. Richmond iin hibir kor
kunuz olmasn; McClellan onu alamayacak. Eer sava bu ekilde, rasyonel
bir ama olmadan srdrlrse, o zaman kan ve altn israf etmenin bir yara
r yoktur... Lincoln ... birinci snf bir ikinci snf adam dr.113

Z o rak i D evrim ciler

Bu konuma heyecan yaratt ve Phillipse sert saldrlara yol at. Ama
yalnzca devrimci yntem lerin ie yarayaca konusunda glenen bir ka
naatin de kristallemesine neden oldu. McClellann m uhafazakrlna
ramen radikal ordu kom utanlar bu yntemlerden bazlarna bavur
maya oktan balamlard: Kaan kleleri kam plarna kabul ediyorlar
ve kuzey ordularn, igali altndaki blgelerde kleler de dhil asilerin
m allarna el koyuyorlard. Daha sonra kritik bir anda Lincolnn kendisi
de bir dizi radikal adm att; siyahlardan oluan ilk alay kurdu, ayaklan
ma halindeki btn eyaletlerde klelere zgrlk ilan etti ve McClellan
grevden ald.
Zafere gidecek yeni yaklam iin zemin hazrlanm t, ama zafer daha

34 4

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

iki yl uzaktayd. Konfederasyon ordusunun 1863 yaznda Gettysburgda

yenilmesine ram en gneyin elinde hl geni araziler vard. G rant ve
Sherman gibi birliki generaller, buralarn yalnzca ordulara kar deil,
o ordular ayakta tutan toplumsal yapya kar da topyekun bir savala
geri alnabileceini gryorlard. Konfederasyonun niha yenilgisi, an
cak, Shermann birliklerinin Georgiaya nl yrylerini yapp, plan
tasyonlar yakp yamalayp, kleleri serbest brakm asndan sonra geldi.
McClellann savan ilk bir buuk ylndaki yntemlerinden, sava
n sonunda G rant ve Shermann yntemlerine geilmesi, Fransada
Jirondenlerin yntem lerinden Jakobenlerin yntemlerine geilmesi ka
dar byk bir deiiklikti. Lincolnn kendisi, kiilik ve yaklam ola
rak Robespierreden ok farklyd; Grant ve Sherman m uhafazakr ka
fal profesyonel askerlerdi. Bununla birlikte sonunda grdkleri ey, eer
kuzeydeki toplum varln srdrecekse, devrim i gneye uygulam ann
gerekliliiydi.
Karl Marx, Lincolnn farkna bile varm adan nasl devrimci atlm lar
yapmak zorunda kaldna iaret etmitir:
Lincoln tarihin vakayinamelerinde sui generis (emsalsiz) bir figrdr.
nisiyatifi yoktur, idealist bir gds yoktur, tarihsel bir hameti yoktur. En
nemli szlerini en sradan bir ekilde ortaya koyar. Bakalar bir metre kare
toprak iin savamak sz konusu olunca, bir ideal uruna savatklarn
iddia ederler. Lincoln bir ideal adna hareket ettiinde bile, metre kareden
sz eder... Lincoln halktan doan bir devrimin rn deildir. Bu ... iyi ni
yetli ortalam a adam, byk meselelerin farknda olmayan genel oy gcnn
karlkl etkileimiyle baa geirilmitir. Yeni dnya, siyasal ve toplumsal
rgtlenme saland takdirde, iyi niyetli sradan insanlarn eski dnyada
yalnzca kahram anlarn gerekletirebilecekleri byk baarlar ortaya ko
yabileceklerini gstermekten daha byk bir zaferi asla elde etmemiti.114

Yeniden Y aplanm a ve h an et
Kendi derin snf elikilerine sahip kuzeyin yerleik burjuva toplumunun, gneyde devrimci deiiklikler uygulam asnda her eye ramen bir
eliki vard. Bu kuzeyin zaferinin hemen arkasndan ve 1865 baharnda
Lincolnn suikasta kurban gitmesinden sonra kendini gsterdi. Kurulu
siyasi dzen iinde bir atlak ortaya kt. Lincolnn bakan yardmcs
ve halefi Andrew Johnson, yenilen eyaletlerle bir uzlama politikas izledi.
O nlarn kleliin resmen ilgas dnda toplumsal yaplarnda herhangi
bir deiiklik olm adan tekrar Birlie alnm as iin bastrd ve Kongrede
byk etkiye sahip olm alarna yol at. Plantasyon sahiplerinin byk
varlklarn korum alar ve eski klelerin ounun hibir topra olm am a

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

s gerei karsnda sonu, savatan nceki durum a geri dnlmesinden

baka bir ey deildi.
Johnson, derhal kuzeyli siyahlarn ve klelik kartlarnn, sava
n yaratt devrimci dem okratik duygulardan etkilenm i olan radikal
Cum huriyeti Kongre yelerinin ve gneyi igal etm i olan kim i subay
larn muhalefetiyle kar karya kald. Ksa bir sre sonra bu muhalefete,
neredeyse yzde yz Demokrat olan eyaletlerin Kongreye girmesini iste
meyen anaakm Cumhuriyeti politikaclar, batdaki blgelere egemen ol
m akta hl kararl olan sanayi kapitalistleri ve kuzeyli ordularn peinden
gneye inen vurguncu iadam lar da katld. Bu koalisyon Johnsonun
planlarn bozacak (Kongrede onu yksek mahkemeye vermek iin bir
oylar eksik kald), 1868 ylnda Cum huriyeti aday G rantn bakanlk
seimini kazanm asn salayacak ve on yln byk ksm nda gneyde
yeniden yaplanmay zorlayacak kadar glyd.
Bu yllarda kuzeyin silahl gc, eski plantasyoncular devleti ya da
yerel hkm etleri kontrol etm ekten alkoydu. Beyaz ve siyahyla gneyli
Cumhuriyetiler yerlerini aldlar. Azat edilen klelere oy hakk verildi ve
onlar bunu kullandlar. Eyalet ynetim lerinde siyahlar yarglk grev
leri stlendiler. 20 siyah Federal Kongre yesi ve iki siyah senatr vard.
lk kez olarak gneyli yasa koyucular eitim i ciddiye ald ve yoksul siyah
ve beyaz ocuklar iin okullar at. Plantasyon sahiplerinin egemenlii
(plantokrasi) Ku Klux Klan yeni haklarn kullanan siyahlar ve onlara
yardm eden beyazlar terrize etmek iin yreklendirerek, kar saldrya
geti. Tennesee, M emphiste, 1866 Maysnda 46 siyahn ve iki sempati
zan beyazn ldrld olaylar oldu. Ancak, kuzey ordusu gneyi igal
ettii srece, terr, siyahlarn korumaya kararl olduklar kazanm lar
yok edemiyordu. Ne de olsa 200.000 siyah Birlik ordusunda yer alm t ve
nasl savalacan biliyordu.
Bununla birlikte, bir burjuva igal ordusu olmas nedeniyle, bu ordu
nun yapamayaca tek bir ey vard -eski efendilerinden bamsz ola
rak geimlerini salayabilmeleri iin, topraklara el koyarak azat edilmi
klelere datmak. Sherman, 40.000 eski kleye toprak vererek ksa bir
sre iin byle bir nlemi yrrle koymutu; ama topraklarn Johnson
tarafndan iade ediliini seyretmekten baka bir ey yapamad. O andan
itibaren eski klelere verilebilecek araziler yalnzca, ou kez daha dk
kaliteli olan devletin elindeki topraklard. Siyahlarn ou, ortak ya da
ii olarak eski kle sahiplerine bam l olmaya zorlandlar. Bir zam an
larn ezilen kle snf, ounlukla, ezilen kyl ve ii snf haline geldi.
in en kt taraf bu deildi. 1870lerin ortalarna gelindiinde, ku
zeyli kapitalistler, gneydeki am alarna ulam olduklarna kanaat ge

346 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

tirdiler. Radikal yeniden yapdanma, plantasyoncularn gcnn onlarn

gcne herhangi bir ekilde yeniden ulamasn nlemiti. Sanayileri, ksa
bir sre sonra Britanyay geecek bir hzla geliiyordu. Demiryollar im
di Pasifik kysna kadar uzanyordu. Gneyin batdaki topraklara ege
men olabilmesine artk olanak yoktu ve gneyi kim ynetirse ynetsin,
bunu onlarn kk orta gibi yapacaklar iin artk bir igal ordusuna
da gerek grmyorlard.
Kuzey ordusunun ekilmesi Ku Klux Klan ve dier rk glerin elini
serbest brakt. Bir yandan rk terr, dier yandan ekonomik g, byk
toprak sahiplerine siyasi kontrollerini yeniden kurm a olana verdi. lk
nce, siyahlarn (ve ou kez yoksul beyazlarn da) oy hakkn gneyin
pek ok blgesinde iptal ettiler; toplumsal hayatn her alannda ayrmc
l yerletirdiler ve (beyaz nfusun ounluunu tekil eden) yoksul be
yazlarn, siyahlarn yannda toplumsal ve siyasal mcadeleye katlm asn
nleyen rk ayrmcs bir atmosfer yarattlar. Zaman zaman paylarna d
en strabn ani art, kim i yoksul beyazlar, 1880 ve 1890larn poplist
hareketlerinde ve 1930 ve 1940larn sendikal hareketlerindeki ykseli
gibi, rk ideolojik engelleri amaya ynlendirdi. Ancak her iki durum
da da beyaz oligari rk nefretin dizginlerini brakm ay ve blnmeyi
yeniden retm eyi bildi. Ocak 1863n zgrlk Bildirisinden doksan yl
sonra, siyahlar hl beyazlarla ekonomik, siyasi ve toplumsal eitlikten
yoksundular ve de W ashingtondaki federal hkm et bu konuya hl ilgi
gstermiyordu.
Kuzeyli, sermaye i savatan kazanl kt. Eski klelerin de bundan
yararlanacak gibi grndkleri ksa bir sre oldu. Ancak, bir zulm bi
im inin yklm asna yardm eden m odern sanayi kapitalizmi, yerine
bir bakasnn geirilmesi konusunda pek ok kar olduunu gsterdi.
Irklk, eski kle sahiplerinin olduu gibi kapitalizm in ileyiinin de ay
rlm az bir parasyd ve sanayi sermayesinin esas partisi Cumhuriyeti
Parti, ksa srede 1860lardaki sloganlarn unuttu.

9. B l m

o u n u n

Fe t h

Adam Sm ithin Uluslarn Zenginliini yaynlad 1776 ylnda

Dounun grkemi bat AvrupalIlarn hl gzlerini kamatryordu.
H indistan ve inden gelen tekstil, porselen ve ay batda aranyor ve
Voltaire115gibi entelekteller Dounun uygarlklarn, Britanya, Fransa ve
Almanyann uygarl ile en azndan ayn ayarda gryordu. Adam Smith
ini, dnyann en zengin... en kltrl, en alkan... lkelerinden biri
si olarak niteliyor; yerinde saysa da geriye gidemez diyordu.116 Bir yzyl
sonra tablo ok deimiti. Afrika ve Kuzey Amerikann yerli halk iin
kullanlan rk klieler imdi H indistan, in ve O rtadounun halklar
iin kullanlyordu.117 Aradan geen dnemde Britanya H indistann he
men hemen tm n smrge olarak ele geirmi, iki savata ini kk
drm; Fransa Cezayiri fethetmi ve Rusya ile Avusturya-M acaristan
Osm anl m paratorluundan paralar koparm t. Bat Avrupann ve
Birleik Devletlerin toplum larn alt st eden kapitalizmin gelimesi,
imdi bu toplum larn egemenlerine dnyann geri kalan ksm n gasp et
mek iin olanak tanyordu.
B ritanyan n H in d ista n m p arato rlu u
Hindistan, Batllarn ellerine den byk im paratorluklarn ilkiydi.
Bu, dorudan askeri fethin sonucu olarak bir gecede olmad; ne de basite
teknolojik stnln bir sonucuydu.
19.
yzyln ortalarnda (Marx da dhil) Batl yorum cular H indistann
asrlk bir durgunluk iinde olduuna inanm akla yanlyorlard. Mool
im paratorluunun knden sonra bile, tccarn, bankerlerin ve m l
tezimlerin artan zenginlii ile devam eden bir ekonomik gelime sz ko
nusuydu.118 Ancak bunlar, kendilerine izledikleri politikalarda hibir sz
hakk vermeyen, hatta mlkiyetlerine gerek bir gven bile salamayan,
birbiriyle savaan alt kralln glgesinde yayorlard. Britanya Dou
H indistan irketine (East India Company), birlikleri ve silahlaryla kap-

348 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

y aan buydu. Pek ok (Hintli) tccar, kendi karlarn irketin, Hintli

egemenlerin yapamayaca ekilde koruyabileceini grmt.
18. yzyln balarnda irket alt-ktada henz m arjinal bir gt.
Kydaki ticaret noktalar iin Hintli yneticilerden elde edecekleri ayr
calklara dayanyordu. Ama zamanla, i blgelerden kendilerine kuma
ve baka m allar satan Hintli tccarla giderek glenen balar kurdular.
Daha sonra, 1750lerde irketin bir yetkilisi, Robert Clive, Bengaldeki
bir iktidar adayn tekine kar destekledi, bir Fransz birliini yendi
ve eski Mool m paratorluunun en zengin kesimi olan eyaletin kont
roln ele geirdi. Hintli bir nevab krallk hak ve imtiyazlarna sahip
grnrken; irket, vergileri topluyor ve hkm et ilerini yrtyordu.
Britanya, Kuzey Amerikadaki eski im paratorluunu kaybettii bir sra
da H indistanda yeni bir im paratorluk edinmeye balyordu. irket btn
m asraflarn Hintli nfusun vergilerinden karmay amalyor; byk
ounluu Sepoy* Hintli birliklerden oluan bir orduya dayanyordu.
Bengaldeki baary baka yerlerdeki baarlar izledi. teki Hintli
yneticiler de irketi yararl bir m ttefik olarak grdler ve ondan bir
liklerini eitmesi ve ynetimlerini dzenlemesi iin yararlandlar. Hintli
tccar, kendilerinden artan m iktarlarda kum a satn ald ve H intli y
neticilerin, servetlerine mdahalesi karsnda onu bir garanti olarak gr
dkleri iin irketin glenen etkisini memnuniyetle karlad. irket,
eski zemindar'larn kim i kesimlerinden yeni bir byk toprak sahibi snf
yaratarak gcn pekitirdi.
Gerektiinde idaresi zor yerli yneticilerden kurtulup dorudan
irketin ynetim ini tesis ederek pozisyonunu glendirmek, Britanya
iin zor olmad.
1850ye gelindiinde Britanya, kimi yneticileri malup ederek ki
m ilerini satn alarak alt-ktann tm ne egemenliini yayd. M arathas
1818de, Sind 1843te, Sihler 1849da ve Oudh 1856da fethedildi. Britanya
bakanlar, irketin yaklam nn R om ann divide et impera (bl ve ynet)
ilkesine uygun olmasyla vnyorlard. Kimi durum larda rvet, kim i
durum larda iddetten yararlanarak bir yneticiyi dierine, bir krall
teki kralla, bir ayrcalkl snf teki ayrcalkl snfa, bir kast bir ba
ka kasta, bir dini dier dinlere kar oynayarak girdikleri her yerde m t
tefikler buluyorlard. Bu, 200 milyon nfuslu bir imparatorluu, ngiliz
, , subaylarn ynetimindeki 200.000 kiilik yerli bir ordu ve bunlar kontrol
/ eden yalnzca 40.000 kiilik bir ngiliz ordusuyla fethetmeyi m m kn
kld.119
*

Sepoy: Farsa asker anlam na gelen sipahi szcnden tretilm i, Hindistan alt-ktasnda
Avrupal glerin ya da devletlerin hizmetindeki Hintli askerler iin kullanlan bir terim , -ev.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

irketin ajanlarna muazzam servetler akt. Clive, yamalad -b u

gn pek ok milyona edeer- 234.000 sterlinle H indistandan ayrld
ve Genel Vali W arren Hastings byk rvetler almasyla nlyd. Bu
zenginlik kyl kitlesi tarafndan yaratlyordu. Bengal ve Biharn yeti
tiricileri vergi olarak ylda 2 milyon sterlin dyorlard. irket, m em urla
rn tahsildarlar olarak adlandryor ve Moollarn uygulad ayn gasp
yntemlerini, ama ok daha etkili ve ykc sonular douracak bir ekilde
uyguluyordu.
Bu durum , Mool dnem inin sonlarnda halk kitlelerini etkilemi olan
yoksulluun imdi daha beter olmasn garanti ediyordu. 1769daki rn
yetersizliini, ktlklar ve salgn hastalklar izledi ve bu on milyon hayata
maloldu. Yalnzca yarm yzyl kadar nce zenginlii ile Avrupallar a
kna eviren bir blge imdi dnyann en yoksul yrelerinden birisi olma
yolundayd.
Bunlarn hibiri, irketin sofrasndan plenen nevablar, mihracele
ri, tccar ya da zemindarlar endielendirmiyordu. irket itike onlar
da iiyorlard. Ama ksa sre sonra, Britanyallarla olan ortaklklarnn
eit bir ortaklk olmadn zor yoldan rendiler. Yerel yneticileri yara
tan irket, hi dnm eden onlar frlatp atabiliyordu.
H intli tccar onun ticari ilikilerinden ne kadar yararlansa da,
irketin kontrol Britanyadayd. Bu 19. yzyln ilk on yllarnda arpc
bir ekilde grld. Lancashire pam uk im alathanelerinin mekanizasyonu bir anda onlar, H indistann el zanaatlar endstrisinden daha ucuza
kum a retebilir hale getirdi. Britanyann pazarlarnda Hint rnlerinin
merkez bir rol oynam asnn yerine, ngiliz kuma H indistan pazarlarn
sard ve H int tekstil endstrinin byk blm n yerle bir etti; milyon
larca tekstil iisinin hayatn mahvetti ve de Hintli tccarn krlarna
zarar verdi. lkenin endstrisi yklr ve Britanyal kapitalistler onlar kr
getiren gemi yapm ve bankaclk gibi alanlardan uzaklatrrken, kendi
ynetimleri olmad iin ellerinde karlarn koruyacak hibir ara bu
lunmuyordu. Bu arada, az saydaki yksek ayrcalklara sahip Britanyal
yetkililer tabakas, daha kstah, daha zorba, daha tepeden bakan, daha
agzl ve daha rk olmulard.
1857deki davranlarnn sonularn elde etmeye baladlar. H indular
iin m ekruh olan sr ya ve M slm anlar iin m ekruh olan domuz ya
yla fieklerini yalam alarn emreden subaylarn, irkete bal Sepoy
H intli askerlerinin dinsel inanlarna saygszlk etmesi zerine asker
ler, subaylara kar ayaklandlar. Beyaz sahiplerin davran H indistann
her yerinde bir fke oda oluturdu. syanclar birka hafta iinde kuzey
H indistann geni alanlarnn kontroln ele geirdiler, ellerine geirdik

349

H alklarn D nya Tarihi

leri Britanyal subay ve yetkilileri ldrdler ve birka izole m stahkem

mevkideki dierlerini de kuattlar. H indular ve Sihler, M slm anlara kar
olan dm anlklarn unuttular ve tarihi bakent Delhiye Moollarn
bir varisini im parator olarak yerletirdiler.
Ayaklanma sonunda ezildi. Panikleyen hkm et Britanya askerlerini
aceleyle alt-ktaya gnderdi ve subaylar M adras ve Bombaydaki askerleri,
kuzeydeki isyan bastrm a konusunda ikna etmeyi baardlar. Gelecekte
herhangi bir isyan tehdidini ortadan kaldrm ak iin en vahice nlemler
alnd.
Bununla birlikte, hkm et yalnzca basknn H indistan sakinletiremeyeceini grd. Eer altn yum urtlayan kazn ldrlmesi istenm i
yorsa, Britanya ticaretinin agzll biraz kontrol altna alnmalyd ve
bu H int rf ve detlerini burjuva normlaryla uzlatrm a giriim lerinden
vazgemek anlam na da gelse, cemaatsel ve dinsel blnmeleri kurum sal
latrarak bl ve ynet yntemine daha fazla vurgu yaplmalyd. Dou
H indistan irketinin ynetim inin yerini, Britanyann dorudan yneti
mi ald; Kralie Victoria H indistan Kraliesi ilan edildi ve yerel H intli y
neticileri ve toprak sahiplerini emperyal sisteme balamak iin her trl
aba gsterildi.
Ama ynetim yaps dzenlendiyse de, halk kitlelerinin yoksullu
u devam etti. Geimleri iin tarm a dayanmak zorunda olan nfusun
oran yzde 50den yzde 75e ykseldi.120 Vergi gelirlerinin yzde 25i
Hintlileri bask altnda tutm ak iin orduya giderken, eitim, kam u sa
l ve tarm yalnzca yzde l(bir) paya sahip oldu.121 Ktlklar lkede
kol gezdi. 1860larda bir milyondan fazla, 1870lerde buuk milyon ve
1890larda on milyona varan insan ld.122
Bu arada, Britanya st orta snfnn ocuklar iin, H indistan ordu
sunun yksek rtbelerinde ve yeni oluturulm u devlet m em urlukla
rnda, m aalar kyllerin verdii vergilerle denen gvenli kariyerler
vard. Karlarn da birlikte getiriyorlar ve Kiplingin Plain Tales from
the Hillsinde (Tepelerden ykler); Forstersn Passage to Jncfrasnda
(Hindistana Bir geit); Orwellin Burmese Daysinde (Burma Gnleri) ve
Paul Scottun Jewel in the Crown unda (Tadaki Mcevher) tasvir edilen
zppelerin t, rk yerleim blgeleri oluturuyorlard.
Britanyal sahipler, yerliler dedikleri insanlar kk gryorlard.
Ama nfusun geni kitlesini kontrol etmek iin hl onlara bel bal
yorlard. Eski racalar ya da mihraceler, ok daha lks bir ekilde yeniden
ina edilen saraylarnda, saysz karlar, hizmetileri, atlar, filleri ve av
kpekleriyle yayorlar; hatta kim i zaman (en nls Haydarabad) lke
lerini ynetiyor gibi grnyor, ama uygulamada emirlerini Britanyal

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 351

danm anlardan alyorlard. Kuzeyin krsalnda noktalar halinde yerle

mi zemindarlar, daha snrl olan kendi lksleri iinde yayorlar, ara sra
kendi statleri hakknda hom urdanyor olsalar da Britanyallara gvene
rek kylle hkm ediyorlard. Bunlardan sonra, Britanyallara vergile
rini toplamada yardm c olan ky brahm anlar ve m uhtarlar ile rantlarn
toplayan zemindarlar geliyordu. Bunlarn tm , eski kast (ya da dinsel)
ayrm larn kullanarak, alttakilerin smrlmesine yardm etme konu
sunda yukardakilerle yaptklar pazarlklarda kendilerine avantaj sala
maya alyorlard. yle ki 19. yzyln sonuna gelindiinde kast ilikile
ri, yzyln bana gre ok daha sistemliydi. Ayn zamanda, mensuplar
Britanya ynetim inin yaps iinde avukat, ktip, ya da devlet m em uru
olarak ilerleme um udu tayan, ama um utlarnn rksal nedenlerle srekli
engellendiini gren yeni bir orta snf douyordu.
in e Boyun E dirilm esi
in, H indistan gibi bir Avrupa im paratorluunun iine ekilmekten
kurtulm utu. Bununla birlikte halk kitlelerinin kaderi daha gpta edilir
deildi.
inin zenginlii, 13. yzyldan, Marco Polonun zam anndan beri
Batl tccarn itahn kabartm t. Ama bir sorunla kar karyaydlar.
in AvrupalIlarn istedii pek ok ey retirken, Avrupa inin istedii
fazla bir ey retmiyordu. Britanya Dou H indistan irketi, H indistann
yeni fethedilmi alanlarn, kendi talebini yaratan bir rne, afyona tahsis
ederek bu durum u dzeltmeye giriti. 1810 ylna gelindiinde bir ylda
Kanton kanalyla bu uyuturucu m addeden 325.000 kilo satyordu ve ksa
srede inin yzyllardr devam eden ticaret fazlasn aa dntrd.
inli yetkililer afyon akn durdurm aya altklarnda, Britanya ba
m llk yaratm a hakk adna, 1839da sava yoluna bavurdu.
inli ynetici, dnyadaki herhangi baka bir im paratorluktan daha
eski ve daha kalabalk bir imparatorluu ynetiyorlard. lke btn ge
miinde yalnzca kuzeyden gelen gebe istila ordularnca fethedilmiti.
inin yneticileri, 7.000 m ilden daha uzakta olan bir lkenin denizden
gelen tehdidini alt edebileceklerini umuyorlard. Avrasyann teki ucun
daki ekonomik gelimelerin -gem i yzyllarda indeki bululara ok
ey borlu olan gelimelerin- hi kim senin tahm in edemeyecei kadar
gl bir lkenin domasna yol atnn farknda deillerdi.
nde gelen bir yetkilinin im paratora sunduu bir not, zaferin kolay
olaca kehanetinde bulunuyordu:
Bu ngiliz barbarlar gl gemilerine ve uzun toplarna gvenen nemsiz

352 I H a l k l a r n D n y a T a r i h i

ve iren bir rktr; ok uzak mesafelerden gelmi olmalar, zamannda ik

mal yapmalarn olanaksz klacaktr ve askerleri, bir tek yenilgiden sonra ...
umutsuzlua decek ve kaybolacaktr.123

Ama yl sren aralkl arpm alardan ve grmelerden sonra

Britanyann koullarna boyun een ve birka lim an afyon ticaretine
aan, tazm inat deyen, Hong Kong adasn veren ve Britanya uyruklar
na lked yarglama yetkisi (extraterritoriality) hakk tanyan, in oldu.
ngilizlerin bu ayrcalklarn yetersiz olduunu dnmesi iin ok za
m an gemedi. 1857de ikinci bir sava balattlar ve 5.000 kiilik bir kuv
vetle K antonu kuatp ini, daha baka yerleri ticarete amaya zorlad
lar. Bununla da tatm in olmadlar ve Franszlarla birleerek 20.000 askerle
Pekin zerine yrdler ve yazlk saray yaktlar.
inli bilim adam lar Britanyallarn kolay zaferlerinin nedenleri konu
sunda farkl grlere sahip. Kimisi bunu daha gelimi silah ve sava ge
milerine, sanayideki gelimilie balyor.124 Dierleri M anu devletinin
kendi iindeki zayfln vurguluyor ve iki lke arasndaki sanayi dzeyi
farknn tek bana bu zaferi aklamaya yetmeyeceini sylyor.125 Ama
sonu hakknda gr ayrl yok. Britanyann elde ettii ayrcalklar,
in devletinin ticareti kontrol etme yeteneini zayflatyor ve para olarak
kulland gm n darya akm asn engellemesine olanak vermiyor
du. A rtan bir ekilde hem tarm n hem de sanayinin kuvvetten dmesi
sz konusuydu. Bu yenilgiler ayrca baka devletlerin de, sonunda Avrupa
devletlerinin (uygulamada mini-smrge anlam na gelen) benzer ayr
calklar ve btn in sahillerinde lke-d statsne sahip yerler elde
etmelerine varan talepler ortaya atm alarna yol at.
M anu m paratorluunun rm l nedeniyle kyllerin ektii
strab, yabanc mdahaleleriyle daha da artyordu. zellikle eyaletler
arasndaki daha az verimli dalk blgelerde koullar taham m l edilmez
bir hale gelmiti. in kylleri, gemite benzer koullarda her zaman
yapm olduklar gibi, tepki gsterdiler. M uhalif dinsel tarikatlara katl
dlar ve efendilerine kar ayaklandlar. Bunu izleyen olay, normalde T ai^ ping ayaklanmas olarak adlandrlr. Aslnda bu devletin gcne kar
tam anlamyla devrimci bir saldryd.
Hareket 1840larn ortasnda gney inde kyller, iiler ve bir grup
yoksul entelektel arasnda balad. Hareketin lideri, kendisini sann
kardei olarak gren ve Tanr tarafndan Dnyadaki Kt Adam lar yok
etmek ve Byk Barn (incede T ai-ping) Cennete Benzer Krallln
kurm akla grevlendirilen kyl bir aileden gelen retm en Hung Hsiuuand. nsanlar arasnda m utlak eitlik doktrini vaaz ediyordu - topra-

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

n eit bllmesi, eyalarn ortak mlkiyeti ve kadnlarn erkeklere tabiyeti de dhil tm eski ayrm larn kaldrlmas. Taraftarlarnda bir ama
ve disiplin duygusu vard ve bu onlarn ok byk destek grmelerini ve
zerlerine gnderilen ordular yenmelerini salyordu. 1853 ylna gelin
diinde, imdi iki milyon kiiye ulam olan hareket, eski im paratorluk
bakenti N ankingi almay ve lkenin yaklak yzde 40n kendi devleti
gibi ynetmeyi baarm t.
Hareketin eitliki idealleri kalc olmad. Yksek kom utanlar ksa
sre sonra yeni bir im paratorluk saray gibi hareket etmeye baladlar
ve Hung, iyi yaam, lks ve pek ok cariye ile ar bir hayat yaad.126
Kylerde yoksul, yar a kyller, eskisinden biraz daha az olsa da, hl
vergi demek zorundayd.
T ai-ping nderliinin ideallerini terk etm esini inde daha nceki
kyl ayaklanmalar modeli izledi. Okum a yazma bilmeyen kyllerin
ok geni alanlarda topra iliyor olmalar, bir ordu ve onun liderleri
zerinde kontrol salayacak toplu bir gce olanak vermiyordu. O lider
ler, ksa sre sonra m addi kaynaklarn, o herkes iin bolluk ideallerini
gerekletirmeye yetmediini grdler. En kolay seenek, eski geleneksel
ynetim ekline ve onunla birlikte giden ayrcalklara dnmekti.
Ancak ayaklanm ann son aamasnda, yeni olan bir eyin iaretleri
vard. ktidar, Hungun kuzenlerinden birisinin eline geti ve o da, her ne
kadar eitliki ideallere dn ifade etmese de, geleneksel yntemlerden
kopuu ima eden bir program oluturdu. in ekonomisinin, Bat teknik
lerinin benimsenmesi (bankalar almas, demiryolu ve buharl gemi ula
m, madenciliin gelitirilmesi, bilim ve teknolojinin tevik edilmesi)
yoluyla m odernletirilm esi iin bastrd. Bu, T ai-ping ayaklanm asnn
kendi iinde, belki de eski kyl ayaklanm alarnn m odelinden kopabi
lecek gleri tadn ve lkenin yoksulluuna neden olan toplumsal
engellerin pek ounu temizlemi olabileceini dndryor. Ancak bu
glerin gelimesi iin zaman yoktu. inli tccarn finanse ettii, ngiliz
ve Franszlarn salad m odern silahlar ve Binba Gordon kom utasn
daki yabanc birliklerin yardm ettii yeniden rgtlenmi imparatorluk
ordusu Yangtzeye doru ilerlemeye balad. Sonunda Nanking 1864te,
geride 100.000 l brakarak, dt.127
Batl kapitalist devletler indeki eski, pre-kapitalist dzenin bir 50 yl
daha yaamak zere istikrara kavuturulm asna yardm ettiler. Byle ya
parak, Bat Avrupa ve Kuzey Amerika ekonomik olarak ileriye giderken,
inin geri gitmesine hizm et etmi oldular.

H a lk la r n D n y a Tarihi

D ou Sorunu
nc byk dou imparatorluu, Osm anl m paratorluunda da
benzer bir model vard. Bu, 400 yldr, Kuzey Afrikann tm , M sr ve
im diki Sudan, Arap yarmadas, Filistin, Suriye, Irak, Kk Asya ve
Balkanlar da dhil ve kimi zaman M acaristan ve Slovakyay da iere
cek ekilde Avrupann geni kesimlerine egemen olmu ok uluslu b
yk bir imparatorluktu. stanbulda oturan Trk im paratorlar tarafndan
ynetiliyordu ve Kk Asya ve Balkanlarn bir ksm nda Trk toprak
sahipleri snf vard. Ancak im paratorluun byk ksm, fethedilmi
topraklardaki Trk olmayan st snflar -B alkanlarn byk ksm nda
Yunanllar, O rtadouda Araplar ve M srda Osmanl ncesi memlk h
km darlarn ahvad- tarafndan ynetiliyordu. stanbulda eitli dinsel
gruplar -O rtodoks Hristiyanlar, Sryani Hristiyanlar, Yahudiler vs.- sul
tann genel ynetimine tbi kendi ynetim yaplarna sahipti. Ordu bile
tmyle Trk deildi. O rdunun ekirdei yenierilerden -gen yata
Balkanlardaki Hristiyan ailelerden devirilmi, aslnda kle ve ok sk
sava olarak yetitirilmi askerlerden- oluuyordu.
m paratorluun serveti, o zam ann btn toplum lar gibi, byk
lde kyl tarm ndan geliyordu. Ancak Osm anllar uzun sreden
beri hem (Karadeniz ve Hazar D enizine akan nehirler yoluyla Rusya ve
skandinavya zerinden) Bat Avrupa ile; (hem de Venedik ve Ceneviz ile
ticaret yoluyla) Gney Avrupa ile ve (pek Yolu gibi Afganistann kuze
yinden kara yoluyla ve Kzl Deniz ve Basra Krfezindeki lim anlar kana
lyla) H indistan ve inle ticaret yapyorlard. En azndan 18. yzyln or
talarna kadar hem tarm da (kahve, pam uk gibi yeni rnlerin yaylmas)
hem de el zanaatlar endstrisinde yava fakat dzenli gelimeler vard.
Bununla birlikte, 19. yzyln bana gelindiinde Osmanl
m paratorluu dardan daha fazla baskya m aruz kalyordu. Napolyon,
Britanya birliklerince atlana kadar M sr fethetmi ve 1830larda Fransz
monarisi iddetli yerel direnie ramen Cezayiri ele geirmiti. Rus kuv
vetleri, Kafkasyann ouna ve Karadeniz kylarna el koymu ve gz
lerini stanbula dikmiti. Srplar Tk ynetimine kar ayaklandlar ve
1815te zerk bir krallk kurdular. Yunanllar Britanya ve Rusyann yar
dmyla 1820lerde kendi devletlerini oluturdular. Rus arlar baka yer
lerde de benzer hareketleri tevik ediyor ve Hristiyanln ayn Ortodoks
dalm a mensup ve kendi dillerine benzer diller konuan etnik gruplarn
ham isi olarak davranyorlard.
Rusyann hamleleri, her ne kadar, Avusturya ve Prusya gibi, kendi l

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

kelerindeki devrim i ezmek iin hl Rusyann ordularna gveniyor ol

salar da, Bat Avrupa egemenlerini korkutmaya balad. O nlarn, Birinci
Dnya Savann 1914 ylnda balamasna kadar Rusyann yaylmasna
engel olmak zere, Osmanl m paratorluunu ayakta tutm ak istemeleri
Dou Sorunu diye bilinir oldu.
Bu abalarn en nnde Britanya hkm etleri yer alyordu. Osmanl
egemenlerini desteklemeleri onlara yalnzca -kuzey H indistanda ken
di ynetimlerine bir tehdit olarak grdkleri- Rusyann gcn kont
rol etmeyi deil, fakat ayn zam anda O sm anllarn Britanya m allarnn
O rtadou ve Balkanlardaki pazarlara serbeste girmesine izin vermesini
salyordu.
Bunun nemi M srda grld. Bu lkedeki iktidar 1805te (mca
vir Suriye, Lbnan ve Filistinle birlikte) Arnavut kkenli bir Paann,
M uham m ed (ya da Mehmet) A linin eline gemiti. Osm anl sultan ad
na lkeyi ynetiyordu, ama aslnda 1840a kadar kendi adna saltanat s
ren birisiydi. Sanayinin iktidar iin hzla ok byk nem kazandn
grd ve devleti kullanarak M srda bir sanayi devrim i balatmaya gi
riti. Devlet tekelleri kurdu, Avrupadan m odern tekstil m akineleri ge
tirtti ve bunlarn nasl kullanlacaklarn M srllara retmek iin va
sfl Avrupallar istihdam etti. Ayrca dem ir ve elik frnlar kurdurdu;
memlk toprak sahiplerinin arazisine el koyarak ihracat iin pein para ile
satlan rnler rettirdi. Sonuta, 1830lara gelindiinde lkede 70.000
kadar insan m odern fabrikalarda alyordu ve pam uk iinde M sr dn
yada beinciydi.128
Ancak Mehmet Alinin deneyimi 1840ta ani bir ekilde sona erdiril
di. Britanya, Osm anl m paratorluunun M sr zerindeki kontroln
yeniden kazanabilmesi iin donanm asn gnderdi; Lbnan kylarndaki
M srn denetim inde olan lim anlar bom balad ve Suriyeye asker kard.
Mehmet Ali (tekstil rnleri iin garantili bir pazar oluturan) ordusu
nu azaltmaya, tekellerini kaldrmaya ve Britanyann empoze ettii ser
best ticaret politikalarn kabul etmeye zorland. Alayc slubuyla Lord
Palmerston, M ehmet A liyi Byk Britanyaya boyun edirmek yanl ve
yanl olabilir. Ama biz yanlyz; Avrupann can alc karlar yle olma
mz gerektiriyor diye itiraf ediyordu.129 Avrupann en gelimi sanayi
gcnn yneticileri, baka yerlerde sanayi kapitalizm inin gelimesini
nleyecek politikalar empoze etmekten mutluydular. M sr sonraki on
yllarda, aynen inde ve H indistanda olduu gibi, sanayisinin yklm a
sna tank oldu ve daha sonra Mehmet A linin halefleri borlarn deye
meyince Britanya birliklerinin igaliyle kar karya kald.

355

H alklarn D nya Tarihi

Msr en azndan sanayileme giriim inde bulunm utu. Osmanl

m paratorluunun baka yerlerinde de birka baka giriim oldu; ama
ucuz m allarn o pazarlara engellenmeden girii, bunlar baarszla
m ahkm etti. Bu ayrca Osmanllar, Britanya H indistan ve ar Rusyas
arasna skm olan ran m paratorluundaki benzer giriimler iin de
geerliydi.

10. B l m

Ja p o n y a s t s n a s i

Avrupa d dnyada, 19. yzylda, Asyann geri kalan ksm larnda,

Afrika ve Latin Amerikada ve dou Avrupann byk ksm nda egemen
olan durgunluk ve gerilemeyi yaamayan yalnzca bir yer vard. Buras
Japonya idi.
nceki binlerce ylda inin ok daha eski olan uygarl, bu lkenin
teknolojisini, alfabesini, edebiyatn ve ana dinlerinden birisini etkilem i
ti. Ama bir nemli noktada Japonya inden farklyd. O nun ne indeki
gibi byk kanallar ve sulama tesisleri ne de gl bir merkezi devleti
vard. Yaklak 1600lere kadar O rta a Avrupasndakine ok benzeyen
bir ekonomik ve siyasal sistemi vard. Bata zayf bir im parator bulunu
yordu; ama gerek iktidar, her biri kylleri smren ve lordlarnn ordu
sunda, teki samuraylara kar savaan silahl samuraylara komuta eden,
byk blgesel lordlarn elindeydi.
17. yzyln banda byk lord ailelerinden birisi, Tokugawa, dierle
rini yenip egemenlii altna almay baard. O nun ba, ogun, im parator
bir kukla gibi yerini korumu olsa da, lkenin gerek hkm dar oldu.
Dier lordlar zam anlarnn ounu ogunun bakenti Edoda (bugnk
Tokyo) geirmek ve ailelerini, iyi niyetlerinin bir gstergesi olarak, rehi
ne olarak brakm ak zorundaydlar. ogunlar, bir nceki dnemin sava
larnda ok ykc sonular douran silahlarn tanm asn yasakladlar.
Kyllere, zanaatkarlara ve tccara silah tama hakk yasaklanrken, samuray\ax varln srdryor ve silah tayabiliyorlard. Ayrca iktidarla
rn sarsacak herhangi bir yabanc etkinin varln da nlemeye altlar.
Yalnzca bir limana, o da sk kontrol altnda, girebilen Hollanda ve in
bandral gemiler dnda btn d ticareti yasakladlar. Btn yabanc
kitaplar yasaklayp, Katolik Hristiyanla geen binlerce insana en vahi
zulm ler uyguladlar.
Bu nlemler nceki dnemin kanl savalarn sona erdirmede ba
arl oldu. Ancak ogunlar altlarndaki toplum un deimesini nleyemiyorlard. Lordlarn ve ailelerinin Edoda toplanmas, onlarn ve

358 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

hizm etkrlarnn beslenmesi iin pirin ticaretinin ve bunlarn ihtiyala

rna hizmet eden kentli zanaatkrlarn ve esnafn serpilip gelimesine yol
at. Japonyann ehirleri dnyann en byk ehirlerinden bazlar hali
ne geldiler. Her ne kadar ok aa bir statye sahip olsa da Japon tccar
snf giderek nem kazanmaya balad ve pek ok adan devletin resmi
kltrnden farkl olan halka zg, kentli bir iir, oyun ve roman kltr
geliti. 1720den sonra yabanc kitaplar zerindeki yasan yum uam a
s kim i entelektellerin Batl dncelere ilgi duymasna yol at ve bir
Hollanda Bilim Ekol, bilim, fenn tarm , Kopernik astronomisi zerine
almalar stlenmeye balad. Para giderek nem kazandka, samuraylarn pek ou yoksullat; silahlarn satm ak ve borlarn demek iin
tarm ya da zanaatlarla uram ak zorunda kaldlar. Bu arada birbirini
izleyen ktlklar kyll vurdu -1732de (26 milyon nfusta) hemen he
men bir milyonu, 1775te 200.000 ve 1780lerde birka yz bin insan ld
ve birbirini izleyen yerel kyl ayaklanmalar meydana geldi.130 Tokugawa
siyasal styaps hi deimeden kald. Ancak onun altndaki toplumsal
gler, Rnesans dneminde Bat Avrupadakiyle benzerlikler gsteren
bir ekilde geliiyordu.
1853 ylnda ABD donanm asndan Komodor Ferry, drt sava gemi
siyle Japonya kylarna gelip, hkm etten lkeyi d ticarete amasn ta
lep ettiinde tablo byleydi. Toplumdaki btn egemen kesimler karm a
aya itildi. Tokugawa hkm eti askeri silah gcne bakarak, artk ilerin
eskisi gibi devam edemeyeceine ve inin Afyon Savalarndaki yenil
gileri trnden bir yenilgiyle kar karya kalm am ak iin tavizler ver
mek zorunda olduuna karar verdi. Ancak egemen snfn dier kesimleri
iin eski usuller ok kutsald ve yabanclara verilecek herhangi bir taviz,
en yce ideallere ihanetti. Bunlarn arasnda skp kalan samuraylann
alt kesimlerinden kim i gruplar, im paratoru ululam ak ve barbarlar kov
m ak131 iin, m ilitan ve hatta devrimci yntemlerle bir dernek kurdular.
Bir dzeyde onlarn talepleri tam am en gelenekseldi; daha nceki im para
torlarn yzyllardr sahip olmad gc im paratora iade etmek istiyor
lard. Ancak baz samuraylar, eer barbarlarn ekonomik ve askeri gcne
ulam ak istiyorlarsa, Japon toplum unda derin deiikliklerin olmas ge
rektiini anlamlard.
Amalarn elde etmek iin gerekli deiiklik, iki byk feodal lordun
samuray destei ile Tokugawa ogununa saldrp im parator adna yeni
bir hkm et kurm alar sonucu, 1860larn sonundaki Meiji D evrim i ile
geldi.
Bu yukardan bir devrimdi. Sloganlar gelenekiydi ve halk kitlesinin
durum u bu deiiklik nedeniyle zerre kadar deimemiti. Ama buna

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 359

nderlik edenler, gemiten kalan herhangi bir eyi korum ak istiyorlarsa

kapitalizme doru ilerlemek zorunda olduklarn anlamlard. Birbirine
rakip feodal lordlarn gcn ortadan kaldrdlar ve onlar ayrcalklar
iin devlete bam l hale getirdiler. Samuray, kyl, tccar ve zanaatkrlar
arasndaki eski rtbe farkllklarn kaldrdlar. Samuraylann kylln
smrlmesi yoluyla elde ettii gelir imdi dorudan devlete gidiyordu ve
asgari bir geim dzeyi dnda bir hayat arayan bir samuray ya devlette
ya da zel irketlerde i bulm ak zorundayd. En nemlisi, hkm et ken
di kontrol altnda ve vergilerle sbvanse edilen yeni sanayiler kurmaya
giriti. Bunlar kendi ayaklar zerinde duracak kadar glendiklerinde,
devletle yakn ilikisi olan tccar ya da bankac ailelere devredildi.
Meiji Devrimi kapitalizm in gelecekteki seyri iin, yalnzca Japonyada
deil, fakat uluslararas lekte iki kez nemliydi. Toplumu drt nala ka
pitalist ilikilere am ann inisiyatifi burjuvaziden gelmek zorunda deil
di. ngiliz devrim inde ortadaki u nsurlarn ya da Fransz D evrim inde
burjuvazinin Jakoben kesim inin gerekletirdikleri, Japonyada eski s
m rc snflarn baz kesimleri tarafndan gerekletiriliyordu.
Bu ayrca, mesele sanayinin kurulm as ve yeni kapitalist retim bi
im lerinin zorlanmas meselesi olduunda, devletin var olmayan sanayici
kapitalist snfn yerini alabileceini de gsterdi. Japonyada tam olarak
olumu bir sanayici kapitalist iveren snf ortaya kt; ama bu ancak
devletin m odern fabrikalarda cretli emei smrerek sanayii kurmay
baarm asndan sonra oldu. Japonyann kapitalizme giden yolu, Britanya
ya da Fransannkinden farkl olarak, izleyen yzylda dnyann pek ok
yerine rnek olacakt.
Bu arada, yeni domu olan Japon kapitalizmi, Meiji D evrim inden 27
yl sonra ine kar kendi savan aarak gcn gstermeyi baard.
Yabanc m dahalelerinin kurban olanlar, imdi zulmeden uluslardan bi
rine dnyorlard.

11. B l m

CENNETN ZAPTI:
Pa

r s

Kom

1870lerin bana gelindiinde yeni kapitalist dzen kresel hkim iyet

yolunda epeyce yol almt. Birleik Devletlerde ve Bat Avrupann pek
ok yerinde egemendi ve bunlar da dnyann geri kalan ksm na koul
larn dikte ediyorlard. Rus ar bile, her ne kadar topran yarsn eski
feodal snfa vermi ve kyll onlarn m erhametine terk etmi olsa
da, 1861de serflie son vermek zorunda kalmt. Dnya her yerde alt st
oluyordu.
Ancak Paristeki olaylar ksa srede gsterdi ki bu alt-st olu, kapi
talizm in ste kmasyla sona ermek zorunda deildi. M arx ve Engels
Komnist Manifestoda. burjuvazinin kendi mezar kazclarn yaratt
n sylemilerdi. 18 M art 1871de Fransz burjuvazisi bunun ne kadar
doru olduunu kefetti.
Drt yl nce Louis Napolyon, im paratorluunun grkemini, kubbesi
ne ulam ak iin bir m akine kullanlm as gereken, 482 metre uzunluun
da, geni, oval cam binadaki Byk Sergi ile Avrupann teki monarklarna gstermiti.132
Bir eyleri kutlam ak ister gibi grnyordu. 1851de cum huriyeti
devirdikten sonra, Fransa muazzam bir kapitalist gelime gstermiti.
M odern sanayiler gelitike sanayi retim i bir kat artm ve her zam an
kinden daha fazla fasoncu kapitalistlerin kontrol altnda olan ve iilere
fabrikadakiler gibi muamele edilen eski el zanaatlar retim i dmt.
Ancak im paratorun kendi iktidar grnd kadar gven altnda
deildi. Bir dengeye dayanyordu. Egemen snf iindeki rakip grupla
r birbirine kar kullanyor ve birinci Napolyonun kahram anlklarn
talya ve (bir Fransz, M axim iliani, im parator olarak dayatmaya kalk
t) Meksikadaki askeri maceralarla amaya gayret ederek pozisyonunu
glendirmeye alyordu. Bunlarn hibiri, ynetimine kar m uha
lefetin bym esini nleyemeyecekti. Burjuvazinin baz kesimleri, spe

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s | 361

klasyonun kendilerine zarar vermesi ve im paratora yakn bir finans

zm resinin ceplerinin dolmas nedeniyle fkeliydi. Meksikadaki macera,
M axim ilian bir idam m angasnn nnde kuruna dizilince bir hezimete
dnmt. 1848 katliam larn hatrlayan Parisli iiler, hayat pahall
cretleri atka rejimden nefret ediyordu. Louis Bonapartn nde gelen
adam larndan Haussmann bile Parisin yardan fazlasnn, gnde 11 saat
alt halde, yoksulluk snrnda yaadna iaret ediyordu.133 1869da
cumhuriyeti muhalefet seimlerde Pariste ve teki byk ehirlerde b
tn oylar ald. Daha sonra 1870 Tem m uzunda Bonapart, Prusya lideri
Bismarckn sava kkrtm asna izin verdi.
Fransz kuvvetleri Sedan muharebesinde feci bir yenilgiye urad.
Louis Bonapart tam amyla gzden dt ve tahttan ekildi. ktidar bur
juva cumhuriyeti muhalefetin eline geti. Ama Prusya ordusu ksa sre
sonra Parisi kuatt ve Bismarck, muazzam bir mali tazm inat ve AlsasLorenin Prusyaya verilmesi gibi Fransay cezalandrc koullarda srar
ediyordu.
Paris, be aylk kuatmaya insanlarn hayatta kalabilmek iin kpek
leri ve fareleri yedikleri, sfrn altnda havalarda evlerini stacak yakt
lar olmadan, inanlm az glkler altnda dayand. Fiyatlar ykseldike,
strabn en byne iiler, zanaatkrlar ve onlarn aileleri katland.134
ehri savunm ann byk ksm n da onlar stlendi. Ulusal M uhafzlara
akn ederek saysn 350.000e kardlar ve kendi subaylarn seerek
bu kuvvetin orta snf zelliini ortadan kaldrdlar. O nlarn direnii,
cumhuriyeti hkm eti Prusyallar kadar endielendiriyordu. 1792nin
sans-cullotelarm m , 1848 savalarnn ocuklar yine silahlanmt.
Burjuva cum huriyetilerin kendilerine 1848de nasl ihanet ettiini ii
ve zanaatkrlara hatrlatan devrimci gazeteler ve kzl kulpler serpilip
geliti. Karl M arxin yazd gibi, silahlanan Paris, silahlanan devrim di.
Cumhuriyeti hkm et, 31 Ekimde kendisini devirmeye alan bir
sol kanat giriim i bastrm ada baarl oldu. 22 O cakta bir baka girii
mi, Belvillein ii snf blgesinde, Bretanyadan (Brittany) getirdii
dzenli birliklerin halkn zerine ate amasyla bastrm ay da baard.
Cum hurbakan Yardmcs Favre, i sava birka metre, al birka
saat uzakta135 gryor ve bu hkm eti korum ann yalnzca bir tek yolu
olduuna karar veriyordu. 23 Ocak gecesi, Fransann teslim koullarn
grmek zere gizlice Prusya hatlarn geti.
Haberler Parisin yoksullar arasnda kzgnlk yaratt. Be aydr nafile
ac ekmilerdi. Daha sonra cumhuriyeti hkm et, teslim olma karar
n onaylatmak zere, sekiz gn iinde seimlerin yaplacan ilan etti.
1848de olduu gibi, Paris solunun, semenin hl byk bir ksm nn

362 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

yaad krsal seim blgelerinde kampanya yrtm eye zam an yoktu ve

papazlar ve zengin toprak sahipledi oylar zerinde belirleyici etki yapmay
baardlar. Seilen 675 milletvekilinden 400 m onaristti. Paristeki fke
daha da artt. Kuatma konusundaki ihaneti, cumhuriyete ihanet edilm e
si izliyordu. Daha sonra, 71 yandaki August Thiersin hkm etin ba
olarak atanmasyla nc ihanet geldi. imdi lml bir cum huriyeti
olduunu iddia ediyordu, ama ilk hretini 1834 ylnda cumhuriyeti
ayaklanmay ezmesiyle yapmt.
Prusya ile yaplan anlam ann koullarna uygun olarak dzenli bir
likler silah szlan d rrk en , Parisli kitleler silahlarn brakm ad. Dahas,
byk sayda tuzu kuru orta snf mensubu Parisi terk ederek, Ulusal
M uhafzlar her zam ankinden fazla bir ii snf birlii halinde brakt.
Thiers Parisli kitlelerle bir atm ann kanlm az olduunu biliyor
du. Ulusal M uhafzlarn silahlarn, 200 top da dhil, kontrol ettiklerinin
farkndayd ve bunlara M ontm artre tepelerinde el koym ak zere dzenli
birlikler gnderdi. Askerler toplar tam ak iin atlar beklerken yerli aha
li onlarla tartm aya balad. Lissagarayn anm sad gibi, Kadnlar...
erkekleri beklemedi. Makineli tfeklerin etrafn evirerek, Bu utan ve
rici, siz ne yapyorsunuz? dediler.136 Askerler ne yapacaklarn bilemeden
beklerken, 300 kiilik bir Ulusal M uhafz grubu davullar alp halk dire
nie davet ediyordu. Ulusal M uhafzlar olarak, kadn ve ocuklar askerle
rin evresini sardlar; generallerden birisi, Lecomte, kez kalabala ate
edilmesi emri verdi. Askerler kprdamadlar. Kalabalk ilerledi, onlarla
samimi oldular ve Lecomte ve subaylar tutukland.137
O gn, 18 M art, saat e geldiinde Thiers ve hkm eti bakentten
kamt. Dnyann en byk ehirlerinden birisi silahl iilerin elindey
di ve bu kez onu bir grup orta snf politikacya terk edecek deillerdi.
Yeni T r Bir k tid a r
Silahl kitleler balangta, Ulusal M uhafzlarn seilmi liderlerinden
oluan merkez kom itesi araclyla iktidar kullandlar. Ancak bunlar,
diktatrlk anlam na gelebilecek herhangi bir ey yapm am akta kararl g
rnyorlard. Seimle gelecek yeni bir organ, Komn, iin her blgede er
keklerin genel oyuna dayanan seimler dzenlediler. Norm al parlam enter
temsilcilerden farkl olarak, seilecek kiiler semenleri tarafndan derhal
geri arlabilecekler ve vasfl bir iinin ortalam a cretinden daha fazla
maa almayacaklard. Dahas, seilen temsilciler, yalnzca yksek cretli
brokrat hiyerarisinin uygulamasn bekleyecekleri yasalar karmaya
caklar, kendi nlem lerinin yrrle sokulmasn garanti edeceklerdi.

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s j 363

Aslnda, Karl M arxin, Fransada Savata K om n savunurken ia

ret ettii gibi, eski devleti paralyor ve onun yerine, snfl toplum un orta
ya kndan bu yana grlenlerden daha demokratik, kendilerine uygun
yeni bir yap geiriyorlard:
Her ya da alt ylda bir, ynetici snfn hangi yesinin halk parlamentoda
kt temsil edeceine karar vermek yerine, genel oy, komnlerde bir araya
gelmi halka hizmet edecekti... Komnn tekilat, asalak devletin imdiye
kadar besledii ve toplumun zgr hareketini engelledii btn gleri top
lum un bnyesine geri verecekti...
Onun gerek srr buydu. O esas itibariyle bir ii snf ynetimiydi, reten
snfn el koyan snfa kar mcadelesinin bir rnyd; emein siyasal z
grlemesini gerekletirmek iin en sonunda kefedilmi bir siyasal biim
di.138

Marx, ehrin emeki insanlarnn temsilcileri olarak Komnn frn

larda gece almasn, iverenlerin iilere para cezas kesmesini yasak
layarak; sahipleri tarafndan kapatlan herhangi bir atlye ya da fabrikay
iilere devrederek; dullara maa balayarak ve her ocua cretsiz re
nim salayarak; kuatm a srasnda girilen borlarn toplanm asn ve ki
ralarn denmemesi durum unda tahliyeleri durdurarak kendi karlarn
gerekletirecek nlemleri almaya baladna iaret ediyordu. Komn
ayrca, m ilitarist heykelleri ykarak ve bir Alman iiyi alma bakan
atayarak enternasyonalizm ini de gsterm iti.139
Bir ii hkm eti tarafndan daha baka ne gibi nlem lerin alnabi
leceini gsterme frsat olmad. Zira cumhuriyeti hkm et onu bastr
m ak iin silahl gleri rgtlemeye balad ve bunu yaparken Prusyal
dm anla da ibirlii yapt. Bir nceki sonbaharda esir edilen ve Paristeki
fikirlerle zehirlenmemi Fransz sava esirlerini serbest brakm a konu
sunda Bismarck ikna etti. Onlar krsaldan yeni katlanlarla birlikte,
kralc sempatilerini gizlemeyen subaylarn komutas altnda Versaillesda
toplad. Nisann sonuna gelindiinde Thiers, K om n ezmeye kararl bir
orduyla Parisi kuatt ve bunlarn Prusya hatlarndan gemesine izin ve
rilmesi iin Bismarckla bir anlama yapt. Komn, kahredici sorunlarla
kar karya idi. Baka sorunlar da vard. Seilmi temsilcileri davalarna
kahram anca balydlar. Ama evrelerinde toplanan glere kar nasl
tepki gsterecekleri konusunda siyasal bir anlaytan yoksundular.
1830lardan sonra Fransada ii hareketi iinde balca iki siyasal
akm gelimiti. Birincisi, August Blanqui ile ilikilendirilen akm d. Bu
akm, iilerin mcadelesini, 1793 Jakobenliinin daha radikal, toplumsal
bilinci daha yksek bir t r olarak gryordu. i snf adna hareket

364

H a lk la r n D n y a Tarihi

eden, ileri derecede rgtl, vurucu bir aznln rolne vurgu yapyordu.
Dolaysyla Blanquinin hayat, ii kitlesi buna hazr deilken birbirini
izleyen kahram anca ayaklanma giriimleriyle ve bunu izleyen (Komn
boyunca cumhuriyeti hkm etin tutuklam as da dhil), iilerin onun
yokluunda harekete getikleri zaman da, hapisteki uzun faslalar iin
de gemiti. kinci akm Proudhonun toplumsal retilerinden dodu.
O nun takipilerinin Jakobenlik deneyimine ve siyasal eyleme kar sert
bir tepkileri vard. O nlar iilerin sorunlarn, yardm lam aclkla -k o
operatif iler kurabilecek derneklerle- devleti dikkate alm adan zebile
ceklerini iddia ediyorlard.
M arx her iki yaklamn da tehlikeli bir ekilde yetersiz olduunu gr
d. ilerin Byk Fransz D evrim inin deneyim lerinden kukusuz re
necekleri eyler vard; ama onun tesine gitmeleri gerektiine inanyordu.
Blanquicilerin iddia ettii gibi kararl siyasal eylem olmalyd; ama bun
lar kk gruplarn kahram anca eylemlerine deil, rgtl kitle eylemine
dayanmalyd. Proudhoncularn iddia ettii gibi retim in iktisadi yeniden
rgtlenmesi gerekletirilmeliydi; ama bu siyasal bir devrim olmadan
yaplamazd. Bununla birilikte, Marx Paristeki olaylar etkileyebilecek
bir konum da deildi. Komnde Blanquici Vaillant gibi, M arxla ibirlii
yapmaya hazr insanlar vard, ama onun dncelerini btnyle kabul
eden hi kimse yoktu. Hem Ulusal M uhafzlarn Merkez Komitesi hem de
Komn, M arksistlerden deil fakat Blanquici ve Proudhonculardan olu
m utu ve verdikleri kararlar her iki gelenein zaaflklarndan etkilendi.
Cumhuriyeti hkm et 18 M artta Paristen kat zaman em ri al
tnda hemen hemen hibir g yoktu. Ulusal M uhafzlarn o noktada
Versaillesa yrm esi ve hkm et glerini neredeyse tek kurun atm a
dan datmas m m kn olabilirdi. Ama siyasal-olmayan Proudhoncu
gelenek, Thiersin elini asker toplamak iin serbest brakrken, Komnn
zam ann gzel karar tasarlar kabul etmekle geirtti. Thiers 2 Nisanda
Parisi bombalayarak saldrgan niyetini ortaya koyduunda, Versailles
zerine yrm e arsnda bulundu. Ama bunun iin ciddi bir hazrlk
yapmadlar; gerekli rgtlenmeyi yapmadan ve teki taraftan gelen top
atlarna cevap verecek toplardan yoksun olarak, Ulusal M uhafzlar
gnderdiler. Versaillesda hl zayf olan glere gereksiz bir zafer hediye
ettiler ve onlar kolaylkla datm a ansn tmyle kaybettiler.
Parisin iinde de benzer bir yanl yaptlar. lkenin btn altn
Fransa Merkez Bankasnn kasalarndayd. Komn bunu ele geirebilir,
Thierse fonlar kullandrm azken kendisi lke ekonomisinin efendisi ola
bilirdi. Ancak ne Blanquici ne de Proudhoncu gelenek mlkiyet hakkna

Yeni D z e n i n Y a y g n l a m a s

bylesi bir saldrya izin verebilirdi. Sonu olarak, iler Thiers iin olmas
gerektiinden ok daha kolay oldu.

B urjuvazinin n tik a m
Thiers muazzam bir ordu kurm a frsatn kulland. Bu g, ehri varo
lardaki kalelerden sistemli bir ekilde bom bardm ana balad; Komnc
gleri birka atmada yendi ve daha sonra 21 Maysta ehre girdi.
Eer Thiers kolay bir zafer bekliyorduysa, bu konuda yanlacakt. Parisin
emekileri sokak sokak, blok blok, bina bina arptlar. Thiersin birlikle
rinin, Komncleri ehrin zengin bat yakasndan, merkezden geirerek
Komnclerin gl olduu dou yakasna srmeleri iin bir hafta gerek
ti; Paskalyadan sonraki yedinci Pazarn erken saatlerinde son direnii de
ezdiler.
K om nn yenilgisini m odern zam anlarda neredeyse benzeri grl
memi bir iddet lgnl izledi. Burjuva gazetesi Le Figaro vnyordu:
Son 25 yldr Parisi kemiren ahlaki kangreni temizlemek iin hi byle
bir frsat ele gememiti.140 Versailles birliklerinin muzaffer kom utanlar
bu frsat karmadlar.
Komn iin savam herkes grld yerde vuruldu -Paskalyadan
sonraki yedinci Pazarla, Pazartesi arasnda 1.900 kii (1793-94 Byk
Terrnde bir gnde ldrlenlerden fazla) ldrld. Sokaklarda dev
riye gezen askeri birlikler, yoksul insanlar keyiflerine gre toplayp,
Komnclere benzedikleri iin 30 saniyelik yarglam adan sonra lme
m ahkm ediyorlard. Bir vaiz, ilerleyen birlikler zerine kaynar su dk
mekle sulanan 25 kadnn idam na tanklk ettiini syledi. Londra ga
zetesi The Times u yorum u yapt:
...Versailles birlikleri, intikamcln gayri nsan yasalar altnda tutuklular, kadnlar ve ocuklar ldrdler, snglediler, paraladlar...
Hatrlayabildiimiz kadaryla tarihte byle bir ey yaanm ad... Versailles
askerlerinin giritikleri toplu cinayetler ruhu hasta ediyor.141

Gnm z Fransz tarihilerinin yaptklar hesaplamalara gre lle

rin toplam says 20.000 ile 30.000 arasnda.142 Ayrca 40.000 Komnc,
yarglanm adan nce bir yl eski gemilerde hapis olarak tutuldu. Bunlarn
5000i srgn, bir dier 5000i de daha hafif cezalara arptrld.
Srgne gnderilenlerden birisi, savaan kadnlarn en nl liderle
rinden Louise Micheldi. Mahkemeye unlar syledi: Kendimi savun
mayacam; savunulm am a da izin vermeyeceim. Ben tmyle toplumsal
devrime aitim. Eer yaamama izin verirseniz, intikam diye barm aktan

365

366

H a lk la r n D n y a Tarihi

geri durmayacam .143 Komn, dnemin nyarglar nedeniyle kadnlara

oy hakkn ok grmt. Ama emeki kadnlar, buna ramen, Komnn
ezilmesinin, kendi ezilmeleri anlam na geldiini anladlar.
Zulm n Parisin ii snf zerinde ok korkun bir etkisi oldu.
Alistair Horneun yorumlad gibi, Parisin yz birka yl garip bir
ekilde deiti: evleri boyayanlarn yars, tesisatlarn yars, tula d
eyenler, ayakkabclar ve inko kaplayclar yok oldu.144 Cum huriyeti
hkm et tarafndan Komnn ezilmesini hatrlayan, daha iyi bir dnya
iin mcadeleye devam etme kararllna sahip yeni Fransz ii neslinin
ortaya kmas iin hemen hemen iki on yl gemesi gerekti.
Bununla birlikte Komn zerine son sz Karl M arx syledi. Yeni
palazlanm sermaye dnyasnn o zamana kadar kar karya kalm
olduu en byk meydan okumay ve sermayenin kendisine kar yarat
t yeni snfa en byk ilham Komnn temsil ettiini grd. Dostu
Kugelmanna Komnclerin cenneti zaptettiklerini145 ve dnya apnda
nemi olan yeni bir hareket noktas saladklarn yazd.146

U m u t ve D e h e t Y z y l

Y E D N C KI SI M

U M U T VE D E H E T Y Z Y I L I

sSG& b

367

368

Halklarn Dnya Tarihi

K r o n o l o ji
1880ler: Britanya M sr igal ediyor.

1928-29: Stalin btn iktidar ele geiriyor,

Afrikann bln. Telefon, fonograf, elektrik

jenaratr ve aydnlatmas.
1890-1900: Japonya ine saldryor ve
Taiwan alyor. tspanyol-Amerikan sava.
Otom obilin icadi ve sinema.
1899-1902: Boer Sava - Britanyallar ilk

lk Be Yllk Plan, tarm n kollektivizasyonu,

kitlesel tutuklam alar.
1929: Wall Streetin flas.
1931: spanyada devrim.
1933: HitlerAlmanyada iktidara geliyor.
Ukrayna ve Kazakistanda ktlk.

toplama kam plarn kuruyor.

1900: Mendelin genetik teorisi lmnden 16

1934: Viyana anti-faist ayaklanmas,

Fransada anti-faist protestolar, spanyada
Asturias ykseliyor, ABDde grevler.
1936: Fransa ve spanyada H alk Cephesinin
seim zaferleri, spanyada askeri darbe ve
devrimci kalkmalar, ABDde CIO (Congress
o f Industrial Organisations-Sanayi rgtleri
Kongresi), General Motors katlyor, Moskova
yarglamalar.
1938: Hitler Avusturyay alyor, Mnih
Anlamas.
1939: spanyol faistlerinin zaferi,
Almanyann Polonyay igali, kinci Dnya
Sava balyor.
1940: Fransann d, talya savaa giriyor.
1941: Hitler Rusyaya saldryor. Japonya ABD
donanm asna saldryor.
1942: Naziler Holocaust planlar yap
yor, A lm an ordusu Stalingradda yeniliyor,
Bengalda ktlk. H indistandan k hareketi.
1943: Turinde grevler, M ttefikler gney
talyaya kyor.
1944: M ttefiklerin Norm andiya karmas,
Paris ayaklanmayla kurtuluyor, Varova
Ayaklanmas, Yunan D ireniine Britanya sal
dryor.
1945: Direniiler kuzey talya ehirlerini
kurtaryor, ABD ve ngiltere bat Almanyay,
Rusya dou Almanyay alyor. Hiroim a ve
Nagazaki. Britanya Vietnam da Fransz yneti
m ini yeniden kuruyor. Dou Avrupada kom
nistlerin ynetim inde hkmetler.
1947: Britanya H indistan terkediyor. Taksim
kan dklmesine yol ayor. Birlemi M illetler
Filistinde srail devletini destekliyor. lk bil
gisayar.
1947-1949: Souk Savan balamas. M arshal
Plan, Prag darbesi, Berlin hava tamas,
Yugoslovya Rusyadan kopuyor, ABDde
McCartycilik. in Halk K urtulu Ordusu
Pekine giriyor.

yl sonra aklanyor.
1903: ilk uak.
1904: Rusya Japonyaya kar sava kaybedi
yor.
1905: Rusyada devrim. Dnya Sanayi iileri
kuruluyor. Eisteinn zel Grelilik Teorisi.
1910-14: Britanyada Byk Kargaa,
rlandada Orange silahlanyor.
1911: inde cum huriyet ilan. Meksika
devrimi.
1912-14: Rusyada grevler ve barikatlar; Dublin
Lokavt, Ekmek ve G ller grevi.
1912-13: Balkan Savalar.
1913: Fordun seri otomobil retim fabrikas.
1914: Birinci Dnya Savann k; kinci
Enternasyonain k.
1916: Dublinde Paskalya Ayaklanmas.
1917: Rusyada ubat ve Ekim devrimleri;
Fransz ordusunda ve Alm an donanm asnda
isyanlar, Birleik Devletler Savaa giriyor.
1918: Almanya ve Avusturya-M acaristan
im paratorluklarnda devrim.
1919: Komnist Enternasyonalin kuruluu,
Rosa Luxemburgun ldrl, Almanyada i
sava, Bavyera ve M acar Sovyet cumhuriyetleri,
rlandada gerilla sava, H indistanda A m ritsar
katliam , inde 4 Mays hareketi, Versailles
Antlamas.
1920: Alm an ileri Kapp Putschu yeniyor.
talyada fabrika igalleri.
1921: Britanya rlanday blyor. Rusyada
Kronstadt syan.
1922: talyan faistlerine iktidar veriliyor.
1923: Fransa Ruhru igal ediyor, byk
enflasyon, Komnistler ayaklanmay iptal
ediyor, Nazi Komplosu (Putsch).
1925: Heisenberin kuantum teorisi.
1926: Britanya'da Genel Grevin yenilgisi.
1927:anghayda ii katliam. Leon Troki
srgn ediliyor.

U m u t ve D e h e t Y z y l | 369
1950: Kore Sava. Endonezya'nn
Hollandadan bamszln kazanmas.
1952-57: Kenyada Britanyaya kar Mau Mau
ayaklanmas.
1953: M srda m onarinin Nasr tarafndan
devrilmesi. Stalinin lm. ABD hidrojen
bom basn patlatyor.

d. Portekizde Devrim. Yunanistanda

Albaylarn ykl.
1975: talyada tarihsel Uzla. Portekiz
smrgeleri iin bamszlk. Portekizde
devrimci solun yenilii. Rodezyada gerilla
mcadelesi.
1976: spanyada m uhalefetin yasallamas.

1954: Cenevre anlamas Kore savan bi

tiriyor ve V ietnam blyor. CIA Guatemala
hkm etini deviriyor. Cezayirde Fransz yne
tim ine kar isyan.
1955-56: ABDde Montgomery otobs boykotu
sivil haklar hareketini balatyor.
1956: Msr Svey K analn milliletiriyor,
Britanya, Fransa ve srailin saldrsna
uruyor. Hruof, Stalini resmen suluyor.
Macar Devrimi.
1957: Gana bamszln kazanyor.
1958: Irak ta milliyeti devrim. inde Byk
leri A tlm . Fransada De Gaulle iktidar al

Gney Afrikada rencilerin ayaklanmas.

CIA Angolada i sava destekliyor.
1976-77: Maonun lmnden sonra inde
karklklar, ilk piyasa reformlar.
1979: ran Devrimi, slam Cum huriyeti.
Nikaraguada Sandinistalar iktidara geliyor.

yor.
1959: Castronun asileri Havanay ele geiri
yor.
1960: Nijeryann bamszl.
1961: CIAnin baarsz Kba karmas. Rusya
ve in arasnaki ilk ayrlk. Vietnam da ABD
danm anlar.
1962: Kba Fze Krizi.
1964: Cezayirin bamszl. ABDnin
Dom inik C um huriyetine asker karmas.
1965: Endonezyada askeri darbe, yarm m il
yon insan ldrlyor.
1967: srail Alt Gn Savandan sonra Bat
Yakasn igal ediyor. Detroitte siyahlarn
ayaklanmas. Kara Panterlerin kurulmas.
Yunanistanda ar sac albaylarn darbesi.
1968: Vietnam da Tet Saldrlar. Avrupann
her yerinde renci ayaklanmalar. Fransada
Mays olaylar. Prag Bahar.
1969: talyada Scak Gz. A rjantinde
Cordoba ayaklanmas. Kuzey rlandada
K arklklar.
1970: Polonyada grevler Gomulkay
deviriyor. ilide Allandenin seilmesi.
ABDnin Kamboyay igali. Kent Devlet
niversitesinde vurularak ldrlen ren
ciler.
1973: ilide darbe. O rtadouda sava.
Yunanistanda politeknik ayaklanmas.
1974: Dnya kirizinin patlak vermesi. kinci
madenciler grevi ve Heath hkm etinin

1981: Avrupada Cruise fzeleri. El

Salvadorda i sava. Nikaraguaya kar
ABD kontr-gerilla terr. Polonya askeri
solidarnosu eziyor.
1982: Falkland Sava.
1983: ABDnin Grenaday igali.
1984-85: Britanya madenciler grevi.
1987: SSCBde Glasnost 60 yldr ilk kez
serbest tartm aya olanak veriyor.
1988: SSCBnin Rus olmayan cum huriyetlerin
de gsteriler. Polonyada m adencilerin grevi.
Yugoslavya ve Gney Korede grev dalgalar.
Cezayirde ayaklanmaya benzer hareketler.
1989: Polonyada kom nist olmayan bir hk
met. inde Tiananm en Meydan protestolar.
Rusyada madenciler grevi. Dou Avrupada
siyasal devrimler. Srbistanda Milosoviin
ykselii. ABDnin Panamay igali. Bilim
adam lar sera gazlar etkisi konusunda
uyarlara balyorlar.
1991: ABD gdm nde Iraka kar sava.
Rusyada baarsz darbe. SSCBnin ykl.
Yugoslavya ve Cezayirde i sava.
1992: Somalide ktlk ve i sava. Tajikistanda
i sava. Rus ekonomisinde bunalm.
1994: Gney Afrikada siyahlarn ynetimi.
1995: Grevler Fransz hkm etini sarsyor.
1998: Dou Asyada ekonomik bunalm ,
Endonezyada Suhartonun ykl.
1999: Srbistana kar ABD nderliinde
sava.

Britanyada Thatcher hkm eti. Rusyann

Afganistan istilas.
1980: Polonya tersanelerinin igali, Solidarnos
ii hareketi. Trkiyede askeri darbe. ABD
desteinde Irakn ranla sava. Zimbabwede
beyazlarn ynetim inin sonu. lk kiisel
bilgisayarlar silikon ipleri kullanyor.

1. B l m

SERMAYENN DNYASI

1900lere gelindiinde sermaye dnyann her yerine damgasn vu r

m utu. Herhangi bir yerde hayatlar onun tarafndan dntrlm eyen
hemen hemen hibir insan grubu yoktu. A ntarktikann buzlu dzlkleri,
Amazonun en cra orm anlar ve Yeni Ginenin yksek vadileri, kapita
lizm in o havarilerini; ucuz mallar, ncilleri, m ikroplar ve hak edilmemi
zenginlik umutlaryla, Avrupal kifleri bekliyordu.
Sermayenin etkisi her yerde ayn deildi. D nyann pek ok yerinde
hl o eski kas ve ter uygulamas geerliydi ancak imdi bu yerel tketim
iin deil de ok uzaklardaki kapitalistler iin kr anlam na geliyordu.
Ama Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada mekanizasyon, endstri, tam a
clk ve hatta tarm n her alanna yaylmt.
Bir yzyl nce ngilteredeki sanayi devrim i, tekstil retim inin bir da
lnda, pam uk ipliinde younlamt. imdi im alatn akla gelebilecek her
t r -sabun imalat, matbaaclk, boyama, gemi yapm, izme ve ayakka
b yapm ve kt im alat- tam am en deiiyordu. Elektrik retim inin ve
am puln icat edilmesi yapay yeni bir ekilde retm enin yolunu am
ve alma saatlerini uzatm t (Bombayn ilk tekstil grevi buna kar bir
tepkiydi). Elektrik m otorunun icad, buhar makinesi gibi hemen yaknda
ki bir enerji kaynandan farkl olarak, makineleri uzaktan dndrebilme
olana yaratyordu. Yaz makinas, i hayatndaki yazma srelerini
tam am en deitirdi ve uzun yllar boyunca deneyim sahibi olmu erkek
m em urlarn tekelini krd. Telgrafn icad ve telefon, 1880lerin sonunda,
hem retim in hem de savan uzak mesafelerden daha kolay koordine
edilmesini salad gibi, insanlarn birbiriyle temasn ok daha kolay
hale getirdi (Engels 1895deki lmnden az nce Londradaki evine bir
telefon almt). Fabrikann ykselii, dem iryollarnn durm ak bilmeyen
yaygnlamasyla bir arada, cra blgeleri ehirlerle temasa geiriyordu.
Kmr madenleri, dem iryollarnn, fabrikalarn ve buharl gemilerin
giderek artan enerji talebini karlam ak zere alabildiine geliiyordu.
Kk kasaba byklnde dem ir ve elik iletmeleri ve onlarn yan
banda iiler iin kasabalar ortaya kt.
Bir sanayinin gelimesi bir bakasn tevik ediyordu. ehirlerin, m a
den kylerinin, demir-elik kasabalarnn halk beslenmek ve giydirilmek

U m u t ve D e h e t Y z y l

zorundayd. Daha nce (tarma) almam Am erikan Ortabatsnn

bozkrlarndan tahl, A rjantin pam palarndan biftek, Avusturalyadan
yn, binlerce kilometre teye tandnda, ilk tarm sanayileri balad.
Bu ayrca, yiyecekleri depolama ve saklam ann yeni yollarn tevik etti.
Byyen ehirler insanlar yaadklar yerlerden altklar yerlere ta
yacak aralara ihtiya gsteriyordu. Atlarn ektii omnibsler ve tram
vay sistemleri ileterek ya da hatta yer altna tnel kazarak kr salayabi
leceklerine inanan kapitalistler, bu ileri yaptlar ve onlarn stlenmeye
cei ileri de ou kez yerel belediyeler stlendi. 19. yzyl ortasnn orta
snflar, yoksullarn ar kalabalk ve pislik iinde yaamasna, alk ve
hastalktan lmesine, hogryle bakabiliyordu. Ama 19. yzyln sonuna
gelindiinde, hastalklarn yoksul mahallelerden zengin mahallelere nasl
yaylabileceini anladlar; kanalizasyon sistemlerinin yaplmas, ar ka
labalk ehir m erkezlerinin temizlenmesi, temiz su salanmas, sokaklar
aydnlatm ak ve evleri stmak iin gaz tem in edilmesi konusunda bastr
dlar. Kapitalistler bu t r hizm etlerden kr etmek iin harekete getiler ve
bunlar salayacak yeni ii gruplarn istihdam etmeye baladlar.
ehirleme sreci hzland. 1880lerde Londrann te birinden fazla
snn nfusu ehre yeni gelenlerdi.1 1900e gelindiinde Britanya nfusu
nun drtte kasabalarda ve ehirlerde yayor ve yalnzca on kiiden
biri geimini tarm dan salyordu.2 Britanya u bir rnekti. Almanyada
nfusun te biri hl tarm da alyor ve pek ok sanayi iisi, yzyln
banda, ehirlerde deil de kk kasabalarda ve sanayi kylerinde ya
yordu. Fransada, 1950 gibi ge bir tarihte, halkn yzde 30u hl topra
iliyordu; bu oran Japonyada yzde 38di.3 Birleik Devletlerde bile (her
ne kadar mekanizasyon bozkrlar dntrm eye balam ise de) byk
e bir ifti nfus vard ve 1940lara kadar kk kasabalarda yaayanlar,
byk ehirlerde yaayanlardan fazlayd. Bununla birlikte btn bu lke
lerde eilim, Britanya rneini izleme yolundayd. Kilisesi, vaizi, eraf ve
belki retmeniyle ky, gemite kalmaya balyordu. nsanlarn btn
yaam biimleri dnyordu.
Bunlar, sermaye iin hem frsatlar hem de sorunlar yaratt. Frsatlar,
m addi olmayan m allarn tem inindeydi. nsanlarn m addi olanlar dnda
da ihtiyalar vard. Dinlenmek, toplumsallamak, iin m onotonluunu
ve fiziki yorgunluunu gidermek zorundaydlar. Fabrika retim i ve e
hir hayat, kyde olduu zere mevsimlik ritim leri ve enformel bir araya
gelme frsatlar gibi eski tatm in yollarnn ounu ezip gemiti. Sermaye
yeni toplumsallama biimleri sunarak kr salayabilirdi. ki imalat
lar kendi elence m eknlarn kurdular. lk gazete baronlar elenceye
hazr muazzam bir kitle olduunu kefettiler. Britanya gazete milyoneri

371

372 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Harm sworth, ilk baarsn (hoa gidecek eyler, ilgin haberler anlam n
da) Titbits adl haftalk gazetesiyle salad. Elence ii ileri doru ilk gei
ci adm larn, mzikholler ve 1890larda (plak okuyucunun/gram ofonun
ncs) fonografn ve sinem ann icadyla att.
rgtl spor da kapitalist sanayinin yeni dnyasndan kt. Topla
oynanan oyunlar binlerce yldr biliniyordu. Ama kapitalizmin rekabetiliini yanstan, takmlarla, kurallara gre oynanan oyunlar 19. yzyl
Britanyasnn, ksa sre sonra btn dnyaya da yaylan, yeni zellikle
rinden birisiydi. Fabrika kasabalar ve hatta fabrikalar, snf farkllklarn
ikinci plana iten, yerel zdelemelerin avantajlarn gren yerel iadam la
rnn ynetimindeki pek ok takm n (A rsenal ve Dinamo Moskova gibi
takm larn kayna buydu) doum yeri oldu.
Kapitalizm, bir nceki toplum biim inin rn olan -ve hayatlarnn
12, 14 ya da 16 saatinin bir atlye ya da fabrikada kleletirilmesini ge
rektiren- insanlarla ie balad. Ama imdi, insanlarn iinde yattklar
yataklar, onlar kuru tutan atlar, yedikleri yemekleri, iyerlerine ula
m ak iin gsterdikleri abalar ve i dnyasn unutm alarna olanak veren
oyalanm alar da iine alan, hayatlarnn tm n kapsayarak kr edebilir
di. Bu btnlkl bir sistem haline geldi.
Bununla birlikte bu bir sorun yaratyordu. Kapitalizm artk sistem d
ndan taze igc tem in etmeyi bekleyemezdi. gc arznn hazr ol
masn tem in edecek nlemler alm ak zorundayd ve bu da yeni nesillerin
yetitirilmesine bavurm ak anlam na geliyordu. Sanayi devrim inin ilk
gnlerinde Britanyada kapitalistler, baka lkelerin sanayi kapitalistle
ri genellikle ilgisiz kalrken, bu t r kimi endieler ortaya koymulard.
Kadnlar ve ocuklar iplik fabrikalar iin en ucuz ve en kolay uyarlana
bilen igcn salyordu ve bunlar salklar ve kk ocuklarnn ba
km konusunda hibir endie duyulm adan altrlyordu. Eer sermaye
birikim i ii snf ailesinin ykm n gerektiriyorsa, o zaman brakn yle
olsundu!
1850lere gelindiinde daha uzak grl kapitalistler gelecekteki i
gc rezervlerinin tkenm esinden korkmaya baladlar. 1871 ylnda
Britanyada Yoksul Yasas (Poor Law) mfettileri, Yoksul snflarn ehir
lerde byyen ocuklar, 15 yama geldiklerinde boyda 148,5 cmyi, gs
evresinde 72,5 cmyi zor buluyorlar. Bu dum ura uram gelime bu rkn
tipik zelliidir. diye raporlar hazrlyordu.4 1893 ylnda Mansion House
Komitesi u sonuca varyordu: aikr olan zm ... Londra ii snfnn
fizik ve moral dayanklln arttrm aktr.5
Bir dizi yasa ocuklarn alabilecekleri saatleri snrlandrd ve ka
dnlarn hamilelie zarar verebilecek sanayilerde altrlm asn yasak

U m u t ve D e h e t Y z y l j 373

lad. Az sayda kapitalist, alanlarnn daha iyi evlerde yaayaca ve

bylelikle (sk bir alkol yasayla beraber) uzun dnemli verim lilikle
rinin tevik edilecei; szgelimi, sabun imalats Leverin Merseydeki
Port Sunlightda ve ikolata imalats Cadburynin, Bimingham yakn
larndaki Bournevillede yapt gibi, m odern kyler kurdular. Ancak i
ilerin fiziki dayankllyla ilgili hkm et abalarnn, 20. Yzyln ilk
onylm n sonunu beklemesi gerekecekti. Bir Fiziki Bozulma K om itesinin
aratrm asnda, 1899-1902 Boer Sava iin askere alnanlarn dk fi
ziki yeteneklerinin, Britanyann gelecekteki savama kapasitesi hakkn
da endie yaratt belirtiliyordu ve Liberal hkm et, daha sonraki refah
devletinin ilk snrl adm olarak okullarda parasz yemek uygulamasn
balatarak buna tepki gsterdi. Bunun yan sra, asl vurgu ii snfnn
moral dayanklln iyiletirmeye ynelik, israf, ahlakszlk, ayyalk
ve geliigzel hayr ilerinin yaratt m oral kntsne kar manevi
bir saldr balatlarak yaplyordu.6
Bu szde bozukluklarla ba etmek iin, orta snfn -istikrarl, tek eli,
alan koca, sadk ev kadn ve disiplinli ocuklardan oluan- aile ideali
ni ycelten inan severlerin, kiliselerin ve parlam enterlerin kampanyalar
yrrle konuyordu. Yalnzca byle bir ailenin, grevini bilen ve itaatli
ocuklar yetitirebilecei iddia ediliyordu. Kadnn yeri, insan doasna
uygun olarak eviydi. Model aileyi tehdit edebilecek uygulamalar, gemite
ne kadar yaygn olursa olsun, gayriahlaki ve gayritabii olarak damgala
nyordu. Dolaysyla, evlilik ncesi ve evlilik d seks, boanma, gebelii
nleme; cinsel saln tartlm as ve cinsel haz, yeni bir resmi pritenlik
atmosferinde, slah amacyla cezalandrlyordu. Erkekler arasnda hom o
seksellik Britanyada ilk kez olmak zere bir su haline geldi.
Bu aile modeliyle ilikili olarak aile creti nosyonu ortaya kt: er
kein kazancnn, karsnn evde kalp ocuklar yetitirmesine yetecek
dzeyde olmas. Bu ok kk bir ii grubu dnda, hibir zaman, hi
kimse iin gereklemedi. Ekonomik canllk dnemlerinde, grevlerin ve
igc ktlnn kendilerine zarar verebilecei durum larda cret artlar
salayan iverenler, daralm a dnemlerinde bunlar kolaylkla geri alabili
yorlard. Evlendikten ve ocuk sahibi olduktan sonra ilerini brakan ka
dnlarn pek ou cret karlnda (temizlik ya da ev iilii gibi) eitli
ilerde almay srdrdler. Ancak bir ideal oluturup, kadnn iinin
ailenin geimini salayan erkein ii kadar nemli olmadn gster
mek, iverenlerin daha dk cret demelerini kolaylatryordu.
ilerin ahlak konusunda duyulan endienin yan sra, giderek ar
tan bir etkinlik taknts vard. Erken sanayi devrim inin kapitalistleri, kr
etm enin yolunun, onlardan Kari M arxn m utlak artk deer dedii eyi

374 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

alabilmek iin, iileri her gn elden geldiince uzun sre altrm ak ol

duunu grmlerdi. retimi hemen hemen hi durm adan, iki ya da
vardiya ile srdrebilme olanayla birlikte, ilgi, almay younlatr
maya ve her trl duraklamay yok etmeye kayd. Friedrich Taylor adnda
bir Amerikal, gzetmenlerin ellerinde kronometrelerle, iinin yapt ii
paralara blerek bir iinin bir i gnnde en ok ne kadar i yapabile
ceini saptayan ve creti de bu norm un yerine getirilmesine balayan bir
sistem, bilimsel iletmecilii, ortaya att. M akina artk iinin bir paras
deildi, ii m akinann bir parasyd.
Nihayet, verim lilik konusundaki endie ayrca, eitim ve okumayazma ihtiyacn ima ediyordu. Okuma, yazma ve aritm etik, sanayi n
cesi toplum larn iftlik emekileri ve kylleri iin istee bal bir eydi.
Kapitalizm ncesi ya da kapitalizmin erken dnem lerinin edebiyatnn,
yukar ve orta snflarn edebiyat olm asnn nedeni buydu. Ama kapita
list retim in karm ak etkileim sreleri imdi -m akinalar zerindeki
talim atlar ve ambalaj kasalar zerindeki etiketleri okum ak iin de olsabiraz say bilgisine ve iki nemli baka eye, zmsenm i zaman disiplini
alkanl ve itaat gibi iki nemli baka zellie de sahip, okur-yazar bir
igcne ihtiya duyuyordu. Kendi sanayi devrim ini bu olmadan baar
m Britanya kapitalizmi bile, 1870 ylnda, her ne kadar orta ve yukar s
nflarn eitim ini zel gram m er ve (yanl bir ifadeyle) halk okullarna
(Public School) brakm olsa da, gelecekteki iileri iin on yama kadar
okula gitme zorunluluu koymak durum unda kald. Britanyann pazar
lardaki egemenliine kafa tutabilecek yeterli igcne ihtiya duyan, daha
ge gelien kapitalizmler, yalnzca gelecein iilerini eitmek iin deil
fakat orta snfn belirli kesim lerini teknik olarak donatm ak iin, genel
likle daha balangtan sk kam u eitimi program lar uygulamaya ba
ladlar.
Feodal ve mutlakiyeti dnemlerin sonunun bebek kapitalizmi, 18. yz
yln sonunda ve 19. yzyln banda genlik yana ulamt. Kapitalizm
20. yzyln bana gelindiinde, Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada ye
tikinlik ama giriyordu. Bylece bugn iinde yaadmz toplum un
pek ok zelliini sergiliyordu. Bunun sonularndan biri, insanlarn bu
zellikleri doruymu gibi kabul etmeleriydi. Sanayi devrim inin bala
rnda insanlar krsal hayattan sanayi almasna geince akna dn
mlerdi. Rahatszlklarnn giderilmesi iin ou kez, artist\erin kk
iftlikler kurm a planlar gibi, gemie bakmlard. Bu aknlk duygusu
20. yzyln bana gelindiinde kayboldu. nsanlar, otomobil ya da elekt
rik aydnlatmas gibi tek tek yeniliklerden hl etkilenebiliyorlard. Ama
rekabet, zaman kullanm ve hrs zerine kurulu bir toplum onlar artk

U m u t ve D e h e t Y z y l | 375

artmyordu. nsanlarn bildikleri yalnzca kapitalist toplumdu. Onun

tipik davran biimleri insan doas gibi grnyordu. nsanlar artk,
kendi davranlarnn atalarna ne kadar tu h af geleceini idrak edemi
yorlard.
lerlem e deolojisi
Yeni sanayi kapitalizmi dnyasnn savunucular, insanln btn
problemlerini zmek zere olduklarna inanyorlard. Ayn iyimserlik
entelektel hayatn byk ksm na da yaylmt. Her yl insan yaratcl
nn yeni bir mucizesine tank olunuyordu. Hayat, burjuvazi ve orta s
nflar iin her zaman olduundan daha rahatt ve hatta emekilerin bir
kesimi de kendi koullarnn iyilemi olduunu gryorlard. Gemi
nesillerin ryalarnn gerek olabilmesi iin ilerin olduu gibi devam et
mesi gerekirmi gibi grnyordu.
Bu t r inanlar, bilim ve teknolojideki gelimelerle de pekitiriliyordu.
Fiziki Thomson (Lord Kelvin), en kk atom dan en byk galaksiye
kadar btn evrenin m ekanik bir modelini kurm ak iin Newtonun me
kaniini kulland ve James Clerk Maxwell, Michael Faradayin elektrik
ve m knats konusundaki deneysel bulularn bununla btnletirdi.7
Bunlarla e zamanl olarak, doa bilimciler Darwin ve Wallace, trlerin
doal bir seim sreciyle nasl evrim letiinin yksn ortaya koydular
ve Darwin insann kendisinin de maym un benzeri bir memeliden gelmi
olduunu gsterdi. Kimyaclar, yaayan eylerde bulunan baz organik
maddeleri, inorganik malzemelerden rettiler.
Din ve hurafenin eski gleri, bilimdeki bu ilerlemelere direnmeye a
ltlar, ama bilimle sanayiden kr elde edilmesi arasndaki iliki onla
rn yalnzca art rol oynayabilecekleri anlam na geliyordu. Oxfordun
Anglikan piskoposu, Darw inin rencisi Huxleyi, bir zam anlar aynen
papann Galileoye yapt gibi lanetleyebiliyordu. Ama din adam la
r insanlarn beyinlerini kontrol etme gcn kaybetmiti. En sonunda
Aydnlanma, akld glerle olan savan kazanm gibi grnyordu.
Hz kesmeyen ilerleme dncesine olan yeni inan (bu t r fikirlere
Fransz dnr Comteun verdii adla) pozitivizm ya da bilim cilik
olarak adlandrlyordu. Pozitivizm, insan davrann maddi koullarla
kaltsal tutkunun kr d olarak gstermeye alan Emile Zolann ve
kapitalist davran en gl olann ayakta kalaca bir ey olarak gster
meye alan Theodore Dreiserin rom anlarnn ardndaki m ant tem in
ediyordu. H G Wellsin, aya giden muzaffer insan imajyla ilk bilim kur
guculuunun ya da George Bernard Shawun Man and Superman (nsan,

376

H a l k l a r n D n y a Tarihi

stn-insan) ve Major Barbara (Binba Barbara) oyunlarndaki iyimser

liin altnda yatan pozitivizmdi. Sigmund Freudun, irrasyonel duygu ve
davranlar insan beynindeki glerin -ego, sperego ve id - etkileimiy
le, aynen Kelvinin evreninin paralarndaki etkileim gibi aklam asn
da da o vard.8 Bertrand Russelln felsefesinin temelindeki ve iyiliksever
m em urlarn gerekletirecei reformlarla toplum un iyiye doru deitirilebilineceine inanan Sidney ve Beatrice Webb ve Britanyadaki Fabian
Derneinin arkasndaki yol gsterici ilke buydu.
Daha nce dinsel karanlkla (obscurantism) dayanan gerici gler
bile bilimsel bir yaklam izlediklerini iddia ediyorlard. Darw inin do
aya ilikin kavrayn, bakalarnn zerinde egemen olan snflarn,
m illetlerin ya da rklarn bunu yaplarndan gelen stnlk nedeniy
le, varolu savanda kazandklarn iddia eden sosyal D arw inci teori
lere dntrlyordu. Asil kan ya da stn rk gibi eski nyarglar,
ada, szde bilimsel terminolojilere tercme ediliyordu. Ayn ekilde
Aziz Augustinein (ve Luther ile Calvinin), Ademin lanetinden - ilk
gnahta n - gelen ktl durdurm ak iin gl bir devlete ihtiya ol
duu yolundaki eski tezi, imdi insanlarn hayvani gdlerini kontrol
etmek iin gerekli grlyordu. Kilisenin insanlarn davranlarn de
netleme talebi gibi, imdi de nesil slah ediciler devletin szde bilimsel
ltler kullanarak, doutan gelen zeky ve sululuu lerek, insan
larn reme yeteneinin snrlandrm asn talep ediyorlard. Bu, yoksullar
zenginlere gre daha byk ailelere sahip olma eiliminde olduklar iin
- st snf gericiler kadar John M aynard Keynes gibi orta snf reformcu
larn da paylat bir endie olan- rkn gelecei nsezileriyle buluu
yordu.
Bununla birlikte, esas itibariyle, bilim cilik ve pozitivizm, gelecein
bugnden iyi olabilecei inancyla ilikilendiriliyor ve m odernitenin ken
disi, insanln ilerlemesi anlam na geliyordu. 1914 ylna gelindiinde,
gelecee olan inan, her ne kadar ikisini birletirmeye alan saygdeer
grn hl pek ok savunucusu vardysa da, tanr inancnn yerini alma
konusunda epeyce yol almt.
K apitalist D em o k rasin in Ykselii
Dem okrasi szc 19. yzyl ortalarnn ynetici snflar iin la
netliydi. Onu hl Burken dom uz kalabalnn gruh ynetim i ola
rak lanetliyorlard. ngiliz W hig tarihi Macaulay, bir Tory kadar kat
olabiliyordu. Genel oy diyordu, hkm et etm enin her amac asndan
ldrcdr ve uygarln varl ile kesinlikle badam az.9 Ynetici

U m u t ve D e h e t Y z y l

snflar alttan gelen baskyla oy hakk vermeye raz olduklarnda bile,

alt snflar darda brakacak m lkiyet snrlam alar getirmeye alt
lar. Britanya 1832 Reform Yasas, oy hakkn 200.000 erkekten, bir m il
yon erkee, yani yetikin erkeklerin bete birinden azna, ykseltiyordu.
H alkn byk mcadelesi10 sonucunda 1867 tarihli yasa oy verenlerin
saysn a rttrd ama hl erkek nfusun yarsn akta brakt ve ne
Liberal ne de M uhafazakr liderlerin dem okratik bir anayasa olutur
mak iin harekete gemesi beklendi.11 Prusyada ve dier birka Alm an
devletinde snfl bir seim sistemi, parlam entodaki sandalyelerin
ounluunu, en zengin aznla veriyordu. B unlarn hepsinin stne,
hemen hemen btn ynetici snflar, seimle gelmeyen, karar verme
sreci zerinde veto hakk bulunan -L ordlar Kam aras ya da soylular
dan oluan bir senato gibi- ikinci bir meclisle hkm darn hkm etin
ban tayin etme hakknda srar ediyorlard. Paris Komn srasnda
M arxn, Louis Bonapartn diktatrlnn kapitalist ynetici snfla
rn istekleri ile dem okratik bir cum huriyetten ok daha uyum lu olduu
nu sylemesi bouna deildi: Bu, m odern snf ynetim inin, en azndan
Avrupa ktasndaki, devlet biim idir.12
Bununla birlikte yzyl ilerledike belirli ynetici snf figrleri, iin
de ileyecei kurallar kendileri koyabildikleri srece, dem okrasinin ken
dilerine kar bir tehdit olmadn grdler. Louis Bonapartn kendisi,
1851 ylnda iktidara el koyduunda durum u onaylatmak iin (erkek) ge
nel oyunu nasl m aniple edebileceini kefetmiti. Fransz semenlerin
byk ounluu, siyasal olaylara ilikin bilgiler konusunda ky papaz
larna ya da retm enlerine baml kyllerdi. Eer Bonapart ehirlerde
neler olduu konusunda onlar korkutacak bilgi akn yeterince kont
rol edebilirse onlarn oylarn alabilir ve kendisinin cumhuriyetilerden
daha dem okratik olduunu kantlayabilirdi. Bu, Prusya kraln Almanya
im paratoru yaptnda Bismarckn de izlemekten m utluluk duyduu bir
rnek oldu: ok snrl yetkileri olan im paratorluk parlam entosuna erkek
oylaryla seim yaplrken, devlet seimlerinde hl mlkiyete dayal bir
sistem yrrlkteydi.
Britanyann ynetici snf oy hakknn para para geniletilmesinin,
politikalarn belirleme gcn ortadan kaldrm adn kefetti; zira dev
let iktidarnn pek ou dorudan parlamento kontrolnn dndayd.
Bu iktidar, seimle gelmeyen asker, polis, yarg ve brokrasinin elindey
di. Parlam enter norm lar bunlar belirliyorlard ve (1912 ylnda Avam
Kamaras rlandada z ynetim iin oy verildiinde yaptklar gibi) zel
olarak istemedikleri bir nlemi anayasal deil diye reddedebiliyorlard.
Bu koullar altnda parlamento, kitlelerin basksn ynetici snfa uygu

378

Halklarn Dnya Tarihi

layabilecek bir m ekanizma olmak yerine, kitlelerin duygularn temsil

edenleri ehliletirilebilecek, onlar ynetici snfn izin verdii dar alan
iinde kalabilmek iin taleplerini kstlamaya ynlendiren bir m ekaniz
ma haline geldi. Britanyann ana kapitalist partisi Liberallerin lideri
Gladstone, daha 1867 ylnda, nfusun daha byk bir kesim inin siyasal
ilgisinin merkezinin parlamento olmasn tevik etm enin istenilen bir ey
olduunu sezmiti.13
Ralph M ilibandn yazm olduu gibi:
Politikaclarn dem okrasiyi kendilerine mal etmeleri, kendilerini ona uyar
lama anlam na gelmiyordu: aksine onun etkilerinden kurtulm a giriimi
anlam na geliyordu... Dikkatli bir ekilde snrlandrlm ve uygun ekilde
kontrol edilen demokrasi nlemi kabul edilebilir ve hatta kim i alardan arzu
edilir bir eydi. Ama o noktann tesine geen herhangi bir ey kabul edile
mezdi. Btn siyasal sistem bu t r duygulara gre donatlm t.14

Her yerde oy hakknn geniletilmesine, ynetici snf politikaclarnn,

alt snflarn kalplerini ve zihinlerini bilinli bir ekilde etkileme abalar
elik ediyordu. Britanyada M uhafazakr P a rtin in parlamento dndaki
yelerle Ulusal Birlik yaratm a konusundaki ilk giriimi, 1867 Reform
Yasasyla oldu. Amac, yerel dernekler ve iki kulpleri ayla, esas itiba
riyle M uhafazakr emekileri bir araya getirm ekti:15 i snfna ynelik
M uhafazakr arnn dolayszl ve aciliyeti, Ulusal Birliin ilk alma
larnn en arpc zellii idi.16Bu, emeki kesimlerin szde kendilerinden
daha iyi olanlara hrm etine; kim i alanlarn dierlerine kar dinsel ve
etnik ztlklarna (nitekim kuzey ngilterenin ve skoyann kim i kasa
balarnda M uhafazakr demek rlandal gmenlerin hasm olan Orange
Protestan olmak demekti); Britanyann emperyalist yaylmasnn yceltilmesine ve seim zam anlarnda yoksullara datlan yardm lar zerine
kurulu bir aryd.17M uhafazakrlarn alt orta snflar ve alan snfla
ra yaklama abalarna, kendi yerel derneklerinin ulusal an oluturan
Liberaller de elik ediyordu. Yalnzca 1905ten sonradr ki, 40 yldr ii
snf arasnda politikaya egemen olan iki kapitalist partiye kar, birka
bamsz ii adaynn baar kazanm as sz konusu oldu ve bunlar da
mevcut kurguya, yerleik hasm lar kadar balydlar.
Baka yerlerde de model esas itibariyle aynyd. Birleik Devletlerde
emeki snf, aslnda Amerikada domu olanlarla gmenler ayrm
zerinden (Dem okratlarn gneye olan sempatileri meseleyi biraz daha
karm aklatryordu) Cumhuriyetiler ve Dem okratlar arasnda bln
m t. Fransada m uhafazakr Katolikler, orta snf ruhban kart cum
huriyetilerle nfuz yarn srdrrken Yahudi kart duygular kkr
tyordu. Almanyada dounun Junker toprak sahipleri, krsal emekileri

U m u t ve D e h e t Y z y l | 379

istedikleri gibi oy vermeye daha kolay ynlendirebiliyor; Bismarck yanls

Ulusal Liberal sanayiciler kendi partilerini kuruyor ve gneyde Katolik
kiliseler, pek ok maden blgesinde bile insanlarn siyasal dnne
egemen olmay baaryordu.
Egemen snf partilerinin bu abalar kitle basnnn gelimesiyle des
tekleniyordu. 1820lerde ve 1830larda Britanya ynetici snf, yeni emek
i snf arasnda zararl dncelerin yaylmamasn, gazeteleri onlarn
ceplerinin izin vermeyecei bir fiyata ykseltmeyi amalayan bir vergiy
le salamaya almt. 1850lerden sonra yeni t r kapitalist giriimciler
popler gazeteler yoluyla kr edebilme olasln grdler. 20. yzyln
bana gelindiinde (ksa sre sonra Lord Northcliffe olacaktr) Alfred
Harm sw orth ve (daha sonra Lord Beaverbrook olacak) Max Aitken gibi
adam lar gazeteleri siyasi silah olarak deerlendirdiler. Bu t r adamlar,
Boer Savandaki kk bir olay, Mafeking Kuatm asn, her snftan
insan iin bir ilgi oda haline getirmeyi baardlar. Ayn ekilde Fransz
basn, Alm an casusu diye haksz olarak tutuklanan Yzba Dreyfus ola
ynda Yahudi kart isteriyi kamlad ve de Alman basn, 1907 seimle
rinde sosyalistleri yenmek iin sava korkusunu kulland.
Kapitalist demokrasiyi kontrol etme srelerinin bir paras da, yeni
trden bir milliyetiliin ykseliiydi. 19. yzyl ortalarnn milliyetilii,
esas itibariyle, 1814-15te Avrupada eski dzenin restorasyonu ile kurulan
devlet sisteminin bld ya da zulm ettii insanlar arasnda grlyor
du. Bu, kurtulu mcadelesi verenler iin bir sava arsyd ve demok
rasi ve cum huriyetilik talepleriyle de ilikiliydi. Bu t r aadan bir m il
liyetilik yzyln sonlarnda Rusya, Avusturya M acaristan ve Osmanl
im paratorluklarnn ezilen gruplar arasnda hl yaygnd. Pazarn yay
gnlamas bunu tevik etti. Kyllkten kan, yerel dilleri konuan orta
snflar, kendi karlarn gelitirmek iin ulusal devletler kurm a ya da en
azndan mevcut devletler iinde zerk ulusal yaplar oluturm a mcade
lesine giritiler.
Bunun yan sra ve bu eski tre kar, hem eski m onariler ve hem de
yeni kapitalist yneticilerce yukardan propagandas yaplan bir baka
t r milliyetilik tredi. Bylelikle Bismarck bir t r Alman milliyetili
ini benimsedi, Rus arlar, Fince, Ukraynaca, Lehe ve Trke konuan
uyruklarn Ruslatrm aya altlar; Fransz yukar snflar insanlarn
enerjilerini Almanyaya kar intikam a ve Kuzey Afrikay ve inhindini
fethetmeye ynelttiler ve Britanyann yneticileri, yerlileri uygarlatr
ma ve denizlere egemen olma m isyonlarn ilan ettiler.18 Hkmetler,
gazeteler, sanayiciler ve finanslar, her lkenin yneten ve smrlen s
nflarnn ortak kim liini ilan ederek ve bunlarn biri lks iinde, dieri

H a l k l a r n D n y a Tarihi

ise meakkat altnda ya da hatta alk iinde yaasa da, hsm akraba
olduunda srar ederek, bu t r bir milliyetilik propagandasnn arkas
na arlklarn koydular. O rta snflarn kim i kesimleri iin, im parator
luklarn ynetim inde yeni kariyer olanaklarnn ortaya kmas bunlar
m addi olarak yeni milliyetilie balad ve bu milliyetiliin etkisinin,
alan snflar arasnda -rnein, orta ve alan snflarn genleri iin
yar-m ilitaristik kitlesel zcilik rgtlerinin kurulm as gibi- yaylmas
na yardm c oldu. Bu rgtler szde politika-dyd ama ynetici snfn
monari, lke ve im paratorluk ideolojisi hi sorgulanmyordu.
Bu t r nlem lerin genel etkisi, ynetici snflarn 1840larda lmcl
bir tehdit olarak grdkleri genel oyun, 1900lerde ii tem silcilerinin ev
cilletirilm esinin arac haline getirilmesi oldu. Bu deiim akam dan sa
baha olmad gibi, srtmesiz de deildi. Sk sk yukar snfn direnci
sz konusuydu. Britanyada ynetici snflarn 1832de orta snflarn oy
hakkn kabul etmesinden sonra, yetikinlerin genel oyuna raz olmas
iin 95 yl gemesi gerekti. Belikada oy hakknn geniletilmesini zorla
yabilmek iin iki genel grev zorunlu oldu. Almanyada bu mesele etrafn
da 1900lerde sert sokak atmalar oluyordu ve ancak 1918deki devrimci
kalkma ynetici snfn herkese oy hakkn kabul etm esini salad.
Erkeklere oy hakk verme konusunda diren olduu gibi kadnlara oy
hakk verilmesi konusunda da diren vard. Piyasa ilikilerinin yaygnla
mas orta snftan kadnlarn da cretli igcne katlmas anlam na ge
liyordu. Ancak, bir sonraki neslin doru dzgn yetitirilmesine yapt
vurgu ile ahlaklarn model ailesi, kadnn roln evin iinde gryor ve
bunu kadnn mkemmellii ve kadn deerleri gibi uygun nosyonlarla
hakllatrm aya alyordu. Bu t r nosyonlar, ar ie koulan O rta a
kadn iin hibir anlam ifade etmezdi; Lancashire im alathane iisine de
hi uymazd. Ama 20. yzyln ilk yarsnn orta snf -ve gazetelerden
etkilenen ii snf- erkeine, kadnlar iin oy hakk talebini bir samalk
haline getiriyordu.
Paradoksal olarak, oy hakknn reddedilmesi bile insanlar kapitalist
demokrasi sistemine balamada etkili oldu. Ajitasyonun byk oun
luu o sistemin bir paras olmak iin verilen mcadeleydi; onun tesi
ne gemek iin deil. 1914ten nce oy iin yaplan kam panyalar st ve
orta snf kadnlar mlkiyet ve devlete kar dorudan eylem yapma
ya ynlendirdi. Ama sava geldiinde, kadnlara oy hakk hareketinin
Britanyadaki en iyi bilinen liderleri -Em m eline ve Christabel PankhurstBat Cephesindeki boazlama iin askere alma kampanyasna kendileri
ni adadlar. Katliama kar kan Sylvia Panhurst, parlam entonun kendi
sinin gelime iin bir engel olduunu kavrad.

U m u t ve D e h e t Y z y l

Sosyal D em okrasi
Sanayinin ve sanayi ii snfnn hzla yaygnlamas, 1848 ve 1871
yenilgileriyle ypranm olan sosyalist rgtlerin dncelerine yeni iz
leyiciler yaratt. Ama bu rgtler hibir yerde, devlete kar, devrimci bir
m eydan okumay dorudan gze alacak kadar gl deillerdi. Bunun
yerine Alman sosyalistlerince gelitirilen bir stratejiyi izlediler. Ne kadar
snrl ve yukar snflarn yararna gre dzenlenmi olursa olsun yeni
seim sisteminin salad alm dan yararlandlar ve sendikalar, yardm
rgtleri, spor birlikleri ve hatta m zik kulpleri gibi yasal ii rgtleri
kurdular.
Almanyann Sosyal Demokrat Partisi (SPD) kim i alardan muazzam
baarlyd. Seimden seime, ald oy artt ve hem toprak sahiplerinin
hem de sanayicilerin partilerinden daha byk hale geldi. A nti-sosyalist
yasalar altnda 12 yllk bir illegalite dnemi yaad; bir milyon yeye sa
hip oldu ve 90 kadar yerel gnlk gazete kard. Bal rgtler (sendi
kalar, yardm rgtleri vs.) ayla pek ok sanayi blgesinde insanlarn
hayatnn bir paras oldu. Btn bunlar, gazete editrlerinin, rgtle
rinin ve parlam enterlerinin srekli tutuklanm asna ramen yapmay ba
ardlar. Bu durum , kapitalist dem okrasinin kapitalizme kar kullanla
bileceini gstermi oluyordu ve Friedrich Engels bir biri ard sra yazd
makalelerde bu dersi kafalara sokmaya alyordu.
Alm an rneini ksa sre sonra baka partiler de izlediler. Engelsin,
Jules Guesde ve Paul Lafarguen Fransz i P artisine srarla nerdii
model buydu. Ispanyada, M adridli bir ii Pablo Iglesias, esas itibariyle
ayn izgide bir sosyalist parti, PSOEyi kurdu. talyada da eylemciler ayn
eyi yaptlar. Vasfl iiler asndan 20 yldr artan hayat standard, onla
r Gladstoneun Liberal partisinin mesajlarna ak hale getirmi olsa da,
Britanyada bile bir grup radikal demokrat 1883te sola ynelmeye balad
ve Alm an partisinin bir m inyatrn, Sosyal Demokrat Federasyonunu
kurmaya giritiler. Genellikle kinci Enternasyonal olarak bilinen ii r
gtleri uluslararas federasyonu, 1889da kurulduunda onun iindeki yol
gsterici k Alm an partisiydi.
Ancak bu partilerin kapitalizm in devrimci yollarla bertaraf edilmesi
ni benimsemi olan teorileriyle, kapitalizm iinde, reform adna dikkatle
uyguladklar gnlk pratik eylemleri arasnda bir eliki vard. Bunlar
1890larn ortasnda yzeye kt.
Alm an partisindeki nde gelen entelektellerden birisi Eduard
Bernsteind. Kendisi Engelsin arkadayd ve illegalite yllarnda partiyi
srgne gnderilmekten korum ak konusunda nemli bir rol oynamt.

382 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

1890larn ortasnda Marx ve Engelsin temel teorik varsaym larnn yan

l olduunu aklad. Genel ekonomik krizlerin artk kapitalizm in ayrl
maz bir paras olmadn ve onlarn (Marx ve Engels) snflar arasnda
giderek artan bir kutuplam ann olacan ngrm olm alarnn da yan
l olduunu iddia etti:
Btn gelimi lkelerde kapitalist burjuvazinin ayrcalklarnn yerini adm
adm demokratik rgtlere braktn gryoruz... O rtak kar, zel kara
kar artan oranda g kazanyor ve ekonomik glerin ilkel hkimiyetleri
sona eriyor.19

Berstein, M arxin Paris Komn zerine yazdklarnda talep ettii

m odern devlet sisteminin feshedilmesi20 olmadan da bu srecin gerek
leebileceini iddia ediyordu. Gerekli olan tek ey, sosyalistlerin tam bir
liberalizmi21 kucaklayarak, parlam entarizm in daha da yaygnlamasn
salamalar ve mevcut sistem iinde para para reform politikas izleme
leriydi.
SPDnin bata gelen kuram cs Kari Kautsky, Bernsteinin iddiasn
reddediyordu. Kautsky, kapitalizmin var olduu ekliyle slah edilemeye
cei ve bir noktada iktidar mcadelesi ve bir toplumsal devrim olmas
gerektii konusunda srar ediyordu. Ancak onun vard sonular da pra
tikte Bernsteinnkinden ok farkl deildi. Kautsky, sosyalist devrim in
sosyalist oylarn kanlm az artyla olacan ileri sryordu. Eninde
sonunda parti, semen ounluuna ve sosyalist ynetim in kapitalizmin
glerince devrilmesini engellemek iin gerekli meruiyete sahip olacak
t. O zamana kadar misillemeleri kkrtacak eylemlerden kanlmalyd.
Bernsteindan farkl olarak Kautsky, ileride bir toplumsal dnm hede
finin bulunduunu sylyordu. Ancak sosyalist eylem konusunda sundu
u gnlk reeteler pek de farkl deildi.
Her ikisi de orta snf aydnlarn iyimser bilim cilik ve pozitivizmini
paylayor ve ilerlemenin m ekanik kanlm azlna inanyordu. Bernstein
iin bilim, teknoloji ve artan demokrasi kapitalizmi, sosyalizme dnt
ryordu. Kautsky, bu srecin imdi deil gelecekte yer alacan dn
yor ve bunun kanlm azl konusunda ayn derecede em in grnyor
du. Tarih boyunca, retici gler, retim ilikilerinde deiikliklere yol
amtr, yalnzca insanlar bekleyebilirse, imdi de ayn eyi yapacaktr.
Bylesi bir gnl rahatlna kar kma konusunda 27 yandaki LehAlm an devrimci Rosa Luxemburg tek banayd.
SPDyi rgtleyen, yan kurulular oluturm ak ve oyla,r alm ak iin
btn enerjilerini ortaya koyanlar, Bernsteinin dncelerinin resmen
lanetlenmesi iin arlklarn koydular, ama sistem iinde lml eylem

U m u t ve D e h e t Y z y l

yolunu izlemeyi srdrdler. Temel endieleri iverenleri grmeye zor

lam ak olan sendika liderleri de ayn eyi yaptlar. Bernstein parti iindeki
oylamay kaybetti ama tartm ay kazand.
Bununla birlikte, sosyalist partilerin kapitalizm iindeki etkilerini ge
niletmeleri, sonuta, kapitalizm in kendi istikrarna balyd. Bernstein,
sistemin szde bunalm dan uzak zelliini tezinin temeli yaptnda
bunu kabul etmiti. Alm an kapitalizmi 1890larda bir bunalm a girme
konusundaki herhangi bir eilimi am grnd bir evreden geiyor
du ve Bernstein bundan hareketle gelecek iin genellemede bulunuyordu.
Buna karlk, Rosa Luxemburg 1890larda kapitalizmi istikrara ka
vuturm u grnen srecin bizatihi kendisinin, ileride daha byk istik
rarszlklara yol aaca konusunda srar ediyordu.22 Luxemburg ayrca,
ngiliz liberal iktisat Hobsonun yar farkna vard ve 1916 ylnda Rus
devrimciler Nikolay Buharin ve V ladim ir Lenin tarafndan ifade edilecek
olan bir eyin de -hzl kapitalist gelime evresinin Byk Devletlerin
emperyal yaylmasyla yakndan ilikili olduu gereinin- farkna var
mt.
Em peryalizm
1876 ylnda Afrikann en ok yzde 10u Avrupallarn ynetimi
altndayd. 1900 ylna gelindii zaman, yzde 90ndan fazlas sm r
geletirilmiti. Britanya, Fransa ve Belika, ktay aralarnda blm
ler; Almanya ve talyaya kk dilimler brakm lard. Ayn dnemde
Britanya, Fransa, Rusya ve Almanya, indeki smrge alanlarndan
balayan geni etki alanlar oluturmular; Japonya Kore ve Tayvan al
m; Fransa inhindinin tm n fethetmi; Birleik Devletler Porto
Rikoyu ve spanyadan Filipinleri ele geirmi; Britanya ve Rusya da
rann gayri resmi paylalmas konusunda anlamlard. Pasifik ve Hint
O kyanusunun kk adalar bile Londra ve Parisin iradesine tbiydi.
Avrupa ve Am erikalar dndaki gerekten bamsz devletlerin says bir
elin parm aklaryla saylabilirdi - Osmanl m paratorluunun geri kalan
yerleri, Tayland, Etiyopya ve Afganistan.
ocuk m asallarnda ve onlarn anne babalar iin yazlan rom anlarda
aktarlan mitoloji, gz pek beyaz kiflerin, cahil ama daha sonra m in
nettar yerlileri, Kiplingin A m erikallara Britanya smrgeciliini taklit
etmeleri iin bastrd bir iirindeki yar-eytan yar-ocuk insanlar,
kontrol altna ald eklindeydi. Bu mitoloji Afrika, H int ve Pasifik ok
yanuslarnn halklarn, yamyamlk ve byclk zellikleri olan, trde
olarak ilkel toplum lar olarak gsteriyorlard.

383

384

H a l k l a r n D n y a Tarihi

Aslnda, 1790lar ve 1800lerdeki Mungo Park ve 1850ler ve 1860lardaki Livingstone ve Stanley gibi kifler Afrika ilerindeki o nl ge
zilerini, bunlar yerleik devletler ve oturm u toplum lar olduu iin ger
ekletirebilmilerdi. Bu devletler Avrupallarn ilk fetih giriimleriyle
kolaylkla ba edebilmilerdi. H atrlam akta yarar vardr ki, 1880 ylnda
Bat Avrupallar Afrika kylaryla, deniz yoluyla 400 yldr dzenli ili
ki iindeydiler ve Araplar ve Trkler ok daha nceden beri Afrikann
blgeleriyle temas halindeydiler. Buna karlk Avrupallar yalnzca, esas
itibariyle kylarda, az saydaki yaltlm blgeyi dorudan kontrol edi
yorlard. Bruce Vandervortun yazm olduu gibi, En azndan erken m o
dern ada, belki deniz hari tutulursa, Avrupann teknolojik stnl
hi de ok byk ya da nemli deildi. Yerli halklar Avrupallarn yeni
liklerini benimsemekte hzlydlar.23
Avrupallarn Afrikada koloniler kurm a konusundaki ilk giriimleri,
onlarn ounlukla kaybettikleri kanl savalar gerektirmiti. Franszlar
Cezayir ve Senegali fethedebilmek iin uzun ve iddetli savalar yapmak
zorunda kalmlard. Britanya, 1870lerin banda bir Ashanti ordusuna,
1884te H artum da (inde T ai-ping ayaklanm asnn ezilmesine yardm
eden ayn Charles George Gordonun burada hak ettii bir lmle kar
lat) M ehdinin Sudan ordusuna ve 1879da Isandlwanada Zululara
kar savalar kaybetmiti. talyanlar, 1896da Adowada Etiyopya ordusu
karsnda, Batl fetihlerin tm o kasntl ahlaknn param para oldu
u24 ykc bir yenilgi almt.
Ancak 1880lere gelindiinde, Bat Avrupann hzlanan sanayileme
si dengeyi, gelecekteki smrgeciler lehine kararl bir ekilde deitirdi.
Yeni silahlar -nam lunun arka ksm ndan dolan tfekler, nehirlerde ok
yukarya kadar kma yetenei olan elik zrhl buharl gemiler ve en kt
hretlisi olarak da Gatling m akinal tfei- Avrupa ordularna ilk kez ol
m ak zere savalarda kesin bir stnlk salamt. stelik sanayinin ok
sayda rettii mallar, A vrupallarn A frikallar kendi yanlarnda sava
m ak zere rvetle beslemesini kolaylatrmt. Adowadaki talyan bir
liklerinin yars Eritreliler ya da Tigrayanlard ve de Sudandaki Britanya
birliklerinin pek ou Msrl ya da Sudanlyd. Britanyann yneticile
ri iin H indistanda ok yararl olmu olan bl ve ynet stratejisi imdi
Afrikada geni apta uygulamaya sokuluyordu.
Avrupallar vahilie kar savatklarn iddia ediyorlard ama ken
di yntemleri barbarcayd. Lord Kitchenerin Britanya ordusu 1898de
Sudanda O m durm an M uharebesini kazanarak sonunda Sudan fethet
tii zaman, onun m akinal tfekileri yalnzca 48 kayp vererek 10.000
Sudanl asker ldrm t. Sava alannda yaralanm lmekte olan bin

U m u t ve D e h e t Y z y l | 385

lerce Mehdici, yalnzca arkalarn dnp uzaklaan Britanyallardan hi

bir yardm grm edi.25 Su istediler, yardm etmemizi istediler ama bizim
subaylarmz onlar tekm eledi diye yazyordu bir Britanyal asker gnl
ne. Kitchener, liderleri M ehdinin kafatasn bir mrekkep hokkas yap
m t.26 Nijeryada isyan eden Satiru kyne kar Lord Lugardn yapt
sefer de en az bu kadar vahiceydi. A dam larnn hi kayp vermeden 2.000
asiyi ldrdn tahm in ediyordu. Esirler kuruna dizilmi ve kafala
r karglara geirilmiti.27 Belika Kral Leopold, uygarlk getirecei ve
klelii yok edecei iin Afrikada bir Batl hal seferi dzenlenmesini
bastranlarn banda geliyordu. Kendisi muazzam Kongo topraklarndan
kiisel bir im paratorluk oluturdu ve teki smrgeci gler arasnda bile
kt hretiyle nlenm i yntemler kulland. Britanya dileri bakanl
na gnderdii resmi bir raporda, Roger Casement, kauuk retilen bir
blgeye yaplan ziyaretten sz ediyor ve unlar yazyordu: iyi bildiim ve
gelimi yerler olarak ziyaret ettiim tm kyler ve semtler... bugn insan
szdr. Kyleri yamalayan ve yakan Belikal askerlerin, bouna cephane
harcam adklarn kantlayabilmek iin kurbanlarnn kestikleri ellerini
sepetlere doldurup gtrdklerini renm iti.28
Kapitalist gler dnyann geriye kalan ksm n fethetmek iin para ve
abay, insan severliklerinden harcamyorlard. Ama bunu, her ne kadar
rkl, m isyonlarn hakllatran bir ey olarak grseler de, yalnzca
basit olarak rklk nedeniyle de yapmyorlard. Bu gd kr gdsyd.
Smrgeci glerin, im paratorluklarn kendilerini daha zengin ya
pacana inanm alarnn hakll konusunda tarihiler arasnda epeyce
tartm a olmutur. Ancak, 18. yzyldaki kle ticareti konusunda yaplan
tartm alar gibi, bu da yersizdir. Byk devletler, im paratorluklarn ken
dilerini daha zengin yapacan dnyorlard. Emperyal yaylmann n
safnda gelenler, dnyay dndren eyin para olduunu ok iyi bilen kat
yzl adamlard. Kral Leopold ya da Britanyal macerac Cecil Rhodes
gibi adamlar, kendilerini idealist olarak kabul etmi olabilirler, ama ken
dilerini zenginletirmek iin oralardaydlar. Leopoldun Londradaki
Belika bykelisine yazm olduu gibi, Bu ahane Afrika pastasndan
bir dilim elde etme ansn karm ak istemiyorum .29
Dnyann paylalmas, bu dnemde kapitalist dnyada neler
olduuna baklm adan anlalamaz. ou kez Byk Depresyon olarak
adlandrlan, 1870ler ve 1880ler, piyasalarn darald, fiyatlarn dt
, zellikle Britanyada krlarn ve kr paylarnn azald bir dnem
di. Britanyal yatrm clara gelirlerini srdrm enin tek yolu, lke dna
yatrm yapmak olarak grnyordu. Yabanc hisse senetlerine yaplan

386 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

yatrm 1883de 95 milyon sterlinden, 1889da 393 milyon sterline yksel

miti. Ksa sre sonra Britanyann gayri safi milli haslasnn yzde 8ine
eit oldu ve tasarruflarn yzde 50sini oluturdu.30 Para esas itibariyle, de
m iryollarnn, kprlerin, lim anlarn, doklarn ve su yollarnn yapm ya
da hkm etlerin finansm an iin sabit faizli hisse senetlerine gidiyordu.
Yatrmlar nereye yaplrsa yaplsn, lkede elde edilebilecek kr dzeyin
den daha ileri bir dzeyi vadediyordu. Ayrca (elik raylar, lokomotifler ve
kpr putrelleri gibi) yerli sanayi retim ine pazar salyor ve artan oran
da ucuz ham madde akna yol ayordu. Bylelikle Britanya kapitaliz
m inin yeni bir genileme dnemine ekilmesine yardm c oldular.31 Bu
t r yatrm lar, yabanc borlularn demelerini aksatm asn engelleyecek
aralara da ihtiya gsteriyordu. Kolonyalizm bunu devletin silahl g
cyle salad.
Dolaysyla Britanya ve Fransa, M srn yneticileri 1876 ylnda lke
nin borlarn deyemeyince, bu lkenin mliyesinin ynetim ini ele ge
irdiler ve 1880lerin banda Britanya hkm eti, aslnda M sr Britanya
m paratorluuna katm ak anlam na gelen, Svey Kanal irketinin kr
paylarn garanti altna alm ak ve Britanyann daha da byk yatrm lar
nn olduu H indistan yolunun gvenliini salamak iin bir 'protectorate
oluturm ak zere, silahl kuvvetlerini kulland.
Benzer bir ekilde, Britanya kuvvetleri, Hollandaca konuan Boerlerin
ynettii gney Afrikann Transvaal blgesini, altn ve elmas rezervleri
nin kefedilmesinden sonra, kontrol etme giriim inde bulundu. etin bir
sava Gney Afrikay, Britanya ticari karlarnn istikrarl bir koruyu
cusu haline getirdi.
Btn yatrm lar smrgelere gitmedi. Britanya yatrm larnn ou
Birleik Devletlere ve nemlice bir ksm da A rjantin gibi Latin Amerika
lkelerine gitti. Bu durum kim ilerini, lke dna yaplan yatrm la em
peryalizm arasnda hibir iliki olmadn iddia etmeye ynlendirm i
tir. Bununla birlikte nemli nokta, smrgelerin, smrgeci devletlerin
kapitalistlerine yatrm iin m ahre salamasdr. Smrgeler ayrca,
baka yerlerdeki yatrm larn yollarn gvenlik altna alm ak iin asker
sler de salyordu. Zira Britanyann Malta, Kbrs, Msr, Gney Yemen
ve de mit B urnundaki smrgeleri, yalnzca kendi balarna kr kay
na deil, H indistan yolunda durak noktalar ve tataki prlanta olan
H indistandan Singapura, Malayann inko ve kavuuuna, yeni alm
in pazarlarna ve de zengin Avustralya ve Yeni Zelanda dom inyonlarna
giden yollarn durak noktalaryd. mparatorluk, Britanya kapitalizm inin
nezle olmasn nlemek iin rlm bir giysi gibiydi: tek bir iplik nem

U m u t ve D e h e t Y z y l

siz bir ey gibi grnebilirdi ama o koparsa geri kalanlar da zlebilirdi.

En azndan imparatorluu ynetenler, onlarn Londra ehrindeki mes
lektalar ve Britanya sanayiindeki dostlar meseleyi byle gryorlard.
Tek emperyal g Britanya deildi. Fransa da dnyann hemen hemen
ayn byklkte bir ksm n kontrol ediyordu; Hollandann elinde imdi
Endonezya dediimiz dev adalar denizi vard; Belika merkez Afrikann
nemli bir kesimini elinde bulunduruyordu ve de ar, asl Rusyann do
usunda, batsnda ve gneyinde ta H indistan snrna ve Pasifikteki
Vladivostok lim anna kadar byk bir araziye sahipti.
Ama Avrupann en hzl sanayi gelimesini gsteren lkesi Almanya
adeta im paratorluksuz kalm t. Ar sanayii, ham m addenin elde edil
mesinden bitmi rnn elden karlm asna kadar retim i kontrol eden
irketler ortakl trstler eliyle, giderek rgtleniyordu. Bu trstler dev
letin yan sra bym lerdi ve hl bir zellii devlete gvenmeme olan
Britanyal kapitalistlerin o kk kapitalist gvensizliine sahip deiller
di. O nlar devlete, tarifeler (ithalat zerindeki vergiler) yoluyla kendi i
pazarlarn koruyacak ve yabanc pazarlar oluturm akta kendilerine yar
dmc olacak diye bakyorlard.
Gzlerini drt yne evirmilerdi: Almanyann kendi anlamal lim a
nn yakalad ine; Tanganika, Rwanda Burundi ve Gney Bat Afrikay
ele geirdikleri Afrikaya; Fasn denetimi konusunda Almanyann Fransa
ve Ispanyaya meydan okuduu M aribe; Berlin-Badat demiryolu m er
kezli bir proje yoluyla Dou Avrupa ve Trkiye zerinden bir koridor
oluturarak Mezopotamya ve Basra Krfezine. Ancak Almanyann kapi
talistleri ve im paratorluk kurucular hangi ynde hareket ederlerse etsin
ler, yerleik im paratorluklarn ynettii bam l devletler, sler ve koloni
ler ana tosluyorlard: Balkanlarda Ruslar; Kuzey Afrikada Franszlar;
O rtadouda ve Dou Afrikada Britanya ve inde hepsi.
Kabaca sylemek gerekirse, Byk Depresyondan kmay salayan
ve kapitalizm in iilerine, hayat standardnda kimi iyilemeler sunm as
na olanak veren krlln art, im paratorluklarn yaylmasna balyd.
Ancak im paratorluklar yayldka birbirleriyle atma eilimine giriyor
lard.
Bu im paratorluklar ynetenler, bu t r atm alarn sonucunun silah
l kuvvetlerinin gcne ba olduunu biliyorlard. Bu nedenle Almanya
Britanyann denizlerdeki egemenliini krm ak iin sava gemileri yap
maya balad ve Britanya da buna kendi D retnotlarm ina ederek cevap
verdi. Fransa, Alman askeri gcne yetiebilmek iin iki yllk askerlik
sresini yla kard. arlk Rusyas devletin ilettii silah fabrika
lar kurdu ve demiryolu sistemini Osm anl mparatorluu, Avusturya-

H alklarn Dnya Tarihi

M acaristan m paratorluu ve Almanyaya kar potansiyel savalar d

nerek planlad. Savaa doru gidi, emperyalizmin kapitalizme getirdii
szde istikrarn ve Bernstein gibi reformcu sosyalistleri o denli etkileyen
hayalin teki yzyd.
S endikaclk Y anllar ve D evrim ciler
Bu dnemde snflar arasndaki mcadele durmad. Kimi anlarda ve
kim i yerlerde krelmi gibi grnd ya da yalnzca seim alanna yansd.
Bu, zellikle sosyalist partinin en gl olduu lke, Almanya iin do
ruydu. Ancak baka yerlerde kim i sert atmalar oldu. 1880lerin ortasn
da Birleik Devletlerde alma gn etrafnda bir ajitasyon dalgas ge
liti ve elikte (1892 Homestead lokavt); dem iryollarnda (1894 Pullm an
grevi) ve madencilikte (1902de Pennsylvania antrasit grevi) ok iddet
li mcadeleler oldu. ABDli iverenler bu hareketleri, silahl polisleri ve
grevcileri vurm ak iin Pinkerton zel dedektiflerini kullanarak ezdiler.
Britanyada 1880lerin sonundaki ekonomik iyileme, Londrann
Dou Yakasndaki nl kibriti kzlar grevinin balamas ve 1889 dok
greviyle, bir grev ve vasfsz iiler arasnda sendikalama dalgasyla bir
likte geliti. verenler 1890larn banda yinelenen durgunluktan yarar
lanarak (Hullda profesyonel grev krclar kullanarak) grev krm a yo
luyla pek ok yeni sendikay ykmaya; insanlar a brakp ie zorlamaya
(Bradforddaki ounluu kadn olan deirm en iilerinin uzun grevi);
lokavtlar ve (Taff Vale demiryolu grevinde olduu gibi) sendika fonlarn
ele geirmek iin yasal eylemlere giritiler. Fransada 1880ler ve 1890larda baz iddetli grevler oldu. 1886 banda Decazevilledeki 2.000 m aden
cinin grevi, askeri birliklerin kullanlm asna ve tutuklam alara yol at;
askerler 1 Mays 1891de kuzey Fransadaki Fourmiesde grevdeki tekstil
iilerin zerine ate atlar ve on iiyi ldrerek aralarnda ocuklarn
da bulunduu 30 kiiyi yaraladlar.32
Avrupada ve Kuzey Amerikada emperyalizmin, kolonilerdeki ar
sm rnn krlarndan iilere rvetler verdii ya da en azndan va
sfl iilerden oluan ii aristokrasisine rvetler datt ve bunun da
Bernstein gibi reformcu sosyalistlerin etkisini aklad yolunda iddialar
ortaya atld. Ancak, smrgeciliin ykseldii, Bat Avrupadan yaplan
yatrm larn en youn olduu yllarda pek ok ii grubu ezildi. Bunlar
hibir ekilde yalnzca vasfsz iiler deildi. Dnemin en byk emper
yalist gc Britanyada 1890larn grev ve lokavtlarnn pek ou, cret
lerindeki kesintilere ve alma koullarna kar kan vasfl m hendis
ler, matbaaclar, izme ve ayakkab iileriyle ilgiliydi. 1900lerin bala

U m u t ve D e h e t Y z y l

r hakkndaki klasik ii snf roman, Robert Tressellin Baldrplak

Hayrseverler vasfl boyaclar ve dekoratrlerle ilgilidir. Bat Avrupa ve
Kuzey Amerikada kapitalizm in yararland istikrar, ii gruplarna r
vetler verilmesinden kaynaklanmad; ama emperyalizm in sistemdeki kriz
eilim ini azaltm asndan ve reformun olanakl ve uygulanabilir olduu
havasn yaratm asndan kaynakland.
Her hlkrda, grece snf barnn olduu dnem, yeni yzyln
balamasyla sonuna yaklayordu. Kapitalist ilikilerin yaygnlamas ii
snfnn gelimesini ve dnm n beraberinde getiriyordu. Ayakkab
imalat, matbaaclk, dizgicilik, gemi yapm ve m hendislik gibi zanaatlar,
en son kapitalist yntemlere gre yeniden yaplandrlyordu. Madencilik
ve dem ir ve elik retim i her yerde yaygnlat; kimya ve elektrikli rnler
imalat gibi yeni sanayiler dodu. Britanyann sanayi devrim ini temsil
eden imalathanelerdeki tekstil iilerinin yan sra, imdi dnyann e
itli yerlerindeki ar endstrilerde milyonlarca ii vard. Ayrca, montaj
tezghnn ritm ine bal ok sayda yar vasfl iiye dayanan, seri reti
me doru ilk hamleler de yaplyordu. 1909 ylnda Henry Ford, seri t
ketim hedefli ilk otomobilini, nl Model Tyi (ya da Tin Lizzy) satm a
ya balad. 1913 ylnda, onbinlerce iinin alt D etroitteki Higland
Park fabrikasn at. Yirmi yl iinde onlarca lkede milyonlarca ii
benzer yerlerde alyordu. Bu arada, bir btn olarak sistem yeni istik
rarszlk iaretleri ortaya koymaya balamt. 1900lerin banda pek ok
sanayi lkesinde reel cretler dmeye balad. Bernsteinn gemie ait
bir ey olduunu iddia ettii ekonomik bunalm , alma frsatyla geri
dnm t.
Bu, lkelerin ounda, her tarafa yaylan sert grevlerle yeni bir ulus
lararas ii mcadeleleri dalgasna yol at. verenlerle grme taknt
syla, parlam entodan yana yaklamlaryla ve yerleik sendika liderleriyle
tannan sosyalist partilerden farkl izgiler zerinde rgtlenmeye bala
yan yeni eylemci gruplar ortaya kt.
1905te ABDde kurulan Dnya Sanayi ileri, madencilik, orm anc
lk, dok ve tekstil sanayilerinde m ilitanca grevlere liderlik etti ve lm l
Am erikan i Federasyonunun (American Fdration o f Labour) ihmal
ettii siyahlar, kadnlar ve vasfsz iileri rgtledi. Fransada Genel i
Konfederasyonu (Confdration Gnral de Travail-CGT), iilerin devrim inin sendikal mcadele yntemleriyle elde edilebileceinde srar ederek
ve parlam enter politikaya her trl katlm reddederek benzer m ilitan
bir yaklam izledi. O nlarn bu yaklam Franszca szck syndicatdan
hareketle btn dnyada sendikaclk olarak bilinir oldu. spanyada
Confedariton Nacional de Trabajo (CNT), Sosyalist Parti liderliinin

389

Halklarn Dnya Tarihi

Union General de Trabojadoresine (UGT) kar bir alternatif olmak zere

anaristler tarafndan kuruldu. rlandada Britanya lim an iileri sendika
snn yelerinden biri, m ilitan rgt Jim Larkin, 1907 ylnda Belfastta,
Katolik ve Protestanlar bir araya getiren ve hatta polis arasndaki ho
nutsuzlar bile ateleyen byk bir greve nderlik etti. Larkin daha sonra,
Ulam ve Genel iler Sendikasn kurdu. Britanyada IW W nin ube
lerini ama giriim i oldu ve 1899 dok grevinde nemli bir rol oynam
olan Avustralya ve Gney Afrikadan dnen bir m akina iisi, Tom M ann,
mevcut sendikalar arasnda sradan iilerin eitliini savunan kendi sen
dikaclk t rn telkin etmeye balad.
Parlamenter yaklama bir alternatif bulunduu duygusu, Rusyadaki
olaylardan, 1905 devrim inden byk bir g kazand. Rus arl, 1914-15
ylndan beri Bat Avrupann eski rejimlerinin restorasyonundaki rol ne
deniyle kar-devrim in merkezi olmutu. Ilml liberaller bile ondan nefret
ediyorlard. Ama arlk 1905 ylnda kmeye ok yaklat. Askerler ba
kent St. Petersburgdaki iilerin gsterisine ate atktan sonra Rusyann
her yerinde birbirini izleyen grevler oldu. Gsterinin nderliini, gizli
polisle de ilikili devlet destekli bir sendikann lideri bir papaz, Peder
Gapon yapmt ve iiler yalnzca Kk Bahalarndan (ardan) kt
danm anlar dinlemeye son vermesini istemilerdi. Ancak ate alma
sndan sonra grevlerin havas giderek daha devrimci oldu. Karadeniz
Filosunda Potemkin zrhlsnn nderlik ettii bir isyan gerekleti. Ve
Aralk aynda Moskovada, liderliini V ladim ir Leninin yapt Sosyal
Demokrat P artinin m ilitan Bolevik kanadnn ynetiminde bir ayak
lanm a giriim i oldu. Yeni t r bir rgtlenme, belli bal iyerlerinden ge
len seilmi delegelere dayanan ve 26 yandaki Leon Trokinin bakan
lk ettii bir rgtlenme, St. Petersburgdaki devrimci gler iin odak
noktas oldu. Bu rgtlenm enin ad basit olarak Rusada konsey anla
m na gelen Sovyetti ve o zaman nemi tam anlamyla kavranam am t.
Ama devrimci gleri rgtlemenin, Fransz D evrim ininin sokak temelli
ayaklanmalar journeelerden ya da hatta Paris Kom nnden farkl, yeni
bir biimini temsil ediyordu. Komn, ii snfnn yaad mahalleler
den gelen delege temeline dayanyordu - esas itibariyle hl kk atl
yelerden oluan bir ehre uygun bir rgtlenmeydi. Sovyet ise, muazzam
fabrikalaryla son otuz yln sanayilemesinin dntrd bir ehre uy
gun dyordu.
St. Petersburg ite byle bir ehirdi ama Rusya btn olarak hl ge
riydi. Nfusun byk ounluu, O rta alarn sonlarndan beri ok
az deimi yntemlerle topra ileyen kyllerdi. arlk, bir Rus kapi
talistler snfna deil ama aristokrasiye dayanyordu; 1905 devrim inin

U m u t ve D e h e t Y z y l

hedeflerinin pek ou 17. yzyldaki ngiliz Devrim inin ve 18. yzyln

sonundaki Fransz Devrim inin hedefleriyle aynyd. Ancak arlk silah ve
demiryolu malzemeleri retm ek amacyla byk apl kapitalizmin cepler
halinde gelimesini tevik etmi ve birka milyon insan sanayi iisine
dntrm t. Bunlarn varl, aksi halde Fransz tarz bir burjuva dev
rim i olacak bir eyin niteliini deitiriyordu. Rusyadaki sosyalistlerin
ou bunun farkna varamyorlard. Byk bir ksm, Rusyann kapita
lizmden gemeden kyllere dayanan bir sosyalizm biimine geilebile
ceine inanyorlard. Gereken tek ey devletin gcn kracak olan si
lahl bir eylemdi. Bu sosyalistler, narodnikler (halkn dostlar) olarak
bilinirler ve Sosyal Devrimci P a rtiy i kurm ulardr. Kapitalizmin geli
tiini gren M arksistler vard ama bunlarn pek ou, Sosyal Demokrat
P artinin, iilerin yalnzca burjuvalara devrim lerini yapmalar iin yar
dm etmeleri gerektiine inanan M enevik eilimine balyd. Leninin
Bolevikleri bile, burjuva dem okratik devrim den sz ediyorlard. Ancak
Leon Troki daha ileri gidiyordu: o iilerin katlm nn, 1848den sonra
ilk kez M arxin kulland bir ifadeyle, devrim i kalc klacan syl
yordu. O nlar zorunlu olarak, devrimci hareketi yalnzca dem okratik ta
lepler ortaya atm aktan, sosyalist talepler ortaya atmaya tam lard.33
Avrupada 1905in deerini en iyi anlayan, Rusyann igalindeki
Polonyada, olaylara birinci elden tanklk eden Rosa Luxemburgdu. Kitle
Grevi*4* adl risalesinde 1905in grev hareketlerinin, nasl kendiliinden
siyasal sorular ortaya koyabildiini, deiim iin parlamento d bir stra
tejinin yolunu atn gsterdiini yazyordu. Onun tezleri Alman sos
yalist hareketi iinde ok az ilgi uyandrd ve devrim in arlk tarafndan
ezilmesi, szlerinin nem ini azaltm grnyordu.
Bununla birlikte 1910dan sonraki yllar, Kuzey Amerikada ve Bat
Avrupada ok daha byk ve ok daha sert, sabrsz yeni grevlere ta
nk oldu. Birleik Devletlerde M assachusettsdeki nl Lawrence gre
vine, IW W ajitatrleri Elizabeth Gurley Flynn ve Big Bill Haywodun
nderliinde bir dzine farkl ulusal kkenden gelen 20.000 kadn ka
tld. Britanyadaki Byk H uzursuzluk demiryollarndaki, lim anlar
daki ve madenlerdeki byk grevlerden kaynaklanyordu ama ou kez
vasfsz ve sendikal olmayan iileri de ieren baka sektrlere de tat.
rlandada 1913 ylnda tamaclk ve dier iilerin be ay sren lokavt
oldu. talyada anti-m ilitarist bir gsteriden sonra, Anconada iilerle po
lis arasnda kanl atm alarn olduu Kzl Hafta; (iki iinin askerlerce
ldrld) Turinde 50.000 metal iisinin katld bir grev ve kuzey
1906da yaynlanan bu alm ann tam ad Kitle Grevleri, Sendikalar, Partilerdir (M assenstrike, Partei und Gewerkschaften), -ev.

Halklarn Dnya Tarihi

talyada bastrlm as iin 100.000 askerin gerektii bir ajitasyon dalgas

yer ald.35 Genel mcadele dzeyi hl Avrupa ortalam asnn altnda olan
Almanyada bile, R uhrda, etin bir madenciler grevi grld. Son olarak
Rusyada, 1912 ylnda Lenada grevci altn m adencilerinin katliam n,
Sosyal Demokrat P a rtin in iki rakip hizbinin yar-legal gazeteler karm a
sna yol aan ve 1914 yaznda St. Petersburgda barikatlarn kurulmasyla
sonulanan, ii mcadelelerinin yeniden canlan izledi.
Emperyalizmin smrgelerdeki kanl m aceralarnn merkezde sistemi
istikrarllatrabilecei gnler geiyordu. Ancak bunun neye yol aacan
grmeye hi kim senin frsat olmadan, Avrupann her yerinde misli g
rlm em i lde kan aktlacakt.
Savaa G iden Yol
Emperyalizmin smrgeletirilen insanlarn esaret altna alnm a
s kadar, smrgeci devletler arasnda sava anlam na geldii, 1904te
Rusyann douya, Pasifike doru hamlesi onu, kuzey inde, Japonyann
Kore zerinden batya doru hamlesiyle dorudan atmaya soktuunda
grlm t. Rusyann savataki yenilgisi 1905 D evrim ini hzlandrd.
Fas zerindeki benzer bir kar atmas, iki kez, 1906 ve 1911de, Fransa
ve Almanya arasnda bir savaa yol aabilecek gibi grnd.
Ancak asl tehlikeli blge, Gneydou Avrupa, Byk Devletlerin
baz yerel devletleri kendi mterileri gibi grdkleri Balkanlard. Bu
devletler arasnda 1912 ve 1913de savalar olmutu. nce Srbistan,
Yunanistan, Karada ve Bulgaristan, Makedonya ve Trakyada geri ka
lan Trk topraklarna saldrdlar ve Trkiyeye yalnzca dou Trakyada
ince bir erit ve stanbulu braktlar. Daha sonra Yunanistan, Srbistan
ve Romanya, Byk Devletlerin tevikiyle, Bulgaristann zerine ul
landlar. Bu savalar her tarafta kym lara yol at. ehirli orta snflarn
kim i kesimleri, dil birliine dayanan m odern ulusal devletler kurm ak ve
bunlar geniletmek istiyorlard. Ancak krsal nfus hemen hemen her
yerde farkl diller ve diyalektler konuan farkl etnik gruplardan oluu
yordu. Bunlardan etnik olarak saf ulusal devletler karm ann yolu, ge
rekli kstaslara uymayan sivilleri kovmak ve hatta yok etmekti. Birinci
sava Londra Antlamasyla, kincisi Bkre Antlamasyla sonuland.
Ama bunlar savaa yol aan alttaki basklarn hibirini ortadan kaldrm a
konusunda bir ey yapmad ve ayn basklar, eski Osm anl blgelerinde
olduu gibi, Dou Avrupann Avusturya-M acaristan kesiminde de y
rrlkteydi. Btn blge patlamaya hazr bir bomba gibiydi.
Ne kadar patlayc olduu 1914 Tem m uzunda Avusturya Aridk

U m u t ve D e h e t Y z y l

Franz Ferdinandn, Avusturyann ynetimindeki Bosnann bakenti

Saraybosnaya resmi bir gezi yapt srada grld. Ferdinand, Bosnann
Avusturyadan koparlp komu Srbistanla birlemesinden yana olan bir
milliyeti tarafndan ldrld.
Daha sonra neler olduu iyi bilinir: Avusturya hkm eti Srbistana
sava ilan etti; Rusya hkm eti bunun kendisine bir meydan okum a ol
duundan korkarak Avusturyaya sava ilan etti; karlarn Avusturya ile
zdeletiren Almanya Rusyaya kar harekete geti; Fransa, Almanyann
Rusyay yenip kendisini Avrupada egemen bir g haline getirmekten al
koymas gerektiini hissetti; Britanya arln Fransadan yana koydu ve
Alman birliklerinin Belika iinden gemesini bahane ederek Almanyaya
kar savaa girdi. Bir hafta iinde, Bat Avrupadaki 44 yllk bar -herhangi bir kiinin hatrlayabilecei en uzun sre- yerini belli bal btn
devletlerin kart bir savaa brakt.
Savalar da, devrim ler gibi, ou kez nemsiz bir olay tarafndan te
tiklenm i gibi grnr. Bu, insanlarn olay bir kaza imi gibi grmele
rine, yanl deerlendirme ve yanl anlam alar zincirinin sonucuymu
gibi grmelerine yol aar. Ama aslnda, kk olaylar nem lidir nk
byk toplumsal ya da siyasal gler arasndaki dengeyi temsil ederler.
Bir otomobilde buji en ucuz paralardan birisidir ve kendi bana hibir
eyi hareket ettiremez. Ama m otordaki benzin buharnn patlayc gc
n ateleyebilir. Ayn ekilde bir suikast ya da bir vergi art, kendi bana
nemli olmayabilir ama devletler ya da byk toplumsal gler arasnda
atmalar yaratabilir.
1914 yazndaki uzun diplomatik faaliyet zincirinin arkasnda ok ba
sit bir gerek yatyordu. Kapitalist lkelerin her birinin sorunlarn ken
di snrlarn genileterek zmeye almasndan kaynaklanan birbirine
rakip emperyalizmler, imdi dnya zerinde birbirlerine giriyorlard.
Ekonomik rekabet arazi iin rekabete dnm t ve sonu silah gcne
balyd. Saraybosna suikastiyle bir kez atmalar zincirinden boandk
tan sonra, hibir devlet geri adm atmay gze alamazd nk hibir dev
let global gcnn zayflamasna gz yum am azd. Ekonomik gelimeyi ve
ilerlemenin kanlmazl inancn tahrik etmi olan ayn emperyalizm
imdi Avrupann kalbini param para edecekti.

2. B l m

nya

Savai

ve

nya

e v r m

4 A ustos 1914
Savaa karm olan hemen hemen herkes bu savan ksa srecei
ni dnyordu. Alman veliaht prensi, parlak ve neeli bir savatan sz
ediyordu. Fransz ordusunun birka hafta iinde yenildii 1870 ylndaki
Fransa-Prusya Savann bir tekrarnn olacan umuyordu. Fransz as
kerleri kendilerini cepheye gtren tren vagonlar zerine Berline yaz
yorlard. Britanyada herkesin dilindeki nakarat, Noele kadar her eyin
bitecei eklindeydi.
Balangta sava poplerdi. Rosa Luxemburg Berlinde, vatanperver
sokak gsterilerine... kahvehanelerde vatanperver arklarn syleyen ka
labalklara ... her trl vahi dedikoduyla kendilerini krbalamaya hazr
lgn gruhlara ... yedeklerle dolu trenlerin ... heyecanl kzlarn neeli
lklar arasnda hareketine ... lgn bir hezeyana tank oldu.36 Troki,
Avusturya-M acaristandaki kitlelerin heyecanl vatanperverlii zellik
le artcyd ... tandm Viyanann ana caddelerinde dolatm ve ok
artc bir kalabaln ... ham allarn, amarclarn, ayakkab imalat
larnn, raklarn ve varolardan genlerin revataki Ringi (Otel) doldu
ruunu seyrettim diye yazd.37 Londrada, son derece heyecanl muazzam
bir kalabalk, 4 Austosta Buckingham Saraynn nnde topland.38 Bir
Fransz hapishanesinden Victor Serge anlatyor: birlikleri trene uurla
yan kalabalklar ne byk bir tutkuyla Marseillaisei sylyorlard ve bu
bizim hapishanemize bile tayordu. Berline! Berline! barm alarn du
yuyorduk.39 St. Petersburgda bile yalnzca birka gn ncesinin grevleri
ve barikatlar unutulm u grnyordu. Britanya bykelisi Buchanan,
daha sonra, Rusyann tamamyla dnm grnd o harikulade er
ken Austos gnlerinden sz edecektir.40
Savan poplerlii, heyecanl gsterilerin ve vatanperver arklar sy
lenm esinin dndrd kadar, halk kitleleri arasnda derin bir kk sal

U m u t ve D e h e t Y z y l | 395

m deildi. Tarihi David Blackbourn, Almanya hakknda unlar yazar:

Temmuz sonlarnn vatanperver gsterileri, renciler ve gen satclarn
ne kt olduka kk gruplar ieriyordu. Ruhr gibi ii snf blge
leri sessizdi... Daha yal olan gzlemciler bunun 1870in heyecanyla te
zat oluturduuna iaret ediyorlar.41 St. Petersburgdaki devrimci bir ii,
ylapnikov, orta ve st snflardaki sava heyecann, fabrikalardaki daha
kontrol altna alnm hava ile karlatryordu:
St. Petersburg basn popler ovenizmi atelemek iin ok ey yapt. Rus ka
dnlarna ve Almanyada kalm yal erkeklere kar Alman hunharlklarn
baarl bir ekilde abartt. Ama bu dmanca atmosfer bile iileri milliyet
iliin arsna srkleyemedi.42

Gen bir ii olarak Londrada bulunan Ralph Fox, Finsbury Parkta

haftalk sava kart mitingleri organize etm enin nasl m m kn olduu
nu anlatyordu.43
Troki bu havay, kkl bir milliyetilikten daha ok, insanlarn bu
naltc hayatlarna kar bir tepki olarak aklyordu:
Hayatlar her gn umutsuzluun monotonluu iinde geen insanlar pek
ok; bunlar m odern toplum un balca dayana. Seferberlik alarm onlarn
hayatlarna um ut verici bir ey olarak giriyor; bilinen ve uzun sredir nefret
edilen devriliyor ve yeni ve olaan d eyler onun yerini alyor. Onlar ge
lecekte daha da inanlm az deiiklikler bekliyor. Mutlu mu yoksa ac gnler
mi? Mutlu gnler elbette -b u norm al koullardan daha kt ne olabilir?...
Sava herkesi etkiler ve o hayatn ezmi ve aldatm olduu insanlar, dolay
syla kendilerini zengin ve gl olanlarla ayn dzeyde gryorlar.44

Farkl sosyal snflar birbirlerinden hibir zaman tmyle ayrlmazlar.

Tepede olanlarn havas hemen altndakileri ve ortada olanlarn havas da
en alttakileri etkiler. Avrupa ynetici snflarnn birbirleriyle savama ko
nusundaki kararll, dm ann gaddarl konusunda vatanperverane
konum alar ve gazete makaleleri, popler arklar ve geit yapan bando
larla ve romanclar, airler ve filozoflarn aklamalaryla orta snflara ve
ii snfnn kimi kesimlerine aktarld. Alm an tarihi Meinecke savan
kn, iini usuz bucaksz nee ile dolduran bir ey olarak tanm lad.
Radikal Fransz romanc Anatole France askerlere kk sylevler ek
tiini (utanma duygusuyla) hatrlad. Filozof Bergson sava uygarln
barbarla kar sava olarak niteledi. ngiliz air Rupert Brooke, asalet
yine bizden tarafa yryor45 diye yazd ve romanc H. G. Wells, sava
sona erdirecek sava diye evke geldi. retm enler bu t r ifadeleri, gidip
savamalarn talep ettikleri delikanl olanlara aktardlar. Ayn grte
olmayan herhangi bir kii ocuklarm z arkadan vurm akla sulanyor
du.

396 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

Yine de bu t r basklara direnmesi beklenecek geni ii gruplar vard.

Sosyalist hareketler ve m ilitan sendika gruplar, basnda kendi ilkelerine
saldran yalanlara alktlar. Pek ou savan arifesinde Londra, Paris ve
Berlinde binlerle bir araya toplanarak liderlerinin bar arlarn dinle
meye kotular. Ancak sava bir kez baladktan sonra, ayn liderler sava
desteklediler. Alman ve Avusturya Sosyal Demokratlar, Britanya i
Partisi ve TUC (Trades Union Cogress-li Sendikalar Kongresi), Fransz
sosyalist Guesde* ve sendikac Jouhaux**, emektar Rus M arksisti
Plekhanov ve em ektar Rus anaristi Kropotkin, kendi yneticilerini di
erlerine kar savunmada hep birlik halindeydiler. Kukular olanlar rnein Almanyada Kautsky ve Haase, Britanyada Keir H ardie-, parti
birliini korum ak ve vatana ihanet etme sulamasndan kurtulm ak ge
rekesiyle sessiz kalyorlard. Hardie, savata olan bir ulus birlik olm al
dr diye yazyordu. lkelerinin savan yapmak iin ne kan ocukla
rn, evde herhangi ahenksiz bir notayla cesaretleri krlm am aldr.46
On yllardr kapitalist dem okrasinin kurallaryla hareket edilmesi,
etkisini gsteriyordu. Kapitalist devlet yaps iinde reform peinde ko
ulmas, asker atm alarn da devletle zdeleilmesine yol ayordu.
Savaan lkeler iinde yalnzca Srp sosyalistleri ve Rus Bolevikleri, sa
vaa kar aralksz bir dm anlk iinde oldular. talyan sosyalistleri de,
talya sonunda Britanya, Fransa ve Rusyann m ttefiki olunca savaa kar
ktlar. Ancak onlarn tutum u talyan ynetici snf iinde hangi ta
rafn desteklenecei konusundaki ayrlktan kaynaklanyordu ve de par
tinin gnlk gazetesinin sol kanat editr, Benito Mussolini denilen zat,
savatan yana dmanca bir ajitasyon yapabilmek iin partiden ayrld.
abuk bir zafere olan inan tam am en temelsizdi. Savan ilk aylarn
da Alman ordusu Belika ve kuzey Fransadan hzla geerek, Parisin 50
mil kadar yaknna ulamay baard ve Rus ordusu Alman Dou Prusya
ilerine ilerledi. Ama her ikisi de daha sonra geri pskrtld. Almanlar,
M arne M uharebesinde Fransa ve Britanya ordular karsnda geri ekil
diler ve 30 mil derinliinde siperlerden oluan bir savunma hatt kurdular.
Ruslar Tannenberg M uharebesinde byk kayplara uradlar ve Alman
topraklarndan kartldlar. M anevra sava (hzl hareket eden ordular
sava) bir ypratma sava haline dnt ve her iki taraf da kar tarafn
gl bir ekilde takviye edilmi siperlerini ama giriim lerinde muazzam
kayplar verdi. Drt ay srecek diye beklenen sava, drt yldan fazla za
*

Jules Guesde (1845-1925): Fransz Sosyalist P artisin in Marksist nderlerinden, gazeteci ve

yazar, -ev.

** Leon Jouhaux (1879-1954): 1951 ylnda Nobel Bar dln kazanan Fransz sendikac.
-ev.

U m u t ve D e h e t Y z y l

m ana yayld ve dou ve bat cephelerinde Trkiyeye, Mezopotamyaya,

talya-Avusturya snrna ve kuzey Yunanistana ulat.
Bu sava 1,8 milyon Almanyada, 1,7 milyon Rusyada, 1,4 milyon
Fransada, 1,3 milyon Avusturya-M acaristanda, 740.000 Britanyada,
615.000 talyada olmak zere yaklak 10 milyon lyle o zamana kadar
insanlk tarihinin grd en kanl savat. Fransa askerlik yandaki be
erkeinden birini, Almanya sekiz erkeinden birini kaybetti. Be ay sren
Verdun M uharebesinde 23 m ilyondan fazla m erm i atld, iki milyon in
san savat ve bunlarn yars ld. Yine de her iki taraf da hibir kazan
salayamad. 1916da drt ay sren Somme M uharebesinde bir milyon
insan ld ve ilk gn Britanya 20.000 adam n kaybetti.
Sava ayrca bir btn olarak toplumda ileri derecede bir alt st olua
yol at. 1915 ve 1916ya gelindiinde arpan btn taraflar topyekn bir
savaa girm i olduklarnn farkna vardlar. Sonu, btn ulusal kaynak
larn, hayat standardndaki etkilerine hi baklm akszn cepheye ynlen
dirilmesine balyd. Tketim maddesi reten sanayiler, sava gereleri
retmeye ynlendirildiler. Daha nce dm an lkelerden ithal edilen ya
da denizlerde ablukaya m aruz kalan yiyecek maddelerini ve ham m ad
deleri ikame edecek eyler bulunmalyd. ilerin bir sanayiden dieri
ne aktarlm as ve cepheye gnderilenlerin yerine yenilerinin bulunmas
zorunluydu. Tarm iileri, ciddi yiyecek ktlna yol asa da silah altna
alnm ak zorundayd. Almanyada 1917 k, bu sebze pek ok baka besi
nin yerine getii iin algam k olarak bilinir oldu. O rtalam a Alman
iisinin gnlk diyeti, yalnzca 1313 kalori salyordu ki bu uzun sre
hayatta kalabilmek iin gerekenin te birinden azd ve beslenme yeter
sizlii nedeniyle 750.000 kadar insan ld.47 Her yerde hkm etler askeri
harcam alarn yalnzca para basarak karlayabiliyorlard. Temel m alla
rn ve yiyecek m alzem elerinin ktl, fiyatlarn trm anm asna ve halk kit
leleri arasnda artan hom urdanm alara yol at.
Generaller ve politikaclar aka anladlar ki savataki baar, serbest
piyasa ekonomik ortodoksluuna ramen, devletin ekonomiyi daha fazla
kontrol etmesine balyd. Savatan nce zaten baz lkelerde grld
zere, tekellemi sanayilerle devleti daha fazla btnletirm e eilimle
rinde m utlak bir art oldu. 1917de bir Britanya sava kabinesi raporunda,
devlet kontrolnn yalnzca sava abalarn dorudan ilgilendiren ulu
sal faaliyetleri deil, fakat sanayinin her kesim ini ierecek kadar yaygn
lat belirtiliyordu.48 Savan sonuna gelindiinde devlet tm ithalatn
yaklak yzde 90n satn alyor, lkede tketilen yiyecek m addelerinin
yzde 80ini pazarlyor ve fiyatlarn ounu denetliyordu.49 Almanyada
generaller H indenburg ve Ludendorff, savan sonraki aam alarnda eko

398 J H a l k l a r n D n y a T a r i h i

nom inin byke ksm nda, byk tekelci trstlerin patronlar zerinden
tam bir diktatrlk uyguluyorlard.50
Hem generaller hem de sanayiciler topraklarn zapt edilmesinin, elleri
altndaki ekonomik kaynaklar arttracan grebiliyorlard. Genel ola
rak sava hedeflerinin yalnzca Asya ve Afrikadaki smrgeleri savunmak
ya da yenilerini ele geirmekle snrl olamayaca, Avrupada da zellikle
sanayi ya da yar-sanayi blgelerini ele geirecek ekilde gzden geiril
mesi sz konusuydu. Almanya iin bu, Fransann dem ir cevheri reten
Loren blgesini ilhak etmesi, Belikann, O rta Avrupa ve Romanya ze
rinde kontrol kurmas; Trkiye ve O rtadouda Berlin-Badat demiryolu
etrafnda bir nfuz blgesi oluturulm as anlam na geliyordu.51 Fransa
iin, Alsas-Loreni yeniden ele geirmek ve Almanyann Rhineland bl
gesinde bir tr kontrol kurm ak anlam tayordu. Rusya iin ise, (gizli
bir anlamayla Britanya tarafndan vaat edilen) stanbulun ilhak demek
ti. Aynen tek tek kapitalistlerin ekonomik rekabet yoluyla sermayelerini
arttrm aya bakm alar gibi, ulusal devletler tarafndan birbirine balanan
kapitalist gruplar da asker rekabet ve sava yoluyla sermayelerini geni
letmeye bakyorlard. Emperyalizm artk, her ne kadar nemlerini korusalar da, yalnzca smrgelerle ilgili deildi. O imdi, kendi bana hibir
kapitalist devletin dieri aleyhine genilemeden var olamayaca, toplum
sal maliyeti ne olursa olsun m ant topyekn m ilitarizasyon ve topyekn
sava olan, topyekn bir sistemdi.
Bu alt st olu ii snf, geleneksel kk burjuvazi ve kyllk ze
rinde muazzam etkiler yapt. Hayat standardnda ani ve kimi zaman fe
lakete yol aan dler oldu. Almanyada 1917 ylnda erkeklerin ger
ek cretleri, sava sanayilerinde bete bir, sivil sanayilerde yar yarya
dm t.52cretleri ve alma koullarn savunm ann eski yntemleri,
sendika liderleri arlklarn savatan yana koyduklar ve her trl greve
kar ktklar iin, ortadan kalkm t ve atekesi bozanlara kar sert
cezalar uygulanyordu. Britanyada grevlere nderlik edenler, M lkn
Savunulmas Yasasna (Defence o f the Realm Act) gre hapisle kar kar
ya kalyorlar; Almanyada zan altndaki ajitatrler kitle halinde askere
alnp cepheye gnderiliyorlard.
i snfnn hayatnn aknda da muazzam alt st olular gerekle
ti. Emekilerin yars cepheye gnderilmek zere eski ilerinden ve toplu
luklarndan ekilip alndlar ve iyerlerine byk bir kadn akm oldu.
Almanyada 10 kiiden fazla ii altran sanayi giriim lerindeki kadn
ii says yar yarya artarak iki milyonu at.53 Britanyada yalnzca sava
gereleri reten fabrikalarda alan kadnlarn says 800.000e ulat.54
Kapitalizmin sava gds, sistemin empoze etmek iin ok urat ste-

U m u t ve D e h e t Y z y l | 399

reotip aileyi paralyordu. Uzun dnemde bu, daha nce yalnzca tekstil
iileri gibi gruplara zg tutum larn yaygnlamasna ve kadnlarn er
keklerle eitlik konusunda yeni bir duygu kazanm asna yol at. Ancak ilk
andaki etkisi, ba etmek zorunda olduklar klfeti iki katna karmas
oldu. Uzun saatler fabrikalarda almakla, kendi balarna ocuklarn
bytm ek iini birlikte yrtm ek zorundaydlar. Bu, geimlerini glkle
salamalar iin ou kez yapabilecekleri tek eydi.
Zorluklar, karklk, yolunu armlk ve geleneksel yaama ve a
lma koullarn savunmada baarszlk... savan ilk yllarnda emeki
yrelerinde koullar byleydi. Hayat standard derken, alma saatle
ri artyor, fabrikalardaki koullar daha tehlikeli hale geliyor ve grevlerin
says hzla azalyordu. Ancak 1915 ve 1916ya gelindiinde umutsuzluk,
diren douruyordu. Istrap eken emeki topluluklarnda, esas itibariyle
bu topluluklardaki kadnlardan kaynaklanan, kendiliinden protestolar
vard. 1915te Glasgovvdaki kira grevi ya da 1916 ve 1917 knda pek ok
Alman kasabasnda yiyecek ktlklarna kar yerel protestolar tipikti.
Ayrca, silahl kuvvetlere katlm a konusunda en az bask gren, sava a
bas iin kanlm az grlen vasfl erkek metal iileri arasnda da artan
sayda grev oluyordu. Bunlarn sendikaclardan oluan eylemciler a Glasgow, Sheffield, Berlin, Budapete ve Viyana gibi ehirlerdeki sendika
tem silcileri- eksiksiz yerlerindeydi. Zorluklar arttka, iki t r protesto
hem birbiriyle hem de savan sorgulanmasyla birleti. Grevcilerin pek
ou hl kendi taraflarn desteklemeleri gerektiini dnyor olsa da,
grevlerin liderleri ou kez savaa kar olan sosyalistlerdi.
Bu arada, eitli cephelerdeki milyonlarca insan hayatta hibir eyin
onlar hazrlam ad deneyimlerden geiyorlard. Ksa sre iinde savan
Berline ya da Parise ho bir ksa gezinti ya da byk bir macera olmad
n anladlar. Sava; amur, can sknts, kt yiyecek ve evrelerindeki
lmn dehetiydi. Lanet olas piyadenin ii ya da kyl kura askerleri
gzel yiyeceklere, iyi araba, rahat asker konutlara ve kendilerine hizmet
eden erlere sahip generaller ve kurm ay subaylar iin hayatn ok farkl ol
duunu rendiler. Bu otom atik olarak isyana yol amad. Kura askerle
rinin pek ou yukardan gelen emirlere itaatsizlik etme geleneine sahip
bir gemiten gelmiyorlard. lk ocukluklarndan beri onlarn kafasna
sokulmu olan hrm et ve itaat alkanlklar insanlar -zellikle de her
trl direni eyleminin asker adaletin btn arlyla karland
bir ortam da- kr krne kaderlerine raz olmaya ve onu adeta skc ve
zevksiz bir baka i gibi ele almaya yneltiyordu. Cepheye gitmek zere
bekleyen btn adam larn suratlarndaki o garip bak diye yazyordu
Britanya subay ve sava ozan W ilfred Owen, um utsuzluk ya da dehet

H alklarn Dnya Tarihi

deildi; dehetten daha korkun bir eydi, nk o l bir tavannki gibi

ifadesiz, l bir bakt.55
Bununla birilikte ayaklanma olana her zaman mevcuttu. Generaller
1914 Noel gn, Britanya ve Alman askerlerinin siperlerden kp birbi
riyle arkadalk ettikleri zam an neler olduunu dehetle not ediyorlard.
Britanyal subaylar, 1916 Noelinde arkadalk etmek iin siperlerinden
kan herhangi bir Alman askerinin derhal vurulm as em rini alm lard.56
Bu t r nlemler ani ve byk isyan patlam alarn durduram yordu. Bat
Cephesindeki ilk byk patlama Fransada 1917 N isannda meydana gel
di. Fransz ordusunun yars, tahm inen 68 tm en, 250.000 kiinin hayat
na mal olan bir saldrdan sonra cepheye dnmeyi reddetti. Bask ve taviz
karmyla, yani 500 lm cezas verilmesi ve 49 kiinin fiilen kuruna
dizilmesi sayesinde, ama ayn zam anda kimi birliklerin kzl bayra
kartp devrim mar Enternasyonali sylemesinden sonra, dzen yeniden
saland. Bat cephesinde baka yerlerdeki isyanlar, Franszlar arasnda
olduu boyutta deildi. Ama 1917 yl, talyada bir 50.000 kadar askerin
katld isyan ve Boulogne yaknlarndaki Etaplesdeki Britanya ssnde
100.000e varan askerin be gn sren kanl isyan gibi isyanlara da tank
oldu. Britanyal generaller tavizler vererek ve sonra da liderlerini kuruna
dizerek isyan sonlandrdlar ve btn olay gizli tuttular.57
Bu isyanlar Avrupann her yerindeki artan kafa karkl ve honut
suzluk havasnn bir parasyd. Hibir ekilde sanayi iileriyle snrl
deildi. Orduda kk subay rtbelerini dolduran orta snftan pek ok
kiiyi de etkiledi. Bu duygunun baz rnekleri Britanyal sava ozanlar
nn eserlerinde ve Remarquein Bat Cephesinde Yeni Bir ey Yok adl, sa
va sonras hayal krklna uram halde yazdklarnda; Hemingwayin
Silahlara Vedasnda; Barbussen Ateinde ya da Myrivillisin Mezardaki
Hayatmda grlebilir. Bu t r duygular, Alman oyun yazar Ernst
Tollerde olduu gibi, insanlar devrimci solla zdelemeye yneltebili
yordu. Ama ayrca, savaa olan um udun kn ahlakszla, ihanete
ve yabanc glerin etkisine balayan sa kanat milliyetilik biimlerine
de ynlendirebiliyordu.
Son olarak sava, Fransz, talyan, Avusturya-M acaristan ve Rus or
dularnda, byk saylarda silah altna alnan kylleri, tecrit edilmi
kylerinden darya karm ve mekanize savan karm aas ve deheti
iine itmiti. M odern kitle iletiim inin nfuz etmedii Avrupa krsalnn
ounda, kyl askerler daha nce hi karlam adklar deneyim ve d
ncelerle kar karya gelmilerdi. Pek ou, ok uluslu ordularn iinde
kendilerini yerel diyalektlerini konuurken bularak, ilk kez ulusal kim lik
etiketini kabul etmeye zorlanmt. Olup bitenlere bir anlam vermeye a

U m u t ve D e h e t Y z y l

lrken, geleneksel ritelleri uygulayan papazlar, kendileriyle ayn diya

lekti konuan orta snf milliyetileri ya da siperlerde yan balarndaki
iilerin sosyalist tezlerini dinleyerek ve zenginlere kar o eski fkeye bir
anlam kazandrarak, zt ynlere ekilebiliyorlard.
Avrupa devletleri birbirinin boazna sarlrken siperlerde ve klalar
daki byk, akn, acl, silahl kitlelerin duygular byleydi.
ubat 1917
Eski kuaktan olan bizler, gelmekte olan devrim in sonu alc m uhare
belerini grecek kadar yaayamayabiliriz diyordu srgndeki Lenin 1917
O caknda Z rihdeki ana dili Almanca olan bir grup gencin toplantsn
da. Bunu, devrim in her eye ramen kanlm az olduunu tarttktan
sonra sylyordu. Avrupa devrime gebedir diyordu. Avrupada gelecek
yllar, tam da bu yama sava nedeniyle, proletaryann nderlii altnda
halk ayaklanm alarna yol aacaktr.58
lk ayaklanma Rusya m paratorluunun bakenti Petrogradda59 tam
alt hafta sonra meydana geldi. 23 ubat60 sabah gc kar konulamaz
gibi grnen ar, 2 M art sabah tahttan ekildi. Kasm ayma gelindiinde
Leninin bakanlndaki devrimci bir hkm et lkeyi ynetiyordu.
Hi kimse 23 ubatta bir devrim beklemiyordu. O gn sosyalistlerce, Alm an sosyalist lider Clara Zetkinin ars zerine, 1910 ylndan
beri geleneksel olarak Uluslararas Emeki Kadnlar Gn olarak kutla
nyordu. Petrograddaki yeralt sosyalist gruplar o gn konumalarla,
toplantlarla, brorlerle kutluyorlard ve m ilitan eylem iin henz vaktin
gelmemi olduunu dnerek hibiri grev ars yapmyordu.61 Ama o
unun kocas orduda olan kadn tekstil iileri arasnda ekmek ktlnn
yol at strap yle bir hale gelmiti ki, ne olursa olsun greve gittiler ve
fabrika alanlarnda yrdler. Nobel m akine fabrikasndan bir ii daha
sonra unlar hatrlyordu:
Kadnlarn seslerini iitebiliyorduk: Kahrolsun yksek fiyatlar! Kahrolsun
alk!, ilere Ekmek... M ilitan kadn ii kitleler geide dolutular. Bizi
grenler kollarn sallayp barmaya baladlar, Dar kn!, i Brakn!
Pencerelerden kartoplar uutu. Devrime katlmaya karar verdik.62

Ertesi gn hareket, fabrikalardan ehir merkezine yryen, ehrin

400.000 kiilik ii kitlesinin yarsn iine alacak kadar bym t ve
sloganlar Ekmekiten, Kahrolsun otokrasi! ve Kahrolsun savala dn
m t. Silahl polis protestoculara saldrd ve hkm et cepheye gitmek
zere ehrin klalarnda bekleyen binlerce askeri kullanarak onlar da
tmaya alt. Ancak grevlerin ve gsterilerin drdnc gnnde kla

402 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

lar da bir isyan dalgas sard. i ve asker kitleleri birbirlerine kararak,

polis ve hkm et yetkililerini tutuklayarak, silahlar ve kzl bayraklarla
ehrin sokaklarna aktlar. Dzeni salamak zere trenle gnderilen alay
lar, ehre girince, devrim in tarafna geti. arn ehre dnme konusun
daki aresiz bir giriim i demiryolu iileri tarafndan engellendi. Benzer
hareketler Moskova ve teki Rus ehirlerini de sard. arn generalleri
ona, tahttan ekilmedii srece hibir yerde dzeni salama ansnn ol
m adn sylediler.
arn yerine ne geecekti? Hkm et etme grevini stlenmek zere,
Petrograddaki Tauride Saraynn iki ayr kanadnda birbiri yan sra a
lan iki paralel organ ortaya kt. Bir yanda, arlk iindeki resmi m u
halefet, snf temelli bir seim sistemiyle sandalyelerin byk arln
varlkl snflara veren eski Devlet Dum asnn burjuva politikaclar var
d. te yanda, 1905dekileri model alan ii konseyleri ya da sovyetlerinde
bir araya gelmi iilerin delegeleri. Temel soru, bu birbirine rakip organ
lardan hangisinin iktidar eline alaca idi. ubat aynda Dum adakiler,
sovyetlerin rzasyla geici bir hkm et kurm ay baardlar. Ekim aynda
sovyet ounluu, kendi hkm etini kuracakt.
Dum ada nde gelen figrler, savan kndan beri arlkla mesafeli
bir ibirliini yrten, onunla birlikte alarak sava sanayilerini rgt
leyen ve bundan kr eden, arie ve onun yaknlarda ldrlen gzdesi
Rasputin evresindeki rveti saray kliinin hkim iyetine fkelenenler
di. arlk sistemi iinde kk reformlar istiyorlard; kesinlikle onun dev
rilm esini deil. O nlarn nde gelen figrlerinden birisi, Rodziankonun
daha sonra syledii gibi:
Ilml partiler yalnzca bir devrim istememekle kalmyor, ondan dpedz
korkuyorlard. zellikle Halkn zgrl Partisi ve lml grubun sol ka
nadnda yer alan bir parti olarak Kadetler lkenin devrimci partileriyle
bakalarna gre daha fazla temaslar olduu iin yaklamakta olan felaket
konusunda bakalarndan daha fazla endie duyuyorlard.63

ngiliz, Am erikan ve Fransz devrim lerinde ve sonrasnda 1848de

varlkl snflarn byk kesimleri, radikal bir ekil aldka byk dn
mlere kar kmlard. Ama bu hareketlerde balatc bir rol oynam
lard. Bunlarn, 1917de Rusyada sanayi iilerinden korkular, onlara bu
kadarn bile yaptrmad. Devrim in Menevik tarihisi Sukhanovun yaz
d gibi, Bizim burjuvazimiz, bakalarndan farkl olarak, halka arln
devrilmesinin ertesi gn deil, devrilmesinden nce ihanet etti.64
Dum ann Rodzianko ve Milyukov gibi liderleri, arn tahttan ekildi
i ana kadar monariyi slah etmeyi gryorlard. Ama arn yerini ala
cak hkm ete, belli bal toprak sahipleri ve sanayicilerin egemen olduu,

U m u t ve D e h e t Y z y l j

Prens Lvov bakanlnda bir hkm et nerdiler. Bu hkm et, devrimci

bir kimlii olan yalnzca bir tek kiiyi, adn siyasi tutuklular savunarak
duyurm u avukat Kerenskiyi ieriyordu.
Sovyetin ii delegeleri, balangta farkl ii kesimleri arasndaki fa
aliyetler arasnda bir egdm salamak gerektiinden toplandlar. Asi
alaylar iilerin toplantsna katlm ak zere delegelerini gnderince, sovyet, btn devrimci hareketin odak noktas oldu. O nun seilmi yrtm e
kurulu, ehrin fiilen ynetilmesini bizzat ele alm ak zorundayd: isyanc
askerlere yiyecek malzemesi salamak; eski polis ve yetkililerin tutuk
lanm asna nezaret etmek; her fabrikann on iisinden birisini, dzeni
korum ak zere milis olarak gndermesini salamak; btn basnn grev
yolunda olduu bir srada halka ne olup bittiini anlatacak bir gazete
karm ak. i ve asker gruplar talim at iin sovyetlere bal olacaklard ve
lkenin baka yerlerinde oluan sovyetler Petrograd sovyetiyle sk iliki
iinde olacaklard. Petrograd sovyeti aslnda devrim in hkm eti haline
geldi. Ama bu resmen iktidar ele almay reddeden ve bunu Duma liderle
rinin yapmasn bekleyen bir hkm etti.
Sovyetteki ii delegeleri az ya da ok yeraltndaki sosyalist partiler
den etkileniyordu. Sava zam anndaki bask bunlarn rgtsel yaplarn
tahrip etmiti; ama bunlarn dncelerinin etkisi ve hapisteki, srgn
deki ya da yeraltndaki liderlerinin duruu hl yerli yerindeydi. Bununla
birlikte, bu partiler devrim in ilk gnlerinde sovyetlerin ald, Duma
liderlerince bir hkm et kurulm as kararm a kar kmadlar. Marksist
partiler, Bolevikler ve Menevikler, srekli olarak taktikler konusunda
gr ayrl iindeydiler. 1905 ylnda Menevikler burjuvazinin inisiya
tif alm asn bekleyen bir politika izlerlerken, Bolevikler iilerin burjuva
devrim i ileriye doru itm esinin zorunlu olduu konusunda srar ettiler.
Sava srasnda pek ok Menevik, Rusyann Almanya ve Avusturyaya
kar savunulmas gerektiini ileri srerken, Bolevikler ve enternasyonalist Menevikler her ekilde savan desteklenmesine kar ktlar.
Ama gelmekte olan devrim inin nitelii konusunda ayn grteydiler: bu
bir burjuva devrimi olacakt.
Bu durum , balca Bolevik nderlerin, Stalin ve Molotovun,
Petrograda gelmesine ve Dum a tarafndan seilen burjuva geici hk
m etin kabul edilmesine yol at. Bundan bir sonu daha kyordu ki, ar
tk savan derhal sona erdirilm esini isteyemezlerdi, nk bu artk arlk
adna yaplan bir sava deil ama bir devrimci savunma savayd. nde
gelen devrimciler iinde devrim i farkl bir ekilde niteleyen, bunun bir
proleter devrim i olabilecei konusunda srar eden tek kii Leon Trokiydi.
Ancak ubat aynda o Am erikada srgndeydi ve kendi partisine sahip

404

Halklarn Dnya Tarihi

deildi; Meneviklerle Bolevikler arasnda bir yerlerde duran gevek bir

sosyalist gruba balyd.
Sovyetteki ii delegeleri yeni hkm etin bileiminden m em nun deil
di. Prens Lvova ve onun etrafndaki toprak sahiplerine ve sanayicilere g
venmiyorlard. Ama deneyimli siyaset liderlerine de, gerek bir Marksizm
bilgisiyle, yanldklarn syleyecek gvenleri yoktu.
Asker delegeler, ii delegelerden daha kolay bir ekilde hkm eti des
teklemeye kazanlabiliyordu. ounluu daha nce hi siyasal eyleme
katlm am t. Kendilerinden daha iyi olanlara itaat etmek zere yeti
tirilm ilerdi ve her ne kadar ac deneyim onlar, ara ve onun nde gelen
yetkililerine kar kmaya yneltmise de, yine de kendi yanlarnda gibi
grnenlere -devrim in dilini kendilerinden birka gn sonra kullanmay
renen pek ok kk rtbeli subaya ve geici hkm ete- hl boyun
eiyorlard.
Geici H k m etin B aarszl
Geici hkm et u ya da bu ekilde, bir ikinci devrim tarafndan dev
rilmeden nce yalnzca sekiz ay dayand. Olaydan sonra geici hkm etin
baarszl kendi taraftarlarnca Leninin kurnazca dzenledii tertip
lere baland. Bunlar, Rusyann, eer yalnzca olanak tannsayd, bir t r
parlamenter demokrasiye geebileceini ve zahmetsizce sanayileebilece
im iddia ediyorlard. Bu tr yorumlar, Sovyetler Birliinin kmesinden
sonra yeniden poplerlik kazand. Ne ki, 1917deki gerek gelimelerle
uyum lu deildi.
ar devrildikten sonra, geici hkm etin arkasndaki burjuva g
ler bir yne doru iterken, devrim i yapan kitleler kar yne itiyorlard.
A ralarndaki uurum her hafta biraz daha byyordu.
Rusyann kapitalistleri, Petrograd iilerinin ayaklanmasna ve as
kerlerin de onlar desteklemesine yol aan ayn politikalar srdrm e ko
nusunda kararlyd. arlk geri, yar yarya O rta a yaayan Rusyay,
dnyadaki ikinci en gelimi kapitalizmle, Almanya ile savaa atmt.
Sonu, geni lde ekonomik bir alt st olu, cephede muazzam kayplar,
ehirlere yiyecek tedariinin kmesi ve de ehirli igcnn yoksulla
mas olmak zorundayd. Bununla birlikte yeni hkm et, eskisi gibi sava
ta srar etme konusunda kararlyd; nk Rusyann kapitalistleri, arl
n herhangi bir generali kadar, im paratorluun snrlarn Karadenize,
stanbula ve Akdenize uzatm a konusunda kararlyd. O nlarn byk
sanayileri devletle ibirlii iinde yrtlen tekellerdi; onlarn ulusal pa
zarlar tarm n gerilii ve kyllerin yoksulluu nedeniyle snrlyd. O

U m u t ve D e h e t Y z y l

pazarlar geniletmek iin, devletin snrlarn geniletmekten daha iyi ne

olabilirdi? Onlar, ne denli alt st olua yol am olsa da, emperyalist sava
n m ant dnda bir m antk gremiyorlard. Geici hkm et bu konu
daki srarn, lm l sosyalist partilere yer verilerek Kerenskinin bakan
lnda yeniden yapland zaman bile srdrd. Geici hkm etin pek
ok sol kanat yesi bile, anakkale Boazn ve Dou Avrupada uydu
devletleri ierecek bir im paratorluk kurm a konusunda iten ie ayn g
rteydi.65
Askeri politikadaki devamllk, imparatorluun -toplam nfusun ya
rdan fazlasn tekil eden- Rusa konumayan halklarna kar izledii
politikayla da ele ele gidiyordu. Polonyada, Finlandiyada, Kafkaslarn
kim i kesimlerinde ve daha az lde Ukraynada isyan gelenei vard.
arlar bask kullanm lar ve her trl kendi kaderini tayin etme hakk
n ezmek iin zorla Ruslatrma politikas izlemilerdi. Pazarlar ve ham
madde kaynaklarn kaybetmekten korkan yeni hkm et de bu yaklam
srdrd.
arlk lkenin topraklarnn yarsn byk toprak sahiplerine ver
m iti ve eski rejim, byk m lklerin blnmesi ynndeki her trl
giriime kar devletin btn gcn kullanm t. Kapitalist karlarn
gven altna alnd yeni hkm et de bu konuda ayn lde inatyd.
Bakanlar daha sonra yaplacak bir reformdan sz ediyorlard; ama kyl
lerin o zamana kadar beklemeleri konusunda srar ediyorlard.
Onlarn politikalar honutsuzluun, Bolevikler olsa da olmasa da,
artaca anlam na geliyordu. ubat ayaklanmas iin hi kimse em ir ver
memiti. Ayn ekilde, kyllerin byk toprak sahiplerinin evlerine sal
drm asn ve yaz boyunca topraklar paylamasn emretmemiti. Hi
kimse Finlere, Ukraynallara ya da Kafkaslarn ve Baltkn insanlarna
kendi devletlerini talep etmeleri iin emir vermemiti. Ve hi kimse, ni
forma altndaki milyonlarca kylnn cepheyi terk etmesini sylememi
ti. Protestolarn 500 yllk monariyi devirdiini gren halka, zellikle de
pek ounun elinde silah varken ve bunu kullanmay renmiken, baka
sorunlar da zmeye almalar gerektiini kim senin sylemesine gerek
yoktu.
Geici hkm etin kendisi atee krkle gitti. Haziran aynda,
Avusturya Silezyasna askeri bir saldr balatmaya alnca, gerek ar
zusunu ortaya koymu oldu. Silahl kuvvetlerde, zellikle Kerenskinin
-lm cezas da d hil- arlk disiplinini yeniden kurmaya almas ze
rine, honutsuzluk ok ykseldi. Saldr ekonomideki kaosu da arttrd.
1914le 1917 arasnda fiyatlar zaten drt kat artm t. Ekim ayna gelindi

406 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

inde bir kat daha artt. ehirlere yaplan ikmal azald ve alk byd.
Sa kanat tarihisi N orm an Stoneun belirtm i olduu gibi:
Rusya, devrim in bandan beri kitleler Bolevik olduu iin ya da sovyet ya
da Bolevik liderlerinin kurnazca dzenledikleri tertipler nedeniyle Bolevik
olmad. Leninin esiz bir ekilde ngrd gibi, daha ziyade eski dzen
kt iin Bolevik oldu. Sonbahara gelindiinde ehirler at ve hasta
lk istilasna uramt; stratosferik enflasyon cret artlarn, aslnda lke
nin btn ekonomik hayatn her trl anlamdan yoksun brakmt; sava
malzemelerinin retim i geriledi, bylelikle ordu istese bile savaamyordu.
Madenlere, demiryollarna, fabrikalara el konuyordu... ktisadi kaos Rusyay
komnizme doru srkledi.
Eer herhangi bir alternatif olmu olsayd Boleviklik nlenebilirdi; ama ka
pitalizmin k orada, hepimizin gz nndeydi.66

P a rtile r ve D evrim
Ekim Devrimi yine de insan-d faktrlerin m ekanik bir gelimesinin
sonucu deildi. Bu faktrlere kar belirli bir ekilde tepki gsteren insan
kitlelerine -iilere, kyllere ve askerlere- dayanyordu. te tam bu nok
tada Lenin ve Bolevikler belirleyici bir rol oynadlar. O nlar olmasayd
da grevler, protestolar, fabrikalara iilerce el koymalar, toprak kyllerin
sahiplerinin m lklerine saldrmas, isyanlar ve Rus olmayan uluslar ara
snda ayaklamalar olurdu. Ama bunlar, toplumu bilinli bir ekilde d
ntrm eye girien tek bir hareket halinde bir araya gelemezdi.
Bunun yerine birbirlerine debilirler; isizleri, aresiz askerleri ve
kafas karm kylleri, eski dzenin kalntlarnca srdrlen Yahudi
kart ve Rus milliyetisi ajitasyonlara kurban verebilirlerdi. Bu koullar
altnda, askeri bir diktatrlk kurm ak iin Austos aynda Petrograd ze
rine yrmeye kalkan General Kornilov gibi birisi iin baar kukusuz
m m kn olabilirdi. Kapitalist dem okrasinin 1917 Rusyasnda hibir ya
ama ans yoktu; ama bu durum a ve aresiz halkn kendi straplarn
dan yararlanacak bir sa kanat diktatrl de ihtim al dnda brakm
yordu. Trokinin bir keresinde yorumlad gibi, 1922 ylnda talyada
doan faizm, baka bir ad altnda kolaylkla 1917 ya da 1918 Rusyasnda
domu olabilirdi.
Fark yaratan ey devrimci bir sosyalist partinin, devrim den nceki
yaklak 15 yl iinde Rusyann iilerinin nemli bir ekirdeinin ba
lln kazanm olmasyd. lkenin genelde sanayilemenin geriliine
ramen, Petrogradda ve birka baka ehirde byk fabrikalar oalm
t. 1914 ylnda Petrogradn 250.000 sanayi iisinin yars 500 ya da daha

U m u t ve D e h e t Y z y l

fazla ii altran iyerlerinde alyordu; ki bu oran B atnn ileri kapitalizm lerindekinden daha yksek bir orand.67 Buralar 1890lardan itiba
ren sosyalist propaganda ve ajitasyon iin verimli bir zemin oluturm utu.
Lenin kendi kuann sosyalist liderlerinin oundan (devrim sra
snda 47 yandayd), ajitasyonun am acnn sol kanat entelektelleri ya da
sendika trnden rgtler iin pasif bir destek kazanm ak iin deil, ii
snf iinde arla kar ayaklanmaya kendini adam bir eylemciler a
oluturm ak iin yrtlm esi gerektii konusundaki sraryla ayrlyordu.
Bu onun, beklenen devrim in burjuva devrim i niteliinde olaca konu
sunda anlam alarna ramen, Martov, Dan ve Akselrod gibi eski al
ma arkadalarndan kopmasna yol amt. Bolevikler, devrimci partiyi
orta snf entelijansiyasndan ya da sendika eylemcilerinden ayrarak ve
ak bir hedefe varabilmek iin teorik netlik oluturmaya alarak, iki
M arksist partinin daha katis olarak grnyorlard. 1914 yazma gelin
diinde Petrograd iileri arasndaki en byk parti Boleviklerdi; yasal
bir gazete, Pravda, karyorlar ve Dum adaki ii temsilcileri iin en yk
sek oyu alyorlard.68 Sava partiler arasndaki fark daha da ak bir hale
getirdi. Bolevikler (her ne kadar pek ou Leninin devrimci bozgun
culuunu destekleyecek kadar ileri gitmese de) salam bir ekilde sava
a kar ktlar ve Dum adaki milletvekilleri hapse atld. M eneviklerin
pek ou sava destekledi; M artova yakn bir aznlk, Menevik enternasyonalistler savaa kar ktlar ama parti ounluuyla balarn sr
drdler.69
1917 ylnn ilk aylarnda Petrogradn ii ve askerleri arasnda
Boleviklerden de Meneviklerden de daha fazla etkiye sahip bir n
c parti vard: Sosyal Devrimciler. Bu M arksist bir parti deildi; ama bir
yandan kylln taleplerine, dier yandan halkn tepkisini eken polis
m em urlarn ldrm ek gibi ibret verici eylemlerle devrim ci fitili ateleye
cek kahram an bir silahl aznln rolne vurgu yapan Rusyann pop
list geleneinden gelen bir partiydi. En iyi bilinen liderleri daha ok orta
snftan geliyordu ve 1917 ylnda, kendi toprak reformu program larn
bile tam am lam adan sava ve geici hkm eti desteklediler. Sonbahara
gelindiinde, daha az bilinen birka lider, Sol Sosyal Devrimciler, hk
metle olan huzursuzluun etkisi altnda partiden koptular.
Sosyal Devrimcilerin ubat aynda Petrograd sovyetinde Boleviklerden
daha fazla gc vard. Bolevikler arlk basksndan orantsz bir ekil
de zarar grmlerdi ve pek ok ii ve asker, yeni koullarda eski parti
ayrm larnn nem ini gremiyordu. Ancak pek ok Bolevik ii, birey
olarak, ubat ayaklanmasnda dikkate deer bir rol oynad ve de partinin
fabrikalarda ve ii snf blgelerinde salam bir ye ekirdei vard: dev

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Putilov fabrikasnda 100 ye, Viborg sanayi blgesinde 500 ye ve M art

ay balarnda ehirde toplam olarak 2000 ye. Parti devrimle birlikte
hzla byd; yle ki Nisan sonlarnda ehirdeki ye says 16.000 oldu.70
Otuz iiden birinin yelii ile Bolevik ajitasyon ve propagandas pek
ok fabrikann pek ok kesimine ulat. Mays sonlarnda Petrograd yerel
ynetim seimlerinde (Meneviklerin yzde 3,4 ve Sosyal Devrimcilerin
yaklak yzde 50 oyuna kar) oylarn yzde 20sini kazanabilecek du
rum dayd.71
ubat ve M art aylarnda geici hkm etin desteklenmi olmas nede
niyle parti yelerinin kafas karkt. D urum Nisan aynda ancak Lenin
srgnden dndnde akla kavutu. Lenin, Rus kapitalizm inin lke
nin sorunlarndan hibirini zemeyeceini ve izledii politikalarn ii
lerin, kyllerin ve askerlerin sorunlarn fark gzetmeksizin daha da k
tletireceini gryordu. Trokinin, daha nce ortodoks Boleviklerce
reddedilmi olan tezine ok yakn bir tezle ie balad. i snfnn arl
n devrilmesinde ve sovyetlerde ok nemli bir rol oynadna, burjuva
ynetimi altnda mevcut olanlardan ok daha dem okratik bir karar alma
sreci yarattna iaret etti. i snf ileriye doru hareket ederek kendi
sinin ve yoksul kyllerin karna politikalar empoze edebilme olana
na sahipti. Ancak bunun nkoulu, sovyetlerin tm iktidar ele geirmesi,
eski ordunun yerine gemesi ve ii milisleri araclyla bankalarn m illi
letirilmesine ve yoksul kyllere toprak datlm asna nezaret etmesiydi.
Bolevik Partisi diktatrce yntemlerle ilemiyordu ve Leninin tezleri
balangta ehirdeki Boleviklerin pek ou tarafndan iddetle saldr
ya urad. Ama Viborg gibi sanayi blgelerindeki yeler arasnda derhal
yank buldu. O nlarn kafalar kark bir ekilde duyum sadklar eyi
ak seik ortaya koyuyordu. Bu tezler, Tom Painein Saduyusunun 1776
balarnda Am erikan kolonilerindeki insanlar ya da M aratnn LA m i du
Peuple nn 1792-1793te pek ok Parisli sans culottes iin yaptnn ay
nsn yapyordu: Btn eski inanlarla atan yeni bir nesnellik iin yeni
bir dnya gr sunmak. Lenin halk kitlelerine, nesnel koullarn fkeli
kurbanlar olmaktansa, tarihin etkin zneleri olmalar yolunda yardm
ediyordu.
Leninin partinin byk ksm n kazanm as iin birka hafta yeterli
oldu. Ama kyl ve askerleri bir yana brakalm, ii kitlelerini kazan
mak biraz daha uzun zaman ald. nce parti yelerine, geici hkm eti
devirm ek ve savaa son vermek ihtiyacn sabrla aklam alar gerekti
ini syledi. Bolevikler, henz iilerin ounluunu kazanm am bir
aznlk olarak, bu amalarna ulaamazlard. Geici hkm etin davran
ve ii, kyl ve askerlerin kendiliinden mcadeleleri, bu aklam ala

U m u t ve D e h e t Y z y l | 409

rn etkili olmasn salayacakt. Boleviklerin Petrograd belediye ve par

lamento seimlerindeki oyu, Maystaki yzde 20den Austosta yzde
33e ve Kasmda yzde 45e kt. Moskovada H aziranda yzde 11,5ten
Eyll sonlarnda yzde 51 e ykseldi. Haziran bandaki ilk Tm Rusya
Sovyetler Kongresinde Bolevikler delegelerin yzde 13ne sahipti. 25
Ekimdeki ikinci kongrede delegelerin yzde 53n kazanm lard ve
yzde 21lik Sol Sosyal Devrimciler de onlarla ittifak halindeydi.72
Bir seim pusulasna u isim yerine dierini yazmak iin insanlar ikna
etm ekten baka eyler de gerekliydi. Bolevikler, cretleri enflasyon dze
yinde tutm ak, ktleen koullara kar koymak ve iletmecilerin fabri
kalar kapatp ekonomik bir kaosa yol am alarn nlemek iin her trl
ii mcadelesine katldlar.73Askerleri subaylarnn gcne kafa tutm a ve
kylleri topra blme yolunda yreklendirdiler. Bolevikler, sm r
len ve ezilenlere, toplumu kendi karlar dorultusunda sovyetler kana
lyla ynetmeye m uktedir olduklarn kantlamaya altlar.
Btn byk devrim ler ini ve klar, insanlarn srecin btnn
gzden kaybetme riskiyle kar karya kald geri dnlerle ilerler. 1917
ylnda Rusya da buna bir istisna deildi. Geici hkm etin ve generalle
rin davran Temmuzda Petrograd iilerinin ve garnizonunun bir fke
patlamasna yol at ve geici hkm eti devirmek iin kendiliinden hare
ketler oldu. Ancak (partiye henz katlm olan Troki de dhil) Bolevik
liderler, hakl olarak, bu noktada Petrogradda iktidarn ele geirilmesinin
baka yerlerden az destek greceini ve de gerici glerin bunu, ehirdeki
hareketi tecrit edip sonra da yok etmek iin bir bahane olarak kullanacak
larn hesaplyorlard. Bylelikle, bir yandan onunla ak bir dayanma
iinde bulunurken, bir yandan da hareketi dizginlemek zorundaydlar.
Sonu ilk bata olumlu grnmyordu. Boleviklerin hareketi snr
landrm alar, devrimci ii ve askerler arasnda belirli bir moral bozuk
luuna yol aarken, hareketle dayanmalar da geici hkm etin pek
ok lideri tutuklam asna ve tekilerin, bata Lenin olmak zere, saklan
masna yol at. Geici hkm et, hareketin tepesine binerek, devrim in
sembol olan her eyi -b u n a geici hkm etin kendisi de d hil- ykmak
isteyen glere kapy aralam oldu ve General Kornilov ehrin zerine
yrmeye kalkt. Boleviklerin sovyet sistemi dorultusunda iktidar ele
geirmeleri yolundaki son adm, paradoksal olarak, (Kornilovun) darbe
giriim ine kar geici hkm et destekleyenler de dhil edilerek, ama ge
ici hkm et iin en son sayg krntsn da yok ederek, ehrin devrimci
savunm asnn rgtlenmesiyle oldu.
yleyken bile 25 Ekimde sovyet iktidarnn kurulm as olmu bitmi
bir ey deildi. O gn toplanm olan Rusya Sovyetleri K ongresinin o

410

Ha l k la r n D n y a Tarihi

unluunun, iktidarn alnm asn destekleyecei akt. Ancak Zinovyev

ve Kamanev gibi nde gelen Bolevikler buna karydlar ve bunun yeri
ne Menevik ve Sosyal Devrimci liderlerle grlm esini savunuyorlard.
Buna karlk Lenin ve Troki bunun lmcl bir gecikme olacana ikna
olmulard. Halk kitleleri, bin yllarca sren snf egemenliinin peki
tirdii riayet ve itaat alkanln yenerek, bir eyleri deitirebilecekleri
konusunda gven kazanm lard. Zira partinin daha fazla gecikmesi, bu
gveni paylamadn ilan etmek ve sre iinde onu yok etmeye yardm
c olmak demekti. Ekonomik kriz her gn daha da derinleiyor ve umudu,
moral bozukluuna ve aresizlie dntrm e tehlikesi tayordu. Eer
bunun meydana gelmesine izin verilirse, kyller, askerler ve kimi iiler
askeri bir m aceracnn bayra altnda toplanabilirdi.
E kim 1917
Petrogradda Ekim Devrimi, ayn ehirdeki ubat D evrim inden bir
bakm a ok farklyd: ok daha sakindi. Daha az ate ald ve daha
az kaos oldu. Bu durum , kim i sa kanat tarihilerini onu bir darbe,
Bolevik liderlerinin kitlelerin zerinden yrttkleri bir aznlk eylemi
olarak tanm lam aya itmitir. Aslnda, tam da bir darbe olmad iin d
zenli ve sakindi. Bu yukardan birka figrn ynettii bir eylem deil, en
derin zlemlerini dile getiren yaplar iinde rgtlenmi halk kitlesinin
bir eylemiydi. Boleviklerin ynetimindeki Petrograd sovyetinin Askeri
Devrim Komitesi, ii ve asker kitlelerinin itaat edecei kararlar alabili
yordu; nk kendisi de onlarn setii ve yelerini deitirebilecekleri
bir sovyetin parasydlar. Bu ona geici hkm etin sahip olmad bir
otorite kazandryordu ve ehirde az saydaki askeri birlik dnda btn
askerleri kendi emirlerine itaate yneltebiliyor ve Kerenski ve bakanlarna
kamak dnda bir ans brakmyordu.
Geici hkm et sona erm itir diye rapor ediyordu Troki 25 Ekimde
sovyete:
Bize ayaklanm ann bir katliam douraca ve devrimi kan seli iinde boaca
sylenmiti. imdiye kadar her ey kansz oldu. Tek bir zayiat bilmiyoruz.
Tarihte, bylesine muazzam kitlelerin katld ve bu denli kansz meydana
gelmi herhangi bir devrimci hareket rnei bilmiyorum.74

Ksa sre sonra Lenin aydr gizlendii yerden karak unlar sy

ledi:
imdi Rusyann tarihinde yeni bir a balyor...Rutin grevlerimizden biri
si sava derhal sona erdirmektir. Ancak sava sona erdirebilmek iin... ka
pitalizmimizin kendisi fethedilmelidir. Bu grevde biz, imdiden talyada,

U m u t ve D e h e t Y z y l | 411

Almanyada ve ngilterede gelimeye balam olan dnya apndaki ii s

nf hareketinin yardm n greceiz... Her konuda zafer kazanacak ve prole
taryay dnya devrimine katacak gte bir kitle rgtne sahibiz. Rusyada
derhal bir proleter sosyalist devletin inasna balamalyz. Yaasn sosyalist
dnya devrimi.75

Meydana gelmi olan ey ok nemliydi. 1792-93te Parisin emek

i kitleleri orta snfn en radikal kesimini iktidara itmi, ancak o ikti
darn kendilerine kar dndn ve sonra da o iktidar sahiplerinin
m uhafazakrlar tarafndan i bandan uzaklatrldn grmt.
1848de o kitlelerin ocuklar ubat aynda birka temsilcilerini hk
mete zorla sokmular, ama Haziran aynda barikatlarda ldrlmlerdi.
1871 ylnda biraz daha ileri gitmiler ve ksa sre yalnzca bir ehirde ve
yalnzca iki ay iin iktidar ele geirmilerdi. imdi ii, kyl ve asker
lerin bir konseyi, Pasifikten Baltka uzanan 160 milyonluk bir lkede
devlet iktidarn ele geirmiti. Dnya sosyalizmi gerekten de ufukta g
rnyordu.
K uatlan D evrim
Devrimin liderleri ok iyi biliyorlard ki, devrim eski Rus
m paratorluunun topraklaryla snrl kald srece muazzam sorun
larla kar karyaydlar. Bu devrim baarl olmutu; nk ii snf,
Petrogradin ve birka baka ehrin en byk fabrikalarnda, ynetim ve
iletiimin tam merkezlerinde younlamt. Ama ne olursa olsun bunlar
nfusun kk bir aznlyd. Kyl kitleleri devrimi, sosyalist oldukla
r iin deil, ama klasik bir burjuva devrim inin sunaca kazanc, toprak
datm n sunduu iin desteklemilerdi. Savan yaratt ekonomik
kriz oktan sanayii baltalamaya ve ehirlerde ala yol amaya balamt.
Ekmek m iktar 300 grama inmiti ve kitlelerin gnde ortalama aldklar
kalori yalnzca 1500d.76Sanayi retim ini yeniden rgtleyerek, kyllerin
kentleri beslemeleri iin ikna olmalarn salayacak mallar retmek, her
fabrikada iletmecilere nezaret eden ii komitelerinin kar karya bulun
duu, Herkl kuvveti isteyen bir grevdi. Bunun baarlmas, devrim, sana
yisi daha gelimi lkelerdeki devrimlerden yardm almadka ok zordu.
Savan bu t r devrimlere yol aaca konusundaki inan, Lenini eski
dncesini, Rusyadaki devrim in yalnzca bir burjuva devrim i olabile
cei dncesini terk etmeye ikna etmiti. 1906da buna kar kmt:
Sosyalist bir devrim iin iktidarn ele geirilmesi... sama ve yar-anarist bir
dnce. Rusyann ekonomik gelimesinin derecesi ve de geni proletarya kit
lesinin rgtlenmesi, ii snfnn derhal ve tamamen kurtuluunu olanaksz

j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

klmaktadr... Kim ki sosyalizme siyasal demokrasi dndaki bir yolla ulama

ya almaktadr, eninde sonunda sama ve gerici sonulara ulaacaktr.77

Fikrini deitirmiti; nk Rusyann tm n bakaldrmaya iten sa

va, Avrupann baka yerlerinde de ayn etkiyi yaratyordu. Ancak Lenin,
1918 O caknda A lm an Devrimi olmazsa biz m ahvoluruz diye srar et
m iti.78 Uluslararas devrime olan inan bir fantezi deildi. Sava oktan
Rusyadakine benzer ayaklanmalara, ok daha kk lekte de olsa yol
amt. 1917de Fransz ve Britanya ordularndaki ve Alm an donanm a
sndaki isyanlara; ekmek m iktarnn azaltlmasna kar 200.000 Alman
metal iisinin grevi; 1917 A ustosunda79 Turinde iilerle askerler ara
snda be gn sren atmalar; Britanyada yasad teknisyen ve m aden
ciler grevi ve 1916 Paskalyasnda Dublinde cumhuriyeti bir ayaklanma.
Savaa muhalefet imdi ktann her yerinde yaygnd. Almanyada sa
va yanls SPD, kendi parlamento grubundan nemli bir kesimi, bar
isteini ifade etmeye baladklar iin partiden karm ve onlarn kendi
partilerini, Bamsz Sosyal D em okratlar kurm alarna neden olmutu.
Britanyada gelecein i Partisi lideri Ramsay MacDonald, Leedsde ba
r isteyen ii tem silcilerinin bir toplantsna bakanlk etmiti.
Ancak devrim ler egdml zaman izelgelerini izlemezler. Krizde
olan sistemdeki genel basklar deiik yerlerde benzer fke patlam alarna
yol aar. Bununla birlikte bunlarn alaca kesin ekiller ve zam anlam ala
r, yerel koullara ve geleneklere baldr. Rusyann geri kyl ekonomisi
ve khnemi devlet yaps o dev im paratorluun, bat ve orta Avrupa dev
letlerinden nce, 1917de atlamasna yol amt. O nlar 1649dan 1848e
kadar meydana gelen devrim ler zinciriyle en azndan ksmen m odernle
miler ve sanayilemilerdi. Hepsi, deiik derecelerde, Rusyada olmayan
bir eye sahiptiler: yerlemi parlam enter sosyalist partiler ve mevcut top
lum un yaps iinde tuzaa dm ama geni ii tabakalar arasndaki
gvenini srdren sendika brokrasileri.
1918 O caknda, Berlin ve Viyanada yarm milyon metal iisinin
katld bir grev dalgas Avusturya-M acaristan ve Almanyay sarmt.
Grevciler hatr saylr bir lde Rus D evrim inden ilham alyorlard ve
hain polis saldrlarna m aruz kalyorlard. Bununla birlikte Berlin iileri
hl sava ncesi SPD liderleri Ebert ve Scheidemanna grev komitesinde
yer verecek kadar hayaller iindeydi. Bunlar grevi dinam itlem ek iin n
fuzlarn kullandlar ve kitlesel aldatmalarla grevin yenilgisini garantiye
aldlar.
Breslauda hapiste olan Rosa Luxemburg, Karl Kautskynin kars
Luiseye 24 Kasmda yazd m ektupta Rusyann kar karya bulundu

U m u t ve D e h e t Y z y l J

u tehlikeleri ngrmt:
Ruslar iin seviniyor musun? Elbette bu cad kazan ierisinde fazla tutuna
mazlar. Fakat bunun nedeni, akll einin hesaplarla ortaya koyduu zere
Rusyann istatistiksel olarak geri kalm olmas deil, o ok gelikin Bat l
kelerindeki sosyal dem okrasinin aalk korkaklardan meydana gelmesi ve
Ruslarn kendi kannda boulmasn sakin bir ekilde seyredecek olmas.80

SPDnin Ocak ayndaki davran onun uyarlarn hakl kar

d. Alm an Bakomutanl devrimci hkm ete Polonya snrndaki
Brest-Litovskda yaplan grmelerde bir ltimatom vermiti. Eer
Almanyann Rus Ukraynasnn geni ksm larn almasna izin veril
mezse, Alman ordusu dorudan Rusya ilerine ilerleyecekti. Devrimci
hkm et, generalleri atlayarak, cephede datt yz binlerce Almanca
brorle Almanyann ii ve askerlerine seslendi. Ancak grev hareketinin
yenilmi olmas, Alman ordusunda derhal devrimci bir kopu gerekle
mesi ansn darda brakyordu ve askerler birka yz mil ilerlediler.
Bolevik P artide ve sovyetlerde ne yaplmas gerektii konusunda sert tar
tm alar oldu. Hem Buharin hem de Sol Sosyal Devrimciler, Almanyaya
kar devrimci sava savundular. Lenin, ltim atom un kabul edilmesini,
zira Boleviklerin sava yapacak bir gce sahip olm adklarn savundu.
Troki ise, Almanyadaki olaylarn ikilemi zecei umuduyla, hem dev
rimci savaa hem de ltim atom u kabul etmeye kar kt. Sonunda Lenin
Boleviklerin pek ounu ltim atom u kabul etm enin en gereki zm
olduu konusunda ikna etti. Sol Sosyal Devrimciler hkm etten ekilerek
Bolevikleri yalnz braktlar.
Bar karlnda Almanyann dayatt cezalandrc koullar sa
van Rus ekonomisine verdii zarar tam amlad. Ukrayna, Rus km
rnn ouna sahipti ve tahlnn ounun kaynayd. Sanayi retim i
km r yokluu nedeniyle kt ve ehirlerdeki yiyecek ktl eskisinden
de kt hale geldi. Petrogradda ekmek m iktar 27 O cakta 150 grama
ve 28 ubatta yalnzca 50 gram a indirildi. Bunun devrim i yapm olan
Petrograd ii snf zerindeki etkisi ykc oldu. Nisan ayma gelindiin
de ehirdeki fabrikalarn igc 1917deki dzeyin yzde 40 kadard.
Bundan en fazla, 1905teki hareketin belkemiini tekil etmi olan byk
metal fabrikalar zarar grd. 1918in ilk alt aynda bir m ilyondan fazla
kii, baka yerlerde yiyecek bulm ak umuduyla ehirden g etti: Birka
ay iinde, devrim deki rol nedeniyle lkenin her yerinde tannan Kzl
Petrogradn proletaryasnn byk bir ksm yok olm utu.81
Rusyann geri kalan ksm n, retim sreci iindeki stratejik rol ne
deniyle devrime yneltmeyi baarm olan iiler, artk bu role sahip de
ildi. O nlarn kurduklar kurum lar, sovyetler, hl varln koruyordu;

414

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

ama iyerleriyle olan organik balarn yitirmilerdi.

Hevesli ii, asker ve kyllerin, ii snf sosyalizminin kahram anca
eylemlere ilham kayna olduu Bolevik P artiye akn etmesiyle devrim
heyecan devam ediyordu. Bu heyecan Troki ye, 1917nin ii m ilislerinin
salad salam ve inanm bir ekirdek etrafnda, milyonlar gcnde
yeni bir Kzl Ordu yaratm a olana verdi. Ancak sovyetler, parti ve Kzl
Ordu artk yaayan, alan bir ii snfnn bir paras deildi. Bunun
yerine, her ne kadar 1790lardaki versiyonu, burjuvazinin radikal kanad
nn ideallerince gdlendirilmi, yeni versiyonu ise ii snf sosyalizmi
ve dnya devrim i idealleriyle gdlendirilm i olsa da, Jakobenizmin gn
cellenmi bir trne benziyordu.
Bu idealler iin savamak, 1918 yl ilerledike daha g hale geldi.
A lm anlarn Ukraynay ele geirmesini, Haziran ve Temmuzda Britanya
ve Fransa hkm etlerinin tezghlad saldrlar izledi. ek milliyetileri
tarafndan ngiltere-Fransa-Rusyann yannda savamak zere rgtle
nen Avusturya-M acaristan sava esirlerinden oluan yaklak 30.000 kii
lik ekoslovak birlii, Trans-Sibirya Demiryolu boyunca kasabalar kont
rol ederek Rusyay ortadan bld. O nlarn korum as altnda Sa Sosyal
Devrimciler ve Menevikler, Saratovda, Bolevik olduundan kukula
nlan herkesi sokakta ldren bir hkm et kurdular.82 Japon kuvvetleri,
Pasifik kysndaki Vladivostokun kontroln ele geirdiler. Britanya
birlikleri kuzeyde M urm anska ktlar ve ayrca gneyde Baknn kont
roln ele geirdiler. Ayn aylarda, Sol Sosyal Devrimciler, Brest-Litovsk
barn baltalam ak amacyla Petrograddaki Alman bykelisini ld
rrlerken, Sa Sosyal Devrimciler de Bolevik hatip Volodarskyyi ldr
dler ve Lenini yaraladlar.
Bir yandan dardan kuatma, bir yandan da ierden terrist ve kardevrimci giriimler, devrimci rejimin niteliinde bir deiiklik meyda
na getirdi. Anaristken Bolevik olan Victor Serge, 1928 ylnda yazlm
Rusya Devriminin Birinci Ylnda bu deiiklii anlatr. H azirana kadar:
Cumhuriyet, i demokrasisi olan btncl bir sistemdi. Proletaryann dikta
trl henz, bir partinin, merkez komitesinin ya da belirli kiilerin dikta
trl deildi. Mekanizmas karmakt. Her sovyet, her devrimci komite,
Bolevik P artinin ya da Sol Sosyal Devrimci P a rtin in her komitesi bu meka
nizm ann bir ksmna sahiptir ve onu kendi bildii gibi yrtr... Btn ka
rarnameler, ou kez son derece ilgin olan (Tm Rusya Sovyetleri Yrtme
Komitesinin) birleimleri srasnda tartlr. Burada rejimin dmanlar par
lamentonun sunduklarndan daha fazla zgr ifade olana bulurlar.83

diye yazyordu.
A rtk bunlarn hepsi deimeye balamt:

U m u t ve D e h e t Y z y l | 415

Kulaklarn (zengin kyller) isyan, (Sol Sosyal Devrimcilerle) sovyet ittifa

knn bozulmas ile ayn anda vuran M ttefiklerin mdahalesi, cumhuriyetin
varlna amaz bir tehdit oluturuyordu. Proletarya diktatrl, bundan
byle, demokratik aygtn terk etmeye zorland. Alk ve yerel anari, iktida
rn ciddi bir ekilde uygun komiserlikler elinde toplanmasn zorunlu kld.
... Ktlk iin yaplan planlar, gl bir i savunma aygtnn yaratlmasn
zorunlu klar. Suikastlar, kyl isyanlar ve lmcl tehlike terre bavurma
y zorlar. Kar-devrimci sosyalistlerin yasad ilan edilmesi ve anaristler
ve Sol Sosyal Devrimcilerle kopu, sonu olarak Komnist P a rtin in siya
sal tekelini dourdu... Yerel Sovyetlerle balayan ve Vee-Tsikle (Tm Rusya
Sovyetleri Yrtmesi) sona eren Sovyet kurum lan ve halk komiserleri konse
yi imdi bir boluk iinde alyor.84

te tam bu noktada devrimci hkm et, ilk kez olarak, sistemli terr
uygulamasna balad. Beyaz kar-devrimciler, kukulanlan devrim ci
leri yok etme kararllklarn gstermilerdi. Ekimde Moskovada tu tu n
m ak iin savarken byle yapmlard ve Finlandiyadaki Beyazlar, Ocak
ayndaki Sosyal Demokrat ayaklanmay bastrdktan sonra 23.000 Kzl
ldrm lerdi.85 imdi devrimciler aynen karlk vermekten baka see
nekleri olmadn dnyorlard. Kuku duyulan kar devrimcilerin
vurulm as, burjuvalardan rehineler alnmas, devrim in her kartnn kal
bine korku salacak yntemlerin benimsenmesi, artk devrimci faaliyetin
kabullenilen bir paras haline gelmiti. Bununla birlikte, Soljenitsinin
Gulag Takmadalar gibi eserlerin yaratt izlenime ramen, bu terr
Stalinin 1929dan sonra uygulad terrden ok farklyd. Bu, kar
devrim in hayali olmayan, gerek eylemlerine kar bir tepkiydi ve i sava
sona erdikten sonra, 1921de sona erdi.
Devrimci rejim, btn olumsuzluklar karsnda dayand; nk kor
kun zorluklara ramen eski Rusya m paratorluunun her tarafndan
yoksul snflarn desteini elde ediyordu. Yalnzca o, iilere um ut vaat
ediyor, daha yoksul kyllere toprak garantisi veriyor, Beyaz OrdularTa
birlikte alan Yahudi kart etelere direniyor ve Rus olmayan uluslarn
kendi kaderlerini tayin etme hakkndan korkmuyordu.
Bununla birlikte devrimci rejimi ynetenler ve onun mesajn iletmek
iin hayatn tehlikeye atan yz binlerce gnll, can atarak beklenen yar
dm um udu iin srekli batya, Avrupann sanayilemi lkelerine bak
yorlard.

3. B l m

Avrupa K

emeke

n d e

A lm an K asm
Batdaki devrimci kalkma gecikmedi. Rus Ekim devrim inden tam 12
ay sonra -h e r ne kadar bu sre savan ykt ve alk eken Rusya iin
ok uzun olsa d a - geldi.
Alm an m paratorluunun Brest-Litovskta empoze ettii insafsz ko
ullar yneticilerine nefes alacak bir olanak verdiyse de bu ok ksa srd.
1918 M artnda byk ve kanl bir saldr Alman ordularn, 1914ten bu
yana Fransa ilerinde en ileri noktalara tad ama daha sonra tkand.
Austos aynda ileri gitmek iin ikinci bir giriim de baarsz oldu ve bu
kez geri ekilme sras Alm an ordularndayd. Bir yl nce ABDnin sava
a girmesi Anglo-Fransz tarafna yeni askerler ve geni malzeme olana
salarken, Almanya insan rezervini tketiyordu. Alm an yksek komuta
heyeti panikledi ve Ludendorff bir tr sinir bunalm geirdi.86 Eyll son
larnda derhal bir atekes yaplmasna karar verdi ve bunun sorum lulu
undan kanm ak iin de Kayzeri, iinde birka Sosyal Dem okrat baka
nn da bulunduu yeni bir hkm et kurmaya iknaya alt. Ancak drt
yldr Avrupay allak bullak eden bir sava basite dmeyi kapayarak
sona erdirm ek m m kn deildi. Rakip emperyalistler, zellikle Fransa,
ylbanda Almanyann Rusyadan elde ettiine benzer ok ey istiyordu.
Bir ay kadar Alm an hkm eti bu bedeli dememek iin um utsuzca aba
lad ve de sava her zam anki gibi kanl bir ekilde devam etti. Britanya,
Fransa ve ABD birlikleri, A lm anlarn Fransa ve Belikada ellerinde tu
tuklar topraklara saldrd. Balkanlarda Britanya, Fransz, Srp, Yunan ve
talyan ortak gc Avusturya ordusunu bozguna uratt.
Bu bask, 1200 yl nce domu Kutsal Roma m paratorluunun m i
rass, sallantdaki okuluslu Avusturya-M acaristan monarisi iin ok
fazlayd. Ordusu kt ve ulusal aznlklarn orta snf mensubu liderleri
belli bal ehirlerin kontroln ele geirdiler: ekler ve Slovaklar Prag,

U m u t ve D e h e t Y z y l | 417

Brnn ve Bratislavay; birlemi bir gney Slav, Yugoslav, devletinin

destekileri Zareb ve Saraybosnay; liberal aristokrat Michael Karoly
ynetimindeki M acarlar Budapeteyi ve Polonyallar Krakovvu aldlar.
Muazzam kalabalklar Viyanann sokaklarndan akarken bir cum huri
yet istiyorlar ve im paratorluk sembollerini yrtyorlard;87 Avusturyann
Almanca konuulan ksm nda iktidar, Sosyal D em okratlarn burjuva
partileriyle yapt bir koalisyonun eline geti.
Almanyann kendi yksek komuta heyeti, hezimetten bir eyler kurtar
m ann aresizlii iinde, ani ve telafi edici bir deniz zaferi umuduyla do
nanm asna Britanyaya yelken amasn emretti. Ama donanm ann deniz
cileri, kesin olan lm kabul etmeye hazr deillerdi. Bir yl nceki isyan
lar bastrlm ve liderleri, srf greve gittikleri ve pasif kalarak subaylarn
ve askeri polisin kar saldrsna yol atklar iin idam edilmiti. Bu kez
ayn yanl yapmadlar; Kielde denizciler silahlandlar, grevdeki dok i
ilerinin yan sra ehirde yry yaptlar, rakiplerini silahszlandrdlar
ve bir asker konseyi kurdular. Btn Almanya iin fitili atelemi oldular.
i ve askerler Bremen, Hamburg, Hanover, Kln, Leipzig, Dresden
ve daha onlarca ehrin ynetim ini ele geirdi. M nihte kraliyet sarayn
aldlar ve sava kart reformist sosyalist Kurt Eisneri, zgr Bavyera
D evletinin babakan ilan ettiler. 9 Kasmda sra Berlindeydi. Silahlar
ve kzl bayraklaryla byk ii ve asker alaylar ehri doldurdu ve ksa
sre nce salverilmi olan sava kart devrimci Kari Liebknecht, im
paratorluk saraynn balkonundan sosyalist cum huriyeti ve dnya
devrim ini ilan etti. Geride kalm ak istemeyen sava ncesi Kayzer h
km etinin SPDli bakan Scheidemann, im paratorluk parlam entosunun
balkonunda cum huriyet ilan etti. Kayzer Hollandaya kat ve iki Sosyal
Demokrat parti, 1500 ii ve asker delegeden oluan meclisin onayna
halk kom iserlerinden oluan bir devrimci hkm et sundu. Bu imdi
ii ve asker konseylerinin Almanyann her yerinde ve Alman igali al
tndaki Belikada siyasi iktidarn hkim i olduunu sembolize ediyor
du. Bu konseylerde ya da sovyetlerde somutlaan devrim gleri, Kuzey
D enizinden Kuzey Pasifike kadar kuzey Avrasyann tm n kaplayacak
gibi grnyordu.
Ancak Alm an konseyleri, devrimci iktidar, onu devrimci amalar iin
kullanm am akta kararl olanlara teslim etmiti. Yeni babakan Ebert, 24
saat iinde telefonla askeri yksek komuta heyetinden General Groenerin
karsndayd. kili -sava zam annn diktatr H indenburgun destei
ile- ordunun dzeni yeniden salamas iin birlikte almaya karar ver
diler.88
Kapitalist devlet yoluyla reformdan yana olan Sosyal Demokrat poli

418 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

tikaclar m antksal olarak 1914te savaa giren devleti desteklemilerdi.

imdi, yine ayn ekilde m antkl olarak, o devletin iktidarnn devrim
karsnda yeniden kurulm asn destekliyorlard. O nlar iin snf iktidar
nn ve basknn eski yaplar dzendi; bu yaplara smrlenler ve mlkszler tarafndan meydan okunm as anari ve kaosu temsil ediyordu.
Bu meydan okuyuun canl rnekleri, sava kartlarnn en iyi bilinen
leri, Rosa Luxemburg ve Karl Liebknechtti. zellikle Liebknecht Berlinin
ii ve askerleri arasnda byk bir destee sahipti. Sosyal Demokrat lider
ler, yksek askeri komuta ile bunu yok etmek iin m anevra yapyorlard.
Dardan gelecek birliklerle devrim i ezebilmek ve dklecek kann suu
nu Liebknecht ve Luxemburga ykleyebilmek iin ehirde bir ayaklan
ma kkrttlar. kili, subaylarca yakaland. Liebknecht bayltlarak yere
ykld ve sonra vuruldu. Luxemburgun kafas bir tfek dipii ile para
lanarak bir kanala atld. Sosyal Dem okrat basn, Liebknechtin kamaya
alrken vurulduunu ve Luxembugun fkeli bir kalabalk tarafndan
ldrldn yazd. O rta snfn saygdeer yeleri haberleri okuyunca,
neeyle yerlerinden hopladlar.89 Uygar zenginlerin kendi ynetimlerine
direnenlere kar tavrnda, Gracchus kardeler ve Spartaksten bu yana
hibir ey deimemiti.
Bununla birlikte, devrimci cokuyu bastrm ak, Sosyal D em okratlarla
askeriye arasndaki ittifak iin kolay olmad. Tarihiler ou kez Alman
D evrim inin kk bir olay olduu ve kolayca ve hzla sona erdirildii
izlenim ini vermeye almtr. Bu Eric Hobsbawmin ou kez uyarc 20.
yzyl tarihi, Arlklar anda bile aktarlan bir mesajdr. Kasm ayn
daki birka gnden sonra, diye yazar, cumhuriyetiletirilen eski rejim
artk sosyalistlerce ciddi olarak rahatsz edilmiyordu... ve hatta henz do
alanm olan Komnist Parti tarafndan daha az rahatsz ediliyordu.90
Aslna baklrsa, devrimci galeyann ilk byk dalgas 1920 yazma kadar
sona ermedi ve 1923te ikinci dalga geldi.
Tarihteki her byk devrimde olduu gibi, Kasm 1918de de, ok sa
yda insan ilk kez politikayla ilgilendi. Devrim ya da sosyalizm szleri ar
tk 1914ten nce sosyalistlere oy veren iilere zg bir ey deildi. Daha
nce, Katolik Merkez Partisine, liberal lerlemecilere, liberal olmayan
Ulusal Liberallere ve hatta Prusyal toprak sahiplerinin tarm c partisine
oy vermi olan milyonlarca ii ve orta snfa yaylmt. Sava boyunca
eski Sosyal Demokrat iilerin pek ou, sava yanls liderlerin karsn
daki sol kanat muhaliflerle zdelemeye balamlard - eski SPDnin
yelerinin yaklak yars sol kanat Bamsz Sosyal D em okratlara geti.
Bunlarla birlikte, burjuva partilerinden sola kayan kiilerde vard ve bun
lar Sosyal Demokrat liderleri hl sosyalist olarak gryorlard. Gemite

U m u t ve D e h e t Y z y l

Sosyal D em okratlara bu nedenle muhalefet ettikleri halde imdi onlara

destek oluyorlard.
Sosyal Demokrat liderler, sol konumalar yaparak ama sol kanat politi
kalarn ancak yava yava, dzeni salayarak ve devrimci arlklara yol
amadan yrrle konabileceini sylerek, bu duygular zerine oyna
dlar. Muhalefet edenlerin vurulm as iin generallerle gizlice anlarken,
devrim i tehlikeye atanlarn Liebknecht ve Luxemburg olduunu iddia et
tiler.
Bu mesaj iletirken Bamsz Sosyal D em okratlarn liderlerinin de
yardm n grdler. Bunlar savatan m em nun deillerdi ama ou, re
formcu kapitalizme balyd. Bunlarn saflarnda Kautsky, Bernstein ve
bir sonraki on ylda burjuva partilerinin iki koalisyonunda ekonomi ba
kan olacak Hilferding vard. Devrim in can alc ilk iki aynda bu parti
SPDnin ounlukta olduu bir hkm ette sadakatle grev ald ve onun
politikalarnn ii ve asker kitlesine pazarlanm asna yardm c oldu.
Ancak haftalar ilerledike, Sosyal Demokrat liderlerin heyecanl des
tekisi olan insanlar onlarn aleyhine dnd. Kasm aynda hkm etin
kontrol elde edebilmesi iin Berline gnderilen askerler O cakn ilk
haftasnda hkm ete kar ayakland ve Ocak ayaklanm asnn bastrl
masna yardm eden ii ve askerlerin pek ou M art aynda bakentte
isyan halindeydi. Ocak ortalarnda yaplan seim SPDye 11,5 ve Bamsz
Sosyal D em okratlara 2,3 milyon oy salad. Bununla birlikte izleyen bir
ka haftada, Ruhr, O rta Almanya, Bremen, Hamburg, Berlin ve M nihde
Sosyal D em okratlara blok halinde oy vermi olan iiler genel greve gitti
ler ve hkm et politikalarna kar silaha davrandlar. 1920nin Haziran
ayma gelindiinde SPDnin oyu, Bamsz Sosyal Dem okratlarn oyun
dan yalnzca 600.000 fazlayd.
Sosyal Demokrat liderler, dzeni yeniden kurm ak iin yle basit
e kendi poplaritelerine dayanam ayacaklarn hzla anladlar. 1918
A ralknn sonlarnda Sosyal Demokrat ileri Bakan Noske, birisinin
insan izini bulm akta kullanlan kpek olmas gereklidir diye bbrleni
yordu ve zel bir paral asker gc, Freikorps, kurulm as konusunda gene
rallerle anlat. Eski ordunun subaylar ve frtna bataryalarndan derle
nen bu g tmyle gericiydi. M uhafazakr tarihi Meinecke, sanki eski
dzen yeniden dirildi gzleminde bulunuyordu. Freikorpsun dili iddet
le milliyeti ve ou kez Yahudi kartyd. Flamalar ou yerde eski bir
H indu iyi talih simgesi olan sawastika (gamal ha) ile ssleniyordu ve
m ensuplarnn pek ou ilerde Nazi P artisin in kadrolarn oluturdular.
1919 ylnn ilk yarsnda Almanyann tarihi, Freikorpsun lke iin
de dolaarak Kasm D evrim ini yapanlara ve Ocak seimlerinde Sosyal

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

D em okratlara oy verenlere saldrm alarnn tarihidir. Bunlar st ste si

lahl direnile karlam lar ve olaylar Nisanda 15.000 kiilik kendi Kzl
Ordusu da olan ksa m rl Bavyera Sovyet C um huriyetinin ilanyla so
nulanmt.
D ev rim in R uhu
Almanyadaki i sava aylar ayn zam anda Avrupann geri kalan yer
lerinde de kargaa aylaryd. Britanya Babakan Lloyd George, Fransz
meslekta Clemenceauya M art aynda unlar yazyordu:
Avrupann her yeri devrim ruhuyla doludur... Tm mevcut dzen, siyasal,
sosyal ve ekonomik anlamda, Avrupann bir ucundan tekine, halk kitlele
rince sorgulanm aktadr.91

Paristeki ABD temsilcisi House, gnlnde benzer korkular dile

getiriyordu: Boleviklik her yerde g kazanyor... Bizler ak bir barut
m ahzeninin stnde oturuyoruz ve bir gn bir kvlcm onu ateleyebi
lir.92
Endielerinin o andaki nedeni M acaristanda, Rusyada eski bir Macar
sava esiri olan Bela Kunun liderlik ettii bir sovyet rejim inin iktidar ol
masyd. 1918 sonunda kurulan liberal milliyeti rejim, ekoslovakya ve
Romanyann lkenin baz ksm larna el koymasn nleyemeyerek k
t ve komnist-sosyal demokrat bir hkm et, bar bir ekilde iktida
ra geldi. Reformlara ve milliletirmelere balad ve dousunda Rus Kzl
O rdusundan, batsnda AvusturyalI iilerin ayaklanmasndan yardm
grecei umuduyla ekoslovakya ve Romanyaya kar devimci bir sava
balatt.
Baka bir yerde devrimci hkm etler iktidara gelmedi ama baka
yerlerde durum istikrarl da deildi. O rta ve Dou Avrupann yeni ku
rulm u olan milliyeti cum huriyetlerinin tm yeni dzene fke duyan
etnik aznlklar ieriyordu. ekoslovakyada kimi byke blgelerde
Almanca, kim ilerinde Macarca konuanlar ounluktayd. Romanya ve
Yugoslavya Macarca konuan byk aznlklar ieriyordu. Yugoslavya ve
Avusturyann talya, Bulgaristann Romanya ile iddetli snr ihtilafla
r vard. Silezyadaki Polonya ve Alman gleri arasnda srekli atma
vard ve Trkiye ile Yunanistan arasnda, her iki tarafn da geni ap
l etnik temizlie giritii topyekn sava patlak verdi. ekoslovakya ve
Bulgaristanda, hkm etlerinin orta snf milliyetiliine kar olan, dev
rimci duygulara sahip ok sayda ii vard.
Devrimciler isizlere, 1919 Nisannda Avusturya parlam entosunu
ele geirmek iin nderlik ettiler. Bir an iin, douda Rusya ile ve batda

U m u t ve D e h e t Y z y l

Avusturya zerinden sovyet Bavyera ile ilikili bir M acar devrim ini ve
bylelikle eski Alman ve Avusturya-M acaristan im paratorluklarnn tm
dzenini alaa etmeyi dnmek, o kadar sama deildi.
Olmad. Avusturya Sosyal Dem okratlar Almanyadakilerden biraz
daha sol bir dil kullanyorlard ama daha ileri devrime en az onlar kadar
inatla karydlar. Viyanal ii konseylerini, protestolarn bastrlm asna
izin vermeleri konusunda ikna ederek, Avusturya kapitalizm inin varl
n srdrm esini garanti ettiler. Bu arada, Budapetedeki komnistsosyal demokrat hkm et gerek ii konseyleri oluturmad. Ordusunu
ynetmek iin eski subaylara gvenerek ve krsal alana hkim olan byk
topraklar blmeyip kyll devrime yabanclatrarak kritik bir hata
yapt. Rejim, sosyal dem okratlarn onu terk etmesi ve Am iral H orthy y
netim inde bir sa kanat diktatrlnn kurulm asna yol at iin 133
gn sonra kt.
1919 ylndaki galeyan yalnzca yenilmi imparatorluklarla snrl de
ildi. Genellikle ayn derecede olmasa da zafer kazananlar da etkiledi.
Britanya ve Fransz ordular eve dnmeden nce beklemeye zorlanan bir
liklerin isyanlaryla sarsld. Rus D evrim ine kar gnderilen ordular da
rahatszlktan m uaf deillerdi - Archangeldeki Britanya, Fransz ve ABD
birlikleri savaa girmeyi reddettiler ve Odesa ve teki Karadeniz lim anla
rndaki Fransz birlikleri de bir isyan kardktan sonra buralardan k
m ak zorunda kaldlar.93
Bu arada Britanyada ykselen bir sanayi huzursuzluu dalgas sz
konusuydu. Senenin bandaki m akine ustalar grevi Glasgowda polisle
sert atmalara ve Belfastta Katolik ve Protestanlar birletirerek nere
deyse genel bir greve yol at. Liverpool ve Londrada polis grevleri oldu.
Hkm et daha sonra verdii sz tutm asa da, madencilerin grevini e
itli szler vererek glkle nledi ama demiryolu ebekesinin dokuz gn
almamasn engelleyemedi. Ocak 1920de madencilik, tamaclk ve
demiryolu sendikalar arasndaki l ittifak hkm eti dehete dr
d. Bakanlar... ok korkmu grnyorlar diye yazyordu kabine sekretaryasnn ba.94
spanya, sarayn Alman yanls ve burjuvazinin (ve Pablo Iglesiasn
Sosyalist P artisinin) Anglo-Fransz yanls duygular nedeniyle ynetici
lerinin blnm olmas sonucu savaa girmemiti. Ama artan fiyatlar,
sanayi ve tarm iilerinin hayat standardn nemli lde drm t.
1917 yaznda yaygn ama baarsz bir genel grev oldu ve 1918 yl ilerle
dike yeni bir direni dalgas patlak verdi.
1918-20 yllar mevsimlik iileriyle gney spanyada Trierio
Bolchevista ( Bolevik yl) olarak bilindi. Rusyada Bolevikler top

422 I H a l k l a r n D n y a T ar i h i

raklar yoksul kyller arasnda bltryor haberlerinden cesaret alan,

ykselen bir rgtsel faaliyet, grev, atma ve m iting dalgas95gerekle
ti. Baka yerlerde olduu gibi, burada da diye yazd Amerikal romanc
Dos Passos, Rusya bir iaret atei oldu.96 Amelelerin topraklar igal etti
i, baka yerlerde oturan toprak sahiplerinin evlerinin yakld ve kimi
zaman tarlalarn atee verildii byk grev blgeyi sard. Kimi kasa
balarda Bolevik-tipi cum huriyetler ilan edildi ve hareketin hzn kra
bilmek iin 20.000 asker gnderilmesi gerekti.97 Ajitasyon gneyle snrl
deildi. Valensiyada bir hafta sren grev srasnda iiler baz sokaklar
Lenin, Sovyetler ve Ekim D evrim i gibi adlarla yeniden adlandrdlar
ve M adridde yaygn ekmek ayaklanmalar 200 dkknn yamalanm as
na yol at.98En ciddi mcadele 1919 balarnda Katalonyada oldu. iler,
Barselonann elektriinin ounu tem in eden La Canadiense fabrikasn
igal ederek ve ehri karanla gmerek, kam u tam acln fel ettiler.
Gaz ve su ilerinde olduu gibi ehrin tekstil fabrikalarnn yaklak yz
de 70i greve gitti; bu arada matbaaclar birlii bir kzl sansr uygula
d. Hkm et olaanst hl ilan etti ve 3.000 grevciyi tutuklad. iler
teslim olmu gibi grnyordu, fakat olaylar durulm ad. H km etin tu
tuklu grevcilerin bazlarn serbest brakm ayarak yeni bir grevi kkrt
masna kadar ksa sreli bir ie dn oldu. Hkm et ehre, m akineli t
fekli birlikler getirdi, 8.000 burjuva gnlly silahlandrd, sendikalar
kapatt ve on be gn iinde genel grevi ezdi. verenlerin kiralad silahl
adam larn sendika eylemcilerini vurmasyla sonunda Katalonyadaki ii
hareketinin beli krld. Garcia Oliver, Francisco Ascaso ve Buenaventura
D urutti gibi anarist CNT yeleri ynetici snf figrlerini ldrerek kar
lkta bulundular. O nlarn eylemleri iilerin gcnn daha da paralan
m asndan baka bir ie yaramad. Ama Katalan ii snf iinde, izleyen
17 ylda aralklarla patlayan derin bir snf kini olutu.99
1919 ylnda ii mcadelesinin ykselii Avrupa ile snrl kalmad.
ABD, rgtl olmayan sanayilerinin sendikalamas yolunda o zamana
kadar grlen en byk giriime ve 250.000 elik iisinin etin grevine
tank oldu. Avustralya, 1919 ylnda 6,3 milyon ignnn iyeri uyu
m azlklarnda kaybolduu, o zamana kadar grlm en pahal bir dizi
grevle sarsld.100 Kanadada W innipeg (ehri), Bat Kanada ve Birleik
Devletin kuzey bat kysndaki ajitasyon dalgasnn bir paras olarak
bir genel grev deneyimi yaad.
Bat Avrupadaki devrimci kalkm alar 1920 ylnda Almanya ve
talyadaki kararl mcadelelerle en yksek noktasna ulat.
Almanyadaki blgesel i savalar, parlamenter bir perspektiften dev
rimci bir perspektife geerken iiler m uazzam kayplar verdi; l says

U m u t ve D e h e t Y z y l

zerine her yerde rastlanan tahm in 20.000dir. Ancak lkenin geleneksel

yneticileri hl m em nun deillerdi ve pek ou imdi sosyal dem okrat
lardan kurtulup iktidar ellerine alabilecek kadar kendilerini gl hisse
diyorlard. 13 M artta askerler Berline yrd ve hkm etin devrildiini
aklayarak onun yerine kdemli bir brokrat Kapp atad.
Sosyal demokrat liderlerce silahlandrlm olan haydutlar sola saldr
m aktan vazgeip o liderlere saldrmaya baladlar. Bu artk biraz fazlayd
ve sosyal dem okratlarn generallerle birlikte almak iin gemiteki ba
hanelerini kabul etmi olan sradan iiler arasnda sert bir tepki yaratt.
Ana sendika federasyonunun ba, Legien, bir genel grev arsnda bu
lundu ve Almanyann her yerinde iiler buna uydular.
Bununla birlikte kilit noktalardaki tepki yalnzca ii brakm ak eklin
de olmad. nsanlar ayrca yeni ii konseyleri oluturdular, silahlandlar
ve darbeye sempati duyduu bilinen asker kollarna saldrdlar. Ruhrda
pek ou askeri deneyimi olan binlerce ii, ulusal orduyu, Reichswehr,
lkenin en byk sanayi blgesinden srp karan bir Kzl Ordu olu
turdular. Birka gn iinde darbe kmt. Sosyal demokrat bakanlar
Berline dndler ve arlklarn bir kez daha, Ruhrda d zeni salamak
iin bilinen kanl yntemlerini kullanan Reichswehrden yana koymadan
nce, biraz sol grlt kardlar.101
talyada 1919 ve 1920 iki kzl yl olarak biliniyordu. iler bir grev
dalgas balattlar ve ye saysn 50.000den 200.000e karan Sosyalist
P artide ve sendikalarda toplandlar. Bir grev dalgasn bir baka grev
dalgas izledi. 1919 yaz, devrimci Rusya ile gnlk bir dayanma
grevi grd. 1920 baharnda Turin metal iileri, iverenlere - Antonio
Gram scinin gazetesi Ordine Nuovo evresindeki devrimcilerce sovyetlerin balangc olarak grlen, fabrika konseylerini kabul ettirm ek iin sert
ama baarsz bir grev yaptlar.
Eylemler Austosta zirveye ulat. M ilanodaki m akine iileri bir lo
kavta, fabrikalar igal ederek tepki gsterdiler. Drt gnde hareket lke
nin btn metal ileri sanayiine yayld ve 400.000 iiyi kapsar hale eldi:
Nerede iinde metalloslarn alt bir fabrika, bir tersane, bir elik i
letmesi, bir haddehane, bir dkm hane varsa, orada yeni bir igal vard.102
Baka sektrlerde tahm inen 100.000 ii metal iilerinin yolundan gitti.
nsanlar bunu artk yalnzca basit bir ekonomik mcadele olarak grm
yorlard. Fabrikalarda silah yapmaya ve saklamaya baladlar. retim in
devam etmesini salyorlard nk ii denetimi esasna dayanan yeni
bir toplum yarattklarna inanyorlard: Fabrikalarda alan, uyuyan ve
nbet tutan, silahl ya da silahsz, bu yz binlerce ii, olaanst gnler,
eyleme geen devrim gnleri yaadklarna inanyordu.103

4 2 4 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Hkm et fel olmutu. Gneyde savatan dnen kyller kendi

liklerinden topraklan paylamaya balamlard. Asconada askerler,
A rnavutlukta savaa gitmemek iin isyan etmilerdi. Babakan Giolitti,
kazanamayaca bir i savan balam asndan korkuyordu. Senatoya un
lar syledi:
galleri nlemek iin... metalrji sanayiindeki 600 fabrikann her birine bir
garnizon yerletirmek zorundaym... kk olanlara 110, byk olanlara
1.000 adam. Fabrikalar ele geirmek iin elimdeki btn kuvvetleri harekete
geirmek zorundaym! Peki fabrikalarn dndaki 500.000 ii zerinde g
zetimi kim yapacak? Bu bir i sava olurdu.104

Bunun yerine, metal iileri sendikas liderlerinin anlamazln ba

r zmne rza gsterecei ve Sosyalist Parti liderlerinin de sendika
liderlerinin kararna kar gelmeyecei varsaymna gre hareket etti. Bu,
iverenleri baka bir gn savamak iin serbest brakyordu. Hakl kt.
Sosyalist Parti igallerin sendika liderliinin sorum luluu altnda oldu
unu resmen kararlatrd ve ana sendika federasyonunun zel bir kon
vansiyonu, ikiye kar oyla ald kararla, devrim arsn reddedip,
iverenlerle bir anlamaya varlm asn kabul etti. Hareketin ekirdei,
balca fabrikalardaki metal iileri, kendilerini moralsiz ve yenilmi his
settiler. Onlar bir devrim iin savamlard ve elde edebildikleri tek ey,
cretlerde ve koullarda birka kk ve geici iyiletirmeydi.
B atda Devrim ?
Ruhr Kzl Ordusu ve talyanlarn fabrika igalleri, Bat Avrupada hi
bir zaman bir devrim ihtim ali olmad, bunun Rusyann Boleviklerinin
kafalarndaki bir fantezi olduu tezini yalanlyor. 1920 ylnn bahar ve
yaznda, kapitalist bir toplum da yetimi ve bunu byle kabul etm i ok
sayda ii, mcadeleye giriti ve bunu yaparken de bir toplum un nasl y
netileceine dair devrimci sosyalist gr benimsedi. 1920 A ustosunda
Rus Kzl Ordusu Varovaya yaklarken, her Alman iisinin kafasnda
Kapp Putsch* yenilgisinin ans vard ve talyan fabrikalarnn igali
nin arifesinde, dnya devrim i bir fantezi deildi.
Bu olmad, ve o zam andan beri sosyalizmin tarihileri Rusyadaki
devrim in neden tekrarlanm adn tartm lardr. Nedenlerin bir ksm
*

Kapp Putsch: Alm anyada, 1920 ylnda sallanan W eim ar C um huriyetini devirmeye ynelik
sac bir darbe giriimi. Reichstagn gerici yelerinden Wolfgang Kapp (1858-1922), Erich
Ludendorfla birlikte darbe sonrasnda bir hkm et kurdu ve m eru cum huriyet hkm e
ti Gney Alm anyaya kat. Ancak ii sendikalarnn genel grevi ve devlet m em urlarnn
Kappn em irlerini dinlememesi sonucu darbe drt gn iinde baarszla uratld ve Kapp
svee kat, -ev.

U m u t ve D e h e t Y z y l

aka Rusya ve Bat arasndaki nesnel farkllklarla ilgilidir. Bat lkeleri

nin ounda kapitalizm Rusyadakinden daha uzun bir sre iinde ve y
nettii insanlar btnletirecei toplumsal yaplar daha fazla gelitirme
ansyla birlikte olutu. Rusyadan farkl olarak Bat lkelerinin ounda
kylle (gney Almanya ya da Fransada olduu gibi) ya toprak veril
mi ya da (ngilterede olduu gibi) bir snf olarak yok edilmiti ve dola
ysyla eski dzene kafa tutm a potansiyeline sahip bir g deildi. Batl
devletlerin ou ayrca arln eski khnemi devlet aygtndan ok daha
etkindi ve dolaysyla savan travm asn atlatmay baarm t.
Ancak bu nesnel etkenler her eyi aklayamaz. Grm olduumuz
gibi, Batda milyonlarca ii, her ne kadar bu, Rusyada ayn dn
m n yaanm asndan birka yl sonra olsa da, devrimci tavra ve eyleme
ynelmilerdi. Ancak devrimci bir tavra ynelmek ya da hatta devrimci
eyleme girimek devrim yapmakla ayn ey deildi. Devrim yapmak, de
iim arzusundan daha fazla bir eyi gerektiriyordu. O arzuyu geree
dntrecek - Cromwellin Yeni Model O rdusunda ya da Robespierrein
Jakobenlerindeki, byk burjuva devrim lerinin irade ve anlayna sahip
bir grup insan gerektiriyordu. Bu t r gruplar 1920nin can alc aylarnda
Almanya ve talyada gerekten mevcut deildi.
Avrupadaki sosyalist hareketler genellikle 1871le 1900lerin balar
arasndaki grece toplumsal huzur dneminde gelimiti. nsanlarn top
lum daki snf farkllklarna olan fkesi nedeniyle destek kazanm ama
bu esas itibariyle pasif bir destek olmutu. Mevcut dzene kar olan bir
dizi kurum - sendikalar, yardm dernekleri, kooperatifler, ii kulpleri,
yaratm lard ama uygulamada dzenle birlikte yaamlard. Bu kurum
la n ileterek gvenli bir yaam sahibi olmular ve hatta, seilmi tem
silciler olarak, ynetici snfn daha liberal kesimlerinden de belirli bir
kabul grmlerdi. Baz alardan, feodal lordlara kar fkeyi, onlarn
fikirlerini ve davranlarn taklit etmekle birletiren ge O rta an tacir
ve ehirlilerine benziyorlard. Feodal alt snflarn ou bu tr davran
lar ho gryordu nk mevcut hiyerarileri itirazsz kabul ediyorlard.
Dolaysyla ii hareketinin sradan unsurlar ou kez liderlerinin davra
nlarna katlanmaya hazrd.
Savatan hemen nceki yllarn kitlesel grevleri, bu tavrlara kafa tutan
m ilitan ve devrimci akm lara hayat verm iti ve de sava daha ileri bln
meler getirmiti. Bernstein ve Kurt Eisner gibi reformcular savaa kar
olsalar da, mevcut reformizm ve sava kartl arasnda bir t r akma
eilimi vard. Sava sona erdiinde ayr akm ortaya kt.
Birincisi, savan desteklenmesinin kapitalizmin ayrlmaz bir para
s olduunu dnen, Ebert-Scheidemann-Noske trnden sava yanls

j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

sosyal dem okratlar vard. kinci olarak, savaa kapitalizmin en yksek

barbarca ifadesi olarak kar kan ve devrimi onu kesinlikle sona erdi
recek tek are olarak gren devrimciler vard. nc olarak, merkez ya
da merkezciler olarak bilinen, Almanyada Bamsz Sosyal Dem okratlar
tarafndan temsil edilen ok byk, am orf bir grup bulunuyordu. Bunun
liderlerinin pek ou sava ncesi sosyalizmin teori ve uygulamasn ka
bul ediyor ve geleceklerini esas itibariyle kapitalizm iinde parlam enter ya
da sendikac olarak gryorlard.
Sava srasnda merkezciler, sava abalarn durdurabilecek kitle ajitasyonu yerine mevcut hkm etlere bar grmeleri yapma arsnda
bulundular. Savatan sonra kimi zaman sol kanat terminolojisi kullan
dlar ama her zaman sosyalist amalarn ancak dzen iinde elde edi
lebileceinde srar ettiler. Tipik olarak, Almanyadaki Bamsz Sosyal
Dem okratlarn Hilferdingi, sovyetleri ve parlamentoyu birletiren ana
yasal neriler gelitirdi. Srekli olarak, teki tarafn avantajna, iilerin
faaliyetinin ani artn oyalayacak bar uzlama planlar nerdiler.
Devrimci sosyalist Eugen Levinein, Bavyera sovyetine bakanlk ettii
iin kendisini lme m ahkm eden mahkemeye syledii gibi, Sosyal
Dem okratlar balarlar, sonra kap bize ihanet ederler; Bamszlar
faka basarlar, bize katlrlar, sonra bizi yolda brakrlar ve sonra da biz
Komnistlere duvarn karsna dikilmek der. Biz Komnistler, lm
den izinli adam larz.105
Merkezin rgtleri tipik olarak savatan sonra ok hzl bir ekilde b
yd. Tannm parlam enter liderleri ve byk bir basnlar vard ve ok
sayda fkeli ve m ilitan iiyi yanlarna ektiler. Alman Bamsz Sosyal
D em okratlarnn, muhtemelen Rosa Luxemburgun Kasm 1918deki
Spartaks B irliinin on kat yesi vard.
talyan Sosyalist Partisi, Alman Bamsz Sosyal Dem okratlaryla
ayn trden bir partiydi. Devrimci bir dil kullanm ve en azndan top
lum un dnmesini istemi olsalar da, liderlerinin politikaya yaklam
esas itibariyle parlamenterdi. Ayrca, en dikkate deer olan, nde gelen
parlam enter Filippo Turati olm ak zere aka reformist unsurlar da ie
riyordu. Mcadele dalgas ykselirken hzla byd ama iilerin fke
ve m ilitanln devlete kar devrimci bir saldrya kanalize etmek iin
gerekli liderlii salamay baaramad. Bu partinin en iyi bilinen lideri
Serrati, fabrikalarn igalinden sekiz ay sonra, Herkes devrim den sz etti
ama, hi kimse onun iin hazrlanm ad diye itiraf ediyordu.106 Sosyalist
Partide bir 60 yl kadar hkim figr olacak Pietro Nenni, Parti, teori
de reddettii parlam enter mcadeleye program lanm byk bir seim
makinesinden baka bir ey deildi diye dorulad.107 Turinli bir eylem

U m u t ve D e h e t Y z y l

ci, Angelo Tasa hatrlyordu: ilerin ve sosyalist rgtlerin yntemi...

srasyla, ok heyecanlanm kitleleri, sknete davet etmek... ve onlara
devrim vaat etm ekti.108 talyada siyasal hayat, gelmekte olan devrim in
sermayesinin laf kalabal ile israf edildii uzun bir toplant oldu.109
Rus Devrim inin liderleri merkezin olduu kadar sa kanat parlam en
ter sosyalistlerin yetersizliklerini de grm ve her lkede yeni Komnist
Enternasyonale bal yeni kom nist partilerin kurulm as iin arda bu
lunmutu. Ama sava yllarnn bask ve karmaas, Enternasyonalin ilk
kongresinin 1919 M artna kadar toplanamayaca anlam na geliyordu ve
ondan sonra bile, dnya bir tarafa, Avrupadan katlm lar da zayf oldu.
Temmuz ve Austos 1920deki ikinci kongre, ilk gerek temsil toplantyd.
Avrupann her yerinde iiler arasnda devrimci duygunun gl
l gndermi olduklar delegelerden anlalyordu. talya, Fransa ve
Norvete anaakm sosyalist partiler yle yaptlar. Almanyadan Bamsz
Sosyal Demokratlar, spanyadan CNT, ve hatta Britanyadan Bamsz
i Partisi ve ABDden Sosyalist Parti katld. Kongrenin Enternasyonale
yelik iin 21 koul olarak saptanan, ana mesajlarndan birisi, bu p arti
lerin ancak kendi ileyilerini ve liderlerini deitirdikleri takdirde dev
rimci olabilecekleriydi. zellikle Almanyada Kautsky, talyada Turati ve
Britanyada MacDonald gibi yelere sahip olmay srdremezlerdi.
Bu koullar ortayolcu liderlerin pek ounun bunlar kabul etmemesi
nedeniyle byk kavgalara neden oldu. Ancak bu konudaki ayrlm alar
dan sonradr ki Alman Bamsz Sosyal Demokrat ve Fransz Sosyalist
Partileri, talyadaki bir aznlkla birlikte, yeni trden kom nist partiler
olmay oylayarak kabul ettiler.
Ancak bu yndeki hareketler talya ve Almanyada 1920deki mcade
leleri etkilemek asndan ok ge kalmt. Fransz birliklerinin R uhru
igal edii, enflasyondaki astronom ik art, btn lkenin sa ve sol ola
rak kutuplamas, Hitler liderliindeki Nazilerin ykselmeye balamas
ve m uhafazakr Cuno hkm etine kar baarl bir genel grev yaplmas
zerine Almanyada 1923de yeni bir kriz olutu. Yine de o zam an bile
sava ncesi sosyalizminin m uhafazakr parlam enter gelenei, en m ilitan
devrimciler zerinde bile etkisini srdrd. Komnist liderler, iki devlet
te, Thuringia ve Saksonyada muhtemelen devrimci bir kalkmada atla
ma tahtas olarak kullanm ak zere parlam enter ii hkm etleri kurdu
lar ama daha sonra, ii snfnn ounluunun destekler grnmesine
ramen, ayaklanma planlarn iptal ettiler.110
Devrimi reddeden reformcu sosyalistler bunu, bir kez devrim tehdidi
ortadan kalkarsa, kapitalizmin barl gelimesi ve dem okrasinin yay
gnlamasyla hayatn eskisi gibi devam edecei inancyla yapyorlard.

427

428

Ha l k l a r n D n y a Tarihi

talyadaki olaylar ne kadar yanldklarn gsterdi.

Ac Bedel: lk Faizm
1920de fabrikalarn igal edildii srada talyada Mussolini, sava
desteklemek iin partisinden ayrlm kkrtc bir editr olarak ulusal
apta tannm birisiydi. Ancak kiisel olarak, ulusal veniste dnm
bir grup eski-devrimci ve talyann Yugoslovya kysna ve Avusturyaya
dair toprak haklarnn reddedilm i olduuna inanan dank, eski n saf
m cahitlerden oluan snrl sayda siyasi takipiye sahipti. Bunlardan bir
iki dzinesi 1919 M artnda ilk fascio de combattimentolar (faist sava
birlikleri) kurm u ama o ylki seimlerde ok kt sonular alm ve tal
yan iileri iverenlere ve hkm ete kar karken kenarda skp kal
m, gsz kiilerdi.
Fabrika igallerinin devrimci bir iktidar mcadelesine dntrl
m esindeki baarszlk M ussolininin ans oldu. A rtan isizlik iki kzl
yln maddi kazanm larn hzla ellerinden alrken iilerin m oralleri bo
zuldu. verenler, ii hareketine unutam ayacaklar bir ders vermek iin
can atarken; liberal Babakan Giolitti de sola kar bir denge unsuru
aryordu. Mussolini hizmete hazrd. Byk iverenlerin kim i kesimleri
ve Giolitti hkm eti gizlice ona fonlar saladlar - sava bakan terhis
edilmi 60.000 subaya bir tam im yaynlayarak, eer/ascilere katlrlarsa,
ordudaki cretlerinin yzde 80inin denmesini neriyordu.111 Giolitti,
1921 M artnda M ussoliniye parlamentoda 35 sandalye kazandran bir
orta-sa seim ittifak oluturdu. Bunun karlnda M ussolininin si
lahl gruplar sistemli bir ekilde, iilerin ve yarclarn toprak sahiple
rine kar iddetli grevlere girimi olduklar Po V adisinden balayarak,
yerel sendika ve sol kanat merkezlerine saldrmaya balad.
50 ya da 60 kiilik faist gruplar kylere ya da kk kasabalara kam
yonlarla geliyor, sosyalistlerin halk evleri salonlarn yakyor, grev gz
clerinin sralarn bozuyor, m ilitanlar dverek ve boazlarndan aa
H int ya dkerek cezalandryor ve polisin kendilerine kaacak zaman
tanyacan bilerek uzaklayorlard. Sosyalistler ve sendika yeleri ge
nellikle birbirinden ok uzak kylerde, iyerine bal insanlard ve bu t r
saldrlara kar yeterince hzl tepki gsteremiyorlard. Faistler, polisin
her zaman onlar gittikten sonra ortaya kacana ve cinayete bir spor
gibi bakacaklarna gvendikleri iin kendilerini tam am en gvende his
sediyorlard.112
Faistler iin baar baary getirdi. ehirlerden, toprak sahiplerini,
garnizon subaylarn, niversite rencilerini, memurlar, rantiyeleri,

U m u t ve D e h e t Y z y l

profesyonelleri ve esnaf113 krsala yapacaklar seferler iin harekete ge

irebiliyorlard. Faist m angalarn says 1920 Ekiminde 190dan, 1921
ubatnda 1.000e ve ayn yln Kasmnda 2.300e ykseldi.114
Yine de o kadar gl deillerdi. Giolitti hkm eti faistlerce kulla
nlm ak deil, onlar kullanm ak istiyordu ve hl faistleri izleyip durdu
rabilecek gc vard. 1921 Tem m uzunda Sarzanada 11 asker 500 faiste
ate atnda faistler katlar.115 Bu srada iiler kendi param iliter grup
larn, -artidi del popolo*- kurup faistlere kar koymaya hazrland
lar. Faist liderlerden Banchelli, insanlar kar koyduklarnda, mangala
rn kendilerini nasl savunacaklarn bilm ediklerini kabul ediyordu.116
M ussolininin depresyon nedeniyle faist ynetimden istifa etmesi zeri
ne hareket iinde ksa sreli bir kriz oldu.117
i hareketinin liderlerinin tavr onu kurtard. Turatinin reformcu
sosyalistleri ve ana CGL sendika federasyonu faistlerle bir bar anlam a
s imzalad. Sonunda Turatiden kopan ana Sosyalist P a rtin in szde daha
sol kanat liderleri pasif kald ve artidi del popoloyu suladlar. Zam ann
Komnist lideri Amadeo Bordiga, faistlerle teki burjuva partileri ara
snda herhangi bir fark olduunu kabul etmedi, mcadeleden uzak kald
ve artidi del popolo'yu aka sulad.
Mussolini, toprak sahipleri ve byk i evreleri, tavrn deitirmesi
iin hkm ete yeterli bask uygulayncaya kadar bekledi; daha sonra ate
kesi bozdu ve ii rgtlerine kar saldrlarna yeniden balad. imdi
saldrlar yalnzca kylere ve krsal kasabalara deil ehirlerdeki sol kanat
yerleimlere, gazete brolarna ve sendika salonlarna ynelikti.
i hareketinin resmi liderleri en sonunda bu saldrlara 1922de kar
lk vermeye altlar. Tm sendikalardan oluan bir Emek ttifak
kurdular ve Ravennadaki tesislerine yaplan saldrdan sonra Temmuzda
gnlk bir genel grev arsnda bulundular. Ancak isizliin yksek
olduu ekonomik durgunluk dneminde gnlk bir grev, byk i
evrelerini M ussoliniyi finanse etmekten caydrmad ve ii gruplar fa
istlerle savaarak sokaklarn kontroln ele geiremedii iin Mussolini
gl konum unu korudu.
Artidi del popolo Parm ada faistleri geri pskrtnce direniin baar
ya ulamas um udu dosa da, grevin baarszln izleyen moral bozuk
luu M ussoliniye etki alann Milano, Ankona ve Cenova gibi ehirlere
yayma olana verdi.118 1922 Ekimine gelindiinde Mussolini, durum u
*

A rtidi del popolo: talyada Benito M ussolininin Milliyeti Faist Partisi ve kara gm lekli
etelerin ykselii karsnda, Sosyalist P a rtin in ve en byk sendika CGLnin mcadeledeki
snrllklarn am ak iin deiik eilimlerde -anarko-sosyalist, sol sosyalist, kom nist ve
cum huriyeti- m ilitann 1921 H azirannda kurduu halk m ilisinin ad. -ev.

| H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

Giolitti ve burjuva liberallerinin aleyhine evirecek kadar glenmiti.

Ona hkm etlerinde bir yer teklif ettiklerinde, hkm et kendi kontro
lne verilmezse faistlerinin Roma zerine yryeceklerini aklad. Bu,
abartl bir ifadeydi; zira eer devlet onu durdurm ak isteseydi bunu ko
laylkla yapabilirdi. Ama generaller ve byk i evreleri onu durdurm ak
istemediler. Kral onu babakan olarak atad ve Mussolini, Roma zerine
yrm ek bir yana, oraya M ilanodan trenle geldi.
talyan burjuvazisi, ayrcalklarn ve krlarn korunm asnn, demok
ratik ilkelerden daha nemli olduunu, Liberal P a rtin in M ussoliniye
parlam entoda ounluk elde etmesi iin yardm etmesiyle ve onun ilk h
km etinde bakanlklar kabul etmesiyle gsterdi.
M ussolininin lkeye dzen ve istikrar getireceine inanan yalnzca
burjuvazi deildi. talyan faizminin tarihilerinden birinin ayrntlaryla
anlatt gibi:
Komnistlerin ve hemen hemen tm sosyalistlerin dnda parlamento
nun tm , demokrat anti-faistler ve CGLin sosyalistleri de dahil herkes,
M ussolininin hkm etini, kbusun sonu olarak, bir ferahlk i ekiiyle kar
ladlar. nsanlar, i sava sona erdi diyorlard ve faizmin en azndan yasal
hareket edeceini umuyorlard.119

Aslnda kbus yeni balyordu. Mussolini hkm ete gelince polis ve

faistler imdi uyum iinde hareket etmeye baladlar. Birlikte ii sn
f rgtlerini sistemli bir ekilde yerle bir ederek, liberal politikaclar ve
entelektelleri faist iddet tehlikesi karsnda dengeleyici bir unsurdan
m ahrum braktlar. Bir sre iin dem okrasinin ssleri, hatta Sosyalist ve
Komnist milletvekillerinin, darda olmasa da parlam entoda grle
rini dillendirmesine izin verilecek kadar, yerli yerinde kald. Ama imdi
gerek g M ussolininin elindeydi, anayasal kurum larn deil.
Bu, 1924 ylnda kendisini dram atik bir ekilde ortaya koydu.
M ussolininin bir yardaks, reformcu sosyalist parlam enter M atteottiyi
ldrd. Faistler ksa bir sre iin nceki desteklerinin byk ksm n
kaybettiler ve kim i deerlendirmelere gre, cinayeti izleyen hafta, hk
met kolaylkla devrilebilirdi.120 Ancak parlam entodaki muhalefet kendi
sini, protesto amacyla kendi 'Aventine (snak) meclislerini kurm ak iin
parlam entodan kp yry yapmakla snrlandrd. Hkm et kart
eylem ars yaparak toplumsal kalkma riskini gze almaya hazr de
ildi ve m illetvekillerinin ou uysal bir ekilde faistlere boyun emi ve
1925 bandaki parlamentoda yerlerini yeniden elde etmilerdi.
M ussolini imdi her trl gaddarln yanm a kr kalacan ve kendisi
tam iktidar sahibi Duce lider olarak, talyay totaliter bir rejime dn

U m u t ve D e h e t Y z y l |

trebileceini biliyordu. M ussolininin baars Avrupann her yerindeki

ynetici snflarn takdirini kazand. Britanyal M uhafazakr W inston
Churchill ona vg dzmekten m utluydu121 ve ksa sre iinde onun yn
tem lerinin pek ok taklitisi ortaya kt. Bunlar arasnda M nihteki
milliyeti, Yahudi dm an evrelerin ykselen figr Adolf Hitler vard.
Ac Bedel: S talin izm in T ohum lar
Devrimi yaygnlatram am aktaki baarszlk Rusyay yalnz bana
brakt ve yalnzca m addi bir ablukaya deil fakat yabanc 16 kadar or
dunun igalinin korkunluklarna, i sava, ykm, hastalklar ve ala
katlanm ak zorunda kald. Sanayi retim i 1916daki dzeyin yzde 18ine
kadar dt ve ii snfnn ehirlerde kalan kk ksm kendisini kr
lara giderek kyllerle bireysel olarak takaslar yaparak besleyebiliyordu.
Tifs yaygnlar ve yamyamlk bile grlrken Bolevikler giderek, nere
deyse mevcut olmayan ii snfnn dorudan temsilcileri yerine, bir par
ti rejimiyle iktidara tutundular. Katlandklar eyler, hl partinin byk
ksm n oluturan iilerin devrimci cesareti hakknda ok eyler anlatr.
Ama bu onlar var olmak iin siyasal bir bedel demekten geri brakm ad.
Bu durum , 1921 M artnda Petrograd dndaki Kronstadt deniz s
snde denizcilerin ayaklanp devrimci hkm eti inanlm az yoksul
luk dzeyi nedeniyle sulamasyla btn btn ortaya kt. Kronstadt
1917de Bolevik gcnn en nemli merkezlerindendi ama eski m ilitan
lar Kzl O rduda savamak zere ayrlnca ve yerlerini kylerden henz
gelmi adam lar alnca bileimi deimiti. Kalkma, yoksulluu yenmek
iin herhangi bir program sunam azd zira bu, varln yannda yoksul
luktan kaynaklanan kapitalist bir kriz deildi; aksine i sava, yabanc is
tilas ve am bargonun yoksullatrd btn lkede grlen bir sonutu.
Bir snf aken, bir baka snf varlk iinde yaamyordu; yalnzca farkl
alk dereceleri sz konusuydu. Yalnzca birka ay nce i savata yenilmi
olan eski rejimin generalleri geri dnm ek iin bir frsat bekliyorlard ve
bir ksm da nihayet Kronstadtl asilerin bir ksm ile dosta ilikiler ku r
mulard. Zam an, devrimci hkm etin yannda deildi. Kaleyi evrele
yen buzlar eriyordu ve onu yeniden ele geirmek gleecekti.122 Btn bu
etkenler, Boleviklere isyan bastrm aktan baka seenek brakm yordu
ki bu olgu, Bolevik Parti iindeki, denizcileri teslim alm ak zere buzu
geenlerin n safnda bulunan ii m uhalefetince de kabul edilmiti.
Bununla birlikte Kronstadt, yalnzln ve yabanc m dahalesinin devri
mi iine drd acnacak koullarn bir gstergesiydi. Devrim ancak,
1917nin Bolevizminden ziyade, Jakobenliin yntemlerine bavurarak

j H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

varln koruyabilirdi.
Bu yntemler zorunlu olarak Bolevik Parti yeleri zerinde de etki
sini gsterdi. sava yllar pek ounun kafasna, ii demokrasisi lafla
rna hi uymayan otoriter bir yaklam yerletirmiti. Lenin bu kadarn,
1920-21 knda, parti ii tartm alarda, Bizimkisi, brokratik arpk
lklar olan bir ii devleti dedii zaman itiraf etm iti.123 Devlet aygtn,
arlktan devralnm , sovyet dnyasnda hemen hemen hi dokunulm a
m ... bir burjuva arlk mekanizmas olarak tanm lam t.124 Bu durum
pek ok parti yesinin tutum unu etkiliyordu: Moskovaya bakalm. Bu
brokratlar kitlesi - kim kime yol gsteriyor? 4.700 sorum lu Komnist mi
brokratlar kitlesine, yoksa onlar m Komnistlere?125
Komnist Enternasyonalin nc kongresi 1921 yaznda topland.
yi kt tmyle devrimci delegeleri bir araya getiren ilk kongre buydu.
Delegelerin pek ou devrim in lkesinde olm aktan coku iindeydi. Ama
her ne kadar devrim in dili varln ve pek ok Bolevik onun ideallerine
balln korusa da parti bir btn olarak tecrit edilmilikten, otoriteryenlikten ve de eski brokrasiye bal kalm ann etkilerinden korunm u
olmuyordu. M arx 1851de tarihi insanlarn yaptn yazmt; ama ken
di setikleri koullar altnda deil. Bu koullar da sras gelince insan
larn kendilerini dntryordu. Olaylarn basks altnda Boleviklik,
Komnist Enternasyonalin balayc bir rgt eklinde kristallemesine
ramen, yava yava kendinden baka bir eye dnyordu. Bu baka ey,
her ne kadar Stalin 1923 ya da 1924 ylna kadar iktidar gerekten kullan
mam ve m utlak iktidara ancak 1928-29da sahip olmusa da, Stalinizm
diye adlandrlacakt.

4. B l m

S M R G E D N Y A S I N D A SYAN

20. yzyln banda bir avu ynetici snf dnyaya egemendi. nsanlk
tarihi genel olarak, birka Avrupa lkesinin biimlendirdii dar bir kanal
dan akyordu. Sava bunun en yksek ifadesiydi - esas itibariyle Britanya,
Almanya ve Fransann yneticilerinin emperyal arzularndan kaynakla
nan bir dnya savat.
Ancak savan sonuna gelindiinde smrge dnyasn isyan dalga
lar kaplam t ve yneticilerin egemenliini tehdit ediyordu: 1916da
D ublindeki silahl bir kalkmay, 1918-21de rlandann her tarafnda
gerilla sava izledi; H indistanda Britanya ynetimine kar gsteri ve
grevler hzla artt; Britanyann M sr igali karsnda nerdeyse devrim
oldu; inde, 1919da renci protestolaryla balayan milliyeti ajitasyon
1926-27de i savala sonuland.
Bat hkim iyetine direni savatan nce balad. Avrupann smrge
letirilmesi yalnzca birbirini izleyen etin savalar sonunda m m kn ol
mutu; H indistandaki Britanya ynetimi 1857deki byk ayaklanmayla
sarslmt; Bat kar ve uygulam alarna kar, Batda Boxer Ayaklanmas
olarak bilinen saldrlar, yzyln banda btn ini kaplamt.
Bununla birlikte bylesi direniler tipik olarak balangta yabanc is
tilasna teslim olmu trden toplum larn yeniden kurulm as giriim lerini
de ieriyordu.
Ancak 20. yzylla birlikte yeni direni akm lar, geleneksel tem alar
ileseler de, Bat kapitalizm inin yntem lerini renme ve bunlar taklit
etmeye giriiyorlard. Bunlarn merkezinde renciler, avukatlar,
retm enler ve gazeteciler gibi smrge yneticilerinin dilinde okumu,
Avrupa tarz giyinen ama smrge yneticilerinin politikalar nedeniyle
srekli engellenen zlemlere sahip insanlar vard. Bunlardan her smrge
ehrinde binlerce vard ve bunlarn gsterileri ve protestolar sokaklar
doldurur ve ok daha geleneksel tutum lar olan ok sayda insan kendine
ekerdi.
Britanyann en nemli smrgesi olan H indistanda, 1900lerin orta-

I H a l k l a r n D n y a T a r i hi

snda, im paratorluk otoriteleri, bl ve ynet stratejisinin bir paras ola

rak alt-ktann en byk eyaleti Bengali M slman ve H indu blgeleri
ne ayrnca, lke apnda bir direni kampanyas gerekleti. Kampanya,
Swadeshi (kendi lken) slogan altnda Britanya m allarna boykot, grev
ler, gsteriler ve Britanyal subaylarn kom utasndaki birliklerle etin a
tm alar ieriyordu. Direni hem ngilizce konuan profesyonel orta s
nflar, H indistan Ulusal Kongresini, hem de H induluun gerek H int ge
lenei olduu gerekesiyle M slm anlara kar yukar kast H indu husu
m etini cesaretlendiren ve terrist yntemleri destekleyen B. G. Tilak gibi
insanlar birletiriyordu. Ancak H indistan ayrcalkl snflarnn geni
kesimleri hl Britanyaya balyd. Dnya sava patlak verdiinde hem
Tilak hem de (Gney Afrikadan 1915te H indistana dnen) M ahatm a
Gandi, Britanyann sava abalarn desteklediler. Otoriteler H indistan
ordusunu iki milyona karacak sayda insan askere aldlar ve ounu da
Avrupadaki katliam a gnderdiler.
inde yeni bir dalga, M anu m paratorluunun kmesine yol at.
Hem eski hem de denizar lkelerde eitim grm yeni orta snflar,
Batl devletlerin ve Japonyann her zam ankinden byk imtiyazlar elde
etmesini ve eit olmayan anlam alar empoze etmesini nleyemeyen im
paratorlua olan gvenlerini yitirmilerdi. 1911 Ekimindeki askeri bir
isyan, srgnden henz dnm olan Sun Yat-Seni cum hurbakan ya
pacak olan cum huriyetin ilan izledi. Sun Yat-Sen 20 yldr, ulusal bam
szlk ve liberal demokrasiye bal eitli gizli rgtler kuruyordu. Ancak
iktidar elinden kayd ve bir ay iersinde cum hurbakanln, parlam en
toyu lavedip kendisini diktatr ilan edecek olan eski bir im paratorluk
generaline devretti.
M srda yirm inci yzyln ilk on ylnda Britanya kart bir milliyet
ilik ykseldi ve otoriteler, liderlerden birisini tutuklayarak, dierlerini
srgne gndererek ve gazeteleri yasaklayarak bu hareketi ezdiler.
rlan d a A yaklanm as
H indistan Britanyann en byk smrgesi idiyse, rlanda da onun
en eski smrgesiydi ve Asya ya da Afrikann pek ok yeri gibi 19. yzyl
ortalarnda ok ac ekmiti. Smrge im paratorluklarna kar ilk m o
dern ayaklanma, 1916 Paskalya Pazartesisinde burada meydana geldi.
rlandada bir yzyldan uzun bir sredir Britanya ynetimine kar iki
muhalefet gelenei olumutu. Birisi, Britanya parlam entosunda sandal
ye sahibi olmak suretiyle Britanyay snrl bir zerklik {Home Rule- z
ynetim) vermeye zorlamak amac gden anayasal milliyetilikti. Dieri,

U m u t ve D e h e t Y z y l j

rlanda Cum huriyet Kardelii ya da Fenians eliyle silahl ayaklanma ha

zrlamaya kendini adam cumhuriyetilikti.
Savatan nce her iki yntem de baarl olamamt. Fenian entrika
ve isyanlar Britanya devleti tarafndan kolaylkla bastrlm ve liderleri
tutuklanm t. Anayasal milliyetiler de daha baarl deildi. 1880lerde Britanya ynetici snfnn Liberal kanadndan grnrde bir des
tek salamlard. Ancak, 1912-14te Britanya Avam Kamaras bir Home
Rule Act (z Ynetim Yasas) kardktan sonra bile verilen sz tutul
mamt. Bunun yerine, Britanya anayasasna ynelik bir tehditten sz
eden M uhafazakr muhalefetle, Almanyadan aka silah ithal eden ve
Curragh syannda st rtbeli subaylarla z Ynetim Yasasn uygu
lam ayacaklarn gsteren z ynetim kart Orange kralclaryla vakit
geirilmiti. Bununla birlikte 1914te sava patladnda anayasal m illi
yetiler Britanyann sava abalarn desteklemeye kotular ve binlerce
rlandalInn Britanya ordusuna gnll katlm asna yardmc oldular.
Daha sonra 1916 Paskalyasnda 800 kadar silahl asi Dublinin merke
zindeki kam u binalarn, zellikle Merkez Postanesini ele geirdi. Bir air
ve retm en olan Padraic Pearsein ynetimindeki katlm clarn ou
cumhuriyetiydi. Ama onlarn yan sra rlanda Yurtta Ordusu adl si
lahl milise mensup az sayda insan da vard. Bu rgt, dokuz ay sren
Dublin Lokavtndan sonra, rlanda sosyalizminin kurucusu ve ABDdeki
Dnya Sanayi ilerinin eski rgtleyicisi James Connolly tarafndan
kurulm utu.
Ayaklanm ann rgtlenmesi arpk oldu. Katlan gruplardan birinin
kom utan tekinin harekete geme em rini iptal etti, bylelikle katlanlarn
saysn te iki azaltt ve Alman silahlarn getirme giriimleri Britanya
glerince engellendi. Ancak, hepsinden nemlisi, Dublin halk ayaklan
maya ilgi gstermedi. Bu durum , srgndeki bir Polonyal devrimcinin,
Kari Radekin btn olay baarya ulam am bir putsch (bakaldr) ola
rak nitelemesine yol at. Buna karlk, kendisi de srgnde olan Lenin,
bunun smrge ynetimine kar, Avrupa devletlerini sarsacak, biz dizi
ayaklanm ann balangc olduunda srar etti.
Bu ayaklanma, sonunda kukusuz rlandadaki Britanya ynetim ini
sarsacakt. fkeli Britanya ynetici snfnn ayaklanmay ezmek iin al
d nlemler -D ublinin merkezini sava gemileriyle bombalamak, be
yaz bayrak altnda teslim olan liderleri idam etm ek- Britanya ynetim i
ne kar artan bir dm anlk yaratt. Bu dmanlk, Britanya hkm eti
rlandada kura askerliini uygulamaya hazrlannca derinleti. Britanya
parlam entosunu boykota kararl Sinn Fein adaylar 1918 sonundaki genel
seimlerde oylarn byk ksm n kazand; Britanya yanls Birliki aday

4 3 6 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

lar ise kuzeydeki Ulster eyaletinde bile sandalyelerinin yarsn kaybetti

ler. Sinn Fein temsilcileri kendilerini rlanda cum huriyetinin yeni DaiVi
(parlamento) ilan etmek zere Dublinde toplandlar ve 1916daki kom u
tanlardan birisini, Eamon De Valeray bakan setiler. Bu arada eski ktip
Michael Collins nderliindeki silahl asiler, rlanda Cum huriyet Ordusu
ad altnda bir gerilla gc olarak yeniden rgtlendiler. Her ikisi birlikte,
Britanya mahkem elerinin ve vergi tahsildarlarnn boykot edilmesi, silah
l eylem, Britanya birliklerinin hareketlerine kar saldrlarla rlanday
ynetilemez hale getirmeye altlar.
Britanya 300 yllk im paratorluk kuruculuunun tipik hunharl -seilmi rlandal liderleri hapsetmek, asi olduundan phelenilenleri as
mak, kuku duyulan cumhuriyetileri ldrtm ek iin silahl eteleri kul
lanmak, bir futbol kalabalna m akineli tfeklerle ate etmek, sivillere
kar katliam lar yapan ve C orkun merkezini yakan paral Black and Tan
m angalar kurm ak- ile mukabele etti. Ama iddet, Britanya tarafndan
silahlandrlan sekter Protestan gruhun Katolikleri evlerinden ve ile
rinden etmeleri ve sonunda milliyeti nfusu terrize ederek boyun e
dirm eleri dnda, kim senin bir iine yaramad.
Britanya kabine toplantlarnn tutanaklar126, ne yapacan bi
lemeyen bir ynetici snf ortaya koyuyor. rlanda sorunu, Britanya
m paratorluunu baltalamaya alan ABDli politikaclar iin de po
pler bir sorun olmas nedeniyle, uluslararas apta da sknt vericiydi.
i snfnn hatr saylr bir kesim inin rlanda rkndan ya da rlanda
kkenli olduu Britanyada, muazzam sorunlara yol at. H indistanda
Britanyann Connaught Rangers alayndaki rlandal askerlerin isyan,
imparatorluun baka yerlerinde de sorunlar yaratt. Bununla birlikte
kabinedeki bakanlarn ou, rlanda milliyetilerine verilecek herhangi
bir tavizin imparatorlua ihanet olacan ve baka yerlerde de smrge
ayaklanm alarn cesaretlendireceini dnyorlard.
Sonunda 1921de Britanya Babakan Lloyd George bir k yolunda
tkezledi. Collins bakanlndaki bir rlanda delegasyonuyla yaplan
grmelerde, Kuzey rlandadaki alt countyyi Britanya ynetimi al
tnda brakm adklar, eitli lim anlarda Britanyaya sler vermedikleri,
Britanya tacna sadakat yeminine bal kalm adklar takdirde her tara
f yakp ykma ve tam bir bask politikas izlemek tehdidinde bulundu.
Topyekun bir savan mal ve m lklerine ne yapacandan korkan orta s
nfn eitli kesimlerinden gelen basklar altnda Collins uzlamay kabul
etti ve Dailde kstl bir ounluk elde etti. Bunu bir ihanet sayan IRAnn
ounluu gibi De Valera da buna itiraz etti. Collins, Britanyann bas
klarna boyun edikten, Britanya silahlarn onayladktan ve Dublinde,

U m u t ve D e h e t Y z y l

kontrol ettikleri binalardan IRA yelerini kardktan sonra i sava ba

lad. 1923 ylna gelinip, cumhuriyetiler sonunda silahlarn gmdkten
sonra, Lloyd Georgeun stratejisi mkemmel bir ekilde ie yarad.
rlandada eitli bamsz hkm etler oldu ama bunlar, Belfast civa
rnda sanayi blgesinden koparlm, yoksullatrlm ve yzlerce yllk
Britanya smrgeciliinin ykc etkilerini gidermek iin pek fazla um udu
olmayan bir lkeyi ynetiyordu.
1930larn banda De Valera seim yoluyla iktidara geldiinde bile
Britanya hkim iyetinin birka sembolnn ortadan kalkm asndan te
esasl bir deiiklik olmad. Bir yarm yzyl kadar gen insanlarn ou
iin, bir gelecek salam ann yolu Britanya ya da ABDye g etmekti.
Geride kalanlar iin ise hayat bir yanda yoksulluk, te yanda rlanda kili
sesinin vaaz ettii ahm ak bir Katoliklikten baka bir ey deildi.
Bu arada, rlandann Kuzeyi 1972 ylna kadar, Protestan ii ve kyl
ounluunu Katolik aznla kar kkrtan, Orange yobazln kulla
nan toprak sahipleri ve sanayicilerin egemenlii altndaki Birliki Parti
tarafndan ynetildi. 1916 ayaklanm asndan sonra idam edilen James
Connolly, ayrlm ann snrn her iki tarafnda bir gericilik karnavalyla
sonulanacan tahm in etmiti. Olaylar onu dorulad. Britanya emper
yalizmi rlandann m lk sahibi snflarnn korkular zerine oynamay
baarm ve iktidarna bu ilk byk kafa tututan hemen hemen zarar
grmeden kmt.

H in d ista n U lusal H areketi

Hindistan, in ve M srdaki ulusal hareketler savan banda paralize olmulard. Ama savan sonu geldiinde bym ve younlam
lard. Sava Asya ve Afrikann m ilyonlarn m odern kapitalizmle doru
dan iliki iine soktu. Hintli askerler, Bat Cephesinde, Mezopotamyada
ve Geliboluda savatlar. Yz binlerce inli, Vietnaml ve Msrl, eitli
cephelerde ii olarak eitli destekleyici rollerde kullanldlar. Sava ayr
ca, ithalat akn durdurup, sava gerelerine geni yeni pazarlar salaya
rak yerli sanayileri gelitirdi.
Yeni sanayiler, sanayi devrimiyle Avrupada meydana gelmi olan s
n f yaplarndaki ayn deiiklikleri -eski kyl, zanaatkr ve sradan
iilerin m odern bir ii snfna dnm esini- beraberinde getirdi. Bu
snf hl toplam alan nfusun kk bir oranyd - inin durum un
da yzde yarm dan daha az. Ama m utlak anlam da olduka bykt:
H indistanda yaklak 2,6 milyon127, inde 1,5 milyon kadar ii vard.128

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Bunlar Bombay, Kalkta, Kanton ve anghay gibi iletiim ve ynetim

merkezleri olan ehirlerde younlam t ve buralarda ii snf imdiden
nfusun bete birine ulamt; Chesnauxnun in ii hareketi tarihine
gre, toplam nfusa bakarak kendi gerek byklnden ok daha fazla
arlk tayabilecek durum dayd.129
renciler, entelekteller ve alan orta snflar iin im paratorluk
glerine ve onlarn yerli ibirlikilerine kafa tutabilecek iki m ttefik
vard. Yabanclara kar kendi karlarn savunacak bir devlet isteyen
yerli kapitalistler ve yabanc polise, mdrlere ve denetilere kar kendi
ikyetleri olan iiler.
Bu deiiklikler savan, hayatlar alk ve hastalkla srekli mcadele
halinde geen nfus zerindeki skntlar artrd bir srada meydana
geldi. A rtan vergiler ve ykselen fiyatlar yoluyla denen ve iileri, yoksul
kylleri ayn ekilde vuran sava vergileri ve borlanmalar, im paratorluk
mliyesini iirmek iin H indistandan 100 milyon sterlinin kt anla
m na geliyordu.130
H indistanda da vurm ayan ac, alt-ktada 1918-20 yllarndaki ajitasyon dalgasyla ifadesini buldu. Bombaydaki tekstil grevi 125.000 iiyi
kapsayacak kadar yayld. Bombay, M adras ve Bengalde yiyecek ayaklan
m alar ve Kalktada borlularn tefecilere kar iddetli protestolar oldu.
Kitle gsterileri, grevler ve ayaklanmalar H indistann pek ok yerine ya
yld.131 General Dyer adnda biri askerlerine, A m ritsardaki Jallianwala
Baghda etraf evrili bir alanda, binlerce kiinin zerine ate etmelerini
em retti ve 379 kiiyi ldrd, 1200 kiiyi yaralad. Bu katliam daha ba
ka gsterilere ve hkm et binalaryla telgraf hatlarna saldrlm asna yol
at. 1920 ylnn ilk alt ay 1,5 milyon iinin katld 200den fazla gre
ve tank oldu. Bir hkm et raporu unlar kaydediyordu:
... H indular ve M slmanlar arasnda grlmemi bir kardelik... Alt snflar
bile farkllklarn grmeme konusunda anlatlar. Olaanst dostluk sah
neleri ortaya kt. Hindular herkesin nnde M slmanlarn elinden su iti
ler ve M slmanlar da H indularn elinden.132

Bununla birlikte protestolarn m ilitanca oluu, aralarndaki en nemli

figrn M ahatma Gandi olduu, milliyeti hareketin liderlerini endie
lendirdi. Gandi, Londrada avukat olmak iin okumu, kk bir prens
likteki bir bakann oluydu. Ama kyl giysilerini giymesi ve dinsel
H indu tem alarn vurgulamas, kylerdeki geni Hintli kitlelerle ngilizce
konuan eitimli kesimler arasndaki byk dilsel ve kltrel uuru
mu, H arrowda okumu ve H indu dilini iyi bilmeyen gen Jawaharlal
N ehrunun yapamad eyi, ortadan kaldrm asn salad. Ayn zam an

U m u t ve D e h e t Y z y l

da Gandi, korum al pazarlar iin davalarn savunmak zere H indistan

Kongresine ynelen bir grup Hintli kapitaliste de yaknd.
Bu t r bir karlar koalisyonunu bir arada tutm ak demek, Britanyal
kapitalistlerle olan atmann, Hintli kapitalistlerle atmaya dnm e
mesi iin ajitasyonun nne gemek demekti. G andinin cevab bar,
disiplinli bir ekilde otoritelerle ibirlii yaplmam asn vurgulam akt.
Yalnzca drt yl nce Britanya em peryalizm inin Almanya ile savama
destek verilmesini isteyen adam imdi, iddet kullanmam ay (ahimsa) bir
prensip meselesi yapyordu. Ve bu barl ibirlii yapm am ann, bir snf
mcadelesine dnmemesi iin kat snrlar vard. Gandi genel vergilerin
denmemesi arsna kar kyordu zira bu kyllerin zemindarlara
kira dememesine yol aabilirdi.
1918-21 yllarnda H indistan kaplayan bunun gibi bir hareket,
G andinin istedii ekilde disiplin altna alnamazd. Bir yandan Britanya
polisinin ve askerinin eliyle yaplan bask dzeyi, dier yandan ii,
kyl ve kentli yoksullarn ektikleri aclarn dzeyi, barl protesto
larn -A hm edabad, Viramgam, Kheda, A m ritsar ve Bombayda olduu
gibi- her zaman iddetli atmalara dneceini garanti ediyordu. 1922
ubatnda sra Bihardaki bir kyde, Chauri Chauradayd. Polis, bir gs
tericiye ate etti; halk polis karakolunu yakarak, 22 polis m em urunu l
drerek karlk verdi ve buna kar yaplan misillemede 172 kyl ld.133
Kongre liderliindeki hi kimse ile grmeden Gandi, derhal btn pro
testo hareketinin durdurulm as arsnda bulundu ve Britanya otorite
lerine ok ihtiya duyduklar nefes alacak zaman salad. Bombay valisi
Lord Lloyd, kam panyann kendilerine korku verdiini ve baarya ok
yaklatn daha sonra itiraf edecekti.134 imdi hareketin zerine k
mek ve G andiyi tutuklam ak iin elleri serbestti. Hareket on yl kadar geri
gitti. Daha kts, dinsel blnmeler ne kt ve her grup Britanyann
gc karsnda kendi bann aresine bakm ak zorunda kald. 1920lerin
orta ve sonlarnda, alt-ktann her yerinde, H indular ve M slm anlar ara
snda iddetli atmalar oldu.
lk in D evrim i
Ulusal hareketteki hzl art, yeni oluan sanayi ii snfnn oynad
daha nemli rolle, inde H indistandan daha byk oldu - ve sonunda
da daha byk bir yenilgiye urad.
Versaillesda toplanan galip devletlerin lkede A lm anlarn sahip ol
duklar eski imtiyazlar, ABD Bakan Woodrow W ilsonun uluslara ken
di kaderini tayin hakk sz vermi olmasna ramen, Japonyaya devret

440 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

mi olduuna ilikin haberler 4 Mays 1919da ine ulat. Demiryollarn,

lim anlar, nehirleri ve su yollarn zaten Japon, Britanya ve Franszlar
kontrol ediyor; vergilerden ve gm rk resimlerinden ilk pay alyor; bu
arada da yabanc devletlerin polis ve askerleri belli bal ehirlerin ana
imtiyaz alanlarnda dzeni salyordu. anghay parkndaki kt h
retli uyarlar, Kpekler ya da inlilerin giremeyeceini ilan ediyordu.
Bu arada farkl devletler tarafndan desteklenen, yerel diktatrler olarak
hareket eden, birbirine rakip generaller lkenin geri kalan ksm n arala
rnda blmlerdi. Aydnlarn ou bu durum a son vermek zere ABD
liberalizmine um ut balamlard. imdi kendilerini terkedilmi hissedi
yorlard.
renci gsterileri milyonlarca insann duygularnn dizginlerinden
boalmas iin katalizr grevi yapt. Kararlar aldlar, mitinglere ve gste
rilere kotular, Japon m allarn boykot ettiler ve anghayda rencilerin
nderliindeki bir genel grevi desteklediler. renciler, profesyonel orta
snflar ve sanayi iilerinin artan sayda bir ksm, lkenin, emperyalist
glerle krsal alandaki rm lk arasnda yok olmasn engellemek
iin bir eyler yaplmas gerektiine ikna olmulard.
renciler ve entelektel gruplar arasnda zaten bir Rnesans ha
reketi balamt. Buna gre inin gemiinde, Bat Aydnlanmasyla
karlatrlabilecek dncelerin ortaya kmaya balad dnemler
olmu ancak bunlar Konfys Ortodoksluun gleri tarafndan bo
ulm utu. Hareket bu alternatif gelenekler zerine oturm ak, nde gelen
figrlerinden birisi olan Hu ihin szckleriyle, insanlara, onlar gele
nein prangalarndan kurtaracak ve onlara yeni dnyada ve onun yeni
uygarl iinde kendilerini rahat hissedecekleri yeni bir dnya gr
benim setm ek amacn tayordu.135 Bu ruh hali, inin yeni tarz eitim
kurulular iindeki yz binlerce renci ve retm en arasnda yayld.136
inli kapitalistlerden biraz tevik grdler ve ou kez Sun Yat-Senin
Kuom intangyla zdeletiler. Ama ayn zam anda da Rus Devrimi, lke
lerinde olup bitenleri M arksizm in anlam landrp anlam landram ayacan sormaya balayan kimi renciler ve entelekteller arasnda nemli bir
etki yaratyordu. Marksizme olan ilgi, inin filizlenen ii snf giderek
younlaan ve btn blgeleri ve sanayinin btn kollarn etkileyen
grev ve boykotlara katldka daha da a rtt.137
1922deki bir dizi grev, yeni hareketin potansiyelini ortaya koydu.
Hong Kongda 2.000 denizcinin grevi, skynetim ilan edilmesine ra
men, iverenleri teslim olmak zorunda brakan 120.000 kiilik genel bir
greve dnt. Kuzey inde, Britanyallarn sahip olduu KMASda
50.000 m adencinin grevi o kadar baarl olamad. M adenin zel polisi,

U m u t ve D e h e t Y z y l

Britanya deniz piyadeleri ve yerel diktatrlerin ordular madencilere sal

drdlar ve sendika liderlerini tutukladlar. Bununla birlikte, iilerden,
entelektellerden ve hatta kim i burjuva gruplardan gelen destek, grevcile
rin cret art elde edebilecek kadar uzun sre direnm esini salad. in
polisi, -ipek ilesi saran fabrikalardaki 20.000 iinin- kadn iilerin ilk
byk grevini krd ve liderlerini askeri mahkemeye kard. Hankouda
Britanyallarn sahip olduklar fabrikalarda iilerle Britanya polisi ara
sndaki atmalar 35 grevci demiryolu iisinin vurulm as ve ie dnme
arsn reddeden bir sendika ube sekreterinin idam edilmesiyle sonu
land. Bu t r yenilgiler ii hareketinin ilerlemesini durdurdu ama direni
ruhunu ortadan kaldrmad. Aksine snf bilincinin glenmesine ve fr
sat ktnda mcadeleyi srdrm e kararllnn artm asna neden oldu.
Bunlar 1924-27 yllarnda meydana geldi. Gneyde Kanton, m il
liyeti aydnlarn odak noktas haline gelmiti. Sun Yat-Sen orada bir
anayasal hkm ete kurm utu ama iktidar tehlikedeydi ve daha geni
destek bekliyordu. Sovyet Rusyadan Kuom ingtangn yeniden rgtlen
mesinde yardm istedi ve yeni kurulm u olan in Komnist P artisinin
yelerini katlmaya davet etti. Bu destein deeri, Britanya karlarna
bal kom prador kapitalistlerin kendi silahl glerini -100.000 kiilik
Tccar Gnllleri- kendisine kar kullanmaya kalknca anlald.
Kom nistlerin ynetim indeki i Delegeleri, konferansn yardm na gel
di. O nun i rgtleri Ordusu, Tccar G nlllerinin gcn krd ve
matbaa iileri onlar destekleyen gazeteleri engellediler.
ilerin protestolaryla ulusal talepleri birletirm enin gc daha sonra
yeniden Kanton dnda kendini gsterdi. Japonlarn sahip olduu pam uk
fabrikalarndaki bir gsteriye polisin ate amasndan sonra bir genel grev
anghay kilitledi. Bir ay sreyle, sopalarla silahlanm grev gzcleri mal
hareketlerini kontrol ettiler ve grev krclar gzaltnda tuttular ve bu ara
da bir dzineden fazla ehirde dayanma grevleri ve gsteriler oldu. Bir
baka byk grev, ekonomik olduu kadar (inliler ve Avrupallara eit
muamele edilmesi gibi) milliyeti talepler ortaya koyarak Hong Kongu 13
ay sreyle fel etti. On binlerce Hong Konglu grevciye Kantonda yiyecek
ve yatacak yer saland. Kantonda:
Grev komitesinin sorumluluu, bir sendika rgtnn alan etkinliinin ok
tesine geti... 1925 yaz boyunca komite, aslnda, bir tr ii hkm eti ha
line geldi ve gerekten de o srada ona verilen isim 2 Numaral H km etti.
Komitenin emrinde birka bin kiiden oluan silahl bir g vard.138

Bu grev milliyeti glerin, kuzeye, lkenin geri kalan ksm n kontrol

eden yerel diktatrlerin zerine gidecek kadar kendisini gl hissetmesi

442 J H a l k l a r n D n y a T a r i hi

ni salayan bir atmosfer yaratt. Kuzey Seferi olarak bilinen bu yry

1926 yaznda balad. General an Kay-ek kom utasndaki rgtsel ekir
dei, Ruslarn ynettii W ham poa eitim akademisinden henz km
bir grup subayd. Hong Kong grevi etrafnda oluturulan ii ordusunun
yeleri gnll olarak bu birlie kotular.
Kuzeye yaplan yry askeri anlam da bir zaferdi. Yerel diktatrlerin
ordular yalnzca paral askerlerin kazanmlaryla ksa sre dayandlar,
onun devrimci heyecanna kar koyamadlar. Yerel diktatrlerin kont
rol altndaki ehirlerin iileri, Kuzey Seferi yaklatka greve gittiler.
Hubei ve H unanda sendikalar silahlandlar ve Hong Kong grevi srasnda
Kantondakinden daha ileri derecede ii hkm etleri haline geldiler.139
1927 M artna gelindiinde yry anghaya yaklayordu. 600.000 i
iyi kapsayan bir grev patlak verdi ve sendika m ilislerinin dzenledii
bir ayaklanma, an Kay-ek gelmeden ehrin denetim ini ele geirdi.140
ehirdeki iktidar, byk burjuvazinin milliyeti unsurlarn da iermekle
birlikte, ii liderlerinin denetim indeki bir hkm etin eline geti. Birka
gn iin yerel diktatrlerin iktidarn paralamak, yabanc glerin ege
menliini krm ak ve lkedeki paralanml, ahlakszl ve yoksulluu
sona erdirm ek iin devrimci milliyetiliin ilerleyiini hibir ey durdu
ramayacakm gibi grnd.
Aynen rlanda ve H indistanda olduu gibi ve de ayn nedenlerle, bu
um utlar snecekti. Kuzey Seferinin zaferleri, ilerleyiin salad devrim
ci ruh haline dayanyordu. Ama ordunun subaylar bu ru h halinden deh
ete den bir toplumsal tabakadan seilmiti. ilerin smrlmesinden ve daha fazla da kyllerin sefil koullarndan yarar salayan tccar
ve toprak sahibi ailelerden geliyorlard. ilerin hareketini iktidar iin
m anevralarnda bir piyon olarak kullanmaya ve bir satran ta gibi, feda
etmeye hazrlanm lard. an Kay-ek Kantonda zaten birka Komnist
m ilitan tutuklayarak ve sendikalar rahatsz ederek, iilerin hareketini
bastrm t.141 imdi angayda daha etkili nlemler almaya hazrlanyor
du. Muzaffer isyanc glerin ehri kendisine teslim etmelerine izin verdi
ve sonra da varlkl inli tccar ve bankerlerle, yabanc glerin tem sil
cileriyle ve de ehrin su ileyen eteleriyle grmeye oturdu. etelerin
bir afak vakti balca sol kanat sendikalarn brolarna saldr dzenle
melerini ayarlad. Grev gzcleri silahszlandrld ve liderleri tutukland.
Gstericilerin zerine m akineli tfeklerle ate ald ve terrn kol gezdi
i gnlerde binlerce eylemci ldrld. Yalnzca birka gn nce ehrin
denetim ini elinde bulunduran snf rgtleri yok edilm iti.142
an Kay-ek sol zerinde zafer kazand ama bunu her trl yabanc ya
da yerel diktatrn egemenliini kaldrm a olasln kaybetm enin bedeli

U m u t ve D e h e t Y z y l | 443

karlnda yapt. Kantondan angaya yryn zellii olan devrimci

evk olm adan kendisini btn lkenin grnrdeki hkim i yapabilmeyi
ancak inlilerin ulusal zlemlerine kar olanlara tavizler vererek gerekletirebilirdi. zleyen 18 yl boyunca onun ynetim inin ad, rvet, hay
dutluk, yabanc istilaclara kar koyamamakla ktye kt.
Bu olay, orta snf milliyeti liderlerin, ii ve kylleri bulunduklar
yerde tutabilm e pahasna, kendi hareketlerine bile ihanet edebilecekleri
nin trajik bir kantyd. Bu ayrca baka bir eyin gstergesiydi: Rusyay
ynetenler devrimci ilkelerinden vazgemiti, zira onlar inli iilere,
kendilerine kar Kantonda yapt eylemlerden sonra bile, an Kayek e gvenmelerini salk vermilerdi.
M srdaki milliyeti devrim in deneyimi, z itibariyle in, H indistan
ve rlandadakinin aynyd. Sava sonrasnda orada da ayn kitlesel heye
can ve 1919 ylnda, milliyeti orta snfla, tramvay ve demiryollar gibi sa
nayilerdeki grevci gruplar arasnda de facto bir ittifak vard. Mcadelede
birbirini izleyen atlm lar Britanyadan snrl baz tavizler koparlm asn
salad, temel kararlar Britanyann eline brakan m onarik bir hkm et.
Bununla birlikte ana milliyeti parti Wafd iilerin mcadelesine arkasn
dnd, yapt uzlam ann koullar iinde bir hkm et kurdu ve kendi
ni savunacak yeterli gc olmad iin Britanya ibirlikileri tarafndan
hkm etten uzaklatrlm akla kald.
M eksikan n D evrim i
A tlantikin tesinde Meksika, Avrupada dnya sava patlarken ben
zer bir kalkma deneyimi yaad. 1820 ylnda Ispanyol ynetim inin sona
ermesinden sonra ancak ismen var olan bir bamszla sahip olmutu.
Ama dar bir crillos, gmen aileler, eliti geni yerli kitlesine ve kark
rk mestizolara egemen olmay srdrm ve Porfirio Diazn 33 yllk,
giderek artan diktatrce ynetimi, ekonom inin yabanc sermayenin, o
unlukla ABD sermayesinin hkim iyeti altna girdiine tank olmutu.
Ekonomik byme hz 20. yzyln balarnda, her ne kadar ok sayda
yerli, geleneksel mterek arazilerinden kovulmu ve (saylar 1910 yln
da toplam 5.2 milyon olan igc iinde 800.000i bulan143) iiler hayat
standartlarnda ktlemeye m aruz kalm olsalar da144, kim ilerinin bir
Meksika m ucizesinden145 sz etmesine yol aacak kadar yksek olmutu.
Meksikal kapitalistlerin bu yllarda, yabanclarn kk ve kimi zaman
gcenmi ortaklar olarak, refahlar artm t. Ama daha sonra dnya mal
bunalm 1907de Meksikay vurdu ve onun gelimi lkeler kulbne
katlm a hlyalarn param para etti.

444 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

Plantasyon, tekstil fabrikas ve maden sahibi varlkl bir ailenin olu

Francisco Madero, diktatr kovmak ve kitlenin honutsuzluuna yn
verecek bir kampanya iin orta snfn desteini almay baard. lkenin
kuzeyinde eski bir sr hrsz olan Francisco Villa ve gneyinde kk
bir ifti olan Emiliano Zapatann liderlik ettii isyanlar kt. Diktatr
srgne gitti ve Madero cum hurbakan seildi.
Ancak byk m lklerin blnmesi iin Zapatann kyl ordusun
dan gelen talepler, M aderoyu, zengin destekilerinin ounu -ve ABD
hkm etini- srgne giden diktatrden bile fazla rahatsz etti. Bir dizi
uzun ve kanl muharebe oldu. M aderonun ordusu, kuzeyin ve gneyin
kyl ordularyla, Madero, ABD bykelisinin destei ile kendi generali
Huerta tarafndan ldrlnceye kadar arpt. O rta snfn iki varlk
l yesi Caranza ve Obregon, M aderonun yaklamn srdrm ek iin,
Anayasac bir ordu kurdular. Zapata ve Villa Huertay yenerek Meksiko
ehrini igal ettiler.
1914 Kasmna ait nl bir fotoraf Zapata ve V illay birlikte cum hur
bakanl saraynda gsterir. Bu devrim in en yksek noktasyd; ne ki
ayn zamanda da, sonu. Kyl ordularnn liderleri ulusal bir g olutur
may baaramadlar. Her ne kadar Zapata daha sonra byle bir program a
yaklatysa da, ii ve kylleri lkeyi harekete geirecek bir proje etra
fnda birletirecek bir program lar yoktu. Bakenti boalttlar ve gerek
bir toprak reformu yapmay reddeden Anayasac generallere kar etkili
olmayan bir direni ortaya koymak zere kuzey ve gneydeki kendi yerel
slerine dndler.
Sonu, 12 yl sonra inde olduu gibi derhal bir kar-devrim olmad.
Caranza ve Obregon devrim in dilini kullanmay, ABDden gelen baskla
ra direnmeyi ve kitlelere ayrcalk szleri vermeyi srdrdler. Meksikal
kapitalistler ancak 1919 Nisannda Zapata ldrldkten sonra kendile
rini gvende hissettiler. O rta snf politikaclar devrim in yaratt duygu
lar kendi amalar iin istism ar etmeyi ve lkeyi Kurumlam Devrim
Partisi eliyle, aslnda bir tek parti devleti halinde ynetmeyi srdrdler.
Ne ki Meksika kapitalizm iin gvenli bir yer olarak kald.
1927 ylnda Moskovada yazan Leon Troki, imdi bizim nc
Dnya dediimiz ey iin bu ayaklanmalardan, 1848den sonra M arxn
Almanya iin yapt yorum lar ve 1905 sonras Rusya iin kendi zm
lemelerine dayanarak kard dersleri yazd. Daha nceki yorumcular,
kapitalizmin eitsiz gelimesine, baka yerlere yaylmadan nce dnya
nn kim i kesimlerinde kk salmasna iaret etmilerdi. Troki vurguyu,
birleik ve eitsiz gelimeye yapt.146
Trokinin tezi yledir: kapitalizmin gelimesi, ekonomik olarak

U m u t ve D e h e t Y z y l

en geri blgeler zerinde bile etkili olan bir dnya sistemi yaratmtr.
Geleneksel ynetici snflar param para etmi ve geleneksel orta snf
larn da altn oymutur. Smrge ynetici snflarnn kontrol, daha
nce gelimi lkelerin sanayilerinin rekabeti ve yabanc sermaye, yerli
kapitalist snflarn gelimesini engellemitir. O rta snf, bu engeli ken
di yararna am ann yolunu, tam olarak bamsz ulusal bir devlet iin
savamakta grmtr. Ama bunu yaparken korktuu snflar harekete
geirme riskini gze alm tr zira m odern ulam sistemleri ve m odern
sanayi adacklar mcadeleci, okur-yazar ii snflar yaratm ve milyon
larca insan kylerinin tecrit olmuluundan srkleyip karmtr. Bu
snflardan duyulan korku, ulusal kapitalistlere ve orta snfn byk ks
mna, eski ynetici snflara ya da smrgeci glere olan dm anlklarn
unutturm utur. Yalnzca, ii snfnn insiyatifi ele ald ve kylln
strabn yanna ektii srekli devrim, ulusal burjuvazinin lafn et
mekten teye gemedii, ulusal ve dem okratik talepleri gerekletirebilir.
Bu Rusyada 1917de olmutu. Ama nc Dnyada, baka bir yer
de, olmad. Dnya savann sonunda, dnyann en gl emperyalizmi
Britanya, kendi sanayiinde byk rahatszlklarn ve Avrupann her ye
rinde devrimci bakaldrm alarn olduu bir srada rlanda, Hindistan, in
ve M srdaki ayaklanm alardan yara ald. Bununla birlikte, Almanyann
Afrikadaki kolonilerini ve Osmanl m paratorluunun Arap topraklar
nn byk ksm n ele geirerek, genileyen bir smrge imparatorluunu
devam ettirdi. Fransa, Belika, Hollanda, Japonya ve artan oranda ne
kan ABD emperyalizmleri ayn ekilde varlklarn korudular ve kapita
lizm in istikrarn yeniden kurm asna katkda bulundular.

445

5. B l m

A L T I N Y R M L E R

Medya ve sradan politikaclar, 1920lerin Birleik Devletlerini, yeni

devir, Caz a, Altn Yirmiler szleriyle vyordu. ABD savatan dn
yann en byk ekonomisi olarak kmt; Britanya ve Almanya birbirleriyle bouurken Britanyann denizar yatrm larnn pek ounu satn
alm ve 1928 ylnda retim 1914tekinin iki kat olana kadar bymeye
devam etmiti.
Bu byme geni insan kitlelerinin hayatnda grnrde sihirli bir d
nm le elele gitmiti. 1890lar ve 1900 balarnn icatlar daha nce k
k bir zengin aznla hizm et ederken imdi kitlesel kullanm a kanalize
olm utu - ampul, gramofon, radyo, sinema, elektrikli sprge, buzdolab,
telefon. H enry Fordun fabrikalar seri retilen ilk araba olan Model T yi
karyordu ve zengin bir adam n oyunca olan bir ey, orta snf sokak
larda ve hatta kim i ii kesimlerinde grlmeye balyordu. Havada artan
sklkla uaklar uuyor ve talihli aznlk iin ktalararas seyahati gnler
den saatlere indiriyordu. Sanki insanlar bir gecede karanlktan, sessizlik
ten ve hareket snrllndan, annda k, srekli ses ve hzl hareketin
yeni evrenine tanmt.
Caz a ifadesi, deiimi iyi anlatyordu. Her zaman popler m zik
form lar olmutu. Ancak bunlar belirli yreler ve belirli kltrlerle snr
l kalm t, zira dnya insannn byk ksm birbirinden grece tecrit
edilmi olarak yaamt. Uluslararas ya da blgeler-aras mzik form lar
yalnzca, grece daha hareketli olan smrc snflara ynelik klasik
formlar ve kim i zaman da dinsel form lar olmutu. 18 ve 19. yzylda eh
rin bymesi, m zik ve dans salonlar, ark syleme kulpleri ve basl
notalar yoluyla bu deimeye balamt. Bununla birlikte gramofon ve
radyo, sanayi dnyasnn ritm ini, ehir hayatnn tem posunu ve pazar
etrafna kurulu atomize varoluun strabn ifadeye ak, yeni bir kl
trel alan yaratmt. Caz ya da en azndan yeni popler mziin temeli
ni oluturan sulandrlm caz, burada kk salabilirdi. Caz, Amerikann
Gneyinin eski kleleri tarafndan, meta retim inin buyruklarna gre

U m u t ve D e h e t Y z y l j

alrken, eitli Afrika ve Avrupa halk deyilerinin bir araya getiril

mesiyle yaratlm t. Pamuk ve ttn tarlalarndan, dnyann en gl
kapitalizm inin ehirlerine ynelik muazzam bir g dalgasyla Kuzeye
tanm t. Ve oradan, sermaye birikim i dalgasnn ileriye doru tad
her t r etnik gemi ve lkeden insana ekici geldi.
Btn bunlar durgunluun ve isizliin yalnzca bir an olduu ve in
sanlarn refah m utlak sayd srada oluyordu. ABDli iktisat Alvin H.
Hansen, 1927de, kapitalizmin genliinin ocukluk hastalnn yattrlm aya balandn ve iktisadi evrimlerin niteliinin deitiini ya
zyordu.147 Bir baka iktisat Bernard Baruch, American Magazine's 1929
Hazirannda verdii bir m lakatta, Dnya sisteminin ekonomik duru
mu, ileriye doru byk bir hareketin eiinde grnm ektedir diyordu.148
Gemiin atmalar da ayrca orta snflara gemiin bir ans gibi
grnyordu. 1919daki elik grevinin baarszl, Am erikan i
Federasyonunun, vasfl iilerin dar saflar dnda sendikal rgtlen
me arzusunu krm t. Basavc Palmer ve gelecein FBI patronu J. Edgar
Hoovern buyruuyla dzenlenen bir dizi polis hareketi, I.W.Wnin
(Industinal Workers of the World / Dnya Sanayi ileri rgt) eski ve
Komnist P artisin in yeni m ilitanlarn ezip gemiti. Kendi durum larn
iyiletirmek isteyen iiler, gelecein Trokist grev lideri Farrell Dobbsun,
Cumhuriyetilere oy vermesi, dkkn amay planlamas ve bir yarg ol
may istemesi gibi, Am erikan Ryasnn bireysel baarsna inanm aktan
baka bir seenek bulam yordu.149 Dem okratik Ulusal K om itenin bakan
ve General M otorsun yneticisi John J. Raskob gibi nde gelen iktisat, i
adam ve siyasal figrler, herkesin zengin olmas gerektiini ilan ediyor
lar ve her hafta hisse senetlerine ve ortaklk paylarna yalnzca bir 15 dolar
yatrabilirlerse zengin olabileceklerini iddia ediyorlard.150
ABD toplum undaki en yoksul gruplar iin bile um ut vard.
Appalachianm yoksul beyaz iftileri ve gneyin siyah yarclar, i ara
m ak iin Detroit, Chicago ve New Yorka ylyordu. Bunlar, bir Kuzey
gettosunun, klelerin torunlarna um ut gibi grnebildii, Harlem
Rnesansnn yaand yllard. Yine de muazzam bir siyah fke ve kini
sz konusuydu. Ancak bu, genellikle, siyahlar iin bir ayrlk, siyah ka
pitalizmi ve Afrikaya dn program vazeden ve bylelikle ABD siste
miyle dorudan atmay nleyen Marcus Garveyin hareketine kanalize
ediliyordu. Olaylarn iyzn gremeyen herkes iin Am erikan Ryas,
hisse senetlerini ve ortaklk paylarn alp satan insanlarn says rekor
dzeyde arttka, u veya bu ekilde kabul edilmi grnyordu.
Yeni devrin ve Caz ann Avrupaya gelii gecikti. Almanyada -ya
Sosyalist devrim ya da faist ynetimden birinin gndemde olduu bir

448 j H a l k l a r n D n y a Tar i h i

srada- 1923 krizini vahi bir enflasyon izledi. Ama daha sonra ABDden
gelen krediler (Dawes Plan*) kapitalizme yeni bir frsat verdi. Sanayi
retim i 1914 dzeyini geecek ekilde byk bir art gsterdi ve siyasi
istikrar salanm grnd. 1928deki seimler, bir Sosyal Demokrat koa
lisyon hkm etini geri getirdi; Hitlerin partisi oylarn yzde 2den biraz
fazlasn alrken, Komnistler yzde 10,6 oy ald. 1928 yaznda Alman
Sosyal D em okratlarnn lideri Herm ann Mller gven saabiliyordu:
Ekonomimiz salkl, sosyal refah sistemimiz salam ve Nazilerin olduu
kadar Komnistlerin de geleneksel partilerce yutulacan greceksiniz.151
Britanya, Almanyadan iki buuk yl sonra nemli bir krizden geti.
Maliye Bakan W inston Churchill, Britanyann gcnn restorasyonunu
simgeleme kararll iinde, sterlinin dolar karsndaki deerini sava
ncesi dzeyde tutm aya kararlyd. Bunun sonucu, Britanyann ihracat
m aliyetinin ve temel sanayilerde isizliin art oldu. Hkm et, m aden
cilikten balayarak, artm olan maliyetleri, genel cret dzeyinde bir
azaltma ve alma saatlerinde artla telafi etmeye giriti. Madenciler
sendikas bunu reddetti ve yelerine Mays 1926da lokavt uyguland.
Dier sendika liderleri destek iin genel grev arsnda bulundular; ne
ki eylemin etkinliine ramen kk drc bir ekilde teslim olarak,
dokuz gn sonra bundan vazgetiler ve iverenlerin eylemcileri cezalan
drm asna ve bir sanayinin ardndan bir baka sanayide temel sendika r
gtlenmesini ykm alarna izin verdiler.
Bir kez Ruhr krizi ve Britanyadaki genel grev ortadan kalktktan son
ra, ABDdeki yeni devrin havas Avrupadaki anaakm dnceyi etkile
meye balad. Seri retim yapan sanayilerin rettii tketim m allarndan
orta snflar yararlanabilirdi ve bunun ii snf kesimlerine yaygnla
mas da yalnzca bir zaman meselesi olarak grnyordu. Ve eer ABD
krizden uzak durabiliyorsa, Avrupa da bunu yapabilirdi. Almanyada
W erner Sombart, Avrupann ekonomik hayatnda, zt eilim lerin bir
birini dengelemesi, azalmas ve sonunda da kaybolmas ynnde ak
bir eilim vardr diyerek Hanseni taklit etmi oluyordu.152 Belirtmeden
geilmemelidir ki, Eduard Bernstein, kapitalizmin sosyalizme doru ba
r dnm nn gereklemekte olduunu iddia ediyordu. W eimar
C um huriyetini kapitalist bir cum huriyet olarak adlandrm ak samadr
diye yazyordu. Kartellerin ve tekellerin gelimesi kam unun denetim inin
artm asna yol am tr ve eninde sonunda bunlarn kam u kuram larna
dnmesine yol aacaktr.153 sizliin eski sanayi blgelerini kasp ka
*

Dawes Plan: Birinci Dnya Sava sonrasnda Alm anyann zarar verdii lkelere deyecei
tazm inatlar dzenleyen bir pland. Charles G. Dawes bakanlndaki Dawes Komitesince
hazrlanm ve Alm anya-Fransa ilikilerinin dzelmesine katkda bulunm utur, -ev.

U m u t ve D e h e t Y z y l

vurduu Britanyada bile i Sendikalar Kongresi (TUC) madencilerin

yenilgisinin ilk yldnm n, belli bal iverenlerle, Mond-Turner gr
meleri olarak bilinen bir dizi grme yapmaya girierek kutlad. Ama,
atm ann yerini ibirliinin almas ... sanayinin etkinliinin artrl
mas ve iilerin hayat standardnn ykseltilmesiydi.154 1929 ylnda
Liberallerin destei ile i Partisi aznlk hkm eti kuruldu.
Kapitalizmin uzun dnemli istikrar salad inanc Rusya iindeki
ynetici grubu da etkiledi. 1925 ylnda hkimiyetleri giderek artan iki
figr, parti genel sekreteri Josef Stalin ve teorisyen Nikolay Buharin, bu
inanc sosyalizmin bir lkede gerekletirilebilecei yolundaki yeni dokt
rinlerini hakllatrm ak iin kullandlar. Kapitalizm istikrar kazanmt;
bu da devrimi beklenebilir olm aktan karm tr diye iddia ediyorlard.155
Buharin, Alman Sosyal Demokrat Hilferdingin terminolojisini alarak,
B atnn rgtl kapitalizm evresine girdiini bunun da hzl ekonomik
gelimeye olanak verdiini ve de kriz olasln azalttn ileri sryor
du.156
Y eninin D oum u
O rta snf kam u birleik oyu ve popler kltr 1920lerin ortasnda sa
va ncesi iyim serliklerinin bir ksm n yeniden edinm i grnyorduysa
da, bu iyileme riskliydi. Avrupada bir gen adam lar nesli, hayallerinin
Flandersin am urlarnda ayaklar altnda inendiini grm t ve bunu
unutm ak kolay deildi. Hava, yeniden domu bir um uttan ok, sinik bir
kendini beenmilie daha yaknd.
Bu yansmasn, dnemin yksek sanatnda - resim, heykel, m zik
ve edebiyatta buluyordu. Savatan nce bile kesintisiz ilerleme inancnn
rahatlna meydan okuyan bir aznlk vard. D nyann mekanikleme
si oktan iki ynl grnyordu: bir yanda misli grlmemi bir g ve
dinam izm sergiliyor ve dier yanda insanolunun kendi hayatn dzen
lemesi nosyonunu param para ediyordu. Her trl ilerleme nosyonunu
sorgulayan ve akldna merkezi bir rol veren felsefi ve kltrel akm lar
ortaya kmt. Bu eilimler teorik fizikteki (1905teki zel grecelik teo
risi ve 1915teki genel grecelik teorisi ve 1920lerin ortasndaki kuantum
fiziinin bir t r olan Heisenbergin belirsizlik ilkesi gibi) gelimelerle
de cesaretlendiriliyor ve o eski m ekanik evren m odelinin temelini and
ryordu. Ayn zam anda psikanalizin poplerlii, bir zam anlar Freudun
kendisi iin de ok nemli olan, akla olan inanc yok ediyordu.157
Sanatlar ve yazarlar, evrelerindeki dnyann yenilikleriyle, sanatsal
ve edeb biimlerde devrim yaparak uzlamaya alyorlard. Bu dev

450 I H a l k l a r n D n y a Tar i hi

rim - m ekanik dnyann hem takdir edilmesi hem de ondan dehete

dlmesi eklinde kklemi bir belirsizlie dayanyordu. M odernizm
olarak bilinen ey domutu. Tipik olarak, biimcilik ve matematiksel
kesinlik zerine vurgu yaplyordu ama ayn zam anda atan grnt
ve seslerin uyumazl ve bireysel ve toplum saln paralanm ksm lar
iinde zl de vurgulanyordu. 19. yzyln ortalarna kadar (Macar
M arksist eletirmen Georg Lukcs belirleyici tarihin 1848 olduunu ile
ri sryordu) yksek kltr, evrelerindeki dnyaya hkim olabilmeleri
iin, ou kez trajik bir ekilde baarsz olsalar da, orta snf erkek ve
kadn kahram anlar zerine odaklanm t.158 Bu dnemin yksek klt
r, Birinci Dnya Savann, bireyleri kendi kontrolleri dnda, glerin
paralanm oyun nesnelerine dntrm esine odaklanyordu - rnein,
Kafkann rom anlar Dava ve ato; Bergin operas Lulu; T. S. Eliotun iiri
orak lke; Dos Passosun lemesi ABD; Bertolt Brechtin ilk oyunlarn
da ve Picassonun analitik Kbist evresindeki tablolarnda olduu gibi.
Bununla birlikte, sanat eserlerinin ve edebiyatn yalnzca etraflarnda
ki paralanm l yanstan isel paralanml, en yetkin sanatlar ve
yazarlar tatm in etm edi ve bunlar deien derecelerde baaryla, insanl
a m ekanik bir dnyada yeniden bir yer edindirm ek iin paralar yeni
bir kalba dkmeye altlar. Kendisi paralanm ve gayri insanilemi
bir gereklik iinde bunu yapabilmenin gl, pek oklarn siyasal
sonular karmaya ynlendirdi. 1920lere gelindiinde oktan talyan
Ftristleri (gelecekileri) faizmin kr irrasyonelliini, Rus Ftristleri
ise Rus D evrim inin dnyaya yeni bir ekil vermek iin aklc giriim lerini
barlarna basmlard. 1920li yllarn byk ksm nda M odernistlerin
ou, bu ikisi arasnda, z-bilinli bir avangartlkla bir seim yapmak
tan kandlar ve bu da onlar, kim i deyilerini dn alm olsalar da,
tem kinli bir ekilde popler kltrden kopard. O yllarn yanltc izle
nim lerini paylamam olabilirlerdi ama bunlara aka kar kmak iin
ok az ey yaptlar. Altn Yirmilerden ne kadar hayal krklna uram
olurlarsa olsunlar, kendi M odernizmleri varsaym larn hl gerekmi
gibi kabul ediyordu.
Dnya onlarca yllk sava, devrim ve smrge ayaklanm alarndan
gemi olabilir. Ancak 1927ye gelindiinde, uluslararas ynetici snf
evrelerinin ulam olduu ortak dnce travm ann sona ermi oldu
uydu. ABD Bakan Coolidge, 1928 A ralknda, Birleik Devletlerin
hibir Kongresi u anda grndnden daha ho bir baar beklentisiyle
toplanm am t dedii zaman ayn grte olmayan ok fazla kii yoktu.
ok az insan gelmekte olan dehet hakknda herhangi bir sezgiye sahipti.

6. B l m

B y k Bu n a l im

Caz ann um utlar, 24 Ekim 1929 Kara Perembe gn para

land. O gn ABD hisse senedi borsas te bir orannda dt. Btn
servetlerini yatrm olan zengin speklatrler her eylerini kaybettiler ve
gazeteler Wall Streetde 11 intihar olduunu haber verdi. ok sayda insan
hayatlarnn tasarruflarn yitirdi. Bu, bedava paraya inanm olanlar
iin bir dnemin sonuydu.
Bunalm, daha derindeki zaaflarn bir ifadesiydi. Alman, ABD ve
Britanya ekonomileri bu olay patlak verdii zaman zaten inie gemeye
balam lard.159 Ba ABD ekmek zere imdi retim leri hzla inie ge
meye balad. 1930un sonuna gelindiinde toplam retimleri, daha n
cenin sava sonras durgunluklarnda olduundan daha azd. Yeni ABD
Bakan Herbert Hoover, refahn hemen kede durduunu iddia etm i
ti ama bunalm daha da derinleti. Eer 1930 kt idiyse, 1931 ve 1932,
ABDde 5.000 yerel bankann Almanya ve Avusturyada da iki byk
bankann batyla daha da beterdi. 1932nin sonunda dnya sanayi reti
mi te bir, Amerikannki ise yzde 46 orannda azalmt.
Daha nce bu kadar derin ve bu kadar uzun sren baka bir buna
lm olmamt. Balamasnn zerinden yl gemesine ramen hl
bir iyileme iareti yoktu. ABD ve Almanyada igcnn tam te biri,
Britanyada ise bete biri isizdi. Almanyada ve ABDde zarar grenler
yalnzca sanayi iileri deildi. Kendilerini hl orta snf olarak gren
beyaz yakal iiler de hurdaya kartlm t ve iftiler rnlerinin fiyat
hzla derken bankalar tarafndan ok sktrldlar.
Aynen Avrupadaki savan otom atik olarak dnya sava haline gel
mesi gibi, ABD ve Bat Avrupadaki bir bunalm da bir dnya bunalm na
dnt. Ekonomileri yiyecek ve ham madde retmeye ynlendirilmi
nc Dnya lkelerini perian etti. Bir anda, onlarn ktlar iin her
hangi bir pazar yoktu. Para dnyasna henz yeni ekilmi olan insanlar
parasz kalmlard; ne ki hayatlarn kazanm ak iin herhangi bir baka
olanaklar da yoktu.
Bunalm yalnzca emeki snflar vurm ad. ok eskiden kurulm u fir

452 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

m alar iflas ederken ynetici snf iinde de byk hasar yapt. flas eden
lerin saflarna katlan finanslar dehete dt ve sanayiciler pazarlaryla
birlikte krlarnn da yok olduunu grdler. Yabanc rekabetini nlemesi
iin yzlerini devlete evirdiler ve her lkenin kapitalisti rakiplerinden
daha ucuza satmaya alt iin, ulusal paralarn birbirini izleyen deva
lasyonlar grld. lkeler birbiri pei sra ithalat snrlandran tarife
ler ve kotalar uyguladlar, vergiler koydular. 1846 ylnda serbest ticaretin
kalesi olan Britanya bile bu t r yntemlere bavurdu. Dnya ticareti 1928
dzeyinin te birine dt. Ancak o zam andan beri baz iktisat ve politikaclarca yaylan efsanelere ramen, bunalm yaratan ticaret zerin
deki snrlam alar -zira bunalm bu snrlam alar uygulanmaya balanm a
dan ok nce yolunu alm t- deildi; aksine bunalm bu snrlam alara
yol at.
Bunalm A ltn Yirmilerin yoksullatrlm gzlemcilerinin hayatla
rn param para etti. Bunlar Batnn btn byk ehirlerinde, alktan
yanaklar km yorgun yzlerle, ypranm giysiler iinde bedava aevlerine gider ya da gelirken grrdnz. Bunlar ayrca dnyann geri kalan
ksm nda, topraklarn kaybetmekten korkan, rnlerinin fiyatlarnn,
bir daha hibir zaman kiralar ve vergileri demeye yetecek kadar yk
selmeyeceinden endie eden ve kendi yetitirdikleriyle yaamaya alan
insanlar olarak, kk iftliklerde grebilirdiniz. Kapitalist terimlerle en
az gelimi olanlar -p ara ekonomisine hl g bela entegre olmu ge
im lik iftiler- geimlerini en iyi salayanlar oldu. Emeklerini satmak
zorunda olanlarn gvenebilecekleri hibir ey yoktu. Am erikallara o
eski g ka yollar bile kitlesel isizlik nedeniyle kapanmt.
Londra, Chicago, Berlin ve Pariste; Glasgow, Marsilya ve Barselonada;
Kalkta, angay, Rio, Dublin, Kahire ve Havanada - her yerde, yeni bir
um udu ateleyebilecek ya da lgn bir umutsuzlua dnebilecek ayn
aresizlik ve ayn strap vard.
1930lar, um ut ve um utsuzluun glerinin her ehrin sokaklarnda
savat bir on yld. Bu, devrim in ve kar-devrim inin birbirlerinin bo
azna sarld bir on yld. Dnyay bir baka savan ve 1914-18in kat
liam larnn bile glgede kald baka barbarlklarn iine sokan, kar
devrim in zaferiyle sonuland.
Rusya: Alt st O lan D evrim
Batdaki ve nc Dnyadaki buhrandan yararlananlardan birisi
komnizmdi. Kapitalizmin k devrimci sosyalistlerin bir on be yl
dr iddia ettikleri bir eyi doruluyordu ve buhrann sonularna kar

U m u t ve D e h e t Y z y l

en enerjik ekilde mcadele edenler Komnistlerdi. New York, Chicago,

Londra, Birkenhead, Berlin ve Pariste polisin coplarla saldrd isizlerin
gsterilerini ynetenler onlard. Fife* ve Gney Gallerin madenlerinde,
Kaliforniyann meyve bahelerinde ve Parisin otomobil fabrikalarndaki
cret ksntlarna kar um utsuz savalar verdiler. Britanyann kontro
lndeki H indistanda sendika kurduklar iin yarglandlar; inde ky
l gerilla ordular kurmaya altlar; beyazlarn ynetimindeki Gney
Afrikada gecekondu semtlerinde rgtlendiler ve Am erikann gneyin
de rkla kar hayatlarn riske attlar.
1930lar zaman zaman, Komnizmin pek ok entelektele cazip gel
mesi nedeniyle kzl on yl olarak nitelendi. Daha 1933e gelindiinde,
ABDli rom anclar John Steinbeck, John Dos Passos, Theodore Dreiser,
James T. Farrell, Richard W right ve Dashiell Ham mett; sko Romanc
Lewis Grassic Gibbon; ngiliz yazarlar W H Auden ve Christopher
Isherwood; Fransz romanc Andre Gide ve Alm an oyun yazar Bertolt
Brecht gibi insanlar kendine ekmiti. O nlarn yan sra, proleter rom a
n yazmaya alan; agitprop tiyatroyu kitlelere gtren ve kk edebi
dergilerde kendilerini ifade etmeye uraan daha az bilinen pek ok figr
vard. Entelekteller arasndaki sola kay, buhrann korkunluklarna
bir alternatif arayan insanlar arasndaki daha yaygn ruh halinin -fa b
rikalarda alan ii aznl ve her yerde iane yardm kuyruklarnda
grlebilecek bir ru h h alinin- ifadesiydi. ou kom nist partilere katl
m ad ama Komnizmi, kendileri bunu kucaklayacak olmasalar bile, bir
alternatif olarak gryorlard.
Pek ok insan iin 1930larda Komnizm, Sovyet Birliinden ayr
dnlem ezdi ve onun devrim ini baka yerlerde taklit etmek anlam na
geliyordu. Ne ki Wall Street k meydana geldiinde, Rusyada 1917
devrim inden geriye hemen hemen hibir ey kalmamt.
Grm olduumuz gibi Lenin, 1924te lm nden nce, ii devleti
ne musallat olan deformasyonlardan ve brokratiklem eden oktan sz
etmiti. 1920lerin ortasnda bunlar korkun derecelere ulat. Devrimci
rejim, i savan fiziki ykm ndan ve ar zorluklarndan, ancak ierdeki
kapitalizme, Yeni Ekonomik Politika ya da NEP olarak bilinen tavizleri
vererek kurtulm ay baarabilmiti. Bunu halk kitlelerinin hayat standar
dnda yava bir iyeleme izledi. Ancak nfus iinde 1917 devrim ruhuna
kar olan katm anlarn -kk kapitalistlerin, NEPi tccarn ve baka
larn ii olarak altran hali vakti yerinde kulak kyllerin- etkisi de
artyordu. Sanayi devletin elindeydi ama piyasa basklarna m aruzdu ve
*

Fife: Iskoyann dousunda Tay ve Forth Krfezleri arasnda yer alan bir county. -ev.

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

sanayi retim indeki iyileme, olduka yksek bir isizlikle bir arada gidi
yordu. 1922de sanayide i yapan personelin yzde 65 kadar resmen ii
olarak snflandrlrken, bu 1923te yalnzca yzde 36 idi.160
Eer rejim Leninin ld srada hl bir ekilde sosyalist idiyse, bu
nun nedeni toplumsal taban deil fakat kararlar verenlerin hl sosya
list zlemleri olmasndand. Leninin yazd gibi, Partinin proleter po
litikas halen partinin sradan insanlar tarafndan deil fakat, partinin
eski m uhafzlar olarak adlandrlabilecek kk kesim lerin muazzam
ve blnmemi otoritesince belirlenm ektedir.161 Ama Lenin lm deindeyken eski m uhafzlar, partinin geri kalan ksm n da yiyip bitiren
etkiler tarafndan ypratlyordu. Leninin son siyasal eylemi, dier parti
yelerine kar kaba brokratik davran nedeniyle Stalinin parti sek
reterliinden uzaklatrlm asn istedii ileri srlen bir vasiyetnameydi.
Partinin liderliinde, Zinoviev, Kamenev, Buharin ve Stalinden oluan
egemen grup bu vasiyetnameyi dikkate almad ve gizli tu ttu .162
Kendilerini iinde bulduklar koullar onlar giderek 1917nin ilkele
rinden uzaklatryordu. lkeyi ynetmek iin brokratik bir aygta da
yandlar ve buna karlk bu aygtn personeli de hali vakti yerinde olan
kyllere, NEPilere ve de yeni Kzl sanayiciler tabakasna verilen ta
vizlere dayand. Onlar bu gruplar yattrm akla, devrim i yapm olan i
ilerin karlarndan daha fazla ilgilendiler.
Bu, parti iinde ve hatta parti ynetiminde gr ayrl yaratt. Daha
1920-21de kendisini ii m uhalefeti olarak adlandran bir grup, kon
feranslarda, parti yaynlarnda ve (partinin m atbaalarnda bastrlm )
250.000 adet brorde, iilerin kaybetmekte olduunu iddia etmiti.
Ancak lkenin genel olarak yoksullamasyla ilgili herhangi pratik bir
neri getirememiti. 1923-24te, 46 eski Boleviin partinin brokratik
lemesini eletiren bir ak mektubuyla daha geni bir muhalefet ortaya
kt. Bu Sol M uhalefet, 1905 St. Petersburg sovyetinin bakan, Ekim
ayaklanm asnn rgtleyicisi ve Kzl O rdunun kurucusu Trokinin et
rafnda birleiyordu. Bunlar tek k yolunun birbiriyle ilikili kme
nlemde olduunu ileri sryorlard - ii snfnn toplumsal arln
arttrabilm ek iin sanayii yaygnlatrmak; ii demokrasisini arttrm ak
ve parti ile devlet iindeki brokratik eilimleri gidermek. Yalnzca b un
lar, devrim uluslararas yaygnlk kazanncaya kadar, ii devletinin sa
ln koruyabilirdi.
Bu muhalefete kar, partinin daha nce hi grmedii bir karalam a
kampanyas yrtld. Parti basnnda Sol Muhalefetin bak asn or
taya koyan her makaleye karlk parti liderliinin bunlar reddeden on
makalesi yaynland. Trokicilie kar birbiri ard sra itham edici ele

U m u t ve D e h e t Y z y l

tiriler oldu ve Stalin iktidar giderek daha fazla kendi ellerine geirirken,
Trokinin kendisi de Kzl O rdunun bandaki kilit pozisyondan uzak
latrlarak, bilim ve teknoloji bakan olarak ikincil bir konuma getirildi.
Partinin ne kadar brokratikletii 1926daki Stalin ve Buharinin
ZinvyevTe kapmasnda grlm t. O zamana kadar neredeyse oy bir
lii ile Zinovyevi destekleyen Petrograd blge rgt imdi ayn ekilde
neredeyse oy birlii ile onu sulad. Zinovyev ve destekileri, daha nce
Troki ve Sol M uhalefetin m aruz kald trden saldrlara uradlar.
Tam bu noktada Stalin ve Buharin, tek lkede sosyalizm diye bi
linen tam am en yeni bir doktrini benimseyerek partinin brokratik
m uhafazakrlna ifade kazandrm oldular. Daha nce Bolevizmin
btn liderleri, iilerin tek bir lkede kendi devletlerini kurabileceini
ama bu temel zerinde tam sosyalizme ulalamayacan kabul etmiler
di. 5.000 yllk snf toplumu m irasna galebe alabilmek yalnzca modern
sanayi kapitalizm inin yaratt tm retim aralarn seferber etmekle
m m kn olabilirdi - ve bunlar tek bir lkede deil, hele hele Rusya gibi
geri bir lkede deil, dnya apndayd. Eninde sonunda devrim yayla
cak ya da lecekti.
Bunu eitli durum larda yalnzca Lenin tekrarlamad, Stalinin ken
disi de Letin ve Leninizm adyla 1924te yaynlad kitabnda bu konuda
srar ediyordu:
Sosyalizmin temel grevi -sosyalist retim in rgtlenm esi- hl nmzde
duruyor. Bu grev, birka ileri lkenin proletaryasnn ortak abalar olma
dan gerekletirilebilir, sosyalizm bir tek lkede zafer kazanabilir mi? Hayr,
bu olanakszdr... Zira sosyalizmin nihai zaferi, sosyalist retim in rgtlen
mesi iin bir lkenin abalar, zellikle de Rusya gibi kyl bir lkenin aba
lar yetersizdir.163

Stalinin Marksist teoriye ve bilimsel ciddiyete verdii nem buydu;

bununla birlikte, kitabn bir sonraki basksnda Hayr ve yetersizdiri
karvermiti!
Stalin ve Buharin, brokratik ayrcalkl pozisyonlarn bozabilecek
her eyden korkan ve onlara kar savaan bir ynetici grubu temsil edi
yordu. En nemli zellii atalet ve kendini beenmilikti. Rusyann basit
e d dnyay grmezden gelebilecei, kendi kaynaklarna gvenecei ve
Buharinin nl ifadesiyle, sosyalizmi bir salyangoz hzyla kuraca d
ncesi byle bir ruh haline uygun dyordu. Her parti grevlisinin sa
nayi yneticileri, hali vakti yerinde kyllerle gnlk uzlamalara girm e
sinin ve abuk zengin olma peindeki tccarn, ii demokrasisini ve d n
ya devrim ini hatrlatanlara ynelik saldrlarnda Stalin ve Buharini des
teklemeye kom asnn nedeni buydu. Bu durum , ynetici grubun m uha

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

lefete kar bsbtn artan baskc nlemler almasna, Ekim D evrim inin
onuncu yldnm nde muhalefeti destekleyen baz Petrograd iilerinin
gsterisini polis zoruyla datm asna,164 muhalefeti partiden uzaklatra
rak uzak yrelere srmesine ve nihayet Trokiyi SSCBden karm asna
olanak veriyordu.
Yine de, 1928e kadar Rusyadaki atmosfer, Stalinin gulag alma
kam plar zerine yazlm pek ok eserde grmezden gelinen bir unsur
olarak, 1930lardakinden hl ok farklyd. savatan sonra Kzl terr
azalmt. Kamplarda yalnzca 30.000 kii vard ve bunlar da almak
zorunda braklm yorlard. Bu henz bir totaliter rejim deildi.
Michael Reimann o dneme ait ariv aratrm alarna dayanan al
m asnda yazd gibi:
Her ne kadar bask, zellikle de siyasal bask, yaygn olmay srdryorduysa da, kitlesel nleyici terr teknii hemen hemen terk edilmiti. H ukukun
ve yasal srelere uym ann bar zamanna zg normal erevesi olutu
rulm utu. Gndelik sivil hayat yeniden ortaya kmt. NEP dneminin be
lirleyici kltr, restoranlaryla, pastaneleriyle ve elence yerleriyle kendine
gelmiti. Daha zengin bir sanatsal ve ideolojik hayat da gelimiti... iler...
gerekte yeni sendika yasalarnn olumlu ynlerinden, yeni ii haklarndan
ve de fabrikadaki daha serbest denetim koullarndan yararlanyorlard. ...
Stalinin otoritesi hl snrlyd. Her ne kadar gc bykse de, snrsz de
ildi.165

Ama, onlar muhalefeti srgne gnderirken, Stalin ve Buharin tara

fndan savunulan tm yap, bunalm l bir aamaya ulaan isel bir zaafla
maluld. Yapnn istikrar, sanayi m allar ktsnn dzeyi, bu ihtiyalar
tatm in etmeye yeterli olmasa da ve Batl kapitalist glerin devrimi, aske
ri gle geriletme hayallerini terk etmi olmalar beklentisine dayanyor
olsa da, kylln ehirlere tahl tem in etmesine balyd. Aslnda her
iki koul da kalc olamazd. Kylln kim i kesimleri zenginleirken
devletten daha fazla talepte bulunmaya baladlar ve bunu alm ak iin de
eyleme getiler Ve dnyay aralarnda paylamaya koullu belli bal kapi
talist devletler Rusyay paralam ak arzularn hl kaybetmi deillerdi.
Her iki sorun 1928in ortalarnda hd safhaya ulat. Kyller tahl
larn ehirlere satmay reddettiler ve o zam ana kadar Rusyann en b
yk ticaret orta olan Britanya, diplomatik ilikileri kesti ve ticaret ze
rine grnrde yasak uygulad. Siyasi bir kriz Kremlini iddetle sarst.
Reimann anlatt gibi:
Deien uluslararas durum SSCB iindeki ilikileri ciddi bir ekilde etkiledi.
Parti liderliinin otoritesi ar bir ekilde sarsld.. Siyasal evrelerde kark
lk ve aknlk grld. Parti liderlii, kendini artan bir sinirlilik ve endieye
kaptrd.166

U m u t ve D e h e t Y z y l

Ynetici grup tam ortasndan blnd. Buharin her eyi gze alarak
eskisi gibi devam etmeyi istiyordu. Ancak bu, kylleri yattrm ak iin
brokrasinin ierde kim i glerini terk etmesi ve gelecekteki yabanc ta
leplerine direnm enin her trl gerek um udunun terk edilmesi anlam
na geliyordu. Balangta Stalin ne yapacan bilemedi ama daha sonra
brokrasiye ierde ve darda kendisini glendirme olana sunan bir
politikay seti: kyllerden tahl zorla alarak sanayiye aktaracak zorla
sanayileme. Byle bir politika sanayi tesislerini ynetenlere uygundu.
Dneme ilikin aratrm alardan birisi, daha fazla byme gds parti
liderlerinden olduu kadar, imdi pek ou parti yesi olan, devlet g
revlilerinden ve iletmecilerden geldi diye yazyordu.167 Bu ayrca, Batl
devletler leinde, tank, sava gemisi, uak ve m akineli tfek retm e ve
yabanc saldr tehditlerini de savuturm a olana veriyordu. Stalin srar
ediyordu:
Sanayilemenin hzn yavalatmak geride kalmak anlam na gelir ve geride
kalanlar yenilirler... Biz gelimi lkelerin 50 ila 100 yl gerisindeyiz. Bu ge
cikmeyi 10 ylda gidermeliyiz yoksa onlar bizi ezerler.168

Baty askeri olarak yakalamak iin brokrasinin zorla sanayileme

yolunun, kendi iinde bir m ant vard. Tesis, m akine ve ham madde gibi
yatrm m allar retim i, tketim m allar pahasna artt. retim arala
rn retmeye tahsis edilen yatrm n 1927-28de yzde 32,8 olan oran,
1932de yzde 53,3 ve 1950de yzde 68,8e ykseldi.169 Ama bu, artan sa
nayi iileri kitlesini beslemek karlnda kyllerin istedikleri m allarn
retilm edii anlam na geliyordu.
Yiyecei elde etm enin tek yolu kyllere kar daha fazla zor kullan
m akt. Stalin bunun m antn, tahla el koym aktan topraa el koymaya
geerek izledi. Topran kolektivizasyonu -aslnda kylle devlete el
konulm as- zorunlu sanayilemenin teki yanyd. Bu, ehirleri beslemek
ve yabanc m akineleri satn alm ak iin gerekli fazlann artna yol at.
Ama ayn zam anda toplam tarm ktsnda bir azalmaya neden oldu.
Kollektivizasyon kyller arasnda ok byk zorluklara yol at.
M ilyonlarca kk ve orta kyl kulak olarak lanetlendi ve srlm ek
zere sr kamyonlarna dolduruldu. On milyonlar, tahllarna el konul
duu iin a kald. iler de hayat standartlarnda alt ylda tahm inen
yzde 50ye varan bir de m aruz kaldlar.170 Bylesi bir kitlesel bask
polis rejimi olm adan uygulanamazd. Her trl protesto merhametsizce
ezilmek zorundayd. ilerin ya da kyllerin kendilerini ifade edebile
cekleri her kanal kapatlmalyd. Sendikalar tam amyla devlete baml
klnd. ok sayda insan alma kam plarna srklendi; o kadar ki bun

| H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

larn 1930daki says 1928deki saylarnn 20 kat oldu.171 i ve kyl

lere sempati duyan brokrasi aygtnn herhangi bir kesimi; -kastsz bile
olsa- honutsuzluun oda olabilecek bir roman, iir ya da mzik reten
entelektellerle birlikte cezalandrlm ak zorundayd. Parti ii tartm a
yok oldu; bunun yerini en son sapm ay lanetleyen riteller ald. 1920lerin sanatsal deneyim lerinin yerini, yanl bir ekilde sosyalist gereki
lik diye adlandrlan skc bir konform izm ald. savala 1928 arasnda
nadir olan idamlar, imdi sradan hale geldi. 1930 ylnda, 1921 ylnda
i savan sonundakinden iki kat daha fazla olan 20.201 idam grld.
Korkun toplam 1937de 353.704e, 1921 rakam nn hemen hemen 40 ka
tna ulat.172
nsanlar idama ya da alma kam plarnda yaanlan lme
m ahkm eden gstermelik yarglam alar bakalar iin caydrc olmad.
Sulananlarn Trokici yabanc ajanlar olarak sulanmas kitlenin gare
zini rejimden, szde sabotajclara ynlendiriyordu. 1936-37de tepe ya
pan terr, Leninin 1917deki merkez komitesinde yer alm Stalin, imdi
Stalinin svedeki bykelisi Alexandra Kollontay ve srgnde varl
n srdren ve 1940 ylnda Stalinin ajanlarndan birisi tarafndan ld
rlecek olan Leon Troki dndaki herkesi lme m ahkm etmiti.
On yllar boyunca Stalini savunanlar, onun Leninin 1917nin zlem
lerini gerekletiren halefi olduunu iddia etmilerdir. Bu, her ne kadar
olumlu deil de olumsuz imalarla da olsa, Bat kapitalizmini savunanla
rn pek ou tarafndan da tekrarlanan bir iddiadr. Ne ki, Stalin, 1917nin
Boleviklerinin 1930larn terrnde kurban edilmesini salama konu
sunda dikkatlidir. 1917de Bolevik Parti yesi olanlardan yalnzca 14te
bir kii ve 1920dekilerden alt kiide bir kii 1939da hl Sovyetler Birlii
Komnist P artisin in yesiydiler.173 Geriye kalanlarn pek ou idam edil
mi ya da kamplara gnderilmitir. Leon Trokinin defalarca vurgulad
gibi, Stalinizmin, Leninizmin bir devam olmas bir yana, ikisinin arasn
da nehir gibi kan vardr.
Stalinin mant, daha byk rakipten bask gren ve iilerine reka
bet edebilmek iin her trl fedakrl yapmasn syleyen herhangi bir
kapitalistin m ant ile aynyd. Stalin iin Baty yakalamak, baka yer
lerde uygulanan ilkel birikim in btn yntem lerini kopya etmek demek
ti. Britanya sanayi devrim i kylleri itlemeler ve topraklarn almas yo
luyla arazilerinden uzaklatrm a temeline dayanmt; Stalin kyllerin
topraklar kontrol etmesini, milyonlarcasm ehirlere ge zorlayan kollektivizasyon yoluyla yok etmiti. Britanya kapitalizmi Karaip Adalar ve
Kuzey Amerikadaki klelik yoluyla servet biriktirm iti; Stalin milyon
larca insan gulag kle kam plarna toplad. Britanya, rlanda, H indistan

U m u t ve D e h e t Y z y l

ve Afrikay yamalad; Stalin, SSCBnin Rus olmayan halklarnn hakla

rn ellerinden ald ve halklar topluca binlerce mil uzaklara g ettirdi.
Britanya sanayi devrim i iilerin en temel haklarn inkr etmi ve er
kekleri, kadnlar ve ocuklar gnde 14 ya da 16 saat altrm t; Stalin
de sendikalarn bamszln kaldrarak ve grevcileri vurarak ayn yolu
izledi. Tek nemli fark, ilkel birikim ini tam am lam ak iin Bat kapitaliz
m ine yzyllar gerekmiken, Stalin bunu 20 ylda baarmay hedefledi.
Dolaysyla gaddarlk ve barbarlk daha youn oldu.
Stalinci brokrasi, ngilterede sanayi devrim i srasndaki kk-apl
piyasa kapitalizmini taklit ederek onlara yetiemezdi. Yalnzca, eer sana
yileri Batdakilerin byklne ularsa, askeri olarak baarl olabilir
di. Ama tek tek firm alarn, birbirlerini yutarken bymeleri iin zaman
yoktu. Gerekli retim bykln salamak iin devletin ie karmas
gerekiyordu. Kk zel firm alar deil, kapitalist devlet tekelleri gerek
liydi ve de devletin her eyin retim ini birikim in em rine sokarak btn
ekonominin egdmn salamas gerekiyordu.
Pek ok insan ortaya kan sistemi sosyalist olarak grd ve hl g
renler de var. Zira Stalinizm Rusyada ve daha sonra da Dou Avrupa ve
inde zel kapitalizm in bel kemiini krd. Ancak yntemleri, Batnn
sava ekonomilerinin yntemlerine ok benziyordu. Kitlelerin tketim ini
snrlandrarak ar sanayi ve silah retim ini kurarken, onlar gibi plan
yapt.
1930larda buna tank olan Batllar SSCBnin baars karsnda, ay
nen 1950 ve 1960larda SSCBnin hzl sanayi gelimesini gren nc
Dnyadan pek ok gzlemci gibi, akna dnmlerdi. mrleri boyun
ca devrim in kart olan Britanya Fabianlar Sidney ve Beatrice Webb,
1930larn ortasnda Rusyay ziyaret ettiler. O kadar etkilenmilerdi ki,
Sovyetler Birlii: Yeni Bir Uygarlk? adnda bir kitap yazdlar. kinci bask
da daha da fazla etkilenmilerdi ki soru iaretini kaldrdlar.
Ne ki SSCB, 1930larda bile, iinde bulduu dnyadan kaamazd.
Devletin yn vericilii, halklar iin muazzam bir bedel karlnda,
dnyann geri kalan ksm nda sanayiler klrken onun sanayilerinin
genilemesini salad. Dnya bunalm nn bile dorudan bir etkisi oldu.
Stalin yabanc m akine ithalatn, Ukrayna ve Kazakistandan tahl sa
tarak finanse etti. 1929dan sonra fiyatlar dnce, iki kat fazla satm ak
zorunda kalacakt ve en az milyon kyl, devlet onlarn tahlna el ko
yarken alktan ld.
D nya D ev rim in in Terk E dilii

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Stalinizm, yalnzca tecrite bir tepki deildi. Ayrca bu tecrit edilm i

lii arttrd. Tek lkede sosyalizm teorisi, dnyann baka yerlerindeki
Komnist partilerine de empoze edilerek, devrim ansna zarar verdi.
Stalin-Buharin ittifaknn ilk evresinde, Batda saygdeer m tte
fik araylar, TUC genel greve ihanet etmiken bile, bir Anglo-Sovyet
Sendika Anlamas araclyla Britanyann TUCuna sevgi gsterisi yap
m ak anlam na geliyordu. Britanyal sendikaclar, her ne kadar Britanya
sendika liderlerinin siciline yle bir gz atlmas bu gc nasl kullana
caklarn ortaya koyuyor olsa da, Btn iktidar TUC Genel Konseyine
slogann atacak kadar cesaretlenmilerdi.
Ayn aylarda, Douda m ttefik araylar an Kay-eki vmek an
lam na geliyordu. Kantondaki ii rgtlerine saldrsndan sonra bile
Stalin ve Buharin, angaydaki ve baka yerlerdeki in K om nistlerine
ona gvenmelerini sylyorlard.174
Tek lkede sosyalizm, salyangoz hzyla sosyalizmden zorla sanayi
lemeye dnnce, yabanc Komnist partilerinin beklenen politikala
rnda da bir deiim oldu. 1928 ylnda onlara aniden, devrimci ilerleyiin
yeni nc dnem inde olduklar sylendi. imdi ana dm ann, Sosyal
Demokrat partiler iindeki ayn sol kanat ve Rus liderlerin birka ay nce
pek vdkleri sendikalar olduu sylendi. Stalin ve izleyicileri, bu insan
larn sosyal faist ve ar sa kadar tehlikeli olduklarn aklyordu. Her
yerdeki Komnistler saldrlarnn en byk ksm n onlara yneltmeli;
her ne koul altnda olursa olsun onlarla ittifak kurm ay reddetmeli ve
eer gerekirse, ayr sendikalar kurmalydlar.
Yabanc Komnist partilerine bu t r politikalar kabul edecek olan
yeni liderler empoze edildi ve hemen hemen her yerde bu politikalar izle
meyecek olan tannm liderler partilerinden atld. Bu 180 derecelik d
n yapmakla Stalinin amac neydi? Aklam ann bir ksm, Britanya ve
inde yaplm olan yanllarn rtbas edilmesiydi. 1927 M artnda, an
Kay-ek onlar kesmeye hazrlanrken, inli Kom nistlerin an Kayeki eletirmelerinin yasaklanm asndan sonra Stalin ve Buharin, Kasm
aynda Komnistleri Kantonda iktidar ele geirmeye zorladlar. Gler
dengesi uluslararas planda tamamyla onlara karyd ve de sonu bir kan
banyosu oldu; ama Stalin ve Buharini ok m uhafazakr olduklar iin
eletirmenin ok g olduu bir hava da yaratt. Bu dn baka ilevler
de yerine getirdi. Uluslararas plandaki ok istekli, kahram anca mcade
le, bunun halk kitlesi zerindeki etkilerini dikkate almakszn, Rusyay
acilen sanayiletirme kouturmasyla uyum lu hale geldi. Bu dn ay
rca Staline Rusyada olup bitenler hakknda muhtemel eletiri yapacak
herkesi skp atma olana verdi. Yabanc Komnist partilerinin Rus d

U m u t ve D e h e t Y z y l

politikasnn niha organlarna dnmesine neden oldu.

nc dnem yabanc partiler iin felaket oldu. 1929da patlak ve
ren bunalm salam ii aznln radikalletirdi ve kapitalizmin kt
lkleri hakkndaki Komnist propagandaya olan sempatiyi arttrd. Ama
pek ok iiyi de, yerleik sosyal demokrat patilerin ve sendikalarn g
venliine tutunm aya itti. Radikal ynde hareket edenler genellikle gen
iiler ve isizlerdi zira kanl polis basksna kar yaplan gsteriler isiz
lerin fkelerini yanstabilecei tek etkili arat. Buna karlk, bir ie sahip
olan iiler bunu kaybetmekten o kadar korkuyorlard ki parlamento ve
sendika liderlerinden gelen skunet arlarn dinlediler.
Bu iiler de fkeliydi. verenler onlara greve gitm ekten baka ans
brakm aynca bunu en m ilitan biimde yapabiliyorlard. Ama genellikle
onlarn fkeleri engelleniyordu ve baarl bir ekilde mcadele etme ans
lar olduunu hissedinceye kadar ifadesini bulmuyordu. Ynetici snftaki
krizin yaratt ayrlklar, her ne kadar ksa sreli de olsa ekonomideki
canlanmalar, firm alarn daha fazla ii istihdam etmesiyle aniden iile
rin mcadelesinde yeni olanaklar yaratabiliyordu. Dolaysyla 1929 son
ras yllar pek ok m ilitanca mcadele biim inin ykseliine ahit oldu:
spanyol m onarisinin devrimci bir ekilde devrilmesi ve ii hareketinin
kitlesel canlan; Kbada devrimci bir kalkma; Fransz solunun Halk
Cephesi hkm etinin kuruluuna ve belli bal fabrikalarn igaline yol
aan byk atlm ve ABDde, dnyann en byk otomobil imalats
General M otorsun igaliyle sonulanan kitle sendikaclnn douu.
Ama hibir yerde bunlar krizin balamasyla ezamanl meydana gel
medi -iki, drt ya da alt yllk gecikmeler sz konusuydu- ve hibir yerde
eski sosyal demokrat ve sendika rgtlerinin etkisini akam dan sabaha
yle basite yok etmedi. Tipik olarak sosyal dem okratik nderliin kimi
kesimleri, eskisinden daha sol bir dil kullanarak etkilerini srdrdler
ve hatta arttrdlar. Bu liderleri basite sosyal faist olarak niteleyenler,
onlar izleyen iilerden koptular.
Bu, Komnist partilerin hemen hemen alt yl sreyle, Stalinin et
kisiyle yaptklar bir yanlt. Krizin radikalletirdii insanlar kendile
rine ektiler. Ama daha sonra onlar, sendikalarn ve sosyal demokrat
rgtlerin etkisi altnda olan daha geni ii tabakalarndan kopararak,
kazanam ayacaklar savalara srdler. Btn olumsuz koullara ramen
savan sertletirdii parti yesi bir aznlk sebat etti ve mcadeleyi sr
drd. Ancak yelerin pek ou, genellikle ounluu, zorluklara, ala
ve iverenlerin elinde cezalandrlmaya boyun ediler ve mcadeleden
koptular. Komnist parti yelerinin saylar bunu gsterir. ekoslovak
partisinin 1928de 91.000 olan ye says 1931de 35.000e; Fransz parti

462 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

sinin 52.000den 36.000e; ABD partisinin 14.000den 8.000e ve Britanya

partisinin 5.500den 2.500e dt.175
Komnist partisi tek bir lkede byd - Almanya. Krizin etkileri bu
rada ABDden bile daha ard nk bunalm da iini kaybedenlerin pek
ou, yksek faiz hadleri orta snflar, kk iadam larn ve iftileri
ok ar bir eklide vururken, yalnzca yedi yl nceki enflasyonda tasar
ruflarn yitirmilerdi. Btn lkede nne geilemez ekonomik ve sosyal
bunalm koullarnda parti yelerinin says 1928de 124.000den 1931de
206.000e ykseldi ve Komnist oylar 1928deki 3,2 milyon dzeyinden,
1930daki 4,6 milyona ve 1932 Kasmndaki 5,9 milyona kt.
Ancak parti yelerinin ok byk bir kesimi isizdi. Berlinli parti ye
lerinin yzde 51 kadar 1930da isizdi; buna karlk yzde 40 fabri
kalarda alyordu ve 1931 ylnda ulusal parti yelerinin yalnzca 17si
iyerlerinde parti almas yapabilecek durum dayd.176 Dahas, parti ye
liklerinin el deitirme oran, Berlinde yaklak yzde 40 olmak zere,
inanlm az derecede yksekti.177 Bu arada, Sosyal Demokratlar, oy kaybet
melerine ramen, Kasm 1932de hl 7.2 milyon oy alm lar ve fabrika
komitelerindeki sandalyelerin, Komnistlerin yzde 4ne karlk, yzde
84n elde etm ilerdi.178
Sosyal Dem okratlar sosyal faistler olarak reddetmekle Komnistler
kendilerini, kafalar ne kadar kark olursa olsun, ekonomik bunalm
karsnda bir eyler yapmak ve Hitlerin Nazilerine direnm ek isteyen ii
kitlesinden koparmlard. Stalinin talim atlarn izlemenin sonular yal
nzca partiye deil fakat insanla zarar veriyordu.
H itle rin k tid a r Yolu
1929 Ekiminde Wall Street k meydana geldii srada, Avrupann
iki en byk lkesinin hkm etlerine i Partisi tipi sosyal demokrat
partiler egemendi. Britanya i P artisin in Ramsay M acDonald yln
balarnda Liberallerin desteine dayanan bir aznlk hkm eti kurm u
tu; Almanyada ise Sosyal Dem okrat Mller, bir yl nce lm l burjuva
partileriyle birlikte byk koalisyonun bana getirilmiti.
Her iki hkm etin de 1930 ylna gelindiinde kendilerini yutan krizle
nasl mcadele edecekleri konusunda herhangi bir fikirleri yoktu. A rtan
isizlik, sosyal yardm harcam alarnn art anlam na geliyordu. Azalan
sanayi retim i ise vergi gelirlerinin azalmas demekti. Hkm et btele
ri ak vermeye balad. Mali istikrarszlk iki lkeyi de vurdu - ABDli
bankaclar 1920lerde Alman ekonomisini destekleyen Dawes Plan kre
dilerinin geri denmesini istediler ve finanslar sterlinin uluslararas de

U m u t ve D e h e t Y z y l

iim deeri aleyhine kum ara baladlar. Ulusal bankalarn bakanlar,

Almanyada (ynetici snfn liberal kesim inin temsilcisi olarak be yl
nce greve getirilen) Schacht ve Britanyada (Baring Bankas ailesinin
bir yesi olan) M ontagu N orm an hkm etlerine, isizlere sosyal yardm
salayan sigorta fonlarn azaltm alarn sylediler. Hkm etler bu bask
altnda daldlar. Almanyada maliye bakan, bir zam anlar AvusturyalI
M arksist iktisat ve daha sonra Bamsz Sosyal Demokrat Rudolf
Hilferding durum la baa kam ad ve hkm et 1930 balarnda dt.
Britanyada M acDonaldn maliye bakan Philip Snowden, ii P artisini
terk ederek ulusal bir hkm ette M uhafazakrlara katld.
Ekonomik kriz Britanyada Almanya ve ABDden daha az iddetliydi.
Britanya sanayiinin im paratorluk nedeniyle hl byk pazarlara ayrca
lkl bir ulam sz konusuydu. Fiyatlar cret ve m aalardan daha hzl
dt ve kuzeyin, skoyann ve gney Gallerin eski sanayi blgelerinde
isizler sknt ekerken, orta snf bu durum dan yararland bile. Ulusal
hkm et kam u sektrndeki isizlik demelerini ve maalar kst; isiz
ler arasnda isyanlar, donanm ada ksa sreli bir isyan ve retmenler
gibi gruplar arasnda fkeyi kkrtt. Ama krizi kolaylkla atlatt; m o
rali bozulmu i Partisine 1931 ve 1935 genel seimlerinde dayak att
ve Britanya kapitalizm inin belli bal kesimlerini bu krizden km ann
bir yolu bulunduu konusunda ikna etti. 1933 ve 1934 yllarnda Oswald
Mosleyin, faizmin Britanya varyantn desteklemeye hazr olan ynetici
snfn belirli kesimleri (rnein gazetesi Daily M ailin Kara Gmleklilere
Hurra! diye adice aklam alar yapt Rothermer ailesi) 1936ya gelindi
inde genellikle bu tutum u terk ettiler.
Almanyada iler ok farklyd. sizlik Britanyadakinden yzde 50
daha fazlayd ve de orta snfn byk kesimi ileri derecede yoksulluk e
kiyordu. Kriz Adolf Hitlerin Nasyonal Sosyalist (ya da Nazi) Partisine
byk bir destek dalgas yaratt. Oylar 810.000lerden 1930da alt m il
yonun zerine ve Temmuz 1932de de toplam oylarn yzde 37,3ne
ykselerek ikiye katland. Ama Naziler yalnzca (ya da esas itibariyle) bir
semen partisi deildi. O nlarn rgtlenm elerinin ekirdeinde, saylar
1930 sonlarnda 100.000 ve 1932 ortalarnda 400.000i bulan param iliter sokak savalar -SA ya da Nazi Komando rgt yesi/ Kahverengi
Gm lekliler- yer alyordu. Bu silahl eteler toplumsal bunalm n sorum
lusu olarak suladklar, bir uta szde Yahudi finans kapital, te yanda
szde Yahudi, M arksist ii snfna kar mcadeleye kendilerini ada
mlard. Nazizmi ve faizmi, yerleik burjuva partilerinden farkl klan,
sokaklarn kontrol ve tm teki rgtlerin fethedilmesi iin savamaya
hazr olan ite bu silahl gcn varlyd.

464 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

Bu tr n ilk baarl rgtlenii talyada 1920den sonra Mussolini

tarafndan yaratlmt. Bunun yeleri, Yahudi kartlndan daha ziya
de, gl bir milliyeti ideolojiyle birbirlerine balydlar. (1920lerin or
talarnda Roma belediye bakan gibi kim i yeleri Yahudiydi ve Yahudi
kartl 1930larn sonlarnda Hitlerle ittifak kuruluncaya kadar faist
ideolojinin bir zellii deildi.) Ama dier alardan Hitlerin izleyecei
yolu Mussolini aydnlatmt.
Hitlerin partisi, Franszlarn R uhru igal ettii ve byk enflasyonla
gelen 1923 kriz ylnda ilk kez nem kazand. Parti, sa terr rgtleri,
Yahudi kart gruplar ve eski Freikorps yelerinin Bavyera ehri M nihte
bir araya gelen evresinin merkezi oldu. Ancak Kasm 1923te ehirde ikti
dar ele geirme giriim i hazin bir ekilde baarsz oldu ve kriz koullar
ortadan kalknca parti de geti. 1927-28e gelindii zaman Hitlerin
partisi, birka bin yesi ve srekli kavga eden liderliiyle oy sandnda
m arjinal bir gt. Daha sonra dnya bunalm nn patlak vermesi partiye
muazzam bir atlm kazandrd.
Giderek artan sayda insan, lml burjuva partilerinden Hitlere akn
ettiler, zira kriz srasnda destek olan bu hkmetler, yalnzca iileri de
il fakat kendi orta snf destekilerinin de ounu yoksullua ve iflasa
srklyordu. rnein kk Thalburg kasabasnda yl iinde Nazi
oylar, dier burjuva partilerinin aleyhine olarak, 123ten 4.200e frlad.179
talyan faistleri gibi Naziler de orta snfn bir partisiydi. Hitler ikti
dara gelmeden nceki yelerin byk bir ksm serbest alanlar (yz
de 17,3), beyaz yakal iiler (yzde 20,6) ya da m em urlard (yzde 6,5).
Btn bu gruplar Nazi Partisinde, genel nfus iinde olduklarndan yz
de 50 ve 80 daha fazla temsil ediliyorlard ve hepsi, bugnknden farkl
olarak, toplumsal olarak ok daha ayrcalkl kabul ediliyorlard. Genel
nfus iindeki oranlarndan yaklak yzde 50 daha az oranda da olsa,
Nazilere katlan iiler de oldu.180 Naziler ii snfndan biraz oy aldlar.
Ancak bunlarn ou, savatan hemen sonraki sendikalama giriim leri
nin krld ve ii snf politikas geleneinin hi mevcut olmad dou
Prusya gibi blgelerin tarm iilerinin; orta snfn etkisinin en gl ol
duu kk kasabalardaki iilerin ya da atomize olmu ve Nazi ya da
zellikle Nazi Komando rgtlerine ye olm ann salayaca yararlarn
cazibesine kaplm isizlerin oylaryd.181 Bu durum , rnein aratrm a
lar Nazi oylaryla snf arasnda yalnzca ok dk bir korelasyon oldu
unu gsteriyor diyen, Michael M annn yapt gibi, Nazilerin orta snf
zelliini inkr etm enin samaln gsteriyor.182
Ama orta snflar, niin solun deilde, Nazilerin cazibesine kaplmt?
Bu ksmen on yllar sren anti-sosyalist telkinlerle ilgiliydi. Serbest al

U m u t ve D e h e t Y z y l | 465

anlar ya da beyaz yakal iiler, bedeniyle alan iilere stn olduklar

inancyla yetitirilmilerdi ve kriz derinleirken ii kitlesinden kendile
rini ayran eye skca tutunm ak istiyorlard. Hkmetlere ve finanslara
duyduklar fke, kendilerinin altndaki ii kitlesinden duyduklar kor
kuya eitti. Bununla birlikte bu durum onlarn pek ounun, 1918-1920
devrim dneminde, bir tr sosyalist deiimin kanlm az olduu dn
cesine raz olm alarn engellememiti.
Bu durum daki dier etken, solun kendisinin davranyd. Alman
Sosyal Dem okratlar, talyan seleflerinin deneyiminden hibir ey
renmemilerdi. Bunun yerine, bktrncaya kadar (ad nauseam) Alm anya
talya deildir diye tekrarlamlard. 1927de Kautsky bu noktada srar
ediyor, ileri bir sanayi lkesinde faizmin, kapitalist amalara hizmet
etmeye hazr byk saylarda lmpen unsurlar yakalamada talyadaki
baarsn asla tekrarlayamayacan iddia ediyordu.183 Hilferding, Ocak
1933te Hitler iktidara gemeden birka gn nce hl ayn mesaj tek
rarlyordu. Alman anayasasna dayanarak, Sosyal Dem okratlarn Nazileri
legalite alanna zorladklarn ve Cum hurbakan H indenburgun bir
nceki yaz hkm et kurm a talebini reddetmi olmasnn gsterdii gibi
bunun onlarn yenilgisine yol aacan sylyordu. talyan trajedisinden
sonra Alman fars geliyor... diyor, bunun faizmin ykln gsterdii
n i iddia ediyordu.184
Anayasaclk zerine yaplan vurgu Sosyal Demokrat liderleri, kendi
leri 1930da hkm eti terk ettikten sonra arlaan krizde ibanda olan,
birbirini izleyen hkm etlere kar bir hogr politikas izlemeye y
neltmiti. nce Brning, sonra von Papen ve son olarak da Schleicherin
liderliindeki bu hkm etler parlamentoda ounluk destei olmadan
ynettiler ve cum hurbakanna ak kararnamelere dayandlar. Aldklar
nlemler ii snfnn ve alt orta snfn koullarna saldr niteliinde
oldu -B rningin bir kararnam esi cretlerde yzde on kesinti getiriyor
d u - ama ekonominin ktye gidiini ve onunla birlikte gelen glkleri
nleyemedi. Sosyal Dem okratlar uyguladklar hogr politikasyla,
aslnda, sunabilecekleri tek eyin zorluk ve alk olduunu sylyorlard.
Eski burjuva partilerini terk edenlerin desteini elde etmeleri iin meyda
n Nazilere braktlar.
Sosyal Demokratlar, nnden ekilerek, Hitlerin ilerini kolayla
trm grnyorlard. eitli trden savunma rgtleri, sosyalist spor
kurum larndan ve genlik rgtlerinden gelen genler ve m ilitanlardan
oluan Reichsbanteri kurdular. Bunun yz binleri harekete geirme po
tansiyeli vard. Ne ki yalnzca savunma amal olduunu ve yalnzca hi
bir zam an gelmeyen bir anda, Nazilerin anayasay delmeleri halinde kul

46 6 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

lanlabileceinde srar ettiler. Ayrca Prusya devlet ynetim ini ve onula

birlikte giden byk ve iyi silahlanm bir polis gcn kontrol ediyorlar
d. Berlinde 1929da Komnistlerin ynetimindeki 1 Mays gsterilerine
ate amak iin polisi kullandlar ve 25 kiiyi ldrdler; 1930 ve 1931de
Prusyann her yerinde Nazilerin gsterilerini yasakladlar. Ancak onlarn
bu anayasacl, 1932 yaznda Nazi tehdidi yksek bir noktaya ulatn
da, onlar bu silah terk etmeye yneltti. O ylki cum hurbakanl se
im lerinde kendi adlarna bir aday karm adlar ve destekleyicilerini yal
Hindenburga oy vermeye zorladlar ve bu Hindenburg, gizli gizli Hitlerle
gren von Papenle anlaarak Prusyadaki Sosyal Demokrat hkm e
ti dren bir kararnam e yaynlayarak onlara hizm etlerini dedi. Sosyal
Dem okratlar uysal bir ekilde buna boyun ediler ve Nazizme kar en
gl siper olduunu syledikleri eyi terk ettiler. SA kom andolar imdi
aka yryler yapmak, hayat bu kadar zor yapan koullar nasl olsa
ortadan kaldracak dinam ik ve ok gl bir hareket imaj yaratm ak ve
muhalefeti sokaklardan uzaklatrm ak iin serbest kaldlar. nsanlarn o
zamana kadar tand en kt bunalm karsnda Sosyal Dem okratlarn
hareketsizlii kadar byk bir eliki olamazd.
Sosyal Demokrat eylemciler arasndaki aknlk bouna deildi.
Nazizmin Thalburg kasabasndaki ykseliini yazan tarihinin belirttii
gibi 1933 banda Sosyal Demokratlarn;
.. .pek oklan Nazilerin ynetimi ele geirmesini bekliyordu. Savamay plan
lyorlard ama artk ne iin savalaca o kadar ak deildi. General von
Schleicherin ya da von Papenin cumhuriyeti iin mi? Cumhurbakanl
kararnam eleri altnda bir demokrasi iin mi? Puslu 1933 Ocaknda Thalburg
SPDsi hibir toplant yapmad, hibir konumaya destek olmad. Syleyecek
ne kalmt ki?185

Sosyal D em okratlarn hareketsizlii meydan Nazilere brakm t.

Ama Naziler basite onlarn seim desteinin srtna binerek iktidara ge
lemezlerdi. Serbest seimlerdeki en yksek oy oranlar yzde 37,1 olmutu
ve 1932nin Temmuzuyla Kasm arasnda fiilen iki milyon oy kaybetm i
lerdi. Hitler anslye (babakan) iken ve muhalefetin kitlesel olarak sindirildii durum da bile, M art 1933 seimlerinde oylarn yalnzca 43,9unu
almlard. 1932 sonlarnda Goebbels, gnlnde, Nazilerin iktidar ele
geirememesinin saflarda moralsizlie yol atndan ve binlercesinin ay
rldndan ikyet ediyordu.
ktidar Nazilere veren ey, Alm an ynetici snfnn ba temsilcile
rinin bunu ona sunm a kararyd. Byk i evrelerinin kim i kesimleri
uzun sredir Nazilere para veriyor ve onlar sola ve sendikalara kar bir
denge unsuru olarak gryordu. Gazete baronu Hugenburg, ilk yllarda

U m u t ve D e h e t Y z y l | 467

... Hitlerin mali amazlarn rahatlatm t.186 1931 ylna gelindiinde,

R uhrun nde gelen sanayicilerinden Fritz Thyssen, keskin bir Nazi destekisiydi187ve eski ulusal banka efi Schacht sem patizand.188
Ancak 1932ye kadar Alm an kapitalizm inin temel kesimleri, az ya da
ok dorudan kendi kontrolleri altnda olan iki partiyi desteklemiler
di: byk sanayiciler (sava ncesi Ulusal Liberal P a rtin in devam olan)
Alm an Halk P artisin i ve Hugenburg ve byk toprak sahipleri Alman
Ulusal Partisini desteklemilerdi. Bunlar Nazi partisine gvenmiyorlard
nk, onun saflarndaki pek ok yoksullam orta snf mensubu -ve
liderlerinin bir ksm - yalnzca iilerin M arksist rgtlerine saldrm akla
kalmyor fakat ayn zamanda byk i evrelerine ynelik bir ulusal dev
rim ars yapyorlard.
Dnya bunalm krlarna zarar vermeye balaynca sermayenin eitli
kesim lerinin grleri deimeye balad. Bunlar ayrca Hitlerin ortaya
koyduu politikaya pek ok adan yakndlar. Hitleri finanse etmeyen
ve kendilerinden bamsz olarak yoksullam orta snflar arasnda ge
limi olan bir harekete gven duymayan sanayicilerin ounluu bile,
Nazileri kendi amalar iin kullanabileceklerini hissetmeye baladlar.
Bir alm ann vard sonuca gre:
Bunalmn artan ciddiyeti yukar snfn liderlerinin pek ounu, Versailles
A ntlam asnn bertaraf edilmesi, sava tazm inatlarnn iptal edilmesi ve
depresyonun alt edilmesinden nce, emein gcnn krlmas gerekti
ine ikna etm iti... 1931 yaznda byk i evrelerinin liderleri, Weimar
C um huriyetinin, bir onursuzluk sistemi olarak nitelenmesini benimsemi
ler ve ulusal diktatrle ar yapmlard.189

Bu t r grler, R uhrlu sanayiciler, byk toprak sahipleri ve silah

l kuvvetlerdeki subay kadrolarnn byk ounluunca paylalyordu.
Bunlar H itlerin ortaya koyduu politikaya da pek ok adan yakndlar.
Bu yaknlk Hitler, ulusal devrim grnn en hararetli savunucusu
Otto Strasseri kovunca; Milliyeti Parti, Halk Partisi ve sanayici ve top
rak sahibi gruplarla 1931 Eyllnde H arzburgda bir toplantya katlp
daha sonra da Ocak 1932de, Ruhr sanayiinin liderlerine hitap edince
daha da a rtt.190
Sanayicilere, Hitlerin onlarn karlarna zarar vermeyecei konu
sunda artan garantiler veriliyordu ve bu arada kimileri onun SA kom an
dolarn ii hareketini ezmekte yararl bir ara olarak gryordu. 1932
sonbaharna gelindiinde sanayicilerin ou, hkm etin istedii politi
kalar izleyecek ve ii snf direniini kracak kadar gl olmas iin
Nazilerin de hkm ette yer almas gerektiine inanm lard. Ancak Nazi
varlnn tam olarak ne kadar nemli olaca konusunda hl aralarn

468

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

da blnmlerdi. ounluk temel grevlerin eski burjuva partilerinde,

von Papen gibi, gvendikleri politikaclarn ellerinde olmasn istiyordu.
Yalnzca bir aznlk o sralar Hitlerin baa geirilmesinde srar ediyordu.
O nlarn tutum u, Hitlerin bir beki kpei gibi mlkiyetlerini korumas
ve herhangi bir beki kpei gibi sk bir zincir altnda tutulm as ynn
deydi. Ama Hitler bunu kabul etmeyecek ve byk i evrelerinin havas,
askeri ef von Schleicherin hkm etinin ihtiyalarn karlam akta ba
arsz kalmasyla deimeye balayacakt. Sekin sanayicilerin pek ou,
o arsz konumasyla kendini beenmi eski onbaya m erakl olmasa da,
yalnzca onun burjuva istikrarn yerine getirebilmek iin gerekli gle
re egemen olduunu kabul etmeye balyordu. Von Papenin kendisi, bir
bankerin evinde Hitlerle bir toplant yapt. Birka gn sonra Britanya
bykelisine, Eer Hitler hareketi ker ya da ezilirse, bunun bir felaket
olacan, her eye ramen Nazilerin Komnizme kar elde kalan son si
per olduunu sylyordu.191
Hitlerin Schacht ve Thyssen gibi byk toprak sahibi ve yerleik i
evrelerinden destekileriyle yksek askeri komuta kademesi, Hitleri
anslye olarak atam ak suretiyle krizi zme konusunda Cum hurbakan
Hindenburga bask yapmaya balamlard. Von Papen kendi arln
ve ona gvenen ar sanayi karlarnn arln bu baskdan yana koy
du. Sanayinin hl kukular olan belirli kesimleri vard ama bu zme
bir diren gstermediler ve bir kez Hitler iktidara gelince parlam entodaki
konum unu ykseltmek (ve Nazi saflarndaki krizi zmek) iin, gitmek
istedii seimi finanse etmeye olduka gnll oldular.192 Hitler, Alman
byk i evrelerinin kimi kesim lerinin acil siyasal tercihlerine kar dahi
olsa, orta snflarn kitlesel hareketini rgtlemeyi baaram am da olsa,
bir ey yapabilecek durum da deildi. Ancak iin sonunda, byk i ev
releri, onun iktidara gelmesinin devam eden siyasal istikrarszlktan daha
iyi - ve kukusuz onun kerek Alman siyasetinin sola kaym asndan ok
daha iyi, olaca sonucuna vardlar.
Hitler 31 Ocak 1933te greve geldi. Sosyal D em okratlarn pek ok des
tekisi savamak istedi. Braunthal, ...Alman iilerinin direnme iradesinin
en etkili gsterilerinden sz eder:
30 Ocak gnnn leden sonras ve akam Alman ehirlerinde iilerin
kendiliinden ve iddetli gsterileri oldu. lkenin her tarafndaki fabrikalar
dan gelen delegeler ayn gn sava emri beklentisi iinde Berline ulatlar.193

Bununla birlikte SPD liderleri Hitlerin anayasal olarak iktidara gel

diine ve SPD taraftarlarnn hibir ey yapmamas gerektiine karar ver
diler! Gnlk gazeteleri Vorwrts, H km etin ve onun coup d etat tehdit

U m u t ve D e h e t Y z y l

leri karsnda Sosyal Dem okratlar ve Dem ir Cephesi, salam bir ekilde
anayasa ve meruiyet zemininde durm aktadr diye kendilerini vdler.194
Parti abalarn, yeni rejime zamansz bir direnii nlemeye harcad.
Sosyal Demokrat P a rtin in sradan yelerinin direnm e arzusu nceki
ylda Komnist P a rtin in kullanabilecei bir duyguydu. Ama onun lider
leri, 1929dan ta 1933e kadar Sosyal Demokrat liderlerden Nazileri durdu
rabilmek iin bir birleik cepheye katlm alarn talep etmeyi, ya aptallk
tan ya da Staline olan riayetten reddettiler. Bu politika hakknda kuku
lar olan bireyler etkili pozisyonlardan uzaklatrldlar. En byk sama
lk 1931 yaznda grld. Naziler, Prusyada Sosyal Demokrat hkm eti
uzaklatrm ak iin bir referandum dzenlediler ve Komnist liderler,
Stalinin emriyle, bunun bir Kzl Referandum olduunu ilan ettiler ve
yelerine evet oyu iin kampanya yapm alarn bildirdiler! Nazilere kar
direni iin yzn Komnistlere dnm, Sosyal Demokrat tabann
nn kesmek amal bundan daha kapsam l bir adm dnlemezdi.
Bu Komnistlerin, kimi zaman iddia edildii gibi, Nazilerin bir t r
m ttefiki olduklar anlam na gelmez. Berlin gibi yerlerde Komnist grup
lar, Nazileri geri pskrtebilm ek iin gnlerce her eyi gze alan sokak
savalar verdiler.195 Ama bunu ok daha geni bir destek zem ininden ko
puk olarak yaptlar.
Sosyal Dem okratlarn korkakl gibi, Komnist liderlerin divanelii
Hitler ibana geldikten sonra da devam etti. talyada olanlardan ders
alm am lard ve Nazilerin iktidardaki herhangi bir burjuva hkm e
ti gibi hareket edeceine inandlar. Nazi diktatrlnn esasen istik
rarsz ve muhtemelen ksa m rl olacanda srar ettiler.196 Sloganlar
Hitlerden sonra, bizdi. Moskovada parti gazetesi Pravda Alman
Komnist P artisin in ykselen baarlarndan sz ediyor; bu arada
eski Sol Muhalefetilerden imdi tamamyla Stalinin em ri altnda olan
Radek, Izvestia da, Naziler iin, M arnedaki yenilgi gibi bir yenilgiden
sz ediyordu.197
Bu bak asyla uyum lu olarak Almanyadaki Komnist eylemcilere,
kitleye ynelik brorlerle ve yeni hkm ete ynelik dilekelerle saldry
srdrm eleri syleniyordu. Ama Hitlercilik, teki burjuva hkm etlerin
den tam da bu noktada ayrlyordu nk arkasnda, ii snf direniinin
her unsurunu ezmeye hazr, m ilitanlar avlayan, iverenlerin sendikal ey
lemcileri iten atm asn salayan ve rejime m uhalif olan merkezleri yok
etmek iin gizli polisle ibirlii yapan geni bir desteki kitlesi vard. Bir
dilekeyi imzalayan herhangi birisi, SATarca dvlyor ve polise topla
nyordu.
Birka gn iersinde Nazilerin param iliter gleri devlet makinesiyle

H a l k l a r n D n y a Tarihi

btnleti. SA Nazi Komandolar ve polis, ii snf partilerine eziyet et

mek iin birlikte alt. Daha sonra, 27 ubatta Naziler, Reichstagdaki
bir yangn, Komnist P a rtiy i kapatmak, basnn susturm ak ve 10.000
kadar yesini toplama kam plarna srklemek iin bahane olarak kul
landlar.
Sosyal Demokrat liderlerin aptalca korkakl sonuna kadar devam
etti. Komnistlere ynelik basknn kendilerine dokunmayacana inan
dlar ve yeralt direniinden sz eden yelerini partiden attlar. Sendika
liderleri, 1 Mays bir ulusal emek gnne dntrm ek iin Nazilerle
ibirlii yapma sz bile verdiler.
Hitlerin i bana geliiyle 1939da savan kna kadar geen sre
de yaklak 225.000 kii, siyasal sular nedeniyle hapse m ahkm edildi
ve ayrca bir milyon kadar A lm ann uzun ya da ksa bir sre, toplama
kam plarnn ikence ve aalam alarnn kurban olduu tahm in edil
m ektedir.198
Istrap eken yalnzca iilerin rgtleri deildi. Komnistlere, Sosyal
Dem okratlara ve sendikalara ynelik saldrs iin byk i evreleri par
tilerinin -U lusal Parti ve Halk Partisi- desteini kazanm olan Hitler,
onlara yneldi ve kendilerini feshetmelerini ve bir Nazi tek parti devleti
ni kabul etmelerini salad. Her trden rgtn - ne denli saygdeer ve
orta snf da olsa bamszln yok etmek iin devlet terr uygulad ve
avukat gruplar, profesyonel dernekler ve hatta izciler bile ac ekti. Eer
herhangi bir rgt direni ortaya koyarsa, siyasi polis -G estapo- daha ak
tif olan baz yelerini toplama kam plarna gnderiyordu. Korku, totaliter
politikalara kar kan her trl sesi susturdu.
Bununla birlikte, Nazi ynetimi, byk i evreleri ve ordunun subay
kadrolaryla dorudan anlama zerine kuruluydu. Bunlar, Nazi iddeti
nin grece dnda kaldlar ve bask aralarnn ve btn siyasal hayatn
kontrol Nazilere terk edilirken, krlarn ya da askeri kapasitelerini art
trm a konusunda zgr brakldlar. Bir yl sonra, Hitler kendi korum a
lar, MSleri, ikinci bir devrim den sz eden ve generalleri ve sanayicileri
endielendiren, SA Nazi K om andolarnn liderini ldrmede kullannca
bu ittifak, Uzun Baklar Gecesinde kanla teyit edildi. Buna karlk on
lar da Hitlerin cum hurbakanln stlenmesine ve tm siyasal iktidar
kendi ellerinde toplamasna izin verdiler.

7. B l m

B o a z l a n a n U m u t : 19 3 4 - 19 3 6

Almanyadaki Nazi zaferinin bykl, tm Avrupay sarst.

D nyann en gl ii snf hareketini neredeyse bir gecede yerle bir
etmiti. Bu, baka yerlerdeki sa kanat glerin renmekte gecikmeye
cekleri ve ii rgtlerinin, anayasac bir yaklamn dokunulm azlnda
ya da Komnist zaferin kanlm azlnda srar eden liderlerinin, tatsz da
olsa, hazmetmeye almalar gereken bir dersti.
V iyana 1934
San, Hitlerin yntemlerinden bazlarn kopya etmeye ynelik ilk
anlam al hamleleri, 1934 ylnda Avusturya, Fransa ve spanyada oldu.
m paratorluun 1918-19da knden hemen sonra, komu devletlerde
devrimci kalkm alar ve kendi lkesinde de ateli ii ve asker konseyleri
ile karlaan Avusturya ynetici snf, bunlarn iktidara yrm elerini
ancak Sosyal Dem okratlar durdurabilecei iin, Sosyal Dem okratlarn
koalisyon hkm etlerine bakanlk etmesine izin vermiti. AvusturyalI
bir Sosyal D em okratin daha sonra yazd gibi, A vusturya orta snf par
tileri hemen hemen iktidarszd ve Avusturya demokrasisini savunma
grevi Sosyal Dem okratlara dt.199 Kalkmalar sakinletikten sonra
Sosyal Dem okratlar hkm etten ayrldlar ve iilerin hayat artlarn
iyiletirebilmek iin Viyana ehir konseyindeki denetim lerini kullanm a
iine younlatlar. Viyana, toplam yetikin nfusu yalnzca milyon
olan bir lkede, 600.000 yesiyle partinin kalesiydi ve ulusal seimlerde
oylarn yzde 42sini elde etmiti.
Ancak krsal alanlarda sa kanat Katolik politikaclar hkim di ve par
lamentoda ounlua sahiptiler. M ussolininin talyadaki baarsndan
ilham alarak, 1920 sonlarnda param iliter bir g, Heimwehr, olutur
mular ve bunlar giderek artan oranda, Sosyal Dem okratlarn savunma
gc Republikanischen Schutzbund ile atmaya balamlard.
H itlerin Almanyadaki zaferi, ayn zamanda onlar -Avusturyann

j H a l k l a r n D n y a Tar i h i

Almanya ile birlemesini isteyenler ve talya ile mttefik, Katolik bir dev
let isteyenler diye- ikiye blm olsa da, AvusturyalI faistlerin gvenini
artrd. kinci grubun lideri Dollfuss, parlam entodan kurtulm ak ve ola
anst kararnamelerle lkeyi ynetmek iin 1933 M artnda durum dan
yararland.
Dollfuss, Alman yanls Nazilere kar szde baz nlemler aldysa da
onun asl hedefi ii hareketiydi:
Sosyalist savunma birlikleri lavedildi; sosyalistlerin ynettii Viyana, keyf
bir ekilde gelirinin nemli bir ksm ndan yoksun brakld; sosyalist iile
re, ilerini kaybetme tehdidi altnda Dollfussun yeni partisine, Vatanseverler
Cephesine girmeleri emredildi...Dollfuss, parlamenter demokrasiyi ebedi
yen yok etme ve Avusturyay Hristiyan, korporatif ve federal bir devlet olarak
yeniden kurm a planlarn resmen aklad.200

AvusturyalI Sosyal Dem okratlar 1919dan sonra Alm an Sosyal

D em okratlarndan daha solda ve sala mcadeleye daha istekli olmala
ryla bbrlenmilerdi. Ayrca bu nedenle, Komnistlerin Avusturyada
byyememeleri ve lke ii snf hareketinin Almanyadaki gibi bln
melerle zayflatlmasyla da vnmlerdi. Ama onlarn Dollfussun dar
besine tepkileri hibir ey yapmam ak oldu.
Gl bir pozisyondaydlar. i snfnn gc yalnzca birka gn
nce, demiryolu iilerinin ak bir grev zaferi kazanm olmalaryla or
taya konm utu. Oysa Sosyal Demokratlar, Dollfussun kendileriyle bir
likte bir t r anti-Nazi cephe oluturacan umdular. yelerine eyleme
hazr olm alarn ama zam an gelmeden nce hibir ey yapm am alarn
bildirdiler.
D urum bu ekilde, Dollfussun perakende ama sistemli saldrlara de
vam etmesi ve Sosyal Dem okratlarn da taraftarlarna sabrl olm alarn
sylemesiyle, 11 ay kadar devam etti. Viyanada 1.000 fabrika delegesinin
toplantsnda bir Sosyal Demokrat lider, derhal harekete geilmesi ar
larn, sava dehetini nlemek iin en kk de olsa bir ans olduu
srece, biz onurum uzla ve vicdanmzla buna uymak zorundayz diyerek
reddediyordu.201Sosyal Demokrat Braunthaln hatrlad gibi:
AvusturyalI iiler son derece hayal krklna uram ve cesaretleri krl
mt. Bu terk edilmilik duygusu, Avusturya faizminin ykselen dalgas
karsnda parti ynetim inin kaamak taktikleriyle ok daha derinleti.202

Dollfuss, kendi setii anda, sosyalistlere kar kararl bir ekil

de hareket etmek iin serbest braklm t. 12 ubat 1934te, yardmcs,
Avusturyay temizlemeye balyoruz. Bu ii sonuna kadar gtreceiz.203
diye akladktan sonra yle de yapt.

U m u t ve D e h e t Y z y l

Sabah erkenden polis, Linzdeki sosyalist karargahnda silah aramas yapt.

Binadaki iiler direndiler ve ate ald. saat sonra Viyana elektrik iileri
greve gittiler - bu bir genel grev iin nceden hazrlanmam bir iaretti. ...
Daha sonra Viyanada silahlar patlad. sava gelmiti.
sava drt gn srd. yle grnyordu ki, her trl kt talih iile
rin yanndayd. Sosyalist iilerin kk bir aznl, balca Cumhuriyeti
Savunma B irliklerinin (Schutzbund) yeleri, bulabildikleri lde silahlan
dlar... Genel grev iin herhangi bir ar yaplamyordu nk elektrik ii
leriyle sosyalist matbaalarn kullanlmas konusunda dzenlemeler yaplmas
unutulm utu. Geni ii kitlesi Cumhuriyeti Savunma B irliklerinin savaan
yelerine sempati duyuyor ama greve gitmiyorlard. Onlar, ok yaknda top
ve makineli tfeklerin karsnda akna dnm kk sosyalist gruplar
mcadele ederken, cesaretleri ve moralleri krlm olarak alyorlard... 16
ubata gelindiinde atmalar sona erdi. On bir kii asld... Avusturya ii
hareketi yeraltna itildi.204

Yenilgiye ram en Avusturya ii hareketi sonunda faizme kar sa

vat ve Almanyada olduu gibi yle hemen teslim olmad ve baka lke
lerdeki anti-faistlere ilham kayna oldu. Berlindense Viyana, pek ok
sosyal demokrat partide, kristallemeye balayan yeni bir sol kanat hare
ketin slogan oldu.
Avusturyann kendi iinde, Dollfussun yandalar, kim i zaman dincifaist olarak tanm lanan bir rejimle drt yl iktidarda kaldlar. Daha son
ra, 1938de, M ussolini Hitler Te anlat, orta snf kalabalklarn alklar
arasnda Alm an birlikleri lkeyi igal etti ve tam bir Naziletirme yaand.
Almanyadaki olaylar ii hareketinin, birlikte savalmad srece
faizmi durduram ayacan gstermiti. Avusturya bu birlikteliin de ye
terli olm adn - savamak iin hazrlkl olunmas gerektiini gsterdi.
F ransa ve H alk Cephesi
1934 ubatnda Paris de i savaa yakn grnyordu. Merkez Radikal
P a rtin in birbirini izleyen hkm etleri dnya ekonomik krizine deflasyonist politikalarla tepki gstermi; bu da kam u sektr alanlarnn
cretlerini ve hl nfusun ounluunu oluturan kyllerin gelirlerini
azaltmt. Ayn zam anda bir dizi banka skandali, ynetici partinin nde
gelen figrlerine iaret ediyordu.
H alkn fkesi, m em urlarn protestosu, kk dkkn sahiplerinin ve
kk iadam larnn gsterileri ve de kyllerin iddetli kitle gsterileriy
le, artan bir dzensizlik atmosferine yol at. eitli param iliter birlikler
etrafnda rgtlenmi olan ar sa, sokaklarda yryler yaparak, ken
di iinde birletirdii milliyetilik, ultra-Katoliklik, rveti maliyecile
rin lanetlenmesi ve Yahudi kartlyla orta snf desteini salayarak,

H a l k l a r n D n y a Tarihi

bunu kendi yararna kullanabiliyordu.

1934 ylnn bana gelindiinde ar sa Hitlerin bir yl nceki baa
rsn taklit etme um utlarna kapld. 6 ubatta rgtleri, ksa sre nce
kurulm u olan Radikal P artiden Aduard Daladiernin ortann solunda
k i hkm etine kar Pariste muazzam bir gsteri dzenlediler. Amalar
M ebuslar M eclisini igal etmek bir sa kanat hkm etin Daladiernin
yerini alm asn zorlamak ve bylelikle kendileri iin iktidar kapsn a
makt.
Gstericiler ve polisin birbirlerine ate edip 15 l, 1.435 yaralanmaya
yol at hain bir atma gecesi yaand. Daladier, artk dzeni koruya
mayacandan korktuu iin ertesi gn istifa etti; ortann sanda bir
Radikal onun yerine geti. Ar sa, bir hkm eti zorla bozabilecek gc
olduunu gstermiti ve Fransa, talya ve Almanyann yolunu izlemeye
balam gibi grnyordu.
Fransz solu da daha nce, baka yerlerdeki sollar gibi tepki gster
me yeteneinden yoksun gibi grnm t. Sosyalist Parti (SFIO), aynen
Alman Sosyal D em okratlarnn Brninge hogryle baktklar gibi,
Radikal Parti hkm etine hogryle bakyordu. Komnistler, Sosyalist
Partinin sosyal faist olduu nc dnem samaln tekrarlyor
du. Sa kanadn seferberliinin daha iddetli olmaya balad 3 ubatta,
kom nist gazete LHumanit Panik Yok baln atm ken 5 ubatta fa
istlerle hkm et arasnda bir seim yapmann veba ile kolera arasnda
seim yapmak olduunu ilan etm iti.205 9 ubatta polisle sert atmalarn
olduu ve dokuz kiinin lmne yol aan protesto arsn kendi adna
yapyor ve protestonun hem faistlere hem de Daladierin dm hk
m etindeki katillere kar olduunu iddia ediyordu.206
En byk sendika federasyonu, CGT, 12 ubatta genel grev arsnda
ve Sosyalist Parti de ayr olarak gsteri arsnda bulundu. Ancak son
dakikada Komnist Parti de gsteri yapmaya, ama bunu teki rgtler
den ayr olarak yapmaya karar verdi. Gstericiler birbiriyle karlanca
ne olacan bilebilmek ok zordu. nsanlar, gemite olduu gibi, birbirleriyle kavgaya tutum aktan korkuyorlard. Oysa, gstericiler birbirlerine
yaklatka, insanlar ayn anti-faist sloganlar atmaya baladlar ve tek
bir gsteri iinde eridiler. Bir anlatya gre, Bu karlama, lgnca bir
heyecan, m utluluk lklarnn patlak vermesini tetikledi. Alk, m ar
lar, Birlik! Birlik! lklar.207
Genel grevin ve birleik gsterinin baars san ilerleyiini durdurdu.
Komnistlerle Sosyalistler arasnda resmen yaplan bir anlama seim
lerde her ikisinin de Radikaller aleyhine kazan elde etmelerine yol at.
Ayn zamanda CGT ile Komnistlerin nderlik ettii bir kopuun birle

U m u t ve D e h e t Y z y l

mesi, sendika yeliinde de biraz arta yol at. lkenin her yerinde antifaist komiteler m antar gibi bitti ve san sokaklar kontrol etme hakkna
meydan okudu.
Daha sonra Komnist Parti politika deiikliinde daha da ileri gitti.
Yalnzca Sosyalistlerle deil ama Radikal P artiyle de, her ne kadar bir
burjuva partisi olsa da, cum huriyeti korum a temeline dayanan bir misak
arsnda bulundu. Sosyalistlerin, Komnistlerin ve Radikallerin Halk
Cephesi (Front Populaire) Mays 1936 seimlerinde ak bir ounluk
salaynca, bunun, yaklamn kesin doru olduunun bir kant oldu
u ileri srld. Gerekten de sol seimlerde baarlyd. Komnistlerin
temsili yzde 10dan 76ya ykselirken, Sosyalistler ilk kez olmak zere
Meclisteki en byk parti oldular. Sosyalist lider Leon Blum, 18 Sosyalist
ve 13 Radikalden oluan bir hkm et kurabildi. Komnistler hkm ette
deildiler ama mecliste ondan yana oy kullandlar.
Bununla birlikte, sokaklardaki ve iyerlerindeki hava SosyalistRadikal hkm etten ok daha etkileyiciydi; zira her iki parti de gemi
drt yl iinde parlamentoda byle bir hkm et kurmaya yetecek sandal
yeye sahip olmulard. Muazzam sol kanat gsterileri, Paris Kom nnn
anld 600.000 kiilik bir gsteriyle en yksek noktaya ulat. Fransann
tand en byk grevler, henz Blum hkm eti, grevi devralm a
dan balamt bile. Fransann farkl yerlerinde -Le Havre, Toulouse,
Courbevoie- dank ve ksa sreli grevler olarak balayan hareket 26
Maysta, Parisin banliylerindeki m akine fabrikalarnda iiler gre
ve balayp fabrikalarn igal edince ok gl bir harekete dnt. 28
Maysta Pariste, Billancourtdaki muazzam Renault fabrikas greve gitti
ve igal edildi; ve haftann sonuna gelindiinde katlm 70.000 iiyi bul
mutu. Paskalyadan sonraki yedinci pazar tatilinde biraz durakladktan
sonra igaller m akine fabrikalarndan her trl sanayiye - ikolata fab
rikalar, matbaa ileri, inaat antiyeleri, kilit im alatlar ve hatta daha
nce insanlarn birbirleriyle konumaya korktuklar ve sendikas olmayan
Paristeki byk maazalara ve lkenin hemen hemen her yerine yayld.
Yalnzca Kuzey eyaletinde (dpartement) 254.00 iiyi ieren 1.144 iyeri
igal edildi. Britanya bykelisi, durum u, Kerenskinin pozisyonunda
Blum olmak artyla, 1917 Rusyasna benzetiyordu.208
Yalnzca iki yl nce ar san ilerlemesine olumlu bakmaya hazr i
verenler, imdi grevlerin sona erdirilmesi iin, bu iilere muazzam taviz
ler verilmesi pahasna da olsa, B lum un eline bakyorlard. 7 H aziranda
babakann rezidansnda yaplan zel bir toplantda iverenler, i szle
m elerinin derhal yaplmas, nemli cret artlar ve on kiiden fazla ii
altran yerlerde ii delegelerinin seilmesi konusunda bir anlama im

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

zaladlar. gn sonra hkm et parlamentoya haftalk alma saatini

40la snrlayan ve iki haftalk cretli tatil getiren kanun tasarlar sundu.
Kanun tasarlar rekor bir hzla yedi gnde geti. Dem okratik olmayan
bir esasa gre seilmi olan ve saa yapsal bir g kazandran Senato bile
bunlara kar kmaya cesaret edemedi.
Pek ok ii cret art, daha ksa alma haftas ve tatilden daha faz
lasn istemeleri gerektiini dnyordu. Bir ekilde toplumu bir btn
olarak deitirmek istiyorlard. Grevler 11 H aziranda liderleri Maurice
Thorezin bir konumasyla Komnist P a rtin in ie mdahale etmesine
kadar devam etti. imdi iktidar ele geirmek sz konusu olmadna
gre yaplacak tek eyin ie dnm ek olduunu iddia ediyordu. Bir gre
vin nasl sona erdirileceini bilmek gerekir diyordu.209 En soldaki rgt
olarak Komnistleri gren en m ilitan iiler, ister istemez, nerilen koul
lar altnda ie dnmeyi kabul etmeye baladlar. Her ne kadar enflasyon,
ksa sre iinde cret artlarn yiyip bitirecek olsa da, bu onlara m addi
kazanlar salyordu. Ama gc, daha nceki yllarda ar saa sempati
gstermi olan eski polisin, generallerin ve st brokratlarn eline bra
kyordu. Ve sanayi ve mliyenin kontroln, Haziran aynda verdikleri
tavizleri g dengesinin deitii ilk anda ekip alacak olan kapitalistlere
terk ediyordu.
ilerin iktidar ele almas iin koullarn, henz, ubat ya da Temmuz
1917de olduundan daha fazla uygun olmad konusunda Thorez hak
lyd. Ama bu koullar, Komnistlerin daha iki yl ncesine kadar, ritel
halinde ileri srdkleri, sovyetler ya da devletin ve byk i evrelerin
iktidarna kafa tutabilecek ve onu denetleyebilecek ii delege yaplar slo
ganlarn hayata geirebilirdi. Bununla birlikte Thorez, iilerin ruh hali
byle bir arnn olumlu bir ekilde benim senmesini garanti edebilecek
ken, bunun szn bile etmedi.
Bu suskunluk bir rastlant deildi. Sama nc dnem politikas
nn terk edilmesi, kapitalizm yanls bir burjuva, partiyle Halk Cephesi
ittifaknn benim senmesinde olduu gibi, Moskovadaki Komintern
(Komnist Enternasyonal) fikriyatndaki deiikliklere balyd. Stalin,
ortann sandaki Laval hkmetiyle 1935te SSCB arasnda imzalanan
savunma anlam asn salamlatracak yabanc m ttefikler aryordu.
Liberal kapitalist bir hkm ete Kom nistlerin destei, byle bir ittifak
kolaylatrr gibi grnyordu. Dolaysyla Komintern, her ne kadar te
mel tezleri Bernstein gibi insanlarn 40 yl nce kullandklarndan farkl
deildiyse de, bunun faizmin yolunu tkam ann tek uygulanabilir yolu
olduunu ileri srd.
Komnistler, dnya sistemini vuran kriz karsndaki somut, devrim

U m u t ve D e h e t Y z y l j 477

ci bir alternatifi terk etmeden Radikaller gibi partilerle, ittifak kuram az

lard. Devrimci deiim laflar uzak gelecee ertelenecek bir ey haline
geldi. Bu arada, kapitalistlerin ar san tercihlerine kendilerini kaptr
mayacaklar umuduyla, kapitalizmi yerli yerinde tutabilecek hkm etlere
hogrl baktlar. Ama hogr, ii hareketini, m oralini yitirene ve
kapitalistlerin saldrya gemek iin yeterli gveni kazanm asna kadar en
gellemek anlam na geldi.
14 Temmuz 1936da Fransada Halk Cephesi hareketinin bir kutlamas
oldu. Bir milyona yakn insan Fransz D evrim inin yldnm n Pariste
kutlarken Fransann her yerindeki ehirlerde, binlerce kiinin katld
gsteriler oldu. nsanlar devrim yllarnn kostm lerini giydiler. Devrim
ve Aydnlanma kahram anlarnn -Robespierre, Voltaire, Marat, Victor
H ugo- dev resimleri tand. Radikal P a rtin in lideri Daladier, Pariste ko
num aclarn bulunduu platformda Thorez ve B lum un yannda yer ald.
Renault iilerince tam an bir pankart Sosyalist ve Komnist partilerin
yan sra Radikal P artinin amblemini de ieriyordu. Btn bunlar, parti
ya da snf fark gzetmeksizin bir arada dururlar ve tek bir Fransz cum
huriyeti geleneiyle zdeleirlerse, faizm karabasannn gidecei konu
sunda halk ikna etmek iin tasarlanm t. Bunlar Halk Cephesi birliinin
uygulanabilir politikalaryd.
gn sonra Pyreneelerde meydana gelen olaylar bu uygulanabilir
politikalar snava tabi tuttu. Faistlerin talya Almanya ve Avusturyadaki
baarlarndan ilham alan generaller spanyann cumhuriyeti hkm e
tine kar bir ayaklanma dzenlediler ve spanya hkm eti kendini savu
nabilmek iin Fransadan derhal silah talep etti. Leon Blum bu silahlar
tem in etmek istedi ama nde gelen Radikal politikaclar buna iddetle
kar ktlar. 30 Temmuzda Blum, Mebuslar M eclisini hibir silah gn
derilmeyecei konusunda tem in etti ve ksa sre sonra, Almanya ve talya
tarafndan silahlandrlm faist ruhlu glerin karsnda, seilmi h
km eti terk etmek anlam na gelen bir mdahale etmeme politikas be
nimsedi. Fransada Komnist Parti B lum un tutum una iddetle kar k
t. Hatta Aralk 1936da meclisteki bir gvensizlik oylamasnda ekimser
kald. Bununla birlikte sunabilecek bir alternatifi yoktu; zira kendisi de
Fransz kapitalizmine kar durabilmek iin bir hareket oluturm ak zere
liberallerle koalisyon yapmay tercih ediyordu.
Bu, uluslararas olaylarda olduu kadar ierde de ie yaramayacak
bir politikayd. Radikaller, yalnzca - her ne kadar Mays sonlar ve
H azirandakilerden daha hafif bir ekilde de olsa, 1936nn ikinci yars
boyunca olduu gibi, grev dalgas devam ettii srece reform lardan ya
naydlar. Sosyalist Parti, Komnist Parti ve CGTnin liderleri ileri sakin

H a l k l a r n D ny a Tarihi

letirmekte baarl olsalar da Radikaller ekonomik krizin gstergeleriyle

ba edebilmek iin deflasyon talep etmeye yneldiler. yaratmaya y
nelik, daha ksa alma haftas gibi reflasyonist* politikalarla bir sre
denemelerde bulunduktan sonra, 1937 balarnda Blum, Radikallerle an
lamaya balad ve genileme ve reform program na ksa sreli bir ara
verildiini duyurdu. Bu yeterli olmad.
1937 Tem m uzunda, sermayenin kann neden olduu ekonomik
kriz srasnda Senato, Finans Tasarsn reddedince Blum istifa etti. Bu
arada devlet, Halk Cephesi hkm etinin etkisiyle ne kadar az deimi
olduunu gsterdi. 1937 M artnda polis, Parisin bir banliysnde antifaist gstericilerin zerine ate aarak alt gstericiyi ldrd.
zleyen dokuz ayda Fransay, Sosyalist P a rtin in katlmyla Radikal
Parti hkm etleri ynetti. ABDde bir nceki henz sona ermeden yeni
bir dnya bunalm balamt ve de hkm et buna, harcam alar ksma
eklindeki eski Radikal politikasyla tepki gsterdi - bu Halk Cephesine
um utlarn balam olanlarn m oralini bozm aktan baka ie yaramayan
bir politikayd. Hitlerin Avusturyaya girmesi ve Dou Avrupada Fransz
d politikasnn kmesi, yerini Daladiere terk etm eden nce, Blumu 26
gn iin yeniden iktidara getirdi. verenler imdi iilerin zerine gitmek
iin kendilerini yeterince gl hissettiler ve Daladier hkm eti, son iki
yln en nemli reform larndan birisi olan, haftalk alma saatinin 40a
indirilm esini geri evirmeye alt. zleyen grev ve igalleri bastrm ak
iin polis devreye girdi. Renaultda 1.500 silahl polisin fabrikay basm a
sndan sonra 20 saat sren bir muharebe oldu.210 Polis yenilen iileri fa
ist selam vererek ve Yaasn Polis diye bararak fabrikadan kmaya
zorlad.211
Dnemin tarihi ile ilgili kitabnda Julian Jacksonun gzlemledii gibi:
Halk Cephesi, 12 ubat 1934 genel grevinden dodu ve sonunda 30 Kasm
1938deki grev nedeniyle ld. roniktir ki, 12 ubat grevi, zgn olarak,
Daladiernin zorla istifa ettirilmesine kar bir protesto gibi alglanmt ve
de 30 Kasm grevi ayn Daladiernin ii politikasna kar bir protesto olarak
balamt.212

Halk C ephesinin birinci evresi um ut vaat eder grnm t ve sol

partiler ve sendikalar hzla bydler. Komnist Parti yelii 1933te
29.000den ubat 1936da 90.000e ve Aralk 1936da 288.000e ve
Komnist Genlik rgt ayn tarihlerde 3.500ten 25.000e ve sonra da
100.000e ykseldi. Sosyalist Parti 1933te 131.000den 1936da 202.000e
*

Reflasyonist Politikalar (Reflationary policy): Ekonomik faaliyetlerin dzeyini arttrm ak iin

genellikle kamu harcam alarnn arttrlm as ve/veya vergilerin azaltlm as yoluyla uygulanan
maliye ve para politikalar, n.

U m u t ve D e h e t Y z y l

ve Gen Sosyalistler, 1934te 11.320den 1937de 56.640a byd ve CGT

sendika federasyonu 1935de 785.700den, 1937de yaklak drt milyona
ulat.213 Ancak 1938e gelindiinde Halk C ephesinin siciliyle ilgili hayal
krkl ters bir etki yapyordu ve sol partiler ye ve destek kaybetmeye
balyorlard. 1938 sonlarndaki grev yenilgisini izleyen binlerce iten
karm a ve cezalandrma, partileri ve sendikalar perian etti ve ye saylar
ok dt.214
kinci Dnya Savann patlak vermesini izleyen bir sonraki Austos
aynda Fransz ynetici snf, yl kadar nce bir sevin dalgasyla seil
mi olan ayn parlamentoyu, Komnist P a rtiy i yasad saymaya ve m e
buslarn meclisten atmaya yneltebilecek kadar kendisini gl hissetti.
Dokuz ay sonra ayn parlamento -Sosyalist Parti m ebuslarnn ounlu
u d ah il- lkenin kuzey yarsnn igalinde Alman Nazileriyle ibirlii
yapacak, Fransz faistlerinin de iinde bulunduu bir hkm et kuran
Mareal Petaine diktatrce yetkiler verilmesi ynnde oy kulland.
Halk Cephesini san saldrsna kar durm ann bir rnei olarak
gsteren, Eric Hobsbawm gibi tarihiler hl vardr. Fransz deneyimi
kesinlikle bunu dorulamyor. 1934 ylnda Fransz iilerinin gsterdi
i mcadele birlii kukusuz ar sa savunmaya itti. Ama 1936 ylnda
anaakm kapitalizm yanls bir partiyle birlik yapma giriimi, ksa bir ara
dan sonra san yeniden inisiyatifi ele alm asn salayarak, Almanyadaki
Sosyal Dem okratlarn hogr politikasyla ayn etkileri yaratt. Trajik
olarak, bu ayn zamanda, 1930larda spanyada faizme kar direnm enin
nc byk rneinin de yaand deneyim oldu.
spanya: Faizm , D evrim ve Sava
ngiliz yazar George Orwell, Kasm 1936da Barcelona hakknda un
lar yazd:
Hayatmda ilk kez ii snfnn iktidarda olduu bir ehirde bulundum.
Hemen hemen her byklkteki her bina iilerce ele geirilmiti. Her
dkkn ve kafenin zerinde kolektifletirildiini belirten bir ibare vard;
ayakkab boyaclar bile kolektifletirilmiti ve sandklar yalnzca krm z ve
siyah boyuyordu.
Garsonlar ve tezgahtarlar yznze bakyor ve size eitleri gibi davranyor
lard. Yaltaklanan ve hatta trensel konuma biimleri geici olarak yok ol
mutu. zel araba yoktu; hepsi msadere edilmiti.
Hepsinin en tuhaf da kalabalklarn grnyd. D grnyle buras
zengin snflarn neredeyse var olm adklar bir ehirdi.
Her eyden nce devrime ve gelecee inan vard: bir anda eitlik ve zgrlk
ana girilmi olduu duygusu. nsanlar, kapitalist bir makinedeki bir dili

480

Ha l k l a r n D n y a Tarihi

ark gibi deil de insan gibi davranyorlard.215

ok deil drt ay nce, General Franconun banda bulunduu

spanya ordusu iktidar ele geirme giriim inde bulunm utu. abalar
lkenin yarsndan fazlasnda iilerin ayaklanmalaryla durdurulm utu.
Bunu alt yl sren ve giderek iddetlenen snf mcadelesinin sonucu olan
bir i sava izledi.
1920lerin banda ii hareketinin yenilgisi, bir diktatre, Prim o de
Riveraya, on yln geri kalan ksm nda spanyay ynetme olana ver
miti. Muhalefeti ezmek ve m ilitan iilerin rgtlenmesini nlemek iin
orduya gveniyordu. Anarko-sendikalist ve Komnist liderlerin ou sr
gne gitti. Ancak de Riverann kendine ait herhangi byk bir toplumsal
temeli yoktu ve farkl sosyal gruplar arasnda denge salamak ve hatta
Sosyalist sendika lideri Largo Caballero ile ibirlii yapmak durum unda
kalm t. Onun zayf diktatrl, dnya krizinin etkileriyle ba edeme
yerek 1930da kt. Birka ay sonra sol, yerel seimlerde ezici bir zafer
kazand; kral tahttan ekildi ve heyecanl kalabalklar nce Barcelonada
daha sonra M adridde cum huriyet ilan ettiler.
Caballeronun alma bakan olduu bir burjuva cumhuriyeti hk
met, izleyen iki yl ibanda kald. Bu, reform iin ok ey vadeden ama
ok az ey veren -rnein, toprak reform undan iki milyon kylden yal
nzca 2.000inin yararland- bir hkm et oldu. Polisin gneyde Casas
Viejas kynde toprak igal eden kylleri vurmas ve Barcelona gibi e
hirlerde grevleri krm as byk hayal krkl yaratt.
Bununla birlikte, reformun sznn edilmesi bile st snflar aleyh
lerine evirmeye yetiyordu. Bir grup burjuva cumhuriyeti ayrlarak, b
yk toprak sahiplerinin, belirli byk i evrelerinin, nde gelen askeri
liderlerin, m onaristlerin, M ussolininin ak hayranlarnn ve Katolik
kilisesi piskoposlarnn destekledii yeni bir parti, CEDAy* kurdular.
CEDAnn lideri Gil Robles, Dollfussun Avusturyada yapmakta olduu
gibi, faist m etotlar Katolik dogmasna alamak istiyor ve Mussolini
ve Hitlerinkini anm satan toplantlar dzenliyordu. San seim zaferi,
CEDA hkm etini olas gsteriyordu. Sosyalist P a rtin in ve onun sendi
kas UGTnin** liderlerini bile ciddi bir tehdit olarak gryorlar ve ona
fiziken kar durmay kabul ediyorlard ve kim i daha kk ii snf r
gtleriyle bir birleik i ttifak oluturdular.
Belli bal ehirlerin sanayi iileri ve gneydeki byk m lklerin
ok saydaki yar isiz krsal emekileri CEDAya kar husumet duydu.
*

Confederacion Esparola de Derechas Autonom as / spanya zerk Sa Konfederasyonu -ev.

** UGT: Union General de Trabajadores / Genel ii sendikas -ev.

U m u t ve D e h e t Y z y l

O rta snfn, zellikle kendi zerk ynetim ve dillerine sadan bir sald
r geleceinden korkan, Katalonyadaki bir kesimi tarafndan da bu duy
gu paylald. Ne ki, CEDA sonunda 1934 Ekiminde resmen hkm et
olunca, lkenin kuzeyindeki Asturias m adenlerinin iileri ayaa kalk
tlar, dinamitlerle kendilerini silahlandrdlar ve blgenin kontroln
ele geirdiler. i snf hareketinin byk ksm na egemen olan anarkosendikalistler, politikaclara gvenemedikleri iin ulusal bir kalkmaya
girimeyi reddettiler; Katalan milliyetiler son dakikada kenara ekildiler
ve de Sosyalist Parti ve sendikaclar protestolarn M adridde ksa sreli
bir genel grevle snrlandrdlar. Hkm et Asturias m adencilerinin grevi
ni, General Franconun komutasnda spanyol Fasndan gelen askerlerle
ezmeyi baard ve blgede bir terr saltanat kurdu. spanyann baka yer
lerinde, (Caballero dahil) Sosyalist Parti yeleri ve sendikaclar hapse atl
d. zleyen iki yldan sol, iki kara yl olarak sz etti. Ama 1934te spanya
ii hareketinin yenilgisi, ayn yl Avusturyada olana benzemiyordu. Sa
kanat hkm et siyasal krizi zmeyi baaram ad ve dald. 1936 bala
rnda, artan bir snfsal kutuplama ve siyasal fke ortam nda bir baka
seim daha yapld.
Bu arada, Fransadaki gibi ayn Halk Cephesi dncesi solun b
yk ksm n etkilemeye balamt. 1934 Ekiminden nce, sosyalistler
ve anarko-sendikalistlerle birlii reddeden kk Komnist Parti, im
di herkesin burjuva cumhuriyetilerle birlemesi iin ateli bir kampanya
balatt. Bu t r dnceler Sosyalist P artinin sa kanadnca heyecanla
karland ve Sosyalist, Komnist ve burjuva cumhuriyeti adaylarn or
tak listesi seimlerde mcadele etti. Anarko-sendikalistler bile, eylemci
lerinin hapisten kurtarlm asn um arak, yelerini bu listeye oy vermeye
zorladlar.
Seim sistemi, 1933te ancak m arjinal bir yer tutan oylarla, Halk
Cephesinin sandalyelerin byk ounluunu elde etmesi anlam na geli
yordu. Yeni hkm et, 1931-33te insanlar hayal krklna uratan, ayn
cumhuriyeti politikaclardan olumutu. Ama aadan gelen bask on
lar, sol kanat siyasi m ahkm lar serbest brakm aya zorlad ve solda genel
bir coku yaratt. ilerin gveni, artan bir grev dalgasna ve gsterilere
yol at. nsanlar, hem anarko-sendikalist CNT* hem de Sosyalist UGT
sendikalarna akn etti; bu arada Sosyalist Parti de keskin bir ekilde sola
yneldi. Caballero, hapishanede Marksizme kazanldn iddia ediyor ve
Bizim istediimiz devrim yalnzca iddetle elde edilebilir diye ilan edi
yordu.216 Sosyalist Genlik ondan spanyann Lenini olarak sz ediyor
CNT: Confederacion Nacional del Trabajo / Ulusal Emek Konfederasyonu -ev.

4 82 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

ve yum ruklarn kaldrarak, bir ii hkm eti ve kzl ordu iin slogan
lar atyorlard.217
lkenin m uhafazakr gleri arasnda artan bir panik vard. CEDA
eylemcileri, daha ak bir ekilde faist bir rgtlenmeye, Falanja, akn
ettiler ve yukar snf eteleri sola vahi saldrlar ynelttiler. Yksek r t
beli subaylarn bir darbe tasarladklar ynnde haberler vard ama h
km et onlarn yerlerini deitirmekten baka bir ey yapmad. Yalnzca
drt ayda, sokak atm alarnda 269 kii ldrld ve 1287 kii yaraland;
381 binaya saldrld ya da binalar hasar grd; 48 gazete brosu saldrya
urad ya da yamaland ve 146 bombal saldr giriim i oldu.218
Sonunda sa 17-18 Temmuzda hamlesini yapt. Generaller spanya
ve spanyol Fasnda her ehrin kontroln ele geirmeye altlar.
Cum huriyeti hkm et bir ey yapamayacak kadar korkm utu ve hatta bir
darbe yaplmakta olduunu yalanlayan bir aklama bile yapt. Babakan
Quiroga istifa etti. Onun yerine geen Bario, isyanla bir uzlama sala
maya alt ve daha sonra hasmane ii gsterileri karsnda grevden
ekildi.
Ordu birka saat iinde iktidara geleceini um m utu. Halk Cephesi
cumhuriyeti politikaclarnn korkakl ve aknl, onlara bu ans
vermiti. O nlarn hesaplarn bozan ey iilerin tepkisi oldu. UGT ve
CNT sendikalar genel grev arsnda bulundular. Ancak iiler yalnzca
pasif olarak ii durdurm akla kalmadlar. spanya anakarasnn ehir ve
kasabalarnn pek ounda klalar ele geirmek ve orduyu silahszlan
drm ak iin harekete getiler. UGT, CNT ve ii partilerinin m ilitanlar
bulabildikleri her yerde silahlara el koydular. Kimi zaman, genellikle cum
huriyet yanls Saldr M uhafzlar ve hatta Barcelonada geleneksel olarak
ii snfna kar olan Sivil M uhafzlarn belirli kesim lerini kazanmay
baardlar. Ancak nemli olan onlarn inisiyatifiydi. Yalpalamadan ya da
sac subaylarla uzlamadan, kararl bir ekilde hareket ettikleri yerlerde
hemen her zaman baarl oldular.
Darbe ounlukla ii liderlerinin, subaylarn cum huriyeti destekle
yecekleri iddialarn kabul ettikleri yerlerde baarl oldu. Seville, Cdiz,
Saragosa ve Oviedo gibi yerlerde, bu subaylar silahl iiler dalncaya
kadar bekledikten sonra darbeyi ilan ettiler ve kar koyan herkesi vurdu
lar.219 Cum huriyeti olduunu iddia eden geleneksel ynetici elitin belirli
kesimlerine gvenmekle iiler byle bir bedel dediler. Ancak bu inan
genel geer olmad iin, Franconun kuvvetleri, 1936 Tem m uzunda l
kenin btnnde deil, spanyann yarsndan aznda kontrol ele geir
di.
Ayaklanmann ezildii yerlerde, yenilgiye urayan yalnzca Franconun

U m u t ve D e h e t Y z y l

taraftarlar deildi: syanc ordu ve silahl kitleler arasnda kalan devlet,

param para oldu.220 Resmi hkm et her ne kadar hl M adridde grevi
bandaysa da tarada gerek otorite ok sayda devrimci kom itenin elin
deydi. Bir blgede gc elinde bulunduran iiler bunu kendi karlar
dorultusunda kullandlar: fabrikalara el kondu ve kolektifletirildi; ii
milislerinin kendilerini koruyacaklarn bilen kyller topra paylama
ya baladlar; silahl iiler, taleplerine kar hasmane davranm a siciline
sahip yerli ekabiri tutuklad. O rdunun zlmesiyle burjuvazi, Orwellin
Barcelonada grd koullarda olduu gibi, cumhuriyeti blgelerin o
unda tkenm i grnyordu. Resmi cumhuriyeti hkm et, etkili bir
gc olmadan ibanda kalrken, etkin g ii rgtlerinin elindeydi.
Bu en nemli sanayi blgesi olan zerk Katalonya ynetimi iin de geerliydi. Bu ynetim in bakan Companys, Katalonyadaki en gl ii
rgt, CN Tnin liderlerini bir toplantya ard ve orada onlara unlar
syledi:
Sizler ehrin ve Katalonyann efendisisiniz, nk faist askerleri kendi ba
nza yendiniz... Kazandnz ve her ey sizin elinizde. Bana ihtiyacnz yoksa,
bakan olarak beni istemiyorsanz, imdi syleyin ve ben anti-faist mcade
lede yalnzca bir baka nefer olacam.221

1917 Rus D evrim inde, belirli noktalarda 1918-20 Alman D evrim inde
olduu gibi ikili iktidar durum u vard: resmi hkm et ilerin y rtl
mesi iin devrimci komiteler ve rgtler ama dayanyordu. Bununla
birlikte cumhuriyeti hkm etin devrimci komiteler karsnda bir avan
taj vard. Merkezi bir yapya sahipti ve tekiler buna sahip deildi. Bu
ok can alc bir meseleydi. Faist ordular merkeziydi; dolaysyla btn
lkede tek bir stratejiyi izleyebiliyorlard. Anti-faistlerin de merkezile
mesi gerekiyordu aksi takdirde faistler glerini, srf kar glerin zayf
olduklar ve anti-faistlerin kendi glerini younlatrarak buna cevap
veremeyeceini bildikleri bu noktalara ynlendirerek sava kazanabilir
lerdi.
Anti-faist merkezileme komiteleri bir araya getirerek salanabilir
di. Anti-faist milislerin pek ok yrede koordinasyon komiteleri vard.
Ancak, Ruslarn 1917deki sovyetlerine benzer bir ekilde, milislerin ve
ii delegelerinin btn spanya apnda bir kurulular yoktu.
Bu zaafn nedeni ii rgtlerinin politikalarnda yatyordu. En gl
olan, anarko-sendikalistler, gcn herhangi bir ekilde merkezilemesi
nin, iilerin yeni bir devlet tarafndan ezilmesi sonucunu douracanda
srar ediyorlard. imdi bu yolu izlemenin yanl olacan sylyorlar
d. Liderlerinden birinin, Santillann szckleriyle, Diktatrlk zgr

484

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

letirici kom nizm in tasfiyesidir; zgrletirici kom nizm ancak kit

lelerin zgrl ve kendiliindenlii ile gerekletirilebilir.222 Bu yolu
izlemektense, Companysin hkm etini yerinde brakm ak ve onunla i
birlii yapmak gerektiini iddia ediyorlard. CNT liderlerinin -cu m h u ri
yeti hkm ete kar iki baarsz ayaklanmaya karm - en yeteneklisi
ve en m ilitan Buenaventura D urutti bile bu manta kar kmyordu.
Barcelonada faistleri ezmede ok belirleyici bir rol oynamt; ehrin
iilerinin kahram anyd ve on binlerce kiilik kendiliinden olumu,
Katalan snrndan Aragona ve faistlerin elindeki Saragosa ehrine iler
leyen bir ii ordusuna liderlik edecekti. Ama iktidar meselesiyle yzle
meye hazr deildi ve CN Tdeki meslektalarn iktidar Companysin
burjuva hkmetiyle paylama konusunda serbest brakt.
Katalan CN Tsi hkm ete ksmen bir kar-g oluturdu.
Kendisinden, UGT sendikasndan, Sosyalist Partiden, Komnist P artiden
ve m uhalif kom nist POUM* partisinden, Rabassaires kyl rgtn
den ve Companysin partisinin delegelerinden merkezi bir milis komitesi
oluturdu. Bu komite yredeki sava koordine etti ve iilerin zlemle
rinin odak noktas oldu. Ve bilinli olarak, zellikle finans ve bankalarla
ilgili dier nemli kararlar Companysin hkm etine brakt.
Sosyalist Parti ve UGT liderleri M adriddeki ii hareketinin en et
kili kiileriydi ve onlara sadk olan silahl milis de ksa sre sonra,
CN Tnin Barcelonada yapt gibi, ehrin kontroln ele geirdi. Ancak,
Caballeronun, spanyol Lenini olduu laflarna ramen, destekile
ri, ii iktidarn oluturacak bir yap iin hibir harekete gemediler.
Onlarn rgtnn btn tarihi, mevcut toplum un ku ru m lan iinde et
kili olabilmekle ilgiliydi. Her trl seilmi delege yapsndan, anaristle
rin kendi rgtlerinin sradan yeleri zerinde bask kurabilir diye deh
ete dyorlard. Sosyalist Parti iindeki sa, burjuva cumhuriyetilerle
derhal uzlalmasm istiyordu. Caballeronun nderlik ettii sol, cum hu
riyetilerle eskiden yaptklar ibirliinin ne kadar baarsz olduunu ha
trlayarak bundan honut deildi. Ama solun, faist ordularn M adride
doru yaptklar kska harektn nleyebilecek nasl bir merkezi otorite
yaratlmas gerektii sorununa baka bir cevaplar da yoktu.
Komnist Parti on be yl kadar nce, anarko-sendikalistlerin politika
szl ve Sosyalist P a rtin in reformizmine bir denge oluturabilmek zere
kurulm utu. Ancak birbirini izleyen ihralar, Moskovadaki Stalinden
gelecek izgiyi sorgulayabilecek liderleri partiden uzaklatrm t. Ve o
izgi imdi burjuva cumhuriyetilerle birlikte bir Halk Cephesini destekPOUM: Partido Obrero de Unificacion M arxista / Marksist Birleik i Partisi -ev.

U m u t ve D e h e t Y z y l

liyordu. Hkm et hakknda ne yaplmas gerektii konusunda CNT ve

Sosyalist Parti korkudan titremedeyken, Komnist Parti ve Rus bykel
isi onlar bir koalisyon hkm etine katlmaya, devrim lafndan vazge
meye ve kendilerini tamamyla anti-faist cumhuriyeti politikalara adamaya zorluyordu. Bunun orta snflarn desteini kazandracan, dier
kapitalist ve toprak sahiplerinin faistlerin yanm a gemelerini durdura
can iddia ediyorlard ve Fransz ve Britanya hkm etleri de buna scak
bakyordu. Bu ayrca, eitli milislerin yelerini, cum huriyetin safnda
kalm profesyonel subaylarn kom utasnda tek bir merkezi ordu iinde
birletirmeye de olanak verecekti.
Sonunda byle bir hkm et Eyll balarnda kuruldu. Caballero ba
bakan oldu ama hkm etin yelerinin ounluu cumhuriyetiler ya da
sa kanat sosyalistlerdi. Sloganlar, nce sava kazan, sonra devrimden
sz et idi. Bu durum , CNT liderlerinin, sol Sosyalistlerden daha uzun
sre direnemeyecekleri bir yaklamd. Ksa sre sonra bunlardan
Companysin Katalonyadaki hkm etine katld ve bunu drdnn
M adridde bakanlk elde etmeleri izledi.
Sol sosyalistler ve anarko-sendikalistler, devrim in tam am lanm asn
erteleyerek, hem iilerin sahip olmu olduklar kazanm lar koruyacak
larna hem de lml politikaclarn desteini pekitirerek sava kazana
caklarna inanyorlard. Ama bu hi de olanakl deildi. Ilml politika
clarn her eyden ok istedikleri ey zel mlkiyete sayg ve herhangi
devrimci bir bask olmadan, devlet m akinesinin cum huriyetin yannda
kalan kesim lerinin varln srdrmesiydi. Cum huriyeti subaylarn ve
polisin prestijini yeniden salamay, sosyal devrime kar korunm alar
nn ana ilkesi sayyorlard.
Bununla birlikte, Ispanyada 1936 sonbaharnda, zel mlkiyete sayg
ve eski devlet m akinesinin korunmas, yalnzca iilerin mcadeleden al
konulmas anlam na gelmiyordu. Temmuzda ele geirmi olduklar fab
rikalarn ve topraklarn kontroln ve elde etmi olduklar kazanm lar,
ikna yoluyla ya da zorla, u veya bu ekilde terk etmeleri anlam na geli
yordu. Temmuzda klalar ele geiren iilerin elinden silahlarn geri
alm ak ve hangi taraf tutacan bilemeyen subaylara geri vermek anla
m na geliyordu.
Komnist Parti yetkilileri ve sa kanat Sosyalistler, sosyal devrim yap
m ak iin iiler tarafndan yaplacak herhangi bir giriim in, cumhuriyeti
tarafta ikinci bir i sava anlam na geleceini iddia ediyorlard. Ne var ki,
toplumsal kazanmalarn terk etmeleri iin iilerin zorlanmas, tam byle
bir i savan unsurlarn tayordu.
Askerleri ve silahlar cepheden ekerek i kullanm a tahsis eden anar

4 86 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

istler ya da ar sol POUM deil, onlard. Kolektifletirilen mlkleri

terk etmek istemeyen ya da yeniden biimlendirilm i burjuva devletinin
emirlerine uym ak istemeyen iilere kar sava balatan onlard. 1937
Maysnda, CNT m ilislerinin dokuz buuk ay nce faistlerden aldklar
ehir telefon santraln ele geirmek iin srar ettiklerinde Barcelonada
yzlerce hayata malolan silahl atmalar balatan onlard. Andres Nin
gibi liderlerin ldrlmesi ve binlerce anti-faist m ilitann tutuklanm a
sna yol aan polis terrn kkrtan onlard. M ilitan bir ii snfnn,
devrim ini terk etmeye ve savan sonunu beklemeye zorlanm asnn ba
ka bir yolu yoktu.
Bununla birlikte, iilere yklenen fedakrlklar, Almanyada,
Avusturyada ve Fransada sosyal demokrat hkm etlere yklenen
fedakrlklarn faizmin ilerlemesini durdurm am as gibi, sava da ka
zandrm ad. Cumhuriyeti spanyada burjuva partilerine verilen her ta
viz Franconun iine yarad.
Cumhuriyeti ehirler skk durum a dtnde tipik bir kalp or
taya kt. ehirleri Franconun almasyla her eylerini kaybedecek olan
iiler, sonuna kadar savamaya hazrd. Ama m lk sahibi orta snflar,
faist zaferi olumlu bir ekilde karlam adlarsa da, kendileri iin bir uz
lama ayarlayabileceklerine inanyorlard. Bylelikle Bask burjuvazisi San
Sebastian terk ettiinde, CN Tye bal m ilitanlarn mcadeleye devam
edememelerini garanti altna aldlar. Mlkiyeti korum ak iin Yamaclar
ve kundaklar vurarak ve de ehrin Francoya teslim edilmesini garanti
etmek iin sokaklarda silahl devriyeler dolatrarak i sava iinde bir
baka i sava balattlar. Ayn kalp, Bilbaoda, Santanderde ve Gijonda
tekrarland.223 Baka yerlerde, hkm et tarafndan komuta mevkileri
ne terfi ettirilm i olan subaylar kritik anlarda faistlerden yana getiler.
Savan son gnlerinde bir cumhuriyeti generaller cuntas, Franco ile
bar bir teslim iyeti grmek umuduyla M adridde iktidar ele geirdi
ve arpm alarda 2.000 kii ld.
Burjuvaziye verilen tavizlerin baka bedelleri de oldu. spanyol donan
m asnn hemen hemen tm , 1936 Tem m uzundaki faist kalkma sra
snda subaylarn tutuklad ve faistlere kar kt. Bu, ordusunun byk
ksm n Fastan Ispanyaya getirmeye kalkan Franco iin ok byk bir
engel oluturuyordu. Ama, Anglo-Fransz desteinin peinde koan Giral
ve Caballero hkm etleri, donanm ann Tancadan kmasn em retti ve
Franconun iletiim hatlarn engellemesini sona erdirdi. Ayn mantk,
Franconun hatlarnn gerisinde, Fasa bamszlk sz vererek, herhangi
bir ayaklanma giriim inin kkrtlm asn da olanaksz kld. spanyol or
dusu 1920lerde anti-kolonyal kalkmalarla hrpalanm t ve yeni bir m

U m u t ve D e h e t Y z y l j 487

cadeleyi balatma ans yksekti. Bunun yerine Halk Cephesi hkm et

leri, Ispanyann ynettii Fasta imtiyazlar vererek ngiltere ve Fransann
gzne girmeyi tercih ettiler.
Yine de Byk Devletleri yattrm a giriimleri bir ie yaram a
d. Almanya ve talyann Francoya byk destek salamasna ramen,
Britanya ve Fransa cumhuriyete silah salamay reddettiler.
Saygnlk aray ayrca cum huriyetin, yanl bir ekilde Franco iin
savamaya gnll olmu kk kylle ve onun blgesindeki, Seville,
Oviedo, ve Saragosa gibi geleneksel olarak m ilitan yerler de dahil, zor
durum a dm iilere sunacak ok az eyi olduu anlam na geliyordu.
Savan en artc zelliklerinden birisi Franconun boyunduruk altna
soktuu nfustan kaynaklanan, Rusya i savanda Beyaz ordularn cephe
gerisinde olanlarla tam bir tezat tekil edecek ekilde, ne kadar az sorunla
karlatyd.
Solda devrim kart politikay en enerjik bir ekilde zorlayan Komnist
P artiydi. Partinin ekirdek kadrosu bunu, her ne kadar parti bu ekilde
gdlenen ok sayda orta snf m ensubunu saflarna katm olsa da, mev
cut toplum iinde ilerleme isteinden yapmyordu. Bu ekirdek, Rusya ile
kendini zdeletiren ve devrim iin zorlam ann pratik olmad yolun
daki Stalinci tezi benimseyen, kendini adam ve cesur insanlardan olu
uyordu. Dolaysyla devrimci talepleri reddederken, 1936 sonbaharnda
M adridin savunmasnda iileri harekete geirmek iin snf dilini kul
lanarak, devrimci bir heyecanla arptlar. Ancak bu heyecan ve bu dil,
Avrupann baka yerlerinde sosyal dem okratlarn izledii politika kadar
vahim bir hata idi. 1937 Maysnda, en gl olduu yerde, Barcelonada,
devrim i ezerek, faizmle mcadeleyi de ok zor bir hale getirdiler. Franco
1939 O caknda hi diren grmeden Barcelonaya yryebildiinde ve
cumhuriyeti generaller birka hafta sonra M adridde Komnistlere kar
ktklarnda bunun bedelini dediler.
Franconun glerini tanm lam ak iin faist terim inin kullanlm as
n sorgulayanlar vardr. Eric Hobsbawm bile, General Franco, faist ola
rak. .. tanm lanam az diye iddia ediyor. Bunlar, onun hareketi ile talyan
faistleri ve Alm an Nazileri arasndaki farkllklara odaklanyorlar. Faist
izgide totaliter bir kitle partisi, Falanj yaratm a giriim inin, unsurlardan
yalnzca biri olduuna iaret ediyorlar. Hareket ayrca, eski tip monaristler, bir nceki yzylda yaygn olan trden bir darbe (proununciamento)
isteyen generaller, m uhafazakr toprak sahipleri, kiliseye sadk olanlar ve
Navarren, idealleri Engizisyon gnlerine kadar geri giden Karlist kk
iftilerini de ieriyordu.
Bu iddia geersizdir nk, Trokinin aklad birleik ve eitsiz ge

488 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

lime srecini grmezden gelmektedir. 1930larda spanya, geri bir toprak

sahibi snf, geri bir kapitalist snf, geri bir askeriye ve geri bir kilise ile
geri bir lkeydi. Ama ayn zamanda, ileri sanayi merkezleri ve en son dev
rimci mcadele biimlerini kullanm a yetenei olan kk olsa da gl
ii snfyla m odern kapitalist dnyann ayrlmaz bir parasyd. Arkaik
ynetici snf ve orta snf, en son kar-devrim ci mcadele biimlerini be
nimseyerek tepki gsterdi. 1934te bu Dollfussun dinci-faizmini, 1936
devrim ylnda Mussolini ve Hitlerin drtnala faizmine doru ynelme
i kopya etmeye girimek anlam na geliyordu. Kopya etme ii, farkl gele
nekleri ve kk ya da byk farkl varlkl snflar ayn kalba dkerek
tpatp olmuyordu. Ama ortaya kan sonu, -yalnzca muhalefeti yenerek
deil fakat ii hareketinin temel rgtsel an paralayarak- daha nce
hibir askeri darbenin yapam adn yapabilecek gte gerek bir kitle
hareketiydi. Franconun zaferinin ardndan idam edilen insanlarn says
yarm milyon olarak tahm in ediliyor. Daha fazla sayda insan da srgne
gitti. Yirmi yldan fazla bir sre, sosyalist dnceler bir yana, liberal d
nceleri bile ifade etmek m m kn deildi. 1960larn bana kadar ii
hareketi kendine gelemedi. 18-19 Temmuz 1936da barikatlar kuranlar,
savatklar eyin faizm olduunu dnm ekte haklydlar. Uzlamann
m m kn olduunu dnen orta snf politikaclar, gemiteki m onarist hkm etler ve askeri proununciamentohrda olduu gibi, esas itiba
riyle yanlmlard.

8. B l m

Yzyilin G

ece

Ya r is i

Yzyln Gece Yars, Victor Sergenin 1939 ylnda yaynlad rom an

na verdii add. Bu roman, kendi hayatn ve bir btn olarak insanln
um utlarna neler olduu konusundaki duygularn ifade ediyordu.
Serge Birinci dnya Savandan nce bir anarist olarak Fransada
hapse atlm; Barcelonadaki ii hareketinde yer alm ve daha sonra
hizm etlerini devrimci hkm etin emrine sunm ak zere Rusyaya gitmi;
1923te Almanyada Komnist Enternasyonal iin almt. Rusyaya
geri dndnde 1920lerin ortasnda Staline kar olan muhalefete ka
tlm ve bunun sonucu olarak erken gulag sisteminde yl geirmiti.
1930larn ortasndaki kan dkclkten hemen nce, Andr M alraux
gibi sol kanat entelektelleri sayesinde Rusyadan kamay baarm ama
geride brakt pek ok arkada ve yolda ikence ve lm tehdidi altn
dayd. Baka dost ve yoldalar Hitlerin Gestaposunun elindeydi ve onlar
da ikence ve lmle kar karyaydlar. Ispanyada Sergenin arkada
Joaquin M aurin, Franconun hapishanelerinden birinde 20 yllk cezasn
ekiyor; bir baka arkada, o da POUM partisinin bir yesi olan, Andrs
Nin, Barcelonada Stalinin ajanlar tarafndan ldrlyordu. u ya da bu
trden bir totaliterlik Avrupann her yerine yaylyordu.
Bu korkun gerekle kar karya gelmede Serge yalnz deildi. Daha
iyi bir dnya iin savam olan binlerce insan kendilerini, birbirine rakip
devletlerin dzenledikleri fesat iinde kapana kstrlm hissediyorlard:
Alm an Komnistleri, 1940 ylnda Stalinin polisi tarafndan Gestapoya
devredilmilerdi; Polonyal Yahudiler 1939 ylnda ilerleyen Alm an bir
liklerinin nnde douya doru kamlar ve kendilerini Rus gulaglarnda hapsedilmi bulmulard; Nazi Almanyasndan kaanlar, casus
olma ihtimalleri nedeniyle Britanyada hapse atlmlard; cumhuriyeti
Ispanyadan kaan askerler, cumhuriyeti Fransada toplama kam plar
na atlmlard; spanya C um huriyetinin Rus danm anlar, Moskovaya
dndklerinde faist ajanlar diye idam edilmilerdi.
1917 devrim inin yaayan bir hatrlatcs olarak Leon Troki, her tr-

49 0 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

den hkm etin nefret ettii her eyi temsil ediyordu. Stalin tarafndan
Trkiyeye srlm ; Radikal hkm ete Fransadan, sosyal demokrat
bir hkm ete Norveten kovulmutu. Kz, Nazilerin iktidara gelmesin
den nceki son haftalarda intihar etmek zorunda kalmt. Bir olu gulagda lm; bir dieri Stalinin bir ajan tarafndan Pariste zehirlenmiti.
Trokinin kendisi de 1940 ylnda Meksikada Stalinin bir ajan tarafn
dan katledilecekti. O nun gznde, Nazizm ile Stalinizm arasndaki si
m etri ok akt: monolotik ynetici parti, gstermelik mahkemeler, gizli
polis, geni toplama kam plar ve bamsz dnceye ve bamsz sanatsal
ifadeye alan tannmay.
Bununla birlikte o, bugn m oda olan bir gr -N azilerin, Almanya
ve spanyann sokaklarnda onlarla savaanlardan daha kt olm adk
larndan hareket eden ve aslnda Naziler iin bir mazerete kolaylkla ka
yabilecek olan gr-, Stalinizmin ve Nazizmin esas itibariyle ayn ey
olduklar grn kabul etm iyordu.224Troki, sim etrik siyasal yaplarn
farkl sosyal balam lar tadn iddia ediyordu.
Farkn, SSCBnin, brokratik olarak dejenere olmu olsa da hl bir
ii devleti olmasnda yattna inanyordu nk sanayi milliletirilmiti. ddiasnn bu ksm yabana atlamaz. Eer iiler siyasal yaplar kontrol
etmiyorlarsa -k i Troki hakl olarak kontrol etmediklerinde srarlyd- o
zaman iiler hibir anlamda bu yaplarn ynettii sanayinin sahipleri
deillerdi. Onlar da dnyann herhangi baka bir yerindeki gibi sm rl
yorlard. 1917 devrimi siyasal ve ekonomik olarak ldrlmt.
Yine de bu, onun Stalinizmle Nazizm arasnda fark olduunda srar
ediinin yanl olduu anlam na gelmiyordu. Stalinci devlet kapitalizmi,
daha gelimi rakiplerinin ekonomik ve askeri gcn yakalamak zorun
da olan, kapitalizm in ykseliine elik eden ilkel sermaye birik im in in
btn korkunluklarn ksa bir sreye sdran, geri bir lkedeki yeni bir
ynetici snf tarafndan ina edilmiti. nsanlar esir alm asnn, idam et
mesinin, hapse atm asnn, srm esinin ve a brakm asnn nedeni buydu.
Stalinin paranoyasnn ve barbarlnn rasyonel ekirdei buydu.
Buna karlk, Nazizm, oktan olgunlam sanayi kapitalizm inin bir
rnyd. Alman ynetici snf derin ekonomik krizden kam ann tek
yolunun, siyasi iktidar, krizden lgna dnm bir orta snfn irrasyonel
fantazilerine dayanan totaliter bir harekete devretmekte olduunu grd.
Bu sre, kinci Dnya Savann ortasnda, Nihai zm le -yalnzca
varsaylan etnik kimlikleri nedeniyle milyonlarca insan sistemli olarak
yok etme yolunda en ileri sanayi tekniklerinin kullanlmasyla en yksek
noktasna ulat. Stalin milyonlar alma kam plarna doldurdu ve bu
rada altrlan on kiiden biri ld. Hitlerin de benzer kamplar vard

U m u t ve D e h e t Y z y l | 491

ama bunlarn yan sra -ve daha byk bir lekte- insanlarn dpedz
gazla ldrld lm kam plar kurdu. Her ikisi de barbarlk etti ama
bunlar, kapitalist gelimenin farkl aam alarna tekabl eden farkl t r
den barbarlklard. Ynetimini glendirmek iin Stalinin bavurduu
ulusal ovenizm ve Yahudi dmanl nedeniyle milyonlar ac ekti, ama
bunlarn ounluu bunlar anlatabilecek kadar yaadlar. Hitlerin kur
ban olan Yahudi ve ingenelerin ok az hayatta kalabildi. Jenosid sz
c kinciye uygun der, birinciye deil
Kukusuz bu lenler iin herhangi bir farkllk ifade etmiyordu. Ama
dnyann baka yerlerinde farkl ideolojileri savunanlar iin bunun daha
geni im alar vard. Nazi hareketinin ekirdei, onun barbarca zellikleri,
rk ve jenosidci fantazileri ve onun kan ve eref tapncl ile heye
canlanan insanlardan oluuyordu. Batda ve nc Dnyadaki Stalinci
hareketlerin ekirdei, onun totaliterlie dayandn ve ovenlie ve
Yahudi dm anlna bavurmaya hazr oluunu kendinden saklayan
insanlardan oluuyordu. Rusya ile zdeleiyorlard nk kapitalizmin
gayri insaniliinden daha iyi bir eyler istiyorlar ve bu eylerin Rusyada
bulunduuna inanm bulunuyorlard.
Bu noktann nemli pratik imalar vardr. Batda ve nc Dnyada
ortaya kan eitli Nazi ve faist hareketler, kendilerini ii snfnn r
gtlenmesini krm aya adamlard. Buna karlk, Komnist hareketler,
iilerin karlar iin -norm al olarak insanlarn bu hareketlere katlm a
snn nedeni de buydu- SSCB yneticilerinin politika gereklerini savuna
rak, mcadelelerini birletirmeye alyorlard. Bu hareketlerin liderleri
birini dieri ile dengelemeye alyorlard. Bu defalarca kt sonular
verdi ve aynen sosyal demokrat liderlerin yapt gibi, mcadeleleri ye
nilgiye gtrd. Ama bu Nazizmi niteleyen, ii hareketini sistemli bir
ekilde ezme giriimleriyle ayn ey deildi.
A m erikan R yasnn K rizi
1930larn ortasnda liberaller iin bir um ut iareti var gibi grnyor
du. Bu iaret Birleik Devletlerdeydi. Ekonomik krizin en derin nokta
snda, 1932 sonunda, yaplan seimler Demokrat Parti arlkl yeni bir
Kongre ve yeni bir Bakan, Franklin D. Roosevelt, karmt. Bu insanlar
kesinlikle devrimci deillerdi ve hatta Avrupadaki trden sosyal demok
rat reformcular bile deillerdi. Demokrat Parti, kle sahiplerinin partisi
olmutu ve Gneyli ayrlk beyazlar, Kuzeyli siyasi patronlar ve kimi
byk kapitalistlerin bir koalisyonu olarak varln srdrm t. Ancak
1932 sonlarnda ABD kapitalizminin ve halk kitlesinin ruh hali ylgnlkt.

492

H a l k l a r n D n y a T ar i h i

Bu, her ne kadar Ortodoks olmayan bir ekilde de olsa, ekonomiyi harekete
geirmek iin bir eyler yaplmas gerektii duygusunda ifade buluyordu.
Hatta Kongre, daha fazla istihdam yaratabilmenin aresizlii iinde, hafta
lk alma saatini 30a indiren bir kanun tasarsn bile ciddiyetle ele ald.
Sonunda Roosevelt kapitalizmin operasyonlar zerinde devlet denetimi
getiren olaanst yetkileri devreye soktu. Bunlar, Federal Rezerv siste
mi yoluyla bankalardaki fonlara garanti salanmas, fiyatlarn arttrm ak
zere rnlerin satn alnp imha edilmesi iin devlet parasnn kullanl
mas, 2.3 milyon gen isize i salayacak alma kam plarnda sivil inaat
birlikleri oluturulmas, karteller araclyla fiyatlarn ve retim dze
yinin denetimi iin snrl bir kendi kendini denetim sistemi, Tennessee
Valey Authority kanalyla snrl m iktarda devlet retim i ve hatta iile
rin sendika kurm asn ve cretlerini arttrm asn kolaylatracak, byle
likle tketicilerin talebini artracak nlemleri kapsyordu. Bu nlemlerin
hayata geirili hz ve ciddiyeti, resesyondan bunalanlarn ve faizm ya
da toplumsal devrime bir alternatif isteyen siyasi liberallerin cokusuna
neden oldu. Bunlar nceki ynetimin nlemlerinden ok farkl grn
yordu. Onlarn kitlesel isizlie tepkisi, isiz sava gazilerinin protestosunu
datmak iin General Mac A rthur ynetiminde 25.000 kiilik sngl as
kerler gndermek olmutu. Roosevelt en azndan, ok ok dk cretlerle
ve berbat koullar altnda da olsa biraz i yaratmt.
Bununla birlikte Rooseveltin nlemleri, pek ok kiinin sand kadar,
ne yaratcyd ne de etkili. Roosevelt bir adan ileri derecede Ortodokstu;
krizden kmak iin devlet harcamasna bavurmad. Aslnda emeklile
rin maalarn ve kamu istihdam n kst. Kindelbergerin yazd gibi,
stihdam geniletmek iin kullanlacak mal aralar snrl kald, zira
Rooseveltin altndaki Demokrat ynetim denk bteye bal kald.225
Kindelberger ayrca yatrm n inanlm az derecede dk dzeyinden
(1929da 16 milyar dolardan, 1932de bir milyar dolara inmiti) yksel
meye balamak zorunda olduunu ve de banka iflaslar zirveye ktktan
sonra byle olmaya baladn da belirtmektedir. Her halkrda, retim
de 1920lerin ortasnn yzde 59undan, M art 1933ten Tem muza yzde
100e knn ve isizlikte 1933te 13,7 milyondan, 1934te 12,4 milyona ve
1935te 12 milyona varan azalm ann kredisini Roosevelt ald. Pek ok insan
onun New Dealinin (Yeni Dzen) mucizeler yarattna inand ki bugn
de geerli olan bir mitostur. Bununla birlikte 1937de, retim sonunda se
kiz yl ncesinin dzeyine ktnda, hl yedi kiiden biri isizdi.
Daha sonra Austos 1937de ABD tarihindeki en byk k mey
dana geldi ki pek ok endekse gre 1932den bu yana elde edilen kazanm larn yars yitirildi.226 elik retim i drt ayda te ikiden daha fazla,

U m u t ve D e h e t Y z y l

pam uklu kuma retim i yaklak yzde 40 ve tarm fiyatlar drtte bir
orannda dt.
Ekonomik canlanm a ksa mrl olmutu. Ama sendikal haklardaki
mtevazi iyilemelerle birlikte ok nemli bir yan etkisi oldu. Belirli ii
kesimlerinde mcadele edebilme konusunda yeni bir gven duygusunun
yaratlm asna yol at. Her ne kadar greve giden iiler hl iverenler ve
polisin iren saldrlarna m aruz kalyor olsalar da, sendikalara katlm a
da art oldu. Rooseveltin New Deal'inin ilk alt aynda 15ten fazla grevci
ldrld, 200 kii yaraland ve yzlercesi tutukland.227 Ancak 1934teki
grev, byle bir gven duygusunun krizin yaratt fkeyle birleince,
1919daki elik grevinin yenilgisinden bu yana tank olunmayan bir m ili
tanlk patlamasna yol aabileceini gsterdi. Toledodaki otomobil yedek
para iileri, M inneapoliste kamyon ofrleri ve San Franciscoda lim an
iileri greve gittiler, m ahkem enin yasaklama kararlarna kafa tuttular,
greve katlm ayan iilere ve polise kar kendilerini fiziki olarak korudu
lar ve ses getiren zaferler kazandlar. Dahas, bu mcedelelerin her birin
de liderlik edenler m ilitan sosyalistlerdi - M inneapoliste Trokistler, San
Franciscoda Komnistler ve Toledoda radikal eski vaiz A J Mustenin
taraftarlar. Anlam azlklarn ertesinde, nemi giderek artan otomotiv
sanayiindeki sendikaclar geni apta ye kazanmaya baladlar ve beceri
esasna gre rgtlenmi mevcut meslek sendikalarnn yerine endstri
nin btnn kapsayan sendikalar talep etmeye baladlar.
Baz anaakm sendika liderleri iin bu ders unutulm ad. Yllardr ye
kaybediyorlard - sendika yelerinin says 1920deki drt milyonluk d
zeyden 1933te iki milyon civarna inm iti ve de bu dle birlikte hk
met ve ynetici snf evrelerinde etki kaybna uram lard. imdi bazla
r yeniden etki kazanm ann yolunu grdler. Madenciler sendikas lideri
John L. Lewisin liderliindeki bir grup, milyonlarca seri retim iisini
sanayi sendikalarna ye yapmak amacyla bir rgtlenme komitesi, CIO
(Congres o f Industrial Organisations /Sanayi rgtleri Kongresi), kurdu.
Yeni rgtn kurulm as, ok sayda yerde, 1934n baarlarn geti
ren m ilitanca yntemleri benimseme konusunda iilere ilham kayna
oldu. Ohio, Akrondaki Goodyear ve Firestone lastik fabrikalarnda ii
ler, 1935 Aralk ve 1936 O caknda fabrika ynetim lerinin grevi krm asn
engellemek iin oturm a eylemi yaptlar. ok sayda grev gzcs, polisin
grev krc iileri getirmesini nlemek iin Goodyear fabrikasn sard.228
O yl, baka 40tan fazla oturm a eylemi oldu. Bunlarn en by ve en
nemlisi, Michigan, Flintteki General Motors (GM) fabrikalarnda ger
ekleti. Grevin sonuna gelindiinde irketin 150.000 iisinden 140.000i
ya grevdeydi ya grev gzcl yapyordu. O zam anki dier grevlerde

4 94 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

olduu gibi m ahkem enin yasaklama kararlaryla tehdit ediliyorlar ve si

lahl polisin saldrlarn pskrtm ek iin savamak zorunda kalyorlard.
Ama sonunda ABDnin en byk imalat irketi, sendikay kabul etmeye
zorlanm oldu. Zam ann sendikal eylemcilerinden birisinin, A rt Preisin
hatrlad gibi:
Snf mcadelesinin nndeki kapaklar almt. O turun! l lkenin
bir ucundan tekine yanklanyordu. GM grevinin sona ermesinden bir ay
sonra yaklak 193.000 ii 247 oturm a eylemi yapt; 1937 sona ermeden yak
lak yarm milyon ii bu silah kulland... O turm a eylemleri tm sektr
lere yayld. .. Chrysler otomobil iileri, tezgahtar kadnlar, Western Union
kuryeleri, restoran ve otel alanlar, kadn apkaclar, cilthane iileri, p
toplayclar, cam fleyenler ve lastik yapmclar.229

Destek komitelerinin, oturm a eylemlerine yemek salayan kadn

destekilerin ve elence salayan bandolarn destekledii yaklak 1,8
milyon ii grevlere katld. 1937 sonuna gelindiinde toplam sendika
yesi says, drt yl ncesinden be milyon fazla olmak zere, yedi m il
yonu amt.
Grevlerin, her tarafta hissedilen bireycilie -herkesin ilerleyebilecei
hakkndaki Am erikan Ryas m itosu- bunun teki yz olan rkl
a meydan okum ak suretiyle ABD kapitalizm inin btn kltrn de
itirm e potansiyeli vard. Sendikalar baarl olduklar yerlerde, iiler
arasnda, oturm a eylemlerinde sylenen sendika arks Sonuna Kadar
Dayanmada zetlenen, yeni bir ortak eylem kltr yaratmaya ve
Detroit gibi ehirlerdeki rkl ufalamaya baladlar. ABDde siyahla
rn, beyazlarn yan sra gerek katlm a ansna sahip olduklar tek b
yk apl kurum CIO idi.230
Bu potansiyelin geni apta geeklemesini nleyen temel bir sorun
vard: sendika hareketi geliirken egemen olan politika. 1936 ncesinin
meslek sendikacl siyaset-d olmutu. Liderlerinin byk ounlu
u ABD kapitalizmini, toplumu rgtlemenin en mkemmel ekli ola
rak kabul etm iti ve her iki anaakm partinin yerel politikaclaryla gizli
anlam alar yapmt rnein John L. Lewis, siyasette bir Cumhuriyeti,
iktisatta Adam Sm ithin takipisi ve kendi sendikas iinde bir otokrat
t.231 Yeni CIO liderleri, davalarn ileriye gtrm enin yolunun Roosevelt
ve Demokrat Parti ile ittifaktan getiine inanyorlard.
Roosevelt, ClOnun seimlerde kendisi iin kampanya yapmas fikrini
beendi, ama kendisini destekleyen kapitalistleri zmeye de hazr deildi.
Bu durum 1937 sonlarnda Lewisin elik sanayiinde o zam ana kadarki en
byk rgtlenme atlm n gerekletirdiinde dram atik bir ekilde g
rld. CIO, 35 yerel broda grev yapacak 433 tam ve yar zam anl rgt

U m u t ve D e h e t Y z y l I 495

atad. GM grevinin sonrasnda pek ok elik irketi, elik rgtleme ko

mitesini, yeni sendika yelerinin pek fazla katlm olmadan, sendika ola
rak tand. Ama byk irketler bunu kabul etmediler ve Mays sonlarn
da rgtleme komitesi, 75.000 kiiyi ieren bir grev ars yapt. irketler,
1919 elik grevinde gstermi olduklar btn yrtclklaryla tepki gs
terdiler. irket katilleri, erif yardm clar, polis ve Ulusal M uhafzlarla
grev gzcs hatlarna saldrdlar... 18 grevci katledildi, onlarcas yara
land, yzlercesi tutukland.232 rgtleme komitesi iileri byle bir sald
rya kar hazrlam am t nk rgtlenme hareketine sempati gsteren
Demokrat Parti vali ve belediye bakanlarna gvenmiti. ilere, New
Deal"in btn kam u grevlilerinin ii dostu olduunu ve grevcilerin
dzeni korum ak iin gnderilen Ulusal M uhafzlar, devlet askerlerini
ve polisi nezaketle karlam alar gerektiini sylemiti.233 Bu dostlar
kendilerine coplarla ve mermilerle saldrnca iiler byk bir moral bo
zukluuna uradlar. Pennyslvaniam n 44 yldr ilk Demokrat valisi, elik
kasabas Johnstownda skynetim ilan etti. Askerler fabrikay yeniden
atlar ve grev gzclerinin saysn alt ile snrlandrdlar ve fabrikaya
her zaman olduundan daha fazla grevcilerin yerine alacak ii dol
durdular. Bir baka Demokrat valinin bulunduu Ohio, Youngstownda,
erif yardm clar iki grev gzcsn vurarak ldrdler. Chicagoda
Dem okrat belediye bakanm n gnderdii polis 10 grevciyi ldrd. CIO
liderleri yardm iin Roosevelte dndkleri zaman o, her iki evinizde de
felaket diye aklamada bulundu.234 En byk rgtlenme atlm , ekono
mi yeni bir ke doru yuvarlanrken krlm oldu.
zleyen iki ylda CIO, ilk 22 ayda kazanlanlara yalnzca 400.000 yeni
ye katabildi. 1939 ylnda grevler, 1937dekilerin yalnzca yars kadard.
Dahas, sendika liderleri iverenlerle ibirlii yapmaya yneliyor ve yele
rin ajitasyonunu snrlandryorlard. Yeni kurulan elik sendikasnda be
yl sreyle seim yaplmayaca aklanrken, otomobil sendikasnda, li
derlerin onaylamad herhangi bir yayn yasaklama giriimi oldu. 193436nn kendiliinden balang m ilitanl yerini, yukardan sk kontrole
brakt.
Pek ok eylemci bu eilime direnmeye alt. Ama, Fransa ve spanyada
olduu gibi, onlarn abalar Komnist P artin in davran nedeniyle ok
zorlat. Parti 1934-37 militanlnda bir lider rol oynam; eylemcileri
nin pek ou ClOnun sendikalama atlm nm rgtleri olarak pozisyon
alm ve cesaret ve cretleriyle ok sayda ye kazandrmt. 1935 ylna
kadar Komnist Parti Rooseveltin kapitalist bir politikac ve New Dealin
bir sahtekrlk olduunda srar etti. Daha sonra bir U dn yapt ve kendi
Halk Cephesi siyasetinin bir paras olarak Roosevelti ve de New Deal'

4 9 6 I H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

barna bast. Parti, sendika liderleriyle birlikte bu politikaclarn rolleri ko

nusunda hayaller yaymaya ve Demokratlarla scak ilikileri engellemeye u
raan sradan sendikaclar cezalandrmaya alt. Bu durum , Hitler-Stalin
pakt ve kinci Dnya Savann bandaki iki kk ara dnda, izleyen 10
yl boyunca srd. Sendika liderlerinin pek ok sendika zerinde, brokra
tik denetim kurm alarna yardmc oldu ki bu denetimi, 1940larda her trl
Komnist etkiyi yok etmekte kullanacaklard.
Bu t r davranlarn nemli ideolojik sonular oldu. Yazarlar, sanat
lar, film yapmclar ve mzisyenler bir anda kendilerini bunalm n ve
Wall Street k nn temellerine kadar sarst bir toplumda buldular.
Ynetici snf yn duygusunu geici olarak kaybedip orta snfn geni ke
simleri de dahil kitleler ynetici snfa olan gvenlerini yitirince btn
eski deerler sorgulanmaya baland. 1934ten itibaren grev hareketi ve
sendikacln ykselmesiyle bir dizi yeni deer ortaya kt. Bu etki yal
nzca aydn sanat ve kltr zerinde deil fakat ayrca tam da dnya
genelinde egemenlik kazanmaya balad srada, popler mziin kitle
kltr ve Holywood rya fabrikas zerinde de etkili oldu. Bu durum ,
John dos Passos, Richard W right, Ralph Ellison, Dashiell H am m ett ve
John Steinbeck gibi yazarlarn eserlerinde, Charlie Chaplin, Joseph Losey,
Nicholas Ray, Elia Kazan ve de gen Orson Welles gibi film yapm clar
nn filmlerinde, Aaron Copland, Woody Guthrie, Paul Robeson, Dizzy
Gillespie ve de hatta gen Frank Sinatrann mziinde yansmasn buldu.
Ancak New Deal ile birlikte bu t r m uhalif akm lara, anaakm a dnmek
zere yollar ald. Bu federal projelerde i salayabilir, haber dergilerinde
ve radyo program larnda yer bulabilir ve Holywoodda alm lar salaya
bilirlerdi. New Deal D em okratlarnn, yeni CIO sendikalarn yneten
brokratlar gibi, aydnlar da toplum un btnne yeni bir sm r kalb
empoze etmede kullanlabilecek bir tabaka olarak gryorlard.
1936ya kadar entelektel solun byk kesimi bu t r ayartm alara kar,
kendi amalaryla Rooseveltin amalar arasnda ak farkllklar ortaya
koyarak direndi. Teori ve uygulamadaki btn hatalarna ramen, pro
leter sanata yaplan vurgu, ii snf mcadelesi ve ii snf kitlesiyle
iliki kurmaya alma anlam na geliyordu. Bu durum , Komnist Parti
Roosevelti desteklemeye balaynca deiti. Artk, entelektellerin top
lumu alt st etmek ynndeki kendiliinden radikallemesine ynelmi
yordu; aksine toplum iinde bask uygulamaya yneliyordu. Bunun bir
yn, geleneksel olarak sa tarafndan kullanlm olan A m erikanizm in
dilinin benimsenmesi oldu - P a rtin in slogan, Komnizm 20. yzyl
A m erikanizm idir oldu. Bir baka yn, Komnizme scak bakan yazar ve
sinemaclar, Holywood stdyolar iinde kariyerlerini gelitirebilecekleri

U m u t ve D e h e t Y z y l

daha lml bir tutum a tevik etmek eklinde oldu. Bu pek ok radikalle
mi sanatnn sola olan arzusunu zayflatt. Onlar anaakm Holywooda
ya da Tin Pan Alleye* tavizler vermeye tevik etti.
1930lar bann en yetenekli rom anclarndan birisi olan James T
Farreln belirttii gibi:
1930larda Amerikada oluan ve pek ok filmde, radyo oyununda ve sava
dnemi rom anlarnda apak ifadesini bulan New Deal kltrel iklimi, s
radan insan iin uydurma bir poplist edebiyat retilmesine yardmc oldu.
Bu neo-poplist sanat ve edebiyat, btn rklar, inanlar ve snflar birle
tirm enin bir arac olarak Amerikanizm kavramna vurgu yapar. Etkili bir
ekilde snf farkllklarn vurgulayan bir edebiyat yerine ... bu edebiyat ge
nellikle sradan adamn insan olduu temasn vurgulam ve duygusallatr
m t; bu ayrca zengin Amerikallarn da sradan insanlar olduu temasn
kullanm tr.235

Komnist P a rtin in Roosevelti barna basmas ayrca, Ralph

Ellisonnun Invisible Man (Grnmeyen Adam) rom annn siyah kahra
m an gibi tepkilere de yol aabilmitir. Kahraman, (Kardelik olarak za
yf bir ekilde gizlenmi) parti kendisine, Dier gruplarla geici ittifaklar
kuruyoruz ve bir grup kardeimizin kar, btne feda edilmelidir di
yerek Harlemdeki siyahlarn mcadelesini durdurm alarn sylediinde,
sosyalizm konusunda hayal krklna uram tr.236 Ellison ve Richard
W right gibi yazarlarn bu hayal krkl, daha sonra pek ok siyah eylem
ciyi, sosyalistlerin de kendilerini kullanmaya alan bir baka beyaz grup
olduunu dnmeye tevik etmitir. Bazlar, 1940 ve 1950lerin antiKomnist cad avn desteklemeye geecek kadar siniklemitir.
Her halkrda, Am erikan Ryas m itosuna meydan okuyan bir ideo
lojik eilimin gelimesi, tam da o rya popler mzik ve filmlerle dnyay
bylemeye balarken, aynen ABD ii hareketinin gelimesinin ksa ke
silmesi gibi ksa kesilmitir.
B unalm dan Savaa
Bunalm snflar arasnda olduu kadar devletler arasnda da gerilimlere yol at. Her lkenin yneticileri, kendi zerlerindeki basky, yabanc
rakiplerinin zararna azaltmay hedefledi. Birbirleri ard sra paralarn de
vale ederek ve gm rk tarifesi engellerini ykselterek yerli retim m al
larnn satn gelitirmek istediler. Yaygn eilim otari -ulusal devletin
*

Tin Pan Alley: New Yorkta nc cadde yaknnda Dou 14. sokakta bir pasajd. Ancak
terim pek ok m zik dncesinin bir araya gelip Am erikan Popler Mziini oluturduu,
m zik yazarlar ve ark yazarlarnn etkinliklerini ifade eden bir dneme verilen bir ad ol
m utur. Tin Pan Alley, blues, caz vb. pek ok m zik tarzn bir araya getirm itir. Burton Lane

4 98 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

snrlar iinde m m kn olduunca ok mal retilm esi- ynnde oldu.

Devlet ayrca her zam andan daha ok dorudan ekonomik faaliyetle
re - ekonomik bakm dan etkin olmayan irketleri kapanmaya zorlayarak
ve kimi sektrlerde, teki sektrlerin bekleyilerini arttrm ak iin, do
rudan devlet mlkiyeti yoluyla kim i sanayileri rasyonelletirmeye giriti.
Britanyadaki M uhafazakr ulusal hkm et bile elektrik retim ini, ulu
sal havayollarn ve km r madeni haklarn milliletirdi.
Latin Amerika ve Avrupann kimi sanayice daha az ileri lkelerinde bu
sre bir hayli ileri gitti. Brezilyada Vargasn ve daha sonra A rjantinde
Peronun poplist hkm etleri, devletin sahip olduu byk sektrler
kurdular. Polonyada bir sa kanat hkm et, uzun dnemli bir ekonomik
plan ortaya att ve talyada Mussolini, dnya ekonomik krizinin etkileri
ni azaltma giriim i iinde devlete ynetilen irketler kurdu.
Bununla birlikte, her ulusal kapitalist grubunun desteklenmesinde,
devletin kullanlmasyla btn kapitalistlerin tek tek devletlerin dar s
nrlar dndaki kaynaklara sahip olma arzusu arasnda bir eliki vard.
Bu elikiyi ortadan kaldrm ann tek yolu, devletin kontrol ettii alan
geniletmekti. Formel im paratorluklar ve formel olmayan etki alanlar
ok nem kazand. Bu, byk devletlerin egemen olduu - dolar blou,
sterlin blgesi, (Fransa ve onun etrafnda oluan) altn blou, m ark blou
ve SSCB dviz blou otarisiydi. ktisat Alvin Hansenin 1932de ia
ret etmi olduu gibi:
Her lke teki lkelerin kapitalistlerinin el uzatmasna kzd, etki alanlar
gelitirmeye gayret ediyordu. Kimi zaman ABD, Latin Amerikadaki alacak
larn toplamak isteyen Avrupa devletlerini donanma ablukalaryla nledi...
Benzer ekilde, Afrika ve Yakn Dou zerinde egemenlik iin Avrupa dev
letleri arasndaki uzun mcadele ve Balkan devletlerini kontrol etmek iin
yrtlen ekonomik, mali ve askeri dolayl mdahale, yabanc sermayenin
nfuzunun ortaya kard uluslararas anlamazlk ve srtmelerin bel
gesidir. 237

Bu etki alanlar sim etrik deildi. Britanya, Fransa, ABD ve SSCBnin

yneticileri, geni alanlar kontrol ediyorlard. Kta Avrupasndaki en
gl sanayi gc olan Almanyann smrgesi yoktu ve Birinci Dnya
Savann sonundaki Versailles Anlamas ile empoze edilen dar snr
lar iine skmt. Grm olduumuz gibi, ekonomik bunalm n etkisi,
Alman byk i evrelerini bu kstlamalar krm ak iin canla bala kam
panya yapmaya itmiti. Almanya, Polonyaya kaybedilen Alman toprak
larn ve Almanca konuan Avusturya devletini ve ek snr arazilerini
(Sudetler) geri kazanm ak ve de Gneydou Avrupada hegemonya mca
delesine yeniden balamak istiyordu. Hitlerin zaferi yalnzca sermayenin

U m u t ve D e h e t Y z y l

emek zerindeki bir zaferi deildi. Bu ayrca, Alman kapitalizm inin bu

nalm n, teki Byk Devletler aleyhine askeri bir yaylmaclk politika
syla geniletmek isteyenlerin zaferiydi.
Almanyann balca sanayi gruplar, abalarn koordine etmek, d
ticaretin devlete kontrol ve ham maddelerin devlet tarafndan datl
mas konularnda, az ya da ok isteyerek, anlamlard. Buna gl bir
ekilde itiraz eden byk kapitalistlerden, Hitleri ilk finanse edenlerden
birisi olan Thyssenin varlna Nazi partisi tarafndan el konm u ve lke
dna kamaya zorlanmt. tekiler, 1945 ylnda Almanyann asker
kne kadar Nazilerle hayli krl bir ibirliini srdrdler.
Askeri devlet kapitalizmi temeline dayal otarik bir ekonom inin ku
rulmas, askeri genileme gdsn gelitirdi Silah sanayilerinin ham
maddeye ve kaynaklara ihtiyac vard. 1918-1920 devrimci ayaklanmas
nn henz taze anlaryla Nazi rejimi, Alm an iilerine ok fazla bask
yapmak konusunda ihtiyatlyd. alma saatlerini arttrd ve i ykle
rini younlatrd ve ayn zamanda, iiler ve alt orta snflar arasndaki
honutsuzluu snrlandrabilm ek iin tketim m allar retim ini a rtr
d.238 htiya duyduu kaynaklar elde etm enin tek yolu yeni arazilere el
koymakt. Avusturyann tarm sal retimi, ek lkesinin silah sanayii,
Alsace-Lorrainein demir ve elik kapasitesi, Polonyann km r ve de
Romanyann petrol Alm an ekonomisindeki boluklar doldurabile
cei gibi, bu lkelerden iiler, Alm an iilerden ok daha dk cret
lerle, ou kez klelik koullarnda, altrlabilirdi. Byk i evreleri
nin gereksinmeleri ile Lebensraum (yaam alan) Alm an olm ayanlarn
Untermenschen (insanlk aamasna ulam am) olduu eklindeki Nazi
ideolojisi arasnda bir yaknlama sz konusuydu.
A lm an yaklam dou Asyada Japonyann yaklamyla akyordu.
Japonya, Taiwan ve Koreyi oktan koloni olarak alm ve kuzey inde
hatr saylr imtiyazlar elde etmiti. Dnya ekonomik krizine 1931 yln
da kuzey indeki M anurya blgesini ele geirerek tepki gsterdi. Daha
sonra 1930larn sonunda, bir askeri darbeden sonra Tokyoda oluan
hkm et, ini istila etti ve gzlerini Gneydou Asyadaki bat impa
ratorluklarna evirdi - Hollanda Dou H int Adalar, Malaya, Borneo ve
Singaporedaki Britanya kolonileri, inhindindeki Fransz kolonileri ve
ABDnin ynettii Filipinler.
Daha kk apta, M ussolininin talyas, Somali, Eritre ve Libyaya
eklemek zere Ethopiyay ve Yugoslavyann Adriyatik kys ile
A rnavutluku ele geirmek istiyordu.
Yerleik emperyal devletler -Britanya, Fransa, Hollanda, Belika ve
ABD- nasl tepki gsterecekleri konusunda kararszdlar. Farkl karlar

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

sz konusuydu: Britanya ve Fransa O rtadouda hegemonya iin itimek

teydiler; ABD ynetici snfnn bir ksm ar basan uluslararas g ola
rak Britanyann yerini alm akta kararlyd ve petrol bakm ndan zengin
Suudi Arabistanda kesin bir etki elde etm iti ve Fransa, esas itibariyle
Almanyann kendi snrlarna kar herhangi bir hareketini nlemek iin
Dou Avrupada bir dizi dzmece ittifak kurm akla ilgileniyordu. Bunlarn
her birinde, Nazizmi, ii snf rgtlerine ve sola kar uluslararas bir
saldrda olumlu bir m ttefik olarak gren gl gruplar vard. Bunlar
Almanya, talya ya da Japonyadan daha ok Rusyay bir d dm an ola
rak gryorlard. Bu spanyol i savanda, Batl dem okrasilerin yneti
cilerinin, Franco kendi im paratorluklarna bir tehlike tekil etmedii iin,
Hitler ve Mussolini ile bir saldrm azlk pak tn kk grmesiyle aka
grlmt.
talya bu duygulardan yararlanarak 1935 ylnda Ethopiyaya sal
drm a olana buldu ve Japonya ayn eyi M anuryay igal edince ve
ine saldrnca yapt. Daha sonra 1938de sra Hitlerdeydi. M art ayn
da Avusturyay ilhak edip sonra da yaz aylarnda ekoslovakyann
A lm anlarn yaad snr blgelerini talep edince, Britanya ve Fransa
ynetici snflarnn egemen kesimleri ona kar karak sava riski yarat
m ak iin herhangi bir neden grmediler.
Hitler, etnik olarak temizlenmi bir Almanyay Avrupada temel g
ve egemen bir dnya devleti yapma tutkular olan, rk bir psikopatt.
Ama 1930larn sonundaki stratejisi Alman kapitalizmi asndan rasyo
neldi. teki emperyal glerin, Almanyann etki alann ne kadar geni
letmesine izin vereceklerini pragm atik bir ekilde snad.
1939 yaznda, Molotov-Ribbentrop paktyla lkeyi aralarnda blmeyi
Stalinle gizlice kararlatrdktan sonra Polonyay tehdit ettiinde de ayn
rasyonellii gsterdi. Almanyann topyekun bir askeri seferberlii birka
aydan fazla srdrecek kaynaklar olmadn biliyordu. Ama Britanya
ve Fransann Polonyay, daha nce ekoslovakyay desteklediklerinden
daha fazla desteklemeyeceklerini varsayd. Ne de olsa Britanya hkm eti
Aralk 1938 gibi ge bir tarihte Polonyann bir Alman uydusu olmasn
kabul etmi ve Britanya genelkurmay Polonyann savunulamayacan
fark etmiti. Hitler bu lkeyi birka gn iinde fethedebileceini biliyor
du. Ve ayrca, eer Britanya ve Fransa mdahale ederlerse, Fransay ok
ksa srede yenmeyi baaracana ve ondan sonra da hem Fransann hem
de Britanyann yneticilerinin, eer kendi im paratorluklarna dokunm a
yacana sz verirse kendisiyle anlaacaklarna inanyordu.
Bir konuda yanlm t. Britanya ynetici snf iinde kta Avrupasnda
Alman egemenliinin Britanya m paratorluuna bir tehdit oluturaca

U m u t ve D e h e t Y z y l j 501

na inanan, W inston Churchill ve Anthony Eden gibi acmasz iki emper

yalist etrafnda toplanan bir grup ortaya kmt. rnein, Balkanlar
zerinden O rtadouya ynelen o eski Alman hegemonya hlyas, pet
rol alanlarn ve Britanyay H indistandaki im paratorluuna balayan
Svey K analn tehdit ediyordu. Hitlerin hamlesi dierlerini de onlarn
bu korkularn paylamaya yneltti ve Almanyann Polonyaya saldrm a
sndan sonra hem Britanyann hem de Fransann sava ilan etmesine yol
aacak kadar bir bask oluturdu ve dokuz ay sonra Britanya hkm etinin
Almanyann Avrupadaki fetihlerini kabul etmesini nledi.
H itlerin dier hesaplar doruydu. Fransz ynetici snf ve Britanya
ynetici snfnn nemlice bir kesimi savaa gnlsz girdiler. Her ne
kadar, daha sonra kendi amalarna hizm et edecek olan Polonya ordu
sunun bir ksm n tahliye ettilerse de Polonyallara yardm edecek hi
bir ey yapmadlar. Britanya daha sonra ok hayati olan 1939-1940 k
n, Almanyann destekledii bir Fin hkm etinin Rusya ile savamasn
desteklemekle geirdi. Almanya bu dzmece sava dnemini, Fransaya
Hollanda ve Belika zerinden, Almanyann kendi snrl kaynaklar t
kenmeden Fransz ordusunu yenmek amacyla Blitzkrieg* saldrsna ha
zrlanm ak iin kulland.
Hitler Fransaya kar abuk bir zafer beklentisi konusunda da hak
lyd. Bir Alm an saldrs, Belika ve kuzey Fransadaki m ttefik ordu
larn belini 1940 Maysnda on be gnde krd; Britanya ordusunu ayn
sonunda D unkirk boaltmaya zorlad ve Alman ordusu 14 H aziranda
Parise girdi.
Bu zafer M ussolininin Almanyann yannda savaa girmesi iin
gerekli olan teviki salad ve Hitler Bat ve O rta Avrupann kontro
ln tartm asz bir ekilde ele geirdi. Her ne kadar hava kuvvetleri
Gney ngilteredeki hava savalarnda (Britanya Sava) baarsz olup,
Britanyann istilasn gletirmi olsa da, Hitler ikinci hamlesini nere
ye yapaca konusunda uygun zaman bekledi. Fransaya kar kazand
zaferden bir yl sonra farkl bir seenek zerinde karar kld: ktan nce
kolay bir zafer beklentisiyle, Rusyaya kar ezici bir gle yldrm sava.
Savan D oas
Avrupa ve Kuzey Amerikadaki sol kanat ve liberaller, sava demok
rasi ve faizm arasnda bir sava olarak gryorlard. Bu grn propa

Blitzkrieg (Yldrm Sava): kinci Dnya Savanda A lm anlarn hzl ve ani saldrlarla d
m ana dzenli bir savunm a olana vermeden onu hzla yok etme esasna dayanan sava dokt
rini. -ev.

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

gandas Britanyada, (yar yarya sendikalarn sahip olduu) Daily Herald,

(ateli emperyalist Beaverbrookun sahip olduu ama onun adna editrl
n ksa sre sol kanat i Partili Michael Footun yapt) Daily Mirror,
Evening Standard, sol liberal News Chronicle ve fotorafl dergilerin en
popleri Picture Post gibi sreli yaynlar tarafndan yaplyordu. Bugn
de hl ortodoks gr budur. Dolaysyla rnein Eric Hobsbawm, 20.
yzyl tarihinde bunu, 19. yzylda ilerleme ve gericilik arasnda diye
adlandrlabilecek bir sava olarak niteliyordu.239
Ne ki M ttefikler tarafnda nde gelen figrleri harekete geiren ey
bu olmad. Savan yrtlm esinde hibir snr istemeyen Churchill,
O m durm andaki katliam srasnda orada bulunan; 1910da grevci m a
dencileri vurm ak iin asker gnderen; Britanya ynetim indeki Irak ta
asi Krtlere kar Kraliyet Hava K uvvetlerinin zehirli gaz kullanm asn
emreden ve M ussoliniyi ven ayn Churchilldi. 1930larda H indistana
ok az lde z-ynetim hakk veren M uhafazakr hkm ete saldrd
ve sava boyunca, bu sava abasna yararl olacaksa bile, Britanyann
kolonilerindeki smrgecilik kart hareketlere hibir taviz verilmemesi
konusunda inat etti. Britanya m paratorluunun paralanm asna neza
ret etmek iin kraln babakan olm adm diye aklam alar yapt. Yaltada
Roosevelt ve Staline, Benim bedenim sa olduka Britanyada iktidarn el
deitirmesi sz konusu olamaz demiti.240
Anti-faist ittifaka katlan ikinci byk devletin lideri Joseph Stalin,
Churchillden daha fazla demokrat ya da liberal deildi. Devrimi yapan
Bolevik kuann pek ounu katletmi, Ukrayna ve Kazakistandaki
ktlklarda kollektivizasyonu ynetmiti. 1939 ylnda Polonyann para
lanmas iin Hitlerle gizli anlama yapm ve 1917de Boleviklerin ba
mszlk verdikleri Baltk cum huriyetlerinin kontroln yeniden eline
geirmiti. Mesele yalnzca diplomatik bir zaman kazanm a deildi - hem
Rusyaya srgne gitmi Alm an K om nistlerinin Gestapoya devredil
mesini hem de Almanyaya sava malzemesi verilmesini ieriyordu. Stalin
savaa, istihbarat ajanlarnn ve Berlindeki bykeliliin, Hitlerin ni
yetleri konusundaki uyarlarn grmezden geldikten sonra, Almanyann
1941 H aziranndaki istilas yznden srklemiti. stilann ilk haftala
rndaki korkun yenilgiler karsndaki tepkisi panie kaplmak olmu ve
sonra da 1917 ncesinin Byk Rus ovenizmine dnerek pozisyonunu
ideolojik olarak glendirmitir. arlk m paratorluunun Rus olmayan
halklarn fetheden Rus generallerini vm ve Hitler e kar olan sava
Byk Anti-Faist Sava olarak deil de Byk Vatanseverlik Sava
olarak adlandrm t. Pek ok Rus olmayan milliyetler onun ovenizme
yneliiyle korkun bir bedel dediler. Stalin, Krm Tatarlar, eenler ve

U m u t ve D e h e t Y z y l | 503

Volga A lm anlar gibi halklar btn olarak orta ve dou Asyada binlerce
mil uzaklara srm t.
Anti-faist liderlerin ncs Rooseveltti. Savaa katlm adan nce
ABD ynetimi, frsattan yararlanarak, daha nceki Avrupa im parator
luklarn glgede brakacak gayri resm i bir ABD im paratorluu yaratma
politikas izledi. Tarihi A. J. P. Taylorun aklad gibi:
1941 M artnda Roosevelt, belki de savan en dram atik darbesi olan dn
verme ve kiralam ay kurum latrd. Birleik devletler demokrasinin cep
hanelii oldu ve deme yaplmasn istemedi. Yine de denecek bedel ok
ard. Amerikal otoriteler Britanyay altn rezervlerinden ve denizar l
kelerdeki yatrm larndan yoksun braktlar. hracatn snrlandrdlar ve o
zamana kadar Britanyann elinde olan pazarlara Amerikal iadamlar yer
leti.241

Britanya Dileri Bakan Anthony Eden, daha sonra Rooseveltin, eski

koloni topraklarnn bir kez eski efendilerinden kurtuldular m, siyasi ve
ekonomik olarak Birleik Devletlere bam l olacan um m asn aka
eletirdi.242
Amerikay dorudan savaa sokan ey Uzak Douda koloni im pa
ratorluklar arasndaki dalama oldu. Japonya, sava nedeniyle lsz
derecede zayflayan teki smrgeci glerin aleyhine im paratorluu
nu geniletme konusunda kararlyd ve inden gneye doru Fransz
inhindine ilerlemeye balad. Ama Am erikann da blgede karlar
vard. Filipinleri kontrol ediyordu ve bat inde hl Japonyaya kar di
renen an Kay-eke A m erikan sermayesine yararl gzyle bakyordu.
Japonya ile etki alanlarn blme konusundaki bir pazarlk giriim inin
baarsz kalm asndan sonra, ABD Japonyann byk ihtiya duyduu
ham madde kaynaklarn abluka altna ald. Japonya buna, Gneydou
Asyadaki Fransz, Hollanda ve Britanya kolonilerini ele geirmesinin
nndeki en byk engeli ortadan kaldrm ak iin, Pearl H arbourdaki
ABD donanm asna saldrarak karlk verdi.
Nazizme kar savamak iin pek ok sradan insan harekete geiren
ey, Churchill, Stalin ve Rooseveltin saiklerinden ok farklyd. zellikle,
ou kez ilk kez olmak zere, popler medyann kim i kesim lerinin onun
gerekten nasl bir ey olduunu aklam asndan sonra faizme kar ger
ek bir nefret vard. byk lider m edyann bu popler tutum u zeri
ne oynam aktan kendilerini alamadlar. Ynetici snfn Churchill kanad,
1940 yaznda aresizlikten bunalm t. Britanya ordusu askeri gerelerinin
pek ounu kaybetmiti; (yanlg iinde) kar koymas g bir istila bek
liyorlard ve ynetici snfn byke bir yars da, Churchill kanadnn
aalayc olarak grd koullarla, H itlerle bir anlam a yaplmasn

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

dan yanayd. Churchill etrafndaki grubun siyasal olarak varln srd

rebilmesinin tek yolu, i Partisine ve sendika brokrasisine dayanm ak
t. Bu durum i P artisinin lideri Clement Atleeyi babakan yardmcs
olarak devreye soktu ve de en nemli sendika lideri Ernest Bevin, sava
ekonomisinin ynetiminden sorum lu oldu. Byle bir hkm eti, sava
ncesinin Tory partisinin emperyalist snf sava retoriini terk etmeden
bir arada tutm ak olanakszd. Bunun yerine sz konusu grup, zgrlk,
dem okrasi ve uluslarn kendi kaderini tayin hakkndan sz etmeye ba
lad. Ayrca kt olan yiyecek m addelerini (her ne kadar zenginler hl bol
bol yiyebiliyorduysalar da, iilerin yoksulca kesimleri iin daha iyi bir
diyete yol aan) vesikaya balama sistemiyle ve de savatan sonra yaygn
ve gelimi bir refah sistemi sz vererek oyunu kazanm ak gerekiyordu.
M uhafazakrlarn parlayan yldz Q uintin Hogg (daha sonrann Lord
Hailsham ), hkm et reform yapmazsa, devrim riskini gze alacann
farkndayd.
Benzer endieler, -Eleanor Rooseveltin yzn her trl liberal dava
ya dnerek- hkm etin anti-faist ve anti-em peryalist bir dil kulland
ABD iin de geerliydi ve Holywood Chaplinin Byk Diktatr filmi gibi
sava ncesinin anti-Nazi filmlerine olan nefretini unuttu.
Sovyetler Birliinde bile sava yllarnda, ulusal aznlklarn kitlesel
olarak srlm esine ramen, terrn belirli lde yum uadna tank
olundu. En azndan entelektel evrelerde, sava sonras yllarn farkl
olaca yolunda bir duygu vard. Bu duygu, Stalingrad ve Hitlerin lm
kamplar hakknda, Vasily G rosm annn parlak rom an Hayat ve Kaderde
karm za kar.
Ne olursa olsun, yneticilerin saikleri, halklarnn saiklerinden
ok farklyd. Bu, savan ynetiminde de ortaya kt. 1940 baharnda
Fransann dmesiyle, 1943te gney talyaya M ttefiklerin kmas ara
snda, Britanya ordularnn arpm alarnn ou kuzey Afrikadayd.
Neden? nk Churchill, Svey Kanal ve petrol sahalarnn oldu
u blgeyi sk tutm ak konusunda kararlyd. Onun endieleri yalnzca
Almanya ile deil fakat, kendisiyle Roosevelt arasndaki Suud Arabistan
zerindeki diplomatik itim enin gstermi olduu gibi, ABD ile ilgiliydi.
talyann istilasnn bizatihi kendisi, C hurchillin Akdenizde Britanya
hegemonyasn yeniden kurm a konusundaki takntsnn bir sonucuydu.
Bat Rusyada en can alc savalarn yapld bir srada, Rusyadan ve
ABDden gelen Fransada ikinci bir cephe ama taleplerini reddetti. Bunun
yerine talya ve -dalk bir arazi olmas dolaysyla ok kanl m uhare
belerle ok ar bir ilerleme salanacak olmasna ram en- B alkanlarn,
Avrupann yum uak k arn n oluturduunu iddia etti.

U m u t ve D e h e t Y z y l I 505

Churchillin H indistan iin bamszlk prensibine onay vermei red

detmesi, 1942 ylnda, belirleyici Stalingrad m uharebesinin devam ettii
bir srada, Britanyallarn ynetimindeki binlerce askerin, Nazilerle sa
vamak yerine H indistandaki gsterileri zalimce ezmesi anlam na geli
yordu ve Japonyann yannda savamak zere bir H int kurtulu ordusu
kuruldu. Bu ayrca, Bengalde milyon insann lmne yol aan bir
ktla neden oldu.
Stalinin Dou Avrupann bir ksm n Hitlerle paylama arzusu,
SSCBye ynelik Alman tehdidini grmezlikten gelmesine neden oldu ve
dolaysyla 1941 ylnda saldr geldiinde ordular tam am en hazrlksz
yakaland. Rus etki alanna arazi kazanm a konusundaki ayn tutkusu,
1944 ylnda Alm an birlikleri Varovadaki Polonya direniini ezerken,
Rus birliklerine geri durm a emri vermesine yol at. Ancak ehir imha
edildikten sonradr ki Rus birlikleri kontrol ele alm ak zere Vistl
N ehrini getiler.
Ayn ekilde ABD hkm eti, savan son gnlerinde, Japon hkm e
tinin teslim olmas iin, nceden pek ok iaret varken, atom bom balarn
Hiroim a ve Nagazaki ehirlerine att. Bu durum , Japon igali altndaki
M anuryada hzla ilerleyen Rus birliklerinin, sava sonras Japonyasnda
Rusyaya bir sz hakk verilmesini salamasn nlemek iin, Japonya tes
lim olm adan nce yaplan bir hamleydi. Hiroim a ve Nagazaki ayrca,
ABDnin dnya egemenlii kurm a kapasitesini en korkun ekilde gzler
nne serdi.
Her devlet Hitlerin Almanya zerinde sultasn srdrmesini kolay
latrdlar. Yalnzca Nazilere deil, btn Almanlara dman muamelesi
yaptlar. Yksek rtbeli bir Britanya brokrat, Vansittart, tm Alman sana
yiini imha edecek ve lkeyi yoksul bir tarm lkesine dntrecek planlar
yapt. Britanya ve ABD hava kuvvetleri sivil alanlar tmyle bombalama
politikas izlediler ve Hamburg, Kln ve askeri ya da stratejik hibir nemi
olmayan Dresden gibi ehirlerde, 100.000den fazla sivili yakan ve dumanla
boan byk yangnlara yol atlar. Rusyada romanc Uya Ehrenburgun
yrtt propaganda yaynlarnda Almanlar ldrn, Almanlar ld
rn, Almanlar ldrn diye arlar yapld. Byle bir yaklam Alman
iilerinin yneticilerine kar kmalar iin hibir neden brakmad ve
Hitlerin son ana kadar ordularn bir arada tutm asn kolaylatrd.
En B yk B arbarlk
Almanyann yneticilerinin barbarl konusunda hibir kuku yok
tur. Bat Avrupay igal etmeleri insanlk dyd; igal etkileri Polonya

50 6 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

ve Rusyadaki davranlar barbarcayd ve Avrupann Yahudilerine yap

tklar muamele 20. yzyln en byk dehetiydi. Ancak yine de bunun
nasl olduunu anlam ak gereklidir.
Bat ve Dou Avrupann ou yerindeki Nazi politikas iki temel etken
tarafndan ynlendiriliyordu: igal edilen lkeleri m m kn olduu kadar
az askerle kontrol atnda tutm ak ve m m kn olan azami yiyecek ve sava
malzemesini Almanyaya gndermek. Bu amalar elde etm enin en kolay
yolu Alm an ynetimi altnda almaya hazr ibirliki yerel rejimleri ve
yerel muhalefeti ortaya karma ve yiyecek m addelerinin ve m allarn nakliyesine nezaret etme iinde de yerel polisi kullanm akt. Bunu salamak o
kadar g olmad zira Avrupadaki ynetici snflarn ou Alman iga
lini, bir devrim ya da sregiden savan mlkiyete verdii zarardan daha
az tehlikeli gryordu. lke olarak Almanyaya kar kan kesimler bile
onlar adna alarak kr etmede pratik avantajlar gryorlard.
gal edilen lkelerin yamalanmas Alman kapitalizmine Avrupann
ounun igcn smrme ve hem sava harcam alarn salama hem de
krlarn arttrm a olana veriyordu. Bu ayrca onlar (her ne kadar, sava
srasnda yaama standartlar den ve lm orannn korkun olduu
Rusya cephesine gnderilen Alman iileri ayrcalkl saylamaz idiyse
de) ok korktuklar iilere -1918-23de devrim tehdidinde bulunm u olan
Alm an ii snfna- ok sert vurm aktan da alkoyuyordu. Alm an kapita
lizmi, kendi iilerini ok pahal bir polis denetim ine ihtiya duym adan
kontrol edebilmek iin -iddialar her ne kadar Alm anlar yattrm ak iin
bunu yapn aksi halde onlar gelecekler ve iler ok daha kt olacak ek
linde de olsa- igal ettikleri lkelerin ibirliki politikac ve iadam larna
dayanabiliyordu. Bu mkemmel bir bl ve ynet stratejisiydi.
Ama zamanla sorunlar oald. Almanyaya mal gnderme yk
oransz bir ekilde, igal edilen lkelerin iilerinin om uzlarna yklendi.
Sonunda onlar gnlk ihtiyalar olan kalorinin ancak yarsn salaya
cak yiyecek elde edebilir hale geldiler. Giderek ve zellikle de yneticileri
Alm anlarla gnlerini gn ederken, onlarn Almanyada kle olarak al
trlm a riski olduu iin fkeleri artt. galin nc ylna gelindiinde,
grevler, zorla altrlm adan kamak iin uzak yrelere kamalar ve r
gtl direniin artt grld. Buna kar Alm an tepkisi, zorunlu olarak
inanm Nazilerden olumayan askeri igal otoritelerini, Gestapo gibi,
iddet kullanm ada hibir snr tanm ayan Nazi rgtleriyle desteklemek
oldu. Fransa, Slovakya, H rvatistan ve M acaristan gibi lkelerde Hitler,
Yahudileri toplama gibi politikalar ateli bir ekilde izleyen yerli faist ve
Nazi gruplarna giderek daha fazla dayand. Yerel Yahudi kart gelenek
ler zerinde oynayarak baz insanlarn fkesini bu gnah keileri zerine

U m u t ve D e h e t Y z y l | 507

ynlendirebiliyor ve Yahudilerin evlerini ve m allarn ibirlikilere rvet

olarak sunabiliyordu.
Polonyann igali farkl ve ok daha kirli bir yol izledi. Nazilerin am a
c, merkez Polonyay bir igc rezervi olarak askeri denetim altnda
tutarken (dou Polonya 1939-41den beri Rusyann ynetimindeydi),
Silezyann bat kesimini, Alm an olmayan nfusunu srerek, Almanyaya
katm ak ve bu lkeyi ortadan kaldrm akt. Bu, eski Polonya devletinin ge
leneksel liderlerini tasfiye etmek anlam na geliyordu. Binlerce Polonyal
ibirliki vard ama bunlar Alm an stlerinin em rinde alyorlard. Nazi
polisinin ldrme yetkisi vard ve bunu kullandlar. Kolkonun ifade
ettii gibi, Polonyadaki Nazi terr bandan itibaren, kestirilmesi ta
m amen imknsz ve ehirlerde bir tehlike olarak kahredici ve kaprisliy
d i.243 Yaklak 5.7 milyon insan (nfusun yzde 16s) hayatn kaybetti.
Bunlarn yars, 1939dan itibaren ar kalabalk, alk ekilen gettolara
da dolduruldular ve 1942den itibaren de lm kam plarna gnderildi
ler. Getto, onu yamalayabilmek iin Polonyay ynetm enin kapitalist
amacna uygundu - Polonyallar (daha sonra Litvanyallar, Belaruslular
ve Ukraynallar) Almanyaya yiyecek ve igc tem in etmek iin ac ek
tiler; onlarn fkelerinin bir ksmn, onlardan daha fazla ac eken bir
Yahudi aznla ynlendirmek iin sava ncesi nyarglar kullanld. Bu
eski bl ve ynet m antn izliyordu. Ama ayn zam anda Nazi P artisin in
hunhar rk mitolojisine de uygun dyordu. Alman igal glerine, on
larn sekin Aryanlar, PolonyalIlarn Untermenschen (insanlk aamasna
ulamam) ve de Yahudilerin Avrupadan temizlenmesi gereken aann
aas bir rk olduu syleniyordu.
1941 yaznda kod ad Barbarossa olan, Rusya zerine saldr, deheti
daha yksek bir dereceye tad. lerleyen Alman kuvvetleri, Polonyada
yaptklar gibi ama ok daha byk apta ve ok daha geni bir alanda d
m an devletin yapsn paralamaya giritiler. Bu iler cephe gerisinde faa
liyet gsteren SS birlikleri tarafndan gerekletiriliyor; tm Bolevik ko
miserler ve Yahudi-Bolevik unsurlar ldrlyordu. lk kez olmak zere
kitlesel katliam sava abasnn ayrlmaz bir paras haline geldi. Ama yine
de, szde askeri nedenlerle, Rusya yanls glerin gerilla sava ve sabotaj
yapmalarn nlemek zere yaplan kitlesel bir katliamd. Dolaysyla ba
langta ldrlen Yahudiler savaacak yaa gelmi erkeklerdi.
Alm an ordusu, Hitlerin bekledii ekilde Moskovaya ulamay ve
Rusyay fethetmeyi baaramad. O rta Avrupa dzlklerinin buz tutm u
bo arazilerinde kmaza sapland ve daha sonra da Stalingrad ve Kurskta
dnya tarihinin en kanl muharebeleriyle kar karya kald. Barbarossa
ordusu balangta milyon kiiydi. 1945 ylna gelindiinde Dou

508 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Cephesi ndeki Alman zayiat alt milyona ulat ve len toplam Rus says,
yedi milyonu siviller olmak zere, 13 milyonu buldu.244
Alman birlikleri kom utanlarnn hibir zaman planlam adklar du
rum larla kar karya kaldlar. Sava inanlm as g bir vahet ieriyordu
ve dehete den askerler, katlm asalar bile, Rus ve Yahudilerin kitlesel
olarak ldrlmelerine, direni faaliyetine destek verecekleri gerekesiyle,
hogryle bakmaya hazrdlar. Kapitalist sava, bu t r olaylarn yer ala
bilecei bir balam oluturm utu ve bunlar korkun standartlarna gre
rasyonel kabul ediliyordu. Sava, Nazi liderlerine, bu anlam da bile rasyo
nel olmayan bir politikay yrrle koyma olana verdi: Avrupann tm
Yahudi ve Roman ingene nfusunu gizlice yok etmeye girimek. zel
SS Einsatzgrupper birlikleri, erkekler kadar Yahudi kadn ve ocuklar da
ldrmeye baladlar - zellikle Kiev yaknlarndaki Babi Yar boaznda,
1941 Eyllnde, Alm an generallerin hl hzl bir zafer bekledii bir sra
da, 43.000 kiiyi katlettiler. Proje, Ocak 1942de, Nazi parti ve devlet hiye
rarisinin 14 nemli figrn bir araya getiren W annsee Konferansnda
resmiletirildi. Almanyann kontrol ettii Avrupada, -toplam saylar
be ya da alt milyon olan- her Yahudiyi tehis etmek iin onlar sr
ler halinde toplayan, yeniden yerletirme grnts altnda yzlerce mil
uzaklktaki zel kamplara yerletiren, gazla zehirlenerek ldrlecekleri
zel binalara girmeleri iin onlar ikna eden ve daha sonra da sanki bu
sanayideki bir montaj atlyesinin bir parasym gibi vcutlarn ortadan
kaldran karm ak m ekanizm alar harekete geirildi.
Alm an kapitalizm inin ekonomik ya da askeri ihtiyalar balam nda
bunlarn hibir anlam yoktu. ldrlenlerin pek ou, sava ya da kr
etme abalarna katk yapabilecek vasfl iilerdi. Bunun yerine, ldrl
meden nce onlarn igcnden yararlanldnda bile, becerilerine uygun
dmeyen ileri yerine getiren kle iiler gibi kullanldlar. Milyonlarca
insan Avrupann bir ucundan teki ucuna tam ak demiryolu hatlarn
tkad ve askerler, silahlar ve sanayi malzemeleri iin ok hayati olan ta
tlar megul etti. ok daha verimli kullanlabilecek brokratik personel,
bu operasyonu planlamada kullanld. Ne ki, savan sonuna kadar her
gn, her hafta bu iler devam etti.
Kaba ideolojik balamda, geni Alman halk kitlesinin fkesini gnah
keilerine yneltmenin bir yolu olarak bile anlam l deildi. Zira geni
Alman halk kitlesine bu anlatlmad. Bu gizli bir operasyondu. Binlerce
insan Holocaustun kimi ayrntlarn biliyor olmaldr. Daha da fazlas
kt bir eylerin dnm ekte olduundan kukulanm ve bilerek dnce
lerini bundan uzaklatrm tr.245 Ama bu onu kitle desteini kazanm ak
iin bir ara yapmad.

U m u t ve D e h e t Y z y l

Bu alacak bir ey deildir. Nazi liderleri yllar iinde, her ne kadar

Alman toplum unda varln srdren yaygn Yahudi kartlndan ya
rarlanabileceklerini bilseler de, bunun da bir snr vard. rnein, 1938
Kasmnda Kristallnachtta (Krk Cam lar Gecesi) SA Nazi Komandolar
Yahudilerin dkknlarnda ve iyerlerinde iddet uyguladnda bunun
halkn fkesini kkrttn grdler. Genel olarak dnyann sorunlarn
dan Yahudileri sorum lu tutan pek ok insan, tandklarnn ac ekme
sinden m utlu olmadlar. Yaygn anti-semitizm, ona meydan okuyan bir
dizi baka dnceyle birlikte ve onunla rekabet halinde varln sr
dryordu. Yahudi kkenden gelen (Karl M arxtan Rosa Luxemburga)
Sosyal Demokrat ve Komnist liderin ok sayda Alm an iisinin -h er
ne kadar bunlardan bazlar anti-sem itik gelenek ve propagandann et
kisi altna girm i olsa d a- balln kazanm olm asnn nedeni buydu.
Ayrca W eimar C um huriyetinin son yllarndaki Nazi propagandasnn
incelenmesi, Hitlerin yalnzca anti-semitizme dayanamayacan ve be
lirli durum larda destek kazanm ak iin bunu yum uattn gsteriyor
du. Naziler iktidar ele geirdikten ve anti-semitizme aka kafa tutan
grlerin ifadesini yasakladktan sonra bile, azalan isizlie, Versailles
Anlamasn fesh etmeye ve H itlerin uluslararas bir figr olarak ortaya
kmasna odaklanm ann daha iyi karlandn grdler.
A nti-semitizmin ok ciddi olarak nem kazand yer, Nazi P artisinin
ekirdeini, SAlar ve SSleri motive etmek ve bir arada tutm akta ve on
larn pasiflie, m uhafazakrla ve hareketsizlie dmelerini engelleme
deydi. Onlara W eimar C um huriyetindeki sol kanat glerle kar karya
gelme riskini gze aldran ve onlar motive eden ve bir kez nc Reich
kurulduktan sonra Hitlerin emirlerini yerine getirmeye gdleyen bu
irrasyonel ideolojiydi. Onlar iin, Almanyann bana gelen her trl ta
lihsizliin arkasndaki nihai dman Yahudilerdi. Alm an ordusu douya
doru ilerlerken, Yahudilerin yok edilmesi, fethedilen yerlerin gvenlii
iin tek are olarak grlyordu. 1944n sonlarnda ve 1945in balarn
da, yenilginin yakn grnd srada bile, Yahudilerin ldrlmesi bir
zafer gibi grlebiliyordu.
Alman ynetici snf, 1930larn balarndaki bunalm la ba edebilmek
iin bylesine kak grleri olan insanlara ihtiya duyuyordu. O nlarn
kakl, Alm an ynetici snfna, ii snf rgtlerini fethedebilecek ve
sonra da bu snfn Avrupa hkim iyetine yneliini destekleyebilecek bir
g salad. Buna karlk Nazilere, alt milyondan fazla Yahudi, ingene
ve zrl insan yok etmek zere kak fantazilerini yrrle koymak
iin izin verildi. Belli bal irketler, Krupps, I. G. Farben ve dierleri,
lm kam plarnn rgtlenmesine yardm etmekten, buralardan kle

509

510

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

emei kullanm aktan, bu yok etme program ekonomik anlam da bir ey

ifade etmese de, m em nundular. Nazizm, Rosa Luxemburgun kehanetinin
tyler rpertici gereklemesiydi; yani sosyalizmin alternatifi barbarlkt.
Yeniden D oan Um ut
Britanya ordusundan gen bir Yzba, Deni Healey, 1945 i Partisi
kongresine, henz dnd Avrupann eitli yerlerinde sosyalist
devrim in hareket halinde olduunu syleyebiliyordu:
Her lkedeki st snflar bencil, bozuk ahlakl, sefih ve dejeneredir. st s
nflar, Britanya ordusundan ve Britanya halkndan onlara ramen son drt
ylda yeraltnda savaan halkn hakl gazabndan kendilerini korum alarn
beklemektedir. Bunun olmamasn salamalyz.246

Sava yalnzca dehet ve umutsuzlua yol amamt. Sava yllarnda

yenilen ve m oralini yitirenler arasnda bir tepki de yaratm t. Avrupann
pek ok yerindeki devrimci deiimin bir habercisi gibi grnen direni
hareketleri ortaya kmt.
Polonya ve Rusyadan sonra savata en ok ac eken lke Yunanistand.
talyan, daha sonra Alman igali, yars alktan, her on kiiden birinin
lmne yol amt.247 Direni gruplar nce kendiliinden ortaya kt
ama daha sonra gevek ulusal bir rgt, EAM-ELAS, halinde birletirildi
ve bunlar krsal alanlar etkili bir ekilde kontrol ettiler, Alman ordusu
nun iletiim kanallarn tehdit ettiler ve binlere Alm an askerinin elini ko
lunu baladlar. 1944n sonlarnda Alm an ordusu kuzeyden ekilmeye
hazrlanrken, kurtulu hareketi lkenin kaderini ele alacakm gibi g
rnyordu. M onarinin destekledii sa diktatrlk 1940 ylnda, talyan
igaline kadar Nazi yanls bir politika izledi. Direniin belli bal gleri
m onarinin ve eski ynetici snfn sonu gelsin istiyorlard ve EAM-ELAS
iinde Yunanistan Komnist P artisin in merkezi bir rol oynam asndan
m em nundular.
talyada sanayiciler ve toprak sahipleri 1920lerde M ussolininin ikti
dara gelmesine yardm etmiler, ve 1943 yaznda talyan ordusunun ciddi
yenilgilere urayp denizar im paratorluklarn kaybetmesine kadar da
onun rejimini desteklemilerdi. Hemen hemen yirm i yl boyunca tek ye
ralt muhalefeti, dank Komnist gruplardan ve daha az lde olmak
zere bir t r ulusal rgt oluturmaya girien Sosyalist P a rtin in destek
ilerinden gelmiti. Ignazio Silonenin, sosyalist bir yeralt direniisinin,
bir ilikiler a kurm ak iin ortaya koyduu her eyi gze alan abalarn
anlatld Ekmek ve arap rom an o yllarn glkleri hakknda bir fi
kir verir. lk ak direni, 1943 M artnda, Turinde bir grev dalgasnn

U m u t ve D e h e t Y z y l

balamas ve tutuklam alara ramen, kuzey talyada 100.000 iiyi iere

cek ekilde yaylmas zerine ortaya km t. Grevin acil nedeni artan
fiyatlarn ve bom bardm ann yaratt muazzam zorluklard. Ama 191820deki mcadeleleri hatrlayan az sayda Komnist m ilitan ajitasyonun
n saflarndayd. Mussolini faist liderlere bu grevin hareketi en az yirm i
yl geriye ittiini sylyor ve Hitler byle bir itaatsizlie nasl izin verildi
ini soruyordu.248 Aslnda bu grevler, savan, alt ve orta snflarn geni
evrelerini yoksullatrarak byk bir toplumsal kriz yarattn ve yal
nzca basknn rejimi uzun sre ayakta tutamayacan gsteriyordu.
Britanya ve ABD askerlerinin Temmuz banda Sicilyaya kt ve ok
yava bir ekilde kuzeye doru ilerlemeye balad srada yukar snfn
ou, rejim krizinin onlar da iine alabileceinden korkmaya balam
t. ktidarlarn koruyabilmenin tek yolunun M ussoliniyi sepetlemek ve
Britanya ve ABD ile uzlamak olduunu dnyorlard. O nlarn bu tu
tum u, M ussolininin Faist Byk Konseydeki en yakn ibirlikileri ta
rafndan da paylalyordu. karm adan on be gn sonra yaplan zel bir
toplantda Konsey, M ussolininin iktidar brakm as ynnde oy kullan
d. Ertesi gn 1922de M ussoliniye iktidar sunan ayn kral onun yerine,
1935te Ethopiyann rzna geen talyan birliklerinin kom utan General
Badoglioyu atad ve Mussolini ev hapsine konuldu.
Faizm karabasannn sona erdiine ar sevinen halk Romada sokak
lara dkld. Neeleri zamanszd. Badoglio hkm eti, Mttefiklerle gizli
grmeler yrtrken Almanya ile olan ittifakn bir ay daha srdrd.
Bu arada gsterileri ezmek iin g kulland, Bari m eydannda 23 kiiyi
vurdu. Hkm etin bu davran Alman ordusuna talyaya asker yma
frsat verdi. Sonunda Badoglio Mttefiklerle yaplan anlamay aklad
nda Almanya lkenin Napolinin kuzeyindeki kesim ini igal etme ola
na buldu ve onun hkm etini Romadan kamaya zorlad. Alman para
tler M ussoliniyi kurtardlar ve kuzey talyada, (Salo Cum huriyeti
olarak bilinen) kukla bir hkm et kurdular.
Alman igali kitlesel bir direni hareketinin gelimesini kkrtt. Bu
hareketin unsuru bulunuyordu. Krsalda silahl partizan gruplar
vard - 1943 sonunda 9.000, 1944 baharnda 20.000den fazla ve bir yl
sonra 100.000 kii. ehirlerde, yetkililere suikast ve Alm an birliklerine
sabotajlar dzenleyen, yeraltnda silahl vatansever gruplar. Ve de fabri
kalarda, 1944 O caknda siyasi m ahkm larn vurulm as zerine balayan
Cenovadaki byk grev ve M art aynda Veneto, Bologna ve Floransaya
yaylan, 300.000 kiilik M ilano greviyle artan bir direni hareketi balad.
A lm anlarn tutuklam alar ve kitlesel srgnlerle tepki gsterdii bu grev
lerin n saflarnda dk cret denen iiler ve kadn iiler vard.

| H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Direni hareketi Floransann byk ksm n M ttefikler gelmeden

Alm an ordusundan geri alnca, bu unsur 1944 A ustosunda bir araya
geldi. Sekiz ay sonra, lkenin belli bal sanayi ehrini, Cenova, Turin
ve M ilanoyu ele geirmek zere bu unsurlar bir kez daha ok ilgin bir e
kilde bir araya geldiler. Cenovada silahl ehir gruplarnn nderlik ettii
bir ayaklanma ehrin kamu binalarn ve bir klay ele geirdi, Alm an bir
liklerini kuatt ve daha sonra krsaldan gelen partizanlarn da yardm y
la A lm an generalini ve 15.000 askerini teslim olmaya zorlad. Turinde:
ehir halk ve zellikle de fabrika iileri atmalarn btn zorluunu st
lenmek zorunda kald... Mcadele, iiler tarafndan igal edilen fabrikalar
-Lancia, Spa, Grandi Motori, Fiat Mirafiori, Ferriere ve pek ok dierleri- et
rafnda oldu. iler, ehirli silahl gruplar kar saldrya geene kadar karar
llkla direndiler ve faist glerin kalntlarn temizlediler.249

M ilanoda silahl gruplar faistlerin klalarna saldrdlar. Belli ba

l fabrikalar, zellikle Pirelli evresinde arpm alar oldu ve daha sonra,
ehrin evresinden harekete geen silahl gruplar, partizanlar ve de iiler
ehri ele geirdiler.
lk direni gruplar ou kez, Alman igalinin hunharlklarnn ve
onu izleyen zorluklarn ateledii bir kendiliindenlik iinde olutu. Pek
ok gen adam, askere alnm aktan ya da Almanyada zorunlu alma
dan kurtulm ak iin dalara kt. Ancak direni olgusu onlar ak bir
ekilde sol kanat politikaya yneltti. talyada herkes, ynetici snfn
M ussoliniyi desteklediini biliyordu. Herkes, sanayicilerin, az ya da ok
lde, Alman igalcileriyle ibirlii yaptm biliyordu. Ve herkes kraln
ve Badoglionun 1943 yaznda Alman igalini nlemek iin hibir ey yap
m adna tank olmutu.
talyan toplum unun esasl bir deiim geirmesi iin, mcadeleyi seen
ler arasnda tama yakn bir duygu birlii vard. Bu durum , direnie siyasal
olarak egemen olan gler arasnda ortak bir duyguydu. Komnist Parti,
1943 Hazirannda 5.000 olan ye saysn 1945 M artnda 410.000e kar
mt ve bunlar partinin izgisi hakknda ok az ayrnt bilen ama talyada
devrimci bir deiim isteyen ve Stalingraddan sonra Rus ordularnn baa
rlaryla zdeleen kiilerdi. Onlarn yan sra, daha kk, daha az rgt
l ama hl ekingen reformcu gruplar ieren ama 1918-20de olduu gibi
devrimci bir dil kullanan eski Sosyalist Parti vard. Son olarak, orta snfn
nderlik ettii ve heterojen yelere sahip ama gemile radikal bir kopua
gidilmesinde srar eden Eylem Partisi vard. W inston Churchillin azgn
bolevizm hakknda endie duymas ve kral ile Badoglioyu buna kar tek
engel olarak grmesinde alacak bir yan yoktu.250
Fransa, Yunanistan ve talyadan bir adan farklyd. Yeralt direniini

U m u t ve D e h e t Y z y l

oluturm ak iin ilk ar soldan gelmemiti nk Sosyalist Parti millet

vekillerinin ounluu Petain hkm etine oy vermi ve de Hitler-Stalin
pakt srasnda Moskovann emirlerini takip eden Komnist Parti 1941
yazna kadar direnie kar kmt. Direni ars eski ynetici snfn
bir temsilcisinden, orta dzeyde bir subay olan ve Britanyaya kam bu
lunan Charles de Gaulleden gelmiti. Ancak de Gaullen Britanyada
slenen zgr Fransa gleri azd ve 1943 ylnn sonuna kadar Alman
yanls Vichy hkmetiyle i yapmaya alan ABD onu tanmyordu.
Almanya Rusyay igal ettikten sonra Komnist Parti kendi direni r
gtn, FTPyi kurdu. Bu rgt ksa srede de Gaullecleri geti nk
direniin insanlarn ou iin snfsal bir nitelii vard. Eski ynetici s
nf 1940 ylnda Alm an glerini az ok iyi karlam ve tm kalpleriy
le onlarla ibirlii yapmt. Yunanistan ve talyada olduu gibi, igalin
acsn alt snflar ekiyordu. Pas-de-Calais ve N ordda tutuklananlarn
yaklak yzde 88i ii snf gemiinden geliyordu. Demiryolu iileri
(Fransada) Brtanya ahalisinin yalnzca yzde l ini olutururken, onun
direnii yelerinin yzde 7sini tem in ediyordu. Direniiler 1944 yln
da M ttefiklerden nce Parisi ele geirdiklerinde, asl denetleyici gcn
Komnist Partisi olduunu herkes biliyordu. Yunanistan ve talyada ol
duu gibi, tek soru, devrimci deiimi ileriye gtrm ek iin Parti pozis
yonunu kullanacak myd yoksa kapitalizmi srdrm ek iin de Gaullele
mi anlaacakt?
Yeniden B oulan U m ut
W inston Churchill, nl bir pasajda, 1944 Ekiminde Moskovada
Stalinle nasl bulutuunu ve ona, Britanya ve Rusya asndan, sizin
Romanyada bizim Yunanistanda yzde 90 bir arla sahip olmamz ve
Yugoslavyay ise 50-50 blmemiz size uyar m? dediini aktarm aktadr.
Churchill lkelerin bir listesini yapm ve yanlarna da onlara uygun
den yzdeleri yazmt ve Stalin de buna byke bir m im koymutu.
Sonunda dedim ki, Milyonlarca insann kaderiyle ilgili olan bu meseleleri
bylesine rastgele bir ekilde zmemiz, olduka sinik bir ey olarak dnl
meyecek midir? Kd yakalm . Hayr, o sizde kalsn dedi Stalin.251

Avrupann kaderini belirleyenler, Yunanistanda, talyada ve

Fransadaki direniiler deil, bunun gibi toplantlard. Tahran, Yalta ve
Potsdam konferanslarnda Stalin, Churchill ve Rooseveltle Avrupay etki
alanlarna blmeyi kararlatrd. Balangta ABD blmden m em nun
deildi. Muazzam sanayi stnl ile btn dnyay, serbest ticaretin
her yerde ak pazarlara sahip olaca, tek bir etki alanna dntrm e

5 14

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

yi um uyordu.252Ne kendisini her zaman olduu gibi yalnzca Londradan

ynetilen bir imparatorlua adam olan Churchill, ne de ABDnin ekono
m ik gcne kar Rus ordusunun m utlak byklnn gcne gvenen
Stalin bunu onaylayacak deildi. Kendi aralarnda, istedikleri blm
kabul etmeye Roosevelti ikna ettiler.
Bu gizli pazarlklar direni hareketlerinin um utlarna vurulm u l
drc bir darbeydi. Dou Avrupada Stalinin ordularnn elini serbest
braktlar. Stalin baka yerlerdeki kom nistlerin, kitleler ne kadar uy
gun durum da olursa olsun, devrimlere nclk ederek bu dzenlemeyi
bozm alarna izin verecek deildi. Eski Dileri Bakan Litvinov, 1944
Eyllnde talyadaki ABD temsilcilerine bunu aka ifade etti: Biz
Batda devrim ler istemiyoruz.253
Bu yalnzca szde kalan bir ey deildi. 1944 baharnda talyan
Komnist lider Togliatti Moskovadan talyaya dnd. Partisinin km
senen Badoglio hkm etine katldn ve sava sona erinceye kadar m o
nariye dokunm am aya hazr olduklarn aklad.254 Fransz lider Maurice
Thorez, Moskovadan, en byk direni grubu, Komnistlerin ynetim in
deki FTPnin, de Gaullen daha kk FFIine katlmas gerektiini ilan
ediyordu. 1945 O caknda Parise dndkten sonra Thorez, m ilitanlara,
eski devletin kurum larna kar direnii terk etmeleri arsnda bulundu.
Tek devlet, tek ordu, tek polis olmas gerektiinde srar etti.255
talya ve Fransada eski dzenin restorasyonu az ya da ok bar bir
ekilde oldu. Yunanistanda kanlm az sonu, her ne kadar bu, direni
liderlerinin herhangi bir ekilde devrimci bir deiimi srdrmeye ciddi
olarak girimelerinden kaynaklanmasa da, i savat.
1944 yl sonunda Alman ordularnn geri ekilmesi hemen hemen b
tn lkenin kontroln EAM-ELASa brakt. EAM-ELAS kuvvetleri en
kk bir hareketle Atinay igal edebilirdi. Britanyann niyetinin eski
monariyi ve eski gzden dm ynetici snftan politikaclarn yneti
m inde bir hkm eti empoze etmek olduunu biliyordu. Britanya zaten bu
dzenlemeye kar bir ayaklanma giriim ini krm ak iin M srdaki bin
lerce srgn Yunan askerinden yararlanarak g kullanm t. Bununla
birlikte Britanya askerlerinin ve yeni hkm etin ehre hkim olmasna
izin verdiler.256 Yeni hkm etin dayanabilecei tek g polis ve Nazilerle
ibirlii yapm olan ve direnii krmaya azimli olan sa kanat gruplard.
Aralk ay banda hkm et direniilerin derhal lke apnda silahsz
landrlm asn talep etti ve hkm et kuvvetleri Atinada byk bir pro
testo gsterisine m akineli tfeklerle ate aarak 28 kiinin lmne ve
pek oklarnn yaralanm asna neden oldu.257 EAM-ELASn savamaktan
baka seenei yoktu ve Britanyal generaller kendilerini zor durum da

U m u t ve D e h e t Y z y l

buldular. Mareal Alexander, Atina-Pire blgesi dnda bir yerleri geri

alamayaca konusunda C hurchilli uyard.
Churchill oktan Antony Edene, Yunan tugaynn olanak bulunca ate
etmek iin tereddt etmeyeceini um arm demiti ve blgedeki Britanya
komutan Scobieye Yerel bir isyann devam ettii fethedilmi bir ehirdeki
gibi hareket etmekten ekinmeyin diye emretmiti.258Bu noktada Churchill
Atinaya giderek, Britanya operasyonunun, Bakan Roosevelt ve Mareal
Stalinin tam onayn aldn ilan etti.259 EAM-ELAS kuvvetleri bakent
ten ekildiler ve hkm etin uyma niyetinde olmad bir anlama uya
rnca resmen kendilerini dattlar. Stalin, 8 M artta Yaltada Churchille,
Yunanistandaki Britanya politikasna gvenim tam dr diyecekti.260
Ksa sre sonra hkm et kuvvetleri direnie katlm herkesi avlyor
du. 1945 ylnda, sa kanat param iliter gruplar hkm etin korum as altn
da operasyonlar yaparken, en az 50.000 EAM-ELAS destekisi hapsedildi.
Bir Tory parlamento yesi olacak, Britanya temsilcisi C. M. Woodhouse,
daha sonra unlar yazacakt: 1945 sonuna kadar ... kan dklmesinin
suu esas itibariyle sa kanat glere aittir.261
Bugn bile pek ok tarihi, her lkedeki direni rgtleri liderleri
nin, sava ncesi ynetici snflarn restorasyonunu kabul etmekten baka
anslar olm adn tartm aktadr. Bu ynetici snflar devirmeye a
lsalar bile, Britanya ve ABD ordularnn gc tarafndan ezileceklerdi
diye iddia edilmektedir. Paul Ginsborg, talyann durum unda bunu ka
bul etmekte ve Eric Hobsbawm daha genel bir ekilde, Komnistler ...
Triestenin batsnda hibir yerde... devrimci rejimler kurabilecek durum
da deillerdi diye srar etm ektedir.262 Bununla birlikte Gabriel Kolkonun
hakl olarak iddia ettii gibi, bu t r hkmler, Almanya ile olan savan
geni balamn, ierdii salt askeri sorunlar olduu kadar kar-devrimci
savalar srdrm enin ngilterede ve ABDde ortaya karaca rktc
siyasal glkleri de tam amyla grmezden gelmektedir.263
1944-45te Britanya ve ABDde halkn ruh hali, youn basky sr
drm enin onlar iin kolay olmayaca ynndeydi. Britanyann
Yunanistandaki eylemleri hem Britanyada hem de ABDde byk siya
sal frtnalar koparm t ve bu lkelerin ordularnn saflarnda m m kn
olduu kadar erken evlerine dnm e konusunda gl bir arzu vard. Bu
ruh hali M srda konulanm Britanya birlikleri iindeki isyanlarda ifa
desini bulm utu. Her eyden nce, devrimci bir hareketin tek bir lke ile
snrl kalmas ihtim ali bir hayli dkt. C hurchillin byk korkusu,
Yunanistanda devrim olmasnn talyada ayn ynde hareketlere ilham
vermesiydi ve byle bir ey olursa Fransann bundan etkilenmeyecei
ni dnm ek zordu. Gerekten de, Almanyada bile, Nazi rejim inin 1945

51 6

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Maysnda kmesiyle, iilerin eski sosyalist ve Komnist aidiyetlerine

dnmelerine, igal ordularnn onlarla birlikte srgnden dnen politi
kaclarn yardmyla dzeni yeniden kurm alarna kadar, anti-Nazi halk
komiteleri oluturm alarna ve Nazi-yanda iletmecilerin brakp kat
fabrikalarn iletmesini ele alm alarna tank olundu.
Yunanistan, talya ve Fransada eski dzenin yeniden kurulm as, faist
ve ibirliki rejimler altnda zenginleenlerin ksa sre sonra eski yollar
na dnecekleri anlam na geliyordu. Yunanistanda hkm et ile direni
iler arasndaki atekes ksa srede unutuldu. Faist sem patizanlar ve
eski ibirlikiler polisin ve ordunun her kademesinde grlyordu ve ak
i sava kana kadar sola sistemli bir ekilde zulmettiler. ABD silahlar
san i sava kazanm asn ve 1950lerdeki ve 1960larn bandaki hi
leli seimlerle lkeyi ynetmesini salad. Daha sonra 1967de ordudaki
eski ibirlikiler ve faist sempatizanlar, ortann solundaki politikaclarn
bir seim zaferi riskini gze alm aktansa askeri bir darbe ile iktidar ele
geirdiler. 1970lerin ortasnda askeri rejim kene kadar Yunanistanda
norm al kapitalist demokrasiye benzer bir ey var olmad.
talyada gerek parlamenter kurum lar tesis edilmiti ama bunlarn al
tnda, devlet m akinesinin kompozisyonu hemen hemen eskisi gibiydi. Bu
durum 1970lerin banda gizli servisin ve ordunun kim i kesimleri faist
lerle birlikte bir darbe iin bahane yaratm ak zere bom balar yerletirdik
lerinde ortaya kmt.
Fransada devlet aygtnn sreklilii, 1990larn ortalarnda
Bourdeauxdaki eski bir Vichy polis efi Paponun binlerce Yahudiyi lm
kam plarna gndermekten yarglanmasyla gzler nne serildi. Savatan
sonra Pariste bir polis efi pozisyonun ykselmeyi baarm ve 100den
fazla kiinin ld Cezayirdeki gsterilerde polise saldr emri verm i
ti. Bununla birlikte, Fransz devletinin devamllnn gerek deheti
Fransa dnda grld. A lm anlarn yenilgisini simgeleyen VE G nnde,
Cezayir Setifte Araplar direniin yeil ve beyaz bayran Fransz yne
tim ine kar salladlar. Fransz polisi ate at ve izleyen atmalarda en
az 500 Cezayirli ve 100 Fransz gmen ldrld.264 Fransz devletinin
bu smrgeye sahip olmay srdrm e kararll izleyen 20 ylda bir m il
yon hayata malolacakt. Vietnam da, Komnistlerin ynetimindeki ulusal
direni hareketi, Vietminh, Japonya teslim olduktan sonra lkenin kont
roln ele geirdi. Lord M ountbatten ynetimindeki Britanya kuvvetleri
gneydeki Saygon ehrine ktlar, Japon sava esirlerini silahlandrdlar
ve bunlar V ietm inhi silahszlandrm akta kullandlar; daha sonra da eh
ri Fransz smrge otoritelerine devrettiler. Komnistlerin, Franszlarla
ibirlii yaparak Stalinin izgisini izlemeye altklar ksa bir suskun

U m u t ve D e h e t Y z y l

luktan sonra, hemen hemen 30 yl srecek ve iki milyon Vietnam lInn

hayatna mal olacak bir sava patlak verdi.
Bat ve Gney Avrupadaki kurtulu hareketlerinin kaderi, Dou
Avrupadaki Rus etki alannda olanlarla benzeiyordu. Batl devletler
Dou Polonyann Bat Ukrayna olarak SSCBye katlm asn kabul ettiler;
Stalinin Alm an ordusunun Varova Ayaklanm asn ezmesine izin ver
mesine seyirci kaldlar ve daha sonra da onun atad halk hkm etini
lkenin yneticileri olarak kabul ettiler. Ayn ekilde, ona Macaristan,
Romanya, Bulgaristan, ekoslovakya ve Dou Almanyada hareket ser
bestlii tandlar. Stalin Batnn cinayetlerine ilikin propagandasn
srdrrken, onlar da Stalinin bu lkelerde yapt ktlkler hakknda
propaganda yaptlar ama onu durdurm ak iin hibir ey yapmadlar. Her
iki taraf da, 1989 ylnda, kendi i zorluklar nedeniyle Rus blou kn
ceye kadar sava zam an anlam alarnn ana noktalarna sadk kaldlar.
Avrupada bu iki kam ptan birisine dahil olmayan nemli bir lke var
d. Bu lke, (kendisi Hrvat ve Sloven karm a kkenden gelen) Titonun y
netim indeki Komnistlerin, hem Alm an igaline hem de Hrvat Ustashe
faistlerine kar ok etnisiteli bir direni hareketi kurmay baardkla
r Yugoslavya idi ve kralc Srp etnikler, bunu yapmay reddederken,
Alm anlara kar savamaya istekli olduklar iin M ttefiklerden silah al
mlard. Partizanlar lkenin denetim ini ele geirebilir durum daydlar ve
-h e r ne kadar balangta Stalinin SSCBdeki rejimini kle gibi taklit etse
d e- kendi bana bamsz gl bir temeli olan bir rejim kurdular. Bu
durum 1948 ylnda Tito aniden Stalinden koparak, izleyen 40 yl devam
edecek olan bir tarafszlk politikas izlemeye balaynca ortaya kt.
Rusya ile Batl devletler arasndaki anlam alar Avrupa ile snrl de
ildi. Britanya ve Rusya ran sava srasnda iki etki alanna blmler
ve birka yl kuvvetlerini orada tutm ulard. 1945 yaznda Korenin Rusya
ve ABD arasnda, ABDli General M acA rthurun izmi olduu izgide
blnmesi, daha uzun mrl oldu. Her ikisi de kendilerine den ya
rnn ynetilmesi iin birer diktatr setiler: bir tarafta, sava SSCBde
geirmi olan kk apl gerilla lideri Kim l Sun; te tarafta, ABDnin
istediini yapma konusunda gvenilebilecek olan sa kanat milliyetisi
Syngman Rhee. Korenin blnmesi, sava zaman m ttefikler arasndaki
ibirliinin son byk olay idi. Be yl iinde aralarndaki en byk ka
pm ann nedeni olacakt.

9. B l m

So u k Sava

Byk devlet, Almanya ve Japonya karsndaki zaferlerini, yeni

bir uluslararas rgt, Birlemi M illetleri kurarak kutlad. rgtn
Mays 1945te San Franciscodaki kurulu konferans dnya halklarna,
sava ebediyen hezimete uratacak yeni bir bar ve ibirlii dzeni vadetti. Bu seferki rgtn, iki sava arasndaki selefi, kinci Dnya Savan
nlemek iin hibir ey yapamayan Milletler C em iyetinden ok farkl ola
ca iddia ediliyordu. Bu iddia, daha iyi olacana itenlikle inandklar
bir dnya iin savaan ve ac eken insanlar arasnda sempati yaratt ve
onlar duygulandrd.
Bununla birlikte Milletler C em iyetinin baarszl tesadfi deil
di; yaratlta var olan bir hatadan kaynaklanyordu. Milletler Cemiyeti,
1918in muzaffer devletlerinin dnyay aralarnda parselledikleri
Versailles A ntlam asnn bir paras olarak kurulm utu. Lenin onu bir
hrszlar mutfa olarak tanm lam t ve ykye gre hrszlar birbiriyle
atyordu. Birlemi Milletler de, her ne kadar Cenevrede (ocuk fo
nunu oluturan UNICEF, Dnya Salk rgt vs. gibi) fakirlere orba
datlan bir mutfa olsa da, selefinden farkl deildi. Karar verme yetkisi
Gvenlik K onseyinin drt daim i yesinin265 -Britanya, ABD, Fransa ve
Rusya- elindeydi ve bunlar kendi aralarnda dnyann geri kalan ksm na
hkim oluyor, bask uyguluyor ve smryordu.
San Francisco gnlerinde bile, perde arkasnda kavga etmeye bala
mlard. Churchill, yle grnyor ki kendi generallerinin bile ciddiye
almayaca, Rusyann ortadan kaldrlmas iin Birleik Devletlerin ve
Britanya m paratorluunun iradesini empoze etm ek266 zere, yenilmi
Alman askerlerini silahlandrarak, Rusyann zerine salma planlarn
tartyordu. ABD konum aktan da te iler yapyordu: Austos 1945te
Japonyaya kar nkleer silah kullanm a karar, en azndan ksmen,
Staline aka elindeki yok etme gcnn m uazzamln gsterme arzu
sundan ilham alyordu.
Bir yldan fazla bir sre, her devlet pozisyonunu salamlatrr, imdi

U m u t ve D e h e t Y z y l

sava sona erdiine gre sanayiini yeniden organize eder, son zam anlarda
igal etmi olduu dnyann eitli yerlerini ynetmeye alr ve ierdeki
beklentileri sndrmeye alrken, gerilim iten ie kaynad. Britanyann
i Partisi hkm eti, 1945in radikalizm dalgasn, sosyal yardm lar ge
litirerek ve demiryollaryla madenleri m illiletirerek yattrmaya alt.
ABD, 1936-37dekilerden bile daha yksek bir grev dzeyi yaad. Dou
Avrupadaki Rus igal kuvvetleri, bir zam anlarn kk Komnist p arti
lerinin, byk brokratik rgtlere dnmesine nezaret ettiler.
Bunlarn her birinin yneticileri, denetim yaplarn hakl karm ak
iin uluslararas uyum duygusuna ihtiya duyuyordu. Fransa, talya ve
hatta Britanyada hkmetler, Komnist P a rtin in grevlere kar oluun
dan hl yararlanyorlard. Dou Avrupada, Rus askerlerince igal edil
mi devletlerin, sava ncesi sa, orta ve sosyal demokrat partilerin bir
koalisyonu tarafndan ynetilmeleri Stalinin iine geliyordu.
Byk devletler arasndaki kavgalar 1946-47de aa kt. imdi
Britanyada muhalefette olan Churchill, 1946 M artnda Missouri,
Fultonda, Baltkta Stettinden Adriyatikte Triesteye kadar ktann
zerine demir bir perde inm itir diye ilan etti. Kukusuz, yalnzca 18 ay
kadar nce Moskovada Stalinle yapt sinik pazarln bunda rol ol
duundan sz etmedi. Ne de iki gn sonra rk ayrm na dayanan Jim
Crown* Virginia eyaletinde, zgrlk ve dem okrasi nutuklar ek
mekte herhangi bir eliki grd. Bir yl sonra Truman, Yunanistanda bir
yl nce 1.300 EAM-ELAS destekisinin katledilmesinden sorum lu olan
baskc rejimin destekiliini Britanyadan devralarak, Churchillin sz
lerini eyleme dntrd.
Ksa sre sonra bunu, Avrupa ekonomilerini ABD egemenlii altnda
canlandrm a projesi, Marshall Plan izledi. Bu plan, Rus igali altnda
ki blgeler de dahil btn Avrupaya bir yardm nerisi olarak sunuldu.
Ancak bunun uygulanm asnda alm olan -ve daha sonra ABDnin
Vietnam savanda nemli bir rol oynayacak olan- iktisat W. W.
Rostow, bu plann, hl Stalinin nfuzu dnda kalan blgeleri glen
dirm eyi amalayan bir saldrnn paras olduunu aklyor.267 Plann
duyurulm asndan sonraki birka hafta iinde ve ABDnin kkrtm asy
la, Fransa ve talyadaki san ve ortann partileri Komnistleri hk
metlerden dladlar.268 Bu, (tam da hkm et krizinin kt bir srada
Paris, Renaultdaki byk grev de dahil) yl boyunca grevlere kar
*

Jim Crown: Adn, eskiden yzn boyayarak zenci arklar syleyen ve soytarlk eden
hayal bir karakterden alan ve Am erikada rk ayrmc sistemi ifade etm ek iin kullanlan bir
terim . Terim ayrca, 1876 ile 1965 yllar arasnda Am erikada szde eit ama ayrTk tem e
linde, rk ayrm n legalize etm ek iin karlm yasalar ifade etm ek iin de kullanlr, -ev.

520 | H a l k l a r n D n y a T a r i h i

kan Thorez ve Togliattinin dlyd. 1948 baharnda ABD, Komnist

ve Sosyalist ortak adaylar listesinin genel seimleri kazanm amas iin
talyaya fonlar aktt ve ayet kazanrlarsa diye, (daha sonra NATOnun
kanad altna girecek) silahl bir yeralt rgt, Gladio, iin eski faistler
den adam toplamaya balad.
Stalin de Dou Avrupann Rusya igali altndaki blgesindeki potan
siyel muhalefeti nlemek iin benzer nlemler alyordu. Rus ordusu, poli
sin ve gizli polisin kendi atad kiilerin elinde olmasn garanti altna al
mt. imdi Rusyann buyruklarna direnm eyi yok edecek bir dizi hamle
yaplyordu. lk olarak, Komnist olmayan bakanlar grevden uzakla
trld; sosyal demokrat partiler, yelerinin duygular ne olursa olsun,
Komnist parti ile birlemeye zorland; daha sonra Stalinden herhangi bir
derecede bamsz hareket edebilecek parti liderleri (spanyada savam
hemen herkes dahil) yargland, hapislere kondu ve ou kez srgne gn
derildi. Bulgaristanda Kostov, M acaristanda Rajk, ve ekoslovakyada
Slansky idam edildi. Polonyada Gomulka, ve M acaristanda Kadar yal
nzca hapse atld. Stalin yalnzca piyasa kapitalizm inin Bat yanls des
tekilerini uzaklatrm aya kararl deildi. Ortaya km akta olan bam
sz Komnistlerin nderlik ettii rejimlerden de -zellikle 1948 ylnda
Titonun Yugoslavyas ile koptuktan sonra- lgna dnyordu. Tito gibi
emperyalist ajan ve faist diye sulanacak Dou Avrupa Komnist li
derlerin gstermelik yarglama dalgas bunu izledi.
Ksa sre sonra Souk Sava olarak bilinecek eyin en gzle grnr
ifadesi 1948 yaznda oldu. Almanya ve bakenti Berlin drt igal blgesine
blnm t. imdi ABD, Britanya ve Fransa kendi blgelerini birletirdi
ler ve onu Rus blgesinden ayrm akta etkili olan yeni bir paray yrrle
koydular. Rusya, Bat Berline kara ve dem ir yoluyla yiyecek maddelerinin
ve m allarn ak zerine ambargo uygulayarak buna tepkide bulundu.
Muazzam bir ABD ve Britanya hava tama sistemi gerekli eylerin akn
srdrm ede baarl oldu ve bu zgrln savunulmas yolunda AngloABD propagandasnn bir paras haline geldi.
Bu kampanya Batda Komnist ve sol kanat eylemcilere kar bir kam
panyann arka plann oluturdu. ABDde, Taft-Hartley yasas Komnist
grevlilerin sendikalardan atlm asn gerektiriyordu; (retmenler ve
niversite hocalar da dahil) kamu alanlar sadakat yem ini im zala
m adklar iin ilerinden atld; szde Komnist ilikileri lanetlemeyen
ynetmenler ve yazarlar, Senatr Joe (Joseph) M cCarthynin, Temsilciler
Meclisi Am erikan Kart Faaliyetler Kom itesince Hollywoodda al
m aktan menedildi. Yazar Dashiell H am m ett komnist olduu gereke
siyle hapse atlanlardan biriydi. Charly Chaplinin lkeye girmesi, Paul

U m u t ve D e h e t Y z y l

Robesonun lkeden kmas yasakland. Bu ilerin tyler rpertici zirvesi

olarak Ethel ve Julius Rosenberg, Ruslara gizli atom srlar verdikleri iddi
asyla elektrikli sandalyeye gnderildi. Fransa ve talyada anti-Komnist
kopm alar sendikal hareketi param para etti. Britanyada birka byk
sendika Komnistlerin grev alm asn yasaklad.
Batda bunlar olurken Dou Avrupada Stalinci ideolojinin en ksr
biimi, hapishaneler ve alma kamplaryla, itiraz eden herkese empoze
ediliyordu.
ki blok ksa srede rakip askeri ittifaklar, NATO ve Varova Pakt
eklinde rgtlendi ve byk lde ekonomik olarak birbirlerinden kop
tular. ABD, Dou Blokuna ok sayda stratejik ihracat yasaklad; Rusya
ise bu blok iinde ekonomik, siyasi ve ideolojik faaliyetlerin bloun b
tnnn ihtiyalarna kaytsz artsz uymas konusunda srarl oldu.269
Her iki tarafta da askeri harcamalar, ABD ulusal retim inin yzde
20si ve Rusyann kk retim inin yzde 40na ulaacak ekilde, ba
r zam annda grlmemi boyutlara ulat. ABD atom bom basndan 100
kez daha fazla tahrip edici hidrojen bombasn gelitirir ve nkleer bom
balar tayan uak filolarn srekli seyir halinde bulundururken, Rusya
ABDye rakip olabilmek iin atom bombasn gelitirmek iin gizli ehir
ler kurdu. ki sper gcn nkleer cephanesinin dnyay birka kez yok
etmeye yetecek boyutlara ulamas iin ok sre gemedi. Yine de her iki
taraftaki generaller bu silahlarn muhtemel kullanm konusunda sava
oyunlar oynuyorlard.
Dem ir perdenin her iki tarafnda ideolojik itaat empoze edilirken,
bom bann glgesi altnda bir kuak yetiti. Her iki kam pta da bu ca
navarla kar kmaya cesaret edecek herhangi bir kii te tarafn des
tekisi ve hatta ajan olmakla yaftalanmay bekleyebilirdi. ou kez bu
yaftalama muhalefette olanlarca da kabul ediliyordu. Batda ve nc
Dnyadaki pek ok sosyalist, SSCB yneticilerinin kendi yanlarnda ol
duuna inanm a konusunda yanltlmlard; bu arada Dou Blokundaki
pek ok muhalif, zgrlk ve dem okrasi iddiasnda bulunan Batl li
derlere inanyordu. 1950lerin banda bu samala kar kanlarn sa
ys ok azd.
Souk Sava hibir zaman dnya leinde scak savaa dnm e
di. Eer dnseydi imdi ok azmz etrafta olurduk. Ama Souk Sava
Korede snd. 1945 snr izgisine gre Kuzey ve Gneyde baa geirilen
rakip diktatrler, lkeyi birletirerek meruiyet kazanm ak istiyorlard ve
1949 baharndan itibaren atmalar balad. Kuzeydeki diktatr Kim l
Sung, Gneydeki rakibi Syngman Lee bu ans bulm adan nce hareket
etmeye karar verdi. Stalinden izin aldktan sonra ve Gneydeki rejimin

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

hemen kecei beklentisi iinde 1950 H azirannda bir saldr balatt.

Ne o, ne de Stalin ABDnin mdahale edeceini dnmemilerdi. Ama
Gneyin ordusu, her ne kadar lkenin en gney ucuna kadar ekildiyse
de kmedi ve ABD yardm a kotu. ABD, Dou Blounun Koredeki ba
arsnn, devrimci retorie bavuran, gl bir Komnist P artiye sahip
olan ve hl harap ve yoksul durum da bulunan Japonyada yarataca et
kiden korktu. ABD Bakan Trum an ayrca Kore savan, askeri harca
m alarda byk bir art onaylama konusunda daha nce gnlsz olan
Kongreyi ikna etmek iin bir bahane olarak da grd.
Sava yl srd. nsan kayplar muazzamd. Batllarn kayplar
500.000di ve te tarafn kayplar ise bunun katyd. ki milyon Koreli
sivil ld ve Gneydeki nfusun yars evlerini kaybetti ya da mlteci
oldu. Kore halknn byk kitlesi hibir ey kazanm ad. Savan sonunda
ki snr izgisi balangtakiyle aynyd ve milyonlarca insan teki tarafta
ki dostlarn ve akrabalarn grmekten ebediyen engellenmi oldu. Sava
baladnda Gneyde Kim l Sunga olduka byk destek ve ordularna
yardm etmek zere biraz gerilla faaliyeti vard. Geride kalan Gneyli sol
cular on yllarca hapislerde yattlar; Kim l Sungun ordularyla birlikte
kuzeye snanlar, hapsedildi ya da gvenilmez unsurlar olarak idam
edildi. Bu arada bir dizi diktatr Gney Koreyi ynetti ve szde onun iin
savald sylenen dem okrasinin en snrl ekline sahip olunabilmesi
iin bile hemen hemen 40 yl gemesi gerekti.
Bu nafile ve barbarca sava, Souk Sava zetliyordu. nceki iyi yz
yln muazzam teknolojik gelimeleri, birbirine rakip ynetici snflarn
insanl tehdit etmesi iin kullanlyordu. Bunlarn her biri, dnyann
m m kn olduunca byk ksm n tbi klm ak iin A ydnlanm ann di
lini kullanyordu ve her biri byle yapmann hakl olduu konusunda ok
sayda insan ikna etmei baaryordu.
En Ksa Sren A ltn a
Yoksulluk ve gvensizlik yok olma srecindedir. Yaama standard hzla yk
seliyor; isizlik korkusu dzenli bir ekilde azalyor ve de sradan gen ii,
babasnn aklna hibir zaman gelmemi olan umutlara sahiptir.270

Bunlar, Britanyal sa kanat sosyal demokrat Anthony Croslandin

1956daki szleridir. Bernsteinn 60 yl nce yapt gibi, onun vard
sonu, kapitalizmin krizlerin stesinden geldii ve bizlerin ...m uazzam
bir bolluun eiinde durduum uzdu.271
Sonraki olaylar onun yanl olduunu kantlad. Ama onun derledii
istatistiklere meydan okunm as sz konusu deildi. Dnya kapitalizmi o

U m u t ve D e h e t Y z y l

zamana kadar grd en srekli bymeyi yayordu. 1970lere gelindi

inde ABD ekonomisi, 1940ta olduundan kez daha fazla retiyordu;
Alm an sanayi retim i 1949un be katyd ve Fransann retim i drt kat
artm t. talya, bir kyl lkesi olm aktan belli bal bir sanayi gc ol
maya dnm ve Japonya ABDnin arkasndan ikinci sray alacak ka
dar ileri sramt. Bugn pek ok iktisat tarihisinin dnemi altn a
olarak tanm lam asna amamak gerekir.
ok sayda insann hayat deimiti. sizlik daha nce yalnzca can
llk yllarnda ksa dnemler iin grlen dzeylere - 1950lerin bala
rnda ABDde yzde 3e; 1960lara gelindiinde ise Britanyada yzde 1,5,
Bat Almanyada yzde l e kadar dmt. ABD, Britanya ve skandinav
lkelerinde 1950lerde, Fransa ve talyada 1960larda, gerek cretler ar
ama az ya da ok kesintisiz bir ekilde ykselmiti. iler ana babalarn
dan daha iyi yayorlard ve ocuklarnn daha da iyi yaamasn bekli
yorlard.
Bu yalnzca bir yksek cret meselesi deildi. cretler, elektrikli s
prgeler, amar makineleri, buzdolaplar, televizyonlar, annda scak su
retm e sistemleri gibi bir dizi tketim maddesine harcanyordu. i s
nfnn hayat standardnda niteliksel bir srama sz konusuydu. Ev ileri
hl kadnlar iin bir ykt ama artk uzun saatler sren piirme, diz k
me ve ovalama gerektirmiyordu. Yiyecek maddeleri gnlk deil haftalk
olarak satn alnabiliyordu (kedeki bakkaln yerini alan sperm arketin
kapsn ayordu). eitli trden elence, sinema, tiyatro ya da dans sa
lonlarn gze alamayanlar iin bile evde hazrd.
Baka deiiklikler de vard. verenler be buuk gnlk hafta yerine,
be gnlk haftaya ve birden fazla haftalk yllk tatillere raz oldular. 1936
ylnda Fransada iilere byk bir kazan gibi grnen ayrcalklar Bat
Avrupa ve Kuzey Amerikada sradan bir hale gelmiti. Kitleler iin tatil,
krsalda birka gn ya da deniz kenarnda bir hafta geirmek anlam na
gelmeye balamt. Gemite tutkusu bir bisiklet satn almakla snrl
olan iiler, imdi ikinci el bir araba iin tasarruf yapabiliyordu. Gen i
iler ilk kez kendi adlarna bir pazar oluturabilecek kadar yksek gelirler
elde ettiler. Genlik k ltr, genlik ryalarnn ve gvensizliklerinin
ateledii m odalar ve pop arklara olan hevesle, doymak bilmeyen bir
talep halinde 1950lerin ortalarnda domutu.
Tketim ve hayat tarzndaki deiiklikler retim deki deiikliklerle el
ele gidiyordu. Sava yllarnn yeni teknikleri gerek yeteneini gsterdi.
Yeni ya da geniletilmi fabrikalar yeni igleriyle amar makineleri,
buzdolaplar, elektrikli sprgeler, televizyonlar ve hepsinden nemli
si otomobiller retti. ABDde yzlerce, binlerce ya da kim i otomobil ve

524 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

uak fabrikalarnda olduu gibi, on binlerce iinin topland fabrikalar

da 70 m ilyondan fazla, Britanyada sekiz milyon imalat ii alyordu.
Zam anla seri retim fabrikalar pek ok baka alma alan iin model
oldu. Bunlarn sk disiplinli alma modeli hzla byyen spermarket
zincirlerine; zaman ve eylem aratrm alar veri ileme ve yazdrm a m er
kezlerine; deme sistemleri km r madenlerine ve iletmecilik yntemleri
dok ve inaat alanna yayld. Bylesi fabrikalardan ilham alan uygula
m alar o kadar yaygnlat ki kim i sanayi sosyologlar dnemi nitelemek
iin Fordizm szcn kullandlar. Sanayi devrim inde fabrikann,
iilerin koullarn iyiletirmek iin mcadele potansiyeli olana sun
mas gibi, fabrika benzeri alma uzun sren canllk dneminde daha
da byk apta yaygnlat. Detroit, Turin, Coventry, Dagenham, Kln ve
Billancourtun otomobil, Seattlen havaclk sanayi ve Californiann silah
fabrikalar, byk elik fabrikalar, km r alanlar ve gemi yapm tersa
neleriyle birleerek sermaye sahiplerine kar potansiyel direnm e merkez
leri oluturdu. Tam istihdam koullar altnda bu, sermayenin kendisinin
dikkate almas gereken bir eydi. Kuzey Am erikada ve Bat Avrupann
ounda, toplum un istikrar iin konsenss vazeden politikaclara g
veniliyordu.
Uzun ekonomik canllk yllar, eski yoksul yasalarnn sonunda re
fah devletine dntrld yllar oldu. Sermaye asndan bu ksmen
sendikalar ve siyas araclar (Avrupada sosyal demokrat politikaclar,
ABDde liberal Demokratlar) kullanarak savatan ncekinden potansi
yel olarak ok daha gl olan bir igcnn rzasn satn alma meselesiydi. Bu ayrca, ocuk bakm n ve eitimi gelitirme nlemleriyle pahal
igcnn etkili bir ekilde yeniden retilm esini salam ann bir yoluydu.
Her iki durum da da refahn reform u, 19. yzylda ve bugn olduu gibi,
refah ksarak insanlar iglerini daha ucuza satmaya zorlamak deildi.
Uzun sren ekonomik canllk muazzam nem tayan baka deiik
likler de getirdi. gc ktl, sermayenin yeni iiler bulm ak iin dnya
y batan baa dolamasna yol at. Krsal talyadan gmen iiler ksa
srede Belika m adenlerini ve svire fabrikalarn altryor ve bu arada
Milan ve Turinin artan nfusuna ekleniyordu. Eski siyah yarclarn Los
Angeles, Detroit ve Chicagoya dolmalar bir tufan eklini ald. Alman
irketleri doudan gmenleri iyi karlyor ve Trkiye ile Yugoslavyadan
milyonlarca konuk iin in gelmesini rgtlyordu. Fransz irketleri
Kuzey Afrikadan ii aldlar. Britanyann salk hizmetleri Karaiplerde,
tekstil fabrikalar Pencabda ii aryordu. Kapitalizm uzun zam andan
beri her ktadaki insann emeini dnya piyasas araclyla bir araya

U m u t ve D e h e t Y z y l

getirmiti. imdi de insanlarn ounu byk ehirlerine ekiyordu. Bu

durum farkl kltrlerden gelen insanlarn az ya da ok kaynamasna
neden oldu. Ama ayrca, bir etnik grubu tekine kar kkrtm a giriim
lerine de yol at.
Son olarak ekonomik canllk, cinsiyetler arasnda da tarihsel de
iikliklere neden oldu. Yeni igc kaynaklarna byk ihtiya duyan
sermaye, sanayi devrim inin ilk yllarnda olduu gibi, kadnlara ynel
di. Bata tekstil olm ak zere kadnlara dayanan sanayiler her zaman ol
m utu ve en azndan Birinci Dnya Savandan beri sanayideki kadn ii
says srekli artm t. Ancak evli kadnlarn byk ounluu (1950de
Britanyada yzde 80) cretli bir ie sahip deildi. gcnn yeniden re
tilm esinin salanmasn garanti etmek zere devlet evli kadnlarn evde
oturm asn, ocuklarna bakm asn ve kocalarna hizm et etmesini tevik
ediyordu - ve de evli kadnlarn ou kazanabilecekleri dk cretleri,
hem ev ii hem de cretli iin ifte ykn stlenmek iin yeterince zen
dirici bulmuyorlard. Uzun sren ekonomik canllkla birlikte byk bir
deiiklik oldu. Yeni ev gereleri ev ilerinin ykn azaltt ve cretli ie
girilebilmesini kolaylatrd. verenler, ocuk bakmyla da badar bir
ekilde, kadnlar yar zamanl istihdam etme konusunda kararlyd ve ev
gerelerini satn alm ak iin gereken fazladan para, bu t r ilere girmeleri
iin kadnlar zendirdi.
Yeni dzenlemeler ekonomik basklarn bir sonucuydu. Ama ok daha
geni sonular oldu. alma hayatna ekilen kadnlar, cretlerinin on
lara salad bamszl memnuniyetle karladlar. Bu onlar kendi
balarna ayakta durm ak iin daha hazrlkl yapyordu. Kadnlar, snfl
toplum un ortaya kt 5.000 yldan beri kamusal bir role kabul edilm e
milerdi. imdi kadnlarn ounluu evlerinin zel alanndan sanayinin
kamusal alanna ekiliyorlard.
ifte yk varln srdryordu. verenlerin kadn iileri iyi kar
lam alarnn nedenlerinden birisi onlara daha dk cretler deyebil
meleriydi. Emek piyasas hl, bir erkein gelirinin kadnnkinden daha
nemli olduu nosyonu etrafnda yaplanmt. Bir sr ideolojik nyarg
bunu destekliyordu; yani kadn aslnda bebee bakm akla grevliydi. Ama
kapitalizmin kr ve sermaye biriktirm e gds, kadnn bu dzene kafa
tutabilm e koullarn yaratyordu. Bu durum kadnn zgrl yolunda,
bu talebi hibir zaman tatm in edemese de, grlmemi bir talep iin ze
m ini hazrlyordu.

526 | H a l k l a r n D n y a T ar i h i

Kolonilere zgrlk
15 Austos 1947de Jawaharlal Nehru, Delhideki Krmz Kalede
H indistann ulusal bayran ykseltti. Britanya, im paratorluunun
Tacdaki Mcevherini brakyordu. m paratorluk a, Afrikann kar
ma kark edilmesinden bir 60 yl sonra, her ne kadar can ekimesi
1990larda Gney Afrikada beyaz aznlk ynetim inin kesin olarak terk
edilmesine kadar devam edecek olsa da, sona eriyordu.
Britanyann yneticileri H indistan zerindeki kontrollerini isteyerek
brakm adlar. Bu konudaki giriimleri geriye, cemaat atm alarnn ka
nyla boyanm bir alt-kta brakt.
H indistan ulusal hareketi 1930larda yeni bir hz kazanm t. Dnya
bunalm krsal alanlar yoksullatrmt. yice kuzeydeki Kemir
prensliinden, gneydeki A ndhra ve Travancorea kadar her yerde radika
lizm grlyordu.272 Grevlere katlan iilerin says 1932de 128.000den
1934te 220.000e ykselm iti.273 Kongre (Partisinin) etkisi, N ehru ve
Subhas Chandra Bose gibi liderlerin ynetimindeki sol kanadnn etkisiy
le birlikte artm t. Kiralarn ve vergilerin azaltlmas program etrafnda
kampanya yrten K ongrenin adaylar, 1937de eyalet meclisleri iin ya
plan seimleri farkla kazandlar. slam Birlii, M slm anlar iin ayrlan
sandalyelerin yalnzca drtte birini kazanabildi.
Ancak Kongre iindeki gerek g, san ve G andiye yakn olan
Hintli kapitalist bir zm renin elindeydi. K ongrenin ynetimindeki eya
let hkm etleri ksa sre sonra, snf temelli ajitasyonu srncemede
brakan, greve kar yasalar karmaya baladlar. M slman ayrlk
lar H indu toprak sahiplerinin davranlar nedeniyle btn H indular ve
H indu ovenistler, M slman toprak sahiplerinin ktlkleri iin btn
M slm anlar sularken, cemaat atm alarnn yeniden balam asnn
yolu almt.
Britanyaya kar olan dmanlk, hibir Hintliye danm adan ve z
grlk iin savalaca iddiasna ramen H indistana kendi hkm etini
oluturm a hakkn bile reddederken, H indistann Almanya ile savata ol
duunun aklanmas zerine artt. Gandi bile 1942 ylnda kitlesel bir
H indistan Terk Et kampanyasna raz oldu. Grevler, renci ve iilerin
katld kitlesel gsteriler ve polisin insanlar sokakta dvd birbiri
ni izleyen atmalar oldu. Yzlerce olayda polis silahsz gstericilere ate
at. Britanya nn tesislerine gerilla saldrlar yapld, polis istasyonlar
yakld, telgraf hatlar kesildi ve demiryolu hatlar engellendi. Bask, so
nunda hareketi bozdu. 2.000 zayiat vard ve yalnzca Bombayda 2.500
kii krba cezasna arptrld. Kyler yakld ve hatta havadan makineli

U m u t ve D e h e t Y z y l

tfek ateine tutuldu. Ama Britanya genel valisi General Archibald Wavell,
1943 sonlarnda Churchille, savatan sonra H indistan denetlemek iin
gerekli bask gc, Britanyann olanaklarn aacaktr diyordu.274
m paratorluk otoritelerinin oynayacaklar son bir kartlar vard.
Kongreyi dengelemek zere slam Birliine yneldiler. Birliin btn
M slm anlar temsil ettiini iddia ederek, 1937 seimlerindeki baarsz
sonulara ramen, baz eyaletlerin kontroln onlara verdiler. Bu Birliin
en iyi bilinen lideri M uhamm ed Ali Cinnah, imdi -b ir zam anlar kar
kt- ayr bir slam devleti talebine sahip kt. Byle bir devletin
snrlarn izmek, iine ok sayda H indu ve Sihi katm adan ve H indu
ounluun yaad blgelerdeki ok byk saydaki M slman bura
lardan karm adan m m kn deildi. Gemite cemaatsel ayrm reddet
mi olan Komnist Partisi, Britanya, sava abalarnn desteklenmesinin
bir paras olarak, ve M slm anlar ve H indularn iki farkl m illet ol
duunu iddia ederek, bu talebe uydu. Bu cemaatsel blnmeyi nleyecek
bir ulusal hareket iin hl muazzam bir potansiyel vard. ubat 1946da,
Bombaydaki Britanya donanm asnn Hintli kk subaylar rk haka
retlere ve beyazlara gre daha dk olan cretlerine kar protestolara
baladlar. Protestolar 78 gemide ve 20 ky istasyonunda, rencilerin ve
iilerin gsterileriyle destekledii isyanlara dnt.275syanclar, Hindu,
Mslman ve kzl bayraklar tayorlard. m paratorluu korum ak iin
kurulm u olan askeri glerin, 1857den sonra ilk kez kitlesel olarak ona
kar kmasyd bu ve M slman-Hindu-Sih birliini pekitirm ek ve cemaatilii etkisiz brakm a olanann yolunu amak iin aadan yapl
m bir hareketti. Ancak K ongrenin liderleri bunu uygun bulmaya hazr
deildi. Gandi isyana kar kt ve N ehru isyan sakinletirmeye alt.
syan her ne kadar Britanyann iktidara tutunm a konusundaki herhangi
bir um udunu yok ettiyse de cemaatilik ayakta kalmay baarabildi.
C innahn slam Birlii -ilk ve tek kez yapyor olsa d a- seimlerde
ki M slman oylarn byk ksm n toplad ve bunu cemaatsel ajitasyon
yoluyla, ayr bir devlet iin bastrm a yolunda bir direktif olarak grd.
Bengalde yerel hkm etin slam Birliinden olan bakan ve 1942-43 kt
lnda tahl karaborsas yoluyla m ilyonlar kazanm olan Suhrawardy,
Hindulara kitlesel iddet balatt.276 H indu ovenistler, M slm anlara y
nelik kar katliam lar balatmak iin frsat yakaladlar ve 5.000 kii ld.
zleyen gnlerde birbiri ard sra ehirlerde cemaatsel isyanlar oldu ve bir
yl sonraki nihai dehetin zem inini hazrlad.
Kongre liderlerinin ve onlarn i evrelerindeki destekilerinin, gdk
de olsa, kendi devletlerine sahip olmak iin gzleri dnm t ve C innahla
alt-ktann blnmesi iin anlatlar. H indistan hakknda hibir ey bil

527

| H a l k l a r n D n y a Tar i h i

meyen bir ngiliz brokrat, Radcliffe, Bengal ve Pencab ortadan blen

bir izgi ekti. Pencab snrnn her iki tarafnda, komu ehirler Lahore
ve A m ritsar da dahil, tamamyla kark Hindu, M slman ve Sih nfus
vard. imdi izginin bir tarafnda sac M slman katiller, te tarafnda
sac H indu ve Sih caniler, kendilerine tahsis edilen snr katliam, terr
ve yanl dine mensup olanlar srerek gvenlik altna almaya giriti
ler. 250.000le bir milyon arasnda insan ld. Ayn zamanda, gruhlar,
Pakistana g etmeye ikna etm ek iin Delhi ve Lucknow gibi ehirlerde
ki hatr saylr saydaki M slm ana saldrd.
Blnmenin dehetini son bir felaket izledi - iki yeni devlet arasn
da sava. Her ikisi de, M slman ounlua, H indu bir prense ve hapiste
olan M slman bir muhalefet liderine sahip olan Kemir zerinde hak
iddia etti. Pakistan ve H indistan, her ikisi de, buray silahla gasp etmeye
kalkt. Bakent Srinigara ilk H int ordusu girdi. Her iki rakip orduyu
yzlerce mil uzunluundaki bir izgi zerinde yz yze bakar durum da
brakan bir atekesten nce, bir yl kadar aralkl atmalar devam etti.
Blnmenin her iki lke zerinde de ykc etkileri oldu. H indistandaki
H indu ovenistlerin elini glendirdi; farkl yerel kast, dil ve dinsel grup
larn patronlarna dayanan H int yerel siyaset eilimini cesaretlendirdi.
Pakistanla askeri atma insanlarn hayatlarn iyiletirmek iin gerekli
kaynaklar da tketti.
Pakistan zerindeki etkileri daha da kt oldu. Bu lkenin insan
larnn sahip olduklar tek ortak ey dindi ve orada bile Snni ve ii
M slmanlar arasnda atmalar oluyordu. lke, birka yz mil uzun
luundaki H indistan topraklar tarafndan ikiye blnm durumdayd.
Douda insanlarn ou Bengalee Batda ise Pencapca konuuyordu. Ama
ulusal dil, orta kuzey H indistandan g etmi bir aznln konutuu
Urducayd. stelik, batdaki parann geni blmleri neredeyse feodal
bir iktidara sahip toprak sahiplerinin egemenliindeydi. Sonu, sregiden bir siyasal istikrarszlk, birbirini izleyen askeri diktatrlkler ve 1971
ylnda dou Pakistann Bangladei oluturm ak zere ayrlmas ve halk
ayaklanm asnn kanl bir ekilde bastrlm asndan sonra Bat Pakistanda
daha baka askeri darbeler, eski babakannn idam edilmesi ve 1990larda en byk sanayi ehri Karainin i savaa yakn bir durum a dmesi
oldu.
Bununla birlikte blnme felaketi Britanyann, baka yerlerde m u
azzam etki yaratacak olan, ekilmesini nleyemedi. Emperyalistler geri
ekiliyordu ve her kolonide bu dersleri renmeye hazr insanlar vard.

U m u t ve D e h e t Y z y l

H alk n in i
1949 yaznda, Britanyann H indistandan ekilmesinden tam iki yl
sonra Mao Zedung, Zhu De ve Liu Shaoqu gibi Komnist liderlerin yne
tim indeki Halk Kurtulu Ordusu Beijingi igal etti. inin byk Tayvan
adas ve Britanya kolonisi Hong Kong dnda tm n birletirmek zere
bu ordu gneye doru ilerlerken, bir yzyl kadar nce lkeye empoze
edilmi olan yabanc ayrcalklar ve yabanc sava gemileri dnemi ta
mamyla sona ermiti.
Maonun ordusu, bir grup Komnist ve 1920lerin sonunda gneydeki
Kiangsi eyaleti snrnda bir s kurarak, an Kay-ekin ulusal ordusu
nun katliam larndan kaan m uhalif askerlerle kurulm utu. Bu ordu, in
tarihinde dnemsel olarak grlen isyanc kyl ordularna benzer bir
ekilde yerel kylleri saflarna katmt. an Kay-ekin birliklerince s
ktrlnca, gney ve bat inden kuzey batnn ucundaki Yenana, 7.000
m illik dolambal bir uzun yry yaptlar. Yola kan 100.000 kiinin
onda birinden daha az hedefe vard. Ancak bu geride kalanlar, zellikle
1937de Japonyann ine saldrm asndan sonra, yeni destekler olutur
may baard.
an Kay-ekin ordusu Japonya tarafndan ierilere doru srlm
t ve artk Komnist glerle savaacak durum da deildi. Japonlarla savalrken, rakip in kuvvetlerinin birbirlerine katlanm aktan baka bir
seenekleri olmadn kabul etmek zorunda kalmt. Ama kendi ordu
su hi kimseyle savaabilecek durum da deildi. Generallerinin pek ou
yalnzca askerlerin ve arazilerinden getikleri kyllerin srtndan zengin
olmak tutkusuyla gdlenmiti. Buna karlk Halk Kurtulu Ordusu, g
cn srekli artrd. Japonya ile savaarak eitimli orta snflar; kiralar
drm e politikas izleyerek kyller arasnda prestij elde etti ve hatta fa
aliyetleri iin istikrarl bir ortam salayarak kim i inli kapitalistin bile
desteini salad.
1945te Japonyann kyle an Kay-ekin elinde, ABDden (daha az
lekte olmak kouluyla Rusyadan, zira bu aamada Stalin Komnistlere
destek vermiyordu) salad byk yardm larla daha byk bir ordu var
d. Ama Maonun ordusunun morali daha yksek ve disiplini daha iyiydi.
kisi arasnda i sava kt zaman, an Kay-ekin ordusu (generaller
dahil) byk kesimlerin taraf deitirmesiyle zlmeye balad. 1949a
gelindiinde an Kay-ek ktadan -K uom intangn bugn hl hkm ete
egemen olduu- Tayvana ekildi.
Maonun zaferi, an Kay-ekin generallerinin cebine muazzam fonlar
aktan ve bu lkeyi kendi gayri resmi imparatorluu olarak gren ABD

H a l k l a r n D n y a Tar i h i

iin korkun bir ok oldu. ABD, Maonun bir Komnist (Stalinin an

Kay-eke yardm salad ve Maoya iktidar alm am asn tledii ger
eini grmezlikten gelerek) Stalinin de bir Komnist olduu ve bu ye
nilginin de dnya apnda bir Komnist tertibinin sonucu gerekletii
eklinde bir akl yrtt. Maonun zaferinden yalnzca aylar sonra patlak
veren Kore Savandaki ABD askeri operasyonlar, Kuzey Koreden in
snrna doru yaylan birlikleriyle, ini Kuzey Korenin yardm na zor
lad ve (her ne kadar aralarndaki ittifak yaklak on yl yaayacak olsa da)
Maoyu Stalinin kollarna itti. ABD ayn zam anda Vietnam da ykselen
Fransz smrgeciliini hr dnyann Kom nizm e kar savunulmas
balam nda grd ve Fransann 1954 ylna kadar sava srdrm esine
olanak verecek fonlar ve silahlar tem in etti.
Solun byk ksm da tam zt bir yorum la ABDye benzer bir sonuca
ulat. in ve Rusya imdi, ortaklaa, bar ve sosyalizm blounu olu
turuyordu. Dahas kimileri, inin krsal gerilla yoluyla iktidar ele ge
irm enin ne kadar kolay olduunu gsterdiini ileri sryordu. inin,
muazzam uzaklklar, Japon istilas, an Kay-ek ordusunun ahlakszl
gibi 1930larn ikinci ve 1940larn ilk yarsndaki zel koullarn gr
mezden geliyorlard. Ayrca, Maonun ordusunda kyllere dayanmasna
karlk, kurtarlm blgelerdeki ynetsel yapsnn ve kadrolarnn e
hirlerin eitimli orta snflarnn radikallemi yelerinden olutuunu
da gremiyorlard.
m p a rato rlu k larn Son D ura
Britanyann H indistan terk etmesinden hemen sonra gelen Maonun
zaferi, her taraftaki smrgelerde emperyalizmin yenilebilecei duygu
suna katkda bulundu. Fransz Cezayirinde ayaklanma kprdanm alar
ve Vietnam da bamsz bir hkm et kurm a giriimleri oktan bala
mt. Savatan nce, Dou H int A dalarndaki byk Hollanda koloni
sinde milliyeti bir hareket de balamt. Bu hareketin liderleri taban
larn geniletmek iin Japon igalinden yararlanm lar, igalci glerle
ksmen ibirlii yaparak, Japonya ekilince kendilerini yeni lkenin,
Endonezyann hkm eti olarak ilan etmilerdi. imdi Hollanda sm r
geciliini yeniden tesis etme giriimlerine kar savayorlar ve 1949 yln
da Bakan Sukarno ynetim inde bamszla ulayorlard. Malayada,
Japonyaya kar direniin, Britanya destekli belkemiini oluturan ye
rel Komnist Parti, Britanyadan kurtulm ak iin savaa hazrlanyordu.
Afrika ve Bat H int A dalarndan Kwame N krum ah, Jomo Kenyatta ve
Eric W illiams gibi, birbirlerini 1930larda Londrada tanm olan genler

U m u t ve D e h e t Y z y l

de bamszlk iin ajitasyon yapmak zere lkelerine dnmlerdi. am,

Badat ve Kahire gibi Arap bakentlerinde, kimi zaman devletin subay
kadrolar iinde stratejik olarak konum lanm yeni bir gen orta snf ku
a, gerek bamszl elde etmek iin hesaplar yapmaya ve A tlantikten
Basra Krfezine, birleik bir A rap ulusunun ryasn grmeye balam
lard. Smrgeci glerin kurtulu hareketlerine tepkisi, eskiden olduu
gibi, m akineli tfekler, bombal saldrlar ve toplama kamplaryla oldu.
Fransann Vietnam, Madagaskar, Cezayir ve Bat Afrikadaki sm r
gelerinde; Britanyann Malaya, Kenya, Kbrs, Aden ve Rodezyada277 ve
Portekizin Angola, Mozambik ve Gina Bissaudaki tepkisi buydu.
Ama eninde sonunda bu yaklamn amaca ulamay zorlatrd,
yalnzca Avrupal karlarna kar halkn dm anln derinletirm e
ye yarad anlald. Yneticilerin artan sayda bir ksm, daha iyi bir
politikann, bamsz hkm etlerin ba olarak, kendilerine sadk bir
ekilde hizmet edecek yerli figrlerin yetitirilmesinde olduunu gr
d. Britanya, O rtadounun ou yerinde, Bat Afrikada, ve Bat Hint
A dalarnda bu yaklam benimsedi. Britanya Malayada Komnistlerin
nderlik ettii bamszlk hareketine kar ar bask uygulad (askerler
l terristlerin ellerini ve hatta kafalarn kestiler ve yarm milyon in
san zorla dikenli tellerle evrilmi kylerde iskn ettiler). Ama Britanya
ayrca, inli aznla kar rk gvensizlik politikas izleyerek destek
kazanm lml Malayal politikaclara bamszlk vadetti. Kyleri
bombalad ve insanlar, pek ounun ld, toplama kam plarna dol
durduu Kenya; askerlerin ikence yaptklar Kbrs gibi yerlilere kar
taviz vermemeye alt ve sk durduu yerlerde bile Britanya sonunda,
daha nce hapsettii ya da srd siyasal liderlerle (Jomo Kenyatta ve
Bapiskopos Makarios) iktidarn bar bir ekilde devri konusunda g
rmelere oturdu.
Fransa sonunda Vietnam da ve Cezayirde bu yaklam kabul etmek
zorunda kald. Ama bunu, kazanamayaca savalar iin byk kaynaklar
harcadktan ve ok sayda insan ldrdkten sonra yapt. syana eilimli
kolonyalist generallerin 1958-62 yllarnda birbirini izleyen askeri darbe
giriimleriyle bu zehir Fransz siyasetini kirletti ve 1958 ylnda Ulusal
Meclisin General de Gaullee neredeyse diktatrce yetkiler vermesiyle
sonuland. Cezayirin bamszlyla ilgili nihai anlama bir milyon
Cezayirli gmenin ayrlp Fransaya gitmesine ve OAS terr rgtnn
Pariste bir dizi sac bombalama gerekletirmesine yol at.
Bat Avrupann en geri kapitalizmi Portekiz, smrgelerine tutunm aya
alt ama sonunda, bunlar elde tutm ann m aliyetinin Portekizin ken
di iinde ihtilalci bir kalkmay kkrtm as zerine, 1974-75te buralar

532 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

terk etmek zorunda kald. Afrikann gneyindeki rk gmen rejimleri

olarak elde kalan tek yerler, sonunda Zimbabwe olarak siyah ounluk y
netim ini 1980de kabul etmek zorunda kalan Gney Rodezya ile nihayet
1994te onu izleyen Gney Afrika oldu.
Bat Avrupal glerin Asyann yarsndan fazlasnda ve Afrikann he
men hemen tam am nda dorudan ynetimi terk etmesi r ac neme
sahip bir sreti. Hemen hemen iki yzyldr dnya tarihinin izgisinin
Londra ve Paristen getii bir dnemin sonuna iaret ediyordu. Bununla
birlikte, dnyann byk ksm nn, az saydaki ekonomik adan geli
mi lkenin karlarna uygun bir ekilde egemenlik altnda tutulduu
anlam nda, emperyalizmin sonuna iaret etmiyordu. nc Dnyada
Gneydou Asyada ve O rtadouda ac atmalar bu olguyu defalarca
kantlar.

P etrol ve Kan
Muazzam petrol rezervleriyle Ortadou, 20. yzyln ikinci yarsnda
her emperyalizm iin aka en byk dld. Britanya O rtadoudaki
im paratorluunu Birinci Dnya Sava srasnda Mekke yneticisi erif
Hseyinle bir Ulusal Arap Ayaklanmasnda ibirlii yaparak geni
letmi ve ona Trkiyenin ynetimindeki tm topraklar vaadetmiti.
Ama Britanya hkm eti Siyonist liderlere de, Arap lkelerinden birisini,
Filistini, yakndaki Svey K analna ynelik Arap tehditlerine kar bir
engel oluturaca dncesiyle, Avrupadan gelecek Yahudi gmenler
iin tahsis edeceini vaadetmiti. srailli siyasi lider Abca Bann daha
sonra aklad gibi, Biz Britanyann egemen g olmasna yardm ede
cektik ve Britanya da bize, Ulusal Yahudi Evini gelitirmek iin yardm
edecekti.278
Bu ikili pazarlk bir noktaya kadar geerli oldu. Britanya irketleri Irak
ve randaki petrol rezervlerine el attlar ve gnll Yahudi gmenler,
1930larda Britanya m paratorluunun kar karya kald en ciddi is
yan olan bir Filistin Arap isyannn bastrlm as iin Britanya adna a
ltlar. Ancak zaman iersinde bu politika geri tepti. Zengin Arap sahip
lerinden toprak satn alan ve yzyllardr oralar ekip bien kyl aileleri
yerlerinden eden Siyonist gmenlere kar artan bir Arap dmanl
geliti. Avrupada zulmden kaan Yahudiler, kendilerini Filistinde ba
kalarna zulm etme beklentisiyle kar karya buldular. Britanya, daha
sonra Yahudi gn snrlandrarak Araplarn fkesini zararsz hale
getirmeye alt ama iki tarafn saldrsyla kar karya kald. 1946ya

U m u t ve D e h e t Y z y l

gelindiinde, Araplara boyun edirmek iin silahlandrlm olan Yahudi

param iliter gruplar, Britanya askerlerine ve tesislerine kar saldrlar d
zenliyorlard.
Britanya kendi yaratm olduu sorundan, 1947de askerlerini ekerek
ve kendi petrol karlarnn savunmasn Irak, rdn ve M srdaki kukla
Arap monarilerine brakarak kamaya alt. ABD ve Rusya, Britanya
dar karken, ieri girme konusunda kararlydlar ve Filistinin b
lnmesi ve (arazinin yarsn, nfusun te birine vermek suretiyle) bir
srail gmen devletinin kurulm as ynnde Birlemi M illetlerdeki bir
karar tasarsn ortaklaa desteklediler. srailli gmenler, Komnist y
netim indeki ekoslovakyadan hatr saylr m iktarda silah ve ABDden
destek tem in ettiler. Sava knca Deir Yassin kynn sakinlerini kat
lederek Arap nfusun ounu, kamalar iin terrize ettiler ve szde
Filistine yardm etmek zere, geriye kalan Filistin topraklarna (ba
langtaki Filistin topraklarnn yalnzca yzde 20si) el koyup rdn ve
M sr krallar arasnda bltren, Arap m onarilerinin gnderdii kt
rgtlenmi bir orduyu yendiler. srail, silah ve parasal destek karln
da Bat karlarna -genellikle bu ABD anlam na geliyordu- hizmet etm e
ye istekli ve yetenekli gl bir gmen devleti olarak kuruldu.
Bunlar blgeye istikrar getiremezdi. srailin Arap ordular karsnda
ki zaferinin neden olduu fkenin kvlcm, M srda Abdl Nasr yne
tim inde milliyeti subaylarn askeri bir darbeyle iktidara gelmesine yar
dmc oldu ve Britanya yanls monariyi sona erdirdi. N asrn, Britanya
ve Fransann sahip olduu Svey K analn milliletirmesi, Britanya em
peryalizm inin blgedeki son byk giriim ini kkrtt. Kasm 1956da
Britanya, Fransz ve srail birlikleri M sr zerine ortak bir saldr ba
lattlar. Saldr askeri adan hemen hemen baarl oldu ama siyasal
olarak tmyle geri tepti. Britanyann mali sorunlarndan istifade eden
ABD operasyonun fiini ekti ve O rtadoudaki egemen g Britanyann
ayan kaydrp yerine geti. Bu arada, blgenin her yerindeki Britanya
kart ajitasyon dalgas, iki yl sonra, Britanya destekli Irak m onarisinin
devrilmesine yol at.
ABD, Britanyann hem srailli gmenlere hem de yanama Arap re
jim lerine dayanma politikasn srdrd. sraile dnyann baka her
hangi bir yerindekinden daha fazla askeri yardm salad. Ayn zam an
da Suudi Arabistan monarisi ile sk ibirlii yapt; ran ahnn m ut
lak egemenliini yeniden salamas iin darbeleri (1953) tevik etti ve
1962de Irakta iktidar, iinde gen Saddam Hseyinin de bulunduu
Baas Partisine verdi. Bununla birlikte, bunlar yalnzca devletler ve halk
lar arasndaki elikileri tevik ederek yapyordu ve bu elikiler bir dizi

533

H a l k l a r n D n y a T a r i hi

savaa -1967 ve 1973 Arap-srail savalar; 1976dan sonra Lbnandaki

uzun i sava; 1980ler boyunca Irakla ran arasndaki dehet verici sa
va; srailin 1982de Lbnan igal etmesi ve 1991de ABD ynetimindeki
Irak a kar sava- yol aacakt. Yirminci yzyl yeniden zenginliin, bu
kez petrol zenginliinin, kana dntn gryordu.
A ynann inden
Rusyada oluturulan ekonomik rgtlenme biimi, eski smrge, yeni
bamsz devletlerin pek ounu hayran brakyordu. Bunlarn ou ko
loni ynetimi altnda durgunluk hatta gerileme yaamlard. 1950lerde
H indistandaki yiyecek arz 400 yl nce Ekber zam anndakinden daha
fazla deildi. Bu arada Rus ekonomisi btn dier ekonomilerden daha
hzl byyebileceini gstermi ve Batda kapitalizm in bana bela kesi
len dnemsel gerilemelerden kurtulabilecek gibi grnm t.
1989da Berlin D uvarnn yklm asndan sonra, Stalin ya da ondan
sonra gelen H ruof ve Brejnev Rusyasnda, hibir eyin asla ilemedii
ni iddia etmek moda oldu. Gerekte, Stalinist yntemler 30 yl boyunca,
muhtemelen Japonya dnda, dnyann herhangi bir baka yerinde gr
lenden daha hzl ekonomik byme salad. 1928 ylnda arlkl olarak
geri bir tarm toplum u olan bir lke, ABDye Souk Sava silahlarnda
m eydan okuyabilen, uzaya uydu (sputnik) ve insan (Yuri Gagarin) gn
dermede ABDyi geen esasl bir sanayi lkesi haline geldi.
Rus sisteminin keskin dm anlar bile o zaman bunu kabul ettiler.
Daha sonraki Britanya Babakan i Partili Harold Wilson, 1953 yln
da Rusyadaki heyecan verici retim art ve retim kapasitesinden sz
edebiliyordu.279 Bu alg yanl deildi. Dou Avrupann olduka yeni bir
ekonomi tarihi, blgede merkezi planlam ann ilk iki on ylnda (19501970) elde edilen ortalam a byme orannn, sava aras yllardaki (192529) en yksek oranlardan daha iyi olduunu bize sylyor.280
Rusyada Stalinizm 1917 devrim inin tecrit edilmesinden ve boul
m asndan kaynakland. Sistem Dou Avrupada, Yugoslavya dnda,
Alm anlar kovan direni ordusunun kom utanlarnca yukardan empoze
edildi. Ancak her iki durum da da gelimesini ve ilk yllarnda derin kk
ler salmasn tem in eden ey yalnzca bask deildi. Sanayii kurm a yolla
rn salayarak toplum un geni orta tabakalarna nemli bir gelecekleri
olduunu da hissettirdi. Ayrca ok byk sayda insana bir t r yukarya
doru hareketlilik salad - vasfl sanayi iisi ynetici olma ansna sa
hipti ve kyl krsal hayatn ilkelliinden ehrin daha geni olan ufukla
rna kaabiliyordu.

U m u t ve D e h e t Y z y l j 535

Toplumu deitirebilme, sanayileebilme, ehirleebilme ve kitleleri

eitebilmenin m m kn olduu duygusu dnyann sanayilememi btn
lkelerinde eitimli orta snfn belirli kesimlerine ekici geliyordu - bu
sanayinin yaygnlamasnn kendileri iin de iyi cretli ilerin yaygnla
mas anlam na geldii bir ekicilikti. Ne var ki yaygnlama, kk firm a
larn byyerek gelimi lkelerdeki belli bal irketlerle rekabet edecek
durum a gelmesini beklemekle m m kn olacak bir ey deildi. nce k
k firm alar piyasadan kovulacakt. Bykle ihtiya vard ve bu ancak
devletin onlar bir araya getirmesiyle ve fonlarla beslemesiyle m m kn
olabilirdi. Ayrca dorudan yabanc rekabeti karnda korunm alar geri
yordu ki bunu da ancak devlet salayabilirdi. Genellikle sosyalizm diye
yanl adlandrlan devlet kapitalizmi zm gibi grnyordu.
Zaten yzyln balarnda devlet, Japonya ve arlk Rusyasnda byk
sanayinin gelimesi iin merkezi bir rol oynamt. Birinci Dnya Sava
ve iki sava aras yllar gelimi lkelerde devletin roln ok arttrm
t. 1930larn sonuna gelindiinde Nazi Almanyasnda devletin sanayii
kontrolnn boyutlar, Avusturyal-M arksist ekonomist ve eski Maliye
Bakan Hilferdingi, kapitalizmin yerini yeni bir retim biim inin al
d konusunda ikna edecek hale gelmiti.281 Bat lkelerinin en serbest
piyasal olannda, ABDde bile devlet, 1941-44 yllarnda pek ok fabrika
kurm u ve ekonomik faaliyetin ounu denetlemiti.
Devlet kapitalizmine doru olan eilim, yerel olarak kontrol edilen
ekonomilerin en zayf olduu yerlerde en fazla oldu. Dolaysyla dev
let, kapitalizmi yeniden rgtleme giriimlerinde ve 1930larn popler
Brezilyal bakan Vargas ynetiminde Brezilyay, 1940larla 1950lerin
banda diktatr Peron ynetiminde A rjantini sanayiletirmede merkez
bir rol oynamt. Byle bir arka plana uygun olarak, yalnzca Komnistler
deil fakat Dou Avrupada 1945-47de onlarla ynetimi paylaan sosyal
demokrat ve burjuva politikaclar da, devletin sanayinin byk ksm n
kontrol etm esini ve merkezi planlam aya bavurm asn itirazsz kabul
ediyorlard. H indistanda Kongre (Partisi) iktidara gelmeden nce bile
bir grup sanayici bir araya gelmi, devlet sermayesinin yan sra zel ser
mayeyi de kullanarak, devlet planlamas iin Rus modeline ok benzeyen
Bombay program n kabul etmiti.
Dolaysyla H indistan, in, Msr, Suriye, Irak ve Cezayirin gl bir
devlet sektr ve uzun dnemli planlam alar vard. Ancak bu kendilerine
sosyalist diyen devletlerle snrl deildi. Kuomintang ininde sanayinin
byk ksm devletin elindeydi ve bu trend Kuomintang Tayvannda da
devam etmi ve 1961 ylnda bir darbe ile iktidar ele geiren Gney Koreli

Halklarn Dnya Tarihi

General Park (zorunlu olarak devlet m lkiyetini iermese de) devlet plan
lama ve kontroln o srada daha ileri olan Kuzey Koreyi gemek iin tek
zm olarak grmt.
Stalinist planlam a altnda ekonomik bym enin teki yz, B atnn
sanayi devrimleri srasnda olduu gibi, iilerin katlanm ak zorunda ol
duklar korkun koullard. Ancak byyen sanayi aygtn ynetenler ve
de devlet, bazlar bir zam anlar yle olsalar da, ii deildi.
lk yllarnda devlet kapitalizmi etkili grnd. H indistan ve Msr,
1960larn sonlarnda hl arlkl olarak tarm lkeleriydi; insanlarnn
ounluu derin yoksulluk iinde yayordu ve yeni sanayileri her trl
problemle kar karya idi. Ama 20 yl ncesine gre de gzle grnr
ekilde farklydlar ve m odern dnyann ok daha fazla bir parasydlar.
Bu geni orta snflar arasnda, yneticiler iin belirli bir gven yaratyor
ve bu rejimlere istikrar getiriyordu. in, H indistan ve M sr gibi, devlet
kapitalizm inin gelimesine, kylln yararna byk mlkleri para
layan toprak reform unun elik ettii yerlerde, her ne kadar reform yoksul
kyller ve topraksz iilerden ok orta ve zengin kyllere yarar sala
m olsa da, yneticiler krsal alanlarda da gl kkler saldlar.
Ancak zamanla bu keyif azalp yok oldu ve hatta M srdaki gibi re
jim ler Stalinist modelin unsurlarn uygulamaya baladklarnda, Rusya
ve Dou Avrupada bunun snrllklar oktan kendini gstermeye ba
lamt.
1956ya G iden Yol
Stalin, eyrek yzyl sren neredeyse m utlak bir iktidardan sonra
1953te ld. Kimi zaman bir yneticinin lm, alma arkadalarn
yllar iinde biriken sorunlar zerinde younlamaya zorlar; bu kez de
yle oldu.
Stalinin yardaklar, grnenin altnda muazzam bir honutsuzluk
olduunun belli belirsiz farkndaydlar. Ayrca, aralarndan birisinin
Stalinin devlet terr aygtn ele geirip, dierlerine ka uygulam asn
dan da korkuyorlard. Stalinin cenazesi kalkar kalkmaz, kendi aralarnda
gizlice kavga ederken (psikopat polis efi Beria bir liderler toplantsndan
neredeyse silah zoruyla kartld ve idam edildi), snrl reformlar y r r
le koydular.
Daha sonra 1956 ubatnda, Komnist Parti genel sekreteri Hruof,
liderlik mcadelesinde elini glendirmek iin partinin etkili kiilerine
baz plak gerekleri aklamaya karar verdi. Moskovadaki 20. parti
kongresine, Stalinin binlerce susuz insann lm nden ve milyonlarca

U m u t ve D e h e t Y z y l

ulusal aznlk m ensubunun srlm esinden sorum lu olduunu syledi.

Dahas, 1941de, Alman istilas srasnda, Stalinin yetersiz ve korkak dav
randn belirtti. Bu aklam alarn, dnyann her yerinde Stalinin bir
yar tanr olduu retilmi insanlar zerindeki etkisi, her ne kadar pek
oklar zihinlerini buna kapatm olsalar da, arpc oldu..
Bu arada, H ruofun selefi hakknda syledii eylerden ok daha
nemli bir baka ey daha oldu. Devlet kapitalist ynetim aygtnn altn
daki kitleler ayaklanmaya balamlard.
lk kalkma, Stalinin lm nden hemen sonra, 1953 Hazirannda
Dou Almanyada oldu. Dou Berlindeki dev bir inaat alannda alan
iiler, ayn cret karlnda daha fazla almak zorunda kalnca greve
gittiler. ehrin merkezinde gsteri yaparlarken on binlerce insan onlara
katld. Ertesi gn, Dou Almanyadaki belli bal her sanayi merkezi gre
ve ynelmiti. Gstericiler hapishanelere girdiler, polis istasyonlarna ve
ynetimdeki partinin brolarna saldrdlar. Sonunda yalnzca Rus birlik
lerinin mdahalesi grevi durdurdu. Bu, Almanyann 1918-19da defalarca
grm olduu iilerin kendiliinden klasik ayaklanmasyd ama iiler
adna ynettiini iddia eden devlet, kapitalist bir rejime ynelmiti. Greve
giden iilerin baz kesimleri, 1920lerin W eimar C um huriyetinde en
solda olan iilerdi. Ayaklanmaya katld iin Dou Berinde Komnist
Partiden ihra edilenlerin yaklak yzde 68i, Hitler iktidara gelmeden
nce parti yesi olmulard.282 Bunlar ayaklanmay, genliklerini adadk
lar iilerin kontrol olmas mcadelesinin bir devam olarak gren eski
m ilitanlard.
Dou Almanyadaki ayaklanm adan ksa sre sonra Rusyann ken
disinde, Vorkutadaki dev kle alma kam pnda bir ayaklanma oldu.
O rada madenleri ileten eyrek milyon ii greve gitti. Hkm et m a
denleri silahl askerlerle kuatt, grme nerdi ve sonra da grevcilerin
setii temsilcileri, 250 kiiyi, ldrd. Ancak bu eylem honutsuzluun
ne kadar patlayc olabileceini gsterdi ve rejim izleyen iki yl iersinde
kam pta bulunanlarn yzde 90n salverdi. savatan sonra ABDde ol
duu gibi, kle emei yerini, sanayilemi bir ekonominin ilkel sermaye
birikim i iin uygun bir sm r ekli olan cretli emee brakt.
Bununla birlikte, 1956da, H ruofun Stalini sulamasn izleyen
aylarda, ayaklama potansiyeli gerekten kendini gsterdi. Polonyann
Poznan ehrindeki bir grev tam anlamyla bir ayaklanmaya dnt,
Rejim, hareketi yaylmasna zam an brakm adan bastrm ay baard ama
oradan kaynaklanan sarsnt dalgalarnn btn toplumsal dzeni sars
masn engelleyemedi. Rejimin tepesinde rakip hizipler denetim iin birbiriyle savarken, Ekim ve Kasmda lke devrim in eiinde gibi gr

538 j H a l k l a r n D n y a Tar i hi

nyordu. Sansr kt ve iiler kendi komitelerini semeye baladlar

ve haklarn g kullanarak korumaya yemin ettiler. 1940larn sonunda
hapse atlm olan parti liderlerinden birisi olan Gomulka yeniden g
reve getirilirken, insanlar Ekimde bahardan sz etmeye baladlar.
Gomulka Rus birliklerinin askeri mdahale tehdidiyle kar karya idi
ve iileri Katolik kilisesinin ve ABD propaganda istasyonu H r Avrupa
R adyosunun283 yardmyla kendisine gvenmeleri konusunda ikna etti.
Polonya olaylar M acaristanda tarihin byk devrim lerinden birisi
nin tetikleyicisi grevini yapt. rencilerin gsterisi Budapeteye doru
yol alrken, on binlerce iinin desteini salad. Bir kesim Stalinin koca
man bir heykelini paralad. Bir baka grup radyo istasyonuna gitti ama
ierdeki polis ajanlarnn ateiyle karlat. iler fabrikalarn iindeki
spor kulplerinden silahlar ele geirdiler, klalardan birinin askerlerini
yanlarna kazandlar ve ksa srede ehrin byk ksm nn kontroln
ele geirdiler. lkedeki her ehirde benzer hareketler etkili bir ekilde ye
rel iktidar, fabrika konseylerinin ve devrim kom itelerinin eline geirdi.
Britanya Komnist P artisin in gazetesi Daily Worker tarafndan
M acaristana gnderilen Peter Fryer u haberi veriyordu:
...iilerin bu komitelerinin, 1905 devrimi ve ubat 1917de Rusyadaki ii,
kyl ve asker komitelerine arpc benzerlii ... Bunlar bir anda ayaklan
m ann organlar haline geldiler -fabrikalarda, niversitelerde, madenlerde ve
ordu birliklerinde seilen delegeler- ve silahl insanlarn gvendii halkn z
ynetim inin organlar.284

Rejimin bir kesimi, Gomulkann Polonyada yaptna ok benzer e

kilde, bir baka gzden dm Komnisti, Imre Nagyyi, bir koalisyon h
km etinin bana getirerek hareketi yeniden kontrol altna almaya alt.
Ancak 4 Kasmda -ta m da Britanya, Fransa ve srailin M sra saldrd
srada- Rus tanklar Budapeteye girdi ve ana binalar ele geirdi. Sonunda
binlerce kiiyi ldrerek, iddetli silahl direnile karlatklar hareketi
ezdiler, ehrin kim i kesimlerini harabeye evirdiler ve 200.000den fazla
insann snrdan Avusturyaya kamasna yol atlar. Genel bir grev ehri
on be gnden fazla fel etti ve Byk Budapete Merkezi i Konseyi,
aslnda, Rusyann kukla yneticisi Janos Kadar hkm etine alternatif bir
hkm et oluturdular. Ancak sonunda ii konseyleri de ezildi ve liderleri
yllar srecek hapis cezalarna arptrld. Drtte yirm i ya civarnda
iiler olan 350 kii idam edildi.285 lenler arasnda, Imre Nagy ve ksa
mrl hkm etinin drt yesi daha vard.
Resmi Komnist izgi, devrim in yalnzca Batl ajanlar tarafndan
planlanan kapitalizm yanls bir genlik lgnl olduu eklindeydi.
Souk Sava dneminde pek ok baka olayda grld gibi, Batda dev

U m u t ve D e h e t Y z y l

rim in en genel yks birbirine ok benziyordu. Buna gre devrim, Bat

kapitalizmi izgisinde zgr bir lke oluturmay amalyordu. Aslnda
devrimde nemli rol oynayanlarn pek ounun daha geni bir perspektifi
vard. Onlar kapitalist zgrlk adna sava ncesi dnemde Macaristan
yneten diktatrl hatrlyor ve iinde ii konseylerinin kilit rol oy
nayabilecei -h er ne kadar olaylarn hz bunun nasl bir sistem olacana
aklk getirmelerine zaman tanm am olsa d a- farkl bir sistem istiyor
lard. Bu konuda kukusu olan herkes, o zam andan bu yana yaynlanm
olan eitli belge koleksiyonlarn okum aldr.286 Devrimle ilgili yeni ve g
venilir bir Macar almas bunu ayrntlaryla anlatmaktadr:
nsanlarn gnlk hayatn ilgilendiren talepler fabrika ve ii konseyleri
nin manifestolarnda grlebilir. Bunlar ... nefret edilen para ii, haksz i
kotalar ve dk cretler, dk sosyal baar ve pek fakir yiyecekler hak
knda pek ok ayrnt iermektedir... Devrimde en etkin savalar yalnzca
zgrlk ve bamszlk iin mcadele etmediler ama ayrca ve pek ounun
gerek sosyalist bir toplumda var olduuna inand insanca yaama biimi
ve insanca alma koullar iin de mcadele ettiler... Ekonomik dzenin
sanayide, madencilikte ve ulamda karar vermeyi reticilerin (iiler, tek
nisyenler ve teki grevliler) eline brakm asn istediler ... Byk toprak sa
hipleriyle fabrika sahiplerinin ve bankerlerin hkimiyetlerini yeniden kurma
giriimlerini reddediyoruz eklindeki bir aklama, deiik dncede olan
temsilcilerin onayladklar bir ifadeydi.287

Macar devrimi, Souk Savata her iki tarafn egemen ideolojilerine

meydan okudu. Gerekleri grme cesareti olanlara, SSCBnin uzun s
reden beri Karl Marx, Friedrich Engels ve Rosa Luxemburgun gelene
inden uzaklatn kantlad. Ayrca, Stalinci totaliterliin ierden her
trl deiim hareketini bastrabileceini, dolaysyla, ona kar Bat
em peryalizm inin desteklenmesi gerektiini savunan liberal ve sosyal de
m okratlarn ne kadar yanldklarn gsterdi. Bu karam sarlk bir zam an
lar en solda olan saysz entelektelin, John Dos Passos, John Steinbeck,
Max Shachtman, Stephen Spender, Albert Camus, James T. Farrel, John
Strachey, George Orwell, Saul Bellowun kafalarn kartrm t ve bu
isimlerin listesi sonsuzdur. George Orwellin /984nde karsndakilere
2+2=5 dedirtecek kadar beynini ykayabilecek gl bir diktatr tahayy
l yer ald. M acaristan byle bir diktatrln ne kadar kolay yklabile
ceini ve onun iinden, gerek kurtulu iin bastran glerin kabilece
ini gstermitir. Eer bu M acaristanda olduysa, bir gn Stalinist devlet
kapitalizm inin kalbi Rusyada da olabilirdi.
Her iki bloun liderleri devrim in ansn gmme konusunda acele et
tiler. Bir yarm yzyl kadar, M acaristanda bu olaydan, kar-devrim
olduu dnda sz etmek yasaklanmt. 1986 gibi ge bir tarihte, sokak

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

ta bunu anan bir renciyi polis dvmt. Batda bu, ksa sre sonra
unutuldu. 1970lerin banda kasap Kadardan, Bat medyasnda liberal
bir reformcu olarak sz ediliyordu. Karlkl hafza kayb her iki tarafn
da, yekpare olann atlayp paralanabileceini unutm asna neden oldu.
ekoslovakya da 1968de bu yine olduunda, her iki taraf da arp kald.
Kba D evrim i
Amerika Birleik Devletleri dnyann her tarafna yaylm kendi uy
dularna sahipti. Bunlar 1950lerin sonunda, Meksika snrnn gneyinde
(Honduras, El Salvador, Nicaragua, Panama ve Guatemala); Karaiplerde
(Kba, Dom inik Cum huriyeti ve Haiti); ve dou Asyadayd (Filipinler,
Gney Kore, Gney Vietnam ve Tayland). ABD birlikleri Panamay b
len Kanal Blgesinde ve Gney Korede daim i olarak konulanmt.
Yzyln ilk ksm nda Haiti, Nikaragua ve Kbaya birka kez kmlar;
1946ya kadar Filipinleri smrge olarak ynetmiler ve hem Kbann
dou sahilinde Guantanam oda, hem de Filipinlerde muazzam sler bu
lundurm ulard.
Bu grnte bamsz devletler genellikle kk ve ou kez son de
rece paralanm askeri figrler, toprak beyleri, siyasi patronlar ve ara
sra da yerli kapitalistlerden oluan ynetici gruplarca ynetiliyordu.
Bunlarn yerel olarak ok dar bir tabanlar vard ve bunu ahlakszln
en ileri biimleriyle zulm n en iren ekillerini birletirerek telafi et
meye alyorlard. Bunlarn zayflklar, onlar ABD yardm na, askeri
danm anlarna muhta ettii ve ABDnin ekonomik karlarna kafa tut
m alarn nledii iin ABD siyasetinin de iine geliyordu. Ancak bu ayn
zamanda, onlar desteklemek iin ABDnin mdahale yetenei herhangi
bir ekilde kukulu hale gelirse, kolaylkla dalabilecekleri anlam na da
geliyordu. ABDnin bu t r mdahalelere istekli olduu, 1954 ylnda CIA
Guatemalada mutedil reformcu bir hkm eti devirme iini rgtlediin
de grlm t.
Be yl sonra altndan kalkamayaca bir yenilgiyi kayda geirdi.
Fulgencio Batistann rm ve diktatoryal Kba rejimi aniden kt
ve iktidar, liderliini Fidel Castro, kardei Raul ve srgndeki A rjantinli
Doktor Ernesto Che Guevarann yapt bir grup gerillann eline geti.
Bu gerillalar en ok iki yl kadar nce adann en uzak kesine km
lard. Zaferi kazandktan sonra, baarlarn ya kyl kitlesinin desteine
ya da adann eker plantasyonlarnda alan iilerin desteine balayan
mitler yaratld. Aslnda gerillalarn uzakta olular onlar tm iilerden
ve kylln ok kk bir aznl dnda herkesten tecrit ediyordu.

U m u t ve D e h e t Y z y l

O nlarn zaferi, Batista rejim inin ileri derece siyasal tecrit olmuluundan yararlanabilm i olm alarndan kaynaklanyordu. Bu rejim, adann
iki temel orta snf partisini kendisine yabanclatrm ve ileri derece
de ahlakszl nedeniyle kapitalist snf rahatsz etm iti - Kba (Baba
film inde gsterilmi olduu gibi) Mafya gangsterliinin merkeziydi ve
Karayiplerin genelevi olarak biliniyordu. Ayrca 1930larda kazanlm
olan toplumsal kazanlar azar azar geri alarak nfusun ounluunu da
kstrm t. Sonunda, ABD bile devrileceinden korktuu bir diktatre
yardm salamay durdurm utu.
Bu koullar altnda Batistay devirmek iin ok fazla bir ey gerekli
deildi. Castronn kk gerilla grubu (1956 sonunda adaya ilk kanla
rn yalnzca 20si sa kald288 ve 1958 yaznda yalnzca 200 kiilerdi) a
neden olan bir kartopu gibiydi. Batistann ordusu onlar yenmek iin ok
zayf ve ok gsz olduu iin, onlarn varl bile onun gszln
kantlyordu ve zaman iinde bu ordu da dald.
1959un ilk gnnde Havanaya giren asi ordusu, Kbadaki btn
sosyal snflarn desteine sahipti. Ama yine de Batista rejim inin ok az
bir destee sahip olmasna yol aan objektif koullarla kar karya idi.
Balca ihracat olan ekerin dnya piyasalarndaki oynak fiyatna bam
l olan ve fert bana retim in 1920lerdekinden daha fazla olmad Kba
ekonomisi, farkl snflarn birbirine zt taleplerini karlayabilme yete
neinden yoksundu. Kapitalistler ve onlarn ABDli i ortaklar krlarn
artrm ak ve bunu dar tayabilmek istiyorlard. iler ve emekiler
kazanlarnn artm asn ve kyller ise sefil gelirlerinin iyilemesini isti
yorlard. Hem gerilla ordusu iin kadro oluturan hem de ehirlerde ona
byk bir destek a salayan gen eitimli orta snf, Kba ekonomisini,
kendilerine deer verecek ve iyi cretli iler salayacak ekilde gelitirmek
istiyorlard.
Castro bir snf, dierlerini kendine dm an etmeden tatm in edemez
di. Kapitalistleri tatm in etmek, Batistann ylesine felaketli bir ekilde iz
ledii yola girmek demekti ve Castro bunu yapmaya hazr deildi. Bunun
yerine, seimini ii snfnn ve kylln desteini kazanacak belirli
bir reform (toprak reformu, sosyal gvenlik ve salk hizmetleri ve ei
tim kampanyalar) politikas izlemekten ve iddial sanayileme planlarn
gerekletirmek iin devleti kullanm aktan yana yapt. Bu eninde sonunda
yerleik kapitalist karlarla ve byk ABD i evreleriyle atma anla
m na gelen bir seimdi, zira Kba ekonomisi ABD ekonomisine ylesine
bamlyd ki, lke pek ok adan ABDnin bir parasyd.289
Castro iktidara geldikten on sekiz ay sonra adadaki ABD kkenli petrol
rafinerileri, ucuz Rus petroln ilemeyi reddettiler. Castro bunlar mil-

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

letirdi. ABD buna, Kbann eker hasadtnn byk bir ksm n satn
ald anlamay feshederek karlk verdi; Kba ABD kkenli eker ir
ketlerini, fabrikalar, elektrik ve telefon tekellerini m illiletirdi ve Rusya
ile olan ticari ilikilerini gelitirdi. ABD medyasn Castro-kart bir his
teri kaplad ve M iam ideki i evrelerinde, srlm kiiler, Castronun
devrime ihanet ettii yolunda yaygara kopardlar.
Daha sonra 1961 Nisannda CIA, Castroyu devirm ek niyetiyle bir sr
gnler ordusunu adann Domuzlar Krfezine kartt ve kimlii belirsiz
Am erikan uaklar Kba havaalanlarn bombaladlar. Kba halk reji
m in arkasnda dururken bu macera byk bir baarszlkla sonuland.
Yeni seilmi ABD Bakan John F. Kennedynin ilk ilerinden birisi bu
karmaya onay vermek olmutu. Kennedy, 1962 ylnda ldrlmesinden
sonra pek ok liberal iin klt bir figr haline geldi. Ama Kba ile olan
ilikilerinde hibir liberallik iareti ortaya koymad. O ve kardei Robert,
Castroya kar derin bir kiisel dm anlk gelitirdiler ve Kba liderinin
hayatna ynelik, Mafya figrleri araclyla (aralarnda patlayc purola
rn! da bulunduu lgnca planlarn yer ald) CIA komplolarna onay
verdiler. Ayrca adann ABD destekli igali iin plan yaptlar. O nlarn ma
nevralar 1962 ylnda Rusya ile dorudan bir kar karya gelie yol at.
O gnleri yaayan pek ok insan iin 20-27 Ekim 1962 haftas, Souk
Savan bir nkleer savaa ok yaklat, hayatlarnn en korkulu haftasyd. ABD sava gemileri, herhangi bir Sovyet gemisinin adaya ulam as
n zorla engellemek amacyla Kbay kuatt. Ktalar aras balistik fzeler,
denizaltlardan atlan fzeler ve 1.400 bom bardm an ua alarm a gei
rildi. Her biri birka nkleer silah ykl ve emir geldii anda SSCBdeki
hedefleri bombalamaya hazr onlarca bom bardm an ua srekli hava
da kald. Ve kinci Dnya Savandan sonraki en byk ABD igal gc
-100.000 asker, 90 gemi 68 uak filosu ve sekiz uak gemisi- Kbann
yalnzca 60 mil uzandaki Floridada topland.
Kennedy hkm eti H ruofun ynetimindeki SSCBnin Kbaya
gizlice nkleer fzeler yerletirdiini renmiti. ABD, Bat Avrupa
ve Trkiyedeki slerinden Rus ehirlerini vurabilecek durumdayd.
Kbadaki fzeler Rusyaya ayn kapasiteyle ABD ehirlerini vurm a ola
na verecekti. Castro ve Che Guevara, Kbaya kar bir Am erikan sal
drsn caydraca gerekesiyle bu fzeleri kabul etmilerdi. Kukusuz
bu yanlt nk Rusyann bir nkleer atmada srf Kbay m em nun
etmek iin kendi ehirlerini riske atma ihtim ali ok dkt.
Bununla birlikte ABD hkm eti, bu fzeleri kaldrtm ak iin nkle
er bir sava riskine hazrd. D nyann bir nkleer savaa ne kadar yak
lam olduu daha sonra bakann kardei Robert Kennedy tarafndan

U m u t ve D e h e t Y z y l

akland: Hepimiz Rusyann Kba nedeniyle bir savaa girmeye hazr

olmas halinde, bir nkleer savaa girmeye de hazr olduu ve bizim de
alt ay sonra olduu gibi atmaya hazr olmamz gerektiine karar ver
d ik. ABD bakanlk tartm alarnn onayl kopyalar, dnyann en byk
gcnn hkm etinin Rusya ile bir nkleer sava gze almaya gerekten
hazr olduunu gstermektedir.290 Bunlar ayrca, Kennedynin Kba ile il
gili saplantsnn daha geni bir sorunla, ABDnin global hegemonyasnn
azalaca korkusuyla ilikili olduunu gstermektedir.
Sava yalnzca H ruofun son dakikada geri adm atmas ve fzeleri
kaldrmay kabul etmesiyle -Politbrodan zorlukla geirdii ve Kbal
liderleri aleyhine evirdii bir kararla- nlenm i oldu.
Aslna baklrsa, Rusya liderlii, kendisiyle ABD emperyalizmi arasn
da dnyann mevcut paylamn, M acaristan Devrimi srasnda ABDnin
de bu paylam tehlikeye atm ak istememesi gibi, tehlikeye atmamaya ka
rar verdi. Bunun izleyen yllarda nemli im alar oldu. Her iki taraf da
muazzam m iktarlarda nkleer silah depolamaya devam ettiler. Ama bunu
dtente -birbirlerinin ayana ok fazla basmama anlay- temeline da
yal olarak yaptlar. Bu 1980e kadar, bu arada her iki kam pta da byk
karklklar olmasna ramen, devam etti.
Kba liderleri Rusyann fzeleri geri ekme kararm a ok zldler. Bir
pazarlk malzemesi olarak kullanlm lard ve bu konuda yapabilecekleri
ok fazla bir ey de yoktu; zira Rus ekonomik yardm na bamlydlar.
Bu bam llk Kbada, sanayileme planlarnn belirli lekte kltl
mesi ve devrim ncesinin eker ihracatna dnlmesi anlam na geliyordu.
Devrim in ilk yllarnn mesaj olan tarm n eitlendirilm esinin yerini
rekor dzeyde eker retim i ars ald. Rusyann politikasnn empoze
ettii kstlam alar krm ak iin ksa bir uluslararas giriim oldu. Kba
liderleri, Latin Amerika Dayanma rgtlerini ve Rusyann nc
Dnya Komnist Partileri ve kurtulu hareketlerine uygulad politika
lara kar yar ak eletiriler yaptklar, kta konferanslarn dzen
lediler. Sonunda Che Guevara, bu eletirileri gerilla mcadelesiyle KongoZaire ve Bolivyada hayata geirmek zere Kbadan ayrld. Ancak ne
eletiriler ne de Che Guevarann pratii, belirli bir durum daki snfsal
glerin somut deerlendirmesine dayanmyordu. Aksine, Guevara,
Kbann son derece zel koullarnda baarl olan, devrimci mcadele
modelini empoze etme giriim inde bulunuyordu. Kongo mdahalesi feci
bir yenilgiydi ve Bolivya eylemi, Che bir CIA ajan tarafndan yakalandk
tan sonra vurularak ldrlnceye kadar felaketten felakete srklendi.
1968e gelindiinde Castro ve Kba hkm eti yeniden Rusyann yakla
m n desteklemeye ynelmiti.

544 i H a l k l a r n D n y a Tar i hi

V ietnam Sava
1960larn banda ABD hkm eti Vietnam , hasm glere kar as
keri eylemler dzenlemek zere danm anlar kullanlan yerlerden biri
olarak gryordu. Otuz tane Vietnam mz var demiti Robert Kennedy
bir gazeteciye.291 lk bakta kendine gvenmesi iin nedenleri vard.
Latin Amerikaya istikrar kazandrm ak iin planlanan bir ABD hk
met program, "Gelime in ttifak, Kba devrim inin tekrarlanm a
sn nlemekte baarl olmu ve Venezuela, Guatemala, Bolivya ve sair
yerlerdeki gerilla hareketleri yenilgiye uratlm t. 1960larn ortasn
da, Am erikan askerlerinin zam annda seferber edilmesi, Kongolu asile
rin, ABDnin adam diktatr M obutuya kar ilerleyiini durdurm u ve
D om inik C um huriyetinde bir halk ayaklanmas giriim ini nlemiti.
Endonezyada Am erikan askerlerine gerek bile kalm am t. CIA, solcu
generallerin baarsz bir komplo sonucu yarm milyon insan ldrd
bahanesini kullanan General Suharto ile birlikte alarak, nc
D nyann en gl Komnist P artisini yok etmi ve bamszlk lideri
halk Sukarnoyu devirmiti.
Ancak Robert Kennedynin Vietnam konusundaki bbrlenmesi do
ru kmad. lke, 1954te Kore Savayla ilgili anlamayla blnmt.
Fransann bu lkeyi smrge olarak elinde tutm a giriimi, Vietm inh
kurtulu hareketinin Dien Bien Phuda Fransaya byk bir yenilgi tattr
masyla, ykc bir darbe almt. Ancak Vietm inh, Rusya ve in tarafn
dan lkenin yalnzca Kuzey yarsn kontrol etme ve Gneyde Fransaya
yardm eden Vietnaml gruplar, yaklam akta olan seimlerde lkeyi bir
btn olarak ynetmeleri iin serbest brakm a konusunda ikna edilm i
ti. Fransann sava abalarnn byk ksm n destekleyen ABD, imdi
gneyi yneten hkm ete sponsorluk ediyor ve seimlerin hibir zaman
yaplmamasn salamaya yardm ediyordu.
Gneyde her trl muhalefete kar artan bir bask vard. Budist ra
hipler kendilerini yakarak bunu protesto ediyor, eski Vietm inh savala
r krsala kayor ve kendilerini savunmak iin silaha sarlyorlard. Ksa
sre sonra yaygn gerilla sava ve ehirlerde srekli huzursuzluk balad
ve ortada, varl artan m iktarda ABD desteine bal bir hkm et bulu
nuyordu. Kennedy bakanl ald zaman 400 olan danm an says, suikaste urad gnlerde 18.000e ykselmiti. 1965 ylnda deniz piyade
leri Danang deniz ssne indiler ve bir ay iinde lkede 35.500 Am erikan
askeri bulunuyordu ve bu say yl sonunda 210.000e ykselmiti. Bu arada
ABD hava kuvvetleri, hem gneyde hem de kuzeyde kurtulu glerini

U m u t ve D e h e t Y z y l ! 545

mcadeleyi brakm aya mecbur edecekleri inancyla, gnlerce, haftalarca

ve yllarca tarihin en byk bom bardm an kampanyasyla lkeyi dvd.
Vietnam sava, Koredeki sava gibi, dzenli ordular tarafndan y
rtlen ve Kuzeydeki yneticilerin her an durdurabilecekleri bir sava
deildi. Baskc bir rejime kar kendiliinden mcadelelerden dom utu
ve de Kuzey Vietnam n liderleri, ulusal bamszlk mcadelesinin n
cleri olma prestijine ciddi bir zarar vermeden bu mcadeleye arkalarn
dnemezlerdi.
ABD kolay k olmayan bir ypratm a savann tuzana yakalan
mt. Kuzeyle olan snr noktasna yakn Khe Sanhda bir s kurabilmi
ve byk bir bedel karlnda kurtulu glerinin buray alm asn nle
yebilmiti. Ama bu ss evredeki krsal alanlar dize getirmek iin kulla
namyordu ve sonunda buray terk etmek zorunda kald. ehirlerin kont
roln elinde tutabiliyor ama 1968de V ietnam n yeni yl Tette, kurtulu
glerinin ani bir saldrsyla neredeyse tam am en ezilip geilmeyi nleyemiyordu. ABD, askeri harcam alarnn yzde 30una varan ve byk i
evrelerinin protestolarna neden olan, Vietnam savann m aliyetinin
hzla artm asn durduram yordu. Son olarak, gen insanlar savan deh
etine ve savamak iin askere alnmaya kar isyan ederken, savan ABD
toplum unda byk yaralar amasn nleyemiyordu.
in: B yk leri A tlm d an Piyasaya
1950lerde ve 1960larn balarnda inin resm imaj, glen kyl
lerin, neeli iilerin lkesi, SSCB ile birlikte Komnist dnyann ortak
lideri, bar ve bolluk sosyalizmine doru hzla ilerleyen bir lke eklin
deydi. Bu, dnya zerindeki binlerce sol kanat gazetede ilenen bir imajd.
ABDnin de buna rakip kendi in imaj vard. Dierleri arasndaki
en byk Kzl Tehdit oydu; rgtl bir nefretin toplumu; yz milyon
larca insann tepedekilerin emriyle beyinsizce alt, George Orwellin
1984teki karabasanna Rusyadan daha yakn bir dnya. Bu imaj Vietnam
savan destekleyen Am erikan propagandasnda ok gl bir rol oynad.
ABD, inin gneye doru etkisini yaymaya ve zgrl yok etmeye ka
rarl olduunu iddia ediyordu. Eer Vietnam da baarl olursa, sra do
m inolar gibi devrilecek Gneydou Asyann teki lkelerine gelecekti ve
bu zgr dnyada hibir yer gvenli olmayana kadar devam edecekti.
Her iki imaj da dnyadaki insanlarn bete birinin ya da daha ou
nun yaad inin gerekleriyle badamyordu. ABD propagandas, en
azndan 1950lerin ortasndan itibaren Rusya ile in arasndaki artan ih
tilaf grmezden geliyordu. 1960larn banda Rusya yardm kesmi ve

546

H a l k l a r n D n y a Tarihi

binlerce danm ann inden geri arm t ve de iki lke uluslararas

toplantlarda birbirlerinin politikalarn alenen suluyorlard.
Resm in propagandas, lkedeki snf farkllklarn ve halkn byk
bir ounluunun iinde yaad ileri derecedeki glkleri saklyordu.
1949 ylnda inin byk ehirlerini kontrol altna alnca, Halk Kurtulu
O rdusunun liderleri, kapitalistlerin kim i kesimleri de dahil btn snf
lar ekonomik yeniden ina program etrafnda birletirmeye ynelik bir
politika izlemilerdi. Bu, 1950lerin banda az ok Stalinin Rusyada iz
ledii modele benzer ve onun gibi Batda kapitalizmin yapt eyi ger
ekletirmeyi amalayan bir sanayileme modeline yol at. Kuomintang
rejimi altnda pek ok sanayi, devlet elindeydi ya da daha nceki Japon
sahiplerinden msadere edilmiti. Devlet imdi geri kalanlarn ounu
da ele geiriyordu ama eski sahiplerine sabit kr paylar dyordu (dola
ysyla Kzl inde hl milyonerler vard). Devletin kontrol aygt, esas
itibariyle eitimli orta snf yeleriyle dolduruluyor ve Kuomintang dne
m inin pek ok yetkilisi yerinde braklyordu. Byk toprak sahiplerinin
egemen olduu blgelerde toprak reformu yaplm ancak hali vakti iyi
olan kyllere dokunulm am t. i kitlesinin durum u daha ok eskisi
gibiydi.
Bu nlemler hatr saylr bir ekonomik byme salad - resmi ra
kam lara gre 1954-57 iin ylda ortalam a yzde 12. Ancak bu, ileri sana
yi lkelerine yetime hedefine yaklalm asn salamad ve Mao Zedung
etrafndaki bir kesim in lideri, can alc adm lar atlmad takdirde
inin de yerinde sayan bir nc Dnya lkesi olm aktan ileri gideme
yeceinden korkmaya baladlar. 1958 ylnda Liu Shoqi ve Deng Xiaoping
gibi liderlerin muhalefetine ramen, ultra-hzl sanayileme hedefleyen
Byk leri Atlm balattlar.
Ar sanayinin, her yrenin kendi dem ir ve eliini retmesiyle ba
layarak, eskisinden ok daha hzl gelimesi salanacakt. Milyonlarca
yeni sanayi iisi, kyllerden zel kk araziler geri alnarak ve insan
lar byk Halk K om nlerinde yaamaya zorlanarak beslenecekti. 1958
ve 1959da atlm baarl gibi grnd. Resmi sanayi byme hz ylda
neredeyse yzde 30du ve in K om nizm inin dnyadaki savunucula
r, kom nleri, yeni bir an afa olarak selamladlar. 1960ta gerek
ortaya kt. in, kom nleri iler hale getirecek teknik malzemeye sahip
deildi ve yalnzca kylleri sr gibi bir yere toplamak, bir aileyi dieri
ne kar karan yzyllarn geleneklerinin stesinden gelmek iin yeterli
deildi. Tahl retim i feci ekilde dt ve m ilyonlar alk nedeniyle ld.
Yeni yerel sanayilerin teknik dzeyi dkt; son derece verimsizdi ve
kaynaklar tkettii iin de, genel olarak ekonomiye zarar verdi. Byk

U m u t ve D e h e t Y z y l

leri Atlm, korkun bir fiyat deyen geni halk kitlesi iin bir felakete d
nt. rade gc tek bana yzyllarn durgunluunu ve emperyalizmin
neden olduu sanayice gerilemeyi ortadan kaldram azd.
Liderlik Maoyu iktidar m evkiinden uzaklatrarak ve daha ll bir
sanayileme yaklamna dnerek buna tepki gsterdi. Ancak bu politika
da, byk bir baar salamad. Sanayi retim i 1965te 1960tan daha d
kt. gc ylda 15 milyon artarken, yeni i says yalnzca yarm m il
yon artyordu ve de 23 milyon niversite m ezunu anlam l iler bulm akta
zorluk ekiyordu.292
Sorunlar birikirken, liderlikteki Mao Zedung evresi bir kez daha acil
eylemin bu amaz krabileceini dnd. Bu kez bunu sonuca ulat
racak bir ara bulduklarn dnyorlard - um utlar krlm olan ok
sayda gen insan. 1966da Mao ve onu destekleyen, kars liang Qing ve
savunma bakan Lin Biao da-dahil bir zmre, Proleter Kltr D evrim ini
ilan ettiler.
in, dediler, parti ve lkenin yaplarn yrten insanlarn k lt r
nedeniyle geri braklm aktadr. Bu insanlar yum uak ve tembel olmu
lardr. Bu t r eilimler Rusyay oktan de-Stalinizasyonun kapitalist
yoluna sokmutu. ini de eski Konfys yollara doru geri ekebi
lirdi. Maonun politikalarna engel olanlar kitle nnde eletirerek bunu
durdurm ak genliin greviydi. Maonun grubu tm eitim kurum larn
alt ay sreyle kapatt ve cretsiz tren ulam saladklar 11 milyon lise
ve niversite rencisini bu eletiriyi lkenin her yerine yaymak zere
tevik etti.
Proleter Kltr D evrim i hibir anlam da proleter deildi ve hibir
anlam da devrim deildi. renciler kitlesel gsteriler dzenler ve lkeyi
dolarken iilerin almaya devam etmeleri bekleniyordu. Gerekten
de, Kltr D evrim inin mesajnn bir ksm, iilerin ikramiye oranlar,
salk ve gvenlik sorunlar gibi kapitalist endieleri brakm alar gerek
tii, zira bunlarn iktisadi eyler olduu ve Mao Zedung dncesinin
herkes iin yeterli bir motivasyon oluturduu eklindeydi. Ayn zamanda
rencilere asker ve polis aygtnn ileyiine karm am alar da bildiril
miti. Bu, devleti alt st etmeyi nlemeye ynelik bir devrim di!
renci Kzl M uhafzlar, asabiyetlerini kurum lara deil, yeterli dev
rimci heyecan gstermeyen bireylere yneltmeye tevik ediliyordu. En
yukarda bu, Byk leri Atlm srasnda Maoya kar kanlar hedef
alma anlam na geliyordu. Liu Shaoqi, Den Xiaoping ve dierleri grevden
alnd. Yerel dzeyde ise yetkisi ok az olan ve her naslsa eski yollar
temsil eden retmenler, yazarlar, gazeteciler, ktipler ya da aktrleri, g
nah keisi ilan etme anlam na geliyordu. Bu irrasyonel zulm, eski Kzl

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

M uhafz Jung Changn, Yaban Kuular adl anlarnda ve Elveda film i

nin sahnelerinde, Beijing operasnn bir sanats ve bir Kltr Devrimi
kurbannn anlatld Metresim filminde ve Dai Houyingin bir grup en
telektel hakkndaki Duvarn Talar adl rom anda ok canl bir ekilde
yanstlr.
Ancak Kltr Devrimi yalnzca irrasyonel ani bir boalma deildi.
Maonun istism ar ettii gerilim yeterince gerekti. Ve bu nedenle, Mao
balatm olduu hareketi kontrol altnda tutamyordu. Pek ok ehirde
ve pek ok kurum da rakip Kzl M uhafzlar ve Kzl Asiler ortaya k
t. Bunlarn bazlar yerel devlet ve parti aygtlarnca m aniple ediliyor
du. Ama dierleri, halk kitlesinin hayatn ilgilendiren sorular soran ve
angayda byk grevlere karan gen iileri kendine ekmeye balad.
Mao imdi aylar nce kendi balatm olduu hareketi durdurm aya
alyordu ve her yrede dzeni yeniden tesis etmesi iin Lin Biaonun
ordusuna ar yapt. Bu, rencilerden bazsnn, tm toplumsal sisteme
kar kmaya ynelmesine yol at. H unanda bir grup, yeni brokratik
burjuvazinin ynetim ini lanetlediler. Dierleri 1970lerdeki dem okra
si duvar hareketinin yolunu aan eletirilerde bulundular.293 O rdunun
kararl harekt, hl Maoya inanan geni renci kitlesinin yardmyla,
Kzl M uhafz hareketini sona erdirdi. Bu hareket srasnda, ne kadar yan
l bir ekilde de olsa duygularn ifade etmeye balayanlar ar bir bedel
dediler. M ilyonlar yorucu iler yapmak zere ehirlerden zorla karla
rak uzak krsal alanlara gnderildi - bir tahm ine gre angayn nfusu
nun onda biri ehirden gnderildi.294
Bununla birlikte, Kltr D evrim ine kitlesel katlm n sona ermesi,
inde karkln sonu olmad. 1970 ylnda Maonun belirlenmi ha
lefi Lin Biao, baarsz kalan darbe sylentileri arasnda aniden Rusyaya
gitmek zere lkeden kat ama Sovyet snrna ok yakn bir yerde ua
dt. 1970lerin ilk blm, merkezi iktidarn, daha nce gzden
dm olan Deng Xiaopingi, belirlenmi halefi olarak geri getiren u
Enlayn ellerinde topland. Maonun kars ve ibirlikisi (Drtl
ete) 1974te ksa bir sre kontrol ele geirdi; Dengi uzaklatrd ve
Kltr D evrim inin diline geri dnd. u Enlayn lm n anm ak iin
yaplan muazzam gsteriler ne kadar az destekleri olduunu gzler nne
serdi; 1976da Mao ldkten sonra devrildiler ve hapse atldlar.
D nyann her tarafndaki solun ou Kltr D evrim ine gvenmiti.
Pek ok lkede ABDnin Vietnam savana kar kanlar, Vietnam lide
ri Ho i M inhin olduu kadar Mao Zedungun portrelerini tayorlard.
Maonun dncelerinin anlatld Kk Krmz Kitaptaki basmaka
lp szler sosyalist faaliyetin rehberi olarak gsteriliyordu. Ne ki 1972de,

U m u t ve D e h e t Y z y l

daha fazla Am erikan ua Vietnam daki hedefleri vururken, Mao ABD

Bakan Nixonu Beijingde selamlad ve 1977de, Deng ynetimi altn
da in, piyasa mekanizmasn, Stalinin lmnden sonra haleflerinin
Rusyada yaptndan daha azgn bir ekilde kucaklamaya balad.
Bat medyas bu t r saa sola sapmalar lgn bir irrasyonelliin so
nular olarak grd. 1970lerin sonuna gelindii zaman solda Maoizm ile
zdelemi olanlarn pek ou, sosyalizme srtlarn dndler. Fransada
eski Maoist Yeni Filozoflar, devrim in otom atik olarak tiranla yol at
ve devrimci solun faist sa kadar kt olduunu reten koca bir ekol
oluturdular. Bununla birlikte, son eyrek yzylda in tarihinin irrasyo
nel grnen yolunun basit ve rasyonel bir aklamas var. ok basit olarak
in, yneticileri her ne kadar kylleri a brakm ve iileri sktrm
olsa da, zorla sanayilemenin Stalinci yolunu baaryla izleyecek i kay
naklara sahip deildi. Ancak bir yzyllk emperyalist yamann sonra
snda kolay bir baka seenek de yoktu. Rasyonel zmleri bulamayan
lke yneticileri, irrasyonel olanlar semek zorunda kaldlar.

10. B l m

YEN D N Y A N IN BOZUK D Z E N

1960larn ortalarnda gelimi kapitalist lkelere bakanlarn ou,

sistemin sava yllarnn sorunlarndan kurtulduuna inanyordu. Sistem
artk ylesine derin bunalmlar, sonsuz ekonomik belirsizlikler ve dev
rimci solla faist sa arasndaki siyasal kutuplamalarla kar karya bu
lunmuyordu. ABDli sosyolog Daniel Bell, ideolojinin sonunun geldiini
ilan etmiti. imdi, retim i rgtlemek, enflasyonu kontrol etmek ve tam
istihdam srdrm enin aralar bilindiine gre, siyaset bugn herhan
gi bir isel snf blnm esinin yansmas deildir diyordu.295 Bell, ABD
Merkezi stihbarat Tekilatnn (CIA) finanse ettii Encounter dergisine
yazyordu. Ama CIAden nefret edenler bile ok benzer sonulara ulaabi
liyorlard. Dolaysyla Alman-Amerikal M arksist H erbert Marcuse, a
da toplum un en gelimi blgelerinde, kurum sal statkonun korunm a
snda ve gelitirilmesinde ncelikli kar olanlar eski dm anlar (burju
vazi ve proletarya) birletirdi diye yazyordu.296
yle grnyordu ki tarih, ya da en azndan snf mcadelesi tarihi
- belki nc Dnya dnda, sona ermiti. Bu otuz yl sonra, Belle ya
da M arcusea hibir gndermede bulunm adan, ABD Dileri Bakanl
grevlisi Francis Fukuyama tarafndan yeniden formlletirilen bir nos
yondu.
Ne ki, 1960larn ortasyla 1990larn ba arasndaki dnem, bir dizi
toplumsal karklk, ani ekonomik krizler, iddetli grevler ve de dnya
nn byk askeri bloklarndan birisinin kmesiyle ne kmt. Tarih
sona ermek bir yana daha da hzlanmt.
20. yzyln ikinci yarsnda byk dnm noktas vard - 1968,
1973-75 ve 1989. Bunlar, Souk Sava dnem inin siyasal, ideolojik ve eko
nom ik yapsn alt st ettiler.

U m u t ve D e h e t Y z y l

1968: Yanp Snen zgrln Sesi

1968 ylna genellikle renci ayaklanm asnn yl olarak gnderm e
de bulunulur. Bu yl gerekten de, dnyann her yerinde, Bat Berlinde,
New Yorkta ve H arvardda, Varovada ve Pragda, Londrada ve Pariste,
Mexico City ve Romada renci protestolarn, gsterilerini ve igallerini
gren bir yl oldu. Ama bu ylla ilgili olarak bunlardan ok daha fazla ey
ler vard. Sz konusu yl, siyah Am erikallarn isyannn en yksek nokta
sna, Amerikann askeri prestijine en byk darbenin (Vietnamda) indi
rilmesine, (ekoslovakyada) Rus birliklerine direnilmesine, (Fransada)
insanlk tarihinin en byk genel grevine, talyan toplum unu yedi yl s
reyle sarsacak ii mcadeleleri dalgasnn balangcna ve Kuzey rlanda
Sorunlar olarak bilinecek olaylara tank oldu. renci mcadeleleri, her
ne kadar bunlar etkileyecek ve geri besleme salayacak olsa da, daha b
yk toplumsal glerin atm asnn belirtileriydi.
1968 patlam alar byk bir ok etkisi yaratt, nk bunlarn yer ald
toplum lar ok istikrarl grnyordu. M cCarthycilik 1930larda mevcut
solu yok etm iti ve lkenin sendika liderleri brokratik ve muhafazakr
olma kt hretine sahipti. ekoslovakya Dou Avrupa lkelerinin en
zengini ve 1956daki karklklardan en az etkilenmi olanyd. Fransa
on yldr de Gaullen diktatrce ynetim inin sk basks altndayd; sol
seimlerde baarszd ve sendikalar zayft. talyada hkm etler gelip gi
diyor ve her zaman, insanlar seimlerde kendileri iin oy vermeye srk
leyen Katolik kilisesine dayanan Hristiyan Demokratlarca kuruluyordu.
stikrarn byk ksm bu lkelerin yaad srekli ekonomik by
meye dayanyordu. Ancak bu bym enin kendisi, istikrarn altn oyan
gleri yaratyor ve bu gler 1968de siyasal ve ideolojik yaplar para
lyordu.
ABDde uzun sren ekonomik canlln balarnda siyah nfusun o
unluu, kleliin sona erdii zaman olduklar yerdeydi - yerel devletin
ve beyaz rklarn aa pozisyonlarn onlara kabul ettirm ek iin sila
h, kamy ve celladn kemendini kullandklar krsal Gneyde yarc
lk ediyorlard. Ekonomik canllk, sanayide i bulm ak iin ehirlere olan
hareketi hzlandrd. 1960a gelindiinde siyahlarn drtte ehirlerde
oturuyordu. Byk saylara ulam olmalar rklara ve devlete kar
ayaa kalkm a gvenini yaratt. 1955 ylnda bir kadnn, Rosa Parksn,
bir otobsn arkasnda ayrlm alanda oturm ay reddetmesi, Alabama,
M ontgomeryde eski iktidar yaplarn sarsan yaygn bir otobs boyko
tunu balatt. 1965, 1966 ve 1967de, Los Angeles, Newark ve Detroit gibi
kuzeydeki ehirlerde siyahlarn ayaklanmalar grld. 1968 ylnda si

551

552 | H a l k l a r n D n y a T a r i hi

yah lider M artin Luther Kingin ldrlm esinden sonra lkedeki hemen
hemen her gettoda dum anlar ykseldi ve gen siyahlarn byk blm,
devrim i ve silahl meru mdafaay savunan Siyah Panterler Partisiyle
zdelemeye balad,
Fransa ve talyada mevcut dzenin 1940larda kendisini istikrara
kavuturm a yetenei ve faist spanya ve Portekizde kendisini devam
l klmas, bu lkelerde halkn byk bir ksm nn hl, statkoyu des
teklemek iin rvet verilebilecek ya da korkutulabilecek kk iftiler
olmas gereine dayanyordu. Bunun ideolojik ifadesi, ileri derecede
m uhafazakr Katolik kilisesinin pek ok yrede sahip olduu etkiydi.
Uzun sren ekonomik canllk bunu deitirdi. 1968e gelindiinde gney
Avrupa lkelerinde kyl kkenli ok sayda erkek ve kadn, fabrikalarda
ve byk iyerlerinde younlamt. Balangta, sendikalara kar olma
ya da Katolik sendikalar destekleme gibi krsal nyarglarn beraberle
rinde getirme eilimindeydiler. Ama 1930larn mcadelelerini ve savan
sonundaki byk grevleri hatrlayan eski iilerle ayn koullarla kar
latlar - daha fazla allmas iin durm ak bilmeyen bask, ustaba ve
m drlerin tehditleri, artan fiyatlar nedeniyle cretler zerindeki bask.
Bu insanlar, 1968 ve 1969 yllarnda sisteme meydan okuyan yeni ve kuv
vetli bir gle birletiler.
1950lerin otalarnda ekoslovakyadaki istikrarn nedeni yine can
lanan bir ekonomiydi. Ylda yaklak yzde 7lik bir byme, reel cret
lerde hatr saylr artlara izin verirken, ynetimdeki brokrasiye de bir
t r kendine gven duygusu vermiti. Byme hz 1960larn banda
dt; toplum un her dzeyinde artan hayal krklna ve ynetici b
rokrasi iinde de blnmelere yol at. Parti iindeki nde gelen figr
ler, Devlet Bakan ve Parti Genel Sekreteri Novotnyyi istifaya zorladlar.
Entelekteller ve renciler, 20 yldr ilk kez, kendilerini zgrce ifade
etmek iin bu frsattan yararlandlar. Tm sansr mekanizmas kt
ve bir anda polisin muhalefeti ezme konusunda gsz olduu grld.
renciler zgr renci birlikleri kurdular; iiler devlete atanm sen
dika liderlerini oylaryla tasfiye ettiler, bakanlar politikalar nedeniyle te
levizyonda sk skya sorguya ekildiler ve Stalin dnem inin korkunluk
lar alenen konuulmaya baland. Bu kadar Rusyann yneticileri iin
ok fazlayd. 1968 A ustosunda bu lkeye ok sayda asker gnderdiler ve
nde gelen hkm et figrlerini tutuklu olarak Moskovaya srdler.
Muhalefeti bir gecede ezebileceklerini um m ulard ama ilk etki, soru
nun derinlemesi ve yaygnlamas oldu. Rus tanklarna kar ok az fiziki
direni olurken, muazzam bir pasif muhalefet olutu. Rusya, ekoslovakya
hkm etini, muhalefeti kontrol altna alma szyle lkeye iade etmeye

U m u t ve D e h e t Y z y l

zorland. Bu sz yerine getirilmeden, aralkl gsteri ve grevlerle dokuz ay

geti. Sonunda Rusya, insanlar ilerinden kararak ve kim i durum larda
hapsederek ak muhalefeti susturacak kukla bir hkm et kurdurm ay
baard. Stalinci devlet kapitalizmi ekoslovakyay bir yl kadar daha y
netecekti.
Bununla birlikte Stalinist sisteme ynelik ideolojik hasar muazzamd.
Uluslararas planda olaylar, 1956da soldaki insanlarn duyduklar kuku
lar yeniden canlandrd. Bat Avrupa Komnist partilerinin ou, byle
yaparak lkelerindeki sosyal demokrat ve orta snf glerle ibirliini
kolaylatrmak iin bile olsa, Rus igalini lanetlediler. Sola kayan gen in
sanlar arasnda, Dou ve Bat emperyalizm lerini lanetlemek yaygn bir
ey oldu. ekoslovakya da dahil Dou Avrupada ynetimdeki partilerin
yelii gerek bir ideolojik adanm lktan uzaklat; partiye girmek, ne
eksik ne fazla, bir kariyer oldu.
ABDnin Vietnam da karlat sorunlar bile bir lde bu uzun s
ren ekonomik canlln bir rnyd. Sava dnya sahnesinin merkezi
ne iten ey, 1968deki Tet Saldryd. Ancak Tet, ABD gleri iin kayt
sz artsz bir yenilgi olmad. ABD o srada, her ne kadar generalin biri,
bir keresinde ehri kurtarm ak iin onu yok etmek zorunda kaldk diye
itiraf etmi olsa da, ehirlerin kontroln yeniden ele geirmi olmakla
vnyordu. Tet savata bir dnm noktasn temsil etti nk ABDnin
lkenin kontroln elinde bulundurm ann maliyetini gze alamayaca
konusunda byk i evrelerinin balca kesimlerini ikna etti. ABD bu
rada Korede harcadndan daha fazla harcamyordu. Ancak araya giren
ekonomik canllk Japon ve Bat Alman kapitalizm inin canlanna tank
olmutu ve ABD hem onlarn ekonomik rekabet konusundaki meydan
okuyularn hem de Vietnam daki kara savann maliyetini karlamay
gze alamyordu. Bu durum da sava, Bakan Johnsonun, kendisine h
ret salayacan ve ABD toplum una uzun dnemli istikrar getireceini
um duu Byk Toplum refah harcam alar program n talan etti.
Son olarak, uzun sreli canllk btn gelimi kapitalist lkelerde
renci saysnda muazzam artlara yol amt. Her yerde devlet, kendi
ulusal kapitalizm inin rekabet gcn arttraca umuduyla, yksek re
tim in bir hayli yaygnlamasn stlenmiti. kinci Dnya Savann ba
nda yalnzca 69.000 yksek okul rencisi bulunan Britanyada, 1964e
gelindiinde bu say neredeyse 300.000i bulm utu. Bu gelime ayrca
renci nfusun yapsnda da nitel bir deiime yol at. Eskiden bu
renciler arlkl bir ekilde ynetici snf ve onun asalaklarndan gelir
ken, imdi esas itibariyle orta snflarn ve daha az lde olmak zere
iilerin ocuklarndan oluuyordu. rencilerin byk ounluunun

554

Ha l k l a r n D n y a Tarihi

okuduu niversiteler, birbirine benzer yaplardayd ve iilerin iyerle

rinde younlamas gibi, giderek byk renci kitlelerini barndryor
du. California, Berkeleydeki renci protestolar, bilgi fabrikalarndan
ikyet ediyordu.
renciler buralarda, daha sonra toplum un snfsal olarak ok farkl
ynlerine dalm adan nce, yalnzca ya da drt yllna bir araya geli
yorlard. Ama iinde bulduklar koullar onlar toplu eyleme ynlendire
bilecek bir topluluk duygu ve ilgisi yaratm ada baarl oluyordu. Binlerce
gen insan, sosyoloji, edebiyat, tarih ya da iktisat rencisi olarak, ideolo
jik tem alar benimseme ve gelitirm elerinin beklendii youn bir ortam
da bulunuyorlard.
Bu ise toplumsal meselelerin niversitelerde etkili olabilecei anla
m na geliyordu. Dolaysyla, rnein Berlindeki renci mcadeleleri,
despot ran ahnn gezisi srasnda polisin ah protesto eden bir
renciyi ldrmesiyle balamt; ABDde, Vietnam sava karsnda du
yulan dehet ve mcadele eden siyahlarla dayanm adan kaynaklanm
t; Polonyada, muhaliflerin hapsedilmesine kar protestolardan hareket
edilmiti; ekoslovakyada Rus igaline kar muhalefetin bir paras ola
rak gelimiti.
renci sorunlar etrafnda balayan mcadeleler hzla, toplum un
tm niteliini zmeye alacak ekilde genelleti. Bu en dram atik bir
ekilde Fransada ortaya kondu. Otoriteler, kk apl renci protes
tolarna, Paris niversitesinin btnn kapatarak ve polisi gndererek
karlk verdiler. Polis iddetinden dehete den artan sayda renci,
nihayet barikatlarn gecesinde (10 Mays) polisin ehrin Sol Yakasnn
tm nden geici olarak karlmasna kadar protestolara katld. renci
hareketi, de Gaullen, otoriterlii ve grevleri ve gsterileri ezmek ze
re silahl polisi kullanm a kararyla saltanat srd, tm dzene kar
baarl bir muhalefeti simgeler hale geldi. Aadan gelen basklara tep
ki gsteren rakip sendika federasyonlar 13 Maysta bir gnlk bir genel
grev ars yaptlar ve grdkleri tepki karsnda arp kaldlar. Ertesi
gn, genel grevin baarsyla cesaretlenmi olan gen iiler Nantesdaki
Sud Aviation fabrikasnn igaline baladlar. Baka iiler onlar izledi ve
iki gn ierisinde btn lke 1936daki igallerin -am a ok daha byk
bir lekte- tekrarn yayordu. On be gn kadar hkm et fel oldu.
Yaynn srdrmeye devam eden medyada yaplan tartm alarn byk
ksm meydana gelmekte olan devrim le ilgiliydi. De Gaulle, aresizlik
iinde gizlice Almanyadaki Fransz silahl kuvvetlerine komuta eden ge
nerallere kotu ama kendisine grevinin bu ajitasyonu sona erdirm ek ol
duu sylendi. Sonunda bunu, cret artlarnn ve genel seim vaadinin,

U m u t ve D e h e t Y z y l |

sendikalar ve hepsinden te Komnist P artisin i ie dnlmesi konusun

da bastrm aya ikna etmesi sayesinde baard.
Hatta Mays olaylarndan nce, renci mcadelelerinin uluslararas
apta yaygnlamas, devrim dili iin yeni bir poplerlie yol ayordu.
Ama M aysa kadar bu tr konumalar hl Herbert Marcuse gibi adam la
rn, iileri dlayan dnceleriyle snrl olma eilimindeydi. Tipik slo
ganlar renci gcnden sz ediyordu. Mays olaylar bunu deitirdi.
O andan itibaren olup bitenlerle 1848, 1871, 1917 ve 1936 ve kimi durum
larda 1956da olanlarla bir balant kurm a eilimi artt. Yirmi ya da daha
fazla yl sreyle Batnn anaakm entelektel hayatnda marjinallemi
olan M arksist dnceler birdenbire moda oldu. Ve otuz yl kadar sonra
Bat dnyasnn her yerinde yalanm entelekteller hl altm lardan
heyecanla bahsediyor ya da o dnemi zlemle anyordu.
1968in etkisini hisseden yalnzca dar entelektel anlam da kltr de
ildi. Geni kitle ve genlik kltrnn pek ok unsuru da bu etki
yi hissetti. Gen insanlarn onlarla yetitirildikleri nyarglara kar bir
meydan okum a sz konusuydu. Giyimde ve sa stilinde, daha nce top
lum kart aznlklarla ilikilendirilen m odalarn geni apta kabulyle
radikal deiiklikler oldu. Keyif verici ilalarn (daha ok m ariuana, am p
hetam ine ve LSD) kullanm yaygnlat. Daha da nemlisi, artan sayda
Holywood filmi, Am erikan Ryasnn propagandasn yapmak yerine
buna meydan okumaya balad ve kim i pop arklar rom antik ak dn
daki tem alar ele almaya balad.
ABDde balangtaki hareketler -in san haklar ve siyahlarn zgr
leme hareketleri, sava kart hareketler ve de renci hareketleri- baka
hareketleri dourdu. Bunlar, Yerli Am erikallara kendilerine zulm eden
lere kar mcadeleyi ele almay ve New Yorkdaki ecinsellere Ecinsel
zgrlk C ephesinin kurulmasyla, kulplerine ynelik saldrlara kar
durm ay ilham ediyordu. Bu hareketlerin deneyimi ayrca binlerce ka
dnn Am erikan toplum unda kendilerine ayrlan aa rollere meydan
okum asna ve ou kez bu hareketlerde yer almasna yol at. Snfl top
lum un douundan bu yana kadnlarn m aruz kald basknn sorgulan
mas talebiyle Kadnlarn Kurtulu H areketini oluturdular ve hareketle
dorudan balants olmayan kadnlar arasnda da bunun bir yansm a
sn grdler. K adnlarn ounun yaam lar iin, igcnn bir paras
olmaya balamalar ve bunun kendilerine salad bamszln tadna
varm alar gerei, ifadesini buluyordu.

556 I H a l k l a r n D n y a Tar i hi

Yeni km az
Radikalleme dalgas 1968le sona ermedi. ABDdeki en byk
renci protestosu 1970de oldu. Ohio, Kent Devlet niversitesi nde Bakan
Nixonun Vietnam savan Kamboyaya yaygnlatrm asn protesto
eden rencilerden birisinin Ulusal M uhafz birlikleri tarafndan ate
alp ldrlmesi zerine, lkenin her yerinde niversiteler igal edil
di. Yunanistanda 1973te patlak veren renci hareketi, Atinann m er
kezindeki politekniin igal edilmesiyle lkeyi alt yldr yneten askeri
cuntann sarslmasna ve yedi ay sonra knn salanmasna katkda
bulundu. Bat Almanyada niversiteler, genel olarak apolitik bir1lkenin
ortasnda, birka yl boyunca sol kanat (esas itibariyle Maocu) ajitasyonun
gettolar haline geldi.
Bununla birlikte, 1968den sonra birka lkede nemli bir kayma
oldu. renciler sol muhalefetin merkezi olm aktan ktlar. talyada,
1969daki scak sonbahardan sonra metal iileri cret szlemeleri ne
deniyle fabrikalarn igal edince ii hareketi merkeze geti. spanyada
da, 1970lerin sonlarndan itibaren ii hareketi merkez bir rol oynamaya
balad ve bylelikle Franconun son yllarnda rejimi zayflatt ve onun
1975teki lmnden sonra halefleri dem okratik reform lar yapmak iin
acele ettiler. Britanyada, sendika liderlerinin kar koymasna ramen
sendikaclarn faaliyetleri, Edward H eathin M uhafazakr hkm etini
ylesine ypratt ki, 1974 banda bu lkeyi kim ynetiyor sorusu etra
fnda seimlere gitti.
renciler kimi zaman iileri de iine katacak mcadeleleri balatabilmilerdi ama mcadelelerin nasl sonulanaca iilerin rgt
lerine balyd. Bu 1968 Maysnda, sendikalar ve de Komnist Parti,
en iyi tannan renci liderlerinin muhalefetine ramen genel grevi
sona erdirmeyi baarnca Fransada aka grld. 1975-76 yllarnda
talyada, Britanyada ve spanyada yeniden grld. talyada Hristiyan
Demokratlar, Britanyada M uhafazakrlar ve spanyada Franco, iilerin
mcadelelerini kendi balarna engellemeyi baaramadlar. Hkm etler
bunu ancak, sendika liderleri ve ii partileriyle, talyada tarihsel uzla
ma; Britanyada da Toplumsal Szleme ve spanyada Moncloa Pakt
ad verilen anlam alar imzalayarak yapabildiler.
Her durum da bunun etkisi, iilerin mcadelesini engelleyerek, tam
da uzun sren ekonomik canlln sona erdii bir srada, kendilerine y
neltilecek nakavt yum ruu karsnda iilerin gardlarn drm ek oldu.
1960larn sonunda dnyada, renci radikalizm inin, 1970lerde
ii mcadeleleri dalgasna yol at bir baka blge daha vard - Latin

U m u t ve D e h e t Y z y l j

Am erikann gney konisi. 1960larn sonu A rjantinin Cordoba eh

rinde neredeyse bir ayaklanmaya297 ve ilide Sosyal Demokrat bakana
meydan okuyan toprak igalleri dalgasna tank oldu. Her iki durum da da
aadan gelen deiiklik talebi anayasal kanallara ynlendirildi.
A rjantinde bu talep, sava sonras diktatr Peronun srgnden
dnmesi talebi etrafnda odaklat. Peron, yksek dnya fiyatlarnda
A rjantinin tarm sal ihracatnn, grece yksek cretler ve iiler iin
refah salayc olanaklara dntrlebildii bir dnemde lkeyi ynet
miti. nsanlar onun dnnn eski iyi gnleri geri getireceine inan
yorlard. Bu, birbirine rakip soldaki ve sadaki Peron destekilerinin ve
hatta gl ehir gerillas rgt M ontonerosun tekrarlad bir mesajd.
Aslnda, sonunda geri dnm olmas iiler iin hibir kazan getirmedi
ama san ve ordunun, solun hi hazrlkl olmad bir saldry balat
masna yarad. Peronun lmnden sonra ordu, iktidar dorudan ele
alacak kadar kendisini gl hissetti. Saylar on binlere varan btn bir
sol kanat eylemci kua ldrld ya da kayboldu.
ilide parlamentocu Sosyalist Parti bu yeni m ilitanlktan yararland.
Liderlerinden birisi Salvador Allande, 1970 ylnda bakan seildi ve de
parlam entodaki sa kanat ounluk, askeri em ir komuta zincirini boz
m am ak izin bir anayasal garanti karlnda greve balamasn kabul
etti. nemli ABD kar evreleri bundan honut olmad ve Allandenin
grev sresinin ikinci ylnda ili ynetici snfnn belli bal kesimleri de
onlara katld. 1972 gznde onu grevden uzaklatrm ak iin, kamyon
sahiplerinin nclk ettii patronlar grevi yoluyla bir giriim yapld.
Bunu, fabrikalarn igal eden ve 1917 ve 1956dakine benzer ii kon
seylerini birbirine balamak iin, cordones, oluturan iiler nledi. 1973
H aziranndaki bir darbe silahl kuvvetler iindeki ayrlk ve byk sokak
gsterileri nedeniyle sonusuz kald. Ancak Komnist Parti ve Sosyalist
P a rtin in balca kesimleri halka, cordonesleri yavalatmalarn ve ordu
nun Anayasal geleneklerine gvenmelerini salk verdiler. Allande, bunun
sa yattracan ve dzeni salayacan um arak Augusto Pinochet de
dahil generalleri hkm etine ald. Eyll aynda Pinochet bir darbe dzen
ledi, bakanlk saraynda Allandeyi bombalad ve binlerce eylemci iiyi
ldrd. Avrupada ii hareketi kendi liderleri tarafndan uykuya yatr
lrken, Latin Am erikann gneyinde kanla bouldu.
1968de yaklan ate Avrupada bir kez daha parlad. Portekiz, 1920lerin sonlarndan beri faist nitelikleri olan bir diktatrlkt. Ama 1970le
rin ortalarna gelindiinde Afrikadaki smrgelerini elde tutm ak iin
verdii sava kaybediyordu. Nisan 1974te diktatr Caetano bir darbe
ile devrildi ve onun yerini, lkenin belli bal tekellerinin destekledii ve

558 | H a l k l a r n D n y a Tar i hi

savalara grmeler yoluyla bir zm bulmaya kararl, m uhafazakr

General Spinola ald.
Diktatrln k bir mcadele dalgasn balatt. Lisnave ve
Setnavedeki byk tersaneler igal edildi. Frnclar, posta alanlar ve
havaalan emekileri greve gittiler. Darbeyi dzenlemenin riskini alan
subaylarn pek ou Spinoladan daha radikaldi ve Spinola, kurtulu ha
reketleri Portekiz i evrelerinin karlarn koruyacak bar koullarna
raz oluncaya kadar onlar oylamaya alrken, savalara derhal son ve
rilmesini istiyorlard. Doru dzgn rgtlenmi yeraltndaki tek parti
Komnist Partisiydi. Liderleri, (Lizbon blgesindeki en gl ii grup
larnn gvenini yitirm e pahasna) grevleri sona erdirmek, hkm ete ka
tlm ak ve orta snf destekileri silahl kuvvetler ve medyada etkili po
zisyonlara yerletirmek zere Spinola ile anlatlar. Komnist Partisinin
amac, iilerle generaller arasnda denge salayarak, savatan sonra Dou
Avrupadakilerin izgisine benzer kendi rejimini kurana kadar glenmekti.
Bu baarl olmas m m kn olmayan bir manevrayd. Komnist Parti,
Lizbon iilerinin militanln ve silahl kuvvetlerin kendi solundaki ge
limelerden honutsuzluunu durduramayaca gibi, Bat kapitalizminin
kendi kap eiindeki devrimci olaylardan paniklemesini de yattramazd.
ki baarsz sa kanat darbe giriimi Spinolann grevi terk etmesine
ve iilerle ordu saflarnda daha fazla radikallemeye yol at. CIAin ve
Bat Avrupann sosyal demokrat hkm etlerinin destei ile sa, kuzey
Portekizin krsal kesimlerinde darbeye benzer bir dizi giriimde bulun
du. Etkili askeri gce sahip subaylar, bir siyasal tercihten tekine savru
luyorlard. Daha sonra Kasm 1975te sosyal demokrat destee sahip bir
yksek rtbeli subay, sol kanat subaylardan bir ksm n iktidar ele geir
mek iin yar gnll bir giriime kkrtt ve bunu birka yz disiplinli
birlii, sadk olmayan alaylar silahszlandrm ak zere, Lizbon zerine
yrtm enin mazereti olarak kulland. Birka hafta ncesine kadar -partiye yakn bir subayn babakanl yrtt srada- o denli gl gr
nen Komnist Parti, iilerin direniini rgtlemek iin hibir harekette
bulunm ad. 1975 yaznda, Avrupa ve Amerikada kapitalizmin liderlerini
derinden endielendiren bir devrim, sonbaharda yalnzca hom urdanarak
yenilgiyi kabul etti.
iddetli Bir Y am ur
Uzun sren ekonomik canllk, Bat ekonomilerinin 1930lardan bu
yana ilk kez ayn anda durgunlua girmesi ve isizliin katlanmasyla

U m u t ve D e h e t Y z y l

1973 gznde aniden sona erdi. Bu her yerde, hkm et ve i evrelerinde

panik yaratm ak iin yeterliydi. Anaakm iktisatlar 1930larn bunalm
nn nasl meydana geldiini hibir zaman aklamay baaram am lard
ve hibiri benzer bir durum la kar karya olm adklar konusunda emin
olamyorlard.
1950 ve 1960larda, bunalm larn bir daha m m kn olmayaca zira
John Maynard Keynesin reetelerini uygulayabilecekleri konusunda ken
dilerini ikna etmilerdi. D nyann en ok satan ekonomi kitaplarndan
birisinin yazar Nobel dll iktisat Paul Samuelson, iktisadi evrim
lerin gemite kalm bir ey olduu konusunda onlara 1970te garanti
vermiti. Ama Keynesi ilalar iktisadi bunalm a uygulamaya altkla
rnda bunlar ie yaramad. Tek etkisi, isizlie dokunm azken, enflasyonu
artrm ak oldu. 1976ya gelindiinde, hzla artan enflasyon tehlikesinin
yaratt panik iinde bu tr nlemler terk edilmiti. ktisatlar ve si
yaset yazan gazeteciler bir gecede devlet m dahalesinden bamsz, ta
m am en serbest piyasa inancna, daha nce Friedrich Hayek ve Milton
Friedm an gibi birka m nferit peygamberin vazettii bir teoriye dnd
ler. Entelektellerin bylesine kitlesel bir dn yapmas, prenslerin kii
sel kararlaryla ilahiyatlarn inanlarm deitirdikleri gnlerden beri
grlmemiti.
Bununla birlikte serbest piyasa peygamberlerinin poplerlii, isiz
lii, uzun sren canllk dnem inin dzeyine ykseltemiyordu. Ne de,
1980lerin banda, isizlii bir kez daha katlayan ve 1974-76ya gre dn
yann daha geni blgelerini kapsayan ikinci bir durgunluu nleyebildi.
1974-76 ve 1980-82 krizlerinin popler bir izah, suu Ekim 1973 Arapsrail savandan sonra petrol fiyatlarndaki ani ykselmelere ve 1980de
Irak-ran savann patlak vermesine atm akt. Ancak 1990larn banda,
petrol fiyatlarnn dt bir srada yeni bir kriz ortaya kt. Bir baka
iddia ise 1974-76 krizinin nedeninin, krlardan daha fazla artan cretle
rin etkisinden kaynakland idi. Ama bu, daha sonraki krizleri aklayamazd nk dnyann en nemli ekonomisinde, ABDde, 1970lerin
ortalarndan itibaren cretler srekli olarak dt.298
Sistemde bu altn a, kurun ana* eviren ok daha esasl bir
ey deimiti. ABD Kore Sava srasnda, muhtemelen toplam retim i
nin yzde yirm isini ve yatrm iin hazr fonlarn yarsna yaknn alp
gtren, byk m iktarda silah harcamas yapmt. Bu durum , kendi sa
*

Kurun a (Leaden Age): kinci Dnya Sava sonundan 1960larn sonuna kadar geen d
nem Bat kapitalizm i tarihinde Altn a olarak anlrken; 1970lerin bandan 2000lere
geen dnem de Kurun a olarak anlyor. Bu kurun an zellikleri olarak balca
yava byme, yksek isizlik, daha iddetli konjonktrel ya da iktisadi evrim ler ve halkn
ounluunun hayat standardnda duraksam alar ya da gerilemeler zikredilebilir, -ev.

56 0 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

nayileri iin pazar salam ve silaha ok az harcama yapan Japonya gibi

devletlerden yaplan ihracat tevik etmiti. Vietnam sava gnlerine ge
lindiinde, bu t r lkelerden gelen rekabet, ABDnin eski askeri retim
dzeyini gze alamayaca anlam na geliyordu. Yine hl byk m iktar
larda silah retiyordu ama bunun massettii retim in oran, Kore Sava
gnlerindekinin muhtemelen te biri kadard. Bu aka tekrarlayan ve
derinleen dnya krizlerini -h er ne kadar bu krizler henz 1930lardaki
kn boyutlarnda olmasa d a- bertaraf etmek iin yeterli deildi.299
Bu durum ileri lkelerde ekonomik bymeyi btnyle sona erdir
medi. Ancak byme ok daha yava ve eskiden olduundan ok daha
dzensizdi ve ekonomik canllk ve kriz evrimi intikam alm ak iin geri
dnm t. 1980lerde kii bana den ortalam a retim , 1960larn bandakinin yarsndan daha azd. sizlik, uzun sren canllk dneminde
hayal bile edilemeyecek dzeylere ulat -genel olarak yllarca yzde 10un
zerinde seyretti ve rlanda ve spanya gibi yerlerde yzde 20lere yaklat.
1980lerin ve 1990larn sonlarnda ABDde daha dk olan oranlar, in
sanlar yoksulluk cretiyle i kabul etmeye zorlayan sosyal harcam alarn
kslmasyla saland- ABDde en yoksul yzde 10, Britanyadaki benzer
gruba gre yzde 25 daha az kazanyordu.300
gvencesinin olmay her yerde bir zellik haline geldi. 1990larda
anaakm politikaclar, insanlarn hayatlar boyunca ie sahip olabilmele
ri dncesiyle alay ediyorlard. Ancak bu terim uzun sren canllk d
neminde pek ok insann doal kabul ettii bir eydi. Kukusuz, insanlar,
kim i sanayiler byr kimileri klrken i deitiriyorlard. Ancak bir
ka gerileyen sanayi dnda insanlar bunu genellikle, isizliin itiine
deil de, daha iyi olanaklarn ekiine tepki gstererek, kendi istekleriyle
yapyorlard. imdi isizliin itmesi norm haline geldi ve aratrm alar, bu
korkunun alan nfusun yaklak yarsnn zihninde yer ettiini gste
riyordu.
Kapitalizm, tarihte kendisinden nce gelenlerden daha dinam ik bir
snfl toplum biimidir. Dinamizmi, srekli deien karakteri, bir kriz
de de, ekonomik canllkta olduu kadar tipiktir. Kimi firm alar piyasada
yok olurken, dierleri onlarn srtndan zenginleir. Kimi sanayiler k
lrken kim i sanayiler geniler. En kt bunalm larda bile -e n aresiz
olanlarn eyalarn satn alan rehinciler ve zenginlerin varln koruyan
gvenlik hizmetleri gibi- gelien sektrler bulunur.
Kurun anda da dinam izm kalm t ama, bu dinam izm uzun
sren canllkta olduu gibi insan kitlelerine daha iyi hayatlar sunm ak
yerine, gemite elde etmi olduklarn kapmakla tehdit ediyordu. Kimi
sanayilerin tm ortadan kalkm kasabalar ssz yerlere dnmt.

U m u t ve D e h e t Y z y l

Toplumsal refah yardm lar 50liler ncesinin dzeylerine indirilm i ya

da hatta ABDnin kim i eyaletlerinde tam am en kaldrlm t. Bu arada,
Thatcherciler ya da neoliberaller olarak bilinen yeni t r bir kat sac po
litikac tr, giriim in babo braklm asn kutluyor ve m odernitenin
bir kant olarak 19. yzyl politikalarnn ortodoksluuna heves eden bir
kesim sosyal demokrat politikac arasnda da yank buluyordu.
Saa kay, radikal solun, 1970lerin ortalarndaki yenilgilerin -ve
kim i durum larda inin ve Kamboyada in yanls Khemer Rougeun
kanl rejim inin gereklerinin renilm esinin- moral bozukluuna urat
t kim i kesimlerinde de etkisini gsterdi. Kimisi tm devrimci giriim in
bir yanllk olduuna karar verdi. Kimisi, parlam enter reformculua y
nelik eletirilerinde ok kat olduklarn dnd. Kimisi de basit olarak
snf mcadelesinin gemite kalan bir ey olduu sonucuna vard.
Aslnda 1980lerde, iiler eski oturm u sanayilerde ilerin byk bir
ksm nn yok edilmesini nlemeye alrken -Fransa ve Belikadaki e
lik iilerinin mcadelesi, Britanyada 150.000 m adencinin bir yl sren
grevi ve ayn uzunlukta 5.000 matbaa iisinin grevi, D anim arkada bir
gnlk genel grev, Hollanda ve Britanya Kolombiyasnda kamu sektrn
deki grevler ve Ispanyadaki bir gnlk genel grev gibi- ok byk ve kimi
zaman iddetli snf atmalar oldu.
Ancak, genellikle bu mcadeleler yenilgiye uratld ve yenilginin
bir m iras da, snf mcadelesinin eski m oda yntemleriyle baar sa
lanamayaca inanc oldu. Bu durum , ii snf eylemcilerinin bir taba
kasnn, bir kez daha um utlarn parlam enter politikaclarn vaatlerine
balam alarna yol at. Bu ayrca sol kanat entelektelleri, snf ve snf
mcadelesi nosyonlarn daha da fazla sorgulamaya ynlendirdi. Bunlar
Postm odernizm denen; gerekliin her yorum unun, bir bakas kadar
geerli olduunu syleyen ve dnyaya ilikin total bir kavray bakala
rna empoze etmeye alt iin toplum un ileyiini deitirmeye yne
lik her giriim in totaliterce olacan iddia eden entelektel bir moday
benimsediler. Postmodernistler, toplum un tehlikeli istikrarszlnn her
zam ankinden daha belirgin bir hale geldii bir srada, toplumu deitir
mek iin mcadele nosyonunu reddediyorlard.
Devlet K ap italizm in in B unalm
1917-18 ve ondan nce de 1948dekinden daha fazla sayda hkm et,
1989-90da iktidardan dt. Dou bloku bir anda yok oldu ve 1991e ge
lindiinde onu ayakta tutan ana stun SSCB de ufaland. Bu t r eylerin
artk m m kn olmad yolundaki postm odernist ve post-M arksist id

| H a l k l a r n D n y a Tar i hi

dialara ramen, ekonomik bunalm ve snf mcadelesinin bir t r birlei

miyle alaa edilmilerdi. Eer solun bir ksm bunu grmediyse, bunun
nedeni nesnel gereklik deil, onlarn kendi yanltc grleriydi. Zira,
1968den sonraki tm dnem, Dou blokunda, derinleen krizler ve bir
birini izleyen mcadele patlamalaryla gemiti.
Rus igali ekoslovakyada durum u 1968-69da norm alletirm eyi
baarm t Ancak komu lke Polonyadaki olaylar hastaln ne kadar
yaygn ve derin olduunu gsterdi. Rejim, 1968 renci hareketini ezme
yi baarm t ve G dansktaki (savatan nce Danzig) dev tersaneyi igal
eden ve Szczecinde (Stettin) fiyat artlarn protesto eden iilere kar
da benzer ekilde polisi kullanmaya kalkm t. Polis ok sayda ii ldr
d. Ama baka yerlerdeki dayanma grevleri, rejimin ba Gomulka ve
halefi Giereki fiyat artlarn geri ekmeye mecbur etti. Batl bankalar
dan kredi aldlar; ekonomi canland ve Batl gazeteciler Polonya muci
zesi diye yazdlar. Ancak Bat pazarlaryla artan btnleme, Polonyann
1970lerin ortalarnda o pazarlardaki bunalm tarafndan vurulm asna
neden oldu. Hkm et bir kez daha fiyatlar arttrm aya alt ve protesto
culara kar polis saldrlar balatt.
Rejim, 1956-57 ve 1970-71den sonra yapt gibi, ii eylemlerinin an
sn gmmeyi bu kez baaramad. Derinleen bir bunalm duygusu iin
de bir grup entelektel taciz edilmeye kar ktlar ve ileri Savunma
Komitesi adyla bir rgt ve 20.000 okuyucusu olan Robotnik (i) adl bir
yeralt gazetesi kurdular. Bir zam anlar totaliter olan rejim yerinde d uru
yordu ama artk totaliterlii empoze edemiyordu.
Zayfl nihayet 1980 yaznda kendini gsterdi. Fiyatlar arttrm aya
ynelik yeni bir giriim, yeni grevlere ve Gdansk tersanelerinin igaline
yol at. galden, Macar iilerinin 1956daki konseylerini hatrlatan bir
hareket geliti. Ama bunun, ya da drt hafta deil, 16 aylk bir hayat
oldu.
Hareket kendisini bamsz bir sendika, Solidarnosc (Dayanma) ola
rak lanse etti. Ancak legal olarak varoluunun 16 aynda, bir sendikadan
daha baka bir eydi. 3.500 fabrikadan gelen temsilcilerin konferansyla
kurulan ve ksa sre iinde on milyon yeye sahip olduunu iddia eden
ve hkm ete alternatif bir gc temsil eden bir rgtlenmeydi. Eski top
lum dan usanm herkesin um utlarnn odak noktas ve bizatihi varl
da rejime bir meydan okum a oldu. Ancak hareketin liderleri, hkm eti
devirmekten bilerek uzak durdular. Harekete sempatik entelektellerin,
am alarnn, kendi kendilerini snrlayan bir devrim olmas gerektii
grn kabul ettiler. ilideki Allande hkm etininkine ok benzer bir
varsaym yaptlar: eer iilerin hareketi devleti tehdit etmeyeceine sz

U m u t ve D e h e t Y z y l | 563

verirse, devlet de iilerin hareketine hogrl olacaktr. Sonu olarak

Solidarnosc, ilideki hkm etinkine benzer bir kaderin kurban oldu.
1981 Aralk ortasnda askeri lider Jaruzelski skynetim ilan etti, lkenin
telekomnikasyon sistemini tkad, tm Solidarnosc liderlerini tutuklad
ve direnen iilere kar asker kulland. arm ve morali bozulmu olan
ii rgtleri dald.301
Bununla birlikte Polonyal iilerin hareketinin datlmas, ona ne
den olan alttaki glerin ortadan kaldrlm asna yetmiyordu. Dou blo
undaki byme hzlar byk Batl ekonomilerdekinden byk deildi.
stelik, ABDde Reagan hkm eti (Avrupaya Cruise ve Pershing fzeleri
yerletirerek) Rus hkm etinin de yetimeye alt yeni bir silahlanma
hamlesine balyordu. Ancak bunun ekonomiye getirecei yk kar
layacak kaynaklar yeterli deildi. Devlet kapitalizmi rejimleri ya reform
yapmak ya da snf atmas ve ierden k riskini gze alm ak zorun
daydlar. 1980lerin banda Rus lider Andropovun, ii hareketinin orta
ya koyabilecei meydan okuma hakknda birinci elden bilgisi vard. 1956
ylnda M acaristandaki Rus bykelisi ve 1980-81de Solidarnoscun
ykselii srasnda KGBnin bayd. Benzer bir meydan okum a ihtim a
linin SSCBnin iinde ortaya km asn nlemek istiyordu ve Rusyada
reform yapacak insanlar ibana getiriyordu. Bunlar arasnda en ne
kan, M ikhail Gorbaovdu.
Gorbaov 1985te SSCBnin ba olarak greve geldiinde son derece
gl grnyordu - ve 1987 ve 1988de aklk (glasnost) ve reform hak
knda konutuunda popler de grnyordu. Ancak 1991de iktidar
kaybettiinde poplaritesi sfra yaknd. Onun reform ars, SSCBnin
polis aygtnda karklk yaratm ve insanlarn um utlarn besleyerek,
nceki altm yln sm r ve zulm ne kafa tutmaya balam alarn sa
lamt. Ancak onun, retim in devlet kapitalizmi rgtlenmesini yeniden
yaplandrm adan baka bir ey vaat etmemi olmas, bu um utlar tatm in
edecek kaynaklar bulmasn engelledi. On yln sonunda 1980ler bann
ekonomik durgunluu, ekonomik daralmaya dnmt.
1988 bahar, 1920lerden beri, polis tarafndan annda ezilmeyen -ilk in
Erm enistanda daha sonra Baltk devletlerinde- kitle protestolarna, daha
fazla hak isteyen ulusal aznlk hareketlerine tank oldu. Gorbaovun,
kendinden nce gelenlerin yapt gibi bunlar bastracak gc yoktu.
Ama onlar satn alm ak iin gerekli aralara da sahip deildi. Yanl ama
yetersiz bask, yarm yamalak tavizlere yol at. Rejimlerin ou kez bir
isyan atelemeye yardm c olduklar klasik bir formld bu.
Gorbaov 1989 yaznda ve 1991 baharnda m uhafazakr glere da
yanarak kendi pozisyonunu salam latrm ak istedi. Her iki durum da da

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

lkenin enerji kaynaklarn neredeyse kapatan byk madenci grevleriyle

yolundan alkondu. zellikle 1989 yazndaki grev, Polonyadaki byk
ii protestolarn ok andryordu. Gorbaov, eer rejimin tm aadan
yutulm ak riskiyle kar karya kalmayacaksa, eitli muhalefet hareket
lerine tavizler vermek zorunda kald ve bunu yaparken de olaylar kontro
lnden kt.
Bunun etkisi 45 yl nce Dou Avrupada kurulm u olan rejimler
iin ykc oldu. eitli yneticiler, isyan karsnda gvenecekleri son
pozisyonu Rus mdahalesi tehdidini yitirm i oldular. Zaten bir yl nce
Polonyann sert adam Jaruzelski, bir dizi madenci grevini, -h er ne kadar
yeralt rgt 1980-81dekinin glgesi idiyse d e- Solinardosc un liderle
riyle grmeyi kabul ederek yattrm t. 1989 yaznda M acaristanda
Kadarn halefleri, lkenin ok daha zayf olan m uhalif gruplaryla benzer,
katlanlarn eit haklara sahip olduu grmeler konusunda anlam
lard.
Eyll ve Ekimde bir gsteri dalgas Dou Almanyay kaplad hk
met grmelere raz oldu ve sam im iyetinin bir gstergesi olarak da, onu
Bat Almanyadan ayran Berlin D uvarn ykmaya balad. Daha sonra
Kasmda, muazzam sokak gsterileri ve bir saatlik genel grev sonunda
devrilme sras ekoslovakyada H usaka geldi. Bunlar Bulgaristan izledi.
Romanya diktatrnn, deiim dalgasna gstericilere ate aarak diren
me giriimi, bakent Bkrete kendiliinden bir ayaklanmaya ve kendi
generallerinin nnde bir idam mangas tarafndan kuruna dizilmesine
yol at. Alt ay iinde Avrupann yarsnn siyasi haritas yeniden izil
miti. Dou Avrupada ayakta kalan tek Stalinist rejim A rnavutluktayd
ve bu da 1991 banda bir genel grevden sonra kt.
Hibir emperyal g, im paratorluundaki bylesine bir karklk ta
rafndan tahrip olmay nleyemezdi. SSCB iindeki ulusal hareketler gi
derek daha fazla gven duydular ve de ynetici grup iindeki blnmeler
daha da geniledi ve bunlarn toplumu kontrol etmeleri giderek daha fazla
tehlikeye girdi. Gorbaov, m uhalif akm lara kar son bir giriimde bulun
du ama 1991 baharnda ikinci byk madenciler greviyle ve Moskovada
byk bir gsteriyle engellendi. O yaz hkm etindeki m uhafazakr g
ler, kendisini darda brakarak uzlamaz bir yol izleme giriim inde bu
lundular. Moskovada bir darbe dzenlemek iin askerleri kullandlar ve
Gorbaovu ev hapsinde tuttular. Dier askeri birlikler onlar destekleme
yi reddetti ve bir uzlaam am adan sonra iktidar, Rusya C um huriyetinin
Bakan, sanayi ehri Sverdlovsktaki eski parti efi Boris Yeltsin evresin
deki reformcularn eline geti. Yeltsin, ulusal cumhuriyetler arasndaki
balarn resmen koparlm asna raz oldu ve SSCB artk yoktu.

U m u t ve D e h e t Y z y l

1989-91 karklklar, Dou Avrupay 1953, 1956, 1968 ve 1980-81de

sarsan karklklardan ok daha geni aplyd. Ne ki, meydana gelen de
iiklikler, daha nceki durum larda, zellikle 1956 ve 1980-81de mey
dana gelen deiiklikler kadar esasl deildi, zira 1989-91 hareketlerinin
liderlii, iilerin en ufak iktidarn bile engellemeye kararl insanlara
gitmiti. Eski ynetici brokrasiler iinden ykselmi insanlar, kritik an
larda, snrl bir reform program etrafnda m uhalif entelektellerle itti
faka giriyor ve dolaysyla gerek devrim olanan nlyorlard. Onlar,
talyan M arksist Antonio Gram scinin pasif devrim dedii bir stratejiyi
izliyordu; deiimin aadan olmasn nlemek iin yukardan deiiklii
zorluyorlard.
Bu her durum da, muhaliflerle belirli unsurlar ieren program lar etra
fndan anlamay gerektiriyordu: dnya pazarna daha fazla alma; eski
gdm l ekonominin terk edilmesi; grece zgr parlamento seimlerine
gidilmesi ve milliyetilik zerine yeni bir vurgu. Eski resm medyann
kim i kesimleri ve eski muhalifler ayn mesaj tekrarlarken, ii kitlesi pi
yasa ve dem okrasinin doal ikizler olduu ve onlarn beklentilerini kar
layabilecei konusunda ikna edildi. 1989-91in atmosferinde aksini iddia
eden herhangi bir kiinin kendisini dinletebilmesi zordu; zira yukardan
gelen nleyici hareketler, iilerin snf hareketini asgaride tutuyordu.
Meydana gelen byk siyasal deiiklikler snf mcadelesinin bir
sonucuydu ama bu, smrlen snflarn dem okratik kitle rgtlerinin,
ii konseyleri izgisinde ifadesini bulmad saptrlm bir snf mcadelesiydi. Bunlar, gemiin byk toplumsal devrim lerinden daha ok
1830da Fransada olanlara benzer siyasal devrim lerdi ki deiikliklerden
sonra belli bal sanayileri ve bankalar ayn insanlarn ynetiyor olmas
olgusu bu gerei ortaya koyuyordu.
kn ok D algalar
Dou blokundaki kriz, devlet kapitalizmi modelini benimsemi her
trl lkeyi etkileyen ok daha geni bir krizin parasyd. Hibir yerde,
daha nceki dnemlerin yksek byme oranlarn salayabilme yetene
inde grnmyordu. Ayn zamanda ulusal ekonomileri -zellikle mikroip teknolojisi ve bilgisayar yazlm alannda- ABD ve Japonyann sa
nayi devlerinin muazzam yatrm lar temelinde nayak olduu, sanayideki
yeni bululardan koparyordu.
Asya, Afrika ve Latin Amerikann her yerinde devlet kapitalizmi
ne hizm et ederek kariyerlerini yapm olan brokratlar ve politikaclar
serbest piyasay vmeye ve Batnn okuluslu irketleriyle anlam alar

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

yapmaya yneldiler. H indistanda Kongre hkm etleri, Ethopiyada i sa

va kazanm olan eski Maoist hareket, Cezayirdeki rejim ve M srda
Nasrn izleyicileri, hepsi, az ya da ok bu yolu izlediler. Yeni yaklamn
ncs, piyasann ve kr etm enin Mao kltne resmen bal olmakla el
ele gittii, Deng Xiaopingin iniydi.
nc Dnya hkm etlerinin ou, Dnya Bankasnn ve
Uluslararas Para Fonunun (IMF) yapsal uyum program larna imza
atarak bu yaklama ballklarn gsterdiler. Ama bunlarn dk by
me oranlar ve yoksulluk sorunlarnn stesinden gelebilecei konusunda
ok az kant vardr. 1980lerde 76 kadar lke, Dnya Bankasnn serbest
piyasa kriterine gre hazrlad uyum program larn yrrle koydu
lar. Yalnzca kk bir m iktar, daha nceki on yllardan daha iyi b
yme ve enflasyon oranlar kaydedebildi. Youn uyum program lar uy
gulayan 19 lkeden yalnzca drd, 1980lerde perform anslarn dzenli
bir ekilde iyiletirdiler.302 1990da Latin Amerikann nfusunun yzde
44 kadar, Birlemi M illetlerin blgeye bakan iktisat komisyonuna gre,
yoksulluk snrnn altnda yayordu ve bu komisyon, Latin Amerika ve
Karaiplerdeki nfusun hayat standardnda 1980lerde muazzam geri bir
adm atldna karar veriyordu.303 Afrikada krsal nfusun yzde 55inden fazlas, 1987de m utlak yoksulluk olarak kabul edilebilecek bir du
rum da yayordu.304
Dou Avrupa ve eski SSCBde 1990larda olanlar da ayn derecede y
kcyd. Reformcularn vadettikleri ekonomik mucizeler gereklemedi.
1999da yalnzca iki lke, Polonya ve Slovenya, 1989a gre daha yksek
bir retim e sahipti. ek Cum huriyeti ve M acaristan, on yl ncesine gre
biraz daha yoksuldu. Bulgaristan, Litvanya ve Rusyann ekonomileri yz
de 40 ya da daha fazla klm t.305
Souk istatistikler m ilyonlarn um utlarnn ykldn sylyordu.
Moskova ve St. Petersburg gibi byk Rus ehirlerinde insanlarn ou k
k parsellerinde yetitirebilecekleri eylerle, ekmek ve patatesten oluan
mtevazi yiyeceklerini destekliyorlard. A rktik blgesinde yaayan btn
topluluklar, her k cereyan kesintisi korkusuyla yayordu. M adenciler ve
elik iileri aylarca cret alamyor; salk hizm etleri dklyor; verem
gibi hastalklar sradan hale geliyor ve ortalam a yaam sresi dyordu.
Dou Avrupann kuzey kuanda koullar biraz daha iyiydi. Ama,
ek C um huriyetinde ve M acaristanda bile hayat standard 1980lerin
sonlarna gre daha dkt: dkknlarda daha ok mal vard ama onlar
satn alabilecek paras olanlar ok azd. Alman Federal Cum huriyeti ile
birleen Dou Almanya yzde 20 ya da daha yksek isizlik oranlarna
sahip olmay srdryordu. Gneydou Avrupada Bulgaristan, Romanya

U m u t ve D e h e t Y z y l ] 567

ve A rnavutlukta koullar Rusyadaki kadar ktyd. Eski SSCBnin g

ney kuanda bu koullar daha da ktyd. 1989da pek ok entelekte
lin iyimserliinin, 1990larn sonunda umutsuzlua dnm olmasna
amamak gerekir. nl ek airi Miroslav Holub, Eer deyeceimiz
bedelin bu olduunu bilseydik, eserlerimizi bastrm amaya, resimlerimizi
satmamaya taham m l ederdik diyecek kadar ileri gitm itir.306 En fazla ac
eken Dou Avrupa lkesi, Souk Sava boyunca Rusyadan bamszl
n korumay baaran Yugoslavya oldu. Batl devletler artk onu, blgede
ki Rus etkisini dengelemek zere uygun koullarda kredi vermeye deer
grmyorlard. IMF, iki senede hayat standardn yar yarya dren ve
lkenin yoksul kesimlerinde isizlii astronom ik boyutlara ulatran bir
bor geri deme plan empoze etti ve siyasal figrlerin kendi pozisyonlar
n, ulusal gruplar birbirine drerek korum ak istedikleri, Batl devlet
lerin ise kendilerine yakn olanlar destekledikleri, bir dizi kanl i savaa
yol at.
Piyasa heveskrlarnn dnyada zel olarak gurur duyduklar bir yer
vard: Gney Asya. Dnya Bankas 1991 yl Dnya Gelime Raporunda,
Dou Asya ekonom ilerinin olaanst baarsndan sz ediyor ve in,
H indistan, Endonezya ve Korede deiik derecelerdeki reform lar,
ekonomik perform anstaki iyilemelerin izlediine iaret ediyordu.307
Britanyada Financial Times dan Samuel Brittan, Gnln ferahlatmak
isteyen birisi, geriye doru Byk Bunalm a deil, fakat Dou Asyann,
dnyadaki durgunluktan km gelien ekonomilerine bakm aldr diye
rek okurlar yreklendiriyordu.308
Byle bir iyimserliin kofluu, 1997de, Taylandda balayan ve
Endonezyada 1930lar boyutunda bir ke yol aan ve Gney Kore,
Malezya ve Hong Kongu derin durgunlua iten bir ekonomik krizin b
tn blgeye yaylmasyla anlald. 1998 iinde bu, Rusyada ani bir krizi
tetikledi ve Latin Amerikann en byk ekonomisi, Brezilyann istikra
rn bozdu. Krizle ba etm ek zere IMF tarafndan yaplan programlar,
rgtn eski parlak figrlerinden Jeffrey Sachs tarafndan, ileri daha da
beter yapt iin ac bir ekilde eletirildi.
in ekonomisi, 1980lerin ve 1990larn byk ksm nda, 1970lerin
sonundaki tarm sal fiyatlama sisteminde, devletten kylle bir kerelik
kaynak transferi eklinde yaplan reform larn etkisiyle, hzl bir byme
gsterdi. Birka yl sreyle yiyecek retim inde hzl bir byme oldu ve
bu da, hem i pazara hem de dnya piyasalarna hizm et eden bir dizi ha
fif sanayinin gelimesine temel tekil etti. Resmi rakam lara gre, toplam
sanayi retim i kat artt.

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Ancak bu byme akl almaz derecede dzensizdi. Kimi ky blgele

ri muazzam bir sanayileme ve ehirleme yaarken, i kesimlerde geni
blgeler durgunluk yaad, hatta geri gitti. Sanayide on milyonlarca yeni
i vard ama 200 milyon insan krsal alanlardan bu ilere girebilmek iin
ehirlere akn etmiti. Eski ar sanayilerin rasyonelletirilmesi, igc
saysn azaltmay ve asgari toplumsal refah harcam alarn ksmay ge
rektiriyordu. Byme hzlarndaki lgn oynamalar, hzla ykselen fiyat
larn neden olduu keskin bymelerin yerini, durgunluk dnemlerine
brakm asna neden oluyordu. Bu evrimsel dleri, dnya pazarnda
daha fazla satarak krm a giriimleri, dnya ekonomisi yavaladnda ya
da bunalm a girdiinde klasik ar-retim krizleriyle lkeyi tehdit edi
yordu.
Bu birleim, 1989da aka grld gibi, byk toplumsal alkant
lar retm e tehlikesi yaratt. Dou Avrupadaki siyasal kten yalnzca
birka ay nce, in devletinin kendisi kme notasna geldi. rencilerin
daha fazla demokrasi talepleri, daha geni halk kesim lerinin honutsuz
luunun odak noktas oldu. Beijingin Tiananm en M eydanndaki, ama
ayrca dzinelerle byk ehir ve sanayi merkezindeki nl gsterilerle
sonuland. Birka gn boyunca rejim, yle grnyor ki, protestolar ez
mek iin tanklar kullanm adan nce, gsterileri sona erdirecek askerleri
bulm akta glk ekerek fel oldu.
Tiananm en Meydan, devlet kapitalizmi zelliklerini pazara ynelile
birletiren bir rejimin karlat ilk sosyal patlama olay deildi. Msr
1977nin balarnda 13 byk ehrinde bir grev, gsteri ve ayaklanma dal
gas -1919da Britanyaya kar milliyeti ayaklanm adan sonraki en byk
sosyal huzursuzluk dalgas- yaamt. 1988de Cezayirde bir grev dalga
s, gen insanlar sokaklar kontrol etmek iin polisle atrken, nerdeyse
bir ayaklanmaya dnm ve rejimi basn zgrlne ve siyasi m uha
liflerin srgnden dnmesine izin vermeye zorlamt. Gney Korede
1987de, rencilerin ve orta snf kesimlerin byk m ilitan gsterileri
askeri rejimi sarsm ve rejimi bir derece zgrlemeye raz olmaya zor
lamt. Bunu 1988de, iki haneli cret artlaryla sakinletirilen bir dizi
byk grev izledi.
Bu toplumsal patlam alarn tm , Dou Avrupadaki 1989-90 olayla
ryla birtakm benzerlikler gsteriyordu. Bunlar, ne devlet kapitalizm inin
ne de devlet kapitalizminden bir tr piyasa sistemine geiin, sanayideki
bym enin yaratt igcnn isyan etmesini ve arkalarndan toplum un
pek ok kesimini srklem esini nleyemediini gsteriyordu.

U m u t ve D e h e t Y z y l

slam , Reform ve D evrim

1990larda, Komnizm ile kapitalizm arasndaki atm ann yerini
slam ve Bat arasndaki atm ann ald gazeteciliin bir kliesi ha
line gelmiti. Kukusuz, son yllarn iki byk ayaklanmas -1979 ran
Devrimi ve 1980lerde Ruslara kar Afgan direnii- slam bayra altnda
olmu ve bunlar M srda, Cezayirde, igal altndaki Filistinde ve baka
yerlerdeki m uhalif hareketlere ilham kayna olmutu. Ancak bu klienin
grmezden geldii ey, slamn, tarihinde ok sk grld zere, birbiriyle kanl atmalara yol aabilecek ok farkl toplumsal karlar ifade
edebilmesiydi.
ran Devrimi, despotik bir hkm dara, aha ve onu destekleyen
ABD hkm etine kar bir fke patlamasyd. ahn ynetimi, gelenek
sel din adam larn, ulusalc entelektelleri, bazaar larla ilgili kapitalist
kesimleri, genileyen sanayinin yeni ii snfn, rencileri, yoksulla
m kk burjuvaziyi ve ehirlerin gecekondu blgelerinin isiz ve yar
i sahiplerini, ulusal aznlklar ve kylln kim i kesimlerini kendine
dm an etmiti. Zulme kar slm eletiri btn bu gruplardan insan
lar ortak bir dm ana kar birletirebilirdi. Ama bir kez ah klasik bir
ayaklanmayla -kitlesel grevler, silahl ayaklanmalar ve ordu iindeki is
yanlarla- devrildikten sonra, her grup slm m etinleri farkl bir ekilde
okudu ve ok farkl pratik sonular kard. Ayaklanmadan sonraki ilk
yllar, yalnzca slm ve laik kesimler arasnda atmalara tank olma
d ama farkl slm hizipler arasnda kanl i savalar grd. Sonunda,
Ayetullah Hum eyni evresindeki hizip zafer kazand ve dinsel anlam da
yenmi olduu rakiplerine kar bir terr saltanat balatt. Bu durum pek
ok liberali, onun barbarca yntem lerinin, Yahudi-Hristiyan geleneinin
szde insancllndan yoksun, tipik olarak slama zg olduunu iddia
etmeye yneltti. Aslnda Hum eyninin zulm, Komnn ezildii sra
da Fransz K atolikliinin uyguladndan, Prusya Lutherciliinin 19191920de destekledii zulm den ya da hatta srail ordusunun, 1980lerin
banda Lbnandaki Falanjistler eliyle Filistinlileri toptan katlediine
ABDli Hristiyan kktenciler ve Yahudi haham larnn verdii destekten
nitelik asndan farkl deildi. Dklen kan, dinin bir rn deil, kar
devrim in bir rnyd.
Afganistanda Rusyann destekledii rejim de, Stalinist bir hzl m o
dernleme program n uygulamaya giriince, ayn ekilde ok farkl sosyal
gruplarn direniini kkrtt. Rus askerleri lkeyi igal edip, Rusya yanls
bir yneticiyi ldrp yerine bir bakasn geirince yine slamn, direni
iin bir birleme ars salad grld. Ancak birbiriyle elien kar

570

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

lar temsil eden gruplar kendilerini Rusya ile olduu kadar birbirleriyle
savar buldular. Suudi Arabistann destekledii ve komu randaki reji
me iddetle kar olan Taliban, lkenin pek ok yerini ele geirene kadar
slami gruplar arasnda bir i sava yaand. Bu arada, Am erikan CIAinin
Afganistanda Ruslara kar savamas iin rgtledii O rtadounun pek
ok yerinden slamclar, imdi silahlarn ABD yanls yerli yneticilere
evirdiler ve ABD tarafndan terrist olarak lanetlendiler.
Batya kar slamn birleik bir g olmamas bir yana, 1980lerin en
kanl sava, Irak ve ran slam C um huriyetinin ilemi yneticileri ara
snda yaand. Bu, nemli anlarda ABDnin olduu kadar, m uhafazakr
Suudi Arabistan ve Sudandaki slamc Haan el-Trab rejimlerinin Irak
destekledii bir savat.
slamc siyasi hareketlerin gelimesi, pozisyonlar gerei dnya siste
m i iinde kapana kslm toplum larda, ok az gvenli i im knlar olan,
zellikle gen ve eitim grm on milyonlarca insann, dnyaya yaban
clamasnn bir rnyd. Ancak, slamclar iktidara daha fazla sahip
olduka radikal yanlar krleti. slm hkmetler, slamc kapitalistlerle
alm aktan m em nun olduklarn kantladlar; slamc kapitalistler ise,
byk eytan ABD dahil, dnya sisteminin dier kesimleriyle srekli it
tifaklar iine girdiler. O rtadouda ulusal devletler arasndaki atmada,
slamc hkm etler kar saflarda grndler.
Yeni E m peryalizm
D orudan smrge ynetimine dayanan eski emperyalizm nihayet
20. yzyln son eyreinde ld. Portekizin ynetici snf kolonilerini
terk etmek zorunda kald; Rodezyadaki beyaz gmenlerin rejimi yerini
Zimbabweye brakt; Gney Afrikadaki rk rejim ounluk ynetimine
raz oldu ve Britanya Hong Kongu ine geri verdi. Yar-koloniler diye
anlan var olmak iin B atnn desteine baml zayf hkm etler bile
belirli bir bamszlk kazandlar. Kukla, m teri haline geldi ve Irak n
Saddam Hseyininin 1990da Kuveyt zerine yrd zaman gster
mi olduu gibi, m teriler eski efendilerine kar ktlar. Ama bu em
peryalizm in -byk kapitalist devletlerin iradelerini kk devletlere
empoze etme giriim lerinin- sonu demek deildi.
1990larn ortasnda pek ok gazeteci, akademisyen ve politikac, yeni
global ekonomide devletlerin nemsiz olduunu iddia etti. Ama, onlar
la alan okuluslu irketlerin ya da hkm etlerin yneticilerine bu hi
de yle grnmedi. Aratrm alar, bu t r irketlerin sahipleri ve ynetici
lerinin belirli ulusal devletlerde kk salmaya devam ettiini ve buralar,

U m u t ve D e h e t Y z y l

baka yerlerdeki karlarn korum ak ve gelitirmek iin s olarak kullan

dn gsteriyor. Bir aratrm ann sonucuna gre:
Dnya ekonomisinde daha salam bir yere sahip olmak iin devletler ve ir
ketler arasndaki rekabet ok daha iddetli ve ok daha youn bir hale geldi.
Sonu olarak, irketler hkmetlerle daha yakn oldular ve hkmetler de
bu irketlerin kontrol ettikleri kt kaynaklara olan artan bam llklarnn
farkna vardlar.309

ABDde toplanan muazzam okuluslu irketler, kendi politikalar

n dnyann geri kalan ksm na empoze edebilmek iin ABD devletine
dayandlar. nc Dnya borlaryla ilgili olarak gelitirilen iki planda
da -Baker Plan ve Brady Plan- pek yerinde olarak ABD hkm etinin
yelerinin adlar vardr.310 IM Fnin ve Dnya Bankasnn, yeni kalkn
ma paradigm alar laflarnn arkasnda, bankalara, alacaklarnn gzelce
denm esinin garanti edilmesi gerei yatm aktadr. Benzer ekilde, dnya
ticaret grmeleri, ABDnin kendi serbest ticaret hegemonyasn, kendi
kapitalistlerinin kim i zaman aykr karlarn korum a konusunda ayn
lde hevesli olan dier hkm etlere kabul ettirm esi hakkndayd.
Ancak mal, diplomatik basklar her zam an en gl lkelerin ynetici
snflarnn ilerini yrtm esi iin yeterli olmuyor. H km etlerin global
egemenliklerini srdrm eleri iin yalnzca askeri gcn gerekli olduu
anlar oluyor.
ki Krfez sava neler olabileceinin nemli rnekleridir. Irak, 1980ler
boyunca rana kar, hem ABDnin hem de zengin Krfez lkelerinin des
teini salamak ve nemli okuluslu irketlerle ilikilerini pekitirm ek
zere, uzun ve kanl bir sava yrtt. Savataki destekilerinden, parasal
ynden um duu kadar kazanl km adn grnce, Byk Devletlerin
zellikle de ABDnin tepkisini yanl deerlendirerek, bunlardan birisi
ni, Kveyti 1990da igal etti. Amerika, Britanya ve dier devletler buna,
muazzam bir askeri ynak, ykc bom bardm an seferleri, karadan istila
ve Kveytten Basraya geri dnen 100.000 raklnn katliamyla kar
lk verdiler. Bunu, Birlemi M illetlerin tahm inine gre, her yl 50.000
raklnn lmne neden olan, on yl sren ekonomik meyyideler izledi.
Bu operasyonun amac yalnzca Irak disiplin altna alm ak ya da hat
ta O rtadouda ABD karlarna meydan okuyabilecek teki milliyeti
hkm etlere ve hareketlere gzda vermek deildi. Bu operasyon ayrca
dnyann teki devletlerine, ABDnin global hedeflerini kabul etmeleri
gerektiini nk yalnzca ABDnin dnya polisi olacak kadar gl ol
duunu gsterme niyeti de tayordu.
Daha 1980lerde Cumhuriyeti ynetimler, Vietnam yenilgisinin,
Vietnam Sendromunun etkisini gidermek iin ABDnin Bat yarm k

572 I H a l k l a r n D n y a T a r i h i

reye srekli egemen olma yeteneini gstermeye girimilerdi. Grenada

ve Panamann igal edilmesinin ve Nikaraguada ortal kartran sa
kanat kontra gerillalara destek verilmesinin arkasnda yatan dnce
buydu. Daha sonra Bush ynetimi, ABDnin O rtadouda daha byk
apta polis harekt yapabileceini gsterdi. Halefi Demokrat Bill Clinton
zam annda, 1990lar boyunca, artan bir dzenlilikle bir askeri harekt
dierin izledi: deniz piyadelerinin Somaliye karlmas, Irak n tekrar
tekrar bombalanmas, Bosna i sava srasnda Srp glerinin bom ba
lanmas, Afganistanda iddiaya gre bir gerilla kam pnn ve Sudandaki
bir ila fabrikasnn bombalanmas ve Srbistana kar topyekun bir hava
sava balatlmas.
Yeni emperyalizmi uygulayan yalnzca ABD deildi. Rusya, eski
SSCBnin geni kesimleri zerindeki genel hkim iyetini devam ettirm e
giriimlerini, Grcistan ve Tacikistandaki i savalara sonucu etkile
yebilmek amacyla mdahale ederek ve askeri g kullanarak gsterme
giriim lerinde bulundu. Fransa, Afrikada byk bir etki alanna sahip
olmay srdrd ve Rwanda-Burundi gibi blgelerde egemenlik iin ABD
ile srtt. Nijerya bar korum a grnts altnda dier Afrika dev
letlerine mdahale ederken, Britanya Sierra Leone ve Nijeryadaki olay
larda, etkili olmaya alt. Yunanistan ve Trkiye, kuzey dou Akdeniz
ve Balkanlarn kimi kesimlerindeki etkileri yznden srekli birbirlerini
savala tehdit ettiler.
1990larn dnyas, etki alanlar iin birbirleriyle srten devletlerin
ve onlarla ilikili ekonomik karlarn karm ak bir hiyerarisinden olu
uyordu. Ancak bunlarn nemleri eit deildi ve her biri, bu hiyeraride
ki pozisyonunun, sonuta, ortaya koyabildii silahl gce bal olduunu
biliyordu. En tepede, pozisyonunu korumaya ok hevesli olan ABD yer
alyordu. On yln son yl, liderleri Milosovi, lkenin Arnavut aznl
na saldrm adan ve dnya apndaki ABD m terilerinin ktlkleriyle
yarmaya balamadan nce izin alm am olduu iin, ABD liderliindeki
NATO ittifaknn, sistemli bir ekilde Srbistann altyapsn bozmaya gi
rimesiyle bunun tam olarak ne anlama geldiine tank oldu.

Sonu

a I N Y A N I L G I S I

20. yzyl, Bernsteinn artan demokratikleme, artan eitlik ve artan

kapsaml refah kehanetlerinde rnei grnen, ilerlemenin kanlm az
l konusunda byk bir tantana ile balad. Ayn tema, 1950lerin orta
larnda ve 1960larn balarnda, Anthony Crosland gibi politikaclarn,
Daniel Bell gibi siyaset teorisyenlerinin ve Paul Samuelson gibi iktisat
larn yazlarnda yeniden egemen oldu. 1990larda, Francis Fukuyama
tarihin sonunu ilan ettiinde yeniden ortaya kt ve Anthony Giddensn
sa ve sol kategorilerinin gemite kaldnda srar etmesiyle 1990larn
sonuna kadar varln srdrd. Eer her ey dnyada olabileceklerin en
iyisi olamamsa, birka kk deiiklikle olabilirdi.
Ne ki hayatn gerei, insanln geni kesimleri iin, yzyln dei
ik noktalarnda, tarihte bilinen korkunluklar kadar dehet vericiydi.
lerlemenin yry Birinci Dnya Savanda kan dklmesine; 1930larn bandaki kitlesel yoksullamaya; Nazizmin ve faizmin Avrupann
pek ok yerine yaylmasna; Stalinci gulaga; Japonyann angay ve
N ankinge saldrmasna; 1940-45 arasnda Avrupann ounun m ah
volmasna; Bengaldeki ala; Hiroima ve Nagazakinin yok olmasna;
Vietnam a kar 30, Cezayire kar dokuz yl sren savalara; bir Krfez
Savanda bir milyon, kincisinde 200.000 lye; El Salvador, Guatemala
ve A rjantinde lm m angalarnca katledilen on binlere; ve Hrvatistan,
Bosna, Tajikistan, Angola, Ethopiya, Liberya, Sierra Leone ve Afganistan
i savalarnda len yz binlere neden olmutu. Sanayinin gelimesi ken
disini ou kez savan m akineletirilmesine ve Holocaustla en dehet ve
rici bir ekilde kitlesel katliam larn m akineletirilmesine dntrm t.
Tablo, yzyln sonunda, ortasnda olduundan daha um ut verici deildi.
Yzyln eitli anlarnda Birinci D nyann hayat standartlarn yakala
may um ut eden Bat Avrupa ve Kuzey Am erikann dndaki Arjantin,
Meksika, Venezuela, Brezilya ve Rusya gibi lkelerin tm , bu hayalin
kaybolduunu grdler. Btn Afrika ktas, 30 yllk bir dnemde kii

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

bana gelir derken, bir kez daha kendilerini tarihten silinmi buldular.
sava, Angola, Sierra Leone, Liberya, Tacikistan, Afganistan, TongaZaireyi yakp ykmaya devam etti. 1930larda ortaya kan, Nazizmden
doan jenosit szcne, 1990larn i savalarnda etnik tem izlik te
rim i eklendi.
leri sanayilemi lkelerde bile sonsuz refah, sonsuz bo zaman ve s
n f farklarnn yok olacana ilikin 1890larda ve daha sonra 1950lerde
m oda olan vaatlerin birer kuruntu olduu kantland. llen ekonomik
kt ekonomilerin ounda yllar iinde artm aya devam etti ama 1950ler
ve 1960lar balarnn yalnzca yars orannda. Ve de bu artlar pek ok
insann hayat kalitesinde iyilemeye dnmedi.
ABDde yzyln son eyreinde saat cretlerinde az ok srekli bir
azalma oldu. Avrupada istatistikler reel cretlerin arttn gstermeye
devam ediyordu ama bu art alma hayatnn deien yapsyla ilgili
dolayl maliyetler (evden ie daha uzun seyahatler, artan ulam masrafla
r, fa stfo o d ve donmu yiyeceklere daha fazla ihtiya duyulmas, ocuk
bakm m asraflarnn art) tarafndan yutuluyordu; bir srdrlebilir
refah endeksine gre, reel cretler 1950lerden 1970 le re kadar az ok s
rekli artt ve daha sonra dmeye balad.1 1950ler ve 1960larn banda
olduu gibi, insanlarn hayatnda nitel iyilemeler kesinlikle olmad. Ayn
zamanda, ii olanlar zerinde daha uzun sre ve daha sk alma basks
olutu. O rtalam a bir Amerikal, 1996da, 1976da altndan -ylda bir
ay daha fazla almaya eit- 164 saat daha fazla alt2 ve birbiri ard
sra yaplan aratrm alar insanlarn ilerinde artan oranda stres iinde
olduklarn gsterdi. Tekrar eden durgunluklar ve tekrarlanan igc
azaltm alar, canlanm a dnemlerinde bile insanlarn gelecekleri hak
knda, 1930lardan beri grlmeyen derecede, gvensizlik dzeyleri olu
turdu. 1970lerde gvensizliin gemite kalan bir ey olduunu syleyen
anaakm siyasal partiler, 1990larda bu konuda yapabilecekleri bir ey ol
m adn nk bunun, (eski sol kanat terim i, uluslararas kapitalizm in
yznn deitirilerek kabul edilmesi olan) yeni global ekonominin bir
paras olduunu srarla sylediler.
nc Dnya ve eski Komnist dnyann geni kesimlerinde artan
yoksulluun ve Batda artan gvensizliin bir baka yan daha var. Bu,
zenginliin artan oranda ynetici snflar elinde toplanmasdr. 1990larn sonuna gelindiinde, 348 milyarder, insanln yarsnn gelirine eit
toplam bir servete sahipti. 1999 ylnda Birlemi Milletler nsan Gelime
Raporu, dnyann en zengin 200 kiisinin drt ylda gelirlerini iki kat
na kardklarn sylyordu.3 1960larn sonunda dnya nfusunun en
zengin ve en yoksul bete birlik kesimleri arasndaki fark l e 30 iken, bu

U m u t ve D e h e t Y z y l

1990da l e 60 ve 1998de l e 74 olmutu. ok zenginlerin byk ounlu

u gelimi lkelerde toplanmt. 1980 ylnda en byk 300 ABD irketi
nin st dzey yneticilerinin ortalam a geliri, ortalam a bir imalat iisinin
gelirinin 29 katyd; 1990lara gelindiinde bu fark 93 katm a kt. Ancak
ayn olgu, lkelerindeki toplumsal huzursuzlua kar bir sigorta olmak
zere Bat bankalarnda birka milyon dolarlk hesaplar atran ok k
k bir ynetici tabakann, dnyann en zenginlerinin hayatn yaad
dnyann baka yerlerinde de grlyordu. Her yerde toplumsal buna
lma bunlarn tepkisi, bunalm n etkilerinden kendilerini koruyabilmek
iin servet biriktirm ek, bu sre iinde toplum un temel dokusu alt st
olursa bunu ok fazla dert etmemek eklindeydi. Devletin vergilerinin
toplanm asn varlkl kiilere ihale etmek (iltizam) pre-kapitalist snfl
toplum larn krizlerinde ska grlen ve krizin uzun dnemli etkisini
artrm aktan baka bir ie yaramayan bir uygulamayd. Eit derecede ka
nlm az uzun dnemli etkileriyle devlet hizm etlerinin ihale edilmesi de
20. yzyln son on ylnda kapitalist snfl toplum larn artan bir zellii
haline geldi.
Yeniden doan gvensizlik ve tekrarlayan bunalm larla birlikte, kinci
Dnya Savandan sonra ortadan kalkm grnen bir baka ruh -eitli
faizm ve Nazizm biim leri- ortaya kt. Ekonomik canlanm a dnemle
rinde bile, Fransada Le Pen, Avusturyada Haider gibi figrlerin oylarn
yzde 15ini alabilmeleri olduka normal ve kendileri bir sonraki buna
lm da daha iyisini yapabilmeyi um m alar da olduka gereki hale geldi.
A naakm m uhafazakr siyasal partilerin, oylar alabilmek iin, rkln
ve etnik blcln diliyle konumalar ve sosyal dem okrat partilerin de
kendi semenlerine sahip olabilme aresizlii iinde bu dile izin vermeleri
olduka norm al bir eydi.
Sosyalizm , B arbarlk ve 21. Yzyl
Dnya savann ortasnda, 1915te yazan Rosa Luxemburg, Engelsden
bir cmleyi hatrlatyordu: Kapitalist toplum, ya sosyalizme ilerlemek ya
da barbarla geri dnm ek seenei ile kar karyadr. Biz bu cmleleri
okuduk ve defalarca tekrarladk diye ekliyordu:
...bunlarn korkun nemini kavramadan... u dehet verici neri karsnda
bulunuyoruz: ya emperyalizmin zaferi ve tm kltrn yok olmas ve eski
Romada olduu gibi, nfus azalmas, harabiyet, dejenerasyon, tasarlanm
bir mezarlk ya da sosyalizmin zaferi, yani proletaryann emperyalizme kar
bilinli mcadelesi... Dnya tarihinin ve onun boyutlar tm dengeleri sar
san kanlmaz yol ayrm nn ikilemi budur. nsanln ve kltrn gelecei
buna baldr.4

575

576 | H a l k l a r n D n y a Ta r i h i

Bu pasajda Rosa Luxemburg, kapitalizm altnda kanlm az gelime

yanlgsna en gl bir ekilde meydan okuyordu. M arx ve Engelsin
Komnist Manifestoda bir toplum un yeni ortaya kan bir snf tarafn
dan dntrlm esinin tarihsel alternatifine deinirken rakip snflarn
allm im hasna iaret ettiklerinde sylediklerinin aynsn sylyordu.
Bu, grm olduumuz gibi, yalnzca Batda Roma m paratorluunun
kyle olmad fakat ilk Karanlk alar; Avrasyann erken Bronz
a uygarlklar; O rta Am erikann Teotihuacan ve Maya uygarlklar
nn k ve 11. yzylda Abbasi M ezopotamyasnn krizinde de grl
d. M. 0 . iki bin ylnn M srnda, M. S. 12. yzyl ininde ve 14. yzyl
Avrupasnda grnr gibi oldu. Rosa Luxemburg, dnya savan bu tr
felaketlerin yeniden sahneye konm asn tehdit eden bir ey olarak grd:
Bu savata emperyalizm zafer kazand. Onun gaddar cinayet klc, zorba
bir vahetle, lleri paralayarak utan ve sefalet uurum una yuvarla
d..5
Leon Troki de 1921de ayn noktaya iaret etmiti:
nsanlk her zaman ykselen bir eri zerinde ilerlemez. Hayr, uzun sren
durgunluk dnemleri ve barbarla geri dnler olmutur. Toplumlar kendi
lerini ykseltirler, belirli bir dzeye ularlar ve bunu srdremezler. nsanlk
kendi pozisyonunu koruyamaz, dengesi istikrarszdr; ilerleyemeyen bir top
lum geri der ve eer onu daha ileri gtrecek bir snf yoksa, barbarln
yolunu aarak, dalr gider.6

Yenilenen bir dnya savann arifesinde yazlan Trokinin Drdnc

Enternasyonal kurulu belgesi, alternatifi merhametsizce ortaya koyuyor
du: Bir sonraki tarihsel dnemde, sosyalist devrim olmazsa, insanln
btn kltrn bir felaket tehdit etm ektedir.7
Hem Luxemburg hem de Troki, az sayda baka dnrn de yap
t gibi, 20. yzylda kapitalist toplumun, retim glerini ykc glere
ve insan yaratcln gayri insani dehete dntren m antn tespit
ediyorlard. Yzyl, en azndan Avrupada 17 ve hatta 14. yzyldan beri
bilinmeyen bir lekte bir barbarlk yzyl idi. Yzyl, kltrn ve uygar
ln tam k anlam nda Luxemburg ve Trokinin en olumsuz keha
netlerini yerine getirmemi de olsa, Engels ve Luxemburgern kulland
szcn kat anlam nda, iktidar brakm ak yerine toplum u kendileriyle
beraber aaya ekmeye hazr yneticilerin barbarla doru tekrarlayan
yalpalamalar oldu - Rus i sava srasnda Beyaz ordularn davranla
r, kinci Dnya Savanda geri ekilen Nazi glerinin Holocaustu ta
m am lam a gdleri ve Souk Sava srasnda her iki tarafn, btn dn
yay radyoaktif bir le evirebilecek olan nkleer silahlar yaygnlatr
mas. Yzyln son on ylnda, rakip sava lordlarnn ynettii, birbirini

U m u t ve D e h e t Y z y l | 577

katleden ve genel bir ekonomik ve toplumsal rm lk ortasnda bir

para zenginlik iin sivil nfusu kasp kavuran Afrika, Kafkaslar ve O rta
Asyann byk blgeleri de ayn manta kendilerini kaptrm grn
yorlard. Sz konusu on yl ayrca, eskilerinin yan sra yeni sava ve eko
nom ik bunalm tehditleri de ortaya koydu.
Bunlarn en dram atik olan ekolojik felaketti. Snfl toplumlar, nfus
larn besleyen evre zerine her zaman ar bask yapma eilimi gster
milerdir. Pre-kapitalist snfl toplum larn tarihi, bir noktadan sonra, a
gzl ynetici snflar ve pahal styaplar srdrm e yknn yol at,
ktlklar ve demografik klerin tarihi olmutur. Kapitalizmi niteleyen
ekonomik dinam izm in bizatihi kendisi, olumsuz ekolojik sonularn ken
disini hissettirm esini byk lde arttrm tr. Dickens ve Engelsden
beri kapitalizm in emeki snflara yaptklarna ilikin 19. yzyl anlat
lar ayn zam anda kirlenen atmosfer, salgn hastalklar, ehirlerin yoksul
semtlerinde ki ar kalabalk ve nitelii bozuk yiyeceklerin de yksdr.
Ancak kapitalist sanayi retim ine dnya apnda en ok 10 milyon insann
katld bir zam anda ekolojik ykm, snrl bir blgeye zg bir sorundu
- M anchesterin dum an, dnya bir tarafa, ngilterenin bile pek ok yerini
etkilemiyordu. 20. yzylda kapitalizmin btn dnyaya yayl, yzyln
sonlarnda alt milyar ya da daha fazla insan ierir olmas, ekolojik yk
m global bir sorun haline dntrd. Resm bir rapora gre, 1998 yl,
bilinen en kt yld ve daha nce hi olmad kadar hasara yol at, ilk
kez savalarn yerinden ettiinden daha fazla insan, 25 milyon insan,
gmen olarak kamaya zorlad.8 Bir milyar insann plansz ehirlerde ya
amas, dnyann en hzl byyen 50 ehrinden 40nn deprem kuaklar
zerinde yer almas potansiyel bir felket anlam na geliyor. Ama bu kadar
da deil. Giderek ok hzl artan karbon dioksit retim i, dnyay stan
bir sera etkisi yaratarak, anorm al frtnalar ve byk ky alanlarn su
lar altnda brakacak okyanus ykselm elerinin beklendii, kestirilemeyen
atmosfer hareketlerine neden oluyor. Buzdolaplarnda kullanlan CFCler
ozon tabakasn tketiyor ve cilt kanserinin yaygnlamasna yol ayor.
Hayvan yemlerinde antibiyotik kullanm , antibiyotiklerin insan zerin
deki etkisinin azalmasna neden oluyor. Genetii deitirilm i rnlerin
kontrolsz kullanm , tm gda zincirinde byk tahribat yapabilir. Bu
t r fiili ya da korkulan ekolojik felaketler 12. yzylda Mezopotamyann
yiyecek mevcudunu yok eden ya da 14. yzylda Avrupada kitlesel ala
yol aan felaketlerden daha doal felaketler deil. Bunlar, dnya apnda
insann evre ile belirli ekillerdeki etkileim inin sonular.
Kapitalizm altnda bu etkileim, rakip sermayelerin rekabeti yoluyla
rgtleniyor - 19. yzyl balarnda kk apl irketlerin, 20. yzyln

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

sonunda dev okuluslu irketlerin ve devlet irketlerinin. Rekabet, dier

sonular dikkate alnm akszn, yeni, daha verimli ve daha krl etkileim
biim lerinin durm ak bilmeksizin aratrlm asna yol ayor. Kimi zaman
devletler btn sreci dzenlemeye alyorlar. Ancak onlar bu ie, ulu
sal irketlerin karlarn gelitirmek iin giriyorlar. Dzenlemenin, sk
sk olanaksz olduunu, zira byle bir eyin yerli firm alarn rekabet g
cn baltalayacan ileri sryorlar. Ve mdahale ettikleri zam an bile
bunu hasar meydana geldikten sonra yapyorlar; nk devlet grevlileri
nin her sanayi yeniliini ve bunlarn daha geni etkilerini ngrmelerinin
baka bir yolu yok.
Bu etkiler 20. yzyln sonuna gelindiinde o kadar tehlikeliydi ki,
insanlarda btn bilime ve teknolojiye srtlarn dnme eilimi ortaya
kt. Bununla birlikte geen yzyln teknolojileri olmadan, onlar snf
l toplum un ortaya kndan beri insanlarn ounun kaderi olan, ar
alma ve alk tahribatndan kurtarm ak bir yana, dnya nfusunu bes
lemenin bile bir yolu yoktu. Buna paralel bir baka eilim de o eski gerici
M althusun tezini benimsemek ve basite ok fazla insan olduunda ya
da en azndan, 30 ya da 40 yl iinde dnya nfusu ikiye katlandnda
byle olaca konusunda srar etmekti. Ne ki M althustan bu yana dnya
nfusunun sekiz kat artm as, yiyecek stokunda sekiz kattan fazla artla
birlikte oldu. Eer Afrika, Asya ve Latin Amerikann baz ksm larnda
insanlar asa, bu m utlak olarak yiyecek yetersizliinden deil ama onun,
snf izgilerine gre datm ndan kaynaklanyordu.
nsanln sorunu aslnda teknoloji ya da insanlarn says deil ama
mevcut toplum un, insanlarn bu teknolojiyi nasl kullanacaklarn ne e
kilde belirlediidir. Dnya mevcut nfusunun kabaca iki katn kolaylkla
kaldrabilir. Bununla birlikte, dev petrol ve m otor irketlerinin krllk
gereksinimi iin her gn kilolarca karbondioksit pompalayan, saylar
giderek artan, iten yanmal m otorlar kaldram az. nsanlk dnyada bu
saylara ulatnda, onun varoluunun devam edebilmesinin nkoulu,
teknolojinin, birbiriyle rekabet eden sermayelerin kr birikim inin emrine
girmesi deil; gerek insan ihtiyalarnn karlanm as iin planl bir e
kilde kullanlmasdr.
Rekabeti birikim iin teknolojinin kullanm ayrca savalar iin kul
lanm nda da ifadesini bulm aktadr. Birinci Dnya Savann Bat Cephesi
katliam n, dou cephesinin barbarln ve kinci Dnya Savann
Hiroim a ve Nagazakisini bize hediye eden askeri teknoloji, 1990larda
akl almaz derecede ilkel grnyordu.
Bir yandan milyonlarca dolar deerindeki askeri donanm sistemleri
nin gelitirilmesi sz konusu. ABD, (ulusal ktya oran olarak deil de)

U m u t ve D e h e t Y z y l

m utlak anlam da, 1950lerin banda Souk Savan en ileri aamasnda

olduundan daha fazla harcam a yaparak ve bilgisayar teknolojisindeki
yarm yzyllk gelimeleri uygulayarak, Irak ve Srbistanda, on binler ya
da hatta yz binlerce insan ldrrken, bir tek asker kaybetmedi. ABD
ayrca, savalar uzaktan kum anda ile kendi ktasndan yrterek ve bir
kez daha Yldz-Savalar anti-balistik fze sistemlerini (ABM) yaygn
latrarak herhangi bir misillemeye kar kendini korum a yoluna girdi.
te yandan lmcl ykm gc olan m ikro sistemlere ynelindi.
srail gibi kk, Pakistan gibi yoksul lkeler kendilerini, yeterli m hen
dislik m ezunlar ile ve m odern bilgisayar teknolojisine eriim salam
olarak -ABD standartlarna gre cce, ama sras gelirse komu lkelerin
byk ehirlerinde yz binlerce insan canl olarak kzartm aya yeterlikendi nkleer silahlarn gelitirirken buldular. En azndan bazlar iin,
ABDnin Krfezde ve Balkanlarda kulland ate gcnden alm an ders,
Rusyann eski Babakan Viktor ernom irdin tarafndan zetlendi: En
kk bamsz devletler bile kendilerini savunmak iin nkleer silahlar
ve bunlar frlatma aralarnn peine deceklerdir.9 Bu teknolojileri ge
litirm e gc olmayanlar iin ise, Byk Devletler tarafndan yzyln ilk
eyreinde gelitirilen, daha basit ve ucuz kimyasal ve biyolojik sava
aralar bulunuyordu.
20. yzyln ikinci yarsnda, Byk Devletlerin nkleer program la
rnn savunucular, MAD - Karlkl Garantili Tahribat mant, ile ba
r garanti edeceklerini iddia ediyorlard. Hibir devlet, diyorlard, ykc
m isillemenin kesinlii nedeniyle nkleer silahlarn ilk kullanmayacak
tr. 1963 Kba krizi bu m antn kmeye ne kadar yaklatn gster
di ve 1980lerde ABDnin kendisi, ilk saldr kapasitesi oluturm ak iin
Avrupaya cruise fzeleri yerletirerek ve ABM sistemini gelitirme ko
nusunda ilk abartl giriimleri balatarak bu m ant tamamyla tehdit
etti. Eer bu tehdit geeklemediyse bunun nedeni artan askeri masrafla
rn Sovyet ekonomisinin belini krm as kadar ABDnin de ABM sistemini
iletecek teknolojiye henz sahip olmadn grmesi ve kitlesel protesto
larn, topraklarnda cruise fzesi bulunduran Avrupa lkelerinde bunun
siyasi maliyetini artrm asyd. Ancak nkleer silahlarn hzl yaylmas ve
ABM sistemlerinin kurulm asna yeniden balanmas, intikam duygusuy
la bu tehdidi geri getirdi. D nyann en byk gc ve daha kkler bir
kez daha ve misillemeyi engelleme beklentisi iinde, nkleer silahlar kul
lanmay dnerek, uluslararas gerginliin ani olarak trm anm asna yol
aan ilk saldr m antnn cazibesine kapldlar. te yandan bu, rakip
glerle ikinci derecedeki gleri kontrol altnda tutabilm ek iin ok teh

580 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

likeli bir giri olarak, hem konvansiyonel hem de nkleer nleyici askeri
saldr olasln artrd. 20. yzyln ikinci yarsnda yeterince gerek
lemeyen barbarlk 21. yzylda gerek bir olaslk olarak ortada duru
yor. Gelecee ilikin yalnzca birka yl deil de, birka on ylk perspektif
iinde bak, byk lekte bir nkleer atma ve onunla birlikte de dn
yann byk kesim lerinin gerek barbarla srkleme ansn dikkate
alm ak zorundadr.
Bu ans artan ekonomik istikrarszlk nedeniyle de artm aktadr.
1930lar boyutlarndaki bir bunalm , pek ok lkede siyasal bir tahribat
yaratp, sava aras yllarda olduu gibi, i sorunlarla baa km ann bir
yolu olarak askeri m aceralara bavuracak partilerin kolaylkla iktidara
gelebilecei koullar yaratabilir. nemli lkelerde ar san oylarnn
artyla bu alametler oktan belirmitir. Bir kez daha, bak amz on
yllar kapsad zaman, bu t r partilerin, mevcut sisteme kar toplum un
tm n farkl bir temelde yeniden rgtleyecek snfsal bir alternatif or
taya kmad srece, nkleer silahlara sahip olma olasl gereklee
bilir. Sosyalizm ya da barbarlk alternatifleri her zam ankinden daha fazla
ortaya kar.
Evrensel Bir Snf?
20. yzyl yalnzca bir dehet yzyl deildi. Bu yzyl ayrca, gr
m olduumuz gibi, aadan gelen byk mcadele patlam alarnn, bu
dehetten sorum lu olan glere kar ii snf nderliinde isyanlarn
olduu bir yzyld: Birinci Danya Sava ncesinin sendikalist grevleri;
Rus Devrimi ve savatan sonra Avrupada ve koloni dnyasnda ayaklan
malar; 1934-36da Avusturya, Fransa ve Ispanyada, 1943-45te Fransa,
talya ve Yunanistanda isyan dalgalar; 1956 Macar Devrimi; 1968 olay
lar ve sonras; ve 1980de Polonyada byk grev ve isyanlar. Bu byk
isyanlarn yalnzca bir tanesi, Rusyadaki, baarl bir devrime dnt
ve ksa srede yalnz braklarak, bouldu. Ancak bu mcadeleler yzy
ln tarihindeki byk belirleyici etkenlerden birisiydi. Ve, bir kez daha,
yzyln sonu mcadelelerin devamn grd. Dou blokunun k
nn ardnda, saptrlm snf mcadelesi yatm aktadr. Bat Avrupada
1990lar, talyada sa kanat Berlusconi hkm etinin bir grev dalgasnn
ardndan kn; Kasm-Aralk 1995te Fransada bir ay sren kam u
grevleri ve gsterilerle, sa kanat luppe hkm etinin sonunda k
n getiren ii snf mcadelesinin aniden canlann; Almanyada bir
grev ve protesto dalgasn; Danim arkada bir genel grevi; Gney Korede
birbirini izleyen grev dalgalarn; Kolombiya ve Ekvatorda genel grevleri

U m u t ve D e h e t Y z y l |

ve Endonezyada kendiliinden kitlesel gsteri ve ayaklanmalar sonunda

General Suhartonun 32 yllk diktatrlnn ykln grd.
Bu byk toplumsal ve siyasal kalkmalar, yapay ve moda yorum
cularn, snf siyasetinin sonunun geldiinden sz etm esini nlemedi.
Uzun sre Britanyann en iyi bilinen M arksisti olarak kabul edilen Eric
Hobsbawm bile, M arxn kapitalizmin istikrarszln yazarken hakl,
ama ii snfnn sisteme ynelik tarihsel muhalefete sokulm asnn yanl
olduunu iddia edebiliyordu. Bu t r iddialarn yandalar iki kanta da
yanyorlard: imalata kendini adam ileri sanayi lkelerinin nfus oran
larndaki azalma ve bu lkelerde kapitalist toplum un devrimci bir ekilde
yklm asn isteyen insanlarn saysnn grece azl. Her iki t r kant da
onlarn vard sonucu hakl karmad.
Kukusuz, ii snfnn eski kalesi olan Britanya gibi yerlerde - m aden
ciler, elik iileri ve tersane iileri, saysal olarak ok azalmt ve hatta
otomobil iilerinin says bile 1990larn sonunda 30 yl nce olduunun
yars ya da te birine inm iti. Ancak baka deiiklikler bunu oktan
dengeliyordu. leri lkelerde bunlarn yerini, artan sayda beyaz yakal
ilerde ve hizm et sektrnde alanlar ve orta snf ileri gibi dnle
gelen pek ok iin eski tarz imalat sanayiindeki ilere artan oranda ben
zemesi alyordu. Her yerde, hat yneticileri eski ustabalarn yapt ii
yapyor; her yerde insanlara daha fazla almalar ve cretsiz fazla mesai
yaparak sadakatlerini gstermeleri iin bask yaplyordu. retm enlik
gibi alanlarda bile, demelerin sonulara gre yapld deerlendirme s
releri neredeyse evrensel bir hale geliyordu.
m alatn grece gerilemesiyle, montaj hatt ortadan kalkm ak bir yana,
yeni alanlara yayld. Gerekten de pek ok sektrde hizm et ve im alat
arasndaki ayrm artk bir anlam ifade etmiyordu: m akine yapm nda bir
bilgisayar altran birisi im alat olarak snflandrlrken, o bilgisaya
rn yazlm nda rutin ilemleri yapan birisi hizm et olarak snflandrl
yordu; hamburger etini l kalplarna koyan kii im alat, onlar bir fast
food ekmeinin iine koyan kii hizm et olarak snflandrlyordu. Her
iki t r i de meta retiyor ve her ikisi de m m kn olan en fazla kr elde
etmek iin srekli bir bask tarafndan ekilleniyordu.
Resim dnya leinde daha da akt. 20. yzyln ikinci yars cret
li emein uluslararas planda m thi bir ekilde yaygnlamasna tank
oldu. Tekstil fabrikalar, elik iletmeleri, petrol rafinerileri ve otomobil
montaj fabrikalar, hemen hemen her byk lkede kuruldu. Bunlarn
yan sra, limanlar, havaalanlar, kamyon ve demiryolu term inalleri, m o
dern banka sistemleri ve gkdelenlerde brolar. Sonu olarak ehirler
m uazzam byd. 1945 ylnda dnyann en byk ehrinin Londra m

H a l k l a r n D n y a Tar i hi

yoksa New York mu olduu konusunda tartm a vard. Yzyln sonuna

gelindiinde tartm a, Mexico City, Bombay ve Tokyo arasndayd. Yeni
sanayiler ve ehirler, yeni alan snflar demekti. 1980lere gelindiinde
Gne Kore tek bana, M arx ve Engelsin Komnist Manifestoyu yazd
zam an dnyada var olan tm sanayi iisinden daha fazla sanayi iisine
sahipti ve ayrca sanayi dnda da milyonlarca cretli igc vard.
Kukusuz dnyann igc yalnzca cretlilerden olumuyor. Asya,
Afrika, Latin Am erika ve hatta Dou Avrupann kim i kesimlerinde k
k toprak paralarna sahip yz milyonlarca kyl bulunuyor. nc
Dnya ehirleri, yaamlar, ne kadar mtevazi de olsa pazarn bulabil
dikleri her trl mal ve hizm eti satmaya bal olan ve ehirleri kuatan
gecekondu mahallelerinde daha da ok saydaki geici iilere karm,
byk bir yoksullam kk burjuva kitlesine sahip. Bu gruplarn ruh
halleri sanayi iilerininkinden ok farkl olabilir. Yine de, onlar gibi ve
orta snflardan ve bir yzyl ncesinin kyllnden farkl olarak, on
larn hayatlar da tamamyla pazara ve sermayenin m antna baldr.
M arx bir keresinde toplum iinde belirli nesnel bir konum u olan ken
diliinden snf ile kendi amalar iin bilinli olarak srekli savaan
kendisi iin snf arasnda bir ayrm yapmt. Daha nce hi olmad
gibi, 20. yzyln sonunda ii snf kendiliinden bir snf olarak, belki
iki milyarlk bir ekirdek halindedir ve onun yan sra hayatlar nemli
alardan bu ekirdein m antna tbi olan belki bir iki milyar daha var
dr. i snfnn rol hakkndaki gerek tartm a, kendisi iin bir snf
olabilir mi ve olursa nasl olabilir etrafndadr.
M arxin ayrm nn btn nemi, tarihsel olarak ortaya km olan
hibir snfn balangta kendisi iin bir snf olamaydr. Her snf top
lum un eski dzeninin iinde byr ve bu snfn yelerinin, farkl bir ey
konusunda deneyimleri yoktur. O nlar zorunlu olarak o toplum un deer
lerini itirazsz doru kabul ederler. Ayrca eski toplum un nyarglar, en
azndan balangta, yeni snfn yelerinin de nyarglardr. Bu durum
ancak ve ou kez kendi kontrolleri dnda olan koullar tarafndan, eski
toplum iinde kendi karlar iin savamaya zorlandklarnda deiir. Bu
t r mcadeleler, kendi aralarndaki balarn glenmesine, toplum unkinden farkl ballklarn ve deerlerin yaratlm asna yol aar. Bunun
yarataca alan zerinde, toplum un nasl ynetilmesi gerektiine ilikin
yeni nosyonlar kk salar ve daha sonra bunlar da izleyen kuaklarn dn
yay alglaylarnn erevesinin bir ksm n oluturur.
Dncelerdeki deiim yle basit olarak, yukar doru giden do
rusal bir harekete gre olmaz. Aynen yeni snfn mcadelesinin, kk
baarlar ve ksmi yenilgilerle, dram atik ilerlemeler ve ani, kim i zaman

U m u t ve D e h e t Y z y l

ykc gerilemelerle nitelenebilmesi gibi, insanlarn dncelerinin d

nm nn yaygnlamasnda da iniler ve klar vardr. Kapitalist s
nfn ykseliinin tarihi, bu t r ini ve klarn rnek stne rnekle
rini ortaya koyar. Her aamada, gruplar kendilerini eski feodal dzenin
tarzndan farkl ekillerde tanm lam aya balarlar ama daha sonra prekapitalist ynetici snflarla bar yaparak, onun deerlerini kabul ederek
ve onlarn toplum unun devamna yardm ederek ve farkl bir toplum iin
savamay sonraki kuaklara brakarak, onunla uzlamaya alrlar. 15.
yzyln sonunda Kuzey talyadaki savalar, bir yzyl sonra Fransadaki
din savalar ya da Bohemya ve Almanyada Otuz Yl Savalar srasnda,
burjuvazinin hibir zaman toplumu kendi istedii biimde deitirmeyi
baaramayacan dnen pek ok insan olmutur. Ne ki 19. yzyla ge
lindiinde ekonomik gelime ona bir snf olarak yle bir arlk kazan
drm t ki, 1848in anaforlar bile engellenemez grnen iktidar yry
n durduram am t.
Kapitalizm altnda iilerin kolay bir ekilde snf bilincine ulam asnn
sihirli bir yan yoktur. evrelerindeki topluma kapitalist deerler nfuz
etm itir ve onlar bu deerleri itirazsz doru kabul ederler. Smrlmeleri
bile, i iin birbirleriyle rekabet ettikleri bir igc piyasas tarafndan r
gtlenir. Hayatlarnda kapitalist birikim in gayri insani m antnn bo
yunduruuna kar defalarca birlik olm alarn gerektiren basklar kadar,
ok kolaylkla bu birlii bozabilen etkenler de vardr: her bireyi hayatn
bakasnn zararna bir yolla kazanm a konusunda aresiz brakan isizlik
ya da onlarn dayanma duygusunu kran ve ne kadar mcadele ve bir
lik olursa olsun ilerin iyiye doru deimeyecei konusunda bir duygu
ya kaplm alarna neden olan rgtlerinin yenilgileri. Baarl mcadele
dnemlerinde -ulusal, etnik ve toplumsal cinsiyet izgisindeki nosyonlar
iinde som utlaarak- ortaya kan yeni deerlerin gelimesi aniden dur
durulabilir, arptlabilir, hatta yok edilebilir. Bu deerler ayrca, kapita
list refah dnemlerinde iilerin kendilerini sistemle zdeletirmekten
kazan salayabilecekleri dnemlerde, ustaba, deneti ve ynetici olmak
iin yukar doru mobilite kazananlar; kk i sahipleri olarak kendi
lerine bir yer bulmay baarabilenleri ve sendika yetkilisi, i Partisi ya
da sosyal demokrat politikac olarak kapitalist dem okrasinin profesyonel
araclar olanlar hatr saylr bir bask altna sokabilir. Bu t r insanlar,
yrelerinde ya da iyerlerinde en szn saknm ayan ve dinam ik kiiler
olabilirler ve onlarn sisteme adaptasyonu dier iiler arasnda snf bi
lincinin krelmesi ynnde bir etki yapabilir.
Son olarak, kendiliinden snf olmaktan, kendisi iin snf olmaya
dnme sreci, kapitalizmin kendisi geliirken ii snfnn bymesi

584 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

ve yeniden yaplanmasyla srekli olarak kesintiye urayabilir. Yeni ii

gruplar ortaya kabilir ve bunlar sistemin her aam asnda yeni batan
bir renme srecinden geebilirler. rnein Britanyada, 1840larda,
Chartism zam annda, ii snfnn ekirdei tekstil iilerinden; Birinci
Dnya Savandan nceki yllarda tersane iileri, madenciler ve elik i
ileri gibi ar sanayideki iilerden; kinci Dnya Savann ilk yllarnda
m akine iilerinden oluuyordu. Bunlarn her biri, bir lye kadar, daha
nceki gruplarn bilincinde oktan yer etmi nosyonlar yeniden geli
tirm e srecinden gemek zorundaydlar. Eski ve yeni iiler arasndaki
farklar, yaygn ve hzl sanayileme olduunda, 20. yzyl boyunca pek
ok lkede olduu gibi daha da belirgin olabilir: 1917de Rusyada devrimi
yapan ii snf 1930larn sonlarnda geni bir yeni ii denizinde bo
ulmutu; 1943te M ussolininin rejimini sarsan talyan iileri, 1960lara
gelindiinde krsal alandan gelen ok sayda iiyle etkisini yitirm iti;
1980lerin sonunda on milyonlarca inli iinin ok az, 1920lerin byk
grevlerini gerekletirenlerin dorudan soyundan gelen kiilerdi. Yine de
her durum da, uzun ya da ksa bir zaman arasyla, eskilerine benzer yeni
gelenekler ortaya kt: 1969 ve sonrasnn talyan grevleri; 1989da inli
iilerin Tiananm en Meydan protestolarn desteklemeleri; Rus maden
iilerinin 1989 ve 1991 grevleri. Bu olaylarn hibirinde iiler tam bir
devrimci bilin gstermediler. Ama her olayda, eski toplum un deerleri
ve kabullerinden kopmaya baladlar. Kendisi iin bir snf olma yolunda,
yolculuu tam am lam am olsalar da, ilerlemeye baladlar.
20. yzyln son eyreinde tank olduumuz ey, ii snfnn ya da
onun bir snf olarak bilincinin yok olmas deildi. Aksine, -o n a ayn za
m anda hem toplumu biimlendirm e yolunda her zam ankinden daha faz
la g veren, ama hem de daha kk kesimlerin eyrek yzyl nce
zaten bildikleri eyleri daha byk kesimlerin yeniden renm esini zo
runlu k lan - muazzam genilemesinin meyvelerini grdk. Bu renme
sreci, tam da o yllarn zelliini aklayan, mcadelelerin saptrlm asn
beraberinde getirdi. On milyonlarca insann zihninde bir ok kark ve
elikili nosyon brakt. Bu kendiliinden bir snfn kendisi iin bir snf
olm asndan ok farkl bir eydi. Ama tarihte belirleyici aktif bir g ola
rak iilerin mcadelesinin ortadan kalkm asndan da ok baka bir eydi.
Rus D evrim inin gelecekteki lideri Lenin, yzyln banda yazarken,
iilerin ekonomik mcadelesinin otom atik olarak devrimci bilince yol
amas bir yana, ii snf hareketinin kendiliinden gelimesi onun bur
juva ideolojisine boyun emesine yol aar yorum unu yapyordu. Bunun
nedeni, burjuva ideolojisinin kken olarak sosyalist ideolojiden ok daha
eski olmas, ok daha iyi gelitirilmi olmas ve ... em rinde ok daha fazla

U m u t ve D e h e t Y z y l | 585

propaganda aracnn bulunm asdr.10 Leninin vard nl sonu, siya

sal snf bilinci iilere ancak dardan verilebilir olm utu.11 Bu, baka
larnn yan sra, Rosa Luxemburg tarafndan eletirilen bir sonutu ve
Leninin kendisi de daha sonra, iilerin sosyalist dnceyi gelitirmede
ki roln km sediini kabul etm iti.12Ancak o hakl olarak, bir eyrek
yzyl sonra talyan devrimci Antonio G ram scinin ele alp gelitirdii bir
noktaya dikkat ekmiti.
Gramsci bir snfn m ensuplarnn genellikle birbiriyle elien - mev
cut toplum un her gnk uygulam alarndan kaynaklanan ve o snfn (ya
da onun bir kesiminin) o toplumu dntrm e mcadelesindeki deneyi
mi tarafndan belirlenen fikirlere m aruz kaldna iaret etmiti. Sonu
olarak herhangi bir kiinin kiilii, garip bir ekilde oluur. Maara ada
m ndan ve en m odern ileri bilginin ilkelerinden; gemiteki btn tarih
sel evrelerin eski psk nyarglar ve dnyann her tarafnda zerinde
birleilen insan rknn gelecekteki felsefesinin sezgilerinden unsurlar ta
r.13 Bu elikili unsurlar, farkl bireylerde ve farkl gruplarda farkl ekil
lerde birleir. Bunlardan bazlar mevcut topluma zg grlerin iinde
hemen hemen tamamyla hapsolur; bazlar bunlardan kopmak iin ok
uzun bir yol kateder ama ou, her iki ekstremdeki daha homojen gr
lerin etkisiyle nce bir yne daha sonra dier yne ekilir. Tarihte her
hangi bir anda bir snfn somut eylemi, toplumsal kalkm alar (savalar,
ekonomik krizler, grevler ve i savalar) orta grubu yeni fikirlere aarken,
ekstremlerden hangisinin bu grubu yanm a ekmekte en baarl olduu
na baldr. Kendiliinden bir snfn, kendi iin bir snf olmasnn ker
tesi, yalnzca evresinde meydana gelen maddi deiikliklere deil, fakat
ayn zam anda onun iindeki rakip taraflarn oluum una baldr.
Bu kapitalizmin ykseliinde de grlm tr. O byk dnm
yalnzca nesnel ekonomik etkenlerin bir sonucu deildi. Bu ayrca, yeni
ehirli ya da burjuva snflarn, eski dzenden ok farkl olan grler
etrafnda kendilerini rgtleme konusundaki birbirini izleyen giriim
lerine ve baka kesimlerin, byle bir rgtlenmeyi bozmak isteyen eski
dzenin temsilcileriyle birlikte almasna balyd. Bu, 8. yzyl slam
m paratorluunda ve 11. yzyl in m paratoruluunda ayaklanma ya
da reform hareketleriyle bu hareketlerin bastrlm asnn; Rnesans ve
Reform hareketlerinin ve bu hareketlerin talya, Almanya ve Fransada
eski dzene yenilmesinin; Hollanda ve ngiliz devrim lerinin zaferleri
nin ve O tuz Yl Savalarnn korkun km aznn; A ydnlanm ann ve
Aydnlanm aya kar karanlk tepkinin; Fransz M eclisinin krala ve
Jakobenlerin Jirondenlere kar mcadelesinin tarihiydi. Bu dnm
bir byk adm la gereklemi deildi; ne de yava, blk prk bir de

586 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

iim in sonucuydu. Bu, birka yzyl iinde gelien yeni dnya gr,
etrafnda taraflarn oluum, yenilgi ve yeniden oluum una dayanyordu.
Dnyann kapitalizm tarafndan fethedilmesi, tarihsel sreci son de
rece hzlandrm tr. 20. yzylda dnya nfusunun ounluunun ha
yatnda, tm nceki 5.000 ylda olduundan daha fazla deiim vardr.
Bylesine m thi bir hz, insanlarn yeni durum larla, ok farkl durum la
rn en son deneyimlerini yanstan fikirlerini kullanarak ba etmeye al
tklar anlam na geliyordu. nsanlarn dncelerinde dnm geirme
leri iin, Avrupada burjuvazinin 600 ylyla karlatrlabilecek yalnzca
on yllar sz konusuydu. Yzyln sonunda bu srecin tam am lanm am
olduu gerei, o srecin hl devam etmedii eklinde yorum lanam az.
20. yzyln tarihi, saylar giderek artan, birbirini izleyen nesillerin, reka
beti sermaye birikim i dnyasna boyun eme m antna direnen insan
larn tarihidir. Bir kez Rusyada ksa sreyle baarl oldular. Kimi zaman,
-A lm anyada 1918-19da; Fransada 1936da ya da Polonyada 1980de ol
duu gibi- sonra yenilmek zere yar baaryla yetindiler. Kimi zaman,
Ocak 1933de Almanyada olduu gibi, savaa bile katlm adan feci yenil
diler. Ama bunlarn hibiri, snf mcadelesinin bittii iddiasna en kk
bir mazeret tekil edemez. 19. yzylda kk ii snfnn, 20. yzyln
ilk yarsnda daha byk bir ii snfnn ve de yzyln son eyreinde
ok daha byk bir ii snfnn yrtt trden mcadele, yeni binylda, milyarlar gcndeki ii snf kesimlerince tekrarlanacaktr.
Bu mcadelelerden, dayanma, karlkl yardm, eitlikilik, kolektif
ibirlii ve kaynaklarn dem okratik kullanm deerleri etrafnda toplumu
yeniden biimlendirm ek iin yeni giriimler ortaya kacaktr. Dnyann
ynetici snflar, 5.000 yldr kendilerinden ncekiler gibi, bu giriimleri
nlemek iin ellerinden geleni yapacaklar ve eer gerekirse, kutsal iktidar
ve mlkiyet haklar olarak grdkleri eylere tutunm ak iin sonsuz bar
barlklara bavuracaklardr. Mevcut kapitalist dzeni sonuna kadar -b u
rgtl insan hayatnn sonu bile olsa- savunacaklardr.
Bu t r byk atm alarn sonunun ne olacan nceden syleyebil
mek m m kn deil. Bu yalnzca, nesnel snf glerinin -kendiliinden
snflarn bym esinin- atmasna deil, fakat ayrca genilemi evren
sel ii snf iinde, nasl savalacan ve yoldalarnn bu anlaya nasl
kazanlacan bilen bir ekirdein ne lde ortaya kacana baldr.
Sistemin u ya da bu ynne iddetli muhalefet edecek gruplar ve hareket
lerin sknts ekilmeyecektir. Sistemin kendi barbarl ve irrasyonellii,
gemite olduu gibi, gelecekte de bunu salayacaktr. Ama 20. yzyln
tarihi gstermektedir ki, bu unsurlar, sisteme her ynyle meydan okuya
cak bir kararllkta bir devrimci rgtlenme iinde kristalletiinde an

U m u t ve D e h e t Y z y l

cak ve gerekten etkili olabilecektir. Burjuvazi 17. yzylda Yeni Model

Orduda ve 18. yzylda Jakoben K ulplerinde byle bir kristallemeye
ihtiya duymutu. Rusya ii snf, 1917de Bolevik P artisiyle buna ge
reksinme duymutu. Muazzam genileyen dnya ii snf, eer insan
lk bir btn olarak ykm la karlamayacaksa, buna 21. yzylda tekrar
tekrar gerek duyacaktr. Bu gereksinme, ancak bu ie kendini adayan in
sanlar varsa karlanabilir. rlandal devrimci sosyalist James Connolly,
bir keresinde una iaret etmiti: Gerek peygamberler, yalnzca gelecei
kendisi iin yaratabilenlerdir.
Gemii anlam ak yararl olabilir. Bu kitab o nedenle yazdm.

588 I H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

o t l a r

B irinci K sm N otlar
1

2
3
4
5
6

9
10

11

12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

25
26

Aslnda bu t r tezler kesinlikle genetiin gerekten bilimsel aratrm alarndan karlamaz.

rnein baknz, S Rose, Lifelines (Londra),1997; R Hubbard, The Politics o f Womens Biology
(New Jersey, 1990); R Lewontin, The Doctrine ofD NA (Londra, 1993).
D M orris, The Naked Ape (Londra, 1967).
R Ardrey, African Genesis (Londra, 1969).
R Dawkins, The Selfish Gene (Oxford, 1976).
R Lee, 'Reflections on Primitive Com munism , T Ingold, D Riches ve J W oodburn (Ed.) iinde,
Hunters and Gatherers, Cilt 1 (Oxford, 1988).
Dil kullanma becerisi, Noam Chomskynin genellikle kabul gren teorisine gre, btn m o
dern insanlarn genetik olarak belirlenmi bir zelliidir. Dil, soyutlama ve insan bilinlilii
arasndaki iliki 1920lerde yazan Rus Marksisti Volonikovun kitaplarnda ve Macar Marksisti George I.ukacsn Ontologysi ile Labourn ikinci ksm nda anlatlmtr.
Ben burada ok uzun tartm alarn ok ksa bir zetini veriyorum. Daha fazla ayrnt ve kaynak
iin benim makalemin ilk ksm larna baklabilir: Engels and the Origin of Hum an Society,
International Socialism 65 (K 1994) iinde.
Neanderthal ve modern insan arasndaki gerek iliki konusunda yz yl sren bir tartm a
sz konusudur. rnein, kendi ilerinde reyip rememi olabilecekleri gibi. Burada o tart
maya giremem. u kadarn sylemek gerekir ki Neanterthallerin yok olmalar zorunlu olarak,
kkenlerimiz konusunda, Ardreyinki gibi asil domu olduumuz yklerine bizi inandr
mak isteyenlerin ileri srdkleri gibi m odern insanlar tarafndan kesilmi olmalar anlam na
gelmez. Bu noktann geniletilmesi iin benim makaleme baknz: Engels and the Origins of
Hum an Society.
Avc ve toplaycbiraz yanltc bir terim dir zira sebze/meyve trnden yiyeceklerin toplanm a
s, insanlarn beslenmesinde hayvanlarn avlanmasndan daha byk yer tutm utur.
Dolaysyla bu t r toplum lar tanm lam ak iin, Lewis Morgan, Frederick Engels ve C Gordon
Child gibi konuya bilimsel bir aklama getirmee alanlarn da bavurduu vahet szc
nn eski kullanm.
Bu ibareler 17nci yzyl ngiliz dnr Thomas Hobbesa aittir ama 1960lara kadar bu
t r toplumlara ilikin anlatlan pek ok yknn saduyulu tavrn zetlemektedir ve hl R
Ardreyin African Genesisi gibi popler kitaplarda bulunabilir.
M Sahlins, Stone Age Economics (Londra, 1974).
C Turnbull, The Forest People (New York, 1962), s. 107,110,124-125.
E Friedl, Women and Men.the Anthropologists View (New York, 1975), s. 28.
E Leacock, Myths o f Male Dominance (New York, 1981), s. 139-149.
R Lee, The IKungSan (Cambridge, 1979), s. 118.
IKungun b andaki!, Hint-Avrupai dillerde olmayan bir tk sesini ifade eder.
R Lee, The IKung San, s. 244.
Le P P Lejeune (1635), aktaran M Sahlins, Stone Age Economics, s. 14.
E Friedl, Women and Men.the Anthropologist's View (New York, 1975), s. 15, 28.
Btn alntlar R Ardrey, African Genesis (Londra, 1969)dan.
R Lee, Reflections on Primitive Communism.
Aktaran E Gellner, Plough, Sword and Book (Londra, 1991).
Engels bu tr toplum larda kadnn sistemli olarak egemenlik altnda tutulm adnda srar
ederken haklyd. Bununla birlikte nemli bir ayrntda yanlyordu - avc-toplayc toplum lar
da soyun oynad rol ileri derecede abartyordu. Bu konunun tam bir tartm as iin benim
Engels and the Origins of Hum an Society adl makaleme baknz.
Filistin, Suriye, Lbnan, Trkiyenin gneyi ve Irak.
Burada anlatlanlar izgisinde tam olarak neler olduunun yks konusunda baknz D O

Notlar

27
28
29
30
31

32
33
34
35
36
37

38
39

40
41
42
43
44

45
46
47
48
49
50
51
52
53
54

55
56
57
58
59
60
61

Henry, From Foraging to Agriculture (Philedelphia, 1989); J V S Megaw (Ed.), Hunters, Gatherers
and the First Farmers Beyond Europe (Leicester, 1977); P M Dolukhanov ve G W W Barkern, C
Renfrew (Ed.) Explaining Cultural Change (Londra, 1973) iindeki makaleleri; C K Maisels, The
Emergence o f Civilisation (Londra, 1993) Blm 3 ve 4.
J Harlan, A W ild W heat Harvest in Turkey, Archaeology 20 (1967), s. 3. 197-20, aktaran C K
Maisels, The Emergence o f Civilisation, s. 68-69.
Gordon Childen terimi.
eitli tahm in ve hesaplamalar C K Maisels, The Emergence o f Civilisation, s. 125te.
R M Adams, The Evolution o f the Urban Society (London, 1966), s. 96.
Her ne kadar bakalar heykelciklerin verimlilik ritleriyle ilgili olduunu ileri srmlerse de
bu, kadnn daha yksek bir statde olduunu Katolik kltnde Bakire Meryemin kltnn
ifade ettiinden daha fazla ifade etmez.
1920 ve 1930larda bunlarla ilgili nc almalar yrten Batl antropologlar tarafndan kuv
vetle vurgulanan bir nokta. rnein, baknz R Benedicts, Patterns o f Culture Londra, 1935).
J-F Lafitan, aktaran R Lee, Reflections on Primitive Communism, s. 252.
E Evans-Pritchad, aktaran R Lee, Reflections on Primitive Communism, s. 252.
Bu, M Sahlinsin Stone Age Economicsindeki temel tartm alardan birisidir.
R M Adams, The Evolution o f the Urban Society (London, 1966), s. 96.
Baknz J V S Megaw (Ed.), Hunters, Gatherers and the First Farmers Beyond Europe ve P M
Dolukhanov, G W W Parker, C M Nelson, D R H arris ve M Tosinin C Renfrew (Ed.), Explaining
Cultural Change iindeki makaleleri.
F Katz, Ancient American Civilisations (Londra, 1989); W M Bray, F H Swanson ve I S Farring
ton, The Ancient Americas (Oxford, 1989), s. 14.
Biyolog Jared Diam ondun iaret etmi olduu gibi, bu yrelerde hi kimse imdiye kadar hay
van ya da bitkileri gerektii gibi evcilletirmeyi baaram am tr. Baknz J Diamond, Guns,
Germs and Steel (Londra, 1997), s. 163-175.
Bu nokta J Diamond, Guns, Germs and Steel, s 139da ok iyi belirtilmitir.
R Lee, Reflections on Primitive Communism, s. 262.
C Lvi-Strauss, aktaran M Sahlinsin Stone Age Economics, s.132.
H I Hogbin, aktaran M Sahlinsin Stone Age Economics, s.135.
Ondan nce r ac 19uncu yzyl antropologu Morgan (tmyle tarm sal bir hayat tarz
anlam nda) barbarlktan (ehirler etrafnda odaklaan) uygarla bir geiten sz etti. Bu te
rimler Frederick Engels tarafnda kullanld ama Morgann anlad anlamda uygar toplumlarn daha nceki tarm sal toplum lardan ok daha barbar olabileceinin giderek aka anllmas nedeniyle kullanm dan dt.
M Sahlinsin Stone Age Economicsde verilen rnee baknz.
V Gordon Childe, What Happened in History (Harmondsworth, 1948), s. 59-62.
rnein baknz F Katz, Ancient American Civilisations, s. 78-79,81,102,113,128.
V Gordon Childe, What Happened in History, s. 80-81.
C K Maisels, The Emergence o f Civilisation-.From Hunting and Gathering to Agriculture,Cities
and the State in the Near East (Londra 1993), s. 297.
C K Maisels, The Emergence o f Civilisation, s. 297.
F Katz, Ancient American Civilisations, s. 29a gre.
V Gordon Childe, Social Evolution (Londra,1963), s. 155-156.
Bu ehir ncesi ta yaplarn bir tartm as iin baknz R Renfrew, Before Civilisiation (Har
mondsworth, 1976).
Egedeki gelimelerin Asya anakarasnda gney douya doru ve Afrika anakarasnda gneye
doru olanlarca tevik edildii kesindir. M srdaki gelimelerin bir ksm nn (ekilen kimi tahl
lar ve kim i artifactlar) snrl bir oranda daha nce gelien Mezopotamya uygarl tarafndan
etkilenmi olmas muhtemeldir ve Latin Amerika uygarlklarnn da dou ve gney dou Asya
ile bir tem asnn olmu olmas m mkndr.
R M Adams, The Evolution o f Urban Society, s. 95-96.
R M Adams, The Evolution o f Urban Society, s. 98.
R M Adams, The Evolution o f Urban Society, s. 103.
R M Adams, The Evolution o f Urban Society, s. 104.
V Gordon Childe, W hat Happened in History, s. 88.
T B Jones, aktaran C K Maisels, The Emergence o f Civilisation, s. 184.
C J Gadd, Cities in Babylon, I E S Edwards, C J Gadd e N G L Ham mond (Ed.) Cambridge A n
cient History, Cilt 1 Ksm 2 (Cambridge, 1971) iinde.

589

j H a l k l a r n D n y a Ta r i h i
62
63
64

65
66

67

68

69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79

80
81
82

83
84
85
86

87

88

89
90
91
92
93
94

F Katz, Ancient American Civilisations, s.38.

G R Willey ve D B Shimkin, The Maya Collapse: A Summary View, T P Culbert (ED.) The
Classic Maya Collapse (Albuquerque, 1973), s. 459.
Michael M annn bunu kendi sosyolojik jargonu ile ifade ettii gibi, sz kousu olan datm
gc kendi kollektif glerini artrm aya raz deillerdi, M Mann, Vie Sources o f Social Power,
Cilt 1 (Cambridge, 1986) s. 39.
Bu t r deiikliklerin bir deerlendirmesi iin baknz, D R H arrirs, The Pre-history of Tropi
cal Agriculture, C Renfew (Ed.) Explaining Cultural Change, iinde, s. 398-399.
M Sahlinsin Stone Age Economics, s.140.
MS 1100 ve 1400 arasnda Tongada en yksek rtbeli ef gruplarnn, daha alt dzeydeki insan
lara olan ykm llklerinden kurtulm ak iin kendilerini bir ynetici snf olarak oluturm a gi
riimleri hakknda Christine Ward Gaileyin deerlindirmesine m akiniz; C W Gailey, Kinship
to Kingship (Texas, 1987) iinde.
V Gordon Childe, Man Makes Himself (Londra, 1956), s. 155.
rnein baknz R Tharper, Ancient Indian Social History (Haydarabad, 1984).
R M Adams, The Evolution o f Urban Society, s. 90.
nkalarn yks iin baknz, A J Pla, Modo de Produccion Asiatico y las Formaciones Economico Sociales Incay Azteca (Mexico, 1982) s.151.
R M Adams, The Evolution of Urban Society, s.90.
V Gordon Childe, W hat Happened in History, s. 72.
V Gordon Childe, What Happened in History, s. 72.
Bu, K Sachsin, Sisters and Wives (Londra, 1979), s. 117 ve 121deki tezdir
Kadnn eziliinin ortaya k zerinde benim grm n daha gelimi bir ekli iin, benim
Engels and the Origins of Hum an Society adl makaleme baknz.
IM Diakhanov, The Structure of the Near Eastern Society Before the Middle of 2nd M illenni
um BC\ Oikumene 3:1 (Budapete, 1982).
Her ikisi de Kahirenin yaknnda.
B J Kemp, Old Kingdom, Middle Kingdom and Second Intermediate Period, B G Trigger, B J
Kemp, D O Connor ve A B Lloyd, Ancient Egypt: A Social History (Cambridge,1983), s. 176 iin
de.
V Gordon Childe, What Happened in History, s. 117.
V Gordon Childe, Man Makes Himself, s. 227.
V Gordon Childe, The Pre-History o f European Society (Londra, 1958), s. 7. Bu alm ann
ana temas, ok gl despotik bir devlet yaps tarafndan daha az snrlandrldklar iin
barbarlarn daha yeniliki olduudur. Ancak Childe yeniliki barbarlar hemen her zaman
Avrupal olarak grmektedir ve baka ktalardaki - Asya, Afrika ve Am erikalar - kurulu impa
ratorluklar dndakilerin muazzam ilerlemeler kaydettiini (rnein, MS birinci binyl iinde
Asyada bir dizi yeniliin, daha sonra greceimiz gibi, Avrupaya yaylmadan nce inde
uyarlandn ya da Afrikann kim i kesimlerinde bamsz olarak gelien dem ir teknolojisini)
dikkate alm akta baarsz kalyor.
B G Trigger, The Rise of Egyptian Civilisation, B G Trigger ve dierleri, Ancient Egypt, iinde,
s. 67.
V Gordon Childe, Man Makes Himself, s. 230-231.
V Gordon Childe, What Happened in History, s. 119-120.
G R Willey ve D B Shimkin, The Maya Collapse, T P Culbert (Ed.), The Classic Maya Collapse
iinde.
Aktaran M Rich, Egypts Making (Londra, 1991), s. 226. Bu m etnin gerek olaylara dayand
grnn bir eletirisi iin baknz B J Kemp, B G Trigger ve tekiler (Ed.), Ancient Egypt iinde
, s. 74-75,115.
rnein baknz F Katz, Ancient American Civilisations, s. 78-79 ve T P Culbert (Ed.) The Clas
sic Maya Collapsein nsz s. 19.
rnein baknz F Katz, Ancient American Civilisations, s. 78.
B J Kemp, B J Trigger ve tekiler (Ed.), Ancient Egypt, iinde, s. 115.
B S Lesko, Rank, Roles and Rights, L H Lesko (E d .) Pharoahs Workers (Ithaca, 1994) iinde, s.
15.
B S Lesko, Rank, Roles and Rights, s. 39.
B S Lesko, Rank, Roles and Rights, s. 38.
K Marx, 'Preface to the Contribution to the Critique o f Political Economy', KMarx ve F Engels,
Selected Woks, Cilt 1 (Londra, 1962) iinde s. 362-363.

Notlar
95
96
97

K M arx ve F Engels, The Communist Manifesto (Londra, 1996), s. 3.

V Gordon Childe, W hat Happened in History, s. 137.
K W Butzer, Early Hydraulic Civilisation in Egypt (Chicago, 1976), s. 46.

kinci Ksm
1

2
3
4
5
6

9
10
11

12
13
14

15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

Kimi tarihiler dem ir yapma bilgisinin Afrikaya dardan sokulduunu kabul ediyorlar. r
nein baknz, R Mauny, Trans-Saharan Contacts in the Iron Age, J D Gage (Ed), Cambrid
ge History o f Africa, cilt 2, iinde s. 318. Ama Jared Diamond, Sahra-alt Afrikada kullanlan
tekniklerin baka yerlerdekinden epeyce farkl olduunu ve bamsz bir bulua iaret ettiini
iddia ediyor. Baknz, J Diamond, Guns, Germs and Steel (Londra, 1977), s. 394.
imdi Bihar olan yerde toplanm.
Aktaran, D D Kosambi, A n Introduction to the Study o f Indian History (Bombay, 1966), s. 190.
R Thapar, History o f India, cilt 1 (Harmondsworth), s. 84.
R S Sharma, Light on Early Indian Society and Economy (Bombay, 1966), s. 66.
R Thapar, A soka India and Gupta Age, A L Basham, A Cultural History o f India (Oxford, 1975)
iinde, s. 44.
R S Sharma, Light..., s. 78. Romila Thapar, daha sonraki Maurya dnemini bir ekonomik gerile
me dnemi olarak grd iin D D Kosambiyi eletirmektedir: Eer resim bireyse, genile
yen bir ekonominin resm idir, R Thapar, Asoka and the Decline o f the Mauryas (Oxford, 1961), s.
204-205.
H J J Winer, Science, A L Basham, A Cultural History iinde, s. 154.
H J J Winer, Science, s. 154.
R Thapar, Asoka, s. 49.
Kimi zaman sylendii gibi surlar yoktan varetmedi; daha nceden mevcut olan surlar bir
letirdi. u andaki Byk in eddi, MS 17nci yzylda Ming Hanedan tarafndan onarld ve
geniletildi.
H Maspero, China in A ntiquity (ilk kez 1920lerde Franszca basld) (Folkstone,1978) s. 26da
zetlenen metne gre.
rnein baknz D Bodde, Ih a State and Empire of C hin, D Twitchett ve M Loewe (Ed.),
Cambridge History o f China Cilt 1 (Cambridge, 1986) iinde s. 21.
H Maspero, China, s. 445. Eski in toplum unun nitelii konusunda kim i ada inli bilim
adam larnn tartm alar iin Wu Daken, Ke Changyi ve Zhao Lushengin katklarna baknz;
T Brook (Ed.), The Asiatic Mode o f Production in China (New York, 1989) iinde.
H Maspero, China, s. 70.
Cho-yun Hsu, Han Agriculture (W ashington, 1980), s. 4. Ayrca baknz J Gernet, A History o f
Chinese Civilisation (Cambridge, 1982), s. 67-69 ve D Bodde, 'The State...s. 22-23.
Cho-yun Hsu, H an..., s. 26.
J Gernet, A History, s. 72.
Cho-yun Hsu, Han..., s. 12.
Cho-yun Hsu, Han..., s. 13.
Shih-chi, D Bodde, The State s. 40ta aktarlyor.
Ayrntlar D Bodde, The State s. 45te veriliyor.
J Gernet, A History, s. 109; D Bodde, The State s. 52.
J Gernet, A History, s. 109a gre.
Cho-yun Hsu, Han, s. 3.
K Wittfogel, The Fuhdamental Stages of Chinese Economic History, Zeitschrift fiir Sozial Forschung, Ho 4 (1935).
Cho-yun Hsu, Han, s. 39.
Discourses on Iron and Salt (M81), paralar Cho-yun Hsu, Han, s. 191de evrilmitir.
Cho-yun Hsu, Han, s. 53.
Cho-yun Hsu, Han, s. 165te evrilmitir.
Emirname, D Bodde, The State..., s. 69dadir.
Cho-yun Hsu, Han, s. 6-7.
D Bodde, The State s. 71-72.
D Bodde, The State s. 71-72.
Aktaran, D Bodde, The State s. 83.
Cho-yun Hsu, Han, s. 153.

592 J H a l k l a r n D n y a Tar i hi
37
38
39

40
41
42

43
44
45
46
47

48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66

67
68

69
70
71
72
73
74
75
76
77

Koullarn genel bir deerlendirmesi iin baknz. R Osborne, Greece in the Making (Londra,
1996), s. 17-37.
G E M De Ste Croix, Class Struggle in the Ancient Greek World (Londra, 1983), s. 293.
R Osborne, Greece, s. 67de kleliin gelimesini, her ne kadar a rtk szcn kullanmasa
da, daha ziyade bu terimlerle aklar. De Ste Croix, Yunanllarn koullarnda kleliin, zgr
emein asla sz konusu olmamas bir yana, ynetici snf iin serflerden ok daha krl oldu
unu ileri srer. Baknz G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 226-231. Buna karlk, Ellen
Meiksins Wood, Peasant, Citizen and Slavede (Londra, 1988) yetitiriciliin maddi koullarn
ve dolaysyla da kleliin kk sald koullar tartm az bile. Bu onun, Robert Brennerin ve
dierlerinin siyasal Marksizminin tanmlayc zelliinin materyalizmden yoksun oluunun
tipik rneidir.
G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 227.
De Ste Croixya gre, Teselyada Penestai kle olm aktan ziyade ayn zam anda serflerdi. Serflik
muhtemelen Giritte de ayrca vard. G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 150.
Plutarch s Livesdaki Lycurgus zerine blm (rnein E C Lindeman (Ed.) Life Studies o f Men
Who Shaped History, Plutarchs Lives , New York, 1950) Spartallarn kendi hayat tarzlarna
ilikin iddialarnn ne olduuna ilikin bir deerlendirme sunar. Aslnda, sertlik/sadelik, hi
kukusuz daha sonraki Spartada, gerek olmaktan ok idelolojik bir mitos olabilir. Baknz, A
H M Jones, Sparta (Oxford, 1967).
Bu, A H M Jones, The Athenium Democracyde (Oxford, 1957) ileri srlen bir argmandr.
Aktaran, G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 140-141.
De Ste Croix, M 201-153 yllarna ait kitabelerde, klelerin yalnzca yzde 13nn lkede
yetitirildii konusunda kantlar bulunduuna iaret etmektedir.
R Osborne, Greece, s. 223.
G E M De Ste Croix, Class Strugg/edaki ve The Origins o f the Peloponnesian Wardaki (Londra,
1972) yorum lara baknz. Socratesin yaklam nn tam bir sulamas iin baknz I F Stone, The
Trial o f Socrates (Londra, 1997).
Bu tartm a G E M De Ste Croix, Vie Originsda ayrntl olarak ele alnm tr.
E. Gibbon, The Decline and Fall o f the Roman Empire (Londra, 1920), s. 1.
G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 328
P A Brunt, Social Conflicts in the Roman Republic (Londra, 1971), s. 28.
Sallust, The Histories, cilt.l (Oxford, 1992), s. 24.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 51.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 51.
G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 334.
G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 335.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 87e gre.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 58.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 58.
P A Brunt, Social Conflicts, s. Social Conflicts, s. 58.
A H M Jones, The Roman Republic (Londra, 1974), s. 116.
Aktaran, P A Brunt, Social Conflicts, s. 15.
A H M Jones, The Roman Economy, s. 122.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 33.
P A Brunt, Italian Manpower, M 225-MS 14 (Oxford 1971).
P A Brunt, Italian Manpower, s. 9.
P A Brunt, Italian Manpower, s. 9.
A H M Jones, The Roman Economy, s. 123.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 78.
Ayrntlar, P A Brunt, Social Conflicts ve A Lintott, Political History, J A Cook, A Lintott ve G
Rawzon (Ed.) Cambridge Ancient History, Cilt ix (Cambridge, 1986), iinde, s. 69.
Ayn ekilde neler olduunun ykleri P A Brunt, Social Conflicts, s. 83-92 ve A Lintott, Politi
cal History, s 77-84te bulunabilir.
P A Brunt, Social Conflicts, s. 92ye gre.
Sallust, The Histories, ciltl, s.25.
Aktaran, P A Brunt, Social Conflicts, s.96.
P A Brunt, Social Conflicts, s.98.
P A Brunt, Social Conflicts,s. 104.
P A Brunt, Social Conflicts, s.l97e gre appian.

Notlar
78
79

Koullarnn durum u iin baknz P A Brunt, Social Conflicts, s.128.

A Lintott, The Roman Empire, J A Cook, A Lintott ve G Rawzon (Ed.) Cambridge Ancient
History, Cilt IX (Cambridge, 1986), iinde, s. 25-26.
80 Kirk Doouglasl ahane film Spartacus, onu bir han zerinde gstererek iirsel bir patent
kullanm grnyor.
81 Ayrntlar, A Lintott, Political History, s.221-223ten.
82 Livy, G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 230da aktarlan rakam.
83 Aktaran, G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 368.
84 Aktaran, G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 368.
85 A lntlar G E M De Ste Croix, Class Struggle, s. 355ten.
86 Claudiusun tahta km asndan nce cum huriyeti yeniden kurm a konusundaki kendi giriim
lerini terketmeleri birka saatten fazla zaman almad.
87 A H M Jones, The Roman Economy, s. 124.e gre.
88 A H M Jones, The Roman Economy, s. 127.
89 A H M Jones, The Roman Economy, s. 127.
90 A H M Jones, The Roman Economy, s. 24.
91 E Gibbon, Decline and Fall, cilt 1, s. 89.
92 Apuleius, The Golden Ass, ev. Jack Lindsay (Londra,1960), s. 192.
93 Apuleius, The Golden Ass, s. 206-208.
94 A H M Jones, The Roman Economy, s. 36.
95 A H M Jones, The Roman Economy, s. 39.
96 Baknz, L A Moritz, Grain Mills and Flour in Classical A ntiquity (Oxford, 1958), bu meselelerin
adamakll bir tartm as iin zellikle 131, 136,138 ve 143nc sayfalar.
97 Tahminler, A H M Jones, The Roman Economy, s. 83te veriliyor.
98 A H M Jones, The Roman Economy, s. 129.
99 Baknz G Bois, The Transformation o f the Year 1000 (Manchester, 1992).
100 Bu m etnin gnm ze kadar gelmi daha nceki kopyalarnda kaynak yoktur. Bir eviri iin
baknz Josephus, The Jewish War (Londra, 1981). Kaybolmu O rta aa ait bir m etnin Slavca
evirisi bir kaynak iermektedir ancak bunun, kopya ettikleri bir elyazmasnn saya herhangi
bir atfta bulunulm am olmasndan sknt eken keiler tarafndan yaplm bir ekleme ol
duundan kuku duym am ak iin ok az neden vardr. Bu m etin Hristiyan yazarlarn, kendi
tarihlerini yazarken Josephusu kullanm a biimlerini kesinlikle hakl klm amaktadr.
101 Luka 18.19-26.
102 Matta 16.24.
103 Luka 6.20-25.
104 Matta 5.1 ve 5.6.
105 Matta 25. 14-30.
106 M atta 21.20.
107 Birinci yzyl Judaeasnda kitlelerini anlatm ak iin kulland proletarya szcnn kendisi
kafa kartrcdr. Bunlar, yoksul olmak dnda, m odern ii snfndan ok farklydlar. ste
lik nciller sann, sevilmeyen ama zorunlu olarak yoksul olmayan publicanlara vaaz ettiini
ve onlarla ilikisi olduunu sylyor. Kautsy onun lehine Aziz Pavlusun Korintoslulara Birinci
Mektubunda, ne ok fazla gl, ne ok fazla soylu olanlar arld pasajn aktaryor. Kautsky
bunun ilk kilisede mlkiyetin tem sil edilmedii anlam na geldiini sylyor. Aslnda bu
pasaj fiilen ok az sayda gl ve ok az saydasoylu vard ama byk ounluk bu gruplara
dahil deildi demektedir. Bu da dinin snflar aan bir cazibesinin olduunu ve en erken aa
mada bile kesinlikle yalnzca proleterden yana olmadn dndrmektedir.
108 M Goodman, Judea, J A Cook, A Lintott ve G Rawzon (Ed.) Cambridge Ancient History, cilt i x ,
s. 768 iinde.
109 Bunlarn ayrntlar iin Josephusun The Jewish Warunun ilk blmlerine baknz.
110 Josephus, Antiquities, aktaran Kautsky, Foundations o f Christianity (New York, tarih yok), s.
300.
111 Josephus, The Jewish War. Buradaki eviri K Kautskynin Foundationsnda bulunabilir ama
Penguin basks The Jewish War (Londra, 1981), s. 126,147den biraz farkldr.
112 Josephus, The Jewish War (Londra, 1981), s. 148.
113 M Goodman, Judea, s. 771e gre.

593

594

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

114 Josephus, The Jewish War a gre.

115 W A Meeks, The First Urban Christians (New Hevan, 1983), s. 34.
116 Aktaran K Kautsky, Foundations, s. 261; din deitirm enin derecesi iin baknz M Goodman,
Judea, s. 779.
117 D orusunu sylemek gerikirse Budizm tek tanrl deildir nk en erken biimlerinde her
hangi bir trden kiiletirilmi bir tan r inancn iermez. Ama btn gerekliin altnda yatan
tek bir ilkeyi vurgular ve dolaysyla teki dinlerle ayn kategoriye girer.
118 W A Meeks, birinci yzylda diasporada yaklak be ya da alt milyon Yahudi says nermek
tedir (baknz W A Meeks, The First Urban Christians (New Haven, 1983, s. 34). Bu say, o srada
imparatorluun toplam nfusunun yaklak 50 milyon olduu ve bunlarn yalnzca kk bir
ksm nn ehirlerde yaad dnlrse ar grnmektedir.
119 Luka 14.26.
120 Gerekten de, ncillerin, yllar sonra yazlm, aralarnda Josephusun szn ettikleri de dahil
olduka farkl olaylar bir araya getiren kulaktan duyma ykler olduu konusunda kukudan
da te bireyler vardr. Eer byle ise, (o srada ok yaygn bir Yahudi ismi olan Joshuann Yu
nanca ekli olan) sa adl figr bu olaylar iinde, pek ok bakalar arasnda yer alm olabilir ve
daha sonra anlatlanlar kolaylkla onun roln ok abartm olabilir. 1990 ba vergisi ayaklan
m alar ya da alt yl nceki madenciler grevi gibi, bir onyl kadar nce meydana gelmi olaylara
katlm kiileri dinlemi olan herkes, kim in ne yapt konusundaki yklerin ne kadar farkl
olabileceini bilir.
121 D uann bu versiyonu, Apuleius, The Golden Assde bulunabilir.
122 Tahmini yapan A J Malherbe, Social Aspects o f Christianity (Baton Rouge, 1977), s. 86.
123 Aratrm a Judgea aittir ama buada A J M alherbe, Social Aspects o f Christianity, s. 46dan akta
rlm aktadr.
124 Baknz, A J Malherbe, Social Aspects o f Christianity, s. 61.
125 A J Malherbe, Social Aspects, s. 77.
126 Bu, her ne kadar o sosyoloji jargonu stat tutarszl terim ini kullanyorsa da, W A Meeks,
The First Urban Christians, s. 70-71, 191deki iddiadr.
127 Bu kesinlikle bana Pazar O kulunda anlatlan yorumdu.
128 I Korintoslular 11.2.
129 H Chadwick, The Early Church (London, 1993), s. 46.
130 Aziz Pavlusun Korintoslular ve Koloselilere m ektuplarnn her ikisi de Bilinircilerin (Gnostikler) ortaya att meseleleri ele alr.
131 P Brown, The World o f Late Antiquity (Londra, 1971), s. 66.
132 P Brown, The World, s. 67.
133 Ayrntlar iin baknz H Chadwick, The Early Church, s. 135-136. Gibbonun Decline and Fail of
the Roman Empire, mparatorluun mdahaleleri ve bu dnemde zulm n boyutlar konusunda
canl ayrntlar aktarr.
134 Baknz H Chadwick, The Early Church, s. 179.

nc Ksm
1
2
3
4
5

6
7

J C Russell, Population in Europe 500-1500, C M Cipolla (Ed.) Fontana Economic History o f

Europe: The Middle Ages iinde s. 25.
P Anderson, Passages from A ntiquity to Feudalism (Londra, 1978), s. 126ya gre.
Dnemin edebi kltrnn mkemmel bir anlatsn iin H Waddell, The Wandering Scholars
(Harmondsworth, 1954)e baknz.
Deiikliklerin zetleri iin baknz J Gernet, A History, s. 180 ve D Twitchett, Introduction, D.
Twitchett (Ed.) Cambridge History o f China, cilt 3 (Cambridge, 1979), s. 5.
J Gernet, A History, s. 197.
J Gernet, A History, s. 326.
Bu vergi sisteminin ne kadar yaygn ve etkin olduu konusunda tarihiler arasnda gr ayr
l vardr. N E McKnight sistemde muafiyetlerin ok yaygn olmas nedeniyle nfusun yalnzca
yzde 17 kadarnn bu vergiyi dediini buna karlk soylular ve devlet grevlilerinin sradan
kyllerden ok daha fazla toprak elde ettiklerini iddia eder. Sistem topra eski aristokrasiden
geni kitlelere deil fakat ykselmekte olan devlet grevlileri tabakasna aktarm olmaldr. N
E McKnight, Fiscal Privileges and Social Order, J W Haeger (Ed.), Crisis and Prosperity in Sung
China (Tucson, 1975).

Notlar
8

9
10
11

12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23

24
25
26

27
28
29

30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43

R M Somers, The End of the T ang, D. Twitchett (Ed.) Cambridge History o f China, cilt 3
(Cambridge, 1979), iinde s. 723.
R M Somers, The End, s. 723.
Ayaklanmann yks iin baknz R M Somers, The End, s. 733-747, ve J Gernet, A History, s.
267. zleyen iki paragrafn verileri Somersdan alnm tr.
Toprakl m lklerin nitelii konusunda bilim adam lar arasnda tartm a vardr. Kimileri bun
lar bat feodalizmindeki manorlara benzer olarak grr, dierleri ise esas itibaiyle kapitalist
olarak. Bu tartm ann ksa bir zeti iin baknz D Twitchett, Introduction, s. 27.
E A Kracke, Sung Kai-feng , J W Haeger (Ed.), Crisis iinde s. 65-66.
Y Shiba, Urbanisation and Development of Markets, J W Haeger (Ed.), Crisis iinde s. 22.
E A Kracke, Sung, s. 51-52.
J Gernet, A History, s. 320.
J Gernet, A History, s. 310-311.
J Gernet, A History, s. 334-335.
J Gernet, A History, s. 333e gre.
Fang Ta-tsung, aktaran Y Shiba, Urbanisation.
D. Twitchett (Ed.) Cambridge History o f China, cilt 3, s. 30.
L C J Mo, Commercial Development and Urban Change in Sung China (Ann Arbor, 1971), s. 124125.
Hsia Sung, aktaran Y Shiba, Urbanisation, s. 42.
N E McKnight, Fiscal Privileges, s. 98. Gelimelerin daha eksiksiz bir yks ve snav siste
m inin ierii iin baknz J F Chaffee, The Thorny Gates o f Learning in Sun China (Cambridge,
1985).
F Chaffee, The Thorny Gates, s. 3.
N E McKnight, Fiscal Privileges, s. 98 dipnot.
Oriental
Karl Wittfogelin Marksizmi terk ettikten sonraki eserlerinin en iyi bilineni,
Despotismin havas budur. Bu tema ayrca Etienne Balazsn - rnein inde teknolojik ge
limeyi ldren eyin devlet olduunu sylediinde - (Chinese Civilisation and Bureaucracy
(Yale, 1964, s. 11), her ne kadar baka noktalarda teknolojik gelime realitesini kabul ederse de,
yazlarnn baz noktalarnda da mevcuttur. Son olarak bu tartm a David Landesin yeni kitab
The Wealth and Poverty o f Nations'da (Londra,1998) yeniden ortaya kar. Ancak bunu savun
m ak demek Sung dneminde ortaya konan ok gerek ekonomik dinam izm e nem vermemek
anlam na gelir.
P B Ebrey, Introduction, P B Ebrey, Family and Poverty in Sung China-.Yan Tsais Precepts for
Social Life (Princeton,1984), s. 129.
Bu Etienne Balazsin Chinese Civilisation s. 8-9da ok iyi ortaya koyduu bir noktadr.
Yaklamn M arx kadar Max Weber tarafndan da etkilendiini kabul eden Etienn Balazsn
ifade ettii gibi, bilge devlet grevlileri ve de tccar, iki dman ama bamsz snf oluturu
yordu. Etienne Balazsn Chinese Civilisation s.32.
L C J Mo, Commercial Development, s.140-141.
Aktaran, L C J Mo, Commercial Development, s. 20.
P B Ebrey, Family, s. 293te evirisi verilen pasaj.
J W Haeger, Crisisa Giri, s. 8.
Moollarla ilgili Marksist bir zmleme geriimi iin baknz R Fox, Genghis Khan (Castle
Hedingham, 1962).
S Runciman, The Place of Byzantium in the Medieval W orld, J M Hussey, Cambridge Medieval
History, Cilt IV, 2. Ksm, s. 358 iinde.
Yunanca isim szck anlam olarak kutsal hikm et anlam na gelir ama ngilizcede genellikle
St. Sophia kullanlr.
A Grabor, Byzantine A rchitecture and A rt, Cambridge Medieval History, Cilt IV, 2. Ksm, s.
330.
G Dlger, Byzantine Literature, Cambridge Medieval History, Cilt IV, 2. Ksm, s. 208.
G Dlger, Byzantine Literature, s. 209.
A Grabor, Byzantine Architecture and A rt, s. 306.
K Vogel, Byzantine Science, Cambridge Medieval History, CiltIV, 2. Ksm, s. 287.
K Vogel, Byzantine Science, s. 305.
Baknz blm 8, The Physical Universe, C Mano, Byzantium (Londra, 1994), s.166-176 iinde.
Birazck daha merhametli bir anlat iin baknz, K Vogel, Byzantine Science, s. 269.

595

H a l k l a r n D n y a Tar i hi
44
45
46
47
48
49
50
51
52

53
54
55
56
57

58
59
60
61
62

63
64
65

66

67
68

69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81

R J H Jenkins, Social Life in Byzantine Empire, Cambridge Medieval History, Cilt IV, 2. Ksm,
s. 93.
H St L B Moss, Formation of the Eastern Roman Empire, Cambridge Medieval History, Cilt IV,
1. Ksm, s.38.
P Brown, The World o f Late Antiquity (Londra, 1971), s. 157.
P Brown, The World, s. 104.
R J H Jenkins, Social Life, s. 97.
R J H Jenkins, Social Life, s. 98.
R J H Jenkins, Social Life, s. 84.
R J H Jenkins, Social Life, s. 89.
Baz tarihiler farkl hiziplerin farkl siyasal, snfsal ve dinsel karlar temsil ettiini ileri
srmlerdir. Ama Alan Cameron bu hiziplerin snf ve dinsel blnmelerinin tesine getii
ve imparatorluu tehdit edebilecek sorunlardan dikkatleri kand yolundaki tezini destek
leyecek bir sr kant sunm utur. Bunun ksmi bir istisnas, Nike ayaklanmasnda, m parator
Justinianosun her iki taraftan bir isyancnn idam edilmesi kararna bozulan Mavi ve Yeil
hiziplerin bu karara kar ortak bir aklama yapm olmalardr. Ama bu durum da bile, grm
olduumuz gibi, ayklanma, yoksullarn zenginlere kar bir ayaklanmas deildi. Baknz, A
Cameron, Blues and Greens: Circus Factions at Rome and Byzantium (Londra, 1976).
Baknz, A Cameron, Blues and Greens ve R J H Jenkins, Social Life, s. 86.
J B Bury, Introduction, Cambridge Medieval History, Cilt IV, s. xix.
R J H Jenkins, Social Life, s. 88.
Romallar Arabia Felix (Mutlu Arabistan) olarak bilirlerdi ve bugn ad Yemendir.
Mezopotamya sulama sisteminin gelimesi ve ihmal edilmesi konusunda suun yalnzca sa
vata deil ama ayn zamanda ezici vergilendirme ve otoritenin toprak sahibi soylulara terk
edilmesinde olduuna iaret edilmesinin tam bir anlats iin baknz R M Adams, Land Behind
Baghdad (Chicago, 1965), s. 69,80-82.
Benzetme Bernard Lewise attir, baknz B. Lewis, The Arabs in History (Londra, 1966) s. 55.
Benzetme Peter Brownindir, baknz P Brown, The World, s. 192-193.
Her ikisini de B Lewis aktaryor, The Arabs, s. 58.
rnein baknz P Brown, The World, s. 200.
B. Lewis, The Arabs, s.72. Arap ordular arasndaki anlam azlklarn daha ayrntl bir yks
iin, M G S Hodgson, The Venture o f slam, cilt 1, Classical Age o f Islam (Chicago, 1974) iinde
The Islamic Opposition blmne baknz.
B. Lewis, The Arabs, s. 80.
B. Lewis, The Arabs, s. 80.
B Lewis, Government, Society and Economic Life Under the Abbasids and Fatamids, Cambrid
ge Medieval History, Cilt IV, ksm 1, s. 643. Ayrca baknz S D Gotein, Studies in Islamic History
and Institutions (London,1966), s. 221-240.
B. Lewis, Tha Arabs, s. 81.
B. Lewis, Tha Arabs, s. 86.
B. Lewis, Tha Arabs, s. 91.
M Rodinson, Islam and Capitalism (Londra, 1974) iindeki tezine baknz.
B. Lewis, Tha Arabs, s. 91.
G E von Grunebaum, Muslim Civilisation in the Abbasid Period, Cambridge Medieval History,
Cilt IV, ksm 1, s. 679.
M G S Hodgson, The Venture o f Islam, cilt II (Chicago, 1972). S. 65.
R M Adams, Land Behind Baghdad, s. ?
R M Adams, Land Behind Baghdad, s.87.
Yakut, aktaran R M Adams, Land Behind Baghdad, s.87. Ayrca sulanan blgede neler olduu
konusunda Adamsn anlattklarna baknz.
Aktaran, G E von Grunebaum, Muslim Civilisation s. 693.
slam uygarlnn nceki 700 ylndaki ykseli, devrim ve kn dinam iini analiz ederek
bunun titizlikle yapt. Baknz Ibn Khaldun, The M uqaddimah (Londra, 1987).
rnein baknz, G E von Grunebaum, Muslim Civilisation s. 682.
Aktaran B Davidson, Africa in History (Londra,1992), s. 61.
Aktaran G Connah, African Civilisations(Londra, 1987), s. 183.
H Trevor-Roper (Lord Dacre), aktaran A Callinicos, Theories and Narratives (Cambridge,
1995), s. 167.

Notlar
82

rnein baknz, K W Butzer, Early Hydraulic Civilisation in Egypt (Chicago, 1976), s. 9-12;
M Stone, Egypts M aking (Londra, 1991), s. 27-29; ve gney Msrdaki M yaklak 4500den
kalma m egalith (byk ta antlar) heykeller iin baknz, Tribe in Sahara W here The First to
Aim For the Stars, Guardian, 2 Nisan 1998.
83 Aktaran G Connah, African, s. 150.
84 Leo Africanus, History and Development o f Africa, Cilt 1 (Londra, 1896). Gezilerinin mkem
mel masals bir anlatm iin baknz A Maalouf, Leo the African (Londra, 1994).
85 Baknz D W Phillipson, African Archaeology (Cambridge, 1985) s. 170; Jared Diamond, Af
rikal demirciler kylerindeki frnlarda yksek derecelerde s retmeyi ve 19uncu yzyln
Avrupa ve Amerikasnn Bessemer frnlarndan 2000 yl nce elik imal etmei kefettiler
diyecek kadar ileri gitmektedir.( J Diamond,Guns, Germs and Steel, s. 394). M J van der Merwe
ve T A Wertime, demir yapma bilgisinin zgn olarak Akdenizin ky blgelerinden Sahraya
yayldna inanyorlar ama Afrikal demircilerin dvme demir yerine dorudan elik yapmaya
ynelik teknikleri gelitirdiini kabul ediyorlar. T A W ertime and J D M unly (Ed.), The Corning
o f the Age o f Iron (New Haven, 1980) deki makalelerine baknz.
86 G Connah, African Civilisations, s. 213.
87 J Diamond,Guns, s. 177-191.
88 Kahire sinegogundaki belgeler zerine yaplan aratrm ann ayrntlar iin S D Coitein, Stu
dies in Islamic History and Institutions (Leiden, 1966), s. 297e baknz.
89 G Duby, Rural Economy and Country Life in the Medieval West (Londra, 1968), s. 5.
90 Bu rnein David Landesin sk sk vlen kitab The Wealth o f Poverty o f Nationdaki akla
masnn bir parasdr.
91 Szde siyasal Marksistler Robert Brenner ve Ellen Meiksins Wood. rnein baknz, Robert
Brennerin, T Ashton (Ed.), The Brenner Debate (Cambridge, 1993)deki kendi makalesi.
92 L White, The Expansion of Technology 500-1000 C Cipolla (Ed.) Fontana Economic History of
Europe, Cilt I, The Middle Ages (Lonra, 1972), s. 147. Ayrca baknz G Duby, Rural Economy, s.
149.
93 L W hite, The Expansion, s. 149.
94 L W hite, The Expansion, s. 149.
95 G Duby, Medieval Agriculture, C Cipolla (Ed.), Fontana, s. 196-197. Aslnda Chen ve Tang
ininde verimlilikteki ilerlemeler Avrupadakiler kadar byk olmutur; ama bu meydana
gelen eyin nemini azaltmaz.
96 S Thrupp, Medieval Industry, C Cipolla (Ed.), Fontana, s.225.
97 P Kriedte (Ed.), Industrialisation Before Industrialisation (Cambridge, 1981), s. 19.
98 J Le Goff, Medieval Civilisation (Oxford, 1988), s. 59.
99 M Bloch, Feudal Society (Londra, 1965), s. 346.
100 J Le Goff, Medieval Civilisation, s. 198.
101 Baknz G Bois, The Transformation o f the Year 1000 (Manchester, 1992). Bu grn eletirel
bir deerlendirmesi iin benim bu alma hakkndaki deerlendirmeme baknz, Change at
the First M illennium , International Socialism 62 (Bahar 1994).
102 J Le Goff, The Town as an Agent of Civilisation, C Cipolla (Ed.), Fontana, s. 79. ngilterede
Lordlarn topraklarnda yeni kurulm u byle kk kasabalarn rol konusunda baknz, R
Hilton, Lords, Burgesses and Hucksters, Past and Present, Kasim 1982.
103 rnein Arapadan Latinceye evrilen bilimsel m etinlerin listesi iin baknz, J Gimpel, The
Medieval Machine (Londra, 1992), s. 176-177.
104 Aktaran, J Gimpel, The Medieval Machine, s. 174.
105 Aktaran, J Gimpel, The Medieval Machine, s. 174.
106 Baknz J Gimpel, The Medieval Machine, s. 192-193.
107 L W hite, The Expansion, s. 156.
108 Gney Belika ve de Fransann en kuzeydeki arazi eridi.
109 Tam bir anlat iin baknz S Runciman, The Sicilian Vespers.
110 R Roehl, Pattern and Structure of Demand 1000-1500, C Cipolla (Ed.), Fontana, s. 133.
111 Hallarn standart tarihi Runcimann ciltlik eseridir; A History o f the Crussades (Harmondsworth, 1990). Terry Jones ve Alan Ereira tarafndan yazlan BBC kitab The Crusades
(Londra, 1996) kolay bir genel ereve verir. Hallarn o srada Avrupada olduundan ok
daha ileri bir uygarln topraklarn fethetmeyi baarabilmeleri gerei Avrupa tarm nda uy
gulanan - m addi ilerlemenin bir iareti olan, yeni tekniklerin bir sonucuydu. Ancak bu durum ,
Hal Seferlerinin, ilgili btn taraflar iin, ykc ve israf
edici niteliini deitirmedi.
112 G. Bois, The Crisis o f Feudalism (Cambridge, 1984), s. 1. Aslnda ayn derecede ciddi tarih

598

H a l k l a r n D n y a Tar i hi
sel ncller, rnein ilk antik uygarlklar ve O rta a M ezopotamyasn vuran trden krizler
muhtemelen vard.
113 G. Duby, Medieval Agriculture, s. 192.
114 R Hilton, Class Conflict and the Crisis o f Feudalism (Londra, 1990), s. 171. Ayrca baknz G.
Bois, The Crisis, s. 1-5.
115 Bu ibare hem Bois hem de Hilton tarafndan kullanlm aktadr.
116 Aktaran J-P Poly ve E Bournazel, The Feudal Transformation (New York, 1991), s. 119.
117 R Hilton, Class, s. 65.
118 Olaylarn yksnn zeti iin baknz, S A Epstein, Wage Labor and Guilds in Medieval Euro
pe (North Carolina, 1991), s.252-253.
119 N Cohn, Pursuit o f the Millenniuam (Londra, 1970), s. 102., s. 103.
120 N Cohn, Pursuit, s.103.
121 N Cohn, Pursuit, s. 104.
122 N Cohn, Pursuit, s. 139-141.
123 imdi ek C um huriyetinin kuzey bat kesimi.
124 A lntlar N Cohn, Pursuit, s. 139-141den. Taborite hareketine ok daha sempatik bakan, onu
yalnzca bir irrasyonal zlem meselesi olarak grmeyen bir yk iin baknz K Kautsky, Com
munism in Central Europe in the Time o f the Reformation, eviren J L ve E G M illiken (Londra,
1897, yeni bask New York, 1966).
125 Baknz, rnein, C Hibbert, The Rise and Fall o f the Medicis (Londra, 1979).
126 Baknz G Duby, Medieval Agriculture, s. 182.
127 Fernand Braudel, eitli uluslararas alarn tam yksn ikinci blmde, Markets and
Economyde anlatyor. F Braudel, The Wheels o f Commerce, Civilisation, and Capitalism in the
I5th-18th Century, cilt 2, (Londra, 1979).
128 G. Duby, Medieval Agriculture, s.193. Daha ileri giden ve hatr saylr tarm arazilerine sahip
olmaya balayan kentli tacirler iin baknz G Bois, The Crisis, s 153.

D rdnc K sm
1
2
3
4
5
6

7
8

9
10
11

12
13
14
15
16

Cortesin askerlerinin Mexico Gl kylarndaki Itztapalapaya ulamalar hakknda Bernal

Diazn anlatm, aktaran F Katz, Ancient American Civilisations (Londra, 1989), s. 179.
Cortesin Tenochtitlan ve ve onun Tlatelolcodaki pazarn tasviri, aktaran F Katz, Ancient, s.
180.
Inka bakenti Cuzconun spanyol fatihlerden birisi tarafndan tasviri, aktaran J Hemming, The
Conquest o f Peru (Londra, 1970), s. 120-121.
Kolombun iddialar, The Life o f Admiral Christopher Columbusby His Son Ferdinand, eviren
Benjamin Keen (New Brunswick, 1992), s. 15-28.
Kolombun dinsel mistiklii hakknda baknz K Sale, The Conquest o f Paradise (New York,
1991), s. 189.
Karaiplerde karlalan ilk yerli insanlarn, Kolombun askerleri tarafndan tasviri; The Life o f
Admiral Christopher Columbus by His Son Ferdinand, s. 6 0 ,69dan.
A ktaran K Sale, Paradise, s. 181.
M ektubun metni The Life o f Admiral Christopher Columbus iinde, s. 82.
The Life o f Admiral Christopher Columbus iinde, s. 71.
Aktaran, K Sale, Paradise, s. 110.
Kolomb ve Caribler hakknda baknz K Sale, Paradise, s. 130. Antropologlar arasnda yam
yamln gerekten var olduu konusunda yaygn kukular vardr. Bunun en salam kant, yi
yecek elde etm enin genel bir yolu olarak, (ileri 20nci yzyl toplum larnda bile grlm olan)
kitlesel alk yaanan dnemler hari yamyamln hibir zaman var olmadna ilikin gl
kantlar bulunmasdr. l insanlarn belirli yerlerinin ritel olarak yenmesi, apa tarmyla
uraan kimi eski toplum larda ok ender olarak grlen bir zelliktir.
The Life o f Admiral Christopher Columbus iinde, s. 109.
Papaz olmadan nce adada birka yl smrge kurucusu olarak yaayan Las Casasa gre, akta
ran, K Sale, Paradise, s. 115.
Sherburne Cook ve W oodrow Borah tarafndan yaplan bir tahm in bunlarn sekiz milyon ola
bileceini dndrm ektedir, baknz, K Sale, Paradise, s. 155.
Aktaran, K Sale, Paradise, s. 159.
K Sale, Paradise, s. 182.

N o t l a r | 599
17 Baknz, K Sale, Paradise, s. 180.
18 Aktaran, F. Katz, Ancient, s. 324.
19 R C Padden, The Hummingbird and the Hawk: Conquest and Sovereignity in the Valley o f Mexico
1503-1541 (New York, 1970), s. 74. Ayrca F Katz, Ancient, s.l34-243te snf blnmeleri, emperyal yaylma ve dinle ilgili anlatlara baknz.
20 imdi Mexio Citynin merkezinde Almeda saray.
21 V Gordon Childe, The Bronze Age, Past and Present (1956).
22 J Diamond, Guns, Germs, Steel.
23 Aktaran, F. Katz, Ancient, s.334.
24 Aktaran, W H Prescott, The Conquest o f Peru (New York, 1961), s. 251.
25 W H Prescott, The Conquest o f Peru, s. 251e gre. Ayrca baknz F. Katz, Ancient, s.334.
26 Tasvir ve rakam lar W H Prescott, Conquest, s. 253te veriliyor.
27 Pedro Pizarronun anlattklarna gre, aktaran F. Katz, Ancient, s.335.
28 Aktaran, J Hemmings, Peru, s. 178.
29 Emirname, J Hemmings, Peru, s.l29da aktarlyor.
30 J Hemmings, Peru, s. 365.
31 J Hemmings, Peru, s. 113.
32 J Hemmings, Peru, s. 376.
33 Aktaran, J Hemmings, Peru, s. 347.
34 Fernando de Almellones, aktaran, J Hemmings, Peru, s. 348.
35 Ayrntlar J Hemmings, Peru, s. 407de.
36 Marx ve Engels bunu eitli zam anlarda 'soylulukla ehirliler arasndaki bir denge (F Engels,
The Origins o f the Family (Londra, 1998), s. 211; toprak sahibi aristokrasi ile burjuvazi arasnda
bir denge (F Engels, The Housing Question, K Marx F Engels, Collected Works, Cilt 23 (Londra
1988), s. 363; gelime halindeki orta snf topluma feodalizme kar mcadelesinde bir silah
olarak hizm et eden (K Marx, The Civil War in France (Londra, 1996), s.75; burjuvazinin geli
m esinin bir r n (K Marx, Capital, cilt 1, (Moskova 1986), s. 672) olarak tanm lam lardr.
37 Terim Marxa aittir, K. Marx, Capital, cilt 1, s. 686.
38 Yasalar, K Marx, Capital, cilt 1, s. 686-687de belirtiliyor ve aktarlyor.
39 Ayrntlar iin baknz, H Heller, The Conquest o f Poverty: the Calvinist Revolt in 16th Century
France (Londra, 1986), s. 27.
40 A G Dickens, The Shape of Anti-Clericalism and the English Reformation, E I Kouri ve T Scott,
Politics and Society in Reformation Europe (Londra, 1987), s. 381.
41 rnein baknz, R S Duplessis, Transition to Capitalism in Early Modern Europe (Cambridge,
1997), s. 93.
42 Weber eitli yazlarnn belirli yerlerinde, ok sayda etkenin etkileim ini dikkate alan byle
bir aklama retmee girimektedir ama hibir zam an tutarl bir aklama ortaya koyama
mtr. O nun yazlar, gerek tarihsel srecin anlatlm asndan ziyade tarihe konan dipnotlar
gibidir.
43 Bu Pery Anderson tarafndan bile, onun P Anderson, Lineagesnda, kabul edilen bir tezdir.
44 Witold Kula, Polonyada ve st kapal olarak bu dnemde Avrupann pek ok baka yerin
de ortaya kan ekonominin dinam iklerini ve elikilerini, W Kula, Economics o f the Feudal
System (Londra, 1987)de ok parlak bir ekilde gstermektedir. Adna ramen bu kitap, erken
O rta alarn klasik feodalizmi deil, benim piyasa feodalizmi diyeceim ey hakkndadr.
Lordlarn yeni m allan satn alma gdsnn Britanya ve Hollandann ve baka yerlerin ileri
sanayilerinde nasl durgunlua yol aabileceini ve hatta tarm baltalayabileceini gstermek
tedir. Sanrm, bu sonular, en azndan ksmen, hem kullanm deeri hem de deiim deeri
sektrleri olan, Sung ini, Abbasi Mezopotamyas ve Mual H indistan gibi dier toplum lar
iin de geerlidir.
45 Aktaran G Mlder, M artin Luther and the Political World of His Time, E I Kouri ve T Scott,
Politics and Society in Reformation Europe, s. 37.
46 H Heller, Poverty, s. 131.
47 Yani, prens.
48 zellikle baknz, T A Brady, The Politics o f Reformation in Germany (New Jersey, 1997); P
Blickle, Communal Reformation (Londra, 1992); J Abray, The Peoples Reformation ((Oxford,
1985).
49 P Blickle, Communal,s. 63.
50 P Blickle, Communal, s. 73.
51 P Blickle, Communal, s. 84.

600

H a l k l a r n D n y a Ta r i h i
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61

62
63
64
65
66

67
68

69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84

85

86

87

88

89
90
91
92
93
94
95
96

G R Elton, Reformation Europe (Glasgow, 1963), s. 53-54..

T A Brady, The Politics, s. 80.
G R Elton, Reformation Europe, s. 64.
Aktaran, A G Dickens, The Age o f Humanism and Reformation (Londra, 1977), s. 152.
P Blickle, Communal, s. 88.
P Blickle, Communal, s. 12.
P Blickle, Communal, s. 13. Belgelerin evirileri ile birlikte daha tam bir anlat iin baknz T
Scott ve B Scribner (Ed.), The German Peasants' War (Londra, 1991)
Strasbourgun ehir oligarki Jacob Strum un tipik tepkisinin tam bir anlats iin baknz T A
Brady, The Politics, s. 82-86.
P Blickle, Communal, s. 13.
T A Brady, The Politics, s. 83. Frederick Engelsin 1850deki anlats, Vie Peasant War in Ger
many hareketin farkl yrelerdeki ayrntl tanm n verir, K Marx, F Engels, Collected Works,
Cilt 10 (Londra 1978) iinde s. 399-477. Muharebelerin ayrntlarna daha az ilgi gstenen Mark
sist bir tarih iin baknz E Belfort Bax, The Peasants War in Germany (Londra, 1899).
Bu 12 nokta T Scott ve B Scribner (Ed.), The German Peasants War, s. 252-257de yer alr.
P Blickle, Communal, s. 50.
G R Elton, Reformation Europe, s. 59.
F Engels, The Peasants War,s. 449.
Shaffhausendeki kyller, aktaran P Blickle, Communal, s. 48.
G R Elton, Reformation Europe, s. 59.
Aktaran, F Engels, The Peasants War,s. 419.
Aktaran L Febvre, Martin Luther (Londra,1930), s. 258.
Aktaran L Febvre, M artin Luther, s. 258.
P Blickle, Communal, s. 199.
A ktaran K Kautsky, Communism in Central Europe in the Time o f the Reformation (New York,
1966), s. 136.
G R Elton, Reformation Europe, s.58,94.
En nls Goetz von Berlichingenin durum u.
Aktaran, P Blickle, Communal, s. 200.
H Heller, Poverty, s.137.
H Heller, Poverty, s. 70.
Honor de Balzac, About Catherine de Medici (Londra, 1910), s. 59.
H Heller, Poverty, s. 175
H Heller, Poverty, s. 139
H Heller, Poverty, s. 172.
Son zam anlarda ok vg alan film La Reine Margot nun merkezindeki grnt.
H Heller, Poverty, s. 246-247.
G B Elton, standart almas Reformation Europeda unu iddia edebiliyor: Calvinizm hibir
yerde o zgn kabuln ya da o yaygn baarlarn orta snf ekonomik tutkularn akla gelebi
lecek herhangi bir avantaja borlu deildi, s. 234.
Bu kukusuz onlarn yabanc m ttefiklerinin bana geldi. O sralar hl im paratorluun bir
paras olan Strasbourgda, ehrin piskoposluunu kendi soylarndan kk birisi iin satn
alm ak isteyen Calvinist soylularla bir ittifaka iddetli bir muhalefet vard. Baknz, J Abray, The
Peoples Reformation.
Kar yorum larn ok iyi bir sekisi iin baknz, T K Rabb (Ed.), The Thirty Years War (Boston
1965).
Rnesans sonras bilim ve teknolojinin belirli gelimelerini ine tayarak ayrca ok nemli
bir rol oynadlar. Baknz, C A Roman ve L Needham, The Shorter Science and Civilisation of
China, Cilt 4 (Cambridge, 1994), s. 220.
A G Dickens, The Age o f Humanism and Reformation in Europe (Londra, 1977), s. 202.
H V Polisensky, The ThirtyYears War (Londra, 1974), s.28.
H V Polisensky, The ThirtyYears War, s. 31.
Hussu inana bal olanlar, papazlarn ayinlerde zel bir rol olmadna inanrlar.
H V Polisensky, The ThirtyYears War, s. 47.
G Parker, Europe in Crisis, 1598-1648 (Londra, 1984), s. 168.
Aktaran G Parker, Europe in Crisis, s. 168.
Bu balantnn ayrntlar iin baknz, H V Polisensky, The Thirty Years War, s.141,186-187.
Doksan yl nce yazm olan Alm an Marksisti Franz M ehringin yorumu iinbaknz, F Meh-

Notlar

97

98
99
100
101
102

103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129

130
131
132
133

134
135
136
137
138

601

ring, Absolutism and Revolution in Germany, 1525-1848 (Londra, 1975), s. 28.

Suikast -ve Wallensteinin kendi yalpalam alarnn bunu nasl meydana getirdii - Alm an Ay
dnlanm a yazar Frederick Schillerin iki oyununun, The Piccolomini ve The Death o f Wallenste
in, temelini oluturur; baknz, F Schiller, Historical and Dramatic Works, Cilt 2 (Londra, 1980).
H V Polisensky, The ThirtyYears War, s. 197.
Baknz, H V Polisensky, The ThirtyYears War, s. 245.
Bohemyann ekonomik ve kltr hayatndaki gerileyiin tam bir anlatm iin baknz, H V
Polisensky, The Thirty Years War, s. 245-247
Savan yapt hasarn derecesi konusundaki tartm alar iin G Pages, S H Steinberg, H V
Polisensky ve T K Rabbn yazlarna baknz, T K Rabb (Ed.), The Thirty Years War.
Ynetici snflar arasndaki byk okun nemlice bir ksm yalandand zira, Voltairein daha
sonra Lettres Philosophiquesde belirttii gibi daha nce birka tane Avrupal monark idam edil
miti.
C Hill, The English Revolution and the Brotherhood of Man, C Hill, Puritanism and Revoluti
on (London, 1968) iinde, s. 126.
Aktaran C Hill, Gods Englishmen Harm ondsworth, 1973), s. 87.
R S Duplessis, Transition, s. 68; ayrca baknz G Parker, Europe in Crisis, Tablol, s. 23.
Baknz R S Duplessis, Transition, s.113-115.
John Dillinghamdan Lord Montaguya, aktaran A Fletcher, The Outbreak o f the English Civil
War (Londra, 1981), s, 182.
A Fletcher, The Outbreak, s.182.
New Preacher News risalesinde John Tailor, aktaran A Fletcher, The Outbreak, s. 175.
Aktaran, C Hill, Gods Englishman, s. 62.
Aktaran, C Hill, The C e n tu r y o f R e v o lu tio n 1603-1714 (Londra, 1969), s. 116.
Yapt konum alardan birisinin bu zeti iin baknz, G I Gentles, The New Model Arm y (Ox
ford, 1992) s. 84.
C Hill, Gods Englishman, s. 68-69.
Aktaran, I Gentles, The New Model Army, s. 160.
Baknz, I Gentles, The New Model Army, s. 161-163.
Aktaran, I Gentles, The New Model Army, s. 209.
Aktaran, I Gentles, The New Model Army, s.209.
Aktaran B Banning, The Crisis o f the English Revolution (Londra, 1992), s. 108.
Aktaran, C Hill, Gods Englishman, s. 105.
Aktaran, I Gentles, The New Model Army, s. 330.
C. Hill, Gods Englishman, s. 97.
C Hill, The Century o f Revolution's gre, s. 181.
Bugn bilinen kasaba, Eski Goa olarak bilinir.
Bugnk Hampi kasabasna yakn.
Aktaran V A Smith, The Oxford History o f India (Oxford, 1985), s. 312.
Bunlar Kurasawanin Ran filminde anlatlan savalardr.
J Gernet, A History o f Chinese Civilisation (Cambridge, 1996). Ayrca baknz Introduction, F
W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge History o f China, cilt 7 (Cambridge, 1988), s. 508-509.
J Gernet, A History, s. 426.
J Gernet, A History, s. 442. O rta a Avrupas inden rendii gibi, inli
entelektel ve tek
nik adam lar Beijingdeki Cizvit m isyonundan Rnesans sonras Avrupas hakknda bilgideki
gelimeleri reniyorlard. Baknz C A Roman ve J Needham, The Shorter Science and Civilisa
tion o f China, cilt 4 (Cambridge 1994), s. 220-221.
J Gernet, A History, s. 440.
J Gernet, A History, s. 437.
J Gernet, A History, s. 446
Bununla birlikte Ronald ve Needham (baknz, C A Roman ve J Needham, The Shorter Science,
s. 1 ve 34) Avrupa Rnesansnn etkisinin 17nci yzyl ininde ok nemli olduunu ileri
sryorlar.
J Gernet, A History, s. 425.
J Gernet, A History, s. 426.
J Gernet, A History, s. 426.
F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s. 587.
Nfusla ilgili tahm inleri veren J Gernet, A History, s. 429 ve F W Mote ve D Twitchett (Ed.),
Cambridge, cilt 7, s. 586.

602 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
139
140
141
142
143
144

F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s. 586.

Aktaran F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s.631.
F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s.632.
Bu Feoffrey Parkern, G Parker, Europe in Crisis, s. 17-22deki iddiasdr.
F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s. 587.
Seferleri sona erdirm enin nedeni yalnzca tccarn etkisinin art deildi. Seferler devlete pa
halya geliyordu ve inin Hint Okyansnda bulunabilecek olan mallara ok az ihtiyac vard.
145 F W Mote ve D Twitchett (Ed.), Cambridge, cilt 7, s. 518.
146 J Gernet, A History, s. 431.
147 J Gernet, A History, s. 432432ye gre.
148 Ayrntlar iin baknz, J Gernet, A History, s. 432-433.
149 J Gernet, A History, s. 483
150 Rakamlar, J Gernet, A History, s. 489da veriliyor.
151 J Gernet, A History, s. 464.
152 J Gernet, A History, s. 497.
153 Baknz, J Gernet, History, s. 497-505. Gernetin kendisi, hangi nedenle ise, Manu hakim iyeti
nin kabuln izleyen dnemin sonras iin aydnlanm terim ini kullanm aktadr.
154 J Gernet, History, s. 505.
155 J Gernet, History, s. 507.
156 Ayrntlar J Gernet, History, s. 508den.
157 J Gernet, History, s. 509.
158 Krizin belirtilerinin daha ayrntl yks iin baknz J Gernet, History.
159 M arxin Hindistan hakknda yazlarndaki bir yanl bunlarn nemini bytmesidir. Bu yaz
lar hakknda, bunun dnda vc olan Irfan Habib, M arxa ramen, devletin sulama sistem
lerini inas ve kontrolnn, Mual Hindistannn tarm sal hayatnn ok nemli bir zellii
olduuna inanm ak m m kn deildir diye srar etmektedir. I Habib, The Agrarian System o f the
Mughal India (Londra, 1963), s. 256.
160 Mool yetkililerle zem indarhr arasndaki ilikilerin daha ayrntl bir anlatm iin baknz I
Habib, The Agrarian, s. 66,153-185.
161 I Habib, Agrarian, s. 322-323te aktarlan M anriqueler.
162 I Habib, Agrarian, s. 250. Devlet artn zemindarlardan ok daha fazlasn alyordu. Baknz,
I Habib, The Agrarian, s. 153.
163 H K Naqvi, Mughal Hindustan: Cities and Industries, 1556-1803 (Karachi,1974).
164 S Maqviye gore, Marx on Pre-British Indian Sciety, D D Kosambi Kutlama Komitesi (Ed.),
Essays in Honour ofD D Kosambi, Science and Human Progress (Bombay, 1974) iinde.
165 H K Naqvi, Mughal, s. 2.
166 H K Naqvi, Mughal, s. 18e gre.
167 H K Naqvi, Mughal, s. 22; I Habib, Agrarian, s. 75.
168 I Habib, Agrarian, s. 76.
169 I Habib, Problems in M arxist Historical Analysis, D D Kosambi, s. 73.
170 H K Naqvi, Mughal, s. 155.
171 H K Naqvi, Mughal, s. 171.
172 I Habib, Problems, s. 46.
173 Pelsaert, aktaran I Habib, Agrarian, s. 190.
174 I Habib, Agrarian, s. 77.
175 D D Kosambi, Introduction, D D Kosambi iinde, s. 387. Kosambi, bu dnemde toplumu ta
nm lam ak iin feodalizm terim ini kullanyor. Irfan Habib, bunun geerliliini, artn byk
bir ksm nn vergileri demek iin paraya evrilmesi, gerek bir toprak sahibi snfn ve serfliin
olmamas nedeniyle, en azndan, MS 1200den sonra kabul etmiyor. Baknz I Habib, Prob
lems, s. 46.
176 I Habib, Agrarian, s. 320.
177 Aktaran, I Habib, Agrarian, s. 321.
178 I Habib, Agrarian, s. 328.
179 Aurangzeb babasn tahttan indirdi ve Agra kalesinde, harikulade abideyi (ve divanelii), Taj
M ahali grebildii bir kuleye kapatt.
180 ada bir grg tan, aktaran H K Naqvi, Mughal, s. 23.
181 Aktaran I Habib, Agrarian, s. 330.
182 Ayrntlar, I Habib, Agrarian, s. 333te.
183 I Habib, Agrarian, s. 133.

Notlar
184
185
186
187
188
189
190
191

I Habib, Agrarian, s. 133.

I Habib, Agrarian, s. 133.
H K Naqvi, Mughal, s. 18.
Aktaran, I Habib, Agrarian, s. 339.
I Habib, Agrarian, s. 334-345.
I Habib, Agrarian, s. 336.
I Habib, Agrarian, s. 333.
H indistan tarihileri arasnda burjuvazinin niye kendini ortaya koyamad konusunda nem
li tartm alar vardr. Kimisi, ekonomik durgunluk nedeniyle bunlarn ok gsz olduunu ile
ri srer. Dierleri bamsz olarak mcadee etmediklerini, Dou H indistan irketini, amalar
n elde etmek iin bir ara olarak grdklerini iddia eder. Bu tartm ada yorum yapacak kadar
bilgili deilim. Bunun esas meseleyi, yani bamsz olarak hareket etmeyi baaram adklarn
ve daha sonra da Dou H indistan irketi, H indistanda deil de Londrada belirlenen hedeflere
gre hareket ettii iin zarar grdkleri gereini deitirdiini sanmyorum.
192 I Habib, Agrarian, s. 151.

Beinci K sm
1
2
3
4
5
6

7
8

9
10
11
12
13

14
15
16
17
18

19
20
21
22
23
24
25

Baknz, rnein, G Rude, Europe in the Eighteenth Century (Harvard, 1985), s. 23 ve R S Dup
lessis, Transitions to Capitalism in Early Modern Europe (Cambridge, 1997), s. 174.
Baknz, rnein, G Rude, Europe, s. 23; ve R S Duplessis, Transitions, s. 174.
Saylar R S Duplessis, Transitions, s. 242, 248den.
D Defoe, A Tour Through the Whole Island o f Great Britain (Londra, 1912), aktaran G Rude,
Europe, s. 58.
Bu bulular hakknda zet bilgiler iin baknz D Landes, Wealth,187-191.
Saylar R S Duplessis, Transitions, s. 88, 242den.
J de L Mann, The Cloth Industry in the West o f England (Oxford, 1971) s. 23, 90-91.
Keith Thomas, btn bu inanlar ve bunlarn insanlarn maddi hayatnda nasl bir yer edindii
hakknda uzun ama anlalabilir bir anlat sunm aktadr. Baknz, K Thomas, Religion and the
Decline o f Magic (Harmondsworth,1978) ve ayrca C Ginsburg, Night Battles (Baltimore, 1983).
Bu paragrafta zetlenen gelimenin ok anlalabilir bir anlats iin baknz I B Cohen, The
Birth o f the N ef Physics (Lonra, 1961).
A ktaran G de Santillana, The Age o f Adventure (New York, 1956), s. 158.
Baknz K Thomas, Religion.
Galileonun yksnn snrllklar ve kim i deneylerinin sorunlu yanlar konusunda baknz
I B Cohen, The Birth, s. 91-129.
IB Cohen, The Birth, s.158. Robert Munchenbled, cadln cezalandrlmasnn yaygnlama
snn, devleti kontrol eden gruplarn, krsal nfus zerinde kendi kontrollarn kurm ak iin
yaptklar giriim lerin bir sonucu olduunu ileri sryor. Baknz, rnein, R Munchenbled,
Sorceries, Justice et Societe /Paris, 1987), s. 9-10.
K Thomas, Religion, s. 598.
Baknz K Thomas, Religion, s. 533, 537.
C Hill, A Century o f RevolutionA gre, s. 250.
Aktaran, K Thomas, Religion, s. 692.
Bu Aydnlanm ann tam olarak nelerden olutuu yolunda birbirinden farkl anlatlara yol
aabilir.Dolaysyla, rnein, Ernst Cassirer (E Cassirer, The Philosophy o f Enrightenment (Bos
ton,1955)) Descartesden itibaren rasyonalist filozoflar Aydnlanm ann bir paras sayar; buna
karlk George Rude (G Rude, Europe) Aydnlanm ann, bu filozoflara kar John Lockeun
ilham ettii bir tepkiyle baladn syler.
Leibniz Newtonun matematiksel formllerini kabul ediyor ama onun genel evren modelini
reddediyordu.
Salonlarla ilgili bir anlat iin baknz P Naville, D Holbach et la Philesophie Scientifique au xve
Siecle (Paris, 1967), s. 46-48.
Aktaran, P Naville, Philesophie, s. 118-119.
G Rude, Europe's gre, s. 131.
G Rude, Europe, s. 132.
P Naville, Philesophie, s. 73.
D O utram , Vie Enlightenment (Cambridge, 1955) s. 75. Buna karlk isveli doa bilimci Lin-

604 | H a l k l a r n D n y a Tar i h i

26

27
28
29
30
31
52
33

34
35
36

37
38
39
40
41
42
43

44
45
46
47
48

49

50

51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62

naeus, renklere gre kat bir ayrm ortaya koydu.

G Rude, Europe, s. 135-136. Monarilerin amac, ulusal kilisiler zerinde kendi kontrollarn
salamakt. Bununla birilikte, sonu, gerici fikirleri yayan byk bir kurum un zayflamas
oldu.
A ktaran P Gay, The Enlightenment (New York, 1977), s. 71.
R Darnton, The Business o f the Enlightenment (Harvard, 1979), s. 528.
R Darnton, Business, s. 526.
G Rude, Europes gre, s. 170.
I Kant, aktaran G Rude, Europes gre, s. 171.
Jakarta.
Bu, R Blackburn, The Making o f the New World Slavery (Londra, 1997), s. 3te Blackburnun
tahm inidir. Biraz daha az ya da biraz daha fazla baka tahm inler de vardr. Sz konusu olan
saylarn uzunca bir tartm as iin baknz P M anning, Slavery and African Life (Camridge,
1990), s. 104.
M Manning, Slavery, s. 35.
M M anning, Slavery, s. 30.
Baknz A Calder, Revolutionary Empire (New York, 1981), s. 257-258;Robet Louis Stephensonun
roman Kidnapped (Karlan ocuk), 18inci yzyl ortas skoyasnda byle bir karma olay
ile balar.
R Blackburn, Making, s. 230.
A Calder, Revolutionary, s. 566.
Barry Unsworthun rom an Sacred Hunger (Kutsal Alk- Londra, 1992) klelerin ve denizcile
rin sahip olduklar ortak duygular hakknda ok iyi bir fikir verir.
A Calder, Revolutionary, s. 289.
R Blackburn, Making, s. 231.
Ayrntlar iin baknz R Blackburn, Making, s. 240-241.
Dolaysyla Blackburnun ayaklanma hakknda anlattklar ( R Blackburn, Making iinde, s.
256-258) Afrikal klelerin katlm n vurgularken, Calder (A Calder, Revolutionary, s. 311-312)
yalnzca iin K zlderilileri ilikin boyutuna gndermede bulunur ve klelerin katlm ndan
sz etmez.
R Blackburn, Making, s. 234.
Blackburndaki bu resmin siyah-beyaz ve renkli repredksiyonu vardr, Making, s. 32.
Baknz R Blackburn, Making, s. 254-255, 264-265.
J Locke, An Essay Concerning Human Understanding (Oxford, 1975), s. 606-607, aktaran R
Blackburn, Making, s. 329.
Bu, rnein, Royal Africa Companynin Gambiyadaki eski temsilcisi Francis Moore tarafn
dan 1738de yaynlanan bir eserde ileri srlen bir iddiadr. Baknz, A Calder Revoutionary, s.
454.
Adam Smith, Condorcet ve Benjamin Franklin gibi en iyi bilinen Aydnlanma figrlerinin pek
ou, Hume gibi kimileri Afrikallarn doutan gelen zihinsel geriliini kabul etse de, klelie
kar kmtr.
W E W ashburn ve B Trigger, Native Peoples in Euro-American Historiography, W E Wash
burn ve B Trigger (Ed.) Cambridge History o f Native Peoples o f the Americas, cilt 1 (Cambridge,
1996), s. 74.
W E W ashburn ve B Trigger, Native, s. 75.
W E W ashburn ve B Trigger, Native, s. 79.
W E W ashburn ve B Trigger, Native, s. 80.
P M anning, Slavery, s. 13. R Blackburn, Making, 12nci blmde deiik tezlerin ok yararl bir
zeti vardr.
P Matthias, The First Industrial Nation (Londra, 1983), s. 168.
Ticaretin yaps, kukusuz bundan ok daha karmakt. Ama baz zorunlu zellikleri zetle
mektedir.
P M anning, Slavery, s. 22.
P M anning, Slavery, s. 34.
P Manning, Slavery, s. 85.
P M anning, Slavery, s. 23.
A Smithin Avrupa Aydnlanmas ile ilikileri konusunda baknz I Simpson Ross, The Life o f
Adam Smith (Oxford, 1995).
A Smith, The Wealth o f Nations (Harmondsworth, 1982), s. 433.

N o t l a r I 605
A Smith, Wealth, s. 104,133.
A Smith, Wealth, s. 430-431.
A Smith, Wealth, s. 488.
E Roll, History o f Economic Thought (Londra, 1962.), s. 151.
A Smith, Wealth, s. 168.
A Smith, Wealth, s. 169.

A ltnc Ksm
1
2

3
4
5

6
7
8

9
10

11
12

13
14
15

16
17
18
19
20
21

22

23

24
25
26
27

28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

Baknz E W right, Benjamin Franklin and the American Revolution, s. 71, 90.
R A Ryerson, The Revolution Has Now Begun; Radical Committees in Philadelphia, 1765-76
(Pennsylvania, 1978), s. 3-4.
E C ountrym an, The American Revolution (Londra, 1986), s. 71.
Theodore Draper bunu , A Struggle for Power (Londra, 1996) adl almasnda ayrntl bir
ekilde belgelemitir.
E C ountrym an, American Revolution, s. 97.
E C ountrym an, American Revolution, s. 98,100.
E Countrym an, American Revolution, s. 100.
E C ountrym an, American Revolution, s. 103.
E Countrym an, American Revolution, s. 103 ve E Countrym an, A People in Revolution (Balti
more, 1981), s. 30.
E Countrym an, American Revolution, s. 103.
Aktaran, E W right, Benjamin Franklin, s. 116.
Aktaran, E C ountrym an, American Revolution, s. 70-71.
E C ountrym an, American Revolution, s. 4.
E C ountrym an, American Revolution, s. 113-114.
E C ountrym an, A People, s. 102,125-126.
E Countrym an, A People, s. 102. Ayrca onun E C ountrym an, American Revolution, s. 118deki
ve R A Ryersonun The Revolutionda Pennsylvania hakknda anlattklarna baknz.
A ktaran J Keane, Tom Paine, A Political Life (Londra, 1995).
A ktaran J Keane, Tom Paine, s. 125.
E Countrym an, A People, s. 150.
E Countrym an, A People, s. 121de verilen say.
E Countrym an, American Revolution, s. 162.
E Countrym an, American Revolution, s. 71.
Dolaysyla Jeffersonun Bamszlk Bildirgesinin ilk taslanda klelii cesaretlendirdii iin
monariye kar tah rif edilmi bir saldr ve sonra da kleleri isyana tevik eden bir ibare vard.
Baknz E C ountrym an, American Revolution, s. 71.
R R Palmer, Social and Psychological Foundation of the Revolutionary Era, A Goodwin (Ed.),
Cambridge New Mdern History, cilt v (Cambridge, 1965), s. 422.
Aktaran P McGarr, The Great French Revolution, Marxism and the Great French Revolution,
International Socialism 43 (Haziran 1989), s. 40.
Baka yerlerin yan sra, P McGarr, The Great French Revolution, s. 48de aktarlyor.
Bu szler, Georg Buechnerin 1835 tarihli oyunu Dantonun lm nde Dantona malediliyor.
Aslnda, Danton ile Robespierre arasndaki kopmadan bir yl kadar nce, ekmek iin ayakla
nanlara sert cezalar neren Jironden Vergninauddan kaynaklanm gibi grnyor.
L Madelin, Talleyrand (Londra, 1948), s. 12.
A Soboul, The French Revolutionl787-1799 (Londra, 1989), s. 37.
R S Duplessis, Transitions to Capitalism in Early Modern Europe (Cambridge, 1997), s. 242.
R S Duplessis, Transitions, s. 237.
Son zam anlardaki revizyonistlerin en dikkat ekeni F Furettir, Interpreting the French Revo
lution (Cambridge, 1981).
A Soboul, The French Revolution, s. 99.
Aktaran, A Soboul, The French Revolution, s. 255.
Aktaran, A Soboul, The French Revolution, s. 307.
A Soboul, The French Revolution, s. 309.
Aktaran, A Soboul, The French Revolution, s. 325.
Borlanmalarn ve vergilerin ayrntalar iin bakanz P Kropotkin, The Great French Revoluti-

60 6

H a l k l a r n D n y a T ar i h i

39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51

52
53
54
55
56
57
58

59
60
61
62
63
64
65
66

67
68

69
70

71

72
73
74
75
76
77
78
79
80
81

on (Londra, 1971), s. 410-411.

G Lefebvre, The French Revolution, cilt II (New York, 1964) s. 57.
P Kropotkin, The Greate gre, s. 404.
Aktaran, P Kropotkin, The Great, s. 387.
P Kropotkin, The Greate gre, s. 387.
A Soboul, The French Revolution, s. 339
Ayrntlar iin bakanz A Soboul, The French Revolution, s. 342.
A Soboul, The French Revolution, s.386.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences and Conservatism in Literature and Thought,
C W Crawley (Ed.), Cambirdge, New Modern History, cilt ix iinde (Cambridge, 1965), s. 91.
O nun Class Struggle in the First French Republic adleserine baknz.
G W F Hegel, The Philosophy o f History (New York,1956), s. 447.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences, s. 100.
G Williams, Artisans and Sans-culottes (Londra, 1981), s. 58.
G Williams, Artisans, s. 59,62-66. E P Thompsonun klasik eseri The Making o f the English Wor
king Class (New Yorkl966), 5inci blmde, Planting the Liberty Tree bugelimelerin kapsayc
yksn ierir.
G Williams, Artisansa gre, s. 78.
Eksiksiz bir anlat iin baknz E P Thmpson, The Making, s. 73-74.
J D Mackie, A History o f Scotland (Harmondsworth, 1973), s. 311-313de anlatlanlara baknz.
T Moore, The Life and Death o f Lord Edward Fitzgerald, cilt 1 (Londra, 1831), s. 204.
F Campbell, The Discenting Voice, Protestant Democracy in Ulster (Belfast,1991), s. 51.
F Campbell, The Discenting Voice, s. 98.
Bu saylar T Gray, The Orange Order (Londra, 1972) s. 69da veriliyor. T Packenham, ayaklan
mada lenlerin saysn 30.000 ile 70.000 arasnda veriyor, baknz, The Year o f Liberty (Londra,
1978), s. 392.
F Campbell, The Discenting Voice, s. 83.
C Fitzgibbon, aktaran T Gray, The Orange Order, s. 68.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences, s. 100.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences, s.98.
Aktaran, J Keane, Tom Paine, s. 323.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences, s. 106.
Aktaran H G Schenk, Revolutionary Influences, s. 105.
E Gibbon, Autobiography, aktaran P Gray Voltaires Politics (New Jersey, 1959), s. 259.
Hem Coleridge hem de Hlderlin, H G Schenk, Revolutionary Influences, s. 100de aktarlyor.
Baknz, A Desmond ve J Moore, Darwin (Londra, 1992).
Aktaran R M Hartwell, Economic Change in England and Europe 1780-1830, Cambridge New
Modern History, clti x iinde, s. 42.
Bu tr olgular A m erikalarn pre-Columbian (Kolomb ncesi) uygarlklarnn irrasyonel ya da
tekerlei kullanam am ak nedeniyle geri kalm olduu anlam na gelmez zira doa onlara teker
lekli aralar ekebilecek potansiyel olarak ehliletirilebilir ekim hayvanlar sunmamtr.
Stockporttan Darlingtona ilk demiryolu 1825te ald ama itici gcnn ou. Lokomotif
lerden deil de sabit bakinalardan geliyordu. Baknz P Mathias, The First Industrial Nation
(Londra, 1983), b. 255.
Saylar, E Hobsbawm, Industry and Empire (Harmondsworth,1971) s. 86dan.
Tutum lardaki bu dnm n tam bir yks iin baknz E P Thompson, Time, Work and
Industrial Capitalism, Customs in Common (Londra,1992) iinde s. 352-403.
1832 Yoksul Yasas Raporunun kantlar, D McNally, Against the Market (Londra,1993) iinde,
s. 101de aktarlyor.
J Thelwall, The Rights o f Nature (Londra, 1796), s. 21,24, aktaran Thompson, Making, s. 185.
Baknz, rnein, D W illiams, John Frost, a Study in Chartism(New York, 1969).
Baknz, M Jenkins, The General Strike o f1842 (Londra, 1980); ada bir anlat iin baknz The
Trial o f Fergus OConnor and Fifty-Eight Others (Manchester, 1843, reprinted New Yok 1970).
Eksiksiz bir aklama iin baknz, J Saville, 1848 (Cambridge, 1987).
Cambridge New Modern History, cilt x, s. 59da aktarlyor.
G Mayer, Frederick Engels (Londra, 1936)ya gre, s. 44.
Engelsin Owena gsterdii ilgi ve takdiri hakknda baknz G Mayer, Frederick Engels, s. 45.
Ekonomi politiin etkisi konusundaki gr iin The Condition o f the English Working Class,
evirisi K Marx, Frederick Engels, Collected Works, cilt 4 (Londra, 1975) iinde s. 527ye baknz

Notlar
ve Manchestere geldikten bir yl sonra bu konudaki eletirisi iin baknz Outline of a Critique
of Political Economy, K Marx ve Frederick Engels, Collected Works, cilt 3 (Londra, 1975) iinde
s. 418e baknz.
82 Bugn eitli edisyonlar halinde Paris Manuscripts, 1844 Manuscripts ya da kimi zam an yalnz
ca The Early Writings ad altnda yaynlanmtr.
83 Btn alntlar K Marx, 1844 Manuscripts, K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 3ten.
84 Marx bunu Capitalin cildinde yapar. D ncelerinin daha ayrntl bir anlatm iin benim
kitabm, The Economics o f the Madhouse (Londra, 1995); yine benim Explaining the Crisis, a
M arxist Reappraisal (Londra, 1999) ve A Calliniconun The Revolutionary Ideas o f Karl M arx
(Londra, 1999)a baknz.
85 ngilizce evirilerin pek ou burada m an/adam szcn ve he zam irini kullanyor. Ama
aslnda Marx Almanca szck Menschen (insanlar) kullanyor m ann (adam) szcn
deil.
86 Aktaran R Price (Ed.), Documents on the French Revolution o f 1848 (Londra, 1996), s. 46-47.
87 D Blackbourn, The Fontana History o f Germany, 1780-1918 (Londra, 1997), s. 147.
88 R Price (Ed.), Documents, s. 9. Almanya R hineland iin baknz J Sperber, Rhineland Radicals
(New Jersey,1993), s. 54-59.
89 R Price (Ed.), Documents, s.ll.
90 C Pouthas, The Revolutios of 1848, Cambridge New Modern History Cilt x iinde s. 393.
91 C Pouthas, The Revolutios of 1848, s. 394.
92 R Price (Ed.), Documents, s. 17.
93 Bu saylar, o srada, 2 Temmuz 1848de Neue Rheinische Zeitungda yazan Frederick Engels
veriyor, evirisi K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 7 (Londra, 1977) iinde s. 161.
94 Flaubertin rom an Gnl ki Yetimekte, bunlarn tavrlarnn sempatik yks kadar devrimci
kulplerin toplantlarnn karikatrn ierir.
95 R Price (Ed.), Documents.
96 F Engels, Neue Rheinische Zeitung, 27 Haziran 1848, evirisi K Marx, F Engels, Collected Works,
cilt 7 iinde, s. 131.
97 Aktaran, R Price (Ed.), Documents, s. 20.
98 F Mehring, Absolutism and Rovolution in Germany, 1525-1848 (Londra, 1975), s. 214.
99 Neue Rheinische Zeitung, 31 Aralk 1848, evirisi Collected Works, cilt 7 iinde.
100 Buradaki btn saylar D Blackbourn, Fontana History o f Germany, s. 180.
101 Leopar filminde anlatlan bu isyandr.
102 Leopar filminde prensin kulland szckler.
103 Douglasla yaplan tartm adaki konuma, aktaran J M McPherson, The Struggle for Equality
(New Jersey, 1992) s. 11.
104 rnein, 4 Temmuz 1861de yapt konumaya baknz, ataran, J M McPherson, Battle Cry fo r
Freedom (Londra, 1988), s. 312.
105 Aktaran, McPherson, Battle Cry, s. 46.
106 Marx buna o zaman iaret etmiti. 7 Kasm 1861 tarihli Die Presse gazetesi iin yazd m aka
leye baknz; evirisi K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 19 (Londra, 1984) iinde s. 50.
107 J M McPherson, The Struggle fo r Equality, s. 47.
108 Aktaran, J M McPherson, The Struggle fo r Equality, s. 47.
109 J M McPherson, The Struggle fo r Equality, s. 51
110 J M McPherson, The Struggle fo r Equality, s. 82
111 J M McPherson, The Struggle for Equality, s. 128-129.
112 Frederick Engels bile M arxa Kuzeyin temiz bir dayak yiyeceini beklediini (30 Temmuz
1862) ve Kuzeyin isyan bastrm a konusundaki yetenei konusunda kuku duyduunu ya
zyordu (9 Eyll 1862). Buna karlk Marx, bu heriflerin [Gney] ktleyeceklerine hayatm
bahse koymaya hazrm... Sen ilerin askeri yanndan ok fazla etkileniveriyorsun (10 Eyll
1862) diye yazyordu. Baknz, K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 41 (Moskova, 1985), s.
414-416.
113 M arx bu konumay Die Pressenin 22Austos 1862 tarihli saysndaki makalesinde geni ola
rak aktarm aktadr; K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 19 iinde, s. 234-235. Baz paralar
ayrca J M McPherson, The Struggle fo r Equality, s. 113te de aktarlm aktadr.
114 Karl Marx, Die Presse, 12 Ekim 1862deki makale, evirisi K Marx, F Engels, Collected Works,
cilt 19 iinde, s. 250.
115 Baknz, rnein, hicvedici rom an Zadig ve The Princess o f Babylon.
116 A Smith, The Wealth o f Nations (Londra, 1986), s. 174-175.

607

608 J H a l k l a r n D n y a Tar i hi
117 Kiplingin ksa hikyelerinde zenci, yerliler iin kullanlan ortak ifadedir. Woglar Britanya
m paratorluu tarafndan smrgeletirilme ansna eriememi herhangi birisi iin kullanlan
kapsaml uygun bir hakarettir.
118 B Stein, A History o f India (Oxford, 1998), s. 202; H indistanda resmen kolonizasyonun bala
m asndan ok nce yerli bir kapitalist snfn gelimesinden sz edecek kadar ileri gitmektedir.
Ben, bu nitelendirmenin doru olup olmayacan kestirebilecek kadar bilgili deilim. Bunun
la birlikte burada anlatlan eyin Avrupada feodal dnemin ortalarndan itibaren Avrupay
karakterize eden ey gibi, tccar ve finans kapitali olduu, ok embriyonik biimler dnda,
endstriyel ya da tarm sal bir kapitalizm olmad konusunda kukularm var. Kimi tarihiler
ayn zam anda din ve kyl savalarnn tam kapitalist gelimeye yolu am olabileceini iddia
ederken, dierleri bunu iddetle reddederler. Ben yine bir hkm vermek pozisyonunda dei
lim.
119 K Marx, The Revolt in the Indian Arm y, New York Daily Tribune, 15 Temmuz 1857, K Marx, F
Engels, Collected Works, cilt 15 (Moskova, 1986) iinde, s. 297.
120 B Stein, A History, s. 248e gre.
121 Dorudan emperyal ynetimin ilk yllar ve 1890lardan sonraki yllar iin verilen saylar B
Stein, A History, s. 257 ve 263tedir.
122 Bunlar B Stein, A History, s. 262de verilen saylardr.
123 Bir Sansrc, m paratorra M uhtra, evirisi F Schurm ann ve O Scholl, Imperial China (H ar
mondsworth, 1977), s. 139.
124 Bunlar hem editrlerin hem de Tsiang Ting-funun F Schurmann ve O Scholl, Imperial China,
s. 126, 133 ve 139daki aklamalardr.
125 Bu, J Gernet, A History o f Chinese Civilisation (Cambridge,1996), s. 539-541de gl bi ekilde
ileri srlen bir iddiadr.
126 W Franke, The Tai-ping Rebellion, F Schurm ann ve O Scholl, Imperial China, s. 170-183den
paralar.
127 Sayy veren P A Kuhn, "Ihe Tai-ping Rebellion, R Fairbank (Ed).), Cambridge History of
China, cilt 10 (Cambridge, 1978) iinde, s. 309.
128 J Batou, M uhammed Alis Egypt, 1805-1848, J Batou (Ed.), Between Development and Under
development (Cenevre, 1991) iinde, s. 183-207. Baz iktisat tarihileri (rnein D Landes, The
Wealth and Poverty o f Nations (Londra, 1998)de bu ilerleme tablosuna kar karlar. Verimsiz
liklere, rnlerin dk kalite ve yksek gerek maliyetlerine iaret ederler. Ancak ayn nokta
lar dier lkelerdeki, daha sonra uluslararas rekabet baars gsteren, 1880lerde Japonyada
olduu gibi, sanayilemenin erken evreleri iin de ileri srleilir. Onlarla Msr arasndaki bir
byk fark, onlarn dorudan yabanc rekabetinden daha fazla korunm u olmalar ve batllarn dorudan dikte ettikleri ticaret politikalarna daha kolaylkla kar durabilmeleriydi.
129 Aktaran, J Batou, M uhammed Alis Egypt, s. 205.
130 M Hane, Modern Japan (Boulder, 1992), s. 52-53.
131 M Hane, Modern Japan, s. 71.
132 T Gautierden aktaran A Horne, The Fail o f Paris (Londra, 1968), s. 26.
133 A Horne, 'Ihe Fail o f Paris, s. 53.
134 Baknz, rnein, A Horne, The Fail o f Paris, s. 254te verilen fiyat listesi.
135 Aktaran A Horne, The Fail o f Paris, s. 328.
136 P O Lissagaray, History o f the Paris Commune,eviren EMarx (Londra, 1976), s. 65.
137 P O Lissagaray, History o f the Paris Commune, s. 65.
138 K Marx, The Civil W ar in France, K Marx, F Engels, Collected Works, cilt 2 (Londra, 1986)
iinde, s. 333-334.
139 K Marx, The Civil W ar in France, s. 339.
140 Aktaran A Horne, The Fall o f Paris, s. 551.
141 The Times, 29 Mays ve 1 Haziran 1871, aktaran A. Horne, The Fall o f Paris, s. 555.
142 A H om e, The Fall o f Paris, s. 556.
143 Louise Michelin yarglanmas pek ok yerde anlatlr. Baknz rnein, P O Lissagaray, History
o f the Paris Commune, s.343-344.
144 A Horne, The Fail o f Paris, s. 363.
145 K Marx, Kugelmanna 12 Nisan 1871 tarihli mektup, K Marx ve F Engels, On the Paris Commu
ne (Moskova, 1976), s. 284.
146 K Marx, Kugelmanna 17 Nisan 1871 tarihli mektup, K Marx ve F Engels, On the Paris Commu
ne (Moskova, 1976), s. 285.

N o tla r

Yedinci Ksm
1
2
3
4
5
6

9
10
11
12
13
14
15
16
17
18

19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

32
33

34
35

Saylar, G Stedman Jones, Outcast London (Harmondsworth, 1976), s. 132de veriliyor.

E Hobsbawm, Industry and Empire (Harmondsworth, 1971) iinde tablo 13 ve 3e baknz.
OECD saylar.
Eyll 1893te G B Longstaff, aktaran G Stedman Jones, Outcast London, s. 128.
Aktaran, G Stedman Jones, Outcast London, s. 129.
Charity Organizing Report (Hayr leri rgtleme Dernei) 1870-1871 raporu, aktaran G Sted
m an Jones, Outcast London, s. 266.
Uygulamada Maxwell bu modelle elikiye den matematiksel yaklamlar kulland ve 20inci
yzylda varln srrecek olan kim i ok farkl modellerin temelini att. Ancak bir nesil bo
yunca bilimsel dncenin byk bir ksmn etkileyecek olan onun orijinal modeliydi. Bak
nz, W Berkson, Fields o f Force (Londra, 1974), blm 5, 6 ve 7 ve zellikle s. 150-155.
Maxwellin evren modelinde olduu gibi, Freudun teorisinde de ok farkl bir yaklama konu
olan unsurlar vard. Ancak Freudun kendi hareket noktas kesinlikle mekanik determinizm
zerinde temelleniyordu. rnein, Freudun histeri belirtilerinin tedavisinde ameliyat giriim
leri iin baknz J Masson, The Assault on Truth (Harmondsworth, 1984), s. 55-106.
Aktaran R Miliband, Capitalist Democracy in Britain (Oxford, 1982), diphot 2, s. 22.
Baknz, R H arrison, Before the Socialists (Londra, 1965), s. 69-78.
M Cowling, 1867, Disraeli, Gladstone and Revolution, R Miliband, Capitalist Democracy, s. 25te
aktarlyor.
K Marx, The Civil War in Francein ikinci msveddesi, evirisi K Marx ve F Engels, Collected
Works, cilt 22 (Londra, 1985) iinde.
M Cowling, Disraeli, s. 49
R Miliband, Capitalist D em ocracy, s. 28.
Hanham , aktaran R Miliband, Capitalist Democracy, s. 27.
R T McKinzie, British Political Parties (Londra, 1963), s. 15.
Bu konuda baknz G Stedman Jones, Outcast, s. 344,348.
En eski sanayi kapitalizmi olarak Britanya ayrca yukardan milliyetiliin en eskisine de sa
hipti. E P Thompson, 1790larda Britanya Jakobenizmine kar kmak iin hkm etin popler
milliyeti rgtleri nasl desteklediini gstermitir. Baknz, E P Thompson, The Making o f
the English WorkingClass (New York, 1966). Daha sonralar Linda Colley, 1750lerin ortasndan
itibaren gelien milliyetiliin bykln vurgulam tr. Baknz, L Colley, Britons (Londra,
1994). O nun yaklam maalesef tek boyutludur ve Thompsonun iaret ettii eyi, her zaman
mevcut olan milliyetilie kar olan akm lar grmekte baarsz olmutur.
E Bernstein, Evolutionary Socialism (Londra, 1909), s. xi.
E Bernstein, Evolutionary Socialism, s. 159.
E Bernstein, Evolutionary Socialism, s. 160.
R Luxemburg, Social Reform or Social Revolution (Colombo, 1966).
B Vandervort, Wars o f Imperial Conquest in Africa 1830-1924 (Londra, 1998), s. 27.
Nicola Labanca, aktaran B Vandervort, Wars o f Imperial Conquest, s. 164.
B Vandervort, Wars o f Imperial Conquest, s. 177. Ayrca baknz T Packenham, The Scramble for
Africa (Londra, 1992), s. 539-548.
T Packenham, The Scramble, s. 546.
T Packenham, The Scramble, s. 652.
T Packenham, The Scramble, s. 600. Leopoldun insansever ve klelik kart iddialar iin bak
nz s. 11-23.
Aktaran, T Packenham, The Scramble, s. 22.
Saylar H Feis, Europe: The Worlds Banker, 1879-1914, M Kidron, Imperialism, the Highest
Stage but One, International Socialism 9 (lk seri) iinde, s. 18.
Emperyalizmin eknomisi konusunda uzun bir tartm a iin benim kitabm Explaining the Cri
sis (Londra, 1999), s. 35-36ya baknz ve ampirik veriler konusunaki kar iddialara cevap iin
baknz dip not 50, s. 159.
Ayrntlar L Derfler, Paul Lafargue and the Flowering o f French Socialism (Harvard, 1998), s. 48
ve 90.
Baknz L Trotsky, Results and Prospects, The Permanent Revolution and the Results and Pros
pects (Londra, 1962) iinde. Bu devrim in genel yks iin baknz L Trotsky, 1905 (New York,
1972).
Tam bal: The Mass Strike, the Political Party and the Trade Unions (Londra, 1986).
A Sayers, The Failure of Italian Socialism, International Socialism, 37 (ilk seri).

609

610 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46

47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66

67
68

69

70
71
72
73
74
75
76
77
78
79

R Luxemburg, 1915 baharnda yazyor, The Junius Pamphlet (Londra, 1967) iinde s. 1.
L Trotsky, M y Life (New York, 1960), s. 233-234.
J Canning (Ed.), Living History: 1914 (Londra, 1967), s. 240.
V Serge, Memoirs o f a Revolutionary (Londra, 1963), s. 47.
Aktaran L Trotsky, My Life, s. 233.
D Blacbourne, The Fontana History o f Germany 1780-1918 (Londra, 1977), s. 461-462.
A Shlyapnikov, On the Eve o f 1917 (Londra, 1982), s. 18.
R Fox, Smoky Crusade (Londra, 1938), s. 192.
L Trotsky, My Life, s. 233-234.
Bunlar, J Joll, Europe Since 1870te (Londra, 1983) aktarlyor, s. 194.
Keir Hardie, aktaran R Miliband, Parliamentary Socialism (Londra, 1975), s. 44. Kautskynin
pozisyonunun yks iin baknz M Salvadori, Karl Kautsky and the Socialist Revolution 18801938 (Londra, 1979), s. 183-185.
D Blacbourne, The Fontana History o f Germany, s. 75e gre.
Aktaran, D MacIntyre, The Great War, Causes and Consequences (Glasgow, 1979) s. 63.
D MacIntyre, The Great War, s. 64.
D Blacbourne, The Fontana History o f Germany, s. 488-489.
Ayrntlar iin baknz D Blacbourne, The Fontana History o f Germany, s. 480-482.
Saylar, J Kocka, Facing Total War (Londra, 1984) s. 23te veriliyor.
J Kocka, Facing Total War, s. 17.
D MacIntyre, The Great War, s. 61.
Aktaran, W Allison ve J Fairley, The Monocled Mutineer (Londra, 1986), s. 68.
Bunun 1916 Noelindeki yks iin, Temen W illiam St Legerin gnlne baknz, M Moynihan (Ed.), People at War 1914-1918 (Londra, 1988), s. 52.
Katlanlarla yaplan grmelere dayanan tam bir anlat iin W Allison ve J Fairley, The Monoc
led Mutineer, s. 81-111e baknz.
evirisi, V I Lenin, Collected Works, cilt 23 (Moskova, 1964), s. 253.
Austos 1914ten nce St Petersburg olarak biliniyor.
Tarihler o srada Rusyada hl kullanlan Jlyen takvim ine gredir. Batda kullanlan slah
edilmi Gregoryan takvim ine gre M artta oldu.
L Trotsky, The History o f the Russion Revolution (Londra, 1965) s. 121de Kayurovun tankl
na gre.
S A Smith, Petrograd in 1917: the View from Below, D H Kaiser (Ed.) The Workers Revolution
in Russia of 1917 (Cambridge, 1987), s. 61
Aktaran, L Trotsky, The History, s. 181.
N N Sukhanov, The Russian Revolution 1917 (Princeton, 1984), s. 77.
N Stone, The Eastern Front (Londra, 1975), s. 218.
N Stone, The Eastern Front, s. 283-284,291.
Saylar ve daha fazla ayrnt S A Smith, Red Petrograd (Cambridge, 1983), s. 10-12de veriliyor.
Bolevikler alt, Menevikler yedi sandalye ald ama Meneviklerin kazandklar yerler daha
fazla orta snf seim blgeleriydi. Baknz, T Cliff, Lenin Volume 1: Building the Party (Londra,
1975), s. 325.
Bu paragrafta eylemlerin uzun bir tarihini ve teorik tartm alar zetliyorum. yknn daha
tam bir anlatm iin baknz T Cliff, Lenin, Cilt l.;l Getzler, Martov (Melbourne, 1967)da nde
gelen Meneviklerin yklerini yanl bir ekilde sunuyor.
Saylar, T Cliff, Lenin Volume 2: All Power to the Soviets (Londra, 1976), s. 148, 150de.
Saylar, kaynaklaryla birlikte M Haynes, Was Here a Parliam entary Alternative in 1917?,
International Socialism, 76, s. 46.
Her iki grup veri, kaynaklaryla birlikte M Haynes, Was There a Parliam entary Alternative in
1917?de veriliyor.
Bu mcadelelerin bir ksm nn yks iin baknz S A Smith, Red Petrograd; T Cliff, Lenin
Volume 2, s. 168-189.
Aktaran N N Sukhanov, The Russian Revolution 1917, s. 627-628.
Aktaran N N Sukhanov, The Russian Revolution 1917, s. 629.
Saylar kaynaklaryla birlikte S A Smith, Red Petrograd, s. 87de veriliyor.
V I Lenin, Collected Works, cilt 8 (Moskova, 1962), s. 28-29.
V I Lenin, Collected Works, cilt 27 (Moskova, 1962), s. 98.
Bu ayaklanmann yks iin baknz J M Camm ett, Antonio Gramsci and the Origins o f Itali
an Communism (Stanford, 1967), s. 52-53.

Notlar
80 Aktaran P Nettle, Rosa Luxemburg, cilt II (Londra, 1966), s, 689.
81 S A Smith, Red Petrograd, s. 243.
82 Ayrntlar iin baknz V Serge, Year One o f the Russian Revolution (Londra, 1992), s. 282.
83 V Serge, Year One, s. 245.
84 V Serge, Year One, s. 265.
85 F A Upton, The Finnish Revolution 1917-1918 (M innesota,1980), s. 522, aktaran J Rees, In De
fence of October, International Socialism, 52, s. 33.
86 J Joll, Europe Since 1870 (Londra, 1990), s. 237ye gre.
87 Bunun iin ve Almanca konuan Avusturyada devrim in daha fazla ayrnts iin baknz F L
Carsten, Revolution in Cetral Europe 1918-1919 (Londra, 1972), s. 22-32.
88 Bu konuda daha fazla ayrnt ve kaynaklar ve Alman devrim inin dier ynleri iin benim kita
bm The Lost Revolution, Germany 1918-1923e (Londra 1982) baknz.
89 O srada Berlinde bir hastanede olan Rosa Levine-Meyere gre. O nun kitab Levinee (Londra,
1973), s. 80e baknz.
90 E Hobsbawm, The Age o f Extremes (Londra 1994), s. 68.
91 Aktaran E H Carr, The Bolshevik Revolution, cilt 3 (Harmondsworth, 1966), s. 135-136.
92 A ktaran E H Carr, The Bolshevik Revolution, cilt 3, s. 135.
93 Ayrntlar E H Carr, The Bolshevik Revolution, cilt 3, s. 134te.
94 Aktaran E W igham, Strikes and Government 1893-1981 (Londra, 1982), s. 53.
95 G H Meaker, The Revolutionary Left in Spain 1914-1923 (Stanford, 1974), s. 134.
96 Aktaran, G H Meaker, The Revolutionary Left, s. 141.
97 G H Meaker, The Revolutionary Left, s. 142.
98 G H Meaker, The Revolutionary Left, s. 143.
99 Grevin yks iin baknz , G H Meaker, The Revolutionary Left, s. 158-161 ve 165-168; ve G
Brennan, The Spanish Labyrinth (Cambridge, 1974), s. 70-71. Meaker grevin sonucunu iilerin
yenilgisi, Brennan ise etkisiz olarak gryor. Buna karlk P Pages bunu iiler iin elverili
bir sonu olarak gryor. Onun kitab, Andreu Nin, Su Evolucion Politiaca (Madrid, 1975).
100 I Turner, Industrial Labour and Politics (Londra, 1965), s. 194.
101 yknn tm Erhard Lucasin Marzrevolution 1920'd. (Frankfurt, 1974) ok parlak bir ekil
de anlatlr. Olaylarn zeti iin benim kitabm The Lost Revolution, Blm 9a baknz.
102 P Spriano, The Occupation o f the Factories, Italy 1920 (Londra, 1975), s. 60.
103 P Spriano, The Occupation o f the Factories, s. 21-22.
104 Aktaran, P Spriano, The Occupation o f the Factories, s. 56.
105 Bu konum ann tam m etni R Levine-Meyer, Levine iinde.
106 Jacques Mesnile Nisan 1921 tarihli mektup, aktaran P Spriano, The Occupation o f the Factories,
s. 132.
107 Aktaran, P Spriano, The Occupation o f the Factories, s. 129-130.
108 A Rossi (Tascann takm a ad), The Rise o f Italian Fascism (Londra, 1938), s. 68.
109 A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 74.
110 1923 ylnda devrimci durum un ne kadar gerek olduu tartm alar iin baknz benim The
Lost Revolution, blm 13.
111 A Rossi, The Rise
o f Italian Fascism, s. 82, 99a gre.
112 A Rossi, The Rise
o f Italian Fascism, s. 126-127.
113 A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 103.
114 Saylar, A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 126-127de aktarlyor.
115 A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 148.
116 Aktaran, A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 145.
117 A Rossi, The Rise o f Italian Fascism, s. 147.
118 A Rossi, The Rise
o f Italian Fascism, s. 229-231.
119 G Carocci, Italian Fascism (Harmondsworth, 1975), s. 27.
120 G Carocci, Italian Fascism, s. 32.
121 Baknz A D Harvey, Collision o f Empire (Phoenix, 1994), s. 511.
122 Bu olaylarn en iyi anlatm P Avrich, Kronstadt 1921 (New Jersey, 1991)de bulunabilir.
123 Lenin, Collected Works, cilt 32 (Moskova, 1965), s. 24.
124 A ktaran M Schachtman, The Struggle for the New Course (New York, 1943), s. 150.
125 Leninden Rusya Komnist P artisinin (Bolevikler) l l inci Kongresine, Collected Works, cilt
33, (Moskoval976), s. 288.
126 Baknz, rnein, kabine sekreterliini yapan Tom Jonesun gnlkleri; T Jones, Whitehall D i
aries, Vol.III, Ireland 1918-1925 (Londra, 1971).

H a l k l a r n D n y a Tar i hi
127 1921 saylar resmi istatistiklerden alnm tr, baknz R Palme Dutt, Guide to the Problem of
India (Londra, 1942), s. 59.
128 J Chesnaux, The Chinese Labour Movement 1919-1927 (Stanford, 1968), s. 42.
129 J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 47.
130 Baknz B Stein, A History o f India (Londra, 1998), s. 297.
131 Bu tanm lam a R Palme Dutt, Guide, s. 112den; benzer tanm lam alar B Stein, A History, s. 304
ve M J Akbar, Nehru (Londra, 1989), s. 116-118de bulunabilir.
132 India in 1919, aktaran R Palme Dutt, Guide, s. 113.
133 Bu olayn farkl antm lar iin baknz B Stein, A History, s.309; ve M J Akbar, Nehru, s. 151152.
134 Aktaran, M J Akbar, Nehru, s. 154.
135 Hu Shih, The Chinese Renaissance, evirisi F Shurm ann ve O Schell, Republican China (Har
mondsworth, 1977), s. 55ten.
136 Saylar, J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. l l den.
137 J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 156.
138 J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 293.
139 J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 325.
140 Ayrntlar iin baknz, J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 356-361; H Isaacs,
The Tragedy o f the Chinese Revolution (Stanford, 1961), s. 130-142. Ayaklanma ayrca Andre
M alrauxnun rom an nsanlk D urum una zemin tekil ettii gibi, Hong Kong grevi de Fatihler'e
zemin tekil etti.
141 Darbesinin yks iin baknz, J Chesnaux, The Chinese Labour Movement, s. 311-313; ve H
Isaacs, Tragedy, s. 89-110.
142 Andre Malrauxnun nsanln Durum u, bu olaylar zemin alr, rom ann kahram an, kendisini
an Kay-ek gleri tarafndan bir frna atlmak durum unda bulur.
143 R E. Ruiz, The Great Rebellion, s. 58.
144 A Gilly, The Mexican Revolution, s. 37e gre; benzer bir tablo gsteren rakam lar iin R E Ruiz,
The Great Rebellion, s. 59 ve 63e baknz.
145 Dnemin verileri iin RE Ruiz, The Great Rebellion: Mexico 1905-24, New York, 1982, s. 120-122
ve A Gilly, The Mexican Revolution, Londra, 1983, s. 28-45.
146 Baknz L Trotsky, The Third International After Lenin (New York, 1957) ve Permanent Revolu
tion (Londra, 1962).
147 Aktaran, F Sternberg, The Coming Crisis (Londra, 1947).
148 Aktaran J K Galbraith, The Great Crash (Londra, 1992), s. 95.
149 F Dobbs, Teamster Rebellion (New York, 1986)nn giriine baknz.
150 Aktaran J K Galbraith, The Great Crash (Londra, 1992), s. 77-78.
151 Aktaran, J Braunthal, In Search o f the Millennium (Londra, 1945), s. 270. Ayrca, Fransada
1920lerin sonlarnda Amerikan modelini benimseyen sendika liderlerinin tasviri iin baknz,
A Guerin, Front Populaire, Revolution Manquee (Paris, 1997), s. 79-80. Bu t r iyimserlik ifade
leri Eric Hobsbawmin 1920lerin ortalaryla sonu arasnda krizin bitmemi olduunu herkesin
grebildii iddiasyla eliki ortaya koyuyor. Baknz, E Hobsbawm, The Age o f Extremes (Lond
ra, 1994), s. 91.
152 Aktaran F Sternberg, The Coming Crisis.
153 Baknz, P Gay, The Dilemma o f Democratic Socialism (New York, 1979).
154 George Hicksten 1927 TUC konferansna, aktaran R Miliband, Parliamentary Socialism, s. 149.
155 Stalin ve Buharinin 1925deki iddialarnn yks iin baknz R B Day, The Crisis an the
Crash(Londra, 1981), s. 80-81.
156 Buharinin 1925deki iddialarnn bir zeti iin R B Day, The Crisis an the Crash (Londra,
1981), s.l56-159a baknz. Bu srada Stalin bir baka takla daha atm ve kapitalizmin ka
nlmaz knn Bat Komnistleri iin derhal ayaklanma olanaklar anlam na geldiini Buharininki kadar yanl bir gr - dile getirmiti.
157 1920lerdeki Civilisation and its Discontents adl kitabnda Freud, uygarlk nosyonunun kendi
sinin, insanlarn gdleriyle rasyonel bir ekilde uzlaabilmesine uygun olmadn kabul etmi
grnmektedir.
158 Baknz, rnein, G Lukacs, The Historical Novel (Londra, 1962) ve Studies in European Rea
lism (New York, 1964). Lukacs, 1848den nce gereki roman bir yandan elini m ekanik naturalizme, dier yandan znelci ruhsallatrmaya (subjectivist psychologism) kaptrm olarak
grmektedir. Bu onu, 20nci yzyl edebiyatnn byk bir ksmn reddetmee yneltmektedir.
Bununla birilikte, bu sonuca varmadan onun temel sezgisini kabul edebilirsiniz.

Notlar

613

159 Baknz, C P Kindelberger, The World in Depression (Londra, 1973), s. 116, 117, 124; ve ayrca
baknz L Corey, The Decline o f American Capitalism (Londra, 1938), s. 184.
160 Saylar, E H Carr, The Interregnum (Londra, 1984), s. 39.
161 Aktaran, M Lewin, Lenins Last Struggle (Londra, 1969), s. 12.
162 Ve Troki bile bu karara derhal kar kmamtr.
163 A lntlar J G W right tarafndan evrilen, L Trotsky, The Third International After Lenin (New
Yor, 1957), s. 36dan. Stalinin bu eserinin ngilizce bir evirisi British Libraryda bulunabilir.
164 Bunlar, V Serge, Memoirs o f a Revolutionary ve M Reiman, The Birth o f Stalinism: the USSR on
the Eve o f the Second Revolution (Londra, 1987)deki bu protestolarn baka ykleri de vardr.
Ve ben bir keresinde mteveffa H arry Wicksin Rusyadaki bir Komintern eitim okulunda bu
konulardaki deneyimlerini anlatt bir konumasna tank oldum.
165 M Reiman, The Birth o f Stalinism, s. 2.
166 M Reiman, The Birth o f Stalinism, s. 12.
167 E H C arr ve R W Davies, Foundations o f a Planned Economy, Cilt 1 (Londra, 1969), s. 313.
168 Aktaran I Deutscher, Stalin (Londra, 1961), s. 328.
169 Saylar, kaynaklaryla birlikte T Cliff, Russia: A M arxist Analysis (Londra, 1964), s. 33te veril
mektedir.
170 Saylar, kaynaklaryla birlikte T Cliff, State Capitalism in Russia (Londra, 1988), s. 53te veril
mektedir.
171 Saylar kaynaklaryla birlikte T Cliff, State Capitalism,s. 42de verilmektedir.
172 Bu saylar R W Davies, Forced Labour under Stalin: The Archieve Revelations, New Left Revi
ew, 214 (Kasm-Aralkl995) iinde.
173 T Cliff, State Capitalism,s. 130.
174 Stalinin 5 Nisan 1927de Moskova'daki konumas, aktaran, H Isaacs, Tragedy,s. 162.
175 Kaynaklaryla birlikte saylar veren P Frank, Histoire de l lnternationale Communiste (Paris,
1979), s. 634.
176 E Rosenhaft, Beating the Fascists, the German Communists and Political Violence, 1923-33
(Cambridge, 1983), s. 44-45.
177 Bir parti yetkilisine gre, E Rosenhaft, Beating the Fascists, s. 45te aktaryor.
178 Saylar Rote Fahre, 2 ubat 1932den; aktaran L Trotsky, Fascism, Stalinism and the United
Front, 1930-1934 (Londra, 1969), s. 39.
179 W S Allen, The Nazi Seizure o f Power: The Experience o f a Single German Town, 1930-1935 (Chi
cago, 1965), s. 292.
180 Nazi yeliklerinin snf ve yaa gre tam bir dkm, J Noakes ve G Pridham , Nazizm 19191945, Volume 1, The Rise to Power 1919-1934 (Exeter, 1983), s. 84-87.
181 Baknz, rnein, M H Kele, Nazis and Workers (North Caroline, 1972), s. 210.
182 M Mann, As the Twentieth Century Ages, New Left Review, 214 (Kasim-Aralik, 1995), s. 110.
183 K Kautsky, Force and Democracy, evirisi D Beetham, Marxists in the Face o f Fascism (Manc
hester, 1983), s. 248.
184 R Hilferding, Between the Decisions, evirisi D Beetham, Marxists iinde s. 261.
185 W S Allen, The Nazi Seizure o f Power, s. 142.
186 A Schweitzer, Big Business in the Third Reich (Bloomington, 1963), s. 107.
187 J Noakes ve G Pridham , Nazizm, s. 94.
188 Hitlerin iktidara geliini i evrelerinin desteine borlu olduu iddialar karsnda genellikle
kukucu olan H A Turner tarafnda da kabul ediliyor; baknz H A Turner, German Business and
the Rise ofHitler (New York, 1985), s. 243.
189 A Schweitzer, Big Business, s. 95.
190 Baknz, A Schweitzer, Big Business, s. 96-97,100. Turner nde gelen Ruhr sanayicilerinin, gaze
te yklerinin iddialarnn aksine, Hitlere kar souk durduklarn ileri srmektedir. Ancak
Htlerin etkili i evreleri topluluklarna konutuunu kabul etmektedir. Baknz, H A Turner,
German Business, s. 172.
191 Aktaran, F L Carsten, Britain and the Weimar Republic (Londra, 1984), s.
270-271.
192 Turner bile olaylarn gelimesinin bu anlatm n yalanlayamyor. Baka
kaynaklar iin bak
nz, I Kershaw (Ed.), Why Did Weimar Fall? (Londra, 1990) ve P D Stachura, The Nazi Machtergreifung (Londra, 1983). Btn tezlerin Marksist andan bir genel deerlendirmesi iin D
Glucksteinn mkemmel almas The Nazis, Capitalism and the Working Class (Londra, 1999),
Blm 3e baknz.
193 J Braunthal, History o f the International, cilt II (Londra, 1966), s. 380.
194 Vorwarts akam basks, 30 Ocak 1933, aktaran, rnein, E B Wheaton,
The Nazi Revolution

614 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
1933-85 (New York, 1969), s. 223.
E Rosenhaft, Beating the Fascists bunun mkemmel bir yksn sunar.
Baknz A Meson, Communist Resistance in Nazi Germany (Londra, 1986), s. 29.
Aktaran, J Braunthal, History of the International, s. 383.
A Meson, Communist Resistance, s. 61.
A Sturmthal, The Tragedy o f European Labour 1918-1939 (Londra, 1944), s. 51.
A Sturmthal, The Tragedy o f European Labour, s. 172.
O srada Viyanada nde gelen sosyal demokrat eylemcilerden birisi olan J Braunthal tarafn
dan aktarlan bir konuma, J Braunthal, In Search o f the Millennium (Londra, 1945) iinde s.
280.
202 J Braunthal, In Search o f the Millennium, s. 280.
203 Aktaran, A Sturmthal, The Tragedy o f European Labour, s. 176.
204 A Sturmthal, The Tragedy o f European Labour, s. 177.
205 JJackson, The Popular Front in France, Defending Democracy 1934-38 (Cambridge, 1990), s.28.
206 J Jackson, The Popular Front in France, s.28.
207 J Jackson, The Popular Front in France, s. 5-6.
208 Saylar ve alntlar J Jackson, The Popular Front in France, s.88den.
209 Aktaran J Jackson, The Popular Front in France, s. 10, 88.
210 J Damos ve M Gibelin, June36 (Londra, 1986), s. 229a gre.
211 J Jackson, The Popular Front in France, s. 112yegre.
212 J Jackson, The Popular Front in France, s. 13.
213 Saylar veren J Jackson, The Popular Front in France, s. 219-220; ayrca baknz J Danos ve M
Gibelin, June3 6 , s. 214.
214 ten atlan ve lokavta m aruz braklanlarn says iin baknz J Danos ve M Gibelin, June3 6 ,
s. 230.
215 G Orwell, Homage to Catalonia (Londra, 1938).
216 Aktaran P Broue ve E Temine, The Revolution and the War in Spain (Londra, 1972), s. 82.
217 Bir Mays gsterilerinin anlatm P Broue ve E Temine, The Revolution iinde, s. 81
218 Saylar Roblesin konumasndan, P Broue ve E Temine, The Revolution iinde, s. 84.
219 Belli bal ehirlerde neler olduunun yks iin baknz P Broue ve E Temine, The Revolution,
s.102-118.
220 P Broue ve E Temine, The Revolution, s. 121.
221 Anarist lider Santillan tarafndan toplantyla ilgili rapor, evirisi P Broue ve E Temine, The
Revolution, iinde s. 130.
222 Ksa sre sonra bir CNT toplantsnda yapt konum asnn raporu, R Fraser, Blood o f Spain
(Harmondsworth, 1981), s. 112de. Anarko-sendikalistlere sempatik bakan bir anlat iin bak
nz, J B Ajarete, Durutti Barcelona, 1975), s. 176-179.
223 Kuzeydeki savan yks iin baknz, P Broue ve E Temine, The Revolution, s. 389-414.
224 Bu mazeret, rnein, Alman filozofu Heidegger tarafndan Nazi Partisine yeliini mazur
gstermek iin ileri srlm tr: Milyonlarca Jahudiyi yok etmi, iddeti norm haline getir
mi olan bir rejime kar, iddetli ve hakl olan knam alara kar ben yalnzca unu ekleyebili
rim ki Yahudilerin yerine insan yalnzca Dou Alm anlar koym aldr Herbert Marcusee
20 Ocak 1948 tarihli mektup, R Wolin, The Heidegger Controversy: A Critical Reader (Londra,
1993) iinde, s. 163.
225 C K Kindelberger, The World in Depression, s. 233.
226 C K Kindelberger, The World in Depression, s. 272.
227 American Civil Liberties Union raporu, aktaran A Preis, Labors Giant Step (New York, 1982)s. 17.
228 A Preis, Labors Giant Step, s. 45.
229 A Preis, Labors Giant Step, s. 61.
230 Baknz, rnein, B J Widick, Detroit, City o f Race and Class Violence (Chicago,1972), s. 74.
231 B J Widick, Detroit, s.64.
232 A Preis, Labors Giant Step, s. 67.
233 A Preis, Labors Giant Step, s. 67.
234 Aktaran, A Preis, Labors Giant Step, s. 70.
235 J T Farrell, Selected Essays (New York, 1964).
236 R Ellison, Invisible Man (Harmondsworth, 1965), s. 404.
237 A H Hansen, Economic Stabilisation (New York, 1971), s. 76.
238 Saylar ve ayrntlar iin baknz, T Mason, Nazizm, Fascism and the Working Class (Cambrid
ge, 1995), s. 114.
195
196
197
198
199
200
201

Notlar
239 E Hobsbawm, The Age o f Extremes, s. 144.
240 A ktaran J Anderson, The United States, Great Britain and the Cold War, 1944-1947 (Missouri,
1981)s. 6 .
241 A J P Taylor, The Second World War (Harmondsworth, 1976), s. 86.
242 Aktaran, J Anderson, The United States, s. 6.
243 G Kolko, Century o f War, (New York, 1994), s. 253.
244 Saylar G Kolko, Century o f War, s.207de veriliyor.
245 Bu eliik dnce sreci Gunter Grassn rom an KpekYllartnda gzel anlatlyor.
246 Aktaran, rnein, R Miliband, Parliamentary Socialism, s. 281.
247 G Kolko, Century o f War, s.200deki saylara gre.
248 PG insborg, A History o f Contemporary Italy (Londra,1990), s. 10.
249 P Ginsborg, A History, s. 67.
250 G Kolko, Century o f War, s. 294te aktarlyor.
251 A ktaran G Kolko, The Politics o f War (New York, 1970), s. 114-115.
252 Bu tartm alarn tam bir zeti iin baknz G Kolko, The Politics o f War, s. 346-347.
253 Aktaran G Kolko, Century o f War, s. 297.
254 Basn toplantsnn bir zeti iin baknz G Kolko, Century o f War, s. 297.
255 Baknz, rnein, G Kolko, Century o f War, s. 187-188.
256 Baknz, D Eudes, The Kapetanios (Londra, 1972), s. 172.
257 Tam bir tanm iin baknz D Eudes, The Kapetanios, s. 190-191.
258 Baknz, rnein, G Kolko, Century o f War,s. 278-279 ve The Politics o f War, s. 185-192.
259 Bunu syledii toplantnn yks, D Eudes,The Kapetanios, iinde, s. 216.
260 Aktaran, D Eudes, The Kapetanios, s. 229.
261 Aktaran, G Kolko, Century o f War, s. 375.
262 P Ginsborg, A History, s. 46; E Hobsbawm, The Age o f Extremes, s.168.
263 G Kolko, Century o f War, s. 306.
264 A Horne, A Savage War o f Peace: Algeria 1954-62 (Harmondsworth, 1979), s. 25.
265 in Gvenlik Konseyinin beinci daim i yesi idi (ve yledir). Ama yeri, Taiwanda ABDye
bal bir hkm et oluturm ak zere kta ininden katktan sonra bile an Kay-ekin
Kuomintang tarafndan igal ediliyordu. 1970lere kadar asl in bu yeri elde edemedi.
266 Yakn zam anlarda ortaya karlm bilgiler hakknda bir haber, Guardian, 2 Ekim 1998.
267 Aktaran D Horowitz, From Yalta To Vietnam (Harmonsworth, 1967), s. 70,73.
268 Baknz I H Birchall, Workers Against the Monolith (Londra, 1974), s. 62 ve P Ginsborg, A His
tory, s. 110 - 112 .
269 ekoslovak Komnist Parti gazetesi Novo Mysl, say 6-7,1968 e gre.
270 A Crosland, The Future o f Socialism (Londra, 1956), s. 115.
271 A Crosland, The Future o f Socialism, s. 115.
272 B Stein, A History, s. 327.
273 B Stein, A History, s. 336.
274 B Lapping, End o f Empire (Londra, 1985), s. 356ya gre.
275 M J Akbar, Nehru, s. 369da ve B Stein, A History, s. 360ta ayaklanm ann farkl ykleri vardr.
276 Baknz, M J Akbar, Nehru, s. 381-382.
277 imdi Zambia, Zimbabwe ve Malawi
278 Aktaran, B Lapping, End o f Empire, s. 106.
279 Daily Telegraph, 28 Eyll 1953, aktaran P Foot, The Politics o f Harold Wilson (Harmondsworth,
1968), s. 111.
280 M C Kaser, A n Economic History o f Eastern Europe (Londra, 1986), s. 9.
281 Aktaran M Haynes ve P Binns, Eastern European Class Societies, International Socialism, 7
(K 1979).
282 M Jaenicker, Der Dritte Weg: Die Anti-Stalinistische Opposition gegen Ulbricht seit 1953 (Kln,
1964), s. 51.
283 Bu olaylarn tam bir anlats iin benim Class Struggles in Eastern Europe (Londra, 1984) 6nci
blme baknz.
284 P Freyer, Hungarian Tragedy (Londra, 1956), s. 46.
285 G Litvan (Ed.), The Hungarian Revolution o f J956(Londra, 1966), s. 144te zetlenen Macar
resmi belgelerine gre.
286 En kapsayc kolleksiyon iin baknz, B Lomax, Hungarian Workers Councils o f 1956 (New
York, 1990). Radyo yaynlarnn transkripsiyonlarn da ieren daha erken bir koleksiyon, M
J Lasky (Ed.), The Hungarian Revolution (Londra, 1957)dir. Ayrca baknz, S Kopacsi, In the

615

| H a l k l a r n D ny a Tarihi
Name o f the Working Class (New York, 1986); ve ve devrim in dinam iklerinin ksa bir anlatm
iin benim Class Struggles in Eastern Europe adl kitabnn 7nci blm.
287 G Litvan (Ed.), The Hungarian Revolution, s. 126-127.
288 J L Anderson, Che Guevara (New York, 1997), s. 216ya gre.
289 D Seers ve dierleri, Cuba: the Economic and Social Revolution (Noth Carolina, 1964), s. 20.
290 E R May ve P D Zelikow (Ed.), The Kennedy Tapes: Inside the White House during the Cuban
Missile Crisis (Harvard University Press,1998).
291 Aktaran D Halberstam, The Best and the Brightest (Lonra, 1979), s. 78.
292 Saylar, J Deleyne, The Chinese Economy (Londra, 1973) s. 59da.
293 Sheng-wu-lienin in nereye? manifestosu; evirisi International Socialism, 37 (yeni seri) iin
de.
294 J Deleyne, The Chinese Economy, s. 59a gre.
295 D Bell, The End o f Ideology, Illinois, 1960), s. 84.
296 H Marcuse, One Dimensional Man, (Londra, 1965), s. xi-xii.
297 Mays 1968 Cordobazosu iin baknz R Falconve B Galitelli, Argentina -.from Anarchism to
Peronism (Londra, 1987), s. 171-174.
298 Bu meselelerin daha eksiksiz bir tartm as iin benim Explaining the Crisisin ekine baknz.
299 Burada ok uzun tartm alarn yalnzca bir zetini verdim. Bunlarn popler bir sunum u iin
benim kitabm Economics o f the Madhouses, daha teknik bir yaklam iin benim Explaining
the Crisis'e baknz.
300 W Hutton, The State Were In (Londra, 1994), s. 19a gre.
301 Bu olaylarn daha tam bir anlatm iin benim kitabm Class Struggles in Eastern Europe un
9uncu blmne bakanz.
302 Uyarlanan ekonomilerin saysal dkm, R Sobhan, Rethinking the Market Reform Para
digm, Economic and Political Weekly (Bombay), 25 Temmuz 1992 iinde.
303 Aktaran, J Petras ve M Morley, Latin America in the Time o f Cholera (New York, 1992) s. 14.
304 Food and Agricultural Organisation, The State o f Food and Agriculture 1991.
305 Baknz rnein, Observer, 6 A ralk 1998deki veriler.
306 Moroslav Holub, Guardian, 12 M art 1999da aktarlyor.
307 S Brittan, Financial Times, 10 Aralk 1992.
308 World Bank, World Development Report 1991, s. 4-5.
309 J M Stopford ve S Strange, Rival States, Rival Firms (Cambridge, 1991), s. 1.
310 Bu grmelerin ayrntl bir dkm iin baknz M. Mohanty, Strategies for Solution of Debt
Crisis: an Overview, Economic and Political Weekly (Bombay), 29 ubat 1992.

Sonu
1
2
3
4
5
6

7
8

9
10
11
12
13

T Jackson ve N Marks, Measuring Sustainable Economic Welfare: A Pilot Index 1950-1990

(Stockholm Economic Institute, 1994).
Bu say, J Schor, The Overworked American'da veriliyor.
U N Human Development Report 1999 (Oxford, 1999).
R Luxemburg, The Crisis of Social Democracy, R Luxemburg, Selected Political Writings
(Londra, 1972) iinde s. 195-196.
R Luxemburg, The Crisis of Social Democracy, s.196.
Moskovada Temmuz 1921de yaplan konuma; 12 Temmuz 1921 tarihli Pravdada haber
olarak veriliyor, aktaran P Broue, Trotsky (Paris, 1988), s. 349.
L Trotsky, The Death Agony o f Capitalism and the Tasks o f the Fourth International (Londra,
tarih yok), s. 8.
Red Cross (Kzlha), 1999 World Disasters Report, 24 Haziran 1999 tarihli Guardianda zet
leniyor.
A ktaran, M ark Almond, Independent on Sunday, 6 H aziran 1999.
V I Lenin, W hat is to Be Done?, Collected Works, cilt 5 Moskova, 1961) s. 385-386.
V I Lenin, W hat is to Be Done?, Collected Works, cilt 5, s. 422.
Bu konuda daha tam bir tartm a iin benim makalem Party and Class, T Cliff, D Hallas, C
H arm an ve L Trotsky, Party and Class (Londra, 1996) iinde yeniden basld.
A Gramsci, The Modern Prince and Other Essays (Londra, 1957), s. 59.

Notlar

K l e r , Ye r l e r

ve

T e r im l e r S z l k e s

Kiiler
A belard, P ierre: Kilise taafndan lanetlenen 13. yzyl n r . Hloise ile gizli ak olayndan
sonra h adm edildi.
B yk skender: Indus n ehrinden N ile kadar, O rtad o u n u n t m n d e Yunan m paratorluu
k u ra n M akedonyalI h km dar.
Ali: M u h am m ed in dam ad, 7. yzyln son larn d an itibaren slam iyetin dejenerasyonuna
kar kan iilerin kahram an.
A llande, Salvador: ili Sosyalist P a rtisinin orta yolcu yesi, binlerce kiiyi ldren askeri d a r
be ile devrilen, 1970-73te lkenin bakan. B akanlk saraynn silahl direniini rgt
ledikten sonra in tih a r etti.
A quinas, Thom as: A ristotalesin y azlarndan etkilenm i 13. yzyl ilahiyats. D nceleri
y zyllar sonra K atolik O rtodokslua tem el oluturdu.
A ristotales: Eski Y unan filozof ve bilim cisi. P la to n u n rencisi am a A vrupada ge O rta
alarda egem en olan ok farkl b ir felsefe gelitirdi.
A shoka (k im i z am an Asoka): M 4. yzylda M auryan m p ara to rlu u n u n zirvede olduu
dnem deki h km dar. Budizm e gem itir.
A ugustine, H ip p o lu: MS yaklak 400lerde H ristiyan piskoposu. Yazlar anaakm H ristiyan
teolojisini sonraki 1000 yl boyunca etkilem itir.
A ugustus: lk R om a m paratoru, M 27-MS 14.
A urangzeb: Byk g sahibi olan son Mool im paratoru. Babas ah C ihan Agrada b ir k a
leye hapsetti. m paratorluk m em urlarna, baarl olm asa da slam iyeti em poze ederek
ik tid a rn p ekitirm ek istedi.
A verroes (bn-i Rd): M arib spanyasnda 12. yzyl A rap filozofu. A ristotalesin eserleri
zerine y orum lar 13. yzyl H ristiyan alim leri arasnda ok etkili oldu.
B acon, Roger: 13. yzyl alim ve bilim cisi. A vrupada ilk kez b a ru tu n form ln yazd.
B eaverbrook, Lord: M ax Aitken, K anada doum lu, m ilyoner gazete patronu, 1916 ve 194042de bakan.
B ernstein, E duard: Engelsin eski alm a arkada, 19. yzyl sonunda A lm an sosyalizm i
iinde reform culuun balca savunucusu. Birinci D nya Savana am a ayn zam anda da
devrim e kar kt.
B ism arck, O tto von: Prusyann ve daha sonra A lm anyann (1862-90) aristokrat anslyesi.
A lm an m p ara to rlu u n u n kapitalist b ir devlet olarak olum asna yol aan savalardan
sorum ludur.
Blanc, Louis: 19. yzyl o rtalarn n , m evcut devlet iinde reform a in an a n ve ubat-H aziran
1848 C um huriyeti h km etinde nem li rol oynayan Fransz sosyalist lideri.
B lanqui, A ugust: A yaklanm a tertipleri yoluyla proletarya diktatrlne in an an Fransz dev
rim ci - hayatnn b yk ksm n h apishanede geirdi.
B lum , Leon: Fransz Sosyalist P artisin in (SFIO) lideri, 1936-37 H alk Cephesi h km etlerinde
babakan. kinci D nya S avanda A lm anyada hapse atld.
B recht, B ertolt: 20. yzyln en nem li oyun yazar (ve air); 1920lerin son larn d an itibaren
Kom nist.
Brejnev, L eonid: SSCBn in 1964ten 1982ye yneticisi, dnem inde m erkezi bask a rtt ve ayn
zam anda ekonom ik d u rg u n lu k yaygnlat.
B rissot, Jacques Pierre: Gazeteci, Byk Fransz D ev rim inde Jironden Pardisin in lideri, 1793
E kim inde idam edildi.

617

I H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
B r n n in g , H einrich: A lm an Katolik M erkez P a rtis in in lideri ve 1930-32de anslye (baba
kan).
B rutus: Julius C aesar ldren suikastlarn en iyi bilineni.
B u h arin , N ikolay: Rus Bolevik lideri ve teorisyeni. 1920lerin o rtalarn d a Stalinle ittifak yap
t. 1937de Stalin tarafn d an ldrld.
Burke, E dm und: A m erikadaki B ritanya sm rgeciliinin ve rlandadaki zulm n 18. yzyl
sonu W hig m uhaliflerinden; Fransz D evrim ine kar nde gelen Tory propagandacla
rn d a n birisi oldu.
C aballero, Largo: spanyol Sosyalist P a rtis in in (PSOE) lideri, 1931-33 alm a bakan,
A ustriasn kalkm asndan sonra tu tu k la n d , 1936-37de babakan, Mays 1937de isti
faya zorland.
Caesar, Julius: Galyay fetheden M ariusu n eski destekisi ve M 49da diktatrce yetkiler
elde edince yoksullarn desteini salad; M 44te ldrld.
C alvin, Jean: 16. yzyl o rtalarn d a Reform asyonun b ir k a n ad n n Fransz doum lu lideri; her
eyin nceden T anr tara fn d a n belirlendiini savunan b ir d o k trin i vaaz etti, C enevrenin
etkili yneticisi.
C astro, Fidel: 1956-58de Kbada gerilla glerine nderlik etti ve 31 A ra lk ta ik tid ara geldi.
Bir toprak sahibinin oluydu. O zam andan beri lkenin etkili lideri.
C haplin, C harlie: ABDde en nl kom ik film oyuncusu, sol kanat d u ru u olan, M odern Z a
m anlar ve B yk D iktatr gibi film lerini kendisi ynetti. 1940larn sonuyla 1950lerde
ABDye girm esi yasakland.
C harles, V.: 16. yzyln ilk yarsnda spanya, H ollanda ve Kutsal Rom a m p ara to rlu u n u n
hkm dar.
C hurchill, W insto n: 20. yzyln ilk y arsnda ngiliz politikac. A frika ve H in d istan da em
peryalizm heveslisi, sava ncesi liberal hkm ette, sava srasnda koalisyon h k m e
tinde ve 1920lerin Tory h km etinde bakan. 1930larda Tory p a rtisin in sanda am a
H itlerin Britanya m paratorluu iin bir tehdit olduuna inan an lard an . kinci D nya
Sava srasnda ve yeniden 1950lerin banda babakan.
Clive, R obert: Britanyan n H in d istan da 1750lerdeki ilk fetihlerinden sorum lu, D ou H in
distan irk e tin in yetkilisi.
C oleridge, Sam uel Taylor: 18. yzyl sonu ve 19. yzyl ba ngiliz air, W ordsw orthu n a r
kada.
C ollins, M ichael: Birinci D nya Savandan sonra Britanyaya kar savaan rlanda gerilla
kuvvetlerinin askeri lideri. 1921de Britanya ile anlam ay ve ayrlm ay kabul etti. 1922
y lnda anlam adan yana olan glerin lideriyken ldrld.
C onnolly, James: tskoyada 1870de dom u rlandal sosyalist. ABDde IW W n in ve d aha
sonra rlanda Nakliye ve G enel i S endikasnn rgtleyicisi. D nya savann ilk iki
ylnda, kar kt sendikay ynetti. ilerden Y urtta O rdusu k u rd u ve 1916 Paskalya
ayaklanm asnda nem li rol oynad. Britanya h k m eti tara fn d a n v uruldu.
C o n sta n tin e (K onstantinos): m paratorluun bakentini Bizansa tayan ve H ristiyanl res
m i d in olarak kabul eden, MS 4. yzyl b ann Rom a im paratoru.
K opernik: 16. yzyln ilk yarsnda d nyann gne e trafnda d ndn A vrupada ilk ileri
sren Polonyal kei.
C orts, H ernando: 1520lerin b anda spanyollarn M eksikay fethini ynetti.
an Kay-ek: G eneral ve 1925ten sonra m illiyeti in K uom intangn n lideri. 1927-49da
inin, ve 1950ler ve 1960larda Taywanin yneticisi.
u En-lay: 1920lerden itibaren nde gelen inli kom nistlerden; 1950ler, 1960lar ve 1970lerin banda babakan.
d H olbach: 18. yzylda A y d n lan m a n n Fransz m addeci filozofu.
D aladier, duard: Fransz R adikal P artisinin lideri; 1933, 1934 ve 1938-40ta babakan.
D ante, A lighieri: 1265te Floransada doan, m odern talyanca y azanlarn ilklerinden, talyan
airi.

N o t l a r | 619
D an to n , G eorges Jacques: Frasz D evrim inde burjuvazinin radikal kanad n d an b ir avukat.
1792 Jironden h k m etin in en radikal figr; d aha sonra o h km eti devirm ek iin
R obespierre ile birleti. N isan 1974te giyotinle kafas kesilinceye kad ar K am u Gvenlii
Kom itesi yesi.
D e G aulle, C harles: H aziran 1940tan sonra A lm anya ile ibirliine kar kan tek st rtbeli
subay. L ondrada stlenen D ireniin grnteki lideri. 1944-46da Fransa babakan.
1958de b ir darbe giriim ine d ayanarak yeniden greve dnd ve Fransay 1969a kadar
ynetti.
D e V alera, am on: 1916 Paskalya ayaklanm asna k atlanlardan; 1919da C um huriyetin ba
kan ilan edildi, Britanya ile 1921 anlam asna kar kt; 1932 ylnda 26-county zgr
devletin babakan seildi. Ksa b ir m uhalefet dnem i dnda 1959daki lm ne k adar
h km ete egem en oldu.
D eng X iaoping: K dem li in K om nist lider; 1966-67 K ltr D evrim i srasnda grevden
alnd. 1976da M aon u n lm nden sonra greve geri dnd; hkm ette etkili oldu ve
pazar m ekanizm asn gndem e getirdi. 1989da T iananm en M eydan gsterilerini ez
m ekten sorum lu.
D ollfuss, E ngelbert: 1932de A vusturya babakan, 1933 Maysnda kendisini d ik tat r ilan
etti; 1934 ubatnda sosyalist ayaklanm ay bastrd; Tem m uz 1934te rakip Nazi rgt
tarafn d an ldrld.
D reiser, T heodore: 20. yzyln ilk te b irinde nde gelen A m erikan realist rom ancs.
D u ru tti, B uenaventura: En nl spanyol anarko-sendikalist. 1920lerin banda Saragosa
bapiskoposunu ldrd; 1920lerin sonunda L atin A m erikada banka soygunlar yapt.
1931-34 ikinci spanyol cum huriyetinde ayaklanm alara nderlik ettii iin hapsedildi.
Barselonada 1936 Tem m uzu n d a askeri darbe giriim ine kar askeri birlii A ragona sok
tu, 1936n n sonunda M adrid cephesinde ldrld.
Eisner, K urt: M n ih te A lm an Sosyal D em okrat, Bernsteinn sosyal reform izm ini destekledi
am a Birinci D anya Savana kar kt. 1919 Kasm nda devrim ci ii ve askerler onu
Bavyeran n babakan yaptlar. Bir sa k anat subay tarafn d an katledildi.
Erasm us: 16. yzyl ba kuzey A vrupal Rnesans d n r ; H ollandada dodu ve bir sre
ngilterede yaad. Reform asyona kar kt am a Reform asyon k artlarnca m ahkm
edildi.
Feuerbach, Ludwig: T an rn n in san lar deil, in san larn tan ry yarattn gren 1840larn
m addeci A lm an filozofu.
Ford, H enry: Ford otom obil irketinin kurucusu, d nyann ilk otom obil m ontaj fabrikasn
kurdu, sendikalarn azl d m an ve 1930larda H itler sem patizan.
Franco, Francisco: spanyol general, 1934te A ustrias ayaklanm asn ezdi; 1936 Tem m uz d a r
besini ve i savata faist gleri ynetti. 1939-1975 arasnda diktatr.
F ra n k lin , B enjam in: 18. yzyl Pennyslvaniasnda zengin m atbaac ve yaync. A m erikan ko
lonilerinin L ondradaki ajan; Fransz A ydnlanm a entelektellerinin dostu ve kendince
bir bilim adam . 1776 Bam szlk Bildirgesini im zalayanlardan.
F ried m an , M ilton: Eer h km etler p ara arzn doru dzgn kontrol ederlerse krizlerin ola
naksz olduunu syleyen serbest piyasa iktisats.
G alileo: 16. yzyl sonu ve 17. yzyl bann m odern fiziin tem ellerini atan astronom ve
fizikisi.
G an d h i, M ahatm a: Birinci D nya Savandan sonra H in t ulusal hareketini ynetm ek iin
kyl kyafetlerine b r n e n L ondra eitim li avukat. H intli kapitalistleri etkileyebilecek
olan iddet yntem lerine ve grevlere kar kt. 1948de H indu ovenistlerce katledildi.
In d ira G handi ile b ir akrabal yoktur.
G ibbon, E dw ard: Roma im paratorluunun Gerileyii ve k, adl n l eseri H ristiyanln
etkisi konusunda ineleyici olan 18. yzyl ngiliz tarihisi.
G io litti, G iovanni: Birinci D nya Savan d a n nce, sava srasnda ve savatan hem en sonra
talyan ynetim inde etkili olan burjuva politikacs.
G ladstone, W illiam : 19. yzyl Britanyasnda sanayi serm ayesinin ana partisi olan Liberal
P arti iinde egemen figr.

620

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
G oethe, Johann W olfgang von: 18. yzyl sonunda ve 19. yzyl b alarnda A lm anyada nde
gelen air, oyun yazar ve rom anc.
G om ulka, Stanislaw : Sava sonras yllarda nde gelen Polonyal K om nist, Stalinin hayat
n n son dnem inde hapsedildi. 1956 ylnda alklarla greve geri dnd. K endi basksn
uygulad. 1969-70 grevleriyle grevden ayrld.
G ordon, C harles George: Beijingde Yazlk sarayn yklm asna y ardam eden Britanya askeri.
D aha sonra 1860larda T ai-p-ing isyann bastrd; 1885te H a rtu m K uatm as srasnda
ldrld.
G racchus, C aius: M 120lerde Rom a kyllerinin k ah ram an olan reform cu. K ardei gibi
zenginler tara fn d a n ldrld.
G racchus, T iberius: M 130larda Roma kyllerinin k ah ram an olan reform cu, zenginler
tarafn d an ldrld.
G ram sci, A ntonio: talyan M arksist devrim ci. 1919-20de T urinde ii konseylerinin k u ru l
m asnda nde gelen kii. 1921de talyan K om nist P a rtis in in k u ru c u yesi. 1924-26da
liderlii devrald. 1937deki lm nden ksa bir sre nceye kad ar M ussolini tara fn d a n
hapsedildi. H apishanede, Stalinin nc dnem ine kar kt.

G uesde, Jules: Fransz sosyalist, K om nden sonra srgne gnderildi, 1914 ylnda sava k a
binesine girene k ad ar sosyalist hareketin M arksist k anad n ynetti.
G uevara, Che: 1956da Kbaya kan C astronun gerillalar arasndaki A rjantinli gen doktor.
1959da k u ru lan devrim ci rejim in sanayilem esinden sorum lu kii. 1960larn o rta la rn
da Sovyetler Birlii ile anlam azla dt. D evrim i lke dna yaym ak iin Kbadan
ayrld. 1967de Bolivyada CIA tara fn d a n ldrld.
H a rm sw o rth , A lfred: D aha sonra Lord NorthclifFe. 19. yzyln sonunda ilk ok tirajl, pop
ler sa k anat gazeteleri karan gazete patronu.
H ayek, F riedrich von: M argaret T hatchere ilham kayna olan ar piyasa yanls iktisat.
Healey, D enis: 1950lerden 1980lere kad ar Britanya i P a rtisin d e nde gelen figr. 1964-70
ve 1974-79 hkm etlerinde b akan lk yapt.
H bert, Jacques: B yk Fransz D ev rim inde sans cu/oftelarca desteklenen radikal Jakoben.
1794 M a rtnda Robespierre tara fn d a n idam edildi.
Hegel, G eorg W ilhelm F riedrich: 18. yzyl sonu ve 19. yzyl ba A lm an filozofu. A k olm a
yan b ir ekilde diyalektik yntem i gelitirdi.
H elvetius: A y d n lan m an n b ir paras olarak 18. yzyl Fransz m addeci filozofu.
H idalgo, M iguel: 1810 ylnda spanyollara kar ayaklanm ay yneten M eksikal rahip;
1811de v uruldu.
H ilferding, Rudolf: A vusturyalI M arksist ekonom ist, A lm an sosyalist hareketi iinde aktif.
1919-20de Bolevizm ile sa k an at Sosyal D em okrasi arasnda o rta yolu denedi. 1923 son
bahar ve 1928 koalisyon hkm etlerinde m aliye bakan. 1929da ekonom ik bu n alm k a r
snda aciz kalnca istifa etti. 1940ta N aziler tara fn d a n ldrld.
H in d en b u rg , Paul von: Birinci D nya Savanda A lm an silahl kuvvetlerine diktatrce yet
kilerle kom uta etti. 1925-1934 yllarnda A lm an C um huriyetin in cum hurbakan. 1933
O caknda H itleri anslye (babakan) olarak atad.
H o i M inh: 1920lerden itibaren V ietnam l K om nist lider. Japon ve Fransz sm rge y
netim ine kar V ietm inh direniinin lideri. 1954ten sonra Kuzey V ietnam n yneticisi.
1960larda A m erikaya kar direniin sem bol; V ietnam n 1975 ylnda birlem esinden
alt yl nce 3 Eyll 1969da ld.
H obsbaw m , Eric: Britanyal tarihi, y arm yzyl kad ar K om nist Parti yesi; 1780lerden g
nm ze kad ar olan dnem in d rt ciltlik ta rih in in yazar.
H ugenberg, A lfred: A lm an gazete ve sinem a patronu; m uhafazakr U lusal P a rtin in sa kanat
lideri, O cak-H aziran 1933 H itler h k m etin in yesi.
Iglesias, Pablo: 1879da spanyol Sosyalist P artisin i (PSOE) kurdu; 1925 ylna k ad ar b akan
ln yapt.
Jefferson, Thom as: 18. yzyln ikinci yarsnda V irginyada plantasyon sahibi, Bam szlk
bildirgesini hazrlad, 1801-1809 arasnda ABD bakan.
John Knox: 16. yzyl sonu skoyada C alvinist Reform asyonu n lideri.

Notlar
Johnson, L yndon Baines: ABD Bakan 1963-1968.
Josephus: Romaya kar ayaklanm ann saf deitiren Yahudi lideri; daha sonra nl tarih in i
yazd.
Ju stin ian (Justiniyanus): 6 . yzyl ortasn d a Bizans m paratoru. talya ve Kuzey A frikay ye
niden fethetm eye alt. Aya Sofya kated ralin in tam am lanm asn salad.
Kautsky, Kari: Engelsin lm nden sonra A lm an sosyalist hareketinde en iyi bilinen entelek
tel. M arksizm in Papas olarak b ilinirdi. Birinci D nya Savandan nefret e tti am a ona
kar devrim ci eyleme m uhalefet etti. Bolevik D evrim in kart.
Kennedy, R obert: J F K ennedynin kardei. 1960-1963te ABD A dalet Bakan. 1968 ylnda sa
va kart m uhalefet patlayncaya kad ar V ietnam Sava yanda. Bakanlk iin seim
kam panyas srasnda ldrld.
Kepler, Johannes: 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balarnda K opernikin dncelerini
gelitiren astronom ve m atem atiki.
Kerensky, A lexander: 1917 yaz ve sonbaharnda Rusyada geici h k m etin lideri.
K eynes, John M aynard: 1930larda devlet m dahalesi konusunda ikna olan ngiliz liberal ve
serbest piyasa iktisats.
K hruschev (H ruov), N ikita: 1953te Stalinin lm nden sonra SSCBn in lideri olan, daha
nce Stalinin U kraynadaki derebeyi. 1956 ve 1958de Stalini resm en sulad. 1964te
Brejnev tarafn d an grevden uzaklatrld.
K ipling, R udyard: 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarn n Britanyal yazar. H in d istan da do
du.
K issinger, H enry: 1968-76da C um huriyeti ABD hk m etlerin in Dileri Bakan. N obel Ba
r dl k azanm b ir sava sulusu.
K itchener, Lord: 1898de O m d u rm an (Sudan) katliam n d an ve Boer Savanda G ney
A frikadaki toplam a kam plarndan sorum lu olan Britanyal general. Birinci D nya
Savanda 1916daki lm ne kad ar askeriyenin bayd.
L afargue, Paul: Karl M arxin dam ad; 1911 ylnda in tih a r edinceye k a d ar Fransz sosyalist
harek etin in M arksist k anad n ynetti.
Lafayette: Fransz generali, B am szlk Savanda A m erikan kolonilerine yardm etti; Fransz
D evrim in in ilk iki ylnda nem li b ir hkm et adam ; cum huriyet srasnda srgndey
di ve 1830da Louis Philippein kral olm asna yard m etti.
L am artin e, A lphonse: 1848deki ikinci Fransz cum huriyetinde tem el rol oynam Fransz air
ve tarihisi.
L enin, V lad im ir: Rusyadaki M arksist rgtlem enin ilk yelerinden, 1903ten sonra onun Bol
evik k a n ad n n lideri. 1917den sonra Sovyet h k m etin in lideri; 1923 balarnda sal
bozuldu, 1924te ld.
Lewis, John L: ABD m adenciler sendikasnn lideri, 1930larda CIO sendika federasyonunu
kurdu.
L iebcknecht, Kari: A lm an Sosyal D em okrat m illetvekili; Birinci D nya Savana kar, Spartakusbund adl devrim ci grubun k urucusu, tutu k lan d , 1918 Kasm nda sosyalist cu m h u
riyeti ilan etti; 1919 O caknda ldrld.
Liu Shaoqi (Liu ao i): 1920lerden itibaren nde gelen inli K om nistlerden. 1962de sonra
bakan 1966-67 K ltr D evrim i srasnda grevden alnd ve gzden dt.
Lloyd G eorge, David: B ritanya Liberal P a rtis in in , 1900-1940, lideri. Birinci D nya Savandan
nce radikal b ir bte hazrlad am a 1916da Torylerle koalisyon k u rd u ve 1922ye kadar
h km ette kald. 1921de rlanday ayrd.
L ouis B o n ap art (III. N apolyon o lara k da bilin ir): N apolyon B onapartn (I. Napolyon) yeeni,
1848de Fransa c um hurbakan seildi; 1852-70 arasnda im parator.
L ouis XIV.: D nem inde m o n arin in m uazzam glendii Fransa kral; Versaillesdeki saray
yaptrd.
L ouis XV.: 18. yzyln ilk yarsnn b y k ksm nda Fransann h km dar.
Loyola, Ignatius: 16. yzyln o rtalarn d a Katoliklii zorla yaym ak iin C izvitleri k urdu.
L udendorff, E rich: Birinci D nya Savanda H indenburgu n yan sra yar diktatr yetkilerle
donatlm A lm an generali. 1923te H itlerle ittifak yapt am a d aha sonra bozutu.

621

H a l k l a r n D n y a Tar i h i
Luther, M a rtin : 1517den sonra Romad a n P rotestan kopuunu yneten m u h alif A lm an kei.
L uxem burg, Rosa: Rus igalindeki Polonyada 1871de bir Yahudi ailede dodu. 1880lerin son
larn d an itibaren srgndeydi. H em A lm an hem de Polonya sosyalist hareketleri iinde
devrim ci solun lideri. Birinci D nya Sava srasnda hapisteydi; O cak 1919da ldrld.
M acchiavelli, Niccolo: 1500ler civarnda Floransada m em ur; en ilkesiz siyasal yntem leri y
celtir grnen Prens adl kitabyla n kazand.
M acD onald, Ramsay: B ritanyada 1890larn o rtasnda Bam sz i P a rtis in in k u ru c u yesi,
Birinci D nya Savandan nce i P a rtis in in lideri. 1914 ylnda savaa devrim ci olm a
yan b ir adan kar kt. 1924 ve 1929-31 i Partisi aznlk h km etlerinde babakan.
1931-35te Tory U lusal hkm etine b akanlk etm ek iin saf deitirdi.
M ahdi (M ehdi): M uham m ed A hm ed, 1880lerde Britanya y netim indeki M srda S udanlla
rn ayaklanm asn yneten lider.
M alraux, A ndr: Fransada 1920lerin sonunun ve 1930larn bann sol k an at yazar. sp an
ya Savanda cum huriyeti hava kuvvetlerinin rgtlenm esine yardm c oldu. kinci
D nya Savandan sonra G eneral de Gaulle n destekisi. 1958den sonra De Gaulle h
km etlerinde bakan.
M althus, Thomas: 18. yzyln sonlaryla 19. yzyln b alarnda ngiliz d in adam ; onun n
fus teorisi, yoksullarn zenginliklerini a rtrm asn n onlar d aha yoksul yapacan iddia
ediyordu.
M ann, Tom: 1889 tersane grevinde, 1910-14 Byk H uzursuzlukta nem li rol oynam m ak i
ne iisi; 1921de K om nist P artisine katld.
M ao Z edung: 1930larn b andan itibaren in K om nist P artisinin, 1949d a n sonra in h
k m etin in lideri. 1962-66 arasnda yalnzca kukla rol oynad. K ltr D evrim iyle tam
yetkili olarak geri dnd. 1976da ld.
M arat, Jean-P aul: 1789 Fransz D ev rim inden sonra y oksullarn k a h ram an olan yu k ar snf
ta n b ir doktor. 1793te Jakoben y netim ini k u rm ak iin Robespierre ve D antonla birlikte
alt. Ilm llar tara fn d a n nefret edildi, 1793 Tem m uzunda katledildi.
M arcuse, H erb ert: H itler iktidara geldikten sonra ABDde yaayan A lm an M arksist filozof.
1968de pek ok sol g rn ilham cs.
M arie-A ntoinette: Fransz D evrim inde ldrlen A vusturya prensesi ve Fransa kraliesi.
M arius: M 100 dolaylarnda iktid ar zorlam alar iin yoksullara y ardm eden general.
M ary S tu art: tskolarn Kralie M arysi; ngiltere Kraliesi I. Elizabeth tara fn d a n idam edil
di.
M ary T udor: ngiltere Kraliesi ve spanya Kral II. Philipin kars, K anl M ary. 16. yzyl
o rtasnda ngilterede Katoliklii yeniden em poze etm eye alt.
M cC lellan, George: A m erikan Savanda, 1961-62, Kuzey o rd u su n u n ba.
M edici: 15 ve 16. yzyl Floransasnda hayata egem en olan tccar ve bankac bir ailenin ad.
Pek ok Rnesans sanatsnn ham isi oldular. Bu aileden, bir 16. yzyl Fransa kraliesi
ile iki papa kt.
M octezum a (k im i z am an M ontezum a): spanyollarn fethettii A ztek h km dar.
M olotov, Vyaeslav: 1917de Bolevik eylemci, 1920lerden itibaren Stalinin destekisi, 1958
ylnda H ruov tarafn d an grevine son verilene k a d ar Rus rejim inin nde gelen figr.
M orelos, Jose M aria: H idalgon u n lm nden sonra spanyollara kar isyan yneten M eksi
kalI rahip; 1815te vuruldu.
M ntzer, T hom as (M nzer diye de yazlr): Reform asyon srasnda, 1525 Kyl Savalarnda
nem li rol oynayan din adam devrim ci; M artin L utherin destei ile prensler tara fn d a n
idam edildi. D inci isyanclarn 1530larn banda ele geirdikleri M nster kasabas ile
k artrlm am aldr.
M ussolini, B enito: talyan faizm inin lideri. Sol kanat sosyalist olarak balad, Birinci D n
ya Savanda hevesli m illiyeti oldu. 1922de iktidara geldi, 1935te Etiyopyay igal etti,
1940ta A lm anyan n y annda savaa katld; gney talyada 1943te ik tid ard an devrildi,
kuzeyde A lm anya yanls kukla b ir h km eti ynetti, 1945te p a rtiz a n la r tarafn d an ba
cak larn d an asld.

N o t l a r | 623
N asr, A bdl: 1952de M sr m onarisine kar darbeye nderlik etti. 1956dan l 1970e
kadar cum hurbakan. B tn A rap dnyasnda m illiyetilere ilham kayna oldu.
N eh ru , Jaw aharlal: ngiltere H arrow da okum u, H int U lusal K ongresinin 1920lerden itiba
ren lideri. kinci D nya Savanda hapis yatt.1947-64 arasnda babakan.
N ixon, R ichard: ABD b akan ve sava sulusu. 1975te W atergate D em okrat Parti kongresine
ad am larn soktuu iin 1975te grevden alnd.
O ctavian: Julius C aesarn yeeni, d aha sonra Rom a im paratoru A ugustus.
O rw ell, George: ngiliz yazar, 1930larda sosyalist, spanyada ar solcu PO UM partisiyle sa
vat; K atalonyay a Sayg ile devrim ci du ru u destekledi. Hayvan iftlii ve 1984 ile Stalinizm i hicvetti.
O w en, R obert: K ooperatif topluluklara dayanan bir sosyalizm biim ine ihtiya olduunu sa
vun an , 19. yzyl b ann r aan sanayicisi.
P aine, Tom: Britanya doum lu zanaatkr, A m erikan D evrim in in nde gelen sav u n u cu larn
dan, risale yazar, Fransz D ev rim ini desteklem ek iin Britanyaya dnd; lkeden ka
m aya zorland, daha sonra Fransada Jakobenler tara fn d a n hapse atld.
P alm erston, L ord: 1830lardan 1860lara kad ar pek ok B ritanya W hig h km etinde ne
kan b ir figr.
Papen, F ra n z von: M ays-Kasm 1932 arasnda A lm anya anslyesi; 1933-34 H itler h k m e
tin d e anslye y ardm cs d aha sonra N azi rejim inin bykelisi.
Paul (Pavlos), Aziz: T arsuslu Saul; Rom a y u rtta olan b ir Yahudi. H ristiyanl seti. Roma
ve Y unan d nyalarnda H ristiyanln yaylm asndan ve H ristiyanln d o k trin le rin in
pek oundan sorum lu.
P ern, Jan: Albay, 1946da b yk h alk destei ve diktatrce yetkilerle A rjantin c u m h u rb a
kan oldu. 1955te devrildi. 1973 ortasn d a yeniden iktidara geldi. lnce kars sabelita
ik tid a r devrald ve 1976da darbe ile devrildi.
P iz arro , Francisco: 1530larn banda spanyan n Incalar fethini ynetti.
Platon: Eski Yunan filozofu, Socratesin rencisi. G rleri 5. yzyldan 14. yzyla kad ar
H ristiyan teolojisini etkilem itir.
Priestley, Joseph: 18. yzyl sonu ngiliz kim yacs ve Fransz D evrim i yanda.
P ro u d h o n , Pierre-Joseph: 1840lardan 1860lara Fransz sosyalist yazar; iilerin siyasal eyle
m ine karyd. Toplum un bam sz kk reticilerin karlkl birlii olarak ynetilm e
si gerektiine inanyordu.
Ptolem y (Claudius): O rta a boyunca gne ve gezegenlerin d n y an n e trafnda dnd
eklindeki teorisiyle A vrupay etkileyen m atem atiki ve astronom .
R adek, K ari: Polonyal devrim ci 1917de Boleviklere katld ilk K om nist E nternasyonaldeki
nde gelen figrlerden; 1924-28de T rokiyi destekledi d aha sonra Stalinin y anna geti.
M oskovada y a rglandktan sonra kle alm a k am pnda ld.
R obespierre, M axim ilien: 1789-94te burjuvazinin en devrim ci Jakoben kesim lerini yneten
Kuzey Fransad a n A rrasl avukat.
Roosevelt, F ra n k lin D: ABD bakan, 1933-45.
R otherm ere, Lord: A lfred H arm sw o rtu n (Lord N orthcliffe) kardei kendi basn im parator
lu u n u ynetti. Britanyan n ilk D nya Sava K abinesinde bakan. 1930larn ortasnda
faist K aragm leklileri destekledi.
Roux, Jacques: Byk Fransz D ev rim inde Parisli sans-culottlar arasnda y r t le n ajitasyonda nem li rol oynam eski rahip. ubat 1794te giyotine gitm ektense in tih a r etm ei
tercih etti.
Russell, B e rtra n d : 1890lardan 1960lara nde gelen B ritanyal am pirist filozof ve polem iki.
Reform cu sosyalist. Birinci D nya Sava ve V ietnam Savana kar kt.
Saint-Just, Louis: Byk Fransz D evrim i srasnda Robespierrein yakn alm a arkada.
T herm idordan sonra 27 yanda idam edildi. D evrim i yarm yapanlar, kendi m ezarlarn
kazarlar sz nldr.
Sargon: M 2300 civarnda V erim li H ilalin h er tarafn d a im paratorluk k u ra n ilk hkm dar.
Say, Jean-B aptiste: A r re tim in olanaksz olduunu iddia eden yasasylal9. yzyl bann
Fransz iktisats.

j H a l k l a r n D n y a Tar i h i
Serge, V ictor: Belikada b ir Rus ailesine dodu, Birinci D nya Savandan nce anarizm e
sem patisi nedeniyle Fransada hapse atld; spanyaya sr ld ve 1919da Boleviklere
katlm ak zere Rusyaya gitti ve K om nist E nternasyonal iin alt. T rokin in Staline
m uhalefetini destekledi. M oskova d u ru m a la rn d a n hem en nce Fransaya gitm esi iin
serbest brakld. lerleyen A lm an ordu larn d an kaarak 1940ta M eksikaya gitti. Yolda
Tulayevin Davas, Bir D evrim cinin A nlar gibi rom an lar ve Rus D evrim inin Birinci Yl
adl ta rih kitab vardr.
Shaw, G eorge B ernard: 20. yzyln ilk yarsnn nde gelen oyun yazar ve polem ikisi.
D ublinde dodu, ngilterede yaad. Fabian D e rn e in in kuru cu larn d an .
Shelley, Percy Bysshe: 19. yzyl balarn n ngiliz airi, devrim ci dncelerin destekisi,
1822de bir d eniz kazasnda ld.
liyapnikov, A leksander: Birinci D nya Sava ncesi ve srasnda Bolevik m etal iisi ve r
gts. 1918de devrim ci hkm ette alm a kom iseri; 1920-21de ii m u h alefetin in
lideri. 1920lerin o rtasnda Stalinle uzlat; 1930larn o rtasnda kayboldu.
S m ith, A dam : sko A ydnlanm asnn b ir paras, 18. yzyl sko iktisats. H em anaakm
m odern iktisad hem de Karl M arxi etkilem itir.
S partaks: Eski Rom ada en iyi bilinen kle isyannn lideri.
Sulla: M 1. yzylda Rom al general. Yoksullar ve m uhaliflerini ezm ek iin iren zulm ler
yapt.
Sun Yat-Sen: in ulusal h areketinin ve K uom intangn kurucusu, 1925deki lm ne kadar
lideri.
Thiers, Louis Adolphe: Eski kraliyet bakan. 1871 nc Fransz c um huriyetinin c u m h u r
bakan. Paris K om nnn ezilmesi iini rgtlem itir.
Thorez, M aurice: 1920lerin sonundan itibaren Fransz K om nist Partisi lideri; 1945-47de
Fransa babakan yardm cs.
T ito, Josip: 1945-80 arasnda Yugoslavyan n kom nist lideri. 1948de Stalinle bozutu.
Tressell, R obert (R obert N oonan): 20. yzyln ilk o nylnn ressam , rom ancs ve sosyalisti;
1911de 40 yanda yoksulluk iinde ld.
T roki, Leon: 1890larn sonundan itibaren Rus D evrim ci, 1905 St. Petersburg sovyetinin
bakan, 1917de Boleviklere katlncaya k ad ar L enin e kar kt. Ekim ayaklanm as
n n rgtleyicisi, Kzl O rdun u n kurucusu, Staline m uhalefet etti ve 1929da Rusyadan
srld; Stalinin b ir ajan tarafn d an 1940ta ldrld.
V argas, G etulio: 1937-45 arasnda Brezilya d iktatr; 1950-54 cum hurbakan.
W allenstein (kim i z am an W aldstein): O tuz Yl Savalarnn ilk ksm nda im paratorluk o rdu
larn n bakom utan. B aarsnn doru u n d a iken im paratorun em ri ile ldrld.
W ebb, B eatrice ve Sidney: Britanyada 1880lerde badatrc sosyalizm in Fabian t r n n
k urucular. Bolevik D evrim ine kar ktlar, 1930larda S talini vdler.
W eber, M ax: 20. y zyl b aann A lm an sosyologu.
W ellington, D k: Napolyona kar Y arm ada ve W aterloo Savalarnda Britanya o rd u larn n
bakom utan; d aha sonra Tory babakan.
W ells, H G: 1890lardan 1940lara kad ar popler ngiliz rom anc, bilim k u rg u n u n ncs,
bilim ve tarih i p oplerletirm itir.
W ilberforce, W illiam : 18. yzyln sonu ve 19. yzyln banda kle ticaretine kar p arla
m ento kam panyasn y r ten ngiliz m illetvekili.
W ilkes, John: 18. yzyl ngiliz gazeteci ve m illetvekili. L ondra t cc arn n ve kalabalklarn
desteini kazand III. Georgeu n hkm etiyle att, parlam entodan atld ve hapsedildi.
D aha sonra L ondra Belediye B akan ve k u ru lu dzenin ana direklerinden birisi oldu.
W ilson, W oodrow : ABD Bakan 1913-1921.
W ycliffe, John: Reform asyonu n 14. yzyldaki ngiliz habercisi.
Z ola, fim ile: 19. yzyln ikinci yarsn n byk Fransz realist rom ancs, D reyfusu destekle
dii iin hapse atld.

N o t l a r j 625

Yerler
Agra: D elhin in g neyinde Taj M ahalin bulunduu H int ehri.
A lsace-L orraine: im di F ransan n kuzey d ousunda am a 1871de, 1919da ve 1940-44 arasn
da A lm anlar tara fn d a n igal edilen blge;
A ragon: M odern Ispanya devletinin kuzey doudaki i kesimi. Ge o rta ve erken m odern a
larda Katalonyay d a ieren krallk.
A surya: B ugn gney T rkiyede bulunan, M 7. yzylda byk O rtadou im paratorluu
n u n m erkezi.
A a lkeler: B ugnk Belika ve H ollanday ieren blge.
Bohem ya: G nm z ek C um h u riy etin in kuzey b at yars, bakenti Prag. 13. yzyldan 17.
yzyla k ad ar (esas itibariyle A lm anca konuan) Kutsal Roma m paratorluun u n m er
kezi.
B urgundiya: Kuzey ve dou Fransada, 15. y zylda ayr b ir devlet olm aya yaklaan blge.
B izans: A kdenizle K aradenizi birletiren suyolunun zerinde b ir ehir. 4. yzyldan itibaren
K onstantinopolis ve 15. yzyl son larn d an itibaren stanbul olarak adlandrld. Ayrca,
Roma m paratorluun u n Y unanca konuan kesim ine 5-15. yzyllar arasnda verilen ad.
C harleston: ABD, G ney C arolinada nem li b ir lim an ehri.
an ak k ale Boaz: sta n b u lu n gneybatsnda A kdeniz ve K aradenizi birletiren su yolu.
in h in d i: V ietnam , Kam boya ve Laosu ieren blge.
Ege: Y unanistann dou ve gneyine doru olan deniz ve adalar. Ayrca kim i zam an kta
Y unanistann n Bronz a uygarl iin k u lla n la n b ir terim .
E rm en istan : K k Asyan n kuzeyinde, K aradenizle H azar denizi arasndaki blge. Bugn
eski Sovyet c um huriyetinin ad.
Fenike: Eski dnyada Lbnan k ylarna verilen ad.
F landers: Bat Belikan n G hent ve Bruges ve Fransann Lille ve D u n k irk civarndaki kesim i
n in O rta adaki ad. Bugn H ollandacann Flam anca olarak bilinen bir t r n k onu
an Belikan n y arsna verilen ad.
Galya: im di Fransa olan yerlere R om allarn verdii ad. Kuzey talyan n b ir parasn da ie
riyordu.
G iza: En b yk M sr p iram itlerin in ina edilm i oluu m odern K ahiren in birka m il b a t
sndaki yer.
G ranada: spanyol m onarisinin eline geen son M arip ehri.
H arappa: ndus zerindeki M 3. binyl ehri.
H ispaniola: M odern H aiti ve D o m inik C u m h u riy e tin i de ieren Karayip D enizi adas.
b er Y arm adas: spanya ve Portekiz iin k u llanlan b ir terim .
n d u s V adisi: B ugn P akistann H indistan snrna y akn dou kesimi.
yonya: Y unanistann batsna d o ru olan deniz ve adalar.
K am puya: Kamboya.
K astilya: M odern spanyol devletinin ve d ilin in ortaya kt sp a n y an n m erkez blgesi.
K atalonya: spanya devletinin kuzey dousunaki eyalet, Fransz sn rn d a n gneye doru u za
nr, kendi dili vardr. O rta ada, gney Fransan n baz kesim lerini de ierecek ekilde
ayr bir lkeydi. 20. yzylda gl b ir m illiyeti harekete sahne oldu ve b u gn spanya
devleti iinde k endi ayr parlam entosu vardr.
Knossos: M 2000-1500 G irit uygarl saraynn yeri.
K ordoba: O rta ada, Ispanyadaki slam uygarlnn m erkezi olan ehir. Ayrca A rjan tin de
b ir ehir.
K utsal R om a m p arato rlu u : zgn olarak 9. yzylda arlm an tara fn d a n k u ru lan im p ara
torluk. nce A vusturya daha sonra A vusturya M acaristan m paratorluu olarak bilinen,
19. yzyla k ad ar A lm anyada, dou A vrupada ve talyada farkl blgelerin toplam .

| H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
K k Asya: M odern T rkiyen in Asya kesim i, sklkla A nadolu diye adlandrlr.
Laga: M nc binylda M ezopotam yada bir ehir devleti.
M akedonya: B alkanlarda Y unanistann k uzeyindeki blge.
M arib: Fas, C ezayir ve T unusu ieren Kuzey Afriya blgesi.
M ahagda: M 6. yzylda kuzey H in d istan da M auryan m p ara to rlu u n a yol aan devlet.
M ekke: A rabistan yarm adasnn batsnda ticaret ehri. M uham m edin doum yeri ve
slam daki en nem li kutsal ehir. B ugn Suudi A rabistanda.
M eksika Vadisi: B ugnk M exico C ity civarnda, T eotihuacan ve A ztek uygarlklarnn m er
kezi olan blge.
O rta A m erika: M eksika ve G uatem alay ieren blge.
M ezopotam ya: im diki Ira k n eski ad. ki nehrin, yani Frat ve Diclen in arsnda anlam na
gelir.
M ohenjo-dero: M 3. binlerde ndus erinde bir ehir.
N anking: anghayd a n y ukarda, Yangtze neh ri zerinde in ehri.
New L anark: Glasgow yak n larn d a R obert O w enin m odel fabrikalar k urm ay baard ka
saba.
N bye (N ubia): G ney M sr ve kuzey Sudanda b ir blge.
P alatine: Kutsal Rom a m p ara to rlu u n d a b ir prenslik olan, A lm anyan n b atsnda b ir blge.
P iedm ont: Kuzey talyada T urin civarnda, 1860larn sonunda talya k ral olan b ir k ral ta ra
fndan ynetilen blge.
Prusya: A lm anyan n dousunda m erkezi Berlin olan ve k ra l 1870te A lm anya im paratoru
olan krallk. 1945 ylna k ad ar A lm anya iindeki en b y k devlet.
R hineland: A lm anyan n gneybatsnda, Fransa ve Belika snrlarna yakn blge.
R uhr: A lm anyada, R hinelandn kuzeyinde ve Belika sn rn a yakn b ir blge. A lm an sanayi
dev rim in in ana m erkezi.
S akkara: M odern K ahiren in be m il gneydousunda ilk piram itlerin ve m ezarlarn ina
edildii yer.
S aint D om inique: 1790 kle isyanndan nce H aiti iin kullan lan ad.
Sar Irm ak : inin kuzeyinde, gneye d o ru daha sonra batdan douya akan byk nehir.
lk in uygarlnn m erkezi. T arihte felaketli sonulara yol aacak ekilde m ecrasn de
itirm itir.
Sem erkand: O rta Asyada, O rta alar boyunca nem li b ir ticaret ehri.
Silezya: G nm z Polonyasnn gneyinde b ir blge. kinci D nya Savann sonuna kad ar
Polonyallarla A lm anlar arasnda tartm a k onusu oldu.
S parta: A ntik Y unanistanda, A tinan n tarihsel rakibi, k ta n n gneyindeki b ir ehir devleti.
Sm er: M nc binylda M ezopotam ya uygarl iin k ullan lan ad.
T enochtitlan: A ztek bakentim spanyol fatihlerce M exico City olarak yeniden kuruldu.
T eotihuacan: B ugnk M exico C itye y akn yerde, MS ilk yzyllarda k u ru lm u uygarln ve
ehrin ad.
Thebes: A n tik M sr ehri; O rta ve Yeni K rallklarda gnm zdeki Luxora yakn bakent
(ayrca b ir a n tik Y unun ehir devletinin ad).
T huringia: O rta A lm anyada bir blge.
T ransilvanya: B ugnk M acaristan ve Rom anya arasnda, her iki tara fn da h a k iddia ettii
dalk bir blge.
U lster: rlandan n kuzeydeki 9 countys; B ritanya yanls K ralclar tara fn d a n 1921de k u ru l
m u olan 6 countyli devletik iin kullanlr.
U ruk: M ezopotam yada M O 3. binylda b ir ehir devleti.
nc D nya: 1950lerden sonra eski koloni ve yar-koloni lkeleri ifade etm ek iin k ulla
n lan terim .

Notlar
Valmy: 1792de devrim ci ord u n u n kralc istilaclara kar ilk zaferini kazand, Fransann
kuzeyindeki yer.
V erim li H ilal: O rtadoun u n Filistin, Lbnan, Kuzey Suriye ve Ira k n ounu kapsayan bl
gesi.
Versailles: XIV. Louisn in b yk b ir saray kurd u u Paris y ak n larn d ak i yer. 1871de Paris
K om nne ynelik g cn m erkezi. Birinci dnya Savan d a n sonra d nyann Britanya
ve Fransann karna yeniden biim lendirildii konferansn topland yer.
W aterloo: N apolyonu n 1815te son yenilgisini ald, Belikada Brksel y ak n larn d ak i b ir
ky. Ayn ad tayan L ondra tren istasyonu ile k artrlm am aldr.
Yangtze: inin ortasn d a dou-bat ynnde akan b y k bir nehir. angay y ak n larn d a de
nize dklr.

Terimler
A bbasiler: O rtad o u d a slam m p ara to rlu u n u 8. yzyldan 13. yzyla kad ar am a 10. yz
yldan itibaren gerek b ir g ortaya koyam adan yneten hanedan.
A kropolis: zerinde M 6 . yzylda ina edilen P arth en o n u n bu lu n d u u A tinay gren tepe.
A k tif Y urttalar: 1790-92de Fransada m lkiyet sahibi oy verm e h ak k olan erkekler.
A him sa: H induizm in k im i trleriyle B udizm de iddete bavurm am a.
A nark o -sen d ik aclk : Sendikal m cadele yntem lerini anarist nosyonlarla birletiren h a re
ket.
A ncien Rgim e: Franszca eski rejim a nlam na gelen terim ; genellikle Fransz D evrim i ncesi
A vrupadaki toplum sal dzen iin kullanlr.
A ryanizm : M S 5. yzylda ok etkili olan ve teslisin y o rum unda Katoliklikle ihtilafa den
H ristiyanln b ir t r .
A rtiz a n (Z anaatkar): G enellikle kendi iinde alan ve elle yaplan retim de uzm anlam
kiileri ifade eden b iraz arkaik b ir terim .
A ry an lar: M 1500 dolaylarnda kuzey H in d istan istila eden halk. Bir H int-A vrupa dil k u l
lanyorlard. M S 5. yzylda H ristiyanlkta grlen 'ariari sapknl ile k a rtrlm am a
ldr.
A i R abbani Ayini: Papazlarn arap itikleri ve cem aate ekm ek sunduklar H ristiyan riteli. Katolikler ve Lutherciler iin (am a C alvinciler hari) sann k a n n n ve b e d en in in
tketilm esi an lam n a gelir. Reform asyon srasnda m uazzam tartm alara yol am tr.
A u t d a fe: S apknlarn, Engizisyon k u rb a n la rn n idam edildikleri yer.
A ydnlanm a: Voltaire, D iderot, Rousseau, H um e ve G ibbon gibi kiileri artran, hurafele
rin yerine bilim sel akl koym ay deneyen bir 18. yzyl entelektel akm .
B am sz i P a rtisi: i P a rtis in in 1890lar B ritanyasndaki ncs; 1906dan 1930lara k a
d a r i P artisinin b ir paras o larak varln srdrd.
B am szlar: ngiliz Sava srasnda Crom well etrafn d ak i Sava K azan gru b u n a verilen
ad.
B am sz Sosyal D e m o k ratla r (B am szlar): B irinci D nya Sava srasnda A lm an Sosyal
D em okrasisinden kopan parlam entocu sol sosyalistler. Yars 1920de K om nistlere k a
tld; dier yars da ana sosyal dem okrat partiye geri dnd.
B antu: Bat, o rta ve gney A frikada konuulan b ir dil.
B arbarlar: M organ, Engels ve G ordon C hild tara fn d a n tam am en tarm sal toplum biim i iin
k ullan lan eski terim .
Beyaz D a Sava: O tuz Yl Savalarnda Bohemya kuvvetlerinin ilk b yk yenilgisi.
B irleik Cephe: D evrim ci olan ve olm ayan ii partileri ve sendikalar arasnda savunm ac
ittifaklar ngren, 1920-21lerde Lenin ve T roki tara fn d a n ortaya atlan taktik.
Birlem e T ara fta rla r (U nionists): rlandada B ritanya ynetim ini destekleyenler.

627

628

Ha l k la r n D n y a Tarihi
Boer Sava 1899-1902: G ney A frikada m aden ynnden zengin Boer topraklarna
Britanyan n el koym as iin yaplan sava.
Boerler: G ney A frikada H ollandaca konuan beyaz gm enler; ayrca b unlara Afrikanerler
de denir.
B ourbon: 17 ve 18. yzyl Fransz ve 18. yzyl bandan itibaren spanyol h k m d arlarn n
aile ad.
B ronz a: Z am an zam an Avrasya ve A frikada ehir devrim i dnem ini ifade etm ek iin
kullan lan b ir terim .
Burjuvazi: O rta sn f ehirliler iin k u llanlan Franszca bir terim ; 19. y zyl balarn d an itiba
ren kapitalist sn f yelerini ifade etm ek iin kullanlm tr.
B urglular (ehirliler): O rta ve erken m odern zam anlarn ehirlileri, genellikle tccar ve b a
m sz zanaatkrlar; tam y urttalar. ngilterede kim i z am an burgesses kullanlr. F ran
szca burjuva szcnn kkeni.
B yk B unalm : 1870lerin sonu ve 1880lerde ekonom ik b unalm dnem i iin kullan lan bir
terim . Terim kim i zam an ayrca 1930lara gnderm ede b u lu n m ak iin de kullanlr.
B yk nka: nka im p arato ru iin k u llanlan terim .
Carmagnole: Franszlarn devrim dans.
C arlistler: spanyol m onarisine rakip h a n ed an n destekileri; 1830lardan 1939daki faistle
rin zaferine k ad ar en lm l m odernlem e ya da liberallem e p lan larn a bile kar ktlar.
C avalier: ngiliz Savanda kralclara verilen ad.
CGT: Fransada Birinci D nya Savandan nce sendikaclarca k u ru lan ve kinci D nya
Savan d an beri K om nistlerce ynetilen en byk sendika federasyonu.
C hin: M 221de kuzey ini birletiren im paratorluk.
C hin: 12. yzylda inin kuzey yarsn yneten T rkik H anedan.
C hou: M yaklak 1100lerden sonra inde gevek b ir feodal im paratorluk k u ra n hanedan.
C izvitler (san n C em aati): 16. yzyl o rtalarn d a Reform asyonla m cadele etm ek zere k u
ru lan dinsel tarikat. 20. yzyla k adar hem Protestanlar hem de zgr dnenlerce d in
sel gericiliin m erkezi olarak grld. 1960lardan sonra Papa tarafn d an datlncaya
kad ar ksa b ir sre sol kan atzgrlk teoloji y andalarnn arac oldu.
C N T (C onfederacin N aciona de T rabajo): spanyada anarko-sendikalistlerin ynetim indeki
sendika.
C bbe Soylular (Noblesse de Robe): Z enginlikleri h u k u k sistem ini irs olarak kontrol etm ele
rinden kaynaklanan Fransz soyluluunun b ir kesimi; balangta hali vakti yerinde o rta
snflar arasndan k ral tara fn d a n atanm lardr.
apa ta rm (H orticulture): D enek ve apa gibi h a fif aletlerin kullanld ta rm n en basit
biim i.
itlem e: D aha nceki tarm alan larn n ve o rtak arazilerin toprak sahipleri ve kapitalist ifti
ler tara fn d a n itlenerek, yoksul kyllerin ya araziyi m r boyu terk etm esi ya da tarm
iisi olm asna yol aan uygulam a.
D um a: D evrim ncesi Rusyadaki dem okratik olm ayan esaslara gre seilen parlam ento.
D ou H in d ista n irketi (East In d ia Com pany): 17. yzyl banda g ney Asya ile ticaret yap
m ak iin ngiliz tac tara fn d a n o luturulm u tekel. 1760la 1850 arasnda H in d istan n
pek ok yerini fethetti ve ynetti. 1857 ayaklanm asndan sonra yerini d orudan Britanya
ynetim i ald.
D ou Sorunu: T rk m paratorluunun uzun sren zayflam a ve paralanm a srecinin
B alkanlarda ve K aradeniz blgesinde ortaya kard sorunlar.
E lektor: Kutsal Roma m paratorluun u n A lm anyadaki kim i prensleri iin kullan lan b ir te
rim .
E m eviler: O rtadouda slam m p arato rlu u n u 7. yzyl o rtalarn d a n 8. yzyl o rtalarn a ka
d a r yneten hanedan.

Notlar
m igrs (Em igreler): Fransada devrim den kaan ve ona kar entrik alara girien aristokrat
lar tan m la m ak iin k u llanlan b ir terim .
E ngizisyon: Ge o rta ve erken m odern alarda sapknl (yerleik dinsel inanlara aykr
dn) ezm ek iin k u llanlan Katolik kilisesinin b ir kurum u.
Equits: Romada M 1. yzylda Senatr ailelerince ik tid ar d b raklan yeni zenginler g ru
b u n a verilen ad.
Eski K rallk: M 3000den 2100e k ad ar M srdaki ilk uygarlk.
Esttes: Farkl yasal h ak lar ve so rum luluklar olan, rnein O rta ada lordlar, valyeler ve
ehirliler; ve devrim ncesi Fransasnda soyluluk ve ru h b a n gibi toplum sal tabakalarn
hukuksal adan tanm lanm as iin kullanlan terim . Ayrca kim i zam an farkl gruplarn
tem silcilerini ieren (O tuz Yl Savalarnda Bohemyada olduu gibi) parlam ento t r
organlar tan m la m ak iin kullanlr.
Estates-G eneral: Fransad a devrim ncesi m onari altn d ak i n fusun ayr tabakasndan
-soylular, ru h b a n ve d ierleri- tem silcilerin o luturduu ve 175 y ldr ilk kez 1789da to p
lanan meclisler.
Evde Fason retim : serbest alan zanaatkarlara t ccarn ham m adde ve aletleri salayarak
r n zerinde sz sahibi olduu ve bu retim den kr salad sistem. Tam gelim i sa
nayi kapitalizm i yolunda bir adm .
Falanj: spanya ve L bnanda talyan faizm inden ilham alan hareketlere verilen ad.
F atim iler: M sr 11 ve 12. yzyllarda yneten hanedan.
FBI (Federal A ra trm a B rosu): ABDde federal polis ve gizli polis rgt.
Federes: 1792 ylnda Fransz D evrim ini desteklem ek iin Paris dn d an ehre yryen g
nlller.
Feodal vergiler: Kyllerin se rf olm adklar dnem de bile feodal lordlara dem ek zorunda
olduklar vergiler.
Fonograf: G ram ofon ve plak okuyucunun ncs.
Foraging: Avc ve toplayclk iin daha iyi b ir terim .
F ransiskenler: 13. yzyln balarna Aziz Francisin retisine d ayanarak k u ru lan H ristiyan
tarikat.Y oksulluun erdem ini v u rg u lar am a kilise ile pek gzel btnlem itir.
Fratelli: D o ktrinleri Aziz Francisinkine yakn am a b u n lard a n yar devrim ci sonular karan
13. yzyl H ristiyanlar. Kilise tarafn d an taciz edilm ilerdir.
Freikorps: 1919-20de A lm an iilerine kar k u llanlan sa k anat paral asker gc.
Fronde: 17. yzyl o rtalarn d a Fransada m onarinin, aristokrasinin egem enliini glendir
m esinin ksa b ir sre iin engelledii siyasal k ark lk dnem i.
Geici H km et: ubat-Ekim l917 arasnda Rusyay yneten seilm em i hkm et.
G enel Vali: Sm rgeletirilm i b ir lken in k rala yakn (m utlak) yetkilere sahip yneticisi.
Gentry: Byk aristo k ratlard an farkl olarak hali v akti yerinde toprak sahipleri. H em Sung
ini hem de 17 ve 18. yzyl ngilteresi iin k ullanlr.
G o tlar (ayrca V izigotlar, O stro g o tlar ve F ranklar): Batda eski R om a m paratorluun u n e
itli kesim lerini M S 5. yzyl ve sonrasnda fetheden G erm en halklar.
Grisettes: 19. yzylda Fransz ii sn fn n gen k ad n yeleri iin k u llanlan galat b ir terim .
G uptas: M S ilk yzyllarda H in d istan n b ir ksm n ynetene im paratorlar.
H abeas C orpus: yarglam a olm akszn hapse atlm ay nleyen b ir h u k u k kural.
H adisler: M uham m ed peygam bere atfedilen szler derlemesi.
H alk C ephesi: 1930lar ve sonrasnda, ii p a rtileri ile ilerici burjuvazi arasnda, ilham n
Rusya ve Stalinden alan, koalisyonlar o luturm a giriim i.
H an: M 206dan M S 220ye kad ar ini yneten hanedan. Ayrca, zam an zam an lkenin
dier ahalisine kar etn ik inlileri ifade etm ek iin de kullanlr.
H ara: Fethedilen b ir lke ahalisinden toplanan para.
Helenler: Y unanllar.

629

630

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
H elotlar: Eski Spartada topra ileyen serfler.
H idalgo: Beyefendi szcnn spanyolca karl.
H int-A vrupa: Yunanca, Latince, A lm anca, Rusa, Sanskrite, H induca, U rduca, Farsa ve
K rteyi ieren d il grubu.
H om e Rule: Birleik b ir rlandan n parlam entosuna B ritanyan n belirli yetkiler verm e plan.
H uguenots: C alvinin dncelerini takip eden ve 17. yzylda srgne gnderilen Fransz
Protestanlar.
H u n la r: 4. yzyln so n larn d an itibaren A vrupa ve kuzey H in d istan istila eden o rta Asyal
halk. Sonunda b ir ksm M acaristana yerlem itir.
H u ssu lar (Hussites): 15. yzyl b alarnda Bohemyada dinsel m uhalifler; 17. yzyldaki P ro
testan Reform asyonun u n habercileri.
Hyksos: M yaklak 1600 ve 1700lerde M sra saldran ve genellikle Filistinli olduklar ka
b ul edilen halk.
k in ci Serflik: 16. yzyldan itibaren, soylularn A vrupa pazarlarnda satacaklar tah l elde
etm ek iin dou A vrupada serfliin yeniden em poze edilm esi.
tevi: Yiyecek ve b a rn a k karlnda isiz ve yoksullarn alm ak zo ru n d a o lduklar yer.
zvestia: 1917 Rusyasnda ii sovyetleri tara fn d a n yaynlanm aya balayan gazete. 1920ler
den 1980lerin sonuna k ad ar Rusya h k m etin in szcsyd.
Jakobenler: 1789dan sonra Paristeki en nem li devrim ci kulbn yeleri. Balangta, daha
devrim ci u n su rlarn yan sra Jirondenler gibi lm l unsurlar da ieriyordu. D aha sonra
terim , Robespierrein nderlik ettii en k ararl kesim iin kullanld. Fransa d n d a dev
rim i destekleyen herkes iin kullanld.
Jirondenler: 1791-92 Fransz D evrim inde Robespierree kesin kar olan, Jakoben k u lbnn
daha az devrim ci kanad.
Journe: Fransz D evrim i srasnda Paris h a lk n n ayaklanm aya tevik edilm esini ifade eden
b ir terim .
Junkerler: 18 ve 19. yzyl A lm anyasnn dou kesim lerinin toprak sahibi soylular.
K adetler: D evrim ncesi Rusyada a rn m utlakyetiliine am a ayn zam anda iilerin h a re
ketine de kar olan A nayasac D em okrat Parti.
K alfalar: O rta alarn sonu ve m odern alarn b alarnda A vrupada atlyelerde istihdam
edilen vasfl iiler; b u n lar genellikle bir gn kendi hesabna alan usta zanaatkrlar
olm ay um ut ederler.
Kast: n san larn iine d oduklar (ve teo rik olarak) ayrlam adklar b ir toplum sal rgtlenm e
biim ini ifade eden belirli b ir toplum sal kategori. H induizm ile ilikilendirilir. U ygula
m ada ou kez kast hiyerarisi, sn f gcne dayanan hiyerarinin yerine geer; dolaysy
la bugn, her ne k ad ar aa kastlarn yelerinin b yk ounluu yoksul olsa da, y u k ar
snftan her H indu zengin deildir.
Kayzer: A lm anya im paratoru.
K entsel D evrim : Toplum da, snflarn, devletin, ehirlerin ve ou kez m etalrji ve o k u r
yazarln ortaya km asyla ilgili d nm ifade eden b ir terim .
K l S oylular (Noblesse de Epee): Geleneksel Fransz soyluluu.
K om n: ou kez b ir O rta a ehri ya da onu yneten m eclis iin k u llanlan b ir terim . 17891795 Fransz D ev rim inde Paris ehir meclisi iin kullanld. 1871 ylnda ehri iiler
ad n a ynetm ek iin seilm i devrim ci kom iteyi tan m lam ak iin kullanld. 1950ler ve
1960larda, inde, (etkili b ir ekilde devlet tara fn d a n ynetilen) kolektif iftlikleri ta
nm lam ak zere kullanld.
K om ncler: 1871 Paris K om nne katlanlar.
K om nist E nternasyonal (K om intern): 1919 ylnda k u ru la n devrim ci partilerin uluslararas
rgt. 1920lerin o rtalarn d a n itibaren, kinci D nya Sava srasnda datlana kadar
Stalinin egem enlii altna girdi.

Notlar
K onfyslk: Son 2000 y ld r indede b ro k ratik ve toprak sahibi snflarn egemen ide
olojisi.
K onvansiyon: Fransan n D evrim yllarnda, 1792-96, seim le gelm i m eclisine verilen ad.
K ulak: K apitalist ifti ya da zengin kyl iin kullan lan Rusa terim .
K uom intang: in m illiyeti partisi, 1927-49 arasnda in hkm eti ve o zam andan bu yana
Tayw an hkm eti.
K u ru cu M eclis: Yalnzca yeni b ir anayasa yapm ak iin seilm i parlam ento tipi b ir organ.
Ku (Kush): A n tik Nbye (N ubian) uygarlnn ad.
K k B urjuvazi: zgn olarak d k k n sahipleri, esnaf, k k kapitalist ifti vs. iin kul
lanld. D aha sonra meslek sahiplerini ve beyaz yakal alanlar arasnda o rta ynetim
kadem elerini ierecek ekilde geniletildi.
L atifundia: H em eski Romada hem de m odern L atin A m erikada b yk arazili m lkler iin
kullan lan b ir terim .
L oncalar: in kalitesini ve fiyatlar kontrol ederek zanaatkrlarn karlarn korum aya yne
lik rgtler. ou kez h k m d ar ya da ehir devletince him aye edilirler.
L uddcular: 1811-16 y llarnda b yk b ir isyan dalgas halinde kapitalistlerin k u rd u k lar yeni
m akineleri k ra n dokum ac ve orap im alatlar. Terim sklkla tek n ik ilerleme kartlar
an la m n d a aalayc bir terim olarak kullanlr.
M edreseler: slm din okullar.
M em lkler: O rta alarda O rtadouda T rk kkenli askerler. D aha nce kle olan M emlkler M srda 12. yzylda ik tid a r ele geirdiler ve 1517deki O sm anl fethine kad ar
ik tid ard a kaldlar.
M addecilik (m ateryalizm ): R uh ya da dncenin m addi v arolutan bam sz olarak varola
bileceim reddeden gr.
M anieizm : M S 3. yzylda M ani tara fn d a n k u ru lan , H ristiyan, B udist ve Z erdtlk nos
yonlarn birletiren b ir din.
M aurya: M 4. yzylda im diki H in d istan n byk b ir k sm n birletiren im paratorluk.
M ayalar: M S 700den itibaren uygarlk k u ra n M eksika ve G uetam alan n ahalisi.
M ekanikler: Z anaatkarlar ve u stalar iin k ullan lan eski b ir terim .
M eiji D evrim i: 1860larda Japon feodalizm ini sona erdiren deiiklik.
M enevikler: 1903ten so n ra Rusyadaki sosyalist h areketin burjuvazi ile ibirlii y aplm asn
d a n yana olan kanad.
M ing: M S 1368den 1644e k a d ar ini yneten hanedan.
M oollar: D ou ve o rta Asyadan hareket ederek Avrasyay boydan boya geen, O rtad o u da,
dou A vrupada, ran, H in d istan ve 12-14. yzyllarda inde k rallk lar istila eden halk.
M ool / M ogul (Mool): 1526dan 18. yzyln ilk yarsna k ad ar H in d istan n b yk ksm n
yneten hanedan.
M iken: Y unanistan an ak arasn n gneyinde M 1500lerde b ir uygarlk.
M u tlak iy e t ilik /M u tla k M onari: Fransa, spanya, Prusya, A vusturya ve Rusya gibi 17. y zy
ln o rtalarn d a n itibaren varln srdren gl m onarik rejimler.
M ltezim : B akalarnn yan sra, Eski Roma, Abbasi m paratorluu, Bizans ve devrim ncesi
Fransada vergi toplam a h a k k n n satld zengin m te a h h itlere verilen ad.
N aro d n ik le r: Szck anlam halk. ilerden ok kyllere ynelik 1917 ncesi Rus dev
rim cileri.
N astu r: H ristiyanln Rom a ve Bizans kiliseleri tara fn d a n yasaklanan bir kolu. O rta ada,
o rta Asya ve inde etkili oldu.
N eolitik: Szck anlam yeni ta d e v ri gelim i ta ve tahta aletler ve anak m lek k u lla n
m n ierir.
N E P (Yeni k tis a t Politikas): 1921 ile 1928 arasnda Rusyada piyasa m ekanizm as.
N orsem en (Kuzeyliler): ngiltere, skoya, rlanda, Rusya, N orm andiya ve Sicilyaya yerle

631

H a l k l a r n D n y a Ta r i hi
m eden nce M S 9 ve 10. yzyllarda bat ve A kdeniz Avrupasn istila eden skandinav
halklar. V ikingler olarak d a bilinirler.
O ligari: A zn l n y netim i anlam na gelen eski Y unan terim i.
O lm ecler: M son binylda M eksika ve G ietam alada ortaya kan ilk uygarlk.
O n d a lk Vergi (Aar): Kyller ve zanaatkrlar tara fn d a n kiliseye denen ve ou kez soylu
larn cebine giden b ir t r vergi.
O range: zgn olarak H ollanda prenslerinin aile ad; 18. yzyldan itibaren K atoliklerden
nefret eden P rotestanlar ve rlandada Britanya ynetim ini destekleyenlerini ifade etm ek
iin kullanlr.
O rta K rallk: M srda M yaklak 2000den 1780e k ad ar olan dnem .
O sm an llar: Ge O rta ada, kuzey A frika, O rtadou ve B alk an lara yaylm adan nce K k
Asyay hem slam im paratorluklarndan hem de B izanslIlardan fetheden T rkik halkn
liderleri.
P arlem ent: D evrim ncesi Fransada belirli nem li m ahkem eler iin k ullan lan terim .
P a sif Y urtta: Fransada 1790-92de m lk olm ad iin oy veremeyenler.
P astoralist: Sr, koyun, deve ya da lam a yetitiriciliine dayanan toplum lar.
P atriarki: Dier erkeklere, kadnlara ve hizm etilere ne yapm alar gerektiini syleyen en k
dem li erkein egemenlii altndaki haneler etrafnda olum u toplum biim i iin kullanlan
terim . Kim i feministler, yanl olarak, kadnn ezildii bt n toplum lar iin kullanyorlar.
Patrisyenler: Roma cum h u riy etin in ilk dnem inde irs ynetici elitler.
P latonculuk: M addi d nyann basit olarak ideal k avram larn eksik bir yansm as olduunu
savunan gr.
Plepler: Erken Roma m paratorluun u n kk m ik tard a topraa sahip sradan y urttalar.
S onralar ehir n fu su n u n d aha yoksul kesim lerini ya da basit olarak alt snftan gelenleri
ifade etm ek iin kullanld.
Presbiteryenler (Presbyterians): sko C alvinist P rotestanlara verilen ad. Ayrca, ngiliz
Savanda kralclarla uzlam ak isteyen parlam entocu g rup iin de kullanlr.
P roletarya: zgn olarak eski Romada h erhangi bir m al m lk sahibi olm ayan insanlara veri
len ad. M odern zam anlarda, M arxn k ulland terim , cretli iileri ifade eder.
P y thagoraslk: A n tik Y unann ilk m atem atikilerinden b irin in ad n d a n t retilm itir; say
lar ve m atem atik form lleri, sihirli nitelikleri olan eyler o larak grr.
Q uakerler: zgn olarak ngiliz D evrim i srasnda devrim ci b ir tarikat; daha sonra pasifist
H ristiyanlar haline geldiler. Birka tanesi ok zengin oldu ve A m erikada P ennsylvaniada
hkim iyet kurdular.
R adikal P a rti: kinci D nya Sava ncesi Fransada o rta snfn ana partisi.
Restorasyon: Britanyada 1660ta ve A vrupada 1814-15te, devrim ci dnem den sonra kralln
yeniden tesisi iin kullanlan terim .
SA: A lm an N azi p aram iliter kom ando rgt.
Sahib: B ritanyal sm rgecileri nitelem ek iin Sir an lam n a gelen H inte szck.
Sam uray: 1860ta n nce Japonyada ayrcalkl valye benzeri tabaka.
Sans culottes: Fransz D evrim i srasnda Fransa n fu su n u n yoksul kesimi; ounlukla
zanaatkrlar ve aileleriyle b ir ksm iiler.
Seksiyonlar: Fransz D evrim i srasnda Parisin h er kesim inde h alk n dzenli kitle toplantla
rn tan m lam ak iin k u llanlan bir terim .
Sem itik: branice, A rapa ve A ram ice de d ah il O rtad o u d a n kaynaklanm bir dil ailesinin
ad. ou kez blge kkenli insanlar, zellikle Yahudiler iin kullanlr. Ayrca antisem itik terim i de vardr.
Serfler: T oprandan ay rlm alarna izin verilm eyen, lorda cretsiz emek, ayn dem e ya da
na k it dem e yapm as gereken ve topran bir k sm nda da kendi hesaplarna alan yar
zgr kyller.

Notlar
Sikh d in i: Kast sistem ine kar 16. yzylda k u ru lan ve H induizm le slam iyeti badatrm a
abasnda kuzey H in d istan a zg b ir din.
Sol Hegelciler: 1840larda A lm anyada m uhafazakr filozof H egelin dncelerini Prusya
m onarisine kar k ullan an b ir g rup liberal dem okrat entelektel.
Sosyal D evrim ci P a rti: Yzyln ilk eyreinde uygulam ada av u katlarn ynettii kylle
dayand iddia den bir Rus partisi.
Sovyet: Rusa szlk anlam konsey. 1905 ve 1917de iilerin ve askerlerin konseylerini ifade
etm ek iin kullanld. D aha so n ralar Rusyadaki rejim i ksaca ifade etm ek iin k ullanlan
b ir terim oldu.
Sovyetler B irlii (Sovyet Sosyalist C u m h u riy e tle r Birlii-SSCB): 1924te eski Rus
m paratorluun u n ve d aha sonra da Stalin m paratorluun u n cum huriyetlerinin b en im
sedii b ir ad; 1991de dald.
Soy (Klan): insanlar kan ilikisi tem elinde bir araya getiren toplum sal rgtlenm e biim i -ayrca klan ya da gens denir.
Sp a rta ku sb u n d : Szlk anlam Spartaks Birlii. B irinci D nya Sava srasndaki A lm an
devrim ci grup.
SPD: A lm anya Sosyal D em okrat Partisi.
SRlar: Rusyada Sosyal D evrim ci P a rtin in yeleri.
S talinizm : Stalinin d o k trin ve yntem lerine verilen destek. D aha genel olarak, Rusya ve teki
dou bloku lkelerinde 1989-91e kad ar varln srdren, devlet k apitilizm i rgtlenm e
biim i.
S udralar: Topra ileyenlerle ilgili b ir H in t kast. Eski d rtl kast sistem inde rahipler, sava
lar ve yetitiricilerin altn d a am a kast-d olanlarn zerinde b ir tabaka.
Sung: M S 960ta n ll2 7 ye kad ar inin t m n daha sonra 1279a kadar gney ini yneten
hanedan.
Snniler: slam iyetin ounluktaki kesimi.
ang (Shang): M 1600ler civarnda inde bir im paratorluk k u ra n en eski hanedan.
eflik (C hieftainship): A ntropologlarn, kim i in sa n la rn b akalarndan d aha yksek bir sta
tye sahip olduu am a kesin sn f farklar ve ayr b ir devlet bulunm ayan toplum lar iin
k u llan d k lar b ir terim .
iiler: slam iyetteki en temel aznln izleyicileri; ran da, gney Ira k ta ve L bnann kim i
kesim lerinde b ugn ounluktadrlar.
T a i-p ing: 19. yzyl o rtasnda inde ayaklanm a.
T ang: MS 618den 907ye kadar ini yneten hanedan.
T ainos: Kolom bu n K araiplerde karlat ilk yerli h alka takt ad.
T aoizm : inde son 2500 yln b y k k sm nda popler dinsel ideoloji. eitli sihirsel inan
larla ilgilidir am a ayrca p ra tik deneyi de tevik edebilir.
Tarifler: Bir lkeye yaplan ith alatta uygulanan vergiler.
Tavizler (Concessions): in ehirlerinde A vrupal ya da Japonlarn ynetim indeki blgeler.
Tek D oaclar (M onophysites): Teslisin y orum u k onusu nda hem Katolikler hem de A ryanlarla anlam azla den O rtadoulu H ristiyanlar.
T herm idor: 1794 yaznda Jakobenlere ynelik kar devrim ci darbe iin kullan lan b ir terim .
D evrim in m eydana geldii ayn ad n d an hareketle kullanlm ve o gnden bu yana
(Rusyada olduu gibi) kar-devrim balangcn ifade etm ek iin kullanlm tr.
Tokugawa: Japonyada 17. yzyl b alarndan 1860lara kad ar lkeye egemen olan feodal bir
ailenin ad, ou kez Japon feodalizm inin o dnem ini anlatm ak iin k ullanlr.
Tory: zgn olarak 18. yzyl sonlar ve 18. yzyl balar B ritanyasnda Stuart m onarisi
ne sem pati duyanlar, d aha sonra ynetici sn f partilerin d en birisi. Terim A m erikada
Bam szlk Sava srasnda kralclar nitelem ek iin kullanld. Bugn M uhafazakr
P a rtiy i destekleyenler a nlam na gelir.

633

H a l k l a r n D n y a Tar i hi
T ren t K onsili: Protestanla ynelik kar-R eform asyon saldrsn balatan Katolik kilisesi
konsili.
UGT: Ispanyada sendikal rgtlenm eyi etkileyen Sosyalist P arti.
U ltralar: K im i zam an en ar gericiler iin k u llanlan bir terim ; ar-solla k a rtrlm am a
ldr.
U ltraq u istler: Bohemyada H ussu ilkelere bal dinsel b ir tarikat. Papaza ayinde zel b ir yer
tanm az.
U lusal M uhafzlar; 1790larn banda ve 19. yzyl A vrupasnda o rta snflardan derlenen
ve 1870-71de Parisin kuatlm as srasnda b ir ii snf gcne d n t r len gnll
kuvvetler.
U lusal L iberaller: 1871den sonra em peryalist rejim i destekleyen eski A lm an liberallerinin b
y k i evrelerince desteklenen kesim i. 1918 devrim inden sonra H alk Partisi oldu.
nc D nem : K om nist p artilerin, sosyalist p artileri ve sendikalar sosyal faistler olarak
grd Stalinci politika.
topyac Sosyalizm : 19. yzyln b alarnda toplum un planl kooperatifler izgisinde rgt
lenm esi ihtiyacn vurgulayan, am a b u n u n devrim olm adan, iyiliksever b ir ynetici b u
lara k ya da k o operatif topluluklar k u ra ra k yaplabileceini ileri sren; Fransada SaintSim on ve Charles Fourier ve B ritanyada Robet O w enla irtib a tlan d rla n b ir dizi d oktrin.
Vedic: G nm z H indu d in in atas; sr k urban edilm esini ierir.
Veliaht: Tahta kacak prens.
Vende: 1792 ylnda devrim e kar kralc ayaklanm ann yer ald Fransan n batsndaki bir
blgenin dini.
V ietn am S endrom u: 1970lerin o rtalarn d a n itibaren ABD ynetici sn fn n kazanam ayaca
b ir savaa girm i olm a korkusu.
Villein: O rta a serfi.
W hig: Liberal P a rtin in ncs. zgn olarak 1688de anayasal b ir zm den yana olanlar.
19. yzyl banda ynetici snfn to p rak sahibi kesim ine deil de sanayici kesimiyle zdeleenler. Ayrca ngiliz ta rih in i g nm zdeki liberalizm e k ad ar m kem m el b ir evrim
olarak alglayan gr.
Yedi Yl Savalar: 1750lerin o rtalarn d a Fransa ile B ritanya arasnda, Kuzey A m erika ve At
lan tik ticareti egem enliini ele geirm ek iin yaplan sava. Sonunda Britanya K anadann
kontroln ele geirdi ve H in d istan da ilk kolonizasyona balad.
Yeni K rallk: M 1550lerden 1075lere k ad ar M sr.
Yeni M odel O rdu: ngiliz Savanda kralclar yenen ve ngiliz D ev rim in i sonuca gtren
yeniden rgtlenm i p arlam ento gleri.
Z em indar: Mool H in d istan nda to p rak vergileriyle yaayan yerel e raf snf. Britanya istila
sndan sonra m odern toprak sahibi snfa d nt.
Z apotekler: G ney M eksikada M S 500den sonra M onte A lban uygarln k u ra n halk.
Z erd tl k (M ecusilik): Islam iyetten nce ra n n dini. yi ve kt arasndaki ezeli b ir m
cadele inancna dayanr. Bugn H in d istan alt ktasnda k k Parsee cem aatler iinde
varln srdrm ektedir.

N o t l a r I 635

ler O

kuma

n e r l e r

Bu liste asla tketici olma iddiasnda deildir. Amac yalnzca her blmde ele al
nan konulara okuyucunun biraz daha derinlemesine nfuz etmesini salayacak kolay
okunabilir kitaplar nermektir. Bundan daha fazlasn yapmak isteyenler ana metinde
her blmn sonundaki kaynaklara bakmaldrlar. Basks bulunan kitaplar Bookmarks

bookshop, 1 Bloomsbury Street, London WC1B 3QE, telefon 02076371848.

B r n c K i im : S in i f l i T o p l u m l a r in D o u u
Elanor Leacockun, Myths of Male Dominance, avc toplayc toplumlar hakknda
en kolay ulalabilir kitaptr. Richard Leenin The! Kung San bu toplumlardan birine
derinlemesine nfuz eder; Richard Turnbullun The Forest People da yledir. Marshall
Sahlinin Stone Age Economics adl kitab ilk bolluk toplumunu ve de eitliki toplum
lardan eflie geii inceler.
V Gordon Childen Tarihte Neler Oldu? kitab hl, her ne kadar kimi mazleme ve
kronolojisi biraz eskimise de, Avrasyadaki kentsel devrimleri ve Neolitik dnemin
yksn anlatan en kolay anlalabilir almadr. Gzden geirilmi bir kronoloji iin
Colin Renfrewun Before Civilisationma baknz. Eski Msr in bkz. Bruce Trigger ve
tekiler, Ancient Egypt, A Social History, nc dnya iin Frederick Katzn Ancient

American Civilisations.
k n c K i im : A n t ik D n y a
Yine Gordon Childe ok deerlidir. Jean Gernetin A History of Chinese Civilisation
ok iyi bir giri kitabdr; Romila Thaparn Penguin History of India,l. Cilt, de yledir.
Geoffrey de Ste Croixin Class Struggles in the Ancient Greek World, Yunanda kleliin
ve Roma mparatorluunun gerileyiinin ayrntl bir incelemesidir. Romann daha
erken tarihi iin P A Bruntin Social Conflicts in the Roman Republicine baknz. Karl
Kautskynin The Foundations of Christianitysinin kimi noktalar ve onun politikas
hakknda pek ok eletirilerim var ama okunmaldr. Henry Chadwickin The Early

Church adl kitab Hristiyanln kurumsallamasna bakmak iin yararldr.

n c K i i m : O r t a a l a r
Peter Brownin The World ofLate Antiquity ve The Rise of Western Christendom, Av
rupa, Bizans ve Ortadoudaki erken gelimeleri ele alr. Gernet yine indeki gelimeler
hakknda iyi bir anlat sunar. W Haegerin makaleler derlemesi, Crisis and Prosperity in
Sung China ok nemli bir dnemi derinlemesine inceler. Joseph Needhamn in bili
mi zerine almasnn Colin Ronan tarafndan yaplm ksaltmasnn eitli ciltleri,
The Shorter Science and Civilisation of China, yalnzca in bilimi ve teknolojisi hakkn
da aklayc olmakla kalmaz fakat genel olarak teknik gelimeleri anlatr. Bizans mpa
ratorluu iin en kolay anlalabilir giri kitab Cyril Mangonun Byzantium'udur. Ber
nard Lewisin The Arabs in History'si erken slam tarihi hakknda, Maxine Rodinsonun

636 | H a l k l a r n D n y a Ta r i hi

Muhammed ve Islam and Capitalismi gibi en kolay anlalr genel deerlendirmedir.

Basil Davidson Afrika tarihini incelemede nc rol oynamtr ve onun Africa in
History ve The Searchfor Africa's, her ne kadar bu alanda smrge nyargsnn nihayet
lmekte oluuyla her gn yeni keifler yaplmaktaysa da, ok yararldr. Avrupa iin
Marc Blochun iki ciltlik Feodal Societysi en iyi genel giri kitab olmay srdrmek
tedir ve Jacques Le Goffun Medieval Civilisation ok kolay anlalr. Guy Boisin iki
kitab, (feodal retimin ykselii hakknda) The Transformation of the Year 1000 ve The
Crisis of Feodalism biraz daha tekniktir ama ok deerlidir. Rodney Hilton, bu krizi,
Class Struggle and the Crisis of Feodalism adl kitabnda Boisya benzer bir ekilde ele
alr. Jean Gimpelin The Medieval Machine adl eseri teknolojideki deimelerin ve 14.
yzylda antik bilimin yeniden kefinin kolay okunabilir bir yksdr.
D r d n c K i im : B y k D n m
Meydana gelen deiikliklerin toplam hakknda genel bir aklama yapma ko
nusunda hl The Communist Manifesto'nun ilk blmn aabilecek bir ey yoktur.
Fernand Braudelin 15-18. yzyllar kapsayan ciltlik Capitalism and Civilisation
adl eseri, pazarn ykseliiyle dnya politikasndaki ve insanlarn hayatlarndaki de
iiklikleri ayrntl bir ekilde ortaya koyar ama zorunlu olarak biraz ayrntldr. R
S Duplessisin, Transitions to Capitalism in Early Modern Europe, yzyl boyunca
Avrupadaki deiikliklerin daha ksa bir zetini sunar. Alman Reformasyonunun
toplumsal karakteri, Thomas Bradynin The Politics of the Reformation in Germany, P
Bicklenin Communal Reformation ve J Abrayin The Peoples Reformation adl kitap
larnda iyi bir ekilde ele alnr. Karl Kautskynin Communism in Europe in the Age of
Reformation , Engelsin The Peasant War in Germanysi gibi hl okumaya deer. Heny
Hellerin ad biraz karkla yol aan The Conquest of Povertys!, Fransadaki Calvinizmin snf kkenlerinin mkemmel bir analizidir. J V Polisenskynin The Thirty Years
War Avrupa tarihinin en kark olaylarndan birisini anlamak iin ok nemlidir.
ngiliz Devrimi zerine, zellikle de Christopher Hill ve Brian Manning tarafndan
ok ey yazlmtr; neyin tavsiye edilmesini bilebilmek ok zordur ama iyi bir balang
noktas olarak Hillin The Century ofRevolution ve Gods Englishman; Brian Manningin
Aristocrats, Plebeians and Revolution in England ve Gentilenin The New Model Armysi
denenebilir. in hakknda, bir kez daha, Gernet tavsiye edilmelidir. Hindistan zerine,
Burton Steinn A History ofIndiasm okuyun; bu arada Irfan Habibin Agrarian Struc
ture of Mogul Indias, Avrupann dnyann geri kalan ksmlarm gemeye balad
bir srada Hindistanda neler olduunu daha derinden kavramak iin nemlidir - ama
Spearin

History of India, 2. ksm, kuru ve izlemesi zor olduu iin atlayn.

B e n c K i im : Y e n D z e n in Ya y il i i

George Rudeun Europe in the 18th Centurysi Bat Avrupadaki gelimeler; R S Duplessis ekonomik deiiklikler ve Angus Calderin Revolutionary Empire Britanyann
ve smrgelerinin ykselii hakknda genel bir bak verir. Robin Blackburnn The
Making of New World Slaverysi Eric Williamsin Capitalism and Slaverysini gncelle
tirir ve rk dncelerin ykseliini ayrntlandrr. Patrick Manningin Slavery and
African Life kleliin Afrika zerindeki etkisini inceler. Keith Thomasn Religion and
the Decline of Magic kitab 17. yzylda dnyaya bakn bilimsel yollarn ayrntlarla

N o t l a r [ 637

anlatr ve Robert Darntonun eitli kitaplar (rnein, The Business of the Enlighten
ment) bunun 18. yzyldaki toplumsal kklerine bakar. Isaac Rubinin Marksist al
mas A History of Economic Thought, Adam Smithin fikirlerinin ok yararl anlatsn
ierir.
A l t in c i K i im : A l t s t O l a n D n y a
Eric Hobsbawmin iki cildi, zellikle, The Age of Revolution ve The Age of Capital,
bu uzun yaylmann zellikle Avrupa asndan grnmn verir. Gernet benzer bir
genel bak in iin sunar; bu alma Franz Schurmann ve Orville Schollun derlemesi
Imperial China ile desteklenmelidir. Edward Countrymanin The American Revolution
Bamszlk Savan anlamak iin olduu kadar, James McPhersonun The Battle Cry
of Freedom Amerikan Savan anlamak iin kanlmazdr. Albert Soboulun The
French Revolution; Peter Kropotkinin The Great French Revolution ve Andre Guerinin
Class Struggle in the First French Republic, her biri kolay okunabilen ayr perspektif
sunar. C L R Jamesin The Black Jacobins adl kitab Haitideki kle ayaklanmasnn
klasik yksdr. Edward Thompsonun, The Making of the Engilish Working Class,
1780lerden 1830la kadar olan dnemi anlatr ve Dorothy Thompsonun The Chartistsi
yky Chartist harekete kadar getirir. Friedrich Engelsin, The Condition of the Wor
king Class in England' sanayi devriminin emekilerin hayatna neler getirdiinin canl
bir tablosunu sunar ve John Savillein 1848i, o yl Britanya ve rlandadaki atmalarn
ayrntl bir almasdr. Roger Pricen, Documents on the French Revolution of 1848'i;
Jonathan Sperberin Rhineland Revolutionaries gibi ok yararldr. Karl Marxin
Class Struggles in France ve The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte; ve Friedrich
Engelsin (kimi eski basklarda yanllkla Marxin adyla yaynlanmtr) Revolution
and Counter-Revolution in Germany nc zmlemelerdir. Marx ve Engelsin kendile
ri hakknda Alex Callinicosun mkemmel eseri The Revolutionary Ideas of Karl Marx
ve Franz Mehringin klasik Karl Marx biyografisi vardr. Lissigarayn The History of the
Paris Commune, Jelinekin The Paris Commune ve Alistar Hornenin The Siege ofParis,
bunlarn hepsi iyidir ve Marxin The Civil War in France byleyici olarak durmak
tadr.
Ye d n c K i im : U m u t v e D e h e t Y z y il i
Yzyln genel bir grnmn veren tatminkr alma says azdr. BBC tele
vizyon dizisi ve kitab The Peoples Century belli bal olaylarn pek ounu katlanlarn deneyimlerine dayanarak anlatr ama bunu biraz geliigzel biimde yapar. Eric
Hobsbawmin The Age of Imperialism i yzyln banda gndemde olan glere ilikin
yararl bir giritir ve onun The Age ofExtremes!yzyln baz belli bal olaylar ve kl
trel akmlar hakknda kimi kavraylar salar ama aslnda hem toplumsal snflarn
gelimesini hem de yzyl biimlendiren, onlar arasndaki byk atmalar incele
mede aslnda biraz baarszdr. Gabriel Kolkonun A Century of War adl almas
belirli olaylar ele alr ama tketici olmaktan ok uzaktr. Bununla birlikte, somut geli
meleri ve olaylar ele alan saysz gzel kitap vardr.
Thomas Packenhamn The Scramble for Africas fethettii insanlara emperyaliz
min neler yaptn gsterir. Leon Trokinin The History of the Russian Revolution Rus
devrimi zerine en iyi tek eser olmay srdrmektedir ama Menevik N N Sukhanovun

H a l k l a r n D n y a Tar i h i

The Russian Revolution of 1917 si de iyidir. Tony Cliffin Lenin biyografisinin ilk iki cil
di Rusyadaki sosyalist hareketin tarihi iin iyi bir giritir ve ikinci cilt ayrca 1917deki
olaylarn anlalr bir erevesini vermektedir. Paul Frlichin Rosa Luxemburg u iyi bir
biyografi ve Alman Sosyal Demokrat Partisi iindeki tartmalar iin iyi bir rehberdir.
Bu arada Carl Schorskenin German Social Democracy adl kitab bu partiyi anlatan en
iyi almadr.
1918-22 devrim yllar iin Almanca pek ok ey vardr ama ngilizce en kapsayc
alma benim The Lost Revolution: Germany 1918-22 adl kitabm olarak durmaktadr.
Angelo Tascann Angelo Rossi adyla yazm olduu The Rise ofItalian Fascism, bu ko
nudaki en iyi kitaptr ama bulunmas zordur. Giampiero Caroccinin Italian Fascismi
yararldr ve J M Cammettin Antonio Gramsci and the Origins of Italian Communism
ve Paolo Sprianonun Occupation of the Factories adl kitaplaryla desteklenmelidir.
Donny Glucksteinin The Western Soviets'i o dnemde Avrupadaki ii ayaklanmalar
nn deneyimini bir araya toplar. Duncan Hallasn The Comintern'i ve Alfred Rosmerin
Lenins Moscowu Komnist Enternasyonalin ilk yllarn anlatr. C L R Jamesin World
Revolutionn yky 1930lara kadar getirir ve Fernando Claudinin The Communist
International btn bir tarih sunar. Victor Sergenin Memoirs of a Revolutionarysi
harekete ve dneme mkemmel bir giritir. Jean Chesneauxnun The Chinese Labour
Movement bu hareketin gelimesinin ve 1920lerdeki yenilgisinin eksiksiz bir yks
dr. Harold Isaacsn The Tragedy of the Chinese Revolution ok iyidir ve kolay bulunabi
lir. Isaac Deutscherin Troki biyografisinin ikinci cildi, The Prophet Unarmed ve Tony
Cliffin Trotskysinin nc cildi, biraz farkl bak alaryla 1920lerde Rusyadaki
deiiklikleri ele alr ve Moshe Lewinin Lenins Last Struggle Leninin Staline olan
gvensizliine ilikin ayrntlar verir. J K Galbraithin The Great Crash 1929daki
kn hayranlk uyandran bir yksdr ama maalesef 1930larn ekonomik krizine
derinlemesine girmez. Charles Kindelbergerin The World in Depression esas itibariyle
hkmetlerin uluslararas parasal dalamalar zerine younlar. Denny Glucksteinn
The Nazis, Capitalism and the Working Class bunalmn en felaketli siyasal etkisini
ele alr. 1930larn Fransas en iyi bir ekilde Julian Jacksonun The Popular Front in
Francenda kapsanr. G E R Gedyenin Fallen Bastionsu Viyana ayaklanmasnn y
ksn anlatr. spanyol i sava zerine bir dizi ok iyi kitap vardr; zellikle Broue
ve Temimenin The Revolution and the Civil War in Spain'; Ronald Fraserin Blood
of Spain adl szl tarihi; Felix Morrowun ada anlats Revolution and CounterRevolution in Spaini ve George Orwellin Homage to Catalonias belirtilebilir. ABD
ii hareketininl930lardaki heyecan verici yks Art Preisin Labors Giant Sepinde
ve en nemli grevlerden birinin yks de, grevin liderlerinden birisi olan Farrell
Dobbsun Teamster Rebellionunda bulunabilir. A J P Taylorun The Second World War
yalnzca savan olgusal yksn verir. Gabriel Kolkonun The Politics of War u dire
ni hareketlerinin bastrlmasna ve daha sonra da Souk Savaa varan Byk Devlet
manevralaryla ilgilenir. lan Birchalln iki kitab Bailing Out the System ve Workers
Against the Monolithi sava sonras dnemde Batnn sosyal demokrat ve Komnist
partilerinin davrann inceler. Brian Lappingin (1980lerin ortalarndan itibaren tele
vizyon dizisine dayanan) End ofEmpire' Britanya etki alanndaki baz byk smrge
kart hareketlerin mkemmel bir anlatsdr. Nigel Harrisin, The Mandate ofHeaven
inde Mao dneminin eletirel bir anlatmdr. Tony Cliffin (ilk 1947de yazlm)
State Capitalism in Russias Stalinist toplumun gerek dinamiklerini inceler ve benim
Class Struggles in Eastern Europe adl kitabm Polonya, ekoslovakya, Macaristan ve

Notlar

baka yerlerde Stalinist rejimlerin kuruluunu ve 1953 ile 1981 arasnda onlar kuatan
bunalmlar anlatr. ABDde 1960lardaki siyahlarn hareketi zerine imdi dzinelerle
kitap vardr. Garrowun, Bearing the Crossu, Martin Luther Kingin biyografisi iinden
medeni haklar hareketini anlatr. Colin Barker tarafnan yaplan derleme, Revolutio
nary Rehearsals 1960lar sonunun ve 1970lerin kimi kalkmalarnn yksn anlatr;
bu arada ayn yazarn Festival of the Oppressedi 1980-81 Polonya ii hareketiyle dolu
dur. Paul Ginsborgun A History of Contemporary Italysi ve Robert Lumleyin States of
Emergencysi, 1969 ile 1974 arasnda talyay etkileyen olaylarn yksn verir.
Son zamanlardaki en iyi szl tarihlerin bir ksm, video olarak da elde edilebilen
televizyon belgesellerinde bulunuyor. En ok tavsiye edilebilecekler BBCnin Peoples
Century; The Nazis: a Warningfrom History; ve Amerikadaki siyah hareketin yks,
Eyes on the Prize; daha az tutarl ama iyi olan ise The Cold War. The Wobbies adl film,
ABDde 20. yzyln ilk yarsndaki ii snf militanl ve Battle Cryfor Chilenin bi
rinci ve ikinci ksmlar da Ailende hkmetine ne olduu konusunda salam bir bak
sunuyor.

639