You are on page 1of 79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Estaaversoemhtmldoarquivohttp://portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

InstitutoSerzedlloCorraISC
TribunaldeContasdaUnioTCU

SCRATESARANTESTEIXEIRAFILHO

OramentoimpositivonoBrasil:impactosna
administraopblicaenoprocessolegislativo
oramentrio.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

1/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Braslia
2012

Page2

InstitutoSerzedlloCorraISC
TribunaldeContasdaUnioTCU

SCRATESARANTESTEIXEIRAFILHO

OramentoimpositivonoBrasil:impactosna
administraopblicaenoprocessolegislativo
oramentrio.

Monografiaapresentadacomorequisitoparaconclusodocursode
EspecializaoemOramentoPblico4edio,peloInstituto
SerzedlloCorradoTribunaldeContasdaUnio(ISC/TCU).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

2/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Orientador:RbisonGonalvesdeCastro

Braslia
2012

Page3

SUMRIO
1INTRODUO................................................................................................................3
1.1DelimitaodoTema.................................................................................................3
1.2Problema.....................................................................................................................6
1.3Objetivos....................................................................................................................7
1.3.1
1.3.2

Geral............................................................................................................................7
Especficos...................................................................................................................7

1.4Justificativa.................................................................................................................8
1.5
Relevncia..................................................................................................................8
1.6
Resultadosesperados..................................................................................................8
2REVISODELITERATURA.........................................................................................9
2.1
Oatualsistemaoramentriobrasileiro.....................................................................9
2.1.1Oramentosnombitododireito.....................................................................................9
2.1.2Leisoramentrias.........................................................................................................10
2.1.3Oramentopblicocomoinstrumentodoplanejamentogovernamental.......................14
2.1.4Etapasdooramentopblicoeprocessodeelaboraooramentria.........................16
2.1.5Regimedecontabilizaodasreceitasedespesasoramentrias.................................18
2.1.6Carterautorizativodooramentopblicobrasileiro...................................................22
2.1.7Diferenasentrerigidezeimpositividadeoramentria................................................23

2.2

Aspectospositivosenegativosdosistemaoramentriobrasileirovigente............24

2.2.1Umaabordagemcontemporneasobreogerenciamentodegastospblicos,segundoo
BancoMundial............................................................................................................................25
2.2.2Aspectospositivos...........................................................................................................33
2.2.3Aspectosnegativos..........................................................................................................36

2.3
Anlisedaspropostasparaimplantaodosistemaoramentriodecarter
impositivonoBrasil...........................................................................................................52
2.3.1Aspectospositivosdasmudanas...................................................................................55
2.3.2Aspectosnegativosdasmudanas..................................................................................57

2.4
Sugestesdealteraesnaspropostasdeemendaseemdemaisnormassobre
oramentopblicodecarterimpositivo...........................................................................62
3CONCLUSO................................................................................................................67
REFERNCIAS.....................................................................................................................71

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

3/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page4

RESUMO
Nosistemaoramentriobrasileirovigente,observaseumacolaborao
entreopoderexecutivoeosdemaispoderes,naelaboraodasleisoramentriasbrasileiras.
DeacordocomaConstituioFederalde1998,cabeaoPoderExecutivoainiciativada
elaboraodaleioramentria,queconsolidaaspropostasparciaisdetodososdemais
poderesemumprojetodelei.Aopoderlegislativo,cabeaapreciaodesseprojetoea
aprovaodaLeiOramentriaAnual(LOA).Emmuitasdasvezes,aaprovaoocorrecom
umasriedeemendasparlamentares,negociadascomopoderexecutivoemmuitosdoscasos,
considerandoasprioridadesdaLeideDiretrizesOramentrias(LDO),ecomoPlano
Plurianual(PPA).
Nooramentopblicobrasileiro,amaiorpartedasdespesasdeexecuo
obrigatria.Entreelas,possvelcitarasdespesascomosistemadadvida,transferncias
constitucionaiselegais,easdespesasdepessoal.Apesardisso,adoutrinadizqueoramento
pblicobrasileiropossuicartermeramenteautorizativo,ouseja,nohgarantiadequeas
despesaspblicasfixadaspormeiodasleisoramentriasanuaissejamrealizadas,defato.
Emrelaosdespesasdiscricionrias,ficaabertaapossibilidadedequeo
poderexecutivo,quandodiscordedealgumasdespesasaprovadas,tomemedidasque
inviabilizemasuaexecuo,ouqueutilizeasualiberaocomoumaformadeinfluenciarno
comportamentodosparlamentares,oudebarganharaaprovaodeleisdeseuinteresse,
influenciandonojogopoltico.Tendoemvistaessassituaes,existemalgumaspropostas
legislativascomoobjetivodefazercomqueasdespesaselencadasnooramentopblico
brasileirosejamdeexecuoobrigatria,ouseja,ooramentopassariaaserimpositivo.
Essamonografiaapresentarumapesquisademetodologiadescritiva,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

4/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

baseadanabibliografiaexistentesobreoassuntoetemosseguintesobjetivos:descrevero
funcionamentodosistemaoramentriobrasileirovigentedemonstrarosaspectospositivose
negativosdessesistemanasrelaesentreospoderesanalisaraspropostasexistentesno
CongressoNacionalquealteramosistemaoramentriobrasileiro,paraqueelepossua
carterimpositivodemonstraraspossveismudanas,positivasenegativas,dessaspropostas
proporalteraesnaspropostasdeemendasqueminimizemosaspectosnegativosdessas
propostaseproporalteraesemoutrosdispositivos,comobjetivodeevitarareduodo
carterimpositivodooramentopormeiodeoutrosartifcioslegais.

Palavraschave:oramentopblico,impositivo,legislativo,contabilidadepblica.

Page5
3

1INTRODUO
1.1DelimitaodoTema
DeacordocomaconceituaodeBaleeiro(1997,apudMOTA,2011,p.
17),ooramentoconsiderado:

OatopeloqualoPoderLegislativopreveautorizaaoPoderExecutivo,por
certoperodoeempormenor,asdespesasdestinadasaofuncionamentodos
serviospblicoseoutrosfinsadotadospelapolticaeconmicaougeraldo
pas,assimcomoaarrecadaodasreceitasjcriadasemlei.

SegundoHarada(1997,p.60),temososeguinteconceito:

Ooramentopblicoumapeaquecontmaaprovaoprviadas
despesasedasreceitasparaumperododeterminado.Ooramento
representaalmdoquesimplesdemonstrativoprevisordaarrecadaoedos
gastosdeumpasnumlapsotemporal,tratandosedeumverdadeiro
instrumentopoltico,umavezquenopossveldissociarooramentodos
interessessociais.Tratase,portanto,deumplanogovernamental,que
representaavontadedopovo,querepresentadopelosmembrosdoPoder
Legislativo.

Deacordocomadoutrinadominante,ooramentopblico,naformacomo
construdonoBrasil,consideradoumaleiformal,ouseja,aleioramentrianocria

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

5/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

direitossubjetivosenomodificaocontedodasleistributriasefinanceiras.Almdisso,
umaleiquepossuiefeitosmeramenteconcretos,apenasprevendoasreceitaseautorizandoos
gastos.Entreosautoresquedefendemessatese,possvelcitarTorres(1995,p.64)quefazo
seguintecomentrio:

bemverdadequeadicotomiaentreleiformaleleimaterial,nosoutros
camposdodireito,vemsendoasperadamentecriticada,poisenfraqueceo
princpiodalegalidadeeproduzoagigantamentodasatribuiesdo
Executivo,deixandoindefinidoeincertoocontornodosdireitosda
liberdade,quecompemoaspectomaterialmentelegislativoexcludoda
competnciadaAdministraomas,emtemadeoramento,ainda
importante,eisquevisaaretirardaleinuaqualquerconotaomaterial
relativamenteconstituiodedireitossubjetivosparaterceiros,sem
implicarperdadesuafunodecontrolenegativodoExecutivonoque
pertineaoslimitesdoendividamentoedasrennciasdereceita.

Page6
4

Ooramentopossuiformadeleis,masseucontedoversasobrecomoo
poderpblicoirdispenderseusrecursosemumexercciofinanceiroeaprevisodesoas
receitasqueeleirarrecadarparaessefim.deseressaltarquehdespesasoramentrias
cujaexecuodecarterobrigatrio,emdecorrnciadasconstituiesfederaiseestaduaise
leisorgnicasmunicipais,almdeoutrasleis.Excetoquantoaessasdespesas,apopulao
beneficiadapelasaesgovernamentaisnopossuiodireitodeexigirqueadespesaprevista
nooramentosejarealizada.
ComosurgimentodaLeiComplementarn101/2000(BRASIL,2000),
maisconhecidacomoLeideResponsabilidadeFiscalLRFequeinstituiuumcontrole
maisrgidosobreasmetasfiscais,osentespolticosforamobrigadosarealizarsuasaes
governamentaisdemaneiraanodegradarasuasituaofinanceira.Entreasmedidasquea
LRFinstituiu,possvelcitar:

demonstraoprviadequeasrennciasdereceitanocausaro

impactofinanceirooramentrio,ouqueoimpactosercompensado
pormeiodeoutrasmedidas

exignciadacompatibilidadecommetasestipuladasnasleis

oramentrias,edaestimativadoimpactofinanceirooramentriono
exerccioqueentraremvigorenosdoisseguintes,paraasaesque
provoquemaumentonasdespesas

limitesparaopagamentodedespesascompessoalnombitodo

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

6/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

poderLegislativo,Executivo,JudicirioedoMinistrioPblico,nas
trsesferasdepoder

exignciadequeoentegovernamentalbeneficiadocumpraos

limitesdeendividamento,estejaemdiacomopagamentodetributos
eemprstimos,eofereacontrapartida,paraaconcessode
transfernciasvoluntriasparaexecuodeaesgovernamentais.
ALRFestipulou,emseuArt.73,queosagentespblicospodemser
punidostantonaesferapenal,comoseremresponsabilizadosporcrimederesponsabilidadee
porcrimedeimprobidadeadministrativa,nocasodeviolaesaosseusdispositivos.Por
contadisso,osgovernosdastrsesferasdepoder(especialmenteofederal)promovem
medidascomobjetivodecumpriraosditamesdessalei.Entretanto,algumasdelaspodem
prejudicaraexecuodooramento,como,porexemplo:

Page7
5

ocontingenciamentoderecursosfinanceirosporpartedopoder

executivo:essamedidacondicionaaexecuooramentria
percepodequeasmetasdoexercciofinanceiroserocumpridas:
Naprtica,essamedidafazcomqueaexecuodooramentoseja
postergada,eemmuitasvezes,ooramentosliberado
efetivamentenofinaldoexerccioounosexercciosseguintes,por
meiodosrestosapagar.

ocancelamentodedespesasdiscricionrias:elaspodem

aconteceremdecorrnciadanecessidadedecumprimentodasmetas
fiscais,oudevidoamudanasnoplanejamentogovernamental

oreconhecimentoposteriordedespesasquehaviamsido

canceladasnosexercciosanteriores,masqueforamexecutadas
(despesasdeexercciosanteriores):Issopodecausardesequilbrio
oramentrio,umavezqueessadespesacontabilizadanooramento
emqueelafoireconhecida.
Emboraessasmedidassejamjustificveisparaagarantiadoequilbrio
oramentrioefinanceirodosentespblicos,verificaseapossibilidadedealgumasdessas
medidasseremutilizadasdeformaabusivaporpartedopoderexecutivo,emrelaos
despesasdiscricionrias.Entreessasmedidas,podemoscitar:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

7/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

ocontingenciamentoderecursosfinanceirosalmdonecessrio

paraocumprimentodasmetasfiscaisdoexercciofinanceiro,quefaz
comqueopoderexecutivomonopolizeasualiberao,deacordo
comosseusinteressespolticos

ocancelamentodedespesasdiscricionriasnodesejadas,paraa

utilizaodeseusrecursosemoutrasdespesasabertaspormeiode
crditosextraordinrios.
Observasequeessetipodemedidaspromoveumdesrespeitosdecises
sobreaalocaodosrecursosoramentriosnoexerccio,ediminuiaimportnciada
elaboraodooramentopblicoparaasociedade.Almdisso,humdesequilbriona
relaoentreospoderes,umavezqueopoderexecutivopoderestringiraalocaodos
recursosdefinidosnooramentoapsasuaaprovao.
Emdecorrnciadisso,socrescentesosmovimentosparaqueooramento
deixedeserapenasumaleimeramenteformal,masganhecartermaterial,gerandodireito

Page8
6

adquiridoasuaexecuo.Atualmente,tramitam,tantonoSenadoFederal,comonaCmara
dosdeputados,propostasdeemendasconstitucionaiscomoobjetivodefazercomqueas
despesasprevistasnooramentosejamdeexecuoobrigatria.Porexemplo,possvelcitar
oartigo2daPropostadeEmendaConstitucionaln22de2000,doSenadoFederal,que
alteraosartigosdaseoIIIdosOramentos,daConstituioFederalBrasileirade1998:
Art.2AConstituioFederalpassaavigoraracrescidadoseguinte
art.165A:
Art.165A.Aprogramaoconstantedaleioramentriaanual
deexecuoobrigatria,salvoseaprovada,peloCongresso
Nacional,solicitao,deiniciativaexclusivadoPresidenteda
Repblica,paracancelamentooucontingenciamento,totalou
parcial,dedotao.
Apartirdaaprovaodessaemenda,shaveriacontingenciamentoe
cancelamentodedespesasseelefosseaprovadopeloCongressoNacional,fortalecendoo
compromissodeseexecutarooramentoanual,noprazoestabelecido.Aaprovaodessa
emendarepresentariaumamudanadecartercontbildooramento,umavezqueas
previsesdereceitasedespesas,quesocontabilizadascomocontasdecontrolenoplanode
contas,poderiamserconsideradas,respectivamente,ativosepassivosnofinanceiros,para
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

8/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

finsdacontabilidadepblica.
Aimplantaodessetipooramentriopoderepresentarumavano,com
objetivodegarantirmaiorefetividadeaooramento,mashoriscodessamedidaprovocar
situaesoperacionaisqueconflitemcomasdisposiesdaLeideResponsabilidadeFiscal,
umavezqueasmedidasdecontingenciamento,emregra,incidemsobreasdespesas
discricionriasexistentesnasLeisOramentriasAnuais,quepassariamanoexistirmais.
Dessaforma,necessrioverificarquaisseriamasprincipaisimplicaesprovenientesda
implantaodooramentopblicoimpositivo,tantonaquestocontbilefinanceira,como
tambmnaquestodasrelaesentreospoderes.

1.2Problema
Oproblemadapesquisaconsisteemdiscriminarospossveisimpactos,
positivosenegativos,advindosdasalteraesconstitucionaisquecriamaobrigaoda
execuodasdespesasoramentrias,almdeestimarasvantagensedesvantagensdecada

Page9
7

tipodeoramento,considerandoasrelaesdefreiosecontrapesosentreospoderes
legislativo,executivoejudicirio.

1.3Objetivos
1.3.1Geral

Identificarosimpactospositivosenegativosoriundosdaimplantaodo
oramentoimpositivonaadministraopblicabrasileiraenoprocessolegislativo
oramentrio.

1.3.2Especficos

Osobjetivosespecficosdesteprojetoso:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=c

9/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

a)

descreverofuncionamentodosistemaoramentriobrasileiro

vigente
b)enumerarosaspectospositivosenegativosdosistema
oramentrioatualparaaexecuodasdespesaspblicasenas
relaesentreospoderes
c)

elencaraspropostasdeemendasconstitucionaisexistentesno

CongressoNacionalquealteramosistemaoramentriobrasileiro,
paraqueelepossuacarterimpositivo
d)avaliaraspossveismudanas,positivasenegativas,dosistema
oramentriobrasileiro,apsaaprovaodooramentoimpositivo,
emespecial,quantoaosaspectoscontbeis,financeirose
operacionais
e)

proporalteraesnasemendaseemalgunsdispositivoslegais

queminimizemosaspectosnegativosdaspropostasqueintroduzamo
oramentoimpositivo.

Page10
8

1.4Justificativa
Nosistemaoramentriobrasileiro,nohaobrigaoparaqueasaes
queconstemnooramentosejamrealizadas,excetoquantosdespesascujaexecuo
impostapelasnormasconstitucionaiselegais.ComoadventodaLeiComplementarn
101/2000(LeideResponsabilidadeFiscalLRF),houveumacrescentepreocupaocomo
atingimentodemetasfiscais,eboapartedosgovernoslanammodealgumasmedidasque
prejudicamaefetividadedasaesplanejadaspelosgovernosfederais,estaduaise
municipais.Entreessassituaes,possvelcitaroscontingenciamentosdedespesasanuais,
ocancelamentodedespesasprevistas,aexistnciaderestosapagarnoprocessadoseas
despesasdeexercciosanteriores.

1.5Relevncia

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

10/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Umdosproblemasdecorrentesdocarternoimpositivodooramentoa
inscrioderestosapagarnoprocessados,nacontabilidadepblicabrasileira.Osrestosa
pagarnoprocessadossoinscritosquandohapenasoempenhodasdespesaspblicas,sem
adevidacomprovaodasuarealizaoporpartedosexecutoresdeservioseobrasparao
setorpblico.DeacordocomaSecretariadoTesouroNacional,osvaloresinscritosemrestos
apagarnoprocessadosforamdeR$103,2bilhesem2010,edeR$116,9bilhesem2011,
comcrescimentode13%.

1.6Resultadosesperados
Almdeevidenciareidentificaraspossveisvantagensedesvantagensda
implantaodeumsistemadeoramentoimpositivoparaaefetividadedasdecisesquanto
alocaoderecursospblicos,esperasetambmidentificarpossveismedidasquepodemser
impostascomintuitodeminimizarocarterdeobrigatoriedadedaexecuooramentriapor
partedopoderexecutivo.

Page11
9

2REVISODELITERATURA

2.1Oatualsistemaoramentriobrasileiro
2.1.1Oramentosnombitododireito

SegundooManualTcnicodeOramentoMTO2013(BRASIL,2012,p.
17),publicadopelaSecretariadeOramentoFederaldoMinistriodoPlanejamento,
OramentoeGesto(SOF/MPOG),ooramentopblicoinstrumentodeplanejamentode
qualquerentidade,sejapblicaouprivada,erepresentaofluxoprevistodosingressosedas
aplicaesderecursosemdeterminadoperodo.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

11/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

DeacordocomBaleeiro(apudPaschoal,2004,p.10),aatividadefinanceira
doestadoAFEconsisteemobter,criar,gerir,edespenderodinheiroindispensvels
necessidades,cujasatisfaooEstadoassumiuoucometeuaoutraspessoasdeDireito
Pblico.Apartirdisso,possvelafirmarqueaAFEcompreendeasseguintesfunes:
obterrecursos,pormeiodaarrecadaodereceitaspblicas
criarocrditopblico,pormeiodoendividamento
gerireplanejaraaplicaodosrecursospblicos,porintermdiodo
oramentopblico,
despenderrecursos,realizandodespesaspblicas.
OMTO2013(p.15)dizque:
ODireitoFinanceirotemporobjetoadisciplinajurdicadetodaaatividade
financeiradoEstadoeabrangereceitas,despesasecrditospblicos.O
DireitoTributriotemporobjetoespecficoadisciplinajurdicadeumadas
origensdareceitapblica:otributo.

Dessaforma,possvelconcluirqueooramentopblicoumos
instrumentosquedisciplinamaatividadefinanceiradoEstado,umavezqueelepreva
quantidadedereceitasaseremarrecadas,efixaasdespesas,estipulando,casonecessrio,a
criaodecrditopblico.

Page12
10

deseressaltarqueainiciativadelegislaosobredireitofinanceiro,
direitotributrioeelaboraooramentriaencontrasenombitodacompetncia
concorrenteentreUnio,estadoseoDistritoFederal,segundoaConstituioFederalde1988
(CF/88),Art.24,incisosIeII,transcritosaseguir:
Art.24.CompeteUnio,aosEstadoseaoDistritoFederallegislar
concorrentementesobre:
Idireitotributrio,financeiro,penitencirio,econmicoeurbanstico
IIoramento

Issonosignificaqueosmunicpiosnotenhamcompetnciaparaelaborar
normassobredireitotributrio,financeiroouoramento,umavezqueaConstituioFederal,
noseuArt.30,incisosI,IIeIII,autorizaessesentesfederativosalegislaremnessesentido,
desdequeatuemnombitonosassuntosdeinteresselocal,ousuplementandoaslegislaes
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

12/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

federaleestadualnaquiloquecouber:
Art.30.CompeteaosMunicpios:
Ilegislarsobreassuntosdeinteresselocal
IIsuplementaralegislaofederaleaestadualnoquecouber
IIIinstituirearrecadarostributosdesuacompetncia,bemcomoaplicar
suasrendas,semprejuzodaobrigatoriedadedeprestarcontasepublicar
balancetesnosprazosfixadosemlei

2.1.2Leisoramentrias

Essaconstituio,emsuaseoIIIDosOramentos,delineiacomoest
estruturadoosistemaoramentrionoBrasil.DeacordocomoArt.165,caputeincisosI,IIe
III,transcritosaseguir,observasequeasprincipaisleisrelativasaooramentopblicosode
iniciativadopoderexecutivo:
Art.165.LeisdeiniciativadoPoderExecutivoestabelecero:
Ioplanoplurianual
IIasdiretrizesoramentrias
IIIosoramentosanuais.

DeacordocomosistemaoramentriocriadoapsapromulgaodaCarta
Magna,humescalonamentoentreasleisdosistemaoramentrio,demaneiraque:
1)deacordocomos1e4doArt.165daCF/88,transcritosabaixo,o
planoplurianual(PPA)representaoplanejamentodelongoprazoda
aplicaoderecursospeloestado:

Page13
11

1Aleiqueinstituiroplanoplurianualestabelecer,deforma
regionalizada,asdiretrizes,objetivosemetasdaadministraopblica
federalparaasdespesasdecapitaleoutrasdelasdecorrenteseparaas
relativasaosprogramasdeduraocontinuada.
[...]
4Osplanoseprogramasnacionais,regionaisesetoriaisprevistosnesta
Constituioseroelaboradosemconsonnciacomoplanoplurianuale
apreciadospeloCongressoNacional.

2)segundoo2doArt.165daCF/88,transcritoaseguir,aleide
diretrizesoramentrias(LDO)compreendeoplanejamentodemdio
prazo,servindocomoumaleiqueindicarosparmetroseprioridades
naelaboraodaleioramentriaanual:
2Aleidediretrizesoramentriascompreenderasmetaseprioridades
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

13/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

daadministraopblicafederal,incluindoasdespesasdecapitalparao
exercciofinanceirosubseqente,orientaraelaboraodaleioramentria
anual,disporsobreasalteraesnalegislaotributriaeestabelecera
polticadeaplicaodasagnciasfinanceirasoficiaisdefomento.

Ainda,deacordocomo9,incisosIeII,doArt.165daCF/88,aseguir,
competeleicomplementarafixaodeprazosevignciasdasleisoramentriasalmda
suaelaboraoeorganizao,almdafixaodenormasgeraissobregestofinanceirae
patrimonial:
9Cabeleicomplementar:
Idisporsobreoexercciofinanceiro,avigncia,osprazos,aelaboraoea
organizaodoplanoplurianual,daleidediretrizesoramentriasedalei
oramentriaanual
IIestabelecernormasdegestofinanceiraepatrimonialdaadministrao
diretaeindiretabemcomocondiesparaainstituioefuncionamentode
fundos.

Aleicomplementarprevistano9,quedeveserfederal,nofoielaborada
ainda.Porcontadisso,osentesfederativosdevemseguiraLein4.320de1964,quefoi
recepcionadacomstatusdeleicomplementar.Areferidaleiestatuinormasgeraisdedireito
financeiroparaelaboraoecontroledosoramentosebalanosdaUnio,dosEstados,dos
MunicpiosedoDistritoFederal.
Ataaprovaodaleicomplementarprevistanoart.165,9,afixaode
prazosparaaelaboraodasleisoramentriasestreguladadeacordocomodispostono
2doArt.35doAtodasDisposiesConstitucionaisTransitrias(ADCT),daCF/88,abaixo:
2Ataentradaemvigordaleicomplementaraqueserefereoart.165,
9,IeII,seroobedecidasasseguintesnormas:

Page14
12

Ioprojetodoplanoplurianual,paravignciaatofinaldoprimeiro
exercciofinanceirodomandatopresidencialsubseqente,serencaminhado
atquatromesesantesdoencerramentodoprimeiroexercciofinanceiroe
devolvidoparasanoatoencerramentodasessolegislativa
IIoprojetodeleidediretrizesoramentriasserencaminhadoatoito
mesesemeioantesdoencerramentodoexercciofinanceiroedevolvido
parasanoatoencerramentodoprimeiroperododasessolegislativa
IIIoprojetodeleioramentriadaUnioserencaminhadoatquatro
mesesantesdoencerramentodoexercciofinanceiroedevolvidopara
sanoatoencerramentodasessolegislativa.

Dessaforma,possvelconcluirque:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

14/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

oPPAtemvignciadequatroanos,comeaavigorarapartirdo2
exercciofinanceirodomandatopresidencialedeixadevigorarno
finaldo1exercciofinanceirodomandatopresidencialseguinte
aLDOtemvignciasuperioraumexercciofinanceiro,umavezque
eledeveseraprovadoantesdoencerramentodoprimeiroexerccioda
sessolegislativa,etemvigoratofinaldavignciadalei
oramentriaanual(LOA)aqualserefere.

Figura1SistemaOramentrioBrasileiro
AlmdasleisqueestipulamoPPA,aLDOeaLOA,existemoutrasleisque
promovemalteraesnoplanejamentooramentrio,criandocrditosoramentrios
adicionais.Paschoal(2004,p.53)defineoquesoessescrditos,aseguir:

Page15
13

Oscrditosadicionaissedestinamrealizaodedespesasnoprevistasou
insuficientementeprevistasnaLeiOramentria,emrazodeerrosde
planejamentooufatosimprevistos,bemcomoparautilizaoderecursos
queficaramsemdespesasdecorrentesemcasodeveto,emendaourejeio
daLOA.

Oscrditosadicionaissesubdividemnosseguintestipos,segundooartigo
41daLei4.320/64(BRASIL,1964):
Art.41.Oscrditosadicionaisclassificamseem:
Isuplementares,osdestinadosareforodedotaooramentria
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

15/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

IIespeciais,osdestinadosadespesasparaasquaisnohajadotao
oramentriaespecfica
IIIextraordinrios,osdestinadosadespesasurgenteseimprevistas,em
casodeguerra,comoointestinaoucalamidadepblica.

AConstituioFederalpreviuqueoscrditosadicionaiscuidassemda
aplicaoderecursosnoprevistosouinsuficientementeprevistosnaLOAemseuArt.166,
8.DeacordocomoArt.167,2daCartaMaior,transcritoabaixo,observasequeos
crditosespeciaiseextraordinriospodemserreabertosparaseremincorporadosao
oramentodoexercciofinanceiroseguinte,umavezquesedestinamaprojetosqueno
estavamprevistosinicialmentenaLeiOramentria:
2Oscrditosespeciaiseextraordinriosterovigncianoexerccio
financeiroemqueforemautorizados,salvoseoatodeautorizaofor
promulgadonosltimosquatromesesdaqueleexerccio,casoemque,
reabertosnoslimitesdeseussaldos,seroincorporadosaooramentodo
exercciofinanceirosubseqente.

Issoaconteceporque,emmuitoscasos,adefiniododestinodoscrditos
especiaisouextraordinriospodeocorreremumtempomuitoprximoaofinaldoexerccio
financeiro.Paraqueaexecuodosprojetosprevistosnessaleinosejaprejudicadaporconta
dotempoexguoparaofinaldoexerccio,essescrditospodemserreabertosparaoprximo
exercciofinanceiro,casosejamabertosnosltimosquatromesesdoexerccio.
Ressaltasetambmqueoscrditosextraordinriospodemserabertospor
medidaprovisriaoudecretodoPoderExecutivo,nosentesfederativosquenoprevejam
essetipodeinstrumentolegal,conformeversaoArt.167,3daConstituioFederal,em
conjuntocomoArt.44daLein4.320/64.

Page16
14

2.1.3Oramentopblicocomoinstrumentodoplanejamentogovernamental

ALOAmaterializaoplanejamentogovernamentalemrelaoaum
exercciofinanceiro.oquesedepreendedaLei4.320/64,Art.2:
Art.2ALeidoOramentoconteradiscriminaodareceitaedespesade
formaaevidenciarapolticaeconmicafinanceiraeoprogramadetrabalho
doGoverno,obedecidosaosprincpiosdeunidade,universalidadee
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

16/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

anualidade.

SegundoPaschoal(2004,p.18),temosaseguinteconceituaodo
oramentoprograma:
[...]instrumentodeplanejamentoquepermiteidentificarosprogramas,os
projetoseasatividadesqueoGovernopretenderealizar,almdeestabelecer
osobjetivos,asmetas,oscustos,eosresultadosesperadoseoferecermaior
transparnciadosgastospblicos.

SegundooMTO2013(p.36),TodaaodoGovernoestestruturadaem
programasorientadosparaarealizaodosobjetivosestratgicosdefinidosparaoperododo
PPA,ouseja,quatroanos.
Dessaforma,podeseafirmarqueooramentopblicobrasileirodotipo
oramentoprograma,poishumaligaoentreoPPAeaLOA,pormeiodaelaboraode
programaseaesarticuladasentresiparaarealizaodasdespesasgovernamentais.
Aevidenciaodoplanejamentogovernamentalpelasleisoramentrias
reforadapormeiodosseguintesprincpiosoramentrios:
UNIDADEOUTOTALIDADE:ooramentodeveseruno,ouseja,
cadaentegovernamentaldeveelaborarumnicooramento.Este
princpiomencionadonocaputdoart.2daLein4.320,de1964,
evisaevitarmltiplosoramentosdentrodamesmapessoapoltica.
UNIVERSALIDADE:aLOAdecadaentefederadodeverconter
todasasreceitaseasdespesasdetodososPoderes,rgos,
entidades,fundosefundaesinstitudasemantidaspelopoder
pblico.Esteprincpioestpresentenocaputdoart.2daLeino
4.320,de1964,recepcionadoenormatizadopelo5doart.165da
CF.

Page17
15

ANUALIDADEOUPERIODICIDADE:Esteprincpio
mencionadonocaputdoart.2daLeino4.320,de1964.Segundoo
art.34dessalei,oexercciofinanceirocoincidircomoanocivil(1
dejaneiroa31dedezembro).
EXCLUSIVIDADE:previstono8doart.165daCF,estabelece
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

17/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

queaLOAnoconterdispositivoestranhoprevisodareceitae
fixaodadespesa.Ressalvamsedessaproibioaautorizaopara
aberturadecrditossuplementareseacontrataodeoperaesde
crdito,aindaqueporARO(AntecipaodeReceitas
Oramentrias),nostermosdalei.
ORAMENTOBRUTO:previstonoart.6daLein4.320,de
1964,preconizaoregistrodasreceitasedespesasnaLOApelovalor
totalebruto,vedadasquaisquerdedues.
NOVINCULAODARECEITADEIMPOSTOS:Estabelecido
peloincisoIVdoart.167daCF,esteprincpiovedaavinculaoda
receitadeimpostosargo,fundooudespesa,salvoexcees
estabelecidaspelaprpriaCF/88.
EQUILBRIO:segundoGiacomoni(2005,p.84),esseoquetem
merecidomaioratenoforadombitoespecficodooramento,
interessandodepertooutrasreaseconmicas,comofinanas
pblicas.Esseprincpiopreconizaquedevehaverumequilbrio
entreaprevisodereceitasefixaodedespesasnomomentoda
elaboraodooramento.Entretanto,noBrasil,esseprincpio
utilizadoemcarternormal,umavezquepossvelrealizar
operaesdecrdito,comoformadeobtenodereceitas,parafazer
frenterealizaodedespesas.Diversasnormaslegaisforam
criadasparaevitarousoindiscriminadodeoperaesdecrdito
comoreceitas,emespecial,dentrodaLeideResponsabilidade
Fiscal.AConstituioFederalde1988prevemseuartigo167,III,
achamadaregradeouro,emquevedadaarealizaode
operaesdecrditoqueexcedamasdespesasdecapitais,
ressalvadasasautorizadasmediantecrditossuplementaresou

Page18
16

especiaiscomfinalidadeprecisa,aprovadospeloPoderLegislativo
pormaioriaabsoluta.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

18/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

2.1.4Etapasdooramentopblicoeprocessodeelaboraooramentria

SegundoPaschoal(2004,p.35),ociclooramentriocompostopelas
seguintesatividadesquesopeculiaresaoprocessooramentrio,asaber:
ELABORAO:dizrespeitoaosestudospreliminaresemqueso
estabelecidasasmetaseasprioridades,adefiniodeprogramas,deobrase
dasestimativasdasreceitas,incluindoseaindanestafase,asdiscussescom
apopulaoeentidadesparticipativas(oramentoparticipativo).Vale
ressaltarqueosPoderesLegislativoeJudicirio,oMinistrioPblicoeo
TribunaldeContaselaborampropostasparciaisemrelaossuasdespesas,
asquaisdeveroserencaminhadasaoPoderExecutivo,aquemcompete
constitucionalmenteoenviodapropostaconsolidadadooramentoparao
PoderLegislativo.
APRECIAOEVOTAO:segundoocursodoprocessolegislativo,
caberaoPoderLegislativoapreciarostermosdapropostaenviadapelo
Executivo,podendo,segundocertoscritrios,emendlae,emsituaes
extremas,rejeitla.Ressaltese,porm,quemesmodepoisdevotadoo
oramentoemesmojsetendoiniciadaasuaexecuo,oprocesso
legislativopodeserdesencadeadoemvirtudedeprojetodeleidestinadoa
solicitarautorizaesparaaaberturadecrditosadicionais.
EXECUO:encerradooprocessolegislativocomapublicaodalei
oramentria,nostermosdodispostonaLRF,artigo8,oPoderExecutivo
terat30diasparaestabelecer,atravsdeDecreto,aprogramao
financeiraeocronogramamensaldedesembolso.Feitoisso,os
administradorescomearoaexecutarouarealizarooramento.Nessafase,
soefetivadosaarrecadaodareceitaeoprocessamentodadespesa
pblica.Aprogramaoeocronogramaobjetivam:a)assegurarsunidades
oramentrias,emtempotil,asomadosrecursosnecessriosesuficientesa
melhorexecuodoseuprogramaanualdetrabalhob)manter,duranteo
exerccio,namedidadopossvel,oequilbrioentreareceitaarrecadadaea
despesarealizada,demodoareduziraomnimoeventuaisinsuficinciasde
tesouraria.
CONTROLE:depoisdeexecutadaadespesa,caberaosrgosdecontrole,
especialmenteosrgosincumbidosdoControleExterno(PoderLegislativo
eTribunaisdeContas),apreciarejulgarseaplicaodosrecursospblicos
sedeunostermosprevistosnasleisoramentriasenasdemaisespcies
normativasquevinculamagestoderecursospblicos.Ressalteseque,para
efeitosdidticos,colocamosessafasecomoltimafasedociclo
oramentrio.Contudo,hquesesalientarqueocontroledooramento
poderacontecerconcomitantementeexecuooramentria.Realizadaa
despesa,osrgosdecontrolepodero,aqualquertempo,procedera
auditoriaseinspees,semprejuzodaapreciaofinaldascontas.(negritoe
itlicodooriginal)

Page19
17

DeacordocomoArt.165,daCartaMaior,ainiciativadasleis
oramentriasdoPoderExecutivo,querecebeaspropostasparciaisdosrgosdosdemais

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

19/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

poderes,fazosajustesdevidoseasconsolidaeumprojetodeleioramentria.
OArt.166daConstituioFederalregulaoprocessodeapreciaodos
projetosdeleisoramentrias.Segundoocaputdesseartigo,osprojetosdePPA,LDO,LOA
eLeisdecrditosadicionais,nombitofederal,seroapreciadospelasduasCasasdo
CongressoNacional,naformadoregimentocomumdoCongressoNacional(ResoluoCN
n01/1970).JnombitodosEstados,DF,eMunicpios,issoinaplicvel,tendoemvista
queoprocessolegislativonessesentesfederativosunicameral.
Nombitofederal,segundoo1doArt.166,osprojetosdeleis
oramentriassoapreciadospormeiodaComissoMistaPermanentedeOramentoe
FinanasCMPOF,queregulamentadapelaResoluoCNn01/2006.Segundoos1do
Art.166,cabeCMPOF:
Iexaminareemitirparecersobreosprojetosreferidosnesteartigoesobre
ascontasapresentadasanualmentepeloPresidentedaRepblica
IIexaminareemitirparecersobreosplanoseprogramasnacionais,
regionaisesetoriaisprevistosnestaConstituioeexercero
acompanhamentoeafiscalizaooramentria,semprejuzodaatuaodas
demaiscomissesdoCongressoNacionaledesuasCasas,criadasdeacordo
comoart.58.

Tendoemvistaqueoprocessolegislativooramentriodeveguardar
simetriacomoprocessoaplicadonaUnio,aapreciaodessesprojetosdeleisdeoramento,
nasdemaisesferasdepoder,passaporumaComissoespecficaparaessefim,normalmente
chamadadeComissodeOramentoeFinanas.
Nessacomisso,osparlamentarespodemapresentaremendasaosprojetos
deleisoramentrias,queemitiroparecersobreelas,segundoo2doArt.166daCF/88.A
apreciaodelas,segundoessepargrafo,serfeitanaformaregimental,peloPlenriodas
duasCasasdoCongressoNacional.H,ainda,algumaslimitaesparaaapresentaodas
emendas,conformeos3e4dessemesmoartigo,asaber:
3Asemendasaoprojetodeleidooramentoanualouaosprojetosqueo
modifiquemsomentepodemseraprovadascaso:
Isejamcompatveiscomoplanoplurianualecomaleidediretrizes
oramentrias
IIindiquemosrecursosnecessrios,admitidosapenasosprovenientesde
anulaodedespesa,excludasasqueincidamsobre:
a)dotaesparapessoaleseusencargos

Page20
18

b)serviodadvida
c)transfernciastributriasconstitucionaisparaEstados,Municpiose
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

20/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

DistritoFederalou
IIIsejamrelacionadas:
a)comacorreodeerrosouomissesou
b)comosdispositivosdotextodoprojetodelei.
4Asemendasaoprojetodeleidediretrizesoramentriasnopodero
seraprovadasquandoincompatveiscomoplanoplurianual.

Cambraia(2011,p.26)preconizaqueapraxedequeaprevisodos
recursosparaemendassejamfeitasanualmentepelaLDO:
Asleisdediretrizesoramentrias(LDO),desde2004,tmorientadono
sentidodequenaelaboraodasleisoramentriasanuaisconstemrecursos
parafinanciamentodasemendas.SegundoocomandodaLDO,pelomenos,
metadedaReservadeContingncia,noPLOA,deveserconsideradadespesa
primria.Essaparcela,equivalentea1,0%dareceitacorrentelquida,
utilizadapelasemendas.

Apsaapreciaoevotaodoprojetodeleioramentria,otexto
aprovadopeloPoderLegislativo,comasemendas,segueparaasanopeloPoderExecutivo,
demaneirasemelhanteaosdemaisprojetosdelei.Ochefedoexecutivotemaprerrogativade
sancionaroprojetototalouparcialmente,oudevetlonoprazode15dias,conformeoArt.
66daCartaMagna,para,emseguida,publiclonoDirioOficial.Aausnciade
manifestaoimplicaasanotcitadoPLOA.
Emcasodevetoparcialoutotal,osvetosLOAdevemserencaminhados
paraoPoderLegislativonoprazode48horas.SegundoaCF/88,ovetoserapreciadoem
sessoconjunta,dentrodetrintadiasacontardeseurecebimento,spodendoserrejeitado
pelovotodamaioriaabsolutadosDeputadoseSenadores,emescrutniosecreto.Nombito
estadualemunicipal,aapreciaodosvetosfeitanarespectivacasalegislativa,nosmoldes
daesferafederal.

2.1.5Regimedecontabilizaodasreceitasedespesasoramentrias

Antesdefalarsobreoregimedecontabilizaodasreceitasedespesasdo
nossooramento,necessriofalarsobreosestgiosporquepassamasreceitasedespesas:

Page21
19

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

21/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

SegundoMota(2011,p.81),amaioriadosestudiososidentificaos
seguintesestgiospercorridospelareceitaoramentria:previso,lanamento,arrecadaoe
recolhimento.
Abaixoseguemascaractersticasdosestgiosdareceitapblica:
1.Previso:oplanejamentocompreendeaprevisodearrecadaoda
receitaoramentriaconstantedaLeiOramentriaAnualLOA,
resultantedemetodologiasdeprojeousualmenteadotadas.
SegundooMTO2012(p.27),naesferafederal,ametodologiapara
projeodereceitasprocuraassimilarocomportamentoda
arrecadaodedeterminadareceitaemexercciosanteriores,afim
deprojetlaparaoperodoseguinte,comajudademodelos
estatsticosematemticos.
2.Lanamento:SegundoaLei4.320/64,artigo53,consistenoatoda
repartiocompetente,queverificaaprocednciadocrditofiscale
apessoaquelhedevedoraeinscreveodbitodesta,ouseja,trata
sedaidentificaododevedoroudapessoadocontribuinte
discriminandoaespcie,ovaloreovencimentodaquiloqueo
devedortemquepagar.Motaafirmaqueolanamento,que,tem
origemfiscal,noseaplicaatodasasreceitasoramentrias,mas
basicamentesreceitastributrias.
3.Arrecadao:oatopeloqualoscontribuintescomparecemperante
osagentesarrecadadoresepromovemopagamentodosseustributos
edeoutrosdbitosparacomoEstado.Osagentesarrecadadores
podemserrepartiesfiscaisouaredebancriaautorizada.
4.Recolhimento:tratasedatransfernciadosvaloresarrecadados
contaespecficadoTesouroNacional,rgoresponsvelpela
administraoecontroledaarrecadaoepelaprogramao
financeira,observandoseoprincpiodaunidadedetesourariaoude
caixa,previstonoart.56daLeino4.320,de1964.
Amaiorpartedosestudiososdooramentoreconheceosseguintesestgios
paraadespesapblica:previsooufixao,empenho,liquidao,pagamento,econtrolee
avaliao.

Page22
20
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

22/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Planejamento
Empenho
Execuo

Liquidao
Pagamento
Controleeavaliao

Tabela1Estgiosdadespesaoramentria
1.Aprevisooufixaodedespesasseconsubstancianaelaboraoe
aprovaodooramentopblico.Apsasuaaprovao,temosa
execuodasdespesasoramentrias.Oestgiodocontrolee
avaliaoconsistenasprestaesdecontasaosrgosdecontrole
externoeinterno.Asetapasdaexecuodooramentopossuemas
seguintescaractersticas:
2.Empenho:segundooArt.58dalei4.320/64,oatoemanadode
autoridadecompetentequecriaparaoEstadoobrigaode
pagamentopendenteounodeimplementodecondio.Segundo
Mota(p.141),oempenhosempreprviodespesa,inclusiveno
suprimentodefundos,eestrestritoaolimitedocrdito
oramentrio.
3.Liquidao:Alei4.320/64,noartigo63,dizqueesseestgio
consistenaverificaododireitoadquiridopelocredortendopor
baseosttulosedocumentoscomprobatriosdorespectivocrdito.
oestgioquepromove,defato,aapropriaodadespesanarea
contbil,etemporobjetivoapuraraorigemeobjetodoquesedeve
pagaraimportnciaexataaserpagaeaquemeladevida.
4.Pagamento:oterceiroeltimoestgiodaexecuodadespesaese
caracterizapelaemisso,emfavordocredordeumaordemde
pagamento.SegundoMota(p.142),amaioriadasdespesaspaga
pelaviabancria,sendoexcepcionalmentepagospormeiode
suprimentodefundos.Ossuprimentosdefundos,segundooArt.45
doDecreto93.872de1986,soaplicveissdespesasarealizar,e

Page23
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

23/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

21

quenopossamsubordinarseaoprocessonormaldeaplicao,nos
seguintescasos:
Iparaatenderdespesaseventuais,inclusiveemviagensecom
serviosespeciais,queexijamprontopagamento
Ilquandoadespesadevaserfeitaemcartersigiloso,conformese
classificaremregulamentoe
IIIparaatenderdespesasdepequenovulto,assimentendidasaquelas
cujovalor,emcadacaso,noultrapassarlimiteestabelecidoem
PortariadoMinistrodaFazenda.

Deacordocomoartigo35daLei4.320/64,pertencemaoexerccio
financeiroasreceitasnelearrecadadaseasdespesasnelelegalmenteempenhadas.Dessa
forma,possveldizerque,dopontodevistaoramentrio,considerasequeoregime
contbilaplicadoparaacontabilidadepblicaumregimemisto,emqueseconsideramas
receitaspblicasincorridaspeloregimedecaixa(noseurecebimentoefetivo),enquantose
consideraumadespesaincorridasegundooregimedecompetncia(nasuaapropriao
contbil,independentedeterhavidoopagamento).
deseressaltarque,comaResoluon1.111/2007doConselhoFederal
deContabilidade(CFC),oficializouseanecessidadedecontabilizaodosfatoscontbeis
queafetamopatrimniopblicopeloregimedecompetncia,nosseguintestermos:
Osatoseosfatosqueafetamopatrimniopblicodevemser
contabilizadosporcompetncia,eosseusefeitosdevemser
evidenciadosnasDemonstraesContbeisdoexercciofinanceiro
comoqualserelacionam,complementarmenteaoregistro
oramentriodasreceitasedasdespesaspblicas.

Aaplicaodoprincpiocontbildacompetnciaaosetorpblico,de
maneiracomplementaraoregistrodaexecuooramentriafoiregulamentadopormeiodo
item21daResoluon1.132/2008doCFC,transcritoaseguir:
21.Osregistroscontbeisdevemserrealizadoseosseusefeitos
evidenciadosnasdemonstraescontbeisdoperodocomosquaisse
relacionam,reconhecidos,portanto,pelosrespectivosfatosgeradores,
independentementedomomentodaexecuooramentria.

Contudo,porpossuircartercomplementar,oreconhecimentodeatosede
fatosqueafetemopatrimniopblicopeloprincpiodacompetncianoexcluiaaplicao
doregimemistoparacontabilizaodasreceitasedespesasdooramentopblico.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

24/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page24
22

2.1.6Carterautorizativodooramentopblicobrasileiro

SegundoPaschoal(p.17),aposioquetemsidoconsideradaamais
adequadaaoatualordenamentojurdicobrasileiroadeRicardoLoboTorres,emquea
arrecadaodereceitasearealizaodedespesasdecorremdeatosregra(leis,contratos,
etc.).Nessecaso,ooramentoumprrequisitoparaarealizaodasdespesas.Torresfaza
seguinteafirmaoarespeito:
Ateoriadequeooramentoleiformal,queapenasprevasreceitas
pblicaseautorizaosgastos,semcriardireitossubjetivosesemmodificaras
leistributriasefinanceiras,,anossover,aquemelhorseadaptaaodireito
constitucionalbrasileiro.

Dopontodevistajurdico,podeseafirmarque,noBrasil,ooramento
apenasautorizativo,ouseja,aefetivaodasdespesasnoobrigatriaspelofatode
estaremprojetadasnooramento.AjurisprudnciaatualdoSTFcorroboraparaesse
entendimento,nosRecursosExtraordinriosn34.581DFen75.908PR:
Osimplesfatodeserincluda,nooramentoumaverbadeauxlioaestaou
quelainstituionogera,depronto,direitoaesseauxlio[...]apreviso
dedespesa,emleioramentria,nogeradireitosubjetivoaserassegurado
porviajudicial.

Entretanto,deveseressaltarque,naprtica,amaioriadasdespesasdo
oramentobrasileiroimpostaporforaconstitucionaloulegal.Entreelas,seincluemas
despesascomoserviodadvida,quecompreendeopagamentodadvidafundadadosentes
federativos,easdespesascommanutenoedesenvolvimentodoensinoecomaesde
sade.Oentefederativoquenoatendlaspodesofrerinterveno,conformeosartigos34e
35daConstituioFederal.
Umamaneirasimplesdeseidentificarasdespesasdecarterobrigatrioou
discricionrioautilizaodoIdentificadordeResultadoPrimrio(IRP).Deacordocoma
LDO2011,Art.7,caput,emconjuntocomoseu4,asdespesasdooramentoparaaLOA
2011deveriamserclassificadas,quantoaoIRP,daseguinteforma:
Cdigo

Descriodadespesa

Financeira

Primriaobrigatria,quandoconstardaSeoIdoAnexoIVdestaLei

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

25/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page25
23

2
3
4

Primriadiscricionria,quandonoconstardaSeoIdoAnexoIV
destaLei,noabrangidaspeloPAC
Primriadiscricionria,quandonoconstardaSeoIdoAnexoIV
destaLei,abrangidaspeloPAC
doOramentodeInvestimentodasempresasestataisquenoimpactao
resultadoprimrio

Tabela2ClassificaopeloIndicadordeResultadoPrimrio(IRP)
SegundooMTO2013(p.65),essaformaclassificaosemanteveata
LDO2012,ocorrendomudanasnaclassificaoapartirdaelaboraodaLDO2013.De
acordocomessasinformaes,econsiderandoqueasdespesasfinanceirascompemas
despesasutilizadasparaoserviodadvidapblica,possvelafirmarqueasdespesasde
carterobrigatriosoclassificadascomoIRP0ou1.
DeacordocomsistemaSIGABRASIL,ooramentodaUniode2012
apontaaseguintesituaoquantoclassificaopeloIRP:
Autorizado

Tipode
despesa

RPSIAFI(Cod/Desc)

Obrigatrias

0FINANCEIRO

Discricionrias

R$Bilhes

%
1.127,6551%

1PRIMRIOOBRIGATRIO

885,2340%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

136,42

6%

44,20

2%

3PRIMRIOSEMIMPACTO
FISCAL

2.193,50100%

Tabela3ExecuoOramentriaLOA2012AutorizadoporIRP
Dessaforma,observasequeasdespesasdecarterdiscricionrio
representamumapequenapartedooramentodaUnio.Somente8%dasdespesas
autorizadaspelaLOA2012eramconsideradasdiscricionrias.

2.1.7Diferenasentrerigidezeimpositividadeoramentria

Convmressaltarqueexisteaumadiferenaconceitualentrerigideze
impositividadeoramentria.Cmara(2008,p.11)fazasseguintesconsideraesarespeito
darigidezoramentria:
NoBrasil,ainflexibilidadedosrecursosquedeveriamestardisposiodo
gestorpblicofundadaporduasrestriesdistintas,porm
complementares:peloexcessivograudevinculaodereceitasagastos
especficosepeloelevadonveldedespesasconstitucionalelegalmente
obrigatrias.Aprimeirareferesequelasreceitasquenopodemser
utilizadasparadespesasdiferentesparaasquaisforamcriadas(fontex
financiaprogramay)asegundaatribudaaoselevadosgastosobrigatrios
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

26/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page26
24

aquequalquergovernoobrigadoahonrartaiscomoprevidnciasociale
despesascompessoalestransfernciasaosestadosemunicpios.
Essasrestries,noentanto,reduzemaflexibilidadealocativadapoltica
fiscalparaatenderaoutrasdemandasdasociedade.Foiumaopodo
Constituintede1988,namedidaemqueconcedeuumagamadedireitosque,
noobstanteseremlegtimos,deramcausaaumasrieproblemasde
naturezafiscal,especialmentequantomaleabilidadeoramentria.

Pelaconceituaoacima,arigidezoramentriaestligadafaltade
flexibilidadenaalocaodosrecursospblicos,provocadapelapresenadevinculaoentre
receitasedespesasepelapresenadegastoselevadosdecarterobrigatrio..
SegundoArajoeSantana(2010),aimpositividadeoramentriapodeser
definidadaseguinteforma:
Adiferenaprimordialentreooramentoautorizativoeoimpositivoque
noprimeiro,ogovernonoestobrigadoajustificaroporqudenoser
executadaintegralmentedeterminadadespesa.Jnoimpositivo,casono
tenhaaintenodegastar,ogovernotemquepedirautorizaoao
Legislativoparanoexecutla,justificandoosmotivos,como,porexemplo,
aarrecadaoinsuficientederecursos.Emsuma,nessemodeloproposto,o
querealmentevaiseralterado,paramelhor,ocontroleeaaplicaodo
gastospeloParlamento.

Portanto,aimpositividadeoramentriaestligadaobrigatoriedadedese
executarasdespesaspblicasdefinidanasleisoramentriasanuaiseanecessidadede
autorizaolegislativaparaasuspenso,oremanejamentoouocancelamentodessas
despesas.
Da,concluisequeoramentorgidoeoramentoimpositivonoso
sinnimos,hajavistaque,dependendodaformacomoseestruturaosistemaoramentriode
cadapas,podemsergeradossistemasautorizativos,masextremamentergidos,comoo
brasileiro.Tambmpodemserdefinidossistemasoramentriosimpositivos,masflexveis,
desdequeasreceitasnosejamvinculadassdespesasjexistentes,equeexistaum
percentualpequenodedespesasobrigatrias.

2.2Aspectospositivosenegativosdosistemaoramentriobrasileiro
vigente

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

27/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Paraavaliarascaractersticaspositivasenegativasdooramentopblico,
necessrioconsideraralgunsparmetrosaplicadoscomoreferncianastcnicasmais

Page27
25

modernasdegerenciamentodooramentopblico.Essesparmetrosestodispersosem
diversaspublicaesnacionaiseinternacionaissobreoramentospblicos.Antesdecitar
essascaractersticas,necessrioelencarosprincipaisaspectosqueenvolvemagesto
oramentriacontempornea,deacordocomaDivisodeGovernana,RegulaoeFinanas
doBancoMundial.

2.2.1Umaabordagemcontemporneasobreogerenciamentodegastospblicos,
segundooBancoMundial

SegundoSchick(1998,p.1),aGestodaDespesaPblicaGDP(Public
ExpenditureManagementPEM)consisteemumanovaabordagemparaumvelhoproblema,
queodaalocaoderecursospblicospormeiodeumaescolhacoletiva.Essaformade
gerenciamentopossuialgumasdiferenasemrelaesaooramentopblicotradicional.
Segundoaspalavrasdesseautor:
Aprimeiradiferenacrticaqueooramentoconvencionaloperaatravs
denormasprocedimentaisenquantoaGDPenfatizasadassubstantivas.
Essassadaspertinem(a)areceitasegastostotais,(b)aalocaoderecursos
entresetoreseprogramase(c)aeficinciacomaqualinstituies
governamentaisoperam.(traduo)

possvelresumiresseselementossupracitadosnatabelaaseguir:
Osvalorestotaisdooramentodevemserresultadodeuma
decisoexplcitaefortalecida,elesnodevemapenasacomodar
Agregada
demandasdegastos.Essestotaisdevemserdefinidosantesdas
decisesindividuaisdegastosseremfeitas,edevemser
sustentveisamdioelongoprazo.
EficinciaAlocativaDispndiosdevemserbaseadosnasprioridadesdogovernoena
efetividadedosprogramaspblicos.Ooramentodeveincentivar
arealocaodosrecursosdosprogramasdemenorprioridade
paraosdemaiorprioridade,edosmenosefetivosparaosmais
efetivos.
Instituiesgovernamentaisdevemproduzirbenseservioscom
Eficincia
umcustoquealcanceganhoscontnuosdeeficinciaequesejam
Operacional
competitivoscomospreosdemercado(naextensoemqueisso
foraplicvel).
DisciplinaFiscal

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

28/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Tabela4ElementosbsicosdaGestodaDespesaPblicaGDP.
Schick(1998,p.4)afirmaque,apesardecadagovernopossuirformase
procedimentosespecficos,foirealizadoumesforoparacodificarasregrasbsicasque

Page28
26

devemserseguidasportodososgovernos.Essesprincpiosbsicossoelaboradose
refinadosemcadaano,masquepossuemumnotvelpoderdepermanncia,eincluem:
universalidade:ooramentodevecontertodasasreceitasedespesas
preciso:ooramentodeveregistrartransaesefluxosreais
periodicidadeouanualidade:ooramentodevecobrirumperodode
tempofixo,comoumano
oficialidade:recursospblicosdevemsergastosconforme
autorizadoporlei
transparncia:ogovernodevepublicartempestivamenteinformao
nosgastosreaiseestimados.
Osprincpiosbsicossoimplementadosereforadosatravsderegras
detalhadasqueespecificamoescopodooramento,asinformaesaseremincludas,o
tempoemqueaesdevemsertomadas,osformulriosaseremusados,asautorizaes
requeridasparagastosderecursos,entreoutros.Osprincpioseosprocedimentosacumulados
compreendemochamadodevidoprocessooramentrio.
Aindasegundooautor(p.5),otermodevidoprocessofazconotaoao
julgamentodequeseoesseprocessoseguidocorretamente,asosresultadossoas
desejadas,ouseja,assadasdesseprocessosoavaliadasnostermosdosprocedimentosque
asgeram,noemcritriossubstantivos.Almdisso,asnormasdoprocessooramentrioso
neutrasdopontodevistapoltico,eindependentesdeseusresultados,podendogerartanto
oramentoequilibradoscomodficitscrescimentoouestabilidadenosgastospblicose
tambmoramentoscongeladosemrelaossuasprioridadesoucomrelocaes
significantes.
SegundoSchick,odevidoprocessooramentrioencorajaosgovernosa
centralizarogerenciamentoeocontroledooramentopblico,eessacentralizaodo
processooramentrioandaemconjuntocomauniformidadedosseusprocedimentos.Isso
tambmencorajaanoodequeooramentoumaatividadeautocontida,deslocadade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

29/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

outrasprticasdegerenciamento.Entretanto,emvezderespeitarooramentocomopartede
umafamliadeprticasgerenciais,osrgoscentralizadosdecontrolebuscamalavancarseu
poderoramentrioparaganharinflunciasobreasunidadesdegastos.

Page29
27

1)Deficinciasinerentesdoprocessooramentrioconvencional
Deacordocomoautor(p.5),aabordagemdedevidoprocesso
oramentrio,quedefineoprocessooramentrioconvencional,temasseguintesvantagens:
estabeleceabaseparaocontrolefinanceirodentrodogovernoeasseguraqueinformaes
financeirassoprecisas,uniformesetempestivas.
Noentanto,essaabordageminadequadaparaogerenciamentodosgastos
pblicos,porlevaragerarsadasadversasindesejveis.Schick(p.7)afirmaque:
Regrasprocessuaislidamcomascaractersticasformaisdooramento:como
equandoasdecisessotomadas,aestruturaeaformadasestimativas,o
mbitodooramento,assimpordiante.Estasregrasnolevam
suficientementeemcontaosinteressesecomportamentodosparticipantes
oramentrios.Naverdade,asregrasaparentementeboaspodemgerar
incentivosperversoselevararesultadosindesejados.Porexemplo,regras
queexigemoramentosabrangentespodemserprejudicadaspelacriaode
fundosextraoramentriosouporoutrasaesqueenfraqueamadisciplina
fiscal.Porcausadisso,essencialqueassadasdegastossejamavaliadas
independentementedoprocessonoqualforamgeradas.AGDPfazisso
focandonosincentivos,ouseja,nosaspectosinformaisdooramento:como
osparticipantessecomportamecomosuasaessoafetadaspelasregras
oramentrias.
Aoconsiderarasdimensescomportamentaisdagestodasdespesas,a
pessoalevadaparaexaminarosincentivosdadosaosquelutampor
recursosoucontrolamosgastos,asinformaesdisponveisparaeles,eos
papisorganizacionaisquelhesforematribudos.(traduo)

Quantoaosincentivosdosagentesnoprocessooramentrio,oautor(p.8)
afirmaqueosqueclamamporrecursospblicosatuamcombasenoseuprpriointeresse,
masoresultadocoletivodessasaespodenoserdeseuinteresse,configurandoachamada
tragdiadoscomuns(umproblemaeconmicoclssico,quandoexisteumrecursofinito
compartilhadocomvriosusuriosquepodemutilizlolivremente,ehumincentivopara
quecadausurioutilizeomximopossveldesserecursoparasi).Asinstituies
governamentaispodempreferirqueogovernomantenhaumaposturafiscalslida,mascada
umadelasatuaemseuprpriointeresseaodemandaromximoquepodeconseguir.Elasno
seveemprejudicandoacapacidadefiscaldogovernoporquenenhumadelasseconsideraa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

30/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

nicaresponsvelpelototaldegastosdogoverno.
Oprocessooramentrioconvencionalgeraumasituaodecompetiopor
recursos,descritaporSchick(p.8),aseguir:
Ooramentoconvencionalestruturaregrasdoprocessoparaqueos
agregadossejamdecididosatravsdacompetioentreosrequerentesde

Page30
28

gastos.Enquantoacompetioglobal(semgastosextraoramentrios),
regular(semfundosdestinados),eautorizada(nenhumadespesaimprpria),
entooresultadoconsideradoocaminhocerto.Massuponhamosque,em
vezdecompetio,hconluio(titularescombinamparaconseguiroqueeles
querem)oufragmentao(asvriasreivindicaessodecididas
sequencialmente,compoucainteraoouatritoentreasdiferentespartesdo
oramento),odevidoprocessonovaigarantirresultadosfavorveis.Em
vezdeprevaleceratravsdacompetio,gastadoresvencemcoletivamente
tomandomaisdoscomuns,isto,aumentandoadespesaagregada.
Quandoissoocorre,adisciplinafiscalenfraquecida,eostotais
oramentriossetornamrefnsdedecisesdegastosindividuais.(traduo)

Aindasegundooautor,oproblemadoscomunstambmafetaaeficincia
alocativa,umavezqueissodesencorajaossolicitantesarelocarrecursodeprogramasde
baixaprioridadeparaosdemaiorprioridade,poisemboraelespossamquererdotaes
oramentriasquereflitamosobjetivosestratgicosdogoverno,racionalserecusaradaro
queelesjtmemtrocadaoportunidadedeparticipardeumacompetiorealocativa.
ParaSchick(p.9),aeficinciaoperacionaltambmestdegradadapelos
participantesdooramentoqueagemracionalmente,poisasregrasformaisdooramento
geralmenteenfatizamaconformidadeeocontrole,noiniciativadegestoedesempenho.
Entreessasregras,possvelcitar:gastarfundosapenasautorizadosporleiitemizar
despesas,eestardeacordocomoscronogramasdetalhadosnasestimativasedocumentos
oramentrios,certificarsedeobteraaprovaoprviaantesdetomaraes(comoa
contrataodepessoalouaquisiodeequipamentos)queimplicamogastodefundos,todos
osfundoscaducaremnofinaldoperodofiscal.Estaseoutrasregraspenalizamgerentespela
subutilizaodosrecurso,nopelobaixodesempenhodosprogramas,eissoosestimulama
buscarmaisrecursos,mesmoquandoestesnoresultamemmaiorproduo.
Emrelaosinformaesdisponveisaosagentes,Schick(p.9)dizquea
informao,assimcomonatragdiadoscomunsumrecursolimitado,noapenasporque
custadinheiroparaserproduzidaedistribuda,masporqueototaldeinformaoquepodeser
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

31/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

geradanumcronogramaoramentrioapertadobastantelimitada.Ignornciaeassimetria
informacionalsocondiesbastanteespalhadasnooramentocontemporneo,esodevidas
adoisfatores:ocustodegeraredisseminarinformaesrelevanteseasvantagensqueos
produtoresdasinformaes(agentes)possuememrelaoaosqueutilizam(principais).A
eficinciaalocativaeaeficinciaoperacionaldependemdeumamplofornecimentode
informaesrelevantessobreprogramaseoperaes.Essasituaocaracterizaumriscode
captura,conformedescritopeloautor:

Page31
29

Porqueosgovernantesnotminformaoadequadaparafazerescolhas
oramentriaseficientes?Partedarespostaqueaestruturadooramento
contribuiparaessedficitdeinformao,fazendocomqueestonotopo
(emsedededepartamentoounocentrodogoverno)dependentedaqueles
nasfileirasdomeioounaparteinferior.Osqueexecutam(funcionriose
gestoresdeprogramasdelinha)sabemmaissobreseusprogramase
operaesdoqueaquelesquejulgamseuspedidosdeoramento.a
vantagemdosexecutorespara"capturar"quemelaboraooramento,
fornecendoinformaesqueaumentamaprobabilidadedequeelesvo
conseguiroquequerem.(traduo)

Quantoaospapisorganizacionaisatribudosaosagentesdoprocesso
oramentrio,Schick(p.11)afirmaqueoscontroladorescentraistmautoridadeformalpara
decidirtudo,desdeooramentototalparaositensdegastosdiscretos.Estacentralizao
reforaarelaodeoposioentrequemcontrolaequemgasta,eincentivaosltimosareter
ouamaquiarinformaesdeformaaganharalgumavantagememrelaoaosseus
adversrios.Quandoissoocorre,ospoderesformaisdogovernocentralenfraquecem,assim
comoacapacidadedoscontroladorescentraispararealocarouparaextrairganhosde
eficinciadosrgosoperacionais.

2)Agestomodernadosgastospblicos
ParaSchick(p.11),aGestodaDespesaPblicacontempornea(GDP)
estinteressadanoprocessooramentrio,principalmenteporqueasregrasprocessuais
influenciarfortementeosefeitosdasdespesas.AGDPassumeaposiodequeessasregras
nososubstancialmenteneutraseafetamtrsresultadosimportantes:ovalortotalgasto,a
composiodasdespesas,eaeficinciadasoperaesdogoverno.AGDPbuscade
procedimentosqueaumentamaprobabilidadedealcanarresultadospreferidos.
OstrsobjetivosprincipaisdaGDPso:fortaleceradisciplinafiscal
agregadaalocarrecursospblicosdeacordocomprioridadesestratgicas(eficincia
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

32/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

alocativa)epromoverumaeficienteprovisodeservios(eficinciaoperacional).Esses
objetivosresumemsenosseuselementosbsicos.Natabelaaseguir,solistadasas
principaisregras,papiseinformaesnecessriosparaoatendimentodosobjetivosdaGDP
moderna.
Regras
Disciplina
Fiscal

Papis

Limitesparaadespesatotal
(eemalgunscasos,os
gastossetoriaistambm)

Informaes

Umministriofortedas
finanastempoderespara
imporosagregadosdo

Oquadrodedespesasde
mdioprazoprevuma
linhadebaseparamediro

Page32
30

oramentoemnegociaes
bilaterais
com
departamentosdegastose
discussesdegabinete.O
MinistriodasFinanas
oficialmenteencarregado
porregistraroimpacto
oramentriodaspropostas
dedespesaeoutrasaes
dooramento.Durantea
execuodooramento,
podeintervirparabloquear
(ounotificarogoverno)de
aesquecausamviolao
dosagregadosfiscais.

Agregadasoestabelecidosantesde

Eficincia
Alocativa

Eficincia
Operacional

seconsiderarospedidos
individuaisdedespesas.O
gastototaldeveser
consistentecomestes
limites.Oslimitespodem
serexpressosemtermosde
dinheiro,relativamenteao
PIB,comotaxasde
variao,ouemtermosdo
equilbrioentrereceitase
despesas.Oslimitesso
definidosparamdioprazo
(35anos)easdecises
oramentriassofeitas
dentrodeumquadrode
despesasdemdioprazo
Limitesdegastosso
estabelecidosparasetores
oudecarteiras,eos
ministrossoincentivados
arealocardentrodesses
limites.
Pedidos
relocaodevembasearse
emresultadosdeavaliao
daeficciadoprogramaou
sobreplanosparaavaliar
iniciativaspolticas.

Custosoperacionaisso
limitadosfinanceiramente,
masaosgestoresdado
amplopodernousodesses
recursos,inclusive(em
algunspases)autonomia

de

Fortecapacidadenocentro
dogovernoparadefiniras
prioridadeseobjetivos
nacionais,efazeralocaes
intersetoresconsistentes
comoseuquadrode
despesasdemdioprazo.
Ministrossetoriaisfortes
comamplaautoridadepara
realocardentrodesuas
reasderesponsabilidade,
sujeitoarevisopelo
ConselhodeMinistrose/
ouParlamento.

Gerentesdelinhafortes
autorizadosadeterminaro
conjuntoderecursos
operacionaisdentrode
limitesfixos.Autonomia
operacionaltransferida

os

impactooramentriode
mudanaspolticas.Ao
longodaelaboraodo
oramento,sofornecidas
informaessobreas
mudanasnalinhadebase.
Duranteaexecuodo
oramento,adespesa
monitoradaparagarantira
conformidadecomos
agregadosfiscais.

Ministrosegestoresde
geram
ou
recebem
informaes
sobrea
eficciarealouesperadade
programas,bemcomo
sobreosresultadossociais
resultantesdeprogramas
em
curso,
aes
oramentrias,einiciativas
polticas.Elestambm
recebeminformaessobre
osimpactosdasdespesas
(emrelaoaoquadrode
mdioprazo)deaes
oramentriasautorizadase
propostas.
Resultadosdooramento
so
fixados
antecipadamente,
e
resultados
reais
so
comparadoscomosalvos.
Oscustossoalocados

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

33/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

paratransportarfundosno
utilizadosnoexerccio,ou
paragastarpreviamente
umapequenapartedos
custosdefuncionamentodo
prximoano.Custosde
funcionamento
so
progressivamentereduzidos
empercentagemigualpara
todosouemfunode
partedosganhosde
eficinciaesperados.

para
os
gerentes
subordinados,incluindoos
escritrios
locais
ou
regionais.

(idealmente,emumregime
decompetncia)paraas
atividadesresponsveispor
elas.Informaessobreo
desempenhofinanceiroe
organizacional
so
publicadasemrelatrios
anuais
e
outros
documentos.

Tabela5Regras,PapiseInformaesparaoselementosbsicosdaGestoda
DespesaPblicaGDP(SCHICK,1998).

Page33
31

2.1)Disciplinafiscalagregada:

Adisciplinafiscalagregada,segundoSchick(p.12),requerqueostotais
dosgastos(edeoutrosoramentos)sejamdefinidosindependentementeeantesqueas
decisessejamfeitasemvriaspartesdooramento.Seelesnoestiverem,ostotaisdegastos
irosubirparaacomodarademanda.Ostotaisdevemsersuficientementefirmescomduras
restriesaoinvsdemetassuavesedevemserreforadosdurantetodooano,enquantoos
gastosestoemcurso,noapenasduranteoperodoemqueooramentoestsendo
preparado.Almdisso,osagregadosdevemsersustentveisamdioprazooumais,atravs
depolticaseinstrumentosquepermitamqueogovernomantenhaadisciplinaanoapsano.

2.2)EficinciaAlocativa:

Quantoeficinciaalocativa,oautor(p.15)afirmaqueatensoentreos
totaiseaspartesonipresentenooramento.Semrestriesrgidas,ostotaisdooramento
someramenteasomadesuaspartescomessasrestries,essestotaispodemsermantidos
apenasseaspressessetoriaissodisciplinadas.Nessecontexto,aGDPtentamudaradisputa
entreasparteseotodo,deumcontextodeconflitoentreosquecontrolamooramentoeos
queexecutamdespesas,paraoutro,emquesedautonomiaaosgastadores,mascoma
responsabilidadedesemanteremdentrodoslimites.Seosexecutoresdedespesaeos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

34/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

controladorestminteressesantagnicos,hapossibilidadedequemuitosdelesfiquemcom
muitomaisdoqueelesquerem.Sejadentrodoslimitesdodevidoprocessolegal,sejapor
infringiralgumadasregras,osgastadorespodemenganarosguardiesdooramento,fugir
doscontroles,pressionarogovernodeaumentarosimpostosemvezdecortargastos,efor
loaaceitaraumentosincrementaisemvezderelocao,nooramento.Diversosgovernos
tentaramimplementarmedidasparaminimizaroincrementalismodooramento,pormeioda
criaodeprocedimentosformaisdedefiniodeprioridades,como,porexemplo,sistemas
deoramentoprograma,ouoramentobasezero,noobtendosucessoemboapartedos
casos.

Page34
32

DeacordocomSchick(p.17),aeficinciaalocativasomentepodeavanar
apenasseasdemandasinformacionaissogerenciveis,oconflitooramentriosilenciado,
eosgastadoresnosabotamadefiniodeprioridadeseoprocessodeimplementao.Ao
invsdetertodasasrealocaesfeitasporcontroladorescentrais,aGDPdeslocaumaparte
significativadacargaparaospolticosegestores.Ogovernoaindadevejulgardemandas
concorrentesintersetoriais,ouseja,eledevedecidiroquantodeveserimputadoacadagrande
segmentooucarteiradentrodooramento.Realizaressaresponsabilidaderequerquesetenha
capacidadeestratgicasuficienteparaestabelecersubmetasdegastoseprioridadesdos
programasparacadasetorouportflio.Masumavezquesetenhafeitograndesdecises
intersetoriais,ogovernodeixaatarefadefazeramaioriadasrealocaesaosresponsveis
dosvriossetores.Destaforma,eleenvolveministrosegestoresdegastosnacausada
eficinciaalocativa.Schickafirmaqueessaestruturadesconcentrada:
reduzasdemandasdeinformao
concentraooramentoemquestespolticasimportantes
reduzoconflitoentregastadoresecontroladoressobreosdetalhese
dincentivosaosministrosafetadospararealocaremvezde
combaterasmudanaspendentes.

2.3)EficinciaOperacional:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

35/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Emrelaoeficinciaoperacional,oautor(p.18)afirmaqueumdosmais
antigosefeitosdooramentotemsidoodeeconomizarasoperaesdogoverno,controlando
itensdedespesas(pessoal,materiais,equipamentos,eassimpordiante)adquiridospor
agnciasgovernamentais.Osmeiosconvencionaisdeexerceressecontrolediscriminaro
montantequepodesergastoemcadacategoriadeinsumosadquiridospelosgestoresde
gastos.Ondeessescontrolesdosinsumossoexercidos,asunidadesdedespesatemque
receberaprovaocentralantesdecontratarpessoal,compraritens,outomaroutrasaesque
gastemrecursospblicos.Aolongodotempo,muitosgovernostmconsolidadoositensem
categoriasmaisamplasesistemasestabelecidosdecontroleinternoquedaraosgestores
maiorautonomiaemgastarosrecursosapropriados.Masemmuitospases,ooramento
continuaacentrarsenosvaloresgastoscomosdiversosinsumos.

Page35
33

SegundoSchick(p.18),ocontroledosinsumosretardaaeficincia
operacional,porquenodgastadoresincentivosparaeconomizarenorelacionaos
montantesdespendidoscomassadasproduzidas.Nosurpreende,portanto,muitosgovernos
quemantmcontrolesdasdespesasaparentementerigorososforamatingidospelo"efeito
preorelativo",queatendnciadequeospreossubammaisrapidamentenosetorpblico
doquenaeconomiademercado.Eessaestagnaodaprodutividadedaosgovernospouca
escolhaalmdeacomodarasdemandasdosclientesdegastosdemaisrecursos.
Deacordocomoautor(p.1920),aGDPreforaaeficinciaoperacional,
deslocandoofocodocontroledasentradasparaassadas,edescentralizandoagestodos
recursosoperacionais.Areformaoperacionalestcentradananoodequedevemser
conferidospoderesaosgerentesparaexecutarsuasoperaescomomelhorentenderemeque
elesdevemserresponsabilizadospelosresultados.Osarranjosinstitucionaisqueestimulem
maioreficinciaoperacionalincluemrestriesdurassobreoscustosdefuncionamento,a
utilizaodosdividendosdeeficincia(recebimentodebnussalariaisemfunodeparteda
economiadegastosrealizada),cortedegastosglobaisparaincentivarosgestoresaserem
maiseficientes,liberdadegerencialparagastarcomoscustosdefuncionamento,implantar
metasdeproduo,erealizarauditoriasourevisessobreoseudesempenho.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

36/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

2.2.2Aspectospositivos
Quandosecomparaosistemaoramentriobrasileiro,delineadopela
ConstituioFederal,pelaLein4.320/64epelasnormasdedireitofinanceiroecontabilidade
pblica,comaabordagemcontemporneasobreogerenciamentodegastospblicosutilizada
peloBancoMundial(GDP),possvelelencar,comoaspectospositivos,ascaractersticas
listadasaseguir:

1)Regimecontbilecontrolesoramentriosqueprivilegiamadisciplinafiscalagregada
Osistemaoramentriobrasileiropossuiumasriedemecanismosque
facilitamamanutenodadisciplinafiscalagregada,impondolimitaesaosgastos
oramentriosdemaneiraaevitaroramentosdeficitrioseamanterasustentabilidadedas
aesgovernamentaisaolongodotempo.

Page36
34

Entreessasmedidas,possvelcitarqueoatualregimemistode
contabilizaodasreceitasedespesaspblicas,elencadonoArt.35,dalei4.320/64,
considerandoreceitaspeloregimedecaixaedespesaspelodecompetncia,privilegiao
princpiocontbildaprudncia,previstonaResoluodoConselhoFederaldeContabilidade
(CFC)n.750de1993,umavezqueogestorpblicospodecontarcomasreceitassomente
apsasuaarrecadaoefetiva.
CabecitarqueoTribunaldeContasdaUniocorroboracomessa
afirmao,notrechodoAcrdon158/2012Plenrio,queanalisouasalteraes
promovidaspelaSTNeSOFnacontabilizaodereceitasedespesascomobjetivode
aproximaracontabilidadepblicabrasileiradacontabilidadepblicainternacional,pormeio
dasPortariasConjuntaSTN/SOFn3de2008,en2de2009:
19.17DeacordocomaPGFN,aprudnciaadotadapelolegisladorreferese
apenasaoaspectooramentriodalei.Noentanto,conformepositivadona
Lein4.320/64,aprudnciaadotadapelolegisladorrefereseaosambientes
oramentrioetambmaopatrimonial,entendimentoessecorroboradopelo
ProfessorLinoMartinsdaSilva,ExControladorGeraldoMunicpiodoRio
dejaneiroeeminenteprofessordaFaculdadedeAdministraoeFinanas
daUniversidadedoEstadodoRiodeJaneiro.
19.18DeacordocomreferidoProfessor,inverbis,"aoaprofundaros
estudosnoreconhecimentodasreceitasedespesasdosetorpblicodevese
considerarsuasespecificidades,vezqueagestogovernamentalest
voltadaparaumaentidadesemfinslucrativos".Complementa,ainda,
informando,inverbis,que:"semdvida,oscritriosdereconhecimentode
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

37/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

receitasedespesasnoBrasilsoultraconservadores.(itlicosdooriginal).

Almdessemecanismo,possvelcitarcomomedidasquefortalecema
disciplinafiscalagregadanosoramentosnacionais:
AobrigaodoPoderExecutivodeestabeleceraprogramao
financeiraeocronogramadeexecuomensaldedesembolso,at
trintadiasapsapublicaodosoramentos(Art.8daLRF).
Aregradeouro,queimpedearealizaodeoperaesdecrditos
queexcedamomontantedasdespesasdecapital,ressalvadasas
autorizadasmediantecrditossuplementaresouespeciaiscom
finalidadeprecisa,aprovadospeloPoderLegislativopormaioria
absoluta(Art.167,IncisoIII,daCF/88).

Page37
35

Oestabelecimentodelimitesdedespesatotalcompessoal,paracada
entedafederaoepoder,combaseempercentuaisdareceita
correntelquidadoentefederativo(Art.16daLRF).
AcompetnciaexclusivadoSenadoFederalparadisporsobre
limitesglobaisecondiesparaasoperaesdecrditoexternoe
internodaUnio,dosEstados,doDistritoFederaledosMunicpios,
desuasautarquiasedemaisentidadescontroladaspeloPoder
Pblicofederalsobrelimitesecondiesparaaconcessode
garantiadaUnioemoperaesdecrditoexternoeinterno(Art.
52,IncisosVIIeVIII,daCF/88).
AcompetnciaexclusivadoSenadoFederalparaestabelecerlimites
globaisecondiesparaomontantedadvidamobiliriados
Estados,doDistritoFederaledosMunicpios.(Art.52,IncisoIX,da
CF/88).

2)Existnciademecanismosdevinculaoentreoplanejamentogovernamentaldelongo
prazosaesoramentriasdecurtoprazo.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

38/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Oatualsistemaoramentriobrasileiroprevqueasaesgovernamentais
previstasnaLOAenasleisdecrditosoramentriossejamcompatveiscomasmetase
prioridadesdaLDOecomasdiretrizes,objetivosemetasestipuladasnoPPA.Ouseja,o
oramentonoBrasildeveestarrelacionadocomasprioridadesestabelecidaspelosgovernos
dosentesfederativos,segundaumasistemticaqueestabelecemetasdelongoprazonoPPA
(4anos),equesodesdobradasanualmentepormeiodaLDOedaLOA.
DeacordocomGiacomoni(p.153),noBrasil,assimcomonosdemais
paseslatinoamericanos,aidealizaodooramentomodernoestrepresentadanochamado
Oramentoprograma.OOramentoprogramaumsistemaemqueseprestaparticular
atenoscoisasqueumgovernorealiza,maisdoquescoisasqueadquire.Segundoo
autor,oselementosessenciaisdoOramentoprogramaso:
a)osobjetivosepropsitosperseguidospelainstituioeparacuja
consecuosoutilizadososrecursosoramentrios
b)osprogramas,isto,osinstrumentosdeintegraodosesforos
governamentaisnosentidodaconcretizaodosobjetos
c)oscustosdosprogramasmedidospormeiodaidentificaodosmeiosou
insumos(pessoal,material,equipamentos,serviosetc.)necessriosparaa
obtenodosresultadose

Page38
36

d)medidasdedesempenhocomafinalidadedemedirasrealizaes(produto
final)eosesforosdespendidosnaexecuodosprogramas.(itlicosdo
original)

Figura2PrincipaiscomponentedoOramentoprograma

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

39/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Diantedessavinculaodasaesgovernamentaisaoplanejamentode
longoprazo,permitidoquesejamfeitasalgumasalteraesemrelaosaese
prioridadesemvirtudenasavaliaesdosresultadosobtidospelaaogovernamental.Pelo
menos,nateoria,issoconfereaosistemaoramentriobrasileirocertaflexibilidadena
definiodasdespesasoramentrias,nosentidodaescolhaentreobjetos.Contudo,na
prtica,observaseumarigidezexcessivadosoramentospblicos,principalmentenoda
Unio.

2.2.3Aspectosnegativos

OManualdeGerenciamentodasDespesasPblicasdoBancoMundial
(1998,p.13)fazaseguintedigressoarespeitodofracodesempenhonaexecuode
polticaspblicas:
Ofracodesempenho,muitasvezes,encontradonoselosfracosentrea
formulaodepolticas,planejamentoeoramento.Emumnvel,a
formulaodepolticaseplanejamentoirrestritaporqueumpasvaiser

Page39
37

capazdesuportaremmdioprazo.Aoutronvel,aformulaodepolticase
planejamentonoestsuficientementeinformadadesuasimplicaes
oramentaisedeseusprovveisimpactosnacomunidade.Ainadequao
dasrestriesoramentriasrgidasparaostomadoresdedeciso,nafasede
planejamentoeformulaodooramentodociclo,levaaumfinanciamento
inadequadodeoperaes,controlededespesaspobreseimprevisibilidadedo
fluxoderecursosoradosparargosresponsveispelaprestaode
servios(traduo).

Segundoessemanual,ospontosdefraquezanaalocaoeusoderecursos
pblicosso:
Faltadeplanejamento
Faltadeligaoentreaformulaodepolticas,planejamentoe
oramento
Controledasdespesasdeficiente
Financiamentoinadequadodeoperaesedemanuteno
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

40/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Poucarelaoentreooramentotalcomofoiformuladoe
oramentoexecutado
Sistemascontbeisinadequados
Faltadeconfiabilidadenofluxoderecursosoramentrioss
agnciaseaosnveisinferioresdegoverno
Amgestodaajudaexterna
Gestodetesourariadeficiente
Informaoinadequadadedesempenhofinanceiro,e
Pessoalpoucomotivado.
Aosecompararosistemaoramentriobrasileirocomomodelodegesto
degastospblicosdefinidopeloBancoMundial,possvelcitarosaspectosnegativosmais
marcantesdosistemaoramentriobrasileiro,asaber:

1)Excessivarigidezdooramentopblico,queprejudicaaeficinciaalocativa

Page40
38

Conformevistonatabela2,acima,ooramentopblicodaUnio
compostoemsuamaioriadedespesascujaexecuoobrigatria,sobrandoumapequena
margemdessasdespesascomodiscricionrias.comessapequenapartedasdespesasqueo
GovernoFederalexecutasuaspolticaspblicas.
Boapartedasdespesasobrigatriassodespesasfinanceiras,quesurgiram
devidoaoendividamentodosgovernosnacionaispassados,principalmenteapsascrises
econmicasinternacionaisocorridasapartirdocomeodadcadade1980.
GiambiagieAlm(2011,p.225)mostramqueadvidalquidaexternado
Brasilvarioude14,9%doPIBem1981para33,2%em1984,eretrocedeusucessivamente
at1995,aondechegoua3,6%.Desdeento,elasubiunovamente,atchegara16%em
2002.Em2010,oBrasileracredorexterno,com9,8%doPIB.Entretanto,advidainterna
brasileiraveioconstantementesubindo,iniciandoem11,8%doPIB,em1981,echegandoem
52%em2009.Em2010,advidalquidainternaestavaem50,8%doPIB,sendoqueadvida
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

41/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

federalrespondepor39,0%,eadosEstadoseMunicpios11,9%.Asempresasestataisso
credorasem0,1%doPIB.
Corroboraparaissoacomposiodasdespesasautorizadasanualmenteno
oramentodaUnio,hajavistaquemaisdametadedelassodespesasutilizadaspara
manutenodoserviodadvida.Deacordocomatabela4,comosdadosdoSIGABrasil
paraaLOA2012,asdespesascomamortizaodadvidarepresentam41%dooramento.
Somadasessasdespesascomasdepagamentodejuroseencargosdadvida(grupode
naturezadedespesa2),elasrepresentam47,41%dooramentofederal.
Asdespesasprovenientesdepagamentodejuroseencargosdadvida
equivalema78%dototaldedespesasdiscricionriasdooramentofederal.Elassosomente
R$7bilhesamenosdoqueaUniogastacominvestimentoseinversesfinanceiras.
Autorizado
R$
Bilhes%

GND(Cod/Abrev)
1PessoaleEncargosSociais

203,47

9,28%

2JuroseEncargosdaDvida

140,57

6,41%

3OutrasDespesasCorrentes

775,8935,37%

4Investimentos
5InversesFinanceiras
6AmortizaodaDvida

90,37

4,12%

57,44

2,62%

899,3241,00%

9ReservadeContingncia

26,44

1,21%

2.193,50100,00%

Page41
39

Tabela4ExecuoOramentriaLOA2012Autorizadoporgrupodenaturezade
despesa(GND)
Almdasdespesascommanutenodoserviodadvida,existemdiversas
despesascujaexecuoimpostapelaConstituioFederalepordiversasleis,queforama
suaexecuo.DesdobrandoseaexecuodaLOA2012,nasclassificaesporIRPepor
GND,conformeatabela5abaixo,possvelobservarque,entreasdespesasclassificadas
comoGND3Outrasdespesascorrentes,asdecarterobrigatrioso9vezesmaioresque
asdespesasdiscricionrias.

Autorizado
RPSIAFI(Cod/Desc)

GND
(Cod/Abrev)

R$Bilhes%

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

42/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210
0FINANCEIRO
0FINANCEIRO

1PES
2JUR

15,03
140,57

0,69%
6,41%

0FINANCEIRO
0FINANCEIRO

3ODC

0,52

0,02%

4INV

0,01

0FINANCEIRO

5IFI

0,00%

45,81

0FINANCEIRO

6AMO

2,09%

0FINANCEIRO

9RES

26,40

1,20%

1PRIMRIOOBRIGATRIO

1PES

188,43

8,59%

1PRIMRIOOBRIGATRIO

3ODC

695,0731,69%

1PRIMRIOOBRIGATRIO

4INV

1,10

0,05%

1PRIMRIOOBRIGATRIO

5IFI

0,63

0,03%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

1PES

0,01

0,00%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

3ODC

75,90

3,46%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

4INV

58,04

2,65%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

5IFI

2,44

0,11%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

9RES

0,04

0,00%

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

3ODC

4,39

0,20%

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

4INV

31,23

1,42%

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

5IFI

8,57

0,39%

899,3241,00%

2.193,50100,00%

Tabela5ExecuoOramentriaLOA2012Autorizadoporindicadorderesultado
primrio(IRP)egrupodenaturezadedespesa(GND)

EntreessasdespesasdaUnio,seincluemdespesascomseguridadesocial,
sade,educao,eprogramasdebenefciossociais,comoBolsaFamlia,almdeoutros
programasqueenvolvamsubsdiogovernamental.Essessoalgunsexemplosdedespesasque
atingemquasetodososentesfederativos,equecostumamsemanteraolongodosanose,
dificilmente,soretiradosdaagendagovernamental,provocandoumatendnciadequeo
oramentosejameramenteincremental.

Page42
40

Aspossveiscausasparaoincrementalismooramentriosodescritaspor
Schick(1998,p.9192):
Ooramentoclssicobuscaeficinciaalocativa,exigindoqueooramento
sejaabrangenteequetodasasreivindicaescompetirumcontraooutroem
umacompetiomundialdefundospblicos.Eleassumeque,setodasas
reclamaessopadronizadasnaformaeestoapresentadasdeacordocom
umcronogramafixado,asatribuiesdecorrentesdacompetio
oramentriasercorreta.Mascomoooramentoendureceuempadres
incrementais,osimpedimentosestruturaisparaaalocaotimadedinheiro
dogovernotornouseevidente.Umadelasa"pegajosidade"dadespesa
pblica,outraocurtoespaodetempodeelaboraodooramentoanuale
umaterceiraafaltadeinformaoadequadasobreaeficciadoprograma.
Pegajosidadereferesedificuldadedetirarrecursosdeprogramas
existenteseagncias.Oramentossorgidosporqueosreceptoresmobilizar
ecooperamentresiparaprotegersuasparteseporquenohnenhum
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

43/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

mecanismodemercadopararetiraragentesineficientes.Almdisso,no
mbitodooramentoanual,muitasvezesdifcilfazerrelocaesquese
desenrolamaolongodevriosanosoucujosimpactosdosprogramas
surgemnofuturo.Finalmente,atravsdaatribuiodosinsumos,o
oramentoconvencionalnosuficienteparaconsiderarseosprogramas
financiadosestoatingindoosobjetivosgovernamentais.(traduo)

Dessaforma,possvelconcluirquehumagranderigideznooramento
pblicodaUnio,porcontadosdiversosdispositivoslegaisqueimpemaobrigaode
executardespesas,eessarigidezoramentriaprejudicaaeficinciaalocativa.A
possibilidadederelocaoderecursosestadstritasomenteaumpercentualpequenodo
oramento,que,emmuitasvezes,objetodecontingenciamento.

2)Baixaeficinciaoperacional
AeficinciaoperacionaldooramentopbliconoBrasilseveramente
prejudicadaemdecorrnciadeumacombinaodediversosfatores,entreosquaispossvel
destacar:
Odescasamentoentreoplanejamentooramentrioeo
planejamentofinanceirodogoverno
Apresenademecanismosdecontrolequelimitamaautonomiados
gestorespblicospararealizarsuasdespesas
Ousodooramentopblicocomoinstrumentodebarganhapoltica.

Page43
41

2.1)Descasamentoentreoplanejamentooramentrioeoplanejamentofinanceirodo
governo:

ComaediodaLRF,apsaaprovaoeapublicaodooramento
pblicocomasemendasparlamentares,oPoderExecutivodeveestabeleceraprogramao
financeiraeocronogramadeexecuomensaldedesembolso.ochamado
contingenciamentoderecursosfinanceiros.
Umdosobjetivosdocontingenciamentocontrolarautilizaodos

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

44/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

recursosfinanceiros,demaneiraqueelessejamfornecidostempestivamenteaosrgose
gestorespblicospararealizaodasaesgovernamentais,namedidaemquefornecessrio,
considerandoaprevisoderecebimentodasreceitasedispndiosfinanceiros.Issoest
previstonoartigo9doDecreton93.872de1986,asaber:
Art..9Asdiretrizesgeraisdaprogramaofinanceiradadespesaautorizada
naLeideOramentoanualserofixadasemdecreto,cabendoSecretaria
doTesouroNacional,ematoprprio,aprovarolimiteglobaldesaquesde
cadaMinistrioourgo,tendoemvistaomontantedasdotaesea
previsodofluxodecaixadoTesouroNacional.

Aprincipalfinalidadedessemecanismoevitarqueosentesfederativos
faamusodasoperaesdecrditoporARO,hajavistaqueasdespesasdosjurosdessas
operaessoconsideradasdespesasoramentrias,afetandoooramento.
Nombitofederal,tambmseutilizaocontingenciamentocomoumaforma
indiretadecontroledoestadocomoagentedaeconomia,pormeiodeaumentoediminuio
dosgastospblicos,confirmedefinidoemsuapolticafiscal.SegundoPaschoal(p.16),o
valordaRendaNacional(Y)diretamenteproporcionalaoconsumodasfamlias(C),aos
investimentosprivados(I),eaogastodosetorpblico(G):Y=C+I+G.Aliberaode
recursosfinanceirospodeservircomoumestmuloaoaumentodaRendaNacional,bem
comoademoranaliberaodessesrecursospodediminuila.
Apesardisso,deseressaltarqueaUnionotemprovidenciadoa
alocaodosrecursosdiscricionriosdemaneiratempestiva,somenterealizandoasua
liberaoprximoaofinaldoexerccio,ou,atmesmo,cancelandotaisrecursos.OTribunal
deContasdaUnio,pormeiodoAcrdon27/2009Plenrio,fazoseguintecomentrio
sobreodesvirtuamentodoinstrumentodocontingenciamento:

Page44
42

ConstatasequeoExecutivo,apartirdafaculdadedelegadaaelepormeio
daLeideDiretrizesOramentrias,temditadootamanhodo
contingenciamento,definindo,aseucritrio,quedotaesirexecutarou
no.
ALein4.320/64dispequeasalteraesdedotaesoramentrias
insuficientementedotadasouainclusodenovasaesdevemserefetuadas
pormeiodecrditosadicionais.Aoutilizaroinstrumentodo
contingenciamentoqueestprevistonaLRFsomenteemcasodefrustrao
dereceitas,oExecutivoprejudicaoplanejamentodasaesquesero
realizadaspelosrgos,almdeexercercontrolesobrequaisaessero
executadasouno.
Acrticamaiorsobreocontingenciamentobaseadoemprevisodeexcesso
dedespesas,emrelaoleioramentriaaprovada,residenofatodeque
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

45/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

essevalornotemlimiteepodeserarbitradounilateralmentepelo
Executivo,mesmoemumcenriodereceitasabundantes.Almdeno
previstonalegislao,essaprticaprejudicanosoplanejamentodos
rgoseatransparnciaemrelaoaoqueserexecutado,masretira
inclusivealiberdadedosdemaisPoderesedoMinistrioPblico,quese
veemobrigadosacontingenciarparceladeseusoramentosaprovadosem
decorrnciadefatoresquenoestoligadosexpectativadefrustraoda
receita.

Porexemplo,noanode2011,oDecreton7.445,de2011,limitouo
empenhodedespesasdiscricionriasdoPoderExecutivonaordemde36bilhesdereais(de
136bilhespara100bilhes).PormeiodoportalSigaBrasil,verificasequeaexecuo
oramentriade2011quantosdespesasdiscricionriasdopoderexecutivoest
exemplificadanatabelaabaixo.

Tabela6ExecuooramentriadaLOA2011emrelaosdespesasdiscricionrias
doPoderExecutivoporGND
ObservasequeapenasR$76bilhesforamempenhados,representandoum
corteoramentriodeR$60bilhes,comparandocomoaprovadonaLOA2011,ouseja,o
decretodecontingenciamentofoiusadocomintuitodepromoverumcorteoramentrio,
desvirtuandoafinalidadeoriginaldefinidaparaessemecanismo.

Page45
43

Umadasconsequnciasdissoainscriodevaloresemrestosapagar.
Dessevalorempenhado,12,76%foiinscritoemRestosaPagarProcessadose,34,83%como
NoProcessados.
Esseproblemapodeserepetirem2012,hajavistaqueoDecreton7.680,
de2012autorizousomenteamovimentaofinanceiradeR$121bilhesdosR$156bilhes
previstosparadespesasdiscricionrias,ouseja,umcortedeR$35bilhes.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

46/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Santos(2010,p.67)promoveuumestudoemrelaocriaodeum
indicadordedesempenhodosgestorespblicosenvolvendoainscrioderestosapagarno
processados,elefazaseguinteafirmao:
Ograudegerenciamentodooramentodisponibilizadoaosgestorespblicos
foianalisadopeloconfrontoentreasliberaesderecursosoramentriose
osvaloresinscritosemRestosaPagarnoProcessados.Nesseponto
constatouse,tantopelaanlisedograudeinterfernciaquantopeloclculo
dacorrelaoentreesseselementos,queasliberaesocorridasnosegundo
semestredosexercciosfinanceirosinterferemfortementenovolumede
inscrioderecursosemRestosaPagarnoProcessados.
Constatase,assim,queograudegerenciamentoreduzidopelano
disponibilizaotempestivadosoramentosaosgestorespblicosemnvel
deunidadegestora.

Osprocedimentosparaaefetivaodogastopblicosonormalmenteexe
cutadospormeiodelicitao.Esseprocedimentodesdobraseemduasfases:internaeexterna.
Nafaseinternadefineseequantificaseoquesepretendeadquiriroudesenvolver,sejaacompra
dematerialdeescritriosejaaconstruodeumarefinariadepetrleo.Afaseexternaaquela
emquehadivulgaopblicadavontadedaadministrao,ocorrendoaparticipaodos
interessadosemvenderseusservioseprodutosaoentepblico
Dessaforma,possvelconcluirquealiberaotardiaderecursos
contingenciadospodeserumadascausasdainscrioemrestosapagar,processadoseno
processados.
Osrestosapagarpodemserenquadradoscomoumdosproblemasde
disciplinafiscalagregadaqueocorreempasesemdesenvolvimento,mencionadosporSchick
(1998,p.36),quedooramentodiferido:
Ooramentopodereportarequilbrio(ouquaseequilbrio),masapenas
porquealgumasnecessidades(comomanuteno)oupassivos(taiscomo
contasdevidas)noforampagos.Gastosdiferidostendemaaumentardeum
anoparaooutro.

Page46
44

Somaseaissoofatodeque,nosltimosanos,ocancelamentodasdespesas
temsidoacompanhadodaaberturadecrditosextraordinriospormeiodemedidas
provisrias.
Marshall(2008,p.41)constatouque,nombitofederal,houveumaumento
novolumedecrditosextraordinrios,noperodode2003a2007,tantonovalor(deR$2,6a
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

47/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

R$48bilhes)quantonopercentualemcomparaocomooramento(de0,5%a5,5%).
AsituaopioroudetalpontoqueoSTF,nojulgamentodaAoDiretade
InconstitucionalidadeADIMC4048/DF,oministroCelsodeMellopronunciouoseguinte
voto:
Paraquesetenhaumaidiadagravidadedasituao,de10.01.2007at
17.04.2008,forameditadas23medidasprovisriasrelativasaberturade
crditosextraordinriosquesomam,aproximadamente,R$62,5bilhes.O
oramentodaUnio,noanopassado,ficouemalgoemtornodeR$1,2a1,4
trilho.
Desconsideradaadvidapblica,ovalorficaemtornodeR$600bilhes.
Emsuma:asltimasmedidasprovisriasdecrditosextraordinrios
somarammaisde10%dooramentode2007.Emoutraspalavras:temse,
naprtica,emrazodonotrioabusodecrditosditosextraordinrios,
umoramentoparalelo.

Emsuma,possveldizerqueodescasamentoentreoplanejamento
oramentrioeofinanceiroocorreporcontadeoplanejamentofinanceirosermonopolizado
peloPoderExecutivo.EnquantoqueoplanejamentooramentriofeitopeloPoder
Executivo,masdiscutidoeaprovadopeloPoderLegislativo,oplanejamentofinanceiro
praticamenteimpostopeloprimeiro.Nohespaoparadiscusso,nemaprovaodo
planejamentofinanceiroporpartedoPoderLegislativo,ehpoucosmecanismospara
vincullocomoplanejamentooramentrio.

2.2)Apresenademecanismosdecontrolequelimitamaautonomiadosgestorespblicos
pararealizarsuasdespesas:

Em1995,comaelaboraodoPlanoDiretordaReformadoAparelhodo
EstadoPDRAE,peloentoMinistrodeAdministraoeReformadoEstado,oPoder
ExecutivoFederalsinalizoucomapossibilidadedeimplantaogradativademedidaspara
introduziroparadigmagerencialnaAdministraoPblica.Entreasprincipaismudanas,

Page47
45

possvelcitaracriaodasAgnciasReguladoras,quepassariamaregularaatuaodos
concessionriospblicos,acriaodasOrganizaesSociais,comoorganismosqueatuariam
emcooperaocomoEstado,ainclusodaeficinciacomoumdosprincpiosconstitucionais
daAdministraoPblica.Entretanto,porsetratardemudanaspequenasegradativas,os
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

48/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

entesfederativossoobrigadosaconciliaressasnovidadescomprticaseinstituiesj
existentes,criadassoboparadigmaburocrtico.oqueoprprioPDRAEafirma(p.16):
Aadministraopblicagerencialconstituiumavanoeatumcertoponto
umrompimentocomaadministraopblicaburocrtica.Istonosignifica,
entretanto,queneguetodososseusprincpios.Pelocontrrio,a
administraopblicagerencialestapoiadanaanterior,daqualconserva,
emboraflexibilizando,algunsdosseusprincpiosfundamentais,comoa
admissosegundorgidoscritriosdemrito,aexistnciadeumsistema
estruturadoeuniversalderemunerao,ascarreiras,aavaliaoconstantede
desempenho,otreinamentosistemtico.Adiferenafundamentalestna
formadecontrole,quedeixadebasearsenosprocessosparaconcentrarse
nosresultados,enonarigorosaprofissionalizaodaadministrao
pblica,quecontinuaumprincpiofundamental.
Naadministraopblicagerencialaestratgiavoltase(1)paraadefinio
precisadosobjetivosqueoadministradorpblicodeveratingiremsua
unidade,(2)paraagarantiadeautonomiadoadministradornagestodos
recursoshumanos,materiaisefinanceirosquelheforemcolocados
disposioparaquepossaatingirosobjetivoscontratados,e(3)parao
controleoucobranaaposterioridosresultados.Adicionalmente,praticase
acompetioadministradanointeriordoprprioEstado,quandoha
possibilidadedeestabelecerconcorrnciaentreunidadesinternas.Noplano
daestruturaorganizacional,adescentralizaoeareduodosnveis
hierrquicostornamseessenciais.Emsuma,afirmasequeaadministrao
pblicadeveserpermevelmaiorparticipaodosagentesprivadose/ou
dasorganizaesdasociedadeciviledeslocaranfasedosprocedimentos
(meios)paraosresultados(fins).

Entreessasprticasdoparadigmaburocrtico,possvelcitarapresenada
Lein8.666/93,queestabelecenormasgeraisparalicitaesecontratos.Alegislao
brasileiraparalicitaesecontratosprevumasriedeprocedimentosquevariamdeacordo
comacomplexidadedoobjetoasercontratado,equeimpactamnotempoemqueseleva
paradesdeanecessidadedacontrataoataaquisiopropriamentedita.
SegundoSantos(2010,p.53),osprocedimentoslicitatriosdesdobramse
emduasfases:internaeexterna.Nafaseinternadefineseequantificaseoquesepretende
adquiriroudesenvolver,sejaacompradematerialdeescritriosejaaconstruodeuma
refinariadepetrleo.Jfaseexternaaquelaemquehadivulgaopblicadavontadeda
administrao,ocorrendoaparticipaodosinteressadosemvenderseusservioseprodutos
aoentepblico.Quantoduraodecadafase,Santos(p.54)afirmaoseguinte:

Page48
46

Ograudecomplexidadeenvolvidonoobjetivodegastodaadministrao
possuirelaodiretacomotempodespendidopararealizaressegasto.As
leiseosregulamentosquetratamdosprocedimentoslicitatriospreveem
prazosparaafaseexterna,quaissejam:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

49/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

45diasparaconcursoseconcorrnciasmaiscomplexas
30diasparaconcorrnciasmaissimplesetomadasdepreosmais
complexas
15diasparatomadasdepreosmaissimples
8diasparaprego
5diasparaconvite.
Anormanoprevumprazoespecficoparaafaseinterna,contudo,ob
servadasalgumasdecisesdoTribunaldeContasdaUnio,temsequeo
tempodeexecuodafaseinternasuperioraoprevistoparaafaseexterna,
comoseobservanosexcertosdedecisesapresentadosaseguir.
[...]sendonecessrio,poca,umtempomdiode160diasparaa
realizaodalicitao,considerandosesuasfasesinternaeexterna
(desdeosatospreparatrios,comoacriaodaComissode
CoordenaodaLicitao,ataadjudicaoaovencedor).
[...]oprazomdiodaECTparaconclusodecertamessimilares
bastantesuperior(emgeral,5meses).
[...]aCGUverificouqueoRegulamentodeLicitaoeGestoda
empresaprev,nocasodeserrealizadaumatomadadepreos,um
prazomdiode60diasparaoseuprocessamento,conformeditos
fls.313doVolume1Principal.

Portanto,possvelafirmarqueoprazodafaseinternadeumalicitao
imprevisvel,podendodurarvriosmeses,dependendodoquevaiseradquirido,
principalmenteemdecorrnciadasexignciasfeitaspelaLein8.666/1993.Emregra,a
responsabilidadedeadministrarafaseinternaexecutadaporumacomissodecoordenao
delicitao,centralizadanamaiorpartedosrgoseentidades,queprocessatodosospedidos
deaquisies.Aindaqueessacomissosejanecessriaparapadronizarosprocessosde
aquisioparatodaaorganizaoepermitirganhosdeescalaparaaquisiescomunsa
diversossetores,issorepresentaumalimitaonaautonomiagerencialdosgestores,tendoem
vistaquenemsempreosrecursosnecessriosssuasatividadespodemserliberadosdeforma
tempestiva.
Atualmente,oBrasilveiodeumprocessorecentedetransio,ondefoi
dadoummaiordestaqueaocontroleinterno,apartirdaConstituioFederalde1988.No
mbitodaUnio,aCartaMaiorestabeleceuqueocontroleexternoficariasob
responsabilidadedoCongressoNacional,comoauxliodoTribunaldeContasdaUnio
(TCU),enquantoquecadapoderdeveriaestabelecerseurgodecontroleinterno.Nombito
doPoderExecutivoFederal,orgoresponsvelporadministrarosistemadecontrole
internoaControladoriaGeraldaUnio(CGU).Aintenoconstitucionaleradecriarum

Page49
47

rgoqueatuasseemproximidadecomosgestorespblicos,fiscalizandosuaatuaoe
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

50/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

atuandocomoumrgodeapoioaosgestoresbuscandoumamaioreficincianassuasaes.
Apesardeserumavanoemrelaoquestodaeficinciaoperacional,
Schick(1998,p.117)afirmaqueocontroleinternoaindalimitaaamplaatuaodosgestores
pblicos:
Apesardeocontroleinternocobrirosgestorescommaiorautonomia
operacional,auniformidadeaindaexigida.Nagestodosrecursos,devem
obedeceraosnveissalariaiseaosesquemasdeclassificaodogoverno,
elesdevemfazercomprasseguindoosprocedimentosprescritos,eeles
devemcumprirexternamenteasregrasimpostas.Aprincipaldiferenaque
elespreferemquepessoasdeforafaamadeterminaoparasaberseuma
determinadatransaoestariaemconformidadecomasregras.
Ocontroleinternomelhoraaeficinciaoperacional,reduzindooscustosde
conformidadeedandoalgumamargemdemanobragestoresnaorganizao
detrabalhoerealizaoderesponsabilidades.Noentanto,ocontroleinterno,
comotemsidopraticadoemvriospases,apenasumpassomodestopara
frente.Gestoresaindasesentemvinculadoaregrasexternas,elesainda
operamcomumamentalidadedecumprimento,e,apesardaliberalizao
dasregrasdefuncionamento,osgestoresaindasoestritamenteregulados
emusarosrecursosapropriadosparaeles.

ConformeoPDRAEafirma,paraaimplantaodeumcontroledecarter
gerencial,necessriaaimplantaodemecanismosqueforneammaiorautonomiaparaos
gestoresexecutaremassuasaes,masnecessrioimplantarmecanismosde
responsabilizaofortesparaqueelessejampunidospelofracodesempenho.Entretanto,
essesmecanismosnosoimplantadosnoBrasildevidoaochamadopresidencialismode
coalizo.SegundoaWikipdia(2012),essetipodepresidencialismodefinidodaseguinte
forma:
Aexpresso"presidencialismodecoalizo",cunhadapelocientistapoltico
SrgioHenriqueAbranches(1988),caracterizaopadrodegovernana
brasileiroexpressonarelaoentreosPoderesExecutivoeLegislativo.A
noosugereauniodedoiselementossistemapolticopresidencialista
maisaexistnciadecoalizespartidrias.E,comoafirmaAbranches(2001):
Porserpresidencialismo,esseregimedegovernanareservapresidncia
umpapelcrticoecentral,noequilbrio,gestoeestabilizaodacoalizo.
.....
Acoalizorefereseaacordosentrepartidos(normalmenteemtornoda
ocupaodecargosnogoverno)ealianas(dificilmenteemtornodeideias
ouprogramas)entreforaspolticasparaalcanardeterminadosobjetivos.
Namaioriadasvezesacoalizofeitaparasustentarumgoverno,dandolhe
suportepolticonolegislativo(emprimeirolugar)einfluenciandona
formulaodaspolticas(secundariamente).
Emsistemasmultipartidrios,nosquaishmaisdoquedoispartidos
relevantesdisputandoeleieseocupandocadeirasnoCongresso,
dificilmenteopartidodopresidenteteramplamaiorianoParlamento,para

Page50
48

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

51/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

aprovarseusprojetoseimplementarsuaspolticas.Assim,algunspartidos
oumuitos,dependendodaconjunturapolticasejuntamparaformarum
consrciodeapoioesustentaoaochefedegoverno.Essaprticamuito
comumnosistemaparlamentarista,noqualumacoalizointerpartidria
disputaaseleiesparaoparlamento,visandoobteramaioriadascadeirase
comissoindicar("eleger")oprimeiroministro.
Apeculiaridadedosistemapolticobrasileirodeveseaofatodeconjugara
ideiadepactointerpartidriodoparlamentarismoeaeleiodiretaparao
chefedogoverno,traotpicodopresidencialismo.

UmdosinstrumentosparaamanutenodacoalizoentreoPoder
ExecutivoeoLegislativoadistribuiodecargoseverbas,comodizAbranches(2001):
Adistribuiodecargoseverbasumdosinstrumentosdemanutenode
coalizes,emtodaparte.Adiferenaseessadistribuioadotacritrios
polticoprogramticosoupuramenteclientelistas.Aliteraturasobrealgica
eadinmicadascoalizesmostraqueospartidos,aosealiarem,buscam
maximizaronmerodecargossobseucontroleemanteracoalizoamenor
possvel.inerentevidapolticopartidriaarivalidadeentrepartidos
afins.Todacoalizovivepermanenteestressecausadopelacompetioentre
osaliadosmaisprximos,compropensoirresistvelparamaximizarseu
podereminimizarodosoutros,independentementedaregraeleitoral.

Porcontadessacaractersticadousopolticodecargoseverbaspblicas,a
implantaodemecanismosderesponsabilizaoporfracodesempenhodosgestores
pblicos,quemuitasvezessoindicadosdospartidospolticos,acabasetornando
inconvenienteparaamanutenodacoalizoformadaentreoPoderExecutivoeoLegislativo
paramanutenodesuagovernabilidade.
Outrofatorquelimitaaeficinciaoperacionalaexistnciademltiplos
rgosdecontrolescomatuaespoucocoordenadasentresi,gerandoredundncianasaes
decontrole.Entretanto,AlveseCalmon(2008,p.1314)afirmamqueessemodelode
multiplicidadedergosdecontrolelevouaalgumasdistores,principalmentedevido
faltadecoordenaodesuasaeseacompetioporespaopolticoentreeles:
Comrelaopolticadecontroledagestopblicabrasileira,anoode
quequantomaismelhor,ouseja,quantomaisaesemaisorganizaes
dedicadasaocontroledaaopblica,maisefetivoserocombate
corrupoeaosdesviosdecondutasnosetorpblicoaschamadas
mltiplaschibatasdocontrolebrasileiroumafalcia.
Atualmente,ossistemasdecontrolesoformadosporumarededediversos
rgospblicosespecializadose,emgeral,poucoharmonizados,oque
ampliaoscustosgeradosnoexercciodocontrolepeloscontroladores,assim
comooscustosdaquelesquesocontrolados.Almdisso,afaltade
coordenaocomprometeaefetividadedapolticamedidaquegera
redundnciaeincoernciaentreaesepresenadelacunasgravesno
controle.

Page51
49
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

52/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Anlisesdocumentaisdenormativoserelatriosinstitucionais,
complementadaporentrevistascomservidoresdosdoisprincipaisrgosde
controledagestofederal,TribunaldeContasdaUnioTCUe
ControladoriaGeraldaUnioCGU,revelamaexistnciasimultneade
diversasatividadesconcorrentesentresi,ouseja,realizadasdeforma
duplicadaenocooperada.Ambostmfunesmuitoprximasnoquediz
respeito,porexemplo,fiscalizao,controleeanlisededenncias,oque
correspondeagrandeparceladesuasaeseconsomegrandeesforo
organizacional.Noentanto,estasaessorealizadasdeforma
insuficientementecoordenada.
Adespeitodapreocupaoformaldeambososrgosnosentidodeuma
cooperaomaisintensa,estesesforosdemonstramseaindamuitoaqum
darealnecessidadedeintegraodeesforos,conhecimentoseaes.
Entrevistaspreliminaresindicamqueacomunicaointerinstitucionalocorre
emalgumasocasies,adependerprincipalmentederelacionamentos
pessoais,masnoinstitucionalizadadeformaaserseguidaportodosde
maneiraprestabelecidaeobrigatria.
.......
OestudodoTCUeCGUapontapreliminarmentequeambosbuscamos
mesmosfins,emreadeatuaomuitosemelhante,massodotadosde
histricoseestruturasorganizacionaisdiversas,comideologias
aparentementedistintas,oquedificultaacooperao.Nosltimosanos,
porm,asatribuiesdapolticadecontroletemsidocrescentes,oquepor
umladoacirraacompetiotantoporespaodeatuaoquantoporrecursos
poderrelativo,masporoutroladoampliaainterdependnciapor
atribuieseconhecimentoscomplementares,gerandoabertura
cooperao.

possveldizeromodelodecontroledelineadonaCF/88servecomo
paradigmaparaosdemaisentesfederativos,ressalvandoseacriaodetribunaisdecontas
pelosmunicpios,ouseja,afaltadecoordenaoentrergosdecontrolenouma
exclusividadesdombitofederalepodesereplicarparaosestados,DistritoFederale
municpios.
Portanto,concluisequeaeficinciaoperacionalnoBrasilafetadadevido
fortepresenademecanismosdoparadigmaburocrticoausnciademecanismosde
responsabilizaodosgestorespblicosnocasodenocumpriremasmetasestabelecidasnos
programasgovernamentaisemultiplicidadedergosdecontrolequeatuamdecompouca
coordenaoecooperao,competindoporapoiopoltico.

2.3)Utilizaodaliberaodosrecursosoramentrioscomoummecanismodebarganha
poltica:

Page52
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

53/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

50

Outradecorrncianegativadosistemaoramentriobrasileiro,em
comparaocomagestodedespesaspblicasmoderna,oseuusocomomoedadetrocaou
comoumaformadebarganhaemrelaoaapoiodeoutrospolticos.
Mendes(2008,p.9)afirmaqueosistemapolticobrasileiroinduzuma
maiorimportnciaelaboraodaLOA,emdetrimentodaLDOedoPPA,ouseja,hum
incentivoaosobjetivosdecurtoprazoemdetrimentodosobjetivosdemdioelongoprazo.
Almdisso,eleteceosseguintescomentriosarespeitodousopolticodasleisoramentrias
comoinstrumentodenegociao,asaber:
Transcendeosobjetivosdopresentetrabalhoanalisaromodusoperandido
sistemapolticonacional.Todavia,cabechamaratenoparaosseguintes
aspectos:
Osbnusenuseleitoraisdaestabilidadefiscal(econseqente
estabilidadedepreos)recaemsobreoPresidentedaRepblicaeos
ministrosdareaeconmica,sendomenor(ouinexistente)a
preocupaodosparlamentaresedemaisministroscomoequilbrio
fiscal
Hsignificativafragmentaodeinteressespolticoeleitoraisno
Legislativo,fazendocomqueasdecisesoramentriasemanadas
dessePoderrepresentemasomadeinteressesindividuaisdos
parlamentaresedosministrosdabasealiadadogovernointeresses
estesqueseconcentramnoatendimentodebaseseleitoraisegrupos
deinteressemedianteexpansodadespesa
AdificuldadeenfrentadapeloPoderExecutivoparaformarmaiorias
noLegislativotransformaaexecuodasdotaesoramentriasem
moedadetrocanacompradeapoioaosprojetosdoExecutivo.
Oquesetem,apartirdessascaractersticas,umjogonoqualoPresidente
daRepblicaeaequipeeconmicapriorizamoequilbriofiscale,aomesmo
tempo,executamomximopossveldasprefernciasdegastosdos
parlamentareseministrosdabasedeapoio,comoformademanteramaioria
noparlamento.
Oresultadoqueficamemsegundoplanoosaspectosderacionalidadedo
processooramentrio(planejamentoeanlisedecustobenefciodasaes
pblicas).Setentarassegurar,aomesmotempo,equilbriofiscalequalidade
naexecuooramentria,oPresidenteeaequipeeconmicapodemperder
umaferramentadeconquistadeapoiopoltico.Aoterqueescolherdois,
entretrsobjetivos(equilbriofiscal,apoiopolticoeracionalidade
oramentria),aPresidnciadaRepblica,desde1999(anodoinciodo
ajustefiscal)temdadoprioridadeaoequilbriofiscaleaoapoiopoltico.
porissoquepraticamentenoseanalisaarelaocustobenefciodas
emendasparlamentaresaooramento(tantonoLegislativoquantono
Executivo).Sehouverrecursosdisponveiseapoiopolticodoparlamentar
aosprojetosdogoverno,simplesmenteseexecutaodispndio.
Outrocasocomumocancelamentooufinanciamentoinsuficienteparauma
determinadaaoquejestemandamento,emnomedoequilbriofiscal,
desconsiderandoseodesperdciododinheirojgasto.Aomesmotempo,em

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

54/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page53
51

nomedoapoiopolticodeumadeterminadabancada,podeseiniciaruma
novaao,emoutroestadoouregioquandoomaisracionalseriadar
prioridadesaesjemandamento.
Temimportnciafundamentalnessesistemaaprticadocontingenciamento
deverbas(aserdescritoemdetalhesnaseoI.3.3).Aosegurarcommode
ferroaexecuodasdespesasprevistasnooramento,oPoderExecutivo
(maisespecificamente,osministrosdareaeconmica)buscaobterdois
resultadosimportantes:cumprirasmetasfiscaise,aomesmotempo,
negociaraliberaodosrecursosconformeoapoiopolticoemvotaes
importantesnoCongresso.
Maisumavezaracionalidadesaipelaportadosfundos.Aesdegoverno
ficammesessemreceberrecursose,aofinaldoano(quandojest
asseguradoosupervitprimrioprogramado),ouemmomentosdevotaes
importantesnoCongresso,soliberadasgrandesquantiasderecursos.A
instabilidadeeincertezadofluxofinanceiroimpedeumaadequada
programaodasaes,emuitasvezesforamarealizaodeconcorrncias
econtrataesatoquedecaixa.

Umaevidnciadessetipodecomportamento,nombitofederal,estno
contingenciamentoenocorteoramentrioocorridoem2011,jvistoanteriormenteeno
decretodecontingenciamentode2012.SegundonotciadaAgnciaCmaradosDeputados
(BRASIL,2012b),atingiutodasasemendasparlamentareselaboradaspeloCongresso
Nacional:
OgovernoanunciounestaquartafeiraobloqueiodeR$55bilhesno
Oramentode2012.R$35bilhescorrespondemsdespesas
discricionrias,aquelasquenosoobrigatrias.Orestanteuma
reestimativadasdespesasobrigatrias,comobenefcios
previdenciriosecomplementodoFGTS,entreoutros.Estimaseque
oscortesincluamototaldasemendasparlamentares,quesomamR$
20,3bilhes,massaexecuooramentriavaiconfirmarisso.
Segundoogoverno,semobloqueiodeR$55bilhesnohcomoalcanar
oresultadoprimriodeR$97bilhesparaogovernocentral(Tesouro
Nacional,INSSeBancoCentral).Comocontingenciamento,omontante
disponveldedespesaprimriaparaempenho,nesseinciodeano,caideR$
866,3bilhesparaR$811,3bilhes.Todososministriossofreram
bloqueio.Comoasemendasparlamentaressodirecionadasparagastosnos
ministrios,elasacabamentrandonocontingenciamento.Ogovernoprev
aindacrescimentodoProdutoInternoBruto(PIB)de4,5%einflaode
4,7%,nesteano.

Dessaforma,possvelafirmarquealiberaoderecursosdooramento
pblicopodeserusadacomoumaferramentaparanegociaopoltica,demaneiraqueos
recursospodemserliberadosouno,dependendodocomportamentodabasealiadanas
votaesdosdemaisprojetosdelei.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

55/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page54
52

Schick(1998,p.3536)fazaseguinteafirmaoarespeitodousodeuma
espciedeoramentoparaleloaorealmenteaprovadopeloPoderLegislativo:
Masoqueumgovernodevefazerquandosepobreequer
demonstrarqueestamelhorarascondiessociais?Umaopopara
ogovernoseriaserexplcitosobreseuempobrecimentofiscalepara
compilarumoramentoqueincluiapenasoquerealmentepretende
gastar.Umoramentoassimseriabaseadoemestimativasdereceitas
prudentes,realistasquereconhecemasvriascoisasquepodemdar
erradoduranteoano.Comefeito,seriaumoramentoqueanunciao
quenoserfeito:asescolasquenoseroconstrudasouque
venhamafaltarrecursosasclnicasquecarecemdesuprimentos
mdicos,asestradasenlameadasquenoseropavimentadas.
Alternativamente,ogovernopodeprepararumoramentoirrealista
quealardeiaosgrandesavanosqueserofeitasnoprximoano.Este
oramentoirrealistapodeautorizar120porcentooumaisdosgastos
esperado,masooramentorealoquerealmentesergasto
controladoporumpequenocrculodepolticosoportunistase
burocratassenioresqueconspiramparamanterseupoder,enquanto
canalizamfundosparaassuasprioridadesfavorecidas.Mesmoquando
estecomportamentoprotegeadisciplinafiscal,issominaas
instituiesdemocrticasefomentaacorrupo.(traduo)

Portanto,observasequeadecisopolticasobrealocaodosrecursos
pblicospormeiodasleisoramentriastemsidoenfraquecida,devidoaousode
mecanismosutilizadosparaamanutenodadisciplinafiscalagregada(comoo
contingenciamentodosrecursosfinanceiros)foradosseuspropsitosoriginais,edemaneira
desproporcional,oqueculminaemumabaixaefetividadeoperacionaldaquiloquefoi
planejadopelogoverno.Essabaixaefetividadetambmdecorredousointencionaldeum
oramentosuperestimado,utilizadocomopeadepropagandapoltica.

2.3Anlisedaspropostasparaimplantaodosistemaoramentriode
carterimpositivonoBrasil
SegundoSousa(2008,p.27),jtramitaramoutramitamvriaspropostasde
emendaaotextoconstitucional(PEC)comoobjetivodetornaraLOAoualgunsdispositivos
delacomosendodeexecuoobrigatria.Asprincipaispodemserresumidasnosquadrosa
seguir:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

56/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page55
53

Quadro1Propostasdeemendasvisandoalterardispositivosconstitucionaispara
tornarobrigatriaaprogramaoconstantenaLOA,apresentadasaoSenadoFederal

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

57/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page56
54

Quadro2Propostasdeemendasvisandoalterardispositivosconstitucionaispara
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

58/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

tornarobrigatriaaprogramaoconstantenaLOA,apresentadasCmarados
Deputados

Page57
55

Comrelaospropostasdemudanas,Sousa(2008)afirmaque:
algumasevidenciampreocupaocomobloqueiodasemendas
parlamentares(PEC02/2002deorigemnoSenadoFederal,eas
PECsn481/2003,n385/2005en96/2007,deorigemnaCmara
dosDeputados)
partedelaspermitevisualizaroreconhecimentodoexcessode
intervenodosparlamentaresnooramentoepropemareduo
dasemendasindividuaisapresentadasaoProjetodeLei
Oramentria(PECsn55/2006en574/2006)
existemoutrasqueestipulamprazosparaaexecuooramentria
(PECsn419/2001,n69/2003en486/2005)
algumasestipulampercentuaismnimosquantoasuaexecuo
(PECsn77/99,n301/2002en527/2002)
Humaquecrianovooramento(ooramentosocialPECno
09/2002),outraqueinstituimaisleisoramentriasalmdasj
existentes(PECno28/2000)eoutra,ainda,exigeapenasquese
instituaumacartaderesponsabilidadeeconmicosocialemrelao
aooramento(PECno19/2003).
Dessaforma,constatasequenemtodasaspropostasdeemendas
constitucionaisbuscamumavinculaooramentria,epropemumadesvinculaodo
oramentodiminuindooseucarterimpositivo.Essasnoseroobjetodeanliseno
momento.

2.3.1Aspectospositivosdasmudanas

Emrelaosmudanas,possvelafirmarquantospropostasque
aumentemocarterimpositivoque:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

59/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

1)ReforaseocarterdecisriodaalocaoderecursosprevistanaLOA

Page58
56

Comaimposiodequeasdespesasprevistasnasleisoramentrias,ocorre
umreforodadecisopolticatantodasdespesasprevistasnotextooriginalencaminhado
peloPoderExecutivo,comodasdespesasdecorrentesdasemendasdoPoderLegislativo.
Essereforoocorre,viaderegra,pelaimposiodaexecuodooramento,
quepodeseremcarterabsoluto(ex:PEC02/2000doSenado)oupodeseremcarter
relativo,pormeiodenecessidadedeautorizaolegislativaparasecancelarumadespesa
oramentria(ex:PEC419/2001)
Comessereforo,possvelquehajaumamaiorrelaoentreooramento
talcomofoiformuladoeooramentoexecutado,defato.Contudo,issodependedeum
conjuntodeoutrasmedidas.Almdisso,Sousa(2008,p.36)lembraqueparaqueo
oramentoimpositivosejaconsideradoumavano,deveseexigirumaposturamais
responsveldoPoderLegislativo:
Aprincipalargumentaodaquelesquedefendemooramento
impositivorecaisobreocontingenciamentopromovidopelo
Executivo.Noentanto,nosepodedescuidardamotivaoda
utilizaodesseinstitutoque,porvezes,encontrarespaldonaatuao
doprprioPoderLegislativoduranteasfasesdeelaboraoe
aprovaodooramento.Infelizmente,oCongressoNacionaltemsido
lembrado,emmatriaoramentria,quasesemprepelasemendas
parlamentaresemexcesso,pelosatrasosrotineirosnaaprovaodo
projetoepelasreestimativasdereceita.

2)OoramentodeixardesermeramenteumaintenoesimumdeverdoEstadopara
comasociedade
Comooramentoimpositivo,ficagarantidoquealgumasdasdespesas
oramentriassejamexecutadasnoexercciofinanceiroemqueforamalocadas.Comisso,
possvelexigirjudicialmentequeasdespesasdooramentosejamrealizadas.
Nessesentido,oPoderJudiciriopodesetornarumatorimportantenesse
processo,hajavistaqueosbeneficiadospelasaesdegovernopoderoexigiro
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

60/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

cumprimentodasaesprevistasnooramento.Entretanto,necessrioconsiderarqueessa
situaopodelevaradesequilbriosoramentrios,conformeSousa(2008,p.41)explica:
OfatodeoPoderJudiciriointerferirfortementenaexecuo
oramentria,impondoarealizaodedespesasautorizadasouo
quemaisgravetambmdedespesasnoautorizadas,anteafalta
deadequadainclusonooramento,emboramotivadaporrazes
juridicamentemeritrias,constituifatorpreocupante,namedidaem

Page59
57

quedesconsideraaslimitaesinerentessfinanaspblicas(PINTO
Jr.2005,p.9394).

2.3.2Aspectosnegativosdasmudanas

Apesardeoreforonocarterimpositivooramentrioseralgopositivona
buscadaefetividadedaspolticaspblicas,observasequehalgunsaspectosnegativos,a
saber:
1)Tendnciademaiorrigidezdasdespesasoramentrias,queprejudicaaeficincia
alocativa,emcurtoprazo,eaeficinciaoperacional,emlongoprazo
Comooramentoimpositivo,podehaverumatendnciademaiorrigidez
dasdespesasoramentrias,devidonecessidadedeautorizaodoPoderLegislativopara
cancelamentoouremanejamentodedespesas,principalmente,quandoasleisoramentrias
anuais,jnonovosistemaimpositivo,defineaobrigatoriedadedeexecuoempormenores,
combastantedetalhamentodassuasdespesas.
Essapreocupaovlida,tendoemvistaoaltograudevinculaodas
despesasprimriasdooramentofederal,tantoemrelaoaosvaloresaprovadosnalei
oramentria,quantoemrelaoaosvaloresexecutadosentre2005e2011,conforme
pesquisarealizadanosistemaSIGABrasil.
R$bilhes
RPSIAFI(Cod/Desc)
1PRIMRIOOBRIGATRIO
2PRIMRIODISCRICIONRIO
3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL
Total
RPSIAFI(Cod/Desc)

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2010

2011

398,81454,32501,48572,02656,64718,23810,12
61,0364,7584,3389,35105,99109,58112,12
3,63

3,00

9,4313,6817,1633,2940,98

463,48522,07595,25675,04779,80861,11963,22

2005

2006

2007

2008

2009

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

61/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210
1PRIMRIOOBRIGATRIO

86,0%87,0%84,2%84,7%84,2%83,4%84,1%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

13,2%12,4%14,2%13,2%13,6%12,7%11,6%

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

0,8%

0,6%

1,6%

2,0%

2,2%

3,9%

4,3%

Tabela7ValoresautorizadospelaLOADespesasprimrias2005a2011

Page60
58

R$bilhes
RPSIAFI(Cod/Desc)

2005

1PRIMRIOOBRIGATRIO

396,34444,85495,59565,88627,79707,04797,73

2PRIMRIODISCRICIONRIO

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2010

2011

48,3953,6270,1071,9186,9284,7282,10

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

3,53

2,95

8,9912,1716,1829,5735,66

Total

448,25501,41574,67649,95730,89821,33915,49

RPSIAFI(Cod/Desc)

2005

2006

2007

2008

2009

1PRIMRIOOBRIGATRIO

88,4%88,7%86,2%87,1%85,9%86,1%87,1%

2PRIMRIODISCRICIONRIO

10,8%10,7%12,2%11,1%11,9%10,3%

3PRIMRIOSEMIMPACTOFISCAL

0,8%

0,6%

1,6%

1,9%

9,0%
2,2%

3,6%

3,9%

Tabela8ValoresempenhadosDespesasprimrias2005a2011
DuranteoprocessodeelaboraodooramentopbliconoBrasil,a
eficinciaalocativaprejudicadapeloexcessodedespesasdecarterobrigatrio,decorrentes
dasexignciasconstitucionaiselegais.Comaimplantaodooramentoimpositivo,esse
tipodeeficincianovamenteprejudicadotendoemvistaquequalqueralteraonoquadro
dedespesasoramentriasdeveserapreciadanovamentepeloPoderLegislativo.Entretanto,
essatendnciapodeserreduzida,desdequeadefiniodostotaisoramentriosejamfeitas
combaseemnveldeagregaomaiselevados(porprogramaouporrgo),emdetrimento
denveismaisdetalhados(porelementodedespesa).
Quantoeficinciaoperacional,Schick(1998,p.113)fazasseguintes
consideraesarespeitodaevoluodosmeiosdecontrole:
Oramentomodernocomeounosculo19naEuropacomoum
processoparacontrolarovolumedeinsumos,tantodadespesatotale
ositensindividuais.Mas,enquantocontroledegastossemprefoiuma
caractersticaessencialdooramento,amaneirapelaqualele
exercidomudouaolongodosanos.Ocontroleoramentriopassou
portrsfases:controleexternodegastaritensporagnciascentrais,
controleinternodeinsumosporpartedosdepartamentosdegastos,e
ampladiscricionariedadeeprestaodecontasparaaproduode
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

62/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

sadas.Nosanosdeformaodeseussistemasdeoramento,todosos
governosbuscamestabelecercontroleexterno.Algunscontinuaram
comocontroleexternomesmoquandooseusistemadeoramentofoi
altamentedesenvolvido,outrosmudaramparasistemasdecontrole
interno.Atagora,apenasalgunssedeslocaramprestaodecontas
degestopararesultados.Essasequnciaindicaqueumgovernodeve
estabelecerosrudimentosdecontroleexternoparaquepossamudar
comseguranaparacontroleinterno,edevetercontrolesinternos
robustosantesqueelepossaconfiaraosgestoresamplaflexibilidade
eresponsabilidadeparaosrecursosesadas.Algunspasesem
desenvolvimentoeemtransio,buscandoamelhoriarpidana
administraopblicatmtentadosaltardeinadequadossistemasde

Page61
59

controleinternoparaaaccountabilitygerencial,mas(...),podehaver
umriscosubstancialemcederampladiscricionariedadeaosgestores
antesqueoscontrolesinternossejamaltamentedesenvolvidos.
(traduo)
possveldizerque,nasituaopeculiarbrasileira,houveumavano
recenteparaocontrolededespesaseminentementeexternoparaumcontroleinterno,quetem
combinadoprticasdoparadigmaburocrtico,cominovaesdoparadigmagerencial,apartir
daelaboraodoPDRAE.
Dopontodevistadoparadigmaburocrtico,emquesecontrolamos
insumosparaseobterassadasdesejadas,ooramentoimpositivoseriaumamedida
defensvel,poisseevitariaquetaisinsumosnosejamempregados.Masdopontodevista
gerencial,emqueosgestorespblicostmrecebidomaiordiscricionariedadepararealizao
dasdespesase,aomesmotempo,maiorresponsabilizaopelosresultadosdesuasaes,o
oramentoimpositivopodeserconsideradoumretrocesso,representandoummaior
engessamentodasaesdosgestorespblicos.Comooramentoimpositivo,podemexistir
empecilhosparaqueosgestorespblicospromovameconomiaderecursospblicoseos
utilizememoutrasaesgovernamentaisqueatinjamasmetaspactuadasdemaneiramais
eficiente,devidoanecessidadedesejustificarocancelamentoeoposteriorremanejamento
dedespesasperanteoPoderLegislativo.
deseressaltarque,aindaquehajaaintroduodooramentodecarter
impositivo,anecessidadedeseclassificarasdespesascomoobrigatriasoudiscricionrias
continua,umavezqueaclassificaodasobrigatoriedadesdasdespesasestafetarigidez
dooramentopblico.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

63/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

2)Dificuldadesnousodooramentocomoferramentadepolticafiscal,oqueprejudicaa
disciplinafiscalagregada
Apolticafiscalconsistenousodasreceitasedespesaspblicascomo
formadecontroledademandaagregadanaeconomia,conformeaescolakeynesiana.
Conformejvistoantes,emmomentosderecesso,oestadopodeaumentararendapormeio
doaumentodosseusgastospblicos.Jemmomentosdeaquecimentoeconmico,elepode
segurarosgastoscomobjetivodefrearademandaagregada.Dessaforma,oestadopromove
asuafunoestabilizadora.

Page62
60

Comooramentoimpositivo,afaltadeflexibilidadedooramentopblico
decorrentedooramentoimpositivopodedificultarouimpedirqueogovernofaaocontrole
dademandaagregadadaeconomia,segurandoosseusgastos.Parafazerocontroledarenda,
ogovernoteriaquelanarmo:
doaumentodaarrecadaodetributos,oquegeraumgrande
descontentamentoporpartedapopulaoou
denegociarcomoCongressoNacionalumareduodasdespesasdo
oramentopormeiodeoutralei,oquedemandariamaistempodo
queonecessrioparaconterumapossvelcriseeconmica.
Nocasobrasileiro,oaumentodosimpostosaltamentecombatidotendo
emvistaaaltacargatributriabrasileiracercade37,7%doPIBnacional,segundo
GiambiagieAlm(2011,p.265)
Jareduodedespesaspodeserefetivadaatravsdemedidasque
permitamqueasdespesassejamsuspensasoucanceladasmediantesolicitaodoPoder
Executivo,queseravaliadapeloPoderLegislativo.Asmedidasparasuspensoou
cancelamentodedespesasaplicadasnocasodooramentoimpositivopodemsersemelhantes
sadotadasnosEstadosUnidos,conformedescritasporSousa(2008,p.41):
Muitosdosquedefendemaimposiooramentriaofazemcombase
principalmentenaexperincianorteamericana,porserumaRepblica
Federativa,comregimepresidencialista,talqualobrasileiro.
EnumeramasduasfigurasdequesepodevaleroChefedoPoder
Executivoparadeixardeexecutardeterminadasprogramaes:o
deferraleorescission.Nocasododeferral,opresidentepode
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

64/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

solicitarquedotaesaprovadaspeloCongressosejamtornadas
indisponveisparacomprometimentopordeterminadoperodode
tempo.algoparecidocomonossocontingenciamento,coma
marcantediferenadeque,l,quemnaverdadecontingenciao
Congresso,quandoaprovaasolicitaodopresidente.Pelorescission,
ochefedoPoderExecutivopropeaoCongressoocancelamento
totalouparcialdedotaesincludasnooramento,quesetornaram
desnecessriasparaoatingimentodecertosobjetivosoupara
viabilizaodeprogramas.Se,noprazode45dias,ambasasCasasdo
Congressonosemanifestarempelahomologaodapropostade
cancelamento,osrecursosbloqueadosserotornados,deimediato,
disponveis(RIBEIRO,2003,p.34).

ConformeafirmaSantos(2000apudMORAES,2001),aConstituio
FederalBrasileiradotouoPresidentedaRepblicadepossibilidadesmuitograndesde

Page63
61

influncianalegislao,demuitosmecanismosdeintervenonoprocessolegislativo.Esses
poderesdeagendadoPresidentedaRepblicavodesdeacapacidadeparaeditarmedidas
provisriascomforadelei,oquepermiteaopresidenteimplementarsuaagenda,sobretudo
denaturezaeconmicaeadministrativa,superandopossveisobstculoscongressuais.
SegundoSantos(1997apudMORAES,2001),esseamplomonopliopermiteaoagenteque
iniciamanipularestrategicamenteadistribuiodeprefernciasdoagentequeaprecia,pois,
seoagendasetterconheceasprefernciasdoLegislativo,simbolizadopelafigurado
legisladormediano,possvelquelecalibraroenviodapropostadeformaamaximizara
prpriautilidade,bastandoparaissoqueoprojetoseencontrenointeriordacurvade
prefernciadamaioriacongressual.
Entretanto,mesmoconsiderandoqueoPoderExecutivosejaoformadorda
agendapoltica,deveseconsiderarapossibilidadedeleserobrigadoatomarmedidasdurase
impopulares,quenocostumamseraceitaspeloPoderLegislativodemaneirapacfica,oque
podelevarasituaesdebarganhapolticascomplicadas.Soexemplosdessetipode
medidasasreformasprevidenciriasocorridasnosanosde1998e2003.

3)Acontinuidadedodescasamentoentreprogramaooramentriaefinanceira,que
prejudicaaeficinciaoperacional
AlgumasdaspropostasdeoramentoimpositivopropostasnoCongresso,
porsis,nosocapazesderresolvercomperfeioaquestodaalocaotempestivados

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

65/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

recursosfinanceirosaosgestorespblicos,poisimpemqueooramento(todooupartedele)
sejadeexecuoobrigatria,masnoconsideramaquestodaalocaodosrecursos
financeiros.
Segundojvistoanteriormente,umadasfraquezasnaalocaodosrecursos
pblicosafaltadeconfiabilidadenofluxoderecursossagnciaseaosnveisinferioresde
governo,queculminanaexistnciadooramentodiferido,jmencionadoporSchick,
anteriormente.Aefetividadedaspolticaspblicasdependedeumfluxoderecursosconfivel
emrelaoprogramaofinanceirapropostapelogestorpblicoaosrgossuperiores.
Atualmente,conformeaLRF,artigo8,oPoderExecutivoterat30dias
paraestabelecer,atravsdeDecreto,aprogramaofinanceiraeocronogramamensalde
desembolso.AsPECsapresentadas,emregra,noafetamaquestodaprogramao
financeira,eoPoderExecutivocontinuariacomomonopliodoestabelecimentoda

Page64
62

programaofinanceira,oquepodeacontecerdeformadeslocadadasreaisnecessidades
presentesnasLOAsaprovadaspeloLegislativo.Eporcontadessemonoplio,oPoder
Executivolanamodecontingenciamentoderecursosfinanceirosparabloquearaexecuo
deaesoramentriascomobjetivodiversoparaoqualesseinstrumentofoiconcebido.
ConformedemonstradoanteriormenteporMendes(2008),comumoExecutivo
contingenciardespesascomintuitodeguiaraatuaodoPoderLegislativo.
ConformecitadoanteriormenteporSantos(2010,p.67),ograude
gerenciamentodooramentodisponibilizadoaosgestorespblicosreduzidopelano
disponibilizaotempestivadosoramentosaosgestorespblicosemnveldeunidade
gestora.
Dessaforma,necessriosecriarformasdevinculardemaneiramaisforte
oplanejamentofinanceirocomoplanejamentooramentrio,demaneiraqueambossejam
discutidosemconjuntoduranteaaprovaodasLOAs.Comisso,podehaverum
fortalecimentodaeficinciaoperacionaldooramentopbliconoBrasil.

2.4Sugestesdealteraesnaspropostasdeemendaseemdemaisnormas
sobreoramentopblicodecarterimpositivo
Comrelaospropostasdeemendasquecriamocarterimpositivodo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

66/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

oramento,importantecitarquenointeressantequeooramentosejaimpossveldeser
modificado,tendoemvistasmudanasnasconjunturaseconmicasnacionaisou
internacionais.Assim,necessrioqueoramento,aindaqueimpositivo,possaser
modificado,desdequesejapormeiodeumaautorizaolegislativaparaqueoPoder
Executivodeixedeexecutarumadespesa.ContribuemparaissoasPECs21/2001daCmara
dosDeputadose02/2000doSenadoFederal.Nessesentido,apresenademecanismoscomo
odeferraleorescisionimportanteparaamanutenodadisciplinafiscalagregada,
principalmentenombitodaUnio.
Almdoreforodaobrigatoriedadedaexecuodasdespesas,necessrio
quesecriemmecanismosqueobriguemosentesfederativosafornecerosrecursospblicos
necessriosdemaneiratempestiva.SegundoMota(2011,p.48),aelaboraodooramento
envolveacriaodapropostaoramentriapormeiodoSIDORSistemaIntegradode
DadosOramentrios.JaprogramaofinanceiradefinidapelaSTN(MOTA,2011,p.

Page65
63

52),pormeiodoSIAFIapsaaprovaodooramento.Asunidadesexecutorasemitem
propostasdeprogramaofinanceira(PPF)aosrgossetoriais(ministrios)que
encaminhamaorgocentral(STN).Essapropostaconsolidadaerevista,gerandouma
programaofinanceiraaprovada(PFA),quedefineocronogramadorecebimentodesses
recursos.

Figura3Fluxodaprogramaofinanceira
Nasleisoramentriasbrasileiras,discutesesomenteaautorizaoouno
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

67/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

paraosgastosgovernamentais,masnadasefalaquandoelasdevemocorrer.Paraquea
programaofinanceirarespeiteoquefoidefinidonooramentopblico,serianecessrio
que,duranteaelaboraodooramento,tambmsejaencaminhadaumaprogramao
financeiranecessriaparaoatendimentodasdespesas,comofluxonecessrioparaasua
realizao.
Paraqueissoacontea,sefaznecessriomodificarumasriedeartigos,
comooArt.8daLeideResponsabilidadeFiscal,paraqueaprogramaofinanceiraeo
cronogramadeexecuomensaldedesembolsosejaminseridosdentrodaLOA,comoum
anexoespecfico.Nessasistemtica,aspropostasoramentriassetoriaiseasrespectivas
propostasdeprogramaofinanceiradevemserencaminhadasemconjunto.Enessesentido,
devehaverumtrabalhoemconjuntodaSOF/MPOGedaSTN/MF,nosomenteparaa
unificaodoSIDOReSIAFIparaavaliaodessasprogramaes,mastambmparaa
atuaoemconjuntodosrgos,nosentidoderegularoscortesoramentrioseofluxode
disponibilizaofinanceira.Tambmnecessrioqueosrgosinferiorespossuamuma

Page66
64

maiorcapacidadedeplanejamentoinstitucionalparaelaborarsuaspropostasoramentrias
emconjuntocomasfinanceiras,seguindoasdiretrizesdelineadaspelaLDOepelas
prioridadesinstitucionaisdefinidasnacpuladosrgoseentidadessolicitantes.
Issotambmpoderiaserfeitopormeiodoestabelecimentodeumaleide
programaofinanceira(LPF),aprovadaapsaLOA,mantendoomecanismodofluxode
programaofinanceirasupracitado.Entretanto,issodeveimplicarasalteraesdeprazos
paraencaminhamentoeapreciaodaLDOedaLOA,deformaaanteciparaapreciao
dessasleisesobrartemposuficienteparaapreciaodaLPF.Almdisso,issoimplicariaa
existnciadeduasrodadasdenegociao:umaparaooramentoeoutraparaaprogramao
financeira,quepoderiamlevarainconsistncias,comoaexistnciadeprogramao
oramentriaeausnciadeprogramaofinanceiraemdeterminadasaesoramentrias.
deseressaltarqueaeficinciaalocativapodeserprejudicadacomo
oramentoimpositivo,duranteaexecuodooramento,devidonecessidadedeautorizao
legislativapararemanejamentodasdespesasconstantesdaLOA.Entretanto,aeficincia
alocativaestmaisafetadefiniodaspolticaspblicasqueserorealizadas,durantea
elaboraodooramento.Dessaforma,precisocriarmecanismosmaiseficientespara
avaliaododesempenhodeprogramaseaesgovernamentais,almdeoutrosmecanismos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

68/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

queforcemarevisoperidicadasprioridades.
OPPAestrelacionadonoodePlanejamentoEstratgico,definidapor
Drucker(1984,p.133136),asaber:
oprocessocontnuode,sistematicamenteecomomaior
conhecimentopossveldofuturocontido,tomardecisesatuaisque
envolvemriscosorganizarsistematicamenteasatividadesnecessrias
execuodessasdecisese,atravsdeumaretroalimentao
organizadaesistemtica,mediroresultadodessasdecisesem
confrontocomasexpectativasalimentadas.
JFischmanneAlmeida(1991,p.25)fazemaseguinteafirmaosobre
planejamentoestratgico:
Planejamentoestratgicoumaatividadetcnicaadministrativaque,
atravsdaanlisedoambientedeumaorganizao,criaaconscincia
dassuasoportunidadeseameaasdosseuspontosfortesefracospara
ocumprimentodasuamissoe,atravsdestaconscincia,estabelece
opropsitodedireoqueaorganizaodeverseguirparaaproveitar
asoportunidadeseevitarosriscos.

Page67
65

Comessadefinio,possveldizerqueoplanejamentoestratgicopode
utilizarelementosdaanliseSWOT.SegundoaWikipdia(2012),otermoSWOTuma
siglaoriundadoidiomaingls,eumacrnimodeForas(Strengths),Fraquezas
(Weaknesses),Oportunidades(Opportunities)eAmeaas(Threats),eaAnliseSWOT
umaferramentautilizadaparafazeranlisedecenrio(ouanlisedeambiente),sendousado
comobaseparagestoeplanejamentoestratgicodeumacorporaoouempresa,mas
podendo,devidoasuasimplicidade,serutilizadaparaqualquertipodeanlisedecenrio,
desdeacriaodeumbloggestodeumamultinacional.
Tambmpossvelutilizaroutrasferramentasdeplanejamentoestratgico
comooBalancedScorecard(BSC).KaplaneNorton(1996,p.11)afirmamqueoBalanced
Scorecardtraduzamissoeaestratgiadeumaorganizaoemumconjuntoglobalde
medidasdedesempenhoqueprovumframeworkparamedioestratgicaesistemasde
gerenciamento.SegundooWikipdia(2012),oBSCtambmclassificadocomoum
sistemadesuportedeciso,poispretendereuniroselementoschaveparapoderacompanhar
ocumprimentodaestratgia,edecompostoemobjetivos,indicadores,metaseiniciativas,
nasquatrodimensesdenegcio:FinanceiraClientesProcessosinternoseAprendizadoe
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

69/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

crescimento.

Figura4DimensesdoBalancedScorecard

Page68
66

ComobjetivodetrazerumfeedbackdoplanejamentofeitonoPPA,comas
alteraesdoambienteexternoeinternodogoverno,possvelestabeleceraobrigatoriedade
deseelaborarumaleiderevisodoPPA,apso2anodesuavigncia,cujaapresentao
seriaobrigatria.ComooPPAconsistenoplanejamentoestratgico,delongoprazo,deum
governoaseraplicadoentreo2anodomandatodoeo1anodomandatosubsequentedo
chefedoPoderExecutivo,essarevisorepresentaumajustedasaesdegovernoaessas
mudanas,quepodemafetaroalcancedasmetasestabelecidasnesseplanejamento.
Dessaforma,comacriaodessesmecanismos,aimplantaodo
oramentoimpositivonoBrasilpodeserfeita,semcomprometeradisciplinafiscalagregada,
eminimizandoosproblemasdeeficinciaalocativadeledecorrentes,enquantoossistemasde
controlenacionaiscombinaremmecanismosdecontroleexternocomocontroleinterno,com
controledeinsumos.Entretanto,deveseverificarque,namedidaemqueagestopblica
brasileiraavanarparaoaccountabilitygerencial,emqueosgestoresseroresponsabilizados
pelosseusresultados,aideiadooramentoimpositivodeverserabandonada.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

70/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Page69
67

3CONCLUSO
Osistemabrasileirooramentriocompreendeaelaboraodeumconjunto
deleisinterrelacionadasparaaexecuodedespesaspblicas.OPPApossuivignciade4
anoserepresentaoplanejamentogovernamentaldelongoprazo,decunhoestratgico.Esse
planejamentodesdobradonaelaboraodaLDO,queestabeleceasdiretrizesparaa
elaboraodasLOAs.
Conformefoidemonstradoanteriormente,dopontodevistajurdico,
possvelafirmarque,noBrasil,ooramentopossuicarterautorizativo,emqueaefetivao
dasdespesasnoobrigatriaspelofatodeestaremprojetadasnooramento.Entretanto,
deseressaltarqueamaiorpartedasdespesasoramentriasnoBrasilimpostaporfora
constitucionaloulegal,equeelasrepresentamamaiorpartedoqueooramentopblico
federaldeveexecutar.Porexemplo,naLOA2012daUnio,essasdespesasrepresentam92%
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

71/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

daquiloqueeladeverealizar.
Tambmpossvelafirmarqueexistemdiferenasentrerigideze
impositividadeoramentria.Aprimeiradizrespeitovinculaoentrereceitasedespesas,e
presenadedespesasdeexecuoobrigatriacombasenaConstituioFederalenasleis,
enquantoqueasegundadizrespeitoobrigaodeexecuodasdespesasconstantesnas
LOAseexignciadeautorizaolegislativaparasuspenso,remanejamentoou
cancelamentodedespesas.
Comointuitodeavaliarascaractersticaspositivasenegativasdo
oramentopblicobrasileiro,foinecessrioconsideraralgunsparmetrosaplicadoscomo
referncianastcnicasmaismodernasdegerenciamentodooramentopblico,efoiutilizado
comomodeloderefernciaaabordagemdoBancoMundial,deGestodaDespesaPblica
GDP(PublicExpenditureManagementPEM),quepossuiosseguinteselementosbsicos:
Disciplinafiscalagregada:Nela,osvalorestotaisdooramento
devemserresultadodeumadecisoexplcitaefortalecida,elesno
devemapenasacomodardemandasdegastos.Essestotaisdevemser
definidosantesdasdecisesindividuaisdegastosseremfeitas,e
devemsersustentveisamdioelongoprazo.Dessaforma,hum
rgocentralquecontrolaospedidosdegastosdemaneiraaevitar
dficitsoramentrios.

Page70
68

Eficinciaalocativa:Osgastosdevemserbaseadosnasprioridades
dogovernoenaefetividadedosprogramaspblicos.Ooramento
deveincentivararealocaodosrecursosdosprogramasdemenor
prioridadeparaosdemaiorprioridade,edosmenosefetivosparaos
maisefetivos.Nessesentido,humprocessoderevisodas
despesaspblicasdemaneiraqueaalocaodasdespesaspodeser
revista,destinandoserecursoscomumaliberdaderelativa.
Eficinciaoperacional:Instituiesgovernamentaisdevemproduzir
benseservioscomumcustoquealcanceganhoscontnuosde
eficinciaequesejamcompetitivoscomospreosdemercado(na
extensoemqueissoforaplicvel).Nessesentido,deveserdada
ampladiscricionariedadeaosgestorespblicos,e,emcontrapartida,
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

72/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

elesdevemserresponsabilizadospelosseusresultados.Almdisso,
humincentivoamaioreficinciaeeconomiadedespesas,por
partedosgestores.
Conformevistoanteriormente,osistemaoramentriobrasileiropossui
algunsaspectospositivosemrelaoaomodeloGDPdoBancoMundial.Entreeles,
possvelcitar:
apresenaderegimecontbilmisto(caixaparareceitase
competnciaparadespesas)edecontrolesoramentrios(limitesao
endividamento,gastoscompessoal,edispndiosfinanceiros),que
fortalecemadisciplinafiscalagregadae
aexistnciademecanismosdevinculaoentreoplanejamento
governamentaldelongoprazosaesoramentriasdecurto
prazo,pormeiodousodeoramentoprograma.
Contudo,ooramentonoBrasilpossuiumasriededeficincias,quandose
comparamsuascaractersticascomomodelosupracitado.Destacamseentreelas:
aexcessivarigidezdooramentopblico,compercentualelevado
(acimade90%)dedespesascujaexecuoobrigatria,que
prejudicaaeficinciaalocativae

Page71
69

abaixaeficinciaoperacional,decorrentedodescasamentoentreo
planejamentooramentrioeofinanceirodosmecanismosde
controlequelimitamaautonomiadosgestorespblicospara
realizaodesuasdespesasedautilizaodaliberaodosrecursos
oramentrioscomoummecanismodebarganhapoltica.
NoBrasil,aimplantaodooramentoimpositivojfoiobjetodediscusso
noPoderLegislativo,ondeforamapresentadasdiversaspropostasdeemendaconstitucional
nessesentido,tantonaCmaradosDeputados,comonoSenadoFederal.Combasenas
caractersticasdomodelodegestodoBancoMundial,citamseosseguintesaspectos
positivosdaimplantaodooramentopblicoimpositivonopas:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

73/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

humreforodocarterdecisriodaalocaoderecursosprevista
naLOA,ouseja,aexecuodooramentodeverefletiraquiloque
foidecididopeloPoderLegislativo,quandodasuaaprovao
ooramentodeixardesermeramenteumaintenoesimumdever
doEstadoparacomasociedade,podendoserexigidojudicialmente
pelosbeneficirios.
Entretanto,existeumasriedeentraves,depontosnegativos,que
prejudicamaimplantaodessetipodeproposta,asaber:
podehaverumatendnciadeaumentonarigidezdasdespesas
oramentrias,oqueprejudicaaeficinciaalocativaemcurtoprazo
devidointroduodebarreirasparasuspenso,cancelamentoe
relocaodedespesasequeafetaaeficinciaoperacionalemlongo
prazo,atrapalhandoaintroduodemecanismosdeaccountability
gerencial.
asdificuldadesnousodooramentocomoferramentadepoltica
fiscal,devidonecessidadedeautorizaodoPoderLegislativo
paraqueoPoderExecutivosuspendaoucancelealgumasdassuas
despesas,comprometendoadisciplinafiscalagregadae
acontinuidadedodescasamentoentreprogramaooramentriae
financeiranamaiorpartedessaspropostas.

Page72
70

Dessaforma,ooramentoimpositivo,porsis,noresolvealgumasdas
questesqueafetamnegativamenteoatualsistemaoramentriopblico.Portanto,paraqueo
oramentoimpositivopossaseraplicadonoBrasil,importantequesejaintroduzidoem
conjuntocomoutrosmecanismos,demaneiraasuavizarosseusimpactosnegativoscomo:
apossibilidadedesuspenso(deferral)edecancelamento
(rescision)dasdespesasdooramento,mediantesolicitaodo
PoderExecutivo,aserapreciadapeloPoderLegislativo.
adiscussoevotaodaLOA,comaapreciaoemconjuntoda
programaofinanceiraedaprogramaooramentriapeloPoder
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

74/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

Legislativoe
aintroduodeumarevisoobrigatriadoPPAemumperodode
doisanosapsasuaaprovao,combinadacomautilizaode
ferramentasdeplanejamentoestratgico,comoMatrizSWOTe
BSC,nabuscadeumamaioreficinciaalocativadasaes
governamentais.
Porfim,concluisequeaaplicaodooramentoimpositivonoBrasils
vivelatualmenteemdecorrnciadoatualestgiodosnossosmecanismosdecontrole.
Atualmente,humapredominnciadecontrolesdoparadigmaburocrtico,comtendnciade
fortalecimentodosmecanismosdecontroleinterno,mascomfortecontrolesobreosinsumos
empregadosnasaesdegoverno.Namedidaemqueforemadotadasdecontroledo
paradigmagerencial,conformedefinidonoPDRAE,comfoconoaumentoda
discricionariedadedasaesdosgestorespblicosenocontrolecombasenosresultados
alcanadosdesuasaes,ooramentoimpositivopodesetornarumproblemaenouma
soluo,tendoemvistaqueeleintroduzmecanismosquepodemdificultarocancelamentoea
relocaodosrecursosentredotaes,reduzindoaeficinciaoperacional.

Page73
71

REFERNCIAS
ABRANCHES,SrgioHenriqueHudsonde.PresidencialismodeCoalizoeCrisede
Governana.jun.2001.Disponvelem:http://pt.scribd.com/doc/22584824/Abranches
PresidencialismoPSDBBRASIL2010VOL3A.Acessoem:19out.2012
ALVES,MariaFernandaColaoCALMON,PauloCarlosDuPin.MltiplasChibatas?
GovernanadaPolticadeControledaGestoPblicaFederal.Encontrode
AdministraoPblicaANPAD.1215nov.2008.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

75/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

ARAJO,ReinaldoGonalvesdeSANTANA,WalberRobbsonde.Ocontrole
oramentrionoBrasileaadoodomodeloimpositivoparaosgastospblicos.ago.
2008.Disponvelem:http://jus.com.br/revista/texto/17797/ocontroleorcamentariono
brasileaadocaodomodeloimpositivoparaosgastospublicos.Acessoem:6dez.2012.
BALEEIRO,Aliomar.UmaIntroduoCinciadasFinanas.15ed.revistaeatualizada
porDejalmadeCampos,RiodeJaneiro:Forense,1997.
BRASIL.ConstituiodaRepblicaFederativadoBrasilde1988.5out.1988.Disponvel
em:http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constitui%C3%A7ao.htm.Acessoem:
28abr.2012.
BRASIL.LeiComplementarn101,de4demaiode2000.Estabelecenormasdefinanas
pblicasvoltadasparaaresponsabilidadenagestofiscaledoutrasprovidncias.4maio
2000.Disponvelem:http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Leis/LCP/Lcp101.htm.Acesso
em:28abr.2012.
BRASIL.Lein4.320,de17deMarode1964.Estatuinormasgeraisdedireitofinanceiro
paraelaboraoecontroledosoramentosebalanosdaUnio,dosEstados,dosMunicpios
e
do
Distrito
Federal.
17
mar.
1964.
Disponvel
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Leis/L4320.htm.Acessoem:29abr.2012.

em:

BRASIL.Lein12.309,de9deagostode2010.Dispesobreasdiretrizesparaaelaborao
eexecuodaLeiOramentriade2011edoutrasprovidncias.9ago.2010.Disponvel
em:http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Leis/L4320.htm.Acessoem:8set.2012.
BRASIL.Decreton93.872,de23dedezembrode1986.Dispesobreaunificaodos
recursosdecaixadoTesouroNacional,atualizaeconsolidaalegislaopertinenteedoutras
providncias.
23
dez.
1986.
Disponvel
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/decreto/d93872.htm.Acessoem:8set.2012.

em:

BRASIL.Decreton7.445,de1demarode2011.Dispesobreaprogramao
oramentriaefinanceira,estabeleceocronogramamensaldedesembolsodoPoder
Executivoparaoexercciode2011edoutrasprovidncias.1mar.2011.Disponvelem:
http://www.tesouro.fazenda.gov.br/legislacao/download/decretos/Decreto_7445_20110301.pd
f.Acessoem:2maio2012.
BRASIL.Decreton7.680,de17defevereirode2012.Dispesobreaprogramao
oramentriaefinanceira,estabeleceocronogramamensaldedesembolsodoPoder

Page74
72

Executivoparaoexercciode2012edoutrasprovidncias.17fev.2012.Disponvelem:
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/_Ato20112014/2012/Decreto/D7680.htm.Acessoem:
17out.2012.
BRASIL.AssociaoBrasileiradeNormasTcnicas.ABNTNBR14724.Informaoe
documentaoTrabalhosacadmicos(Apresentao).2005.
BRASIL.CmaradosDeputados.ManualparaApresentaodoTrabalhoAcadmicoe
Tcnicocientfico.2ed.Braslia.2011.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

76/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

BRASIL.CmaradosDeputados.AgnciaCmaradeNotcias.CortesnoOramento
devematingirtodasasemendasparlamentares.15fev.2012.Disponvelem:
http://www2.camara.gov.br/agencia/noticias/ADMINISTRACAOPUBLICA/409632
CORTESNOORCAMENTODEVEMATINGIRTODASASEMENDAS
PARLAMENTARES.html.Acessoem:12out.2012.
BRASIL..CmaradaReformadoEstado.PlanoDiretordaReformadoAparelhodo
Estado.
Braslia,
1995.
Disponvel
http://www.bresserpereira.org.br/Documents/MARE/PlanoDiretor/planodiretor.pdf.Acesso
em:18out.2012.
BRASIL.ConselhoFederaldeContabilidade.ResoluoCFCn750/93.Dispesobreos
Princpios
de
Contabilidade
(PC).
1993.
Disponvel
www.cfc.org.br/sisweb/sre/docs/RES_750.doc.Acessoem:12out.2012.
BRASIL.ConselhoFederaldeContabilidade.ResoluoCFCn1.111/07.Aprovao
ApndiceIIdaResoluoCFCN.750/93sobreosPrincpiosdeContabilidade.29nov.
2007.
Disponvel
http://www.crcsp.org.br/portal_novo/legislacao_contabil/resolucoes/Res1111.htm.
em:10dez.2012.
BRASIL.ConselhoFederaldeContabilidade.ResoluoCFCn1.132/08.AprovaaNBCT
16.5

Registro
Contbil.
21
nov.
2008.
Disponvel
http://www.crcsp.org.br/portal_novo/legislacao_contabil/resolucoes/Res1132.htm.
em:10dez.2012.

em:

em:

em:
Acesso

em
Acesso

BRASIL.MinistriodoPlanejamento,OramentoeGesto.SecretariadeOramentoFederal.
ManualTcnicodeOramentoMTO.Verso2013.Braslia.2012.Disponvelem:
http://www.ipea.gov.br/acessoainformacao/dados/despesas/mto2012.pdf.Acessoem:18ago.
2012.
BRASIL.SenadoFederal.PropostadeEmendaConstituioN22de2000.2000.
Disponvel
http://www.senado.gov.br/atividade/Materia/detalhes.asp?p_cod_mate=44289.Acessoem8
maio2012.
BRASIL.SecretariadoTesouroNacional.DemonstraesContbeisdaUnio.2011.
Disponvel
http://www.tesouro.fazenda.gov.br/contabilidade_governamental/download/BGU_4Trimestre
_jan_dez_2011.pdf.Acessoem:25maio2012.

em:

em:

Page75
73

BRASIL.TribunaldeContasdaUnio.Acrdon27de2009Plenrio.Sumrio:
RelatriodaAuditoriarealizadapelaSEMAGemcumprimentoaoitem9.4doAcrdoN
340/2007TCUPlenrio.Examedoscritriosparaocontingenciamentooramentrioe
financeirorealizadopeloGovernoFederal,comvistasaatingirametaderesultadoprimrio
estabelecidanaleidediretrizesoramentrias.Recomendao.Encaminhamentodotrabalho
adiversosrgos.Acompanhamentodamatria.21jan.2009.Disponvelem:
http://www.tcu.gov.br.Acessoem:15ago.2012.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

77/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

BRASIL.TribunaldeContasdaUnio.Acrdon158de2012Plenrio.Sumrio:
Acompanhamento.SecretariadoTesouroNacional.Alteraesemprocedimentoscontbeis
aplicveisaosetorpblico.Determinaes.Recomendaes.Cinciaaosinteressados.
Arquivamento.1fev.2012.Disponvelem:http://www.tcu.gov.br.Acessoem:16ago.2012.
CMARA,MaurcioPazSaraiva.Umaanlisesobrealgumascausasdarigidez
oramentriaapsaConstituiode1988.Braslia.2008.Disponvelem:
http://portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2055708.PDF.Acessoem:6dez.2012
DRUCKER,Peter.IntroduoAdministrao.SoPaulo:Pioneira,1984.
FISCHMANN,AdalbertoAmricoALMEIDA,MartinhoIsnardRibeirode.Planejamento
estratgiconaprtica.2.ed.SoPaulo:Atlas,1991.
GONALVES,ElisaPereira.Iniciaopesquisacientfica.SoPaulo:Alnea,2003.
GIACOMONI,James.OramentoPblico.13ed.atualizada,revistaeampliada.SoPaulo:
Atlas.2005.
GIAMBIAGI,FbioALM,AnaCludia.FinanasPblicas:TeoriaePrticanoBrasil.
4ed.revistaeatualizada.RiodeJaneiro:Elsevier.2011.
GIL,AntnioCarlos.Comoelaborarprojetosdepesquisa.SoPaulo:Atlas,1991.
HARADA,Kiyoshi.DireitoFinanceiroeTributrio.2ed.SoPaulo:Atlas,1997.
KAPLAN,Robert.SNORTON,DavidP.Thebalancedscorecard:translatingstrategy
intoaction.ThePresidentandFellowsofHarvardCollege.EUA.1996.
MARSHALL,CarlosMello.Oscrditosextraordinriosabertospormedidaprovsria:
umoramentoparalelo?.Braslia.2008.
MENDES,M.J.SistemaOramentrioBrasileiro:planejamento,equilbriofiscale
qualidadedogastopblico.ConsultoriaLegislativadoSenadoFederal(Textospara
Discusso,n.38).Braslia:SenadoFederal.Jan.2008.
MORAES,Filomeno.ExecutivoeLegislativonoBrasilpsconstituinte.SoPauloem
Perspectiva.p.4552.2001.Disponvelem:http://www.scielo.br/pdf/spp/v15n4/10371.pdf.
Acessoem:19out.2012.

Page76
74

MOTA,FranciscoGlauberLima.ContabilidadeAplicadaaoSetorPblico.1ed.Coleo
GestoPblica,2011.
PASCOAL,Valdecir.DireitoFinanceiroeControleExterno.4ed.Ed.Campus,2005.
SCHICK,Allen.AContemporaryApproachtoPublicExpenditureManagement.The
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

78/79

25/04/2015

TCCScratesArantesv20121210

WorldBankInstitute(BancoMundial).Governance,Regulation,andFinanceDivision.1998.
Disponvel
http://www.5m.com.tr/en/kaynaklar/AcontemporaryApproachtoPublicExpenditureManageme
nt.pdf.Acessoem:29jul.2012.

em:

SANTOS,EduardoMartinsdos.RestosaPagarnoProcessados:umestudoda
viabilidadedeusocomoindicadordedesempenhodosgestorespblicos.Finanas
PblicasXVPrmioTesouroNacional.2010.
SOUSA,FranciscoHlio.OCarterImpositivodaLeiOramentriaAnualeseus
EfeitosnoSistemadePlanejamentoOramentrio.FinanasPblicasXIIIPrmio
TesouroNacional.2008.
TORRES,RicardoLobo.OOramentonaConstituio.RiodeJaneiro:Renovar,1995.
THEWORLDBANKINSTITUTE(BancoMundial).PublicExpenditureManagement
Handbook.ISBN0821342975.Washington:BancoMundial,D.C.1998.
WIKIPDIA.
Presidencialismo.
2012.
http://pt.wikipedia.org/wiki/Presidencialismo.Acessoem:19out.2012.
WIKIPDIA.
Anlise
SWOT.
2012.
http://pt.wikipedia.org/wiki/An%C3%A1lise_SWOT.Acessoem:20out.2012.
WIKIPDIA.
Balanced
Scorecard.
2012.
http://pt.wikipedia.org/wiki/Balanced_scorecard.Acessoem:6dez.2012.

Disponvel

Disponvel

Disponvel

em:

em:

em:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:EAJ4LEZRSpMJ:portal2.tcu.gov.br/portal/pls/portal/docs/2550140.PDF+&cd=1&hl=ptBR&ct=

79/79

You might also like