SMET ZEK EYUBOGLU

ANADOLU NANLARI
ANADOLU MTOLOGS
nan-Sylence Balants

GET KTABEV
Ankara Cad. Fahrettin Kerim Gkay
Vakf han No: 31/6 SRKEC-STANBUL
P.K. 135 BEYAZIT-ST ANBUL
Tel: 526 07 Ol

Yayn yetkisi sakldr.

ANADOLU NANLARI
ANADOLU MTOLOGS

nan-Sylence Balants
Yaymlayan:
Yayn No
:

GET KTABEV
17

Kapak dzeni :
Dizgi
Bask
Cilt

Sait Maden
Rebel Matbaaclk
Alemdar Ofset
Acar Matbaaclk Tesisleri
STANBUL 1987

NANLAR
SYLENCELER STNE

-1-

Bu almann birinci blm daha nce, "Anadolu

nanlar" adyla yaynlanmt. kinci blmn olutu
ran sylenceler de "Anadolu Mitologisi" bal altnda
toplanmtr. nanlarla sylenceler (mitol ogi varlklar)

arasnda kken birlii vardr. Ne inan olmadan sylen

ce, ne de sylenceden kopuk bir inan szkonusu edilebi
lir. Bu iki e, ilk bakta ayr nitelikler tarm gibi
grlrse de, z oluturan eler birdir, bakalk sre
nin geiiyle gerekleen biimlenmededir. Bu olayda
oktanrc dinlerden tektanrc dinlere geiin de byk
etkisi vardr. Bugn sylence trne giren inan trleri
nin hep oktanrc dnemlerle ilgili olduu bilinmektedir
artk. Tektanrc dinlerin daha kesin bir tanm olmas,
yazya geen kurallar, koullar bulunmas nedeniyle
sylenceye ynelme pek seyrek grlr. Sylence nitelii
tayanlar da oktanrc dnemden kalp biim deiti
renlerdir.

Trkemizde "sylence" diye anlan rnlerin eski

Anadolu dillerindeki karl "mitos"dur. Bu szck son
aa dein Greke sanlm, yazya yle geirilmitir. Oy
sa, yaplan dil aratrmalarnda, bu szcn; kken ola
rak Grekeyle aklanamad, daha ok Dou kaynakl
olduu anlalmtr. zellikle bu "mit " kk Grek dili
nin yapsna pek uymamaktadr. Grekede "mitos" szc
, ayrca, "iplik " anlamna da gelmektedir. te
yandan "mydos " sz "slaklk ", "kr', "mythos" ise
"sz", "sylev " karldr, sylence anlamn sonradan
kazanmtr. "Mitologi" szc ise "mythos" ile "logos"
szcklerinden oluturulmu, yenialara zg bir kav
ramdr, "sylence-bilim" karldr. Bu szck, bugnk
syleniiyle, Trkeye Franszcadan gemitir, "g" sesi
nin Fransz dilinde "j" diye sylenmesi sonucudur; dahas
bu "logo.s " szcn "loji" biiminde sylemek dilbilim
bakmndan yanltr, szcn kkn deitirmedir.
te yandan, Arapadan Osmanlcaya geen, sylence
karl sylenen "usture (oulu esatir)" szc de
Greke "aratrma ", "yk", "sylenti" anlamlarn ie
ren "historia " szcnden deitirilerek alnmtr. Bu
ksa aklama, Arap-ran-Osmanl dillerinde, kkensel
olarak, bir "sylence " kavramnn domadn, bu kav
ramn anlamna yakn anlamlar ieren, ancak szcn
btn gereini kapsamayan, baka dil varlklarnn t
retildiini gstermektedir.
ran-Arap uluslarnn, oktanrc dnemlerinden kal
ma, bir takm zgn sylenceleri vardr, a,ncak bunlarn
da eski Hind-Mezopotamya kkenli olduu (inan rn
olarak) bilinmektedir. nsanlarn tanrlatrlmas, tanr
larn kiiletirilmesi btn dou dinlerinde vardr (ok
tanrc dnemde), zellikle Msr toplumunda bu olay ok
yaygnd. Babil-Msr-Smer inanlarnda krallarn, do
rudan doruya, tanrlarla konutuklarn, onlardan top
lum ynetimiyle ilgili buyruklar aldklarn gsteren
kabartmalar, yazl belgeler elimize gemitir. slam di-

ninde, tanrya ykletilen nitelikler, tanr adlar incele

nince, bunlarn insanla, insan eylemleriyle balantl
olduu anlalr. Bir insan eylemi, insan nitelii ar so
yutlatrlarak, anlam smrla.r geniletilerek tanrsal k
la sokulmaktadr. Bu olay, bu tektanrc dinin
douunda, oktanrc inanlarn gl etkisini sergile
mektedir. Son tektanrci. dinin kutsal kitab, tanrnn
elilerine, dorudan doruya bildirdii buyruklar btn
olarak nitelenir, sayg grr. Bu buyruklarn oluturdu
u btn bir yasa niteliindedir, kesindir, tartlmaz, ge
nel geerlik tar, lmszdr. Bu tanr elileri de 'yce"
kiilerdir, saygnlklarnn snr yoktur. mdi bu olaydan
yola karak, daha eski dnemlere gittiimizde bir benze-.
riyle karlarz. . 18. yy. da yaad bilinen, nl ya
sakoyucu Hammurabi'nin tanrlardan buyruk aldn
simgeleyen bir kabartma vardr. Bu kabartmada Ham
murabi, tanrsyla konuur, ondan yasa niteliinde buy
ruklar alr, diye gsterilmektedir. Bu yasann zellikle on
blm ok ilgintir. Bu on blm, Hamm urabi'den en
az drtyz yl sonra gelmi tanr elisi Musa 'nn kurduu
dinde de bulmaktayz, buna "On Buyruk" denmektedir.
Musa da, Hammurabi gibi tanryla konuur, ondan buy
ruk alr, ald buyruklar bir kesin yasa nitelii tard,
yle inanlr. Ondan sonra gelen tektanrc dinlerin kuru
cular da tanr ile konumu, ondan kesin yasa geerlii
tayan buyruklar almtr. Bunun benzeri olaylar, eski
ran inanlarnda, Hind inanlarnda da somut olarak g
rlr. te yandan, bu tr inanlarla balantl olarak, ye
ni bir olay ortaya kar. Tektanrc dinlerin douundan
sonra, tanrsal zellikler tayan birtakm kiiler toplum
da boy gste1r. Bunlara bilici, ermi, kutlu bg. nitelikler
yklenir. Bu kiiler yerle, sreyle balantl saylmaz, bir
sre iinde deiik yerlerde grlebilir, gelecei bilebilir,
bir olay oluundan yllarca nce aklayabilir. Bunlar
inan byle syler, byle yayar. zerinde ilgiyle durulur
sa bu tr olay larm oktanrc dinlerden kald kolayca
7

anlalr. Demek inan, sylence ortadan kalkmyor, yal

nz giysi deitiriyor, baka bir boyaya brnerek etkinli
ini srdryor. Bu olaylar, daha sonra bu almann
iki blmnde, konularn ayrl nedeniyle yeniden ele
alacaz. mdi baka bir soruna geelim.
Uygarln geliimiyle atba yryen nemli bir olay
vardr, o da kiinin uygarla kar kmas yannda onun
rnlerinden alabildiine yararlanmas, uygarla ayk
r dncelerini-inanlarn yine uygarln verileriyle
beslemeye,. srdrmeye almasdr. Bir inan, kiiye
kar kt akmn verilerinden yararlan, iine gelen ya
nn al, gelmeyeni yer, ktle, geersiz sayarak sula diye
tler verirse, bu tleri yerine getirmeye alanlarn
says oalrsa, h_yle bir toplumda inan-dnce buna
lm, knt var demektir. Bir inan kurumu, etkinlii
ni srdrmek iin, kar kt bir geliim odandan
yararlanmada saknca grmyorsa, onda tutarszlk, ken
di kendine yetersizlik, slk, zlme son snrlarna
varmtr. Kimi kavramlar, kart yorumlarla bes
leme - gelitirme - ayakta tutma eilimi kiide aktre
sarsntsndan, dengesizlikten kaynaklanr. Aktre de
nen, btn diriler arasnda yalnz kiiolunda bulunan,
davran dzeni kar ktndan yararlanmay olumlu
grd yerde znden kopmu, gcn yitirmi, daha
glnn elinde tutsak olmutur, bunun baka trl bir
yorumu, aklan yoktur. Zaman btn glerin stn
de bir erkle donanmtr, bu da doasnn gereidir. Za
mann zdee bal bir kavram olmas, kaynann
kesinlikle bilinmeyii ya da bilinii, konuyu deitirmez.
Bugn, ne denli yetersiz saylsa bile, kimi ynleriyle dn
den ok daha gldr. Gelecek ise bugnden daha
salkl, daha etkilidir. Bu nedenle zamann de
itirmeyecei, eskitmeyecei bir kurum yoktur. Bu
"eskitme" iki anlamldr. Biri, geersiz klma, deerden
dtirme, teki ise gemite ortaya konmu bir baar
rn olarak uygarln geliiminde etkisini srdrme.

Birinci anlamda olumsuz, ikincisinde olumlu, rneklendi

rici bir e vardr. Bizce nem tayan da ikincisidir. Ge
lecee k tutmayan, gelimeyi nlerken ondan
yararlanmadan da geri kalmayan bir dnce bei
olumsuzdur, geersizdir, kiinin tinsel varln gerileti
cidir. Dnce-inan kurunlar, yalnz tarlalarn verimli
klnmas iin evlerden uzak tutulmas gereken gbre de
ildir. Kendini ayakta tutabilmek iin, kendine aykr ge
lenlerden yararlanma yolunu geerli sayan bir inan, bir
dnce ancak verimsiz balarn iindeki ackl boluu
doldurmaya, kiiyi yeterli gsterip yetersizlie srkle
meye yarar.
mdi, kiiyi, belli deimezlikler iine iterek, kendi
yarar adna deimeye elverili klan, ancak grnte
deimez bir tutumu benimseyen bir yaratn izini sr
mek, bir insan olarak kendi deerini bilmemek, bakala
rnn elinde bir denek olmaktan teye geemez. Kii,
kendine yetersizlii yznden bir denek olunca onun vu
rulmayaca ba yok demektir. Bu denek krlp kendini
tutann elini kanatncaya dein igrr, sonra ya bir k
yya atlr rmeye braklr ya da ocakta yazgsnn
yargsna boyun eiverir. Uygarln en byk baars,
felsefenin temel sorunlarndan biri olan insan denek ol
maktan kurtarmak, ona evren btnnde saygdeer ye
rini gstermektir. Bu yeri grmekten kanp denek
olmay yeleyenlerin-yeletenlerin gnn birinde daha
kt birer denek olacaklarna kuku yoktur. nsan, b
tn eksikleri, gszlkleri ile de "insan"dr, doada zel
bir yeri, baka varlklarla deitirilemeyen deeri vardr.
Bilim, bilgi bu deeri kavramay salar. Bu deeri kavra
mak da insann kendini bilmesidir, baka nesneler arasn
da bir nesne olmadn, olamayacan anlamasdr. Bir
dnce rna, bir felsefe retisine, bir inan-sylence
kurumuna balanmak yalnz insann baarabilecei bir
itir. Ancak bu akmn, bu retinin, bu inan-sylence
kurumunun kurucusu elinde, bakalarnn bana vurul-

mak n denek olmak "insan deeri"y le badamaz,

badatn syleyenlerin nce bir insan olarak kendile
rini eksiksiz anlamalar gerekir. Bunu anlamayan, evre
sinde toplananlar; gnlnn uyarnca kullanlmas
gereken birer denek, sayanlarn "insanl " ok mu ok
tartma gtrr. Bilim, insan karanlklara itmek, onla
r birer ara gibi kullanmak iin deil, onlar aydnlatp
karanlklardan kurtarmak iindir. te yandan bilgi de
bir sstaks deildir, bir yk gibi gemiten gelecee
tanmaz, birtakm deimezlikler iinde yzdrlmez.
Yine bilgi, bakalarn bask altna alarak de
nekletirmek, birer ara durumuna getirmek iin de
il, gelitirmek, ilerletmek, bir "tarih varl " olarak
znn bilincine vardrmak iindir. En verimli felsefe
retisi bile, deimezlik kazand srede kendi kendine
geersiz klar, bir kyya atlmasna yolaar. Dourucu ol
mayan, yalnz kendi kendisiyle ayakta durmaya alan
bir dnce akm, bir inan kurumu uygarlnn geli
im yolunda ayaklara taklan yararsz talardr. Kimi
kurumlar, insanlar bu ayaklara taklan talar durumu
na getirmeyi, bu talarn saysn oaltmay baar saya
cak lde bilinsizdir. Bu bilinsizlik, nce kendi znn
elerini bilmemekten, kaynan tanmamaktan gelir.
Sy lenceler, tanrlatrlm insanlarn, insanlatrl
m tanrlarn-tanralarn egemenlik srdkleri geni
bir varlk alandr. Bu alann yaratcs da, yaatcs da
yine insandr. nsan yarattnn "kulu" olunca kendi
znden uzaklar; varln biimlendiren eler, 'dzen
leyen deerler zlr. Bu zlme insann kendinden
kopmas, kendine yabanclamasdr. Kii kendine ya
banclarsa, bakalarnn elinde denek olmas da kolay
lar. amzda, kimi toplumlar, ada uygarlk
ndan uzaklatka, bilimsel verilerden yoksun kalma
sonucu bir inan bunalmna srklenmekdedir. Bu buna
lm, an ndan yararlanmay yeleyen birtakm sy
lence rnleri yaratmaktadr. an gidiine ayak

10

uyduramad, insan deerlerini yeterince kavrayamad

iin ayaklar yerden kesilen kiiler, bilinmeyen bir
uuruma doru srklenen insanmza, kendini kurtar
mann tek yolu diye gemie snmay nermekte, t
lemektedir. Oysa sanlmak istenen gemi, daha fice
ortaya konmu, bir sylence dneminden kaynaklanm,
kendini ayakta tutabilmek iin eskiyi yeni giysilerle or
taya karmaktan te bir i yapamamtr. Sylence a
doay anlamada yetersizdi, sylenceler yeni doumlarla
yeni ocuklar ortaya kard, birer tarih rn olarak k
yya ekildi. Bu ocuklar bydler, gelitiler, ancak tut
tuklar yol atalarnnkinden ayr deildi. Sonunda
onlarn da bana atalarnnkilere gelenler geliverdi. Ar
tk; gemie dnerek, snarak, yaslanarak yeni bir sy
lence a yaratmaya kalkmann gerei yoktur.
Sylence an bitirmi, kabuuna ekilmitir; amz
kendine gre sylenceler yaratabilir.
Sylence-inan balants gncel olaylar etkileyecek
bir ierik kazanmakta eski, daha nceki eskiyle beslene
rek, etkinliini srdrmeye almaktadr. Bu olay, uy
garln geliim iinde ona uzaktan bakmaya alm
kimselerin, sylencesiz yaama olana bulamad kan
sn uyandrmaktadr. Kii, bunu yapmakla, kurtuluu,
kalknmay gemiin ypranm elerine gncel geerlik
kazandrmakta bulacan sanmaktadr. Bu durum, d
nmeyen balarn anmas, ancak anmln da ge
mie snarak gidermeye almas demektir. Biz buna
ada geliiminden sapma, sylenceye snma diyoruz.
Bu snma eskiyi renerek, uygarln geirdii geliim
aamalar'il sergileme anlamna gelmez, gelecee kor
kuyla bakn yaratt bir kaygnn doal sonucudur. Es
ki, yeninin karsna daha gl, gncelletirilmesi
gereken bir nesne diye karlrsa ykcdr. Sylence bile
olsa, deimezlik, dokunulmazlk klna girince sakn
caldr.

11

Peki, bu olumsuz durumlara karlk, insan inansz

sylencesiz yaayabilir mi? Kukusuz yaayamaz. En ger
eki, deneye en ok bal kalan kimsenin bile usla ba
damayan alkanlklar, bilimin zne kart eilimleri
olabilir. Bu.konuda toplumsal. yapnn etkinlii aktr.
Ancak bu etkinlik, bilimsel almada saptrc, engelle
yici olmaya baladJ gn bilginin, bilgenin ii glemi
demektir, bilimsel anlaytan dn verme yolu alm
tr. Yeterince geliememi toplumlarda sylence-inan bi
rikimlerini "kurtarc e" olarak anlama, srdrme
gelenei yaygndr. Bu tutumun bir baar sayldn ileri
srenlerin says da az deildir. Oysa bilimsel gerek bam
bakadr.
Sylenceler, birer yarat rn olarak kald srece,
topluluklarn dgcn, yaama anlayn, evrene han
gi gzle baktklarn gsterme. bakmndan zerinde du
rulmaya deer varlklardr. Ancak bir sylence, biim de
itirerek, inan klna girer de gncel yaam
ynlendirmeye kalkrsa snrlar dna tam, sakn
cal duruma gelmi demektir. En gl sylence bile, bi
limin balad yerde biter, kendi ortamna,.etkilir. Bunun
kart, toplumsal kn ilk belirtilerini .gsteren, bir
kant niteliindedir.
*

12

-ilSylence-inan balantsmri dille ilgili olduunu, bu

iki tr rnn dilden kaynaklandn, daha nce syle
mitik. Bir toplumun sylence-inan konusundaki yarat
cln anlamak n, dilinin gelime olanan
kavramak gerekir. Dil, kendi doal ortamnda, sylence
inan alannda yaratc olduu srece ilerler, serpilir.
Sylence-inan yaratamayan, bakalarndan aktarmalar
la yetinen bir toplumda yaratc dncenin pek gelie
medii de grlmektedir. Byk sylencelerin, byk
dnce rnleri ortaya koyabilen dillerde doduu ak
bir gerektir. Sylenceleri az, yetersiz, doyurucu olmayan
topluluklarda dil ynnden de bir elverisizlik vardr.
Sylence-inan denen rn, szcklerin genileme olana
yla balantldr. Anlam bakmndan genilemeye, t
retime elverili bir dille bu tr rnlerin oalmas da
kolaydr. stelik yeni verilerin ortaya konmasnda da
yardmc edir. Dilin yarat alan geniledike sylence
inan rnlerinde, sanat bakmndan etkinlik artarken,
yeni bulular ortaya koyma abas da glenir. Ancak bu
aba, inanla ilgili kavramlar snrlandrr, onlara
"deimezlik" kazandrma eilimi gderse dncede du
raklama, gerileme balar. Sylence rnleri belli bir ya
ratc gcn gelimesi dorultusunda yardmc e olarak
kullanlr da, kimi sorunlarn zmnde balang say
lrsa felsefe alannda k tutucu olabilir. Szgelii evrenin
oluu, insanii ortaya k, dnmenin balangc, ama
c, erei bg. "soru sorma " biiminde bir ilerleme grlebi
lir. Bu soru sorma felsefenin uyanmasna tutulan ilk k,
ilk uyar niteliindedir. Sorulara usa dayal zm ara
nrsa, bulunan yant ne denli ilkel olursa olsun, geliime
aktr.

13

Sylencede grlen bu gelitirici zellik inanlarda da

vardr. Btn glk, soru sormann katlatrlrnasnda
kendini gsterir. Soru sorma denetim altna alnr, bulu
nacak yantlarn yn nceden belirlenirse gelime deil
gerileme balar. Bu da sylencenin, inancn kaynana
aykr bir olaydr. nancn da, sylencenin de kayna il
kel bir soru sormadr. Bu soru sorma ona yant bulma uy
garln ilk verileridir. te yandan sorulan soruyla
verilen yantn nitelii toplumun rasn belirler, o rann
olutuu topran uygarlk bakmndan verim aamasn
gsterir. Kiinin yeledii olay, sylence, nesne onun
rasn ortaya koyar ,bu dnce toplum iin de geerlidir.
Kant 'n esinlettii bu dnce, felsefeyle sylence arasn
da bir balant kurmaya da yarar. Gerek sylence, ge
rekse inan insann mutluluuna degin rnlerinin de
kaynadr.
Yine Kan t 'n syleyiine gre
"us tayan her sonlu varln dilei mutlu olmak
tr". Bu grten yola klrsa sylencelerin ierdii
mutluluk eleri kiisel-toplumsal yaamn bir yann
aklamak iindir,kansna varlr. nanlarda, sylence
lerde yalan ile gerek arasnda srekli bir atma gr
lr. Bu iki kart e sylencenin de, inancn da temel
ta niteliindedir. Bunu da yalnz insan baarabilir. Nite
kim yalann bir insan rn olduunu syleyen Dosto
yevski "Su ve Ceza" adl yaptnda, )ralan, insanlann
'

btn teki yaratklara kar biricik stnldr: Ya

lan sylersin ve bylece geree ularsn: Beiiyn1an sy
lediim iin insanm. " demektedir. te inancn,

sylencenin temelinde de bu yalan sakldr. Yalan, sy

lence yaratan insann bir buluudur, ancak genel geerli
deildir, bir rnek-kural durumuna getirilemez. Sylen
cede geen yalan, insann rasn ortaya koyan, eliik du
rumlarn gsteren bir olaydr. Dahas, bu olay kiinin
doast olana kar duyduu eilimin belirtisidir. nsan
bu olayda ycelmek, doal snrlarnn tesine gemek,
kendini amak ister.

14

Sylence varlklar sanatn, insandaki yarac gcn

ilk rnleridir. Bu rnlerde inan verileri, doast
alana srayarak etkinliini srdrr. Bu veriler, insa
nn ne denli snrsz bir alanda yaamay sevdiini gste
ren bir edir. Bu ede yaratc gcn btn olanaklar
sergilenir, zellikle dgc btn yetisini ortaya koyar.
Bu nedenle sylence varlklar toplumlarn; yarat ala
nnda, kimlii niteliindedir.
Anadolu inanlar-Anadolu sylenceleri yukarda an
latlan olaylar dizisinde grlmelidir. nanla sylenceyi
birbirinden ayrmak, baka baka kaynaklardan geldii
ni sanmak yanltcdr. Burada, daha dorusu bu yanltc
durumda, etkili olan tektanrc inanlarn daha ncekile
ri geersiz saymasdr. Tektanrc inanlar; daha nceki
leri geersiz saynca, yeni bir zle ortaya km diye
grlr. Oysa, gerekte, yanltc olan bu durumdur.
Tek tanrc inancn, baka bir lkeden gelmesi zgnl
n gstermeye yetmez, o lkede de oktanrc inanlarn
varl biliniyor. Yeryznde, oktanrc dnemlerden
esinlenmeyen, beslenmeyen bir inan alan bulmak kolay
deildi r(bilimsel olanlarn dnda).

mdi, burada, yeni bir soru gndeme gelmektedir:

Sylencenin inanca dnmesinde balca etken nedir?

Bu sorunun yant, ortaya konu biimindedir. nce sy
lence, z gerei, kurumlam, genel geerlik kazanm,
nerdeyse bamsz bir alan oluturmu inanlar birikimi
dir. Onun balangcn, gelii m basamaklarn bilecek du
rumda deiliz. Uygarln elinde yalnz son biimini
alm, ilkel de olsa, yaygn bir din nitelii kazanm sy
lence birikintr vardr. Bugn kimse kp, Smer sylen
celerinin balad dnemin snrlarn izemez. Yine
kimse Hind sylencelerinin, balang yln saptadn
ileri sremez. Durum Msr, Fenike, Anadolu, ran iin de
yledir. Tarihin derinliklerinden gelen sylencelerin yo
unluk kazand, egemenlik salad alar az ok bili
nebilir. Bu alar balang deil sonutur. yleyse

15

sylenebilecek tek szck inanla sylencenin; ekkenli

olmakla birlikte, deiik dorultuda yrddr. Bu
yryn klavuzu da, yukarda sylendii gibi, sonra
dan ortaya kan tektanrc inan kurumlardr. Szgeli
i, Anadolu sylenceleri arasnda nemli bir yeri olan
Olimpos Tanrlar oktanrc dinin en nl kurumunu
oluturur. Oysa bunlann hangi dnemde ortaya kt,
hangi dnemde gnmze gelen biimini ald sylene
mez. te yandan bu tanrlarn, tanralarn hep birlikte
ortaya konduu da ileri srlemez. kinci blmde ak
lanaca gibi, Olimpos Tanrlar'nn adlar zerinde yap
lan dil aratrmalar bunlarn deiik kaynakl
olduunu, pek de bat kkenli olmadn ortaya koymu
tur. Bugn kimse Zeus'un doum-lm yllar yle dur
sun, alarn bile bilemez, bilebileceini ileri sremez,
srerse ancak kendi kendini kandrr. Bugn Kubaba
Kbebe-Kibele gibi deiik adlarla anlan Ana
Tanra'nn Anadolu kkenli olduu biliniyorsa da, orta
ya k dnemi bilinemiyor. Buluntular onun en eski d
neminin bile epey gelimi, kurumlam bir inan
biri'kiminin sonucu olduunu gsteriyor. Durum Urartu
tanrlar iin de yledir. O tanrlar da Urartu insanlary
la bir inan kurumu nitelii kazanm grnyorsa da,
onlarla doduunu kantlamyor. Urartu insanlarnn
yaadklar blgede, ok nceleri de insanlarn bulunduk
larn biliyoruz.
Burada tek gerek sylencenin varldr, kayna
nn bilindii, ylnn saptand deil. Bir topluluk baka
sndan aldna da, kendi znden yarattna da
kendince bir ad verebilir. Tektanrc dinlerin ortaya k
ndan sonra bir "deimezlik"gelenei domutur, an
cak bu oktanrc dinler iin geerli deildir. Geerli olsa
sylenceler trl trl adlar altnda yaatlamazd. Bu
ad deiiklii bugn iin kesinlikle aklanamyor, orta
ya zm g bir kken sorunu kyor. Tek zm, elde
bulunan verilerin en eskisine dayanarak aklama yap-

16

makla kalyor. te Anadolunun zellii de burada, veri

mi; yana gre kany bildirmek.
Sylencelerin aklanmas iin dil almalarnn ge
rekliliini vurgulamtk. Dil almalar, elden geldiin
ce, szcklerin kkenine varmay amalar. Bulunan
kaynak, sylence varlnn balangc deilse de, geliim
yeri konusunda bilgi verebilir. nanlarla ilgili birinci b
lmde akland gibi, bu tr rnlerde, srekli bir
deime-dnme grlmekted.ir. nancn kayna doal
yapyla, zerinde yaanan topran durumuyla ilgili g
rlyor. Szgelii timsahn yaamad bir yrede tim
sahla ilgili inancn, sylencenin doamayaca gibi.
Durum bitkiler iin de byledir. te Anadolu inanlar,
Anadolu sylenceleri bu doa varlklaryla balantl bir
alma yntemiyle ele alnrsa nemli sonulara varlr.
*

F/2

17

-III-

Anadolu nanlar-Anadolu Sylence/erini ieren bu

almada ele alnan konular, geliigzel bir semenin,
deil, elde bulunan b elgelere, kantlara dayanan bir ara
'
trmann rn dr. Kiminin kkeni Anadolu deilse de
Anadoluda yaam, yaayan insanlarn gncel ilerine
karm, o ileri ynlendirmi, etkilemi olduu gz
nnde tutularak buraya alnmtr. nemli olan, bizce,
bu inan rnlerini, "mitoloji" kavram altnda toplanan
sylenceleri Anadolu insannn bugn yaamas, gemi
te benimsenmesidir. kinci blm oluturan sylencele
rin taa, kayaya, toprak ara-gerelere ilenmi
kalntlar elimizdedir, mzelerimizde sergilenmektedir.
Bu nedenle, bu almay okuyucuya sunann zel buluu,
d rn deildir. Anadolu uygarln yaratanlarn,
yaatanlarn Anadolulu olduklar grn bir daha vur
gulayalm. Anadolu dndan gelen yoktur gibi bir sav
szkortusu edilemez. Ancak, Anadoluda ne- varsa da
balamann geersizlii de tartlamayacak nitelikte
aktr. Bu nedenle kimi aratrclarn "Anadolu
Uygarl klar " kansna karyz, bizce sylenmesi gere
ken o deil, yalnz "Anadolu Uygarl "dr. Bu uygarl
n belli dnemlerini vurgulamak n sylenen
"uygarlklar" szcne bir diyeceimiz yok. Ancak bu
"uygarl klar" szcnden anlalmak-anlatlmak iste
nen, Anadoluda deiik topluluklarn yaad, birbfrin
den bamsz-zgn uygarlklar kurduu savysa buna ka
tlma olana yoktur. Bunu ileri srenlerin, Anadoluya
sonradan geldiklerini syledikleri topluluklarn, geldik
leri yerlerde de zde baarlarn gsterdiklerini somut
kantlarla, belgelerle ortaya koymalar gerekir. Yoksa bir
tarih btnn blerek ayr baarlar diye grmenin gs
termenin anlam olmasa gerek.
18

nan deiiklerine dayanlarak bir topran tarihini,

uygarln blmlere ayrmak, baka kaynaklara bala
mak, stelik bu konuda birtakm varsaymlardan te ka
nt gsterememek bilimsel bir tutum deildir. Bilimsel
tutumun temeli varsaym deil salam kanttr, gveni
lir belgedir. Anadolunun hangi buca, hangi kys gezi
lirse gezilsin, aratrc-inceleyici bir gz iin umulmadk
uygarlk verileri sergilenir boyuna. Yzeysel bir bakla
anlalamayan bu kalntlarn aklan da yresel tu
tumla badamaz. Tarihin derinlerinden gelen, ar ii
ten kulaklarn duyamad, gl sesi dinlemek, onu
izleyerek bilinmeyen kaynaa doru adm adm yrmek
gerek.
Bu nsz bitirirken sevgili okuyucudan bir dileim
var, o da udur: Anadolu uygarl konusunda, benim
nceme katlmayan kimi aratrclar, benim iin "sy
lediklerine kant gstermiyor" derler. Bu szleri
Halikarnas Bal ks iin de ok mu ok sylediler. Oku
yucu byle dnyor, onlarn sylediklerine gveniyor
sa, gelsin kendisiyle yle Van'dan Urfa'ya doru dou
illerimizi gezerek bir yry eyleyelim. Nemrut Da'
nn doruundan gneye doru bakalm, sonra Frat'n l
kemizden ayrld yere inelim, Akdeniz kylarndan
Orta Anadolu'ya Bat Anadolu'ya ynelelim, anakkale'
ye geldikten sonra yine douya doru uzun, yorucu bir ge
ziye kalm, Amasra'dan ierlere girelim, Kastamonu
zerinden Anadolu'ya uzanalm, szn ksas Anado
lu'yu yer yer, mze mze tanyalm. stenen kantlar,
belgeleri ona gsteririm. yle scack odalarda, yumua
ck koltuklarfia oturarak, bakalarnn, yine. kendileri gi
bi grkemli grlere dayanarak aktardklarna deil de
topran sunduklarna bakalm. Mzede grd bir uy
garlk rnnn zerindeki sslemeyi, ilemeyi bakas
nn yazdna hakarak yorumlamaya alan, topran
sylediine kulaklarn tkayan bir kimseye szmz yok
burada. Dinledii bir Karadeniz trksnn ne olduunu

19

anlamak iin Avrupal uzmanlarn aklamalarn gerek

seyen bir bilginin szlerine inanmak iin, onun anlayn
da olmak gerekir. stanbuldan ayrlmakszn Sivas tarihi
yazan, Urartuyu anlatmaya kalkan, Seluklular konu
sunda uzman kesilen nice aydnlar biliriz. Bir uygarlk
ortaya kt yerde, rnlerini verdii alanda renilebi
lir, kuru yazlardan deil. Denilecek ki, bir Hindistan ta
rihi yazmak iin Hindistan'a m gitmeli? Evet gitmeli
sevgili okuyucu, gidilemezse gidenlerin yazdklaryla ye
tinmeli, zel bir gr, kiisel bir kan ortaya atmamal..,
Hindlilerin nl Krina'sn tanmak iin o destan evi
mize getirebiliriz, ancak Hind insann anlamak iin ora
ya gitmeden syleyecek szmz olamaz (zgn

nitelikte).

20

-IValmamzn ikinci blmnn byk bir kesiminde

dzyazdan uzaklalm, sanat bakmndan iir denmese
bile, ona yakn bir biim yelenmitir. Bunu yapmamzn
nedeni, sylencelerde iirin dzyazdan nce gelmesidir.
Eskia inanlarndan gnmze kalan yazl rnlerin
ou iir biimindedir Tapn aklarda dzenlenen trenler
.-

de sylenen vgler, yakarlar, adak sunmalarla ilgili sz

ler iir trndendir. Ancak, burada, "iir" szcnde n

bir sanat rn deil, bir syleyi biimi anlalmaldr.

Bunlar syleyen din grevlilerinin bir sanat kaygs yok
tu, iiri de gnmzdeki anlamda dnmyorlard. Bun
da hangi amacn gdldn kesinlikle saptamak gse
de, iir dilinin daha etkili olduu kasn gndeme gelmek
tedir. Nitekim Tevrat'n en etkili, dokunakl, duygulu b1 mleri de dzyazdan ok iire yakndr. Msr Firavun
larndan birinin tanr Aton'a syledii vg bir iirdir.
Kimi uzmanlar buna "esiz bir iir" bile demektedirler.
Bu nedenle, bu almann ikinci blm, iir sylemek
kaygsyla yle yazlm diye dnlmeli, bir "iir" ola
rak grlmemeli. Yazar, ikinci blmn giriinde "iir"
szcn kullanrken daha dar bir anlam gznnde bu
lundurmutur.
Peki, bu eskia dinleriyle ilgili yazl belgelerde, iir
trne yakn bir syleyi biiminin seilmesinde baka
neden yok mudur? Vardr kukusuz. Dzyaz kiinin iin
den taan, birpenbire doan duygular yanstmaya pek el
verili deildir, az da olsa birtakm kurallar gerektirir.
Oysa iirde yle bir koul yoktur, lye uyma gerei du
yulmaz. iirin bellekte daha kolay kalr gibi bir dnce
nin tutar lndan yana deiliz. Gl bir bellek iin iirle
dzyaz ayrm yoktur, ayrm olsa olsa alkanlktadr.
Kur'an' batan sonuna dein belleine yerletirmi, an-

21

cak birka drtlkten oluan bir iiri elde syleyebi

lecek durumda olmayan kimseler biliriz evremizde. Bir
de u vardr: iir iin "by " derler, ozanlar da byc
olarak nitelerler, Kur'an byle bir kany ortaya atm
tr. Bu durum iirin daha etkili olmasndandr. oktanr
c dinlerin e gemen olduu alarda, tapnaklarda
bulunan grevlilerin, hepsinin deilse de nemli bir bl
mnn byc olduu bilinmektedir. Bu byclk bu
gnk anlamda deildi, dinleyenler zerindeki etki
gcnden kaynaklanyordu. Grevli, lmden sonra tin
lerin yaadna, baka bir gvdeye getiini ya da l
nn yaknlar evresinde dolatna inanyordu. Onlara
etkili, duygulu bir dille sesleniyor, ktlk etmemelerini,
koruyucu, iyiliki olmalarn istiyordu. te grevlinin bu
tutumu, tinlere sesleni biimi, sonradan "byc " ola
rak nitelenmesine yolam olsa gerek. Onun birtakm
bitkilerden, kklerden, yapraklardan, kemiklerden yapt
emler (ilalar) salk korumada etkiliydi. Bu etki g
revlinin szlerinden deil, em yapmnda kullanlan
nesnenin doal znden geliyordu. Grevlinin szleri
de bu etkinin gizli glerinden kaynakland izleni
mini yaratyordu. Byye inanmann kayna bu du
rum olabilir. Etki altnda kalan, bozulmu sal
dzelen kimse, bunu kulland emden ok yapann szle
rinden biliyordu. Bir olayn doal nedeni bilinmeyince
onu byye, gizli glere balamak ok kolaydr, stelik
bilimin geliemedii, kiilerin yeterince aydnlamad
alarda bu eilim daha hzldr. imdi, bunlar yazar
ken, nmde "El-Kevakib '1-Drriye fi Usuli 'l-Cifriye,
1144" adl Arapa bir yazma vardr. Saylar kutsall,
birtakm gizemler (esrar) tadn ileri sryor, bunlar
aklamaya alyor, kendine gre bilimsel (!) kantlar ile
ri sruyor, grler sergiliyor. Bu tr inanlarn yeni ol
mad gibi slam dininin temel ilkelerine aykr dt,
dahas yasakland da biliniyor. Oysa adi geen yaptn
:. :zar, c;;ze "Bismillahirrahmanirrahim" diyerek tanr.,.)

nn adyla baladktan sonra, "EsrB.r hadisat fi. knlzi'l

huruf" szlerine geiyor. Bunlarn anlam da udur: "Harf

lerin gmleri iinde olaylarn gizemleri". Yazar, daha

sonra saylar ele alyor, onlarna da gizemlerini, olayla
n hangi etkinlikle ortaya kardn, her olayn belli bfr
harf ya da sayya dayandn aklamaya koyuluyor. G
nmzden en az 262 yl nce yazlan bu yaptn ortaya
konduu dnemde Avrupada doa aratrmalar, o aa
gre, en parlak dnemini yayordu. Gkbilim byk bir
gelime gstererek gne, ay, yldz gibi gkvarlklarnn
devinim aamalar, yrngeleri, yaplar, devinim hzla
r, ekim yasalar aydnla kavuturulmu, Dou insa
nnn "gizem/sr" diye niteledii olaylarn birer doal olgu
olduu ortaya konmutu. Oysa, gnmzde bile, saylar
la harflerin birtakm gizemler tadna inananlar az de
ildir. Bunlar arasnda yksekrenim grm, deney
bilimleri okumu, uygarln en gelimi verilerinden ya
rarlanmada, o verileri ortaya koyanlar bile geride brak
m kiiler grlmektedir. Bu olay insann, somut
gereklerden ok, gizemli sayd ilere inandn
sergiliyor.
nsan, ann bilimsel geliim aa
malarndan uzaklamay, bilim-d olann gerek sa
ylmasn istiyor, te yandan da benimsediine aykr d
enden yararlanmay seviyor, byle bir elikiden
tedirgin olmuyor, tutarszlnn bilincine varamyor. Da
has saylarda, yazlarda birtakm gizemler bulunduunu
ileri srerek islam dinine balln da vurgulamaktan,
din geleneklerine uymaktan geri kalmayan bu tr kimse
ler, bu saylarn, harflerin Hind kkenli olduunu, slam
lkelerine _ok sonradan geldiini bile bilemiyorlar. Kur'
an'n yaymland bugnk yaz Hind yazsdr, Pey
gamber anda bu yaz bilinmiyordu, 18 harfli "h urufu
enbar" ad verilen, brani kkenli bir yaz kullanlyordu.
Yabanc kkenli bir yazda; slam dini ilkelerine uyduu
nu syleyerek, gizemler aramann, birtakm tanrsal ger
eklerin gizlendiini ileri srmenin ne anlama geldiini

23

kestirmek kolay deildir. Kolay olan, kiide bilimle ba

damasa bile, birtakm usd eilimlerin bulunduu,
bunlarn sklp atlamayacadr. Bu eilimlerin etkisi
altnda kalan insan ann dna ktn bile anlaya
maz, ann iinde olduunu, btn yapp ettiklerinin
doruluunu savunur. Yanlmann balca kayna da
budur. Kendi yanl\nn doru olduuna inanan bir kim
se, gerekte bakaarnn doruluunu gremediinden
yanlgya dtklerini ileri srer, onlarn kendisine uy
malar gerektiini bile ileri srmekten kanmaz.
Oysa saylarla, harflerle gizlilikleri rerueye al
mak ilka oktanrclnn yaygn ilemlerinden biriy
di.
Felsefede
Pythagoras
say
ile
varln
aklanabileceini, saylarn birer olu ilkesi nitelii ta
dn ileri srmt. Ancak onun dncesi dinle ba
lantl deildi, daha ok matematie dayanyordu.
oktanrc inanlara kar kan tektanrc islam dinine
bu gelenei sokanlar, dinin zne yaptklar ktln
bile deildi, ylesine gerekleri kavramak
bilincinde
tan uzaktaydlar. mdi bu tr inanlarla yeni bir olayn
aklanacan ileri srenin nasl bir anlay ortamnda
bulunduunu aklamak pek kolay deildir, bunda d
nmenin salkl olmayna yolaan olaylarla ilgili
uzmanlara szder.
Anadolu insan, Anadolunun doal konumu nedeniy
le, ok deiik topluluklarn ura, kona olmu, onlar
dan birok izlenim almtr. Bu izlenimlerin inanlarla,
zellikle son tektanrc dinlerle gelenleri gibi sarsc, do
a gereinden koparcs grlmemitir. Kutsal kitapla
rn dokunulmazl, halk ounluunun anlayamad bir
nitelikte ya da dilde yazya geirilmilii yanimalarn,
dinle getirilmek istenenin saptrlmasnn balca nedeni
dir. Halka seslenen bir dinin, halka yabanc bir dille ken
dini benimsetmesi insan tanrya yaklatrmaz, ondan
uzaklatrr, sonunda byle byclerin, frklerin,
saylarla harflerde gizli gler bulunduu sansn yay-

24

maya alanlarn oalmasna olanak salar. Toplumun

diliyle konumayan bir tanrnn topluma retecei de
yoktur. Kiinin tanrdan uzaklamas, tanry anlamad
bir dille konuturmasndan kaynaklanr. Tanrnn di
liyle kiinin dili arasnda kopukluk balaynca
bycnn, frknn, harflerle-saylarla igrenle
rin etkinlii oalr. Geri kalm toplumlarn deimeyen
yazgsn besleyen de bu kii-tann arasndaki dil kopuk
luudur.
*

25

BRNC BLM

ANADOLU NANLARI
Gelenekler
Alkanlklar
Toplantlar
Dernekler
Dnler
Bayramlar
Elenceler
Uygulamalar
Bilmeceler

Giri
Anadolu inanlar, Anadolu'nun kendi tarih ak
iinde, yansyan bir kimlii, kiiliidir. Bir lkenin tari
hi, onda yaayan insanlarn bandan geen baarl ya
da baarsz olaylarn bir yk niteliinde dizilmesi, anla
tlmas deildir. Tarih bir yaratmalar dizisi, bir geliim
dorultusudur. Onun znde yklerin, gerekd tre
timlerin, vnmelerin, yknmelerin yeri yoktur. Bir
gerektir tarih. vnmenin bakeye kurulduu, bir
engel sakiz gibi boyuna inendii yerde tarih, tarih bi
linci, tarih anlay, daha a tarih zn oluturan uy
garlk eleri yoktur. GEmile bou bouna vnenlerin
oald, yaygnlat yerde bilim bilinci, gerek sevgisi
clzlamaya, ortadan kalkmaya yztutar. vnmeden,
gerek gibi tiksinen irenen bir varlk yoktur, olamaz da.
Gerek vnmeyi, bbrlenmeyi gerektirmez. vnen,
boyuna "fmu yaptk bunu yaptk, gemite byleydik"
diyenlerin oald bir ortamda insanlk duygusu, insan
lk sevgisi ortadan kalkar. vunme baarszlarn, geriye
dnmeyi baar sayanlarn snadr. Bir bo avuntudur
onlar iin. Baaran vnmez, vnemez. vnmeyi orta
ya konan baar rnleri, yaratmalar gereksiz klar. Ba
aran iin bir ar yktr vnme, utB;ntr.

29

Byledir Anadolu'nun tarihi de. Onunla gerekten

onu sevenler, deerini bilenler vnmyor, vnme gere
inde kalmyor. Anadolu'nun eski, geni, verimli uygar
lklarn bilmeyenler, onlar benimseme bilincinden
yoksun olan, bilinsizler bakalarnn yaratmalaryla
vnmeyi bir grev edinmiler kendilerine . Anadolu'nun
tarihini 1071 savayla balatacak lde bilim n
dan, bilim bilincinden, tarih gereinden uzak kalmlar,
neylesinler baka....
En eski tarihi, en eski gemii, en eski uygarlklary
la bir blnmez btndr Anadolu. Hangi ta kaldrsa
nz altndan bu topran en eski yerlerinden kalma bir
yaratma rn, bir baar kalnts, bir dnce belgesi
bulursunuz. Bu varlklar, bu kalnt nitelii tayan bu
luntular Anadolu'nun gerek tarih belgeleri, kantlardr
bizim iin.
Bu adan, bu anlay lleri iinde baknca Anado
lu'nun btnl kar ortaya boylu boyunca. Bilmece
siyle, masalyla, inanlaryla salar bu blnmez
btnl Anadolu. Bunlardr onun toprandan fk
ran insanlarn yarattklar dnce varlklar. Gn olur
bilmecelerle, inanlarla konuur Anadolu. Gn olur say
sz tanrlar, tanralar toplar bilimin yan harmann
da. Ekinler gibi, yemiler gibi dker ortaya dnce
rnlerini. Bu rnlerin yaratlmasnda, bilim harman
na konmasnda kadn, kz, erkei, oluu ocuu ile a
lm, emek tketmi Anadolu. Bilmeceler, inanlar,
ykler daha ok kadnlarmzn, baclarmzn, nineleri
;nizin dillerinde, gnllerinde yaam, adan aa, dil
den dile, gnlden gnle akagelmi bir yan su
yumuaklnca.
Anadolu'yu bandaki yamaa, giydii oraba, evle
necei gn gveine sunaca mendile ileyenler, kadn
lar sevmi, yaatm. Kara taa, ayan mermere,
Yazlkaya'ya oyanlar, elindeki gme, testiye, su itii
aa kaba, evinin tavanna, kapsnn stne, ocann

30

yan tana, kana, bakrna, ss taklarna oyanlar bil

dirmi, retmi bize. Onlarn alnlarndan dklen ter
den fkrm Anadolu'nun yeili, onlarn gzlerinden
szlp salan nlarla aydnlanm, m Anadolu. O
ad san unutulmu gitmilerin emeidir Anadolu'nun
gerek tarihi. Onlarn omuzlar stnde ykselmi Side,
Aspendos, Bergama tiyatro.tar, antlar. Onlarn balar
stnde durmu eskia Anadolu uygarlk yaptlar. Hi
tit ncesi dnemden gnmze dein kalan insan koku
lu, bilgi gll ne varsa Anadolu'nun eski yerlilerinden
gelir bize, gelecekler de var bilmediimiz nicesinden.
Anadolu, btnl iinde, bir tarih srecidir. Tkenmeyen, boyuna kendi kendini yenileyen, besleyen,
gemiten gelecee doru kesintisiz bir k rma gibi
akp giden bir sre. Bugnn aratrmalar sonucu elde
edilen eski uygarlk buluntularna, kalntlarna gre en
azndan dokuz bin yllk bir tarih gemii var Anadolu'nun. Oysa, birtakm Bat lkelerinden mitos'larn ikibin
beyz yllk balangc vardr. zellikle Roma'da
byledir.
nan, insan bir yerde durdurur, gelecee kar gzle
rine a gererse ykcdr. Anadolu'da, eski alardan ka
lan, inanlar arasnda byle bir nitelik tayan pek
yoktur. Bl onlarn doadan fkrmalar, halkn yaam
na karmalar yzndendir. Tektanrc dnemlerin
inanlar byle deildir. Braklmaz, atlmaz birer yasa
nitelii tayan bu tektanrc dinlerin inan varlklar in
san olduu yere akyor, onun dnce zgrln, ba
mszln baskya alyor, b ir oluyor ortadan kaldryor.
nancn en kts deimez bir yasa niteliine brneni
dir. l'.\ir inan sessiz diliyle k iiye, sen benim gsterdiim

yolda :itme gereindesin, benim dmda bir gerek yoktur, bana uymadn gn yerin altnda binlerce yl yana
caksn, katranlarn kzgnlnda rpnacaksn, akla
gelmedik aclar, szlar ekeceksin, ben amaz, deimez
bir yasaym, derse insann gme gittii gndr. Bir de o
31

inan, bak ben bir tanr buyruuyum, diye ortaya atlr

sa, insan insanlktan kar. nan, gnmzde, kayna
kesinlikle, bilinmedii iin insan kokuludur. Yoksa tan
r buyruu olduu btn plakl ile bilinirse, grnr
se onda insan emei yoktur artk. O, bir deimez
kuraldr, insan basklarla inleten, titreten bir yasadr.
zerinde durduumuz Anadolu inanlarnn byle bir
nitelii yoktur. Balangta onlar da doa dinlerinden
domutu; Ancak doa;d birer varlk olmaktan uzaktr
lar. Onlarn znde deimez, amaz bir yasa, bir kural
nitelii, genel geerlii yoktur. Onlar zamanla, evreyle
deiir. Tektanrc inanlar ise zamanla, evreyle di
mez, ya da-0.y:le olduklar ileri srlr, yle kalmalar is
tenir. te byle balar inancn insan yiyicilii inceden
inceden. Oysa, bir inan insan yedii oranda kendi ken
. lar, zamanla, evrenin
dini yer, tketir. Anadolu inan
anlay llerine gre birtakm deiiklere uram, an
cak znden, temel yapsndan bsbtn uzakla?mm
tr. yle olsa gnmze dein gelmezdi, gelemezdi. Bu
tr inanlarn alar amas boyuna deien yaamla
orantl, balantl olmas yzndendir. nan kesin bir
yasa niteliine brnrse zamanla insan skar, brak
lr, unutulur. Yahudi dininden mslmanla dein ge
len tektanrc dinlerin douu, birbirine kar k bu
yasalaan, deimezlii ileri srlen inan younlamas
yzndendir. nan dinin tekeline girince erge batar, s
ner. Anadolu inanlar dinlerin (tektanrc dinlerin) teke
linde deildir. Zamana, evreye, insan yaamna gre
dtan deime olanaklar vardr. Bugn tektanrc dinle
re kar olanlarn, tektanrc dinlerin getirdii anlayla
aktan aa atanlarn bile halk dncesinde yaa
mas bundan dolaydr. Halkn yaratc gc alar ap
gelen yn yn inanca kendi yaama koullarna gre
bir anlam veriyor, onu yeni yaam koullar iinde you
ruyor, yorumluyor. Yeni dnce verileriyle yorulan
inanlarn yaama gleri de artyor. nanlarn oalma-

32

snn zelliklerini tamasnn nedeni de budur. Bir

bakarsnz bir kutsal suyun (ayazma 'nn) banda Yahu
disi, Hristiyan, Mslman, Yezidisi toplanverir. Ona
sayg duyar, ondan kendi anlayna gre bir eyler umar,
bekler. Bu durum inancn evreden evreye, insandan in
sana yorum deitirmesi sonucudur. Buna kart durum
larda byle zl, yaygn bir kaynama olmaz. Szgelimi,
birok deiik inanta insan gider kutsal saylan bir su
dan ier, onun iinde ocuunu ykar, ondan bir uur bek
ler de papaza yalnz Hristiyan, hocaya yalnz Mslman,
hahama yalnz Musevi gider okunur, ondan yardm
umar, skntsna bir giderim yolu arar. Bu rneklerden
ilki oktanrc doa dinlerinden, ikincisi inanlar teke
linde bulunduran tektanrc dinlerden kalmadr. Birin
cilerde insan anlayna gre yourulma, ikincilerde ise
tanrdan geldii sylenen bir buyruk nitelii vardr. Din
grevlisi iini yaparken kitaba dayandn, tanr buyru
unu yerine getirdiini syler. Doa ise anladn, dile
diini, dndn kendi gnlnce yap, yorumla der.
*

F/3

33

TOPLUMLAR-NANLAR

nan Nedir?
nan, bir kimsenin gnlk yaamn, davranlarm
etkileyen, bakalarndan renme yoluyla kazanlan d
nce varldr. Onun edinilmesinde kiinin deneme yo
luna sapmas, geerliini kendi yaamasnda geen bir
olayla tanmas gerekli deildir. nan denenmeden, us
kurallarna, mantk ilkelerine uygulamadan benimse
nen, genel geerliini yalnzca bakalarndan aktarlan
olaylara, sylentilere borlu olan bir dnce rndr.
nanlarn en genel, en yaygn olanlar bile deneyle sap
tanamaz. Btn inanlar kaynaklar dna ktka, de
ney d, us d bir nitelik tar. (1) nanla doa olaylar
arasnda, gerekletirici nitelikte, bir balam yoktur.
(Burada sz geen gnmzdeki inanlardr). Btn
inanlarn znde doa olaylar vardr, ancak bu olaylar
inancn doruluunu, kesinliini, genel geerliliini ge
rektirmez. nap do';l olaylan karsnda b ir san olmak
tan teye geemez. Inancm doa olayndan domasna
karlk, doa olay inanclh yaanan bir gerekle balan
tl olduunu da gstermez. nan doa olaynn nedenini
bilmeme yznden yaplan zel bir yorumdur.
(1) Burada szkonusu olan bilim verilerinin, felsefe sorunlarnn
dourduu gr anlamn gelen inan deildir ....

37

"Gece sokaa su atan arplr" diyen inancn dou

nedeni, ok eski ada byle yapan bir kimsenin bir yeri
nin arplmas (bir yerine inme inmesi) olabilir. Ancak bu
arplmann nedeni bilinmedii iin su atma olayna ba
land aktr . Yoksa arplma korkudan, sinir bozuklu
undan, gvdede baka bir hastalktan olmutur. te bu
nedeni bilinmeyen arplma olay zamanla dilden dile ak
tarla aktarla bir inan klna brnmtr. Bu neden
le inan, nedeni bilinmeyen, bir olayn yorum u oluyor.
Evet, inan ikinci anlamda, bir yorumdur. Birinci an
lamda sanyd. Bir yorum, bir san olan inan kiiden ki
iye, evreden evreye toplumdan topluma, ulustan ulusa
gre deiir; sanlarn, yorumlarn deitii gibi. Bu yz.
den uluslarn inanlar da kendi zelliklerini yanstc ni
nanlar,
telikler
tar.
bir
bakma,
uluslarn,
toplumlarn kimlikleridir. Topluluklara zellik, nitelik
kazandran bu inanlardr. B ir ulus, uygarlk alannda,
hangi aamada ise inanlar da o orandadr. Gene bir ulu
sun inanlarnn nitelii yaps neyse, uygarlk alannda
ki baar oran da yledir. nanlar uygarlklarn l
talardr. nanlarn alabildiine soyut, doad olan bir
toplumda uygarlk baarlar da ylesine soyut, doad
dr. O toplumda yaratc bir atlm, gelitirici bir f;krma
yoktur. Bunun en ak rneini slam lkelerinde gryo
ruz. nanlarnn yzde sekseni tanrya, din verilerine,
kutsal kitaba, deimez din kurallarna dayanan slam
topluluu yzyllar boyunca kendini kurtarc, komu uy
garlklar ac bir atlm gsterememitir. slam toplu
mnun yazg 'ya dayanan inanlar
bu konuda
rtlmez birer kanttr. Yazg'ya dayan btn inan
larda baar tanrdan, doast bir gten beklenir. nsa
nn yapaca btn iler, eylemler, atlmlar alnyazs
ile snrlandrlmtr. nsan ancak kendine nceden be
lirlenerek verileni yapabilir, onun dna kamaz.

38

Tanr byktr, Tanrnn diledii olur, Kii alnna ne

yazlmsa onu yapar; onu grr, kii alnyazsn deiti
remez. te byle bir yn inan insan olduu yere akar,
onu durgunlua iter. Ondaki ileri atlm gcn, yarat
ma abasn engeller. Bat uygarlnn ykselii, ulusla
rnn birbirine eklenen saysz baarlar kendi
alnyazlarn yenmelerinde, tanrnn diledii deil, al
an insann istedii olur diyebilmelerindedir. En gll.
inan, en yaratc, atlm salayc inan insann kendine
inanmas, kendi zn ortaya koyabilmesidir.
nan insann kendi kendine koyduu bir snrdr. Ba
arl insan o snr aan, baarsz insan da o snrn iin
de skp kalandr. Bat insan bu snr am, Dou in
san bu uydurma snrn iinde skp kalmtr. nan bir
atlm kayna olduu srece yararl, yere aklp kalma
y nerdii, salad srece zararldr.

steme sen yarat

Grme sen gster
diyen ozann szlerini byle atlm yapmay ngren bir
adan deerlendirirsek, insan zndeki gcn nemini
daha iyi kavrarz. Bu dizelerde dile gelen dnceyi boyu
na bakalarndan bekleyen, unun bunun eline bakan,
ondan bundan yardm uman bir kimseye yol gsterecek
anlamda yorumlarsak Doudan kopup Batya ynelmi
bir anlayn aklan olarak kavrarz. nanlarn en k
ts olduu gibi kalan, insan durduran, en gzeli de a
n baarlarna ayak uydurarak deieni, insan ileriye,
yeniye, gzme doru ekenidir.
*

39

NAN TRLER

nanlar genellikle iki trldr. Bir somut varlklar

la ilgili olan inanlar teki soyut varlklara balanan
inanlar. kinci trden olanlar daha ok Dou inanlar
dr.
Somut varlklara dayananlar Doa olaylar ile ilgili
inanlardr. Bunlar ekin ekip bimek (tarma bal olan
lar), ev yapmak, insan yaamna karan, gnlk yaama
olaylarna yn veren, evlenme, komuluk, karlkl yar
dm, alma gibi toplum olaylarna dayanan inanlardr.
Bu tr inanlar doa olaylarn izler. Gnein, ayn, yl
dzlarn yrngeleri zerindeki devinimlerine, yellerin
esiine, hava deiimlerine mevsimlere uyarak yaam
dzenlemeye yarayan inanlar kaynak bakmndan ge
nellikle som\lt niteliktedir. Bunlar doa varlklarndan
doduu iin:, doa olaylar karsnda, insan davranla
rn, yaamn gerekli kld atlmlar, eylemleri etkiler.
Eski Msr, Smer, Babil, Akad Anadolu inanlar bu tr
dendir. O alarn insanlar btn davranlarn ilem
lerini, savalarn toplum ilikilerini bile doa
olaylarna, ad geen somut varlklarn durumuna gre
dzenlerlerdi. nan ile doa arasnda birbirini gerekli k
lan srekli balamlar vardr.
40

Soyut varlklarla ilgili inanlar birtakm dncele

rin yorumundan, sanlarn aklanndan doan inan
lardr. Bunlar insan dncesinin yaratt, doadan
kopuk inanlardr. Ermi, kutsal saylan bir kimsenin s
z, bir dn yorumu zamanla inan nitelii kazannca
soyut kaynakl inanlar doar. Tektanrc dinlerin yarat
t inanlar bu niteliktedir. Geri ne denli soyut kaynak
l olursa olsun insan yaratmas olan bir inan belli bir
yerde doaya dayanr, onun da kayna doadr. Acak, bu
tr inanlar doa olaylaryla balantlarn bsbtn ko
pard iin soyut kaynakllardan ayrlyor. zleri, yap
lar, yorumlar onlara pek benzemiyor. Bu soyut kaynak
l inanlara doadan kopuk i nanlar da denebilir belli bir
anlamda.
*

41

NANLARIN KAYNAKLARI
An8dolu in8nlarnn d8, teki uluslardaki inanlarn
da byk kayna vardr. oktanrc dinler, tektanr
c dinler, gnlk yaam olaylar. Bu kayna.lar birbirin
den ayr olarak inceleme gerei yoktur. U kaynak da
birbirini gerekli klar, ylesine iie, zzedir.
oktanrc dinler doa dinleri olduundan bu dnem
le, bu kaynakla ilgili btn inanlar doa varlklarna
baldr. Doa varlklarnn birer tanr, yardmc tanr
olarak nitelendii dnemlerde onlarla ilgili edimler, ey
lemler, grevler zamanla birer inan nitelii kazanm
tr. Gnein, ayn, yldzlarn tanr olduu alarda
onlarla balantl iler de birer gerekim niteliindeydi.
Onlarn durumuna gre davranma grev yapma gerei
vard. Gne tanr olunca ona kar sayg gsterme de bir
din greviydi. te bu gibi grevleri gerektiren eylemler,
davranlar zamanla znden, gerek anlamndan uzak
laarak birer inan klna girdi. Ay bir tanryd, ona
kar tkrmek, svmek, saygszlk etmek sutu, uur
suzluk, cezay gerektiren bir eylem saylrd. alarn
ak iinde bunun anlam birtakm deiikliklere ura
d. Ayla ilgili davranlar birer inan oldu. Halk bu inan
lar, zn bilmedii iin, olduu gibi benimsedi, kendi
yaamna uygulad. Durum teki doa varlklar, doa
olaylar iin de byledir. Yldrm, imek, rzgar, ya
mur, rmaklar, dalar kayalar eskiden kutsald, sonra
dan bu kutsall douran anlam unutuldu, yalnz
onlarla ilgili inanlar kald.

42

Tektanrc dinlerle ilgili inanlarn znde de bu ok

tanrc dnem dinlerinin etkileri vardr. Zamanla oktan
rc dnemlerin inanlar, din kurumlar biim, z
deitirerek tek tanrc dinlere geti. O dinlerde birer
buyruk, birer tanr buyruu, bir bakma din grevi niteli
i kazand. Eskiden doa olay ile balantl olan bir
inan sonradan kitaba geti. Eski doac znden uzak
lat, eski dnemdeki anlam zamanla unutuldu. Szgelii cami duvarna ieyen arplr inanc ok eskidir.
oktanrc dnemlerden kalmadr. Eski tapnaklara, kut
sal varlklara kar ilenen saygszln ykmla sonula
nacan bildiren eski bir inancn zamanla deien
kalntsdr. Ekmein kutsall, onunla ilgili inanlar
budayn tanrsal bir varlk olarak sayg grd alar
dan kalmadr. Hitit, Urartu dinlerinde buday kutsald,
tanrsal bir zle donatlmt. Bundan dolay ona kar
byk bir sayg gsterilirdi. Bu inan zamanla deie de
ie tek tanrc dinlere geti, slam dininde byk bir
nem kazand, nimet (yenecek kutsal varlk) olarak nite
lendi. Tektanrc dinlerde yalvalarn (peygamberlerin)
kutsal saylmas bile oktanrc dnemlerdeki tanr kral
lardan kalmadr. Yalvalar, tanr krallarn birer kalnt
sdr. oktanrc dnemlerde kral kutsald, tanrlk bir
z, yce bir gc olduuna inanlrd. Bu inan sonra
dan tanr adna konutuu, tanr katndan gnderildii
sylenen yalvalara geti. Tanr krallarn yerlerini yal
valar ald. Bunun en ak rnei slam dininde grlr.
Muhammed, tanrnn evreni dzene koymak iin gnder
dii bir grevlidir, bundan dolay onun btn szleri bir
yasa niteliindedir. O yalva olduu oranda bir ynetici,
bir devlet bakandr da. Onunla ilgili inanlar geri ge
mie gtrdke sa 'ya, Musa 'ya, daha eski yalvalara,
sonunda tanr krallara varlr. Tanr krallar tanr ile
konuur, tartr, yemek yer , iki ier, yeryzn tanr
adna ynetir, insanlar gerektiinde cezalandrrd. Hitit
krallar, Msr Firavunlar, Smer, Asur, Akad, Babil k43

rallar birer tanryd, tanr adna insanlar yneten birer

yce grevliydi. Zamanla onlarn yerlerini Davud, Sley
man, Musa, sa, Muhammed gibi yalvalar ald. Bunlarn
da szleri, eylemleri, davranlar uulmas, uygulanma. s gereken birer yasa, birer inan oldu.
nanlarn douunda etkili olan nc kaynak gn
lk yaam olaylardr. Bunlar artlarda sralanan birta
km gelii gzel olularn zamanla bir ilke nitelii ka
zanmas sonucu kesinlemitir. nsann bandan ge
en bir olayla bir doa olay arasnda benzerl ik, balant
zamanla inan olmu. Szgelii cevizaacnn altnda
uyuyan bir kimsenin hastalanmas, mee aacnn glge
sinde oturan bir kimsenin bann den kozalakla yarl
mas ilkel insann dncesinde gizli bir gcn etkisi
diye yorumland. Bundan o aalarla ilgili inan doup
geliti. Bugn Dou Karadeniz kylarnda, zellikle
Trabzon, Maka evrelerinde, yaylada, kyde yayk al
kanrken kaymak kolayca yaa dnmezse zifin (zafi
nos) denen aan ince dalndan bir para alnr, kk
bir ocuun reme organ boyunca krlp yaya atlr.
Bylece kaymak kolayca yaa dnr, yayk vurma ii
bitermi. Bunu kendi yaam sresince grenler, uygula
yanlar vardr ( 1).
nanlarn douu, geliimi bakmndan bu olay ok
ilgintir. Bunu biraz eeleyince, eski alara gidince er
kek reme organnn kutsal bir nitelik tadna inanl( 1 ) Bu olay, bundan krk yl nce, bizim yaylamz olan, Maka'

nn Aralaksa yaylasnda bana uyguland. Yayn erken olup

olmadn bilemiyorum, yalnz olay bir trl unutamadm. Bu
eylemin ilgin bir yan da yalnz snnet edilmemi kk ocuk
lara uygulandr. Snnet edilmi ocuklarla byle bir deney
yaplmaz. Bunun da ok eski dinlerle yakn bir balants oldu
u grlyor. Bugn bile ad geen yaylada, ona komu yayla
larda ge olan yayklar iin bu inan, bu gelenek srdrlr.

44

d, fallos ad altnda sayg grdn, ona tapldn

anlarz. te bugn yaamla yanyana yryen bu inancn
znde byle bir nitelik, byle bir anlam sakldr. Zaman
la deien, boyas bakalaan bu inan insan yaam ile
sk bir balant iindedir.
nanlarn en ok bilgisiz evrelerde tutunduu, geli
tii gz nnde bulundurulursa aklanlar daha kQlay
olur. Bir kylnn yaamnda iki gizli g nemlidir: yi
ile kt. Kylye yarar dokunan btn olaylar onun iin
iyi'dir. Kt ona ykm getiren durumlardr. Bakasna
yararl olan ona zararl olursa gene kt'dr. yinin de,
ktnn de ls onun kendidir. Kylnn bir kayadan,
bir bayrdan hayvan m yuvarland, oras uursu z 'dur,
tekin deildir. tii bir souk sudan, yedii bir ottan, ye
miten mi hastaland o nesne, o su uursuz'dur. te tek
tek deneyler zamanla genellik kazanr, yaylr. Byle bir
olay bandan gemeyen kimse bile bakalarnn etkisi
altnda kalarak onun iyilik, ya da ktlk'ne inanr.Y
reden yreye, dilden, dile yaylan bu olay bir sre sonra
inan oluverir .
Kylerde doan, gelien bir inan zamanla kente iner.
Bu ini kente gelen, ehirde yerleen, ya da kye giden,
ky yaamnn etkisinde kalan kimselerle gerekleir. Bu
bakmdan ky kaynakl inanlar okluk gnlk yaamla,
ky gerekleriyle balantldr. Kent inanlar ise daha
ok soyut kaynaklara dayanr. Bir bakarsnz kyde, kr
da, yaylada aa, da, ta kutsaldr, uurludur, uursuz
dur. Kentte ise falan ermi 'in soluu, filan hocann
okuyup flemesi. Kyde doadan fkran inanlar, kent
te daha cok yaznla yaylr.
*

45

ANADOLU ANLARIII N
GENEL NiTELiKLERi
Anadolu inanlar, Anadolu halknn yaamyla, tari
hiyle, zellikleri ile yakndan ilgilidir. yleki, inanla
Anadolu'yu, Anadolu ile bu inan dzenini birbirinden
ayrma olana yoktur. Anadolu inanlar Anadolu'nun
genel zellii durumundadr. Nereye gitseniz Anadolu
kaynakl bir inanc onun kokusundan, boyasndan, doku
sundan kolayca tanrsnz, seersiniz. Bu inanlar bir b
tn olarak yaamla, doa oluumlaryla sk skya
balantldr. Ekinden, yemiten tapnmalara dein b
tn inan trlerinin dnya ile, iinde yaanlan evrenle,
yaama ortam ile ilintisi balam vardr. Anadolu hal
knn inanc yaamna karm, btn eylemlerine, dav
ranlarna yn verici bir nitelik kazanmtr. nan
yaamdan kopmu, arada bir uygulanan b it varlk deil
dir ona gre. Su ierken, ineini saarken, aa keserken,
evinin duvarn rerken, evlenirken, ocuunu yetitirir
ken, yola girerken, szn ksas btn davranlarnda,
tutumlarnda inanlarla iiedir. Halkn trksne, d
nne, derneine, bayramna inan girmi, btn evre
sini inanlar rm kuatmtr. Anadolu inanlarnn bu
durumu eskiadan geliyor. Eski Anadolu uluslarnda
bir din kurumu, din kuruluu biiminde gelien varlklar
zamanla deie deie inan olarak gnmze gelmi,
toplumun btn katlarna yaylmtr. nanlarn byle
sine deiik, bylesine trl trl oluu Anadolu' da yaa
yan uluslarn, .kurulan uygarlklarn deiik oluundan

46

ileri geliyor. Zaman bu deiik uluslar, onlarn yarattk

lar ayr ayr uygarlklar belli bir dnce dzeyinde
eritmi, sindirmi, ondan yeni bir btn yaratmtr. te
binlerce yldr unutulmayan, deiik toplum kesitlerin4e
srp giden inanlar bu btn 'n etkisi yzndendir.
Onlar yaatan, yayan, gelitiren, znde saklayan bu b
tn 'dr. Btn inan trlerinin sakland bir kaynaktr
bu btn. Anadolu'nun inan bakmndan kimlii, kiili
i bu btn 'de sakldr. Bu btn bir bakma Anadolu'
dur. A1!adolu toplumudur.
Anadolu'yu ayakta tutan, ona genel zelliini kazan
dran, alarn szgeinden geerek gnmze dein ge
len, bu insan yaratmalar, bu inan biimine giren
dnce varlklardr. Bundan dolay Anadolu inanlar
na Anadolu'nun yaam diyebiliyoruz. Ancak burada
inanlarla gelenekleri, grenekleri, ayrmak, e dnce
ortamnda ele almamak gerekir. Gelenekleri, grenekleri
ayrmak, e dnce ortamnda ele almamak gerekir. Ge
lenekle inan ayr ayr dnce dzeyince oluan varlk
lardr. zleri de, biimleri de, ortamlar da bakadr.
Anadolu inanlar bir btnlk iinde doadan, doa
olaylarndan fkran varlklardr. Anadolu'ya dardan,
komu uluslardan gelen, Anadolu'da zmlenen inan
larda, genellikle, bu nitelik yoktur. Onlar daha ok soyut
kaynaklara dayanr. Bu trden inanlarn gnlk ya
amla pek ilgisi yoktur. Bunlar, daha ok, yorumla, ger
ek st bir evrenin, var sanlan varl ile, oluumu ile
balantldr. nanlar oluurken yaam olaylaryla olan
balantlar iten ie srp gidiyor. nanlar Anadolu'da
yaamn bi;. gerektirimi niteliine brnyor. Bir bak
ma inanlar yaamn dzenleyicisi durumuna geliyor.
Anadolu insan evresini kuatan inanlarn rgs iin
de btnle varyor, kendi kendini btnlyor. Anado
lu'da yaamdan kopuk, bolukta inan yoktur. Btn
inanlarn belli ller iinde yaama yardmc bir yanla
r vardr, halk iinde.

47

Anadolu inanlarnn oluumunda ayr kaynan

bulunduu, bunlardan birinin eskia Anadolu dinleri,
ikincisinin Smer, Akad, Msr gibi komu uluslarn d
nce kalntlan, ncsnn de tektanrc dinlerin et
.kisi olduu grlyor. Yunan-Roma dneminden kalan
inanlarda o uluslarn zelliklerini yanstan yanlar oldu
u gibi Fenike uygarlnn izleri de vardr. . . nc
bin ylndan .S.V. yy. kadar sre bir dnem iinde inan
lar arasnda youn bir karp kaynama grlr. Lidya,
Frigya, Bergama, Libya, Trakya uluslarnn yarattklar
inanlar, zellikle Orpheus, Pythogoras dnce rla
rnn karm sonucu ortaya kan inanlar bugn ba
ka Bektailik olmak zere birok slam tarikatlarnda
aka gryoruz. Bu tr inanlar yalnz yaam yoluyla,
halk dnces inde yerleme, yaama uygulanma sonucu
srp gidiyor. Onlar yazl kaynaklarla, belgelerle kalm
yor. Halkn byle bir zellii, byle gizli bir gc vardr
ite. nanlarn yaamak, adan aa gemek iin belli
bir dili gereksedii de pek belli deil, grenekler, gele
nekler gibi. Onlar da dille (konuma arac olan dille, sz
lerle)
deil
gorunen
davranlarn
uygulan,
benimseniiyle kalyor boyuna.
Anadolu halknn younlam, deiik soylardan ge
len insan topluluklarnn karm, zmlenmi bir b
tn olduu besbellj. Anadolu inanlar da byledir.
Kaynaklarnn deiikliine, trne gre biimlenir,
halk elinde, halk dilinde zmlenir. Szgelii ekinle, ekip
bimekte, tarmla ilgili inanlarn ou Hititlerden,
Urartulardan kalmadr. Bunlar arasnda Smerlerden,
Msrllardan gelenler de vardr. Anadolu inanlarnn
Anadolu'nun tarihi ile de yakn bir balaim vardr.
Anadolu tarihinin dnemli oluu gibi inanlar da
dnemlidir.
Tarmla ilgili inanlar, tarm ilerinin yrtlmesi
sonucu domutur. Bunlar iin belli belirli bir zaman sy
lenemez. nanlar zamann ocuklardr, ancak dou yl-

48

lan, alar belli deildir. Bir inancn yan bulmaya

kalkmak kendi kendini aldatmaktan teye geemez (1).
te Anadolu inananlarnn zelliklerinden biri de
budur. Anadolu dnda (ok eski alar bir yana) bir kay
naklar yoktur . Yukarda da sylendii gibi ortaada s
lam dininin yayl ile gneyden gelen birok inan bile
Anadolu' da erimi, zmlenmi yeni bir biim, apayr bir
nitelik kazanmtr. Asya'dan geldii ileri srlen inan
larn en belirgini ocuklara, lohusalara balanan, onlarla
ilgili olan albast'dr. Bu bile eskia Anadolu dinleriyle,
dinlerin iyi ile kt diye ikiye ayrlmasyla balanthdr.
Albast 'da kt tin yeni doan ocua, anasna ykm ge
tirir. Eskia dinlerinde de durum byledir. Kt tinler
ocuklarn, annelerinin bana r, onlara ktlk
eder.
Anadolu'da, zellikle Alevi, Kzlba, Yezidi, toplu
luklarnda yaayan inanlarn kknde bir yandan Bat
Anadolu uygarlklarnn, bir yandan da eski Anadolu
dinlerinin derin izleri grlr. Bu topluluklarn inanla
rnn slam diniyle badaamamasnn nedenlerinden bi
ri de budur. Halife Ali'nin varlnda bir tanrnn
bulunduunu, grn alanna ktn ileri sren d
ncenin kkeni insann, kraln bir tanr olarak sayg
grd, kutlad dnemlerin evren anlay, insan g
rdr.
(1) Bundan altm yl nce byle dil varlklarnn kaynaklarn
aratrrken yclarn (dou yllarn) bile bulmaya, gsterme
ye

kalkanlar olmutu.

Anadolu'da yaayan

btn gelenekleri,

grenekleri, inanlar Asya'dan getirmeye kalkan, Anadolu'da

bulduu btUn dnce rnlerini Asya'dan, gelmi gsteren,
Anadolu'nun tarihi 1071 ylyla balatan bu rk dnce za
manla bir gldr olup kalm.

F/4

49

Anadolu inanlarnn baka bir zellii, bir blmle

:ii daha vardr. Bu da aktre ile ilgili inanlar, tze ile
ilgili inanlar, retim-tketim ile ilgili inanlar diye ay
rmlanabilir. Bu son trden olan inanlar bir yandan ta
rmla da ilgisi bulunan inanlardr.
*

50

NAN KAYNAMALARI
Anadolu, inanlarn kaynap kart, harman oldu
u bir yerdir. Bu yzden btn inanlarn kkenini genel
bir geerlii olan kesinlikle snrlandrma olana yok
tur. kkeni olduunu sylediimiz inanlar bir bir
ayrp, kesinlikle belirleyemeyiz. Smerlerden geldii
sylenen bir inancn benzerini Msr' da da bulabiliriz.
Kayna kesinlikle bilinen pek sayl inanlarn dnda
kalanlar srekli bir karp kaynama sonucu domu da
olabilir. Yalnz Asya kaynakl olduu sylenen pek az sa
yda inan iin bir belirleme yaplabilir. Bunlar zleri, ni
telikleri bakmndan Asya uluslarnn genel grlerini,
aktre anlaylarn yanstc bir yapdadr. aman diniy
le ilgli inanlar bu trdendir.
Alevi, Kzlba, Yezidi, Bektai inanlar ise genellik
le eskia Anadolu inanlarnn zmlenmesi sonucu ye
ni bir yap, yeni bir biim kazanmtr. Bunlarda yalnz
slamln, eskia Anadolu uygarlklarnn deil, Hind
dinlerinin bil ak etkileri olduu grlr. Hind diniyle
olan yaknlamann . .IV. yy.da skender'in Asya sava
lar sonucu olduu sylenirse de bu kesin deildir. Daha
nceki alarda ran-Hind yaknlamalar dolaysiyle bir
takm inan al-verilerinin olduu bir gerektir. Bunu,
bu iki eski ulusun dillerindeki benzerlik (Fars-Sanskrit
dilleri benzerlii) ortaya koyuyor aka.
51

Anadolu'da inan kaynamalar en eski alardan

balayp Yunan, Roma dnemine dein srmtr. Bir ol
mu Anadolu' dan Bat'ya yn yn inan gitmi, bir ol
mu Anadolu'dan giden inanlar Bat'da yeni bir biime
girerek, deiip dnerek yine Anadolu'ya gelmi, yeni
den zmlenmitir. Frigya, Bergama, Lidya, Pontos ulus
laryla Yunan-Latin uluslar arasnda kurulan iliki
inan kaynamalarn da besbelli kolaylatrmtr. Ho
meros 'da, Herodotos 'da, gze arpan inanlar bunu gste
riyor. Bunlardan baka, Hesiodos, Kallinos, Tyrtaios,
Theognis, Arkhilokhos, Simonides, Sappho, Anakreon,
Pindaros gibi ..VII. ile VI. yy.lardan yaam Yunan
ozanlar ile Vergilius, Ovidius gibi .. .S. I. yy.da yaa
m Latin ozanlarnn iirlerinde grlen inan benzerlik
leri, tpklklar Anadolu uygarlklarnn etkisi sonucu
gelien inan kaynamalarnn, zmlenmelerin rn
dr.
Bu inanlarn rgsnde kullanlan dnce iplikleri
Anadolu keteninden eirilmitir. nalarn byle kayna
masnda, zmlenmesinde ilka bilgilerinin, bilginleri
nin, ozanlarnn, yazarlarnn da katklar olmutur.
Pla ton 'un yazlarnda grlen birok inan rnekleri,
Ksenophon 'un Ana.hasis adl yaptnda aklanan tutum
lar, davranlar (Anadolu' da bulunduu sreyi ierenler)
bu kaynamalarn ak rnekleridir.
Platon 'un yazlarnda sk sk geen yeralt dnyas
(Tartaros) en eski Anadolu dinlerinde de vardr <baka ad
larla). Yunan yaznnda grlen Yedi Bilge nin benzerini
Smer dininde de buluyoruz. Onlarda da yeralt dnya. snda yedi bilge vardr. Bunlar zaman zaman yeryzne
kar, insanlara doruluk, bilgelik, retir, iyilik yolarm
gsterirler. Tarih bakmndan Smerlerin Greklerden
ok nce yaadklar gz nne getirilirse 'inanlarn ne
reden nereye gidebilecei daha kolay anla lr. , yedi,
dokuz, oniki, krk gibi kutsal saylan saylarla ilgili
inanlarn ounu eski Anadolu dinlerinde, Mezapotam
ya dinlerinde buluyoruz.
'

52

Olympos tanrlarnn oniki oluu, Anadolu'da bulu

nuu, ounun adnn Yunan dili ile aklanamay, eski
Anadolu dilleriyle aklan bunu gsteriyor aka. Sz
gelii peygamber Muhammed'in dmanlarndan kap
sakland Hira dandaki maarann azna a geren
rmcek eskia Anadolu inanlarnda da vardr. Ovidi
us 'un onlarn birounu konu edinen iirlerinde de.
nanlar, arasnda grlen younlama, iie geip
yourulma daha ok Anadolu'da gereklemitir. Bunu
elimize geen yazl belgelerden reniyoruz kolayca.
"Dedem Korkud Kitab "nda geen kahramanlk ykle
riyle ilgili, zellikle Tepegz'deki inanlarn, dokusunu
inceleyince kuzeydou Anadolu ile karlayoruz.
*

53

AY'LA

LGL

NANLARIN

TRKLERDE

KAYNAGI

AY

Bugn, Anadol u 'n un birok yerlerinde, zellikle ekin

ekmeye, tarma elverili blgelerinde, yazlar yaylalara
kan topluluklarda, hayvan besleyen yrelerde ayla ilgi
li pek ok inan vardr. Ayn douu, byyp klmesi,
bat birtakm olaylarla, oluumlarla balantl saylr.
Yalnz zamann dzenlenmesi yolunda deil bu ayla ilgili
oluumlar, daha baka nedenle var znde . Ay, Anadolu
insannn yreinde sevilen, saylan kutsallk tayan bir
gk varldr. Ay'da ocuklar gldren, sevgilileri ala
tan, falclar dndren inanlar, gizlilikler sakldr.
Bizim, bir zaman ls olarak kullandmz otuz ya
da otuzbir gnlk srenin ad bile bu gkteki ay'dan ge
lir. .S.IV.yy. da doan, VIII. yy. da Douya, Anadolu'ya
dein yaylan slam dininin birok inan kurumlar ay'n
gkte devinmesine baldr. Ramazan denen oru zaman
bile ay'n douu batna gre dzenlenir. Ay'n douu
ayba, bat ay sonu olur biroklarnn dilinde. Kadn
larla ilgili birtakm zel durumlar bile bu ayla belirlenen
sre iinde olur.
54

Ay, eski alardan beri insanlarn ilgisini eken, ki

mine korku, kimine sevgi salan bir gk varldr. Gne
in, kart, yldzlarn en yakn can yoldadr. En eski
alardan beri bu gizli durum byle gelmi byle gider.
Ay tarmclarn, ekin ekip bienlerin dilinde bir uur var
l, ozanlarn, yazarlarn gnlnde sevgilinin yansmas,
rneidir. Ay, btn dnya yaznlarnda sevgilinin yz
dr. Anadolu halk trklerinde de zel bir yeri vardr.
Ay'n bu zellii ay'a kar duyulan ilgi, ona gsterilen
sayg, sevgi Doa dinleriyle balantl bir inatan gelir.
Anadolu'nun en eski uluslarnda, Hurrilerde, Hitit
lerde, Urartularda, onlarn batndan sonra doan Yu
nan - Roma dnemine dein yaayan uluslarda ay bir
tanr, tanra olarak sayg grr; birok kutsallklar ta
dna, yeryz olaylaryla yakn ilgisi bulunduuna ina
nlrd. Ay bir k kayna, yldzlar, karanlklar
aydnlatan bir gk varl olarak nitelinirdi. Ay gelince
karanlklara saklanan, insanlarn dn patlatan kt
lkler giderdi. Ay'n saysz gk tanrlar arasnC:a nem
li bir yeri vard. Hurrilerin kauh dedikleri ay tanrs,
yldzlarn bakan, yneticisi durumundayd. Geceleri
gklerde, sularda, yeryznde olup bitenler ondan soru
lurdu.
Bugn, Anadolu'da gerek tarm alannda, gerekse
halk yaznnda geni bir yer tutan ay konusu alarn
iinden szlp gelen bu eski inanlarn zamanla dei
mi bir kalntsdr. zellikle tarma elverili blgelerde
ay bambaka bir sayg grr. Dou Karadeniz kylerinde
ayla ilgili pek ok inan vardr.
Ay yeniye gemeden toh um ekilmez. Bu halk arasn
da ekin zamann belirleyen, ayla, ayn yrngesi zerin
deki yry ile ilgili yaygn bir inantr. ster
ilkbaharda, ister sonbaharda olsun, ekin ekilirken ayn
yeniye gemesi 'ne, gkte yeni grnmesine byk bir
nem verilir. Ayn yeni douu bir uur, bir verimlilik be
lirtisi saylr.

55

Ay yeniye gemeden tarla biilmez. Bu inan da tarla

larn biilme zamann belirleme konsunda yaygn bir ni
telik tar. Genellikle ayn yenisi nemlidir. Ay ortasnda
tarm yapmay uursuz sayarlar.
Ay kesiminde tarla ekilmez. Ay kesimi, ayn yava
yava klmesi, bitime ynelmesidir. Bu dnemde tarla
ekmek, ekin bimek uursuz saylr.
* Aysz patates ekilmez,
* Aysz ttn dikilmez,
* Ay kesiminde ayr biilmez,
* Aysz soan ekilmez,
* Aysz tarla gbrelenmez,
* Aysz fidan dikilmez.
bunlar ekin ekmekle, tarm yapmakla, ayr bimekle il
gili inanlardr. Genellikle bunlara uyulur. Bunlara uy
mayan bir kimse okluk kendisine imece yoluyla
yardmc da bulamaz.
Peki nereden gelir, nereye gider bu inanlar? Bunlar
belli bir zaman sresi iinde ortaya kacak, geni bir ala
na yaylabilecek nitelikte deildir. Anadolu'da bu inan
larn younlat yer genellikle Hititlerin egemen oldu
u blgelerdir.
Ayla ilgili inanlarn bir baka tr de insan davra
nlar, toplumsal balantlar konusundadr.

* Aysz di ekilmez,
* Ayba evlere girilmez,
* Aybalarnda orap rlmez, diki dikilmez,
* Aysz a (aa as) yaplmaz,
* Aysz kuluka oturtulmaz,
* Aysz yaylaya klmaz,
* Aysz yayladan inilmez.

56

Btn bu inanlarn znde ay'n kutsal bir varlk,

bir tanr, ya da tanrca olarak sayg grd alarn ka
lntlar vardr. (f)
Yalnz tarm, toplumsal ili.kiler deil, kylerde ev ya
parken bile kesilmesi gereken kerestelik aalar iin or
mana ayla gidilme gelenei vardr. Aysz ormana
gidilmez, Aysz aa kesilmez, der Anadolu kyls. Evin
yapmnda uur arar ay'da, ay'n doup batnda. Halk
inanlarnda daha ok ay'n douu, dolunay biimine gi
rii nemlidir, uurludur.
Ay'n biiminde, durumunda bir anlam gren kylye
gre, ay hilal biiminde iken iki ucu aa olursa o ay ya
murlu, yukar olursa kurak olur. Bu inan yaygndr. An
cak iki ucunun yukar, ya da aa olmas doru mu, deil
mi, bunun incelenmesi ayr bir konudur. Burada nemli
olan ay'n devinimiyle halk inancnda yerleen kkl ili
kidir.
Ayla ilgili inanlar arasnda ok nemli yeri olan bir
de dnler vardr. Anadolu'da, zellikle yaz aylarnda
dnler (gece yaplanlar) harmanlarda gerekletirilir.
Bu bakmdan ay'n en parlak zaman kollanr. Bunda bir
uur aranr. E vliliin srdrlmesi, yuvann mutluluu
buna balanr. Mutsuz olan kar-kocann ayl gecede mi,
aysz gecede mi evlendiine bile byk bir ilgi duyulur.
Birtakm frkler, haclar, hocalar fal bakarken, ki
tap aarken evliliin, ocuk doumunun, kurakln ayn
doup bat ile balantsn arar dururlar. Bir evde mut
suzluk, geimsizlik mi var? Hoca dncesini _ bildirir:
"Bu evde ay ba tarken dn yaplm, gerdee girilmi,
tarlaya varj.m. " Bu fallar uzayp gider. Bu inan dzeni
yeni deildir.

(1) Eskia uluslarnda olduu gibi, ilka uluslarnda da ay'n

devinmesine bakarak, onunla fal aarak eyleme geme inanc
vardr. Savalarn almasnda, kazanlp kazanlamayacan
da ay'a yldzlara baklrd. Bu inan Hitit, Lidya, Frigya, Ber
gama, Roma, Grek, Fenike uluslarnda ok yaygnd.

57

Ay'la ilgili inanlar trklere dein girmitir. zel

likle kemene, kaval gibi halk alglar alnrken syle
nen trklerde (daha ok Karadeniz trklerinde) ay'n
ayr bir yeri vardr. Birok trkye ay ile balanr. Ay,
trknn bir giri esi'dir. Trknn ilk blm ay'la
rlr; sonra ikinci blme, gerek konuya geilir. Bu
nun da ay'n t ad kutsallkla (deimi, kaynandan,
znden uzaklam da olsa) yakn bir balants vardr.

Ay vurudi bacadan
Gn gibi yzlerine
Haan eperdum oni
Bakardi gzlerume
(Ay vururdu bacadan
Gn gibi yzlerine
Onu ptm zaman
Bakard gozlerime)
*

Ay vuruyi vuruyi
Vuruyi da duruy
Ey gz senunlan beni
Bi gran ayiruyi
(Ay parlyor parlyor
Parlyor da duruyor
Ey kz seninle beni
Bir tepe ayryor)
*

Ay dotar sini sini

Severum birisini
plan assalar beni
Deyemem do(frusini
Ay dotd granlara
Bak cama vuranlara
Ey gz gurban olayim
Koyunda duranlara
58

Bir ay dodi grandan

Olayim efana
Bi evde iki gzel
Vuruldum ufana
(Bir ay dodu tepeden
Bayldm parlaklna
Bi evde iki gzel
Tutuldum k ne)
*

Ay vuranda vuranda
Memen kokar maranda
Gaur imana gelu
Gz saa yalvaranda
(Ay doganda doanda
Memen kokar maranda (2)
Kafir imana gelir
Kz sana yalvaranda)

Ay vurur ayancua
Goyin kdi aua
sdedum da gelmedin
Azacuk b u yancua
(Ay doar ak yere
Koyun kt aasz yere
stedim de gelmedin
Azck bu yana doru)
Ayla ilgili daha pek ok trk vardr. Gerek eski
Trklerde, gerekse Anadolu trklerinde bu inan ok
yaygndr. aman dininde, aman trenlerini yneten g
revlilerin ayla ilgili dualar , iirleri okuyup flemeleri
vardr. Btn Asya iirinde, ran, in, Hind yaznnda ay
geni bir yer kaplar. l Araplarnda, daha ok scaktan
(2) Maranda yaylalarda biten sar, ok parlak, leblebi bykl
nde tomurcuk gibi bir iektir.

59

bunalp gece yolculuk ettikleri iin, ayla ilgili pek ok iir

vardr. Divan iirinde, halk iirinde en ok ad geen, en
yaygn konu aydr.
Ay sevgilinin yzdr, mutluluun grndr. G
zelin yz, aln, gs, yana ay'dr. Mutluluun yz
ay'dr. Bar, sevi, gnldelik ay'la yanstlr. Geceleri
emeden su almaya ay'la gider kzlar. Yaylalarda gece
toplantlar (kadnlarn, kzlarn) ay nda dzenlenir.
Trklere ay'la balanmasnn bir nedeni de bu olsa ge
rek.
Anadolu'da, ay'n dolunay biimine girdii gece do
an ocuklar genellikle mutlu, gelecei kl saylr. Bu
gece doan kzlarn ay gibi parlak, ay gibi gzel olacana
inanlr. Geceleri sokaa kmak, yolculuk yapmak gere
kirse kapdan kar kmaz ay'a kar dnlr, dua edilir,
okunur flenir, bismillah denir. Bu da ok eski alar
dan, ay'n bir kutsal varlk, bir tanr olarak sayg grd
dnemlerden kalma bir inan kalntsdr. Bugn bile
Anadolu'nun birok yerinde ay'a kar tkrme, kksu
dkme, ya da baka tek bana yaplmas gereken bir gizli
eylemde bulunma uursuz saylr. Birok yerde yeni do
an ocuklar gzel olsun diye gece dolunaya kar tutu
lur.
Ay vurur ayan ayan
k penereye dayan
Geluyirum ufaum
Uykudayisan uyan
(Ay ak ak douyor
Sen de k pencereye dayan
Geliyorum kcm
Uykuda isen uyan)
Burada gelii gzel, iir ls, uyak gerei ayla ilgili bir
balant var sanlabilir. Ancak, bu balantnn zellikle
ay'la kurulmas gelii gzellikle aklanamaz. Bu balan
t bir deil pek oktur da ondan. teki gk varlklarnn
da yerald trklerde bylesine ok inan yoktur.

60

AY LE SU
Genellikle rmaklarda, derelerde oluan kk gller
le ilgili bir inan vardr. Bu inan iki ynldr: Biri uur
lu, biri uursuz. Uurlusuna gre gece gizlice, ay
nda, glgede ykananlar ay gibi parlak olurmu.
Uursuz saylan blme gre de geceleri gllere girmek
iyi deilmi. Geceleri cinler, peri kzlar gllerde ykanr
larm. Bu inanca uymayan kimseyi, zellikle genci (ister
kz, ister erkek olsun) periler alarm. almasalar bile
insann bir yanna inme iner, arplverirmi.
Bir baka sylenti de geceleri ay nda peri kzlar
toplanir gllerin kysnda dn dernek dzenlerlermi.
Suyun rlts onlarn sesi, sudaki glgeler onlarn yzle
rinin yansmasym.
Bu gller ok derin olur da dipleri grnmezse ovada
devler bile bulunur, insana ktlk eder, suyun dibine,
yerin altna ekip gtrrlermi. Karanlk gllerin birer
devi, ya da perisi varm. Ay byle korkulu yerlere pek so
kulmazm. B u inancn znde geceleri evrenin doal
durumu gerei , ay ndan yoksun kalmas yznden
doan rk.ftnt vardr.
Halk arasnda yaayan bir sylentiye gre ay suya
dt zaman ona bakan (su daki yansmasna) arplr
m. Bunun nedeni de ay'n bu durumdan zlmesiymi.
Gklerde dolaan, btn gk varlklarnn en gzeli, sev
gilisi olan ay suya, dmeden dolay utanr, onu yle gr
mek isteyenlere kzarm.
61

Bir baka masal daha vardr ay stne: Ay'n annesi

nin bir gece ok ii varm. Gkyzne kp evreni aydn
latmak onun greviymi, ya da sra onunmu. Btn
yldzlar sra ile evreni aydnlatrm. Gndz bu ii g
ne yaparm. Ay ise srann kendinde deil annesinde ol
duunu ileri srerek o gece evreni aydnlatmaya
kmam. Ay'n annesi ise: "kzm k evreni benim yeri
me bu gece sen aydnlat, bak benim iim var, teki kar
delerine ekmek yapmak iin hamur youruyorum,
ellerim unlu, hamurlu. " Ay gene direnmi, "evreni ay
dnlatma sras senindir" deyip durmu. Buna kzan an
nesi de hamurl eliyle ay'n yzne tokat yaptrm.
Ay'n yz hamurla svanm. te geceleri ay' da grlen
leke bu hamur bula imi. Ay yzn ne denli ykan
sa su, annesinden korkarak., bu bula karmam. Bu
bakmdan ay da suya darlm.
Bu masaln znde de ay'n ok eski zamanlarda gk
varlklarnn, tanrlarn sevgilisi, gzdesi olduu inanc
vardr. Eski Anadolu dinlerinde, Mezopotamya dinlerin
de ay gklerin en gzel varldr, en sevgilisi, en gzde
gzelidir. Gece pnarlar, sular koruyan, onlara salk,
esenlik balayan aydr.
Ayn yansmas suya vurunca o su iilmezmi, ienin
bana er ge bir ykm gelirmi. Suya giren kimse bir de
ayn yansmasna arpt m, onu bozdu mu bu ykmdan
onu kimse kurtaramazm.
Ay suda yansynca ona bakann gzleri kamarm.
Suyun inceden inceden dalgalanmas sonucu gz yoran
bu grntnn nedenini halk inanlar yle aklar: Ay
yzndeki lekenin grnmesinden utan duyduu iin
ona bakann gzne inelerini batrrm. Bu inan gne
iin de sylenir.
Ay geceleri gkte dolam durmu, kendisiyle evlen
mek isteyenleri beenmemi. Bunun zerine yeryzne
inmi, sularda gezinmeye balam. Kim beni yakalarsa
onunla evleneceim, demi. Oysa gene onu kimse yaka-

62

layamam. te alar boyunca ay'n sularda gezinmesi,

yalnz kalmas onu yakalayacak kimsenin bulunmayn
dan dolay imi.
Ayla ilgili inanlarn ou eski Anadolu dinlerinden
kalmadr. Birtakm ise sonradan, zellikle XII. yy. dan
sonra Asya'dan Trklerle, aman dinini benimsemi top
lulukla gelmitir. Ancak aman dininde nemli bir yeri
olan ay'n evresinde rlen inan dokusu da bir yandan
eski Anadolu dinlerine, bir yandan Hind inanlarna da
yanr. amanlkta, Anadolu'daki inan bolluu yoktur.
Sonra amanlk, eski Anadolu dinlerine Qranla ok yeni
dir. Ancak Yrkler, Tahtaclar arasnda yaayan ay'la
ilgili inanlarn kaynadr aman dini. O inanlar da za
manla Anadolu inanlaryla karp kaynamtr bugn.
Eski Anadolu dinlerinde, zellikle Hititlerde ay'la il
gili birok tren dzenlenir, . ay'a ,daklar sunulurdu. Ay
bir tanryd. Geceleri kraln ynetiminde ay iin byk
trenler, lenler dzenlenirdi. Bu inanlar daha sonraki
alarda yaayan uluslara, zellikle Bergama, Frigya,
Lidya, Yunan, Roma uluslarna gemitir. Olympos tan
rlar arasnda ay'n nemli bir yeri vardr. Bu yeri ona
daha nceki Anadolu dinleri salamtr. Bu inanlarn
(Ay'la ilgili olanlarn) ou eskiden olduu gibi bugn de
.
sularla yakn bir balant iindedir. Ay ile su inan bak
mndan yanyana yryor. Nitekim ayn suya varmasn
trklerin giri blmnde de sk sk grrz.

Ay vuranda sulara
Yar dalar uykulara
Gece aydnlutunda
Dti gynum yollara
*

Gde ay gelin old

Girdi suyn goynina
Beibirlik yapturdum
Astum yarun boynina
63

Ay'n su ile grlen balantsnda bugn iin bir ya

rar, bir kar yoktur. alarn szgecinden szlen, za
manla evrelere, insan yaaylarna gre boyuna
deien bu inanlar, bugn iin az da olsa, znden
uzaklam, kaynana yabanclamtr. Bugn arpl
ma, nazar deme gibi inanlarn gerekle en kk bir
ilgisi yoktur. Eskidense birtakm olaylar bunlara bala
nr, bunlarla aklanrd. Ay'la ilgili inanlar da yle
dir. Eskiden ay'n kutsal bir varlk olduu inancnn
kalnts olmaktan teye geemezler. Ancak, bu inan
kalntlar bugn bsbtn braklamaz, halkn zne
ilemi, yreinde yerlemitir. Halkn idnyas onlar
la rldr. Onlar halk yaamn dokuyan braklmaz
ipliklerdir. Birtakm bilginler, bu inanhr arasnda,
zellikle tarmla ilgili olanlarla gereklerin bulunduu
nu ileri sryor. Ay'n kendi yrngesi zerindeki dola
m mevsimlerle, burlarla, hava deimeleriyle,
yeryznde geen olaylarla ilgili grlyor. Denizlerde
grlen gel-git olaynn ay'la balantl olduu aktr.
Ancak eskia insan bunu bir doa olay deil de tan
rsal oluum diye yorumlar, deerJendirirdi. Mevsim de
imeleri de byledir, ay'la birtakm ilgileri vardr. Bu
inanlar bu ilgilerin, ay'n bir tanr olarak sayg grd
dnemden kalma blmleriyle balantldr. Doal
oluumlarla iten ilikileri vardr.
Halk yaam ile sk bir balant iinde bulunan bu
inanlar, halkn gnlk yaayn dzenler nitelikte
dir. Halk bu gibi inanlara kart bir davrana itmek,
ona inancna uymayan bir eylemi yaptrmak elde deil
dir. nanlarn genel geerlii, bu gnlk yaam, etki
lemesi yzndendir.
*

64

KARANLIKLAR,
KT TNLER

Ay dounca, karanlklarda barnan, insanlara kt

lk etmek iin, pusuya yatan tinler kaar, ormanlara,
karanlk yerlere, engin kayalklara, k girmeyen kuy
tulara snr. Kt tinleri, cinleri, insanlar arpan, on
lara inme indiren perileri ay datr, kovar. Bu
yzden bir iyilik kaynadr ay.
nsanlara ykm getiren hastalklar, tutark denen
sar'alar, inmeleri, arplmalar douran kt tinler ka
ranlklarda, gecenin derinliklerinde barnrm. Gne
ekilip ortalk kararnca btn bu ktlk tayan var
lklar yeryzne yaylrm. Karanlklar ktlklerin
anas, barna imi. Ay, gecenin korkunluunu gide
rir, klarn insanlara ktlk saan cinlerin zerine
dker, onlar karrm. Bundan dolay sever sayar ay'
insanlar.
Bu inanlarn kayna , ay'n bir iyilik tanrs ola
rak kutland- alardan kalmadr. Zamanla anlamla
r, yorumlar deimi, ancak zleri olduu gibi
kalvermi, bir inan olarak srp gider olmular.
En eski Anadolu dinlerinde bu inanlar vardr. O
alarn insanlar gnlk yaamlarn bu saysz inan
lara gre dzenlerlerdi. Ay, onlar iin, insan yaamna
dzen veren, k tutan kutsal bir gtr.
F/5

65

Ay alcli karanlua
Kaurdi perileri
Korkma kz yemem seni
Gel birazac uk beri
(Ay karanln stne dodu
Perileri kard
Korkma seni yemem
Biraz bana doru gel)
Bu .Karadeniz trksnn znde ok eski alardan
kalma bir inan sakldr: Karanlklarn zerine doan
ay insanlara ktlk eden perileri karyor. Bu inan
Hititlerde de, onlardan sonra ortaya kan btn Ana
dolu uluslarnda da vardr. Eskiden olduu gibi gn
mzde de halk dncesinde anlam bilinmese bile
yayor olduu gibi.
Halk inanlarna gre periler de ikiye ayrlr. Birta
km insanlara iyilik eder, koruyucu grevleri vardr.
Bunlar ay'n buyruu altndadr. Birtakm periler de
insanlara ktlk eder, bunlar ay'a kardr. Ancak on
dan korkarlar. Onun , yeryZne vurunca karan
lklara kaarlar.
Halk arasnda ay'la ilgili bilmeceler, bulmacalar da
vardr. Bunlar da eskiden kalma inanlarn deiik d
nce varlklar iinde ortaya konmas sonucu oluan
halk rnleridir.

Bir ta vada iki balk

Biri souk biri scak
gnele ay karl olan bu iki bahk'tan sca gne,
souu ise ay'dr. Gne gndz doup ortal stt
iin scak, ay gece karanlnda, soukta doduu iin
souk saylr.
ti ti

Dam stnde yarm rek

ay'n yarm ay durumuna girdiinde ald biimi yan
stan bir bilmecedir bu. Halk arasnda bunun gibi daha
birok bilmece, bulmaca vardr. Bunlar zellikle gece
toplantlarnda, elencelerde, karlkl konumalarda
sylenir.
Uzun k geceleri kadnlar arasnda 1zenlenen top
lantlarda bu gibi bilmecelerin sylendii, yarmalarn
yapld ok olur.
*

67

EYTAN DGN

zellikle yaz aylarnda , krlarda, yaylalarda ortalk

gnlk gnelikken birdenbire yamurun bastrd
olur. plik iplik yaan yamur genellikle ltldr, prl
prldr. Gkte bulutlar bile ::ldar, parlar durur. te
bir yandan yamur yaar, bir yandan da gne prl p
rl nlarn ortala yayarsa buna eytan dn ediyor
derler.
eytan dn yalnz yamurla gne karm bir
havada olur. Kn eytan pek dn etmez, genellikle
yazn parlak gnelerini seer. eytan dn birka
trldr. Biri gnlk gnelik, yamurlu havada, biri
eski tapnak, eski ev ykntlarnn olduu yerlerde; biri
de ssz ormanlarda, insan rperten yerlerde. Bunlar
insanlar iin kanlmas gereken yerlerdir yaygn bir
inanca gre. eytan dn ederken cinlerin arasna ka
ranlar cinler alr gtrrm. Cinlerin kard bir
kimseyi geri almak, kurtarmak ok g bir imi, bunu
ancak onlarla konuabilen cinciier, hocalar baarabilir
mi.
Issz yerlerden, ormanlardan arada bir inceden ince
den sesler, uultular duyulur. Deiik hava akmlar
nn, yaprak kmldanlarnn, hrtlarn dourduu
bu seslerin grnr bir nedeni olmad iin eytan d
nnde alnan alglarn kard sesler diye yorum-
lama gelenei , inanc vardr. Bu gibi sesler duyulunca
68

ses karlmaz, konuulmaz, trk rlmaz. Byle bir

ses ktnda trk ran kimsenin sesi gzelse onun
sesini cinler alar, bir daha gzel trk syliyemezmi.
Kaval, kemene, tulum , alpara gibi alglarla ben
zerleri, btn alg aralar eytann dnnde kulla
nlrm. Bu yzden iyi alg alanlarn da kendilerini
korumalar gerekirmi. Sonra gece uyurken insann ba
na cinler rm. Cinlerden korunmak iin hama
yl kullanma gerei vardr. eytan dnnde yalnz
gzel sesli insanlar, gzel kzlar deil, gzel atlar, ko
yunlar, buzaalar bile alnrm, onlara da insanlar gi
bi eytan nazar deermi. Bundan dolay onlarn da
balarna, boyunlarna nazarlk taklr, mavi boncuk
balanr.

Tutark (sar'a) denen sinir hastalna yakalananla

rn bana gelen ykma da eytan almas, cin almas,
ya da arplma ad verilir. Bunun da ok deiik neden
leri vardr. Bunlar genellikle yasaklara uymamaktan
olur. Bu yasaklar da genellikle dinsel (eski dinlerde ol
duu gibi, tektanrc dinlerde de bu yasaklar oktur) ni
telik tar.
Ceviz, incir trnden aalarn altnda uyuyanlarn
eytanca alnd, ssz ormanlarda trk ran gzel
kzlarn seslerinin bozulduu grlrse eytan alnma
s snucu bir olayn varlna inanlr.
Birok din adamnn algy, trk armay ya
saklamas, zellikle kemene, kaval gibi alglarn se
sinden kanmas yalnz dince konulmu bir yasak
sonucu deildir. Eski alardan kalm, sonradan klk
deitirmi bir inan gereidir. Dnde alg alnp
oyun oynanmasn bile yasaklayan birtakm hocalar
vardr. Onlara gre dn, trk rma, alg alma
eytan iidir, dah'a dorusu eytan dn'dr.
69

Gne ald ya'mur var

eytan dn edeyi
Ga'urun gz beni
Piraku da gideyi
(Gne am, yamur yayor
eytan dn ediyor
Kafirin kz beni
Brakm da gidiyor)

Bu, Karadeniz trksnn znde ite byle eski bir

inancn kalntlar seziliyor aka.
Dnlerde trk rmak, alg almak gibi iki
imek de eytan dn'ne yarar bir davran oldu
undan yasaklanmtr. nsan iki iince zn eytan
alarm. ki iip szann kendinden gemesinin gerek
nedeni buymu. Bu inan, bugn ar lde dine, din
kurallarna bal evrelerde yaygndr.
*

70

GNEN GNELER

Gne ok gzel bir kzm. Btn gzler ona evril

dii iin bir trl yeryzne kmak, insanlara grn
mek istemezmi. Erkekler ona baktka utanrm.
Annesi bakmki bu i yrmeyecek. Dnm tan
m. Gnee birok ine vermi. Dnyaya ktnda
kim senin yzne bakarsa bu ineleri onun gzne ba
tr, demi. te insan gnee baknca gzlerinin kama
mas bundanm.
Bu inan da gnein bir tanr olarak kutland a
lardan kalmadr. Hititncesi dnemlerde de, Hititlerde
de, onlardan sonra gelen Anadolu uluslarnda da gne
yce bir tanr ya da bir tanradr.Yeryzne, insanlara,
btn canllara iyilik eden, mutluluk salayan odur.
Ona kar yaplan en kk bir saygszlk cezasz, kar
lksz kaftnaz. Gne insanlar alsn diye doar, din
lensinler diye batarm. Gne doup ortal
aydnlatnca, insanlar almaya arnca onun ar
sna uyma gerei varm. Ona uymayan, gnete yatp
uyuyan, uzanan, almayan kimseleri gne arpar
m. te bizim gne arpmas dediimiz olayn nedeni
. buymu.
71

ok tanrc dinlerde gnee kar uyumak, yatmak

saygszlk, su saylrd. Gne iin krallarn ynettii
trenler, lenler dzenlenir, eli aya tutanlar bu top
la ntlara katlrd. Gnee kurbanlar kesilir, adaklar
sunulur, salar salrd. Bu gibi inanlar zamanla de
iti. Onlardan yalnz gne arpmasnn ilkel nedeni,
ilkel yorumu kald. Anadolu'da gne stne and ime
gelenei vardr. Birtakmlar, zellikle ocuklar, gne
arpsn diye andierler boyuna.
Gne bugn de bolluk, verimlilik kayna saylr.
Ekinlerin olgunlamas, biilir duruma gelmesi, kuru
tulmas, birok hastalklarn giderilmesi onun scakl
ile balantldr. Yemilerin kzarmas gnein insanla
ra besin salamas olarak yorumlanr. Gne bunu bile
rek, isteyerek yaparm. Gne insanlara kznca,
gcenince kuraklk balar, yamur yamazm . te
Anadolu'nun birok yerlerinde bugn dzenlenen ya
m ur duas gnein gnln yapmak, yamur yamay
salamak iindir. Bu inan da eskia Anadolu dinle
rinden kalmadr.
Bugn bu kayna bilinmeyen, islam dininin etki
siyle yerletii sanlan bir inantr. Kimse bunun ok
eski alardan kaldn, ok tanrc dinlerle balantl
olduunu bilmez bile. Halk bunu yaygn, gerekli bir
inan olarak srdrr. Karadeniz kylarnda, yazn
yaylalarda gnele ilgili elenceler dzenlenir, krlara
klr, horonlar tepilir, trkler rlr, alglar al
nr, yemekler yenir, oyunlar oynanr.
Halk dilinde gnele ilgili bilmeceler, bulmacalar
da vardr.
Atee girer yanmaz
Suya der slanmaz.

72

Su stnde slanmaz
Yere der paslanmaz.
*

p demeden
Dala konar.
*

Yrr yrr z etmez

Hzl gitse toz etmez.
Gne halk trklerine de girmi, deiik konularn ilenmesinde bir z nitelii kazanmtr.
Sabahtan gne alur
Camli penerelere
Erittun yaglarumi
Kodun tenerelere.
*

O dayanmaz gnee
Yari yolladum ie
Yri kara bulutum
Glge eyle gnee.
*

am altnda amaur
am beni burdan aur
Gne gibi yarum var
Balian gzler kamaur
Gnein halk trklerinde kaplad yer olduka
nitir. Bunun gnele yaam arasndaki sk balant
ile yakn bir iiikisi olsa gerek. Halk inancna gre kut
sal sayh;nayan varlklarn trklere pek girmediini
biliyoruz. nsanlarn sevdii, sayg duyduu varlklarn
ou kutsal bir nitelik tar.
*

73

GNLER
Anadolu halk yedi gne yedi ayr anlam verir. Bun
larn ou dinlerle gelen, zamanla benimsenen inan
lardr. Cuma gnyle ilgili olan btn inanlarn
kayna islam dinidir. O gn, btn mslmanlar iin
dinlenme, camide toplanma (slam dininin dou y11la
rnda toplum ilerini grmek iin yalnz erkekler
mescitte toplanrlard) gndr. Bu toplantya, namaza
kadnlar katlamaz. Ayrca kadnlar evlerde de birta
km ileri yapmaz. Bugn Anadolu'da bir btn olarak
uygulanmayan byle inanlar (cuma gnyle ilgili)
vardr.
Cuma gn toz dar atlmaz,
Cuma akam soan yenmez.
Cuma akam islam geleneklerine gre kadnla er
kein sevime gecesidir. Soan az kokuttuu iin se
vimeyi engeller Bu yzden bu akam soan yenmesi
doru deildir. Peygamber'in byle bir buyruu vardr
ayrca.
Cuma akam ana rahmine den ocuk bilgili olur.
Peygamber Muhammed'e annesi cuma gecesi gebe kal
d, doum cuma gn olduu iin bu gece mslman
larca kutsal, uurlu saylr. Ondan dolay islam
lkelerinde evlenmeler, gerdee girmeler okluk uma
gecesi olur.

74

Cumartesi gn amar ykanmaz. Bu inancn kay

na Yahudi dinidir. Yahudiler sebt dedikleri cumartesi
gn dinlenir, i grmez. Onlarn inancna gre evreni
yaratan tanr yedinci gn olan cumartesi gn dinlen
mi. Onun iin btn Yahudiler cumartesi gnn kut
sal sayar, i yapmay yasaklar.
Sal gn amar ykanmaz, ykanan amar gi
yen onu stnde kirletemeden lr. E ski Anadolu
inanlaryla en kk bir ilgisi yok bu inancn. Birta
km hristiyanlar sal'y ursuz sayarlar. Bu ursuz
luk stanbul'un sal gn Trklerin eline gemesinden
dolaydr. Ortaa'da stanbul hristiyanlar iin kutsal
bir il saylrd. Onun Trklerin eline getii gn btn
hristiyanlar byk bir ac gn, znt gn diye kut
suz, ursuz sayarlar. O gn pek i yapmazlar (Anado
lulu Rumlar.)
Zamanla bu inan A nadolu'a yanyana yaayan
hristiyanlardan mslmanlara da geti. Bugn Anado
lu'nui birok yerinde sal gnnn gerekten ursuz
olduna inanlr.
Mslmanlar okluk perembe gnn i gn diye
seerler. okluk amar o gn ykanr, ev, ortalk o
gn sprlr, dzenlenir.
Anadolu'da yaayan hristiyanlarda, Avrupa'daki
ler gibi pazar gn pek i yapmaz, almazlar. Msl
manlar ise Cuma gn dinlenir, pazar gn de
alrlar. Ancak Osmanl imparatorlu dneminde Trk
lerin belli bir dinlenme gnleri yoktu. Haftann yedi g
nnde de allrd. Yalnz din bayramlarnda dinlenme
olurdu. Bu da islam dininin etkisi yzndendi.
Eski Anadolu uluslarnn inanlarnda gnlerle il
gili olanlar bugn iin pek bilinmiyor. Gnlerle ilgili
inanlarn ou tek tanrc dinlerin ortaya k ile ba
lantldr. Evrenin tanr eliyle belli bir zaman sresi

75

iinde yaratld inanc ilkin Tevratla ortaya atld. Es

kia dinlerinde exrenin yaradl inanc bambaka bir
nitelik tar. ok tanrc eski a dinleri byle yoktan
varedilme olayna pek inanmaz (1).
Anadolu'ya gnlerle ilgili inanlarn birou da Ro
mallarla gelmitir. Romallar gnlere belli birer an
lam, zellik tanr. Bu da Roma dininde tanrlarn ayr
ayr gnlerinin olmasndan ileri gelir. Anadolu iin
byle bir durum yoktur. Bugn, Anadolu'ya deiik
ynlerden gelip yerleen topluluklarn etkileri yzn
den, gnlerle ilgili pek ok inan vardr. Bu inanlar y
reden yreye deiir. amar ykamadan, gezintiye
kmadan tutun da hamama gidinceye dein belli gn
ler vardr. Evlerde toplant gnleri bile ayr ayrdr. Ya
hudi, islam inanlar ile karan cuma, cumartesi
gnleriyle ilgili btn inanlar Anadolu'ya daha ok or
taada gelmitir.
Zamanla zelliklerini, niteliklerini yitiren bu inan
lar yeni yeni anlamlar kazanm, evrelerin gelenekle
rine,
greneklerine
uymu,
cmlarla
karp
kaynamtr.
Karadeniz kylarnda yaz, bahar aylar yaklanca
yaylalara kmann bile belli gnleri vardr. O belli g
nn dnda yola gidilmez, yaylaya klmaz, uursuz
luk saylr. Kimi yrelerde yeni doan ocuklarn adlar
bile belli gnlerde-, zellikle cuma gnlerinde konur (da
ha ok m slmanlarda).

(1) Eski Anadolu inanlarnd,a eV-enin yoktan varedildii ko

nusu yoktur. Btn Olympos tanrlar yaratc deil ynetici
dir. Evren ne yaratlm, ne de yok olacaktr. Bu dnce
sonradan Yunan felsefesine girmi, Bilge Eflatun'u etkile
mitir.

76

YILAN

Ylanla ilgili btn inanlarn kayna eskia

Anadolu dinleridir. Eskia dinlerinde ylan kutsal bir
varlkt. Ona kar korku ile kark bir sayg gsterilir-
di. Hititlerde Illuyanka ad verilen byk ylan ayr bir
zellik tard. Zamanla bu inan btn ylanlara uygu
land. Ylanlarn kimi uurlu, kimi uursuz saylr. Ge
nellikle angona ad verilen ev ylan uursuz saylmaz.
Evlerde, duvar deliklerinde grld zaman ona kim
se dokunmaz. Evin koruyucusu saylr. yleki bu ylan
teki ylanlar (ondan biraz daha byk olanlar) yutar.
Kara ylan, engerek ylan, sar ylan, alacal ylan,
boz ylan gibi deiik trde ylanlar uursuz, korkulu
saylr. Onlar grld yerde ldrmek bile iyilik ola
rak nitelenir.
Bir ylan ldrp aaca asnca yam ur yaar. Bu,
Anadolu'da ok yaygn bir inantr. Yamur duasna
kan kyller buna byk bir nem verirler. Yamur
yasn diye ylan ldrp aaca asarlar. ldrlen y
lan suya ,tlr da yitip giderse yamur durmaz, gittike
artar, ortal seller sular kaplarm. Bu yzden ldr
len ylan (yamur yadrmak iin) bir ipe balar yle
suya salarlar. stenildii lde yamur yanca sudan
karr topraa gmerler. Ylan ldrp sylenen yap
lrsa yamur yaar m, yamaz m o da ayr. Bu, ho bir
inan olmaktan teye gemez besbelli.

77

Kylerde, kk kasabalarda ylanla ilgili byler

yaplr. zellikle birtakm hastalklarn giderilmesin
de, urplmalarda, sinir bozukluklarnda ylann yararl
olduu inanc yaygndr. Ylan gmlei denen kalnt,
ylann deitirdii ince deri byclkte nemli bir
yer tutar. Ylann gzleri nazar demelerinde yararly
m. Kar-koca anlamazlklarnda, geimsizlikte, sevgi
yi elde etmede, kendine ekmede ylandan yararlanma
gelenei vardr.
Ylan canl tutup iplik gemi bir ineyi gznn
birinden sokup tekinden kardktan sonra iplii sev
dii kimsenin giysisinin bir yerine gizlice takma yoluy
la sevgili elde edilir, o iplik giysisinde durduu srece
yanar tutuur, sevgilisinin ardnca koar, onu unuta
mazm.
Kzd, sevmedii bir kimsenin evinin kapsnn
eii altna ylan gmlei, ylan kemii gizlenir, by
yaplan kimse o gmlek, ya da kemik zerinden yedi
kez geerse, b y yapann dilei olur, by yaplan
kimse istenen duruma sokulurmu.
len bir dmann ruh u ylann gvdesine girer, in
sana ktlk edermi. Bu yzden ylan ldrmek gere
kirmi. Ylan, insanlar kandrmak, onlara su
iletmek iin, insan klna da girermi. Bu inancn
Havva-Adem masal ile yakn bir ilgisi olsa gerek. An
cak ok eski, ok tanrc dinlerde de buna benzer inan
lar yaygndr. Smerlerde, Urartularda, Kafkas
uluslarnda byle inanlar vardr.
Ylann kutsal bir varlk olduuna inanan, ona do
kunmay su sayan topluluklar da grlr (birtakm
Hindistan ulusu).
Baka bir inanca gre ylann dili atall olduu iin
dedikodu, arabozuculuk, geimsizlik olaylarna yolaar
m. atal dil bozgunculuk belirtisi saylr. Bu yzden
dedikoduyu, arabozuculuu seven, boboaz kimselere ge
nellikle ylan diJ1i denir. Anadolu'nun kimi yrelerin-

78

de ylan anlayl, kavrayl kimseleri yanstan bir r

nek niteliindedir. Onda ylan zekas var sz bu tr
insanlar anlatmak iin sylenir. Halk arasnda yara
maz., ancak kavrayl, anlayl (zeki) ocuklar da ylan
diye nitelenir.
Eski ev ykntlarnn arasnda vlan grlnce ora
lara sokulmak, oralarda gezinmek, teberi almak uur
suz saylr. Ylan o evin bekisidir, derler. Byle
ykntlardan, yeni yaplan evlerde kullanmak iin, ta
almak bile doru saylmaz. Evin bana bir uursuzluk
gelir, eninde sonunda yklr, ssz, kimsesiz kalrm.
Karadeniz kylarnda soyguncu, unun bunun hak
kn yiyici, alc kimselere de ylan krkan denir. Yla
nn derisini yzen, tyn kazyp alan. (geri ylann
ty yoktur) kimse anlamna gelir. Ylan st kokusunu
ok severmi. Yaylalarda, yaylma kan inekleri yla
nn emdii bir gerektir. Ylan stn emdii inei sa
hiplenirmi, onun yanna bakalarn yaklatrmazm.
Bu yzden yle ineklere sahipli denir.
Karadeniz kylarnda sylenen trklerin i'.)unda
ylan kavram vardr. Ylan trklerin, daha ok, giri
blmlerinde geer, konu ile dorudan doruya bir ilgi
si yoktur.
Yamatnun istinde
Ylan alacalar
Gzel gzel kzlarun
A'lasun gocalar
(Yamann oyas ylan gibi alacal
Gzel gzel kzlarn
Kocalar alasn).

79

Derenun gysnda
Gara yanun foU
Geldi geti garimdan
Gzleri doli doli
(Derenin kysnda
Kara ylann yuvas
Geldi geti karmdan
Gzleri dolu dolu)
*

Yilana bak yana

Alaca sariluyi
Byle idi yszilar
Nenen ne dariluyi
(Ylana bak ylana
Aaca sarlyor
Aln yazlar byleydi
Annen neden darlyor?)
*

irmsiun giyisinda
Yilanun gmukleri
Geldi geti garima
Kpetun enukleri
(Irman kysnda
Ylann kemikleri
Geldi geti karma
Kpein yavrular)
Ylanla ilgili inanlar Anadolu'nun btn yrele
rinde deiiktir. Bu da evrelerin deiik dnemlerden
gelen ayr ayr gelenekleri benimsemeleri sonucudur.
Gene Anadolu'da ylann sayg grd, ona dokunul
mad yerler de vardr.
Ylann ataszlerinde de nemli bir yeri vardr. Bu
da onun, ne denli geni bir alana yayldn, etkili oldu
unu gsterir. Burada o tiir ataszlerinden rnekler
verelim:

80

Ylan adamn topuunu gzler adam ylan ban.

Ylan bile topran katk eder.
Ylan delii bin altna.
Ylan hikayesi krka srer.
Ylan kande erilirse erilir, ini kapsnda dorulur.
Ylan kendi erisin bilmez deveye boynun eri der.
Ylan kkken boulur.
Ylan sokan uyumu a yatan uyumam.
Ylan yarpuzdan kaar nereye gitse yarpuz kar
gelir.
Ylan yldz grmeyince lmez.
Ylan yiyen hekim bulamaz.
Ylana yavrusu dman olur.
Ylan ben tutaym ki gzne sen bakasn.
Ylan tynce.
Ylan yumuak diye el sunma.
Ylann akna da lanet karasna da.
Ylann ayan karncann gzn mollann ekmei
ni gren olmam.
Ylann ba arynca yolun ortasna kar.
Ylann ba kkken ezilir.
Ylann sevmedii ot deliinin aznda biter. (*)

* Erturul Kemal Eyuholu: iirde ve Halk Dilinde Ataszle

ri ve Deyimler, 19113.

F/6

81

ATE

Birok yerde atein de kendine gre bir dokunulmaz

l vardr. Ate de kutsal saylr biroklarnca. Atee kar
tkrmek, atee svmek, atee trnak atmak, su dk
mek uursuz saylr. Sabahleyin evinden bakasna
ate verenin oca snermi. Bu yzden erkenden birine
ate vermek uursuz bilinir. Anadolu'nun birok kyle
rinde, daha dorusu yazn yaylalarda, sabahlar komu
lar ate yakmak iin birbirinden ate isterler. Kibritle
ate yakmak biraz uzun srd iin yanm' kor, ya da
tavl denen ucu yanm odunla ocak tututurmak daha
kolaydr. Bu nedenle birbirinden ate ister komular.
Birou bu istei yerine getirmez, kibrit verir. Kimi de
kendi ocanda yakt bir ray gnderir, kor, ya da
tavl vermez.
Ate verenin evinin bereketi ate alann evine ge
ermi bu inanca g::e. Bu inan yeni deil, ok mu ok
eskidir. Atein kutsal sayld alardan kalmadr.
ran'da Zerdt dinine gre ate kutsal olduu iin ocak
sndrlmez, tapnakta boyuna yanar. Bu inanc srd
ren ranllar atee tapan (ateperest) kimselerdir. An
cak atein kutsall .. XX. yy. dein varr.
Smerlerde daha da eskiye gider. Eski Msrllarda da
ate kutsal saylr. Anadolu'da atein kutsall Hitit
ncesi uluslarda olduu gibi Hititlerde de vardr. Atee
82

adak sunmak, sa samak -kesilen kurbann kann

dkmek deimez bir gelenektir. ..X.yy. dan sonra ya
ayan Anadolu uluslarnda da ate kutsaldr. Birok
din trenleri atele, ocak banda yaplr. Tanrlara su
nulan adaklar atee atlr, atete yaklr. Bunun en ak
rnei atein stnde duran ayakl kutsal kazan 'dr.
Ate Hindlilerde de kutsaldr. Onlar da atee kar
zel bir sayg gsterirler, ylanlara gsterdikleri gibi.
Anadolu topluluklarnda atein kutsall islam di
ninin benimsenmesinden sonra da srp gitmitir. (1)
Ahilarda, Bektailerde, Mevlevilerde ate, atein bu
lunduu ocak kutsaldr. Btn bu inanlarn znde
ok eski a dinlerinin, atein bir tanr olarak kutland
dnemlerin derin izleri, kkl kalntlar vardr. Bir
evin yklmas, bir kimsenin bana byk bir ykm
gelmesi, halk arasnda, oca snmek deyimiyle anlat
lr. Oca snd, ocana incir dikildi, oca ttmez ol
du. Gene halk arasnda ev kurmaya, ev dzenlemeye ev
ocak sahibi olmak, ot ocak enletmek, oeak tttrmek
denir. Ocak, dolaysyla ate, insan yaamn srdren
temel ilkelerden biridir halk -gznde.
Ocak gibi, ocak ta da zel bir kutsallk tar, sayg
grr. Anadolu'da, zellikle kylerde, ev yaplrken sra
ocak tan yerine koymaya geldimi dua okunur, kur
ban kesilir, balar datlr. Ocan, atein kutsall
ile ocakta pien ekmek arasnda da balant vardr.
Kylerde, gnlk ekmek okluk dz, geni bir ta
olan ocak ta zerinde pier. Ta nceden yaklan ate
te ekmek piirecek nitelikte kzdrlr. Hamur bu tan
stne konur, st kubbeli bir sala rtlr. Ekmek sa
denen bu sa aracn stne kl, daha stne de odun
konup yaklr. Buna ocak ekmei, ya da poaa denir.
Karadeniz kylarnda (daha ok Dolu Karadeniz ky
larnda, kylerde) ocak ekmeine poaa (boaca) denir.
(1) Bak: "Tanr yaratan toprak Anadolu:" .Z. Eyubolu.

83

Bundan dolay da ate, onun yand ocak nemlidir. Bi

rinin ocana svmek, gizlice ocan kirletmek byk
su saylr. Bunu yapana dman diye baklr. Bu gibi
olaylar ylesine nemli bilinir ki sonucu lme varan
dlere bile yol aar.
Geleneklerine, eski inanlarna ok bal kylerde
birinin ocana almak iin ieyenin ldrld bile
olmutur; Bir evjn erkeine en ar svglerden biri de,
senin ocana ieyim demektir. Bunu syleyen bir kim
senin, derin bir fke srasnda ldrlmesi iten bile de
ildir.
Ocak, ate kutsallnn baka bir nedeni de evin
canlln, enlik oluunu, yaam srdrmeyi sala
masdr. Bir ev yaplrken ona ocak ta vermek byk
bir dostluk, gnlde<_1lik belirtisi saylr. Gene Anadolu'nun deiik blgelerinde yeni evlilerin ocan yrenin
en saygdeer yalsna yaktrma inanc vardr. Bu dav
ran yeni evlilere uur getirmek, onlara mutluluk sa
lamak iindir. Bir kimsenin oca ttt, atei yand
srece dmanlar kskanlndan atlar'm Dma
nn ilk ii atei sndrmek imi.
Ate ormana girdiinde aalar alar'm. Aala
rn rzgarla kard hrty ateten korkup alama
olarak nitelemenin znde yangn korkusu olsa gerek.
Ate yanan yere cinler giremez 'mi Ate snnce cin
ler, periler ocak banda toplanr'm. Ocakta ate czr
.

damaya balaynca dmanlarn yrei yanar'm.

Dost ate yakar dman ate sndrr'm. Atein, oca

n kutsallndan domu btn bu inanlar. nsanla

balam, gene insanla srp gidiyor ate.
Felsefe tarihinde atein, btn varlklarn z, ilke
si olduunu syliyen Anadolu'lu bilge Herakleitos sez
mi kutsalln. Bu yzden frnda bile tanrlar vardr,
demi.
Ate yalnz halk dncesinde deil, Divan iirinde
de olduka geni bir yer tutar. Btn Divan ozanlar

84

atei deimez bir konu olarak ilemitir. Durum ran,

Arap yaznnda da yledir. Gerek bu ad geen yazn
trlerinde, gerekse halk yaznnda ate tkenmez bir
konudur. Bunun din inanlaryla da zel bir balants
vardr. Ancak dinde ate korkutucu yokedici bir nesne
dir. Atein en gls, dinde, cehennem a tei'dir.
Atein insan rktc bir anlam kazanmas biraz
da doa olaylarnn etkisiyledir. Yldrmlar, gne
yakmas yangnlar bu korkunun domasna yolam
tr. Dinlerin ileri srd cehennem atei'nin kayna
da bu doa olaylar olsa gerek.
Anadolu'nun birok yerinde yaz aylarnda yaylalar
da, yksek da doruklarnda byk ate yakma, da
dan daa ldak gsterme gelenei vardr. Bu iki
amala yaplr. Biri yabancl, yrtc hayvanlar korkut
ma, srleri kollama, tekiyle cinleri, perileri datma.
Halk arasnda ateten korunmak iin hamayl, muska
(nsha) tama gelenei de vardr. Birtakm evlerin ka
ps stne yangn nleme amac ile nazarlk taklr.
Bu nazarlklar okluk hayvanlarn ba kemikleri, boy
nuzlar, ya da at nal olur.
llerde birok evlerin kaplar stne yangndan ko
runmak iin "Maaaaallah ", "Ya Hafz", "Ya
Maliklmlk " gibi arapa szlerin yazld levhalar
aslr. Bunlarn asld evler yangndan korunurmu.

Dere akar enie

Ben giderum peine
Gezel gzel gzlarun
Yanarum ateine
(Dere akar inie
Ben giderim peine
Gzel gzel kzlarn
Yanarm a teine)
....

85

Ylanla olduu gibi atele de ilgili ataszleri vardr

halk dilinde:

Ate atele sndrlemez.

Ate avulanmaz.
Ate demekle az yanmaz.
Ate dumansz olmaz.
Ate dt yeri yakar.
Ate olsa girmi kadar yer yakar.
Atee dnce gz yummak olmaz.
Atei klde saklarlar.
Atein dostluu olmaz.
Atein olu kl olur.
Atele oyun olmaz.
Atele su bir arada .Jlmaz.
Ateten korkan t l unden ;;ak\r.r.

(Erturul Kemal Eyubolu, ADY.J.

86

KURT

Halk inanlarnda ayr, zel bir yeri vardr kurtun.

En eski alardan beri Anadolu'da kutsal saylr. Asya
Trklerinde de kutsaldr, sayg deer bir hayvandr.
Trklerin ongun 'u saylr. Byk sayg gsterirler. Ad
na adaklar sunar, trenler dzenler, lenler verirler.
Anadolu'da kurt, ilkin Hititlerde ortaya km. Hi
titlerde kurt tanrlarn yolda, ayakdadr. zellikle
orman tanrlar kurtu ok sever, yanlarndan ayrmaz.
Biri Asya, biri Anadolu kaynakl iki inan var kurt
la ilgili. Asya'dan gelen XIl.yy.dan sonra girmi halk
inanlar arasna. Anadolu kaynakl olan ise eskiden
beri srp gitmi alar boyunca. Kurt, Hititlerde bir
totem deildir, Asya Trklerindeyse totem 'dir.

Kurtlar uluyunca inekleri yemesinler diye gkten

azlarna yiyecek der'mi. Byle syler halk inanla

r. Bu inan kurtun kutsallndan tanrsal bir nitelik

tamasncftm dolaydr. Tanrsal niteliklerle donanm
birtakm ermi'lerin kurtla kuzuyu bartrdklar sy
lenir. Btn yrtc hayvanlar ermi'in evresinde top
lanr, sonsuz bir bar, kardee bir balam iinde
yaarm. Kurda ensen niin kaln diye sorm ular, o da,
kendi iimi kendim grrm de ondan, demitir. Bura
da kurt kendi iini kendince grmenin rneidir.

87

Yazn srlar, koyunlar yaylalara knca, kurtlar

da onlarn izini srer, yaylalara kar. Kurdun hayvan
lara. saldrmasn nlemek iin zel bir by yaplr. Bu
na kurdun azn balama denir. Az balanan kurt
srnn iine girse bile hayvanlara saldrmazm. Kur
dun azn balama, hayvanlarn yayld yaylm s
nrlandrmakla olur. Evde, ocak banda, topraa
drtgen, dikdrtgen biiminde izgiler ekilir. Hayvan
larn yaylacaklar krlarn snr ular belirtilir. Oku
nur, flenir. Hayvan snr izgilerinin iinde kald
srece kurt ona dokunmaz, snr izgileri dna knca
paralarm.

Kurt dumanl havay sever, derler. Yaylalarda orta

la sis knce evre grlmez. Kurtlar da kimseye g
rnmeden srye saldrr, yakalad hayvan paralar.
Ya da rktp srden ayrr, ssz yerlere doru ka
rr, orada yer. Aa yukar yaz boyunca bu olay byle
olur.
Kurtlar uluyanda ya ayaz olur, ya kar yaar'm.
Yazn uluyanda hava alr, gece ayaz olur. Kn ulu
yanda ise kar yaar. Bu inanlarn gerekle az ok ilgisi
vardr. Kimbilir, havann deiimi onu etkiliyor, bu
yzden uluyor. Kylerde bu olayn gerek olduu, de
nendii sylenir.

K ufay koydum suya

Su dolacak dolacak
Gene kurt uluuyi
Hava ayaz olacak
(Kovay koydum emeye
Su dolacak dolacak
Gene kurt uluyor
Ha va ayaz olacak)
*

88

Hava tipi olunca kurt tipinin geldii yne arkasn

dner, yle ulurmu. Yzn tipiye dner de ulursa a
zna kar dolar onu boar, derler. Byle ar tipilere ya
da byle tipilerin olduu yerlere kurtboan derler.
Trabzon ilinin Maka ilesiyle ona bala Hamsiky ara
snda Kurtboan diye anlan bir yer vardr. Burada yal
nz kurdu deil, insan bile boacak nitelikte korkun
frtna olur, kar evrentileri (anaforlar) insann soluu
nu keser.

Hasta oldi ufaum

Oy elmesun elmesun
Bulgar haber yolladi
Kurt gulakli gelmesun
(Sevdiim hastaland
Oy lmesin lmesin
Bulgar haber yollad
Kurt kulakl gelmesin)
Bu Karadeniz trks Bulgarlar iin sylenmitir.
Karadeniz yiitleri (uaklar) kurt kulaklarna benze
ye ulu balk giyerler, gugula (kukuleta) denen bu
balklarn iki yannda kurt kula gibi yukar dikilmi
ular vardr. Bu balk, Karadeniz uaklarnn ok eski
den kalma bir giyeceidir. Bulgarlar buna kurt k ulakl
derlerdi. Karadeniz balklar Bulgar kylarna bas
kn yapp onlar rkttkleri iin bu trk sylenirmi.
Yanlar srmal zpka (paalar dar, a krkl panta
lon), nden.)likli, kavumal yelek, bata kurt kulakl
gugula, belde bak, tabanca, kama ayakta dolakl iz
me, ya da yn bal ark. Bu kla brnen Karade
nizli gerekten insan rktr. Kurt kulakl gugula
uzun sre giyildi. Cumhuriyetten sonra, giyim kuamn
bir yasa ile deitirilmesi sonucu o da giyilmez oldu. Bu
balk ok eski bir Anadolu baldr. Asya ile ilgisi
yoktur.

89

Bu tr balk zamanla znden, kaynandan uzak

h: m bir inancn srdrlmesinden baka bir anlam
tamaz. Dnlerde, derneklerde, bayramlarda bugn
bile bu balk gizlice giyilir.
XIII. yy.'dan sonra Anadolu'da yaylmaya balayan
baka bir inanca gre; kurt, Trklerin Ergenekon 'dan
klarnda onlara yol gstermi, nclk etmi. Bu
yzden kutsal bir nitelik kazanm. Bu yknn Anado
lu uygarl ile pek ilgisi yoktur. Anadolu'da gelien
kurt inanc ok daha eski olduu gibi z bakmndan da
daha zengin, daha renklidir. Asya inancna benzer bir
inan Romallarda da vardr. Yalnzca Anadolu'da geli
en inan en eskisi, gnmze bir btnlk iinde kala
mdr. (1)
(1) Burada bir aklama yapmak, bir konuyu aydnlatmak ge
rei vardr: Trklerin XII. yy.dan sonra, 1071 Malazgirt sava
ardndan, Anadolu'ya gelip yerletiini syleyenlerde
btn Anadolu inanlarn, geleneklerini, greneklerini As
ya'dan gelmi gsterme eilimi vardr. Onlara gre Trklerin
geliinden sonra Anadolu'nun eski uygarlklar, dnce var
lklar yok olmu, Anadolu'yu bir btn Trkler (Asya' dan ge
lenler) yaratmtr. Duygusal, kksz bir eiliminden teye
geemeyen bu dcenin gerekle ilgisi yoktur. Asya'dan ge
lenler, uygarlk getirmek yle dursun, yemek piirmeyi bile
bilmiyorlard. Nitekim bugn Trk mutfa dendiinde yal
nz Anadolu yemekleri ortaya konur. Anadolu'ya 107l'den n
ce, sonra diye ikiye blenlerin Asya kaynakl bir yemekleri
olmad gibi yemek adlar bile yoktur. Asya'dan gelen a
manhkla ilgili inanlar bile Anadolu'da erimi, yerli dnce
yaratmalarnca zmlenmi, yeni bir btn olarak ortaya k
mtr. Anadolu ulusu gibi, Anadolu inanlar da tarihin sz
gecinden geerek, karp kaynaarak yeni bir btnlk
kazanmtr. nanlar gibi btn dnce varlklar da da'r
dan gelmemi, tarih boyunca bu toprakta yaayan insanlarca
yaratlmtr. Anadolu btn ynleriyle karmak, zmlen
mi bir btndr. XII. yy.'dan sonra balayan gelimeler
onun ksack bir dnemidir. Anadolu toprann insan da,
uygarl da, dncesi de adrc gmen deildir.

90

Kurtla ilgili ataszlerinden rnekler:

Kurda boynun neden kaln demiler, kendi iimi ken
dim grrm de ondan demi.
Kurda konuk giden kpeini yannda gtrr.
Kurda koyun inanlmaz (smarlanmaz).
.
Kurdu kurt ile avlamal .
Kurdu ormandan alk karr.
Kurdu srye an sesi eker.
Kurdun yannda ku da geinir.
Kurt avn bilir.
Kurt azndan kuru alnmaz.
Kurt doyduu yeri dokuz dolar.
Kurt dumanl havay sever.
Kurt eline geen kuzu sa kmaz.
Kurt kartaldan korkar.
Kurt kocaynca kpein maskaras olur.
Kurt kulandan tutulmaz.
Kurt kurdu yemez.
Kurt tyn deitirir huyunu deitirmez.
Kurtsuz da olmaz.
Kurttan kurt olur itten it.

(E.K.E.A. G. Y.)

91

YILDIZ
Ay, gne gibi yldzlarn da halk inanlar iinde
geni bir yeri vardr. Yldzlarla ilgili inanlar da gk
varlklarnn birer tanr, tanra olarak benimsendii,
kutland dnemlerden kalmadr.
Anadolu inanlarna gre, yldzlarla insanlar ara
snda bir yazg (alnyazs) balants vardr. Yldzlar
insanlarn yazglar 'dr. Gkte parlayan yldzlarn sa
ysnca yazg vardr. Gkten yldz dtnde bir in
san lr. Bu inan bugn bile yaygndr. Halk yldz
kaymalarna yldz dmesi der. Her insann bir yldz'
vardr. Kimin yldz derse o lr. Kimin yldz par
larsa o ykselir. Yldzla insan arasnda kurulan ba
lant en eski Anadolu dinlerinde, btn komu
uluslarn inanlarnda vardr. Yldz insanlarca iki
nemli anlam tar. Biri insanlarn yazg denen alnya
zlarnn yldzlara, onlarn doup batmalarna, hare
ketlerine bal oluu, teki bir olayn nceden
bilinmesi, ne gibi bir sonuca varacann anlalmas
ifo yldzlarla fala bakma. Buna yldz fal denir. Yldz
fal nn verecei sonuca kar beslenen inan kesindir.
Onun amyacana, olduu gibi kacana inanlr.
Yldz fal eski Msrllarda, Smerlerde, Asurlular
da, Hintlilerde, ranllarda, inlilerde, Akadlarda, Hi
titlerde, teki Anadolu uluslarnda, Romallarda,
Greklerde, Fenikelilerde vard. Daha birok uluslarda
da vard, bugn de var.
'

92

Anadolu inanlar arasnda teki uluslarn inanla

rna benzemeyen, ayr bir zellik tayan yan, tarmla
ilgili olulardr. Tarmla uraan kylerde yldzlarn
doup batna , gkyznde grnmelerine, yrngele
ri zerinde yrmelerine byk bir nem verilir. Gerek
ince ekin denen buday, arpa, avdar, gerekse yeillik
(sebze) denen yiyecek bitkileri ekilip dikilirken yldzla
rn durumuna baklr. Yldzl, parlak, aydnlk geceler
den. sonra gelen gnlerde tarm yapmaya byk bir ilgi
gsterilir. Yldzsz, karanl k, yal gecelerin ardnca
gelen gnlerde ne ekin ekilir, ne de biilir, harmanla
nr. Yazba yaylaya kma zamanlarnda bile gler ge
nellikle ya yldzl gecelerde, ya da ondan sonra gelen
gnlerde yola koyulur, yaylaya gider. Yldzl gece, zel
likle gk yznn ok parlak olduu gece, uurlu say
lr. Yamurlu gnlerin ardndan gelen parlak, yldzl
geceler havann aacan, ayaz olacan gsterir. Ayaz
olan gecelerde ila yaplr, evlerin damlarna konur,
gn amna dein bekletilir. Gene yldzl gecelerde d
n yapmaya da nem verilir. Kylerde, dn, dernek
yaplrken ge kar silah atmak gelenei de vardr.
Yldzlarn parlayp snmelerini halk gz krpma diye
yorumlar. Yldzlar ya yeryznde birine ya da gky
znde birinin (nceden len bir kimsenin ruhuna) gz
krpar. Bu gz krpma birinin lm iin de olabilir. Ge
ce yldz kayar, birinin mezar stne der gibi olursa
o mezara nur yaar'm. Ona artk ermi diye baklr,
mezarna yamalar balanr, mum dikilir, adaklar ada
nr, salar salr.
Yldzlara, bir inanca gre, gkte dolaan melekle
rin gzleri diyenler de vardr. Kar koca arasndaki an
lamazlklar, geimsizlikleri genellikle yldzlarnn
barmad biiminde yorumlarlar. Her insann bir yl
dz varm, ancak yldz uyuan kimseler arasnda iyi
geim, yaam mutluluu olurmu.

93

Btn bu inanlar eski a dinlerinin birer kalnts

olup insanla tanrilar arasndaki ilikileri yanstr. Yl
dzlarn en ok getii trkler yine Karadeniz trkle
ridir:

Gdeki yulduzlar
Pay edelum gzlari
Aldiler gzelleri
Galdi yaramazlari
(Gkteki yldzlar
Blelim kzlar
Aldlar gzelleri
Kald irkinleri)
*

Nereye gideyisun
E ufaum ufaum
Sabh yulduzi gibi
Alsun baa afaun
(Nereye gidiyorsun
Ey km km
Sabah yldz gibi
Vursun yzme parlakln)
*

Kufayi kodun suya

Oy dolmadi dolmadi
Ne edeyim Allahum
Yulduzumuz uymadi

(Kovay koydum suya

Ah dolmad dolmad
Ne edeyim ey tanrm
Yldzmz uymad)
*

limayin yaruma
O kuuktur kuuktur
Olan Allahtan oldi
Yulduzcuu duuktur
94

( Dokunmayn yarime
O kktr kktr
Olan tanrdan oldu
Yldzc dktr)

Bu trkler gelii gzel sylenmi, amasz nitelik

te dil varlklar deildir. Her trknn syleniinde
gerek bir ama, bir anlam vardr. Karadeniz trkleri,
gerek olaylar karsnda sylendii iin, yaamla ya
kndan ilgidir Trklerde yeralan yldz sz de bou
na deildir. Halkn yaamna girmeyen trksne de
girmez, besbelli bu.
Yldzla ilgili birka deyim:

Yldz barkl.
Yldz saymak.
Yldz akmak.
Yldz alak (yldz dk).
Yldz barmak.
Yldz dii.
Yldz dmek.
Yldz parlak (yldz parlamak).
Yldz sevmek.
Yldz snmek.

(E;K.E. AGY.).

95

DEMR ISIRMAK

K aylarndan ilkyaza gei dneminde gkler gr

lemeye, imekler akmaya, yldrmlar dmeye ba
lar. lk gk grlts duyulduunda demiri srmak
inanc vardr. . Grlty ilk duyanlarn elinde bak,
kazma, balta, orak, eki gibi demirden yaplm ne var
sa srmas uurlu saylr.
lk bakta nemsiz, nereden geldii bilinmez gibi
grnen bu inancn znde ok eski bir Anadolu dokusu
vardr. Eski Anadolu dinlerinde, sonra Greklerde, Ro
mallarda demirle uramak bir tanrnn iiydi. Hepha
istos denen demirci, bir aya topal bir tanr vard. Ate
yakmak, demir dmek, gkten den yldrmlar nle
mek, gklerin batanrs Zeus'un fkelenip frlatt yl
drmlara engel olmak onun iiydi. Ocan, atein
tanrsyd Hephaistos. Onun elinde demir bir pamuk gi
bi yumuar, su gibi eriyip akard. te gkler tanrs k
zp ortal allak bullak etmeye kalknca atelere
egemen olan demirci tanr Hephaistos'a snma gelene
i vard. Ateten (yldrmdan) korkan k aar, ona s
nrd. Onun yanstcs da demirdi. Demiri srma
gelenei bundan kalmadr. Demiri srmak bir yandan
korkuyu nlemek, bir yandan da bilmeden Hephaistos'a
snmak oluyor.
96

Demiri srma gelenei bugn din ilkelerine ok

bal Karadeniz kylleri arasnda olduka yaygndr.
Ancak bunun oktanrc dnemden kaldn, slam di
niyle badamadn bilen, duyan yoktur. Birtakm ho
calar, haclar bu inanla ilgili ykler bile uydururlar.
Bir insan diinin yzelli okka yk kaldrabileceini, de
miri srnca yldrm gnderen cinlerin korkup kaaca
n syler dururlar.
Demir srmann bir anlam da korkuyu nlemektir.
Birtakmlar korkunca sa elinin baparman dama
na daya, hzla yukar kaldrr. Bylece korkusunu gi
derir. Demir srmann yorumu evrenin inanlarna
gre deiiyor. Yalnz tarmclar arasnda en yaygn
eskiadan kalamdr. ranllarda, ran'dan gelen Trk
ler arasnda baka yorumlar vardr bu konuda (1).
Demirin bir de kutsal yan vardr. Bu tanr Hephais
tos 'la ilgili olduu lde tarmda da balamldr. Ta

rm demir aralarla yaplr. Tanr insanlara kolaylk

olsun, topraktan geimlerini daha kolay salasnlar di
ye demiri yaratm, insanlara onu bulacak anlay g
cn vermi.
slam inanlarna gre, demiri Hk bulan Davud pey
gamberdir. Demirci1erin nderi (piri, ustas) odur. Eski
Trk!erde de demir kutsaldr , demirci saygdeer bir ki
idir. Trkleri tutsaklktan kurtaran aralar yapa,
Tanrdalar 'n (demirden olduklar iin) eriterek Trk
lere k yolu aan demircidir. Ancak bu ykler Ana
dolu inanlarndan ok, pek ok sonradr. Anadolu
inanlar kaynak bakmndan .. en aa ikibin ylna
varr, yine .. ncbin ylnda Smerlerde (Mezopo'

(1) Burada anlatlan kayna eksia kaynakl olan inancn

yorumudur. Yoksa bununla ilgili. baka inanlar, demir sr
mann baka yorumlar vardr. Ancak bu yaznn konusu eski
a inanlardr, onlarla ilgili eski yorumlardr. Bu yzden bu
konuyu (demir srmay) ilgilendiren btn inan yorumlarn
zetlemedik.
F/7

97

tamya 'da) demir anlamna gelen anbar sz vardlr. As

ya dillerinde demir anlamna gelen szler ok daha
sonraki alarda grlr.
Anadolu'da demirciler, zerinde demirden aralar
yaptklar, demir ddkleri rs kutsal sayar, onun
zerinde (eskisinin, kullanlmayann bile) oturmaz, ona
basmazlar.

Demir srdm ocafla

Gzsun da d{/ece{lum
Gz seni alamasam
Bu yerden gideceflum
*

Demircinun ersine
Varyoz vururum varyoz
Ne eptum ne diledum
Nedur aradaki sz
(Demircinin rsne Balyoz vururum balyoz
Ne ptm ne diledim
Nedir aradaki sz)
*

E demirci demirci
Dfl demiri bakalm
Sen anasz ben yetim
Gel sarlu (p) yatalum
Demir, demirci szckleri halk trklerine girmi
tir. te yandan demirle ilgili halk deyimleri, ataszleri
nemli bir niceliktedir:
Demirciler demir der tun olur,
Sarlmadan ayrlme.s g olur.
dizeleriyle balayan eski bir halk trks vardr.
*

98

ARILMAt NAZR
(GOZ) DEGMESI
Bir insann akln oynatmas, bir yerine inme inme
si, ksa bir sre iin de olsa sayrlanmas (hastalanmas)
halk dilinde deiik yorumlara yolaar. Bu yorumlarn
banda arplma gelir. arplma 'nn halk inanlarna
gre tek nedeni yaplmamas gereken bir iin, bir eyle
min yaplmas , sylenmemesi gereken. bir szn sylen
mesidir.' arplma 'nn en yaygn durumu halkn
tutark dedii sara 'dr. Tutarkl denen saral kimsele
rin genellikle arpld inanc yaygndr. Tutark, insa
nn cinlerin, perilerin (kt glerin) saldrsna
uramas, iyilik eden glerin (meleklerin) onlara ye
nilmesidir.
nsann biri iyilik, biri ktlk eden iki trl cin 'i
vardr. Bunlar srekli sava iindir. nsann kt bir
davranta bulunmas, ktlk eden cinlerin stnl
n salarm. Bunun sonucu insan arplr. arpl
ma 'nn ok deiik nedenleri vardr: Kt sz sylemek,
gece sokaa su dkmek,. kutsal bir yap ykntsn kir
letmek, orada uyumak, oradan bismillah demeden ge
mek, ermi birisi iin ktlk etmek, onun arkasndan
kt sz sylemek, mezarln yanndan geerken slk
almak, trk armak, ya aa kesmek, gnee, aya,
yldzlara svmek, anaya babaya el kaldrmak (on /an
dvmeye yeltenmek, dvmek), kardele, anneyle kendi
99

ocuu ile (ister kz, ister olan) sevimek, d.b. birok

yasak ileri yapmak. Bata ekmek olmak zere undan
yaplan yiyeceklere saygszlk etmek, ayak altna at
mak.
Btn bunlar inan bakmndan sayg, sevgi gste
rilmesi gereken varlklardr. Bu gerekimleri yerine ge
tirmeyenlerin bana bir ykm gelirse yaplan iten
bilinir.
arplma birka trldr. Az, gz, yz erilmesi,
ldrma, el ayak gibi yelerin inme sonucu tutmaz, a
lmaz oluu, akln bozulmas. Bu inanlarn znde iki
ayr neden bulunur. Biri slam dininin yayl sonucu
ortaya km, biri eskia dinlerinden kalmtr. Cami,
kilise gibi tektanrc dinlerin douu sonucu ortaya
kan kutsal yaplarla ilgili inanlarn znde slam dini
nin, hristiyanln etkisi vardr. Cinlerle, perilerle
eskia Anadolu dinlerinden kalmadr. E skia Anado
lu dinlerinde, btn ad geen varlklar, tanrsal birer
nitelik tard. Ana-baba kutsald. slam dininde gr
len anaya, babaya sayg kurumu yeni deildir. Hititler
de buday, teki ekinler, zm kutsald. Onlarda
tanrsal zlerin varlna inanlrd. Dalar, sular, bir
takm aalarla hayvanlar da kutsald.
arplma olay karsnda ktlk cinlerini kov
mak, iyilik meleklerini (perilerini) yardma armak
iin deiik ilemler yaplr. Bunlar byc, cinci de
nen kimseler yapar. Halk arasnda bu ileri gren in
sanlara nefesi keskin denir. nme inip de bir sre sonra
geerse bu nefesi keskin hocadan, cinciden bilinir.
Yine halk arasnda stma, verem, kazkl humma gi
bi hastalklarn arplma sonucu ortaya ktna inan
lr. Her hastaln nedeni yasak bir eylemin
yaplmasna, bir ktle balanr. arplma biri gizli,
biri ak olmak zere iki trldr. Gizil arplma'da
hangi iten dolay arplmann gerekletii bilinmez.
Ak arplma 'da ise olayn nedeni bilinir. Falan gn
100

falan yerde u ii yapt, onun ardndan arpld. Korku

sonucu birden bire ortaya kan hastalklar ak arpl
ma saylr. Zaman bilinmeyen arplmalar ise gizli tr
dendir. arplmann baka bir trne de nazar demesi
denir. Bakalarnda bulunmayan bir zellikten, nitelik
ten dolay kskanlan, imrenilen insan, hayvan arplr.
Bol yemi veren aalarn bile arpldna, onlara na
zar deitdiine inanlr.
Yarum gitme ovaya
Tutar seni kolcilar
O fidan boylarni
Nazar eden yolcilar
(Sevdiim ovaya gitme
Kolcu denen grevliler seni yakalar
O fidan gibi boyuna
Yolcularn nazar deer.)
ok st veren ineklerin, gzel buzalarn, besli ku
zularn, koyunlarn, iyi gelimi boalarn , atlarn, ifte
iyi giden kzlerin arpldna, nazara uradna ina
nlr. Gzel, besli, grbz ocuklar da nazara urar,
a rplr.
arplma 'nn nedenlerinden biri saylan nazar de
mesi 'ne halk arasnda kt gz de denir. Halk arasnda
Allah kt gzden saklasn deyimi bu anlamda syle
nir. Nazar'dan saknmak iin hamayl, muska mavi
boncuk takl maaallah kullanlr. arplma ile nazar
demesi arasnda grlen balant arplma 'nn nazar
demesi sonttcu ortaya kmasdr.
Ne oldi sana yarum
Oy arpildun arpildun
Nazar ettiler seni
Bu hallere tu tuldun
101

(Sevdiim ne oldu sana

Oy arpldn arpldn
Nazar ettiler seni
Bu durumlara dtn)

Yarum gider koyuna

Beyaz ynden gocii
Takacam yaruma
Bi nazarlk boncui
(Sevgilim koyunlar gtmeye gidiyor
Gocuu beyaz yndendir
Takacam sevgilime
Bir nazar boncuu)
arplma, nazar boncuu gibi gizli glerle ktlk
eden cinlerle balantl bulunduu ileri srlen nesne-
ler Asya Trklerinde, zellikle aman dininde de var
dr. Ancak bu din ok yenidir. Nazar, arplma olaylar
en eski uluslarda; Babil, Msr uluslarnda, Smerlerde
Akadlarda, Anadolu uluslarnn en eskisinden en yeni
sine dein btnnde grlr. Babil byclkle n
salm bir lke olarak Dou yazmnda geni bir yer tu
tar. Mezopotamya uluslarnn zel bycleri, falclar
vard. yle ki byclk, falclk bir grevdi. Bundan
dolay Anadolu'da grlen arplma, nazar gibi olaylar
la ilgili inanlar Anadolu'nun dnda aramak, onlarn
kaynan Anadolu'nun dnda grmek, gstermek
doru deildir. Bugn halk dncesinde yaayan
inalar yerlidir.
Yarumun gidiinde
Kuruma bak kuruma
Nazar ederler Seni
ok alimli yruma
102

(Sevdiimin gidiindeki
Kurumlanmaya bak kurumlanmaya
Nazar ederler seni
ok alml yrme)
Gz demesiyle insan davranlar arasndaki balant
bu kk trkde aka dile geliyor.
arplma, nazar demesi gibi gerek d olaylarn
yaylmasnda ayr yol vardr. Biri eskialardan kal
ma inanlarn adan aa geerek gnmze kalmas.
Bunlar Anadolu yerlilerinin dilden dile, grerek, uygu
layarak aktardklar inan varlklardr. kincisi tek
tarnc dinlerin douundan sonra ortaya kan,
zlerinde eskia inanlarnn kalnts bulunanlar.
bunlar da din, inan ayrm gzetilmeksizin, bir arada
yaayan Anadolu topluluklarnn benimsedikleri inan
lardr.
ncler ise deiik gler nedeniyle dardan ge
len, Anadolu'da yorulan, yerlileriyle kaynaan, kar
maan yabanc, gmen inanlar. Bu nn Anadolu
toplumunda zmlendiini, yeni bir nitelik kazanarak
Anadolu'nun kimliine, kiiliine brndn gr
yoruz. Bu zmlenme olayn salayan da eskia Ana
dolu inanlardr. Gerek arplma, gerek gz demesi
(nazar demesi) en eski Anadolu uluslarnda vardr.
Anadolu dncesine bsbtn yabanc olan bir inan
cn Anadolu toplumunca uzun sre, olduu gibi, yaatl
dn gsterebilecek nitelikte, kantlayabilecek lde
kesin belgeler yoktur. arplma 'nn, gz demesi'nin
byle ok deiik yorumlara
. elverili bir nitelikte oluu
da bunu gsteriyor.
*

103

HORTLAK

len bir kimsenin, gmldkten bir sre, mezarn

dan kp ortalkta dolamasna hortlaklk, bunu yapa
na da hortlak denir. Halk arasnda bu inan ok
yaygndr. zellikle yaarken ktlk eden, bakalar
nn az tadn karan, ara bozucu, dedikoducu, geim
siz kimselerden olur hortlak. Ona bir gerekmi gibi
inanlr. Birok kimse hortlak grdn, onu tand
n andierek sylemekten ekinmez. Hortlak okluk
yal kimselerden olur. Grld gece mazarndan
kalkan, srtnda kefenle ortal dolaan hortlaklar olduu gibi, arada bir grnen, kzd kimselere sataan
hortlaklar da vardr.
Anadolu'nun btn ky bucak yerlerinde, okumu
undan okumamna dein btn toplum katlarnda
hortlan varlna inanlr. Bu inan yeni deildir.
lenlerin ruhlarnn baka varlklara getii inancn
dan kalmadr. Eski dinlerde ruhlar lmez, lmnden
sonra evrende bamszlk iinde gezer dururlar, arada
bir de ayrldklar gvdelere dnerler gibi yaygn bir
inan vardr. Msr'da ller gmlrken yanlarna ko
nan yemekler, Anadolu dinlerinde mezarlara, lnn
yanna konan deerli sungular, yaarken sevdii nesne
ler tinlerin sonradan gvdeye dnd inancnn belir
tisidir.
104

te bu ok eski inan zamanla klk deitirerek ge

limi, tektanrc dinleri etkilemitir. Nitekim tektanr
c dinlerde de tinlerin lmszlne, kalkm gn
(kyamet gn) gvdelere dneceklerine inanlr. Halk
arasnda yaayan hortlak inanc bunun klk deitir
mi bir kalnts olmaktan teye geemez. Hititlerde,
Urartularda, onlardan nce yaayan Anadolu uluslar
nn dinlerinde lenlerin zaman zaman br dnyadan
yer yzne ktklarna, yeryznde dolatklarna
inanlrd. Bu inan bugn de srp- gitmektedir .
Hortlak ok hzl koar, ata biner, silah kullanr, in
sana saldrr, kzdn dver, sevdiini karr, ev ba
sar, yol keser, szn ksas insann aklna gelen ne
varsa yapar. Mezarlklarn yanndan, yaknndan ge
erken dua okumak (daha ok geceleri), bismillah de
mek
hortlak 'n
saldrsndan
.korunmak
n
bavurulan bir yoldur. Halk inanlarna gre h ortlak
genellikle ok irkin, ok rktc olur. E linde dene
i, srtnda tabut, ya da kefen bulunur. Gene ok yaygn
bir halk inancna gre hortlak yalnz sarhotan korkar,
onun karsna kamaz, yalnz onu gizlice iter drr,
srtna biner yrtr, sonra birden iter kaarm. Bir
kimsenin ldkten sonra hortlamas uurlu saylmaz.
Hortlayan k\msenin yeraltndan (ahretten) kovulduu
ileri srlr. Hortlaklar erkek de, dii de olur. Kimi
hortlaklar insan deil de hayvan klna girer gezer
mi. Hortlaklar daha ok ssz kalm evlerde, pek uur
lu, tekin saylmayan yrelerde, mezar yanlarnda
bulunurmu.
Bulutlar alak alak
Hava doldi yagacak
Bu benum gnahumdan
Gz boban hortlayacak
(Bulutlar alak alak
Hava doldu yaacak

105

Bana ettiklerinin gnahn ekerek

Kz, baban hortlayacak)

Su bainda kufasi
Bitmez yarun cefasi
Gan kusturuyi oa
O hortlak oyanasi
(Su banda kovas
Bitmez yarn cefas
Kan kusturuyor ona
O hortlak vey annesi)

Eildum bi su itum
Oluun dudandan
Bakdum elinde kula
Yar grundi garidan
ekildum bi giyiya
Pekledum ufaumi
imar eyledi baa
Daitti meraumi
Dedum yavrim ne oldi
Gelmeyisun b u yana
Dedi o hortlak nenem
Vermeyi beni sana
(Eildim bir su itim
Oluun dudandan
Baktm elinde kova
Yar grnd kardan
ekildim bir kyya
Bekledim kcm
Bana bir gz krpnca
Datt skntm
Dedim yavrucuum ne oldu
Gelmiyorsun benden yana
Dediki o hortlak annem
Vermiyor beni sana).
106

Halk arasnda pek yaygn olan hortlak inancnn gn

lk yaama girdii, onu belli belirli bir oranda da olsa
etkiledii bir gerektir. Bu inantan yararlanan ak
gzler arasnda evini kiraya veren, birka aylk kiray
nceden aldktan sonra kiracsn karan ev sahipleri
oktu. yle evlere perili,. hortlakl, cinli dendiini bir
oklar bilir.

107

CADI

Cad, genellikle insanlar arasna dargnlk, krgn

lk sokan, eli gn birbirine dren, kartrc, ara bo
zucu, boboaz kt kimsedir. Cinlerle, ktlk eden
perilerle konuur gizli nesneleri bilir, korkulu, rpertili
yerlerde gezer, geceleri evlere, girer, kk ocuklar
alar, karr. Gen sevgililerin iine engel olur.
Hortlak ldkten sonra, tabutuyla, kefeniyle meza
rndan frlayan, arada bir yeryzne kan kimsedir.
Cad ise yaayan, yeryznde deiik klklara giren,'
yal kadndr. Anadolu'da ok yaygn olan bu cad
inanc, onunla ilgili sylentiler Yunan-Roma mitoloji
sinde geen Kirke'yi andrr. Ancak Hititlerde de buna
benzer inanlar, sylentiler. vardr.
Hititler de kt cinlere inanrlard. Bunlar lmden
sonra baka varlklara geer, yaamlarn srdrr. Kt
ruhlar insanlar birbirine dren, batan karan, ar
tan varlklardr. Evlerin yklmas, insanlarn hastalan
mas, dargnlklar, geimsizlikler bu kt glerin
(ruhlarn) iidir. Bu cinler dalarda, krlarda, ormanlar
da, su kylarnda, gllerde, ev ykntlarnda dolar, yu
valanr. ocuklara ktlk eder, onlarn hastalanmasna
yolaar, kadnlar doum yaparken glklerle karla
trr ldrr.
108

Bugn cad denen kimsenin yaptklar ile bu eskia

inanlar arasnda nemli bir ayrm yoktur. Kirke iin
sylenenler de bundan baka deildir. Kirke nin Home
ros destanlarnda yeraldna, Anadolu kaynakl tanr
larla birlikte Odysseia 'nn nemli konular arasnda
kartna gre eksia Anadolu kltr, inanlar ile il
gisi var demektir. Kirke bir bycdr. Anadolu halk
nn dilince sylemek gerekirse bir cad 'dr.
Ona benzer masal varlklarn Smer, Akad, Msr
dinlerinde de buluyoruz. Bu yaygn grev benzerlii ister
istemez cad ile Kirke arasnda bir balantnn bulundu
u kansn yaratyor. Cad, Kirke midir, yoksa Kirke bir
cad mdr? Bu soru pek nemli deil. nemli olan byle
bir inancn gerek Anadolu'da, gerekse komularnda eskiden beri yaygn olduudur.
Eskilerin cadu, halkn cadaloz da dedii cad konusu
branilerde, Babil'de de vardr, eski ran'da da. Nitekim
Harot, Morot (Harut, Marut) masal Dou isla.m lkelerin
de pek yaygndr. Bunlar Babil kuyusuna atlm, iki az
gn bycdr. nsanlar batan karr, kar koca
arasna geimsizlik sokarlar. Divan ozan Nedim 'in (l.
1730)
'

Sihr-i efsn ile dolmutur derunun ey kalem

Zlfi Hiirt'un dimek mmkin ki niil olmu sana
(Ey kalem senin iin bylerle dolmu/Demek sana Ha
rut 'un zlf yazacak u olm u besbelli).
demesi, baka bir gazelinde, de gene Babil kuyusunda
oturan Harut'u gz nne getirerek:
Gamze-j_fettann koydun ki ykt iilemi
Bahse dalmken eh-i Babil'de ciidarla sen
(0 oynak, byleyici gamzenle dnyay yktn/Kendin de
Babil kuyusunda cadlarla sz yarna tututun).
sylemesi bugn halk arasnda yaayan cad inancn
kendi anda dile getirmek iindir.

109

yle benzer ki cad konusu insan soyu orannda eski

dir. Bugn, gene btn uluslarda, cad inanc vardr. An
cak, Anadolu'daki inan lsnden yaygn deiik
deildir. Bu da, deiik trden inanlarn Anadolu'da ka
rp kaynamasndan ileri geliyor. Karadeniz kylarn
da cad 'ya caz denir. Cad yalnz kadndan olur o
yrelerde de. Eliride denek, beli kanbur, yz ok kr
k, irendirici, tiksindirici, rktc bir kocakar . Gzle
ri oyuklarnda l l, boyuna dnen, insann iini
okuyan, yreine ileyen birer fener gibidir. Bir ad da
cad (caz) kars 'dr.
Dou Karadeniz yrelerinde cad szcne genellik
le caz denir. Halk trklerinde geni bir yer tutan bu
szck yaygn bir inancn simgesi olarak bilinir. Gire
sun'un nl kemenecisi Piolu Osman bir trksnde
bu konuya deinerek drtl sylemitir:
Uzun yava basda gel
Dkmeler oynamasn
Evin altndan dolan
Caz anan duymasn
*

1 10

DAVARA
Bu inan daha ok Dou Karadeniz yrelerinde yay
gndr. Cad, h ortlak gibi gizli glere benzer yan varsa
da onlardan ayrdr. Geceleyin uykuda insan kaslr, gv
desinin bir yeri kmldamaz olur. Kiinin stne bir ar
lk ker, boulacakm gibi bir duruma der. Buna
karabasan diyenler de vardr. Bir inanca gre davara, ne
deni bilinmeyen bir su yznden, gece uykuda insann
stne ker, onu bir yorgan gibi kuatr, kmldatmaz.
nsan byk bir korkuya kaplr, parman bile kmlda
tamaz, kmldatrsa yava yava kendine gelir, devinir.
Davara, elini insann azna koyar, onu bomaya al
r. Ancak avucunun ortas delik olduundan, stne ka
pand kimsenin soluk alp vermesini nleyemez. Bu
nedenle insan lmden kurtulurmu. Davarann gerek
bir nesne olduu konusundaki inan yalnzca bilgisiz
kimselerde deil) kimi yksekrenim grmlerde de
vardr. zellikle sinir hastalklar, akl hastalklar gibi
lerle uraan uzmanlardan buna inananlarn says az
deildir. Kimi yetkililer bunun tinsel bir bunalm olduu,
olayda baka neden aramann gereksizlii kansndadr.
Ancak halk daha ok davara'y gerek bir varlk sayan
lardan yanadr.
Davara min stne kerse onu ar bir i yapm
gibi yorar, gcn azaltr. Byle bir kimse sabahleyin
kalktnda bitkin, rkek, sarsntl olur.
Bundan kurtulmak iin muska (nsha) ya da hamayl
yazdrlp boyuna aslr, gsn stne konarak yatlr.
*

111

Trabzon'un Maka ilesinde 1929'dan sonra yerleti

rilen Of, Srmene, Yomra, aykara, Tonya gibi komu il
elerden, bucaklardan gelen kimselerde bu tr inanlar
ok yaygndr . an en yeni bululardan yararlanmada
kimseye sra brakmayan bu yurtalarmz genellikle es
kimi, zellikle de islam diniyle en ufak bir ilgisi bulun
mayan bu tr samalklar, dinin temel ilkeleri arasnda
sayarlar. Bunlar, hep geriye dnk, uygarln gelimesi
ni gereksiz bir olay sayan, kat, bilgisiz kimselerdir. ou
bilmeden, anl amadan tarikatlara balanm, 1923 ten
sonra yaplan btn yeniliklere kar kan kimselerdir.
ou Nakbendi tarikatnn Nurculuk, Sleymanclk
kollarna baldr. Birka kadn almak, imam nikahn
uygulamak balca zellikleridir. Erkekleri pek almaz,
ok kadn aldklarndan, kadnlar altrr, onlarla sa
lanan gelirle Hacca gider, kye "hac " olarak dnnce de,
yetkili bir kimse gibi davranmaya balar. Kzlarn
"balk" almadan vermek istemeyenleri oktur. Tarlalar
blnmesin, yabancya gitmesin diye len kardeinin ka
rsn imam hikahyla alan, askere giden olunun kars
na saldran kimselerin says az deildir. Yine bunlar
arasnda
peynr
kurtlandktan
sonra,
"de
mi/olgunlam" diyerek yiyenler de oktur. lerinde
aydn, ileri grl kimseler de vardr. Hepsi an dn
da kalm deildir. Ancak birkann yapt uygunsuz
luk, kar yznden din inanlarn yozlatrmas
yznden hepsi kt damgasn yer.
Bu tr kimselerin benimsedikleri inanlarn kkenini
bulmak kolay deildir. Bu yrelerde yllarca sren ara
trmalarmza, incelemelerimize, gzlemlerimize karn,
islam dinine aykr gelen bu inanlarn, bu geleneklerin
nereden kaynaklandn saptayamadk. lerinde, ms
lman olmalarna karn, ok bozuk bir Rumca konuan,
Trkeyi pek iyi bilmeyen aileler de az deildir. te yan
dan yalandan yere andimek gibi ok kt bir alkanl
benimseyen "hac "' sann tayan kimseler de okluk
112

bunlar arasndan kar. Maka'nn Aralaksa yaylasn

da, bir ayr-otlak anlamazl yznden alan davada,
o yreyi bilmeyen, yaamnda bir kez bile oraya urama
yan, sakal gbeine inmi birka "hac "nn Kur'an ze
rine and ierek yalan sylediklerine .tank olduk. Olay
anlayan yarg, dayanamayp: "Siz ne zamandan beri bu
radasnz? Bu olay getii zaman buraya ne amala geldi
niz? diye sormu, dava konusu ayrn snr komularnn
kimler olduklarn sormutu. Bu yalanc, sakall tank
lar, beklemedikleri bu sorular karsnda arakak: "Bi
ze Hac ..... byle syledi, yalnzca kendi snrn gsterdi,
bizim onun bize sylediklerini sylyoruz ". demilerdi.
Bu "hac "lardan birinin, zellikle de "davara "y kov
ma konusunda ok "etkili muska" yazdn duyunca,
sezdirmeden kendisine byle bir "muska"y bana da yaz
masn sylediim de: "kiyzelli lira verirsen olur" de
miti (yl 1 965). Kendisine istedii paray vereceimi,
ancak bu "davara "nn ne olduunu bana anlatmasn da
istedim. Beni o davaya tanklk etmek iin drt gn n
ceden konuk olarak geldii, yayla komumuzun evine a
rd, davarann ne oldunu yle anlatt:
"Davara, tanrnn kt insanlara doru yola gelmele
ri iin gnderdii bir cindir. Avucunun ii deliktir, her
elinde yirmi parmak, her ayanda parmak biiminde ye
di trnak vardr. Geceleyin gzlerini yumunca grr, bu
yzden stne kapand insan uyansa bile onun gzleri
ni gremez. nsann dilini baladndan kimse onun ya
nnda bismillah diyemez, tanrnn adn anamaz. Davara
yalnzca sarhola deliden korkar. Kocakarlar sevmez,
kocasyla geinemeyen, ekien gen kadnlara ok sata
r . . . " bunlat gibi daha bir sr sz.
*

F/8

113

SACAYAGI KIVILCIMLARI

Halk arasnda ii biten sacayan ayaklar yukar ge

lecek biimde devirmek uursuzluk saylr. i biten saca
ya maa, ya da bir odunla tutulup bir kyda, ocak
yannda yan yatrlr. Ocaktan ekilen sacayann s
tndeki.kurumlar kvlcmlar saarak bir sre yanar. Bu
nu havann amasna, gkyzn parlak yldzlarn
kaplamasna yorarlar. Sacayaktan kvlcmlar knca yl
dzlar parlar, ertesi gn ortalk gn gnelik olurmu.
kan kvlcmlar yldzlar gsterirmi. Kvlcmlar
karken de: krk gn ayaz krk gn ayaz, ya da ayaz ayaz,
kad kzndan beyaz diye bir tekerleme sylenir.
Sacaya, sayg gsterilmesi gereken bir aratr. Ocak
st bo braklmaz. Braklrsa uursuzluk olurmu. Sa
caya ocaktan alnrken bir kyya frlatlp atlmaz, say
gszlk saylr. Ocaktan alnan sacaya ayaklar stne
braklmaz. Sacayan stne ii bo kap konmaz. Btn
bunlar onunla ilgili inanlarn uygulandr.
Sacaya ile ilgili inanlar yeni deildir. Eskia Ana
dolu dinlerinde, Yunan, Roma inanlarnda onu kutsal
sayan birok belirtiler vardr. Eski Anadolu tapnakla
rnda ayakl denen kutsal saylan birer sacaya bulu
nurdu. Onun stne gene kutsal saylan tencere
konurdu. Sacayann utsall ile says arasnda bir
kkl balant vardr. Yunan, Roma, Anadolu tapnakla
rnda bulundurulan btn sacayaklar ayakldr.
1 14

Sacayann l, ayakl olmas gelii gzel deil

dir. Eski din inanlarna gre says kutsaldr. Bu yz
den tapnaklarda bulunan btn sacayaklar ayakl
dr. Bugn Anadolu'da seyrek de olsa drt ayakl sacayak
lar vardr.
Sacaya ocakta bo durursa stnde l suyu kay
nar 'm. Bu inan Dou Karadeniz kylarnda, Trabzon,
Gmhane yrelerinde pek yaygndr. Evlerde ocak ba
larnda duvara aklm, sacaya asmaya yarayan zel
iviler bile vardr. Bunlara yalnz sacaya aslr. Sacaya
nn ayaklar yukar gelecek durumda yere atlmas, y
le braklmas da uursuzluk saylr.
Sacaya yalnz demirden yaplr, baka madenlerden
yaplan bir sacaya kullanlmaz, ona deer verilmez.
Bir kz evlenip de gveyi evine giderken eyiz'i aras
na nce bir sacaya , sonra bir kazan, bir tencere, bir g
m koyma gelenei vardr. Bunlarn ardndan sahan,
tava, sini gibi ev gereleri, yatak takmlar gelir. Sacaya
bir yuvann kurulmasnda temel aral ardan biridir.
Ocak tttrmenin, ev ocak kurmann rnei durumunda
dr. Evlerde aa yukar btn gereler komular arasn
da ireti olarak alnr verilir de sacaya verilmez, evden
karlmaz.

Guyi derin guyi

Uyu bi danem uyu
Sacayan istinde
Gaynar bobaun suyi
(Ey kuyu derin kuyu
Uyu bir tanem uyu
Sacayan stnde
Kaynar babann suyu)
Derin kuyu denen mezar, sacayan stnde kaynad
sylenen de l ykamak iin stlan sudur. Bu trk bir
karg' (beddua) niteliindedir.
1 15

Bir evin uurunu, bolluunu kendine ekmek iin

kylerde sacaya alma da vardr. Ancak bu dman d
nceli, ktlk yapmak isteyen bir kimsenin iidir. Ge
nellikle hrszlar bile sacaya almaktan saknrlar.
Sacaya yalnz halk arasnda deil tarikatlarda zel
likle Bektai tarikatlarnda da ok nemli, ok kutsal sa
ylr. Tekkede kazan, sacaya byk sayg grr.
Bektai inanlarna bal Yenieriler de sacaya, kazan
orta denen topluluun kutsal gereleri arasndadr. B
tn Yenieri ocak 'larnda (birliklerinde) kazan, sacaya
bata gelen gerelerdir.

Sacaya'un istinde
Su gaynayi gaynayi
He gz o caz nenen
Zil aluda oynayi
(Sacayan stnde
Su kaynyor kaynyor
Ey kz o cad annen
Zil alpta oynuyor)
Anadolu 'da sacaya stne andime gelenei de var
dr. Ocakta duran, stnde baka bir gere bulunan saca
yan gstererek andiilir. Bu da onun kutsal
saylmasndan ileri geliyor.
!Jir sacayan birdenbire devrilmesi evin bana bir
yk'm geleceini gsterir, b undan ok korkulur. Kk
ocuklarn b tn ev gereleriyle oynamalarna ses ka
rlmaz da sacayakla oynamalarna engel olun ur. Bir evin
ocanda sacaya st bo braklrsa dmann yrei
ya balarm, sevinirmi. Bu o evden yaknda bir l
nn kacan gsterirmi.
Btn bunlar sacayann zel bir kutsallk tad
nn belirtileridir. Bu kutsallk . . en aa ikibin yln
dan gnmze srp geliyor. .. VIII. yy. da Bat
Anadolu 'da kurulan l Diana tapna 'nda ayakl bir
1 16

sacayan bulunduu, bunun Yunanistan'da da byk ta

pnaklarda ok kutsal bir ara olarak sakland yazl .
belgelerle saptanm bir gerektir. Sacaya ile ilgili
inanlar bugn Anadolu'nun btn kysnda bucanda
yaatlyor.
Sacaya, kazan, gm ls btn evler iin (g
n mzde okluk ky evleri iin, eski inanlar daha ok
oralarda srdrlyor) en nemli gere saylr. Bir yer
den bir yere g edilirken ilkin kazan, gm, sacaya
evden karlr. Bir eve tanrken ilkin yine sacaya, ka
zan, gm eve sokulur.

117

UURSUZ BAYKU
LE RMCEK
Bayku'un uursuz olduu inanc pek yaygndr. Ki
min evi yaknnda bayku terse, o evde birinin leceine
o evin bana byk bir ykm geleceine inanlr. Bir r
knt, bir ykm rneidir. Bayku ocak ykan, yklan
ocaklarda yuva kuran bir kutur halk inanlarna gre.
Bayku, Anadolu'nun btn bucaklarnda uursuz
saylr.
Bayku ile ilgili inanlar ok eski alara kadar gi
der, Anadolu'nun ilk yerlilerine uzanr. Halk arasnda
uhu kuu, puh u kuu da denen bayku ykntlarda, ssz
evlerde, servilerde, karaalarda, onlara benzer yksek
yerlerde, yuva yapar, durur. Oralarda ter. Onun sesini
duyan kulaklarn tkar, okur fler, tanrdan yardm di
ler. Btn islam dou edebiyatnda baykuun geni bir
yeri vardr. Trk halk iirine, divan iirine gemitir.
ran edebiyatnda ondan zntlerle, aclarla szedilir,
yanlr, yaknlr. Trk edebiyatna ran'dan geldiini
syleyenlerin gr doru deildir.
Bayku, Hititlerden tutun da gnmze kadar gelmi
gemi btn Anadolu uluslarnda vardr. Onlarca da
uursuz saylr.
118

Karaaa dalinda
Baygular baruyi
Domuz gocan elecek
Eceli aruyi
(Karaaa dalnda
Baykular baryor
Domuz kocan lecek
Eceli aryor)
Bu trk bayku barnca birinin lecei inancndan do
lay sylenmitir. Ancak bu bir inantr, gerekle kesin
bir ilgisi olmasa gerek. Gnn birinde bayku bardk
tan sonra len olabilir. Byle bir olaya halk genellikle de
nenmi der. Baykuun sesi de denenmilerden olabilir.
Bayku yalnz evlere, ykntlara kar tmez. ster is
lam, ister hristiyan olsun, tapnaklara kar da ter, on
larn zerinde de durur. Hangi tapnan stnde bayku
terse o yap ksa bir sre iinde yklrm.
Bayku, Yunan, Roma mitolojisinde de grlr. Latin
ozan Ovidius (l. .S. 18) Metamorphoseis (Dnmler)
adl yaptnda bayku ile rmcek konusunu iler, onla
rn tanrlarla olan ilikilerini belirtir. Ovidius'un ad ge
en yaptnda ilenen konularn ou Anadolu
kaynakldr. rmcek, bayku konularnn kayna da
eski Anadolu inanlardr.
rmcek de bayku gibi pek uurlu saylmaz. Onun
da an rd yerin bana bir i geleceinden korku
lur. rmcek a bakml yerlerde olmaz. Ancak bakm
sz, ilgi gsterilmeyen, iyice artlmayan yerlerde rer
rmcek an. Bu yzden rmcek ann bulunduu
yerler bakmsz, pis saylr. rmcek yalnz bakmszl
n rneidir. Evinde rmcek a bulunan bir ev kadn
n konu komu knar, onun ev kadnlnn eksik olduu
sylenir. Bu nedenle bir eve kz bakmaya giden grcler
bir yolunu bulup evin tesine berisine gz atar, evde
rmcek ann bulunup bulunmadna bakarlar. rm1 19

cek a bulunan evin kzndan ev kadn olamayaca so

nucunu karrlar.
slam dinine gre rmcek'in iyi, sayg deer bir yan
vardr. O, Hra da denen yerde bir maaraya saklanan
Muhammed'i dmanlar bulamasn diye azna koca
man bir a rerek ssz gstermi, bundan dolay dman
lar peygamberi bulamamlar. Kur'an 'da geen bu olay
yznden birok kimse rmcei kutlu bile sayar. Ancak,
rmcein azna a rd .maaray ssz gstermesini
de iyiye deil, ktye, sszla yoranlar vardr.
rmcekle ilgili baka bir inan daha var: rmcek
alkanln, rg rmede baarnn, inceliin de rnei
saylr.
Onunla ilgili bu deiik inanlar, ayr ayr kaynak
lardan gelir. Zamanla bu deiik kaynakl inanlar birbi
rine karm, birbiriyle kaynam. rmcekle ilgili iki
kart inan dokusu ortaya km. Bu da , Anadolu'da,
alar boyunca srp gelen bir dnce kaynamasnn,
zmlenmesinin gerekletiini gsteriyor aka. Bir
ran ozan bu konuda pek yaygn olan u dizileri
sylemi:
Bim nevbet mizened ber tarim-i Efrasiyab
Perdedari mikned der kasr- kayser ankebud
(Bayku nbet tutuyor Efrasiyab'n trbesinde
rmcek de sultann kknde perdecilik ediyor)
bu dizeler bir egemenliin ktn, yklp gittiini an
latmak iin dzenlenmitir.
*

120

ALBASTI

Yeni doan ocuklarn, lohusalarm bana iler aan,

ykm getiren albast cinlerin, perilerin arpmasna de
nir. aman inanlaryla yakn ilgisi olduu sylenen al
bast ile eski Anadolu dinlerinde geen kt cinler, iyi
cinler arasnda bir balant vardr. .. bin ylma dein
giden Anadolu inanlariyla .S. dnemlerde ortaya kt
sylenen amanlk arasnda bir balantnn bulunmas,
ok eski alardaki gler, yaknlamalar sonucu doabi
lir. Ancak bunun btn Anadolu uluslarnca benimsen
mesi, deiik adlar altnda albast 'ya inanlmas daha
ok Anadolu kaynakl bir yannn olduunu anmsatyor.
Anadolu'da yaayan mslman hrstiyan btn toplu
luklar buna inanr, albastdan saknr. aman inanlar
nn Anadolu'ya XL yy. dan sonra geldii sylendiine
gre, albast ile ilgili inanlarn baka adlarla daha nce
leri Anadolu'da bulunmas gerekir. Nitekim Hititlerde,
Mezopotamya uluslarnda, zellikle Smerlerde, Msrl
larda ocuklara sataan, lohusalara saldran kt cinle
rin varln& inanlrd. Bu benzerlik, ayr dorultularda
gelien, halk inanlarnn raslant sonucu bir yaklamas
olabilir. yle olursa albastnn XL yy. dan sonra Trk
gleriyle Asya'dan geldii kesinlikle sylenemez ( 1).
( 1 ) Bu konuda daha geni bilgi iin bk.:

manizm ": Abdulkadir nan

s.

72,

s.

"Tarih te ve Bugn a

160...
121

Albast, bir inan olarak Asya'dan Trklerle gelse bi

le, bunun Anadolu'da nceden bulunmadn gstermez.
Baka bir ad altnda.zellikle kt cinler olarak Anado
lu'da yaygnd. Yalnz znde birtakm deiikliklerin
varl kuku gtrmez. Burada bir gerek varsa o da,
toplumlar arasnda birtakm inan benzemelerinin bu
lunduudur.
Anadolu'da albast yalnz ocuklara, yeni dourmu
kadnlara sataan bir kt cin diye bilinmez. Buzalara,
yeni dourmu ineklere de ykm getirdiine inananlar
vardr. Dou Karadeniz kylarnda, Trabzon, Giresun,
Gmhane yrelerinde byle bir inan vardr. Anadolu'
nun teki yrelerinde yalnz kadnlara, kk ocuklara
satatna inanlr. Kadnlar, ocuklar korumak iin
zel kocakar ilalar yaplr, lohusa yalnz braklmaz.
Yanna belli bir tutumla girilir. Konuk ieri girerken lo
husa yatanda ayaa kalkar. ocuk konuun kucana
verilmez. Yreden yreye deien birtakm ilemler yap
lr bu konuda. aman dininde albast iin yaplan ilem
lerde Anadolu'dakiler arasnda nemli ayrlklar
grlr. amlanlkta bu ilemleri bir din grevlisi olan
kam dzenler, Anadolu'da byle bir grevli yoktur. B
tn ilemleri bu konuda birok deney geirmi kadnlar
yapar.
Ne oldi sana yarum
Sararu solayisu.
He gz gocan mi eldi
Sauni yolayisun
Albasti ufauni
O atlaya atlaya
Aldi uacituni
Eleturdi hocaya
Hoca bakti uata
Dedi buni albasti
Yazdi haman bi nuska
Omuzcuuna asti
122

(Ne oldu sana yarim

Sararp soluyorsun
Ey kz kocan m ld
San yoluyorsun
Albast km
O alaya alaya
Ald bebeciini
Ulatrd hocaya
Hoca bakt bebee
Dedi bunu albast
Hemen bir muska yazd
Omuzcazna ast.)
*

123

KARALAR

Kara szc, Asya Trkesinde, kuzey ynn gs

terir, gneyin simgesi de ak 'tr. Ancak Anadolu insann
da kara 'ya kar olumsuz bir tutum, ykc bir inan
vardr. Kara, bir renk, bir boya olarak genellikle uursuz
saylr, yerici bir anlamda sylenir. Bunun kkeni, ka
ranln bilinmeyen, rtc bir nitelik tamas, len
lerin "karanlk bir evrende" trl aclarla karlacadr.
Halk inanlarnda karaylan, karakedi, karasinek,
kara domuz, kara kpek genellikle uurlu saylmaz. Ev
lerin temeline karata denen ta koyulmaz. te yandan
karaaa, ok dayankl olmasna karn, yine de uurlu
saylmaz, nitekim "karaaatan den yaamaz" diye
yaygn bir sylenti de vardr. zellikle l mezarlarna
karaaa konmaz, karaaatan beik, sandk yaplmaz.
Halk sevilen, uurlu olduuna inanlan hayvanlarn o
unun kara olmad kansndadr. At ok sevilen bir hay
van olmasna karn, eksiksiz karasna pek ilgi duyulmaz,
alnnda ya da gvdesinin baka yer yerinde (genellikle
ayaklarnda) ak bir yer aranr (buna alnda ise aktma
denir).
Karann uursuzluunu bildiren saysz deyim, atas
z vardr.
1 24

Kara ile ilgili ataszleri:

Kara gz araba ile gk gz arama ile.

Kara gn kararp kalmaz.
Kara gndr gelip geer.
Kara haber tez duyulur (yaylr).
Kara koyun oturdu, ak koyun gt.rd.
Kara yanna varma kara bular.
Kara yumakla aarmaz.
Karaca kuruca gnlme grece.
Karadan te renk yoktur.
Karalar kart olur pmesi sert olur.
Karanlk evin karakedisi.

Deyimler:

Kara balamak.
Kara barm (kara bahtm)
Kara bela.
Kara cahil.
Kara cmle.
Kara al (aray amak iin sylenir).
Kara almak.
Kara ullara girmek.
Kara giymek (karalar giyinmek).
Kara gnll (gnl kararmak).
Kara grnmek (kt bir kimse olmak).
Kara ka kara gz iin.
Kara gn.
Kara gn dostu.
Kara gn at.
Kara gnlere kalmak.
Kara haber.
Kara kapl kitap.
Kara kara dnmek.
Kara kara yazm:.k.
Karakedi gemek (iki kiinin arasndan).
125

Kara koncoloz.
Kara kuvvet.
Kara bevda
Kara aevdaya dmek (kara sevdaya tutulmak.)
Kara srmek.
Kara topraa girmek (kara toprak).
Kara toprakta yatmak.
Kara yas tutmak.
Kara yasl.
Kara yazl.
Kara yere girmek.
Kara yzl.
Karalar balamak.
Karanlkta gz krpmak.
Karas armak.
Karas dar vurmak.
Karalar ieri aklar dar.

Kara ile ilgili ataszleri, deyimler daha oktur, ste

lik yreden yreye de deiir. Gerek halk iirinde, gerek
se divan iirinde karayla ilgili saysz dize vardr.
Nerdeyse karay yermek iin kullanmam bir ozan yok
tur. Kk ocuklar kara ile korkutmak da yaygn olma
sna karn istenmeyen bir alkanlktr. Bir kimseyi
ktlemek, gzqen drmek iin gizlice kapsna katran
srmek, kara boya srmek, kara yn asmak bg. uygula
malar vardr.
Kara szc, topraa kara denilmesinden de anla
laca zere, younluu, katl bildirir. Nitekim iine
kapal, eskiye bal, yeniye kar tepki gsteren, buna
lml kimseler genellikle karay severler. Tektanrc din
lerin nde de kara yelenir. Din trenlerinde giyilen
giysiler, kimi balklar, stlkler, ayakkablar genellikle
karadr. te yandan karamsarln simgesi de karadr. Bu
eliik durumu aklamak gtr. Kararn byle yerilme
sine karn, din evrelerinde benimsenmesi, kkeni ara
trlmayan bir inan alkanlnn son ucu olsa gerek .
126

...

YEL
Trk dirilik bildiren "ya" szcnden tremitir.
Genelde "diri ", "canl " anlamndadr. Kkeni oktanrc
di nlerdir, zellikle scak gnlerin balamasyla ortala
bir dirilik verdii, canllk yayd varsaylan bolluk tan
rasyla (Ana-Tanra) balantldr. Tektanrc dinlere
sonradan girmitir. orak, verimsiz yerlerde, llerde ya
ayan insanlarn yeile kar derin bir zlemi vardr. s
lam dininde cennetin (bahe, ba) yeille simgelenmesi,
iinde akarsularn, geni yeil alanlarn bulunduu izle
niminin yaylmas, doduu blgenin doal yapsndan
kaynaklanmaktadr.
Eskiada Adonis bayramlar, Kbele (Ana-Tanra)
trenleri, gnmzde Manisa yrelerinde scak gnlerin
balangcnda kutlanan Mesi:r Bayram yeille balantl
dr. alarn ak iinde biim deitirmi, eski anlam
unutulmu bir tren olan bu bayramlar doa ile insan
arasndaki zdeliin gelenekleen simgesidir.
Anadolu halk iirinde yeil szc en ok kullanlan
bir dil varldr. Karacaolan'n iirlerinde yeil odak
kavram durumundadr. Yeil szc bolluk, verimlilik,
genlik, dirilik , sreklilik, gllk bg. deiik anlamla
r ierir. Nitekim halk dilinde yeillenmek, yeil grmek,
yeile kmak, yeile susamak, yeil olmak, yeile yat
mak, yeile tutulmak, yeile ekmek, yeile dnmek, yei
le uzanmak, yeille gnl elemek, yeilden kmamak,
yeiller giyinfi.ek bg. pek ok deyim vardr.
Boynu yeil gvel rdek
Sana bir gl gerek idi
Kanadnn biri yeil
Biri de al gerek idi
(Karacaolan).
127

NSAN YAGMURU

Nisan yamuru uurlu saylr halk arasnda. Bu yz

den nisan aynda yaan yamurdan birka damla imek,
onun baa dklmesi iin ba amak, yze yamasn sa
lamak iin yz ge doru kaldrmak bir gelenek niteli
inder. lk yaan nisan yamuru kk kzlarn bana
yaarsa salar gr, uzun olurmu. Nisan yamuru eve,
ocaa yasa orada bolluk olur, ocak snmez (ev ssz kal
maz) tarlada ekinler bire bin verirmi.
Anadolu'nun birtakm blgelerinde bir kapta topla
nan nisan yamuru ile kk ocuklar ykama gelenei
de vardr. Bu gelenee gre; nisan yamurunun uuru
yznden ocuun yaam uzun, mutlu olUrmu. ocuk
yaad srece darlk, znt, sknt ekmezmi. Ekin
ler, aalar nisan aynda yeermeye, iekler tomurmaya
baladnda yaan nisan yamuru onlarn gelimesine,
daha verimli olmasna yarar, yaz scanda kurumalar
n, bozulmalarn nler. Doal bir olay olan bu durum
halk katnda bir inan nitelii tar.
Halk nisan ayn, nedenini bilmeden biraz da kutsal
sayar. Bu kutsalln deiik nedenleri vardr. Biri eski
a inanlarnn zamanla halkn zne sinmesi, szle de
il de gzle benimsenmesidir. Anadolu halk alar
sresince birbirinden, sonradan gelenler eskilerden gre
gre, deneye deneye bu inanca varm, onu benimsemi
tir. Eskialarda nisan yaz balangcdr, ilkyazdr. Ba128

ka bir deyimle bahardr. Bahar ise Adonis denen ok es

ki bir tanrnn yeryznde dolamaya, evreni dlyle bol
lua kavuturmaya balad bir dnemdir. Bu dnem o
tanrnn ortalkta dolamaya balamas yznden bir
bayram nitelii tar, kutsaldr.
Yine bu dnemde Hititlerin byk bir bahar bayram
vardr (1). te Anadolu halknn nedenini bilmeden, eski
den beri srdrd bu nisan yamuru inancnn kay
naklarndan biri budur. Bu inan Mevlevilerde de vardr.
Onlarda da nisan yamurunun topland bir Nisan Tas
vardr. O tasta toplanan nisan yamuruna ayr bir nem
verilir, sayg gsterilir. Bu tas, Konya Mevlevi tekkesin
de bulunur.
Nisan yamurunda bulunduuna inanlan kutsall
n baka bir kayna da tektanrc dinlerdir. Nisan bir
tarm ay, tarm rnlerinin gelime ay olduu, tarma
elverili bir hava tad iin kutsal saylr. Yahudi, H
ristiyan, slam gibi tektanrc dinlerde grlen bu inan
da pek yeni deildir. Daha eski dnemlerden kalmadr.
Tektanrc dinlerin doup yayld blgelerde yaam
olan braniler, Smerler, Akadlar, Babilliler, Asurlar da
nisan aynn kutsallna, bolluk getirdiine inanrlard.
yleki nisan sz bile onlarn dillerinden kalmadr. Tek
tanrc dinlere, daha sonra islam dinine onlarn bir kaln
ts olarak gemitir.
te, oktanrc dinlerden tek tanrc dinlere, tektanr
c dinlerden de ikinci kez Anadolu'ya geen nisan yamu
ru inancnn kkeni hudur. Nisan yamuru ok tanrc
dinlerde bolluk tanrsnn yeryzne, insanlara bir ba
, bir iyilik'(olarak nitelenirdi. Bu yzden byk bir de
er tard. Yamur gibi o aylarda den dolu da iyi
saylrd. Onu yutana utir getireceine inanlrd
boyuna.

(1) Bk. Tanr Yaratan Toprak Anadolu. .Z. Eyubolu Sinan Ya

ynlar 1973.

F/9

129

Yine bir halk inancna gre nisan aynda yaan ya

mur, topran zn gelitirir, btn aalara, bitkilere
su yrr, insanlaru: kan bile damarlarnda daha hzl
dolamaya balarm. Buna kan yrd denir. Bu inan
bugn Karadeniz kylarnda, Bayburt, Amasya, Gm
hane, yrelerinde geerliliini koruyor.
Nisann bir ad da yazba ' dr. Yazbann geliini gu
guk kuu bildirirmi. Kylerde, guguk kuu tmeye ba
laynca, yazbann geldiine, yazn baladna inanlr.
Gene geldi yazbai
Baruyi gugolar
Nenenilan bobani
Alsun derin uykular
(Gene geldi yazba
Guguk kular baryor
Anenle baban
Derin uykulara dalsn)
Derin uykunun iki anlam vardr. Biri lm, teki ger
ekten deliksiz bir uykuya dalmak. Yazba gelince odun
iin ormana, srlar otlatmak iin yaylma kan gen
ler konuma, buluma olana bulur; onlarda nisan ay
nn sevincine, enliine uyarlar. Kimbilir, genlerin
nisan ayn uurlu saymalarnn znde bu dnceler de
sakl olabilir.
Giresun yrelerinde nisan aynn bir ad da kran
(krlar aan, ieklendiren) ay 'dr. Krlarn almas da
ayr bir uur belirtisidir. Nisan aynda gkte younlaan
yamur bulutlar da uurlu saylr. Bulutun glgesi ki
min stne derse, bulut kimin stnden akp geerse
onun iin iyi bir olay, bir mutluluun balangc, belirtisi
diye yorumlanr.
*

1 30

EBEMKUAI (GKKUAGI)

Ebemkua bir grnmeye grsn, bir sevin bir al

kant balar yaylalara kanlar arasnda. Hava aaak,
ortalk gn gne olacak derler, yle inanrlar. Yamurlu
bir gnn ardndan ebemkua grnnce bir uur var
bu ite, denir. Erkeklie zenen, imrenen, erkek olmak is
teyen kzlar ebemkuann altndan gemek iin can
atar. Kimi de kaar, rker.
Yaygn bir inan vardr ebemkua stne. Onun al
tnda geen bir kz erkek, erkek kz olurmu. Byle bir
gizli gc varm. Geiljr mi onun altndan. Onu kimse
bilemez. Bir utan bir uca kuatr g. Bu yzden gk
kua da derler adna.
Eski Anadolu-Grek mitologisinde yce gk tanrs
Zeus'un uladr ebemkua. ris derler adna. Ik gibi,
yel gibi hzldr. Bir soluk alp verinceye kadar evrenin
bir ucundan teki ucuna gidiverir. Yeryzne,evrene,
kimsecikler duymadan, grmeden btn bildirileri ya
yar. stelik yedi renklidir. Bu yedi rengin yedi uuru
vardr, denir. Bu yedi uur, yedi saysnn kutsallndan
dolaydr. Oysa, bugn yaplan incelemeler sonucu gk
kuamn yedi deil pek ok rengi olduu anlalm.
Gze ancak yedi ana renk grnr, gz onlar seebilir de
ondandr bu.
131

Bu gkkua ile ilgili baka bir inan daha vardr. Is

lak havada oluan ebemkuann bir ucu bir oylumda,
bir ucu baka bir oylumda olur. Yksek yaylalardan ba
klnca kuan bir ucunun bir rmak, ya da denizde, te
ki ucunun gn arkasnda, yce bir dan tesinde
olduu grlr. Bu durumu grenler gk rmaktan su e
kiyor, denizden su alyor, ilerde gene yamur yaacak,
derler.
Bugn, Anadolu'da, pek yaygn olan bu inancn kay
na ok eskidir. lkada, oidan nceki dnemlerde de
gkkua ile ilgili, bugnkne benzer inanlar vard.
Bunu gnmze kalan ilka iirlerinden, inanlarla es
ki dinlerle balantl yorumlardan, aklamalardan re
niyoruz.
Aradan geen bunca zamana karlk inancn znde
bir deime, bir bakalama olmam, ona yeni yeni
inanlar da katlmam pek. Eski dinlerde gkkua g
rnnce dualar okunur, gklere kar sayg gsterileri ya
plrd. Durum, kylerde, bugn de yledir. Ebemkua
n grenler oh oh! diye rrlar, birbirlerine seslenirler.
*

1 32

MNARE
Cami, mescid gibi islam tapnaklarnda ezan okun
mak iin yaplan yksek kuleler minare diye anlr.
Arapa n ur (k) yanan yer, klk, ldak diye trkeye
evirebilecek minarenin islam diniyle, islam inanlaryla
en kk bir ilgisi yoktur. slam inanlar arasna sonra
dan karan minare kaynak bakmndan eski oktanrc
dinlerin bir kalntdr. slam dininin dou dneminde ta
pnaklarda byle bir yer yoktu. Ezan genellikle yksek
bir yerde okunurdu.'Sonradan eski oktanrc tapnakla
ra zenilerek minare yapmna baland. XIX. yy. sonlarn
da, XX. yy. balarnda, O smanl mparatorluunda
birtakm din adamlar (balarnda bir de eyhlislam var
d) camilere eklenen minarelerin islim inanlarna ayk
rkln ileri srerek birer minare brakp tekile:in
yktrlmalarn bunlar yapmann bid'at olduunu ileri
srdler bile.
Minare bir kutsal varlk olarak eskia Anadolu
inanlarna dayanr. Onun baka bir kayna, bir' akla
n yolu yoktur. Eskia dinlerinde, Anadolu'da, Hindis
tan'da insanlarn reme eleri kutsal birer nitelik
tard. Ana-Tgnra Kbele (Kybele) nin ynetiminde bu
lunan btn doum ileri insanlarn yrekten sayg, sev
gi gstermesi gereken kutsal bir eylem saylrd. Doum
tanrsal bir olayd, onun insanlarla ilgisi, balants yok
tu. nsan bu ilemde yalnz bir arac, tanrnn, tanrann
buyruklarn yerine getiren bir grevli durumundayd.
133

Bu amala, Hindistanda, yaplan tapnaklarda dii ile

erkein birleme, sevime olaylarn yanstan duvar ka
bartmalar, heykeller yaplr, tapnaa girenler onlara
kar sayg gsterir, adaklar sunar, salar saarlard.
Anadolu'da fallos diye kutlanan erkek reme organ b
tn tapnaklarda, evlerde bulunur, birtakm ev gereleri
nin tutacaklar, saplar fallosa benzetilerek yaplrd.
Fallosun bir bolluk (bereket kayna, rnei olduuna
inanlrd. Tapnaklarda kullanilan tava, testi, havan eli
gibi gereler fallos biiminde yaplr, saklanrd. Fallos
gibi kadn reme esi de kutsald, ona kar da derin bir
sayg gsterilir, adna trenler, lenler dzenlenirdi.
Bugn yaplan kazlarda tapnak kalntlarnda orta
ya karlan falloslar ok tanrc alardan kalma kutsal
varlklardr ite. Anadolu' da ok yaygn olan bu inan za
manla biim, anlam deitirerek tek tanrc dinlerin de
zne giriverdi, eski anlam, nemi bsbtn unutuldu.
slam dininde geni bir yer tutan, gerekte islam di
niyle balants olmayan minare bu fallosun bir kalnts
olmaktan teye gemez. Eski minareler, bugnklerden
daha ok benzerdi fallosa. Bugn minareye konan klah
adl balklar nceleri yle ucu sivri deil, biraz yuvarlak
t. lk minarelerde yle sivri balklar bile yoktu. Minare
yaps, duruu, kuruluu bakmndan bir fallostur.
reme elerin kutsall yalnz Anadolu'da kalma
d, zamanla Batya Kuzeye de geerek skandinav ulusla
rnca da benimsendi. Bugn o lkelerde de bununla ilgili,
bu eski Anadolu inanlarnn izlerini tayan kalntlar
vardr. Anadolu'da daha ok Bergama, Likya, Frigya y
relerinde yaplan kazlarda fallos kalntlar bulunuyor.
Bu inan Smer, Akad gibi Mezopotamya uluslarnda .a
vard. Hitit toplumunda remeye kar gsterilen derin,
iten saygy ele geen belgelerden, kaya kabartmalarn
dan reniyoruz aka.
134

Fallos ile baka bir inan daha vardr. K aradeniz ky

larnda, zellikle yaylalarda, yaya konup alkalanan
kayman yaa dnmesi gecikirse snnet olmam bir
ocuun reme esine llen, onun boyunda krlan bir
zafinos dal yaya atlr. Bylece yayktaki kaymak ko
layca yaa dnrm. Bu inanla eskia dinlerindeki
fallos kutsall arasnda alarn szgecinden szlp
gelen kkl bir balant vardr.
oktanrc dinlerde fallosun, kesilen bir erkek reme
organnn topraa gmlmesi bir gelenek, bir inanqj;.
ok eski dinlerde, snneti bir din grevi olarak benimse
yen, islamdan, musevilikten nceki dinlerde kadnn da,
erkein de reme organnn derisi yzlr, sonra trenle
topraa gmlrd. Bu, onlarn kutsal sayhndan do
laydr.
Bugn de kylerde snnet edilen bir ocuktan alnan
deri paras gizlice topraa gmlr. te biri eski, biri ye
ni saylan iki inan oluumu arasndaki kopmayan, iin
iin yaayan iliki bu olayda da aydnla kyor.
Snnetin trenle yaplmasnda da fallosa kar duyu
lan dincil saygnn deimi, an inancna uymu kaln
tlar vardr.
*

135

DOMUZ NEDEN
KARGILANMI
Damuzla ilgili yasaklarn Anadolu'ya islam dininin
douundan sonra geldii, bu yasan islam qininin dou
undan sonra geldii, bu yasan islam diniyle balad
sylenir. Doru deildir. slam dinininden nce ibrani
inanlarmda domuzla ilgili yasaklar vard, bunlar olduk
a yaygnd. Eski Trklerin tonguz dedikleri domuz,
Trkler arasnda knanan, ktlenen, yerilen bir hayvan
deildi. Oniki hayvanl Trk tavkviminde tonguz yl di
ye anlan bir de yl ad vard. slam dinine Musevi inan- .
larnda giren domuzla ilgili yasaklarn kk dah"8. eski
alara dein gider. Eski Mezopotamya dinlerinde, zel
likle Suriye yrelerinde, Adonis (Attis) denen bir tanr
vard. Bu ilkbahar tanrsyd. Dalarda, krlarda, Y.ii,Y lm
larda sr, koyun gderek srtmalk da ederdi. Gnn
birinde, azgn bir domuz onu ldrd, kann yerlere dk
t. Kanyla sulanan topraktan iekler (bir sylentiye g
re Manisa Lalesi) bitmi. Anadolu'da, Yun@n - Roma
inanlarnda ok deiik sylentileri olan bu Attis (Ado
nis) olay birok yazya, iire konu olmutur.
Sylentinin Smerlere, Hititlere dein uzandn, b
tn Anadolu yrelerini dolaarak Bat uluslarna getii
ni elde bulunan yazl belgelerden, eski buluntulardan
reniyoruz. Hristiyan dininin benimsedii, zel bir say
g gsterdii domuza brani, slam dinlerinin kar k
yeni deildir..artk.
1 36

Eski sylenti, Adonis'in bandan geen olay, alar bo

yunca deiik yorumlara, aklamalara uram, ondan ye
ni yeni sylentiler, ykler tremi. Suriye yrelerinde
doan eski dinlerin deiik bir yorumu olan ibrani dini (o
da bir Suriye inancdr gerekte) dilden dile sylene gelen
bu eski inanc benimsemi, zmlemi. Yaratc halk d
ncesi Attis (Adonis) yksn yeni, an gerektirdii
biimde rm', dokumu. Bir tanry ldren domuz ar
bir karga uram, sonradan yasaklanm. Bu yasan
znde bu anlatlan olay dnda yle inandrc nitelikte
bir kant, bir belge, bir sylenti yoktur. Eskia inanla
rnn derin etkisi altnda kalan tektanrc Musevi dini, yeni
bir yorumla ortaya karken domuzla ilgili sylentiyi de
deitirmi, ona kendi anlayna gre bir boya ekmi.
Bugn, Anadolu'da domuza kar duyulan tiksintinin
kayna pek yeni deildir. Ancak mslman Trkler ara
sndaki tiksintinin kayna gene lslam dinidir. slam di
ninden nceki dnemlerde, Anadolu'da, Adonis olay
yznden domuza kar bir duygusunun varl bilini
yor az ok. Galatlar da (..3. yy.) domuz beslemezlerdi.
Hititlerde, Urartularda domuzlu ilgili inanlarn Su
riye, Smer ina:_slarnn etkisiyle gelitii aktr. Domu
zun kutsand, etinin yendii yerlerde bylesi inanlarla
ilgili sylentiler bile yoktur. XIX. yy. balarndan sonra
eski Anadolu, Mezopotamya uygarlklaryla ilgili alma
lar, aratrmalar yznden Avrupa'da domuza degin sy
lentilerin ortaya ktn gryoruz. Ancak bu sylentiler
hristiyan inanlarn pek etkileyemedi. sa'nn domuzu ya
saklamay nedeniyle onun izinden yryenler, dnce
lerini yayanlar da bu konuda kart bir gr ileri
srmediler.
Domuzlu ilgili sylentiler Roma ulusunda da vard. O
ulusa gre de yaban domuzu, latin dilin<ie aper, karglan
m bir yaratktr, saldrganl yznden kt saylr.
Adonis'i bir yaban domuzunun ldrdne baklrsa Ro
ma'ya bu inancn Anadolu'dan getii daha kolay anla1 37

hr. Biraz derinlere inince Bat uluslarnn dilinde yaayan

inanlarn ounun Grekler, Latinler aracl ile Batya
Anadolu'dan getii grir. zellikle hayvanlarla ilgili
inanlarn kayna Anadolu'dur.
Eski Trkler, Anadolu'ya gelirken, domuzla ilgili
inanlarn birlikte getirdiler. Bugn Denizli ilinin ad es
kiden Tunguzlu (Tonguzlu) idi. Bu ad, Trke domuz anla
mna gelen tunguz (tonguz) sznden tremitir. O ilde
eskiden ok domuz yetitirilirmi. Anadolu'yu gezen eski
gezginler, zellikle bn Battu ta, o yrelerde ok domuz ol
duunu, Denizli iline de Tonguzlu dendiini yazar.
Domuzla ilgili eski bir inan daha vardr, bunun da
kayna eski Msr'dr. Eski Msr'da domuz kurban edi
lirdi. Dotnuz yalnz Selene denen ay tanrsna kurban edi
lir, dolunay sresince de eti yenir. Bu sre dnda yenmez,
karglanr. Selene'nin bir ekin, bolluk tanreas olmas
na baklrsa- domuz kurban etmenin tarmla, ekinlerle il
gili bir yan var demektir.
Aa yukar btn iri ba hayvanlarn kurban edildi
i skitle:de (zellikle kz, a t) domuz kurban edilmez. He
rodotos'u bildirdiine gre, skit ulusu domuz beslemez
bile.
Domuz beslemeyen, domuz kurban etmeyen, ._bundan
kanan skitler tanrlarna. insan kurban ederler. OzeUikle
tutsaklardan her yUz kiide birini kurban etme gelenek
leri vardr. Bunlarm insan yedikleri bile olur.
skitler kurbanlarn Tabiti (Hestia); "Papaios (Zeus),
Api (toprak), Oitosyros (Apollo), Argimpasa (Aphrodite),
Thagimasades (Poseidon) gibi tanrlara bir de Ares (bu tan
rya onlar da bu ad verirler) sunarlar.

Bu tanrlarn adlarndan, grevlerinqen onlara sunulan adaklardan, salan salardan anlaldna gre s
kit diniyle eski Anadolu dinleri arasnda inan nitelii
bakmndan birtakm balantlar, benzerlikler vardr. Ay1 38

rlk yalnz kurban edilen hayvanlarn trnde ortaya

kyor. Bu benzerliin nedeni de bu eski uluslar arasnda
birtakm ilikilerin bulunmas olsa gerek.
skitlerin dillerine baklrsa, birtakm aratrclarn
ileri srdklerine kart olarak, Trk diliyle bir balant:
s yoktur. Szgelii skit dilinde spu (gz), arima (tek), ari
maspian ise tekgzl anlamna geliyor. Bu szlerin
Trkeye benzer bir yan yoktur. Ayrca porota (amur, ba
taklk, Prut sz bundan tremi), oeor (insan), pata (l
drmek), oeorpata insan ldren) gibi szlerin de Trkeyle
bir yaknl grlmyor. I)ili Trke olmayan (eski a
larda zellikle) bir ulusun kendisinin Trk olmas da pek
geree uymuyor. Nitekim skit sz de dolaan, gezen (y
rk) anlamn ieriyor. Ancak skit inanlaryla Anadolu
inanlar arasnda birtakm yaknlklarn bulunduu ak
a grlyor.
*

139

AKREP DEYP GEMYELM

nsann ktsn, nne gelene ktlk edeni, ac sz

syleyip gnl inciteni akrebe benzetirler. Oysa, akrep in
sandan daha kt deildir. Ancak korktuu iin sokar in
san. Kendine dokunmayana pek dokunmaz. Trkeye
arapadan gemitir. Gkte bir burcun addr da. Latinler
ona skorpion derlerdi. Bat dillerine latinceden gemitir.
Akrep stne trl sylentiler, deiik inanlar var
dr. Kimi bir tanrsal nitelik tadna inanr; kimi kt
lk tanrlarnn ynetimi altnda bulunan bir canl
olduunu syler durur. Dar.a ok scak lkelerde olur, g
nei sever okluk yaz aylarnda grnr. Anadolu'da sa
rmsakla, sirkeyle dlp ense kknde biryere bulama
gibi srlrse srekli baarlarn dindireceine inanlr.
Bunun gerek olup olmad pek bilinmez, ancak kocaka
r ilalarnn yapmnda kullanlr.
Akrebin kollarn atn kendi adyla anlan yldz
larn bulunduu burca benzemesi yznden gksel bir var
lk nitelii kazanmtr.
Birtakm halk inanlarna gre; akrep, eskialarda
tanrsal nitelikler tayan krallarn hazinelerini korumak
la grevliymi . Evlerde bu yzden bulunur, hastalk ta
yan bcekleri ldrrm. Yalnz rmcekten ok
korkarm akrep. rmcek onu ana drr, kskvrak
sarar, balar canna okurmu. Bir damla ausu bir insan
ldrmeye yeten akrebi rmcek yok edermi.. Akrep in140

san soktuu zaman kuyruunu getirir, soktuu yerin s

tne koyar ausunu aktrm. nelerinde au yokmu da
kvrm kvrm kuyruunda varm.
Akrep birtakm insanlara dokunmazm. Onlar korur,
onlar severmi. Gereinde sevdii insann gsnn s
tnde dolarm. ylesi kimselerin koruyucusu durumun
daym.
Akrebin koruyucu nitelii yannda, ktleri yanstan
bir nitelii de vardr. Arapa soy bakmndan e kkten
gelen yaknlara akraba (ekriba) denir. Bu szle akreb (ak
rep) arasnda ses benzedii olmas yznden atalarmz
Akrabann akrep etmez akrabaya ettiini demiler. Arap
ada ayr ayr harflerle yazlan akraba (elif denen harfle)
i -=kreb (ayn denen harfle yazlr) arasnda anlam iliki
si yoktur. Bunu halk ses benzerliine bakarak uydurmu.
Akrebin byle bir inanca konu oluu pek yeni deildir,
slam diniyle ya da hristiyanlkla ilgisi yoktur. Eski Ana
dolu di nlerinde, Mezopotamya uluslarnda akreple ilgili
i nanlar vardr. Latin, Grek uluslarnda grlen akreple
ilgili mitos varlklar da yine Anadolu kaynakldr. Btn
uluslarn dilinde grlen akrep bucu bu ok eski inancn
bir kalntsdr. Akrebi uur sayan topluluklar da vardr.
Anadolu'da, btn yararsz (ykm getirici saylan) canl
rn ldrlmesi gerei slam diniyle ilgilidir. slam di
ninin btn ykm getirenleri ldrr anlamna gelen
k ll muzirrun yuktel" buyruu bu inancn balca kay
nadr. Bunun iine, duruma gre, insan da girer, teki
canllarla birlikte akrep de. Buna karlk akrebin uur
lu saylmas, birtakm kimselere dokunmay, bu yzden
ldrlmeyii inanc ok eski alardan kalmadr. Fuzu
li'nin bir iirinde.
sthan- kellem ire klsa akrepler vatan
Kafatasnda akrepler yuva yapsa ) demesi, slam dinin et
kisiyledir. O dine, kaynan onda bulan inanlara gre;
i nsan ld, gmld zaman onu akrepler, ylanlar yer
mi. teki et yiyici canllar da yermi. Bu pek doru ol..

141

masa gerek. Akrep topran pek derinlerine inemez.

Birbuuk metre derine gmlen, stne toprak rtlen bir
lnn kafatasm delemez, oyamaz. Ylan da topran de
rinlerine inip insan yiyemez. Ylan bulduunu yutan bir
canldr, insan nasl yiyebilir?
Duvar kabartmalarnda, kayalara izilen hayvan re
simlerinde akrep pek grlmyor. Oysa teki ykm geti
ren, korkulan canllarn, yrtclarn kabartmalarda geni
bir yer kaplad biliniyor. Bunu yalnz akrebin kk olu
una, kabartmaya elverili olmayna balayamayz. Ya
zl belgelerde ad geen ykm getirici, zararl canllar
arasnda da akrebin nemli bir yeri yoktur. Bundan da ak
rebin eski alarda gnmzdeki gibi korkulur bir varlk olmad sonucu kyor aka.

142

BZDEN YLER

Anadolu'nun btn yrelerinde korkulan, insann ba

na ykm getireceine, insan arpacana inanlan gizli
glere bizden iyiler denir. Bu inan oktanrc dinlerin
gnmzd yaayan yaygn bir kalntsdr. Bunlar kor
kulan, kanlan glerdir. B irtakm aratrclar bunla
rn ok eski dnemlerde birer totem olduunu ileri
srdler. Bu konuda ilkel yaam srdren boylar, toplu
luklar arasnda incelemeler, gzlemler yaptlar.
Bizden iyiler'in birer totem olmas onlarn korkulur bi
rer gizli olmasn gerektirmez. Btn totemler korkulur
varlklar deildir. Korkulmayan, koruyucu nitelikler ta
yan totemler de vardr. Bizden iyiler daha ok insann
bana ykm getiren kt glerdir. Bunlarn adnn anl
mamas onlara kar duyulan korkunun, tiksintinin, ka
nmann bir sonucudur. Nitekim halk arda. ylann,
domU:Zun da ad anlmaz arada bir. Deiik blgelerde y
lann ad anlrken uzun. hayvan; 4o:puzun ad geince mur
dar hayvan gibi adlar sylenir.
Bizden iyiler; ok tanrc dinler anda yaadna,
lmden sonra, gvdeden ayrldktan sonra varln sr
drdne inanlan kt cin ler'dir. Bu tinler daha okd"
manlarn cinleridir. Onlardan kanmak, korunmak
yayg-n bir din gereidir. Bizden iyiler'deri korunmak iin
deiik yollara bavurulur, koruyucu cinleri yansttna
inanlr birtakm belirtiler tanlr.
143

Eski Msr, ran, Mezopotamya dinlerinde olduu gibi

Anadolu dinlErinde de lm tin denen grnmez varln
gvdeden ayrlmasyla gerekleirdi. Gvde rr, topra
a karr tin ise ya bolukta, ya da baka bir varlkta (bit
ki, aa, hayvan) kendini srdrrd. Birtakm
hayvanlarn, bitkilerin uurlu, bir takmlarnn uursuz
saylmas bu kt cinlerle komu uluslar lmn bir ay
rlma, tinin gvdeden k olduu inancn tarlard. l
leri kt cinlerden korumak iin mezarlarna konan
koruyucu aralarn, yontucuklarn, teberinin anlam buy
du. Zamanla bu inan birtakm deiimlere urad. Bugn
yaygn bir durumda olan by, afsun, frk bu eskia
inanlarnn birer kalntsdr, kt cinlerle, bizden iyi
lerle iten ilgilidir.
Bizden iyiler'in znde birtakm yasaklar da vardr.
Kutsa! saylan nesnelere, bitkilere, yaplara, ykntlara,
doa varlklarna kar yaplan bir saygszln, ilenen
bir suun onu yapana ykm getirecei inanc, o varlklar
korumakla grevli glerin saldrya gemesi korkusu y
zndendi. Byle bir suu ileyenin arplacana inanlr
d. Bu arpma ilemini yapan ya koruyucu g, ya da kt,
saldrgan duman ruhuydu. Kt cin bir dman tini ola
bilecei gibi bir hayvann tini de olabilirdi. Ykm getiren,
korkulan, yrtc, saldrgan bir hayvann tini. Ad san
unutulan, saylar bilinmeyen bu korkulur glere sonra
lar Anadolu halk bizden iyiler deyiverdi.
Eskia Anadolu dinlerinde tanrlar iyilik tanrlar, k
tlk tanrlar diye ikiye ayrlrd. zellikle Hititlerde,
Urartularda bu trden pek ok tanr vard. yilik tanrla
rnn buyruunda iyilik gleri, ktlk tanrlarnn buy
ruunda ise ktlk gleri bulunurdu. Bu gler srekli
bir sava iindeydi. Bizden iyiler (korkulur gler) kt
lk tanrlarn ynetimi altnda bulunduu iin onlardan
kanlr, iyilik tanrlarnn (koruyucu tanrlarn) glerine
snlrd. Bu tr tanrlarn belli varlklarda (doa var
l klarnda) yansdn biliyoruz. te kt glerden. biz144

den iyiler den korunmak iin bu tanrlarn uurlu saylan

yanstclar ya insann stnde tanr, ya da evlerin bel
li bir yerine aslrd. Bugn boynuz, nal, kemik gibi nes
nelerin evlerin kaplar stne aslmas, aklmas, stte
tanmas, hamayl, nsha (muska) yaplmas bu eskia
inanc yzndendir. Bunlar bizden iyiler'e kar kullan
lan koruyucu aralar, iyilik salayc nesnelerdir.
Anadolu'dan bizden iyiler'le ilgili inanlar genellikle
ikiye ayrlr. 1 - Eskia dinlerinden kalma yerli inanlar.
2- slam dinin etkisiyle gelen yabanc inanlar. kisinin de
kaynanda ok tanrc dinlerin derin izleri vardr. slam
diniyle gelen inanlarn znde daha ok ran, Msr, Hind
dinlerin etkisi grlr. Araplarn bu konuda die dokunur,
nemli yaratmalar bulular yoktur.
Bizden iyiler'le ilgili inanlarn baka bir tr de bir
takm ulularn adn anmamak, onlarn ad yerine ulula
yc, yceltici bir deyim kullanmaktr. Gerek slam
tarikatlarnda, gerek baka dinlerin deiik etkileri sonucu
doan slam - d tarikatlarda grlen ermi, pir, efendi,
hazret szleri bunun, bu eskia inanlarnn bakalam
bir kalntsdr. Szgelii Mevlana 'ya adn anmadan haz
reti pir denmesi bu yzdendfr. Onun adna duyulan sayg
nn znde ok tanrc dinler dneminden kalma inanlarn
korkutucu etkileri sakldr. Tarikatlar, zellikle slamn
snni inanlarna bal tarikatlara girenler, ruhun lm
den sonra da yaadna, tarikat ulusunun ruhunun ko
ruyucu bir g olarak tekkenin evresinde bulunduuna
inanrlar. Onun, sayg nedeniyle, adn anmazlar. Gerekte
bu saygnn, bu tarikat inancnn tek tanrc dinlerle ilgi
si yoktur. Tarikatlar, inan bakunridan, eskia oktan
rc dinlerinin deiikliklere uram birer kalntsdr.
Bunun en ak rneklerini Mevlana, birok ii slam dini
ne, islam ahlakna uymamasna karlk, tanr katna y
celmi bir ulu olarak g;:melerinde dile getirir.
Mevliina 'nn byk bir ozari olmaktan te bir gc, bir ba
ars yoktur. Ona ykletilen bilgilerin ounu, bilmek y'

F/10

145

le dursun, anda duymamt bile. Mevlevilerin onu

tanrlatrmalar onun kiiliinde tanrsal bir gcn dile
geldiine inanmalar doa dinlerinin, insanla tanry e or
tamda grmenin bir kalntsdr. Szn ksas Mevl8.na bir
bizden iyiler arasna sokulmu kalmtr, onun baka bir
gc, yetenei yoktur aka. Szgelii onun erkeklere,
zellikle genlere kar duyduu doad sevgi (sapk sev
gi) slam i,pnt;:laryla, tektanrc dinlerle badaamaz. Bu
yzden eriat onun dncelerine, grlerine, onun l
mnden sonra olu Sultan Veled ynetiminde dzenlenen
trelerine nem vermez, onlar din bakmndan su bile sa
yar. Onu Trklerden, Araplardan ok ranllarn tutma
s, benimsemesi onda eski inanlarnn, dinlerinin yeni bir
yorumlamaya uram biimini grmelerinden dolaydr.
Tarikat ulular, ermiler birer koruyucu cin kalnts
olmaktan teye geemiyor. Onun, Hac Bekta Veli'nin,
Abdal Musa 'nn hayvanlarla, yrtc varlklarla konuma
s, evresinden birok deiik yaratlta hayvann topla
np bar iinde yaamas doa dinlerinin ortaada yeni
bir yorumlan, yeniden benimseniidir. ran ulusu, Mev
lana 'nn kiiliinde kendi ok tanrc inanlarnn, Hr
mz ile Ehrimen (Ahriman)in yeni bir kiileniini
bulmutur. Bu eski ran inanc sonradan Yeni Eflatuncu
dnceyle yeniden karp kaynam, yourulmu, yeni
bir boyaya brnmtr. Mevleviliin alar boyunca il
lerinin snrlar iinde kalmas, ran'n dnce etkisin
den uzak yaayan topluluklarca tutunmay bundan
dolaydr. Oysa, eskia Anadolu inanlarnda znde ba
rndran Bektailik daha ok halk katnda tutunmutur.
Bu tutunma da o tarikatn dnce yaps ynnden yerli
oluu nedeniyledir. Bektai inanlarnda korkudan ok sev
gi vardr, koruyucu bir z vardr. Bektailikte arpma, ar
plma yoktur.
Mevlevilikte grlen gnl altnda kalma (birine, bir
uluya kar ilenen sutan dolay ykma u_rama) inanc
146

bu arplma 'nn deiik bir grntsdr. nanlar konu

sunda mevlevilik daha banaz, daha donmu bir tarikat
tr.
Bizden iyiler'in baka bir grnts de ssz yerlerle,
karanlkla olan yakn balantsdr. Onlar insan ya ssz
yerlerde, ya da gece karanlklarnda arpar ktan, aydn
lktan kaarlar. Snni tarikatlarn tekkelerinin, yatr de
dikleri ermi llerin insan arpc nitelik tad inanc
ite bu eskia Dou dinlerinden etkileni yzndendir.
Anadolu'nun deiik kesimlerinde cinlere, perilere de
bizden iyiler dendii olur. Ancak, bizden iyiler, genellikle,
kt cinlerin birer kalnts olan, insanlara ktlk eden
gizli gler olarak yorumlanr. Bugn kt g inanc yok
tur. llerin tinlerinin yaadna, evlerin evrelerinde
dolatklarna inanlr da kimsenin ruhunun ktlk ede
ceine inanlmak istenmez.
*

147

AYLAR
Aylarn da bir baka zellii, Anadolu halknn dn
cesinde, bir baka nemi vardr. Bu zellik, bu nem ayn
doa olaylaryla olan ilgisi yzndendir. Btn aylar bi
rer doa olayn yanstr. ster k, ister yaz olsun Anado
lu'da bir doa zelliinin, gerek oluumun belirtisini tar.
slB.m dininin Anadolu'da yaylndan sonra deimeleri
bir yana brakrsak, halk dilinde aylara verilen adlarn ta
rmla, hayvanclkla, yemilerin olumas ile yakndan
balantl olduunu grrz. ubat, temm uz, eyll, mart,
nisan, mays gibi Smer, Akad, Latin kaynakl aylarn
Anadolu trkesinde ayr ayr karlklar vardr. Bunla
ra Kkay (ubat, yln en ksa ay olmas dolaysyla),
orakay (temmuz, ince ekin denen buday, arpa, avdar gibi
ekinlerin o ayda biilip harmanlanmas yznden), zm
ay (eyll, zmlerin o ayda olgunlamas olay nedeniy
le), koay (ekim, kola koyunun o ayda iftlemesi sonu
cu), kranay (nisan, ieklerin, krlarn o ayda amas
olayn gstermesi yznden) gibi doa olaylarn yans
tan karlklar verilir.
Sonradan, zellikle Arap , Yunan, Latin etkisiyle ay
larn ad deiti. Bugn, Anadolu' da, zellikle Karadeniz
yrelerinde bu aylara Grek Latin kaynakl adlarn veril
dii de grlr. Ayeryit, Hristiyonar, Kalandar, April, s
tavrit gibi. Bu rumca adlar ok snrl bir evrede sylenir.
Asur, Smer kaynakl olan Haziran ayna Anadolu' da ge
nellikle Kirazay (kirazlarn bu ayda olgunlamas nede
niyle) denir.
148

Anadolu halk aylara doa olaylarna bakarak birer

karlk bulmutur. Bu karlklar, aylarn adlar bir ya
na braklrsa (Trke olmalar yznden) eskia Anado
lu grn yanstan bir niteliktedir. Eski,alardan beri
Anadolu' da ekinlerin ekilip biildii aylar bellidir. Bu ta
rm olaylar her yl belli aylarda olur, oluur. Buday, arpa,
avdar gibi ekinler (ince ekin), kiraz, erik, ilek, kzlck,
zm gibi yemiler belli aylarda yetiir, yenecek duruma
gelir. Anadolu tarihinin, belgelerle kesin olarak bilinen d
nemlerinde bu gibi ekinlerin ekildii, yemilerin toplanp
yendii, onlarla ilgili tarm ilemlerinin yapld aka
biliniyor. Yine Anadolu'da, eskiada hayvancln olduk
a gelimi bir durumda olduunu Hititlerden kalan ka
ya kabartmalarndan, dinle ilgili inan varlklarndan
-reniyoruz.
Btn inanlarn kayna olan .toprak ana, Anadolu in
sann, belli ller iinde dnmeye itmi, onu doa ile
kar karya getirmitir. Aylara doa olaylarn yanstan
adlarn verilmesi de bu yzdendir. lk in.san dncesi do
"adan domu, doann gsterdii dorultuda gelimitir.
insan yaamn dzenleyen olaylarn aylarn iinde ge
mesi, aylarn belli zelliklerle ortaya kmas ister istemez
eskia insann etkilemi, ona yn vermitir.
Bugn Anadolu'nun buday yetimeyen blgelerinde
budayla, zm yetimeyen yrelerinde zmle, kzlck
olmayan kesimlerinde kzlckla ilgili bir inan, bir masal
kalnts yoktur. Bir blgede hangi bitkiler, hangi ekinler,
hangi hayvanlar yetiiyorsa onlarla ilgili i nanlarn da o
kesimlerde doup gelitii grlr. Szgelii; Anadolu'da
kahve, msr, patates, domates, ttn yoktu (genellikle or
taada), bu ad geen rnlerle ilgili sylentiler, inan,
lar da gelimemi, domamtr. Dardan gelen bu
rnlerle ilgisi olduu sylenen btn inanlar, ykler,
masal varlklar ortaadan sonra tremi, yaylmtr.
ok eski bir gemii olan bu gibi inanlarn, geleneklerin
149

bugnk Anadolu halk topluluuna alarla geldii daha

ok gzle, yaamakla renildii bir gerektir. Tarmla, do
a olaylaryla ilgili inanlarn, geleneklerin belli belirli bir
dili yoktur. Onlar daha ok gze, grgye, yaamla edini
len dnce varlklarna dayanr. Bunu ayr ayr dilleri
konuan, birbirinin dilinden anlamayan topluluklarn
(Anadolu 'da yaayanlar sz konusudur) zde gelenekle
ri, e inanlar srdrmelerinden anlyoruz aka. yle
ya, kiraz Anadolu kaynakl bir yemitir, haziran aynda
olur. Gerassus (Giresun ili) adndan gelir. Onunla ilgili
btn geleneklerin, greneklerin, inanlarn kayna da
Anadolu'dur, baka bir yer olamaz.
Bugn yaayan uluslar iinde, Anadolu halkndan ba
ka, kimsenin dilinde haziran ayna kirazay dendiini, ki
razn o ayda yetitiini bildiren bir adn o aya_ verildiini
bilmiyoruz. Bat uluslarnn dilinde haziran karl Grek
- Latin kaynakl szler kullanlr, ranllarn, Araplarn
dilinde genellikle bu aya haziran denir. Haziran adnn ki
razla en kk bir ilgisi yoktur (kavram olarak). Yalnz
Trkede kirazn o ayda olmas yznden kirazay denir.
Bundan da bu adn kirazla balantl olduu, Anadolu ulu
sunca tretildii ortaya kyor.
Kirazay ad Asya Trkesinde de yoktur. Durum K
kay (ubat), Kranay (nisan), Orakay (temmuz), z
may (eyll), Koay (ekim) gibi aylar iin de byledir. teki
uluslarn dillerinde aylarn ad ile (ad geen aylarn) do
a olaylarn yanstan balantlar yoktur. Yalnz Arapla
rn dilinde, o da sonradan, doa olaylaryla ilgili birka ay
ad vardr. Terin, Kanun gibi. Bu adlar da slam dininde
yoktur. slam dini Ramazan ay 'n gz nnde tutarak ona
uygun adlar vermitir teki aylara. Recep, aban, Rebi
levvel, Rebilahir gibi. Bunlar da daha ok bahar balan
gc, k balangcn yanstr nitelikler tar. Trkede
olduu gibi tarmla, bitkilerle, ekip bimekle ilgili deil
dir. teki uluslar (Asya uluslar) da aylara Anadolu'daki"
ne benzer adlar vermemitir.
1 50

Anadolu Trkesinde geen bu ay adlarnn, szlerin

Asya Trkesiyle balantl oluuna bakarak, Asya kay
nakl olduunu ileri sremeyiz. Bunlarn A sya Trkesin
de byle olmadn, bu ay adlarnn Asya Trklerince
bilinmediini, yalnz Anadolu Trkesinde bulunduunu
aka biliyoruz.
Anadolu Trkesinde geen bu ay adlarnn ounu
halk trklerinde buluyoruz. Bu trkler, genellikle ba
lang blmlerinde, aylann doal niteliklerini yanstr ya
pdadr.

Kirezayn onbei
Yakt .beni gnei
Bu yalanc dnyada
Yoktur yarimin ei
gerekten de kirazay nn onbei Anadolu'da scaklarn ok
yksek olduu bir dnemdir. Ekinler bu dnemde sarar
maya balar. Halk arasnda koay'nda doanlara Koa
a dendii, byle bir ad verildii de olur.
'

151

UUR DEDKLER

Anadolu'da uur inanc olduka yaygndr. Latince au

gur'dan gelen bu uur kavramnn sonradan anlam biraz
deimitir. Latin dilinde falc, bilici, gizli bilgileri bilen,
gizli lkelerden bildirilen getiren kimseye "augur" denir.
Eski Roma'da bu bir grevdi. Tapnaklarda bu by, fal
ileriyle uraan zel grevliler, yetkililer vardr. Devle
tin birok ii onlara danlarak yaplrd. zellikle sava1 arda, sava amalarda stnl n salanp
salanamayaca bu augur'lara sorulur, onlar da fal aar,
gelecekteki durumu bildirirlerdi. Sonradan bu kavram
Trklere, Asya'ya geti. Eski Trkede "uur" sz bugn
k anlamda kullanlmazd. Mutluluk, ycelik, devlet gibi
deiik anlamlar vard.
Uur, bir iin, bir eylemin salad sevin, mutluluk,
iin yolunda gitmesi, kar anlamna gelir. Sonu ykmla
biten bir eylem, bir davran uursuz, karla, mutluluk
la biten ise uurlu saylr. Uur kavram olarak deil de
eylem, grev olarak en eski Anadolu dinlerinde de vardr.
Fal amak, gelecei renmek, bunun iin yldzlara, ku
larn uuuna, hayvan barsaklarna bakmak bir gelenek
niteliindeydi. Babi bycleri ok nlyd . Onlar yldz
lara bakarak gelecei bildirir, ilerin iyi mi, kt m gi
deceini nceden aklamaya alrlard.

152

Anadolu'da, Hititlerde, Urartularda, Likya, Lidya,

Frigya, Bergama uluslarnda da bu bir grevdi. Devlet i
lerinin yolunda gidip gitmeyeceini bildirmekle grevli
kimseler vard . Tapnaklarda, fal bakmak, by yapmak,
gelecei renmek, savalarn sonunu nceden kestirmek,
imparatorun sonunun iyi mi , kt m geleceini nceden
sylemek bunlarn greviydi. Durum Msr'da da byley
di. Btn toplum ileri lli sreler iinde fala dayanyor
du. Msr'da byclk, zellikle Firavun mezarlarnn
korunmasnda, ok .rkt bir aamaya varmt. Fira
vun mezarlarna girenlerin arplacaklarna, onlar koru
yan cinlerin bulunduuna inanlrd. Tanrlara sunulan
adaklar, onlardan istenen yardmlar birer uur dilemek
ten teye gemiyordu.
Anadolu'da, zellikle Hititlerden kalan kaya kabart
malarnda, birtakm yazl belgelerde tanrlardan uur di
leme geleneinin yaygn olduu, bu yzden onlara sk sk
adaklar sunulduu grlyor.
Uur dileme ileminde hayvan kemiklerinin, bagrsak
larn, birtakm kutsal saylan bitkilerin, otlarn, aala
rn, yapraklarn, sularn, kayalarn yardmc ara olarak
kullanld, onlarn uurlu sayld belgelerden anla
lyor kolayca.
Asya Trklerinde, daha ok aman inanlarn benim
seyen topluluklarda, uur olaynn in dncesinin, Hind
inanlarnn etkisi altnda gelitii grlyor. Bugn Ana
dolu' da yrkler arasnda yaayan birtakm inanlarn
znde bulunan amanlk kalntlar bunun ak rnei
dir.
Anadolu'da uur genellikle e ayrlr. Bu ayrlma
uurlu saylan varlklarn trleri yzndendir. Halk inan
larna gre ilerinde insann da bulunduu birtakm can
llar uurludur. Bunlara dokunulmaz, dokunann, onlar
incitenin bana er ge bir ykm gelir. Bunun en somut
rnegini tarikat ulularnda, ermilerde, birtakm kendin
den gemiler de gryoruz. Tarikat ulularnn, ermile153

rin uurlu saylmas eski alardan kalma bir inantr.

nsanla tanrlar arasndaki z birliinin bir sonucudur, g
nmze kalm. O dnemlerde insan, daha dorusu kral
lar kutsald, tanrlarla ili dl olduklarna, btn
gizlilikleri bildiklerine inanlrd. Bu inanlar adan a
a deierek, yeni yeni biimler kazanarak gnmze de
in geliverdi. nsanlarn uurlu saylmas bu eski inan
kalntlardr.
Canllar arasnda birtakm hayvanlarn da uurlu sa
yldn biliyoruz. Bunlarn da kken eskia dinleridir .
.Doa tanrlarnn yardmclar niteliinde olan hayvanla
rn zamanla uurlu saylmas, gnmzde de bu uur inan
cnn geer olmas bu yzdendir.
Uurlu olmann ikinci trne bitkiler girer. Genellik
le yararl, ila yapmna elverili bitkiler uurlu saylr.
Bitkinin znde sakl bir iyi gcn bulunduu inanc on
da bir uur varlnn gizlilii kansn dourdu. Bu gibi
bitkileri, eskiada, tapnaklarda bulunan din grevlileri
nin kullanmas, onlarla birtakm ilalar yapmas, by
clkte onlardan yararlanmas uur inancnn
glenmesine, geliip yaylmasna yarad.
nc tre dalar, kayalar, sular gibi doa varlk
lar girer. Bunlarla ilgili uur inancnn kknde de eski
a dinlerinin etkisi sakldr. B_ugn Anadolu'nun birok
yerinde grlen uurlu dalar, sufar, kayalar bu eskia
inanlarnn birer kalnts olmaktan teye geemez.
Uur kavramnn zamann anlayna gre yorumla
n birtakm deimeler geirmesi yzndendir. Ya da bir
takm deiimler geirmesi sonucu ayr ayr yorumlara
uramtr. Bunlarn ikisi de savunulabilir. Bizce nemli
olan, onun yorumu deil, kaynadr. Uur doa dinleri
nin, o dinlerin geerli olduu ortamda gelien inanlarn
bir sonucudur. Balangta olduka somuttu, elle tutulur,
gzle grlr bir nitelii vard. Ancak insann iyiliine
olan, iine yarayan bir nesne , bir olay uurlu saylrd. Za
manla uur olaynda bir soyutlama oldu. Uur bir olay

154

olmaktan kp soyut bir kavram oldu.

Uur'tnanc bugn daha ok hayvanlarn, zellikle' ko
yunlarn, ineklerin dllenme dnemlerinde grlr. nek
ler iftleme a gelince aztr. Dl yatandan smks
bir sv szmaya balar. Onu koklayan boa inee atlar (dl
ler). te inein kze gelmesi (kzle iftleme belirtile
rinin grnmesi) olayna Karadeniz kylarnda uura
(oura) gelme denir. Uura gelen inek kzn dllenmesi
sonucu yatr, daha kzn yanna sokulmaz. Dlleme ger
eklememi, inek ykl olmam (gebe kalmamsa) bir
sre sonra gene inein dl yatandan smks svlar ak
maya balar, inek kze sokulur, onu yalar, koklarlar.
Dlleme olay yeniden balar. Bu olayda nemli olan yav
rulamadr. Yavrulama uurlu bir olay saylr. Nitekim er
lfok ocuklara da evin uuru gzyle baklr. Erkek ocuk
atann soyunu srdrd iin uurlu diye sevilir. Birok
anann olan sevmesi, babann olan istemesi biraz da bu
yzden, bu ok eski inancn biim deitirip bilinaltna
yerlemesi nedeniyledir.
Dllenmenin uurlu saylmas, bu konuda kze, bo
aya nem verilmesi ok eski bir inantr. Erkek dlleme
esinin tanrsal nitelik tad, bir tanr gibi sayg gr
d alardan kalmadr. Deiik nedenler, salk bozuk
luklar yznden ayba olmayan, dl yatandan smks
sv szmayan kzlara, kadnlara, dii hayvanlara bile uur
suz denir. Ksr kadnlara, ksr ineklere uursuz denir.
Kimi evrelerde ocua evin uuru derler. ocuksuz kar
koca uurlu saylmaz pek. Evde kalm, evlenmemi kz
lar bile kimi yrelerde uursuz saylr.
Gene Anadolu'nun kimi yrelerinde ekinlerin, rn
lerin bol olduu yllara "uurlu yl " denir. Ktlk yllar
"uursuz yl" diye nitelenir.
Tarlada zina yaplrsa bolluk olmaz diye bir inan var
dr. Bu inan sayg gren, kutsal saylan ekine kar ile
nen bir suun anlatmdr. Ekinin tanrsal bir zle

155

donatld inancnn yaygn olduu alardan kalmadr.

Diiyle erkein iftlemesinin kutsal saylmasna karlk,
ekin gibi kutsal bir varln bulunduu yerde gerekleti
rilmesi gzyumulmaz bir sutur kimi evrelece.
Uur kavramnn bir anlam da iyiliktir. Insann iyi
bir olayla, iyi bir sonula karlamasn istemedir. Bu yz
den birini yolcu ederken "uur ola", ekin ekerken, harman
yaparken, iyi bir i ilerken grenler "uur ola '', ya da
"uurlar olsun " derler. Bu szlerde bir iyilik dileme, iyi
bir sonu elde etme istei sakldr.
Uur inanc Anadolu'ya komu lkelerden gelmemi
tir. Bu inan yerlidir, Anadolu uluslarnn, eski atalar
mzn dnce zelliklerini, yaama anlaylarn
yanstmaktadr. Bugn Anadolu'nun trl blgelerinde ya
ayan topluluklarn uur konusunda deiik grler ta
mas, yine uur konusunda (belli bir olay zerinde)
birlemesi bu inancn eski Anadolu topluluklarndan, yer
lilerinden kaldn gsteriyor. Dardan geleydi btn ke
simlerde (Anadolu'da) aa yukar eanlamda kullanlrd.
Oysa, gerek durum yle deil. Anadolu'nun deiik ke
simlerinde eskialarda ayr ayr yaadklarn biliyoruz.
Bunlarn kendi evrelerine gre deien inanlar vard .
Zamanla topluluklar arasnda oluagelen kaynama, so
nucu inanlarda da bir genel yourulma, srekli kayna
ma oldu. nanlar btn Anadolu yrelerine yayld.
Deimeler de bu yaylma sonucudur, birlemeler de.
Latinlerde a ugur'un belli bir grevi vardr. Onun d
na kamaz, kendini ilgilendirmeyen sorunlarla uraa
maz. Oysa Anadolu'da uur (augur kknden gelen bir
kavram olmasna karlk) inanc ok deiiktir, yrelerin
zelliklerini tar. Uur kavramnn latince augur'dan gel
mesi, inancn da dardan, Latinlerden geldiini gstermez.
Latinlerde augur bir grevin, bin grevlinin Anadolu'da
uur ok yaygn bir olaylar topluluunun addr. Anado
lu'da gerekleen kltr kaynamalar, inan zmleme
leri sonucu iyi saylan olaylar uur kavramyla nitelendi.
156

Anadolu'da uur kavram altnda toplanan, uurlu, ya

da uursuz olarak nitelenen olaylar birer inan biimine
girmitir. Yarm ay ien bir kadn dul olur. (Bu inan Ana
dolu'da "ay" szcnn kullanlmasyla balamtr).
Bundan yarm ay imenin uursuzluk getirdii sonucu
kyor. Yolda ienirse yamur yaar. Bu inancn kkn
de de yolda iemenin iyi bir davran olmad anlam giz
lidir. Tencerede su bona kaynarsa dmanlar oalr.
Suyun bir tencerede bouna kaynamasnn iyi olmad
n, insann bana bir ykm getireceini, dmanlarn o
alacan bildiriyor. Martn birinci gn eve dardan
kimse giremez, girerse buzalar lr. Mart ay ile ilgili
olan bu inan da uursuzluu gsteriyor. Bu inan mart
aynn eskiada bir tanrnn ay olmasndan domutur.
Bu inan (martn tanr ay olduu gr) Latinlerde de
vardr. Nitekim mart sz de Latinlerin sava tanrs
Mars'n adndan gelir. Grekler buna Ares derler. Ares s
z de greke deil, eski Anadolu dillrindendir. Greklere
Anadolu' dan gemitir. Gne gzele vurur (gzele gelir).
Bu da uurlu saylan bir olaydr. Gnein bir iyilik tanr
s, gzellik rnei olarak nitelendii alardan kalmadr
z olarak. Hititlerde Arinna ilinin gne tanras Vuru
emu kutsal, gzel, insanlara iyilik eden, gzellikler ya
ratan, gzeli seven bir ulu varlk olarak sayg grr,
kutlanrd. Anadolu'da gnele ilgili btn inanlarn kay
na bu Hitit tanrasdr besbelli.
Halk dilinde iyilik salayan .inanlarn znde uur,
ktlk getirenlerin zndeyse uursuzluk vardr. Halk
byle dnm, byle inanm, byle yorumlam bu olay
lar.
*

157

KEMKLER
Kemiklere de byk bir nem verilir halk arasnda, an
cak btn hayvanlarn kemiklerine deil. zellikle ylan
\l, geyik kemii, h9ynuzu, kpek kemii, kurt ba ke
mii, insan kemii ayr bir nem tar. Bunlarn kimi uur
lu saylr, kaplara, pencerelere aslr, kimiyle by, tts,
ila yaplr.
Kemiklerin uurlu, uursuz saylmas eski bir inan
kalntsdr. yilik getirdiine inanlan havyanlarn kemik
leri uurlu, ktlk getirdii sanlan hayvanlarn kemik
leri uursuz saylr. Bu uursuz kemikler daha o)t by
ilerinde kullanlr. teki kemikler tts, ila yapmaya
yarar. Kpek kemikleri daha ok stmann giderilmesin
de ie yarar. Ylan klndan by yaplr. Kemiklerin
hastalklar giderici bir zellik tad inanc hayvann bir
totem olarak, tanrsal bir varlk olarak sayg grd d
nemden kalmadr. Koruyucu bir g tadna inanlan,
iyilik tanrlarnn ynetiminde bulunan btn hayvanlar
iin sayg duyulur, bunlarn kemikleri iyilik ilerinde,
uurlu ilemlerde ie yarar. Kurt kemii de koruyucu bir
nitelik tar. Kurt en eski Anadolu dinlerinde sayg gren,
uurlu saylan bir hayvand. Hititlerde, Urartularda, Lik
yallarda kurtun ayr bir nemi vard. Birtakm boylarn
ondan trediine bile inanlrd. Sonraki alarda Roma
lkesine gen bu inan yznden kurt Roma ulusunun
atas, Roma ehrinin koruyucusu sayld. Durum, Asya
Trklerinde de byledir, kutsal stYlr, byk bir sayg g
rr kurt.

158

Karga, tavan, doan kemikleri pek uurlu saylma2.

Onlar daha ok by ilerinde kullanlr. Hayvanlann b
tn kemikleri uurlu ya da uursuz saylmaz. Bakemii,
incik kemii, oyluk kemii, ayakbilei kemii, kprck
kemii nemli saylr. ldrlen bir hayvann etleri
rdkten sonra kemikleri bir yere aslrsa, o hayvan t
rnden olan canllar. bir daha o yreye sokulamazm.
Mezardan karlan bir insan kafas akar suya atlrsa ya
mur yaar, kemik yiter, sudan karlmazsa ortal sel
ler sular gtrrm.
Hayvan kemikleri tabanca kabzas, bak sap yapmn
da kullanlr. Bu onun dayankl oluundan ok uurlu sa
ylmas yzndendir. Bak, tabanca dman iin
kullanlr. Vurucu araca g kazandrrm kemik. ld
rlen dmann (insann) kemiini saklamak da insan
glendirirmi. Bu yzden ah smail ile Rus an Korkun
lvan dmannn kafatasndan arap iermi. arap bar
da yaptrmlarm ldrdkleri dmanlannn kafatas
larndan, yle sylenir tarihte. Bu davran yalnz
dmana kar duyulan hn, fke yznden deildir. D
man kemiinin insandaki vurucu gc arttrd inancn
dandr dpedz.
Halk inanlarna gre kemiklerin ge rmesi, bir in
san yaamn aacak srede mezarda kalmas, ilerde ru
hun, yeniden gvdeye dneceindendir. Bu inanc)n da
slam diniyle, tektanrc dinlerle bir ilgisi yoktur. oktan
nc doa dinlerinden kalmadr bu inan da. l mezarla
rna konan yiyecekler, ss taklan bunu gsterirdi eskiden.
Doa dinlerinde, ruh, arada bir gvdeye gelir girer, me
zarda l dirilirmi. Bu yzden lye, onun kemiklerine
svmek byk bir su saylrd. Kemikler de kutsald. Za
manla bu inancn dokusu, oyas deimi. Kemiklerin giz
li bir deer tad inanc kalm gnmze. Durum
hayvan kemikleri iin de byledir bugn, eskiden de by
leydi. Bugn Dou Anadolu' da en ar svg bir insann
babasnn (lmse) kemiine svmektir. Karadeniz kyla-

159

rnda ok fkelenen bir kimse karsndakine "ceddinin ke

miini s .. .im "der. Bu ok ar bir svg saylr. Gn olur
byk kavga kar bundan. Grnte insana ok s ge
len bu svgnn znde de eski inan kalntlarm bulma
mak elde deildir. Kemiin (insan kemilinin) sayg
grd, nem verildii bir adaki inancn silik izleri var
dr bunda.
Kartallarn bakemiklerinin de uur tadna inan
lr. Onlarla ila, by, tts yaplr. Ss olarak kullanl
d da olur. Kartal ok eski dinlerde kutsal sayla_n bir
hayvand. Hititlerde gk tanrlarnn buyruunda bulun
duuna inanlrd. Bugn Anadolu'nun deiik yerlerin
de, kayalarda grlen kartal kabartmalar, Seluk
Trklerindeki kartall oyalar; Roma ulusundaki kartal
saygs eski Anadolu'dan kalmtr.
Kemiklerin yannda dilerin de nem tadn, sayg
grdn biliyoruz. Tts, by ilerinde kullanlan k
pek dii bunun ak bir belirtisidir. Kurt dii, koyun dii,
ylan dii, domuz dii ayr ayr ilerde kullanlr. la ya
pld da olur.
.

160

KED
ok yaygn bir inan vardr halk arasnda. Bir kedi
ldrenin iledii sutan kurtulabilmesi iin yedi kpr
yapmas gerekir, derler. ylesine gl bir dokunulmaz
l vardr. Bu inancn kaynan Peygamber Muham
med'in kediye duyduu sevgide grenler vardr.
Peygamber Muhammed, gnn birinde hrkasnn stn
de uyuyan kediyi incitmemek, uyandrmamak iin hrka
snn o blmn kesmi, kediye dokunmam derler.
Birok kitapta bu hikaye anlatlr, bir bakma gerektir
de. Ancak kediye duyulan sayg daha eski alara kadar
gider.
Anadolu'da kedi ile ilgili inanlar ok eskidir. .lam
dininden nceki dnemlerde de vardr. Hititler, Urartu
lar kediyi sever, ona kar koruyucu bir ilgi gsterirlerdi.
Oysa, bu eski inan, bu eski hayvan sevgisi de daha eski
dnemlere uzanr, Msr'a kadar gider. Anadolu ile Msr
arasnda birtakm inanlar konusunda birleme olduu
nu biliyoruz. Yalnz en eskisinin hangisi olduu imdilik
pek ak seik deildir. Msrllarda kedi kutsal bir hay
vandr, bir totemdir. Bu inan .. bin yllarna var
yor. Yaz kaynaklarda ise .. ikibin ile binbeyz
yl larn buluyor. Hititlerde, zellikle kaya kabartmala
rnda kedi resimleri grlyor. Bugnk kediyle ilgili
inan bize, Anadolu halkna slam diniyle gelmemitir.
Hititlerden gelmitir. Onlara nereden geldii ise ayr bir
aratrma konusudur gnmz iin.
F/1 1

161

slam dini, birok ynden eski Arap, Msr, Smer,

Hind etkisi altnda kalm, onlar zamanla znde erit
mi, sindirmitir. Kedi inanc, kedi sevgisi de byledir.
Kedi evcil bir hayvan olmas, evde sevilmeyen, ykm ge
tirdii sanlan hayvanlar ldrmesi yznden sevilir.
Eski Trklerde (Asya Trklerinde) sgan (fare) kutsald,
onunla ilgili bir ay ad da vard. Bu bakmdan, bu kutsal
hayvann canna okuyan kedinin sayg, sevgi grmesi
pek mmkn deildir. Msr'da ise kedi byk sayg g
rr, ona dokunulmaz, onu ldren ceza grr, sulu say
lr. Kedinin bir koruyucu totem olduu, eski topluluklar
arasnda ona kutsallk verildii, biliniyor. Anadolu toplu
munda ise btn alar boyunca kediye sagy, sevgi gs
terilirdi. Mslmanlar arasnda kedi iin nankr deyimi
de kullanlr. Bir evin bana ykm gelir, ev ssz kalrsa
o evi ilkin kedi brakr gidermi. Kedi yemeini yerken
gzlerini yumarm. Bunun anlam, teki dnyada onu
besleyen, evinde bakan, saklayan kimseye kar tanklk
etmek, onu sulamakm. Kedi, evde kalrsa, o evde de bi
ri lr de duyulmazsa kedi onun burnunu, kulan yer
mi. Bundan dolay da kt, uursuzmu. Bu inancn
kknde slam etkisi vardr. nk slam dinine gre ke
dinin itii su ile abdest alnmaz. O su kirlenmi saylr.
Ayrca kedi fareleri yedii iin de irentir. te sla
inanc budur. Bir elimeyi ierdii grlyor. Oysa eski
Msr' da kedi iin byle bir inan yoktur. Kedi btn dav
ranlaryla bir btn olarak alnr, kutsal saylr.
Herodotos'un anlattna gre; eski Msr' da kedi gibi
kpek, tilki, kurt, san, doan, ibis, ay, gibi hayvanla
da kutsaldr. Dokunulmazlklar vardr.
Kedi ile, sanla, doanla ilgili inanlarn Anadolu'ya
Asya'dan, zellikle Trklerle geldii sav tutarl deildir.
Bu ad geen hayvanlarla ilgili inanlar en aa ..
bin, en yakn binbeyz (.. yine) yllarna dein gidiyor.
Oysa, Trklerle (bu ad da Trke deildir. Trkenin ya
psyla aklanamyor) ilgili inanlarn en eskisi bile ..

162

bin ylna varamyor, bir bakma .. beyz yln bile

bulamyor. Buna kar\lk Anadolu'da bu 1ayvanlarla il
gili inanlarn en yenisi bile .. bin yln ok mu ok a
yor, geriye gidiyor.
Eski Msr'da kedinin lsnn mumyaland, zel
bir trenle gmld gerei vardr. Firavun mezarla
rnda kedi mumyalarnn bulunuu gsteriyor bunu ak
a.
Kedi neden kutsaldr? Yalnz evcil bir hayvan olmas,
insanlara yakn bulunmas bu sorunun karln verme
ye yetmez. nk kutsallk yaknhktan ncedir. Bir nes
ne nce kutsaldr, sonra insana yakndr. nce yaknlk,
sonra kutsallk olmaz. nsan ancak zn, nedenini bile
medii bir doa varlna kutsallk ykler, bildiine yk
lemez. Biz, btn canllarn, zellikle biraz yrtc
nitelikte olanlarn ilk totemler arasnda olduunu biliyo
ruz. Totemin dou:unda iki ayr kaynak vardr. Biri yu
muaklk (yrtc, krp dkc olmama. Geyik gibi,
koyun gibi, at gibi uysal olanlar) gsteren canllar, teki
ise yrtc, azgn, insana korku verici canllar. Bunlardan
birinciler koruyucu, susuz, ar duru varlklardr. kinci
ler ise saldrgan, rktc varlklardr. Kedi sonradan
evcilletirilmi bir canldr. Onun kkeni yrtcdr, sal
drgandr. Geyik, koyun uur saylr da kedi, bugn bile,
saylmaz.
Kedinin yrtcl, saldrganl alarn ak iinde
unutulup gitmi. Evcilletirilince daha da-yumuak, insa
na yakn (dokunulmaz, cn yaklmaz) bir hayvan olmu.
Onun kutsalln yaratan korkutucu gc zamanla yu
muam, sevgiye dnm. te evcilletirilmesi sonucu
doan sevginin de, kayna budur.
Kedi, evcilletirilmesi sonucu, kazand sevgiyi sr
drrken, onunla ilgili ilk inan tortularn bsbtn or
tadan kaldramam. Ona nankr denmesi bundandr,
slam dinine sinen bu eliik (biri sevgiye, biri ktleme
ye dayanan) inancn kayna da budur. Biri ok eski a-

1 63

larn szgecinden geen, biri kedinin evcilletirilmesinden

sonra doan, gelien inan.
Msr'da olduu gibi, Anadolu'da da kediyle ilgili
inan kalntlar buluyoruz. Halk arasnda kedinin dii
siyle birleme zaman olan mart ay yalnz bahar balan
gc saylmaz. Scak gnlerin, k bitiminin geleceini de
bildirir. Bir evde yangn oldu mu ilkin farelerle kediler
kaarm. Kedinin scak kllere sokulmas, ocan ban
dan ayrlmamas evin bekiliini yapmas , evin koruyu
cusu olmas demekmi. Kedisi, kpei olmayan bir ky
evi mutsuz ev saylr. Bu bakmdan kedi kpek szleri
yanyana sylenir. Bu Trkede iki sz arasndaki ses ben
zerliindei de olabilir bir bakma. Kedinin dkln
rtmesi, yeri eerek dklk brakmas onun yaratl ba
kmndan temizliine yorulur. Gene halk arasnda yay
gn bir inanca re kedi leceini anlaynca ortalkta
grnmez olur. Olsn bile insanlardan saklarm. An
cak birdenbire len, ldrlen bir kedinin ls grlr
m ortalkta.
Kedi yemeini yedikten sonra, yemein bulunduu
kab iyice yalar, bu olay da onun temizlii sevdiine, pis
likten kandna yorumlanr. Bu inanlar gnmzde
yaygn, deiik nitelikler tar. Ancak bir teki bile yeni
deildir, ok eski dnemlerden kalmadr.

164

YIKANMA

Anadolu'da ykanma diye yaygn, yerine getirilmesi

gerekli, bir gelenek vardr. Bu arnmak, kirleri gidermek
iin yaplan ykanma deildir. Dii ile erkein sevime
sinden, birlemesinden sonra uygulanan ykanmadr. Bu
nun slam diniyle geldii, yayld sanlr. Oysa, iin
gerei, byle deildir. Sevimeden sonra ykanmann s
lam diniyle bir ilgisi yoktur. ok daha eski bir gelenektir.
Eski Msr inanlarna gre; bir erkekle bir kadn se
viip iftletikleri zaman ykanma gereindedirler. n
k ykanmayanlarn tanrlar katnda sulu decekleri
inanc vardr. Tanrlar sular insanlarn arnmas, scak
lardan bunalnca serinlemesi, dinlenmesi, dinle,mesi
iin yaratmlardr. Sular da belli tanrlarn buyruu, y
netimi altndadr. Dolaysyle sular da birer tanrsal nite
lik, tanrsal zler tayan kutsal varlklardr. nsann
onunla arnmas, durunmas gerekir. nsan ykand s
rece dincil grevini yerine getirir. Ykanmayan, suyu ile
btn gvdesini artmayan bir kimsenin ruhu da kirlidir.
te bu inan yaygnd eski Msr'da. Eski Anadol u ulus
larnda da bunun bir inan olarak benimsendiini biliyo
ruz. Ancak kkeninin hangi ulus olduu bugn iin ak
seik deildir. Sularn kutsal bir varlk, birer tanr ola
rak sayg grd her toplumda su ile ykanman11 da ge
rei vardr.
165

Bu inan, Msr'dan Araplara, ranllara geti, yayl

d. slam dininin ortaya kndan sonra bir din gerei
nitelii kazand (tektanrc dinler iin). Msr yoluyla ev
re lkelere geen bu inan bir sre Hellenlerce de benim
sendi. Nitekim Herodotos, nl tarihinin ikinci kitabnn
64. blmnde bunu anlatr.
Bugn Anadolu halknca bir din grevi, zellikle islam
dininin deimez kurallarndan biri, olarak uygulanan
ykanmann ok eski olduu anlalyor. slam dini kesin
ilkelerini kazand dnemde eski oktanrc dinlerden
kalma inanlar bsbtn skp atacak gte deildi. Bu
eski inan kalntlarndan iine yarayanlar alma gere
inde kalmt . Bunlardan biri de ykannayd. Sonradan
bunun islam dininin yeni bir gr diye yorumlanmaya
balad anlalyor.
Dii ile erkein iftletikten sonra ykanmamas gele
neini Anadolu'da, yayan, hristiyanlktr.
slam dininde grlen kumla ykanma, Arapa bir de
yimle teyemm m, suyun bulunmad yerde yaplr. Su
bulununca teyemmm bozulur, su ile ykanma gerei do
ar. te bundan da su ile ykanmann ok eski olduu an
lalyor. Ancak islam dini bu ykanma geleneinin
snrlarn geniletti. Erkein ister dte, ister kendi ken
dine (elle boalma-istimna)boalmas sonucu ykanmas
gerei kondu. Durum, kadnlar iin de byledir. Ayba
olan, bir erkekle iftleen her kadnn ykanmas gerekli
dir. Eski Msr' da ykanma dii ile erkein iftlemesi so
nunda uygulanrd. slam dini bunu hangi koullar
altnda olursa olsun, erkekten, ya da diiden boalan dl
lenme, reme ile ilgili tohumlarn, yumurtann da kt
nda ykanma gerei ile balaml klmtr.
Ykanmayan hibir mmin din grevini yerine getire
mez, ykanmad srece pis (cenabet), sulu saylr.
Zamanla islam dini ykanmann gnlerini bile be
lirlemi. Her mminin haftada bir, genellik.le cuma

166

gn ykanmas gerekir (dince kirlenmese bile). Peygam

ber Muhammed cuma gn doduu iin cuma gecesi ev
lenme, gerdee girme, kadnla grme (iftleme) uurlu
saylr. Bundan dolay islam topluluklarnda, eriat ku
rallarn uygulayan evrelerde cima gecesi saylr (evli
iftlerin sevime gecesi). Buna cuma gecesinin fazileti
denir.

167

SNNET
Anadolu'da, zellikle mslmanlarla, Museviler ara
snda snnet yaygn bir inantr. Erkek ocuklarnn bel
li bir yaa gelince erkeklik elerinin ucundaki deriyi
kesme yzyllar boyunca uygulanan bir gelenektir. Bu
nun islam diniyle Trkler arasnda, zellikle mslman
Trkler arasnda, yayld biliniyor. Ancak snnet olay
nn ms!manlkla ilgisi yoktur; slam dininin doun
dan ok nceki alarda Msrllarda, daha sonra .
branilerde snnet olay uygulanyordu. Bunun kadnla
ra uyguland dnemler de vard. Afrika' da yaayan bir
takm topluluklar kadnlar da snnet ediyorlard.
Snnet, totem inanlarnn bir sonucudur. Erkek o
cuk belli bir yaa gelince totem deitirmede ar bir s
navdan geerdi. reme organnn btn derisi soyulurdu.
Sesini karmayan, acya katlanan yiit saylrd. Za
manla yalnz ad geen yerin ucundaki derinin kesilme
siyle yetinildi. slam dini bu ok eski inanc oldu gibi
benimsedi. Herodotos, nl tarihinin ikinci kitabnn
64. blmnde bu olayn Msr'da uygulandn anlatr.
Eski Trklerde byle bir inan yoktu. Eski Anadolu
uluslarnda da snnetin uygulandn gsteren ak se
ik belgeler yoktur. Ancak Suriye yrelerinde, Anadolu'
nun Gneydou kesimlerinde yaayan Yahudilerin bu
gelenei uyguladklar, uygularken de trenler dzenle
dikleri biliniyor. Bu inann eski Araplara Msr'dan ge
tii bellidir. Ancak bir sre sonra Araplar yeni inanlarn
etkisi altnda kalarak bunu brakmlardr.

168

Hrstiyan dininde, teki oktanrc dinlerde, Hintli

lerde, inlilerde, eski ranllarda byle inan yoktur. Bu
inan Afrika kaynakldr. Arkeoloji kazlarnda kan
plak erkek heykellerinde A nadolu'da snnetin uygulan
madn gryoruz. Eski Msrllar, Afrika uluslar ok
tanrc bir inan dzenine balydlar. ocuklar snnet
edilirken zel trenler dzenlenir alglar alnr, oyun
lar oynanr, ikiler iilirdi. Durum kadnlara uygulanr
ken de byleydi.
Eski Anadolu dinlerinde snnetin olmay erkein
de ,kadnn da reme yelerinin kutsal saylndan dola
ydr. Fallos denen erkek reme yesine kar byk say
g gsterilir, taplrd. Bu olayla ilgili birok buluntu
vardr elimizde. Bolluk tanras Kbele 'nin birok me
mesi vardr. Bu onun dourucu, besleyici niteliklerini
yanstan grntleri dile getiriyor. Anadolu tapnakla
rnda nemli bir yer tutan Falloslar zamanla Dou Ana
dolu kesimlerine de yayld. Mezopotamya kaynakl
olduu bilinen Adonis trenleri erkekteki dlleyici gcn
yanstlmasdr.
Snnet erkek dlleme yesinin kutsal saylmad,
ancak totemin kutsal sayld uluslarda uygulanyordu.
Bugn snnet edilen yerden kopan derinin topraa g
mlmesi Adonis'le ilgili inancn belirtisidir. Topran
dllenecei, ekinlerin bol olaca inancnn izleri vardr
bunun kknde. Snnet srasnda trenler, dnler ya
plmas, erbet datlmas, snnet edilen ocuklara ar
maanlar verilmesi eski inanlarn birer kalntsdr.
Snnetle ilgili ok eski bir inan daha vardr. O da di
i ile erkein birlemesinin kutsal sayl. Eski Hindis
tan'da bu grev tapnaklarda yerin getirilirdi. Bugn
kadnla erkein iftlemesini gsteren bir ok heykel var;
dr Hint tapnaklarnda. Eski Anadolu uluslarnda da
byle bir inancn varln gryoruz. Adonis (Dumuzi)
trenleri bundan trdr.
*

169

ANDJEK..
HAYVAN DOGUTURMEK
Andimek, Anadolu'da pek yaygndr. Bunun uygula
n yreden yreye deiir. Genellikle andimeler kutsal
saylan bir varln ad anlarak yaplr. Andimek bir
"yemin " trdr.
Andimek, Anadolu'nun en eski uluslarnda olduu
gibi ranllarda, Araplarda, skitlerde de vard. Trkeye
moolcadan geen bu andime sz bir iin, bir grevin
yaplmas konusunda, verilen bir sze ballk anlamnda
kullanlr. skitler andierken toprak bir kabn iine dk
tkleri araba andiecek kimselerin parmaklarn kese
rek kanlarndan aktrlar. Sonra andiecek kimseler
kabn evresinde toplanrlar. Kabn iine bir pala,_mz
rak, ok, balta gibi sava aralarnn ularn daldrrlar.
Bunu yaptktan sonra kabtaki araptan bir yudum alr
lar. Kalann andime treninde bulunan ileri gelenlere
datrlar. Andimek bir din treni niteliindedir.
slam dininin douundan .nce Araplarda da andime
buna benzer nitelikte uygulanrd. Bugn Anadolu'da
kan kardelii denen tren de bu niteliktedir. Kankarde
i olacaklarn birer damla kan bir bardak erbetin iine
damlatlr, sonra kankardei olacaklar o erbeti ble
rek ier; birbirine sarlr, prler. Buna kardelik
denir.
Andime olay ile kardelik olay arasnda bir balant
vardr. Bu olduka eski bir gelenein kalntsdr. Eski
Anadolu uluslar bu tr andlar birer din treni niteliin
de gerekletirirlerdi. Hititler bu trenleri savalarda
170

salanan baarlar sonucu dzenlerlerdi. Andimeler, ge

nellikle bir din grevlisinin ynetimi altnda dzenlenir,
gerei yapldktan sonra tanrlara adaklar sunulur, sa
lar salrd.
Andimenin znde biimlenen grn anlam u
dur: Kanla birlik salamak. Btn eskia dinlerinde
kan kutsaldr. Tanrlara salr, tapnaklarda belli bir ye
re dklerek tanrlara sunulurdu. Kurban kannn kutsall bundan dolaydr.
Eskia insanlarnn ounda dman kan imek,
etini yemek gelenei vardr. Bugn bize olduka korkun
gelen bu davran o alarda bir din inanc nitelii ta
yordu. Dmann kann imek, ona kar duyulan korku
yu ortadan kaldryordu. Bunun byle olduuna
inanyordu eskia insan.
Kurban treni de byle bir nitelikteydi. Kurbann
znde kann tad kutsalla duyulan sayg vard. An
dime de bir bakma, bir kurban kalntsdr. Bugn kan
imek, kan yla1Dak, kan dkmek, kann aktmak, kan
na ekmek doramak, kanna susamak gibi halk deyimle
rinin znde eskia inanlarnn silik izleri vardr. yle
ki kan davas bile eskilere, derinlere gidildike bir totem
inancn bulur znde. Kan davas nn eski geleneklere
ok bal kalnan yrelerde srp gittii dnlrse,
iin gerei daha kolay anlalr. Geleneklerin hzla de
itii, yeni yeni durumlarn (inan durumlarnn) ortaya
kp kolayca benimsendii yerlerde kan davas, alma
duygusu (bir topluluk oJarak) yoktur." Andimek de yle
dir. Geleneklere, greneklere _ bal kalnan evrelerde
yaar.
Anadolu'da geleneklere en ok bal kalnan yerler;
Dou Karadeniz blgesi, Orta Anadolu (Konya yreleri),
Dou Anadolu (daha ok gneye bakan iller) gibi yreler
de kan davas srp gidiyor.
Akdeniz kylar, Ege kylar, stanbul yreleri gele
neklerin hzla deitii blgelerdir. Buralarn yerlilerin'

171

de (Anadolu 'n un ad geen blgelerinden gelenler

dnda) kan davas, andime, kan kardelii gibi olaylar
pek grlmez. Bu yreler kapal deil, ak blgelerdir.

Dla ilgileri, ilikileri oktur. Bu yzden gelenek gre

nek deimeleri daha kolay oluyor. Oysa kan davasnn,
andimenin, kan kardeliinin yaygn olduu blgeler
kapal blgelerdir. Bunlarn dla, evre uluslarla iliki
leri ok azdr, snrhdr. Bu yzden gelenek, grenek de
imeleri seyrektir.
Hititlerin, Urartularn yaadklar blge halklarnda
bugn o alardan kalma gelenekler, grenekler vardr.
Klklar, evleri, besledikleri hayvanlar, inanlar, inan
trenleri oralarda bile deimemitir.
Bugn Anadolu'nun zellikle Ankara, Manisa blge
lerinde horoz dtrme, deve gretirme , ko dtr
me, kpek dalatrma gibi gelenekler vardr. Bunlarn
ortaya para konarak yaptrld da olur. Bu gelenek Ana
dolu'ya .. 278 yllarnda gelerek Ankara yrelerinde
yerleen, Pessinus adl ilka kentini kurduklar ,svle
nen Galatlarca getirilmitir. Galatlar, Anadolu'ya, Avru
pa'dan, zellikle Balkanlarla Bizans zerinden geip
gelen, kelt dili denen dili konuan bir topluluktur. ok
sava, saldrgan, krp dkc olan bu topluluk beli
gnlerde trenler dzenler, hayvan dtrrlerdi.
Hayvan dtrmenin bir din inanc m, yoksa bir
sava denemesi mi olduu kesinlikle bilinmiyor . Ancak
Galatlarn buna byk bir nem verdikleri, bunu srekli
olarak uyguladklar aka biliniyor. Bu gelenek zaman
la Anadolu'nun deiik blgelerine yaylmtr . Koyun
beslenen yerlerde ko d, deve yetitirilen yerlerde
deve d (ya da grei), Dou Karadeniz kylarnda
(zellikle kylerde) kpek dalatrma, Manisa ve Edirne
yrelerinde horoz d olduka yaygndr. Bundan da
Anadolu'nun eski yerlilerinden gnmze kadar nelerin
kald kolayca anlalyor .
...

172

DM ELER

Anadolu'nun krsal kesimlerinde, kadnlarn yzleri

ne "dme" yaptrmalar yaygn bir gelenektir. Kadnlar
bunu, derinin zerine ilenen bir ss olmaktan ok, slam
dininden kaynaklandna inandklar bir inan gelenei
diye srdrrler. Gerekte bu gelenek oktanrc dinler
den, zellikle "totem " inanlarndan kalmtr. Oysa
Anadolu kadn bu tarih gereini bilmez. Ona gre Pey
gamber'in kz Fatma 'y klesi zorla pm, pmekle de
yetinmemi, dilemi, yznde di izleri kalm. Bu ola
yn ktye yorulmasn nlemek iin, btn arkadalar
yzlerine dme yaptrmlar, bylece klenin di izleri
rtbas edilmimi.
Dmeler, gerekte, oktanrc dnemlerin birer sim
gesidir. Kutsal saylan varln simgesini gvdenin belli
yerlerine ilemek ondan g almak, onun koruyuculuu
altna girmek diye yorumlanrd. Bugn "damga " ad ve
rilen, bambaka bir amala kullanlan imler de birer kut
sal belirti nitelindeydi. Asya Trkleri'nin kullandklar
"tamga"lar belli bir kimseye zg olan nesnenin belirtisi
dir, ancak bunun kkeni de bireyin bal bulunduu top
luluun inand kutsal varl, "totem"i yanstmadr.
*

1 73


Anadolu'nun btn krsal kesimlerinde says kut
sal bir ierik tar. Bunun da oktanrc dinlerden kay
nakland bilinmektedir. zellikle Alevi tarikatlarda
saysna verilen nem yaygndr. Bu inan halk kesimin
de de tutunmutur. yudum su, lokma ekmek ya da
yemek, adm, dua ( k ulh uvallah, bir elham oku
mak), aylar (ramazanla ilgili), kap bg.
Etrsk inanlarna gre bir ilin kaps, tapna
olmaldr. Bunlardan biri eksik olursa, o ilde ykm, bu
nalm, dzensizlik bagsterirmi.
saysyla ilgili inanlar, kavramlar, deyimler ya
zn alannda, tasavvufta ok yaygndr. Halk arasnda,
uursuz saylan, istenmeyen bir olay karsnda tvbe,
kez "tuuu" diyerek yere bakmak yaygndr.
*

174

YABANADAMI
Maka'nn dalk blgelerinde, zellikle s orman
larda kimi geceleri, kimi de sisli-dumanl gnler, deiik
sesler duyulur. Ne insan, ne de hayvan sesine benzeyen
bu lklara deiik anlamlar verilir, genellikle de uur
suz, korkulu saylr. Yaygn bir inana gre bu sesler
"yabanadam " denen, yar insan, yar hayvan yaayl
bir varlktan gelirmi. Bu varlk, daha nceleri insanm,
sonra ortam deitirerek yabans olmu, insanlara sald
rr, korkulu durumlar yaratrm.
ocukluumda bu sesleri, zellikle de sisli gnlerde,
akam zerleri sk sk duyar, korkardk. Korkumuz b- .
yklerin anlatt yklerden, inanlmaz olaylardan kay
naklanrd.
Yabanadam
byl,
usla
anlalp
anlatlmaz bir varlkm. Cinlerle, perilerle, daha bilin
meyen gizli glerle konuur syleirmi. Genellikle de
gzel kzlar, gen gzel kadnlar ok severmi. imdi
anmsadma gre onun sesi bayku sesiyle geyik sesi
arasnda, deiik, bir sesti. Yabanadamn gren olma
m, btn anlatlardan birbirinden aktarlm, eklene
eklene bym, oaltlm yklerdi. ocuklar uyut
mak iin, "uyumazsan yabanadam gelir seni karr" di
ye korkuturlard. Kimilerinin anlattklarna gre
yabanadam yksek aalarn zerinde yaayan, gvdesi
ok kll, kara, an gl, iri kym, grkemli bir yara
tkm. nsan gibi davranr, sever-seviirmi. Maka'nn
Aralaksa yaylasnda, yabanadamn karp gebe brak
t, ondan ocuu olmu kadnlarn varl da ileri sr
lrd.
175

Bir sylentiye gre yabanadam ormanlarn koruyu

cusuymu, kimi hayvanlar sever, zellikle geyikleri,
karacalar, bekler, gzetirmi. i et yer, yabansl yemi
leri devirir, yaban bal toplar geinirmi. Ancak says
pek azm, byk ormanlarda bile saylar birka ge
mezmi. Yabanadamnn dilinden anlayanlara dokun
mazm. Kimilerine gre Rumca, kimilerine gre de
bilinmeyen bir dille syleirmi. Onunla ilgili sylentiler,
inanlar, ykler bugn bile Maka yrelerinde yay
gndr.
*

176

L-KY
NANLARI

F/12

177

nanlann ou halk belleinde yaayan dnce var

lklardr. Burada Halk nanlar diye bir blm ayrma
nn nedeni bunlann halk yaamn etkilemeleri, gnlk
yaamda bile uygulanmalardr. Yoksa bu tr inanlarla
teki inanlar arasnda z bakmndan bir aynlk, kart
lk yoktur. Kentlerde ekin ekmek, harman savurmak, a
yr bimek, yaylalara kp yazlamak gelenei olmad
iin, daha ok ky toplumunun dilinde yaayan inanlar
kentte yaayan topluluklar bilmez, uygulamaz.. B urada
halk inanlar diye toplanan inanlar ky yaamn, tan
n, yaylacl ilgilendiren inanlardr. Onlara bu yzden
halk inanlan denilmektedir. Gerekte btn inanlar,
ister kyde, ister kentte olsun halk inanlardr. Anado
lu'nun okumam, yalnz kulaktan kulaa aktanlan gele
neklerine, greneklerine gre yaamn dzenleyen
toplumlar okluk kylerde barnr. Tarmla, hayvanc
lkla geinir. Kent yaamna uzak kalan bu topluluklarn
inanlar da deimemi, yozlamamtr bir bakma. Oy
sa kentte yaayan topluluklarn inanlar okluk kent ya
amna uyar, uydurulur. Onlar daha kolay deiir. Kent
aydnlar, kent toplumu gibi kolay deiir, yabanc dn
mlerin etkisi altnda kalr. Bugn, evinin bir kysnda
saklad iei, bir ss bitkisini gnein, ayn, yldzla
rn devinimlerine gre alayan, sulayan, gbreleyen, ba-

179

kan aydn kentli yoktur. Oysa kyde u aydnlarnn halk

dedikleri insan topluluklarnda tarmla, bahe ileriyle
ilgili btn eylemlerde, almalarda gk varlklarnn
hareketlerine byk nem verilir. Kyl tarmla ilgili i
lerini bu gk varlklarnn devinimlerine, d urumlanna g
re yoluna koyar. Bu blmde yeralan inanlara ky
inanlar demek daha doru olabilir. Burada dizilen inan
lar, birinci blmdeki aklamalardan ayrmak iin by
le bir kesimlemeye gidilmitir. steyen bunlara ky
inanlar da diyebilir.
Kent inanlar da vardr, ancak bunlar, yukarda da
belirtildii gibi, pek salt deildir artk . ou, bugn iin
tektanrc dinlerle ilgilidir. Burada grlen inanlar ise
oktanrc dnemlerden, doa dinlerinden kalma inan
lardr. Anadol u'nun stanbul, Ankara, zmir, Adana,
Kony:, Bursa gibi illerind.e grlen inanlarn ou s
lam dininin, eriat ilkelerinin etkilerini tar. Buna bir
de snni tarikatlarn (daha ok kentlerde k urulup yayl
dklar iin) etkisini katarsak eriatn ne denli ar bast
(kentlerde) daha kolay anlalr. Szgelii, kylerde
mum yakma, mum dikme, llerden yardm isteme gele
nei pek yoktur. Bir bakma kylerde yatr, evliya, ermi
bile pek seyrek grlr. Bu gibi (eriatl ilgili) inanlarn
sokulduu kyler okluk kentlere yakn, kent insanlary
la daha ili dl olan kylerdir. Kyn delisi ehre inince
veli olur. Kylerde tutunamayan birtakm sapknlar, tan
r ile konutuunu ileri sren ermiler (?) ancak kentler
de barnr.
Burada aklanmas gereken nemli bir konu vardr.
O da geim, retim, tketim bakmndan aaya balanan
topluluklarn durumunu gz nnde bulundurmadr.
zellikle Dou Anadolu kesimlerinde yoksul toplulukla
rn aalara olan ball bir inan, bir din etkisi tamaz.
Onun kkeninde retim, tketim olaylarnn izleri var
'
dr. Dou Anadolu'da yoksul bir tekkenin, yoksul bir tari
katn
kylleri
etkisi
altnda
bulundurduu
180

grlmemitir. Btn tarikat ncleri, nderleri varlkl

kiilerdir. Bu tr olaylarn znde kkleen inanlar da
isla.m dininin, eriatn etkisiyle gelimitir. Szngelii,
Karadeniz kylarnda byk toprak aalar yoktur. Var
lkl, kylere dal budak salm, byk topluluklar etkisi
altna alm tarikatlar, tarikat ulular, eyhler, veliler de
pek yoktur o yrelerde.
Dou Anadolu'da ise btn eyhler, aalar islam dini
ne, eriat inanlarna sk skya baldr. yle ki gr
nte alevi eilimli olan tarikatlar bile Dou Anadolu' da
snni inanlarnn derin etkisi altndadr. Ancak gerek
alevi tarikatlar bunun dnda kalyor. Aa yukar b
tn toprak aalar mezhep bakmndan snni inanlar
na, ilkelerine baldr.
Aysz ttn ekilmez, bu inancn tarmla, ttn dik
mekle ilgisi ak. Ttnn Anadolu'ya ortaadan sonra
gelmesine baklrsa, pek eski saylmaz. Ancak ay'la olan
ilikisi onun ok eski adan kalma olduunu, tarm ile
rinde nemli etkisi bulunan ay devinimlerinin sonradan
ttn dikimine de uygulandn gsteriyor. Bunun slam
diniyle uzak yakn bir balants olduu dnlemez
pek.
Aysz patates dikilirse ince olur inanc da yle. Pata
tes, Anadolu'ya ok sonraki alarda geldi. Tarmla ilgili
bir bitki olduu iin eski inan ona da uygulanverdi. Bu
nun da slam diniyle ilgisi yoktur. Asya inanlaryla da
ilgili deildir. Asya Trkesinde patates sz yoktur. Ka
radiken aldanmaz. Bu, bir ky inancdr. Karadiken de
nen dikenli aa ancak kylerde, Karadeniz kylarnda
olur. Kentliler bunu bilmez. Bu aa scaklar balama
ynca, bahar iyice gelmeyince tomurmaz, ieklenmez.
K ortasnda b iraz scak olsa, birtakm bitkiler tomurur.
Havalar souyunca iei solar, bir daha iek amaz, ye
mi vermez. Buna halk dilinde bitkinin scaa aldanmas
denir.

181

Doann bu bitkiye verdii zellik, halkn scaklarn,

baharn gelip gelmeyeceini belirlemesine yardmc olu
yor. yle ki ekin ekmede bile bu dikenin (Karadikenin)
durumuna baklr okluk.
Gece bir kapla dar su dkeni periler arpar. Bu
inancn kk ok, pek ok derinlerdedir. Kt cinlerin ge
celeri dolatn, insanlara ykm getirmek iin olanak
aradklarn bildiren eski alara, oktanrc dinlere de
in gider. Burada kentle ky e dncede birleiyor. nan
cn kyden mi kente, kentten mi kye indii pek bili
nemiyor. Ancak bugn daha ok ky evrelerinde tutunu
yor, uygulanyor. Yukarda, ky inanlar ile ky yaam
arasnda sk bir balantnn bulunduu belirtilmiti. Bu
balant yaama koullarndan ileri geliyor. Ky top
luluu, daha ok inanlaryla yaar. Yaamn onlarla d
zene koyar derken . kyn toplumsal yapsn, kurulu
unu gz nnde tutmann gereine inanlmaktadr.
nanlar, ky yaamnn kimlik belgeleri durumundadr.
yi bir aratrc inanlara dayanarak ky yaamnn d
nce evrenini , dnce kuruluunu kolayca aydnla
karabilir. Bu kolaylk inanlarn somutluundan
douyor. Bir toplum neye ok nem verirse inanlar da o
dnce evresinde dizilir, younlar. yle ki kyl tar
lasnda alrken, evlenirken, evini dzenlerken, giysisi
ni giyerken inanlarna gre davranr. Kyl kentliden
daha ok inan varl durumundadr.
Kyl, aysz ormana gidiimez, der. Bu inancn uygu
lar. Evinin yapm iin gerekli aac ayl bir zamanda
(ayn doduu gecenin gndznde) keser. Ky inanlar
yaama bal olduundan kolay kolay deiemez, ancak
yaamla deiir. Bu yzden, eski adan kalma inanlar
okluk kylerde srer gider. Anadolu kylerinde, zellik
le tarm alannda, byk yaam deimeleri grlmyor.
Birok yerde yaplan gnmz tarm ile Hititler an
daki tarm arasnda byk bir deime olmam. kz,
at, katr eskiada olduu gibi bugn bile bir tarm arac
182

dr. Buday, arpa dvme dibekleri eskiden olduu gibi

bugn bile vardr. Ky evlerinin biimi, kuruluu, zelli
i eskialarn geleneklerini, greneklerini srdryor.
Durum, giyim konusunda da byledir az ok. Evlen
meler, yaknlklar (evlenme yoluyla kurulanlar), kan ya
knlklar, onlarla ilgili inanlar, gelenekler eskisi
gibidir gnmzde de. Bugn Anadolu yrelerinde, zel
likle Van, Hakkari, Ar, Bitlis, Mu yrelerinde grlen
giyimlerle Hitit giyimleri arasnda, aradan uzun bir za
mann gemesine karlk, nemli bir deime, amza
gre gze batar bir gelime olmamtr. Bu yrelerde bu
gn srdrlen inanlar (daha ok tarmla ilgili olanlar)
Hititlerde, Urartularda da vard. O eskia uluslarnda
da tarm gk tanrlarnn (tarmla, bollukla ilgili ilere
bakan tanrlarn) ynetimi altnda yaplr. Tarm koru
yan, ekinleri, bitkileri gelitiren, olgunlatran tanrlar
vard. Ay, gne tanrlar bu trden tanrlard. Durumun
bugn bile deimediini, ay, gne gibi gk varlklary
la ilgili inanlardan anlyoruz.
Ky inanlar (halk inanlar) Anadolu topra ze
rinde en eski alarla gnmz birbirine balyor iten
ie, zden ze. Anadolu'nun, dnce bakmndan, gerek
tarihi inanlarla rlmtr diyesim geliyor.

183

HALK NANLARI

Ay yeniye gemeden tohum ekilmez.

Ay yeniye gemeden tarla biilmez.
Aysz aa kesilmez, kesilirse dayanmaz, kereste olmaz.
Akamdan trnak kesilmez.
Akamdan sakz inenmez.
Akamdan soan yenmez.
Aysz di ekilmez.
Aysz tarla gbrelenmez.
Aysz yaylaya klmaz.
Aysz yayladan inilmez.
Aysz ayr kesilmez.
Ayakta su iilmez.
Aysz ormana gidilmez.
Aysz soan dikilmez.
Ay kesiminde tarla ekilmez.
Ay kesiminde ayr biilmez.
Ayak kannca yolculuk var demektir.
Aysz ttn dikilmez.
Aysz patates dikilmez ince olur.
Ay eskisinde kabak dikilirse verimli olur.
Ay hilal halinde iken iki ucu aa olursa o ay yamur
lu yukar olursa kurak olur.

187

Ayba evlere girilmez.

Aysz fidan dikilmez.
Aysz a yaplmaz.
Aysz buday ekilmez.
Aysz _kuluka oturtulmaz.
Aybalarnda orap rlmez, diki dikilmez.
Austosun yedisinde tarlaya giren adam arplr,
kurur.
Aralk ay aabeyimden korkmasam tencereyi ocakta
dondururum dermi.
Ay kesiminde tarladan msr koparlrsa geri kalanlar
porsuk yer.
A gzl adam bir eye bakarsa nazar deer, bakt
hayvansa atlar.
-

Bir kadn iki erkein arasndan geerse ocuu olmaz.

Bahar kabak iei ile gelir.
Bir adam gurbete gidince arkasndan eve girilmez.
Bir erkek iki kadn arasndan geerse sz gemez.
Bir ocuk krklanncaya kadar o eve akamdan atesiz
girilmez.
Bir evden bir eve yemek ka verilirse insan fakir
olur.
Bir adamn stnde diki dikilirse ksmeti balanr.
Bir erkek iki kzn arasndan geerse kse olur.
Bir ylan ldrp aaca asnca yamur yaar.
Birisinin su dkt yere su (ieyen) onun sevdasn
alr.
Bir yllanmam ocuk iki cenabet arasndan geerse
zerinde yara olur.
Bismillah demeden yemek yiyen doymaz.
Bir ocuun bezleri yabani aaca aslrsa, ocuk yabani
olur.

188

 Bir yarasay canl tutup horoz sesi gelmeyen bir yerde

yakmal, sonra kemiklerinden bir tlsm yapp sa ko
luna balamal, bunu yapan adama hem mermi ile7
mez, hem de ona kimse ktlk yapamaz.
Bir yola giderken geri dnp bakmak iyi deildir.
Bcakla ekmek kesilmez.
Bir kadn a yerken neye bakarsa ocuk ona benzer.
Bir kimse gece kapdan dar bismillah demeden kar
veya destur demeden su dkerse ya arplr veya bana
baka bir ykm gelir.
Bir kimse evinden kp gurbete giderken o gn ev s
prlmez.
Burun kannca hakknda dedikodu oluyor demektir.
Bir adamn sa avucu kanrsa ona para gelir, sol avu
cu kanrsa elinden para kar.

Cami duvarna ieyen arplr.

Cevizaacnn glgesinde yatan beceriksiz, baarsz
olur. Bu yzden cevizaac pek uurlu saylmaz. Bun
dan baka, cevizaac glgesinde yaplan ilerin hepsi
ni resim gibi iler, biildiinde btn gizlilikleri aa
vururmu. Ceviz urlarnda grlen belirtiler bu yzden
mi.
Cuma gn toz dar atlmaz.
Cuma akam ana rahmine den ocuk ilim sahibi
olur.
Cumartesi gn amar ykanmaz.
Cuma gecesi sabaha kar doan ocuun rzk bol olur.
Cuma akam soan yenmez.
Cuma gn rg rlmez, insan ksmetini yitirir.
Cuma akam trnak kesilmez, insan gzden der
Cuma gn evdeki pler dar atlmaz.

1 89

ingene ile yatan, sevien, bir insann (mslmann)

arnmas iin bir tulaya basarak o tula eriyinceye de
in ykanmas gerekir, yoksa cunubluu gitmez.
ingene kadn ile yatan erkein krk gn ykanmas
gerekir.
akal uluyanda (erkek akal) yere tkrmek gerek,
yoksa insann bana bir ykm gelir.
akallar ulumaya balaynca hava aacak, gn gne
olacak demektir. (Baka bir inanca gre yamur yaar
m).
orap giyerken ayan kbleye kar uzatmak iyi de
ildir.
orap rerken boazdan balamal, yoksa dayanmaz.

-D Di karan ocuun dii dama atlp, "ey karga bu dii

mi al, bana lloyun dii gibi beyaz, kpek dii gibi sa
lam bir di ver" derse kacak di salam olur.
Di knca onu kimsenin grmiyecei bir yere saklama
l (gmmeli), yoksa insan iin iyi olmaz.
Dolu ilk dtnde, insan birka tane yutarsa iyi ge
lir, sala yararl olur.
Duvar dibinde uyumak insana iyi gelmez, arplr.

-E Elleri diz stnde kavuturmak, parmaklan birbirine

geirip el balamak iyi deildir.
Elin parmaklar _atrdarsa iyidir, insann salkl oldu
unu gsterir.

190

 Ekmek krntlarn yere atmak, ayakla inemek su

tur. Evin bereketi kesilir.
Ekmekle oynayann ekmeiyle oynarlar (birinin ekme
ini kazanmasna, geimini salamasna engel olmak
insann bana ykm getirir. Sonunda o da ekmeksiz
kalr).
El emei, aln teri insan mutlulua kavuturur .
Elin (sa elin) ii kannca para gelir, sol elin ii ka
nnca' para gider demektir.
Eli ak olamn aln da ak olur. Eli sk olann dostu
az, dman ok olur.
lbise giyildikten sonra stte dikilmez, insann rzk
balanr.
Ekin ekili tarlada ienmez, kadnla seviilmez. Yoksa
-.kinler kt olur, bereketi kesilir.
Ekin savrulurken harmann iinden geilmez, geilirse
harmann bereketi azalr.
Ekin ekmeye, ekin bimeye giden kimselerin nceden
ykanmas, abdest almas uur getirir.
Evin ii temiz olmazsa oraya melekler. deil eytan ge
lir. Bylece o evde mutluluk olmaz, tatszlk, geimsiz
lik olur.
Evi temiz olann ii de temiz olur. Evi pis olann ii de
pis demektir. Byle evlerden uzak kalmal.
Elden tutann elinden tutarh\r. Bakasnn elinden tut
mayann elini tutan olmaz.
Elleri gbein stnde kavuturmak doru deil, insa
nn ksmeti balanr.
El ykanrken nce sa elden balamal, uurludur. Sol
elden balamak iyi saylmaz.
El uzatrken, birine bir ey verirken sol elle deil sa
elle vermeli. Sol elle verilirse saygszlk olur.
Evde konuk varsa oraya izin almadan gidilmez. Evde
konuk stne konuk olmas doru deildir.
Eek anrnca Allaha snmal. Eek sesi insanlara
uurlu gelmez pek.
191

 Eek st bomacaya iyi gelir. ocua bildirmeden iir

mek yararl olur.
Elei az duvara gelecek biimde asmal. Az deil de
arkas duvara gelirse onunla elenen unun bereketi
kalmaz.
Evinden konuk kovan kendi rzkn azaltr. nk ko
nuk eve kendi rzkyla gelir.

-G -

Gece bir kapla dar su dkeni periler arpar.

Gkkuann altndan kz geerse erkek, erkek geerse
kz olur.
Gece aya, yldzlara kar tkrmek, iemek insann ba
na ykm getirir.
Gne batarken i yaplmaz, orap rlmez, diki di
kilmez.
Gnee kar tkrmek, iemek, svmek uursuzluk
getirir.
Gn batarken uyuyann mr ksalr.
Gn dnmnde tarlaya girilmez, dn dernek ya
plmaz.
Gne tutulaca zaman hayvanlar korkudan barr, g
nein tutulacan nceden sezer.
Gne gzele vurur. (Gne gzeli sever, gne gzele
gelir.)

-H -

Hdrellez gn diki dikilmez, ya kesilmez, dal krl

maz. Bunlar yaplrsa yeni doacak ne varsa anasnn
karnnda hdrellez erisi olur.

-i nek dourunca eve ar bir ey alnr ya da ar bir ey

havaya kaldrlrsa ine.in st kesilir.
1 92

 nek ilk yavrusunu dourduu zaman onun auzu evden

karlmaz, sonra inein st kesilir.
nein stn yere samak iyi deildir, hayvan has
talanr.
lk yaylaya kta srlarn ortasndan bir yabanc-ge
erse srlar ykl olmaz, ksr kalr.

-K Karadiken aldanmaz (scaklar balamaynca iek

amaz).
Kapnn eii iistnde oturan iftiraya urar.
Kurtlar uluyanda inekleri yemesinler diye gkten az
larna yiyecek der.
Kediyi ldren bir kimsenin gnahtan kurtulmas iin
yedi kpr yapmas gerekir, yoksa cehennemde yanar.
-M-

Mezarl parmakla iaret edenin parma kurur.

Martn birinci gn eve dardan kimse giremez, girer
se buzalar lr.

-0 Ocak aynn birinci gn grlen kimse sana geliirse

o yl iyi yaarsn, gelimezse hasta olursun.

-S Sal gnamar ykanmaz, ykanan amar giyen onu

stnde kirletemez lr.
Saaay ocakta bo braklrsa o evde l suyu kaynar.
Sal gn yolculuk iyi deildir.
Sal gn doan ocuklar kan dkc olur.
F/13

193

 Sal gn dn olmaz.
Sal ve cuma gnleri kulukay oturtulmaz.
-T-

Tencerede su bouna kaynarsa dmanlar oalr.

Tarlada zina yaplrsa bereket olmaz.

- zmn tanesini, karpuzun sap ksmndaki kabuunun

iini yiyenler yetim kalr.
-Y-

Yolda su dklrse (ienirse) yamur yaar.

Yarm ay ien bir kadn dul olur.
Yaz yamuru uurludur, uzun srmez.
Yamur yoksulun tarlasna, zenginin ocana yamal.
Yolda giderken tkrmek iyi deildir, insann bana bir
i aar.
-Z-

Zeytin kutsaltr, Peygamber orucunu bir zeytin yiyerek

aarm.
Gerekte zeytin, slam ncesi Arap toplumunda kutsal
lk tadna inanlan bir nesneydi. Aa yukar, b
tn dou Akdeniz uluslarnda zeytin kutsal bir bitki
olarak nitelenir
Anadoluda yaygn olan bu inan, islam dininin boyas
na brnmesine karlk, kken olarak ilkan oktan
rc dinlerine baldr.

194

YEDLER

Yedilerin Yeri

Saylarn kutsall Anadolu'nun evren anlay, yaa

ma koullanya sk skya balantldr. Ancak, bu balan
t ya dayanl arak btn kutsal say lar Anadolu
kaynakldr da denemez. Yedi saysyla ilgili rnekler oku
nunca birounun Anadolu'ya dardan gldii grlecek
tir. Yedi ile balantl inanlarn hepsinin deilse de
birounun Anadolu kkenli olduu, birounun da Ana
dolu'da yaayan deiik inanlara bal topluluklarca be
nimsenip yaatld kukusuzdur.
Yedinin kutsal bir nitelik tad inanc Anadolu ile
onun, onun komularyla olan ilikilerinde ortaya kyor.
Msr, Smer, ran, Akad, Hind, Hitit, daha sonra Yunan,
Roma uluslarnn dncelerinde yedinin ayr bir nemi,
bambaka bir yeri vardr. Bu saynn tad kutsallk,
olaylarla. tren lerle, szn ksas yaanan gereklerle k
kensel bir iliki iindedir. Bu ilikinin soyut inanlardan
olutuu sylenemez. Olayn kaynanda doayla insan
arasdaki yaam balants vardr. Bunu, gncel olayla
rn ak iinde, insan davranlarn, eylemlerini etkile
yen inanlardan .anlyoruz. Olaya, duygusal . deil de
bilimsel bir tutumla yaklalrsa, doada, yedinin, bu ye
di saysyla ilgili inanlarn kurduu balant ilkin Smer
uygarlnda kyor ortaya. Bugn iin en eski olarak bu
Smer inanlarn biliyoruz, belgeler imdilik yle gste
riyor. Onlardan sonra Msr ile Hititler geliyor.
197

Yedi saysna dayanan inanlarn zaman zaman Ana

dolu'da topland aka biliniyor. Bugn ky yaamn
da yedinin ayr bir yeri, ayr bir deeri vardr say olarak.
Genellikle kutlu, uurlu saylr yedi. Bunda yaamn da
nemli bir etkisi olsa gerek. ocuk dilerinin yedi yan
da kmas, yedi yan ocuk yaamnda bir dnm izgi
si olmas etkilidir bunda.
Szge lii; yedi kat gk inanc eski Babil'de, Smerler
de, Anadolu uluslarnda vard. Yedi kat yerin alt inanc
da yle. Smerler yerin yedi kat olduunu sylyorlard.
Bu inan sonradan Anadolu'ya geerek oradakilerle kar
p kaynat ortaya yeni bir btn kt .
Birtakm kavramlarn, onlarn ierdii inanlarn do
uunda uygarlklarn, uygarlk aamalarnn etkisi var
dr kukusuz. Bir uygarlk dzeyinde bilinmeyen kavramla
o uygarln ilgisi, ilikisi yoktur. Szgelii; Grekler, uzun
bir sre sfr deerini bilmiyorlard. Bu yzden onlarn d
ncesinde sfr ile gsterilen ondalk say deerleri kav
ramlar yoktur. Durum Latinler iin de yledir. Latin say
dzeninde sfr, onunla ilgili deer izelgesi, deer dizisi
yoktur. Sfr nedir bilmez Latin dncesi. Bu sfr dee
ri, Doudan Batya gemitir.
Bunun gibi yedi says ile ilgili inan dzeninde gr
len birtakm kavramlarn Batda bulunmay, bu say de
erine balanan inanlarn baka bir yerden oraya
gtn gsteriyor. Peki nereden gidebilir Batya bu ye
di saysna balanan inanlar? O alarda Doudan, Ana
dolu'dan, Smerlerden daha ileri uygarlk dzeyinde olan
bir yer bilinmiyor (burada Dou derken Anadolu ile kom
ular gelir gz nne).
Bugn, Anadolu halknn dilinde yedi saysyla ilgili
saysz inan vardr. Halkn trklerine bile girmi, ile
mi bu yedi saysnn tad inanlar. Halk yedi says
na dayanarak, birok inanlar tretmi, deyimler
yaratm, bilmeceler uydurmu. Yedi delikli tokmak (ba)
gibi.
1 98

Halk inanlarnn ou belli bir dncenin zamanla

anlam deitirmesinden domutur. Yedi kat yerin dibi
ne girmek'in znde gizlenen anlam byle deildi ok es
kiden. Yalnz yerin yedi kat olduu syleniyordu. Halk
dncesi zamanla ondan bir karg tretmi, eski anla
m unutulmu artk. Yedi yerden yamal deyimi bir giysi
nin eskiliini, ypranmln bildiriyor. Oysa, eskiden
byle bir deyim de yoktu. Giysi yedi yerden yamal m ger
ekten? Deil, sekiz, dokuz yamal da olabilir, belki ya
mal da. nemli olan yedi'nin bir dnceyi anlatmak iin
deyimletirilmesidir.
Halk yalnz yedi kat gk diyor. Bunun gkte bulunan
yedi gk varln yansttn bilmiyor, dnmyor bi
le. Yine halk yedi iklim diyor. Bu yedi iklim 'i bilmiyor,
adlarn sayamyor, saymay da geirmiyor iinden. Oysa
deerli bir ortaa bilgini olan bn Haldun (l. 1406)
"Mukaddeme " adl yaptnda birinci ciltte, bu yedi iklimi
ann bilim verilerine gre uzun uzun anlatr. Halk yal
nz yedi iklim der, onunla belli bfr dnceyi, kendine g
re gerekli yorumu yapar. Yedi deniz (derya) nerededir,
nedir, gerek midir? Bunu da dnmez. Divan ozan bile
susuzluunu anlatmak iin halk diliyle konuur, ondan
esinlenir. Yedi deryay imek'ten szeder.
Yedi says, halk inanlarna birtakmlarnn ileri sr
dkleri gibi edebiyat yoluyla girmemitir. Yaznda ge
en yedi says ile deyimler kavramlar, daha ok an
anlayna gre bilimsel bir nitelik tar. Halk yediyi bir
anlatm arac olarak kullanyor. Bir gl anlatmak
iin, yedi dereden su getirmek, ya da yedi mahalleyi ba
na toplamak (yaygaray anlatmak iin) deyimlerini tre
tiyor. Bu deyimlerin tretilmesinde yedi saysnn
sonradan unutulmu kutsallnn gizli bir etkisi vardr,
halk bunu bilmiyor. Onun iin nemli olan dndn
anlatmak, iinden geeni sylemektir.
Bir insann ktln dile getirmek iin yedi bal
ylan diyen halk adam bunun ok eski inan varl' oldu199

unu, birer devi anlattn bilmez, dnmez bile. Halk

yediye gider de yedinin neden bu deyimde kullanldn
aratrmaz.
te bu gibi dnce varlklar okumak la, yaznla de
il, yaamdan salanan deneylerle snamalarla, gelenek
leri, grenekleri, inanlarn szsz yaamakla reniyor,
grd gibi uyguluyor.
Eskiler yedi bilge der dururlard. Felsefe kitaplarnda,
tarihlerde boyuna sylenir durur bu yedi bilge. Onun da
ha nce Smerlerde olduunu, yeralt yedi bilge ' nin bu
lunduunu, bunlarn zaman zaman yeryz insanlarna
doruluk, insanlk rettiklerini kim biliyordu dersiniz?
Eski Grek, Latin bilgeleri, bilginleri biliyorlar myd? Bil
seler yazarlard. Dururmuydu ilkan nl Homeros 'u,
Herodotos 'u onlar sylemeden, durmazd besbelli.
Tektanrc dinlerde grlen yedi says ile ilgili btn
kavramlar oktanrc dinlerden kalmadr. Cennet de, Ce
hennem de yediyi eski adan renen bir anlatmn z
n tar (yedi says ile ilgisi bakmndan). slam dininde
geen, yedi ile balantl olan, btn kavramlar daha n
ceki dinlerden gemi dnce varlklardr. Bunlarn (din
de yer alanlarn) pek az halk dncesinde benimsen
mitir.
Halk, yedi saysn birka anlamda kullanr. Biri bir
olay, bir duyguyu abartmak iin. Yedi yllk verem deyi
minde olduu gibi. teki svme, yerme gibi bir tutumu
aklamada. "Yedi ceddini... , " "yedi slaleni. . . " deyimle
rinin ierdii anlamda. Bunlarn dnda, bakalarndan
zellikle az ok okum ulardan, duyarak rendii yedi ile
ilgili kavramlar var<Jr. Bunlar da geliigzel kullanr, an
cak gerek anlamn bilmez. Sesi yedi kat ge kt. Bu
da bir olay abartarak sylenmitir yedi kat gk 'n ne ol
duunu bilmeden, dnmeden.
Anadolu'da, halk dilinde de okumular dilinde de geen yedi says ilgili inanlarn iki byk kayna vardr.
Biri gnlk deneylerle, yaamla edinilen, teki okumak200

la renilen. Yaamakla edinilenler birer deyim niteliin

dedir, okumakla renilenlerin znde az da olsa biraz
bilgi, bilim kokusu duyulur . Okumularn dilinde geen
yedili kavramlar daha ok bilimseldir. zellikle Divan ya
znnda tasavvufta geen yedi ile ilgili deyimler belli bir
retim, renim abasnn: sonucudur.
Anadolu kaynakl olmayan yedi saysyla ilgili deyim
lerin, kavramlarn iki ayr geli yolu vardr. Biri uluslar
arasndaki karlkl kaynamalar, inan zm.lenmeleri
sonucu, teki yazn yoluyla, okuyup renmekle. Ortaa
da Anadolu'ya , halk diline girdii sanlan birok deyimin
geli yolu yazndr, bilimdir. Tasavvufla, dinle ilgili olan
lar bu trdendir. Ancak, tasavvuf deyimlerinin, eski ast
ronomi (heyet), astroloji (yldzbilim) deyimlerinin ou
Anadolu kaynakldr. Yedi uyurlar, yedi gezegen, yedi kat
gk deyimlerinde grld gibi. Bunlarn ou Yeni Ef
latuncu felsefeyle iten balantldr. ran'dan geldii sy
lenen bu tr deyimlerin kayna ran deildir. ran'a
ortaa balarnda gemi bu deyimler. Eski ran dn
cesinde byle bir deyim bolluu bilmiyoruzFirdevsi'nin i
irlerinde geen yedi ile ilgili deyimler birer ortaa
deyimidir, dnce varldr, onlarn ran'la ilgili bir ya
n yoktur. Durum Arap uygarl iin de yledir. Eski Yu
nan'da, Latinlerde sfr deerinin bulunmay, bilinmeyii
gibi Arap dnce evreninde, bir Arap yaratmas olarak,
yedi ile balantl kavram, deyim bilinmiyor. slam dinin
de grlenlerin kayna ya brani dini, ya da Yeni Efla
tuncu dnce akmdr.
Asya Trklerinde, zellikle aman dininde grlen yedi
ile ilgili kavramlar sonradan Douya getii, aradaki ben
zerlikten anlalyor aka. aman dini Anadolu, Smer,
Hind dncesine, inanlarna gre ok yenidir. yle ge
ni bir kavram dzeyi yaratabilecek nitelikte deildir. Du
rum Uygur toplumunda da byledir. Uygur dininde,
inanlarnda grle1,1 kavramlarn, deyimlerin ou sans
krite ya da incedir.
201

YED MUSALAR
Anadolu - Yunan mitologisinde yedi m zik perisi. M
zik sz greke musa sznden tremitir. Musa denen pe
rilerle ilgili nesne anlamna gelir. Musalar trk rr,
alg alarlard. Bundan bildiimiz mzik (musiki) tre
mitir.

YED KAHRAMAN
lkada Tebai ilinde yaam, yurdun savunmasnda,
dmanlara kar korunmasnda byk yararlklar gster
mi yedi komutan.
YED ENGEL
aman inanlarna gre Tanr lgen insanlara iyilik
eden yce bir varlktr. Onun katna varan yolda yedi en
gel (buudak) vardr. Bunlar aan kimse onun katna ula
r. Bu engelleri amak, insann inan bakmndan deiik
aamalardan gemesine, olgunlamasna baldr.
YED KULA
Asya 'da yaayan Beltir adl Trk topluluklarnn d
zenledii bir din treninde yedi kula uzunluunda bir ip
kullanlr. Buna onlarn dilinde ilipa denir.
YED K
aman inanlarna gre Tanr lgen (Kuday) yery
znde ilkin yedi kii yaratm. Bunlarn kemikleri kam
tan, etleri topraktanm.
ran'da, .. VI. yy. sonlarnda Darius (Dara) alt ar
kada ile ayaklanarak kral Magus'u devirip ynetimi ele
geirmi. Bu yedi kii de Darius, Otan, Gobryas, Megaby
zos, Aspathines, Hydarnes, Intaphrenes adlarn tar. So
nunda Darius kral olur. Herodotos tarihinde anlatlan bu
olay gereklere uygun dyor.
202

YED KAPI
Yenierilerde yedi kap vardr. Adet kaps, Et kaps,
Aa bl kaps, Solaklar kaps, Meydan kaps, ayr
kaps, Karaky kaps. Bu yedi kapnn ayr ayr grevle
ri vardr.
slam inanlarna gre kalkm (kyamet) gn Medi
ne ilinin yedi ayr kaps olacaktr.
stanbul'da Topkap Saray'nn yedi byk kaps
vardr.
aman inanlarnda yaz yer denen kara topran yedi
kaps vardr. Bu yedi kap bir ilahide sylenir, adlar ak
lanmaz, yalnz yedi kap olarak geer.
YED ZENBL
sa peygamberin takdisi ile oalan ekmek ile balk k
rntlarnn bulunduu yedi zenbil. Bir inanca gre bun
lar stanbul'da emberlita denen antn altnda
gmlym.
YED OBAN
Musa peygamberin, Firavundan kaarak, gittii Med
yan lnde yardm ettii sylenen yedi kz oban.
YED MNARE
Kabe'de Mescid-i Harem denen camiin yedi minaresi
vardr. Bu tapnak btn mslmanlarca kutsal saylr.
YED LKE
Selefiye tarikatnn yedi ana inanc vardr. Takdis, tas
dik, skut, imsak, kef, marifet ehlinin szlerini kabul,
itiraz- acz.
YED EV
Bir kutsuzun yedi eve yk:rn dokunur.
203

YEDYE GTMEK
Yeni evlenen bir kzn, koca evinde yedi gnlk dur
duktan sonra, anasn babasn grmek iin baba evine dn
mesi. Bu dn bir grme niteliindedir. Yeni evliler,
kz evinde bir gece kaldktan sonra kendi evlerine dnerler.
YEDSN GRMEK
Yeni evli bir kzn, koca evinde, yedi gn kaldktan son
ra anasn, atasn grmek iin baba evini grmeye gitme
si. Yedisini grmek, bir mutluluk dilei olduu gibi,
karglama da olabilir. Halk arasnda bir kza kznca ye
dini grmeyesin diye sylenir. Bu, tanr seni gelinlik a
a yetirmesin, lp gidesin anlamna gelir.
YED HARKA
lkada kimi Anadolu'da, kimi komu lkelerde bu
lunan yedi byk yapt. Karya satrap Mavsolos'un me
zar, Efes'teki Artemis tapna, Rodos'daki bronz Apollon
yontusu, Phidias'n altn fildii Zeus yontusu, skenderi
ye feneri (Ptolemaios'un yaptrd), Gize piramidi ..
2000. Babil'in asma baheleri (. . VI. yy. da Babil kral
Buhtunnasr'n yaptrd).
YED ARIN BEZ
Kefen anlamna gelir. slam inanlarlarna gre,
l nn sarld kefen yedi arndan karm .
YED KOLLU AMDAN
smaili mezhebine gre, yedi says uurlu olduu iin,
amdana yedi kol takma gerei vardr. Yedi kolu olan bu
amdan kutsal saylr.
YED OGUL
Tevrat'a gre Yafes'in yedi olu vardr. Bunlardan her
biri bir ulusun atas saylr.
204

Trklerin Altay mitologisine gre evrenin batanrs

Bay lgen in kars Hanm 'dan doma yedi olu vardr.
Yaan, Kart, Bahtagan, Kuhan, Kan m, Yayk, Ba
yk (?). . .
'

YED DOLAMA (TAVAF)

Eskiden, Yahudiler, Kam Bayram dedikleri bayram
da tapnaklarda toplanr mihrabn evresinde yedi kez d
nerlerdi.
ranllarda, Hindlilerde, Romallarda, Budistlerde by
le bir din treni vardr. Kutsal saydklar bir nesnenin ev
resinde yedi kez dolaarak tren dzenlerlerdi.
Mslmanlarda, ha gn Kabe'nin evresini yedi kez
dolama gelenei vardr. Hacca giden btn mslman
larm bu treni yapmalar gereklidir.
Hac srasnda, mslmanlarn, Safa ile Merve ad ve
rilen yer arasnda yedi kez gidip gelmeleri gerekir. Bu in
sann gc yettiince yapmas gereken bir komadr.

aman inanlarna gre tufan 'n olacan nceden bil

diren demir boynuzlu Gk teke dnyann evresini yedi kez
dolamt. Sonra yedi gn deprem olmu, yedi gn da
lar ate pskrm, yedi gn yamur yam, yedi gn fr
tna olmu dolu dm, yedi gn de kar yam.
Eski Anadolu - Grek mitologisinde Styks denen bir r
mak ahretin evresini yedi defa dolaarak akarm. Bu su
ya girenler yaralanmazlarm.
YED LEM
Kirlenmi bir nesnenin yedi kez ykanmas gerekir.
Namazda secde gvdenin yedi esi stne olur (iki el,
iki diz, iki ayak, bir aln)
Peygamber hastalannca zerine yedi tulum su d
klm.
Gvdenin yaral ya da aryan bir yeri yedi kez
dalanr.
205

YED SELAM (HEFT SELA M)

Mevlevilerde yedi selam vardr. Bu yedi selam sra ile
Tanrya, Nuh, brahim, Musa, Harun, lyas gibi yalvala
ra, gn doumuna verilir. Arapa olan bu selam yledir.
Selamn aleykm bima sabartum feni 'me ukbeddar.
Selamn kavlen min rabbir rahim.
Selamn ala Nlhin fil alemin
Selamn ala brahim.
Selamn ala Musa ve Harun
Selamn alii lyasin
Selam n h iye hatta matla 'il fecr
(Bunlar Kur'an ayetleridir.)

YED KULE
Kanuni Sleyman'n veziri Makbul brahim Paa M
sr kalesine yedi kule yaptrmt. .
stanbul'da Yedi Kule yresinde yedi k ulesi olan b
yk bir sur vardr. Sonralar hapishane olarak kullanl
d.
YEDERLEME
Denizde ok dalgal, frtnal havaya denizcilerin verdikleri ad.

YED ASYA KLSES

Hristiyanln ilk dnemlerinde ou Anadolu'da ol
mak zere Asya'da yaptrlan yedi kilise. Bunlar hristi
yanln en kutsal yaplar olarak bilinirdi.
YEDNC GN
Yahudi inanlarna gre Tanrnn evreni yarattnn
y.edinci gn, Yevm 's-sebt (cumartesi gn) denen bu gn
Yahudiler i yapmaz, dinlenir. almay bir su sayarlar.
Bugn Tanrnn dinlendiine inanrlar.
YED TA
Herodotos tarihinde anlatldna gre iki Arap bir ko
nuda anlama yapmak istedii zaman nc bir kimse
nin yardm ile baparmaklarnn iini keskin bir tala
206

kanattrr, giysilerinden birer para koparr, akan kana

bular. Sonra aralarnda duran yedi tan zerine srerek
Dionyzos ile Urania adna dua eder, andirler.
Mslman haclar kurban bayramnda Akabede ey
tan talarken yedier ta atarlar.
YED BASAMAK
Dou ran'da, tapnaklarda, kullanlan birtakm mih
raplar yedi basama kl birer krs biimin dedir.
YEDNC AY
Arap takvimine gre yedinci ayn yirmiyedinci gn
Mekke'de anneler iin zel bir tren dzenlenir. Bu tren
de anneler ocuklarn zemzem dolu bir kaba batrr, y
karlar. Anadolu'da bebekler yedi gn, krk gn ykanr.
YED ADA CUMHURYET
Cezair-i seb'a da denir. 2 1 Mart 1800 ylnda Rusya ile
Osmanllar arasnda yaplan bir szleme gereince yedi
Yunan adasndan kurulu bir cumhuriyet ynetimi benim
sendi . Bu adalar: Korfu, Zenta, Cerigo, Aya Mavri, Kefa
lonya ile onlarn yaknndaki iki adadr.
YED ADA
Osmanl devletinde yedi Yunan adasna verilen genel
ad.
YED TOPLUM KATI
Firavunlar anda Msr toplumu yedi kesime ayrl
yordu. Rahipler, Askerler, Srtmalar, Domuz obanlar,
Tacirler, eviriciler (tercmanlar), Gemi klavuzlar.
YED KURBAN
.. 278 yllarnda Balkanlar zerinden Anadolu'ya ge
erek Ankara yrelerinde yerleen Galatlar belli gnler
de trenler dzenler yedi hayvan kurban olarak
keserlerdi. Bir inan nitelii tayan bu olay bugn Ana
dolu'nun birok yerinde uygulanr. Kurban bayramnda ye
di ko kurban kesen varlkl kimseler vardr. Bir iin, bir
dilein yerine gelmesi iin "yedi ko kurban" etme gele
nei de bundan kalmadr.
207

YED MELEK, YED GN

Yezidilerin kutsal kitab Mushaf- Re'te ad geen ye
di yezidi imam, ya da peygamberi. Bunlarn yaratld
gnler ile adlar yledir: Melek Ta us (Pazar gn), Der
dail (Pazartesi), srafail (sal), Mikail (aramba), Cevrail
(perembe), amnail (cuma), Turail (cumartesi).
Bu yedi gn, evrenin sra ile yaratln da gsterir.
YED MHR
Nietzsche 'nin Also Spreach Zaratustra (Byle Dedi
Zerdt) adl yaptnn 3 . Blm.

YED DERECEL KTAP

Belagat's-seb'a. Karmatilerde birlie girebilmek iin
genel kurallar gsteren yedi dereceli kitap.
YED CN
Hristiyan inanlarna gre kendini sa'ya adayan Ma
ria Magdalena 'nn iinde yedi cin km.
YED KIZ
ecere-i Terakime (Trkmenlerin Soyk t) adl ya
ptnda Ebulgazi Bahadr Han, Ouz iline yedi kzn bey
lik kldn syler. Bunlarn adlar yledir: Boyu Uzun
Burla, Barn Salur, abat, Knin Krkli, Knin Krkli
(ikinci de bu adla anlr), Kerce Bulad, Kugadl...
YED SORU - YED EVET
Ortaada, zellikle sfahan'da, nianlanan bir kzn
babas gvendii kimselerden yedi kii seer olann aile
sine gnderirdi. Bunlar, olann kz srekli olarak iste
yip istemediini olandan sorar renirdi. Bu yedi soruya,
delikanl yedi kez "evet" der, oli.mlu karlk verirse, ye
di grevli bu sorular kza da sorar, onun kesin dncesi
ni renirlerdi. Evlenme bu karlkl onaydan sonra
gerekleirdi..
208

YED KffiAL
Eskiden byk Avrupa devletlerine Osmanllarn ver
dii ad.
Yedi kral idb iltizam-1 biic- harac
Niyaz-i sulh ile kapnda eyliye feryad
(Sabit)

YED FIKIHI
"Fukaha-i seb'a " diye anlan, yedi sl9.m hukukusu,
Medine' de yetitiler, yaadklar dnem VII, VIII, yy.lar
dr. En nlleri Urve bin Zbeyr adlsyd.
YED KEZ YIKAMAK
Zahiri mezhebine gre kpein su itii kabn temiz
lenmesi iin toprakla yedi kez ovulmas gerekir.
YED TRL ERBET
Bedevi tarikatnda mritlere eyhin verdii bir erbet.
Bu erbet yedi trl nesneden yaplr. Sirke, st, kuru
zm (kuru incir), hurma, zeytinya, su, kara zn. Bun
lar mridin diledii cokunluk aamasna balyd. ok
cokunluk isteyene: Nefes, sirke, ya da st karm, orta
durumda cokunluk isteyene hurma, kara zm (ya da ku
ru incir, kuru zm), az cokunluk isteyene: zeytinya,
su karm erbet sunulurdu.
YED TECESSD (GVDELEME), YED OGUL
Ali'yi tanr tanyanlara gre, eyh si'nin Hatuna Be
ir adl kadndan yedi olu oldu. Bunlara HELFT-TAN de
nir. Tanrnn Havendigar, Ali, Baba, Hoin, eria, Tarika
ve Marife adl yedi grn, her grnn de insan bi
iminde bir karl (tecessd) vardr.
YED KEZ KUAK SARIP ZME
Ftuvvet kurulularnda, petemal kuanacak olan
kimse, eyhin katna karlr, yaplan zel bir trenle eyh,
petamal talibin (tarikata. girmek isteyenin) beline yedi
kez dolar zer, yedincisinde ise balard. Bu trende bu
lunanlar kuak balanrken "tekbir" getirirlerdi.
F/14

209

YED VEZR
Hind yazar Beydeba'nn "Sinbadname " adl yaptn
da Hkmdarn yedi veziri vardr. Btn ilerini onlarla
yrtr. Gnn birinde hkmdar olunu bir sutan do
lay idam ettirmek ister. Yed.i vezirden biri araya girer.
Masallar anlatr, bylece hkmdar yedi gn oyalar. O
lan kurtarr.
YED YIL HZMET
Yakub peygamber amcasnn kz Rahel'le evlenebil
mek iin amcasna yedi yl hizmet etmi. Sonunda amcas
ona byk kz Lea'y vermi. Yakub sevdii Rahel'i ala
bilmek iin yedi yl daha hizmet etmi, sonra Rahel'le ev
lenmi.
YED HL'AT
Abbasi halifesi Kaim-bi-Emrillah, kendisini ranlla
rn elindeki Ane hapishanesinden kurtaran Seluklu h
kmdar Turul Bey'e Badat'a gelince (Tuul Bey
Badat'a gelip halifenin sarayna gidince) stste yedi giy
si (hil'at) giydirdi.
YED KAPILI MAKAM
Kazda'nn tepesinde, kayalar arasnda, Sarkz'n ye
di kapl bir makam vardr. }\utsal saylan bu makmn
en aa yedi ylda bir ziyaret edilmesi gerekir.
YED YUMURTA
Musul yrelerinde yaayan arli, Bacora adl krt boy
larnda smail 'in kurban edilii olayn anmak iin dzen
lenen trenlerde, herkes treni yneten eyhe Yedi taze
yumurta getirir. Yumurtalar smail'e kurban olarak su
nulur. Btn sularn, gnahlarn aklayan, ortaya d
kenler gelir bu yumurtalar yerler...
YED KLE
Seluk sultan Turul Bey, Abbasi halifesi Kaini-bi
Emrillah ' grmek iin Badat'ta onun sarayna gittii za
man halife ona yedi lkeyi imleyen vedi kle verdi.
210

YED MUSHAF
Halife Osman zamannda Kur'ann toplanmasnda ana
kaynak olarak alnan yedi nsha. Bugnk Kur'an bun
lara gre dzenlenmi, teki nshalar Osman'n buyruu
zerine yaklmtr.
YED EL ALIMASI
V. Van Gogh un zerinde yedi el bulunan bir tablosu
nun ad. Van Gogh, bu eserinde ayr ayr durumda olan
yedi eli bir arada gsterir. Bu tabloyu (1885-1886) yllar
arasnda yapt sylenir.
'

YED ORGAN
Namaz klarken aln (burun ile) iki el, iki diz, iki aya
n baparmaklar olmak zere gvdenin yedi esi yere
deme gereindedir.

YED KAMI
Ormanlar perisi Pan'n sevgilisi Sirinks'i kovalarken
kz suya dnr. Pan bir avu kam tutar. Bu kamlar
yedi tanedir. Bu yedi kam en uzunundan en ksasna do
ru balmumu ile birbirine yaptnr. Bylece yedi trl ses
karan bir alg yapar.
YED KARDE
branilerde, Makkabaeos adl kitabn drdncsnde
domuz eti yemedikleri iin annelerinin gzleri nnde ezi
yetle ldrlen yedi karde. Sonra hepsi yakld.
YED MELEK
branilerde Hanokh adl kitapta gkten den yldz
larn, sulu olduklar iin Yedi melein cez-alan.rlmas
sonucu aa atlan melekler olduu yazldr. . .
YED GN YED GECE
Glgam destannda, insanlara, zellikle krlarda o
banlara byk skntlar, aclar ektiren Enkidu'yu alt et
mek iin, ona gzel bir kadn yolland. Enkidu bu kadnla
yedi gn yedi gece seviti. Sonra da kadnn ardndan Uruk
iline indi.
211

YED BLME
Tufan'da yaplan gemi yedi blmeydi.
YED GN BEKLEME
Bir Smer masalna gre Tufan'da, yedi blmeli gemi
Nissir dana varnca, orada sularn ekilmesi iin yedi gn
bekledi. Yedinci gn gemiden uurulan bir karga gaga
snda toprak kalntlaryla dnnce sularn ekilmeye ba
lad anlalp gemidekiler karaya kt.
HEFT SN (YED SN HARF)
ranllarn kutsal gnlerinden biri olan Nevruz (Mart
22 ylba) dolaysiyle Nevruziye adn verdikleri bir tatl
lar vardr. Yedi trl nesnenin karm ile yaplan bu tat
lda kullanlan yedi nesnenin yedisi de S (sin) harfi ile
baladndan ona heft sin (yedi sin) denir. Bu nesneler un
lardr: Somak, sebze, semek, snbl, sirke, sir, senced.
YED EKMEK
Babillilerin "Glgame Destam "nda geen bir olay. Gl
game adl kahramann yei gn uyumadn, bir snav
dan getiini, gstermek iin her gn yiyecei bir ekmei
gizlice yanna koyarlar. Glgame yorgunluu yznden
yedi gn sren derin bir uykuya dalar. Kendisine verilen
yedi ekmei yiyemez. Uyandrlnca, yanna konan yedi ek
mei grmeden, uyumadm syler. Sonra yedi ekmei (ye
mesi gereken, uyuyunca yiyemedii ekmekleri) grnce
uyuduunu anlar. lml olur, lmszl elinden al
nr.
YED KONSEY
325 ylnda znik'te toplanan yedi konsey. Bu konsey
de kiliseler arasnda anlamazla yol aan birtakm so
runlar grld. zellikle hristiyanlktaki Tanr - Baba
- Oul ls zerinde duruldu...
YED FLZ CFLZAT-1 SEB'A)
Eski kimyada: altn, gm, bakr, kalay, kurun, de
mir, kalay - bakr alam har- sini adl yedi.maden. Kim
yaclkta kullanlrd.
212

YED DVAN
Fatih Kanunnamesi'nde geen bir kasabann ad.
YED MADD GUFRAN
htiyac olanla:a yiyecek, iecek vermek,
plaklara giye&k vermek,
Hastalara bakmak,
Tutsaklar satn almak,
Mahpuslar grmeye gitmek,
Yoksullarla yolcular barndrmak,
lleri gmmek.
YED MANEV GUFRAN
Cahilleri okutmak,
Gnahkarlar doru yola getirmek,
Kederlileri avutmak,
htiyac olana t vermek,
Dmanlar affetmek,
Bakalarnn hatalarna katlanmak,
ller ve yaayanlar iin dua etmek ..
YED ULUS
Herodotos'un "Historia " adl nl yaptnda bildirdi
ine gre, ilkada, Peleponez'de yedi ulus yaarm. Bun
lar da Arkadia, Kynuria, Akha, Dor, Aitolia, Dryop,
Lemnia ad verilen yerlerdeki topluluklarm.
YED SARI KIZ
Beltir ile Sagay Trk topluluklarnda kamlarn davul
larnda yedi sar kz resmi bulunur. Bunlar koruyucu ni
telik tadna inanlan varlklardr.
YED PINAR
amanlarda frkler, frk yaparken, yedi pnar
dan, yedi deirmenden su alrlar, sonra yedi para demir
kzdrlarak suya atarlar.
YED YNETC
Eskiden Sakz adasnn i leri gelenleri arasndan yedi
kii seilir, bu seim Cenova cumhuriyetince onaylanr. Bu
yedi kii aday bir sre ynetirdi.
2 13

YED MEZMURLAR
kutsal Kitab'n bu ad alan bir blm.

BABLLLERDE YEJ;)
Babillilerde Uruk ilinin yedi srgl kaps vardr.
Adamlar yedi srgl kapsna vardlar
Uruk ilinin
Halk topland Uruk sokaklarna, sevinle doldu.
(Glgam Destan)

YED GN TREN
Bir sylentiye gre Seyid Battal'n mezan, bata der
viler olmak zere, ylda bir toplanr yedi gn sren zel
bir tren dzenler. XVI. yy. da, zellikle Kanunu Sley
man anda bu tren dzenli bir nitelikte srdrlrm.
YED BLGE
Smerlerde yeralt tatlsu okyanusunun tanrs Ea'nn
yedi rencisi vardr. Bunlar arada bir yeryzne kp in
sanlara bilgelik, bilim retirmi. Bir sylentiye gre bun
lar Smer lkesinin yedi kralym.
Anadolu -Grek dncesinde de yedi bilge vardr. Ki
mi Anadolu, kimi Yunanistanl olan bu bilgelerden ahlak,
felsefe, bilim stne sylenmi tler, zl szler kalm
tr. Bunlar:
'

Thales, Solon, Kleobulos, Bias, Pittakos, Periandr, Kilon adlarn tar.

YED TN
Kt cin lmden sonra gvdeye dnmek ister, gvdeyi
arnm bulunca kendi gibi yedi cin daha almaya gidermi.
(Matta ncili-1.2145)

214

 Yedi aylk (yedi aylk bebek)

Yedisinde neyse yetmiinde de od.ur (insan yaratl de
imez)
Yediden yetmie
Yedi ced (yedi ata)
Yedi slale
Yedi gbek
Yedi ya dii
Yedi canl (can g kar, kolay lmeyenler iin syle
nir. Kpk yedi canl imi. Uzun sre hasta yatp lme
yen kt insanlar iin de sylenir.)
Yedi bah ylan (biri kty, biri sularda yaadna ina
nlan bir devi anlatmak iin sylenir.)
YED YILLIK VEREM
nsann ok ac ektiini , ok zldn bildirmek
iin sylenir. Daha ok ak, gnl ileriyle ilgili konular
iindir yedi yllk verem.
Bu dedium trkler
Ceremedur cereme
Kodun beni e yavri
Yedi ylluk vereme

YED YERDEN BAGLI

ok sk, ok salam anlamna gelir. okluk kadnlar
iin, onlarn giydikleri don, alvar gibi giysiler iin syle
nir.
Ey alvar karalisun
Yedi yerden balisun
Dardan iek atun
erden ne hallisun (naslsn)

YED GLLER
Bolu iline bal, yedi gln bulunduu yer. Gller or
mann balang yerinden dan doruuna doru sralanr.
Dereye en yakn yerdeki en by, dorua, en yakn olan
yerdeki en kdr.

215

YED DELKL TOKMAK

Halk bilmeceleri arasnda insan ba 'n anlatan yedi
delikli tokmak da vardr. ki gz, iki kulak, iki burun de
lii, bir az yedi eder. Bundan dolay baa yedi delikli tok
mak denir.
Yedi delikli tokmak
Bunu bilmeyen ahmak
Ya bunu bileceksin
Ya bu gece leceksin

YED DAGIN EG
Halk arasnda gzeli anlatmak iin yedi dan iei
deyimi vardr. Birok halk trksne de gemitir.
Nereye gideyisun
Yedi dan iei
Olmad gremedum
O ye e girecei

YED YERDEN YARALI

ok ac, zntl olmay bildiren bir deyim de yedi yer
den yaraldr. Halk trklerinde geni bir yer kaplam
tr.
Tabancamn k unda
Turaldr tural
Kaybana (kimsesiz) yrecium
Yedi yerden yaral

YED ASKI (MU ALLAKATU'S-SEB' A)

slam dininin douundan nce Kabe'nin duvarna i
irleri aslan yedi Arap ozannn yedi iiri. Ozanlar unlar
dr: mreulkays, Tarafe, Zheyr, Lebid, Amr, Antere,
Haris. Bunlar genellikle V., VI. yy.larda yaam, bir iki
si de VII. yy. balarnda lmtr. iirleri (Yedi Ask) Arap
iirinin ilk rnleri saylr.
Yedi gn
Yedi gece
216

 Yedi kpr yapmak (Bir kedi ldrenin iledii suu ba

latmas iin yedi kpr yapmas gerekirmi. Din bak
mndan).
Yedi Derya (Ortaa corafya bilgisine gre yeryznde
yedi byk deniz olduu sylenir. Bunlar Hazar denizi, Ak
deniz, Kadadeniz, Hind denizi ile teki komu denizlerdir).
Yedi kat yerin dibi
Yedi yerin gl
Yedi ayet (Seb'almesani. Kur'an'n Fatiha adl stiresi.
Yedi ayetten olutuu iin bu ad almtr).
Yedi kraat (Kraat- seb'a. Kur'ann yedi makam z
re okunmas).
Yedisinde yar erde ya yerde (kzlar iin sylenir).
Yedi cce
Yedili tabanca (yedi mermi alan negant tabanca)
Yedili koz
Yedi ceddime tvbe
Yedi ceddine rahmet. (Yedi ced, slam inanlarna gre
kiinin soyluluunu gsterir. Yedi saysnn kutsall ile
ilikilidir).
YED NTELK
Bektailerde Peygamber Muhammed'in halife Ali'ye
yedi ayr nitelik verdiine, Ali'nin bu yedi nitelii znde
topladna, varlnda yansttna inanlr.
YED ERKAN
Bektailikte yedi erkan vardr. Bunlar sra ile pir, reh
ber, mrid, ki msahib ile iki eleri olarak bilinir. Bun
lara ayr bir kutsallk, ayr bir zellik yklenir.
YED TAMU (CEHENNEMJ
slam inanlarna gre yeraltnda sulularn gidecei
yedi cehennem vardr. Bu yedi cehennem (yedi tamu) es
kia dinlerinden kalmadr. Eski Anadolu dinlerinde, Hi
titlerde, Smerlerde yeralt yedi tamunun bulunduu
inanc vard.
217

YED TEPE
stanbul ile Roma illerinin yedi tepe stnde kuruldu
u bilinir. Bu yedi tepe yedi saysnn kutsall ile ba
lantl saylr.
YED UYURLAR
lka Anadolu inanlar arasnda J:edi uyurlar'n
nemli bir yeri vardr. Bunlar sonradan Islam inanlar
arasnda karm, eshab- kef (maara arkadalar) diye
anlmaya balamtr. Yedi uyurlarn yattklar maara
Efes yresindedir. Yedi uyurlarn unlar olduu sylenir:
Yemliha, Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Sazenu,
Kefetatayu bir de ktmr adl kpekleri varm.
YED EMRLER
Horasan'dan gelip, stanbul'un alnmasndaki savaa
katlm, yedisi de din yolunda ehid olmutur. Mezarlar
Fatih'te, Malta yresinde bir sokak iindedir.
YEDLER, LER, KIRKLAR
Gerek slam tasavvufunda, gerekse halk inanlarnda
ler, yediler, krklar kutsal saylan birer topluluktur.
Bunlarn ermiliine, tanr katnda yce birer yerleri ol
duuna inanlr. Kaynak bakmndan bu topluluk (
ler, yediler krklar) ilka Anadolu inanlarnn bir
kalntsdr. saysnn kutsall Hititlerde de vard, ye
di ilkada kutsallk bakmndan en yaygn olan saydr.
Krklar, slam inanlarnda da vardr. Muhammed'in mi
ratan dnerken Ali ile karlamas, balarnn Ali'nin bu
lunduu bir toplantda krk kiinin olmas, biz krk kiiyiz
birbirimizi biliriz sz bu dnemden kalmadr. Anadolu
inanlarnda yedi says, onun yanstt anlay le, krk
la yanyana gider.
Erenler bu yolda bir sr dediler
Erenler dediim krklar, yediler
Gn lden gn le yol var dediler
yle midir deli gnl yledir.
Cafer Abdal

2 18

YED MAM
smai1iye mezhebinde yedi imam vardr. Halife Ali'den
balayan bu yedi imam inanc sonradan gelimi, smaili
ye mezhebinin yedi ana ilkesi durumuna gelmitir.
YED DERV
Hurufi inanlarna gre; Fazlulah Hurufi, dinini, d
ncelerini yaymak iin yedi kiiyi grevlendirmi. Bun
lara yedi imam, ya da yedi dervi denir.
YED ULULAR
Bektai inanlarna gre ermi saylan yedi byk
ozan. Bunlar da Nesimi, Hatayi (ah smail), Kul Himmet,
Pir Sultan Abdal, Virani, Yemini, Fuzli. Bu yedi ozan,
Alevi - Bektailer arasnda ulu olarak nitelenir, byk say
g, sevgi grr .
YED KUZU KURBANI
Museviler Hamursuz denen bayramlarndan yedi haf
ta sonra yaplban Gl Bayram'nda gnah ada olarak ye
di kuzu kurban ederler.
YED ALE
Buddha dini yayclarndan kral Ral Pa an her kei
in bakm ile ayr ayr yedi aileyi grevlendirmiti.
YED PSKOPOS
Papa V. Clemens 307'de hristiyanl Asya'da yaymak
amac ile yedi minorita grevlendirip Asya 'ya gndermi
ti.
YED RAHP
Almalk ilinde Franuscus rahipler kurulu yedi kiiden
olumutu. Bunlar toplanr, dinlerine gre birtakm konu
malar yapar, buyruklar karrlard.
YED MAHALLEDEN KOVULMAK
Yabanc kpek yedi mahalleden kovulur. Anadolu hal
knn byle bir inanc vardr. Ancak bu inan zamanla kay
nandan uzaklam, kt insan niteleyen bir deyim
olmutur.
219

YED TAI DELMEK

Yetim (ksz) hakk yedi ta deler geermi. ksz bi.r
kimsenin hakkn yemenin ne . denli bir su olduunu an
latmak iin sylenir.
YED PEYGAMBER
smaili mezhebine gre yedi byk peygamber vardr.
Bunlar sra ile: Adem, it, Nuh, brahim, smail, Muham
med, Ali adlarn tarlar. Halife Ali'yi peygamber tan
mak smaili inanlar gereincedir.
YED TUG
Eski Trklerde at ya da kz kuyruundan yaplan ye
di tulu bir bayrak vard. Bu onlarca kutsal saylrd.
YED .AD, YED ART
Ahilikte kemer (ed) balamann yedi kural, bu kura
la gre yedi ad, yedi de zmesi vardr. Naki kapsn ba
laya seha ve ltf kapsn aa, Kahr ve zecr kapsn
balaya mlayemet ve hilm kapsn aa, Hrs kapsn ba
laya kanaat ve rza kapsn aa, Tokluk ve Kizb kapsn
balaya alk ve riyazet kapsn aa, Halktan yana kap
sn balaya Haktan yan kapsn aa, Herze ve Hezyan
kapsn balaya sdk kapsn aa, Efali eytan kapsn
balaya Rahm kapsn aa.
YED MUM
Mevlana'nn "Mesnevi" adl yaptnda anlatt bir y
k. Deniz kysnda birdenbire yedi mum grnr, bunun
nedeni bilinmez. Halktan kimse bu mumlan gremez. Son
ra yedi mum dner bir mum olur. Bir sre sonra yedi mum
yedi aa olur. Aalar da halkn gzne grnmez. Bir
sre sonra bu yedi aa da bir aa olur. Daha sonra yedi
aa yedi adama dnr. Bu olay yalnz ykde ad ge
en Dekuki grr. (Mesnevi c. 3/1985-2060).

220

YED GT
Drzilerde, yedi trl t vardr, yedisi de din gerei
kutsal saylr. Btn Drzilerin bunlara gre davranma
s gerekir.
Tevhid'l hakim (hakimi, yneticiyi Tanr bilmek),
Sdku'l lisan (doru sz, sze ballk),
Hfz'l ihvan (din kardelerini koruma),
Terki ibadet'l Adem ve'l bhtan (A deme, yalana tap

may brakmak),

El rza bi hkm hakim ve fiilihi (yneticinin buyruu

na, eylemlerine boyun emek, bal kalmak),
Teberri min el-ebalis min et tagut (eytanlardan, azgn
lklardan uzak kalmak),
Teslim'n nefs (boyun eme)
Bu yedi t Drzi dininin temel inanlardr. Onlara
aykr davranmak, uymamak bir sutur.

YED YERDEN YAMALI

Bir giysinin eskiliini, ypranmln gstermek iin
sylenen bir halk deyimidir.

Alacal alvar
Yedi yerden yamal
Gzel sevdas olan
stemez dnya mal
YED GN
Buddha dininde ntamani denen mutluluk incisini
bulmak, insanlar mutlulua kavuturmak iin Buddha'
nn gizli bir lkede yedi gn, yedi gece yol gitmesi, inci
nin bulunduu ildeki devin sarayna girmesi olayn
anlatan bir inantr.
YED KONAKLIK YOL
Buna farsa hefthan denir. ran masallarnda Rstem'
in Mazenderan ilinde zindana atlan Keyka vus'u kurtar
mak iin ordularla savaa savaa ald sylenen yedi
konaklk yol. Sonunda padiah zindandan kurtarm.

22 1

YED YIL KITLIK

Peygamber YusuI'un yedi yl ktlk, yedi yl bolluk ola
can bildirdiine inanlan d. Yahudi dininde geen
bu olay slam dinince de benisenmitir. Bu d yedi bes
li kzn yedi clz kz yiyecei biiminde yorumlanr.
YED AD
Araplarn Esma-i Seb 'a dedikleri. Kadiri tarikatnda
eyhin istei zerine tanrnn yedi ad okunarak zikr edi
lir. Bu yedi ad Kur'an'da geer.
YED KADIN ALMAK
Karadeniz kylarnda sylenen halk trklerinde ge
en bir olay. Gerekten yedi kadn alan erkekler de var
d.
Tonyalym Tonyal
Alrm yedi kar
Biri gider ahra
Biri saar srlar
Biri tutar
Biri sallar beii
Biri gider ormana
Biri gider suya
Biri oynar benimle
YED GEZEGEN
Ahilerde m usiki yedi gezegen perinin birer ilhamdr.
Periler: Pazar . aramba, (tJJ.rit perisi), aramba Cu
martesi (Zuhal perisi), Sal Cuma (Merih perisi), Cuma
- Cumartesi (Zhre perisi), Pazartesi Pazar (Ay perisi),
Perembe Perembe (Mteri perisi), Gec - Gn (Gne
perisi).

222

B L M E C E LE R

BLMECELERN KKEN

Anadolu halknn zelliklerinden, baarlarndan biri

de bilmece konusunda grlr. Bilmeceler halktaki anla
y yetisinin yaamsal malar 'dr. Onlar kimin tretti
i, kimin, ne zaman syledii bilinmez. Toplum
dncesinin bylesine ortak bir rndr.
Anadolu'da aa yukar btn doa varlklaryla, in
san davranlaryla, aralarla ilgili bilmeceler vardr. Bil
mecelerde genellikle iki zellik gze arpar. Biri,
bilmecenin, bir iir nitelii tamas, iiri kuran zlerin on
da yertutmasdr. Bilmecenin dokusunu ren iir iplikleri
ona ayr bir tad, ayn bir sevimlilik, bir yumuaklk ka
zandrr. Bylece bir sanat yaratmas olup kar bilmece.
teki, bilmecenin bir tekerleme niteliinde oluu. Teker
leme nitelii tayan bilmecelerde szlerin belli bir anla
m yoktur.
Bilmeceler yap bakmndan ikiye ayrlr. lkin birbi
rine benzeyen, aralarnda ses uyumu bulunan szlerin
(bunlar uydurma da olur) sralan. Bu durumda bilmece
bir mzik uyumu tar. Szler arasnda uyumun salad
anlamsz bir balant vardr. Bu ilk blmde anlam yok
tur. kinci blm kuran elerde anlam vardr. Daha
dorusu bilmecenin anlam ikinci blme sdrlr. Birinci
blm okluk bir giri niteliindedir. lk blmde ses uyu
muna, kolay syleyie, ikinci blmde anlama nem veri
lir.

F/15

225

Hat tr huttur
Arnavuttur
Az yoktur
Adam kapar
halk dilinde srgan 'n anlatm olarak sylenen bu bilme
cenin birinci blm anlamszdr. kinci blm bilmece
nin tanm niteliindedir. Az yoktur szleri insan
anlama yaklatrmak, bilmecenin havasna sokmak iin
dir. Hattr huttur szlerinde yalnz ses benzerliinden do
an anlamsz bir uyum vardr. Bu bir syleyi kolayl
olmaktan teye geemez.
kinci blme giren bilmecelerde ise btn szlerin bel
li belirli bir anlam vardr. Dizeler arasnda ses uyumu,
anlam balants ar basar.
Kale kapsndan smaz
/ndk kabuuna sar

bu dizelerin ikisi de anlamldr. Evet, bir k ale kendi kap

sndan smaz. Kap kk, kale byktr. Oysa kabuun
dan kan bir fndk gene kabuuna sar. Burada bir zeka
oyunu vardr.
Kurmadan iler
Durmadan iler

insan yreini (kalbi) anlatan bu bilmecenin de dizeleri an

lamldr. ki dize arasnda anlam bakmndan da, uyum
bakmndan da balant vardr. Bir dizeyi kaldrnca ikinci
dizenin anlamsz olduu, bolukta kald grlr. ki di
ze de yrei niteleyen, tanmlayan bir anlamla donatlm
tr Durmadan iler ile ondan nce gelen kurmadan iler
birbirini btnleyici, tanmlayc bir kurulutadr. Oysa
inek stn anlatan
Kan krmz
St beyaz

226

derken iki ayr bilmece sylenir. Biri kann krmz oldu

unu, teki ise stn beyaz olduunu anlatr. Burada bil
meceyi btnleyen zler arasnda bir anlam balants
yoktur. kisi de ayr birer varl niteliyor. Yalnz yanya
na geliin dourduu bir ses uyumu vardr.
Koca deve
Girmez eve
Kes ban
Girsin eve

bu bilmece emsiyenin karldr. Btn szler arasn

da bir anlam balants vardr. Kavramlar birbirini btn
leyici niteliktedir. Dizelerden birini kaldrnca bir boluun
doduu seziliyor. Bilmecenin znde bir eksilme grl
yor.
Kck b'lr odack
i dolu yongack

az, diler iin sylenmi. ki dize birbirini gerekli kl

yor. Biri kalknca tekini anlamak, tanmlamak olana
da yok oluveriyor birdenbire. Bunlar bilmecelerin yaps
n kuran, btnln salayan zlerdir. Bilmece, bilme
ce niteliini bunlarla kazanyor.
Bilmeceler, halkn bildii, yaad kavramlarla kuru
lur. Bir toplum yelerinin bilmedii varlklarla ilgill bil
meceleri de yoktur. Halkn yaamnda neyin yeri varsa
bilmece onunla ilgili kavramlarla rlr, kurulur. Bundan
kan sonu udur: Bilmeceler yaamdan, hal)I dncesi
ni ileten, doldur olaylardan doar. Bu dou bir gere
kim, bir bask deildir. Daha ok gnl uyarnca bir
elence sonucudur. Halk, dncesini bilmece yaratmaya
iten olaylar arkasnda gizli bir bask gc yoktur. Daha
dorusu bilmece sylenmese de olur, yaam bakmndan.
Bunu bilmecenin znde sakl elendirici, insana sevin
verici nitelikten anlyoruz.
227

Anadolu bilmeceleri, yaratclar bilinmeyen dnce

rnleridir. Bunlarn znde belli bir halk gr sakl
dr.
Yapan kullanmaz
Alan kullanr
Kullanan grmez

salacay (tabutu) anlatan bu bilmecenin znde, bir nes

nenin ne ie yarad deil, halk dncesindeki izlenimi
de dile geliyor.
Yere vurdum yumrulu
Allahmn buyruu
Otuz okka kendisi
Otuz okka kuyruu

bu bilmece ramazan ayn anlatyor. Halkn dnme g

c ramazan ayn bilmeceletirirken onun tanr buyruu
olduunu da unutmuyor: Szn ksas bilmece havas iin
de bir din gereini dile getiriyor. Bundan anlaldna
gre bilmecelerde, belli snrlar iinde de kalsa, halk inan
larnn, gelenek, grenek gibi halk bilgisi varlklarnn iz
leri, etkileri v.a rdr. Bilmece kuru bir sz oyunu deildir
yalnz.
Bilmeceler dou ortamlarna gre de ayr ayn zellik
ler talr. Bunu anlamak iin bilmecede geen kavramla
rn, szlerin kaynaklarna inme gerei vardr. lde
sylenen bir bilmece ile kyde sylenen bir bilmece ara
snda ilk gze arpan dil aynmdr. Kyde bilinmeyen, sy
lenmeyen bir szn bulunduu bilmece ilde, ilde
sylenmeyen, bilinmeyen bir sz ieren bilmece kyde ya
ratlm demektir. Gene bir bilmecenin iinde ilde bulun
mayan bir varln ad geiyor, kyle ilgili bir durumu
yanstyorsa o bilmecenin kayna kydr.
Dizi dizi odalar
Birbirini kovalar

228

tren anlamn ieren bu bilmecenin kayna kenttir. Ky

l treni ok sonradan grp renmitir.

Ba'larm yrr
zerim durur

ayaa giyilen ark anlamna gelen bu bilmecenin kayna

ar n giyildii yerdir, kydr.
Dada dodu
Dada byd
Kye indi
Arkas delik deik oldu
harman tahtas'n yanstan bu bilmecenin de kayna ky

dr, kentli harman tahtasn pek bilmez. Bilmedii iin de

byle bit bilmece tretemez.
stanbulda bir tane
zmirde iki tane
Ankarada hi yok
ngilizde pek ok

bu btlmece "i" harfini ieriyor. Kyden ok kentte tretil

dii belli. Bit ky bilmecesi nitelii tamyor. Okumu yaz
m bir yre havas var onda,
Lamba dt s dedi
Tava dt tan dedi
Annem geldi bul dedi
stanbul ilinin adn syleyen bu bilmece bir il rndr

besbelli. erii sz, harf oyunlarndan kurulu.

Kylerde sylenen bilmeceler daha ok somut, elle tu
tulur, gzle grlr varlklar, kylnn yaamna giren
nesneleri konu ediniyor. lde sylenen bilmecelerde daha
ok soyut bir nitelik vardr.
Ma vi atlas ine batmaz
Makas kesmez terzi bimez

bu bilmece gkyz'n dile getiriyor. inde geen atlas

sznden ilde doduu anlalyor. Kylnn dilinde at
las kavram yoktur.
229

Nsf altn
Nsf gm
Sedef ona zarf olmu

yumurta anlamnda kullanlan bu bilmece bir kentli ii

dir. Onda geen kavramlarn bir teki bile ky dilinde yok

tur.
Bilmeceler, biraz da, an zelliini, niteliini dile ge
tirir. Bir ada toplum yaamna girmeyen, ky ya da kent
toplumunun belli bir yann yanstmayan bilmece olmaz.
Btn bilmeceler onlan ortaya koyan an kavramlary
la rlr.
D var ii yok
Dayak yer suu yok

ayak topu nu yanstan bu bilmece Trkiye'de futbol oynan

'

maya baland ada domutur, bu bakmdan yeni sa

ylr. Kayna kenttir.
at diye akt akmak
Bunu bilmeyen ah{Jlak

bu da elektrik 'i anlatan bir bilmecedir, yenidir, ilde sy

lenmitir. Elektrik kavramnn olmad bir ada sylen
mesi olana yoktur.
Bilmeceler sylenirken, daha nceden, birtakm bilgi
lerin edinilmesi gerekir. nsan bilemedii bir nesne st
ne bilmece uyduramad gibi, onu dncesinde pek de
yanstamaz, uzun boylu belleinde saklayamaz. Bu bakm
dan, bilmeceler stne yaplacak bir aratrma, bir ince
leme bir yandan Trk dilinin, bir yandan da kavramlarn
geliim izgisi zerinde bilgi toplamay gerekli klyor.
Bugn ehirde sylenen bilmecelerle kylerde syle
nenler, iki ortamn birbirine gittike yaknlamas sonu
cu, karyor. Kyde kullanlan kavramlar kentte sylenen
szler yava yava sklaan ilikiler yznden yaylyor.
Bylece kentle ky arasnda dil uurumu zamanla daral
yor, yava da olsa bir birlie doru gidiyor. Bu geliimin
btn halk bilgisi varlklarn etkileyecei bir gerektir.
*

230

BLMECELER
A
Aaca kar insan deil
Yaz yazar imam deil
Aksaray ortasnda
San papaz oturur
Allah yapar yapsn
Demir aar kapsn
Alt harman
st orman

- zo.Bu11.(1'8S - 11numx -

- '1flf'f11 'f1 f'f1S 'zncl.rBy -

- lU['fl UlU'88Uj

Alak uar
Beyaz beyaz aar
- uaw.!Haa Az ak alamet
i kzl kyamet
Ya koydum kuru kt
Salli ala Muhammed
- UUl.![

Alt cehennem
st cehennem
Ortas cennet
- !Ha av 231

Aldr onun tepesi

Yeildir hem cbbesi
Kara kara kpesi

- znd.rny -

Aaca kar adam deil

Boynuzu var kz deil
Yaz yazar katip deil
Alack katr
Yklenir bakr

- zoauu.tf[F1S -

- J(Fl.tf110es -

Alt manda st kei

Minareye karken grdm

- 1q1npfF1AV -

Aa iner gle
gle
Yukar kar alaya alaya

- lSFIAOlf ns

Abdest alr namaz klmaz

Cemaatten geri kalmaz
Ayva gibi sardr
Elma gibi suludur

- aZ11uao -

- [lll(FlOd -

Alt kaya st kaya

inde sar maya

- enwn.x -

Altm para
Yetmi para
Sap uzun
Kendi kara

- au!A -

Alt tahta
st tahta
inde bir
Sar softa

- wapFlf[ -

232

Allahtan kk
Peygamberden byk
Atladm hendek
i kundak

- u11,.ny

- mzaw -

Allahn hikmeti
Kulun nimeti

- Jf9WJf3 -

Alt karde birbirini kovalar

- zrp[l,A -

Alack boylu
Kadife donlu

- U11;JlrJ11cf -

Ak sakall derviler
Bizim kye gelmiler
Biraz horon oynamlar
Sonra dnp gitmiler

- (.I11Jf) .nwQ11.x -

Alt bakkal dkkan

st miri emesi
Daha stnde iki tane
Kapakl ayna
Daha st ayr
imen dz ova

- .111j11s ' un.n q 'zQv -

Atee girer yanmaz

Suya der slanmaz
Ali arkasnda nal
Aya demirden
alvar odundan

- auv.v -

- 11.IJOS -

- [9fl -

Alack tepe
engelli kpe

- Jfl;J[CZCJl ...:....
233

Altn saat
Suya batmaz

....:.. lQ'BAU!'.JAaz -

Alt dz st kambur

- ur.rg -

Alaca ylan
Aaca sarlan
Vallahi yalan
Billahi yalan

- U'8'./A'8)[ -

Amcam gelir bize bize

anaklar diz dize

- Jf'BA"V -

Alt su
st ate
- flqW'!f7 Alt sttr ierim
st ayr bierim
Ortas cennet

- un.\o)[ -

Alt cehennem
st cehennem
Ortas cennet

- .,gawJfa a v -

At indi, Arap bindi

- a.a:>ua. ''1f8.\'8:>'8S -

Ayna gibi lar

Ylan gibi flar

U'Bd.lJ,

B
Bilmece bildirmece
El stnde kaydrmaca

- unq'Bg -

Birinin baltas yok

Bks yok ev yapar

- Jfa:>mr:9 -

234

Biz biz idik

Otuz iki kz idik
Biraraya dizildik

- .a1!a -

Balarm yrr
zerim durur

- Jfr.I'Bj -

Bilmece kt kavaa
Bunu bilen olur aa

- afJ190 -

Ben giderim o gider

Para k:dar iz eder

- JfauQaa

Bir sahan eker

Dnyay eker

- .I'B)l -

Bir kck mil ta

Dolanr da ta

- zgo

Bayiflarda dik kulak

- U'BA'B.L -

Bir tavada iki balk

Biri souk biri s1cak

- aupo an .fy -

Benim bir kzm var

Arkadan srlr

- auQ

Be karde bir ev yapar

- !B!A!j dll.IOQ -

Be dal be iek

- .Ill[J('BU.Il 'Bf.Ill[J('Bw.I'Bd -

Bir kck mil durur

Dnya
alemi gldrr
1

- '8.I'Bd -

Bir kuum var

Guduundan yumurtlar

- J(8JP.J, -

235

Bir kuyu
inde suyu
inde yulani
Aznda mercan

- J(l[ -

Bir kck odack

i dolu yongack
._ zrQv Benim bir arafm var
Dnyay kaplar denizi kaplamaz
- .111JI Bir kck fil ta
inde beyler a
Piirirsen a olur
Piirmezsen ku olur
- enmn.x Bir ta attm ayra
evk vurdu bayra
- r1uA"y

Benimki bana yapk

Seninki sana yapk
Kitabnki ona yapk
- pv Bir tknamedir onun namesi
Olunun karnnda yatr annesi

- -,loogqJ(adf Burda vurdum klc

Halebte oynar ucu

- l(a'w' Biz biz idik biz idik

Yzbir tane kz idik
Gece oldu dizildik
Sabah oldu silindik
- zrprr.x -

236

Ben kar gibi beyazdm

Sonra ot gibi yeil
Sonunda kan krmz
ocuklar beni sever
- Z11.l!)f Bilmece bildirmece
Birbirini ilitirmece
- au.8va Bir frnm var
Drt somun ekmek alr
-

Z!Aa:J

Bir kck irnsiri

Dnya onun esiri
- 11.llld Babas yamr yumru
- 11wsv Anas yayvan kadn
- lf11.ld11_A. Olu sohbetlerde gezer

- drufs

Kz Glian'a benzer
- Wrl[[11S
Bir kck niatr
Herkesi giydirir kuatr

- au.g -

Bir aacn bin dal var

Bir dalnn bir ba var

- rnpapf3

Bir yiiti bir patrt karr

- Jfa1.1a7

Bir canl drt canlya binmi

Bu ne biim i
- az11uaa

Benim bir duvarm var

Gece yaplr gndz yklr
- l[111 11.A. 237

Bir kck mil idi

Kk oda kilidi
Bir akam bize geldi
Bil bakalm kim idi
- O'JfAfl -

Bize misafir geldi

Yeil mantolu siyah dmeli
Krmz entarili
- zn d.rey
-

Bir kck evim var

Saysz klfetim var
- f.Iq!JI Bir sr uacklar
Belinde pitofuklar
- .nsrw Bakarsan ba gibi
Bakmazsan da gibi
- 11f.I11J,
Boyu minare kadar
Tohumu kum kadar
- .qpuay Bir minare
Dibi kale
-

- 11.fuva -

Biri gider gelmez

Biri yer doymaz
- ul'lwna Bahede uacklar
Banda kalpakklar

- !A! -

Bamn stnde
Bir kalbur saman
- zrpcr.x Benim bir eyim var
Yl oniki ay yer doymaz
- uaru.q.Qaa -

238

Bir kprden kii geer

Biri bakp basar geer
Biri bakp basmaz geer
Biri ne b asar, ne bakar, geer.
.Illflfll:JOj
pfBpuru.11J( 'rl(llpujrt:ml( al! auuv -

Bir direkli sayvan

Bunu bilmeyen hayvan
Bir kuyum var
inde iki trl suyum var
- 11nwn_x Bilmece bildirmece
Resim yapar gndz gece
Duvarlara aslr
Hergn ona baklr
Yapar resim baknca
Siler abuk kanca
Hatta glsen sen ona
O da hep gler sana
- uuA'v Birisi der ah bam
Birisi der ah belim
- 111q111 'P\! Bana vurdum
Belini yardm
- l11 tfB1 '16 Bir ufack arpack
Banda var tablack

- lAl
Burda rr
Karda brr
- l(a.JP..L 239

c
Canl biner cansz
Cansz da imansz
- .ndHA -

ekerim ip gibi
Gelir kp gibi
- J(l1ql1)f ardan alnmaz
Mendile koyulmaz
Tadna doyulmaz
- nJ(Afl
ttl hamam
Kubbesi tamam
Bir gelin aldm
Babas imam
- 1 11118 ardan .aldm bir tane
Eve geldim bin tane
- .IHN ardan aldm kapkara
Eve geldim kpkrmz
- .I"{}W9)f ayrlarda uzun uzun
- Ut1fl_,{
nlamadan yrmez
Yrrken de grnmez
- 1l1l1S at diye akt akmak
Bunu bilmeyen ahmak
- Jf!.l1J(a[{!l ektim ipi
Geldi kulpu
- J(Hqll)f -

240

at at hamam
Kurnas tamam
Aldm kzn
Babas imam
- reus -

n n tasdadr
Kamburolu hastadr.
Ne yemek yer ne bir ey
Ne acayip ustadr
- 1 uus -

ipil ipil suya girdim

ipiltisini duymadm
Boyunca manto giydim
Krpntsn grmedim

- uaa'f 'mo

at atan aa.-:
Krmz gl aac
Krmz glden
Klaptan aac

- aJJ.ao -

- D Dam stnde yarm rek

- .fV

Drt karde bir kuyuya ta atar

- rsawaw 'f9UJ -

Dadan gelir rtme

Ald beni brtme
zn beni ipimden
Vereyim size ykmden
Dadan gelir re re
Aylar sre sre

- 'flAU,X -

- r.9'fl.If11 f!f[ -

Demir taban sngr saban

Girer evlere karr yalan
- .lf11Ufl){ -

F/16

241

Dadan gelir dev gibi

Eyerli arslan gibi
Eilir su imee
Barr olak gibi
- d111oa
deil
be
Drt kedir
Ba sudan ho deil
- (unq11sJ .a1fas Denizi var suyu yok
Da var orman yok
ehri var insan yok
- 111!.JflH -

Dadan gelir tak gibi

Kollar budak gibi
Eilir su imee
Barr olak gibi
- 1f11W1fO.L Dalara kar yad
Kyleri duman brd
Deirmeni kurt yedi
- zr.1'1 'zga ''1fl
D var ii yok
Dayak yer suu yok
- do Dada tak tak
Suda p p
Arn ayakl
Burma bykl
- !PaJf ''far,fa1 'Jfr111q l11f'1fl
D kazan karas
i peynir mayas
- a u111say Dadan gelir gdack
Gmlek belde k ak
- (1[11[80 '!ja)[) Uf1:Jl[1 '1J -

'

242

Dada leyman grdm

Suda Sleyman grdm
Kpk kusan ta grdm
Tuzsuz pien a grdm
- flA[aq 'un qfls 'Jfl[flq 'U!f[A9:J
Dal stnde kitli sandk
- Z!A9:J Dada altn am
Eve gelir can bytr
- Jf!9f[
Dedemin byklar bir omuz

- P[V.JfSp d .rsrw
Dada dodu
Dada byd
Kye indi
Arkas delik deik oldu
- lSl11l{f11 UflW.lflH Dada dodum
Dada bydm
Kye indim
Herkese yol oldum
- p.dgy Dnyay kaplar
Denizleri kaplamaz
- .111)1 Dada orman
Dibi harman
- Ul[11 - jf'IS Daa gider ske ske
Kuru zm dke dke
- '!l!lS!d !ja)l
Dizi dizi odalar
Birbirini kovalar
- ua.q, Diz kurdum nne
Uydurdum deliine
- l.lf11 l(f1Ufl JflpUl'IS -

24 3

Dadan gelir narnan

Ayaklar nbarnan
Nedir hunun yavuzluu
Sradandr temizlii
- r.v Drt ayakl
ifte kulakl
- U 'fld'BS
Dadan gelir
Tatan gelir
Eyerlenmi aslan gelir
- '8Q'BqWn[dfl}[ '(<JS
Dnyada her ey lazm
Her eye bir ey lazm
- pv D gn yk
i un yk
Ta ii odun yk
apQ Dz bayr
Bitli ayr
- j'BS flf[ Dadan gelir tatarine
Ben onu tutarine
Kann sktrine
- '.1!fl -'
Dadan gelir
Tatan gelir
Gt ak eniten gelir
- rja}[
Dner dner beyaz atar
- uaw.!Qaa
Don iinde dik durur
- wnw Dik durur otlar
-

244

Damdan dama yrrsn

Samur krk srrsn
Sen bir beyin olusun
Niin yayan yrrsn

- uE1jrs Denek ucunda yemi

Onu yiyen lmemi
Bir daha yemem dem
- 'J(E1AE1U Danesi dar
Kendisi sar
Karda bir yiitik
Belinde divitik
- .rsrw Dal doruunda
neli f
- auE11say
Dere tepe
ngll kpe
- 'J(l:JflZl)[ Dadan gelir
Tatan gelir
Be bykl eniten gelir
- E1[nunw Dal doruunda
Tyl dede
-

Dal doruunda
Karatavuk
- u!1Aaz
Dadan gelir tatarine
Ayaklar katarine
Ben onu tutarina
- UE1A E1J, -

245

Dadan gelir tatarina

Ben onu tutarina
Bacaklar ksa ksa
Kendisi tombul sa

- U e.Ul.L -

Derin kuyu
Gmbr suyu
- 'Jfa.ro.. Dereden karya glgesiz geer.
- saaN -

E
El melecik bol danecik
Bir ift kz bir danack
- uaw.!Qaa Ey haray haray
Yksek yapar yuvay
ekmeceler ekemez
Dkmeciler dkemez
- 1(a:JWfJ..1Q Elemez melemez
Ocak bana gelemez
Gelse de geri ekilemez
- Qfl,J..
Ekleme ekleme
Kulaklar dikleme
- .purz Eli yok ya yok
Kpr kurar
-

- znu -

Erik aacn oyarlar

ine tinton koyarlar
Alama tinton alama
imdi kulan burarlar
- a;)uawa)l 246

Edi idi budi idi

Dn akam yatsdan sonra
Size gelen kim idi
- n'fAfl Etten kantar
Altn tartar
- adp'f ''fS[n}l El kadar mezar
Dnyay gezer
- rq'E1'f'f'E1AV Eriye meriye
Askeri vurdum geriye
Ben bir ku grdm
Arka st yrye
- aZ11Ua:J Et atar met atar
Bir ekmede bin atar
- 'E1m 1sn Elle tutulmaz
Gzle grlmez
- 'faraw
Ele smaz
Avuca sar
- !-6a.mr ur..!l Eri kak
Duvara yapk
- ZOJ/U'E1Af'E1S Elden ele belden bele
Bunu bilmeyen kertenkele
- 'E1.l'E1d Ey mermendi mermendi
Kz duvara trmand
Olan gelmeyince
Kz duvardan inmedi
- P!l!'f '.I'E11 l['E1UV El kadar yonga
Dadan domuz indir!!
1!q 'Jf'E1.I'E1.L

_
247

F
Fini fini fincan
i dolu mercan

- U'EIOT('Elc[ -

Fukara atar
Zengin cebine kor
- l(P..IP.Jffil Fini fini fercan
i dolu mercan
Mercanclar yapamaz
i dolu kat
Katlar yapamaz
- .llN -

Gel Leylam git Leylam

Kran stnde dur Leylam
- 1(!9fl Geni alan
Denizde kalan
- 'Elpv Gk grler imek akar
Tavuk bklm otlar
.I lf p.!waa
- P.IP.r:!
Gezer mahalleyi
Yalan sylemez

- .I'E11U l1)[ -

Gd gd kaplarda
Dik durur bayrlarda

- o -

Gel bizim eve koyum kna

- .apu!W -

248

Gkten bir elma dt

Otuz iki para oldu
kisini yediler
Otuzunu yemediler
- Ul1Zl1Wl18 Gne grnce erir
Grmeyince d.l verir
- ZOf[ -

Gider gider yerind.e

Altn kemer belinde
Gece gndz yol gider
Yine durur yerinde
- uau.!-Qaa -

Hey rie idim ne idim

Samur krkl bey idim
Felek beni artt
Kzgn gle drd
- au111say Hanm uyand
Cama dayand
Cam krlnca
Kana boyand
- .Il1N Hoca kar handan
Sar kandan
Her sabah ezan verir
Bilmez kble ne yandan
- ZO.IOH Hanm ierde
Ba darda
- !A ! Hoca kar aaca
Arkasnda poaa
- zo2ul1Afl1S 249

Hattr huttur
Arnavuttur
Az yoktur
Adam kapar
- U'Bl/.lSJ Hezerern hezerern
Ta stnde gezerern
El ne derse desin
Bildiimi yazarsn
- 'Bf'BW Her beriye beriye
Asker dizilmi geriye
Kulardan bir ku grdm
Arka st yrye

- P.TQ -

Horul horul uyur

Mrl mrl konuur
- !PaJl Hatatay rnatatay
nce belli kara tay
- '8:>Ul.1'8Jl Hanm ierde sa darda
Parasn el alr
Dumann yel alr
- '8.ld!S Hak Teala be yaratm
Beini de e yaratm
nn stne gn gelmemi
kisinin stnden gn gitmemi
- Z11W'BN 1Pf'BA af[ Hasretler kavuturur
Dargnlar bartrr
- W'B.lA'Bfl -

250

nce ince kadayf

Bizim hanm ok zayf
Bir kusuru varsa
Bir gz kayp
- au.Q stanbulda st piti
Kokusu buraya dt
- dnpcaw lidi milidi
Kk odann kilidi
Yenge yenge
Akam gelen kim idi
- .l!J8S!W -

stanbuldan bir kutu geldi

Kutucular yapamad
inde kat vard
Katlar yapamad
inde boncuk vard
Boncukular yapamad

- .reN -

ki ayakl
Binbir yaprakl

- lfllA 11J,

te ktm boruya
Beni Allah koruya

- 9fl1)l -

stanbulda bir tane

zmirde iki tane
Ankarada hi yok
ngilizde pek ok

- y.11q 1

25 1

stanbuldan gelen hac

Soan sarmsak ac meyve verir
iek amaz
Nedir bunun aac
- .IFJUf Irmak kysnda
Dedemin sakallar
- unsox -

p gibi kvranr gider

- Ut1[lX nsanolunun akl
Deldi boazna takt
Alt gzl, on ayakl
- !jm
lim ilim ilmesi
lim kadn dmesi
Bunu bilen hilesi
Bilmeyen dokuz ky veresi
- wapQr ki karde birbirini tartar
- !ZFl.I<1J, ki ta arasnda at at krlr
- <1.l!d ki melek
Melein ortasnda bir direk
nim inim inler
Cmle alem dinler
i odun
Ortas un
O gn
- apQ/ ki ayakl fil
Ortasnda dil
- !ZF1.l<1J, 252

- unmf[ -

stanbulda st piti
Kokusu buraya dt
- dn 1Jfaw nsan grr
Allah grmez
- BAPH -

K
Koca deve
Girmez eve
Kes ban
Girsin eve
- a.(rsw<JS Kara olan kapy bekler

- mDI

Kk evde sarkl hocalar

- 1r.qrH
Kan krmz st beyaz
- 1PS 'UB)f Kara olan kuyruundan aslr
- 8Al1.L Kardan bir ay dodu
Grenler hayran oldu
Annesi beikteyken
Kznn kz dodu
- mo
Kat kat dek
Bunu bilmeyen eek
Ya bunu bileceksin
Ya bu gece leceksin
- dl11!)f Kale kapsndan smaz
Fndk kabuuna sar
- J(rpulJ 'afB)f -

253

Kk ev askeri bol
apkas var
Ayakkabs yok
- 1!.lqf)[ Kurmadan iler
Durmadan iler
- 0[11JI Kambur durur 'karn yok
Dnya onun mal yok
- p.dgy Kylarn demirden
Kendi demirden
Ayrr hakkn
Verir kendinden

- !Z1WJJ, -

Karda oturur
Si .. ni yere batrr

- lf'O.lf!Jl -

Kuyu kuyu
inde suyu
Suyun iinde ylan
Banda mercan
- 'Bq m y7 Krmz deri
ek gelsin beri
Kaldr bacan
Girsin ieri
- rq'BJ(Jfll.fV Kll azn at
plak iine kat
- d'B.o:j Kck bir odack
i dolu yongack
- .a[!G -

254

Kara tavuk
Karn yark
Balta sapl
K delik
- 'Jfpfaw
Kendi gelir inie
Kulaklar yokua
- .pu!z Kvrml kak
Duvara yapk
- lfBl"}[ Kara patr
Kalkar gever
Gene yatr
- SBlfBW
Kaleden atsam krlmaz
Bir tkre dayanmaz
- rprH-g'Jf B.IBfl!S Kalede kalbur asl
inde kavurma basl
- lfBl"Y Karanlk yerde kad oturur
Taaklarn suya batrr
- n.n. Kan kurnaz
Burnu kurnaz
A durur da
Susuz durmaz
- lf!.lClJ 'UI'V1DD Kaplara sa koydum
Herkesleri a koydum
- UBZ11UIJ1H Kk bir kuyu
Zehirlidir suyu
inde bir ylan
Aznda merean
- rssquy Zllt) ..__

265

Kat kat alr

Kokusundan kalr
- J(l1SWl.111S Kanad var ku deil
Boynuzu var ko deil
- 'J(aU!S Kapnn altna yourt dklm
Ykarm ykarm kmaz
- cgcc urw Keridisi ierde
Az darda
- l1:Jl1H Kardan baktm pek ok
Yanna vardm hi yok
- B!S
Kardan grdm dev gibi
Yanna vardm ev gibi
ua.. -

L
Lamba dt s dedi
Tava dt tan dedi
Annem geldi bul dedi
- [n qu11s Lastik gibi uzanr
Braknca kvranr

- Sl1,X -

Mesel mesel mal mesel

Dil oynar damak keser
- Sl1'Jfl1W Mavi atlas ine batmaz
Makas kesmez terzi bimez
- DZDA'Jf9[) -

256

Mel melecik
Yol darack
Drd byk
Bir ufack

- ({il -

Mesel mesel eklendi

ki fare etlendi
Kurbaa kanatland
Sefere niyetlendi
- !U19[) Men men aac
Mendim kulakl
Tavan gzl
Doan ayakl
- nnJ( n qnd Masal masal maniki
Kuyruu var oniki
Kuyruunda beni var
Boynunda da an var

- ZO.IOH

Masal masal malik eser

Oturmu baklava keser
Bir tiki alverdiydim
ildir ildir yzme bakar
- eQeq.nJI Masal masal maskara
Az burnu kapkara
- Ul.ll.![ -

Minare minare stnde

Minarenin stnde bir karare
Onun stnde bir oluk
Oluun iinde bir balk
- l!P 'zQe 'un.tfoq 'apAgJJ '.8[J(f10f1H
Bini mini
Kk sini
- J(flUI!O.IfJW F/17

257

N
Nsf altn
Nsf gm
Sedef ona zarf olmu
- l>'nwn.x
Ne yerdedir
Ne gktedir
Kitli sandk
indedir
- cgl>'znfl Nefesi var can yok
Derisi var kan yok
- JW.IQ)[ -

o
Ormanda dodum
Ormanda bydm
Geldiim zaman
Karnm delik deik
- .nq[I>')[ O yan kaya
Bu yan kaya
inde sar maya
- l>'nwn.x
O taraf ta
Bu taraf ta
inde bin bir ba
- Wl1Wl1H
Orman oldum
Orman bydm
Evde reis oldum

(f}flrJ.jlg upra .!q)

258

1oy

O yan mermer
Bu yan mermer
inde kanl mer
- tlnWn.{ Onsuz i olmaz
Olmadk durulmaz
- ns Oy anam
Vay anam
Kaklm dalda kald
rterim uyur
Aarm uyanr
- a1v
t'ten at
Gren at
Drt bal
Sekiz kl
- az1ma:J -

s
Su stnde slanmaz
Yere der paslanmaz
- .g auuo Sahal sabah
Elini per
- OfArlH -

Sra sra stler

Birbirini tler

- KJ -

Sardr safran gibi

Okunur Kur'an gibi
Ya bunu bileceksin
Ya bu gece leceksin

- UlfV -

259

Sardr sarkar
Derim diye kalkar
- rM..fy Sprdm odac
Oturttum hanmc
- rur.u 1f<1W1f[![ Sallanr gider
Sulanr kar
- 611.IJ['flf[ Sallanr sarkar
Ateten korkar
- wn.ny
Sra sra develer
Birbirini geveler
- uwa.I!)[ Sardr ayva gibi
Suludur elma gibi
- ['f11[90J -

Srt kara kmr deil

i kat demir deil

- d.mJ, -

Sabah oldu kalktm

Hemen boynuna taktm

- r.e1 ug -

Srdm kabard
ektim geberdi
- aA lflllf 'aAzao -

p demeden
Dala konar
- a u99 ak ak aklar
ak benim elimde
Ulu kavak titirer
Kk benim elimde
- cr.waza1 11un lfOff 260

T
Tap urdadr
Tap hurdadr
Tap kapnn arkasndadr
- aJJ.rvdvs Takur tukur takraba
indeki akraba
. - lfpafl Tel tel kadayf
Bizim hanm ok zayf
Bir kusuru var ise
O da bir gz kayp
- au.81 Tavuktan kk
nsandan yksek
- 1al(SB}l Tngr elek
Tngr sa
Gece toktur
Gndz a
- n ;}n.ro Takr tukur takan
indedir bakan
ki tulum az
Altndadr kaz

- Jf!afl Topra beyaz

Tohumu kara
Elle ekilir
Dille biilir
lfBwmro 'lfBUIZB..f 'daJCJCa.v u '.ranaa Toprakta biter
Makine bker
Her sabah kalkar
Yzn per

- n[A BH -

261.

Tatan elcii var

Aatan dilcii var
- 1111 .manfl Tavuk gibi kakldar
indeki akldar
- .nqp1)l Tngr elek tngr sa
Un elerim karnm a
- .111)[

Tatandr demirdendir
Yedii hamurdandr
Dnyalar doyurur
Kendi doymaz nedendir
- uaw.!-Qaa
Tohumsuz biter
Dnyaya yeter

- zn.r, -

Ten ten tena

Duman fena
Bir temenna ak
Syleyim sana
ax
-

u
Uzun kuyu
Gmbr suyu

- Jf9.mJ, -

Uzun uzun derviler

Akam bize gelmiler
Bir horoncuk tepmiler
Bir yemecik yemiler
Kemencesiz gitmiler

- .nu311x -

262

Uzundur srk gibi

Ekidir koruk gibi
Her eve girer kar
Yolunmu tavuk gibi
- puaua Uzun uzun abalar
Ak sakall babalar
Gelir gider duramaz
Gece gndz abalar
- 11111a Uzun uzun uzular
Boynuzundan kuzular
- a,{fnS11.![
Uzun uzun uz yatar
Yavrular dz yatar
- ,.a.I!P r11j Uzaktan baktm birok
Yanna vardm hi yok
- uro.aADD -

st mermer
Alt mermer
inde hanm terler
- 11nwn.x nledim setten
Sesi gelir betten

- ZO.IOH - V -

Vkka
Ykka
Ortas
okka

da vkka
da ykka
hokka
da okka
- .nW11H 263

y
Yere girer paslanmaz
Suya girer slanmaz
- aacgo Yer altnda yal kay
- UB(l,X Yer altnda kazan kaynar
- 8:JUl.l8)l Yer altnda sakall baba
- Ufl'.loS
yedi delikli tokmak
Bunu bilmeyen ahmak
Ya bunu bileceksin
Ya bu gece leceksin
- Bf[ Yarm kak
Duvara yapk
- J(Bfn)l Yapan kullanmaz
Alan kullanr
Kullanan grmez
- nqe, Yrr iz etmez
Hzl gitse toz etmez
- auno Yer altnda
Tahtal ky

- 'J(lf.l8Z9J"l -

Yer altnda kitli sandk

- nqe, Yer altnda
Kfl dede
- lZBd -

264

Yere vurdum yumruu

Allahmn buyruu
Otuz okka kendisi
Otuz okka kuyruu
- U'8Z8WflH Yer altnda sar kz
Fide fideler
- 'laqasgy --:
Yer altnda yal kendir
- U'B[l,A. Yer altnda gezer
Yedi gelinden gzel
. - f.I! Wap U'Bq'BS Yaz yazar katip deil
Duvara kar kedi deil
Boynuzu var inek deil
Yk tar kz deil
- zoBu'B.ff'BS Yrr yrr iz etmez
Hzl gider toz etmez
- ! W9{) Yukardan aa iki gelin gelir
Be halayk kar gelir
Aldm ele, vurdum yere
Allah' belasn vere
- lffl Wf}B 'lf'BW.I'Bd ag Yol stnde kaba boha
- a.qP.JI ''fl![B!d UBAA'BH Yer altnda kzl tencere
- .1'8:JU'8d *

265

KNC BLM

ANADOLU MTOLOGS

IIK
In topra dlledii yerde
Bir ses ykseldiini duyan
Bilir insan gcnn nelere yettiini
Sular balklar beslemeden
Kayann yuvarlanmadan
Yeile gne vurmadan nce..
*

269

DOGU
nce gne dolard gklerin enginliinde
Ik yer k ierde bilinmeyen boluk
Doum sanclar yoktu daha
Esneyen topran imemiti karn
Suyun derisinde k!prdama
Brnde titreyen rperme yoktu.
*

Birden
bilinmeyenin tesinden
bir ses yayld
derinden.
Duyan kulak olmu
gren gz
yryen ayak
sylenen sz
bilinmeyenin berisinden.

270

Ben bu trky sylemeden nce

AyakJm elim kulakJm gzm vard
Bamn evresinde dolaan boluk
Sessizliin en gl sesiyle
Beni "ben " demeden uyard.
*

Benim trkye baladm ada

Yalnz gne gk karalar bir de sular vard
Ben insan olduumu bilmeden
zerinde yaadkJm doa gler oynard.
Sonra "ben " oldum, "insan " oldu, "tanr " kt
yreimden btn evreni sard.
Ben unuttum benden ncesini
Tanrlar unutmadan beni benden nce
Sonra kendime geldiim gn
dudakJmdan sylenceler akard.
*

271

SV.LENCE STNE
Sylence (mitos) dnen kiinin kendini doa ile z
deletirmesidir. Sylence dnmeden kaynaklanrsa
dnme de kiinin doa karsnda kendini ortaya koy
masna dayanr. Dnen kii kendi varlnn bilinci
ne varacak yolu arayan kiidir. Bunu derin bir bilin
ak iinde yapamazsa da nereye yneldiini, ereinin
yry izgisini bilebilir. Dnmekle bilmek arasn
da nesne ile eyleme dnme arasndaki .ayrlk vardr
ancak. Dnemeyen bir varln sylencesi de olamaz.
Sylence bir yaratmadr, bir rndr, onun da kayna
doa karsnda dnmek, soru sormaktr. En ilkel sy
lencelerde bile kiinin doaya sorduu bir soruya, gene
soranca, verilmi bir karlk sakldr. Sylencenin bii
mi, yaps doaya sorulan sorunun ortaya konan, doa
dan alnan karldr. Bu karl verenin de soruyu
soran kii olduu kukusuzdur.
Sylence varlklarnn says, trll onlar ortaya
atan ulusun dnme eylemindeki baarlarn, gelime
aamalarn gsterir. Hangi ulusun sylencelerinde tr
!lk oksa, ortaya konan yaratma rnleri oksa, o ulus
ta dnme olay r oranda gelimi, uygarlk alannda
o oranda ilerleme salanm demektir. Uygarlk alann
da sylencesiz kii, sylencesiZ toplum bulma olana yok
tur. Sylence varlklarn bsbtn bilimd, geersiz
saymak doru deildir. Onlarda kiiyi anlatan, akla.,.
yan bir z sakldr. Gnmzden gerilere doru gittike
sylence rnlerinin oaldn, belli bir donemde, bil
gelikle yanyana yrdn grrz. Uygarlklarn ilk

27 2

dzenli, usu dnce rnlerini yaratanlarn, zellikle

bilgelerin, sylencelere verdikleri nemin bykl tar
tlmazdr. Anadolu'da gelien doac dnce ilk rn
lerini sylencelerle kark bir btnlk iinde ortaya
koymutur. Bilgeliin atas, kurucusu saylan Thales
varln zn us llerine uygun bir anlayla arat
rrken sylence rnlerini andran bir varlk ortam ya
ratmaktan geri kalmamtr. Btn varln ilkesi udur
derken suyun yaps zerinde bilimsel deneylere giri
mitir, suyun zn kuran eleri tanmtr denemez.
Evrende suyun etkisini gzlemlemi, bu konuda sylen
celerden esinlenmi, bunlara us llerine uygun bir bi
im vermitir. Onun, bilgelik alannda, ortaya koyduu
yenilik de budur. Suya diri bir varlk diye bakarken es
ki Anadolu sylencelerinin suyu tanrlatran grn
bsbtn ortadan kaldrmam, ona yeni, ana gre bi
limsel, deneyci} bir yorum getirmitir. Herakleitos ya
nan ocakta da tanrlarn bulunduunu, odun (atein)
btn varlklarn z olduunu sylerken, gene Anado
lu sylenelerinde, atein tanrsal bir nitelik tad
inancndan yola kmtr. Anaksimenes varln zn
yelde (havada) grrken gene bir sylenceden yola k
mtr, yelin tanrsal zelliini bir yana atmamtr. G
nein, sularn, topran tanr olduunu syleyen
sylenceyle, varlk trlerinin zn bu nesnelerden bi
rinde ya da Empedokles'in ileri srd gibi drdnn
(su, od, yel, toprak) birleiminde bulan gr arasnda,
kullanlan gere bakmndan, bir ayrlk yoktur. Ayr
lk konuya bak biimindedir. Bilgeliin, usa dayal d
ncenin, soru sorup karlk aramann kaynanda
sylence varlklarnn etkisi kmsenemez. Dnmek
sylenceyle balam, bilgece zm sylence varlklar
na getirilen yeni, dzenli, ll, usu yorumla, akla
mayla biimlenmitir. Uygarlk alannda, bilimsel
dncenin gelimesinde nemli olan sylenceden kur
tulmak, sylencenin sylediine billm ortamnda bir
zm aramaktr.
F/18

273

Yeryznde, ei gelimi, en ileri saylan dinler bile

sylencelerin rn olmaktan teye geemez. En usu
saylan din kaynan _usd sylencelerde bulur.
Bilge Platon btn grlerinde, ada Bat dn
cesinin en byk kesimini yaratan bilgelik anlaynda,
sylencelerden kaynaklanmtr. Onun nl idea 's sy
lence varlklarna bilgece, us llerine gre bir biim
vermedir. Ozan'lar "Devlet"inden kovarken, kendisi, en
byk ozann yapamayacan yapm, yaratc dn
cenin en soyut rneklerini vermitir. Onun dnd
toplum, erdem bakmndan, yce tanrlarn oluturduk
lar toplumdan bakas deildir, tanrsal bir toplumdur.
zellikle Timaios adl yaptnda ileri srd dnceler,
evrenin oluu, tinin durumu sylence ortamnn tesinde
deildir, yap bakmndan. Ancak bunlar sylerken, n
l bilgenin de sylence yaratan, gerekd grler ileri
sren bir kimse olduunu dnmek istemiyoruz. Dn
dmz yalnz sylence varlklarnn en byk dnr
leri bile etkiledikleri, ilgilendirdikleri, yeni bir yorumla
sorun biimine sokup usa uygun karlklarn aradklardr.
Bilge, sylenceyi yaratan inancn yerine, sylenceyi bilim
sel bir sorun klna sokan us gcn, ly, dzenli d
nme ilkesini koymutur.
Doa karsnda kendi varlnn bilincine varamayan,
kendi varlnn dnda da.ha gl, daha yce bir varl
n, bir doann bulunduu inancna ulaamayan toplum
larda sylence yaratma yetenei, olana yoktur. Gerek
sylence, gerekse bilgece dnme rnleri ancak yarat
c yeteneklerle donatlm ortamlarda doabilir. Kii yal
nz yarattnda vardr. Marcus A urelius "yaratc gcn
varsa onu bilgece yarglarnda gster" der ( 1). Onun bura
da yaratc gten anlad "keskin anlay gc", konu
yu, sorunu hzla, kolayca kavrama yeteneidir besbelli.
Byk sylenceler ancak byk uygarlklar yaratabilen top
lumlarda domutur. Bunu uluslarn tarihlerinden re
niyoruz aka.
1- Marc Aurel, Selbsbetrachtungen, K.18, 38. Reclam, 1966.
274

Hangi sylence doaya dayanyorsa, doadan, doa

olaylarndan kaynaklanyorsa onda yaratc gcn btn
inceliklerini, doa ile kii arasnda kurulan karlkl ba
lanty, ilikiyi grebiliriz. Doa ile kii arasndaki ba
lan tnn en olumlu sonucu uyumdur. Eskia
sylencelerini incelediimizde bu uyumun btn rnekle
rini buluruz kolayca. Kii yaratt sylence varlyla ken
disi arasnda, doaya ynelik, bir dzen kuruyor, doa ile
birleiyor, btnleiyor. Bu, ilerde de grlecei zre, ok
nemli bir olaydr kiinin anlalmas bakmndan. Doa
ile btn balarn koparm, kendini doada kesinlikle
babo sayan bir kimse mutsuzdur, uyumsuzdur. ster es
kia toplumlarnda, ister ada toplumlarda olsun, ki
iyi mutlu klan kendi kendisiyle salad dengedir. Bu
denge kiiyi kendi zyle de, yaad ortamla da, inan
laryla da uyumlu klar. "Kendi kendisiyle, tanrsyla
uyum iinde yaayan insan, evrenle de uyum iindedir...
evrensel dzen de, kiisel dzen de ortak bir temel ilke
nin ayr anlatm ve dlamalarndan baka bir ey deil
dirler. "(2)
Bu uyumun bilgece olduu ok yksek bir bilgi dze
yine, bilim anlayna ulamay gerektirdii sanlmasn.
Aranan, kiinin kendi kendine yetmesi, kendi kendisiyle
anlaabilmesidir. Bunu baardktan sonra, bilgi aamas
ne olursa olsun , mutludur, tedirgin deildir artk. Sylen
ce rnlerinin tr, okluu insanla doa arasndaki yak
lam gsterir demitik nce. Bu yaklam bir yandan
dnme yeteneinin gelimesine, bir yandan da doann
daha yakndan tannmasna giden yolun geniletilmesini
salar. Kii doada ne denli ok olay, ne denli ok varlk
tr tanrsa, grrse o oranda da sylence rnleri oa
lr. Kendini doann karsnda gremeyen, yalnz igd
lerin ynetimi altnda yaayan bir toplulukta sylence
yaratma yetenei de gelime olana bulamaz. Bilimsel d
ncenin ilk rnleri, bilgeliin, deneyci anlayn ilk ve2- Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, ev. Necla Arat,
1980, s. 181.

275

rileri ilka Anadolusunda ortaya kondu . Bu rnler

alar getike yeni yeni yaratma olanaklar, gelime
odaklar dourdu. Bunlarla atba giderek en verimli sy
lence rnleri de ilka Anadolusunda yaratld, sonra Ba
t'ya gitti, aktarld. Bu geliigzel bir olay deildir, belli
nedenlerin yaratt bir gerekimdir. lka Anadolu sy
lencelerini incelediimizde bilgelik-sanat-bilim-din drtl
snn yanyana yrdn grrz. Demek, belli bir
dnemde, bilgelii sylenceden, dini bilimden, sanat din
den, drdn birbirinden ayrma olana kalmyor. Han
gi ulusun sylence varlklarn inan rnlerinden, din
verilerinden ayrabiliriz? Gene hangi ulusun bilgelik ala
nnda ortaya konan ilk rnlerini inanlarndan, sylen
celerinden ayr tutabiliriz? nanla bilgelik, balangta,
birbiriyle karp kaynamt, ayrlarak gelime sonrala
r oldu. in'li bilge Lao-Tzu (Laotse) "Taoculuk" ad veri
len bir dinin, bir inan kurumunun kurucusu saylr. te
yandan in bilgeliinip. nclerinden biri diye anlr. Onun
u alntda dile gelen dncelerini yalnz dinle ya da yal
nz bilgelikle balantl grme olana yoktur: "Yryen
bir yerde durmaz, ayaklarn yaralayarak giden yrmez.
Yalnz kendini gren parlak dnceli deildir. Yalnz ken
disi iin alan geliemez. vnen nszdr, baarszdr.
Kendini stn gren ykselemez. "(3)
Bu szlerin ok deiik yorumlar, baka dillere e
virileri vardr. inli bilge bir yandan, aktre konusun
da, en derin grleri ileri srerken, bir yandan da
"Taoculuk"un bilgelik anlayn, dincil inanlarn di
le getiriyor. Olayn kaynana doru yrdmzde es
ki in sylenceleriyle inanlarn, ilk bilgece dnce
rnlerinin karp kaynatn, bit btn oluturduu
nu grrz. Durum, nl in bilgesi, Konfys 'te de
byledir. Bilgelik, inan, sylence birbiri iinde erimi
tir. Teokritos'un, Vergilius 'un Ovidius'un iirlerini, sa3. Laotse, Tao Te Kng, F. Fiedler, Leipzig 1922, s. 28. (24. zdeyi).

276

nat alanndaki baar larn i ledikleri sylence

konularndan ayrma olana yoktur. Sylence, sanat ele
le verince baarnn yolu alyor. Platon, o ycelere ya
raan grlerini, bilgeliini, sylence rnleriyle
sslerken salad baary baka trl davransa sa
layabilir miydi? nl retisini kurabilir miydi? O n
l retinin atas olabilir miydi? te onun bilgelik
alannda yaptn yukarda adlar geen ozanlar iir ko
nusunda baarmlar. Konuyu biraz daha geniletip Hin
de gidersek karmza nl Krina kar, onun ikiyzbin
ikilik (beyit) tutan destannda inancn, iirin, sylence
nin btn verilerini, baarlarn buluruz. Durum
"destan " yaratan btn uluslarda byledir. Bilgelik
sylence-sanat eleledir, iiedir.
Sylence rnlerinin biimlenmesinde kii dncesi
nin yaratc olanaklar balca etkendir denir. Bu etken ol
ma durumu toplumun, bireyin yaad doal blgeyle,
topran yaps, verimlilii ile balantldr. Bunu daha
sonra greceiz. Burada sylemek istediimiz udur: Sy
lence rnlerini uygarln geliim izgisi zerinde srd
ren uluslarda daha hzl gelimeler, daha byk baarlar,
daha gl yaratc atlmlar grlmektedir. Eskia sy
lence varlklarn kendi toplumlarnda s;.klamay bilen ki
iler eskinin yaratc gcn, besleyici zn, ie yarayan,
yaramayan yanlarn daha iyi bilip deerlendirebiliyorlar.
Tarihte boyuna sylence deitiren, eskia uygarlk rn
lerini yoksayan, ortadan kaldrmak isteyen toplumlarda,
zellikle benimsedikleri yeni inanlarn, dinlerin etkisiy
le, bunu yapanlarda, nemli bir ilerleme, evren uygarl
na katkda bulunma yoktur. Bat iirini incelediimizde
ucunun Homeros'a, Teokritos'a, Hesiodos 'a, Vergilius'a,
teki ilka Latin ozanlarna, sylenlece rnlerini btn
yaamlar sresince bkmadan, yorulmadan ileyenlere da
yandn grrz. Bat'da iir izgisi kesintiye uramyor,
birok yan ular veriyor, ancak kaynandan kopmuyor.
En koyu hristiyan ozanda bile bu gerei kolayca buluyo
ruz. Szgelii Dante, Milton, Goethe gibi nice Bat ozan-

27 7

nn ilka ozanlarndan etkilendiklerini goruyoruz.

Konular pek deimiyor, deien yalnz yorumlardr, ko
nuya bak biimidir. Daha ak bir rnek ararsak Lukia
nos, Aisopos gibi ilka yazarlarn gsterebiliriz. Bunlar
olmadan ne bir La Fontaine dnlebilir, ne bir Rabelai
se. te yandan in iirini incelediimizde de buna benzer
bir olayla karlarz. Btn tarihi boyunca kendi yarat
t sylencelere, inanlara bal kalan in sanat, Hind
sanat ada rnlerini de o dorultuda vermektedir.
zellikle in iiri bir gelenek rndr. Biim, ierik, ko
nuyu ileyi bakmndan bir eski gelenein ada anla
yla yorumlanan rn. (4)
te yandan slam lkelerinde, iir konusunda, en ak
gelimenin ran'da olduu grlr. Oysa ran iiri, ran
sa.nat da in-Hind dncesi gibi eskiandan, sylence
rnlerinden kopmamtr. slam dinini kendi eskia
inanlarna, sylence rnlerine gre yorumlayarak, de
itirerek alan ran iirindeki, sanatndaki baary bu tu
tumuna borludur. nl ozan Firdevsi 'ye lmszlk
kazandran ehname'si batanbaa sylencelemi konu
lar, olaylar, yiitlikleri iler, ierir. Sylence, ada bir
yorumla, ada bir sanat anlayyla ele alnnca gemi
in byk baarlaryla balant kurulur, btnlk sa
lanr. Sylencenin bu olay dnda ilgiye deer bir nemi
yoktur. Eskinin bir kalnts, yknts olarak kalan, bir k
yya atlan sylence rnlerinin kiinin gelimesinde et
kili olabilecei dnlemez.
*

Sylencelerin eitici bir nitelii de vardr. Eskialarda bir din btnln ieren sylence rnleri daha son
ralar kii dncesinin geirdii geliim aamalarn
kavramada en verimli kaynak olmutur. te yandan bir
"masal" biimine dnerek ocuklarn eitilmesinde, d4- in dncesinin, sanatnn ilkadan buyana nedenli tutar
l, belli bir izgi zerinde renme konusunda bak: in Deneme
leii, 1945, M.E.B. yaynlar, ev. Prof. Dr. W. Eberhard.

278

nme yeteneklerinin gelitirilmesinde kullanlmaktadr.

Bu "masal " yalnz ocuklara deil, dnce tarihi bak
mndan, yetikin kimselere de k tutmaktadr. Bunu
uluslarn en nl, en yaygn sylence rnlerinden yapl
m bir derlemeyi okuyunca anlamak kolaylar. Bu ya
ptta Dou-Bat uluslarndan, Kuzey Avrupa uluslarndan
seilmi nemli sylence varlklar yeralmaktadr. (5) Bun
lar arasnda bir karlatrma yaplnca hangi ulusun han
gi dnce, hangi inan dorultusunda yrdn,
eskiadan amza geldiini anlarz. lkeler arasnda,
eskia kiisince, ulalmaz uzaklklar bulunmasna kar
lk, dnme yetenei btn glkleri ortadan kaldr
yor, sylence yaratma igds olmaz olur duruma
getiriyor. Yaratc g, uluslarn birbirinden uzak, ayr ol
malarn yoksayarak btnl kuruyor.
Sylence rnlerinin us ilkelerine dayal bir nitelik ta
dklar, usla ilgili yaratmalar olduklar sylenemez. On
larn, ad san bilinen, belli yaratclar da yoktur. Ancak,
toplumun belleinden, yaratc yeteneinden fkrdktan,
btn toplum kesimlerine yayldktan sonra, sylencele
rin belli kiiler elinde bilinle, us llerine uygun olarak
ilendikleri, sanata konu yapldklar da aktr kesindir.
Hitit tanrlarn, tanralarn yaratan dnme yetene
iye kabartmalara, yontulara konu edinen g arasnda
ayrlk, bakalk vardr. Birincisinde duygu, ikincisinde us
ilkelerine dayanan yaratc g egemendir. Sylence rn
lerinin yaratlmasnda egemen olan gcn toplumun duy
gularndan kaynaklanmasna karlk sanata konu
edilmesinde belli kimselerin etkisi nemlidir. Burada
sylence-sanat ikilisinin karya karya geldii, birbi
rini etkiledii grlr. Bu olay daha sonraki blmde in
celeyeceiz, imdi slencenin douunda egemen olan
glerin dnen kii zerinde etkilerini aratralm.

5- Hans Eich, die Grossen Sagen der Welt, Ravensburg, 1960.

279

Kii sylence yaratan, inanlarn, dncelerini a

na gre sylencelerle biimlendiren bir varlktr. Sylen
ce rn, bilinmeyen bir dnemde, bilinmeyen bir kiinin
dnme eylemiyle ortaya kar, birdenbire yreye, teki
kiilere yaylr, geniler. Bir sre sonra bu sylence r
nn ilk yaratc da, yaratld belli yre de bilinmez olur,
toplumun rn durumuna gelir. yleki, onu ilk yarat
cs grse, duysa bile kendi elinden ktna kolay kolay
inanamaz artk. Szgelii sa 'n, ondan nce gelmi Mu
sa 'nn yeniden yeryz yaayna dndkleri dnlse,
onlara Giotto'nun Assisi, Arena kiliselerinde yapt du
var resimlerini gsterilse bu iki din kurucusu bu resimle
ri yaptran inanlarn, o inanlarn topland iki kutsal
kitabn kendi dncelerinin birer rn olduuna inan
drlabilir mi? Bu soruya olumlu bir karlk bulunaca
n sanmyoruz. Ne Tevrat Musa 'nn syledii gibidir, ne
ncil sa 'nn. Bu iki kutsal kitabn ierdii olaylar, sylence
varlklar, inan eylemleri kurucularyla ilgili deildir ar
tk. Toplum, onlara kendi gnlnce biim vermi, ierik
kazandrmtr. Yoksa ne Giotto'nun dnceleriyle sa '
nn, Musa 'nn, ne de bu iki din kurucusu ile Giotto'nun
somutlatrd inanlarn ilgisi vardr. Bu iki tektanrc
din de sylencelere, gerektesi inanlara dayanan rn
lerden rgtlenmitir. Durum slam dini konusunda da
byledir. Bugn Hadis denen szlerin Muhammed'in a
zndan kt gibi kaldn, en ufak bir deiiklie ura
madn, sylence rnleriyle karp kaynamadn
kesin kantlarla ortaya koyabilecek kimse yoktur.slam l
kelerinde "Hadis bilgini" olarak bilinenlerin en by,
ilki saylan Buhari bile Peygamberin lmnden 1 78 yl
sonra domutur. Bu geen sre iinde (632-810 yllan ara
snda) peygamber szlerinin deimeden kaldn syle
me olana var m? stelik, peygamber szlerini (hadisleri)
ilk derleyip toplayan, yazya geiren de Buhari'dir, denir.
Burada ilgin olan, en gen dinin bile halkn belleinde,
gnlnde birtakm deiikliklere uramas, sylence rn
leriyle karp kaynaarak biimlenmesidir. talyan sanat280

s Giotto'nun yaptklary la, mslrnan bilgininin,

yazarnn yaptklar arasnda, sylencelerin etkisini gs
terme bakmndan, nemli bir ayrlk yoktur. Son iki tek
tanrc din kurucusuyla (sa-Muhammed) ilgili sylentileri
karlatrdmzda sylence rnlerinin yazya geen,
blgeleen din konularn bile ne denli etkilediini kolay
ca kavrarz. (6)
Bu konuda deimeyen, btn kayglanmalara, dei
mezlik tutkunluuna karn, en kesin saylan din kural
larnn bile sanatlarn elinde sylencelere dnt,
znden uzaklat gzle grlen, elle tutulan bir yaa
ma olaydr. En deimez sanlan bile kiinin elinde, kim
seciklere sezdirmeden, alabildiine deiir. Bunu kk bir
aratrma bize gsterir. Deimeyen, olduu gibi kalan bir
nesne varsa o da an tutucularn davran biimidir, de
imezliine, oldu gibi kalabileceine inandklar konu
lar deil. Deimeden kald sanlan konu en ok
deiendir ayrca.
Sylenceler, alarn ak iinde, olduu gibi.kalan de
il, boyuna deien, yeni yeni ierikler, zler kazanan, es
kiyle yeninin yorulmasyla biimlenen varlklardr.
Toplumun ortak rn olan, eskiadan kald bilinen bir
sylence varlnn boya deitirerek girmedii bucak, ka
tlmad inan toplants yoktur. Boyuna deien kiinin
deimeyeni gnlnde tamas olanakszdr. Kii, inand
nn deimezliini savunarak yalnz kendini kandrabi
lir, aratrcy deil. Sanat yaratmalaryla, sylenceleri
somutlatryor, ona yaama gc kazandryor, en uygar
toplumlarda bile. Ronesansn en byk ressamlar hristiyan
sylencelerini konu edinen, en baarl yaratmalarn bu
alanda ortaya koyanlardr. Bu sanatilarn baarlarn
dgcnn enginliinde aramak olasdr, ancak inanla
rn etkisi de szkonusudur. nan varlklarnn besledii,
kmldatt dgc sylenceden sylence yaratmy sa-

6- Giotto konusunda bk. Bedrettin Cmert, Giotto'nun Sanat,

1977 ..
281

lyor. Dgcnn bu yaratma eyleminde alglanan ger

ek olaylar, duy. verileri nemli deildir. Sanat kendi
dnce evrenine ekilmi, belleinde yerleen izlenimler
le, grntlerle yenilerini yaratma eylemine koyulmutur.
Bulduu izlenimlerden, grntlerden alabildiine tret
meler yapm, bir sylence yaratan odak durumuna gel
mitir. Durum felsefe alannda da byledir aa yukar.
lkadan gnmze dein bilgelik konularnn deil de
yalnz yorumlarn, konulara aranan zmlerin deitii
grlr. Dnce evrenini oluturan bilge ile kendini d
kurmalann akna kaptran byk sanat arasnda y
nelim bakmndan bir ayrlk yoktur. Bilge us ilkelerine
dayandn sylerken, sorunlara bilimsel zmler arad
n ileri srerken altrd gene dgcdr, yapt sa
natnn yaptdr. Szgelii usuluun en byk
balarndan biri saylan Descartes'n, geree ulama yo
lunda, benimsedii kuku ile onun izini sren Malbranc
he 'n kendini din konularna adayan davran arasnda,
dnme eylemi bakmndan ayrlk, bakalk yoktur. Bu
tutum Pascal, Spinoza gibi usu bilgelerde de yrrlkte
dir. Eskia kiisinin doa olaylarn tanrsallatrmasy
la bilgelerin sorunlar us ilkelerine dayanp zmlemesi
e dnme akm iindedir. Ayrlk birinde duygunun, bil
gede usun, us ilkelerinin egemen oluundadr.Bunlar sy
lerken bilgeler de sylence ardndan kouyorlar demek
istemiyoruz. Kii iin bir dnce rn, bir bulu ortaya
koymak bir tani', bir gkkat bulmaktan daha kolay de
ildir. (7)
Sylence rnlerinin ortaya konmasnda dnme ey
lemi neyse bilimsel konularda da odur. Bak iin
"kesmek" ilevi elma soyarken de, koyunu boazlarken de
birdir. Kii ister d kursun, ister bilimsel bir soruna
zm arasn, kendini belli snrlar iinde bulur, onun "ta7- Lichtenberg, Aphormsen, Eine Auswahl von Fredrch Seng
le, 1966, Reclam, s. 28. "Keine Erli.ndung ist wohl dem Menschen
leichter geworden als die eines Himmels. "

282

sarmlar bile bir yaamdr, bir evrendir. " (8)

Sylenceler, alarn geip gitmesiyle, yeni yeni boyut

lara ulaan rnlerdir. Kii ana gre, bulunduu bilgi
ortamnn olanaklarna gre, bir sylence yaratr, bunu bir
takm bilimsel sand deneylerle beslemeye alr. G
nmzde "ruh arma " denen, en yeni bilimsel
bululardan, zellikle fizikten yararlanan olay sylence
ye doymamln, susamln yeni bir trdr. zellik
le parapsikoloji ad verilen alma alannda yaplanlarla,
eskia din grevlilerinin (rahiplerin), bilicilerinin (oracl '
lerinin) ileri arasnda nemli bir ayrlk yoktur. Btn
sorun "ruh " denen kavramn gerekliine inanmadadr.
Kii byle bir varln gerekliine inand m onunla ilgi
li sylenceyi bilim klna sokma kolaylar. Glk, ko
laylk giriimdedir. Yzmeyi iyi rendikten sonra denizde
srtst durmak, yuvarlanmak kolaydr. amzda ruh
bilim deneyleri, yz yl nce tanrsal gizlerle donatld
na inanlan nice olaylarn evreyle, yetimekle, yaamla
balantl olduunu gsterdi. Daha uzaa gitmeye gerek
yok, Freud'un, Jung'un, Adler'in dnme yetenekleri ze
rindeki almalar, bilin olaylarn incelemeleri, zellikle
Pavlov 'un koullu tepke (artl refleks) konusundaki de
neyleri gvdemizi oluturan elerin, sinir rglerinin ne
ler yaptn, yapabileceini ortaya koydu. Eski'ada
kiinin hayvanlarla yaknlk kurmas, bar iinde yaa
mas bir ermilik, tanrsal bir grn, gksel bir yetenek
diye anlalrd. Oysa amzn deney bilimleri, zellikle
ruhbilimin deiik kollar bu tanrsallklar, gksellikle
ri yaln bir deney giriimine indirgedi. Artk en yrtc ya
banlar bile eitilerek isteneni yapabilecek duruma
getiriliyor. Bu bir baar olduu gibi, dirilikle onu sala
yan doa koullar arasndaki gerekli dengeyi kurmadr.
Kii dnrken bilin koullaryla dnme konusu ara
snda uyum kuramazsa, denge salayamazsa varlan so8- agy.s. 23, "Die Vorstellungen sind auch ein Leben und eine
Welt. "

283

nu usd kalr, lgnlk, bozukluk, dzensizlik olur. Buna

"samalk" da diyebiliriz'. Durum gvdeyle doa arasnda
da yledir. Sinirlerin almas ortamla salanan uyuma,
dengeye baldr doada. Bu denge bozulduunda yalnz
dnme dzeni deil yaam da korkulu gnler geirir, an
lamszlar. Durum hayvanlarda da byledir aa yuka
r.
"Hayvanlar aleminin insanlk ana doru geliimin
de, sinir faaliyetinin mekanizmalarna byk bir ilave da
ha olmutu. Hayvanda realite, hemen hemen ancak ve sa
dece uyarmalar ve yarm krelerde uyarmalarn izleriyle
belirlenir ve uyarmalar dorudan doruya, organiz
mann rme, iitme . . . alclarnn zel hcrelerine ula
trlr. ite bu, bizde, intibalara (impressions), duyum
lara (sensations), tabii ve sosyal evre olarak d ortam hak
kndaki tasavvurlara tekabl eder, iitilen ve grlen dil
bunun dnda kalr. Bu, hayvanlarla bizde ortaklaa bu
lunan realite hakkndaki ilk iaretleme sistemidir. Fakat
dil, tamamiyle bize has olan, realite hakkndaki ikinci ia
retleme sistemini tekil eder, bu sistem birinci iaretle
rin iaretidir. Dil ile olan saysz uyarmalar, bir taraftan,
bizi realiteden uzaklatrmtr, halbuki bizim, realiteyle
olan mnasebetlerimizin eklini deitirmemek iin dai
ma realiteyi hatrlamamz gerekir..... artl refleksler me
todunun, beynin st ksmnn incelenmesini doru yola
koyduuna ve bu ksmn fonksiyonlar ile subjektif haya
tmzn grntlerinin ayn ey olduunu grmemize im
kan saladna dair en iyi delili veren ey, refleksler
zerindeki deneylerdir. Bu deneylerde nevroz ve psikoz gi
bi, insann sinir sistemindeki patolojik haller elde edilmi
tir . . . sinir faaliyetlerinin normal durumu, buna katlan. .
proseslerin denge halinde bulunmas demektir. Bu denge
nin bozulmas patolojik bir hal, bir hastalktr." (9)
9- . Pavlov, artl Refleksler ve Sinir Bozukluklar, 1975, ev.
Prof. Dr. Nezahat Arkun, s. 131-132.

284

Yukarya aktarlan alntda sinir rgsnn kiide,

hayvanda ne gibi bir dengeyi gerektirdii, d evreyle han
gi ilikiler iinde bulunmasyla salkl bir btn olutur
duu, insanla hayvan arasndaki ilikilerin (sinir rgs
konusunda) hangi denge ortamnda bulunduu, salksz
ln bu dengenin bozulmasyla, uyumun yklmasyla do
duu sergilenmektedir. Bu alntda ileri srlen, uzun
deneylerden sonra varlan, gr sylencelerin birer "deli
samas " olduunu ortaya atanlara karlktr. Denge bo
zulduktan sonra sylenenler ister bilimsel giysiye, ister en
soyut sanat rn niteliine brnsn, tutarl deildir.
Atalarmz "deliden uslu haber" demilerse de bu bilim ala
nna geerli saylmaz.
mdi sylencenin bir gereksinmenin kanlmaz kar
l olduunu, evreyle salanan bir dengenin, uyumun
rn diye anlalmas gerektiini syleyebiliriz. nsan is
tese de, istemese de yaad evrede birtakm sorunlarla
karlar. Ortam kiiyi bu sorunlara bir zm bulma ge
reiyle yzyze geti:ir. Bu sorunlara bulunacak karlk
da ortamn, evrenin yapsyla balantldr. Bilge bilge
ce, bilici bilicice, bilgin bilgince, sanat sanatca, deli de
delice dnr, karlk bulur. Btn bu davranlarda, ki
inin iinde bulunan, bir boluun doldurulmas, bir al
n giderilmesi szkonusudur. Ancak doadan kopmu,
doal evreyle arasndaki denge bozulmu, uyum dalm
kimselerde soru sorma, soruya karlk arama eilimi yok
tur. ylesi kimsenin gznde btn olaylar kopuktur, da
nktr. Bu tr kimselere sylencelerin bile syleyecekleri
sz, verebilecekleri bir t, gsterebilecekleri bir yol bu1 unmaz, bilinmez artk, onlar yaamlarn yuvarlanr gi
bi srdrrler.
*

Bundan sonraki blmde , Anadolu Gerei ad altnda, ele alnan konu sylencenin yalnz Anadolu ile olan il
gisini ierir. B una birka yandnce, yankonu eklenirse
de erek Anadolu'dur. Burada sylencenin baka bir yan
zerinde duralm: Btn insan baarlarnn dilden kay-

285

nakland yaygn bir konudur. zellikle geen yy. da ge

nel bir dnce akm nitelii kazanan "dil felsefesi"
geerliini amzda, kimi evrelerde, srdrmektedir. Ge
en yy .da dille ilgili grlerin yaratt byk ilgi btn
yazn trlerini, felsefe kollarn kucaklyor. XVIIL yy. son
larnda Herder, Sebiller gibi gl aydnlarn nclk et
tikleri dil sorunlar XIX. yy. ortalarna dein Humboldt'un
elinde bamsz bir felsefe konusuna dnt. Gnmz
deyse dil mantk eleriyle balantl bir sorun nitelii ka
zand. zellikle "zmleyici felsefe " ad verilen akm
abasn dil-mantk balants zerinde younlatrd. B
tn bu giriimlere, abalara karn sylence-dil balant
s szkonusu olunca dil yeterliliini koruyabiliyor mu?
Sylence, bir yerde, dili amyor mu? Bu sorulara dil ka
rna olumlu bir karlk veremiyoruz. Sylencelerin dille
ortaya konduklar belli. Ancak yeterince okuyamam ana
babann bilgin, yeterince gl olmayan ana-babann b
yk bir grei olan ocuklar gibi, dille ortaya konan sy
lence de dili ayor, onun olanaklarnn ok tesine gidiyor.
Belli bir yerde dil sylenceye yetmiyor. Kim bilir, sylen
celerin byle trl trl, ok yaygn olmalar, sanrsak di
lin btn duygular, izlenimleri, doadan etkilenmeleri
yeterince yanstamadndandr. Duygularn diliyle an
latamayan kii, gene dilin snrl olanaklarndan yararla
narak, dili aan sylenceleri yaratyor. Szgelii Telepinu,
Zashazuna, Haldi, Kubaba gibi yce varlklann eylemle
rini, glerini yanstan yontular, kaya kabartmalarn dil
le yeterince aklama, anlatma olana yoktur. Karnzda
duran bir kimseye ok ar bir yumruun etkisini dille mi
anlatmak kolaydr yoksa bana vurarak m? Kukusuz,
kimi yerde, eylem dilden gldr, etkilidir. Bize kalrsa
sylence rnlerinin domasnda da balca etken budur
eskia kiisinin evreninde. Bu olayda konuma dilini olu
turan szlerin says nemli deildir, szkonusu olan dil
dediimiz gcn kendisidir. Schopenhauer nl yapt "Die
Welt als Wille und Vorstellung"un banda, sze balar
ken: "Evren benim tasarmdr, bu, yaayan, kavrayan her
286

varlk iin geerli bir gerekliktir" der (10). Bu alnt bize

kiinin evrenini hangi koullar altnda, hangi anlamda
grdn aklyor. Bu bilgece grn arkasnda kii
nin evren karsnda tutumu, davran, evrene bak yat
maktadr. Bu gr yalnz bilgelerde deil eskia
kiilerinde de geerlidir.
Schopenha uer'in bu grnden kalkarak sylenceyi
aklama olana yoktur denemez. Sylence de bir evren
anlaynn, bir insan baknn rndr, onun evrenini
dile getirir. Kii evrenini tasarlaryla kurarken, iinde ya
ad, doadan kopmuyor bsbtn. Doay dnmese,
yok saysa bile gene doadadr. Ancak, dnceleriyle,
nanlaryla oluturduu bu "evren" onun gznde gerek
tir, bakalarna aykr, d rn gelse bile gerektir.
te sylence denen rnn zellii de buradadr. Bilgenin
dnce evreni kendi anlayna gre neyse, sylenceye
balanannki de odur. Biri tekinden "daha gerek" de
ildir.
Sylenceleri yalnz eskia, ilka rnleri sayamayz.
Nerede dnen, inanan insan varsa orada, an boya
sna brnm sylenceler de vardr. Btn olaylarn ar
kasnda birer tanrnn bulunduunu eri srmekle,
evrenin enginliinde tanrsal, usa uygun bir dzenin var
ln savunmak birbirinden ayr, birbirine aykr gr
ler deildir. Btn bolluklarn Telepinu 'dan geldiini
syleyen Hititle e.vrende "tanrsal bir uyum" bulunduu
na, bunu da tanrnn saladna inanan Kepler sylence
bakmnda e ortamdadr. Ayrlk, daha nce de sylendi
i gibi, duyu ile us arasndadr. Bu konuya gelecek blm
de, baka olaylar nedeniyle, baka bir adan bakacaz
gene.
*
10- "Die Welt ist meine Vorslettung - dies ist eine Wehrheit,
welche in Beziehung aufjedes lebende und erkennende Wesen
gilt."

287

Sylencelerin douunda nemli bir etken de soyut var

lklarndan uzak kalma, daha dorusu soyut kavramn bil
memedir. Eskia insan doayla senli benliydi demitik.
Onun yaam da, dnd de elle tutul ur, gzle gr
lr nesnelerdi. Gne'i, ay', yldzlan, frtnay, teki do
a varlklarn, doa olaylarn birer tanr, tanra saymas,
bu tanry, tanray da birer gl kii biiminde grp
gstermesi somutluundan dolayyd. Sylence evrenini
tanrlarla, tanralarla, onlara yakn yce varlklarla dol
dururken bile doadan, somuttan uzaklamyordu. Oysa,
uygarlklar gelitike, somutun yerini soyut almaya ba
laynca, kii dncesi doann dna kma kolaylna
kavuunca, sylence rnlerinde bir bakalama, kendi
kendine yabanclama oldu. Tanrlar somutlatran d
nme yetenei, baka bir yaratma ortamna gerek, so
mut varlklar soyutlatrma eylemine giriti. lkada
nl bilge Pla ton'un "idea retisi"nde yapt gibi, kii
nin ayaklar yerden kesildi, gerek varlklar yaanan ev
rende deil dnlen evrende arand. Daha nce de
sylendii gibi , sylencenin yerini bilimin felsefenin rn
leri ald. Bilimde bunun en ak rneini geometride gr
mekteyiz. Biraz dnlrse geometrinin inceledii
konularn bir tekinin bile doada, evrende bulunmad an
lalr. Hangi byk bilgin bize evrende gen, be en,
drtgen gibi yalnz geometrinin konusu olan bir varlk gs

terebilir? Doada elle tutulur, gzle grlr nesneler var

dr. Aalar, kayalar, akllar, bitkiler, sular, balklar,
kular, srngenler, memeliler, daha nice nice canl can
sz nesneler vardr. Bunlarn hangisi geometrinin izgisi
ne, genine, okgenine, zellikle tasan geometrinin, uzay
geometrinin iledii biimlere benzer? Bir tan yzeyi
drtgene, bir durgun suyun yzeyi, bulunduu yerin bii
mine gre, sekizgene benzeyebilir. Ancak bunlarn bir te
ki bile drtgen, okgen deildir, yerkaplayan varlktr.
Geometri evrendeki somut varlklara bakar, onlarn biim
lerini soyutlatrr, gerek ortamnn dna karr, by
lece gen, drtgen, okgen retir. Oysa eskiada byle

288

bir soyutlatrma, soyutlama yoluyla retme yoktu.

Uygarlk gelitike soyutlama ilemi de hzland. Bu
na dayanarak, uygarln gelimesiyle soyutlama hz
oranldr diyebiliriz. te sylencenin ynn deitiren de
bu hzdr. Birbakma sylencenin yerini geometri trn
den bilimler ald da diyebiliriz, dilimizin kemil yok ya.
Olayn geliimini izlediimizde somuttan soyuta doru y
rmeyi, ayaklanmzn yerden kesilmesini, bilimsel bir iler
leme diye anlayanlar arasnda bilgilerin nemli bir yer
aldklann grrz.
"hkel dn ve ilkel gr asndan, bizi eylem uza
yndan kuramsal veya bilimsel bir uzay kavramna, geo
metrinin uzayna, gtrecek olan o kesin adm atmak
gerekten ... olanaksz bir itir. Geometrinin uzaynda do
laysz duyu yaantmzn tm somut ayrmlar silinip yok
edilir. " (1 1)

Bilimsel gelimenin ilkelerinden birini geometrinin so

muttan syrlm soyut varlklarnn oalmasnda, yaa
nan deil de yalnz dncede var olan bir uzayda gren
amz anlay Yenikant dncenin izgisi zerinde
dir besbelli. ada bilgenin syledikleri dorudur, ancak
kiinin geometrinin kanatlarna taklarak gereklerinden
uzaklat da dorudur. Burada gzden kamamas gere
ken nemli bir durum vardr. Geometrinin uzay hangi so
yut aralarla kavranabiliyor, dnlebiliyor? Btn
"soyut uzay" almalar, belli bir yerde, deney bilimleri
nin, somutu konu edinenlerin bululanndan, yapt ara
lardan yararlanmyor mu? alrken somuta dayanlyor,
dnrken soyut olunuyor. Bu da ada bir sylence ko
nusu yaplamaz m? Szgelii ay{ neyle lyorlar, han
gi soyut arala?
Bilimsel gelimede soyutlama olay bir grnten
teye geemez iin gerei firamrsa. Sorunun tabannda
11- Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, 1980, ev. Nec
la Arat, s. 50.

F/19

289

doal varlklar kat duruyor. Kii ne denli soyut olduu

nu, soyut varlklara yneldii sylese bile, bilimde, somu
ta dayanmadan edemiyor.
Bilimlerin gelimesinde, zellikle geometri verilerin
den yararlananlarn ilerlemesinde, yalnz dnce evrenin
de bulunan soyut varlklarla ilgili kavramlarn tretilmesi
gereklidir, kanlmazdr. Ancak, uygarln btn baa
rlarn deilse de byk bir kesimini soyut kavramlarla
yanstlan bululara balamak da pek yerinde bir davra
n saylmaz. Yakn dnemlere dein geometrinin kuru
cusu, atas diye Grekler gsteriliyordu. Ortaretim
kurumlarnda okutulan "Felsefe ders kitaplar "nda bile
Thales'in Msr'da sulama ilerindeki uygulamalarda, su
yollarnn tarlalara Nil sularn aktacak durumda yapl
masnda, birtakm geometri biimlerini andran blmele
rin bulunduunu grd, bu gzlemleri sonucu su
varln zdr yargsna vard yazlr. Msrllar tarla
larn sulamak iin gen, drtgen, dikdrtgen gibi biim
lerle ekili yerleri blerler, bylece sulanmak istenen
tarlalarda, bahelerde geometri varlklarn andran ke
simler olutururlard. Bu kesimlere baknca geometrinin
inceledii biimlerin somut karlklar grlrd. Grek
ler, Thales aracl ile, onun bulduu sylenen nl geo
metri sorunu yznden, bu bilimin kurucusu sayldlar.
Thales somut verilerden kalkarak soyut varlklara ula
m, yalnz geometrinin kurucusu olarak kalmam, soyut
lama yoluyla en kesin bilimlere gelime olana
salamtr. Bugne dein Bat'da, Dou'da retilenler
aa yukar byleydi.

mdi, Ernst Vassirer'in, bu alanda, Otto Ne ugebauer '

in almalarna dayanak gkbilimin, dolaysyla "simg
sel cebirin" Grekler ;deili Babillilerce k urulduunileri
srd grlyor. Ona gre soyut varlklarn kavramlar
na dayanarak evrensele ulamann ncs Babil gkbilim
cileridir. Ancak onlarn bu alandaki bilimsel almalar
da sylence varlklarn yaratan anlay dorultusundadr.

290

Olaya bilimin douu, gelimesi asndan baklrsa, "Ba

billilerin yalnz gksel olaylan inceleyen ilk insanlar ol
makla kalmayp bilimsel bir gkbilim ve evrenbilimin de
temellerini ilk kuranlar olmalar gereine bir neden bul
ma gerei var m?... Babilliler simgesel cebiri bulmular
d. Matematiksel dncenin daha sonraki geliimi ile
karlatnldkta bu cebir hi kuku yok ki henz ok ba
sit ve ilkeldi. Yine de yeni ve ok verimli bir kavram ier
mekteydi." (12)
Babil gkbilimini sylencelerden ayrma olana yok
tur. Elimizde bulunan uygarlk rnlerinin incelenmesin
den anlaldna gre BabillilerSmer uygarlnn etkisi
altnda kalm, ondan elden geldiince yararlanmlardr.
Bu etkinin karlkl olduu da kesindir. Ancak ilk uygar
lk rnlerinin Smerlerin yaratmalar oluu etkinin kay
nan (balangta) gsteriyor. Gerek Smerlerde, gerek
Babillilerde insanlar, yeryz varlklarn ynetenler gk
lerin enginliinde yaayan tanrlar, tanralard. Bu ne
denle gkler kutsald. Bilimin grevi, erei onlar, onlarn
oturduklar gkkatlarn bilmek, bildirmek, renip ret
mekti. Bu da din grevlilerinin elinde bulunan kanlmaz
bir yetkiydi. amzda "by" olarak nitelenen bu olay,
o dnemlerde gerek bir bilimdi. Gkbilim gzlemlerini ya
panlar da bu din grevlileriydi. Gelecei renmek .iste
yen, gizlilikleri kavramaya alan din grevlileri
Smer-Babil topluluklarnn gerek bilginleri saylrd. K
rallar bile gereinde onlara bavurur, yaplacak ilerin so
nularn onlardan, nceden renmeye alrlard. Bu
olay, sanld gibi, soyut kavramlara dayanan, somuttan
uzak tutulan bir nesne deildi. Smer-Babil anlayna-g
re tanrlar, tanralar, onlarn buyruu altnda bulunan
cinler, periler somut varlklard, gerekti, yaanan olay
larla yakn ilgileri vard. Bilge E. Cassirer1e bilgin O. Ne
ugeba er'in bu olaya somut diye bakmalar, Sner-Babil

12 - Agy.

s.

51.

291

gkbilim kavramlarn soyut varlklar yanstan birer dil

i.irn olarak anlamalar ada bir yorumdur ancak "So
yut evren kavram " gnmzn, Yunan, dncesinden
kaynaklanan, bir varsaymdr. Smer-Babil uygarlnda
evren de somuttu, te evren de somuttu, tin de somuttu.
Bundan dolay, "Babil gkbiliminde insann somut klg
sal yaam alann ap tm evreni kavrayc bir grle
kuatmaya cesaret eden bir dncenin ilk kesin kant
na rastlyoruz."(13) yargs geerli deildir. Smer-Babil
gkbiliminde somuttan soyuta gei trnden bir zellik
aramak olaya ada gr asndan bakmaktr. Ancak,
ada uygarln anlad gkbilimin olumasnda, sim
gesel kavramlara dayanan bir evren dzeninin kurulma
snda, Smer-Babil bilgisinin nclk ettii, somuttan
soyuta gidite bu eskia uygarlk rnlerinin binekta
olduu sylenebilir. Onlarn somutu alarn geiiyle so
yuta dnmtr, bu ak bir gerektir.
Sylence ada bilimin kayna durumundadr. slam
lkelerinde, gnmzde, "bilim" kavramndan anlalan
la, din rts altna saklanan, inanlar toplam arasnda
bir ayrm yoktur. Bat uygarlnda, gene gnmzde, sy
lencenin yerini us ilkelerine dayanan, ll, dzenli bir
yaps bulunan kavramc dnce rlar almtr, dn
me yntemi bakmndan. Doadan dna kan, yalnz so
yut varlklar yanstan, dnce evreni dnda somut bir
karl bulunmayan ne varsa ada rtlere brnm
"ada sylen ce "dir. Baka bir deyile, "sylence ortam
deitirmitir". Szn ksas kii "sylence yaratan varlk"
diye anlald srece sylenceden kendini kurtaramaz.
*

13- Agy.

292

s.

51.

Anadolu

Gerei

Anadolu saysz uygarln beiidir, topran altndan

1
kan buluntular, gnmzde onbin yl ncesine giden uygarlk rnleri bunu gsteriyor. Bu deiik uygarlklarn
birikimine Anadolu Uygarl diyoruz. Anadolu'da, g
nmzde, bilinmeyen alardan beri insan topluluklar ya
am, saysz baar rnleri ortaya koymutur.
Uygarlklar bu baar rnlerinin, insan yaratmalarnn
toplamdr, toplamn oluturduu btndr. nsann "d
nen bir varlk " olarak deeri, tarihi bu btnle balan
tldr. rn vermeyen kendinden sonra gelenlere,
geleceklere aydnlatc, gelitirici bir kaynak brakamayan
insan yeryznde bir "doa varl " olarak yaamn sr
drm, doumla lm arasnda geen srenin dna ka
mam, bu iki doa olay ile kendini snrlandrmtr.
Uygarlklar, kendilerinden sonra gelenlere yararl, ilerle
tici, rnek alnc yaptlar, yaratmalar brakan insanlarn
baar rnleridir. nsan bu rnlerle vardr, gelecee on
larla kalacaktr. Ne uygarlk olmad yerde bir insan ba
ars, . ne de insan bulunmad yerde bir uygarlk
szkonusudur. nsan uygarlkla, uygarlk insanla vardr.
Uygarlk dnen insann baarlardr. Dnme ey
leminin bir rndr uygarlk. Bundan dolay uygarlk d
nmekle balar, dnmekle geliir, dnmekle yaar
diyebiliriz. Dnmenin bulunmad, gelimedii bir l
kede uygarlk bo bir kavram olmaktan teye geemez. D
nmenin bask altna alnd ortamlarda bilinmeden
uygarla, uygarlk na kar l,ulyor demektir. Uy
garln en byk yavs, en ykc kart yasaklardr d:l93

nne, yaratma alannda. Yasaklarn oald yerlerde

uygarlk btn- etkisini gsterememi, klaryla btn
lmcaklar yeterince aydnlatamam demektir. Uygarln
e-temedii, eitme olana bulamad kimseleri, toplum
lar yasaklarla yola getirmek sevindirici, gelecei gven
altna alc bir giriim deildir. Yasalarn arl uygar
ln geersizliini, deerinin yeterince kavranamadn
gsterir aka. Yasakla, ar yasalarla uygarlk eliir.
Yasalarn arlk kazand ortamlarda eitim-retimin
dengesizliinin, yetersizliin egemen olduunu anlamak
g deildir artk. Uygarla yurttalar gereince eitme,
yetitirme olana tannmayan ynetiffierde dnme kar
gaas balar, yava yava toplum sarsntlarna, ekime
lere, kanl vurumalara dnr. Byle bir ortamda
aranmas gereken ilk varlk uygarln hangi geliim aa
masnda bulunduu, dnme eylemiyle yasalar arasn
da ne gibi ilikilerin, elimelerin srddr. Yalnz
yasaklarla, yasalarn arlatrlmasyla uluslarn uzun s
re ayakta kaldklar, kendi varlklarn srdrdkleri, ge
litikleri, yaratc atlmlara getikleri grlmemitir.
Uygarlk gemie balanmay, eskiyi deimez bir b
tnlk rts altnda gelecee aktarmay gerektirmez.
byle bir tutum uygarln zyle eliir, badamaz. Uy
garlk gemiten gelecee doru akp giden, gemii gele
cei aydnlatan bir yaratmalar dizisi, bir baarlar
btndr. Gemiin deerlerine zenmek, bulularna y
knmek, onlarla vnmek uygarca bir davran deildir.
Gemii geleceini kurtaramayan bir ulus, bir ynetim bi
imi uygar saylamaz. Bir toplumun yapsn oluturan e
ler donmusa, katlamsa, yaratc eylemi gerektiren
esneklii, kvrakl yitirmise o toplumda zlme, dn
me kargaas, kanl atmalara dnen gr ayrlkla
r balam demektir. B unun nlenmesi yolunda
bavurulacak tek yntem istenenle uygulanmakta olan
arasndaki gerginlii, elikiyi giderecek olanaklar bul
maktr. Olayn zerine ezici, sindirici, krp dkc, yal
nz g stnlne dayanan bir tutumla, gidilirse

294

gelecekte daha kayg verici ,daha korkun patlamalara ola

nak salanyor demektir. Bir g ne denli stn olursa ol
sun, gelecekte kendisini altedecek daha younunun
domasn engelleyemez. Ar gler bilinmeyen bir gn
de daha arlarnn domasna yardm eden olanaklardr.
Bir toplumda ykm ezici glerin birbirlerini dormala
nna elverli bir ortam yaratmakla balar. Bunun ne den
li korkun, ne denli yersiz bir giriim olduu da ac
rnlerinin toplanmaya baland gnlerde anlalr.
Bu almann konusuyla yukarki aklama arasnda,
ilk bakta, bir balantnn bulunmad sanlabilir. Oy
sa beklenmeyen nitelikte, iten, gl bir balant vardr.
Tanrlar, tanralar, kutsal varlklar incelendiinde, on
larn eylemleriyle, nitelikleriyle yaratl zellikleri ara
snda bir yaknln bulunduu grlr. Bu inan
varlklarn en eskilerinden en yenilerine doru giden bir
izgi zerinde grp incelediimizde "ezici g" denen bas
k kaynann btn arln duyarz. Uygarlklarn do
u dnemlerinde, doa olaylaryla ok sk ilikiler iinde
bulunduklan alarda, yaratlan tanrlarn korkun, vu
rup krc, yakp ykc, azgn varlklar olduklar grlr.
En dourucu, bolluk verici tanralarda bile gvdenin bi
iminde dile gelen, grn alanna kan bir g youn
luu, gce dnen bir yaratc arlk kendini gsterir.
Elimizde bulunan ilk Ana-Tanra yontularna baktmz
da, dourucu gcn btn younluunu, btn arln
grrz. Gbek, kalalar bakan ezecek gibidir, dourucu
g kabaran bir younlukta kalalardan taar, karsn
dakini rktr. Sava tanrlar da byledir. Buna karlk
uygarlklar gelitike, insanlar bilgi bakmndan ilerledik
e tanrlarda, tanralarda bir incelme, vurucu, ezici ar
ln yerini daha yumuak bir giriim, daha insanca bir
davran alma eilimi grlr. Tanrlarn vurucu gleri
insanlarn duygularyla atba gitmeye balar. Daha do
rusu insanlar uygarlatka tanrlar, tanralar da uygar
lar. Bu rnekler bize, uygarlkla gene birer insan
yaratmas olan gksel varlklar (tanrlar, tanralar) ara295

snda kopmayan zl bir ban bulunduunu, inanla uy.

garln yanyana yrdi gsterir. Bir toplum hangi
geliim aamasndaysa, hangi uygarlk ortamndaysa tan
rlar, tanralar, kutsal varlklar da o aamada, o ortam
dadr. Uygarlk bakmndan yeterince geliememi,
yaratc olamam toplumlarda retim-eitim dzeninde
bakalarn ezmeye, yemeye, egemenlik altna alma zlem
lerini beslemeye, gelitirmeye eik dncelerin ar bas
t, nde yrd grlr. Bylesi toplumlarn en ok
nem verdikleri olaylar arasnda, gemite kazanlm ba
arlarla vnmek, sk sk o baarlar ortaya atmak, gen
lere birer uygarlk rnei diye gstermek trnden
giriimlerin fteni bir yer tuttuu gzden kamaz. Byle
bir duyguyla eitilmi genlerin konumalarnda, boyuna
vurucu, ezici gce dayandklarn aa vuran szlerin ok
luu ilgintir. Toplumun dengesizliinden, ad brakl
mlndan doan, gr ayrl.klan, dnce bakalklar,
ynetim tutarszl, yneticilerin vurdumduymazlklar,
gereksiz giriimleri yznden, yava yava, atmaya,
kanl olaylara dnr demitik. Bu olayla, eskiada, vu
rup krc bir tanrnn karsna daha korkuncunu kar
ma arasnda en kk bir davran aykrl yoktur.
ncekinin tanrnn varlnda, sonrakinin bir toplum ola
ynda grn alanna kmas an durumu, olanaklar
gereidir.
Anadolu uygarlnn nemli bir rn olan bu kut
sal varlklar btn, u "mitologi" adn verdiimiz al
ma dal, Anadolu insannn geirdii geliim aamalarn,
dnme atlmlarn gsteren birer kesin kanttr.
"Mitologi" eski Yunancada "yk ", "sylence", "doas
t olay", "us ilkelerini aan olay" anlamna gelen "mitos"
ile "bilgi", "bilim" gibi karlklar ieren "Jogos"tan olu
mu bir adtr. Genellikle "doast olaylar bilimi" anla
mnda sylenir. Bugn, kavramn daha geni bir anlam
kazand, bilimd$ bulular, oktannc dnemlerin inan
varlklarn, olaylarn dile getiren, aratran, aklayan
bir alma dal olduu grlyor. Bu alma dalnn ier-

296

dii konularn bilimsel deeri, oktanrc dnemlerde ya

am insanlarn bulularn, grlerini, doa olaylarn
yorumlay-aklay biimlerini birer insan sorunu olarak
ele almasndadr. Bu inan varlklar eskia Anadolu in
sannn yaama biimini, olaylara bak trn, yaratma
alanndaki baarlarn, dnce yeteneini, inan rn
lerini, btn bunlarn bir birikimi olan tarihini dile getir
mektedir. Dolaysyla Anadolu uygarlnn belli bir
kesimidir, en uzun, en verimli kesimi.
Sylence kavramnn kapsad alan dolduran insan
yaratmalarnn, bulularnn hangi ada baladn, or
taya konduunu, ilk atlmn yln kesin izgilerle ak
lama olana yoktur. Elimizdeki eska rnleri,
gnmzden on bin yl ncesine gidiyor. Bu sre, Anadolu
uygarlnn onbin yllk olduunu, daha eskilere gideme
diini gstermez, byle bir savn ortaya atlmasn da ge
rekli, yeterli saymaya olanak salamaz. lkelliin hangi
aamasnda olursa olsun en nemsiz saylabilecek bir bu
luun bile uzun bir gemii, insana yle bir yaratmay ortaya koyabilecek duruma getiren uzun bir geliim izgisi
vardr. Szgelii bugn en ilkel, en geri kalm toplumla
rn bile ok baarl aralar yaptklar bilinmektedir. Bir
diki inesinin ortaya konuunda insan dncesinin han
gi uzun yollardan, girintili kntl geitlerden getiini
anlamak g deildir. Bir yemek kann yaplmas, bir
ivinin ortaya konmas onbinlerce yln ok daha uzan
dadr. Bugn dilerimizin arasna skan yemek krnt
larn karmada kullandmz di p (krdan) bile
olduka ileri bir uygarlk aamasnn rndr. Yanmz
da tadmz eliti (mendil) insan dncesinin kolay var
d bir durakta ortaya konmamtr. Kimi maara
duvarlarnda bulunan ilkel resimlerin otuzbin yl ncele
rine gittii sylenmektedir.Bu varsaym doruysa otuzbin
yl ncesine gelebilmek de kolay olmamtr, daha nice yl
larn gelitirdii bir insan becerisi szkonusudur ortada.
Anadolu'nun hangi alarda yerleme yeri olduu, ka
bin yllk bir yerleme sresini ierdii kesinlikle bilinmi297

yor.

Yerbilim (geologi) almalarnn verilerine baklrsa

Anadolu toprann insann yaamasna, yerlemesine el

verililik sresi onbinin, otuzbinin ok mu ok tesinde
dir. Bunun byle olmas doaldr. Ankara'da Ortadou
Tabiat Mzesi 'nde sergilenen, ikiyz elli bin yllk oldu
u sylenen, talam bir ayak izi var, bir insan ayann
izi. Aa yukar iki ayak byklnde. Bu ayak izi ka
lnts ya da ayak kalnts insann bir doa varl olarak
hangi alarn tesinden kalkp geldiini gsteriyor. Bu
eskilie karlk elimizde bulunan, gnmze kalan uy
garlk rnlerinin ya ok gen. Bugn sylence varlk
lar dediimiz yaratmalar, bulular da bu "ok gen"
dediimiz srede ortaya konmu insan baarlardr. De
mek elimizde bulunan uygarlk verileriyle insann gemi
ini, ilk dnemlerine dein aydnlatma olana yoktur. En
eski saylabilecek sylence varlklarnn bile elli bin yl n
celere gittiini syleme olana bulamyoruz. Sylemek ko
lay, ancak syleneni belli, inanlr kantlara dayandrmak
kolay deildir.
Doast varlklar (insan yaratmalarn) inceleyen bil
gi dal (mitologi) en eski dnemlerini Anadolu' da yaam
diyebiliriz. Sonra gney komular gelir. Bunu gney kom
ularn uygarlklar daha eskidir, onlarn yaratmalar Ana
dolu'dan ncedir biiminde sylemek de gereklere aykr
saylmaz, bir varsaym olarak. Ancak, bugn elde bulunan
kantlara, bu yaznn iledii konuyu aydnlatabilecek ka
lntlara baklrsa, Anadolunun en eskilerinden birincisi
deilse bile ikincisi, ncs olduu kesindir. Mezopotam
ya, Msr, daha uzakta ran, Hind, in uygarlklarnn eskili
ine diyecek yok. Ancak eldeki buluntular ada bilimin
nda grmeye, incelemeye balaynca Anadolu'nun n
dizide yerald gerei yadsnamaz. imdilik elimizde, g
nmzden onbin yla yakn bir eskilii olan, tanra yon
tular, onlara benzer buluntular vardr. Bu buluntularn,
yukarda da sylendii gibi, birdenbire ortaya konduu sa
nlmamal, bir geliim izgisinin varl, daha eskilerden
kaynakland kukusuzdur.

298

Doast yaratmalarn douuyla oktanrc inanla

rn ortaya k birbirini izler. nsan nce inanr, sonra
inandn belli bir biime sokarak karsna lr. Bu ne
denle oktanrc inancn arkasndan, o inanla ilgili, ya
ratmalarn ortaya k doaldr. Bylece inan yaratma
gcn beslemi, yaratma gc inanc glendirmi, ya
ylmasna olanak salamtr.
Anadolu'da doast varlklar yanstan yaratmalarn
oktanrc dnemlerde balad, tektanrc inanlarn ege
men olduu dnemlerde, ortamlarda bile kendini deiik
giysiler iinde srdrd kesin bir gerektir. Bu gerek
bize Anadolu insannn geirdii geliim aamalarn gs
teren bir kaynaktr. Kk, yaratma eyleminin bilince d
nt alardr. Bu alar belli geliim aamalardr
Anadolu tarihinde. nsan dncesinin nerede balad
n kesin kantlarla ortaya koyma olana yoktur, bundan
sonra bilim ne denli geliirse gelisin, olmayacaktr. Bili
min gelimesiyle atba giderek yeni bulular da eskimek
tedir. Bugnn yenilii yarnn gemii olma yarnda
eski alar ok mu ok geride brakmtr. Ortaya konan
uygarlk rnlerinin tr, yenilii, yaratma gc bakmn
dan amz eski alara oranla daha hzl eskimektedir.
Doast dneminin geliim h zyla amznkini oran
larsak, ncekinin ok daha yava yrdn, sre bak
mndan ok daha byk bir alan kapladn anlarz.
nsan dncesi suyu buuya dntrp toplum arala
rna uygulayncaya dein onbinlerce yl sren bir uygar
lk geliimini beklemi. Oysa suyun buuya dnp
retim kurumlarnda uyguland dl)emle uzaya k ara
snda geen sre ncekinin 11150 (yzellide bir) orannda
dr. XVII. yy . balarnda, 1615 te, Salomon de Gaus
nderliinde yaplan deneylerden olumlu sonular alnd,
kaynatlan suyun buuya dnmesi aralara uygulaid,
bunun sonucu buulu tatlar (szgelii buharl gemiler,
lokomotifler, makineler) yapld. Bu uygulama amzn
nemli bir kesimini kaplad. Buna karn uzay aralar
nn yapmnda yllar deil aylar bile uzun gelmeye bala-

299

d. nsan baars yzbinlerle llen sreleri geip on yl,

be yl, yl, bir yl, ay, yedi gn (hafta) gibi kk b
lmlere iniverdi. Dnme hz ile uygulama hz arasn
da bir yar balam gibi bulular birbiri izledi. Bir
ncekinin bir sonrakini eskitmesi bir yeninin ortaya kon
mas eylemine dnt. Bylece yaratlan yenilik dn
me elmenini yalnz hzlandrmakla kalmad, ona yeni
alanlar buldu, genilemesini salad.
Bu ksa aklamadan karlmak istenen sonu udur:
Deney bilimlerinden nceki dnme eylemi doaya yne
likti, ancak doa olaylarn insann dnce ortamnda ya
ayan birer inan varl olarak kavrayabiliyordu. Yldrm
tanrdr, yamur tanrdr, gne-ay-yldzlar tanrdr, tan
nadr. Bu doa varlklar yalnz ilkel insann dnce ev
reninde tanryd. Buna karlk deneyci bilim ortamnda
gvenilen tek l doada olanlarla balant kurabilen us
ilkeleri, bir de bu ilkelere dayanan bululard. Deneyin
lei us ile doa arasnda kurulan uyumdu. Deney bilim
lerinin deimez kural da budur. Bu kurala dayanarak
yryen bilimsel almalar, bulular eskian doast
saydn, tanrsal olduuna inandn doal duruma ge
tirdi baka bir syleyile "mitos" denen olay yaanan bir
gerek oluverdi. Ayn, gnein, yldzlann tanrl, tan
nsall ortadan kalkt gibi insanlar "yaklalmaz",
"ulalmaz" sanlan gkvarlklanna, szgelii aya ktlar.
Uzayda gnlerce, aylarca dolamak eskiada doast
olay (mitos'u) bile aard, byle bir durum dnlemez
di. Oysa o ada dnlemeyen gnmzde gnlk ger
ekler arasna giriverd i. nsan " dn lmez"i
dnlr"e dntrerek yaananlar ortamna getirdi.
Bylece dnen us yaratlan sylenceyi at, doast ola
nn tesine geti. amzn uzay almalan, zellikle fi.
zik, kimya bilimlerindeki gelimeler bundan birka yzyl
ncesinin insanna gre doast olandan baka bir var
lk saylamazd. Savalarda kullanlan ykc, ldrc b
yk aralar (a tom, hidrojen, ntron bombalar) eskia
insanlarnn sava tanrlarndan daha gl varlklardr.

300

Bu gelime bize, bir yerde, bilimin dgcn atn gs

terir.
Eskian insanna gre dgcnn yaratt ne var
sa gerekti. amzn doast olarak niteledikleri onun
evreninde gerein kendisiydi, doald. Eskia insannn
doal saydklarn biz "mitos" diyoruz, te yandan eski
a' insannn grse sylence sanabilecei bilimsel bulula
nmz da doal olacak niteliyoruz. Burada bilimin yaratc
gcyle insann dgc geliiyor. Bunun da bilimin, uy
garln doal gelimesi sonucu olduu, kanlmazl bel
lidir. Bu gelime karsnda, amz insann da kendine
gre sylenceleri vardr. Birbakma eskia sylenceleri
ne gsterilen ilgi, bu konuyu ieren yaptlarn yaygnl,
bolluu, uluslararas nemi amz insannn byle bir
olay gereksindiini gsterir. nsan ne denli gelimi bir
uygarlk ortamnda yaarsa yaasn kendini sylenceden
kurtaramaz, mitos olmay sever bile. Tp biliminin "sayr "
dedii nice kandkcler, byk sulular arasnda sylen
ce varlklarn andranlar az deildir. nsan dncesinde
"doast olan"n belli belirli bir snr yoktur, alarn
kendilerine gre birer "doa st olan ", bir mitosu var
dr. alar sylencelerini de yanlarnda tarlar. Bilimin
gelimesi, - uygarln ilerlemesi insan bir "sylence
varl " olmaktan kurtaramaz. Mitos insanlarn doymak
bilmez tutkularnn yarattklar varlklardr birbakma.
Kimi aratrclar uygarlk tarihini deiik blmlere
ayrarak ayr adlar altnda aklamaya girimilerdi. On
lara gre insan dncesi deiik aamalardan geerek
rnlerini verme olana bulmutur. Bu aamalarn ilki
insann doast varlklara 1nand, bize gre sylence
yaratt, ge rei yle grd adr. Bu a
"bilimncesi " diye nitelenir. kinci a insan dncesi
nin zellikle felsefeye, evren sorunlann bir btn olarak,
deneyd almalarla aklamaya giritii dnemdir.
nc dnem de deney bilimleri dnemidir. Dnce ta
rihinde " durum yasas " adyla anlan bu gr A ugust
Comte'undur. Ancak bu dnemleri kesin izgilerle birbi301

rinden ayrmaz, iie girdiklerini ilk dnemde, ilkel de ol

s a , deney bi limlerinin a lanna giren atlmlarn
bulunabileceini ileri srer, nc dnemde de birtakm
doast olaylara, deney bilimlerinin verileriyle bada
myan dncelere saplananlarn varolabileceklerini sy
ler. Bu blmleme de, onun ierdii gr de amz iin
geerli deildir. En uygar, en gelimi, en deneyci bir ay
dnn, bir bilginin bile vazgeemedii doast inanlar,
sylenceleri vardr. Bilimlerin en gls, en kesini bile
insann ievrenindeki btn boluklar doldurmaya yeter
li deildir. Bugn fizik alannda, zellikle kuvantum ko
nusunda ileri srlen dncelerle ilgili deneyler en
arbal bilginleri bile artacak niteliktedir. Ik olay
nn aklanmasnda, bilginler arasnda, kesin bir anlama
salanamamtr. Oysa bu bilginlerin hepsi de fizikidir,
deneycidir, kuvantum konusunda almaktadr. Gnm
zn en yetkili fizik bilginlerinden biri olan Werner Hei

senberg son yapt olan "Fizik ve felsefe "sinde bu konuda

ileri srlen, hepsi de deneylere dayanan grlerin ne
denli elitiklerini kantlaryla gsterir. nsan nerdeyse ye
ni bir sylenceyle karlatna inanverecek. Durum teki
bilimlerde de byledir az ok. Kimya, dirimbilim (biyoloji)
alannda yaplan deneyler, aratrmalar izikten alnan so
nulardan pek deiik deildir. Diri varlklarn en kk
eleri saylan dokularn yapsn oluturan zler bilini
yor da "dirilik " denen olay yaratan zn gizemi zle
miyor. Dokuyu oluturan elerin ayr ayr ne olduklar
belli, ancak bunlar birletirip "diri "ye dntrme ola
na yok imdilik. Szn ksas bilim doay biliyor, doa
y kuran zleri tanyor, ayrtryor, birletiriyor da
doann yaptn yapamyor. te burada, bilginin dn
cesinde, yeni bir "mitos" douyor. Bu sylencenin dou
unu salayan tek neden de bilinenin yapay olarak ortaya
konamamas, "diri bir doku"nun yaratlamamasdr. Bi
lim bunu "doann yaratc gc " olarak niteliyor, kimi
bilginler de buna "doann gizi" diyorlar. Bu iki niteleme
trnn arkasnda da bilimin bkemedii eli pmesi ola
y sakldr.

302

Deney bilimlerinin zm getiremedii bu "diri do

kuyu yaratma " sorunu kimi bilginlerin, eskiye balanan
larn ilerine ok yaram, "ada banazlk" denen,
deney bilimlerine dayal gibi grnen grlerin doma
sna yol amtr. Dirilik konusunda btn yetkiyi, g
c tanrya balayan bu gerici tutum ikidebir "bir diri
doku yaratsn bilim de grelim " szleriyle dile getirir.
Halk iine szan gerici aydnlar da "bilimciler bir karn
ca yaratsnlar da grelim " biiminde ada bilimlere
kar karlar. "Yaratma " denen eylemin nnde
"karnca " ile "insan " ayrl, ayrcal yoktur. Doa
da belli geliim izgilerinin zerinde yrr bu iki ayr
varlk. Gnn birinde "karncay yaratacak " bilimin
"insan da yarataca " alacakbir olay deildir. Karn
cay yaratan insan da yaratabilir, fili de, gergedan da,
ylan da. Glk yaratlann byklnde kkl
nde deil, "yaratma" olaynn zndedir. Ancak bili
min anlad yaratma ile ada banazn, gericinin
anlad bir deildir. Bilimin dilinde ''yara tma " doann
znden kma, deney evreninde biimlenmedir. Gerici
nin dnd yaratmaysa tanrnn ''yoktan varedii"
dir. Bu iki olay karsnda deneycinin gericiye
soracaklar daha oktur, ondan isteyecekleri sonsuzdur.
Evrende, uluslar arasnda, toplumlarda grlen saysz
zc, ac olayn giderilmesi neden insanlara brakl
yor da tanr ie el koymuyor? Neden tanrnn yaratt
sylenen yzbinlerce insan, ocuk, bebek alktan lyor?
Neden onulmaz sayrlklarn n alnmyor, bunlarn n
lemleri deney bilimlerinden, okluk bu ''yoktan varedi"
diye nitelenen ''yaratma " yksne inanmayanlardan
bekleniyor?
Bu aklamadan, insann uygarln hangi aamasn
da yaarsa yaasn, sylenceden kurtulamad anlal
yor. an getirdii sorunlarn zmnde ortaya kan
glkler, olanakszlklar kimi yrelerde , gericiler ara
snda yeni sylencelerin domasna, yaylmasna ortam
salyor .Bilimin,imdilik,baaramadn tanrnn varl-

303

nda arama eilimi, bilimd tutum yeterince aydnla

namam yrelerde arlk kazanyor. Bu tr olaylarn
yaylmasna en elverili bilim alan "tinsel sayrlklar"
la uraan ''psikiyatri "dfr. Beyin dokularnn alma
s, ileyii beynin dirilii, uyumu, dzeni bozulmadan
incelenemiyor. Uyuturma, bayltma gibi ilemlere ba
vuruluyor. Bu dokularn yaplarnn incelii, "dirilik "
salayan klcal damarlarn tad kan, doal ak iin
de, ortam deitirmeden deney konusu yaplamyor. Bey
nin "dirilik " eylemini douran olay deneme yerine
(laboratuvara) olduu gibi aktarlamyor. Daha bunlar
gibi, insan sal ile ilgili olaylar, yznden bilim ge
rekli almay yapamyor, imdilik. te bu olanaksz
lklar, gericilere konuma, ii saygszca deyimlerle
niteleme elverisi salyor. Kimi gerici bilginler insan bey
ninin bu ileyiinde tanrsal yasalarn yrrlkte oldu
u sonucunu buluyorlar. Oysa, onlar u sorunun
karln bulamyorlar; "Neden tanr sevdii kimi in
sanlar ldrtp sevmediini uzmanlarn eline brak
yor?" Neden dinli deliyi dinsiz uzmana gtryorlar? Bu
sorular da, karlklar da gereksizdir, ocukadr. An
cak, uygarln en ileri aamalara ulat alarda bi
le, insanlarn ou birer "sylence konusu " olmaktan
kurtulamyor, sylenceler en aydnlk alarda bile s
nabilecek karanlk oyuklar bulabiliyorlar. Bu oyukla
rn en bykleri, en salamlar da an uygarlk
anlayna ters den kimi bilginlerin, y ksek grevli
lerin balar iindedir.
Anadolu, btn tarihi boyunca, sylencelerin beii
olmaktan, komu lke mitoslarn beslemekten, gelitir
mekten kurtulamamtr. oktanrc dinlerin de, tektan
rc dinlerin de en gl sylenceleri Anadolu' da gvenli
barnaklar bulmu, snaklar yapmtr. Anadolu bir
"sylence lkesi" olma niteliini tarihi boyunca korumutur.
Bu durum Anadolu insannn bir eksiklii, bir beceriksizlii,
olarak alnmama.4. Anadolu insanlarnn tarihini kuran ger
eklerden biride bu sylence evrenidir, yle oluudur. nsa
nn yaratc yann toplumun . btnlnde younlatran,
304

toplumun belleinden, bilincinden km gibi gsteren

en byk baar alan, en gl yaratma ortam bgn
sylence dediimiz doast olaylarn fkrd kaynak
tr. Bu kaynak insan gcnn en byk baarsdr, uy
garln balangcdr, yaratc dncenin ilk eyleme
geiidir. Bu alana giren varlklar, uygarlk rnlerini
kmsemek, nemsiz saymak insanlk tarihinin byk
bir blmn, uygarln en geni, eski kesimini geer
siz saymaktr. Mitologisi olmayan bir ulus uygar deil
dir, yaratc yetenei geliememitir. ir.san toplumlarn
en byk sylence varlklar Hind-Akdeniz yresinde or
taya konmutur, nitekim en byk uygarlklar da bu bl
gelerde domu, gelimitir. Mitologileri varlkl olan
uluslarn uygarlklar da verimlidir, gelitiricidir, aydn
latcdr. Byk sylenceleri ancak byk uygarlklar
yaratabilen uluslar ortaya koymulardr. Bundan dola
y sylence konusu en kesin deney bilimleri orannda
nemlidir, insanln gemiini, eski baarlarn, geli
imini anlayp anlatma bakmndan .
. Anadolu sylenceleri, Anadolu'da yaam ad san
bilinmeyen saysz topluluun ortak rndr. Bu rn
de Hititlerden binlerce yl ncesine varan, gnmzde
"Hitit ncesi Anadolu ulusu " denen insanlarn emekle
ri vardr. Hititlerden nce Anadolu'da kimlerin yaadk
larn, hangi ynetimin altnda toplandklarn kesin
izgileriyle bilemiyoruz. Bildiimiz ancak elimize geen,
o dnemlerden kalan, uygarlk rnlerine dayanarak
Anadolu'da Hititlerden binlerce yl nceleri insanlarn
yaadklar, topluluklar oluturduklardr. Bu topluluk
larn genelliklegnmzdendrtbinyl ncesine giden d
nemden eski olduklar biliniyor. Buluntular zerinde
yrtlen karlatrmal almalar, dil alannda sr
drlen incelemeler Anadolu'da Hititlerden ok nce ge
limi, deiik dilleri konuan insanlarn varln
gsteriyor: Bu uygarlk rnleri, dil varlklar Hitit ya
ratmalarna, diline benzemiyor, ayr bir dil tr olutu
ruyor. Hititeye bu eski dillerden gemi epeyce sz var
elimizde. Nitekim Hitit inanlarna giren, ancak Hitit
F/20

305

diliyle aklanamayan tanr adlar, din kavramlar bu

nu gsterir. Hitit dilinde Smerce, Asurca, Akada, Lu
vice, Hurrice szlerin yansra bu uluslardan alnp
benimsenmi inan kurumlar da geni bir yer tutar. Hi
titlerin kutladklar btn tanrlar Hitit buluu deil
dir. Szgelii Hititlerce benimsendii bilinen, bir rnei
elimizde bulunan "Gilgam Destan " bir Hitit yaratmas
deildir, ancak Hititler onu benimsemi, sevmi inan
ortamlarna almlardr. Bu olay doaldr, komu uygar
lklarda kanlmazdr. Anadolu sylencelerini oluturan
varlklar ayr blmde inceleme gerei vardr. Birinci
blmde Hititncesi Anadolu insanlarndan gelen, Hitit
lere, onlardan daha sonraki topluluklar araclyla g
nmze kalan varlklar dnlr. kinci blme
Hititlerin zel yaratmalar saylabilecek rnler girer.
nc blmdeyse Anadolu insanlarnn komu ulus
lardan alp gelitirdikleri inan varlklar yeralr. Gele
ceR'blmlerde tanrlar tek tek ele alnrken geldikleri
yerler, zellikleri, nitelikleri iir diliyle anlatlacandan
burada konuyu yinelemenin gerej yoktur.
1 - Hititncesi Anadolu insanlarnn, Anadolu'yu ba
tanbaa kapladklan, Anadolu' da ssz yerlerin, llerin
nemli boyutlara varmad anlalmaktadr. Kazlardan
kan buluntular, bize, Anadolu'nun bo sanlan nice y
resinde ok eskilere giden yerlemelerin gerekletiril
diini, bugn bu yrelerin braklm, sszlam
olduunu gsteriyor. Kazlarda toprak altndan kan es
kia yerleme yerlerinin kalntlan arasnda yanyana
evler, bitiik duvarlar, ev nleri (avlular), ykanma yer
leri, evin i blmlerinin duvarlan aydnla kmakta,
yerlemelerin toplu olduu gerei grlmektedir. Nice
eski yerleme yerleri bugn braklm, sszlamtr. Bu
yerleme yerlerinin da eteklerinde olduu gibi da srt
larndaki dzlklerde de bulunmas, o dnemde Anado
lu'da yerlemenin yaygnln, saldrlardan korunmaya
elverili yerlerin seildiini dile getirir. Anadolu yakn
dnemlere dein dar bir yerleme alan diye biliniyordu.
306

zellikle Anadolu tarihini 1071'le balatanlarda byle

bir inan vard . .Onlar Anadolu'nun Trk gleriyle en
lendiini, bo yerlerin yerlemeye aldn ileri sr
yorlard. Oysa en umulmadk yerlerde, kazlardan kan
buluntular, yerleme yerlerinin yaygnln gsteren ev
kalntlar Anadolu'nun ok eski bir yurt olduunu gs
termitir. Anadolu'da, Hititncesinde bile, nemli say
labilecek genilikte insansz blge yoktu. Bunu
dabalarnda kurulmu tapnaklarn gnmze kalan
kalntlarndan anlamak kolaydr artk. Bu yerleme yer
lerinde yaam eskia yurttalarmzn inan; rnle
riyle ilgili ykler Hititlere gemitir. Bun Hitit
inanlarn inceleyince reniyoruz. Yerleme hangi y
rede, hangi koullar altnda, hangi olanaklar yardmy
la olursa olsun bir inanc, bir dnce rnn
gerektirir. Dnmeyen, birtakm ykler, sylenceler
yaratmayan, inanmayan topluluk olamaz. Bu insan bi
reyinin de, toplum yapsnn da zne aykrdr.
Anadolu'nun Hititncesi dnemini btn gerekleriy
le bilmemizi engelleyen tek olay yazdr. Yaz Anadolu'
da Hitit dneminde, gnmzden yle byle 4000 yl
nce kullanlmtr. Bu sre uygarlklara oranla ok ye
nidir ok ksadr. Yaznn bilinmeyii, Anadolu'nun Hi
titncesi dnemi inanlarn sylencelerini, geleneklerini
greneklerini, yklerini, sylentilerini, deiik dil var
lklarn bir btnlk iinde renmemizi engellemitir.
Oysa Smerlerde yaz gnmzden aa yukar 4800,
Msrda 4600, Elamda 5000, Hindde 3600, inde 3500 yl
nce kullanlmtr. Bu yllarn kesin olduu, tartma
gtrmezlii sylenemez. Ancak elimizde. bulunan yaz
l belgelerden aa yukar bu sonu karlmaktadr. Ya
znn en ok be bin yllk bir sre yresinde bulunmasna
karlk uygarlk rnleri bunun ok tesindedir, ok da
ha eskilere gitmektedir. Bu yzden yazya geen kaln
tlaryla, teki uygarlklar rnlerine (yontu, toprak kap,
kabartma bg.) yansyan biimlerine dayal yorumlarla,
karlatrmal incelemelerle kavrama olana aranr.
307

Sylence varlklarnn gerek kayna yazda nceki d

nemdir. Yaznn bulunuu bu dnemde doan sylence
leri, inan rnlerini, yenilerini ekleyerek, koruma
olana salad. Baka bir yandan olaya baklrsa, yaz
nn sylence rnlerinin oalmasn nledii, sylenti
lerin artmasn e elledii de grlr. Yazya geen
snrlanr, az ok olduu gibi kalr, dilden dile geerken
bile yazya gemi btnln koruyabilir. Oysa yaz
sz dnemde, olay, yk, sylenti dilden dile aktarlrken,
insandan insana geerken yeni alntlar, yeni birikim
ler kazanr. Yaznn yaygnlamasndan sonra insan d
ncesinin sylence yaratma gcnde bir duraklama
balamtr. Bunun en ak rnei dilden dile geen, az
dan aza aktarlan halk glmeceleridir. Belli bir dnem
de yazya geen olduu gibi kalyor, gemeyen boyuna
deiiyor, besleniyor, geniliyor, oalyor.
Hititncesi dnemin sylencelerini bir b1nlk iin
de, btn ayrntlaryla derleyip toplama, inceleme ola
na yoktur. Bu dnemle ilgili tek ilem sonraki rnlere
dayanarak eskileri aydnlatmadr. Bunun salayaca
baar ne olabilir? Hangi aamada kesinlik kazanabilir?
Gerekliinin oran nedir? Bu sorularn karl yoktur,
aramann da gerei kalmamtr artk. Hititncesi d
nem, Anadolu uygarlnn olduu gibi, mitologisinin de
balca besin kaynadr. Anadolu gerceinin anlalmas
Hititncesi dneme yaklama oranna baldr. .
2- Bu blmde tarihi, yazs, uygarl, ortaya koy
duu baar rnleri aka bilinen Hitit sylenceleri sz.
konusudur. Bu sylenceler yazya gemi (az da olsa),
yontu, toprak kap, kabartma gibi insan baarlarna i
lenmitir. Bu dijnemin, daha ncekinin ocuu olduu,
onun gslerinden emerek byd de kesindir. Hi
titler ayr kaynaktan yararlanarak sylencelerini
oluturmular. Birinci kaynak kendilerinden ok nce
Anadolu'da yaam topluluklarnn inan rnleridir.
kinci kaynak Hititlerin iliki kurduklar komu ulus
larn inanlardr. Hititler bunlardan alabildiine yarar-

308

lanrnlar. nc kaynak Hitit insannn kendi yaratc,

retici gcdr. Bu kaynan birlemesiyle Hitit uy
garl dediimiz baarlar btnnn bir blmn
oluturan varlk alan domutur. Bu varlk aian da sy
lencedir. Hititlerin inan varlklarnn topland ortam
dr. Hitit sylenceleri btn olarak, zgn deildir, Hitit
dili gibi deiik kaynaklardan esinlenen, yararlanan, et
kilenen bir "birikim"dir. Bu birikimde Hitit baars
azmsanamaz, kmsenemez. Bu birikimin olumasn
da en byk etken Hititncesi Anadolu insanlarnn uy
garlk rnleridir. Hitit sylenceleri bu rnlerle
beslenen ortamda, o rnlerin geliim dorultusunda y
ryen, byyen, beslenen bir uygarlk varldr, bir in
san baarsdr. Bu baarnn gkler, sular, yerler olmak
zere, zl bir varlk ortamn dile getirdii, bunun da
bir gelenek sonucu olduu aktr.
3- ster Hititncesinden, ister Hititlerden sonra ol
sun, Anadolu insanlar komu uluslarn baarlarndan,
inan varlklarndan yararlanm, sylencelerinin olu
masnda onlarn uygarlk rnlerinden beslenmitir. Hi
tit dili zerinde yaplan incelemelerin verdii sonuca gre
dinle ilgili kimi kavramlarn, tanr, tanra adlarnn,
onlarla ilgili trenlerin komu uluslardan kaynakland
ortaya kmaktadr. Bu durum bir eksiklik, Anadolu
uygarl adna bir dn deil, binlerce yl srp giden
bir uygarlk alveriinin doal, kanlmaz sonucudur.
Komu uygarlklarla da bu olay geerlidir. Bu karlkl
etkilenmelerde balca ara insanlar arasnda kurulan
zel ilikilerdir. lkeleraras gler, snr yaknlklar
nn salad uzun srel komuluk ilikileri, alverile
oluan yaknlk balantlar, evlenmeler, gezginlerin et
kileri, btn bunlarn stnde krallarn birbirleriyle
olan komuluklar, savalar sonucu gidip gelen tutsak
larn izlenimleri inanlarn kaynamasnda nemli et
kenlerdir. Sylence varlklarnn douu da bu olaylar
sonucudur. Bir yrede kapal kalma yarat alannda il
giye deer bir rn trllgsteremez.Uygarlklarda

309

olduu gibi sylencelerde de trll yaratan doa olay

lan yannda komu uluslarla, topluluklarla kurulan ya
kn ilikilerdir.
Anadolu'nun komular yalnz gney yrelerinde ya
ayan insan topluluklar deildi, ran-Hind dolaylarn
da yaayan uluslarla da uzak-yakn ilikilerin kurulduu
biliniyor bugn. Bu ilikiler yollarn, geitlerin, tat ola
naklarnn yeterlilii orannda salanan kolaylklarn ni
celiine balyd. Ancak, ok uzun sreli de olsa, Dou
Bat ilikileri kesintiye uramam araya almaz atlak
lar douran sarsntlar girmemiti. Szgelii ama gibi
gne tanrsdr Mezopotamya uluslarnda. Oysa Hititler
de de kutsanr, bir yce varlk olarak sayg grr. Baka
bir komu lkede aman 'n ad deiir, nitelii deiir
''tanra " klnda bir varlk kar karmza. Gcn
de, grevinde, yetkisinde bir deime grlmez. Bu ben
zerlik yalnz "ortak dnme" sonucu deildir, iin iinde
bilinmeyen dnemlerdeki etkiler vardr.
*
Son yllarda, tarihin komuluklarn gsteremedii, uzak
uluslar arasnda grlen kimi inan benzerliklerini, bi
linmeyen alarda gelimi byk bir uygarln ya da
bilinmeyen gk lkelerinden gelmi tupluluklarn baa
rlar sayan almalar grlyor. Bu benzerliklerin ok
eski alarda karalarn bitiiklii sonucu insan topluluk
larnn birlikte yaaylarndan kaynakland gr or
taya atld. Gene bilinmeyen gk lkelerinden,
bilinmeyen alarda yaratlm uygarlklarn etkisiyle,
yeryznn yararland dncesi ileri srld. Szn
ksas, amzn uygarlk alanndaki baarlarnn ba
ka alarn etkisi olmaktan teye geemedii sylendi.
Bu dnce ortaya atlrken de, ada uygarlktan ok
mu ok nce, e nitelikte uygarlklarn varl konusu
gndeme getirilmek istendi. Bu tr grleri savunan
larn en ilgin yanlar da ada bilimlerin verilerinden
alabildiine yararlanmalardr. Burada ok ak bir "3iiy
lence saptrmas " szkonusudur. an aydn yeni bir
310

sylence ardndan kouyor, bu kouunu da bilimin en

son verilerine dayanarak yapmay karna uygun bulu
yor. Eyleme gei yerini, olayn binektan, erek diye
gsterme kandrmacas oynuyor. Bu gr savunanlar
neden yeryz uygarlnn en ileri bir dneminde by
le gereklerin anlalamadn sylyorlar da, o ileri uy
garl yaam olanlarn byle bir giriimde bulunup bu
lunmadn dnmyorlar? Gerekten amz uygarln
etkilemi, ok ncelerden domu, byk uygarklar var
sa onlar aramak neden yeryz uygarlnn ii oluyor?
Onlar neden kendilerinden sonra gelecek uygarlklara
gerekli kantlar brakmadlar? Neden evrende olup bi
tenleri aratrmak, aklamak yeryz uygarlna d
en bir grev oluvermi? Baka bir sorun da var: Bu ok
gelimi, amza rnek olmu uygarlk neden geirdi
i eski aamalar ortaada, ondan sonraki gelime d
neminde bilginlere gstermmi? Neden bu byk
uygarln varl amzda fizik-kimya bilimlerinin en
yksek geliim aamasna ktklar son yllarda gnde
me alnm?
Bu tr sorular, onlara verilecek karlklar bilincin
bulunuuna dein srer gider. Bunlar bilimin en ileri ol
duu dnemlerde bile, insandaki sylence yaratma ei
liminin ne denli diri olduunu gstermekten te bir ie
yaramaz. Bu olaylarn bize retecei udur: insandaki
sylence yaratma tutkusu bilimlerin en i.leri verilerin
den yararlanmay, gereinde bilimi snak olarak kul
lanmay ok iyi bilir, en arbal bilginden daha iyi bilir.
Yukarda sylenenlerle Anadolu sylenceleri arasn
da ne ilgi var denebilir. ok ilgi vardr. nsan mitosunu
bulunduu uygarlk ortamnn verilerine gre biimlen
dirir, oluturur. Deney bilimlerinin ileri aamada bulun
duu lkelerde sylence tutkusu o verilerden yararlanr,
geri olduu uluslarda da halkn duyarl oldu bucak larda snr.
Elimizde bulunan uygarlk rnlerine baklnca sa
nat baarlaryla sylence arasna iten bir ban bulun
duu grlr. Yontu, kabartma, toprak kaplar ssleme

311

gibi eskiadan kalabilen sanat rnlerinin inan konu

larn ierdii, sylencenin yaamn btn alanlarn
kaplad bir uygarlk gereidir. Sanat sylenceyi, sy
lence de sanat gelitirir durumdadr. Bu olay yalnz Ana
dolu uygarlnda geerli deildir, btn uluslarn
tarihlerinde vardr. Anadolu uygarlnn, bu konuda, ta
d zellik ok trll ile eskiliidir, varlklldr.
Anadolu tanrlarna, tanralarna, yardmclarna, on
larla ilgili olaylara bakldnda ilk grlen zellik, b
tn bunlarn "sanat" denen yaratc alanda toplanddr.
Bir tanr, tanra yontusu incelendiinde sylenceyle il
gili konu yannda, sanat bakmndan da nemli zellik
lerlekarlalr. SzgeliibirAna-Tanrayontusunun en
eski rneiyle en yenisi karlatrlnca, Anadolu'da, sa
nat alannda gelimenin hangi aamalardan getii ko
layca anlalr. Bu karlatrma, burada, ilenen
konunun snrlar iinde kalp Yunan, Roma dnemleri
ni iermez.Bu son ikidnemde de Anadolu sanatnn, uy
garlnn etkisi, katks, kaynaklk durumu bellidir,
ancak bizi imdilik yalnz Hititler, ada komular ile
:iaha nceki Anadolu topluluklar ilgilendirir.
Anadolu sylenceleriyle Anadolu sanatn ayr ayr
. dnme, ayr birer varlk alan olarak grme, gster
me olana yoktur. Yontu trnde ortaya konan rnle
rin en eskilerinden biri, inrdilik, Ana-Tanra yontusu
(.. 8000),kimi tapnak kalntlar, ev aralardr. Bun
lar zerinde yaplan incelemeler, Anadolu synceleri
nin Anadolu sanatyla e yata bulunduunu gsterir.
Oysa sylence varlklarnn olumasnda daha uzun s
relerin gerektii aktr. Sylence varlnn sanat rn
lerine geii, gnmzden nce, 8000 yllarna giderse
bununla ilgili olaylarn ne nli eskiye uzand kendi
liinden ortaya kar. Sanat gc sylencelerin gelime
sinde etkindir, te yandan sylence de sanatn
ieklenmesinde, yaylmasnda, tutunmasnda balca
kaynaktr eskia uygarlklarnda. Bugn; elimizde bu
lunan eskia uygarlk rnlerini incelediimizde en ba-

312

anl olanlarnn, en gelimilerinin inan konularn

ileyenler olduunu kolayca grrz. Yalnz tanr, tan
ra yontular, dev, cin, peri, melek kabartmalar deil
kral yontular bile sylenceyle balantldr. Bunun en
ak rneklerini de Hitit, Urartu sanatnda buluyoruz.
Koruyucu arslan yontular, vriz'de kraln tanrya adak
sunuu, Yazlkaya'da tanrlarn yry, "Kra]
Kaps " denen konan giriinde duran arslanlar ne denli
doal saylsa bile sylence suyundan imi, ekmeinden
yemi yaratmalardr. Bu sanat rnlerinde sylence
Anadolu'nun uygarlk tarihi olarak karmza kar. O
rnlere bakarak Anadolu sanatnn, Anadolu'da yerle
melerin, ev yapmnn, szn ksas uygarlk kavram al
tnda toplanan btn varlklarn tarihini izlemek,
yazmak olaandr.Gene o sanat rnlerine, mitologi var
lklarna bakarak Anadolu insannn hangi dnce aa
malarndan getiini, hangi yaama anlaynn
altnda kendi varln srdrdn, evrene, olaylara
hangi gzle, hangi adan baktn anlamak g deildir.
Anadolu syleneeleri Anadolu tarihidir derken kom
u uluslarn etkilerini, katklarn da saymak gerekir.
Szgelii Msr sylenceleriyle Anadolu sylenceleri ara
snda grlen kimi benzerlikler bize bu iki ulusun bir
birleriyle olan ilikilerini, bu ilikilerin balang
dnemini, etki alann da retmektedir. Gene bu ben
zerliklere bakarak ad geen uluslar arasnda duygu al
verilerinin, inan kaynamalarnn hangi aamada,
hangi dzeyde olduunu anlayabiliriz. Bu benzerlikler,
inan kaynamalar srp gittii srece karlkl etki
lenmelerin v arl tartma gtrmez. Anadolu sylen
celerinde grlen, komu uygarlklarn verileriyle
aklanabilen kimi kavramlar, adlar bu karlkl etki
lenmelerin sonucudur. Bu sonu sylence varlklarnn
oluumunda, biimleniinde hangi etkenlerin nemli ol
duunu gsterir.
*

313

Anadolu sylencelerini oluturan varlklarn ok de

iik trde oluu ilgiye deer. Sanat rnlerine yanst
lan sylence varlklarna baktmzda insan-hay
van-bitki lsnn bir birlik oluturduunu grrz.
nsan trnde erkek, kadn, ocuk yeralr. Hayvan t
rnde evciller, yrtclar, kular, srngenler, ok sey
rek olarak balklar bulunur. Bitkilerdeyse en nde
buday, zm gibi kutsal besinler, daha sonra yemili
yemisiz aalar, iekler' yonca, lotus trnden otlar ao
tus Msr'dan aktarmadr) grlr.
A- nsan soyunun dii, erkek, ocuk lsnde erkek
genellikle ynetici, kral olarak trenlerde, tanrlarn ya
nnda, karsnda bulunur. Adak sunma, yalvarp yakar
ma, tanrdan bildiri, buyruk alma, sava, av gibi deiik
eylemleri yanstan sanat rnlerinde erkek grlr. Ka
dnla ocuk ise okluk evle ilgili ilerde yanyana gelir.
Tanrlarn erkek, tanralarn kadn biiminde gs
terilmesi doaldr, aklama gerektirmez. kisi de birer
"insan" olarak ilenir. Giyim-kuam biimine gelince,
kadnlarn, ocuklarn gnmz Anadolu giyimini, ge
nellikle krsal blgelerde, kylerde yaygn olan biimini
koruduu gzden kamaz. Anca.k kadnlarn, tanrialar
dnda, mitologide ok geni bir yer kapladklar pek sy
lenemez, erkeklere oranla. Tanrsal ilerdeyse kadnla
erkek says birbirine yakndr, kimi olaylarda eittir.
Szgelii Ana Tanra olan Kubaba'nn, Arinna 'nn g
ne tanras Vuruemu 'nun yetkileri erkek tanrlardan
ayr deildir, az deildir. Bolluk tanrs Telepinu hangi
yetkileri tayorsa Ana Tanra da, kendi alannda, o yet
kileri elinde bulundurur. Anadolumitologisinin en ilgin
yan gnein tanra olmasdr.Baka mitologilerde, g
ne genellikle, erkek olarak grlr. Ana Tanra kom
u uluslarda Anadolu'daki lde gl, yce deildir.
Kadn yumuak gnlldr, koruyucudur, iyilikseverdir,
barseverdir, ev ilerinin yneticisidir, ocuklarn, ka
dnlarn, evin balca yardmcs, bekisidir. Btn tan
rsal grevlerinde gene kadndr.

314

B- Hayvanlarn, Anadolu'da yaayan, pek ok tr

mitologiye girer.Kartal gklerin, ylan yerlerin yanst
cs durumundadr. Gklerden iyilik, ycelik, yerden k
tlk, alaklk gelir. Bundan dolay iyilik tanrlarnn,
tanralarnn ou gklerde yaar, ktlkle ilgili ya
ratklar yerde, yerin altnda bulunur.
Kular genellikle iyilik, mutluluk, tatllk rnei ola
rak girer mitologiye.Arslan gc, yiitlii, koruyuculu
u yanstr. Konaklarn, tapnaklarn kaplarnda
yeralr. Eek, ay, kaz, tavan, kei, geyik, boa, koyun
gibi kimi evcil, kimi yabanl yaratklarnmitologide ge
nibir yer kaplad, tanrlarn, tanralarn yanlarndan
aynlmayanlannn bulunduu (zellikle geyik) ilk bakta
grlr. Bu durum Anadolu' nun doal yapsyla sylen
ce varlklar arasndaki balantnn ak kantdr. Sy
lencelere giren varlklar (canl, cansz) yrede
bulunuyorsa yerli, bulunmuyorsa gmendir. Yerli olan
topran yaratt uygarlkla, gmen olan da komularla
kurulmu ilikilerle balantldr. Bir lkenin sylence
lerine dtan gelen varlklarn nemi, o lkenin hangi
uluslarla balant kurduunu gstermekle balamldr.
Varlan sonucun kesinlii iki lkenin tarihini kavrama
da son sz syler. Anadolu sylencelerinde yabanc hay
vanlarn nemli bir yer kaplad sylenemez. kzle
ilgili sylencelerde Msr etkisi, zellikle Apis konusun
da, vardr, ancak bu bir inantr. Elimizde bulunan uy
garlk rnleri, bize, Anadolu'ya dtan nemli sayda
kutsal hayvann gelmediini gsteriyor.
C- Bitkiler mitologilerin nemli eleridir. Anadolu
sylencelerinde bitkiler yerli bir nitelik tar. En nem
li bitkiler Ana Tanra'nn baln ssleyen yonca ile
"dirim aac", eskilere gre "hayat aac " denen bitki
lerdir. Birincisi ot trnden, ikincisi aa trndendir.
"Dirim aac " bir akdeniz blgesi rn olan amdr. Sa
natlarn elinde lkelerin bitki rtsne gre biim ka
zanan bu aa hurma olur, kavak olur, hindistancevizi
olur, karayemi trnden bir aa olur. Btn bu biim

315

vermeler sanatlarn d evreninde yaayan varlklara

gredir, gerekle ilgili olmalar nemli deildir. nemli
olan sanatnn iledii konuya verecei biimin d
nlmesidir. Bu biim, sanatnn yaad blgenin bit
ki rtsyle ilgili olduu gibi edindii inan varlklaryla
da balantl olabilir. Sanat bilmedii, grmedii bir
bitkiyi baka lkelerden gelen rneklerine bakarak ya
ptna geirir, ona kendinden nitelikler katar, onu geli
tirir, deitirir. Btn bunlar, insan dncesinin nne
geilmez sraylardr, atlmlardr. Anadolu insan
sylenceyi ilerken yaad doal ortamn dna pek k
mamtr. Bunu, gnmze kalan en eski uygarlk rn
lerimizden anlyoruz kolayca.
Bitkilerin sylencelere girmesi biraz da doal zel
liklerindendir. Saltc, onarc, skntlar giderici et
kileri olan, em (ila) yapmnda kullanlan bitkilere kar
gizli bir sayg, sevgi vardr Anadolu insannda. Nitekim
sylence varlklar arasna giren bitkilerin ounda tan
rsal zelliklerin bulunduu inanc yaygndr. Halk de
nen byk topluluk btn aclarn, skntlarn kendi
olanaklaryla gidermeye alrken evresinde bulunan
btn varlklara bavurur. Aatan, iekten, ottan, ta
tan, topraktan, demirden bg. ne grmse yardm umar.
Bu olayda inanlarn, geleneklerin kayna olan sylen
ce varlklarnn etkisi byktr tarih boyunca. Halk o
unluu denenmi olana inanr, onda gizli, kutsal bir
gcnn gizlendiini sanr, bunu gerek bilir. te sy
lence ile halkn kaynat yer bu inan kaynadr. Bu
kaynak insann belli bir inan dorultusunda koullan
d yerdir. Bu da yaanan doal ortamn znden gelir.
Bitkilerin, btn trleriyle, sylencede yeralmas y
renin doal durumuna baldr demitik. Bu ballk,
baka lkelerden gelip Anadolu'ya yerleen toplulukla
rn getirdikleri inanlarda yeralan, yerlilerce bilinmeyen
bitkilerle orantldr. Anadolu'da blunmayan, ancak ta
rih boyunca sren gler nedeniyle baka blgelerden ge-

316

tirilip zel olarak yetitirilen bitkilerin, ieklerin

sylenceye girmeleri olaandr. Konuyu incelerken bit
kilerin bu durumunu gzden savmak sorunun zm
n gletirir.
*

Anadolu sylencelerini oluturan inan varlklarnn

douunda tek etken arama yanltcdr. zellikle belli
grlere balanarak olaylarn akn snrlandrmak,
tarihe gnl uyarnca bir ak bulmaya, yn vermeye a
lmak sylencelerin yapsna bile aykrdr. Bilimin ger
eini gremeyen, olaylara geleneklerin, alkanlklarn,
deiik etkilerle alanm dncelerin gzlyle ba
kan kimselerin sylence konusunda da verimsiz olacak
lar bellidir. Anadolu gibi, tarihi boyunca, karp
kaynamadan baka etkili olay grmemi bir lkede sy
lence varlklarn tek kaynaktan tremi gsterme a
balar dank balarn oyalayc, belli bir srede kandrc
giriimleridir. Bu giriimler, Anadolu insannn yarat
c gcne baka kaynAklar arama tutkusundan, gerek
leri doduklar yerde deil de 'domalar zlenen, istenen
yerde arama arpklndan geliyor.
nsan, ister Anadolu' da, ister baka bir lkede yaa
sn sylencelerle yaamn sslemeyi,duyduudoast
yklere kendiliinden yenilerini katmay seven, zle
yen bir varlktr. Onu bu doast olaylar yaratmaya
iten balca neden de budur. nsan kendini amak iste
yen, olduundan daha byk, daha yce grnmeyi di
leyen, bu dilei kimi yerde tutkuya dntren bilinli
bir varlktr.Onun bu zellii sanatn, bilimin domasn
salayan biricik kaynaktr denebilir. nsan ne denli ken
dini amak, zledii byklkte grmek isterse ortaya
koyduu dnce rnleri, inan varlklar da o oranda
bir nitelik tar. Bunun en ak rneini sylence var
lklarnda grrz. Sylencenin temel eleri olan tan
rlar, tanralar insan dncesinden fkrrken, gene

317

insann zledii, biimlerle varlk kazanrlar. Tanrsn,

tanrasn yaratan insan, onda en nce, kendi zlemle
rini dile getirir, aa vurur. Bu yzden tanrlar, tanra
lar insanlarn zlemleri, tutkular orannda byklk,
ycelik kazanabilirler. Kendini sevmeyen, sevemeyen in
san tanrsn da, tanrasn da sevmez, sevemez. Btn
kutsal varlklara duyulan saygnn, sevginin yolu insa
nn kendi benliinden, kendi zne kar duyduu zlem
den geer. Sevmeyen, kendi benliine kar iten bir
eilim gstermeyen insann inanlarna, kutsal varlk
lara ynelmesi, kendini adamas olacak i deildir. Ken
dini tanrya adadn syleyen insann gnlnde kendi
"ben "ine duyduu ar ball yatmaktadr. Kendini
kendine atlayamayan bir insann tanrya, tanraya ada-
mas olana yoktur. nsann delisinde bile kendi benli
ine kar .yce bir usluluk sakldr. Yeryznde
kendisinin deli olduunu syleyen bir deli bulmak pek
kolay deildir. Btn deliler uslularn karsnda daha
uslu olduklarn sanrlar. Btn insanlar uslu oldukla
rn sylemede birbirleriyle yartklarn bilemezler. Us
lunun deli olmadn sylemesi neyse delinin uslu
olduunu sylemesi de odur. Bu olayda grlen tek ger
ek insann, hangi duygu ortamnda olursa olsun, kendi
benliine duyduu ar gvendir ballktr.
Anadolu insannn varlk ortamnda sylencenin kap
lad yerle yaratc gcnn yanyanal sanldndan
da nemlidir. Anadolu sylenceleri, Anadolu insannn
hangi varlk alanlarna eilim duyduunu, hangi varlk
ortamnda baarl olduunu gsterme bakmndan il
gintir. Anadolu insan kendisini grd, grmek iste
dii gibi tanrlarna, tanralarna biim veriyor, zledii
durumu sanat rnne dntryor. Bir Hitit tanrsnn,
birUrartu tanrsnn, Luvi, Hurri tanrsnn varlnda di
le gelen zellikler Anadolu insannn ievreninde yeeren
zlemlerin da vuruundan bakas deildir. Bunu
ortaan Anadolusurda da grmekteyiz yeterince. Ozan
larn iledii konular, yaratt gzeller, sevgililer birer
318

zlem varl olmaktan teye geemez. Onlar da birer sy

lence varln ilemiler, ancak ilenen varln biimi,
giysisi, zellikleri ortaan nitelikleriyle donanm, do
natlm. Eskia sylenceleri ortaan beencine, inan
cna gre biimlenmi.
Anadolu dalar, ovalar, yaylmlar, akarsular, oy
lumlar nedeniyle ok deiik bir yapdadr. Bir yreden
yakn bir yreye geince yaama ortammn , doal orta
mn deitii sezilir.Scaklk,soukluk, geceyle gndz
arasndaki s ayrm, bitki rts, toplum yaay, ge
lenekler, grenekler, alkanlklar deiir. insan kendi
ni, aralklarla, bambaka bir lkede geziye km sanr.
Bu doal deiiklii mitologi varlklarnda da grrz.
Gne tanrasnn Anadolu'nun dou kesimi ile bat ke
simi gibi iki blgesinde grd sayg, sevgi bir deil
dir, nitelik bakmndan. Douya gittike tanrann
yksek dalarn durumuna uygun zelliklere brnd
, batya geldike dz ovalarda, geni oylumlarda ge
zip tozmaya elverili bir biim ald grlr. Bu
olaylarn kaynanda, Anadolu'nun ayn ayr blgelerin
de yaam insanlarn yaam sresinde edindikleri zel
likler, nitelikler sakldr. nsan tanrsn , tanrasn
kendi niteliine gre yaratr, biimlendirir. Bu durum
yalnz Anadolu'da geerlideildir,btn insan topluluk
larnda egemendir. Anadolu'nun ikinci dnem sylence
leri diyebi leceimiz Yunan-Roma sylencelerini
oluturan varlklar incelediimizde niteliklerinin, zel
liklerinin biraz deiik olduunu, daha ok deniz lke
lerinin etkisini, boyasn tadn anlarz. zellikle
yontularda grlen durum budur. Ancak bu deime sy
lencenin baka bir yerden kaynakland, Yunan-Roma
sylenceleri diye adlandrlan uygarlk rnnn Ana
dolu'yla ilgisiolmad anlamna gelmez. Anadolu sylen
celerinin bir uzantsdrYunan-Roma sylenceleri. Bunu
Yunan-Roma sylencelerinde geen tanr, tanra, yer ad
larnn ounun Grek-Latin dilleriyle deil, Anadolu dil
leriyle alanabildiinden anlamak kolaydr.

3 19.

Anadolu sylenecelenin oluumunda iki byk d

dem vardr. B iri en eski alardan Hitit devletinin so
nuna, ondan sonra kurulan Anadolu devletlerinin
dalna dein gelen uzun dnem, ikincisi Yunan
Fenike-Roma dncesiyle yourulan ksa dnem. kin
ci dnem birincisinin daha deiik biimler, nitelikler
gsteren bir uzantsdr. Bu dnemde oluan sylence
varlklarnn ounu Yunan-Latin dillerinde yazlm ya
ptlardan, belgelerden, gene o uluslarn etkisinde ka
lan sanatlarn rnlerinden tanmaktayz. Bu olayda
sanatnn grd eitim, yetitii dnce ortam, ko
nutuu dil, baland inan yaptn etkiler, biimlen
dirir. Bugn Avrupa'nn"Yunan Motologisi" dedii
dnce rnnn Anadolu kaynakl olduu, Anadolu
ilkandan beslendii, adlarn deimesinin kayna or
tadan kaldrayamaca, boyann z deitiremeyecei
biliniyor. Bu konuyu "Anadolu Uygarl" ile "Tanr Ya
ratan Toprak Anadolu" adl almalarmzda uzun boy
lu ele aldmzdan burada yinelemek istemiyoruz.
*

Anadolu sylencelerini btnleyen inan varlklar

deiik topluluklar oluturur.Bunlarn zellikleri, nite
likleri birbirine benzer de benzemez de. Yrelerin duru
mu, birbirinden ayr yaayan insan topluluklarnn
zellikleri, yaama biimleri sylence va'.rlkla:rnn tr
lenmesine olanak salamtr demitik. mdi konuya ba
ka bir yanndan bakalm: Anadolu sylencelerini
oluturan eler arasnda insan-hayvan-bitki lsnn
btnl salayc zellii baka bir deer tar. Bu
lnn karlkl ilikiler szkonusu olunca daha baka
blmlere, yan kesimlere aynld grlr. Bundan bitki
hayvan ilikisi, bitki-bitki ilikisi, hayvan-hayvan ili
kisi gibi yan balantlar doar.
A- Bitki-hayvan ilikisinde balca etken bitkinin be
sin olma zellii yznden salad gtr. Hayvan han
gi bitki rtsnde yaarsa beslendii, en ok arad

320

bitkiler
de o ortamda bulduklardr. Szgelii ar ba
lz bol olan iekleri sever, ar aulu, yakc, dok:nun
ca ykm getirci ieklere yaklamaz.Tavan ok dikenli
bitkileri yeez. Geyikler genellikle evcil hayvanlarn ye
dii bitkileri yer. Ay bol yemili aalar sever. Eek
eekdikeni denen dikenli-iekli bitkiyi ok sever. teki
hayvanlar iin de durum byledir aa yukar. Bitki ile
hayvan arasnda yaknl kuran doal ortamn etkisi,
eskia insann dncesinde gizli bir g, tanrsal bir
etken olarak biimlenir Bylece doann yaratt d
zen doast bir varln elindenltm sanlr,saylr.
Geyiklerin yaadklar ortamda, doal olarak, bulunan
otlar, geyiklerin doal besini olduundan sevilir, aranr.
Olayn nedenini, beslenme sorununu, doal ortam konu
yorar,
sunu bilemeyen insan bunu bir
gizlilie
bylece "geyikotu " denen bitkiyle geyik arasnda gizemli
bir ba kurulur. Aynn yaad yerde, ortamda bulun
mas nedeniyle aynn beslenme arac olan bir bitki ay
nn ou sevdii, arad sans sonucu "ayyemii",
"ay zm " oluverir. Kularn, ince taneli olmas nede
niyle koyalca yedikleri zme "kuzm " denmesi do
al bir beslenme olay iken deiik bir yorumla kutsallk
girdi iin iine. Bu konuyla ilgili rnekleri alabildiine
oaltabiliriz, sonu olay anlama bakmndan pek dei
mez.

B- Bitkileri kendi aralarnda oluan doal ilikilerin

de sylencede deiik bir anlam kazand, yoruma u
rad biliniyor. Sarmak denen bitki yetitii toprak ge
rei yanndaki dalsz aaca sarlr, yosunlar ya kayalarda
ya aalarda olur. kisinde de nemli olan yosunun ge
reksedii sudur. Aa mantarlarnda da bu doal durum
egemendir. Kimi bitkilerin, ieklerin kendi yaama ko
ullarna uygun koullar altnda bulunan bitkiler, otlar
arasnda yetimesi doa gereidir. Bundan da egemen
olan hayvan-bitki ilikisinde beslenme kuraldr. Oysa
halk iin iinde bir gizliliin bulunduu inancndadr.

F/21

321

Sarmak uzun boylu aaca, yosun trtkl taa, mantar

"
slak gvdeli aaca "vurgun mu, "gnl vermi"mi.
Gelincik kendi boyunda olan otlar arasnda kar gzel
yzn gstermek, eski bir gnl yksn dile getir
mek istermi. Btn bunlar doa koullarnn bilineme
yiinden kaynaklanr.
C- Hayvanlll hayvanla olan ilikisinde de egemen
olan doa yasalar sonradan inan yklerine dnver
di.Bunu hayvanlarn srtlarnda bulunan asalaklardan
balayp eit yaama koullarn gerektiren doal orta
ma dein uzatabiliriz. Akreple ylann genellikle scak
yerlerde, talar akllar arasnda yaamalar belli, gizem
li yaknla yorulur. Kedi ile tavuun birbirine dokun
mamas, atla eein birbirinden ekinmemesi, trl
kularn (bykl kkl) bir ortamda yaamas birer
sylence olayna evriliverdi eskia insannn dnce
evreninde. Yrtc kularn, yrtc memelilerin, kimi s
rngenlerin doa yasas gerei eit ortamda bulunma
lar tanrlarla, tanralarla balantl klnd. Bylece
kimi hayvanlar kimi tanrlarn, tanralarn yannda ye
rald. te yandan yaama ortamnn yaratt ayrlk, ay
krlk da "dmanlk " olayna, "ktlk " kavramna
baland. Szgelii arslanla geyii ancak tanr, tanra
yanyana getirebilir. Kartalla gvercinin, serenin, kek
liin yanyana gelmesinde tanrsal etkinin dnda bir g
aramaz. Oysa bu yaklamalar, yanyanalklar yalnz sy
lencededir, doal ortamada deil. Hangi gl yasa do
al ortamda kaplanla dakeisini yanyana getirebilir?
Hangi tanrsal yasa kartalla keklii bir krda kardee
dolatrabilir?
*

Anadolu sylencelerinde insan-bitki-hayvan ilikile

rinin olumasnda baka bir etken de doal ortamdr. Sz
gelii geyik hangi yrede yayorsa o yrenin
insanlarnca biliniyor demektir. Tanr ile geyik arasn
da, dolaysyla insanla geyik arasnda, kurulan iliki o
yaama ortamnda daha hzl geliiyor, yaylyor, kut322

salayor, sonra komu yrelere, yakn blgelere gei

yor. Szgelii alabildiine geni, sulak, bitki rts
bakmndan verimli ovalarda "yedi bal ylan" dedik
leri korkun yarat bulamayz. O tr ovalarda tanr
sal iekler, bitkiler, ekinler yetiir, barnr. Byk,
azgn rmaklarn, karanlk gllerin, byk kaynar sula
rn bulunduklar yrelerde devler, yedibah ylanlar, ej
derler gibi korkun, rkn yaratklar treyiverir. te
yandan kolay kolay varlamayan dalarda, da doruk
larnda tanrsal kartallar egemenlik kurar, balta girme
mi ormanlarn dalan devirecek gte koruyucu
yaratklar vardr.
Doal ortam sylencenin domasnda olduu gibi ge
limesinde, yaylmasnda da en etkili kaynaktr. Olaya
bu adan baklnca Anadolu'nun verimli blgelerinde
bolluk tanrlarnn, tanralarnn, yaama koullarnn
acmasz olduu yrelerinde de krp dkc inanvarlk
lafnn ounlukta bulunduu grlr. Bu olayla, da
ha nce deinilen, Anadolu'nun dousundan batsna
doru gidildike tanrlarda, tanralarda insanlarn ni
teliklerini andrr niteliklerin grl olay arasnda bir
yaknlk vardr. Doal ortam insann dnme yetene
ini biimlendirdii gibi, yaratt kutsal varlklara ver
dii niteliklerle, o ortamda yaamayan, o ortamn, yalnz,
yaratt inan varlklarn sonradan renen insanlar
da etkiliyor. Bu dolayl etkileme sonucu yeni bir inan
varl ortaya kyor. Bu yeni inan varlnn biimle
niinde doal ortamn deil de, inan yoluyla, bilgi edin
me yoluyla gelen dnce rnlerinin etkisi nemlidir.
nsan topluluu, kendisine aktarlan inanlarn etkisinde
kalarak, yaad doal ortama yabanc bir varlk yara
tyor. Yaam boyunca arslan, kaplan grmemi bir oza
nn, bir ykcnn, rendiklerine dayanarak bu iki
yaratkla ilgili kouk, yk dzenlemesi gibi. Szgelii
"Anka " denen kuu gren olmamtr, Kafkas dalar
nn tesinde, bilinmeyen bir yerde yaad sylenir. Oy
sa kimi ozanlar, yazarlar, ykcler onu grm, onunla

323

konumu gibi olaylar anlatrlar bkp usanmadan. Ko

nunun daha kolay anlalmas dncesiyle, burada, ba
ka bir uygarlk rnnden yararlanalm. Olay,
"Sylence yaratma" konusunda ozanlarn, yazarlarn bir
birleriyle yarrcasna verdikleri d rnlerinde rnek
ler getirerek aklamaya alalm.

Benm sevdgmi grse gznz

Bana olmazd ta 'n ile szn z
Szi halka olur sihr ile efsun
Yzi eyler n ice LeyJa 'yi Mecn un ( 1 )
Bu dizeleri dzenleyen ozan, Talcal Yahya Bey (l.
1582), Tevrat'tan Kur'an'a geen eski bir yky, Msr
Firavunlarndan birinin ei ya da kz Zeliha (Zleyha)
ile Yusuf (brani Peygamberi Yakub'un olu, peygam
ber) arasnda getii sylenen bir olay ele almtr. Ze
liha sevdii Yusuf dolaysyla Msr kadnlarnca knanr,
yerilir. Bunun zerine kadnlara gizlice Yusufu gste
rir. Zeliha bunu, kadnlarn ellerine birer elma ile soy
malarna yarayacak bak vererek yaptrr. Yusufu
gizlice gren kadnlar arr, elma yerine ellerini keser
ler, kimi de ldrr. Sonra, Yusufu sevdi diye kendisine
yermelerinin, knamalarn gereksizliini anlatr. Trk
ozan bu olay ilerken btn koullarn, tarih ilkeleri
nin dna kyor, sre denen kavram tanmyor. Olay
aratrma gerei bile duymuyor.
mdi, bu konuyu biraz deerek, irdeleyerek, bilimin
nda bile insann doast olay yaratmaktan kendi
ni alkoyamayacan grelim: Yusuf-Zeliha. olay Tev
rat'ta geer dedik. Tevrat tanrnn peygamber Musa 'ya
indirdii sylenen kutsal kitaptr. Musa tarih kaynak
larnn bildirdiine gre, ..XIII.yy. ortalarnda yaa
mtr. brani dininin (Museviliin) kurucusu olan Musa
ile Ya.kub arasnda, eskiye doru gidilirse, yzlerce yl
1- Yahya Bey, Yusufve Zeliha, Dr. Mehmet avuolu, 1979,
138.

324

s.

vardr. Yusuf-Zeliha olay Musa 'dan ok mu ok ncedir.

Tevrat'n yazya geirilii aamaldr, birka kez yine
lenmitir. Son biimiyle bile gnmzden 2600 yl nce
lerine gider, daha da uzaklar. Neyse biz Trk ozannn
Kur'an'dan esinlenerek yazd ykye dnelim.
*

Yzi eyler nice Leyla 'y Mecn un

dizesinde geen Leyla, Mecnun adlar eski bir Arap y

ksnden alnmtr. Bu yk de Yusuf-Zeliha olayndan,
.yksnden binlerce yl sonradr. Msr'da getii syle
nen yknn doduu ada Arap yksnn ad yle
dursun yazya geirilmesi, Msr saraylarna girmesi bi
le olanakddr. Zeliha eski Msr dili olan Kopt diliyle,
Yusuf brani diliyle konuur, syleirdi. Arap yksy
se (Leyla ile Mecn un) arapadr. Onu ne Yusuf bilebilir
de ne Zeliha. stelik, o ada Msr'da byle biryk de
yoktu. Arap yks, Msr yksnden en az bin yl
(1000) sonradr, gerekten varsa. Oysa Trk ozan birden
zamann dna kyor, bin yl nce gelen bir kimseye
bin yl sonra doduu sanlan bir yky syletebiliyor.
Ozan bunu yapmakta bamszdr, gnlnn, duygula
rnn akna kaplmtr. Onu sulamak, yermek dpe
dz saygszlktr. Ancak, bir aratrcya k tutacak
olan yan, burada ilenen yknn zamand ka
l olaydr. Bu tutum btn slam dou yaznna egemen
dir. Anlatlan konuyu ileyen btn ozanlar zamand
kalmakta, bilim verilerine arka dnmekte elbir etmi
ler gibidir. Bunda ozanlarn suu, yazarlarn eksiklii
szkonusu edilemez. Btn etkilerin kayna gelenekler,
grenekler, inanlardr. zellikle katlaan, younlaan,
genel geerlik kazanp deimeyen inanlar toplumu s
renin dna iter, zamansz yaamaya altrr. Byle bir
yaama trnn geerlik kazand lkede sylence var
lklarnn domas, oalmas, yaylmas yolunda gere
ken btn olanaklar vardr.

325

Anadolu insan, yukarda verilen rnekten de anla

laca gibi, ann en yeterli renimini grse bile inan
larnn etkisiyle doadna kmay, olaylar gnlnde
yaatt niteliklerle grp gstermeyi se".er. Bu onun
dnce evreninde bir varolu biimidir, bir ss, bir ge
li geici istek deildir. Bu alkanlk belli alarla ilgi
li, belli dnemlerin tekelinde saylmamal. Anadolu
insan en eskiandangnmze dein bu tutumunu de
itirmemitir. Olaylar, gelenekler, grenekler akp gi
diyor. Deien yalnz dillerdir. Dillerin bakal, Hitite,
Asurca, Greke, Akada, L ige, Lide, Frige oluu y
znden olaylar, ykler de ayr kaynakl, ayr nitelikle
sanlmaktadr. Homeros destanlarnda ilenen olaylarn
Anadolu'da gemesine karlk, onlardayeralan kiilerin
adlarnn ounlukla Yunanca sayl tarih gereine
ters dmektedir. Toprak Anadolu, savunulan yer Ana
dolu'da,savunanlar Anadolu lu,savunan insanlarn dev
letleri bamsz, dilleri ayr, buna karlk adlar
yunanca, yarattklar destan Yunan kkenli olur mu?
olabilir mi? Anadolu'nun destann yazmak konusunda
yunanistandan gelecek bir ozan beklemenin gerei ne?
Anadolu'yu komu lkelerde grp gstermeye alm
kimselerin belleinde bu sorularn karl yoktur, ol
mamas da doaldr. Bindii araba kiminse onun dd
n ttrme gelenei bilim alannda uzun sre
egemenliini korumutur.
Sylence varlklarnn deimesinde nemli etkenler
den biri de toplumlarn tutumlardr. Kimi toplumlar da
ha nce yaratlm inan varlklarn yenilerini
katamayp, bulduklarnn boyasn deitirme kolay
na kaarlar. Eski bir yaratma, geleneklerin, alkan
lklarn szgecinden szl gelirken, toplumlarn
eleinden de geer, deirmene urar, yeniden tlr,
yeniden yourulur, baka bir mayaya konur. Bu olay bir
konu aktarmas olmaktan teye geemez. Yeni sanlan
yklerin, sylencelerin, doast inan varlklarnn
trlenmesinde onu aktarmas balca etkendir. Yarat
1an yeniden yaratmak anlamna da alnan konu aktar-

326

mas Anadolu tarihinde binlerce yldr sregelen bir

olaydr. Anadolu sylencelerinin, kimilerince Yunan
Roma rn saylmas bu aktarmalar, yeniden yourma
lar yzndendir. nan alannda, bir brani yalvac olan
Yasef'in Arabistanda Yusuf adyla dolamas neyse, Ana
dolu sylencelerinde bolluk kayna Kubaba 'nn ssle
nip pslenerek Bat lkelerinde Kybele geziliiyle
(pasaportuyla) dolamas da odur. Ana Tanra alar bo
yunca adn deitirmi, deiik ykler.in konusu olmu
tur. Nitekim slam dininin kble dedii, Romann
sibyulla, Greklerin sibvlla dedikleridir. Trkeye yakn
dnemlerde giren Sibel adnn kkeninde de Ana Tanr
a Kubaba sylencesi uyumaktadr. Bu olaylarn ne sa
ys bilinebilir ne de trleri bugnk renme
olanaklarmza gre. Yaplacak i, Anadolu topran ka
r kar dolamak, topluluklarn geleneklerini, grenek
lerini, inanlarn, yaama biimlerini, btn bu
varlklarn kkenlerini yerinde grerek, yaayarak ara
trmak, renmek, sonra karlatrmal almalara gi
rimektir. Gnmzde Urfa ili dolaylarnda, balklarna
dokunulmayan, kutsal saylan bir gl vardr. Bunun ad
na Anzelha denir ki, Zeliha emesi anlamna gelen arap
a ayn 'el-Zeliha 'dan bozmadr. Daha nce Zeliha-Yusuf
yksne deindik. Onlarn balkla, glle pek ilgisi yok
tur. Oysa Mezopotamya Anadolu inanlarnda, brani di
ninde baln kutsall Yunus peygamberle olan ilikisi
yznden, yaygndr. Bu olay bizi birdenbire gnmz
den, en az, 3500 yl ncesine gtrr. Demek olayn ar
kasnda ok eski bir inan gelenei, bir mitos
yatmaktadr. Burada da konu aktarmas szkonusudur.
Gerekten de Anadolu sylencelerinde, zellikle belli bir
halk kesiminde, balkla ilgili ykler nemli bir yer tut
maktadr. Alabalk denen, akarsularda, genellikle kay
nalara yakn yerlerde yaayan baln ayn bir kutsall,
kimi sayrlklarn giderilmesinde uurlu sayl yaygn
dr. Bu konuyu da "Anadolu nanlar " adl almada,
rnekler vererek, aratrdk.
*

327

Anadolu insann tanynca, onun yaama ortamn

oluturan eleri kavramak daha kolay olur. Anadolu in
san, benimsediine, inandna ak, kukulandna, e
kindiine kapaldr. Bir inan varlndan yola karken,
Anadolu insannn dnce evreninde, gnlnde neyin
yatt nceden bilinirse, gemie giden dzeyde kolay
lkla yrnr, ilerlenir. Szgelii ereltiotu'nu ocan k
ysna serer, yatak gibi yar dzenler, zerine bir rt
ekip uzanr, uyur. Bunda en kk bir kukusu olmaz.
Oysa erelti otunu yiyen inein, buzann aulanp le- .
ceine inanr.Gerekten bu otu yiyen hayvann az k
prr, gzleri kzarr. Demek bu otun yeili auludur,
yenmez. Ancak btn kt bceklere, ylana kar da ko
ruyucudur. Ereltiotunun arasna ylan, akrep girmez
pek. Bu bakmdan halk, kimi yerde, ereltiotunun ko
runmak iinuuruna,yemek konusunda da ktlne
inanr. Bu ot da cinlerinin, orman perilerinin otuymu.
Bu cinler, periler de ieklerini, sevdikleri bitkileri yi
yen hayvanlar sevmezmi. te ereltiotunun ausu bun
dan dolayym. Otlarla, zellikle kr otlaryla, ilgili bir
mitologi almasnn ilgin sonular verecei kansnda
yz. B itki rtsnn sylenceyle olan ilgisine daha nce
biraz deinilmiti. Bunun yeterli olmad bellidir, an
cak konuyu btn ayrntlaryla inceleyebilecek durum
da da deiliz. E limizde ne yeterli belge, ne de bu konuda
klavuz olabilecek bir alma vardr. Anadolu aratr
cy, gerek aydn bekleyen bir uygarlk gms olarak
duruyor karmzda. Bugne dein, Anadolu'nun eski
a konusuda doyurucu bir almay ieren yayn ol
mad. Oysa, yy.lardr Anadolu'da gezginler, bilginler,
servenciler, isiz gsz kalanyerler (mirasyediler) do
lap durmutur. Bunlar arasnda kapkalar, grge
iler, durakalanlar, vurupalanlar sayszdr lkenin
yzeyine oranla. Anadolu denince, yakn dnemlere de
in, Bat uluslarnn anlad birka ili teye gemezdi.
Douyu grmek isteyen batl aydnn rnek ili stanbul
du. Daha sonra Irak-Suriye, daha tede tan, Hindistan,

328

en tede in vard. Oysa stanbul Anadolu uygarlna,

sylencelerine gre Dou deildir, Anadolu'nun akt,
aktld bir k yeridir. XIX. yy. Avrupasnn Dou'
ya ilgi duyan aydnlar stanbul kahvelerini, ielgeleri
ni (meyhanelerini), oyunaklarn (oyun yerlerini)
Anadolu sanrlard. Nerval, Ga utier, P. Loti gibi son a
yelseverleri (havaileri)XIX. yy. ile XX. yy. dolaylarnda
Anadolu sznde stanbul'u anlamlard. Charles Texi
er in daha kts Schliemann 'n tutkular (birin,cisinin
ktl bilgisizliinden, ikincisinin kalanyerliinden
gelir) Anadolu'yu stanbul-Ege dolaylarna balad.
XIX. yy.da Avrupa douseverleri arasnda Anadolu'
ya kar bir ilgi saldrs yar balad. Anadolu uygar
lnn kkenlerini aratran, geen yy.larda Avrupa
aydnlarnn tutumlarn sevemezler, ancak onlarn ya
rarl yanlarnn bulunduu, eskia uygarlklarna ilgi
duyanlara k tuttuklar, bylece Anadolu topraklarnn
youn bir alma alan olduu da yadsnamaz.
XIX. yy. dolaylarnda, Avrupa bilginlerince, Anado
lu'da srdrlen almalar, Anadolu eskiann zgn
ln deil de Yunan-Latin uygarlnn etki alanln
ortaya karmaya, ar bir Yunan-Roma sevgisinin, tut
kunluunun yerindeliini gstermeye, ynelikti. Avru
pa, geen yy.da Anadolu kavramndan bir Yunan-Latin
uzants anlamn karyordu. Anadolu mitologisinin ay
dnla kmas bakmndan bu tutumlarn da yarar g
rlmtr. zellikle tan olduumuz Haclar kazs
olay ile Bat bilginlerinden bir blmnn Anadolu'ya
duyduklar ilgi akla kavumutur. Gnmzden ner
deyse onbin yl denecek nicelikte eskiye giden bir uygar
ln toprak altndan kan rnlerini, ynetimin
dzensizliinden yararlanarak, lkemizin dna karan
larn Anadolu'nun gemiini renmemize yarayan
emeklerine saygmz ok akgzllklerine de diyecei
miz yok.
Yukarda geen yaknmal, kmal szlerin gerei
var m yok mu denebilir. Olaya uygarlk asndan ba'

329

knca, insan tutkularnn hangi yollarla birer sylence

varlna dnt daha kolay anlalr. Anadolu sy
lencelerinin " Yunan-Roma " ad verilen son blmne bir
baklsn. Orada Yunan dnce rn olduu ileri s
rlen (gerekte ok yanl, gerekd bir gr) batan
r Zeus ile ikinci, nc aamadaki yardmclarna dein
btn tanrlarn, taralarn baka, vurup gtrc
olduklar grlr. Tanrlar birbirlerinin kadnlarn, sev
gililerini, oynalarn krrlar, tanralar birbirlerinin
kocalarn, sevgilileri kandrrlar, ikiyzlln, arabo
zuculuun btn trlerini ortaya dkerler. Oysa eskia
(Hititncesi, Hitit dnemi), Anadolu sylencelerinde byle
bir aktre (ahlak) anlay yoktur. Biri eskian, biri ilk
an rn saylan, nceki yerli, sonraki yabanclarla
alverili olan iki sylence karlatrlnca sorun daha
kolay zlr. Anadolu, Bat uluslaryla (Ege adalar ara
clyla) ilikileri . sklatrnca mitologisinde de birtakm
deimeler, elikiler, eskiyle yeni arasnda tutarsz
lklar, uyumsuzluklar balamtr. Anadolu sylencele
rinin son dnemi, u "Yunan-Lati a" gerekte bir
sslenip pslenerek olduundan baka trl grnme,
Anadolu'da ok geen bir szle dzgn a (makyaj d
nemi) olmutur. Gzel olmayanlar gzel, yal kadnla
r gen gsterme dncesiyle yaplan sslemeleri
dzgn denir, bat dillerinde bunun karl maquilla
ge (makyaj) olarak geer. Bu dnemde Anadolu sylen
celeri alann Batya doru genilettike dzgni de
oaltr, Anadolu dalarn yiitlii Ege adalarnn oy
naklna dnr. Bunun kanlmaz bir uygarlk soru
nu olduu tartma gtrmez. Ancak neyin zgi, neyin
zenti ya da ncekinin bir uzants olduunu aka sy
lemek gerei de vardr. Deimek, ncekinin sonrakini
beslemesi, gelitirmesi uygarln znde, yapsnda var
dr.
Uygarlklar gelitike mitologi varlklarnda bir de
ime, an sanat anlayna gre biimlenme grlr.
Bu olayda konunun deimesi pek seyrektir. Sylence

330

varlklar yeniden ilenir, evrenin zellikleriyle dona

tlr. Anadolu' da bu tr donatmalar alar boyunca s
rp gitmitir. Bunun nedeni de Anadolu'da, gerek komu
olarak, gerek birbirinin yerine geerek, pek ok devle
tin kurulduudur. Orta Anadolu'da yaayan hititlerin do
usunda Urartular, gneyinde Hrriler, Luviler,
kuzeyinde K agalar bg. daha nice topluluklar vard irili
ufakl. tey yandan Lidya, Likya, Frigya, Karia bg. Hi
titlerden sonra kurulmu, ncegelmi,komu olmu nice
devletler szkonusudur. Btn bunlar Anadolu topra
zerinde varln srdrm insan topluluklardr. Lik
ya, Lidya topraklarnda gnmzden be bin yl nce yer
lemelerin varl kazlardan kan buluntulardan
anlalmaktadr. Lidya, Likya devletlerinin bu toprak
lar zerinde kurulmas olay, bo topaklar birdenbire in
sanlarla doldurduklar, boluu dolulua evirdikleri
anlamna gelmez. Uzun sren gler ne denli kalabalk
da olsa karsnda bir. insan topluluu buluyordu. Bura
da Anadolu'da kurulmu ilka devletlerinin kurulu yl
larna gre tarihlerini anlatmaya almyoruz, belli bir
kurulu sras da izlemiyoruz. Sylenceyi ilgilendiren
olaylarn douunda insan topluluklarnn birbirlerini et
kilemeleri, sylence varlklarn kendi inanlarna, do
al ortamlarna gre b iimlendirip yourmalar
szkonusudur. Hititlerden kalan yazl belgelerde Ana
dolu sylencelerinin btn varlklarn bulma olana
yoktur. Tanr, tanra adlar sayldr. Bu, Hititler an
da ortaya konan btn yazl yaptlarn gnmze ka
lamayndan dolmaydr. Durum Urartu, Hurri , Luvi
gibi topluluklar iin de yledir, Likya, Frigya, Lidya iin
de. Oysa, yontu kalntlar, kabartma kalntlar ad ge
en topluluklarn sylenceleriyle ilgili varsaymlar ya
plmasna, kimi sylence varlklarnn yorumlanmasna,
ortaya karlmasna yardmc olmakta, kimi yerde de
elvermektedir. Yer adlar, sylenceye giren adlar (tanr,
tanra) zerinde karlatrmal incelemelere giriildi
inde Hititncesinden beri belli inan varlklarnn ya331

atldn, srdrldn, yalnz adlarn biraz

deitirildiini reniyoruz. Tanrlarn, tanralarn
grevleri, eylemleri, zellikleri demimiyor, Szgelii
Hititlerin bolluk tanrs, yazba (bahar). tanrs Telepi
nu Suriye'den adn deitire deitere Anadolu'ya ge
len Adonis'ten ayr bir i grmyor. Adonis ise Attis,
Agdistis bg. yklerle deie deie varln srdrr.
Ana-Tanra Kybele ile ilikili olaylara konu olur. Bun
lar daha nceki alarda Ana Tanra Kubaba ile Tele
pinu arasndaki olaylardan kaynaklanmtr. alar
akp giderken eskilerle yenilerin kaynamasna olanak
salayacak birikimleri de yaratyor, yeni eski an
inanlarna gre biimleniyor. Bylece bir tanra gre
vi deimeden, baka baka klklarla ortaya kyor.
Anadolu'nun bat yrelerinde gelime olana bulan
Yunan-Latin ilka uygarl eski birikimleri yeni bir
inanla yourarak kendi adyla anlan rnleri ortaya
koydu. Bundan yz elli yl nce bu rnler bsbtn ye
ni, evren uygarln aydnlatabilecek tek kaynak sanl
d, yceltildi, ululand. Daha sonralar bu rnlerin birer
sylence varl olarak Anadolu'da ok eskiden beri bu
lunduu anlald. Bu pek kolay olmad besbelli. nce
Mezepotamya uluslarnn yarattklar sylenceleri, on
larn arkasndan Anadolu insannn elinden kan sy
lence rnlerini renmek gerekti. Yaplan ksa sreli
karlatrmalar ilka Anadolu uygarlnn, komu uy
garlklarn (bat Anadolu 'da) eskia Anadolu uygarl
nn bir uzants, bir ucu olduunu ortaya koydu.
Sylence rnlerinin yaylmasnda, gelimesinde ba
ka bir etken de evlerin kuruluudur Anadoht'da. Hitit
lerden ok nce yapld kazlardan kan duvar
temellerinden. odal blmelerden anlalan Anadolu ev
lerinin kutsal birer nitelik tad, iinde oturanlarca
bir "aile tapna" durumunda olduu iinde bulunan
kaplardan anlalmaktadr. Bu kaplarn ou din tren
lerinde kullanlan zel sa kaplar, adak aralar ile ben
zeri kutsal varlklardr. Bunlar arasnda iki kz bal

332

kutsal ineler, yzkler ilgintir. Evlerin girilerinde ko

ruyucu tanrlarn, tanralarn kk boyutlu kabartma
lar, yontucuklar bekilik eder gibidir. Bu inan Anadolu
sylencelerine Hititlerle girmemitir besbelli. ok daha
eski bir gelenei vardr. Boazky' de yaplan kazlar so
nucu elde edilen buluntular Hititlerin bu ili kurularn
da ya da bakent yaplarnda olduka ileri bir ta
iiliini, duvar rme iini bildiklerini gsteriyor. zel
likle Kzlarkaya-Deresi, Yerkap, Bykkale adlar ve
rilen yerlerdeki buluntular yalnz ev yapm iilii
bakm:>:dan deil, sylence ynnden de nemlidir. Ana
dolu'ya i.. 2000 yllarnda geldikleri sylenen Hititle
rin byle bir baar olanan yanlarnda tadklar,
sylence rnleri yaratmada kendilerinden nceki yer
lilerden nemli beceriler edinmedikleri sylenemez. Ya
zlkaya'da bulunan byk kral kabartmas ok ileri bir
sylence varln gsterdii gibi, bu alanda uzun sre
lerin gelitirebilecei bir yontu beceresinin rneini de
vermektedir (2).
Ev kalntlarndan, zellikle K:ral kaps denen b
yk girite bulunan kabartmalardan anlaldna gre
oktanrc dnem yaamn btn kesimlerini inanlarla
doldurmutur. Kraln konandan damgasna dein in
san elinde kma ne varsa sylence rnleriyle sslen
mi, donatlmtr. Bunu baka yurttalarn evlerinde de
grmekteyiz (kalntlarda). Eskiada krallarn tanrsal
zellikleri, gleri vard. Bunun tanrlarla krallar kar
karya getirip konuturan kaya kabartmalarndan anlyo
ruz. Ancak teki yurttalarn da, inan olarak, byle bir
varl benimsemeleri toplum asndan gereklidir, ka
nlmazdr. Bu olay bize, eskiada sylence dediimiz
varlk alanna giren inan rnlerinin toplumun yne
tici dncesini oluturduunu, gnlk yaamla inan
varhklarnn(sylence rnlerinin) karp kaynatn
gsteriyor.
2- Boazky kazlaryla ilgili yaptlar arasnda, epey eski olma
sna karlk en nemli kaynaklardan biri; Die Ruinen von Bo
azky, Kurt B ittel, 1937.

333

Sylence rnleri arasnda, yontularn, kabartmala

rn, ss taklarnn, ev gerelerinin, damgalarn daha ni
ce varlklarn yannda dzyazl, kouklu yazn rnleri
de nemli bir yer tutar. Bunu Hititlerden gnmze ka
lan yazl belgelerden anlyoruz. Tanrlara, tanralara
yazlan-sylenen vgler, yakarlar, yalvarlar olduk
a gelimi birer dil varldr. Kimi Msr etkisini, ki
mi Smer-Asur esinlenmesini gsterir. Bunlarn dnda
eski bir Babil yapt olan Gilgame Destan 'nn hitite
evirisi de bulunur. Uygarlk bakmndan bu olay ok ile
ri bir anlay, sylence ynnden de ok yaygn bir inan
c aydnla karr. Bir Babil rnnn benimsenmesi,
kendi dili dnda bir dile evrilmesi iki lke arasnda
dnce alveriinin hangi aamaya ulatnn elde tu
tul ur kantdr.
Gilgame Destan nn Hititeye evrilmesi olay ye
ni bir sorunu gndeme getiriyor. O da bir inan varl
nn hangi koullar altnda komu. lkede tutunduu,
benimsendiidir. Bu iki komu ulusun oktanrc olduk
lar biliniyor. Ancak yaadklar ortam, konutuklar dil
ler birbirinden ayr. stelik Hititlerin Anadolu'ya
sonradan, .. 2000 yllarnda geldikleri syleniyor. Dil
leri, inanlar, egemenlik alanlar apayr olan iki ulusu
birletiren nedir ki ad geen yapt Hititeye evrildi? Bu
olayn benzerini gnmzde bile grmek kolay deildir
dou slam lkelerinde. Szgelii ka mslman devlet
bakannn evinde, kitaplnda bir ehname bulunabi
lir? lkemizde yksek dzeyde saylan ka aydnn, bil
ginin, uzmann evinde bir Homeros vardr? Bu sorular
daha da oaltabiliriz. Verilecek karlk olumsuzdur ge
nellikle.Oysa gnmzden3250 yl nce Anadolu' da Bo
azky'de bir Hitit konanda bir Gilgame evirisi
bulunabiliyor. Bu- olayn iki ayr yan vardr. Bir inan
larn etkinlii yznden sylenceyle olan ilgisi. teki bir
yazn yaptna, olaanst saylan bir olayn yksne
duyulan ilgi. Hangisini ne alrsak alalm varlacak yer
birdir, uygarlk ynnden zerinde durmaya deer.
'

334

Ad geen babil yaptnda ilenen konu, btn ola

rak, Hitit inanlar iine konamaz. Buna yaptta anlat
lan olaylarla, hitit inan evreninde geen olaylarn kimi
yerde elimesi engeldir. Arada benzerlik, ilgi uyand
racak blmler vardr, ancak yaptn btn ayr bir do
kudadr. Anadolu sylencelerinde tanrlar, tanralar,
devler arasnda kyasya savalar, d-ekiler vardr
da Gilgame, Engidu nitelii tayan kiiler yoktur pek.
Vard da gnmze kalmad sav pek geerli deildir. Bu
na elimizde bulunan kabartmalarn okluu, bu tr sy
lence olaylarn ileyen kalntlarn bolluu engeldir.
Anadolu sylencelerinde byle Gilgame, Engidu trn
den dev insanlar birer konuk olarak yeralr, bunlar da
komu lkelerden gelir. Ancak, Anadolu sylencelerinin
ikinci dneminde, Yunan-Roma a denen kesimde dev
lerle bouan insanlar grnmeye balar. Bunlarn en
ilginlerini de Homeros'ta buluruz. Bu olayn daha ba
ka oyal benzerleri de tektanrc dinlerde, zellikle ermi
lere nem veren son iki dinde, bol bol bulunur.
Sylenceler alarn diliyle konuan yaratmalar olduun
dan aratrclara deiik kaynakl grnrler. Oysa
dilin arkasnda kken sali.ldr. nce dili bilmenin gere
i var, dil aratrcy ummad gereklerle karlat
rr. Burada konuya aklk getirmeye yaradndan
baka bir rnek verelim:
lka Anadolu sylencelerinde Kyklop adl bir ya
ratk, bir dev vardr. Bunun gz tepesindedir, burnun
yanla,rnda, kalarn altnda deil. Bu yaratn ortaya
kndan en az 2500 yl sonra Anadolu'nun dou kesim
lerinde, Asya ya da Azerbaycan kkenli olduu sylenen
bir Tepegz tremitir <Dedem Korkud yklerinde).An
lam bakamndan kyklop ile tepegz birdir. Biri Trke,
teki yunanca. Konuyu srdrelim yararldr yeni bil
giler edinmede . slam dinine gre yarg gn (kyamet)
geldiinde btn ller dirilecek, yeryz varlklarndan
soyunacak, rlplak olacak, dii erkek ayrm kalma
yacak. nsanlar, gzleri tepelerinde olacandan, birbir335

}erini gremeyecekler. Buna ister yk, ister sylence,

ister uyduruk diyelim, Anadolu'da mslmanlar arasn
da yaygndr, gerek saylr, inanlr, gvenilil', inan var
lklar arasna konur. Din kurucularnn geni apl
aratrmalar,incelemeleryaparak toplum iinde sivrildik
leri sylenemez. Onlarn ileri srdkleri eski gelenek
lerle gelen inanlarn yeni bir yorumudur. Bu yorum, din
kurucusuna yaad ortama gre olanak kazandryor.
nan deiikliinin kkeni de bu yorum bakaldr.
Dil denen gl deirmen talar arasna den ekinin
soyuna sopuna bakmyor, tyor, un yapyor, te
miyorsa krp krp atyor. te Kyklop-Tepegz- Yarg g
n gzlerin tepede oluu balants budur. Bu olay
Anadolu sylencelerinin geliim izgisi zerindeki sap
malarn gsterme bakmndan nemlidir. Kaynak dei
miyor, yalnz kaynaktan yararlanan inan tayclar,
zel bir yorumla, kayna yabanclatrma abasn gs
teriyor. Bu tr inan giriimleri mitologi alannda birta
km dnmlere yolayor, bir sylence varl baka bir
sylencenin, inan kurumunun rn olarak karmza
kyor. Bu olay su katlmam bir saptrmaca, bir aldat
macadr. Anadolu'nun eskiadan sonra gelen, tektan
nc dinlerle yeni bir boyaya brnen, gem1ini tanmada
bu aldatmaca kesimi de bir kant nitelii tar kuku
suz.
*
Anadolu sylencelerini yalnz eskiadan kalan uy
garlk rnlerinin belli bir blmne, zellikle yontu, 1. .
bartma, anak-mlek, damga trnden olup toprak
altndan kan, kayalara, talara ilenen varlklar ko
nu edinen eski uygarllar b ilimine (arkeologiye) daya
narak aratrmak yeterli deildir. Onbinlerce yllk bir
yerleme, uygarlk oca olan Anadolu'da yaayan insan
larnn bir de gzle, dille, kulakla yy.lar ap gelen ge
lenekleri, alkanlklar vardr. Sylence varlklarnn
aklanmasnda, gnmzdP.n gerilere doru giderek, es-

336

kia anlama gerei vardr. Gncel olaylann karmaa

s, kalabal iinde pek grlmeyen kimi alkanlklar
eskian bile telerine giden bir gemiin kalntlardr.
Bunlarn banda, Anadolu krsal yerleme blgelerin
de kadnn evin direi oluu, yuvay dii ku yapar gele
neini ieren atasznn geerlilii gelir. Bu atasznn
zn oluturan inan Ana Tanra dediimiz Kubaba '
nn bolluk kayna, evleri, ekinleri, kadnlar, tarm ko
ruyucu kanatlan altna ald alardan gelir. Bu alar,
gnmze kalan kabartmalardan, yontulardan, toprak
kaplar zerindeki ilemelerden anlaldna gre kad
nn retici olduu, ailenin geimini yklendii dnem
lerdir. Evin yk, evin dzeni, bakm kadnn srtna
yklenmitir. Kimi bilginler buna anann egemenlii an
lamndan anaerkil, (maderShi, mlf triarkal) aile dzeni
derler. Bunun rneini Anadolu kylerinde grmekteyiz.
Olaya tarih asndan baklrsa:
"Ekonomi biimi ile evlilik ve aile kuruluu arasn
da kimi ilikilerin bulunduu kesindir... kimi ekonomi
biimleri, daha ok babatzesi, bakalar, ana tzesi ai
le rneine yneliktir... tarlann sapanla srlmedii
ala ilgili apa tarm ekonomi biimi... anaerkil (ana
tzesi) aile rnei ile birlikte yrmtr... bu ekonomi
biimi ... kadnlarca yrtlmektedir." (3).
Bu alnt blmde dile gelen olaya gnmz Anado
lusunun krsal blgelerinde btn akl seiklii ile
grmekteyiz. Bu olay bir geliigzel durum deildir, Ana
dolu insannn sylencelerini, tarihini oluturan gerek
tir. Olayn kaynana doru uzun bir yrye
ktmzda Anadolu toprana, retici, ev ilerini y
rtc, ekip biici, ocuk yetitirici Anadolu kadnna
bolluk yadran Kubaba 'nn, Ana Tanrann egemen
lik ana, Anadolu sylencelerinin kkenine varrz.
3- Sosyologiye 9iri, Hana Freyet", ev. Nermin Abadan, 1967,
227. Dilini deitirerek aldk.

F/22

337

s.

Toplumun retim-tketim olanaklar ile sylence varlk

lar arasnda bir orantnn bulunduunu verimli ovalar
da bolluk tanrlarnn, tanralarnn frtnal, karl
dalarda krp dkc, ykm getirici azgn tanrlarn
egemenlik srmesi, daha nce de sylendii gibi, toplu
mun retim koullaryla, yaps ile balantldr. Sylen
ce varlklarn yaratan insan hangi doa ortamnda
yayorsa, hangi yaama koullarnn egemenlii altn
daysa dnme yetenei de o ynde alabiliyor. Doa
dnme eylemine yn veriyor. Bu durum yalnz sylen
celerde geerli deildir, teki trden, insan yaratmala
rnda da etkisini srdrr. Bu etkiye insann yaad
ortamda daha nceki yurttalarndan edindii bilgileri,
inanlar, geienekleri, grenekleri de katma gerei var
dr. Sanat rn bir sylence varl olarak ortaya ko
nurken insan birdenbire ann tesine, eskilere varyor,
bulunduu doal ortamla ilgisini keser gibi oluyor. Sy
lenceleri yaratan gcn kayna toplumun gelenekleriy
le, grenekleriyle biimlenen inan varlklar oluyor.
Bunu yalnz Anadolu'da deil, btn komu lkelerde
grmekteyiz. Szgelii Hindistan'da, Msr'da, Mezopo
tamya'da sylence varlklarn yaratan duygularn ya
ama ortamyla koull and eldeki yaptlarn
incelenmesinden anlalmaktadr. (4)
Anadolu sylenceleri konusunda, balangtan son d
neme dein, sregelen geliim izgisi zerinde geni apl
bir aratrma, inceleme yaplmamtr. Bundan dolay ya
rarlanlacak kaynaklar danktr, urda hurda bulunan
kabartmalardan, yontulardan, eskia uygarlk rnlerin
den olumaktadr. Szgelii Ana Tanra ile ilgili bir a
lma yapabilmek iin nerdeyse Van'dan zmir'e dein
btn Anadolu'yu dolamak, onunla ilgili kabartmalar,
4- Sylencelerle doal koullar arasndaki balanty, snatn geliim iz
gisi zerinde grmek iin bk. E. H. Gombrich, Sanatn Oyks, ev. Bed
rettin Cmert, 1976. zellikle ortaaa deil olan blm.

338

yontular, toprak kaplar zerine izilmi, ilenmi gr

nmleri incelemek gerekir. Derli toplu bir yapt, bir sergi
bulma olana yoktur. Oysa Anadolu'da bu konuda say
lamayacak nicelikte yaptlar vardr, kimi baka yere ta
nma olana bulunmadndan yerli yerinde, kimi baka
yerlere gtrldnden mzelerde, kimi de doann ko
ruyucu ellerine braklm olarak krda bayrda sergilen
mektedir kendince. Elimizde bulunan, incelenmesi kolay
olan mitologi rnlerinde grdmz inan dokularn,
yarat zelliklerini kesin izgileriyle ayrtetmek kimi
yerde kolay, kimi yerde olduka gtr. Ancak doann et
kisi sonucu doan zellikler, bu alanda alan bir kimse
nin gznden kamaz. Szgelii Ana Tanra'yla ilgili
yontulara, kabartmalara bakldnda eskiden yeniye do
ru gelindike birtakm deimeler grlr. Bakalama
lar sezilir. Bu deimeler, bakalamalar o rn yaratan
toplumun etkisi sonucudur, doann belirledii olanaklar
yzndendir. Oysa btn deimeler, bakalamalar ya
nnda varln srdren, olduu gibi kalan tek varlk
Ana Tanra'dr, teki tanrlar, tanralar gibi. Durum sy
lencelere konu olan yklerde, sylencelerde de byledir.
Anadolu'da. Sylence olaym douran koullar Anadolu in
sannn yaama biimiyle iten balantsn srdrr. Yre
deitike olayn z deimeden kalr, ancak yanvarlk
lar, zellikle olay dzenleyi biimi, anlatma zellii de
iir, yrenin etkisi siner zne.
Anadolu sylencelerinin zn kuran eleri oluturan
belli ilkeler vardr, bunlar topran besleyici gcyle ilgi
lidir demitik. Buna karlk, sylence varl yer deiti
rince doduu yerde kazand kimi zellikleri de birlikte
gtryor sonradan gittii yere. Bylece yeni bir durum
kyor ortaya, sylencelerde gmen konular sorunu do
uyor. Buday yetimeyen yerde de bolluk tanrs budayla
niteleniyor, budayn yanna yeni geldii yerin en nemli
saylan besin bitkisi geliyor. Anadolu'da bolluk tanrsnn
bir elinde zm, bir elinde buday baa tuttuu gr
lr. Hititlerin yaadklar blgede bu iki bitki insanlarn

339

en gl besiniydi. Daha sonraki dnemlerde, Yunan-Roma

anda, gene Anadolu'da yazg tanrasnn elinde elma,
muz ya da benzeri yemileri tuttuunu gsteren yontusu
vardr. Demek batya gidildike tanrlarla, tanralarla
ilgili bitkiler de, evirenin verdii neme gre, deiiyor.
Bu olay bize, Anadolu'da, mitologiyi yaratan elerin dur
madm, eskiadan ilkaa, ilkadan ortaaa dein
srp geldiini gsteriyor.
nsan, sylencelerini ana gre yaratan, yaratt sy
lencelerle enlenen evreninde yaayan bir varlktr. Kuba
ba 'y yaratan eskian Anadolu insan , daha sonra,
Mezopotamya yrelerinden gelen bir inanla sylenceleri
arasna Havva -Adem yksn, onlarla ilgili ylan-elma
sylencesini katmakta gecikmedii gibi bir saknca da gr
memitir. Anadolu eskiana oranla bu son ykler ye
nidir, Anadolu insannn inan rnlerinden deildir,
ancak sylence varlklarnn aktarlmasndaki akn
yy.lardr durmadn gsterme bakmndan nemlidir. Bu
na bakarak, Anadolu insannn eskia boyunca da byle
inan aktarmalar yaptn, syleyebiliriz.
Anadolu sylencelerinin, baka sylencelerde bulunma
yan, ayr bir zellii vardr. O da gnmzde bile srp
gitmesidir. amz Anadolu insan ocan yakmaktan
ekinini ekmeye, bimeye, savurmaya, tmeye, hamuru
nu yourmaya dein evle, tarmla ilgili btn ilerini es
kiadan kalma inanlara gre yrtr. Bugn birer
gelenek, grenek olduu sylenen bu inanlarn kaynak
larna doru gittiimizde eskian sylence rnleriyle
kar karya geliriz. "Anadolu nanlar " ad altnda top
lanan bu dnce varlklarnn ou eskiadan kaynak
lanan, sonralar toplumlarn yaama biimlerine gre
deien, birer sylence varldr. Gnele, ayla, yldzlarla,
byk rmaklarla, kayalarla, kimi aalarla ilgili sylen
celerin kkeni eskian oktanrc dinleridir. Anadolunun
gerei, halkn gnlnde yaayan, gnlk yaayta geer
liini srdren bu sylence rnleridir. Bundan dolay
Anadolu insan tarihi boyunca bir "Sylence varl " ol
maktan kurtulamamtr.

340

Anadolu insan oktanrc inanlarn tad etkiyle

tektanrc dneme girme olana bulabilmitir. Gerekten
de oktanrc dnemin tanrlarn, tanralarn niteleyen
zellikler, Anadolu insannn belleinde biim deitire
rek, boya deitirerek tektanr varln ssleyen birer
inan rn olmutur. Bu durum eskia sylence varlk
larnn ortaa inanlarn besleyen birer eski kaynak ola
rak kalmalar sonucudur. Eskia inan varlklar
yaamn zne ilemi birer gnlk e niteliinde oldu
undan, kolay kolay braklamazlar. Tektanrc dine gir
meleri de bu zellikleri yzndendir. Ancak, Anadolu
insan, bunu yeterince bilmez, eskia inan varlklarnn
tektanrc dine girmelerinde bilinli deildir. Szn ksa
s sylence rnleri tektanrc dinlere bilincin szgecin
den geerek deil, yaamn doal olaylar, ilemleri iinde
eriyerek girmitir. alan, btn gnn geimini sa
lama dncesiyle didinerek geiren, doa olaylarndan
baka gerek bilmeyen bir insann gnlnde gelenek, g
renek denen alkanlk rnleri bilinmeden uygulanan ya
ama kurallardr diyebiliriz. Anadolu kadn tarlasnda
ekinini ekerken, bierken uyduu geleneklerin birer ge.
lenek olduunun bile bilincinde deildir okluk. Ona ne
den yle yaptn sorsanz, alacanz karlk "bizim
kyn tresi byledir, eskilerimizden byle grdk "tr.
Ona neden "mslman" olduu sorulsa verecei karlk
ncekinin tpks olacaktr. Ona yapt iin tektanrc din
le ilgili olmadn, oktanrc dnemlerden kalma bir ge
lenek olduunu syler, anlatrsanz duraksamadan sizi
dinsizlikle sulayacaktr. Bu olayn tek yorumu vardr, o
da eskinin yeniyi actmadan, kann aktmadan yuttuu
dur. Eskinin yeniyi yutuuna yolaan balca neden yeni
nin yerli olmay, dtan gmen olarak gelii, getirdiinin
geldii yerde grdklerine, bulduklarna oranla ok yeter
siz oluudur. Eskia rn olan sylence varlklar Ana
dolu toprann koynundan kan, suyuyla, style
beslenen uygarlk baarlardr. Kkleri topraktadr, yer-

341

lidir, duraandr. lkan sonu ile ortaan bandan bu

yana gelen tektanrc inan varlklarysa gmendir,
ayaklar yerde deil boluktadr. Bu yzden geleni yerli
olan zmler, eritir varlnda. Erime olay gereklemez
se, gelenle yerli olan arasnda bir g dengesi kurulursa
duraklama, karlkl birini snama, dengeyi koruma bi
iminde grnen kendini kurtarma eylemi boy gsterir.
Anadolu'da da olan budur alar boyunca. Geleni btn
incelikleriyle, yerli olan, eritmitir. Ancak, Anadolu'ya ge
liin ard gelmediinden, gelenler birbirlerinin btnleyi
cisi, Anadolu'yu aydnlatcs sanma gibi sayrl, sanrl bir
de kapldlar. Bu boyal d Anadolu sylencelerini, ara
trcnn gzlne gre, douya bakarak Orta Asya'ya, ba
tya bakarak Yunan-Roma'ya bal grd. Bu grn
arkasnda belli bir inancn etkisi altnda kalma vardr bes
belli. Bu da doaldr, insan kendi varlnn bilincine va
ramaynca yetkisinin boyutlarn da gremez, kavrayamaz,
kendini znn dnda kalan byk glerle dengeleme
ye alr, abalar. Gemii kendinde yanstmann ya da ken
dini gemiin koruyucusu, savunucusu sanmann
bilinsizlii bu ortamda balar. Deney bilimlerinden ya
rarlansa bile sylence varl olmaktan kurtulamaz, yeni
den rknt duyar byleleri.
Anadolu sylencelerinin diriliini srdrdn, Ana
dolu insannn inan evreninde bugn bile yaadn sy
lemitik. Bunun ne denli gerek olduunu da Anadolu
halk arasna girerek geleneklerini, greneklerini anlama
gereine balamtk. Bu konuda elle tutulur bir rnek ve
relim:
Gnmz Orta Anadolu yrelerinde ocuu olmayan
gelinlere uygulanan ilgin bir gelenek vardr. ocuu ol
mayan gelin, yrenin saygn kadnlar araclyla, yka
np arndktan sonra, sslenir, giydirilir, yre yaknlarnda
ucu yuvarlaka, ykseke bir tan stne oturtulur. Adak
lar sunulur, salar salr, yalvarlr, yakarlr, bir ocu
u olmas, gelinin yklenmesi (gebe kalmas) yolunda
342

dileklerde bulunulur. Tan stne oturtulan kadn, bir s

re sonra kalkar, ta okar, evresinde dner, dileini, z
lemini yakarl bir sesle bildirir.
mdi bu olay biraz eelim, bakalm karmza neler
kar. nce tan evresinde otlar arayalm, tan gvdesi
ni ortaya karalm. Greceimiz ilk durum tan
yontulmu, dzenlenmi, insan eliyle zel bir biim ald
dr. Bunu tan zerindeki ok eski izlerden, kertikler
den, ara kesmelerinden anlarz. Ta yle alc gzle iyice,
incelediimizde onun bir fallos olduunu, erkein dllen
me esinin yontusu diye yapldn grrz. oktanrc
dnemlerin sonlarnda erkek dlleme esi denen fallos
kutsald, tanrsal bir nitelik tard, dourtucu, dlleyici
gcn simgesi olarak sayg grr, kutlanrd. Anadolu in
san, ocuu olsun diye, baland, srdrd bu inan
geleneinin zn bilmez, ona bu gelenein kaynan sy
leyene de inanmaz. Oysa islam dini bu tr inanlar, gele
nekleri kesinlikle yasaklamtr. Buna karn halk n
gnlnde yaayan bu inan gittike gelimi, beslenmi ,
glenmitir.,
Fallos konusunda sylenenler kadnn reme esi ala
nnda da geerlidir. Onunla ilgili gelenekler, inanlar da
az deildir. Bu inanlar birer mitos varldr, oktanrc
dnemlerdeki bolluk veren, mutluluk salayan, insanla
rn oalmalarna yardmc olan tanralarla, tanrlarla
balantldr.
Anadolu'da sylence rnlerinin yaratlmasnda ba
lca etkenin toplumun inanlar olmas doaldr. Artcak,
sylence varlklannn birer sanat rnne dnme
sinde ayn bir koulun aranmas gerekir. Gnmze ka
lan byk kabartmalarn, yontularn, zellikle Yazlkaya
trnden birka kiinin bile gcn aacak nicelikte emek
isteyen sanat varlklarnn ortaya konmas, ancak devle
tin yardmyla gerekleebilir. Hititlerde kral kutsald, b
yk din trenlerini ynetmekle grevli olduu gibi
dorudan doruya tanrlarla konuur, onlardan buyruk34 3

lar alrd. Toplumun inanc byleydi. Bu inan yeni deil

dir, Mezopotamya'da da vard. Nitekim nl yasakoyucu
Hamm urabi dzenledii yasalar dorudan doruya tan
rnn buyruklarna dayanarak, tanrdan buyruk alarak
gerekletirmi. Onu tanrdan buyruk alrken gsteren bir
kabartma gnmze kalmtr. Bu yaptta Hammurabi
gne tanrs ama'n katna km, ona sayglarn bil
dirip yasalarla ilgili buyruklar almaktadr. (5)
Msr inanlarnda da kral tanrlarla konuur, gr
r, durum Smerlerde yledir. Btn Anadolu dinlerin
de kralla tanrlarn konuup grmeleri olaandr.
Hititlerde kraln byle kutsal bir grevinin bulunmas, din
trenlerini ynetmesi gibi inanlarla ilgili olaylar mitolo
giye bal kimi sorunlarn zmn kolaylatryor. Bu
na gre byk tapnaklarn, byk k abartmalarn,
yontularn yaplmasnda birinci etken kraldr. Bunu da
tanr adna, bal bulunduu inan adna yapp yaptrmak
tadr. Kraln, o deilse yetkili kld bir kimsenin, bu tr
davran bir yandan sylence varlklarnn aydnla
kp somut rnlere dnmesine, bir yandan da sanatn
gelimesine, yaylmasna, sanatnn yetimesine olanak
salamaktadr. Bugn elimize geen eskia uygarlk
rnlerinin ortaya konmasnda, bize kalmasnda bu tutu
mun nemi byktr. Kral' tanrlarla grrken gs
teren kabartmann, yontunun kimin, kimlerin elinden
ktn pek bilemiyoruz. Ancak, eskia Anadolu'sunda,
bu alanda ok ileri bir aamaya varld gnmze ka
lan yaptlardan anlalyor kolayca. Bu olayda, daha nce
de deinildii gibi, mitologiyle sanat elele vermitir. Mito
logiyi oluturan inan varlklar, birer olay niteliinde ta
a, toprak kaba yanstlrken uygarln aamasn da
gsteriyor. Bylece sanat rn inan varlklarnn a
lar boyu srp gitmesini, yaylmasn salyor. Sanat bu

5- Belks Mutlu, Efsanelerin izinde, 1965, s. 101.

344

baarsn srdrrken bir yandan komu uygarlklarn ve

rilerinden, bir yandan da doduu ortamn gemiinden
aktarlan yaratmalarndan yararlanyor, .etkileniyor. Es
kiden kalanla komulardan alnan yeni bir anlaya gre
karlp kartralarak ortaya konuyor. Eskiadan kalan
bu uygarlk varlklarnn byk bir blmne bugn
"sylence" deniyor. Bu varlklarn biimi, konumu, btn
ln oluturan eler bir yandan sanatn, bir yandan
da uygarln hangi geliim dorultusunda, hangi ykse
li aamasnda olduunu gsterir. Anadolu sylenceleri ko
n usunda yeterli yazl yapt bulu nmadndan
yararlanlabilecek kaynaklarn banda kabartmalar, yon
tular, toprak aralar zerinde bulunan sslemeler gelmek
tedir. Yazl belgelerin ierdii olaylar, yaznn uygulama
alannn darlndan, Anadolu sylencelerinin genilii, es
kilii orannda deildir. Kimi yazl belgelerin de gn
mze kalmad, yetersizlii biraz da bu durumun
oaltt sylenebilir. Yontular kabartmalar, toprak kap
lar zerinde yaplacak bir alma, sylence olaylarnn
ynl olduunu ortaya koyar, Anadolu'da.

A- Sylenceleri oluturan kiiler genellikle tanrlar,

tanralar, krallardr. Tanrlarla krallar adak sunular
da, sa salarda, kimi dileklerin bildirilmesinde kar
karya gelir. Kral byk treni, bayram elencesini d
zenlerken, ynetirken bakii olarak tanr katndadr.
Yurtta topluluu iinden sivrilmi sylence kiileri pek
bilinmiyor, imdilik.
B- Anadolu sylencelerinde byk yiitlik olaylan pek
bulunmaz. Elimize geen rnlerde, okluk, din trenle
ri, adak sunular; dilek bildiriler, yakarlar, yalvarlar
grlr. Byk yiitlerin okluk Mezopotamya'dan geldi
i, Anadolu'da benimsendii sansn uyandran balca
kaynak Gilgame Destan 'dr elimizde. Daha sonraki a
larda Homeros'un yiitleri kar ortaya. Yontularda, ka-

345

bartmalarda yeralan tanrlar, tanralar, krallar birer g

birikimini dile getirir. Yaptn arln da taan youn
g oluturur. Bunlara baknca, Anadolu sylencelerin
eskiaanda, inancn youn bir g olduu, sanatn bu gu
younluunu btn grkemiyle belirtmeye ynelik bir gi
riim nitelii tadn grmek, gstermek kolaydr.
C- Sylencelere giren bitkilerin, hayvanlarn iki yn
l olduu ilk bakta kavranr. Birincisi, hayvan koruyu
cu bile olsa, tanrnn, tanrann yanndadr,buyuruun
dadr. Gvdesinin arl tanrnn, tanrann gcn gs
termeye ynelik bir anlam tar. Bir bakarsnz sava
tanrs iki grkemli arslann stne basarak ykselir ya
da buna benzer bir olay yapta geirilir. Bitkiler ise daha
baka bir nitelikte, bir bolluk, besleyici z, ssleyici e
gereci olaraksylence yaptlarnda (yontu, kabartma, top
rak aralar) ilenir.
Anadolu sanatnn konusunu kuran bu eli sylen
ce varlklar birer 9<Ja olay olarak karmza kar. Eski
a Anadolu insannn dncesinde, inanlarnda tek
kaynak doadr. Doa varlklar biraz abartlr, doal iz
gilerinin dina talr, komu uluslarn etkileriyle biim
deitirir, ancak gene doa varl olarak kalr. Bunun ilk
rnei insanla hayvan elerin birletirilmesinden oluan
sylence varlklardr. Kanatl insanlar, yar insan-yar
hayvan gvdeli yaratklar. Bunlarn Anadolu sylencele
rine komu lkelerden geldii besbellidir. zellikle Msr
Mezopotamya insanlarnn mitologilerinde byle insan
hayvan birleimli yaratklarn bolluu gzden kamyor.
Anadolu sylencelerinde bu tr varlklar azdr.
Anadolu sylencelerinin Hititricesi dneminin kayna
, geliimi, etkiledii alan konusunda kesin konuma, ge
erlii tartma gtrmez. Kant sunma o lana yoktur,
imdilik. Hititlerle, onlarn ada teki Anadolu ulusla
ryla balayan dnemle ilgili kantlar, buluntular oktur.
Onlara dayanarak olumlu aklamalara girime olana
vardr.
346

Hitit, Urartu, Luvi, Lurri, onlardan sonra gelen Ana

dolu topluluklarnn inanlar konusunda yaplacak kar
latrmal b ir alma, Anadolu ve Eskiann,
ilkann byk bir kesimini aydnlatmaya yeterlidir.
Ozellikle Mitannilerin Anadolu'yu Mezopotamya lkesiyle
balayan uygarlk alverilerinde, inan kaynamalarn
de araclk eder bir durumda olmalar nemlidir. Hitit sy
lencelerinde grlen kimi varlklarn, zellikle yar insan,
yar hayvan biimlilerin Mitanniler araclyla Mezopo
tamya'dan geldii anlalyor. randa, Mezopotamyada b
yk bir sayg gren kartal kanatl, biri insan, biri arslan
olmak zere iki bal yaratk Mitanniler araclyla Ana
dolu mitologisine girmi olsa gerek. Bugn Ankara mze
sinde bulunan , . . 1050-850 arasnda yapld ileri
srlen bu sylence varl, karlkl etkiler bakmndan,
ilgintir. Gene Ankara mzesinde sergilenen, bir arslan
zerinde duran kanatl ay, gne tanrlarn gsteren ( . .
850 den sonra)' kabartma da nemlidir. Bu tr yaptlarn
genellikle i. . 1000 yllarndan sonra Anadolu sylence
lerinde oaldn, daha eski dnemlerde yok denecek ni
celikte seyrek olduunu kk bir inceleme bile ortaya ko
yar. Gerek Hititncesinde, gerekse Hititlerin en gl a
larnda, egemenliin doruuna ulat dnemde, aklanan
trden sylence varlklarnn azl,sonralar yy.lar getik
e oald grlyor.Bunun da nedeni komu lkelf.rde
gelien uygarlklarn,egemenlik gc gerileyenleri daha ko
lay etkilediidir. Bu bir varsaym olabilir, ancak Anadolu
sylencelerinde, imdilik, grlen durum budur. Szgelii
. . XX. ile XIV. yy. lardan kald bilinen seylence rn
lerinde (zellikle Hititlerde). Byle insan, hayvan birleimli
yaratklar bir ikiyi gemez, kimi yrelerde bulunmaz bi
le. Oysa . . X. yy.dan sonra bu tr varlklarn gneydou
Anadolu'dan balayarak batya geldike oald, belli bir
yrede younlat grlr. Daha nceki yy. larda tanr
lar, tanralar hayvanlarla ilikidir. Ancak bu iliki gv
de birliini (yar hayvan yar insan) gerektirmez. Tanr,

347

tanra hayvan yannda gezdirir, onun stnde durur gibi

olaylar ilenir. Hurri-Mitanni etkisinin sonraki dnemlerde
oluu, bu iki ulus araclyla gneydoudan, Mezopotamya
inanlarnn Anadolu'ya girii bizce, uygarlk bakmndan bir
Mezopotamya duraklama ya da gerileme bilirtisidir. Bu ya
netki sonucu, kabartmalarda, yontularda, toprak nesneler
de ortaya konan sanat rnlerinde bir incelme, eski g
younluundan, birikimden syrlma, belli belirli izgile
ri srdrme eilimi balad. Bu eilim Anadolu sylence
lerinin Yunan-Roma dneminde doal boyutlarla ortaya
konan, in;an, hayvan gvdenin en ince ayrntlarna de
in ileyen sanat anlayna dnt. Doal gerein ye
rini an yaama anlayn, gzellik grn, erdemini
yanstan insan beenci alverdi. Uygarlk bakmndan, so
muttan soyuta gei dnemi saylan bu durum, kimilerin
ce gelime, ilerleme diye nitelenir. Ancak Anadolu
sylenceleri ynnden bir gerileme olduu da szgtrmez.
Anadolu sylencelerinin yerini, doal olann yerini, doal
olmayan, yalnz dnce evreninde, inan ortamnda ya
ayan ald. nsann ayaklar yerden kesildi.
Anadolu sylencelerinin doadan ti.zaklamaya bala
d dnemde yeni deerlerin ortaya kt, uygarln ye
ni, bilinmeyen deerler getirdii de sylenemez. Yenilik
yalnz deerlerin yorumunda, nitelenmesindedir. Eskia
Anadolu sylencelerinin ilk dnemlerinde tanrlatrlan,
yaamn btn girinti kntlarna sokulan yaygn deer
ler unlard: yilik, gzellik, yiitlik, doruluk, yardm, er
dem, sevgi, sayg, eliaklk, ycelik, bilgelik, ballk dbg.
nsan davranlarna egemen olan dnce rnleri. Bu
deerler birer tanr, tanra ya da kutsal saylan varlk
larda kiiliini bulur, kabartmalara, yontulara, toprak
aralara ilenirdi. Szgelii bolluk tanrsnn varlnda bi
imlenen deerler arasnda yardm, eliaklk, sevgi, ko
ruyuculuk, doruluk kutsal bir dizi olutururdu. Ana
Tanra'nn kiiliinde yardm, sevgi, koruyuculuk, ba
llk, iyilik dile gelirdi. Hayvanlarn koruyucusu olan bir
tanrnn zn sevgi, yardm, koruma ile benzeri deer-

348

ler olutururdu. Gne tanrsnn, sava tanrsnn varl

nda yiitlik, ycelik nde gelirdi. te yandan bilgiyi,
saygy, gzellii, doruluu birer tanrsal varlk olarak
znde toplayan, yanstan tanrlar, tanralar sayszd. n
san gnlnde "iyi", "gzel" denebilecek ne varsa, beeni
len, sevilen, aranan, istenen ne varsa t&nrsal bir varlkta
biimini bulur, sayg grr, adaklarn, salarn erei olur
du. Daha sonraki dnemlerde de bu deerler srdrld,
belli aamalardaki yerlerini korudu. Buna karlk doa
dan kopma, yaama yabanclama da alp yrd. nce
leri bir doa olay olarak nitelenen iyilik, yardm, gzellik
sonralar birer dnce rn niteliine brnd. Eski
ada ieklerin al, ortaln yeermesi, gnein par
lakl, ayn alm gzellik diye yorumlanrd, gzellik
deerinin elle tutulur rnei saylrd. Kuraktan kavru
lan topraklara, tarlalara, ormanlara inen yamur koruyu
cu tanrlarn bir iyilii, bir yardm, bir eliakl
anlamnda dnlrd. Sonralar, btn bu olaylar birer
kavram olarak yorumland, soyutlama, doadan kopma
dediimiz durum byle balad. nce bir olayken sonra bir
kavrama dnt, ortamndan uzaklat.
Anadolu sylencelerinin yeni bir yorumla ilenmesi, es
kia inanlarna komu lkelerden gelen inan v arlkla
rnn karmas sonucudur demi bu olay da bir
soyutlama olarak nitelemitik. Oysa bu durum yalnz mi
tologi konularn deil, onlarla beslenen, onlarla yanyana
yryen sanat rnlerini de etkilemitir. Bylece soyut
lama btn alanlarda yerlemeye balamtr. Szgelii
ok uzun bir dnemi kaplayan eskia-ilka ikilisinin ar
dndan gelen ortaan tektanrc anlay doadan hzl
bir kopmadr. Eskian bolluk tanrs, tanras doaday
d, insanlar arasndayd. Onun btn eylemleri de birer
doal olayd. Buna karlk tektanrc dnemde soyutlaan
tanr btn eylemleri de kendisine benzetti. Artk iyilik,
doruluk, yardm, sevgi bir doa olay deil soyut tanr
nn varlnda bulunan soyut bir kavramdr, tanrnn ni349

teliklerinden biridir. Eskian saysz doa t&nrlar,

ortaan tektannc anlayna gre bir olan, grnmeyen,
varlk kavram altnda ne varsa yoktan ''yaratan '', "tan
r "'nn birer niteliine dnt, birer soyut kavram olu
verdi. Anadolu insan, yaama ortamn etkileyen inan
varlklarnn geliim izgisi zerinde yryerek, eskia
dan gelen zl bir gelenei an verilerine gre deerlen
direrek, yaratma eylemini srdryor. Bu eylem, sanatn
btn kollarn denetimi altna alp, mitologiyi btnle
tiren rnleri ortaya koydu .

Bu giriin adna Anadolu gerei denildi balangta.

Burada gerek kavram ile sylence arasnda bir elime
bulunduu, sylence varlklarnn gerekle badaamayan,
doast saylan bir alanda kald ileri srlebilir. Ola
ya belli bir anlay asndan baklr, gerek kavramna de
ney bilimlerinin, yerkaplayc nesnelerin dnda "varlk"
tanmayan dnce ak:qlarnn llerine gre anlam ve
rilirse kar k yerindedir, Ancak,bu almada ele al
nan gerek, ' gnmzden onbinlerce yl ncesi
Anadolusunda yaam insanlarn, en eski atalarmzn d
nce evreninde, inan ortamnda yereden bir davran bi
imidir. O ada sylence varlklar gnmz insa;nnn
dnd, sand gibi deildi, yaanan gereklerin kay
nayd. Evreni tanrlarn, tanralarn ynetmeleri bir
"mitos" deil gerek saylrd. Bizim "sylence" dediimiz
olay eskia insannn belleinde yoktu. Eskia insan y
k, sylence nedir bilmezdi. Onun gznde frtna ne den
li gerekse frtnay yneten tanr da o denli gerekti.
Btn teki doa olaylarnn kaynanda, eskia insan
nn gerek bildii yce varlklar bulunurdu. Bugn, Ana
dolu'nun birok yerinde, toprak altndan karlan uygarlk
rnlerinin sylencelerle ilgili olmayan (eskiadan ka
lanlarn) yok gibidir. Bize birer sylence gibi gelen olayla
r yanstan, ileyen bu uygarlk rnleri, eskiada, bir
350

gerei, gerekliine yrekten inanlan, dile getiriyordu.

Btn tanrlar, tanralar gerekti eskia insannn ya
amnda.
Gnmzde bile, inanlarna, dinine gnlden bal
kaldn ileri srenlerin, eyhlerin, pirlerin, dedelerin,
dervilerin, ar deil itenlikle, dincilerin birer sylence
varl ardnca kotuklar kesindir, aktr. Kimse kp,
gnmzde bu evrenin tesinde baka bir evrenin bulun
madn, lmden sonr!J. dirilip yarglanmann uydurma
ln onlara inandramaz. Onlarn gznde gerek evren
zerinde yaadmz deil, lnce gideceimiz lkedir,
lmsz, kalc orasdr, bu yeryz deil. Bugn llerin
gmldkleri yerlere giderek adak sunanlar, dilek dileyen
ler, u "ziyaret " denen eylemi yapmaktan derin bir ia
kl duyanlar, bayramda kurban kesenler, llerin
ardndan trenler dzenleyenler, t;.panlar, tapnanlar, tan
rya yalvaranlar, yakaranlar dinine balln vnerek,
kvan duyarak syleyenler gerekte birer "ada sylen
ce"nin ardndan komaktadrlar. Onlarn bilim verileriy
le iten bir ilgisi olmad gibi, inanlarna dayanan
davranlarnda da geerli, kesin bir l yoktur. Birbak
ma en kat, en kt oktmrclar amzda yaamakta
dr. nanlar gizli karlar, rtl kazanlar uruna ara
edinenler, baka dnp baka yaayanlar, dine bal g
rnp dinin gerekimlerini yerine getirmeyenler, din ku
rulularna yardm edip din kurallarna uymayanlar
eskian oktanrclar lsnde "arnm" insanlar de
ildir, yalancdr, ikiyzldr. Eskian insan bolluk tan
rsna, Ana Tanra'ya adak sunarken, yakarrken,
tapnakta sa saarken itendi, zel bir kar yoktu, yal
nz bir umudu, bir dilei vard. Oysa gnmzn varlkl
dincisi yle deildir. Onun gznde inan bakalarn s
mrme aracdr, kar kaynadr. te bu tr davran,
tutumu yznden mzn "inanls' ' "inansz" diye
sulad eskian oktanrl kiisinden ok mu ok geri
dedir, yabansldr.
35 1

amzn insan, eskian insanndan yalnz bilim,

uygarlk aamas bakmndan ilerdedir. nanla davran
arasnda balant kurma szkonusu olunca, amz insa
n geri kalmtr, doaddr , yrtcdr, saldrgandr, ba
botur. Eskia insannn bir yaama koulu diye
benimsediini , amzn dincisi bir egemenlik salama,
bakalarn buyruk altna alma olana diye anlamakta
dr. Eskia insan kendi varlnn bilincinde deildi,
onun anlayna gre doa ile kendisi arasnda byk bir
ayrlk, aykrlk yoktu. Oysa amz insan btn yap
tklarnn bilincindedir. Doadan koptuka daha yrtc, da- .
ha soyup soana evirici, daha a gzl olduunu
bilmektedir. Birbakma ada insan daha koyu, daha kat
bir "sylence varl " olduunu da biliyor iyiden iyiye.
Uygarln gelimesi karsnda insanlarn eskia in
sanlarn geride brakacak nitelikte kendi zlerine yaban
clatklar ak bir gerektir. Uygarlk rnlerinin
yerinde, uygarln zne, ilkelerine uygun olarak kulla
nlmay insan yalnz ann dna itmekle kalmyor,
kendi znden, onu "insan " klan tzden de uzaklatr
yor. Bylece ada insan, eskia insanna oranla bir "mi
tos varl " bile olamyor, sylenceyi oluturan elere
yabanc kalyor. Gnmz Anadolu insann tarihinin ak
iinde grmeye alrsak, din ortamnda, eskian ge
risinde kaldn grrz. Anadolu insan yaad evrene
yabancdr, ona uzaktan bakmaya altrlm, kklerinden
koparlm, kaynandan uzaklatrlmtr. Tektanrc
dinler, Anadolu insannn yaama gereine aykr dt
nden, doal gelimeye engeldir. Deney bilimlerinin Ana
dolu' da, ortaadan buyana, sulanmas tektanrc
inanlarn yaygnl yzndendir, Anadolu insannn ken
di yaratt mitoslardan, sylencelerden kopuu dolaysy
ladr. Uygarln hangi aamasnda olursa olsun, kendi
yaratt sylenceleri yok sayan, yadsyan bir topran in
sanlar evlerde yetitirilen ss bitkilerine benzemekten
teye geemez. Onlarn yaam doal ortamdan soyulmu,
352

doal gmleini karm bir "besleme varlk "tr. Bunun

ne denli kesin bir gerek olduunu kavramak g deil
dir, biraz eskiala ilgilenmek, uzaklarda gezinmek yeter.
Anadolu sylencelerinin doal yapsn bozan gney lke
lerinden gelen inan varlklardr. oktanrc dnemlerde
geerli olan bu durum tektanrc dnemde, ortaada da
etkisini gstermitir. Eskiada, Anadolu insan, oktan
rcyd ancak btn tanrlar, tanralar yanndayd, evin
deydi, yediini yer, itiini ier, giydiini giyerdi.
Tektanrc dneme geti, eskian kanatl insanlar, in
san bal arslanlar, kanatl akrepleri "melek " ad veri
len d varlklarna dnt, baka bir inancn boyasna
brnerek Anadolu'ya geldi yerleti. Eski ile yeni arasn
da, z bakmndan, gelitirici bir deiiklik grlmyor.
Yryen insan, bilim verilerinin dnda, kanatlandran
bir inan kurumunda yeni, gelitirici yan aramak kendi
kendini aldatmaktr. Nitekim, "kanatl " varlklarn d
lerle taklan kanatlar bilim verilerini deil de yalnz in
sanlar uurtmaya yaram. Demek, insan varln doal
yapsnn dnda eyleme itriek gelimeye yetmiyor. nsa
n kanatl bir araca koyup bolua salmak olaan da, in
sana kanat takp gklere gndermek doaya aykr. te
mitologi varlklar da byledir, kendi olu ortamnda do
al, ortamn dna itilince doad. Oysa Anadolu, tarihi
boyunca, deiik inan varlklarnn karp kaynat bir
lkedir. Bu gerei sk sk yinelemek de bir uygarlk g
revidir, gereidir. Bir inan gelirken ncekini geersiz sa
yar, yrrlkten kaldrmak ister,bu isteinin kesin
gerekelerini de ortaya koyar. Bu durumlar, uygarlk ba
kmndan, byk nem tamaz. Byk ne m tayan du
rum sonradan gelenin; eskiden kalana oranla, getirdiinde
sakl yaratc yetenek, o yetenekle ortaya koyabilecei ba
ar rnleridir.Uygarhkalanndatanrlarn saysn azalt
mak, inan verilerine kaya katl niteliinde geerlilik
kazandrmaya almak baar deildir. Aranan baar
yktnn, attnn yerine daha gelimiini, ilerleticisiF/23

353

ni koymaktr. Yoksa "putlar kryorum" diyerek krdk

larnn yerine yenisini koymay yasal gstermek uygarln
bilincine varan bir kimsenin yapaca i deildir. Bir top
lumda sulanan katln yerini vlen baka bir katlk
alrsa, o toplumda, uygarln gerekli kld varlk bilin
ci domamtr. Byle bir lkede mitologi alannda ne var
sa ya geersiz saylr ya da yerine yeni bir mitologi konmak
istenir.
Anadolu, yeryznde kaplad toprak yzeyi dolay
syla, deiik grlerin yourulduu bir ortam olmutur.
Bu ortall}n olumasnda balca etken srekli glerdir.
Glerin getirdikleri, bulduklar karsnda ezik dnce
baar vurucu gte aranmtr. Ortaada, oktanrcl
yenmek dncesiyle, tektanrcln bavurduu ara bu
dur. Eskian sava tanrlarnn vurucu gc, azgn f
kesi ortaada tektanrc inanlarn yaratt tanrnn
kiiliinde bir nitelik olarak belirir. Szgelii slam dininde
tanrnn "Kahhar'', "Cebbar" nitelikleri eskia sava tan
rlarnn zelliklerini tar. Gene islari inancna gre tan
rnn esirgeyen, koruyan, yardm eden, salk veren,
iyiliksever nitelikleri vardr. Bunlar da eskia Anado
lusunun tanrlarnda bulmaktayz. Daha nce sz edilen
sylence varlklar arasnda tanrlarn bu tr olaylarn y
neticileri olduklar aklanmt. Eskian oktanrcl
ortaan tektanrclna dnrken, saysz olaylar yan
stan tanrsal nitelikler tektanrnn kiiliinde topland.
Hititlerin on iki byk tanrsnn grevleri Araplarn tek
tanrsnn nitelikleri oluverdi. Daha dorusu eskian tan
rlar ortadan kaldrlarak grevleri bir tanrnn elinde top
land. Bylece tanrlar birer nitelik olarak tek elde kald,
ortada nemli bir deime olmad saylardan baka.
Eskia sylencelerini oluturan varlklarn, eskia
insanlarnca gerek bilindiini yukarda sylemitik. Or
taada bu durum aktarlarak teevrene, lmden sonra
yaamn srdrlecei sylenen evrene ykletildi. Eski
an gerei ortaanki ile yer deitirdi. nsanlarn, uy354

garln balangcnda bu lunduklar bir dnemde,

yarattklar dnce rn, gene insanlarn ileri bir uy
garlk aamasnda bulunduklarn syledikleri bir ada
sulanarak yerildi, yerine d varl kondu. Bylece so
muttan soyuta kayan bir gerileme balad, gerein anla

m da, yeri de deitirildi. nsanlarn elleriyle tutup

gzleriyle grdklerine deil de d kurarak varsandkla
rna gerek denildi. Bu alar boyunca yinelenmi, yrr
le konmutur. Ancak atlann yerine konmak istenen,
kimi yerde konan daha gelitirici, daha uygarc bir nite
lik tayamamtr, daha a gelen gidenin yerini doldu
ramamtr Anadolu'da.
*

Anadolu sylencelerinin nemli bir kesimi de llerle

ilgili olaylardr. Daha sonra ayrntlaryla ele alnacak olan
bu konu ok deiik durumlar gsterir. Kazlardan edini
len bilgilere gre, Anadolu'da, llerle ilgili ilemlerin en
youn olduu dnem Hititlerin yaadklar alardr. An
cak, onlarn, llrle ilgili tm eylemleri kendileri yarat
t da denemez. . . 2000 yllarnn ok gerilerine giden
birtakm geleneklerden etkilenmeleri, onlara komu lke
lerden aldklarn, kendi bulularn katmalar olaandr,
doaldr. Bugn, l gmme ileminin an kesinlikle be
lirleme olana yoktur. Ancak eldeki buluntular, Anado
lu uygarlnn geliik dneminde bu konuyla ilgili epeyce
ilerleme olduunu gsterir.
Kimi yrelerde llerin evlerin iinde, demelerin al
tna, kimi yerlerde hyklere, kimi blgelerde kuyu biimli
kazlm yerlere, zel kplere, odacklara, kimi kesimler
de de tatan oyulmu yerlere gmldn gsteren ok
kant vardr elimizde. Yalnz Hititlerde trl gmme
yapldn biliyoruz. Toprak iine, kpe, ta kap iine l
gmlrd. Gene Hititlerde, daha sonra grlecei zere,
eti yaklan kemiklerin bir kaba doldurulup gmldn
gsteren kantlar vardr.
355

Kesin olarak bilinen, Anadolu ilkanda, eskian

da btn lkeye yaygn, tek trden bir l gmme ynte
minin bulunmaddr. Bu konunun, Anadolu konusunda,
bize k tuttuu ok nemli bir sorun vardr, o da sylen
ce varlklarnda grlen trlln l gmme trenlerin
de de varolduudur. te bu zellik Anadolu sylencelerini
trlendiren durumlardan biridir. Bu olay uygarlk bak
mndan da ayr bir deer tar, oysa gnmze dein ye
terince ele alnmam, yalnz kazlarda kan buluntular
yorumlamakla , ksa aklamalarla yetinilmitir.
Hititlerde llerle ilgili inanlarn deiik olmas, b
tn lke yzeyinde belli bir gelenee bal kalnmamas
uygarlk bakmndan ilgintir. Eskiada, llerin yakl
mas, yaklma ileminde ze l trenlerin dzenlenmesi ge
lenei Hindistanda yaygnd. Sonralar kimi Akdeniz
uluslarnda da bu gelenein srdrld grlr. Hitit
lerle ilgili uygarlk buluntular arasnda l kllerinin
konduu, l kemiklerinin sakland zel kaplar grl
mektedir. Bundan Hititlerin kimi lleri yakt, kimi l
lerinin yalnz etlerini yakp kemiklerini saklad, kimi
lleri de kollarn boynundan dizkapaklar arkasna uza
nan bir bala smsk balayarak, melmi gibi bir du
rumda gmdkleri anlalyor. Bylece l gmme
konusunda ayr gelenek, ayr ilem bulunuyor.
llerin tmden yaklp kllerinin bir kaba konmas
nn Hindistandan geldii sylenebilir. Orada bu tr gele
neklerin yaygnl bilinmektedir. lnn klleri kutsal
saylr, onlara kar zel bir sayg gsterir, kllerin kon
duu kap da topraa gmlr. Bu kaplar genellikle top
raktan yaplm kk mleklerdir. te yandan bu kl,
kemik koyma kaplar arasnda tun, baka trden alam
kaplar da grlmtr. Bu gelenek, maden kap yapma, Me
zopotamya kaynakldr. Demek Hititler, bu alanda, kom
u uluslardan birtakm inan varlklar almakta saknca
grmemiler. Bu durum inan kaynamalarnn kanl
maz bir sonucudur. Ancak, ikinci bir durum daha var, o

356

da Hitit egemenlii altnda yaayan eskia Anadolu in

sanlarnn byle bir gelenekleri olup olmad, bizim Mezo..
potamya'dan Hitit anda alndn sandmz bir
gelenein Anadolu'da eskiden beri varolduudur. Bu ko
nuda ok kesin bir yargda bulunma olana yoktur.
imdilik,engvenilir kaynaklarda bile elimeler grl
yor. Szgelii Riemschnider'in "Die Welt der Hethit;er" adl
yaptnda Namni, mar diye geen adlar Belks Mutlu 'nun
"Efsanelerin zinde" adl yaptnda Nanni, !nar biimin
de yazldr. Bunlar birer dizgi yanl deildir besbelli. Da
ha hunlar gibi nice deiiklikler vardr. Bu deiiklik ,
yazlarn okunmasndaki gr ayrlndan kaynaklan
yor. Bu tutum gnmzde srp gidiyor, dolayl olarak te
ki inan varlklarnn bilinmesinde de ayrlklar ortaya
karyor. te l yakp klleri bir kapla gmme olay da
byledir imdilik, kesinlie varlm deil hu konuda.
Hititler, len krlsa yalnz etlerini yakar, kemikleri
ni yalarlar, gzel kokularla ykayarak zel bir kaba ko
yup gmerler. Onlarn gznde kral kutsaldr, tanrsal
niteliklerle donatlmtr. Ancak yaklan bir lnn kemik
leri zel bir kaba koyulduktan sonra neden baka bir l
nn yanna, yatt yere gmlyor? bemek Hititler kimi
lleri yakmadan, kimileri tmden yakp yalnz klleri
'l, kimilerinin de kemiklerini yanyana, bir bakasna g
mebiliyorlarm. Bu l inan ok ilgintir. de bir
gelenei, kayna gerektirir.
Gene Hititler, kimi lleri dizkm gibi boyundan,
kollardan, dizkapaklar arkasndan balayp gmerlerdi.
lnn topraa, ya da kendisine gre yaplm zel kpe
oturur gibi gmlmesi, dirilip yeniden yeryzne gelebi
lecei korkusundand. Kimi aratrclar yle diyorlar. Oy
sa dirilme gc olan bir lnn o balar da koparp
atabilecei doaldr. yleyse iin iinde baka bir i var
dr. Hititler lmle yaam arasndaki kesin izgiyi bilemi
yorlard. Bundan dolay lmle dirilme eylemi bir dzeyde
grlyordu. Korkunun kayna bu "biemeyi"tedir.

357

Anadolu' da bu tr l gmmelerin alarla ilikili ol

duu, etkilenme kaynaklarnn bakalyla balantl bu
lunduu ilk dnlecek durumdur. Bunda, o alarda,
Anadolu'da yaayan topluluklarn kendi btnlkleri iin
de ayr birer uygarlk oluturduklan, bu kk uygarlk
larn, Anadolu uygarlnn btnleyici blmlerinin
varl da gzden uzak tutulmamal. lye kar gsteri
len sayg, dzenlenen tren uygarln zn oluturan
geler arasndadr. Yeryznde llerle ilgilenmeyen bir
uygarlk dnme olana yoktur. Birbakma uygarlk l
ler karsnda benimsenen tutumla balar diyebiliriz.
Daha nce de deinildii gibi, Anadolu sylenceleri bel
li bir dnemi kaplamaz, gnmze dein uzanr. Yunan
Roma ilkan, Anadolusuz aklama olana yoktur.
Trakya'da "Trak" denen insanlarn inan rn olduu
ileri srlen mitologi varlklarnn da Anadolu' dan etki
lendii, esinlendii bir gerektir. Bu tarih gereine Kaf
kas insanlarnn bulularn da eklememiz yararldr.
Szgelii, bir Kafkas topluluu olan Abazalar'n (Abhaz'
larn) inanlarnda da, binlerce yl ncesinden kald ile
ri srlen bir lluyanka yks vardr. lgili blmde
grlecei zre, bu ykde geen, Hititlerden kald bili
nen, eler Kafkas boylarnda da vardr. Yalnz adlar bi
raz deiiktir. Kimi aratrclar birtakm kavramlarn
kklerini aratrarak bulduklar dil benzerliklerine daya
np . . 3500 yllarna varan eski bir ilikiden szetmek
tedirler. (6)

6- B. mer Byka, Abhaz Mitolojisi Ana m?, 1971, s. 97. Ya

zar bu yaptnda eski Kafkas mitolojilerine, onlarla Smer-Hitit
mitolojileri arasndaki benzerliklere deinerek gerekten ilgin
savlar ileri sryor, nemli ipular veriyor. Yazar okluk bat
kaynaklarna dayanarak aratrmalarn srdryor, zel gr
lerini rnekler vererek aklyor. Yarglar kimi yerde tutarl,
gven vericidir.

358

Kafkas topluluklaryla Anadolu insanlar arasnda, ok

eskialara varan, yaknlklarn bulunmas doaldr. Ge
rek Azerbaycan'n gneyinden, Ar dann eteinden ge
lebilecek yol, gerekse dorudan doruya yayla insanlarnn
gidip gelmelerine elverili da yollar, Dou Anadolu ile
Kafkasya arasndaki yaknl salayacak, srdrecek ni
teliktedir. Eskiada Anadolu-Kafkas komuluunun da
ha ok gler sonucu yerlemelere yrtldn, bu olaya
Mezopotamya uluslarnn da katldklann gnmze ka
lan kimi belgelerden reniyoruz. te yandan Abhazya de
nen lkeyle deniz yolunun salad komuluk da
nemlidir. Nitekim Abhaz1ar deniz yoluna Hopa, Rize y
relerinden Samsuna dein gelirlerdi. lkada srp giden
bu ilikinin, zellikle Dou Anadolu'da etkili olmas ola
andr. Olaya baka adan bakalm: Hititler Anadolu'ya
Trakya zerinden gelmilerse Trak topluluklarndan, Kaf.
kasya yoluyla gelmilerse Kafkas insanlarndan, az da ol
sa, etkilenmemi, birtakm inan varlklar edinmemi
diye dnlebilir mi? Biz bu soruya etkilenmenin oldu
u dorultusunda karlk verebiliriz.
Sylence varlklaryla ilgili etkilenmelerin baka uy
garlk rnlerinden kaynaklandn da sylemitik. Bu
nu sylerke n de eskia uygarlk rnlerinin
yaratlmasnda inanlarn byk nem tad ger.eine
dayanmtk. zellikle toprak kaplar zerindeki sslel!le
lerde sylence alanna giren elerin okluu ilgintir. Ol
lerin yanlarna konan adak kaplarnn sslerinde
inanlardan baka bir etken aramak bounadr. Bundan
dolay kaplar arasnda grlen benzerlikler, ssleme ya
knlklar karlkl etkilerin, etkilenmelerin birer kant
olsa gerek. Tarih ncesi alardan kalma uygarlk rn
leri arasnda Suriye de bulunanlarla Anadolu da bulunan
lar arasnda ilgiye deer bir benzerlik vardr. Bu benzerlik,
zellikle, toprak kaplarn sslemelerinde, az-sap biim
lerinde aka grlmektedir. Kuzey Suriye'de bulunan
359

toprak kaplarn kimini Anadoludakilerden ayrma olana

azdr. Bize kalrsa, bu benzerlik de karlkl etkilerden,
etkilenmelerden kaynaklanmaktadr. (7)
Anadolu sylencelerini oluturan varlklar tanrlar
dan, tanralardan, devlerden, onlarla ilgili olaylardan ku
rulu bir btn iinde deil, gnmzde sylenen kimi halk
yklerinin kaynaklarna vararak, byle bir aba gste
rerek aratrmak, kavramaya almak gerekir. Yoksa, g
nmzde "mitologi" kavramnn anlamna balanarak
yaplacak bir alma ne denli geni boyutlu olursa olsun,
istenen sonucu veremeyecektir. Anadolunun en eski uy
garlk rnleri olan sylence varlklarn aratrrken g
nmz Anadolu insanlarnn inanlarn, geleneklerini de
gznnde bulundurmak gerekir.

7- Kurt Bittel, n Asya Tarih ncesi alar, 1945, ev. Halet

ambel, s. 100- 117. bulunan toprak kap rnekleri Anadoludaki
lerle karlatrlnca benzerlik kolayca grlr. Bu tr karla
trmalarda, aradaki srenin uzunluunu dnerek, yzde yz
tpklk arama gerei yok.

360

Tanrlar
Tanr alar

Boalar

Tanrlar-Tanralar-Boalar

Gnein doduu yerden

Akan bir ktr yeryzne
Tanrlarn tanralarn syledii
Grkemli boalarn srtnda
Dolaan btn Anadoluyu.

363

SULAR ISINIYOR
Yceler k kokulu gllerle
indiler gklerin maviliinden
Grnmeyen kanatlarnda dncenin
.kimi fkeden yorulmu kimi sevgiden ...
Bir trk duyduun yerde
Bir insan duygusudur konuan
Szcn rtsnde.
Ne tutku ne younluun dilegelii
Sdn sessizliini syleyen
Bir ocuk zlemidir gelecee. ..
Btn sylenceler ocuktur
Sonra byr dillerin kucanda
Girer istenen biime
Bilinmeyen yllarn aknda ...
Sylencelerin en gzeli
ocuklara seslenir duygu scanda.

364

ADONS
Bir yazgnn kanayan yks
Bahar mutulayan gelinciklerde
Ak glleri kzla boyayan
Kla giden yazla gelen sevginin
Masallar ssleyen kan kokulu yks.
*
Adonis bir _yerde Temmuz. Dumuzzi
Bir yerde Attis Anadolu'da Smerlerde
Asur-Babil kadnlarnn gnllerinde
Bitmeyen zlemin ilendii bir rg.
*
Adonis Hititlerde Telepinu ya benzer
Yediveren gller aan ellerinde
Bire bin veren baaklar tarlalarda
lkyazn scaklaryla gelir bolluu
Yaz aylarnda sararm olgun ekinler
Tarmclarn sevgilisi tanrs
Gen kadnlarn zlem dolu gzars.
*
365

yle sevmi benimsemi ki Adonis'i

Anadolu 'nun komular birer ad vermiler
Gnllerince sslemiler donatmlar
Yrek yakan gzler yaartan yklerle
Sindirmi/er ilerine.
Tanralar tanrlar kskanm Adonis'i
Birbirlerinden girmiler gencecik gnlne
Su stne su iletmiler ona
Sonra da bir yabandomuzlnu gndererek
Gnein parlak rtsn serdii bir krda
ieklerle donanm yaylmda girmiler kanna.

*
Scack buular kan kanlarnn damlad
Yerde bitmi gelincik iekleri
O iekler ki baharla gelir
Baharla gidermi o gnden beri.

*
Attis-Adonis-Dumuzzi bir yknn rgs
Ayr ayr dillerde sylenen trk
Bolluk tanrs dl tanrs kadnlarn
Kzlarn sevgilisi koruyucusu
iekler bitkiler erkeklerin gc
Gerdek gecelerinde grnmeyen yiit
G veyin belinden geline damlayan bengisu.

*
Dum uzzi bizim "damzlk " dediimiz
Boyn unu boynuzlarn mavi boncuklarla
Boyam boyam ieklerle ssleyerek
Sevin trkleri r/arla
Dl almak iin inekleri ektiimi
Grkl grkemli boadr Anadolu 'da.
Attis-Adonis-Dumuzzi bir kkten ayr dal
Bir daln ayr yapra
Toh um Smer'den Babil'den Asur'dan
Yetitiren gzelim Anadolu topra.

*
366

Nice trkler yaklm Adonis'e

Hititlerde Telepinu diyerek Trenler dzenlenmi vgler yakarlar
Yalvarlar sunulmu alan a vularla gklere.
Anadolu 'da bahardr Adonis-Attis-Dumuzzi
Bir kaynan ad bir de "temmuz"
Ekinlerin topland ay, "orakay " denen.
Orakay budaylarn orakla biildii ay
Olgun sar baaklarla harman dn.

367

ARDN
Gne Ar 'nn tesinden doar Urartu 'ya
Biraz gneyde kalr Van 'la gl
Ar 'nn doruklar parlar nce
Sonra dklr k yam uru Vangl 'ne
Yaylr uuan salar gney ovalarna.
Ik arabasyla dolarken bakar
Ycelerden Urartu 'ya korur Ardini

*
Kn uzak der lkeye yazn yakn
Gzle balar karlar giyinmeye
Baharla eker srtna yeil rtsn
Gndz gezer geceleyin uyur Ardini.

*
Ona yakn dsn diyerek Urartular
Dan doruunda kurmular tapna .
Vanglnn komusu kk bir dan
Bir de benzerini yapmlar ovada
Yazn dada kn ovada durur Ardini.
*

Uzanr yazlar byk yaylmlara

Aydnlatr oylumlar koylar
Koyunlarn ynlerini parlatr
Srlarn geyiklerin kularn tylerini
Girer Vanglnde ykanr
kar karaya kurunur Ardini.

*
368

Doarken brnr pembelere

Alaca yama eker bana kulukta
Yrr ar ar mavilie doru
Kaln bir k rtsyle kaplar evreni
leyin kar boluun doruuna
Yorgundur dinlenesi var soyunur Ardini.
*

Sonra balar basamak basamak ini

Ak ma viye alan giysiler iinde
Ormanlar sanrr sessizlii
Krlarda belirir uykunun izleri
Gzleri szlr sayklar iekler
Tek tk ocaklar yanar da balarnda
Yrrken derin oylumlara karanlk
Emer kann kzlln doyunur Ardini.
*

F/24

369

ARMA
Gece parla,yan ay' grdn m gkte
Akkorla dolm u bir mangal
Kaar btn ktlkler ondan
ocuklarn korktuu cinler periler.
Geceleyin yolcular koruyan
Yeerten besleyen ekinleri
Budaylar eviren altna
Uyurken insanlar sarnp karanla
Srlar ahrlarnda koyunlar allarda
Ormanlar kuanrken sessizlii
Kular aalarda. biriktirir cvltlarn
Gnamnda sylenecek trkye
Bir olur Hitit bal giyer Arma
Bir olur Luvi kua dolanr beline.
*

Dolar gkleri sessiz admlarla

Gldrr. yzn iftilerin
Glgeleri kovar ayrlardan krlardan
Srer ormanlara allarn aalarn altna.
*

Gnele blm gkleri

Bir dernek kurmu alarn uzandan
evresinde toplanan yldzlarla
Ulamaz bize boluu dolduran trkleri
Gklerin enginliinde nlayan alglardan
Yaylan, yumuak kla yryen ezgileri.
*

370

Arma 'dr elinden tutan ozanlarn

reten .iiri yky d.
*

Arma dnnce Dolunay'a gzele yz olur

Ozana sevgili, zer dilini sevenlerin.
Yarmay kadr sevgilinin iirde
Hitit lkesinde bir gelecein yks
Bilicilerin dilinde, kabartmada tanr.
*

Gzel gnler gelir Arma 'nn eteklerinde

Grkemli yzn gsterince yazba topraa
Onunla balar ekinli trkler
Akar dilden dile kulaktan kulaa
Karadeniz kylerinde:

371

Ay dotar sini sini

Severum birisini
plan assalar beni
Deyemem dorisini
*

Bir ay dodi grandan

Olaym efaffna
Bi evde iki gzel

Vuruldum ufana
*

Ay vurudi bacadan
Gn gibi yzlerine
Racan eperdum oni
Bakardi gzlerume
*

Ay dodi granlara
Bak cama vuranlara
Gurban olaym e gz
Goynunda duranlara

*
Ay vuruyi vuruyi
Vuruyi da duruyi
E gz senunlan beni
Bi gran ayiruyi
*

Ay vuranda vuranda
Memen kokar maranda
Giiur imana gelur
Gz sana yalvaranda

372

ARSMELA

Dalarn ge yaklat yerde

Ku umaz kervan gemez tepelerde
Yazn scanda kn karnda
Bir tanr oturur Urartu'da
Tanrlar tanrs denen bu tanr
evresinde saysz yardmclar
Ardnda srr aydnl yrr
Ar 'nn doruundan baksa
Mu o vasndaki karncay grr
Gne ay yldzlar frtna yam ur
Bir sylentiye gre ondan sorulur
Karayaz Urartu kzlar
Yln belli gnlerinde dizi dizi
Yediveren baak gibi elleriyle
Yrek yakan bal damlayan dilleriyle
Arnm gnlleriyle girer alaya
Adak sunarlarm Arsimela ya
nsann ayak bast yerde suna vard
Varlkl yoksul btn Urartu yurttalar
Arsimela 'ya sa saarlard
Bir yrekti canlar
Bir damardan yaylan scakta t ten insanlar
Kardeli dolgun sar buday baaklar gibi...
*

373

AR UNA
Oynak tanrs denizlerin
Dalgal sularn
Sevditi balklardr
rn balklar
Ona taparm gemiciler
Durulur denizler uyuyunca
fkelenince kaynar
Allak bullak olur sular...
*

Aarrken dalgalarn salar

Sularn trks yansynca kylara
Tuzlu kpklerle sarar yuman
Frlatr yosunlu. kayalara.
Esen yellerle sarma dola
Dndrr sular yn eer gibi
Bir olur iner denizin st derinlere
Bir olur kar yzeye denizin dibi.
*

Balklar yosunlar denizanalar

Midyeler yengeler istakozlar

Denizin zn smren

Yzen yapan nice canllar

erken suda ykanm gnei
Duyulmaz Aruna 'nn sesi.
*

374

Bir de girince yeller suya

Dolamaya knca denizde
Daklar hrn soluu
[)ner fkeden Aruna 'nn gzleri
Yrr kylara kemirir yeri.
Dizilir dalgalar ya va yava
Balar denizle karalar arasnda sava.
*

Denizler uyur esen yeller gidince

ekilir enginlere dinlenir Aruna
Geceleyin rtnr ayn
Gndzleyin serer denizlere gnei
Emip gnn memelerinden bysn diye
Yumuak tyl denizyosunlar
Koyu bir yeile boyayan durgun sular.
*

Sevmez yasalarna saygszlk edenleri

Beceriksiz korkak insanlar sevmez
Tamaz engin bir ovaya benzeyen omuzlarnda
Bilmeden girmek lmdr denize
Aruna 'nn deimez kurallarn.
Bundandr ba tmay yzenlerin.
Uysal gemilerin bir de balklarn
Denizanalarnn yayvan dirilerin.
*

Deniz Anadolu kylarnda denizdir

Karadr aktr ma vidir
Van 'da gldr sodal
Orta Anadolu 'da tuzlu.
Deniz Anadolu 'nun Anadolu denizin
Kucaklam yann maviler giyerek
Gn l vermi Anadolu 'ya Aruna,
Aruna 'ya sormadan varlmaz Anadolu 'nun yanna.
*

375

AKESA YA

Sularn grnmeyen gcdr Akesaya

tiimiz ykandlJmz sularn
TopralJn znden kan
Buulap aan scalJn kanatlarnda
Yamur olup yaan.
Canllarda kandr bitkilerde su
Anann memelerinde st
Gzlerde ya
Inlarn yansdlJ
Baharda yeildir kn ak
Soukta kardr buzdur.
aylarla derelerle alayan
Kayalardan kpk kpk dklen
Bir bydr Akesaya
Hititlerden bize gelen.
Kimse duymaz Akesaya 'nn trksn
Yam ur damlalaryla delinmeyince toprak
Kimse bilmez Akesaya 'nn gcn
Oyulmaynca kayalarn yrei sularla.
Susuzluun yardlJ dudaklarn
Erimeyince yakc tuzu bir pnarda.
Odur demiri elie dntren
Demircinin rsnden souk suya girince
Odur gelinciklerin al al gl
Baharda tomurcuktan iee yrynce.
zmn suyunda can scadr Akesaya
376

Damar damar yaylan gvdeye

Sonra buulandran gzleri
Duygular krbalayan
Gly daha gl
Gzeli daha gzel gsteren.
Anadolu 'da alayan sular var ya
Baharda bulunan emilmi topraklarla
Tarmclarn yzn gldren
Ekinlere canllk veren
Akesaya 'mn ellerinden fkrr
Akar bitkiler tanrsi Telepinu 'ya
Onun buyruuyla dner doaya.
*

377

ETAN
Gne nda glen
Gnn gzdr ay'n yz
Kimden geldii bilinmiyor Hititlere
Anadolu 'yla yat
Tarihten eski
Bir tanrdr Etan ...
*

yle benimsemi sevmi Anadolu'yu

inmi gkyznden dalara
Dalardan ovalara yaylmlara
Karanlk oylumlara
Alm gecenin yarsn yeryznden
Ik giydirmi ormanlara.
*

Bir yiit delikanldr Etan

karken gnamyla yolculua
Prl prl oklar mzraklar elinde
Kar karanlk-severler oyuklara.
*

Etan-stanus- Utu
Gne tanrs
Anadolu'nun k egemenlii
Yaamn yreinde tomuran tat
Bitkilerin sevinci cann esenlii
Topran gl baharn enlii
*

"Yoksulun yorgan kszn rts"

Derler Anadolu 'da gnee
Elinin aklndan onbinlerce yl
Etan 'n stanus'un Utu 'nun
Tapar olmu insanlar gnee benzeyen atee.
*

378

HADAD
Frtna tanrlar yetmezmi gibi
Bir de Hadad gelmi Anadolu'ya Suriye 'den
Hitit lkesinde trene
Bir daha gitmeyi dnmemi
Sevmi topran suyunu
Konukseverliini yaz insanlarn.
Adad, Hamman derlermi ona Suriye 'de
Byle sylyor kimi sylenceler
Au dklr gzlerinden
ldrr gibidir baklar
Kaln kalarnn altndan evreye yaylan.
Nerde grlt gmbrt
Nerde ykm nerde korku Hadad orda
Gren olmam onu sessiz yeil ovalarda
Besili srlerin yayld yaylmlarda.
Gzel tl kular
Grkemli geyikleri karacalar ceylanlar
Durgun denizi mavi gkleri sevmez Hadad.
Yldrmlarla imekleri
Kara bulutlarn tad yamurlarla
Frtnalarla boralarla gelir
Tadn karr ortaln
Dilei yerine gelince gnl olunca gider.
Orta boyu kaln om uzlar atk kalar
nsana dn en bir fkedir.

Yce dalara pek kamam Hadad

Orta Anadolu 'dan gneydouya doru
Uzanan ovalar dzleri semi kendine.

*
379

HALD

Urartu 'da tanrlar tanrs Haldi

Giinein yolda devletin koruyucusu
Konuk gelmiti Teup'un lenine
Bilinmeyen, masallarn sustuu yerden
nsanlar koruyan savalar yneten
Bir elinde karg bir elinde gl
Bir gznde kan tekinde su
Yans sevgi yars korku
Sevmi Anadolu dalarn yaylmlarn
Yijit durulu tepeleri
Uyuyan bir deniz gibi ormanlarn
Dnmemi bir daha geldiji yere
Srp azgn a tlarn ektiji arabasn
Gklerden teye enginlere.
*

380

Girmesin yabanclar Urartu topraklarna

Akarsularnda gllerinde balk tutmasn
A vfanmasn ormanlarnda krlarnda
Dokunmasn kutsal geyiklere kulara
Yemili dallar bizimdir yere dnk
Ge ynelmi gzel kokulu iekler
tleri tatl kular sakzl amlar
deler ardlar kzlcklar bizim
ster dousunda ister batsnda yetisin
Anadolu 'nun btn rnleri bitkileri bizim
Bizden sorulur yerle gk Anadolu 'da
oymayan gelmesin lkeye bu kurala.
Haldi'nin buyruu bunlar onun yasas
Yoksa sava gelir ardndan kanl bakl
Balar kesilir kllarla gvdeler
Mzraklarla karglarla delik deik edilir.
Urartu demek yeryz demektir
Haldi demek savalarn babuu demektir
Gz grdnden teye gemezmi evren
Byle syler byle kurarm insan eskiden.
""'

Bir saldrya uraynca topraklar

nce Haldi 'ye danrm biliciler
Urartu 'da sonra balarm kar savaa
Giri m utlu bir sonu grnmse falda.
Toprak katmak dilerse kral topraklarna
arrm en byk bilicileri konana
Konak da bir tapnak saylrm lkede
Sorarm gelecei gnn neler getireceini
Glerse yzne yazg kllar bilenir
Karglar oklar yaylar dzenlenir
Dne gidercesine yrnrm dmana
Balarnda grnmeyen koruyucu Haldi.
*

381

Anadolu'nun dousu yksek yaylalar

Byk dalardr orcla tanrlar tanralar
Bir savala bir de barla vardr
Birleen elikiler bir yasada
Yaamn baka yolu yoktur doada.
*

382

HALMASUTTA

Bir tapnak yaptrm sana alardan aan

K uara kral Anitta
Seninle birletirmi adn
Yaam sana sunduu saysz adaklarla
Tanr Halmasuitta.
Korkularn kayna Hatti lkesinde
Sayglarn younlat gn ller
Trkleen yakarlarn ykseldii
Bolluk fkran topran znden.

Neden yalnz adndr kalan

Kayalara yazlm bilinmeyen ellerce
Tanr Halmasuitta
Kuara 'da kral Anitta
Bir yaztn yaatt ?
*

383

HA PANTALLiYAS
Evlerin yanndan geerken ktlkleri kov.n
iinizden arnn sonra arpar banz
Hapantalliyas kayalarina
Aydnlg sever #apantalliyas
Korkar erdeminden karanlklar
Gndzle gelir evrene geceleyin ay'
Gnderir gklere.
iyilik edin insanlara hayvanlara
Gzel dnn gzel syleyin
Byle buyurur Hapantalliyas
Dallar krmayn iekleri yolmayn
Koparn incitmeden yemileri
Beslenin gnlnzce.
Kimsenin grmedigini grr
Bilmedigini bilir Hapantalliyas.
Ona sgnr ormanlarda krlarda yaayanlar
Sevimli gzel diriler
Kt. yabanlar lgarc yaratklar deil.
iyilik gtr ktlk kolay
Yigit iidir ta atan eli pmek
Ekmek verenin yzne glmek etin deffel.
Kimdir karanlkta ocuklar korkutan
Yolcularn nlerine diken koyan
Katrclarn dlerine giren ?
Bir dmesin Hapan talliyas'n eline
Belinin krldg gndr.
Korkmayn geceden ocuklar yolcular
Ummadgnz yerde Hapantalliyas sizi kollar....
*

384

HAR UVA
Gzel geyikler var ya yeil otlaklarda
rkek baklarla evreyi gzetleyen
Yrmekten ok sramay bilen
Yan boynuzlarndan rendiimiz
Kzlaalarn grgenlerin altnda
Ereltilerin arasnda sazlklarda
Koar gibi szlen
Szlr gibi koan
te onlarn tanrsdr Haruva
O tutar geyiklerin elinden
Gtrr yaylmlara sulara
Srdrr soylarn
ri memelerinden yavrusunu emziren
Geyikleri koruyan odur.
Uur diye boynuzlarn kaplarmza
Astmz mutluluk beklediimiz
Postunun stnde yattmz acmadan
Etini yediimiz geyikleri koruyan odur.
Haruva gibi sevememiiz geyikleri
Yavrusuna bakmadan avlamz
vnm z bir de basp stne yerde yatarken
Upuzun gvdesinin prl prl tylerle..
Petekten bal damlar gibi bakar geyik
Bir k yumanca dner gzleri baklarnda
Kaarken dner arkaya kollar yavrusunu
Sonra szlr srayarak karr ormana.
Alamakldr bar bile
Seslenirken Haruva ya...
F/25

385

Haruva 'nn bol otlu yeil yaylmlardr

Yaz aylarnda dura, kn ekilir konana
Kollar gzelim geyikleri yabanlardan.
Bir geyik vurulunca dz yaylmlarda
Haruva 'nn yretinden damlar kan topraa
Grnmeden, kzl iekler aar orda.

386

HARZ
"Ne ekersen onu biersin,
yiliJCtir ektiim insanlarn gnlne
Yzyllar Anadolusunda
Semeden iyisini kt sQn canlar.
Karanlkta bile grr sevgiyi
Souklarda scak olurum
Serinlik solurum bunaltan scaklarda
ilen suda yenen ekmekteyim
Salan stte koparlan yemite
Kovarm karanl tutar aydnln elinden.
Grnmeden gelirim dileyenlere
Grnmeden giderim ktlerden.
Dalar alr bencillik a.lmaz bilirim
Ekmek veren ellere ta atanlar da grdm
yilik et denize at
Balk bilmezze tanr bilir
Demitim insanlara
Dinleyen var dinlemeyen var tlerimi
Gcenmem yaplanlardan
im iyiliktir gcenmek deil
Bir gneim doarm btn varlklara
Bir iimi gzel suyum susayanlara
Seven de gelsin bana sevmeyen de.
Bo evirmem uzanan eli. "
Byle yakm trksn Harzi
Hitit alglarnda binlerce yl
iein kokusu yemiin. tad
Kularn cvlts gnn.
Anann st atann gl
Ekmein z onun sesidir.
*

HAAMEL
Dokunmayn hayvanlara can severseniz
ncitmeyin karncay kelebei kular
Kimler karm bu yasalar
nsan dilediini yesin diyen ?
Ben haameli hayvanlar koruyan
Besleyen oaltan yaatan tanr.
Gsz glnn kulu deil benim lkemde
Vurulan krlan yem deil
besin deil
azk deil..
Ben Haameli: hayvanlar koruyan
reten besleyen yaatan
can canldan ok seven tanr.
Anadolu yu ssledim kularla
Kelebekler uurdum gelinciklerden
Ar kondurdum ieklere bal akttm
Peteklerden, dut yapranda ipekbcei besledim
Isszd sessizdi yeyz
Giderdim tatszln yaanr kldm.

Dalarn stnde dad Haameli

Kartaldan karncaya dein btn trkler
Onun dilinde sylenirdi tarihten nce.
Tarihten sonra bozuldu dzen insan girmi
in iine deimi ezgilerin uyumu
Yemiler olmadan kurumu dallarda
iekler amadan solm u
Toprak kavurmu tohum u . . .
*

388

HAHA

Ocamz tttren tanr Haha

Evlerimizin enlili yazda kta
Karanl yrtan gecelerden te
Ekmelimizi piiren byl g.
Tapnaklar koruyan
Ona sunulmu bir adaktr obanlarn atei
Yce dag balarnda yaylmlarda yazn
Srlerin yayld.
t

Haha dogann grnmeyen yalml gc

Kann scaklnda gnein yaknda
Ocan kvrlan kzl alevlerinde
Bir canll dile getiren.
Ev yapmak ate yakmakla balam
Uygarlk gelimi ocan scanda
Isna sna grnmeyen ellerinde.
Haha korur kendine baglananlar
nce yakar kzla evirir
Sonra dumana kle dndrr kar koyanlar.
imeklerin akndan frlayan yldrm
Tan taa arpndan srayan kvlcm
Birbirine srtnen nesnelerin scakl
Haha'n anasdr.
*
389

Haha tan znde gnein gznde vard

Birbirine arpan iki nesnede
nsanlara gz krparak yaard.
Birden yeil ormanlar kzla dndren
ayrlar krlar kle eviren Haha
Yalnz sulardan korkard.
Bir kabn iinde alkanan su
Bir kazana boalan deniz
Dnce Haha'n eline
Duman duman gklere aard.
*

Haha diriydi dipdiriydi

nsanlar dokunmasalar kat nesnelere
akmaktan srtmeseler demire
Srerdi kendi tarlasn gnlnce
Ne ormanlar dndrrd kmre
Ne yrekyan dkerdi topraa
Ne koyunlar kesilir ocakta kzarr
Ne konaklar e vler barklar yanard.
*

nsan uyandrm uykusunda Haha'

karm tatan demirden evinden dar
nce kendini yakm sonra evreni.
Grm insann deliliini Haha
Uzak kalmak istemi ktlklerden
lmek deil yaamak iin daha mutlu
Daha gzel gnler yarnlar grmek iin
"Oynamayn benimle" deyip insan uyard.
*

Gnn birinde sezmi anlam Haha

Ktlk kendinde deil isnanda vard.
*

390

HAZZi
Yce dalar tanrs Hazzi
Egemen doruklara tepelere
Kutsallk veren yceliklere.
Hurriler belli gnlerinde yln
Dn dernek eder tren dzenler
Adaklar sunarlard Hazzi'ye
Da balarnda alglar eliinde.
Hazzi Hurrileri Hurriler Hazzi'yi
Byle severlerdi.
"Dalar tekin deildir" diyen yk
Hazzi'nin ellerinde bym
Kimi dillere masal olm u
Kimi dillere trk.
Uurludur da doruklar sayrlara
Sevenlerin alrm ileri dada
Dalara snan da'lar korurmu
Dalar yrmez dervi yrrm.
Bir masal gelir bize alarn gerei
Deien gelenekler duygular elinde.
zdr kalan Anadolu 'da
Yediimiz ekmekte itiimiz suda.
Van 'dan gneye yryen dalar
Hazzi'den yk ler syler sessiz
Bugn bile kimi yurttalarmz
O dalar kutsal sayarlar.
Be bin yl sren bir masal
Ancak dalarn dilinde yaar..
*

391

HEPA T

Uzun salarn dknce gklerden

Balar kara b ulutlar gezinmeye
Doumu yaklaan ykl bir kadn gibi
ier b ulutlarn kocaman karnlar
imeklerin gz krplar grlr uzaktan
Duyulur tanra Hepat 'n ldren sesi
Ardndan bulutlarn kinemesi
Dalardan yu varlanan kayalar gibi grler
Yansr oylumlar dolduran gmbrtler.
*

Hepat 'n byledir gelii gklere

Kocas Teup'tan geri kalmaz ykmda
Ta karr yakp ykmada gksel erkeklere,
Hepat frtnalarn kadn devler anas
Allak bullak etmektir evreni deimez yasas
Bir geyiyi paralayan kaplan gibi keskin
Dileriyle koparr sessizliin derisini
Kara kan fkrr topran damarlarndan
Bulanan amurlanan sulardr b unlar
Azgn dnergelerle gklere ykselen yerden.
Yldrmlarn kl sesleri yankr
Karanlkta dolan oylumlara yksek tepelerden.
Korkudan titreir oluk ocuk
imeklerle gmbrder alar yamurla boluk.
*

392

Korkar ldrr atar kendini tatan taa su

Doldurur evreni bir azgn kadn t utkusu
Yldrmlar gmlen dileridir yere
Frtnalar yaylan fkesi enginlere.
Gemez kolay kolay diiliginin azgnl
Eritir ince kumlara dntrr ta kzgnl
Srer dalarn stnten arr yelleri
Karlarla doldurur geitleri belleri
Sker evlerin uurur damlarn
Oynatr aalarn en kocamanlarn
Evreni kucaklayan kollarnda bebek gibi.
t-

Byle donatm kadn Hurri dncesi

Bir tanra yaratm ondan
Gtrm Teup'un yatana
bir frtna gecesi.
...

Sylediine baklrsa kimi masallarn

Frtna Hepat 'la Teup'un sevimesidir
Boluu dolduran grltler gmbrtler
Hepat 'n yataktan ykselen sesidir.
*

393

HKSTAS

Tanrdr son dnemlerinde Hititlerin

Nerden geldii kesin deil
Eskiden yaam olabilir Anadolu 'da
Saldrr Tarhutas'a bilinmez neden.
*

394

HUHiTiS

Kayseri mzesinde bir yaz tta

Okunur Huhitis
Sevmezmi tanr Tarhutas'
Oyun edermi ona boyuna
Saldrrm ykm getirirmi bana.
Sonunda kzm kral Tuvati
G alm Tarhutas'tan
Yenmi Huhitis'i.
Bu baars Tuvati'nin
Okunur iftlik kynde Kayseri'de
Kk bir yaztta.
*

395

HURRA

Alaca kz suya ekince dbudan altnda

Sapan brakp boyunduruk zlnce
Sessizliin iinden bir ses gelir
Toprak duyar
Yaprak sezer. .....
ki yorgun kze bakar ycelerden biri
Grlmeyen, gne gzleri dipdiri
Yeller yumuar baklarndan
Azalr scan hz.
Toprak direncini koyverir..
kz ksz deildir
yoksul deildir
kul deildir.
Bir tanrs vardr onun da
Hurra derler
nnden eilerek geerler
insanlar
tanr yara tanlar......
kzdr, kzlerin tanrsdr, kutsaldr Hurra
kze duyulan sevgi bir gelenektir
Ondan kalmtr Anadolu 'da.
*

396

HURRi
Kocaman boyn uzlu kaln enseli dik bakl
Boalar var<lr salnr yaylmlarda
Dalgn otlayan inekler arasnda grkemli
Onlarn tanrsdr Hurri
Onlar koruyan oaltan dl glerini.
Hurriler Hurri demiler bu tanrya
Hititler de benimsemi koymu tapnaa.
Kutsaldr btn boalar Anadolu 'da
Yakn lkelerde Smer'de, Msr'da
Dlleyici gcdr doann.
Bilinmez balad a yrd yol
Bu kutsalln geleneklerden te
Bilinen ancak Hurri'e sormadan
Adaklar sunmadan boaya dok unma yasa.
Bir masal vardr ldrrm insan
Bir tas iinde boarm boann kan
Byle syler Frigya'nn ykleri
Bir de kral varm bkm yaamaktan
mi boann kanndan k vermi can.
Hurri 'ten gelir bu sylenceler
adan aa yrr dilden dile geer.
Dou Anadolu dalarnda krlarnda
Yaam Hurriler Van dolaylarnda
Sonra gmler gneye
Tamlar geleneklerini greneklerini
Gittikleri yerlere sonra Hititlere
Onlardan kalm bizlere
Ne gn bir boa grsem alml alml
Gezinen yaylalarda
Hurri gelir gzlerimin nne.
*

397

HUTUN

Byk tanrlardan Hutuni

nsanlar ynetmekle geirir gn
Gler yz salar adaklar oalnca
atlr kaln kalar gnl olmaynca.
Oturur batannlarda Atrnn doruunda
Esen yellerle gnderir buyruklarn
Gklere sulara bir de topraa
Dedii dediktir buyruu buyruk
Ne aydnla bakar ne karanla.
*

Bir gn doarken toplanr tanrlar

Bir de karanlk gelirken ortala
llkin klar ykanr Van glnde
Sonra yeller el srmeden iee yapraa.
*

Daha ocuklar syrlmadan uykudan

Kular oynatmadan kanatlarn
Koar Hutuni gklerin tesinden
Grkemli arabasna uar gibi atlarn.
*

Sonra balar evreni denetlemeye

Karncadan arslana degin
Sereden kartala dein
Trtldan ylana detin
Yoncadan grgene pnardan denize
Kelebekten insana defin

*
398

IRBITIGA

Eskiden gnele yldzlar varken Anadolu 'da

Ay doarken gecenin stne gklerden
Tanryd yceler lkesinden seslenen Irbtga.
Bir yandan insanlar severmi doay bir yandan
Uzanan kollaryla .s.u.;c:.klarm btn evreni
Onunla balar onunla bitermi gndz
Bir de gece dalarn tesinde.
*

Topraktan kapkaak yaparm insanlar

Adaklar sunarlarm salar saarlarm
Arnm gnllerle kutsal sularda ykanm
Ellerle gne yuvarlanrken gkte.
*

Irbtga bilinmeyen adn bilenlerce

Dalarn sularn gklerin k utsall
Btn aalara bamszlk
Btn kulara kanat veren.
Yreinden doan m utlulukla beslenmi
nsanlarn nicesi Anadolu'da
Bugn ad kalm bize
Gemii yaratan varlmzdan.

399

NAR
Gzel delikanl
Arinna 'l Vuruemu 'n un ol!lu
Gne tanrasnn.
Ik bakl
Grkemli grkl
Anasnn eteklerinden tu tarak yrr.
Aydnl srr ardnca yerde gkte.
Mutluluk damlar baklarndan
le dklen bir yamur
Karanl yaran aydnlk
A vularnda yorulur dogann sevinci
Ne fkeyi bilir gnl ne hnc.
Iyan bir erdemdir nar
Uar enginlere kanatlarnda k van
- Gnele gelir ocuklarn gzlerine konar.
-t'

Karadeniz'de gezerken koyu mavidir

Ovalarda yeile boyanr bakilar
Akarsularda prl prl
Kydan baknca grnr akllar
Kzlarn gnlnde bir ssl duvak
Gelinlerin kucal!nda gelecel!in gvenci.
-t'

Byyen umutur gnamnda yeryzne

Karanln arlnda yorulanlara
Mart kanatlarnn eviklil!inde mutluluk.
-t'
400

RMUSN
avutepe'de bir tapnakta
Yalnz ad kalm Irmusini 'nin
Haldi'nin yannda yce tanrlar arasnda.

Adaklar sunarm rmusini'ye

Scak b uular ykselen kanlar dkerek
Kesilmi boazlarndan hayvanlarn
Dudaklarnda yakarlarla
Bitmeyen bir umudun ardnca koanlar fJrartu 'da
avutepe'de bir tapnakta.
*

Bugn yalnz temeli kalm tapnan

Kocaman kayalardan kurulmu temeli
Bir de tapnan giriinde yaztta
Kra] Sarduri'nin ad
Tanrlara adak sunmann
Kesin yasa olduunu bildiren yaz.
*

F/26

401

SKUR
Frtna derler ya
Allak bullak eden ortal
Tozu dumana katan
Yaamn tadn karan
Aalar ykan ekinleri yokeden
lm korkuyu getiren
Onun tanrsna yardmcdr Iskur.
Binince korku salan lm saan arabasna
Hzla dolanr boluu
Grltler gmbrtlerle gelir
Zas Hazuna 'nn ardndan
Yklan yapmaya deil
Kalan varsa ortadan kaldrmaya.
Bir mutluluk trksdr kulaklarnda
Yerden ykselen lklar iniltiler.
*

Iskur iin Saspunas'n arkada derler

nsanlara birlikte ykm getirirler.
*

Yatar umulmadk yerde pusuya

Srlar yaylma gitmi kadnlar suya
Dnmez gemez gnlnden acmak
Dalar daraldka geniler yrei
Frtnadan hzl oalr tutkusu
Uurur bolukta gzelim gelincikleri
Toza topraa katar karar ekinleri
Bir amur ynna dner yeil allk
Budaylar yokolur ardndan gelir alk
kar gklerin ycesinde durur
Bakar rpnan insanlara gler Iskur.
*

402

STANUS
Gnetanrdr doanda batanda
Btn gklerin bilinen bilinmeyen
Btn tanrlarn tanrsdr
Odur evrene can veren
Eriten kaln buzlar
Karanl yokeden
Bir rt gibi yaylan yeyzne.
Saln esenliin kaynadr aydnl
Gren gzdr grnmeyenden te
Scakldr yreklerin.
Ar ar yrrken gkte
Sayar zamann basamaklarn
Gn dilimler n banda
Aylar yllar bir boncuk dizisi gibi
geirir zamann ipliine
En yce doruuna knca gn
kocaman bir gz olur yeyzne.
Onundur en grkemli tapnaklar
en grkl sunaklar on un
En gzel adaklar gnllerin sarmalad
En sevilesi sunular onadr
Yalvarlar yakarlar...

403

Gnler uzamaya balaynca byr yolculuu

Uzar baklar yaan nlarla evrene
Kular trk rrken baharda
Koyunlar kuzular yaylr yaylmlara
Strlar buzalar daha geni solur
Yeeren yumuack otlar koparrken ...
Ku yuvalarnda cvltlar ykselir
Dallarn arasndan gnee doru
Inlar gzlerini krparken
Anasnn gagasndan yem alan yavrulara
iekler yakaran birer eldir alr
Yapraklar yeile dntnde krda bayrda
Bir yeil yarmadr yaamak doada.
Sularda yansyan klar oyalad yamak
Dklr kylara denizin omuzlarndan
Gne yellerin datp dalgalandrd
Gr salara dnr tel tel nlarla
engin bolukta.
Daha boldur ineklerin memelerinde st
Koyunlarn tyleri daha gr daha parlak
Srt yuvarlak olur kk tosunlarn
Boalarn om uz aralarnda yumaklar ya
Bitkiler aalar bydke
Yerden ge ykselir da.
Sularda parltlarla szlen balklar
Daha kolay grlr klar kayarken
derilerinden
Daha parlaktr gzleri kayadan kayan
akllar arasndan uzayan kvrlan
saln/arla kan ylann.
Artar etinde sevimenin susuzluu genlerin
Uyanr scakl derisini yalayan zlemle
Yalvaran iki el gibi uzar ne doru
kzlarn gsleri

404

Scack bir ylan kvrlr kalalarnda gizli

Grnmeyen bir el iner gslerinin arasndan
Scakln yayarak gbeine doru.
lstanus ykselirken dalarn arkasndan
nce tepelerin ldad grlr uzaktan
Soll'ra serilir oylumlara aydnln rts
Boyal bir kilim dokur ln elleri
Trl bitkilerin yapraklarn yeilinde
Aydnlkla yanyana yrr glgeler
Aalarn asmalarn altnda.
Gnler uzarken uzar krlang sesleri de
le scann yorgunluu arpar kanatlarna
iekten iee konar arlar
Buday baaklarnda balar bklme
Arpann avdarn yorgunluu duyulur sarda
Kzlcklar kzarr gelincikler solarken.
lstanus ekilirken dalarn arkasna
Aydnlatrken evrenin grnmeyen blmlerini
Bir kzl yayg serer gklere
Etekleri yaylr doruklara yaygnn
Sonra sunar al kpkl kutsal ikiyi
Uykuya arr lmlleri
Yava yava gelir ardnca karanlk
El deitirir ynetim yeryznde.
JC

405

KALHSAP
Hititncesi tanrlarndan biri
Anadolu toprandan yorulmu elleri
Nice boylara mutluluk vermi
Nice boylara korku Kalhisapi.
Kimsin nesin nerdesin syle
Hangi yzler srlm adak tana
Hangi eller tam sungu/arn sana?

406

KAMR UABA

Tanrsn biliyorum Kamruaba

Anadolu toprandansn gelincikler gibi
Seversin iyinin iyisini
gzelin gzelini.
Geceler korkutur ocuklar, Kamruaba
k gnderir yararsn karanlt
iri bir kaba blercesine yarya
aydnlk olursun dlere.
Sana ynelir aarken iekler
Gelincikler kzarrken tarlada krlarda
Kzlcklar etlenirken
Kirazn al salkmn sars sende.
Sevmeyi sevilmeyi seversen Kamruaba
Yrrken kon uurken glerken oynarken
Douran yaar alayan yaar glen yaar
Uzar bitmeyen bir izgide varlk
Ben
Sen

Biz
Siz
Onlar
Seninle balar seninle biter Kamruaba.
*

407

Yaamak uzamaktr gelece'e

Elmada kzarmak iekte glmektir
Grnmeyen kucanda yllarn
Yarnlara bymektir.
*

Varolmak yaratmaktr Kamruaba

Tatan topraktan a'atan szden.
Yaamak yrmektir Kamruaba
Yazdan ayaklarla dilden dile
a'lann stnden lkeden lkeye.

iyilik ya'ar parmaklarnn pnarndan

Yzlerini Kamruaba 'ya dnenlere
Dalarn ycesinden engin oylumlara yryen
Bolluk dolu yanurlara gebe bulutlar gibi.
...

408

KARHUHA

Byk tanr Karh uha

Ssleyen kabartmalar kayalarda
Adna trenler dzenlenen
Ylda bir koyun bir sr kesilen.
*

Glermi gzleri dklnce kan

Sslenmi kutsanm adan vurulan boyn undan
yle sylyor yazlar.
*

Karhuha byk tanrlar arasnda

Srdren grkemli gksel yasasn
Duyulmayan sesiyle
Seslenen insanlara
Byk tanrlar arasnda Karhuha
Yllk lenlerde kanla doyunan.

*
409

KA KU
Geceleyin aydnlk saan ay var ya
Gkyznden ovalara dalara
Denizlerin zerine serilen
Akan derelerle aylarla
Glgelerden kaan
Akl genilii seven ay var ya
Kaku demiler adna Hititler.
Onun gldr ay
Yce dalarn arkasndan
Kum tepelerinin stnden.
Uzun yaz gecelerinde syleir ormanlarla
Yapraklarn hrday dilidir
Scak yelleri ezgileri
Bilinmiyor yzbinlerce yldr
Yldzlara gizli gizli syleileri.

410

Bir masal vardr Anadolu'da

Sylenir k geceleri kk ocuklara:
Gnein kzym ay
Eskiden gne aydnlatrm geceleri
Yldzlar da ocuklarym gnein kk
Alam bir gece durmam ocuklar
Ackm karnlar yaramazlarn
Brek istemiler annelerinden; gneten.
Buday tm un elemi hamur yourm u
Gne, derken balam gecenin gelii
Uzaktan grnr olmu karanlklar
Gnein elleri hamurlu ocuklar alar.
- Git sen aydnlat gkleri biraz.
Karanlkta kalmasn insanlar
Gryorsun kardelerin alar elimde i var
Demi ay'a, gelirim iim bitince.
enmi ay kmam istememi evden
- Gz deer gzelliime, arpar karanlk
Beni, ben grnmek istemem insanlara.
Byle karlk vermi ay kzdrm annesini
ndirmi ay'n yzne toka t gne
Yapm elinin hamuru yanana
O gnden beri bir yana karamsdr,
Dolunay da bile Kak u 'n un .

411

KUBABA
Analarn anasa Kubaba
Bakalarn Kybele dedikleri
Btn uluslarca bilinen
Sylenen dillerince.
Ellerinden yaar topraa bolluk
Bitkiler ekinler
ocuklar ellerinde byyen
Douran kadnlarn memelerinde st
Ekilen toprakta tohum
reyen iit oalan doum
Btn doanlarn douranlarn snd . . .
Geceleyin koruyan uyuyan bebekleri
Alda yatan yaylmda gezen kuzular buzalar
Besleyen iri gslerinden
Srdren diriler soyunu.
Anadol u 'nun anas Kubaba
Bilinmeyen alarn koynunda byyen kadn
Geni kalalarnda yaratmann gc
Douran yaatan besleyen
Btn Anadolu kadnlar gibi
bire bin veren baak elleri.
Toprak esneyince yazba
Tomuran iein znde
Yeile dnen yapran dilinde trk
Ikla glen gnamnda yeryzne
Geceyle yaylan sessizlik oylumlara
Ana Tanra yaratan kadn
Bizimle balayan bizimle giden.

412

Tarihin dilinde masal

Doada gzlerimize sunulan gerek
Suyun dirilii ien toprakta.
Hititlerin syledii bir ninni
Onlardan nce bilinmeyen atalarmzdan
Hattilerden kalan oymal beikte
Uyuyan bebee mutluluklar dileyen.
Denizler rmaklar aylar dereler
Sularda yaayan gremediimiz diriler
Yaamn zn Kubaba 'nn memelerinden emen
uan ku yryen karnca.
Yoncalarn ssledii balyla
Tapnaklar grkemleyen tanra.
Seninle gelir topran k vanc
Baharn sevinci seninle
Olgun budaylarn mutluluu
Kirazn al karas
Kzlcn kzll
Vinenin alas kaysnn sars sende
Sana dner yzn glen elma
Kzarp kabuunu atlayan nar
Tadn sarya dntrp gsteren ayva
Scakln suyunun serinliinde gizleyen
Buram buram zlem kokan zm
Alml bir sevgiliye sarlr gibi
Dallara dolanan asma, bir de sarmak ...
Senin zleminle kn buluttan inen yamur
Kara dnr serilir bir yayg gibi topraa
rter ilkyaza dein uyuyan toh umu
Gzkrpar uzaklardan bakan gnee
nce kar yumurlar yansyan nlarla.
Seninle balam seninle gider Anadolu
Gemiten gelecee tkenmeyen
Senin gslerinle doa
Yeni bir beik donatr uygarla ..
*

413

KUMARB

Tanrlar atas Kumarbi

Hurriler lkesinde yceden yce
ykler sylenmi yzyllar boyu
Masallar rlm Hitit, Hurri dillerince.
*

Gkler tanrsym byk Alalu,

Bir utan bir uca sren egemenlii
Almak iin elinden olu An u
Bakaldrm kskancndan babasna
Gkleri tek bana yneten atasna
Bir sava bir bouma baba-oul arasnda
Gkleri sarsan dalar titreten.
Kazanm sonunda Anu
Alm egemenlii atasnn elinden.
*

Tanrlarn da deimezmi yazglar

Byle srp gidermi gklerin yasalar
Gnn birinde Kumarbi babu olmak kurmu
Gkleri yneten. babasna kar koymu
Anu 'n un Alalu'ya yaptn
K umarbi de yapm babasna
Gitmi egemenlik elinden
O da b ulmu babasna ettiinden .
..

414

Bouurken baba-oul Anu-Kumarbi

Oul yenememi azan fkesini
Dilemi babasnn erkeklik esini.
Karglam Kumarbi'yi babas Anu
Ettiini bulacaksn demi tanrdan
Gebe kalan topran karnndan kan.
Dourmu toprak sonunda; frtna tanrs
Olm u biri, Aranzah denen Dicle ikincisi,
ncs Tamiu devlerin devi yaratk.
*

rerken alarn yazg yeni oyalar katar

Dokuduuna, babasna oynad oyunu
Balar Kumarbi'ye de oynamaya.
Anlar denizle Kumarbi bir dev yaratr
Kayalardan Ullikummi dedikleri
Dizlerine gelir ancak denizin en derin yeri.
*

Frtna tanrs Kumarbi'nin korkun olu

Yardma arr teki tanrlar
Gelir us kayna Ea keser ayaklarn devin
Denizleri titreten Ullikummi'nin.
*

Ullik ummi bir devdir, sa omuzunda gkleri

Tayan, tanr Upelluri'nin sol omuzundadr.
Batar sulara kesilince ayaklar
e yaramaz Upelluri'nin yardmlar
Verir yargsn yazg yenilir Kumarbi.
*

Eden bulur olacak olan olur.

*

Elele vermi Hititlerle Hurriler

Kumarbi'nin yksn dzenlediler
Anu, Alalu, Ea, Smer inancnn klar
Szlm gnllerin eleinden
Ekilmi Anadolu toprana tohumlar ...

*
415

KU UK
Hurri gecelerini gndze eviren Kuuk
Gne giderken gelir gklere
Dalarn ardndan eteklerini srye srye
Yadrr baklarndan aydnl
Kovar tepelerden dallardan youn karanl.
Hititlerde Kaku, Selardis, Arma derler
Luviler de Arma y severler benimserler.
Btn deiik adlarn tesinde ay tan.""ldr
Anadolu 'da birdir ycedir.
*

Kuuk gklerde yaydr yarmaydr dolunaydr

Doarken bakadr batarken baka
Otuz gnde biim giyimi vardr
parlakl gl yry
Gelirken de giderken de grkemli grn
Esinler yadrr gnlne ozanlarn.
*

416

Hititler Luviler Hurriler Urartular

Gnllerince yaratm yaatm ay'
Adaklar sunmu salar sam
Sslemiler tapnaklarn.
Geceleyin sslenir Hurri kzlar
Ezgilerle trklerle seslenirmi dolunay'a
Sorarlarm bilicilerden gelecei.
Kskanrm gibi tanrlar ay'
Buluttan rt ekerlermi yzne
Kzlar bundan zlrm en ok
Seslenirlermi iyilik tanrsna
Srsn bulutlar diye dalarn arkasna.
*

Tarmclar severmi Kuuk korurmu

Ona dnermi yzn ayiei
Bir sylentiye gre ona vurgunmu
Bir sylentiye gre iee dnen
Yalvaran yakaran mutsuz bir insanm
Tanrlarn kargna uram.
*

lkin iblm yapm gnele ay

Sonra ktler girmi aralarna
Cinler periler kskanm sevgiyi
zlm birbirinden elleri
Biri gelirken teki gidermi o gnden beri.
*

F/27

417

LAKSMAS

Saldrgan tanrs Hititlerin

fkeli yavs Tarhutas'n
Bir yaztta sylenir ad
Kra] Tuvati'nin yenilgiye uratt
Tanrlar arasnda.
Orta Anadolu blgesinde sylenir ad
Bilinmez baka yrelerde
Bellidir ok eskiden kald
Anlam yok Hitit dilinde.

41 8

LAMA
Hattua'n koruyucusu Lama
yilikler atas yardmlar kaynat
Onun alan ellerinden yatar sevgi
Grkemli gnler yaar Hattua
Mutluluklar esenlikler iinde.
Ne kl ne karg ne mzrak
Ne lm saan sava arabalar
Ne kasrga ne frtna girebilir byk
Kaplarndan Hattua'n.
Aras yoktur Zas Hazuna 'yla
Onun yaknlaryla kardeleriyle karsyla
Bartan baka trk bilmez dili
yilikten teye uzanmaz eli.
*

Hititler smarlam Lama 'ya Hattua'

Damdan amlar evlerin kaplarn
Ne d dnmler ne de sava
Elin tersiyle alnda teri siler gibi
Yumular yavdan korkularn
Lama dolatka Hattua alanlarnda
Tatmlar en gzel uykularn.
*

Yorulmasn diye Lama damdan evlere girmede

evirmiler kapy douya
rtmler dam batanbaa
Daha kolay grmek iin dotan gn
Daha byk grmek iin Lama 'nn yzn.
*

Hattua Hattua olal Lama da Lama 'yd

Lama Lama kalal
Hattua 'ta yaamak kolayd.
*

419

LELVAN
Sa va tanrs Lelvani
nsann tkenmeyen tutkusu
Snmeyen fkesi dinmeyen hnc
Kann kokusu llJ.n sesi.
Kargnn ucunda balJ.n aznda
Azgnn gznde yreffende ktnn
Uyumayan dman uyuyan su.
Yenenin gnlnde yenilenin tepesinde
Kanla beslenen canlara doymayan
Sa vaa glen bara kzan Levlani.
Yalnz insanlar arasnda deil sava
Yabanlar da drr birbirine
Kurbaay ylana yutturur
Geyii kurda yedirir
Kartaln penesinde rpnr tavan
Doan sereyi paralar atmaca src
Byk balklar yutar kklerini
YabanslJ.rlarn kollar arslanla kaplan
BalJ.rta balJ.rta yerken yalanr kanla
Gszn uykularn karr gl
Senin ilerin bunlar Lelvani.
Sava ktdr yenen iin de
Uzun srmez kanla salanan utku
Kimsenin ettii yanna kalmaz
Son unda kanla yuyulur kan
Kazd kuyuya der insan.

420

LEVANS

Frtna tanrsnn kzkardei

Ele a vuca smayan azgn dii
Ortal karp kartrmaktr ii.
Alayan bebeler rken kuzular
Titreyen buzalar
Yrei arpan ku yavrular
Sar iee taklp kalan ar
Kk bir su birikintisinde boulan
yzlerce karnca
Kzlaalarn altnda .ereltiler arasnda
sinen yavru geyikler
Yumuatamaz iini Levanis'in.
Diinin eyleme dnen youn fkesi
Kadnn doay dolduran sarsan sesi
Erkee bilenen di
imeklenen gz 'ianis.
*

421

MN

Iyan ayn tanrs Min

Aydnln karanla gl
Ilk gney gecelerinde gemicilere
Gklerin maviliinden yaan k
Adna sunaklarn tapnaklarn yapld
Deniz kylarnda sularla trkleen
Bir sevincin sessizlii yaran t.

Antalya 'dan Side 'ye doru gider bir ky

Uzanr gizli ellerle koylarn koynuna
Tulaan maviliinde denizlerin
rer yklerin an balklara.

Kimilerin Men kimilerin Min dedii

Ayla gelen ayla giden bulutsuz gklerde
Grkemli baklarn aydnlatt boluk
Dalgalarla uzayp ksalan
Syleen gksel varlk Min.

ok severmi Min'i balklar

Ona sunarlarm ilk tutulan balklar
Ik rtsn yaydnda sulara .
..

422

MEZULA

Arinna 'nn gzel tanras gne

Gll Vuruemu 'nun kz
Sevenlerin umudu
Yanan gnlleri serinleten su
yilikler ecesi Mezula.
Sana uzanr elleri dara denlerin
Senden bekler sal gnl arlan
rterken nlannla yeryzn
Karanl srerken uzaklara
Gllerinle dolar evren gn amnda.
Kpren araba dnersin gn batarken
Prl prl bir mermere damlayan
Yaylan kzl salarnla dalara
Kzlck suyunda ykanm ak rt gibisin.
Alan birer azdr sabah iekleri
vgler syleyen trkler yakan
Mutluluk tayan gelilerine.
Ver gzlerinle bakaym evrene
Yln en uzun gnnde Mezula.

423

..

NANNi

Datlar benden sorulur diyor Nanni

Hurriler lkesinin yce dallan
Ne gne ne ay kabilir doruklarna
Bana sormadan ne gndz ne gece
Gezebilir oylumlarnda yamalarnda.
Atr 'da baltm aktr ylboyu
Krlarda yaylmlarda yeil giyerim
Yln yans, amlar ardlar glm
Etek/erimde karayemiler bekidir
Kartallar ulatm frtna trkm.
*

424

, > ...

Eskiden yurdu kylar ovalarm Nanni'nin

Kskanm deniz tanrs grkemli
Yryn gklere ykselen ban
- Benim maviliim yok sende, demi,
Benim yan sularm, dalgalarm,
Ucu bulunmayan derinliim, enginliim,
Gremez en gl gzler bile basttm
Yeri, sana kim baksa yorulur,
Alr gz gnl bana gelenin.
*

zlm bu szlere Nanni

Uramam bir daha kylara
Toplam aalar btn bitkileri
ekilmi sularn varamad dalara.
Yamurlarla ykandka Nanni
Gvdesinin kirlerini dkntleri
Akarsularla yollarm denize.
*

Bozulmu o gnden beri bar

Dalarla denizler arasnda.
Ne denli kkrese sarslsa deniz
Yise grleyen dalgalarla karalara
nermi da tanrs tepelerden
Atarm tokat sulara
Onun sesiymi denizden gelen grlt
Kulaklar patlatan korkun gmbrt.
*

425

NERiK
Frtnalar tanras Hepat'n kocas Nerik
Bir dediJini iki etmez einin
Yardmcsdr btn ilerinde
Ortakln altn stne getirmede
Sularda kaplama ekilmi tarlalar
Skp gtrmede saysz alalar.
*

lm gezdirir omuzlarnda Nerik

Hepat'n fkesini tar yrelinde
Buyruk salnca gklerin tesinde
Grnmeyen engin denizlere gllere Hepat
Aar btn kaplar Nerik
Boalr grltlerle gmbrtlerle sular
Kara bulutlarn oyuklarndan
imek yldrm gkgrltleri
Frlar gizli yuvalarndan
Taknrlar esen yellerden kanatlarm
Btn gleriyle saldrrlar yeryzne.
nce dalara vururlar
Korkun grltler chylur ycelerden
Frlatr atar saldrganlar
Yenildili grlmemitir yiit dallarn
Yrr orman.larn zerine frtnalar
Aalar inler aalar krlr devrilir
Azgn sular srkler llerini
Topran gvdesini yrta yrta denize.
Sonra geni ovalarda balar sava
Szlr yellerle yldrmlarla sularla
Hepat'n ordusu gklerden
Balarnda Nerik.

426

NiKAR UHA

Anitta 'nn yaptrdtJ tapnakta

fkesi adaklarla yatan tanr
Kpren kran dken Nikaruha.
*

Verimlidir orum ovalan

Kayunlann stJrlarn yayldtJ yaylmlar
rken srayan geyikler
Gklerin szlen kartal da doruklarna
Senin yolunda birer adak Nikaruha.
*

427

NNA TTA-KULTTA

Tanra Sausga 'nn yardmclar

Ninatta-Kulitta
Yanyana yrrler Anadolu 'da
Sausga 'nn yannda sylenceler boyunca.
Alnyazlar yazglar
Ninatta-Kulitta ikilisin ellerinde rlr
Bilicilerin syledii trkler
Onlarn dillerinden dklr.
Bir ezgidir Ninatta
Bir uyumdur Kulitta
Ellerinde yazgy gsteren zarlar
Bir tepsinin stnde
Sa usga 'nn ardnca yrrler
Hitit kabartmalarnda yle grnrler.
Sa vata barta
Acda k vanta
Yzyze dizdize
Ninatta-Kulitta ...
*

428

NOLAN
Suya giderken yaban srleri
rkek gzlerle bakar evresine
Bir yrtc pusuya yatmsa $Trede
Yaklar srye sine sine
Masallarn syleditine gre
Nolaini ynetirmi bu ileri
Urartu kaya yazlarnda
Kimi iviyazl buluntularda
Sk sk geer Nolaini'nin ad
Adaklar sunulur salar salrm ona
Kimi sevgiden kimi korkudan
Eli bo gidemezmi tapnana .
...

Kolay deil insanlarla tanrlar

Arasnda bar salamak
Adak sunmadan sa samadan
Tanrlara yaklamak.
stelik dalk bir blgedir Urartu
Birden bire karl tepelere dnr ova
Gne ekince elini eteini
Bir kaln rt gibi korku serilir ortala.
Adak ister sa bekler tanrlar
Aydnlkla gelende karanlkla gidende
Karanlkla gelende aydnlkla gidende.
*
429

r -

PAHHUR

Od'tur ocaktr Pahhur

Atete yaar atei korur
Btn ocaklarn babutu
Kanmzn scaklt
Kvrlan yalm
Dalgalanan alev
Tanrlar arasnda gl dev.
Ondandr yalmlarn kutsallt
Yanan odunun etkisi.
Yakalarsa bir kabn iinde
Kendisini sndren suyu
Duman duman uurur gklere
Bir de dklnce stne su
"Czzz " diye titrer yrei.
Bundandr eski bilgeler.
"Ate ortamnda gldr" dediler.
Pahhur gizlidir zmn suyunda
linde scaklt gvdemize sarlan
Sevginin yak bile
bize ondan kalan.
*
430

PiVA

Nice su tanrlarndan biri Piva

Dalarda ovalarda gllerin
Akarsularn tuzlunun tuzsuzun grnmeyen
Tanrlarndan biri.
Esen yellerde yumuak yumuak kmldayan
nceden bir ses karan tatl sular
Bir zlem trksdr Piva 'nn
Aalar dinlemek iin eer dallarn
Salkm st bu zlemle kimbilir
Salar sulara yeil salarn.
Sazlar ykselir derinlerden
Yosunlar sokulur kylara gizlice
Bir olur kayar yznde sularn
Siner tatlsu balklar
Boyal kelebekler uuur
nce saz doruklarnda
Ik ortalk kararrken dalar uykuya
Trklerini dinlemek iin Piva.
.

*
431

B UNDA

Gzel bir geyik yanbanda

Mutluluk soluyan tatllk otlayan
Yazgnn yryen buyruu
Gelecein bilgesi Runda.
rtnm dolar iyilii
Gklerde yeryznde
Ik damlayan glleriyle
Grnmeyen gvdesiyle
Salnr canllar arasnda.
a4lar yrm allarn ardndan
Daha gelimi iekler bitkiler
Sazlarn stnden uuan kelebekler
Duyulmayan trkler sylemi yazgya
Ikla izilmi insanlarn yolu
Sava bilinmezken Anadolu 'da.
Bir baka dzen gelmi yeryzne
Demirden karg yaplm ok yaplm
Bozulmu insanlarla geyikler arasnda
Binlerce yl srp giden bar
Runda 'nn lkesinde geyikleri koruyan

432

"Geyikli Baba " tremi ssz ovada.

Sonra gidip yerle'mi Bursa 'da
Geyiklerle gezermi ormanlarda
"Abdal" olmadan nce "Kaygusuz Abdal"
Oklam bir gzel geyii
Geyik kam "Kaygusuz" komu
Varmlar kapsn Abdal Musa 'nn
eri girince geyik grnmez olmu.
- Ne ararsn demi Abdal Musa
Elinde yay tayan "Kaygusuz"a
"Kaygusuz" demi
- Bu eve girdi vurduum geyik onu isterim.
karm brnden atlan oku
- Attn ok bu mu demi Abdal Musa
Sarslm "Kaygusuz" el alm "Baba "dan
"Abdal" olmu renmi yazgy.
O gn bugndr geyik kutsaldr Anadolu 'da.
Tanrdan insana dnen sevgi
Geyikle dile gelen
Masallar ykler ren Runda.

F/28

433

SANTA

Luvilerin yce tanrs Santa

Sarma demiler adna Gney Anadolu'da.
Adaklarn sun ulduu gnamlar
Atlarn yakld geceler
Ssleyen birer sunutur Santa'ya
Yakaran yreklerinden buulu scanda.
alarn belleinde kalm ad
Trenlerin dzenlendii tapnakta
Kskanlan bir yer bilmediimiz
Gelecein eline braklm bir yk
Uzayn dudaklarnda duyulmayan trk.
Grlr gnn birinde yz Santa 'nn
Dinleyen olur sesini alarn tesinden
Bugn bilimin unuttuu bir yerden.

Nice boylar gelip getii Anadolu 'da

Pek az yk sylenir Luvilerden
Saysz tanrnn beslendii toprak
Susuyor tarihin balad yerde
Bilinmeyenlerin zlemi tter bir d aacnda
Byr umudun gelecei bilinenlerde.

*
434

SARHUTAS

Yalnz ad kalm gnmze bir ytta

Tarhutas'a saldran tanrlar arasnda.
Bir varln simgesidir sevdiklerine glen
Sevmediklerine kzan Sarh utas.
Nedendir geinemedii Tarbutas'la
Nedendir kargsn evirditi
Ucu sivri oklarn yatdr bilinmez.
*

Bir tanr oldutudur bilinen. Hitit lkesinde

Binlerce tanrdan biri.
*

435

SARKU

Ylda bir koyun sunulur Sarku 'ya

Trenler dzenlenir yemekli
Byk tanrlar d.iili erkekli
Toplanrlar grkemli konanda
Batanrnn gklerin bilinmeyen katnda.

Birleir korku sayg

Szlr gzleri gzelim koyunun
Fkrrken boazndan scak butulu kan
Al al glez: ban az.

Sarku sunulan adan scaklnda

Yceliin tadn karan tanr.

436

SARR UMMA (ARRUMMA)

Hititlerde Telepinu
Gney illerinde arrumma, Sarma, Santa,
Sarrumma dedikleri
Hep iyilik dnr insanlara
Bilinmeyen atlardan beri
Yerde gkte grnen grnmeyen canllara.
*

Sarrumma 'nn gzlerinden yatan k

nler karanlklara saklanan ktlklerin
bilenmi saldrlarn.
Mutluluk saar elleri
Odur glen sevilesi varlklarda
Gney datlarnda yaylmlarda
Aan icekte yeeren ayrda.
Odur koruyan canlar
Sular kovan odur.

*
*

Nice trkler kalm tarihin belleinde

Bizlere sylenmedik
Sarrumma ya sunulmu yazba gnamnda.
*

Bilinmeyen bir yerde gzlerin

Glerken sslenir dota
Yaylr yeilin kokusu
Toroslardan Antalya ya..
*
437

SASPUNAS

Dler susar bellek yorulur

'"Jkmaz aydnla Saspunas
).palnz frtnalar knca grlr
Allak bullak olan ormanlarda
llguldayan dalarda
Grleyen gklerde.
Kimi bir frtna tanrsdr der
Kimi Zas Hazuna 'nn yardmcsdr
Onun da parma var ykmlarda
Korku salan olaylarda
Bir yerde dinerken frtna
Bir yerde balar
Masallarn yorumuna baklrsa
Tanrlar anlaamamlar.
*

438

fkelenince birbirlerine tanrlar

Acsn eker insanlar yazglarnca
Ktlk saldrr iyilie
Alaklk kanl gzlerle yrr erdemin stne
Karanlk bir kak suda bomak ister aydnl
Bilenir kl azna dner hncn dileri
fkenin kan dklr ellerinden
Ot bitmez bast yerde kskanln
Gln n kabarr azgnl doymazl
Soyup soana evirir gsz
Tutan olmaz yoksulun elinden lse de
Lee konan sinekler gibi sarar evresini
Varlklnn r bana karclar
Drt nala kalkar dkn smrme
Bulunmaz lsn gmen bile.
Grnmez insann ii dndan
Bundandr iki yzlnn kazanc.
Bir frtnadr insanda bu da
ster uyankken gelsin ister uykuda.
Saspunas frtnadr ykmdr
nsanda kudurmu atlmdr...

439

'

SA USGA

Gelecein tanras Sausga

Yazglarn yuman ren
Ne gelecekse bana insanlarn
Bilinmeyen bilinen Sausga'nn buyruundan geer
Onun grnmeyen ellerinde dokunur
Alnyazlannn mutluluun kilimi.
o

Bir de sava ilerine bakarm Sa usga

Ardnca yryen yardmclar Ninatta-Kulitta.
Oyuncularn elencelerin tanras
Zar atp fal bakmann bilgisini
Ondan renmi Hitit bilicileri.
Banda gzel rts tac
Elinde oyun aralar ya da iki azl balta
Kimi yerde geni kanatl kimi yerde
Dalsz budaksz uzayan bir kavak
Kadn gzelliinin taa oyulmuu.
*
440

Sausga 'nn kutsal ellerinden karm

Utku, ona snrm, yakarrm savalar
Salar saar, adaklar sunar savatan n'ce
Onlardan yana olsun diye
Onlara glsn diye baar
Gzel kokulu ttslerle ykselir yakarlar.

Anadolu'nun ovalarnda dalarnda dolaan

Srleri otlatan obanlar
Ekinleri topraa saan tarmclar
Gen analar ocuklar
Yeil evlilik dleri gren kzlar
Yollarn gzler Sausga 'nn
Onun prl prl sularnda ykarlar
Umutlarn grnmeyen bir lkede
Gnl dedikleri yerde.

Yonca yapraklaryla baklan falda

Kuyuya atlan dilek tanda
Umutlarn kanatsz uurulduu gkte
Dolar Sa usga 'nn ulaklar.

441

SEBTU

Byk tanr Sebitu dalarn doruunda

Adaklar salar bekleyen lmllerden
Urartu 'nun ycelerinde durup
Krallara seslenen
Andiilirmi adna ktlklerden arnm
dillerle gnller
Dinlediimize gre iviyazl belgelerden
Gnn vurmadan oylumlara
Gz krpmaya balamadan AkJ" 'nn karlar
Kzl balyla dalarn arkasmdan
ykselen gnee
Krallar kalkar Sebitu ya yakarrlar
Gelen gnn ardndan mutluluk umarlar.
Ona sorulmadan balanmaz gnlk ilere
Ne koyunlar karlr aldan
Ne srlar gtrlr yaylmlara
Ne dn dzenlenir ne dernek
Ne topran tad karr pnara.

Aydnlk ekilirken dalarn tesine

Kular kanatlarna ykleyip gtrrken
alaca cvltlarn
Ormanlar giyinirken geceyi
Gnn son yakarlar sunulur Sebitu 'ya
Yeryz dalar uykuya.

*
442

SELARDiS
Senin de biliriz adn
Kaku 'dan trendigimiz
Sen de bir ay tannssn
Baka bir adsn Kaku 'nun.
Sevgiler esenlikler sana da
Yeryznden
Yreinden insanotlunun.
*

Selardis ay'dr gecenin banda

lyan bir balk alan ge
Yryen karanla kar gnein tesinde
Yanmay'dr dolunay'dr ilkay'dr
Bilinmeyen
Kimliini gizlemi alar
Kskanm saklam zelliklerini.
*

Gecenin kuluunda kar gezintiye

Yorulur lesine doru
Durur gibi ya valar admlan
Ykar yzn gklerin grnmeyen mavisinde
Hzlanr yry ekilir oylumlardan
Ya va yava drer eteklerini
Dinlenir da doruklarnda.
Gider yznn parlakl
Solar akl giysilerinin
yaklitka gnee
yeryznden grnmeyen bir yerde
Balayan sessiz buluma bitirir iini.
*

443

SERS
Boalar ycedir Anadolu 'da
Btn inekleri dlleyen soyun gc
Tarlay sren sapan
Harman den akl dili tahta
Kimilerin "dven " dedikleri
On un boynundan geer.
Boalar kutsaldr Anadolu 'da
Boynuzlarnda tar yeryzn
Sallaynca ban deprem olur
Boynuzlar kaplarn stnde
Evleri ocuklar korur
Kimiler g sayar kimiler uur.
Boalar burulunca dlden kesilir
Yalnz sapan eker harman der
Eskiler "kz evin direffe" derler.
Boalar yiffettir Anadolu 'da
Delikanlnn gls "tosun "dur
Korka "inek"
Bizim suumuz yok byledir gelenek.
Seris bir boadr Hititlerde
Tanrsal glerle donanm enenmemi
Masallarn konuamaz olduu yerde
Msr'da "Apis'', Hurrilerle "Hurri"
"eiri" yoldalar vardr denenmi.
Boalar sevimlidir Anadolu 'da
Analar oullarna "tosunum " derler
Dalkl boynuzlu boalar dnrler.
Boa brrken yiffettir
Boa yrrken grkemlidir
Boa aarken erkektir.

*
444

SN
Ay tanrs Sin
Samilerden konuk gelmi Hititlere
yle sevilmi beenilmiki
Bir daha gndermemiler geldii yere.
O bilinmeyen gnden beri
Onun da varclr Anadolu'da
Geceleyin gklerde gzel bir yeri.
O da sslemi Anadolu'nun
Ay tanrlar Kaku 'yla Arma gibi
Karanln rtsn kaldrp gkleri.
Girmez dallarn altna
nmez korkulu yerlere
Glgeyi sevmez oldum olas
Engin denizlerin prl prl rtlerine
Yaylmlarn krlarn geni kilimlerine
Uzanmak sessizliin tadn karmak varken.
*

Mezopotamya 'dan gelirken Sin

Ykam ellerini Frat'ta
Dicle'den gidermi susuzluunu
Ovadan ykselmi Anadolu dalarna.
Bir gzel kzm orda da
Gne tanrsyla blm evreni
Semi karanln stne domay
Yol gstermeyi yolculara
Bir de dleri sslemeyi
Gizlice brnerek uykulara ...
*
445

SiUNASUMMi

Anittan 'n yaptrdt: tanr evinde

Bir Hitit inancnn biimledili
Tanr 'Siunasummi
Adaklar stlar kurbanlar
Anadolu'nun besilf grkemli hayvanlarn
Scak buulu kanlarnda yaayan.

Siunasummi kimden kimedir sesleniin

Boazky'den te tarihten beri
Unutulmu onun da yakar trkleri.

Bir adtr gnmze kalan

Saysz Hitit tanrlarndan
Siunasummi.

446

SUL1KA TTA

Irmaklarn akarsularn tanrs

Tamarra rmandaym kona
Oradan buyruk salarm rmaklara ...
avlayan grleyen
avlanlardan dklen sular
Azgn dereler aylar
Onun dilinden sylermi trky.
Otururken
Meryemana deresinin kysnda
'
Maka 'da bakarken akan fkeli suya
Dndm Sulikatta y
Gelmi mi dedim iimden
ocukluumun getii yaylalardan koup gelen
Kn uysal baharda gzde deliren bu aya
Yzm m gllerinde
Ondan gidermi mi susuzluunu benim gibi.
yle kskanki zaman
Gizlemi rmaklarn en gzel yklerini
Bizden, esirgemi belleimizden.
*
447

SUPPILULIA

Prl prl pnarlar grrsn Anadolu 'da

Kaya diplerinden kan
Otlar ayrlar arasndan fkran
Aalarn altndan akan
Souk serinletici tatl pnarlar
Kimilerin gze
Kimilerinin kaynak dedikleri gzel iimli sular
Onlarn da koruyan birer tanrs tanras var.
Suppilulia korur bu kaynaklar
"Arnm, kutsanm" demektir ad da
Bundandr kimi sularn ycelii
Sonradan Greklerin "kutsal su'ya
"aigiasma" dedikleri.
448

"Aigiasma 'ya bizimkiler "ayazma " derler

Cinlerin perilerin koruduun u sylerler.
Suppiluliuma bir kraldr ycedir Hititlerce
Tanrsal gleri vardr grlmeyen
zdetir onunla Suppilulia
Tanr kutsal kra} kutsal pnar kutsal.
nce bir ses duyulur fkrrken su
Bilinmeyen algy dzenleyen elden
Gelen uyum bu.
Yeildir pnarn yresi
iek oynaylarna
yaprak kmldanlarna uyar suyun sesi.
Pnar umu yeridir Anadolu 'da
Sevenler gn llerini yuyar
Syrlr ktlklerden arnr bir solukta.
Pnarbanda tarihin dilinden anlayan.
Onbinlerce yln trksn duyar.
Bir baka masal karm yklere:
Aarm akarsular insann iini
Giderirmi btn zntleri pnar..
Gemiin belleinden dklen bu sylencede
Suppilulia 'nn tad tuzu var.

F/29

449

SUVALYATTA
Soluu kesilmi sessizliin
Uyanm btn aalar otlar uykudan
Topran rperen derisinden kan sesler
Kaygya durm iekleri kular
Bulutlar yryor ar ar gklerin
Enginliinde belirsiz salnlarla
nce fsltlarla konuuyor ormanlar:
-Suvaliyatta 'dr gelen frtna var.
Frtna tanrlarndan Suvaliyatta
Tutamaz fkesini tepinir rpnr
Vurur kendini tatan taa
Atar yerden yere
Birden kar gklere
Birden iner yerlere
Az kpren dnen rpnan sarslan
Tutara kaplm bir insan gibi.
Frtna yrr denizlerden karalara
Gmbrder kylar paralanr toprak
Bir lokma olur dalgalarn aznda.
Frtna yrr karalardan denizlere
atrdayarak devrilen aalar gibi
Kaldrr inletir dalgalar arpar birbirine
lgna dnen sular saldrr saa sola
Anlalmaz bouma mdr yarma m.
*

Dinince Suvaliyatta 'nn fkesi

Kesilir sularn gmbrts
Karalarn sesi
ker omuzlarna yeryznn yorgunluk
Brakr kendini sessizlie
Karmakark ykntlar arasnda.

450

 '
.

'. :r... ..,,.. n."'

AMA

Mezopotamya dzlklerinden,
Frat'n Dicle'nin suladU geni ovalardan
Ykselmi gklere bir tanr
Gnei giyinmi onbinlerce yl
Evrenin tepesinde duran ama
Gn aarken gelir batarken gider.
Dolarken gkyznde ama
Bir gn uram Anadolu'ya
Hititlerin dgn dernek gnndeydi.
iete konan balars gibi
Anadolu'yu sevdi.
451

Drt bin yldr Hattua gklerinde

Dolar Hitit tanrlaryla ama.
Bir gne tanrdr Anadolu 'da
Grkemli yeri vardr Hitit tapnaklarnda.
Konuk deil bizdendir
Eti etimizden kan kanmzdandr
tiimiz su yedigimiz ekmek
Se vindiimiz yeil beslerin ama'n ellerinde
lnda yatr gn boyunca .
Budaylar sarya dndrp olduran
Ayvann sars elmann al
Gelinciklerin ss taklar ama'tr
Susayana su ackana atr toprakta bolluk.

stanus gne tanrsdr Hititlerin

ama Smerlerin
Sarma dola olunca uygarlklar
Tanrlar arasnda balam bar,
Senlik benlik kalkm ortadan
Bir sevginin uyumunda dmlenen kvan
Tanrya dn m insann ellerinde.
..

stanus 'un trklerini syler ama

Onun algsnda gelir dile sevinci
Ne gl bakadr ne giysileri
Ne de gkyznde yrd yol
Gitsin stanus'un konana
ama' grmek isteyen Anadolu 'da,

452

ER
Boalar vardr Hurrilerin
Gc kemie dnen boynuzlarnda
Erkin yalarla yourularak
Yumak yumak olduu omuzlarnda.
Apl apl yryen boalar grkemli
Baklarnda dile getirir yiitlii
Eerler fkelenince boynuzlaryla yeri
Ulu brtleri kvandrr gen inekleri.
Demircinin ocanda yumaam elik
Etli kalalarnda gler boalarn
Dnr prl prl tylerle kapl
Youn bir et yumana.
*

eiri byle boalarn tanrsdr

Boalar eiri'in eiri boalarn yarsdr.
Boalardan sorulur srlar srs
Yaylma karken nde boalar yrr
inekler yaylrken otlaklarda
Kk tepeciklerde durur boalar sry korur.
Yaklatrmaz srye yabanc boalar bile
Ayrdr srlerin boalar
Blm sanlr gc yetitiince yaylmlar.
En grkemlisi "tohumluk"tur
Uurlu saylr aln aktmal
Doruya alan boann dl.
Kimi yrelerde beneksiz karas sevilir
Boann ona ekilir inekler.
Kskanr yaylmda boa sevitii inei
Sokmaz evresine baka soydan.
*

Byle buyurmu eiri

Byle yrr boalarn yasas
Hurriler lkesinde.
453

MEGE

Gne tanrs Luvilerin

Tivat'n arkada demek
Gneyden gelmi Anadolu ya
Girmi Hitit tapnaklarna
Adaklar sunulmu salar salm ona da
Gnele gelir evrene gnamnda
Gnele gider dalarn tesine
Iklar omuzlarnda yamak
Aydnlk dudaklarnda sessiz trk
Uzanr sulara denizlere
Islanmaz giysileri
Yeil yeil gler bahardan yaza doru
Okarken sessizce bitkileri
Ik kokulu yumuack elleri.
fkesi yalmdr gl scak
zldknde bastrr karanlk
Bir kara yaygnn altna girer ortalk.
Kumlu llerde gezer imege
Gneylidir sever sca
Kaar yksek dalarndan Anadolu 'nun
Sokulmaz souk oylumlara yazlar bile.
Masallarn sylediine baklrsa
Konuktur Tivat'n konanda
Onun yannda gelir toplantlara
Onun buyruklarnda grlr ad.
*
454

VN

Ulu tanrlar arasnda ivini

Masallar bile bilmiyor yerini
Silinmi gitmi tarihin belleinden,
Demek geememi alarn eleinden
Urartu kabartmalarnda konuan ykler
Onun da yce bir tanr olduunu syler
Adaklar sunulur salar salrm.
Birka b yk tapnak yaplm adna
Belli gnlerde trenler dzenlenir
Kadn erkek gen yal ocuk
Alay alay insanlar dizilir
Haykrlarla yakarlarla giderler tapnaa
Ttsler yakar ilerini dkerlerdi
Kimi salk kimi mutluluk dilerdi...
Ne karlk verirdi bilicilerle ivini
Yalvarp yakaranlara bilinmiyor daha
Anlayan kalmam bu tanrnn dilini
Kabartmalar kon umuyor bizimle kayalarda
Susuyor iviyazl kalntlar belgeler
Adn sylemekle yetiniyor tanrnn
Topran diliyle syleen gerek
Topran tadna varnca bilinecek...

*
455

 ULNKA 1TA

Sava tanrs ulkatta ktlklerle

Hititler de bilme-zmi geldiin yeri
Eskiymisin ylesine, Hattiler de bile
alarn arkasndan bakarsn Anadolu ya
Bar kovan
Sava seven ulinkatta.
Kana susaynca frlar oyuklarndan kzaran
Gzleri dner al kpkl arap dolu kaba
Depremdir dudaklarnn kmldan
Kalarnn oynay sava
ekilen kllar prl prl gnete
Ykselirken insan iniltilerine karan sesleri
Bolua, birbirine arpar yansyan nlar
Deler boluun yreini mzraklar
456

Atlan oklar uar szlr kanatsz ku gibi

13irer can taklmtr ularna
,
nsan lklarndan
ocuk alay/ardan trklerin var ulinkatta.
Yerlerde yuvarlanan delik deik kanl gvdeler
rpnan eller ayaklar
Yklan evler snen ocaklar
Grnmeyen gzlerle sana bakar
Kran dken yakan ykan ulinkatta.
Seversin kesilen boyundan akan
Scak buular ykselen bolua
Ilk lk yere damlayan kanlar
Yaamdan kaan lme snan ulinkatta.
Senin de bir arslan yatar gnlnde
Tanrlaan tutkusudur insann
Bilinmeyen giysiler iinde
Sende dinmeyen bir fke
Sende dile gelen eyleme dnen ulinkatta.
Ilgt lgt ayra kan damlarsa
Sular kanlara karp akarsa
Ev yerine kl
ocuklara oyuncak yerine karg yapan varsa
Demirden tuntan hayvan kemiklerinden
Arkasnda insan vardr sen degil ulinkatta.
*

457

TARHUJ

Saldrgan bir tanrym Tarhui

Yav bilmi kendine tanr Tarhutas'
Boyuna yrm zerine
Ucu sivri kemikten karglarla
Ucu sivri tatan mzraklarla.
Sonunda yenmi onu Tuvatti
Kovmu lkesinden yardmclaryla.
*

Hititler tanrlardan tanr tretirler

Bire bi!l katarlar kendilerinden nce
Yaam insanlardan aldklarna
Anadoluda sular tanr gkler tanr
Toprak tanrdr
Tarhui kendinden olana sevgi yaffdrr
Olmayana karg dker oklarnn ucundan.
*

458

TARHUiS

Tarhutes'n yavs Tarhuis

Yenik dm kral Tuvati'ye.
Bir yre tanrsdr Anadolu 'da
Tarhui'nin yannda savaan
Baka tanrlara kar.
Sesini. karmyor sylenceler
Sz etmiyor soyundan sopundan
Bir addr bize kalan.
*

459

TARHUND

Luvilerin frtna tanrs

Gklerin babuu yamurlarn ncs
Kimi Tarh und demi adna kimi Tarhuni
Resimyazl belgeler sylyor b unu.

Anadolu 'nun gneybatsnda yaam L uviler

Yourmu inanlarn toprakla
Olaylarla mayalam doann teknesinde
Salmlar dncenin frnna
Ekmek kokulu scack tanrlar
Sunulmu insanlara trl trl.

460

Tarhund pek tekin bir tanr deildir.

Kardr kasrgadr frtnadr esen yeldir.
Altn stne getiren ortaln
Grnmeyen yalnz korkun sesleri duyulan
Krp dken frla tan ykan bir eldir.
Tarhund gelince gider yeryznn tad
Bulutlar alar Luviler lkesine
K vrlan azgn bir ylan gibi sarlr yeller
Topran gsne dndre dndre karr
Gklere tozlar sonra brakr birden
Toprak yayor sanrsn bolua yerden
Toprak iniyor dersin yere gklerden.
Gz gz grmez kulak kula duymaz
Gmer yldrm dilerini topran etine
Seller evlek evlek yrtar yerin derisini
Korkudan titrer aalar tutulur dilleri
Uuan nar yapraklar bolukta
Yakaran birer dilekedir gnderilir Tarhund'a

Bir le dner Gneybatnn ovalar

Sararr korkudan delimen rmak sular
amur kokar devrilen sazlar kamlar
rter ekinleri topran balk yorgan
Tarmclar alar Tarh und gler
Bitkilerin tozlu yzlerini yamur siler.

Gnl olunca Tarhund'un

Gider yeryznden yokeden korku
Yorgun topran itne yaylr uyku
Gider kargaa gelir durgunluk
Kurular topran rtsn gne.

461

..

TARHUNDAS

Bolluk tanrsdr Luvilerfr

Bir elinde buday baa
zm salkm birinde
Yaslanm grkemli bir kayaya vriz'de.
Hititler de benimsemi bu tanry
Buyur etmiler tapnaklarna
Kendi balklarn koymular bana
Ayakkablarn giydirmiler ayaklarna.
Bolluk saan elleriyle birletirmi
Btn Anadolu yretinde Tarhundas
Onu selamlayarak akar Evriz'in prl prl
Suyu, saygyla geer nnden
Srer yumuak ellerini kocaman kayann
Eteklerine sonra gider daha byk sulara.
Tarhundas bir yerde Telepinu'dur
Bir yerde btn bolluk saan el.
*

Bir maaradan kar vriz deresi

Yrr ini aa Tarhundas'a
Yeertir tanrnn ellerindeki
zmle buday birden alr ban gider
Bilinmeyen bir adan bir aa.
Kimin yolu derse vriz'e
Gitsin Tarhundas' grsn
nan dnnce bir kayaya
lmsz olur in'sa.n bilsin.
*
462

TARHUNZA

Konuk tanrlardan Tarhunza

Luvilerin ellerinde bym
Gelip oturmu Hitit lkesinde
Gezmi dolam bir sre
Ona da sunulmu adaklar
Salm salar alar boyu.
iviyazl belgeler
Resimyazl kaynaklar sylemiyor iini
Anadolu 'ya gelip gidiini.
Bir gn kar aydnla
Topran belleinden
Syler kendi diliyle soyunu
Gsterir konan masallar dokuyan
Ellere bildirir yolunu
Kurtulamaz arayan insann gznden
Uzun srmez gizlilili
Aydnlatr on un da yurdunu
Bilgilerin byyen .
*

463

TARHUSN
Hititlerin byk tanrlarndan biri
Gkkatlarnn en ycesinde yeri
Arada bir inermi yeryzne grnmeden .
Sarsarm yerleri gkleri.
Geinemezmi teki tanrlarla
Ykm gelirmi insanlarn bana bu yzden
Vuruan dven tanrlar
Acsn yaam boyu eken insanlar.
Seven tanr Tarh usini
Krp dken tanr kzdnda.
nsann yaratt bir varlk
Sonunda ykm getiren bana .
Anadolu topranda yeeren bir dn
Ykselen aydnl gklere
Sonra kuduran bir fkeye dnp
Grnmeden inen yere.

Tarhusini bilinmiyor yazlardan te

yle kskanm yle saklam zn
Hitit ncesinden tarihin gznden.
Birka yazda grlr ad
Ne doduu yer bilinir ne yaad.
*

Bir yazt sessiz konuur Kayseri'de

"Ben Ruva, Tuvanti'nin ua
Oturulur yerlerdi bu evler
Boalttim b u evleri ben
Bir konak kurdum onlarn yerinde
Ycelttim yce tanr Tarhusini'yi de. "
*

464

TARHUTAS

Bir gzel tanrym Tarh utas

iftlik kynde bir yazttan bildiimiz.
Nice sevenler varm onu krallar arasnda
yiliklerinden dolay.
"Bir ant diktim atalarm iin,
Ben, tanr Tarh utas'n ua
Kra] Tuvatis'in gklere ykselen antn ...
Yenmi beyim Tuvatis saldrgan tanrlar
Tarh utas zerine. Bu tanrlar:
Sarh utas, arrumas, Huhitis, Tarh ui,
Tarhuis, Hikstas, Laksmas.
Ben, yer verdim bu tanrlara.
Yeniden sala kavutu tanr Tarhutas.
Alsnlar yontularm beyim Tuvati, u tanrlar.
Yemek yesinler, su isinler. "
*

Yalnz Hititlerin deil bu tanrlar

Onlardan birlerce yl ncesinden
nanlarla sarma dola alarn kucanda
Byp gelen uzayp giden gelecee.
Topran dilidir syleyen tanrlar
zmde budayda iekte
Akan suda sessizlii youran kayada.

*
F/30

465

TEEBA

Gkkatlarndan gelen buyruklar var ya

Dalara yaylmlara sulara yaylan
Oylumlar dolduran ormanlar koruyan
lnsanlar elinde dnen birer yasaya
Teieba 'nn szleridir ou grnmeyen
Yalnz dpa dilince sylenen yryen.
Bir ulu tanrdr Teieba dousunda
Anadolu'nun dalara dnen ucunda
Gne olur bakar yamur olur yaar
Kar olur buz olur suya evrilir akar
kar ycesine yeyznn gndz gece
Kimi dillerde masaldr kiminde bilmece.
*

466

Hani sular kendiliinden akard

Yam urlar iyilik olsun diye yaard
Ne smrmek vard ne kemirmek
Emek yaamakm yaamak emek
Dalar aalar ovalar sular insand
iekler bitkiler yemiler birer cand
Ancak kesilen yer kanard tala
Gnl kanamas bilinmezdi savala
Ocak bir snmaya yarard bir te tapmaya
Aacn ls snak barnak yapmaya.

O alarda yaam Urartu 'da Teieba

Batanrlar arasnda grkemli tapnanda
Bilicilerle seslenirmi insanlara
Doruyu sever eriyi yerermi
Erdemlilere koruyucu kanatlarm gerermi
Gndz geceyi grrd gzleri gece gndz
Karncann ayak seslerini duyar.

ieklerin soluyularn sayar

Yapraklarn yeil kann koklard.
Ar dann karlar yamazd ona sormadan
Aarmazd, Van glnn sulan kabarmazd
On un ellerinde biimlenirdi yazg
Onunla balar on unla biterdi yaam.

467

TELEPNU

Gne serince aydnln evrene

Buularn ktn grrsn topraktan
nce fsltlar duyulur gibi kmldar yer
Toh umda bir uyanma balar grinir it;Jnde
Gmleinin patlatr kabuunu
Yeil gller dklr dallarn dudaklarndan
Ayva sarsna benzer sular
Kimi yerde kzlla doruya dner rmaklar
Yaprak iek karr birbirine
Boyam boyam giysilerle donanr ortalk
Ekinler ykselir ge doru
Boalr allar ahrlar
Evlerde durmaz olur emekleyen ocuklar bile
Bahar kaldrr ktan kalan ak rty
Yeil kilimler serilir yeyzne
Gne daha yakndan bakar
Daha uzun srer yolculuu gkte
Ku cvltlar geyik oynaylar yarr
Bitkilerle krlarda ormanlarda yaylmlarda.
Telepinu 'nun mutulardr bunlar

468

ekilmi btn tanrlar evrenden

Bitkileri koruyan imenleri sulayan
iekleri gldren Telepinu gelmitir.
Grkemle yeryiiZne ynetim elindedir.
Yemie dnen aalar iee ynelen ekinler
Ekine salnan tahum bir dndr.
Dirilik kokar talar bile
Bir can scakl yaylr topran derisine
Uyanr lm uykusundan can fkrr
Bolluk yaar ar ar yryen kararm
*

iik karnl b ulutlardan.

Bir bebein yan gzleri gibi parlar
itlenbikler asmalar solur yarn
Yorgunluunu yeilde
Ard yeniler giysilerini
amlar eski bibillerinidker serer
Bir doru dek dallarn glgeledii yere.
Yenen sevgidir iilen sevgi doada.
Yeil dlleyen tohuma dn r belinde
Genlerin kann scaklndan te
Baklarndan gebe kalr kzlar
Yakaran iki el gibi uzar gsleri
Yeilin ardnca yryen duygularla
Kn bitii baharn geliidir Telepinu
Yce da doruklarndan doan
Iklarla yeryzne yaan gnele.
Adonis derler benzerine Suriye
Dolaylarnda yrek doruyan bir ykyle.
Sevmez Telepinu yeeren bitkileri koparmay
Yeille donanm aalar kesmeyi
Bundandr ''.Ya kesen ba keser" deyileri
Atalarmzn bilinmeyen bir a'dan beri
Bundandr ayrlarn sarya ynelince biilii
Ev yapmnda kurumu aalarn kullanl.
Telepinu 'dur Anadolu topra
Anadolu topradr Telepin u

469

Ayak seslerinden tanrlar baharda birbirlerini.

Gelirken yeillerle karlayan toprak
Giderken sar yayglar serer yollarna
Telepinu 'nun
Kopan birer el gibi der dallardan
Sararan yapraklar harmanlar glerken
Krlar ayrlar aalar alar
Sular sararr ksalr gnein yolu
Alr elinden ynetimi yeilin sar
Bir ak rt dokur yaknda gelecek kon ua
Grnmeyen elleriyle bilinmeyen yerde.

Bir oyun oynamak istemi babasna

alr. onun yldrmlar gnderen,
Gkleri gmbr gmbr ttren aralarn
Altn stne getirmi ortaln, sarsm
Yerleri gkleri korku salm btn tanrlara.

*
Bir gn de gizlenmi Telepinu grnmemi
Ortalkta, durmu yaam, ekilmi bolluk
Bitkiler tanrs nerdedir diye.
Bir len kurmu gne tanrs rm
Btn tanrlar grkemli yemee.
Susam tanrlar, kurumu dudaklar btn,
Anlam durumu gkler tanrs, katn
Bildirmi Telepin u 'nun konuk tanrlara.
Toplanm kurultay, bulsun diye Telepin u'yu
Grev verilmi kartala, dolam evreni
Kartal iki kez, eli bo dnm son unda.
Yalvarr kars frtna tanrsna, gller,
Oynaylar dker, kmldatr gnln kocasnn,
Eli bo dner olunu evinde bulamayan tanr.
Gnderir Ana Tanra ibilir ary, git bul
Getir buraya Telepinu 'yu, diyerek.

470

zm baitlarnda bulur uyurken Telepinu 'yu

Ar, batrr inesini uyandrr tanry.
Dner Telepinu gklere balar mutluluk.

*
Bir yon u dnm Telepinu 'ya annesi
Dinsin diye yeryzn sarsan azgn fkesi.
Yllk toplantya gelince gkte tanrlar
Alnyazsn belirleyen zarlar atarlar
Kt zar getirirler Telepinu 'ya bile bile.
Kzar yazgya Telepinu, korkup kar zarlar,
Balardan, tarlalardan baka yerlere, kaplardan,
Bacalardan, pencerelerden. Daha yamaz yeryzne
Yamur, yuvarlanr gider zarlar tamuya.
Bir kapc vardr tamuda, giremez yeller bile
Ona sormadan ieri, kapar kaplar btn
Srer stne ar srgleri.
Bu kapc yedi kap am yuvarlanan zarlara
Yedi srgl kap, toplam btn zarlar
Doldurmu kocaman kpe kapam azm,
Bir daha kamam Telepinu 'n un fkesi dar
Ban dinler olmu tanrlar, tanralar.
*

471

TEUP

Etiyle kanyla karlm korkudan

Dalar sarsan yldrmlar yadran
Irmaklar bulandran aalar deviren
Sular uuran tekerlek gibi dndren
Hurrilerin frtna tanrs Teip.
nce bir karart belirir grceklerde
Sonra yrr ar ar youn bulutlar
rperir durgun sularn st
frlen yalm gibi yapraklar oynar
Salndn grjirsn aalarn tepelerde.
Karr krr gklerin yz
Kaln izgiler oluur bolukta
Devrilen aalar krlan dallar gibi
472

atrdar bulu tlar ne ku ne bcek

Kalr ortalkta hayvanlar siner
Yukardan kayalara arpan dalgalara
Benzeik rkn sesler iner.
Boulurcasna solur boluk
Yeller ivecen yeller durgun
Yava yava byr az dn.elgelerin
Karalar oynak denizler yorgun.
Birden bastrr grltler gmbrtler
Gkten iner sanrsn yere denizler
Kkleri sklm aalar drnr
Sularn nnde talar yuvarlanr srnr
Korkudan kaar sessizlik oyuklara
Ku kartal atmaca doan karga kumru
Ne varsa snr karanlk kovuklara.
Balklar kar daha derinlere
Gne almaz olur enginlere
Yrtar topran yzn sular
Serpintiler aalar trmalar
Uup giden yumuak akln yerine
Gelir ar koyuluk gerine gerine.
Gvenin yerinde korku dolar
Gl sevinme gider rpertiler kalr
mit azalr kayg oalr klar sner
Bolukta frtna deirmen gibi dner
Bouur vuruur karr denizle kara
Alev rma yldrmlarn akar uzaklara.
Yava yava diner frtnann fkesi
Yamur durur sular ekilir gkler alr
Siner yorgun orman kesilir dalarn sesi
Uzanr bitkin yeyz deine
Sessizlik snaktan kp gelir yerine
Orda b urda kabuksuz aa gvdeleri
Bir de derisi yzlm plak kayalar
Topran eti syrlm kemikleri
Teup 'un konanda dn var. .

*
473

'TETEAP

Uzaklarda gelir sesi

Dalarn tesinden topran znden
Yaatan koruyan seven sevilen
Tanr Teteapi.
Hititler de bilmezmi soyunu
Byle grm byle benimsemiler
Buyur etmiler tanrlar derneine
Binlercenin arasna.
Gnetir aydr yldzdr
nsann toprak kokan ellerinden
er Anadolu'nun suyunu
Byr dalarca dalara kar.
*

474

TVA T
Gnamnda serer evrene kzl rtsn
Tivat dalarn ardndan gsterir yzn
Blk blk koar tapnaa Luviler
Adaklar salar yakarlar trkler
Sunarlar arnm ellerle, ona,
Yeni doan gnle girerler yaama.
Gne Tivat'tr Tivat gnetir
Gelirken akkor giderken kzl
fkesi kuraklk gl bolluk
Geceye dargn gndze vurgun
Ik ykl kanatlarnda tohumun gc
Baharda yarar yreini topran
Kzlrmak batsndan Antalya batsna.

*
Gne grndnce ycedir lkelerde
Yarattnda yaayan insan gibi
Buday orakay 'nda sever gnei,
Kiraz kirazay 'nda, fndk austosta
zmn eyllde gler yz
Koyun koay 'nda kokatmnda bakar gnee
Elma, vine, kays, kzlck, erik
Kestane, karayemi, brtlen itlenbik
Bilir ka yanda sevilir gne
Ka uzun adm eker yrngesi,
Hangi yoldan gider konana Tivat.

*
475

Yaamak inanmak Tivat 'a Luvilerde

Mutluluk izinde yrmek sapmadan
Gn batarken atlar
Gn doarken vgler sylemek yzne.
*

Karanlk grnnce deerlenir k

Ekmek ktlkta ycedir su k uraklkta,
Tivat bilir an yeilin
Seslenir gkten Luvilere bayram gn:
Gitsin karanlk bitsin korkular
ieklesin insan yrekleri
Kan daha scak yrsn damarlara ...
*

Btn Luvi yurttalar dnerken gn

Kzanrken dalarn tesinde karanlk
Yalvaran dillerle titreyen ellerle gelirler
Tivat 'n tapnana diz kerler:
"Bir iin sudu bir yudum ikidir
Bir dilim ekmektir bir a vu dilektir
Sevgidir sevilendir sevendir insandr
Anadolu toprayla beslenen candr
Gzlerin ananda sana sunduumuz
Bir a vu mutluluk yarn umduumuz
Tivat bizden biz Tivat 'tan
Biz Tivat
Tivat biz
Biziz Ti vat 'z
Tivat 'z biziz
Tivat Tivat Tivat
Tivat'ta vat 'ta
Va t 'ta Tivat 'ta
Ti Ti Ti Ti
Vat vat vat
Tiiii-vaaat
TVA T. "

*
476

UA

Koruyan, savunan, yokeden UA

Bir yce tanrdr Urartularda,
,.
Haldi'nin yannda.
Canlar balar UA,
Bitkiler yeertir yemiler verir
Bolluk salr ellerinden
llere insanlara
yle syler ivi yazl kayalar
yle der masallar, sylenceler.
Ona sunulur sungular, adaklar
Ona snr krallar
Sardur olu puini bir de
puini'nin olu Menua.
*

UA gecenin karanlnda
Gnn aydnlnda gren gsteren
Gkler karalar denizler buyruunda
Haldi'nin yannda.
*

Koruyan, savunan, yokeden UA

Bir yce tanrdr Urartularda.
*

477

UPELLUR

Korkulur tanrs Hurrilerin Upelluri

Teup 'la kars Hepat'n azgn olu
rkn ncs frtnalarn
Omuzlarnda tar gkleri denizleri
Oynatr yerleri gkleri sarsar
Kaplaynca kara bulutlarla enginleri
Knndan syrlm keskin bir kl gibi
Parlatan akrdatan imekleri Upelluri.
-tt

ner yldrmlarla yeryzne

Biner youn b ulutlara ykselir gklere
Esen yellerle dolar boluu
Doldurur batanbaa gmbrtlerle
Grltlerle nlayan enginleri.

*
478

Bir olur srer atn kabaran sulara

Azar azdrr kzar kzdrr dalgalar
Bir olur saldrr btn hncyla ormanlara
kar dalarn doruuna titrek yamalardan
ner dalarn doruundan uuldayan oylumlara
Brr yaln kayalarda arpar aalara
Uurur yapraklar srr ekinleri
Toplar bana kendinden azgn cinleri
Toz duman bulut yamur
Gkler bulank yerler amur.

Okar dirileri sararsar lmn elleri

Dolar tutulur birden yaamn dilleri
Sa vrulan yaan yuvarlanan pskren
Devrilen yklan sarslan srnen
Haykran alayan grleyen
rpnan baran titreyen inleyen
Yerde gkte duyulan grlen.
*

Bir at yrr ardndan Upelluri'nin

Dadan aatan topraktan insandan ykselen
Sessizliin avularndan dklr
Brakp gittii yerlere grnmeden.
*

479

URA

Urartularda bir tanr vardr ad Ura

ivi yazlarnda tanr UA 'nn yannda
E mi karde mi bilinmiyor
Yoksa bir adn yazl m baka baka.
*

Ba kurmu yeni, bir otlak kurmu

Bir de yemi veren aalarla donanm bahe
Yeniden yeni Sardur olu puini'ye
Onun olu Menua'ya.
*

Kaplarda d.ran koruyan kollayan URA

Esenlik verirmi urartulara,
Haldi'nin yann da
Ona sunulurmu adaklarn en gzeli
Salar en arnm
Onunla sslenirmi tapnaklar sunaklar
Ona akarm scack buulu kan kurbanlarn
Tatan yontulmu dzgn oluklardan.
*

Bugn birer iz kalm Van'da

Topran kucanda yatan
iviyazlarnn ssledfi kayalarda.
*
480

UTU

Gne tanrs Utu

stanus'tur bir ad da
Nedendir bilinmiyor byle rld
Tarih gizlemi bizden.
Kimi bilginler
Gnein ayr ayr duraklar var derler
Deiik adlarla sylenirler.
Utu da biriymi bunlarn
Gne stne yaylrken ovalarn
Giyermi Utu 'nun giysilerini.
*

Baba grgenlerin altnda soluk bitkiler

Ereltilerin glgesinde yorgun otlar
zlem duyarm Utu ya
Grmek iin prl prl yzn
Kaln yapraklarn arasndan
Bakarlarmi gn boyu gklere
Bildiinden b u bitmez zlemi Utu
Gnderirmi incecik nlarn glgelere
nce bir elekten geen un gibi
nermi sk dallarn arasndan yere.
F/31

481

Bundanm glge bitkilerinin

Yapraklar hzar dilerine benzeyen
yeili youn erentilerin
Altlarnda yaylan slklk ince nem
Utu yu seven otlarn gzlerinden inen
Arnm ya/arm geip kirpiklerinin
yeil imbiklerinden .
...

nsan zleyince sever yaprak yeerince

zlemdir gldren solduran topra bitkiyi
zlediinden kendini yaratm evreni tanr
yle diyor dinler.
Bir zlemdir Utu yeryznden ge
Gemiin derinliinden gelen duyularla
Karanln korkusuna bakaldran
Dalarn tesinden geceye saldran.
*

Srck vgleriyle gelir erkeninde,

Gnn, ar admlarla ykselen yry
Kutan hzl gnderir aydnl.
Utu ykselirken klar iner.

482

VANDU

Bir luvi trks yansr anlarnda

Gneybat yresinden Anadolu 'n un
Vandu diye rr toprak
Hititlerin sevip sayd tanr
Bilinmezin koynunda uyuyan bir g
Karada gkte sularda.
Vandu ycedir grkemli tapnanda
nsan yazgsn yarglayan
Korkulan sevilen ulular arasnda.
Vandu sudur ktr ekmektir kaygdr
Yaratan ellerin zlemince
Duyguya verilmi bir biim.
..

483

VAZESSEL

Tanrdr ycelerden yce

Dagdr denizdir ovadr
Kutsalln akar suyunda ykanm
Anadoludan bir tutam emek
Budayda baak asmada salkm
Kara arabn yapld delikli ta tekneden
Damlayan toprak kplere.
*

alar yalnz adn syler bize

Binlerce yln tesinden.
*

484

VUR UEMU
.

Arinna 'nn yce gne tanras

Ik bakl Vuruemu
Gklerin aydnl evrenin ss
Esenlik kayna salk oca
Senin iindir kularn t
Gn doarken sularn lday
ieklerin boyam boyam gl
Sularn trklerle kayalardan dkl.
*

Senin iindir yeeren asmada sevin

Kzaran elmada sararan ayvada kvan
zm suyunun esriten kzl tad
Gvercinin kla ykanan kanad
Baln yzerken oynay
Turnalarn dizi dizi saln.

Senin iindir sararan buday denizi

In/arndan iince kendinden geen
Ekinlerin olgunluu, kvandran bizi
Ka kar gvenle dolduran iimizi
Gn doarken sun ulan adaklar
Gzel kokan otlarn yakld tapnaklar
Gnamnda binbir boyaya brnen dou
Topraktan derin derin solurca kan buu.

Senin iindir kuluun parlakl

Erik ieklerinin yumuak akl
Hanmelilerin ince dallara sarl
Gn doarken tomurcuklarn al
Gelirken ak giderken al giyen Vuruemu.

*
485

Arinna seninle vardr tarihte

Birlikte yazlr adnz kayalara
lin giri kaplarnda kabartmalar
Gne balnla gsterirdi seni
Sana ba emeden girmek yasakm ieri.
Sen korurdun ilde yaayan yerlileri
Byle diyor Hititlerden kalan yazlar.

Krallar sen grnmeden nce kalkar

Arnm gnllerle yzlerini ykar
Iklarnda, tts yakar adak sunarm.
Sana, yurdunda byle bir gelenek
Ikla sevgi mutlulukla yaam e
Geinirlermi karde karde
Ne sava ne dargnlk ne kan
Sevmek sevilmek iyilik etmekmi yasan.

Senin gelmeni bekleir yolcular

Um ut dolu gzlerle bakarak tepelere
Kartallarn bulutlarn kamad ykseklere
Uurulun avular dolusu yakarlar
ekilsin diye karanln rts
Gelsin donatsn ortal grkemle
Gklerin aydnl evrenin ss.

Yaamak aydnlkm senin anda

Bymek sevinmek tohum mutluluk
Yamur ykamaya yaard
Gne kurutmaya doard
Bugn bir andr tarihin belleinde
Masallarn dilinde VURUEMU...

486

ZASHAZUNA

Frtnalar babuu
Allak bullak eden yerleri gkleri
Da doruklarndan oylumlara saldran korku.
Ormanlar atrdatan
Aalan skp kklerinden rmaklara sryen
Esen yellerle savurup gklere kaldran ekinleri
En yrtc yabanlar karan oyuklara
Kasrgalarla sular karada yrten
Evlerin damlarn uuran
Kum ynlarm gklerin boluunda gezdiren
Kocaman ellerinde bulutlar yourup
Suya dndren yeryzne indiren tanr.
Sensin Ar 'nn doruundan alp bulutu
Ankara 'nn tepesinden yere frlatan
Sensin Sakarya 'da taan suyla
Bingl dalarna kar yadran
Sen kasrga sen bora sen frtna
Uykularmz karan Zasbazuna.
487

Birden kalkar yeryzne gnei serdii rt

Aydnlk ekilir grnmeyen .aklara
Tozla toprakla yrr korku
Dalar inler oylumlar alar
Bulutlar grler boluk sarslr
Grgenler devrilir narlar yklr
Dallar indirir birbirine yumruklarn
Sessizlik siner korkusundan
Doldurur ortal grlt
Gmbrder kayalar yldrmlarla.
Yaylmda frlar oyuklarndan gzleri srlarn
Titrer ayaklar arplr yrrken
Koyunlar sokulur birbirine.
Meleir kar rken kuzular
rperir ince tyleri buzalarn
Snrlar analarna dar frlayan gzlerle.
Sesi kmaz k uyruunu kvrp sinen kpeklerin
obanlar kaln kepeneklerin altnda
Bir kaya bir aa arar saklanmaya
Doann fkesidir Zashazuna
Engin iyiliklere gzelliklere kar
nsanlarn yaratt titreten fke
nsan tanr diliyle syleyen duygu.
Bilinmiyor yeerdii a
Yalnz inanlarla beslendii var
Topran kokusunda yaamak denen bilmecede.
Hititlerden kalm derler gnmze Zashazuna
Yalnz ad deimi z yaar iimizde
Masallar dok uyan ellere baklrsa
Hititlerden nce nice iler grm '
Anadolu 'nun bir dilimidir eskiden
Tarihle pien ekmeimizden
Atalarmz ninelerimiz Zashazuna :n
Yourup yaratm zm zden ..

*
488

ZLPURA

Hattilerde Zilipura koca tanr

Kaplar koruyan konaklarda
Esenlik gvenlik salayan insanlara
Derin uykularna daldklarnda.
*

Zilipura, Zilipuriya Hattilerden Hititlere

Gneten nce karanlktan erken
Bilinmeyen bir yerde giren evlere
Ak kapal kaplar.
*

Zilipura kaplarn bekisi

Btn ktklere kar Anitta 'nn lkesinde
Labarna 'dan beri Arnuvanda 'dan te...
Hititler gelmeden Anadolu 'ya
meden Hatti sularndan daha
Yaymadan koyunlarn yaylmlara
lkenin kaplarn beklerdi Zilipura.

Zilipura dururken kaplarda grkemli

Gler yzle karlad Hititleri
Ogn b ugndr Anadoluda
Tanrlar kaplarn bekileri.
*

489

ZiNTUH

"Arinnann gne tanras Vuruemu" derler

Bir tanra vardr ycelerden yce

Onun torunudur Zintuhi

Gnete gezen Arinna gklerinde
Tutup ninesinin eteklerinden
atlarn kucanda byyen
Evrene gnele gelen gnele giden
Ik giysili gzel kz.
Ele avuca smazm.
i gc oyun oynamakm tanrlara...
*

490

ZPPALANUSA
Frtnalarn kadn
Kpren kzan krp dken
Sevgiyi kovan fkeyi seven tanra.
Kocan Zashazuna 'yla verip elele
Ne yaprak brakrsn dklmedik
Ne devrilmedik aa ne alkanmayan su.
St kesilir bebekli kadniarn
Yavrulu koyunlarn buzalam ineklerin
Yaylnca kara salarn gklere
Bulut bulut rtnce gnei
Bir de korkulu soluun aalar sarsnca.
Sensin azgn diiliinle kudurtan Zashazuna 'y
Gkten lm
Yerden lm fkrtan sensin ona
Acmak bilmeyen lgn kocana
delimen
Zashuzuna 'ya ...
Diiliin kudurunca etinde dnnce gzlerin
Oyuklarndan frlarcasna
Titrer iri gslerin bir iner bir kar
Kocaman kalalarn salnr
Grnmeyen bir yalm yaylr derine
Gbeinden iner derinlere
Ackr etin daha geni
Gitmez suJJuzluun sevimeye
Dinmez fken
Yeryznden alrsn hncn
Alt st edersin evreni
Bir ykntya evirirsin ...

*
491

ZTARYAS

Gitsin ktler gelmesin olduum yere

Prl prl canlar isterim ben
Sevmem ktlklerin yuvaland karanl
Grnmeyen tinler dolamasn evrende
Korkutmaya ocuklar
rktmesin kt tinler yaylmda buzalar
Anasndan ayr kuzular
Otlamaya yeni balayan incecik dileriyle.
Gelsin iyiler iyilikler
Alsn tatl dillerin syleerek
Yemeklerin yendii sofralar
Tadna doyulmaz ikilerin iildii.
Sevelim sevielim
yilik edelim iyilik grelim
Kovalm kt tinleri
Srelim karanl yurdum uzdan.

492

Korkmasn kimse iekleri koklamaya

ekinmesin kzlar delikanllar oynamaya
Sular sylesin iyilik trklerini
Ylann dilerinden bal aksn au deil
Akrebin engelleri sallk versin
Byle bir evrendir sevdiim benim.
Syleyin bana nerdedir ktler
Ktlk yadran tinler
Gsterin karanln sindii yeri
Yataym klarmla stne
Aydnlmda bouluversin.
Korkmayn ocuklar buzalar kuzular
Seslenin gelirim
Grmezsiniz beni
ardnz yerde varm iki elim kanda olsa.
Byle sylemi iyilikler tanrs Zitariyas
Sonra ekilmi gklerin stne
lri gzlerle gzetler olmu evreni.
Hititlerden nce de varm Anadolu'da
Ad bilinmiyordu oklarnca
Bugn dolar evrenimizde
Bilgiyle sevgiyle kolkola.
*

493

BAYRAMLAR

,.

ANTAHUMAR

Ekinler sallaynca yeil balarn

Esen yellerin trkleriyle tarlalarda
Doa evirir topratn boyasn yeile
Kular scatn kucatna dker yumurtalarn
Yakaran birer avu gibi yuvalarnda.
Gne yeille gnderir mutluluu
Tomurcuklarn ucunda kvancn gzleri
Krprken gler dallar birbirine.
Gkten iner yamurlar yumuar yer
Gider kn katlt souun izleri
Ttsler yaklr tapnaklarda
Gzel kokular yalar srnr biliciler,
Kadnlar kzlar en gzel giysilerini giyer,
En gzel yemekler, ikiler konur ortaya
alglarn eliinde tanrsal trkler
Yalvarlar, yakarlar, adaklar, salar
Dizilir grkemli kraln ardnca binlerce kii
karlar bahar karlamaya tapnaklara
Giden sprlm dzenlenmi yollarda.
F/32

497

Btn Hitit lkesinde bucak bucak il il

Trenler dzenlenir dn dernek kurulur
YafBnr bayramn sevinci gnn kvanc
Bar mutluluk dilenir tanrlardan
Gnee ykselen baklarla yakaran gzlerle
Yaprak yaprak alan ellerde dilekler umular
Mutlu geleceklere ynelen gnller dolu
Daha gzel gnlere daha gzel yaama
Baglanan yreklerde duygularn sca
lri gller, gelincikler gibi alr
Boyam boyam krlara dklen ocuklar
ieklerle yaran giysiler iinde.
*

Baharn geliine yazlm bir vgdr

Hititlerin sevinci yollara dklen
Alay alay topluluklarla btn lkede
Antahumar trkler oyunlar iinde.
Gnein scanda petekten damlayan bal gibi
Yumuar iyilik tanrlarnn yrei
Akarm Hitit tapnaklarnda yakaranlara
Sular daha bi'r besleyici olurmu
Bitkilerin znde kuzular danalar seven z
Daha gl karm topraktan yaylma.
fkelenir hrnlarm ktlk tanrlar
Kar duramazlarm gnein gcne
K beklerlermi kabaran tutkularyla
Bir de gzn ii kara bulutlarn.

Bayramdr trendir Antahumar

Hitit lkesinde baharda dzenlenen
Telepinu'nm bolluk saan ellerine
Sunulan bir sevgi yamurudur yerden yatan
Ikl gklerin engin maviliine.
*

498

MESiR BA YRAMI

Gnler uzamaya balar ya toprak iince

atlar tohumlar sevincinden
Esrimi gibi kudurur bitkiler
Bir delimen atlla fkrr yerden
Kalkar daarn ak rtleri
Bir apkn yeil yaar oylumlara tepelerden
Srayarak yrr buzalar kuzular yaylmda
Tom urcuklar glmer dal ularnda
Gne daha yakn gelir stmze
tmez yatmurlarn en yolunu bile.
Bulutlar glgeliktir gnein fkesine
le scanda soluyan ekinlerin
Dinlendii plak krlarda.
Budaylar arparlar avdarlar
Topran uzayan yeil elleridir ge
Temmuz scan bekleyen tarlalarda.
*
499

Kolarn daha parlaktr boyn uzlar

Koyunlarda zlr memelerin az
Topraktan hzl kabarr danalarda kalalar
Botann terler ap aras serinde bile
Arlar kla frlar kovanlardan
Kanr kzlarn glfis ular
Delikanllar zenir daha gl grnmeye.
*

Kouan kzlar delikanllar gelinler gveyler

Krlara gn grm yallar yardmclar
En dJJsn dererler ieklerin otlarn
Kayadan oyulmu bir dibekte ykarlar
Karar kartrr yolurur
Gn grm erkiiler, yoksa, kadnlar
"ekerden erbet ezerler
Drt yann alr gzeller"
Trklerle byyen zlemler dillerde
Dileklerle dattlr trenle Manisa 'da.
*

Temm uz Dumuzzi Telepinu

Smer Asur Babil Hitit
Eskiden yeniye glenen tanrsal verim
Deimez duygular deien adlar
Attis Adonis ilkyazla gelen
Gelinciklerle balayan biten
Btn umu/arn topal "mesir macunu "
Erkein kadnda dlfimlenen kuatJ.

Telepuni trenidir "mesir bayram "

Attis olmu Adonis olm u kime ne
Onbinlerce yln Anadolu'sunda
Detimeyen zn deien ad
Gelien gl bir yaama sevincinin
atn gnlnce sylenen trks.
*
500

PRULLi YA

Hititlerin byk bayramlarndan biri

Kraln buyruluyla dzenlenen Prulliya.
Gn domadan ykanr sslenir tapnaklar
Gzel ttsler yakar biliiler
Tan arltn gidermeye kocaman yapda
Dirilir gibi kayalarda tanr kabartmalar
Grnmeyen admlarla yryen gnllere
Gklerden grkemli salnlarla.
Bir bahar bayramdr kimilerince
Kimi sylentilerde k trenleri.
ster yaz ister k kutsaldr Prulliya
Bir grevdir onu kutlamak salarla
Adaklarla tapnaklarda kraln ynetiminde.

501

iyilik tanrlarna tanralarna yakar

Ktlklerden ktlerden korunma
Bir bayramla bildirilirdi gksel varlklara.
Ayn prl prl olduu gecelerin ardndan
Gelen gneli gnler sslerdi bayramlar
alglar elilinde sylenen trklerle
Tanrlar dinlermi insanlarn dileklerini.

Kutsal hayvanlara sunulan adaklar

Kutsal atalarn bitkilerin kklerine dklen
Okunmu sular birer batllk belirtisi
Hitit bilicilerinin byclerinin elinde
nsanlarn iini dile getiren bi:er dileke.

Kra] tanrlarla tannalarla konuurmu

Bayram trenlerini ynetirken bolluk
Getirirmi insanlara grnmeyen ellerle
Tarlalar ekinlerle dolarm
Bire bin verirmi 'btn baaklar.
Bir elinde baak birinde zm Telepinu
Bolluu gsteren kabartmada lvriz'de.
Alay alay inanmlar ellerinde adaklar
Salar balarnda kralla bilicileri
Yalvarlarla yakarlarla yrrler
Bolluk tanrsnn katna
Kra] sunar adaklar Telepinu ya
Bildirir dileklerini ulus adna.
Dnerler arnm gnllerle tanr katndan
Beklerler umulanlar scak bir zlemle.

502

KONUMAYANLAR

KONUMA YANLAR

nsandan baka yQkmu konuan

Bir mutluluktur onlarca
Konusalar nice sava aralar yapar
Birbirinin kanna susarlar
Sonra yarglar bulup gnllerince
Sevmediklerini tutuklar
Sevdiklerine kzdklarnn srtnda
Grkemli konaklar kurarlar.
I

505

AKREP

Bilinmeyen a'lar Anadolu 'da

Bir gzel delikanl
Kendinden binlerce gzel sevgilisiyle
Gezer kayalklarda yatarm
Gnn birinde daha grnmez olmu
Sevgilisi lgna dnm artm znts
Sormu soruturmu renmiki
Karmlar sevgilisini.
ldrm fkesinden yakarm tanrlara
Beni baka biime dndrn demi.
Tanrlar akrebe dntrm onu
O gnden beri ta altlarnda kaya
Aralklarnda durur aar kollann
Bekler sevgilisini
Bir dokunan oldu mu ona
Batrrm aulu inesini.
Bakarak iki kol gibi alan ifte inesine
Akrep demiler insann ktsne.
*

506

ARNNA 'NIN KARTALI

Bir Hitit iliymi Arinna
Ankara yaknlarnda toprak altnda suskun
Vuruemu derlermi koruyucu tanrasna
Gnele gelir gnele gidermi
Bolluk yadrrm gzlerinden topraa ...
Yerde geyik gkte kartal
Birinde mavi birinde yeil Anadolu
Bulut gne bir de yel
Birleen byk el
Topraa can veren...
Kartal gklere yerlemi o gnden beri
stne konmu en yce tapnaklarn
Evleri korumu lluyanka 'dan.
flluyanka. bir dev yland
Ktln anas yerlerin devi
Eski sylentilere baklrsa
Yerin altndaym grnmeyen evi....
Gklerle yerin savaym boumas
lluyanka 'yla kartaln
yilikle ktln
Bugn kimi kaya kabartmalarnda
Kimi Anadolu kilimlerinde grlr bu sava.
Umu demek binlerce yln stnden
Konarak binbir kayaya
zgrlk trks tam kanatlarnda
Arinna 'dan Ankara 'ya ....
*
507

LLUYANKA

Bozulmu yerlerle gkler. arasnda bar

Boluk kararan toprak esneyen
Gkten inen frtna tanrs
Yerde ban kaldran illuyanka.
Savaan bir tanryd bir devle
Gklerin engilii topran katl
Bouan iki g grltlerle titreyen evrende.
Kati toprak stn geldi gklere
lluyanka yendi frtna tanrsn
Ald gzlerini bir de yreini
ekildi engin denizlerin dibine
Mavi karanln grnmeyen uzaklnda.
*
508

Yllar geer sindiremez iine yenilgiyi

Bir oyun dnr koca tanr
Evlendirir olunu, hluyanka'nn kzyla,
Tanrnn fkesiyle donanm dnde
tler oluna gzlerini, bir de yreini
Alsn flluyanka 'nn can karltJ.
Gen gvey kandrr gzel gelini
Aldrr kaynatssnn yreini bir de gzlerini
Geri. Gc yerine gelince tanrnn
Saldrr gklerin boluktJndan hluyanka 'ya
Sarslr dalar alkanr denizler.
Ne var ki yazg yrtr yargsn
Gvey kaynatasnn yannda babaya kar.
"ldr beni baba " diye haykrr oktJl.
Btn gcyle saldran tanr sarsar denizleri.
ldrr lluyanka'y da, olunu da
Alr yllarn tesinde kalan cn,
Girer tanrlar arasna babann attt
Oklarla vurulup len olu da.
lm lmszlk getirir kiiye
Tanrlar varltnda yokluktJn.
Nice kiiler var gemiin derinliinde
Birer tanrdr ban kaldran
Bilinmeyen alarn tesinden
Sylencelerin diliyle konuan.
hJuyanka bir yland gklere direnen
lrken tutup elinden kard ycelere
Kznn kocasn lmle lmsz kld.
Hititncesinden kalan sylenceler
Bu olay bize byle bildirdi.
*

509

KARINCA

Nereden gelir nereye gidersin karnca

Geldiim emek gittiim yaamak yolumca
Ne ye/.sin ne iersin yl boyunca karnca
Gne stnca topra balar almam
Yarm ekinimi yaparm yu vam
Sessiz tter ocam k aylarnca
Senin tanrn tanran olmaz m karnca
Tanrm tanram almak inandmca
Senin tapnan bilicin yok mu karnca
Yuvam tapnam emeim bilicim yaadmca
Senin giysilerin var m ykanr m karnca
Giysilerim iimin arnml ykayan usum
Senin trkn algn nerde karnca
Trkm bulduum algm tadm
Senin oluun ocuun dllin karnca
Biriz birliiz kendi yasamzca
Senin tarlan ban bahen .karnca
Kardm toprak geimim yeterince
Senin sevgin sevgilin syle karnca
pr koklarz karlanca.

510

Anadolu 'da karnca tarihten yazdan nce

Yaamn balndan emen gnei giyen bilge
Emekten te yoktur yasas
Kanatlannca konar uzak ieklere
Yazgsnda balar lm tasas.
- Karnca kanatlannca sevinir
Uarm dolarm evreni diyerek
Batrr ignesini komu bceklere
Ardndan koarak gelir .lm
ncecik kanatlarna konar
Karncann lm kanatlarnda yaar...
Byle syler ykler byle yazar masallar.
Karnca Telepinu 'nun szcs
Yryen bir emek Anadolu 'da dadan ovaya
Ne denizin balklarna gz koyan
Ne denizin balklarn yaklatran karaya.
Tanrlar t vermi karncaya gnele:
Ayan yettiince dizin tuttuunca git
Elin uzanmasn sana verilenden te
Kanat kularn senin deil
Sdnca yap yuvan byklenme
Ne sulara dal ne gklere k
Emeince sana yolun ak.
*

511

KARINCA LE KARTAL

Kartal uuyordu doruktan dorua

"Karnca yryordu orak toprakta
Kartal karncay grd
Karnca kartal
Kartal dedi: "Nereye karnca kardt??"
Karnca dedi: "Nereye kartal amca?"
Kartal dedi: "Arinna 'da Mezula ya "
Karnca dedi: "Arinna 'da Mezula ya "
Kartal gld karncaya
Karnca gld kartala ...
Kartal durdu da doruklarnda
Avland dinlendi
Karnca durmad orak toprakta yrd
Bir de ne grsnler
Karnca kartaldan nce vard Arinna ya
*

512

KOYUN

Durgun bakar yeil rtsne yaylmlarn

Prl prldr tyleri gnete
Yeil ot ak ste dnr memesinde
Derisinin yzeyinde parlayan yne.
Yanza demi Hititler bizim koyun dediimize.
Koyun uysaldr Anadolu 'da direniten uzak,
Koyun kutsaldr Anadolu 'da tanrlara adak.
nce doyururlar sonra sslerler koyunu
Tanrsal trklerle gtrrler sunaa
Okunmu bakla keser ban grevli
Aktr tanrlar adna kzl kann,
Scak b uular ykselirken bolua.

ok eski bir gelenektir koyun adamak

Yattrmak iin tanrlarn fkelerini,
nsanlar kurtarmak ykmlardan.

Koyun giyecektir Anadolu 'da

ecektir, yiyecektir insansoyuna.
Bundandr onu sevdii tanrlarn, tanralarn
Kanyla slatlmas tapnak duvarlarnn.

F/33

513

RMCEK

rmcek a lrer yaamaya

insanlar kandrmaya.
rmcein a
insann orab
Kimin bana?
"rmcek an bilir
insan ban bilmez.
rmcein bir a
insann krk da var.
rmcek an bilir
insan kapsn bilmez.
rmcein andan yalnz rmcek girer
insann kapsndan bin trl bcek girer.
rmcek rdnce insan grdnce. "
Bunlar bilmeden rmcek
rm an alar bpyunca
Bir elinden tanr bir elinden insan
Tutmu yrm
rmcek masallarla masallar rmcekle
bym.
*

514

 .'

.
,..

....

. . . .

'

. .

, , .
,.'
. .., ;
,. .

..

, :

'

>i...:";.' .,. .' :.-f ! '

( ..'..."'

;
..

A .: . :
. ',

\ :

- .

. .

'

ll

, 1
.

l".J.'.

... .

TURNA KUU

Turna kuu giderdi susuzluunu

Korkusuz ayn kysnda
Sonra serdi kanatlarn gnee kurundu,
Kartal yksekten uan
Uzaktan geip giden avclar
Turna kuuna yan gzle baktlar
Yasakt cana dokunmak...
Turna kuu silkindJ. bird.en
"Haameli bakyor" dedi "bir yerden "
Tadn kard gnlnce gnn ...

. ..

'

, ' .

'

'

'

1 ..

'._ ;

51 5

.
'

YILAN

Anne kznca yaramaz ocuuna

"Ylan " der
Alaynca ocuk
ncinince bir yeri dner
"Ylan " dediini barna basar sever
Ylan fkeyle gelir sevgiyle gider.
Erilir kvrlr ylan
Aar kanatlarn gkten szlr kartal
Bouur birleir yerle gk
Sava kilimlerimizi ssler.
Auludur, korkuludur ktdr ylan
Grnmez souklar bastrnca
Gne yeile dn tnde
Kaldrr ban atal dilini gstererek
kar yeryzne yerin altndan '
Kuyruuna basan diler.
516

"Ylan gmleinden geer insan

bildiinden gemez
Ylan ylanken su ien insana dokunmaz
Ylan ylanln bilir
insan insanln bilmez
Ylan srnr insan didinir
Ylann soktuu lr
insann yerdii
Ylann yedii insann dedii
Ylanla yatan yanla kalkar
Ylan dolanr insan yalanr
Ylan kvrlr insan syrlr
Ylan gmy kollar insan ly soyar. ,_
Ylanlarn en azgn ''yedi bal ylan "dr
Byk rmaklarn kaynanda yatan
Yuvasndan ktnda yeryznn bir
Blmn sularla kaplayan ne varsa
Silip spren insanlar gtren
Bir can almadan dinmeyen.
Dev derler bylesine ylann
Byk dalarda maaralarda yaarm
Peri padiahnn konanda durur
Gzel kzn kollarm.
Hititler ylanlarn en byne
lluyankas derler
Onun kartalla savandan
ykler retirler.
Atalarmz byle sylemi Anadolu 'da
Bir yanda ylan bir yanda insan.
*

5 17

AGALAR
OTLAR .

' ,. . '..,(

AGA CIN YKS

Aa kaya dnmeden inmedi suya

nsan tamad kydan kyya
Yeerdi yaprak at
Boyand iek
Gnete glge sald yemi yadrd
Uygar deilken insan
Aacn korkusu yoktu
Demir bakr tun derken
Balta kl bak
Sap klf tutacak
Ok karg mzrak
Kat yaamn tad
Aacn oca snd.
nce dalda barnak ev olmu aa
Arkadan gelin sand dolap
Biraz daha geliince insan
Mezat tahtas tabut ...
Aa dedi ki Telepinu 'ya:
"Artk bytme beni
Yeter sap olduum baltadan ektiim
Derimin yzld toprakta srndm
Ytmak istemiyorum yerde. "
O gn bugndr
1
,
Btn ":
i!f;,,. .. ' '
-o-t-al" ayaKta O ur.

*
521

G L LE DKEN

Diken dedi ki gle:

- Ben seni koruyorum
Nedendir beni yerdikleri
seni sevenlerin?
Gl dedi ki dikene:
- Korumak batmak deildir
sevenlere.
Diken dediki gle:
- Neden koparr seni dalndan sevenler
benimle?
522

Gl dedi ki dikene:
- elime var doada
benimle sen
seninle ben.
Diken dedi ki gle:
nsan seni bensiz mi koklad?
Gl dedi ki dikene:
- nsan seni benimle sevmeyi bildi.
Sen bana kar
Ben sana kar
Biz bize kar
Onlar onlara kar
Ben seninle
Sen benimle
Biz sizinle
Siz bizimle
Onlar onlarla
Biz bize
Siz size
Onlar onlara
Budaylar uvallara
uvallar dejirmene
Deirmen unlara
Unlar ekmee
Ekmek birlie...
*

523

KARADKEN ALDANMAZ
"Karadiken aldanmaz" derdi annem
Baharn gelii ondan bellidir
Karadiken glerse tomurcuklarla topraa
Gemi demektir karakn a
Ilk yeller eser souklarn ardndan
Srer k yce dalara.

"Karadiken aldanmaz" derdi annem

Btn aalar aldanr
Aar yapraklarn biraz snnca ortalk
Arkasndan bastrr bir daha souk
Ne iek kalr ne yaprak ne yemi.
Karadiken kanmaz doann oynaklna.

Karadiken anca yeil ellerini ge

Gne mavimsi gler bulutlar alar
Kaynar topran kan
Bolluk yrr bitkilerin ellerinden tutarak
vgler sylenir Telepinu 'ya.
Kimse duymaz evreni dolduran bu sessiz
Trky, yalnz baharn gzleri grr,
Ayak sesinden tanr.

"Karadiken aldanmaz" derdi annem

Karadiken glnce yeile
Annemin rd gzleri
Bakard pencereden ekinlere.

*
524

Kzlaacm ben otlu sulak yerlerde

Birka insan boyu byrm daha da
Geni yapraklarm el gibi
Dallarm yatkn dallarm yayvan
Boyumca glgemin serinlii
Dallarm szer yapraklarm emer gnei
En gzelini sunar glgemin toprana
Benim .glgemde dinlenir geyikler
Benim topramda giderir yorgunluunu
Sular, ereltiler ince doruklu sivri otlar
Bir avutur yapram bolua yeil datan
Topraa glge veren dinlendiren.

525

Kzlaa iyilik tanrlarnn aac

Sularn sevgilisi kurakln korkusu
Btn aalarn bker belini kurak
Kasar kavurur otlar yaylmlarda
Sar ninniler syletir yeni yeerir imenlere
Gelir kzlaacn nnde diz ker
Yrmez yargs bilir ondan te.
ot'

Geyikler byk otlaklar sever sulu

Seyrek aalarn altnda kolaydr komalar
Dalbudak boynuzlarn arpp krlmad
Otlarn yeil sularla beslendii
Diri yerlerde gnein dallardan szlen
Yumuayan erimi scanda.
*

Kzlaa bir tanrnn aacdr

Toprakla suyun bart yerde
Btn sevgiyi kucaklayan yreklere ak
Ayya kurda srtlana kapal
Dklen kan seveni sevmeyen.
*

526

YONCANIN TRKS

Ben ss kuu deilim

Onbinlerce yldan gelir geliim
Benimle donatm baln
Benimle glm Anadolu 'ya
Emziren toprat Kubaba.
-t'

Masal delilim ben

Ekmelim suyum emeim
Brakn ellerimi
Tarla duvarlarn
Koparn eekdikenlerini
lsteditim yerde biteyim.

Uurdur yapraklarm
Bir el gibi gklere alan
Parmaklarm yeil
Baharla gelir mutluluum
Srer yaz boyunca
Dalar rtnr ak yama
Ben sararp solunca.
*

527

B LM E C E LE R
\ ' T'

' \.':'i .

. ' ' ' "

' ,

<.: .

_.,

. ':) ... ' "

:

YERALTI LKES

'

..

'

' '

::

' 1

'
.
.

.
.\

'.

'

F/34

,;

529

YERALTI LKES

Yerin altndakiler
Yerin stndekilerden oktur
Dilleri yoksa da sylemeye
Korku bilmezden yaamn tesinde
Korkutmaz yeralt tanrlar
Duman kmadna yeryzne
Grkemli yalmlar karan ocaklar
Bren kzleri yoktur.

531

TAMU

Yerin altndadr tamu sulularn gi.ttii

Karanlklar lkesi, korkutan, rkten yer
Ne kulaklar duyar lklar,
Ne gzleri grr kvranan, kran yzleri.
Yedi kaps vardr srgl yedisi de
Acmasz, korkusuz bir devdir kapc
Ta yumuar yumuamaz yrei
Kayalar yarlr acdan, zntden
Kl bile kprdamaz yalvarlara.
Dolar kt tinler karanlnda
Baklar kukulu yalml gzlerinde
Gemii gelecei olmayan bir zaman
Bitmeyen balad bilinmeyen kou.
Yalnz tin gi.dermi tamuya Hititlerde...
,,.

532

YANAN CANLAR
Hititler lleri diriler gibi severler
Donatrlar kutsal oca
Okunmu flenmi odunlarla
Ttslerle gzel kokularla
vglerle atlarla
Ykselen yalvarlar yakarlar
Tututurulur odunlar
stlerinde lenin katlaan gvdesi
Duyulan cann deil yalimlarn sesi.
Toplanr ln n klleri saygyla sevgiyle
Bir trenle konur kutsal kaba
Sunulur yeralt bekilerine.
*

len kralsa ycedir

Yalnz etleri yaklr kemikler
Yalanr gzel kokular srlr
Trenle alr toprak
Trenle kemiklerin konduu kutsal kap
Braklr topran ellerine
lmszler lkesine.
*
533

Kimi gnler yaklmaz ller

Elleri ayaklar batlanp gmlrler
ene dizlerine deler lnn
yle buyurur inan bir daha kalkmasn
Yattt yerden dnmesin geldili yere
Korkulur lsnden yaarken sevilenin
rktr en gl yrekleri bile
Yoluna bin can konan gzelin ls
Alr sevimenin scakltn
Yaylr gvdeye lmn sotutu.
ot'

. .

- : : . ;

. ' :/\(>:; .
\

534

: ,

'

YAZIDAN TE

YAZIDAN TE

Yazyla balamam insan

Dnce btn glerin stndedir
Yaratan kavrayan gelitiren
Bir akn bitmeyen soluunda
Sylenen trkler vard dillerden te
Szcklerin dili tutulduu yerde
Damarlarn scack oluundan
-Kann sessizliine brnm duygular akard...
Anadolu bir dilsiz ozand
Aalarn soluunda
Bitkilerin kralaan lnda
Bilinmeyen bir gemii yaard,
Orada bir insan vard ...
*

'

537

DZKMEK
Byk kral Hititlerin
Bir gnamnda bayramda
Uyanm btn uyruklarndan nce
Yunmu arnm kutsal sularla konanda
Sonra varm grkemli tapnaa
Dudaklarnda sessiz yakarlar
Yreinde korkuyla kaynaan sayg youn.

Byk kral Hititlerin gneten nce

Kalkm yatandan yunmu arnm
Kutsal sularla dudaklarnda bir ezgi
rkek admlarla yrm grkemli tapnaa.
Byk kral Hititlerin
Gne aydnlatrken grkemli tapna
Birleirken derin baklaryla tanrnn
Bulutlarn eleinden akan nlan
Dizkm nnde akan ellerini avu avuca
Uzatm gsnn ortasndan tanrya.

Byk kral Hititlerin

Hattilerden rendii yakarlar
Dntrm youn gvdesine
Sunmu nnde dizkt grkemli tanraya.
O gn bugndr Anadolu 'da
Dizklr n nde byklerin
Kiinin tanrlara kulluu Hattilerde
Kiinin kiiye kulluu amzda.

*
538

TARiHNCESi

Bir masal Anadolu 'da suyun akt yerde

nsan yoksa duyulmam
Bir masal Anadolu'da kuun utuu yerde
nsan grmemise sylenmemi
Bir masal insann olduu yerde
nsan bilmemise bilinmemi.

539

UZAKTAN ANADOL U
Sen
Bilir misin
O dalar
Balam?
Alr ban gider gklere
Ne karanlk kabilir doruklarna
Ne yldrm inebilir eteklerine?
Ycelerinde tanrlar
Derinlerinde tanrlar
Byle sylemi tarihin kulatna
Tarihten nce
Tarihten sonra gelen alar...
Yediimiz tanrdr budayn znde
tiimiz tanr suda zmde
Yldzlar gne ay tanr
Geyik arslan bldrcn turna strck tanr
Grgen nar karaam ard fndk kestane kavak tanr
Kartal ylan yonca kzlaa me,e zeytin tanr
Tanry yaratan insan
nsan yaratan tanr
Gecesiyle gndzyle btn Anadolu tanr
Runda Haruva
Arma Aruna
Lama Mezula
Piva Kulitta
Sarru Sarruma
Telepinu Vuruemu ...
540

UZAK TANRILAR

Eskiden de gne vard Anadolu'da

nsanlarn grmedii gkler vard
Dalar aalar bitkiler sular vard
Ay doar gne batard
Gece gelir gn giderdi
Yldzlar ay'n derneinde toplanrlard.
*

Eskiden de ay vard Anadolu 'da

nsanlarn gkleri bilmedii
Aalardan yemiler dermedii
alar vard yldzlar gler oynard
Yeryznn durgun sularnda
Karlar iner yamurlar yaard
Gn doarken gece gider
Gece gelirken gn gerdi.
*

Eskiden de yaylmlar vard Anadolu'da

insanlarn gezmedii ovalar vard
Ad bilinmeyen nice yabanlarn
Kimileri otlar kimileri avlanr
Gller kovalar gszler kaard .

Eskiden de insanlar vard Anadolu'da

Bilinmeyen bir dzende yaarlard
-Bilinmeyen bir dille konuur
Bilinmeyen yemileri toplarlar
Birbirlerinden korkarlard.
*
541

Eskiden de insanlar vard Anadolu'da

Yaz yoktu yazmak yoktu
Ev yoktu ocak yoktu kap yoktu
Ok mzrak karg bak yoktu
Giyim kuam ka g yoktu
Yalnz doann yasalarna uyarlard
Onlar da insan gibi yaarlard.
*

Eskiden de insanlar vard Anadolu 'da

Ok bulundu mzrak bulundu karg-bak bulundu
Senin benim kaygs dt ilerine
Barnaklar yaplr oldu evler yaplr oldu .
itler duvarlar yaplr oldu
Topraklar,ayrlr oldu derken
rtnmek ka g balad
nsanlar bir kayg sard.
*

Eskiden de ormanlar vard Anadolu 'da

nsanlar kular gibi yemileri toplard
ayrlar biilmezdi aalar kesilirdi
Derken ate bulundu ocalHar ttt
nsanlar ocakta aalar yakarlard.
*

Eskiden de tanrlar vard Anadolu'da

Tanrlar ayd gneti yldzlard
Byk aalard dalard
Irmaklard byk sulard
Kocaman kayalard
nsanlar onlara taparlard.
*

Eskiden de ate vard Anadolu 'da

Demir bulundu bakr bulundu tun bulundu
insanlar onlar eritip ara yaparlard.
*
542

Eskiden sava yokken Anadolu 'da

nsanlar doann buyruunca dolarlard
Savan bilinmedii yerde bar vard.
*

Eskiden de insanlar vard Anadolu 'da

Sava vard toplumlar vard krallar vard
Hayvanlar insanlardan kaard
Tanrlar krallardr.
*

Eskiden de insanlar vard Anadolu 'da

Yaz bulundu yazmann tadna varld
Uluslar birbirlerini tand
Krallarla tanrlar yart
Buday ekildi ekmek piirildi
zmden iki ekildi
Trenler dzenlendi
Tapnaklar yapld
Yaamann tad tuzu kat.
*

Eskiden de tanrlar vard Anadolu 'da

Demir ivilerle kayalara kazlan
Pimi toprak aralara yazlan
Kaba kaaa kpe mlee izilen
Krallarla tanrlard .
..

Eskiden Hattiler vard Anadolu 'da

Hititlerden binlerce yl nce yaam
Ekin ekmi tarla kazm aa dikmi
Evcil diriler beslemi a te yakm
Demir bakr t un eritmi ilemi
Yourmu avularnda topra
Diledii biimi vermi insanlard.
Eskiden tanrlar vard Anadolu 'da
Topraa veren kutsalln
Barn ellerinden tutup
Da da ova ova gezdiren tanrlar.
*

543

Eskiden tanralar vard Anadolu'da

Dalar gibi kabarm memelerinden
Ekinleri insanlar bitkileri emziren
Barn ellerinden tutup
Ev ev insan insan ocuk _'?cuk gezdiren.
*

544

Tanr Bes.

F/35

545

Arslanlar zerinde duran tanr.

546

" .

f :

-'.

Bal yoncal tanra.

547

Ayna tutan tanra.

548

Frtna tanrs.

Koruyucu Arslan

549

nsan bal, kanatl arslan simgesi Kimera.

550

Tanra ::;ausga e aramcan.

551

Sulumeli Ay tanrsn .kutsuyor.

552

Tapnaa adak gtrenle algclar.

553

Sava Tanrs. Byk Hitit mparatorluu a. Boazky.

555

Ana-Tanra Figrini. Cilal Ta Devri. atalhyk .

556

.
Ku kanatl ve bal nsan. Kartepe.

557

Kp Mezar, Semayk. Pimi toprak, Bronz a (..2500)

558

Gm kadn heykelcii. Eski Tun Devri (.. 3. bin). Ha

sanolan.
559

Hayvan tasviri klt vazosu. Boazky. (.. 15. yy.).

560

' .T

'

. . ; '
:-" . .'

,....:.

.-t

.-t

:i
e

..!4

1\... >bil

" ''

4
.

l:Q

r:.
o:
..!4
Q>
.,,
=
. .....
-

..!4

..!4

Q)

.,,

...

:O

F/36

561

Kulplu tas. Pimi toprak. Frig a (.. 7 . yy.) Gordion.

562

yik, alem. Tun ve

Gm.

O.O. 3. binin yars).

563

Dinsel Geyik alemi. Bronz. Eski Tun a. (..

2300-2100). Alacahyk.
564

Tanr sembol. Bronz ve Gm. Eski Tun a (..

2300-2100). Alacahyk.
565

Ko bal kova. Tun a (.. 8 yy.)

566

"N
....

>bil
el)
el)
u
::

567

Ordek eklinde kap. Pimi toprak. Frig a (.. 8. yy.)

Gordion.
568

'

Kral Sulumeli Frtna Tanrsna ki Sunuyor. Kireta

Ge Hitit. (.. 10. yy.). Malatya.

NDEKLER

nanlar-Sylenceler stne

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Birinci Blm
ANADOLU NANLAR!
Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Toplumlar-nanlar . . . . . . . . . . 35
nan nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
nan trleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
nanlarn kaynaklar . . . . . . . 42
Anadolu inanlarnn genel nitelikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
i nan kaynamalar . . . . . . . . . 5 1
Ay'la lgili nanlarn
54
Kayna
Trklerde ay . . . . . . . . . . . . . . . .. . 54
Ay ile Su . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Karanlklar-Kt tinler . . . . . . 65
eytan dn . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Gnein inele ri . . . . . . . . . . . . . . 71
G nler . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Ylan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Ate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Kurt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 87
. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .

570

27

Yldz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Demiri srmak . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
a r p l ma-N azar ( G z)
Demesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Hortlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 04
Cad . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 1 08
Davara . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 1 1 1 .
Sacaya kvlcmlar . . . . . . 1 1 4
Uursuz Bayku ile
rmcek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 8
Albast . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 1 21
Karalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 24
Yeil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 27
Nisan Yamuru . . . . . . . . . . . . . 1 28
Ebemkua (Gkkua)1 31
Minare . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 1 33
Domuz neden
karglanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 36
Akrep deyip gemeyelini 1 40

Bizden iyiler. . . ...... . . . . . . . . . 1 43

Aylar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 48
Uur dedikleri . . . . . . . . . . . . . . . 1 52
Kemi kler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 58
Kedi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 61
Ykanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 65
Snnet . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 1 68
Andimek-Hayvan
dtrmek . . . . . . .. . . . . . . . . . 1 70
Dmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 73
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 74
Yabanadam . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 75
L-KY NANLARl
Halk nanlar

. . . ..

1 77

.............

1 85

A . ... ... . .. . . .
. . 1"87
B . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . 1 88
C . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 89

1 90
D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . 1 90
E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 90
G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 1 92
H . . . .
. . . . . . . . . 1 92
i . .. ... . . ..
. . . 1 93
K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 1 93
M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 1 93
. 0. .. . . .
. . . . 1 93
S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94
T:
.. . . . .
..
1 94
. ... ...
. . . . . 1 94
Y . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94
z . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . 1 94
.

...

....

. . . .

. . ...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

. .

..

. .

. .

. . .

. . .

....

......
.. .

......

..

. . . .

. .

. . .

..

. . .

...

YEDLER

....

..

. .. .....

. .

......

. .

. . .

. . . . . . .

. .

...

.......

. . . .

. .

. ..

..

.....

. . .

. .

..

.....

....

....

195

Yedilerin yeri. . . . . , . . . , . . . . . . . 1 97
Yedi M usalar. . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Yedi Kahraman . . . . . . . . . . . . . 202

Yedi Engel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Yedi Kula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Yedi Kii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Yedi Kap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Yedi Zenbil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Yedi oban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Yedi M inar e. . . . . . . . . .. . . . . . . . . 203
Yedi lke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Yedi Ev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Yedi ye Gitmek . . . . . . . . . . . . . . 204
Yedisini Grmek . . . . . . . . . . . . 204
Yedi Harika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Yedi Arn Bez . . . . . . . . . . . . . . 204
Yedi Kollu amdan . . . . . . . 204
Yedi Oul. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 205
Yedi Dolama (Tavaf) . . . . 205
Yedi lem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Yedi Selam (Heft Selam)206
Yedi Kule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Yedierleme . . . . . . . . . . .. . . . . . . 206
Yedi Asya Kilisesi . . . . . . . . . . 206
Yedinci Gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Yedi Ta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Yedi Basamak . . . . . . . . . . . . . . . 207
Yedinci Ay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Yedi Ada Cu mhuriyeti. . . 207
Yedi Ada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Yedi Toplam Kat . . . . . . . . . . 207
Yedi Kurban . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Yedi Melek-Yedi Gn . . . . 208
Yedi Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Yedi Derece li Kitap . . . . . . . 208
Yedi Cin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Yedi Kz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

571

Yedi Soru-Yedi Evet. . . . . . 208

Yedi Kral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Yedi Fkh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Yedi Kez Ykamak . . . . . . . . . 209
Yedi trl erbet. . . . . . . . . . . 209
Yedi tecessd
(gvdeleme), Yedi oul209
Yedi kez kuak sarp
zme
209
Yedi Vezir . . . . . . . . . . . . . . . . ; . . . . 21 0
Yedi Yl H izmet. . . . . . . . . . . . . 2 1 0
Yedi Giysi (hil'at) . . . . . . . . . . . 2 1 0
Yedi Kapl M akam . . . . . . . . 2 1 0
Yedi Yumurta . . . . . . . : . . . . . . . . 21 0
Yedi Kle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 O
Yedi Mushaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1
Yedi el-al m as . . . . . . . . . . . 21 1
Yedi organ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1
Yedi kam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1
Yedi karde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 1
Yedi melek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1
Yedi gn-yedi gece . . . . . . .2 1 1
Yedi blme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2
Yedi gn bekleme . . . . . . . . . 2 1 2
Yedi Sin
. . . . . . . . . . . . .. . . 21 2
Yedi Ekmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2
Yedi Konsey . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2
Yedi Filiz . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 2
Yedi Divan . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3
Yedi maddi gufran . . . . . . . . 2 1 3
Yedi manevi g ufran . . . . . 2 1 3
Yedi UIUS; . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3
Yedi sar kz . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3
Yedi Pnar. . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3
Yedi ynetici . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3
Yedi mezmu rlar. . . . . . . . . . . . . 2 1 4
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . .

. .

. .

572

..

Babillilerde yedi .
214
Yedi g n treni . . . . . . . . . . . . . 214
Yedi Bilge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 4
Yedi Tin . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . 2 1 4
Yedi aylk bebek . . . . . . . . . . . 21 5
Yedi neyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi den yetmie . . . . . . . . . 21 5
Yedi ced . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi slale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi gbek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi ya dli . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi canl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 5
Yedi yllk verem . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi yerden bal . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi gller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 5
Yedi delikli tokmak . . . . . . . . 21 6
Yedi dan iei. . . . . . . . . . 2 1 6
Yedi yerden yaral . . . . . . . . . 2 1 6
Yedi gn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi gece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 7
Yedi kpr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.17
Yedi derya. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi ayet. . . . . . . . . . .
217
Yedi kraat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedisinde . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 21 7
Yedi Cce . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yed i l i tabanea . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi li koz . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi ceddine . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi nitelik . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi erkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7
Yedi tamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 7
Yedi tepe . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 8
Yedi Uyurlar . . . . . . . . . . . . 2 1 8
Yedi Emirler. . . . . . . . . . .
218
Yediler-ier-Krkiar . . . . 2 1 8
. . . . . . . .

. . .

. .

. .

. . . .

...

. . . . .

. .

. .

. . . . .
.

Yedr i mam . . . . : . . . . . . . . . . . 2 1 9
Yedi Dervi . .
.
. 219
Yedi Ulular . . . . . . 2 1 9
Yedi Kuzu Kurban .
219
Yedi aile . . . . . . . . . . . 2 1 9
Yedi Piskopos . . .
. . 219
Yedi Rahip . . . . . . . 2 1 9
Yedi mahalleden
kovulmak . .
.. . .
219
Yedi ta delmek . .
220
Yedi Pe;ygam ber .
220
Yedi tu
. . . . . 220
Yedi ad-Yedl art . . . . . 220
Yedi m u m . . . . .
. . . 220
Yedi t.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Yedi yerden yamal . . 221
Yedi gn .
. . . . 221
Yedi . konaklk yol. . . 221
.
. . 222
Yedi yl ktlk .
Yedi ad . . . . . . . . .
. . 222
Yedi kad n almak . . .
222
Yedi Gezegen . . . .
. 222
...

. . .

..

......

. .

...

. .

. .

. . .

. .

. . . . . . .

. .

...

. .

. .

. .

...

.
. .

...

....

...

..

. .

.......

. .

...

. .

. . .

...

....

.....

. . . . .

. .
.

...

...

..

. ....

..

.....

..

....

..

. . .

BLMECELER . . . . . . . . .. . . 223
.

Bilmecelerin Kkeni.

....

. .

225

......

. .

..

...

...

. . .

. . .

.....

. . . . . .

Bilmeceler .
. .

...

..

. . ...

...

. . 23 1

A . . . .. .
. 231
B . .. ... .
. . . . . . . . . 34
C, . . . . . . .
240
D . . . .. . .
. . . . 241
E ..
. . . .
. . . . 246
F,G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
H
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
i
251
K . .... . ..
.
253
L,M
. . . . . . . . . . 256
N,0 .
..
.
, . . . . . 258
s
. . .
.
.
. 259
.
. . . . 260
..
.. .
T .
. . . . . . . 261
u ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 262
,V .
.
.
.
263
.Y .
.
.
264
....
..

. . .

. .

. . .

. .

. ....

. .

. . . . . . . . . ..

.....

. . .

. .

. . .

. .

..

. . . .
.

........

....

. .

. . .. . . . . .

. .

.... . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

..

..

. .

. .

...

. .

....

....

. . .

......

. .

. . . . .
.

. .

..

...

. .

...

.. ..

. . . . . .

. . . . .

. . .

........

. .

. . . .

.... ......

. . . .

. . . . .

....

...

. . .

. .

..

...

....

. . .

. . .. .

...

..

. .

....

. . .. . . ...........

kinci Blm
267

ANADOLU MTOLOGS
Ik . . . . . .
. 269
Dou . .
. ,. . . . 270
Sylence Ost ne .
. 272
Anadolu Gerei. .
293
Tanrlar-TanralarBoalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Tanrlar-TanralarBoalar . .
363
Sular lsnyor . .
364
.

...

. .

. .

. .

. . . .

.........

.....

. .

.......

....

....

. .

. . . . . . . .

............

. .

....

....

Adonis .
.
. . 365
Ardini . .
....
.
. . 368
Arma . . . .
. 370
373
Arsimela
Aruna . . . .
374
. .
376
A kesaya . . . .
Etan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Hadad .
. .
. . 379
Haldi . . .
.
. 380
........

. . .

. . . .. . . . .

. . . . .

. . . . . .

.........

. .

. . .

..

.....

............

....

. . .

. .

...

. .

..

. .

...

. .

...

.....

.........

. . .

...

..

, ,

. .

.......

. . . .

. . . .

. .

.....

. .

. .

..

...

......

573

Halmasuitta . . .
. . 383
H apantalliyas .
384
Haruva .
..
385
Harzi . . . .
..
. . . . . 387
Haameli .
.
. 388
Haha .
..
.
. 388
Hazzi .
. .
. 391
Hepat
. .
.
392
H ikstas . . ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
H u hitis . . .
. . . . . . . 395
Hurra . . . . . .
. .
, . . 396
Hurri .
.
;. 397
H utuni . .
. 398
....
.
399
lrbtga
nar .
.
..
...
400
rm usini . . .
. . . . . 401
skur . . . . . . . . 402
istanus .
. . . . 403
Kalhisapi . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
Kamruaba . .
. 407
Karhuha . .
.
. . 409
Kaku . . . . . .
. . . . 41 0
Kubaba .
..
41 2
Kumarbi . .
. ...
. . 41 4
Kuuk .
. . .
. 41 6
Laksmas . . . . . . . .
. . .41 8
Lama
.
.
.. 419
Lelvani
.
. . . . 420
Levan is .
.. . .
. 421
Min (Men) .
. ..
. 422
Mezula . .
.
. . . 423
Nanni .
. . . .
424
Nerik . . .
..
. . 428
Nikaruha .
428
Ninatta-Kulitta
.428
Nelaini . . . . . .
. 429
.

. .

. . . . . . .

.....

...

..

. .

. .

. .

. . .

. .

. . . . . . . .

. . . . .

. . .

...

. .

....

. . .

. .

. . .

. . .. . . .

. . .

. .. .

. . .

. . . . . .

... . . .

....

. . . . . . .

. . . .

. . .

. .

. . .

. . . . .

..

. . . . . .. . .

. .
.

. . . . .

. . .

. .. .

. .

. . .

. .

. . .

. .

. .

. .

. .

. . .

. . .

...

. .

. .

. .

. . . .

. .

574

. . .

. . .

. . . .
.

. .

. . .

..

. . .

..

....

. .

. .

. . .

..

....

.
.

. .

. . . . . .

. .

. .

. .

. .

...

. . ..

. .

. . .

. .

...

. .

...

. . .

. . . .

. .

. .

. . . ..

. .. . . . . .

. . .

. . .

. . . . .. .

. . . .

. . .

..

..

. .

. . .

. . . . .

. . . . . .

....

....

. . . . . . . . . .

. . . .

. ..

..

. . . .

. .

. .

..

. . . . .

. .

. .

. . . . . . .

...

. . . .

. .

. . .

. .

...

. .

...

. .

. .

. .

..

..

. ..

. .

. . . .

. . . . . .

. . .

. . ...

. . . . .

. .

. .

.....

. .

....

. .

. . .

. .

. .

. . .

..

. .

..

. .

Pahhur
. . . 430
Piva
. . .
. . . . . 431
Runda .
.
.
432
Santa . . . .
. . . 434
Sarhutas
. ..
435
Sarku . . . . .
. . . . 436
Sarrumma (arrumma) . . 437
Saspunas . .
. . 438
Sausga
.
. . 440
Sebitu . . . .
... .
442
Selardis . . .
..
.
. 443
Seris
. . .
444
Sin
445
Siunasummi .
. . . . . . 446
Sulikatta . . . . . .
447
Suppilulia .
.
. 448
Suvaliyatta . .
. . . 450
ama .
. . . . . . . . 45 1
eiri .
.. .
. 453
imege . . . . . . . . . 454
ivini
. .. . .
. . 455
ulinkatta .
. . . . . 456
Tarhui. . . .
458
Tarhuis
.
. .
. 459
Tarhund .
.
. . 460
Tarhundas
. . . . . . 462
Tarhunza .
. . . . . 463
Tarhusini . . . .
.
464
Tarhutas .
.
.
. 465
Teieba .
. . .
466
Telepinu .
. . . . 468
Teup . . .
.
. . . . 472
Teteapi
. .. .
474
Tivat
.
..
. . 475
Ua
.
.
: 477
U pell u ri
. . . .
478
.

. . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . .

. .

. .

.. . . .

. .

. . . .

. .

. .

. .

. .

.....

. . ..

......

. .

. .

...

. . . .

..

..

.
.

. .

. . . . .

. .

..

. .

.....

.........
. .

. .

. .

..

. .

. .

. . . . . .

. . . . . .

....

... ...

. .

. . .

. .

. . .

. . .

. .

. .

. . .

. .

. .

. .

. . .

. .

. .

..

. . .

. . . . . . . . . . ...... . . . .. . . . .. ......
. . . . .

. . . .

. .

. . .

. . . .

. . . .
.

. .

. .

. .

. .

. .

. .

. . .

. .

..

....

. . . ...

. . . .

. . .

..

...

. . .

. .

. . .. . . .

. ..

. .

. . .

. .

. . .

..

. .

. .

. .

. . . . .

. . .

. .

. . .

...

...

. . .

. . .

. . .

. . .

. .

. .

. . .

..

. . .

. . . .

. .

...

. . . . . .

..

. . . . . . . . .
. .

. . .

. . . . .

. .

. . .

....

. .

.....

. .

. . . . . .

. . . . .

. .

. . .

. .

..

. . .

. . . . .

. .

. . . . . . . . .

. .

. . . . . . . . .

. . . . . .

. .

......

....

. . .

. . . . .

. .

. .

. .

...

. . .

. . . . . .

. .

. . .

. .

....

. . .

...

. .

. .

. .

. .

....

. . .

...

..

U ra

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

480

.... ... .
481
Vandu . . . . . . . . . . . . .
483
Vazessel . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 484
Vu ruemu . . . . . . . . . .
. 485
Utu

. . . .

. . . .

. .

. .

. . . . . .

. . . . . . . .

. .

. . . . .

rmcek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 4
. . . . . . . . . . . . 51 5
Ylan . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 6

Turna Kuu
. .

. . .

. .

. . .

. .

AGALAR-O TLAR

. . . . .

. 51 9
.

Zitariyas . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . 492

Aacn yk s . . . . . . . . . . 521
Gl ile Diken . . . . . . . . . . . 522
Karadiken Aldanmaz . . . . . 524
Kzlaa . . . . . . . . . 525
Yoncann T rks . . . . . . . 527

BAYRAMLAR

. . . . . 495
A ntahumar . . . . . . . . . . . 497
Mesir Bayram . . . . . . . . . . . . . . 499
Prutliya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501

YERALTi LKES . . .

KONUMAY ANLAR
503
Kon umayan lar . . . . . . . . . . 505
.
. . . . . . . . . . 506
A k rep
Ari n na ' n n Kartal . . . . . . . . 507
lluyanka . . . . . . . . . . . . . . 508
Karnca . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 O
Karnca ile Kartal. . . . . . . . . . . 5 1 2
Koyun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 3

YAZIDAN TE

Zashazuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
Z i l i p u ra . . . . . . . . ..

......
Zi ntu h i . . . . . . .
.... .. . .
Zippalanusia . . . . . . . .
.

. .

. .

. .

. . . . . . .

. .

. .

. . .

. . . . . .

489
490
49 1

. . . .

. . . . .

. . . .

. . . . .

. .

. . .

. .

. .

. .

. .

. .

..

. . .

. .

. .

. .

..

. .

. .

. . .

,529

Yeralt lkesi . . . . . . . . . . . . . 531

Tam u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532
Yanan Canlar . . . . . . . . . . . . . . . . 533
.

. .

. . . . .. . . . . . .

535

Yazdan te . . . . . . . . . . . . 537
D i zkm ek . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 538
Tari hncesi
. . . . . . . . . . . 539
Uzaktan Anadolu . . . . . . . 540
Uzak Tanrlar. . . .. . . . . . . . . . . . 541
.

. . ._.
_

. .

-oOo-

575