Introdución á

economía política
Notas sobre algúns conceptos
necesarios para comprender e
transformar a realidade
Coordinación:
Julio C. Gambina
Coordinación de equipas de investigación:
Gastón A. Varesi
Investigadores:
Cáceres, Gonzalo; Fal, Juan; Gambina, Julio C; Gómez, Carlos;
Pinazzo Germán; Puello-Socarrás, José; Roffinelli Gabriela; Varesi, Gastón A.
Correctores:
Cáceres, Gonzalo; Varesi, Gastón A.; Zanabria, Juan Manuel
Texto:
FISYP (Coord. Julio C. Gambina)
Tradución:
Rafa Villar / Alexandre Ínsua Moreira
Deseño e maquetación:
Breixo Lousada
Ilustracións:
Davila
Coordenación editorial:
Iuri Domènech
Revisión:
Xabier Pérez Igrexas
Edita:
FESGA (Fundación para o estudo e divulgación da cuestión social e sindical en Galiza)
 3

Índice

7 Introdución

15 Introdución ao proceso de produción e circulación do Capital

41 Imperialismo

49 Unha breve introdución ao problema da crise

57 Socialismo: por unha nova alternativa

65 Bibliografía

Limiar
Decidimos en FESGA, fai un ano, realizar un
manual de Introdución á Economía Política, xa
que coidabamos que era esencial en momentos
como os actuais, nos que atravesamos unha
fonda crise do sistema capitalista, con graves
consecuencias para as condicións de vida da
clase traballadora e outras camadas populares,
así como para o futuro de Galiza. Contamos
para a preparación deste manual coa colabora-
ción da Fundación de Investigaciones Sociales
y Políticas (FISYP), con sede en Bos Aires, Ar-
xentina. Este traballo contou coa coordinación
do prestixioso economista Julio C. Gambina,
integrante do Comité Directivo do Consello La-
tinoamericano de Ciencias Sociais (CLACSO).
Non se trata dun texto sinxelo. Nalgúns apar-
tados, coma o relativo á teoría do valor, no ca-
pitulo de Introdución ao Proceso de Produción
e Circulación do Capital, compre facer unha
leitura de vagar para fixar con claridade con-
ceitos que son fundamentais para entendermos
o xeito de funcionar do capitalismo. No manual
inseríronse ademais outros tres capítulos nos
que se estuda o imperialismo e faise unha aná-
lise da actual crise, das súas consecuencias e
das alternativas posíbeis.
5
Con anterioridade xa editaramos dous docu-
mentos nesta mesma liña, nos que nos achega-
bamos á crise actual. Un texto de Xavier Vence,
catedrático de Economía Aplicada da Universi-
dade de Compostela, co titulo “A crise do mo-
delo neoliberal e propostas alternativas“; e
outro de Adrián Sotelo, investigador do Centro
de Estudos Latinoamericanos da Facultade de
Ciencias Políticas e Sociais da Universidade Na-
cional Autónoma de México, baixo o titulo de
“A crise do capitalismo mundial: unha ollada
desde o marxismo (a través dos Grundrisse).
Desde FESGA pensamos que agora con este ma-
nual de Introdución á Economía Política reali-
zamos un contributo importante e necesario,
para todos aqueles que procuran superar a aná-
lise superficial do momento económico e social
actual indo á raíz dos mecanismos profundos do
capitalismo contemporáneo, e que se propoñan
darlle resposta desde unha orientación que
estea ao servizo das maiorías sociais. Desexa-
mos que sexa valorado positivamente por todos
e todas aquelas que o lean e lles sirva como aná-
lise de referencia.
Manuel Mera
Director de FESGA
 7

Introdución

Por que é necesario realizar hoxe mentres se transfiren Segundo o Programa das
a crítica do capitalismo e afondar inxentes recursos por Nacións Unidas para o
parte dos Estados co
no coñecemento da teoría que fin de “salvar” o sis-
Desenvolvemento, máis
sustenta a crítica da Economía tema financeiro e o de 1.200 millóns de per-
Política propio capitalismo nos soas en todo o mundo
Os últimos acontecementos da historia do sé-
países desenvolvidos. viven con menos de 1
culo XX, en particular, a caída do muro de Ber- Non resulta menor dólar por día e case 850
lín e dos chamados socialismos reais (como o considerar que hai 20 millóns pasan fame men-
da URSS), impuxeron a idea do Fin da Histo- anos se discutía da tres que existen recursos
ria1. deleiba do socialismo
suficientes para alimentar
e a derrota do move-
Esta tese quería convencernos de que a histo-
mento de traballado- 5 veces a poboación mun-
ria concluía e, con iso, a confirmación histórica dial.
res e que hoxe se
do capitalismo como o último elo da evolución
debate verbo da crise
humana, sen marcha atrás nin adiante. Así, non
do capitalismo.
habería posibilidade de pensar noutro estado
de cousas diferente e teriamos daquela que nos Polo dito, realizar unha crítica do sistema capi-
conformar co mundo en que vivimos. Esta idea talista actual resulta ser unha esixencia inescu-
negaba tamén a validez a todos aqueles que - sábel do movemento dos traballadores, da
como Marx- anticiparan que o mundo capita- esquerda e o pensamento crítico. Non só para
lista antes que ser unha etapa histórica coñecer e analizar a realidade en que vivimos
permanente era temporal e que, ademais, de- senón tamén para poder transformala segundo
bido ás súas contradicións internas, nomeada- sostivo Marx nas Teses sobre Feuerbach. Como
mente entre os traballadores e os capitalistas, avanzarmos?
necesariamente daría paso a outra forma de
As análises que nos legou Karl Marx manteñen
vivir nas sociedades distinta á da deshumani-
a súa pertinencia e resultan ser moi vixentes,
zación progresiva que xerou o réxime do Capi-
neste momento. Por que Marx? preguntaranse
tal.
moitos. Non é un autor do século XIX e que
Afortunadamente, son os feitos -e non as teo- aínda que as súas análises foron atinadas para
rías- máis actuais os que volven poñer no debate a súa época, poderían resultar anacrónicas para
a disxuntiva fronte á sustentabilidade perenne a nosa?
do capitalismo como sistema social. Segundo o
Marx é o pensador que, sen ningunha dúbida,
Programa das Nacións Unidas para o Desenvol-
mellor reflexionou sobre o capitalismo e o
vemento, máis de 1.200 millóns de persoas en
mundo que reproduce as súas relacións. E
todo o mundo viven con menos de 1 dólar por
aínda que moitos pensadores se dedicaron,
día e case 850 millóns pasan fame mentres que
desde hai moito tempo a esta tarefa, foi el quen
existen recursos suficientes para alimentar 5
en forma integral e complexa sistematizou as
veces a poboación mundial. A crise global -pola
dinámicas do sistema capitalista nas súas ca-
que actualmente atravesamos-, doutra banda,
racterísticas esenciais. É por iso polo que men-
profundou dramaticamente estas situacións
tres haxa capitalismo as súas principais
achegas seguen sendo útiles e, na actualidade,
1 Ver Fukuyama, 1992. seguen constituíndo unha ferramenta funda-
8
introdución
á economía política
O Capital é unha relación mental tanto para
social, onde esencial- comprender a reali-
dade así como para
mente existen explotados transformala. É certo
e explotadores. A base que o capitalismo
fundamental do capita- cambiou moito desde
lismo, onte e hoxe, é a ex- os primeiros escritos
plotación da forza de do pensador revolu-
cionario e que en
traballo, a explotación da razón diso son moitos
clase obreira. os revolucionarios que
achegaron novas refle-
xións para comprender e transformar unha re-
alidade cambiante. É o camiño da revolución e
o cambio político en todo o mundo e nomeada-
mente resaltamos as contribucións, entre ou-
tros, de Engels, Lenin, Trotsky, Gramsci,
Mariátegui, Guevara ou Fidel Castro, tanto
como as que moitos seguimos tentando desen-
volver nesta primeira década do século XXI.
Considerar que as análises do fundador da teo-
ría da revolución son “letra morta” e que non
achegan nada hoxe, dan en ser consideracións
sen fundamento. Do mesmo xeito resulta non
acaído aterse a algunhas análises particulares
realizadas noutras condicións históricas. Os
seus textos son imprescindíbeis, aínda que
deben actualizarse coas sucesivas achegas rea-
lizadas e por realizar. Entender o capitalismo
require o estudo do Capital e de todas as obras
que avanzan na crítica do capitalismo de cada
momento histórico. A crítica do capitalismo foi
a tarefa de Marx e é unha tarefa contemporá-
nea de quen, en cada momento histórico, se
propoña transformar profundamente a socie-
dade na que vive. Isto non significa caer no dog-
matismo sen confrontar a realidade e crer que
nada cambiou pois, certamente, moitas cousas
neste momento non son exactamente idénticas
ás do século XIX.
As transformacións máis significativas do úl-
timo tempo deixaron como resultado fondas
modificacións nos modos específicos de produ-
ción económica e social, no mundo do Traballo
e, por conseguinte, na clase obreira. Porén, as
realidades máis perentorias da vella orde capi-
talista (do século XIX) e da nova (en pleno sé-
culo XXI) aínda manteñen unha conexión
indiscutíbel desde as lóxicas que o sustentan e,
en xeral, desde as relacións sociais que histori-
camente produciron o capitalismo, reprodu-
cindo contradicións fundamentais que foron
identificadas hai máis de 150 anos por Marx: a
ganancia como razón de ser da sociedade capi-
talista; a xeneralización das relacións mercan-
tís cara a todos os ámbitos da vida e, con iso, as
actividades humanas devidas en puras merca-
dorías; a extracción da plusvalía como fonte de
acumulación do Capital, a imposición de rela-
cións de explotación e a polarización entre as
clases sociais, e mesmo, fronte á natureza, de-
bido ás contradicións entre o capital e o traba-
llo e o capital-vs.-a natureza; a destrución das
relacións sociais non capitalistas (as economías
indíxenas, campesiñas, familiares, etc.) – entre
outras cuestións centrais -que finalmente con-
duciron á concentración da riqueza en poucas
mans, en paralelo ao crecente empobrecemento
e á pauperización da maioría da poboación
mundial, non só no Sur do mundo, senón
tamén no interior dos países do Norte onde as
condicións sociais se fan cada vez máis críticas
e difíciles de aturar.
Mesmo, para seguir acumulando razóns, Marx
anticipara a disociación do capital das activida-
des produtivas e, con iso, a aparición do capital
especulativo, como el expuña, un capital para-
sitario que se “valoriza” virtualmente. É impor-
tante recuperar eses conceptos ante a crise da
economía mundial actual e o peso que se lle
asigna á cuestión financeira.
O Capital é unha relación social, onde esencial-
mente existen explotados e explotadores. A
base fundamental do capitalismo, onte e hoxe,
é a explotación da forza de traballo, o que é o
mesmo que dicir a explotación da clase obreira.
Tanto as formas de explotación vellas, na época
fabril clásica, como as novas, denominadas
post-industriais, seguen mostrando que o ob-
xectivo do capital son estratexias de extracción
da plusvalía e a profundación da super-explo-
tación dos traballadores do mundo, xerando
mesmo unha masa xigantesca de desemprega-
dos e subempregados que contribúen a dete-
riorar o prezo da forza de traballo, creando
mellores condicións para a apropiación de
cuantiosas ganancias a mans do capitalista. É
unha situación que xera contradicións entre os
 9

traballadores en actividade e os desocupados.

E esta contradición en particular en que vive a
clase traballadora (os traballadores reais e po-
tenciais, como os desocupados) e o conxunto da
sociedade, e onde a explotación cobra formas
salvaxes, é máis que nunca fundamental para o
mantemento do sistema do Capital. Neste sen-
tido, a clase que vive-do-traballo continúa e
continuará cumprindo un papel esencial na so-
ciedade contemporánea neste recentemente
iniciado século XXI.
Por esta razón e dado que o capitalismo segue
sendo no esencial o mesmo, daquela, a crítica
que realizou Marx ao capitalismo é un tema pri-
mordial. As súas reflexións, nocións, conceptos
e linguaxe, antes que estar desactualizados, ra-
tifican cada vez con máis forza, a súa incuestio-
nábel pertinencia para analizar o mundo actual,
como o confirma día tras día a historia recente.
E isto dicímolo, non só nun sentido intelectual
ou erudito. O seu valor está en aparecer como
unha ferramenta de transformación concreta
das nosas vidas. Pois se, por unha banda, Marx
nos fornece de elementos para descifrar as es-
truturas históricas e as contraditorias manifes-
tacións do presente capitalista, pola outra, as
súas análises axúdannos a esbozar auténticas
posibilidades para instituír un sistema distinto
e novo, rexido por valores diferentes, doutro
xorne. Como se dixo, “Karl Marx pretendía
Karl Marx
achegar á produción de coñecemento para a
transformación social” (Gambina, 2008: 50) causas da riqueza das nacións”) e David Ri-
cardo (en 1817 publica a súa principal obra
sobre “Principios de Economía Política e Tri-
As achegas da análise en Marx butación”). O Tomo I do Capital aparece en
Karl Marx é un revolucionario, organizador do 1867 e os seus primeiros textos económicos
movemento obreiro e teórico da crítica da Eco- datan de 1844. Desde Smith a Marx hai un im-
nomía Política, nova disciplina que pretendía portante desenvolvemento capitalista e do
fundamentar cientificamente o porqué da orde pensamento que tenta defender e criticar o sis-
económica do capitalismo. Os escritos do pen- tema capitalista. Desde aquela até agora moi-
sador do movemento obreiro apuntaban á crí- tos cambios aconteceron no sistema mundial
tica do saber de época e para contribuír á do capitalismo e os variados desenvolvemen-
fundamentación da revolución socialista. Sen tos teóricos, cun lugar para o pensamento crí-
ningunha dúbida, o pensamento de Marx che- tico que pretendemos asumir na perspectiva de
gou aos seus máis altos graos de elaboración continua articulación intelectual co move-
teórica coa súa crítica da economía política clá- mento de traballadores e a súa loita polo so-
sica, que se esbozaba como disciplina autó- cialismo.
noma cos textos de Adam Smith (en 1776 Neste sentido, a dobre conclusión metodolóxica
publica o súa famosa “Investigación acerca das e analítica presente nas reflexións de Marx pode
10
introdución
á economía política
É a nosa tarefa redefinir o detectarse, sobre todo,
clasismo no século XXI, cando –por unha
banda– establece unha
sobre a base da precarie- diferenza na economía
dade laboral crecente, a política entre os econo-
tendencia decrecente da mistas clásicos e a de-
proporción salarial sobre nominada economía
o conxunto da renda en vulgar, porque tiña un
gran respecto polo
cada país e das secuelas avance que representa-
de desorganización e ban os autores clásicos
desindicalización do sobre o pensamento
movemento obreiro. previo e o intento por
desentrañar as leis do
funcionamento da orde económica, e enfrontá-
base duramente cos que usaban o coñecemento
para lexitimar o sistema de explotación, aos que
denominou economistas vulgares. O seu obxec-
tivo era a constitución dun pensamento propio
dos traballadores para a organización dunha
orde social sen explotados nin explotadores.
Desde os primeiros escritos é cando aparece esa
vontade, polo que escribe textos teóricos e pro-
pagandísticos de gran valor, como o Manifesto
Comunista, un verdadeiro berro de unidade dos
traballadores do mundo para o cambio de orde
social.
Se Smith achega coñecemento teórico contra o
poder absoluto do vello réxime precapitalista e
batalla pola liberdade de mercado, Ricardo
asume directamente os intereses da burguesía
no poder contra a clase terratenente, subordi-
nando, está claro, os traballadores. Marx asume
a ollada dos traballadores contra a burguesía e
os terratenentes. É un enfoque clasista que
mantén vixencia para culminar coa explotación
capitalista e reorganizar a sociedade baixo for-
mas anticapitalistas e polo socialismo. É a nosa
tarefa redefinir o clasismo no século XXI, sobre
a base da precariedade laboral crecente, a ten-
dencia decrecente da proporción salarial sobre
o conxunto da renda en cada país e das secuelas
de desorganización e desindicalización do mo-
vemento obreiro. Marx construía coñecemento
ao mesmo tempo que participaba da organiza-
ción e loita do movemento de traballadores. A
creación teórica para a transformación do capi-
talismo require da articulación das loitas obrei-
ras e do pensamento crítico.
Hai que entender en que sentido se adianta
unha crítica da economía política clásica por
parte de Marx. Contrariamente ao que poida
crerse, Marx retén moitos dos trazos esenciais
que presentaban a explicación clásica (a que
formularon Smith, Ricardo, etc.), como ele-
mentos de verdade –“o traballo como fonte da
riqueza”- pero, particularmente, subliña e tra-
duce as relacións establecidas de tal xeito que,
ao final, as súas conclusións teñen o efecto de
“remodelar a estrutura e revolucionar a signi-
ficación práctica tanto do conxunto como das
partes”. É o caso, por citar un exemplo, cando
Marx non vacila en recorrer aos argumentos de
Smith na súa crítica a Proudhon en Miseria da
filosofía2. (Marx, 2004)
Malia que “os clásicos” xa identificaran unha
rede de relacións fundamentais ao redor duns
principios coherentes (determinación das rela-
cións sociais como relacións entre os homes en
tanto produtores; as relacións de produción
entre os homes como relación de clase entre
“capitalistas e traballadores”, etc.), porén, non
afondaron nelas. Limitáronse simplemente a
describilas.
Por exemplo, unha noción tan central na obra
madura de Marx como a división de clases, non
é unha descuberta propia. Este fenómeno xa
fora previsto moito antes pola Economía Polí-
tica pero –segundo o vía Marx– apenas ofrecía
unha explicación parcial: as clases eran produto
ou ben da orde da natureza, ou simplemente
como “unha forma que adoptaba espontanea-
mente a división do traballo nunha sociedade
libre, e non como un produto histórico espe-
cial”. Por iso, explica Engels no Anti-Düring
que, para Marx, os economistas clásicos só des-
cubriron a metade do problema: o lado posi-
tivo do capitalismo fronte á orde económica
social anterior. Só restaba a crítica desde os ex-
plotados, portadora dunha perspectiva socia-
lista. (Dobb, 1976: 43)
2 O propio Marx recoñéceo na súa carta a Weydemeyer (5 de marzo
de 1852), ao se referir aos historiadores da Restauración na súa aná-
lise sobre a Revolución Francesa: “Non me corresponde a min o mé-
rito de ter descoberto nin a existencia das clases na sociedade
moderna, nin a loita que se dá entre elas. Moito tempo antes ca min,
os historiadores burgueses describiran o desenvolvemento histó-
rico da loita de clases” . (Sánchez Ángel, 2005: 95)
 11

Os economistas clásicos demostrando as leis do plican pola capacidade de almacenar exceden-

laissez-faire, laissez passer (“deixar facer, deixar tes para subordinar parte da poboación a quen
pasar”), introducían, de feito, unha crítica fronte domina a orde social vixente. O capitalismo
á orde anterior, pero non unha crítica histórica permitiu un gran crecemento de bens e servi-
do capitalismo emerxente. Ao non criticar o ca- zos para satisfacer necesidades dunha poboa-
pitalismo, este aparecía e aparece no noso tempo ción que medraba a pasos axigantados. Iso foi
como unha orde natural, estábel e permanente. É produto do crecemento do excedente baixo o
unha concepción que se retoma recentemente réxime do capital. Creceu a gran escala a capa-
coa tese do Final da Historia de Fukuyama. É cidade produtiva da sociedade, pero os clásicos
por iso polo que os teóricos do capitalismo pro- non podían explicar de onde proviña ese exce-
pugnan as teses do consenso de clases, do equi- dente, e terminaban explicando que era a dife-
librio do sistema, mentres que desde o renza que quedaba tras pagar os custos de
pensamento revolucionario se sosteñen as con- produción (materias primas, materiais) e o sa-
tradicións en loita, entre burgueses e proletarios, lario. Así xustificaban a ganancia dos capitalis-
entre empresarios capitalistas e traballadores. tas e a renda do terratenente.
Os clásicos da Economía Política sustentaban o O problema para Marx era desentrañar o fenó-
goberno anárquico da “man invisíbel” no mer- meno da ganancia e para iso continuou desen-
cado, impedindo o coñecemento das relacións volvendo a teoría do valor, que debe a súa
de intercambio no capitalismo. No mercado formulación aos economistas clásicos e a súa
participan vendedores e compradores facendo
valer os seus dereitos, establecendo relacións
de intercambio mercantil, que no capitalismo
adquire relevancia pola capacidade, que expli-
caremos máis adiante, de intercambiar forza de
traballo por salario como fundamento esencial
para explicar a ganancia capitalista. De aí a ne-
cesidade dialéctica que postula Marx de “inte-
grar” unha crítica da Economía Política cunha
crítica socialista do réxime de produción.
O distintivo na análise de Marx respecto dos
clásicos é a fonte da ganancia. É un tema de
gran importancia para os traballadores na ac-
tualidade. Toda a riqueza é produto do traballo
humano e este é o xerador das ganancias, e polo
tanto das riquezas e o poder dos capitalistas
para manter o réxime de produción e subordi-
nar os traballadores, a natureza e a sociedade
aos seus intereses directos de acumulación de
máis riqueza e poder.
O problema dos economistas anteriores a Marx
era explicar de onde xurdía o excedente econó-
mico. Sen excedente non había acumulación e
menos posibilidade de satisfacer as demandas
crecentes dunha sociedade en expansión. A so-
ciedade primitiva foi superada por ulteriores
sociedades con base no excedente económico.
Sen excedente non pode haber escravitude.
Tanto o escravismo como o feudalismo se ex-
Friedrich Engels
12
introdución
á economía política
especial achega para a formulación da teoría do
plusvalor, ou plusvalía, verdadeira manifesta-
ción esencial da ganancia capitalista e a renda
do terratenente. É Marx quen explica que o in-
tercambio mercantil é un intercambio equiva-
lente de mercadorías, pero que existe unha
mercadoría especial, única, a forza de traballo,
que intercambiándose polo seu equivalente, o
salario que compra os bens que satisfán a ca-
pacidade de reproducir a forza de traballo do
traballador e a súa familia, esta mercadoría, a
forza de traballo, engade ao produto final un
valor maior, a plusvalía da que se apropia como
ganancia o capitalista.
Todo o pensamento de Marx apunta a xustificar
a necesidade de expropiación da riqueza social
en mans da clase capitalista, por ser toda a ri-
queza xerada polo histórico traballo de todos os
traballadores a través dos anos. A tese de ex-
propiar os expropiadores segue tendo absoluta
validez.
De aí que Marx prevese a necesidade de cons-
truír, da man da crítica da Economía Política,
un coñecemento científico sobre a realidade so-
cial do capitalismo para que a clase obreira pui-
dese destituír as aparencias e ilusións que
expuña de maneira universal e formal o pensa-
mento burgués e respondese así, contundente
e efectivamente, aos problemas e ás necesida-
des dos traballadores e as maiorías, unha cues-
tión que segue sendo un desafío para continuar
a súa obra, teórica e práctica.
Acerca do presente traballo
Trátase dun traballo colectivo que tentar abor-
dar algunhas cuestións fundamentais ao noso
criterio para introducirse no coñecemento dal-
gúns conceptos da crítica da Economía Política,
principal sentido do traballo teórico de Karl
Marx. Respectouse a utilización de versións di-
ferentes sobre as obras de Marx e outros auto-
res, achegada por cada un dos colaboradores
intervenientes nesta produción que hoxe en-
tregamos. O problema deriva de limitacións de
tempo para reducir todas as citas a un só texto
de doado acceso para o lector.
En primeiro lugar abordaremos algúns aspec-
tos abstractos, esenciais sobre o funcionamento
do capitalismo. Esperamos que sexan un estí-
mulo para ir directamente a afondar nas obras
dos clásicos do pensamento revolucionario.
Non pretendemos esgotar nestas poucas páxi-
nas todo o necesario para entender a Marx e
moito menos o capitalismo, pero si agardamos
entusiasmar os lectores, traballadores, para es-
timular a súa necesidade de estudo sobre as-
pectos da crítica do capitalismo do noso tempo.
Un primeiro capítulo aborda as categorías do
capitalismo de libre competencia, o capitalismo
que estudou Karl Marx n’O Capital. Neste ca-
pítulo introducirémonos na teoría do valor de
Marx, analizando como no proceso de traballo
no capitalismo teñen lugar as relacións de ex-

plotación e subordinación entre as clases so-
ciais, identificando a procura de ganancia como
o “motor” do capitalismo. Para isto daremos
conta de como se organizan as relacións de pro-
dución e de propiedade no capitalismo, bus-
cando aproximarnos ás ideas fundamentais
desenvolvidas por Marx na súa análise crítica.
Despois, nun segundo capítulo continúase coa
análise do capitalismo monopolista, imperia-
lista, estudado por Lenin na súa coñecida obra
O imperialismo, fase superior do capitalismo,
engadindo as achegas necesarias para estender
e repensar a devandita categoría na actualidade
de globalización e mundialización do réxime do
capital. En terceiro lugar, abordamos a reali-
dade da crise da economía mundial actual, e fi-
nalmente, nun cuarto capítulo esbozamos
algúns debates sobre a potencialidade do so-
cialismo no noso tempo. (Marx, 1999; Lenin,
1975).
Queremos sinalar que o presente traballo trata
dunha introdución a temas complexos pero ne-
cesarios de ser coñecidos e discutidos, coa pre-
tensión de que se institúan como ferramentas
13
para o cambio, promovendo instancias que nos
fagan suxeitos da nosa propia historia. No tra-
ballo que expomos non están todos os temas
necesarios para comprender a realidade, só al-
gúns conceptos son utilizados para contribuír
no marco dunha estratexia de formación que
debe completarse con lecturas adicionais.
Este texto non pretende ser un manual que
peche o debate achatando as ideas, senón que
tenta expor da forma máis clara posíbel ideas
que sempre poden ser profundadas, ideas que
buscan desnaturalizar a nosa vida cotiá, ollala
desde outro ángulo, dunha perspectiva que,
como toda crítica, molesta, nos resulta ferinte
na medida en que pon de manifesto relacións
que o sentido común (que é sempre un sentido
común dominante) tende a agachar. Mais
temos a plena certeza de que só a comprensión
das relacións sociais que nos atravesan e cons-
titúen, e que poñen de relevo a explotación e a
opresión, nos permitirán afrontar as devandi-
tas realidades na procura e construción dun
mundo sen explotados nin explotadores.
 15

Capítulo 1

Introdución ao proceso de produción

e circulación do Capital
Karl Marx presentou en vida o Tomo I do Capi-
tal, dedicado ao estudo do “Proceso de produ-
ción do capital”. O tomo II e III desa xigantesca
obra foi redactado por Federico Engels sobre a
base dos manuscritos de Marx. O Tomo II trata
do “Proceso de circulación do capital” e o Tomo
III do “Proceso de produción capitalista no seu
conxunto”, é dicir, da produción e circulación
como síntese da totalidade. É un proceso de es-
crita que vai do abstracto ao concreto. Introdu-
cirse no coñecemento de Karl Marx require dun
esforzo especial, polo conxunto de categorías
(conceptos) utilizadas que tratan de enfrontar o
ocultamento que xorde de explicacións apolo-
xéticas do capitalismo con pretensión cientí-
fica. (Marx, 1999).
1.1.Proceso de traballo, forza de
traballo, relacións de produción,
mercadoría e alleamento
O traballo é un acto que se desenvolve entre o
home e a natureza; o home transforma a natu-
reza para producir valores de uso, é dicir, bens
que teñen o fin de satisfacer necesidades, e ao
facelo transfórmase a si mesmo, modifica a súa
propia natureza, desenvolvendo as súas facul-
2) O obxecto de traballo é o elemento/cousa
sobre a cal se exerce a forza de traballo, como a
materia en bruto que atopamos na natureza e
que aínda non foron manipulados polo home
(p.ex. a area dunha praia ou as árbores silves-
tres) e a materia prima, que xa tivo algunha
modificación humana (p.ex. un metal ou o ce-
mento).
3) O medio de traballo “é unha cousa ou con-
xunto delas, que o home interpón entre el e a
súa acción (…). Así converte cousas exteriores
en órganos da súa propia actividade”. Neste
sentido, os medios de traballo inclúen as ferra-
mentas coas que se actúa sobre o obxecto de
traballo. Pero tamén “abranguen, nun sentido
máis amplo, todas as condicións materiais que,
sen intervir de maneira directa nas súas opera-
cións, resultan con todo indispensábeis ou cuxa
ausencia as faría defectuosas”. Polo que debe-
mos ter en conta medios de traballo indirectos
como, por exemplo, os talleres onde se realiza a
produción, os camiños para transportar os
bens, etc. (Marx, 1973: 187-190)
Gráfico 1:
Proceso

tades, e cambia o medio sobre o cal se exerce o

de traballo

traballo.
Estas actividades de produción de valores de
uso constitúen o proceso de traballo. Este pro-
Forza Obxecto Medios

ceso de traballo posúe distintos elementos: 1) a

de traballo de traballo de traballo

actividade persoal do home, 2) o obxecto do

traballo, 3) o medio de traballo. No proceso de traballo o home sérvese dos me-
dios de traballo para modificar voluntariamente
1) Esta actividade do home é o traballo, pero o
o obxecto de traballo. Esta é unha das calidades
que paga o capitalista non é o traballo, senón a
que diferencian o traballo do home da activi-
forza de traballo. Deste xeito, poderiamos de-
dade animal: o poder prefigurar o resultado do
finir a forza de traballo como o conxunto de for-
traballo e realizar unha transformación cons-
zas físicas e espirituais das que o home dispón
ciente da natureza. Outra das diferenzas entre
e que utiliza no proceso de produción dos bens
o traballo humano e a acción animal é a fabri-
materiais, ou sexa a capacidade do home para
cación dos medios de traballo, das ferramentas
traballar.
16
introdución
á economía política

O capitalismo é unha que utilizará no pro- Gráfico 3:

forma de organización das ceso de traballo.
relacións sociais ordenada O proceso de traballo Proceso

a partir da propiedade é un movemento no de traballo

cal o traballador, fa-

privada dos medios de
produción. Estas rela-
cións de propiedade xeran
cendo uso da súa forza
de traballo, actúa con
Forza de traballo Medios de traballo
algúns medios de tra-
(traballo presente, (traballo pasado,

a división dos homes en ballo sobre o seu ob-

vivo) morto)

distintas clases sociais: xecto. A forza de

traballo consómese
hai propietarios de me-
Obxecto de traballo

xunto co obxecto de
(traballo pasado,

dios de produción e non

morto)
traballo e os medios
propietarios. de traballo para dar
como resultado un O proceso de traballo como actividade humana,
novo produto. É un acto de produción que im- en tanto actividade de produción de valores de
plica un acto de consumo, polo que, desde o uso para satisfacción de necesidades, é unha
punto de vista dese resultado, tanto o obxecto condición xeral dos intercambios entre home e
como os medios de traballo aparecen como me- natureza e unha necesidade física común a
dios de produción e a forza de traballo é expre- todos os tipos de sociedades que existiron his-
sión do traballo produtivo. toricamente e é independente delas.
Gráfico 2: Agora ben, nos distintos momentos da historia
os homes relaciónanse de formas particulares
entre si para transformar a natureza, desenvol-
ver o proceso de traballo e repartiren os produ-
Medios

tos do devandito esforzo colectivo. Chamamos

de produción

a estes vínculos relacións de produción.

O carácter desas relacións de produción está in-
timamente ligado ás relacións de propiedade
Obxecto Medios

dos medios de produción. Os medios de produ-

de traballo de traballo

ción poden ser de propiedade colectiva, social,

Ademais, ese produto pode, ás veces, ser utili- ou sexa, posuída polo conxunto dos produtores
zado nun novo proceso de traballo, tanto como asociados, ou, pola contra, pode ser privada, en
obxecto de traballo ou como medio de traballo; tanto algúns homes sexan propietarios dos me-
neste sentido os produtos do traballo non son dios de produción e outros, necesariamente
só resultados senón condicións da produción. non o sexan.
O primeiro caso pode ser expresado polas ma-
O capitalismo é unha forma de organización das
terias primas: estas son obxectos de traballo fil-
relacións sociais ordenada a partir da propie-
trados por un traballo anterior que reingresan
dade privada dos medios de produción. Estas
como medios para unha nova produción. Fóra
relacións de propiedade xeran a división dos
das actividades extractivas, cuxo obxecto de
homes en distintas clases sociais: hai propieta-
traballo é proporcionado directamente pola na-
rios de medios de produción e non propietarios.
tureza, todas as outras ramas utilizan materias
É máis, para que poida haber propietarios pri-
primas. Neste punto resulta importante salien-
vados dos medios de produción debe haber
tar que os medios de produción (obxectos e me-
homes desposuídos deses medios e que o único
dios de traballo) son traballo pretérito, traballo
que posúan é a súa forza de traballo. Estes cons-
pasado, morto: produtos mesmos do traballo
titúen no seu conxunto a clase obreira ou prole-
que se reinsiren no proceso produtivo.
tariado: ao vérense expropiados dos obxectos e

medios de traballo para satisfacer as súas nece-
sidades, só queda a súa forza de traballo, que
deberán vender aos que si posúen os medios de
produción (clase capitalista ou burguesa) para
poder subsistir. No capitalismo, a posesión duns
implica a desposesión doutros.
Na nosa sociedade, o capitalista (que hoxe vi-
sualizamos a través de grandes empresas) com-
pra a forza de traballo, xunto aos medios de
produción, como mercadorías. Pero, que son
estas mercadorías ? Marx sinala que é a forma
elemental da riqueza nas sociedades capitalis-
tas e por iso comeza sinalando que “o réxime
capitalista de produción aparécesenos como un
inmenso arsenal de mercadorías”. A mercado-
ría reúne tres condicións para selo: a) é produto
do traballo humano, b) ten utilidade, e c) está
destinada ao intercambio, ao mercado. A mer-
cadoría é, por unha banda, “un obxecto ex-
terno, unha cousa apta para satisfacer
necesidades humanas”. Para satisfacer unha
necesidade, sexa do tipo que for, esta mercado-
ría debe ser un obxecto útil: isto convértea nun
valor de uso. No capitalismo, os valores de uso
son, ademais, o soporte material do valor de
cambio. Isto remítenos a unha relación cuanti-
tativa: en que proporción se cambian valores de
uso dun tipo por valores de uso doutro tipo?
(Marx, 1999: 3)
Gráfico 4:
Mercadoría
(produto do traballo humano)
Valor de uso Valor de cambio
En tanto valores de uso, as mercadorías apare-
cen como distintas entre si, p. ex., nada nos di
cantos pans equivalen a un par de zapatos. Marx
entón busca algo común a todas as mercadorías
que nos permita comparalas: “se prescindimos
do valor de uso das mercadorías estas só conser-
van unha calidade: a de ser produto do traballo
humano”. Agora como comparar o traballo dun
panadeiro co dun zapateiro? Ambos realizan tra-
ballos concretos distintos e, porén, ambos traba-
17
llan para producir un Para que poida haber pro-
ben para o intercam- pietarios privados dos
bio; é este concepto
xeral de traballo o que
medios de produción debe
nos permitirá compa- haber persoas desposuí-
rar e establecer rela- das deses medios e que o
cións de cantidade para único que posúan é a súa
poder intercambiar: forza de traballo. Estes
este traballo humano
en si, que Marx deno-
constitúen no seu con-
mina traballo humano xunto a clase obreira ou
abstracto. Entón para proletariado.
poder relacionar dous
valores de uso de natureza distinta (pan e zapa-
tos) debemos observar a cantidade de traballo
humano abstracto involucrada neles, ou sexa
cantas horas levou a súa fabricación. Pero sabe-
mos que mesmo nunha mesma actividade os tra-
ballos se realizan a tempos distintos: un
zapateiro con experiencia pode tardar 5 horas en
facer un par de zapatos e outro recentemente ini-
ciado pode tardar 8 horas para facer o mesmo
par. Marx entón di que “o que determina a mag-
nitude do valor dun obxecto non é máis que a
cantidade de traballo socialmente necesario ou
sexa o tempo de traballo socialmente necesario
para a súa produción.”. Isto quere dicir que se-
gundo as horas media que se necesiten, nunha
época e lugar específicos, para producir determi-
nados valores de uso, estes poderán ser inter-
cambiados por outros observando a cantidade de
traballo incorporado nos mesmos. Pero ademais
para que estes valores de uso sexan efectiva-
mente recoñecidos como mercadorías deben ser
valores de uso para outros, valores sociais, que
poidan ser intercambiados. (Marx, 1999: 5-7).
Entón, cando pensamos no valor de cambio das
mercadorías prescindimos da súa forma útil e
do traballo concreto que obrou sobre elas, que-
dando só traballo abstracto, que permite dife-
renciar as mercadorías polas cantidades do
traballo abstracto que posúen, para poder ser
cambiadas unhas por outras nunha relación de
igualdade.
Volvendo ao proceso de traballo, damos con
que as relacións de produción capitalistas xeran
que haxa uns poucos propietarios dos medios
de produción e moitos que non teñen máis
nada que a súa forza de traballo, e por isto, só
18
introdución
á economía política
van poder vender isto único que teñen: a súa
forza de traballo, que é o seu esforzo físico e
mental, alugando a súa vida mesma. Dáse esta
particularidade, que no capitalismo a forza de
traballo se converte nunha mercadoría, capaz
de ser vendida e comprada, polo que, como
toda mercadoría, é produto do traballo humano
e posúe un valor de uso e un valor de cambio. O
valor de cambio da forza de traballo está cons-
tituído polo custo de reprodución da forza de
traballo, é dicir, que expresa o salario co cal o
traballador satisfai as súas necesidades de sub-
sistencia cotiá e as da súa familia (para asegu-
rar para o capitalista a reprodución de futuros
traballadores). O valor de uso da forza do tra-
ballo está constituído pola capacidade produ-
tiva do traballador e a agregación de valor
(plusvalor) que se apropia como ganancia o ca-
pitalista.
Gráfico 5:
Forza de traballo
como mercadoría
Valor de uso: Valor de cambio:
capacidade de producir custo de reprodución
valor e plusvalor da forza de traballo
O valor creado polo uso da forza de traballo e o
valor de cambio da forza de traballo difiren na
súa magnitude, porque este valor de uso fai da
forza de traballo unha mercadoría especial: é a
única mercadoría que consumida no proceso de
traballo é capaz de xerar novo valor, superior ao
seu valor de cambio, un plusvalor ou plusvalía.
O capitalista, investindo diñeiro, adquire no
mercado a forza de traballo e os medios de pro-
dución, que son eles mesmos traballo pasado.
Cambia diñeiro (D) por mercadorías (M): ou
sexa, cambia diñeiro por forza de traballo e
cambia diñeiro por medios de produción xe-
rando entón o seguinte movemento: D-M. Hai
que observar que se trata dun cambio de equi-
valentes, no suposto que o capitalista pague a
forza de traballo polo seu valor3. No proceso de
traballo, o consumo do valor de uso da forza de
traballo, xunto coas materias primas e medios
de traballo, todos eles medidos segundo o seu
valor de cambio, dan lugar a un valor maior, un
plusvalor. Este proceso rompe a equivalencia,
pois do intercambio entre D-M xorde un D´, ou
D incrementado. Deste xeito o diñeiro investido
en primeiro lugar converteuse en capital. Hai D-
M e logo P (produción), entón o produto resul-
tante, M´, véndese por D´ (D-M…P…M´-D´).
En D-M e en M´-D´ existe cambio de equiva-
lentes, pero o primeiro D é distinto a D´. Que
pasou? Que o diñeiro (D) se transformou en ca-
pital, precisamente grazas ao proceso de produ-
ción (P). Esta transformación do diñeiro en
capital, que se leva a cabo na esfera da circula-
ción a través da compra inicial de forza de tra-
ballo e medios de produción e a venda posterior
da mercadoría xerada no proceso de traballo,
xera un maior valor, a plusvalía, pero a súa orixe
está nunha esfera distinta. É na esfera da pro-
dución onde a explotación da forza de traballo
produce unha plusvalía: “Ao converter o diñeiro
en mercadorías que serven de elementos mate-
riais dun novo produto, e incorporarlles despois
a forza de traballo viva, o capitalista transforma
o valor –do traballo pasado, morto, convertido
en cousa- en capital, en valor preñado de valor”.
Pero, entrementres, é o capitalista quen compra
a forza do traballo mediante o seu salario, como
unha mercadoría máis, e o valor de uso desa
forza que dará orixe a novo valor pertencen ao
capitalista e polo tanto o produto xerado no pro-
ceso do traballo é tamén propiedade do capita-
lista e é así alleado do seu produtor, o
traballador. (Marx, 1973: 201)
Temos aquí a clave para comprender a aliena-
ción. Dixemos primeiro que tanto o obxecto de
traballo como os medios de traballo, que en
conxunto conforman os medios de produción,
son traballo pasado, morto, que o capitalista
compra e os combian con traballo vivo, uso da
forza de traballo, e consegue novas mercado-
rías que conteñen dentro de si un valor maior.
Imaxinen que un capitalista non vai investir
para obter exactamente o mesmo diñeiro que
investiu. Estes bens non quedan en mans dos
3 Na práctica cotiá, os capitalistas tratan de pagar a forza de traba-
llo por baixo do valor de reposición dos bens e servizos necesarios
para reproducir a forza laboral do traballador e da súa familia.
Forma parte da permanente loita entre as patronais e os traballa-
dores

traballadores que os xeraron, senón que son
apropiados polo capitalista grazas á propiedade
privada dos medios de produción que rexe nas
nosas sociedades. Agora ben, o capitalista
queda coas mercadorías producidas. Estas son
logo colocadas na esfera da circulación, ou sexa
postas á venda, é entón onde os produtos co-
mezan a amosar un carácter misterioso, as cou-
sas parecen cobrar vida e son admiradas e
desexadas polos homes. As mercadorías apare-
cen como alleas aos homes, segundo Marx, “o
carácter misterioso da forma mercadoría es-
triba (…) en que proxecta ante os homes o ca-
rácter social do traballo destes coma se fose un
carácter material dos obxectos e coma se, polo
tanto, a relación social que media entre os pro-
dutores e o traballo colectivo da sociedade fose
unha relación establecida polos mesmos ob-
xectos, á marxe dos seus produtores”. Isto é o
que Marx chama o fetichismo da mercadoría;
os produtos do traballo parecen cobrar vida e
ocultan a súa orixe de ser produto da explota-
ción do traballo humano, completandoa alie-
nación. (Marx, 1999: 37).
O que Marx fai en primeiro lugar é amosar o fe-
nómeno en que se manifesta a riqueza: as mer-
cadorías. Algo que se mantén nos nosos días.
Cal é o país máis rico? Quen é a persoa máis
rica? En ambos os interrogantes respondere-
mos que son máis ricos aqueles que teñan a
maior acumulación de mercadorías, de bens,
que poidan gozar en forma estendida de bens e
servizos. Pero non queda niso, pois ese é o fe-
nómeno que se ve na primeira ollada, pero que
non se coñece. Fai falta entrar na esencia e iso
é o que fai Marx para descubrir o valor (teoría
do valor) e a plusvalía (teoría do plusvalor),
base do poder dos capitalistas, base da acumu-
lación e a dominación. Con esa análise esencial,
Marx dinos que o traballo é o xerador de ri-
queza, da riqueza capitalista e do propio capi-
talista. O traballo humano é creador de bens e
servizos para satisfacer necesidades e ao
mesmo tempo crea o capital e os capitalistas. É
importante recoñecer este movemento desde o
fenómeno á esencia, da mercadoría á plusvalía,
da produción de mercadorías á explotación, é
dicir, á produción de valores e plusvalía. É o ca-
miño de construción do poder e dominio do ca-
19
pital sobre os traballa- O valor de cambio da
dores e a sociedade no forza de traballo está
seu conxunto.
constituído polo custo de
Queremos insistir nes- reprodución da forza de
ta cuestión, pois o ca-
traballo, é dicir, que ex-
pital construirá sobre
esa base todos os ins- presa o salario co cal o
traballador satisfai as
trumentos necesarios
para a reprodución do súas necesidades de
réxime de explotación subsistencia cotiá e as da
e dominación, particu-
súa familia.
larmente o Estado ca-
pitalista, que aparece como un instrumento de
toda a sociedade, e porén está ao servizo da bur-
guesía, xa que garante, de diversas maneiras, a
reprodución da sociedade en tanto sociedade ca-
pitalista, procurando acondicionar e favorecer o
proceso de acumulación de capital e con iso a di-
visión de clases implicada na devandita relación
social. A dinámica do capital permite construír
mediacións que favorecen a súa dominación e
que hoxe se manifestan mediante os medios de
comunicación, o labor ideolóxico, cultural e pro-
pagandístico, pero tamén o uso da forza e a re-
presión, co cal instala concepcións e visións
sobre a realidade que buscan ocultar as implica-
cións fondas do capital como relación social,
promovendo o consenso cara á orde imperante.
A explotación escóndese e só queda o fenómeno,
e a través do tempo instálase o fetiche da domi-
nación da mercadoría, do diñeiro e do propio Es-
tado que aparece por riba das clases. Por iso é
polo que agora, coa actual crise mundial, o Es-
tado intervén para resolver o problema… das
empresas en dificultades…, non dos millóns de
novos desempregados polos peches ou redu-
cións de persoal. É fronte a este estado de cousas
fronte ao que Marx, no Manifesto Comunista,
chamaba aos traballadores a constituírense en
poder na conquista dunha xenuína democracia,
sen explotadores nin explotados: o socialismo.
1.2. Valor, equivalente, circula-
ción, capital e explotación
Retomemos agora algúns conceptos centrais
presentados no apartado anterior. Marx co-
meza O Capital analizando a mercadoría, en
tanto forma de manifestación da riqueza no
20
introdución
á economía política
modo de produción capitalista. Xustamente o
resultado máis importante ao que chega nesta
primeira parte da análise, consiste en dar conta
de que as mercadorías son consideradas valores
(teoría do valor), na medida en que son crista-
lizacións de traballo humano abstracto. Unha
mercadoría é daquela considerada un valor no
devandito modo de produción, xa que é o pro-
duto do traballo humano indiferenciado (en
tanto é o resultado do gasto de forza de traba-
llo humano, sen importar a particularidade ou
a diferenza cualitativa que o mesmo presente)4.
Tamén, a cantidade de valor contida nunha
mercadoría está dada pola “cantidade de traba-
llo socialmente necesario, ou sexa o tempo de
traballo socialmente necesario para a súa pro-
dución”. Neste sentido, o que determina o valor
dunha mercadoría, é o tempo que leva realizala,
pero non o tempo de traballo dun artesán par-
ticular, coas súas calidades e destrezas especí-
ficas, senón o traballo na súa forma abstracta;
entendida como simple gasto de forza de tra-
ballo, analizado desde un punto de vista social.
(Marx, 1999: 7)
Para chegar a esta conclusión, sinalamos que,
por unha banda, a mercadoría é apta para sa-
tisfacer necesidades humanas: é un obxecto
útil. Marx dirá que o valor de uso, ou a súa ex-
terioridade, é o soporte material da riqueza.
Isto quere dicir que unha mercadoría pode ser
un obxecto de valor na medida en que teña a ca-
pacidade de satisfacer necesidades humanas.
Pero, coidado, existen obxectos útiles que non
son mercadorías, p.ex., os bens creados para o
uso individual, é dicir, que non van con destino
ao mercado. Tampouco non ten valor o aire, e
ninguén dubida da súa utilidade. Pola súa
banda, a terra non ten valor, pois non é produto
do traballo humano. Que ocorre entón co aire e
a terra? O aire non é apropiábel e tendo utili-
dade non é obxecto de cambio nin produto do
traballo humano, co que se obtén directamente
da natureza. A terra é apropiábel (pódeselle
preguntar aos pobos orixinarios como foron
desprazados polos propietarios a posteriori
desas terras) e como tal é vendida (ten prezo) e
ten utilidade, pero non ten valor pois non é pro-
duto do traballo humano. Insistamos, para ser
mercadoría, requírese: a) ser produto do traba-
llo; b) ter utilidade; c) estar destinada ao inter-
cambio. Tamén debemos mencionar que, como
veremos máis adiante, prezo non é o mesmo
que valor. En ocasións na vida cotiá pregúntase
canto “vale” algo e contéstannos unha magni-
tude, o prezo, o que fai confundir prezo con
valor. Xa precisaremos máis adiante o tema,
pero reteñamos o problema, pois o prezo oscila
por riba ou por baixo do valor. O fenoménico, o
concreto é o prezo, pero o esencial a descubrir
é o valor, unha categoría chave da Economía
Política clásica e que Marx coa súa crítica con-
tribuíu a desentrañar.
Ao ser obxectos útiles distintos, que satisfán
necesidades distintas, as mercadorías poden
ser intercambiadas. “No tipo de sociedade que
4 “Os traballos do xastre e do tecelán son elementos integrantes dos
valores de uso levita e pano precisamente polas súas calidades di-
versas; en troques, só son substancia e base de valores pano e levita
en canto neles faise abstracción das súas calidades específicas, para
os reducir á mesma calidade: a do traballo humano” (Marx, 1999:
7).
 21

queremos analizar, os valores de uso son, ade-

mais, o soporte material do valor de cambio”.
Este valor de cambio constitúe o segundo paso
no razoamento de Marx para atopar o funda-
mento do valor das mercadorías. (Marx, 1999:
4)
A primeira vista, este valor de cambio aparéce-
senos como a relación cuantitativa na que se
cambian uns valores de uso por outros. O feito
de que poida establecerse unha relación de pro-
porcionalidade entre dous obxectos cualitati-
vamente distintos, está a marcar que existe
“algo” igual entre estes, a partir do cal poden
ser mercados e intercambiados. O valor de
cambio, daquela, pon en evidencia este “algo”
igual, e demostra á súa vez como a forma en
que esta substancia distinta del se manifesta.
de ser intercambiadas por outras mercadorías
Seguindo o razoamento, Marx dirá que esta
que si teñan para eles unha utilidade. (Marx,
substancia igual que se revela non é o valor de
1999: 9)
uso, xa que son as diferenzas cualitativas entre
as distintas utilidades das mercadorías as que
levan aos produtores a realizar o intercambio.
“Agora ben, se prescindimos do valor de uso
1.2.1. A forma equivalente e a súa
das mercadorías, estas só conservan unha cali- relevancia no proceso circulatorio
dade: a de ser produtos do traballo”. É dicir, Falamos do fenómeno (mercadorías) e da esen-
que chegou ao resultado que se analizou en pri- cia (valor e plusvalor). Agora é necesario anali-
meiro lugar. Ese “algo común” que permite es- zar as formas do valor, é dicir, como se expresa
tablecer unha relación cuantitativa, a partir da o intercambio de valores distintos. É a historia
cal se poden intercambiar dúas mercadorías desde o troco até a aparición do diñeiro. É un
cualitativamente distintas, é o seu valor. E este tema que evoluciona nos nosos días a diñeiro
non é máis que o traballo humano abstracto plástico, compras e pagamentos por internet,
cristalizado na devandita mercadoría. En con- etc. O capitalismo preséntase como un “in-
secuencia, valor de cambio é a forma en que o menso arsenal de mercadorías” di Marx ao co-
valor se manifesta en relación con outros valo- mezo do Capital e iso potencia o intercambio
res, e o valor de uso, o seu contido material. de mercadorías. Desenvólvese a relación social
(Marx, 1999: 5) capitalista de intercambio. Para iso é necesario
As consecuencias máis importantes que se des- recoñecer a importancia do diñeiro na historia
prenden desta análise son as seguintes: unha do desenvolvemento económico, non só do ca-
mercadoría é un obxecto útil; e é un valor, en pitalismo, pero sen dúbida, moi importante no
tanto produto do traballo humano abstracto so- capitalismo. Entre as funcións do diñeiro apa-
cialmente considerado. Ademais é un obxecto rece a de favorecer a circulación de mercado-
producido por produtores individuais indepen- rías. Pásase do acto do troco (M-M) á
dentes uns doutros. “Só os produtos de traba- mediación do diñeiro con (M-D-M), onde con-
llos privados independentes os uns dos outros veñamos que D é tamén unha mercadoría que
poden revestir nas súas relacións mutuas o ca- foi variando no tempo, até chegar por exemplo
rácter de mercadorías”. É dicir, son producidas aos metais (ouro ou prata). (Marx, 1999: 3)
por individuos para os cales estas representan O diñeiro é unha forma do valor, cuxa circula-
un non-valor de uso e desta maneira e, en tanto ción vai do troco á forma diñeiro do valor. O
produtos do traballo humano, son susceptíbeis tema é importante porque no intercambio apa-
22
introdución
á economía política
rece o diñeiro como expresión do prezo das
mercadorías. O prezo non é o mesmo que o
valor das mercadorías. O prezo oscila entre as
peores e as mellores condicións que existen no
mercado. O valor é un concepto promedio, so-
cial, das condicións medias de traballo, mentres
que o prezo remite ao mercado (abundancia, es-
caseza, distancia, proximidade, etc.). As cousas
véndense a un prezo, que está por riba ou por
baixo do seu valor. O fenómeno son os prezos, o
que todos consideran como concreto son os pre-
zos, o prezo do pan, o prezo dos alimentos, o
prezo da vestimenta, ou o prezo do lecer, tanto
como o prezo da forza de traballo (o salario). O
que non se ve e é esencial é o valor. O prezo é o
fenómeno e o valor a esencia. O que se ve é o
prezo e o que se esconde é o valor. As formas do
valor constitúen o movemento da esencia e o di-
ñeiro culmina o proceso presentándose con ca-
lidades propias e afastadas da súa orixe:
transfórmase nun fetiche. No sentido común o
que se pretende é o diñeiro, sen asumir que este
é unha forma do valor, produto do desenvolve-
mento social xerado polo propio ser humano.
A forma diñeiro do valor constituíuse a través
da historia no equivalente universal do desen-
volvemento capitalista. A forma equivalente, o
diñeiro, é proxectada ante as persoas como un
obxecto con calidades propias (fetiche), que
pola súa natureza se relaciona con outros ob-
xectos no proceso de intercambio. Estas rela-
cións de intercambio, como xa se comentou
anteriormente, son relacións sociais entre pro-
dutores independentes, vincula as súas merca-
dorías en tanto magnitudes iguais de traballo
socialmente necesario; o que fan é organizar,
sen sabelo, o traballo social. Neste marco, o di-
ñeiro vai cumprir no intercambio a función dun
equivalente xeral. Aparece ante as persoas
como un obxecto que pola súa natureza posúe
un valor en si mesmo regulando así as súas re-
lacións sociais, e non como un produto parti-
cular do traballo social que ocupa un lugar
socialmente establecido. “O carácter misterioso
da forma mercadoría proxecta ante as persoas
o carácter social do traballo destes coma se fose
un carácter material dos propios produtos do
seu traballo, un don natural social destes ob-
xectos e coma se, polo tanto, a relación social
que media entre os produtores e o traballo co-
lectivo da sociedade fose unha relación social
dos mesmos obxectos, á marxe dos produto-
res”. A analoxía que fai Marx entre o fetichismo
e a relixión é ilustrativa respecto diso. As per-
soas xeran cousas, que aos seus ollos adquiren
vida propia someténdoos e regulando as súas
relacións, coma se fosen estas independentes
da súa vontade. (Marx, 1999: 37)
A función particular do diñeiro, como merca-
doría que cumpre a función de equivalente
xeral, é precisamente a de manifestar o valor:
expresar a cantidade de traballo abstracto que
nos permite realizar intercambios. A mercado-
ría que asume socialmente este lugar é concre-
tamente igual que calquera outra mercadoría.
Está posta aí, dinos Marx, como consecuencia
necesaria do proceso social, pero do mesmo
xeito que as demais mercadorías é ante todo un
valor de uso, produto do traballo humano con-
creto e privado.
O carácter misterioso destas características
acontece na medida en que as persoas as ven
como características propias da mercadoría que
ocupa este lugar (o diñeiro) e non como carac-
terísticas da función social que ela ocupa. O fe-
tiche é ver nas cousas un valor en si mesmo; e
non ver que poden ser relacionadas en tanto va-
lores porque son partes individuais do traballo
colectivo da sociedade.
Hai que lembrar que o fetichismo, como dixe-
mos, é propio do modo de produción de mer-
 23

cadorías; polo tanto, para se preguntar pola proceso de inter- O prezo non é o mesmo
orixe do fetichismo, hai que se preguntar pola cambio fai necesario que o valor das mercado-
xénese da mercadoría. Sinalamos que se os ob- que unha mercado-
xectos útiles adoptan a forma de mercadoría ría sexa situada no
rías. O prezo oscila entre
para poder ser intercambiados, é unicamente lugar de equivalente as peores e as mellores
porque son o produto de traballos privados e xeral. Esta asume a condicións que existen no
independentes. Os produtores independentes función de encarna- mercado. O valor é un
necesitan que os seus produtos; ademais de ser ción de valor, para concepto promedio, so-
valores de uso, e para satisfacer as súas propias facer posíbel o de-
necesidades, sexan susceptíbeis de ser inter- vandito proceso, e ás
cial, das condicións me-
cambiados de maneira continua por outros persoas esta función dias de traballo, mentres
produtos, é dicir, sexan valores. A mercadoría social aparéceselles que o prezo remite ao
manifesta entón o dobre carácter interno de ser como unha caracte- mercado (abundancia, es-
á vez, valor de uso e valor. A cal, como tamén é rística propia da caseza, distancia, proxi-
analizado noutros puntos deste traballo, dá en mercadoría diñeiro.
exteriorizarse, co desenvolvemento do inter- É así como as cousas
midade, etc.).
cambio, no desdobramento entre mercadoría e parecen relacionarse
diñeiro. por si mesmas, e é o diñeiro en tanto fonte apa-
rente de valor, quen parece regulalas. Nesta
Aparece así unha forma, socialmente determi-
cousificación das relacións sociais consiste o
nada, que cumpre a función de ser encarnación
fetichismo da mercadoría e o da súa forma
material de valor. Os produtores necesitan re-
equivalente.
lacionar os seus traballos particulares a través
dela. Neste momento, o valor pasa a ser patri- Xa se presentou que sucede cando unha mer-
monio dun obxecto, que regula as súas rela- cadoría asume a forma de equivalente xeral. O
cións sociais, ocultando xustamente o que se tentará realizar agora, é analizar a im-
fundamento social das mesmas. Os produtores portancia que este feito ten para o proceso de
intercambian os seus produtos coma se o valor intercambio e circulación de mercadorías.
fose unha particularidade do obxecto, que polo
En primeiro lugar, é útil citar a Marx cando di
tanto regula as súas relacións. Desta maneira o
que este proceso (o proceso de cambio) pro-
que permanece oculto é que son eles mesmos
duce un desdobramento da mercadoría en
os que relacionan os seus traballos privados en
mercadoría e diñeiro. O desenvolvemento do
tanto partes constitutivas do traballo social,
proceso de cambio fai necesario que rompan
dunha forma particular, historicamente deter-
os diques individuais do intercambio directo
minada. “Ao equiparar uns con outros no cam-
bio, como valores, os seus diversos produtos, o
que fan é equiparar entre si os seus diversos
traballos, como modalidades de traballo hu-
mano. Non o saben, pero fano”. A xénese do fe-
tichismo está entón na xénese da mercadoría,
na forma particular de relacionar os produtos
do traballo colectivo. (Marx, 1999: 37)
Se analizamos o dito até aquí no seu conxunto,
pódese concluír que é o propio proceso de pro-
dución de mercadorías o que fai necesario que
as mercadorías se relacionen en tanto valores.
O fundamento desta relación permanece
oculto para os produtores das mesmas, e isto
fai que as súas relacións sociais lles aparezan
cousificadas. O desenvolvemento social do
24
introdución
á economía política

O diñeiro é a consecuen- de produtos, o troco. A existencia da mercadoría diñeiro, ao ocupar o

cia necesaria do proceso Neste, as persoas que
intercambian os seus
de circulación de merca- valores de uso en
dorías. O diñeiro é forma tanto valores, son á
do valor e ten varias fun- vez compradores e
cións, e ademais de favo- vendedores. Ambos
recer a circulación e ser intercambian un valor
de uso que non nece-
representación dos sitan por un que si. Na
valores, serve para o circulación de merca-
atesouramento, como dorías, rompendo con
medio de pagamento e este esquema, os actos
diñeiro mundial. de compra e venda
están separados. “O
proceso de cambio de mercadorías opera, polo
tanto, mediante dúas metamorfoses antagóni-
cas e que se complementan reciprocamente;
transformación da mercadoría en diñeiro e
nova transformación deste en mercadoría”.
Por unha banda, o vendedor realiza o prezo da
súa mercadoría, ao vendela, e transformando
o que era para el unha simple representación
de valor (o seu valor de uso), pola materializa-
ción concreta do mesmo (diñeiro). Doutra
banda, posteriormente e diñeiro mediante, o
vendedor pode comprar o valor de uso que ne-
cesita, a outro produtor que necesite á súa vez
materializar o valor da súa mercadoría. (Marx,
1999: 66)
O proceso completo, en síntese, é ilustrado por
Marx coa forma M-D-M (mercadoría-diñeiro-
mercadoría). Composta á súa vez por dúas
transformacións antagónicas: a primeira (M-
D), onde a mercadoría en tanto valor de uso se
transforma en materialización de valor, como
consecuencia do acto de venda; a segunda (D-
M), onde o valor materializado volve transfor-
marse en valor de uso, esta vez, nun distinto ao
que inicialmente vendeu, que lle resulte útil.
Este proceso implica necesariamente a existen-
cia dunha mercadoría, o diñeiro, que funcione
para o produtor como “forma desprendida da
súa mercadoría alienada”. E na medida en que
ocupa este lugar, o diñeiro é “...a forma alie-
nada de todas as demais mercadorías ou pro-
duto da súa alienación xeral, é por iso mesmo a
mercadoría absolutamente alienábel”. (Marx,
1999: 69-70)
lugar de equivalente xeral e funcionar como
medida de valores de todas as demais merca-
dorías, permite que o que era inicialmente un
proceso simple de intercambio directo entre
dous actores que cumprían o mesmo papel
(comprador e vendedor á vez), acelere agora o
proceso circulatorio. Proceso no cal os actos de
compra e venda, aínda que complementarios e
mutuamente necesarios, poidan disociarse no
tempo, podendo asumir o produtor de merca-
dorías o rol de comprador e vendedor en mo-
mentos distintos.
Este proceso de desdobramento é posíbel gra-
zas a que unha mercadoría, o diñeiro, en tanto
equivalente xeral, poida funcionar como medida
de valores de todas as demais mercadorías e
neste sentido como medio de circulación das
mesmas. “... o proceso circulatorio non se re-
duce, como o intercambio directo de produtos,
ao desprazamento material ou cambio de man
dos valores de uso. O diñeiro non desaparece ao
quedar eliminado da serie de metamorfoses
dunha mercadoría, senón que pasa a ocupar o
posto circulatorio que as mercadorías deixan
vacante”. A importancia do diñeiro reside, da-
quela, en que é a consecuencia necesaria do pro-
ceso de circulación de mercadorías, sen o cal
este proceso, distinto do intercambio directo de
produtos, sería imposíbel. O diñeiro é forma do
valor e ten varias funcións e ademais de favore-
cer a circulación e ser representación dos valo-
res, serve para o atesouramento, como medio de
pagamento e diñeiro mundial. (Marx, 1999: 72).
No punto anterior foi analizado o fetiche do di-
ñeiro a partir do fetichismo da mercadoría. “O
enigma do fetiche diñeiro non é, polo tanto,
máis que o enigma do fetiche mercadoría, que
cobra no diñeiro unha forma visíbel e fasci-
nante”. No proceso circulatorio, o diñeiro ad-
quire esta forma na medida en que todos os
produtores se relacionan con el, como a forma
alleada do valor da súa mercadoría. Coa circu-
lación de mercadorías, ao producirse o desdo-
bramento mercadoría-diñeiro, e en tanto que
este último aparece como a materialización do
valor, o seu carácter concreto, en tanto produto
do traballo socialmente considerado, aparece
oculto. (Marx, 1999: 55).

O desdobramento reforza a cousificación das
relacións sociais. O diñeiro, que ocupa un lugar
no proceso de circulación como consecuencia
dunha relación social, aparece oculto detrás do
diñeiro-cousa, en tanto encarnación obxectiva
do valor; e desde aí maniféstase ás persoas
como regulador do proceso circulatorio.
1.2.2. Transformación do diñeiro
en capital
Algo dixemos sobre o tema da transformación
do diñeiro en capital, pero queremos insistir.
No Tomo I do Capital, Marx analiza dúas cate-
gorías, o valor e o plusvalor. Entrambas as ca-
tegorías, inclúe a análise da transformación do
diñeiro en capital, pois aparece unha contradi-
ción con base na explicación de que no inter-
cambio se enfrontan equivalentes, mercadorías
co mesmo valor e, porén, sabemos que un ca-
pitalista inviste para obter un maior valor. Ese
razoamento rompe a regra do intercambio
equivalente, pois ningún capitalista inviste se
non é para valorizar o seu capital inicial. No ca-
pítulo IV do Capital, Marx vai analizar como se
converte o diñeiro en capital, como forma de
anticipar a orixe da plusvalía. É un capítulo que
media entre as teorías do valor e do plusvalor.
Até aquí falouse de diñeiro, pero pouco se dixo
do capital. Porén, hai un lazo evidente entram-
bos os conceptos e é que, a primeira vista, o ca-
pital aparece como unha chea de diñeiro. Con
todo, a conversión do diñeiro en capital non é
evidente, e é o que trataremos de ver neste
apartado seguindo a Marx.
O autor parte da seguinte afirmación: “O di-
ñeiro considerado diñeiro e o diñeiro conside-
rado como capital non se distinguen, de
momento, máis que pola súa diversa forma de
circulación”. Entón, o diñeiro considerado
como capital éo na medida en que presenta
unha nova forma de circulación ás anterior-
mente analizadas, caracterizada polo seu dife-
rente destino. O diñeiro en tanto capital vai
presentar a forma de circulación D-M-D,
oposta á forma M-D-M; o razoamento das di-
ferenzas de forma entre ambas, levará a Marx a
comprender as súas diferenzas de contido.
25
(Marx, 1999: 103) O diñeiro considerado
como capital éo na me-
En primeiro lugar, a
circulación simple de dida en que presenta
mercadorías comeza unha nova forma de circu-
coa venda de merca-
lación ás anteriormente
dorías e culmina coa
compra (M-D e D-M). analizadas, caracterizada
A circulación de di- polo seu diferente des-
ñeiro en tanto capital tino. O diñeiro en tanto
faino ao revés (D-M e capital vai presentar a
M-D); e mentres un
forma de circulación
movemento culmina
nunha mercadoría D-M-D, oposta á forma
nova, o outro faino en M-D-M.
diñeiro. Polo tanto, na
circulación de diñeiro en tanto capital, é nece-
sario que o que circule sexa a mercadoría para
que o diñeiro reflúa ao momento de partida (D-
M-D); pola contra, o tipo específico de circula-
ción carece de sentido. A partir de aquí
enténdese que é o valor en si mesmo o “propul-
sor” do movemento, a súa finalidade (D-D). Na
circulación simple de mercadorías a finalidade,
pola contra, consiste en satisfacer unha necesi-
dade específica, coa obtención dun valor de uso
determinado (M-M). A partir destas distintas
finalidades dos distintos procesos, Marx sinala
que, no proceso de circulación simple de mer-
cadorías (M-D-M), se busca acadar unha dife-
renza cualitativa (unha cousa por outra cousa
distinta), cambiar valores idénticos (en valor),
pero mercadorías distintas en tanto valores de
uso (a partir do cal poden satisfacerse distintas
necesidades). Na circulación de diñeiro en
tanto capital, non se produce unha transforma-
ción cualitativa; o punto final do proceso é di-
ñeiro, cualitativamente igual ao que inicia o
ciclo, polo que a finalidade deste ten que ser,
por lóxica, lograr un aumento cuantitativo do
mesmo. “Por tanto, o proceso D-M-D non debe
o seu contido a ningunha diferenza cualitativa
entre os seus dous polos, pois ambos son di-
ñeiro, senón simplemente a unha diferenza
cuantitativa”. Aquí aparece entón a primeira
definición de plusvalía como este excedente de
diñeiro que se consegue no proceso de circula-
ción do capital, aínda que se xera na produción.
En rigor, alude a que D se transforma en D´,
entón, D-M é a contratación de traballadores e
26
introdución
á economía política
a compra de medios de produción para coloca-
los a producir (…P…) e transformar en novos
valores para cambialos por diñeiro, M-D, pero
este último D ten un maior valor que o D orixi-
nal, sendo entón D-M…P…M´-D´ ou resu-
mindo D-D´, é dicir, valorización do capital
inicial, dando lugar á transformación de diñeiro
en capital. (Marx, 1999:107).
A finalidade da circulación de diñeiro en tanto
capital é a valorización do valor (D-D´), men-
tres que a finalidade do proceso de circulación
simple de mercadorías é a de satisfacer unha
necesidade por medio dun valor de uso, a cal
queda satisfeita co consumo do mesmo (M-M).
A necesidade de valorizar o valor, pola contra,
é infinita; non culmina coa compra dunha mer-
cadoría determinada, senón que a mercadoría
ten como única finalidade neste proceso: a de
ser unha forma que asume o valor para valori-
zarse. Sempre pode valorizarse máis diñeiro, se
se consome totalmente, perde a súa razón de
ser en tanto capital, o que ocorre cando un usa
o diñeiro para comprar algún ben ou servizo
(D-M). O capitalista que deixa de valorizar di-
ñeiro no devandito proceso deixa de existir en
tanto tal. O capitalista gastando o seu diñeiro
en comida ou viaxes (D-M), só consome o seu
diñeiro, mentres que ao investir valoriza o seu
montante inicial (D-D´).
Neste punto do seu razoamento, Marx chega á
conclusión de que o diñeiro que circula en tanto
capital o fai da seguinte maneira: D-M-D´. E
que, a diferenza entre D´ e D é o plusvalor que
se xera en tanto que o diñeiro se valoriza a si
mesmo.
Aquí se presenta un novo problema, xa que o
feito de que se xere un plusvalor no proceso de
circulación, contradí todas as regras e a lóxica
deste, que foran analizadas até aquí. En resu-
midas contas, “onde hai equivalencia non pode
haber lucro” e é o ámbito da circulación, un ám-
bito de intercambio de equivalentes. Se obser-
vamos que D-M …P… M´-D´ pódese pensar en
termos de equivalentes en D-M e en M´-D´: si-
nalamos novamente que a plusvalía se xera na
produción (…P…). (Marx, 199: 113)
Segundo se analizou, o que acontece no ámbito
da circulación é o simple cambio de forma das
mercadorías. O diñeiro en mans do vendedor é
a forma en que se materializa o valor desta. O
diñeiro que posúe é a materialización do traba-
llo abstracto que encerraba a súa mercadoría e
que lle permite adquirir un novo valor de uso
cualitativamente distinto. “En mans do posui-
dor de mercadorías persiste o mesmo valor, é
dicir, a mesma cantidade de traballo social ma-
terializado primeiro na forma da súa propia
mercadoría, logo baixo a forma de diñeiro en
que esta se converte e por último baixo a forma
de mercadoría en que ese diñeiro volve conver-
terse”. Polo tanto, a explicación de como se va-
loriza o capital, e neste sentido a explicación do
plusvalor, non pode quedar reducida ao ámbito
exclusivo da circulación. (Marx, 1999:113)
Marx sinala que a xeración dun valor exce-
dente producido unicamente no ámbito da
circulación é imposíbel. Por máis que existan
vendedores hábiles que logren vender a súa
mercadoría a un prezo maior ao do seu valor,
o valor total das mercadorías circulantes
segue sendo o mesmo. “É evidente que a suma
de valores circulantes non aumenta, nin pode
aumentar, por moitos cambios que se operen
na súa distribución...”. Soster que o plusvalor
deriva dunha recarga nos prezos equivale a
soster “a existencia dunha clase que só com-
pra, sen vender, e polo tanto, só consome, sen

producir”. A creación de plusvalor non pode
explicarse por diferenzas entre prezos e valo-
res (lémbrase que antes vimos que prezo non
é igual a valor). Deste razoamento, Marx con-
clúe que a valorización do valor (D-D´) se
xera na produción, fóra do ámbito da circula-
ción. Claro que se necesita a circulación, pois
é necesario que se relacione con outros posui-
dores de mercadorías pois “é imposíbel, polo
tanto, que o produtor de mercadorías, fóra da
órbita da circulación, sen entrar en contacto
con outros posuidores de mercadorías, valo-
rice o seu valor...”. A plusvalía xérase na pro-
dución e realízase na circulación. (Marx,
1999: 116-119).
M-D-M
Vender para mercar
Intercambio de mercadorías,
diñeiro como mediador
Mercadoría como punto inicial e final
O diñeiro gástase definitivamente
A mesma peza de diñeiro cambia
dúas veces de lugar
O gasto do diñeiro non ten
que ver co seu refluxo
O valor de uso é o obxectivo final do ciclo
Os extremos son mercadorías con igual
magnitude de valor mais con valores
de uso diferentes: Diferenza cualitativa
A circulación mercantil simple serve a un
fin último á marxe da circulación:
A apropiación de valores de uso
27
Entón, en primeiro lugar, o capital debe ser en-
tendido como o diñeiro que circula para valori-
zarse a si mesmo. O seu cambio de forma
responde á necesidade de obter unha diferenza
cuantitativa. Pero, en segundo lugar, a creación
dun novo valor non pode explicarse exclusiva-
mente desde o ámbito da circulación, xa que
nela se producen cambios de equivalentes. Polo
tanto, o resultado final ao que chega Marx, é
que “o capital non pode xurdir da circulación,
nin pode xurdir tampouco fóra da circulación.
Ten que xurdir nela e fóra dela, ao mesmo
tempo”. (Marx, 1999: 120)
D-M-D´
Mercar para vender
Intercambio de diñeiro por diñeiro,
mercadoría como mediadora
Diñeiro como punto inicial e final
O diñeiro adiántase co fin de recuperalo
A mesma mercadoría cambia
dúas veces de lugar
O refluxo do diñeiro está
condicionado pola índole do gasto
O valor de cambio é o obxectivo final do ciclo
Os extremos son diñeiro (igual valor de
uso) mais distinta magnitude:
Diferenza cuantitativa
A circulación do diñeiro como capital é un fin
en si mesmo: Pois a valorización do valor existe
unicamente no marco deste movemento
renovado sen cesar
28
introdución
á economía política
A pregunta que se produce é: Onde localizar e
como comprender o proceso de creación de
plusvalor?
O cambio no valor do diñeiro que se transfor-
mou en capital, non pode operarse nese diñeiro
mesmo, pois como medio de compra e en canto
medio de pagamento só realiza o prezo da mer-
cadoría que compra ou que paga. A modifica-
ción tampouco pode xurdir do segundo acto da
circulación, da revenda da mercadoría xa que
ese acto se limita a reconverter a mercadoría da
forma natural na de diñeiro. O cambio, pois,
debe operarse coa mercadoría que se compra
no primeiro acto, D-M, pero non co seu valor,
xa que se intercambian equivalentes, a merca-
doría págase ao seu valor. Polo tanto, a modifi-
cación só ocorre do seu valor de uso en canto
tal, isto é, do seu consumo. E para extraer valor
do consumo dunha mercadoría, o noso posui-
dor de diñeiro tería que descubrir na esfera da
circulación unha mercadoría cuxo valor de uso
tivese a peculiar propiedade de ser fonte de
valor, cuxo consumo efectivo mesmo, fora ob-
xectivación de traballo, e polo tanto creación de
valor. E o posuidor de diñeiro atopa no mer-
cado esa mercadoría específica: a forza de tra-
ballo, entendida por Marx como “o conxunto
das facultades físicas e mentais que existen na
corporeidade, na personalidade viva dun ser
humano e que pon en movemento cando pro-
duce valores de uso de calquera índole”. (Marx,
1999: 121)
1.2.3. O proceso de explotación
(teoría do plusvalor)
A cambio do seu traballo o traballador recibe
un salario. O salario é o prezo da forza de tra-
ballo. A forza de traballo é unha mercadoría,
pois é: a) produto do traballo humano; b) é útil;
e c) está destinada ao intercambio. Sendo unha
mercadoría, ten un valor e o seu prezo oscila
por riba ou por baixo do seu valor. En xeral o
prezo da forza de traballo está por baixo do seu
valor, aínda que nalgunha ocasión o salario
pode ser superior aos bens e servizos necesa-
rios para reproducir a forza de traballo do tra-
ballador e a súa familia. Isto ten que ver coa
capacidade dos traballadores para arrincarlles
aumentos de salarios á conta das ganancias dos
empresarios.
O salario non paga a totalidade do traballo,
posto que o traballador xera un valor (M) que
ao venderse alcanza para reproducir o custo de
produción, o aboado en contratar forza de tra-
ballo e en comprar medios de produción, pero
tamén na ganancia empresarial. O asunto é que
o valor da mercadoría forza de traballo vendida
polo obreiro5, no modo de produción capita-
lista, é menor ao valor que xera coa posta en
práctica ou consumo desta.
Supoñamos, como fai Marx, que a xornada la-
boral dura 12 horas. Isto significa que a merca-
doría forza de traballo ao ser posta en práctica
durante ese tempo (a condición de que o faga a
un ritmo de traballo socialmente medio) dará
un valor de 12 horas de traballo socialmente ne-
cesario. Pero o valor de cambio desta mercado-
ría particular, neste modo de produción
específico, non está determinado polo valor que
dá durante o seu consumo, senón polo valor ne-
cesario para a súa reprodución; o cal necesa-
riamente (para que exista valorización do
diñeiro que asume a función de capital) debe
ser menor que aquel. Como diciamos no pará-
grafo anterior, unha cousa é o que vale o dereito
a utilizar a mercadoría forza de traballo durante
unha xornada (cuxo prezo é o salario), e outra
5 Que como dixemos, detérminase, como o de calquera outra, polo
tempo de traballo socialmente necesario para a súa reprodución;
que neste caso particular ven dado polo necesario para a produción
dos medios de vida que precisa o suxeto para reproducirse, incluida
a súa descendencia.

cousa é o valor que resulta do consumo da
mesma durante ese período (valor do produto
final transformado en prezo do produto). “Pero
o valor pretérito encerrado na forza de traballo
e o traballo vivo que esta pode desenvolver, o
seu custo diario de conservación e o seu rende-
mento diario, son dúas magnitudes completa-
mente distintas”. Sinteticamente, pódese
afirmar que ao ser posta en acción por un
tempo superior ao necesario para reproducir o
seu valor, esta mercadoría xera un excedente.
Este excedente é propiedade do capitalista, na
medida en que este adquiriu o dereito, pagando
o valor de cambio da mesma, a consumila como
el o desexe. Neste sentido, o excedente que re-
sulta do seu consumo é da súa propiedade sen
que isto resulte un roubo para o obreiro. (Marx,
1999: 144)
Seguindo co noso exemplo podemos dicir que
o valor das condicións que necesita o obreiro
para reproducir unha xornada de traballo –co-
mida, transporte, lecer- pode estar contido en 6
horas de traballo socialmente necesario. Polo
tanto, neste exemplo particular, o capitalista
ten o dereito a apropiarse de 6 horas de traba-
llo socialmente necesario que exceden o tempo
de traballo necesario para reproducir a forza de
traballo. Este plustraballo que dá o consumo da
mercadoría, que logo se transforma en plusva-
lor, permítelle ao capitalista valorizar o seu ca-
pital. Falamos de traballo necesario (parte da
xornada en que o traballador reproduce o custo
da súa contratación) e traballo excedente (parte
da xornada en que o traballador xera valor
apropiado polo capitalista: a plusvalía).
O analizado anteriormente non significa que o
capitalista lle roube ao obreiro. “O feito de que
a diaria conservación da forza de traballo non
supoña máis custo que o de media xornada de
traballo, a pesar de poder funcionar, traballar,
durante un día enteiro... É unha sorte bastante
grande para o comprador, pero non supón, nin
moito menos, ningún atropelo que se cometa
para o vendedor”. O capitalista págalle o equi-
valente en diñeiro ao que este necesita para re-
producir a forza de traballo utilizada durante a
xornada laboral. Paga o valor socialmente de-
terminado da mercadoría. Unha cousa moi dis-
tinta sería que lle pagase o valor que produce
29
(co consumo da de- Como unidade de proceso
vandita forza de tra- de traballo e proceso de
ballo) durante este
período. Se isto fose
creación de valor, o
así, non existiría capi- proceso de produción é
talismo, é dicir, explo- un proceso de produción
tación. (Marx, 1999: de mercadorías; como
145) unidade de proceso de
Neste punto case se traballo e proceso de
desprende por si valorización, o proceso de
mesma a diferenza
produción é un proceso
entre o roubo e a ex-
plotación no modo de de produción capitalista.
produción capitalista,
pero antes de afondarmos niso vexamos a se-
guinte frase de Marx: “Como unidade de pro-
ceso de traballo e proceso de creación de valor,
o proceso de produción é un proceso de produ-
ción de mercadorías; como unidade de proceso
de traballo e proceso de valorización, o proceso
de produción é un proceso de produción capi-
talista”. Do anterior despréndese que o modo
de produción capitalista debe ser considerado
como composto por distintos procesos comple-
mentarios que, aínda que se dan en forma si-
multánea, poden ser pensados analiticamente
por separado. En primeiro lugar, analizado
como proceso de traballo, o capitalismo, na me-
dida en que os distintos traballos en concreto
deben ter utilidade, produce valores de uso (o
cal como se analizou constitúe a materialidade
do valor). En segundo lugar, os produtos do tra-
ballo (as mercadorías) considerados en abs-
tracto, asumen a forma de valores para poder
ser relacionados; neste sentido o modo de pro-
dución capitalista é tamén un proceso de crea-
ción de valor. Por último e fundamentalmente,
debe ser visto como un proceso de valorización,
en tanto a particularidade do modo de produ-
ción reside en que as mercadorías son produci-
das polo capitalista coa finalidade de valorizar
o seu capital. Para que esta particularidade do
capitalismo poida existir, debe haber unha
mercadoría singular que teña as características
que nos amosa o enunciado e que analizamos
nos parágrafos anteriores: unha mercadoría
cuxo consumo/explotación dea un valor supe-
rior ao necesario para reproducirse. A explota-
ción da forza de traballo, ou a explotación do
30
introdución
á economía política
obreiro polo capitalista, non é máis que esta re-
lación pola cal o obreiro pon en acción a súa
forza de traballo durante un tempo socialmente
considerado, superior ao necesario para pro-
ducir os seus medios de vida. Recibindo a cam-
bio só a magnitude de valor equivalente ao
tempo de traballo socialmente necesario para
reproducirse (é dicir, o valor da súa mercado-
ría). Esta relación, como vimos, é a que permite
que o capitalista se apropie do traballo exce-
dente, sen o cal non existiría plusvalor, nin va-
lorización do diñeiro investido como capital.
(Marx, 1999: 147).
Podemos falar de explotación e non de roubo
mentres o capitalista pague ao obreiro o equi-
valente ao tempo de traballo socialmente nece-
sario que necesita para adquirir os seus medios
de vida. O feito de que se apropie do traballo
excedente producido polo obreiro, vincúlase á
propiedade privada dos medios de produción e
ao dereito que ten o capitalista na sociedade
burguesa a consumir por un tempo determi-
nado esa forza de traballo adquirida, que asume
a forma dunha mercadoría máis. O motor do
modo de produción capitalista non é o roubo,
senón a explotación da forza de traballo e polo
tanto do obreiro.
O curioso do sistema capitalista é que esta ex-
plotación precisa da liberdade legal do obreiro
para que concorra ao mercado a vender esta
mercadoría particular. Pero esta liberdade é
dobre, xa que aínda que é libre para vender,
debe ser “liberado” en tanto suxeito histórico
da posesión dos seus medios de produción para
que teña a necesidade de vender a devandita
forza de traballo.
É a partir desta explotación a partir do que se
estrutura a sociedade de clases, na medida en
que a clase traballadora co seu traballo exce-
dente permite a reprodución da clase domi-
nante; traballando, desta maneira, para
garantir as súas propias condicións de subordi-
nación. Deste xeito, a explotación vén ser un
dos conceptos básicos que permite entender a
atadura da formación social capitalista.
1.3. Transformación de valor a
prezo de produción. Taxa media
de ganancia
Ademais do dito, o tema faise máis complexo
cando pasamos da abstracción da teoría do
valor e plusvalor e consideramos o proceso eco-
nómico en concreto, é dicir, os valores na cir-
culación mercantil. Iso lévanos a considerar a
competencia intercapitalista e aí veremos que
cada capitalista co seu capital xera valores que
non se venden polo seu valor, e que existe unha
transferencia de plusvalía duns capitalistas a
outros en función da composición dos seus ca-
pitais. Para iso é necesario distinguir que o ca-
pital investido polos capitalistas para a
produción se divide en capital variábel (v) e
constante (c), sendo o primeiro o investido en
contratar forza de traballo, e chámase variábel
porque é a parte do capital inicial que agrega
valor ao produto final. O segundo chámase
constante porque transfire o mesmo valor ao
produto final, non agrega maior valor.
A relación entre c/v chámase composición or-
gánica do capital e mentres máis se inviste en
c fálase de maior composición orgánica do ca-
pital. A tendencia dos capitalistas é a investir
en forma crecente en c por riba de v, ademais
de tender a diminuír a cantidade de traballado-
res e substituílos por máquinas e equipos, que
non fan folga. Se é o capital variábel (v) o que
xera o maior valor, como é que as empresas que
invisten máis en (c) se apropian de importantes
ganancias? Para responder a iso, Marx acode
 31

ao concepto de ganancia media que se exem- Agora ben, se non En realidade, o que acon-
plifica co cadro máis abaixo e que explica a pa- existise un proceso de tece é que o capital tende a
saxe dos valores a prezos de produción, e de igualación destas
prezos de produción a prezos de mercado. taxas de ganancia, da-
moverse cara ás ramas que
Forma, esta última, coa cal comunmente nos ríase a situación case xeren maiores ganancias,
enfrontamos no intercambio de mercadorías. paradoxal pola cal os até producir a nivelación
Unha aclaración máis é que se comparamos a
capitalistas que menos das mesmas. “Estas distin-
invisten en capital tas cotas de ganancia son
plusvalía co capital variábel (p/v) teremos a
constante c obterían
cota de explotación ou de plusvalía, que medida
unha taxa de ganancia
compensadas entre si por
en porcentaxes é a taxa de plusvalía (tp= p/v).
maior ao resto, na me- medio da concorrencia
Se comparamos a plusvalía obtida co capital
dida en que, como sa- para formar unha cota
inicial (p/(c+v)) teremos a cota de ganancia e
porcentualmente a taxa de ganancia (tg=
bemos, a ganancia xeral de ganancia, que re-
capitalista non ex- presenta a media de todas
p/c+v).
presa máis que o valor
Está claro que a taxa de plusvalía é maior que a que excede ao prezo
aquelas cotas de ganancia
taxa de ganancia, e en rigor, ao capitalista só lle da mercadoría forza distintas
interesa a taxa de ganancia. É o fenómeno que de traballo (é dicir, o
lle interesa ao capitalista. A nós interésanos plusvalor que xera v).
desentrañar a esencia detrás da taxa de ganan-
En realidade, o que acontece é que o capital
cia e iso é a taxa de plusvalor, ou de explota-
tende a moverse cara ás ramas que xeren maio-
ción.
res ganancias, até producir a nivelación das
Os prezos de produción son, nunha frase, a mesmas. “Estas distintas cotas de ganancia son
forma que necesariamente deben asumir os va- compensadas entre si por medio da concorren-
lores cando existe competencia entre capitalis- cia para formar unha cota xeral de ganancia,
tas. Vexamos por que. A taxa de ganancia dun que representa a media de todas aquelas cotas
capitalista individual, non é máis que a relación de ganancia distintas”. (Marx, 1985: 164)
entre a plusvalía que xera e o capital total des-
Vexamos o Cadro 1 para mellor comprender a
embolsado na produción (en termos formais tg
situación explicada.
= p / (c+v)6).

Cadro 1. Pasaxe da forma valor a prezo de produción cando media unha cota media de ganancia.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
c v p Valor tp tg c/v tg media PP 10-5
A 150 50 50 250 100% 25% 3 16’66% 233 -17
B 250 50 50 350 100% 16’66% 5 16’66% 350 0
C 350 50 50 450 100% 12’25% 7 16’66% 467 17
A+B+C 750 150 150 1050 100% 16’66% 5 16’66% 1050 0
1: ramas da produción; 2: capital constante; 3: capital variábel; 4: plusvalía; 5: valor; 6: taxa de
plusvalía; 7: taxa de ganancia; 8: composición orgánica do capital; 9: taxa de ganancia media; 10:
prezo de produción; 11: perda ou ganancia de plusvalía.

6 Como vimos, por c entendemos ao capital constante, por v ao va-

riábel e por p á plusvalía.
32
introdución
á economía política

A competencia impulsa os Supomos tres ramas columnas dános o total de c, de v, de p e polo

capitalistas individuais a da produción, liviá,
mediana e pesada.
tecnificaren cada vez máis Mantemos o mesmo
o proceso produtivo en nivel de investimento
busca de aumentar a pro- inicial en salarios v e a
dutividade do traballo mesma taxa de plus-
(facer que a mercadoría valía (100%) e polo
tanto diferentes inves-
forza de traballo lles timentos en c, sendo
renda cada vez máis). maior o investimento
en capital constante
para a industria pesada que para a mediana e a
liviá. Será tamén maior o investimento en c da
mediana respecto da liviá. Isto que dicimos res-
ponde á lóxica do investimento nas diferentes
ramas da produción. Deste xeito temos unha
maior composición orgánica do capital na rama
pesada que nas outras dúas, sendo esa a razón
para que, finalmente, as empresas de menor
composición orgánica do capital transfiran
plusvalía ás de maior composición. De non ser
así, non habería incentivo en investir capital e
todos os capitais preferirían quedar en investi-
mentos de pouco capital constante. A realidade
da competencia leva a investir en máis capital
constante e incrementar a composición orgá-
nica do capital. Iso tende a diminuír a taxa de
ganancia, pero por imperio da taxa media (do
conxunto do capital) as pequenas transfiren ás
grandes parte da plusvalía xerada na súa rama.
A plusvalía é un concepto social e non indivi-
dual. A plusvalía é unha función do conxunto
do capital e repártese en función da composi-
ción orgánica dos capitais.
A rama A da produción (liviá) recoñece un in-
vestimento inicial de 150 unidades de capital
constante c, 50 de capital variábel v sendo
entón o capital inicial de 200 (150 c+ 50v). Se
a taxa de plusvalía é do 100%, é dicir, que o tra-
ballador en media xornada laboral produce va-
lores equivalentes ao seu salario e no resto xera
plusvalía, é dicir, traballo non pago, temos que
tp=p/v, sabendo que v é 50, entón a tp=50/50
= 100% Deste xeito o valor é c+v+p= 250. A tg
é p/c+v, polo tanto 50/200= 25%.
Deberá facerse o mesmo razoamento para a
rama B (mediana) e a C (pesada). A suma das
tanto o valor total producido que determina a
taxa de ganancia media (promedio) do con-
xunto do sistema. Os prezos de produción ob-
téñense engadindo ao investimento inicial c+v
a taxa de ganancia media. Alí observamos que
a masa de ganancia é a mesma na súa totali-
dade, pero se reparte en proporción á composi-
ción orgánica do capital.
O prezo de produción dunha mercadoría entón
xa non é igual ao seu valor; é igual ao prezo de
custo (que serve para repor as distintas partes
do capital) máis un proporcional, igual á ga-
nancia media multiplicada polo capital inves-
tido. Pero, como vemos tamén, aínda que os
prezos difiren dos valores, a diferenza entre
valor e prezo mantense inalterada se conside-
ramos ao conxunto da sociedade. Ao noso ra-
zoamento debe engadirse o concepto de prezo
de mercado, que con independencia dos prezos
de produción, en condicións determinadas cer-
tas empresas poden vender cos seus prezos por
riba ou por baixo dos prezos de produción, má-
xime en condicións de dominio de monopolio.
Vexamos agora moi brevemente como se rela-
ciona a famosa lei da baixa tendencial da taxa
de ganancia, coa pasaxe de valores a prezos
que acabamos de ver. Fundamentalmente, se
supomos que o desenvolvemento capitalista
vai empurrando o conxunto dos capitalistas in-
dividuais a unha progresiva mecanización do
traballo, o que veremos é que con aquel se pro-
duce un progresivo aumento da composición
orgánica do capital (é dicir, un peso cada vez
maior de c en relación a v).
Reformulando a cuestión, a competencia im-
pulsa os capitalistas individuais a tecnificaren
cada vez máis o proceso produtivo en busca de
aumentar a produtividade do traballo (facer
que a mercadoría forza de traballo lles renda
cada vez máis). Este proceso necesariamente
ten como correlato un maior investimento en
capital constante, que progresivamente vai
sendo maior ao investido en capital variábel.
Se, como sabemos, a plusvalía xorde do uso da
mercadoría forza de traballo, os capitalistas
contrarrestan a tendencia declinante da taxa de
ganancia aumentando a taxa de explotación.

1.4. Acumulación, reprodución e
ciclos do capital. A dimensión so-
cial do capitalismo
A lóxica do capitalismo é a acumulación de ca-
pital e, polo tanto, a produción constante de
mercadorías. Para que a acumulación de capi-
tal poida ter lugar, é necesaria a reprodución
continua do ciclo do capital. O capital é traba-
llo pretérito acumulado, o que equivale a dicir
traballo humano convertido en capital, valor
que se valoriza. Para que isto teña lugar, cóm-
pre que o traballo humano sexa unha mercado-
ría que produza valor, que este se cristalice nas
mercadorías orixinadas no proceso de produ-
ción e que estas se convertan en diñeiro, nece-
sario para recomezar o ciclo do capital. Pero a
reprodución do capital non vai de seu. Velaquí
o comezo do problema que trataremos neste ca-
pítulo.
1.4.1. No comezo, a reprodución
simple
O capital necesita asegurar que a produción de
plusvalía poida perpetuarse no tempo. Se isto
non fose así, o capitalismo non podería conti-
nuar as relacións sociais de produción máis aló
da primeira produción de plusvalía.
Retomemos e ampliemos algúns aspectos que
comezamos a abordar no capítulo anterior. O
primeiro ciclo do capital supón por unha
33
banda un capital que entra en circulación (D)
para comprar as mercadorías necesarias (M)
que participarán do proceso de produción (P)
para producir unha nova mercadoría (M’) que
ao realizarse no mercado darán ao capitalista
unha ganancia expresada nunha nova suma de
capital maior á primeira (D’). Este proceso pó-
dese esquematizar como:
D-M-P-M’-D’
Onde D’ é: o capital inicial D máis a plusvalía
“d” que xorde do proceso de produción. Prés-
tese atención polo momento ao feito de que a
diferenza entre M e M’ é unha diferenza cuali-
tativa (son mercadorías diferentes) e que a di-
ferenza entre D e D’ é unha diferenza
cuantitativa (diferentes na súa cantidade). O
capitalista que pon en circulación o capital D
inicial, posúe o produto do proceso de produ-
ción convertido en diñeiro D’ grazas ao réxime
de propiedade que rexe no modo de produción
capitalista. Agora ben, que fai o noso ben cha-
mado capitalista coa plusvalía da cal é propie-
tario?
Unha primeira opción é que consuma a totali-
dade da plusvalía d, dando lugar ao que se cha-
mará consumo ocioso. O consumo ocioso
recibe este nome posto que o acto de consumo
non produce plusvalía, a diferenza do consumo
de mercadorías no ciclo produtivo que si o fai.
O capitalista non produce absolutamente nada,
aprópiase do produto do proceso de traballo e
ao fin deste consome aquilo que excede en valor
34
introdución
á economía política

O capitalismo, ao ser un o que o mesmo puxo de reprodución do capital, producimos un salto

réxime de acumulación de en circulación ao ini- cuantitativo na acumulación que dará á súa vez
ciar o ciclo. De ser así, unha diferenza cualitativa na caracterización
riquezas, require incre- o capitalista, en tanto do proceso de reprodución do capital, pasando
mentar a masa de capital tal, volverá iniciar o así da reprodución simple reprodución am-
circulante. Por iso, a ciclo de produción pliada do capital.
reprodución do capital cunha suma igual á
O capitalista ao final do primeiro ciclo do capi-
pasará de simple a que puxo en circula-
tal terá D’, é dicir, o seu capital inicial D máis a
ción no primeiro ciclo,
ampliada. O capitalista ao é dicir D.
plusvalía d produto do primeiro ciclo do capi-
final do primeiro ciclo do tal. A diferenza do sinalado para a reprodución
De forma esquemática simple do capital, a plusvalía xerada no pri-
capital terá D’, é dicir, o
podemos ilustrar o ra- meiro ciclo do capital non será consumida polo
seu capital inicial D máis zoamento da seguinte capitalista. Así, ao comezar o segundo ciclo de
a plusvalía d produto do maneira. produción, o capital inicial D2 será de maior
primeiro ciclo do capital. Nun primeiro mo-
magnitude que o capital co cal se comezou, D1.
O resultado do segundo ciclo será D2’ que se
mento D1-M1-P1-M’1-D’1;
converterá á súa vez en D3, o que á súa vez xe-
onde D’1 é igual a D1+d. O capitalista consome
rará un novo D3’ que será aínda maior e así su-
para si d. No momento en que comeza o novo
cesivamente, salvo en momentos de crises onde
ciclo do capital, o capitalista farao con D2-M2-
se obstaculiza o proceso de acumulación.
P2-M’2-D’2 ; onde D2 é de igual magnitude a
D1. O capitalista consumirá novamente d con- O mesmo movemento pode representarse con
tida no D’2 (D2+d), gardando para si un capi- cifras. O capitalista comeza o ciclo produtivo
tal, D3, que será igual ao do primeiro ciclo, D1. cun capital de 1.000 unidades de diñeiro. Con
Así comezará o terceiro ciclo e os seguintes. este capital compra as mercadorías, capital
Desta maneira, as condicións de comezo de constante (800) e variábel (200), que produci-
cada ciclo serán as mesmas, a saber, unha suma rán un produto (P) de 1.200 grazas á plusvalía
igual de capital. (pv) de 200 xerada no proceso produtivo pola
forza de traballo. Unha parte da plusvalía utili-
O movemento descrito permite a reprodución
zaraa para o seu consumo persoal, supoñamos
simple do capital, é dicir, levar a cabo o proceso
a metade, o resto destinarao á acumulación. O
de produción para reproducir o capital posto en
capital co cal o capitalista comezará o terceiro
circulación ao comezo do ciclo produtivo. Isto
ciclo será de 1.100, onde o capital constante
supón á súa vez, como mínimo, que o capital
será de 880 (para manter a proporción ante-
que entra en circulación no segundo momento
rior) e o variábel de 220. Se mantemos a taxa
D2 ten que ser da mesma magnitude que o ca-
de plusvalía en 100%, xerarase unha plusvalía
pital do primeiro ciclo D1. Porén, o capitalismo,
de 220 e polo tanto o produto final terá un valor
ao ser un réxime de acumulación de riquezas,
de 1.320. Se gasta a metade para sustento e
require incrementar a masa de capital circu-
acumula o resto, empezará o terceiro ciclo con
lante. Por iso, a reprodución do capital pasará
1.210, co cal investirá en c e v e obterá un maior
de simple a ampliada.
valor, e así sucesivamente, salvo unha crise que
impida a valorización e afecte á acumulación,
sexa por problemas de mercado ou resistencias
1.4.2. Ir máis aló do principio, o dos traballadores.
devir do capital
Retomaremos a representación D-M-P-M’-D’
Ao describir o ciclo primixenio do capital, viuse para desenvolver o ciclo do capital a partir de
a necesidade de incluír a expansión do capital cada un dos seus compoñentes, o que se utili-
para satisfacer así a condición da cal falabamos zará para caracterizar tres ciclos do capital pro-
ao comezo deste capítulo, isto é, a acumulación dutivo. As tres formas do ciclo produtivo
de capital. Ao incluír esta condición no proceso

permitirán unha comprensión moito máis
fonda sobre a forma na cal se reproduce o capi-
tal.
1.4.3. Ciclos do capital e reprodu-
ción
O ciclo do capital industrial pode representarse
de tres formas diferentes en función dos ele-
mentos que nel atopamos e a necesidade de re-
produción da cal xa se falou. A partir de:
D-M-P-M’-D’…
D’-M’-P’-M’’-D’’…
D’’-M’’-P’’-M’’’- D’’’…
Podemos sacar tres figuras do ciclo do capital
en función da forma na cal o separemos. Estas
dirán como é o proceso de produción e repro-
dución do capital e os elementos que interve-
ñen nel. Vexamos.
Se tomamos o diñeiro:
[D-M-P-M’-D’]…
D’-M’-P’-M’’-D’’ …
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ …
Analizaremos o ciclo entre corchetes, primeira
figura: [D-M-P-M’-D’]. Denominaremos a esta,
o ciclo do capital diñeiro.
Se tomamos o proceso de produción:
D-M-[P-M’-D’ …
D’-M’-P’]-M’’-D’’ …
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ …
Analizaremos o ciclo entre corchetes: [P-M’-
D’… D’-M’-P’]. Denominaremos a esta, o ciclo
do capital produtivo.
Finalmente, se tomamos a mercadoría:
D-M-P-[M’-D’ …
D’-M’-P’-M’’]-D’’ …
D’’-M’’-P’’-M’’’-D’’’ …
Analizaremos o ciclo entre corchetes: [M’-D’…
D’-M’-P’-M’’]. Denominaremos a esta, o ciclo
do capital mercantil.
35
Para continuar a aná- O primeiro que se observa
lise, cómpre intro- do ciclo do capital diñeiro
ducirmos algúns ele-
mentos novos na re-
é a forma completamente
presentación que da- cíclica, valla a redundan-
rán maior clareza á cia, do proceso de produ-
devandita análise. ción capitalista. Este ciclo
O primeiro ciclo, que do capital tamén amosa
comeza co capital di- claramente que a fin do
ñeiro, é a figura máis proceso de produción ca-
simple e familiar das
pitalista é a produción
representacións.
Como se sinalou, este dunha plusvalía.
ciclo é D – M (Mp+T)
… P … M’ (M+m) – D’ (D+d); onde: D é diñeiro;
M son as mercadorías medios de produción
(Mp) e forza de traballo T necesarias ao proceso
de produción; P é o proceso de produción; M’ é
o resultado do proceso de produción que será
en valor a cantidade M máis unha pequena
nova cantidade m que representará a plusvalía
en forma de mercadoría; e D’ será o resultado
da conversión do valor das mercadorías en di-
ñeiro constante, estando composta D’ de D e d,
resultado da conversión en diñeiro do valor das
mercadorías M e m.
A segunda representación do ciclo do capital, o
capital produtivo, a partir da incorporación dos
novos elementos, será:
P … M’ (M+m) – D’ (D+d) – M (Mp+T)
… P’
e o ciclo do capital mercantil:
M’ – D’ – M (Mp+T) … P’ … M’
Aínda que os tres ciclos teñen os mesmos com-
poñentes, estes amosan diferentes aspectos do
proceso produtivo e achegan, cada un, distin-
tos elementos para comprender a reprodución
do capital. De diferentes formas, cada ciclo do
capital evidencia as condicións necesarias para
que a reprodución do capital teña lugar.
O ciclo do capital diñeiro é un desenvolve-
mento da fórmula xeral do capital, D – M – D’,
que Marx presenta desde que comeza a súa
análise da Economía Política. O primeiro que
se observa do ciclo do capital diñeiro é a forma
completamente cíclica, valla a redundancia, do
proceso de produción capitalista. Agora ben,
36
introdución
á economía política

A fórmula do ciclo do ca- este ciclo do capital ción como interrupción da circulación, necesa-
pital diñeiro amosa que a tamén amosa clara- ria á valorización do capital, aquí vese que a cir-
mente que: a) a fin do culación é necesaria á repetición da produción
valorización do capital proceso de produción capitalista, polo que se integran claramente
pode ocorrer soamente capitalista é a produ- produción e circulación. Por último, e buscando
grazas ao proceso de pro- ción dunha plusvalía, entender a reprodución do capital, a figura do
dución, á vez que sinala e b) que esta plusvalía ciclo do capital produtivo amosa que o seu fin
que este último é unha fe- ten a mesma forma non é tanto a valorización do capital como a re-
que o capital que co- produción do capital produtivo, é dicir, a capi-
rramenta para a valoriza- mezou o proceso, máis talización da plusvalía produto do primeiro
ción do capital. A simple aló das múltiples me- proceso de produción que puido realizarse na
circulación do capital non tamorfoses que sufriu circulación.
garante a súa valoriza- a través deste. É preci-
O ciclo do capital produtivo, polas tres razóns
ción; é necesaria a súa samente este resul-
que se expuxeron, amosa que a reprodución do
tado o que permite á
metamorfose a través do súa vez que o proceso
capital é unha necesidade no capitalismo. En
proceso produtivo. produtivo poida re-
efecto, o ciclo do capital diñeiro non deixa ver
tras a súa forma D – M – D’ que hai unha ne-
emprender, non repe-
cesidade de reproducir o ciclo. En todo caso, o
tir, o seu ciclo de valorización. O ciclo do capital
ciclo do capital diñeiro sinala que este pode re-
diñeiro permítenos ver que as condicións míni-
comezar, dado que o capital produto do ciclo D’
mas para que o capital se reproduza están, pero
posúe todas as calidades para que isto suceda.
non permite afirmar que isto será así.
Unha última particularidade do ciclo do capital
A fórmula do ciclo do capital diñeiro amosa que
produtivo sobre a cal se fará fincapé é que este,
a valorización do capital pode ocorrer soamente
ao comezar co proceso produtivo, asegura a ho-
grazas ao proceso de produción, á vez que si-
moxeneización do valor que en forma de mer-
nala que este último é unha ferramenta para a
cadorías de igual calidade se realizarán na
valorización do capital. Ao mesmo tempo, este
circulación. O ciclo do capital produtivo pon en
ciclo amosa que a interrupción do proceso de
xogo elementos que comprometen a continui-
circulación polo proceso produtivo é necesaria
dade do capital en tanto valor en proceso polo
para que a valorización do capital teña lugar.
que debe repetirse indefinidamente. A repro-
Dito doutra maneira, a simple circulación do
dución é unha necesidade implícita no ciclo do
capital non garante a súa valorización; é nece-
capital produtivo. Neste ciclo, a plusvalía con-
saria a súa metamorfose a través do proceso
tida nas mercadorías, M’, transformarase a tra-
produtivo para que iso suceda.
vés da circulación en capital diñeiro, D’. Neste
Agora ben, á vez que a representación do capi- movemento atópanse dúas figuras diferentes.
tal diñeiro indica que o ciclo do capital pode re-
Por unha banda, M’ – D’, ou a conversión das
petirse, non permite comprender como se
mercadorías producidas en diñeiro, amosa que
procrean as condicións da súa repetición. Para
unha masa de plusvalía homoxénea nas merca-
iso terase que recorrer ás outras dúas figuras do
dorías pasará a ter dúas formas autónomas (D-
ciclo do capital industrial.
d, o valor inicial e a plusvalía). Isto sinala que o
O ciclo do capital produtivo permite compren- proceso cíclico do capital produtivo se mestura
der máis sobre como se xeran as condicións ne- co da circulación de plusvalía e que ao mesmo
cesarias para a súa reprodución. En primeiro tempo a forma na cal o ciclo se complete de-
lugar, no ciclo do capital produtivo obsérvase pende do uso que se faga de d. (Bihr, 2001:
que o resultado do proceso de produción é a re- 288).
petición do mesmo proceso de produción. En
Doutra banda, a súa contraparte, D’-M
segundo lugar, da mesma forma que no ciclo do
(Mp+T), pon de manifesto a circulación da
capital diñeiro se atopaba o proceso de produ-
forza de traballo en tanto que mercadoría. Alí
 37

entra entón D que servirá á compra dos medios pletarse. Este consumo será tanto en forma de
de produción, Mp, e da forza de traballo, T. Este consumo produtivo, como en forma de con-
movemento marca a entrada da forza de traba- sumo individual (sexa este consumo do capita-
llo no ciclo do capital, á vez que nos amosa o lista ou dos traballadores). Por iso, o ciclo do
primeiro movemento da circulación da forza de capital mercantil permite ver que o consumo da
traballo que será para o traballador T – D e ter- totalidade das mercadorías producidas é a con-
minará por D – M, sendo M os medios de sub- dición de posibilidade da reprodución do ciclo.
sistencia necesarios para el. (Bihr, 2001: 289-290)
Tanto a forma autónoma do valor que xorde de A achega fundamental do ciclo do capital mer-
D’, é dicir d, como a entrada da forza de traba- cantil é precisamente que permite ver a dimen-
llo, T, e a visualización da articulación do ciclo sión social da produción capitalista, saltando
do capital produtivo coa circulación, é onde se así do capital individual que servía de base ás
atoparán certas condicións de posibilidade para dúas primeiras figuras do ciclo do capital. O
a reprodución do capital: a forza de traballo en ciclo do capital diñeiro cuxo resultado é D’ pre-
particular, e da circulación de plusvalía non ca- supón D entre as mans do comprador que o so-
pitalizada en xeral, d. Pero se até aquí tratamos mete ao proceso de valorización. O ciclo do
da forma de circulación e o consumo produtivo capital produtivo presupón o traballo, T, e os
das mercadorías, é hora de tratar os elementos medios de produción, Mp, como existentes por
que se atopan por fóra do ciclo do capital pro- fóra del. Porén, tanto o ciclo do capital diñeiro
dutivo que até o de agora nos serviu de base como o ciclo do capital produtivo non presupo-
para a análise. Para iso utilizarase a terceira fi-
gura do ciclo do capital, a do capital mercantil.
A figura do ciclo do capital mercantil non está
xa constituída por un capital esperando a súa
capitalización, sexa este capital produtivo ou
capital diñeiro, senón por un valor valorizado
en forma de mercadorías que espera a súa con-
versión en diñeiro. Na primeira figura o ciclo
do capital empeza por D e termina por D’ que é
igual a D+d, e na segunda figura empeza por P
e termina por P’, ambas as figuras son capitais
que esperan ser valorizados. Por máis que D’
sexa maior que D, ao comezar un segundo ciclo
de produción, o D’ converterase en D, dando
lugar á reprodución do ciclo descrito. O mesmo
proceso atoparemos con P’. Pola contra, cando
o ciclo comeza con M’, como é o caso do ciclo
do capital mercantil, comezará por unha mer-
cadoría que contén valor e plusvalía. O proceso
de valorización do capital xa está comprendido
no ciclo do capital. Como máximo terase unha
M’’ cuxa magnitude de valor será maior que a
de M’, pero mesmo se M’’ ten a mesma magni-
tude que M’, será entón M’ pero nunca será M
a secas.
Ao mesmo tempo, o ciclo do capital mercantil
presupón o consumo total das mercadorías
producidas no ciclo para que este poida com-
38
introdución
á economía política
ñen nin outros ciclos do capital diñeiro, nin ou-
tros ciclos do capital produtivo. Pola contra, no
ciclo do capital mercantil, a mercadoría está
presuposta dúas veces por fóra do ciclo. Unha
primeira vez, como mercadoría nas mans dou-
tro vendedor, produto doutro proceso produ-
tivo que alimentará o ciclo que estamos a
representar; e unha segunda vez no pequeno m
que se presupón para ser comprada dentro do
proceso de consumo social.
Dito doutra maneira, o ciclo do capital mer-
cantil presupón o seu propio ciclo, ou o que é o
mesmo, outorga os elementos necesarios para
comprender a dimensión social da reprodución
do capital ao integrar dentro de si outros ciclos
do capital mercantil, necesarios para que este
poida lograr a súa reprodución.
Resumindo, pódese afirmar que as diferentes
figuras do ciclo do capital nos outorgan os ele-
mentos necesarios para comprender o capita-
lismo desde diferentes perspectivas. O ciclo do
capital diñeiro sinala que a valorización do ca-
pital é o obxectivo do proceso cíclico do capital.
O ciclo do capital produtivo indica, doutra
banda, que o proceso de produción é un pro-
ceso de repetición, na mesma escala ou am-
pliada, do movemento que se describe.
Finalmente, o ciclo do capital mercantil amosa
que o proceso de reprodución do capital indivi-
dual está concatenado cos outros ciclos da mer-
cadoría e que este é só un momento dentro do
capitalismo que se completa polo consumo in-
dividual que asegura a reprodución dos axen-
tes sociais do sistema. Da figura un á tres, a
perspectiva de análise amplíase, ao comezar
polo capital individual e terminar polo capital
colectivo no que o funcionamento de todos os
actores está presuposto para que a reprodución
do capital teña lugar. (Bihr, 2001: 293)
Engadamos que os tres ciclos ocorren simulta-
neamente. Mentres algúns capitalistas están
mercando (investindo) medios de produción e
forza de traballo, ao mesmo tempo esa mesma
fábrica ou outras están producindo e a mesma
ou outras están comercializando a produción.
A posibilidade da crise preséntase sobre os tres
momentos, xa que pode haber obstáculo para a
compra de medios de produción ou para a con-
tratación de traballadores; pode haber dificul-
tades no proceso de produción por problemas
técnicos ou políticos e sociais por demandas
dos traballadores e por imperio de recesión ou
inflación, e restricións no proceso de venda das
mercadorías producidas.
1.4.4. A forza de traballo e a pro-
dución capitalista. Acumulación
orixinaria en relación á reprodu-
ción e á forza de traballo
Na descrición anterior dos ciclos do capital,
viuse como a circulación da forza de traballo es-
taba presuposta como interveniente na se-
gunda figura do ciclo do capital. Nada se dixo
porén sobre a existencia desta mercadoría den-
tro da sociedade.
A forza de traballo, como se viu antes, non é
unha mercadoría calquera. É a forma que cobra
o traballo humano baixo o réxime de produción
capitalista, expropiado grazas ao réxime de
propiedade. O proceso de reprodución do capi-
tal e os diferentes ciclos deixan ver que “a acu-
mulación de capital presupón plusvalía, a
plusvalía presupón a produción capitalista e
esta a existencia de grandes masas de capital e
forza de traballo en mans dos produtores de
mercadorías. Así, pois, todo este movemento
parece virar nun círculo vicioso do que só po-
demos saír imaxinando unha acumulación ori-
xinaria previa á acumulación capitalista
(previous accumulation denomínaa Adam
Smith), unha acumulación que non é o resul-
tado do modo de produción capitalista senón o
seu punto de partida”. A súa orixe histórica está
inscrita no proceso de separación dos produto-
res e dos medios de produción en Europa du-
rante o século XVI, ou como di Marx, a
disolución da estrutura económica da socie-
dade feudal libera os elementos para a consti-
tución da estrutura económica da sociedade
capitalista. (Marx, 2000: 197-200).
A existencia da forza de traballo presupón a
existencia dos obreiros como tales por un pro-
ceso histórico que nada ten que ver co idilio do
dereito e o “traballo” tal como o conciben os
burgueses. É mediante a violencia, conquista,
 39

escravización, roubo e asasinato, que se consti- Á súa vez o proceso de acumulación orixinaria
túe o capitalismo. A “descuberta, conquista e co- xera novas clases, a burguesía e o proletariado,
lonización” de América é unha mostra diso. que, dadas as condicións obxectivas de vida dos
Desta maneira, son as transformacións radicais proletarios e as condicións particulares nas
que teñen lugar cando as grandes masas de cales se atopan inmersos, contribuirán á diná-
homes se ven desposuídas, desposuídas repen- mica de conflito que tingue o capitalismo.
tina e violentamente dos seus medios de sub-
A acumulación orixinaria serve -como se sina-
sistencia e lanzadas ao mercado de traballo en
lou nos parágrafos anteriores- para amosar his-
calidade de proletarios libres, a base de todo o
toricamente a acumulación de capital. Pero, ao
proceso. Este vese reforzado polas leis históri-
mesmo tempo, é ben salientarmos que varios
cas que obrigaron, baixo pena de prisión, ao tra-
autores cadraron en sinalar que a lóxica da acu-
ballo nas manufacturas dos capitalistas (por
mulación orixinaria se repite ao longo da histo-
exemplo, as leis contra a vagancia). A poboación
ria. Por iso, é un dos sistemas de expoliación
rural, mediante a expropiación de terras do
que utiliza o capitalismo e que explica o ulte-
campesiñado, é a que, con diversos matices,
rior desenvolvemento capitalista baixo a forma
sofre este proceso. Información detallada sobre
do imperialismo.
o tema pode verse no capítulo do Capital sobre
a acumulación orixinaria do capital.
 41

Capítulo 2

Imperialismo

Até o de agora traballamos as categorías sus- (1914-1918) e os de- A concepción actual do

tentadas no Capital. Marx morre en 1883 e safíos baixo novas imperialismo está aso-
Lenin, o revolucionario ruso, escribiu entre ou- condicións para o
tras obras importantes “O imperialismo, etapa internacionalismo
ciada á dominación das
superior do capitalismo” en 1916, pouco antes proletario que anti- Corporacións Transnacio-
do triunfo da revolución rusa. Nesa obra en po- ciparan Marx e En- nais (CTN) que non só
lémica con outros autores seguidores do pen- gels no Manifesto dominan a escala global,
samento de Marx, susténtase a tese do cambio Comunista en 1848. senón que son hexemóni-
do capitalismo de libre competencia ao capita-
lismo monopolista nun proceso que se desen-
O imperialismo, co- cas na formación econó-
volve entre 1860 e 1880, os últimos anos da
mo categoría teórica, mica social nacional, co
foi concibido du-
vida do teórico alemán. A idea é que o capita- cal o imperialismo é unha
rante moitos anos
lismo mutara nas súas formas de funciona-
como unha cuestión categoría que funciona
mento, da libre competencia ao dominio dos tamén ao interior de cada
que enfrontaba os
monopolios, aínda que mantiña a esencia des-
crita na máxima obra de Marx. A polémica era
países dependentes país.
(concepto acuñado
contra os revisionistas que pretendían instalar
por Lenin) cos países imperialistas. Concibir así
a opinión de que as teorías sustentadas eran
a situación impulsou o desenvolvemento de es-
erradas, que ao capitalismo non o sucedía o
tudos do capitalismo global coa ollada posta
cambio revolucionario en perspectiva socia-
desde os países dependentes. Ese foi o marco
lista, senón que debía pensarse nun desenvol-
para o xurdimento de teses moi importantes
vemento evolutivo que desembocaría no
desde América Latina, entre os seus desenvol-
cambio de sistema. Lenin demostrará que, ao
vementos máis coñecidos está a Teoría da De-
non triunfar a revolución, o capitalismo mudou
pendencia, que inspirou a pensadores e
da libre competencia ao monopolio e levarao a
organizacións revolucionarias da rexión latino-
establecer as distintas caracterizacións da etapa
americana e do mundo nos anos 60 e 70 do sé-
imperialista e a expor as tarefas para o move-
culo XX. A concepción actual do imperialismo
mento revolucionario nas novas condicións.
está asociada á dominación das Corporacións
(Lenin, 1973: 373)
Transnacionais (CTN) que non só dominan a
Entre as características do Imperialismo que escala global, senón que son hexemónicas na
Lenin sinala na súa obra salientan: a) a forma- formación económica social nacional, co cal o
ción dos monopolios e o seu papel decisivo na imperialismo é unha categoría que funciona
vida económica, b) o dominio do capital finan- tamén ao interior de cada país. Entón, o impe-
ceiro, entendido como fusión entre o capital rialismo non é só unha categoría dos países ca-
bancario e o capital industrial; c) a exportación pitalistas máis desenvolvidos, senón que a
de capitais máis que a de mercadorías na con- través do capital transnacional, as CTN, actúa
formación do mercado mundial; d) a constitu- no interior da estrutura económico-social de
ción de grandes trust, carteis e acordos cada país.
empresariais a escala global, e) a repartición
Segundo os voceiros da Fin da historia, o con-
do mundo entre os países máis avanzados para
cepto de Imperialismo estaría inexorabelmente
o exercicio da dominación capitalista. O revo-
condenado ao recuncho dos vocábulos en desu-
lucionario ruso está a indicar o marco de des-
so, xa que perdería toda a súa capacidade expli-
envolvemento da primeira guerra mundial
cativa e interpretativa da globalización en curso,
42
introdución
á economía política
O Imperialismo ten o seu na medida en que
fundamento no desenvol- supón un proceso de
homoxeneización do
vemento e expansión das mundo como nunca
relacións sociais capitalis- antes. Porén, un sim-
tas a nivel mundial, inclu- ple repaso da realidade
índo as súas dimensións dará conta de que, pola
ideolóxicas, culturais e po- contra, asistimos a un
proceso mundial de in-
líticas. É unha necesidade tegración subordinada
inherente ao desenvolve- e de profundamento
mento do sistema capita- das disparidades exis-
lista mundial actual. tentes entre as distin-
tas sociedades ou
países. Paradoxalmente, ningún concepto co-
brou tanta actualidade á hora de desentrañar o
fenómeno da globalización como o de Imperia-
lismo. Dado que Imperialismo implica que o sis-
tema capitalista mundial –que é un todo e non a
suma de partes (países ou sociedades indepen-
dentes unhas doutras)– está atravesado por re-
lacións xerárquicas e de subordinación que se
exercen esencialmente desde os países capitalis-
tas centrais ou desenvolvidos sobre os países pe-
riféricos ou subdesenvolvidos; nos cales a
penetración do capitalismo significou, nun pri-
meiro momento, a destrución e/ou subordina-
ción dos sectores non capitalistas da economía
e, nun segundo momento, o desenvolvemento
dun capitalismo dependente das economías ca-
pitalistas centrais.
O imperialismo ten o seu fundamento no desen-
volvemento e expansión das relacións sociais ca-
pitalistas a nivel mundial, incluíndo as súas
dimensións ideolóxicas, culturais e políticas.
Polo tanto, non é o resultado de erros políticos
que cometen algúns gobernos, nin da falta de
ética por parte das grandes corporacións, senón
que é unha necesidade inherente ao desenvolve-
mento do sistema capitalista mundial. O capita-
lismo actual é imperialista.
2.1. As orixes
O capitalismo é un sistema expansionista desde
as súas orixes no século XVI. Desde aquela até
os nosos tempos, a expansión capitalista pasou
por distintas etapas e asumiu características di-
versas.
Entre os séculos XVI e XVIII tivo lugar a ex-
pansión do capital comercial europeo cara aos
catro continentes. A devandita expansión per-
mitiu que a explotación e o saqueo das colonias
constituísen unha das principais fontes de ri-
queza e de acumulación orixinaria do capita-
lismo no continente europeo.
“Segundo cifras oficiais obtidas na Casa de
Contratación: Entre 1503 e 1660, chegaron ao
porto de Sevilla cento oitenta e cinco mil quilos
de ouro e dezaseis millóns de quilos de prata. A
prata transportada a España en pouco máis
dun século e medio, excedía tres veces o total
das reservas europeas. E estas cifras, curtas,
non inclúen o contrabando. Os metais arreba-
tados aos novos dominios coloniais estimula-
ron o desenvolvemento económico europeo e
mesmo pode dicirse que o fixeron posíbel”.
(Galeano, 1971).
A acumulación orixinaria ou primitiva posibi-
litou que contra finais do século XVIII aconte-
cese a Revolución Industrial en Inglaterra, un
proceso histórico de profundas transforma-
cións das relacións económicas e sociais impe-
rantes: dunha sociedade baseada na economía
agrícola tradicional pasouse a outra caracteri-
zada pola produción mecanizada co fin de fa-
bricar mercadorías a gran escala.
A partir da Revolución Industrial consolídase o
modo de produción capitalista, primeiro, en In-
glaterra e, posteriormente, no resto de Europa
occidental e Estados Unidos.
Contra 1870, o incremento inusitado da produ-
ción industrial, o aumento da acumulación en
gran escala e o acelerado proceso de concentra-
ción (acumulación da plusvalía na propia em-
presa) e centralización (asociación de empresas
para ampliar a esfera da produción) en grandes
empresas, intensifica, aínda máis, a necesidade
imperiosa do capital de estender o seu radio de
acción ao mundo enteiro. Prodúcese polo tanto
unha reestruturación tal que o mundo se con-
verte na súa unidade económica. Os monopo-
lios expándense globalmente, tal como describe
Lenin no seu texto sobre o imperialismo.
A concentración do capital industrial e a for-
mación de trusts (concentración de empresas
 43

baixo unha mesma dirección) caracterizan a

pasaxe do capitalismo de libre competencia,
sen restricións ao comercio entre países, ao ca-
pitalismo monopolista, onde en distintos paí-
ses varias empresas fusiónanse nunha soa para
aseguraren o control exclusivo dos mercados.
A partir de aí, o capital asume unha nova ca-
racterística no seu proceso expansionista: o Im-
perialismo. Nesta etapa, o ritmo febril de
acumulación e concentración de capitais esixe
unha demanda crecente dos produtos (necesí-
tanse novos mercados), como tamén zonas
cada vez maiores de investimento de capitais
(basicamente en ferrocarrís, minería, grandes
obras de infraestrutura, servizos públicos, etc.).
Os primeiros en expor o fenómeno do Imperia-
lismo foron intelectuais como o británico de
raíz liberal Hobson [1858-1940] e o marxista
alemán Hilferding [1877-1941], pero sen afon-
dar na súa esencia económica. Serán Lenin e
Rosa Luxemburgo os que senten as bases teóri-
cas precisas para a análise do Imperialismo.
Lenin [1870-1924] expón no seu coñecido libro
O imperialismo etapa superior do capitalismo
[1916] que o imperialismo inaugura unha nova
etapa do capitalismo mundial, na que se unifi-
can e entrecruzan os capitais de orixe bancaria
e os de orixe industrial xerando o capital finan-
ceiro. Sinala Lenin que a expansión imperialista
Vladimir I. Ulianov, Lenin
do capitalismo se realiza mediante a creación de
monopolios que aniquilan a libre competencia e manentes e violentas, desembocaron traxica-
facilitan o poder do capital financeiro. De tal mente en dúas guerras mundiais. Das súas aná-
xeito que unha soa empresa ou un pequeno nú- lises sobre o Imperialismo, Lenin conclúe que a
mero delas baixo unha mesma dirección pasan unificación do mundo polas forzas imperialis-
a controlar unha parte considerábel da produ- tas do capital xera a necesidade de formular
ción e a comercialización durante longos perío- unha estratexia e unha táctica para o proleta-
dos a nivel global. Así mesmo, estes inmensos riado a escala internacional, contrapóndose así
oligopolios e monopolios, procedentes dos paí- á concepción hexemónica do “socialismo nacio-
ses ou nacións onde a acumulación de capital se nal” que sostiña a Segunda Internacional. Lenin
desenvolveu a escala ampliada, dispútanse expón daquela o carácter mundial do capita-
agresiva e violentamente o control dos merca- lismo e, polo tanto, o carácter tamén mundial
dos do planeta. Contra comezos do século XX, o que debe asumir a loita de clases. (Lenin, 1975)
imperialismo estará conformado por unha plu-
ralidade de potencias [Inglaterra, Francia, Ale- Tamén Rosa Luxemburgo -uns anos antes que
maña, EEUU, etc.] que pugnan violentamente Lenin- analiza o Imperialismo no seu libro A
polo control dos mercados. É dicir, non existía Acumulación de Capital. Contribución á expli-
un único imperialismo, senón potencias impe- cación do Imperialismo [1913]. O traballo de
rialistas cuxas relacións de competencia, per- Rosa –que recibiu moitas críticas7– salienta
como a economía colonial se articula en forma
44
introdución
á economía política
subordinada, pola división internacional, do
traballo economía dos países capitalistas in-
dustrializados. De tal forma que a economía co-
lonial crece ou decae pola acción da demanda
(de materias primas) e da exportación de pro-
dutos manufacturados desde as potencias capi-
talistas. Rosa distinguirá o papel central que
xogan os mercados exteriores no desenvolve-
mento do sistema capitalista. Tentará demos-
trar que o proceso de acumulación e
concentración capitalista acontecido nos países
centrais necesita atopar novos mercados exte-
riores para colocar a sobreprodución de mer-
cadorías que non atopa lugar nos mercados
internos. Estes mercados constitúenos as so-
ciedades coloniais onde as relacións capitalis-
tas aínda non penetraron plenamente. Sen a
existencia destes mercados externos o sistema
capitalista non podería sobrevivir.
As conclusións políticas de Rosa están en plena
consonancia con Lenin: en canto ao carácter in-
ternacional que debe asumir a loita de clases
por sobre as determinacións nacionais. Na ac-
tualidade cobra inusitada forza esta tese da teo-
ría do Imperialismo de Lenin e Rosa: a
necesidade de unir as loitas da clase obreira
dos países centrais coas loitas de liberación dos
pobos oprimidos das periferias.
7 A teoría do Imperialismo de Rosa Luxemburgo apóiase na utili-
zación das ecuacións de reprodución ampliada tomadas do libro II
d'O Capital de Marx. Esta utilización é o que máis se lle criticou.
(Salama et al., 1991: 171).
2.2. Causas estruturais
A expansión imperialista conduciu ineludibel-
mente á penetración das relacións sociais ca-
pitalistas nas ex colonias de África e Asia –que
conquistaron a súa liberación despois da Se-
gunda Guerra Mundial- e, fundamentalmente,
nas antigas colonias de América Latina –que
lograran a súa independencia política no sé-
culo XIX- transformando e subordinando os
antigos modos de produción precapitalistas
que aínda subsistían. Porén, a mundialización
das relacións sociais capitalistas non terminou
coas diferenzas existentes entre as nacións,
pola contra afondaron nelas. Aínda que o capi-
talismo se estendeu cara a todos os recunchos
do mundo integrando no seu seo a todas as so-
ciedades, fíxoo de forma desigual e subordi-
nada.
A partir dos anos 60, no marco do crecemento
das loitas revolucionarias dos pobos do cha-
mado Terceiro Mundo e do aumento da confli-
tividade social ao interior dos países
capitalistas centrais, numerosos investigadores
marxistas, como os nucleados na coñecida re-
vista da esquerda estadounidense Monthly Re-
view: Paul Sweezy [1910-2004], Leo
Huberman [1903-1968] e Paul Baran [1910-
1964], os intelectuais da Teoría da Dependen-
cia: Ruy Mauro Marini [1932-1997], Theotonio
dos Santos [1937], André Gunder Frank [1929
-2005] e da Escola da Economía-Mundo ou
Sistema-Mundo: Immanuel Wallerstein [1930]
e Giovanni Arrighi [1937- 2009] e, doutra
banda, pensadores, como Samir Amin [1931] –
entre moitos outros– analizaron o capitalismo
como unha unidade de conxunto, é dicir, como
un sistema mundial, o que permitiu avanzar e
afondar nas análises expostas por Lenin e Rosa
Luxemburgo a primeiros do século.
O século XX demostrou que os países desenvol-
vidos non promoveron nos subdesenvolvidos
unha réplica dos seus sistemas socioeconómi-
cos; pola contra, fomentaron vínculos de depen-
dencia, de xeito que a acumulación capitalista
das periferias quedou subordinada estrutural-
mente ás esixencias de acumulación de capital
nas economías centrais. “A economía subdesen-
volvida non aparece como unha economía local
 45

atrasada, senón como unha rama da economía ción. Así, sinalaron que cada país debía espe-
dominante.” (Amin, 1999: 49-55). cializarse na produción dos bens e servizos nos
que tivesen maiores vantaxes relativas, aínda
Desta forma, os países centrais benefícianse, a
que isto levase a que tivesen que importar mer-
través dos nexos subordinantes que se mani-
cadorías con valores máis altos dos que lles cus-
festan claramente no intercambio desigual, coa
tarían fabricalas. É dicir, aínda que un só país
transferencia de valor que arrincan das perife-
tivese vantaxes naturais e adquiridas en todas
rias do sistema capitalista mundial. É dicir, o
as esferas da produción non lle conviría a auto-
plusvalor que producen os traballadores neses
suficiencia económica, senón que lle traería
países é apropiado, unha parte, polas burgue-
maiores vantaxes especializarse naquelas ramas
sías locais e, outra, transfírese vía o intercam-
en que tivese vantaxes relativas, de xeito que
bio desigual ás burguesías dos países centrais.
concentraría todas as súas forzas de traballo na-
A teoría económica clásica establece que os di- quelas áreas en que tivese aínda maiores vanta-
ferentes países se enriquecerán de igual forma xes que sobre as demais. O suposto da teoría das
a medida que se incrementen os intercambios vantaxes comparativas é que todos os países
de bens e servizos no mercado mundial. abertos ao libre cambio terán unha demanda
externa dos seus produtos, o que lles permitiría
Os teóricos da economía clásica inspiraron con-
vender un volume de produtos o suficiente-
cepcións sobre que o intercambio internacional
mente amplo como para importar todos os pro-
beneficiaba por igual a todas as nacións parti-
dutos que necesitan. É unha teoría imposta
cipantes. Coa teoría das vantaxes comparativas
desde Inglaterra conforme ao seu desenvolve-
partían do suposto de que cada país obtiña van-
mento industrial e como forma de dominación
taxes maiores na produción de determinados
a escala global e impedir o desenvolvemento in-
bens ou servizos. Maior sería a vantaxe canto
dustrial doutros países. Para que industriali-
menor o custo de produción da mercadoría, é
zarse, se Inglaterra producía (especialización)
dicir, o seu valor medido en tempo social de tra-
para o mundo? Só restaba a apertura das eco-
ballo. As vantaxes comparativas podían ser de
nomías nacionais, mentres desde Londres se
propiedade natural ou adquirida. As naturais
impulsaba o maior proteccionismo da propia in-
estaban dadas polas mellores condicións de
dustria.
chans, de climas, minerais, etc., as adquiridas
xurdían da especialización en determinadas O comercio internacional –non obstaculizado
liñas de produción que permitía á man de obra por inxerencias dos gobernos- lograría que
lograr destreza e dominar a técnica da produ- cada país se especializase na produción de bens
46
introdución
á economía política
Os produtos destinados ou servizos nos que ti-
ao intercambio teñen ca- vesen maiores vanta-
xes relativas e todas as
rácter mundial porque mercadorías se obte-
son producidos para o rían, daquela, polo seu
mercado mundial. É dicir, valor máis baixo, dado
as mercadorías non son que serían producidas
orixinalmente mercado- nos países onde o
tempo necesario para
rías nacionais senón que a súa produción fose
son ante todo mundiais. menor.
Xa no século XXI, o desenvolvemento do co-
mercio internacional conforme ás vantaxes re-
lativas demostrou amplamente que non se
produciu unha repartición equitativa das ri-
quezas entre as nacións participantes, senón a
concentración das ganancias nun feixe delas: as
sociedades capitalistas centrais e nomeada-
mente nas corporacións transnacionais (CTN).
Máis aló dos debates específicos, en conxunto a
teoría do Imperialismo, a Teoría da Dependen-
cia e a Escola Sistema-Mundo deron en desen-
trañar por que os termos do intercambio no
sistema capitalista mundial son de carácter
desigual e, polo tanto, non prosperan cara á ho-
moxeneidade, senón que acentúan a fragmen-
tación entre os países ricos e os países pobres,
pero tamén no interior de cada un deles.
En primeiro lugar, expuxeron que o carácter
desigual do intercambio non pode ser correcta-
mente analizado no simple plano das relacións
de circulación ou de intercambio. Necesítase ir
ao seu núcleo central: ao proceso de produción
e de venda da forza de traballo; só aquí se ato-
pará a verdadeira esencia desta polarización
mundial. En segundo lugar, o que permite o in-
tercambio desigual é a transferencia de gran
parte do plusvalor extraído aos traballadores
dos países periféricos cara aos países capitalis-
tas centrais.
Nas sociedades do centro do sistema capitalista
mundial o desenvolvemento autocentrado do
mercado interno cumpre un rol primordial; en
cambio, nas sociedades periféricas do sistema
o desenvolvemento do capitalismo vese subor-
dinado ás esixencias do mercado mundial, é
dicir, aos axustes estruturais que demandan as
sociedades centrais. Polo tanto, no mercado
mundial relaciónanse formacións sociais dife-
rentes, que non se sitúan no seo do simple
modo de produción capitalista. Por este motivo,
é un grave erro teórico considerar o sistema ca-
pitalista mundial como unha xustaposición de
sociedades reducidas ao modo de produción ca-
pitalista. É necesario caracterizalo correcta-
mente como un sistema mundial de
formacións sociais capitalistas. Consecuente-
mente, a natureza do intercambio variará se-
gundo se realice entre formacións sociais
capitalistas centrais ou entre formacións capi-
talistas centrais e periféricas. Sempre, cando se
trata de formacións sociais capitalistas distin-
tas, o intercambio é desigual.
Os produtos destinados ao intercambio teñen
carácter mundial porque son producidos para
o mercado mundial. É dicir, as mercadorías
non son orixinalmente mercadorías nacionais
senón que son ante todo mundiais; polo tanto,
o traballo social que se cristaliza nos produtos
tamén ten carácter mundial. En consecuencia,
unha análise rigorosa da conformación da forza
de traballo está obrigado a considerar a súa di-
mensión mundial. Agora ben, se o traballo ten
carácter mundial, a hora de traballo simple,
consecuentemente, xera o mesmo valor en cal-
quera parte do globo. Pero, daquela, por que a
remuneración ou salario dun traballador lati-
noamericano é considerabelmente menor que
a dun traballador europeo? Existe polémica
respecto deste interrogante, pero debe buscarse
en múltiples análises, entre os cales debe com-
putarse o grao de organización sindical e polí-
tica dos traballadores e especialmente o
momento histórico de configuración da rela-
ción entre o capital e o traballo a escala de cada
país, o que supón tamén un estado da confron-
tación histórica entre capitalistas e traballado-
res.
2.3. O imperialismo do século
XXI
O Imperialismo –desde o punto de vista eco-
nómico, estrutural– constitúe un mecanismo
de apropiación sistemática do plusvalor que se
produce nos países da periferia do sistema ca-
pitalista mundial por parte dos países do cen-
 47

tro. Polo tanto, o Imperialismo é o resultado di- endebedarse practicamente sen límites para re-
recto do funcionamento mundial do capita- solver as súas necesidades comerciais e fiscais.
lismo. A hexemonía de EEUU está sempre ameazada,
e a crise actual faino máis evidente. Existe a dis-
Aínda que, historicamente o Imperialismo asu-
puta con Europa e Xapón e de forma crecente
miu fases ou formas diferentes, os obxectivos
emerxe China e os seus vínculos con outros pa-
do capital dominante sempre foron os mesmos:
íses, como India e Brasil, pero lonxe están en
a) a sobreexplotación da forza de traballo da
capacidade de competir co poder económico,
periferia, b) a expansión dos mercados c) o sa-
político, ideolóxico e militar de EEUU. A elec-
queo dos recursos naturais do planeta.
ción da clase dirixente da EEUU a favor da mi-
A presente globalización capitalista forma parte litarización, da guerra preventiva e da guerra
dunha nova reconfiguración do mundo –logo continua non constitúe a expresión dunha su-
da caída dos países chamados socialistas do perioridade económica senón un medio para
Leste Europeo- en función dos intereses das compensar a súa vulnerabilidade, utilizando a
potencias imperialistas (novas e vellas) baixo a súa vantaxe comparativa efectiva na área do ar-
hexemonía militar de EEUU. mamento.
Despois da Segunda Guerra Mundial, as poten- Grandes corporacións, apoiadas polos seus Es-
cias imperialistas, máis aló da competencia tados de orixe, ábrense paso na carreira impe-
económica, evitaron a confrontación directa rialista competindo polo control de amplas
entre elas. Actualmente, as empresas transna- extensións de terras fértiles e doutros recursos
cionais (independentemente das súas naciona- naturais (minerais, auga, hidrocarburos, etc.)
lidades de orixe) manteñen intereses comúns en América Latina, África e Asia. Tal como en
con respecto á xestión do mercado mundial que épocas anteriores, contan coa colaboración dos
se impoñen ante calquera outro tipo de con- seus socios, as clases dominantes locais que
flito. concederon millóns de hectáreas case sen custo
ningún para a explotación incontrolada por
Estados Unidos asumiu a dirección -dada a súa
parte destas grandes corporacións e dos orga-
supremacía militar- dos intereses das demais
nismos internacionais políticos e económicos
potencias imperialistas: Europa e Xapón. “A
(BM - BID - OMC - FMI - ONU) que achandan
elite dirixente norteamericana comprendeu
o camiño. “O Banco Mundial desempeñou un
perfectamente que, para conservar a súa hexe-
importante papel na promoción dos roubos
monía, dispón de tres vantaxes decisivas sobre
agroimperialistas de terra, asignando 1400 mi-
os seus competidores europeos e xaponés: o
llóns de dólares para financiar as tomas de «te-
control dos recursos naturais do globo terrá-
queo, o monopolio militar e o peso que ten a
“cultura anglosaxoa” a través da cal se expresa
preferentemente a dominación ideolóxica do
capitalismo. A posta en práctica sistemática
destas tres vantaxes aclara moitos aspectos da
política de Estados Unidos”. (Amin, 2004: 84;
énfase propia).
Resulta evidente que a supremacía de EE.UU. –
a diferenza do período de posguerra - non é só
económica senón político-militar. Así o demos-
tra a balanza comercial deficitaria de Estados
Unidos, que expresa claramente que xa non
conta cunha competitividade económica supe-
rior aos seus socios. Claro que iso se explica
desde a hexemonía do dólar, que lle permite
48
introdución
á economía política
rras infrautilizadas» por parte de empresas
agrícolas. O Banco Mundial pon como condi-
ción para os seus empréstitos ás neocolonias,
como Ucraína, a apertura das súas terras á ex-
plotación polos investidores estranxeiros.” (Pe-
tras, 2008)
O Imperialismo ten o seu correlato militar, po-
lítico, cultural e ideolóxico que contribúe a
crear lexitimidade coas súas accións a nivel
mundial. Por exemplo: os ataques de EE.UU. e
os seus socios da OTAN, en Afganistán e Iraq
foron realizados en defensa da “liberdade e a
democracia”, as incursións en Panamá e o
“Plan Colombia” realízanse no nome da erradi-
cación do “narcotráfico”, os auxilios “humani-
tarios” son o pretexto para ocupar militarmente
Somalia, Haití ou Ruanda, as intervencións nos
Balcáns foron “intermediacións pacificadoras”.
Os inimigos foron presentados como “ameazas
islámicas” (Sudán, Medio Oriente), “estados te-
rroristas” (Corea do Norte, Irán), “adversarios
estratéxicos” (Rusia e China).
Neste sentido, Noam Chomsky advirte que a
ficción dun maligno, inimigo da democracia e
do estilo de vida occidental, foi un recurso ha-
bitual para amedoñar a poboación norteameri-
cana e, se é posíbel, mundial. A finalidade desa
ficción está destinada a apoiar a produción de
armas e a incursión militar nos países do Ter-
ceiro Mundo, dúas fontes importantes de be-
neficios para o gran capital. Pero tamén para
que os amedoñados cidadáns estadounidenses
acepten calquera acción criminal do poder e ca-
nalicen a súa carraxe pola situación económica
cara a un temíbel inimigo exterior. Osama Bin
Laden, Saddam Hussein, Noriega, Gaddafi ou
Slobodan Milosevic foron personaxes suma-
mente útiles nese sentido.
“En todos os casos, a vella pauta imperialista de
intimidar as loitas nacionais e sociais guiou a
política exterior estadounidense. O agrava-
mento do drama da periferia foi paralelo ao re-
forzamento desta tripla dimensión económica,
política e militar do imperialismo“. (Katz,
2001).
O movemento do capitalismo mundializado im-
ponse á sociedade moderna global como “leis da
natureza”, é dicir, como algo que está por riba
da vontade e a conciencia dos homes e bórrase
da conciencia social o feito de que estas leis son
produto dunha história particular: as relacións
sociais propias do capitalismo, de xeito que os
escenarios futuros dependerán exclusivamente
da resposta que exerzan os pobos –do centro e
da periferia– ante as fortes tendencias obxecti-
vas que xera a globalización capitalista.
 49

Capítulo 3

Unha breve introdución ao

problema da crise
Se cadra, o problema da crise é un dos temas (cales son, por exem- Sabemos que é inevitábel
máis discutidos dentro da teoría marxista. E se plo, os mecanismos que nalgún momento a
cadra tamén isto teña que ver en parte coa súa que se utilizan para
vinculación co que se coñece como o problema elevar a taxa de ga-
sobreacumulación ou a
do método. Entre outras cousas, se hai algo que nancia, cal é a estru- non realización dos valo-
distingue o método dialéctico da lóxica formal, tura de competencia res das mercadorías pro-
é que o primeiro non pretende reducir a reali- dos mercados, etc). A duto da desproporción na
dade concreta de leis xerais formuladas previa- existencia de períodos distribución, deban deri-
mente. Dalgunha maneira, podemos dicir que o de crises cíclicas explí-
marxismo é ante todo un método para abordar case máis polas posi-
var en caídas na taxa de
a realidade e non unha explicación pechada bilidades infinitas que ganancia que se traduzan
desta. Para o marxismo, as contradicións do se derivan das múlti- en recesión e crise. O que
sistema capitalista fornecen o marco no cal esas ples contradicións do non se pode aseverar, é en
crises periódicas inevitabelmente terán lugar, modo de produción, que momento esta se vai
pero estas están vivas8, o cal supón que non que por unha única
existe unha tendencia da cal poida ser deducida causa necesaria; e,
producir nin con que in-
en abstracto. neste sentido, a des- tensidade.
proporción e a sobrea-
Ao noso ver, moitas das dificultades que se pre-
cumulación constitúen dúas das causas ou
sentaron á hora de abordar a problemática da
condicións de posibilidade máis importantes
crise, teñen xustamente que ver co intento de
do fenómeno.
atopar unha causa específica que permita ex-
plicalas exhaustivamente antes de que se pro-
duzan.
3.1. A crise sistémica como posi-
O que nos interesa salientar é que a inevitabili- bilidade
dade da crise deriva das múltiples contradi-
cións do modo de produción en cuestión e non Varias son as tendencias do sistema capitalista
dunha necesidade formal. Noutras palabras, o que fan pensar na posibilidade de crises sisté-
que si sabemos é que é inevitábel que nalgún micas recorrentes. Aquí concentrarémonos en
momento a sobreacumulación ou a non reali- dúas, que ao noso ver son as máis acaídas para
zación dos valores das mercadorías produto da comprender a problemática actual do sistema: o
desproporción na distribución, deban derivar chamado problema da realización e de sobrea-
en caídas na taxa de ganancia que se traduzan cumulación.
en recesión e crise. O que non se pode aseverar, A crise de realización ou crise de desproporcio-
ao noso entender con carácter de necesario e a nalidade dedúcese do carácter anárquico ou da
priori, é en que momento esta se vai producir falta de regulación consciente que involucra ao
nin con que intensidade. Isto só pode com- proceso de distribución do traballo social no ca-
prenderse atendendo á dinámica particular de pitalismo. Na medida que os produtores illados
acumulación nun momento específico, com- e independentes non coñecen cabalmente as ne-
prendendo cales son as contradicións que pro- cesidades do conxunto da poboación, é ben pro-
babelmente han desencadear ou explicar a crise bábel que unha pequena ou gran parte da
8 É dicir que os homes non son un produto pasivo do devir histó- produción non sexan socialmente necesarias e
rico, nin as manifestacións concretas do accionar deses homes polo tanto non cumpren coas condicións (xa vis-
poden ser pensadas verdadeiramente de antemán.
50
introdución
á economía política
Mentres a masa de plusva- tas) para seren consi-
lía total crece, produto da deradas mercadorías.
ampliación do proceso de Supoñamos, seguindo
valorización, redúcese a o marxista norteameri-
cano Paul Sweezy, que
taxa de ganancia e, progre-
os produtores de aceiro
sivamente, dificúltanse as sobreestiman a necesi-
condicións de realización. dade social deste; o que
seguro ocorrerá é que
parte da plusvalía extraída no proceso de produ-
ción non se realizará. Se esta é o suficientemente
importante, tal situación pode dar lugar a unha
desaceleración do proceso de acumulación, que
levará inevitabelmente a unha redución na pro-
dución propia e a un descenso na demanda de in-
sumos. Por último, “se a produción de aceiro é o
bastante importante como para que o trastorno
orixinal sexa grande, pode afundir toda a econo-
mía nunha crise xeral”. (Sweezy, 1974: 176).
O importante a salientar é que non fai falta que
a taxa de ganancia9 desapareza ou que haxa per-
das para que se produza a crise; o feito de que
descenda por baixo do nivel “ordinario” ou da-
quel nivel esperado polos capitalistas, é sufi-
ciente incentivo como para desacelerar o
proceso de reinvestimento de plusvalía. A des-
aceleración apunta á destrución de certa parte
do capital total para crear novas condicións de
funcionamento do ciclo de valorización do capi-
tal.
De xeito simplificado, este é o razoamento que
está detrás da posibilidade dunha crise de des-
proporción ou realización; e expresa a contra-
dición básica entre as condicións baixo as cales
se produce o plusvalor e aquelas baixo as cales
se realiza, é dicir, entre o ámbito da produción
e o da circulación de mercadorías. “Dado que a
produción se basea na apropiación e se axusta
a ela, o traballo social non se organiza de inme-
diato como tal –o seu insumo no proceso de
produción non está decidido pola sociedade
como un todo”, polo tanto, o carácter social do
traballo privado investido na produción non
pode ser establecido inmediatamente, e as mer-
cadorías deben circular e realizarse antes de
9 A taxa de ganancia expresa o peso da plusvalía realizada nun pe-
ríodo dado sobre o total de capital investido (capital constante: má-
quinas e equipamentos + capital variábel: salarios)
que coñezamos a porción necesaria do traballo
socialmente investido. O cal explica, por úl-
timo, a enorme posibilidade de que aconteza
unha crise, na medida en que as interrupcións
no proceso de acumulación se produzan en
ramas importantes ou en varias ramas á vez.
(Mandel, 1973: 75)
Continuando, entendemos que a crise de so-
breprodución é unha forma específica dentro
da crise de realización, na medida en que a súa
dinámica é similar. O particular e importante é
que a súa explicación tenta dar conta dunha
contradición máis profunda no modo de pro-
dución capitalista, a saber entre un modo de
produción que ten como única motivación a va-
lorización do capital e que á súa vez debe pro-
ducir obxectos necesarios; en definitiva entre
as formas valor de uso e valor de cambio
(valor).
A necesidade de valorizar o capital explica o
proceso de acumulación ampliada, que, á súa
vez, no marco da competencia, non só supón a
expulsión dos pequenos capitalistas, senón que
vía o aumento constante da composición orgá-
nica do capital e a produtividade do traballo,
deriva na diminución relativa do salario no
consumo total. Noutras palabras, mentres a
masa de plusvalía total crece produto da am-
pliación do proceso de valorización, redúcese a
taxa de ganancia e, progresivamente, dificúl-
tanse as condicións de realización.
A crise de sobreacumulación de capital está in-
timamente ligada coa lei tendencial de decre-
cemento da taxa media de ganancia (TMG). O
crecemento da forza produtiva trae inevitabel-
mente aparellado un descenso na taxa de ga-
nancia.10 Co uso do crédito o tema faise
complexo, porque lle permite ao capital poster-
gar o momento da crise. Esa é unha das razóns
que explican o xurdimento da crise actual logo
dunha importante expansión crediticia a escala
global e especialmente nos países máis afecta-
dos pola crise. Se agora incluímos certas carac-
terísticas relacionadas coa complexidade do
sistema financeiro actual, poderemos ver me-
10 En termos sinxelos, canto máis se inviste en máquinas, menos se
inviste en salarios, e como da forza de traballo abrolla a plusvalía,
menor debe ser a taxa de ganancia.
 51

llor os síntomas dunha crise de sobreacumula-

ción.
Na economía moderna o sistema financeiro
cumpre un papel destacado e indispensábel no
financiamento do investimento, dado que esta
só se financia nunha pequena proporción con
fondos propios dos empresarios. As ganancias
esperadas e as ganancias efectivamente reali-
zadas son as que determinan os niveis de in-
vestimento e a proporción de financiamento vía
crédito. A complexidade está dada en que as ex-
pectativas determinan os niveis de investi-
mento a futuro, que só se realizan se os niveis
de investimento presente realmente ocorren e
permiten realizar as ganancias esperadas con
anterioridade. “As ganancias son o vínculo crí-
tico co tempo na economía capitalista (…) elas
crédito, máis probábel é que as crises se volvan
determinan se as débedas do pasado e os pre-
incontrolábeis.
zos pagados polos bens de capital son valida-
dos, e afectan as expectativas de longo prazo
dos homes de negocios e os banqueiros que
están involucrados nas decisións de investi-
3.2. Algúns comentarios sobre a
mento e préstamo”. É dicir, se hoxe os capita- crise actual12
listas non invisten, a ganancia de onte non se Estamos certos, como dixemos ao principio, de
realiza, e os bancarios non prestan crédito que as crises cíclicas do capitalismo non poden
hoxe, co cal, mañá haberá seguramente rece- ser explicadas por unha única causa, senón que
sión ou quizais crise. (Minsky, 1982: 104). máis ben é necesario comprender a forma par-
En relación coa explicación da sobreacumula- ticular en que as múltiples contradicións que o
ción marxista, simplemente falta que exista atravesan van facendo que o momento crítico
unha seria sospeita de que a taxa de ganancia sexa inevitábel. A idea agora é ver algunhas ten-
descenderá por baixo do seu nivel ordinario dencias recentes da economía, que aínda que
para que a cadea de pagamentos poida inte- non explican de maneira exhaustiva a crise ou
rromperse. Canto maior sexan os activos de recesión que estamos a vivir, reflicten algunhas
risco e o apancamento11 que financie o investi- das contradicións que vimos analizando.
mento, maiores serán as posibilidades de que o Tres son os elementos centrais relacionados
sistema entre en crise. Vexamos agora como que nos interesa salientar. En primeiro lugar o
actúa este fenómeno na crise actual. A conclu- desfase inédito entre nivel de investimento e
sión evidente é que canto máis importante é o ganancia que ten lugar a partir da década dos
crédito no investimento, e máis arriscado é ese 80 nos principais países do mundo; en se-
gundo, a desregulación do sistema financeiro
11 Aquí fálase de apancamento como o mecanismo de financia- post-caída de Bretton Woods; e en terceiro, a
mento de investimentos con operacións de alto risco. A partir da
desregulamentación do patrón ouro e do sistema financeiro en 1973,
sobreacumulación evidente en ramas específi-
os paquetes de préstamos son usados cada vez máis polas entidades cas da economía estadounidense.
financeiras como activos para a compra e venda de novos paquetes
con distinto risco e rendibilidade; todo o cal, á súa vez, articúlase A partir da década dos 80 parece haber unha di-
co financiamento do investimento produtivo que en última instan- sociación crecente entre o comportamento da
cia se atopa detrás das ganancias financeiros. É dicir, hoxe a espe-
taxa de acumulación e a taxa de ganancia. Aínda
culación financeira é máis ariscada que nunca. A partir do cal
calquera imposibilidade de realizar as ganancias produtivas ou de-
tención na cadea de pagamentos financeira pode derivar nun co- 12 O gráfico e as distintas notas xornalísticas extraéronse da revísta
lapso. Estrategia nº 24, IPS.
52
introdución
á economía política
GRÁFICO 1. AS CURVAS DA ECONOMÍA CAPITALISTA 1961-2003
CAMPO: ESTADOS UNIDOS, XAPÓN, ALEMANIA, FRANCIA, REINO UNIDO, ITALIA (MEDIAS PONDERADAS SEGUNDO O PIB)
FONTE: OCDE, PERPECTIVES ÉCONOMIQUES, 2003.
que o gráfico anterior amosa valores agregados
para un reducido grupo de países, existe certa
coincidencia entre varios economistas en canto
a que os cambios no sistema financeiro mundial
teñen consecuencias específicas sobre os niveis
de investimento e ganancia. Segundo Joseph
Stiglitz, o financiamento barato que os bancos
centrais veñen inducindo desde comezos da dé-
cada anterior “funcionou, pero dun modo fun-
damentalmente distinto a como funciona
normalmente a política monetaria. Polo xeral,
as taxas baixas fan que as empresas pidan em-
préstitos para investir, e o aumento do endebe-
damento trae aparellados máis activos
produtivos” o cal non é o caso na actualidade.
(Stiglitz, 2007).
O proceso de liberalización financeira dos últi-
mos 30 anos terminou coas barreiras que o New
Deal impuxera entre os bancos de investimento,
comerciais e as compañías aseguradoras , e es-
tivo acompañada pola posibilidade de utilizar os
préstamos como títulos. Noutras palabras,
cando alguén lle debe ao banco, o banco utiliza
esa débeda para xerar unha nova, aumentando
o risco do sistema no seu conxunto. Isto abriu a
posibilidade a movementos especulativos de
todo tipo, pero fundamentalmente vinculados
ao risco dos préstamos. Na actualidade, os ban-
cos poden vender bonos para financiar os seus
préstamos, e á súa vez, poden vender estes en
conxunto a compañías, que á súa vez os utilizan
para xerar novos préstamos. “Estímase que, por
exemplo, máis da metade dos préstamos utili-
zados para financiar adquisicións das empresas
están agora en paquetes financeiros con outros
préstamos e vendidos como “obrigacións de dé-
beda garantida” (ODG). Entre os grandes com-
pradores de ODG están os bancos de
investimento que os empaquetan con outras
ODG e véndenas de novo (...) esta enxeñaría fi-
nanceira fomenta a ampliación de débedas
 53

sobre débedas facendo que o sistema sexa cada O problema fundamental do actual “modelo”
vez máis susceptíbel de derrube”. Máis aló da de crecemento, é que se dá sobre a base de lu-
complexidade da terminoloxía técnica, o im- gares enormes de sobreacumulación en con-
portante é ver como a proliferación do crédito textos xerais de desinvestimento, é dicir,
permitiu seguir crecendo e obtendo ganancias, actividades que xeran moita ganancia hoxe,
pero á conta dunha inestabilidade inédita. pero que non teñen como correlato un nivel de
(Parlstein, 2007). investimento que asegure a ganancia e o inves-
timento de mañá; polo tanto, a forma especí-
Unha hipótese plausíbel é que as novas formas
fica na que se amplía no mercado crediticio, ten
de ampliación do crédito e endebedamento es-
como correlato necesario unha crise cada vez
tean financiando estes niveis disociados entre
máis inevitábel e profunda. Noutras palabras,
ganancia e acumulación. De feito, o sistema
e en forma esquemática, se o conxunto das
crediticio constituía xa para Marx no século
taxas de ganancia dependen para a súa realiza-
XIX, unha forma de quebrantar constante-
ción dun crédito cada vez máis insolvente, a po-
mente os límites que as necesidades de realiza-
sibilidade dunha creba, por máis mínima que
ción e a sobreacumulación lle impoñen ao
sexa, na cadea de pagamentos debe ter como
sistema capitalista (Marx, 1999).
correlato unha crise do sistema no seu con-
O aumento inédito na oferta crediticia, que ten xunto.
como contrapartida o crecemento igualmente
Para rematar, é interesante ver que xunto a bai-
inédito do nivel de risco do sistema, permitiu
xos niveis de acumulación xeral conviven gran-
manter elevadas marxes de ganancia que “esti-
des espazos de sobreacumulación, do cal o
ran” os límites do proceso de acumulación. Por
sector inmobiliario estadounidense é paradig-
exemplo, se analizamos os datos dos bancos
mático. Do ano 2001 ao 2006, é dicir logo da
máis grandes a nivel mundial, as cifras son
crise desencadeada pola burbulla das empresas
arrepiantes. Segundo a oficina controladora de
.com ou empresas dedicadas aos servizos inter-
divisas do goberno estadounidense, o J.P. Mor-
net, o sector vivenda foi clave no crecemento
gan Chase, que en 1998 tiña 3,8 dólares de risco
económico, xerando un terzo do emprego e case
por cada dólar de capital, en 2007 acusa unha
a metade do gasto en consumo. Segundo The
cifra de 7,99 dólares de risco; é dicir, pouco
Economist, o valor total das vivendas residen-
máis do dobre. Algo similar pode dicirse do
ciais saltou nos países desenvolvidos máis de
HSBC, que na actualidade presenta activos de
30 billóns de dólares, chegando a representar
risco case 6 veces maiores ao seu capital.
unha das “burbullas máis grandes da historia”.
54
introdución
á economía política
Aínda que o anterior non constitúe unha análise
exhaustiva da crise capitalista actual, si podemos
recoñecer tres dos elementos mencionados
como principais desencadeantes de crises den-
tro da teoría marxista. A probábel imposibili-
dade de realización futura de ganancias, que se
deriva dos movementos disociados entre ganan-
cias e investimento; e un sector financeiro que é
á vez síntoma e elemento de intensificación pro-
bábel da crise.
3.3. A crise actual: debate, perío-
dos de xestación e dimensións da
crise
Agora ben, estes elementos centrais previa-
mente mencionados son parte dun amplo de-
bate ao redor da caracterización da crise que
pode ser abordada sinalando tres momentos de
xestación.
Para identificar a un primeiro momento de xes-
tación da crise debemos realizar unha lectura
de longo prazo, que contemplaría o período de
ofensiva do capital que foi configurando unha
reestruturación profunda das dinámicas de
acumulación a nivel global marcando o fin das
distintas versións keynesianas e do Estado de
Benestar, instaurando distintas variantes do
neoliberalismo. Este proceso de reformas ins-
piradas no Consenso de Washington, promo-
veron a precarización laboral, a contracción
salarial e a privatización dos recursos estraté-
xicos nun contexto de crecente desregulamen-
tación e liberalización económica. Dentro deste
período, un fito político-económico sería a in-
corporación da antiga Unión Soviética e o blo-
que do Leste ao circuíto capitalista dando lugar
a unha nova acumulación orixinaria.
É neste período que segundo Samir Amín
emerxe un férreo poderío dos oligopolios fi-
nanciarizados, pero “a fuxida cara adiante nos
investimentos financeiros non podía durar
eternamente cando a base produtiva só crecía
cunha taxa débil. Iso non resultaba sostíbel. De
aí a chamada ‘burbulla financeira’, que traduce
a lóxica do sistema de investimentos financei-
ros”. O volume das transaccións financeiras é
moi superior á base produtiva. Esta situación
levou a que algúns autores falen de financiari-
zación da economía e polo tanto de crise finan-
ceira (Amin, 2008:1).
A crise non é só produto da financiarización.
Como sinala A. Borón, tamén expresa unha crise
de sobreprodución e subconsumo que implica a
destrución de capitais xunto con incremento da
concentración e centralización do capital.
Unha lectura de medio prazo, sitúanos a me-
diados da década dos 90, na aplicación de polí-
ticas por parte dos países centrais,
especialmente EEUU, que se intensificarían a
comezos do século XXI. Segundo Brenner,
constitúese desde mediados dos 90 o que de-
nomina a “política da burbulla económica”,
aplicada para contrarrestar a tendencia ao es-
tancamento económico nos países centrais,
fundada no impulso ao crecemento baseado no
endebedamento privado e que se incrementa-
rían desde o ano 2000. Isto poderíase observar
en que entre 2000 e 2005: “O consumo indivi-
dual e a construción de vivenda representaron
entre o 90 e o 100% do crecemento do PIB de
EEUU nos primeiros cinco anos do actual ciclo
económico”. Tamén se expresa neste sentido J.
Gambina, sinalando que o goberno de G. Bush
“encargouse de pospor o estalido da crise sobre
a base do endebedamento das familias, da so-
ciedade e do Estado” radicalizando o proceso
de endebedamento favorecido polo sistema
mundial (Brenner, 2008: 3; Gambina, 2009).
 55

Se a lectura de longo prazo aparecía marcada A crise mundial actual O crecemento económico
polo éxito da ofensiva do capital sobre as clases non contén só unha dos países centrais exa-
subalternas, no mediano prazo a proliferación dimensión económica
da resistencia e a aparición de gobernos popu- senón que se conxuga
cerba a disputa a nivel
lares comezarían a expresar modificacións no con outras dimen- global polos recursos,
escenario da loita de clases a nivel global. A re- sións implicadas polo tendo como fito o proceso
cesión norteamericana de 2001 “exixía refor- despregamento da re- privatizador. Dentro des-
zar a estratexia de libre circulación do capital estruturación capita- tes recursos cobran rele-
(...) EEUU necesitaba financiamento do mundo lista que atravesa os
e lógrao a expensas dun crecemento xigantesco tres momentos de
vancia os enerxéticos, que
da súa débeda externa e un investimento de ac- xestación previamen- ante o declive (gradual
tivos dolarizados de todos os países do mundo. te sinalados. O crece- pero sostido) das reservas
Nese marco aparece como fundamental o pro- mento económico dos mundiais do petróleo lan-
xecto do ALCA que supuña a consolidación países centrais exa- zou novas avanzadas mili-
dunha área de explotación propia para o capital cerba a disputa a nivel
de orixe estadounidense. O obxectivo era a ex- global polos recursos,
tares do imperialismo
plotación da riqueza en petróleo, auga, mine- tendo como fito o pro- norteamericano.
rais, biodiversidade, é dicir, recursos naturais ceso privatizador. E
e forza de traballo capacitada e barata con rela- dentro destes recursos cobran relevancia os
ción ao prezo da forza de traballo no capita- enerxéticos, que ante o declive (gradual pero
lismo desenvolvido (...). A potencia imperialista sostido) das reservas mundiais do petróleo
transformouse no gran comprador do mundo lanzou novas avanzadas militares do imperia-
axigantando o seu déficit comercial e no maior lismo norteamericano. Deste xeito a crise eco-
país endebedado para soster un inmenso défi- nómica articúlase por unha banda coa crise
cit fiscal que sustentou a súa política de milita- enerxética. Como sinala Borón: “A superposi-
rización e agresión global”. Tendo en conta a ción desta crise coa crise xeral do capitalismo
posterior derrota do ALCA e as resistencias agrava as cousas ao tornar impostergábel o
contra guerras despregadas, sinálase que: “Non inicio dunha custosa e difícil transición cara a
se pode concibir a crise de EEUU sen os lími- un paradigma enerxético alternativo baseado
tes que os pobos en loita interpuxeron aos plans en fontes non fósiles e renovábeis. Tarefa
agresivos do imperialismo e o réxime do capi- enormemente custosa que, en condicións nor-
tal” (Gambina, 2009b: 3-5). mais, é sumamente difícil de realizar; moito
máis agora, cando urxe facela baixo condi-
O incremento do papel de EEUU como gran de-
cións tan desfavorábeis como as da crise dos
bedor e importador do mundo tería como con-
nosos días” (Borón, 2009).
trapartida o desenvolvemento económico
acelerado en Asia, principalmente de China e Neste contexto, os países centrais impulsan a
India. produción de biocombustíbeis que trae apare-
llado un aumento de prezos de alimentos afon-
Finalmente temos unha lectura de curto prazo
dando unha terceira dimensión da crise: unha
que aborda o estalido da crise e a súa fase ini-
crise alimentaria. Seguindo a Borón, a crise ali-
cial. Este período recente aparece signado pola
mentaria é “agudizada pola teimosía do capita-
crise inmobiliaria e financeira expresada en
lismo en manter un irracional patrón de
2007. A fuga cara adiante da recesión de prin-
consumo que levou a reconverter terras aptas
cipio de século en base ao endebedamento pri-
para a produción de alimentos en campos des-
vado tería o seu “talón de Aquiles” na quebra
tinados á elaboración de biocombustíbeis. O
dos negocios especulativos ligados aos créditos
efecto desta política xa foi posto de manifesto
hipotecarios e aos títulos vinculados a estes,
nos grandes aumentos experimentados por al-
que posuían estreita relación co desenvolve-
gúns ítems básicos da cesta alimentaria de
mento da construción nos anos previos.
América Latina” (Borón, 2009).
56
introdución
á economía política

Crise económica, enerxética e alimentaria apare-
cen articuladas na actualidade cunha cuarta di-
mensión: crise ecolóxica. A procura da máxima
ganancia inherente á lóxica do capital impuxo rit-
mos e formas de produción que se tornan incom-
patíbeis coa supervivencia mesma do planeta.
As catro dimensións da crise moveron a distin-
tos autores a soster que nos atopamos ante
unha verdadeira crise de civilización, que nos
convoca a pensar e construír alternativas ao ca-
pitalismo.
 57

Capítulo 4

Socialismo: por unha nova alternativa

4.1. Socialismo no século XXI. outro mundo, onde os Requírese pensar e loitar
Pensar que un novo mundo non é valores que rexan por outro mundo posíbel
unha humanidade en
imposíbel auténtica igualdade,
e necesario onde os valo-
Durante a vixencia histórica do sistema capita- solidariedade, xustiza res que rexan unha huma-
lista, as crises foron parte da súa esencia e quen e ben-estar non sexan nidade en auténtica
pagan os seus custos son os traballadores e os “retórica”, senón “rea- igualdade, solidariedade,
pobos. Cada crise é unha ocasión para adecuar o lidade”. Un mundo xustiza e ben-estar non
capitalismo a novas condicións de explotación distinto ao que temos
e non un onde se im-
sexan “retórica”, senón
ou para transformar a realidade nun sistema sen
explotación do ser humano. Vivimos un tempo puxo o individualis- “realidade”. Desde logo, o
de crise, que como vimos é global e multidimen- mo, a competencia e o tránsito do capitalismo
sional. Nunha recente entrevista, ante a pre- afán de lucro como global cara a un Socia-
gunta de se a actual crise representaba a enésima orientadores da nosa lismo Mundial non é unha
crise do sistema capitalista, Inmanuel Wallers- existencia; a fame, a
indignidade e a opre-
tarefa fácil. Esixe compro-
tein aludiu a que “As posibilidades de acumula-
ción do sistema tocaron teito.” e que “A solución sión como a condición miso; traballo colectivo e
atoparémola cando se resolva o conflito entre o xeral da vida humana. conviccións.
que eu denomino o espírito de Davos e o espí- Un mundo máis aló
rito de Porto Alegre. Agora ben, se non se do capitalismo e radicalmente anticapitalista
afronta politicamente a cuestión do fin do capi- no cal se superen definitivamente as súas per-
talismo, é posíbel que o que xurda sexa aínda versas lóxicas e o endémico mal-estar que pro-
máis extremo que o sistema actual, que na miña vocan as súas contradicións. Un mundo
opinión é horrendamente inxusto” (Wallerstein socialista que elimine finalmente as formas de
, 2009). explotación ás cales nos someteu o actual sis-
tema.
O capitalismo non expón alternativas ás actuais
crises económica, alimentaria, ecolóxica e ener- Desde logo, o tránsito do capitalismo global cara
xética. Tampouco propón unha variante xenui- a un Socialismo Mundial non é unha tarefa fácil.
namente democrática, en tanto condena a Esixe compromiso; traballo colectivo e convic-
todos os pobos do mundo á opresión, á explo- cións. A propia historia deu conta diso. É máis,
tación e á exclusión. Neste sentido, é imaxiná- ningunha revolución de inspiración socialista
bel unha sociedade que non sexa rexida polo coincidiu co cénit dunha crise do capitalismo. Na
capital? É posíbel confrontar a desocupación e maioría dos casos, estas revolucións irromperon
a miseria entendidas como mecanismos do ca- como consecuencia de guerras, ocupacións co-
pital para fragmentar e debilitar á clase traba- loniais ou como resultado da opresión ditatorial.
lladora co fin de baixar salarios e aumentar As leccións que nos proporciona a Historia, en
ganancias? É posíbel pensar nun mundo dife- todo caso, permiten recoñecer que presencia-
rente ao que temos, onde se afianza a asimetría mos hoxe un momento moi especial e que –en
na distribución do ingreso e a apropiación de razón diso– mesmo nos invita a estar moi aten-
riqueza socialmente xerada? tos sobre a capacidade adaptativa do capita-
Requírese pensar e loitar por outro mundo po- lismo para disfrazar as súas crises, ocultar as
síbel e necesario. Vivir noutro mundo, vivir súas contradicións, desactivar as forzas que in-
tentan emanciparse e obstaculizar calquera in-
58
introdución
á economía política

A modernización do capi- tento de transforma-
talismo significou profun- ción.
dar os trazos aberrantes Neste sentido, o pro-
que hoxe o tipifican: pósito deste apartado
é suxerir algúns ele-
pobreza, exclusión,
mentos de reflexión
desigualdade, inequidade, sobre as posibilidades
destrución do medio
de construír un Socia-
ambiente, opresión, des- lismo na nosa época,
potismo, sexismos, ra- para os nosos tempos
e para os nosos pobos,
cismo, discriminación, e
que nos leve a pensar
así sucesivamente. no Socialismo no sé-
culo XXI.
4.2. O fundamento do anticapita-
lismo e a necesidade do Socia-
lismo no século XXI.
O fundamento do anticapitalismo nace das pro-
pias entrañas do sistema capitalista. Samir Amin
(2007), por exemplo, recorda como o capita-
lismo, esencialmente, se transformou nunha
máquina de privilexios oligopólicos que domina
todo o sistema produtivo e financeiro coman-
dado por unha clase dominante mundial consti-
tuída por unha plutocracia devida en “inimiga
de toda a humanidade”.
Por iso, o proxecto anticapitalista e a necesi-
dade do Socialismo son dúas caras dunha
mesma moeda. Amín subliña –de feito– que o
pensamento burgués, por natureza lineal e eu-
rocéntrico, non dispón de ferramentas para
pensar un “máis aló do capitalismo”. O único
futuro da humanidade que ofrecen estes dis-
cursos está limitado a un léxico tan impropio
como falaz que vira ao redor das retóricas da
“recuperación”, do “subdesenvolvemento”, do
“atraso”, etc., ideas todas que non poden máis
que existir ao xeito dunha moi mala imitación
do modelo de capitalismo existente nos centros
desenvolvidos, imposíbel de telo como hori-
zonte para os problemas máis urxentes ante os
cales nos colocan os pobos do mundo.
Así as cousas, se o que se quere é falar de desen-
volvemento no século XXI, teriamos que falar
sen molestias de Socialismo.
Insistamos: dentro do capitalismo non hai op-
ción de desenvolvemento. Dentro do capita-
lismo non hai solución para os excluídos, os
explotados e os oprimidos do mundo. “A pro-
posta de avanzar na construción do socia-
lismo do século XXI é unha invitación que
non debe ser refugada (...). Tal e como o dixo
no seu tempo Rosa Luxemburgo, o futuro, es-
pecialmente para os superviventes do holo-
causto social do neoliberalismo, é o So-
cialismo ou, no caso de que non logremos
construílo, o que resta é ser testemuñas da
perpetuación e agravamento desta barbarie
que pon en perigo a supervivencia mesma da
especie humana (...). Estamos ante unha si-
tuación crítica na cal, como dixo Simón Ro-
dríguez ‘ou inventamos ou erramos’. Non hai
modelos por imitar (...). É con este predica-
mento que os nosos pobos deberán construír
o Socialismo do século XXI, condición nece-
saria para saír definitivamente do subdesen-
volvemento” (Borón, 2008: 41-42).
O fundamento do anticapitalismo e a necesi-
dade do Socialismo no século XXI verifícanse,
pois, tanto polas contradicións internas e irre-
conciliábeis do sistema-mundo capitalista
como polos seus recorrentes e cada vez máis
desastrosas crises conxénitas.
Neste sentido, vale a pena preguntarse: “É ra-
zoábel supor hoxe, tendo en conta toda a expe-
riencia acumulada ao longo dos últimos 150
anos, que unha estratexia de desenvolvemento
capitalista poderá superar o subdesenvolve-
mento, a pobreza e a horríbel desigualdade que
caracterizan aos capitalismos” Nós avisamos:
non (...). O capitalismo xa deu os seus mellores
froitos nun lugar, o mundo principalmente eu-
ropeo, e nun tempo, os “anos dourados” da se-
gunda posguerra (...). A modernización do
capitalismo significou profundar os trazos abe-
rrantes que hoxe o tipifican: pobreza, exclusión,
desigualdade, inequidade, destrución do medio
ambiente, opresión, despotismo, sexismos, ra-
cismo, discriminación, e así sucesivamente”
(Borón, 2008: 76-77).
Falar de Socialismo no século XXI resulta
entón unha necesidade que se torna neste mo-
mento ineludíbel e máis urxente que nunca.
 59

Con todo, que socialismo? Aquí debemos ad-

vertir sobre que intentamos significar con esta
idea pois, como anota Claudio Katz, o socia-
lismo é un concepto tan sobado e imprescindí-
bel como a democracia –ou mellor– a
democratización en tanto proceso. Renovar o
seu contido é, polo tanto, o desafío da nosa
época. A recuperación da credibilidade popular
neste proxecto, aínda que non é aínda visíbel, é
a meta emancipadora que se debate e emerxe
novamente nas organizacións populares que in-
tentan inventar un horizonte estratéxico na
loita dos oprimidos.
Agora, o Socialismo do que falamos, o Socia-
lismo no século XXI aos poucos é obxecto de in-
tensas e crecentes discusións. Con todo, o máis
atractivo destes procesos é, sen dúbida, a pro-
gresiva construción de experiencias socialistas,
enraizadas e dalgún xeito autóctonas, como as toda unha lexión de termos que, ademais de ad-
que se rexistran en América Latina e o Caribe. herir á reprodución capitalista, disfrazan e di-
Os casos recentes de Venezuela, Bolivia e Ecua- lúen a esencia do proxecto socialista no século
dor - á beira do exemplo histórico que supón XXI, seguen enmascarando os intentos por des-
Cuba - mostraron itinerarios non soamente au- virtuar o seu significado.
tenticamente alternativos senón tamén revolu-
Por iso, Samir Amín insistiu na importancia da
cionarios. A transformación significativa das
linguaxe tanto como na necesidade de revitali-
estruturas sociais, a reconversión das políticas
zar eses conceptos que pretendidamente quixe-
nacionais e ata a formulación de proxectos de
ron enviar ao desuso. “Coñecemos os termos
integración permiten observar que sobre eles e
habituais na tradición das loitas obreiras e so-
no curto prazo produciuse un xiro antisisté-
cialistas, asociados a conceptualizacións diver-
mico e de contido social popular, o cal, con
sas, pero frecuentemente inspirados nos escritos
avances e retrocesos en todo caso, ilumina un
de Marx. Estado e política, clases e loita de cla-
camiño diferente.
ses, cambio social, reforma e revolución, poder,
ideoloxía. Eses termos desapareceron da lin-
guaxe, ata do de moitos dos “movementos” en
4.3. Construír o Socialismo no sé- loita. No seu lugar xurdiron outros vocábulos:
culo XXI. Oportunidades e desa- sociedade civil, a boa gobernación, comunida-
fíos. des, alternancia, consenso, pobreza. Esta substi-
tución non é neutra. Leva unha adhesión ás
A convocatoria a construír o Socialismo no sé-
esixencias fundamentais da reprodución capita-
culo XXI sempre estará aberta. Con todo, hai
lista” (Amin, 2009:42).
que chamar a atención sobre algunhas cues-
tións. A discusión sobre o Socialismo para os A estigmatización do concepto foi funcional á
nosos tempos emerxeu no momento en que o orde do mundo capitalista. Moitas das propos-
groso do progresismo e boa parte da vella es- tas e alternativas que enfrontan á literatura do-
querda afixéronnos a omitir calquera referen- minante hoxe en día, temen en autodenomi-
cia ao Socialismo. Neste sentido, hai que narse socialistas debido a esta estigmatización
defender que así como ás cousas hai que cha- funcional. Superala desde o mesmo nivel da ex-
malas polo seu nome, aos proxectos tamén. Re- presión política da linguaxe debe ser un bo ini-
formismo, neodesarrollismo, figuran xunto a cio.
60
introdución
á economía política
Pero o proxecto socialista no século XXI ten
que empezar a traducirse tamén nas nosas rea-
lidades. E por iso resulta necesario distinguir
entre a abstracción e a concreción. Respecto
diso, Atilio Borón advírtenos: “unha cousa é
imaxinalo e concibilo na pureza da súa abs-
tracción teórica e outra moi diferente observar
a forma que pode estar asumindo na súa con-
creción histórica” (Borón, 2008: 99).
Por iso, no plano da concreción, o paso desde o
capitalismo global cara ao Socialismo mundial
no século XXI, “non se pode imaxinar máis que
baixo a forma de ondas sucesivas de avances (e
eventualmente de retrocesos) das loitas pola
emancipación humana, do mesmo xeito que o
propio capitalismo foi o produto non dun mi-
lagre europeo que se cristalizou nun breve
tempo no triángulo Amsterdam – Londres –
París, senón dunha sucesión de ondas que se
despregaron sobre espazos xeográficos diver-
sos (da China á Europa das cidades italianas,
pasando polo oriente musulmán)” (Amin,
2009: 49).
Comprender o movemento real do capitalismo
na súa fase actual, a hexemonía e as ideoloxías
(neoliberais) que o xustifican, como as múlti-
ples resistencias e experiencias alternativas, re-
sultan presupostos indispensábeis para iniciar
a construción dunha estratexia socialista no sé-
culo XXI.
 61

É imprescindíbel interrogarse: Como se cambia clases traballadoras e, É imprescindíbel interro-

a relación de forzas? Como se constrúe un novo en contraste, cando se garse: Como se cambia a
mundo a partir do mundo tal cal é? Como se viven tempos de crises,
constrúe un mundo novo a partir dos homes tal ponse nos ombreiros
relación de forzas? Como
cal son? Con que forza se conta? Cal é a forza dos das grandes maiorías se constrúe un novo
obstáculos que hai que superar? Saber avaliar a empobrecidas os cus- mundo a partir do mundo
situación real da relación de forzas, coñecer as tos da mesma. Esta si- tal cal é? Como se cons-
propias potencialidades, avaliar debidamente a tuación que cada vez trúe un mundo novo a
forza do inimigo como condición para captar os se fai inaturabelmente
puntos “fortes e febles” de cada un e atopar o elo regresiva, precisamen-
partir dos homes tal cal
máis débil, aquel a partir do cal é posíbel rever- te actualiza a necesi- son? Con que forza se
ter a relación de forzas existente e iniciar a cons- dade de inventar e conta? Cal é a forza dos
trución dun mundo novo. Agora ben, seguimos construír o Socialismo obstáculos que hai que su-
previndo en que todas e cada unha destas inte- como a resposta popu- perar? As posíbeis e dife-
rrogantes non teñen unha resposta única nin lar auténtica fronte ao
unívoca. As posíbeis e diferentes respostas obe- crime que significa a
rentes respostas
decerán ás particularidades das loitas dos pobos acumulación capita- obedecerán ás particulari-
oprimidos en cada un dos distintos recunchos do lista. dades das loitas dos pobos
mundo.
Calquera estratexia oprimidos en cada un dos
Pero máis aló do anterior, si existe un punto en socialista no século distintos recunchos do
común e, poderiamos suxerir, orixinal que ca- XXI terá que, á vez de mundo.
racterizaría a todos os proxectos socialistas no identificar os elemen-
século XXI, ao dicir de Borón: “acoutar, recor- tos materiais, non descoñecer as especificida-
tar e, na medida en que a correlación de forzas des das dimensións culturais e as tensións
o permita, suprimir os privilexios do capital, o ideolóxicas presentes no mundo actual. Trátase
que na práctica significa comezar a construír o de ter e recrear permanentemente as ideas de
socialismo. (...). Por iso é polo que calquera Marx. Resulta de vital importancia para esta
formulación que pretenda avanzar polo ca- discusión. Recordemos que “todo o que Marx
miño dun modelo alternativo de desenvolve- dixo segue a ser perfectamente válido: traballo
mento sen confrontar cos capitalistas será e explotación, alienación mercantil en expan-
simplemente ilusoria. Por iso mesmo pensar sión, fetichismo do diñeiro, falsas representa-
que se pode “gobernar ben” (...) sen desafiar o cións do individuo (alienado) e da competencia,
poder das grandes empresas que controlan os Estado ao servizo do capital, representacións
mercados ao seu antollo, é unha aspiración alienadas dos actores políticos (ilusión de de-
condenada de antemán ao fracaso” (Borón mocracia), entrecruzamento das loitas sociais e
2008: 77, énfase propia). os conflitos políticos” (Amin, 2007: 95).
Nesta discusión ao redor dun punto inicial ou
orixinal común para o Socialismo inclúense, por
suposto, múltiples alternativas. Empezando 4.4. Por unha nova alternativa:
porque a actual fase do capitalismo globalizado máis aló do neoliberalismo, máis
e da globalización neoliberal non resultou ser – aló do capitalismo.
como moitos entusiastas proclamaron errada-
Outro dos desafíos do proxecto socialista no sé-
mente– o “fin da historia”. Só nos atopamos
culo XXI estará en confrontar a hexemonía neo-
nun novo período de acumulación do capital
liberal existente e, ao mesmo tempo, construír
que segue, no fundamental a lóxica sempiterna
un novo sentido a un proxecto político social de
do capitalismo: cando se xeran grandes ganan-
carácter popular. “O desafío consiste en cons-
cias que son o froito das innovacións nas formas
truír unha hexemonía alternativa, anticapita-
de opresión sobre os pobos e de profundar até
lista, que se apoie nas forzas sociais da
niveis –esta vez, si– inéditos, a explotación das
62
introdución
á economía política
Democracia socialista “sociedade civil”, opos-
pensada como sinónimo tas a outras forzas da
sociedade civil, bus-
de emancipación dos cando a transforma-
pobos, xa que permitirá ás ción das bases fun-
loitas de clases consoli- damentais da socie-
darse, estendéndose e po- dade e do Estado (...).
sibilitando a Unha visión que pense
a loita social, política e
materialización do Socia- ideolóxica na perspec-
lismo nun horizonte pos- tiva dun proxecto
capitalista, é dicir, un dunha hexemonía al-
Socialismo verdadeiro e ternativa, anticapita-
auténtico. lista, de construción
dunha nova sociedade,
apoiada nas súas bases económicas, sociais, po-
líticas ou culturais (...). É necesario, entón, com-
prender as modalidades da hexemonía
neoliberal para definir as vías de construción da
alternativa (...). A desregulamentación é un ele-
mento económico, social e ideolóxico clave da
hexemonía neoliberal(...). Ao liberar o capital
para que circule coa menor cantidade de trabas
posíbel, reinstaura unha relación de forzas entre
capital/traballo claramente favorábel ao pri-
meiro, xa sexa polo aumento do desemprego ou
pola fragmentación social que introduce” (Sader,
2001: 96).
Na realidade máis actualizada do capitalismo,
non só a desregulamentación aparece como as-
pecto central da hexemonía neoliberal. A exa-
cerbación da mercantilización sen límites de
todos os espazos da vida humana é a outra cara
da moeda. A mercantilización constitúe unha
tendencia que afecta todos os espazos da vida
humana (o traballo, a terra, a natureza, o corpo,
as relacións sociais, o sistema de necesidades)
baixo o predominio dos oligopolios transnacio-
nais que, de paso, fortalecen a prevalencia do
valor de (inter)cambio sobre o valor de uso e
impón a falsa supremacía do individuo en de-
trimento de toda a sociedade negando a di-
mensión social e histórica das sociedades.
Deste xeito, esta ideoloxía fractura todas as for-
mas de acción colectiva e, por suposto, as for-
mas de organización social e as loitas polos
dereitos colectivos: “Ao mesmo tempo que a ex-
tensión das formas de supervivencia vinculadas
a traballos precarios e informais se propagou,
así como a inseguridade no traballo, as persoas
pasan gran parte do seu tempo implicadas con
problemas materiais inmediatos, relacionados
á supervivencia, o que é funcional tanto á falta
de tempo para a acción colectiva como para a
reflexión” (Sader, 2001: 94).
Polo tanto, a proposta de construír unha hexe-
monía alternativa á imperante (neoliberal) é
precisamente ir máis aló dunha era posneoli-
beral e transitar cara a unha etapa poscapita-
lista. O neoliberalismo non é senón a roupaxe
dun corpo chamado capitalismo. E, seguindo
esta metáfora, se só o lográsemos espilo, non
conseguiriamos nada aínda. A saída entón non
esixe unicamente unha postura e unha decidida
acción anti e posneoliberal senón expor radi-
calmente unha opción poscapitalista. Este é un
aspecto no cal insistir constantemente para evi-
tar que as modas distraian o verdadeiro obxec-
tivo da posibilidade socialista.
Outro aspecto central do debate do Socialismo
no século XXI é o proceso de democratización
da sociedade. Referímonos á democratización
como proceso de construción e conquista
dunha xenuína democracia, distinta á demo-
cracia restrinxida e formal que hoxe coñece-
mos. Proceso que, como comenta Claudio Katz,
“só se pode construír –autenticamente, enga-
dimos– erradicando as relacións de domina-
ción e explotación instituídas polo capitalismo,
eliminando a desigualdade e dotando aos cida-
dáns de poder efectivo en todas as áreas da vida
social”.
O proceso democratizador da sociedade –para
Samir Amin– debe estar presente na discusión
do Socialismo no século XXI. Democracia so-
cialista pensada como sinónimo de emancipa-
ción dos pobos, xa que permitirá ás loitas de
clases consolidarse, estendéndose e posibili-
tando a materialización do Socialismo nun ho-
rizonte poscapitalista, é dicir, un Socialismo
verdadeiro e auténtico. De feito, non haberá
avance posíbel na dirección do progreso demo-
crático e social sen formular un “programa de
construción da converxencia na diversidade”.
Avancemos agora cara a unha proposta que
pode servir de base para a realización do Socia-
lismo no século XXI.
 63

4.5. Valores, Principios, Pro- xenerosidade, a solidariedade, a dignidade e a

grama e Suxeitos Históricos do autonomía dos suxeitos sociais. En segundo
lugar, instalar unha democracia autentica-
Proxecto Socialista no século mente participativa e protagonista, poten-
XXI. ciando así a soberanía do popular. En terceiro
Seguindo a proposta exposta por Atilio Borón lugar, a conciliación da liberdade coa igual-
(2008), a cal por suposto non pretende ser de- dade, nun sentido distinto ás tradicionais, certa
finitiva nin definitoria senón pola contra esten- igualdade-liberdade, entendendo que ambas
der os horizontes e incitar ao debate ao redor son indisociábeis e non se pode entender a
das posibilidades do Socialismo no século XXI, unha sen a outra. Para rematar, o Socialismo
a reflexión sobre os valores, principios, pro- no século XXI require cambios en dirección ao
grama e suxeitos históricos do proxecto socia- asociativismo, á propiedade social e ao coope-
lista poderiamos dividila en tres categorías rativismo que contribúan e manteñan como ob-
básicas: xectivo a emancipación humana.
Na construción, creativa, imaxinativa e inven-
tiva do Socialismo no Século XXI é preciso re-
Valores e principios: coñecer as condicións históricas e concretas de
Atilio Borón advírtenos sobre a preeminencia cada país. A particularidade dun proxecto so-
axiolóxica do Socialismo. Trátase dunha forma cialista aquí e agora advírtenos que non existe
superior de civilización que está fundada no un proxecto único nin un modelo ideal a imi-
predominio de valores como o altruísmo, a so- tar. Lembremos novamente a Simón Rodrí-
lidariedade, radicalmente democráticos, tanto guez, neste sentido: “ou inventamos ou
como no respecto cara á natureza e a sociodi- erramos”. Ou cando Mariátegui sinalaba que o
versidade. socialismo en América Latina non debería ser
“nin calco nin copia”.
François Houtart (2007), pola súa banda, iden-
tificou tres principios que –segundo a súa aná- Agora ben, tamén hai que dar conta dun tema
lise– poderían orientar a construción do central, o dos suxeitos para o cambio. É un dato
Socialismo no século XXI. En primeiro lugar, o
predominio do valor de uso sobre o valor de
cambio, o cal soporta a lóxica da mercantiliza-
ción de todas as esferas da vida humana. En se-
gundo lugar, a democratización de todas estas
esferas da vida social, comezando pola econo-
mía e seguindo por todas as actuais institucións
da sociedade. En terceiro lugar, o principio da
interculturalidade, o cal implica o enriquece-
mento recíproco de todas as culturas mediante
o seu diálogo permanente.
Nun sentido similar Hugo Chávez Frías (2005)
veu afirmando que o Socialismo no século XXI
deberá conter catro trazos esenciais. En pri-
meiro lugar, un carácter moral, recuperando o
sentido ético da vida destruído polo “sórdido
materialismo da sociedade burguesa” do que
falara Marx e loitar contra os demos que se-
mentou o capitalismo: o individualismo, o ego-
ísmo, o odio e os privilexios excluíntes, entre
outros. O Socialismo debe defender a ética, a
José Carlos Mariátegui
64
introdución
á economía política
relevante a multiplicación e o crecemento ex-
ponencial dos suxeitos que hoxe se resisten e se
opoñen ao capitalismo. Cada día, máis e máis
suxeitos toman conciencia do holocausto social
e ecolóxico que está causando o sistema mundo
do capital. Neste sentido, sería un erro cons-
truír unha tipoloxía dos actuais suxeitos histó-
ricos. Por iso, a proliferación de actores sociais
non debe ser interpretada baixo o empirismo
cru da desaparición das clases sociais. Pola con-
tra, a situación actual suxire, mellor, a progre-
siva complexidade que manifestan as escenas
sociais e políticas actuais pois xamais na histo-
ria do capitalismo existiron tantos proletarios
e oprimidos como hoxe; nunca na historia
houbo tantos homes e mulleres para os que o
capitalismo non abrigue a máis mínima espe-
ranza.
Neste caso, a multiplicidade de actores e a com-
plexidade das súas demandas deben inspirar a
creación dunha unidade sólida que sempre vai
resolverse desde e na diversidade. Todas elas
deben ser reintegradas nun marco omnicom-
prensivo da loita contemporánea de clases e nas
formas de dominación burguesa. Na constitución
do proxecto social e político que require o Socia-
lismo a toma de conciencia sobre o protagonismo
histórico de todos estes actores deberá inspirar
formas organizativas que potencien as súas for-
zas, para derrubar os obstáculos no camiño de
construción do Socialismo no século XXI.
Esta é unha oportunidade para tomar nas nosas
mans os fíos dos destinos e cambiar o rumbo
das nosas realidades e a realidade dos nosos
pobos en todo o mundo. Saber que chegou a
hora construír o Socialismo.

Bibliografía
Introdución
Dobb, Maurice. 1976 (1.937). La economía po-
lítica clásica en: Economía política y capita-
lismo. Bogotá. FCE.
Engels, Frederich. 1970. Contra “La Revolu-
ción de la ciencia de Eugenio Duhring”. Bue-
nos Aires. Editorial Claridad.
Fukuyama, Francis. 1992. El Fin de la Historia
y el último hombre. Buenos Aires. Editorial
Planeta.
Gambina, Julio. 2008. Notas sobre el pensa-
miento de Karl Marx en la Introducción de
1857. Buenos aires. Ediciones Luxemburg.
Informe Nacións Unidas, 2008.
Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo,
fase superior del capitalismo. Pekín. Ediciones
en lenguas extranjeras.
Marx, Karl. 1985 (1867). El capital, crítica de
la economía política. México. FCE.
Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de
la economía política. México. FCE.
Marx, Karl. 1997(1888). Tesis sobre Feuerbach.
Alambra Longman.
Marx, Karl. 2004. Miseria de la filosofía. Ma-
drid. EDAF.
Ricardo, David. 2004 (1817). Principios de Eco-
nomía Política y Tributación. México. FCE.
Ricardo Sánchez Ángel. 2005. “El sentido de la
Revolución Francesa y sus utopías” en Praxis
Filosófica. No. 20.
Smith, Adam. 1958 (1776). Investigación
acerca de las causas de la riqueza de las na-
ciones. México. FCE.
65
Capítulo 1
Bihr, Alain. 2001. La reproduction du capital.
Prolégomènes à une théorie générale du capi-
talisme. Lausanne. Éditions Page deux.
Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo,
fase superior del capitalismo. Pekín. Ediciones
en lenguas extranjeras.
Marx, Karl. 1973 (1867). El capital, crítica de
la economía política. Buenos Aires. Editorial
Ciencias del Hombre.
Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de
la economía política. México. FCE
Marx, Karl. 2008 (1848). El manifiesto comu-
nista. Buenos Aires. Centro Editor de Cultura.
Capítulo 2
Amin, Samir. 1999. Miradas a un medio siglo.
Itinerario intelectual. 1945-1990. Bolivia. Edi-
torial Plural – Iepala.
Amin, Samir. 2004. “Geopolítica del imperia-
lismo contemporáneo” en Atilio A. Boron
(Compilador). Nueva Hegemonía Mundial. Al-
ternativas de Cambio y Movimientos Sociales.
Buenos Aires. FLACSO.
Galeano, Eduardo. 1971. Las venas abiertas de
América Latina. Uruguai. Editorial Catálogos.
Katz, Claudio. 2001. “Las crisis recientes de la
periferia” en Realidad Económica. Buenos
Aires, Nº 183.
Lenin, Vladimir. 1973. Obras Escogidas. Tomo
III. Buenos Aires. Editorial Cartago.
Petras, James. 2008. El gran regalo de tierras:
neocolonialismo por invitación.
www.rebelion.org
Singer, Paul. 1986. Curso de introducción a la
economía política. México. Edit. Siglo XXI.
66
introdución
á economía política
Capitulo 3
Amín, Samir. 2008 “¿Debacle financiera, crisis
sistémica? Respuestas ilusorias y respuestas
necesarias.”, en www.fisyp.rcc.com.ar
Borón, Atilio, (2009) “De la guerra infinita a la
crisis infinita”, ponencia, XI Encuentro Interna-
cional de Economistas sobre Globalización y
Problemas del Desarrollo, La Habana, 2009. En:
http://www.atilioboron.com/2009/03/nor-
mal-0-21-microsoftinternetexplorer4.html
Brenner, Robert, (2008) “Una crisis devasta-
dora en ciernes”, en www.iade.org.ar
Clarke, S. (1994) Marx´s Theory of Crisis,
Nova Iorque, St. Martin’s Press.
Gambina, Julio C. (2009) “Julio Gambina: “hay
políticas anticrisis dominantes y las de carácter
alternativo”, en:
http://www.telediariodigital.com.ar/leer.asp?i
dx=27028
Gambina, Julio C. (2009b) “América Latina y
el Caribe: alternativas frente a la crisis”, en
www.fisyp.rcc.com.ar.
Itoh, M. 1980. Value and Crisis. Essays of mar-
xian economics in Japan. Nova Iorque.
Monthly Review Press.
Keynes, J. M. 2005. Teoría general de la ocu-
pación, el interés y el dinero, Buenos Aires,
Fondo de Cultura Económica. FCE.
Mandel, E. 1973. El capital, 100 años de con-
troversias en torno a la obra de Marx. Siglo
veintiuno editores.
Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crítica de
la economía política. México. FCE.
Parlstein, Steven. 2007. “Credit market´s
wight puts economy on shaky ground” en
Washington Post. Washington, 01/08/07.
Revista Estrategia Internacional, nº 24
(2007), publicado por Fracción Trotskista In-
ternacional.
The Economist. 2005. “The global housing
boom.” 16/6/2005.
Sartre, J. P. 1963. Crítica de la Razón Dialéc-
tica. Buenos Aires. Losada Editorial.
Sweezy, P. 1974. Teoría del desarrollo capita-
lista. México DF. FCE.
Capítulo 4
Amin, Samir. 2009. Ser Marxista Hoy. Ser Co-
munista Hoy. Ser Internacionalista Hoy.
Amin, Samir. 2007. El Virus Liberal. La gue-
rra permanente y la norteamericanización del
mundo.
Amin, Samir. 2004. Más allá del capitalismo
senil.
Bahro, Rudolf. 1977. Contribución a la crítica
del socialismo realmente existente.
Buzgalin, Alexander. 2000. El Futuro del So-
cialismo.
Boron, Atilio. 2008. Socialismo Siglo XXI.
Boron, Atilio. 2004. Nueva Hegemonía Mun-
dial. Alternativas de cambio y movimientos
sociales.
Boron, Atilio. 2004 Estudio Introductorio. Ac-
tualidad del ¿Qué Hacer?.
Boron, Atilio. 2001 El Nuevo Orden Imperial y
como derrotarlo.
Cerroni, Umberto. 1979. Problemas de la tran-
sición al Socialismo.
Cockshott, Paul W. y Allin Cottrell. Hacia un
nuevo socialismo.
Chávez Frías, Hugo. 2005. Presidente Chávez
define el Socialismo del siglo XXI.
Dieterich, Heinz. 2005. El Socialismo del Siglo
XXI.
Dieterich, Heinz. 2003. Tres criterios para de-
finir una economía socialista.
Libânio Christo, Carlos Alberto (Frei Betto) - en
línea-. Diez consejos para los militantes de Iz-
quierda.
Dussel, Enrique. 2006. Veinte tesis de política.
Gambina, Julio (online) Mutaciones, Sujetos y
posibilidad del Socialismo.
Gambina, Julio y Estay, Jaime. 2007. ¿Hacia
dónde va el sistema mundial?

Harnecker, Marta. 1999. La izquierda en el um-
bral del siglo XXI.
Houtart, François. 2007. Un Socialismo para
el siglo XXI. Cuadro sintético de reflexión.
Katz, Claudio. (online A) Socialismo o Neode-
sarrollismo.
Katz, Claudio. (online B) La Democracia So-
cialista del Siglo XXI.
Katz, Claudio. 2008. Las disyuntivas de la iz-
quierda en América Latina.
Katz, Claudio. 2004. El Porvenir del Socia-
lismo.
Kohan, Néstor. 2002. Marx en su Tercer
Mundo. Hacia un Colonialismo no colonizado.
Lebowitz, Michael. 2006. A Reinventar El So-
cialismo.
Lebowitz, Michael. 2006. El Socialismo del
siglo XXI.
Lebowitz, Michael. 2006. Construyámoslo
ahora. El Socialismo para el siglo XXI.
Martínez Heredia, Fernando. 2005. Movi-
mientos sociales, política y proyectos socialis-
tas.
Meszaros, István. 1995. Más allá del capital.
Meszaros, István. 2005. Socialismo o Barbarie.
La alternativa al orden social del capital.
67
Miliband, Ralph. 1997. Socialismo para una
época de escépticos.
Monedero, Juan Carlos. 2005. Socialismo del
siglo XXI. Proyecto para armar y desarmar.
Moulian, Tomas. 2000. Socialismo del siglo
XXI. La Quinta Vía.
Petras, James. 2006. Propuesta para el nuevo
orden social, económico y cultural.
Puerta, Jesús. 2006. Socialismo y desarrollo
endógeno.
Rauber, Isabel. 2006. Poder y Socialismo en el
siglo XXI.
Sader, Emir. 2001. Hegemonía y contra-hege-
monía para otro mundo posible.
Schaff, Adam. 1983. El Comunismo en la en-
crucijada.
Vattimo, Gianni. 2006. Ecce Comu. Cómo se
llega a ser lo que se era.
Wallerstein, Inmanuel. 1998. Utopística. Op-
ciones históricas del siglo XXI.
Wallerstein, Inmanuel. 2005. Análisis de sis-
tema-mundo. Una introducción.
Wallerstein, 2009 en www.publico.es/di-
nero/196245/capitalismo/existira/anos
Valdés Gutiérrez, Gilberto. 2006. Desafíos de
la sociedad más allá del capital.