EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI

indekiler Tablosu

et

Giri ....................................................................................................................... 2

yl
i.N

A. Emeviler Dneminde Trk-Arap likileri ............................................................ 3

1. Horasan-Maverannehir Blgesi................................................................................................. 3
2. Kafkasya Blgesi .......................................................................................................................... 7

B. Emeviler Dneminde Trklerde slmlama Faaliyetlerinin Balangc ................ 8

lt
a

Sonu ................................................................................................................... 12
Dipnotlar.............................................................................................................. 12

w
.A

Kaynaklar ............................................................................................................. 18

Yrd. Do. Dr. dem APAK

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 1

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Giri

et

Hz. Peygamber slm dinini ve siyas hakimiyetini lmne yakn dneme kadar Arap
Yarmadasna yaymay baard. Onun vefatndan sonra halife seilen Hz. Eb Bekir,
dnemini lke btnln tehdit eden ridde hadiselerini bastrmakla tamamlad. Bununla
birlikte douya Sasani maparatorluu zerine ve bat komusu Bizans topraklarna
gnderdii ordularla, bu iki devletin Arap smrgelerini hedef alan aknlar balatt. kinci
halife Hz. mer de, stratejisini Hz. Eb Bekir ile birlikte planlad dou ve bat seferlerini,
daha da uzak blgelere tad; onun zamannda Arap ordular Sasani mparatorluunu
ortadan kaldrp btn rana hakim olurken, dier taraftan Suriye ve Msrdaki Bizans
idaresine son verdiler. Hz. Osman dneminde ise Mslmanlar bat snrn Kuzey Afrikay
iine alacak ekilde geniletirken, douda da tm Horasan topraklarn ele geirdiler.

yl
i.N

Arap ordular Horasann ardndan Trklerin youn olarak yaad Maverannehir ile
Azerbaycan-Ermeniye blgesini ele geirmelerinin akabinde Hazar Trklerinin yurdu
Kafkasya snrna dayandlar. Bu dnemde kar karya gelen Trk ve Araplar, yllar boyu
sren iddetli mcadelelere giritiler. Bu aratrma Emeviler devleti srecinde gerek
Horasan-Maverannehr blgesinde, gerekse kuzeyde Kafkaslarda gerekleen Trk-Arap
asker, siyas, din ve ictima ilikilerini incelemeyi hedeflemektedir. Ayrca balangta
konunun temellendirilebilmesi iin bu dnemden nceki Trk-Arap mnasebetlerine de
zet olarak deinilecektir.

w
.A

lt
a

Trklerle Araplar arasnda ilk ilikiler Sasani imparatorluu aracl ile balamtr. V.
yzyl sonlarnda batya doru ynelen Gktrkler, komular Sasaniler zerinde tesir icra
etmiler, hkmdar Kavd (Kubat) (488-541) Trklerin yardmyla tahta km, iktidar
boyunca da onlarn etkisi altnda kalmtr.1 Nuirevan (541-597) douda kendisi aleyhine
tehlikeli bir ekilde kuvvet kazanan Gktrklerle iyi geinmeyi politika haline getirmi,
onlarn desteini srdrmek amacyla hakann kzyla evlenmitir. 2 IV. Hrmz zamannda
Bakomutan Behram ubinin, Gktrk hakan Baga Hakan ile yapt savata Arap
askerleri Trklere kar savam,3 Kisra Hsrev Perviz (590-628) ile komutan Behram
ubin arasndaki i atmada (596) ran ordusunda bulunan Araplar, Kisra Hsrev Perviz,
Trkler ise Behram ubinin tarafnda savamlardr.4

Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde, slm topraklarnn Arap Yarmadasyla snrl olmas
sebebiyle, herhangi bir Trk-Arap ilikisinden bahsetmek mmkn deildir. ki rk ancak
aralarndaki komular Sasaniler vastasyla dolayl bir ekilde karlama imkan
bulmulardr. Bununla birlikte hadis edebiyat ve Arap iirinden baz rnekler, o dnemde
Araplarn Trkleri tandklar ihtimalini akla getirmektedir.5
Mslman Araplarn 21 (642) ylnda son Sasani ordusunu Nihavendde malup ederek
ran topraklarnn tmn fethettikten sonra Toharistan 6 ve Maverannehr7 blgelerinde
Trklerle snr komusu olmalaryla birlike Trk-Arap mcadelesi resmen balamtr.
Araplar Abdullah b. Amirin Basra valilii dneminde Ahnef b. Kays kumandasnda
Horasana8 girerek Herat,9 Serahs,10 Belh11 ve Nisabur12 bata olmak zere Toharistana
kadar btn merkez ehirleri ele geirmilerdir. Araplarn nnden kaarak Ceyhunun
kar tarafna geen son Sasani Hkmdar III. Yezdicerd, blgede hkm sren Trk
hakanndan, ayrca Fergana13 ve Sod14 ahalisinden toplad askerlerle Belhi geri alm,
bunun zerine Abdullah b. Amir 30 (650-651) ylnda dzenledii seferlerle Horasan
tekrar el geirmitir. 15 Bu dnemde Trk-Arap mcadelesi Horasan hakimiyeti zerine
odaklanm, her iki taraf da bu blgeyi kontrol altna almak iin etin savalara girimitir.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 2

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Bu mcadelelerde aralarnda koordineli bir btnlk salamay baaramayan Trklere
kar Araplarn bariz ekilde stnl grlr. Hz. Osmann hilafetinin son yllar ile Hz.
Ali dneminde meydana gelen i karklklar sebebiyle Horasan-Maverannehr hattndaki
asker harekt durmasna ramen Araplar blgede elde ettikleri topraklar muhafaza
etmeyi baarmlardr.16

yl
i.N

et

Hulef-i Raidn Dneminde, Araplarn Trklerle karlatklar ve etin mcadelelere

giritikleri ikinci blge Kafkaslardr. Hz. mer dneminde Azerbaycan ve Ermenistann
fethinden sonra Mslman aknclar daha kuzeyde bulunan Hazar Devletinin snrlarna
dayandlar. Halifenin emriyle 22 (643) ylnda Hazar seferine kan Suraka b. Amr, cizye
karlnda Bbul-Ebvb (Derbend) 17 ehrinin hakimi ahbaraz ile anlama yapt.18
Mslmanlar ile Hazar Trkleri arasndaki ikinci byk sava Hz. Osmann hilfeti
dneminde 32 (563-563) ylnda meydana geldi. Bbl-Ebvbdaki Arap birliklerinin
komutan olan Abdurrahman b. Rebia, Belencere 19 yrdnde Hazarlar baarl bir
savunma gsterdiler. Komutanlarn da bu savata kaybeden Arap ordular Kafkasya
blgesindeki bu hcumlarnda baarl olamayp geri ekildiler. 20 Gerek i karklklar,
gerekse fetihte arln douya kaydrlm olmasndan dolay Araplar uzun sre -Velid b.
Abdlmelik Dnemine kadar [86-96 (705-715)] - Hazarlar zerine harekt imkan
bulamadlar.

A. Emeviler Dneminde Trk-Arap likileri

lt
a

1. Horasan-Maverannehir Blgesi

w
.A

Emeviler Devletinin kurucusu Muaviye b. Eb Syan, Hz. Ali taraftarlaryla giritii siyas
mcadeleyi tamamlayp lkenin i btnln saladktan sonra fetih hareketlerini
balatt. Onun hilafetinde ilk seferler Hz. Osman Dneminden beri Horasan zerine
harekt dzenleyen Basra valisi Abdullah b. Amir tarafndan gerekletirildi. Abdullahn
ordu komutan Abdurrahman b. Semure, Kabul,21 Belh ve Bust22 ehirlerini ele geirerek
Sicistan23 seferini baaryla tamamlad [42 (662)].24 44 (664-665) ylnda Mhelleb b. Eb
Sufra da Sinddeki25 Trkleri itaat altna ald.26

Muaviyenin ilk yllarndaki harekt, planl olmaktan ziyade Horasan kontrol ve

Maverannehr27 (Aa Trkistan) 28 blgesini keif ve yoklama amacn tamaktadr.
Seferleri planl ve hedefli haline getiren kii 45 (665) ylnda Irakayn (Kfe ve Basra)
valiliine getirilen Ziyad b. Ebihdir.29 Onun emriyle Arap zamannda Emeviler yl sren
mcadeleler neticesinde Ceyhun nehrini geerek Trkler karsnda baarl sonular
aldlar.30 Seferlerin daha iyi yrtlebilmesi iin iin Ziyad, asker merkezleri Irak
topraklarnda bulunan Kufe ve Basradan cepheye daha yakn olan Horasann dousuna
tayarak ordusunu Merv31 merkez olmak zere Herat, Tus,32 Nisabur ve Belh gibi
ehirlere yerletirdi.33 Karargh ehirler tahkim edildikten sonra Horasan valisi tayin edilen
Reb b. Ziyad el-Haris, 51 (671) ylnda Khistanda34 Trkleri malup ederek Zamm35
ehrini ele geirdi. Bu ekilde Emevilerin Horasan hakimiyeti pekimi, Maverannehr
ak hedef haline gelmi oldu.36
Emeviler Dneminde Maverannehr zerine etkili hcumlar, Ziyad b. Ebihden sonra
yerine tayin edilen olu Ubeydullah b. Ziyad tarafndan balatld. Ubeydullah, ilk nce
Buhara37 yolu zerinde bulunan Beykendi38 zaptetti. Buhara hakimi Kabac Hatun,
Trklerden yardm almasna ramen Ubeydullahn ordusuna malup olmaktan
kurtulamayarak ar vergiler karlnda bar istedi [54 (674)]. 39 56 (575-576) ylnda

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 3

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Horasana vali tayin edilen Sad b. Osman da Maverannehr seferlerini devam ettirdi.
Sad, daha nce sadakat arzeden ancak daha sonra blgede rgtledii Trkler, Sod,
Ki40 ve Nesef41 halkyla isyan eden Kabac Hatunun ynetimindeki mttefik orduyu
malup ederek Buharann kontroln yeniden salad. Semerkand42 da vergiye balayan
vali, ardndan daha gneyde yer alan ticaret merkezi Tirmizi43 ele geirdi.44 Ondan sonra
blgede seferler dzenleyen kii 61 (680-681) ylnda Horasana vali tayin edilen
Abdurrahman b. Ziyaddr. Onun emriyle Selm b. Ziyad komutasndaki askerler ilk nce
Semerkand, ardndan Harezmi45 ele geirdiler, sonra da Maverannehrde yeniden isyan
balatan Kabac Hatun ve mttefiklerini malup ederek onlar tekrar sulh yapmaya mecbur
braktlar.46

lt
a

yl
i.N

et

Muaviyeden sonra Emeviler ile iktidar mcadelesine girien Abdullah b. Zbeyr, kendisine
itaat eden dou eyaletlerinin hakimi olarak halifeliini ilan etti [64 (683)]. Horasan ve
Maverannehir blgesi bu dnemde Emev-Zbeyr Hanedannn mcadele sahas haline
geldi. Bundan istifade eden baz mahalli prenslikler bamszlk hareketini balattlar.
Horasan elinde bulunduran Abdullah b. Zbeyrin valisi Abdullah b. Hazm, isyan eden
Trkleri itaat altna ald.47 Abdullah b. Zbeyrin Haccac tarafndan ortadan
kaldrlmasndan sonra Maverannehr hakimiyetini salamak isteyen Abdlmelik (685-705)
Abdullah b. Hazm etkisiz hale getirdi. Onun olu Musa, Tirmizde Emevi idaresine isyan
etti. Musa b. Abdullah, 85 (704) ylnda Trkler, Araplar ve Tibetlilerden mteekkil bir
orduyu malup edince blgedeki gcn pekitirdi. Onun baars Emevi iktidarnn
Maverannehr hakimiyetini o kadar sarsmtr ki, mahalli prensliklerin bazlar vergilerini
Emevilere deil Musaya vermeye balamlardr.48

w
.A

Abdullah b. Zbeyr hareketini bastran Abdlmelik dou eyaletlerinde Arap hakimiyetini

yeniden salamak amacyla Irak umumi valiliine Haccac b. Yusufu getirdi [78 (697)].
Onun Horasana vali tayin ettii Mhelleb b. Eb Sufra, 80 (699) ylnda Ki zerine
dzenledii seferde ehri iki sene muhasara etmesine ramen ele geiremedi. Ardndan
olu Yezid b. Mhelleb de blgede baarsz seferler yapnca azledilip yerine vey kardei
Mufaddal geti. Mufaddal, Emevilerin hakimiyetine glge dren Musa b. Abdullah
ortadan kaldrmasna ramen grevinden alnd.49 Bu ekilde Haccacn, Irak valiliinin ilk
yllar Aa Trkistan hakimiyeti iin baarsz bir dnem oldu.

Maverannehrin gerek fatihi Haccac tarafndan Horasana vali tayin edilen Kuteybe b.
Mslimdir. Kuteybe, Maverannehir seferini balatmadan nce, blgenin gneyinde yer
alan ve Arap fthat iin tehdit oluturan Toharistann stratejik neme sahip merkezi
Belhi fethe karar verdi. Toharistan hakimi Nizek Tarhan, Emevilerle mcadeleyi gze
alamayp sulh teklifinde bulununca Kuteybe, anlamay kabul ederek harekt merkezi
Merve geri dnd.50 Toharistann gvenliini salayan Kuteybe [87 (706)] Ceyhun
rmann batsnda bulunan Zamm Geidini ele geirmesinin ardndan Buhara yolu
zerindeki nemli ticaret ehri Beykendi [88 (706)], 51 bir yl sonra da Ramisan52 itaat
altna ald.53 Gzergh zerindeki nemli merkezleri srayla ele geirdikten sonra nihayet
[90 (709)] Buharay kuatt. Trk ve Sodlardan mteekkil Buhara halk ehrin
muhasarasna uzun sre dayanamaynca ar vergiler demek artyla bar yapmay
kabul etti.54 Buharann Araplarn eline gemesinden sonra srann kendisine geleceini
gren Semerkand hkmdar Tarhan, ehir daha kuatlmada, hara karlnda Araplarn
hakimiyetini tanmak istediini Kuteybeye iletince burada da sulh yapld [90 (709)]. 55
Buharay denetim altna alan, Semerkand idarecisine de siyas hakimiyetini kabul ettiren
Kuteybe, hedefini daha nce anlama yapt Toharistana evirdi. Blge hkmdar Nizek,
Buhara seferi sonunda Kuteybeye balln yenilemi olmasna ramen, Toharistann i

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 4

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
ksmlarna kam, ardndan Belh, Merv er-Rz,56 Talkan,57 Firyab58 ve Czcan59
idarecilerini Emevi hakimiyetine kar birlikte hareket etmeye ikna etmiti. Dier ehir
idarecilerinin bir ara Nizeki yalnz braktklarn renen Kuteybe de [91 (710)] saldrya
geti. Toharistan hakimi Araplarla savamaya cesaret edemeyince bu sefer de aman
dileyip teslim oldu. Kuteybe onu Haccaca gndererek Irakta idam edilmesini salad.60
Kuteybe b. Mslim 92 (711) ylnda Maverannehrdeki Arap hakimiyetini tehdit eden dier
bir blge olan Sicistana bir sefer dzenledi. Sicistann Trk hkmdar Rutbil, 61 Arap
ordularyla savamak yerine vergi artyla sulha raz oldu.62 Kuteybe bir yl sonra [993
(711)] kardei Abdurrahmann dzenledii asker harektla da Harezm topraklarn ele
geirdi.63

w
.A

lt
a

yl
i.N

et

Kuteybe b. Mslim Toharistan, Sicistan ve Harezm seferlerini baaryla tamamladktan

sonra Maverannehr blgesinin Buhara ile birlikte dier nemli ehri ve ticaret merkezi 64
Semerkanda yneldi. ehir hakimi daha nce her ne kadar harac karlnda Arap
hakimiyetini tanmsa da, iinde Mslman asker birlii olmad iin devletin zaaf
annda bu ehir bir isyana merkezlik edebilir, bu da Emevilerin Maverannehr hakimiyetini
tehlikeye drebilirdi.65 Bu nedenle Kuteybe Arap askerlerle birlikte fethettii blge
insanlarndan mteekkil bir ordu ile harekete geti. Seferi haber alan Semerkand hakimi
Grek b. hid, (Takent),66 Fergana ahalisi ve dier Trklerden oluturduu ordusuyla
Buhara ile Semerkandn arasnda yer alan Arbincan (Rabincen) 67 beldesinde Araplar
karlad, fakat baarl olamayp Semerkanda geri ekildi. 68 Kuteybe de ehri muhasara
etti. melikinin gnderdii yardm kuvvetinin kuatma ordusu tarafndan malup edildii
haberini alnca mitsizlie kaplan Grek, bar istedi. Yaplan anlamaya aykr bir ekilde
Kuteybe, Semerkanda girerek ehre asker birlik yerletirdi.69 Semerkanddan sonra asker
faaliyetlerini Maverannehrin daha dousuna ynelten Kuteybe 94 (713) ylnda Fergana
blgesine baz seferler yapt. Hocend70 ehrini ve Seyhun nehrinin dousundaki
topraklarn hakimiyeti altna ald. Ertesi yl hedefini an kuzey dousuna evirerek o
ana kadar Arap fatihlerinin burada ulatklar en uzak ehir sbicab (sfcb, Esbicab) 71 ele
geirdi.72 Kuteybe son kez [96 (715)] ylnda Fergana ile Kagar 73 arasndaki blgenin ve
ticaret yolunun gvenliini salamak iin kt seferde Kagara kadar ilerleme baarsn
gsterdi.74

Aa Trkistan fetihlerinde en byk destekisi Haccac b. Yusufun [95 (714)] lm,

ardndan Velidin yerine Sleyman b. Abdlmelikin halifelie gelmesi [96 (715)] Kuteybe b.
Mslimin fetih harekatn sekteye uratt. zellikle Sleymann, nceki halifenin
idarecilerine kar gsterdii hasmane tutum75 Kuteybenin isyanna ve ldrlmesine,76
onun lm de Maverannehrdeki Arap hakimiyetinin sarslmasna neden oldu.
Kuteybeden sonra Horasan idaresine getirilen Veki b. Sud et-Temimnin dokuz ay gibi
[96 (715)] ksa sren valiliinin ardndan77 Yezid b. Mhelleb ayn greve getirildi. Yezid,
Crcan78 ikinci defa ele geirdikten sonra [98 (716)] kt Taberistan 79 seferinden eli bo
dnd gibi, ardndan yneldii Dehistanda80 da Arap hakimiyetini salama
giriimlerinde baarl olamad.81 Bu gelimeler Emevilerin Maverannehr zerindeki
faaliyetlerinin duraklama dnemine girdiinin ilk iaretleridir. te bu esnada Emevi devlet
politikasnda keskin dnlerin meydana gelecei hadise meydana geldi: Sleyman b.
Abdlmelikin vefat neticesinde 99 (717) ylnda mer b. Abdlaziz Emevi halifesi oldu.
Onun gelii ve idaredeki uygulamalar Emeviler tarihi boyunca istisnai bir dnem olmutur.
Halife i bar ncelikli hedef alarak, Haccac zamanndan beri srdrlen mevaliden
harac ve cizye alnmas uygulamasna son vermitir. Emevi iktidar boyunca mevali
denilen gayr- arap unsurun lkenin eit vatanda, olarak kabul edildii, ynetim
meruiyetinin sertlik ve iddet politikasyla deil, ancak halkn desteiyle elde edilebilecei

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 5

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
grne itibar edildii belki de tek dnem mer b. Abdlazizin iki yllk hilafet sreci
olmutur.82

yl
i.N

et

mer b. Abdlazizin devlet politikasnda gerekletirdii tavr farkllklar, o dnem TrkArap ilikilerinin seyrinde de olumlu deiiklikler meydana getirmitir. Halifenin ilk icraat
olarak btn fetih hareketlerini durdurup, askerleri geri arma giriimi neticesinde TrkArap savalar durmu, blgede bar ve istikrar sreci balamtr.83 Ayrca zellikle
Maverannehrde halka zulmeden, onlarn nefretini celbeden valiler, grevi ktye
kullanan idareciler de azledilmi,84 yine onun zamannda maa ve ganimetten pay almada
Emevilerin mevali aleyhindeki haksz uygulamalar terkedilerek -Arap olsun, mevali olsunbtn askerlere hak ve sorumluluk konusunda eit muamele edilmesi salamtr. 85 mer
b. Abdlaziz, sadece kendi halifeliindeki yanl uygulamalar dzeltmekle kalmayp,
gemie dnk hakszlklarn giderilmesine de almtr.86 Btn bunlar mer b.
Abdlazizin ksa sren halifeliinde genelde mevali, zelde de Trklerin Araplarla
ilikilerinde bahar dneminin yaandn gsterir. Ancak onun vefatndan sonraki
gelimeler bu dnemin yalanc bir bahar olduunu ortaya koymu, klasik Emevi Araplk
politikas daha iddetiyle geri dnerek eski yanl uygulamalar kald yerden devam
etmitir. Bu da halkn Arap idarecilere kar derin bir husumet beslemelerine, imkan
bulduka isyan etmelerine ve Emevilere kar asileri desteklemelerine sebep olmutur.
Sosyal bar salanamad iin de Arap idareciler bu blgelerde kendilerini hi bir zaman
emniyet iinde hissedememilerdir.87

w
.A

lt
a

mer b. Abdlazizin slah etmeye alt Emevi politikalar Yezid b. Abdlmelik [101-105
(720-724)] tarafndan yeniden canlandrld. Yezid ilk i olarak selefinin atad brokratlar
deitirerek, mevaliden cizye ve hara alnmas uygulamasn yeniden balatt, kendisi
saray elencelerine dalarak lke halkn iddet ve mal dkn valilerin insafna brakt.88
Tabiatyla onun ve brokratlarnn yanl uygulamalar blgedeki Arap hakimiyetini
tehlikeye drd; yerel idareciler daha nce kabul ettikleri Arap ynetimini tanmamaya,
hatta Emevi ordular zerine saldrlar dzenlemeye baladlar. Nitekim Trgi hakan Sulu, Arap topraklarndaki karklklardan89 istifade ederek 102 (720-721) ylnda Semerkand
zerine bir ordu gndererek Horasan valisi Sad b. Amr el- Hara komutasndaki Emevi
askerlerini malup etti. Hakan yeterli asker destei olmad iin Semerkand muhasara
edemedi.90 Trkler geri ekildikten sonra dmanla ibirlii yapan Semerkand halkna
kar Sad ok sert davrand; ehri terk etmelerine ramen pek ok kiiyi takip ederek
ldrd. Bu davran blge halknn Emevi idaresine kar besledii kini daha da arttrdr.91

Hiam b. Abdlmelikin [105-125 (724-743)] hilafetinin ilk yllarnda Araplarn Trkler

karsnda gerilemesi devam etti. Horasan valisi Mslim b. Sad el-Kilab, [105 (723-724)]
a zerine yrd esnada Trgi hakan Su-lunun saldrya getiini duyunca geri
ekildi. Emevi ordusu ricat srasnda Fergana blgesinde byk kayplar vererek Hocende
snd.92 Bu malubiyet Maverannehr zerindeki Arap hakimiyetini derinden sarst;
bundan sonra taarruz sras Maverannehr halkna geldi, Araplar savunmaya ekilerek, 93
ellerindeki ehirleri elde tutmann telana dtler. Yine 105 (724) tarihinde Irak valiliine
getirilen Esed b. Abdullah el-Kasr, 108 (726-727)de Trklerle giritii mcadeleyi kaybetti.
Toharistan seferinden eli bo dnen vali daha sonra Huttelde94 Trgiler tarafndan
malup edildi.95

Maverannehrde Arap hakimiyetinin zayflamas blgede frsat kollayan Trklerin isyanna

neden oldu. Mevalinin de desteiyle Trkler, Buhara merkezli byk bir isyan balattlar.
109 (727-728) ylnda meydana gelen bu hadisede Horasan valisi Eres b. Abdullah es-

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 6

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI

et

Slem Ceyhun kysnda isyanclar tarafndan sktrld. Vali Buhara yolu zerinde
Beykend de Trklerin hcumuna urad. Onu kesin hezimetten Cneyd b. Abdurrahman
el-Murrnin komutasnda, merkezden gelen kuvvetler kurtard. Cneydin gayretleriyle 111
(729) yl sonlarna doru Araplar, Buharada kontrol tekrar salayabildiler. Buharay
Trklerin hcumundan kurtaran yeni vali Cneyd bu defa [112 (730)] Semerkandn Trgi
hakan tarafndan kuatldn haber ald. Yolda bir ok Trk saldrsna maruz kalarak
Semerkanda ulat. Trkler bu defa ters istikamette bulunan Buhara zerine yryp ehri
muhasara ettiler. Vali Cneyd geriye dnerek Hakan ekilmeye zorlad.96 112 (730)
ylndan 120 (738) ylna kadar bu blgede Trklerle Araplar arasnda karlkl sonusuz
saldrlar oldu. ki taraf arasnda bir eit denge kuruldu. Bu defa sre Trkler lehine
iliyordu.97

2. Kafkasya Blgesi

lt
a

yl
i.N

Maverannehrde elden kmak zere olan Arap hakimiyetini Emevilerin son Horasan
valisi Nasr b. Seyyar yeniden salayabilmitir. Kuteybe ile birlikte Maverannehr
fetihlerinde aktif grev alan tecrbeli devlet adam Nasr, bu baarsn -aynen mer b.
Abdlaziz gibi-iddet ve bask yerine bar tavrna ve blgenin farkl etnik unsurlarna
sayg gstermesine borludur.98 Bununla birlikte gerektiinde asker harekttan da
ekinmemitir. Bu erevede Ke sefer dzenlemi, ardndan Semerkand kontrol altna
alm, 122 (740) ylnda a yryerek blgenin hakimi Baga Tarkan Kur-Sulu yakalayp
idam etmi, buradan daha douda bulunan Ferganaya yryp blge hkmdar ile sulh
imzalamtr.99 Nasr b. Seyyar zamannda Arap hakimiyeti blgede sonbaharn yaam,
yaklaan Abbasi ihtilali sadece Maverannehr deil, btn Horasan ve Irak topraklarndaki
Emevi hakimiyetini tehdit etmeye balamtr.100

w
.A

Emeviler dneminde Trk-Arap mcadelesinin gerekletii dier bir blge Kafkaslardr.

Hz. merin hilafetinde balayan fetihleriyle birlikte Araplar, Hazar Trkleri ile kar karya
gelmilerdi. Uzun sren i mcadeleler ve fetihlerin genelde dou ve batya ynelmi
olmas sebebiyle, kuzeydeki Arap harekt Emevi halifesi Velid zamanna kadar
durmutur. Arap-Hazar Trkleri ilikileri Emevi halifesi Velid b. Abdlmelikin hilafeti
dneminde yeniden balam, ilk harekt halifenin kardei Mesleme b. Abdlmelik
tarafndan gerekletirimitir. Mesleme 89 (708) ve 91 (710) ylndaki seferlerde BbulEbvba (Derbend) kadar ilerlemi, 95 (714) ylnda da ehri ele geirmitir.101

Hazarlar, stanbul muhasaras nedeniyle Emevilerin blgeden ayrlmasn frsat bilerek 99

(717-718) yllarnda Azerbaycan ve Ermeniye zerine dzenledikleri aknlarda bir ok
Mslman katlettiler. Hilafeti zamannda genelde bar bir politika tercih ederek asker
seferleri askya alan mer b. Abdlaziz bu hareketi cezasz brakmamak iin Hatim b.
Numan el-Bahilyi Hazarlar zerine gnderdi. Emevi ordusu Hazarlar malup ederek
onlar igal ettikleri topraklardan kard.102 Bu seferden sonra uzun yllar Araplarla Trkler
arasnda karlkl ypratma savalar balam, bazan biri bazan dieri arpmalarda
stn gelmi, fakat iki taraf iin de kesin bir hakimiyet sz konusu olmamtr.103

Hiam b. Abdlmelik Dneminde de Hazar Trkleri-Emevi Araplar mcadelesi artarak

devam etti. Halife, Cerrah b. Abdullah 107 (725-726) ylnda Hazarlar zerine gnderdi.
Yardmc kuvvetleri beklemeden saldrya geen Cerrah, ar bir hezimete uraynca
grevden alnd. Onun yerine blgeye tekrar vali tayin edilen Mesleme 108 (726-727), 109
(727-728) ve 110 (728-729) yllarnda ardarda asker harekt dzenledi. zellikle son
seferinde Hazar hakann malup ederek Bb el- Ln104 ehrini ele geirdi.105 Bu

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 7

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI

lt
a

yl
i.N

et

baarlarna ramen Hiam 111 (729-730) ylnda Meslemeyi azlederek Cerrah b.

Abdullah tekrar Ermeniye ve Azerbaycan valiliine getirdi. Cerrah kt Hazar seferinde
Tiflis106 zerinden Belencere ulaarak Hazarlarn baehri el-Beyzy107 zapta muvaffak
oldu. Bu hcumu karlksz brakmak istemeyen Hazarlar 112 (730) ylnn balarndaki
saldrlaryla Araplar geri ekilmeye zorladklar gibi Musula kadar ilerleme baarsn
gsterdiler. Hazarllarn, Emevi Devletinin kuzey hakimiyetini tehdit etmeye baladn
gren Hiam, bu defa daha nce Hazar topraklarnda baarl seferler yapan Sad b. Amr
el-Harayi byk bir orduyla yola kard. Hazarlarn igal ettikleri beldeleri tek tek geri
alan Sad, Versan108 muhasara etti. Ardndan Berzend109 ve Beylakanda110 Hazar
ordusunu iki defa malup etmeyi baard. Hiam bu defa blge valisini yine deitirerek
greve yeniden Meslemeyi getirdi.111 113 (731-732) ylnda Hazar seferine kan
Mesleme, Belencere kadar ilerleyerek buradaki Trk kuvvetlerini malup etti. Bunun
zerine komu hkmdarlardan yardm alan Hazar hakan kar saldrya geince,
Mesleme, Derbende ekildi. Hiam, Hazarlardan ekindii gerekesiyle Meslemeyi
azlederek yerine Mervan b. Muhammedi tayin etti. 114 (732-733) ylnda ilk seferini
dzenleyen Mervan, Suriye, Irak ve el- Cezireden112 toplad orduyla baz kk yerleim
birimlerini kontrol altna ald. ki yl sonra da Hazarlar zerine ypratma saldrlarn
srdrd. Onun kuzeye dzenledii en baarl harekt 119 (737)da gerekleti; yaklak
150 bin kiilik orduyla yola kan vali karlat Hazar birliklerini malup ederek baehir
Beyzy kuatt. Gnderdii 40 bin kiilik ordu da Emeviler tarafndan malup edilince
Hazarlar bar istemek zorunda kaldlar. Mervan da ancak hakann Mslman olmas
durumunda bar kabul edeceini syleyince hakan mslman olmaya raz oldu. Mervan,
hakimiyeti altna ald Hazar topraklarna aknlarn bir ka yl daha devam etti rdi. 113

w
.A

Trk-Arap ilikileri asndan Kafkasya harekt Emeviler tarafndan Maverannehr

fetihlerinden farkl deerlendirilmitir. Maverannehre Horasan ve Toharistan zerinden
planl bir ilerlemeyi ve oray yurt edinmeyi dnen, ele geirdikleri ehirlere asker birlik
yerletiren ve bir ok Arap gmeni bu beldelere iskan eden Emeviler, bunlar Hazarlar
topraklarnda gerekletirmemiler, Hazar Trklerini direkt hedef almaktan ziyade,
Azerbaycan ve Ermeniye topraklarnn emniyetini salamak asndan Kafkasya zerine
sefer dzenleme ihtiyac duymulardr. Hazarlar da uzun yllar kendi kontrollerinde kalan
bu blgeyi topraklarnn devam gibi grmeleri ve yurtlarnn gvenlii sebebiyle Araplarla
savama gerei duymulardr. Emevilerin son dnemlerine doru Mervan b. Muhammed,
Hazar hakann sulh istemeye mecbur brakarak kuzey cephesi Trk-Arap mcadelesinde
Emevilerin stnle gemesini salamtr.114

B. Emeviler Dneminde Trklerde slmlama Faaliyetlerinin Balangc

Horasann fethinden sonra Araplarn yeni hedefi haline gelen Maverannehr blgesi,
coraf konumu itibariyle Orta Asya, Hindistan, Afganistan ve Horasana komu olmas
sebebiyle blgeler aras gerekleen her trl beer mnasebetten en st derecede
etkilenmitir.115 ok eitli insan unsurlarnn yurt edindikleri blgede farkl meneli inan
sistemleri de yaama imkan bulmu; Zerdtlk, Budizm, Manihaizm, Mazdekizm ve
Hinduizm gibi eski Hint ve ran dinleri, Hristiyanlk ve Musevilik gibi Sami dinleri ile
Konfuysclk ve Trklere has amanizm bu topraklarda yaylmtr.116
Trkistanda Trklerin slm ile tanmalar Arap fatihlerinin Maverannehr snrna
ulatklar dneme tesadf eder. Horasan valileri blge ehirlerine yaptklar seferler
sonucunda ele geirdikleri esirleri kendi lkelerine gtrmlerdir ki, bunlar ilk ihtida eden
Trkler olmulardr.117

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 8

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Emeviler dneminde Trklerin slmlamas srecinde en nemli admlar Trkistan fatihi
Kuteybe b. Mslim, halife mer b. Abdlaziz ve Emevilerin son Maverannehr valisi Nasr
b. Seyyar tarafndan atlmtr.

lt
a

yl
i.N

et

Kuteybe b. Mslimin Maverannehr blgesinin Arap hakimiyetine gemesi kadar, blgede

slmiyetin yaylmasnda da nemli pay vardr. O, 87 (706) ylnda ele geirdii Beykende
nce Arap aileler yerletirmi, bu gmenler vesilesiyle slmiyetin tannmasna
alm,118 ilk i olarak da ehirde hemen bir cami ina ettirmitir. 119 Kuteybe,
Maverannehrin en nemli din merkezi olan Buharada slmiyetin tannmas iin, yapt
anlamaya Buharallarn deyecekleri vergi dnda ba- bahe ve evlerinin ve ehir
dndaki bir ksm arazilerinin yarsn Araplarla paylamalar artn koymu,120 bu sayede
Buharada Mslman Araplarla Trklerin tanmalarn, kaynamalarn temin etmitir. 121
Ayrca Buhara merkezinde slm kltr ve medeniyetinin sembolleri olan cami ve mescid
inasna girierek 90 (709) ylnda Mh- Rz Camiini yaptrmtr. Kuteybe ilgin bir
uygulama balatarak Buharallar istisnasz cuma namazna gelmekle mkellef tutmu,
hatta halk slma sndrmak gayesiyle cuma namazna gelecek olanlara ikier dirhem
para yardm yapmay taahht etmitir. Bir ksm vali zorlamasyla, bir ksm da para
hrsyla mescitlere dolan halk bu sayede Mslmanlar ve onlarn ibadetleriyle tanma
imkan elde etmitir. Daha sonraki dnemlerde rastlanmayan bu davran, Mslman olan
Trklerden cizye ve hara almay resm politika haline getiren dier Emevi valilerinin
uygulamalarna gre masum ve iyi niyetli saylabilir. Kuteybe, Arapann yeni girdii
Buhara ehrinde halkn daha rahat ibadet yapabilmesi iin snrl bir sre de olsa Kurann
yerli dilde okunmasna izin vermitir. Onun zamannda slm dini Buharada olduka
rabet grm bunun karsnda Zerdlk ve Budizm gibi dinler nfuz kaybetmeye
balamtr. Bu nedenle slmn daha sonra Buharada yaayaca parlak gnlerinin
temeli Kuteybe b. Mslim tarafndan atlmtr, denilebilir. 122

w
.A

Aa Trkistann en nemli din merkezi Buharada slmlama faaliyetlerini belirli

noktaya getiren Kuteybenin, ikinci hedefi blgenin ticaret merkezi Semerkanddr.
Kuteybe, ilk muhasara sonunda yaplan sulh anlamasnda ehrin hakimi Grekten belde
iinde cuma klnacak bir cami istemitir. Semerkand ele geirdikten sonra da -aynen
Buharada olduu gibi- pek ok Arap nfusu ehre getirerek onlarn Trklerle sosyal
ilikiye girmelerini salam, ayrca gerek Mslman Araplar gerek mhtedi Trkleri
aydnlatmak zere tabiinden mfessir Dahhak b. Mzahimi (. 103 / 721) de buraya davet
etmitir. Kuteybenin Beykend, Buhara ve Semerkanddaki slmlama faaliyetleri evre
beldelerdeki sosyal ve din btnlk iin rnek olmu, gelimeler civar ehir halklarn da
msbet ynde etkilemitir. Mesela Trklerin youn bir ekilde yaad Fergana ve civar
ehirlerde camiler ina edilmeye balanmtr.123 97 (715) ylnda dzenledii dou seferi
srasnda in mparatorunun slmiyeti tanma isteine olumlu cevap veren Kuteybe,
Hubeyre b. Memrec el-Kilab bakanlnda bir heyet gndererek slmiyetin ine
kadar ulamasna vesile olmutur.124 zet olarak sylemek gerekirse Kuteybe b. Mslimin
en az siyas faaliyetleri kadar slmiyetin Trkistanda yaylmas ynnde gsterdii
gayretler olumlu neticeler vermitir. Onun lmnden sonra blgede hem fetihler, hem
istikrar durmu, slmlama faaliyetleri mer b. Abdlazizin hilafeti dnemine kadar
kesintiye uramtr.
mer b. Ablaziz Emevi devlet adamlar ierisinde slm yaymay ncelikli hedef alan tek
ahsiyettir.125 Onun, dinin yaylmasnda ilk adm olan sosyal dzenin salanmas
giriiminde merkez blge Trklerin yaadklar topraklar olmutur. Halife bu politikay
uygulamak iin ncelikle Maverannehr sosyal bar projesini yrtemeyen vali Yezid b.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 9

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI

w
.A

lt
a

yl
i.N

et

Mhellebi azlederek yerine Cerrah b. Abdullah getirmitir. 126 Cerrah, valiliinin ilk
dnemlerinde halifenin ynetim anlayna uygun icraatta bulunmu, onun emri zerine
Tibete slm retmek amacyla bir eitim heyeti gndermitir.127 Bununla birlikte Cerrah,
Haccac ekolnden gelmesi sebebiyle128 zaman zaman halka sert davranmay teklif etmi
ancak halifeden yz bulamamtr.129 mer b. Abdlaziz, Cerrahn mevaliye hakkn
vermedii, Mslman olmalarna ramen bir ksm mhtediden cizye ve harac ald
eklinde ikayet alnca derhal bir emirname gndererek onun haksz uygulamalarn
engellemitir.130 Bu politika deiiklikleri halkn Araplar igalci grme duygularn
deitirmi, bu sayede pek ok insan Mslman olmu, o dneme kadar putperestlikte
srar eden Sodlular dahi slma girmeye balamlardr.131 Mevaliden haksz yere alnan
harac ve cizyenin kaldrlmas blgede slm kltr ve medeniyetinin salam zemine
oturmasnda nemli katk salamtr.132 Bu gayretlere ramen gerek blgenin din liderleri,
gerekse valiler halifenin sosyal ve din btnl salayc uygulamalarn engellemeye
almlar, halkn vergiden kurtulmak iin Mslman olduklarn ileri srerek, samimiyet
testine tbi tutulmalar amacyla onlardan snnet olmalarnn istenmesini halifeden talep
etmilerdir. mer b. Abdlaziz Hz. Peygamberin (s.a.v.) insanlar snnet etmek iin deil,
slma davet amacyla gnderildiini syleyerek art niyetli bu tr istekleri reddetmitir.
Halife, Maverannehr halk hakknda bilgi edinmek iin gelen elilerin grleri ve valisi
Cerrahn gnderdii bilgilerle iktifa etmeyerek; Eb Mizlac adnda, halkn gvendii bir
ahs danman sfatyla blgeden salkl bilgi almak amacyla Maveannehre
gndermitir. Eb Mizlac yapt kontroller srasnda vali Cerrahn, halifenin kesin emrine
ramen mevaliden cizye ve harac almaya devam ettiini bildirince, Cerrah derhal
azledilerek yerine Abdurrahman b. Nuaym el-Kure vali tayin edilmitir [100 (718)].133 Yeni
vali halifenin siyasetine uygun davranarak blgede huzur ve sknun devamna,
dolaysyla ihtida hareketlerinin artmasna katk salamtr.134 mer b. Abdlaziz sadece
Emevi idaresinin hakim olduu topraklarn halkn deil, Semerkand, Sod, Urusana,135
, Fergana idarecilerini davet mektuplaryla; ndus blgesi hkmdarlarn da Sind valisi
Amr b. Mslim el-Bahil araclyla slma a rm tr.136

mer b. Abdlaziz slmiyetin yaylmas iin lke iinde bar artlar oluturmann
yannda, halkn slm en doru ekliyle renebilmesi amacyla da Merv, Semerkand ve
Buharada ilm faaliyetlerde bulunan Dahhk b. Mzhim bata olmak zere ilim
adamlarn dini tebli seferberliine armtr. Halife dini renmek ve retmek urunda
mesai harcayan insanlarn geimlerinin temini maksadyla hazineden kaynak ayrm, bu
sahada alanlara her yl beytlmaldan 100 dinar tutarnda para destei salam, ayrca
devlet memurluu atamalarnda din ilimlere vakf olanlara ncelik tannmasn isteyerek
ilim renmeyi tevik etmitir.137

mer b. Abdlazizin lmyle birlikte, slmn yaylmasnn yerine vergi tahsilini n plana
alan Haccac Dnemi Emevi politikas138 yeniden uygulamaya konulmutur.139 Geri
Hiamn halifeliinin ilk yllarnda [106 (727)] Horasana vali tayin ettii Eres b. Abdullah
es-Slem, mer b. Abdlaziz Dnemine benzer ekilde yeni mhtedilerden harac ve
cizyenin alnmayaca taahdnde bulunmu ve bunu bir sre uygulamsa da, 140 daha
sonra devlet gelirlerinin azald gerekesiyle bu sznden dnm, halkn Mslman
olduuna dair beyann kabul etmeyip, snnet olan, farzlar yerine getiren ve Kurandan bir
sure okuyanlarn dndaki mevaliyi zimm statsnde deerlendirmitir. Bu uygulama
halkta mennuniyetsizlik meydana getirmi, toplum huzurunu bozmu, zellikle ileri gelen
Trk aileleri cizye ve harac vermekten kamak iin Semerkand terkederek uzak
blgelerde yaamaya balamlardr.141 Sosyal bar zedeleyen bu tr giriimlerin blge
halknn slmlamasna menfi ynde etki yapt aktr. Bu durum sadece slmlamay

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 10

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
engellememi, bir ok mhtedi isyan ve irtidat hadiselerine sebep olmutur. 142

et

Hiamn halifelii dneminde Eresten sonra Horasan valilii yapan Cneyd b.

Abdurrahman el-Mrr [116-117 (729-734)] ve Asm b. Abdullah (734-735) dnemlerinde
slmlama faaliyetleri alannda pek msbet gelimeler grmek mmkn deildir. Bu
srete daha ok siyas ve asker faaliyetler n planda olmutur. 143 Asm b. Abdulahtan
sonra valilie getirilen Esed b. Abdullah el- Kasr [106 (735-738)] zamannda blgedeki
Arap hakimiyeti ve slmn yaylmas nndeki en nemli engel olan Maverannehr
isyanlarnn tevik ve destekisi Trgi hakan Su-Lu Hakan bir i ihtilal sonucunda
ldrlmtr. Onun lmyle Trgi Devleti etkisini kaybetmi ve slmlama
faaliyetlerinin nndeki nemli bir d etken ortadan kalkmtr. Bu dnemde Samaniler
Devletinin kurucusu olan Saman Mslman olduunu ilan etmitir.144

w
.A

lt
a

yl
i.N

Maverannehr blgesinin slmlamasnda mer b. Abdlazizin hilafetinden sonra en

baarl almalar Nasr b. Seyyar tarafndan gerekletirilmitir. 120 (738) ylnda valilie
getirilen Nasr, Kuteybe b. Mslimin ilk fetihlerinden itibaren blgede grev alm, bir ok
isyan giriimlerine ahit olmu, dolaysyla blge halknn meselelerine vakf tecrbeli bir
devlet adamdr.145 Nasr b. Seyyar, slmlama faaliyetlerinin hzlanabilmesi iin sosyal
bar ve huzur ortamnn salanmasnn art olduunun bilinciyle cizye ve harac
meselesinin zmn ncelikli hedef olarak belirlemi;146 vergi sistemini -aynen mer b.
Abdlazizde olduu gibi- dzenleme giriimini balatm, halk ile yeniden szleme
anlamna gelen yeni slahat plann bir cuma gn Merv Camiinde ilan etmi ve bundan
byle mevaliden cizye ve haracn kaldrlaca, bu vergi mrik olduu halde cizyesi
hafifletilmi olanlara yklenecei, o dneme kadar yaplm olan hakszlklarn giderilmesi
iin Mansur b. mer b. Ebil-Hark bakanlnda bir vergi slah komisyonu kurulaca
taahdnde bulunmutur. Derhal almalara balayan komisyon bir hafta sonra yaklak
30 bin Mslmann cizyeden muaf tutulma talebini kabul etmi, ayrca komisyon asl cizye
vermesi gerekenlerin saysnn 80 bin kii olduunu belirlemitir. Harac meselesi de ayn
usulle zlmtr.147 Bu ekilde mevali zerindeki hakszlk giderilmi, sosyal
patlamalarn nne geilmi, oluturulan huzur ve gven ortam slmn Trkler arasnda
hzla yaylmasna imkan salam, sadece halk deil, mahall Trk hkmdarlar ve
dihkanlar da bu bar ortamnda Mslmanl semeye balamlardr.148

Emeviler dneminde Araplarn, Hazar Trkleriyle giritikleri siyas ve asker faaliyetlerden

bahsederken, bunlarn planl ve hedefli bir ekilde yrmediini, Azerbaycan ve Ermeniye
topraklar zerindeki hakimiyet mcadelesi eklinde devam ettiini ve her iki tarafn
birbirine kesin stnlk salayamadan karlkl ypratma saldrlar ve snr ihlalleriyle
megul olduklarn ifade etmitik. Byle olunca Hazarlarda Maverannehir blgesiyle
kyaslanabilecek bir slmlama faaliyetinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak sava
esiri olarak Arap yurduna gtrlen Trkler bata olmak zere, az sayda insann ihtida
etmi olduu sylenebilir. Mervan b. Muhammedin Hazar hakann Mslman olmaya
zorlamas sonucunda bir ok kiinin Mslmanla getii iddia edilmekle birlikte,149
gerek Mslman olmaktan ziyade siyas bir tavra benzeyen bu hareket, Hazarlarn iinde
Emeviler dneminde Mslmanln yayldna delil saylmaz. Bununla birlikte Mervan b.
Muhammedin Azerbaycan ve Ermeniye valilikleri dneminde Hazarlar zerinde
hakimiyetini kabul ettirmesi, savalarn durmasna, karlkl sosyal ve din etkileimin
balamasna imkan salamtr, denilebilir. Bu etkileimin neticeleri ok ksa sre sonra
Emevileri ortadan kaldrp yeni bir hanedanlk kuracak olan Abbasiler dneminde
alnacaktr.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 11

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Sonu

w
.A

lt
a

yl
i.N

et

Hz. mer zamannda balayan ran fetihleri Hz. Osmann hilfeti dneminde Horasann
tamamen kontrol altna alnmasyla neticelenmi, Araplar bundan sonra Trklerin hakim
olduklar Maverannehir topraklarna girmilerdir. Muaviye b. Eb Sfyann balatt
asker faaliyetler gerek yeni topraklar ele geirme, gerekse isyan hareketlerini bastrma
eklinde olsun Emevilerin sonuna kadar devam etmitir. Trkler balangta snrlarna
dayanan Araplara kar ok etin mcadele etmiler, boyun emek zorunda kaldklar
zamanlarda da Araplarn kendi aralarndaki i mcadelelerini frsat bilerek hem sk sk
isyan etmiler, hem de merkez idareye kar gerek Arap, gerekse mevali kaynakl
isyanlar desteklemilerdir. Bununla birlikte sulh dnemlerinde, Trkler kendi topraklarna
iskan edilmi Mslman Araplarla bir arada olmalar sebebiyle slm ve Mslmanlarn
yaaylarn grmler, onlardan etkilenmiler ve ferd olarak slm dinini kabule
ynelmilerdir. Ancak gerek Emevi idarecilerinin mslmanlklarna pheyle bakarak
onlara zimm muamelesi yapmalar, gerekse de blgede yerleik eski idarecilerin nceki
inanlarn koruma gayretleri, bu dnemde gzle grlr bir slmlama faaliyetini
engellemitir. Bu olumsuz artlar karsnda Emeviler dneminde Trkler arasnda
slmlamann youn bir ekilde gereklememi olmas tabii bir sonutur. Trk-Arap
sosyal ve din ilikilerinin kesif bir ekilde yaand Maverannehr blgesinde beklenilenin
altnda slmlamann gerekletii gz nne alnrsa, byle bir sosyal ortamn
oluturulamad ve iki milletin genelde kllaryla karlat Hazar Trkleri arasnda
dikkate deer bir slmlama faaliyetinden bahsetmek mmkn deildir. Btn bunlara
ramen Trklerin slm dinini ve Mslmanlar tanmalarnda Emevilerin rolnn
bulunduu ve Trklerin slmlama srecinin onlarn idaresi dneminde balad
gereinin unutulmamas gerekir.

Yrd. Do. Dr. dem APAK

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye

Alnt Kayna: Trkler Ansiklopedisi, Cilt: 4 Sayfa: 324-335

Dipnotlar:

1. Taber, Tarihul-mem vel-Mlk, I-XI, (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), Beyrut ts., (DrusSeveydan), II, s. 90-98.
2. Taber, II, s. 172; Mes'd, Mrcz-Zeheb, I-IV, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Msr
1964, I, s. 265; bnl-Esr, el-Kmil fit-Tarih, I-XIII, Beyrut 1965, I, s. 441.

3. Mes'd, I, s. 271-272.
4. Taber, II, s. 177-179; Mes'd,
169-172.

II, s. 216; Makdis, Kitabul-Bed vet-Tarih, I-VI, Paris 1916, III, s.

5. Togan, Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 74; Yldz, Hakk Dursun, slmiyet ve
Trkler, stanbul 1980, s. 6-7.
6. bnl-Fakih, Muhtasar Kitabul-Buldn, Leyden, 1967, s. 321-323, 325; bn Hurdazbih, KitabulMeslik vel-Memlik, Leyden 1967, s. 18, 25, 32, 34, 37; stahr, Kitabul-Meslik vel- Memlik,
Leyden 1967, s. 254, 275; Yakut el-Hamev, Mucemul-Buldn, I-V, Beyrut 1975, IV, s. 23.
7. stahr, s. 286-338.
8. stahr, s. 227, 237, 253-286.
9. bn Hurdazbih, s. 18, 36, 40, 50, 52, 243, 245;
stahr, s. 248, 253-225, 263; Yakut, V, s. 396-397;
Kazvin, srul-Bild ve Ahbrul-bd, Beyrut ts. (Drus-Sdr), s. 281, 329, 361, 425, 429, 481,

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 12

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
482.
10. bnl-Fakih, s. 319-321; bn Hurdazbih, s. 24, 36, 39; stahr, s. 254, 259, 281, 285; Yakut, III, s. 208.
11. bn Hurdazbih, s. 18-25, 32-34; stahr, s. 254, 256, 275, 278; Yakut, I, s. 479; Kazvin, s. 233, 299,
331-333, 382.
12. bn Hurdazbih, s. 23, 29, 31, 39, 41, 50, 51, 171, 189, 199, 201, 202; stahr, s. 202, 207, 253, 258,
282, 283; Mukaddes, Ahsent-Teksim, Leyden 1967, s. 7, 27, 30, 34, 36, 270, 294, 295, 309, 314,
330, 333; Yakut, V, s. 331-333.
13. bn Hurdazbih, s. 27, 29, 30, 38, 40, 203, 206, 208, 212, 243, 262; stahr, s. 333; Yakut, IV, s. 253;
Kazvin, s. 235, 491, 509, 558, 603.

et

14. bn Hurdazbih, s. 15, 38, 172, 265; stahr, s. 282, 294, 316; Yakut, IV, s. 409-410; Kazvin, s. 179,
200, 232, 286.

16. Yldz, s. 8.

yl
i.N

15. Belzur, Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Enis et-Tbb-mer Enis et-Tbb) s. 568-569, 573;
Ya'kb, Tarih, I-II, Beyrut 1960, II, s. 167; Taber, IV, s. 301, 311-312, 313; bnl-Esr, III, s. 33-38,
123-128; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut-Riyad ts. (Mektebetl-Merif-Mektebetn- Nasr),
VII, s. 160-161.
17. bn Hurdazbih, s. 122, 124, 173, 227, 259; stahr, s. 184, 190, 192; Yakut, I, s. 303-306; Kazvin, s.
491, 506, 508, 578, 584, 595, 596, 600. Bbl-Ebvb, Derbend: Dastanda Hazar denizinin
kuzeybat sahilinde tarihi bir ehir ve liman olup Trkler buraya Demirkap adn vermilerdir. Sa'd
Abdlaziz er-Raid, Derbend, DA, IX, s. 164-166.
18. Taber, IV, s. 155-156; bnl-Esr, III, s. 28.
19. bn Hurdazbih, s. 123, 124; Yakut, I, s. 489.

lt
a

20. Belzur, s. 286-287; Taber, IV, s. 305; bnl-Esr, III, s. 131-133.

21. bn Hurdazbih, s. 17, 37, 39, 243.

22. bn Hurdazbih, s. 243; stahr, s. 240, 242, 250, 252; Mukaddes, s. 50, 259, 304, 322, 337, 350;
Yakut, I, s. 414.

w
.A

23. stahr, s. 158; Mukaddes, s. 34, 260, 322, 328, 329, 333, 337, 340; Yakut, III, s. 190.
24. Ya'kb, II, s. 166; bnl-Esr, III, s. 286-287.
25. bn Hurdazbih, s. 17, 18, 52-57, 13-155, 173-178; stahr, s. 170-180; Yakut, III, s. 267.
26. Belzur, s. 432; bnl-Esr, III, s. 437, 446; mer Ferruh, Tarihi Sadrul-slam ved-Devletl
Emeviyye, Beyrut 1976, s. 128; Muhammed Hudari Bey, ed-Devletl-Emeviyye, Beyrut 1986, s. 441.
Sind fetihleri iin bk. Uslu, Recep, Sindde slm Fetihleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul
1990, s. 25-114.

27. Maverannehr blgesi snrlar ve yerleim birimleri iin bk. Barthold, Vassily Viladimirovi, Mool
stilasna Kadar Trkistan (haz. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, s. 67-93.

28. Zekeriya Kitap, Maverannehr blgesinin Aa Trkistan olarak da isimlendirildiini ifade eder.
Kitap, Zekeriya, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 49-55.
29. mer Ferruh, s. 128.
30. Taber, V, s. 228; bnl-Esr, III, s. 455.

31. bn Hurdazbih, s. 17, 18; stahr, s. 254, 258, 263; Mukaddes, s. 310-312; Yakut, V, s. 112.
32. bn Hurdazbih, s. 24, 35, 99, 201, 243; stahr, s. 254, 255; Yakut, IV, s. 49-50; Kazvin, s. 314, 352,
411, 413, 415.
33. Yldz, s. 10-11.
34. bn Hurdazbih, s. 20, 35, 243; stahr, s. 250, 254, 255, 257, 273; Yakut, IV, s. 416-417.
35. Yakut, III, s. 151.
36. Halife b. Hayyat, Tarih, (thk. Ekrem Ziya el-mer) Riyad 1985, s. 210; Taber, V, s. 285; bnl-Esr,

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 13

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
III, s. 489. Horasan fetihleri iin bk. Uslu, Recep, I-II. Yzyllarda Horasan Tarihi, (Baslmam
Doktora Tezi), stanbul 1997, s. 48-94; etin, Osman, Horasan, DA, XVIII, s. 235; Apak, Adem, Hz.
Osman Dnemi Fetihleri, UFD, Bursa 2000, sy. IX, s. 437-442.
37. bn Hurdazbih, s. 25, 26, 38, 40, 129, 181, 203, 243,
265, stahr, s. 315, 316; Yakut, I, s. 353,
356;
Kazvin, s. 229, 301, 377, 378, 407, 408, 474, 509-511, 540, 543, 557.
38. bn Hurdazbih, s. 25, 187, 203; stahr, s. 308, 334, 342; Yakut, I, 533.
39. Belzur, s. 577; Taber, V, s. 297-298.
40. stahr, s. 343; Yakut, IV, s. 497.
41. bn Hurdazbih, s. 18, 26, 38, 243; stahr, s. 316; Yakut, V, s. 285.

et

42. bn Hurdazbih, s. 26, 28, 29, 40, 149, 172, 181, 203, 207, 243, 262, 265; Yakut, III, s. 246-250;
Kazvin, s. 289, 491, 510, 535, 536, 554, 57, 599, 608.
43. bn Hurdazbih, s. 33, 37, 39, 169, 173, 211, 243; stahr, s. 295, 298, 339; Yakut, II, s. 26-27.

yl
i.N

44. Halife b. Hayyat, s. 224; Belzur, s. 577-580; Taber, V, s. 304-307; bn Asem, Futh, I- IV, Beyrut
1986, II, s. 313-316.
45. bn Hurdazbih, s. 33, 38, 140, 173, 243, 259, stahr, s. 217, 253, 254, 281, 287, 299; Yakut, II, s.
240.
46. Belzur, s. 581; Taber, V, s. 315, 471-474; Narah, Tarihu Buhara, (trc. ve tls, Eb Nasr Ahmed b.
Muhammed el-Kabv-Muhammed b. Zfer b. mer), Tahran 1362, s. 59; bnl-Esr, IV, s. 95-97.
Muaviye dnemi Horasan-Maverannehr seferleri iin bk. Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda
Muaviye b. Eb Sfyan, Ankara 2001, s. 193-199.
47. Belzur, s. 582-583; Taber, V, 548-549; bnl-Esr, IV, s. 156-158.

lt
a

48. Belzur, s. 587-590; Taber, VI, s. 403-407; bnl-Esr, IV, s. 505-513.

49. Belzur, s. 587; Taber, VI, s. 325, 350-355; bnl-Esr, IV, s. 502-505; Gibb, H. A. R., Orta Asyada
Arap Futuhat, (ev. M. Hakk), stanbul 1930, s. 23; Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Skutu,
(ev. Fikret Iltan), Ankara 1963, s. 204.

w
.A

50. Belzur, s. 590; Taber, VI, s. 428-429; mer Ferruh, s. 151; Gibb, s. 28; Kurat, Akdes Nimet,
Kuteybe b. Mslimin Harizm ve Semerkand Zapt, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 1984, VI
/ 5, s. 388-393.
51. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 430-431; Narah, s. 61; bnl-Esr, IV, s. 523-530.
52. bn Hurdazbih, s. 46.

53. Taber, VI, s. 442-443.

54. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 442-445; Narah, s. 65; bnl-Esr, IV, s. 535; Aycan, rfan-brahim
Saram, Emeviler, Ankara 1993, s. 60-61.
55. Taber, VI, s. 442; bnl-Esr, IV, s. 543, Kurat, s. 394-396.
56. bn Hurdazbih, s. 32, 36, 39; stahr, s. 254, 261, 269; Yakut, V, s. 115.

57. bn Hurdazbih, s. 32, 34, 210, 243; stahr, s. 270, 275, 279, 282, 286, Mukaddes, s. 296, 302, 303,
Yakut, IV, s. 23.
58. Yakut, IV, s. 259.
59. bn Hurdazbih, s. 32, 33, 40, 210; stahr, s. 254, 256, 279; Yakut, II, s. 182, 183.

60. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 445-447; bnl-Esr, IV, s. 544-545, 549-552.
61. Wellhausen bunun Rutbil deil Zunbil olduunu idda eder. Wellhausen, s. 109, 123, 207.
62. Taber, VI, s. 468; bnl-Esr, IV, s. 569.
63. Belzur, s. 591-592; Taber, VI, s. 469; bnl-Esr, IV, s. 570.
64. Semerkand, Hindistan, ran ve Trk egemenlii blgelerinden gelen yollarn birletii bir merkezdir ve
her dnem iin Marevarnnehrin bir numaral ehri olmutur. Barthold, s. 88.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 14

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
65. Yldz, s. 18.
66. bn Hurdazbih, s. 25, 27, 39, 302, 304, 206, 243, 262; stahr, s. 328, 332, Yakut, III, s. 308-309;
Kazvin, s. 538.
67. stahr, s. 343, Yakut, III, s. 26.
68. Belzur, s. 592; Taber, VI, s. 472; bnl-Esr, IV, s. 571
69. Belzur, s. 592; Taber, VI, s. 472-476; bnl-Esr, IV, s. 571-576.
70. bn Hurdazbih, s. 26, 29, 30, 39, 207, 208, 243; stahr, s. 295, 333; Yakut, II, s. 347-348; Kazvin, s.
554, 557.
72. Belzur, s. 593-594; Taber, VI, s. 483; bnl-Esr, IV, s. 581-583.
73. Yakut, IV, s. 430.

et

71. bn Hurdazbih, s. 26, 28, 69, 204, 243; stahr, s. 333, 345, 346.

yl
i.N

74. Taber, VI, s. 484-485; bnl-Esr, V, s. 5-8; mer Ferruh, s. 152; Muhammed Hudari Bey, s. 513516.

lt
a

75. Hasmane tavrn sebebi udur: Abdlmelik, vefat esnasnda nce byk olu Velid ardndan da dier
olu Sleyman veliahd tayin etmiti. Fetihlerle geen parlak bir dnem yaayan Velid, bu baarsna
gvenerek kardeininin veliahdln tanmayp onun yerine olu Abdlazizi veliahd ilan etmek istedi.
Onun bu grn Irak umum valisi Haccac ile Aa Trkistan fatihi Kuteybe aka
desteklemilerdi. Velidin olunu veliahd olarak kabul ettirme giriimlerini tamamlayamadan lmesiyle
gerek veliahd Sleyman halife oldu. Makamna oturan Sleymann ilk icraat ise kendisinin
veliahdlikten azledilmesine katks olan vali ve komutanlar cezalandrmak oldu. Sleyman halife
olmadan Haccac b. Yusuf vefat etmi [95 (714)] olduu iin, onun komutan Kuteybe yeni halifenin
hedefi haline geldi [bk. Belzur, s. 594; Taber, VI, s. 500-505; bnl-Esr, V, s. 8-11; bnl-Cevz,
el-Muntazam, I-XVIII, (thk. Muhammed Abdlkadir Ata-Mustafa Abdlkadir Ata), Beyrut 1992, VII, s.
18)].

w
.A

76. Medine valisi Osman b. Hayyan el-Mrr, Mekke valisi Halid b. Abdullah el-Kasr, Hindistan fatihi
Muhammed b. Kasmn azli ve katli, benzer ekilde spanya fatihi Musa b. Nusayrn grevden el
ektirilmesi ve olu Abdlazizin idam edilmesi gibi Sleymann eski idareciler zerindeki
faaliyetlerini gren Kuteybe srann kendisine geleceini anlaynca, Emevi hakimiyetinin en uzak
blgesinde yer alan Ferganada isyan etti. Zafer dolu mazisine gvenerek isyana karar veren
Kuteybe birlikte savat insanlardan umduu destei bulamad. Hatta kendi emrinde savaan bir
grup asker adrna saldrarak Kuteybe ve yaknlarn katlettiler (bk. Belzur, s. 594-599; Ya'kb, II,
s. 295-296; Taber, VI, s. 511-516; bnl-Esr, V, s. 12-19; bnl-Cevz, VII, s. 18-19, 22-23;
Wellhausen, s. 121-122; mer Ferruh, s. 166-167; Muhammed Hudari Bey, s. 519-520). Halife
Sleymann ahs kinini devlet politikasna dntrmesiyle Kuteybe gibi bir ok baarl brokrat ve
askerin isyana zorlanp ldrlmesi veya grevden alnmas Emevilerin zayflamasna dolaysyla
fetih hareketlerinin de durmasna sebep olmutur. (bk. Wellhausen, s. 207-207).

77. Ya'kb, II, s. 296; Taber, VI, s. 511-516, 523.

78. bn Hurdazbih, s. 35, 40, 124, 154, 244, 250, 261, 265; stahr, s. 207, 212, 217; Yakut, II, s. 119.

79. stahr, s. 218, 219, 253; Yakut, IV, s. 13-16.

80. bn Hurdazbih, s. 45, 119; Yakut, II, s. 492.
81. Taber, VI, s. 532-536, 541-545; bnl-Esr, V, s. 32.
82. mer b. Abdlazizin halk kucaklama giriimleri o kadar destek bulmutur ki, o dneme kadar hi bir
siyas otoriteyle geinemeyen Haricler ile srekli isyan hareketlerini organize eden iler onunla
diyaloa gemilerdir, Haricler isyanlarn onun dneminde bir sre askya almlardr. bk.
Brockelmann, C. slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964, s. 83;
madddin Halil, mer b. Abdlaziz Dnemi ve slm nklab, (ev. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984,
s. 126-134; Muhammed Hudari Bey, s. 524-527; Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1987, III,
s. 120; Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, I-III, (ev. Komisyon), stanbul 1995, I, s. 192;
Hasan, Hasan brahim, Siyasi, Dini Kltrel-Sosyal slam Tarihi, I-X, (ev. smail Yiit-Sadreddin
Gm), stanbul 1996, II, s. 66; Demircan, Adnan, Haricilik Mezhebinin Douu Balamnda DinSiyaset likisi, stanbul 2000, s. 19, 115.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 15

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
83. Ya'kb, II, 302; Taber, VI, s. 568. Bu kararn nedenleri zerine deerlendirmeler iin bk. Gibb, s. 47;
Wellhausen, s. 127; Kitap, s. 205-206; Kurt, Hasan, Orta Asyann slmlama Sreci, Ankara
1998, s. 177; Akyrek, Yunus, Maverannehr-Trk slm Tarihindeki Yeri ve nemi, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi), Bursa 2001, s. 40-41.
84. Mesela halife, Crcan ganimetlerinde hazinenin hakkn merkeze gndermeyen Horasan valisi Yezid
b. Mhellebi grevden alp Cerrah b. Abdullah onun yerine tayin etmi, Cerrah da kendi kabilesine
iltimas gemesi ve mevaliden haksz yere vergi almas sebebiyle azletmitir. (bk. Belzur, s. 559560; Taber, Tarih, VI, s. 556-558; bnl-Esr, V, s. 48-50; Wellhausen, s. 126; Brockelmann, s. 8184; Zettersteen, mer b. Abdlaziz, A, IX, s. 462-465; Aycan-Saram, s. 74-75).
85. Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (ev. Hakk Dursun Yldz), stanbul 1979, s. 91.

yl
i.N

et

86. Semerkand ahalisi Kuteybenin Semerkand anlamasndaki artlara uymayp haksz yerine ehirlerini
igal ettiini, kendilerini ge zorladn bildirdiklerinde, halife meselenin kad tarafndan tekrar
grlp karara balanmasn emretmitir. Semerkand kads yapt inceleme sonunda
Maverannehr halkn hakl bulmu, igalci konumundaki btn Araplarn ehri terkedip eit artlarda
iki tarafn tekrar savamas kararna vermitir. Bu durum karsnda Trkler, kendilerinin Araplarla
yaamaktan memnun olduklarn ifade etmiler ve onlarn ehir dna karlmasna raz
olmamlardr. Bu hadise mer b. Abdlaziz Dneminde Trk ve Arap unsurun birarada yaama
tecrbesinde kaydettikleri mesafeyi ak bir ekilde gstermektedir (Belzur, s. 593; Taber, VI, s.
568-70). Halifenin benzer geriye dnk uygulamalar iin (bk. Wellhausen, s. 140-141; madddin
Halil, s. 170-173).
87. Emevilerin son dnemlerinde nemli bir i problem tekil eden asi Haris b. Sreyc, uzun sre Trkler
arasnda kalm, onlarn himaye ve desteini grmtr. Zettersteen, Nasr b. Seyyar, A, IX, s. 108;
mer Ferruh, s. 177; Demircan, Adnan, Arap Mevali likileri, stanbul 1996, s. 176.
88. Belzur, s. 600; bnl-Esr, V, s. 67.

w
.A

lt
a

89. O dnemdeki karklklarn ba sorumlusu Horasan valilii grevinde iken ganimetler konusunda
uslszlk yapt gerekesiyle azledilip hapse atlan Yezid b. Mhellebdir. Yezid, mer b.
Abdlazizin lmnden sonra hapisten kaarak Basraya giderek burada kuvvet toplamay balad.
Onun Irak blgesindeki isyan Mesleme b. Abdlmelik tarafndan zorla bastrlabildi. Her iki tarafn
verdii zayiat blgedeki Arap hakimiyetini zaafa uratt. Bu i atma iki yldan beri zerlerine sefer
yaplmayan Maverannehr sakinleri iin byk bir isyan frsat verdi. (bk. Taber, VI, s. 556-558, 590604; bnl-Cevz, VII, s. 64; bnl-Esr, V, s. 57-58, 71-77).
90. Taber, VI, s. 607-615; bnl-Cevz, VII, s. 87; bnl-Esr, s. 103-105.
91. Belzur, s. 600-601; Taber, VII, s. 7-12; bnl-Esr, s. 92-93, 115-117.
92. Belzur, s. 601; Taber, VII, s. 21, 32-35; bnl-Cevz, VII, s. 112; bnl-Esr, V, s. 128-130; bn
Tagriberd, en-Ncmuz-Zahire f Mlki Msr vel-Kahire, I-XXII, Kahire 1992, I, 331.
93. Yldz, s. 21.

94. stahr, s. 253, 275, 276, 279, 341; Yakut, II, s. 346-347.
95. Belzur, s. 601-602; Taber, VII, s. 43-45; bnl-Esr, V, s. 131-132,

139-140.

96. Belzur, s. 602-604; Taber, VII, s. 54-60, 67, 71-88; bnl-Esr, V, s. 147-150, 156-158, 162-165,
182-183; bn Tariberd, I, s. 345.
97. Hiam b. Abdlmelik dnemi Horasan-Maverannehr blgesinde Trk-Arap
ilikileri
iin
bk.
Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asnda Hiam b. Abdlmelik, Ankara 2001, s. 155-160.
98. Zettersteen, K. V., Nasr b. Seyyar, A, IX, s. 107-109.
99. Taber, VII, s. 173-180; bnl-Esr, s. 200-205, 226-228, 250; Ateken, s. 160-163.
100. bnl-Esr, V, s. 254-259, 302-307. Horasan merkezli Abbasi hareketleri ve Nasr b. Seyyarn
mcadeleleri iin bk. Bozkurt, Nahide, Oluum Srecinde Abbasi htilali, Ankara 2000, s. 41-73.
101. Taber, VII, s. 441, 454; bnl-Esr, V, s. 540, 555; bn Tariberd, I, s. 285, 294.
102. Belzur, s. 289; Ya'kb, II, s. 302; Taber, VII, s. 553-554; bnl-Esr, V, s. 43; bn Tariberd, I, s.
306.
103. Mesela, 103 (721-722) ylnda Hazarlar hcum etmiler, buna karlk bir yl sonra Halife Yezid b.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 16

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Abdlmelikin gnderdii ordu, Kpaklar ve dier Trk boylarndan aldklar destekle Hazarlar
tarafndan malup edilmitir. Bu hadisenin akabinde Halife Yezidin gnderdii Emevi ordusu Cerrah
b. Abdullah komutasnda Hazar topraklarna girmi ve Belenceri ele geirmi, Hazarlar bir yl sonra
buna cevap vererek Ermeniye zerine sefer dzenlemilerdir. Cerrah da buna karlk iki yl st ste
yapt seferlerle baz Hazar ehirlerini zaptetmitir. (bk. Belzur, s. 289-290; Ya'kb, II, s. 313;
Taber, VI, s. 619, VII, s. 14-15, VII, s. 21; bnl-Esr, V, s. 105, 110, 111-113, 125, 134; bn
Tariberd, I, s. 321-324).
104. bn Hurdazbih, s. 17, 119, 123, 143, 173; Yakut, V, s. 8-9; Kazvin, s. 412, 493, 597.
105. Belzur, s. 290; Ya'kb, II, s. 317-318; Taber, VI, s. 54; bn Asem, IV, s. 266-268; bnl- Cevz, VII,
s. 135; bnl-Esr, V, s. 137, 141, 145, 155.

107. Yakut, I, s. 530.

et

106. stahr, s. 185, 193.

108. bn Hurdazbih, s. 119, 121, 122, 174, 212, 213; stahr, s. 182, 187, 192; Yakut, V, s. 370-371.
109. bn Hurdazbih, s. 119, 121, 223, 243; stahr, s. 182; Yakut, I, s. 382.

yl
i.N

110. bn Hurdazbih, s. 120, 122, 123, 175, 212, 213; Yakut, I, s. 533; Kazvin, s. 493, 513.

111. Belzur, s. 290; Taber, VII, s. 70-71; bn Asem IV, s. 269-270, 270-278; bnl-Esr, V, s. 158-159;
bn Tariberd, I, s. 346-347.
112. stahr, s. 71, 78, 218.

113. Belzur, s. 290-292; Taber, VII, s. 88-99; bn Asem, IV, s. 289; bnl-Esr, V, s. 173-174, 177-179,
195; bn Tariberd, I, s. 366.

115. Togan, s. 48.

lt
a

114. Hiam b. Abdlmelik Dnemi Kafkasyada Trk-Arap ilikileri iin bk. Ateken, s. 165-176.
116. Barthold, Trkistan, s. 195-196; Arnold, T. W, ntiar- slm Tarihi, (ev. Hasan Gndzler), stanbul
1982, s. 209; Kitap, s. 56; Kurt, s. 219-229.

w
.A

117. Mesela, 54 (674) ylnda Irak umum valisi Ubeydullah b. Ziyad Buhara muhasaras ardnan iki bin
kadar Trk savay alarak Basraya dnmtr. bk. Belzur, s. 577; bnl-Esr, V, s. 297-298.
Emeviler dnemi asker faaliyetlerinde faal grev alan Trkler hakknda bk. Yldz, s. 45-48; Kitap,
s. 98-100.
118. Kitap, s. 105.

119. Yakut, I, s. 533.

120. Taber, VI, s. 442; Narah, s. 65-66; bnl-Esr, IV, s. 335, 342-343; Barthold, Trkistan, s. 201.
121. Kitap, s. 98.

122. Narah, s. 66-67, 76; Wellhausen, s. 208; Kitap, s. 102-104, 125-131, 132-138, 140; Kurt, s. 238.
123. Taber, VI, s. 475; bnl-Esr, IV, s. 573.

124. Taber, VI, s. 501.

125. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, (haz. M. Fuad Kprl), Ankara 1963, s. 107; Hodgson, I, s. 221.
Hasan, Hasan brahim, I, s. 412. mer b. Abdlazizin slmlama faaliyetlerini hzlandrma amal
uygulamalar ve sonularnn deerlendirilmesi iin bk. Vloten, Gerlof Van, Emevi Devrinde Arab
Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar, (ev. Mehmet S. Hatibolu), Ankara 1986, s.
38-39; Wellhausen, s. 127-133, 144-147; Brockelmann, s. 83-84.

126. Taber, VI, s. 557; bnl-Esr, V, s. 49.

127. Ya'kb, II, s. 302.
128. Wellhausen, s. 214.
129. Taber, VI, s. 560; bnl-Esr, s. 52.
130. Taber, VI, s. 559, 569; bnl-Esr, s. 50.
131. Wellhausen, s. 136.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 17

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
132. Belzur, s. 599; Brockelmann, I, s. 84; Arnold, s. 217; madddin Halil, s. 115-117; Hasan, Hasan
brahim, I, s. 415.
133. Taber, VI, s. 559-561; bnl-Esr, V, s. 50-51.
134. Kitap, s. 197; Hasan, Hasan brahim, I, s. 417.
135. stahr, s. 322, 325, 338, 343; Yakut, I, s. 197; Kazvin, s. 540.
136. Belzur, s. 620-621, 634; Taber, VI, s. 567; bnl-Esr, V, s. 54.
137. Belzur, s. 634; Taber, VI, s. 559; bnl-Esr, V, s. 51; bn Kesr, IX, s. 207.
138. bnl-Esr, V, s. 236.
140. Belzur, s. 625; Taber, VII, s. 51-54.
141. Belzur, s. 602; Taber, VII, s. 55; bnl-Esr, V, s. 147-151.

et

139. Wellhausen, s. 219; Hasan, Hasan brahim, I, s. 421; Aycan-Saram, s. 82.

yl
i.N

142. Mesela Eresin valilii esnasnda [109 (727-728)] Buhara ve Semerkand merkezli bir isyan
balam, isyanclar komu Trgi hakanndan yardm talebinde bulunmular, arya cevap veren
hakan Maverannehre gelerek birok ehri kontrol altna almtr. Belzur, s. 602; Taber, VII, s. 5460, 67; bnl-Esr, V, s. 147-150. mer b. Abdlazizin sosyal bar projesinden vazgeilmesinin
sonular hakknda bk. Kurt, s. 245-246.
143. Belzur, s. 603-604; Taber, VII, s. 67, 93; bnl-Esr, V, s. 156-158, 162-165, 183-183.
144. Narah, s. 81; bnl-Esr, V, s. 200-205.
145. Taber, VII, s. 155-159.

w
.A

lt
a

146. Emeviler Dneminde halktan alnan vergiler hahamba, merzuban, piskopos gibi din adamlarnca
tahsil ediliyordu. Haccac zamanndan itibaren mhtedilerden cizye alm balaynca grevli din
adamlar vergileri kasten mevali aleyhine dzenlemilerdir. Meseleye sadece gelir ynyle bakan
Emevi valileri maddi sonula ilgilendikleri iin, Gayr-i Mslim din adamlarnn zimmilerin vergilerini
bile mevaliye yklemelerine gz yummulardr. Mesela zerdtlerin lideri Bahramis slmiyeti seen
zerdtlerden hem cizye alyor hem de onlar halk iinde kk drmeye alyordu. Bu durumda,
Emevilerin mevaliden cizye alma karar slmn yaylmas deil, engellenmesinin arac haline
geliyordu. Bu ekilde slmlama adna ters bir adm atlyor, Emevilerin yanl vergi uygulamas hem
insanlarn slmiyetten uzak tutulmasna, hem de onlarn kendi dinlerinde sabit kalmalarna sebep
oluyordu (bk. bnl-Esr, V, s. 236, Lewis, Bernard, s. 84; Arnold, s. 209; Kitap, s. 263-266; Kurt, s.
255-256; Roux, Jean-Paul, Orta Asya, (ev. Lale Arslan), stanbul 2001, s. 181-182). Harac iin de
ayn uygulama yaplyordu. Harac toplayan din adamlar kendi mntesiplerinden cz miktarda vergi
alrken, ilerinden slm seenlerden Emevilerin harac politikasn
gereke gstererek ar
arazi vergileri tahsil ediliyordu. Tabii olarak bu artlarda slmn deil, dier dinlerin ballarnn
oalmas mmkn olmutur. (bk. Kitap,
s. 266).

147. Taber, VII, s. 173; bnl-Esr, V, s. 236.

148. Mesela Nizek et-Trgenin olu Salih, Buhara hkmdar Tuade, onun olu Kuteybe, Skan,
Buniyet, Semerkand ihidi Grekin olu Muhtar gibi Trk asll idareciler Mslman olmulardr. (bk.
Narah, s. 13).
149. Bu konuda deerlendirmeler iin bk. Ateken, s. 174.

Kaynaklar:

Akyrek, Yunus, Maverannehr, slam Tarihindeki Yeri ve nemi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Bursa 2001.
Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1986.
Apak, Adem, Hz. Osman Dnemi Fetihleri, UFD, Bursa 2000, sy. IX, s. 437-442.
Arnold, T. W, ntiar- slm Tarihi, (ev. Hasan Gndzler), stanbul 1982.
Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asndan Hiam b. Abdlmelik, Ankara 2001.
Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Eb Sfyan, Ankara 1990; AYCAN, rfan- brahim
Saram, Emeviler, Ankara 1993, s. 82.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 18

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Barthold, Vassily Viladimirovi, slm Medeniyeti Tarihi, (haz. M. Fuad Kprl), Ankara 1963;
BARTHOLD, Mool stilasna Kadar Trkistan (haz. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990.
Belzur, Ahmed b. Yahya (279/892), Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Enis el-Tbb ve mer Enis elTbb), Beyrut 1987.
Bozkurt, Nahide, Oluum Srecinde Abbasi htilali, Ankara 2000.
Brockelmann, C. slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964.
Demircan, Adnan, Arap Mevali likileri, stanbul 1996; Demircan, Adnan, Haricilik Mezhebinin Douu
Balamnda Din-Siyaset likisi, stanbul 2000.
Ferruh, mer, Tarihu Sadril-slm ved-Devletil-Emeviyye, Beyrut 1976.

et

Halife B. Hayyat, Tarihul-Halife, (thk. Ekrem Ziya el-mer) Riyad 1985.

Hasan, Hasan brahim, Siyasi, Dini Kltrel-Sosyal slam Tarihi, I-X, (ev. smail Yiit-Sadreddin
Gm), stanbul 1996.
Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, I-III, (ev. Komisyon), stanbul 1995.

yl
i.N

Gbb, H.A.R., Orta Asyada Arap Futuhat, (ev. M. Hakk), stanbul 1930.

bn sem, Eb Muhammed b. Ahmed (314 / 926), Kitbul-Futh, I-IV, Beyrut 1986.

bn Hurdazbih, Ebul-Kasm Ubeydullah b. Abdillah (280 / 893), Kitabul-Meslik vel-Memlik, Leyden

1967.
bn Kesr, Ebul-Fid (774 / 1372), el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Beyrut-Riyad ts. (MektebetlMerifMektebetn-Nasr).

lt
a

bn Tagriberd, Ebul-Mehasin Cemalddin Yusuf (874 / 469), en-Ncmuz-Zahire fi Mlki Msr velKahire, I-XXII, Kahire 1929.
bnl-Cevz, Cemalddin Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali Muhammed (597 / 1201), el- Muntazam, IXVIII, (thk. Muhammed Abdulkadir Ata-Mustafa Abdulkadir Ata), Beyrut 1992.
bnl-Esr, zzddin Ebul-Hasen Ali b. Muhammed (630 / 1232), el-Kmil fit-Tarih, I-XIII, Beyrut 1964.
bnl-Fakih, Muhtasar Kitabul-Buldn, Leyden, 1967.

w
.A

madddin Halil, mer b. Abdlaziz Dnemi ve slm nklab, (ev. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984.
stahr, Eb shak brahim Muhammed el-Faris (340 / 951), Kitabul- Meslik vel-Memlik, Leyden.
Kazvin, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud el-Kazvin (682 / 1283), srul-Bild ve Ahbrul- bd,
Beyrut ts. (Drus-Sdr).
Kitap, Zekeriya, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988.

Kurat, Akdes Nimet, Kuteybe b. Mslimin Harizm ve Semerkand Zapt, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Dergisi, 1984, VI / 5, s. 388-393.
Kurt, Hasan, Orta Asyann slamlama Sreci, Ankara 1998.

Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (ev. H. Dusun Yldz), stanbul 1979.

Maksid, Eb Zeyd Ahmed b. Sehl (350 / 966), Kitabul-Bed vet-Tarih, I-VI, Paris 1916.
Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyn b. Ali (345 / 956), Mrcz-Zeheb, I-IV, (thk. Muhammed
Muhyiddin Abdulhamid), Msr 1964.
Muhammed Hudar Bey, ed-Devletl-Emeviyye, (thk. eyh Muhammed Osman), Beyrut 1986.
Mukaddes, emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr (4 / 10 Asr), AhsentTeksim, Leyden 1967.
Narah, Tarihu Buhara, (trc. ve tls, Eb Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kabv-Muhammed b. Zfer b.
mer), Tahran 1362.
Roux, Jean-Paul, Orta Asya, (ev. Lale Arslan), stanbul 2001.
Saram, brahim, Emev-Haim likileri, Ankara 1997.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 19

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE

TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerir (310 / 922) Tarihul-mem vel-Mulk, I-XI, (thk. Muhammed
Ebul-Fadl brahim), Beyrut ts, (Drus-Seveydn).
Togan, Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981.
Uslu, Recep, Sindde slm Fetihleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1990.
Uslu, Recep, I-II. Yzyllarda Horasan Tarihi, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1997.
Vloten, Gerlof Van, Emevi Devrinde Arab Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar,
(ev. Mehmet S. Hatibolu), Ankara 1986.
Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, (ev. Fikret Iltan) Ankara 1963.
Yakb, Ahmed b. Eb Ya'kb (292 / 904), Tarih, I-II, Beyrut 1960.

w
.A

lt
a

yl
i.N

et

Yakut el-Hamev, ihabuddin Eb Abdillah (626 / 1229), Mu'cemul-Buldn, I-V, Beyrut 1975. Yldz,
Hakk Dursun, slmiyet ve Trkler, stanbul 1980.

Trklerin Kavt Yeri

http://www.Altayli.Net
Sayfa No: 20