ALLAHA MAN

Qdim zamanlardan bri, insanlar tam flsfimcrrd tfkkr, yaxud dlil-sbut metodu il ld
olunan dnc mrhlsin yetimmidn vvl
Allaha inanb, iman gtirmi, Ona ibadt edib qlbn
mhbbt bslmi v Onunla qrlmaz rabitd
olmular. Elc d bu drin ballqlarn btn
varlqlar il duyub hiss etmilr.
Bu iman v etiqad n sinfi tzadlarn mhsulu, n
zalm v istismarlarn llrind kimlris istismar
etmk n bir vasit v n d istismar olunanlarn
asayi atb rahat nfs almalar n zlrindn
yaratdqlar bir ey deyil. nki, bu inam, qeyd
olunan sinfi tzadlardan v kem-kelrdn ox-ox
qabaq briyyt tarixind mvcud olmudur.
nsanlardak bu iman tbii flaktlr qarsnda
yaranan qorxunun da nticsi ola bilmzdi. ks halda
(yni iman qorxu hissindn doan bir ey olsayd),
onda tarix boyu n dindar xslr tbii hadislr
qarsnda n qorxaq, n dzmsz v aciz xslr
olmal idi. Halbuki, tarix din balarnn srlr boyu
qorxmaz v hamdan catli insanlar olduuna
ahiddir.
Demli, bel bir qnat glmk olar ki, imann
mnyi insann z Xaliqin olan batini cazibsindn
v drin kklr malik olan urundan irli glir. O,
bunun vasitsi il Rbbin olan qrlmaz ball z
fitrti il drk edir.
Zamann kemsi il insan flsf il tan
olduqdan sonra trafndak yalardan mumi
mfhum v anlaylar xartmdr. Msln, varlq v
yoxluq, vcub (varln zruriliyi,) imtina (yoxluun
zruriliyi), mmknlk (varlq v yoxluun he
birinin zruri olmamas), vhdt (tklik) v ksrt
1

(oxluq), mrkkb v sad, klli v czi, mqddm

(ilkin) v mxxr (sonradan gln), sbb v ntic
v s. kimi. O, ksr hallarda bu anlaylardan istifad
etmy alm v daha sonra onlardan Allaha olan
imann mhkmltmk n dlil-sbut kimi
iltmidir. Yni z inancnn sbbini flsf
qalibind aqlayaraq byan etmidir.
MRFTN YEGAN YOLU-TCRB
mumi bir anlay olan tcrbi dnc elmitdqiqat sahsind bir vasit kimi ortaya xanda,
mtfkkirlr tkc bu dnc il tbitin sirli
qanunlarn kf etmyin mmkn olmadn drk
edib bu qnat gldilr ki, hiss v elmi mahidlr
kainatdak qanun v sirlrin kf olunmasnn yegan
sas v mhm amilidir.
mumi halda insann kainat barsind olan
mrift v mfkursinin tamamil dyiilib inkiaf
etmsi v daha da genilnmsind elmi thqiqatlarda
tcrb v hissiyyata tmayl metodu nzr
arpacaq drcd faydal oldu.
Amma tdricn bu ideya z inkiaf yolunda
irlildikc, onun trfdarlar bel dedilr: Hiss v
tcrbi mahid metodu insanlarn hm z v hm
d trafnda olan mumi sistem v qanunlarn kf
edilmsind ql v mrift n bir vasitdir. nsann
qli kainatn sirlri v onun klli sistemi haqqnda
mrift qazanb mlumat ld etmkd bu iki ey
(hiss v tcrby) ehtiyac duyur. Yni Aristotel
(rstu1) kimi qapal bir evin gncnd oturub, fza
flatunun agirdi olan rstu mhur
yunanstan filosofu olub eramzdan 350 il qabaq
1

cisimlri il onlar hrkt gtirn qvv arasndak

qarlql laqnin necliyi haqqnda fikirlib
myyn qrara glmsi v hrktd olan hr bir
cisim onu hrkt gtirn qvvnin tknmsi il
hrktdn db skuntd qalr demk vzin,
Qaliley2 birbaa elmi mahidlrdn v tcrbdn
istifad edrk hrktd olan cisimlr barsind
oxlu tdqiqat apardqdan sonra onlarn arasnda
baqa bir asllq nzriyysini irli srr v deyir:
gr bir cisim, hrkt verici bir qvvnin tsiri altna
drs, hrkt glir v onu hrktdn saxlaya
bilck baqa bir qvv il qarlaana qdr z
hrktini davam etdirir.
Hissiyyata tmayl, tdqiqatlar tbii hadislr
v kainata hakim olan qanunlar barsind thqiqat
aparmaa tviq etmidir. Onlar z thqiqatlarnda
aada qeyd olunan iki mrhlni kemilr.
Birincisi: Hiss v tcrb yolu il alnan
nticlri bir yer toplamaq mrhlsi.

yaamdr. Onun oxlu elmi srlri yadigar

qalmdr. (Ensklopediya)
2 Qaliley mhur italiyal fizik v riyaziyyatdr
(1564-1642). O, ilk teleskop ixtira edn xslrdn
biridir. 1632-ci ild gn sisteminin hrkti
barsind bir kitab yazmdr. Bir il sonra, papa onu
Romaya arb onun yerin hrkti barsindki
nzriyysini kfr hesab etdi. Daha sonra onu, z
qidsindn dnrk tvb etmy mcbur etdi. O,
tvb etdikdn sonra, yerindn qalxb l xdqda
barma il yerd bel yazdn grdlr: Btn
bunlarla bel, yer hrkt edir.
3

kincisi: qli mrhl, yni mumi v mqbul bir

ntic xarmaq n ld olunan nticlri bir-biri
il uyunladraraq tnzim etmk.
Amma alimlrin bu bard ox almasna
baxmayaraq, tcrb v hissiyyatn ql qvvsindn
ehtiyacsz olmas mddasn yen d dorulda
bilmdi.
Tbii hadislr zrind tdqiqat aparan alimlr
tbitin sirlrini v qanunlarn yalnz o zaman kf
ed bildilr ki, birinci mrhld tfkkr olmadan,
sadc hiss v eksperimental mahidlr yolu il
ld etdiklrini bir yer topladqdan sonra, ikinci
mrhld ql qvvsinin kmyi il onlarn
arasndak asll tapb elmi nticlr aldlar. ndiy
qdr he bir elmi ixtira v kf ikinci mrhl
olmadan el birinci mrhld kf olunmamdr.
nki birinci mrhlnin mlumatlar hmi hiss
olunan hadislrdir. kinci mrhlnin msllri is
qlin drk edrk ntic ald ilrdir. Bunlar yalnz
ql drk edir v birbaa hiss zvlri il drk oluna
bilmz.
Misal n mumdnya cazib qanununu
gstrmk olar. Nyuton3 cisimlr arasnda qarlql
cazib olduunu birbaa hiss etmmidi. O, (bu
qanunu kf etmzdn qabaq) bu qvvnin cisimlrin
arasndak msafnin kvadrat il trs mtnasib,
hminin bu cisimlrin ktllrinin hasili il dz
shaq Nyuton (1642-1727) ingilis fiziki,
riyaziyyats v filosofudur. O, 23-24 yanda ikn
mexanika qanunlarn tnzim etmi v onlar gy
cisimlri barsind ttbiq etmidir. Onun n mhur
kitab Tbii riyaziyyat qanunlar adl kitabdr. (M)
3

mtnasib olduunu bilmirdi. Sadc olaraq o, yer

doru aquli istiqamtd hrktd olan bir dan
dmsini mahid etmidi. Yaxud Ayn Yerin
trafnda, planetlrin gn trafnda frlanmasn
grb dnmy balam, sonra vaxtar bu
hrktlri izah edib mumi bir nticy glmy
almd. Bu mqsdl Qalileyin yer dn
cisimlrin srbstdm tcilinin sabit v dyimz
olmas, dairvi hrktd is dyin tcil barsindki
nzriyysini aradrd. O, Keplerin planetlrin
hrkti bard dediyi hr bir planetin gn trafna
frlanma zamannn kvadrat, aralarndak msafnin
kubu il mtnasibdir qanunundan istifad edrk
cazib qanununu kf etmidir.
O, bu frziyyni irli srdkdn sonra sbut etdi
ki, iki cisim arasndak cazib qvvsi onlarn
ktllri dz, aralarndak msaf il trs
mtnasibdir v zlrinin ktl, hcm v aralarndak
msafdn asl olaraq bir-birin tsir edirlr.
Hiss v eksperimental tcrb slubunun kainatn
sistematik qanunlarn aradrb onda olan
qanunauyunluu v Allahn varlna dlalt edn
hikmtli dlillri akar etmsi Ona iman gtirmk
n n yax v yeni bir dayaq olard. Amma yalnz
tbii elmlrd tdqiqat aparan alimlr bu msly
hmiyyt vermyib onun iqlandrlmas yolunda
ciddi sy gstrmdilr. Hl d bu alimlr, brin
tbii elmlr barsindki mvcud tsniflrin gr
flsfi saylan bu msly diqqt yetirmmilr.
Amma ox kemdn flsf almind, elm v onun
predmetlrindn daha geni miqyasda olan yeni
flsfi-mntiqi cryanlar meydana gldi v bu
slubun (eksperimental slubun) flsfi v mntiqi
metod kimi tqdim olunmasna aldlar. Onlar bu
5

qrara gldilr ki, idrak v mriftin yegan yolu

hissdir v insann idrak onun hiss v duyularnn
hdudlarndan o trf aa bilmir. Hr hans bir ey
hiss olunan v tcrbi olaraq drk ediln olmasa,
insan onun varln isbat ed bilmz.
Bununla da, hissi v eksperimental tcrby
kskin tmayl Allah inkar etmk n bir vasit
oldu. Onlar z mddalarn bel saslandrrdlar:
Allah gzl grnb hiss olunan varlq deyils,
demli Onun sbut olunmas n he bir yol yoxdur.
Amma bu metod, tcrbi yolla mvffqiyytlr
qazanan alimlrin getdiyi yol deyildi; ksin, o,
znn xsusi mntiq v flsfi nzriyylri il bu
slubu dzgn olmayan kild yozan filosoflarn
lind bir bhan idi.
Bu ifrat nzriyylr tdricn v bir ne
chtdn paradoksla qarlad:
1-Flsfi chtdn
Bu nzriyy mvcud reall inkar etmk
mcburiyytind qald, yni real olaraq yaadmz
hyat hm mumi, hm d konkret kild inkar etdi.
nki, bu nzriyyy sasn biz hr hans bir eyi
drk etmk n hissiyyatmzdan baqa he ny
malik deyilik v hissiyyatmz da eylri biz real
hqiqtd olduu kimi deyil, yalnz zahird
grdymz kimi tantdrr. Buna sasn, biz hr
hans bir eyi hiss etdiyimiz zaman yalnz bunu dey
bilrik ki, hmin ey bizim hiss v duyu
almimizddir, onun vcudu is bizim hissiyyatdan
knardadr, drrakmizdn xaricd real v mstqil
kild vardr v tsvvrmzdn nc mvcuddur.
Demli, onun isbat olunmas n he bir yol yoxdur.
Msln, insan ay smada grdy zaman yalnz
buna inana bilr ki, onu hmin anda mahid v hiss
6

edir. Amma bel bir sual qarya xr ki, grsn

dorudanm ay smada mvcuddur? V ya insan
gzn ab baxmamdan vvl d mvcud idimi?
Hmin nzriyynin trfdarlar, qarya xan bu
suallara cavab vermkd aciz qalmlar. Bu, eynil
pgz adamn mslin oxayr: O, el yalar
grb drk edir ki, onlarn real vcudlar yoxdur.
Hmin xs o yalarn varln isbat ed bilrmi?
Bununla da, hiss v tcrby tmayl
nzriyysi axrda zn hissiyyat dairsind
mhdudladrd, onu idrak v mrift n bir vasit
gtrmk vzin, hissi n son hdd v mrtb kimi
qbul etdi. Nticd yalarn varl, bizim idrak v
anlaymzdan xaricd mstqil kild varl qbul
olunmadan, hissl idrak olunmaqla rtlndirildi.
2-Mntiqi chtdn
Mntiqi baxmdan is hissi v eksperimental
nzriyy tam yeni bir cryan yaratd. Bu
nzriyynin sas ar budur:
Mfhumu tcrb v eksperiment yolu il isbat
olunmayan cml mnasz klamdr. Bu cmlnin
rolu, praknd vziyytd he bir hdf v mqsd
olmadan bir-birinin yanna dzln hrflrin rolu
kimidir. Amma mzmunun doru v ya yalan
olmasnn isbat edilmsi mmkn olan cmlnin
mnas vardr. gr insan bel cmlnin mzmununu
reallqla uyun olmasn tsdiq ets, demli, dzgn
v doru bir cmldir, ks halda is yalan cml
saylr.
Msln: Qda ya yar cmlsi hm mna,
hm d mzmun baxmndan doru cmldir. Lakin
yayda ya yar cmlsi mnal olmasna
baxmayaraq, mzmununa gr yalan cml saylr.
7

Amma gr Qdr gecsind asimandan hiss

olunmayan, gzl grnmyn bir ey nazil olur
deyils, doru v ya yalan olmasn nzr almasaq
da bel, mnasz bir cmldir. nki, eksperiment v
hiss vasitsi il onun mzmununun isbat olunmas,
doru v ya yalan olmasn byan etmk qeyrimmkndr. Deyz4 Qdr gecsind nazil olmudur,
cmlsi mnasz olduu kimi, bundan vvlki
cmlnin d mnas yoxdur. Elc d, deyz vardr
cmlsinin mnas olmad n, Allah vardr
cmlsi d mnasz saylr, nki, Allahn varl hiss
v eksperiment yolu il drk olunmur.
Bu kimi mntiq d, onda olan mumilik sbbi
il paradoksla (tnaqzl) qarlad. nki, bu
qaydann zn d birbaa hiss yolu il isbat etmk
olmur v byan etdiyi mfhumun hkmn gr
mnas olmayan bir szdr. nki, bu mntiqin byan
etdiyi hr cmlnin mfhumu hiss v tcrb yolu il
sbuta yetmzs, o, mnaszdr klam mumi bir
qanunu byan edir. Digr trfdn, hiss z d czi
v mhdud bir rivd olan vziyyt v haltlr
amil olduundan, he bir klli v mumi hkm hiss
rivsind hsr olunmamaldr.
Bellikl, bu mntiqi hrkat da axrda zzlynd paradoksal ntic il qarlar (v z
mahiyytini itirmi saylr). Bu hm d, alimlrin
varlqlar izah etmk istdiklri btn mumi
Adi danqlarda bir sz gtirnd onun yannda
mnasz olan baqa bir sz d ildilir: msln, eymey, kitab-mitab; mey. rb dilind is buna misal
gtirilnd, Zeyd klmsinin trsi olan deyz klmsi
deyilir.
4

qanunlarla da ziddiyyt tkil edir. nki, hans

nvdn olmasndan asl olmayaraq, mumilik
mslsi birbaa hiss olunmur, yalnz mhdud v
myyn varlqlarn lamt v srlrindn mumi
bir ntic kimi alnr.5
Xobxtlikdn, elm znn ksilmz tkaml
yolunda bu qbildn olan fikir cryanlarndan v
tmayllrdn tsirlnmmi v kainatn sirlrini kf
etmkd znn hmiki metodunu davam
etdirmidir. Elm z iini hmi eksperimental
tcrbdn balayr, lakin zn mntiqi v flsfi
cryanlarn yaratd bu mhdud v rti keidlrd
saxlamr. O, tbii hadislri izah etmkd qlin
faliyytindn bhrlnir, onlar mumi bir qanun
rivsind qrar verrk, varlqlarn arasnda olan
qarlql asllq v laqlri kf edir.
EKSPERMENTAL TCRBY
MATERALST BR NZR
Qeyd etdiyimiz ifrat mntiq v flsf
cryanlarnn htta maddi flsf sahlrindki
nfuzu bel, ziflmy balamdr. Yeni maddi
flsf mktblrinin zlri d (sas etibar il
dialektik materialistlr) bu qbildn olan tmayllri
rdd edirlr. Bellikl d ada maddi flsf hiss
v tcrbnin hdudlarn (hr bir alim z thqiqatn
bundan balayr) amaqda zn haqq qazandrr,
htta (alimlrin thqiqatnn sona yetdiyi) ikinci
mrhlni d kemyi mqbul sayr ki, ayr-ayr
Bu bard lav mlumat almaq n sslmntiqiyy kitabnn 489-cu shifsin baxa
bilrsiniz.
5

elmlrdn ld etdiyi nailiyytlri bir-biri il

mqayis edib onun n mumi elmi bir yozum
byan etsin v bu nailiyyt v nticlrin arasndak
balln n ox ala sanlarn mlum etsin.
rdymz kimi, maddi tfkkrn masir
tmsililri olan sofistik maddilr (yni dialektik
materialistlr) zamann kemsi il kainat dialektik
sasda mumi v klli kild izah etdiklri vaxt o
ifrat nzriyylr baxmndan qeyb saslanan
flsfy meyl etmilr.
Bel olanda hr iki flsf - hm maddi
(materializm), hm d ilahi (teizm) flsf birlikd
radikal (ifrat) materialist cryanlarnn insan bir
nv hasara salmaq istdiyi hiss v tcrb
srhdlrini kemkd yekdil fikr gldilr. Bu
zaman mrift iki mrhly malik oldu: Birincisi hissi v tcrbi nailiyytlri toplamaq, ikincisi is
onlar qli nzriyylr sasnda izah etmk.
lahiyyat il materializm arasnda olan ixtilaf
yalnz
ikinci
mrhldki
mxtlif
elmi
nailiyytlrdn xarlan qli nticlrin nec izah
olunmasndadr. Materializm bu msllri Yaradan
inkar etmkl izah edir, ilahiyyat mktbi is bu elmi
nailiyytlrin izahn yalnz o vaxt mqbul v
qantbx sayr ki, hikmtli Yaradann vcuduna
etiraf etmi olsun.
lck bhslrimizd hikmt sahibi olan
Yaradan sbut etmk n iki metoddan istifad
edcyik. Bu metodun hr ikisind d hiss v
tcrbdn ld olunan mlumatlarn qli chtdn
tnzim olunmas yolu il kainat n myyn bir
Yaradan olmasn sbut edcyik.
Birincini - elmi, yaxud eksperimental mahid
metodu, ikincini is flsfi dlil metodu adlandrrq.
10

Elmi dlillri byan etmy balamazdan vvl onun

barsind z nzrimizi tqdim etmk istyirm:
Elmi dlil, tcrb v hiss saslanan hr nv
dlil deyilir v o, tcrby saslanr, eksperimental
mahidlr v ehtimal nzriyysin tabedir.6
Bellikl, bizim Allah sbut etmkd istifad
edcyimiz metod ehtimallara saslanan istiqra
metodudur. Buna gr d biz elmi dlillri istiqrai
(eksperimental) dlil adlandrr v onlar rh edirik.
ELM DLLLRL ALLAHIN SBUT
EDLMS

Dlilin byan edilmsi yolu, dlilin zndn

tamamil frqlnir. Misal n: Bzn siz gnin
aydan byk olmasn sbut etmk istyir v
alimlrin szlrin istinad edrk alimlr bel
deyirlr - deyirsiniz. Burada siz alimlrin szn
hqiqti isbat etmk n dlil kimi qbul edirsiniz.
Bzn is yuxunuza istinad edrk filanks tezlikl
lckdir deyirsiniz. vvlki misala uyun olaraq
burada da siz yuxunuzu, hqiqti isbat etmk n
dlil hesab edirsiniz. Bzn is siz yer krsini iki
mnfi v msbt qtb malik olan byk bir maqnit
sahsi hesab edir v dlil olaraq deyirsiniz ki, hr
vaxt kompas fiqi kild yer qoysaq, qrbinin bir
trfi imal, digr trfi is cnub istiqamtind olur.
Bu misalda is hqiqti isbat etmk n tcrbni
dlil gtirirsiniz. bhsiz, hr bir istidlaln
doruluu hmin slubun dzly il qrlmaz
kild baldr.
6

11

Yuxarda qeyd olunanlardan mlum oldu ki, Ulu

Yaradan sbut etmk n lazm olan elmi dlil
ehtimala saslanan istiqra (eksperimental mahid)
metodundan bhrlnir. Biz elmi dlili rh etmzdn
qabaq bu metodu aqlama lazm bilirik. Sonra
onun barsind mlahizlrimizi byan edrk, onun
dyrini qiymtlndircyik v bu metodun
slahiyyt dairsini, elc d hqiqtlrin kf
edilmsind, varlqlarn tannmasnda ona hans
drcd etimad edib saslanman mmknlyn
byan edcyik.
Ehtimal sasnda olan istiqra (elmi mahid)
metodunun ox mrkkb v son drc dqiq olan
irad vardr. Onun barsind hrtrfli kild
mlahiz yrdlb tnqid edilmsi, ehtimal
nzriyysi v mntiqi istiqrann tam kild thlil
edilmsini tlb edir.7
Dnlmsi hddindn artq tin olan bu thlili
irli kmdn tkc aadak msllri izah etmy
balayrq:
1. Dlil gtirmkd hans metoddan istifad
edcyimizi tyin etmk v onun mrhllrini sad
v mxtsr kild izah etmk;
2. Bu metodun elmi dyri bard mlahizlri
qeyd etmk v onun hans drcd etibarl olmasn
myynldirmk. Biz bunu mntiqi thlil v ya
riyazi mntiq sasnda deyil (nki, bu yol bizi ox
mrkkb v dqiq msllri irli kmy mcbur
edr), mhz btn salam dncli insanlar
trfindn mqbul saylan mtdil bir metod il byan
Bu mslni ssl-mntiqiyy kitabnn 133410-cu shiflrind qeyd etmiik.
7

12

edcyik v sonra gstrcyik ki, Allahn sbut

edilmsind istifad olunan bu metod, eynil gndlik
hyatda v elmi tdqiqatlarda ilnn v son drc
mtbr bir metoddur.
Sonradan qeyd olunacaq mtlblrdn aydn
olacaq ki, Allah sbut etmk n istifad ediln
metod, adtn gndlik hyatda v elmi hqiqtlrin
aradrlmasnda ildiln metod kimidir. Bel ki, bu
hqiqtlrin dzlyn yqin kild inandmz
kimi, btn hqiqtlrin sas olan Allahn varln
da hmin kild qbul edirik.
Misal n, siz bir mktub alrsnz. Onu oxuyub
qurtarandan sonra drhal qardanzdan olmas bard
yqin atrsnz. V yaxud dflrl xstlri yax
malic edn bir hkimi grnd, ona inanr v onun
mahir hkim olduunu drk edirsiniz. V ya insan bir
ne df xstlnib hr dfd d penisilindn
istifad ednd v ayr-ayr sbblr gr
orqanizmind mnfi tsirlr grdkd, bel bir qti
nticy glir ki, bdnind penisilin qar
hssasiyyt (allergiya) vardr.
Siz bu kimi misallarn hamsnda mahid v
ehtimallara saslanan istiqra metodundan istifad
etmisiniz.
Tbitnas bir alim gn sistemind apard
elmi tdqiqat v axtarlarnda myyn oxar
xsusiyytlri grnd, bu nzriyyni irli srr ki,
planetlrin hams vvlc gnin bir hisssi olmu
v sonradan ondan ayrlmlar. Yaxud, bu alim gn
sistemind olan Neptun planetinin varln ehtimal
vernd, gzl grnmdiyi halda, sair planetlrin
hrkt trayektoriyalarna diqqt yetirmkl onu kf
etdi.

13

Atomlar bydrk mahid edn cihaz mikroskop ixtira olunmamdan qabaq, myyn
hadislr diqqt yetirmkl elektronun da varl
mlum olmudu. Alimlr yuxarda qeyd olunan btn
bu elmi tdqiqatlarda, hqiqtd ehtimal sasnda
olan istiqra metodundan itifad etmilr.
Glckd grcyimiz kimi, bu metodun z el
Byk Yaradann isbat olunmasnda istifad olunan
metoddur. Biz hmin dlili byan edrkn bu
mslni d aydn kild grcyik.
1. STQRA METODU V ONUN
MRHLLR
Ehtimal sasnda olan istiqarai (eksperimental)
dlil metodunu, aydn v sadliy riayt etmk rti
il be mrhly blmk olar:
Birinci mrhl: Bu mrhld biz hiss v
tcrb yolu il mxtlif varlqlar grrk.
kinci
mrhl:
vvlki
mrhldki
mlumatlarmz bir yer toplayb mlahiz etdikdn
sonra bu mrhld onlar thlil v izah etmy
balayrq. Mqsd budur ki, bu mrhld el gcl
bir frziyy irli srk ki, onun vasitsil hmin
varlqlar izah edib mqbul drcd byan ed bilk.
Dyrli frziyy dedikd mqsd budur ki, gr
frziyymiz dz olsa, btn varlqlara amil olsun v
onlarn vcudunun hqiqti il mvafiq olsun.
nc mrhl: Bu mrhld nzr almalyq
ki, gr bu frziyy dzgn v reallqla uyun
olmasa, onda hmin varlqlarn hamsnn yaranmas
ehtimal ox zifdir. Bel ki, o frziyynin dzgn
olmad halda, bu varlqlarn hamsnn vcuda
glmsi ehtimalnn, onlarn hamsnn v ya he

14

olmazsa birinin olmamasnn ehtimalna nisbti ox

az - 0,01, blk d 0,001-dn d az olacaqdr.
Drdnc mrhl: Bu mrhld bel ntic
alrq ki, vvldki frziyy dzdr. Onun
doruluuna olan dlilimiz birinci mrhld
varln hiss v duyu zvlri vasitsi il, real
kild drk etdiyimiz nsrlrin varldr.
Beinci: kinci mrhld irli kiln frziyyni
isbat edn bu hadislrin drcsi, onlarn mvcud
olmas ehtimal il dz mtnasib, yoxluqlar ehtimal
il trs mtnasib olacaq.8
Yni frziyynin dzgn olmamasna aparb
xaran bu ehtimal n qdr zif olsa, o hadislrin
isbat olunmas ehtimalnn sbuta yetm drcsi d
bir o qdr ox olacaqdr. Htta bir ox adi v normal
hallarda frziyynin doruluunun sbuta yetm
drcsi tam yqin sviyysin atr.9
Hqiqtd
bu
ehtimallarn
dyrini
qiymtlndirmk v onlar mlahiz etmk n
ehtimal nzriyysin saslanan dqiq miqyas v
meyarlar vardr. Amma bzn adi hallarda bel, insan
znn fitri qlin uyun olaraq o miqyas v
meyarlar hqiqt ox yaxn olan bir kild ildir.
Buna gr d mntiqi riyaziyyatda mvcud olan ox

Burada da, frziyynin rivsind nsrlrin

yoxluu ehtimal dedikd mqsd, onlarn hamsnn,
yaxud n aas birinin olmamas nzrd tutulur.
9 stiqrai dlilin ikinci mrhlsin sasn;
ssl-mntiqiyy kitabnn 355-410-cu shiflrin
baxa bilrsiniz.
8

15

mrkkb v tin rhi bir knara qoyub ehtimaln

dyrini lmk n fitri metodla kifaytlncyik.10
Qeyd olunanlar adtn ehtimallara saslanan hr
bir istiqrai metodun mrhllri idi. Biz adi
hyatmzda
v
yaxud
elmi
tdqiqat
v
aradrmalarda, elc d Allah isbat edrkn hmin
mrhllrdn eyni sviyydn bhrlncyik.
2-BU METODUN DYRNN
QYMTLNDRLMS
Biz bu metodun dyrini misalda ttbiq etmkl
qiymtlndirck v bhs gndlik hyati misallar
gtirmkl balayacaq.
vvld qeyd etdiyimiz kimi, siz bir mktubu
oxuyub onun hanssa bir xsin sadc yazma
mqsdi il yazdn deyil, z qardanzdan
olduunu bilirsiniz. Bu i d (yqin kild bilmk)
ehtimal sasnda olan istiqra dlilin gr ba verir.
Bu ntic (burada mktubun qardanzdan olmas)
sizin n n qdr aq-akar olsa da, hqiqtd
qeyd olunan istiqra metoduna saslanan bir
qziyynin nticsind ld etmisiniz.
Siz ilk mrhld bir ne msl il
qarlarsnz. O cmldn: mktubda qardanzn
ad il eyni olan bir ad yazlmdr, mktubun yazlma
slubu,
yazlan
hrflrin
hams
tamamil
qardanzn xtti kimidir. Mktubun klmlri
tamamil qardanzn lyazmasndak klmlr
kimidir v hr birinin nec yazlmas aq-akar
kild mahid olunur. Byan spgisi, cmllrin
lav mlumat almaq n ssl-mntiqiyy
kitabnn 146-247-ci shiflrin baxa bilrsiniz.
10

16

bir-birin ball v ondak qabarq v zif chtlr,

btnlkl qardanzn slubu il tam oxardr.
Hminin, yaz metodu, ina v s. chtdn olan
shvlrin hams qardanzn buraxd shvlrl
uyun glir. Mfhum baxmndan is, orada olan
mlumatlar adtn sizdn istniln eylrdir. Bir
szl, mktubda olan tlbatlar qardanzn
tlbatlar il dz glir. Btn bunlar mahid
etdiyiniz zahiri lamtlrdir.
kinci mrhld myyn suallar yaranr v zznzdn soruursunuz: Dorudanm bu mktubu
qardam gndrmidir, yoxsa tsadfn onunla eyni
adl ayr bir xs yazmdr? Sonra vvldki
msllri tsdiq edck bir ehtimal irli srb
deyirsiniz ki, mktub dorudan da qardamdandr.
Bel olduqda, tbiidir ki, birinci mrhld mlahiz
etdiyiniz bu mnan isbat ed bilck ahidlr oxdur.
nc mrhld bel bir sual yaranr: gr
mktub qardanzdan deyil, ayr xsdndirs, onda
birinci mrhld mlahiz etdiyiniz xsusiyytlrin
hamsnn tsadfn ba vermsi hans drcd
mmkndr?
Btn bunlarn mmkn olaca tqdird o
mlumat v xsusiyytlrin gerklmsinin d
mmkn olmas n geni miqyasl frziyylr
ehtiyac duyulur.
Bunun mmkn olmas n qardanzla eyni
adda v ona oxar olan el bir xs frz edilmlidir ki,
hm btn klmlri yazmaqda, hm imlada, hm
byan etmk qabiliyytind v hminin intellektual
sviyyd onunla eyni olsun. Bir-birin oxar olan
tsadfi xsusiyytlr n qdr ox az olsa, ehtimaln
dzgn olma dairsi bir o qdr mhdudlar.

17

stiqrai mntiq prinsiplri ehtimal nec

qiymtlndirmk yolunu biz yrdir, onun nec zif
olmasn, elc d bu ziflikl frz olunan tsadfi
hadislrin saynn oxalmas arasndak asll
aydnladrr. Biz bu bard geni rh vermk
fikrind deyilik, lazm olan eylri byan edcyik.
nki, mumxalq ktllri bu cr drin msllri
baa db qavraya bilmzlr.
Xobxtlikdn, ehtimallarn zifliyinin drk
olunmasnn bu bard uzun-uzad tfsilat drk
etmkl he bir asll yoxdur. Nec ki, insann uca
yerdn yxlmas il onun cazib qvvsi v onunla
laqdar olan sair qanunlar drk edib-etmmsi
arasnda he bir asllq yoxdur: o, bzn htta
mvazint halndan xman bel drk etmy bilr.
Elc d, bir xsin, qeyd olunan btn
xsusiyytlrd qardanzla eyni olmas dorudan da
zif ehtimaldr. Digr bir misal: Bank iilri, bankda
zv olanlarn hamsnn mant qoyduu pullar eyni
zamanda gtrmsi ehtimalnn zif olmasn bilirlr
v bunu drk etmk n mntiqi istiqrann
mfhumunu baa dmlrin he bir ehtiyac
duyulmur. Halbuki, bu ehtimal bir-iki nfr barsind
bel deyildir.
Drdnc mrhld bel deyirsiniz: gr mktub
qardamdan olmasa, onda bu hadislrin tsadf
zndn bir yer toplanmas ehtimal ox zifdir.
Bellikl d mvcud mlumat v ahidlr mktubun
qardanzdan olmas ehtimalna stnlk verir.
Beinci mrhld is, drdnc mrhld
stnlk verdiyiniz ehtimal (yni mktubun
qardanzdan olmas) il nc mrhldki zif
ehtimaln (yni btn bu ahid v mlumatlar ola-ola,
mktubun
qardanzdan
deyil,
baqasndan
18

olmasnn) qeyri-mmkn olmas ehtimaln mqayis

edib onlarn arasndak uyunluu lrsnz. Ntic
bu olur ki, ehtimaln stnlk tkil edn trfi il zif
olan trfi bir-biri il trs mtnasibdir. Yni bu
ehtimal n qdr zif olsa, qeyd olunan stnlk
drcsi daha ox qnatbx v dyrli olacaq. Bu
mslni inkar ed bilck bir ahid olmazsa, bu be
mrhldn sonra mktubun qardanzdan olmasna
ksiz inanacaqsnz. Bu, hr bir insan n gndlik
hyatda yetrli bir sbut yoludur.
ELM DLLLRN BR NMUNS
Burada bu metod n alimlrin elmi nzriyy
sviyysind iltdiklri dlillrdn bir nesini qeyd
edirik. O da ulduz v planetlrin yaranmas v onlarn
mnyi barsind olan nzriyydir. Orada deyilir:
Planetlr gndn ayrlmlar. Onlar milyonlarla
il nc qzmar kild olan gndn paralanb
ayrlmlar.
Btn alimlr bu nzriyy barsind yekdil
fikirddirlr. Onlarn gndn n n paralanb
ayrlmasna gldikd is, bu bard mxtlif nzrlr
mvcuddur.
Bu nzriyynin sli (kk) barsind gtiriln
v hamnn qbul etdiyi dlillr aadak
mrhllrl sbuta yetir:
Birinci mrhl: Bu mrhld alimlr bir ne
hadisni nzr alb hiss v tcrb yolu il aadak
mlumatlar ld etmilr:
1. Yerin gn trafnda frlanmas, gnin z
oxu trafnda frlanmas il tam uyuundur v hr biri
qrbdn rq doru hrkt edir.
2. Hm Yerin, hm d gnin z oxu trafnda
frlanmas qrbdn rq dorudur.
19

3. Yer krsi z oxu trafnda, ekvator xttin

paralel olan orbit zr gnin trafna frlanr. Ln
dyirman dann frland oxa, Yer is hmin oxun
trafnda frlanan dan zrindki bir nqty
bnzyir.
4. Yeri tkil edn maddlr, tqribn gnin d
trkibind mvcuddur.
5. Kmiyyt baxmndan da hm gni, hm d
Yeri tkil edn maddlr arasnda myyn
uyunluq v tnasb mvcuddur. Msln, hr
ikisinin ksr hisssini hidrogen tkil edir.
6. Yerin, z oxu v gn trafna frlanma srti
il gnin z oxu trafna frlanma srti tam
uyundur.
7. Elmi thqiqatlara sasn, Yerin ya il gnin
ya arasnda da uyunluq mvcudur.
8. Yerin daxili qzmar rintilrdn tkil
olunmudur. Bu da onu gstrir ki, Yer yarand ilk
vaxtlarda tamamil qzmar rinti halnda olmudur.
Yuxarda qeyd olunanlar alimlrin ilk mrhld
hiss v tcrb yolu il ld etdiklri mlumatlardr.
kinci mrhl
Alimlr arasnda bir frziyy var ki, onun kmyi
il ilk mrhld mahid olunan btn varlqlar
izah etmk olar. Yni gr bu frziyy hqiqtd d
sbuta yetirilib dzgn olsa, onda btn hadislri
izah ed bilr. O frziyy aadak kimidir:
Yer yaradln vvllrind gnin bir hisssi
olmu v myyn sbblr gr ondan ayrlmdr.
Bu frziyynin vasitsi il vvlki msllri bu
cr izah etmk olar:
Birinci msld deyilir ki, Yerin gn trafnda
frlanmas il z oxu trafnda frlanmas arasnda
20

uyunluq vardr: onlarn hr ikisi qrbdn rq doru

hrkt edir. Bu frziyyni dzgn hesab etsk, onda
bu iki gy cisminin hrktind olan uyunluun
sbbi aydnlar. nki, frlanmaqda olan hr hans
cismin myyn bir hisssi ondan ayrlsa v hmin
hiss, ip v ya baqa ey vasitsil ayrld cisimdn
asl vziyytd saxlansa, hrktin davam etm
qanununa sasn, znn ilkin istiqamtdki
hrktini davam etdirckdir.
kinci msld deyilir ki, Yerin z oxu trafnda
frlanma hrkti il gnin z oxu trafnda
frlanma hrkti eyni istiqamtddir: Hr ikisi
qrbdn rq doru frlanr. Bu hadisni d qeyd
olunan frziyy izah edir. nki, bir cismin qrbdn
rq frlanmasn nzr alsaq, ondan ayrlan hiss
d, hrktin davam etm qanununa sasn vvlki
istiqamtdki hrktini qoruyub saxlayacaqdr.
nc hadisd d msl eynil beldir.
Drdnc v beinci msl, yni Yerin v
gnin trkibini tkil edn maddlrin tqribn eyni
olmas v onlarn arasndak nisbt gldikd is,
yuxardak frziyyy sasn Yerin gnin bir
hisssi olduunu qbul etsk, bu iki mslnin sbbi
d tamamil akar olacaqdr. Tbiidir ki, bu halda
ayrlan hissni (Yeri) tkil edn maddlr ilkin gy
cisminin (gnin) trkibi il eyni olacaqdr.
Altnc msl, yni Yerin gn trafnda v z
oxu trafnda frlanma srti il gnin z oxu
trafnda frlanma srti arasndak uyunlua
gldikd is, burada da Yerin gndn ayrlmas
frziyysin sasn, Yerin bu hrktlrinin mnyi
gnin hrktidir. V bu frziyy hrktlr
arasndak uyunluu v onlarn sbbini izah edir.

21

Yeddinci msl, yni Yerin ya il gnin

yann bir-birin uyun olmas da hmin frziyyy
sasn aydn olur.
Skkizinci msl, yni Yerin yarand ilk
vaxtlarda qzmar rinti klind olmas da hmin
sasladr.
nc mrhl
nc mrhld bu msl irli srlr ki, gr
Yerin gndn ayrlmas frziyysi dzgn olmazsa,
onda gn sistemind mvcud olan bu qdr planetin
tsadf zndn bir yer toplab myyn bir orbit
zr hrkt ed bilmsi ehtimaldan ox-ox uzaqdr.
nki, bu zaman tsadfi hadislr nticsind
yaranan v aralarnda he bir uyunluq v rabit
mvcud olmayan bir mcmu tsvvr olunacaq.
Yuxardak frziyynin dzgn olmadn qbul
etdikd, hmin planetlrin tsadfi olaraq bir yer
ymas ehtimal da verilckdir. Bu ehtimala
sasn, hmin planetlrin bir yer ymasn
saslandrb izah ed bilck oxlu ehtimallar tlb
olunur.
Msln, Yerin gn trafnda frlanma
istiqamti il gnin z oxu trafnda frlanmasnn
eyni istiqamtd v eyni chtd olub qrbdn rq
doru hrkt etmsini izah etmk n Yerin istr
gndn ayr kild yarandn, istrs d
gndn uzaqda olan baqa bir gy cismind olub,
myyn zaman kedikdn sonra ondan ayrlaraq
bizim gn sistemin yaxnladn qbul etsk
bel, hkmn frz etmliyik ki, Yer krsi tsadf
nticsind seyr edrk gnin trafndak hazrk
orbitin atm v onun qrb trfind olan bir
nqtd yerlmi v el buradan da qrbdn rq
22

doru (yni gnin z oxu trafndak hrkti il

uyun olan) hrkt balamdr. Hminin bunu da
frz etmliyik ki, Yer, gnin cazib sahsin
atdqda onun rqind yerln bir nqtd dayanb
z-zn, rqdn qrb doru hrkt balamdr.
Yerl gnin hr birinin z oxu trafnda
frlanmasnn eyni chtli, hm d qrbdn rq
doru olmasna gldikd is, misal n, bel frz
etmliyik ki, Yerin ayrld baqa bir gn d
qrbdn rq doru hrkt edirmi. Yerin gn
trafnda, ekvator xttin paralel orbit zr hrkt
etmsind d bel frz etmliyik ki, Yerin ayrld
baqa bir gn bizim gnin ekvator xttin
perpendikulyar olan bir nqtd yerlirmi.
Yeri v gni tkil edn maddlrin uyunluu
v bu maddlrin arasndak nisbt gldikd is, bel
frz etmliyik ki, Yeri tkil edn maddlr onun
ayrld baqa gnd d olmu v hmin gnd
d Yerdki maddlr nisbti mvcud olmudur.
Yerin gn trafnda v z oxu trafnda
frlanmas il gnin z oxu trafndak hrktinin
eyni olduuna gldikd is, misal n, bel tsvvr
etmliyik ki, Yerin ayrld baqa gn el
blnmdr ki, Yer krsi ondan ayrldqdan sonra
gn sistemindki gnin hrktin mtnasib bir
srt almdr.
Gnl Yerin yann eyni olmas v Yerin
yarand ilk vaxtlarda qzmar halda olmasna
gldikd is, frz etmliyik ki, Yer el bir gndn
ayrlmdr ki, onun ya bizim gnin ya il eyni
olmudur. Bundan lav, Yer hmin gndn el
ayrlmdr ki, hal-hazrda mvcud olan hrart glib
atmdr.

23

Grdymz kimi, Yerin gndn ayrlmas

frziyysinin dzgn olmadn qbul etdikd btn
bu hadislrin ba vermsi oxlu tsadfi hadislrin
frz olunmasn tlb edir. Halbuki, yuxarda qeyd
olunan frziyy btn planetlrin yaranmas v
onlarn arasnda olan qarlql aslln izah edilmsi
n tamamil kifaytdir.
Drdnc mrhld deyirik ki, Yerin gn
sistemindki gndn ayrlmadn frz etdikd,
btn bu cisimlrin Yerd yaranmas ehtimal son
drc zif olur. Buna sasn Yerin hkmn gndn
ayrlmas nzriyysini qbul etmliyik.
Beinci mrhld is (drdnc mrhld isbat
olunduu
kimi) Yerin
gndn
ayrlmas
frziyysinin gcl bir ehtimal olmas il, (nc
mrhld isbat olunduu kimi) hmin varlqlarn
tsadf nticsind (Yerd) yaranmas ehtimalnn
zifliyi arasnda rabit brqrar edir v bel bir ntic
alrq ki, nc mrhld qeyd olunan ehtimaln
zifliyi n qdr oxalsa, drdnc mrhldki
ehtimaln gcl olmas da bir o qdr artar.
Bellikl, Yerin gndn ayrlmas nzriyysi
sbuta yetir. Alimlr d hmin frziyyni bu yolla
qbul edirlr.
ALLAHIN SBAT OLUNMASINDA BU
METODDAN NEC STFAD EDRK?
Ehtimal sasnda olan istiqrai (eksperimental)
dlillr mumi kild mlum olduqdan, onun istifad
olunma yerlrindn bir ne nmun tqdim etdikdn
v onu qiymtlndirdikdn sonra, Allahn isbat
olunmas n d hmin metoddan istifad edcyik.
Burada da gtiriln dlil be mrhld byan olunur:
Birinci mrhl: Biz yaradl almind ba
vern hadislrin, oxlu heyrtlndirci varlqlarn
24

arasnda, elc d bir canl varlq kimi insann

ehtiyaclar il onun hyat imkanlar arasnda el dqiq
bir mtnasiblik grrk ki, bu eylrdn hr birinin
azacq dyidirilmsi insan hyatnn yer zndn
birdflik silinmsin, yaxud he olmazsa, iflic
vziyyt dmsin sbb olar.
Burada numun n, bzi mtlblri byan
edirik:
Yer gndn istilik (enerji) alr. Hyatn davam
etdirilmsi, canl varlqlarn ehtiyaclarnn tmin
olunmas n bu enerji tamamil kafi v dqiq bir
hesab-kitab zndndir. Hal-hazrda elmd sbut
olunmudur ki, Yerin gndn olan msafsi,
Yerdki yaay n mnasib olan hrartl tam
uyundur. Bu msaf iki df artsayd, hyat n
lazm olan istilik yaranmazd. gr bu msaf iki df
azalsayd, istilik iki qat artar v nticd yaamaq
mmkn olmazd.
Yer krsinin st qatnn - yer qabnn su v
quru hisslrinin ksriyytind oksigen vardr. Bu
qaz onlarn hamsnn trkibind oksidlmi halda
mvcuddur. Yerdki sularn 80%-ni oksigen tkil
edir.
Oksigenin
baqa
maddlrl
birlib
oksidlmsin qabil olmasna baxmayaraq, havada
da azad kild mvcuddur. Havada qaz klind olan
oksigen btn canllarn hyatnn davam etmsi n
zruridir. nki hans nv olmasndan asl olmayaraq
btn canllar hyatlarn davam etdirmk n
oksigen mhtacdr. gr oksigenin hams baqa
maddlrl birlib oksidlsydi, oksigen qurtarar v
hyatn davam etmsi mmkn olmazd. Elmd sbut
olunmudur ki, atmosferd mvcud olan oksigenin
miqdar insan hyat n lazm olan raitl tam
mvafiqdir. Yni atmosferin 21 %-ni oksigen tkil
25

edir. gr oksigenin faizi bundan artq olsayd, yeri

hat edn atmosfer qatnda daim yannlar ba
verrdi. gr hmin miqdardan az olsayd, yaamaq
qeyri-mmkn, yaxud olduqca tin olar, lazm
olanda hr hans bir eyi yandrmaq mmkn
olmazd.
Tbitd myyn hadislr tarix boyu
milyonlarla df tkrar olunur, nticd oksigenin
miqdar sabit qalr. Btn canllar, xsusil insan
tnffs zaman oksigeni alb oksidlmi karbon
qazn buraxrlar. Oksigen qanla qararaq bdnin
btn hceyrlrin v toxumalarna atr, orada
gedn maddlr mbadilsi zaman ba vern
kimyvi reaksiyalara tsir qoyur. Bu reaksiyalar
nticsind karbon-oksid ml glir, bu da a
ciyrin vasitsi il xaric trlr. Bellikl, insan v
sair canllar hmi oksidlmi karbon istehsal
edrk havaya buraxrlar. Bu da bitkilrin hyatna
tminat vern qazdr.
Bitkilr d z nvbsind karbon-oksidini udaraq
onu paralayb oksigen klind havaya buraxr,
yenidn havada oksigenin miqdar brpa olunur v
canllar n nfs almaa imkan yaranr.
Heyvanlarla bitkilr arasnda ba vern qaz
mbadilsi oksigenin miqdarnn sabit vziyytd
qalmasna sbb olur. gr bu proseslr olmasayd,
oksigenin miqdar azalar, insan v heyvanlarn
yaamas qeyri-mmkn olard. Qazlar mbadilsi
tbitd ba vern minlrl reaksiyann nticsidir ki,
bunlarn hams hyat il tamamil mnasib olan
vasitlri yaradrlar.
Xsusi kisi nisbtn ar olan v donuluq
vziyytin atan azot qaz oksigenl qarb
yngllir v havada istifad olunacaq trzd
26

paylanr. Elmi tdqiqatlar gstrir ki, atmosferd azad

qaz klind olan azotla oksigenin miqdar bir-biri il
tam mtnasibdir. Yni oksigenin miqdar o qdrdir
ki, azotu ynglldirrk istifad olunmaa qabil
edir. gr oksigen artb, azot is azalsayd hyat n
lazm olan rait hasil olmazd.
Yer krsini hat edn atmosfer qat myyn
keyfiyyt v kmiyyt malikdir, ondan he bir zrr
artb v ya azalmr. Bu miqdar da insann yer zrind
hyat srmsi n lazm olan rtlrl tam
mtnasibdir. gr havann miqdar artsayd v ya
azalsayd hyat qeyri-mmkn, yaxud olduqca tin
olard. nki onun artmas atmosfer tzyiqinin
oxalmasna sbb olar v insan bu tzyiq dz
bilmzdi. Azaldqda is kosmik dalar, meteoritlr
ox asan kild atmosfer qatna daxil olar, tbiti v
canllar mhv edib yandrard.
Yer qab karbon oksidi v oksigen qazlarn
mhdud sviyyd zn czb edib hopdurur. Amma
bu qazlarn hamsn udmur. gr yer qabnn
qalnl hazrk halda olduundan artq olsayd, he
bir qaz qalmaz, hams yer sorulard, bitkilr,
heyvanlar v insanlar mhv olub aradan gedrdi.
Ayla Yerin arasndak msaf insann yer
zrind yaamas il tam mnasibdir. gr Ay bir
qdr Yer yaxnlasayd, yerdki qabarmalar v
kilmlr iddtlnr, iki qat artar v bu caziblr
nticsind dalar yerindn qopa bilrdi.
Canllarda mxtlif qrizlr (instinkt-lr)
mvcuddur. Qriz hiss olunmayan, gzl
grnmyn bir mfhum olsa da, (lbtt, birbaa
mahid v hiss olunmur), amma qrizvi
(instinktik) rftar adlanan eylr ox da gizli v
grnmz deyil, o, klam elmind tamamil sbuta
27

yetn v mahid olunandr. nsann, z hyatnda

v elc d elmi thqiqatlarda sbuta yetirdiyi
minlrl qrizvi rftarlar hmi insan hyat il
tamamil mtnasib olmudur. Bu rftarlarn
myyn hallarda olduqca mrkkb v dqiq olmas
mmkndr, amma onlar thlil edib aradrdqda, hr
birinin yerin yetirdiyi funksiyann insan hyat il
tam mtnasib v uyun olduunu grrik.
nsan orqanizmi milyonlarla tbii hadis v
prosesi gstrir ki, onlarn hr birinin funksiyas,
formas, baqalar il olan rabitlri v insan
hyatnda ifa etdiyi rollar tamamil bir-birin
mtnasibdir. Misal n, insann grm zvn v
yalarn daha artq hiss olunmas n lazm olan
raitlri nzr alaq. z bbyi yalarn tsvirini z
arxasndak bknin zrin trr. bknin z
doqquz qatdan ibartdir. Sonuncu tbq milyonlarla
sinir hceyrlrin malikdir. Onlarn hams birbirinin ardnca v tam nzml yerlmidir. Onlarn
z aralarndak laqlri, elc d gz bbyinin
mcmusu il olan laqlri son drc dqiqdir,
hams insann grm zv il tam uyundur.
lbtt, bu msld xsusi bir hal istisna etmk
lazmdr. O da bundan ibartdir ki, gz bbyind hr
hans eyin kli trsin dr. Bu da mvqqtidir.
nki grm mliyyatnn bu mrhl il he bir
rabitsi yoxdur v biz yalar trsin grmrk.
Trsin olan bu tsvirlr sinirlrin vasitsi il tnzim
olunaraq beyin trlr v orada znn tbii
vziyytini alr. Mhz burada grm mliyyat
tamamlanr.
Grdymz kimi, grm zv insan hyatnn
asanlamas v mmkn olamas n tam mnasib
kild tnzim olunmudur.
28

Htta tbitd mvcud olan gzlliklr, tir v

iqlq da bzi yerlrd tbii hadislr kimi, hyatn
asan v mmkn olmasnda mhm rol ifa edir. Bzi
gllrd tozlanma myyn hratlarn vasitsi il
yerin yetirilir. Hmin gllrd rngin aq v trin
ry yatan olmasnn znmxsus gzlliyi v
cazibdarl mahid olur ki, bu da hratlarn gl
czb edilib tozlanma iinin yerin yetirilmsini
asanladrr. Halbuki, tozlanma ii klk vasitsi il
yerin yetiriln gllrin bel bir imtiyaz yoxdur.
mumiyytl, ctlm hadissind fizioloji
trkib baxmndan erkkl dii arasnda tam uyunluq
mvcuddur (istr insanlarda, istrs d heyvanlarda
v bitkilrd). Bel ki, bu uyunluq nslin
artrlmasna v hyatn davam etdirilmsin tminat
verir. Bu da tbitd hyatn asan v mmkn
edilmsi il tam mtnasib olduunu byan edir.
gr Allahn nemtlrini saymaq istsniz, he
vaxt sayb qurtara bilmzsiniz. Allah ox balayan
v mehribandr.11
Qeyd olunanlar birinci mrhl il laqdar idi.
kinci mrhld deyirik ki, tbit varlqlar il
hyat imkanlarna zmant verib onu asanladran
vziflr arasnda (onlarn say-hesab yoxdur)
uyunluq v tnasb aadak vahid bir frziyy il
izah v rh edil bilr: varlq alminin hikmtli bir
yaradan olduunu qbul etmliyik. O, xsusi bir
hdfl, hyatn tlbatlarn tmin etmi v tbitd
olan fenomenlrin z vziflrini davam etdirmsi
n lazmi raiti yaratmdr. Bu frziyy tbitdki

11

Nhl sursi, 18-ci ay

29

varlqlar arasnda olan qanunauyunluqlar v

ballqlar izah ed bilr.
nc mrhld zmzdn soruuruq: gr
dorudan da Yaradann varl frziyysi dzgn
olmasa, onda tbit varlqlar arasnda mvcud olan
bu qdr mtnasiblik v uyunluqlar, hyatn
asanladrlmas v s.-nin z-zn, he bir hdf
olmadan yaranmas ehtimal n drcd dzgn ola
bilr? Aydndr ki, bel bir byk v zmtli
mcmunin tsadf zndn yaranmas ox zif
ehtimaldr.
vvld qeyd olunan misalda mktubun
qardanzdan olmamas dorudan da zif ehtimaldr.
nki misal n, min dn xsusiyytd oxarl
frz etsk, ehtimal nzriyysi baxmndan bu, son
drc zif olacaqdr. Bel olan halda yaadmz
Yer krsi, onda mvcud olan canl v canszlarn
hdfsiz v ursuz madd trfindn yarandn v
onlarn hikmtli v hdfli Yaradann xlq etdiklrin
milyonlarla siftd oxar olmasn nec ehtimal
vermk olar?
Drdnc mrhld is inkarolunmaz kild
qbul edirik ki, nc mrhld irli srln
frziyy dzgndr. Yni, bu kainat hikmt sahibi
olan bir Allah yaratmdr.
Beinci mrhl: Bu stn nzriyy il nc
mrhld byan olunan zif ehtimal arasnda bir
rabit brqrar etdikd grrk ki, hkmn qbul
etmy mcbur olduumuz tsadfi hadislrin say
n qdr oxalsa, nc mrhld irli srln
ehtimallar da bir o qdr zif olacaqdr
Tbiidir ki,
bu ehtimaln ziflik drcsi el bir hdddir ki, hr
bir elmi qanunda istinad olunan nc mrhlnin
ehtimallarndan da ox olur. nki, burada v bu
30

frziyynin nc mrhlsind tsadfi hesab

olunan ilrin say, o qbildn olan hallardan qat-qat
oxdur v tbiidir ki, bel bir ehtimal aradan getmli
olur.12

Burada iki mhm sual yaranr ki, onlar da

izah etmy mcburuq:
12

1-Bzi hallarda mlahiz olunur ki, istiqrai

(eksperimental) sullara sasn hikmt sahibi olan
Allah qbul etmk vzin, ehtimal zr baqa bir
nzir (oxar) qbul edrk deyil bilr ki: Hr bir
varln, hyat mslsini asanladrmaqda ifa etdiyi
vzif v rolun bir-birin mtnasib olmas, maddd
olan kor-koran zrurtin nticsidir. Yni madd,
znn zati faliyytlri v daxili ziddiyytlrinin
tlbi il onun n qarya gln hadislrin
yaranmasna sbb olmudur. stiqrai dlilin mqsdi,
Yaradann, hmin oxar n veriln ehtimala
stnlk verilmsidir. }nki, bu nzriyy yalnz bir
frziyyni hikmt sahibi olan Allahn frz
edilmsini tlb edir. Halbuki, baqasnda aradrlan
eylrin hr birinin say qdr maddd kor-koran
zrurtlr tsvvr olunmaldr. Buna gr d Allahn
varl frziyysi n oxar bir ehtimal verilmsi
oxlu hadislr n veriln bir ehtimaldr. Bu
ehtimal olduqca zif v yoxluq hddinddir. Btn
bunlarla bel, yuxardak ehtimal da (hikmtli Allahn
frz olunmas oxlu hadislri tlb etmdiyi n)
qbul edil bilr. }nki, btn varlqlar onunla izah
ed bilcyimiz hikmtli Allah barsind d frz
etmliyik ki, O (Allah) btn varlqlarn say qdr
elm v qdrt malikdir. Bellikl, Allahn malik
31

olaca elm v qdrtlrin say, maddd kor-koran

surtd frz olunmal olan zrurtlrin say qdr
olmaldr. Bel olduqda is Allahn varl
frziyysinin sair frziyylrdn n kimi stnly
olacaq?
Cavabda deyirik: Bu stnlk v imtiyaz buradan
irli glir ki, hmin zrurtlrin bir-biri il he bir
ball v asll yoxdur. Yni, onlarn hr biri,
digrinin olub-olmamasnn zrurti il mqayisd
tam tsirsiz hesab olunur. Bu da ehtimal
nzriyysind mstqil hadislr v mstqil
ehtimallar adlandrlr. Hikmtli Yaradann varlnn
frz olunmasnn tlbi il, sz gedn varlqlar n
elm v qdrtlr nzrd tutulmasna gldikd is,
qeyd etmliyik ki, onlar bir-birindn tam ayr,
mstqil deyillr. }nki, bir varln yaranmas n
lazm olan elm v qdrt el digr varlqlarn
yaranmas n d lazmdr.
Bu frz sasn, bu elm v qdrtlrdn hr biri
baqa frz nisbtn, ninki tsirsiz deyil, stlik onu
hat edir v ya n az ox geni miqyasda
gclndirir. Ehtimal nzriyysind deyilir ki, bu elm
v qdrtlrin mcmusu myyn rtlr sasndadr
v ehtimallarn hr biri baqa frz nzr yetirdikd
ox gcl, ksr hallarda is yqin hddind olur.
gr bu elm v qdrtlr mcmusinin ehtimaln, o
zrurtlrin
ehtimal
il
mqayis
edib
qiymtlndirmk istsk ehtimal nzriyysindki
vurma qanununa tabe olmalyq v baqa zvn
ehtimal olunan dyrin vursaq, onun hasilini
almalyq. Amma grdymz kimi, onlarn
vurulmasndan alnan hasil, bu ehtimaln zifliyini
32

gstrir. Vurulanlarn say azaldqca, hmin ziflik d

azalr. rtli v mstqil ehtimallarn vurulma
qaydas riyazi terminlrl bel isbat olunmudur:
rtli ehtimalda hr zvn ehtimalnn dyrini,
birinci zvn varln frz etmkl, baqa zvn
ehtimal olunan dyrin vururuq. Bu i, ox hallarda
tam yqin, yaxud yqin hddind olan bir ntic
verir. He vaxt klli, yaxud qismn zif olan ehtimal
vermir. Amma mstqil ehtimallarda mcmunin hr
bir zv, baqas il mqayisd tam tsirsiz saylr.
Orada ehtimallarn bir-birin vurulmas dyrlrin
klli olmasna, yaxud ksr hallarda aradan
getmsin sbb olur. Buradan da iki frziyydn
hans birin stnlk verilmsinin sbbi aydnlar.
rtli v mstqil ehtimallarn bir-birin vurulmas
qaydas bard lav mlumat almaq n sslmntiqiyy kitabnn 153-154-c shiflrin baxa
bilrsiniz.
kinci msl: Bu irad vvlki mvzu il laqdar
ehtimallarn eksperiment yolu il sbut olunan
qiymtlndirilmsindn hasil olur. Onun izahnda
demliyik ki, Allahn isbat olunmasnda istifad
ediln eksperiment sulunu, hmin sulun insann z
qardandan gln mktub il mqayis etdikd
deyirlr: nsann bu mktubun z qardandan
olmasn ox asanlqla qbul edir. Sbbi d hmin
ehtimaln tsiridir. Yni, o, mktubu ab oxumazdan
vvl, misal n, 50 % ehtimal verir ki, mktubu
qarda yazmdr. O, ekperimental mahidlrin
belik tkil edn mrhllrin sasn, inanr ki,
mktub onun z qardandandr. Halbuki, vvlcdn,
qardandan mktub alacan ehtimal vermydi v
33

misal n, ox gcl ehtimal zr qardann vfat

etmsi fikrin stnlk versydi, onda bu kimi
ahidlri tapmaynca mktubun qardandan olmasn
tez v asanlqla qbul ed bilmzdi. rsn, Allahn
isbat edilmsi n d hmin vvlki ehtimaln tsiri
varm? Cavabda demliyik ki, hqiqt bundan
ibartdir ki, hikmtli Allah il laqdar olan msl,
ehtimali bir msl deyil, bu msl fitrt v vicdann
hkm il sbuta yetir. Amma eyni zamanda, onun
ehtimal olduunu frz edir v istiqrai (eksperimental
mahid) yol il isbat edirik. Bu mqsdl vvlki
ehtimalda hr bir varl mstqil kild nzrd
tuturuq. Onlarn hr birinin izah edilmsind iki frz
mmkndr: Biri hikmt sahibi olan Allah, digri is
madddki kor-koran zrurt. Bu iki frziyy il
qarlaarkn myyn dlillr gr, hr hans birin
stnlk ver bilmrik. Onlarn hr biri dzgn
olduu halda brabr sviyyd ehtimal verir v hr
birinin 50 % dz olduunu qbul edirik. Amma
hikmtli Allahn qbul edilmsin stnlk
verildikd, ehtimallar bir-biri il laqli olub
rtlnir, amma maddd kor-koran zrurtlr
fziyysini tsdiqlyn ehtimallar bir-birindn tam
ayr olub he n il rtlnmir. kinci frziyyd
ehtimallarn vurulmasndan alnan ntic ziflyir,
birinci frziyynin ehtimalnda is, yni hikmt sahibi
olan Allahn varln qbul etdikd gcl surtd
tsdiq olunur.
Mn elmi aradrmalarmdan aldm nticy
sasn, demliym ki, qrb dnyasnda Allahn
varlnn elmi v eksperiment yolu il isbat olunmas
mslsinin qbul olunmamasnn v Rassel kimilrin
hmin slubu inkar etmsinin sas sbbi, yuxarda
34

Bellikl bel bir qti ntic alrq: varlq

almind mvcud olan btn nzm v tdbirin srlamti hikmtli Yaradann varln gstrir.
Qurani-krimd buyurulur:
Biz z qdrt v hikmt nianlrimizi
asimanlarda v bndlrin znd tam kild akar
edcyik ki, Allahn haqq olduu aydn v akar
olsun. Allahn btn alm varlqlarna ahid olmas
kifayt qdr dlil deyildirmi?!13
Hqiqtn asimanlarn v Yerin yaradlnda,
gec v gndzn bir-birini vz etmsind, su
zrind insanlarn xeyrin zn gmilrd, Allahn
gydn yer su nazil edrk onu l vziyytdn
sonra dirildrk mxtlif bitki v heyvanlar yaradb
vcuda gtirmsind, hminin klklrin hr
trfdn smsind v yerl gy arasnda asl
vziyytd qalan buludlarda ql sahiblri n
Yaradann qdrt v elmin akar dlillr vardr.14
Dflrl
yaradln
mhkm
qurululu
nizamna ql nzril bax. Onda hr hans sstlk v

qeyd olunan iki msly diqqt yetirmmlridir.

Allahn isbat olunmasnda eksperimental mahid
yolundan istifad edilmsi, elc d yuxardak iki
suala daha trafl cavab almaq n sslmntiqiyy kitabnn 441-451-ci shiflrin baxa
bilrsiniz.
13 Fussilt sursi, 53-c ay
14

Bqr sursi, 164-c ay

35

xll tapa bilrsnmi? Yenidn bsirt gzn a,

zlil v yorun halda sn doru qaydar.15
FLSF DLL
Allahn flsfi dlil il isbat edilmsin
balamazdan vvl flsfi dlil, onun elmi dlill olan
frqi,
hminin
qismlrini
byan
edirik.
mumiyytl, dlillr nvdr: riyazi, flsfi v
elmi.
Riyazi dlillr yalnz riyaziyyatda v suri
mntiqd istifad olunur. Bu dlillr hmi
tnaqzn (pradoksun) olmamas prinsipin saslanr.
Bu qaydada deyilir: lif lifdir, zndn baqas ola
bilmz. Bu prinsip v onun tfrratna saslanan hr
bir dlil riyazi dlildir v btn chtlrdn etimad
olunasdr.
Elmi dlil tbii elmlrin thqiqatnda istifad
olunur. Onun bnvrsini riyazi dlillrdn lav,
hiss v elmi mahid yolu il ld olunan dlillr d
tkil edir.
Flsfi dlil is xarici (yani) almin
hqiqtlrinin isbat olunmasnda riyazi dlillrin
mqddimlrindn lav, qli mlumatlara da
saslanr. qli mlumatlar hiss v tcrby ehtiyac
olmayan mlumatlara deyilir.
lbtt, qli mlumatlarn tcrb v hissdn
ehtiyacsz olmasnn mnas, o flsfi dlilin zruri
olaraq hissi v mahid olunan mlumatlara
arxalanmamas demk deyildir. Mqsd budur ki,

15

Mlk sursi, 3-4-c aylr

36

sadc olaraq onlarla hdudlanmr. Bundan lav,

mstqil kild, myyn eylri isbat etmk n
lazm olan hadis rivsind baqa qli
mlumatlara istinad edilir.
Buna sasn, flsfi dlil znn maddi
brhanlar v riyazi qanunlar rivsin smayan
qli mlumatlarla olan rabitsi sbbi il elmi
dlildn frqlnir.
Flsfi dlilin mfhumu barsind qeyd
olunanlara diqqt yetirmkl aadak suallar
yaranr:
qli mlumatlara, baqa szl desk, hiss, tcrb
v elmi mahidlr ehtiyac olmadan ld olunan
nzriyylr etimad etmk olarm?
Bu sualn cavab msbtdir. nki, mlumatlarn
tam xatircmlikl etimad olunan bir hisssi, elc d
srf riyazi elmlrin hams ona saslanr. Bu da
tnaqzn (paradoksun) olmamas prinsipin
saslanr. Bu prinsipin zn ql il drk etmiik v
bu, he d bizim tcrb v mahidlrimiz
rivsind olmamdr. Bu mslnin ahidi odur
ki, bizim bu prinsip etimad etmyimiz he d
myyn tcrb v mahidlrimizdn tsirlnmir
ki, onu tsdiq etsin. Misal n, riyaziyyatdan bir
nmun gtiririk. Biz 2+2=4 ifadsini grdkd, bu
sad riyazi brabrliyin doruluuna qlbn inanrq
v konkret ahidlri mlahiz etmkl bizim
yqinimiz artb v ya azalmr. mumiyytl, bunun
ksin deyiln hr hans szlri eitmk bel
istmirik. gr hans bir vaxtsa 2+2=5, yaxud 2+2=3
deyilrs, he vaxt onu qbul etmrik. nki
yuxardak hqiqt olan etiqadmzn hiss v tcrb
il he bir laqsi yoxdur.

37

Bu hqiqtin hiss v tcrb il he bir rabitsi

olmadna baxmayaraq, onu tam xatircmlikl qbul
etdiyimiz kimi, bunu da qbul etmliyik ki, flsfi
dlillr saslanan qli dlillri bzi hallarda qbul
etmk olar.
Baqa szl desk, flsfi dlilin sadc qli
mlumatlara saslandn v qli mlumatlarn da
tcrb v mahid il he bir laqsi olmadn
sas tutub qbul etmmk, bnvrsi tnaqzn
(pradoksun) olmamas pirinsipi sasnda qurulan
riyazi dlillri rdd etmy oxayr, nki onlar da
hiss, tcrb v mahidy saslanmr.16
ALLAHIN VARLIININ FLSF YOLLA
SBAT EDLMSNN NMUNLR
Bu bard mvcud dlillr hadis il
laqdardr:
1. n sad v elementar hadis olan: Hr bir
hadisnin myyn bir sbbi vardr ki, onun vcudu
hmin sbbdn qaynaqlanr qziyysini insan z fitri
istedad il drk edir, elmi mahidlr d bunu
sbuta yetirmidir.
2. Aadak hadis:
gr bir eyin mxtlif drc v mrtblri
olarsa, elc d onlardan bzilri gcl v kamil,
bzilri is zif v naqis olarsa, onda kamal
baxmndan aa sviyyd olan mrtb ali
mrtbnin yaranmasna sbb ola bilmz.

Bu mslnin isbat olunmas il laqdar lav

mlumat almaq n ssl-mntiqiyy kitabnn
480-500-c shiflrin baxa bilrsiniz
16

38

Bel ki, hrart, mrift v nurun mxtlif drc

v mrtblri vardr, bzilri daha iddtli v kamil,
bzilri is zifdir. Amma yksk hrartli istiliyin
aa drcd olan hrartdn yaranmas mmkn
deyildir. Yaxud insann ingilis dilini, zndn d
aa sviyyd biln, yaxud mumiyytl bilmyn
bir xsdn kamil surtd yrnmsi, gcl in zif
iqdan yaranmas mmkn deyildir. nki daha
yksk sviyyd v drcd olan hr bir mrtb
gstrir ki, zndn aadak drcy keyfiyyt v
nv baxmndan stnly malikdir. Bu kimi
keyfiyyt v xsusiyytlr malik olmayan bir
mrtb, hmin keyfiyytlri baqasna ver bilmz.
Sizin znz d hr hans bir layihd srmay
qoymaq istyirsinizs, malik olduunuz srmaydn
artq pul xrcly bilmzsiniz.
kincisi: Madd znn tkaml doru olan
inkiafnda mxtlif killr v mrhllr atr.
Yni hr nv hyat v hiss duyularndan mhrum
olan su damcs maddnin vcudunun sadc olaraq
bir klini gstrir. Bitki v heyvanlarn
yaranmasnda sas rollardan birini ifa edn v hyata
malik olan hceyr protoplazma maddy nisbtn
daha kamil kl malikdir. Mikroskopik v tk
hceyrli ibtidai varlq olan amb d madd il
mqayisd daha kamil formaya malikdir. Nhayt,
canl varlqlar almind idrak qvvsin malik olan
v hssas varlq saylan insan canl almin n ali
sviyyli varl hesab olunur.
Vcudun bu kimi mxtlif killri barsind
aadak suallar yaranr:
Bunlarn arasnda olan frqlr yalnz onu tkil
edn nsrlrin saynda olan kmiyyt frqlridirmi
v onlarn arasnda olan rabit tamamil mexaniki
39

xarakter dayrm, yoxsa onlarn arasnda olan

keyfiyyt v nv frqlri d vardr ki, bu da vcudun
mxtlif mrhllri v tkaml drclri kimi tbir
olunur? Baqa szl desk, insanla, onun yarand
ilkin madd torpaq arasndak frq keyfiyyt
frqidirmi, yoxsa onlarn arasndk frq vcudun iki
ayr-ayr tkaml mrhlsi arasndak frqdir? Bel
ki, o mrhllrdn biri zif, digri is iddtli ia
oxadlr v frqlri d bu iqlarn arasndak frq
kimidirmi?
nsan bu sual il qarlad ilk gndn etibarn
z fitrti sasnda qbul etmidir ki, bu mxtlif
killr vcudun tkaml mrhllri olan mxtlif
mrhl v drclrdir. Yni hyat, maddnin
vcudunun n yksk drcsi hesab olunur. Bu
mrtb d sonuncu mrtb deyil, onun da mxtlif
drclri vardr. Hyat zn yeni-yeni mnalar
aldqca, zn daha yksk drc ksb edir. Buna
gr d idrak qvvsin v hissiyyata malik olan
varln hyat, bitkilrin hyatndan mqayis
olunmaz drcd ykskdir.
Amma son yz ild materializm flsfsi
trfdarlar, mexanika nzriyysinin (mthrrik
maddnin ilkinliyi) dnya barsind irli srdy
tfsirlr sasn, yuxarda qeyd olunan nzriyy il
mxalift qalxaraq demilr: Maddi dnya ox kiik
v bir-birin oxayan cisimlrdn tkil olunmudur
ki, mumi qanuna sasn, sad v bir-birin oxar
qvvlr cazib v dfetm qvvlri onlara tsir
gstrir. Yni onlarn grdy ilr yalnz bu tsiri
yarada bilir ki, onun hr hans bir hisssi yerindn
hrkt edrk baqa bir yer getsin. Cisimlr,
onlarn arasnda olan cazib v dfetm qvvlri
nticsind bir yer ylr, yaxud dalrlar.
40

Nticd madd zn mxtlif formalar alr. Buna

sasn, yuxarda qeyd olunan maddi tfkkr, hrkt
v tkaml cisimlrin v zrrlrin fzada bir-birinin
yerdyimsi il xlaslndirir. Onlar maddnin
mxtlif formalarn da bel izah edib deyirlr ki, bu
cr nv mxtlifliyi o zrrlrin bir yer ylb sonra
dalmasnn nticsidir. Maddnin tkaml yolunda
he bir tz ey vcuda glmir.
Buna sasn, madd z vcudu, elc d
tkaml yolunda he bir inkiaf v trqqiy mruz
qalmr, o, sadc olaraq mxtlif yollarla bir yer
ylb qalr. Bu da eynil insann z lind bir qdr
xmir saxlayb ondan mxtlif formalar dzltmsin
oxayr ki, btn hallarda xmirin zat z yerind
qalr v onda zati v sasi dyiiklik ml glmir.
Bu frziyyni, mexanikadak irlilyi v tkaml
(mvcud elmi thqiqatlar rivsindn azad olan
tbii elimlrin ilkin bsi) daha da gclndirdi. Bu
elmin mexaniki hrkt qanunlarnda etdiyi kflr v
adi cisimlrdki hrktlri gy cisimlrinin fzada
hrkti sasnda izah edrk ld etdiyi qanunlar bu
mslni daha da tkmilldirdi.
Amma elmin gnbgn inkiaf etmsi, elmi
thqiqatlarn sair sahlr d genilnmsi bu
frziyynin yanl olduunu sbut etdi, digr trfdn
d onun mkan daxilind ba vern btn mexaniki
hrktlrl izah etmkd bacarqsz olduunu,
maddnin mxtlif killr almasn, cisimlrin,
zrrlrin mexaniki hrktlri v bir yerdn baqa
yer hrkt etmlrind yetrli olmadn gstrdi.
Bundan lav, elm sbut etdi ki, insan z fitrti
sasnda drk edir ki, maddnin mxtlif killri
sadc onun mexaniki v mkan baxmndan bir
yerdn baqa yer nql olunmas il bitmir, onda hm
41

d mxtlif tkaml v nv keyfiyytli dyiikliklr

vardr. Elmi tcrblrd sbuta yetmidir ki,
zrrlrin, kiik cisimlrin keyfiyyt baxmndan olan
trkibi, he vaxt hyat, hssasl, idrak v tfkkr
yarada bilmz. Bu msl d insan mexaniki (maddi)
tsvvrlrdn baqa idraklara doru svq etdi. nki
insan grrd ki, madd hyat, hissiyyat, tfkkr,
hqiqi inkiaf, vcudun mrtblri v nvdaxili
tkaml kefiyytlrindn bhrlnir istr bu msl
maddi bir eyin nvl laqdar olan tkaml v ali
drcd olsun, istrs d qeyri-maddi.
Yuxarda qeyd etdiyimiz mrtbni tkil edn
mddalar aadaklardan ibartdir:
1-Hr bir hadisnin myyn bir sbbi vardr;
2-Zif v ibtidai bir varlq, ali sviyyli v
zndn gcl olan baqa varl yarada bilmz;
3-Vcudun drclrind olan frqlr v onun
xarici almdki kil mxtlifliyi, keyfiyyt
baxmndan olan mxtliflikdir.
Qeyd olunanlar nzr almaqla, tkamln
nvdaxili killrind hqiqi inkiaf, yni maddnin
vcudunun tkaml v onun nv xarakterli artmn
grdkd, bel bir sual yaranr: Bu artm v inkiaf
haradandr? Hr bir hadisnin myyn bir sbbi
olduunu nzr aldqda is, bel sual yaranr ki, bu
yeni artm v inkiaf nec ml glmidir?
Bu suala iki yolla cavab verilir:
Birinci: Bu artm v inkiaf maddnin zndn
yaranmdr. Yni he bir nv hyat, hissiyyat v
idraka malik olmayan madd, znn tkaml
yolunda bu hyat, hissiyyat v idrak mhz z
vcuda gtirmi, nticd maddnin ibtidai formas,
daha kamil v ali sviyyli madd yaranmasna sbb
olmudur.
42

Bu cavab ikinci mdda, yni ibtidai varlq

yksk v ali sviyyli varln yaranmasna sbb
ola bilmz prinsipi il tzad tkil edir. Cansz v hr
nv hyat srlrindn mhrum olan bir maddnin
zn, yaxud baqa bir maddy hiss v tfkkr
balamas eynil bir xsin, z ingilis dilini
bilmdiyi halda, onu baqasna yrtmsin, yaxud
daha zif bir in gn kimi gcl ia malik olan
varlq yaratmasna, yaxud he nyi olmayan fqir bir
insann byk bir layihnin inasna srmay
qoymasna bnzyir.
kinci cavab is budur: Maddnin tkaml
yolunda qazanb ld etdiyi artm el bir mnbdn
qaynaqlanr ki, o mnb btn bu artmn
mhtvasndan hyat, hiss v idrakdan faydalanr.
O da btn almlrin Prvrdigar olan Allahdr.
Maddnin inkiaf da bydb bslmkdn baqa bir
ey deyildir. Prvrdigari-alm d znn yetrli
hikmti v tdbiri il onu maddy ta etmidir.
Mhz bu cavab yuxardak prinsipl dz glir
v sonsuz dnyada olan vcudlarn surtinin tkaml,
inkiaf v trqqisini qlin qbul edcyi trzd izah
v tfsir ed bilr.
Qurani krim salam ql fitrtin xitab edrk,
mxtlif aytlrd bu dlil iar edir:
rmdinizmi ki, ilk vaxtda ntf (seperma)
idiniz? Siz onu insan surtin saldnz, yoxsa Biz onu
xlq etdik?17

17

Vaqi sursi, 58-59-cu aylr

43

Yerd kdiyiniz toxumu grmdinizmi? Onu

torpaqda siz ccrdirsiniz, yoxsa onu ccrdn
Bizik?18
Yandrdnz oda baxmrsnzm?! Onun aacn
siz yaratmsnz, yoxsa Biz xlq etmiik?!19
Allahn qdrt nianlrindn biri d budur ki,
sizi torpaqdan xlq etdi, insan olduqdan sonra yer
znd yayldnz.20
MADDLK TFKKR V
YUXARIDAKI SUAL
ndi is maddilrin bu bard n dediklrin
nzr salaq.
Mexanika nzriyysinin (mthrrik maddnin
ilkin olmas) trfdarlar burada he bir tinlikl
qarlamrlar. nki, qeyd etdiyimiz kimi, onlar
hyat, hissiyyat v idrak (tfkkr qvvsini) yalnz
zrrlrin v maddnin kiik hisslri arasndak
mexaniki qvv vsitsil yaranan ylma v dalma
hrktlrindn baqa, yeni bir eyd bilmirlr.
Lakin bu dyiikliklr snasnda maddnin
keyfiyyt v kmiyyt baxmndan tkaml doru
getmsin etiqad bslyn yeni maddilik
nzriyysinin ardcllar yuxardak sualn cavabnda
xlmaz vziyytd qalrlar. Onlar maddd
keyfiyyt baxmndan ba vern dyiikliyi tfsir v
izah etmk n el bir slub seirlr ki, hm
yuxarda qeyd olunan ikinci prinsip il, digr trfdn
18

Vaqi sursi, 63-64-c aylr

19

Vaqi sursi, 71-72-ci aylr

Rum sursi, 20-ci ay

20

44

is srf maddy kifaytlnmk tmayllri il uyun

glsin dey, bel deyirlr: Maddnin z btn
yaradln mnyidir. Keyfiyyt baxmndan
tkaml zmin yaradan da mhz madddir. Amma
onun ii byk bir layihnin inasna srmay qoyan
fqir kimi deyildir, buna gr d ikinci mdda il
zidd deyildir. ksin, onun ii yalnz buna saslanr
ki, ondak hr nv tkamln, trkib v forma
chtdn btn dyiikliklrin zminsi ilk vvldn
maddnin daxilind mvcud olmudur. Nec ki,
toyuq yumurtann iind, hidrogen v oksigen qazlar
suda mvcudur.
Lakin bel bir sual yaranr ki, onun iind olan
maddnin eyni zamanda hm toyuq, hm d yumurta,
yaxud hm su, hm d qaz olmas nec mmkndr?
Yeni maddilr (dialektik materialistlr) bu
suala cavab verrk deyirlr ki, bu msl mumi bir
qanun kimi tbit hakim olan (antaqonist)
ziddiyytlr sasndadr. Yni hr bir eyin daxilind
onun ziddi d var v z ziddi il daim mbarizddir.
Bu mbariz nticsind onun daxilindki zidd
inkiaf edrk axrda akar olur. Bellikl d
maddnin daxilind dyiiklik yaranr, myyn bir
zaman kedikdn sonra yumurta yarlr v iindki
cc l xr, bununla da madd z tkaml yolunu
tb keir. Bu mbarizd qlb alan zidd,
maddni bir qdr irliy aparr.
Biz burada bir ne msly iar edrk
soruuruq:
Yeni maddi tfkkrd hr ey z ziddini z
daxilind bslyir dedikd aadak mnalardan
hans birini nzrd tutursunuz:
1-Yumurta v toyuq hr biri digrinin ziddini
(yumurta toyuu, toyuq da yumurtan) yaradb ona
45

hyat xsusiyytlri verir? Yni cansz bir ey canl

bir eyi istehsal edrk ona hyat balayr?
gr mqsdiniz bu olsa, onda bu, eynil byk
inaat ilrinin bnvrsini qoyaraq ona klli
miqdarda srmay buraxan yoxsul v fqir bir insana
bnzyir. Bu da vvld qeyd olunan prinsiplrl
tamamil ziddir.
2-Yaxud mqsdiniz bu ola bilr ki, yumurta
toyuu yaradb vcuda gtirmir, sadc olaraq onun
irisind gizlnn toyuu akar edir. nki sizin
dediyiniz gr, hr bir ey daxilind z ziddini
bydr. Yni yumurta el yumurta olmas il eyni
zamanda, hm d toyuqdur. Bu da eynil iki chtdn
mxtlif olub frqlnn bir kl bnzyir.
Aydndr ki, gr yumurta, yumurta olmaqla eyni
zamanda, hm d toyuq olarsa, onda toyua evriln
zaman he bir inkiaf v tkaml yolu kemi olmur.
nki hal-hazrda vcuda gln ey el vvldn
onun daxilind varm. Bu i d bir xsin pulunu bir
cibindn xarb baqa cibin qoymasna oxayr, bel
ki, onun mal-dvltin he bir ey lav olunmur.
nki hal-hazrda lind saxlad pul el vvldn
onun cibind var idi.
Buna sasn, inkiaf v tkamln gerklmsi
v yumurtann hqiqtn tz canl bir varlq olan
toyua evrilmsi n hkmn buna inanmalyq ki,
yumurta vvld toyuq olmam, ksin onda
yumurtann yaranmas n istedad v qabiliyyti
olan bir madd olmudur. Mhz bel olan halda,
yumurta dadan seilib ayrlr. nki, dan toyuq
olmaa qabiliyyti yoxdur. Lakin yumurtada el bir
xasiyyt vardr ki, xsusi raitlrd toyua evril
bilir. Bir iin vcuda glmsinin sadc mmknly
onun gerklmsi demk deyildir. Yni yumurta
46

hqiqtn toyua evriln zaman, onun tkc toyua

evrilmsi imkann bu dyiikliklrin sbbi hesab
etmk olmaz.
Digr trfdn, gr madddki forma v kil
dyiikliklri onun daxilind olan ziddiyytlrin
nticsi olarsa, bu killrin nvbnv hallara
dmsi d onun daxilindki zidiyytlrin nvbnv
olmas kimi izah olunmaldr. Yni yumurtann
znd xsusi zidiyytlr vardr ki, bu da suyun
irisind olan ziddiyytlrl tamamil frqlnir.
Buna gr d yumurtadan toyuq, sudan oksigen qaz
ml glir. Amma maddnin zrrlr sviyysind
olduu ilkin mrhly, yni varlq dnyasn tkil
edn ilkin vahidlr atoma gldikd is, o, proton,
neytron, elektron, antiproton, antielektron v
fotonlardan tkil olunmudur. Yuxardak frziyy
burada da dzgn ola bilrmi? rsn hr bir zrr
znn daxili ziddiyytlrin sasn, myyn
xasiyyt malikdirmi? Proton znn ilkin
maddsinin daxilind mvcud olmudurmu v toyuqyumurta mslsind olduu kimi, onlarn arasnda
gedn daimi arpma v mbariznin nticsind
yaranbdrm?
Bu frziyyni qbul etsk, onda hmin zrrlrin
zn almal olduu mxtlif kil v formalar nec
izah etmk olar? nki daxili ziddiyytlr
frziyysin sasn, bu zrrlr z daxilind mxtlif
tzad v ziddiyytlr v nticd daxili chtdn
mxtlif mahiyytlr malik olmaldr. Halbuki,
masir elm isbat etmidir ki, maddnin ilkin
tkiledicisi kimi bir vahid vardr, onun daxili
mhtvas da vahiddir. Onun zn ald mxtlif
killr vahid mhtvann dyiilmsindn baqa bir
ey deyildir. Buna gr d protonun neytrona, yaxud
47

neytronun protona kemsi mmkndr. Yni atom

v onun hisslrindn lav onlarn mahiyytind
he bir dyiiklik ba vermdn cisimlrd d
dyiiklik ba verir. Bu o demkdir ki, btn hallarda
zahird bir-birindn frqlnmsin baxmayaraq
maddnin trkibi eynidir.
Burada soruulur: Nec frz etmk olar ki, bu
killr mxtlif daxili ziddiyytlrdn irli glmi
olsun?
Toyuq-yumurta mslsi mtlbi tamamil akar
edir. Bu misalda oxlu yumurtalarn daxili tzadlar
nticsind zlrin mxtlif killr almas n
hkmn daxili trkib nzrindn bir-biri il tfavtl
v mxtlif olmaldr. nki toyuq yumurtas il
milk yumurtas (srf) bir-biri il frqlnn ayrayr varlqlarn yumurtas olduuna gr toyuq
yumurtasndan cc, milk yumurtasndan is
milk ml glir. Lakin gr yumurtalar eyni bir
nvdn olarsa, misal n, hams toyuq yumurtas
olarsa onlardan daxili tzadlar nticsind mxtlif
canllarn yaranmasn tsvvr etmk olmaz.
Bellikl yeni maddilrin maddnin mxtlif
killri barsindki nzriyysi daxili ziddiyyt
sasnda olduundan, maddnin daxili trkibini tkil
edn vahidlr barsind olan yeni elmi nzriyylr
bir-biri il akar ziddiyytlr malikdir.
3-Yaxud onlarn mqsdi bu ola bilr ki, yumurta
bir-birin zidd olan iki mstqil hissdn ibartdir ki,
onlarn hr birinin zn mxsus vcudu vardr.
Onlardan biri yumurtann daxilind mayalanma
nticsind ml gln ntf, digri is yumurtann
daxilind olan sair maddlrdn ibartdir. Bir-birin
zidd olan bu iki hissnin vhdti yumurtann
daxilind mbarizy rait yaradr v bu
48

mbariznin nticsind iki zidd eydn biri daha

barizlir, ntf qlb alr v yumurta toyua
evrilir.
Ziddlr arasnda bu cr mbariz nzriyysi he
d tz msl deyildir. nsanlarn ibtidai
tsvvrlrind olduundan lav, insani-flsfi
tsvvrlrd d bu msl aydndr. Amma n n
yumurtann iind olan ntf il sair maddlr
arasndak, toxumla torpaq v havann, yaxud
reyml ana btnind olan qida maddlri arasndak
dyiikliklri tzad adlandrmalyq? Bli, ixtilafmz
yalnz ad qoymadadr. gr onlardan biri digri il
birlrk ikisi bir kl dmdr desk, onda bu
mslnin sl mhiyytind he bir tfavt yaranmaz.
lin, onu tzad adlandraq. Yen d bu ad qoyma
il bizim problemimiz hll olunmayacaqdr. Ziddlr
arasnda bu kimi dyiikliklrin ali v inkiaf etmi
mrhly atb, nhayt yeni bir eyin yaranmasna
sbb olduunu v say baxmndan vvlki iki
madddn daha artq olduunu frz etsk bel, yen
bir sual yaranr: Bs bu artm haradan yaranmdr?
Dey bilrikmi ki, o, bir-biri il daim mbarizd
olan v hmin artrma malik olmayan iki ziddn
ml glir? Halbuki, ikinci mddaya nzr
yetirdikd grrk ki, bir ey malik olmayan ey
hmin eyi baqasna ver bilmz.
Tbitd el bir nmun gstrmk olarm ki,
onda ziddlr arasnda olan mbarizlr dorudan da
inkiaf v tkaml il nticlnsin? mumiyytl,
hans bir ey z ziddi il mbarizd onun inkiaf v
tkamln sbb ola bilr? Halbuki, bu mbariz bir
nv qarya-qarya duraraq df etmdn ibartdir v
bir ey z mqabilind olan eyin z ziddinin
inkiafna lazm olan qvvni aradan aparr. Hammz
49

bilirik ki, bir xs ayn axma istiqamtinin ksin

hrkt edrs, ay onun zmkyi srf etdiyi
qvvsinin bir hissini ondan alr.
Hans mnaya gtrls bel, ziddlr arasndak
mbariz yumurtan inkiaf etdirib tkaml
atmasna v nahaytd toyua evirmsin sbb
olmasn qbul etsk d, yen d sual yaranr ki,
ziddlr arasndak mbarizdn irli gln inkiaf
suyun qaza, qazn da suya evrilmsindki hans
inkiafdr?
Tbitd el ziddlr var ki, bir-biri il birlrk
tkaml doru inkiaf etmk vzin, onlarn
tamamil mhv olmasna sbb olur. Msln,
atomun sas hisssini tkil edn msbt ykl
protonun mnfi ykl mxalifi, yni elektron adl bir
hissciyi vardr. O, daimi olaraq nvnin trafna
frlanr. Onun elektrik yk mnfidir v msbt ykl
protonun ziddidir. gr bu iki zidd bir-birin atsalar,
atom dalb aradan gedr v vcud almindn
birdflik silinr, enerjiy evrilrk fzaya yaylar.
Bir szl, madd xaricdn kmk olmadan hqiqi
inkiafa ata, daha yksk sviyyli surt qbul
edrk tmrkzl bilmz. Buna sasn, maddnin
inkiaf edrk ali sviyyy, hyat, hiss v idrak
mrhlsin atmas n hkmn ona qvv verib
trbiy edn bir xs lazmdr. Hm d onun z
btn bu xsusiyytlrdn bhrlnmi olmaldr ki,
onu maddy d ver bilsin. Bu inkiaf v tkaml
yolunda maddnin ifa etdiyi rol imkan, rait v qbul
etm slahiyytindn baqa he bir ey deyildir. Bu,
eynil layiqli bir mrbbidn yax drs ala bilck
bacarql v hazrlql tlby bnzyir.
Almlrin
Prvrdigar
btn
eyb
v
nqsanlardan pakdr!
50

ALLAHIN SFTLR
Almlrin Prvrdigar olan Allahn varlq
almini hikmt v dzgn tdbir sasnda idar
etdiyini bildikdn sonra, tbiidir ki, Onun, yaradl
almindki sift v xsusiyytlrini d tanmal v bu
xsusiyytlri Onun yaratdqlarna sasn drk
etmliyik. nki, hr bir mhndisin bacarq v i
qabiliyytini onun proqram v layihlrindn, hr
hans bir mllifin elm v drraksini, onun
kitablarndak elm v mriftini nzrdn keirrk
tanmaq olar. Elc d yax mrbbi olan bir
xsiyytin xsusiyytlrini, onun trbiy etdiyi
insanlardan drk etmk olar.
Mhz bu yolla Allahn elm, hikmt, hyat, qdrt,
elc d eitmk, grmk v s. kimi xsusiyytlrinin
bir qismini tanya bilrik. nki yaradl almind
ildiln inclik v dqiqliklri grdkd Onun elm
v hikmti mlum olur. Onlarda olan qdrt v
qvvlr Allah-taalann qdrt v qvvsin dlalt
edir. Hyatn mxtlif surt v killri, elc d qlin
mxtlif mrtblrindki hiss, hyat v idrak
nmunlri Yaradann idrak v hyatndan xbr
verir. Varlq alminin layihsindki vahidlik v onun
mxtlif ynlri arasndak tam uyunluq is ilri
tdbirl quran Allahn yeganliyin, bu zmtli
varlq dnyasnn Onun sbbi il yaranmasna dlalt
edir.
ALLAHIN DALT
Biz z fitri qlimiz il btn ilrin dyrini drk
edirik. Mhz bu dyrlrin vasitsil dalti v haq
xeyir, zlm is batil v r hesab edirik. Elc d
daltli xsi ehtiram v mkafata, zlm v tcavz
edn xsi is czaya layiq hesab edirik. Bu dyrlr
51

d mahid v fitrtin hkmn uyundur. Bel ki,

gr chalt v xsi mnft prdlri aradan
qaldrlsa, insan hr ey bsirt gz il baxsa, onda
btn ilr lazmnca dyr verr. Yni qrzilik
mqsdlri olmayan hr bir insan misal n, z
klamnda dzlkl yrilik, yaxud mantl v
xyantin hansn semkd ixtiyar sahibi olarsa,
bhsiz, dzly yrilikdn, manti xyantdn
stn hesab edck. Bu rtl ki, hmin xs bu i
myyn qrzlr v xsi mslhtlr zndn deyil,
yalnz tam insafla yanasn.
Buna gr d bir xs ehtiyacl olmazsa, yaxud
hiyl iltmkd, xyant v zlm etmkd z n
myyn mnft v mslht grmzs, onda
doruluq, mantdarlq v dalt sasnda rftar
edckdir. Bu msl eynil dnyann Yaradan olan
hikmtli Allah barsind d dzdr. nki Allah
taalann pak Zat ql v fitrtimizl tandmz btn
dyrlr hatli olduundan lav, qlin zn d
mhz O yaradaraq insanlara bx etmidir, eyni
zamanda znn sonsuz qdrti il dnyaya hakim
ksilmidir, Onun he bir fayda v ya mnft d
ehtiyac yoxdur. Buna gr d biz Onu, he vaxt zlm
etmyn adil hesab edirik. nki, Allah-taalann ilahi
dsgahnda zlm yer yoxdur.
VZ VERLMS LAH DALTN
TLBDR
Yuxarda qeyd olunduu kimi, qbul etdiyimiz
dyrlr, insan dalt, mqavimt, sdaqt, hd
vfal qalmaq v sairy arb onlarn ksi olan
siftlrdn saxlayr. Amma bu kimi ilrin dyri
yalnz armaq, dvt etmk v ya qarsn almaqla
bitmir. ksin, onlarn hr biri n mnasib vz d
52

nzrd tutulmudur. nki, hr bir fitri v salam

ql drk edir ki, xyanti v zlm zlrin pe
ednlr czalandrlmaa, dalt v mantdarlq
yolunda fdakarlq edn daltli v mantdar xs
is mkafata layiqdir. Bizim hr birimiz hmin
dyrlr sasnda qlbn zalm mnhrif v czaya
layiq, adil v dz ml sahibini is tqdirlayiq hesab
edirik. Bu kimi dyrlrin mli olaraq hyata keib
gerklmsin yalnz mnasib mvqe seib himay
etmkd bacarqszlq v xsi tssblr mane ola
bilr.
Biz Allahn znn btn ilrind daltli v
dz ml olduunu bildikd, btn ilr mnasib
vz savab v ya cza vercyin inandqda v o
dyrlrin hyata keirilmsi yolunda Onun
qarsnda he bir manenin olmadn grdkd
bilmliyik ki, Allah taala yax ml sahiblrin
mnasib mkafat, bd ml sahiblrin is cza
vermlidir.
Buna gr d tbii olaraq ntic alrq ki, Allahtaala yax ml sahiblrin mkafat verib,
mzlumlarn haqqn zalmlardan alacaq.
Allahn bu mkafat v ya czalar vermy qadir
olduu
halda
bir
ox
hallarda
bunlarn
kerklmdiyini grdkd vvlki elmimiz sasn
inanrq ki, qarda cza v vz verilck bir gn
vardr. O gnd, byk hdflr yolunda canlarndan
kerk fdakarlq edn xslr bu dnyada z
mkafatlarn almadndan, hminin oxlu ar
cinayt trtdiklrin baxmayaraq dnyada z
czalarna atmayan zalmlar mzlumlarn qanna
susadndan hr ikisi dalt sasnda z cza v
mkafatn almaldr. O gn qiyamt gn btn
ml v dyrlrin mtlq kild tcssm etdiyi bir
53

gndr. gr bel bir gn olmasayd, bu dyrlrin

he bir mnas olmazd.
PEYMBR
MUM NBVVT
(PEYMBRLK)
Bu geni dnyada mvcud olan hr bir ey qti
ilahi qanuna tabedir. Bu qanun onlar inkiafa,
tkaml v malik olduqlar istedad v qabiliyytlrin
iklnib znn son drcsin atmaa doru
svq edir.
Hr bir rdyin vcuduna bir qanun hakimdir,
xsusi raitlr rivsind onu aaca evirir.
Ntfy d bir qanun hkmranlq edir v hmin
qanun saysind o, insana evrilir. Kainatda mvcud
olan btn varlqlar: gndn tutmu protona qdr,
gnin trafna frlanan planetlrdn tutmu nvnin
trafnda frlanan elektronlara qdr btn varlqlar
myyn bir qanuna tabedirlr v zlrinin xsusi
imkanlarna uyun olaraq tkaml yolunu trlr.
Elmi mahidlrd bu nticy atmlar ki,
dnyaya hakim olan sistemin hrtrfli tnzimedicisi
vardr ki, o, varlqlarn v hadislrin btn ynlrini
hat edir.
Bu hadislrin n mhm insann muxtar
(ixtiyar sahibi) olmasdr, yni o, myyn hdfi
olan bir varlqdr: bel ki, nzrd tutub nail olmaq
istdiyi ilri grmk n alr, faliyyt gstrir,
su xarmaq n, yeri qazr, ryi istyn eylri
yey bilmsi n xrk biirir, tbitdki qanunlar
yrnmk n elmi snaqlar keirir.
Halbuki, srf tbii varlqlar sadc olaraq
vvlcdn tyin olunmu (standart) bir hdf n
54

faliyyt gstrirlr. Onlar he vaxt hdflrini zlri

tyin etmir v ya o hdfin gerklmsi
istiqamtind almr. nsann ciyri, mdsi, sb
sistemi v s. hr biri znn myyn hdfli fizioloji
vzifsini avtomatik olaraq yerin yetirir. Amma bu
hdflr onlarn z tbii v xsusi fizioloji
faliyytlri nticsind yaranmr, ksin, hdf, hr
eyi biln Yaradann istdiyi hdfdir.
nsan hdfli, mqsdli bir varlqdr v onun
faliyytlri znn agah olduu myyn hdflr
istiqamtind yerin yetirilir v hmin hdflrin
tlbin uyun olaraq i grr, buna gr d z
mllrind istr-istmz tbit hakim olan qti v
qalmaz qanunlara tabe olmamaldr. nsan
mumdnya cazib qvvsi nticsind gydn
myyn olunmu hrkt (trayektoriya) zr yer
dn ya damcs deyildir. ks halda o, bel bir
vziyytd hdfli bir varlq olub z daxilindn
qaynaqlanan hdflri yerin yetir bilmzdi. Demli,
insann hdfli bir varlq olmas n z ilrind
hkmn azad olmaldr ki, istklrin mnasib olaraq
faliyyt gstr bilsin.
Buna sasn, insann ilri, mllri v hdflri
arasnda olan rabit, onun ixtiyarn tnzimlyn bir
qanundur. Lakin hdf d z nvbsind istnilmdn
vcuda glmir. Yni hr bir insan, istk v hdflrini
znn xsi mslht v ehtiyaclar sasnda ayrd
edir. Bu ehtiyaclar da xarici almd v ictimai
mhitd ba vern vziyyt v raitlr uyun olaraq
tyin olunur. Amma bu xarici rait v vziyytlr
birbaa insann hrkterici qvvsi deyil. nsan
klyin tsirindn smy, hrkt etmy mcbur
olan aac yarpa kimi deyildir, nki bu halt onun
hdfli bir varlq olmasna xll yetirir.
55

Bu xarici amillr insan thrik etmkd he bir

tsir malik deyil. Sadc onlar insan, onun
mslhti il laqdr olan ilri ayrd etmk n
faliyyt gstrmy svq edir. Amma mslhtlrin
hams insan faliyyt vadar etmir, ksin bu halt,
insann zatn z mslhti hesab etdiyi ilrin
nticsidir. Mhz buna gr insann mslht v
mnafeyi iki qism blnr: Birincisi, ksr hallarda
insann xsi mnafeyi n qsa mddt rzind
msbt ntic vernlr, digri is uzun mddtd
cmiyytin mnafeyini tmin ednlr. ox hallarda
frdin xsi mnafeyi il cmiyytin mumi mnafeyi
bir-biri il tzadl olur.
Digr trfdn d, ksr hallarda dyrlr insan
thrik vadar edn mslht deyildir. ksin, insann
hrkti onun xsi mnafeyin qaydan mnft
qdr olur. Bunu da grrk ki, insan, cmiyytin
mslhti n hrkt vadar edn xarici amillrin
icad edilmsin zmant verilmsi, hyatn asan
olmas v uzun mddt davam etmsinin zruri
rtlrindndir. Buna gr d insan zn bir-biri il
zidd olan iki i arasnda grr: 1-Hyat qanunlarnn
tlb etdiyi ictimai normalar v cmiyytin mnafeyi;
2-Frdi mqsdlrdn irli gln xsusi ilr v xsi
mnftlr. Bu tzadlar mtlq myyn yolla hll
olunmal v el bir rait yaradlmaldr ki, hr bir
frdi cmiyytin mnafeyin doru svq etsin.
Br hyatn tnzimlyn v ilahi bir vzif
olan nbvt, cmiyytin, elc d insann
hyatndak zaman rivsindn daha byk
miqyasda olan btn mslhtlri bdi frdi
mslht evirmkl bu problemi hll etmidir. Bel
ki, onu, lmdn sonra baqa bir dnyada ilahi dalt
mhkmsind hazr olacandan, btn insanlarn
56

orada bir yer toplaaraq z mllrinin vzini

grcyindn xbrdar etmidir. El bir gnd ki:
Hr ks zrr qdr yax ml grm olsa,
onun vzini grckdir; v hr ks zrr qdr pis i
grm olsa, onun czasn grckdir.21
Bellikl d, ictimai mslhtlri bu bdi yol
boyunda frdi mslhtlr evirmidir.
Bu hll yolunun gerklmsi bir etiqadi msl
v onun sasnda qururlan trbiyvi proqramlarla
mhkmlnib hyata keirilir. Qiyamt gnn etiqad
bslmk v hmin etiqad sasnda qurulan trbiyvi
mllr d Allah taalann yol gstrmsi il hyata
keirilir.
Amma bu hidayt v yol gstrm yalnz o zaman
myssr ola bilr ki, hmin hdflr ilahi yn malik
olsun. nki hl vaxt glib atmam bir gnd olan
hesab-kitaba (qeyb) inam, ilahi-asimani vhy, yni
nbvvt olmadan hyata keiril bilmz.
Buradan da mlum olur ki, nbvvt v mad
mslsi bu problemin hll olunmasna tminat vern
vahid bir prinsip olub, insan hyatnda n md
tzadlar aradan qaldrr, onun ixtiyarn inkiaf etdirn
v onu insann hqiqi mnafeyinin xidmtin keirn
sasl v lazmi rti gerkldirir.
SLAM PEYMBRNN (S)
NBVVT
Hikmtli Yaradann varl hm elmi, hm d
istiqrai yolla sbut olunduu kimi, slam Peymbri
(sllllahu leyhi v alihi v sllm)-in nbvvti d
el insann elmi v adi hyatda mxtlif hqiqtlrin
21

Zilzal sursi, 7-8-ci aylr

57

isbat olunmasnda istifad etdiyi hmin dlillr

sasnda isbat olunmaldr.
Mslnin bir qdr aydnlamas n bu bard
bir ne misal:
nsan z qohumlarnn birindn, misal n,
kndlrin birind ibtidai thsil alan cavan bir xsdn
mktub alr v onun ox irin dil, gzl sz slubu v
ifadlrl, misilsiz ustalqla, ycam v rk oxayan
bir trzd yazldn grr. Bel bir mktubu alanda
drhal v asanlqla kild inanr ki, ali thsilli, geni
mlumatl v yaz yazmaqda mahir olan bir xs
hmin savadsz xs imla demidir.
Bu dlillri thlil edrkn aadak mrhllri
kemliyk:
1-Mktub, thsilinin ibtidai dvrnd olan cavan
bir kndlidndir.
2-Mktub da ox irin v cazibdar sz
slubunda, hnrli spgid v ustalq mharti il
yazlaraq mtlbi bir yer ydndan, baqa
eylrdn frqlnir.
3-Onun
oxarnn
barsind
aparlan
eksperimental mahidlr sbut edir ki, birinci
mrhld qeyd olunan xsusiyytlrd olan cavan,
ikinci mrhldki xsusiyytlr malik olan bir
mktub yaza bilmz.
4-Qeyd olunanlardan bel bir ntic alnr ki,
hmin mktub baqa bir xsin tfkkrnn,
zkasnn mhsuludur v hmin cavan kndli ondan
myyn yollarla istifad edrk bu mktubu yaza
bilr.
ndi is elmi dllilrdn bir ne nmunni
alimlrin elektronu sbut etdiklri bir tcrbni sizin
nzriniz atdrrq.

58

Alimlrdn biri, hr iki trfi balanm

borunun irisind yaranan myyn a barsind
tdqiqat aparrd. O, hmin borunu, mnfi v
msbt yk malik olan maqnit sahsin (at nalna
oxar maqnit) qoymu v grmdr ki, bzi alar
msbt qtb meyl edrk mnfi qtbdn aralanr. Bu
tcrbnin mxtlif raitlrd snaqdan keirilmsi
sbut etdi ki, msbt qtb hmin alar zn czb
edir. Hmin alim sair adi alar barsind d tdqiqat
apararaq onlarn maqnit qtblri trfindn czb
olunmadn grmd. Digr trfdn, maqnit
alar deyil, yalnz cisimlri zn trf czb edir.
Bu mahidlrdn bel qnat gldi ki,
zrind tdqiqat apard maqnitin msbt qtbn
yaxnlaan alar, vvlki mlumatlara sasn he cr
izah edil bilmz. Buradan da yeni bir hqiqi amili
kf edrk demidir: Bu alar kiik zrrlrdn
tkil olunmudur, z d mnfi yk malikdir. Hmin
zrr btn cisimlrd vardr v btn maddlrdn
hasil olur. Sonra hmin zrrlri elektron adlandrd.
Yuxarda qeyd olunan iki misaldak (mktub v
elektron) dlillrin xlassi bundan ibartdir ki, hr
zaman hiss olunan rait v amillr nticsind
myyn bir varlq vcuda gls v tbii mahidlr
bu amilin v hiss olunan raitlrin onun oxarn
vcuda gtirmdiyini mahid yolu il sbuta
yetirs, bel ntic almaq lazmdr ki, hmin
hadisnin izah edilmsi n baqa bir namlum amil
vardr.
Baqa szl desk, myyn bir raitd hasil
olan ntic daha qrib olub hiss olunan amil v
nticlrin fvqnd dayansa, elmi mahidlr d
ona oxar raitlrd bunu tsdiq els, onda bu
ntic, hiss olunan amil v raitlrin arxasnda
59

qrarlaan gzgrnmz bir amilin varlndan xbr

verir. Bununla da slam Peymbrinin Allah
trfindn briyytin hidayyti n gtirdiyi risalt
isbat olunur.
Bu dlild aadak mrhllri kem-liyik:
1-slam Peymbri, z risaltini ilahi vzif
olaraq dnyaya tqdim edn bir xs kimi, rbistan
yarmadasna mnsub edilir. Bu yarmada o dvrn
mdni, ideoloji, ictimai, siyasi v iqtisadi baxmdan
dnyann n gerid qalm bir mntqsi saylrd. O
yarmadann nahiylrindn biri olan Hicaza, onun
sair mntqlrind olan yerli mdniyyt bel glib
atmamd.
raitin mnasib olmasna baxmayaraq, orada
dvrn mdniyytindn azacq bel, sr-lamt yox
idi. dbiyyat v er sahsind d, o dvrn
tfkkrn uyun v mddni sviyyd deyildi.
Etiqad baxmndan is irk v btprstliy
ulalamdlar. O dvrn praknd vziyytd
olan cmiyytin qbil tssblri hkmranlq
edirdi. Hr hans bir qbily ballq v qbilvi
rabitlr ksr hallarda onlarn arasnda mxtlif
kem-kelrin v daxili mhariblrin yaranmasna
sbb olurdu. slam Peymbrinin byyb boyabaa atd bir lkd he bir hkumt quruluu yox
idi, yalnz qbil tipli idarilik hakim idi.
Onlarn iqtisadi vziyyti v istehsal mhsullar
dnyann
hmin
dvrdki
gerid
qalm
mntqlrindn d dala qalrd.
Htta mdniyytin n ilkin v zruri rtlrindn
biri olan yazb-oxumaq bel, o dvrd ox nadir
hallarda taplrd. rbistan cmiyyti mumiyytl
savadszlqda yaayrd:

60

O, hmin Allahdr ki, mmi (anadan glm

yazb-oxuma bilmyn) rblr arasnda, el
onlarn zndn olan bir peymbr sedi ki, onlara
Allahn aylrini (vhyi) tilavt etsin, onlar
(chaltdn v irkin, rzil xlaqlardan) paklayb
(ruhlarn) safladrsn v smavi kitab ritini, ilahi
hikmti onlara yrtsin. Halbuki, bundan vvl
chalt v aznlq bataqlnda zrdlr.22
Peymbri krm (sllllahu leyhi v alihi v
sllm) d hmin insanlarn arasndan seilib
xmd, bestdn vvl yazb-oxuma bacarmrd,
he bir yerd elmi tlim grmmidi:
V sn bundan vvl n yazma, n d oxuma
bilmirdin (ks halda,) batil yolda olanlar snin
nbvtind kk-bh edrdilr.23
Qurann akar buyurduu bu dlillr, htta
Qurann smavi kitab olduuna etiqad bslmyn
xslr n d Peymbri krmin bestdn vvl
tam savadsz olduuna tutarl v qtiyytli bir dlildir.
nki sbuta yetmidi ki, Peymbri krm Quran
z qvm n qirat etmidi. O hzrtin hyat il
yaxndan tan olanlar bel, ondan bunlar eitmidir,
hr hans etiraz v ya inkar edn xs onun
iddiasna etiraz nzri il baxmamd. Bundan lav,
Peymbri krm bestdn vvlki dvrlrd
rblrin arasnda geni rvac tapan ey xitab v
sz ustal kimi mdni faliyytlrd d hr hans
kild olursa olsun, itirak etmmidir. Onun
barsind gzl xlaq v fziltli sciyylr,

22
23

Cm sursi, 2-ci ay
nkbut sursi, 48-ci ay
61

mantdarlq, paklq, dzdananlq, ncabtlilik v s.

kimi xlaqi xsusiyytlrdn baqa bir ey nql
olunmamdr.
O hzrt bestdn qabaq 40 il rzind z
qvmnn arasnda yaamdr v onun trafnda
olanlar ondan, yuxarda qeyd olunan gzl
rftarlardan v sadlikdn baqa bir ey
grmmidilr. Elc d onun 40 illik hyatnda
sonradan ba verck byk v zmtli dyiiklikl
laqdar olaraq bir ey grnmmidi. Amma hmin
dyiiklik 40 ildn sonra, gzlnilmdn vcuda gldi
v onu dnya il akah etdi.
Ey Peymbr! De: gr Allah istmsydi, he
vaxt bu Quran siz tilavt edrk sizi onun hkm v
hqiqtlrindn agah ed bilmzdim. Halbuki, mn
sizin aranzda bir mr yaamam. ql v fikrinizi
i salmrsnzm?24
Peymbr Mkkd doulmu v bestdn
vvl uzun illr z qvmnn irisind yaamd.
O, yalnz iki df, z d qsa mddtli olaraq
rbistan yarmadasndan knara sfr etmidi.
Birinci df z misi bu Talibl hyatnn ikinci on
illiyinin vvllrind, digri is Xdicnin srmaysi
il mrnn nc on illiyinin ortalarnda sfr
etmidi. Bu sfrlrin hr ikisind yazb-oxuma
bilmdiyi n yhudilrin v msihilrin dini
kitablarndan istifad ed bilmzdi. Cmiyyt hakim
olan mhitin sbbi il o mnblrl he bir tanl
yox idi. nki o dvrn Mkk hrin btprstlik
adt-nnlri v yanl tfkkr hkmranlq edirdi.
Msihilrin v yhudilrin dini tfkkr d oraya
24

Yunis sursi, 16-c ay

62

nfuz ed bilmmidi. mumiyytl, din hr hans

kil v formada olursa olsun, Mkk hyatna daxil
ola bilmmidi. Htta btprstliyi trk edn Mkk
hniflri25 d msihi v yhudilrin dini
tfkkrndn tsirlnmmidilr. Biz Qeys ibni
Saninin26 v sair airlrin yazd erlrd bel,
yhudilrin v msihilrin dnyagrlrinin ks
olunmasn grmrk.
gr Peymbri krm yhudi v msihilrin
tarixi mnblrindn agahlq tapmaq n azacq bel
sy etsydi, he vaxt camaatn nzrlrindn gizli
qalmazd. nki bel bir tarixi mnblrl
mumiyytl rabitsi olmayan Mkknin mhdud
mhitind, yadlarn fikir v ideologiyasnn nfuz
etm yollarn zn balayan bir mhitd hr hans
bir mdni faliyytin ba verib amma nzrlrdn
gizli qalmas v camaat zn clb etmmsi htta
ssiz kild d olsa bel mmkn deyildir. ks
halda, bel bir hrkt hkmn myyn yerlrd iz
salmal idi.
2-Peymbri krmin dnyaya agahlq tapd
risalt, onun briyyt tqdim etdiyi Qurani-krim
Hnif (cm formas: hnfa) batil dindn
haqqa, islama doru meyl ednlr deyilir. Burada
mqsd, islamdan vvl Mkkd btprstlikdn z
dndrib yegan Allaha inanan xslrdir. (M)
25

Cahiliyyt dvrnn mhur sz ustalarndan,

xtiblrindn biridir. O, gzl danqda, fsahtblatd v moizlrd rblr arasnda dillr zbri
idi. O, Ncran msihilrindn idi v Ukaz bazarnda
camaata nsiht edrdi. (M)
26

63

v islam riti znn bir ox xsusiyytlri il

seilir. O cmldn:
1-slam dini znn byan etdiyi misilsiz v
yegan asimani tlimlri il: Allahn varl, Onun
siftlri, elm v qdrti, hminin insann Allah il
olan rabitsi, peymbrlrin insanlar hidayt edib
yol gstrmk n ifa etdiklri rol, onlarn
risaltindki vhdt v xalqlara gtirdiyi dyrlr v
mramlar, Allahn peymbrlr barsindki sabit v
pozulmaz qanunlar, elc d haqq il batilin, daltl
zlmn arasnda ksilmz v barmaz mbariz,
ilahi peymbrlrin mzlum v mhrum tbq il
ardcl v mhkm rabitlri, onlarn qanunsuz
imtiyaza malik olanlarla daim tzadda olmalar v s.
kimi ilr barsind shbt ar. Bel ki, bu ilahi
tlimlr btprstlik cmiyytlrinin hakim olduu o
dvrn ideoloji v tfkkr sviyysindn ox-ox
ykskd olub o gn qdr br mlum olan dini
tlimlrin hamsnn fvqnd dayanrd. Aparlan
hr nv aradrmalar akar kild gstrir ki, islam
dini kemi smavi dinlrd yaranm thriflrin v
xtalarn islah olunmas n glmidi. Bu dinin sas
mqsdi bu idi ki, hmin dinlri salam ql v fitrt
yoluna gtirsin.
Btn bu ilr el bir insann vasitsi il byan
olunurdu ki, onun z, gerid qalm v btprst bir
cmiyytd yaayrd v onun z srinin dini
kitablarndan, mdniyytindn nzr arpacaq
drcd tanl yox idi. Ona gr d onlar
dyidirib islah etmk fikrin d bilmzdi.
2- slam dini insann hyat, mli v ictimai
rabitlri n el dyr v mfhumlar gtirmi, z
hkam v qanunlarnda el yollar byan etmidir ki,
htta islam dininin smavi bir din olmasna
64

inanmayanlarn nzrind bel, bu din br tarixind

mvcud olan ictimai qanun v mdniyytlrin n
dyrlisi v n tccblsdr.
Bli, qbil hyat trzi keirn bir cmiyytd
gzlnilmdn bir nfr seilrk tarix shnsind v
yer znd zahir olur ki, briyyti mumi bir
fryad olan vhdt doru arr.
O, el bir cmiyytdn xmd ki, hmin
cmiyytin bnvrsi irqilik v qbil tssblri
sasnda qurulmudu. O Peymbr bu kimi sasz
eylri lv edrk elan edir:
Btn insanlar daran dilri kimi bir-biri il
brabrdir.27
Hminin buyurur:
(Ey insanlar) hqiqtn Allah yannda n sevimli
v kramtliniz n ox tqval olannzdr.28
O hzrt bu ayni mli olaraq hyata keirmkl
camaat cahiliyyt tssblrindn azad etmk, diridiri torpaa basdrlan qadn, znn lyaqtli
mqamna ri n layiqli hyat yolda olmaq
mqamna, bir szl, insan, insaniyytin kramtli
drcsin atdrmaq istyirdi.
O hzrt el bir shrada dnyaya glmidi ki,
orann halisi yersiz istklrdn, yeyib-yatmaq v
pu, yersiz qbil tssblri il iftixar etmkdn
baqa bir ey barsind fikirlmirdilr. Peymbr
mhz bel bir cmiyyt arasndan seildi ki, onlar
byk v ali hdflr doru hidayt etsin, insanlar
azadla xarsn, onlar zlm boyunduruqlarndan
xilas etsin, yer znn hr yerind olan mzlumlar
27
28

Mn la yhzuruhul-fqih, sh.579
Hucurat sursi, 13-c ay
65

Ksra v Qeysr29 kimi padahlarn zlmlrindn

azad etsin, bu yolda mbariz aparb mzlumlar
arasnda vhdt yaratsn.
Peymbr siyasi, iqtisadi v sair kimi
mfhumlarn he bir hqiqi mnas olmayan, elc d
slmilik, mhtkirlik v istismarn hakim olduu
bir cmiyytin arasndan gzlnilmdn seildi ki, bu
kimi atmamazlqlar aradan qaldrsn, fqir v
yoxsul
cmiyytlri
maddi-mnvi
chtdn
znginldirsin, islam qanunlarn v hkmlrini
onlarn ictimai-iqtisadi rabitlrind brqrar etsin,
slmiliyin, mhtkirliyin v istismarn kkn
ksib ictimai srvtin bldrlmsini el bir sasda
qoysun ki, yalnz srvtlilrin lind dvr etmsin.
Bununla yana, ictimai vfadarlq v msuliyyt
prinsiplrini dnya xalqlarna elan etdi. Bel ki,
ondan sonra brin ictimai ticart qaydalar htta yz
illr sonra bel, hmin nticy ata bilmmidir.
Btn bu dyiikliklr, ictimai dyiikliklrl
mqayisd dorudan da qsa mddt rzind ba
vermidi.
3-Peymbr (sllllahu leyhi v alihi v
sllm) Qurani-krimin mxtlif aylrind kemi
peymbrlr v onlarn mmtlri barsind sz
amdr. Halbuki, Peymbrin trafl kild byan
etdiyi bu hadislr barsind savadsz v btprst
rb cmiyytind he bir mlumat yox idi. Yhudi
v msihi alimlri bir ne df o hzrtl elmi
mbahisy qalxaraq, ondan istmidilr ki, zlrinin
rb dilind sasanilrin padahna Ksra
(=Xosrov), Roma imperatorlarna is Qeysr
deyirdilr. (M)
29

66

din v mdniyyt tarixlri barsind onlara mlumat

versin. Peymbr d tam mtinlikl onlara cavab
verir, Quran aylri vasitsi il onlarn istklrini
yerin yetirirdi. mumiyytl o hzrtin ixtiyarnda
Qurandan baqa bu qdr elmi mlumatlar izah ed
bilck he bir lav vasit yox idi. Qurani-krim bu
bard buyurur:
Ey Peymbr! Sn, Musaya nbvvt mqam
v ilahi frmanlar ta etdiyimiz zaman qrb trfd30
deyildin. Lakin Biz mxtlif mmt v qbillr
yaratdq, onlar uzun mr srdlr. Sn Mdyn31
hlinin arasnda deyildin ki, Bizim aylrimizi onlara
tilavt edsn. Lakin biz peymbrlri risalt n
gndrdik. V Biz nida etdiyimiz zaman sn Tur
dann yannda deyildin, lakin Bizim vhyimiz Musa v sair peymbrlrin qisslri barsindki
vhyimiz - Allahn mrhmtinin tlbin gr sn
gldi. Bu, ona gr idi ki, sndn vvl ilahi zabdan
qorxudan peymbrlrin glmdiyi qvm Allahdan
qorxudasan, blk zlrin gllr.32
Hr bir mhqqiqi heyrtlndirn msl budur
ki, Qurann byan etdiyi tarixi hadislr he vaxt
htta bu mtlblrin rbistan yarmadasnda
Qrb mnsub olan Qrbi klmsi, (rqinin
mqabilinddir) Uzaq Mribin yaltlrindn biridir
ki, Fars v Mrake yaltlrin d amildir.
31 Mdyn eyb peymbrin v onun
qbilsinin yaad hrin addr. Bu hr qbnin
rqind yerlirdi. halisi is hzrti smailin
vladlarndan olan rblr idi. (M)
32 Qss sursi, 44-46-c aylr
30

67

Peymbrin zahir olduu dvrd rvac tapdn frz

etsk d bel hdeyn (Tovrat v ncil) kitablarnn
mtlblrinin zndn krl bilmzdi. nki o
kitablarn
znn
krlmsi
yalnz
onun
dastanlarndak mnfi ynlr malik olan almaq,
istmk, ta etmk v s. kimi eylri gstrirdi.
Halbuki,
Qurani-krim
kemi
mmtlrin
srgztlrini byan edrkn ksr hallarda msbt
ynlri byan edir. Yni onlarn mtlblrini islah
edib normal hala salmaqdan lav, peymbrlrin
rhi-haln byan edrkn insann qli, tovhid fitrti
v salam dini dnyagr il uyun olmayan
msllri ayrb tmizlyirdi.
4-Qurani-krimin byan slubu insan son drc
heyrt gtirn gzllikd, sz slubu v mhartin
yeni spgisind el yksk bir hdd idi ki, htta onun
vhy olmasna etiqad bslmynlrin nzrind bel,
Quran, rbistan tarixinin iki mrhlsini bir-birindn
ayrrd v bu sz slubu byk bir mdni-inqilabi
dyiikliyin bnvrsini qoymudu.
Quran aylrini Peymbrdn eidn rblr
hiss edirdilr ki, onun dili mumiyytl onlarn
nsiyytd olduqlar gzl byan trzi v hmi
nsiyytd olduqlar tbirlrl yana olaraq kamaln
son hddin atmdr v onlarn byanlarna sla
oxamr. Htta onlarn sz ustalarndan biri33 Quran
aylrini eidrkn dedi: Allaha and olsun! Mn el
klam eitmim ki, n cinlrin, n d insanlarn
klam nvndn deyildir. Onda ox irinlik v sz
gzlliyi vardr, vvli d, axr da ox dolun
mnaldr. Onun z n byk bir srmaydir, he n
33

Vlid ibni Meyr

68

ondan stn ola bilmz. bhsiz, o, z ardnca oxlu

msbt nticlr gtirckdir.
Onlar he vaxt zlrin icaz vermirdilr ki,
Quran yrnsinlr. nki onun z batinlrind v
hissiyyatlarnda buraxaca qrib v nfuzlu
tsirindn qorxur v Qurann onlarn qid sullarn
dyicyindn kinirdilr. Bunlarn hams Qurann
slubunun onlarn arasnda olan sullardan mczli
drcd stn olmasn gstrir v sbut edir ki,
Quran dili, onlarn arasnda mvcud olan v tdricl
inkiaf etmi olan sz slubundan tamamil frqlnir.
rblr Qurann vaxtar mbariz tlb etmk
slubu (buna thddi deyilir) qarsnda hmi aciz
qalr v tslim olurdlar. Peymbri krm onlar
vvlc Qurann oxar olan bir kitab gtirmkd aciz
olduqlarn byan etdi. kinci df htta on dn sur
bel gtirmkd aciz olduqlarn tkidl byan etdi.
nc df is onlar, Qurani-krimin bir sursin
oxar olan sur gtirmk n mbarizy tlb etdi.
Peymbr bu klamlar el bir cmiyytd tkrar
edirdi ki, he bir hnr v peni nitq sylmk qdr
yax tanmrdlar v nitq sylmk msabiqsindn
baqa bir eyl mhart tapmamdlar. Onlar yeni
risalt nurunu sndrmk v onunla mbariz
aparmaq n hddindn artq hrislikl alrdlar.
Lakin onlar, Qurann mdniyyt v db sulunun
onlarn z hnr v sz slublarndan stn olmasna
qlbn iman gtirib inandqlarna gr, Qurann tkrar
thddilrin (mbariz tlb etmk) baxmayaraq
onunla mbarizy qalxa bilmdilr.
Qrib burasndadr ki, insan hyatnn btn
ynlrini hat edn v elc d misilsiz dbi xzin
olan bu Quran onlara el bir xs gtirmidi ki, z
40 il rzind onlarn arasnda yaam, htta bir df
69

d olsun bel, onlarn er v dbiyyat

msabiqlrind, sz slubunu byan edn
xlarnda itirak etmmidi.
Qeyd olunanlar slam Peymbrinin btn
briyyt v insaniyyt tqdim etdiyi risaltin
xsusiyytlrinin bir qismi idi.
Burada nc mrhly atrq. Yni biz br
cmiyytlrind aparlan elmi mahidlr sasnda
sbut etmliyik ki, bu risalt v ilahi vzif, ikinci
mrhld aradrdmz xsusiyytlrl bel, son
drc tccbl v birinci mrhld qeyd olunan
amil v raitlrin sthindn ox-ox ykskddir.
Cmiyyt tarixind oxlu insanlar olmudur ki,
ictimaiyyt shnsind parlayaraq onu myyn
mrhly qdr irli apara bilmilr. Lakin burada,
(Peymbrin isbat olunmasnda) mvcud olan
mxtlif tfavtlr gr onun oxar il
qarlamrq. nki:
Bir trfdn burada irliy doru bir addm atmaq
v tdricl getmk vzin, insan hyatnn btn
sahlrini hat edn, onu inqilabi kild, btn
dyrlrd v insan hyatnn btn sahlri il
laqdar olan mfhumlarda kamala atdran srayl
bir tkaml grr v drk edirik ki, qbil sulidarsinin hakim olduu bir cmiyyt Peymbri
krmin li il, qsa mddt rzind iman fqlrin
prvaz etdirilir, btn dnya cmiyytlri yegan bir
etiqada malik olur, btprst cmiyyti kkndn
dyirk sl tovhid fqlrin atr, btn tovhid
dinlrini islah edir, onlara qarm xurafatlar v
yintilri tmizlyir v nhayt el bir cmiyyt onun
risalti saysind tamamil mnviyyatla dolu olan
yeni bir cmiyyt evrilrk mnvi chtdn

70

inkiafa doru gedir. Bu da btn dnyan z nfuzu

v as altna alan bir mdniyytdn sz ar.
Digr trfdn d bilirik ki, cmiyytin hr bir
sahsini hat edn dyiikliklr hiss olunan amillrin
nticsi olarsa, onda he bir mqddimsi v
mqddimati mrhllrl rabitsi olmadan, o
cmiyytd ba vern siyasi cryanlardan ayr halda
vcuda glib tdrici olaraq inkiaf ed bilmz v
mnvi-ideoloji baxmdan geniln bilmz. Yalnz o
cmiyytin daxilind bu mqddimati ilr ba
verdikdn sonra layiqli bir rhbr yaranb rhbrlik
msuliyytini hdsin alar v mhz bu zaman
cmiyytin tlbin uyun olaraq onlara rhbrlik ed
bilr.
ctimai dyiik v islahatlarda aparlan ttbiqi
mtalilr d gstrir ki, ba vern hr bir dyiiklik
ilk vvld fikri dyiiklikdn, z d cmiyyt
fzasnda praknd vziyytd olan qlcmlardan
balanr v tdrici olaraq fikri-ideoloji bir cryan
klini alr. Let-ged onun lamt v nianlri
formalar v z daxilind rhbrlik tkilatn
yaradr. Htta bzn cmiyytin rsmi kild qbul
etdiyi chtin mqabilind hmin cmiyytin czi
gstricisi kimi baqa bir cht d shnd zahir olur,
bu iki cryann ziddiyyti nticsind ilkin cryan
qvvtlnib genilnir, nhayt cmiyytdki
vziyyt hakim olur.
Amma btn bunlarn ksin olaraq, slam
tarixind grdymz kimi, Hzrti Mhmmd
(sllllahu leyhi v alihi v sllm) tarixi
cryanlardan he birinin nmayndsi deyildi, onun
tqdim etdiyi tfkkr, dyr v ideoloji anlaylarn
mnyi ondan vvl el onun byyb boya-baa
atd bir cmiyytd mvcud olmamd. Htta
71

hzrti Peymbr v mslmanlardan bir qrup sem

xslrin vasitsi il yaradlan cryanlar da risaltin
gediatnda z-zn yaranan bir msl deyildi ki,
onun sasnda cmiyyti idar etsin, ksin onu tkc
Peymbrin z v onun risalti yaratmd.
Buradan
mlum
olur
ki,
Peymbrl
mslmanlarn gtirdiyi eylrin hr biri arasnda olan
frq, bir amil il digr amillr arasndak cryan kimi
nzr arpan frqlr deyildi; ksin, buradak frq
ox kkl v ndazdn artq bir frqdir. Bu z
gstrir ki, Peymbri krm (sllllahu leyhi v
alihi v sllm) bu cryann bir hisssi deyildi,
ksin, yeni cryan onun varlnn bir hisssi idi.
Digr bir nzrdn baxdqda is, tarix sbut edir
ki, yeni bir cryann ideoloji, qidvi v ictimai
rhbrliyi, myyn ictimai-ideoloji dyiikliklr
snasnda vahid bir sasda tmrkzls, o sas v
mehvr hmin msuliyytlr mtnasib olaraq elm
v qdrtdn bhrlnmlidir. Bu xsusiyytlr d
labd olaraq onda olan mlum metod v slublara
uyun olaraq gerklmlidir. bhsiz, ardcl v
vaxtar mqlr onu formaladrb hmin cryann
rhbrlik mqamna atdrr.
Amma btn bu deyilnlrin ksin olaraq, slam
Peymbri (sllllahu leyhi v alihi v sllm)
mslmanlara ideoloji, fikri v ictimai rhbrliyi
tkbana hdsin ald, halbuki, mdni-maarif
chtindn onu zaman formaladrmamd, elc d
bu rhbrlik mqam n azacq bel tcrby
malik deyildi. Hminin, (hmin vaxta qdr) yazboxuma bacarmrd, z srinin mdniyytindn v
kemi dinlrdn d bir ey bilmirdi.
Qeyd olunanlara diqqt yetirmkl drdnc
mrhld bu vziyyti alasan v mqbul trzd
72

izah ed bilck yegan tfsir atrq: O da hiss

olunan amil v raitlrin fvqnd dayanan lav bir
amilin frz olunmasdr. Bu lav amil vhy v
nbvvtdn ibartdir v insann dz yola hidayt
olunmasnda ilahi mrhmtin gstricisi saylr:
V bellikl, Biz z ruhumuzu, z frmanmz il
vhy n sn gndrdik. Sn vhy glmzdn
qabaq, kitabn n olduunu, iman v ritin hans
olduunu bilmirdin. Lakin Biz o kitab v riti bir
nur qrar verdik. Bndlrimizdn hr birini istsk,
o nurun vasitsi il hidayt edrik. ndi sn insanlar
dz yola hidayt edcksn.34
DLR AMLLRN TSR
Qeyd etmk lazmdr ki, risaltin tbii v hiss
olunan amillrl deyil, vhy v qeybi yardmlarn
vasitsil izah edilmsi hmin tbii amil v sbblri
mtlq kild inkar etmk mnasna deyildir. nki,
tbii amil v raitlr varlq dnyasnn sabit ictimai
qanunlarna sasn tsirli saylr. Lakin onlarn tsiri
yalnz hadislrin cryan etm axarlarnn eniliyoxulu yollarndadr. Ola bilsin ki, hmin amillr
risalt iinin inkiaf v mvffqiyytin d sbb
olsun, yaxud onun genilnmsin mane olsun.
Risalt mhtva baxmndan ilahi bir hqiqt olub
maddi amillrin, sbb v raitlrin fvqnd
dayanr. Amma mli olaraq z ardcl hrktin
balayb
dyiiklik
axarlarnda
qrarlaanda
mmkndr ki, traf mhit hakim olan amil v
raitlrin tsiri altna dsn.

34

ura sursi, 52-ci ay

73

Buna sasn, bzilri bel dey bilr: rb

cmiyytinin prakndlik v zavala uramaq
qarsnda keirdiyi hqart hislri, elc d onlarn
z allahlarna, onlarn da n mhuru olan iki bt
qzblndiklri zaman snmasn, ac olduqlar zaman
is onu yemlrini35 grmlri ox acnacaql bir hiss
idi, bu da onlar yeni risalt doru ynltmidi.
Yaxud rb cmiyytindki sfaltd yaayanlarn v
mhrum tbqnin slmilr v istismarlarn
zlmndn cana doymudular, digr trfdn is
Peymbr, dalt bayra qaldraraq slmiliyin
kkn ksmsi onlar, bu yeni hrkata arxa
durmalarna tviq etmidi.
Yaxud qbil v tayfa sviyysind olan
tssblr islam risaltinin irlilyiind zn
mxsus rol ifa etmidir. (Yni mntq sviyysind
olan tssblr Qrey qbillri arasnda mvcud
olan rqabt v tzadlar misal gstrmk olar.
Peymbr (sllllahu leyhi v alihi v sllm) d
Qrey qbilsin mnsub olduu n bu qbilnin
malik olduu qdrt v zmt onu dmnlri
mqabilind himay edirdi. Qvm sviyysind olan
tssblr gldikd is, rbistan yarmadasnn
cnub nahiylrind yaayan rblr imalda
yaayan rblr qar tssb hissi keirirdilr.)
Yaxud da deyil bilr ki, o dvrn byk
dvltlri olan ran v Roma imperiyasna hakim
ksiln mrkkb v bhranl siyasi rait rbistan
yarmadasnda ba vern hadislr qarsnda drhal

Zahirn
bzi
qbillrin
dzltdiklri btlr iardir.
35

xurmadan

74

qrara glmlrin mane olduundan, rbistandak

yeni hrkat boa bilmmidilr.
gr bu kimi iradlar tutulsa, onlar dzgn
mtlb, bzn d qbul olunas bir sz saymaq olar.
Amma bizim szmzn can budur ki, bu kimi
amillr, ba vern zahiri cryan v hadislr
mvqqti olaraq qaneedici cavab ola bilr, lakin
risaltin zn izah etmkd dorudan da aciz
qalrlar.
RSALT
slam dini - Hzrti Mhmmd (sllllahu leyhi
v alihi v sllm)- nazil olan ilahi bir dindir. O
hzrt btn almlr bir rhmt olaraq hmin dini
tbli etmy gndrilmidir.
slamn hdf v mqsdi hr eydn vvl,
insanla Allah v mad arasnda rabit yaratmaqdr.
Buna sasn, bu din bir chtdn insanla haqq v
yegan olan Allah arasnda rabit brqrar edir (fitrt
insan Allaha doru ynldir v Onun vahid v
yegan olduunu sbut edir), saxta tanrlar aradan
qaldrmaq n hmin prinsip israr edir. Mhz buna
gr d znn sl arn la ilah illllah (yni
Allahdan baqa ibadt, sitayi layiq qdrt sahibi
yoxdur) qrar vermidir.
Nbvvt insan il onun Xaliqi arasnda yegan
v birbaa rabit vasitsi olduundan, Allahn
yeganliyin v xsin Onun yegan Zat il
rabitsin hadt vermyi tovhidin isbat n sas
rt hesab etmidir.
Digr chtdn is bu din insan madla tan edir
ki, bu yegan mmkn yol il hyatndak tinliklri
v tzadlar hll etsin v ilahi dalti brqrar etsin.
(Bunun rhi vvld qeyd olundu.)

75

slam dini znmxsus xsusiyytlr malikdir

v bu xsusiyytlrin vasitsil sair asimani dinlrdn
seilir. Burada hmin xsusiyytlrdn bir nesini
qeyd edirik:
1. slam dini he bir thrif mruz qalmayan
Qurana istinad edir. Halbuki, kemi smavi kitablar
bu baxmdan oxlu ziyanlara dar olub thrif edilmi
v znn sl mzmun v mhtvas ondan
xarlmdr. Quran znn thrif olunmayaca
bard buyurur:
lbtt, Biz Quran nazil etdik v bhsiz, onu
qoruyub saxlayacaq.
Dinin rit v qid il laqdar olan
msllrinin qorunub saxlanmas trbiyvi ynn
davam etmsin tminat vern v onu mmkn edn
bir msldir. nki hr bir din thrif olunsa v onun
sil mhtvas ondan xarlsa, znn insanlarla
Allah arasnda laq vasitsi olmaq kimi mhm
slahiyytini ldn verckdir. nki, bu rabit
yalnz din ad il brqrar olur. Hm d bu ballq
dinin mhtvasna ml etmyin v onu elmi v
ideoloji baxmdan hyata keirib gerkl-dirmyin
nticsidir. Buna gr d islamn thriflrdn amanda
qalmas (bu da Qurann thrif olunmamas il
rtlnir) onun z hdflrinin davam etdirilmsind
zruri bir rt hesab olunur.
Qurann hm klm, hm d mna baxmndan
thrif olunmamas gstrir ki, slam Peymbri
(sllllahu leyhi v alihi v sllm)-in nbvvti
znn isbat olnmasnn n mhm vasitsini
qoruyub saxlamdr. nki Quran v mumiyytl
ritin v risaltin sas prinsiplri adlanan hr bir
ey qeyd olunduu kimi, Hzrti Mhmmd
(sllllahu leyhi v alihi v sllm)-in nbvvtinin
76

v risaltinin isbat n istiqrai bir dlildir v bu

dlil, Qurann qalmas il hmi z qvvsind
qalacaqdr. Amma vvlki peymbrlrin ii bel
deyildir. Onlarn peymbrliklrinin isbat olunmas
konkret zaman v mkan daxilind ba vern
myyn hadislrl mhdudlanrd. Misal n,
anadanglm kora fa verib, xora xstliyini
saaltmaqla sona yetirdi (bunlar hzrti sann
mczlri idi-mt). Bu hadislri yalnz o
peymbrlrl masir olan xslr mahid edib
grrd, lakin zamann v srlrin tb kemsi il
onlarn ilkin ahidlri aradan gedirdi. Hal-hazrda
insan onlarn qti kild isbat olunmasnda aciz
qalr.
Hr hans bir nbvvtin dlill isbat olunmas v
yaxud onun isbat olunma yollarnn axtarlmas
bndlr n mmkn olmasa, Allah taalann ona
etiqad bslmyi bir ks vacib etmsi qeyrimmkndr. nki:
Allah taala bir ksi, yalnz ona ta etdiyi ey
qdrind vzifli edr (v ondan artq eylri yerin
yetirmy vzifli etmz).
Bizim kemi peymbrlr v onlarn
mczlrin olan etiqadmz Qurani krimd byan
olunan qeybi xbrlr saslanr.
2. Bildiyimiz kimi, zamann kemsi islam
dininin saslarnn dlillrin he bir irad v nqsan
gtir bilmmidir. Bizim szmz tkc bu deyildir,
nki, brin elm v mriftinin trqqiy ykslib
inkiaf etmsi v dnya barsind mxtlif elmi v
tcrbi yollarla mrift ksb olunmas il eyni
zamanda, bu dinin yeni-yeni ynlr malik olan
dyrlri kf olunur. Bu da iin sona atmas demk
deyildir. nki Qurani krim bu chtdn (dnya
77

sirlrini byan etmk baxmndan) hmi elmdn

irlid olmudur. Bu mqdds kitab varlq alminin
Yaradannn dlillrini el varlq alminin znd
axtar aparb onun ayr-ayr varlqlarnda drindn
dnmkl ld etmyi tvsiy edir. O, elc d
insan bu axtarlarn fayda v sirlrindn agah
etmidir. Htta bu gnk masir insan drk edir ki,
rb cahiliyyt dvrnn cmiyytin mnsub olan v
anadan glm yazb-oxuma bacarmayan bir xsin
gtirdiyi bu kitabda el drin elmi msllr
toxunulmudur ki, yz illr kedikdn sonra, yalnz
masir elm hmin msllri kf ed bilmidir. Bel
ki, ingilis rqnas v Oksford universitetinin rb
dili mllimi Egniri, bitkilrin tozlanma prosesind
klyin tsirini kf ednd, alimlr bel demidi:
Biz avropallar ne srdn sonra bildiyimiz
eylri - bitkilrd, xsusil meyv aaclarnda
tozlanma iinin ksr hallarda klyin vasitsil
yerin yetirilmsini dv sahiblri (yni qdim
rbistan halisi) bilirdilr.36
3. slam dini insan hyatnn btn sahlrini
hat edir. Buna gr d btn bu ynlr arasnda
mtdillik, normal hal v mvazint brqrar edib
onun sasnda vhdt yarada bilr. Elc d mscidl
cmiyyt, istehsal mrkzlri il kin sahlri
arasnda qrlmaz rabit brqrar ed bilr. nki,

O, bu ayy

36

iar

edir:

V Biz, tbitin btnind mayalanma (tozlanma)

iini yerin yetirn klklri gndrdik. (Hicr sursi,
22-ci ay)
78

insan el yaradlmdr ki, z maddi v mnvi

hyatn tklikd, cmiyytdn ayr kild idar ed
bilmz.
4. slam yegan smavi bir dindir ki, onu, Allah
trfindn gtirn Peymbr, z li il cmiyytd
ttbiq etmi, bu sahd nzr arpacaq
mvffqiyytlr ld etmi v insanlarn gndlik
hyatnda
z
arlarn
mli
olaraq
gerkldirmidir.
5. slam dini, cmiyytd ttbiq edilmkl tarix
shnsin qdm qoymu v onu qbul edrk z
yollar n bir raq kimi gtrn mmti
(cmiyyti) qurmaqda rik olmudur. O, ilahi bir din
olduu n, elc d asimandan yer hli n tbii
amillrdn daha tsirli v onlarn fvqnd dayanan
bir thf gtirdiyindn, mslmanlarn tarixi he vaxt
maddi-tarixi mhasiblr miqyasna sa bilmyn
qeybi v mnvi amillr il rabitd oldu. Buna gr
d bizim, z tariximizi maddi v mhdud sbblrd
mhdudladrmamz v yaxud onu maddi amillrin
mhsulu v ya istehsal vasitlrinin nticsi hesab
etmyimiz ox yanl bir fikirdir. nki, bu cr
yozum v tfsirlr, btn varl smavi risalt
sasnda qurulan bir mmtin tarixin ttbiq olunma
qabil deyildir.
6. slam dini zaman boyu islam mmtind
mhdudlamad, ksin, dnyann hr bir yerin
irlilyib btn dnyada v tarixd qurucu v tsirli
rol oynayan bir qdrt kimi tannd. Avropann insafl
thqiqatlarnn hmi etiraf etdiklri kimi, mhz
islamn yetrli v dolun mdniyyti avropa
xalqlarn ar qflt yuxusundan oyadaraq onlar
trqqiy doru svq etmidir.

79

7. Bu dini gtirn slam Peymbri (sllllahu

leyhi v alihi v sllm) znn slflri olan btn
peymbrlrin sonuncusu olmaq kimi xsusiyytl
onlardan seilir. Bu mslni (peymbrlrin
sonuncusu olma) o hzrtin z elan etmidir. Bu
msl iki ey - mnfi v msbt mnaya dlalt
edir:
1- Mnfi: yni o, zndn sonra baqa bir
peymbrin gliini inkar edir.
2- Msbt: yni o hzrtin peymbrliyini v
onun btn dvrlrd davam etmsini isbat edir.
Birinci mnaya diqqt yetirnd mlum olur ki, o,
islamn zhur etmsindn ken 14 srlik bir mddt
rzind real hqiqtl tam mvafiqdir v bundan
sonra da btn zamanlarda bel olacaqdr. Lakin bu
mslni d qeyd etmliyik ki, tarix shnsind hr
hans bir peymbrin grnmmsi, insani
mdniyytin sas bir daya olan nbvvtin z
vzifsini ldn vermsi demk deyildir. nki, bu
nbvvt, tarix boyu btn peymbrlrin risaltinin
hamsn irs aparmdr. Bundan lav, o, z
mrtbsind malik olduu dyrlrdn baqa, kemi
peymbrlrin bdi dyrlrin d malikdir. Buna
gr d islam dini zamanla birlikd davam edrk
btn tkaml v yenilik amillri il bir yerd olmaa
qabil olan nzarti (mhymin) bir dindir.
Biz kitab (Quran) haqq olaraq sn nazil etdik,
o, zndn vvld olan btn (smavi) kitablarn
dzgn olduunu tsdiq edir v onlarn haqq
olmasna hadt verir.37

37

Maid sursi, 48-ci ay

80

8. Allah taalann hikmti hzrti Mhmmd

(sllllahu leyhi v alihi v sllm)-in vasitsi il
nbvvti sona yetirdiyi zaman tlb edirdi ki, z
yerind caniinlr qoysun v onlar nbvvt dvr
sona yetdikdn sonra ar ilahi vzif saylan imamt
v xilafti hdlrin alsnlar. Bu byk v alicnab
xsiyytlr on iki nfrdn ibartdir. Shih hdislr
sasn, Rsuli krm (sllllahu leyhi v alihi v
sllm) xsn onlarn sayn v adlarn aq-akar
kild byan etmidir. Bu hdis barsind btn
mslmanlar yekdil fikir birliyinddirlr. O
xsiyytlrin mqdds adlar aadak kimidir:
1-mirl-mminin
liyyibni
bitalib
(leyhissalam), ondan sonra:
2-Hsn (leyhissalam),
3-Hseyn (leyhissalam), daha sonrak doqquz
nfr
is
mam
Hseyn
(leyhissalam)-n
nslindndir:
4-liyyibni Hseyn (leyhissalam), lqbi
Sccad,
5-Mhmmd ibni li (leyhissalam), lqbi
Baqir,
6-Cfr ibni Mhmmd (leyhissalam), lqbi
Sadiq,
7-Musa ibni Cfr (leyhissalam), lqbi Kazim,
8-liyyibni Musa (leyhissalam), lqbi Riza,
9-Mhmmd ibni li (leyhissalam), lqbi
Tqiyy,
10-liyyibni Mhmmd (leyhissalam), lqbi
Nqiyy,
11-Hsn ibni li (leyhissalam), lqbi skri,
12-Mhmmd ibni Hsn (leyhissalam), lqbi
Mhdi.

81

9. On ikinci imam qeybd olan zaman, islam z

ardcllarn fqihlr mracit etmyi vacib etmidir.
Bellikl d ictihad qapsn (yni rit hkmlrinin
Qurandan v Peymbr snnsindn son drc
dqiqlikl sy gstrrk ld edilmsi) aq
qoymudur.
l-ftavl-vazih kitab da el peymbrlrin
sonuncusu Hzrti Mhmmdin (Allahn salam v
salavat ona v onun pak hli-beytindn olan dz yol
gstrnlr olsun!) Alllah trfindn gtirdiyi
ritdki ictihadn byan olunmasndan ibartdir.
Mn suli-din barsind olan bu mxtsr
risalni 1396-c hicri ilinin (25 il nc) Zil-hcc
aynn 27-d yazmaa baladm v 1397-ci ilin
Mhrrm aynn 10-da (13 gn rzind) axam a
yazb sona atdrdm.
Bu kitabn son stirlrini el bir halda yazrdm
ki, rk ars mn zab verir v ox incidirdi. nki
mn, islamn hmi-yaar qhrman mam Hseyn
(leyhissalam)-n hid olmasnn ildnm olan
Aura gnnd zm hl d sa grrdm. O
hzrt bel bir gnd z ziz cann islam yolunda
fda etmidi ki, Allahn, Onun Rsulunun risalti
davaml qalsn. Onun z v btn zizlri tarixd
misilsiz bir catl hadti qbul etdilr ki, islam
himay etsinlr, mzlumlar mdafi etmk v zlm
altnda inlynlr tskinlik vermk n islamn
meyarlarn brqrar etsinlr. O hzrt z ziz
vladlar il birlikd tautularn, eytanprstlrin
li il z qanlarna qltan olma qbul etdilr ki,
btn zaman v mkanlarda islam v mslmanlar,
baqa szl, tyanlar trfindn iradlri
llrindn alnaraq, vicdan inqilabnn llrini
sndrmk, onlar zlrindn qafil saxlamaq
82

istdiklri bir mmti mdafi etsinlr. Bli,

hidlrin aas z qan v vicdan, sabit v mhkm
iradsi il, o ar facilr sin grib islam mmtini
qflt yuxusundan ayldaraq hrkt gtirdi.
Ey mnim srvrim v mvlam, ey ba bdillah!
Bu kitabn savabn sn hdiyy edirm. nki
islamn yksk tfkkr v ideologiyas mhz snin
pak qannla toxunulmaz qalmdr. Bu din, snin
inqilabi v insanqurucu fryadn il, hminin tarix
boyunda snin v snin pak vladlarnn qzl qan il
boyanaraq bizim limiz atmdr.38
Ncf hri, Mhmmd Baqir Sdr

Nhayt, hid Sdrin pak qan dinin salam

qalmas yolunda axdlan yeni bir qan idi, ki, islamn
tirli bdnin bir daha tir spdi.
38

83