Elektrik Klavuzu

Elektrik Klavuzu
ELEKTRK KILAVUZU
TMMOB
Elektrik Mhendisleri Odas
1954
ELEKTRK KILAVUZU 1
1.Bask, Ankara-Aralk 2011

ISBN:978-605-01-0241-3
EMO Yayn No: EK/2011/22
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

Ihlamur Sokak No:10 Kat:2 06640 Kzlay Ankara
Tel: (312) 425 32 72 Faks: (312) 417 38 18
http://www.emo.org.tr E-Posta: emo@emo.org.tr
Ktphane Katalog Kart
621.3 ELE 2011

Elektrik Klavuzu 1 Kitab; Yayna Hazrlayan: EMO Genel Merkez,
--1.bs.--Ankara. Elektrik Mhendisleri Odas, 2011

477 s.:24 cm (EMO Yayn No:EK/2011/22; ISBN:978-605-01-0241-3)
Elektrik
Dizgi
Bask
Elektrik Klavuzu
ELEKTRK KILAVUZU
BALARKEN
ELEKTRN TEORS VE TEMELLER
Elektriin temelleri
Elektrostatik
14
Kapasitrler
16
Manyetik Devreler
18
A.C. Teorisi
23
A.C. devreleri
25
ELEKTRK MALZEMELERNN ZELLKLER
34
Manyetik Malzemeler
34
Bakr ve Bakr Alamlar
43
Alminyum ve Alminyum Alamlar
48
Yaltm Malzemeleri
53
Speriletkenlik
75
YALITKANLAR: PLASTKLER VE KAUUKLAR
78
Kalplama malzemelerinin zellikleri
78
Termoset Malzemeler
79
Termoplastik Malzemeler
83
Elektrik Mhendisliinde Kauuklar
89
YARI LETKENLER VE YARI LETKEN CHAZLAR
94
Elektrik Klavuzu
Yar iletkenler
94
Yar iletken cihazlar
98
G uygulamalarnda kullanlan yar iletkenler
103
Dier g cihazlar
106
Tristrler
106
G yar iletkenlerinin uygulamalar
110
Termiyonik Cihazlar
114
Fotoelektrik Cihazlar
127
DORULTUCULAR VE DNTRCLER
130
Giri
130
Metal Dorultucular
130
Dorultucu Ekipmanlar
135
Dntrme Makineleri
143
BLGSAYARLAR VE MKROKONTROLRLER
146
Ofis Tipi ve Ev Tipi Bilgisayarlar
148
Gvenlik
151
Endstriyel Kullanm
151
Mikroilemci Bazl Cihazlar
155
ELEKTRK RETM
157
Senkronize Jeneratr Teorisi
157
Jeneratr tipleri
163
Jeneratr imalat
164
Elektrik Klavuzu
Test
170
Jeneratrn Korunmas ve Senkronizasyonu
170
Elektrik ebekesine Balant
171
Jeneratrlerin altrlmas
172
Uyarm Sistemleri
173
Otomatik Voltaj Reglatrleri
175
Kamusal Elektrik Temini in G retimi
180
Endstriyel Elektrik retimi
195
Yksek Btnlkl Enerji Temini
197
Enerji Sorunlarnn zm
198
Hat zeri ifte Dnm
202
UPS in Genel Koullar
206
Dorultucu/Akmlatr arj
207
IGBT nvertr
208
Statik Anahtar
209
zleme ve Kontrol
211
Paralel Konfigrasyonlar
212
Tipik Dzenlemeler
215
Dizel Kesintisiz G Sistemleri
216
Gne Enerjisi
219
LETM VE DAITIM
222
Havai Hatlara likin Yasal Dzenlemeler
225
letim ve Datm Sistemlerinin Verimlilii
231
Elektrik Klavuzu
KABLOLAR
234
Yeralt Kablolar
234
Yeralt Kablolar iin Sabit Deerler
249
Tesisat Kablolar
251
TRANSFORMATRLER
255
Transformatrler
255
Transformatrlerde Kol Deitirme
271
TARFELER VE G FAKTR
282
Tarifeler
282
G Faktr Dzeltmesi
288
TESSAT STANDARTLARI
294
IEE Kablolama Ynetmelikleri
294
2001 Basmnda Yaplan Deiiklikler
294
BS 7671: 2001 Ylndaki Dzenlemelerin Ayrntlar
300
Dzenlemelerin ierii
Blm 1. Kapsam, Ama ve Temel lkeler
Blm 2. Tanmlar
Blm 3. Genel zelliklerin Deerlendirilmesi
Blm 4. Gvenlik Amacyla Korunma
Blm 5. Ekipman Seimi ve malat
Blm 6. zel Tesisler veya Yerler
Blm 7. Kontrol ve Test
302
304
304
310
311
321
331
342
Geleneksel Devre Dzenlemeleri
343
Topraklama Hatalar Loopunun Empedans Konusundaki Snrlamalar
347
Kablolarn Akm Tama Kapasiteleri
348
Kablo Destekleme Yntemleri
349
5
Elektrik Klavuzu
Test Yntemleri
353
Elektrik Tesisleri Ynetmelii-Trkiye
360
I.YNETMELN KAPSAMI
360
II. YNETMELN UYGULANMASI UYGULAMA
360
III. TARFLER
361
IV. GENEL HKMLER GERLMLER
378
V. YNETMLE LGL HKMLER :

379
V.A - ELEKTRK TESSATILARINA DAR HKMLER
379
V. B TESSLERN YAPILMASINDA GZ NNDE BULUNDURULACAK KONULAR
381
V. C BALANTI ARTLARI VE TESSN GZDEN GERLMES
382
VI. TEKNK KONULARLA LGL HKMLER
387
VI.A - KORUMA TEDBRLER
387
VI - A.2 AIRI GERLMLERE KARI KORUMA
414
VI - A.3 TOPRAKLAYICILAR
416
VI- A.4 DENEYLER VE DENETIMLER
416
VI-B ELEKTRK MAKNELER-TRANSFORMATRLER VE REAKTANS BOBNLER 420
VI-C (Deiik fade:RG-16/06/2004-25494) ENERJ ODASI, KABLO
BACASI(KABLO AFTI), TEK LETME ARALARI
422
VII- ZEL LETME YERLER VE TESSLERE AT EK HKMLER
454
VIII- TEK TESSLER LE ZAYIF AKIM TESSLERNE AT HKMLER
468
Elektrik Klavuzu
BALARKEN
Elektrik zerine bu notlar, toplam 800 sayfayan yakndr. ki ayr
ksm olarak yaynlanmaktadr. Notlar, Eric Reevesin neredeyse
30a yakn kez derleyerek yaynlanmasn salad, Newnes
Electrical Pocket Book kitab temel alnarak bir araya getirilmitir.
Kitap, Trkeye de Bileim Yaynlar tarafndan Elektrik Cep
Kitab ismiyle evrilmiti. Bilindii gibi bu kitap, ngilteredeki BS
standartlar ve ynetmeliklerine uygun olarak yazlmt. Ancak
kitabn 23. Basm, BS 7671:2000 (Tesisat Standartlar) byk
lde deitirildikten, Avrupa CENELEC (HD 384) ile ilgili
kodlarla uyumlulatrldktan sonra kartld. Dolaysyla tesisat
ynetmelikleri karlatrldnda ok byk farkllklar olmad
grlecektir. Kitapta BS standartlarn anlatld blmlerde,
Trkiyedeki standartlar da gsterebilmek iin gerektii yerlerde
Elektrik Kuvvetli Akm Ynetmelii ve
Elektrik Tesis
Ynetmelii de eklendi. Nitekim her iki ynetmelik de tpk
ngiltere de olduu gibi Avrupa normalarna uygun olarak yeni
dzenlemeler
yapldktan
sonra
yaynlandlar.
Notlarn
hazrlanmasnda, bu kitabn dnda, R. Dorfun Electrical
Engineering Handbook; E.A. Reevesin Cable Management
Systems; CIBSEnin internet sitesinden; CENELEC HD 384
kodlarndan; www.elektrikfiyatlari.tk./2011_05_18/turkiye_elektrik_piyasasi; EECS ynetmeliklerinden, Elektrik Tesis
Ynetmelii ve Elektrik Kuvvetli Akm Ynetmelii ile
MEGEPin www.megep.meb.gov.tr adresindeki elektrik ve
elektronik i tesisat uygulamalar ile ak ve otomotiv uygulamalar
ile ilgili sayfalardan yararlanlmtr.
Notlarn ilk ksm toplam 470 sayfadr: 12. Blmdeki elektrik
tesisat standartlar/ynetmeliklerine kadarlk ksm kapsamaktadr.
Elektrik Klavuzu
Sadece ngiltere BS:Standartlar deil ayn zamanda Trkiyedeki

Elektrik Tesis Ynetmelii de ilave edilmitir.
lk blm Elektrostatik, kapasitrler, AC kuram gibi daha ziyade
kuramsal arlkta; 2. Blmde, bakr, aliminyum
ve/veya
alamlar vb, malzeme zellikleri iinde yer alyor. Plastik ve
kauuk malzemelerin elektrik alannda kullanm, yar-iletkenlerin
anlatld 4.blmden sonra, rektifiyerler ve konvertrler 5.
Blmde anlatlyor. Bilgisayar ve programlanabilen kontrolrlerin
ardndan 7. ve 8. Blmde elektriin retimi, datm, ardndan
kablolar ve kablolama anlatlmakta;
Elektrik Klavuzunun 2. Kitab ise yaklak 300 sayfadr ve
Transformatrler, Enstalasyon/montaj aamalar, aydnlatma, motor
ve kontrol konusu da ayrntl olarak ele alnm. 15 ve 16.
Blmlerde Koruma sistemleri ve
stma ve buzdolaplar
anlatlyor, son be blmde ise srasyla, otomasyon sistemleri,
enstrmantasyon ve lme, elektrik kaynaklar, akl tatlar,
batarya sistemleri, kablo iletim sistemleri, entegrasyonu ve son
olarak tehlikeli alanlarda elektrik almalar ile ilgili yntemler
anlatlmakta.
Bileimden yaynlanan kitab Trkeye Erdemir Fidan
kazandrmt. 2011de kendisini kaybettik, neesini, bilgisini,
azmini hep hatrlayacaz. evirilerinden yararlanarak birletirilen
bu notlar, EMO kanalyla, bu kez e-kitap olarak sunuyoruz, bu ekitaplara katklarndan dolay, EMO yaynlar ile uraan bata Sn.
Emre Metin, Sn.Hakk nl ve Sn.Orhan rc olmak zere tm
EMO yetkililerine teekkr ederiz.
Aydn Bodur
Elektrik Klavuzu
Elektriin Teorisi ve Temelleri

Elektriin temelleri
Akm. 'Akm' terimi, elektriin ak orann belirtmek iin
kullanlmaktadr. Kararl ak durumunda akm, verili bir noktadan
bir saniyede geen elektrik miktar olarak tanmlanmaktadr. (Buna
karn, 1948 ylndan bu yana akm birimi resmi olarak, bu
kuvvetin llmeye son derece uygun olmas dolaysyla da,
akmn
rettii
elektromanyetik
kuvvet
cinsinden
tanmlanmaktadr). Akmn bykl yalnzca elektromotor
kuvvete deil, dolat yolun zelliklerine ve boyutlarna da
bamldr.
Ohm kanunu. Ohm kanunu, doru akm (d.c.) devresinde, akmn
voltajla doru orantl, devrenin direnciyle ters orantl olduunu
belirtir. Uygun birimler seilerek, bu kanun aadaki gibi formle
edilebilir:
Akm
Elektromotor kuvvet
Diren
Bu deikenler iin kullanlan ticari birimler aadaki gibidir:

Akm amper
(A)
Elektromotor kuvvet volt (V)
9
Elektrik Klavuzu
zdiren ohm
()
Yukardaki byklkleri gstermek iin srasyla I, V ve R'nin

kullanlmas durumunda, Ohm kanunu aadaki ekilde yazlabilir:
I
V
R
veya
V=IxR
Bu kanun yalnzca bir devrenin tamam iin deil, uygun deerlerin
kullanlmas konusunda yeterli dikkatin gsterilmesi kouluyla
devrenin herhangi bir paras iin de uygulanabilir.
zdiren. Herhangi bir maddenin zdirenci, birim uzunlua ve
birim kesit alanna sahip bir parasnn gsterdii direntir.
Sembol birim ohm metredir. Maddelerin zdirenci sabit
olmayp scaklklarna baldr. Tablo 1.1'de, srekli kullanlan
metallerin ve alamlarn zdirenleri (tersi olan iletkenlik
deerleriyle birlikte) verilmektedir.
Bir iletkenin direnci. Birim kesit alan A ve uzunluu l olan
birrnek bir iletkenin direnci aadaki denklemle bulunur:
R
l
A
ohm milimetre cinsinden verilmise, kullanlan birimler

milimetre ve milimetre kare cinsinden olmaldr.
Scaklk katsays. Bir iletkenin herhangi bir scaklktaki direnci
aada verildii ekilde bulunabilir?
Rt = R0 (1 + t)
Rt = t C scaklndaki diren
R0 = 0 C'deki diren
katsays scaklk katsays olarak adlandrlr ve scaklktaki bir

C arta karlk direnteki artn 0 C'deki gerek dirence oran
olarak tanmlanabilir. Bakrn katsays 0.004 olarak alnabilir.
Scaklk artyla direncin art nemli bir faktrdr ve birok
hesaplamada bu faktrn dikkate alnmas zorunludur.
G. G, birim zamanda yaplan i olarak tanmlanmtr. Elektrik
g birimi (P) watt'tr (ksaltmas W) ve d.c.'deki gibi kararl
akmlar aldmzda
1W=1Vx1A
10
Elektrik Klavuzu
veya
veya sembollerle
W=VxA
P=VxI
(Alternatif akmda g hesaplamalar iin sayfa 15'e bakn.)

Not: 1 kW = 1000 W
11
Elektrik Klavuzu
ekil 1.1 Grafik semboller BS 3939a gre
12
Elektrik Klavuzu
Enerji. Enerji, g x zaman olarak tanmlanabilir ve elektrik

enerjisi aadaki denklemle elde edilir,
Enerji = VIt
Bu denklemde, t zaman gsterir.
Elde edilen birim jldr ve 1 saniye boyunca 1 voltluk gerilimde
1 amperlik akm anlamna gelir. Enerji iin pratikte kullanlan
birim kilowat saat'tir ve aadaki denklemle verilir:
watt saat
kWh
1000
Tablo 1.1 20 C'de zdiren deerleri
Direnlerde kaybolan enerji. R direncinden I akmn geirmemiz

durumunda dirente ortaya kacak voltaj d aada
verilmitir:
V = IR
13
Elektrik Klavuzu
Dirente kullanlan wat VI formlyle verildiinden, devredeki

g, P = VI = (IR) x I = I2R olacaktr.
(I2R) terimi genellikle bakr kayb veya I2R kayb olarak
bilinmektedir
Benzer ekilde, g de V x (V/R) = V2R biiminde ifade
edilebilir.
SI birimleri. SI sistemi (Systeme Internationale) metreyi birim
uzunluk, kilogram birim ktle ve saniyeyi de birim zaman olarak
kabul eder. BS 5555'te bu birimler 'SI birimleri iin
spesifikasyonlar ve bunlarn katlarnn ve dier baz birimlerin
kullanlmas iin tavsiyeler' olarak tanmlanmtr.
Bu kitabn bundan sonraki blmlerinden SI birimleri
kullanlmtr ve bunlar elektrik birimlerinin birounu
iermektedir. Ancak, bu birimlerle dielektrik sabiti ve geirgenlik
sabittir ve aadaki gibi verilmitir:
Dielektrik sabiti 0 = 8.85 x 10-12 farad/metre
Geirgenlik 0 = 4 x 10-7 henry/metre
Bunlar bazen, srasyla, elektrik ve manyetik uzay sabitleri olarak
da bilinmektedir. Maddelerin greli dielektrik sabitleri, r, ve greli
geirgenlikleri, r, vardr ve dolaysyla, vakum ortam iin r ve r
deerleri bire eittir.
Elektrostatik
Btn cisimler elektrikle yklenmi duruma gelebilirler ve bu da
statik elektrik olarak adlandrlr. Bir cisim zerindeki elektrik yk,
iki yk arasndaki kuvvetin llmesi yoluyla llr ve bu kuvvet
ters kareler kanununa uymaktadr (yani, kuvvet cisimlerin
zerindeki elektrik yklerinin arpmyla doru orantl, cisimlerin
arasndaki mesafenin karesiyle ters orantldr). Bu durum aadaki
denklemle gsterilebilir:
F
q1 q 2
N
4 0 d 2
Bu denklemde, q1 ve q2 coulomb cinsinden elektrik yklerini

(sembol C), d, metre cinsinden, iki cisim arasndaki mesafeyi
gstermektedir elektrik ykleri arasndaki uzayda, dielektrik
sabiti 0 olan hava veya vakum vardr. N newton cinsindendir.
14
Elektrik Klavuzu
Elektrik yk tayan cisimler baka bir ortamla birbirlerinden

ayrlmlarsa, iki cisim arasndaki dielektrik ortamn nispi dielektrik
sabitine bal olarak, elektrik yk tayan bu iki cisme etki eden
kuvvet farkl olabilir. Nispi geirgenlik ayn zamanda dielektrik
sabiti olarak da adlandrlmaktadr.
Bu durumda kuvvet aadaki denklemle verilir:
F
q1 q 2
N
4 10 d 2
Bu denklemde, zel bir yaltkan tr iin r deeri sabittir. Hava

veya vakum iin r deeri birdir.
Alan younluu. Elektrik ykl cisimler bir elektrostatik alan
yaratrlar. Bu alann younluu birim elektrik yk zerindeki
kuvvet olarak alnr.
Verili bir noktada q elektrostatik yknn yaratt alann
younluu aadaki denklemle verilmitir:
E
q
V/m
4 0 d 2
Not. Amper, tanmlanm birimdir. Buna gre, coulomb'un tanm, verili bir
noktadan bir amperlik bir akmn bir saniye boyunca gemesinin salanmas
durumunda akan elektrostatik yk miktardr.
1948 ylnda uluslararas olarak kabul edilen amper deeri,

sonsuz uzunlukta, vakum ortamnda, merkezleri arasnda bir metre
mesafe bulunan iki iletkenden geii srasnda, iletken boyunca her
iletkenin zerinde 2 x 10-7 N/m'lik kuvvet yaratlmasna yol aan
akm olarak tanmland.
Dielektrik ak. Yukarda gnderme yapld bi imde bir elektrik
yknn yaratt alann, manyetik kuvvet izgilerine benzer
biimde varsaymsal kuvvet tpleri olarak dnlen bu tpler,
ilgilenilen cismin elektrik yknden etkilenmesi durumunda serbest
birim elektrik yk tarafndan kat edilecek yollardr.
Bu tpler sayesinde, dielektrik akm younluu'nu metrekare alan
bana kuvvet tplerinin saysna gre elde ederiz. Kendi birimimiz
iin, 1 m apnda bir kreyi alp buna bir birim elektrik yk
veririz. Bu durumda, krenin yzeyinde, metrekare bana bir
kuvvet tp dielektrik akm younluu elde ederiz. Toplam kuvvet
tplerinin says, krenin alanna (4) eit olacaktr. Herhangi bir q
elektrik yk iin r uzaklndaki dielektrik akm younluu
aadaki gibi hesaplanacaktr:
15
Elektrik Klavuzu
D
q
C/m 2
4r 2
Herhangi bir noktadaki alan younluunun veya elektrik

kuvvetin aadaki formlle verildiini grmtk:
E
q
4 0 r r 2
Bu durumda, bu denklem ayn zamanda, E = D / r0 biiminde de

ifade edilebilir.
Elektrostatik potansiyel. Bir cismin elektrik ykyle yklendii
gerilim cismin elektrik ykyle ve kapasitans'yla orantldr, yani
C = Q / V'dir. Bu denklemde, V gerilimi, C kapasitans
gstermektedir. Bir cismin kapasitans, gerilimi bir volt artrmak
iin gerekli elektrik miktar olarak tanmlanmaktadr. Sz konusu
gerilim birimi, birim elektrik ykn (1 coulomb) sonsuzdan birim
potansiyelin bulunduu noktaya tamak iin yaplan jl cinsinden
i olarak tanmlanmaktadr.
Kapasitans. Pratik amalar iin kapasitans birimi volt ve coulomb
cinsinden birimlerle kullanlabilecek biimde dzenlenmitir. Bu
durumda, birim F ile gsterilen farad'dr ve C = Q / V denklemini
elde ederiz ki burada C farad cinsinden, Q coulomb cinsinden, V
volt cinsindendir.
Farad olduka byk bir birim olduundan, pratikte genellikle
bir faradn 10-6'na eit olan mikrofarad veya 10-12'sine eit olan
pikofarad daha yaygn olarak kullanlr.
Kapasitrler
Bir cismin kapasitans dnyaya veya bir baka cisme yaknlyla
artar ve bunlarn bileimi kapasitans olarak adlandrlr. Bu iki cisim
arasnda bir gerilim fark olduu srece, bu iki cisim arasndaki
maddenin dielektrik katsaysndan etkilenen bir kapasitr etkileimi
vardr.
Dz plakal kapasitrler. Dz plakal kapasitrler (ekil 1.2)
genellikle aralarnda dielektrik olarak kt veya baka
malzemelerin kullanld plakalardan yaplmaktadr. Bir dz
plakal kapasitrn nominal deeri aadaki denklemle verilir:
C = r0 A / d farad
16
Elektrik Klavuzu
Bu denklemde, A her bir plakann alann, d yaltkan malzemenin

kalnln gstermektedir. ok plakadan olumu kapasitrler iin,
mevcut paralel balanm kapasitrlerin saysn arpan olarak
eklemek gereklidir.
ekil 1.2 Plakal kapasitr

Konsantrik kapasitrler. D iletkenin veya yaltmn yarap r1
m i iletkeninin yarap r2 m olan elektrik kablolar, bir konsantrik
kapasitre edeerdir (ekil 1.3). Bu durumda, dielektrik sabiti r
ise (1 m uzunluk iin) kapasitans aadaki denklemde verildii
gibi olacaktr:
C
2 r 0
farad/metr e
log e( r1 / r2 )
ekil 1.3 Konsantrik kapasitr
ekil 1.4a Seri kapasitrler

17
Elektrik Klavuzu
ekil 1.4b Paralel kapasitrler

Farkl malzemeler iin r deerleri
Hava
1
Kt, mukavva
2
Pamuk erit (lastiklenmi)
2
Yal yaltml dokuma
2
Kt (yalanm)
2
Gomalak
3
Bakalit
6
Parafin mumu
3
Mika
7
Porselen
7
Cam
7
Mermer
8
Kauuk
2.5
Ebonit
2.5
Guta perka
4
Polietilen
2.3
Naylon poliamid (Nomex)
3
Epoksi reine
3.4
Fenolik reine
3.5
Manyetik Devreler
Elektromanyetler. Manyetizmin, bir manyetik devrenin etrafnda
akan kuvvet izgileri veya manyetik ak eklini ald
varsaylmaktadr. Bu devre demirin btn boyunca olabilir veya bir
veya daha ok hava boluu ieren bir demir boyunca olabilir.
Transformatrlerin demir ekirdekleri, birincinin bir rneini,
lamine demir stator ekirdekleriyle ve aralarnda hava veya
18
Elektrik Klavuzu
hidrojen doldurulmu boluklaryla dvme demir rotorlaryla

jeneratrler ikincinin rneini oluturur.
Kuvvet izgileri elektrik devresinin manyetomotor kuvvetiyle
doru orantldr ve aadaki denklemle verilir:
m.m.f. = IN amper sarm
Denklemde, I amper cinsinden akm, N bu akm tayan sargdaki
veya sarglardaki sarm saysn gstermektedir. Burada verilen
m.m.f. birok adan bir elektrik devresinin e.m.f. deeriyle
benzemektedir ve diren yerine, manyetik devrenin aknn
olumasna 'direnci' olarak dnlebilecek olan relktans
kullanlmaktadr. Relktans, aadaki denklem kullanlarak
bulunmaktadr:
Relktans = S =
l
A r 0
amper sarm/weber (At/Wb)
Denklemde, l metre cinsinden manyetik devrenin uzunluunu, A

metre kare cinsinden kesitin alann, r0 malzemenin
geirgenliini gstermektedir. Geirgenlik gerek manyetik
devrenin bir zelliidir ve yalnzca devreyi oluturan malzemeye
gre deil bu malzeme ferromanyetik bir malzemeyse (normal
olarak demir) malzemenin ierdii kuvvet izgilerinin saysyla,
yani akm younluuyla da deiir
Herhangi bir devredeki gerek ak,
m.m.f
relktans
oranyla orantldr ve buradan aadaki ilikiyi elde ederiz:

toplam ak = =
m.m.f.
S
Wb
Greli geirgenlik, r, her zaman iin herhangi bir ferromanyetik

malzemeden yaplm malzemede indklenen kuvvet izgilerinin
saysnn (ak younluu) ayn koullarda, bo uzayda indklenen
izgilerin saysna oran olarak verilir. Bo uzayn geirgenlii, 0,
btn ilemler ve amalar iin havannkiyle ayn olarak kabul
edilebilir ve bunun sonucunda geirgenlik havayla karlatrmal
olarak alnan manyetik iletkenlik olarak dnlebilir.
Yukarda toplam ak iin verilen forml ele alarak, bunu m.m.f.
ve S deerlerini yerlerine koyarak birletirip aadaki denklemi
elde edebiliriz:
19
Elektrik Klavuzu
Toplam ak, = R 0 INA Wb

L
Toplam ak deerini elde ettikten sonra, akm younluu veya

metre kare bana akm izgilerinin saysn aadaki ekilde elde
edebiliriz:
Ak younluu = B = tesla (T)
A
Tesla, metrekare bana weber deerini gstermektedir.

Birok durumda, bir motorun dnen armatrnde olduu gibi
manyetik aknn kullanlabilmesini salamak amacyla, manyetik
devrelerde (ekil 1.5) bir hava boluu [:air gap] olacaktr. Byle
bir durumda, kullanlabilecek olan aknn yararl ak olarak
tanmlanmas allm bir uygulamadr. Byle bir durumda, her
zaman iin kenarlarda bir miktar 'knt' [:bulge] olduu
grlecektir. Her zaman iin, hava boluunun uzanda daha ksa
yollar kat eden birok kuvvet izgisi olacak ve bunun sonucunda
hava boluu iindeki gerek ak sarm tarafndan retilenden daha
kk olacaktr. Bu iki deer arasndaki oran, aadaki gibi
tanmlanan kaak katsaysyla verilmektedir:
hava boluunda ak
demirde ak
ekil 1.5 Manyetik devre

Amper sarm / metre (At/m). Jeneratrler, motorlar, vb. karmak
devrelerle ilgilenmek iin manyetik devrenin deiik blmlerinin
ayr ayr ele alnmas daha uygundur ve bu amala sabit bir ak
younluu vermek iin gerekli amper sarm / metre deerinin
20
Elektrik Klavuzu
tanmlanmas daha uygundur. Yukarda toplam ak iin verilen tam

forml kullanarak aadaki banty elde ederiz:
B
r 0
IN
r 0 H
l
Buna gre, geirgenlik ve ak younluu aadaki ifadeyle

bantl durumdadr:
IN
H
l
Bu deer mknatslama kuvveti olarak anlmaktadr ve bunun birim

uzunluk (rnein, metre) bana amper sarm deerine eit olduu
grlecektir.
ekil 1.6 B H erisi

B ve H arasndaki iliki genellikle B H erileri vastasyla
verilmektedir (ekil 1.6), fakat farkl bir lek kullanlarak, gerekli
olan metre bana amper sarm deerleri okunabilir. ekil 1.6'da bu
lek de grlmektedir.
Histeresis. Bir demir paras kademeli olarak manyetize edilip,
ardndan yavaa manyetizasyonu giderilirse, akmn sfra
dmesinden sonra bile halen kalnt bir manyetizm veya
mknatslk kalnts olduu ve aky ortadan kaldrmak iin akmn
tersine evrilmesi gerektii grlecektir. Bu durum, manyetizasyon
erisinin tamamnn ABCDEF devresiyle gsterildii ekil 1.7'de
gsterilmektedir. Mknatslama kuvvetinin ardndan aknn
21
Elektrik Klavuzu
gecikmesi histeresis olarak anlmaktadr ve ABCDEF ekliyle

gsterilen tam bir dng srasnda, demir iinde enerji kayb ortaya
kmaktadr. Bu sistemin kaybn gsterdiinden histeresis kayb
olarak anlmaktadr. Frekans hertz (Hz) cinsinden verilmitir ve 1
Hz = 1 devir/saniye'yi gstermektedir.
ekil 1.7 Histeresis kayplar

Alternatif akm motorlarnda bu kayp sreklidir ve bu kaybn
deeri kullanlan malzemelere baldr.
birim m3 hacimde kaybolan wat cinsinden enerji = k1 fB max n
Bu denklemde, kullanlan herhangi bir zel malzeme iin k1 deeri
sabittir. n ss, Steinmetz veya histeresis ss olarak bilinmektedir
ve bu da kullanlan malzeme tr iin sabittir. Orijinal olarak bu
deer 1.6 olarak alnyordu; ancak daha yksek ak
younluklarnda alan modern malzemeler iin bu deer 1.6 ila
2.5 arasnda deimekte, hatta daha yksek deerler almaktadr. f
Hz cinsinden frekans, ve Bmax maksimum ak younluunu
gstermektedir.
Histeresis evrimi civarnda dngsel manyetizasyona maruz
braklan hemen btn manyetik malzemeler, ayrca kayplara yol
aan endksiyon akm olgusunu da yaayacaktr. Manyetik
devrelerin ince levhalar kullanlarak retilmesi ve devrenin
zdirencini artran silisyum eklenmesi yoluyla endksiyon
akmlarnn bykl azaltlabilir. Silisyum, ayrca histeresis
evriminin alann klterek histeresis kayplarn azaltr.
Sonu olarak, endksiyon akm kayb aadaki ifadeyle verilir:
Metrekp bana watt cinsinden kayp = k 2 f 2 t 2 Beff 2 /
22
Elektrik Klavuzu
Bu denklemde, k2 malzeme iin bir baka sabiti, t kalnl,

malzemenin zdirencini gstermektedir. Beff, malzemenin (aada
tanmlanan) r.m.s. deerine karlk gelen etkin akm
younluudur.
Elektrikli makinelerin tasarm srasnda manyetik devre veya
demir kayplarn demirin hacmi yerine demirin arlyla
ilikilendirmek daha uygundur. k1 ve k2 sabitlerinin uygun biimde
ayarlanmasyla bu ilikilendirme kolayca gerekletirilebilir. 1.6
tesla akm younluunda ve 50 Hz frekansta alan 0.3 mm
civarndaki modern laminasyonlar iin birleik histeresis ve
endksiyon akm kayplar 1'den kk veya 2 W/kg civarnda
olabilir.
Seri balanm manyetik yollar. Manyetik yollarn seri olarak
balanm birka farkl paradan olumas durumunda, devrenin
toplam relktans, deiik paralarn relktanslar toplanarak elde
edilir. ekil 1.5'teki halkay ele aldmzda, bunun toplam
relktans, demir ksmn relktans hesaplanp hava boluunun
relktansyla toplanarak elde edilir. l0 uzunluundaki hava
boluunun relktans aadaki formlle verilir:
l0
0 A
Denklemde, 0'n deeri, 0 = 4 x 10-7 H/m'dir.
A.C. Teorisi
Alternatif akm. Modern alternatrler, btn pratik amalar iin,
sinzoidal (yani, sins erisi biiminde) bir e.m.f. retir. e.m.f. ve
zaman arasndaki iliki aadaki denklemde verilir:
e = Emax sin t
Bu denklemde,
e = anlk gerilimi,
Emax = maksimum gerilimi,
t = armatrn ntr eksene gre dnme asn
gstermektedir.
Frekans, f hertz olarak alrsak, 'nn deeri 2f olacak, bunun

sonucunda denklem de aadaki ekli alacaktr?
e = Emax sin (2f) t
Bu durumda, gerilimin grafii ekil 1.8'de grld gibi olacaktr.
23
Elektrik Klavuzu
ekil 1.8
Akm genellikle gerilimle orantl olduundan (aaya bakn)
akm da sinzoidaldir ve aada verildii biimdedir:
i = Imax sin [(2f) t + ]
sabiti akm ve gerilim arasndaki asal yer deitirmeyi

gstermektedir ve aada ayrntl olarak aklanmtr.
Ortalama veya mean deer. Mkemmel sins dalgalar iin
gerilimin ve akmn ortalama deerleri, maksimum deerlerin
0.636's olarak bulunur ve aadaki denklemlerle verilir.
Eave = 0.636 Emax ve Iave = 0.636 Imax
Ortalama deerler, elde edilecek sonularn gerilimden bamsz
olarak yalnzca akma bal olduu elektrikle kaplama, akmlatr
arj gibi ilemlerde kullanlmak iin uygundur.
R.m.s. (ortalama karekk deeri. G de dahil her koulda
geerli olan deerler
E r.m.s. E max
1
2
0.707 E max
ve I r.m.s. I max 1 0.707 I max

2
r.m.s. deerleridir. Bu deerler, bir devre veya yar devre iin

karesi alnm olan ordinatlarn ortalama deerlerinin karekk
alnarak elde edilir. (ekil 1.8'e bakn.)
Bunlar, gcn, gerilimin veya akmn karesiyle orantl olduu
btn g, aydnlatma ve stma uygulamalarnda kullanlan
deerlerdir.
24
Elektrik Klavuzu
A.C. devreleri
Diren. Sinzoidal bir e.m.f.'nin bir diren zerine uygulanmas
durumunda akm e.m.f. ile ayn fazda olacaktr ve grafik olarak
gsterilirse, e.m.f. erisiyle ayn fazda olacaktr (yani, yukardaki
ifadedeki deeri sfr olacaktr).
Akm, d.c. iin verilen Ohm kanunuyla uyumlu olacaktr, yani
I = V/R
olacaktr ve burada V uygulanan e.m.f.'nin veya gerilimin r.m.s.
deeri, R ohm cinsinden direntir I'nn deeri r.m.s. deeri
olacaktr (ekil 1.9'a bakn).
ekil 1.9
ndktans. Bir indktansa sinzoidal bir e.m.f. uygulanmas
durumunda akmn, I = V/[(2f)L] denklemine uyduu
grlecektir. Burada, V gerilimi (r.m.s. deeri), f frekans ve L
henri cinsinden indktans gsterecek, I'nn deeri, r.m.s. deerini
gsterecektir. Akm gerilimin gerisinde kalacak ve oluturduu
grafik ekil 1.10'daki gibi olacaktr. Faz fark 90'dir ( = -90).
(2f)L ifadesi indktif rezistans (XL) olarak adlandrlmaktadr.
ekil 1.10
Kapasitans. Bir kapasitre sinzoidal bir e.m.f. uygulanmas
durumunda akm, I = (2f)CV olacaktr. Burada, C farad cinsinden
kapasitans gstermektedir ve dier simgelerin karlklar yukarda
verildii gibidir. Bu durumda, ekil 1.11'de gsterildii gibi, akm
voltajn 90 nndedir ( = +90). 1/[(2f)C] ifadesi kapasitif
reaktans (XC) olarak adlandrlmaktadr ve akm aadaki ifadeyle
verilir:
25
Elektrik Klavuzu
I
V
XC
ekil 1.11
Seri balanm diren ve indktans. ekil 1.12'de gsterilen her
devrede akm aadaki denklemdeki ifadeyle tanmlanr:
I
V
R XL
2
Bu ifadede, XL, indktansn reaktansn (XL = (2f)L)

gstermektedir. (R2 + XL2)1/2 ifadesinde empedans (Z) olarak
adlandrlmaktadr ve bu durumda, I = V/Z'dir. Akm gerilimin
gerisinde kalacak, ancak gecikme as, , R ve XL'nin greli
deerlerine bal olacaktr a, (ekil 1.12a'da gsterilen as)
tan = XL/R ilikisiyle belirlenecektir.
Seri balanm diren ve kapasitans. Bu trden bir devre iin
akm aadaki ifadeyle tanmlanacaktr:
I
V
R XC
2
ekil 1.12a
ekil 1.12b
26
Elektrik Klavuzu
Bu denklemde, XC kapasitansn reaktansdr (1/(2fC)). Akm

gerilimin nndedir ve nceleme as, tan = Xc/R bantsyla
verilir.
Seri balanm diren, indktans ve kapasitans. I = V/Z
denkleminde, bu devrenin empedans (Z), Z = R 2 ( X L X C ) 2
ifadesiyle verilecek ve faz fark, hangi deerin yksek olduuna
bal olarak,
tan
X L XC
X XL
veya C
R
R
denklemlerinden biriyle verilecektir. (Burada, XL indktif reaktans,

XC kapasitans reaktansn gstermektedir.)
IEC, indktanstan doan reaktansn pozitif, kapasitanstan doan
reaktansn negatif olduu varsayldnda, reaktansa gnderme
yapldnda indktans ve kapasitans terimlerinin ihmal
edilebileceini nermektedir.
Paralel devrelerde akm deerleri. Her dal basit bir devre
biiminde ele alnarak, her daldaki akm ayr ayr hesaplanr. Daha
sonra, besleme akmn elde etmek amacyla, dallardaki akmlar,
aadaki yntemle vektrel olarak toplanr:
Her bir dal akm vektrn, bir ekseni besleme e.m.f. vektrn
ieren, birbirlerine dik eksenlerde bileenlerine ayrn (bakn, ekil
1.13). Bu eksen ayn faz ekseni, [:in-phase axis] bununla 90 a
yapan dier eksen enine alan ekseni [:quadrature axis] olarak
adlandrlr. Bu durumda, besleme akm aadaki ilikiyle verilir:
(ayn fazdaki bileenler in toplam) 2 (enine alanlarn toplam)2
ve
cos
ayn fazdaki bileilek in toplam

besleme akk
Burada, I1, I2, ..., dal devrelerinin akmlarn ve 1, 2, ... , bunlarn

faz farklarn gsteriyorsa, ayn faz bileenleri, I1 cos 1, I2 cos 2,
vb.'dir ve bunlarn enine alan bileenleri I1 sin 1, I2 sin 2, vb.'dir.
Bu durumda, hat veya besleme akm aadaki denklemle verilir:
I ( I1 cos 1 I 2 cos 2 ...) 2 ( I1 sin 1 I 2 sin 2 ...) 2
cos
I 1 cos 1 I 2 cos 2 ...

I
27
ve
Elektrik Klavuzu
ekil 1.13 Paralel devreler

cos 1, sin 2. vb. byklkler, aadaki genel forml
kullanlarak elde edilebilir: cos = diren/empedans, ve
sin = [I1 sin 1 + I2 sin 2]/I.
Devrenin edeer empedans, hat akm hat voltajna blnerek
bulunur.
Bu empedansn edeer direnci ve reaktans gerektiinde, bunlar
aadaki formllerle hesaplanr:
Paralel devrelerin edeer direnci = Empedans x cos
Paralel devrelerin edeer reaktans
(empedans)2 - (diren) 2 empedans sin
Seriparalel devrelerde akm. lk aama, devrenin paralel

blmndeki ortak empedansn hesaplanmasdr (ekil 1.14). Bunu
gerekletirmenin en kolay yolu, basit paralel devrelerde olduu
gibi dallardaki akmlarn, ortak empedansn ve edeer diren ve
reaktansn hesaplanmasdr. Bu hesaplamalar, bu devrenin paralel
blm iin (u aamada bilinmeyen) gerilim deeri bilinmeksizin
bir V1 deeri varsaylarak gerekletirilebilir.
Devrenin paralel blm iin bir ortak empedans (ZE) deeri elde
edildikten sonra, bilinen yntemlerle akm deerinin elde
edilmesinin ardndan, btn devrenin ortak empedansn (Z) elde
etmek amacyla bu deer seri blmn empedansna (ZS) vektrel
olarak eklenir. Bunun sonucunda, E'nin faz farkn gstermesi
28
Elektrik Klavuzu
durumunda, paralel devrelerin ortak empedans (ZE), RE = ZE cos

E ve XE = ZE sin E formlleri kullanlarak, diren ve reaktans
olarak ayrlmaldr. Btn devrenin ortak empedansn hesaplamak
amacyla, bu diren ve reaktans deerleri, devrenin seri balanm
ksmnn diren ve reaktans deerlerine eklenir.
ekil 1.14 Seri paralel devreler

Sonu olarak, bir seri paralel devrenin ortak empedansnn (Z)
diren terimi (R), ayr ayr empedanslarn diren terimlerinin
toplamna (RE + RS) eittir. Benzer ekilde, reaktans terimi (X), ayr
ayr empedanslarn reaktans terimlerinin toplamna (XE + XS)
eittir. Bu durumda, bir seri paralel devrenin ortak empedans:
Z R2 X 2
ve hat akm = V/Z'dir

fazl devreler. fazdaki akm, her faz ayr ayr ele alnarak ve
faz akmlarnn, tek fazl devrelerde olduu gibi, faz
gerilimlerinden
ve
empedanslarndan
yola
klarak
hesaplanmasyla elde edilir. Pratikte, yklerin dengelenmesi
neticesinde, fazl sistemler genellikle simetriktir. Bu gibi
durumlarda, hesaplamalar basittir ve dorudan yaplr. Yklerin
dengelenmemi veya sistemin asimetrik olduu durumlardaki
hesaplama yntemleri iin daha kapsaml ders kitaplarna
bavurulmaldr.
29
Elektrik Klavuzu
Faz akmlarnn hesaplanmasndan sonra, hat akmlar aadaki

basit kurallarla elde edilir.
Yldz balantl sistemler iin:
hat akm = faz akm
hat gerilimi = 1.73 x faz gerilimi
gen balantl sistemler iin:
hat akm = 1.73 x faz akm
hat gerilimi = faz gerilimi
A.C. devrelerinde g. Tek fazl bir devrede g W = VI cos
denklemiyle verilmektedir. Bu denklemde, W watt cinsinden gc,
V gerilimi (r.m.s.) ve I akm (r.m.s.) gstermektedir. Cos
devrenin g faktrn gstermektedir; buna gre:
g faktr cos
W
watt
VI volt amper
ekil 1.15'e baktmzda, I, as kadar geciken akm

gstermektedir. Bu akm, enerji bileenleri OW ve reaktif bileke
OR olarak ikiye ayrlmaktadr. Buna gre, g, OV x OW = OV x
OI cos = VI cos
ilikisiyle verilmektedir.
ekil 1.15
fazl alma. fazl bir alternatrn veya transformatrn
sarm, ekil 1.16'da gsterildii gibi, iki farkl ekilde balanabilir.
Faz gerilimleri ve akmlar ve hat gerilimleri ve akmlar arasndaki
ilikiler bu izimde gsterilmitir. Yldz veya Y balantda bir ntr
noktann mevcut olduuna, buna karlk gen veya balantda
byle bir nokta olmadna dikkat edin. Jeneratrler genellikle
yldz sarmldr ve ntr nokta topraklama iin kullanlr. Motorlar
yldz veya gen balantl olabilir; fakat dk gerilimli, kk
30
Elektrik Klavuzu
boyutlu motorlarda sarmlarn boyutlarn kk tutmak iin

genellikle yldz balant kullanlr.
ekil 1.16
fazl devrelerde g. fazl bir devredeki toplam g,
fazdaki g miktarlarnn toplamna eittir. ekil 1.17'deki yldz
sistemini ele alrsak ve dengeli (yani, hattaki gerilim ve akm
deerlerinin eit ve simetrik olduu) bir sistem olduunu
varsayarsak, toplam g 3 x faz bana g olmaldr. O halde, W =
3 (vi) cos 'dir. Faz gerilimi ve faz akm yerine hat gerilimi
deerlerini koyarsak, aadaki denklemi elde ederiz:
V
W 3(vi) cos 3
I cos 3VI cos
3
L1L2L3, v gerilimi altndaki tek fazl yklerdir. fazl ykler, V

gerilimindeki 1, 2 ve 3 hatlarndan alnmtr. Not - V = 3v
ekil 1.17
Ayn ifadenin gen balantl sistemlerdeki gc verdii ve V
ve I'nn hat gerilimine ve hat akmn, cos 'nin g faktrn
gsterdii dengelenmi bir sistemde gcn W = 3 VI cos
denklemiyle verildii grlecektir. Dengelenmemi ve simetrik
olmayan sistemler iin yukardaki ifade geerli deildir.
(Motorlar gibi birok fazl cihazn dengeli bir yk oluturduu
varsaylabilir ve akm, vb. byklklerin hesaplamalar bu
varsaym temelinde, yukardaki ifadeler kullanlarak yaplabilir.)
31
Elektrik Klavuzu
fazl bir devredeki yk birka yoldan llebilir. Kalc bir

anahtar paneli almasnda, lm cihaznn hem dengelenmi
hem dengelenmemi ykleri gstermesi iin, genellikle iki eleman
olan bir fazl watmetre birimi kullanlr. Geici lmler iin,
ekil 1.18'de gsterilen yntemlerden herhangi biri kullanlabilir.
Tek bir lm cihazndaki yk W olarak okunduunda, toplam g
= 3W'dur
ekil 1.18
Dengelenmemi yklerle lm yaplabilmesi iin, ekil 1.18'de
belirtildii biimde balanm iki lm cihaz kullanlmaldr. ki
lm cihazndaki okumalarn toplanmasyla toplam gcn elde
edilmesine ek olarak, bu verilerden yola klarak g faktr de
elde edilebilir. Ancak, sistemdeki g faktrnn 0.5'ten kk
olmas durumunda lm cihazlarndan birinin okumalarnn
tersine dneceine dikkat edilmesi nemlidir. Bu durumda, pozitif
bir okuma elde edebilmek amacyla lm cihazlarndan birinin
ularnn ters balanmas gerekebilir. 0.5'ten kk g faktrleri
sz konusu olduunda, okunan deerler toplanmak yerine
karlmaldr.
Sistemin g faktr, faz gecikme asnn tanjantn veren
tan
3 (W1 W2 )
(W1 W2 )
denkleminden elde edilebilir ve kosins deerleri tablolardan

bulunabilir.
Alt fazl devrelerde g. Dner dntrcler ve dier
dorultucularda kullanld biimiyle alt fazl bir sistemde
(dengelenmi olduu varsaylan) sistemin gc
32
Elektrik Klavuzu
W = 6 VI cos
denklemiyle verilir. Bu denklemde, V faz gerilimini, I faz akmn
gsterir.
Hat voltaj VL ve hat akm IL cinsinden yazldnda, denklem
aadaki biimi alr:
3
2
VL I L cos
Her iki durumda da cos , faz gerilimi ve faz akm arasndaki faz
asdr.
-faz 4-iletken. Bu sistem (ekil 1.16), 400 V datm
salanmas amacyla ngiltere'de hemen her yerde kullanlmaktadr.
Bu sistemde, ykl "iletken" ve bir ntr iletken vardr.
Ykl bir iletken ve ntr hat arasndaki gerilim nominal olarak
230 V, "iletkenler" ve ntr hat arasndaki gerilim, tek hat ve ntr
hat arasndaki gerilimin 3 katdr. Bu da motorlar, vb. iin 400
V'luk faz gerilimi salar. Bu durumda, tek fazl ykler herhangi
bir "iletken" ve ntr hat arasna, fazl ykler 1, 2, 3 olarak
iaretlenmi iletkene balanmaktadr. (Yukarda verilen nominal
gerilim deerlerinin, nceden kullanlan 415 V faz, 240 V tek
faz gerilim deerleri yerine, ngiltere'de Ocak 1995'ten bu yana
kullanlan deerler olduuna dikkat edin. Bu uygulama, gerilim
harmonizasyonu konusundaki AB Talimat'nn sonucunda ortaya
kmtr. Bakn, Ksm 12.)
Datm kablolarnda ntr iletken dier iletkenlere eit veya
onlarn yar kalnlnda olabilir. zellikle floresan aydnlatma
yklerinin arlkl olduu modern sistemlerde genellikle
dierlerine eit boyutlarda ntr iletkenler kullanlr.
33
Elektrik Klavuzu
Elektrik Malzemelerinin zellikleri

Manyetik Malzemeler
Dk karbonlu elik. Dk karbonlu elikler, birok elektrikli
makinede (jeneratrler, transformatrler ve motorlar) manyetik ak
yolunu salayan malzemelerdir. Dk karbonlu elik yksek
geirgenlii, yani minimum manyetikletirme "aba"syla yksek
miktarda ak retebilmesi ve manyetik alann yol at kayplar en
aza indiren dk histeresisi nedeniyle kullanlmaktadr.
Yksek ak dzeyi, verili bir hacim ve arlktaki, daha gl
makinelerin retilebilmesi anlamna gelir.
Alternatif akm makineleri, yalnzca histeresisten kaynaklanan
demir kayplarna yol amakla kalmaz, endksiyon akm olarak
bilinen, ekirdein demir iinde akan devridaim akmlar yznden
de kayplara neden olur. Bu iki tip kayp, zerinde yk olsun
olmasn, makineye enerji verildiinde ortaya kan kayplardr ve
makinelerin yk d kayplar olarak bilinirler. 1987/88
dneminde, yalnzca ngiltere'de ortaya kan yk d kayplarn
karlnn 110 milyon olduu tahmin edilmitir. Bu nedenle, bu
kayp miktarn drmeye ynelik gl bir aba vardr.
1880'lerde retilen ilk elektrikli makinelerde yksek kaliteli
eliklerden yaplm ekirdekler kullanlmt. Ancak, 1900 yllar
civarnda, bu amala kullanlan eliklere az miktarda silisyum veya
alminyum eklenmesinin manyetik kayplar byk lde azaltt
fark edildi. Bunun sonucunda da zel elektrik eliklerinin retimine
baland.
Bu tr eliklere silisyum eklenmesi histeresisi azaltr,
geirgenlii azaltr ve ayn zamanda zdirenci de artrp bunun
sonucunda endksiyon akmlarn da azaltr. Silisyum eklenmesinin
dezavantaj, silisyum eklenmesi sonucunda eliin daha krlgan ve
sert duruma gelmesidir. Bu nedenle, ekirdek retiminde kolaylk
amacyla eliin ilenebilirliini yeterli dzeyde tutabilmek iin
eklerken silisyum miktarnn %4.5'la snrlandrlmas gereklidir.
Yalnzca zdirencin artrlmas endksiyon akmlarn yeterince
azaltmayacandan, ekirdein lamine malzemeden yaplmas
zorunludur. Bunlar, 0.3 mm kalnlnda, birbirlerinden hafife
34
Elektrik Klavuzu
yaltlm levhalardr. Bu uygulama, endksiyon akmnn ak

ynnde demirin kesit alann byk lde azaltr. Bylece,
endksiyon akmnn ak ynnde diren daha da artrlm olur.
Bu durum, ekil 2.1'de aklanmaktadr.
Scak ekme elik . Lamine levhalarn retilecei elektrik
uygulamalarnda kullanlacak sac elikler elikhanelerde
haddeleme prosesiyle retilmektedir. eliklerin kristalize bir yaps
vardr ve levhann manyetik zellikleri tek tek kristallerin veya
taneciklerin manyetik zellikleri sonucu ortaya kmaktadr.
Kristallerin kendileri anizotropiktir. Yani, zellikleri lmlerin
yapld yne gre deiir. 1940'l yllara kadar sac elikler,
taneciklerin rasgele bir araya geldii scak ekme yntemiyle
retilmekteydi ve sonu olarak lm ynlerinden bamsz olarak
levhann manyetik zellikleri benzer zellikler gstermekteydi. Bu
durum, btn ynlerde, tek tek kristallerin zelliklerinin
ortalamasn temsil etmektedir. Bu nedenle, sac elik izotropiktir.
Tanecikleri ynlendirilmi elik]. Daha 1920'lerde, tek tek elik
kristallerinin ynlendirilmesi durumunda, kristallerinin optimum
manyetik zelliklerine yakn zellikler gsteren elikler
retilebileceinin farkna varlmt. Daha 1930'larn ortalarna
gelmeden Amerikan N. P. Goss irketi bunu gerekletirebilecek
bir endstriyel prosesin patentlerini ald. Bu malzeme, souk
ekme, tanecikleri ynlendirilmi elik] olarak bilinmektedir. Bu
malzeme, elikhanelerde scak ekme prosesiyle 2 mm kalnla
kadar
ekil 2.1 ekirdein lamine malzeme kullanlarak retilmesi

endksiyon akmlarnn akna kar direnci artrr. Laminasyon
inceldike bu etki daha da artar.
35
Elektrik Klavuzu
inceltilmektedir. Daha sonra bu malzeme, 900 C civarnda

gerekletirilen dvme ilemiyle kesilen bir dizi souk ekme
sonucunda 0.3 mm'lik nihai kalnla getirilmektedir.
Yzey oksitlenmesini azaltmak ve malzemenin merdanelere
yapmasn nlemek amacyla haddehanelerde elik yzeyine
fosfat kaplama uygulanr. Bu kaplama, laminasyonlar arasnda
yaltm salamak asndan birok durumda yeterli diren
salamaktadr. Fakat, genellikle kesme sonucu ortaya kan
ulardaki apaklarn dzeltildii yerlerin yeniden vernikle
kaplanmas yaltkanl daha da iyiletirir.
Tanecikleri ynlendirilmi elik, ekme ynnde, ekme ynne
dik ynde olduundan, ok daha iyi manyetik zellikler gsterir.
Bu nedenle, bu malzemenin kullanmndan maksimum faydann
salanabilmesi iin, makinede aknn malzeme boyunca geecek
biimde kullanlmas gereklidir. ekil 2.2'de gsterildii gibi,
aknn bacak boyunca aksiyel olarak getii transformatrler iin
bu durum zellikle nemlidir. Kukusuz, bunlarn boyunduruklar
birletii ekirdek bacaklarnn st ve alt ksmlarnda aknn,
taneciklerin ynlendirme ynn kesmesi gerektii ortadadr. ekil
2.2(b)'de grlebilecei gibi, bu noktalarda ivli balantlarn
kullanlmasyla, tanecik yolunun dik kesilmesi minimuma
indirilmi olur. Souk ekme eliklerin ortaya kmasndan nce,
bacak-boyunduruk balantlar, ekil 2.2(c)'de grld gibi,
basite paralar st ste konularak gerekletirilmekteydi.
Yksek geirgenlikli elik. Yukarda anlatlan souk ekme elik,
1960'larn sonlarnda, Japon, Nippon Steel Corporation tarafndan
daha ileri bir deiimin piyasaya srlmesine kadar srekli olarak
gelitirildi. Souk ekme srecinde nemli deiiklikler
gerekletirerek,
taneciklerin
ynlendirilmesinde,
nceki
tanecikleri ynlendirilmi malzemeye kyasla nemli iyilemeler
saladlar. (nceden, birok taneciklerin ideal olanla
karlatrldnda 6 iinde ynlendirilebilmesine karn, 3 iinde
ynlendirme.) Sz konusu eliin, ayn zamanda son derece iyi
cam kaplamas vardr. Bu kaplama, histeresis kayplar gsteren
eliin iine gerilmeden kaynaklanan gerilimi de ekler. Azalan
histeresis kayb elikteki silisyum miktarnn bir miktar azaltlmas
sonucunda malzemenin ilenebilirliinin artmasn ve kesme
apaklarnn azalmasn ve bu nedenle bunlarn dzeltme
ihtiyacnn ortadan kalkmasn salar. Bu zellik, kaplamann daha
iyi yaltm zellikleriyle birletirildiinde, ek yaltma ihtiya
36
Elektrik Klavuzu
duyulmamas anlamna gelir. ekirdek retim srece

basitletirilmitir ve ekirdein uzama faktr ok daha iyidir.
ekil 2.2 Parmaklarn ve boyunduruklarn kesime noktalarnda

kullanlan ivli balantlar, aknn taneciklerin ynlendirmesini dik
kestii alan azaltr
Alan iyiletirmeli elik.Tanecik ynlendirmeli eliin kristalleri,
taneciklerin ynlendirilmesi sreci srasnda byk gruplar halinde
sralanm olur. Bunlar, alan olarak bilinmektedir. ekirdek
kayplarnn bir blm bu alanlarn boyutuyla ilgilidir ve bu
alanlarn boyutlarnn kltlmesiyle azaltlabilir. Alan boyutu,
malzemenin kk miktarda gerilim verilerek uygulanan souk
ekme ileminden sonra azaltlabilir. Bu ilem genellikle lazerle
37
Elektrik Klavuzu
andrma prosesiyle gerekletirilir ve bu tip elikler lazerle

andrlm elikler olarak anlr. ekme proseslerindeki
gelimeler, bu malzemenin kalnl 0.23 mm'ye kadar olan daha
ince levhalar halinde retilmesini ve bunun sonucunda endksiyon
akm kayplarnn daha da azalmasn salamtr.
Amorf elik. Amorf elikler, yukarda anlatlan silikon
eliklerinden tamamen farkl bir biimde gelitirilmitir. Bu
elikler, ABD'deki Allied Signals Inc.'nin Metglas Products
blm tarafndan 1970'lerin band, ara lastiklerini
glendirmek iin kullanlan eliklere alternatif olarak
gelitirilmitir. 1970'li yllarn ortalarna kadar da manyetik
zelliklerinin nemi fark edilmemitir. Bu malzemenin
retilmesindeki ve ilenmesindeki glkler yznden, 25 yl
sonrasnda bile ticari lekte piyasaya srlmesi snrl ldedir.
Yine de amorf elikler, geleneksel eliklerin en iyileriyle
karlatrldklarnda
bile
kayplarda
nemli
azalmalar
salamaktadr.
Amorf elikler kristal yapya sahip deildir. Atomlar, malzeme
iinde rasgele dalm durumdadr. Bu elikler, yaklak %20
orannda, cam oluturan, bor gibi bir element ieren alamlarn ok
hzl soutulmasyla elde edilir. Malzeme, genellikle, bir ergimi
alam akmnn hzla dnen bir bakr silindir zerine
pskrtlmesiyle retilir. Ergimi malzeme, 106 C/saniye hznda
soutulur ve kesintisiz bir ince erit oluturarak donar. Bu
malzemenin istenilen manyetik zellikleri kazanabilmesi iin 200
280 C arasnda tavlanmas gereklidir. lk dnemde elde edilen
malzeme, 2 mm geniliinde ve yaklak 0.025 - 0.05 mm
kalnlndayd. 1990'larn ortalarna gelindiinde, birka irket 200
mm'ye kadar genilii olan eritlerin retilmesini baarmt.
1980'lerin sonlarnda, malzemeyi asl gelitirenler, datm
trafolarnn imalatnda olduka baarl ekilde kullanlabilecek
kesintisiz eritler retmeyi baarmlard. Bu, ABD'de, ngiltere'de
olduundan daha yaygn kullanm alan bulmutu. ekil 2.3'te
amorf elik kullanlarak ngiltere'de deney amacyla retilmi bir
datm transformatrn gstermektedir.
38
Elektrik Klavuzu
ekil 2.3 Amorf elik kullanlarak retilen 200 kVA, 20/0.4 kV

transformatrn ekirdei ve sarmlar. ekirdein ok kk bir
blm grlebilmektedir; fakat bunun sarml imalat olduu
ortadadr. Ayrca, olduka gelikin bir balant sisteminin zorunlu
grld ve 200 kVA transformatrler iin fiziki boyutunun
olduka byk olduu ortadadr
ekirdek retiminde kullanlan eliklerin tanmlanmas.
ekirdek retiminde kullanlan elikler de dahil manyetik
malzemelerin spesifikasyonlar, IEC 60404'te uluslararas dzeyde
belirtilmitir. Bu, elektrik sanayiinde kullanlan manyetik
malzemelerin btn zelliklerini ve tiplerini belirten ok blml
bir dokmandr. ngiltere'de bu belge, BS IEC 60404-1 Manyetik
malzemeler. Snflandrma adyla bilinmektedir. Manyetik
zelliklerin llmesiyle ilgili, BS EN 60404 Blm 2 ve 4,
Avrupa normu olarak kabul edilmitir.
Devaml mknatslar (dkm). Devaml mknats retimi iin
uygun malzemelerin retiminde nemli ilerlemeler kaydedilmitir.
Bu amala kullanlan ilk malzemeler tungsten ve krom elikleridir
ve bunlar bir dizi kobalt elii izlemitir.
Alni kullanlan alminyum-nikel-demir alamlarnn ilkidir ve
kobalt, titanyum ve niyobyum eklenmesiyle, zellikleri
bileimlerine gre deien Alnico serisi mknatslar gelitirilmitir.
Bunlar sert ve krlgandr ve baz bileimlerde zel sl ilemlerden
sonra delmenin bir lde mmkn olmasna karn ancak talama
yoluyla ilenmesi mmkn olan malzemelerdir. Permanent Magnet
Association (Mart 1975'te datlmtr) gl bir manyetik alanda
sl ileme tabi tutulan belirli alamlarn anizotropik duruma
dntn kefetmitir. Yani, bu malzemeler, dier ynlerde
39
Elektrik Klavuzu
zelliklerinin zayflamas pahasna, alan ynnde gl zellikler

gelitirirler. Bu keif, Alcomax ve Rycomax serisi gl
mknatslarn retilmesinin yolunu amtr. Tanecik ynlendirilmi
bir yap oluturulmasn salayan zel dkm teknikleri
kullanlarak, sl ilem srasnda uygulanan alan, mknatstaki stun
oluturan kristallere paralelse daha da iyi zellikler elde edilmitir.
Devaml mknatslar (sinterlenmi). Toz metalrjisi teknikleri
izotropik ve anizotropik Alnico tiplerine uygulanmtr ve dkm
mknatslardan yaklak %10 daha kt bakiye mknatslk ve enerji
deerlerine sahip sinterlenmi devaml mknatslarn retilmesi
mmkndr. Bu retim ynteminin kullanlmas sonucunda daha
belirli biimde mknatslarn retilmesi mmkndr ve bu yntem,
ok sayda kk mknatsn retilmesi iin ekonomik bir
yntemdir. Sinterleme teknikleri, baryum veya stronsiyum
hegzaferrit bazl oksitlenmi kalc mknatslarn retimi iin de
kullanlr. zotropik veya anizotropik olabilen bu mknatslar,
yukarda anlatlan alaml mknatslardan daha yksek ekim
kuvvetine fakat daha dk bakiye mknatsla sahiptir. Bunlar,
seramiklerin fiziksel zelliklerini tamaktadr ve scakta
kararllklar dktr; fakat dk maliyetleri, baz uygulamalar
iin bunlar ideal malzeme durumuna getirir. Kauuk veya plastikle
balanm baryum ferrit, ekstrzyonla retilmi erit veya ekme
levha olarak bulunabilmektedir.
En yeni ve bugne dein icat edilmi en gl kalc mknatslar
kobalt ve samaryumun oluturduu metaller aras bileiklerden
retilmitir ve bunlar da toz metal teknikleriyle retilmitir (Tablo
2.1).
Nikel - demir alamlar. Yaklak %25 nikel ihtiva eden nikeldemir alamlar pratik olarak manyetik zellik tamaz; fakat nikel
miktarnn artrlmas ve uygun ilemler yoluyla geirgenlikleri
dikkat ekecek lde yksek malzemeler elde edilmitir. Daha iyi
bilinen alamlardan bazlar ve bunlarn manyetik zellikleri Tablo
2.2(a) ve 2.2(b)'de gsterilmitir.
40
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.1 Kalc mknatslarn zellikleri*
41
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.2(a) Yksek geirgenlikli nikel-demir alamlarnn (%7580 Ni-Fe alamlar) zellikleri
Daha yksek manyetik zellikler tayan, Mumetal plus

Supermetal, Permalloy "Super C" ve Nilomag 771 piyasada
bulunabilmektedir.
Tablo 2.2(b) Yksek geirgenlikli nikel-demir alamlar (%36-50
Ni-Fe alamlar)
Super, Hyrno ve Hyrem Radiometal, Radiometal 50'den

tretilmitir ve srasyla, daha yksek geirgenlik, elektrik diren ve
bakiye mknatslk deerleri salar.
Permalloy D ve F, srasyla, daha yksek elektrik diren ve bakiye

mknatslk salar.
Bu tablolardan, %36-50 bant iinde kalan iki grup olduu
grlecektir. Daha yksek nikel ieren alamlarn daha yksek ilk
ve maksimum geirgenlikleri
fakat daha dk doyma
endksiyonlar, bakiye mknatslklar ve zorlayclklar vardr.
Bu nikel-demir alamlarnn tipik uygulama alanlar Tablo 2.3'te
verilmitir. Bu tablodan, sz konusu malzemelerin yksek frekans
uygulamalar iin zellikle uygun olduu grlecektir.
42
Elektrik Klavuzu
Bakr ve Bakr Alamlar

Dier btn saf metallerde olduu gibi, bakrn elektrik direnci de
scaklkla deiir. Bu deiim, yksek iletkenlikli bakrn 100
C'deki iletkenliini, 20 C'deki iletkenliinin %76'sna drecek
ldedir.
Diren Rt' = Rt[1 + t (t' t)]
Bu denklemde, t, t C'deki bakrn diren katsaysnn sabit ktle
scaklk katsaysn gsterir. 0 C'deki referans scakl iin forml
aadaki ekli alr:
Rt = R0 (1 + 0t)
Tablo 2.3 Yksek geirgenlikli nikel-demir malzemeler iin tipik
uygulamalar
Btn pratik amalar iin direncin scakln dorusal

fonksiyonu olarak kabil edilebilecek olmasna karn, scaklk
katsaysnn deeri sabit deildir ve aadaki yasaya gre referans
scaklna baldr ve bu scakla gre deiir:
t
1
1
1
234.45 t
Buna gre, 0 C'deki temel scakla gnderme yaplarak

hesaplanan sabit ktle scaklk katsays aadaki gibi hesaplanr:
0
1
0.004265/derece santigrat
234.45
43
Elektrik Klavuzu
20 C'de, diren iin sabit ktle scaklk katsays

gibidir:
20
aadaki
1
0.00393 / derece santigrat
234.45 20
Bu deer de IEC tarafndan benimsenen deerdir.

Bakrn standart scaklktaki direncini dier scaklklardaki
direnciyle ilikilendiren arpm katsaylar ve bunlarn ters
deerleri, BS 1432 - 1434, 4109, 7884'te mevcut tablolardan elde
edilebilir.
Aada incelenen be alam, yksek elektrik iletkenlik
gerektiren elektrik sanayii alanlarnda yaygn uygulama
bulmaktadr. Bunlar, kadmiyum bakr, krom bakr, gm bakr,
tellr bakr ve kkrt bakr alamlardr. Bunlar ekme yntemiyle
retilmitir ve ayrca, zellikle krom bakr, tellr bakr ve kkrt
bakr alamlar dkm ve dvme olarak da retilmektedir. Elektrik
zdiren, tavlanm durumda, 20 C'deki gm bakr alam iin
1.71 mikrohm cmden, zeltide sl ileme tabi tutulmu ayn
scaklktaki krom bakr alam iin 4.9 mikrohm cm'ye kadar
deiir.
Her alamn ana rn, nemli uygulamalarna gre
belirlenmitir. rnein, kadmiyum bakr alamlar, zel blmleri
olan ar gauge teli olarak retilirken, gm bakr alamlar
genellikle ekilmi blmler ve eritler halinde retilmektedir.
Krom bakr alamlarnn ou, erit ve tel formlarnn da
bulunabilmesine karn, ubuk eklinde ve ayrca dkm ve dvme
olarak retilmektedir.
Be elementin, bu alamlara farkl zellikler kazandrmak iin
gerekli miktarlar olduka azdr ve normal ticari snrlar aadaki
gibidir: kadmiyum bakr %0.7 1.0 kadmiyum; krom bakr %0.4 0.8 krom; gm bakr %0.03 0.1 gm; tellr bakr %0.3 - 0.7
tellr; ve kkrt bakr %0.3 - 0.6 kkrt.
Kadmiyum bakr, krom bakr ve kkrt bakr, kontroll ve az
miktarda deoksidant ieren deokside alamlardr. Yksek
iletkenlikli bakr gibi gm bakr alam da "rafine" (oksijen
ieren) veya oksijensiz olabilir; buna karn, tellr bakr ya rafine
ya da deokside alamdr. "Rafine" bakrlar ve alamlar, indirgen
atmosfer altndaki yksek scaklklarda krlganlam duruma
gelirler. Bu nedenle, byle durumlarla karlalmas ihtimali
bulunduunda,
oksijensiz
veya
deokside
malzemeler
44
Elektrik Klavuzu
kullanlmaldr. Gerekli durumlarda, bakr reticilerinden bilgi

alnmaldr.
Kadmiyum bakr alam. Bu malzeme, hem statik hem de
deiken gerilimler altnda daha yksek dayankllk gstermesiyle
hem de yrtlmaya kar sradan bakrdan daha iyi diren
gstermesiyle dier malzemelerden ayrlmtr. Bu zellikleriyle,
elektrikli demiryollarnn, tramvaylarn, troleybslerin, gezer
kprl vinlerin ve benzer ekipmann temasla elektrik aktarlan
telleri iin son derece uygundur. Bu malzeme, ayrca telefon telleri
ve uzun aralkl havai iletim hatlar iin de kullanlmaktadr.
Kadmiyum bakr alam, yksek iletkenlikli bakrn eriyecei
scaklklarn olduka zerindeki scaklklarda souk ilenmi
olduundan, bu ilem sonucunda kazand sertlik ve dayankll
koruduundan, bu alamn baka bir uygulama alan daha vardr.
Bunlarn rnekleri, direnle kaynak makinelerini ve ark frnlar
iin elektrot tutamaklar ve eliklerde nokta kayna ve diki
kayna iin elektrotlardr. Kadmiyum bakr alam, ayrca belirli
tipteki elektrik motorlarnn komtatr ubuklar olarak da
kullanlmaktadr.
alma sonucu sertleme durumunda nispeten yksek elastik
snrlar olmas nedeniyle akm tamak iin gerekli kk yaylarn
imalatnda kadmiyum bakr alamlar da snrl lde
kullanlmaktadr. nce, sk ekilmi eritler halindeki alam iin
nemli bir kullanm alan, ieriden basn altnda kullanlan
kablolarn kurun klflarn glendirmek iin kullanlmasdr.
Dkm yaplm kadmiyum bakr alam, seyrek olmasna karn,
kesici dzeneklerinin bileenlerinde ve kaynak makinelerinin
transformatrlerinin sekonder sarmlarnda baz uygulama alanlar
bulmaktadr.
Atmosfere maruz brakldnda, malzeme, bakrn zellikleri
sonucu belli bir koruyucu patina oluturur. Kadmiyum bakr
alamna yumuak lehim ve gm lehimi uygulanabilir ve bu
malzemeye sradan bakr gibi pirin kayna yaplabilir. Deokside
malzeme olduundan, bu trden ilemler srasnda indirgen
gazlarn neden olduu krlganlama riski yoktur.
Krom bakr alam. Krom bakr alamlar, sradan bakrdan
olduka yksek dayankllk deerlerinin gerektii uygulamalar iin
zellikle uygundur. rnein, hem nokta hem diki tipi kaynak
elektrotlar. Akm tamas hedeflenen hafif yaylarn retimi iin
eritler ve daha az lde teller kullanlmaktadr. Dner
45
Elektrik Klavuzu
makinelerde normal olarak karlalanlarn stndeki scaklklarda

almas gereken komtatr segmentleri bir baka uygulama
alandr. Isl ilemden gemi olan malzeme, zelliklerinin
bozulmas riski olmakszn, yaklak 350 C'ye kadar scaklklarda
kullanlabilir.
zeltide sl ilemden gemi durumdaki bakr yumuaktr ve
ilenebilir. Sertletirilmi durumdaki malzemenin kesilmesi zor
deildir; fakat bu malzeme kurunlu pirin veya tellr bakr alam
gibi rahata ilenen bir malzeme deildir. Krom bakr alam,
yksek scaklklarda oksitlenme ve tabaka oluturma zellikleri
asndan sradan bakra benzer. Yukarda kadmiyum bakr alam
iin aklananlara benzer birletirme yntemleri kullanlabilir.
Kadmiyum bakr alamnda olduu gibi, belirli koullar altnda
zel temizleyiciler gereklidir ve bunlar florr iermelidir. Krom
bakr alam, modern gaz yaltml ark kayna teknolojisi
kullanlarak kaynaklanabilir.
Gm bakr alam. Gm bakr alamnn elektrik iletkenlii
sradan, yksek iletkenli bakrn iletkenliine eittir; fakat buna ek
olarak pratik nem tayan iki zellii daha vardr. Souk ilemle
sertletirmeden sonraki yumuama scakl, sradan bakrnkinden
olduka yksektir ve orta derecede yksek scaklklarda bzlme
direnci iyilemitir.
Bu malzemenin asl kullanm alanlar, normalden yksek
scaklklarda alan elektrikli makineler veya retim srasnda
buna maruz kalan malzemelerdir. Yaltm malzemelerinin yumuak
lehimlenmesi veya frnlanma ikinci uygulamann rnekleridir.
zellikle komtatr paralar, rotor ubuklar ve benzer
uygulamalar iin tasarlanan gm bakr alam, sk ekme veya
haddelenmi ubuklar halinde bulunabilmektedir. Ayrca, ii bo
iletkenler veya eritler halinde de bulunabilmektedir. nemli
zellii yksek scaklklarda ileme sertliinin giderilmesi
olduundan, tavlanm malzeme olarak nadiren aranmaktadr.
Gm
bakr
alamlarna,
herhangi
bir
sorunla
karlalmakszn, yumuak lehimleme, gm lehimi, pirin
kayna veya kaynak uygulanabilir; fakat yumuak lehimler
dndaki ilemlerdeki scaklk, souk ilem koullarnda retilmi
malzemenin tavlanmas iin yeterlidir. Rafine malzemeler, dalm
bakr oksit partiklleri halinde oksijen ierdiinden, malzemenin
indirgen atmosfer koullarnda pirin kayna veya kaynak
scaklklarna stlmasndan saknlmaldr.
46
Elektrik Klavuzu
Gm bakr alamnn istendii gibi kesilecek bir malzeme

olarak dnlememesine karn, ilenmesi zor deildir.
Malzemenin, genellikle piyasaya srld ilenerek sertletirilmi
olmas durumunda bu sylenenler zellikle geerlidir. Korozyona
kar direnci asndan sradan bakrn zelliklerini tamaktadr.
Lehimleme iin korozif temizleyicilerin kullanlmas durumunda,
lehimlemenin tamamlanmasndan sonra, kalntlar dikkatle ykanp
uzaklatrlmaldr.
Tellr bakr alam. Bu malzemenin zel nitelikleri, yksek
elektrik iletkenlii, orta yksekliklerdeki scaklklarda ilem
sertliinin giderilmesi ve iyi korozyon direncine ek olarak
ilenebilme kolayldr. Tellr bakr alam, birok kaynak
yntemi iin uygun deildir; ancak gaz tabakas altnda ark kayna
ve diren kayna dikkatle uygulanrsa ie yarayabilir. Bu
malzemenin tipik bir uygulamas, birok durumda kat malzeme
bloklarndan ilenerek retilen manyetron gvdeleridir.
Tellr bakr alamlarna, yumuak lehimleme, gm lehimi ve
pirin kayna ilemleri herhangi bir glkle karlalmakszn
uygulanabilir. ndirgen atmosferler krlganlamaya
yol
aacandan, rafine tellr bakr iin pirin kayna ilemi inrt
(veya
hafife
oksitleyici)
atmosfer
koullarnda
gerekletirilmelidir. Deokside tellr bakr alam, sertleme
zellii gstermez.
Kkrt bakr alam. Tellr bakr alam gibi kkrt bakr
alam da orta ykseklikteki scaklklarda yumuamaya yksek
iletkenlikli bakrdan daha yksek diren gsteren, korozyona
direnci yksek olan, yksek iletkenlikli, rahata ilenebilen bir
malzemedir. lenebilirlik asndan tellr bakr alamna
edeerdir; fakat bu alamda grlen, makinede ileme
ilemlerinin hassasiyetini ve son ilemleri etkileyebilecek olan,
yapsnda geni eritler oluturma eilimi zelliklerini
gstermemektedir.
Kkrt bakr alamlara, kontaktrler, konektrler ve dier
elektrik paralar gibi yksek iletkenlik gerektiren btn ilenmi
paralarda uygulama alan bulur. Birletirme zellikleri, tellr bakr
alamlarnn zelliklerine benzer.
47
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.4 Bakr alamlarnn fiziksel zellikleri
zeltide sl ileme tabi tutulmu veya tavlanm.

Oksijen ieren (rafine) tellr bakr alam.
Kkrt bakr alam, kontroll miktarda fosfatla deokside

edilmitir ve bu nedenle normal hamlala pirin kayna
ilemlerinde hidrojenin yol at krlganlamaya maruz kalmaz;
uzun sre indirgen atmosfere maruz kalmas bir miktar kkrt
kaybna ve bunun sonucunda sertlemeye yol aabilir.
Alminyum ve Alminyum Alamlar

Uzun yllar boyunca, alminyum birok elektrik mhendislii
dalnda iletken malzeme olarak kullanld. Saf metale ek olarak,
yapsal dayankll kabul edilebilir bir iletkenlikle birletiren
birka alminyum alam da iyi iletken malzemedir. Malzeme
bakmndan daha hafiftir (younluu, bakrnkinin te biri) ve
dolaysyla aktarlmas daha kolaydr ve daha ucuzdur. Bir dier
avantaj da fiyatnn bakrda olduu gibi geni dalgalanmalara tabi
olmamasdr. 1960'l ve 1970'li yllarda, btn dnyadaki bakr
fiyatlarnda keskin ykselmeler yaanmt. Bu durum, nceleri
bakrn standart malzeme olarak kullanld birok durumda
alminyum kullanlmaya balanmasna yol amt. Aada
48
Elektrik Klavuzu
belirlenen, ev ii elektrik tesisatlar ve transformatr bobin

sarmlar gibi birka uygulamada, alminyumun balangta
dnlenden daha az uygun olduu grlnce, 1990'l yllarn
sonlarndan itibaren bakra dn oldu ve alminyumun kullanm,
aka stn olduu alanlarla snrlanma eilimi gsterdi.
Alminyum iin, biri elektrikle ilgili zelliklerine yaplan
vurgularla yksek saflkta alminyumu, dieri genel mhendislik
uygulamalar iin alminyumu kapsayan iki grup ngiliz
Standartlar spesifikasyonu vardr.
Elektrik uygulamalar iin alminyum, International Annealed
Copper Standard'n (IACS) %56's ve %65'i arasnda olan
dereceleri kapsar ve saf alminyumu da ierir. Aadakiler, ilgili
ngiliz Standartlar'dr:
BS 215 Blm 1: (IEC 207) Havai hatlarla g iletimi iin
kullanlan bkml alminyum iletkenler.
Blm 2: (IEC 209) Havai hatlarla g iletimi iin kullanlan
elikle glendirilmi alminyum iletkenler.
BS 2627. Elektrik uygulamalarnda kullanlan ekme alminyum
tel.
ekme veya haddelenmi ulu erit.
ubuklar, ekstrzyonla retilmi yuvarlak tpler ve kesitler.
BS 3242. (IEC 208) Havai hatlarla g iletimi iin kullanlan
alminyum alaml bkml iletkenler.
yaltlm kablolar iin kat iletkenler.
BS 6360. Yaltlm kablolardaki ve eritlerdeki iletkenler iin
spesifikasyonlar.
Bu gruptaki spesifikasyonlar, %61 IACS iletkenlii deeriyle 1050
derece
(nceleri 1E) saf alminyum ve orta dzeydeki
dayankll ve %55 IACS iletkenliiyle sl ileme tutulabilir bir
alam olan derece 6101A'y (nceleri 91E) kapsamaktadr.
Genel mhendislik kullanm iin alminyum spesifikasyonlar,
iletkenlikleri %30 IACS'ye kadar debilen, ancak mekanik
zelliklere yaplan daha byk vurgu nedeniyle yapsal
dayankllklar eliin %60'na kadar ykselen dereceleri
iermektedir. Bu alamlar aada anlan ngiliz Standartlar'nn
kapsamndadr:
49
Elektrik Klavuzu
BS 1471 ekme alminyum ve alminyum alamlar ekme

boru.
BS 1472 ekme alminyum ve alminyum alamlar dvme
iin hammaddeler ve dvme paralar.
BS 1473 ekme alminyum ve alminyum alamlar perin,
civata ve vida stou.
BS 1474 ekme alminyum ve alminyum alamlar
ubuklar, ekstrzyonla retilmi borular ve kesitler.
BS 1475 ekme alminyum ve alminyum alamlar tel.
Yukardaki dokmanlarn tm ISO 209'a dayanmaktadr ancak
bununla ayn deildir.
BS 1490 Alminyum ingotlar ve dkmler (ISO 3522'ye
dayanmaktadr ancak ayns deildir).
BS EN 485 Alminyum ve alminyum alamlar levha, erit
ve plaka
Bu gruptaki spesifikasyonlar, derece 1050A'y (nceden 1B),
yine 61.6 IACS iletkenlikle derece 1080A'y (nceden 1A) ve %59
IACS iletkenliiyle derece 1200' (nceden 1C) kapsamaktadr. Bu
derecedeki malzemeler 10 mm kalnla kadar levha veya 10 mm
kalnln zerinde plaka olarak kullanlmaktadr. Alminyum
derecelerine ilikin daha ayrntl bilgi Alminyum reticilerinden
elde edilebilir.
Datm baras. Alminyum, 60 yl akn bir sredir datm
baras olarak kullanlmaktadr ve dk arl ve salaml
nedeniyle 1960'tan sonra btn datm baras uygulamalar iin
kullanm giderek artmaktadr. Boru eklinde alminyum,
yalnzca275 kV ve 400 kV zgara trafo merkezi datm baralar
iin kullanlmaktadr ve 132 kV trafo datm merkezlerinin
yenilenmesi ve iyiletirilmesi iin giderek artan ekilde
kullanlmaktadr. Alminyum, geni dkme ubuklarnn (600 mm
x 150 mm'ye kadar) piyasada bulunabilmesi nedeniyle izabe
tesisleri ve elektrokimyasal tesisler gibi byk endstriyel
tesislerde kullanlmaktadr. Alminyum, bakrla karlatrldnda
daha dk olan dorusal arl nedeniyle kesici dzeneklerinde
ve ana sistemlerin inasnda kullanlmaktadr. Alminyum
kullanmndaki nemli bir sorun, yzeyinin cvatal balant iin
hazrlanmas durumunda hzla oksitlenmesidir. Eski CEGB
tarafndan, zellikle jeneratr ve ilgili gerilim ykseltme
transformatr arasnda ortaya kan yksek akmla ilgili olarak
50
Elektrik Klavuzu
birok aratrma yrtlmtr. Bu durum, balant tekniklerinde

nemli gelimeler ortaya karmtr. Sk sk sklmesi gereken
alminyum datm ubuklarnda vidal balantlar genellikle
gm veya kalay kullanlarak elektroliz yntemiyle kaplanmtr.
Kablo. Alminyum, 66 kV'a kadar olan g kablolarnda, 16 mm2
kesit alan zerindeki kablolar halinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Uzun sreli sorunsuz hizmetin salanabilmesi
iin gerekli zel balant ve kutuplama teknikleri yznden,
alminyum, evlerdeki tesisat telleri iin normal koullarda
kullanlmamaktadr.
Havai hatlar. A.c.s.r. (aluminium conductor steel reinforced)
(elikle glendirilmi alminyum iletken) havai hat iletkenleri g
datm sistemleri iin btn dnyada kullanlmaktadr. Bimetalik
korozyon riskinin ortadan kalkm olmas ve verili bir kesit alan
iin yksek iletkenlii yznden a.c.s.r. kullanm giderek
artmaktadr. Kontak tellerini desteklemek iin a.c.a.r. katener
iletkenler de daha dk arlklar ve bakrla karlatrldnda
daha dk hrszlk riski yznden, havai elektrifikasyon
programlar iin demiryolu yetkilileri tarafndan giderek daha ok
tercih edilmektedir.
Motorlar. Endksiyon motorlar iin kafes rotorlarda genellikle
alminyum ubuklar kullanlmaktadr. Motor soutma iin
kullanlan fanlar gibi gvde paralar da alminyumdan
yaplmaktadr.
Folyo sarmlar. Aydnlatma iin kullanlan en kk tiplerinden
byk g kapasitrlerine kadar btn kapasitr sarmlar iin
normal olarak alminyum kullanlmaktadr. Baz transformatrler,
tepki bobinleri [:reaktrler] ve selenoitler iin folyo sarmlar
uygundur. Folyo kalnlklar 0.040 mm'den 1.2 mm'ye kadar 34
kademede deimektedir. Hacmin %60'n kullanan bakr tele
karn alminyum iletkenler hacmin %90'n kullanmas yznden
telle sarlm bakr bobinden daha iyi hacim faktr salanr. Daha
iyi hacim faktrleri sayesinde stma ve soutma kolaylamaktadr
ve folyo sarml bobinler iin daha az yaltm gerekmektedir. Hzl
radyal s transferi dzenli bir scaklk profili olumasn
salamaktadr. Alminyumun dezavantaj, zellikle sarmlarn ve
balantlarn yaplmas asndan bakldnda zayf olan mekanik
dayanklldr. Bu nedenle, eilim, havadan yaltlm dk
gerilimli sarmlar iin bakr folvolara dnlmesi ynndedir.
51
Elektrik Klavuzu
Ancak,
termal
genleme
katsays,
reine
kaplama
malzemesininkine bakrdan daha yakn olan ve bylelikle yk
altnda ortaya kan temel gerilimi azaltan dkme reineyle
yaltlm transformatrlerin HV sarmlar iin alminyum folyo
hemen her durumda kullanlmaktadr.
Tablo 2.5 Yksek saflktaki alminyumun sabit deerleri ve
fiziksel zellikleri
Istma elemanlar. Alminyum folyodan yaplma stma

elemanlarnn gelitirilmi olmasna karn, gnmzde yaygn
olarak kullanlmamaktadr. Uygulamalar, betonu piirmek ve
muhtemelen toprak stma iin kullanlan folyodan yaplma duvar
kd filmlerini iermektedir.
Soutma plakas. Alminyumun yksek s iletkenlii ve integral
kanatklarla kat veya ii bo ekiller halinde ekilmesindeki veya
dklmesindeki kolaylk, malzemeyi soutma plakalar iin
kullanlacak ideal bir malzeme haline getirmektedir. Yariletken
cihazlar ve transformatr gvdeleri, bu alandaki geni kullanm
farkllamasn gstermektedir. Dk arl, bu malzemeyi direk
zerine monte edilen transformatr gvdeleri iin ideal duruma
getirmektedir ve amur oluturacak ekilde transformatr yayla
reaksiyona girmemek biimindeki ek avantaj da vardr.
52
Elektrik Klavuzu
Yaltm Malzemeleri
BS 2757'nin 1986 tarihli revizyonu (ve bu standard IEC 60085'le
zde yapmak iin 1994 ylnda yaplan revizyon), 1956'da
yaynlanan ayn standartla zetlenen yaltm malzemeleri
kavramndan farkl bir kavram getirmektedir. Baln, 1956
revizyonunun balnda grlen elektrikli makinelere ve cihazlara
gnderme
yaplmakszn,
Elektrik
Yaltmn
Termal
Snflandrmasnn Belirlenme Yntemi'ne dntrlm olmas bu
durumu gstermektedir.
Temel snflar ve bunlara karlk gelen scaklklar aadaki
gibidir:
Termal snflandrmaScaklk (C)
Y
90
A
105
E
120
B
130
F
155
H
180
200
200
220
220
250
250
250 C zerindeki scaklklar 25 C aralklarla artrlmal ve
aralklar ve snflar buna gre belirlenmelidir. Harflerin
kullanlmas zorunlu deildir, fakat harfler ve scaklk arasndaki
ilikiye uyulmaldr.
Termal snf bir elektroteknik rn tanmladnda, bu tanm
normal olarak, bu rn iin nominal yk altnda ve dier koullarda
uygun olan maksimum scakl temsil eder. Buna gre, bu
maksimum scakla maruz kalacak yaltmn, en azndan, rnn
termal snfyla ilintili scakla eit bir termal yetenek sergilemesi
gereklidir. Ancak, bir elektroteknik rnn belirli bir temel snfa
ait olduu biiminde tanmlanmas, bu rnn imalatnda
kullanlan her yaltm malzemesinin ayn termal kapasiteye sahip
olduu anlamna gelmez ve bu anlamda alnmamaldr. Tablodaki
scaklklarn gerek yaltm scaklklar olduuna ve rnn kendi
scaklk ykselmeleri olmadna dikkat edilmesi ayrca nemlidir.
BS 2757'nin 1956 versiyonunda, yaltm malzemelerine ve
bunlar Grup Y, A, E, vb. snflandrlmalarna ilikin tipik rnekler
53
Elektrik Klavuzu
verilmitir. Bu kavramn artk mevcut olmamasna karn, BS 5691

Blm 2'deki (IEC 216-2) Tablo 1, malzemeleri ve bu
malzemelerin temel dayankllk zelliklerinin belirlenmesi iin
uygun olabilecek test yntemlerini vermektedir. Bu tablo, daha
sonra daha da ayrntlandrlan temel malzeme snfn verir. Bu
snf unlardr: (a) uygulama srasnda biim deiiklii
gstermeyen her biimdeki kat yaltm; (b) Sarmlar veya istifleme
iin st ste konulmu tabakalarn balanmasyla elde edilen kat
plaka yaltm; (c) nihai durumu kat olan, ancak dolgu, cilalama,
kaplama veya balama amacyla sv veya pasta halinde uygulanan
yaltm.
Snf (a) altndaki yaltm malzemelerinin rnekleri, mika, lamine
levha yaltm, seramikler, camlar ve kuartz gibi inorganik levha
yaltmlar, elastomerler, termoseting ve termoplastik kaplanm
yaltmdr.
Snf (b) altndaki kat yaltm malzemelerinin rnekleri, basnca
dayankl yaptrclar, s, basit ergime ve kimyasal reaksiyonla
birlikte ergime yntemiyle tutturulmutur. Yaptrc kaplanm
filmler, ktlar, kumalar ve lamine malzemeler gibi mika rnleri
de yine bu kategori altnda snflandrlr.
Son olarak, snf (c) altndaki yaltm malzemeleri, keltme,
buharlatrma veya bir zc veya jelletirme gibi fiziksel
dntrme yntemleriyle retilebilir. Dolgulu veya dolgusuz,
birletirilebilir yaltm malzemeleri, plastisoller ve organosoller bu
grubun rnekleridir. Bir baka yntem olan polimerizasyon,
polikondensasyon veya polimer ekleme gibi kimyasal
reaksiyonlarla
yaltm
malzemesinin
katlatrlmasdr.
Termosetting reineler ve baz pasta malzemeler bunlarn
rnekleridir. Ayn standarttaki Tablo II, kullanlabilir testleri, (bir
IEC veya ISO standardna gndermeyle) bu testlerin uygulanma
yntemlerini ve numune ve son nokta kriterlerini zetlemektedir.
Yeni tanmlar. imdi yeni tanmlamalar BS 2757'de verilmektedir,
fakat okuyucu ayn zamanda BS 5691 ve bunun 1., 2., 3. ve 4.
Blmlerine (IEC 216, 1., 2., 3. ve 4. Blmler) gnderilmektedir.
Scaklk indeksi (TI). Verili srede, normal olarak 20 000 saatte,
termal dayankllk ilikisinden tretilen Celsius cinsinden scakla
karlk gelen say.
Nispi scaklk indeksi (TI). Her malzemenin karlatrmal bir
testteki ayn yalanma ve tan prosedrlerine tabi braklmas
54
Elektrik Klavuzu
durumunda, referans malzemenin bilinen scaklk indeksine karlk

gelen zamandan elde edilen, test malzemesinin scaklk indeksi.
55
Elektrik Klavuzu
56
Elektrik Klavuzu
57
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.8 Tek kutuplu ve ok kutuplu kablolar iin 1. Snf kat

iletkenler (BS 6360'tan)
Sert ekilmi iletkenlerin maksimum diren deerlerini elde etmek

iin 2. ve 3. kolondaki deerlerin 0.97'ye blnmesi gereklidir.
1.5 mm2'den 16 mm2'ye kadar alminyum iletkenler yalnzca

yuvarlak biimlidir.
Yarlanma sresi (HIC). TI veya TRI scaklklarnda alnan son
noktaya kadar geen srenin yarsn ifade eden Celsius cinsinden
scakla karlk gelen say.
58
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.9 Tek kutuplu ve ok kutuplu kablolar iin Snf 5 esnek

bakr iletkenler (BS 6360'tan)
zellikler. Aadaki notlar, herhangi bir malzemenin belirli bir

i iin uygunluunun deerlendirilmesinde aklda tutulmas
gereken nemli noktalar ksaca belirtmektedir.
Nispi younluk, cilalar, yalar ve dier svlar iin nemlidir.
Kat yaltkanlarn younluklar, rnein, baz ktlar iin 0.6'dan
mika iin 3.0'a kadar deiik. Baz durumlarda bu deer,
malzemenin, rnein vulkanize elyafn ve preslenmi kartonun
nispi kalitesini gsterir.
Nem absorbsiyonu, zellikle yalarda ve elyafl malzemelerde
elektrikle ilgili zelliklerin genellikle ciddi biimde bozulmasna
yol aar. ime, deformasyon, [:warping] korozyon ve dier etkiler
genellikle nem absorbsiyonu sonucunda ortaya kar. Madenlerde
ve tropikal iklimlerde olduu gibi youn nem koullar altnda,
bazen ciddi bozulmalar grlebilir.
59
Elektrik Klavuzu
Tablo 2.10 Tek kutuplu ve ok kutuplu kablolar iin Snf 6 esnek

bakr iletkenler (BS 6360'tan)
Termal etkiler, yaltm malzemelerinin seimini ve

uygulanmasn sklkla ve ciddi biimde etkiler. Bu zelliklerin
balcalar unadr: ergime noktas (rnein, mumlarn); yumuama
veya plastik uzama scakl; s yznden yalanma ve
malzemenin, temel zellikleri ciddi biimde bozulmakszn
dayanabilecei maksimum scaklk- alevlenme noktas veya
tutuabilme; elektrik arklarna diren; karbonizasyon (veya
"izlenme") eilimi; tututurulduunda kendi kendini sndrebilme
yetenei; spesifik s; termal zdiren; ve genleme katsays ve
donma noktas gibi dier belirli temel zellikler.
Mekanik zellikler. Kat malzemelerin genel mekanik zellikleri
deiik llerde nem tamaktadr ve yaltm malzemeleri iin
gerekli olanlar, ekme dayankll, statik eme dayankll,
kesme
dayankll,
sktrma
dayankll,
sk
sk
belirtilmektedir. Birok kat yaltkann nispeten inelastik (elastik
olmayan) ve birounun olduka krlgan olmas nedeniyle
sktrlabilirlik, bkme gerilimi altnda deformasyon, darbe
60
Elektrik Klavuzu
dayankll ve uzayabilirlik, yrtlma gc, ilenebilirlik ve

hasarsz katlanabilme yetenei gibi zelliklere dikkat edilmesi
gereklidir.
zdiren ve yaltm direnci. Yaltm malzemeleri iin bu deerler
genellikle (a) hacimsel zdiren (veya zgl diren) ve (b) yzey
zdirenci olmak zere iki biimde ifade edilir.
Elektrik dayankll (veya dielektrik dayankllk), yaltm
malzemesinin, herhangi bir hasar olmadan elektrik gerilime
dayanabilmesini salayan zelliidir. Bu zellik, genellikle, bir
yaltkann baz belirli koullar altnda bozulmasna veya
"paralanmasna" yol aan minimum elektrik gerilimi (yani, birim
mesafe bana potansiyel fark) olarak ifade edilmektedir.
Yzeysel bozulma ve kvlcm atlamas. Yalnzca havayla
birbirlerinden ayrlm iletkenlere yksek gerilim uygulanp gerilim
artrldnda, belirli bir gerilim dzeyine eriildiinde, iletkenleri
evreleyen hava bir iletkenden dierine kvlcm atlamasyla
birlikte bozulur.
Geirgenlik (zgl indktif kapasite). Geirgenlik, malzemede
retilen elektrik ak younluunun, ayn elektrik kuvvet tarafndan
serbest uzayda retilme oran olarak tanmlanr ve malzemenin
dielektrik olduu kapasitrn kapasitesinin, havann yaltkan olarak
kullanld ayn kapasitrn kapasitansna oran olarak ifade edilir.
Preslenmi karton ve ahap. Kat malzemelerde yaltm
konusunda son vermeden nce, doal malzemelere (yala dolu
cihazlarda zellikle transformatrlerde kullanlan ana yaltm
malzemeleri olan kt, preslenmi karton ve ahap) biraz daha
ayrntl bakmak gereklidir.
lk dnemlerde, transformatrler havada altrlmakta ve
asbest, pamuk, dk kalite preslenmi karton ve elakla emprenye
edilmi kt kullanlmaktayd. Ancak, aradan ok gemeden,
havayla yaltlm transformatrlerin yala doldurulmu birimlerin
temel yeteneklerini karlayamayaca aka grlmeye baland.
Bunlarda, kullanlan kraft ktlar ve preslenmi karton sistemleri,
1915'ten balayarak fenol formaldehit reinesiyle emprenye edilmi
veya ticari adn vermek gerekirse, Bakalitletirilmi, yaltm
silindirleriyle desteklendi. Genellikle s.r.b.p. (synthetic resinbonded paper) (sentetik reineyle balanm kt), 1960'l yllara
kadar transformatrlerde yaygn olarak kullanld ve dk elektrik
stresi olan ancak yksek mekanik dayankllk gerektiren yerlerde
halen kullanm alan bulmaktadr.
61
Elektrik Klavuzu
Kt, bilinen elektrik malzemelerinin en ucuzu ve en iyisidir.

Elektrik alannda kullanm amalar iin, kdn, elektrik
uygulamalarnn ihtiyalar tarafndan belirlenmi belirli kimyasal
ve fiziksel standartlar karlamas gereklidir. nemli elektrik
zellikleri aada verilmitir:
(a) Yksek elektrik diren.
(b) Yala doldurulmu transformatrler iin, yankine olduka
yakn dielektrik sabiti.
(c) Dk g faktr (dielektrik kayb aada incelenmitir).
(d) letken paracklar iermemesi.
Kraft kdnn elektrik sabiti yaklak 4.4, mineral ya ii bu deer
yaklak 2.2'dir. Kraft kd, tanm gerei, tamamen, slfat
prosesiyle retilmi, beyazlatlmam yumuak aatan retilme
kt hamurundan yaplmtr; bu kdn beyazlatlmama
gerekesi, beyazlatma ilemlerinden arta kalan beyazlatclarn
kdn elektrik zelliklerini bozmas ihtimalidir. Bu proses,
rnein, gazete kd retiminde genel olarak kullanlan ve asidik
bir kt hamuru reten daha dk maliyetli slfit prosesinden
farkl olarak pH' 79 arasnda olan, hafife alkali bir kalnt reten
bir prosestir. Asidik bileenler, uzun halkal selloz molekllerinin
hzla paralanmasna ve bunun sonucunda, elektrik amalar
asndan kabul edilemez olan mekanik dayanklln azalmas
durumuna yol aar. Bu amala kullanlan kereste, karborundum
veya benzer andrc tcler kullanlarak skandinavya, Rusya
veya Kanada'daki retim alanlarnda ince kylm bir doku
oluturacak biimde tlr. Daha sonra, kimyasal slfat prosesi,
odunun dier birok bileenini, rnein, lignin, karbonhidratlar,
yalar, vb., uzaklatrarak yalnzca selloz liflerini brakr. Lifler,
daha sonra, szlp geriye yalnzca odun hamuru birikintisini
brakacak olan su iinde datlr. Bu aamada, kurutulmu odun
hamuru birikintisi zel kt reticisinin bulunduu fabrikaya
tanabilir.
Yaltm malzemesinin reticisi tarafndan kullanlan sreler
birbirlerinden farkl olabilir ve hatta belli bir fabrika iindeki
retim ilemleri bile nihai rn talep edenin istekleri
dorultusunda deiir. Aada verilen, ngiltere'deki bir yksek
kaliteli pres kartonu reticisine ait proses trnn zeti, bu proseste
yer alabilecek deikenlere ilikin fikir vermektedir.
62
Elektrik Klavuzu
Pres kartonu, retimi srasnda, younluunu artran, yzey

kaplamasn iyiletiren ve mekanik dayanmn artran bir dizi
presleme ileminden geer. Pres kartonu retimi kdn, dner bir
ince elek zerinde oluturulduu ve bir dizi tabakadan kt
tabakasnn oluturulduu bir kesintisiz prosestir. Daha basit
prosesler, tek tek kt tabakasn, daha sonraki oluturma ve
rulolama srelerine ihtiya duymakszn yatay eleklerde
oluturabilir; fakat, beklenecei gibi, retim sreci daha sofistike
hale geldike, sonuta ortaya kan rnn zellikleri de daha
gvenilir ve uyumlu olur.
Proses kuru kt hamuru balyalarnn bol su kullanmyla
yeniden hamur haline getirilmesiyle balar. Bu ilemin bir amac
da, kt hamuru retim srecinde kullanlan kimyasallarn
kalntlarnn uzaklatrlmasdr. Olabildiince byk yzey
alannn suya maruz kalabilmesi iin tek tek elyaflar dvlr ve
rafine edilir. Elyaflarn kendi kopma noktalarnn altnda gerilime
tabi tutulmasna karn, kdn veya preslenmi kartonun
dayankll elyaflar arasndaki balarn kuvvetiyle belirlenmitir.
"Hidrojen ba" olarak bilinen bu fizikokimyasal ba kuvvetleri
selloz moleklleri arasnda oluur ve bu rafinasyon ileminin
tipinden ve kapsamndan etkilenir.
Bu ekilde rafine edilen elyaflar daha fazla suyla kartrlr ve
tamamen zlmemi olanlar ve kk dmler oluturmu
olanlar uzaklatran ok kademeli santrifj separatrlerde youn
bir temizlemeye tabi tutulur. Burada ayrlan elyaf, bir kez daha
rafinasyon srecinden gemek zere baa dndrlr. Santrifjler,
ayn zamanda, rafinasyon prosesi srasnda karm olabilecek
metal paracklarn da ayrr. Daha sonra, selloz/su karm,
dnen, geni silindirik eleklere ynlendirilir. Su eleklerden geip
akarken, selloz elyaflar karmdan ayrlp bir kt tabakas
oluturur. Keeden yaplm bir sonsuz bant kd elekten ayrr ve
biimlendirme silindirlerine ynlendirir. Kee bant daha da fazla
suyun uzaklatrlmasn ve imalat silindirlerinden nce ek be veya
alt kt katnn st ste serilmesini salar. Daha sonra bu
silindirler, aralarnda giderek artan scaklk ve basn sayesinde,
karm iindeki suyu uzaklatrmay ve istenen kalnlkta,
younlukta ve nem orannda kd retmeyi srdrr. Prosesin bu
aamasnda, kdn genlemesini salayan CLUPAK1 prosesi,
veya gelimi temel performans salayan, disiyandiamid gibi azot
1
Clupac Inc.'nin genleebilir kt retim prosesi iin ticari marka.
63
Elektrik Klavuzu
ieren kimyasal "stabilizrler"le emprenye etme gibi deiik

zelliklerin eklenmesi olanaklar mevcuttur. Son ilem ve
younluk, kontroll yksek nem ieren kdn ar yk altndaki
elik rulolar arasndan geirildikten sonra dk basn altnda
syla kurutulduu kalenderleme prosesiyle salanr.
Kt hamuru kurutulduunda elyaflarn birbirlerine yapmas
selloz elyafnn kendine has bir zelliidir. Selloz, yaklak 2000
polimerizasyon dzeyindeki glikoz molekllerinin oluturduu bir
yksek polimer karbonhidrat zinciridir. ekil 2.4, sellozun
kimyasal yapsn gstermektedir. Hemiselloz moleklleri,
saflatrlm odun hamurunun ikinci nemli bileenidir. Bunlar,
polimerleme dzeyi 200'n altnda olan karbonhidratlardr. Snrl
miktarda olduklarnda, hidrojen balanma srecini kolaylatrrlar;
fakat miktar %10'u geerse, mekanik dayankll azaltr.
Hemiselloz moleklleri, ayrca suya "tutunma" ve kdn
kurumasn gletirme dezavantajn da tamaktadr.
ekil 2.4 Sellozun kimyasal forml

Yumuak aa sellozlar, 1 4 mm arasndaki elyaf
uzunluklarnn en yksek dzeyde mekanik dayankllk salamas
nedeniyle, elektrik yaltm iin en uygun malzemedir. Buna karn,
sert aalardan elde edilmi kk miktarlardaki kt hamuru bu
malzemeye eklenebilir ve alaml metaller iin sz konusu olduu
gibi, ortaya kan karmlarn zellikleri genellikle karm
oluturan bileenlerin zelliklerinden daha stndr.
Pamuk sellozu. Pamuk elyaflar, ngiltere'de uzun yllardan bu
yana kraft kdnn stn elektrik dayankllyla mekanik
zelliklerini birletirmek amacyla "paavra" ktlarnn
retiminde kullanlan son derece saf selloz elde etmek iin
alternatif bir kaynaktr. Pamuk elyaflarnn odundan elde edilen
elyafa oranla daha uzun olmasna karn, intrinsik/yapsal ba gc
o kadar iyi deildir. Pamuk elyaflar odun elyaflarndan daha "dz"
olduundan, istenen mekanik dayankll salamak iin gerekil
ba noktalarn oluturacak yan dallanmalarn retilmesi iin krma
64
Elektrik Klavuzu
ve rafinasyon aamalarnda daha fazla enerji harcanmas gereklidir.

Tek bana bu durum, hammaddenin daha pahal olan fiyat
drlmeden bile malzemenin retimini daha pahal hale getirir.
1930'lu yllarda elektrik alannda kullanlan ktlarn retiminde
ilk kez kullanldnda pamuk elyafnn kayna eski elbiseler ve
elbise retiminde kullanlan pamuk kumalardan arta kalan
kntlard ve bu durum, maliyeti saf kraft kdnn maliyetiyle
rekabet edebilir dzeyde tuttu. Bu trden kumalar genellikle bir
miktar sentetik elyaf ve dier malzemeler iermesi ve bunun
sonucunda bu kumalarn kntlarnn saf ve katksz olduuna
gvenilememesi yznden, getiimiz yllarda bu kaynak kabul
edilebilir bir kaynak olmaktan kmtr. Bu nedenle, alternatif
kaynaklarn bulunmas gerekliydi. Pamuk linterleri uzun elyaflarn
kesilip kuma retiminde kullanlmak amacyla iplik retimi iin
bkme alnmasndan sonra arta kalan blmdr. Birinci kalite
linterler, tarama ileminden hemen sonra alnanlardr. Bunlar,
yksek kaliteli yaltm malzemesinin retimi iin uygun olmalarn
salayacak uzunluk ve kaliteye sahiptir. Bunlar tek balarna veya
yeni atk pamuk lifleriyle birlikte, anlatlan tipte bir kt retim
prosesi iin kalite artran bir katk veya hammadde salayabilir.
Pamuk elyaf, ayn zamanda, her iki bileenin avantajlarn
optimize edip iyi elektrik ve mekanik zelliklere sahip ve ayn
zamanda ya absorblama kapasitesi maksimum dzeyde olan bir
kt retmek amacyla, kraft odun hamuruyla da kartrlabilir.
Yksek veya dk sarmlar veya emprenye etmek amacyla
kullanlan yan toplam penetrasyonunun yksek vakum
koullarnda bile g olduu
yuvarlak tel datm
transformatrlerinin tabakalar arasndaki sarmlar iin kullanlan
ktlarda bu son koul ok byk nem tayabilir.
Manila, kenevir ve jt gibi dier elyaflar da kapasitr ve kablo
yaltmndaki zel elektrik koullar karlamak zere gelitirilmi
belirli zellikleri tayan ktlarn retiminde kullanlabilir. IEC
60554'le zde olan BS 5626: 1979, Elektrik alannda kullanlan
sellozik ktlar, balca kt tiplerini ve bunlarn zelliklerini
listeler. Preskartonlar, BS EN 60641, Elektrik alannda kullanlan
pres kartonlar ve preslenmi kt tarafndan kapsama alnmtr.
Preslenmi kt. En basit biimiyle preslenmi kt, retimin,
nem orannn yksek olduu aamasnda kt tabakalarnn st
ste getirilmesiyle oluturulmu kaln yaltkan kttr. ekil 2.5,
retim srecinin akn gstermektedir. Bu prosesin, kt retimi
65
Elektrik Klavuzu
iin kullanlan kesintisiz prosesin tersine, zorunlu olarak bir kesikli

proses olmas gerekmektedir. Bunun dnda, retim prosesi, kt
retim prosesine benzemektedir. stenen kalnl salamak
amacyla gerekli sayda ince tabaka, yaptrc olmakszn bir araya
getirilir. Preslenmi kt iki temel kategoriye ayrlabilir:
ekil 2.5 npreslenmi transformatr levhalar iin retim prosesi

(a) Yalnzca nemli haldeki kt tabakalarndan, herhangi bir
yaptrc kullanlmakszn, yukarda anlatld biimde retilirler.
(b) Tek tek levhalarn uygun bir yaptrc kullanlarak
yaptrlmasyla oluturulan, genellikle daha kaln preslenmi
ktlar retilebilir.
lk kategoriye dahil olan preslenmi ktlar ve preslenmi
kartonlar, BS EN 60641 Elektrik alannda kullanlan preslenmi
ktlar ve preslenmi kartonlar tarafndan kapsanmaktadr. Bu,
Blm 1'de genel koullarn verildii ve deiik tiplerin
tanmland ok blml bir dokmandr. Benzer ekilde, ok
blml bir dokman olan BS EN 60763, Preslenmi lamine
ktlar, lamine ktlar iin teknik koullar saymaktadr. Ktla
yaltm durumunda olduu gibi, tema evresinde ok sayda
varyant vardr ve yukardaki dokmanlarda btn ana malzeme
tipleri listelenmitir. Hammaddeler, preslenmi ktta olduu gibi
olabilir; yani, tamam kt hamuru, tamam pamuk veya odun ve
pamuk elyaflarnn karm olabilir.
Yukardaki ilk kademeye dahil preslenmi kartonlar, 8 mm'ye
kadar kalnlklarda olabilir. Bobin aras sarmlar ve ya dolu
transformatrlerin son yaltm iin genellikle 23 mm kalnlnda
olanlar, ya soutma kanallarnn oluturulmas i in 4.56 mm
66
Elektrik Klavuzu
kalnlnda olanlar kullanlmaktadr. Malzeme, genellikle alt

kategoride retilmektedir.
Birincisi, kalenderlenmi preslenmi karton olarak bilinmektedir
ve %55 su tad aamada ilk presleme ilemine girer. Daha
sonra, su miktarn %5'e indirmek iin basn uygulanmakszn
syla kurutma uygulanr. Bu biimde retilen preslenmi kartonun
younluu 0.901.00 arasndadr. Daha sonra, younluu 1.15
1.30 arasna karmak amacyla, ar kalenderlerle daha fazla
sktrma uygulanr.
kinci kategori, retim sreci sonrasnda preslenmeye veya ok
az presleme uygulanan kalplanabilir preslenmi kartondur. Bu
malzeme, yalnzca s yoluyla yaklak %5 nem ierecek ekilde
kurutulmaktadr ve younluu yaklak 0.9'dur. Sonuta elde
edilen, zel uygulamalarn zel ihtiyalarn karlamak amacyla
bir lde biimlendirilebilen, iyi ya absorbsiyon zelliklerine
sahip yumuak preslenmi kartondur.
ncs, nceden preslenmi kartondur. Nemli retim
aamalarndan sonra, scak preslerde dehidrasyon, sktrma ve
kurutma uygulanr. Bu ilemin etkisi, elyaflarn, gl, kararl,
gerilimsiz ve younluu 1.25 civarnda olan, transformatr
retiminin btn aamalarnda ve hizmet koullarndaki youn
temel dnglerinde, nceden anlatlan iki tr preslenmi kartona
oranla biimini ve boyutlarn ok daha iyi koruyan bir preslenmi
karton retimidir. Bu nedenle, yksek kararllkl, nceden
preslenmi malzeme, gnmzde transformatr reticilerinin
birok uygulama iin tercih ettii preslenmi karton trdr.
Lamine preslenmi karton, kalnlklar yaklak 10 mm'den
balamaktadr ve 50 mm ve st kalnlklarda olanlar mevcuttur.
Laminasyon ncesi malzeme yukarda anlatlan ve lamine olmayan
malzeme kategorilerinin herhangi birinden olabilir; fakat genellikle
nceden preslenmi karton tercih edilmektedir. Bu malzeme, byk
g transformatrlerinde destek platformlarnn sarm u
destekleme bloklarnn ve mesafe paralarnn olduu kadar
sabitleme ve destek ular iin takozlarn sarm iin
kullanlmaktadr.
Sv yaltkanlar. Sv yaltkanlar u amala kullanlmaktadr:
(a) Transformatrler, kapasitrler ve reostalar iin dolgu ve
soutma ortam olarak.
(b) Devre kesiciler gibi kesici dzeneklerinde yaltm ve ark
soutma ortam olarak.
67
Elektrik Klavuzu
(c) Transformatrlerde, kesici dzeneklerinde, kapasitrlerde ve

kablolarda kullanlan soutucu yaltkanlarn, rnein, kt,
preslenmi karton ve tahtann, emprenye malzemesi olarak.
Tablo 2.11 Tipik yaltm malzemelerinin tipik zellikleri
Hacimsel zdiren: = 10n ohm-m. n'in deerleri tablo halinde

verilmitir (Kaynak: Electrical Engineer's Reference)
Buna gre, bu malzemelerde bulunmas istenen zellikler
unlardr: (i) yksek elektrik diren, (ii) dk viskozite, (iii)
yksek kimyasal kararllk ve oksitlenmeye diren, (iv) yksek
parlama noktas, (v) dk uuculuk.
Genel kullanmdaki en nemli sv yaltkan, madeni yadr. Bu
malzemenin zellikleri, BS 148: 194. Transformatrlerde ve kesici
dzeneklerinde kullanm iin uygun kullanlmam yaltm
yalarnn zellikleri iinde belirtilmitir. Bu dokman IEC 296'ya
benzemektedir, fakat bundan farkldr. Madeni ya pratik olarak
*
68
Elektrik Klavuzu
btn ak hava transformatrlerinde ve 132 kV ve stndeki

yeralt kablolarnn birounda yaltkan ve soutucu olarak
kullanlmaktadr. Ya, 33 kV ve altndaki gerilimlerde alan ve
halen hizmette olan kesici dzeneklerinin birounda ark soutma
ortam ve yaltkan olarak kullanlmaktadr. Kesici dzenekleri iin,
yala ilintili bakm ihtiyalar, bu malzemelerin kullanmnn
ncelikle hava kesici ekipmanlaryla, daha yakn zamanda da
vakum ve kkrt hegzaflorrn (SiF6) yaygn ekilde piyasaya
srlmesi sonucunda azalmasna yol amtr (aaya baknz).
Madeni yaltm yalar, seilmi ham petrollerden elde edilen,
yksek derecede rafine hidrokarbon yalardr. Rafinasyon prosesi,
safszlklarn, zellikle kkrt, azot ve oksijen ieren bileenlerin
uzaklatrlmas ve elektrik aannda kullanlacak dk viskoziteli
hidrokarbonlarn daha ar yalama yalar ve fuel oil
bileenlerinden ayrlmasnn bir aracdr. Bu proses, distilasyon,
filtrasyon ve baz byk halkal molekllerin katalitik olarak
paralanmas ilemleriyle gerekletirilir.
Madeni yalarda mevcut hidrokarbonlar snfa ayrlr:
naftenler, parafinler ve aromatikler. Ham petrollerin birou bu
tip hidrokarbonun bir karmndan olumaktadr; fakat elektrik
uygulamalar iin arlkla naftenik ham petroller tercih edilir.
Birok parafin, dk scaklkta ak engelleyen mumlar retme
eilimindedir. Aromatikler, kimyasal olarak dier iki tip
hidrokarbondan daha az kararldr ve yksek oranda mevcut olduu
durumlarda, gerekli yksek kimyasal kararll salayamaz.
Elektrik alannda kullanlan tipik bir ya, %65 naften, %30 parafin
ve %5 aromatik bileikler iermelidir.
BS 148, Snf I, II ve III olarak snflandrlan snf mineral
ya iin kabul edilebilir zellikleri liste halinde verir. Snflar,
viskozitelerine gre belirlenmilerdir ve nispi olarak konumak
gerekirse, en yksek viskozite deerine sahip olan Snf I,
transformatrlerde kullanlmaktadr. Bu nitelik yan, oluan arkn
sndrlmesine yardm eden ayrlan devre kesici kontaklarn
arasna hzla akabilmesini saladndan, daha dk viskoziteli
yalar devre kesiciler iin nerilmektedir.
Uzun dnemli kimyasal kararllkla ilgili bir baka koul da
oksitlenmeye kar direntir. Oksitlenme, transformatrlerden ok,
daha yksek scaklklarda alan kesici dzenekleri iin sorun
oluturmaktadr. Oksitlenmi durumdaki ya asidiktir ve
transformatr sarmlarnda, soutma etkinliini dren ve
69
Elektrik Klavuzu
transformatrn mrnn ksalmasna yol aan amur birikintisi

oluturur. Ya iin doru kimyasal katk maddesinin seilmesi
oksitlenme direncinin artmasna yardmc olacaktr, fakat
oksitlenme direnci inhibitrlerin eklenmesiyle de iyiletirilebilir.
nhibitr eklenmi yalar inhibe yalar olarak bilinmektedir.
ngiltere'de, bu amala eklenen kimyasallarn inhibe etme
zelliklerini ne kadar zaman srdreceklerinin bilinmemesi
yznden,
oksitlenmeye
direnci
asndan
inhibitrlere
dayanmayan yalara ynelik bir tercih vardr. nhibitr iermeyen
yalar, inhibe edilmemi yalar olarak bilinmektedir.
Su, elektrik alannda kullanlan yalarda az miktarda znr
fakat iyi elektrik dayankllk salanabilmesi iin, ya iindeki su
miktarnn minimumda tutulmas gereklidir. Su miktar, milyonda
para olarak (p.p.m.) olarak llr ve znrlk yan tipine gre
deiir; fakat, tipik olarak, 20 C'de maksimum znrlnn 40
p.p.m. olmasna karn, 80 C'de znrlk 400 p.p.m.'e ykselir.
Elektrik yaltm gcne en byk zarar, kk elyaflarla
kirlenmeyle birlikte zlmemi su damlalar biiminde serbest
suyun bulunmas verir. Ya, kesici dzeneklerinde kullanldnda,
ark yaratan kesmelerin neden olduu karbon paracklaryla
kirlenmi hale gelecektir. Bu paracklarn, filtrasyonla periyodik
olarak uzaklatrlmas gereklidir.
BS 148, dkme tankerlerle tedarik edilen yada maksimum 30
p.p.m. suya izin verir. Ya varillerle temin edildiinde, maksimum
su miktar 40 p.p.m..'e kadar ykselebilir. Su miktarnn p.p.m.
cinsinden belirlenebilmesi iin laboratuvar testi (Karl Fischer testi
bkz. BS 2511) gereklidir, fakat crackle testi serbest su varlnn
test edilmesi iin kolay ve uygun bir yntemdir. Bu testin
gerekletirilmesi iin, ya numunesi, bir test tpnn iinde ve
sakin alev zerinde hzla stlr. Numunede serbest su bulunmas
durumunda, bu su yada eriyemeden duyulabilir atlama sesleriyle
kaynayp taacaktr. Bu testte serbest su ihtiva ettii grlen yan,
uygun bir filtrasyon ve kurutma ekipman olmayan elektrikli
ekipmanlarda kullanlmamas gerekir.
Ya kalitesini belirlemeye ynelik bir dier test, bozulma
dayanmdr. Bu test iin, ya, bir test hcresi iinde birbirinden 2.5
mm aralkla yerletirilmi iki elektrot arasnda bozulma
gerekleinceye kadar kararl olarak artan alternatif gerilime maruz
braklr. Bozulma gerilimi, ister geici ister toptan olsun, ilk
kvlcmn grld anda eriilmi olan gerilimdir. Deney, ayn
70
Elektrik Klavuzu
hcre dolgusuyla alt kez yinelenir ve yan bozulma dayanm 48,

tedarik edildii biimiyle yan bozulma dayanmnn minimum 30
kV olmas gerektiini belirtir. rnein bir yksek gerilim
transformatrnden alnan, 50 veya 60 kV deerlerinin elde
edildii iyi kalite yalar iin bu deerin kolayca almas gereklidir.
BS 148'in 1972 ylndaki versiyonunda bozulma gerilimi testi
tantlmadan nce, elektrik dayankll testi kullanlmaktayd. Bu
testte, birbirinden 4 mm uzaklkta duran iki kresel elektrot ieren,
benzer bir test hcresi kullanlmaktayd. Ya numunesinin, 40
kV'luk test geriliminde bir dakika boyunca dayanmas gerekiyordu.
Bir arka dnmeyen btn geici dearjlar ihmal edilmekteydi.
Testi gemesi iin, numuneden ikisinin bozulmaya diren
gstermesi gerekmekteydi. Bu test tamamen terk edilmi deildir.
Bozulma dayanm testinden daha az talepkr olduundan
kullanlm yalarn test metodu olarak halen kabul edilmektedir ve
BS 5730 Yaltm yalarnn bakm uygulamalar iin kurallar adl
standarda olduu gibi alnmtr.
Elektrikli ekipmanlarda nemli miktarlarda madeni yan
kullanld durumlarda nemli bir sorun da yangn riskidir.
rnein, srekli su temininin mmkn olduu bir elektrik retim
istasyonunda, btn byk transformatrlerde su pulverizatrl
yangn koruma nlemleri genellikle kullanlmaktadr. Yangn
riskinin kabul edilemez olduu durumlarda, rnein binalarda,
madeni ya yerine tutuabilirlii daha dk bir svnn
kullanlmasnn tercih edilebilir olduu dnlebilir. Bu
alternatiflerin bir blm aada listelenmitir.
Sv silikon bileikleri tutuabilirlii dk, yaltm amalarna
uygun ve genellikle 66 kV ve alt gerilimlerde kullanmla
snrlanm yaltkan svlardr. Scaklk karsnda kararllklar ve
kimyasal kararllklar yksektir. Parlama noktalar son derece
yksektir ve bir tankta aleve maruz braklmalar durumunda bile
350
C'nin
altnda
tutumazlar.
G
ve
datm
transformatrlerinde, kk uak transformatrlerinde ve
kapasitrler iin emprenye malzemesi olarak kullanlrlar. Sv
silikon bileiklerinin dezavantaj, ark soutma zellikleri yznden
arj ayar anahtarlarnda kullanma uygun olmamalardr.
Sentetik sv esterler. Engellenmi esterlerin kompleks esterleri,
yksek scaklklardaki yalama ve hidrolik svlarnda, zellikle de
gaz trbini uygulamalarnda ve genel olarak s transferi svs
olarak yaygn biimde kullanlmaktadr. Bu alanlarda, zehirli olan
71
Elektrik Klavuzu
ve baka dier alardan uygun olmayan petrol yalarnn ve birok

sentetik
yan
yerini
almlardr.
Yakn
zamanda,
transformatrlerde ve arj ayar anahtarlarnda yksek voltaj
yaltkan olarak uygulama gereksinimlerini karlamak zere
benzer bir ester gelitirilmitir. Zehirlilii son derece dktr ve
biyolojik olarak bozunabilmektedir. Her trden cebri soutmal
(yani, soutma svs pompalanan) transformatrde kullanlmasn
salayabilecek mkemmel yalama zelliklerine sahiptir.
Polikloro bifeniller (PCB'ler). Bu snftan sentetik svlar
askarel olarak da bilinmektedir 1940'l yllarda Monsanto
tarafndan piyasaya srlp 1970'li yllarn sonuna kadar
kapasitrlerde
ve
transformatrlerde
yaygn
olarak
kullanldklarndan, bu alandaki svlarn tmnden sz edilmi
olmasn salamak iin bu grup sentetik svlardan da sz edilmesi
gereklidir. Elektrik endstrisi dnda da bir s transferi svs
olarak yaygn bir uygulama alan bulmulardr. Ancak, PCB'lerin
biyolojik olarak paralanamamalar ve bunun sonucunda evrede
kalmalar ve nihai olarak besin zincirine girmeleri, ek olarak ok
daha zehirli bir madde olan dioksinle yakn ilintili olmalar
nedeniyle, dnyann birok blmnde bu svlarn retimi
yasaklanmtr ve kullanmdan kaldrlmaktadrlar.
1980'li yllarda, askarelle doldurulmu transformatrleri boaltp,
bunlar alternatif svlarla dolduran ve askarelleri gvenli bir
biimde ortadan kaldran birka uzmanlam kurulu ortaya
kmtr. Ancak, birok lkede giderek azalan dzeyde PCB'ler
ieren svlarn PCB olarak deerlendirilmesini ve PCB gibi ele
alnmasn gerektiren yasalar yrrle konduundan, bu sre
birok glk iermektedir. Bir transformatrden PCB'lerin btn
izlerinin silinmesi pahal olduu kadar ayn zamanda da g bir
ilem olduundan, bu ekilde geriye dolum ok daha tutarl bir
seenek durumuna gelmektedir. 1990'l yllarda PCB'yle
doldurulmu transformatrlerini ne yapacaklar sorunu zerine
dnenler, transformatrlerini gvenli bir ekilde hurdaya karp
deitirmek ynnde gl bir ekilde cesaretlendirilmilerdir.
Trafolarn elden karlmas konusunda rehberlik hizmetleri Salk
ve Gvenlik Sekreterlii'nden salanabilir.
Gazlarla yaltm. Yukarda da sz edildii gibi, kkrt
hegzaflorr, SiF6, 400 kV ve zeri btn kesici dzeneklerinde en
yaygn kullanlan yaltkan ve ark nleme ortam olarak makine
yalarnn yerini almtr.
72
Elektrik Klavuzu
SF6 gaz, yaklak 500 C'ye kadar kararldr ve reaksiyona

girmez, tutumaz, zehirsizdir, kokusuzdur ve renksizdir. SF6, 2 6
bar arasnda basnlandrldnda mkemmel yaltkanlk zellikleri
kazanmaktadr ve dielektrik sabiti ayn basntaki havannkinden
2.5 3 kez daha yksektir. Molekl arl 146, zgl arl 6.14
g/l olan gazn younluu, havadan yaklak 5 kat daha fazladr.
Normal younluklarda, 40 C'nin altndaki ok dk scaklklar
dnda gazn younlama ihtimali yoktur ve bu ihtimalin sorun
yaratmas durumunda ekipmana stclar eklenebilir. Devre
kesicilerde ve datm ubuklarnda kullanlan endstriyel SF6
gaznn arlk baznda %99.9 saflnda olmas ve safszlk olarak
SF4, (%0.05), hava (%0.05 O2 art N2) 15 p.p.m. nem ve 1 p.p.m.
HF iermesi gerekmektedir. Kesici dzenei binasn ve
yaltkanlar terk eden absorb edilmi nem, hizmetteki SF6'nn nem
miktarnn arlk baznda 20 100 p.p.m. arasnda kararllk
kazanmasna yol aar.
Normal scaklklardaki gazlar iyi yaltkanlardr; fakat devre
kesme srecinde ortaya kan yksek ark scaklklarnda (~2000 K)
molekller bozunup iletken duruma gelme eilimindedir. Ark
oluturma srecinde SF6 da bozunur ve bir sonraki veya bir sonraki
fakat doal g frekans akm sfr olana kadar akm srdren
elektrik iletkeni bir plazmaya dnr. SiF6'nn mkemmel bir ark
soutma ortam oluturduu kantlanmtr. Bu durum yalnzca bu
maddenin kararllndan ve dielektrik sabitinin yksekliinden
deil yksek zgl ssndan, iyi termal iletkenliinden ve serbest
elektronlar yakalama yeteneinden kaynaklanr. Birka s iinde
hzla sour ve flor ve kkrt iyonlar, kararl ve yaltkan SF6'y
yeniden oluturmak zere yeniden birleir. Bu zelliklerin tm,
devre kesme sreci srasnda oluan arkn enerjisinin
uzaklatrlmasna yardmc olur. Ksm 15'te, SiF6 zerine daha
ok ey sylenecektir.
Vakumla yaltm. imdilerde kesici dzeneklerindeki ve motor
kontrol dzeneklerindeki arklar sndrmek amacyla vakum
kullanlmaktadr. Vakumun, bu ksmda anlatld anlamda bir
"malzeme" olmamasna karn, vakumlu devre kesiciler, ark
nleme ortamlaryla zel olarak ilintili nitelikler tamaktadr.
Bunlar, Ksm 15'te ayrca incelenecektir.
G faktr ve dielektrik kayplar. Alternatif gerilim, rnein,
dielektrii "mkemmel", rnein kuru hava veya vakum olan bir
73
Elektrik Klavuzu
kapasitrn plakalarna uygulandnda, geen akm bir saf

kapasitans akmdr ve gerilimi 90'lik bir faz asyla nceler.
Pratik olarak dier tm dielektriklerde iletkenlik ve (dielektrik
histeresis2 gibi) dier etkiler, akmn 90'den daha dk bir faz
asyla gerilimi ncelemesi sonucunu douran bir miktar enerjinin
dielektrikte kaybolmasna yol aar. Buna gre, faz asyla dikler
a oluturan ann deeri, alternatif elektrik gerilimi altnda
olduu sre iinde gerekleen kayplarn lsn vermektedir.
ekil 2.6'daki fazr diyagramnda, faz as 'dir ve bununla
dikler a oluturan kayp as olarak bilinmektedir. Bu a genel
olarak olduka kk olduundan, g faktr (cos ) (cos 'nin
yaklak 0.1'e kadar olan deerleri iin) tan 'ya eit kabul
edilebilir.
ekil 2.6 Dielektrik kayp altndaki bir malzeme iin vektr

diyagram
(Watt cinsinden) enerji kayb V2Ctan denklemiyle verilir. Bu
denklemde, V uygulanan gerilimi, C farad cinsinden kapasitans
gstermektedir. = 2f'dir ve burada f hertz cinsinden frekans
gstermektedir.
Dielektrik kayb olarak bilinen bu kaybn, verili dielektrik ve
elektrot boyutlar iin yaltm malzemesinin dielektrik sabitiyle
belirlenen kapasitansa bal olduu grlmektedir. O halde,
dielektrik kayplarn miktarn belirleyen dielektriin zellikleri,
g faktr (tan ) ve dielektrik sabitidir. Buna gre, yaltm
malzemelerini bu adan karlatrmak iin bu ikisinin arpm,
yani, k x tan deerlerini aktarmak olduka yaygn bir
Dielektrik histeresis, alternatif elektrik gerilimlerine maruz braklm bir dielektrikte,

elektrostatik gerilim sonucunda enerjinin harcand ve snn retildii bir olgudur.
74
Elektrik Klavuzu
uygulamadr. Ayrca, kayplarn gerilimin karesiyle doru orantl

olarak deitiine de dikkat edilmelidir.
G faktr, bazen frekansa gre nemli lde, ayrca,
scaklkla deimektedir. Ykselen scaklk artlaryla, zellikle,
ykselen scaklk artlaryla dielektrik sabitin de artt nemin
mevcut olduu durumlarda, tan deerleri genellikle
ykselmektedir. Buna gre, scakln ykselmesiyle birlikte,
toplam dielektrik kayplar da nemli lde artma eilimindedir.
Bu, genellikle, a.c. gerilimi altnda yaltmda ortaya kan arzalarn
temel nedenidir. zellikle yaltkanlarn ince olmas durumunda,
ortaya kan s kayplar, sonuta dielektrik g faktrnde ve
dielektrik sabitinde ykselmelere yol aan sistem ii scaklk
ykselmelerine neden olur. Sistem iinde ortaya kan snn
retilme hzndan daha seri ekilde sistemden uzaklatrlamamas
durumunda, bu scaklk artlar st ste biner ve termal
kararszlklara, nihai olarak da arzalara neden olur.
Bu zellikler, yksek frekanslarn kullanmda olduu radyo ve
benzer uygulamalar asndan zel nem tamaktadr.
Speriletkenlik
Belirli baz malzemelerin sergiledii ideal speriletkenlik durumu,
iki temel zellikle karakterize edilmektedir: (a) scakln kritik bir
deerin altna dmesi durumunda direncin ortadan kalkmas ve (b)
kritik scakla veya gei scaklna ulaldnda malzeme iinde
olabilecek herhangi bir manyetik aknn dar ynlendirilmesi.
Speriletkenliin kefi, 1911 ylnda, Profesr Onnes tarafndan
Leiden niversitesi'nde, civann direnci ve scakl arasndaki
iliki incelenirken gerekletirildi. zleyen yllarda, speriletken
zellikler gsteren baka birok element kefedildi ve olguyu
aklamaya ynelik teoriler gelitirildi. Gei scaklklar tipik
olarak yaklak 10 K (263 C) civarndayd ve pratikte bu durum,
sz konusu malzemelerin 4 K scaklkta sv helyumla soutulmas
gerektii anlamna geliyordu. Bu malzemelerin speriletkenlik
zelliklerini kaybetmeksizin dk bir manyetik alanda dk bir
akm younluunu destekleyebilmeleri yznden, genel olarak bu
malzemeler akademik deerleri dnda son derece snrl nem
tamaktayd.
1950'li yllarda, alam ve bileiklerden oluan, ok yksek akm
younluklarnda tipik olarak, 105 A/cm2 ve yksek manyetik
ak younluklarnda tipik olarak 8 tesla alabilen yeni bir
75
Elektrik Klavuzu
speriletkenler snf kefedildi. Bu snftaki en nemli materyaller,

NbTi alam ve Nb3Sn bileiiydi. Bu keiflerin sonular,
bunlarn dnya apnda aratrma amal birok g ekipmanna ve
mknatslara uygulanmas oldu. Aratrlan dier uygulama alanlar
bilgisayarlar ve duyarl yksek aletlerdi.
ngiltere'de, (imdi zelletirilmi olan) eski adyla CEGB
speriletken g kablolar ve magnetohidrodinamik (MHD) g
retimi konusunda almalar balatt ve NEI International
Research and Development Co. Ltd. tarafndan bir elektrik
makineleri program balatld. Bu irket, 1966 ylnda, dnyann
ilk speriletken elektrik motorunu tasarlad ve retti (imdi Bilim
Mzesi'ndedir) ve bunu 1980'lerin balarnda bir dizi d.c. motoru
ve jeneratr izledi; bunlar ayn zamanda, merkezi g retim
tesisleri iin speriletken a.c. jeneratrlerin retilmesinde ve
iletim/datm ebekelerinde hatal akm snrlayclarnn
retilmesinde de rol oynad. Bu gelimelerin ardndaki itici g,
elektrik kayplarnn azaltlmas, baz durumlarda manyetik demirin
ortadan kaldrlmas ve tesislerin boyutlarnda ve arlklarnda
azalmalarn gerekletirilmesiydi. Dier birok lkenin de benzer
programlar vard ve konferanslar kanalyla iyi bir uluslararas
ibirlii salanm durumdayd. Gelimelerin kilometre talar,
1969 ylnda NEI-IRD tarafndan, 2.44 MW gcnde, dk hzl
speriletken motorun tasarm ve imalat; 1960'larn sonlarnda
Massachusetts Institute of Technology tarafndan 87 kVA bir a.c.
jeneratrn retilmesi- 1960'larn sonlarnda svire'deki CERN'de
ok byk bir speriletken Kabarck Odas'nn ina edilmesi ve
1970'lerin ortalarnda Siemens tarafndan speriletkenle havada
tutulan bir tren oldu. Dier birok lke, bu tarihlerden bu yana bu
alanda kayda deer baarlar gsterdiler.
Bu gelimelerin yaand 20 yllk sre boyunca yaanan
sorunlarn en nemlilerinden biri, sv helyum scaklklarnda
almann koullarn karlayacak tasarmlarn yksek maliyetiydi
ve bu nedenle 1980'li yllarn balarnda birok program sona
erdirilmiti ve dierleri de son derece yava ilerlemekteydi.
1986 ylnn sonlarnda Zrich'te almakta olan Bednorz ve
Mueller, LaBaCuO bileimindeki seramik malzemenin 35 K
scaklkta speriletken zellik gsterdiini kefettiler (daha sonra
kendilerine Nobel dl verildi) ve 1987 ylnda Texas'taki
University of Houston'da alan Profesr Chu, YBaCuO
bileiinin 92 K scaklkta speriletken olduunu kefetti ve o
76
Elektrik Klavuzu
zamandan bu yana dier malzemelerin gei scaklklar 105 K

scakla kadar ykseldi. Bu keiflerin son derece byk nemi,
bulunan malzemelerin sv helyum yerine sv azot scaklnda
alabilecek olmasdr. Bunun sonucu, dnyann btn
lkelerinde, teknoloji baznda nceden grlmemi bir etkinlik
artnn ortaya km olmasdr. Bu almann byk bir blm,
daha yksek gei scaklna sahip yeni speriletkenlerin
bulunmasna ve bunlar iin retim yntemlerinin oluturulmasna
ynelmitir. Yaanan nemli sorunlardan bir blm, yeni
malzemelerin krlgan olmas ve son derece ince bir film halinde
olmamalar durumunda, akm younluunun son derece dk, 103
104 A/cm2, olmas; ortaya kan sonular, bu malzemelerin 50 T
zeri gibi son derece yksek ak younluklarnda alacaklarn
gstermektedir. Ancak, malzemelerin gelitirilmesi alannda
nemli gelimeler kaydedilmitir ve artk dikkatler uygulamalara
dnm bulunmaktadr. Sv helyum yerine sv azot
kullanlmasnn salad son derece arpc avantajlar vardr
rnein, soutma verimi 50 kez daha yksektir. lk dnemin dk
scaklkl malzemeleriyle almakta olan farkl lkelerdeki
rgtlerin birou imdi kendi tasarmlarn yeniden ancak bu kez
sv azot kullanmn tasarlayarak gzden geirmektedir. Bu
durumun endstri zerindeki etkisinin silikon yongalarn etkisi
kadar byk olmas ve tamamen yeni pazarlar almasna neden
olacak yeni uygulamalarn ortaya kmas beklenmektedir.
77
Elektrik Klavuzu
Yaltkanlar: Plastikler ve Kauuklar

Kalplama malzemelerinin zellikleri
Plastikler, elektrik mhendisi iin zellikle yaltm ileri iin
nemli malzemeler durumuna geldi. Ancak, bu malzemeler yapsal
paralar ve baz durumlarda metal yerine kullanlacak malzemeler
olarak da nem tamaktadr. "Plastik," esas olarak, hzla artan
uygulama alanlar bulan ok sayda sentetik malzemeyi kapsayan,
birden ok ierii olan bir terim durumuna gelmitir.
Plastikler, termoset ve termoplastik olarak bilinen iki farkl gruba
ayrlabilir. Dardan s uygulandnda, iki grup birbirlerinden
farkl davranr. Termoset malzemelerde s uygulanmas
balangta malzemenin yumuamasna neden olur ve bu aamada
malzeme biimlendirilebilir ve kalplanabilir. Ancak, stmann
srdrlmesi, malzemede genellikle sert apraz bal molekllerin
oluumu sonucunu douran kimyasal deiiklikler dourur. Bunlar,
stmann srdrlp orta ykseklikteki scaklklara stmadan
nemli lde etkilenmezler. Ancak, ar stma, termal
bozunmaya yol aabilir. Isya ek olarak, termoset malzemeler
katalizrler, radyasyon, vb. kullanlarak sertletirilebilir (veya
"piirilebilir").
Termoplastik malzemeler stldnda, yumuarlar ve katlklar
azalr; nihai olarak, viskoz svlar durumuna geldikleri bir aamaya
eriirler. Bu tr bir malzeme soutulduunda sertleir ve nceki
biimine geri dner. Bu yumuatp sertletirme sreci, teorik olarak
sonsuza kadar tekrarlanabilir. Ancak, ar stma geri
dndrlemez bozunmalara neden olabilir.
Termoset ve termoplastik malzemeler arasndaki temel farkllk,
birincinin organik veya inorganik elyaflar veya tozlar eklindeki
deiik glendirme veya dolgu malzemelerinin eklenmedii
durumlarda nadiren kullanlmasdr. Termoplastik malzemelerin
sklkla dolgusuz olarak kullanlmasna karn, zel niteliklerin
gerekmesi durumunda, bunlara da elyaflar, dolgu maddeleri ve
dier katk maddeleri eklenebilir.
Genel olarak, birok termoplastik malzemenin dk kayp,
dk dielektrik sabiti kategorisine dahil olmasna karn,
78
Elektrik Klavuzu
termoplastik malzemelerin kayp ve dielektrik sabiti deerleri

genellikle daha yksektir.
Termoset Malzemeler
Sanayide kullanlabilecek termoset malzemelerin says,
termoplastik malzemelerin saysndan daha azdr ve burada
yalnzca elektrik mhendislii asndan nem tayan gruplardan
sz edilecektir. Bunlar, fenolik, aminoplastik, polyester, epoksi,
silikon, poliimid ve poliakrileter/fenol reineleridir. Bu
malzemelerin tm hakknda daha fazla ayrnt, daha sonra bu
ksm iinde verilecektir.
Belirtildii gibi, termoset malzemeler ilemden geirilmeden
nadiren kullanlr ve aadaki temel ileme yntemleri tipik
yntemler olarak dnlebilir.
Laminasyon. Cam ve pamuktan retilen malzemeler, selloz
kd, sentetik elyaflar ve mika gibi elyafl levha halindeki
malzemelerin reinelerle emprenye edilip, ardndan bir preste veya
otoklavda s ve basncn etkisiyle levha, boru veya dier ekiller
verilmesi ilemidir.
Bask kalplama. Dolgu maddeleri eklenmi ve glendirilmi
bileimlerin birbirlerini karlayan metal kalp boluklarnda
piirilmesiyle retilen karmak biimli bileenler.
Transfer kalplama. Bask kalplamayla ayndr, fakat eritilmi
kalplama malzemesinin, hareketli bir sistem sayesinde daldrcyla
stlm transfer kabndan aktarlmasn ierir.
Dkm. Polyester ve epoksi gibi reine bazl sv bileiklerden
karmak biimli paralar retmek iin kullanlr. Bunun rnekleri,
byk yaltkanlar ve kapsllenmi bileenlerdir.
zellikler. Termoset malzemelerin birou kompozit
malzemeler olarak kullanlrlar ve sonuta ortaya kan zellikler,
doal olarak, byk lde malzemeyi oluturan farkl
malzemelerin zelliklerine baldr. rnein, belirli bir reine
sistemini glendirmek iin cam yn kullanlmas, glendirme
amacyla selloz kdnn kullanld malzemeye gre daha
yksek modulusu olan, darbe dayanm daha yksek olan ve yksek
scaklklara direnci daha iyi olan bir malzemenin retilmesini
salayacaktr. Deiik reinelerin ve glendirme malzemelerinin
deiik
bileimlerinin
kullanlmasyla
elde
edilebilecek
79
Elektrik Klavuzu
zelliklerdeki deiimler son derece farkldr ve burada ancak

birka rnek verilebilmesi mmkn olabilecektir.
Fenolik reine (fenol formaldehit) - PF. Bu, endstride ok iyi
bilinen bakalit tipi bir malzemedir. Reine, fenolik veya kresilik
malzemelerin, yaklak 90 100 C civarnda katalizrlerle veya
katalizrsz olarak reaksiyona sokulmasyla elde edilir. Proses, geri
dndrme sistemleriyle donatlm, genellikle reaksiyon srasnda
oluan suyun uzaklatrlmasn salayacak dzenlemeleri de ieren
piirme kazanlarnda gerekletirilir. Zaman zaman asidik
katalizrlerin de kullanlmasna karn, genellikle amonyak, soda
veya dier alkali katalizrler kullanlmaktadr. Reinenin,
kullanmn hayati lde etkileyen nihai polimerizasyon veya
"piirme" zaman, retim srecine gre istendii gibi
deitirilebilmektedir. Baz reineler, 150 C civarndaki
scaklklarda birka saniye iinde piirilebilirken, bazlar iin bu
ilem bir saat hatta daha uzun sreleri gerektirmektedir. Reineler
bazen yar sv durumdadr, fakat genellikle yumuama scakl 60
100 C civarnda olan katlar halindedir.
Btn termoset malzemeler gibi PF'e de deiik tekniklerle
ilenebilecek kalplama rnlerinin retilebilmesi iin dolgu
maddeleri, boyalar ve dier yardmc malzemeler eklenebilir.
Muhtemelen en yaygn olarak kullanlan yntem, nihai rnn
retilmesi iin metal kalplarda s ve basn altnda piirmektir.
Dolgu malzemeleri, reine kullanmn ekonomikletirmeyi
amalayan ucuz malzemeler olabilecei gibi, retilecek
malzemenin performansn artrmaya ve sk sk da kalpta ekme,
sl genleme katsays, vb. etkilerden kaynaklanan glkleri
azaltmaya ynelik olarak da eklenebilir. Baz tipik reine rnekleri,
daha yksek dayankllk elde etmek amacyla eklenmi didilmi
pamuk ve iyi anma dayankllk zellikleri yannda elektrii de
ileten bir malzeme elde etmek amacyla eklenen grafittir. Odun
tala sk sk kullanlan genel amal bir dolgu malzemesidir. PF
reineleri, nispeten ucuz malzemelerdir.
nceden de sz edildii gibi bu reine, deiik trden
kumalar, ahap kaplamalar ve kt tabakalarn emprenye etmek
iin kullanlabilir. Bunlar scaklk altna preslenmesi sonucunda
yksek dayanml laminatlar retilir. Uygun ekilde ilenmi
reineler yaptrclar ve yaltm vernikleri olarak kullanlabilir.
Kullanlan dolgu maddelerine bal olarak, PF malzemeler, baz
biimlerinin daha yksek scaklklar iin de uygun olmasna karn,
80
Elektrik Klavuzu
120 140 C aralndaki scaklklarda uzun sre almaya uygun

malzemeler olarak dnlebilir.
PF malzemelerin ana dezavantajlar, koyu kahverengi dnda bir
renklerinin olmamas ve elektrik asndan dnldnde
zellikle yzeyde kirleticilerin bulunmas durumunda izlemeye
kt diren gstermeleridir. Buna karn, genel olarak
dnldnde grlen elektrik asndan iyi performanslar ve
dk maliyetler, bu malzemeleri ok geni bir uygulama alan iin
yararl klar. Bu malzeme, elektrikli avadanlklarda ve baz
elektrikli aksesuarlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Aminoplastik reineler (re formaldehit - UF - ve melamin
formaldehit - MF. Bu iki reine aminoplastikler grubundandr ve
fenolik reinelerden daha pahaldrlar. Bileimini oluturan
malzemelerin beyaz veya pastel renkli olmasna karn, reine
saydam ve renksizdir ve yzey izleme etkilerine son derece
dayankldr. Bunlar evlerdeki uygulamalar iin zellikle uygundur;
ancak nemli olabilecek ortamlarda kullanlmamalar gerekir.
Reineler, re veya melaminin formaldehitle reaksiyonu
sonucunda retilir. UF reineleri iin kullanlan younlatrma
prosesi yalnzca ksmen tamamlanrsa, son derece yararl su bazl
yaptrclar elde edilir. Bu yaptrclar, balant noktalarna
srldkten sonra uygun bir piirme kimyasalnn eklenmesiyle
sertletirilebilirler. Scakta sertleen, iyi niteliklere sahip MF
reineleri de mevcuttur.
Deiik dolgu maddelerinin eklenmesiyle, UF ve MF
reinelerinden, nihai malzemeleri retmek zere kalplanabilecek
bileimler elde edilebilir. Ek olarak, melamin reineleri,
kumalardan lamine levhalarn ve borularn retilmesi iin de
kullanlmaktadr. Isya dayankl olmas istenen yzeylerde kt
bazl dekoratif lamine tabakalarda malzemenin asl, genellikle PF
reinesiyle muamele edilmi selloz kd katlarndan
olumaktadr; fakat dekoratif yzeyler, MF reinesiyle emprenye
edilmi bir kt katndan olumaktadr.
Kullanlan dolgu maddelerine bal olarak, UF ve MF
reineleriyle balanm malzemelerin 100130 C scaklklarda
uzun sreli alma iin uygun olduklar dnlebilir.
yi elektrik zellikleri ve mkemmel yanma direnleri nedeniyle,
UF malzemeler, evlerdeki tel ekme ilemleri iin de uygundur.
Alkit ve polyester reineleri (UP). Alkitler olarak bilinen grup,
esas olarak boyalarda ve verniklerde kullanlmakta fakat birazck
81
Elektrik Klavuzu
deiik olanlar kalplama malzemesi olarak kullanlmaktadr. Bu

alkit reineleri, ok deerli asitlerin (rnein, ftalik ve maleik asit)
polihidrik alkollerle (rnein, glikol ve gliserol) younlama
rndr. Bunlar esas olarak izlenemez malzemelerdir ve daha
yeni olan baz tipleri, dolgu maddeleriyle bir arada
kullanldklarnda, son derece yksek s direnci gstermektedirler.
Doymam polyester reineleri (UP) genellikle stirenin en yaygn
olarak kullanld reaktif monomerlerle alkit reinelerinin
doymam zeltileridir. Uygun bir katalizrn eklenmesiyle, bu
reineler, sfr basn altnda (temas kalplamas) yoluyla, byk,
gl yaplarn dk sermaye yatrmlaryla retilmesi iin evre
scaklklarnda piirilebilirler. Alternatif olarak, nceden emprenye
edilmi cam elyafyla glendirilmi bileimler, hamur kalplama
bileimleri (DMC) olarak bilinmektedir ve kararl, boyutlar kesin
kalplanm malzemeler ile termal kararll yksek ve iyi mekanik
zelliklere sahip yaltm levhalar oluturmak zere yksek
scaklk, yksek basn altnda hzla piirilebilir. Bu trden
kalplanm malzemeler, kontaktrlerde kullanlmaktadr. Yaltm
amacyla kullanlan levhalar gibi camyn takviyeli polyesterler ve
glendirilmi plastik (RP veya GRP) kalplanm malzemeler
byk, gl karmak yaltlm malzemelerin kullanmnn
gerekli olduu rtler, hat iletim kutuplar, yaltlm merdiven ve
dier birok uygulama iin kullanlrlar.
Silikonlar. Sert ve piirilmi reinelere ek olarak, silikon
elastomerleri (kauuklar) de piyasada bulunmaktadr. Bu
malzemelerin kimyasallara ve sya kar dayankllklar son
derece iyidir ve elektrik dearjlarna direnleri mkemmeldir.
Silikon elastomerler, yksek scaklklarda kullanlmak zere esnek
yaltkanlar elde etmek amacyla, cam ynlerinin ve dokunmu
zvanalarn [:sleevings] zerine uygulanabilir. Silikon reinesi
bazl, yksek scaklklarda kullanlmak zere tasarlanm dolgulu
kalplama bileimleri, kapslleme ve dielektrik svlar da ayrca
mevcuttur.
Poliimid reineleri (PI). Olduka yakn zamanlardaki bir gelime
de 250300 C arasndaki scaklklarda iyi performans gsteren
poliimid reinelerinin bulunmas olmutur. Bu nedenle, bunlar
genellikle cam trevli veya scaa dayankl dier elyaf
glendiricilerle birlikte kullanlmaktadr. Piirme s ve basn
altnda gerekletirilmektedir ve rnn iyi zelliklere sahip olmas
iin proses srasnda zen gsterilmesi gereklidir. Bunun nedeni,
82
Elektrik Klavuzu
zamanla bu gln stesinden gelinebileceine inanlmasna

karn, proses srasnda uucu rnlerin ortaya kmasdr. Bu
bileiklerin elektrik zellikleri de mkemmeldir.
Poliarilalkileter / fenol reineleri. Yakn zaman nce Friedel
Crafts reaksiyonlaryla gelitirilen bu reineler, poliaralkileterin ve
fenoln kondansasyon rndr. Bu malzeme, mekanik ve elektrik
zelliklerinin ou asndan baz epoksi reinelerine benzemesine
karn, scaklk karsndaki yetenekleri daha ok silikon
reinelerinin zelliklerine benzemektedir. u andaki maliyeti iki
reine trnn arasndadr. 220250 C arasnda uzun dnem
alabilmesi mmkndr.
Bu reineler genellikle cam ynnden glendiricilerle lamine
malzemeler ve tpler, elyafl asbest dolgu maddeleriyle de
kalplanm malzemeler retmek amacyla kullanlr.
Epoksi reineleri. Epoksi reineleri, epiklorhidrin ve difenilpropan
arasnda, alkali ortamda gerekleen reaksiyonlarla retilmektedir.
Bu termoset malzemenin elektrik zellikleri olaanstdr ve
alkalilere ve oksitleyici olmayan asitlere direnci orta veya iyi
dzeydedir. Su absorbsiyonu ok dktr ve kararl olduu
scaklk aral, yaklak 40 C ila +90 C arasndadr.
Epoksi reineleri, yaltkanlar, datm trafolarnda ve elektrikli
aralarn trafolarnda kapslleme maddesi olarak ve cam temelli
glendiricilerle glendirildiinde baskl devreler iin elektrik
endstrisi tarafndan yaygn biimde kullanlmaktadr.
Termoplastik Malzemeler
Elektrik mhendislii uygulamalarnda kullanlan ana termoplastik
malzemeler, kullanm alanlar da belirtilecek biimde aada
incelenmitir. Daha sonra, bu malzemelerin elektrik zellikleri
daha ayrntl olarak ele alnacaktr.
Polietilen (PE). Bu sert esnek madde ilk kez radarlardaki yksek
frekansl, dk voltajl akm tayan kablolar iin yaltkan olarak
kullanlm ve dk kayp zellikleri nedeniyle yksek
performansl denizalt kablolarnda ve telefon kablolarnda yaltkan
ve kaplama malzemesi olarak kullanlmtr.
Politetrafloretilen (PTFE). PTFE, kimyasal tepkimeye girmeyen,
250 C arasndaki scaklklara srekli olarak dayanabilen ve ok
geni bir scaklk aralnda mkemmel yaltkan ve izlenmez
83
Elektrik Klavuzu
zellikler gsteren, nispeten yumuak ve esnek bir malzemedir.

Yksek scaklklarda alan kablolarda yaltkan ve dielektrik
olarak, yksek frekansl kablolarda ara paras ve balant paras
olarak, kapasitrlerde ve transformatrlerde ve supap gvdelerinde
szdrmaz conta olarak kullanlmaktadr.
Polivinilklorr (PVC). Plastikletirilmemi PVC, sert, salam ve
tkz bir malzemedir ve hava koullarna, kimyasallara ve anmaya
kar iyi diren gstermektedir. letim ve balant kutular iin
kullanlmaktadr. Plastikletiricilerin eklenmesi, geni esneklik
deerlerine sahip PVC bileimlerinin retilmesini salayabilir. Bu
nedenle, bu malzeme elektrik alannda asl olarak dk frekansl
yaltm ve kalplanm yaltkanlar iin sarm malzemesi eklinde
kullanlmaktadr.
Polipropilen (PP). Polipropilen, dayankllk, yorulmaya diren,
salamlk, scaklk karsnda dayankllk ve mkemmel kimyasal
kararll birletiren bir malzemedir. Olduka iyi elektrik
zellikleri nedeniyle, yksek frekansl, dk kaypl kablo
yaltmnda kullanlmaktadr. ift eksenli ynlendirilmi
polipropilen film, film yaprakl [:film-foil] veya film-kt-yaprakl
g kapasitrlerinin ve ayrca, yksek enerjili, hzl dearj olan
kapasitrlerin retiminde kullanlmaktadr.
Termoplastik polyester (PTP). ift eksenli ynlendirilmi bir
film olan polietilen teraftalatn dielektrik dayankll, hacimsel
zdirenci, esneklii, sertlii yksektir, mekanik dayankll
mkemmeldir ve alma scakl yksektir. Elektrik alanndaki
nemli uygulamalar, motorlarn yaltmn, kablo sarmlarn,
transformatrlerde, sarmlarda, rlelerde, baskl devrelerin dz
kablolarnda yaltkan ve kapasitrlerde metalize edilmi film olarak
kullanlmay ierir.
Dier plastikler. Film biimindeki polikarbonatlar (PC) polifenil
oksit (PPO) ve polislfon kapasitrlerde dielektrik olarak
kullanlmaktadr. Birok termoplastik malzeme elektrik
mhendislii alannda elektrik zelliklerinden ok mekanik
zellikleriyle uygulama alanlar bulur. rnein, muhafazalar,
gvdeler ve kaplar, ABS (akrilonitril-btadien-stiren), PVC
(polivinilklorr), POM (asetal), PC, PPO, PP ve naylondan
yaplmaktadr. Ak havadaki aydnlatlm iaretlerde, CAB
(selloz asetat btirat), PMM (akrilik) ve PVC, floresan lamba
84
Elektrik Klavuzu
balantlar iin difzrlerde PMM ve PS (polistiren)

kullanlmaktadr.
Elektrik zellikleri. Termoplastiklerin birou iyi bir blm de
olaanst elektrik yaltkanlardr. Genellikle, belirli bir ama iin
plastiklerin seimi, elektrik zellikleri dndaki zellikleri baz
alnarak yaplr. rnein, bzlme, uzun dnemli dayankllk,
yorulma ve darbe davranlar (bkz. BS 4618) genellikle karar
vermede gz nne alnan nemli etkenlerdir. Korozyona
dayankllk veya termal kararllk da karar srecini belirleyebilir.
nemi giderek artan bir faktr, tutuabilirliktir. PVS, polikarbonat
ve naylon gibi birok termoset malzemenin ikin olarak alev
geciktirici etkisi olmasna karn, dier birok plastik malzeme,
modifiye edilmedikleri zaman yanmay destekler.
Elektrik zellikleri gz nne alndnda be nemli zellikle
ilgilenilmektedir: zdiren, dielektrik sabiti ve g faktr,
elektrikten kaynaklanan bozulmalar, elektrostatik davranlar ve
iletkenlik.
Baz plastikler (rnein, yksek dzeyde plastikletirilmi PVC)
oda scaklklarnda omik davran sergilerler ve bunun sonucunda
akm belirli bir deere ular. Ancak, birok plastik iin, zdiren
elektrik verme zamanna baldr ve Tablo 3.3, deiik elektrik
verme zamanlarnn ardndan belirgin hacimsel zdiren deerlerini
vermektedir. Yzey direnci deerleri plastik yzeyinin durumuna,
zellikle yapsnda veya plastie konulan katk maddelerinde
mevcut olan hidrofilik safszlklarn bulunmasna baldr. Sonular
byk lde evre koullarna, zellikle de nispi nem oranna
baldr.
Polar olmayan birok plastiin, rnein PE'in dielektrik sabiti,
verili frekanslarda esas olarak sabittir ve scaklktan kaynaklanan
deiiklikler, ClausiusMosotti ilikisi kullanlarak younlukla
ilikilendirilebilir. Yaygn olarak kullanlan malzemeleri iin bu
zelliklerin gz nnde bulundurulmas gerekmez.
85
Tabloda verilen deerlerin son derece farkl kaynaklardan topland ve bu nedenle test yntemlerinin ve numune
boyutlarnn dorudan karlatrmaya olanak vermeyecek lde deiik olduu belirtilmelidir. Bulunabilecek ok
sayda ve nitelikleri deiik malzemeler yznden, verilen deerlerin snrlar da geni olmutur.
Elektrik Klavuzu
86
87
Deerlerin bazlar, damarlarn ynne ok baldr. N/a = Veri bulunamamtr.

Tabloda verilen deerlerin son derece farkl kaynaklardan topland ve bu nedenle test yntemlerinin ve numune
boyutlarnn dorudan karlatrmaya olanak vermeyecek lde deiik olduu belirtilmelidir. Bulunabilecek ok
sayda ve nitelikleri deiik malzemeler yznden, verilen deerlerin snrlar da geni olmutur.
Elektrik Klavuzu
Elektrik Klavuzu
G faktr (kayp tanjant ve kayp as) verilerinin, hem

frekansa hem de scakla bal olan bir maksimum deeri vardr.
Dielektrik kayp dzeyleri, tan 'nn 106 cinsinden kk
deerlerinden, 03'e kadar deiebilir. Kayp tanjantnn kk
deerleri iin, tan mikroradyan (1 mikroradyan = 106 tan
birimi) cinsinden a birimleriyle ifade edilecek biimde
dntrlmektedir. PVC gibi yksek g faktrne sahip
malzemeler elektrik enerjisini s enerjisine dntrr; yksek
frekanslarda, ortaya kan s plastiin yumuamasna yol aabilir
ve bu ticari olarak kullanlan dielektrik stmann temelini
oluturmaktadr.
Tablo 3.3 20 C'de farkl elektrikleme sreleri iin grnr zgl
diren
BS 4618'de, dielektrik sabiti ve g faktr deerlerinin, ilgili

zelliin scaklkfrekans eksenlerindeki kontur haritalar
biiminde sunulmas nerilmektedir; ancak bu konu bu blmn
kapsam dndadr. Tablo 3.4'te 20 C'de ve 100 Hz 1 MHz
frekans aralnda dielektrik sabiti ve g faktr iin veriler
sunulmaktadr. Tablo 3.5, 1 KHz'de ve 50C'den +150 C'ye kadar
aralklarda, bu zelliklerin scaklk balln gstermektedir.
Bir dielektrik/elektrik bileiminin, elektrik dearjlarn
bulunmad bir ortamda yksek voltajlara maruz braklmas
durumunda, bunun etkisi yeni termal denge koullar setinin
kurulmas veya elektrik bozulma sonucunu veren termik kayma
88
Elektrik Klavuzu
durumunu ortaya karr. Ancak, plastiklerin birounda, bozulma,

malzemenin yzeyinde veya iinde iletken izlerin ortaya
kmasnn veya erozyonun yol at termik kaymann
balamasndan nce ortaya kan elektrik (kvlcm) dearjlarndan
kaynaklanr. Bu durum, hat direncinin etkilenmesi asndan, yzey
ileme standardnn nemini gstermektedir. Bu nedenle, tasarmc,
uzun mrl rnlerin amaland birleik sistemlerde
dearjlardan tamamen arnm sistemleri hedeflemelidir.
Birok plastiin sahip olduu yksek zdirenlerin bir sonucu,
malzeme zerinde veya iinde elektrostatik yk birikmesidir.
Bununla genellikle ilikilendirilen hallarn toz toplamas ve hallar
zerinde elektrik yk olumas, halnn yzeyine higroskopik bir
kaplama uygulanarak veya plastiklere, polimer yzeyine g
edecek ve bylelikle yzeyin zdirencini azaltacak bir antistatik
madde uygulanmasyla nlenebilir. Kvlcm dearjnn tehlikeli
sonulara neden olabilecei durumlarda, plastiklerin antistatik
zellikler tayan cinsleri kullanlmaldr.
Elektrik ileten plastikler, genellikle, ok miktarda filamentli
karbon siyahnn veya belirli pirolize edilmi malzemelerin, normal
durumda elektrik yaltkan olarak kullanlan polimerlere
yedirilmesi gereklidir.
Elektrik Mhendisliinde Kauuklar

Kauuklar, doal kauuk bitkisinden elde edilen veya sentez
yoluyla retilen organik bileiklerdir. Kauuklar, kendilerine zg
nitelikleri, zellikle de yksek esneklikleriyle karakterize edilirler.
Doal veya sentetik kauuk, lastik sanayiinin ana malzemesidir ve
deiik biimlerdeki vulkanize kauuk nihai kullanma giden
rndr. Bir malzemenin plastik deil de lastik olarak
snflandrlmas iin aadaki drt koulu yerine getirmesi
gereklidir:
89
Elektrik Klavuzu
90
Elektrik Klavuzu
91
Elektrik Klavuzu
1. ok uzun zincirli molekllerden olumaldr.

2. Uzun zincir moleklleri zayf ekilde balanm olmaldr
(vulkanize olmaldr).
3. Camlama scakl] oda scaklnn olduka altnda olmaldr.
4. Kristalleme varsa, bu kristallerin ergime noktas da oda
scaklnn altnda olmaldr
Vulkanize kauuk bu koullarn drdn de karlamaktadr ve
kablo sanayiinde ve elektrikle ilgili dier konularda uygulama alan
bulmaktadr. Tablo 3.6'da, pratik uygulamalar iin deiik
kauuklarn scaklk snrlar Celsius cinsinden verilmektedir.
Baz kauuklarn elektrik zellikleri Tablo 3.7'de verilmektedir.
Tabloya bir kez bakldnda, nitril, polikloropren ve poliretan
kauuklar dnda kalanlarn elektrik asndan iyi zellikler
tadklar ortaya kmaktadr. Yksek dielektrik kayplar
yznden, bu kauuklarn sonuncusu yksek frekansl uygulamalar
iin uygun deildir. Ebonit artk elektrik alannda
kullanlmamaktadr ve onun yerini polietilen gibi plastikler
almtr; ancak tablonun eksiksiz olmas amacyla tabloda ebonite
de yer verilmitir.Deniz kablolarnda kullanlm olan doal
kauuun izomerik formu guttaperkann yerini de polietilen
almtr.
Tablo 3.6 Baz kauuklar iin C cinsinden scaklk snrlar
92
Elektrik Klavuzu
Tablo 3.7 Kauuun elektrik zellikleri
Kablo sanayii, yaltm ve kaplama amal kullanmyla

kauuklarn byk bir kullancsdr. Etilen propilen kauuklar
(EPR) ve bunlarn sert trleri (HEPR), srasyla BS 6899 ve BS
6469 iinde tanmlanmtr. Bunlarn ikincisi, 90 C'ye kadar
scaklklarda kullanma uygundur.
EPR kauuklarnn ozona direnleri yksektir ve bu nedenle
yksek voltajlarda kullanlmaya uygundurlar. Doal kauuk gibi bu
malzeme de yanar ve zellikle yalara kar direnli deildir; bu
nedenle, yaltlm kablo gbeklerinin bir tr malzemeyle
kaplanmas gereklidir.
Btil kauuu kablo yaltm malzemesi olarak kullanlmt;
ancak, baz ebeke kablolarnda halen kullanlmasna karn, bu
kauuun olduka snrl mekanik dayankll kendisine ynelik
ilgiyi kaybetmesine yol amtr. Buna karn, bu kauuk yksek
evre scaklklarnda alabilir ve bu nedenle zaman zaman k
veren cisimlerin giri kablosu olarak kullanlmaktadr.
Silikon kauuu, atee dayankl kablolarn yaltm malzemesi
olarak, giderek popler bir duruma gelmektedir.
93
Elektrik Klavuzu
Yar iletkenler ve Yar iletken

Cihazlar
Yar iletkenler
Elektrik biliminin ilk nclerinden balayarak, on dokuzuncu
yzyln sonlarnda Faraday'n almalar elektrik retim
sanayiinin temellerini oluturdu. Bu da elektromanyetik
makinelerin gelimesi sonucunu dourdu: motorlar, jeneratrler ve
transformatrler ve bunlar destekleyecek iletim ve datm
altyapsn oluturan gerekli kesici dzenekleri ve kablolar.
Bunlarn da byk lde gelimi ve iyilemi olmalarna karn,
bu ekipmanlarn birou ve bunlarn esasn oluturan ilkeler
belirgin biimde, seksen yz yl nce gelitirilenlere
benzemektedir. Bu elektrik retim sanayiinin temel malzemeleri,
bakr, demir ve nceki iki ksmda anlatlm olan yaltkanlard.
Yirminci yzyln ortalarnda yeni bir malzeme sahneye kt. Bu
malzeme, yirminci yzyln ikinci yarsnda ve bu yzyln ilk
yllarnda elektrik teknolojisinde devrim yaratacaktr. Bu malzeme,
elektronik alann dnlenlerin ok tesinde deitirdi ve elektrik
ve elektroniin bir zamanlar net biimde tanmlanabilen snrlarnn
karmasna neden oldu. Sz edilen malzeme silikondur.
Telefon, radyo, radar ve hatta bilgisayarlarn, yirminci yzyln
ilk yarsnda termiyonik lambalar kullanarak gelitirildii
dorudur; fakat silikon yongalarnn salad avantajlardan
yararlanncaya kadar bu teknolojilerin hi biri bizim imdi verili
olarak kabul ettiimiz kapsam, karmaklk ve sofistikasyon
dzeyine sahip olamamt.
Silisyumun yariletken zellikler tayan tek malzeme
olmamasna ve zelliklerinin bazlarnn ideal kabul edilebilecek
olmasna karn, hibir zellii, kullanmn gnmz cihazlarnda
kullanmn dar bir alanla snrlandracak lde idealden uzak
deildir.
Saf silisyum kristalleri, kristal dokusu, normalde bakr ve gm
gibi malzemelerden elektrik iletimiyle ilikilendirilen serbest
elektronlara sahip olmadndan, nispeten iyi yaltkandr. Bunun
nedeni, silisyum kristalinin tetrahedral kafes yapsna dayal olmas
94
Elektrik Klavuzu
ve silisyum atomunun, her biri tek tek atomlarn oluturduu kristal

kafese balanm drt d elektrona sahip olmasdr.
Be d elektronu olan fosfor veya arsenik gibi bir safszln
kristal yapsna ok dk miktarda, 1 p.p.m. dzeyinde eklenmesi
durumunda, bu durum kristaller iinde bir "fazla" elektronu olan bir
miktar atomun ortaya kmas sonucunu dourur. Bu "serbest"
elektron, herhangi bir potansiyel farkll uygulandnda bunun
etkisiyle kristal iinde hareket edebilir ve bylelikle malzemeyi
iletken duruma getirir. letim, geleneksel akm iletiminde olduu
gibi negatif ykn aktarm yoluyla gerekletiinden, bu trden bir
safszlk ieren malzemeler n-tipi olarak bilinir. Alternatif olarak,
kristale, bor veya galyum gibi d elektronu olan bir safszlk da
eklenebilir. Bu durum, kafes iinde. delik olarak adlandrlan baz
elektron "eksiklii" noktalar dourur. Potansiyel farkllnn
etkisiyle, kristal iindeki delikler de hareket edebilir ve bir deliin
varl kristalin net bir pozitif elektrik yk almasna neden
olduundan, bu biimde ilenen malzeme p tipi olarak adlandrlr.
p tipi malzemenin n tipi malzemeyle kesiimi, bu biimiyle bir
dorultucu olan ancak dier btn yariletken cihazlarn temel
esi olan p-n balantsn ortaya karr.
Tek kristalli malzemenin oluumu aamasnda, karma istenen
safszlklar eklenebilir. 200 mm apa kadar tek bir uzun kristal elde
edilebilir. Daha sonra bu ayn iyi tanmlanm kristal dzeyinden
birok kez kesilir ve kesilen her parann iki yznden biri
perdahlanr ve parlatlr. Deiik cihazlarn retimi srasnda,
yaklak 1000 C civarndaki frnlarda safszlk atomlarnn
eklenmesi yoluyla daha baka iyiletirmeler de salanabilir. Bu,
silisyum diliminin yzeyinde, daha sonra istenen yollardaki
silisyumu ortaya karmak iin andrlarak uzaklatrlan bir
silisyum dioksit maskesi yaratlarak gerekletirilebilir. Bu
uygulama, daha ileri dzeyde iyiletirmenin yalnzca istenen
alanlarda gerekletirilmesini salar. Alternatif fakat daha pahal
fakat daha kesin sonular veren bir yntem iyon implantasyonunun
kullanlmasdr. Bu yntem, uygun ekilde yklenmi iyon
demetinin yzeyin ek iyiletirmeler gereken noktasna
nianlanmasyla gerekletirilir. yon bombardmannn neden
olduu yzey hasar nedeniyle, parann, bu prosesin ardndan
uzunca bir sre tavlanmas gereklidir.
lk dnemdeki yariletken ekipmanlarda birbirinden ayr paralar
kullanlmaktayd, yani ykselticiler, mantk devreleri veya
95
Elektrik Klavuzu
dorultucular retmek amacyla, tek tek diyotlar, transistrler veya

tristrler lambalarn kullanm biimine benzer biimde bir araya
getirilmekteydi. Fakat elektronik ekipmanlarda yariletkenlerin
kullanmndan kaynaklanan byk yararlar, bu paralar entegre
devrelerde bir araya getirildiklerinde ortaya kt. Ancak, g
cihazlar, yani birka yz miliamperle muhtemelen 5kA aras akm
tayan cihazlarda ayr paralarn kullanlmasnn halen kural
olduu belirtilmelidir.
Entegre devrelerin kullanmndan kaynaklanan birok avantaj
bulunmaktadr ve kullanmdan kaynaklanan avantajlar maksizime
etmek iin bu entegre devrelerin giderek daha kk boyutta
yaplmasna ynelik srekli bir bask vardr. Boyutlarn
kltlmesiyle elde edilen nemli yararlardan biri silisyum
kristalinde oluabilecek arzalarn etkilerini minimuma indirmektir.
Entegre devrelerin birounda, rnein bir bilgisayardaki mantk
devrelerinde, silikon yonga ok sayda birbirleriyle zde devreler
tayacaktr. Yongann boyutunun byk olmas durumunda, arza
barndrmas ihtimali de yksek olacaktr. O halde, yongada, arzal
olanlarn iptal edilmesine izin verecek fazladan birka devre
bulunmaldr. Aka grlecei gibi, devreler daha kk
yaplrsa, yonga daha kk olabilir ve bylelikle arza ihtimali de
azalm olacaktr. Bir lye kadar, devre kldke istenen
sonucu elde etmek iin malzeme iinde elektronlarn veya
boluklarn gereken hareketi (hareketlilik) salamalar iin
uygulanmas gerekli gerilimin azalaca da dorudur. Uygulanan
gerilimdeki azalmalar alma iin gerekli g miktarn ve
kukusuz enerji kayplarna bal s retimini azaltr. Besleme
enerjisinin, kayplarn ve soutma ihtiyacnn azalmasyla bantl
olarak bileenlerin boyutlarndaki klme, toplam boyutlarn
klmesi ve maliyetlerin azalmas sonucunu da dourur.
Kaln- ve ince-film mikrodevreler. Kaln ve ince iletken filmler,
mikrodevrelerde, transistrler gibi aktif bileenleri balamak ve
direnler ve kapasitrler gibi pasif bileenlerin yerini almak iin
kullanlmaktadr. Farkl aktif cihazlarn balanmas iin kaln ve
ince filmlerin bir karmnn kullanlmas durumunda ortaya kan
sistem hibrid mikrodevre olarak bilinmektedir. Mikrodevre
oluturma ilkeleri, kinci Dnya Sava srasnda elektronik
devrelerin boyutlarn ve arlklarn azaltmaya ynelik
tekniklerden yola klarak gelitirilmitir. Bu cihazlarda, seramik
zeminler zerinde baskl karbon direnler kullanlmaktayd.
96
Elektrik Klavuzu
nce film hibritleri, iletken pasta ebekelerinin seramik zemin

zerine biriktirilmesi iin serigrafi tekniklerinden yararlanr. Bunlar
telefon santrallerinde olduu gibi byk sayda oaltlan, nispeten
basit devreler iin uygundur. Yksek scaklklara stma, kalnl
0.025 mm'den az olan devre elemanlarn oluturmak zere, srlen
pastalar zemin zerinde eritir. Bu biimiyle bile bu filmler, "ince"
film teknolojisiyle retilenlerin kalnlyla karlatrldnda
"kaln" kalr. Yksek saflkta almina gibi baka zemin
malzemeleri de kullanlabilir ve bunlar srekli gelitirilmektedir.
Bunlarda istenen, yaltkan, dz, reaksiyona girmeyen ve termal
olarak kararl malzemeler olmalardr.
ok tabakal hibritler, birbirlerinden dielektrik cilayla ayrlm
iletken izlerden ve cila iinde birbirleriyle karlkl balanm
pencerelerden (vias olarak adlandrlr) oluturulur.
Bileeni lehimle yerine tutturmak iin, lehim pastas, lehimin
yeniden stlmasndan nce parann bacaklarnn yerletirildii
zemindeki iletken yast zerine baslmtr. Lehim pastas lehim
ve ergitici iermektedir ve byk gzl bir serigrafla baslmaktadr.
Boyutlar 1.25 mm x 1 mm'den 6 mm x 5 mm'ye, deerleri 1
pF'dan 1 F'a kadar deien kapasitrler olduu gibi deiik
biimde paketlenmi yariletken yongalar dahil btn bileen
tipleri hibritlere bu ekilde balanabilir.
nce film mikrodevreleri iin tercih edilen zemin malzemeleri
cam veya %99.6 saflktaki alminadr. Birrnek bir iletken filmin
birikmesini salayabilmesi iin, son yzey ileminin son derece
dzgn olmas gereklidir. Tipik olarak, 50 m geniliindeki iletim
hatlarna balanan diren hatlarnn genilii 10 m'yi aamaz.
Devre tasarm byk lekte retilmeli ve fotoraf yoluyla
kltlmelidir. Yzey zerine a duyarl bir malzemeden ince
bir film srlr ve kalp a tutulup ardndan fotoraf banyosuna
alnr. Bu film fotorezist olarak bilinmektedir. Daha sonra, gerekli
devre rntsnn elde edilmesi amacyla, metal filmin fotorezistle
korunmam alanlar andrlr.
Cam zeminler zerindeki matrislerde bu yolla retilmi olan ince
film devreleri, elmas bir ark kullanlarak kesilebilir. Daha sonra,
tek tek devreler, birletirildiklerinde koruma amacyla genellikle
hermetik olarak yaltlm paketlere yerletirilmelerine karn, ince
film iin kullanlanlara benzer yntemlerle birletirilir.
97
Elektrik Klavuzu
Yar iletken cihazlar

Transistrler. Ticari kullanma ilk sunulan yariletkenler
transistrlerdi. Daha 1870'li yllarda, Braun adl bir Alman
mhendisi, bir telin belirli kristallerle temas haline getirilmesi
durumunda elektriin yalnzca bir ynde serbeste aktn
kefetmiti. Braun'un kefinin ilk kullanm, ilk dnem radyo
alclarnda kullanlan "arayclar"d.
1947 ylnda ABD'deki Bell Telephone Laboratory'de deney
yapanlar, iki telin belirli kristallerle temasa getirilmesi durumunda,
tellerin birinden kristale akan kk bir akmn, dier telde akan
ok byk akmlar kontrol edebileceini buldular. Bu ilk transistr
amplifikatrd ve ticari olarak nokta kontakl transistr adyla
gelitirildi. Kullanlan kristal n-tipi germanyumdu. Bu trden bir
cihaz ekil 4.1'de gsterilmitir. almas, ekil 4.2'ye yaplan
gndermelerle aklanmtr.
ekil 4.1 Germanyum nokta kontakl transistr

Emitere, baz elektroda gre pozitif olan bir gerilim, kolektre de
negatif polarizasyon [:bias] uygulanrsa emitere akmn gerilime
gre deitii, kolektr devresinde buna karlk gelen ve daha
byk bir akmn grld, bylece, bir amplifikasyon etkisinin
doduu bulunmutur. Bu yolla, 100 kat (20 dB) amplifikasyon
salanabilir.
Birleme (Jonksiyonlu) tipi transistr. Pratikte, nokta kontakl
transistrn birka snrlandrmas vardr ve bu nedenle birleme
98
Elektrik Klavuzu
tipi transistr gelitirilmitir. Bu transistr, uygun ekilde

hazrlanm ve n tipi iki byk kristal arasnda sandvi edilmi,
ince bir p-tipi silisyumdan olumaktadr. Srasyla, emiter ve
kolektr olarak bilinen dtaki n-tipi blmler ana akm yoluna
karlk gelirken, merkez ksm baz olarak bilinmektedir ve kontrol
fonksiyonunu gerekletirmektedir. Bu tip transistr n-p-n
transistr olarak bilinmektedir. p-tipi tabakalar arasnda sandvi
durumuna getirilmi n-tipi levhalar olan bir transistrn retilmesi
de mmkndr ve bu durumdaki transistr p-n-p tipi olarak
adlandrlmaktadr.
ekil 4.2 Nokta kontakl transistrn almas

almas. p-n-p veya n-p-n tipi transistrn almasn anlamak
iin, zgl bir p-n balantsnn her iki tarafndaki koullarn
deerlendirmeye alnmas zorunludur. n-tipi malzemede, hareketli
elektronlarn younlam olmasna karn, p-tipinde hareketli
boluklarn younlamas sz konusudur. Balantda mevcut
gerilimin salad bariyer nedeniyle, serbest elektronlarn p-tipi
taraf boyunca veya boluklarn n-tipi taraf boyunca hareket
etmeleri mmkn olmamaktadr.
p-n balantsna ekil 4.3(a)'da grld gibi bir d.c. gerilimi
balanmas durumunda, balantda serbest elektronlarn ve serbest
boluklarn balant noktasndan uzaklamalarna neden olan artm
bir polarizasyon ortaya kar. Pil balants ekil 4.3(b)'de
grld gibi tersine evrildiinde, dsal potansiyel isel
potansiyel bariyerini "aar" ve bu durumda karlk gelen
malzemeler iinde balant zerinden ve devrenin btn evresinde
99
Elektrik Klavuzu
elektronlarn ve boluklarn hareketi vardr. Bu hareket de akmn

gemesini mmkn klar.
ekil 4.3 p-n balantsnn ematik gsterimi. (a)'da, pil

polarizasyonu artracak biimde balanmtr. (b)'de, pil tersine
balanarak polarizasyon ortadan kaldrlmtr ve akmn
gemesine yardmc olmaktadr.
Bylece, iletimin yalnzca tek ynde olmas sonucu, balantnn
bir dorultucu olarak davrand grlecektir. Ancak, ters gerilimin
ok yksek olmas durumunda (ekil 4.4) potansiyel bariyerinin
krlacana ve transistrn dorultma etkisinin ortadan
kalkacana dikkat edilmelidir.
Birleme tipi transistrn karakteristik erisi ekil 4.4'te
gsterilmitir. Eriye bakldnda, uygulanan kk bir voltaj iin
iletim ynnde veya ileri ynde nispeten byk bir akm geii
olduu grlecektir. Ancak, byk bir ters gerilim uygulandnda,
krlma noktasna eriilinceye kadar ok az akm geii olur. O
halde, cihazn doru almas iin sistem geriliminin krlma
gerilimini getii bir devrede kullanlmas gerekmektedir.
alma teorisi. p.n.p. balantl transistr yaps, ekil 4.5'te
ematik olarak gsterilmektedir. e, b ve c harfleri, srasyla, emiter,
baz ve kolektr gstermektedir. Transistr iinde iki p-n
balants oluturulmutur ve her biri boyunca nceden anlatld
gibi bir gerilim bariyeri olacaktr. emadaki oklar, iki balant
boyunca elektrik alanlarnn ynn gstermektedir ve bunlar ayn
zamanda, bir elektrik alannn etkisi altnda pozitif yklerin hareket
ynn gstermektedir.
ekil 4.5 (a)'da gsterildii gibi d.c. gerilim uygulandnda, sa
taraftaki p-n balants ters veya yaltkan ynde polarize olur.
Oklarn uzunluu, balant noktalarndaki elektrik alannn gcn
gstermektedir. Bu koullar altnda, kolektr akm ok kktr ve
iyi bir transistrde ancak birka mikroamper dzeyindedir.
100
Elektrik Klavuzu
ekil 4.4 Birleme tipi transistr iin karakteristik eri. Voltaj

deerleri iin farkl lekler kullanldna dikkat edin.
ekil 4.5 p-n-p balantl transistr. Oklarn uzunluklar,

transistrlerin alma ynlerini olduu kadar balant
noktalarnda elektrik alanlarnn gcn de gstermektedir.
ekil 4.5 (b)'de gsterildii gibi voltaj uygulandnda, ileri
ynde veya iletim ynnde bariyer boyunca gerilimin azald,
bunun sonucunda boluklarn ve elektronlarn bariyer boyunca
hareket etmesinin nispeten kolay olduu grlecektir. Fakat,
transistr malzemesi, boluklarn younluunun p blgesinde daha
ok, n blgesinde de nispeten daha az elektron olmasn salayacak
biimdedir. Bunun sonucunda, akan akm hemen tamamen
boluklardan oluacak ve emiterin n blgesine boluklar enjekte
ettii sylenecektir.
Boluklar emiter-baz balantsndan, 0.005 mm kalnlndaki n
blgesine doru hareket ederler ve kendilerini, alann boluklar
kolektre doru srd baz-kolektr balants yaknnda bulurlar.
Buna gre, emitere bir gerilim uygulamann etkisi, kolektr
101
Elektrik Klavuzu
akmnda yaklak olarak emiter akmna eit bir arta neden

olmaktr. Emiter gerilimindeki art, emiter ve kolektr akmnda
bir arta neden olur. Emiter akm birka miliamper olabilir ve
bunun sonucu ortaya kan kolektr akm, emiter akm sfr
olduunda akan kk kolektr akmndan ok daha fazladr.
p-n-p balant transistrlerinin alma biimleri, uygulanan
gerilimlerin ters dnmesi ve boluklarn oynad roln elektronlar
tarafndan
stlenilmesi
dnda
yukarda
anlatlanlara
benzemektedir.
Alan etkili transistr. Alan etkili transistrler (FET) balantl ve
yaltlm kapl transistrler olarak iki ana kategoriye blnebilir.
Temel olarak, balantl FET, iletkenlii akm yoluna dik olarak
etki eden bir elektrik alan tarafndan kontrol edilen bir silisyum
dilimidir. Bu elektrik alan, ters polarlm p-n balantsndan
kaynaklanr ve cihazn bu ekilde adlandrlmasnn nedeni de bu
enine alandr. [:transverse field]
Balantl FET ve geleneksel transistr arasndaki ana farkllk,
birincisinde akmn yalnzca bir tip tayc, byk tayc
tarafndan tanmasdr. kinci tr transistrlerde, hem byk hem
kk tayclar ilev grmektedir. Sonu olarak FET'e zaman
zaman tek kutuplu transistr de denmesine karn, geleneksel tip
transistrler ift kutuplu transistr olarak anlmaktadr.
Bir dier nemli farkllk, FET'in yksek besleme empedansna
karn geleneksel transistrlerin besleme empedanslarnn dk
olmasdr. Bu nedenle, akmla kontrol edilen ift kutuplu
transistrlerin tersine balantl FET'ler voltajla kontrol
edilmektedir.
Yaltlm kapl FET'ler yaltkan bir metal oksit tabakasyla ve
bir yariletken yzeyiyle temas halinde bir iletken silisyum
yzeyinden oluan sandvi tipi yapya sahiptir. Bu trden bir cihaz
MOSFET metal oksit silikon alan etkili transistr olarak
bilinmektedir. Metal yzeyi kontrol elektrodu veya baka bir
deyile kapdr. Metal oksit tabakas, kap tarafndan retilen
alann, bir yandan her trden d.c. akmnn kapdan dier
elektrotlara akmasn nlerken, yariletkenin almasn kontrol
etmesine izin verir.
102
Elektrik Klavuzu
G uygulamalarnda kullanlan yar iletkenler

Yukardaki transistr tanmlamalar, alma ilkelerinin
anlalmasn salamak amacyla verilmitir; ancak, yukarda da
belirtildii gibi, gnmzde tek tek yariletken cihazlar yalnzca
g uygulamalarnda kullanlmaktadr. Dolaysyla, aada verilen
tek tek kullanlan cihazlara ilikin aklamalar, en nemlisi ve en
yaygn kullanlan tristr olan g yariletkenleriyle ilgilidir.
G transistrlerinin de yukarda anlatlan ilkelere gre
almasna karn, bunlar mikroelektronik devrelerde kullanlan
transistrler iin sk sk olduu gibi amplifikatr veya dedektr
olarak kullanlmak yerine genel olarak kesici veya dorultucu
grevi grmektedir.
Kesici veya dorultucu olarak almalar srasnda, g
yariletkenleri, birok modern cihazn son derece yaklaabilecei
bir durum olan sonsuz kapal durum direnci ve sfr ak durum
direnci durumuna erimeyi hedeflemektedir. kincil hedefleri de,
kukusuz, srekli artan g dzeylerinde yukarda saylan hedeflere
ekonomik maliyetlerle ve dk dzeyli kayplarla eriebilmektir.
Bu ikincin hedeflere eriilebilmesi, her biri farkl bir dengelemeyi
salayan, genellikle nominal gerilim, akm, kayplar ve alma
frekansna kar maliyetleri gz nnde bulunduran farkl
zelliklerde cihazlar kullanlmasn gerektirir.
Silikon diyotlar. Hemen btn yariletken cihazlar kristal yapl
silisyum kullanlarak imal edilmektedir. En basit olan, yukarda
anlatlan temel mekanizma yoluyla dorultma etkisi salayan tek
balantl p- ve n-tipi malzeme kullanr. Tek elemanl silikon
diyotlarn, 6 kV ve 5kA ortalama akmn zerinde g
salayabilecek nitelikte olanlar mevcuttur. Tipik olarak en byk
silisyum diyotlar 3 kA'de 1.1 V ileri doru gerilim d, 5 kV'ta
100 mA ters kaak akm deerlerine sahiptir. Bu dk ileri doru
gerilim d ve ters kaak akm deerleri, malzeme iindeki
akm tayclarn arj modlasyonu olarak bilinen alma
mekanizmas zerinde bir kontrol salayabilmek iin silisyum
cilalama prosesinin dikkatle dzenlenmesi sayesinde mmkn
olmutur. Son derece dk ileri doru gerilim d ve ters
kaak akm deerleri, kontrol edilen ve dorultulan gle ve bu tr
diyodun verimliliiyle karlatrldnda, son derece dk g
kayplarna neden olur. Normal olarak bu tip diyot, iki tarafndan
da soutulabilecek bir durumda monte edilir.
103
Elektrik Klavuzu
Bipolar g transistrleri: Hemen btn bipolar g transistrleri,

arj modlasyonunun gereklemesini ve bylece ok dk
dzeyde akm ynnde voltaj kayb olmasn salayan silikon
dozlamas dzenlemesine dayanan n-p-n cihazlardr. Bipolar g
transistr, temel olarak bir anahtardr ve ya tam ak ya da tam
kapal durumda almaktadr ortamnda altrlmakta ve baza
uygulanan polarize gerilim sayesinde iki konum arasnda
deitirilmektedir. Kapal durumda, kolektr kaak akmn
minimize etmek amacyla, baz sfr veya negatif polarizasyonda
tutulmaktadr. Gnmzde uygulanan tipik akm miktarlar, pik
akm deerleri 1200 A'e kan 1000 A gcndeki srekli akmlar
ve 1 kV gerilimi destekleyen kolektr emiterdir.
Darlington bipolar g transistrleri. Bu transistrler, yukarda
anlatlan n-p-n bipolar g transistrnn yksek kazan salamak
zere gelitirilmi tek ipli trevidir.
Tristrler. Genelletirilmi tristr ad, geni ve nemli bir
yariletken grubunu kapsamaktadr. Bu nedenle, bunlarn temel
alma yntemlerine daha ayrntl baklmas gereklidir.
Temel tristr, ayn zamanda silikon kontroll dorultucu (SCR)
olarak da bilinmektedir ve kontrol edilebilir g yariletkenlerinin
en eskisidir. MV uygulamalarnda halen en yaygn kullanlan da bu
cihazdr. Yaps, ekil 4.6'da gsterilmitir. ekilden grlebilecei
gibi, tristr, kontrol edilebilir bir dorultma olarak alan drt
tabakal bir p-n-p-n balantl silisyumlu cihazdr. ekil 4.6'da
grld gibi rejeneratif bir geri besleme ifti oluturacak biimde
birbirlerine balanm iki p-n-p ve n-p-n transistr olarak
gzmzde canlandrlabilir. Dahili geri besleme dngs, G,
evresindeki akm kazanc, hfe1 x hfe2'dir ve burada hfe1 ve hfe2 tek
tek birimlerin emiter akm kazanlardr.
Ico1 n-p-n ksmnn kolektr baz kaak akmn, Ico2 p-n-p
ksmnn kolektrden baza kaan gsteriyorsa, bu durumda:
p-n-p ksm iin : Ic1 = hfe1 (Ic2 + Ico1) + Ico1
n-p-n ksm iin : Ic2 = hfe2 (Ic1 + Ico2) + Ico2
ve anottan katoda toplam akm Ia = (Ic1 + Ic2)
Buradan da , I a (1 h fe1 )(1 h fe 2 )( I co1 I co 2 )
1 (h fe1 )(h fe 2 )
104
Elektrik Klavuzu
Uygun polarizasyon uygulandnda, yani anottan katoda pozitif

gerilim uygulandnda, yapnn ileri doru bloklayan veya yksek
empedansl "off" durumundadr. Dk empedansl "on" durumuna
anahtarlama ise basite devre kazanc G'nin bire ykseltilmesiyle
salanr. Bu gerekletiinde, devre, her transistrn eini
doygunlua zorlad rejenerasyona balar. Bir kez doygunlua
eritiinde, btn balantlar ileri polarizasyon kazanr ve cihaz
boyunca toplam potansiyel d tek bir balantda gerekleecek
potansiyel dne yaklar. Bu durumda, anot akm yalnzca
dsal devreyle snrlanmtr.
ekil 4.6 Tristrn iki transistrl analou

Tristr minimum srede kapal duruma getirmek iin bir ters
gerilimin uygulanmas zorunludur ve bu koullar altnda, iki u
balantnn yaknndaki boluklar ve elektronlar bu balantlara
nfuz edecek ve d devrede bir ters akma yol aacaktr. Dikkate
deer bir ters akm olduu srece, tristr boyunca gerilim yaklak
0.7 V pozitif deerinde olacaktr. ki u balantnn yaknndaki
elektronlarn ve boluklarn uzaklatrlmasndan sonra, tersine
akm duracak ve balant bloklama durumuna girecektir. Kapatma
zaman genellikle 1015 s dzeyindedir. Transistr ve tristr
arasndaki temel farkllk, akm kazanc birden kk olduundan,
birincisinde dngnn herhangi bir noktasnda iletimin
durdurulabilmesidir. Tristrdeki durum bundan farkldr ve iletim
ancak akmn sfr olduu noktada durdurulabilir.
105
Elektrik Klavuzu
Dier g cihazlar
Genellikle daha yksek gerilim veya akm, daha dk kayp veya
daha hzl anahtarlama anlamna gelen zel ihtiyalarn
karlanmas amacyla, nemli bir grup oluturan dier iki
balantl (transistr) ve balantl (tristr) cihazlar
gelitirilmitir ve daha da gelitirilmeye allmaktadr. Aada,
baz daha nemli tiplerin ana hatlar verilmektedir.
ekil 4.7 Kapdan kapamal tristr
Tristrler
Kapdan kapamal tristr (GTO). Bu cihazn alma ilkeleri
geleneksel tristrnkilerle ayndr. Cihaz, ekil 4.7'de ematik
106
Elektrik Klavuzu
olarak gsterilmitir. Anahtarlama geilerini kontrol etmek

amacyla, karmak bir kaplama ve amortisr [:gating and
snubber] devresine dayanan terminalli bir cihazdr. Kapatma
kazanc tipik olarak 45 arasndadr. Zamanmzda maksimum
bloklama gerilimi, 4 kA akm deeri yannda, (ortalama anot akm
< a kA) 6 kV dzeyindedir. Anahtarlama frekans, tipik olarak 1
kHz'den dktr.
Entegre kap komtatrl tristr (IGCT). Daha gelimi
anahtarlama performans ve amortisr devrelerini basitletirmek
amacyla, GTO'dan yola klarak gelitirilmi bir cihazdr.
GTO'nun ok yaknna bir kap src monte edilmitir ve
anahtarlama eylemi geni bir kap akm darbesi kullanlarak
gerekletirilir. Bunun kapatma
kazanc birdir. Maksimum
bloklama gerilimi, 1.8 kA (1.2 kA r.m.s.) maksimum akm
deerinde, 5.5 kV dzeyindedir. Zamanmzda, IGCT'ler yaklak
500 Hz'e kadar frekanslarda alabilmektedir.
ekil 4.8 Metal oksit silikon kapatmal tristr
107
Elektrik Klavuzu
Metal oksit silikon kapatmal tristr (MTO). Bu cihaz, yukarda

anlatlan cihazla ayn g ileme kapasitesine fakat daha dk
anahtarlama kayplaryla ve daha basit kap srcleriyle erimek
amacyla ortaya kmtr. ekil 4.8'e bakn. Bu cihaz halen gelime
aamasnda olmasna karn umut vermektedir. Kk kapama
kaps, GTO ve IGCT'lerle karlatrldnda nemli maliyet
azalmalar ve gelimi bir gvenilirlik salar. MTO, yaps
dolaysyla ikili soutma olanana sahiptir.
Yaltlm kapl bipolar transistr (IGBT). Bu cihaz, bipolar
birleme tipi transistrlerin dk iletim kayplar ve MOSFET'in
anahtarlama hzlar zelliklerini tamaktadr. ekil 4.9'a bakn.
Gerilim tahriklidir ve amortisrsz alma iin uygundur. Yksek
gerilimde alan IGBT'lerin ak durumda diren scaklk
katsaylar pozitiftir ve bu zellikleri paralel balanabilmelerini
salar. Bylelikle, IGBT iplerinin tek bir ambalaj iinde paralel
balanmasyla 50, 75 veya 100 A ve daha yksek akm deerleri
elde edilmitir. Dier cihazlarla karlatrldnda, IGBT'nin akm
ynnd gerilim kayb daha yksektir, fakat GTO'yla
karlatrldnda anahtarlama kayplar dktr. Yakn
zamandaki IGBT teknolojileri, 3.3 kV ve 1200 A r.m.s.
koullarnda alan dk fiyatl, gvenilir cihazlar retmitir.
108
Elektrik Klavuzu
ekil 4.9 Yaltlm kapl bipolar transistr

Basit bir kap src kontrolyle ksa devre korumas
mmkndr. Ksa devre koullarnda, IGBT akm, cihazn
zellikleri sonucunda ikin olarak snrlandrlmtr ve kapatma
ncesinde, uygulanan kap emiter geriliminin drlmesi
sonucunda drlebilir. Kap src g ihtiyac son derece
dktr; 2 kHz'de alan 3.3 kV 1.2 kA bir cihaz iin 1 W'tan
dktr. Yksek frekansta anahtarlama, dalga formu ktsnda
daha az harmonik dalga, srlen tesiste daha dk kayplar, daha
az filtreleme ihtiyac ve daha dk akustik grlt anlamna gelir.
Daha yksek bloklama anahtar gerilimlerine eriebilmek iin g
cihazlar seri olarak balanabilir. IGBT'lere hemen btn
yariletken reticileri tarafndan yaplan byk yatrmlar, bunlarn
fiyatlarnn dmesiyle sonulanmaktadr.
109
Elektrik Klavuzu
Soutma. Yksek gte alan tristrler, karlalan btn

kayplar kk bir hacim iinde datmak zorundadrlar ve bu
nedenle, cihazlardan sy uzaklatrmak amacyla yapay aralar
yerletirilmitir. Bu nedenle, tristrlerin s datc olarak davranan
dkm alminyum levhalar zerine monte edilmesi (bkz. ekil
4.10) genel bir uygulamadr.
G yar iletkenlerinin uygulamalar

Diyotlarn ana kullanm alan, elektrolitik srelerin yer ald
hatlar, ekme alt istasyonlar ve genel endstriyel uygulamalar iin
d.c. akm beslemesi ilevini gerekletirmektir. Tristrlerin ilk
dnemlerdeki kullanmlar, motor srcler, trbojeneratr ve
hidrojeneratr uyarm, vakum ark frnlar, elektrokimyasal
ekil 4.10 Is datc dzenlemelerini gsteren yn halinde

tristr montaj. 415 V a.c. sistemde, 120 A'e kadar olan akmlar
kontrol edecek biimde tasarlanmtr
sreler, ak arj, vb. iin deiken d.c. reten faz kontroll
konverterleri kapsamaktayd. Bunlar halen nemli uygulamalardr,
fakat tristrler ve g transistrleri, giderek artan biimde, d.c.
akm kesici veya sabit veya deiken frekansl a.c. reten
invertrler olarak yeni anahtarlama ilevlerinde kullanlmaktadr.
Tristrlerin dier uygulamalar aada verilmitir.
Senkronize motorlarn uyarlmas. Senkronize motorlar iin
verilen spesifikasyonlarn birou, bu cihazlarn kademeli olarak
uygulanan anlk ar yk torklarna senkronizasyonu
kaybetmeksizin dayanabilmeleri gerektiini belirtmektedir. Bu
durum, 1978 ylnda geri ekilen ve BS 5000 Blm 99 tarafndan
110
Elektrik Klavuzu
yeri doldurulan BS 2613 tarafndan ayrntlandrlmtr. Daha

sonraki standardn, bu konuyla ilgili benzer bir blm yoktur.
Tork a.c. besleme gerilimi ile uyar akm tarafndan retilen d.c.
alannn arpmyla orantl olduundan, gemite, ar yk torku
gereksinimleri, tam yk tork ihtiyalarn karlamak amacyla
gerekenden daha byk ereveler kullanlarak karlanmaktayd.
Uyar akmnn tristrle kontrol sonucunda, verili bir nominal
g iin daha kk ereve boyutlar kullanmak ve ar tork yk
koullarnda
kontrolr
araclyla
uyarm
artracak
dzenlemelerin yaplmas yoluyla senkronizasyon kaybndan
saknmak mmkndr.
ekil 4.11 Basit kompanzasyonlu uyar devresi

Senkronize bir motorun uyar akm, motor alan sarmlarn statik
bir tristr kprsnden besleyerek, motor besleme akmn ateleme
asn kontrol etmek amacyla kullanarak kontrol edilebilir, ekil
4.11. Bir darbe jeneratr, diyot fonksiyon reticisinden gelen
kontrol sinyaliyle orantl olarak tristrlerin ateleme asn
deitirir. Fonksiyon jeneratrndeki deiken elemanlar, geni
kapsaml kompanzasyon karakteristiklerinden herhangi birine akla
uygun bir yaklam yaplabilmesine olanak salar.
Motor asenkron altnda, yani devreye alnma srasnda, alan
sarmlarnda yksek bir e.m.f. indklenir ve bu nedenle, kpr
elemanlarnn bozulmasnn nlenmesi iin sonuta kpr boyunca
ortaya kan gerilim snrlandrlmaldr. Bu snrlandrma, ekilde
grld gibi balanm bir nt direnle gerekletirilebilir.
Daha fazla uyarm ihtiyacnn karlanmas gerektiinde, darbe
111
Elektrik Klavuzu
jeneratrndeki ve dorultucu kprsndeki dorusallk

bozulmalarnn etkilerini ortadan kaldrmak iin akm geri besleme
uygulanabilir ve bu ayn zamanda sistemin ani yk deiimlerine
tepkisini de iyiletirecketir.
Deiken frekansl besleme. Bir endksiyon motorunun hzn
kontrol etmek amacyla bir siklokonverterin kullanlmas
mmkndr. Siklokonverter, ilk kez 1930'lu yllarda gelitirilmi
bir dorultucu cihazdr fakat dristrlerin iyileen kontrol
karakteristikleri ve daha iyi devre oluturma teknikleri sonucunda,
srekli deiken kt frekans salanmas mmkn olmutur.
ekil 4.12, 50 Hz beslemeden 15 Hz kt dnm iin gerekli
sreci gstermektedir. a noktasnda balayan iletim dngleri
srasnda, ateleme gecikmesi olmadndan, k gerilimi
maksimuma eriir. b noktasnda, ikinci fazdan nc faza
komtasyon hafife gecikmitir ve c noktasnda komtasyon daha
da gecikmitir.
ekil 4.12 50 Hz'den 15 Hz akm elde edilmesi (yk g faktr 0.6

gecikmelidir)
ekil 4.13 Temel devre

112
Elektrik Klavuzu
e zamannda gecikme, ortalama kt geriliminin ancak mmkn

olaca bir duruma gelmitir. Diyagramdaki dk frekans yk g
faktr 0.6 gecikmektedir ve bunun sonucunda, ortalama yk
voltajnn ekseni X noktasnda kesmesine karn, akm Y noktasna
kadar pozitif olarak kalr. Bunun sonucunda, f, g ve h anlarnda
iletken durumdaki dorultucular, pozitif yk akm ve negatif
gerilim salamakta, yani dntrmektedir. i noktasndan
balayarak, sistem dnm periyodu yeniden baladnda
ortalama k gerilimi pozitif oluncaya kadar d, e ve f negatif grup
trisrlerini kullanarak kontroll bir dorultucu gibi alr.
D.C. motorun d.c. akm kesiciyle kullanlmas. Beslemenin
motora T1 atelemesiyle uyguland temel devre, ekil 4.13'te
gsterilmektedir. Duraan durumda, akm devrenin direnciyle ve
bir oranda da motorun indktansyla kontrol edildii dzeye hzla
ykselir.
Belirli bir aralktan sonra, T1 kapatlr ve motor evresindeki ve
D1 diyotlarndaki akm sistemin indktif enerjisiyle srdrlr. Bu
akm belirli bir dzeye dtnde, T1 yeniden atelenir. Motor
zerinden sabit bir akm srdrebilmek amacyla, akm snrlayc
cihaz, T1'in ak ve kapal olduu sreleri deitiren bir kontrol
sinyali verir.
ekil 4.13'te T2, C1, L, R ve D2 devre elemanlar, T1'i kapatmak
amacyla devreye konmutur.
ekil 4.14 Floresan lambalarn kontrol iin, ksma olanaklarn

da ieren devre
113
Elektrik Klavuzu
Floresan aydnlatma sistemlerinin kontrol. Tristrler

kullanlarak floresan lambalarn kslmas mmkndr ve bu
amala kullanlabilecek devre ekil 4.14'te gsterilmektedir.
Kscnn ayarndan bamsz olarak elektrotlara sabit n stmay
srdrmek amacyla ayr bir transformatr gereklidir. Bu
uygulama, 4 hatl datm sistemlerinin kullanlmasn gerektirir.
Kontrol, basite, tristrn ateleme as deitirilerek
salanmaktadr.
Termiyonik Cihazlar
Bu blmn giriinde belirtildii gibi, gnmzde yariletkenler
tarafndan gerekletirilen ilevlerin birou, elektroniin ilk
gnlerine termionik cihazlar kullanlarak gerekletirilmekteydi. Bu
cihazlar, genellikle vakum ortamndaki, fakat zaman zaman da gaz
ortamndaki iki elektrot arasnda elektronlarn akn kontrol
ederek ilevlerini yerine getirmekteydi. Kontrol, uygulanan
gerilimin polaritesine bal olarak, basit ak/kapal kontrol
olabilir veya daha baka elektroda veya elektrotlara uygulanan
gerilimin etkisiyle modlasyon kontrol olabilir. Elektron
beslemesi, stldnda serbest elektron yaynlayan bir malzemeyle
kaplanm katottan salanmaktayd. Katot genellikle, bir dk
gerilimli stma elemanyla dolayl olarak stlmaktayd. Bu
nedenle, bu cihazlar termiyonik vana genel adyla anlmaktayd
nk bu cihazlar, bir vanann borulama sistemlerindeki ak
dzenlemesine benzer ekilde bir devredeki akmn akn,
dzenlemekteydi. Bugnlerde termiyonik cihazlarn birka tanesi
kullanlmaktadr. Kullanlanlar, telekomnikasyon iletiiminde ve
radarlarda kullanlan, tiratron, magnetron, klystron ve ignitron gibi,
hemen hemen istisnasz yksek g cihazlardr.
Hidrojen tiratron. Orta ve yksek gteki radar darbe
modlatrleri ve kesin olarak zamanlanm yksek g darbelerinin
gerektii dier uygulamalar iin hidrojen tiratronu en yaygn
kullanlan anahtarlama cihaz durumundadr. Tiratronlar ncelikle
radar sistemlerinde kullanlmtr fakat imdilerde, parack
hzlandrclar ve yksek enerjili saptrma sistemleri gibi ilerle
ilgili deiik devrelerde kullanlmaktadrlar. The English Electric
Valve Co.'nun retim eitleri hem hidrojenle hem dteryumla
doldurulmu, cam veya seramik/metal zarfl triod ve tetrod
114
Elektrik Klavuzu
tiratronlar iermektedir. 160 kV'a kadar gerilimlerde almaya

uygun, ok boluklu seramik tpler mevcuttur.
Temel olarak btn tiratronlar, bir anot, bir kontrol zgaras ve
bir termiyonik katot ieren gaz doldurulmu bir zarftan
olumaktadr (bkz. ekil 4.15). Gaz, cva buhar, hidrojen veya bir
soy gaz olabilir. Izgaraya yeterince negatif gerilim uygulandnda,
tp, anodunda pozitif gerilimle yaltkan olmad bir durumda kalr.
Izgara geriliminin deeri anot gerilimine ve tpn geometrisine
baldr. Izgara gerilimi daha az negatif yaplrsa, pozitif anot
gerilimini tutma yetenei azalr. Bu, negatif zgaral tiratronun
alma esasdr.
ekil 4.15 Basit negatif zgaral tiratronun yaps

Katot, zgara kontrolnn olmamas durumunda, anot gerilimi
tarafndan ivmelendirilen ve iyonize bir gaz kolonu retmek zere
mevcut gaz atomlaryla arpan elektronlar yayar. Bu durumda,
iinden byklkleri dsal devreye bal geni kapsaml akmlarn
geirilebilecei, dearj boyunca, ok dk, tipik olarak 50100 V
gerilim mevcuttur. letim srasnda, zgara her trden kontroln
uygulanmasn etkin biimde engelleyen iyonlarla kaplanm
durumdadr. Tp yalnzca anot gerilimi kaldrldnda veya arj
younluunun dk bir deere inmesine yetecek sre boyunca
tersine dndrldnde iletken olmayan durumuna dner. Bundan
sonra zgara yeniden kontrol alr ve anot gerilimi yeniden
uygulandnda tp iletken duruma gelmez. Bylece, tp, zgarann
pozitife dnen gerilimiyle ak duruma gelen, ve ancak anot
geriliminin ortadan kaldrlmasyla veya tersine dndrlmesiyle
kapal duruma gelen bir elektronik anahtar olarak davranr.
Baz tasarmlarda zgarann katodik tarafna yakn bir disk
artc [:disc baffle] monte edilmitir. Bu uygulama, genellikle,
tpn zelliklerini tp, anot gerilimi uygulandnda iletken
115
Elektrik Klavuzu
duruma
geirmeksizin
zgarann
geriliminin
pozitife
dntrlebilecei bir duruma getirir. Bu dzenleme pozitif
zgaral tiratron olarak anlmaktadr. artclar, ayn zamanda, tp
elektronlarnn hatal almaya yol aabilecek birikintilerden
koruma amacyla da kullanlabilir. Pratikte bu zgara katodun
dearjn balatmak iin zgaraya katot potansiyeline gre pozitif
bir darbe uygulanmas gerektii anlamna gelir.
Tpte ortaya kabilecek dk snrlandrc gerilim, (yaklak
30 V) nedeniyle, cva buharyla doldurulmu tiratronlar hidrojenle
doldurulmu olanlar tarafndan ortadan kaldrlmtr. Cval
tplerdeki yksek gerilim, katodun pozitif bombardman sonucu
hzla anmasna neden olan pozitif bombardmana yol aar.
Byk tplerde bazn aaya geldii durumun genellikle daha
uygun olmasnda karn, tiratronlarn birou, herhangi bir
konumda monte edilebilir.
Bir tiratron devresinde ateleme zamanndaki deiikliklerin
azaltlmas nemli olduunda, triod tipi iki zgaras olan bir tetrod
nitesiyle deitirilebilir. kinci birimin darbe negatif polarizasyon
dzeyinin zerine ktnda kap gibi davranmasna karn, birinci
zgara srekli olarak iyonize edilebilir. Bir dier yol, zgaralar,
klavuz ular arasnda yaklak bir mikrosaniye gecikme olan
darbelerle darbelemektir. nc yntem, her iki zgaraya da
zgaralar ayr ayr srecek biimde dzenlenmi tek bir tetikleme
kaynandan darbe gndermektir.
ok aralkl tiratronlar, tiratronlarn seri olarak altrlmas
sorununun stesinden gelmitir. ok aralkl tiratronlar
tetiklendiinde, normal gaz dearj modunda aralklara gre
blnr.
Darbe modlatr serileri iin hidrojenli tiratronlar English
Electric Valve irketi tarafndan retilmektedir ve 400 MW tepe
noktas g kts ve 160 kV tepe noktas gerilim deeri olan bu
M-O lamba [:valve] 4 aralkl seramik/metal tetrodudur.
Magnetronlar. Oyuk/kavite manyetronu, mikrodalgalar, rnein
radar dalgalar reten etkili termiyonik lambalardr. Temel olarak
bu ara bir diyottur, fakat "apraz alanl cihazlar" olarak bilinen
lamba ailesinin bir yesidir.
116
Elektrik Klavuzu
ekil 4.16 Manyetron

Temel olarak, (genellikle) konsantrik bir stc, anot ve katot
tertibatndan ve bunlar saran bir manyetten olumaktadr (ekil
4.16). Manyetik alan elektrik alanyla dik a yapmaktadr. Scak
katot ve anot arasndaki yksek gerilim darbeleri elektronlardan
parmaklkl tekerlek biiminde ve birbirlerini etkileyen elektrik ve
manyetik alanlarn etkisi altnda katot evresinde spiral oluturan
bir bulut retir. Bakr anot, i ap evresinde rezonans halinde
birka boluk oluacak biimde tasarmlanmtr. Elektron
bulutunun parmaklarnn "ular" son derece net boyutlandrlm
boluklar getike, alanlar boluklarn iinde mevcut alanlarla
etkileim altna girer. Enerji absorb edilir ve boluk iindeki
salnmlar boluk rezonansa girinceye kadar boluk iinde birikir.
Salnan enerji, k penceresinden ve bir dalga klavuzu veya kablo
boyunca antene nlanr.
1 - 80 GHz frekans aralnda, tepe noktas g ktlar birka
yz watt'tan birka bin megawata kadar deien ve ortalama gc
tepe noktasndaki gten bin kez kk olan darbe tipi
117
Elektrik Klavuzu
manyetronlar mevcuttur. Srekli dalga operasyonu iin tpler asl

olarak stma iin kullanlmaktadr ve 0.9 GHz ve 2.45 GHz
frekanslarda gleri 25 kW200 W arasndadr. Frekanslar
yaklak 9 GHz civarnda olan dk gl tipler fenerlerin
altrlmas iin kullanlmaktadr.
Manyetronun katodu doru scaklkta altrlmaldr. Scakln
ok dk olmas durumunda, dk dzeyli emisyon,
manyetronun bozulmasna yol aabilecek kararsz alma
durumuna yol aabilir. ok yksek scaklklar, katodun hzla
bozulmasna yol aar. Manyetik alanlarn ve elektrik alanlarnn
etkileim uzaynda birlemeleri, elektronlarn katoda geri
bombardman sonucunu dourur. Bu da anot giri gcnn bir
blmnn dalmasna neden olur. Bu koullarda katodun
optimum scaklkta tutulabilmesi iin genellikle stc geriliminin
drlmesi gereklidir.
Anot geriliminin uygulanmasndan nce katodun alma
scaklna karlmas konusunda da dikkatli olunmaldr. Istcnn
souk durumdaki direnci, tipik olarak, scak durumdaki direncinin
bete birinden daha azdr. Istcnn almas srasnda ani akm
artlar kontrol altnda tutulmaldr. Darbe enerjisinin manyetron
stcsnda dalmasn nlemek amacyla, modler kt devresinin
tasarm srasnda da benzer nlemler alnmaldr.
Izgara kontroll dorultucunun a.c. akmda almas . Izgara
kontroll dorultucunun en nemli uygulamalar, cihazn alternatif
akm beslemelerinde gsterdii davrana dayanmaktadr.
Anot devresine alternatif akm beslendiinde, lamba temel olarak
bir dorultucu olduundan, her yarm devrede bir kez ark
sndrlr. [unun sonucunda, zgaraya her yarm devrede bir
kontrol yeniden kazanma frsat verilir. Bu da alternatif akmn
tersine dnmesi nedeniyle ark sndrldnde bir sonraki devrede
anot yeniden pozitif duruma geldiinde, negatif bir zgarann anot
akmn balamasn nleyebilecei anlamna gelir.
118
Elektrik Klavuzu
ekil 4.17 Izgara gerilimindeki faz deiimiyle anot akmnn

kontrol. Glgelendirilmi alanlar akm iletme periyotlarn
gstermektedir
Ayrca, zgaraya, ayn frekansta fakat deiken fazda bir
alternatif akm salanarak, anot akmnn ortalama deeri kontrol
edilebilir. ekil 4.17, deiken fazn zgara geriliminin, anot
geriliminin pozitif yar devresi srasnda arkn balangcn nasl
geciktirebileceini ve bylelikle dorultulmu akmn ortalama
deerinin sfrdan maksimum deerine, zgara gerilimindeki
180'den 0'ye faz deiimine karlk gelecek ekilde dzgn
biimde kontrolne nasl izin verdiini gstermektedir.
Izgara kontrol iin faz kontrolyle ayn etkiyi douran alternatif
bir yntem, sabit faz a.c. zgara gerilimine ayarlanabilir bir d.c.
polarizasyon gerilimi uygulamaktr (genlik kontrol).
Akm dorultma ve g kontrol. Yukarda anlatlanlardan, faz
deitirme cihazyla birlikte zgaralarn kullanlmasyla bir a.c.
kaynandan d.c. yklerin beslenebilecei ve ayn zamanda yk
akmnn sfrdan maksimuma dzenlenebilecei ortadadr. Dahas,
faz deitirme cihaznn kontrol edilecek dsal koullardaki
deiikliklerle altrlmas durumunda, tamamen otomatik kontrol
gerekletirilebilir.
ekil 4.18, tam dalga dorultmann avantajlarn elde etmek iin
iki gaz doldurulmu triod kullanarak dorultma ve g kontrol
iin tipik bir devreyi gstermektedir. Karlk gelen kontrol
119
Elektrik Klavuzu
zgaralar, karlk gelen anotlarda olduu gibi, her zaman bir

zgara pozitifken dieri negatif olacak biimde transformatr
sekonderine, T2, balanmtr. Uygulanan zgara geriliminin faz
konumu, a.c. beslemesine balanm datlm alan sarm ve
T2'nin primerine balanm tek fazl rotordan oluan faz deitirme
cihazyla rahata deitirilir. ndklenmi rotor geriliminin faz,
alana gre rotorun nispi konumuyla belirlenir ve bunu sonucunda,
rotor pozisyonunun deimesi her tpteki zgara geriliminin fazn
ve bunun karlnda d.c. devresinin akmn deitirir. Bu kontrol
yntemi birok amala, zellikle motorlarn hz kontrol iin
kullanlmaktadr.
ekil 4.18 Gaz triodlar kullanarak d.c. besleme hatlarna deiken

akm salamak iin devre
Faz kontrol devreleri. Yukarda anlan faz deitirme cihaz, son
derece hafif bir kontrol elemanndan oluan kk bir endksiyon
reglatrdr. Gerilim cinsinden deiik faz kontrolleri
uygulamann alternatif yntemleri ekil 4.19'da gsterilmitir.
(a)'da, indktans-rezistans devresi boyunca gerilim, fazr
diyagramnda AB ile verilmitir. ndktanstan direnle ayn akm
geer ve bunun sonucunda gerilim dleri diren boyunca AG
ve indktans boyunca GB birbirleriyle yaklak 90 faz ddr.
Izgara gerilimi, G noktasnn (katoda bal olan) O noktasna gre
gerilimidir, yani fazr diyagramndaki OG deeridir. R
deitirilerek, anot gerilimi olan OB gerilimine gre OG
geriliminin faz da deitirilir; o halde, direncin artrlmas anot
akmnda art yaratr.
120
Elektrik Klavuzu
ekil 4.19 Izgara polarizasyon geriliminde faz kontrol yntemleri

ekil 4.19 (b)'de, diren artrldka anot akm dzgn bir
ekilde azalrken, (c)'de direncin kritik deerden byk veya kk
olmasna bal olarak anot akm maksimumdadr veya sfrdr.
Zamanlamann kesin olmas istendiinde, a.c. zgara gerilimi
sinzoidal biimde olmak yerine sivri dalga biiminde olacak
ekilde dzenlenir ve maksimum kritik deere gre nemli lde
negatif olan kararl bir d.c. polarizasyon gerilimi zerine tanr.
A.C. bileeninin faz, anot geriliminin anot akm aknn
balamasnn gerektii pozitif yar devresinin herhangi bir
noktasnda pozitif bir tepe olumasna neden olacak biimde
deitirilir.
A.C. yklerinin kontrol. Alternatif yk akmlarnn kontrol, bir
doyurulabilir reaktr'le ilikili olarak kullanlan gaz doldurulmu
triod kullanlarak uygun bir biimde gerekletirilebilir. Tek fazl
bir devre, ekil 4.20'de grlmektedir. doyurulabilir reaktr,
yksek geirgenlikli demirden oluan lamine bir ekirdee sahiptir
ve yk d sarmlarda olacak biimde seri balanm iki a.c. sarm
tar. Merkezdeki kollar, gaz doldurulmu bir triottan gelen doru
akmla beslenen bir dc sarm tar. Faz deitirme cihazyla kontrol
edilen zgara gerilim faz fark tpn yaltkan duruma gelmesini
saladnda, yksek geirgenlikli demir ekirdein mevcudiyeti
nedeniyle a.c. sarmlarn empedans yksektir. Bu koullar altnda,
yk akm ihmal edilebilir dzeydedir. Izgara kontroll dorultucu
k akm arttrldka, reaktr demirin geirgenliini azaltarak ve
bylelikle reaktrn a.c. sarm empedansn drerek, kademeli
olarak doygun duruma gelir. Tiratronun tam yk altnda almas
121
Elektrik Klavuzu
durumunda, demir tamamyla doygun durumdadr ve yk zerine

esasen tam hat voltaj uygulanmaktadr.
ekil 4.20 Doygunlatrlabilir reaktr kullanlarak a.c. yklerin

kontrol iin devre
Pozitif yar devreler srasnda, tiratron tek ynl akmn zgara
kontroll darbelerini geirir; negatif yar devreler srasnda, tiratron
akm iletmez, fakat reaktr akm, dorultucunun (2) terminalleri
boyunca depolanan manyetik alannda depolanm enerjinin
dearjyla beslenir.
Scaklk lm ve kontrol. 750 C zerinde scaklklarla
karlalan durumlarda stma yknn kontrol amacyla scaklk
lm fotoelektrik pirometre kullanlarak gerekletirilebilir. Bu
cihaz, scak bir kitleye ynelik olduunda, scaklk deiikliklerine
anlk tepkiler verir. Alnan radyasyonun miktarn veren kk
fotoelektrik akmlar, buharl lambalarn kontrol zgaralarna enerji
veren, bylelikle de yke giden akm doygunlatrlabilir reaktrle
alaltan veya ykselten vakumlu elektronik lamba ykselticileri
tarafndan ykseltilir.
Dk scaklklar iin, kontrol zgarasna sinyal gerilimi
salamak amacyla, vakumlu elektronik lamba ykselticilerle
birlikte kullanlan bir kpr devreyle balanm direnli
termometre kullanlr. Elektrikle stlan kazanlarda, bu yntemle,
300 C scaklkta art eksi 1 C aralnda kontrol salanabilmitir.
Makinelerin ve srelerin elektronik kontrol. Yukarda
gnderme yaplan scaklk dndaki fiziksel nitelikler de sz
konusu niteliin gerilim cinsinden ifade edilebilmesi kouluyla,
kontrol zgaralarn iletecek sinyaller olarak kullanlabilirler. Buna
gre, hz, tork, ivme, basn, aydnlatma, ses, mekanik hareket, ve
deiik elektrik zellikler, gaz doldurulmu veya cva buharl triod
devrelerinde kontrol balatmak amacyla kullanlmaktadr.
122
Elektrik Klavuzu
rnein, ses karbon, indktif veya mekanik mikrofonla

belirlenebilir ve R, L veya C, zgara devresindeki deiken eleman
olarak kullanlabilir. Mekanik hareket, kmrl direnlerdeki,
kaymal direnlerdeki, deiken bobinlerdeki veya kapasitrdeki
RLC deiiklikleriyle veya bir fotosel araclyla izlenebilir.
rnein, d.c. motorlardaki hz kontrolnn deiik tipleri iin,
hzdaki veya ivmedeki deiiklikleri izleme amacyla takojeneratr
kullanlmaktadr.
gnitronlar. gnitron, genellikle suyla soutmal elik bir zarf
iinde alan cval sv katottan olumaktadr. En basit biimiyle,
tepeden bir cam yaltkanla desteklenmi ar anot ieren, dipten
cva havuzuna batan, silindirik bir vakumlu zarftan olumaktadr.
Baz uygulamalar iin tplere ek ateleyiciler, [:ignitor] yardmc
anotlar ve i perdeler eklenebilir. gnitronlar, yksek akm
dzeyleri gerektiren diren kayna ve yksek gl dorultucular
gibi uygulamalarda kullanlr. Kapasitr bataryalar gibi yksek
akml, tek darbeli alma iin amalanan tipleri de mevcuttur;
bunlar metallerin elektromanyetik biimlendirilmesi ve benzer
uygulamalarda parack hzlandrc mknatslarna darbe salamak
iin kullanlmaktadr.
gnitronun almas, iletimin balamas iin daha sonra akm
sfra dnceye kadar sren bir kontrol sinyali gerektirmesi
asndan tiratrona benzemektedir. Tp a.c. dorultucu gibi
alrken, besleme frekansnn yar devresine iletken durumdadr
ve iletim durumunda kalmas gerektii srece her alternatif devrede
atelenmesi gereklidir. ekil 4.21, English Electric Valve tarafndan
retilmi bir dorultucu ignitronun kesitini gstermektedir.
Ateleyici, sivriltilmi ucu katot havuzuna batm durumda,
yariletken malzemeden yaplm kk bir ubuktur. Ateleyici cva temas noktasndan uygun bir akm getiinde, ateleyici
pozitif durumda olduundan, cva yzeyinde bir katot noktas
oluur ve serbest elektronlar yaylr. Bu zamanda anot katoda gre
yeterince pozitif durumdaysa, anot ve katot arasnda bir ark oluur.
Ark bir kez olutuunda ateleyici kontrol dndadr ve tp
boyunca gerilim cva buharnn iyonizasyon potansiyelinin altna
dnceye kadar tp iletmeyi srdrr.
123
Elektrik Klavuzu
ekil 4.21 Dorultucu olarak kullanlan bir ignitronun kesiti

fazl kaynak kontrol devresinde, iletim devresinin hemen
ardndan gelen yksek ters gerilimi geciktirmek iin ignitron hzla
deiyonize olmaldr. Bu, katot geriliminde alan bir perdenin
[:baffle] kullanlmasyla (bkz. ekil 4.21) gerekletirilmitir. Ek
balantlar gerekmemektedir, ancak tp boyunca gerilim d
birazck artmtr. Daha yksek gerilimlerde g dorultmann
salanabilmesi iin yardmca bir anot konulabilir. Bu, ana ykten
ayr olarak, dk gerilim devresinde kk bir ark oluturmak iin
kullanlmaktadr. Bu uygulama, dk yk akmlarnda katot
lekesinin olumasn ve bylelikle bu koullar altnda da kararl
almay salar. Tek darbe tipi alma iin tasarlanm byk
tplere de ateleme arknn sresini uzatmak iin kullanlabilecek
yardmc bir anot eklenmitir. Arktaki gerilim dn
124
Elektrik Klavuzu
minimumda tutmak iin ok az perdeleme kullanlmakta veya hi

perdeleme kullanlmamaktadr.
Katot n tp. Katot n tp yksek vakumlu, konik biimli,
dar uunda veya boynunda, stlabilir bir katot, bir kontrol
elektrotu ve birka anot bulunan bir cam kaptr. Tp boynunun
ilerisinde, her biri birbirine dik alarla yerletirilmi bir ift
saptrc plaka vardr (ekil 4.22).
ekil 4.22 Elektrostatik C.R. tpnn elektrot sistemi

Konik kabn geni taraf veya taban, i tarafndan, zerine katot
n dtnde k yayan floresan bir bileikle boyanmtr.
Tpn almas aadaki gibidir. Katot stldnda ve anotlar
bykl artan yksek pozitif gerilimlere balandnda, katottan
yaylan elektronlar hzlandrlr ve son anottaki kk bir aklktan
kan bir n demeti biiminde odaklandrlr. Bu n demeti,
elektrostatik bir arj verildiinde elektronlar saa veya sola
ekebilecek biimde yerletirilmi ilk saptrc plaka ifti arasndan
geer. In demeti, daha sonra, nn aa veya yukar
ekilebilmesini salayacak biimde yerletirilmi ikinci saptrc
plaka ifti arasndan geer. Yksek hzda hareket eden elektron
akmndan oluan n demeti, daha sonra floresan ekran zerine
der ve ekran zerinde bir k noktasnn olumasna neden olur.
lk saptrma plakas iftine deiken bir gerilim uygulandnda,
n demeti, ilk saptrclara uygulanan gerilimle senkronizasyon
iinde, ekrann bir yanndan dier yanna doru hareket edecektir.
kinci saptrma plakalarna baka bir gerilim uygulandnda, n
bir yandan dier yana hareketini korurken, ayrca, ikinci saptrma
plakalarna uygulanan gerilime karlk gelecek biimde dikine bir
hareket kazanacaktr.
Bylece, ekran zerindeki k noktasnn, iki saptrma plakas
iftine uygulanan deiken potansiyellerle deien bir eri
oluturaca grlecektir.
Birok uygulamada, yatay saptrma plakalarna, nokta ekrann u
noktasna eritikten sonra anlk bir tepkiyle, kararl olarak ykselen
bir gerilim verilmektedir.
125
Elektrik Klavuzu
Bunun sonucu, noktann, verili bir zaman periyodunda, rnein

1/50 saniyede, soldan saa sabit bir hzla hareket etmesidir. Dikey
saptrma plakalarna 50 Hz alternatif akm uygulanmsa, noktann
herhangi bir andaki dikey sapmas, beslemenin anlk gerilimine
karlk gelecektir. Bylece, floresan ekran zerinde besleme
geriliminin dalga biimi izlenecektir. Anlk tepkilerin bir sonucu
olarak, yukardaki sre saniyede 50 kez tekrarlanacak, uygulanan
alternatif gerilimin dalga biimi, ekran zerinde, uygulanan
gerilimin dalga biimine bal olarak harmonikleri olan veya
olmayan, duraan bir sins dalgas olarak grlecektir.
Katot nlar tp televizyona uygulandnda, yatay saptrma
plakalar, noktay, ekran boyunca, her taramann sonunda geri
dnp yeniden taramaya zorlayacak biimde kullanlmaktadr.
Dier yandan, dikey saptrclar, her yatay taramann ardndan, her
yatay taramann ardndan dikey yer deitirmeyle, ekrann en alt
kesi "tarandnda" dikey geri dnle, noktaya kk bir dikey
yer deitirme yaptrr.
Giri televizyon sinyalleri kontrol elektrotuna uygulanmaktadr
ve herhangi bir anda iletilmekte olan resim noktasnn parlaklna
gre n demetinin younluunu azaltma veya artrma etkisi
gstermektedir.
Klistronlar. Klistron, stlm bir katottan kan elektronlarn tam
anot potansiyeline eriecek biimde hzlandrld ve uzun bir
paralel n demetine dntrld bir termiyonik cihazdr. In
demeti nce aralarnda, rezonans halindeki boluklar biiminde
ayarlanm devreyle yksek frekansl gerilimin saland iki
zgaray veya akl enine geer. Bunun sonucunda ortaya kan
kk periyodik deimeler, nihai olarak, gruplandrma olarak
bilinen srele geleneksel akm modlasyonu sonucunu verir. Bu
gruplandrmann hemen hemen tamamlanm olduu noktaya
rezonans halindeki baka bir boluk (yakalayc) yerletirilir.
Bunun empedansnn ve ayarnn doru olmas durumunda,
demetten, demetin modlasyonu iin demete verilenden daha ok
kuvvet alacaktr. Daha sonra, bu dzenleme bir ykseltici olarak
davranr. Verimlilii orta dzeydedir, k gc ok yksek
olabilir ve gruplandrc ve yakalayc arasna daha ok sayda
rezonans halindeki boluk yerletirilerek, kazan hemen hemen
sonsuza kadar ykseltilebilir. Toplanan gcn bir blm
gruplandrclara geri gnderilerek veya tek resonant boluk
126
Elektrik Klavuzu
kullanlarak ve n demeti onun iinden yanstlarak en yksek

frekanslarda alan osilatrler oluturulabilir.
ekil 4.23 Aksiyel manyetik alan salamak iin kullanlan yumuak

elik boyunduruk ve sarmlar da ieren drt oyuklu ykselticinin
ematik dzenlemesi
Yksek performansl klistronlar, akm tplerinden geii
srasnda manyetik demeti odaklamak ve kontrol iin aksiyel bir
manyetik alan gerektirir (bkz. ekil 4.23). Artan performans,
genellikle bunun yol at karmaklamay rasyonalize eder.
Demetin etkin biimde odaklanmamas durumunda lambada
hasarlar oluur ve akm tplerine erien elektron akmnda bir arta
neden olabilecek odaklama sistemindeki bir arzaya kar bu
cihazn korunmas nemlidir. Dk performansl, daha basit bir
sistemin kabul edilebilir olmas durumunda, demetin odaklanmas
iin dsal aralar iermeyen bir klistron kullanmak mmkn
olabilir. Bu durum manyetik alan ve bu manyetik alan salamak
iin gerekli g temini ihtiyacn ortadan kaldrr. Bu durumda,
demetin odaklanmas iin alnacak nlemler, basit olarak, lambann
yaknnda bulunabilecek parazit manyetik alanlarn etkisinden
doabilecek elektron akmlarnn maskelenmesine indirgenmitir.
Fotoelektrik Cihazlar
Fotosel rleler. Bir fotosel rlesinin temel bileeni, integral kla
aktif duruma gelen bir anahtardr. Bu, yksek duyarlkl bir
fotoelektrik cihaz oluturmak zere, bir silikon karanlk fotodiyotla
entegre devreyi, tek bir zeminde birletirir. Bu cihazn almas,
zerine belirlenmi younlukta k dtnde cihazn ak
duruma gelip bir d yke akm beslemesini salayacak biimdedir.
127
Elektrik Klavuzu
Ik younluu kritik dzeyin altna dtnde, ykn besleme

akm da kesilir. Bu kritik dzey geni snrlar iinde ayarlanabilir.
Cihaz, k yayan diyot (LED) ieren bir projektr ve bir n
demetini dorudan veya bir alc birimine monte edilmi bir
fotosele yanstan bir optik sistemden olumaktadr. Rle sarm,
n demeti dtnde enerji alr, n demeti kesildiinde enerjisiz
duruma gelir. Bylelikle, rle kontaklar, baz dsal kontrol
fonksiyonlarn yerine getirmek zere kullanlabilecek bir
deitirme operasyonu salayabilir. Kontrol birimi, ok eitli
uygulama ihtiyalarn karlamak amacyla, zaman geciktirme
rleleri veya LED arza devreleri gibi ek devreler ierebilir. 1015
mm'den 50 m veya daha fazla mesafelerden altrlabilecek
cihazlar mevcuttur.
Uygulamalar, konveyr kontrollerini, kt kopma alarmn,
karton sralama ve sayma sistemlerini, otomatik pskrtmeyi,
makine korumay, kap amay, seviye kontroln, hrsz
alarmlarn, kenar hizalama kontroln ve delgili kart okumay
iermektedir.
ekil 4.24 Photain tipi P B0-2403 fotoelektrik anahtar birimi

Fotoelektrik anahtar birimleri. Ia duyarl anahtarlar,
ekonomik aydnlatma kontrol iin kullanlmaktadr. Bunlar, n
younluunu izleyen ve aydnlatmay otomatik olarak aan veya
kapatan bir fotoselden olumaktadr. Tipik bir birimin yaps ekil
4.24'te gsterilmitir ve 250 V a.c., 3 A gcndeki direnli ykleri
kontrol edebilecek yetenektedir. Birim, bir kadmiyum slfit pili
zerine oturtulmutur ve "salnma"y nlemek iin 2 dakikalk bir
128
Elektrik Klavuzu
geciktirme dzenei iermektedir. 10 A'e kadar direnli

anahtarlama kapasitesi olan daha byk birimler mevcuttur.
Silikon fotoelektrik piller. Bu piller, dk aydnlatma
younluklarnda bile yksek k akm salayacak biimde
tasarlanmlardr.
Birka
miliamperlik
akmlar
elde
edilebilmektedir. n-tipi silikon zerinde ince bir p-tipi tabakadan
olutuu grlen fotoelektrik pilin yaps ekil 4.25'te
gsterilmektedir. Fotovoltaik etkisi nedeniyle polarizasyon g
kaynana ihtiya yoktur. Geni bir aydnlanma gc alan iin
uygun yk direnleri seilerek dorusal bir kt elde edilebilir.
Aada anlatlan mavi silikon pil gibi, k kabul etme ynne
duyarl deildir ve fototransistrlerde olduu gibi optik eksenini
ayarlama ihtiyac yoktur.
ekil 4.25 Photain fotovoltaik pil

Silikon mavi pil Sharp'n Photain Controls tarafndan retilen
silikon mavi pilin, btn grnr k spektrumunda yksek
duyarl olan dnyann ilk fotoelektrik diyotu olduunu ileri
srmtr. Selenyum veya kadmiyum slfr fotosellerden daha
duyarldr ve stn bir zaman tepkisi gstermektedir. Polarizasyon
gc gerekmemektedir, dier iki tipten daha dk grlt dzeyi
vardr ve ynlendirilmesi gerekmemektedir.
Uygulamalar, aydnlatma lm cihazlarn, pozometreleri, film
ses kaytlar iin optik okuyucular, kolorimetreyi, alev
spektroskopisini, fotospektrometriyi ve renk veya rnt tantm
ekipmanlarn iermektedir.
129
Elektrik Klavuzu
Dorultucular ve Dntrcler
Giri
Dorultma, alternatif akmdan doru akma dntrme anlamna
gelmektedir. Getiimiz on yl iinde ok deiik k glerine
sahip ucuz, dayankl ve deiken hzl a.c. srclerin
gelitirilmesi, duyarl hz kontrolnn gerekli olduu birok
endstriyel proseste bugne dein zorunlu olarak kullanlan d.c.
makinelere duyulan ihtiyac byk lde ortadan kaldrd. Bu tr
uygulamalar, haddeleme makinelerini, kprl vinleri ve ekici
motorlarn iermektedir. Bugn doru akm, elektrolizle kaplama
fabrikalar, gaz retim fabrikalar ve yedek batarya sistemleri iin
yedek arj cihazlar gibi ok daha snrl alanlarda uygulama
bulmaktadr. Buna ek olarak, belki biraz egzotik ve snrl da olsa,
bir dier uygulama, yksek gerilim doru akm iletimidir.
Bu uygulamalarn birou iin gnmzde kullanlan
dntrme cihaz diyotlardan ve tristrlerden oluacak ve g
elektroniinin bir paras olacaktr; fakat dorultma ilemini
gerekletiren cihazn kendisinden bamsz olarak, dorultucu
ekipmanlarn alma ilkeleri ayn olacaktr. Bu ksa blmn
amac, nceki blmde anlatlmayan ancak sanayide halen
karlalmas ihtimali bulunan dorultucularn anlatlmasyla
snrldr.
Metal Dorultucular
temel metalik dorultucu tipi genel kullanmda kalmtr:
selenyumlu, germanyumlu ve silisyumlu dorultucular. Son iki
dorultucu tipi genel olarak yariletken dorultucu olarak
anlmaktadr ve alma yntemleri 4.Blm'de anlatlmtr.
Selenyumlu dorultucular. Getiimiz 30 ylda, selenyumlu
dorultucular alannda srekli gelimeler olmu ve sonunda
dorultucunun kararll, nispeten yksek scaklklarda, rnein
gerektiinde 120 C'de kullanlabilmesini salayabilecek duruma
gelmitir. Alternatif olarak bu cihaz, normal alma koullar
altnda bugne kadar olanlardan ok daha uzun sre altrlabilir.
130
Elektrik Klavuzu
Selenyumlu dorultucular, ilk maliyetlerin nemli olduu ve

temel ve yinelenen ar yklere dayanabilme yeteneinin
germanyumlu ve silisyumlu cihazlar iin gerekli olabilecek zel
koruyucu cihazlara duyulan ihtiyac ortadan kaldrd btn dk
g ihtiyalarnn karlanmas amacyla yaygn olarak
kullanlmtr. Selenyumlu dorultucularn verimliliklerinin ve
performanslarnn dier iki tipe gre biraz daha dk ve
boyutlarnn birazck daha byk olmasna karn, 25 kW altndaki
k gleri iin bu zellikler genellikle daha az nem
tamaktadr.
Uygulamalar, yaa daldrlm birimlerin 200 kA'e kadar
akmlar salad elektrikle kaplama ilemlerini kapsamaktadr.
Yksek akm deerleri gerektiinde, dk arlklar ve snrl alan
gerektirmeleri nedeniyle su soutmal germanyumlu birimler
kullanlmaktadr.
30 100 kV gerilimlerin gerektii, gazlardan toz partikllerinin
uzaklatrlmas iin elektrostatik ktrme birimleri selenyumlu
dorultucular iin yaygn bir uygulama alandr. Ya daldrmal
ekipmanlar alma asndan gvenilir ve salamdr ve etkin bir
dorultma aracdr. 60 kV ve 60 mA'den 1 ampere kadar olan
aralklarda alan ekipmanlar yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu
ekipmanlar son derece hzl ark sndrme sistemleri olan
transdktrlerle kontrol edilmektedir.
Sinemalardaki arklar iin g tedariki, hem yksek hem dk
younluklu arklar iin transduser/transdktrle veya bobin /
kapasitr sabit akm selenyum ekipmanlarla salanabilir ve bu
cihazlar tek fazl veya fazl beslemelerle altrlabilir.
Germanyumlu dorultucular. Germanyumlu dorultucular, evre
scaklnn yksek olmad ve 100 V'un altndaki gerilimlerde,
zellikle bu gerilimlerde yksek verimliliin birinci nem tad
dk veya orta dzeyde g gerektiren endstriyel uygulamalarda
yaygn olarak kullanlmaktadr. Kurulan tesislerin gc megawat
dzeyinde olabilir. Germanyum kmr ve inko madenlerinden
elde edilmekte ve yksek saflk derecesine eriilinceye kadar
artlmaktadr. Ortaya kan gri metalik malzeme, kk gofretler
formlar oluturmak zere zel olarak kesilen tek kristal biimi elde
edilinceye kadar ekilir. Isl ilemle, indiyum dme germanyum
kafesinin zerine tutturulur ve daha sonra iine yaylmas salanr.
Germanyum ve indiyum arasndaki ba, dorultmann
131
Elektrik Klavuzu
gerekletii, szdrmaz muhafaza iinde monte edilmi balanty

salar.
Hem germanyumlu hem silisyumlu dorultucular, klor ve
hidrojenin elektrolitik olarak retilmesi iin gerekli gc reten
ekipmanlarda youn olarak kullanlr. Bu ekipmanlardan, 120 V
gerilimde 27 kA'i aan akm ktlar salanabilmekte ve
germanyum 100 V altndaki gerilimlerde biraz daha iyi verim
salamakta, fakat evre scaklnn yksek olduu lkelerde
bunlar ekonomik olmamaktadr.
25 kW altndaki g gereksinimleri iin selenyumlu
dorultucularn halen en ekici tesis olma zelliini srdrmesine
karn, Endstriyel d.c. g beslemesi, genellikle germanyumlu
veya silisyumlu yariletken cihazlardan temin edilmektedir. Her iki
tip de byk telefon santralleri iin youn olarak kullanlmaktadr.
Akl elektrikli tatlar iin arj cihazlar genellikle germanyumlu
dorultucu tipindedir. Kaynak, hem germanyumlu hem silisyumlu
dorultucularn birbirleriyle rekabet ettikleri bir baka alandr.
Silisyumlu dorultucular. Silisyum kumdan elde edilen ve yksek
saflk derecesinde artlan, byk monokristaller halinde ekilen ve
gofretler halinde kesilen bir metaldir. nce bir alminyum levha
silisyum zerine balanr ve silisyum gofretin iine yaylmas
salanr ve alminyum ve silisyum arasndaki balantlar
dorultucu balantlar oluturur.
Bu tip dorultucularn uygulama alanlarnn birou
zetlenmitir, fakat bu tip dorultucunun demiryolu ekicilerine
g temini iin ideal olduu dnlmektedir. Deiken hzl
srcler, bu tip dorultucularn yaygn olarak kullanld bir
dier alandr. Izgara kontrol olana, bu cihaz en yksek hzda
alan d.c. makinelerinde bile hz kontrol iin ideal duruma
getirmitir.
dorultucu tipinin karlatrlmas. Yariletken germanyum
ve silisyum dorultucular, verili kt koullar iin selenyumlu
dorultuculardan daha derli topludur. Bu, ksmen, dorultucularn
birim alan bana daha dk dorudan direnten, ksmen de ters
ynde
daha
yksek
gerilimlere
dayanabilmelerinden
kaynaklanmaktadr. Silisyum germanyumdan daha yksek ters
gerilimlere dayanabilir ve ayrca daha yksek scaklklarda
alabilir. Germanyumun dorudan direnci silisyumunkinden daha
dktr.
132
Elektrik Klavuzu
ekil 5.1 tip dorultucu tipinin ileri ve geri karakteristiklerinin

karlatrlmas
dorultucu tipinin gerilim/akm karakteristikleri ekil 5.1'de
gsterilmitir. Normal akm younluunda alan bir
dorultucuda, germanyum iin daha dk gerilim d,
selenyum iin daha yksek gerilim d ve silisyum iin daha da
yksek gerilim d beklenecei grlecektir. Pratikte, ters
akmn ileri akmn %0.5'ini gemesi alldk bir durum deildir ve
buna gre, selenyumlu dorultucu yaklak 32 V, germanyumlu
dorultucu 7090 V ve silisyumlu dorultucu 100300 V gerilimde
altrlabilir. Dorultucularn altrlaca gerilimler, i dngs,
devre balants, scaklk, vb. birok faktre gre belirlenir.
Scaklk karakteristikleri. Bu dorultucu tipinin daha zerinde
alamayaca maksimum kritik scaklk deerleri vardr. Bu
nedenle, dorultucunun scaklk ykselmesinin ve evre
scaklnn kritik deeri amamasna dikkat edilmelidir. leri
yalanma selenyum dorultucu iin bir snr oluturmaktadr ve bu
trden niteler 70 C scakla kadar, zel olarak tasarlanm
olanlar 130 C'ye kadar scaklklar iin uygundur.
Germanyum dorultucularn ileri ve geri yalanma olmakszn
alabilecei scakln 90 C olmasna karn, bir baka faktr
gvenli alma scakln 70 C'yle snrlar. Bu tip dorultucularn
133
Elektrik Klavuzu
dk termal kitlesi nedeniyle, nispeten kk ar ykler bile bu

cihazlarda ar scaklk ykselmelerine neden olabilir. Bu nedenle,
toplam alma scaklnn 50 C'yle snrlandrlmas
nerilmektedir. Benzer nedenlerle, ek bir gvenlik faktr
salanabilmesi amacyla, silisyumlu dorultucularn toplam
alma scakl 200 C'den yaklak 160170 C'ye indirilmitir.
Ar ykler. Selenyumlu dorultucular byk metal bazlar
zerinde oluturulmulardr ve dk akm younluklarnda
alrlar. Bu nedenle, ksa sreli, byk ar akm yklerine
herhangi bir hasara uramakszn dayanabilirler. Yukarda sz
edildii gibi, dier iki tip dorultucunun dk termal ktleleri,
bunlarn akm ar yklerine dayanabilmelerine izin vermez.
Gerilim ar ykleri artan kaak akmlara ve kendi kendine
snmaya yol aar. Yine, silisyumlu ve germanyumlu cihazlar bu
durumlara kar daha duyarldr ve bu cihazlarn normal alma
koullar altnda bu tr ar yklerden korunmalarna dikkat
edilmelidir.
Paralel ve seri balantlar. Germanyumlu ve silisyumlu
dorultucularda, bunlarn seri veya paralel balanmas srasnda
eit yk dalm yaplm olduunun dikkate alnmas nemlidir.
Performanslar birbirleriyle yakndan akmal veya gleri ciddi
biimde azaltlmaldr. Tek tek diyotlarn sigortalarla veya bir
edeeriyle korunmas istenen bir eydir.
Byklkleri ve etkenlikleri. Bir germanyumlu dorultucunun
hacmi, ayn g ktsn veren selenyumlu dorultucunun kabaca
te biridir. Bir silisyumlu dorultucunun hacmi, germanyumlu
cihazn te biri, selenyumlu dorultucunun yaklak onda biridir.
Bir
sistemin
toplam
verimlilii,
btn
ekipmann
deerlendirilmesiyle ve bir lde devre balantlarnn, ykn, vb.
deerlendirilmesiyle belirlenebilir. Tablo 5.1, tip dorultucunun
verimliliklerini listelemektedir.
134
Elektrik Klavuzu
Tablo 5.1 Dorultucularn verimliliklerinin karlatrlmas (%)
Dorultucu Ekipmanlar
Fiziksel dzenlemeler. En basit biimiyle silisyumlu dorultucular
sigortalar ve ok gerilimi korunma ekipmanlaryla birlikte bir s
datc zerinde monte edilmi silisyumlu diyotlardan
olumaktadr. Bunlar normal olarak levhalardan yaplm kaplar
iine yerletirilmitir ve ayr olarak monte edilmi ift sarml
transformatrden beslenmektedir. Ek cihazlar, kontrol blmelerini,
kesici dzeneklerini, voltaj reglatrlerini ve balantlar ierebilir.
Diyotlar yerine tristrlerin kullanlmas ve uygun elektronik
ateleme dzenekleri ve kontrol sistemleri dnda kontroll
dorultucu da benzer ekilde olacaktr.
Dorultucu dzenei genel olarak ilgili transformatryle
birlikte demeye monte edilmi bir kap iindedir. Soutma, doal
sirklasyonla veya baz durumlarda hava dolamyla salanabilir.
Atmosferin korozif zellikler tamas, tozlu veya nemli olmas
durumunda, kapal devre hava soutma veya svlarla soutma
kullanlabilir.
Yksek
akm
dorultucularda
genellikle
elektrokimyasal ortama uygun yksek gc salayabilmek iin en
iyi ara olan kaynak balantl s datma dzenei/datm ubuu
dzenei kullanlr.
Temel balantlar. Tek yollu (yarm dalga) veya ift yollu (tam
dalga kpr) balant, ksmen ihtiya duyulan d.c. gerilimine
baldr. Tek yollu balantda, d.c. kpr balantda olduu gibi
seri olarak iki diyottan gemek yerine, yalnzca bir anda bir
diyottan etkin olarak geer. Bu nedenle ileri ynde gerilim d
kpr balantda olduunun yars kadardr. Ancak, tek ynl
135
Elektrik Klavuzu
almada tansformatr kayplar ve maliyet daha yksektir. Daha

yukarsnda ift ynl balantnn kullanld gerilim genel olarak
verimlilik ve maliyet deerlendirmelerinin bileimiyle belirlenir.
ekil 5.25.7, farkl birka dorultucu dzenlemesini
gstermektedir. Gerek sistemlerde, seri-paralel dzenlemeleriyle
her bir kolda birka diyot bulunmasnn mmkn olmasna karn,
ekillerde her bir kolda bir diyot gsterilmitir.
fazl kpr (6 darbeli). ift yollu balant, ekil 5.2, 120
iletim a syla 6 darbeli dorultma salar. Voltaj reglasyonu,
normal alma alan iinde fiilen bir doru izgidir. Bu,
endstriyel g beslemeleri iin en yaygn olarak kullanlan
balantdr.
ekil 5.2 2 telli tek kprl d.c. kt iin 6 darbe devreli devre
ift yldz (6 darbeli). Bu balantyla, alt fazl sekonder
sarmlar, ntral noktalar bir dengeleme reaktr (interfaz reaktr)
zerinden balanm iki zt yldz grubuna ayrlmtr (ekil 5.3).
Dengeleme reaktrnn gerilim eitleme etkisi, iki yldz grubunun
akm paylamalarn salar ve dengeleme reaktrn manyetize
etmek iin gerekli ok kk deerler dnda 120 iletim
gerekleir. Voltaj reglasyon erisi, 120 iletim gerekleirken
fiilen bir dorusal eimdir, fakat dengeleme reaktrnn
demanyetizasyonu srasnda %15'lik bir ykselme vardr. Modern
bobin elik ekirdeklerinin kullanlmasyla birlikte bu nokta ykn
136
Elektrik Klavuzu
%0.5'inin olduka altndadr ve ykselme normal olarak itiraz

edilebilecek veya zararl olacak dzeyde deildir. Bu etkinin
ortadan kaldrlmasnn gerekli olmas durumunda, srekli devrede
olacak biimde veya dk yklerde devreye alnabilecek biimde
bir nt yk bulunabilir. Bu balant toplam verimliliin birincil
nem tad dk voltaj gerektiren srekli prosesler iin
ncelikle kullanlmaktadr.
ekil 5.3 2 telli d.c. kts iin yar dalgal 6 darbeli devre
ok devreli balantlar. 12 darbeli alma iin, iki 6 darbeli
dorultucu ekipmann, iki grup ekipmann veya iki dorultucu
devresinin fazlarnn birbirlerine gre 30 kaydrlmas gereklidir.
Bu, genel olarak iki 6 darbeli dorultucuyla ilikilendirilmi
transformatr veya transformatr sarm arasnda yldz/gen
ilikisi kurularak gerekletirilir. Bu ekilde yakndan paralel
duruma getirilmi olan fazlar kaydrlm dorultucular, devreler
aras reaktrn fazlar kaydrlm gruplar arasnda gerilimi
eitlemesini gerektirir (ekil 5.4 ve 5.5) fakat balantlarda veya
dier reaktrlerde yeterli d.c. devresi reaktans bulunmas
durumunda bunlar ihmal edilebilir. Byk kurulularda, birka tane
veya 12 darbeli dorultucu ekipmannn fazlarnn uygun biimde
kaydrlmasyla 12'nin zerinde darbe elde edilebilir.
137
Elektrik Klavuzu
ekil 5.4 Devreler aras reaktrle birlikte paralel kprlerden 2

telli d.c. kt iin transformatr 12 darbeli devre
ekil 5.5 2 telli d.c. kts iin yar dalgal 12 darbeli devre. Baz
durumlarda X reaktr bulunmayabilir.
138
Elektrik Klavuzu
telli devreler. telli d.c. ktlar, birka dorultucu ve

transformatr balantsyla kolayca elde edilebilir. zel bir
balantnn seimi, gerekli olan dengesiz akm miktarna, d telden
orta tele d.c. gerilimi darbe saysna ve bunlarn maliyetlerine
baldr. ekil 5.6'da grlen dzenleme, en ekonomik, normal
faz kpr dorultucuyu ve darya km ntral noktasyla birlikte
yldz veya yldzlararas balanm sekonderi olan bir
transformatr ieren bir dzenlemedir. Bu balant, basit yldz
sarm olan orta telin dengesiz akmnn %20'sinden fazlasn veya
yldzlararas balant kullanldnda iki katndan fazlasn
salamaz. Bu trden devrelerde, d.c. gerilimin dalga biimi d
iletkenler zerinden 6 darbeli almann ve orta iletkenden darya
3 darbeli almann harmoniklerini ierir. Harmonik gerilimin
r.m.s. deeri, 6 darbeli alma iin nominal gerilimin yaklak
%6's, ve 3 darbeli almann yaklak % 25'idir.
ekil 5.7'de grlen balant, seri olarak ve biri yldz dieri
gen balanm iki sekonderi olan bir transformatrle beslenen iki
tane fazl kpr dorultucudan olumaktadr. Bu balant, d.c.
gerilim harmonikleri dtan da olann yalnzca yaklak %3 r.m.s.
(12 darbe) olan orta tel akmlarnn %100'yle ve d telden orta
tele olann %6'syla alabilir.
Besleme harmonii. Bir dorultucu sistemi tarafndan beslemeden
ekilen harmoniklerin beslemeyi salayan yetkililerin belirledii
snrlarn altnda kalmas nemlidir. Tavsiyeler, normal olarak,
darbe saysn belirleyen ve faz kontrol olmad varsaylan, iki
veya daha ok tketicinin ortak balanma noktasnda deiik
gerilimlerle beslenebilecek dorultucularn maksimum nominal
glerini belirlemektedir.
Tablo 5.2, ngiltere iin genel tavsiyeleri gstermektedir; bu
koullar, daha byk dorultucu yklerine izin verilen d lkelerde
olduundan genel olarak daha skdr. fazl kpr devrenin
darbe saysnn 6 olduu hatrlanmaldr. Darbe says 6'nn altnda
olanlar birka kW nominal gc olan dorultucularda veya enerjiyi
temin eden yetkililerle zel dzenlemelerle kullanlmaktadr. Bu
tablo yalnzca bir klavuzdur ve muhtemel dorultucu
kullanclarnn, dier tketicilerin belki de imdiden sisteme
balanm dorultucu tesislerinden haberdar olan kendi yerel enerji
tedarik yetkilileriyle danma halinde bulunmalar gereklidir.
139
Elektrik Klavuzu
ekil 5.6 6 darbeli d telli ve 3 darbeli orta telli d.c. kt iin

devre. Orta tel akmnn %15'ine kadar yldz, %100' iin
yldzlararas sekonder balants
ekil 5.7 6 veya 12 darbeli d teller ve 6 darbeli orta tel iin 3

darbeli d.c. k salayan devre. %100'e kadar orta tel akmlar
iin uygundur.
140
Elektrik Klavuzu
Tablo 5.2 BS standartlarna gre alma geriliminde izin verilen

maksimum dorultucu ykleri
Dzenleme. Bir dorultucunun ikin snrlamas, tam ykten hafif

yke geite gerilim ykselmesi olarak tanmlanmaktadr ve
nominal tam yk d.c. geriliminin yzdesi olarak ifade edilmektedir.
Hafif yk, nominal ykn %5'i olarak kabul edilmektedir.
Baz belirli dorultucu devrelerinde, fazlar aras transformatrn
demanyetizasyonu nedeniyle, %5 ykn altnda d.c. gerilim hzla
ykselir. Bunun ortaya kmasn nlemek amacyla nlemler
alnabilir.
Sigortayla korumay da ieren kk dorultucu cihazlarnn %5
dzeyinde isel dzenlemeleri olacaktr. Daha byk ekipmanlar
kesici dzenekleriyle korunacak biimde tasarlanmtr ve daha
yksek dorultucu transformatr reaktanslar olduundan, yaklak
%8 ikin dzenlemeleri olacaktr. Bunlardan daha dk
dzenleme deerleri elde edilebilir, ancak genellikle bunun
maliyetleri ok yksektir.
Dorultucularn korunmas. Dorultucu ekipmanlar ar
akmlara ve ok gerilimlere kar korunmutur ve kendi ierisinden
bir parann arzalanmas durumunda hasar grmeyecek biimde
tasarlanmlardr. Ar akma kar temel nlem vardr: devre
kesiciler, sigortalar veya ikisinin bileimi.
141
Elektrik Klavuzu
Yalnzca
sigortalar
kullanldnda,
bunlar
diyotlarn
karakteristiklerini karlayacak biimde zel olarak tasarlanm,
hzl tepki veren sigortalardr. Bunlar diyotlarla seri balanmtr
fakat isel bir arza olduunda, bloklama dnemi iinde akmn
geiine izin vererek diyodu da devreden karacaktr. Diyotlar
paralel balandnda, normal olarak tek tek sigortalar olur. Atan
sigortalarn ve arzal diyodun belirlenebilmesi amacyla diyot
sigortalarna topluine tipi gsterge sigortalar da balanmtr. Alt
veya daha az sayda diyot sigortas bulunan kk ekipmanlar iin
bunlarn tek korunma arac olmas kabul edilebilir bir uygulamadr.
Devre kesiciler, d.c. datm ebekesi zerindeki bir besleyici
arzas nedeniyle tm d.c. beslemesinin kesilmesinin istenmedii
durumlarda kullanlr. Bu, genellikle byk dorultucu ekipmanlara
uygulanabilir. Bu gibi durumlarda, diyotlarn korunmas iin
sigortalar da temin edilmitir fakat d.c. besleyici arzalar yksek
hzl d.c. akm kesicilerle ortadan kaldrlmaktadr. Bu uygulama,
salkl devreler yoluyla dorultucunun besleme yapmasna olanak
salar.
D.C. ar akmlarnn ortaya kma ihtimalinin olduu ancak
normal durumlarda bunun maksimum dzeyde sorunlar
yaratmayan, rnein, ksa devreyi iermeyen, bir durum olmad
durumlarda, ar akmlar ciddi arzalar iin yedek koruma arac
olarak diyot sigortalar bulunan kalplanm muhafazal a.c. devre
kesicilerle stesinden gelinebilir. Bu trden korumalar, kk, gc
200/300 kW'a kadar olan ekipmanlara ve ancak a.c. besleme
geriliminin 1000 V'un altnda olduu durumlar iin uygulanabilir.
Normalden birazck yksek transformatr reaktans a.c. krcnn
birok arzalar ortadan kaldrmasn salar.
ok gerilim korumas, dorultucu ekipman iindeki
kapasitr/diren ebekeleriyle salanr. Bu ebekeler, geici gerilim
oklarn ve komtasyon gerilim zirvelerini, diyotlarn geici
dnem nominal glerinin epeyce altnda snrlandrr. Birok
durumda, ok emen devrelerin kendileri sigortalarla korunmutur.
Byk ekipmanlarda, sigortalarn almasn izlemek amacyla
uzaktan gzleme imkanlar salanabilir.
Rejenerasyon ihtimali olduunda, d.c. ebekesinin ok
absorblama devresi dnda baka baz aralarla da korunmas
gereklidir. Gc dorultucu terminallerine geri beslemeye kalkan
herhangi bir motor d.c. gerilimini hasara neden olabilecek lde
ykseltir. Bu koulda korunma, devreye srekli olarak bal olan
142
Elektrik Klavuzu
veya rejenerasyon koullarnda anahtarlanan bir ykleme direnciyle

nlenebilir.
Dntrme Makineleri
Dntrme makineleri terimi, a.c.'nin dner paralar olan
makinelerle d.c.'ye dntrlmesini gerekletiren dzenlemeler
iin kullanlr. Statik dntrclerin ortaya kndan sonra
kullanmlarn giderek azalmasna karn, yine de bugn alr
halde birok rnekleri vardr. Aada grlecei gibi, bunlarn
tipi vardr.
Dner dntrcler. Bunlar, bir d.c. jeneratrn alannda
dnen sarml bir rotordan olumaktadr. Rotorun bir ucuna bir
kontak bilezii, dier ucuna bir komtatr balanmtr. Senkronize
hzda dnerken kontak bileziklerine bir a.c. beslemenin balanmas
durumunda, komtatrden d.c. akm alnabilir. Yalnzca bir sarm
vardr ve makinenin almasn salayan, elektrik beslemeye giden
ve srtnme kayplarn karlayan enerji a.c. tarafndan
alnmaktadr.
A.C.'nn kontak halkalarndan alnabildii durumlarda dner
dntrc d.c. tarafndan altrlabilecektir - bu dzenleme,
tersine dner dntrc olarak adlandrlmaktadr. Pratik olarak,
btn boylardaki dner dntrcler ok fazldr; kk ve orta
byklkteki ktlar iin fazl, daha byk ktlar iin alt
fazldr.
Dntrme oran. Tek faz iin d.c. gerilimi, a.c. geriliminin 2
veya 1.41 kat olacaktr ve ok fazl makineler iin deiik oranlar
Tablo 5.3'te verilmektedir.
Forml, kontak halkalar arasndaki a.c. gerilimi cinsinden
verilmektedir
d.c.volt
sin ,
2
m
burada, m = kontak halkalarnn says
Tablo 5.3 Dntrme oranlar
143
Elektrik Klavuzu
D.C. gerilimleri genellikle 220 240 V aralnda olduundan,

normal a.c. beslemesiyle bir transformatrn a.c. besleme taraf
iin gerekli gerilimi salad grlecektir.
Yksek gerilim tarafndaki gen balant kullanlarak
transformatrn sekonder sarmndan alt fazl bir besleme elde
etmek olduka basit olduundan, alt fazl makineler, en sradan
olanlardr.
Voltaj reglasyonu, ya (uyar kontrol) yoluyla g faktr
deitirilerek ve bylelikle transformatrn reaktans kullanlarak
veya bir yardmc kullanlarak salanr. Bir endksiyon reglatr
kullanlarak da gerilim kontrol salanabilir.
Dner dntrclerin verimlilii %90-94 arasnda deiir; ar
yk kapasitesi yksektir ve g faktr kontrol altnda olduundan,
yaklak olarak bire eit tutulabilir.
Normal olarak, dner dntrcler a.c. tarafndan
kendiliklerinden devreye girmez; stator zerine, bir endksiyon
motoru olarak davranacak bir devreye alma sarm sarlabilir. Dier
yntemler, d.c. tarafndan devreye almay ve yardmc bir devreye
alma
motorunun
kullanlmasn
ierir.
Bu
yntemler
kullanldnda, a.c. beslemesinin almasndan nce dikkatli bir
senkronizasyonun oluturulmas gereklidir; aksi halde ciddi
hasarlar ortaya kabilir.
Motorlu jeneratrler. Bunlar, (elektrik asndan bakldnda)
birbirlerinden tamamen farkl iki makinedir ve herhangi iki makine
(rnein, jeneratr eviren bir motor) bir motorlu dntrc
oluturabilir.
Normal olarak bunlar a.c.'yi d.c.'ye dntrmek zere akuple
edilmi makinelerdir ve d.c. jeneratrn eviren bir endksiyon
motorundan veya senkronize motordan oluur. Bunlar, ayn
zamanda, ikincisine ihtiya duyulduunda, ters ynde, d.c.'den a.c.
elde etmek iin de kullanlabilir. Ayrca, motorlu dntrcler
frekans dntrcler (yani, bir alternatr eviren bir a.c. motor)
olarak da kullanlabilir.
Her iki makinede de kayplar olduundan, verimlilik ok yksek
deildir ve genellikle %90' gemez. Bu sistemin avantajlarndan
biri a.c. tarafndan yksek gerilimin kabul edilebilmesi ve kt
tarafndaki gerilim zerinde dner dntrclerde olduundan
daha fazla kontroln salanabilmesidir. Motor jeneratrler bazen
bilgisayar sistemleri iin yedek besleme arac olarak
kullanlmaktadr.
144
Elektrik Klavuzu
Motor dntrcler. Bunlar, mekanik olarak, ama ayn

zamanda elektrik olarak da akuple edilmi iki makineden
olumaktadr. Motor ksm, sarml rotordan olumu bir
endksiyon motorundan, olumaktadr ve rotor ayn zamanda
jeneratr blmnn rotorunun sarmlarna da baldr. Tam yk
altnda, 0.95 yk faktryle verimlilik %8692 arasnda deiir.
Bunlar dner dntrclerden olduka kararldrlar ve a.c.
tarafndan kendi kendilerine devreye alnabilirler. Dk yklerde
ok verimli deildirler. Hem motor jeneratrler hem motor
dntrcler, ilerleyen sayfalardaki "Yksek btnlkl g
tedarik sistemleri" bal altnda daha ayrntl incelenmitir.
145
Elektrik Klavuzu
Bilgisayarlar ve Mikrokontrolrler
Elektronik mhendisliinin herhangi bir dalyla karlatrldnda,
bilgisayarl kontrol alan son yirmi ylda en radikal dnmleri
geirmitir. Gerekten de sektr ylesine genilemitir ki
bilgisayarlar ve hesaplama artk kendi bana bir dnyadr.
Hesaplamann birok ynnn tek bir ifadeye indirgenmesi,
"bilgisayarlar bilgiyi ileyen cihazlardr" biimine sokulabilecek bir
tanmn ortaya kmasna neden olmutur. Endstriyel evrede, bu
dier ekipmanlarn kontroln de iermektedir; fakat bu kontrol
bile alnan bilgi sinyallerine ve kendilerine gre bu sinyallerin
yorumlanaca bir dizi talimata dayanmaktadr.
Bilgisayarlarn bu bilgi ilem srecinin yrtlmesinde iki
konunun temel nemi vardr:
1. Veri dijital olarak yani ikili kodla sunulur. kili veya "2 temelli"
aritmetik sistemde, 0 ve 1 rakamlaryla temsil edilebilecek
sadece iki durum vardr. Ancak bu notasyon kullanlarak,
herhangi bir say, 1 ve 0 rakamlarndan olumu uzun diziler
halinde temsil edilebilir. Basit ikame yntemleriyle, harfler ve
dier tipografik karakterler temsil edilebilir. Benzer ekilde, her
noktaya veya piksele zgl renk tonuna karlk gelen bir numara
verilerek, bir fotoraf da dijital olarak temsil edilebilir. Byk
bir renkli fotorafn bu ekilde tanmlanmas, aka veri youn
bir deneyimdir; fakat nemli olan nokta, btn bilginin bir
makineyle ilenebilecek biime indirgenmi olmasdr.
2. Modern hesaplamann ikinci temel yn, dijital bilginin
elektronik olarak ilenmekte olmasdr. Dijital veriler zerinde
ilem gren elektronik devreler oluturulabilir. Numaralarn 1
veya 0 olmas durumunda, iki rakam toplayacak veya iki rakam
karlatracak devrelerin oluturulmas olduka kolaydr. 1 ve 0
rakamlarndan oluan verilerin depolanmas kolaydr. rnein
ksa bir szck iin bile tek tek bilgi bitlerinin saysnn yksek
olmasna karn, bu nemli deildir. Bilgisayarlarn olaanst
byk sayda devreleri vardr ve inanlmaz bir hzla alrlar.
Gerekte, bilgisayarn gc alma hznn ve verili bir zamanda
iledii bilgi bitlerinin saysnn bir fonksiyonudur.
146
Elektrik Klavuzu
Kullancya, klavye zerindeki tulara basmas ekranda harflerin

grnmesine neden oluyormu gibi gelir. Arka planda bilgisayar bu
grevi gerekletirmek iin birok farkl kodlar zerinde
almaktadr.
ncelikle donanm, bilgisayar sistemini oluturan gerek fiziksel
bileenler vardr. Klavye, tularn/anahtarlarn oluturduu bir
paneldir. Ekran, bir katot n tp veya k yayan diyotlarn
oluturduu bir zgara olabilir. Masast bilgisayar iin, ana ilem
fonksiyonlar, silikon yonga zerindeki tek bir entegre devrede
yrtlecektir. Dier yongalar "bellek"i salayacaktr. Elektrik
besleme birimi, belki bir soutma fan ve manyetik ortam
kullanarak alan uzun dnemli bellek veya veri depolama
cihazlar olacaktr.
Gelime hznn bu denli yksek olduu byle bir alanda, bilgi
depolama cihazlarnn kapasitesinin veya ilemcilerin hzlarnn
verilmesi, ancak bunlarn anlatld metnin tarihlenmesi anlamna
gelir; ancak gnmzde, bilgi depolama kapasiteleri gigabit
cinsinden saylmaktadr ve burada "giga-" neki G harfiyle
gsterilmektedir ve 109 faktryle arpm gsterir. Bit, belirli bir
karakteri veya bir bilgi parasn temsil etmek zere bir araya
gelmi tek tek 1 ve 0 saylarnn dizisini gstermektedir. lemci
hzlar, cihazn, gigahertz cinsinden saylan alma frekansyla
belirlenmektedir ve "giga-" neki yukarda tanmlanan anlam
tamakta, bir hertz ise saniyede bir ilemi gstermektedir.
Teknik olarak bu cihazlarn en karma, ilemci yongasnn
kendisidir. Veri ilem iin eritiinde, zaten dijital 1 ve 0'lara
dntrlm durumdadr. Verinin bilgisayarn iinde nasl
dolat konusundaki temel kontroller, iletim sisteminin ilevidir.
Bu, daha karmak faaliyetleri yerine getirmek zere talimatlar
almak gibi, bilgisayarn temel grevleri stlenmek zere izledii
bir talimatlar (bir program veya daha dorusu, bir program
protokol) kmesidir. letim sistemi ilemci yongasndaki
elektronik bileenlerin almalarn kontrol etmektedir ve bu da
iletim sistemini bilgisayarn zgl tasarmna zg bir duruma
getirmektedir. Gerekte, sanayide birok ortak standart zerinde
anlamaya varlmtr. Yalnzca birka byk iletim sistemi vardr
ve birok donanm tasarm ana hatlaryla birbirlerine
benzemektedir. ortaya kan genel veri ileme platformlar,
bunlarn zgl bir yazlma yklenmesiyle zgl grevleri yerine
getirecek biimde allageldik duruma getirilmitir. Bu, kelime
147
Elektrik Klavuzu
ileme, bir makinenin, robotun veya byk bir retim srecinin

kontrol veya hesaplamalar yapp sonular gstermek olabilir.
leme gcnn ve donanmn eriilebilir olmas ve kullanclara
kendi zgl ihtiyalar iin kendi yazlmlarn yaratma olana
bilgisayarlar son derece verimli aralara dntrmektedir. leme
gc arttka, kullanclar aletlerine daha iyi fonksiyonellik vermek
iin ekstra gc kullanmann yollarn bulurlar. Teknolojinin
maliyeti her geen gn dmektedir. Sonu olarak, bilgisayarlarn
elde tanan aralarla veya telefonlarla btnletirilmesi pratik hale
gelmitir ve gelime halen srmektedir.
Ofis Tipi ve Ev Tipi Bilgisayarlar

Birok kiinin bildii bilgisayarlar, 46 dm3'lk bir kasa, bir klavye
ve bir ekrandan olumaktadr. Bu cihazn birok irketten biri
tarafndan retilmi olmasna karn, bunlar IBM tarafndan
gerekletirilen genel bir modele dayanmaktadr. Gerekte, uzun
bir sre boyunca 1980lerin sonuna kadar, bu tasarm "IBM
uyumlu" makineler olarak bilinmekteydi. En yaygn iletim sistemi,
donanmla birlikte pazarlama sonucu yaygn bir kullanm edinmi
olan Microsoft Windows'tur. Benzer donanm tasarmlarnn ve
benzer yazlm versiyonlarnn bileimi, hemen btn bro ve ev
tipi bilgisayarlarn olduka benzer biimde alacaklar anlamna
gelmektedir. Bu, kullanc asndan ak avantajlar tamaktadr.
Apple bilgisayarlar farkl donanm ve yazlm sistemi kullanrlar ve
kullanclar tarafndan yerine getirdikleri iler asndan teknolojik
olarak daha iyi olduklar gerekeleriyle sk sk savunulmaktadrlar,
Pazar paylarn artrmalarna ramen, yine de bugn kullanlmakta
olan sistemler arasnda aznlkta kalmtr. Bilgisayarlar bildiimiz
ev ve ofis bilgisayarlarnn dnda, ceplere kadar girmektedir.
Tek bana bir cihaz olarak bilgisayar gl bir aratr.
Hesaplamalar, basl materyallerin hazrlanmas, mzik ve daha
baka birok etkinliin ilenmesi amacyla kullanlr.
Bilgisayarlarn gerek potansiyeli, bir ebeke oluturacak biimde
birbirlerine balandklarnda ortaya kmtr. ebekeler, birok
bilgisayar kullancnn, byk veri depolama kapasiteli ve sunucu
olarak adlandrlan ilemcilerde merkezi olarak depolanm verilere
eriebilmelerine olanak salar. ebeke balantlar, bir
bilgisayardaki verinin dierine gnderilmesine olanak salar. Bu
ilem, bir brodaki yan yana iki masa arasnda veya dnyann farkl
ularndaki iki bilgisayar arasnda gerekleebilir. Telefonlarn
148
Elektrik Klavuzu
santraller ve uydular araclyla tellerden ses sinyalleri

gndermesine benzer ekilde, bilgisayarlar da bir makineden
dierine kendi dijital bilgilerini gnderirler.
lk bilgisayar ebekeleri gerekten telefon sistemini
kullanlmlardr ve birok ev bilgisayar balantlarn
gerekletirmek iin bu sistemi kullanmaktadr; fakat imdi, byk
kullanclar iin bu amala gerekletirilmi veri balantlar vardr.
Tam olarak bir telefon santralinin bir telefon mesajn hedefine
yneltmesine benzer biimde, bilgisayar dnyasndaki edeeri
olan router de dijital veri akn balant telleri ve uydu
balantlar zerinden hedefine ulatrr. Bu dnya apndaki
bilgisayar balants Internet olarak bilinmektedir. Kullanlan
standartlarda uyumluluk vardr ve World Wide Web protokollerini
kullanarak inanlmaz miktarda veriye serbeste eriilebilmektedir.
Bilgisayarlarn kullanlabilecei ve burada listelenmesi mmkn
olmayan birok alan vardr. Bu trden sistemlerin yaygn
kullanmn simgelediklerinden kaydedilmeye deer olan daha
nemli kullanm alanlar vardr.
Kelime ileme. Bu, bir metnin yaratlmas ve yaymlanmas, bir
sayfa zerine yerletirilmesi, muhtemelen resimlerin eklenmesi ve
daha sonra elde edilen sonucun kt zerine baslmas ilemidir.
Bilgisayar otomatik olarak yazcy denetler, hecelemeleri kontrol
eder ve format dzenleyebilir. Bu zellik, ksa bir paragraf
yazmaktan kitaplarn ve gazetelerin mizanpajna kadar her alanda
daktilonun yerini bilgisayarlarn almasn salamtr. En gelikin
biimiyle bu masast yaynclk olarak bilinmektedir.
Spreadsheets/hesaplama tablolar. Bro uygulamalarnda
kullanlan bir dier etkinliktir. Spreadsheets, verilerin kullanm
ok kolay bir formatta depolanmas ve dzenlenmesi amacyla
kullanlan bir programdr. Bunlar ayrc grafiklerin retilmesi ve
hesaplamalarn yaplmas iin de ie yarar programlardr.
E mail. Bir bilgisayardan dierine mesajlar gnderme ihtiyac ilk
gnlerde bile sorgulanan bir ihtiyat, fakat bugn bilgisayar
ebekelerinde son derece yaygn bir uygulamadr. ok sayda
kiiye bilgi databilme yeteneinin kullanclarn gnderilenlerin
niteliine dikkatlerini azalttklar yolunda bir endie dile
getirilmektedir. Mektuplar da kapsayan mail mesajlarna dosyalar
ve dier bilgiler de eklenebilir.
149
Elektrik Klavuzu
Veri tabanlar. Bunlar, irketler tarafndan, ilerinin temeli olarak

kullanlmaktadr. rnein, mektupla sipari iinde, tek bir veri
taban, btn mterilerin adlarn ve adreslerini, imdiye kadar
satn aldklar her eyin listesini, u anda neleri smarlam
bulunduklarn ve hesap durumlarn ierebilir. Bunlar,
tedarikilerden stoklar iin smarlama yaplrken kullanlan satn
alma veri tabanlaryla ilikilendirilebilir. Ana veri taban iindeki
programlar sevkyat notlarn ve faturalarn otomatik olarak
retebilir, yeni stok sipari edebilir ve ambardan eki listesinin
basmn yapabilir.
Bir hizmet irketi, mterinin evdeki enerji ihtiyacnn ayrntlar
iin her lm cihaznn okumasn ieren bir veri taban
dzenleyebilir. Ayn veriler faturalama iin de kullanlmaktadr.
Bankalar hesap bilgilerini veri tabanlarnda tutarlar ve finansal
kurumlar tarafndan kullanlan hisse anlamalar ve mal
komisyonculuu sistemleri de byk veri tabanlarn iermektedir.
Bunlarn ortak noktas, birok bilginin depolanmas ve
indekslenmesi ve istenen etkileimlerin gerekletirilebilmesi iin
deiik programlarn verileri ileyebilmesi ve deitirebilmesidir.
Gerekte, gnmzde bilgisayarlarda depolanan bilgi miktar
ylesine byktr ki bu durum rgtlerin elektronik olarak
depolanm verileri kullanmalarna snrlamalar getiren ve bu
verilere tabi olan insanlara belirli haklar veren bir Meclis Yasas
olan Veri Koruma Yasas'nn kmasna neden olmutur.
Teknik hesaplamalar. Mhendislik alannda yararl olan
bilgisayarlarn hesaplama gcdr. Gerek hayattaki kavranabilir
btn durumlar temsil eden matematik modeller (algoritmalar)
yaratlabilir ve test edilebilir. Bunlar, bir elektrik ebekesindeki
yklerin modellenmesinden, bir uak gvdesindeki yapsal
bileenlerin kalnlklarnn hesaplanmasna kadar deiebilir.
Bilgisayar destekli tasarm, tamamlanan ktnn kt zerinde
ortaya karlmasn salayan izim paketleriyle bir aradadr.
Alternatif olarak, tasarm, bilgisayarla nmerik kontrol (CNC)
tezgahlarna alnabilir ve prototiplere ihtiya duyulmakszn
retilebilir.
Dijital ses ve resimler. Resimler ve sesler de nmerik kalplara
dntrlebileceinden, veya dijitalletirilebileceinden, bilgisayarlar mzik ve filmleri de ileme tabi tutabilir. nceden video
sinyallerinin bant z erine analog olarak kaydedilmesine karn
150
Elektrik Klavuzu
imdi bilgi dijital olarak kaydedilmektedir ve bu nedenle yayna

hazrlanmas ve iyiletirilmesi daha kolaydr.
Eitimde ve evde bilgisayarlar. Daha dk bir dzeyde, evde ve
okulda bilgisayarlar mkemmel eitim aralar olabilir. Daha
ilkretim dzeyinden balayan dnemlerde okullarda bilgisayar
kullanmnn ayrca, bilgisayarla ilgili becerilerin bir sonraki
kuaa eitimlerinin ok erken aamalarnda verilmesi gibi bir
yarar vardr. World Wide Web'le balantlar, bilginin birok
kaynaktan elde edilebilmesini salamaktadr ve bu bilgiye eriimin
yolunun renilmesi de erken yalarda renilmesi gereken bir
beceridir. Son olarak, bilgisayarlar, karmaklklar yalnzca
programcnn becerileriyle snrl oyunlar oynamak iin de
kullanlabilir.
Gvenlik
Bilgisayarlarn dier makinelerle balant kurabilme yetenekleri,
baz gvenlik riskleri de dourur. Birok sistem, kuramsal olarak
yalnzca yetkili kullanclarn verilere erimesine izin veren
ifrelerle korunmaktadr. Ancak, bilgisayar korsanlar ifreleri
devreden karp zel bilgilere yetkilendirilmemi eriim yollar
bulabilmektedirler. Birok byk irket bilgisayar gvenlii
konusunu byk bir ciddiyetle ele almakta ve korsanlardan
korunmak iin en son teknolojilere yatrm yapmaktadr. Bilgisayar
sistemlerine ynelik bir dier tehdit de virslerden gelmektedir.
Bunlar, verileri dntren veya silen veya dier istenmeyen etkiler
yaratan programlardr. Programlar ebeke zerindeki herhangi bir
bilgisayar zerinde alabilir ve kendilerini dier makinelere de
kopyalayabilirler. Virs programlar sisteme bir mail mesajndan
veya Internet'ten kastsz yaplan indirmelerden kaynaklanmaktadr.
Virslerin belirlenmesini ve uzaklatrlmasn salayacak
yazlmlar mevcuttur.
Endstriyel Kullanm
Bilgisayarlarn yaygn kullanm, brolarmzda alma ve
evlerimizde dinlenme biimlerimizi etkilemitir kukusuz.
Endstriyel hesaplama, robotlar ve proses kontrol alanlarnda temel
nitelikler asndan nispeten daha az deiiklik olmasna karn,
bunlarn etkiledii endstri alanlar daha nemsiz deildir.
Yineleyen veya ar ileri gerekletiren makineler endstriyel
151
Elektrik Klavuzu
devrimden bu yana evremizde grlmektedir, fakat imdi yeni

olan makinelerin kontrol biimidir. Yine bilgisayarlar kontrol
cihazlardr, fakat bu durumda, ilemekte olduklar bilgi bir
makinenin alma zelliklerini temsil eder.
nceleri bir otomatik makine ilemlerini uygun biimde
sralamak iin elektromanyetik rle panellerine gvenmek
zorundayd. Kablolama, belirli bir alglayc zerindeki sinyalin,
dier ltlerin de geerli olmas durumunda belirli bir
altrcnn
(actatr)
ktsn
tetikleyecei
biimde
dzenlenmiti. Gnmzde, byk rle panelleri programlanabilir
mantk kontrolleriyle veya PLC'lerle deitirilmitir.
Programlanabilir kontrol cihazlar. PLC, bir nevi kk bir
bilgisayardr. Dardaki devrelerle balant yaplabilecek girdileri
ve ktlar vardr. ktlar, giri sinyalindeki girdilere gre kontrol
edebilecei bir ilemcisi ve program depolamak iin bir bellei
vardr. Ortalkta hemen grnemeyecek olan, ekran ve klavyesidir.
PLC'nin almak iin bunlara ihtiyac olmadndan, programlama
sonras bunlar ortadan kaldrlmtr.
PLC'nin balantlara tellerle yaplm rle panellerine gre
avantajlar vardr. Birim boyut bana ilem gc asndan
dnldnde, ok daha kktr. Hareketli paralar
olmadndan, ok daha gvenilirdir. Kullanc mant deitirmek
istediinde, programlama klavyesinin balanp programn
deitirilmesi kolaydr; rle panellerinde yeniden kablolama
yapmak gereklidir. Salanabilecek kontrol dzeyi ok daha
sofistikedir. PLC'ler anahtarlardan dijital girdiler veya scaklk,
basn veya ak alglayclardan analog girdiler alabilirler. Mevcut
hesaplama komutlar, btn endstriyel ihtiyalara cevap
verebilecek dzeydedir. Cihaz mantksal kontrol ve kilitleme
ilemlerini gerekletirir, birok fabrika ilemini sralandrabilir
veya PID (proportional, integral and derivative) algoritmalarn
kullanarak proses aklarn ve koullarn kontrol edebilir.
Birok retici PLC bileenlerinin birounu retmektedir. Btn
cihaz, muhafazann zerinden ve altndan giri ve k
terminallerinin balantlarnn dzenlendii kk bir yuvaya
monte edilmeye uygun bir "tula" iine sdrlabilir. Daha byk
sistemler, genellikle daha ok sayda bileen kullanlarak
retilmektedir. Cihazn d yzeyi zerine, g besleme modl,
bir ilemci modl, baz analog ve baz dijital giri modlleri, baz
analog ve baz dijital k modlleri monte edilebilir. Cihazn
152
Elektrik Klavuzu
boyutlarnn kk tutulmasn salamak amacyla, baz kt

modllerinin nominal gc kk olabilir ve byk yklerin
kontrol edilebilmesini salamak iin, transistr ktlarnn tersine
rle ktsnn belirlenmesi gerekebilir. Sistemlerin modler yaps
nedeniyle, genellikle bu kolay bir almadr.
Yksek btnlkl kontrol. PLC'lerin, rnein petrokimya
tesislerindeki acil durum kapatma sistemleri gibi kritik proses
alanlarnda kullanld durumlarda, artkln bulunmas, yani
kontrol ilevini yerine getirmek zere birden fazla cihazn veya
sistemin kullanlmas sk sk gerekebilir. Birok sistem, iki veya
daha ok sayda ilemcinin bir araya balanmas yoluyla buna izin
verir. Bir ilemcinin arza yapmas durumunda, sistem otomatik
olarak dierini kullanmaya balayacaktr. l artk sistemlerinde,
ilemci birlikte almakta ve kt modlleri " sistemin ikisi"
kural bazndaki tercih edilmi komutlara gre almaktadr.
Bylece, bir ilemcinin hatal sonular retmeye balamas
durumunda bunlar ihmal edilebilecektir. reticiler, bu trden
sistemlerin btn hizmet sreleri boyunca asla yanl almayacak
derecede gvenilir olduunu iddia etmektedirler. Byle bir garanti,
aka grlebilecei gibi, kontrol cihaznn bata dikkatle devreye
alnmasna baldr.
PLC ebekeleri. Daha byk PLC'lerin bir dier zellii ebeke
halinde balanabilmeleridir. Tm verileri paylaabildiklerinde
brolardaki bilgisayarlarn verimliliinin artmasna benzer biimde,
PLC'ler de birlikte balandklarnda, ilemekte olduklar veriler
izlenebilir. Bir retim hatt zerindeki bir grup PLC bir operatr
istasyonuna balanabilir. Bu, ayn reticinin zgl bir kontrol
paneli veya zel bir yazlm ileten standart bir bro tipi bilgisayar
olabilir. Bu istasyondan, hattn almas srasnda deiiklikler
yapmak mmkn olabilir. Hatalarn tehis edilmesi ve hat dnda
olduklarnda kontrollerin yeniden programlanmas mmkn
olabilir. retim miktarlarnn mevcut durumu da izlenebilir.
Sistemlere zg PLC'ler. Yukarda anlatlan PLC sistemleri
standart rnle kullanlarak gerekletirilmitir ve sistemin
belirlenmesi ve programlanmas dorudan yrtlebilecek bir
ilemdir. Kontrol cihaznda, mterinin isteyecei grev iin zel
olarak tasarlanm bir ey yoktur. Bu uygulama, ok geni bir
aralktaki uygulamalar iin uygun ve buna karn gvenilir deerli
sistemlerin ortaya kmasn salar. Ancak, zel kontrol
153
Elektrik Klavuzu
sistemlerinin gerektii baz alanlar vardr. Bunun bir rnei, gaz

trbinlerinin kontrol olabilir. Bunun gibi bir kontrol sistemi ilk
tesisin reticisi tarafndan tasarlanmtr ve ikisi birlikte satlr.
Kontrol algoritmalar tescilli bilgi olabilir ve ekipman bir kez
kurulduunda, son kullancnn veya mterinin kaynak kodlarna
eriimine izin verilmez. Ekipmann normal almas iin bu durum
sorun kartmayabilir, fakat bakm iin OEM (original equipment
manufacture-orijinal ekipman reticisi) destei gereklidir. retici
bu yardm iin servis cretini fiyata ekleyebilir fakat bu uygulama
genellikle bilgisayar kontroll sistemlerle bir arada yryen azalan
servis skl uygulamasyla dengelenir.
Btn bir tesisin kontrol. Bunlarn iindeki en yksek
dzeydeki sistem, btn bir proses fabrikasn veya bir g
santralini kontrol eden sistem olabilir. Bu tr sistemlerde, deiik
ilemciler tesisin iinde datlmtr ve bu nedenle datlm
kontrol sistemi adn almtr. Sahadaki herhangi bir kontrol
cihazndan en yakndaki ilemci kabinine nispeten ksa kablolar
ekilmitir. Byk sistemlerde, kontrol cihazlarnn ve bunlar
arasndaki ebeke balantlarnn yedekleri vardr. Tek bir kontrol
odas, ayn ebekeye bal birka operatr ekranna sahip olabilir.
Her ilemcinin esas olarak otonom olmasna ve ebekenin
ilemesine ihtiyacnn olmamasna karn ileri ve geri ynde veri
iletimini salamak iin balantlar kullanr. Bu trden sistemlerde,
hesaplama gc aadaki amalarla kullanlmaktadr:
1. Sistemi olabildiince verimli alr durumda tutmak. stenen
ktnn maksimize edilebilmesi iin algoritmalar kendi
kendilerini ayarlamaldr. Son derece sofistike kontrol ilemleri
yrtlyor olabilir.
2. Operatrn hayatn olabildiince kolaylatrmak. Bilgi, tesisin
izimleri zerinde, borulardan ak ve tanklardaki ve
reaktrlerdeki
sv
seviyelerini
grafiklerle
gstererek
sunulmaktadr. Alarm koullar, sorun zerine bilgiyle otomatik
olarak ilikilendirilmektedir. Daha az sayda kii tesisin daha
byk blmleriyle ilgilenebilmektedir.
3. Tesis hakknda ok byk miktarda veri depolanabilmektedir.
Sk sk, gvenilirlik gerekeleriyle, tesisin kontrol edilmesi ve
verilerin
kaydedilmesi
farkl
ilemciler
tarafndan
yrtlmektedir, fakat ikisi de ayn ebekeye balanmtr. Baz
tesislerde, birka yz analog deer ve belki de on bin ikili kod
baznda sinyal fabrikann 30 yllk mr boyunca, 5 saniyelik
154
Elektrik Klavuzu
rnek aralyla kaydedilmektedir. Bu olaanst byklkte

depolama kapasiteleri gerektirmektedir, fakat maliyetlerin
drlmesinin yolu bilindiinde bunun gerekletirilmesi de
ekonomiktir. letme mhendislerine bakm, arzalarn tehisi ve
performans iyilemelerini gsteren veriler son derece deerlidir.
Bunlara benzer balca endstriyel hesaplama sistemlerinin
ebekeleri, genellikle zel bir yazlm ileten baz kprleme
bilgisayarlaryla, daha ortalktaki bro ebekelerine balanabilir.
Bylelikle, tesisin yneticisi, tesisin koullar konusunda kendi
masas zerinde annda bilgi alabilir.
Mikroilemci Bazl Cihazlar

Artk mikroilemci bazl bir bilgisayarn tasarlanmas ve bunlarn
retilmesi ylesine ekonomiktir ki birok rnde bunlar
bulunmaktadr. Ayn zamanda bu mikrokontrolrler olabildiine
kltlmekte ve bylelikle kontrol etmek istediimiz hemen her
cihazn iine yerletirilebilir olmaktadr. Ek olarak, kolay
programlanabilir, yksek seviye derleyicilerin kullanlmas ile
birlikte, tm bu hususlar, mevcut rnlere yeni zellikler
eklemektedir ve bunun sonucunda daha az sayda bileenle daha
fazlasna eriebilmek mmkn olmaktadr. Elektrik sistemlerinde
kullanlan
koruma
rleleri
gnmzde
mikroilemciler
kullanmaktadr. Bir motor kontrol merkezindeki tek tek kabinlerde
entegre mikroilemci koruma ve kontrol modlleri bulunabilir.
Byk bir tesisin tasarm srasnda, bunlar yerinde kablolamay
azaltabilir ve birok devreye alma testinin tek bir noktadan
gerekletirilmesini salayabilir. Ancak, bu ekilde farkl
sistemlerin ortaya srlmesi, dikkatle deerlendirilmesi gereken
yeni alanlar da beraberinde getirmektedir. Bir bilgisayar sisteminin
bir dieriyle birlikte almasn salamak her zaman dorudan
gerekletirilebilecek bir i deildir. Endsriyel sistemlerde veri
iletimi iin ortak standartlar olmasna karn, tamamen yeni bir
tasarmn altrlmaya balanmas karmak bir i olabilir.
Hareketli tek parann szdrmaz bir muhafaza iinde dnen bir
kalc bellek olmasna karn, bilgisayarlarn yerletirildikleri ortam
nemlidir. irketlerdeki sunucularn alt odalar hava soutmal
olmaldr. G beslemesinin, geici yksek frekansl dalgalarn
veya sivri ularn ortadan kaldrlaca biimde filtre edilmesi
gereklidir. Beklenmeyen g kesintileri verilerin kaybolmasna ve
155
Elektrik Klavuzu
dosyalarn bozulmasna yol aabileceinden, genellikle kesintisiz

g kaynaklarnn temin edilmesi gerekmektedir. Endstriyel
etkinliklerin yrtld bir evrede kurulduunda, temiz, kuru ve
serin bir yer seilmelidir. Bilgisayarlar dk sinyal dzeylerini
kullandndan, dier elektrikli aletlerin paralarndan kaynaklanan
giriim sorun yaratabilir. Bu durumun sz konusu olduu
durumlarda, uzun yollardan iletim salanmas amacyla fiberoptik
kablolar kullanlabilir.
Bilgisayarlar ve bilgisayarlarn kullanlmas, kendi bana bir
alandr ve bu alanda renilecek yeni beceriler kadar terimlerle
gelen yeni jargonlar da vardr. Bilgisayarlarla ve mikrokontrol
cihazlaryla alma yeni tehditler kard gibi etkileyici frsatlar
da yaratabilir. Teknoloji nispeten ucuzdur ve zamanla daha da
ucuzlamaktadr. Benzer ekilde, mevcut hesaplama gc de
zamanla artmaktadr. Brolarda yeni alma biimleri ortaya
kmtr ve sanayide otomasyon maliyet dleri ve verimlilik
artlar salamtr. Henz zellikle hareketli hesaplama alannda
gerekleecek ok sayda gelime vardr ve bunlarn son on ylda
olduu gibi devrimler yaratmas beklenmektedir.
156
Elektrik Klavuzu
Elektrik retimi
Elektrik retimi direkt veya alternatif akm olarak gerekleebilir;
ancak- ikincisinin byk gte birimlerde retilebilmesi ve
alternatif akm tesislerinin salaml ve gvenilirliiyle birlikte
kullanll nedeniyle bu tr retim evrensel kabul grmtr. Bu
blmde yalnzca alternatif akm retimiyle ilgilenilecektir.
Senkronize Jeneratr Teorisi

Alternatif akm jeneratr, temel olarak, doru akmla retilen bir
manyetik alan sistemi ve bu alan sistemini alternatif gerilimi
indkleyecek biimde balayan sarmlar olan bir armatrden
olumaktadr. Alan, hemen her zaman, makinenin rotoru zerinde
tanmakta ve rotor dardan bir g kaynayla dndrlmektedir.
Bu g kayna, byk birimler iin buhar veya gaz trbini,
yaklak 25 MW'a kadar gc olan birimler iin de iten yanmal
motordur. Rotor, silindirik veya kutuplarn hemen fark
edilebilecei biimde kntl olabilir. Alternatif k gerilimini
reten armatr, makinenin duraan paras, veya statorudur. ok
kk makineler dnda kt genellikli fazldr ve frekans
ngiltere ve Avrupa'da 50 Hz, Kuzey Amerika'da 60 Hz'dir.
Makinenin ina biimi byk lde g kaynana ve hzna
baldr. n r.p.m. hzla dnen bir kaynakla f Hz frekans retebilmek
iin, jeneratrn 2p kutbunun olmas gerekir. Buna gre:
2p
120 f
n
Bu denklemde, n senkronize hz, yani fazl stator sarmlarnda

dolaan f frekansl akmlar tarafndan retilecek olan, dnen
manyetik alann hzn gstermektedir. Bunun sonucunda, dk
hzl makinelerin daha byk sayda kutup ifti gerektirecei ve bu
nedenle bunu salamak iin daha geni bir apnn olmasnn
gerekecei, buna karlk, benzer miktarda g reten yksek hzl
bir makinenin daha kk ap olan daha uzun bir makine olaca
ortaya kacaktr. En yksek makine hz, iki kutuplu (p = 1)
sistemlere karlk gelmektedir ve 50 Hz akmlar iin 3000 r.p.m.,
60 Hz akmlar iin 3600 r.p.m. olacaktr.
157
Elektrik Klavuzu
Bir jeneratrn elektrik kts, S, jeneratrn boyutlarndan,

dnme hzndan ve elektrik ve manyetik yklerinden aadaki gibi
belirlenebilir:
S = KD2LnAB
Bu denklemde, K sabit katsayy, D stator boluunun apn, L
statorun aktif uzunluunu, A elektrik yklemesini (birim stator
boluu evresi bana stator amper dnleri) ve B stator
boluunun ak younluunu gstermektedir. Verili bir malzeme ve
soutma yntemi tercihi iin, elektrik ve manyetik yklemeler (A
ve B) esas olarak sabitlenmi durumdadr ve bu nedenle farkl k
gc olan jeneratrler farkl aplar ve stator boluu uzunluklar
seilerek tasarlanr. Bunlar, seilen stator boluuna karlk
gelecek rotorun, ap arttka artan santrifj kuvvetlere dayanabilme
yetenekleriyle ve uzunluk arttka azalan zararl kritik hzlardan
saknma zorunluluuyla snrlandrlm durumdadr. Ayrca, hem
rotor hem stator iin, uzunluk arttka daha da gleen uygun
soutmann garanti edilmesi de gereklidir.
e.m.f. denklemi. ekil 7.1'de gsterilen iki tabakal sarm ele
alalm. Alan sistemi kutuplar aras mesafenin yarsna eit yol
alrken, indklenen e.m.f. sfrdan Emax'a deiir. Hava boluunda
aknn uzamsal dalmndan bamsz olarak, r.m.s. deeri, k1'in
ortalama deerle arpm olacaktr. Burada k1 ak dalmnn biim
faktr'dr. Sabit hzla hareket eden ve sabit ak dalmlaryla
kesilmi olan herhangi bir iletkende indklenen e.m.f. dalmnn
dalga biimleri zde olacandan, bunun da biim faktr k1
olacaktr.
Bu durumda, bu iletkende indklenen ortalama e.m.f., Eav,
aadaki denklemle verilmektedir:
E av
aknn kesilmesi
kesilme zaman
ve kutup sistemi kutup mesafesinin yars kadar hareket ettike

iletkeni kesen ak, /2'dir ve burada kesme zaman periyodik
zamann drtte biriyken, yani 1/4f saniyeyken kutup bana toplam
aky gstermektedir.
158
Elektrik Klavuzu
ekil 7.1 faz ift tabakal sarm

Buna gre,
letken bana E av
/2
1/4f
= 2f volt
Her bir faz iin seri balanm Z sayda iletken varsa, btn
iletkenlerin toplanm ortalama gerilimleri 2Zf ve r.m.s gerilimi
k1Eav = 2k1Zf volt olacaktr.
Ancak, bu ifadenin kurulmas srasnda, Z sayda iletkenlerin
tmnn e.m.f. deerlerinin aritmetik olarak toplanabilecei
varsaym yaplmtr. Gerekte, bir fazn iletkenleri birka oyuk
zerinde datlmtr ve sarmlarn geniliinin btn kutup
mesafesini kaplamamas da byk ihtimaldir. Bu nedenle, terminal
e.m.f. deeri, sarmlarn fiziksel konumlarn dikkate alacak
biimde azaltlmaldr. Buna gre, her bir faz iin indklenen e.m.f
deeri:
Eph = 2k1k2k3Zf volt
Bu denklemde, k2, sarmn birok oyuk zerinde dalm deerini
dikkate almak iin tasarlanm bir faktrdr ve dalm faktr
olarak bilinir; k3 sarmlarn kutup mesafesinin tamamn
kapsamadn dikkate almak iin tasarlanm bir faktrdr ve
sarm aklk faktr olarak bilinmektedir
Makine reaktanslar. Bir jeneratrn yk, uyarm ve dier
faktrler karsndaki tepkisini belirleyebilmek iin bir matematik
model bulunmas zorunludur. Bu da reaktans ve diren deerlerinin
159
Elektrik Klavuzu
belirlenmesini gerektirir. Makinenin rotorunda merkez eksene gre

simetri olmadndan, bu parametrelerin iki eksen boyunca,
birbirlerine komu kutuplar arasndaki ann 180 elektrik derecesi
olduu, 90 elektrik derecesinde deerlendirilmesi genel bir
uygulamadr. Bunlar, rotor kutuplarnn merkez hatt boyunca
alnan direkt veya basite 'd' ekseni ve kutuplar aras eksen
boyunca alnan enine eksen (kuadratur eksen) veya 'q' ekseni
olarak bilinmektedir. d ekseni ve q ekseni deerleri makine
geometrisine ilikin bilgilerden yola klarak hesaplanabilir.
Relktansn tamamen hava boluu deerlerinde olduu dk
manyetik ak deerlerinde reaktanslarn doymam olduu sylenir.
ok yksek akmlarn akt ksa devre koullarnda, stator
ekirdeindeki ve rotor gvdesindeki ak yollar doygun duruma
gelebilir ve bu durumda reaktans deerleri decektir. Bunlar
doymu deerler olarak bilinir.
Kaak reaktans. Stator kaak reaktans, rotora girmeksizin, hava
boluundan diten die geen aklardan veya stator u
sarmlarndan ortaya kar. Bu kaak akmlar esas olarak rotorun
asal konumundan bamsz olduundan, dorudan ve enine
eksenlerin ayn olduu dnlr.
Endvi reaksiyonu. Yk akm stator sarmlarnda aktnda, bu
durum, sadece rotor sarm tarafndan retilecek olan aky
modifiye etmek zere rotor sarmlarnn rettii m.m.f. ile birleen
bir manyetomotor kuvveti (m.m.f.) retir. Bu, endvi reaksiyonu
olarak bilinmektedir. Hi yk olmadnda, stator akm
olmadnda endvi reaksiyonu da yoktur. Yk altnda, uyarm
akmnn endvi reaksiyonuyla modifiye olma biimi ykn g
faktrne baldr. ekil 7.2'deki tek fazl, iki kutuplu makineyi ele
alalm. ekil 7.2(a), birbirlerini izleyen kutuplarn polaritesiyle
dorudan ilintili olan polariteyle ak devrede gelimi olan e.m.f.
deerini gsterir. ekil 7.2(b), birim g faktr ykyle akm
dalmn gsterir. Akm ve gerilim ayn fazda olduundan, bu da
ekil 7.2(a)'daki e.m.f. dalmyla zdetir. Stator tarafndan
retilen m.m.f. rotor tarafndan retilen m.m.f. ile 90 elektrik
derecesi a yaptndan, sonu olarak ortaya kan ak, rotor ve
stator m.m.f. deerlerinin nispi byklkleriyle belirlenen bir
miktarda kayar
160
Elektrik Klavuzu
ekil 7.2 Bir alternatrde endvi reaksiyonu

ekil 7.2(c)'de, stator akm 90 gecikir, yani g faktr
gecikmesi sfrdr. retilen m.m.f. rotor m.m.f.'siyle faz terslii
oluturduundan, sonu olarak ortaya kan aknn nemli lde
azald grlecektir. Benzer bir akl yrtmeyle, stator akm sfr
g faktr ncelemesinde olduunda, net akda bir art olaca
gsterilebilir (ekil 7.2 (d)).
Senkronize reaktans. Yukarda anlatlan etkiler aada olduu
gibi nicelletirilebilir. Bir jeneratrn sfr g faktr
gecikmesiyle altn varsayalm. Bu durumda, Iph akm, ekil
7.3'n fazr diyagramnda grld gibi, son gerilim Vph'ye gre
gecikmeli olarak temsil edilebilir. imdi, makinedeki kaak
reaktans d, Ex, akm 90 ncelemektedir ve bu nedenle Eph
ile ayn fazda olacaktr. Buna gre, nihai gerilim, Vph, Eph ve Ex
161
Elektrik Klavuzu
arasndaki farka eittir. Ancak, yukarda endvi reaksiyonunun

etkisinin dorudan uyar akmnn etkisini azaltmak ve gerek
indklenmi e.m.f. ak devre aksnn deil bu azaltlm akmn
sonucu olduundan, endvi reaksiyonunun artn kaak reaktansyla
ayn etkiyi gsterecei aktr. Bu nedenle, endvi reaksiyonu
ihmal edilebilir ve birletirilmi kaak reaktansyla ve endvi
reaksiyonuyla ayn etkiyi gsterecek kavramsal bir reaktans
varsaylabilir. Bu kavramsal reaktans senkronize reaktans olarak
adlandrlmaktadr.
ekil 7.3 Sfr faktr gecikmesi koullarnda alma

Transiyan ve subtransiyan reaktans . Bunlar, jeneratrn dsal
bir ksa devreye yapt katky belirleyen reaktans deerleridir.
(Bunlar, ayn zamanda, dsal arzalarn makine sarmlarna etkisini
de belirler.) X" sembolyle gsterilen subtransiyan reaktans,
balang maksimum akmna katky belirleyen parametre, X'
sembolyle gsterilen transiyan reaktans ise daha uzun zaman
skalasnda arza akmn gsteren parametredir.
Jeneratrlerin ak devre ve ksa devre karakteristikleri. Bir
jeneratrn kararl durumdaki performans tahminleri jeneratrn
ekil 7.4'te gsterilen ak ve ksa devre karakteristiklerine
dayanmaktadr. Stator terminalleri ak devre durumuna
getirildiinde, uyar akmn, If, kar ak devre gerilimi, E0
izilmitir. Nominal hzda, Ob absisi nominal gerilim iin alan
akmlarna, bg, karlk gelmektedir. Oa, alan akmnn hava
boluunun relktansnn ve demir devre iinde bir ak yaratmak
iin gerekli ab'nin stesinden gelmek iin gerekli orandr.
Stator sarmlar ksa devre yapldnda, stator akmlar, alan
akm, Od, nominal stator akm, Isc, evresinde dnerek Oh erisini
retecek biimde alan akmna kar izilebilir. Ksa devre
durumunda stator sarmlar, son derece dk sarm direnci
karsnda geri kalan, yaklak sfr yk faktrl bir yk temsil
eder. Endvi reaksiyonu, alan m.m.f. deeriyle dorudan kartlk
iindedir ve bunun sonucunda ortaya kan ak son derece dktr
162
Elektrik Klavuzu
ve herhangi bir doygunluk yaratmak iin yetersizdir. Bunun

sonucunda, Oh, bir dorudur. Statorun, stator sarmlarnn direncini
ihmal ederek, nominal stator akm Isc'yi stator kaak reaktans X1'e
kar dolatran indklenmi e.m.f.'si Esc, IscX1'dir.
ekil 7.4 Ak ve ksa devre karakteristikleri

Isc ve If arasndaki iliki dorusal olduundan, Esc ve X1'in her
ikisi de hzla orantldr ve bu nedenle, ilk yaklama gre, ksa
devre karakteristikleri hzdan bamszdr. Yine de bu deerler
genellikle nominal hzda elde edilmektedir.
Ak devre ve ksa devre karakteristiklerini gz nnde
bulundurarak ve yine, doygunluk etkilerini ve stator direncini ihmal
ederek, Oa byklndeki alan akmnn ak devre zerinde
af'ye, ksa devre zerinde ak'ya eit bir e.m.f. retecei
grlecektir. Buna gre, ksa devre koullarnda stator E0/Isc = af/ak
reaktansn, doymam dorudan eksen senkron reaktans, Xdu'yu
temsil ediyor grnmektedir.
Jeneratr tipleri
Jeneratrler, genellikle hzlarna ve kurulu biimlerine gre
aadaki kategorilere snflandrlmtr.
Turbojeneratrler, buhar veya gaz trbinleriyle tahrik edilen ve
g ktlar birka MW'tan imdilerde ina edilmi en by
1300 MW'a kadar deien makinelerdir. Bunlar genellikle, iine,
aksiyel boluklar iindeki alan sarmlarnn yerletirildii silindirik
163
Elektrik Klavuzu
rotorlu, iki kutuplu makinelerdir. Makineler, afta monte edilmi

fanlar vastasyla, dorudan d atmosferden alnan veya ikincil
hava/hava veya hava/su s deitiricilerle soutulan kapal devre
havayla soutulabilir. En yksek, rnein 200 MW zerindeki
nominal g deerlerinde, rotor ve stator ekirdei hidrojen
sirklasyonuyla, stator sarmlar ise sarm iletkenlerinin
merkezinden su geirilerek soutulabilir. Gerekli yksek direncin
salanabilmesi amacyla bu su demineralize olmaldr ve statorlar
stator sarmlar ve topraklanm s deitiriciler arasndaki yksek
gerilimden korumak amacyla, stator sarmlarna su balants
normal olarak PTFE kullanlarak yaplmaktadr (bkz. 3.Blm)
Hidrojeneratrler, su trbinleriyle tahrik edilmektedir ve genel
olarak buhar veya gaz trbinleriyle tahrik edilen jeneratrlerden
ok daha dk hzda alrlar. Bunlar normal olarak, ok sayda
kutup ifti ieren kntl kutuplu jeneratrlerdir ve mevcut suyun
yksekliine ve ak hzna bal olarak 501000 r.p.m. hzlarnda
alrlar. Dk hzl makineler, son derece byk apl, buna
karlk ksa eksen uzunluklu olabilir. Genel olarak, bu tr
makinelerin, jeneratrn trbinin stne monte edildii dikey
milleri olur.
Endstriyel jeneratrler, yedek g besleme veya genel enerji
beslemesinin olmad uzak alanlarda g temini amacyla yaygn
olarak kullanlr. Genellikle, ilk hareket kayna, kntl kutuplu
makineyi 1500 r.p.m. hzda tahrik eden bir dizel motordur.
Nominal gler 12 MW civarndadr ve daha byk makineler daha
dk hzlarda almaktadr.
Endksiyon jeneratrleri, yaplar bakmndan endksiyon
motorlarna benzemektedir ve kendi manyetizasyon akmlarn g
sisteminden almaktadrlar. Senkronize hzdan biraz yksek hzlarda
dndrldklerinde bir kt retirler ve 1000 r.p.m. hzda
alrken nominal ktlar yaklak 3 MW'tan byktr.
Jeneratr imalat
Rotorlar. Rotor aft, dvme elikten retilmitir ve yatay olarak
bilyeler, kk jeneratrler iin bilyal yatak veya rulmanl yatak,
byk jeneratrler iin ise kaymal yatak zerine desteklenmitir.
Hidrojeneratrlerin, doabilecek hidrolik itmeyle birlikte rotorun
ve trbinin arln tayacak biimde tasarlanm bask
164
Elektrik Klavuzu
yataklaryla desteklenmi dikey aftlar vardr. Silindirik rotorlu bir

jeneratr iin, rotor gvdesi boyunca uzanan oyuklar, rotorun
dvlmesi srasnda, rotor sarmlarn oluturacak bakr iletkenleri
ve yksek merkezka kuvvetlere karn iletkenlerin yerinde
kalmasn salayacak yksek dayanml kamalar ilenmitir.
letkenler normal olarak sarmlar iin oyulmam olan kutbun
merkez izgisi boyunca konsantrik sarmlar oluturur. Rotor
gvdesinin ularnda, sarmlarn zerinden geen ve rotor
gvdesinin ularndan desteklenen yksek dayanml u
halkalaryla merkezka kuvvetlere kar konsantrik sarmlarn
kntlar yerinde tutturulur. kntl kutuplu jeneratrlerin aftla
birlikte btn olarak dvlm kutup gvdeleri veya elik
laminasyonlardan oluturulup T bal kzaklarla yerine tutturulmu
kutup gvdeleri vardr. aplar 10 m'nin zerinde olabilen dk
hzl ve daha byk apl jeneratrlerin afttan retilmi zgara
zerinde cvatayla tutturulmu lamine elik emberleri olabilir.
Yine, kutup gvdeleri T bal kzaklarla veya benzer dzeneklerle
emberler zerine tutturulmutur. Bu ok byk rotorlar arlk
ve/veya boyutlar asndan tanabilir olma snrlarn
atklarndan,
tamann
salanabilmesi
iin
paralara
blnmlerdir veya ilk kez kullanlacaklar yerde monte edilirler.
Rotor sarmlar. Rotor sarglar, manyetik ak salamak amacyla
doru akm tar. ekil 7.5, tipik bir kntl kutbu gsterirken,
ekil 7.6, silindirik bir rotor turbo-jeneratrn kesitini
gstermektedir. Her iki izimde de basitletirilmi ak dalmlar
grlmektedir. kntl kutuplu makinede alan sarmlarnn
dalm ekilde aka grlmektedir. Silindirik rotorlu makinede,
alan sarmlarnn rotor yznn nemli bir blmn kaplayan
oyuklara datlmas gereklidir. Bu alan sarm dzenlemeleri, daha
sonra stator kt dalga formunu belirleyen hava boluu ak
dalgalarnn formunu belirlemede rol oynamaktadr. Makine
tasarmcs, stator kt dalga formunun gerek sins dalgasna
olabildiince yakn olmasn amalar. kntl kutuplu makine iin
kutup yzleri, kutuplarn kenarlarnda daha ok hava boluu
salamak zere biimlendirilmitir. Bu durum, dier biimde
dikdrtgen biiminde olacak, yani kutup yznn karsnda aknn
olaca ancak bu bandn dnda aknn olmayaca gerekli ak
eklinin belirlenmesinde yardmc olur.
165
Elektrik Klavuzu
ekil 7.5 Dner alanl alternatrn genel dzenlemesi
ekil 7.6 Silindirik rotor turbo-jeneratrn kesiti

Stator ekirdei. ekirdek, halkalar oluturmak zere kesilmi
zel manyetik levha elikten ince laminasyonlardan yaplmtr ve
byk jeneratrler iin bu halkalar da blnmtr. Her tabaka,
levhadan, stator sarmlar iin oluklar ve btn havalandrma
deliklerini ierecek doru profiller verecek biimde kesilmitir ve
daha sonra endksiyon akm kayplarn azaltmak amacyla
yaltlmtr. Laminasyonun halkalar, gerekli ekirdek uzunluunu
166
Elektrik Klavuzu
salayacak biimde birbirlerine bititirilir ve kendilerini gvenle

bir arada tutacak stator erevesine basn altnda yerletirilirler.
Herhangi bir gevek laminasyon titreip stator sarmlarnda hasar
yaratabilir veya sarm oyuklar arasndaki diler atlayabilir.
ekirdein merkez hattyla uyum iinde basn kuvvetine maruz
kalan ve senkronizasyon hzyla dnen iki kutuplu jeneratrlerin
stator ekirdekleri iin zel dikkat gereklidir. Tama amacyla,
byk jeneratrlerin stator ekirdekleri paralarna ayrlabilir.
Stator muhafazas. Stator muhafazas, stator ekirdeini ve
gvdesini temellere balar, normal ve anormal alma koullarnda
kuvvetleri aktarr ve soutucuyu muhafaza eder/ynlendirir. Byk
jeneratrlerde, statorun ve rotorun daha iyi biimde soutulmasnn
salanabilmesi amacyla, gvde iinde 3 veya 4 atmosfer basnta
hidrojen olabilir. Bu durumda, muhafazann, rotor aft evresinde
zel salmastralarla gaz geirmez bir yapda olmas gereklidir.
Bunlar da gaz tarafna hafif bir ya ak olmas iin ya daha
yksek basnta tutan kayma yataklar veya basnl yataklar
biimini alr.
Stator sarmlar. ekil 7.7, basit bir tek faz sarmn ana hatlarn
gstermektedir. Kutup bana yalnzca bir iletkeni vardr ve
statorun kullanlabilir evresinin son derece kt kullanmna ek
olarak ok dk bir k e.m.f. deeri olacaktr. ekil 7.8,
sarmlarn stator evresindeki oyuklara nasl yerletirileceini ve
nasl datlacan gstermektedir. Kukusuz, gerekte, her oyuk
birka iletken barndrabilir ve bunun sonucunda sarm her biri
birka tur ieren birka sarmdan yaplabilir. ekil 7.8(a)'da
sarmlarn, her biri kutup bana iki oyua dalm iki dn
vardr. ekilden, bu sarm iin sarmlarn sonlarnn veya
kntlarnn stator evresinin yalnzca yarsn kaplad
grlebilir. Bu, hacmin verimsiz kullanlmas anlamna gelir ve
daha pahal makinelerin ortaya kmasna neden olabilir. ekil
7.8(b)'de grld gibi genilikleri kutup mesafesinden birazck
daha az olan sarmlarn kullanlmasyla kntlar btn evreye eit
olarak datlm olur. Bir oyuk yalnzca bir sarmn iletkenlerini
barndrdndan, ekil 7.8'deki sarmlar tek tabakal sarmlardr.
Birok modern jeneratrde, her bir oyuun iki sarmn iletkenlerini
barndrd iki tabakal sarmlar vardr. Bunlar, oyuun alt
yarsnn, dier tarafnn kendi dn oyuunda st yary
kulland bir sarm tarafn barndraca ekilde dzenlenmitir.
167
Elektrik Klavuzu
ekil 7.7 Basit drt kutuplu alternatr

fazl sarglar. Yukarda anlatlan sarmlar tek fazl makineler
iindir. fazl makinede, her faz grubunun sarmlar her kutup
altnda 60 elektrik derecesi bir yay kaplar. Stator tarafndan
indklenmi e.m.f.'lerle istenilen 120 elektrik derecesi
deplasmann elde edilebilmesi iin , a ve b fazlar d pozisyonlarda
yer alacaklar ve ter polariteye balanm olan c orta konumda yer
alacaktr
ekil 7.8 Younlatrlm ve datlm sarmlar
168
Elektrik Klavuzu
Pratik konular. Sarmlarn fiziksel dzenlenii makinenin

boyutuna baldr. Orda gerilimlerde alan kk makineler mush
sarm kullanr. Bunlar, yuvarlak telden sarlmtr, emayeyle
yaltlmtr ve ak veya yar kapal oyuklarda rasgele
yerletirilmilerdir (ekil 7.9). Sarm ve ekirdek arasndaki asl
yaltm, poliamit veya aramit kdndan yaplma oyuk astardr
(Nomex). ki tabakal sarmlarn ya st sarm iin ayr bir astar
vardr ya da st ve alt taraf arasndaki bir separatr oyuu ikiye
bler.
ekil 7.9 Jeneratr statorunun evresinde yar kapal oyuklar

Daha byk makinelerin dikdrtgen iletkenlerden sarlm,
ncenden biimlendirilmi sarglar vardr. Endksiyon akmndan
doan kayplar azaltmak amacyla her iletken alt iletkenlere
blnebilir. Bunlar emayeyle veya emayeye ek olarak rgl camla
veya polyester camyla yaltlabilir. Alt iletkenler, her biri benzer
dzeyde kaak aksn (yk akm tarafndan retilmitir) birletirip
bylece kaak akmyla indklenen e.m.f. deerlerini dengeleyecek
biimde bobin kenar boyunca aprazlama yerletirilir. Bobinle,
daha sonra ekil verilen dz halkalar eklinde sarlmtr ve stator
oyuklar ve uygun oyuk aklk as iin doru uzunlua sahiptir.
Sarmlar ii yaltm genel olarak bu biimlendirme aamasnn
ardndan,
stten
sarlarak
uygulanr.
Yksek
gerilim
jeneratrlerinde topraa uygulanan ana yaltm, alt iletken ynna
dorudan uygulanan ve mkemmel mekanik, elektrik ve termal
zellikleri olan entegre bir yap oluturmak amacyla preslenen ve
piirilen epoksi reinesiyle balanm mikadan yaplmaktadr.
ok byk jeneratrlere, arza durumunda olduu kadar normal
alma koullarnda da (zellikle oyuklar iindeki ve asl
durumdaki iletkenler zerindeki kuvvetlere zel) dikkat
gsterilmelidir.
169
Elektrik Klavuzu
Test
Yerinde monte edilen jeneratrler dnda btn jeneratrler iin
fabrikay terk etmeden nce baz kontrol testleri genellikle
yaplmaktadr.
Sarm direnci
Yaltm direnci
Sarm yksek gerilimi
Ak devre uyarm
Ak devre kayplar
Ksa devre uyarm
Ksa devre kayplar
Sfr g faktr uyarm
Scaklk ykselmesi
Ani fazl ksa devre
Ar hz
Tip testleri olarak adlandrlan bu testlerin bir blm, belirli bir
tasarmn yalnzca bir jeneratrnde denenebilir.
Jeneratrn Korunmas ve Senkronizasyonu

Btn jeneratrlerin, sisteme hasar verebilecek isel veya dsal
arzalardan kaynaklanabilecek hasarlardan korunmasn amalayan
bir tr elektrik koruma sistemi vardr. Bu koruma, ayn zamanda,
jeneratrn arzas dolaysyla dardaki elektrik sisteminde ortaya
kabilecek dalgalanmalar da azaltmay amalar. Uygulanacak
korumann kapsam jeneratrn deeri, yani boyutu ve nominal
gc, ve dardaki elektrik sistemine yaratlabilecek dalgalanmalar
gz nnde bulundurularak kararlatrlr. Uygulanacak koruma
unlar ierebilir:
Jeneratr diferansiyeli
Ar akm
Stator sarm topraklama hatas
Rotor sarm topraklama hatas
Negatif faz sras akm
Uyar kayb
Kutup kaymas
Aksi g
Frekans deiim hz
Yksek/dk gerilim
170
Elektrik Klavuzu
Yksek/dk frekans
Ar ak
Ar uyar
Mikroilemci korumas, tek bir ekipmanla bu ilevlerin birka
tanesinin gerekletirilebilmesi olana sunduundan, kullanclar
bunlar kullanmay seebilirler. Byk jeneratrler, baz koruma
fonksiyonlarn glendiren ve dier arza tipleri iin de alternatif
korumalar salayan iki kanall dzenleme kullanabilir.
Frekans ve gerilim faz asn aktrmak amacyla birincil g
kaynann hzn kontrol eden ve jeneratr frenini otomatik olarak
kapatmadan nce gerilim bykln aktrmak amacyla
gerilimi kontrol eden otomatik senkronizasyon ekipman yaygn
olarak kullanlmaktadr. Senkronizasyon, dar snrlar iinde
gerekletirilebilir.
Elektrik ebekesine Balant

Yaklak 11 kV'a kadar olan gerilimlerde, nominal jeneratr stator
gerilimi normal olarak jeneratrn balanm olduu sistemin
gerilimini karlayacak biimde seilmitir. Ancak, bu gerilimlerde
bile, yksek gerilimde kk ktlar veya dk gerilimlerde
byk ktlar jeneratr tasarmn ekonomik olmaktan karabilir.
Bu durumlarda veya jeneratrn daha yksek gerilimli iletim veya
datm sistemlerine balanmasnn gerektii durumlarda, jeneratr
ktsnn bir jeneratr transformatrnden gemesi genel
uygulamadr. Bu durumlarda, jeneratr tasarmcs nominal gerilim
ve akm seimini optimize edebilir. rnein, ngiltere'deki 500
MW ve 660 MW jeneratrler iin nominal jeneratr stator
gerilimleri 22 kV ve 23 kV'tur ve bunlar da yaklak 15 kA ve 20
kA nominal stator akm vermektedir. Bu nominal akm deerleri
kablo balantlar iin ok byk olduundan, topraklanm
alminyumdan yuvarlak d muhafazalar iindeki bo alminyum
iletkenlerden oluan fazlardan yaltlm datm ubuklar
kullanlmaktadr. Bunlar, beraberindeki byk akmlar ve glerle
birlikte jeneratr gerilimindeki fazdan faza arza riskini byk
lde ortadan kaldrr. Jeneratr transformatrnn kullanlmas
jeneratr gerilimini deitirmek veya jeneratr gerilimini sabit
tutup transformatr zerindeki ykl kol deitiriciyi
[:tapchanger] kullanmak yoluyla elektrik sistemi arakesitindeki
gerilimi kontrol opsiyonu salar. Son dzenleme ngiltere'de
171
Elektrik Klavuzu
kullanlmaktadr ve transformatr reaktans (uyarm kontrol

konusundaki ksma bakn) sayesinde reaktif gle gerekli gerilim
sarkmas karakteristiini verir ve sabit gerilim jeneratr
terminallerine balanm bir birim transformatr yoluyla g
istasyonu yardmc sistemlerinin beslenmesine izin verir.
Jeneratrlerin altrlmas
Tek bana alan bir a.c. jeneratrnn alma karakteristikleri,
byk bir sisteme bal olarak alt durumla karlatrldnda
biraz farkldr. kinci durum, bir alternatif akm jeneratrnn en
yaygn altrlma yntemidir.
Tek jeneratrn altrlmas. Bir jeneratr, yaltlm bir
sisteme enerji tedarik etmek amacyla tek bana altrldnda
sistemin talep ettii enerjinin ilk hareket kayna tarafndan
salanmas gereklidir. Talebin artmas durumunda, jeneratr
ncelikle yavalama eilimine girecek, ancak makine
reglatrnn mdahalesi, hz ve frekans sabit tutmak amacyla
buhar giri vanasnn ayarn artracaktr. Sistemin g faktr
benzer biimde yk tarafndan belirlenecektir, fakat yk koullar
sistemin g faktrn deitirecek biimde deiirse jeneratr
k gerilimi balangta deiecektir. Gerilim, alan zerinde
kontrol olan otomatik voltaj reglatr tarafndan sabit
tutulacaktr. Ortak bir varsaym olarak, gecikmeli g faktr
yknn makinenin darya reaktif volt-amper (VArs)
gndermesini gerektirdii, nceleyen g faktr yknn
makinenin dardan VArs almasn gerektirdii dnlmektedir.
Gecikmeli g faktr yk, birim g faktryle
karlatrldnda makine k geriliminin dmesine neden
olacaktr; yle ki, sistem geriliminin korunmas iin ykseltilmi
uyarm (alan akm) gerekecektir. nceleyen g faktr yk,
birim g faktryle karlatrldnda, sabit k geriliminin
srdrlmesi iin azaltlm uyarm gerektirecektir.
Byk bir sisteme bal jeneratrlerin altrlmas. Makine
byk bir sisteme balandnda, tek tek makinelerin kontrolleri bir
btn olarak sistem zerinde nemli bir etkide bulunamaz. Bu
nedenle, g girdisini artrmak amacyla birincil g kaynana g
giriinin artrlmas sistemin frekansn etkileyemez, fakat bir
yandan makine senkronize hzda almay srdrrken, makinenin
darya verdii g miktar artacaktr. Benzer ekilde, makine
172
Elektrik Klavuzu
uyarmnn artrlmas sistem zerindeki gerilimi artramaz, fakat

bu, basite, makine tarafndan sisteme ihra edilen VArs'yi artrr,
yani makinenin g faktr gecikme ynne doru daha da kayar.
Benzer ekilde, makine uyarmnn azaltlmas g faktrnn daha
da nceleme durumuna gelmesine neden olur. Uyarmn ok fazla
azaltlmas g faktrnn nceleyen konuma doru daha da
kaymasna ve makinenin kararsz duruma gelmesine ve kutup
kaymasna
neden olacaktr. Bu alan, birincil g kayna
tarafndan rotora verilen girdi gcn statora bal kt sistemine
aktarlmasnn bir arac olarak grlebilir. Bu alann ok dk
olmasna izin verilirse, bu durumda sistem tarafndan talep edilen
gc iletemeyecektir. Genel olarak, kutup kaymas riskini nlemek
iin, nceleyen g faktr almas sfr ykte 0.7, tam ykte
0.9'la snrlandrlmtr. (Bu blmn ilerleyen ksmlarnda
otomatik voltaj reglatrleriyle ilgili olarak anlatlanlara bakn.)
Jeneratrn jeneratr transformatr zerinden sisteme baland
durumlarda, reaktif gteki deiim, sonu olarak uyarmdaki
deiim, transformatr zerindeki aktif kol deitiricinin
almasyla gerekletirilir.
Uyarm Sistemleri
Jeneratr uyarm sistemleri, rotorun alan sarmlarna enerji besleme
kayna olarak ilev grr. Uyarm sistemi tarafndan retilen alan
akmnn kontrol, daha sonra anlatlacak olan otomatik voltaj
reglatr veya a.v.r. tarafndan gerekletirilir.
Alan akmnn kontrol, makinenin istenen gerilimde almasn
veya jeneratrn byk bir sisteme bal olarak almas
durumunda, gerekli dzeyde reaktif kVArs veya MVArs'nin
sisteme verilmesini veya sistemden alnmasn salamaldr.
Uyarm sistemi ve a.v.r. bileimi aadakileri salamaldr:
G veya reaktif var talebindeki yava deiikliklere tepki olarak
makine gerilimini doru bir ekilde kontrol etmelidir.
Ykteki ani deiikliklere tepki olarak dalgalanmalarnn
bykln snrlandrmaldr.
Duraan durum kararlln salamaldr.
Sistem arzalarnn olmas durumunda gei durumu kararlln
salamaldr.
Kullanlan uyarm sistemini byk lde belirleyen son
gereksinimdir.
173
Elektrik Klavuzu
Uzun yllar boyunca, uyarm akmnn salanmasnn standart

yntemi, senkron motorun aftna balanm bir d.c. jeneratr
kullanmakt. Yksek hzl jeneratrlerde, imalat basitletirmek ve
d.c. jeneratrle komtasyon sorunlarndan saknmak amacyla ve
uyarc hzn 1000 veya 750 r.p.m.'e drmek iin aft balants
dili kutularyla yaplmaktayd. Uyarcnn kts, kontak
bilezikleri vastasyla makinenin rotoruna aktarlmaktayd. Genel
olarak uyarcnn kendisi, direkt olarak akuple edilmi bir pilot
uyarcdan uyarlmaktayd. Jeneratr uyarmnn kontrol ana
uyarcnn alan akmnn kontrol yoluyla gerekletirilmekteydi.
A.C. uyarm. Kat hal dorultucular alanndaki ilerleme, d.c.
uyarclardaki komtatrn ortadan kaldrlmasn ve uyarcnn,
50250 Hz arasnda uygun herhangi bir frekansta alan ve yerel
olarak monte edilmi diyot kaplarnda dorultulmak zere kontak
bilezikleri yoluyla kt salayan a.c. jeneratrlerle ikame
edilmesini salad. Dorultucu kts daha sonra kontak bilezikleri
yoluyla d.c. uyarm iin makine rotoruna beslenmektedir.
Ana uyarc alan, genellikle srekli mknatsl bir jeneratr olan
bir pilot uyarc tarafndan temin edilmektedir. Ana uyarc genel
olarak, diyotlar bir kpr ebekesi halinde dzenlenmi fazl bir
sistemdir. Kpr kollarnda normal olarak birka diyot vardr ve
ksa devre koullarnda ortaya kacak arza durumunda elektrik
devresinden karlabilmesini salamak amacyla her diyoda tek tek
sigorta balants yaplmtr. Soutma doal veya cebri hava
soutmal olabilir veya ok byk makinelerde olduu gibi
dorultucular suyla soutulabilir.
Frasz uyarm. Yukarda anlatlan, uyarcnn hemen yanndaki
dorultucu diyotlardan olumu a.c. uyarm sistemindeki bir
sonraki gelime, bunlarn uyarc aft zerine monte edilmesiydi.
Ana uyarcnn k armatr sarm, alan stator zerindeki rotorun
zerindedir. Frekans 150250 Hz arasnda olabilen rotor kts
dorudan afta bal diyotlara balanmtr. Bunlarn kts, daha
sonra dorudan ana jeneratrn rotoruna alnabilir. 400 Hz'e kadar
frekanslarda alabilen pilot uyarc byk bir ihtimalle kalc
mknatsl bir jeneratr olacaktr veya kk jeneratrlerde uyarm
alanna besleme jeneratr terminallerinden alnabilir.
Tristrle uyarm. Tristr uyarm, bu konudaki nihai gelimeyi
temsil etmektedir. Tristr dorultucularn kontrol, uyarm alan
kontrol edilerek elde edilebilecek olandan ok daha hzl tepki
174
Elektrik Klavuzu
salamak amacyla elde edilen ve bylece sistemin gei durumlar

iin en hzl tepkilerin verilmesini mmkn klan jeneratr alan
akmnn dorudan kontrolne olanak salar. Bu, arzalara ve
dalgalanmalara hzl yant vermenin sistemin kararll iin kritik
nem tad kurulular iin nemli olabilir. Tristrlerin
dezavantaj, bunlarn afta monte edilmesi iin aralarn henz
gelitirilmemi olmasdr. Bunun nedeni, duraan durumdaki
ekipmandan bunlara kontrol sinyallerinin gvenilir ekilde
gnderilmesi konusundaki glklerdir. Bu nedenle, makine
rotoruyla balant yapmak iin kontak bileziklerinin ve fralarn
bulunmas gereklidir.
Uyarm gc, olduka geleneksel biimde dorudan balanm
ana ve pilot uyarclarla temin edilebilir veya gerilim drme
transformatr yoluyla ana jeneratr terminallerinden dorudan
alnabilir. Gerilim drme transformatrnn oran normal olarak,
makinenin terminal gerilimini dren bir sistem arzasnn ortaya
kmas durumunda tam kt verebilecek biimde seilmitir. Bu
durum, alan sarmlarnn yaltm dzeyinin, sistem koullar salkl
olduunda mevcut yksek gerilime dayanacak dzeyde olmas
zorunluluu dezavantajn dourmaktadr. Uyarc ve pilot uyarc
arasnda varolan zaman gecikmesinin ortadan kaldrlmas,
transformatrle beslenen uyarm sistemlerinin mevcutlar arasnda
en hzl tepki gsteren sistem olmas sonucunu dourmaktadr.
Otomatik Voltaj Reglatrleri

Yukarda da belirtildii gibi, tek bana alan bir jeneratr iin
kullanlacak a.v.r.'nin amac kararl durum gerilimini belirlenen
snrlar iinde korumak ve ani yk deiiklikleri olduunda gerilim
dalgalanmalarn snrlandrmaktr. Ek olarak, paralel alan bir
jeneratr grubu iin reaktif gcn baaryla paylalmasn
salamak amacyla daha ileri baz kontrol sistemleri gerekebilir.
Byk bir enterkonekte sistemle paralel alan bir makine sz
konusu olduunda, kararl durum veya gei durumu kararllnn
kontrol nemli bir ek ihtiyatr. Bu durumda ortaya kan talep,
elle kontrol yetersiz klabilir ve otomatik kontrol salanmasn
gerektirebilir.
Temel ilkeler. Jeneratr terminal gerilimiyle orantl, gerilim
transformatrnn dorultulmu ktsndan elde edilen bir sinyal,
reglatr iinde elde edilen dengelenmi bir referans gerilimiyle
175
Elektrik Klavuzu
karlatrlr. Herhangi bir fark veya hata sinyali, glendirilir ve

ana alan sarmlarna veya uyarc alanna girdiyi duruma gre
azaltarak veya artrarak hata sinyalini sfra veya kabul edilebilir bir
deere indirerek uyarm beslemesini kontrol etmek amacyla
kullanlr. Ayar geriliminin dzenlenmesi, referans geriliminin
dzenlenmesiyle veya referans gerilimiyle karlatrlan makine
gerilim orannn dzenlenmesiyle salanr. Bu temel alma
sistemi ekil 7.10'da ematik olarak gsterilmektedir. Salnm
nlemek amacyla bir de dengeleme evrimi eklenmitir
ekil 7.10 a.v.r. iin temel devre

Kontrol aral. Jeneratrlerin, genel olarak 0.80.9 gecikme
aralndan 0.9 nceleme aralna kadar alanlardaki g
faktrlerinde %5 gerilim aralnda sfrdan nominal ka g
vermeleri beklenmektedir. Bu durumda, a.v.r. kontrol deerleri,
yksz durumda nominal gerilimin %85'ine kadar olduu gibi
uygun uyarm araln da salamaldr. Kontroln kesinlii, yk
aral zerinden kurma deerinin normal olarak %2.5'iyle %1'i
arasndadr.
Manuel kontrol. Yukarda belirtildii gibi birok byk
makinenin otomatik kontrol dnda baarl olarak altrlmasna
olanak olmamasna karn, manuel kontrol sistemleri otomatik
kontroln yedei olarak bulunmaktadr ve manuel ayarlama ilk
devreye alma ilemleri srasnda kullanlabilir. Otomatikte alan
birok reglatr, manuel ayarlarn otomatik ayarlara karlk
geldiini, bu nedenle otomatik sistem "manuel gei tiribi"ne neden
olursa bu durumun ayar noktas deiikliklerine neden olmamasn
garanti altna almak iin "manuel izleme" sistemiyle donatlmtr.
176
Elektrik Klavuzu
Gei manuel olarak yaplacaksa deiikliin gerekletirilmesinden nce bir kontroln yaplabilmesini salamak amacyla bir
denge lm cihaz salanmtr.
Paralel alma. A.V.R. cihaz, paralel alan jeneratrlerde
baarl reaktif g paylamn garanti etmek amacyla reaktif yk
artrmak iin jeneratr k geriliminde bir d (gerilim
sarkmas) salamak amacyla dzenlenebilir. Sarkma, normal
olarak, tam ykte reaktif aralk zerinden %2.5 - 4 gerilim d
civarndadr.
Uyarm limitleri. Sistemdeki, sistem geriliminde de yol aan
arza koullar, a.v.r.'nin, normal gerilimi yeniden oluturma abas
iinde uyarm tavan deerine ykseltmesine neden olacaktr.
Arzann srekli olmas durumunda, birka saniye sonrasnda
uyarm sisteminin ar snmasn nlemek amacyla bir zaman
rlesi konmutur. Sistem geriliminin kmesi riskini azaltmak
amacyla, bunun elektrik sistem korumas tasarmyla koordine
edilmesi gereklidir.
Reaktif g snrlayc, veya VAr-snrlandrc, uyarmn,
jeneratrn kararsz duruma gelmesine neden olacak lde
dmesini nlemek amacyla temin edilmitir. Bu sistemin alt
reaktif g, jeneratr gerilimi ve gc deitike kararllk snrn
izleyecek biimde otomatik olarak ayarlanmtr.
Uyarmn manuel kontrolde olduu durumlarda, daha da
snrlandrlm reaktif g snr geerlidir. Jeneratrn bu kstl
snr ve otomatik kontrol kararllk snr aralnda alt
durumlarda "manuel" referans noktasnn "manuel" snrnn daha
altna ayarlanmamas ve bylelikle manuel kontrol srasnda bir trip
yaanmas durumunda jeneratr uyarmnn gvenli bir dzeye
ykselmesi salanmaldr. Bu koullar altnda, denge
gstergesinde, operatrn mdahale etmesini gerektiren bir srekli
hata mesaj olacaktr.
Ar aknn nlenmesi. letme asndan, makine devreden kp
ardndan yeniden devreye alnaca zaman a.v.r.'nin devrede
kalmas istenen bir durumdur. Makinede ve ilgili herhangi bir
jeneratrde veya birimin transformatrnde ar aknn nlenmesi
iin, nominal hzn %95 altnda uyarmn en azndan frekansla
uyumlu ekilde azalmasn garanti etmek amacyla, zaman zaman
da V/f korumas olarak bilinen a.v.r. ar ak koruma sistemi
alacaktr
177
Elektrik Klavuzu
ift kanal a.v.r.'ler. Byk jeneratrlerin, etkin olarak iki

koruma ekipman seti bulunduran ift kanall a.v.r. sistemleri
olabilir. Her kanal kontrol ilevini bamsz olarak
gerekletirebilecek yetenektedir ve ya dier kanalla paralel
alabilir veya yedek durumda bekleyebilir. Bir kanaln
arzalanmas durumunda, dieri grevi tek bana yrtr ve bir
alarm sinyali verilir.
178
ekil 7.11 Gerilim kontrol dngsnn basitletirilmi blok emas
Elektrik Klavuzu
Dijital a.v.rs. Yukarda anlatlan sofistike sistemlerin a.v.r.

sistemleriyle btnletirilmesi durumundan bile, cihaz iinde
mevcut birok elektromekanik rlelerin baz kontaklarnn arza
yapmalarndan kaynaklanan gvenilirlik sorunlar varln
srdrecektir. Cihazn bu ynnn gelitirilmesi abasyla, ilk
olarak rle mantnn bir dijital sistemle deitirilmesi zerinde
durulmutur.
179
Elektrik Klavuzu
Balangta bu, dijital girilerle olduu kadar analog girilerle de

alabilen programlanabilir mantk kontrolrlerinin kullanmyla
gerekletirilmitir. Ksa sre iinde, btn "n u" elektroniinin
dijital olarak alabilecei aka grlmeye baland. A.V.R.'nin
gerektirdii karakteristikler bir ilemciye programlanabilir ve
bunlar tesiste kurulmadan nce fabrika iindeki simlatrlerde test
edilebilir. Reostalarn ayarlanmasnda grltnn ve/veya kontak
sorunlarnn ortadan kaldrlmasna benzer ekilde, analog
amplifikatrlerde karlalan srklenme/kayma gibi sorunlar da
ortadan kaldrlabilir. ekil 7.11'de verilen basitletirilmi blok
ema, temel alma ilkelerini gstermektedir. Gnmzdeki
hemen btn uyarm kontrol sistemleri bu temel iletim
felsefesinden yararlanmaktadr.
Kamusal Elektrik Temini in G retimi

retim tesislerinin tasarm birincil g kaynann ve jeneratrn
uyumlatrlmasn gerektirdiinden, jeneratrn nasl tahrik
edildii konusu zerinde biraz durulmad srece a.c. jeneratrler
konusundaki tanmlamalar eksiksiz olamayacaktr. rnein, turbojeneratrler ve hidrolik jeneratrler arasnda dnme hzlarnn
farkllndan kaynaklanan temel farkllklardan daha nce sz
edilmiti. Byk lekli g retimi iin kullanlan jeneratrlerin
ounluu turbo-jeneratrlerdi ve yakn gemie kadar bunlar
buhar trbinleri tarafndan tahrik edilmekteydi. 1990'larn
balarndan bu yana, aklanacak olan nedenlerle, gaz trbinlerinin
kullanmnda olaanst bir art olmutur ve bunun sonucunda
gnmzde iki tip tahrik sistemi btn dnyada elektrik enerjisi
temininin kaynaklar olarak bir arada varlklarn srdrmektedir.
Elektrik temininde farklln salanmas konusu bir sonraki
blmde incelenecekti. Bu noktada, deiik g retim
yntemlerine daha ayrntl bakmak uygun olacaktr.
Buhar trbinleri. G retiminde kullanlmak zere buhar
retmenin birka deiik yolu vardr. Balcalar doalgaz, kmr
veya petrol gibi fosil yaktlarn yaklmas veya nkleer gten
yararlanlmasdr.
Kmr ve fuel oil santralleri. ngiltere'de 1960'l ve 1970'li
yllardaki g santralleri inasna ynelik byk program g
retiminin byk bir blmnn kmr veya petrol yakan byk
santraller tarafndan retilmesi sonucunu dourdu. retim
180
Elektrik Klavuzu
birimlerinin daha byk boyutlarda olmas daha yksek termal

verimlilik saladndan, ina edilen bu yeni kuak santrallerin ilki,
o gne kadar ina edilen yaklak 200 MW gcndekilerin tersine,
500 MW gcnde birimlerden olumaktayd. Deiik yaktlarn
kullanlmasn salamak amacyla, kmr yaktl santraller kmr
retim blgelerinde, petrol yaktl santraller ithal edilen petroln
uygun kullanm iin petrol ithalat noktalarna yakn
kurulmaktayd. kinci tip santraller 660 MW gcndeki birimlerin
kullanmn standart duruma getirmiti. 1970'li yllarda petrol
fiyatlarnn ykselmesi petrol yaktl santrallerin hzla ekonomik
olmaktan kmas ve kullanmlarnn byk lde kstlanmas
anlamna geldi. Ardndan tehlikelerine karn nkleer santraller ve
lkeler arasnda doalgaz ticareti sonras doal evrim santralleri
yayld.
Bu byk birimlerde, buhar trbinin kesme vanasna 160 bar'
aan basnlarda ve 560 C scaklkta gelmektedir. Bu birimler,
%40'n az zerinden termal verimlilik deerlerine eriebilir.
Yksek basnla bir arada ortaya kan bu yksek scaklklar zel
stenitik eliklerin kullanlmasn gerektirir ve bu konuda daha
birok teknik sorunun zlmesi gereklidir. Bu yksek scaklklarn
ve basnlarn %40' biraz aan verimliliklerin gerekletirilmesini
salamas beklenmekteydi. Ancak tm dnyada devlete ait elektrik
santralleri dahil zelletirme furyas ve aada anlatld gibi
birincil g kayna olarak gaz trbinlerine ynelme bu
gelimelerin gereklemesini nledi.
Gaz trbinleri. Gaz trbinleri balangta 500 ve 660 MW
gcndeki fosil yaktl birimlerde, tketimin en yksek olduu
noktada yardmc olarak, sistemin dk frekansta uzun sre
almas durumunda santral yardmc sistemlerine bamsz g
tedarik birimleri olarak ve iletim sistemi arzas halinde devreye
almay salamak amacyla piyasaya girdi. Bunlar g kayna
olarak, yalnzca kk deiikliklerden gemi uak motorlar
kullandlar ve egzoz gazlarnn yksek scakl nedeniyle termal
verimlilikleri son derece ktyd. Uak motorunun kts, bu
birimlerin birounun nominal elektrik ktlarnn, daha sonraki
baz birimlerin 25 MW gce erimelerine karn, 17 MW olmas
anlamna gelmekteydi. Bunlarn byk avantajlar, benzer bir
ilemin buhar trbinlerinde birka saati gerektirmesine karn,
bunlarn birka dakika iinde hazrlanmas, yol verilmesi, sistemle
senkronize edilmesi ve tam yk durumuna getirilmesidir. Bu
181
Elektrik Klavuzu
nedenle, tepe noktalarnda yardmclk yani talepte hzl

ykselmeler olduunda tedarik sistemini desteklemek bu cihazlarn
grevleri olarak belirlenmitir. Yani, bunlar, sistemden herhangi bir
yardm olmakszn devreye alnp altrlabilirler. Bir kez devreye
alnp g retmeye baladklarnda, ktlar fosil yaktl byk
birimlerin devreye alnmas iin kullanlabilir. Bu nedenle, ebeke
sisteminin bir blmnn kmesine neden olan acil durumlarda
gaz trbinli jeneratrler kullanlarak bu durumdan klabilir.
Salad bu yararlar, tm dnyada, 70 MW civarnda elektrik
kts olan amal olarak kurulmu gaz trbinli santral kurulmas
sonucunu da beraberinde getirdi.
Kombine evrim gaz trbinleri (CCGT). egzoz gazlarndaki sy
kazanarakk OCGT'lerin (ak evrim gaz trbinleri yukarda
anlatlan kt termal verimliliklerinin yaratt sorunlar amay
hedefler. Bu, gaz trbininin egzoz gazlar s geri kazanma
kazanndan geirilip, daha sonra geleneksel bir buhar trbinini
dndrmek zere buhar elde edilerek gerekletirilir. Buna gre,
bir CCGT birimi, bir veya daha fazla sayda gaz trbininden ve tek
bir byk buhar trbinini tahrik etmek zere btn egzoz gazlarn
alarak buhar reten bir s geri kazanma kazanndan olumaktadr.
1990'l yllarda devreye alnan birimler iin bu "kombine evrim"
dzenlemesinin termal verimlilii %55 civarndadr ve bu
makinelerin bir sonraki kua %60'lk "kutsal snr" geemyi
baard. Termal verimlilikte gerekleen, fosil yaktl buhar
trbinlerine kyasla hzl art, on-yirmi yl nce hemen hemen bu
tr sistemlerin hi bulunmamasna karn, 2000 ylnda ngiltere'de
kurulu bu tr santraller kapasitenin %32'sini karlamaktadr;
182
Elektrik Klavuzu
Trkiyede ise toplam kurulu gcn %65 termik santrallerdir ve bu

termik santrallerin yine %702e yakn doalgaz evrim
santralleridir..
Trkiye ve Avrupa lkelerinde, sylendii biimiyle "gaza
hcum" ok youndur. Bunu gerekelendirmek sadece, artan
termal verimlilikten ibaret deildir; nk bu yararlar yllar
ncesinden salanm durumdadr.
Havaclk d uygulamalar iin zel olarak tasarlanm
endstriyel gaz trbinleri uak endstrisindeki gelimeyle ayn
dnemde gelimitir. Ancak, g retimi asndan bakldnda
birimlerin gc ortalama gler civarndayd ve bu trden kk
birimler iin s geri kazanma birimleri kurmak cazip deildi.
1970'li yllarda Amerika'daki "g kesintileri" ortaya kmadan
nce bir devreden k sonrasnda byk bir ebekeyi yeniden
devreye alma sorunlar gndeme gelmedi ve bu yeniden
yaplanmann gerekletirilmesi konusunda hzla devreye alnan
birimlerin yetenekleri btn birimler tarafndan anlald. Bu
durum, daha byk gaz trbinlerinin gelitirilmesini salad.
Diyelim, ortak bir yerde 70 MW gcnde iki birimin kurulmas
durumunda, s geri kazanma kazan kurularak birleik egzoz
gazlarnn ilenmesi daha ekici duruma gelir ve bu da CCGT'lerin
ticari olarak daha ekici olmalar sonucunu dourur. Prosesin
ekim alanlar anlalmaya balandnda, endstriyel gaz
trbinlerinin gelitirilmesi amacyla uak motorlar teknolojisinin
gelitirilmesi ve teknoloji transferi de daha ekici gelmeye balar.
Ek olarak, daha byk gaz retim alanlar kefedilmitir ve Trkiye
ve ngiltere dahil, AB dndaki Avrupa lkelerinde elektrik retim
sanayinin zelletirilmesi srasnda, Avrupa'da doal gazn elektrik
retimi amacyla kullanlmak iin pahal ve deerli bir kaynak
olduunu belirten 1975 tarihli AB direktifi ok nemsenmedi. Bu
faktrler "sera etkisi"nin farkna varlmasyla ve fosil yaktl
santrallerin egzoz gazlarnda bulunan CO2 ve kkrt dioksit ve azot
oksitler gibi dier gazlarn emisyonunu azaltmaya ynelik
basklarla ayn zamanda ortaya kt.
CCGT santrallerinin kurulmasna hz kazandran bir dier nemli
faktr bunlarn tamamlanmas iin gerekli zamand. Kmr yaktl
birimlerde iin balamasyla g retimi arasnda yedi ila sekiz yl
sre gemesine karn, bir CCGT'de bu 18 ay gibi ksa bir srede
tamamlanabilir.
Dahas,
s
geri
kazanma
kazannn
tamamlanmasndan nce yalnzca gaz trbinlerine bal
183
Elektrik Klavuzu
jeneratr(ler) altrlarak yaklak 12 ayda bir miktar kt

retilebilir. Bu, finansal destei salayann, CCGT kurarak yapt
yatrma ok daha hzl girdi alabilecei anlamna gelir.
Nkleer g retimi. Reaktrn kalbinde, elde edilen sl enerji
suya aktarlr, su alm olduu bu enerji sebebiyle faz deitirir ve
kzgn buhar haline dnr. Elde edilen bu buhar daha sonra
elektrik jeneratrne bal olan buhar trbinine verilir. Su buhar,
trbin mili zerinde bulunan trbin kanatlar zerinden geerken
daha nceden alm olduu sl enerjiyi kullanarak, trbin milini
dndrr. Bu mekanik dnme hareketi sonucunda alternatrlerde
elektrik elde edilir. Jeneratrde oluan elektrik ise iletim hatlar
denilen iletken teller ile kullanlaca yere gnderilir. Trbinden
kan, sl enerjisi yani sahip olduu basn ve scakl dm
olan buhar, tekrar kullanlmak zere youturucuda (kondenser)
youturulup su haline dntrldkten sonra, tekrar reaktrn
kalbine gnderilir. Youturucu da su buharnn faz deiimini
yapabilmek iin evrede bulunan deniz, gl gibi su kaynaklarn
soutucu olarak kullanr.
Avrupa ve Amerikada 1940'larn sonundan 1990'larn balar
arasnda nemli boyutta bir nkleer enerji program uygulanmtr
ve bunun sonucunda, 2000 ylna gelindiinde, nkleer g
santralleri birok bat lkesinin baz elektrik yknn nemli bir
ksmn karlamaktadr.
Avrupadaki ticari nkleer santraller temel tipe ayrlmaktadr.
Magnox tipi ve ileri tip gaz soutmal reaktrler (AGR) sy
nkleer reaksiyon ortamndan alp trbinler iin buhar retmek
amacyla s deitiricilerden geiren s transfer arac (veya primer
soutucu) olarak CO2 kullanr. Basnl su reaktrleri (PWR),
adndan da anlalabilecei zere, birincil soutucu olarak su
kullanr. Yine bu su, turbojeneratrler iin buhar retmek amacyla
sekonder suyu stt s deitiricilere alnr.
ABDde kurulu gcn yaklak %20si (99 GW) nkleerle elde
edilmektedir. ngiltere'de alr durumda yaklak 11 GW ve yine
toplam elektrik gcnn %20sini karlayan nkleer kapasite
vardr. Almanya nkleer reaktrlerle elektriin %31ini, Fransa ise
% 70e yaknn retmektedir.
Trkiyede ise 2019da faaliyete gemek zere, Akkuyuda
Nkleer Enerji Santrali, Mersin ilinin Glnar lesinde bulunan
Akkuyu Mevkiinde ina edilmesi planlanmaktadr. Akkuyu sahas
imzalanan ikili devletleraras anlama sonucunda Rus kamu irketi
184
Elektrik Klavuzu
Atomstroyexport (ROSATOM'a Atomenergoprom'un alt irketi)

bedelsiz olarak teslim edilmitir. Rus kamu irketi buraya kendi
bulaca finansal kaynaklarla nkleer santral ina edecek ve rettii
elektrii 15 senelik alm garantisi ile Trk tarafna satacaktr.
Santralin 2019da devreye alnmas planlanmaktadr. 1200
MWe'lk drt niteden oluacak ve 4800 MWe'lk kurulu gc ile
tek bana Trkiye'nin elektrik retiminin yaklak %6'sn
karlayabilecektir.
Akkuyu Nkleer Enerji Santrali, Rusya'ya ait 3. nesil VVER1200 (AES-2006) reaktr tasarmn kullanacaktr. Bulgaristan,
Finlandiya, in ve Hindistan tarafndan kullanmda olan VVER
1000 (AES-91) mimarisi zerine gelitirilmi olan bu reaktr tipi,
en yeni nkleer gvenlik ve radyasyon szdrma tedbirlerinin yan
sra, 50 seneye kadar uzatlm bir reaktr mr sunmaktadr.
VVER tipi reaktrlerin dier basnl su reaktrlerinden en nemli
farklar arasnda, yatay buhar reteleri ve hekzagonal rg
biiminde yerletirilmi yakt ubuu tasarmlar gsterilmektedir.
Kullanm mr dolduunda reaktrn sl verimi sadece %90
kapasiteye inmektedir. Reaktr tesisleri ift koruyucu zrhl
(reaktr kalbi koruma kab), modern aktif ve pasif gvenlik
tedbirleri ile donatlacaktr. (VVER-1200 santrallarnn dnyada
henz alr durumda rnei bulunmamakta, yapm aamasnda
olanlar bulunmaktadr. Reaktre ilikin modern aktif ve pasif
gvenlik tedbirleri henz aklanmamtr. zellikle 2011
Haziranndaki Japonya depreminde zarar gren Fuima nkleer
reaktrnn evreye verdii zarardan sonra, bir ok lke, nkleer
tasarlarn yavalatmtr.
Hidrolik santraller ve pompal rezervasyon
programlar.
Hidroelektrik santral, barajda biriken su Yerekimi Potansiyel
Enerjisi iermektedir. Su, belli bir ykseklikten derken, enerjinin
dnm prensibine gre yerekimi potansiyel enerjisi nce
kinetik enerjiye (mekanik enerjiye) daha sonra da trbin arkna
bal jeneratr motorunun dnmesi vastasyla potansiyel elektrik
enerjisi ne dnr. Hidrolik elektrik retimi, daha ziyade devlet
tarafndan kurulmu byk barajlar kanalyla yaplmaktadr. Bu
barajlar daha ok Trkiyenin byk su kaynaklar olan bata Frat,
Kzlrmak, Seyhan, Ceyhan, Sakarya, Dicle vb rmaklar zerinde
kuruludur (ya da kurulmas planlanmaktadr) ve devletin elindeki
kurulu gcn % 50sini; toplam kurulu gcn ise %25e yaknn
kapsamaktadr. lkenin daha ok yal ve dalk kesimlerindeki
185
Elektrik Klavuzu
kk akarsulara yaplan ve yaplmas planlanan kk HESlerle

ise elektriin % 8 kadarnn retilmesi planlanmaktadr. Bylece
Trkiyede kurulu 52bin MWlk toplam elektrik retiminin
yaklak %65e yakn termik santraller, % 35e yakn HESlerle
salanmaktadr. Rzgar, Gne, Biyogaz vb gibi dier yenilenebilir
kaynaklarla elektrik retimi % 1 bile deildir.
Pompalanm depolama programlar biri yksek dzeyde, dieri
dk dzeyde iki rezervuardan olumaktadr. Bu durumda, gndz
saatlerinde hidroelektrik retimi gereklemekte, bunun sonucunda
dk dzeydeki rezervuar yksek dzeydeki rezervuardan
dolmaktadr. Gece saatlerinde, dk dzeydeki su daha yksek
dzeye pompalanmaktadr. Bu amala, tersinir pompa trbinleri
kullanlabilir. Bu retim sistemi, baz yk birimleri olarak alan
byk kmrl ve nkleer santrallerle balantl olarak alma
yeteneine sahip olacak biimde gelitirilmitir. Talebin dk
olduu gece saatlerinde, bu dk enerji maliyetli istasyonlarn
ktlar suyu dk seviyeli rezervuardan yksek seviyeli
rezervuara karmak iin kullanlr. Bunun sonucunda, talebin en
yksek olduu saatlerde, pompalama depolama retimi, devreye
girmemesi durumunda retilmesi gereken yksek maliyetle
retimin yerini alr.
zelletirmeler sonucu, iletme felsefesi ticari dncelere gre
deiim geirmitir. Artk zel sektr daha ziyade daha kk
yatrml, kk HESler, Gaz evrim Santralleri ve Rzgar
Santrallerine ynelmektedir.
Yenilenebilir enerji kaynaklar. Dnyann azalan enerji
kaynaklar ve artan fosil yakt kullanmnn yol at evresel
etkiler yznden birok lke yenilenebilir enerji kaynaklar
gelitirme olanaklarn aratrmaktadr. Rzgr, p, jeotermal,
gelgit, dalga, gne, atk, lastikler, kanalizasyon gazlar ve tavuk
pisliklerini ieren birok alanda aratrma yrtlmektedir. Batl
lkelerde, pek ok hkmet elektrik irketlerini elektriin bir
blmn fosil yakt kullanmayan kaynaklardan almaya
zendirmek amacyla yeni tevikler, mevzuatlar karmaktadr.
rnein ngilterede 1990 ylnda bir Fosil Olmayan Yaktlar
Ykmll'n (NFFO) [Non-Fossil Fuel Obligation] yrrle
sokarak bu yeni enerji kaynaklarnn geliimine destek
salanmaktadr. NFFO Fosil Yakt Vergisi tarafndan
fonlanmaktadr ve nitelikleri yeterli bulunan kurumlarn belirli bir
dnem iin garanti edilmi bir fiyat uygulamalarn salamaktadr.
186
Elektrik Klavuzu
2001 ylnda NFFO/SRO programlar alnp satlabilecek

Yenilenebilir Ykmllkler Sertifikalar'yla deitirildi.
Rzgr enerjisi. Rzgr enerjisi, gerek yenilenebilir enerji
kaynaklarnn en iyi gelimi olandr. zellikle Avrupa'da ve
ABD'de rzgr trbinlerinin kurulu kapasitesi hzla artmtr. 2000
yl sonunda, kurulu kapasitenin Avrupa'da 12 800 MW, ABD'de
2700 MW olduu, dnyann dier lkelerinde de birka yz
MW'lk kurulu kapasitenin bulunduu tahmin edilmektedir.
ngiltere'nin Avrupa'nn rzgr kaynaklarnn tahminen %40'na
sahip olmasna karn, 2000 ylndaki kurulu kapasite yalnzca 406
MW'tr
ve
Avrupa'daki
toplam
kapasitenin
%3'n
oluturmaktadr. Bunun nedeni, bir planlama anlay
salanmasnda yaanan sorunlar (NFFO veya SRO kontrat
planlama iznini garantilemez) ve rzgrl alanlarn birounun
ebekenin ve datm altyapsnn zayf olduu yerlerde olmasdr.
Bu durum, datm sisteminin glendirilmesinin gerektii yerlerde
rzgr trbinlerinin kurulu maliyetini kabul edilemeyecek
dzeylere karmaktadr. Dier lkelerin farkl destekleme
mekanizmalar ve planlama sistemleri vardr ve bunlar rzgr
enerjisinin geliimini desteklemek asndan ngiltere'de
uygulananlardan daha baarl olmulardr. rnein, Almanya,
2000 ylnn sonuna gelindiinde 6000 MW'n zerinde kurulu
kapasiteye ulamtr.
Pratik olarak, gnmzde kurulan btn rzgr trbinleri yatay
eksenli, iki veya kanatl makinelerdir. Trbinler sabit veya
deiken hzda alabilirler ve sabit hzl makineler kanat ucu
kontroll veya bozulma kontroll olabilir. Deiken hzl
makinelerin, doalar gerei kanat ucu kontrol kullanmas
gerektii ortadadr.
Sabit hzl rzgr trbinlerine bal elektrik jeneratrleri hemen
her zaman, bir dili kutusu sayesinde senkronize hzn biraz
zerinde dnen az ok standart bir endksiyon makinesi (bu
blmn ilk ksmlarna bakn) kullanan indksiyonlu jeneratrdr.
ndksiyon makineleri, ekonomik ve salam olduklarndan ve
deiik retici tarafndan retilen rnler hemen bulunabildiinden,
ayr bir uyarm sistemi gerektirmediklerinden ve ok az bakm
gerektirdiklerinden kullanlmaktadrlar. Uzunluu 60 veya 80
metre olabilen elik bir kulenin tepesindeki dar bir yerde kurulmu
olan bir jeneratr iin bunlarn tm nemli faktrlerdir. Baz
tasarmlarda, geni bir alandaki rzgr hzlarnda enerji retim
187
Elektrik Klavuzu
verimini artrmak amacyla iki grup kanad olan iki hzl

jeneratrler kullanlr.
Deiken hzl rzgr trbinleri birka farkl konfigrasyon
kullanabilir; yaygn olarak kullanlan iki makine tasarm, srasyla,
bir dili kutusu tarafndan tahrik edilen standart bir indksiyon
jeneratr (bu blmn ilk ksmlarna bakn) veya dorudan tahrik
edilen, byk apl, kntl kutuplu alternatr iermektedir.
Deiken hzl trbinlerin kullanlmasnn, nominal rzgr hz
zerinde azaltlm tahrik dizisi torkunu, kanat ucu
hareketlendiricilerine azalan talebi ve dk rzgr hzlarnda daha
fazla enerji retimini ieren birka avantaj vardr. Deiken hzda
alma kanlmaz olarak deiken frekanslarda kt retir ve
retilen deiken frekansl ktnn yerel ala arayzeyinin
salanmas amacyla statik dntrme ekipmanlarnn kullanmn
gerektirir.
1 veya 2 MW'a kadar olan ktlar iin yaplan retim 480690 V
aralnda gereklemektedir ve bunun yer dzeyine transfer
edilmesi gerekmektedir. Rzgr trbininin rotor ve sepet dzenei
yzn rzgra dndnden, yer dzeyine transfer ileminin
dn tolere edecek bir kablo dngsyle yaplmas gereklidir.
Bir kontrol sistemi kablolarn dnn izler ve (iki ynden
birinde) nceden belirlenen saynn stnde kvrlma
gerekletiinde kablonun bkmlerinin alnmas ilemi
gerekletirilmelidir.
Toprak dzeyinde (deiken hzl trbinler iin dntrme
ekipmanlar), kesici dzenekleri, kontrol ekipman ve ktnn yerel
datm ebekesinin gerilimini karlamasn salayacak
transformatr yerletirilmitir. Zaman zaman kuru tip
transformatrlerin de kullanlmasna karn, genellikle kullanlan
transformatrler, devre d kollar olan yal transformatrlerdir.
Planlama yetkilileri, grsel gzelliin bozulmamas iin
transformatrn kule dibinde yastklar zerine monte edilmesi
yerine genellikle trbin kulesinin iine monte edilmesini tercih
ederler. Bu durumda, kulenin dibindeki alan snrlamalar ve
zellikle eriim snrlamalar, zel transformatr tasarmlarnn
gerektii ve bu boyut kstlamalarnn baz transformatr
tasarmlarnda sorunlar yaratt anlamna gelir.
Deiken hzl makineler iin statik dnm ekipman
gerektiinden, bu jeneratrn btn knn ekipman tarafndan
ebeke frekansna dntrld bir tam yol sistemi olabilir veya
188
Elektrik Klavuzu
deiken hz indksiyon jeneratrleri iin sarml rotor indksiyon

jeneratrnn kullanld, dnm ekipmanndan yalnzca rotor
gcnn getii bir sistem kullanlabilir. Her iki durumda da trbin
kanatlarnn eimi jeneratr rotorunun uyarm ve statik dnm
cihazlarnn deiik paralarnn devreye alnmas, reticilerin iyi
korunan srlarn oluturan sofistike algoritmalara gre yaplr.
Statik dnm ekipmannn kullanlmasnn, indksiyon
jeneratrlerinin dorudan balanmasyla karlatrldnda iki
avantaj vardr. Bunlardan biri, dorudan balantl indksiyon
jeneratrlerinin kullanmyla ilintili reaktif g tketimi
problemlerinden saknarak, datm sistemine beslemenin g
faktrnn kontrol edilmesinin genellikle mmkn olmasdr.
kincisi, bu trden sistemlerin datm ebekesine genellikle
indksiyon jeneratrleri kullanan sabit hzl trbinlerin neden
olduundan nemli lde daha az hatal akm katksnda
bulunmasdr. Statik dnm ekipmanlarnn bir dezavantaj,
basklanmamas durumunda datm sisteminde "harmonik
kirlenme"ye yol aan harmoniklerin retilmesi olasldr.
ndksiyon jeneratr kullanan sabit hzl trbinlerle ilgili
konulara dnldnde, bunlarn yerel datm ebekesine
balantlar balamnda gz nnde bulundurulmas gereken iki
nemli karakteristii vardr. Bunlarn birincisi, reaktif g
tketimidir. Bu durum, datm ebekesinde gerilim kontrol
problemlerine ve zellikle devreye alma ve frtnal koullarda
alma srasnda gerilim dmelerine neden olabilir. Bu durum,
alandaki dier tketicilerde titreme olarak grlr ve ciddi olmas
durumunda dzeltilmesi gerekebilir. Devreye alma srasndaki
gerilim dmesi, [voltage dip] genellikle balantlardan ekilen
akm normal tam yk akmnn biraz zerinde snrlamak iin bir
yumuak devreye alma cihaz monte edilerek dzene sokulabilir.
Reaktif g tketimiyle ilgili dier sorunlara her trbine g
faktr dzeltme kapasitrleri monte edilerek mdahale edilebilir.
Tasarmlar deiiktir; ancak, genel olarak, kapasitrler yksz
durumda reaktif g tketimini dengeleyecek biimde seilir ve
bazen g ktlarnn artmas durumunda ek kapasitrler de
devreye alnabilir. Kurulan kapasitrlerin says hibir zaman
indksiyon jeneratrnn reaktif g tketimi iin kompanzasyon
salayacak dzeye ulamamaldr; nk bu durum belirli koullar
altnda kendi kendine uyarm durumunun ortaya kmasna yol
aabilir.
189
Elektrik Klavuzu
Endksiyon jeneratrleriyle ilgili ikinci durum (kendi ktlarna

gre) tepe arza dzeylerine yksek oranda katkda bulunmalardr
(bkz. Ksm 15). Yerel datm ebekesinde kesici dzeneklerinin
kapasitesinin almadnn garanti edilebilmesi iin, bu durumun,
ilk tasarm aamasnda, datm firmasnn kendi tasarm
mhendisleriyle birlikte incelenmesi gerekir. Baz durumlarda arza
dzeyi katks, belirli bir yerde balants yaplabilecek trbinlerin
saysn snrlandrabilir.
Rzgr trbinleri genellikle dalk arazileri kurulduundan,
kayalk arazilerin genellikle yksek olan toprak direnleri
yznden elektrik sistemlerinin topraklanmas sorun olabilir.
Genellikle, alt istasyonlar evresinde gml halka topraklama
elektrotlarn ve sitedeki kablolama boyunca hendeklere gmlm
plak topraklama iletkenlerinin kullanlmasn ieren zel
nlemlerin alnmas gereklidir. Birok rzgr trbini sitesi "scak"
sitedir ve e potansiyelli balant konusunda zel dikkat sarfetmek
gereklidir.
Yldrm rzgr trbinlerinin kanatlar iin zel bir hasar
nedenidir ve trbin kanatlarnn ve kulelerin yldrm dmeleriyle
baa kacak biimde tasarlanmalar gerekir. Genel olarak, sepetin
ve kulenin elik yaps yldrm gvenle yere indirmek iin
kullanlmaktadr ve kule ve sepet arasndaki dner balant
evresine zel temas fralar yerletirilmitir. Kulenin temeline
yakn, saf bakrdan yaplm bir veya iki gml halka elektrot
gerilim farkllklarnn olumasn nlemek amacyla kurulur.
Bunlar, kukusuz, ayn zamanda topraklama sistemi tasarmyla da
btnletirilmitir.
2000 ylna kadar, rzgr trbinleriyle ilgili gelimelerin byk
ounluu karadaki sistemler konusundayd. Ancak, bir veya iki
tane kydan uzakta kurulmu nc rzgr trbini vard ve izleyen
birka yl iinde bunlar hzla gelimeye balad. Kydan uzaktaki
uygulamalar aadaki nedenlerle ekicidir:
Kydan uzakta rzgr hz karada olduundan daha yksektir.
Kydan uzakta, rzgr hz deikenlii daha azdr (frtna
ihtimali daha azdr).
Toplam kaynak daha byktr.
Karadakine gre, gzle grlr planlama konularnn says daha
azdr.
190
Elektrik Klavuzu
Ancak, deiik nedenlerle, ngiltere sularnda gelimeler dikkatle

srmektedir:
yi ebeke balant olana olan yerlerdeki (trbin temelleri iin)
s sularn bulunduu yerlerin says snrldr.
Bu yaplarn kydan akta kurulmasnn maliyeti ok yksektir.
Elektrik balant maliyetleri yksektir.
Hava koullar, bakm iin trbinlere erimeyi ciddi biimde
snrlandrabilir.
Deniz dibi kablolarna gemiler tarafndan hasar verilmesi riski
vardr (bu kablolarn gmlmesi mmkndr, ancak bu ok
pahaldr).
2001 yl baharnda, potansiyel retim kapasitesi yaklak 1500
MW olan 13 kydan akta rzgr trbini iin ilk kabuller
(ngiltere'de deniz tabann kontrol eden) Crown Estates tarafndan
verilmitir. Bu, ngiltere'nin rzgr enerjisi iin en nemli gelime
alan olacaktr.
p alanlar. p alanlar arlkla metan ve karbondioksit
karm bir gaz retirler ve bu gaz 1970'ten bu yana
kullanlmaktadr. Fakat ancak yakn gemite elektrik retimi iin
bir kaynak olarak gndeme gelmeye balamlardr. ngiltere
(ABD'den sonra), bu kaynaklardan en ok yararlanan ikinci lkedir
ve bu gazlarn %50'si elektrik retimi iin kalan da endstri
tarafndan tula frnlarnda ve kazanlarda, vb. kullanlmaktadr.
1980'li yllarda Enerji Bakanl'na (imdiki ad Ticaret ve Sanayi
Bakanl) bal Enerji Teknolojisine Destek Birimi tarafndan
yrtlen bir aratrmaya gre ngiltere'de yaklak 5000 p alan
vardr ve bunlardan 450 tanesi elektrik retimi iin yeterli metan
retmektedir. Trkiyede de belediyelerin p toplama alanlarnda
(rnein Ankara Nato Yolu plnde) metan gazndan elektrik
retimine dnk kk apl almalar balatlmtr.
Jeeotermal enerji. Jeotermal enerji, topran alt tabakalarndan
dar akan sdan, baz yerlerde uzun mrl uranyum, toryum ve
potasyumun
radyoaktif
izotoplarnn
bozunmasndan
kaynaklanmaktadr. Bu enerji, scak kuru kayalardan (HDR) [hot
dry rocks .n.] ve yeralt su rezervlerinden alnabilmektedir ve
abalarn birou HDR zerinde younlamaktadr. ngilterede
nceki adyla Enerji Bakanl, 1986 ylna kadar 10 yl boyunca
yeralt su rezervleri iin yaplan aratrmalar desteklemi ancak
aratrmalar sonucunda bunlarn ekonomik s kaynaklar olarak tek
191
Elektrik Klavuzu
balarna kullanlmalar konusunda ok az umut olduu

grlmtr. HDR zerine aratrmalar 1976'dan bu yana
Rosemanowes Cambourne School of Mines tarafndan Cornwall'da
aamada bir ekip tarafndan yrtlmt. I. ve II. Aama
tamamland (300 m ve 2500 m derinliklerde) ve III. Aama'nn
temel konusu endstriyel irketler tarafndan, 6000 m derinliinde,
ticari boyutlarda bir HDR sistemi prototipinin kavramsal olarak
gelitirilmesidir. III. Aama'yla ilgili almalar, Rosemanoires,
Alsace, Fransa, veya Bad Urach, Almanya'da bir pilot tesis
kurulmasn ieren Avrupa HDR programyla birlikte yeniden
ynlendirilmitir.
Gelgit enerjisi. Gelgit enerjisinde, gelgit olay iin retilmi olan
zel trbinler kullanlr. Bu trbinler, iki tarafl olarak hareket
edebilirler. Gelgit olay ile deniz kabarr ve alalr. Bu iki deniz
seviyesi farkndan yararlanlarak, trbinler alr. Bylece, elektrik
retilir. Gelgit enerjisi iin zel trbinlerin yannda, gelgit baraj da
gereklidir. Gelgit barajlar, kpr gibidir. Altndaki, gelgit trbinleri
ile haliteki gelgit olay ile elektrik retilir. Fransadaki Rance Nehri,
gelgit baraj, dnyann en byk gelgit barajdr ve bu baraj, 750
metre uzunluundadr ve 240 MW g retir
Gelgit barajlar doaya zararl deildir. Bunun yannda, kullanm
kolay deildir ve halite, nemli lde gelgit olay gereksinimi
vardr. Bu nedenle kullanm yaygn deildir. ou lke, gelgit
baraj yerine hidroelektirik barajn tercih etmektedir. ngiltere'de ki
Severn Nehri halicinde olmak zere, birka gelgit baraj yaplmas
planlanmaktadr. ABD, ngiltere, Fransa ve Almanya Gelgit enerjisi
zerine almalar yrtmektedir.
Dalga enerjisi. Gnmzde dalga enerjisi, yaygn deildir.
nk dalga enerjisiyle ilgili birok sorun bulunmaktadr. rnein;
iddetli frtnalarda, dalga enerjisi trbinleri ok zarar
grmektedirler. Bunun yan sra, bu trbinler ok fazla dalgal
yerlere yaplmaldr. Ancak, her deniz ortamnda byle bir imkn
yoktur. rnein; Norve'te, Bergen yaknlarnda bir dalga enerjisi
trbini ina edilmiti. Uzun zaman boyunca, Bergen'in elektriini
reten bu trbin, iddetli bir frtnada parampara oldu.
Dnyann birok gelimi lkesi ky hatt dalga enerjisi
projeleri ile ilgili programn daraltm olmasna karn, kk ky
hatt cihazlar zerine yaplan almalar srmektedir. rnein
ngiltere Queen's University, Belfast merkezli, Inner Hebrides'deki
192
Elektrik Klavuzu
Islay adasndaki 75 kW sarml rotor indksiyon jeneratrn

eviren Wells trbinini kullanan deneysel tesise destek
srdrlmektedir. Ekipman, Portnahaven'n kuzeyinde doal bir
kayalk sel yata zerinde ina edilmitir ve sel yata zerinde
ina edilmi, i boyutlar10 m uzunluunda, 4 m geniliinde ve 9
m yksekliinde olan bir beton odadr. Sel yatana giren ve
buradan ekilen su, oda iindeki su stununu salnma zorlar ve
odann yukarsndaki havay jeneratre bal olan Wells
trbininden geirir. Trbin, hava aknn pnmatik gcn, 4
kutuplu jeneratrlere uygun bir hzda dnme hareketine evirir.
Yaklak 20 kW/m ortalama g dzeyleri gzlenmitir. 30 yllk
geri deme dnemi ve %5 iskonto oran varsaymyla, mevcut
enerji maliyetleri 8 p/kWh'ten biraz dk olarak kestirilmektedir.
2002 ocak aynn ortalarnda, Ticaret ve Sanayi Bakanl, Western
Isles'da ky bazl dalga teknolojisini gelitirmeyi amalayan byk
apl, dalga gl santral konusunda planlarn aklamtr. Ama,
bunlarn teknolojik olarak yeniliki olmas ve hem bir tr tantm
tesisi hem de ticari santral olarak ilev grmesidir.
Islay'da, Wavegen tarafndan gelitirilen ve kurulan dnyann tek
ticari dalga gc elektrik tesisi bulunmaktadr ve kapasitesi 500
kilowatt'tr. Ayn irket tarafndan, Orkney'de test edilmesi ihtimal
dahilinde olan bir ak deniz cihaznn gelitirilmesine destek
verilmesi srdrlmektedir ve bu teknolojinin gelitirilmesini
zendirmek amacyla ky hatt ve kyya yakn sistemlere verilen
mevcut destek de artrlacaktr. Ak deniz iftlikleri, gelecekte,
daha sonra btn yerel enerji ihtiyalarn karlamak zere
hidrojen retebilecek olan deniz suyunun tuzunu giderme
tesislerine enerji salamak iin kullanlabilir.
Gne enerjisi. Gnmzde arlk verilen, binann biime ve
dokusuyla gne enerjisini yakalayp, suna aydnlatma, s ve
soutma ihtiyalarn azaltan pasif solar bina tasarmlardr. Aktif
solar stma, ncelikle mekn ve su stma amacyla gnein ssna
yakalayp stan kolektrlerden yararlanmaktadr. Fotovoltaik
yntem, yariletken cihazlar vastasyla gnein enerjisini elektrie
dntrme yntemidir. Gnmzde maliyetlerin yksek olmasna
karn, zamanla dmesi beklenmektedir; ancak dier yenilenebilir
kaynaklarla rekabet edebilmesi iin maliyetlerin imdikinin 10
20'de birine inmesi gerekmektedir. Aktif solar stmann, zel
uygulamalar dnda gne grmeyen yal blgeler iin
193
Elektrik Klavuzu
maliyetler asndan efektif duruma gelmesi mmkn

grlmemektedir.
Dier yenilenebilir enerji kaynaklar. Yerleim yerlerinin
atklarnn yaklmasyla retilen gaz elektrik retimi iin
kullanlabilir.
p
depolama
tesislerinin
kullanmnn
vergilendirilmesi, birok belediyenin ve yetkilinin elektrik retimi
iin yakma cihazlar salanmasna ynelik nlemleri artrmas
anlamana gelmektedir. Atklar ncelikle dzenlenir ve demir ve
dier metallerin ayrlmas iin eleklerden geirilir; daha sonra,
buhar trbinleri iin buhar elde etmek amacyla zel kazanlarda
yaklr. Bu tr retim miktar srekli olarak artmaktadr.
ngilterede SELCHP, Londra ilesinden kan p yakarak 30
MW elektrik retmektedir. Hampshire County Counsil, 30 MW'lk
bir programla ilgilenmektedir. Gney Dou Londra'da Cory
Environmental tarafndan nerilen ve muhtemelen 96 MW
kapasiteli bir elektrik retim tesisini de ieren bir plan ilk
aamalarndadr.
Yine ngilterede lam gazlarn retim amacyla kullanan
birka kurulu vardr ve baz hizmet kurulular elektrik retmek ve
CHP programlar dahilinde stma salamak amacyla lam
gazlarn kullanmaktadr. CHP programlar, zellikle NETA
szlemesi altnda artk elektriin ihra edilebilecei veya byk
ticaret merkezleri gibi yerel olarak kullanlabilecei durumlarda
giderek daha ok tercih edilmektedir.
Bir baka ngiliz kuruluu, Elm Energy & Recycling UK, 1993
ylnda retime balayan ve lastik yakma programlaryla 22 MW
elektrik reten bir tesis ina etmitir. Bu rnein yeniliki fikirlerin
uygun biimde gelitirildiklerinde nasl kullanlabileceini
gstermesine karn, yllk 22 milyon lastik tketecek biimde
tasarlanan tesiste kan bir dizi dileme sorunu yznden, yerel
sakinlerden tesise ynelik protestolar gndeme gelmitir ve bu
nedenle tesis iletme d kalacaktr.
Tavuk ya da dier hayvanlarn artklar da, bir ok gelimi bat
lkesinde elektrik retiminde kullanlmaktadr. rnein
ngilterede Fibropower tarafndan Eye in Suffolk'ta ve Fibrogen at
Glanford, Humberside'da, her biri 13 MW retim gcne sahip
projeler gerekletirilmitir.
194
Elektrik Klavuzu
Endstriyel Elektrik retimi

Baz yk almalar iin yedek g temini veya geici mobil g
kaynaklar olarak kk retim tesisleri kullanlmaktadr. Daha
byklerinin kombine s ve g reten kurulularda proses buhar
retimiyle ilikili olmasna karn, bunlar, dililerle balanm gaz
veya bunar trbinleri veya dizel motorlarla tahrik edilen sistemler
olabilir.
Baz yk dizel veya gaz trbini tahrikli sistemler, ulusal elektrik
ebekesinden olduka uzak alanlarda birincil g kayna olarak
kullanlabilir. Uzak antiyeler, su ve petrol boru hatlar ve petrol
alanlar iin pompa istasyonlar, deniz fenerleri, atk programlar ve
savunma kurulular bu durumun rnekleridir.
Baz adalar ve deniz ar lkeler kendi gereksinimleri iin dizel
jeneratrleri kullanmaktadrlar; ancak bunlar zaman zaman gleri
20 MW' aan byk jeneratrlerdir.
Kk retim tesisleri iin en nemli uygulama, zellikle, yaygn
elektrik kesintilerinin yaanmas kaygsyla n plana kan yedek
g kayna kullanmlardr.
G kesintisinin hayat tehlikeye sokabilecei, rnein hastane
ameliyathaneleri veya nkleer tesisler gibi yerlerde alternatif g
tesislerinin kurulmas bir zorunluluktur. lk durumlar iin genellikle
otomatik olarak devreye giren dizel jeneratrlerle g salanmakta;
ikincisinde ise ya byk bir dizel jeneratr ya da gaz trbinli
jeneratr kullanlmaktadr. Sanayide de g kesintilerinin etkileri
olduka kt olabilir. Bu durumlarda, retim kayplar yaanmakta,
birok durumda da tesiste hasarlar ortaya kabilmektedir.
Kesintisiz proseslerin kullanld durumlarda, reticiler ya
alternatif bir besleme kaynana otomatik anahtarlama yoluyla
dn, aklerle desteklenmi kesintisiz g kayna (UPS) veya
dizel tahrikli jeneratr biiminde yedek g tesislerini
kurmaktadrlar.
Endstriyel elektrik retim tesislerinin inaat. ngiltere'de
birka firma standart bir aralktaki elektrik retim setlerinin
retiminde uzmanlamtr ve bunlarn ancak zel uygulamalar iin
uygun olmasna karn, standart aralktaki setlerin kullanmnn
salad avantaj, yedek paralarnn kolaylkla elde edilebilmesi ve
bir arza durumunda hzla tamir edilebilmeleridir. Temel bir retim
seti, frasz bir a.c. jeneratre balanm bir motordan
olumaktadr. Bu set, ayrca, kontrol paneline, voltaj reglatrne
195
Elektrik Klavuzu
ve elektronik hz reglatrne ek olarak uyarcy, tayc kaide

zerine monte edilmi soutma radyatrn ve soutma
pervanesini iermelidir.
Ar hizmete uygun yaplar, dk iletme giderleri ve hzl
devreye alnma zellikleri nedeniyle, su soutmal dizel motorlar,
en yaygn olarak kullanlan motorlardr. Bu motorlar, ayn
zamanda, daha yksek nominal g ve daha yksek verim salayan
turboarj sistemiyle de donatlm olabilir. Her dizel motoru, bir
radyatr veya ya soutma sistemi, hareketli paralar iin koruma
sistemi, motor hzn ve bylelikle jeneratrn frekansn
ayarlayacak bir reglatr, gerektiinde deitirilebilecek ya ve
hava filtrelerini iermektedir.
Birok sette, genellikle devreye alma kontrollerini, aky ve
mar sistemini de ieren bir elektrikli sistem vardr. Bazlar, panel
zerindeki anahtar kullanlarak altrlmaya balanmakta,
bazlarysa, ana hatta elektrik kesildiinde otomatik olarak devreye
girmektedir. Ancak, byk dizel motorlar (yaklak 2 MW'n
zerinde olanlar) sktrlm hava kullanlarak altrlmaktadr.
Tipik bir tam otomatik dizel jeneratr ekil 7.12'de
gsterilmektedir.
ekil 7.12 Tam otomatik elektrik retim seti iin tipik bir kurulu
dzeni. Bu set, Perkins motoru tarafndan tahrik edilmektedir ve
nominal gc 100 kVA'dr. Bu resimde, yke balanm kablosuyla
kontrol paneli, mar aks ve ular, radyatre hava giri
kanallar, egzoz k borusu ve susturucu, hava filtreleri, hareketli
paralarn evresindeki elik muhafazalar ve anti vibrasyon
balantlar grlmektedir.
196
Elektrik Klavuzu
Her bir jeneratr seti, yakt tankn ve yakt borularn, motor iin
egzoz susturucusunu, tayc kaideyi tutturacak ankraj cvatalarn
veya anti vibrasyon balantlarn, motor avadanlklarn ve iletme
talimatlarn iermelidir. Tam otomatik setler ayn zamanda, ana
beslemeden jeneratr setine ve ters ynde otomatik balanty
salayan bir kontaktr paneli de iermelidir.
Jeneratr tipik olarak zgara tellerle korunmutur ve damlamaya
kar korumaldr. Jeneratrn tek bana kullanld durumlarda,
jeneratrn ntr ucu ve iletken durumda olmayan btn metaller
etkin biimde topraklanm olmaldr.
Gaz trbin motorlar, daha hafif, daha temiz ve genel olarak
titreimsiz, at zerine kurulmak iin ideal makinelerdir; fakat
dizel motorlardan daha pahaldrlar.
Yksek Btnlkl Enerji Temini

Biliim teknolojisi (IT) ekipmanlarnda ve otomatikletirilmi
endstriyel sistemlerinde artan sofistikasyon, ve bunlarn artan
performans dzeyleri, rnein, veri ileme hz, telekomnikasyon
sistemlerinin gerek zamanl balantlar, srekli ve otomatik hale
getirilmi alma, vb. bunlarn tehlikelere daha ak ve elektrik
beslemelerine daha baml olduu anlamna gelmektedir.
Elektrik enerjisi dalga biiminde datlmaktadr ve bunu
oluturan tek ve fazl sinzoidal sistem u zellikleri
tamaktadr:
frekans
genlik
biim (dalga distorsiyonu)
sistem simetrisi.
retim sisteminin knda, gerilim neredeyse mkemmeldir;
ancak, tketiciye ulatnda ayn eyler sylenemez ve bu noktada
birka tip karmaa gzlenebilir:
geici akmlar (transiyanlar)

sarkmalar/gerilim dmeleri (sags/brownouts)
frekans oynamalar
zayiat kararmalar ...
Bu bozulmalar, g iletiminden, datmndan ve hem atmosferik
(elektrik frtnalar, kar, don, rzgr, vb.) hem de endstriyel
evreden (makine anomalileri, tketicilerden kaynaklanan
197
Elektrik Klavuzu
harmonik
akm
kirlenmeleri,
ebeke
arzalar,
vb.)
kaynaklanmaktadr. bu nedenle, datm ebekelerindeki ve elektrik
tedarikinde salanan iyilemelere karn bu bozulmalar hassas
ekipmanlarda halen sorunlar yaratabilir.
Ancak, birok hesaplama ve telekomnikasyon srelerindeki
artan sofistikasyon, bu bozulmalarn sonularn giderek daha ciddi
hale getirmektedir.
rnein, herhangi bir dosya paylatrc ve bununla balantl
bellek UPS'e balanmaldr:
Birok ebeke sisteminde, dosya paylatrc indisi eriim
kolayl iin RAM (Dorudan Eriimli Bellek) bellekte
tutulmaktadr. kinci bir g kesilmesi bu dizini tamamen
silebilir.
UNIX iletim sistemi, dosyalarn kalc olarak RAM'de
almasn gerektirir. Anlk bir g kaybnn olmas durumunda
bile, btn iletim sisteminin uygulama yazlmlaryla birlikte
yeniden yklenmesi gerekir. Sunucu koruma yalnzca ilk
savunma hattdr, i istasyonlarnn g kesintilerine kar UPS
korumas salamalar gereklidir.
Grlebilirlii daha az olan, bu nedenle de tmnn en etkilisi
olan etkiler, ekipmann gvenilirliinin ve gvenliinin azalmas
kadar erken yalanmas gibi durumlarda grlen etkilerdir.
Enerji Sorunlarnn zm
nceden sz edilen drt sorunun da zm iin gelitirilen rn
Kesintisiz G Sistemi'dir (UPS). lk kez ortaya kmalarndan bu
yana geen 35 yln ardndan, Kesintisiz G Sistemleri,
gnmzde, satlan yedek g arakesitlerinin %95'ini, duyarl IT
uygulamalarnda kullanlanlarn %98'ini temsil etmektedir.
UPS, ana besleme sistemleri ve kritik ykler arasndaki
arayzeydir. UPS, ana beslemenin durumundan bamsz olarak,
bunlar aktif olsun olmasn, yklere yksek kaliteli elektrik g
salar. UPS sistemleri, besleme kaynandan kaynaklanan btn
ana arzalardan arnm, duyarl elektronik cihazn gvenilir
gereksinimleri tarafndan belirlenen toleranslar iinde besleme
yapar.
Statik g tedarik sistemleri. Statik g besleme sistemleri ana
alt paradan olumaktadr:
198
Elektrik Klavuzu
1. Alternatif akm doru akma dntrmek ve aky doldurmak

iin kullanlan dorultucu-arj cihaz.
2. Genellikle kurun-asit tipi, enerjinin depolanmasn ve
gerektiinde anlk olarak geri verilebilmesini salayan ak.
3. Doru gerilimi mkemmel olarak regle edilmi ve gerilim ve
frekans asndan koullandrlm duruma getirilmi alternatif
gerilime dntrmek iin statik invertr.
Bunlar temel elemanlardr; ek olarak konulan dier zellikler,
ar yk veya arza durumunda yedek ana beslemeye dn
salamak iin statik baypas da ierir. Bu, normal olarak, UPS'in
tamamen yaltlmasn salayan bir d mekanik bakm baypasyla
desteklenmitir. Uzaktan bilgi almak ve sistemi izlemek iin
deiik sinyal olanaklar da vardr.
Dner g tedarik sistemleri. Dner g tedarik sistemleri, bir
d.c. motorundan, volandan ve alternatrden oluan zgn
sistemlerden hareketle gelitirilmitir. Dner UPS sistemleri,
elektrikli makine teknolojisiyle birlikte statik teknolojiyi de ieren
hibrit sistemler durumuna gelmitir ve drt ana paradan
olumaktadr:
1. Statik zmde olduu gibi bir dorultucu-arj cihaz.
2. Statik zmde olduu gibi bir ak.
3. Bir a.c. motorunu altrmak zere kullanlan statik invertrn
daha basit bir versiyonu.
4. Motor jeneratr, reticiye bal olarak deiik biimlerde
olabilir.
Bu sistemin, ar yk ve arza durumlarnda kullanlacak ve
jeneratrden veya ak arzalardan gelen gei alt [:subtransiyan]
akmlara dayal statik baypas yoktur.
Sistem devredeyken zm iin, bu sistem statik sistem kadar
etkili ve gvenilir deildir fakat dner cihazlarn lehine ileri
srlen argmanlar, dorusal olmayan yklere iyi tolerans salayan
yksek ksa devre akm, galvanik yaltm ve i empedanstr. Dner
sistemlerin fiziksel boyutlarnn kVA'ya oran ve yksek grlts
(70 90 dB) nedeniyle bu sistemler genellikle ayr odalarda
kurulmaktadr.
Mkemmel UPS. Mkemmel bir UPS aadaki zellikleri tar:
(Herhangi bir bozuk akm dalga biimiyle) mkemmel sins
dalgas eklinde kt.
199
Elektrik Klavuzu
Dzeltilmi g iin %100 hazr olma durumu (ana hat

baypaslarn kullanma gerei yoktur).
Mkemmel sins dalgas formunda kt (kt besleme gerilimi
halinde, ihmal edilebilir dzeyde girdi harmonikleri ve birim g
faktr).
Yksek verimlilik, %97'nin zerinde.
Kk boyut (en yksek dzeyde g iin minimum yer
kaplama).
Sessiz (neredeyse tamamen sessiz).
Dk ilk maliyet ve yksek olmayan bakm maliyetleri.
Teknolojideki, zellikle de yariletken teknolojisindeki
ilerlemeler sonucunda, statik UPS'ler bu parametrelere giderek
daha yakn hale gelmektedir.
UPS uygulamas. UPS, ister 250 VA kiisel bilgisayar, istek 4000
kVA veri ileme merkezi olsun, btn integral g temini
ihtiyacnn ayrlmaz bir paras durumuna gelmitir. UPS tipleri,
pasif yedek alma, hatta interaktif ve seri hat zeri, farkl
uygulamalar iin uygundur.
ekil 7.13'ten, normal alma dzeninde, ykn a.c. giriinin
primer gc tarafndan UPS anahtar yoluyla beslendii
grlecektir. yiletirme salamak amacyla baka cihazlar da
bulunabilir. ktnn frekans, a.c. besleme frekansna baldr.
A.C. giri besleme gerilimi UPS'nin nceden belirlenen
toleranslarnn dnda kalmaya baladnda, UPS depolanm
enerji alma biimine dner, invertr aktif duruma gelir ve yk
dorudan veya (elektronik veya elektromekanik) UPS anahtar
yoluyla invertre transfer edilir.
Ak/invertr bileimi, yk geri transfer edildiinde, depolanm
enerjiden kullanm sresi boyunca veya a.c. girdi besleme gerilimi
nceden belirlenmi UPS snrlarna geri dnnceye kadar (hangisi
nce gerekleirse) yk g beslemesinin srekliliini salar. A.C.
giri besleme geriliminin toleranslar iinde kalmas durumunda,
arj sistemi grevini yerine getirmeye balar.
200
Elektrik Klavuzu
ekil 7.13
Bu tr UPS'ler, dk g kapasiteli, dk maliyetli sistemler
olduklarndan, normal olarak tek bana kiisel bilgisayarlar iin
kullanlmaktadr.
ekil 7.14
ekil 7.14'te gsterilen sistem iin, normal alma konumunda,
yk paralel bir a.c. girii ve UPS invertr yoluyla artlandrlm
gle beslenmektedir. nvertr, k voltaj artlandrlmas
ve/veya ak arj ilevlerini yerine getirir. kt frekans a.c. giri
frekansna baldr. A.C. giri gerilimi nceden belirlenmi UPS
201
Elektrik Klavuzu
toleranslarnn dna dtnde, invertr ve ak yk beslemesinin

srekliliini salar.
Depolanm enerji konumunda alrken, invertrden geri
beslemeyi nlemek iin anahtar a.c. giri beslemesini keser.
Birim, aknn kapasitesi yettii srece veya a.c. giri besleme
deerleri UPS dizayn toleranslarna dnnceye kadar (hangisi nce
gerekleirse) depolanm enerji konumunda alr.
Bu tip UPS genel olarak dk veya orta dzeyde g gerektiren
uygulamalarda, PC gruplaryla birlikte ve muhtemelen yerel
ebekeler iin kullanlr.
Hem pasif yedek hatt hem de interaktif hattn, a.c. besleme
hatlarndan kaynaklanan kendi snrlamalar vardr. Ana besleme
uzun sreler boyunca veya sra sreler iin birok kez toleranslarn
dnda kalrsa depolanm enerji tkenebilir ve bylelikle
artlandrlm besleme olana da tkenir. Bu durumdan saknmak
iin, UPS dorultucularna giriler geni bir a.c. besleme
toleranslar snrna sahip olmaldr ve bunun sonucunda kullanlan
en yaygn UPS tipi elde edilmi olur.
Hat zeri ifte Dnm

Sistemin tantm. Sistem gerek on line konumunda
hazrlanmtr ve her zaman iin dikkatle regle edilmi bir a.c. g
kayna salayarak duyarl ve kritik yklerin g beslemesindeki
her trden bozuklua kar korunmasn salar. ekil 7.1'deki blok
emada grld gibi, standart bir sistem unlardan oluur:
dorultucu/ak arj sistemi, invertr, statik anahtar, ak ve manuel
baypas.
ekil 7.15 Statik kesintisiz g kayna sistemi, blok ema

alma ilkesi aadaki gibidir:
Normal durum Yk
srekli
olarak
invertr
tarafndan
beslenmektedir. Dorultucu/arj sistemi enerji
beslemesini giriteki elektrik beslemesinden alr ve
202
Elektrik Klavuzu
ayn zamanda aky arj ederken, invertre de d.c.

g besler.
Acil durum A.C. besleme sisteminde arza kmas veya
beslemenin belirlenen toleranslarn dna kmas
zerine, yk beslemesini gcn akden alan
invertrden, aknn kapasitesine ve beslenen ykn
byklne bal olan bir sre boyunca almay
srdrr.
Yeniden arj A.C. besleme geriliminin doru deerlere gelmesinden
sonra, dorultucu/arj sistemi yeniden invertr
beslemeye ve ayn zamanda aky yeniden arj
etmeye balayacaktr.
Statik anahtar Yk iin daha da byk gvenlik salamak
amacyla, uzun sreli ar yk veya invertrde
arza olmas durumuna ykn otomatik olarak
balanaca alternatif bir besleme kayna
kullanma
hazr
durumda
bekletilmektedir.
Transfer, statik anahtar sayesinde, kesinti
olmakszn gerekletirilmektedir.
Manuel baypas Bu sistem de gerekli durumlarda ykn alternatif
besleme kaynana balanmas iin konulmutur.
Bu olanak, bakm amacyla invertrn ve statik
anahtarn yaltlmasna olanak salar. Transfer,
ykte kesinti olmakszn gerekletirilir.
Fotoraf, ekil 7.16. bu tip UPS iin tipik bir tesisi
gstermektedir.
ekil 7.16 Siel UPS-100 kva modller. (Sadaki fotoraf alt

bileenleri de gstermektedir)
Sistemin alt bileenlerinin tantm. UPS alt bileenleri aadaki
gibidir:
203
Elektrik Klavuzu
Dorultucu. Dorultucu/ak arj sisteminin dzenlenii ekil

7.17'de gsterilmiti. Ana bileenlerin ilevleri aadaki gibidir:
ekil 7.17 Dorultucu/ak arj sistemi, fonksiyonel izim

Gerilimin sivri ularn ve ana beslemede yansyan
'PT' dorultucu kprsnn almas sonucu retilen
distorsiyonu azaltan indktans
'PT'
6 darbeli, isel olarak kontrol edilen alt tristrden
olumu, fazl alternatif girdiyi doru
gerilime/akma eviren dorultucu kprs. Faz
kontroll
dorultucunun
kullanlmas,
ak
kullanlmakszn %30'a kadar gerilim kaymalarna izin
vermektedir.
'FP1' ve 'FP2'
Kazara ortaya kan ar yklerden ve ksa
devrelerden 'PT' dorultucu kprs tristrlerini
koruyan sper hzl sigortalar.
'Kontrol lojii/devresi,' ykteki ve giri gerilimindeki belirlenen
snrlar dahilindeki herhangi bir deiiklik iin dorultucunun
dorudan k geriliminin kararlln garanti etmek amacyla
dorultucunun btn almasn ynetir. Ayrca, DIN 41773'n IU karakteristikleri tarafndan tanmlanan otomatik yeniden arj
dngsn uygulayarak invertr kprsne maksimum k
akmn da (SH1 zerinden) ve ak arj akmn (SH2 zerinden)
kontrol eder. "Kontrol devresi," ayn zamanda hem yerel hem uzak
alarmlar ve sinyalleri yneterek dorultucunun alma durumunu
gsterme ilevini de yerine getirir.
nvertr. nvertrn dzenlenii ekil 7.19'de verilmitir. Ana
bileenlerinin ilevi aadaki gibidir:
'FP' Kazara ortaya kan d.c. hatt zerindeki ar yklere ve ksa
devrelere kar sper hzl sigortalar.
'LR'
204
Elektrik Klavuzu
'C1' nvertr komtatr kprs tarafndan yanstlan darbeli

akm bloke eden d.c. filtre.
'TB' Dorultucudan veya akden gelen doru akm alternatif
akma dntren transistrl invertr komtatr kprs
(IGBT) 'TI'
TB kprsnden gelen a.c. beslemesini yk
beslemesinin snrlar iinde a.c. akmna uyarlayan k
transformatr
'C2' A.C. k gerilimindeki harmonikleri minimize eden k
filtresi.
ekil 7.18 nvertr, fonksiyonel izim

'Kontrol devresi,' ykteki ve giri gerilimindeki belirlenen
snrlar dahilindeki herhangi bir deiiklik iin invertrn dorudan
k geriliminin kararlln garanti etmek amacyla
dorultucunun btn almasn ynetir.
"Kontrol devresi," ayn zamanda hem yerel hem uzak alarmlar
ve sinyalleri yneterek invertrn alma durumunu gsterme
ilevini de yerine getirir.
Statik anahtar. Statik anahtarn dzenlenmesi ekil 7.19'da
verilmitir. Ana bileenlerinin ilevleri aadaki gibidir:
ekil 7.19 Statik anahtar, fonksiyonel izim

205
Elektrik Klavuzu
'SSI' nvertr gerilimini anahtarlayan, paralel pozitif ve negatif

iletim modunda balanm tristr ifti. Bu tristrlerden geen
maksimum akm invertr tarafndan snrlanmtr.
'SSR' Ana g giriini anahtarlayan, paralel pozitif ve negatif iletim
modunda balanm tristr ifti.
"Kontrol devresi," statik anahtarn deiik bileenlerini ynetir.
Daha zel olarak, srekli denetim altnda, invertr k gerilimini
ana besleme gerilimiyle senkronize durumda tutar. Ayrca, invertr
tarafnda bir tristr iftini, SSI, ve ana besleme tarafnda bir tristr
iftini, SSI, kontrol eder.
Normal alma koullarnda, 'SSS' tristrleri tetiklendiinde, yk
invertr tarafndan beslenir.
ktda ar yk durumu ortaya ktnda veya invertr
arzalandnda, yk ana besleme kaynana transfer edilir, 'SSR'
tristrleri tetiklenir ve 'SSI' tristrleri zerindeki tetikleme sinyali
kaldrlr.
Arza durumunda, invertr reset edilerek normal alma
koullar yeniden oluturulur.
Hem invertr-ana besleme hem ana besleme-invertr
anahtarlamas, yk zerinde hi bir dzensizlii yol amakszn
sfr zamanda otomatik olarak gerekleir.
Bu anahtarlama ilemi manuel olarak da gerekletirilebilir.
"Kontrol devresi," ayn zamanda hem yerel hem uzaktaki
alarmlar ve sinyalleri kontrol ederek dorultucunun ilevsel
durumunu gsterme grevini de yerine getirmektedir.
UPS in Genel Koullar

Sertifikalandrma.
reticinin
ISO
9001
tarafndan
sertifikalandrlm olmas gereklidir.
UPS ayn zamanda, 73/23, 93/68 ve 89/36, 91/31, 93/68
Gvenlik ve EMC Direktifleri uyarnca CE damgasn alm ve
aadaki uluslararas standartlara uygun olarak retilmi olmaldr:
IEC 6950
BS EN 250091-1
BS EN 250091-2
BS EN 250091-3
Ofis Ekipmanlarnn Gvenlii

}
Elektromanyetik Emisyonlar,
letilen ve Yaylan
206
Elektrik Klavuzu
Bileenler. Btn aktif elektronik cihazlar kat hal cihazlar olmal

ve maksimum gvenilirlik iin tavsiye edilen iletme
parametrelerini amamaldr.
Ntr balant ve topraklama. UPS k ntr hatt UPS asisinden
elektrik asndan izole edilmi olmaldr. UPS knn a.c. ntr
hatt, UPS iindeki ticari a.c. kaynann ntr hattna balanmaldr.
EMI ve anormal akmlarn bastrlmas. Bilgisayar sistemlerinin
veya benzer elektronik yklerin UPS'i etkilemesini veya UPS
tarafndan olumsuz etkilenmelerini nlemek iin elektromanyetik
etkiler minimuma indirilmelidir. UPS, EN 250091-2'deki koullar
karlayacak biimde tasarmlanmaldr.
Dorultucu/Akmlatr arj
Genel/Besleme. Besleme iin gelen a.c. gerilimi, dorultucu/ak
arj sistemi tarafndan, regle edilmi d.c. kna
dntrlmektedir. Dorultucu/ak arj sistemi genel olarak 6
veya 12 darbeli, sabit gerilim/akm zelliklerine sahip, tamamen
kontrol altndaki tristr kprsnden olumaktadr. Arzalarn st
ste ylmasn nlemek amacyla, giriin her bir faz hzl etki
gsteren sigortalarla tek tek sigortalanmaldr.
Dorultucu ak arj sistemi seilen ak tipiyle (vanalarla
dzenlenmi kurun-asit (VRLA), havalandrmal sabit kurun-asit,
nikel-kadmiyum) kullanlmak ii uygun olmaldr.
Voltaj reglasyonu. Dorultucu/ak arj sisteminin k gerilimi,
aadaki koullarn her birinde %1'den fazla sapma
gstermemelidir:
Sfr ykten %100 yke deiim.
Besleme limitleri iinde kalan primer besleme gerilimlerinde ve
frekanslarnda.
Optimum ak arjn garanti etmek ve aknn mrn
maksimuma kartmak iin yzer/dalgalanan gerilim aknn
bulunduu evre scaklna gre otomatik olarak ayarlanmaldr.
Dorultucu, beslemedeki a.c. gerilimi nominal deerinin %25
altnda dmedike, aklerden g ekmeksizin, invertre nominal
gcn verebilecek yetenekte olmaldr.
Giri/yumuak kalk. Dorultucu/ak arj sisteminin, birimin,
besleme gerilimi uygulandktan sonraki 30 saniye iinde ykn
207
Elektrik Klavuzu
derece derece kazanmasn salamay garanti eden, zamanlanm

bir giri devresi olmaldr.
Herhangi bir yedek jeneratrn UPS giriine derece derece
besleme yapmasn ve ana besleme normal durumuna gelinceye
kadar aklerin yeniden arj edilmesini nleyen bir dzenek de
istenen bir eydir.
G faktr. Dorultucu/ak arj sisteminin g faktr, 0.9'a eit
veya daha yksek olmaldr. Nominal ykte gecikmeli olmal,
nominal gerilimde, otomatik yzer arj durumunda olmaldr.
Filtreleme. Dorultucu/ak arj sistemi, dalgal gerilimi %1'den
aa olacak biimde snrlandrmaldr.
Toplam harmonik distorsiyon. Ana beslemeye enjekte edilen
maksimum THD yerel yetkililerin dzenlemelerine gre, 12 darbeli
dorultucu ve filtreleme seenei kullanlarak snrlandrlmaldr.
Byk birimlerde bu dzey %5'e kadar drlebilir.
Kapasite. Dorultucu/ak arj sisteminin, ayn zamanda aky tam
arjl yedek durumunda tutarken invertrn nominal gcn de
desteklemeye yeterli kapasitesi olmaldr. Aknn ksmen veya
tamamen boalmasndan sonra, dorultucu/arj sistemi otomatik
olarak invertre g vermeli ve aky yeniden arj etmelidir.
Otomatik ak testi. Genellikle, aknn durumu, periyodik
aralklarla test edilmektedir. Test, aknn ve ilgili balantlarnn
kablolarnn iyi durumda olduklarn grmek zere dzenlenen
zayf bir dearjdan olumaktadr. Ak testi, aknn arzal
olduunun belirlenmesi durumunda bile yk iin herhangi bir risk
dourmayacak zellikleri tamaldr. Otomatik test tarafndan
belirlenen ak arzas, genel olarak, kullancya nlem almak iin
uyaran bir alarm yaynlar.
IGBT nvertr
nvertrde IGBT g cihazlar kullanlr ve sinzoidal k gerilimi
retmek iin PWM ilkesi kullanlr. nvertr, normal
dorultucu/ak arj ktlar ve ak gerilim aral iinde belirlenen
parametreler iinde almaldr.
Voltaj reglasyonu. nvertrn k gerilimi aada verilen tipik
performans deerlerini yakalamaldr.
208
Elektrik Klavuzu
Kararl durum. Kararl durumdaki k gerilimi, giri

geriliminin ve yk oynamalarnn belirlenen snrlar iinde olmas
durumunda %1'den fazla olmamaldr.
Geici gerilim tepkisi. %100 yk uygulamasna veya
kaldrlmasna maruz kaldnda geici gerilim %5'i
gememelidir.
Geici toparlanma. %100'lk ani yk deiimi sonrasnda k
gerilimi 20 milisaniye iinde nominal deerinin %2'sine
dnmelidir.
Frekans dzenleme. nvertr k frekans aadaki tipik
performans deerlerine eriecek biimde kontrol edilmelidir.
Kararl durum. Rezerv beslemeyle senkronize edildiinde kararl
durum k frekans genellikle %1'den ve %4'ten fazla olmayan
bir aralk iinde seilebilir. Frekans kontrol. nvertrn k
frekans genellikle bir kuartz osilatrle kontrol edilir. Bu tek bana
bir birim olarak veya ayr bir a.c. kaynayla senkronize alma
salamak amacyla yardmc olarak altrlabilir. Dengeli alma
srasnda frekans kontrolnn doruluu nominal deerin %0.05'i
olmaldr.
Toplam harmonik distorsiyon. kt geriliminin harmonik
distorsiyonunu dorusal yk koullarnda %2'nin altnda drmek
amacyla, invertre harmonik ntralizasyon ve filtreleme
salanmaldr.
k g transformatr. nvertr a.c. k iin kuru tip yaltm
transformatr genellikle konulmaktadr.
Ar yk. nvertrn, genellikle %125 ar ykte 15 dakikaya,
%150 ar ykte 10 saniyeye kadar g salayabilmesi istenir.
nvertrn devreden karlmas. sel bir arza alglanmas
durumunda, invertrn elektrik kontrol, invertr genellikle
hemen kritik ykten uzaklatrr, bunun snrlar iinde olmas
durumunda yk rezerve aktarr ve kendi kendisini kapatr.
Statik Anahtar
Elektronik anahtar, doal olarak deitirilen, yksek hzl, kat hal,
srekli alma iin tasarlanm bir transfer cihazdr. Arzalarn
ylma yaratmasn nlemek amacyla, giriin her fazna hzl tepki
veren sigortalarla tek tek sigorta balants yaplmaldr.
209
Elektrik Klavuzu
Elektronik statik anahtar tarafndan, aadaki transfer ve

yeniden transfer ilemleri yerine getirilmelidir:
Aadaki uyarmlarla balatlan, rezerv kaynaklara kesintisiz
transfer:
kta ar yk
limitlerin dnda d.c. gerilimi
invertrde arzalanma
yksek scaklk
Kontrol panelinden balatlan, rezerv g kaynana /
kaynandan manuel transfer /yeniden transfer
nvertr yk kaldrabilecek durumda olduunda balatlan,
rezerv beslemeden kesintisiz yeniden transfer.
Aadaki koullarda, kesintisiz otomatik yeniden transfer
engellenmelidir:
bakm anahtar zerinden baypasa manuel transfer
invertrn statik anahtarnda arza
UPS knda ar yk (ar yk durumu ortadan kalkncaya
kadar)
aadaki koullarda btn duraklamasz transferler ve
yeniden transferler engellenmelidir:
invertr k gerilimi veya rezerv besleme snrlarn dndaysa
frekans senkronizasyonu snrlarn dndaysa
Ar yk. Elektronik statik anahtarn aadaki srelerle ar
ykleri destekleyebilmesi gereklidir:
%150 ar yk 30 dakika.
%1000 ar yk 100 milisaniye.
Manuel bakm baypas. Bakm srasnda operatrn gvenliini
garanti etmek i in UPS'yi ve statik anahtar izole ederken kritik
ykn rezerv kaynaktan beslenmesini salamak amacyla baypas
anahtar konulmaldr.
210
Elektrik Klavuzu
zleme ve Kontrol
ekil 7.20 Gsterge panelinden izleme, oklu tularla ykl

programlardan seme olana, LED'lerle ak kapal kontrol; ar
yk, arza panelleri, panel stnden programlama olana
UPS, normal olarak, operatrn, gerekli nlemleri almasn
salamak kadar sistemin durumunu ve performansn da izlemesini
salayacak gerekli kontrolleri, lm cihazlarn ve gstergeleri
ierecektir.
Mimik panel. Bu kontroller ve gstergeler normal olarak alt
birimlerin durumunu gstermek iin LEDler ve ekrandan olumu
bir mimik panel zerindedir (bkz. ekil 7.20).
Gsterge. Aydnlatlm LCD ekran, LEDler ve tu takmlar
UPS'nin alma parametrelerinin ve btn lmlerinin ve
alarmlarnn izlenmesini salar (ekil 7.21). Ayrca, zaman
aralklar iinde her bir alt bileenin alma durumunun izlenmesi
mmkndr. Bir alarm durumu ortaya ktnda, sesli alarm
balatlr ve/veya zel bir alarm mesaj grntlenir. Uygun
dmeye baslarak sesli alarm susturulabilir.
Normal alma srasnda, kullanc, ekil 7.20'de gsterilen
dmelerden birine basarak LCD'yi kontrol edebilir. Bilgi
mesajlarna eriebilmek amacyla ekran ileri geri sarlabilir.
Birka dmeye bir anda baslarak, aada verilen bilgileri elde
etmeyi salayacak daha baka lmler de elde edilebilir:
211
Elektrik Klavuzu
UPS k gerilimleri
Dorultucu giri gerilimi
Rezerv giri gerilimleri
UPS k akmlar
Dorultucu giri akmlar
UPS knn grnr gc, aktif gc ve g faktr
UPS k frekans
Rezerv besleme frekans
Ak gerilimi, kalan yedekleme zaman (son dearja %)
Ak scakl ve akm
Gcn gemiteki durumu. Btn alarmlar UPS'de saklanp
gerektiinde kullancnn bilgisine alabilir. Bu kolaylk, arza
nedeninin belirlenmesinde bir aksaklk olmas durumunda sistemin
durumunun analiz edilebilmesine olanak salar. Gstergeden,
alarmlarn (toplam) saysna, sresine ve zamanna ilikin ek bilgi
de alnabilir.
Fiberoptik balantlar. Bunlar, sorunlu elektrik sistemlerin
bulunduu evrelerde, uzak mesafelere bile en st gvenlik
koullarnda veri ve bilgi gndermenin en iyi yolunu salarlar.
Bilgisayarlara balant iin birok arayzey seenei vardr. Bu
arayzeyler, btn verilerin alnmasyla UPS'nin durumunun
izlenmesine olanak salar. stenirse, UPS kullanc tarafndan
kontrol edilebilir.
Uzaktan durum izleme paneli veya bina ynetim sistemi iin
standart balantlar mevcuttur.
UPS tek bana duran bir kabine, IP20 tipi sklebilir panellerle
yerletirilebilir. Btn bileenlerin spesifikasyonlar iinde
almasn garanti etmek iin alttan hava girii ve stten tepeye
yakn hava k salanarak zorlanm hava dolamyla
havalandrma/soutma salanabilir.
UPS, karlalabilecek her trden evre kouluna ve bunlarn
bileimlerine dayanabilecek nitelikte olmaldr. Bunlar, genellikle,
0 40 C arasnda evre scaklklarn (alma scakl akler
hari) ve 25 C'de %90'a erien (younlamayan) nemi kapsar.
Paralel Konfigrasyonlar
Orta ve yksek gl kesintisiz g sistemlerinin, ayn nominal g
dzeyindeki ok modll konfigrasyonlar iin paralel
balanabilme zellii olmaldr.
212
Elektrik Klavuzu
Paralel g. Tek birimden elde edilebilecek olandan daha yksek

g beslemesi elde etmek iin bavurulur; ancak birok birimin
paralel yerletirilmesi durumunda, bir birimde arza olmas
durumunda btn birimler baypas durumuna geecektir.
Paralel yedek. Ykn modller arasnda paylald durumlarda,
rnein, 100 kVA ykte, 100 kVA gcnde iki modl %100 yedek,
50 kVA gcnde modl %50 yedekleme salar. Bylelikle de
g beslemenin gvenilirliini artrrlar.
Alternatif iki paralel balama yntemi vardr: merkezi olmayan
ve merkezi; bunlarn arasndaki temel fark, merkezi balamada,
konfigrasyonu yaplan sistemin ek olarak tek bir rezerv statik
anahtar gerektirmesidir.
Bu durum, bu blmde arza olmas durumunda btn sistemin
rezerv kaynak bulamamas durumunun ortaya kmasn douraca
"tek ortak arza noktas" durumuna neden olacaktr. Bu nedenle,
reticilerin ounluu "merkezi olmayan" konfigrasyonu
kullanrlar.
Merkezi olmayan paralel konfigrasyon aadaki yararlar
salar:
merkezi seenekle karlatrldnda artm ve daha stn
gvenlik
maksimum esneklik
gelecekteki yk bymelerini nceden grme zorunluluunun
olmamas
snrl ilk yatrm.
zellikleri, performans ve izlenmesi tek bir modl iin olduu
gibidir. Paralel balanabilecek UPS'lerin maksimum says normal
olarak altdr.
Merkezi olmayan paralel balant felsefesi, tek bir modln
btn alt bileenlerini ieren UPS'lerin paralel balanmasn salar
(bkz. ekil 7.21).
213
Elektrik Klavuzu
ekil 7.21 Merkezi olmayan paralel dzenleme durumundaki

UPS'ler
ekil 7.21'deki alt bileenler aadaki gibidir:
IN1
Ana Besleme Girii
IN2
Rezerv Girii
OUT
Yk in kt
SW 1/2/3/4 Koruma Cihazlarnn Anahtarlar
1 Dorultucu/Ak arj
3 IGBT nvertr
4 Statik Anahtar
Bunlar, UPS'nin standart alt bileenleridir.
2 Ak
Bu, her zaman iin UPS kabininin dndadr.
ekil 7.22. hizmet iin kurulduu biimiyle, modll, paralel,
yedekli sistemi gstermektedir.
214
Elektrik Klavuzu
ekil 7.22 Modl bana 250 kVA nominal gc olan esnek

modll paralel yedekli sistem AEG
Tipik Dzenlemeler
ekil 17.23'te gsterilen dzenleme, binadaki btn ekipmanlara
zorunlu olmayan a.c. besleme, kritik yklere, bilgisayarlara, vb.
zorunlu (yksek btnlkl) a.c. beslemesi salayan UPS'ye
besleme yapan LV datm panosunu ierir. Toptan elektrik
kesilmesi veya uzun sreli UPS limitleri dnda kalma durumu
ortaya ktnda jeneratr otomatik olarak devreye girer.
Jeneratrn a.c. g kts, LV paneli zerindeki monitrle kontrol
edilir ve UPS'nin u andaki gereksinim snrlar iinde olduunda,
anahtarlar deiir ve jeneratr hayati olmayan yklere de besleme
yapmaya balar.
Jeneratr setleri normal olarak devreye girdiklerinden birka
dakika sonra beslemeye balarlar; fakat jeneratr otomatik olarak
devreye giremezse, bu durumda fazladan zaman gerektiren manuel
mdahale gerekecektir. Depolanm enerji kaynann (ak) bu
durumda besleme yapabilecei yeterince enerjisi olmaldr. Ak,
normal olarak, manuel devreye alma sresine bal olarak 15
dakikalk bir sre iin k ykn destekleyecek biimde
tasarlanmtr.
215
Elektrik Klavuzu
ekil 7.23 UPS dzenlemesi

A.C. beslemeleri yeterli duruma dndnde, anahtarlar, hayati
olmayan beslemelerde karklklar yaratmasna karn, genel
besleme sistemine dn salar. UPS, temel (yksek btnlkl)
a.c. gcnden kritik yke geite karklklar veya deiiklikler
olmamasn salar. Jeneratr, durdurulmadan nce bir sre yksz
almaya braklr.
Dizel Kesintisiz G Sistemleri

Bu sistemler, nceden anlatlan dizel, UPS ve ak sisteminin bir
alternatifidir ve 20 MVA'ya kadar byk ykler iin
kullanlabilmektedirler
Sistemin tantm. ekil 7.24'te gsterilen sistem u
bileenlerden olumaktadr:
1. Elektrik hz kontroll dizel motor
2. Elektromanyetik kavrama.
3. Aadaki bileenlerden oluan frasz senkronize makine:
bir drt kutuplu motor/alternatr
bir ok kutuplu, asenkron fren motor (statoru, alternatrn
rotoruyla ayn aft zerine monte edilmi) ve onun dsal
sincap kafesli rotoru (accu-rotor, aaya baknz)
uyarc ve iki dnen dorultucu
216
Elektrik Klavuzu
ekil 7.25 Accu-rotor bazl dizel tahrikli UPS

4. Aadakileri ieren bir kontrol ve g paneli:
PLC
ana sensrler
bobin
sekiz elektronik kontrol kart
Normal durumda alma. Normal alma koullarnda, motorlu
kesiciler/frenleyiciler D1 ve D2 kapal (D3 ak) durumdadr ve
ana besleme bobin zerinden yke beslenmektedir. Senkronize
makine, senkronize motor olarak almaktadr.
Normal alma durumunda aadaki ana fonksiyonlar yerine
getirilir:
(a) gelen akmdan giden akm ynne filtreleme
(b)giden akmdan gelen akm ynne filtreleme
(c) voltaj reglasyonu
(d)g faktrnn iyiletirilmesi
(e) baypas ilemine bavurmakszn sigortalar temizleme
Asenkron bir motorun (1125 r.p.m.'de dnen, dk kaymal)
alan sarmlar, senkronize motorla ayn aft zerine monte
edilmitir. Accu-rotor olarak adlandrlan sincap kafesli rotor
1100 r.p.m. kaymayla bu alan izler.
1100 r.p.m. art aftn 1500 r.p.m. dn, yataklarn yalnzca
1100 r.p.m.'de dnmesine karn, accu-rotorun 2600 r.p.m.'de
217
Elektrik Klavuzu
dnd anlamna gelir (nk bu yataklar 1500 r.p.m. aft zerine

monte edilmitir).
Tek rnek olan No-Break KS accu-rotor 2000 kVA gce kadar
makineler iin enerji depolayabilir ve buna karn yataklar yalnzca
1100 r.p.m. dk hzda dner ve accu-rotor ktlesinde oransz bir
arta neden olmaz.
Daha ayrntl bakldnda almas aadaki gibidir:
Mikro kesintilerin ortadan kaldrlmas. 300 milisaniyeye kadar
btn kesintili, tam ykte alan sistem tarafndan, motor devreye
sokulmakszn giderilir. Ykn daha dk olmas durumunda daha
uzun sreli mikro kesintilerin giderilmesi mmkndr.
Besleme voltajnn dzenlenmesi. Bobinin ilerisindeki gerilim,
ncesindeki gerilimin deimesi durumunda bile seilen nominal
deerden %1 sapmayla kontrol edilir. Bu, alternatrn uyarm
akmn, reaktif akmn deimesi sonucunu verecek ekilde
deitiren elektronik voltaj reglatryle gerekletirilir. Besleme
gerilimindeki deiimin %15'i gemesi durumunda, D1 kesicisi
alr ve motor almaya balar.
Senkronize kompansatr (G faktrnn iyiletirilmesi).
Besleme tarafndaki g faktrn 0.99'a karan reaktif g
retimi salamak iin stato-alternatre hafif bir ar uyarm
uygulanr.
Harmoniklerin filtre edilmesi ve ksa devreler. Bobinlerin statoalternatrn ok dk i reaktansyla (%5) bir araya gelmesi ana
beslemeden beslemeye giden, rnekleri aada verilmi btn
aksaklklar iin mkemmel bir filtre oluturur:
imekler ve kullanclar tarafndan indklenen gerilim
sramalar (%99'a kadar azaltma)
ana beslemelerdeki harmonikler
yk zerindeki harmonikler
gelen akm ve giden akm taraflarndaki ksa devrelerden
kaynaklanan dk gerilim oynamalar
Piklerin budanmas. Glere duyarl ekipmanlarn eklenmesiyle,
kullanc tarafndan tketilen besleme gcnn belirlenmesi ve
kesintisiz g amacyla dizel motorunun altrlmas mmkndr.
Bu uygulama, yk ekilerini zerinde anlalan besleme
szlemesiyle belirlenen eki deerini amas durumunda ana
218
Elektrik Klavuzu
beslemeyi yapan yetkililerin uygulayaca cezalardan kurtulmay

salar.
Verimlilik. Btn bu ilemler son derece yksek toplam verimlilik
dzeylerinde (%93 %96.4) gerekletirilir ve bu nedenle iletme
maliyetleri son derece dktr.
Test. Sistem kendi kendisini test etmektedir. Bir mikroilemci her
hafta dizel motorunu altrr ve aylk olarak sistemin tam ykte
testini yapar ve test ktlarn ve modem tanlarn hazrlar.
Besleme voltajnn dzenlenmesi. Kesintisiz dizel sistem, statoalternatr iin yalnzca besleme tarafna yerletirilmi bir indktans
gerektirir. Stato-alternatrn son derece dk i reaktans
olduundan, akmn ak ynnde indktans gerektirmez.
Bu dk i reaktans, stato-alternatre
dk gerilim
deiiklikleriyle son derece yksek ksa devre akm salama
olana tanr.
Besleme tarafndaki indktansn, stato-alternatrle birlikte
ilevi vardr:
1. Btn harmoniklerin filtre edilmesi.
2. Besleme tarafnda ksa devre olmas durumunda, hatal akm
tam yk akmnn drt katyla snrlanmas.
3. Ana besleme geriliminin reglasyonu.
indktansn ncesindeki ana besleme akm dktr
stato-alternatr reaktif akm besler ve geli gerilimini
potansiyometreyle ayarlanan nominal deerlere ykseltir
geli ynndeki ana besleme gerilimi deiirse, statoalternatr, yke besleme tarafndaki gerilimi ayn nominal
deerde tutmak amacyla reaktif akm otomatik olarak
ayarlar.
Ana besleme gerilimi ykseldiinde reaktif akm azalr ve benzer
ekilde ana besleme gerilimi dtnde reaktif akm artar.
Gne Enerjisi
Gne enerjisinin ok byk bir enerji tedarik kayna olduunun
bilim adamlar tarafndan uzun zaman nce farkna varlm
olmasna karn, gemite bu enerjinin toplanabilmesine ynelik
ok az alma yaplmtr. Ancak, getiimiz birka yl iinde,
konuya duyulan ilgi artmtr ve bugn alr durumda ok sayda
cihaz vardr.
219
Elektrik Klavuzu
Bu alandaki asl cihaz gne pilidir. Bu, silisyuma bir negatif

potansiyel kazandrmak amacyla az miktarda bor (veya benzer bir
madde) ieren ince bir silisyum disktir. Birka mikron kalnlnda
bir p-tipi malzemenin (bkz. Ksm 4) ince bir tabakas diskin st
yzeyine yaylr ve btn evre boyunca ular katlanr.
Daha sonra bu para yz camdan yaplm bir muhafazann
iine kapatlr ve yansma kayplarn nlemek amacyla diskin
yzeyi silikon yayla doldurulur.
Anlatlanlardan anlalaca gibi, kabaca konuulduunda, bu
dzenleme, n-plakasndan p-plakasnn boluklarna akan
elektronlarn bir akm oluturduu transistrlere benzemektedir.
Gne pillerinde g, bariyer balantlarndaki bu sre tarafndan
retilmektedir.
Gne enerjisi, 1958'den bu yana uzay aralar iin birincil enerji
kayna olmutur. Gne pillerinin teme bileenleri ekil 7.26'da
gsterilmektedir. Tipik olarak 20 mm x 200 mm ve 300 m
kalnlnda bir tek kristal silisyum enerji dnmn salayan
paray oluturur. p zerinde n biimindeki dzenlemede, borla
cilalanm kristale fosfor difzyonuyla yzey balants oluturulur.
Metal kontaklar pilin nne ve arkasna kaplanr veya buharlarn
younlamasyla oluturulur ve daha sonra aktif yzey, yansmay
nleyen silisyumdioksit veya titanyumoksit tabakasyla kaplanr.
ekil 7.26 Uzay aralar iin kullanld biimiyle gne pili

Bu zellikleri tayan ve atmosferin dnda 250 C normal gne
altnda alan bir gne pili, 140150MA ksa devre akm ve
530 mV 580 mV ak devre voltaj retmektedir; ikincisi,
almann gerekletii alandan bamszdr. Maksimum g 55
220
Elektrik Klavuzu
mW 65 mW arasndadr ve 400 mV500mV gerilimlerinde elde

edilebilmektedir. Pil, geli asnn kosins kadar gneten
evrildiinde kts der. Scaklktaki bir ykselme, maksimum
yaklak %11 olan dnm verimliliinde hzl dlere neden
olur. 80 C'lik ykselme kty yar yarya drr.
Saf silisyum kt bir radyasyon yayc olduundan, pil camla
veya eritilmi silikayla kaplanmaktadr. Bu kaplama, radyasyon
yayma katsays yksek olan srt kaplamasyla birlikte, gnee
dnk bir srann scakln 60 C'yle snrlandrr. Uzay
uygulamalarnda bu kaplama ayn zamanda radyasyona ve
mikrometeorlara kar da bir koruma salar.
Uzay uygulamalar iin baka birok pil malzemesi
incelenmitir, fakat mevcut sistemlere ciddi biimde rakip
olabilecek olanlar yalnzca galyum arsenit ve polikristalin
kadmiyum slfittir. Silisyumla karlatrldklarnda her ikisinin de
eksiklikleri vardr. Ancak, kadmiyum slfitli piller fotoelektrik
pillerde kullanlmaktadr (bkz. Ksm 4).
Byk lekli g retimi amacyla gne enerjisinin
dizginlenmesine ynelik giriimler zerinde allmasna karn
ekonomik maliyetlerle bunun salanabilmesine ynelik gerek bir
baar ortada yoktur. Youn s enerjisi retmek amacyla gne
nlarnn odaklanmas benimsenen asl yntemdir ve svire'de
buna ynelik byk bir tesis vardr. Bu nitelikte bir tesisin uzayda
kurulup enerjiyi dnyaya ynlendirmesine ynelik projeler
zerinde
konuulmaktadr;
ancak
gnmzde
bunun
gerekletirilmesi pratik deildir.
221
Elektrik Klavuzu
letim ve Datm
iki telli d.c. ekil 8.1'e bakarsak, her iletkendeki gerilim d

= IR'dir; bu durumda, toplam gerilim d = 2IR'dir. O halde,
toplam g kayb = 2I2R'dir
kt VI EI 2 I 2 R
girdi EI
EI
Verimlilik
VI
VI 1IR
Voltaj reglasyonu
E V 2IR
V
V
ekil 8.1 ki telli d.c. besleme

Tek faz a.c. ekil 8.2'ye bakarsak, sabitler X ve R ile
gsterilmektedir ve burada X iletkenin reaktans, R ise direncidir
(bu noktada kapasitans ihmal edilmitir).
ekil 8.2 Tek faz a.c. besleme

Ykn g faktrn cos olarak alrsak, gc alan utaki
gerilim, V ve gnderen utaki gerilim E, aadaki denklemle
verilecektir:
E (V cos 2IR) (V sin 2IX )
2
Gerilim d ve reglasyon, E ve V'nin deerlerinden

bulunabilir.
222
Elektrik Klavuzu
letken bana gerilim d iin yaklak bir deer, IRcos +

IX sin formlyle verilmektedir. Bu nedenle, toplam gerilim
d, 2(IRcos + IX sin) olacaktr.
Her bir iletken iin g kayb I2R'dir ve btn hat iin g
kaybn 2I2R olarak vermektedir. Besleme ucundaki g faktr
(coss) aadaki denklemden
tan s
V sin 2IX
V cos 2IR
verimlilik de aadaki denklemden bulunur.

VI cos
VI cos 2I 2 R
faz a.c. Kapasitans ihmal ederek, hat sabitleri ekil 8.3'te

gsterildii gibi olacaktr ve aadaki ayrntlar gen balanm
yke gre verilmitir.
ekil 8.3 faz a.c. besleme

Her bir iletken iin reaktans ve diren kayplar IX ve IR
olacaktr. Fakat, faz iin faz bana reaktans ve diren kayplar
3 IX ve 3 IR olacaktr. Bu durumda, V ve E arasndaki iliki
aadaki denklemle verilecektir:
E (V cos 3IR) (V sin 3XI)
2
Besleme ucunda g faktr aadaki denklemden elde

edilebilir:
tan
V sin 3IX
V cos 3IR
Her bir hattaki kayp I2R, bu durumda, toplam kayp 3I2R

olacaktr. Bu durumda, verimlilik aadaki denklemle bulunabilir:
3VI cos
3VI cos 3I 2 R
Hattn voltaj reglasyonu,
E V
V
formlyle bulunacaktr.
223
Elektrik Klavuzu
fazl bir devre iin vektr diyagram ekil 8.4'te

gsterilmektedir ve IR ve IX'in ncesindeki 3 ifadeleri atlarak bu
diyagram tek faz iin de kullanlabilir.
ekil 8.4 fazl hat ii vektr diyagram

Kelvin kanunu. Herhangi bir iletim hattnda, hattn yllk sermaye
maliyetinin yl boyunca hattan enerji iletimi srasndaki enerji
kaybnn maliyetine eit olduunda maksimum ekonominin
salanaca gsterilebilir. Bu Kelvin kanunu olarak bilinmektedir
ve iletim hatlar iin kullanlacak boyutlarn belirlenmesinde
klavuz olarak kullanlmaktadr. Kelvin kanunu kullanlarak elde
edilen sonu gerilim d, akm tama kapasitesi ve mekanik
konstrksiyon alarndan da dnlmelidir.
Bir hattn sermaye kayb, harcanan sermayenin faizinin
(genellikle bir yl zerinden) maliyeti art amortisman ve bakmdr.
Gelen olarak, sermaye maliyetlerinin %1020'si arasnda bir
rakamn bunu karlayaca dnlmektedir. Bir hattaki yllk
enerji kayb ancak tahmin edilebilir ve bu amala aadaki
denklem kullanlabilir:
eBa
mI 2 RP 8760 10 5
100
Bu denklemde deikenler aadaki gibi tanmlanmtr:

e = yzde olarak yllk amortisman
B = bir kilometrelik hattn, milimetre kare kesit alan bana
cinsinden maliyeti
m = iletkenlerin says
I = yllk ortalama olarak akmn r.m.s. deeri
R = kilometre bana bir iletkenin direnci
p = birim enerji iin peni cinsinden maliyet
a = milimetre kare cinsinden hattn kesit alan
Yukardaki denklemden herhangi bir iletim hatt iin ideal kesit
alan elde edilebilir ve ncelikle buradan elde edilene en yakn olan
hesaplanandan yksek kesit dnlmelidir.
224
Elektrik Klavuzu
Havai Hatlara likin Yasal Dzenlemeler

Trkiyede hava hatlarna ilikin yasal dzenlemeler, Kuvvetli Akm
Ynetmeliinde gemektedir:
1) Hava hatt: Kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar,
direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler,
iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve
topraklamalardan oluan tesisin tmdr.
2) letkenler: Gerilim altnda olup olmamasna bal olmakszn bir
hava hattnn mesnet noktalar arasndaki plak ya da yaltlm
rgl ya da tek tellerdir.
3) Yaltlm hava hatt kablolar: Yaltlm hava hatt kablolar,
yaltlm faz iletkenleri ile yaltlm ya da yaltlmam ntr iletkeni
birbirine yada tayc bir tele bklerek sarlm tek telli,
sktrlarak yuvarlatlm ok telli ya da rgl iletkenlerden oluan
kablolardr.
4) Demet iletkenler: Bir faz iletkeni yerine, iki ya da daha ok
iletken kullanlan ve iletkenler arasnda hat boyunca yaklak olarak
ayn uzaklk bulunan dzendir.
5) Anma kesiti (Nominal kesit): letkenlerin standartlarda belirtilen
kesit deeridir.
6) Gerek kesit: rgl iletkenlerin, yapm toleranslar dikkate
alnmakszn, net kesit deerleridir.
7) letken kopma kuvveti: letkenlerin hesapla bulunan teorik kopma
deerinin %95'i ya da kataloglarda "kopma yk" olarak belirtilen
deerdir.
8) En byk ekme gerilmesi: -5 C'da hesap iin esas olan ek ykte
ya da en kk ortam scaklnda ek yksz yahut +5 C'da rzgar
yknde oluan iletken gerilmelerinin en byk yatay bileenidir.
9) Yllk ortalama ekme gerilmesi (EDS: Every day stress): Yllk
ortalama scaklkta (genellikle + 15C'da) rzgarsz durumda oluan,
iletken ekme gerilmesinin yatay bileenidir.
10) Salg (sehim): letken ile iletkenin iki ask noktasn birletiren
doru arasndaki en byk dey uzaklktr.
11) letken donanm: letkenle dorudan doruya temasta olan ve
iletkenlerin balanmas, gerilmesi ve tanmasna yarayan
paralardr.
12) zolatr balant elemanlar: zolatrleri mesnet noktalarna ve
iletken donanmlarna, izolatr elemanlarn birbirine balamaya
yarayan paralardr.
225
Elektrik Klavuzu
13) Direin yararl tepe kuvveti: Diree gelen rzgar yk dnda,

tepeye indirgenmi teki kuvvetlerin izin verilen yatay bileenidir.
14) Direk akl (menzil): ki komu direk arasndaki yatay
uzaklktr.
15) Rzgar akl: Direin iki yanndaki aklklarn aritmetik
ortalamasdr.
16) Arlk akl: Direin iki yanndaki iletkenlerin yatay teetli
noktalar arasndaki yatay aklktr.
17) Hava hatt eitleri:
i) Kk aralkl hatlar: Birbirini izleyen iki direk arasndaki aklk,
plak iletkenler iin 50 m'yi, yaltlm iletkenler iin 60 m'yi
amayan hatlardr.
Not: Kk aralkl hatlarda 50 m'den byk aklklar: Kk
aralkl hatlarda en byk aklk olan 50 m'lik aralk ancak
kanlmaz nedenlerle arttrlabilir. Kk aralkl hatlarda
topografya durumu nedeniyle, 50 m'den fazla bir aklk gerekirse,
bu blm byk aralkl hatlar gibi ilem grr.
ii) Byk aralkl hatlar: Birbirini izleyen iki direk arasndaki
aklk, plak iletkenler iin 50 m'yi, yaltlm iletkenler iin 60
m'yi aan hatlardr.
d) Kablo ebekeleri ile ilgili tanmlar:
1) Enerji kablolar: Elektrik enerjisinin iletilmesi veya datlmas
iin kullanlan, gerektiinde toprak altna da denebilen yaltlm
iletkenlerdir.
2) Ring kablo ebekeleri: Bir indirici merkezin dier barasnda
nihayetlenen ve ounlukla bir noktada ak iletilen kablo
ebekeleridir.
3) ki taraftan beslenen kablo ebekeleri: Bir indirici merkezin bir
baka indirici merkezde nihayetlenen ve ounlukla bir noktada ak
iletilen kablo ebekeleridir.
Yine ynetmeliin 4c maddesine gre:
1) Hava hatt: Kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar,
direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken
donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan
oluan tesisin tmdr.
2) plak letkenler
a) plak iletkenler:
letkenlerin zellikleri ve kullanlmas:
226
Elektrik Klavuzu
i) letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da

salamlk ve kimyasal dayankllk bakmndan bunlara edeer olan
alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgilistandartlara uygun olacaktr.
ii) Bir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullanldklar
yerde oluabilecek korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek
ekilde metal rt ile kaplandklar takdirde kullanlabilir.
iii) Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan
alminyum iletkenler ile, kesitleri 16 mm 2'den (16 mm 2 dhil)
byk bakr iletkenler rgl olmaldr.
iv) Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve
direk stndekikprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir.
v) Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler
kullanlr.
vi) letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg,
yksek gerilimli hatlarda ise en az 550 kg olmaldr.
vii) Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri
aadaki deerlerden kk olamaz:
227
Elektrik Klavuzu
1)Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm kesitli bir telli veya

rgl bakr iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna edeer
olan baka iletkenler kullanlabilir.
2) letken ekleri:
ki direk arasnda eklerden olabildiince kanlmaldr. Artk teller
eklenerek kullanlamaz. Zorunlu durumlarda iki direk arasnda her
iletken iin ancak bir ek yaplabilir.
Lehim ve kaynakla ek yaplmamaldr. Ekler iyi bir iletkenlik ve
srekli bir salamlk salamaldr. Alminyum iletkenler rlerek ek
yaplamaz.
ekmeye zorlanan iletken ekleri, en byk ekme kuvvetinin 2,5
kat ile iletken kopma kuvvetinin %90'nndan kk olanna
dayanmaldr. Ek malzemeleri ilgili standartlara uygun olmaldr.
3) Hat iletkenlerinin kollara ayrlmas:
Hat iletkenlerinden bir kol ayrldnda, balant noktasna koldan
dolay nemli lde bir ekme kuvveti gelmemeli ve balant yeri
iletkenlerin dayanmn nemli lde zayflatmamaldr.
Ana hat ve kol iletkenlerinin gerelerinin farkl olmas durumunda,
ek yerinde korozyona engel olmak iin gerekli nlemler alnmaldr.
4) letken ba:
Ba, iletkenin izolatr zerindeki durumunu srekli olarak
koruyacak ve aadaki varsaymlara gre yaplacaktr:
i) Tayc ba: Ba, iletken ile iletkene gelen rzgar ykn ya da
buz ykn tamaldr.
ii) Durdurucu ve nihayet balar: Ba, iletken kopma yknn %90'
ile iletkenin en byk ekme kuvvetinin 2,5 katndan en kk
olanna eit bir kuvvetle yklenmelidir.
5) letken donanm:
i) letken donanmlarndan da akm geeceinden, bu donanmlarda
izin verilecek en byk srekli akmda, iletkeninden daha yksek
scaklk olumamal ve olas ksa devre zorlanmalarna da
dayanmaldr.
ii) letkenlerin mesnet izolatrlerine balanmasna yarayan
donanmlar, d ykleri tayabilecek biimde boyutlandrlmaldr.
Bunlar ayrca iletkenleri, iletmedeki bileke ekme kuvvetlerine
kar gvenilir biimde tutmaldr.
iii) Hava hatlarnn ke direklerindeki traversler bileke kuvvet
dorultusunda olmaldr.
iv) letkenlerin zincir izolatrlere irtibatlanmasna yarayan ve
ekmeye zorlanan gergi klemensleri, en byk iletken ekme
228
Elektrik Klavuzu
kuvvetinin 2,5 kat ile iletken kopma kuvvetinin %90 'ndan, kk

olanna dayanmaldr.
v) Zincir izolatrlerde kullanlan tayc klemensler, kopma
kuvvetleri bakmndan d ykleri en az 2,5 emniyet katsays ile
karlayabilecek biimde boyutlandrlmaldr. Bu klemensler ayrca,
iletkenlerin bileke ekme kuvvetlerini gvenle tamaldr.
vi) elik, temper ya da elik dkmden yaplm iletken donanmlar
paslanmaya kar korunmu tipten olmaldr.
H.V. hafif konstrksiyonlu hatlarn destekleri iin gvenlik faktr,
destekler zerinde rzgr basnc olmad varsaymyla, 2.5'tir.
650 V'u gemeyen ar konstrksiyonlu hatlar ve btn hatlar iin,
destekler, elik yap ve izolatrlere 380 N/m2 rzgr basnc olduu
varsaymyla, gvenlik faktr 2.5'tir.
Kafes elik veya A ve H'yi de ieren dier karmak yaplarn
rzgra kapal bileenlerinin zerindeki rzgr basnc, rzgra ak
yanlarndaki bileenleri iin alnan rzgr basncnn yars olarak
alnacaktr. Gvenlik faktr, payandalarn burkulma yklerine
gre ve germe elemanlarnn elastik limitleri zerinden hesaplanr.
Havai hatlarn mekanik dayankll. ekil 8.5'e bakarak, bir
havai hat iletkenindeki gerilme aadaki formlle bulunabilir:
letken zerindeki yk T
wL2
8s

w = newton/metre cinsinden iletkenin toplam
arl
L = metre cinsinden direkler arasndaki mesafe
s = metre cinsinden sarkma
T = newton cinsinden gerilme
ekil 8.5 Havai hatlar
229
edeer
Elektrik Klavuzu
O halde, iletken gerekli gvenlik faktrlerini (bu faktr 2.02.5

arasnda deiir) de dikkate alarak bu gerilmeye veya yke
dayanabilmelidir. letkenin kesit alan, aadaki forml a iin
zlerek elde edilebilir:
T a f1
1
gvenlik faktr
newton
Scaklklar tanmlandnda, T1 aadaki formlden elde edilebilir:

2
E a (t 2 t1 )
w1 L2 Ea
24T1
T1
w2 L2 Ea
24T2
T2

E = iletkenin esneklik modulusu, N/m2
a = iletkenin toplam kesit alan, mm2
= dorusal uzama katsays, C bana
t1 = balang scakl, C
t2 = son scaklk, C
w = arlk, N/m
w1 = ilk arlk, N/m
w2 = son arlk, N/m
L = direkler arasn mesafe, m
T = yk, N
T1 = ilk yk, N
T2 = son yk, N
s = iletkenin sarkmas, m
d = iletkenin ap, mm
r = buzun radyal kalnl, mm
p = rzgr basnc, N/mm2
ft = kopma gerilmesi, N/mm2
Artrlm ktle iin tolerans. Havai hatlarla ilgili
ynetmeliklerde, artrlm ktle olarak bilinen iletken zerindeki
buz iinde blgelere gre toleranslar getirmektedir. Aslnda bu
tolerans aadaki formlden tretilmitir:
Buzun ktlesi = w1 = wi r (d + r) kilogram/metre
wi = buz arl, kg
r = buzun radyal kalnl, mm
d = iletkenin ap, mm
230
Elektrik Klavuzu
Rzgr tolerans. Rzgr basnc, N/m2 cinsinden ifade

edilmektedir. BS standartlarna gre sistem geriliminin 650 V'u
at ancak 33 kV'u amad, kesit alanlar 35 mm2 bakr
edeerini amayan havai hatlar iin rzgr kuvveti 760 N/m2
olarak alnr. Bunlarn dndaki dorusal iletkenler iin rzgr
kuvveti 380 N/m2 olarak alnr.
Efektif arlk tolerans. Birok hesaplamada, iletken hatt
zerine etki eden rzgr ve artrlm ktle iin yaplan toleranslar
dikkate alnmaldr. Efektif arlk, w, iletkenin arl ve iletken
zerine etki eden rzgr dikkate yk alnarak yaplm
hesaplamann sonucudur.
w (iletkenin arl buz)2 (rzgr yk)2
wc wi r (d r ) p (d 2r )
2
Birok durumda, iletkenin kesit alan (a) sabittir, ve zgl bir T

deeri iin belirlenen direk akl (L) iin sarkma miktarn (s)
bulmak gereklidir.
T
wL2
wL2
s
8s
8T
Hafif konstrksiyon h.v. hatlar iin plak iletken zerine etki

eden rzgr basnc 760 N/m2 olarak alnr.
Nihai w ( xe wi ) 2 ww

we = iletkenin metre bana arl, gram
wi = artrlm ktle, gram
ww = artrlm ap zerinden rzgr basnc, gram/m2
letim ve Datm Sistemlerinin Verimlilii

Bir iletim veya datm sisteminin verimliliinin karlatrlmas
iin kullanlan normal yntem, verili bir gerilimde belirli bir miktar
ykn tanmas iin gerekli bakrn arln karlatrmaktr. Bu
amala, 2 telli d.c. iletimi genellikle standart olarak alnmakta ve
dier sistemler gerekli bakrn toplam arl asndan bu sistemle
karlatrlmaktadr.
ekil 8.6'ya gre, 2 telli d.c. sisteminin verimlilii %100 olarak
alnm ve her bir farkl sistem iin gerekli bakr arl
gsterilmitir. Hesaplamalarn, topraklamaya gre ayn maksimum
231
Elektrik Klavuzu
gerilim zerinden yapldn dikkate almak nemlidir. A.C.

sistemleri sz konusu olduunda bu hesaplamalarda V/ 2 deerinin
(yani, r.m.s. deerinin) kullanlmas gerektii anlamna gelir.
fazl a.c. sistemi iin V1, V/ 2 'ye eittir ve burada V nmerik
olarak d.c. gerilimine eittir.
Bu karlatrmalarda bir a.c. ykn g faktr bir olarak
alnmtr ve 2-, 3- ve 4-telli sistemlerde yklerin dengelenmi
olduu varsaylmtr. 3 telli d.c. sistem dnda3 telli sistemlerin
gerekli toplam bakr miktar asndan gsterilen dier sistemlerden
daha az bakr gerektirdii grlecektir.
ekil 8.6 Sistemlerin karlatrlmas. Ntr u yarm boyut olarak

alnmtr. Bir a.c. devrede, V r.m.s. deeridir. Verimlilikler iletilen
ayn miktarda yk zerinden karlatrlmtr.
Ntr hattn boyutu. Ntr hat da kullanan 3- ve 4-telli sistemlerde,
ntr iletkenin boyutu "d iletkenler"in boyutuna eit veya "d
iletkenler"in boyutunun yars kadar olabilir. Hesaplamalar iin
232
Elektrik Klavuzu
ekil 8.6'da ntr hattn boyutu yar boyut olarak alnmtr ve ntr
hattn tam boyutlu olmas durumunda bakr arlndaki artn
gerektirdii toleranslar tannmaldr. faz 4 telli bir sistem iin
tam boyutlu ntr hat kullanlmsa, bakrn toplam arl yedide
bir artacaktr ve ortaya kan rakamn 2 telli d.c. sistemine gre
%67 artmas sonucunu verecektir.
Ykseklik. 2000 ylnda yaynlanan Kuvvetli Akm
Ynetmeliine gre, havai hatlar iin, minimum ykseklikler,
konumlar, yaltm ve koruma ve bunlarla ilgili izinsiz yaklamlara
ilikin gerekli gvenlik gereksinimlerini de kapsamaktadr.
Minimum ykseklikler asndan bakldnda, geilen uzaklk,
tanan gerilim, ortama etki edecek olas riskler vb gzetilerek
hesaplanmaldr.
233
Elektrik Klavuzu
Kablolar
Yeralt Kablolar
1970'lere kadar dnyada arlkla 30-40 kV'a kadar olan
gerilimlerde yeralt g datm iin kullanlan kablo emprenye
ktla yaltlm kurun klfl kabloydu. Bu tip kablolar iin
standart yaplar ve koullar BS 6480 ve TS-IEC 55'de belirtilmitir.
Alminyum klflarn kullanlmas, elektrik datm sanayii
tarafndan koruyucu PME (T-NS; T-NCS) sistemlerinin giderek
artan younluklarda benimsenmesi ve zellikle sentetik
malzemelerin ekstrzyonuyla yaltmnn giderek artmasna ynelik
dnya apndaki eilimler yeni kurulumlarda bu tip kablolarn
kullanmnn byk lde azalmas sonucunu verdi; ancak bunlar
halen kurulmu olan kablolarn byk bir blmn
oluturmaktadr.
Som kablolar. [:Solid-tip kablolar] TS-IEC 55 ve BS 6480'de
tanmlanan bu tip kablo, 33 kV'un zerinde kullanlan ve 33 kV'ta
som kablolara alternatif olarak kullanlan ktla yaltlm
kablolarn gaz basnl veya ya doldurulmu tiplerinden
farkllatrmak amacyla geleneksel olarak "som kablo" olarak
tanmlanmaktadr. Emprenye kttan daha kat olduu
dnlebilecek olan, ekstrzyonla yaltlan kablolarn giderek
daha yaygn kullanm bulmas sonucu bu terim muhtemelen daha
geersiz hale gelmektedir.
600/1000 V kablolarda zaman zaman kat alminyum
iletkenlerin de kullanlmasna karn, kablo iletkenleri genellikle
bkml bakr veya bkml alminyumdan retilmektedir.
Bkml iletken, genel olarak makaralara sarmada, makaralardan
skmede ve aktarmada esneklik salayan merkezi bir tel veya tel
grubu evresinde helezonlu tabakalar halinde bir araya getirilmitir.
Yaltm, kadar kt eritlerin kullanm geriliminin gerektirdii
kalnla eriilinceye kadar st ste sarlmasyla uygulanmaktadr.
Kt, genellikle "kitlesel emprenye ilemi" olarak bilinen ve kt
eritlerin uygulanmasnda sonra gerekletirilen bir ilem
sonucunda, bir yaltm malzemesiyle emprenye edilmektedir. Kablo
kurutulur ve daha sonra iine emprenye malzemesinin verildii
234
Elektrik Klavuzu
izole edilmi bir kabn iinde ii boaltlr. Daha az kullanlan bir

alternatif yntem, ktlarn, iletkenlere uygulanmadan nce
emprenye edilmesidir.
Avrupada bir zamanlar yaygn olarak kullanlan, genellikle
reineyle koyulatrlm mineral yadan olumu emprenye
malzemesi, bugn bir miktar yksek ergime noktal mikrokristal
mum ieren akmaz bileiklerle deitirilmitir. Baz koullarda, sv
ya reinesi bileiklerinin kullanlmas g yznden sorunlara
neden olmutur. akmaz bileikler, emprenyeleme ilemi srasndaki
scaklklarda sv olmalarna karn, kablolarn normal alma
scaklklarnn zerinde bile baarl bklme performans
salayacak plastik kvama sahip malzemelerdir. 1940'l yllarn
sonlarna doru 600/1000 V kablolar iin piyasaya srlmesinden
sonra ktlesel olarak emprenye edilmi akmaz kablo, MIND kablo
olarak ksaltlmtr, gnmzde ngiltere'de hemen her gerilim
aralnda kullanlan standart ktla yaltlm, kat tip kablo
durumuna gelecek ekilde, artan gerilimlere dayanacak biimde
srekli olarak iyiletirilmitir.
Emprenye ktla yaltlm, kurun klfl, kat tip kablo, en basit
halinde, tek gbekli kablo olarak ekil 9.1(a)'da gsterilmitir.
Kurun alaml klf yaltlan gbek zerine ekilmekte ve bu da
ekilmi bir PVC d klfla korunmaktadr. Metal klf, kk bir
miktar bulunmas durumunda bile emprenye kdn yaltm
zelliklerini bozacak olan suyun uzak tutulmas iin gerekli bir
bileendir. PVC d klf, bu tip kablolarn en azndan ksmen trafo
merkezleri gibi, hemen yangna neden olmayan, temiz son
kaplamalar gerektiren binalar iinde kurulan interkonektrlerde sk
sk kullanlmas nedeniyle, tek gbekli kablolar iin standart
koruma biimidir.
ekil 9.1(a) Tek gbekli 600/1000 V 300 mm2 kurun alam klfl,
PVC d klfl kablo
ekil 9daki:
235
Elektrik Klavuzu
5. Dairesel bkml iletken

6. Emprenye kt yaltm
7. Klf, kurun alaml
8. PVC d klf
Tek gbekli kablolarn kullanm snrldr ve (geni iletkenler
gerektiren ok yksek akmlarn gerektii ve olduka ksa ara
balantlar dnda) normal olarak ok gbekli kablolar
kullanlmaktadr. 600/1000 V alma aralndaki ve konutlar iin
230/400 V standart besleme yapmak iin kullanlan kablolarn,
faz akm, biri ntr akm iin toplam drt iletkeni vardr. Tipik bir
tasarm, ekil 9.1(b)'de gsterilmitir. En kk boyuttakiler
dnda, iletkenlerin kesitleri biimlendirilmitir. Bunun sonucunda,
gbekler (yaltlm iletkenler) birlikte serildiklerinde, merkezde ve
d yzeylerinde, gbeklerin yuvarlatlm kelerinde, kt
eritlerle veya jt elyaflaryla doldurulacak minimum alan brakan
derli toplu bir dairesel kablo olutururlar. Bu uygulama, ayrca,
kablo apn ve bunun sonucunda da kullanlmas gerekli kurun
klf ve zrh miktarn azaltr.
ekil 9.1(b) Drt gbekli, kurun klfl kablo, elik erit zrhl ve
kaplanm 600/1000 V, 3 faz, 4 iletkenli sistemler iin uygundur.
1. Biimlendirilmi, bkml iletken
2. Emprenye kt yaltm
3. Dolgu
4. Emprenye kt kuak
5. Klf, kurun veya kurun alam
6. Yataklama
7. elik erit zrh
8. Kaplama
Yaylan gbekler zerine daha ok yaltm kd uygulanr ve
bunlar "kuak" yaltmn oluturur. Kablolarn emprenye
edilmesinden sonra uygulanan kurun klf, zerleri genellikle
236
Elektrik Klavuzu
kendir ve/veya pamuktan yaplma, her ikisi de bitmle emprenye

edilmi elyafla kaplanarak konmu kt eritlerle korunmutur.
Bu, daha sonra bitmle ve ek olarak, bitmle muamele edilmi
elyafl malzemeyle kaplanan elik eritten yaplma zrh iin bir
yuva salar.
elik erit zrh geleneksel olarak elektrik temin eden sanayiin
600/1000 V kablolar iin, galvanizlenmi elik zrhlar daha yksek
gerilimli kablolar iin ksmen tantm salamak amacyla
kullanlmaktayd. Ancak, 600/1000 V kablolar iin darbe ve
anmaya kar koruma kadar boyuna dayankllk gerekli
durumlarda (rnein, uzun kanallara ekilen kablolar) tel zrh
kullanlmaktadr. Bitmlenmi elyafl malzemeler kurunla
klflanm kablolarn korunmas iin genel olarak yeterli
olduklarn kantlamlardr. Metalin kendisi yeraltndaki birok
koulda korozyona maruz olmamasna karn, saldrgan evre
koullarnda ekme kaplamalar, genellikle de PVC kullanlabilir.
Yksek gerilim kablolar genellikle gbeklidir. 11 kV'a kadar
olan gerilimler iin kablolarn yaps ilke olarak 600/1000 V
kablolarn yapsna benzer. Kukusuz, yaltm kalnl daha
fazladr ve retim sreci daha yksek elektrik gerilimlerinde
almay salayacak ayrntlar asndan farkldr.
11 kV'u aan gerilimlerde, kuakl yap, standart olarak
"blendajl" kablolarn yer almasn salar. 11 kV'ta alan kablolar
iin standartlarda her iki kablonun da kabul edilmesine karn,
kuakl tipin kullanm daha oktur.
Kuakl kablolarda, iletkenler arasnda gerekli yaltm
kalnlnn yars her bir gbee uygulanmaktadr ve gbekler
serildikten sonra, kuak zerine gerekli kalnln kalan blm
uygulanmaktadr. Blendajl kabloda, daha sonra ince bir eritle
veya "metalik kt" olarak bilinen kt ve alminyum folyo
tabakalaryla sarlan her bir gbee, topraklamaya gre gerekli
yaltm kalnlnn tm uygulanmaktadr. Serilmi ve
blendajlanm gbekler atklarnda bir ka bakr tel bulunan bir
eritle sarlr ve bunun sonucunda, kurun klf uygulandnda,
blendajlar elektriksel olarak klfla temas halinde olur. Blendajl
kabloda, katl yaltmla karlatrldnda elektrik adan zayf
olan dolgular elektrik alandan hari tutulmutur ve gbeklerdeki
alann yn, kt kalnlna gre radyaldir. Blendajl kablolar
bazen "radyal alanl kablolar" olarak tanmlanmaktadr.
237
Elektrik Klavuzu
ekil 9.1(c) gbekli, 11 kV, 150 mm2, kurun klfl,

blendajl/ekranl kablo; tek telle zrhlandrlm ve kaplanmtr
1. Biimlendirilmi, bkml iletken
2. Karbon kdndan blendaj/ekran
3. Emprenye kt izolasyon
4. Kt eritle birbirine balanm metal erit blendaj
5. Dolgu
6. Bakrla dokunmu dokuma erit
7. Klf, kurun veya kurun alam
8. Yataklama
9. Galvanize elik telden zrh
10. Kaplama
ekil 9.1(c)'de, tipik gbekli blendajl kablo gsterilmektedir.
Her bir iletkene uygulanan karbon kdndan blendaj 11 kV
nominal deerli ve BS 6480'in zerindeki kablolar iin standarttr.
Bunun ilevi, profili dzgnletirerek ve alandan, teller ve d
tabaka arasnda oluabilecek ve bunun uygulanmamas durumunda
dearj alanlar olabilecek kk alanlar hari tutmak yoluyla
iletken yzeyindeki elektrik gerilimini azaltmaktr.
Karbon kdndan blendaj, tek gbekli 11 kV kablolarn
yaltm zerine ve 11 kV kuakl kablolarn kuaklar zerine de
uygulanmaktadr. Bunun amac, ikincisinin yakndan temas
kurmad yerlerde yaltmn d yzeyiyle kurun klfn i yzeyi
arasndaki dearj ortadan kaldrmaktr.
22 ve 33 kV iin kullanlan gbekli blendajl kablolarn bir
dier biimi de "SL" tipi kablolardr. Bunlarda, her biri ayr ayr
kurunla klflanm dairesel gbekler vardr. Klflanm gbekler
birbirlerine balanmtr ve balanan gbekler zrhlanm ve
kaplanmtr. Bu tasarm fazlar arasnda arzaya neden olma
ihtimalini ortadan kaldrr ve gbeklerdeki akm tek tek kesilebilir.
238
Elektrik Klavuzu
Bu kablolar yaygn olarak kullanlan kurun klfl kablolardan

daha pahal olma eilimindedir ve ngiltere'de fazla kullanm alan
bulamamtr.
Consac kablo. kamusal tedarik ebekelerinde, drt gbekli, kt
yaltml, kurun klfl kablolarn yerini byk lde CNE
kablolar almtr. Elektrik datm irketleri tarafndan, koruyucu
oklu topraklamann (PME) benimsenmesi, bu deiiklie neden
olan nemli bir faktrdr. Ana datm kablolarnda, artk ntr
iletkenin toprak hattndan ayr tutulmas gerekli deildir ve CNE
(birleik ntr hat ve topraklama) kablolarnda, kurun kablolarn
klf tarafndan yerine getirilen fonksiyonlardan birini, toprak
dn hattn, ntr iletkenin fonksiyonuyla birletirmek yoluyla
iletkenlerin birinden etkin biimde tasarruf salanmtr.
nceleri (imdi yrrlkten kaldrlm olan) BS 5593'e tabi olan
CONSAC kablonun kat alminyumdan faz iletkeni, emprenye
kt yaltm ve en azndan faz iletkenleri iin gerekli olana eit
iletkenlik salamaya yetecek boyutlarda ekme alminyum klf
vardr. Alminyum klf, suya kar bir engel oluturduu gibi,
birleik ntr hat ve toprak hatt grevini de grmektedir. Bu tip
kablo, ekil 9.1(d)'de gsterilmektedir. Genel olarak kurun klflar
korumak amacyla kullanlan bitml elyaf malzeme, yeralt
koullarnda korozyona zellikle ak olan alminyum iin yeterli
deildir. CONSAC kabloda, alminyum ve PVC arasndaki
arayzeyi yaltan bitmen tabakasnn zerinde uygulanm ekme
PVC d klf vardr.
ekil 9.1(d) Dk gerilimli PME sistemleri iin tipik Consac

kablo.
1. Kat alminyum iletkenler
2. Kt gbek yaltm
3. Kt kuak yaltm
4. ekme yumuak alminyum klf
5. Korozyon engelleyici ieren ince bitmen tabakas
6. ekme PVC veya polietilen d klf
239
Elektrik Klavuzu
Bu, LV datm kablolarnn son derece ekonomik tiplerinden

biri olmasna karn, hizmet kablolarnn T balants yapmak iin,
bu kablolarn byk lde yerini alan ve daha sonra anlatlacak
olan ekilmi yaltm ve dalga biimli konsantrik ntr hatt tipi
kablolardan daha az uygundur.
11 kV alminyum klfl kablolar. Alminyum klflarn
ekilebilmesine uygun preslerin piyasada bulunabilmesi, ekonomik
karlar asndan dnldnde, elektrik datm irketleri
tarafndan 11 kV alminyum klfl kablolarn benimsenmesini
salamtr. 11 kV kurun klfl kablolarn tamamen bu tip
kablolarla deitirilmemi olmasna karn, bugn tketilen
kablolarn byk ounluunu alminyum klfl kablolar
oluturmaktadr. Bitmen tabakas zerine uygulanan PVC d
klflarla korunan dz ve oluklu tipler kullanlmaktadr. Her bir klf
tipinin yararlar ve dezavantajlar bulunmaktadr, fakat oluklu
klfn byk esneklii bu tipin kullanclar tarafndan genellikle
tercih edilmesini salayan nemli bir faktr olmutur.
Oluklu alminyum klfl 11 kV kablo, ekil 9.1(e)'de
gsterilmitir. Klfa kadar olan ksm, kurun klfl kabloda
olduu gibidir; fakat klfn altnda oluklardan doan boluun
ksmen doldurulmas gereklidir. Hem kuakl hem blendajl
tasarmlar piyasaya srlmtr ve kuakl olanlarn daha yaygn
kullanm vardr.
ekil 9.1(e) 11 kV, oluklu alminyum klfl, kuakl tip kablo.

1. Biimlendirilmi, bkml kablo
2. Karbon kd blendaj
3. Emprenye kttan yaltm
4. Dolgu
5. Emprenye kt kuak
6. Karbon kd blendaj
7. Oluklu alminyum klf
8. Korozyon nleyici ieren bitmen
9. ekme PVC d klf
240
Elektrik Klavuzu
PVC yaltml kablolar. 1970'ten epey nce, BS 6346'ya uygun,

PVC yaltml tellerle zrhlandrlm kablolar endstriyel
kurulular ve 3.3 kV'a kadar g istasyonlar iin kabul edilmi
kablo tipi durumuna gelmitir. PVC bileikleri, belirli esneklik ve
sertlik snrlarn salayacak biimde formle edilebilir, fakat
termoplastik malzeme olduundan yksek scaklklarda yumuar.
Tanacak maksimum yklerin kesin olarak bilindii ve tahribat
yaratacak scaklklara klmayacan garanti etmek iin
sigortalarla ve dier cihazlarla ar yke kar olduka yakn
korumann salanabildii uygulamalarda, bu durum kayda deer
bir dezavantaj deildir. Ancak, kamusal l.v. besleme sistemlerinde,
daha byk miktardaki ve daha uzun sreli ar ykleri tolere
edecek kablolara ynelik bir tercih vardr ve bu alanda PVC
yaltml kablolarn yalnzca snrl kullanm vardr.
PVC gibi malzemeler kullanlarak retilen ekme yaltml
kablolarn zel bir avantaj, bunlarn nemden kda gre ok daha
az etkilenmeleri ve bu adan ulandrmann basitletirilmi
olmasdr. Kurunlanmas gereken metal klflar yoktur ve ularn
su geirmez bileiklerle kapatlmasna ihtiya yoktur.
Bu tip kablolarn iletkenleri bkml bakr veya dz
alminyumdur. Bkml alminyum iletkenler olduka uygundur
ve denizar kullanclar tarafndan istendiinde temin
edilmektedir; fakat BS 6346, daha ekonomik olan alminyum
iletkenlerin kullanlmas durumunda, PVC yaltma zellikle uygun
olan kat biimin kullanlmas sonucunda en byk tasarrufun
salanaca gerekesiyle, bunlar kapsamamaktadr.
Ktla yaltlm kablolarda olduu gibi, ok gbekli kablolarn
iletkenleri de kk boyutlar dnda, biimlendirilmi kesite
sahiptir. PVC karm, biimlendirilmi profile birrnek bir
kalnln uygulanmasna izin veren bir teknikle iletkenlerin
zerine uygulanr. Yaltkan, scak plastik durumundayken ekilir
ve su oluundan geirilerek soutulur. stenen sayda gbek spiral
bir baz zerinde bir araya getirilir ve gerektiinde olduka dairesel
grntl bir kesit kazanr. Zrh iin bir yatak oluturmas
amacyla, birletirilen gbekler zerine PVC eritler veya ekilmi
bir PVC tabakas uygulanr. Biimlendirilmi iletkenleri olan
kablolar iin PVC eritler daha ucuz alternatiftir ve ekilmi
PVC'nin daha uygun olduu son salmastrann yatak zerinde
szdrmazlk salamasnn gerektirdii durumlarn sz konusu
olmamas kouluyla hava koullarnda serilip kullanlacak kablolar
241
Elektrik Klavuzu
iin daha sk kullanlmaktadr. Dorudan topraa gmlecek

kablolar iin de ekme kaplamalar tercih edilir. Zrh, galvanize
elik tel veya alminyum eritlerden olabilir ve mekanik koruma
salamasna ek olarak, ktla yaltlm kablolarda metal klfn
saladna benzer ekilde topraklamann srekliliini salar.
XLPE yaltml kablolar. XLPE, apraz bal polietilen iin
kabul edilmi bir ksaltmadr. XLPE ve EPR'nin (etilen propilen
kauuu) nemli bir rneini oluturduu dier apraz bal
sentetik malzemeler, geni gerilim aralklarnda kablo yaltm
malzemesi olarak artan ekilde kullanlmaktadr.
Polietilenin iyi elektrik zellikleri, zellikle dk dielektrik
kayp faktr vardr ve bu zellii kendisine PVC'den ok daha
yksek gerilimlerde kullanlma potansiyeli vermektedir. Polietilen
kablo yaltkan olarak halen kullanlmaktadr, fakat bir termoplastik
malzeme olarak kullanm termal snrlamalara tabidir. apraz ba,
malzemenin, vulkanizasyonda kauuun kazandna benzer
zellikler kazanmasn salamaktadr ve XLPE gibi malzemeler
iin apraz balama prosesi genellikle "vulkanizasyon" veya
"piirme" olarak anlmaktadr. Polimere kk miktarlarda
kimyasallarn eklenmesi molekler zincirlerin ekstrzyon sonras
uygun ilemler sonucunda kafes oluturmasn salar.
apraz ba oluturmann etkisi, snn etkisi altnda molekllerin
birbirlerine gre hareketlerini engellemektir ve bu yksek
scaklklarda malzemeye termoplastik malzemelere gre daha iyi
kararllk salar. Bu zellik, hem normal yk hem ksa devre
koullarnda daha yksek alma scaklklarna izin verir ve bu
nedenle, XLPE kablonun nominal akm kapasitesi edeeri PVC'ye
gre daha yksektir. Artan scaklkla hzlanan yalanma etkilerinin
de dikkate alnmas gereklidir; fakat bu adan bakldnda da
XLPE'nin daha tercih edilir zellikleri vardr.
BS 5467, XLPE ve EPR kullanlarak yaltlm, 3.3 kV gerilime
kadar kullanlabilecek tel zrhl kablolarn retimini ve gerekli
koullar belirlemektedir. retimleri, yaltkandaki farkllk dnda
BS 6346'da PVC kablolar iin belirtilenlerle temel olarak
benzemektedir. XLPE'nin artan mukavemeti nedeniyle, yaltmn
kalnl PVC yaltmn kalnlna gre biraz azaltlmtr.
Standart, ayrca, HEPR (sert etilen propilen kauuu) yaltml
kablolar da kapsamaktadr; fakat XLPE en yaygn kullanlan
malzemedir.
242
Elektrik Klavuzu
3.8 KV'tan 33 kV'a kadar olan, XLPE ve EPR yaltml kablolar,

retim, boyutlar ve gereksinimleri belirten BS 6622 tarafndan
kapsanmtr. Kablo yaltmnn polimerik biimleri, elektrik
gerilimlerin dearj zendirecek denli yksek olduu yksek
voltajlarda elektrik dearjna emprenye kt yaltmdan daha
eilimlidir. Yaltmn iindeki ve i ve d yzeylerindeki gaz dolu
alanlarn minimize edilmesi nemlidir. Bu amala, 6.6 kV ve
stnde kullanlan XLPE kablolarda iletken zerinde ve her
yaltlm gbek zerinde yariletken blendaj vardr. letken
blendaj, yaltkanla ayn ilem srasnda ekilmi ince bir tabakadr
ve iki bileimin sk balar kurmas amacyla yaltkanla apraz ba
oluturmas salanmtr. Gbein zerindeki blendaj benzer
ekilde ekilmi bir tabaka veya zerine yariletken eritler
uygulanm bir yariletken boya tabakas olabilir. Tek gbekli veya
gbekli tasarmlar kullanlmaktadr ve kullanm koullarna
bal olarak, gbeklerin tek tek sarlmas veya bir gbek
zerinde zrh, klf veya bakr teller veya eritler biimindeki
metalik tabakal sistemin salanmas gibi yapsal deiikliklerin
yaplmasn salama seenei vardr. Byk miktarlarda piyasaya
srlen tipik bir zrhl kablo rnei ekil 9.1(f)'de gsterilmitir.
ekil 9.1(f) XLPE kablo

1. Dairesel bkml iletken
2. Yariletken XLPE blendaj XLPE yaltm
3. Yariletken erit blendaj [:semiconducting tape screen]
4. Bakr erit blendaj
5. PVC dolgu
6. Balayc
7. ekme PVC klf
8. Galvanize elik telden zrh
9. ekme PVC d klf
243
Elektrik Klavuzu
ngiltere'de arlkla tek gbekli olan bu tip kablo, hafifliin ve

ulandrmann nem verilen konular olduu g santrallerindeki
kablolamalarda tercih edilmektedir. gbekli tasarmlar yerel
beslemeler iin de kullanlmaktadr.
11 kV yeralt datm sistemleri iin, XLPE kablolar ktla
yaltlm, alminyum klfl kablolarla rekabet edemez; fakat
XLPE
kablo
tasarmlarnn
standartlatrlmasna
ve
deerlendirilmesine ynelik, durumun deimesi halinde hazrlk
yaplmasna ynelik ve deneme kurulularn ieren almalar
ilerlemektedir. Koullarn farkl olduu dier lkelerde, XLPE
kablolar en fazla talep edilen kablo tipidir. retim tesislerinin
byk lde bu lkelere ynlendirildii bu pazarda, XLPE
yaltml kablolarn byk bir blmn ngiltere'de retilmi
kablolar oluturmaktadr.
Alminyum dalga biimli kablo. Genellikle "Waveconal"
olarak adlandrlan alminyum dalga biimli kablo, yaltm iin
XLPE kullanan kamusal tedarik amacyla kullanlan CNE
600/1000 V tipi datm kablolarnn bir tipidir. Bu tip kablo, imdi
bu amala alan elektrik tedarik sektr tarafndan en yaygn
biimde tketilen kablolar oluturmaktadr. CONSAC kablolar
gibi bu kablonun da alminyumdan yaplma faz iletkeni vardr,
fakat yaltm XLPE ile veya alternatif olarak HEPR ile
yaplmaktadr. Serilen gbekler ak denmi [:open-lay] eritle
birbirlerine balanr ve iine ksmen gml, birleik ntr ve
toprak iletkenini oluturan alminyum tellerin dalga biiminde
uyguland vulkanize edilmemi kauuk karmyla kaplanr. Ek
bir kauuk bileimi alminyum tellerin zerine uygulanr. Bu
tabaka, boluklarn arasndan alttaki tabakayla birlemesini
salamak amacyla preslenir. Bylece, e merkezli iletkenler,
kendilerini korozyondan koruyacak ve d klf olarak ekilen
PVC'nin hasar grmesi durumunda aralarnda suyun yaylmasn
nleyecek olan kauuk karmnn arasna etkin bir ekilde
sktrlm olur. Kablo, ekil 9.1(g)'de gsterilmitir.
Emerkezli iletkenin dalga ekline uygulanmas, hizmet
balantlarnn yaplmas srasnda balant yaplmas amacyla faz
iletkenlerine eriim gerektiinde, aadaki kablodan kesme
yaplmadan tellere eriilebilmesine izin verir. 230 V fazdan topraa
gerilimde uygulanabilecek olan akm varken gerekletirilen
hizmet balantlarnn ntr/toprak srekliliklerinin srdrlmesi
iin bu durum zellikle uygundur.
244
Elektrik Klavuzu
ekil 9.1(g) Dk gerilim p.m.e. sistemleri iin kullanld

biimiyle tipik Waveconal kablo
1. Kat alminyum iletkenler
2. XLPE gbek yaltm
3. Kauuk antikorozyon yataklama
4. Alminyum teller
5. ekme PVC d klf
Basnl kablolar. Kat kablolarn elektrik dayanmlar, sv
emprenye malzemelerinin akmas ihtimaliyle ve yaltm iinde
kk boluklarn olumas sonucunu douran termal genleme ve
daralma etkileriyle snrldr. Yaltm kalnlklar elektrik gerilimin
bu boluklar iinde ciddi ve hasar yaratacak iyonizasyona izin
vermemesini salayacak lde byk olmaldr. Sonu olarak, kat
tip kablolarn zaman zaman 66 kV'a varan gerilimler iin de
kullanlmasna karn, 33 kV zerinde bu kablolar genellikle
ekonomik ve pratik deildir.
33 kV ve zerindeki gerilimler iin, yaltm zerindeki elektrik
gerilimin, kat tip yaltmda izin verilenin veya drt kat stne
kmas durumunda bile iyonizasyonun gereklemedii
basnlandrlm kablolar gelitirilmitir.
Yala doldurulmu kablolar. Basnl kablolarn ilk rnei,
525 kV'a varan gerilimlerde bile kullanlabilen, sper gerilim
altnda hizmet iin halen en yaygn tr olmay srdren dk
basnl ya doldurulmu kablodur.
Boluklarn oluumu, ok dk viskoziteli emprenye ya
kullanmyla ve yaltmn her zaman tam olarak emprenye edilmi
durumda kalmasn salayan dsal ya besleme tanklarnn
kullanmyla nlenmitir. Kablolar iinde, kablo scaklnn
deimesinden kaynaklanacak ya akna izin verecek kanallar
oluturulmutur.
150 kV gerilime kadar, 3 gbekli ya doldurulmu kablolar
mevcuttur. Bunun zerindeki gerilimler iin tek gbekli kablolar
kullanlmaktadr ve bunlar da 3 gbekli kablolarn ulandrlmas
245
Elektrik Klavuzu
iin kullanlmaktadr; tek gbekli kablolar, ayrca 630 mm2

zerinde iletken boyutlar gerektiren 33 kV 132 kV gerilimler
iin de kullanlmaktadr.
Ya doldurulmu kablo, normal kurulularda 30 kN/m2 - 525
kN/m2 aralndaki ya basnlarnda almak zere tasarlanmtr.
ya basncna dayanmas amacyla, kurun alamlaryla
klflanm kablonun metal eritlerle glendirilmesi gereklidir;
oluklu alminyum klf kullanlacak biimde tasarlanm kablolarda
glendirme gerekli deildir. Ya basncn tasarm aralnda
tutmak amacyla, ya besleme tanklar temin edilmitir. Ya
doldurulmu yksek gerilim kablolarnn deiik tipleri ekil
9.2(a)(d)'de gsterilmitir.
Gazla basnlandrlm kablolar. Yukarda anlatlan basnl
kablo tiplerinde boluklarn olumasnn ya basncyla
nlenmesine karn, iten gaz basnl kabloda, boluklar iinde
iyonlama, 1400 kN/m2 basnta yaltmn iine nfuz eden ve
bunlarn arza dayankllklarn mevcudiyetlerinin iletme
gerilimleri zerinde herhangi bir ciddi kstlama oluturmayaca
dzeyde artran azot konulmutur.
Kt yaltm, (kat tip kablolarda olduu gibi) ktlesel olarak
emprenye edilebilir veya yaltm nceden emprenye edilmi kt
eritlerin kullanmyla oluturulabilir.
ekil 9.2a Ya doldurulmu kablolarn retimi. 3 gbekli 33 kV

kablolar iin kanalsz, dolgusuz, oval iletken kullanlmtr.
1. letken
2. Yaltm kd
3. Metalize kt ve pamuk dokuma erit gbek blendaj
4. Yerletirilmi gbekler
5. Alminyum klf
6. ekme d korozyon koruma tabakas
246
Elektrik Klavuzu
ekil 9.2(b) 400 kV kablonun oluumu

1. Ya kanal
2. Alt paral bakr iletken
3. Blendaj eritleri
4. Yala emprenye edilmi kt yaltm
5. Blendaj eritleri
6. Kurun alaml klf
7. Kalay-bronz glendirme eritleri
8. Pamuk balama eritleri ve PVC veya PE klf
Pirelli Cables Ltd.'in izniyle baslmtr
alma koullarnda elektrik gerilimi. Kat tip kablolarn
yaltm, maksimum elektrik geriliminin nadiren 4.5 MV/m'yi
amasn salayacak kalnlktadr. Kablo tipine ve sistem gerilimine
bal olarak, basnlandrlm kablolar, 15 MV/m dzeyindeki
elektrik gerilimlerinde alabilir. 33 kV gerilimde alma iin
darbe gc konusundaki gereksinimler tasarm gerilimini yaklak
8.5 MV/m'de snrlandrabilir; fakat bu mtevaz gerilimle bile,
yaltm kalnlnda ve kablo apnda salanan tasarruflar
basnlandrlm kablolar ekonomik bir seime dntrmek iin
yeterlidir.
247
Elektrik Klavuzu
ekil 9.2c Tek gbekli kablolar iin bo, kendiliinden destekli

iletken
1. Blendaj da ieren iletken
2. Yaltm kd
3. Gbek blendaj
4. Dokuma erit eklinde bakr
5. Alminyum klf
6. Polietilen veya PVC d klf
7. Ya kanal
ekil 9.2d 3 gbekli kanall tip kaplama kablo

Akm tama kapasiteleri. Bir kablonun akm tama kapasitesi,
iletkenlerdeki g kayb sonucu retilen snn datlmas
zorunluluu, yaltm ve klf ve yaltmn gvenle altrlabilecei
maksimum scaklk (gerilim, tip, vb.'ne bal olarak 6590 C) ve
kablonun retim biimiyle kontrol edilir. Baz durumlarda tersinin
doru olmasna karn, genel olarak, topraa gmlm bir
kablonun nominal akm kapasitesi havada alan bir kablonun
akm tama kapasitesinden daha dktr. Kablolar, dorudan
248
Elektrik Klavuzu
topraa gmlmek yerine dolgusuz kanallara gmldnde, s

datm engellenir ve tayabilecei nominal akm azalr.
Alminyum klflar. Dzgn profilli alminyum profiller,
yksek gaz basnlarna glendirmeye gerek olmakszn
dayanabilecek
lde
gl
olduklarndan,
gnmzde
basnlandrlm kablolarda, zellikle de gaz basnl kablolarda
yaygn olarak kullanlmaktadr. Oluklu, dikisiz alminyum klflar
da mevcuttur ve bunlar dk basnl ya doldurulmu kablolarda
kullanlmaya uygundur. Oluklu tasarm, sonu olarak ortaya kan
dk maliyet ve iyiletirilmi bklme performansyla birlikte
klf kalnlnn azaltlmasna olanak salar ve modern koruma
teknikleriyle birlikte alminyum klfl, ya doldurulmu kablolarn
kullanmna olanak salamtr.
Yeralt Kablolar iin Sabit Deerler

Yaltm direnci. Yaltm direnci, yaltmn radyal kalnlyla
dorudan orantl deildir ve aadaki denklemden bulunur:
R
R
log e
2
r
Bu denklemde, yaltm malzemesinin zgl direncini

gstermektedir. Bu daha uygun bir ekilde, kilometre banda ohm
veya megaohm cinsinden de ifade edilir. Bu, aadaki formlle
verilir.
R 1.43 log 10
R
10 12 megaohms/k m
r
Kapasitans. Tek gbekli bir kablonun kapasitans aadaki

denklemle verilir:
C
0.024k
mikrofarad /km
R
log 10
r
bu denklemde, k dielektrik sabitini gstermektedir.

Emprenye kt yaltmn dielektrik sabiti yaklak 3.5'tir;
polietileninki 2.3; kauuk ve PVC'ninki 5-8 arasndadr.
Voltaj gradyan. Yaltlm kablolarda, zellikle ya
doldurulmu ve gaz basnl kablolarn tasarmnda voltaj veya
gerilim gradyan sorusu nemlidir. Sper gerilimlere dayanacak
kablolarn tasarm, yaltmn zelliklerine ve gerilimlere, zellikle
249
Elektrik Klavuzu
de kablonun maruz kalaca darbeli gerilimlere dikkat edilerek

uygun bir maksimum gerilim seilmesine dayanmaktadr. Voltaj
gradyan erisinin genel biimi ekil 9.3'te verilmektedir;
maksimum gradyan iletkenin yzeyinde gerekleir ve deeri
aadaki denklemle verilmitir:
E
g max
r log e
R
r
V/cm
ekil 9.3 Tek gbekli kabloda potansiyel gradyan
ekil 9.4 3 gbekli kablolarda kapasitans

Ekonomik kablo tasarm, elektrik arzas olmakszn
kullanlabilecek maksimum voltaj gradyannn veya dizayn
stresinin kullanlmasn ierir. gmax ve E deerleri sabit olduunda,
R'nin deeri aadaki koullarda,
R
1
r
yani, R = 2.718r olduunda elde edilir. En kk kablo apnn
kullanlmas isteniyorsa, yaltm zerindeki ap, iletken apnn
2.718 katl olmaldr ve iletkenin yarap aadaki denklemi
salayacak biimde olmaldr:
log e
250
Elektrik Klavuzu
g max
E
V/cm
r
Bu ekilde elde edilecek r deeri makul bir iletken kesitinin

kullanlmasn salamak asndan ok kk olacandan, 132
kV'a kadar olan sistem gerilimleri iin, kablo tasarmna bu
yaklam nadiren uygulanabilir. 275 veya 400 kV gibi sistem
gerilimleri sz konusu olduunda, kablo tasarm iin R = 2.718r
ilikisi genellikle kullanlmaktadr. Kk bakr kesitli ya
doldurulmu kablolar sz konusu olduunda, r'nin istenen
deerine, i ya kanalnn ap normal koullarda gerekenden daha
byk tutularak eriilebilir.
Tesisat Kablolar
Konutlarn, ticari ve endstriyel binalarn tesisatlarnda kullanlan
bir dizi l.v. kablo vardr. Ayrca, konutlara besleme ve sokak
aydnlatma programlar iin kullanlan kablolar PVC - veya ktla
yaltlm kat - kablolardan farkl olabilir. Bunlar, izleyen
paragraflarda anlatlmtr.
Hizmet kablolar. Dk ykleri olan, evlere ve dier konutlara
akm tayan hizmet kablolar, genellikle tek fazl, caddelere veya
kaldrmlara denmi l.v. datm kablolarnn bir fazna ve ntr
hattna hizmet balantlaryla balanmtr. Daha byk ykler iin
fazl hizmet kablolar kullanlabilir.
Kullanlan hizmet kablolarndan biri, Waveconal kablonun
(dalga-biimli kablo) kk versiyonudur. Tek faz besleme iin,
XLPE kullanlarak yaltlm, dalgal ntr telleri etraflarna konulan
kauuk koruma iine yerletirilmi tek bir dairesel faz iletkeni
vardr ve bunlarn tm bir PVC klfla korunmutur. fazl ve
bir ntr hatl beslemelerdeki kablolar, fazl iletkenlerin dairesel
olmas dnda, kablo ekil 9.1(g)'de gsterilene ok benzer.
Alternatif tipler PVC kullanlarak yaltlmtr ve bu kamuya
ynelik besleme sistemlerinden PVC yaltmn kullanld ender
birka alandan biridir. Bunlarn konsantrik kablolar, alminyum
teller iin gerekli olan korozyona kar koruma amal kauuk
olmakszn helezon eklinde uygulanan bakr iletkenlerdir. Faz
iletkenleri de genellikle bakrdr, fakat kat alminyum da olabilir.
Bir dier tip CNE kablodur; bu tip kablolarda konsantrik
iletkenin ntr ve topraklama ilevini gren telleri tek tek
kaplanmamtr. "Ayrk (split) konsantrik" olarak bilinen bir dier
251
Elektrik Klavuzu
tip kabloda, ntr hat olarak kullanlacak teller ince bir PVC
tabakasyla kaplanrken, toprak sreklilik iletkeni
plak
braklmtr. Bu iki tip kablo ekil 9.5'te gsterilmitir. Tek fazl,
ayrk konsantrik tip kablo BS 4553 kapsamndadr.
Birleik ntr hat ve toprak hatt kablolar, ekil 9.5'te (sada)
grld gibi btn d iletkenlerinin bakr olmas dnda ayrk
kablolara benzer.
ekil 9.5 ki tip konsantrik hizmet kablosu. Yukarda: ayrlm

konsantrik. Aada: birleik ntr hat ve topraklama (CNE)
konsantrik
Her iki tasarmn da siyah renkli, ekme PVC'den d klf vardr
ve 4 mm2'den 50 mm2'ye kadar aralklarda bulunabilmektedir.
Ayrk konsantrik kablolarn bkml veya kat alminyumdan
yaplma, krmz PVC kullanlarak yaltlm bir merkezi iletkeni ve
yukarda gsterildii gibi plak ve yaltlm iletkenlerden
konsantrik bir tabakas vardr.
Bakr iletken kablolar. Binalardaki aydnlatma ve g
hizmetleri iin uygun kk tesisat kablolar, kablo kanal ve
dallandrma] kullanm iin PVC klfl, bakr iletkendir. ki gbekli
kablolar ve cpc kablolarnda yaltlm gbeklerin zerine PVC
klf geirilmitir. cpc genellikle saf bakrdr. Konutlarda ve ticari
kullanm iin uygun trlerinin boyutlar, 1 mm 2'den 16 mm2'ye
kadar deiir.
252
Elektrik Klavuzu
Metrik ll kablolar ngiltere'ye ilk kez girdiinde, hem tek

hem ok gbekli kablolar iin 1 mm2, 1.5 mm2 ve 2.5 mm2
boyutlarn kat bakr iletkenleri vard. 2.5 mm2 kablonun hem iki
gbekli hem cpc tipinin sert dokusu bu boyutlarn ayn zamanda
bkml olarak da bulunabilmesi sonucunu dourdu.
Dalgal ve zaman zaman yksek olabilen bakr fiyatlar
yznden,
alminyumun
iletken
bir
malzeme
olarak
kullanlmasnn mmkn olup olmadn grmek amacyla birka
yllk dnemler iin deneyler dzenlendi. Gnmze kadar,
kullanlan aksesuarlarn ar snmasndan kaynaklanan ulandrma
sorunlar, bu malzemenin evlerin tesisat kablolarnda baaryla
kullanlmasn engelledi.
Mineral yaltml kablolar. Bu tip kablolar, genel aydnlanma
ve g devreleri, yangn alarmlar ve acil durum beslemeleri iin
birok tip binada ve endstriyel kuruluta yaygn olarak
kullanlmaktadr. BASEC'in BS 6207 Blm I'e uygun olduunu
onaylad bir dizi kablo mevcuttur. Mineral yaltml kablolar
tehlikeli alanlarda kullanm iin onaylanmtr ve btn kullanmlar
iin BASEEFA onayl bir dizi ulandrma bulunmaktadr.
Kablonun yanmamas veya yanmay beslememesi ve duman veya
zehirli gaz yaymamas gerekmektedir. Bu kablonun, ok yaknnda
yangn olduunda bile almay srdrmesi ve bylece yangn
alarmlar, acil durum aydnlatmas gibi temel hizmetleri srdrmesi
beklenmektedir.
Mineral yaltml kablolar youn biimde sktrlm ve kendisi
de mkemmel devre koruyucu iletken olarak hizmet gren bir bakr
klf iine doldurulmu magnezyum yaltm iine yerletirilmi
bakr iletkenlerden olumaktadr.
Bu kablolar, kendileriyle ayn boyuttaki organik yaltkanl
kablolara gre daha yksek nominal akm kapasitelerine sahiptir ve
inorganik malzemeler kullanlarak imal edildiklerinden yalanma
sonucu bozulmazlar. Tek gbekli, 6 mm2'den 240 mm2'ye kadar
iletken boyutlarnda, 2,3 ve 4 gbekli boyutlarda 1.5 mm2'den 25
mm2'ye kadar bir dizi boyutta bulunabilmektedir. Ayrca, 7. 12 ve
19 gbekli baz iletken ebatlar da vardr. ki farkl nominal gerilim
iin kablolar vardr: 600 V ve 1000 V.
Bir seenek olarak, bakr iin korozif olan ortamlarda koruma
salamas iin klfa boydan boya kaplama ekilebilir. D kaplama,
son derece dk duman yayma ve alev retme zellikleri olan
halojensiz bir malzemeden retilebilir.
253
Elektrik Klavuzu
Kablo ulandrldnda, magnezyum oksit yaltkann nem

absorb etmesini nlemek amacyla balantn noktasna bir conta
yerletirilmesi zorunludur. Kablo reticileri, her trden conta,
salmastra ve ara salamaktadr. Bakr klf mkemmel bir birleik
ntr hat ve toprak hatt (PEN) saladndan, kablo TN-C
sistemlerinde kullanlmak iin son derece uygundur.
Elastomer yaltml kablolar. Yksek evre scaklklarnn
olduu koullarda, 1000 V'a kadar gerilimlerde kullanlabilecek
g ve aydnlatma devreleri iin elastomer yaltml kablolar ve
esnek kablolar mevcuttur.
254
Elektrik Klavuzu
Transformatrler
Transformatrler
Normal olarak bir g transformatr, birbirlerine bir manyetik
devreyle veya gbekle balanm bir ift sarmdan (primer ve
sekonder sarmdan), olumaktadr. Bu sarmlarn birine, genellikle
tanm gerei primer olana, bir alternatif gerilim uygulandnda,
alternatif bir m.m.f. ve bunun sonucunda da gbekte bir alternatif
akm oluturan bir akm geii olacaktr. Bu alternatif ak her iki
sarm birbirleriyle balarken, her ikisinde de bir e.m.f. indkler.
Primer sarmlarda bu "kar e.m.f."dir ve transformatr ideal bir
transformatrse, bu e.m.f. akmn hi akmama noktasna gelmesine
kadar uygulanan primer gerilime kar kacaktr. Gerekte geen
akm transformatrn manyetizasyon akmdr. Sekonder sarmda,
indklenen e.m.f., sekonder ak devre gerilimidir. Sekonder
sarma, sekonder akmn akna izin veren bir yk balandnda,
bu akm manyetizasyonu ortadan kaldran bir m.m.f. retir ve
bylece uygulanan primer gerilim ve kar e.m.f. arasndaki
dengeyi bozar. Dengenin yeniden kurulabilmesi iin, tam eit
miktarda m.m.f. salamak amacyla, beslemeden daha yksek
miktarda primer akm ekilmelidir; bylelikle bu ek primer akm
sekonderle bir amper-sarg dengesi bir kez daha kurulur. ster
primer ister sekonder sarmlarn paras olsun, tek bir sarmda
indklenen gerilim arasnda bir fark olmadndan, ortak ak
tarafndan sarmlarn her birinde indklenen toplam gerilim miktar
sarmlarn saysyla orantl olmaldr. Bylece, iyi bilinen iliki
formle edilmitir:
E1/E2 = N1/N2
ve amper sarg ihtiyac asndan bakldnda:
I1N1 = I2N2
Bu denklemlerde, E, I ve N indklenen gerilimi gstermektedir ve
karlkl olarak sarmlardaki akmlar ve sarm saylar uygun alt
indislerle belirtilir. Buna gre, gerilim, karlkl sarmlardaki sarm
saysna orantl ve akmlar ters orantl (ve kurulan bu iliki hem
anlk hem r.m.s. deerleri iin geerlidir).
255
Elektrik Klavuzu
Voltaj ve ak arasndaki iliki. Pratikteki bir transformatr iin,

sarm bana gerilimin aadaki formlle verildii gsterilebilir:
E/N = Kmf
Burada, K bir sabittir, m bu sarm balayan toplam aknn
maksimum deerinin weber cinsinden gsterimidir ve f hertz
cinsinden besleme frekansdr.
Gerilimin, her zaman varsayld gibi, sinzoidal olmas
durumunda, K'nn deeri 4.44'tr ve ifade aadaki ekli alr:
E = 4.44fN
Tasarm hesaplamalar iin, tasarmc toplam akdan ok sarm
bana gerilim ve gbekteki ak younluuyla daha ok ilgilidir;
buna gre, ifade bu nicelikler cinsinden aadaki biimde
yazlabilir:
E/N = 4.44BmAf 10-6
E/N = her iki bobinde ayn olan, sarm bana gerilim
Bm = gbekteki maksimum ak deeri, tesla
A = gbein net kesit alan, mm2
f
= besleme frekans, Hz
Kaak reaktans. Primer ve sekonder sarglar arasndaki geiin
mkemmel olmadndan sz edilmiti. Birincisi, primer sarm
tarafndan retilen btn ak sekonderle ilinti kuramadndan,
transformatrn kaak reaktans olduu sylenebilir. lk dnem
transformatr
tasarmclar,
kaak
reaktansn,
kendi
transformatrlerinin olabildii lde minimuma indirilmesi
gereken bir eksiklii olarak grdler. G santrallerinin ve iletim
ve datm sistemlerinin boyutlarndaki ve karmaklklarndaki
artla, kaak reaktans veya, transformatr sarmlarnn da
direnci olduundan, empedans giderek ebekelerdeki hatal
akmlar snrlandran bir yardmc olarak grlmeye baland.
Transformatr empedansn ifade etmenin normal yntemi, tam yk
akmlar altnda transformatr iindeki gerilim dnn yzdesi
olarak ifade etmektir ve bu ortadaki durumun sistem tasarmclar
tarafndan nasl grldn yanstmaktadr. rnein, %10
empedans, tam yk akmlarnda gerilim dnn ak devre
geriliminin %10'u olduu veya alternatif olarak, sistemin iindeki
dier btn empedanslar ihmal edersek, tam ykn on kat
256
Elektrik Klavuzu
akmda, transformatrdeki gerilim d toplam sistem gerilimine

eittir. Sembollerle ifade edildiinde:
Vz %Z
I FL
100
E
Bu denklemde, Z,
R 2 X 2 'ye eittir. R ve X, srasyla
transformatrn direncini ve kaan gstermektedir. IFL ve E
primer veya sekonder sarmlarn tam yk akmlarn ve ak devre
gerilimlerini gstermektedir. Kukusuz, R ve X'in kendileri de
gerilim
dnn
yzdeleri
olarak
ifade
edilebilir.
Transformatrn, orta byklkte g transformatrleri iin tipik
olarak %9 veya 10 olan deerindeki ykselmeye paralel olarak
yzde empedansn "doal" deeri de ykselme eilimi gsterir.
Bazen, baz transformatrler amal olarak %22.5'a kadar ykselen
empedans deerlerine sahip olacaklar biimde dizayn
edilmilerdir.
Transformatrn edeer devresi. Transformatrn elektrik
sistem zerindeki etkisinin, yukardaki transformatr empedansnn
aklanmasnda olduu gibi basite akmn geiini snrlandran bir
cihaz olarak dnlmesi, sonuta, transformatrn ekil
10.1(a)'da gsterildii gibi bir edeer devreye sahip olaca
anlamna gelir. Yani, bu devre, ykle orantl olarak k gerilimini
snrlama etkisi gsteren rezistif ve reaktif bileenleri olan bir
empedanstan olumaktadr. Bu bileenler, ekilde gsterildii gibi,
tek tek sarmlarla ilikili olarak grlebilir. Gerekte, tek tek
sarmlarn direnleri, R1 ve R2 llebilir, fakat X1 ve X2
birbirlerinden bamsz olarak varolamazlar ve bu nedenle, tek tek
sarmlarn her birinin indktif reaktans deerlerinin olmasna
karn, diren deerlerinde olduu gibi gerek deerler deildir.
Btn diren ve reaktans deerleri birletirilerek, edeer devre
daha da basitletirilebilir. Birletirilmi deerlerin tmnn
sekonder zerinde (ekil 10.1(b)) veya tmnn primer zerinde
(ekil 10.1(c)) olduu varsaylabilir. Primer sarmlara referansla
tanmlandnda, edeer birleik deerlerin aadaki gibi olduu
gsterilebilir:
257
Elektrik Klavuzu
ekil 10.1 Transformatr devrelerini gstermenin farkl yntemleri

N 2
1
RP R1 R2
N
2
N 2
1
X P X1 X 2
N
Sekonder sarmlara referansla tanmlandnda

deerlerin aadaki gibi olduu gsterilebilir:
N 2
2
Rs R1
N
R2
1
N 2
2
X s X1
N
X 2
1
258
ise
birleik
Elektrik Klavuzu
ekil 10.2 Mknatslama blm de dahil transformatr edeer

devresi
Yukarda da belirtildii gibi, bir transformatrn primeri,
sekonderinin ak devre olmas durumunda bir beslemeye
balanm olduunda bile bir miktar akm tayacaktr ve buna
mknatslama akm denir. Daha doru bir edeer izim, ekil
10.2'de olduu gibi bir mknatslama blm iererek bunu dikkate
alr. Mknatslama akm dk bir g faktrne sahip
olduundan, mknatslama blm byk lde reaktiftir.
Transformatrlerin reglasyonu. Yukarda tanmlanan gerilim
oran yk olmamas durumunda geerlidir. Gsterilen edeer
devrelerin herhangi birinden, yk akm getiinde k
terminalindeki gerilimin decei anlalabilir. Nominal tam yk
akmnn a kat kadar akm yklemesi ve cos 2 k gc faktr
koullarnda yaklak yzde reglasyon aadaki ifadeyle
verilmektedir:
%reglasyon= a(VR cos 2 VX sin 2 )
a2
(V X cos 2 VR sin 2 ) 2
100

VR = yzde olarak diren gerilimi
VX = yzde olarak reaktans gerilimi
Pratikte kullanlan transformatrlerin birou iin bu denklem
yeterince dorudur; ancak %4'e kadar reaktans deerleri olan
transformatrler iin a2 teriminin ihmal edilmesi yoluyla ek
basitletirmeler de yaplabilir. ok yksek, rnein %20 veya
zerindeki empedans deerleri iin bazen a4 trnden bir terim
gereklidir.
259
Elektrik Klavuzu
Transformatr kayplar. Transistrn toplam g verimiyle, yani

transformatrn verimliliiyle karlatrldnda, kt bl girdi
olarak tanmlanan transformatr verimleri ok kktr:
girdi - kayplar
girdi
veya
kt
kt kayplar
ok yksektir.
Girdi veya kt VA, kVA veya MVA cinsinden, kayplar W
veya kW cinsinden llmektedir.
Byk transformatrler iin bu oran %99 civarndadr ve hatta
daha kk transformatrlerde verimliliklerin %98 veya zerinde
olmas genel bir durumdur.
Transformatrlerde temel olarak iki tip kayp vardr: demir
kayplar ve bakr kayplar. Demir kayplar, gbein
manyetizasyonundan kaynaklanr ve iki bileeni vardr: birisi,
gbek eliinin, birbirini izleyen devrelerle nce bir ynde
maksimum noktasna, ardndan, sfr noktasndan geerek ters
ynde maksimum noktasna manyetizasyonundan kaynaklanr.
kinci bileen, eliin kendisi alternatif akmla balantl kapal bir
akm yolu sunduundan, endksiyon akmlarnn gbek elii
iinde akmasndan kaynaklanr. Gbein, aada grld gibi,
elektrik direncini artrmak ve bylece endksiyon akm kayplarn
minimuma indirmek amacyla ince levhalardan oluturulmas
yoluyla, bu akm yolunun kesit alan olabildiince kltlmtr.
Demir kayplar, ak devre durumunda olsa bile, transformatre
enerji verildii her durumda mevcuttur. Bunlar uygulanan gerilime
gre deiir; fakat bir transformatr sabit alan geriliminde almak
zere tasarlandndan, tutarl limitler iinde, transformatre enerji
verildiinde, normal olarak %10 demir kaybnn normal olduu
dnlr.
Bakr kayplar, veya bazen adlandrld biimiyle yk
kayplar, yk akmnn sarmlardan akmasndan kaynaklanr. Yk
kayplarnn iki bileeni vardr: Bir tanesi, bakrn saf diren
bileeni, I2R'dir; dieri ise bakr sarmlar iinde ana akmn akna
dik ynde gerekleen endksiyon kayb bileenidir. Bu yzeydeki
akmn akna ynelik diren, sarm iletkenlerinin birka bkme
260
Elektrik Klavuzu
veya alt iletken grubuna blnmesiyle artrlabilir ve bu uygulama

sarmlardaki endksiyon kayplarn azaltma etkisi gstermektedir.
Transformatrlerden geen akmla karlatrldnda kk
olmasna karn, kayplar transformatr gbeklerinde ve
sarmlarnda nemli lde snma etkisi yaratmaktadr ve
dolaysyla snn zel soutma dzenlemeleriyle ortamdan
uzaklatrlmas gerekmektedir. Baz kk datm birimleri
dndaki birok g transformatrnn gbei ve sarmlar madeni
yaa daldrlm durumdadr. Bu ya, elektrik yaltm salamaya
ek olarak sy uzaklatrmak amacyla da dolam halindedir.
Dolam, kayplar sonucu ortaya kan termal basncn dourduu
doal dolam olabilir veya pompa veya pompalar araclyla
gerekletirilmi cebri dolam olabilir. Birok transformatrde,
ikili doal/cebri ya dolam vardr; birincisi nominal gcn
yarsnda allmas durumunda sy uzaklatrmak iin yeterli
olurken, ikincisi tam ykte alma durumunda sy uzaklatrmak
iin kullanlr. Ya genellikle, ikincil soutucu olarak havadan
yararlanlan s deitiricilerden veya radyatrlerden geirilerek
soutulur. Hava doal termal basn sonucu dolaabilir veya
fanlarla s deitiricinin zerine flenebilir.
Transformatrlerin retimi. Basit, tek fazl transformatr, primer
ve sekonder balantlarn balayan demir gbeiyle, ematik
olarak ekil 10.3'teki gibi gsterilebilir. Pratikte kullanlan g
transformatrlerini birou u fazldr ve yaplar ekil 10.4'te
grld gibidir. Gbein kolu, veya baca, vardr ve bunlarn
her birinde primer ve sekonder balantlar vardr. Bu kollar, ince
souk ekilmi manyetik elikten (bkz. Ksm 2) yaplma ince
levhalardan retilmitir ve bunlarn genilii farkldr veya
silindirik sarmlarn gbee minimum hacim kaybyla
tutturulmasn salamak amacyla gbein kesitinin yaklak olarak
dairesel olmasn salayacak biimde kademelendirilmitir. st ve
alt boyunduruklar [:yoke] gbei bir araya balar ve manyetik
ak iin yolu tamamlar. fazl aklar herhangi bir anda bileik ak
retmediklerinden, bir dn yolu gerekli deildir. Bu nedenle,
fazl bir transformatr genel olarak yalnzca kollu bir gbek
gerektirir.
Sarmlar genel olarak bakrdan yaplmaktadr. Daha kk
boyutlu transformatrler iin bu dairesel kesitli, emayeyle
yaltlm bakr olabilir. Daha byk birimler iin bakr iletkenler
dikdrtgen kesitlidir. Bir turu oluturan bakr iletken, yukarda
261
Elektrik Klavuzu
akland ekilde sarmlardaki endksiyon akmn azaltmak

amacyla, bir dierinden emayeyle veya kt sarlarak
ekil 10.3 Tek fazl transformatr
ekil 10.4 Gbekli tip, 3 fazl transformatr

yaltlabilecek birka farkl bkme blnmtr. Bir dngy
oluturan bkm grubunun yalnzca emaye yaltmla yaltld
durumlarda, bunlar, normal olarak ayn zamanda yanndaki
sarmdan da yaltm salayan katla dtan sarlrlar. Sarmlar kt
veya preslenmi karton silindirlerin evresinde oluturulur. Bu
nedenle, daha sonra gbee veya sarm ileminden sonra, yksek
gerilim tarafndaki dk gerilim sarmna balanabilirler.
262
Elektrik Klavuzu
Havayla soutulabilecek en kk boy transformatrler dnda

kalanlarda, soutma ya gbein evresinde ve preslenmi
kartonla oluturulmu kanallardaki sarmlarn evresinde dolar.
Ya, preslenmi karton silindir ve sarm turlarnn arasndan
aksiyel olarak, tek tek gruplar veya sarm gruplar arasndan radyal
olarak akar. ekil 10.5, tipik bir orta boyutlu transistrn gbei ve
sarmlar arasndan kesitini gstermektedir.
Dsal elektrik sistemleri zerinde ksa devrelerin ortaya kmas
durumunda, transistrlerin ksa devre akmlarn tamas
gerekmektedir. Bunlar sarmlar zerinde hem radyal hem aksiyel
ynde byk mekanik kuvvetler retmektedir. Radyal kuvvetler
dayanlmas en kolay olanlardr. D taraftaki bir sarm d tarafa
doru patlama eilimindeyken, i taraftaki bir sarm, dardaki
sarm tarafndan daha da ieriye itilmeye allr. eriye ynelik
paralayc kuvvet gbee iletilir, darya ynelik paralayc
kuvvete ise bakr iletkenlerin gerilimiyle kar konur. Aksiyel
kuvvetler sarmlar birlikte datmaya alacaktr; fakat
balangta sarmlarn sralanmamas veya dengelenmemesi
durumunda sralamay daha da bozacak veya dengeyi daha da
artracak baka aksiyel bileenler vardr.
ekil 10.5 Radyal ve aksiyel soutma kanallarn gsteren LV ve

HV sarmlarnn kesiti
263
Elektrik Klavuzu
O halde, sarmlarn dayankl bir ekilde yerlerinde tutulmas

gereklidir. Bu, kollarn tepesindeki ve dibindeki gbek ereveleri
kullanlarak gerekletirilmektedir. Bu ereveler, gbekleri
oluturan levhalar bira arada tutmak ve aksiyel hareketin olmamas
iin sarmlar kelepelemek biimindeki ortak ilevleri yerine
getirir. Bunu, aksiyel kuvvetleri gbek kollarna ileterek
gerekletirirler.
Ya doldurulmu bir transformatrn gbei ve sarmlar, ya
tutmas iin ilenmi ve levha elikten yaplma bir tank iine
yerletirilmitir. Gnmzde gaz yaltml kesici dzeneklerine
(GIS) dorudan balantnn daha yaygn hale gelmesine karn, h.v.
sarmlarna balantlar genellikle tankn yzeyine monte edilmi
hava/ya kovanlar yoluyla yaplmaktadr. L.v. sarm balantlar
normal olarak tankn yzeyine monte edilmi kablo kutusu veya
kutular zerinden yaplmaktadr. Tankta, kablo kutular tarafndan
kapatlmam yzeylere monte edilmi soutma radyatrleri olabilir
veya radyatrler ana tanka gidi dn borular kullanlarak
balanm ayr ve tek bana duran bir soutucu blouna
yerletirilebilir.
ekil 10.6 fazl, 1500 kVA, 13.8/3.3 kV, 50 Hz transformatrn

ekirdei ve sarmlar. %2.5 ve %5 deerlerindeki HV kollar
HV disk tipi sarmlardan alnmtr
264
Elektrik Klavuzu
ekil 10.7 Soutucu dzeninin de gsterildii, 90 MVA, 132/33 kV,

50 Hz, fazl transformatrn yerinde kurulmu durumu
ekil 10.6, olduka kk bir ya dolu transformatrn btn
gbeini ve sarmlarn, ekil 10.7 ise h.v. ve l.v. kovanlar ve ayr
soutucu sistemi olan byk bir fazl transformatrn tamamn
gstermektedir.
Transformatr balantlar. Yukardaki anlatmlarda, g
transformatrlerinin birounun fazl olduundan sz edilmiti.
fazl sarmlar yldz veya gen balanabilir. Seilecek
dzenleme aadaki konulara baldr.
Genel olarak, Avrupada, Elektrik Ynetmelikleri, btn elektrik
sistemlerinin topraa balanmasn gerektirmektedir. fazl
sistemlerde, sistemin ntr hattnn topraa balanmas uygundur ve
bunu gerekletirmenin en basit yolu gelen transformatr
beslemesinde bir de ntral hat bulundurmaktr. Bu nedenle,
transformatrlerin
sekonder
sarmlar
genellikle
yldz
balanmaktadr. (Zaman zaman, sistem dorudan alternatif akm
jeneratrnden besleniyorsa, topraklanan jeneratrn ntr hatt
olabilmektedir.)
fazl bir sistemde, besleme dalga biiminin olabildiince
sinzoidal olmas, harmonikler artan kaak kayplarna yol
aacandan ve baz ekipmann hatal almasna neden
olacandan olabildiince dk dzeyde harmonik dalga iermesi
istenen bir eydir. Beslemedeki harmonikler deiik nedenlerden
kaynaklanabilir, fakat en yaygn olan elektrik sisteminde, rnein
265
Elektrik Klavuzu
transformatr gbeklerinde, kullanlan mevcut eliklerdeki

dorusal olmayan mknatslama karakteristikleridir. nc
harmonik bunlarn en yaygn olandr ve transformatr kt akm
dalga formunda nc harmonik miktarn snrlamann en etkin
yolu transformatr sarmlarndan birini gen balamaktr. gen
balanm fazl bir sistemdeki nc harmonik gerilimlerin
tm birbirleriyle ayn fazdadr ve bu nedenle gen evresinde
etkin bir ksa devre gibi davranmaktadrlar. Transformatrde ortaya
kan nc harmonik gerilimlerin bu ekilde ksa devre yaplmas
durumunda, bu dalgalar kt dalga biimlerinde grlmeyecek ve
dolaysyla almann amac olan nc harmonik k
akmn ortaya kmasna neden olmayacaktr.
Bylece, iki sarml bir transformatr, sekonder sistem iin bir
topraklama oluturma ve sekonderin gen balanm primerle
yldz balanmas durumunda k akmnda nc harmoniklerin
ortadan kalkmasn salar. Transformatrn primerini besleyen
sistem genel olarak kendi besleme transformatrnn ntr hatt
zerinden topraklanacaktr.
Transformatrlerde faz kamas. Yukarda anlatlan
yldz/gen
transformatr
balantlar
ekil
10.8(a)'da
gsterilmektedir ve bu sistemin fazr diyagram ekil 10.8(b)'de
gsterildii gibi olacaktr. Transformatrn h.v. tarafn dikkate
alrsak, A faznn sarm A1A2'yle gsterilmitir. l.v. sarmlarnda
indklenen gerilimin bununla ayn fazda ve ayn duyarlkta olmas
gerekir. nk, nceden de belirlendii gibi, sarmn zel bir
dn, ister h.v. ister l.v. tarafnda olsun, farkl davranamaz. Daha
yksek numaral sarm ularnn hat terminallerine balanmas
biimindeki alkanln srdrlmesi durumunda, h.v. sarm
balants A2'nin B1'e balants A terminali olacak, C1'e B2
balants C terminali, A1'e C2 balants C terminali olacaktr. L.v.
hat terminalleri a2, b2, c2 ve a1, b1, c1 l.v. ntraldir. Transformatrn
h.v. ve l.v. sarmlar arasnda faz fark veya faz kaymas rettii
grlebilir. nk, diyagramda h.v. ntr hatt N ile, l.v. ntr hatt n
ile gsterilirse, h.v. A-faz fazrnn, ntr hatta gre saat 12'de
olduu durumda, l.v. a-faz saat 1'e doru kaymtr. Basit geometri
bilgisiyle, faz fark
266
Elektrik Klavuzu
ekil 10.8 Sarm balantlar, fazr ve polarite diyagramlar
267
Elektrik Klavuzu
asnn 30 olduu grlebilir ve transformatre Dyn1 sembol

verilir. Bu alandaki anlama, byk harfler, D, Y ve N'nin h.v.,
kk harfler d, y ve n'in l.v. sarmlarn gstermek zere
kullanlmas biimindedir. Son rakam, faz farkn 30'nin katlar
olarak gsteren saydr.
Btn transformatrlerde bir sarmn gen balanm olmasnn
tercih edilmesine karn bazen bu pratik deildir ve her ikisinin de
yldz balanmas gerekebilir. Byle bir durum, transformatrde faz
fark ortaya kmasnn istenmedii durumdur. ekil 10.9'da
grld gibi interstar-yldz/gen balants kullanlarak bir
sarmn gen balanmas durumunda faz fark olmayan bir sistem
elde etmek yine mmkndr. nterstar dzenleme (bazen zigzag
olarak da bilinmekte ve Z veya z harfiyle ksaltlarak
gsterilmektedir) sarmlardan birini isel olarak ikiye blnp, bu
iki yarm ksmn ekil 10.9(b)'de gsterildii biimde
balanmasyla gerekletirilir. Bu trden bir transformatrn, basit
gen/yldz veya yldz/gen balantl olandan etkin olarak daha
fazla sarm vardr ve bu nedenle retim maliyeti daha yksektir.
ekil 10.9 gen balanm sekonder devreli transformatr ve

ntr hatt topraa balanm zigzag gen topraklamal
transformatr
ekil 10.10'da fazl transformatrler iin kullanlan en yaygn
balant dzenlemeleri ve bunlarn fazr diyagramlar
verilmektedir.
268
Elektrik Klavuzu
Paralel alma. Transformatrler iki ekilde paralel balanabilir.

ki veya daha fazla sayda transformatr, ortak bir besleme
kaynandan, tamamen farkl rotalarla, bir datm
ekil 10.10 faz transformatr balantlar

panosunu besleyebilecek biimde dzenlenebilir. Bu durumda, en
nemli koul iki beslemenin birbirleriyle ayn faz iinde kalarak
paralel balanmasn garanti altna almaktr. Tasarm aamasnda,
ortak bir referans noktasndan her transformatr tarafndan retilen
faz kaymalarnn teorik olarak kontrol edilmesiyle bu koul
salanabilir; ancak, giriteki devre kesicilerin ilk kez paralel
almaya balamak amacyla kapanmasndan nce datm
panosunda faz kaymasnn kontrol edilmesi yoluyla btn teorik
dnmlerin kantlanmas her zaman nemlidir.
269
Elektrik Klavuzu
Paralel balanacak transformatrlerin primer sarmlar ortak bir

datm ubuuna balanmsa, baarl bir yk paylamnn
ekil 10.10 (devam)

salanabilmesi asndan, elektrik zelliklerinin olabildiince
birbirlerini karlamas istenen bir durumdur. Bu durumda,
"birbirini karlamak" u anlamlara gelir:
Ayn faz deitirme zelliklerine sahip olmak.
All tap konumlarnda ve ayn kol aralklarnda ayn oranlara
sahip olmak.
Btn tap konumlarnda ayn empedansa sahip olmak.
Kukusuz, btn balant kablolarnn doruluunu kantlamak
amacyla, transformatrlerin ilk kez paralel balanmasndan nce
270
Elektrik Klavuzu
giriteki devre kesicilerde faz kontrollerinin gerekletirilmesi

nemlidir.
Transformatrlerde Kol Deitirme

Hemen btn transformatrler, kol sralarnn eklenmesi veya
karlmas yoluyla gerilim oranlarn ayarlamalarn salayan bir
dzenekle
donatlmtr.
Bu
ayarlama,
birok
byk
transformatrde olduu gibi, sistem yk altndayken devre d
anahtarlarla veya ancak transformatr tamamen yaltldnda
deitirilebilecek olan vidalanm hat konumlarnn seimiyle
yaplabilir. Kol seimi sisteminin sofistikasyon dzeyi kollarn
deitirilmesi ihtiyacnn sklna ve transformatrn boyutlarna
ve nemine baldr.
BS EN60076, Ksm 1, "G Transformatrleri"ndeki biroklar
arasndan iki tanm: ana kol, nominal byklklerin ve zellikle de
nominal gerilim oran'nn ilikilendirildii koldur. Bu, normal kol
olarak bilinmekteydi ve bu terim halen kullanlmaktadr. Ancak,
rahata karklklara yol aacandan, bu terimin kullanlmasndan
saknlmaldr. Ayrca, btn transformatrlerdeki kollarn tam g
kollar olduu, yani kolun g olanaklarnn, art kollarda
kollanm sarmlardaki nominal akmn azaltlmas gerekecek ve
eksi kollarda sarm iin nominal akmn azaltlaca biimde
nominal gce eit olduu belirtilmelidir. Bu genellikle, kayplar
akm kareleriyle orantl olduundan, bunu her zaman geerli
olmamasna karn, eksi kollarda kayplarn artt anlamna gelir.
Kol deitirmenin kullanm. Kol deitiricilerin almasnn ve
retiminin deerlendirilmesinden nce bunlarn amalarnn ve
kullanm biimlerinin incelenmesi gereklidir. Transformatrler,
deiik birka nedenle kol deitirmeyi gerektirebilir:
Ktlesel beslemedeki veya dier sistem transformatr-lerindeki
uygulanan gerilim deiikliklerini dengelemek.
Transformatr iindeki reglasyonu dengelemek ve k
gerilimini sabit tutmak.
Jeneratr veya interbus transformatrlerde sistem VAr
aklarnn kontrolne yardmc olmak.
Elektrik sisteminin planland dnemde kesin olarak bilinmeyen
faktrler iin dengeleme salamak.
Sistem koullarnda gelecekte ortaya kabilecek deiikliklere
olanak salamak.
271
Elektrik Klavuzu
Yukarda saylanlar, kol deitirme sistemlerinin ngrlmesi

iin nemli nedenleri sralamaktadr ve gerekte kol deitirme
sistemlerinin kullanm ylesine yaygndr ki birok kullancnn
kol deitirme sistemlerinden vazgeip vazgememeyi dnmeleri
bile mmkn deildir. Ancak, kol deitirme sistemi olmayan
transformatrler daha basit, daha ucuz ve daha gvenilirdir. Kol
deitirme sistemleri, transformatrn maliyetini ve karmakln
arttrr ve ayn zamanda gvenilirliini azaltr.
Yk altnda alan kol deitiriciler. Herhangi bir elektrik
sisteminin ana gereksinimlerinden biri, sistemdeki yk ne olursa
olsun kesinlikle tanmlanm snrlar iinde talepler olan
kullancya gerilim salamaktr. Bu, endstriyel ve ticari
kullanclar iin nemli olduu kadar evlerdeki tketiciler iin de
nemlidir. Birok endstriyel sistemde, byk motorlarn baaryla
devreye alnmasn salamak iin besleme geriliminin yeterince
yksek olmasnn gerekmesine karn, bu gerilimin, sistem
zerinden yk kalktnda duyarl elektronik ekipmanlar gibi
cihatlar zerinde ar gerilim yaratacak lde yksek olmamas
gerekir. Baz endstriyel prosesler besleme geriliminin yeterince
yksek olmamas durumunda doru almaz ve hatta bazlarnn
gerilimin ok dmesi durumunda prosesi durduran dk gerilim
rleleri vardr. Evlerdeki tketicilerin birou, gnn her saatinde,
televizyon setlerini, kiisel bilgisayarlarn, amar makinelerini ve
benzerlerini baaryla altrmaya yetecek lde yksek, fakat
besleme geriliminin yksek olmas durumunda arzalanan ilk
ekipman olan flamanl ampullerin hayatn ksaltacak kadar yksek
olmayan gerilim talep ederler.
Bunlar, iletim ve datm srasnda gerilimin kontrol edilmesi
iin bir ynteme bavurulmas gerektiini gsterir. Nispeten dk
maliyeti, gvenilirlii ve iletme kolayl nedeniyle, yk altnda
alan kol deitiriciler bunu gerekletirmenin kabul gren
aralar durumuna geldiler.
Bu ara kullanlarak, transformatr sarmlarnn tur oran
deitirilir. Sarmlarn birinden kollar alnr ve uygun balantlarla
bu sarmn tur saysn deitirilir. Kol deitirme sistemleri, dk
akm koullarndan yararlanabilmek amacyla hemen her zaman
yksek gerilim tarafndadr.
Yk altnda kol deitirmenin ilkesi 1920'lerin sonlarnda
gelitirilmitir ve aadaki iki koulu salayacak bir mekanizmay
gerektirir:
272
Elektrik Klavuzu
Kol deitirme srasnda yk akm kesilmemelidir.

Kol deitirme ilemi srasnda transformatr sarmnn hibir
blmnde ksa devre oluamaz.
lk dnemde kullanlan yk altnda kol deitiriciler bu amalara
ulamak iin reaktrlerden yararlanmaktayd fakat modern yk
altnda kol deitirme sistemlerinde bunlar birok avantajlar olan
gei direnleriyle [:transition resistor] deitirilmitir. Aslnda ilk
diren-gei tipi kol deitirici ilk kez 1929'da piyasaya kmt,
fakat sistem 1950'li yllara kadar ngiltere'de genel olarak
benimsenmemitir. ABD'de direnlere dn ancak 1980'li yllarda
gereklemeye balamtr.
Kol deitirici iki ana bileenden oluur. Kol seici anahtar,
transformatr zerindeki kolun seiminden sorumludur, fakat akm
kesme ilevi grmez. Saptrc anahtar, ykn gerek deiiminin
gerekletii birimdir.
Hem diren hem reaktr tipi bu ilk dnem kol deitiricilerde
mekanik src ya direkt tahrik ya da depolanan enerjinin bir
volanda veya yaylarda bekletildii depolanm enerji tipiydi. Fakat
bu trden srcler genellikle karmak dili ve aft sistemleri
iermektedir ve baarszlk riskinin de hesaba katlmas gereklidir.
Bu eski tasarmlarn birounun yerini artk yksek hzl diren
tipi kol deitiriciler almtr. lemin gvenilirlii, daha ok
depolanm
enerjili
srcnn
gerek
anahtarlama
mekanizmalaryla yakn iliki iinde retilmesi ve bu yolla ilk
tasarmlarn zayf ynlerinin birounun ortadan kaldrlmas
sayesinde byk lde artmtr. Bakr tungsten alaml ark
ularnn kullanlmaya balanmas, kontak mrnde nemli artlar
ve anahtarlama felsefesinde kkten bir deiim salamtr. Uzun
kontak mrnn ksa ark zamanyla ilintili olduunun farkna
varld ve artk ilk sfr akm annda devreyi kesmek genel bir kural
durumundadr.
Dorusal kol deitiricinin elektrik anahtarlama sralamasn
gsteren tipik bir ema ekil 10.11'de verilmitir. Basitlik salamak
amacyla yalnzca tek faz gsterilmitir.
lk konumda, seici anahtar S1 kol 1, S2 kol 2 zerindedir.
Saptrc anahtar, kol 1'i transformatr sarmnn ntr noktasna
balar. Kol 2'nin deitirilme sras aadaki gibidir:
9. Depolanm enerji mekanizmas alrken, hareketli kontaklar
saptrcnn bir tarafndan dier tarafna doru hareket etmeye
273
Elektrik Klavuzu
balar; kontak b alr ve yk akm R1 direnci zerinden kontak

a'ya akar.
ekil 10.11 Yklerin kesilmemesinin gerektii durumlarda

kullanlan elektrik anahtarlama sral rezistr kol deitirme
transformatr
Daha sonra hareketli kontak d kapanr. Hem R1 hem R2 direnleri
imdi kol 1 ve kol 2 arasnda seri durumdadr ve yk akm bu
direnlerin orta noktalar zerinden akmaya balar.
10.
Hareketli kontaklarn hareketlerini srdrmeleri
kontak a'y aar ve bundan sonra yk akm kol 2'den ve diren
R2 ve kontak d zerinden akar.
11.
Son olarak, hareketli kontak saptrc anahtarn dier
tarafna eritiinde, kontak c kapanr ve R2 direnci ksa devre
yaplr. imdi, kol 2'den yk akm kontak c zerinden, kol 2 iin
normal alma konumundan akmaktadr.
Anlatld ekilde konum 1'den 2'ye deiim seici anahtarn
hareketini iermez. Ayn ynde daha fazla deiim, yani 2'den 3'e
deiim, gerektiinde, seici anahtar S1 saptrc anahtar hareket
etmeden nce kol 2'ye hareket eder ve daha sonra saptrc anahtar
yukardaki sralamay ama ters ynde tekrarlar. Ters ynde bir
deiimin gerekmesi durumunda, seici anahtarlar duraan
durumda kalr ve kol deiiklii yalnzca saptrc anahtarn
hareketiyle gerekletirilir.
274
Elektrik Klavuzu
Yk altnda alan kol deitiricilerin retimi. Getiimiz

yllarda saptrc anahtarlarn alma hznda byk artlarn
gereklemesine karn, yksek iletkenlikli devreleri anahtarlayan
kontaklarda bir miktar ark oluumu kanlmazdr. O halde, yan
ark sonucu ortaya kan maddelerle kirlenmesi kabul edilemeyecek
lde kt dielektrik zelliklerin ortaya kmasna neden
olacandan, mantki olarak bu anahtarlar transformatr
sarmlaryla ortak bir ya iine yerletirilemez. lk dnem yk
altnda alan kol deitiricilerde bunlarn konumlarnn
izlenmesinin istenen bir ey olduunun dnlmesine karn,
seici anahtarlar, teorik olarak, herhangi bir akm kesmez.
ngiltere'de, bu dzenli izlemeyi salamak amacyla seici
anahtarlar iin hem ana ya tankndan hem saptrc anahtar
yandan baka bir kap oluturmak her zaman uygulanan bir
teknikti.
Yukarda belirtildii gibi, gnmzde kontak tasarm ve
malzemeleri seici anahtarlarda herhangi bir izleme veya bakm
gerektirmeksizin uzun dnemler boyunca almay mmkn
klmtr ve btn kta Avrupasnda selektr kontaklarnn ana
tankn iine yerletirilmesi uzun yllardan bu yana bavurulan bir
uygulama olmutur. Bu tip, btn kol ularnn, transformatrn
muhafaza iine yerletirilmesinden nce oluturulup uygun seici
anahtarlarna balanabilmesidir. Ayr blm dzeniyle, genel
uygulama seici anahtar kontaklarnn ana muhafazann bir paras
olan ve ana tank iindeki ya ve seici anahtar blmndeki ya
arasnda bariyer oluturan yaltm malzemesi demesine monte
edilmesidir. Bylelikle, sarmlar ana gvde iinde monte edilene
kadar kol ular seici kontaklara balanamaz. Bu, kol ularnn
oluturulup transformatrn montaj srasnda bir suni selektre
balanmasn
ve
transformatrn
muhafaza
iine
yerletirilmesinden nce balantlarn kesilmesini gerektiren g
bir montaj almasdr. Sarmlar bir kez ana muhafaza iine
yerletirildiinde, kol ularn balanmas amacyla eriim
snrlandrlmtr ve ayrca ular arasnda gerekli elektrik
aklklarn korunduunu garanti etmek de gtr.
Muhafaza ii kol deitiricilerde, saptrc anahtar yann ana
muhafaza yandan ayr tutulmas gereklidir. Bu, genellikle,
saptrc anahtarlarn, seici anahtar dzeninin zerine monte
edilmi cam takviyeli plastikten yaplma silindirler iine
yerletirilmesiyle gerekletirilir. Transformatr ana muhafaza
275
Elektrik Klavuzu
iinde monte edildiinde, bu silindirin st ksmn oluturan kontrol

kapann kaldrlmas saptrc anahtarlara eriim salar. Bunlar
genellikle bakm ve kontaklarn kontrol iin silindirin st
kapayla birlikte karlabilmektedir. Byle bir dzenleme, bir
Alman tasarm olan Reinhausen M tipi trafolarda ve Fransa'da da
lisansl olarak Alstom grubu tarafndan retilen trafolarda
kullanlmtr.
ekil 10.12 Tek kompartmanl kol deitirici iin anahtarlama

sras
276
Elektrik Klavuzu
Tek kompartmanl kol deitiriciler. Tek kompartmanl kol

deitiriciler,
orta
byklkte,
arlkla
33/11
kV
transformatrlerde daha ekonomik bir dzenleme olarak
gelitirilmitir. Bu, saptrc anahtarn ve seici anahtarn
birletirilmesiyle ve bunlarn transformatr ana muhafazasna
cvatayla monte edilmek zere ayr bir blmde monte edilmesiyle
salanmtr. Kol selektr kontaklar bir yaltm malzemesiyle ana
muhafazann iinden alnmtr ve her fazn kontaklar bir emberin
evresinde olacak biimde dzenlenmitir. Gei direnleri, bir
merkezi aft etrafnda dnen birleik saptrc/seici anahtar zerine
monte edilmitir.
ekil 10.12, ift diren anahtarlama kullanan bir tek
kompartmanl kol deitirici iin anahtarlama sralamasn
gstermektedir. izim 1, transformatrn kol pozisyonu 1'de yk
akmnn sabit ve hareketli kontaklarla tand konumda alt
durumu gstermektedir. Kol konumu 2'ye geiin ilk aamas izim
2'de gsterilmektedir. Akm ana kontaktan sol el tarafndaki gei
direnci ark kontana transfer edilmitir ve R1 direnci zerinden
akmaktadr. Bir sonraki aama, sa el tarafndaki kontaklarn kol 2
konumuyla kontak kurduu izim 3'te gsterilmektedir. imdi yk
akm, ayn zamanda kol dolam akmn da tayan R1 ve R2
direnleri arasnda paylalmaktadr. izim 4'te, sol el tarafndaki
ark konta dolaan akm keserek kol 1'den uzaa hareket etmitir
ve bu durumda btn yk akm gei direnci R2 zerinden
tanmaktadr. Kol deitirme ilemi, izim 5'te gsterilen, ana
kontan ve gei kontaklarnn tamamnn kol 2 zerinden
beslendii admla tamamlanmtr. Bu dzenlemeyi kullanan tek
kompartmanl bir kol deitirici ekil 10.13'te gsterilmektedir.
ekil 10.13 300 A, 44 kV, 66 kV ve 132 kV uygulamalar iin uygun

kk, tek kompartmanl kol deitirici
277
Elektrik Klavuzu
ekil 10.14 Tipik hareketli bobinli voltaj reglatr. Bobin (a)

kk empedans; (b) byk empedans
Hareketli bobin voltaj reglatr. Uzun yllar boyunca, ak arj
gibi ilemler veya elektro kaplama gibi prosesler iin geni
aralklarda gerilim salamak iin hareketli gbek voltaj reglatr
kullanld. Gnmzde elektronik ekipmanlar tarafndan byk
lde
deitirilmi
olmasna
karn,
byk
lde
kullanlmlardr ve bu cihazlarla karlalmas halen mmkndr.
Tipik bir hareketli gbek voltaj reglatrnn temel sarm
dzenlemesi manyetik bir gbein alt ve st yanlarna sarlm ve
zt seriler olarak balanm iki sabit bobinden olumaktadr. Ayn
uzunluktaki nc bir bobin kendisi zerinde ksa devre
balanmtr ve dier iki bobin zerinde serbeste hareket
etmektedir. Hareketli bobin elektrik asndan bakldnda
tamamen yaltlm durumda olduundan esnek balantlar, kontak
bilezii veya srgl kontak kullanlmas gerekli deildir.
Gerilimin iki sabit bobin arasnda blnmesi, bobinlerin nispi
empedanslaryla belirlenmitir ve bunlar tamamen hareketli bobinin
konumuyla belirlenmektedir. Hareketli bobinin ekil 10.14'te
gsterilen konumda olmas durumunda, a bobininin empedans
kk b bobininin empedans byk olacaktr. Daha sonra, seri
balanm bu iki bobine gerilim uygulanmas durumunda, gerilimin
byk ksm b bobini zerinde, kk ksm a bobini zerinde
grlecektir.
Hareketli bobin ekil 10.15'te olduu gibi bacan dip ksmnda
olduunda, a ve b'nin nispi empedanslar tersine dnecek ve bu
durumda gerilimin byk ksm a bobini zerinde ortaya kacaktr.
ekil 10.14 ve ekil 10.15'te grlenlere benzer dzenlemelerle,
%0100 aralnda dzgn ve sonsuz lde deiken bir gerilim
kontrol salanabilir.
278
Elektrik Klavuzu
%1025 arasnda gerilim deiimi gerektiren sistemlerde

uygulama iin bunlar ek sarmlarn kullanlmasyla hareketli bobin
voltaj reglatrlerinden elde edilebilir.
Bu dzenlemelerde, ekil 10.14 ve ekil 10.15'te grld gibi
elde edilen gerilim deiiklikleri, gerilimi artrmak veya drmek
amacyla hatla seri balanm kstlama ve destekleme bobinleri
yardmyla istenen deerlere getirilebilir.
ekil 10.15 Tipik oynar bobinli voltaj reglatr. Bobin (a) byk
empedans; (b) kk empedans
ekil 10.16 Hat gerilimini azaltmak veya artrmak amacyla ek

bobinler de ieren tipik oynar bobinli voltaj reglatr
ekil 10.16'da iki ek bobini, r ve l, olan, giri gerilimi %90 ve
%105 arasnda deiirken %100 gerilimde sabit kt salayan bir
279
Elektrik Klavuzu
dzenleme grlmektedir. ki bobin zerinde uygun sarm saylar

seilerek, istenen artrma veya snrlama deeri elde edilebilir.
Hareketli bobinin konumu, ktya bal bir alglama cihaz
tarafndan altrlan bir motorla deitirilebilir.
Brentford lineer reglasyon transformatr. Brentford voltaj
reglasyon transformatr, kademesiz deiken kt gerilimi elde
etmenin bir dier alternatifidir. Bunun da retiminin kesilmi
olmasna karn halen birou almaktadr. Brentford reglatr,
zerindeki karbon makaralarn sarmlarn her dnnde elektrik
kontak yapt tek kademeli bir bobini olan bir
ototransformatrdr. Sarmlar, geleneksel transformatrlerde
olduu gibi fazl birimlerin dall bobinle oluturulmasna izin
veren helezon eklindedir.
ekil 10.17 faz, 100 A, 72 kVA, 415/0415 V reglatr
280
Elektrik Klavuzu
Helezon eklinde sarmlar, ok deiik bakr iletken boyutlarnn,

sarm aplarnn ve uzunluklarnn kullanlabilmesine izin verir.
Sarmlar cam eritlerle [:glass tape] yaltlmtr ve bobinlerdeki
sarmlar vernikle emprenye edilip piirilmitir. Daha sonra, sarmn
her dnn ortaya karmak amacyla vernik izi yzeydeki
yaltm zerinden ilenmitir.
Kontaklar hareket ettike, bir dn zerinde ksa devre yaparlar
ve bobin yzeyinde optimum akm ve s transferi koullarnn elde
edilmesi amacyla ok sayda deney yaplmas gereklidir. Bu
koullar birbirini izleyen dnler arasndaki gerilimle ve karbon
makara kontaklarnn malzemesinin bileimiyle ilintilidir.
Ksa devre akm sarm yaltmnn veya sarm iletkeninin
mrn etkilemez. Karbon makaralar yaylarla basklanan, kendi
kendine hizalanan tayclarla tanmaktadr ve bobin yzeyinde
hareket ettike dnmektedir. Anma minimum dzeydedir ve
dnme hareketi fra kontaktrlerin kayma hareketinden ok daha
stndr. Normal kullanmda, kontaklarn alma mr, sarm
yzeylerinde ihmal edilebilir anmalarla 100 km'yi gemektedir.
ekil 10.17, fazl, hava yaltml Brentford reglatrn
gstermektedir.
281
Elektrik Klavuzu
Tarifeler ve g faktr
Tarifeler
Toptan elektrik fiyatlar. Elektrik fiyatlarnn hesaplanmasna
ilikin bu rnek ngiltereden alnmtr. ngilterede, 1989 ylnda
elektrik retiminin zelletirilmesiyle birlikte, tarife yaplarnda
nemli deiiklikler ortaya kt. zelletirmenin ana amalarndan
biri elektriin retiminde ve satnda rekabetin ortaya kmas
amalandndan bu beklenen bir eydi.
Elektrik depolanabilecek ve gerektiinde kullanlabilecek bir
meta olmadndan bu rekabetin salanmas konusunda farkna
varlan glk, arz ve talebin dengelendii bir sistem altrlrken,
bu rekabetin salanmasyd.
zelletirme ncesinde, bu dengeyi salamak amacyla, toptan
elektrik temininden sorumlu olan CEGB'nin iiydi. Bunu
gerekletirmek iin, retim tesisini, normal olarak s verimlilii
baznda hesaplandnda en dk maliyeti olan tesisin en ok
altrld ve en pahal tesisin yalnzca talebin gerektirdii
durumlarda altrld "liyakat dzeni"nde altrdlar. Tek tek
tketicilerin ounluu, elektriklerini, belirli bir alanda tekel
durumunda olan Blge Ynetimi'nden almaktayd. Blge
Ynetimleri, datacaklar enerjiyi, CEGB tarafndan yllk olarak
baslan ve yakt fiyatlar ve sistem iletme giderleri gibi karmak
kurallara uygun olarak hesaplanan toptan besleme tarifeleri
uyarnca CEGB'den almaktayd.
zelletirme zerine, toplu iletim hattna sahip olmak ve
iletmek ve elektrik ticareti iin bir "Havuz" dzenlemesini
ynetmek zere Ulusal Datm irketi, NGC, kuruldu. retilen
elektriin hemen tamamnn Havuz'a satlmas zorunludur ve
datm irketleri (bu balamda, "tedarikiler" olarak anlmaktadr)
Havuz'dan satn almak durumundadr. letilecek tesisin seilmesi,
tek tek reticiler tarafndan tesis altrma maliyetlerinin bir gn
ncesinden aklanmas dnda nceki dnemlerin ulusal merkezi
kontrol
sistemini
tekrarlayan
bir
sisteme
gre
gerekletirilmekteydi. Tedarikiler iin kendi taleplerini esneterek
fiyatlar etkileme frsat hi yoktur veya ok dktr. Gn 48 adet
282
Elektrik Klavuzu
yarm saatlik dneme blnmtr ve her dnem iin Havuz

tketim ve sat fiyatlar belirlenmitir. Tketim fiyat, sz konusu
dnemde alan en yksek fiyatlandrlm retim birimi
tarafndan aklanan fiyattr ve akladklar fiyattan bamsz
olarak btn reticilere o dnemdeki retimleri karlnda
denmektedir. Tedarikilerin tmne, Havuz'un satn alma fiyat,
art Havuz'un ek iletme maliyetlerini karlamak iin bir miktar
paradan oluan Havuz sat fiyatndan sat yaplmaktadr.
Birka yllk almann ardndan, Havuz almasyla ilgili
birka sorunun ortaya kt grld; Havuz fiyatlarnda
reticilerin maliyetleriyle uyum iinde kayda deer bir d
grlmemitir, reticilerin Havuz'da baz yarm saatlik dnemlerde
Havuz fiyatlarnda ksmi ykselmeler sonucu douran "oyunlar
oynayabildiklerine" dair baz deliller vardr ve tedarikiler, yksek
talep dnemlerinde talebi azaltarak elektrik fiyatlarn
etkileyememekteydi.
Aada verilen ve Hkmet tarafndan yrtlen youn
aratrma almalarn ve Yeni Elektrik Ticareti Dzenlemeleri
(NETA), Mart 2000'de, bu tarihte almalarna son veren
Havuz'un yerini almak zere yrrle kondu. NETA
uygulamalarna gre, reticilerin ve tketicilerin elektrik temini
iin birbirleriyle ikili szleme dzenlemeleri yapmalar
gerekmekteydi ve retilen elektriin byk bir blmnn ticareti
bu ikili szlemeler yoluyla gerekletirilmekteydi. Piyasa
katlmclar genellikle izleyen dnemlerde birbirleriyle elektrik
ticareti yapmakta zgrd. NGC sistemi kontrol etmeyi
srdrmektedir, fakat imdiki rol arz ve talebin saniye saniye
birbirlerini karlamasn salamaktr. Yarm saatlik dnemler
korunmutur ve her dnem iinde ve bunun bir sre ncesinde (bu
kitabn yazld dnemde buuk saat ncesinde) yalnzca sistem
operatr dengeyi salamak amacyla elektrik ticareti yapabilir.
reticilerin ve tedarikilerin her bir yarm saatlik dnemin
balangcnda szleme konumlarn aklamalar gerekmektedir ve
ticari dzenlemeler, sistemin btnnn dengesinin salanmas
amacyla dk veya fazla enerji arz eden reticilere veya
tketicilere btn sistemde dengeyi salamann maliyetini
yklemek iin kullanlmaktadr. Katlmclar szlemelerle
verdikleri kendi szlerine sadk tutabilmek amacyla bu maliyetler
ceza olarak alglanabilecek dzeylerde tutulmaya allmaktadr.
283
Elektrik Klavuzu
lk belirtiler, NETA'nn baarl olduunu gstermektedir.

Herhangi bir besleme kesintisi olmakszn almaya balamtr.
lk dengeleme dneminden sonraki belirtiler, imdi retim
maliyetlerini Havuz dneminde olduundan daha ok yanstan
elektrik fiyatlar zerinde gerek bir basknn uygulandn
gstermektedir.
Trkiyede de benzer sorunlar grld. Trkiyede ki fiyatlamada
YPK kararna gre, elektrik fiyatlar 3 ayda bir revize ediliyor.
Trkiye Elektrik Datm A. (TEDA) tarifelerini EPDKnn
onayna sunuyor. EPDK, her yln 1 Nisan, 1 Temmuz ve 1 Ekim
tarihlerinden itibaren yrrle girecek ekilde onaylyor. TEDA
sat tarifelerini belirlerken, birok etmeni de gz nne almak
zorunda. Bunlardan en nemlisi ise elektriin retim maliyeti.
Elektrik ne kadar ucuza retilirse, fiyat da dyor. Ancak
Trkiyede doalgazdan yani ithal bir kaynaktan elektrik retimi
yksek olduu iin (toplam retim iindeki pay ortalama yzde 50)
bu nedenle de maliyetler her zaman yksek kalyor. Ancak su ve
kmrden yaplan retim, toplam maliyetin aaya drlmesinde
bir ara olarak grev yapyor. Enerji KTleri, Trkiye Elektrik
retim A. (EA) ve Trkiye Elektrik Ticaret A.den (TETA)
elektrik satn alan TEDA, bu iki irketin kendisine uygulad
tarifelerdeki artlar vatandaa yanstyor. TEDA, mali uzlatrma
sistemi zerinden zel sektr elektriini de satn alyor. Buradan
ald elektriin fiyat artarsa, bunu da 3 aylk dnemler itibariyle
tketiciye yanstyor.
Bir elektrik faturas, perakende enerji bedeli yani kullanlan
elektriin fiyat, datm sistemi kullanm bedeli, perakende hizmet
bedeli ve iletim sistemi kullanm bedelinden oluuyor. Konut
abonelerine yzde 5, sanayi abonelerine ise yzde 1 orannda
Belediye Tketim Vergisi (BTV) yanstlyor. KDV'nin elektrik
faturalarndaki oran ise yzde 18. Bunun yan sra yzde 2 orannda
TRT pay ve yzde 1 orannda ise elektrik enerjisi fon bedeli
kesiliyor. TRT pay ve enerji fon pay perakende hizmet bedeli
zerinden hesaplanarak ekleniyor. BTV ve KDV ise TRT pay
zerinden hesaplanyor. Bylece perakende hizmet bedeli yani
tketilen elektrik ne kadar artarsa, o kadar fazla vergi denmi
oluyor. Elektrik Enerjisi Fonu, 2001 yl ncesinde yaplan ve yapilet-devret (YD), yap-ilet (Y) olarak bilinen santraller iin
yaplan anlamalarn ykmllklerinin yerine getirilmesi amacyla
284
Elektrik Klavuzu
alnan bir fon. Elektrik piyasas, EPDK tarafndan belirleniyor.

Tarifelere
ilikin
detayl
bir
almay
http://elektrikfiyatlari.tk/2011/05/18/turkiye_elektrik_piyasasi_
bulabilirsiniz.
Tketicilere elektrik tedariki. zelletirme dneminin ilk
aamalarnda, yalnzca byk elektrik kullanclar kendi
tedarikilerini
bulup
kendi
tedarik
szlemelerini
yapabilmekteydiler. Bu ilk dnemden bu yana, zelletirme
dneminde baslan bir zaman tablosuyla uyumlu olarak, bunu
yapabilecek tketicilerin boyutlar hkmet tarafndan kademeli
olarak drld ve bunun sonucunda ngilterede 1999 ylna
gelindiinde, btn kullanclar, elektriklerini kendilerine elektrik
sunmak isteyen herhangi bir tedarikiden alabilecek duruma
geldiler. NETA'nn benimsenmesinden bu yana, tedarikiler,
zorunlu olmamalarna karn, elektriklerini dorudan reticilerden
alabilirler. Byle yapsnlar veya yapmasnlar, tek tek tketicilere
sat yapmalar durumunda, kendi satn alma maliyetlerini ve dier
iletme maliyetlerini karlamalar, kendi krlarn demeleri ve
"sistem kullanm" masraflarn demeleri gereklidir. Sistem
masraflarnn kullanm, tketicinin tesislerine balayan "teller
zerinden" elektriin gnderilme maliyetini kapsar ve genel olarak
bu tellerin kurulmas ve bakmyla ilgili maliyetleri de ierir.
Tedarikiler ve kullanclar iin bylesine bir zgrlk
salandnda, birok tarife sisteminin iler durumda olmas
artc deildir. Evlerdeki birok kullanc, saylar bir dzineyi
aan potansiyel tedariki arasndan seim yapabilir ve hangisinin
daha ekonomik olabileceine karar vermek kolay deildir. Ticari
ve endstriyel kullanclar iin durum daha da karmak
grnebilir.
Ancak, bu ak karmakla karn, tarife sistemlerinin
birounda ortak olan faktrler vardr ve bu faktrlerin birou
zelletirmeden nce kullanlanlarla ayndr. Enerji tedarikinin
gereklemesi iin karlanmas gereken iki temel maliyet vardr.
Bunlardan biri, tketilen gerek enerjinin maliyeti, dieri ise
retimin gerekletirildii yerden tketim yerine tama
altyapsnn teller maliyetidir. Aka, ok az elektrik kullanlsa
veya hi elektrik kullanlmasa bile tedariki balanty salamann
maliyetiyle kar karya kalabilir. Byk miktarlarda elektrik
kullanlyorsa, baskn olan maliyet faktr enerji maliyetleri
olacaktr, fakat tedariki halen balantnn salanmasnn
285
Elektrik Klavuzu
maliyetleriyle yz yzedir. Bu durum, birok tedariki tarafndan

iki ksml tarife'nin kullanlmas sonucunu dourdu.
ki ksml tarife, birinci ksmnn yllk bir miktarla karland,
ikinci ksmnn ise kullanlan birim bana alnan paray karlad
bu iki maliyet zerine temellendirilmitir. Blok tarifeler, birim
kullanm iin aylk dnem bana belirlenen farkl birim
fiyatlaryla, maksimum ykle ilikilendirilmitir.
iftlikler iin dier tarife biimlerinin mevcut olmasna karn,
sanayi genellikle maksimum talep sistemine gre almaktadr.
zel tarifeler, maksimum talep d, Economy 7 ve gnn baka
zamanlar gibi uygulamalar iermektedir.
Yk faktr. Yk faktr, verili bir dnem iin ortalama ykn
maksimum ykle karlatrlmas olarak tanmlanabilir. Bu faktr
aadaki gibi hesaplanabilir:
Tketilen gerek enerji
Maksimum talep Saat cinsinden zaman sresi
Bir tketici iin yk faktr %5'e kadar debilecei gibi %80 de

olabilmektedir, fakat genellikle %10 (yalnzca aydnlatma iin) ile
:40 (endstriyel ykler veya stma ykleri) arasnda deimektedir.
Baz sanayiler 24 saat yk sunabilmektedir ve bu durumlarda son
derece yksek yk faktr rakamlar ortaya kabilmektedir.
Elektrik enerjisi temin maliyetlerinin iki ksml olmas
nedeniyle, ilk veya sabit maliyetleri kapsayan ilk maliyet, bu
dnem boyunca kullanlan btn birimlere blndnden, gerek
yk faktrnn birim bana maliyet zerine dorudan etkisi
bulunmaktadr. Daha fazla birim kullanldka (ve yk faktr daha
yksek olduka), birim bana sabit maliyet daha dk olacaktr.
Bu deerlendirmede, besleme konusunda alan her mhendisin
amac yk faktrn olabildiince yksek tutabilmektir. Daha
sonra aklanaca gibi, bunu gerekletirebilmelerini salamak
amacyla tketicilere zel tevikler uygulanmaktadr.
Farkllk. Besleme yknn farkll, aadaki formlle bulunan
farkllk faktr'yle verilmektedir:
Tketicilerin maksium taleplerinin toplam
Sistem zerindeki maksimum talep
Buradan, aadaki iliki grlebilir:

Sistemin yk faktr
Faktr farkll
Ortalama tketicinin yk faktr
286
Elektrik Klavuzu
Not. Ortalama tketici yk faktr gerek tketime referansla

hesaplanmaldr ve yalnzca bir nmerik ortalamadan ibaret
olmamaldr.
Tarifeler. Genellikle temel tip tarife vardr: endstriyel, ticari
ve konutlarda tketim. zelletirme ilkelerinin ayn kalmasna
karn, aada verilen rnekler genel olarak halen geerlidir.
Datm irketlerinin birou iki deiiklii yrrle sokmutur.
Maksimum talep bileeni olmayan fakat k dneminde yaz
dneminden daha yksek birim fiyat olan, mevsimlere bal
gndz tarifesi sunmaktadrlar.
Endstriyel iki ksml tarife, hemen hemen deimez bir
biimde kW veya kVA cinsinden maksimum talep zerine baz
edilmitir ve birok durumda da yln belli dnemleri iin
geerlidir. Tipik bir l.v. endstriyel tarife aadaki gibi olabilir:
aylk servis kapasitesi iin kVA bana 1.00 , her ay iin 16.50 ,
gece birimleriyle 17.00 , art her ay kW bana aadaki gibi
hazrlanm maksimum talep creti: Nisan'dan Ekim'e, 0.11 ,
Kasm ve ubat 4.50 , Aralk ve Ocak 7.70 ve Mart 1.85 .
Ayrca, gnn saatlerine gre deien birim cretler vardr.
Birok irket, maksimum talep baznda deiik seenekler sunar
ve besleme dk gerilimde veya yksek gerilimde alnabilir. Tipik
olarak, yk 10 kW'n zerindeyse, aylk maksimum talep baznda
l.v. besleme iin szleme aadaki gibi olabilir: her ay iin 12.80
sabit cret, Kasmubat, ilk 10 kW, her ay iin 9.50 . Mart
Ekim, gnlk birim cret 4.5 p ile birlikte, ilk 10 kW iin her ay
iin
0.35
.
Trkiyedeki
tarifeler
iin
http://www.tedas.gov.tr/17,Tarifeler_Index.html
Gnmzde, sabit cretleri, dk g faktryle birlikte,
belirlenen aylk veya yllk toplam zerine baz etmek daha genel
bir uygulamadr; buna gre, bu uygulama, yk faktrn 0.9'un
zerine ykseltmek amacyla g faktr dzeltme kapasitrlerinin
kurulma maliyetini tketiciye der.
Maksimum talep rakam, verili bir dnemde rnein, 15 dakika
veya 30 dakika gerekleen en yksek yk (tarifeye gre kW
veya kVA cinsinden) veren maksimum talep gstergesi
kullanlarak elde edilebilir. Birok durumda, tercih edilir yk olan
tketicilere zel tarifeler sunulabilir.
287
Elektrik Klavuzu
G Faktr Dzeltmesi
Birok tarife creti, dk g faktrn cezalandrarak, kullancya
kendi elektrik ebekesinde yksek g faktrn (yaklak 1'de)
srdrmek yolunda cezalandrr. G faktr, sermaye maliyeti,
azaltlm elektrik faturalaryla birka yl iinde geri kazanlan g
faktr dzeltme ekipmanlar kurularak iyiletirilebilir.
Dk g faktrleri arlkla indksiyon motorlarndan ve
floresan klardan kaynaklanmaktadr ve dengeleme /
kompanzasyon otomatik anahtarlama veya yoluyla tek tek btn
makine paralarna veya besleme giri konumunda toplu olarak
uygulanabilir. Verili bir kurulu iin en ekonomik sistem
konusundaki neriler, bu konuda uzmanlam firmalardan
bulunabilir.
G faktr dzeltmesinin salanabilecei birka yntem vardr
ve bunlar aada anlatlmtr.
Kapasitr kullanarak. G faktr dzeltmesi iin gerekli
kVA, ekil 11.1'de gsterilen trden erilerin kullanmyla elde
edilebilir. Gerekli kapasitansn da aadaki gibi elde edilmesi
mmkndr: ekil 11.2'ye bavurursak, burada 1 as kadar
geciken yk akm OIL ile gsterilmektedir ve buna gre cos 1
ykn g faktrdr.
Kapasitrler kullanlarak g faktrnn 2'ye ykseltilmesinin
istendiini varsayarsak, bunun sonucunda ortaya kan akm, ekil
11.2'de OIR ile gsterilmelidir. Kullanlan yntem sabit kW
yntemidir.
Bu dzeltme miktarn elde etmek iin, OIC'nin kapasitr akm
LL LR'ye eit olmaldr ve bu deer OIC = OIL sin 1 OIR sin 2
denklemiyle verilmektedir.
Vektr diyagram akm iin izilmitir, fakat akm kVA ile
dorudan orantl olduu iin kVA iin de uygundur. Bylece, OIL,
OIC ve OIR, srasyla, ykn kVA'sn, kapasitr ve ortaya kan
kVA'y gstermektedir.
Bu durumda, balang koullar aadaki gibi olmaldr:
cos 1
kW
kVAL
tan 1
kVArL
kW
Gelitirme sonras durum aadaki gibi olacaktr:

288
Elektrik Klavuzu
ekil 11.1 G faktrnn bir deerden daha yksek bir deere

ykseltilmesi srasnda ihtiya duyulan kVAr deerinin belirlenmesi
iin grafik aralar
ekil 11.2 Kapasitrler iin diyagram
289
Elektrik Klavuzu
cos 2
kW
kVArR
tan 2
kVArR
kW
Faktr cos 1'den cos 2'ye ykseltmek iin gerekli kVAr

aada verilmitir:
= (kVArL kVArR)
= kW (tan 1 tan 2)
Gerekli olan gerek kapasitans. Kapasitr kVA'nn mikrofarad
kapasitansa dntrlmesi gerekli olabilir ve aadaki iliki
bunun nasl yaplabileceini gstermektedir.
Tek faz. Kapastrdeki akm aadaki formlle verilmektedir:
IC = 2fCV
IC = amper cinsinden akm
f
= frekans
C = farad cinsinden nominal kapasitans
V = gerilim
(Not: 1 farad = 106 F.)
faz. ekil 11.3'te grld gibi gen balanm
kapasitrn toplam hat akm aadaki gibi verilmektedir:
Hat akm =
3 her kapasitrdeki faz akm
Toplam hat akm =
3 (2fCV)
ekil 11.3 ki faz iin gen balanm kapasitrler

kVA deeri
verilmektedir:
3 VI10 'tr ve buna gre kVA aadaki formlle

-3
290
Elektrik Klavuzu
kVA
3(2FCV 2 )
1000
Yukardaki formlde kullanlan C, geni oluturan

kapasitrden birinin nominal deeridir ve buna gre toplam
nominal deer 3C'dir. Bu da bize aadaki forml verir:
Her bir kapasitrn nominal deeri = C = kVA 1000
2
3(2fV )
Tablo 11.1 Deiik g faktrleri iin reaktif [:wattless] ve g

bileenleri
Toplam nominal deer = 3C = kVA 1000

F
2
2fV
Senkronize motor dzeltmeleri. Bir senkronize motorun, iletme

akmn ar uyararak iletme akmn (lider durumdaki g
faktrndeki akm) almas salanabilir ve bu gerekletirilerek g
faktr dzeltmesini belirlemek iin kullanlabilir.
291
Elektrik Klavuzu
ekil 11.4'e baklarak, senkronize motor iin gerekli g her

zaman istene g dzeltmesi miktarnda sabit tutulamaz; nk bu
durumda motor bir yk evirmektedir ve gerek akm senkronize
motor zerindeki yk ve almakta olduu g faktr tarafndan
sabitlenecektir.
Olas bir ana ykle ve senkronize motor iin kullanlabilecek bir
deiken ykle balamak ok daha iyi olduundan, bu deerlerin
elde edilmesi iin formller vermek pratik deildir.
Fazr diyagramna bavurarak, deerlerin fazr diyagramnda
grld gibi akmlar olarak veya bunlarla oranl kVA cinsinden
alnmas durumunda, bunlarda ortaya kan nihai akm veya kVA
aadaki gibi elde edilebilir:
OI R (OI L cos 1 OI M cos 2 ) 2 (OI L sin 1 OI M sin 2 ) 2
ekil 11.4 Senkronize motor iin diyagram

Bileke g faktr aadaki formlden elde edilebilir:
tan 2
OI L sin 1 OI M sin 2
OI L cos 1 OI M cos 2
Verili herhangi bir durumda, bir senkronize motor iin

belirlenmi bir g faktr art kW cinsinden verili bir yk varsa
sabit bir ana yk varsa, ortaya kan g faktrnn, bu deiik
lider g faktrlerinin
senkronize motor iin ayr ayr
deerlendirilerek bulunmas tavsiye edilir.
Senkronize ve senkronize indksiyonlu motorlarn ok dk
g faktrlerinde baarl olarak almayacaklar aklda
292
Elektrik Klavuzu
tutulmaldr. Baarl sonularn elde edilmesi iin 0.6 ve 0.9

arasndaki deerler alnmaktadr.
293
Elektrik Klavuzu
Tesisat Standartlar
Bu blmde Elektrik Tesisat gereklilikleri, artnamelere
(ynetmeliklere/standartlara) bal olarak deerlendirilecektir.
ngilterede 1992 ylnda yaynlanan IEE Kablolama Ynetmelii,
Avrupa Birliine uyum iin gereken deiiklikler de yaplarak 2001
ylnda standartlar olarak kabul edilmitir. Nitekim bu notlar
arasnda, BS Standartlar ile CENELEC arasnda bir kod anahtar
verilerek, Avrupa standartlarndaki karlklarna erimeniz
kolaylatrmak istenmitir.
Trkiyedeki uygulama da benzerdir; 1954de kabul edilerek, srekli
yenilikler eklenen Tesisat Ynetmeliinin 1998 ylnda ABye uyum
gzetilerek son eklemeler ve yenilemeler yaplarak Elektrik Tesis
Ynetmelii olarak kabul grmesi eklinde olmutur.
BS7671:2001deki standartlarn ardndan, bu blmn ikinci
ksmnda da, Elektrik Tesis Ynetmelii eklenmitir. Aslnda
genel olarak incelendiinde ynetmelikler birbirlerine paraleldir.
IEE Kablolama Ynetmelikleri

1992 ylnda, IEE Kablolama Ynetmeliklerinin on altnc basm,
ngiliz Standard, BS 7671:1992 olarak yaynland. Dokmann
BSI kurallarna ve prosedrlerine uygun olarak gzden
geirilmesinden sonra son olarak Avrupa CENELEC uyarlamalar
ile birlikte BS 7671: 2001 adn ald.
2001 basmyla ortaya kan btn deiikliklerin ana hatlar
aada verilmitir ve blmn kalan ksmlar bu deiiklikleri
yanstacak biimde olabildiince gncelletirilmitir. Gerekte,
yeniletirilen standartlar ncekilerin ok byk bir blmn
kapsadndan, yaplan deiiklikler, son derece kktr, ancak
Avrupa'yla daha yakndan bir uyumluluk salamak amacyla elden
geirilmitir.
2001 Basmnda Yaplan Deiiklikler

Ynetmeliklere ayrntl olarak baklmadan nce 2001
deiiklikleriyle getirilen deiikliklerin incelenmesi uygun
olacaktr. Bu basm, "IEE Hat ekme Ynetmelikleri, On Altnc
Basm" baln halen tamaktadr; nk konunun z ve
felsefesi on altnc basmda da nceden belirlendii biimde
294
Elektrik Klavuzu
durmaktadr ve deiiklikler yalnzca belirli alanlarn ayrntlarn

kapsamaktadr. Baz alanlarda, zellikle Blm 1'de, ayrntlar
geniletilmitir. Ancak, revizyonun byk bir blmn eki dzen
verme ilemleri oluturmaktadr.
Birincisi, 2001 basm, nceki basmlarn, daha da fazla gzden
geirilen/dzeltilen Nisan 2000 tarihli Ek No. 3' de ieren btn
eklerini kapsar. Deiiklikler nedenle yaplmtr:
(i) CENELEC harmonizasyonlarndan.
(ii) Ulusal bazdaki deiiklik ihtiyalarndan.
(iii) Yeni ve artk kullanlmayan rn standartlarndan.
Standartta ortaya kan deiiklikler alt balk altnda
incelenebilir:
(i) Temel gvenlik ilkeleri
(ii) Ar gerilimden korunma
(iii) Yangn riskinin olduu yerlerdeki nlemler
(iv) zel tesisler veya yerler
(v) nceleme ve test
(vi) Gzden geirilmi standartlar ve yeni yaklamlar
Temel ilkeler. Buradaki deiiklikler, Blm 1'in tamamen
yeniden yaplandrlmasyla gerekletirilmitir. Tarihi olarak, IEE
Hat ekme Ynetmelikleri birok kii tarafndan evlerde ve benzer
alanlarda yaplacak uygulamalarla snrl ynetmelikler olarak ele
alnmtr.
Dzenlemelerin kapsam. Yeni Ksm 11 "Kapsam, ama ve
temel ilkeler" Ynetmeliklerin, farkl tesisat kurallarnn
uyguland zel uygulamalar dnda btn tesisatlar iin
uygulanmas gerektiini aka belirtir. Kapsanan tesisatlar,
yerleimle ilgili, ticari, endstriyel, tarmsal ve hortikltrel, kamu
binalar, prefabrik binalar, karavanlar, karavan parklar ve benzer
yerler, inaat alanlar, sergiler, fuarlar ve geici binalardaki dier
tesisatlar, otoyol g tedariki ve sokak mobilyalar, d mekn
aydnlatmay iermektedir.
Kapsam d tutulanlar. Ynetmelik 110-02, "tedarikilerin
tesisleri"ni, demiryolu ekici ekipmanlarn, karavanlar dndaki
motorlu ara ekipmanlarn, gemileri, uaklar, ky uzandaki
hareketli ve sabit tesisleri, madenleri ve ta ocaklarn, tesisin
gvenliini etkiledii durumlar dnda radyo giriim basklama
ekipmanlarn, BS 6651 kapsamndaki binalarn yldrmdan
295
Elektrik Klavuzu
korunma tesisatlarn ve yk kaldrma tesislerinin BS 5655

kapsamnda olan ynlerini kapsamaz.
Yasal Ynetmeliklerle ilikiler. Ynetmelik 110-04'te,
Ynetmeliklerin yasal ynetmelikler olmad ayrca akla
kavuturulmutur. Ancak, bunlar, yasal mahkemelerde yasal
gereklerle uyumluluk iddiasna delil olarak kullanlabilir. (Ancak,
BS 7671'de belirlenen ve yasal yaptrm olmayan Ynetmelikler
iin aaya bakn.)
Yeni Ksm 12 "Amalar ve Sonular" ierik asndan
ksaltlmtr. imdiki haliyle,
Ynetmeliklerin
amacn
belirlemekle snrlanm durumdadr. nceki ieriinin bir blm,
rnein 110-04-01 ve 110-05-01 sayl Ynetmelikler, Ksm 11'e
aktarlmtr; bazlar Ksm 13'e aktarlmtr. imdiki haliyle
Ksm 12, Ynetmeliklerin, amalanan kullanmn gvenli ve
uygun ilev grmesini salamak iin elektrik tesislerinin tasarm
ve inasyla ilgili kurallar ierdiini belirtir.
Yeni Ksm 13 "Temel lkeler" ekipmann emniyeti, tasarm,
seimi ve kontrol ve testiyle ilgili izleyen paralar belirleyen
ilkeleri ayrntlandrr. Bu ksmn gerektirdikleri, insanlarn, canl
hayvanlarn ve varlklarn emniyeti asndan gerekli olanlar
salamay amalamaktadr.
Elektrik tesislerinde yaralanma riskleri aadaki nedenlerden
kaynaklanabilir:
(i) ok akmlar
(ii) ar scaklklar
(iii) elektrikle alan ekipmann mekanik hareketleri
(iv) patlama.
Elektrik tesisatlar aadaki amalarla tasarlanmaldr:
(i) insanlarn, canl hayvanlarn ve varlklarn korunmas
(ii) elektrik tesisatnn uygun ekilde almas.
Ekipmanlarn btn bileenleri EN veya HD veya HD'yi
tamamlayan Ulusal Standart'la uyumlu olacaktr.
naat, iyi iilii ve uygun malzemeleri, iletkenlerin
belirlenmesini, balantlarn ve birleme yerlerinin baarl ekilde
oluturulmasn ierir.
Uygunluun kantlanmas, tamamlanma sonrasnda kontrol ve
test ilemlerini ierir. Kontrol ve test ilemini gerekletiren kii,
izleyen periyodik kontrol ve test iin nerilerde bulunacaktr.
296
Elektrik Klavuzu
Ar gerilimden koruma. lk kez olarak, ok akm korumasnn

kullanmna ilikin ynetmelikler sunulmutur. Bunlar yeni Ksm
24'le "Ar Gerilime Kar Korunma yrtlmektedir; tesisatn,
havai hatlar iermeyen dk gerilimli ebekelerle beslendii
tesisatlarda ynetmelikler geerli deildir. Dk dzeyde frtnal
gnlere maruz kalan veya ok akm korumasnn temellendirildii
lt olan AQ sembolyle belirlenen seranik dzeylerde
uygulamalar hafifletilmitir. AQ1 (ylda 25 frtnal gn) iin
gerek duyulan ok akm korumas sfrdr. AQ kriterinin alternatifi
olarak, ok akm korumasnn kullanm risk deerlendirmelerine
dayal olabilir.
Yangn riskinin olduu yerlerde alnacak nlemler. nceden
varolan Ksm 42 ve Para 527'nin gerektirdiklerine uyma
ihtiyacnn belirtilmi olmasna karn, bunlar yeni Ksm 48'in
kapsamna alnmtr. Bu ksm, ambarlar, kt fabrikalar veya
tekstil retimi gibi, ilenen veya depolanan malzemelerin zellii
gerei yangn riskinin mevcut olduu yerlerdeki tesisata
uygulanmaktadr. Ayrca BS EN 50014 (bkz. bu kitapta Ksm 23)
kapsamnda patlama risklerinin olduu yerler veya rnein BS
5266 kapsamndakiler gibi ka yolu zerinde olan tesisler iin bu
ksm geerli deildir. Bu ksm, temel olarak bu yerlerde
kullanlacak elektrikli ekipmann normal alma srasndaki
scaklnn ve arza durumundaki tahmin edilebilir scaklk
ykselmesinin yangna yol amayacak biimde seilmesini ve ina
edilmesini gerektirir.
lenen veya depolanan malzemelerin zellii gerei yangn
riskinin sz konusu olduu yerlerde:
(i) elektrikli ekipmann en az IP5X dzeyinde korumas
olacaktr
(ii) MIC ve Datm ubuu hat sistemleri dnda, TN ve
TT sistemleri (aada tanmlanmtr) In deeri 300
mA'i gemeyen RCD ile korunacaktr
(iii) her devre, bir balantl devre kesiciyle veya anahtarla
akm tayan hatlardan ayrlabilir durumda olacaktr.
Ynetmelikler, kablolar, datm ubuu hat sistemleri, [:busbar
trunking] motorlar, aydnlatma cihazlar, stma ve havalandrma,
kapal yerler ve datm panolarn ieren geni kapsaml
ekipmanlar iin geerlidir.
297
Elektrik Klavuzu
zel tesisler veya yerler. Bu deiiklikler, Blm 6'y etkiler.

Para 601, BS 7671: 1992'ye Ek No. 3' (dzeltmeleri ve ekleriyle
birlikte) Standart'n gvdesiyle btnletirir. Bu, iinde banyo ve
du olan yerleri kapsar. Yeni Para 601, gerekliliklerin
uygulanabilecei ve uygulanamayaca yerleri belirler. uralarda
uygulanr:
(i) bir ana kesici dzenei ve ana koruyucu cihazlar olan
montajlar
(ii) yukardakinin yk tarafnda, hareket edebilir bir tesisin
paras olarak hareketli ve yer deitirilebilir bir elektrikli
ekipmandan oluan sistemler.
Aadaki durumlarda uygulanmaz:
(i) inaat antiyesi ofisleri
(ii) BS 6907 kapsamndaki (ak madenler ve ta ocaklar)
kurulular.
nemli bir deiiklik alan, Para 607'dedir; "Yksek koruyucu
iletken akmlar olan ekipmann kuruluunda topraklama
ihtiyalar". Bu, biliim teknolojisi (IT) ekipmanlarnn yaygn
kullanmnn kabul edilmesi sonrasnda ortaya kmtr.
Belirtilmesi gereken ilk nokta, "yksek toprak kaakl akmlar"
yerine "yksek koruyucu iletken akmlar" ifadesinin
kullanlmasdr. IT ekipmanlar sz konusu olduunda, yksek
koruyucu iletken akmlar toprak kaaklarnn sonucu olmayp,
basklama ihtiyacndan doan ve anahtar modunda g beslemeden
doan bir tasarm zelliidir. Dourduu etki, kukusuz ayn
olabilir ve Para 607'deki deiiklikler hem cihazlarn reticileri
hem de birok durumda, tasarmdaki ve teknolojideki
deiikliklerin birbirlerinden ayrld ve koruyucu cihazlarn
istenmeyen devreden klarna ve ek tesis cretlerine ters
reaksiyonlara neden olan koruyucu/datm cihazlar reticileri iin
zellikle nemlidir.
Ek, ayrca, priz klarnn iki toprak terminali olmas ve
koruyucu iletkenin sigorta panelindeki iki ucunun toprak ubuun
iki farkl terminaline balanm olmas kouluyla, ikili priz
kullanlmasna izin verir hatta bunu zendirir.
"Otoyollara G Besleme, Sokak Mobilyalar ve Sokaklara
Yerletirilmi Ekipman," balkl Para 611'de, numaralar
Ynetmelik 611-02-02'ye, elektrikli ekipmanlara yaklam
nlemek amacyla ykseklik snrlamalarn ierecek eklemeler
298
Elektrik Klavuzu
yaplmtr. Yne Ynetmelikler, 611-02-06 ve 611-05-02, Snf II

elektrikli ekipmann (aada tanmlanmtr) kullanlmas srasnda
ve inaatn bitmesiyle veya devreye alma yntemi sonucu, elektrik
ekipman iin minimum korunma derecesi IP33 iin gerekli
koullar belirler.
Periyodik kontrol ve test. Blm 7'ye yaplan bu revizyonlar,
zellikle Ksm 73, "Periyodik Kontrol ve Test," periyodik kontrol
ve bunun raporlanmas zerine byk vurgu yapar. Bu ksm,
Dzenlemelerinde Elektrik'in koullarndan olan ve BEAMA
tarafndan balatlan bir inisiyatif olan, zellikle RCD'lerin rutin
testlerini ierecektir. Ynetmelik 732-01-03, bir tesiste
gerekletirilecek kontrol ve testin kapsamna bir uzman personel
tarafndan karar verilmesi gerektiini belirtir. Ynetmelik 732-0102, uygun kaytlarn tutulduu bir izleme/bakm programnn
periyodik kontroln yerini almasna izin verir.
Ksm 74, "Sertifikasyon ve Raporlama," yenilik olarak, kontrol
programlarnn ve raporlarnn Ek 6'da verilen modeller zerine
oturtulmas gerekliliini gndeme getiren Ynetmelik 743-01-01'i
ierir.
Termoset ve termoplastik yaltm. Srekli artan sayda ve
eitlilikte yaltm malzemesinin kullanlmas, bugne dein
"plastikler" (PVC) ve "kauuklar" olarak iki grupta snflandrlan
malzemelerin snflandrlmas konusunda karklklara yol
amtr ve gnmzde bunlar iin izin verilen scaklk dereceleri
ak deildir. Bu sorun, sz konusu malzemelerin, PVC'yi ieren
"termoplastik" ve bugne dein kauuk olarak snflandrlan
malzemeleri
ieren
"termoset"
malzemeler
olarak
snflandrlmasyla zlmtr.
Termoplastik malzemeler, stlnca yumuayan ve birok kez
kalplanabilen ve yeniden biimlendirilebilen, doas gerei
"plastik" olan malzemelerdir. Termoset malzemeler kimyasal
olarak apraz balanmtr, yani, snn etkisiyle kimyasal ba bir
kez olutuktan sonra, malzeme biimini almtr. Termoset
malzemelerin termoplastik malzemelere gre, deformasyona diren
ve daha yksek alma scaklklar gibi daha gelimi zellikleri
vardr.
Nominal scaklklarn eklendii yeni yntem, toptan ve
karklklara neden olmayan bir snflandrma yntemi salar.
Buna gre, rnein, XLPE, "apraz bal polietilen" ne plastik ne
de kauuk olmayp, 90'de alabilecek bir termoset malzemedir.
299
Elektrik Klavuzu
Balangta, deiikliin hemen ardndan, eski terimler, yeni

snflandrmay izleyen parantezler iinde verilecektir; rnein,
"termoplastik" PVC ve "termoset" (kauuk).
BS 7671: 2001 Ylndaki Dzenlemelerin

Ayrntlar
Yeni basmda, CENELEC'te zerinde anlalanlarn teknik ierii
de dikkate alnmtr. Ek olarak, ayrca aadaki CENELEC
Harmonizasyon Dokman'n da dikkate almaktadr.
CENELEC Harmonizasyon Dokman
Referans
HD 193
Gerilim bantlar
HD 384.1
Kapsam, ama ve temel
ilkeler
HD 384.2
Tanmlar
HD 384.3
Genel
zelliklerin
deerlendirilmesi
HD 384.4.41
Elektrik
okuna
kar
korunma
HD 384.4.42
Scaktan korunma
HD 384.4.43
Ar akmdan korunma
HD 384.4.443 Atmosferik kaynakl veya
anahtarlamadan
kaynaklanan
ar
gerilimlerden korunma
HD 384.4.45
Dk gerilimden korunma
HD 384.4.46
Yaltm ve anahtarlama
HD 384.4.47
Elektrik okundan korunma
nlemlerinin
uygulanmas
HD 384.4.473 Ar akmdan korunma
nlemlerinin
uygulanmas
HD 384.4.482 zel risklerin ve tehlikenin
olduu
durumlarda
yangndan korunma
HD 384.5.51
Ekipmann seilmesi ve
kurulmas,
genel
kurallar
HD 384.5.52
Hat ekme sistemleri
HD 384.5.523 Hat ekme sistemleri, akm
tama kapasiteleri
HD 384.5.537 Kesici
dzenekleri
ve
kontrol
dzenekleri,
yaltm ve anahtarlama
300
Dzenlemenin Karlk
Gelen Blm
Blm 1 ve Tanmlar
Blm 1
Blm 2
Blm 3
Blm 4, Ksm 41
Blm 4, Ksm 42
Blm 4, Ksm 43
Blm 4, Para 443
Blm 4, Ksm 45
Blm 4, Ksm 46
Blm 4, Para 470
Blm 4, Para 473
Blm 4, Para 482
Blm 5, Ksm 51
Blm 5, Ksm 52 ve Ek 4
Blm 5, Para 52 ve Ek 4
Blm 5, Para 537
Elektrik Klavuzu
HD 384.5.54
HD 384.5.551
HD 384.5.56
HD 384.6.61
HD 384.7.702
HD 384.7.703
HD 384.7.704
HD 384.7.705
HD 384.7.706
HD 384.7.708
HD 384.7.714
cihazlar
Topraklama dzenlemeleri
ve koruyucu iletkenler
Dier ekipmanlar, dk
gerilim jeneratr setleri
Gvenlik hizmetleri
lk dorulama
zel yerler yzme
havuzlar
zel yerler Scak haval
sauna stcs bulunan
yerler
naat
ve
skm
antiyelerindeki tesisler
zel yerler Tarmsal ve
hortikltrel varlklar
zel
yerler
Snrlandrlm iletken
blgeler
zel yerler Karavan
parklar ve karavanlar
D mekn aydnlatma
tesisleri
Blm 5, Ksm 54
Blm 5, Para 551
Blm 5, Ksm 56
Blm 7, Ksm 71
Blm 6, Para 602
Blm 6, Para 603
Blm 6, Para 604
Blm 6, Para 605
Blm 6, Para 606
Blm 6, Para 608
Blm 6, Para 611
Ynetmelikler iinde, ngiliz Standartlar Kurumu'nun hem

artnamelerine hem de uygulama kurallarna nemli lde
gnderme yaplmtr. Ynetmeliklerdeki Ek 1, bu yaynlar listeler
ve Ynetmelikler iinde bu yaynlara yalnzca numaralaryla
gnderme yaplm olmasna karn, burada yaynlarn tam adn
verir. Yaklak 12 sayfa, 110 farkl ngiliz Standard'n
iermektedir. Bunlarn Ynetmelikler iinde nerede anld da
ayrca belirtilmitir. Ynetmeliklerde bir ngiliz Standard'na
gnderme yapldnda ve ilgilenilen ngiliz Standard CENELEC
Harmonizasyon Dokman'n dikkate aldnda, iki standart
arasndaki farkllklarn, ngiliz Standard'na uyulmas durumunda
salanacak olandan daha dk bir gvenlik sonucu
vermeyeceinin kantlanmas kouluyla, referansn benzer biimde,
sz konusu Harmonizasyon Dokman'na dayal herhangi bir
yabanc standarda gnderme gibi okunmas gerektii
anlalmaktadr (bkz. Ynetmeliklerde Para 511).
IEC standardna dayal, yabanc standartlar iin de benzer bir
dorulama yaplmaldr; fakat ulusal farkllklarn bu tr
standartlarda listelenmesine gerek olmadndan, bu konuya
zellikle dikkat edilmelidir.
301
Elektrik Klavuzu
Baz durumlarda, Ynetmeliklerin ngiliz Standartlaryla veya

almay sipari eden kiinin ihtiyalaryla desteklenmesi
gereklidir. Bu kategorideki tesisler BS 5266'ya uygun acil durum
aydnlatmas, BS 5345'e uygun patlayc atmosfer altndaki tesisler
ve BS 5839'a uygun binalardaki yangn belirleme ve alarm
sistemlerini ierir. Dier durumlar, 1984 tarihili Telekomnikasyon
Yasas'na, BS 6701 Blm I ve BS 6351'e uygun elektrikli yzey
stma tesislerini ierir. Ynetmelikler, on farkl tipteki tesis iin
geerli deildir ve bunlar BS 7671'de listelenmitir. Bunlar,
demiryolu eki ekipmanlarn, gemiler zerindeki tesisleri ve
hareketli ve sabit ak deniz tesislerini ierir.
Gerilim snrlar. Aadaki dzeylerde alan tesisler kapsam
altndadr:
(i) ok dk gerilim normal koullarda, toprak veya iletkenler
arasnda 50 V a.c. veya 120 V dalgalanma iermeyen d.c.
gerilim
(ii) Dk gerilim normal olarak, ok dk gerilimi aan fakat
iletkenler arasnda 1000 V a.c. veya 1500 V d.c.'yi veya
iletkenler ve toprak arasnda 600 V a.c. veya 900 V d.c.'yi
gemeyen gerilim.
Ekipman. Ynetmelikler, elektrikli ekipmanlar iin ancak
tesislerde kullanlacak ekipmanlarn seimi ve kullanlmas sz
konusu olduunda uygulanr. Bunlar, elektrik ekipmanlarn, uygun
spesifikasyonlara uymas gereken, nceden ilenmi paralarnn
retimiyle ilgili deildir.
Dzenlemelerin ierii
Blm 1 Kapsam, ama ve temel ilkeler
Ksm 11
Kapsam
Ksm 12
Ama ve sonular
Ksm 13
Temel ilkeler
Blm 2 Tanmlar
Blm 3 Genel zelliklerin deerlendirilmesi
Ksm 31
Ama, tedarik ve yap
Ksm 32
Dsal etkiler
Ksm 33
Uygunluk
Ksm 34
Bakm yaplabilir
302
Elektrik Klavuzu
Blm 4 Gvenlik amacyla korunma

Ksm 41
Elektrik oklarndan korunma
Ksm 42
Termal etkilerden korunma
Ksm 43
Ar akmdan korunma
Ksm 44
Ar gerilimden korunma
Ksm 45
Dk gerilimden korunma
Ksm 46
Yaltm ve anahtarlama
Ksm 47
Gvenlik
iin
koruyucu
nlemlerin
uygulanmas
Ksm 48
Dsal etkilerin fonksiyonu olarak koruyucu
nlemlerin seilmesi
Blm 5 Ekipmann seimi ve imalat
Ksm 51
Genel kurallar
Ksm 52
Kablolama sistemlerinin seilmesi ve inas
Ksm 53
Kesici dzenekleri (korunma, yaltm ve
anahtarlama iin)
Ksm 54
Topraklama dzenlemeleri ve koruyucu
iletkenler
Ksm 55
Dier ekipmanlar
Ksm 56
Gvenlik hizmetleri iin kullanlan malzemeler
Blm 6 zel tesisler veya yerler
Ksm 601
Banyo kveti veya du bulunan yerler
Ksm 602
Yzme havuzlar
Ksm 603
Scak haval saunalar
Ksm 604
naat sahas tesisleri
Ksm 605
Tarmsal ve hortikltrel varlklar
Ksm 606
Snrlandrlm iletken blgeler
Ksm 607
Yksek koruyucu iletken akm olan
ekipmanlarn inas iin topraklama
ihtiyalar
Ksm 608
Altbalk bir Karavanlarda ve motorlu
karavanlarda elektrik tesisatlar
Altbalk iki Karavan parklarnda elektrik
tesisat
Ksm 609
Marinalar iin ayrlmtr
Ksm 610
Gelecekte kullanlmak iin ayrlmtr
Ksm 611
Otoyol
g
beslemelerinin,
sokak
mobilyalarnn ve sokaklarda yerletirilmi
ekipmanlarn kurulmas
303
Elektrik Klavuzu
Blm 7 Kontrol ve test

Ksm 71
lk dorulama
Ksm 72
Bir tesiste yaplan deiiklikler ve eklemeler
Ksm 73
Periyodik bakm ve test
Ksm 74
Sertifikalama ve raporlama
Ekler
1
Ynetmelikte gnderme yaplan ngiliz
Standartlar
2
Yasal Ynetmelikler ve ilgili notlar
3
Ar akmdan koruma cihazlarnn zaman/akm
karakteristikleri
4
Kablolar ve esnek kablolar iin akm tama
kapasitesi ve gerilim d
5
D etkilerin snflandrlmas
6
Sertifikalandrma ve raporlama iin model
formlar
Blm 1. Kapsam, Ama ve Temel lkeler

Bu blm, yukarda, "2001 basmnda yaplan deiiklikler" bal
altnda incelenmitir.
Blm 2. Tanmlar
Ynetmelikler, birok tanmlama iermektedir ve bunlarn bir
blm buraya alnmtr. Elektrik tesisatlarnn yakndan bildii,
iyi bilinen tanmlar buraya alnmamtr. Bu tanmlamalar,
terimlerin Ynetmeliklerdeki tanmlanma ve kullanm biimini
gstermektedir. Tanmlamalarn bir blm, BS 4727
"Elektroteknik, g, telekomnikasyon, elektronik, aydnlatma ve
renk terimleri szl"nde verilenlerle paraleldir. Ynetmeliklerde
tanmlanmayan
dier
terimler
ngiliz
Standartlarnda
tanmlandklar anlamda kullanlmlardr.
Kol mesafesi. nsanlarn genellikle durduklar veya hareket
ettikleri bir yzeyden, bir kiinin yardm olmakszn eliyle
eriebilecei snrlara uzann, dokunularak eriilebilecek alan.
Ynetmeliklerdeki diyagram, eriilebilirlik blgelerini
gstermektedir.
Bariyer. Herhangi bir genel eriim ynnden, elektrik ykl
paralarla temasa kar tanmlanan lde koruma salayan para.
304
Elektrik Klavuzu
Temel yaltm. Elektrikle ykl paralara elektrik oklarna kar

temel koruma salamak amacyla uygulanan ve zellikle ilevsel
amalarla uygulanan yaltm iermesi zorunlu olmayan yaltm,
Balant iletkeni. E potansiyelli balant salayan koruyucu
iletken.
Kablo kanallama. Kondit veya kablo kanal dnda, kanaln
inasndan sonra kanala ekilen kablolarn korunmas amacyla
metalden veya yaltm malzemesinden retilmi kapal alan.
Kablo kanal. Normal olarak dikdrtgen kesitli, bir yan
kaldrlabilir veya menteeli, kablolarn korunmas ve dier
elektrikli ekipmanlarn yerletirilmesi iin kullanlan kapal
muhafaza.
Devre. Ayn kaynaktan beslenen ve ar akmlara kar ayn
koruyucu cihaz(lar)la korunan elektrikli ekipmanlar balants.
Devre koruyucu iletken (cpc). Ekipmann aktaki iletken
paralarn ana topraklama terminaline balayan koruyucu iletken.
Snf I ekipmanlar. Elektrik oklardan korunmann yalnzca
temel yaltma dayanmad, aktaki iletken paralarn yaltmn
sabit tellerindeki koruyucu iletkene baland aralar da ieren
ekipman (BS 2754).
Snf II ekipmanlar. Elektrik oklardan korunmann yalnzca
temel yaltma dayanmayp ek yaltm gibi ek gvenlik
nlemlerinin alnd, ekipmann aktaki metal paralarnn
koruyucu iletkene balanmas iin nlem alnmasna gerek
olmad ve kurulularn sabit hatlarnda alnacak nlemlere
gvenilmedii ekipmanlar (BS 2754).
Snf III ekipmanlar. Elektrik oklarndan korunmann SELV'ye
dayand ve iinde SELV'dekinden daha yksek gerilimlerin
retilmedii ekipmanlardr (BS 2754).
ift yaltm. Hem temel yaltm hem de ek yaltmdan oluan
yaltm.
Topraklanm emerkezli hat. Bir veya daha ok iletkenin
btn uzunluklar boyunca batan aa bir iletkenle, rnein PEN
iletkeni olarak davranan bir metalik klfla sarld hat sistemi.
Elektrik tesisat (Tesisat olarak ksaltlmtr). Ortak kaynaktan
beslenen ve koordine edilmi belirli zellikleri olan birbirleriyle
ilintili elektrik ekipmanlar sistemi.
305
Elektrik Klavuzu
D iletken para. Bir potansiyel fark, genellikle de topraklama

potansiyeli yaratma yeteneine sahip olan ve elektrik tesisatnn bir
parasn oluturmayan iletken para.
Son devre. Dorudan akm kullanan ekipmana veya priz
kna veya priz klarna veya bu tr ekipmanlarn balanmas
iin salanm dier k noktalarna balanm devre.
Yaltm. Gvenlik nedeniyle tesisatn tamamndan veya ayr bir
blmnden tesisat veya bir blmn her tr elektrik enerjisi
kaynandan ayrmaya ynelik ilev.
Ntr iletken. Bir sistemin ntr noktasna balanm ve elektrik
enerjisinin iletilmesine yarayan iletken. Terim, Ynetmeliklerde
baka biimde belirtilmemesi durumunda IT veya d.c. sisteminin
edeer iletkeni anlamna da gelir.
PEN iletken. Hem ntr iletkenin hem koruyucu iletkenin
ilevlerini birletiren iletken.
Koruyucu iletken. Elektrik oklarna kar baz korunma
nlemleri iin kullanlan ve aadaki paralardan herhangi birini
balamak amacyla kullanlan iletken:
(i) aktaki iletken paralar
(ii) d iletken paralar
(iii) ana topraklama terminali
(iv) toprak elektrotu/elektrotlar
(v) kaynan topraklanm noktas veya suni ntr hat.
Ynetmeliklerdeki bir diyagram (sayfa 25) topraklama
dzenlemelerinin ve koruyucu iletkenlerin bir rneini gsterir.
Glendirilmi yaltm. Elektrik yk tayan paralara
uygulanm ve elektrik oklarna kar ilgili standartlarda
belirtildii koullarda ift kat yaltma edeer koruma salayan tek
kat yaltm. "Tek kat yaltm" terimi yaltmn homojen tek para
bir yaltm olduu anlamna gelmez. Ek veya temel yaltm olarak
tek bana test edilemeyecek birka tabakadan oluabilir.
Artk akm cihaz. Artk akm belirli koullarda verili bir deere
eritiinde kontaklarn almasn salamas hedeflenen mekanik
anahtarlama cihaz veya cihazlar sistemi
Artk alma akm. Belirlenmi koullar altnda artk akm
cihaznn almasna neden olan artk akm.
306
Elektrik Klavuzu
Halka eklinde son devre. Halka eklinde dzenlenmi ve tek

bir besleme noktasna balanm son devre.
Ezamanl eriilebilir paralar. nsanlar veya zel olarak
kendilerine ayrlm yerlerde canl hayvanlar tarafndan ezamanl
olarak dokunulabilecek iletkenler veya iletken paralar.
Ezamanl eriilebilir paralar unlar olabilir: ykl paralar,
aktaki iletken paralar, dardaki iletken paralar, koruyucu
iletkenler veya toprak elektrotlar.
Deneyimli personel. Elektriin yaratabilecei tehlikelerden
kendisini saknmasn salayabilecek teknik bilgiye veya yeterli
deneyime sahip kii.
Sabit ekipman. Yerine tespit edilmi veya ktlesi 18 kg' geen
ve tama sistemi olmayan ekipmanlar.
Ek yaltm. Temel yaltmn yetersiz kalmas durumunda elektrik
oklarndan koruma salamak amacyla temel yaltma ek olarak
uygulanan, temel yaltmdan bamsz yaltm.
Anahtar. Belirlenmi ar ykte alma koullarn da
ierebilecek olan normal devre koullarnda akm oluturabilen,
tayabilen ve kesebilen ve ayrca ksa devre gibi belirlenmi
anormal devre koullarnda belirlenen sreler boyunca akm
tayabilen mekanik cihaz. Ksa devre akmlar da yaratabilir ancak
bunlar kesemez.
Kesici dzenekleri. Bir elektrik tesisatnn almas,
dzenlenmesi, korunmas ve dier kontrolleri iin ana ve yardmc
anahtarlama cihazlar sistemi.
Sistem. Tek bir elektrik enerjisi kayna ve bir tesisattan oluan
elektrik sistemi. Ynetmeliklerin belirli amalar asndan,
kaynan ve tesisin aktaki iletken paralarnn toprakla ilikisine
bal olarak sistemler aadaki gibi tanmlanmlardr:
TN sistemi, enerji kaynann bir veya daha ok noktasnn
dorudan toprakland, tesisatn dardaki iletken paralarnn
koruyucu iletkenler zerinden bu noktaya baland sistemdir.
TN-C sistemi, ntr ve koruyucu ilevlerinin btn sistemde tek
bir iletkende birletirildii sistem (ekil 12.1).
307
Elektrik Klavuzu
ekil 12.1 TN-C sistemi. Btn sistem boyunca ntr hat ve

koruyucu ilevleri btn sistemi kat eden tek bir iletkende
birletirilmitir. Tesisin aktaki btn iletken paralar PEN
iletkenine balanmtr. TN-C dzenlemesinin bir rnei,
konsentrik hat ekmedir fakat bunun kullanlmasna niyetlenilen
yerlerde, uygun yetkili makamlardan zel yetkilendirmelerin elde
ekil 12.2 TN-S sistemi. Btn sistem boyunca farkl ntr ve

koruyucu iletkenler vardr. Koruyucu iletken (PE) tesisi besleyen
kabloyu kaplayan metalik bir kaplama veya ayr bir iletkendir.
Tesisteki, btn ak iletken paralar, tesisin ana topraklama
terminali zerinden bu koruyucu iletkene balanmtr.
ekil 12.3 TN-C-S sistemi. Ntr ve koruma fonksiyonlar, sistemin

bir blmnde tek bir iletkende birletirilmitir. Bir TN-C-S
sisteminin genel biimi, Beslemenin TN-C ve tesis iindeki
308
Elektrik Klavuzu
dzenlemelerin TN-S eklinde olduu ekilde grld gibidir. Bu

tip datm sistemleri Koruyucu oklu Topraklama olarak da
bilinmektedir ve PEN iletken birleik ntr ve toprak (CNE) iletkeni
olarak anlmaktadr. Besleme sistemi PEN iletkeni birka noktadan
topraklanmtr ve tketicinin tesislerinde veya yaknnda bir
toprak elektrodu gerekli olabilir. Bir tesisin aktaki iletken
paralarnn tm, birbirlerine balanm olan ana topraklama
terminali ve ntr terminal yoluyla PEN iletkene balanmtr.
ekil 12.4 TT sistemi. Bir tesisin aktaki btn iletken paralar,

elektrik asndan kaynak topraklamasndan bamsz olan bir
topraklama elektroduna balanmtr.
TN-S sistemi, btn tesisat boyunca farkl ntr ve koruyucu
iletkenleri olan sistemdir (ekil 12.2).
TN-C-S sistemi, ntr ve koruyucu ilevlerinin, sistemin bir
ksmnda tek bir iletkende birletirildii bir sistemdir (ekil
12.3).
TT sistemi, enerji kaynann bir noktasnn dorudan
toprakland, tesisatn da ak iletken paralarnn, kaynan
toprak elektrotlarndan elektrik asndan tamamen bamsz
toprak elektrotlarna baland sistemdir (ekil 12.4)
IT sistemi, toprak ve akm tayan hatlar arasnda dorudan bir
balantnn olmad, elektrik tesisatnn dardaki iletken
paralarnn toprakland bir elektrik sistemidir (ekil 12.5).
309
Elektrik Klavuzu
ekil 12.5 IT sistemi. Bir iletmedeki btn ak iletken paralar

bir topraklama elektroduna balanmtr. Kaynak ya amal olarak
konulmu bir topraklama empedansyla topraklamaya balanm
ya da topraktan yaltlmtr.
Blm 3. Genel zelliklerin Deerlendirilmesi

Ynetmeliklerdeki
Blm
3,
"Genel
zelliklerin
deerlendirilmesi," tesisin kurulu amacn, beslemeyi ve yapy
(Ksm 31); kar karya kald d koullar (Ksm 32);
ekipmann uygunluunu (Ksm 33); ve bakm yaplabilirliini
(Ksm 34) ierir.
Maksimum talep. Tesisin, amper cinsinden ifade edilen
maksimum
talebinin
deerlendirilmesi
gerekir.
Bunun
deerlendirilmesinde eitlilik dikkate alnabilir (Yn. 311-01-01).
Akm tayan iletkenler ve topraklama. Akm tayan
iletkenlerin says ve tipi ve (sistem tipine bal olarak, yani TN-C,
TN-S, TN-C-S, TT ve IT) topraklama yntemi, Ynetmelik'te
Blm 4'te belirlenenlere uyum salamak iin seilecek korunma
yntemini belirler (Yn. 312-01-01).
Beslemenin zellikleri. Bu, nominal gerilim; akm; frekans;
tesisin orijinindeki beklenen ksa devre akm; tesisin dndaki
sistemin paras olan topraklama hatas empedans (Ze); [:earth
fault loop impedance] tesisin, maksimum talep dahil koullar
karlamaya uygunluu; ve tesisin orijininde grev yapan koruyucu
cihazlarn zellikleriyle ilgilidir (Yn. 313-01-01). Para 313-02,
gvenlik hizmetleri ve yedek olarak kullanlanlarla ilgili koullar
ayrntlandrr.
310
Elektrik Klavuzu
Devre dzenlenmesi. Her tesisin, arza durumunda tehlikelerden

saknmak ve uygunsuz durumlar minimuma indirmek ve gvenli
iletmeye, kontrole, test etmeye ve bakma olanak salamak
amacyla devrelere blnmesi zorunludur. Ayrca dier 314
Ynetmeliklerine de baknz.
Uyumluluk. Tesisi yapan, herhangi bir ekipmann dier
elektrikli ekipmanlara ve dier hizmetlere zararl etkilerinin olup
olmayacan kontrol etmelidir. D bir kaynaktan temin edilen
enerjiyle beslenen bir tesiste, tesiste bulunan almas tedarik
sistemi zerinde nemli etkiler dourabilecek btn ekipmanlar
iin tedarikiyle grmeler yaplmaldr.
Bir tesiste birden ok son devre [:final circuit] bulunmas
durumunda, her bir son devrenin datm panosuna farkl bir yoldan
balanmas gereklidir. Yaltlmas istenen son devrenin dolayl
yollardan enerji almasn nlemek amacyla, her bir son devrenin
hatlar, elektrik asndan dier son devrelerin hatlarndan ayr
olmaldr (Yn. 314-01-01).
On altnc basmn getirdii bir koul da bir iletmenin
hedeflenen mr boyunca grmesi beklenen bakmlarn sklnn
ve kalitesinin deerlendirilmesidir. Bu, iletmenin hedeflenen mr
boyunca gerekli olaca dnlen periyodik kontrol, test, bakm
ve onarmlarn hemen ve gvenle gerekletirilebilmesi anlamna
gelir. Gvenlie ynelik koruyucu nlemler alnm olmal ve
uygun ilev iin ekipmanlarn gvenilirlii uygun olmaldr (Yn.
341-01-01).
Blm 4. Gvenlik Amacyla Korunma

Bir btn olarak veya birka para halindeki btn tesislerin, Ksm
4146'da belirtilen nlemleri, Ksm 47'de belirtilen ekilde
uygulayarak, Blm 4'te belirlenen koullar yerine getirmesi
zorunludur.
Dorudan veya dolayl temasa kar koruma aadaki
yntemlerden biriyle salanmaldr:
(i) Gvenle ekstra dk gerilimle korunma (Yn. 411-02 ve
471-02).
(ii) Enerji dearjnn snrlandrlmas yoluyla korunma (Yn.
411-04 ve 471-03).
Ekstra dk gerilim koruyucu nlem olarak tek bana koruyucu
nlem olarak kullanlmayacaktr (Yn. 472-15).
311
Elektrik Klavuzu
Gvenli ekstra dk gerilim salayacak kaynak aadakilerden

biri olacaktr: (a) BS 3535'e uygun, k sarmlar ve gvde ve
varsa koruyucu topraklama devresi arasnda hibir balant
olmayan yaltm transformatr; veya, (b) rnein bir motor
jeneratr gibi, sarmlar, yukarda, (a)'da belirtilen emniyet yaltml
transformatrn salad elektrik yaltmn salayan bir akm
kayna; veya (c) elektrokimyasal bir kaynak, rnein, ak veya
yksek devre geriliminden bamsz baka bir kaynak, rnein
motor tarafndan tahrik edilen bir jeneratr; veya, (d) dahili bir hata
durumunda bile darya akm veren terminallerdeki gerilimin
Ynetmelik 411-02-01'de belirtilen snrlar aamayaca, ilgili
standartlara uygun elektronik cihazlar. k ularnda daha yksek
gerilime ancak belirlenen koullarda izin verilir.
Gvenlik amal ekstra dk gerilim ekipmanlarnn akm
tayan, kablolar dndaki paralar yksek gerilim tayan
paralardan ayr olacak, bir baka sistemin parasn oluturan bir
toprak hattna, akm tayan bir parasna veya koruyucu iletkenine
balanmayacaktr (Yn. 411-02-05). Bu tesislerdeki devre
iletkenleri, tercihen dier devrelerin iletkenlerinden fiziksel olarak
ayrlm durumda olacaktr. Bunun pratik olarak mmkn olmad
durumlarda, alnmas gerekli nlemler vardr (Yn. 411-03-06).
Filer, ayn tesislerde kullanlmakta olan dier gerilim sistemlerinin
prizlerine taklabilir olmayacaktr; benzer ekilde, sistemin
prizlerinin de dier gerilim sistemlerinin filerinin taklmasn
imkanszlatracak biimde olmas gerekir. Prizlerde koruyucu
iletken temas olmayacaktr (Yn. 411-02-10).
SELV sisteminin nominal geriliminin 25 V a.c. r.m.s. 50 Hz
veya 60 V dalgasz, d.c. deerlerini amas durumunda, dorudan
temasa kar belirlenen ek korumalarn (Yn. 411-02-09) alnmas
gereklidir. ndirgenmi veya dk gvde direncinin beklendii
veya toprak potansiyeliyle temas sonucu elektrik oku riskinin
artt durumlar (yukardaki gibi, Yn. 471-15, vb.) iin, Yn. 47115 ve 471-16 ek koullar belirtir. Ellerin ve/veya ayaklarn slak
olmas ihtimalinin bulunmas veya ok akm yolunun el ve ayaklar
dnda olabilmesi veya alan kiinin suya batm olarak veya dar
ve iletken yerlerde almas durumlarnda bu koullarn ortaya
kmas beklenir.
Ekstra dk gerilimin kullanld, ancak gvenlik iin ekstra
dk gerilimle ilgili btn koullarn karlanamad durumlarda
korunma salamak iin uygun nlemler belirtilmitir (Yn. 471312
Elektrik Klavuzu
14). Fakat, bu nlemleri kullanan sistemler, "fonksiyonel ekstra

dk gerilim sistemleri" (FEVL) olarak adlandrlmaktadr.
Ekstra dk gerilim sistemlerinin, devrelerin yalnzca bir
noktada topraklanm olmas dnda SELV iin Yn. 411-02'nin
koullarn salamas durumunda, dorudan temasa ynelik koruma
aadaki iki yntemle salanabilir: (i) en azndan IP2X veya
IPXXB dzeyinde koruma salayan bariyerler, veya (ii) 500 V d.c.
test gerilimine 60 saniye boyunca dayanabilen yaltm (Yn. 47114-02).
Ekstra dk gerilim sisteminin genel olarak gvenlik
koullaryla uyumamas durumunda, dorudan temasa kar
koruma bariyerlerle, evirmelerle veya birincil devrenin minimum
test gerilimine karlk gelen yaltmla salanmaldr. Ayrca,
dolayl temasa kar koruma da gereklidir (Yn. 471-14-03).
Enerji dearjn snrlandrarak elektrik oklarna kar korumaya
gvenen devreler, yntem (ii), gvenlik iin ekstra dk gerilim
devreleriyle ilikili olarak belirtilene benzer yollarla dier
devrelerden ayrlm olacaktr (Yn. 411-02-05 ve 411-02-06).
Dorudan temas. Dorudan temasa kar korunmaya ynelik
temel korunma nlemlerinden birinin veya daha fazlasnn
kullanlmas gereklidir:
(i) Akm tayan paralarn yaltlmas yoluyla korunma (Yn.
412-02 ve 471-04).
(ii) Bariyer veya evirme yoluyla korunma (Yn. 412-03 ve 47105).
(iii) Engeller yoluyla korunma (Yn. 412-04 ve 471-06).
(iv) Eriilebilecek alann dna yerletirerek korunma (Yn. 41205 ve 471-07).
Akm tayan paralardan dorudan temastan yaltm yoluyla
korunurken, yaltmn ancak tahribat sonucunda sklebilecek
olmas; hizmet srasnda karlaabilecei elektrik, mekanik, termal
ve kimyasal etkilere kar dayankl olmas gereklidir (Yn. 41202-01). Dorudan temas nlemek iin bariyer veya evirme
kullanlmsa, ve aklk (yani, paralarn deitirilmesi iin veya
alma amacyla) IP2X tarafndan izin verilenden daha bykse,
insanlarn ve canl hayvanlarn akm tayan paralarla temas
etmesini nlemek iin ek nlemler alnmaldr. Pratik olduu
srece, insanlarn, mevcut aklktan akm tayan paralara
313
Elektrik Klavuzu
dokunulabileceklerinin, ama dokunmamalar gerektiinin farkna

varmas salanmaldr (Yn. 471-05-02).
Engeller konularak da koruma salanabilir, fakat bunlarn
istenmeden yerlerinden kaldrlmalarn nleyecek ekilde tespit
edilmeleri gereklidir; fakat bunlarn bir anahtar veya alet
kullanlmakszn kaldrlabilir durumda olmalar gerekir.
Dolayl temas. Ynetmeliklerde, dolayl temasa kar koruyucu
nlem olarak belirtilmi be temel koruyucu nlem vardr ve
bunlardan biri veya birden ou uygulanmaldr:
(i) Beslemenin topraklanm e potansiyel balanmas ve
balantnn otomatik kesilmesi (Yn. 413-02 ve 471-08).
(ii) Snf II ekipmann veya edeer yaltmn kullanlmas (Yn.
413-03 ve 471-09).
(iii) letken olmayan ortamlar (Yn. 413-04 ve 471-10).
(iv) Topraklama olmakszn e potansiyel balant (Yn. 413-05
ve 471-11).
(v) Elektrik ayrma (Yn. 413-06 ve 471-12).
Metot (i)'in kullanlmas srasnda balanan iletkenler, tesisin d
iletken paralarnn aada belirtilen trden ana topraklama
terminallerine balanmayacaktr: ana su ve gaz borular, dier
servis borular ve kanallar, merkezi stma ve havalandrma
sistemleri, bina yapsnn da ak metalik paralar, yldrm
koruma sistemleri. Dier hizmetler iin kullanlan metal yaplara
balanma, sorumlu giriimcinin iznini gerektirebilir. Bir
telekomnikasyon kablosunun herhangi bir metalik klfna
balanmak gereklidir; ancak kablo sahibinin rzas alnmaldr. Bir
tesisin birden fazla binaya hizmet sunmas durumunda,
topraklanm e potansiyel balama her bina iin zorunludur (Yn.
413-02-02).
lgilenilen devrelerin koruyucu cihazlar, topraklama ve ilgili
empedanslar, bir topraklama hatas srasnda tesis iinde herhangi
bir yerdeki ayn anda eriilebilir darya ak ve dtaki iletken
paralar arasndaki gerilimlerin tehlike yaratmayacak byklkte
ve srede (Yn. 413-02?04) olmasn salayacak biimde olacaktr.
Bu Ynetmelik'in koullarn yerine getirmenin geleneksel aralar,
413-02-06'dan 413-02-26'ya kadar olan Ynetmeliklerde sistem
topraklamas tipine gre verilmektedir; ancak eit derecede etkin
dier aralar dlanmayacaktr.
314
Elektrik Klavuzu
Ynetmelikler, topraklama tipi iin, yani TN, TT ve IT

sistemleri iin, topraklanm e potansiyel balama ve beslemenin
otomatik olarak kesilmesi yollaryla korunma yntemleri iin
kapsaml ayrntlar sunar. ngiltere'de, genel uygulama
formundan biri iinde TN topraklama sistemini kullanmaktr: (a)
btn sistemde ntr ve koruyucu fonksiyonlarnn tek bir iletkende
birletirildii TN-C sistemi; (b) btn sistemde ntr ve koruyucu
iletkenlerin ayrld TN-S sistemi; ve (c) sistemin bir blmnde
iki iletkenin fonksiyonlarnn birletirildii TN-C-S sistemi. Tek
fazl yklerin, ntr terminaline de balanm olan ana topraklama
terminali yoluyla PEN iletkene balamadan nce btn ak iletken
paralar bir araya balayan tamamen ayr bir topraklama sistemi
ieren bir akm hatt ve bir ntr hatla beslenmesine imkan
verdiinden, (c) sistemi son derece yaygndr. Bu nedenle, bu
ksmda kendimizi TN topraklama sistemine ilikin noktalarla
snrlandracaz.
Para 413, Ynetmeliklerin ilgili blmdr ve okuyucularn
gnderildii, korumayla ilgili birka tablo ierir. Bu tablolarn
hibirinin oaltlmasna IEE tarafndan izin verilmemektedir.
ki tip koruyucu cihaza, ar akm ve kalnt akm
(r.c.d.)cihazna (Yn. 413-02-07), izin verilmitir. TN-C-S
sisteminde r.c.d. kullanlmsa, yk tarafnda PEN iletken
kullanlmamaldr. Koruyucu iletkenin PEN iletkenine balants
r.c.d.'nin kaynak tarafna yaplmaldr.
Her bir koruyucu cihazn karakteristiinin ve bu cihazla korunan
her bir devrenin topraklama hatas devre empedansnn faz iletkeni
ve koruyucu iletken veya tesisin herhangi bir yerindeki ak iletken
para arasnda ihmal edilebilir bir empedans hatas olduunda
otomatik besleme kesintisinin belirlenen sre iinde gereklemesi
durumunda, Ynetmelik 413-02-04'n (yukarya bakn),
koullarnn yerine getirildii dnlmektedir. Bu koul, aadaki
durumda karlanm olur:
Zs U0/Ia
Zs = topraklama hatas devre empedans
Ia = balant kesen koruyucu cihazn (Ynetmeliklerdeki)
Tablo 41A'da nominal gerilim U0'n fonksiyonu olarak
belirlenen zaman iinde veya 413-02-12 ve 413-02-13
315
Elektrik Klavuzu
Ynetmeliklerinde belirlenen koullarda, 5 saniyeyi

amayan srede otomatik almasna neden olan akm
U0 = topraa nominal gerilim
Tablo 41A'da verilen maksimum kesinti sreleri devre besleyen
priz klar ve kullanlma srasnda elle hareket ettirilebilmesi
amalanan tanabilir ekipmanlar besleyen veya elde tanabilir
Snf I ekipmanlar (Yn. 413-02-09) besleyen dier son devreler
iin geerlidir. Bu koullar, prizin elde tanr ekipmanlar
beslemek iin kullanlmasn nleyecek tedbirlerin alnd fi ve
priz sistemleri yoluyla balanm bir maddeyi veya sabit bir
ekipman besleyen son devreye veya Ynetmelik 471-15'te
tanmlanan indirgenmi dk gerilim devrelerine uygulanmaz.
Ynetmelik 413-02-09'un gereklerini karlamak amacyla
sigorta kullanlmas durumunda, 0.4 saniyelik kesme sresine
karlk gelen maksimim topraklama hatas devre empedans (Zs)
deerleri 230 V'luk topraa nominal gerilim (U0) deeri iin
(Ynetmeliklerde) Tablo 41B1'de verilmitir. (Ynetmeliklerde)
Tablo 41B1'de sz edilenler dndaki genel amal (gG)
sigortalarn ve motor sigortalarnn (gM) nominal akm deerleri
iin okuyucu, Ynetmelik 413-02-06'in koullarna uygunluu
salayacak Ia deerinin belirlenmesi amacyla, uygun ngiliz
Standard'na ynlendirilmitir.
Tablo 41B1 drt paraldr ve sigortalar, 230 V U0 deeri altnda
0.4 s balant kesme sresi iin topraklama hatas devre empedans
(Zs) deerlerini ayrntlandrr: (a) nominal deerleri 650 A
arasnda olan sigortalar (BS 88 Blm 2 ve 6'ya uygun gG
sigortalar); (b) nominal deerleri 545 A arasnda olan sigortalar
(BS 1361'e uygun sigortalar); (c) nominal deeri 545 A arasnda
olan sigortalar (BS 3036'ya uygun sigortalar); ve (d) BS 1362'ye
uygun 13 A sigortalar. Tablo 41B2, minyatr devre kesicileri
kapsayan benzer ayrntlar da vermektedir.
U0 deerinden bamsz olarak, priz klarn veya kullanm
srasnda elde hareket ettirilmesi amalanan tanabilir ekipmanlar
veya Snf I elde tanr ekipmanlar besleyen bir son devrelerde,
(Ynetmeliklerde) Tablo 41C'de gsterilen ar akm koruma
cihazlar ve bunlarla ilgili devre koruyucu iletkenlerin maksimum
empedanslar iin balant kesme zaman 5 saniyeyi gemeyen bir
deere kadar artrlabilir. Bu tablo dokuz paradan oluur ve ilk
drt paras Tablo 41B1'de ayrntlandrlanlarla ayn tipten
316
Elektrik Klavuzu
sigortalarla; dier be paras, EN 60898'e uygun, yani, 1, 2, B3 ve

D tipi (Yn. 413-02-12) minyatr devre kesicilerle ilgilidir.
Bir datm devresi iin balant kesme sresi 5 saniyeyi
amamaldr (Yn, 413-02-13). Bu Ynetmelik'in koullarn yerine
getirmek amacyla sigorta kullanldnda, (Ynetmeliklerdeki)
Tablo 41D, 230 V nominal gerilim iin 5 saniye balant kesme
sresine karlk gelen topraklama hatas devre empedansnn (Zs)
maksimum deerlerini belirtmektedir. Bu tablonun da Tablo
41B1'e benzer biimde drt blm vardr.
Ynetmelik 413-02-16, r.c.d.'lerin kullanld durumlar kapsar;
aadaki denklemdeki koullarn yerine getirilmesi gereklidir:
ZsIn 50 V
Burada, Zs topraklama hatas devre empedansn ve In amper
cinsinden, kalnt alma akmn gstermektedir. r.c.d.
kullanlarak korunmu devre topraklanm e potansiyel alannn
tesine uzanrsa, r.c.d.'lerin alma akmlarna uygun doru diren
deerlerine (Yn. 413-02-01) sahip topraklama elektroduna
balanmalar durumunda, aktaki iletken paralarn TN sistemi
koruyucu iletkenlerine balanmas gerekmez.
Snf II veya edeeri. ift veya glendirilmi yaltml
ekipmanlar veya toptan yaltlm kesici dzenei sistemleri (bkz.
EN 60439) uygun koruma salar (Yn. 413-03-01). Yalnzca temel
yaltm olan elektrik ekipmanlara uygulanm ek yaltm olan ve
akm tayan yaltlmam paralara uygulanan glendirilmi
sistemlerden oluan dier iki sistemden daha sz edilmitir.
Elektrikli ekipmanlar alma iin hazr duruma geldiklerinde, akm
tayan paralardan temel yaltmla ayrlm btn iletken paralar,
ancak en azndan IP2X veya IPXXB dzeyinde koruma salayan
yaltmla kapal sistemlerin iinde olacaktr (Yn. 413-03-04).
Bir devrenin Snf II ekipman besledii durumlarda, devre
koruyucu iletken hat sistemi iinde her noktaya eriecek ve her
noktada ve hibir dsal iletken paras olamayan ve byle bir
noktadan sarktlan lamba yuvalar dnda her bir aksesuara erien
terminali olacaktr (Yn. 471-0-02). Ynetmelik 471-09-03'n
uyguland durumlarda bu koulun yerine getirilmesi gerekmez.
Snf II ekipmanlarn aktaki metal paralar, parann tesisin
koruyucu iletkenine balanm herhangi bir noktasna temas
etmeyecek biimde monte edilmelidir. Bu trden bir temas,
317
Elektrik Klavuzu
ekipmann artnamesiyle salanan Snf II korumann kalitesini

drebilir.
Btn bir tesisin veya devrenin Snf II ekipmanlardan (veya
edeerlerinden) olumasnn hedeflendii durumlarda, Snf II
(veya edeer) yaltmn etkinliini azaltacak herhangi bir
deiiklik yaplmadn garanti altna almak iin etkin bir gzetim
altnda olduu kantlanmaldr. Bu nlem, priz klar olan veya
kullancnn yetkilendirilmeye gerek duymakszn ekipmann
paralarnda deiiklikler yapabilecei durumlarda uygulanamaz
(Yn. 471-09-03). Baz kablolar, Snf II yapsnda olduklar
biiminde snflandrlamaz. Bu kablolarn (bunlar belirlenmitir)
Ksm 52'yle uyumlu olarak tesis edilmi olmas durumunda,
bunlarn yeterli koruma salad kabul edilir (Yn. 471-09-04).
Ar akma kar koruma. Akm tayan iletkenler, kaynan
iletkenlerin akm tama kapasitesini aacak lde bir akm
salayamayaca durumlar dnda, ar akm veya ksa devre
durumunda beslemeyi kesecek bir veya daha ok cihazla
korunacaktr (Yn. 431-01-01).
Bir devreyi ar akma kar koruyan bir cihazn birka koulu
yerine getirmesi gereklidir:
(i) Nominal akm ayar (In) devrenin dizayn akmndan (Ib) dk
olmayacaktr.
(ii) In deeri, devre iletkenlerinden herhangi birinin akm tama
kapasitesinden (Iz) dk olmayacaktr.
(iii) Koruyucu cihazn akm garanti eden etkin almas (I2)
devredeki iletkenlerden herhangi birinin en dk akm tama
kapasitesinin (Iz) 1.45 katn gemeyecektir.
Paralel iletkenlerle birlikte ayn koruyucu cihazlar
kullanldnda, Iz deeri, bu iletkenlerin akm tama
kapasitelerinin toplamdr. letkenlerin, ayn yapya, kesit alanna,
uzunlua ve konuma sahip olmalar, btn uzunluklar boyunca
bal baka devrelerin olmamas ve zel bir dzenlemenin
uygunluunun kantlanmamas durumunda temel olarak ayn akm
tayacak biimde dzenlenmeleri gerekir (Yn. 473-01-06).
Ar yke kar koruma cihazlarnn bulundurulmamasna, ancak
devrenin beklenmedik ekilde kesilmesinin tehlike douraca
durumlarda izin verilir. Bu durumlarda, ar yk alarmnn temin
edilmesine ynelik nlemler alnmaldr.
318
Elektrik Klavuzu
Hatal akma kar koruma. Bu grev iin tasarlanm cihazlar,

herhangi bir devrenin iletkenlerinden herhangi bir hatal akm
getiinde, bu akmlarn iletkenlerde ve balantlarda ortaya
kard termal ve mekanik etkiler bir tehlikeye neden olmadan
alacaklardr (Yn. 434-01-01). Bir sonraki cmlede zetlenen
koullar dnda, her bir cihazn akm kesme kapasitesi, cihazn
kurulmu olduu noktadaki beklenen ksa devre akmndan veya
topraklama hata akmndan dk olmamaldr. Cihaz(lar)n
kurulmu olduu noktada daha dk devre kesme kapasitesine,
ancak bu cihazn, besleme tarafnda, gerekli kesme kapasitesine
sahip bir baka koruyucu cihaz(lar)la yedeklenmesi durumunda izin
verilebilir. Korunan iletkenlerin yk tarafndaki koruyucu
cihaz(lar)da herhangi bir hasarn ortaya kmamasn garanti etmek
iin cihazlar arasnda koordinasyonun salanmas nemlidir (Yn.
434-03-01).
Tek bir cihazn, paralel iki veya daha ok iletkeni hatal akma
kar korumas durumunda, cihazn alma karakteristiklerinin ve
kurulduu biimiyle paralel iletkenlerin karakteristiklerinin uygun
biimde koordine edilmesi gereklidir. Tek bir koruyucu cihazn
almas etkin olmayacaksa, Ynetmelik'te belirlenen alternatif
nlemler alnabilir (Yn. 473-02-05).
Devrelerin ve datm sisteminin zelliklerine gre koruma.
Ar akmn belirlenmesi iin bir ara temin edilecek ve bu faz
iletkeninin balantsnn kesilmesini salayacaktr. TT sisteminde,
fazlar arasnda besleyen ve ntr hattn dalmnn yaplmad bir
devre iin, belirli koullarn salanmas durumunda faz
iletkenlerinin biri iin ar akm korumasnn salanmas zorunlu
deildir (Yn. 473-03-02). Ntr iletkeni olmayan bir IT iin, her bir
devrede bir r.c.d.'nin kurulmu olmas kouluyla ar yk koruma
cihaznn kurulmas ihmal edilebilir (Yn. 473-03-03).
Ntr iletken. Ntr iletkenin en azndan faz iletkeninin kesit
alanna eit bir kesit alannn olmas durumunda, TN veya TT
sistemlerinde bu iletken iin bir ar akm izlemesi veya bir kesme
cihaznn bulunmas genellikle gerekli deildir. Kesit alannn faz
iletkenlerinin kesit alanndan kk olmas durumunda, (i) bu
hattn, devrenin faz iletkenleri iin koruyucu cihazlarla korunmu
olmas ve (ii) normal hizmet srasnda, byk bir ihtimalle ntr
iletken tarafndan tanacak harmonikleri de ieren maksimum
akmn bu iletkenin akm tama kapasitesi deerinin nemli lde
319
Elektrik Klavuzu
altnda olmas durumlar dnda, ntr iletken iin ar akm izleme

sistemi kurulacaktr.
Koullarn birinin veya her ikisinin de karlanmamas
durumunda, ntr iletken iin, kesit alanna uygun bir ar akm
dedektr temin edilecektir. Koruyucu cihazn almas faz
iletkenlerini balantsnn kesilmesine neden olur, fakat ntr
iletkenin balantsn kesmesi zorunlu deildir (Yn. 473-03-03 ve
473-03-04).
Yk arlkla dearj aydnlatmann oluturduu devreler
dnda, srekli dengesizlik durumuna bal olarak ntr iletkenin
kesit alan faz iletkenlerini kesit alanndan daha kk olabilir
(Yn. 524-02-01, 524-02-02 ve 524-02-03).
zolasyon ve anahtarlama. Elektrikli ekipmann ve makinelerin
yaltmyla ilgili hasarlar nlemek ve ortadan kaldrmak amacyla
otomatik olmayan yaltm ve anahtarlama salanmas iin aralar
salanacaktr (Yn. 460-01-01). Her tesisin merkezine
olabildiince yakn, beslemenin almasnn bir arac ve bir yaltm
arac olarak ana hatta balanm anahtar veya balantl devre
kesici salanmaldr. d.c. sistemleri iin, btn kutuplara bir yaltm
arac taklacaktr. Bir tesisin bir den fazla kaynaktan beslenmesi
durumunda alnmas gereken baka nlemler vardr (Yn. 460-0102).
Mekanik bakmn fiziksel yaralanma riski iermesi durumunda,
bu tr bakmlar iin kesme anahtarlar temin edilmelidir (Yn. 46201-01). Ayrca, herhangi bir ekipmann yanllkla devreye
alnmasn veya istemeden etkin duruma getirilmesini nlemek
amacyla gerekli nlemler de alnmaldr (Yn. 462-01-03).
Bir tesisin beslemeyle bann hzla kesilmesinin gerekli olmas
durumunda, acil durum olanaklar salanacaktr (Yn. 463-01-01).
Benimsenen aralar, tesisin ilgili parasn tam yk akmndan
kesebilecek yetenekte olacak ve ilgili durumlarda yavalam motor
koullar iin de gerekli dikkat harcanacaktr (Yn. 537-04-01).
zel devreler iin yaltm cihazlarnn yaltlacak ekipmann
uzana yerletirilmesinin gerekmesi durumunda, yaltm aracnn
ak konumda kurulmas iin gerekli koullar salanacaktr. Bu
koullarn bir anahtar veya yerinden alnabilir bir tutamak
biiminde olmas durumunda, anahtar veya tutamak, tesis iinde
benzer amalarla kullanlanlarn yerini alabilecek cinsten
olmayacaktr (Yn. 476-02-02).
320
Elektrik Klavuzu
Btn motor devreleri iin kullanlan herhangi bir otomatik

devre kesici dahil, motoru ve btn ekipman devreden karan bir
kesici salanacaktr (Yn. 476-02-03). Ayrca, dk gerilimi aan
ak devre gerilim kullanan elektrik dearj aydnlatma tesisleriyle
ilgili sk koullar da vardr (Yn. 476-02-04).
E potansiyel balant alan dndaki devreler. E potansiyel
balant alan iindeki bir devrenin zel olarak alan dndaki sabit
bir ekipman beslemesinin amalanmas ve bu ekipmann genel
toprak ktlesiyle dorudan temas halindeki bir personel tarafndan
dokunulabilecek halde olmas durumunda, topraklama hatas devre
empedansnn, (Ynetmeliklerdeki) Tablo 41A'da belirtilen sre
iinde balanty kesecek biimde olmas gereklidir (Yn. 471-0803).
Ak havada kullanma ynelik tanabilir ekipmanlar beslemek
zere hazrlanan priz kl devrelerin Ynetmelik 471-16-06'ya
uygun olmas gereklidir. Bu ynetmelik, 32 A veya daha dk
nominal gl priz klaryla ilgilidir ve baz istisnalarla birlikte
zel koullar da belirler.
Bir TT sisteminin bir parasn oluturan bir tesiste dolayl
kontaa kar otomatik kesme tr korumann kullanlmas
durumunda, her bir priz k devresi bir kalnt akm cihazyla
korunacaktr (Yn. 471-08-06, ayrca bkz. Yn. 413-02-16).
Blm 5. Ekipman Seimi ve malat

Genel kurallar. Ksm 51, ekipman seimi iin uygulanabilir genel
kurallar kapsamaktadr. Her bir ekipmann uygulanabilir ngiliz
Standartlar'nn veya Harmonize Stantartlarn koullarna uygun
olmas gereklidir. Bir yabanc standarda uygun ekipmanlarn
kullanlmas durumunda, ilgili ngiliz Standard'nn kullanlmas
durumunda salanacak gvenlikten daha dk gvenlik dzeyde
gvenlik salanmadn kantlamak tasarmcnn veya tesisin
koullarn belirleyenin sorumluluundadr.
Bunlarn ekipmann zellikleri ve grevin gerektirdii g
zerinde etkisi olmas durumunda, ekipmann gerilim, akm,
frekans asndan uygun olmas gereklidir.
Seilen ekipmann btn paralar, anahtarlamay da ieren
normal hizmet koullarnda dier ekipmanlarla uyum salamaldr.
Ekipmann btn paralar, kullanld koullara uygun olarak
tasarlanm olacaktr. Durumun farkl olmas halinde, alma
321
Elektrik Klavuzu
koullarna uygun inaatyla, alma koullar zerinde ters etki

dourmayan ek koruma salanacaktr.
Para 526'da sz edilen kablolardaki balantlar dnda,
ekipmann btn paralar, almann, kontroln, bakmn ve
balantlarn gerektirdii ekilde eriilebilir olacaktr.
Karklk yaratlmas ihtimalinin olmad durumlar dnda,
ekipmann her bir paras iin uygun tanma aralar salanacaktr.
Kesici dzeneklerinin veya kontrol dzeneklerinin almasnn
operatr tarafndan izlenemedii ve bunun tehlikeye yol
aabilecei durumlarda operatrn grebilecei bir yerde uygun bir
gsterge salanacaktr (Yn. 514-01-01).
Koruyucu iletkenler. Sar ve yeil renk bileimi, zellikle
koruyucu iletkenler iin ayrlmtr ve baka bir amala
kullanlmayacaktr. plak bir barann koruyucu iletken olarak
kullanlmas durumunda, bara boylu boyunca yeil ve sar eritlerle
sarlacaktr (Yn. 514-03-01).
emalar. zellikle, her bir devrenin tipini ve bileimini,
Ynetmelik 413-01-01'le (dolayl temastan korunma) uyumlu
olarak kullanlan yntemi ve uygun durumlarda Ynetmelik 41302-04'n (otomatik koruyucu cihazlarn zellikleri) gerektirdii
verileri, koruyucu cihazlarn tannmas ve yerinin bilinmesi iin
gerekli bilgileri gsteren okunakl bir ema salanacaktr.
Uyar yazlar. inde 230 V'u aan gerilimin bulunduu (Yn,
514-10) ve tek bir cihazla yaltlmas mmkn olmayan akm
tayan paralarn olduu (Yn. 514-11) her bir yer iin uyar
yazlar konulacaktr. "Emniyetle lgili Elektrik Balants
Uzaklatrmayn" szcklerini tayan srekli bir tablo, balant
iletkenlerinin ve topraklama balantlarnn yaknnda grnr bir
konumda tespit edilecektir (Yn. 514-13). Kontrol ve testin
tamamlanmasndan sonra, her bir tesisin orijininin yaknna uyarlar
aslacaktr (Yn. 514-12).
Elektromanyetik uyumluluk. Bir tesis iin ekipman seimi
srasnda, BS EN 50082ve BS EN 50081'de belirtilen koullar
dikkate alnacaktr.
Telleme sistemleri. l.v. sistemleri zerindeki esnek olmayan
veya esnek kablolar veya esnek kordonlar uygun ngiliz
Standard'nda veya Harmonize Standart'ta belirtilen koullara
uymaldr. Kurun, PVC veya hava koullarnda kullanlmak
amacyla bir elastomerik malzemeyle klflanm olan esnek
olmayan kablo bir zincir dizisini de iinde barndrabilir veya sert
322
Elektrik Klavuzu
ekilmi bakr iletkenler ierebilir. Fakat, Ynetmelik, bu

paralarn ngiliz Standard'nda tabi olduu ve bunlara uygun
olduu, tanabilir bir cihazn veya aydnlatma cihaznn bir
parasn oluturan esnek kordon veya birleik g ve
telekomnikasyon
hatlar
iin
kullanlan
zel
esnek
kablolar/kordonlar iin uygulanmaz (Yn. 521-01-01). Ayn
ynetmelik, esnek kablonun/kordonun bir metalik zrh, rg veya
blendaj iermesine izin verir. Baral datm sistemi, EN 60570'e
uygun olmaldr (Yn. 521-01-02).
Elektromanyetik etkileri nedeniyle, elik tellerle veya eritlerle
zrhlandrlm tek gbekli kablolarn a.c. devrelerinde
kullanlmamas gerekir. Ferromanyetik alanlar iine yerletirilmi
a.c. devrelerin iletkenlerinin, her bir devrenin uygun koruyucu
iletkeniyle birlikte, btn faz iletkenlerinin ve (varsa) ntr iletkenin
ayn mekan iinde olacak biimde dzenlenmesi gereklidir. Bu
trden iletkenlerin demir ieren muhafazalar iine girdii
noktalarda, bunlarn iletkenler demir ieren malzemelerle tek tek
sarlmayaca veya endksiyon akmlarnn nlenmesi iin dier
baz nlemlerin alnaca biimde dzenlenmesi gereklidir (Yn.
521-02-02).
evirmeler. Kanallar ve kanal fitinglerinin, hat sistemlerinin,
kanallarn ve fitinglerin, Ynetmeliklerde belirtilen uygun ngiliz
Standartlarna uymas gereklidir. BS 4678'in uygulanmad,
metalik olmayan hat sistemlerinin, kanallarn ve bunlarn
fitinglerinin, BS 476 Blm 5'te belirtilen 'p' tutuabilirlik
karakteristikleriyle uyumlu yaltm malzemelerinden olmas
gereklidir (Yn, 521-04-01 ve 521-05-01).
Kablolar iin alma deeri drme. Akmn termal
yaltmn kaplayaca alanda olmasnn gerektii durumlarda,
kablonun kesitinin artrlmas iin nlemler alnacaktr. Is yaltml
bir duvar iinden veya termal olarak yaltlm bir tavann
zerinden kablonun bir yanyla bu yzeylerin biriyle temas ederek
denmesi durumunda, akm tama kapasiteleri Ynetmeliklerin
Ek 4'nde verilmektedir. Kablonun termal yaltm malzemesiyle
tamamen evrilmi olmas durumunda, nominal deer drme
faktrleri uygulanmaldr (Yn. 523-04-01).
Gerilim d. Normal hizmet koullarnda, tketicinin
tesislerindeki gerilim d, sabit akm kullanan herhangi bir
ekipmann terminallerindeki gerilimin ekipmanla ilgili ngiliz
323
Elektrik Klavuzu
Standard'ndakine karlk gelen dk snrlarndan daha yksek

olaca biimde olmaldr (Yn. 525-01-01). Besleme terminalleri
ve sabit akm kullanan ekipman arasndaki gerilim dnn
besleme geriliminin %4'n amamas durumunda, (ek yaplm
biimiyle) Elektrik Besleme Ynetmelikleri 1988 uyarnca bu
Ynetmelik'in koullar yerine getirilmi demektir.
evre koullar. On altnc basm, IEC Yayn 364-3 iin
gelitirilmi olan dsal etkileriyle ilgili bir snflandrma sistemi
iermektedir. Dsal etkilere ilikin ksa liste 12 sayfadan
olumaktadr ve Ksm 52'deki metne AA, AD, vb. karakteristik
rakamlar sokmaktadr. Ynetmeliklerdeki Ek 5, bu sembollerin
anlamn aklamaktadr.
Her bir dsal etki koulu, aadaki gibi iki byk harf ve bir
saydan oluan bir kodla belirtilmitir.
lk harf, dsal etkinin genel kategorisini gstermektedir:
A
evre
B
Kullanm
C
Binalarn inas
kinci harf, dsal etkinin doasn gstermektedir:
...
A
...
B
...
C
Rakam, her bir dsal etki iindeki snflandrmay
gstermektedir:
... ...
A
... ...
B
... ...
C
rnein, AA4 kodu, aadakileri gstermektedir:
A = evre
AAA = evre - evre scakl
AAA = evre - -5C ila +40C aralnda evre
scakl
Not. Kodlama sistemi ekipman iaretlemek zere tasarlanmamtr.
evre scakl. Bir tel balant sisteminin, karlalabilecek en
yksek ve en dk scaklklar iin uygun olmas gereklidir (Yn.
522-01-01). Benzer ekilde, bir tel balant sisteminin
bileenlerinin aktarlmas veya kurulmas srasnda, bunlar yalnzca
belirlenen scaklk snrlar iinde olmaldr (Yn. 522-01-02). Tel
324
Elektrik Klavuzu
balant sistemlerinin, gne nn sl etkileri dahil d

kaynaklardan gelecek s etkilerinden aadaki yntemlerin biriyle
veya eit derecede etkin bir yntemle korunmas gereklidir:
maskeleme, s kaynandan yeterince uzaa yerletirme, sistemleri
olabilecek ek scaklk artlarna dikkat ederek semek, akm
tama kapasitesinde veya yerel glendirmede veya yaltm
malzemesinin ikamesinde azaltmaya gitmek (Yn. 522-02-01).
Su veya yksek oranda nem bulunmas. Tel balant sisteminin
bu iki kouldan etkilenip bir hasar grmeyecek ekilde seilmesi
gereklidir. Bir tel balant sisteminde su toplanabildii veya
youmann olabildii durumlarda, bunun zarar vermeden
ekilmesine ynelik nlemler alnmaldr. Dalgalara maruz
kalabilecei durumlarda, korunma salanmaldr (Para 522-03).
Korozif/kirletici maddeler. Bunlarn bulunmasnn tel balant
sisteminin herhangi bir parasn etkilemesi ihtimalinin bulunduu
durumlarda, bu paralar uygun biimde korunmal veya bu trden
maddelere dayankl malzemelerle uygun biimde korunmaldr
(Yn. 522-05-01).
Tablo 12.1 Esnek olmayan kablolarn gbekleri ve sabit hatlarn
plak iletkenleri iin renk kodlar
Zrhl PVS yaltml kablolar ve kt yaltml kablolar iin,

Ynetmelik 514-06-01 (ii) ve (iii)'e bakn.
325
Elektrik Klavuzu
Krmz kablolarn kullanlmasna alternatif olarak, istenirse,

byk tesislerde, nihai datm panelinin besleme tarafnda, sar
veya mavi de kullanlabilir.
*
telli devrelerin yalnzca merkez teli topraklanabilir.
Tanmlama. Yeil ve sar renklerin bileimi ayrcalkl olarak
koruyucu iletkenlerin tanmlanmas iin ayrlmtr. Elektrik
kanallarnn boru hatlarndan veya dier hizmetlerden ayrlmas
gerektiinde, turuncu (BS 1710'a gre) kullanlacaktr (Yn. 51402-01 ve 514-03-01). Esnek olmayan tek gbekli kablolarn her biri
ve sabit hat olarak kullanlmak zere tesis edilen esnek olmayan
kablolarn her bir gbeinin, son noktalarnda ve tercihen btn
uzunluu boyunca, aada (i) (v) maddelerinde anlatlan uygun
yntemle tannabilir durumda olmas salanacaktr:
Tablo 12.2 Esnek kablolar ve esnek kordonlar iin renk kodlar
Tablo 12.2'nin notlar.

(1)Veya 514-03-01 ve 514-07-02 sayl Ynetmelikler tarafndan
yasaklanmam dier renklerden biri.
(2)Mavi gbek, ntr iletken iermeyen devrelerde ntral dndaki
ilevler iin de kullanlabilir; bu durumda, tesisin kurulmas
srasnda kablonun ilevi uygun biimde tanmlanmaldr. Bu
noktadaki ana koul, mavi gbein hibir koulda koruyucu
iletken olarak kullanlmamasdr. Mavi gbek bir baka ilev
iin kullanlyorsa, L1, L2, L3 veya uygun durumlarda dier
kodlar kullanlmaldr.
(3)Yeil ve sar renkli gbei olmayan gbekli esnek
kablolarda veya kordonlarda kahverengi gbek veya siyah
gbek faz iletkenleri olarak kullanlabilir.
326
Elektrik Klavuzu
(4)Faz dnmnn belirtilmesi istendiinde, veya ayn rengi

tayan birden ok faz gbeinin ilevlerinin ayrt edilmesi
istendiinde, bu, gbeklere, tercihen L1, L2, L3 kodlamalar
veya uygun olmas durumunda dier kodlamalar kullanlarak,
(renkli olmayan) numaral veya harfli gmleklerin
geirilmesiyle gerekletirilmelidir. (Ynetmelik 514-07-01).
(i) termoset (kauuk) ve termoplastik (PVC) yaltml kablolar
iin gbek renklerinin kullanm Tablo 12.1'de belirtilmitir;
veya eritlerin bitiminde, tabloda uygun renklerdeki eritlerin,
manonlarn, veya disklerin kullanmyla
(ii) zrhl yardmc termoplastik (PVC) kablolar iin, yukarda
(i)'de anlatlanlar veya 1 saysyla balayan sral olarak
numaralandrlm gbeklerin kullanmyla
(iii) ktla yaltlm kablolar iin, 1, 2 ve 3'n faz iletkenlerini,
0'n ntr iletkeni ve 4'n varsa beinci ("zel amal") iletkeni
gstermesi
kouluyla,
numaralandrlm
gbeklerin
kullanmyla
(iv) termoseting yaltmla kablolar iin, Tablo 12.1'de olduu gibi
gbek renklerinin kullanmyla veya alternatif olarak, 1'den
balayarak srasyla numaralandrlm gbeklerle
(v) mineral yaltml kablolar iin, eritlerin bitim noktalarnda,
Tablo 12.1'de gsterilen uygun renklerin uygulanmasyla.
Kablolarn balanmas ve bileziklenmesi, uygun durumlarda BS
3858'e uygun olmaldr (Yn. 514-06-01).
plak kablolarn benzer ekilde eritlerle, bileziklerle ve
disklerle veya Tablo 12.1'de belirlenen uygun renklerle
tanmlanmaldr (Yn. 514-06-03).
Esnek kablolarn ve kordonlarn, Tablo 12.2'de belirlenen
ilevlerine uygun olarak boydan boya tanmlanabilir olmas
gereklidir. Bu trden kablolarda u gbek renkleri
kullanlmayacaktr: tek bana sar; veya yeil ve sar renk bileimi
dnda herhangi bir iki renkli bileim (Yn. 514-07-01 ve 514-0702).
Yangn alarm ve acil durum aydnlatma devreleri (Kategori 3
devreler), BS 5266 ve BS 5839 uyarnca, btn dier kablolardan
ve birbirlerinden farkllatrlmaldr. Telekomnikasyon devreleri,
BS 6701'e gre farkllatrlmaldr (Yn. 528-01-04).
327
Elektrik Klavuzu
Dirsekler. Esnek olmayan bir kablodaki her bir dirsein i

yarapnn iletkenlerde ve kabloda zarara neden olmayacak lde
olmas gereklidir (Yn. 522-05-01).
Kesici dzenekleri. TN veya TT sistemlerinin ntr iletkenine,
balanm olanlar dnda hibir sigorta, anahtar veya devre kesici
balanmayacaktr (Yn. 530-01-02).
Kalnt akm cihaz kullanlrken, bunun alma akm, sistem
topraklama tipine uygun olarak, Para 413'te belirtilenlerle uyumlu
olacaktr.
Tesisin belirli ksmlarndaki belirli ekipmanlarda, Ynetmelik
413-02-08'in bir veya daha ok koulunun karlanamayaca bir
TN sisteminde, r.c.d. bir koruyucu cihaz olarak kullanlabilir.
Karlanmas gereken dier baz koullar vardr (Yn. 531-03-01).
Bir TT tesisinin bir parasn korumak amacyla tek bir r.c.d.
kullanlmas durumunda, orijin ve cihaz arasndaki cihazn, Snf II
ekipman veya eiti yaltm kullanmyla korunmas koullarna
uygun olmas kouluyla, bunun tesisin orijinine yerletirilmesi
gereklidir. Tesiste birden fazla orijin varsa, Ynetmelik bunlarn
her birine uygulanacaktr (Yn. 531-04-01).
lk arzann hemen ardndan koruma ve balant kesme plan
olmadan r.c.d.'nin kullanlmas durumunda cihazn almad
koullardaki kalnt akmnn, en azndan bir faz iletkenini etkileyen
ihmal edilebilir empedansn toprana ilk arza srasnda dolaan
akma eit olmas gereklidir (Yn. 531-05-01).
Topraklama dzenlemeleri. Ynetmelikler tarafndan tannan
topraklama elektrodu tipleri unlardr: topraklama ubuklar veya
borular; topraklama eritleri veya telleri; topraklama plakalar;
temellere yerletirilmi yeralt yap metal sistemleri; topraa
yerletirilmi, (n gerilimli beton dnda) beton iin kaynakl metal
glendirme elemanlar; Ynetmelik tarafndan engellenmeyen
kurun klflar veya dier metalik kablo kaplamalar, dier uygun
yeralt metal almalar (Yn. 542-02-01). Bu sistemlerin
bazlarnn kullanmna ilikin olarak belirlenmi baz nlemler
vardr (Yn. 542-02-02 02-05).
Topraklama iletkenlerinin topraa gmldklerindeki kesit alan
Ynetmeliklerdeki Tablo 54A'da verilenden kk olmayacaktr
(Yn. 542-03-01). Her bir topraklama iletkeninin ayrca Para
543'le uyumlu olmas gereklidir.
Alminyumun ve bakrla kapl alminyumun topraklama
elektrotlarna son balant veya balantlarn topraklanmas iin
328
Elektrik Klavuzu
kullanlmasn yasaklayan Ynetmelik 542-03-02 ve 547-01-01 Ek

No. 1 tarafndan yasaklanmtr.
Koruyucu iletkenler. E potansiyel topraklama iletkeni
dndaki btn koruyucu iletkenlerin kesit alan, Ynetmelik 54301-03'e gre hesaplanacak veya Ynetmelik 543-01-04'e gre
seilecektir. Bu iletken kabloyu oluturan paralardan biri deilse
ve kondvi, kanal veya kablolama yntemiyle oluturulmamsa ve
kablo sistemi tarafndan oluturulan bir kapal meknn iinde
deilse, kesit alan mekanik hasara kar korumann saland
durumlarda 2.5 mm2 bakr edeerinden, mekanik arzalara kar
koruma salanmad durumlarda 4 mm2 bakr edeerinden kk
olamaz (Yn. 543-01-01). Okuyucu, ayrca Ynetmelik 543-0301'e de ynlendirilmektedir. Topraa gmlm topraklama
iletkeni iin Ynetmelik 542-03-01 uygulanr.
Kesit alannn hesaplanmas iin kullanlan forml,
(I 2 t) mm2'dir ve bu formlde, S mm2 cinsinden kesit alann, I,
S
k
(belirli koullarla) koruyucu cihaz zerinden geebilecek, ihmal
edilebilir empedans hatas iin hata akmnn amper cinsinden
deerini (a.c., r.m.s.), t, balant kesme cihaznn, saniye cinsinden,
I amperlik hata akmna karlk gelen alma sresini,
gstermektedir; k ise, iletken malzemenin scaklk katsaysn ve s
kapasitesini ve uygun ilk ve son scaklklarn deerlendirmeye alan
bir faktrdr. k deerleri, Ynetmelik'teki Tablo 54BF'te
baslmtr (Yn. 543-01-03).
Koruyucu iletkenin kesit alannn hesaplanmasnn istenmemesi
durumunda, bu deer Tablo 12.3'te verilen bilgilere gre seilebilir.
Tablo 12.3'n uygulanmasnn standart d bir deer ortaya
karmas durumunda, daha byk deere sahip en yakn standart
boyuttaki iletken kullanlacaktr (Yn. 543-01-04).
Tablo 12.3 lgili faz iletkeninin alanyla ilikili olarak koruyucu
iletkenin minimum kesit alan
329
Elektrik Klavuzu
Koruyucu iletken tipleri. Esnek veya katlanabilir iletkenler

veya gaz veya petrol borular koruyucu iletken olarak kullanlamaz
(Yn. 543-02-01). Bir koruyucu iletken aadakilerin birinden
veya birka tanesinin bileiminden oluabilir: tek gbekli kablo;
kablo iindeki bir iletken; yaltlm iletkenlerle ortak bir boluk
iindeki yaltlm veya plak iletken; sabit bir plak veya
yaltlm iletken; bir kablonun klf, blendaj veya zrh gibi bir
metal kaplamas; bir metal kondi veya iletkenler iin elektrik
asndan srekli destekleme sistemi; ve Ynetmelik 543-02-06'ya
uygun bir harici iletken para (Yn. 543-02-02).
Yukarda tanmlanan koruyucu iletkenler ve 10 mm2 veya daha
dk kesit alan olan koruyucu iletkenler bakr olacaktr (Yn.
543-02-03). Bir metal kaplama sisteminin veya bir l.v. kesici
dzeneinin erevesinin veya kontrol sisteminin veya bara
datm sisteminin koruyucu iletken olarak kullanlmas
durumunda, bunlarn belirlenen koulu yerine getirmesi
zorunludur (Yn. 543-02-04).
Koruyucu iletkenin kondiler, kablolama, kanallama veya metal
klf ve/veya kablo zrh tarafndan oluturulduu durumlarda, her
bir aletin topraklama terminali ayr bir koruyucu iletkenle, aletle
ilgili kutuda veya baka bir kapal sistemde bulunan topraklama
terminaline balanacaktr (Yn. 543-02-07).
PEN iletkenler. Ynetmelik 546'nn blmn oluturan
birleik koruyucu ve ntr iletkenlerle ilgili nlemler, ancak
sahipleri zel olan retim tesislerini, veya tesisin sahipleri zel olan
transformatr veya dntrc tarafndan genel kamusal besleme
sistemiyle hibir metalik balant olmayacak biimde beslendii,
veya zel yetkilendirmenin garanti edildii koullar ieren belirli
koullar altnda uygulanabilir (Yn. 546-02-01).
Aadaki tipte iletkenler, tesisin ilgilenilen blmnn bir
kalnt akm cihazyla beslenmemesi kouluyla PEN iletken olarak
hizmet grebilir:
(i) sabit tesisler iin, kablolarn iletkenlerinin esnemeye konu
olmamas ve bakr iletkenler iin 10 mm2'den, alminyum iin
16 mm2'den daha kk kesit alannn olmamas
(ii) uygun ngiliz Standard'nn koullarn salayan ve
Ynetmelik 546-02-0302-08'le uyumlu olarak seilmi ve
kurulmu olan bu iletkenin 4 mm2'den daha kk kesit
alannn olmad konsantrik kablolarn d iletkeni (Yn.
546-02-01).
330
Elektrik Klavuzu
D iletkenin iletkenlii, Ynetmelik 546-02-02'de belirtilmitir.

E potansiyel topraklama iletkenlerinin boyutlar. PME
koullarnn uyguland koullarn dnda, ana e potansiyel
topraklama iletkenlerinin kesit alan, tesisin topraklama iletkeninin
minimum 6 mm2 olmas gereken kesit alannn yarsndan dk
olmayacaktr. Topraklama iletkeni bakrsa veya dier metallerden
olup ayn edeer iletkenlik deerine erimeyi amalyorsa, kesit
alannn 25 mm2'yi gemesi gerekmez. PME koullarnn geerli
olduu durumlard, ana e potansiyel topraklama iletkeni,
beslemenin ntr iletkenine ve Ynetmeliklerdeki Tablo 54H'ye
uygun olarak seilmelidir (Yn. 547-02-01). Ana topraklama
balantlarnn su veya gaz servislerine gre durumu Ynetmelik
547-02-02'de belirlenmitir.
Anahtarlar ve priz klar. Dk gerilimle devrelerde,
bunlarn Tablo 124'te sralanan ngiliz Standartlarna uygun olmas
gereklidir (Yn. 553-01-02553-02-02).
Tablo 12.4 Dk gerilimli devreler iin filer ve prizler
Blm 6. zel Tesisler veya Yerler

On altnc basma (BS 7671: 1992) yukardaki balkla tamamen
yeni bir blm eklenmitir. Bu blm, "zel tesisler veya yerler"
denilen yerleri kapsamaktadr. Bu zel durumlara uygun koruyucu
nlemler, aada, Blm 6'yla ilgili olarak anlatlmaktadr. Bunlar
aadaki trden ekleri ieren tesislerdir: banyo tpleri veya du
tekneleri; yzme havuzlar; scak hava sauna stclarnn
bulunduu yerler; inaat alan tesisleri; zirai ve hortikltrel
331
Elektrik Klavuzu
varlklarda bulunan elektrik tesisat; snrlandrc iletken yerler;

yksek koruyucu akmna sahip ekipmanlar; karavanlardaki ve
motorlu karavanlardaki (Ksm bir) ve karavan parklarndaki
(Ksm iki) elektrik tesisat; ve otoyol elektrik beslemeleri ve sokak
mobilyalar. Bunlar deitirilmi ve BS 7671'in 2001 basmna
eklenmitir. Bir para marinalar iin ayrlm, adlandrlmam bir
dier para da gelecekte kullanlmak zere ayrlmtr.
Bu zel tesisler ve yerler iin zel gereksinimler,
Ynetmeliklerin dier blmlerindeki (Yn. 600-01) genel
koullar desteklemekte veya deitirmektedir. Ksm, para veya
cmlelerin hari tutulmas konusunda referanslarn bulunmamas,
karlk gelen genel Ynetmeliklerin kullanlabilir olduu anlamna
gelmektedir.
Banyo veya du bulunan yerler. Bu blm, bedenin direncinin
azalmas ve bedenin toprak potansiyeliyle temas halinde olmas
sonucu elektrik oku riskinin artt kvet, du tekneleri ve bunlarn
evresindekilerle ilgili Ynetmeliklere dikkat ekmektedir. Bu
trden koullar birok evsel yerleim iin sz konusudur.
Ynetmelikler endstriyel alanlardaki ve laboratuvarlardaki acil
durum olanaklar iin uygulanmaz. Tbbi bir tedavi iin banyonun
bulunduu yerler iin zel koullar sz konusu olabilir.
Nisan 2000'de BS 7671: 1992'ye yaplan Ek No. 3, mevcut
Ksm 601'in, "Kvet veya du teknesi bulunan yerler," tamamen
gzden geirilmesi sonucunu verdi. BS 7671 baka baz kk
revizyonlarla ve yayna ilikin dzeltmelerle bu eki iermektedir.
(2000 ylndaki) yeni Para 601'le getirilen en nemli deiiklik,
alanlar kavramnn getirilmesiydi. Drt alan vardr: alan 0, alan 1,
alan 2, alan 3 Ynetmelik 601-02-01'de tanmlanmtr. Bu
tanmlarda, bunlarn alann snrlarn etkin biimde snrlandrd
duvarlar, kaplar, sabit blmeler ve demeler dikkate alnmaktadr.
(Ynetmeliklerdeki) izim 601A ve 601B, tanmlarn yorumuna
yardmc olunabilmesi amacyla verilmitir. Bunlar ekil 12.6 ve
12.7 olarak bu kitapta yeniden baslmtr.
Bu tanmlarn ayrntl olarak incelenmesi abaya deer ve
karklk riskini azaltr.
Alan 0, kvetin veya du teknesinin i tarafdr.
Tekne iermeyen bir duun olduu durumda, alan 0, deme ve
demenin 0.05 m yukarsndaki dzlemle snrlandrlmtr. Bu
durumda:
332
Elektrik Klavuzu
(i) du balnn yerinden sklp kullanm iin evrede

dolatrlabildii durumlarda, alan 0 duvardaki su kndan
yatay olarak 1.2 m apndaki dikey alan(lar)la snrldr, veya,
(ii) du balnn sabit olduu durumlarda, alan 0 du balndan
balayarak 0.60 m yarapndaki dikey alan(lar)la snrldr.
Alan 1, aadaki gibi snrlandrlmtr:
ekil 12.6 alan boyutu rnekleri (plan) (alanlarn tanmlanmas

iin Ynetmelik 601-02-01'e bakn)
(i) alan 0'n st dzlemi ve demenin 2.25 m yukarsndaki yatay
alanyla, ve
(ii) (a) banyo kvetini veya du teknesini evreleyen dikey
alan(lar)la snrlanr ve bu meknn bir alet
kullanlmakszn eriilebilir olmas durumunda, banyo
kvetinin veya du teknesinin altndaki mekn da ierir,
veya
333
Elektrik Klavuzu
Alet kullanlmadan eriilebilmesi mmknse Alan 1.

Banyonun altndaki ve ancak alet kullanmyla eriilebilen alanlar, alanlarn
dndadr
ekil 12.7 alan boyutu rnekleri (ykseklik) (alanlarn

tanmlanmas iin Ynetmelik 601-02-01'e bakn)
(b) teknesi olmayan ve bal yerinden karlp
kullanm iin dolatrlan dular iin duvardaki su
kndan balayan 1.2 m yarapl dikey alan(lar), veya
(c) teknesi olmayan ve bal yerinde sklemeyen du iin
du baylndan balayan 0.60 m yarapndaki dikey daire
alan(lar).
(i) alan 1'in dnda kalan dikey alan(lar) ve alan1'in 0.60 m
dnda kalan paralel dikey alan(lar), ve
(ii) deme ve demenin 2.25 m yukarsnda kalan yatay alan.
334
Elektrik Klavuzu
Ek olarak, tavan yksekliinin demenin zerinden 2.25 m'yi

amas durumunda, hangisinin daha dk olduuna bal olarak,
alan 1'in zerinden tavana kadar olan veya tabandan 3.0 m
ykseklie kadar olan mekn alan 2 olarak kabul edilir.
(i) alan 2'nin dnda kalan dikey alan(lar) ve alan 2'nin dndaki,
2.40 m ykseklikteki paralel dikey alanlar, ve
(ii) deme ve demeden 2.25 m yukardaki yatay alan.
Ek olarak, tavan yksekliinin demenin zerinden 2.25 m'yi
amas durumunda, hangisinin daha dk olduuna bal olarak,
alan 2'nin zerinden tavana kadar olan veya tabandan 3.0 m
ykseklie kadar olan mekn alan 2 olarak kabul edilir.
Daha sonra, uygulanacak koruyucu nlemler alana gre
belirlenmitir. Alan 0'da yalnzca, 12 V a.c. r.m.s. veya 30 V
dalgalanma iermeyen d.c. nominal gerilimlerde alan SELV
kullanlarak korumaya izin verilmitir (Yn. 601-05-01).
Engellemelerle, eriim dna yerletirmeyle, iletken olmayan
alanlarla ve topraksz yerel e potansiyelli topraklamayla salanan
koruma nlemlerine izin verilmemektedir (Yn. 601-05-02 ve 60105-03).
Alan 0'a herhangi bir kesici dzenei veya aksesuarlar
kurulamaz.
SELV veya PELV sistemlerinin kullanlmas durumunda,
nominal gerilim ne olursa olsun, en azndan IP2X veya IPXXB
dzeyinde koruma salayan bariyerler veya evirmeler ya da 500 V
r.m.s. a.c. tip test gerilimine 1 dakika dayanabilen yaltm yoluyla
dorudan kontaa kar koruma gereklidir.
Yzme havuzlar. Yzme veya krek havuzlar ve bunlar
evreleyen alanlar kapsar; tbbi kullanm amal yzme havuzlar
iin zel koullar gerekebilir. Ynetmelik 602-02'de alan
belirlenmitir. Alan A, havuzun, atlama kulesinin veya su yolunun
i tarafdr ve demesindeki ve duvarlarndaki, havuz iindeki
kiilerin eriebilecei gerekli aklklar da ierir.
Alan B, (a), havuzun kenarndan 2 m yksekteki dikey alan, (b)
deme veya insanlar tarafndan eriilebilir olmas dnlen
yzey, ve (c) havuzun yerin zerinde olmas durumu dnda (bu
durumda havuzun kenarndan 2.5 m yukarda olacaktr),
demeden veya yzeyden 2.5 m yukardaki yatay alanla
snrlandrlmtr. Bu alan, ayrca uygulanabilir olduu, dalma ve
335
Elektrik Klavuzu
tramplen, start bloklar veya atlama ve bu tr alanlarn hemen

yakn gibi dier alanlar da ierir.
Alan C, (a) Alan B'yi evreleyen dikey dzlem ve Alan B'nin 1.5
m dnda geen paralel dikey dzlem ve (b) insanlarn
bulunacann tahmin edildii deme veya yzey ve bu deme
veya yzeyin 2.5 m zerindeki yatay dzlemle snrlandrlmtr.
Ynetmelikler emniyete ynelik korumay ve ekipmann
seimini ve kurulmasn kapsar. rnein, SELV'nin elektrik
oklarna kar korunma amacyla kullanld yerlerde, nominal
gerilimden bamsz olarak, en az IP2X veya IPXXB dzeylerinde
koruma salayan bariyerlerle veya evirmelerle veya 500 V test
gerilimine 1 dakika sreyle dayanabilen yaltmla dorudan temasa
kar korunma salanmaldr (Yn. 602-03-01). Alan A ve B'de,
yalnzca, nominal gerilimi 12 V a.c. r.m.s.'yi veya 30 V d.c.'yi
gemeyen, emniyet durumundaki kaynaklar belirtilmi belirli
istisnalarla Alan A, B ve C'nin dna yerletirilmi (Yn. 602-0402) elektrik oklarna kar SELV ile koruyucu nlem (Yn, 41102) kullanlabilir.
Baz koruyucu nlemler hibir blgede kullanlamaz: Bunlar,
engeller araclyla (Yn. 412-05); eriilebilecek alanlarn dna
yerletirerek (Yn. 412-05); iletken olmayan yerletirme (Yn.
413-04); ve topraksz yerel e potansiyelli topraklama araclyla
(Yn. 413-05) korumay ierir. Bunlar, Ynetmelik 602-04-02'den
alnan yasaklamalardr.
Alan A ve B'deki yzey tel deme sistemlerinde metalik
kondiler veya metal hat sistemleri veya metalik kablo klflar
veya akta topraklama veya balant iletkenleri kullanlmamaldr
(Yn. 602-06-01). Alan A ve B yalnzca bu alanda yerleik
ekipmanlar beslemek iin gerekli kablolamay barndracaktr
(Yn. 602-06-02). Eriilebilir metal balant kutular Alan A ve B
iinde kurulmamaldr (Yn. 602-06-03).
Prizlere, anahtarlara veya aksesuarlarna Alan C'de ve ancak
Ynetmelik 602-07-02'de belirtilen belirli koullarda izin verilir.
Priz klarnn EN 60309-2'ye uygun olmas gereklidir.
Scak hava saunalar. Bu paradaki zel koullar EN 60335-253'e uygun scak hava saunas stma ekipmanlarnn yerletirildii
yerlerde uygulanr (Yn. 603-01-01). Drt scaklk snflandrma
alan (Ynetmeliklerde) ekil 603A'da gsterilmitir.
Elektrik oklarna kar korunma amacyla SELV kullanlan
yerlerde, 500 V d.c. test gerilimine 1 dakika dayana bilecek
336
Elektrik Klavuzu
yaltmla veya IP24 veya IPX4B dzeyine uygun bariyerler veya

evirmelerle elektrik oklarna kar koruma salanmaldr (Yn.
603-03-01). Engeller kullanmak veya eriim dna yerletirmek
biimindeki iki dorudan temastan korunma ynteminin
kullanlmas yasaklanmtr (Yn. 603-04-01). Dolayl temasa kar
korunmaya ynelik iki yntem olan iletken olmayan yerleim ve
topraklama iermeyen yerel ekipman balants kullanm da
yasaklanmtr (Yn. 603-05-01). Kullanlan btn ekipmanlar en
azndan IP24 koruma dzeyinde olmaldr (Yn. 603-06-01). Drt
scaklk alan A, B, C ve D iin ekipman karakteristikleri
belirlenmitir (Yn. 603-06-02). Hat sistemi asndan
bakldnda, yalnzca BS 6141'e uygun, 150 C'ye dayankl
kauuk yaltm olan esnek kordonlar kullanlabilir ve bunun da
Ynetmelik 413-03-01'e uygun malzemeyle mekanik olarak
korunmu olmas gerekir (Yn. 603-07-01).
naat alanlar. Bu blm, aadaki iletmeler iin elektrik
tedariki amacyla kurulan tesislere uygulanr: yeni bina inaatlar,
tamirat, deiiklik, mevcut binalarn geniletilmesi veya ykm;
mhendislik inaatlar; kaz almalar; ve benzer almalar (Yn.
604-01-01). Bu koullar, Ynetmeliklerin genel koullarnn
uyguland antiye yerindeki ofisler, vestiyerler, toplant salonlar,
kantinler, restoranlar, yurtlar, tuvaletler, vb. iin geerli deildir.
naat antiyelerindeki sabit tesisler, ana kesici dzenekleri ve
temel koruyucu cihaz tertibatlaryla snrlandrlmtr. Bu trden
tertibatlarn yk tarafndaki tesisler ve tanabilir elektrikli
ekipmanlar bu blmdeki koullarn kapsam altndadr (Yn. 60401-02).
Kullanlabilecek gerilimler konusunda, aadaki gibi
kstlamalar vardr: snrlandrlm veya nemli yerlerdeki
tanabilir el lambalar 25 V tek fazl SELV veya 50 V tek faz
SELV; genel kullanm amal tanabilir el lambalar ve tanabilir
el aletleri ve gc 2 kW'a kadar olan yeril aydnlatma 110V tek
faz merkez noktas topraklanm gc 3.75 kW'a kadar olan
hareketli kk tesis 110 V faz yldz noktas topraklanm;
sabit projektr 230 V tek faz; ve gc 3.75 kW'n zerinde sabit
ve hareketli ekipman 400 V faz. Yksek gerilim beslemeleri,
gerekli durumlarda byk ekipman iin kullanlabilir (Yn. 60402-02).
TN, TF ve IT sistemleri iin dolayl temasa kar gvenlik iin
korunma amacna ynelik koullara olduka geni yer ayrlmtr.
337
Elektrik Klavuzu
nemli bir Ynetmelik olan 604-03-01, alternatif bir sistemin

kullanlabilmesinin mmkn olduu durumlarda IT sisteminin
kullanlamayacan belirtmektedir. Kullanlmas durumunda
srekli topraklama izlemesi temin edilmelidir. Dolayl temasa kar
korumann topraklanm e potansiyel balants ve otomatik devre
kesme beslemesiyle (topraklama sistemine hangisinin uygun
olduuna bal olarak Yn. 413-02 ve 471-08) yaplmas
durumunda Ynetmelik 604-06 604-08 uygulanr.
TN sistemi iin on beinci basmn Para 413'teki
Ynetmeliklerin
birou
Para
604'te
bulunan
yeni
Ynetmeliklerle deitirilmitir. rnein, Ynetmelik 413-02-08
Tablo 41A, maksimum balant kesme srelerinin nemli lde
azaltld yeni bir tabloyla, Tablo 604A'yla deitirilmitir.
rnein, U0 120 V iin sre 0.8 s'den 0.35 s'ye drlmtr
(Yn. 604-04-01). TT sistemi iin Ynetmelik 413-02-20'deki
forml, RaIa 25 V formlyle deitirilmitir (Yn. 604-05-01).
Bu, bu trden bir sistem iin tek deiikliktir. Bir IT sistemi iin
(nceki paragrafa bakn) Ynetmelik 413-02-03'teki forml, RbIa
25 V ile deitirilmitir (Yn. 604-06-01). Ayrca, Ynetmelik
413-02-26'daki Tablo 41E, Tablo 604E'yle deitirilmitir ve Ia'nn
tanm yeni tabloyla ilgile olacak ekilde deitirilmitir (Yn. 60406-02).
Kablolama sistemiyle ilgili olarak, sitedeki yollardan ve
kaldrmlardan geen kablolarn korunmasna ilikin koullar vardr
(Yn. 604-10-02). Datm ebekeleri iin kullanlan btn
sistemler BS 4363 ve EN 60439-4'le uyumlu olmaldr (Yn. 60409-01). Ynetmelik 604-09-01 kapsamnda olan tertibatlar dnda
kalanlarda ekipmanlarn d etkilerden gelecek etkilere kar uygun
dzeyde korunmaldr; her bir prizin, bu Ynetmeliklere uygun bir
tertibatn bir parasn oluturmaldr (Yn. 604-09-02 ve Yn.
604-12-01). Btn filer ve prizler ve kablo birletiriciler En
60309-2'yle uyumlu olmaldr (Yn. 604-12-02 ve Yn. 604-1301).
Zirai tesisler ve hortikltrel tesisler. Para 605'te belirlenen
koullar bu trden varlklardaki, canl hayvanlarn tutulduu hem
kapal hem ak mekn kurululardaki sabit tesislerin btn
paralarna uygulanmaktadr. Tesislerin yalnzca insan yaamna
ayrlm meskenleri iermesi durumunda, bunlar bu parann
kapsam dna karlr.
338
Elektrik Klavuzu
SELV'nin kullanld durumlarda, gerilimden bamsz olarak,

en azndan IP2X veya IPXXB koullarna uygun bariyerler veya
evirmeler veya 500 V d.c. test gerilimine 1 dakika boyunca
dayanan yaltm yntemlerinden biriyle dorudan temasa kar
koruma salanmaldr (Yn. 605-02-02). SELV beslemesinden
beslenenler dnda btn prizli k devreleri, uygun ngiliz
Standardyla uyumlu ve Ynetmelik 412-06-02 (ii)'de belirlenen
karakteristiklere uygun bir r.c.d.'yle korunmaldr (Yn. 605-0301).
Canl hayvanlarn dolayl temastan korunmasnn topraklanm
e potansiyelli balant ve otomatik balant kesme yollaryla
salanmas durumunda Ynetmelik 605-05 605-09 uygulanr ve
bunlar TN sistemlerini de kapsar (Yn. 605-04-01). Bu
ynetmeliklerde, Para 413'teki Ynetmeliklerin koullar, yeni
tablolar iin hazrlklar da ierecek biimde deitirilmitir. TT ve
IT sistemleri iin de RaIa ve RbId formlleri iin inaat
antiyelerindekiyle ayn koullar geerlidir (Yn. 605-06-01 ve
605-07-01). IT sistemi iin Tablo 41E, Tablo 605E'yle
deitirilmitir ve Ia'nn tanm inaat antiyelerindekine benzer
ekilde deitirilmitir (Yn. 605-07-02).
Snrlandrc iletken yerler. Para 606 yalnzca bu zellikleri
tayan tesislerle ilgilidir ve hareket zgrlnn fiziksel olarak
kstlanmad yerlerle ilgili deildir. Ynetmelik 606-02-01, SELV
kullanmyla korumann saland yerlerde (Yn. 411-02)
gerilimden bamsz olarak, en azndan IP2X veya IPXXB
dzeyinde koruma salayan bir bariyer veya evirmeyle veya 500
V d.c.'ye 1 dakika dayanabilen yaltmla dorudan temasa kar
korumann salanmas gerektiini belirtir. Dorudan temas
nlemek amacyla engeller konulmas veya sistemin eriim alan
dna yerletirilmesi kabul edilemez (Yn. 606-03-01). Aadaki
yntemlerle dolayl temasa kar koruma salanamaz: (i) SELV
(Yn. 606-2); (ii); elektrik sistemlerini ayrma; (iii); kullanlmas
durumunda ek e potansiyel balant iletkeninin salanmas
gereken otomatik balant kesme sisteminin kullanlmas; (iv) Snf
II ekipman kullanlmas. Bu yntemlerin bazlar iin belirli baz
koullar belirlenmitir (Yn. 606-04-01).
Yksek koruyucu iletken akmlarna sahip ekipman. Para
607'nin koullar, ekipmann bir blmnn 3.5 mA'i geen
koruyucu iletken akmnn olduu tesislerde uygulanr. Toplam
koruyucu iletken akmlarnn 10 mA'i getii devreler iin
339
Elektrik Klavuzu
uygulanr. Bunlar, biliim teknolojisi (IT) ekipmanlarn, r.f.

giriim basklama filtresi ve stma elemanlar olan endstriyel
telekomnikasyon ekipmanlarn kapsar (Yn. 607-01-01).
Koruyucu iletken akmnn 3.5 mA'den az olduu durumlarda zel
nlemler alnmas gerekli deildir.
Yksek koruyucu iletken akmlarnn bulunduu durumlarda
koruma salama stratejisi, mmkn olduu durumlarda ekipmann
filer ve prizlerle beslenmesi yerine srekli besleme sistemine
balanmasdr (Yn. 607-02-03). Esnek kablolara izin verilir, fakat
bunlarn kullanld durumlarda, fi ve prizin BS EN 60309-2'yle
uyumlu olmas gereklidir. Koruyucu iletkenin btnl, 16 A
filer iin minimim 2.5 mm2 kesit alan, 16 A'in zerindeki filer
iin kesit alan 4 mm2'den dk olmayan iletkenler kullanlarak
salanmaldr veya koruyucu iletkenin kesit alan faz iletkeninin
kesit alannn yarsndan az olmamaldr. Alternatif olarak,
ekipman, toprak balantsnda sreklilik hatas olmas durumunda
ekipmann elektrik balantsn kesen BS 4444'e uygun bir toprak
izleme sistemine sahip olduu iin Para 543'e uygun bir koruyucu
iletken kullanlarak beslemeye balanabilir (Yn. 607-02-03).
Her bir son devre ve koruyucu iletken akmnn 10 mA'i amas
ihtimali olan ekipman beslemesi amalanm datm devresi, kesit
alan 10 mm2'den dk olmayan veya 4 mm2'den dk olmayan
ve hasarlara kar ek koruma salamak amacyla korunmu tek bir
iletken kullanlarak korunacaktr. Her iki durumda da koruyucu
iletkenin 543-02 ve 543-03'e uygun olmas gereklidir. Farkl tipte
iki koruyucu, rnein bir metalik kondi art ek bir iletken
kullanlabilir. ok gbekli bir kablonun iki iletkeninin kullanlmas
durumunda, bunlarn kesit alan 10 mm2'den dk olmayacaktr,
alternatif olarak, 543-02-05'e uygun metalik klf, zrh veya tel rg
kullanlabilir. Dier seenekler, yukardaki gibi BS 4444'le uyumlu
topraklama izleme sisteminin kullanlmasn veya ekipmann
balantsnn, beslemenin koruyucu iletkeninin ekipmann aktaki
iletken paralarna ve transformatrn sekonder sarmlarnn bir
noktasna baland ift sarml transformatrle yaplmasn ierir.
Prizli son devreler. Birka priz knn ring halinde baland,
toplam koruyucu iletken akmnn 10 mA'i gemeyeceinin
bilindii veya akla yakn yntemlerle tahmin edildii bir son
devrede devre iin nceden belirtildii gibi yksek btnlkl bir
koruyucu iletkenin temin edilmesi gereklidir.
340
Elektrik Klavuzu
Yukardaki koullarn salanabilmesi iin iki koruyucu iletkenin

kullanld her durumda, koruyucu iletkenlerin ularnn, devre
boyunca btn balant noktalarnda birbirlerinden bamsz olarak
sonlandrlmas gereklidir. Bu, kullanlan btn tehizatn iki ayr
topraklama terminali olmasn gerektirir.
Karavanlar, motorlu karavanlar ve karavan parklar.
Karavanlarla ve bunlarn park yerleriyle ilgili olan Para 608,
birincisi karavanlarn kendileriyle, ikincisi parklarla ilgili iki ksma
ayrlmtr. Birinci ksm, Ynetmelikleri, beslemenin 250/440 V'u
amad karavanlarla ve motorlu karavanlarla snrlandrr. 1989
tarihli Kara Tatlar Aydnlatma Ynetmelii kapsamndaki
elektrik devreleri ve ekipman ve BS EN 1648, Blm 1 ve 2
kapsamndaki tesisler kapsama alnmamtr (Yn. 608-01-01).
Para 601'in baz koullar (banyo kvetleri ve du tekneleri)
karavanlar ve motorlu karavanlar iin de geerlidir. Bunlar, BS
7671'de belirtilen belirli tesislere uygulanmaz.
Engeller kullanlarak veya eriim alan dna yerletirerek
dorudan temasa kar koruma salanamaz (Yn. 608-02-01); ve
benzer ekilde, dolayl temastan korunma amacyla iletken olmayan
yerler, topraklamasz e potansiyelli balant veya elektrik ayrma
kullanlmas yasaklanmtr (Yn. 608-03-01). Beslemene otomatik
kesilmesi ynteminin kullanlmas durumunda, ift kutuplu r.c.d.
temin edilmeli ve telleme sistemi, (i); giriin koruyucu balantsna
(ii); elektrikli ekipmann aktaki iletken paralarna ve (iii) priz
klarnn koruyucu balantlarna balanmas gereken bir devre
koruyucu iletken iermelidir (Yn. 608-03-02). Bu devrenin akm
tayan btn iletkenlerinin balantsn kesebilen ar akm
korumas ieren bir son devre de temin edilmelidir (Yn. 608-0401).
Telleme sistemlerinde, (i) metalik olmayan kondiler iinde
esnek tek gbekli yaltlm iletkenler; (ii) metalik olmayan
kondiler iinde minimim yedi lif ieren lifli yaltlm iletkenler;
veya (iii) prizlerin koruyucu kontaklar kullanlabilir (Yn. 608-0601). Katlanabilir polietilen kondiler kullanlmayacaktr. Minimum
iletken boyutu 1.5.mm2'dir. Ynetmelik 543-03-02'deki 6 mm2'lik
snr uygulanmaz ve kesit alanlarndan bamsz olarak btn
koruyucu iletkenlerin yaltlmas zorunludur (Yn. 608-06-03).
Yakt depolama iin ayrlan blmde hibir elektrikli ekipman
kurulmayacaktr. Karavann veya motorlu karavann ana yaltm
anahtarnn yaknna dayankl bir malzeme tespit edilecek ve
341
Elektrik Klavuzu
zerinde "Elektrik besleme talimatlar" uyarsn tayacaktr (Yn.

608-07-05). Priz klaryla ve aydnlatma sistemleriyle ilgili daha
birok Ynetmelik vardr.
Karavana veya motorlu karavann anahtarl priz balant aralar
belirlenmitir (Yn. 608-08-08). Bu Ynetmelik, ayn zamanda
16A'den 100 A'e kadar karavan balantlar iin kullanlan esnek
kablolar ve kordonlar iin kesit alanlarn ayrntlarn veren Tablo
608A'y da ierir.
Para 608'in karavan parklaryla ilgili ikinci ksm da engeller
koyarak, eriim alan dna kararak, iletken olmayan yerlere
yerletirerek, topraklama iermeyen e potansiyelli balant ve
elektrik ayrma gibi koruma yntemlerinin kullanlmasn yasaklar
(Yn. 608-10-01 ve 608-11-01). Karavanlarn nokta besleme
ekipmanlarnn balanmas iin olabildiince yeralt kablolar
kullanlmaldr. Belirli koullara tabi olmas kouluyla havai
iletkenler de kullanlabilir (Yn. 608-12-03).
Otoyol g tedarik sistemlerinin, sokak mobilyalarnn ve
sokaklarda yerleik ekipmann kurulmas. Bu ynetmelikler,
Elektrik Tedarik Ynetmelikleri 1988 'de (deitirilmi biimiyle)
Ynetmelik 110-02'yle uyumlu olarak tanmland gibi,
tedarikinin iletmesi iin uygulanmaz. Olduka ksa olan Para
611, elektrik okundan korunma; yaltm ve anahtarlama cihazlar;
kablolarn tanmlanmas; d etkenlerle ve geici beslemeyle
ilgilidir. Ayrca, otoyol g beslemelerinde ve sokak
mobilyalarnda kullanlamayacak bir dizi koruyucu nlem de bu
blmde vardr.
Blm 7. Kontrol ve Test

Ynetmeliklerin koullarnn yerine getirilmi olduunu kantlamak
amacyla her bir tesisin kontrol ve test edilmesi gereklidir. Bu,
inaat srasnda ve tamamlanmasndan sonra sren bir etkinlik
olmaldr. Kontrol ve test srasnda, insanlarn tehlikeye girmesini
ve varlklarn ve kurulmu ekipmann hasar grmesini nleyici
nlemler alnm olmaldr.
Ynetmelik 712-01-03, bu trden kontroller iin bir kontrol
listesi sunar.
Ynetmelik 713-02713-13 gerekletirilmesi gereken testleri ve
bunlarn gerekletirilme srasn listeler. Bunlar unlar ierir:
koruyucu iletkenlerin ve e potansiyelli balantlarn sreklilii,
son ring devrelerin sreklilii, yaltm direnci, yerinde uygulanm
342
Elektrik Klavuzu
yaltm, devrelerin ayrlmas, bariyerlerin btnl, iletken

olmayan demelerin ve duvarlarn yaltm, sigortalarn
polaritelerinin doru olup olmad, anahtarlar ve lamba duylar,
topraklama elektrodunun direnci ve topraklama devresinin
empedans. Muhtemel hatal akm llmeli, hesaplanmal veya
baka bir yntemle belirlenmelidir. Son olarak, ekipman uygun
ilevsel testlere tabi tutulmaldr.
Yukardaki koullar, mevcut tesislerde yaplacak deiiklikler ve
ekler iin de geerlidir.
Periyodik kontrol ve test. Periyodik kontrol ve test, bir tesisin
srecek hizmet dnemi iin yeterli koulda olup olmadnn
belirlenmesi amacyla yaplmas makul llerde akla uygun
olduunda gerekletirilir. Bu ilemin, gerekli duruma gre,
paralara ayrmadan veya ksmen paralara ayrlarak
gerekletirilmesi gereklidir. Kontroln ve testin skl, tesisin tipi,
kullanm ve almas, tesisteki bakmn kalitesi ve dsal etkiler
gz nnde bulundurularak belirlenmelidir.
Uygun deneyime sahip personel tarafndan uygun kaytlarn
tutulmasyla gerekletirilen srekli izleme periyodik kontrol ve
test yerine kullanlabilir.
Sertifikasyon ve raporlama. Yeni bir tesisteki durumun veya
mevcut bir tesiste gerekletirilen deiikliklerin dorulanmasnn
tamamlanmas zerine, bir Elektrik Sertifikas hazrlanmaldr.
Ynetmeliklerdeki Ek 6 rnek bir sertifikay gstermektedir.
Sertifika, kapsanan devreleri ve gerekletirilen testleri uygun
ekilde belirtmelidir.
Mevcut bir tesisin periyodik kontrol ve test ilemlerinin
tamamlanmasnn ardndan da bir kontrol raporu hazrlanmaldr.
Bu trden btn dokmantasyonun yeterli niteliklere sahip kii
veya kiiler tarafndan imzalanmas ve onaylanmas gereklidir.
Geleneksel Devre Dzenlemeleri
Bu blmde, Ksm 52'de ve Ek 4'te anlatld biimiyle
iletkenlerin akm tama kapasiteleri asndan koullara ek olarak,
yaltm ve anahtarlama konusunda Ksm 46'nn koullarn
salayan
geleneksel
devre
dzenlemelerinin
ayrntlar
verilmektedir. Bunlarn Ynetmeliklerin ilgili dier ksmlaryla ve
blmleriyle uyumunu salamak iin nlemler almak tasarmcnn
343
Elektrik Klavuzu
ve kurucunun sorumluluudur. Aadaki bilgiler, Klavuz Not No.

1'deki Ek E'den alnmtr.
Aada ayrntlandrlanlar dndaki devre dzenlemeleri,
uygun niteliklere sahip bir elektrik mhendisi tarafndan,
Ynetmelik 314-:1-03'n genel koullarn salamas kouluyla
darda braklmamtr. Geleneksek devre dzenlemeleri aadaki
gibidir:
A. BS 1363'e uygun olarak priz klar kullanan son devreler.
B. BS 196'ya uygun olarak priz klar kullanan son devreler.
C. BS 4343'e uygun olarak priz klar kullanan radyal son
devreler.
D. Evlerde kullanlan stc son devreleri.
A snf devreler. Varsa mahmuzlar da olan bir ring veya radyal
devre, srekli olarak bal ekipman ve snrsz sayda priz kn
besler. Devrenin hizmet sunduu deme alan bilinen veya tahmin
edilen yke gre belirlenir, fakat Tablo 12.5'te verilen deeri
aamaz.
Konutlardaki tesislerde, tek bir 30 A ring devre 100 m2'ye kadar
deme alanna hizmet edebilir fakat ayr bir devre kullanlmasn
gerektirebilecek olan mutfaklardaki yklemelere dikkat edilmesi
gereklidir. Dier trden tesislerde, Tablo 12.5'e uygun nihai
devreler Ek'te belirlenen koullar tabi olabilir.
Priz klarnn says, her bir hareketli cihazn bitiik ve uygun
biimde eriilebilir bir priz knda beslenmesi gerektiini
belirten Ynetmelikle uyum salayacak biimde olacaktr. Normal
olarak kullanlan cihazlarn birouna ve lambalara balanan esnek
kordonlarn uzunluuna dikkat edilmelidir. kili veya l k
olan her bir prizin tek bir priz k olarak ele alnmas gereklidir.
letkenin boyutlar (A snf devreler). Devredeki ve sigortasz
mahmuzlardaki iletkenlerin minimum boyutlar Tablo 12.5'te
verilmektedir. kiden fazla devrenin kablolarnn bir arada
demetlenmesi veya evre scaklnn 30 C'yi gemesi durumunda,
Ynetmeliklerdeki Ek 4'te verilen uygun dzeltme faktrleri
uygulanarak iletkenlerin boyutlar artrlacaktr. Elde edilen yeni
boyutla birlikte akm tama kapasitesi aadaki deerden dk
olmayacaktr: A1 devreleri iin 20 A; A2 devreleri iin 30 A veya
32 A; A3 devreleri iin 20 A.
Sigortal mahmuzlar
iin iletken boyutlar, bu mahmuz
tarafndan hizmet sunulan ve 13 A ile snrlanan toplam akm
344
Elektrik Klavuzu
talebine baldr. Priz klarna hizmet sunan bir mahmuz iin

minimum iletken boyutlar yledir: bakr iletkenli ve kauuk veya
PVC yaltml kablolar iin 1.5 mm2; bakrla kaplanm alminyum
iletkenli kauuk veya PVC yaltmla kablolar iin 2.5 mm2; bakr
iletkenli ve mineral yaltml kablolar iin 1 mm2.Mahmuzlar (A
snf devreler). Sigortal mahmuzlarn toplam says snrszdr
fakat sigortasz mahmuzlarn toplam says priz klarnn ve
345
Elektrik Klavuzu
devreye dorudan balanm sabit ekipmanlarn toplam saysn

geemez.
Sigortasz bir mahmuz bir tane tek veya bir tane iki kl priz
veya bir srekli balanm ekipman besleyebilir. Bu trden bir
mahmuz, priz klarnn terminallerinden veya balant
kutularndan veya datm panosundaki devrenin orijininden bir
ring devreye balanmtr.
Sigortal bir mahmuz, sigortal bir balant birimiyle ring
devreye balanmtr; birimdeki sigortann alma akm mahmuzu
oluturan kablonun nominal akmn ve herhangi bir durumda 13
A'i geemez.
B snf devreler. Varsa sigortal mahmuzlu olan ve ring veya
radyal devreler ekipmanlara, farkllk pay iin de izin vererek, ar
akm koruma cihaznn bilinen veya kestirilen nominal koullarn
amayacak ve hibir durumda 32 A'i gemeyecek maksimum
taleplerini besler. Srekli olarak balanm olan ekipmanlar iin
farklla izin verilmez. Priz klarnn says snrszdr ve
sigortal mahmuzlarla hizmet salanan noktalarn toplam akm
talepleri 16 A'i geemez. Ar akm koruma cihaznn nominal
deeri 32 A'i gemeyecektir.
letkenin boyutlar Ynetmeliklerdeki Ek 4'ten elde edilen uygun
dzeltme faktrleri uygulanarak bulunur ve aadaki durumlarda
verilen akm tama kapasitesini karlayacak ekilde olacaktr:
(i) Ring devreler iin ar akm cihaznn nominal deerinin
0.67 katndan az olmayacaktr.
(ii) Radyal devreler iin ar akm cihaznn nominal
deerinden kk olmayacaktr.
Sigortal mahmuz iin iletken boyutu bu mahmuz tarafndan
hizmet verilen ve maksimum 16 A'le snrl olan toplam talepten
yola klarak belirlenecektir.
Mahmuzlar/uzantlar(Spurs) (B snf devreler). Sigortal bir
mahmuz, sigortal balant birimi yoluyla ring devreye
balanmtr. Birimdeki sigortann nominal deeri mahmuzu
oluturan kablonun nominal deerini ve hibir koulda 16 A'i
geemez. Sigortasz mahmuzlar kullanlmaz.
C snf devreler. Bir radyal devre ekipmana, farkllk pay iin
de izin vererek, ar akm koruma cihaznn bilinen veya tahmin
edilen nominal alma deerini ve her koulda 20 A'i gemeyen
346
Elektrik Klavuzu
maksimum talebini besler. Priz klarnn says snrszdr. Ar

akm koruma cihaznn nominal alma deeri 20 A'i geemez.
letken boyutu, Ynetmeliklerde Ek 4'te bulunan uygun dzeltme
faktrleri uygulanarak belirlenir ve ar akm koruma cihaznn
nominal alma deerinden dk olmayacak bir akm tama
kapasitesine karlk gelir. Priz klarnn nominal akm 16 A
olmaldr.
D snf devreler. Devre bir kontrol anahtarn veya bir priz
kn da ieren piirici kontrol birimini besler. Devrenin nominal
deeri piirme cihazlarnn ve kontrol birimin priz knn akm
talebinin varsa Ek J'deki Tablo J1'e gre deerlendirilmesiyle
bulunur.
Nominal deerleri 15 A'in zerinde olan ancak 50 A'i gemeyen
bir devre, belirli koullar altnda bir odada kurulmu iki piirme
cihazn besleyebilir.
Topraklama Hatalar Loopunun Empedans

Konusundaki Snrlamalar
Klavuz Not No. 1, a.c. devrelerle ilgili Ynetmeliklere uygunluun
salanmas amacyla topraklama hata loop empedans Zs'nin nasl
belirleneceini ayrntl olarak verir. letkenlerinin kesit alan 35
mm2'yi amayan kablolar iin indktans ihmal edilebileceinden Zs
aadaki gibi verilir:
(i) Radyal devreler iin
Zs = ZE + R1 + R2 ohm
Bu denklemde, ZE ilgilenilen devreye dsal olan topraklama
hatas empedans; R1 faz iletkeninin devrenin kaynandan en
uzak priz kna veya dier bir kullanm noktasna kadar
direnci; R2 koruyucu iletkenin devrenin kaynandan en uzak
priz kna veya dier bir kullanm noktasna kadar
direncidir.
(ii) Mahmuz iermeyen ring devreler iin
Zs = ZE + 0.25R1 + 0.25R2 ohm
Bu denklemde, ZE, yukarda (i)'de tanmland gibidir; R1 faz
iletkeninin birlikte tm bir ringe balanmadan nce ular
arasndaki toplam diren; R2 benzer ekilde, koruyucu
iletkenin direncidir.
347
Elektrik Klavuzu
Zs deerinin belirlenmesinden sonra, topraklama hata akm IF

aadaki denklemle verilir:
IF
U0
amper
ZS
Bu denklemde, U0 topraklamaya nominal gerilimi (fazdan ntre

gerilim) gstermektedir. lgili zaman/akm karakteristiklerinden, bu
hata akmna karlk gelen balant kesme sresi (t) elde edilir.
Ynetmelik 543-01-03'de verilen denklemde IF yerine t ve uygun k
deerinin konulmas sonucunda koruyucu iletkenin minimum kesit
alan elde edilir ve elde edilen bu deer seilen boyuta eit veya
daha kk olmaldr.
Kablolarn BS 6004'te verilen Tablo 5'e uygun veya bu standarda
uygun dier PVC yaltml kablolar olmas durumunda, Klavuz
Not 116 mm2 arasnda kesit alanna sahip bakr koruyucu
iletkenleri olan ve ar akm koruyucu cihaz BS 88 Blm 2, BS
1361 veya BS 3036'ya uygun sigortalar olan devreler iin
maksimum topraklama loop empedansn tablo halinde verir.
Koruyucu iletkenin plak bakr olduu ve PVC'yle yaltlm
kabloyla temas halinde olduu durumlar iin de bu tablolar
kullanlabilir. Her tip sigorta iin iki tablo verilmitir:
(i) lgilenilen devrenin priz klarn besledii ve cihaz iin
balant kesme sresinin 0.4 saniye olduu devreler ve
(ii) lgilenilen devrenin sabit ekipmanlar besledii ve cihaz iin
balant kesme sresinin 5 saniye olduu devreler.
ok sayda olan (toplam alt) grafik ve tablolar burada
oaltlmamtr; okura, ayrntlar iin Klavuz Notlar'a bavurmas
nerilir.
Kablolarn Akm Tama Kapasiteleri

Kablolar ve esnek kordonlar iin akm tama ve gerilim dleri,
Ek 4'te verilmitir. Kablolarn ve iletkenlerin denmesi iin tipik
yntemler, metalik olmayan bir yzeye tutturulmu veya serilmi
tek ve ok gbekli klfl kablolardan (yntem No. 1) kapal, 600
mm geniliinde 760 mm derinliinde (minimum boyutlar) bir
hendee yerletirilmi, 100 mm kaplamay da ieren tek veya ok
gbekli kablolara kadar tabloda verilmitir. Tek gbekli
kablolardan veya birden fazla ok gbekli kablodan olumu,
birden daha fazla devre ieren gruplar ve hendekler iindeki
kablolar ve delikli tepsiler zerindeki mineral yaltml kablolar iin
348
Elektrik Klavuzu
dzeltme faktrleri baka tablolarda verilmitir. Bu dzeltme

faktrleri, kapsadklar kablo tipleri iin gerekli durumlarda akm
tama kapasitelerine ve ilgili gerilim d deerlerine
uygulanmaktadr.
Bakr iletkenli kablolar iin birok tablo, alminyum iletkenli
kablolar iin ise daha az sayda tablo vardr. Bakr iletkenli
kablolar, PVC yaltml, termoset, 85 C kauuk yaltml, esnek
kablolar ve kordonlar ve mineral yaltml kablolar kapsar.
Alminyum iletkenli kablolar PVC yaltml ve termoset kablolar
ierir.
Akm tama kapasiteleri, daha sonrakinin uygulanabilir olmas
durumunda IEC Yayn 364.5.523' dikkate alr. IEC Yayn'nda ele
alnmayan kablo tipleri (rnein, zrhl kablolar) iin Ek'teki akm
tama kapasiteleri, ERA Teknoloji ve ngiliz Kablo reticileri
Konfederasyonu tarafndan salanan veriler baz alnarak
verilmitir. Daha ok ayrnt iin okuyuculara Ynetmelikler
nerilmektedir.
Mekanik hasar ve korozyon riskleri asndan kablolama
sistemlerinin seimi ve kurulmas asndan Ynetmeliklerdeki
Ksm 52'nin koullarnn yerine getirilebilmesi iin BS 7671 iin
IEE antiye Klavuzu, zel kullanmlara ve dsal etkilere gre
kablo ve esnek kordon tiplerini tablolar halinde verir. Tablolarn
her eyi ierecek biimde olmas amalanmamtr ve ilgili
ynetmelikler tarafndan, zellikle izin verilebilecek en yksek
alma scakl asndan baka snrlamalar da konulmu olabilir.
Bu tablolarda verilen bilginin tipine ilikin bir rnek aadaki
gibidir: sabit hat ekme iin termoplastik (PVC) veya termoset
(kauuk) yaltml, klfsz kablolar kondilerde, kablo kanallarnda
veya abone hatlarnda/trunking sistemlerinde kullanlabilir fakat
toprak altna kapatlm muhafazalarda kullanlamaz. Mineral
yaltmla kablolar genel kullanm iin uygundur, fakat bu trden
kablolarn havaya ak olmas veya korozyon riski bulunmas
durumunda veya yeraltna veya beton kanallara dendiklerinde
PVC klf biiminde ek nlemlerin alnmas gereklidir.
Kablo Destekleme Yntemleri

Kablolar, iletkenler ve telleme sistemleri iin destek yntemlerinin
rnekleri Klavuz Not No. 1'de aklanmtr, fakat uygun
niteliklere sahip olan elektrik mhendisleri tarafndan
belirlenmeleri durumunda dier yntemler de yasaklanmamtr.
349
Elektrik Klavuzu
Kablolar. Dk iddette mekanik etkiye maruz kalan ve dk

mekanik etki riskine sahip yaplar zerinde desteklenmi kablolar
iin aadaki koullarn izlenmesi gereklidir:
(i) Herhangi bir yapdaki kablolarn konditler, trunking, veya
kanallar iinde kablolarn baka bir ekilde tespit edilmeden
denmesi iin ar skmalara veya uzunluu 5 m'yi aan
herhangi bir dikey tesisatn tepesindeki yaltma gelebilecek
dier mekanik gerilimlere kar nlemler alnmaldr.
(ii) Eriilebilir konumlarda denmi klfl ve/veya zrhl
kablolar iin Tablo 12.6'da belirtilen mesafeleri amayan
uygun aralklarla yerletirilmi kelepelerle destekleme
yaplmaldr.
(iii) Eriilebilir konumda olmayan ve konumunun bozulmas
(rnein, eriilemez bir boluktaki tesisat) sz konusu
olmayan klfl ve/veya zrhl kablolar, tesisatn tepesinde bir
kelepeyle ve yarap (Klavuz Notlar No. 1'deki) Ek I, Tablo
I1'de belirtilen uygun deerden kk olmayan yuvarlak bir
destekle desteklenmelidir. Zrhl olmayan kablolar iin hibir
ara destek konulmadan denen tesisatn uzunluu kurun
klfl kablolar iin 2 m'yi, kauuk veya plastik klfl kablolar
iin 5 m'yi gememelidir. Bu deerlerin almas karar
verileceinde, kablo reticilerinden neriler alnmaldr.
Kablonun i ve d yzeyler arasndaki bir boluu nemi
geirecek biimde amamas iin nlemler alnmaldr.
Bu Not'ta, karavanlardaki kablolarn, ask ve havai hatlar olarak
kullanlan esnek kordonlarn desteklenmesine ynelik neriler de
bulunmaktadr. Kauuk veya PVC'yle yaltlm havai tel hatlar
iin zincirli hatlarla salanm bir destek salanmas gereklidir.
Kabloya balant ya srekli olarak yaplmal ya da belirli aralklarla
yaplm olmaldr. Bu aralklar, (Klavuz Not No. 1'deki) Ek I,
Tablo I3'te verilen deerleri amamaldr. Ayn Tablo'da bulunan
baka havai hat sistemleri de vardr.
350
Not: Toplam ap 40mm'yi aan ve300 mm ve zerinde kesit alanna sahip iletkenleri olan tek gbekli
kablolar iin, reticinin nerilerine uyulmaldr.
*
Yass kablolar iin byk eksenden alnan lmlere gre.
Yatay konumlar iin belirlenen mesafeler, yatayla 30'den daha byk a yapan uygulamalar iin de
uygulanabilir. Yatayla 30 veya daha kk a yapan uygulamalar iin dikey uygulamalar iin verilen
mesafeler kullanlmaldr.
Elektrik Klavuzu
351
Not 1. Yukardaki tabloda verilen mesafeler, kablolarn Hat ekme Ynetmeliklerindeki maksimum dolgularn
[:maximum fill of cables] ve ilgili ngiliz Standartlarnda belirlenen termal limitleri de hesaba katar.
2. Yukarda verilen deerler, aydnlatma amacyla aslacak hatlar veya zel glendirici birletirme sistemlerinin
kullanld durumlar iin geerli deildir. Esnek bir kanaln, almas srasnda normal olarak desteklenmesi
gerekmez. Desteklerin, dnlerden ve balant noktalarndan sonraki 300 mm iine yerletirilmesi gereklidir.
Elektrik Klavuzu
Kondi ve kablo tranklama. Tablo 127, kat bir kondit ve

kablo trunking iin destekleme aralklarn vermektedir. Bina
malzemesi iine yerletirilmi kondiler ve bina malzemesi veya
toprak iine yerletirilmi katlanabilir kondiler iin baka
desteklere gerek yoktur. Aksi halde, katlanabilir kondinin
desteinin Tablo 12.7'de belirtilenlere uygun olarak yaplmas
gereklidir. Kablo raflarnn tesis tasarmcsnn koullarna gre
desteklenmesi gereklidir.
352
Elektrik Klavuzu
Konditlerde ve trunkingde tesis edilmi kablolar. Bu konuya,

Klavuz Not No. 1'deki Ek A'da deinilmitir.
Test Yntemleri
Klavuz
Notlar'da
anlatlan
standart
test
yntemleri,
Ynetmeliklerde Blm 7'de anlatlan ve bunlara karlk gelen test
yntemleriyle uyumludur. Bunlar rnek olarak verilmitir ve
verdii sonularn etkinlii daha dk olmayan dier yntemlerin
kullanm engellenmemitir.
Ring devrenin her bir baca tanmlanmtr. Bir bacan faz
iletkeni ve bir dier bacan ntr iletkeni geici olarak kprlenir.
Geri kalan faz ve ntr iletkenler arasndaki diren llr, snrl bir
okuma, test edilmekte olan ring iletkenlerde ak devre olmadn
gsterir. Daha sonra, geriye kalan iletkenler geici olarak bir araya
kprlenir. Balantlar ve cihaz Klavuz Not'ta belirtilmitir.
Ringin evresindeki her bir priz knda, faz ve ntr kontaklar
arasndaki diren llr ve not edilir. Ring boyunca oklu
looplarn olumam olmas kouluyla, elde edilen okumalarn
yaklak birbirleriyle ayn olmas gerekir. Koruyucu iletkenin ring
formunda olmas durumunda, devre koruyucu iletkeniyle faz
iletkenleri arasnda yer deitirilerek test yinelenir. Ringin bir
bacandan bir faz iletkeni, ringin bir dier bacandaki devre
koruma iletkeniyle geici olarak kpr oluturacak biimde
balanr. Kalan faz iletkeni ve kalan balanmam devre koruyucu
iletken arasnda, devrenin kaynanda diren llr. Snrl bir
okuma, test edilmekte olan ring iletkenleri arasnda bir ak devre
olmadn gsterir. Kalan devre koruyucu iletken ve faz iletkeni
geici olarak birlikte kpr oluturacak biimde balanr. Ringin
evresindeki her bir priz kndaki devre koruyucu iletkeni ve faz
iletken kontaklar arasnda diren llr. Devrede oklu looplarn
bulunmamas kouluyla, elde edilen okumalarn yaklak olarak
ayn olmas gerekir. Ringin merkez noktasndaki okumalar yaklak
olarak (R1 + R2)'ye eittir. Bu deer kaydedilmeli ve scaklk iin
dzeltmeler yapldnda, Tablo 41B1 ve Tablo 41B2'nin
koullaryla uyumun salandn kantlamak amacyla, devrenin
topraklama hatas empedansnn, Zs, hesaplanmas iin
kullanlabilir.
Tek gbekli kablolarn kullanld durumlarda, zel nlemleri
alnmas gerekir ve bunlar Klavuz Notlar'da aklanmtr.
353
Elektrik Klavuzu
Koruyucu iletkenlerin ana ve ek destek balantlarnn

sreklilii. Her trden balant iletkenleri de dahil btn koruyucu
iletkenler, elektrik asndan salam olduklarn ve doru
balandklarn salamak amacyla kontrol test edilmelidir.
letkenlerinin kesit alan 35 mm2'nin altnda olan kablolarda
iletkenlerin indktans ihmal edilebilir. Bu deerin stnde,
indktans nemli hale gelir ve lm amacyla uygun bir a.c.
cihaznn kullanlmas gereklidir. Aada ayrntlaryla verilen test
yntemi, koruyucu iletkenin srekliliini kontrol ettii kadar,
scaklk dzeltmeleri yapldktan sonra tasarmcnn hesaplanm
topraklama hata loopu empedansn, Zs, dorulamasn salayan
(R1 + R2) deerini de ler. Bu testler iin dk direnli
ohmmetreler kullannz.
Test metodu 1. Datm panosunda, faz iletkenini btn devreyi
ierecek ekilde koruyucu iletkene balayn. Daha sonra, devredeki
her kta faz ve toprak terminalleri arasnda lm yapn.
Devrenin kndaki lm, (R1 + R2), Hat ekme
Ynetmelikleriyle uygunluu dorulamak iin kaydedilmelidir.
Koruyucu iletkenler de dahil ring devrenin srekliliinin test
edilmesi gerektiinde, test, ek balantlarn koruyucu iletkenlere
balanmasndan nce yaplmaldr.
Test metodu 2. Sreklilik test cihaznn bir terminalini bir test
ucuna balayn ve bunu da tketicinin toprak terminaline balayn.
Daha sonra, sreklilik test cihaznn dier terminalini dier test
ucuna balayn ve bunu devrenin, k duylar, anahtarlar, priz
klar, vb. deiik noktalarndaki koruyucu iletkenlerle balant
kurmak iin kullann.
Yukardaki yntemle elde edilen diren okumas, test ularnn
direncini ierir. Test ularnn direncinin llp bu yntem
kullanlarak elde edilmi diren okumasndan karlmas gerekir.
Balant iletkenlerinin srekliliini test etmek iin Test metodu 2'yi
kullann.
Toprak elektrot direnci. Bir toprak elektrodunun tesis
edilmesinden sonra, direncin TT ve IT iin Hat
Ynetmeliklerindeki
koullar
karladn
dorulamak
zorunludur. Bu test iin topraklama elektrot direnci test cihazn
kullann. Bunun iin, Klavuz Not No. 1'deki Blm 16'ya
bavurunuz.
354
Elektrik Klavuzu
Burada iki test metodu anlatlmtr fakat biz burada bir tanesini
anlatacaz. Metot, iki test ivisinin (elektrotlar) kullanlmasn
gerektirir ve aadaki gibi gerekletirilir.
Topraklama elektroduna balant drt terminalli test cihaznn
C1 ve P1 terminalleri kullanlarak gerekletirilir. Test ularnn
direncini darda brakmak iin yntemler verilmitir. Geici
ivilere balant, ekil 12.8'de gsterildii gibi yaplr. Test ivileri
arasndaki mesafe nemlidir. Genel olarak, test edilen elektrot ve
akm verilen ivi arasndaki mesafenin en azndan elektrot
sisteminin maksimum boyutunun on kat, rnein, 3 m
uzunluundaki bir elektrot iin 30 m, olmas durumunda gvenilir
sonular elde edilmesi beklenir.
ekil 12.8 Toprak elektrot direncinin llmesi

okuma alnr: birincisi, potansiyel ivisi balangta elektrot
ve akm ivisinin yar mesafesindeyken; ikincisi, elektroda doru,
elektrottan akm ivisine mesafenin %10'u konumunda; ve son
olarak, akm ivisine doru mesafenin %10'unda. okuma
karlatrlarak, yzde sapma belirlenebilir. Bu deer, okumann
ortalamas alnp, bu ortalamadan sapma gsteren okumalar
bulunup bu ortalamann yzdesi olarak ifade edilerek bulunur. Bu
teknik kullanlarak elde edilen lmlerin doruluu tipik olarak
okumalarn yzde sapmasnn 1.2 katdr. %2'nin zerinde bir
lm doruluu elde etmeyi amalamak gtr ve farkll %5'in
zerinde olan okumalarn kabul edilmesi de nerilmez. Okumalarn
doruluunu kabul edilebilir dzeylere doru iyiletirmek iin test,
elektrot ve akm ivisi arasndaki mesafe artrlarak
tekrarlanmaldr.
355
Elektrik Klavuzu
Elektrolitik etkilerin zerinden gelebilmek iin cihazn kt

akmnn a.c. veya ters d.c. olabilir. Bu test cihazlar fazlara duyarl
dedektrler kullandndan, aldatc akmlarla [:stray current]
balantl akmlar ortadan kaldrlmtr.
Geici ivi direnlerinin ok yksek olmas durumunda, bunlarn
drlmesine ynelik, ivilerin topraa daha derin gmlmesi
veya temas direncini artrmak amacyla tuz zeltisiyle slatlmas
gibi nlemler gerekli olacaktr.
Toprak hata loop empedans. Topraklama hata akm loopu
(fazdan topraa loopu) hata noktasndan balayarak aadaki
paralardan oluur:
devre koruyucu iletken
ana topraklama terminali ve topraklama iletkeni
TN sistemleri iin metalik dn geidi veya TT ve IT sistemleri
iin toprak dn geidi
transformatrn toprak ve ntr noktas boyunca geit
transformatr sarm ve transformatrden hata noktasna kadar
faz iletkeni.
Topraklama hatas empedans, Zs, her devrenin priz klarn,
aydnlatma noktalarn, tali kablolar dier sabit ekipmanlarn
ieren en uzak noktasnda belirlenmelidir. Hatal akmn etkilerini
deerlendirmeye almak amacyla ayarlamalar yapldktan sonra
elde edilen deer Tablo 41B'de veya 41D'de verilen ayrntl
deerleri gememeli veya r.c.d. korumal devreler iin
Ynetmeliklerde verilen korumaya uygunluk deerini amayacak
lde olmaldr.
Ze, tesisin besleme kaynanda bir faz toprak empedans test
cihaz kullanlarak llmelidir.
Bu empedans lm ana faz beslemesi ve ana topraklama
aralar arasnda, ana anahtar akken veya btn devreler
yaltlm durumdayken yaplmaldr. Topraklama aralar, test
sresi boyunca, tesiste topraklanm e potansiyelli balantdan
yaltlacaktr. Kontaklarn oluturulmas ve testin gerekletirilmesi
srasnda test personeline veya tesisteki dier kiileri zarar
verilmemesi iin dikkatli davranlmaldr. Bu test iin loop
empedans test cihaz kullannz. Bu Klavuz Notu'nda Blm 16'ya
baknz.
Radyal devrelerin koruyucu iletkenlerinin srekliliini test
ederken veya ring son devrelerin srekliliini test ederken, (R1 +
356
Elektrik Klavuzu
R2) deeri evre scaklnda llecektir. Bir son devre iin

llen (R1 + R2) deerleri, herhangi bir datm devresi iin uygun
(R1 + R2) deerlerine eklenmelidir.
(R1 + R2) deerini belirlemenin alternatif bir yolu da doru faz
beslemesinin kullanlmasna ve devreden koruyucu iletken
dnnn kullanlmasna dikkat ederek son devrenin kntsnda
loop empedans deerini lmektir. Bu loop empedans eksi
nceden llen Ze deeri (R1 + R2) deeri olarak kabul edilebilir.
Bu (R1 + R2) deerler, hata koullar altnda devrenin Zs deerini
belirlemek iin kullanlacaktr fakat ncelikle iletken scakl iin
dzeltilmesi gereklidir. Bu da devrede kullanlan kablo tipine ve
sreklilik testinin gerekletirildii zamandaki evre scaklna
bal olan dzeltme faktrlerinin kullanlmasn gerektirir. Bunlarn
nasl elde edileceine dair ayrntlar verilmitir.
BS 4293'e uygun, kalnt akmla altrlan genel amal
(gecikmesiz) cihazlar. Bu r.c.d. testlerinden nce, gvenlik
gerekesi nedeniyle, topraklama loop empedansnn koullarn
karlandnn kontrol iin test edilmesi zorunludur. Bu testler
iin r.c.d. test cihaz kullannz.
Testler, r.c.d.'nin yk tarafnda, korunan devrenin faz iletkeni ve
ilgili c.p.c. arasnda yaplmaktadr. Test srasna beslenen ykle
temas kesilmelidir. r.c.d. test cihazlar cihazn almas iin birka
miliamperlik akm gerektirdiinden, bunlar normal olarak test
edilmekte olan devrenin faz ve ntrnden elde edilmektedir. 3 telli
bir devreyi koruyan fazl bir r.c.d.'nin test edilmesi srasnda,
devrenin ntrnn topraa balanmas gereklidir. Bu da test
akmnn enstrman besleme akmyla ykselecei ve %50 test
srasnda cihazlarn bazlarnn almamalar gereken zamanda
alaca anlamna gelir. Cihazn bozulmasndan nce r.c.d.'nin
alma parametrelerinin reticilerin parametreleriyle kontrol
Belirli (bunlar verilmitir) koullar altnda, bu testler, aktaki ve
dardaki iletken paralar zerinde potansiyel olarak tehlike
yaratabilecek bir gerilim olumasna yol aabilir. Bu nedenle,
insanlarn veya canl hayvanlarn bu paralarla temas etmesini
nleyecek nlemler alnmaldr.
Testler aadaki gibidir. (i) Hata akm aknn 2 s boyunca
r.c.d.'nin nominal trip akmnn [:tripping current] %50'sine eit
olmas durumunda, cihaz almaldr. (ii) Hata akm aknn
r.c.d.'nin nominal trip akmnn %100'ne edeer olmas
357
Elektrik Klavuzu
durumunda cihaz 200 ms'den daha ksa bir sre iinde alacaktr.
r.c.d.'nin amal olarak bir zaman gecikme rlesi iermesi
durumunda, cihaz nominal gecikme zamannn %50'si art 200 ms
ve %100 nominal zaman aral art 200 ms iinde trip etmelidir.
Zaman gecikmesinin deitirilebilirlii nedeniyle bir maksimum
test sresi belirlemek mmkn deildir. Bu nedenle, devrenin
koruyucu iletkeninin topraklama potansiyelinin zerine 50 V'tan
fazla kmamas zorunludur. Pratikte maksimum 2 s test sresinin
yeterli olduu ileri srlmektedir. (iii) r.c.d.'nin dorudan kontaa
kar ek koruma salamak amacyla kullanld durumlarda, 150
mA'lik test akmyla cihazn 40 ms'den daha ksa bir sre iinde
almas gereklidir. Makismum test sresi 50 ms'den uzun
olmamaldr. Her bir r.c.d. yapsnda bir test cihaz da tamaktadr.
Bu cihaz, r.c.d.'nin mekanik paralarnn kontrol edilebilmesini
salar. Yukardaki testler vastasyla ve integral test cihazyla
r.c.d.'nin trip ettirilmesi aada verilenlerin oluturulmasn salar.
(i) r.c.d.'nin doru duyarlkla almasn. (ii) Trip cihaznn
elektrik ve mekanik bileenlerinin btnl. ntegral test cihaznn
altrlmas aadakiler iin test olana salamaz: (i) topraklama
iletkeninin veya ilgili devre koruyucu iletkenlerin srekliliinin,
veya (ii) herhangi bir topraklama elektrodunun veya dier
topraklama aralarnn, veya (iii) ilgili tesis topraklama sisteminin
herhangi bir parasnn.
Piller iin yaltm direnci test cihazlar. Klavuz Notlar'n
kapsamnda olan yaltm direnci testinde test gerilimi elle
altrlan bir jeneratrden salanabilir. Artk, yksek gerilimin
birimin iindeki zel devrelerden tretildii, pille beslenen birka
deiik yaltm test cihaz vardr.
Avo Megger Instruments Ltd tarafndan retilmi olan ve ekil
12.9'da gsterilen BM101'in biri 0'dan 200'e ve sonsuza kadar
megaohm cinsinden yaltm direncini okuyan; dier srasyla
01 M, 0200 ve 02 aralklarnda direnleri okuyan drt
lei vardr. Son lek sreklilik testi iin uygundur. Yaps
gerei dayankl olan ve bu nedenle de sahada kullanm iin ideal
olan taut-band suspension indicator [:taut-band suspansiyon
gstergeleri] kullanlmaktadr. Pilin durumunu gsteren bir
gsterge eklenmitir ve devreye enerji vermek amacyla bir dme
kullanlmaktadr. Tek bir 9 V kuru pil g kayna olarak ilev
grr ve yaltm test gerilimi 500 V d.c.'dir.
358
Elektrik Klavuzu
ekil 12.9 BM101 tipi yaltm ve sreklilik test cihaz

Yksek gerilim kablolar, vb. yksek yaltm direnci deerlerinin
karlalabilecei veya testlerin uzun sre alaca kullanmlar iin
tasarlanan BM8/2 pille alan, birden ok gerilimli bir test
cihazdr. Dner bir anahtarla seilen drt test gerilimi vardr: 100
V, 250 V, 500 V ve 1000 V. 1000 V gerilimde, sonu aral 0-20
000 megaohm ve sonsuz arasndadr. 100 V gerilimde alma
aral 0-2000 megaohm ve sonsuz arasndadr. lek zerindeki
siyah beyaz bant pilin durumunu gsterir. BM101 gibi dmeyle
altrlmaktadr ve alt tane 1.5 V pille beslenen bir g kayna
vardr.
Klavuz Notlar
12. Seim ve inaat
13. Yaltm ve anahtarlama
14. Denetim ve test
15. Yangndan koruma
16. Elektrik oklarna kar koruma
17. Ar akma kar koruma
18. zel konumlar
359
Elektrik Klavuzu
Elektrik Tesisleri Ynetmelii-Trkiye

Aada yaplan deikliklerle hizmete giren Elektrik Tesis
Ynetmeliini bulacaksnz:
I.YNETMELN KAPSAMI
Madde 1 Bu ynetmelik elektrik i tesislerinin kurulmasna ve
iletilmesine dair hkmleri kapsar; elektrik enerjisinin retilmesine
ve datlmasna dair yap iindeki tesisleri kapsamaz. Aadaki
elektrik tesisleri elektrik i tesisi saylr.
a) (Deiik fkra: RG 12/07/1998- 23400) Srekli elektrik
tesisleri:
Yaplarn yada kmelerinin iinde, bitiiinde yada bu
yaplara ek olarak bunlarn dnda srekli kullanlmak iin kurulan
asansr tesisleri dndaki alak gerilimli her trl tesislerdir.
Yaplarn i aydnlatma, kuvvet, alak gerilim kompanzasyon
tesisleri, arma, alarm, arama, yldrmlk, ak, dorultma
(redresr) hoparlr, anten, telefon ve televizyon tesisleriyle, bu
yaplarn bahe aydnlatma tesisleri ve yukarda aklanan tesislerin
darda kurulan blmleri srekli tesis saylr.
b) (Deiik fkra: RG 25/10/1996- 22798) Tesisi yaptran
kimsenin arazisi ile snrl enerji nakil hatt iermeyen, bamsz
alak gerilimli elektrik tesisleri (bir ev, ba veya bahenin yalnzca
kendi gereksinimlerini karlamak iin tahsis edilecek motopomp
tesisi ve benzeri tesisler)
c)Geici elektrik tesisleri
Geici elektrik tesisleri yukarda (a) ve (b) madde
blmlerinde aklanan tesislere balanm olan yaplarn iinde
yada dnda, srekli tesisin iletmeye almasna kadar kullanlmak
iin geici olarak kurulan ve srekli olarak kullanlmayan alak
gerilimli her trl tesislerdir. Lunapark, panayr gibi tesisler ve
antiyeler geici tesis saylr.
II. YNETMELN UYGULANMASI UYGULAMA

Madde 2 - a)Bu ynetmelik
a.l - Yeni kurulacak tesislerde,
a.2 - Kurulu tesislerin tamamen deitirilmesi durumunda,
a.3 - Kurulu tesislerde ak ve belli olarak lm yaralanma ve
360
Elektrik Klavuzu
yangna neden olabilecek durumlarda,

a.4 - Kurulu tesislerde bozukluk yada deiikliin yakndaki
dier tesislerde nemli karklk yada tehlikeler dourmas
durumunda,
a.5 - Kurulu bir tesisi esasna etki etmeyecek biimde
yaplacak geniletmelerin, deiikliklerin ve onarmalarn yalnzca bu
blmlerinde,
uygulanr.
Kurulu tesislerin kesilmi olan akmlarnn yeniden verilmesi
annda yada iletme tarafndan serbest olarak yaplacak muayene
sonunda a.3 ve a.4'de akland gibi bozuk ve tehlikeli grlen
tesislerin bu Ynetmelik hkmlerine gre bir ay iinde dzeltilmesi
aboneye bildirilir. Tesis bu sre iinde dzeltilmemise, iletme
abonenin akmn keser. Bu bozukluk ve tehlikeli durum tmnde
varsa, a.2'de yer alan hkme gre ilem yaplr.
Akmn derhal kesilmesini gerektiren tehlikeli durumlarda bu
sre verilmez.
b) Bu Ynetmeliin herhangi bir maddesinin uygulanmas
mahalli artlar nedeniyle zorluklar yada teknik gelimeyi nleyecek
durumlar ortaya karrsa, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'na
yaplacak gerekeli bavurma zerine Bakanlk yalnzca o bavurma
iin sz konusu maddenin uygulanmamasna izin verebilir.
III. TARFLER
TARFLER
Madde 3 - a}Tesislere ve ebekelere dair tarifler
a.l (Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Elektrik
Kuvvetli Akm Tesisleri:
nsanlar, dier canllar, bitkiler ve eyalar iin baz
durumlarda (yaklama, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik
enerjisinin retilmesini zelliinin deitirilmesini, biriktirilmesini,
iletilmesini, datlmasn ve mekanik enerjiye, a, kimyasal
enerjiye vb. enerjilere dntrlerek kullanlmasn salayan
tesislerdir.
a.2 - Elektrik Zayf akm Tesisleri:
Normal durumlarda, insanlar ve eyalar iin tehlikeli olan akmlarn
meydana gelemedii tesislerdir,
a.3 - ebeke :
Akm kaynandan tketim aralarnn balant ucuna kadar
361
Elektrik Klavuzu
olan hava hatlar ve kablolarn tmdr

(ekil-12.10).
ekilden anlalaca gibi ebeke, datm ebekesi ve
tketici tesisinden meydana gelmektedir.
ekil 12.10:
a.4 - Datm ebekesi :
Akm kaynandan tketici tesisine kadar olan hava hatlar
ve kablolarn tmdr (ekil 12.10)
a.5 - Tketici Tesisi :
Yap balant kutusunda sonraki yada bunun gerekli
olmad yerlerde tketim aralarnda nceki son datm tablosunu
k ularndan sonraki elektrik iletme aralarnn tmdr.
a.6 - (Deiik ifade: RG 30/11/1995- 22479) Yap Balant
Hatt (Besleme Hatt, rtibat Hatt, Rakordman Hatt):
Datm ebekesi ile yap giri hatt arasndaki balant
hattdr.
a.7 - Yap Giri Hatlar:
Hava hatlarnda, yapya bal bir konsol yada dam direine
konan hava hatt izolatrler ile yap balant kutusu arasna ekilen
hatlardr.
Yeralt kablo ebekelerinde, balant hattnn yapya girdii
nokta ile balant kutusu arasndaki balant kablosudur.
a.8 Ana Kolon hatt :
letmeye ait besleme noktasndan (ana buat) tketicinin ilk
datm noktasna (ana tablo, saya) kadar olan besleme hattdr.
a.9 - Kolon Hatt
Tketiciye ait ilk datm noktas ile teki datm noktalar
arasndaki yada tablolar arasndaki hatlardr.
a. 10 - Linye Hatt
Datm Kablosundan son aydnlatma aygt (armatr) yada
prizin baland kutuya (buat) kadar olan hatlardr.
362
Elektrik Klavuzu
a. ll- Sorti Hatt:

Linye hatt ile aydnlatma aygt yada priz arasndaki balant
hattdr.
a. 12 - (Deiik ifade: RG 30/11/1995- 22479) Yap Balant
kutusu (Ana Buat veya Kofre):
Yaplarn elektrik tesisini ebekeye balayan, sigortalarn
tesis edilmesini ve ayn zamanda genel elektrik ebekesinde tketim
tesisine elektrik enerjisi verilmesini salayan bir dzendir.
a. 13 - Yap Elektrik Tesisleri:
Ev, ticarethane, bro vb. yerlerde yaplan ve topraa kar
gerilimi 250 V'a kadar olan elektrik kuvveli akm tesisleridir.
a. 14 - (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) ebeke
(Sistem) Tipleri :
TS 3994'e
gre elektrik sistemleri
(ebekeleri)
snflandrlarak aada aklanan tipe ayrlmtr.
-TN Sistemi:
TN Sistemi, ebeke topraklama noktasn topraa dorudan
bal olduu ve tesisatta gvdelerin koruma iletkenleri ile ebeke
topraklamasna balantl olduu sistemdir.
TN Sistemleri, koruma (PE) ve ntr (N) iletkenlerinin
durumlarna gre ekilde uygulanabilir:
-TN-(Sistemi :
TN-(sisteminde koruma ve ntr iletkenleri birletirilerek
ebekenin tamamnda ortak bir iletken (PEN) olarak ekilir (ekil
12-11)
-TN-S Sistemi :
TN-S sisteminde koruma ve ntr iletkenleri ebekenin
tamam boyunca ayr ayr ekilir (ekil 12.12).
TN-C-S Sistemi
:TN-C-S sisteminde koruma ve ntr iletkenleri, ebekenin bir
blmnde ayr ayr, bir blmnde de ortak bir iletken olarak
ekilir (ekil 12-13).
TT Sistemi:
TT sistemi, ebeke topraklama noktasnn topraa dorudan
bal olduu ve gvdelerin ebeke topraklama elektrotlarndan ayr
topraklama elektrotlarna baland sistemdir (ekil 12-14).
IT Sistemi:
IT sistemi, ebeke topraklama noktasnn topraa bal
olmad veya bir empedans (diren veya endktans bobini)
zerinden bal olduu ve gvdelerin ayr veya diren yada
endktans bobinlerinin topraklama elektrotlarna bal olduu
363
Elektrik Klavuzu
sistemdir.
IT sistemleri ekilde uygulanabilir:
-IT sisteminde gvde (koruma) ve empedans topraklama
elektrotlar ayr ayr tesis edilmi olabilir (ekil 12-15).
-IT sisteminde gvde ve empedans topraklama elektrotlar
ortak olabilir (ekil 12-16).
-IT sistemi, bir sfr bileen endktans bobini (ntr kompanzasyon
bobini) zerinden baka sistemlerden (TN veya TT) beslenmi
olabilir (ekil 12-17).
Aklama :
TN, TT ve LT eklindeki snflandrmada kullanlan
sembollerin anlamlan aada akland gibidir:
Birinci harf : ebeke (sistem) topraklama noktasnn ( fazl
sistemlerde topraklama noktas, genellikle generatr veya g
transformatrnn ntr noktasdr) topraa gre durumunu belirtir:
T: Topraa dorudan (olabildiince dk empedansla)
elektriksel balant.
I : Hibir toprak balants yok (gerilimli blmler topraktan
yaltlm) veya bir empedans zerinde toprakla balant.
kinci harf: Elektrik tesisatnda gvdelerin topraa gre
durumunu belirtir.
T : ebeke topraklama noktas ile herhangi bir balantnn
varl gzetilmeden topraa dorudan (olabildiince dk

empedansla) elektriksel balant.
N : ebeke topraklamasna dorudan (olabildiince dk
364
Elektrik Klavuzu
empedansla) elektriksel balant.
365
Elektrik Klavuzu
366
Elektrik Klavuzu
367
Elektrik Klavuzu
ekil 12-17
Bir d sistemden (tn veya tt olabilir) beslenmekte olan
sistem
b) letme aralarna dair tarifler:
b.l- Elektrik iletme aralar (Ksaca iletme aralar):
Tm olarak yada ayr blmler halinde elektrik enerjisinin
kullanlmasn salayan aralardr.
b.2 - Elektrik tketim aralar (Ksaca tketim aralar yada
tketiciler):
Elektrik enerjisini, elektriksel olmayan baka bir enerjiye
eviren yada haberlemede kullanlan elektrik iletme aralardr.
b.3 - Ar akm koruma aygtlar :
Elektrik akmn, ngrlen bir snr deeri amas
durumunda kendiliinden kesen aygt ve dzenlerdir. Bunlar,
-Eriyen telli sigortalar ile,
-Ar akm koruma anahtarlar (otomatik sigorta, motor
koruma anahtarlar gibi) olmak zere iki blme ayrlr.
b.4 - Nemli yer iletkenleri:
Nemli, slak yerlerde ve ak havada kullanlmaya elverili
iletkenlerdir.
c) iletkenlere ve iletken blmlerine dair tarifler:
c.1 - Faz iletkeni :
Akm kaynaklarn tketicilere balayan fakat orta noktadan
yada yldz noktasndan kmayan iletkenlerdir.
368
Elektrik Klavuzu
C.2 - Orta iletken :

-Bir doru akm sisteminin yada bir fazla alternatif akm
sisteminin orta noktasndan, rnein iletkenli bir sistemin orta
noktasndan kan iletkenlerle;
-ok fazl bir sistemin, rnein fazl bir sistemin yldz
noktasndan kan iletkenlerdir.
Son durumdaki orta iletkene yldz noktas iletkeni yada ntr
iletkeni denir.
C.3 - (Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Koruma
iletkeni:
letme aralarnn gvdesini,
-Koruma topraklama sisteminde topraklaycya,
(NOT: Tamam metal borulardan meydana geldii bilinen su borusu
ebekesi topraklayc olarak kabul edilemez)
-Sfrlama
sisteminde sfr iletkenine -Koruma hatt sisteminde birbirlerine ve
topraklaycya -Hata gerilimi koruma balamas sisteminde
topraklaycya balayan iletkenlerdir.
-Sfrlama sisteminde sfr iletkeni de koruma iletkenidir.
c.4 - Sfr letkeni :
Dorudan doruya topraklanm bir iletken olup genellikle
sfrlamada koruma iletkeni olarak kullanlabilen orta iletkendir.
Sfr iletkeninin kesinlikle bir orta iletken olmas gerekmez: zel
durumlarda topraklanm bir faz iletkeni de sfr iletkeni olarak
kullanlabilir.
c.5 - Aktif Blmler:
letme aralarn normal iletme artlarnda gerilim altnda
bulunan iletkenleri ve iletken blmleridir.
Orta iletkenler de aktif blmlere girer, fakat sfr iletkenleri
ve bunlara iletken olarak bal blmler aktif blm saylmaz.
c.6 - Gvde :
letme aralarn her an dokunulabilen, aktif blm olmayan
fakat bir arza durumunda gerilim altna girebilen iletken
blmleridir.
d) elektriksel deerlere ve bunlarla ilgili teki terimlere dair
tarifler :
d.l -Anma deerleri :
Anma gerilimi, anma akm, anma gc, anma
frekans
gibi
iletme
aralar
ile
tesislerin
boyutlandrlmasnda temel alnan deerlerdir.
d.2 - Gerilimler:
369
Elektrik Klavuzu
Aada aklanan gerilim deerleri iin alternatif gerilimde

etken deerler, doru gerilimde ise aritmetik ortalama deerler gz
nne alnmaldr,
i) ebeke anma gerilimi :
ebekeyi adlandran ve belirli ebeke iletme karakteristikleri
iin referans gsterilen gerilimdir.
ii) ebeke en yksek gerilimi :
Normal iletme artlan altnda ebekenin herhangi bir
noktasnda ve herhangi bir anda var olan gerilimin en yksek
deeridir.
Aklama:ebekedeki ama-kapama olaylar ve gerilimlerdeki
ani deimelerden ileri gelen geici gerilimler bu tarifin kapsamna
girmez.
iii) Yaltkanlk gerilimi :
Bir iletme aracnn yaltkannn boyutlandrlmasnda temel
alnan standart gerilimdir.
iv) letme gerilimi:
Bir iletme aracnn yada tesis blmnn iletkenleri
arasnda iletme srasnda var olan gerilimdir.
v) Topraa kar gerilim :
Orta noktas yada yldz noktas topraklanm olan
ebekelerde bir faz iletkenini bu noktaya kar gerilimidir. Bu
gerilim faz gerilimine eittir. Bunun dndaki ebekelerde, bir faz
iletkeninin topraa temas etmesi durumunda teki faz iletkenleri ile
toprak arasnda meydana gelen gerilimdir. Arza yerinde ark yoksa,
bir fazn topraa kar gerilimi faz aras gerilimine eittir.
vi) El ulama uzakl :
Normal olarak girilip klan yerlerde insan elinin, yardmc
bir ara kullanmadan her ynde ulaabilecei uzaklklardr. Bu
uzaklklar, baslan yzeyden balayarak yukarya doru 2.5 m.
aaya ve yanlara doru 1.25 m. varsaylr.
vii) letme Yaltkanl :
letme srasnda gerilim altnda bulunan tesis blmlerini
eleri arasnda ve bunlarla gerilim altnda bulunmayan iletken
blmler arasnda yaltkanlk gerilimi iin ngrlen yaltkanlktr.
viii) Akm devresi:
Akm kayna ile tketim arac arasndaki kapal akm
yoludur.
e) (Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Topraklamaya dair
tarifler:
370
Elektrik Klavuzu
Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliine baknz.

f) Kapal yer eitlerine dair tarifler:
Kapal yerler, ancak yersel durumlar ve iletme artlar
doru olarak bilindiinde aada yazl yer eitlerinden birine
sokulabilirler. rnei kapal bir yerin yalnz bir blmnde fazla
nem meydana gelmekle birlikte teki blmleri iyi bir havalandrma
ile kuru tutulabildiinde bu yerin tmnn nemli yer saylmas
gerekmez.
f.1 - Elektrik iletme yerleri:
Esas olarak elektrik tesislerinin iletilmesine ait yerler olup
buralarn yalnz ilgili iletme personeli girebilir. rnein balama
tesisi blmleri, kumanda yaplar ayrlm blmlerdeki datm
tesisleri, ayrlm elektrik deney yerleri ve laboratuarlar, makineleri
yalnzca yetkili personeli tarafndan kullanlabilir) santral makine
daireleri ve benzeri yerler bu gruba girer.
f.2 - Kilitli elektrik iletme yerleri :
Yalnz elektrik tesislerin iletilmesine yarayan ve kilit altnda
tutulan yerlerdir. Kilit ancak grevliler tarafndan alabilir. Bu
yerlere yalnz yetkililerin girmesine izin verilir. rnein kilitli
balama ve datma tesisleri, sac mahfazal yada yap tipindeki
tesisler iinde bulunan hcreler, transformatr hcreleri, direk tipi
transformatr postalar ve asansrlerin makine daireleri bu gruba
girer.
f.3 - Kuru yerler:
Normal olarak youma suyunun meydana geldii ve
havann su buhar ile doymad yerlerdir.
rnein konutlarn oturma odalar ve salonlar ile otel odalar ve
brolar bu gruba girer. Bunlardan baa ticarethane blmeleri, sat
blmleri, tavan aralar, merdiven blmeleri, stlan ve
havalandrlabilen bodrumlar da bu gruba sokulabilir.
Konutlardaki mutfaklar ile konut ve otellerdeki banyo
dairelerinin kvet blmesinin dnda kalan ve zaman zaman
nemlenen yerler tesis olarak kuru yer saylr.
f.4 - Nemli ve slak yerler:
letme aralar gvenliinin nem, younlama suyu,
kimyasal yada benzer etkilerle azalabilecei yerlerdir.
rnein byk mutfaklar, bulak ykama yerleri, frnlarn hamur
hazrlama yerleri, souk hava depolar, su pompa daireleri,
stlmayan yada havalandrlmayan bodrumlar, konut ve otellerdeki
banyo dairelerinde kvet bulunan blmeler ve kazan daireleri gibi
371
Elektrik Klavuzu
yerler bu gruba girer.

Tabanlar, duvarlar hatta donanmlar temizlik amac ile
hortumla ykanan nemli ve slak yerler iin rnekler :Bira ve arap
mahzenleri, slak olan atlyeler, araba ykama yerleri,
amarhaneler, ayrca banyolar,
hamamlar ve du keleri, galvanik iletmeler vb. yerler.
f.5 - Yangn tehlikesi olan yerler:
Tehlikeli olabilecek orandaki kolay tutuabilen maddelerin,
elektrik iletme aralarna bunlarda meydana gelen yksek scaklk
yada arklar nedeniyle tutuabilecek kadar yakn bulunma tehlikesi
olan yerlerdir.
rnein kat, tekstil ve kereste fabrikalarnn iletme ve
kurutma daireleri, ambarlar yada bunlarn baz blmleri ve akta
bulunan bu ekildeki yerler, kuru ot, saman, keten ve kenevir
ambarlar bu gruba girer.
Ayrca motorlar karbratrl olan aralarn garajlar ve
bunlarn ek blmeleri ile kalorifer tesislerindeki ya yakma tesisleri
de yangn tehlikesi olan yerlere girer.
f.6 - Kolay tutuabilen kat maddelerin bulunduu yerler:
Bir kibrit alevine 10 saniye sre ile tutulduktan sonra
kendiliinden yanmas sren yada iin iin yanan kat maddelerdir.
Kuru ot, saman, saman tozu, odun tala, magnezyum tala, eltik
sap ve kabuklar, skk olmayan kat, pamuk yada selloz lifleri
bu gruba girer.
f.7 - Patlama tehlikesi olan yerler :
Mahalli durumlarda ve iletme artlarna gre hava ile
patlayc karmlar meydana getiren gaz, buhar, buu yada tozlarn
tehlike yaratacak oranda toplanabildikleri yerlerdir.
Aseton, asetilen, etil alkol, amonyak, benzin, btan, dizel
ya, stma yalan, metan, naftalin, slfrik asit, havagaz, hidrojen
vb. gibi yanabilen gaz ve buharlar meydana getiren maddeler ile
kkrt, fosfor, grafit, magnezyum, inko,naftalin, polivinil klorid,
kauuk, pamuk tozu, sert ve ine yaprakl aalar, ttn, linyit, kok,
odun kmr vb. gibi yanabilen sanayi tozlarn meydana getiren
maddelerin ilenmesi, kurutulmas ve ambarlanmasna yarayan
blmeler ile kapal yerler yada bunlarn bir blm ile depolar,
aygtlar ve ak havadaki tesisler patlama tehlikesi olan yerler
saylr.
f.8- naat antiyelerin elektrik tesisleri:
naat antiyeleri ile elik-yap montaj ilerinde kullanlan
372
Elektrik Klavuzu
elektrik tesisleridir.
Geniletme, deitirme, onarm ve ykama amac ile yaplan
inaat ilerinin yerleri de inaat antiyesi saylr.
Yalnz, el lambalarnn, lehim havyalarnn, kaynak
aygtlarn ve elektrikli matkaplar, talama ve parlatma makineleri
ile elektrikli aygtlarn ayr ayr kullanld i yerleri inaat antiyesi
saylmaz.
f.9 - Tarm letme Yerleri:
Tarm ileri ve benzeri amalarla kullanlan ve nem, toz,
kimyasal olarak kuvvetle etki eden buhar, asit yada tuzlarn elektrik
iletme aralarn yaltkanlar zerine etki etmesi yznden insanlar,
hatta byk ba hayvanlar iin kaza tehlikesi olan yada kolay
tutuabilen maddelerin bulunmas nedeniyle yangn tehlikesi olan
yerlerdir.
Bu iletmelerde bulunan konutlarn tesisleri bu tarifin
kapsamna girmez.
At, sr, koyun ve domuz gibi hayvanlar byk ba hayvan
saylr.
Tarmsal iletme yerlerinden :
-Ahrlar, kmesler,
-Zahire ambarlar, yer ambarlar, samanlklar, kuru ot
depolan,
-Harman yerleri, zahire kurutma tesisleri,
-Bulgur deirmenleri vb. yerler, hem nemli, hem de yangn
tehlikesi olan yerler saylr.
g) Hata eitleri ile Akmlara ve Gerilimlere Dair Tarifler:
g.l- Yaltkanlk Hatas:
Yaltkann hatal durumudur.
g.2- Gvde Temas:
Bir hata sonucunda bir elektrik iletme aracnn gvdesi ile
aktif blmler arasnda meydana gelen iletken balantdr.
g.3- Ksa Devre :
373
Elektrik Klavuzu
ekil 12.18 - Ksa devre ve hat temas

letme bakmndan birbirine kar gerilim altnda olan iletkenler (
yada aktif blmler) arasnda, bir arza sonucunda meydana gelen
iletken balantdr. Ancak olayn ksa devre saylabilmesi iin
arzann olduu akm devresi zerinde bir tketim aygtnn direnci
gibi baka bir faydal direncin bulunmamas gerekir. (ekil-12.18)
g.4- Hat Temas :
Ksa devre olaynn getii akm devresi zerinde faydal bir
diren bulunursa, bu olaya hat temas ad verilir. (ekil-12.18).
g.5-Toprak Temas:
Bir faz iletkeni yada iletme gerei yaltlm bir orta iletken
ile toprak yada topraklanm blmler arasnda iletken bir
balantdr.
g.6- Hata Akm :
Bir yaltkanlk hatas sonucunda geen akmdr. Hata akm
ya bir ksa devre akmdr yada toprak temas akmdr.
g.7 - (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) Kaak Akm :
Gerilim altnda bulunmayan iletken blmler, akm
sisteminin orta noktasna, dorudan doruya topraklanm bir
ebeke noktasna yada topraa iletken olarak bal ise, gerilim
altnda olan tesis blmlerinde bu blmlere yaltkan madde
zerinden iletme gerei geen akmdr.
g.8 - Alak Gerilim :
Etken deeri 1000 volt yada 1000 voltun altnda olan
gerilimdir.
g.9 - Yksek Gerilim :
Etken deeri 1000 voltun stnde olan gerilimdir.
Aklama : g.7 - ve g.8 - de aklanan gerilim deerleri faz
arasdr.
374
Elektrik Klavuzu
g.10 - (Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Tehlikeli

Gerilim : Etkin deeri 50 voltun stnde olan gerilimdir.
g.ll -Ar Gerilim :
Genellikle ksa sreli olarak iletkenler arasnda yada
iletkenlerle toprak arasnda meydana gelen, iletme geriliminin izin
verilen en byk srekli deerini aan, fakat iletme frekansnda
olmayan bir gerilimdir.
g.12 - Hata Gerilimi:
Aygtlarn gvdeleri arasnda yada bu gvdelerle referans
topra arasnda hata durumunda meydana gelen gerilimdir. (ekil12.19).
g.13 - Topraklayc Gerilim :
Bir topraklayc yada topraklama tesisi zerinden akm
gemesi durumunda bunlarla referans topra arasnda meydana
gelen gerilimdir (ekil 12.20).
g. 14 - Dokunma Gerilimi :
Topraklama geriliminin, insan tarafndan kprlenebilen
blmdr. (ekil12.19).
g.15 - Adm Gerilimi :
Topraklama geriliminin, insann 1 m'lik adm akl ile
kprlenebilen blmdr (ekil 12.20).
ekil 12.19 - Bir alak gerilim tesisinde bir yaltm hatas

sonucunda meydana gelen hata akm ve hata gerilimi
a. plak zemin zerinde duran bir insana gelen (isabet ede) dokunma
375
Elektrik Klavuzu
gerilimi
b. Yaltlm zeminde duran ve su musluuna dokunan insana gelen
dokunma gerilimi Ih : Hata gerimi
Ud: Dokunma gerilimi
Ih: Hata gerimi
Ro: letme topraklamas
Rt: Topraklama direnci
t: Referans topra
Ut: Topraklayc gerilimi
Uad : Adm Gerilimi
Et : Topraklayc
E2 : Referans topra
ekil 12.20- Bir topraklayc ile referans topra arasndaki

gerilimin deiimi
h-Gerilim altndaki blmlere dolayl (endirekt)olarak dokunmaya
kar koruma dzenlerine dair tarifler;
( Deiik ifade: RG 08/12/2000- 24254) nsanlar ve evcil
hayvanlar 5O voltun zerindeki dokunma gerilimlerinin neden
olaca tehlikelerden korumak iin kullanlacak dzenlerin tmdr.
Bu dzenler aadaki gibi tarif edilirler:
h.1- Koruyucu Yaltma :
letme yaltkanlna ek olarak yaplan ve gerilim altnda
olmayan iletken tesis blmlerinin: iletme yaltmnn grev
yapmamas durumunda gerilim altnda kalmalarn nleyecek yada
bunlar dtan rtecek biimde yaplan yaltmadr.
h.2 - zerinde Durulan Yerin Yaltlmas:
nsann, zerinde bulunduu yer aracl ile topraa ve el ulama
uzakl iindeki toprakla temasta olan gerilim altnda olmayan
376
Elektrik Klavuzu
iletken tesis blmlerine ve teki iletken blmlere kar yaltld

bir koruyucu yaltma biimidir.
h.3 - Kk Gerilim :
Bir yaltm hatasnda yksek dokunma gerilimi ba
gstermemesi iin, anma gerilimleri 42 volta kadar olan akm
devrelerinin topraklanmadan alt bir korunma tedbiridir.
h.4 - Koruma Topraklamas :
Bir yaltm hatasnda (tam gvde temas) elektrik devresinin
ar akm koruma aygtlar ile almasn salamak iin, gerilim
altnda olmayan iletken tesis blmlerinin topraklayclara yada
topraklanm blmlere dorudan doruya balanmasdr.
h.5 - Sfrlama :
Bir yaltm hatasnda (tam gvde temas) elektrik devresini
ar akm koruma aygtlar ile almasna salamak iin, gerilim
altnda olmayan iletken tesis blmlerini sfr iletkenine yada buna
iletken olarak balanm olan bir koruma iletkenin ayn biimde
balanmasdr.
h.6 - Koruma Hat Sistemi:
Yaltm hatalarnda yksek dokunma geriliminin meydana
gelmesin nlemek iin gerilim altnda olmayan tm iletken tesis
blmlerini birbirine ve dokunulabilen iletken yap blmlerine,
boru ebekeleri ve benzeri tesis blmleri ile yldz noktalar
topraklanmam ebekelerin topraklayclarna iletken olarak
balanmasn salayan bir dzendir.
h.7 - Hata Gerilimi Koruma Balamas:
Gerilim altnda olmayan iletken tesis blmleri ile bir
yardmc topraklayc arasnda yksek bir dokunma gerilimini
meydana gelmesi durumunda bir hata gerilim koruma anahtarnn
elektrik devresini kendiliinden at bir balant biimidir.
h.8 - Hata akm Koruma Balamas:
Gerilim altna olmayan iletken tesis blmleri zerinde yada
topraktan anahtarn anma hata akmn aan bir hata akmnn
gemesi durumunda, bir hata akm koruma anahtarnn elektrik
devresini kendiliinden at bir balant biimidir.
h.9 Koruyucu Ayrma :
Bir yaltm hatasnda dokunma gerilimi meydana gelmemesi
iin bir akm tketim aygtnn bir ayrma transformatr aracl ile
besleme ebekesinden iletken olarak ayrlmasn salayan bir
koruma dzenidir.
( Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Aklama : Bu
377
Elektrik Klavuzu
ynetmeliin kapsamna giren tesislerle ilgili dier tarifler iin bu

tesislerle ilgili standartlardaki ve ilgili bakanlklarca onaylanm
teknik artnamelerdeki tarifler gz nnde bulundurulmaldr.
IV. GENEL HKMLER GERLMLER

Madde 4 - Bu Ynetmeliin kapsamna giren tesislerde kullanlacak
gerilimler aydnlatma, kuvvet, sinyal, kumanda ve haberleme
tesisleri iin alternatif ve doru akmda 1000 volt yada 1000 voltun
altnda olan gerilimdir.
KISALTMALAR
Madde 5: (Deiik:RG-16.07.2004/ 25494)
Bu Ynetmelikte geen;
Bakanlk:Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanln,
Kurulu / letme: Trkiye Elektrik Datm A.. Genel
Mdrln, Bal Ortaklk, Messese Mdrlklerini ve
Koordinatrlkler ile 3096 ve 4628 sayl Kanunlara gre kurulmu
veya kurulacak olan datm irketleri veya perakende sat
irketlerini,
Elektrik Tesisats veya Tesisat: Elektrik i tesis yapm
iini stlenen ve ilgili idarelere kar yrrlkteki kanunlara,
ynetmeliklere, imar planna, ruhsat ve eki projelerine, Trk
Standardlarna, teknik artnamelere, i gvenlii ile ilgili tze,
ilgili dier tm mevzuat hkmlerine, fen sanat ve salk kurallarna
uygun olarak tamamlanmasndan, tesisatn salamlndan,
niteliklerinden, usulsz ve teknie aykr yaplmasndan doacak
zararlardan sorumlu olan elektrik yksek mhendisi, elektrik veya
elektrik-elektronik mhendisi yada elektrikle ilgili fen adamlarn,
Proje Mellifi: lgili kanunlar ve ynetmeliklere gre
elektrik i tesis projesini yrrlkte bulunan Elektrik Tesisleri
Proje Hazrlama Ynetmeliine uygun olarak hazrlama yetkisine
sahip gerek kiiyi,
Denetim Kuruluu:Tesis sahibi tarafndan tercih edilen ve
4708 sayl Yap Denetimi Hakknda Kanun kapsamndaki yaplar
denetlemekle grevli olan yap denetim kurulularn, bu kanunla
belirlenen pilot iller dnda kalan yerlerde ise uzmanlk konularna
gre yapnn elektrikle ilgili fenni mesuliyetini zerine alan fenni
mesul ve bu Kanun kapsam dnda kalan dier yaplarda elektrik
378
Elektrik Klavuzu
i tesislerini muayene etmekle grevli olan, elektrik i tesislerine

enerji verecek kurulular, ifade eder.
V. YNETMLE LGL HKMLER :

V.A - ELEKTRK TESSATILARINA DAR
HKMLER
Madde 6 - ELEKTRK TESS LERN YAPILMASI
Yaplan i tesis ileri, iletmeye kaytl elektrik tesisatlar
tarafndan yaplr
Madde 7 - ELEKTRK TESSATILARININ LETMEYE
KAVDOLMASI
(Deiik fkra
: RG 25/10/1996- 22798) Elektrik
Tesisatlar Trkiye'nin herhangi bir yerinde bu ynetmeliin
kapsamna giren ileri yapabilmek iin herhangi bir iletmeye ba
vurarak kayt yaptrmak zorundadr.
(Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) yerinin bulunduu
yerin dnda yaplacak tesisler iin, tesisin bulunduu yerdeki
iletmeye ayrca kayt yaptrmas gerekmez. Bu durumda tesisatnn
Elektrik Mhendisleri Odas'ndan alaca serbest mhendislik
yapabileceini gsterir belge yada yetkili elektrik tesisatsnn
(elektrikle ilgili fen adam) bal bulunduu meslek odasna kaytl
oldu~unu gsterir belgenin bir rneini vermesi yeterlidir.
Kayt iin tesisatnn:
a) (Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Yasalar
erevesinde yetkili kurulutan alaca ve serbest tesisat olarak
alabileceklerini kantlayan belgeyi her yln banda iletmeye
vermesi zorunludur,
b) (Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) Gerektiinde
kendisine bildiriler gnderilebilmesi iin elektrik tesisatsnn i
yapaca yerdeki iletmeye yasal iyeri adresini, bu yoksa konut
adresini (adres deitiinde en ge bir hafta iinde yeni adresini)
bildirmesi,
c) (Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) Vergi karnesine
yada vergiden muaflk karnesine bal olarak elektrik tesisatsnn
iletmeye kaydedilecei yla ait bu karneleri, vergi karnesi olmak
zorunda olmayan tesisatnn da yapt iin cinsine gre bal
379
Elektrik Klavuzu
bulunduu vergi dairesinden tesis veya proje yapma mkellefi

olduuna dair bir belgeyi her yl iletmeye vermesi,
zorunludur.
d)iletmeler kendilerine kaydolan elektrik tesisatlarnn
isimlerini her takvim ylnn sonunda bu kimselerin bal olduu
vergi dairelerine bildirecektir.
e) (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Kamu
kurulularnn ve zel kurulularn, grevli mhendislerine veya
yetkili elektrik tesisatlarna kendi kurulularna ait yerler iin
yaptracaklar projelerde, hazrlayanlarn ad ve imzalarnn
bulunmas zorunlu olup bunlardan ayrca serbest altklarn
kantlayan belgeler istenmeyecektir.
f)Ayn ekilde bu gibi kurululara ait tesislerin yapmnda
alan ve kuruluta grevli olan yetkili elektrik tesisatlarndan,
serbest alan tesisatlardan istene belgeler istenmeyecektir.
(Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Aklama: zel
kurulularda grevli mhendislerin veya yetkili elektrik
tesisatlarnn hazrladklar projenin altklar kurulua ait
olduunu kantlayan bir belgeyi proje dosyasna koymalar gerekir.
(Deiik ek : RG 25/10/1996- 22798) Bayndrlk ve skan
Bakanl'nca onaylanm elektrik i tesisat projelerinin baka bir
kurulu tarafndan ayrca onaylanmas gerekmez.
Madde 8 - TESISIN BAKA BIR ELEKTRIK TESISATlSl
TARAFINDAN TAMAMLANMASI
lm, srekli hastalk yer deitirme ve iverenle sorumlu
elektrik tesisats arasnda kan anlamazlk gibi olaanst ve
zorunlu durumlarda bir tesisatnn sorumluluu altnda yapmna
balanlm olan bir tesisin baka bir tesisatnn sorumluluu altnda
tamamlanmasna nceki sorumluluklarn srmesi art ile izin
verilebilir.
Anlamazlklar sonulandrmak iin grevli ve yetkili
mahkemelere bavurmak hakk sakl kalmak zere iverenle,
tesisatnn aralarnda doabilecek anlamazlklar nlemek iin her
iki tarafn yararlarn korumak amac ile bir szleme yapmalar
uygun olur, Bu szlemede zellikle u bilgiler yer almaldr:
Tesisin bitirilecei tarih ve tesise dair artname vb.
Yaplacak tesisin onaylanm projesi.
deme artlan.
Szleme ile yapm yklenilen tesisin olaanst ve zorunlu
380
Elektrik Klavuzu
grlen durumlarda dnda baka bir elektrik tesisatsna

devredilemeyeceinin belirtilmesi.
Kullanlarak gerelerinin cinsinin ve zelliinin belirtilmesi.
Madde 9 - KURULU TESSLERN DETRLMES YA DA
BYTLMES
Kurulu tesislerin deitirilmesi yada bytlmesi iin
elektrik tesisats, nceden var olan projenin esasna etki eden
durumlar varsa, bunlarn deiiklik projesi ile iletmeye sunacak,
yoksa gerekesini aklayarak ilk nce iletmenin iznini alacaktr.
V. B TESSLERN YAPILMASINDA GZ
NNDE BULUNDURULACAK KONULAR
Madde 10 - (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) KURULU
GLERN DETRLMES
Yeniden yaplacak tesislerde ve kurulu tesislerin
deitirilmesi yada geniletilmesi durumunda iletme en ge 3 hafta
iinde isteklilere cevap verecektir.
Madde 11 - (Deiik
: RG 25/10/1996- 22798) ELEKTRK
TESSATISININ E BALAMASI
Elektrik Tesisats, ie balamadan nce, tesis sahibi
tarafndan tercih edilerek belirlenmi denetim kuruluunun adn
belirten dilekeyi, tesisle ilgili olarak doldurduu ie balama
bildirimini (rnek-1) ve nceden hazrlanarak iletmeye
onaylatlm elektrik tesis projesini veya proje dosyasndan alaca
tesiste plann iletmeye ve sz konusu denetim kuruluuna
verecektir. e balama bildiriminde; tesisin yeri ile ilgili bilgiler
(parsel, ada, pafta) elektrik tesis projesinin onay tarihi ve says,
tesisin ruhsat tarihi ve says, tesisi yapacak elektrik tesisatsnn ad
ve unvan bulunacaktr.
balama bildiriminin iletmece kabul edilmesinden sonra
ie balanacaktr.
Madde 12 - (Deiik : RG 25/10/1996- 22798)TESSN
YAPIMINA BALANILDIININ LETMEYE BLDRL-MES
Elektrik Tesisatlar tesisin yapmna baladklar zaman
iletmeye ve denetim kuruluuna yazl olarak bildireceklerdir.
Teknik gerekler yada idari zorunluluklar nedeniyle iletmece
istenecek deiiklikler yazl olarak bildirilmek art ile tesisatlar
tarafndan yaplr.
Madde 13 - Deiik : RG 30/11/1995- 22479) TESSTE
381
Elektrik Klavuzu
YAPILABLECEK DEKLKLER
(Deiik fkra
: RG 25/10/1996- 22798) Tesiste
yaplabilecek deiiklikler, yetki snrlar iinde kalmak koulu ile
kurulu gcn %20'sini gemeyecektir. %20'yi gemeyecek
deiikliklerle ilgili olarak mevcut proje zerinde proje mellifi
tarafndan yaplacak deiiklikler, iletmece onaylanp tesisat
tarafndan denetim kuruluuna bildirildikten sonra bu blmlerin
yaplmasna balanacaktr.
Zorunlu nedenlerle tesiste yaplacak deiikliklerin % 20 'yi
gemesi durumunda uygulama projesi yeniden hazrlanacaktr.
Elektrik tesisi bulunan bina blmlerinde yaplacak tesis
deiikliklerinde, (ana kolon ve/veya kolon kesitinin deimesi ve
benzeri gibi ) esasa ilikin deiiklikler olmas durumunda deiiklik
projesinin tasarmlanmasnda yapdaki elektrik tesisinin tm gz
nnde bulundurulacaktr.
(Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) bittikten sonra
tesis ebekeye balanmadan nce tesisin esaslarn etkilemeyen
deiiklikler varsa yaplan bu deiiklikler ilgili kuruluun
onayndan gemek art ile son durumu gsterir proje 4 takm olarak
iletmeye verilecektir. Bu proje onaylandktan sonra birisi iletmece
alkonulacak dierleri ise denetim kuruluu ve tesis sahibine de
verilmek zere tesisatya teslim edilecektir.
Madde 14 - YAPILMI TESSLERN KULLANILMASI VE
NSANLARIN UYARILMASI
Elektrik tesisatlar, yaptklar tesislerde aboneleri elektrik
kaza ve tehlikelerin kar uyaran ve tesisin nasl kullanlacan
gsteren yazl iletme ynergeleri vermek zorundadrlar.
V. C BALANTI ARTLARI VE TESSN GZDEN

GERLMES
Madde 15 - (Deiik: RG 25/10/1996- 22798) LETMEDEN
ELEKTRIK BALANTlSININ YAPILMASININ ISTENMESI
Tesisin yapm tamamlandktan sonra 30 gn iinde tesisat
iletmeden elektrik balantsnn yaplmasn isteyecektir. Bu
konuda aada yazl artlarn tmnn yerine getirilmesi
gereklidir.
Tesisat, dzenledii i bitirme bildirimini (rnek 2) ve
denetim kuruluu tarafndan dzenlenen elektrik i tesisi uygunluk
belgesini iletmeye verecektir. bitirme bildirimini tesis sahibi ve
382
Elektrik Klavuzu
tesisat imzalayacaktr.
Tesisat, kendisinden istenen proje, plan, yaz ve bilgileri
iletmeye verecektir.
30 gn ierisinde tesisatnn elektrik balanmasn
istememesi durumunda tesis sahibi de denetim kuruluunun verdii
uygunluk belgesi ile elektrik verilmesi iin iletmeye bavurabilir.
Elektrik i tesis ilerinin yaplmasnda yapnn veya birden
fazla bloktan olumas halinde yap grubunun tmne ilikin proje
esas olup yap/yap grubu, bloklara veya dairelere yada baka
blmlere ayrlarak projesi hazrlanamaz, ayr tesisatlar tarafndan
elektrik balanmas isteinde bulunulamaz.
Madde 16 - KRACILARLA EV SAHPLER ARASINDA
ANLAMAZLIKLAR
Elektrik isteinde bulunan kimse yap sahibi deilse ve
elektrik tesisinin yaplmas yada deitirilmesi nedeni ile ev sahibi
ile aralarnda kabilecek her trl anlamazlktan kendisinin
sorumlu olduunun bildiren noterden onayl bir belge veremiyorsa,
iletmeye aadaki aklamalar uygun olarak dzenlenmi ve yap
sahibi yada vekili tarafndan imzalanm bir ykmllk belgesi
(taahhtname) vermek zorundadr.
Bu belgede :
Yap iinde yada yapnn kiraya verilen blmnde elektrik
tesisi yaptrlmas yada elektrik kullanlmas iin aboneye izin
verildii
Kendi yapsna elektrik verilebilmesi iin yapnn iine ve
dna konulacak tm dzenlerin kurulmasnn uygun grld ve
bunun iin de iletmenin hibir ekilde zarar karl demek
zorunda olmad bildirilmelidir.
Baka biimde elektrik verilmediinde iletmenin de izni alnarak
yap dna konsol yada dam direi konulabilecei gibi sva st
yada sva alt kolon tesisi de yaplabilir.
Madde 17 (Deiik : RG 30/11/1995- 22479) ABONENN
EBEKEYE BALANMASI
Bir abonenin ebekeye balanmas iin yksek veya alak
gerilim ebekesinden besleme hatt ekilmesi ii, iletme gerekli
veya uygun grdnde tesis sahibi tarafndan yaplr. letme
isterse, giderleri tesis sahibince karlanmak koulu ile bu ileri
kendisi de yapar.
Besleme hatt ebekenin bir paras olup, kurulu'a aittir.
383
Elektrik Klavuzu
Madde l8 - (Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) SAYA VE

SGORTALARIN
BYKL
VE
YERLERNN
BELRLENMES
Saya, kofre ve besleme hatt koruma elemanlarnn tr,
bykl nereye konulaca, besleme hattnn yapya nereden
girecei proje onay srasnda iletmece belirlenerek projeye ilenir.
Konut d tesislerde (hastane, i merkezi, okul vb.) bunlarn yeri
iletmenin onay alnmak kaydyla deitirilebilir.
(Deiik fkra : RG-16/06/2004-25494) Elektrik i
tesislerinde kullanlacak sayalar yrrlkte bulunan mevzuat
hkmlerine uygun olmaldr. (Ahr, kmes gibi basit tarm binalar,
barakalar, basit ky evleri ve geici olarak elektrik verilen antiye,
lunapark ve benzeri abonelikler hari)
ok basit tarm binalar, barakalar, basit ky evleri hari yap
balant kutusuna (ana buat veya kofre) yangn koruma, saya kolon
devrelerine ise hayat koruma eikli, dzenei ile birlikte termik
manyetik alter veya otomatik sigorta (ayr ayr veya birlikte)
konulmal ve tm koruma dzenleri arasnda seicilik salanmaldr.
Yapda tek saya varsa, kofre tesis edilemez.
Bu maddeye aykr olarak yaplan tesise iletme kesinlikle
elektrik vermez.
Madde 19 - (Deiik : RG 25/10/1996- 22798) TESSLERN
DENETLENMES VE MUAYENES
tesis, denetim kuruluu tarafndan, tesisin yapm iinin her
aamasnda denetlenecektir. Denetim. rnek-3 de belirtilen teknik
hususlar da ieren ve denetim kuruluu tarafndan detaylanarak
standardize edilecek bir muayene formuna gre yaplacak ve uygun
bulunmas halinde bir asl iki adet suret olmak zere
belgelendirilecektir. Uygunluk belgesinin asl tesis sahibine, bir
sureti iletmeye verilmek zere tesisatya verilir. Bu suret denetim
kuruluu tarafndan arivlenir.
tesise ait bu uygunluk belgesi elektrik balant bildirimi (i
bitimi) ile birlikte iletmeye verilecektir. Ahr, kmes gibi basit
tarm binalar, barakalar ve basit ky evleri iin denetim kuruluu
tarafndan verilecek i tesise ait uygunluk belgesi aranmayacak, bu
tr tesislerde iletme tarafndan yaplacak muayene yeterli olacaktr.
(Deiik fkra : RG-16/06/2004-25494) 4708 sayl Yap
Denetimi Hakkndaki Kanun kapsamndaki denetim kurulularnn
alacaklar minimum cretler ve deme ekilleri, bu Kanun ve ilgili
384
Elektrik Klavuzu
mevzuatta belirlenmitir. Yap Denetim Kurulular tarafndan

denetlenen yaplardan ayrca bir cret alnmaz.
(Deiik fkra : RG-16/06/2004-25494) Bayndrlk ve skan
Bakanl tarafndan karlan ilgili mevzuata gre I. Snf Yaplar
olarak tanmlanan ahr, kmes gibi basit tarm binalar, barakalar,
basit ky evleri ve geici olarak elektrik verilen antiye, lunapark ve
benzeri abonelikler hari yaplardan alnacak muayene cretleri,
Bakanln uygun mtalaas alnarak kurulu tarafndan her yl Ocak
ay iinde belirlenir.
(Deiik
fkra
:
RG-16/06/2004-25494)
Denetim
Kuruluunun verecei uygunluk belgesine sahip olan elektrik i
tesisinin kurulu tarafndan tekrar muayene edilmez; zorunlu
hallerde edilmesi durumunda bu i iin ayrca bir cret alnmaz.
(Deiik fkra : RG-16/06/2004-25494) Elektrik i tesislerine
ait uygunluk belgesi olmayan veya muayeneler srasnda uygun
bulunmayan tesise enerji verilmez. Bu ilemler srasnda tesisatnn
bulunmas istenir. Ancak tesisatnn bulunmamas bu ilemin
sonulandrlmasna engel olamaz.
Muayene sonunda bu ynetmelie uygun olmayan
uygulamalar grlrse; tesise elektrik verilmeyerek durumu yazl
olarak denetim kurulularna, tesisatya ve tesis sahibine bildirilir.
Muayene srasnda tesisatnn bulunmas istenir. Tesisatnn
muayene srasnda bulunmamas durumu muayene hizmetinin
sonulandrlmasna engel olamaz.
Denetim ilemleri ve muayene srasnda; istenildiinde ii,
merdiven, l aletleri vb. aralar tesisat tarafndan cretsiz olarak
denetim kuruluuna veya iletmenin emrine verilir.
Tesisatnn muayene srasnda bulunmamas durumunda,
sz konusu imkanlar iletmece salanr.
Madde 20 - ELEKTRK TESSATININ SORUMLULUU
Elektrik tesisats, tesisin salamllndan, niteliklerinden,
usulsz ve teknie aykr olarak yaplm olmasndan doacak
zararlardan sorumludur Bu tesisin yoklanmas ve ebekeye
balanmas olay, tesisaty bu sorumluluktan kurtaramaz.
Madde 21 ( Deiik : RG 25/10/1996- 22798)YNETMELE
UYGUN OLMAYAN TESSLER
Bu ynetmelie uygun olarak tesis edilmeyen ve uzunluk
belgesine sahip olmayan i tesislere iletmece elektrik verilmez.
Madde 22 (Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) ZN VERLEN
EN BYK YK DEER
385
Elektrik Klavuzu
fazl tesislerde ntr iletkeni bulunanmda faz-ntr arasna

ntr iletkeni bulunmayanlarda iki faz arasna balanacak ykn
deeri (balant gc) en ok 5 KW olabilir. KW' in zerindeki
beslemeler farl sistemle yaplr.
(Deiik
ek: RG 25/10/1996- 22798)Bu hkmn
uygulanmasnda baz yrelerde teknik zorunluluklardan dolay
deiiklik yaplmas, gerekli tedbirlerin alnmas kaydyla, kurulu
Ynetim Kurulu veya Karar organnn yetkisindedir.
Madde 23 - LETME TARAFINDAN GERE RNE
STENLMES
letme, incelemek iin ve tesisin yaplmasndan sonra geri
verilmek art ile, kullanlacak gerelerin birer rneini isteyebilir.
Madde 24 - TESSLERDE KULLANILACAK GERELER VE
AYGITLAR
Tesisin yapmnda kullanlacak gere ve aygtlar, Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlnca hazrlanm olan bu konuya ait
ynetmelik hkmlerine ve Bayndrlk ve skan Bakanlnca
hazrlanm ilgili teknik artnamelere ve varsa Trk Standartlarna
uygun olacaktr. Bu gere ve aygtlarn Trk Standartlar
Enstitsnden alnm "Kalite belgesi" yada "Standarda uygunluk
belgesi" bulunmal, bu yoksa Elektrik Mhendisleri Odas kalite
belgesi bulunan gere yada aygtlar kullanlmaldr.
Madde 25 - GEC TESSLER
Geici tesislerde bu Ynetmelik hkmlerinden baz
durumlarda ayrla bilinir, fakat byle durumlarda ilgililer yazl
olarak iletmeye bavur: nal ve iin gereklerine gre belirlenmi
olan artlar iletmeden renmelidir. Geici tesislerin kurulu kalma
sresi iletmeye bildirilmelidir. letme gerekli grdnde bu
sreyi azaltabilir.
Madde 26 - MOTORLAR
Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Anma gc 0.5
kilowat gemeyen bir fazl motorlar, elektrik priz linyelerine
balanabilir.
0.5 kilovattan, 3 kilovata kadar olanlar iin ayr bir hat ekilir
ve bunlar 22. Maddedeki kurallara uygun olarak bir faz zerine
balanabilir.
Madde 27 - ANMA GLER 3 KLOWATTAN BYK
OLAN MOTORLAR
Anma gleri 3 kilowattan byk olan motorlarn fazl
ebekelere balanabilmeleri iin fazl olmalar gerekir.
386
Elektrik Klavuzu
Madde 28 - ZN VERLEN GERLM DEME ORANI

Elektrik ebekelerinde 0.5'den fazla gerilim dalgalanmalarna
neden olan tesislerin elektrii kesilir.
Madde 29 - YNETMELE UYMAYAN ELEKTRK
TESSATILARI
Bu ynetmelie aykr davranan elektrik tesisatlar iin
genel hukuk hkmleri erevesi iinde gerekli adalet kurulularna
bavurulur.
VI. TEKNK KONULARLA LGL HKMLER

VI.A - KORUMA TEDBRLER
Gerek canllarn gerekse eyalarn gvenliini salamak iin
elektrik i tesislerinin yaplmasnda ve iletilmesinde aadaki
koruma tedbirlerinin alnmas gereklidir.
VI.A.l - KAZALARIN NLENMES
Madde 30 - GERLM ALTINDA BULUNAN BLMLERE
DORUDAN DORUYA DOKUNMAYA
KARI KORUMA
a.l - Elektrik iletme aralarnn gerilim altnda bulunan
blmleri ya btn devreleri boyunca yaltlm olmal yada
yapllar, durumlar ve dzenlenme biimleri ile yada zel dzenler
aracl ile dorudan doruya dokunmaya kar korunmu olmaldr.
Elektrik iletme yerleri ile kilitli elektrik iletme yerlerindeki
iletme aralar bu hkmn dndadr.
a.2 - Lk yada emaye tabakas, oksit tabakas ve zel
maddeler emdirilmi olsa da lifli maddelerden yaplan rtler
(dokunmu gereler ve rgl eritler), dokunmaya kar koruyucu
yaltma saylmaz.
a.3 - Kaynak tesislerinde, tavlama ve eritme ocaklar ile
elektroliz tesisleri gibi elektro kimyasal tesislerde, teknik ve iletme
bakmndan yaplmas imkanszsa, dokunmaya kar koruma
yaplmayabilir. Bu durumlarda, alma srasnda zerinde durulan
yerin yaltlmas, yaltlm ayakkab ve aygtlar kullanlmas gibi
dier tedbirler alnmaldr. Bunlarn dnda tesisin uygun yerlerine
uyarma levhalar da almaldr.
a.4 - Anma gerilimi Madde 34.de yazl yntemlerden birine
gre, elde edilmek art ile, 42 volta kadar olan anma gerilimlerinde
387
Elektrik Klavuzu
el ulama uzakl iinde de gerilimli blmlere dorudan

dokunmaya kar koruma yaplmayabilir. Bu hafifletici hkm
yangn yada patlama tehlikeli olan iletme yerlerinde 34. Maddeye
gre, koruma amac ile kk gerilim kullanlmas durumunda
uygulanmaz.
b) Tel kafes, delikli sac ve benzeri ile yaplan blmeler,
zerlerinde standart deney parma ile gerilimli blmlere
dokunmaya elverili olan delikler bulunmadnda; iletme gerei
gerilim altnda bulunan blmlere dorudan dokunmaya kar
koruma dzeni saylabilir.
c)Kapaklar, koruyucu tel kafesler, gvde vb. tesis blmleri
gvenilir bir biimde tutturulmu olmal ve mekanik bakmdan
dayankl olmaldr.
d)EI ulama uzakl iinde bulunan iletken ve kablolarn
koruyucu rt ve d klflar elektrik iletme aralarnn mahfazalar
iine sokulmaldr.
Kablo balklar ve balant kutularndan baka hibir metal
rt, elektrik iletme aralarnn balant yerinin iine girmemelidir.
DOLAYLI OLARAK DOKUNMAYA KARI KORUMA
a)Dokunma, gerilimlerini meydana gelmesine neden olan
rnein gvde temas gibi yaltkanlk bozukluklarnn ba
gstermesi, her eyden nce iletme aralarn gvenli yaplmas,
zellikle uygun yaltkan maddelerin kullanlmas ve iletme gerei
gerilim altnda bulunan blmlerin kusursuz olarak yaltlmas
(iletme yaltm) ve elektrik tesislerini yetkili elektrik tesisatlar
tarafndan zenle yaplmasyla nlenmi olmaldr.
b)Bunlardan baak Madde 32a.l'de belirtilen durumlarda ek
koruma tedbirlerinin uygulanmas gereklidir.
b.l - Ek koruma tedbirlerinin uygulanmas, elektrik iletme
aralar yapmclarnn rettikleri aralar kusursuz olarak yapmak
zorunluluundan kurtarmaz. Yapmc daha sonra, tesislerin kuruluu
srasnda
byle
koruma
tedbirlerinin
alnacana
asla
gvenmemelidir.
b.2 - Elektrik tesislerinde bir arza durumunda yksek
dokunma geriliminin meydana gelmesini yada srmesini
nleyeceinden, tesislerin kurulmaznda koruma tedbirlerine ok
nem verilmelidir.
c) ( Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Bu ynetmelie
gre 50 V un stndeki gerilimler, yksek dokunma gerilimidir.
388
Elektrik Klavuzu
Alternatif gerilimlerde etken deer esas alnr.

d)
Gerilim altnda bulunan blmlere dolayl olarak
dokunmaya kar korunmak iin alnan tedbirler unlardr:
Koruyucu yaltma, kk gerilim, koruma topraklamas,
sfrlama, koruma hat sistemi, hata gerilimi koruma balamas, hata
akm koruma balamas ve koruyucu ayrma.
Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) e)ebeke (sistem)
tiplerine gre aada belirtilen koruma yntemleri uygulanabilir:
TN Sistemi: Ar akma kar koruma (sistemin her
eklinde), hata akm korumas (TN-S sisteminde).
TT Sistemi: Ar akma kar koruma, hata akm korumas,
hata gerilimi korumas.
T Sistemi: Ar akma kar koruma, hata akm korumas,
hata gerilimi korumas, yaltm kontrol.
DOLAYLI OLARAK DOKUNMAYA KARI KORUMA
TEDBRLERN ALINMASI N GENEL BLGLER VE BU
TEDBRLERN UYGULANMASI
a)Uygulama
a.l - aadaki tesislerde koruma tedbirlerini alnmas
gereklidir :
i) ( Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Aada a.2'de
yazl olanlarn dnda, topraa gre gerilimi 50 Voltun zerinde
olan tesisler ve iletme aralarnda.
ii) Bundan nce geerli olan ynetmelie gre koruma
dzenleri gerekli grlmemi, fakat a.l - i'ye gre imdi yaplmas
istenilen yerlerdeki kurulu tesislerin geniletilmesinde ve geniletme
srasnda kurulu tesislerde,
iii) Balangta aadaki a.2 ii.2 maddesine gre
dzenlenmi olan, fakat sonradan su, havagaz ve stma tesisleri gibi
rastgele dokunulabilen, toprakla balants bulunan dzenlerin tesis
edilmesiyle daha nceki yaltc zelliklerini kaybetmi olan
yerlerdeki kurulu tesislerde.
a.2 - Aadaki tesislerde ve iletme aralarnda koruma
tedbirlerini alnmas gerekmez:
i) ( Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Topraa gre
gerilimi 50 Volta kadar olan tesislerde ve iletme aralarnda.
ii) Topraa gre gerilimi 250 volta kadar olan.
ii.l) Belli dnemlerde muayene merkezlerinde denetlene
elektrik sayalar tarife aygtlar gibi genel elektrik ebekesinin
389
Elektrik Klavuzu
elektrik enerjisini ve gcn lmek iin kullanlan iletme

aralarnda.
Aklama : Bu iletme aralarnda koruyucu yaltma
yaplmas tlenir.
ii.2) inde rasgele dokunabilecek, toprakla balants
bulunan su, gaz yada kalorifer borular bulunmayan ve zeminleri
yaltlm olan yerlerdeki i tesislerde.
Aklama : pheli durumlarda zeminin yaltkanl 48.
Maddedeki lme usul ile belirlenmelidir.
iii) Topraa kar gerilimi alternatif akmda 1000 V ve doru
akmda 1500 V'a kadar olan.
iii.1) Yaltc klfl metal borular, ok damarl tesis
iletkenleri yada kablolar korumak iin kullanlan metal borular,
yaltkanla kapl metal tesis kutular (sva alt tesis buatlar balama
ve datm buatlar), iletkenlerin metal klflar, iletken ve kablolarn
zrhlar ve toprak ierisine denmemise kablolarn metal klflar.
iii.2) Datm ebekelerindeki dam direkleri ve bunlara
iletken olarak balanm olan metal paralar.
b) Yapm esaslar 33. - 40. Maddelerde aklanm olan
koruma dzenlerin i seiminde mahalli artlar gz nnde
bulundurulmaldr.
naat antiyeleri, tarmsal iletme yerleri gibi zel iletme
yerleri iin iaret edilen hkmlere uyulmaldr.
Aklama : Saya tablolar, saya dolaplar ve kablolu
datm kutular iin koruyucu yaltma yaplmas tlenir.
b.1 - Uygulanan koruma sistemlerini etkisi aadaki gibi
salanmaldr:
Bu sistemler dayankl bir biimde yaplmaldr.
ii) Koruma iletkenli sistemlerde balantlar doru bir
biimde yaplmal ve VI-A.4 blmne gre muayene edilmelidir.
iii) Gerilim altnda olmayan tm iletken tesis blmlerini
birbirlerine, koruma, iletkeni balant klemensine ve koruma
iletkenine balantlar iyi iletken bir biimde yaplmaldr.
iv) letme aralar bilinli olarak kullanlmaldr:
iv.1) Topraklama konta olan prizler, koruma iletkenine
balanmadan kullanlmamaldr.
iv.2) Topraklama konta olan prizlerin bulunduu bir yerde
yada koruma iletkenli bir koruma sisteminde kullanlan iletme
aralarnda topraklama konta olmayan prizler ve koruma dzeni
olmayan iletme aralar kullanlmamaldr.
390
Elektrik Klavuzu
Kk gerilim ve koruyucu ayrma sistemi ile korunan

tesislerde kullanlan prizler bu hkmn dndadr.
v) Ayn yerlerde eitli koruma sistemlerini birbirlerini,
almalar bozulacak biimde etkilemeleri nlenmelidir.
b.2 - Koruma iletkenlerinde aadaki zellikler
bulunmaldr:
i) Koruma iletkeni olarak kullanlan yaltlm iletkenler ve
kablolar btn uzunluklar boyunca belirli renklerde iaretlenmi
olmaldr. Sfr iletkenleri de ayn biimde iaretlenmelidir ve bu
iaret baka hibir iletken iin kullanlmamaldr.
1.1)
Balama ve datm tesisleri ile elektrikli tat
iletkenlerinde, koruma iletken yada bu iletkenin balant yeri,
rnein ekli yada yaz ile iaretlenmise yukarda belirtilen renkli
iaretleme yaplmayabilir.
1.2) Koruma iletkeni elektrik iletme aralarn gvdeleri
yada elik yap blmlerinden meydana geliyorsa, renkli iaretleme
yaplmayabilir.
1.3) Renkli iaretleme hava hatlarnda da yaplmayabilir.
1.4) Dayankl bir iaretleme yapma imkan yoksa plak
koruma iletkenlerini iaretlenmesi gerekmez. Aklama : rnein
maden eritme tesisleri, kimya tesisleri vb. tesislerde bozucu
zellikteki hava ve kir
nedeni ile her zaman dayankl bir iaretleme yaplamaz.
ii) Koruma iletkenini kesiti, koruma iletkenli koruyucu
sistemlerin kendi blmlerinde verilmi olan hkmlere uygun
olmaldr.
iii) Koruma iletkeni zenle denmeli ve toprak iareti ile
belirtilmi olan balant noktalarna balanmaldr.
iv) Metal yap blmlerini koruma iletkeni olarak
kullanlmasnda aada yazl artlarn salanmas yeterlidir:
iv.l) Elektrik iletme aralarnn metal gvdeleri yada
bunlarn elik yap blmleri ile elektrik tesislerinin vin kprleri,
tablolar, kablo tayc zgaralar gibi metal blmleri elektriksel
iletkenlii yeterli olan bir btn meydana getirmelidir.
iv.2) Yukarda yazl metal yap blmleri vb. ek yerleri, iyi
iletken kalacak biimde kaynak yaplmal yada uygun yardmc
gereler kullanlarak cvata yada perinlerle birbirine balanmaldr.
iv.3) Metal yap blmlerinin elektrik ileten kesimleri,
iletkenlik bakmndan en az gerekli koruma iletkeninin kesitine
edeer olmaldr.
391
Elektrik Klavuzu
iv.4) Metal yap vb. tesis blmleri, uygun yardmc gereler

kullanlarak koruma iletkenine balanmaldr. Bu balantlar,
kendiliinden gevemeyecek biimde yaplmaldr.
iv.5) iv.2 madde blmne gre koruma iletkenini meydana
getiren eitli metal yap blmlerini sklmesi, koruma iletkenini
kesilmesine neden olmamaldr.
iv.6) Gerdirme telleri, ask telleri, metal tesis borular, metal
hortumlar vb. tesis blmleri koruma iletkeni olarak
kullanlmamaldr.
iv.7) Civatalar koruma iletkenini balant yeri olarak
kullanlamazlar.
v) Bklebilen kordon ve iletkenler:
v.l) Koruma dzeni gerekmeyen ve kullanlmayan kapal
yerlerde, bklebilen kordon ve iletkenler, fi-priz dzeni
kullanlmadan dorudan doruya tesise yada iletme aralarna
balanrsa, bunlarda koruma iletkeni bulunmayabilir.
v.2) Aadaki durumlarda ntr iletkeni koruma iletkeni
olarak kullanlabilir:
v.2.l) Yaltkan klf lastik olan ve neme dayankl iletkenler
sabit olarak denirse ve bunlarn kesitleri en az 10 mm211ik
bakra edeer olursa.
v.2.2) Bu iletkenler tanabilen hat olarak kullanlrsa, fakat
bu durumda kesitleri 10 mm2'lik bakra edeer olursa ve bunlara ait
f-priz dzenlerinde, kutuplarn farkl biimde balanmasn
nleyen bir gvenlik dzeni bulunursa.
vi.) Koruma iletkenini ve balama yerlerini kendiliinden
gevemesi nlenmelidir.
vii) Aadaki durumlarda birden fazla akm devresi iin
ortak bir koruma iletkeni kullanlabilir:
vii.l) Koruma iletkeni ayr olarak, mekanik bozulmalara kar
yeteri kadar korunmu ve olabildiince kendi akm devreleri
boyunca ekilmise.
vii.2) Koruma iletkeni 57. maddeye gre kendi akm
devreleri ile ortak bir klf iinde ise.
Bu koruma iletkenini kesiti, en byk faz iletkeni kesitine
gre seilmelidir.
b.3 - Fi ve priz dzenleri
i) Deiik ifade: RG 30/11/1995- 22479) Filer, prizler ve ara
prizler yrrlkteki Trk Standartlarna uygun olmal ve elektrik
aygtlarn filerinde ve prizlerinde topraklama konta (koruyucu
392
Elektrik Klavuzu
kontak) bulunmaldr.
Koruyucu yaltmal tketim aralarnn fi-priz dzenlerinde
topraklama konta bulunmayabilir.
ii) Koruyucu ayrma dzeni kullanlan tesislerde prizlerin
topraklama konta bulunmayabilir
iii) Filer, ayn tesiste daha yksek bir gerilim iin kullanlan
prizlere sokulamayacak yap ve zellikte olmaldr.
b.4 - Koruyucu yaltmal tketim aralar
i)33. maddede aklanan koruyucu yaltmal tketim aralar
iin aadaki hkmler uygulanr:
Koruyucu yaltmal tketim aralarna madde 32b.2.iii'deki
hkmn dnda, bir koruma iletkeni balanamaz.
ii) madde 32b.2-v'deki hkmn dnda, koruyucu yaltmal
tketim aralarna sabit olarak balanan bklebilen iletkenlerde;
koruma iletkeni bulunamaz.
Bununla birlikte arac altrmak iin damarl bir kordon
kullanldnda, nc iletken koruma iletkeni olarak tketim
aralarna balanamaz.
iii) Tketim aralarna sabit olarak balanm olan ve
koruma iletkeni bulunmayan bklebilen kordonlarla birlikte bir
btn meydana getiren lastik yada termoplastik gibi yaltkan
maddelerde yaplan filer, topraklama konta olan prizlere uymal,
fakat kendilerini topraklama konta bulunmamaldr.
Bu filerin yan taraflarndaki oyuklarn iine konulan metal
levhacklar, koruma konta saylmaz. nk, bunlar koruma
iletkenlerine balant salamaz.
iv) Fi ile bir btn meydana getiren, koruma iletkeni
bulunmayan bklebilen kordonlar, yalnz koruyucu yaltmal
tketim aralarnda kullanlabilir.
b.5- rnein koruma iletkeni bulunmayan uzatma kordonlar,
aygt kordonlar yada topraklama konta olmayan ara filerle bir
tesisin koruma dzenleri kaldrlmamal ve etkisiz duruma
getirilmemelidir.
c) Potansiyel dengelemesi
c.1- Potansiyel dengeleme iletkenleri, koruma iletkenleri gibi
iaretlenebilir.
c.2- Gerektiinde kullanlacak olan potansiyel dengelemesi
62. ve 63. maddelere gre yaplmaldr.
Madde 33- KORUYUCU YALITMA
a) Koruyucu yaltma yaplamasnn amac, toprakla temasta
393
Elektrik Klavuzu
bulunan iletken blmlere yada zerinde durulan yere kar yksek

dokunma gerilimlerinin etkisinde kalmay nlemektir.
b) letme aralarnn koruyucu olarak yaltlmas, alma
srasnda zerinde durulan yerin yaltlmasna yelenmelidir.
c) letme aralarna da koruma tedbiri olarak koruyucu
yaltma uygulandnda, gerilim altnda nlmavan btn iletken tesis
blmleri yaltkan bir madde ile sk ve dayankl bir biimde
kaplanmaldr.Bunun yerine iletme yaltmna ek olarak,
dokunulabilen iletken paralar, salam bir biimde tutturulan
yaltkan paralarla arza durumunda dorudan doruya gerilim
altnda kalabilecek btn blmlerden ayrlabilir.
Aklama : letme aralarnda koruyucu yaltma, rnein
yaltkan maddeden yaplm mahfaza ve kapaklarla, tamamen
yaltlm tesis gereleri kullanlarak ve kk makinelerin
preslenmi yaltkan gerelerden yaplmas yada dili, mil, hareket
ubuklar ve gvdelerde yaltkan ara paralarnn kullanlmas ile
salanr.
Lak yada emaye tabaka, oksit tabakas ve zel maddeler
emredilmi olsa bile lifli maddeden rtler (iletkenler zerindeki
dokunmu gereler ve rgl eritler) koruyucu yaltma saylmaz.
Buna karlk, yrrlkteki ilgili Trk Standartlarna uygun nemli
yer iletkenlerinin d klflar, dokunmaya kar koruyucu yaltma
saylr.
d) Taban yaltmnn, yalnzca yerleri deimeyen iletme
aralarnda izin verilir. Bunun iin yaltlmam durma yerleri ile el
ulama uzakl iinde bulunan, topraa deen iletken blmler
yaltkanla kaplanmaldr.Bu rtler aadaki artlara uygun
olmaldr.
d.1- Dayankl olmal ve iletme aralarna ancak zerinde
durulan yerlerden dokunulabilecek kadar byk olmaldr.
d.2- Alt yaplarna sk biimde bal olmaldr. Elektrik
iletme yerleri bunun dndadr.
d.3- zerinde durulan yaltlm yerden ulalabilen birden
fazla iletme arac bulunduunda bunlarn gerilim altnda olmayan
metal blmlere iletken olarak birbirine balanmaldr.
Madde 34- KK GERLM (OK DK GVENLK
GERLM)
a) Kk gerilim kullanlmasnn amac, yksek dokuma
gerilimlerinin ba gstermesini nlemektir, b.l- Kk gerilim
dokunma dzeninde, anma gerilimi 42 V 'dan daha yksek
394
Elektrik Klavuzu
olmamaldr. b.2 - Bu koruma dzeninde, kk gerilim tarafndaki

gerilim altndaki blmlerin -Topraklanmasna : -Daha yksek
gerilimli blmlere iletken olarak balanmasna izin verilmemelidir.
c) Kk gerilimlerin elde edilmesi iin aadaki aygtlar
kullanlabilir: -Gvenlik transformatrleri,
-Sarglar elektriksel olarak birbirinden ayr olan eviriciler.
-Akmlatrler,
-Piller.
d) Kk gerilimli akm devreleri aada yazl artlara
uygun olmaldr:
d.l - letme aralar ve hatlar en az 250 V'luk yaltkanlk
gerilimine gre yaltlm olmaldr. (Oyuncak ve haberleme
aygtlar bunun dndadr.).
ekil 12.21 - Kk gerilimin elde edilmesine ilikin rnekler

d.2 - Bu devrelerdeki filer, ayn yerde bulunabilecek olan
rnein 110 V yada 220 V gibi daha yksek gerilimi tesisin
prizlerine uymamaldr.
Madde 35 - KORUMA TOPRAKLAMASI
Koruma topraklamasnn amac, insanlar ve hayvanlar
tehlikeli dokunma ve adm gerilimlerine kar korumak iin gerilim
altnda olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek
yksek dokunma gerilimini srekli olarak kalmasn nlemektir.
Koruma topraklamas, anlan tesis blmleri topraklayclara yada
topraklanm blmlere balanarak yaplr.
b)Koruma topraklamasn uygulanmasnda gz nnde
bulundurulacak en nemli kurallar aada aklanmtr.
b.l - ( Deiik ifade: RG 08/12/2000- 24254) Bir hata
durumunda toprak temas akm, devresini toprak zerinden kaparsa
395
Elektrik Klavuzu
(ekil-12.22), korunacak olan iletme aracnn koruma topraklama

direnci aadaki art salamaldr:
Burada 50 V izin verilen en byk dokunma gerilimi, Ia ise

ebeke tarafnda iletme aracnn nnde balanan ar koruma
aygtnn ama akmdr. Koruma aygtnn anma akm In ise Ia = k
In'dir. Burada k katsays tesisin biimine ve kullanlan aygta gre
farkl deerler alr. En ok kullanlan k katsays izelge -1'de
verilmitir.
izelge 1- Ar koruma aygtlarnn ama akmlarnn anma
akmlarna orann veren k katsaylar ( Ia = k.Ia)
396
Elektrik Klavuzu
Ro: letme Topraklamas

O: Orta iletken
AS: Ana Sigorta

Rk: Koruma Topraklamas
P: Parafudr
ekil 12.22- Toprak temas akmnn devresini toprak zerinden

kapad koruma topraklamas biimleri
b.2 - Yldz noktas yada iletme gerei topraklanm faz
iletkeni ve tketici tesisinin koruma iletkeni su borusu ebekesine
(ekil 12.22) yada yer alt kablo ebekesini koruyucu metal
koruncana balanm ise, koruma topraklama tesisi iin aadaki
artlar geerlidir:
-Yldz noktas yada bir faz iletkeni topraklanan ebekelerde
bir orta iletken (ntr iletkeni) yada topraklanm a iletkeni, Su
borusu ok yerde ana su borularna yada ev balantlarnda su
397
Elektrik Klavuzu
borusu ebekesine balanmaldr. Su borusu yerine yer alt

kablosunun metal korunca kullanlyorsa, ayn art bunun iinde
geerlidir.
-ebeke hatt ile iletme ve koruma topraklamalarnn
direnlerinden meydana gelen akm devresini toplam direnci Ut/la
deerinde byk olmamal.
olmamaldr.
Burada Ut topraa kar gerilim, la ise topraklanm iletme
aracn ebekeye balayan ar akm koruma
aygtnn ama akmdr.
b.3 - Evlerde, brolarda, ticarethanelerde, iliklerde vb. i
yerlerinde kullanlan tketici aygtlarn ve makinelerin f ve priz
zerinde tanabilir balantlarnn yaplmasnda ekil 12.24'da
gsterilen balant artlar geerlidir. Bu sekile uygun olarak aygtn
yada makinenin gvdesi, f ve priz zerinden koruma
topraklamasna balanmaldr.
b.4- Koruma iletkenlerini anma kesitleri en az izelge -2'de
yazl deerlere uygun olmaldr.
b.1) Ayrtma uygun olarak koruma topraklamas uygulanan
ebeke ve tesislerde elektrik tketim aygtlarnn sfrlanmasna izin
verilmez.
b.5- Tketici tesislerinde orta iletken mekanik bakmdan
korunmal ve yaltlm olarak ekilmelidir.
SU BORUSU EBEKES
a: Orta (ntr) iletkeni olan tesis
b: Orta (ntr) iletkeni olmayan tesis
398
Elektrik Klavuzu
ekil 12.23- Toprak temas akmnn devresini su borusu

ebekesi zerinden kapad koruma topraklamas biimleri
a ... Doru balantlar
b ... Yanl balant
o ... Orta iletken (ntr iletkeni)
Rk ... Koruma topraklamas
ekil
12.24Elektrik
tketicilerinin
koruma
topraklamasnda fi ve priz zerinden tanabilir balantlarnn
yaplmas
b.6- Hava hatt ebekelerinde el ile ulaabilen uzaklklar
iindeki iletme topraklamas iletkenleri, mekanik zorlamalar ve
rasgele dokunmaya kar korunmu olmaldr.
letme topraklamas iletkeninin aa direklerde ve yaplarda
rastgele dokunmaya kar korunmas iin 2.5 m uzunluunda bir
tahta ta ile kapatlmas yeterlidir. Demir ve beton direklerde ise
iletme topraklamas iletkenleri yaltlm olarak ekilmelidir.
letme topraklamas iletkeni iin elik erit kullanlrsa, en
az 3 mm kalnlnda 100 mm2'lik bir kesit yeterlidir.
399
Elektrik Klavuzu
izelge - 2 Koruma iletkenlerinin anma kesitleri (en kk

kesitler).
viii) Topraklama barasn kesiti, hi olmazsa en

byk sigorta ile yada otomatik anahtarla korunan iletme aracnn
koruma iletkeninin kesitine eit olmaldr.
ix) Koruma topraklamasnn etkinlii, tesis iletmeye
sokulmadan nce VI-A.4 blmndeki
kurallara
gre
denetlenmelidir.
Madde 36 - SIFIRLAMA
a.1 - Sfrlamann amac, iletme aralarnn gvdesinde
yksek dokunma gerilimlerinin srekli olarak kalmasn nlemektir.
a.2 - Sfrlama, iletme aralarn gvdeleri
i)10 mm2'nin altndaki bakr iletken kesitlerinde ayr bir
koruma iletkeni zerinden sfr iletkenine balanarak.
ii) 10 mm21nin zerindeki bakr iletken kesitlerinde de
dorudan doruya sfr iletkenin balanarak, yaplr (ekil -12.25).
a.3 - Anma gerilimleri 3x220 volta kadar olan ve orta
iletkenleri bulunmayan nceden tesis edilmi ebekelerin
geniletilmesi durumunda bir faz iletkeni topraklanr ve sfr iletkeni
400
Elektrik Klavuzu
olarak kullanlrsa sfrlama uygulanabilir.

Bu faz iletkeni ve topraklama iletkeni iin de aanda hkmler
ayn biimde geerlidir.
a.4 - Sfrlama ancak aadaki artlar altnda koruma tedbiri
olarak uygulanabilir;
)Akm kayna yada transformatr ile elektrik tketim
aygtlar arasndaki iletkenlerin kesitleri ebekenin herhangi bir
yerinde bir faz iletkeni ile sfr iletkeni yada buna bal bir aygtn
gvdesi arasnda tam ksa devre meydana geldiinde bu ksa devre
noktasna en yakn bulunan ar akm koruma aygtndan en az
izelge -lle uygun ama akm geebilecek byklkte olmaldr.
a Ayr (zel) bir koruma iletkeni kullanlmadan yaplan
sfrlama
b Ayr bir koruma iletkeni ile yaplan sfrlama
ekil 12.25 Sfrlamann uygulama biimleri

i.1 - Ar akm koruma aygtlar yerine, sfr iletkeninde en
kk bir ksa devre akmnn ba gstermesi yada faz
iletkeninden fark akmnn gemesi sonucunda aclar alan ve
izelge-1'deki, kablo ve hava hatt ebekeleri iin geerli olan
401
Elektrik Klavuzu
katsaysna uygun olarak devreyi kesen istasyon koruma anahtarlar

da kullanlabilir.
i.2 - a.4-i'de yazl art, datm ebekesinin herhangi bir
blmnde gerekletirilemezse o blmde
sfrlama uygulanamaz.
i.3-a.4-i'de
yazl
art,
tketici
tesislerinde
gerekletirilemezse, sfr iletkeni bir koruma anahtar ile rnein
hata gerilimi koruma anahtar ile denetim altna alnrsa, sfrlama
uygulanabilir. Bu durumda koruma anahtar faz iletkenleri ile
birlikte sfr iletkenini devresini de kesmelidir (ekil-11).
ii) Sfr iletkenini iletkenlii en az haz iletkenininkine eit
olmaldr. izelge -3'e uygun ayrcalklara izin
verilir.
iii) Sfrlama uygulanan ebekelerde, toprak stnde

kullanlan ve sfr iletkeni ile topraklayn arasna ekilen topraklama
iletkenlerini kesiti, bakr iin en az 16 mm2, galvanizli elik erit
iin en az 100 mm2 ve erit kalnl 3 mm olmaldr.
Toprak iinde ekilen yaltlm bakr iletkenlerini kesiti de
402
Elektrik Klavuzu
toprak stndekiler gibi olmaldr. Toprak iinde ekilen plak

iletkenler iin topraklayclara dair hkmlere uyulmaldr.
iv) Elektrik datm ebekesini bulunduu alanda iyi nitelikli
topraklaydlar bulunuyorsa, sfr iletkeni bunlara balanmaldr.
Metal su ebekesi bulunan yerlerde sfr iletkeni, su borularna
olabildii kadar ok yerde balanmaldr.
Balant iletkenleri iletkenlik bakmnda sfr iletkenine
edeer olmaldr. Bununla birlikte balant iletkeni kesitinin bakr
iin 50 mm21den elik erit iin en az 3 mm kalnlkta olmak art
ile 100 mm2 den fazla olmas gerekmez.
ekil 12.26- Bir tketici tesisinde sfr iletkenin hata gerilimi

koruma anahtar ile denetlenmesine dair rnek
v) Sfrlamann uyguland ebeke ve tesislerde sfr iletkeni
ile balants olmayan koruma topraklamasnn yaplmasna izin
verilmez. Ancak madde 35.b.2'de yazl artlara uygun olan tketici
tesisleri ile alak gerilim blmndeki metal paralar yksek
gerilim blmndeki koruma, topraklama tesisine balanan ve yldz
noktalan ayrca topraklanan transformatr merkezleri bu kuraln
dndadr.
vi) Sfrlanmann uyguland ebeke ve tesislerde koruma
iletkeni sfr iletkenine balanmakszn, hata gerilimi ile alan
koruma aygtlar kullanlabilir: ancak bu durumda koruma iletkeni
ve korunacak aygt, topraklama direnci lohm' den kk olan bir
403
Elektrik Klavuzu
topraklaycya balanmamaldr yada bunlarn topraa gei direnci

1 ohm' den kk olamamaldr.
vii) Tketici tesislerinde sfr iletkenleri de faz iletkenleri
gibi yaltlmal, zenle denmeli ve bunlarla birlikte ayn boru
iinde yada ok damarl kablo ve iletken kullanldnda bunlarla
ortak klf iinde ekilmelidir.
Sfr iletkenlerinin sonradan ekilmesi durumunda sabit ekilen
iletkenler ortak bir klf yada boru iinde bulunmayabilir, fakat
bunlarn yaltlmas, zenle ekilmesi ve belli renklerle tantlmas
zorunludur.
Birden fazla akm devresi iin ortak bir sfr iletkeni kullanlamaz.
Aklama : Akm devresi, bir sigorta zerinden beslenen
tesis blmdr.
viii) Sfr iletkeni, zel koruma iletkeni ve orta iletken belli
renklerle tantlmaldr.
ix) Madde 35.b'deki gibi ayr bir koruma iletkeni zerinden
sfrlanan ebekelerde, koruma iletkeninin ekilmesi iin aadaki
kurallar geerlidir.
ix.l - Koruma iletkenini iletkenlii a.5-ii'ye gre
belirlenmelidir,
ix.2 - Koruma iletkeni olarak, kesitleri yeterli olmak art ile
kablolarn konsantrik iletkenleri yada klflar ile mineral yaltkanl
kablolarn kurun klflar yada elektriksel iletkenlikleri yeterli olan
metal yap blmleri kullanlabilir.
iX.3 - Koruma iletkeni ayr olarak ekilebilir: bu durumda
koruma iletkeni mekanik bozulmalara kar yeterli biimde
korunmal ve olabildiince ait olduu akm devresi boyunca
ekilmelidir.
ix.4 - Koruma iletkeni orta iletkenle yan bara yada balama
ucunda (klemens) balanamaz; bunun iin ayr bir koruma iletkeni
baras yada koruma iletkeni ucu bulunmaldr (ekil-10).
ix.5 - Sfr iletkeni datldktan sonra artk orta iletkenler ve
koruma iletkenleri birbirine balanamaz. Bu durumda orta iletken de
artk topraklanamaz.
ix.6 - Ayr bir koruma iletkeni bulunmayan sfrlamann
uyguland kurulu tesislerin geniletilmesinde, genileme
noktasnda, rnein bir datm kutusundan balayarak 10 mm2'nin
altndaki bakr kesitlerinde a.2'dekii gibi ayr bir koruma iletkeni
bulunan sfrlama uygulanmaldr.
x) Sfr iletkeni zerine ar akm koruma aygtlar
404
Elektrik Klavuzu
konulamaz.
xi) Sfr iletkenlerinin devresi yalnz bana alp
kapatlmamaldr. Sfr iletkenlerinin devresini faz iletkenlerininki
ile birlikte alp kapatlabilir olmas durumunda, bu iletken zerinde
bulunan bir kontak, kapamada ncelikle ve amada gecikme ile
hareket etmelidir.
Ani ap kapamal anahtarlar kullanlyorsa sfr iletkeni ile
faz iletkenleri devresinin ayn zaman da alp kapanmas yeterlidir.
xii) Kablolarn kurun klflar yalnz bana sfr iletkeni
olarak kullanlmaz.
xii.l - Bununla birlikte kurulu kablo ebekelerinde gerilimin
deitirilmesi durumunda sfrlama artlar yerine getirilmise ve
kurun klf ebekenin birok yerinde ve olabildiince tm abone
balantlarnda su borusu ebekesine iletken olarak balanmsa,
kurun klf yalnz bana sfr iletkeni olarak kullanlabilir.
xii.2 - Kurun klflar kablo ek kutularnda birbirlerine iyi
iletken bir biimde balanmaldr.
xiii) Konsantrik iletkenli kuvvetli akm kablolarnda bu
iletken sfr iletkeni olarak kullanabilir.
Alminyum klfl kablolarda, bu klf btn ayrlma
noktalarnda kesintisiz ve srekli olarak iletken biimde
balandnda yalnz bana sfr iletkeni olarak kullanlabilir.
Alminyum klfn ve ek kutularndaki balant iletkenlerini
kesitleri, iletkenlik bakmndan en az sfr iletkenininkine e deer
olmaldr.
Alminyum klfl kablolarn ek yerlerinde klflar, ek
yerlerinden nce bir iletkenle kprlenmelidir. Tm ek yerleri
korozyona kar korunmaldr.
Sfr iletkeni olarak kullanlan ve topraa kar yaltlm olan
alminyum kablo klflar, kablo ebekesini birok noktasnda
topraklanmaldr.
Kurun klfl ve kat, lastik yada termoplastik yaltkanl
kablolar iin de ayn artlar geerlidir.
xiv) Elektrik tketim aygtlarn ve makinelerini fi ve priz
zerinden tanabilir balantlarnn yaplmasnda ekil 12.27'de
gsterilen balant artlar geerlidir.
xv) Sfrlamann etkinlii, tesis iletmeye alnmadan nce
denetlenmelidir.
405
Elektrik Klavuzu
ekil 12.27 - Elektrik tketicilerinin sfrlamada f ve priz

zerinden tanabilir balantlarnn yaplmas
Madde 37 - KORUMA HAT SSTEM :
a) Bu sistemin kullanlmasnn amac, yksek dokunma
gerilimlerini nlemektir. Bu istek gerilim altnda olmayan btn
iletken tesis blmlerinin birbirine dokunabilin metal yap
blmlerine boru hatlarna vb. ile topraklayclara bir koruma
iletkeni zerinden balanmas ile salanr (ekil-12.28).
ekil 12.28- Koruma hat sistemi

b)Koruma hat sistemini uygulanmasna, yalnzca kendi akm
406
Elektrik Klavuzu
reticileri yada primer ve sekonder sarglar birbirinden ayr

transformatrleri olan fabrikalar yada ayr ayr tanabilir iletme
aralarn altrlmas iin kullanlan hareket eden yedek akm
retim tesisleri gibi snrl tesislerde izin verilebilir.
c) Koruma hat sisteminde aada yazl artlar yerine
getirilmi olmaldr.
c.l - ebeke topraklanmadan altrlmaldr. Ak
topraklama yaplabilir.
Bununla birlikte i direnleri yksek (en az 15 kohm) l
aletleri yada rle dzenleri, tesisin yaltkanlk durumunun belirli en
kk deerlerin altna dtn denetlemek yada bildirmek iin
iletkenlerle toprak arasna balanabilir.
c.2 - letme aralarnn gvdeleri ile dokunulabilen iletken
yap blmleri, metal boru hatlar ve teki iyi topraklayclar koruma
iletkenine iyi iletken bir biimde balanmaldr.
c.3 - Tesisin yaltm durumunu yoklamak iin bir denetim
dzeni bulunmaldr. Bu dzen , yaltm
durumunun belirli bir snr deerin altna dtn optik yada
akustik yoldan gstermeli ve bir ar gerilim
koruma aygt bulunduunda da bunun almaya baladn
belirtmelidir.
c.4 - Koruma iletkeni faz iletkenleri ile birlikte ak gri renkli
yaltlm iletken olarak ortak bir klf yada boru iinde yada
bunlardan ayr plak iletken olarak ekilmelidir. plak koruma
iletkenleri de zel iaretlerle belirtilmelidir.
c.5 - Koruma iletkenleri ve bunlara balanan blmlerin
anma kesitleri en azndan izelge-2 ve madde 45'e uygun olmaldr.
c.6 - Kablolarda metal klflar, koruma iletkeni kesitinin
artrlmas iin ek olarak kullanldnda, 10 mm2'nin stndeki. faz
iletkeni kesitlerinde koruma iletkeni kesiti, izelge - 2'de verilen
deerlerin bir alt basamanda
alnabilir. Bu durumda metal klflar, ek kutularnda birbirlerine
balang ve son noktalarnda ise koruma iletkenine elektriksel
bakmdan iyi bir ekilde balanmaldr.
C.7 - Koruma hat sisteminin toplam topraklama direnci 20
ohm'u aamaz.. Bu deer ek topraklayclarn kullanlmasyla da elde
edilemezse, koruma iletkenini topraa kar gerilimi bu gerilimin 6S
voltu amas durumunda tesisin akmn abucak kesen rlelerle
denetlenmelidir.
c.8 - Topraklamann ve topraklama iletkenini yaplmasnda
407
Elektrik Klavuzu
ve dzenlemesinde bu ynetmeliin VI-A.3 blmndeki hkmler

uygulanr.
C.9 - Hareketli iletkenler ve tketim aralarnn hareketli
iletkenler zerinden balanmasnda madde 35.b.3'deki hkmler
uygulanr.
Madde 38 - HATA GERLM KORUMA BALAMASI
a) Bu sistemin kullanlmasn amac, gerilim altnda
olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek olan
yksek dokunma gerilimlerini tesiste srekli olarak kalmasn, byle
bir durumun ortaya kmas durumunda tm faz iletkenlerini ve
varsa orta iletkenin devresini birlikte 0.2 s iinde aarak nlemektir.
Bu sistem, hata gerilim bobini olan koruma anahtar ile bunun
denetleme
dzeninden,
koruma
iletkeninden,
yardmc
topraklaycdan ve bunun balant iletkeninden meydana gelir
(ekil-14).
b) Bu sistemin uygulanmasnda aadaki artlar yerine
getirilmelidir.
b.l - Bu sistemde amaca uygun nitelikte hata gerilimi
bobinleri olan anahtarlar kullanlmaldr.
ekil 12.29:
A Koruma Anahtar
K Koruma iletkeni balant noktas
Yaltlm yardmc topraklama iletkeni P Denetim dzeni
R Yardmc topraklayc
Rp Denetim direnci
F Hata gerilimi bobini
Parafudr
H Yardmc topraklama iletkeni balant noktas KI Koruma iletkeni
b.2 - Hata gerilimi bobinleri bir voltmetre gibi balanmal;

408
Elektrik Klavuzu
bylece korunacak tesis blm ile yardmc topraklayc arasndaki

gerilimi denetlemelidir,
b.3 - Yardmc topraklama iletkeni, koruma iletkenine,
korunacak aygtn gvdesine ve aygt ile iletken bir balants
bulunan metal yap blmlerine gre, hata gerilimi bobini ksa devre
edilmeyecek biimde yaltlm olarak ekilmelidir (ekil-12.30).
ekil 12.30
Bobinin rasgele ksa devre olmasn nlemek iin yardmc
topraklama iletkeni yaltlm olarak ekilmelidir.
b.4 - Koruma iletkeni ancak, akm devreleri bir arza
durumunda koruma anahtar ile alan elektrik iletme aralarn
gerilim altnda olmayan iletken blmlerine balanabilir. Deilse,
koruma iletkeni de yaltlm olarak ekilmelidir.
b.5 - Koruma iletkeni ile yardmc topraklama iletkeni,
yaplarn ierisinde korunacak (boru vb.) iinde ekilerek yada bu
amala ok damarl kablolarn damarlar yahut madeni klfl
olmayan bir damarl iletkenler kullanlarak mekanik etkilere kar
korunmu olmaldrlar.
Aklama : Koruma iletkenini, teki iletkenlerin yaltkanlk
durumlarn denetlemek iin kullanlmas durumunda, koruyucu boru
iinde plak olarak ekilmesi uygun olur.
b.6 - Yardma topraklama iletkeni yapnn dnda bulunan
bir topraklaycya balandnda kesiti madde 45.b'ye uygun
olmaldr.
b.7 - Birden ok aygt, bir hata gerilimi koruma anahtarna ve
bu aygtlardan birisi koruma topraklaycsna edeer nitelikteki bir
409
Elektrik Klavuzu
topraklaycya balandnda, aygtlara ait her koruma iletkenini

kesiti en az sigorta akm iddeti en byk olan aygtn faz iletkeni
kesitini yars kadar olmaldr.
b.B - ilerinde Madde 32.al'e gre koruma tedbirlerini
uygulanmas gerekli olan yerlerde kullanlan hata gerilimi koruma
anahtarlar yaltmal olmaldr.
b.9 - Tketim aygtlarnn hareketli (bklebilen) kordonlarla
balanmasnda Madde 32-b.2-v'deki hkmler uygulanr (ekil12.23 ve l2.27'ya bk).
b.10 - Yardmc topraklayc olarak, b.ll'deki ayrcalklar
dnda, teki topraklayclarn gerilim alannda bulunmayan zel
topraklayclar kullanlmaldr.
Buna gre yardmc topraklayc, teki topraklayclardan en
az 10 m. Uzaklkta olmaldr (ekil l2.30b).
Aklama : Yardmc topraklayclar, genellikle tarm
iletmeleri ve teki sanayi iletmelerinde amarhaneler gibi slak
yerlerde kullanlr.
b.11 - Su borusu ebekeleri yardmc topraklayc olarak
kullanlabilir. Ancak bu durumda hata gerilimi bobini ksa devre
edilmi olmamaldr.
Aklama : Gerektiinde iletme aralarn toprakla
balantlar kesilmelidir. rnein bir yaltkan para kullanlarak bu
salanabilir.
b.12 - (Deiik: RG 08/12/2000- 24254) Yardmc
topraklamann yaplmasnda 44. ve 45 maddelerde yazl hkmler
gz nnde tutulmal ve
Aada yazl en kk boyutlar
salanmaldr:
Boru topraklayclar
: 1/2 parmaklk boru, 1.5 m
uzunlukta
Levha topraklayclar
: 50 cm x 50 cm
erit topraklayclar
: 10 m uzunlukta
Yukarda yazl boyutlardaki topraklayclar kullanldnda
normal olarak 200 ohm'un altnda bir topraklama direnci elde edilir.
b.13 - Hata gerilimi koruma anahtar olarak ancak, faz
iletkenlerinin hepsini ve varsa orta iletkeni de ap kapayan
anahtarlar kullanlabilir.
b.14 - Orta iletkenleri topraklanmam ebekelerde, en az iki
kutuplu denetleme dzeni olan hata gerilimi koruma anahtarlar
kullanlmaldr.
b.15 - Byk mutfak frn gibi bir aygt, kaak akmlar
410
Elektrik Klavuzu
aktmak zere bir topraklama tesisine balandnda bunun hata

gerilimi koruma tesisinin almasn etkilememesi salanmaldr.
Aklama : rnein 100 m A'lik bir kaak akm meydana
geldiinde topraklaycnn RA direnci 50 ohm'dan daha byk
olmaldr (ekil-12.31).
ekil 12.31
b.16 - Hata gerilimi koruma balamasnn etkinlii, tesisin
iletmeye alnmasndan nce denetlenmelidir.
Madde 39 - HATA AKIMI KORUMA BALAMASI
a)Bu sistemin kullanlmasnn amac, gerilim altnda
olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek olan
yksek dokunma gerilimlerinin tesiste srekli olarak kalmasn,
byle bir durumun ortaya kmas durumunda akan ve belirli bir
deeri aan arza akmnn, tm faz iletkenlerini ve varsa orta
iletkeninin devresini 0.2 s iinde amas ile nlemektir.
Hata akm koruma anahtar ile korunan tm aygtlar
anahtarn ama akm sistemin topraklaycs zerinde getiinde bu
aygtlar yksek bir dokunma gerilimi almayacak biimde
topraklanmaldr (ekil-12.32).
411
Elektrik Klavuzu
ekil 12.32 Hata akm koruma balamas

b)Bu sistemin uygulanmasnda, aadaki artlar yerine
getirilmelidir:
b.l - ( Deiik fkra: RG 08/12/2000- 24254) Bu sistemle
korunan iletme aralarnn Rt topraklama direnci iin
R
In
50 V
balants geerlidir. Burada hata akm koruma anahtarnn anma

hata (ama) akmdr.
b.2 - Tketim aralarn hareketli kardanlar zerinden
balanmasnda Madde 32.b.2-v'deki hkmler uygulanr (ekil-9 ve
12'ye de bk).
b.3 - Topraklamalar 44. ve 45 maddelere uygun olarak
yaplmaldr.
b.4 - Hata akm koruma sistemini etkinlii, tesisin iletmeye
alnmasndan nce denetlenmelidir.
c) Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Koruma iletkenli
tesislerde, ek bir nlem olarak bata banyo gibi tehlikenin daha ok
olduu yerlerdeki priz devreleri olmak zere, i tesislerde hata akm
koruma dzeninin kullanlmas tavsiye edilir.
Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Aklama : Hata akm
412
Elektrik Klavuzu
koruma dzeni bulunmayan tesislerde korumann etkinliini

arttrmak iin, ana ve datm tablolarnda koruma topraklamas ve
sfr iletkeni baralar, gerektiinde kolaylkla ayrlabilecek ekilde
birbirine elektriksel olarak balanmaldr.
Madde 40 - KORUYUCU AYIRMA
a) Koruyucu ayrma dzeni, anma gerilimleri en ok 380
volta kadar olan elektrik tketicilerinin akm devrelerini, bir ayrma
transformatr yada motorgeneratr aracl ile besleme
ebekesinden ayrr.
Bu sistemin kullanlmasnn amac, transformatrn k
tarafna bal iletme aracnda bir gvde temas, iletme aracnn
gvdesi ile toprak arasnda besleme ebekesinden geebilecek
dokunma gerilimlerinin meydana gelmesini nlemektir
Koruma tedbiri olarak koruyucu ayrma ancak, rnein
hatlarn zedelenmesi yada metal gvdenin bir ara fi-priz dzeninde
gvde temas sonucunda sekonder tarafta toprak temas olmad
srece etkilidir. (ekil 12.33).
ekil 12.33
b) Koruyucu ayrma dzeninin uygulanmasnda aadaki
artlar yerine getirilmelidir:
b.1 - Koruyucu ayrma dzeni ancak gerilimleri 500 V' a
kadar olan ebekelerde uygulanabilir. Ayrma transformatr yada
motor-generatrn k tarafndaki anma gerilimi, bir fazl
tketicilerde 250 V. fazl tketiciler de 380 V' dan daha yksek
olamaz.
b.2 - Bir ayrma transformatr yada motor-generatr ancak
anma akm en ok 16 A olan bir tketici balanabilir.
b.3 - Ayrma transformatr yada motor generatrlerde,
413
Elektrik Klavuzu
tketicilerin balanmas iin! sabit olarak taklan ve koruma konta

olmayan bir priz bulunmaldr.
b.4 - Tketicilerin balant kordonlar en azndan Trk
Standartlarna uygun tipte lastik kordon olmaldr.
b.5 - Ayrma transformatrleri, TSE' nn G
transformatrleri standardna gre yaplm ve iaretlenmi
olmaldr. Sabit ayrma transformatrlerinin metal gvdeleri
zerinde koruma iletkeninin balanmas iin bir balant ucu
bulunmaldr.Tanabilir ayrma transformatrleri 32. madde' ye gre
koruyucu yaltlm olmaldr.
b.6 - Ayrma transformatrleri yada motor-generatrlerin
ikinci akm devreleri topraklanamaz ve teki tesis blmlerine
iletken olarak balanamaz.
b.7 - Buhar kazanlar, elik iskeleler, gemi gvdeleri vb.
iletken metal alma blmleri gibi ok tehlikeli olabilecek
yerlerde, korunmas gereken tketim aralarnn gvdeleri zel bir
iletken ile zerinde durulan yerdeki metal blme balanmaldr. Bu
iletken, izelge - 2 de yazl kesitte seilmeli ve teki beslenme
hatlarndan ayn olarak grlebilecek biimde ekilmelidir.
Madde 41: ELEKTRK TESSLERNDE KORUMA
LETKENL KORUMA TEDBRLERNN ALINMASI
Elektrik iletmelerinden alak gerilimle enerji alan
tketicilerde, koruyucu yaltma, koruyucu ayrma ve kk gerilim
koruma tedbirlerini dnda, alnacak koruma tedbirleri iin
iletmeler teklifte bulunurlar,
VI - A.2 AIRI GERLMLERE KARI

KORUMA
Madde 42 : ALAAK GERLM TARAFINDAN TOPRAA
KARI
250 V'UN
STNDE
OLAN GERLM
YKSELMELERNN NLENMES
letme gerilimleri, faz iletkenleri arasnda 250 V'un stnde
olan ve faz iletkenleri ile orta nokta arasnda 250 V'tan byk
olmayan ok iletkenli tesislerde, bir faz iletkeninde toprak temas
olarak teki bir faz iletkeninin topraa kar gerilimin 250' V'tan
daha fazla olmasn nlemek iin orta nokta dorudan doruya
topraklanmaldr (37. Maddedeki ayrla dikkat ediniz.)
Madde 43: ELEKTRK TESSLERNN ATMOSFERK
414
Elektrik Klavuzu
BOALMALAR SONUCUNDA MEYDANA GELEN AIRI

GERLMLERE KARI KORUNMASI
Bu tesislerin yaplmasnda zellikle aadaki yazl
hkmlere uyulmaldr:
a.l- Hava hatt ebekeleri
i) Topraklama
Deiken direnli parafudrlar ve atlama aralklar (eklatrler)
ile en uygun korumann salanabilmesi iin bunlar en ksa yoldan ve
olabildiince kk topraklama direnci ile topraklanmaldr.
nceden tesis edilmi topraklayclar, rnein yldrmdan koruma
tesisini topraklayclar ile toprak iindeki boru ebekeleri
parafudrlarn topraklanmasnda kullanlabilir.
ii) Tketici tesislerinin korunmas:
Tketici tesisleri parafudrlarla korunacaksa bunlar
olabildiince yap giri hattnn yaknna konulmaldr.
Parafudrlarn ve tketici tesisinin topraklamalar birbirine
balanmaldr.
Sfrlama
uygulamasna
izin
verilen
ebekelerde
parafudrlarn topraklama iletkenleri ve sfr iletkeni birbirine
balanmaldr.
Sfrlama uygulamasna izin verilmeyen ebekelerde ntr
iletkenine de bir parafudr konulmaldr.
Parafudrlar ve atlama aralklar kolaylkla alev alabilen
yerlere konulmamaldr.
Bu aygtlar ayrca, tahta gibi kolay yanabilen maddelerden
ayr ve yangn tehlikesine kar gvenilir biimde tesis edilmelidir.
a.2 - Yldrmlk tesisi bulunan yaplardaki elektrik tesisleri :
Yldrmlk tesisi bulunan yaplardaki elektrik tesisleri bu
tesisten yeterli uzaklktaki dnlmesi yada yaklama noktalarnda
ar gerilime kar koruma dzenleri ile bu tesise balanmaldr.
Potansiyel dengelemesi yaplmsa O/S m uzaklk yeterlidir.
(Deiik ek: RG 08/12/2000- 24254) Yldrmlk tesisleri, TS
622., Yaplarn Yldrmdan Korunmas Kurallar standard'na uygun
olarak tesis edilmelidir.
b) Dam Direkleri :
Kuvvetli akm hava hatlarn dam direkleri, yldrmlk
tesisine iletken olarak balanamaz. Bu tedbirin amac, gerilim
srklenmesini neden olaca kazalar ve arkl toprak temaslar
yznden kabilecek olan yangn tehlikesini nlemektir.
c) Topraklamalarn birletirilmesi :
415
Elektrik Klavuzu
(Deiik: RG-16/06/2004-25494) 21.08.2001 tarih ve 24500

sayl Resmi Gazetede yaymlanan Elektrik Tesislerinde
Topraklamalar Ynetmelii hkmleri uygulanr.
VI - A.3 TOPRAKLAYICILAR
Madde 44 - TOPRAKLAYICILARLA VE TOPRAKLAMA
TESSLERNE DAR GENEL HKMLER
(Deiik: RG-16/06/2004-25494) 21.08.2001 tarih ve 24500
Madde 45 - TOPRAKLAYICILARIN VE TOPRAKLAMA
ILETKENLERININ TESISI
(Deiik: RG-16/06/2004-25494) 21.08.2001 tarih ve 24500
VI- A.4 DENEYLER VE DENETIMLER

Madde 46-GERLML BLMLERE DOLAYLI OLARAK
DOKUNMAYA
KARI
KULLANILACAK
KORUMA
DZENLERNN DENETLENMES
a) Bir tesis iletmeye almadan nce yapmcs tarafndan
eitli tesis blmleri ve iletme yerlerinde yaplmas istenilen,
dolayl dokunmaya kar koruma dzenlerini uyguland
belirlenmelidir. Uygulanan koruma dzenlerinde bunlarn 31. - 40
maddelerdeki ilgili hkmlere uyup uymad denetlenmelidir.
b) Denetimler gz ve elle denetlemeyi, denetlemeleri ve
lmeleri kapsar. Denetimlerin izelge - l'ye gre yaplmas
genellikle yeterlidir.
b.l Gz ve elle denetleme
Tm tesis blmleri, koruma dzenlerini ynetmelie uygun
olarak yaplmalar bakmndan esasl biimde gzden geirilmelidir.
i)Koruma iletkenli koruma dzenlerinde :
- Koruma iletkenler topraklama iletkenleri ve potansiyel
dengeleme iletkenlerini en az istenilen kesitte olmalarna,
- Yukarda anlan iletkenlerin en iyi biimde ekilmesi ve
gvenilecek biimde balanmasna,
- Koruma iletkenleri ve bunlarn balant noktalarnn doru
olarak iaretlenmesine,
416
Elektrik Klavuzu
- Koruma iletkenlerini gerilimli blmlere balanmamasna,

- Koruma iletkenleri ile orta iletkenlerin birbirine
kartrlmamasna,
- Prizlerdeki koruyucu kontaklarn dzenli olmasna,
- Sfr iletkenlerinin devresinde ar akm koruma aygtlarn
yada anahtarlarn bulunmamasna ve bu iletkenlerin devrelerini
yanlz olarak alp kapatlmamasna,
- Hata gerilimi koruma anahtarlar, hata akm koruma
anahtarlar, yaltkanlk gzetme aygtlar gibi koruma dzenlerini
doru olarak seilmesine,
dikkat edilmelidir.
ii) Koruma iletkeni bulunmayan koruma dzenlerinde :
- Kk gerilim ve koruyucu ayrma uygulana tesislerde g
kaynaklar, iletkenler ve teki iletme aralarn doru seilmesine,
- Kk gerilim uygulanan tesislerde yalnzca ayn tesisdeki
daha byk gerilimler iin kullanlamayan prizlerin tesis edilmesine.
-Koruyucu ayrma uygulana tesislerde, her tketim arac iin
bunun zerine tesis edilen bir priz kullanlmasna,
-Koruyucu yaltmann, iletken blmler nedeniyle yada
bozulma ve zedelenme sonucunda etkisiz kalmamasna.
- zerinde durulan yerin yaltmnn doru olarak
yaplmasna,
dikkat edilmelidir.
b.2 - Deneme
Deneme, yaltkanlk gzetleme aygtlarna ve hata gerilimi
ile hata akm koruma anahtarlarna ait denetim dzenlerinin
altrlmasn kapsar.
b.3 - lme
i) lmelerle, koruma tedbirlerini etkinliine karar
verebilecek deerler elde edilmelidir.
ii) lmeler hibir ekilde kazalara ve yangnlara neden
olmamaldr. Bunu salamak iin uygun lme aygtlar kullanlmal
ve gerekli koruma tedbirleri alnmaldr.
iii) lmelerin teknik ve ekonomik bakmdan istenilen
biimde yaplamad zel durumlarda, rn~in topraklama
tesislerinin geni ve iletken tesislerini byk olmas durumuna
(b.3..i)'e gre elde edilen deerlerin korunduu baka bir biimde
rnein hesaplanarak yada bir ebeke modeli yardm ile
gsterilmelidir.
417
Elektrik Klavuzu
izelge - 7 Koruma dzenlerinin denetimi (Deiik : RG

08/12/2000- 24254)
418
Elektrik Klavuzu
Madde 47 - YALITKANLIK DRENC VE BUNUN

DENETLENMES
(Deiik: RG-16/06/2004-25494) 21.08.2001 tarih ve 24500
Madde 48 - ZEMN YALITKANLIK DRENCNN
LLMES
Herhangi bir zemini yaltkanlk durumunu uygun olduunun
gsterilmesi iin zerinde durulan yerin gei direncinin llmesi
gerekir (ekil-20).
a) U1 gerilimi olarak aadaki gerilimler seilerek
kullanlabilir:
a.l- lme yerindeki topraklanm ebekelerdeki topraa
kar gerilim,
a.2 - Sarglar elektriksel olarak ayrlm bir transformatrn
sekonder gerilimi,
a.3- Bir yedek elektrik retim aygtnn bota alma
gerilimi,
b) lme yapmak iin a.2 ve a.3 durumlarnda bir iletken
topraklanmaldr.
c) Zeminin (taban rtsnn gei ve ek yerleri gibi) en
elverisiz yerlerine 270 mm x 270 mm'lik bir slak bez serilir. Bu
bez zerine 250 mm x 250 mm x 2 mm boyutlu bir metal levha
konur ve levha yaklak 75 kg'lk bir arlkla yklenir. Metal levha
ile (a)'da aklanan gerilim kaynann topraklanmam iletkeni
arasndaki U2 gerilimi ekil 20'de grld gibi llr.
d) Voltmetrenin i direnci, seilen lme blgesi deerlerinin
her bir voltu iin en az 300 ohm olmaldr.
e)Bu lme zeminde gelii gzel seilen yerlerde den az
olmamak art ile yeterli sonu alnncaya kadar yaplmaldr.
f) zerinde durulan yerin gei direnci Rg = R aadaki
deerlerin altna dmemelidir.
Anma gerilimleri 500 V (topraa kar 300 V) olan tesislerde
50 kohm.
- Daha yksek anma gerilimlerinde 100 kohm.
U1
( ...........-1)
U2
419
Elektrik Klavuzu
ekil 12.34
VI-B ELEKTRK MAKNELERTRANSFORMATRLER VE REAKTANS

BOBNLER
Madde 49 - ELEKTRK MAKNELER
a) Elektrik makinelerinin yerletirilmesi.
a.1 - Elektrik makinelerini yabanc maddelere, suya ve
dokunmaya kar koruma tipi, yerletirildikleri yerlerdeki artlara;
gleri ise ihtiya ve alma biimine uygun seilmelidir.
a.2 - Elektrik makineleri, iletme ve bakmlar kolaylkla
yaplabilecek ve tiplerine yeterli soutma salanacak biimde
yerletirilmelidir.
a.3 - Elektrik makineleri zerindeki yol verme ve ayar
dzenleri ile termometre vb. gibi denetim dzenlerine iletme
srasnda da kolaylkla ve tehlikesiz bir biimde ulalabilmelidir.
a.4 - Elektrik makinelerinin zerindeki etiketler, makineler
yerletirildikten sonra bile kolaylkla okunabilmelidir.
b) Elektrik makinelerine ait balantlar
b.l - Elektrik makinelerine ilikin balantlar, alma
srasnda meydana gelecek titreimlere dayankl biimde seilmeli
ve yaplmaldr.
b.2 - Metal hortumlar, iletme gerei hareket eden
makinelerde bir damarl yaltlm iletkenlerle lastik yaltkanl
kordonlarn korunmas amacyla kullanlamaz.
420
Elektrik Klavuzu
c) Denetim ve koruma giderleri

zellikle srekli olarak denetim altnda bulundurulmayan
elektrik makineleri ar snmalara kar korunmu olmaldr.
Bu koruma, uygun bir yapmla (konstrksiyonla) yada
otomatik koruma dzenleri (motor koruma anahtarlar) kullanlarak
yaplabilir.
Makinelerin sv soutma maddelerine ait denetim dzenleri,
makineyi kullanacak kimsenin bulunduu ',erden kolayca manevra
yapabilecei biimde yerletirilmelidir.
Madde 50 - TRANSFORMATRLER VE REAKTANS
BOBNLER
a)Transformatrlerin yerletirilmesi
a.1- Elektrik makinelerin ait a.1 blm, transformatrler ve
reaktans bobinleri iin de olduu gibi geerlidir.
a.2 - Transformatrler, yeterli soutma salanabilecek
biimde yerletirilmeli ve tesis edilmelidir.
a.3 - Transformatrlerin zerindeki ayar dzenleri,
vantilatrler, denetim dzenleri vb. aygtlara iletme srasnda da
kolaylkla ve tehlikesiz bir biimde ulalabilmelidir.
a.4 - Transformatrlerin yap iindeki blmelere
yerletirilmesinden yangna yangnn yaylmasna kar gerekli
tedbirler alnmaldr.
Bu amala aadaki tedbirlerden bir yada bir ka
uygulanabilir:
- Ya boaltma dzenleri, akl yada krma tala rtl ya
ukurlar, 630 kVA'ya kadar olan gteki transformatrler iin
eikleri olduka yksek demir kaplarn kullanlmas yeterlidir.
- zellikle daha byk gteki transformatrler iin sabit
olarak tesis edilen su, karbonik asit ve benzeri maddelerin
pskrtlerek kullanld yangn sndrme dzenleri.
- Yangnn yaylmasn nleyici duvarlar.
a.5 - Transformatrler ve reaktans bobinleri, yangn ve
duman nedeniyle merdivenlerdeki ve klardaki serbest trafiin
kesilmeyecei biimde yerletirilmelidir.
a.6 - Haval reaktans bobinleri, ksa devre akmnn meydana
getirdii magnetik alann evresinde bulunan demir paralar bobin
iine ekmeyecei ve komu metal paralarn ar derecede
snmayaca biimde yerletirilmelidir.
b) Denetim ve koruma dzenleri
Gleri 16 kVA'dan byk olan transformatrler ve reaktans
421
Elektrik Klavuzu
bobinleri, ar snmalara kar korunmaldr.

Uygun bir konstrksiyonla yada otomatik koruma dzenleri
kullanlarak yaplacak bu koruma sistemi i ve d arzalarn etkisine
kar da koruyucu olabilir.
VI-C (Deiik fade:RG-16/06/2004-25494)

ENERJ ODASI, KABLO BACASI(KABLO AFTI),
TEK LETME ARALARI
Madde 51-(Deiik fade: RG-16/06/2004-25494) ENERJ
ODASI, KABLO BACASI(KABLO AFTI), DAITIM
TABLOLARI, A.G. KOMPANZASYON TESSLER, SAYA
ALTLIKLARI VE ZL TRANSFORMATRLER
a) (Deiik ifade: RG-16/06/2004-25494) Enerji odas ve
kablo bacas (kablo aft) Elektrik Tesisleri Proje Hazrlama
Ynetmelii hkmleri dorultusunda tesis edilecektir.
Datm tablolar iletme srasnda ortaya kan mekanik
zorlamalar, nem ve s etkilerine dayankl ve zor tutuan yapay
(sentetik) yada metal gerelerden yaplmal, saya altlklar iin sac
kullanlmaldr. Kullanlacak gereler yrrlkteki ilgili standartlara
uygun olmaldr.
Datm tablolarnn yapmnda kullanlan korozyona
dayankl olmayan gereler, gerektiinde boyanmal yada bunlara
galvanik yzey korumas gibi uygun bir yzeysel ilem
uygulanmaldr.
(Deiik ifade: RG-16/06/2004-25494) Sac tablolar iin 0,5
m2ye kadar (0,5 m2 dahil) en az 1 mm, 1,5 m2ye kadar (1,5 m2
dahil) en az 1,5 mm, 1,5 m2den byk olanlar iin en az 2 mm
kalnlkta dzgn yzeyli DKP sa kullanlacaktr.
b) Gerilim altndaki plak blmler arasnda en az 10 mm
aklk bulunmaldr.
Gerilim altndaki plak blmler iletme aralarnn
yaltmam iletken blmlerinden evredeki metal paralardan ve
yap blmlerinden en az 15 mm aklkta olmaldr.
Gerilim altndaki plak blmler koruyucu d engellerden
en az aadaki aklkta olmaldr.
Sac klflar, sac kaplar vb. tesis blmlerinde
40 mm
rgl tel, rgl tel kap ve teki engellerde
100 mm
c) Datm tablolarnn n ve arka taraflarndaki gerilim
422
Elektrik Klavuzu
altnda bulunan madeni blmlere insanlarn dokunmasna engel

olacak dzenlerin yaplmas ve bu yaplamadnda tablolarn
evresinin kapatlmas gerekir.
d) Datm tablolarndaki aygtlara (sigorta, anahtar, saya,
zil transformatr vb.) etiket taklmal, klemens ve iletkenlere
numara verilmelidir.
Tablolarn zerinde bulunacak aygtlar, tablonun yapsna
uygun seilmelidir.
e) 60 A'e kadar akm eken tablolar barasz 60 A'den daha
fazla akm eken tablolar baral tipte olmaldr.
f) Tozlu yada nemli yerlerde kullanlan tablolar, tamamen
szdrmaz biimde, kapal dkme demir yada elik sacdan
yaplmaldr.
g) yeri, konut vb. yerlerde datm tablolar merdiven ba
gibi umuma ak yerlere konulmamal, ait olduu bamsz blmn
ierisine konulmaldr.
h) Tablolarn demir gvdesi ile gerilim altnda olmayan tm
demir blmleri topraklanmaldr.
i) (Deiik fkra : RG-16/06/2004-25494) Sayalarn hangi
durumlarda enerji odas iine koyulaca Elektrik Tesisleri Proje
Hazrlama Ynetmeliinin 11 inci maddesi hkmleri
dorultusunda enerji veren yetkili kurulu tarafndan belirlenir.
j) Tozlu yerlere yada aa konulmas zorunlu olan sayalar
galvanizli satan yaplm ve kilitli bir dolap iine yerletirilmeli ve
sayaca gelen kolonlarn dolaba giri ve k delikleri toz ve nem
girmeyecek biimde kapatlmaldr.
k) (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) Sayacn alt
kenarnn yerden ykseklii en ok 1.80 m olmaldr.
I) Zil transformatrleri
Zil transformatrleri zerinde hibir ekilde aydnlatma
yaplmamal ve bunlarn devresi ayr bir sigorta ile korunmaldr.
m) (Deiik: RG-16/06/2004-25494) Bu ynetmelik
kapsamnda bulunan elektrik i tesislerine ait kompanzasyon
tesisleri, Elektrik Projelerinin Hazrlanmas ve Elektrik Tesislerinin
Gerekletirilmesi Srecinde G Faktrnn yiletirilmesi le
lgili Tebli hkmleri dorultusunda tesis edilecek, ancak bu
Ynetmelik hkmleri dorultusunda denetlenerek veya muayene
edilerek uygun bulunmas halinde enerjilenecektir.
Madde 52 (Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) BALAMA
AYGITLARI
423
Elektrik Klavuzu
a)Anahtarlar
i) Elektrik tesislerinde Trk Standartlarna uygun anahtarlar
kullanlmaldr.
ii) Anahtarlar anma akmnn ve geriliminin stndeki
deerlerde kullanlamazlar. Anahtarlar kullanlma amacna uygun
gte seilmelidir.
iii) Anahtarlarn normal olarak topraa gre gerilim altnda
bulunan btn kutuplar ayn zamanda alp kapanmaldr.
iv) Anma gerilimi 250 V'ye kadar olan elektrik devrelerinde
kullanlacak anahtar1ann anma akm 10'A'dan aa olmamaldr.
v) Ntr hatlar topraklanm olan sabit tesislerde, anahtarlar
faz iletkenleri zerine konulmaldr.
Ntr hatlar topraklanmam olan sabit tesislerde, faz ve ntr
hatlarn ayn anda ap kapayan anahtarlar kullanlmaldr.
vi) Anahtarlar, iletmede meydana gelen titreimlerle yada
kendi arlklar ile kendiliinden alp kapanmayacak nitelikte
olmaldr.
Anahtarlarn hareket eden kollar, altrma zincirleri ve
benzeri gibi el ile dokunulan metal paralan yaltkan ara paralarla
(rnein porselen izolatrlere) anahtar gvdesinden ayrlm
olmaldr.
vii) Scaklklar 60 C' nin stnde olan yerlerde, scak yerler
iin elverili anahtarlar (rnein porselen yaltkan!) anahtarlar)
kullanlmaldr.
viii) Anahtarlarn bir ucuna birden fazla iletken balanamaz.
Yani anahtar, datm kutusu olarak kullanlamaz.
ix) Topraklanm tesiste sfr iletkenleri hibir ekilde kesilemez ve
bu iletken zerine anahtar konulamaz. x) ikinci (tali) datm
tablolarnda kullanlacak anahtarlar tercihen pako alter yada ev tipi
devre kesici olmaldr.
xi) Aydnlatma devrelerinde termik ve magnetik koruyuculu
anahtar kullanldnda bunun ayrca sigorta ile korunmas
gerekmez.
xii) Anahtardan, anahtar alt prize gei yaplamaz. Bu priz
bulunduu konum bakmndan bu ad almtr. Anahtara ve anahtar
alt prize gelen besleme iletkenleri normal olarak ayr borular iinde
ekilir.
b) Yol vericiler ve ayar aygtlar
i) Bu aygtlar yrrlkteki Trk Standartlarna yada tannan
yabanc standartlara uygun olmaldr.
424
Elektrik Klavuzu
ii) alrken s karan yol verici ve ayar aygtlar,

kullanldklar yer izin verilmeyecek derecede snmayacak nitelikte
seilmeli ve yerletirilmelidir.
iii) Yol verici ve ayar aygtlar, ait olduklar motor ve
devrelere uygun boyut ve nitelikte seilmelidir.
iv) Kendi transformatr bulunan tketicilerde dorudan
(direkt) yol verilebilecek en byk ksa devre senkron motor gc
tm iletme ykleri devrede iken, en byk gl motorun devreye
girmesi durumunda transformatr empedanslar dahil, yol alan
motorda, yol alma akmnda bal gerilim %15'i amamak koulu ile
tketici tarafnda belirlenir.
Kendi transformatr bulunmayan tketicilerde, dorudan
yol verilecek en byk ksa devre asenkron motor gc ky ve
benzeri yerlerde 7.5 kW, alak gerilim ebekesi hava hatt olan
kasaba ve ehirlerde 15 kW, alak gerilim ebekesi yeralt kablosu
olan kasaba ve ehirlerde 30 kW"r. Ancak motorun gc
transformatrn gcnn %10"nu aamaz.
c) Fi ve priz dzenleri
i) ( Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798) tesislerde
kullanlacak f ve prizler Trk Standartlarna uygun olmal ve
bunlarn topraklama konta koruyucu kontak bulunmaldr.
tesislerde kullanlacak f ve prizlerin anma deerleri 10
A'in altnda olamaz. Belirli bir cihaz iin ngrlen prizlerin anma
akmlar cihaz gc ile uygun olacak ve bu prizlerin anma akmlar
16 A'in altnda olmayacaktr.
iii) Koruma iletkenleri f ve prizlerin toprak iareti bulunan
yerlerine balanmaldr.
iii) Elektrik tesislerinde lambalarn duy ve soketlerine takl
prizler kullanlamaz. Ayn ekilde sabit fileri bulunan ok prizler de
kullanlamaz.
iv) Prizler datm kutusu olarak kullanlamaz.
v) Bir fie birden fazla sabit olmayan iletken balanamaz. Bu
ekildeki birka iletkenin balanmas iin yaplan zel filer bu
hkmn dndadr.
vi) Sva alt tesislerde prize balanan iletkenlerin zerindeki
yaltkanlarn prizin tutturma paralar ile zedelenmemesine dikkat
edilmelidir.
vii) Byk salonlarda zemine bu ama iin yaplm olanlar
kullanlmak ve gerekli koruyucu tedbirler alnmak art ile priz tesis
edilebilir.
425
Elektrik Klavuzu
viii) ( Deiik fkra : RG 08/12/2000- 24254) Konutlarda

salonlar (20 m2 den byk alanl) ve mutfak iin en az ikier, odalar
ve banyo iin en az birer priz tesis edilmelidir. Barakalar, basit ky
evleri hari olmak zere ayrca; amar makinesi, bulak makinesi
ve Mstakil linyeden iin adet ayr linye tesis edilmelidir.
Mstakil linyeden beslenen bu prizlerin gleri, sz konusu
elektrikli cihazlarn aada verilen glerinden az olamaz.
GC (KW)
amar Makinesi
2.5
2.5
2.0
Bulak Makinesi
Elektrikli Frn/Ocak
ix) (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) Konutlar ile

kre, ocuk yuvas ve okul gibi ocuklarn bulunduu yerlerde
prizlerin perdeli (shutter) tip olmas tavsiye edilir.
d) Sigortalar
i) Elektrik hatlar eriyen telli sigortalar yada kesiciler ile
korunmaldr.
ii) Sigortalar, koruyacaklarn iletkenlerin ve aygtlarn
tehlikeli biimde snmalarn nleyecek nitelikte seilmelidir.
Bakr iletkenlerin dayanabilecei en byk srekli akmlarla
bu iletkenleri koruyacak sigortalarn anma akmlar izelge - 13'de
verilmitir.
iii) elektrik tesislerinde yamanm yada zerine tel sarlarak
kprlenmi sigortalar kullanlamaz.
iv) letken kesitlerinin akm tketilen yerlere doru
kld noktalara sigorta konulmaldr. nceki sigorta kk
kesiti de koruyorsa ayrca ikinci bir sigorta konulmas gerekmez.
(Deiik ek: RG 04/04/1986- 19068) Aklama : Bu madde
blmnn uygulanmas zorunlu deildir.
v) Sigortalar ve kesiciler korunacak hattn bana
konulmaldr. ebekeden sigortaya gelen faz iletkeni her zaman
sigorta gvdesinin alt kontana balanmaldr. Sigortal anahtarlar
aldktan sonra sigorta eleman gerilim altnda kalmamaldr.
vi) Priz devreleri aydnlatma devrelerinden ayr olacaktr.
Ancak zorunlu durumlarda ve tablolardan her birinde yalnz bir priz
bulunmas durumunda aydnlatma devresine en ok bir priz
balanabilir. Gerektiinde priz devresine de bir lamba balanabilir.
vii) (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) Yap balant
426
Elektrik Klavuzu
hatlar ve kullanlacak iletkenlerin kesiti bakr gere iin en az 6

mm2 alminyum gere iin en az 10 mm2 olmaldr.
viii) Kolon hatlar iin kullanlacak bakr iletkenlerin kesiti
en az 4 mm2 olmaldr.
Bu hatlar iin seilen iletkenlerin korunmas iin kullanlacak
ar akm aygtlarnn anma akmlar iletkenini kesitine gre
izelge-13'den seilecektir.
Kolon hatlar, ksa devre kesme kapasitesi yeterli ev tipi
devri kesiciler varsa, bunlarla korunacaktr. Bu kesicilerin ksa devre
akmlar en az 10 kA olacaktr.
Ksa devre kapasitesi yeterli olan ev tipi devre kesici
bulunmamas durumunda, tel sarlmam eriyen telli sigorta
kullanlabilir.
ix) Aydnlatma sortileri iin en az 1.5 mm2 ve aydnlatma
linyeleri iin en az 2.5 m2 kesitli bakr iletkenleri kullanlacaktr.
Seilmi olan bu iletkenlerin korunmas iin kullanlacak
ar akm koruma aygtlarnn anma akmlar, iletkenini kesitine
gre izelge 13'den seilecektir.
Aydnlatma linye hatlar ev tipi devre kesiciler ile
korunacaktr. Bu kesicilerin ksa devre akmlar en az olacaktr.
x) Priz sortiler ve linyeleri iin en az 2.5 mm2 kesitli
yaltlm bakr iletkenler kullanlacaktr.
Priz linye hatlar ev tipi devre kesicilerle korunacaktr. Bu
kesicilerin ksa devre akmlar en az 3 kA olacaktr.
xi) (Deiik fkra: RG 04/04/1986- 19068) Bir aydnlatma
linyesine balanacak sorti says, linyenin yk (gc) ve gerilim
dmne bal olarak belil1enir.
Aydnlatma gc, aydnlatma hesab yaplan binalarda bu
hesap sonucunda elde edilir. Kullanl bakmndan zel bir durumu
olmayan kk alanl yap birimleri iin aydnlatma hesab
yaplmas gerekmeyebilir. Aydnlatma hesab yaplmayan yerler iin
aydnlatma gc, m2 bana en az 12W(12V/m2) alnarak
belirlenecektir.
Konutlarda en az iki adet aydnlatma linyesi bulunacaktr.
Floresan lambalarn grnen glerini belirlenmesinde ilgili
Trk standard esas alnacaktr.
xii) (Deiik fkra : RG 25/10/1996- 22798)Bir priz linyesine
balanacak sorti says, priz gleri bir fazl priz iin en az 300W
(konutlarda mstakil linyeden beslenen priz gleri hari), fazl
priz iin en az 600 W olmak zere ihtiyaca gre belirlenecektir.
427
Elektrik Klavuzu
Belirlemede linye yk ve gerilim dm de gz nnde

bulundurulacaktr. (antiye elektrik tesislerinde kullanlan bir yerde
priz g hesabna katlmaz)
Prizlere balanacak aygtlar belli ise sorti says bunlarn
miktarna gre belirlenecektir.
xiii) Aydnlatma ve priz devrelerine balanacak sorti says
bir fazl devrelerde aydnlatma iin 9, priz iin 7'den fazla
olmayacaktr.
xiv) Buonlu sigortalar, buona uygun vidal kontak
elemanlar ile donatlacaktr. Yay, vida, para ve benzeri gibi cisimler
bu amala kullanlamaz.
xv) Tablolara taklm ev tipi devre kesiciler, kumanda
anahtar olarak kullanlamaz.
xvi) tesislerde bakl sigorta ak tipteki sigortalar rasgele
dokunmaya kar tedbir alnmadan kullanlamaz.
xvii) Topraklanm iletkenlere sigorta konulamaz.
xviii) Doru akmla alan ok iletkenli yada alternatif
akmla alan ok fazl sistemlerde sfr iletkenine sigorta
konulamaz.
xix) Hava hatlarndan ayrlan balant hatlarnn ayrlma
noktalarna yada hatlarn yaplara girdii yerlere sigorta
konulmaldr.
Madde 53- AYDINLATMA AYGITLARI VE BUNLARA AT
DONANIMLAR
a)Genel
a.1 - Aydnlatma tesislerinde yrrlkteki standartlara uygun
aydnlatma aygtlar (armatrler) ve donanmlar kullanlacaktr.
a.2 - Aydnlatma tesislerinde 250 V'dan yksek ebeke
gerilimi kullanlmayacaktr.
a.3 - Anahtardan geerek duya gelen faz iletkeni her zaman
duyun i (orta) kontana balanacaktr. Ters balama belirlenirse
tesise elektrik verilmez.
a.4 - Aydnlatma aygtlarnda faz ve ntr iletkenleri olarak
yaltlm iletkenler kullanlacaktr. Aygtlarn metal paralar ntr
iletkeni olarak kullanlamaz.
a.5 - Duylar, aydnlatma aygtlarna ampuller karlp
taklrken dnmeyecek biimde tutturulacaktr.
a.6 - Aydnlatma aygtlar hareket ettiklerinde iletkenleri
zedelemeyecek biimde taklacaktr.
a.7 - letkenlerin geirilmesi iin braklan boluklar, tellerin
428
Elektrik Klavuzu
kolayca ve yaltkanlarn zedelenmeden gemesini salayacak

biimde olmaldr. Bu boluklardan birka lambann akm devresi
iletkenleri birlikte geirilebilir.
a.8 - Yap dnda kullanlacak aydnlatma aygtlar ilerinde
su toplanmayacak biimde yaplm olmaldr.
a.9 - Aydnlatma aygtlarn ask dzenleri, rnein tavan
kancalan en az 10 kg olmak zere aslacak aygt arlnn 5 katnn
herhangi bir biim deiikliine uramadan tayabilmelidir.
a. l0 - Sva alt tesislerde apliklere gelen iletkenler duvar
kutularnda (buatlar) sona ermelidir.
(Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Tamamlanm
demeden 230 cm ykseklie kadar tesis edilen aplik sortilerin
koruma iletkenli olmal yapda koruma topraklamas yoksa,
sfrlanmaldr.
a.11 - Aydnlatma aygtlarnn iine ekilen iletkenler sya
dayankl olmaldr. Bu iletkenlerin anma kesitleri 12 numaral
izelgeye bal olarak 9 numaral izelgeden seilmelidir.
a.12 - fazl akm devresinin iletkenleri (rnein fazl
aydnlatma aygtlarnda) ok damarl bir iletken olarak
dzenlenmeli, boru iinde ekilmeli yada iletkenlerin geirilmesi
iin ayrlan boluklara yerletirilmelidir.
a. 13 - Makineler ile bunlarn hareket eden paralarnn
aydnlatlmasnda ve bu gibi makinelerin alt iletme yerlerinin
aydnlatlmasnda ksal grnt yanlmalarn (stroboskobik
etkileri) nlemek iin rnein uygun lamba seme, faz kaydna
kondansatrl, dekalrl balast kullanmaya yada fazl besleme
gibi tedbirler alnmaldr.
a. 14 - Armatrlerin seilmesinde, kullanma amacna
uygunluu, suya yada toza kar korunma dzeni bulunmas ve
ortam scaklna dayankll gz nnde bulundurulmaldr.
a.15 - Sabit aydnlatma aygtlar, besleme hatlarna bu
aygtlara ait klemensler ile fi-priz dzenleri ile yada dorudan
doruya balanabilir.
Tanabilen aydnlatma aygtlar ebekeye sabit balant dzenleri
yada fi-priz dzenleri zerinden balanabilir.
a.16 - Kazanlar, hazneler, borular vb. iletken gerelerden
yaplm dar ve hareket edilmesi snrl yerlerde el lambalar gibi
tanabilen aydnlatma aygtlar ancak aadaki artlar yerine
getirilirse kullanlabilir.
- Alternatif gerilim kullanlacaksa, balant iletkenleri
429
Elektrik Klavuzu
kesinlikle kk gerilimi yada koruyucu ayrma mac ile

kullanlabilen bir transformatre balanmaldr.
Kk gerilimli elektrik retmek iin kullanlan gvenlik
transformatrleri, motorgenetarlr yada koruyucu ayrmay salayan
aygtlar kazan, hazne ve borularn darsna konulmaldr.
- Doru gerilim kullanlacaksa 31. Maddede aklanan
dzenlerden birisi kullanlmaldr.
- Sabit tesis edilmeyen iletken olarak ilgili Trk
Standartlarnda aklanan bu amaca uygun iletkenler kullanlmaldr.
- Ara fi-priz dzenlerinde yaltkan mahfazalar bulunmaldr.
Uzatma iletkenlerine anahtar balanamaz.
a.17 - Tnel, galeri vb. gibi nemli ve slak yerler madde SO
a.1S'e uygun olarak tanabilen aydnlatma aygtlar ile
aydnlanabilecei gibi bu amalar sabit aygtlarda kullanlabilir. Bu
durumda nemli ve slak yerlerde kurulacak elektrik tesislerine ait
hkmler uygulanmaldr.
a. 18 - Aydnlatma aygtlar, kardklar s kendi ilerindeki
ve yaknlarndaki cisimlere zarar vermeyecek biimde tesis
edilmelidir.
a. 19 - (Deiik ek: RG 04/04/1986- 19068) Sva alt, sva
st ve etan tesislerde zorunlu olmadka lambadan lambaya gei
yaplmamaldr.
Dekoratif amala ve zorunlu durumlarda (mimari gerei vb)
lstr klemens vb. gibi uygun dzenler kullanlarak lambadan
lambaya gei yaplabilir.
(Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Kazan dairesi,
banyo, hamam ve benzeri gibi nemli ve slak yerlerde lambadan
lambaya gei yaplmas tavsiye edilmez, lambadan lambaya gei
yaplmas gerekli ise geiler ltsr klemens ve benzeri dzenler
kullanlarak yaplmaldr.
b) Gazl boalma (dearj) lambalar
b.l - Gazl boalma lambalarnda (f1oresan, cva buharl,
sodyum buharl vb.) kullanlan tm plastlar kondansatrl olacaktr.
b.2 - Floresan tpl tesislerde bir yerin aydnlatlmas iin
alternatif akmla alan birden fazla tp kullanldnda ksal
grnt yanlmalar en az olacak biimde dekalrl balast yada ok
fazl bir besleme biimi kullanlmas salk verilir.
b.3 - faz hattna blnerek balanan f1oresan lamba
gruplar ( fazl aydnlatma aygtlar) iin kutbu birden alp
kapanan anahtarlar kullanlmaldr. Bu durumda fazl akm
430
Elektrik Klavuzu
devresinin iletkenleri bir boru iinde hep birlikte ekilmeli yada ok

damarl yaltlm bir iletkenin damarlar bu amala kullanlmaldr.
b.4 - Armatrler yada datm tablolar iine konulmayan
balastlar, transformatr ve direnler toza ve dokunmaya kar bir
mahfaza ile korunmaldr.
b.5- Dolgu maddesi yanc olan kondansatr, balast,
transformatr ve diren gibi n balama aygtlar yanc maddelerin
iine yada yaknna konulmamaldr. Bu aygtlar vitrin gibi yanma
tehlikesi olan yerlerin dna konulmal yada yangn tehlikesi
olmayacak biimde yerletirilmelidir.
b.6- (Deiik ifade: RG-16/06/2004-25494) Reaktif tarife
uygulanan mterilerin elektrik i tesislerinde kullanlacak
dearj(boalmal) lambalar ile balant gc 9 kW geen yeni
yaplardaki ortak kullanm amal kazan dairesi, klima ve hidrofor
tesislerinde kullanlan motorlarda g faktrnn, ilgili mevzuatta
ngrlen deerine karlmas iin, en azndan ykle birlikte
devreye girip kan bir kondansatr (kondansatrler) ve benzeri tesis
edilecektir.
Madde 54- ELEKTRK MOTORU LE ALIAN TKETM
ARALARI VE ALETLER
Elektrik motoru ile alan aralar tamamen standartlara
uygun olmaldr. Islak elle tutulan bileme makineleri kk gerilim
yada koruyucu ayrma dzeninde altrlmaldr. Beton kartrma
makineleri ile ayn biimde almal yada koruyucu yaltmal
olmaldr.
Elektrikle alan aygtlar, kazanlar, hazneler, borular vb
iletken gerelerden yaplm dar ve hareket edilmesi snrl yerlerde
ancak aadaki artlar yerine getirilirse kullanlabilir.
Alternatif gerilim kullanlacaksa kesinlikle kk gerilim
yada koruyucu ayrma dzeni uygulanmaldr.
Kk gerilimli elektrik retmek iin kullanlan gvenlik
transformatrleri ve motor generatrler yada koruyucu ayrmay
salayan aygtlar kazan, hazne ve borularn darsna konulmaldr.
Bir doru akm ebekesinin doru gerilimi kullanlacaksa
anma gerilimi 260 V'u amamaldr. 21 maddedeki koruma
tedbirlerinden birisi uygulanmaldr.
- Elektrikle uzaktan kumanda dzeni kk gerilimle yada
koruyucu ayrmal dzenini gerilim.. ile altrlmaldr.
Sabit tesis edilmeyen iletken olarak ilgili Trk
Standartlarnda aklanan bu amaca uygun iletkenler kullanlmaldr.
431
Elektrik Klavuzu
- Ara fi-priz dzenlerinin, yaltkan mahfazalar olmaldr.

Uzatma iletkenlerine anahtar balanamaz. Elektrik motoru ile
alan oyuncaklar ancak aadaki ekillerde balanarak
altrlabilirler:
- Anma gerilimleri 24 V'a kadar olan tesislere balanabilirler
(bu gerilimler madde 33 C'ye gre elde edilmi olmaldr).
- Sekonder anma gerilimleri 24 V'a kadar olan oyuncak
transformatrleri yada motorgeneratrler zerinden balanabilirler.
Oyuncakla ebeke arasnda, koruma iletkenli yada direnler
zerinden, rnein lamba direnleri zerinden yaplsa bile iletken bir
balant bulunamaz.
Madde 55 - ELEKTRIKLI ISITMA AYGITLARI
Bu aygtlar standartlara uygun olmaldr. Elektrikli battaniye,
elektrikli yastk, hayvan bakmna ve yetirilmesine ait stma
aygtlar, elektrotlarn stlmasnda kullanlan aygtlar ancak anma
gerilimleri 380 V'a kadar olan tesislerde kullanlabilir.
Deri ve sa bakmndan kullanlan elektrik stma aygtlarnn
normal alma durumunda insan yada hayvanlarn deri yada
salarna dokunan blmleri, bu aygtlar kk gerilimle
alamyorsa, koruyucu yaltmal olmaldr.
Elektrikli su stma aygtlar ve kazanlar ancak sabit olarak
yerletirilebilir. Lamba duylar elektrikli stclarn ve stma
lambalarnn balanmasnda kullanlamaz.
Madde 56 - HABERLEME, RADYO VE TELEVZYON
AYGITLARI
Bu aygtlar standartlarna uygun olmaldr. Radyolar ve
benzeri aygtlar ancak topraa gre gerilimleri 250 V'a kadar olan
tesislerde kullanlabilir.
VI-D- LETKENLER VE YER ALTI KABLOLARI
Madde 57 - YALITILMI LETKENLER VE KABLOLAR
Elektrik ii tesislerinde ilgili Trk Standartlarna uygun bakr
tellerden yaplan yaltlm iletkenler Yada kablolar kullanlr. Yap
balant hatlarnda plak yada yaltlm alminyum i/etkenler
kullanlabilir. Bu iletkenlerin kesiti bakr iin en az 5 mm2
alminyum iin en az 10 mm2 olmaldr.
(Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Atlye, iyerleri,
sanayi tesisleri vb. gibi yerlerdeki kuvvet hatlarnda, en kk
iletken kesiti 6 mm2 olmak ve balantlar alminyum kablo
pabular ile yaplmak art ile Trk Standartlar yada tannan teki
432
Elektrik Klavuzu
standartlara uygun alminyum iletkenli kablolar kullanlabilir.

Elektrik tesislerinde iletkenler iin aadaki renk kodlar
kullanlacaktr:
- Koruma iletkenleri iin
Yeil- sar
- Orta iletkenler ve ntr iletkenler iin
Ak mavi
- Faz itetkenler iin
Yrrlkteki kablo standartlarna uygun olmak
zere her faz iin farkl renkler
Aydnlatma tesisatnda anahtardan geen iletkenin krmz, va-e-vien anahtarn
bacaklar arasndaki iletkenlerin pembe renkli olmas tavsiye edilir.
a) letken ve kablolarn boyutlandrlmas

Elektrik i tesislerinde kullanlacak iletken ve kablolarn
kesitleri aadaki iletme artlarna gre seilir:
a.1-Mekanik dayanm
letken ve kablolarn mekanik dayanm yeterli olmaldr.
Mekanik dayanm bakmndan iletkenler, izelge-8'de verilen en
kk kesitlerden daha kk anma kesitinde seilmeli ve
kullanmamaldr.
a.2- Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) letken kesitinin
belirlenmesi iin yaplan hesaplarda ezamanl yk (balant gc)
esas alnmaldr.
Ezamanl ykn (gc) belirlenmesi:
Ezamanl g (ayn zamanda ekilen g), kurulu g deeri
ezamanllk katsays ile arplarak bulunur. Konutlarda kurulu g
genel olarak aydnlatma gc, priz gc ve biliniyorsa elektrikli ev
aletlerinin gcnden oluur.
Konutlarda bir dairenin ezamanl yknn belirlenmesinde
aadaki ezamanllk katsaylar esas alnmaldr.
- Kurulu gcn 8 kW'ye kadar olan blm iin
%60
- Gcn kalan blm iin
% 40
Binann ezamanl ykn belirlenmesi iin aadaki
ezamanllk katsaylar esas alnmaldr.
Daire Says
3-5
5-10
11-15
16-20
21-25
26-30
31-35
36-40
41-45
46-50
51.55
E Zamanl Katsay
45
43
41
39
36
34
31
29
28
26
25
433
Elektrik Klavuzu
56.61
62 ve daha fazla
24
23
Ky kasaba ve imar plan bulunmayan alanlarda yaplan

tek evlerde ve yazlklarda bu esaslara uyulmayabilir.
( Deiik ifade: RG 25/10/1996- 22798)Btn konutlarda ezamanl
yk 3 kW'dan az olamaz.
yerleri, idare binalar, sosyal binalar, salk binalar ve
benzeri yerlerde ezamanl ykn belirlenmesi iin kurulu yk
aydnlatma yk, priz yk, yedekler hari mekanik tesisat k-yaz
yknden byk olan, asansr yk ve mutfak yknden elde
edilir.
Mekanik tesisat k-yaz yknden byk olannn
ezamanllk katsays %100, mutfak yk iin ise ezamanllk
katsays %70 alnmaldr. Aydnlatma, priz ve asansr yk iin
aada belirtilen ezamanllk katsaylar alnmaldr.
Ezamanllk Katsays
Binann Cinsi
Yk Miktar
Ezanllk Katsays%
Aydnlatma yk iin ezamanllk katsays :
Hastaneler
lk 50 kVA
Kalan Yk
Oteller, Moteller ve
lk 20 kVA
Tatil Kyleri
20-100 kVA
Kalan Yk
Depolar
lk 12,5 kVA
100
Kalan Yk
Dier Binalarda Tm Yk
100
40
20
50
40
30
50
Priz yk iin ezanllk katsays:

Tm yaplarda
ilk 10 kVA
100
Kalan Yk
50
Asansr yk iin ezamanllk katsays:

Biro binalarnda, otellerde
Okullarda, hastanelerde
Apartman ve dier binalarda
100
85
55
a.3- Gerilim dm
i) (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) tesis hatlarnda
srekli en byk iletme akm ile iletme gerilimine gre yzde
gerilim dm,
Yap balant kutusu ile tketim aralar arasnda:
- Aydnlatma ve priz devreleri iin
% l,5'i
434
Elektrik Klavuzu
- Motor devreler iin

% 3 ',
gememelidir.
ii) (Deiik ek: RG 30/11/1995- 22479) Yapnn yada yap
kmesinin beslenmesi iin bir transformatr kullanlmsa, bu
transformatr k ular ile yap balant kutusu arasndaki
gerilim dm % 5'i gememelidir.
Aklama : Gerilim dm hesaplar, gerekli grldnde
grnen g gz nne alnarak yaplmaldr.
iii) Elektrik i tesislerinde gerilim dmlerini
hesaplanmasnda aadaki formller kullanlabilir:
-Bir fazl alternatif akm tesislerinde:
akm biliniyorsa :
u=
G biliniyorsa : u =
2 L. I.cosp
X.S
2 L. N
X. S. U.
2 . 100 .L . N
Yada yzde gerilim dm olarak : % e =

X . S .U2
- fazl dengeli ykl alternatif akm tesislerinde :
l,73 L. I.cos p
akm iddeti biliniyorsa : e =
X.S
L.N
G biliniyorsa : e = 100. L. N
yada % e =
X .S U
X.S.U
Yukardaki formllerde e: Gerilim dm (Volt)
(Bir fazl hatlarda gidii ve dn iletkenleri zerindeki;
fazl hatlarda ise yanlzca faz iletkenini zerinde gerilim dm
hesaplanacaktr.)
L: Hat uzunluu (metre)
I: Akm iddeti (amper)
U: letme gerilimi ( fazl ebekelerde faz aras gerilimi)
(volt)
Cosp : g katsays (omik yklenmede ve doru akmda cos
O 1 alnr)
N: g (Watt)
X:zgl iletkenlik katsays (m/ohm.mm2)-bakr iin = 50
435
Elektrik Klavuzu
m/ohm.mm2 alnr)
S : iletken kesiti (mm2)
izelge-8 Elektrik tesislerinde kullanlacak bakr iletken kesitleri

letkenin Denme Biimi
En Kk Kesit
No
1
Sabit ve korunmu olarak denmi iletkenler :
1,5
2
Balama tesislerinde ve datm tablolarnda iletkenler:

-2,5 A 'e kadar
0,5
-2,5 A ile 16 A arasnda
0,75
-16 A 'n zerinde
1,0
zalatr zerinde akta denmi iletkenler :

stinat noktalar arasndaki aklk:
4
5
-20 m 'ye kadar

4
-20 mi ile 45m arasnda
6
Lamba duya balant iletkenleri :
0,75
Yap iindeki donanma lambalarnda:
-Donanma duyu ile fi arasndaki iletkenler
0,75
-Lambalar arasndaki iletkenler
0,75
Kuvvetli akm hava hatlar :

'Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii'ne baknz.
a.4- Srekli Yk Akm

i)Yaltlm iletkenler
Yaltlm iletkenler, izin verilen en yksek snma
bakmndan en ok izelge-9'da verilen akmlarla srekli olarak
yklenebilir. izelge 9'daki yk akmlar 25 C ortam scakl iin
verilmitir. Daha yksek ortam scaklklar iin bu deerler izelge436
Elektrik Klavuzu
l1'deki dzeltme katsaylar ile arplmaldr.

55 C in zerindeki ortam scaklklarnda yksek scakla
dayankl iletkenler kullanlmaldr. Bu iletkenler iin izin verilen
yk akmlar, izelge 9'daki deerler izelge -12'deki dzeltme
katsaylar ile arplarak bulunur.
Birden fazla iletkenin yanyana birlikte denmeleri
durumuna iletken kesitlerinin bulunmasnda ortam scaklnn
artabilecei gz nnde tutulmaldr.
ii) Kablolar
Kablolar izin verilen en yksek snma bakmndan en ok
kablo yapmclarnn izelgelerinde verilen akmlarla srekli olarak
yklenebilirler.
a.5 - zel durumlarda iletken ve kablolarn yklenmesi
i) Kesintili yada ksa sreli iletme gibi durumlarda
kullanlan iletken ve kablolarn yk akmlarnda zamal11a
ykselmeler olabilir. Bu nedenle yk akmnn artmasn gerektiren
iletme yada kullanlma deiiklii yapld zaman iletken kesitleri
yeniden hesaplanmaldr.
Snr scaklk lastik yaltkanl iletkenlerde 60 C termoplastik
yaltkanl iletkenlerde 70 Cdr.
ii) ok motorlu tesislerde motorlarn anma akmlar, yol
verme sresinin uzun olmas, bu ilemin sk sk yaplmas yada
iletmede oluan yk darbeleri nedeni ile zaman zaman aldnda
iletkenlerin kesitleri ekilen akmlarn karesel ortalamas alnarak
hesaplanmaldr. Meydana gelen akm tepe deerlerinin devam
sresi izelge-10'daki srelerin altnda kaldnda gerekli iletken
kesiti, karesel ortalama akm deerlerine gre izelge-9'dan bulunur.
Tersi durumda a.4-l blmne uyulur.
Makineler, transformatrler, akmlatrler, balama tesisleri
ve benzer aygt tesisler arasnda ekilen tesisleri 50 mm3'ye kadar
olan plak bakr iletkenleri ve basit olarak tesis edilen bir damarl
balant iletkenleri iin izelge-9'da 3. Gruptaki deerler kullanlr.
Daha byk kesitler ve hava hatlar iin izelge-9'daki
deerler geerli deildir. Bu iletkenler meydana gelebilecek en
byk iletme akmnda yeterli mekanik dayanm salanacak ve
iletmeye yada evresine zararl olabilecek derecede snmayacak
biimde boyutlandrlmaldr.
b) letken ve kablolarn ar snmaya kar korunmas
letkenler ve kablolar iletmedeki ar yklenmeler ve tam
ksa devrelerde meydana gelebilecek olan ar snmalara kar
437
Elektrik Klavuzu
korunmaldr.
b.1- Ar yklenmeye kar koruma :
izelge 9 - Yaltlm bakr iletkenlerin 25 C 'a kadar olan
ortam scaklklarnda srekli olarak tayabilecekleri yk akmlar
Anma
Kesiti mm
1.Grup
A
2.Grup
A
0,75
1
1,5
2,5
4
-12
16
21
27
13
16
20
27
36
16
20
25
34
45
1.Grup
Boru
iinde
ekilmi bir yada birden
fazla tek damarl, iletkenler
(NV gibi)
35
47
57
10
16
48
65
65
87
78
104
25
88
115
137
2.Grup Termoplastik klfl

iletkenler,
borulu
letkenler, kurun plastik
klfl iletkenler, yaltkanl
yass iletkenler, hareket
ettirilebilen iletkenler gibi
ok damarl iletkenler
35
110
143
168
50
140
178
210
70
175
220
260
95
210
265
310
120
250
310
365
150
185
-----
355
405
415
475
240
---
480
560
300
---
555
645
400
---
---
770
500
---
---
880
438
3.Grup
A
Aklamalar
3.Grup Havada ak olarak

iletkenler arasnda en az
iletken d ap kadar
aklk bulunacak biimde
ekilmi
bir
damarl
iletkenler balama tesisleri
ve datm tablolarnda
kullanlan bir
damarl
iletkenler
Elektrik Klavuzu
izelge 10- letkenlerin karesel ortalama akm deerine gre yklenebilmesi iin
izin verilen yklenme sreleri
Anma Kesiti
mm
zin verilen yklenme sresi s
6'ya kadar
10'dan 25'e kadar
35'den 50'ye kadar
70'den 150'ye kadar
185'den yukar
4
8
15
30
60
izelge 11- Ortam scaklklar 25C'in stnde veya 25C'a kadar olan yerlerde
kullanlan yaltlm iletkenler iin verilen yk akmlar
C Ortam Scakl
Lastik Yaltkanl letkenler
Termoplastik Yaltkanl letkenler
22-30
30-35
35-40
40-45
45-50
50-55
92
85
75
65
53
38
94
88
82
75
67
58
izelge 12- Scakla dayankl iletkenler iin 55C' nin stndeki ortam
Scaklklarnda izin verilen yk akmlar
Ortam Scakl (C)
zin verilen snr scakl
zin verilen snr scakl
100C olan iletkenlerde
180C olan iletkenlerde

izelge -' daki deerlerin %'si olarak
izin verilen srekli
Yk akmlar
i) Konu
Bu koruma bir devredeki iletkenlerin yk akmlarn, balant
ve ek yerlerinde iletkenlerin yaltkannda yada iletkenlerin
evresinde zararl olabilecek bir snma meydana gelmeden nce
kesen koruma organlar kullanlarak salanabilir.
ii) Ar yklenmeye kar koruma organlarnn cinsi
Aadaki dzenler ar yklenmeye kar koruma organ
439
Elektrik Klavuzu
olarak kullanlabilirler:
11.1 - Yalnz ar yklenmeye kar koruma salayan
dzenler:
Bu dzenler geneIlikle kesme yetenekleri, beklenebilen bir
ksa devre akmndan daha kk olan, akma baml gecikmeli
koruma organlardr. rnein yalnz ar akm koruyucusu bulunan
kontaktrler.
11.2 - Ayn zamanda ar yk ve ksa devre korumasn
salayan dzenler:
Bunlar, kendi kk muayene akmlar ve beklenebilen ksa
devre akmlar arasndaki her akm salayabilen, geirebilen ve
kesebilen koruma organlardr. rnein eriyen telli sigortalar,
otomatik sigortalar ve kesiciler.
iii) Ar yklenmeye kar koruma elemanlarnn
belirlenmesi
iii.1 - izelge-9'da yazl akm deerlerini aan uzun sreli
yklenme durumlarnda ar akm koruma organlarn toleranslar
da gz nnde tutularak izelge-13'deki deerlerin bir alt
basamana uyan sigortalar kullanlmaldr. Koruma anahtarlarnda
otomatik ama dzeni izin verilen akmn bir alt basamandaki
deere ayarlanmaldr.
iii.2 - Hatlarn korunmas iin 25 C'a kadar olan ortam
scaklklarnda izelge-13'deki yaltlm iletkenlerin kesitlerine
uyan eriyen telli hat koruma sigortalar yada hat koruma otomatlar
kullanlmaldr. Ortam scakl 25 Cm zerinde ise 11 ve 12
numaral izelgeler gznne alnmaldr.
Isl gecikmeli otomatik anahtar ve kontaktrler
kullanldnda bunlarn ama dzenleri, ama akm en ok, 9,11
yada 12 numaral izelgelerdeki deerlere uyacak biimde
ayarlanmaldr.
iii.3 - Kablolar iin kullanlan ar akm koruma aygtlarnn
anma akmlar ve ayarlanan ama akmlar, bu kablolar iin izin
verilen srekli yk akmlarndan daha byk olmamaldr.
iii.4 - Paralel bal birden ok hat, ortak bir koruma aygt ile
korunuyorsa bu durumda yk akm btn hatlarn yk akmlarnn
toplam olur. Bununla birlikte byle bir koruma dzenine ancak,
btn hatlar ayn elektriksel zellikleri (cins ekilme biimi,
uzunluk, kesit) tarlarsa ve tm uzunlar boyunca hibir dallanma
olmazsa izin verilir.
iv) Ar yklenmeye kar koruma aygtlarn dzenlenmesi
440
Elektrik Klavuzu
iv.1-Genel Hkm
Ar yklenmeye kar koruma aygtlar akm devrelerinin
ban ayada iletkenler iin izin verilen yk akmnn azald her
yere konulmaldr. v.2'de aklanan durumlar bu hkmn dndadr.
Yk akm iletken kesitinin klmesi, hattn ekilme biimi ve
iletken zerindeki yaltkannn ve damar saysnn deimesi
nedeniyle azalabilir.
iv.2 - Ar yklenmeye kar korumadan vazgeilmesi
zorunlu durumlar.
Akm devresini kesilmesi bir tehlike dourursa ar
yklenmeye kar koruma organlar tesis edilemez.
RNEKLER
- Dnen makinelerin uyarma devreleri,
- Alternatif akm makinelerinin endvi devreleri,
- Kaldrma ve tama mknatslarnn besleme devreleri,
- Akm transformatrlerinin sekonder devreleri,
- Kumanda ve ayar devreleri,
- Gerilim ayar devreleri,
- Sinyal devreleri.
b.2 - Ksa devreye kar koruma
I)Konu
Akm devresinin en az bir iletkeninden ksa devre akm
geerse ve bu durumda toplam ama sresi iletkenlerin zarar
grmeyecei kadar ksa ise, ksa devreye kar koruma, akm kesen
koruma aygtlar ile salanr.
Aklama : Yalnz bir ve ayn akm devresinin iletkenleri
arasndaki tam ksa devreler gz nne alnmaldr.
ii) Ksa devreye kar koruma aygtlarnn cinsi
Ksa devreye kar koruma aygtlar aadaki iki art iin
yeterli olmaldrlar:
- Eriyen telli sigortalar
- Otomatik sigortalar
- Kesiciler
iii) Ksa devreye kar koruma aygtlarnn belirleyici
(karakteristik) deerleri
iii.1 - Genel Hkmler
Ksa devreye kar koruma aygtlar aadaki art iin yeterli
olmaldrlar.
- Bunlarn kesme yetenei en az, tesis edildikleri yerdeki
beklenebilen ksa devre akmna uygun olmaldr. -Akm
441
Elektrik Klavuzu
devresinin herhangi bir noktasnda tam ksa devreden ileri gelen

akmn kesilmesine kadar geen
sre, bu akmn, iletkenleri izin verilen en byk snr scaklk
derecesine kadar stmas iin geen sreden daha uzun olamaz.
izelge - 13 Yaltlm iletkenlerin anma kesitlerine gre ar akm koruma
aygtlarnn (Sigorta, otomatik sigorta vb.) seilmesi
Anma 1.Grup
2.Grup
3.Grup
Kesiti mm
A
-10
16
20
25
35
50
63
80
100
125
160
200
250
-------------
A
10
16
20
25
35
50
63
80
100
125
160
224
250
300
355
355
425
500
-----
A
16
20
25
35
50
63
80
100
125
160
200
250
300
355
425
425
500
600
710
850
0,75
1
1,5
2,5
4
6
10
16
25
35
50
70
95
120
150
185
240
300
400
500
(*) letkenlerin anma kesitleri izelge - 8 'de verilen en kk

kesit deerlerine uygun olmaldr.
Ortam scakl 25C'n stnde ise, ar akm korum
aygtlarnn anma akmlar, 11 ve 12 numaral izelgelerdeki yzde
deerleri ile arplarak kltlmelidir. Hesap sonucunda bulunan
anma akm deerine gre, en yakn alt basamaktaki akml koruma
aygt seilmelidir.
111.2 - Ksa devre akmnn deerleri
Konutlara ait elektrik tesisler iin ksa devre akmnn
hesaplanmas zorunlu deildir. Bu tesislerin projelendirilmesinde bu
tesislerde kullanlan koruma aygtlar iin yrrlkteki ilgili
standartlarda belirtilen snr ksa devre ama yetenekleri gz nne
alnacaktr.
Fabrika, atlye, imalathane, byk ticarethane, hastane,
442
Elektrik Klavuzu
byk okul vb. gibi byk gl alak gerilim i tesislerinin

projelendirilmesinde, projeyi yapann gerekli grmesi durumunda
ksa devre hesab yaplacaktr.
Ksa devre akmlarnn deerleri aadaki yollardan
bulunabilir.
- Uygun bir hesap usul ile
- Bir ebeke modeli aracl ile.
- Tesisteki lmelerle
111.3 - Toplam ama sresi
Seilecek koruma aygtnn toplam ama sresi bulunmu
olan izin verilen ama sresini geemez ve 5 saniyeden fazla
olamaz.
iv) Ksa devreye kar koruma aygtlarnn dzenlenmesi
v.l - Bu aygtlar bir akm devresini balangcna ve ksa devre
yk akmnn azaltlaca her yere konulmaldr.
Aklama :
letken kesitinin kltlmesi, iletkende baka bir yaltkann
kullanlmas ve dinamik dayanm klmesi, ksa devre yk
akmnn azalmasnn nedenleri olabilir.
iv.2 - Ksa devreye kar koruma yaplmasndan
vazgeilebilecek durumlarda ksa devreye kar koruma organlar
kullanlmayabilir:
- Elektrik makinelerini, transformatrleri redresrleri ve
akmlatr bataryalarn bunlara ait panolara balayan iletkenlerde.
- Almalar, sz konusu tesislerin iletmesi iin tehlikeli
olabilen iv.2'de aklanan akm devrelerinde.
- lme devresi iletkenleri ksa devre ve toprak temas
bakmndan gvenlik altndaysa ve yanabilen yap gerelerini zeren
dorudan doruya yerletirilmise lme akm devrelerinde.
b.3 - Faz iletkenleri ve orta iletkenlerin korunmas
i) Faz iletkenlerinin korunmas
fazl motor devreleri dndaki tm faz iletkenlerin ar
akm koruma aygtlar konulmaldr. Bunlar aar akm meydana
gelen iletkenin devresini kesmeli fakat gerilim altndaki teki
iletkenlerin devresini kesmemelidir.
ii) Orta iletkenlerin korunmas
ii.1 - Yldz noktalar dorudan doruya topraklanm
tesisler orta iletkeni kesiti en azndan faz iletkeni kesitine eitse, bu
durumda orta iletken iin ar akm belirleme dzeni ve ama
443
Elektrik Klavuzu
aygtnn tesis edilmesi gerekmez.

ii.2 - Orta iletkenin kesiti faz iletkeni kesitinden daha kk
ise orta iletkenini kesitine uygun bir aar akm belirleme dzeni
tesis edilmelidir. Bu dzen faz iletkenlerinin devresini kesmeli, fakat
orta iletkenin devresini kesmemelidir.
c) zel Hkmler
c.l - Aydnlatma ve iki kutuplu priz devreleri
i) Aydnlatma devrelerinde en ok 25 A'e kadar olan ar
akm koruma aygtlar kullanlabilir. Dearj (boalma) lambal akm
devreleri ile E 40 duyunun kullanld lamba devreleri, daha yksek
akml ar akm koruma aygtlar ile korunabilir. Bu durumda hatlar
ve tesis gereleri iin izin verilen ykler gz nnde tutulmaldr.
Priz devrelerindeki ar akm koruma dzeni yalnz hatlarn
izin verilen ykne deil, devreye bal prizlerin anma akmna da
yani iki deerden daha dk olanna ayar edilmelidir.
ii) Ev ve benzeri yerlerdeki aydnlatma devreleri, anma
akmlar l6 A'e kadar olan prizleri de bulunan aydnlatma devreleri
ve prizlerinin anma akmlar l6 A'e kadar olan Sal priz devreleri,
ancak 10 A'e kadar olan sigorta ve otomatik sigortalarla korunabilir.
Ev ve benzeri yerlere ait tipde (gecikmesiz) otomatik sigortalar
kullanlrsa bunlarn anma akm l6 A olabilir.
Madde 58 - ILETKENLERIN VE KABLOLARIN
DENMES
a) Genel Hkmler
a.l - Hatlar mekanik ypranmalara kar uygun yerlere
denerek yada elverili rt ve klflar kullanlarak korunmaldr. EI
ile ulalabilen uzaklar iinde denen iletkenler mekanik darbelere
kar her zaman koruyucu klfl olarak yada boru iinde
ekilmelidir. (elektrik iletme yerler ive kuvvetli akm hava hatlar
bu hkmn dndadr.)
a.2 - letkenlerin korunma biimi, balant yerlerinde de
srdrlmelidir.
a.3 - Deme geilerinde olduu gibi, fazla tehlike sz
konusu olan yerlerde iletkenler salam bir ekilde tutturulmu olan
termoplastik boru, elik boru yada korunacaklar (mahfazalar)
iinden geirilmelidir.
Yalnzca elektrik hatlarnn ekilmesi iin kullanlmayan,
iine girilebilen kanallarda ve yap aydnlklar gibi yerlerde
iletkenler ancak dzenli olarak yerletirilirse ve zararl etkilere ak
olmazlarsa denebilirler.
444
Elektrik Klavuzu
Dkme yada sktrlm betondan yaplan duvar, tavan yada

demelerin iinde ve betonarme demirlerinin stnde ve altnda
ancak beklenebilecek zorlamalara dayankl termoplastik d klfl
iletkenler, elik yada termoplastik borular iinde geirilen yaltlm
iletkenler kullanlabilir.
Toprak iinde yada yaplarn dndaki iine girilemeyen
kanallarda yalnzca yeralt kablolar kullanlabilir.
a.4 (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Sva iinde ve
altnda ekilen hatlar el ulama alanlar dnda ve mekanik
bakmdan korunmu saylrlar. Tavan ve duvar boluklarndan
geirilen hatlar mekanik etkilere kar ayrca korunmaldr.
Elektrik hatlar yerine gre duvarda, tavanda veya demede
betona gml ve/veya sva alt tesis edilebilir. Duvarlara tesis
edilen sva altna tesis edilirse gei yerlerinin kestirilmesini
salayacak ekilde anahtar, priz, aydnlatma sortisi, buat, tablo ve
benzeri hizalarnda yatay veya dey olarak tesis edilmelidir.
Duvarlara demelere ve tavanlara tesis edilen hatlar betona gml
iseler bunlarn gzergah iin yalnzca ekonomiklik ve tesis kolayl
dnlmelidir.
Yaplarn ierisindeki bacalarn duvarlar zerinden her hangi
bir elektrik tesis geirilmemelidir.
a.5 - Akm devreleri iletkenlerinin birlikte ekilmesi
i) Boru iinde bir damarl iletkenler kullanlacaksa, bir boru
iine yalnzca bir ana akm devresinin iletkenleri ile bu devreye ait
yardmc akm devrelerini iletkenleri yerletirilebilirler.
Elektrik iletme yerleri ve kilitli elektrik iletme yerleri bu hkmn
dndadr.
ii) ok damarl bir yaltlm iletken yada kablo iinde,
birden ok ana akm devresi ve bu devrelere ait yardmc devreler
birlikte bulunabilir.
iii) Yardmc akm devreleri ana akm devrelerinde ayr
olarak ekilecekse, birden ok yardmc akm devresini iletkenleri
ok damarl yaltlm bir iletken yada kablo iinde ve tek damarl
iletkenler kullanldnda bir boru iersine birlikte ekilebilirler.
iv) Kk gerilimli devrelerin iletkenleri teki devrelerden
ayr olarak ekilmelidir.
v) Gerilimleri farkl olan devrelerin iletkenleri bir arada
ekilecekse, en byk iletme gerilimine uygun kablolar ve
iletkenler kullanlmaldr.
Farkl linye ve kolon devrelerine ait iletkenler ayr
445
Elektrik Klavuzu
borulardan geirilemez. fazl besleme durumunda ilk fazlara

ayrlma noktasna kadar, fazn iletkenleri ayn boru iinden
geirilebilir.
vi) Birden fazla ana akm devresi iin ortak bir sfr iletkeni
yada orta iletken dzenlenemez. Fakat baral tablolarda sfr
iletkeninin yada orta iletkenin kesiti faz iletkenlerinin toplam
kesitine eit olduunda buna izin verilir.
a.6 - letkenler kesilmeksizin bir gei kutusundan
geirilecekse, birden fazla akm devresi iin ortak gei kutular
kullanlabilir.
Bu kutularda balantlarn yaplmas gerektiinde
kullanlacak klemensler birbirlerinden yaltkan ara paralarla
ayrlm olmaldr. Klemens dizilerek kullanlyorsa bu ayrma
gerekmez.
a.7 - iletkenlerin balanmas
i) iletkenlerin balants ancak yaltkan paralar zerinde
yada yaltkan klfl olarak vidal klemens, vidasz klemens, lehim
yada kaynakla yaplmaldr. zlebilen balant yerlerine (klemens
balantlar gibi) ulalabilmelidir. Dkme usul ile yaplm
balant yerleri zlmeyen balantlara girer.
ii) iletkenlerin balanmas
- Borulu tesislerde ancak kutular iinde,
- ok damarl yaltlm iletkenler yada kablolara yaplm
tesislerde ancak kutular yada ek kutular (muflar) iinde, yaplabilir.
iii) Balant ve ek paralar balanacak yada eklenecek
iletkenlerin say ve kesitlerini uygun nitelikte olmaldr.
iv) (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479)
Ekler
duvarlarda 60 mm derinlikte olmak artyla kasalarda, tavanlarda ise
armatr veya armatre ilikin elemanlarla gizlenmi kutular (buatlar)
iinde yaplabilir.
Bu ekler kesinlikle klemensler ile yaplmaldr. Anahtar-priz
balant ular ek amacyla kullanlmamaldr.
Kasalar ve buatlarn iine su szmamas iin gerekli nlemler
alnmaldr.
a.8 ) Bklebilen iletkenlerin tm balantlar geici olarak
konulan elektrik iletme aralarndan da hatasz ve zenle
yaplmaldr.
i) Bklebilen iletkenlere, balant noktalarnda ekme ve
kayma kuvveti gelmemelidir. letken klflarnn kaymamas ve
iletken damarlarn dnmemesi salanmaldr.
446
Elektrik Klavuzu
ii) letkenlerin giri yerlerinde kvrlarak zedelenmesi, uygun

tedbirlerle rnein giri yerinin yuvarlaklatrlmas yada azlklarla
nlenmelidir. letkenlerde ku gz meydana gelmesine ve
iletkenlerin iletme aralarna sabit olarak balanmasna izin
verilmez.
iii) ok telden meydana gelen iletkenlerin tellerinin
ezilmemesi ve kopmamas iin aadaki tedbirler alnmaldr:
- Uygun balant klemensleri kullanmak,
rnein ezilmeye kar koruyucu klfl klemensler
kullanmak,
- letken ularnda uygun ilemler uygulamak,
rnein kablo pabular kullanmak, damar ularnda kovan
kullanmak yada lehim ve kaynak yapmak.
letme gerei sarsntya urayan balant noktalarnda lehim
ve kaynak yaplmasna ve lehimli kablo pabucu kullanlmasna izin
verilmez.
Aklama :
10 mm2 kesite kadar tek telli iletkenler kablo pabucu
kullanlmadan balanabilir. Daha byk kesitlerde kablo pabucu
kullanlmaldr. Balant yerlerinde zel bir dzen varsa kablo
pabucu kullanlmayabilir. rgl iletkenler balant yerlerinde
lehimlenerek tek iletken durumuna getirilmelidir.
a.9 - Sabit iletme aralar
- Ocak, ofben, amar mal<inesi vb. gibi bulunduklar
yerler balama, temizleme ve benzer amalarla geici olarak
deitirilebilen yada
- Kullanlmalar srasnda rnein titreimlerle snrl lde
hareket edebilen yada
- Balant noktalar, sabit denmi iletkenler iin
dzenlenmemi yada kendilerin eriilemeyen, Sabit iletme aralar
bklebilen iletkenlerle balanmaldr.
Bklebilen iletken tesisi sabit olarak balanacaksa, bu
durumda balant sabit koruncaktaki (mahfazadaki) balant
ularnda, rnein aygt balant kutularnda yaplmaldr.
a. .10 - Kuvvetli akm tesislerinde dn iletkeni olarak
yalnzca toprak kullanlamaz. Dn iletkeni olarak her zaman zel
bir iletken kullanlmaldr.
a. ll - Kuvvetli akm ve iletiim (haberleme) hatlar arasnda,
bunlarn birbirine yaklatklar ve birbirinin zerinden atklar
yerlerde en az 16 mm'lik bir aklk bulunmal yada bu iki hattn
447
Elektrik Klavuzu
arasna yaltkan bir para konulmaldr.

b) Yap iinde ak olarak ekilen iletkenler
b.l -Yaltlm iletkenler
NV gibi termoplastik yaltkan klfl bir damarl iletkenler,
tahta talarn zerinde ve ierisinde yada dorudan doruya sva
ierisinde, sva altnda ve sva zerinde kullanlamaz.
Bu iletkenler tesislerde ancak kuru yerlerde boru iinde sva
altnda ve stnde kullanlabilir. Yaltlm iletkenler yap ierisinde
ak olarak ekileceklerse, izolatrler zerine yerletirilmeli ve
duvardan en az 1 cm uzaklkta bulunmaldrlar. b.2 - plak
iletkenler i) Topraklanmam plak iletkenler
1.1 - Bu iletkenler ancak bulunduklar yerlerdeki elektrik ve
mekanik zorlamalar dayankl izolatrler zerine yerletirilebilir.
1.2 - Bu iletkenler birbirlerinden en az:
6 m'den daha fazla olan aklklarda
20 cm
4-6 m olan aklklarda
15 cm
2-4 m olan aklklarda
10 cm
2 m'den az olan aklklarda
5 cm
uzaklkta bulunmaldrlar.
plak iletkenler yap duvarlar zerinde ekilmilerse,
duvara uzaklklar en az 5 cm olmaldr.
1.3
- Balama tesislerinin, akmlatr bataryalarnn,
elektrik makinelerinin ve transformatrlerin ierisine ve arasna ve
anma akmlar 1000 A'nn zerinde olan tesislerin ierisine denen
plak iletkenler arasndaki aklklarn deimesi, mesnet
izolatrleri ve dayanm yeterli iletken profiller kullanlarak
salanmsa bu iletkenler arasndaki aklk 5 cm'den daha az
olabilir.
1.4 - plak iletkenler kesit artrlmas amac ile paralel
balanmlarsa aralarnda herhangi bir aklk bulunmadan da
denebilir.
ii) Bakr yada galvanizli elikten yaplm olan plak,
topraklanm iletkenler dorudan doruya yaplara tutturulabilir
yada toprak ierisine denebilirler.
Tutturma donatmlar yada d etkiler nedeniyle iletkenlerin
zedelenmeleri nlenmelidir. Elektrolitik korozyonun beklenen
etkileri gz nnde bulundurulmaldr.
c) Elektrik tesislerinde kullanlan borular ve boru tesisleri
c.1 - (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Elektrik
tesislerinde ancak Trk Standartlarna uygun metal ve plastik
448
Elektrik Klavuzu
elektrik tesisat borular ve boru donanmlar kullanlabilir.

c.2 - (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Bergman ve
talpanzer borular sva stnde ve sva altnda; plastik ve peel
borular ise ancak sva altnda kullanlabilir.
c.3 - Borularn az apakl ve keskin keli olmamaldr.
letkenlerin zedelenmemesi iin boru ularna azlklar taklmaldr.
c.4 - Borularn i ap ile kvrlma yar ap ve says, gerekli
saydaki yaltlm iletkenin zedelenmeden geebilecei byklkte
seilmelidir.
Seme
yaplrken
iletkenlerin
gerektiinde
deitirilecei de gz nnde bulundurulmaldr.
c.5 - Boru i aplar, izelge 14'den uygun olarak
seilmelidir.
c.6 - Borular ilerine su girmeyecek ve toplanmayacak
biimde yerletirilmelidir.
c.7 - Borular kvrldklar zaman krlmamal ve katlanma
yerlerinden yada diki yerlerinden almamaldr.
Berkman borular boru apna uygun penslerle kvrlmal
fakat boru iindeki yaltm bozulmamaldr.
Peel borular zel dirseklerle kullanlmaldr.
c.8 - (Deiik fkra: RG 30/11/1995- 22479) Borulu
tesislerde iletkenler boru ve T paralar ierisinde eklenemez.
letkenler ancak balant kutulular (buatlar) yada akm datma
kutular iersinde, uygun tipteki yaltlm klemenslerle eklenebilir.
Bu kutular kolaylkla alabilmeli ve muayene edilebilmedir.
c.9 - Peel ve elik borularn kutulara, anahtar ve priz
kasalarna girdii yerlerde boru azlarnda iletkenler zerindeki
yaltkanlarn zedelenmemesi iin azlk (entl) taklmas vb.
tedbirler alnmaldr.
c.10 - Peel borulu tesislerde kullanlacak peel kutularn i
ap en az 58 mm2 olacak ve bu kutularda drtten fazla boru ile
balant yaplmayacaktr.
c.11 - Borular, duvarlara yada tavanlara en ok 60 cm
aralklarla koroer ile tutturulmaldr. Bundan baka anahtar, priz,
kutu, dirsek ve T paralar yaknn ada (en fazla 10 cm) koroeler
konulmaldr.
c.12 - Tavan aralarna tesis edilecek ve ayak alt yerlerden
geecek tesis blmleri elik boru iinden geen antikron vb.
iletkenlerle yada yeralt kablolar yaplmal, olabildiince kutu vb.
donatm gereleri kullanlmamaldr.
c.13 - Bir kattan teki kata akta geecek peel, berkman ve
449
Elektrik Klavuzu
PVC borular zeminden 80 cm ykseklie kadar metalik etkilere

dayankl olan metal borular ierisinde geirilmelidir.
c.14 - Sva altna denecek borular sva ilemi srasnda
dar gelmeyecek biimde belli noktalarda tel ve ivilerle duvara
tutturulmaldr. Bu amala kesinlikle al kullanlmamaldr.
Sva altndaki ini borular dik yada yatay olarak denmeli
ve kutularn anahtar yada priz dorultusunda bulunmasna dikkat
edilmelidir.
d) Yeralt kablolar
izelge - 14 NV iletkenleri kullanlmas durumunda gerekli
en kk boru aplar
Aklamalar:
1 - Parantez iindeki deerler, kvrk yapmadan
dorusal olarak denen 4 m uzunlua kadar borular iin
kullanlabilecek boru i aplarn gstermektedir.
2
- Bir boru ierisinde ynetmeliin ilgili
hkmlerine uygun olmak artyla 5 yada 6 iletken kullanlrsa,
izelgede-4'de iletken iin verilen boru i aplarnn bir st deeri
kullanlacaktr.
450
Elektrik Klavuzu
3 - plak iletkenler iin bir alt boru ap

kullanlacaktr.
4 - Bu izelge her eit boru iin geerlidir.
d.1 - Yeralt kablolar dendikleri yerlerdeki
kimyasal ve mekanik etkilere kar korunmu olmaldr.
d.2 - Yeralt kablolar yangn kmas tehlikesini
olabildiince azaltacak biimde denmelidir. Kablolarn zerinde
d klflar varsa, yangnn yaylmasna engel olmak iin bunlar
gereken yerlerde soyulmaldr.
d.3 - Yeralt kablolarnn ek ve balant yerlerinde, iki
parann birbirine gre yaltlmas sz konu5u deilse emerkezli
(konsantrik) iletkenler, siperler ve zrhlar birbirlerine iletken olarak
iyice balanmaldr.
d.4 - Yal kablolarn ularndaki balklar, ya
szmayacak ve ilerine nem girmeyecek biimde tesis edilmelidir.
Termoplastik yaltkanl kablolarn balklar da ilerine su
girmeyecek biimde tesis edilmelidir.
d.5 - Yeraltna denecek kablolar, sokak ve alanlarda
en az 80 cm derinlie gmlmelidir. Bu yerlerin dnda derinlik en
az 60 cm olabilir. Bu derinlik zorunlu durumlarda zel koruyucu
tedbirler alnarak SO cm dolaynda azaltlabilir.
Kablo kanallarnn taban salam zeminli, dzgn ve
tasz olmal. Kablolar kum iine yada ta ayklanm toprak iine
gmlmelidir.
e) Hava hatlar
"Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii" nin
hava hatlarna dair hkmlerine uygun olarak yaplmaldr.
f) Ak havada ak olarak ekilen iletkenler
Ak olarak yani mahfazasz ekilen iletkenler
balkon, pencere, at gibi yerlerde el ulama alan dnda
ekilmelidir.
Bu en en fazla sarkm durumda, yol ve alanlarda
yerden en az 5.5 m teki yerlerde en az 4.5 m ykseklikte olmaldr.
g) Yap giri hatlar
g.l) Genel
Yap giri hatlarna ait en kk kesitler, yap balant
kutusundaki sigortann anma akmna gre izelge 13'den, dam
direkli balantlarda 1. Gruptan, duvar balantlarnda 2. Gruptan
seilmelidir.
i.1 - Dam direkleri ve duvar balantlarnda kullanlan
451
Elektrik Klavuzu
iletkenler kesinlikle patlama tehlikesi olan yerlerden geirilmemeli

ve byle yerlerde son bulmamaldr.
g.2 - Hava hatt ebekelerinden yaplan duvar
balantlar
i) letkenler ve kablolar
i.l - Bu ekildeki balantlar iin iletken olarak neme
dayankl ve d tesislerde kullanlabilir zellikte bir damarl
iletkenler, kurun klfl yada termoplastik d klfl ok damarl
nemli yer iletkenleri yada yeralt kablolar kullanlmaldr.
i.2 - Arkalarnda kolay tutuabilen gereler
bulunmayan aa yap eleri ile blnm olan duvarlar zerindeki
yap giri hatlar ancak aadaki ekillerde ekilebilirler.
- Yeralt kablolar ve nemli yer iletkenleri, en az 30 cm
geniliinde, elektrik arkna dayankl bir levha zerine yada
duvardan en az 5 cm'lik bir hava aral kalacak biimde yaltkan
ilikli kroeler zerine denmelidir. rnein 1 cm kalnlktaki
amyantl beton bir levha elektrik arkna dayankl saylabilir. Sac ve
amyant levhalar genellikle elektrik arkna dayankl deildir.
i.1 madde blmnde yazl bir damarl yaltlm
iletkenler kullanlacaksa, bunlar aralarnda en ok 30 cm aralk
bulunan seramik yada benzeri bir yaltkan gereten yaplan kroeler
zerine, damarlar arasnda ve damarla duvar arasnda en az 3 cm
aklk kalacak biimde yerletirilmelidir.
i.3 - Arkalarnda kolay tutuabilen gereler bulunan
i.3 madde blmnde yazl atkl duvarlarla ahap yapl duvarlar
ve sac kapl duvarlar zerindeki yap giri hatlar ancak aadaki
ekillerde ekilebilirler:
i.3 madde blmnn 1. paragrafnda akland gibi
en az 30 cm geniliindeki elektrik arkna dayankl levhalar
zerinde kablolar ve nemli yer iletkenleri ile yada i.4 madde
blmnn 2. paragrafnda akland gibi bir damarl yaltlm
iletkenlerle
Yap giri hatlarnn bu deme biiminde kolay
tutuabilen gerelerin yan taraflardan kablolara,nemli yer
iletkenlerine yada en dta bulunan bir damarl yaltlm iletkenlere
30 cm'ye kadar yaklamasn nleyecek yapsal tedbirler alnmaldr.
i..4- Duvar zerinde dirsekli boru kullanlarak yaplan
yap giri hatlarnda boru, duvardan en az S cm aklkta olmaldr.
Duvar arkasnda kolay tutuabilen gereler bulunursa bu aklk en
az 30 cm olmaldr. Boru ile duvar arasnda en az 30 cm
452
Elektrik Klavuzu
geniliinde, elektrik arkna dayankl bir levha yerletirilirse

yukardaki aklklar daha kk tutulabilirler. Bu ekildeki yap
giri hatlarnda, kolay tutuabilen gerelerin iletkenlere yaklamasn
nleyici tedbirler alnmaldr.
ii) Duvar giri delikleri
ii.1
- Atee dayankl duvarlarda bir damarl
iletkenler, duvarlardan ayr borular iinde geirilmeli ve bu borular
darya doru eim verilerek yerletirilmedir.
Bu amala, seramik vb. borularn kullanlmasn salk
verilir.
Kablo ve nemli yer iletkenleri ayrca koruyucu bir dzen
kullanlmadan dorudan doruya duvar iinden geirilebilir.
ii.2 - Aa atkl duvarlarda iletken ve kablolar,
yanmayan bir dolgu maddesinin iinden geirilmeli ve bunlar ahap
atk elerinden en az 10 cm uzaklkta bulunmaldr.
ii.3 - Tahta yada sala kapl duvarlarda bir damarl
iletkenler darya doru eitimi olan ayr ayr plastik yada seramik
borular iinden geirilmeli, ok damarl kablolar ve nemli yer
iletkenleri ise elektrik arkna dayankl gerelerle yanc yap
elerinden yaltlm olarak duvardan geirilmelidir.
g.3 - Dam direkli yap giri hatlar
i) Yap giri hatt iletkeni olarak, neme dayankl ve
d tesislerde kullanlabilir zellikteki bir damarl plastik yaltkanl
iletkenler kullanlmaldr.
ii) Dam direkli yap girileri aada yazl artlar
altnda yaplabilir.
ii.1 - Dam direinin alt ucu, yapnn ve yangn
tehlikesi olmayan bir yerinde son bulmaldr.
ii.2
- at kaplamas, fazla youma suyu
birikmeyecek biimde dzenlenmelidir.
ii.3 - Dam direinin delip getii at kaplamas,
kiremit ve beton gibi sert gerelerden yaplmaldr.
ii.4 - Dam direine sigorta konulmamaldr.
iii) Dam direi kolay tutuabilen maddelerin
depoland yada ilendii yerlerin iinden geirilemez ve byle
yerlerde son bulamaz. Bu arta uygun bir yer bulunamadnda yap
balant kutusunu her yan amyantl beton levha gibi atee dayankl
bir gerele kolay tutuabilen maddeler ieriye szmayacak biimde
rtlmelidir.
iv) Dam direkli ve bunlara iletken olarak tesis
453
Elektrik Klavuzu
blmleri sfrlanamaz yada koruma topraklamasna balanamaz.

Bir koruma dzenine ait olan teki tesis blmleri dam direklerinden
yaltlmaldr.
Dam direkleri iin koruma dzeni olarak koruyucu yaltma
yada zerinde durulan yerin yaltlmas salk verilir.
v) elik konstrksiyon yada betonarme yaplarda ve
metal kapl atlarda dam direi iletken yap blmlerinden
yaltlmaldr.
g.4 - Yeralt kablosu giri hatlar g.i.2 ve g.2-i.3
madde blmlerindeki ilgili hkmlere uygun olarak denirler.
g.5 - Yap balant kutular
i) Yap balant kutular g.3-iii'de aklanan tedbir
alnmadan yangn tehlikesi olan yerlere konulamaz.
ii) Hava hatt ebekelerinden yaplan duvar
balantlarna ve dam direkli giri hatlarna ait yap balant kutular
sfrlanamaz ve koruma topraklamasna balanmaz. Bir koruma
dzenine ait olan teki tesis blmleri yap balant kutularndan
yaltlmaldr.
iii) Yap balant kutular,kolay ulalabilir yerlere
konulmal ve bu yerlerin gerektirdii biimde suya ve d etkilere
kar korunmu tipte olmaldr.
Ak havada ve nemli yerlerde kullanlan yap balant
kutular pskrtme suya kar dayankl tipte olmaldr.
iv) Tahta gibi yanabilen yap blmleri zerinde
bulunan yap balant kutularnn altna elektrik arkna dayankl
levhalar konulmaldr.
v) Yap balant kutusunun konulaca yerin stnde
kolay tutuabilen gereler bulunuyorsa ve tavanda ahap ise
pskrtme suya kar korunmu tipte balant kutusu kullanlmal ve
kutunun stndeki tavan aralklar, yukardan kolay tutuabilen
maddelerin dmemesi iin talarla kapatlmaldr.
Yap balant kutsu ve buna balanan iletkenler,
tavandan en az 20 cm aada olmaldr.
VII- ZEL LETME YERLER VE TESSLERE AT EK

HKMLER
Elektrik i tesisleri, kullanldklar yerlerin cinsine ve bu
454
Elektrik Klavuzu
yerlerdeki artlara gre bundan nce aklanan genel hkmlere ek

olarak bu blmde yazl zel hkmlere de uygun olmaldr.
Madde 59- ELEKTRK LETME YERLER
a) Elektrik iletme yerleri iaretlenmelidir.
b) Elektrik iletme yerleri rnein kap, metal halat
yada engellerle snrlandrlmaldr. Kaplar kilitlenebilecek biimde
yaplmaldr.
c) plak ve gerilim altndaki blmlere dorudan
doruya dokunmamak iin rnein koruyucu ta, parmaklk yada
herhangi bir engel gibi koruma dzeni konulmaldr.
Madde 60 - KLTL ELEKTRK LETME YERLER
a) Kilitli elektrik iletme yerleri iaretlenmelidir.
b) Bu yerlere ancak kilitlenebilen kaplar yada zel
geitlerden girilebilmelidir.
i- Kaplar dar almaldr.
ii - Kap kilidi grevli olmayan personelin giriine
engel olacak fakat tesiste bulunan personelin giri-kna engel
olmayacak biimde olmaldr.
c) plak ve gerilim altndaki blmlere dorudan
doruya dokunmay nlemek iin rnein koruyucu ta, parmaklk
yada herhangi bir engel gibi koruma dzeni konulmaldr.
Madde 61 - NEMLI VE ISLAK YERLER
a) Sabit tesis iin yalnz plastikle kapl nemli yer ve
iletkenler yada kablolar kullanlabilir.
b) Elektrik iletme aralar i en azndan su damlalarna
kar korunmu tipte olmaldr. Bunlar youma suyu
toplanmayacak biimde yaplmaldr.
c)
Fi-priz dzenlerin yaltkan korunaca
bulunmaldr. Bunlarn kullanldklar yerdeki olaanst etkiler
metal bir korunaca gerektirebilir. Bu durumda metal koruncakl
fi-priz dzeni kullanlmaldr.
d) El lambalar su demetlerine (yzmelere) kar
korunacak tipte olmaldr.
e) Demelerine, duvarlarna ve donatmna temizlik
amacyla su fkrtlan yerlerde bulunan ve zerlerine dorudan su
pskrtlen iletme aralar en azndan su demetlerine kar
korunacak tipte olmaldr.
f) Ypratc etkisi olan buhar ve dumana ak metal
paralara, rnein koruyucu boya yada dayankl gereler
kullanlarak korozyona kar korunmaldr.
455
Elektrik Klavuzu
Madde 62- AIK HAVA TESSLER

a) Bu tesisler iin slak yerlere dair hkmler
geerlidir. Fakat btn iletme aralar en azndan pskrtme suya
kar korunmu tipte, aydnlatma aygtlarnda en azndan yamura
kar korunmu tipte olmaldr.
b) Ak olarak ekilen hatlar iin madde S8... deki
hkmler uygulanr.
Madde 63- BANYOLAR VE DU YERLERI
a) iletkenler
a.1 - Bu yerlerde yalnzca ok damarl termoplastik
klfl, yaltlm iletkenlerle metal olmayan borular iersinde ekilen
bir damarl termoplastik yaltkanl iletkenler sva altna tesis edilerek
kullanlabilir.
a.2 - Banyo kveti yada du kveti bulunan
blgelerde koruma blgesinde (yerden 2.25 m ykseklikte ve kvet
yada du havuzu kenarlarndan 60 cm uzaklktaki blm) sva
altndan ve duvar rtlerinin arkasndan kesinlikle iletken
geirilemez. Kvet st kenarnn zerine sabit olarak tesis edilmi
olan elektrik tketim aralarn beslemek iin bu aralarn zerine
dik olarak denen ve bunlara arkadan giren iletkenler bu hkmn
dnda kalmaldr.
a.3 - Baka yerleri besleyen hatlar banyo yada du
yerlerinden geirilemez.
a.4 - iletkenler yukardaki a.2 ayrtnda tanmlanan
koruma blgesi ierisinde duvarlarn arkasnda, sva
stne yada sva altna dendiinde iletkenlerle duvarn i yz
arasnda en az 6 cm'lik bir duvar kalnl kalmaldr.
b) Priz ve anahtarlar
a.2'de tarif edilen koruma blgesinin ierisinde priz
ve anahtar tesis edilemez. Burada ancak slak ve nemli yerlerde
kullanlabilecek tipteki prizler kullanlabilir. Anahtarlar banyonun
dna tesis edilmelidir. Ayn maddede aklanan sabit elektrik
aygtlarnn zerinde bulunan anahtarlar bu hkmn dndadr.
456
Elektrik Klavuzu
ekil 12.35 Banyoda koruma blgesi

c) Elektrik tketim aralar
Bu aralar olabilirse du pskrtme aygtnn pskrtme
blgesinin dna konulmal bu imkanszsa hi olmasa pskrtme
suya kar korunacak tipte olmaldr.
Aklama : Ek elektrik dzenleri bulunan gaz yada
ya yakan su stclarn elektrikli tketim arac saylr.
d) arma ve sinyal tesisleri
Bu tesisler, koruma blgesi ierisinde ancak en fazla 24
V'luk kk gerilim bulunursa kullanlabilir.
ekil -12.36 Potansiyel dengelemesinin yapl

e) Potansiyel dengelemesi
e.l - Banyo da d kvetlerindeki metal k borular,
metal banyo yada du kveti ile metal su borular ve gerekiyorsa
teki metal boru sistemleri bir potansiyel dengeleme iletkeni ile
birbirine balanmaldr, (ekil-12.36)
457
Elektrik Klavuzu
Banyo ve du yerlerinde elektrik tesisleri bulunmasa bile bu

balantlar yaplmaldr.
e.2 - Potansiyel dengeleme iletkeni olarak, kesiti en
az 4 mm2 olan bakr iletken yada kesiti en az 2.5 mmx20 mm olan
galvanizli elik erit kullanlmaldr.
e.3 - Koruma dzeni olarak "koruma iletkeni"
kullanlmsa potansiyel dengeleme iletkeni koruma iletkeni merkezi
bir yerde, rnein datm tablosunda kesiti en az 4 mm2 olan bir
bakr iletkenle balanmaldr.
Madde 64 - YANGIN TEHLKES OLAN YERLER
a) Yaltkanlk hatas nedeniyle kan yangnlarn
nlenmesi
a.l - Yaltlm iletkenlerle yada kablolarda tesis
edilen sabit hatlarda bir ksa devre ve toprak temas noktasndaki
ar snma sonucunda kacak yangnlarn nlemek iin (ii) yada
(iii) ayrtlarnda yazl tedbirlerden birisi alnmaldr.
Aklama : letken ve kablolar yangn tehlikesi olan
yerlerden geirilirse yada bu yerlerdeki yanabilen d duvarlar
zerine denirse bu tedbirler alnmaldr.
i) Ksa devre ve toprak temas sonucunda yangn
kmasn nleyen koruma dzenlerinin kullanlmas
i.1 - Ar akm koruma aygtlar ile ksa devre
sonucunda yangn kmasn nlenmesi:
letken ve kablolarn kesitleri, akm devresinin sonunda
meydana gelecek bir yada iki kutuplu bir tam ksa devrede en yakn
ar akm koruma aygtlarndan i == k, i ama akm geebilecek
byklkte seilmelidir.
Burada k, izelge-1'de verilen katsayy i ar akm koruma
aygtnn anma akmn, i hesaplana yada llen en kk ksa
devre akmna (ama akmn) gstermektedir.
i.2 - letkenlerin denme biimiyle yada hata akm
koruma anahtar kullanarak toprak temas sonucunda yangn
kmasn nlenmesi
Bu durumda,
- D yaltkan klflar PVC gibi alevlenmeyen plastik
gerelerden yaplan iletkenler kablolar yada
- Hata akm anma deeri en fazla 0,5 A olan hata
akm koruma anahtarlar ile denetlenen yaltkan d klflar
bulunmayan metal klfl yada kablolar.
kullanlmaldr.
458
Elektrik Klavuzu
Metal klflarn topraklanmas gerekmez.

ii) Hata gerilimi yada hata akm koruma balamas
dzeni ile yaltkanln denetlenmesi
Yaltlm iletken ve kablolarn ortak klflar ierisinde ayr bir
denetim iletkeni kullanlmaldr Bu iletken :
Nemli yer iletkenlerinden ayr bir damar
- Plastik klfl bir kablolardan emerkezli siper
iletkeni.
- Bu plastik boru iinden yaltkan iletkenlerle birlikte
geirilen plak bir iletken olabilir. Bu durumda hata akm koruma
anahtarlarnn anma hata akm en ok 1A olabilir,
iii) Gvenlik akl:
Bir damarl iletkenler ve kablolar birbirlerinden ve topraa
temas eden iletken blmlerden ayrlm olarak denmelidir.
Bu amala rnein:
- Bir damarl nemli yer iletkenleri, borular
- Bir plastik boru iinde INV iletkeni kullanlabilir.
a.2 - Sfrlama uygulanmas durumunda, yangn
tehlikesi olan yerin dndaki son datm tablosunda balayarak bu
yerde korunmas gereken aygtlara kadar koruma iletkeni olarak ayr
bir iletken ekilmelidir.
a.3 - Sfrlamann 10 mm2'nin altndaki bakr
iletkenlerle yaplmas durumunda datm tablolarnn orta iletken,
baralarndan rnein ayrma klemensleri kullanlarak orta
iletkenlerin topraa kar yaltkanlk direnlerinin bu iletkenler
sklmeden llmesini salayan tedbirler alnmaldr.
a.4 - Konutlardaki ayr garajlarda yada yakt ya ile
alan stma tesislerinde kullanlan 10 mm2 ve bunun stndeki
bakr iletkenler iin a.2 ve a.3 tedbirlerinin alnmas gerekmez.
a.5 - elik yaplar, metal borular gibi dokunulabilen
byk iletken yap blmleri birbirlerine ve rnein datm
tablolarnda koruma iletkenlerine balanmaldr.
b) letkenler ve kablolar
b.l - letkenler ak olarak rnein izolatrler zerine
ekilemez. plik fabrikalarnda olduu gibi fazla yanc maddelerin
tehlikeli olabilecek kadar toplanma imkan olmayan yerlerdeki seri
iletkenleri bunun dndadr.
b.2 - Bklebilen iletkenleri en azndan lastik klfl kordon
yada benzeri iletken olmaldr.
459
Elektrik Klavuzu
c) Tesis gereleri
c.l - Toz ve lifli maddeler nedeniyle yanma tehlikesi gsteren
yerlerdeki tesis anahtarlar, f-priz dzenleri, kutular (buatlar) ve
benzeri tesis gereleri kapal yada en azndan su damlalarna kar
korunmu tipte olmaldr.
c.2 - Fi ve prizlerin gvdeleri yaltkan maddeden
yaplm olmaldr. Tehlikeli yerlerdeki duvar prizleri, mekanik
darbelere kar korunmu olmaldr.
d) Balama tesisleri, transformatrler ve elektrik
makineleri
d.l - Balama tesisleri tablolar, balama aygtlar,
ar akm koruma aygtlar, yol vericiler, transformatrler vb.
aygtlar yar kapal tipte ve toz yada lifli maddeler nedeniyle yanma
tehlikesi gsteren yerlerde kullanlanlar ise tamamen kapal tipte
olmaldr.
Baralann kapal tipte olmas yeterlidir.
d.2 - Elektrik makineleri yar kapal tipte olmaldr.
Toz ve lifli maddeler nedeniyle yanma tehlikesi gsteren yerlerde
kullanlan makinelerin klemens kutular ise tamamen kapal tipte
olmaldr.
d.3 - Otomatik olarak uzaktan kumanda ile alan
yada srekli olarak denetim altnda bulundurulmayan motorlar,
motor koruma anahtarlar yada buna edeer dzenlerle
korunmaldr. '
e) Aydnlatma aygtlar
e.l - Aydnlatma aygtlarnn gvdeleri zor tutuan
gerelerden yaplm olmaldr.
e.2 - Toz ve lifli maddeler nedeniyle yanma tehlikesi
gsteren yerlerde kullanlacak aydnlatma aygtlar tamamen kapal
tipte olmaldr.
e.3 - Mekanik darbeye ak olan yerlerdeki lamba/ar
ve aydnlatma aygt blmleri dayanm yeterli koruyucu kafes ve
camlarla korunmaldr. Koruma dzenleri sonradan eklenerek
duylara taklamaz.
f) Istma aygtlar
f.1 - Yanc maddelerin yaknnda kullanlan stma
aygtlarnda, stma iletkenlerinin bu maddelere dokunmasn
nleyici dzenler bulunmaldr.
f.2 - stma aygtlar en azndan atee dayankl
altlklar zerine tespit edilmelidir.
460
Elektrik Klavuzu
f.3 - Elektrikli stma aygtlar ve direnlerin gerilim

altnda bulunan blmleri rastgele dokunmaya kar bir koruncak ile
korunmu olmal ve bu koruncan scakl iletme srasnda hibir
yerde 115 dereceyi gememelidir.
Madde 65 - NAAT ANTYELER
a) Besleme noktas
a.1 - naat antiyelerinde bulunan elektrik iletme
aralar, zel olarak ayrlm olan besleme noktalarndan
beslenmedir.
antiyelerdeki elektrik balant ve datm kutular ile
nceden tesis edilmi olan sabit datm tablolarndan inaat
antiyeleri iin ayrlan besleme k hatlar ve sarglar birbirinden
ayrlm olan transformatrler besleme noktalar olarak kabul
edilirler. Yap ve benzeri sabit tesislerdeki duvar prizleri besleme
noktas saylmazlar.
a.2 - antiye elektrik balant ve datm kutularndan
beslenen iletme aralarnda aadaki koruma tedbir ve
dzenlerinden bir yada birka uygulanmaldr:
- Koruyucu yaltma
- Kk gerilim
- Hata akm koruma balamas
- Koruyucu ayrma
a.3 - Koruma iletkeni bulunan koruma dzenleri
elektrik tesisi iletmeye alnmadan nce zellikle antiye elektrik
balant ve datm tablolarnda yksek dokunma gerilimine kar
denetlenmelidir.
b) Ana anahtar
antiye tesisleri, her zaman kolaylkla ulalabilen yaz yada
iaretlerle belirtilen bir yada birka anahtarla devre d
edilebilmelidir. Bu anahtarlarn, ak yada kapal durumlarn
gsteren dzenleri bulunmaldr. Ana anahtar olarak rnein hata
akm koruma anahtarlar kullanlabilir.
c) Balama tesisleri ve tablolar
c.1- Balama tesisleri ve tablolar 0.5 m21ye kadar en
az 1 mm 0.5 m21den daha byk kesitlerde en az 2 mm kalnlktaki
sac atan yaplmal, kapal tipte, kilitli ve d etkenlere kar yaltlm
olmaldr.
c.2 - Bu tesislerde tahta, ancak koruma parmakl
yada ek rt ve ereve olarak kullanlabilir.
d) letkenler
461
Elektrik Klavuzu
d.l- Bklebilen iletken olarak ancak iki kat lastik

klfl, ok damarl iletkenler kullanlmaldr. Bu iletkenler, mekanik
bakmndan byk zorlamalar olabilecek yerlerde, uygun dzenlerle,
rnein ask dzeni kullanlarak korunmaldr.
Elektrikli el aletleri ve el lambalar iin en azndan mekanik
orta zorlamalara dayankl, lastik klfl iletkenler kullanlmaldr.
d.2- Asli durumdaki hatlara balant yaplrken,
balant yerlerine ekme kuvveti gelmemelidir.
d.3- antiye tesislerinde kullanlan hava hatt direkleri
bu yerlerin gerektirdii yksek mekanik zorlamalara kar dayankl
olmaldr.
d.4- 42 V'tan daha yksek gerilimlerde plak ve
yaltlm bir damarl ak hava iletkenlerine, iskele ve yap
blmlerinden dokunulamamaldr.
e) Tesis gereleri
Anahtarlar, priz, fi ve kutu (buat) gibi iletme aralar, en
azndan damlayan suya kar korunmu tipte
olmaldr.
f) Balama ve kumanda aygtlar, transformatrler ve
makineler
f.l- Balama ve kumanda aygtlar, yol verme ve ayar
direnleri ile transformatrler ve makineler balama tesisleri ve
tablolarn darsna yerletirilecekse, en azndan kapal tipte
olmaldr.
f.2- Elektrik motoru ile alan btn aygt ve
makineler, bunlara ayrlan bir anahtarla altrlabilmeli ve
durdurulabilmelidir.
Bu
anahtarlar
ulalabilecek
yerlere
konulmaldr.
g) Aydnlatma aygtlar
g.l- Kk gerilimle alanlar dnda btn
aydnlatma aygtlar en azndan yamura kar korunmu tipte
olmaldr.
g.2 - Kk gerilimle alanlar dnda btn el
lambalar pskrtme suya kar korunmu tipte olmaldr.
h) Istma aygtlar
Istma aygtlar en azndan pskrtme suya kar korunmu
tipte olmaldr.
Madde 66- TARIMSAL LETME YERLER
a)Ana anahtar
Elektrik tesisi yapnn yada yap blmlerinin
462
Elektrik Klavuzu
tmnde her zaman kolaylkla ulalabilen belirli yerlere konulan ve

iaretlenen anahtarla devre d edilebilir. Bu anahtarlarn, ak ve
kapal durumlarn belirtilen gstergeleri bulunmaldr.
Ana anahtar olarak hata gerilimi koruma anahtar
yada akm koruma anahtar kullanlabilir.
Harman zaman gibi yln yalnz belirli srelerinde kullanlan
atom devrelerini zerine, yaz yada iaretlerle belirtilen ayr
anahtarlar konulmaldr.
b) Dolayl olarak dokunmaya kar korunma
b.1 - Byk ba hayvanlara alt ahrlarn iinde ve
yaknndaki su pompalar, su stclar, gbre vinleri, pancar kesme
makineleri, gbre erbeti pompalar ve priz gibi elektrik iletme
aralarnda arza olduunda 24 V'tan daha yksek bu dokunma
gerilimi srekli olarak kalmamaldr.
Bu istek rnein hata akm yada hata gerilimi
koruma sistemi ile yerine getirilebilir. Hata akm koruma sisteminde
korunacak iletme aralarnn topraklama direnci 24V/Ih deerinden
daha byk olmamaldr. Burada h anma hata akmdr. Hata
gerilimi koruma sisteminde yardmc topraklaycnn topraklama
direnci 200 ohm'dan daha byk olmamaldr.
b.2 - Ahrlarn iine giren su borular ve st sama
tesislerine ait borular gibi metal borularn zerine ahr iine
girmeden nce;
i) Dey denen borularda, ahrdan en az 0.2 m
aklkta
ii) Yatay denen borularda ise ahrdan en az 1 m
aklkta yaltkan ara paralar konulmaldr.
b.3- Tarmsal iletme yerlerinde ancak anma hat
akmlar en fazla 0.5 A'e kadar olan hata akm koruma anahtarlar
kullanlabilir.
c) letken ve kablolarn ar snmaya kar korunmas
c.1 - letkenleri ar yklere kar korumak iin
izelge-13'e gre seilen ar akm koruma aygtlar hat balarna
konulmaldr.
c.2 - Aydnlatma ve priz akm dereleri iin madde 57e
deki hkmler uygulanr.
d) letkenler ve kablolar
d.l - Tesis iletkenleri sabit olarak ekilecekse, iletken
olarak nemli yer iletken/eri ve plastik klfl kablolar kullanlmaldr.
d.2 - Bahe ve avlularda yalnzca yer alt kablosu
463
Elektrik Klavuzu
kullanlabilir.
Ak havada ise yerden en az S m ykseklikte olmak zere
yaltkan klfl nemli yer iletkenleri, gergi tellerine aslarak
kullanlabilir.
d.3 - Hava hatt iletkenlerine aslan balant dzenleri
kullanlamaz.
d.4 - Bklebilen iletken olarak en azndan orta yada
byk
mekanik
zorlamalar
dayankl
lastik
kordonlar
kullanlmaldr.
d.5 - Bir i makinesi zerinde motor, anahtar vb.
aygtlar birlikte bulunuyorsa, bunlara ait hatlar makine gvdesine
sabit olarak tesis edilmelidir.
e) Tesis gereleri
e.l - Priz ve filerin gvdeleri yaltkan maddeden
yaplmal ve bunlar kolay tutuabilen maddelerin bulunmad
yerlere tesis edilmelidir.
Tehlikeli yerlerdeki duvar prizleri mekanik darbe/ere
kar korunmaldr.
e.2 -Bir tarmsal iletme yerinde kutup saylar
gerilimleri ve akmlar belirli olan ayn tipteki fi ve prizler
kullanlmaldr.
f) Balama aygtlar, transformatrler ve makineler
f.l - Balama tesisleri, datm tablolar balama
aygtlar, aa akm koruma aygtlar,yol vericiler, transformatrler
vb. aygtlar en azndan kapal tipte olmaldr.
Koruma anahtarlar, reglatrler vb. aygtlarn kuru
yerlere, rnein konutlarn iine konulmas salk verilir.
Konutlarn iinde bulunan aygtlarn kapal tipte olmas
gerekmez.
f.2 - Ar akm koruma aygtlar olarak, anma
akmlar 25 A'e kadar olan otomatik hat sigortalar yada koruma
anahtarlar kullanlmaldr.
f.3 - Elektrikli el aletlerinin dndaki makineler
kapal ve koruncakl tipte u (klemens), kutular ise her yan kapal
tipte olmaldr.
f.4 - Otomatik olarak yada uzaktan kumandal olarak
altrlan yada srekli olarak denetim altnda bulundurulmayan
motorlar, motor koruma anahtarlar ile yada benzer dzenlerle
korunmaldr.
f.5 - St sama tesisleri kendi standartlarna uygun
464
Elektrik Klavuzu
olmaldr.
g) Aydnlatma aygtlar
Bunlar koruyucu yaltmal tipte olmaldr.
h) Istma aygtlar
h.l - Inl stma aygtlar
- Bu aygtlar kendi standartlarna uygun olmaldr.
- Bu aygtlar, hayvanlardan ve yanabilen maddelerden
her ynde en az O.S m uzakta bulunmaldr.
Sabit olarak tesis edilmeyen nl aygtlar, gvenli bir asma
dzeni ile almaldr. Bu aygtlara ait kordonlar ask dzeni olarak
kullanlamaz.
- Kzl tesi stma aygtlar zeminleri kum yada
benzeri maddelerle rtl olan ahrlarda kullanlabilir.
h.2 - Civciv yetitirme bataryalar
- Burada kullanlacak stma levhalar yanc
maddelerden uzaa konulmaldr.
- Korunma dzeni olarak, koruyucu yaltma yada
kk gerilim uygulanmaldr.
- Bklebilen iletkenler metal ara perdelerde bunlara
sabit olarak tesis edilmi olan ve aygtn n arkasndan taan
yaltkan bir borunun iinden geirilmelidir.
i) Elektrikli tel itleri
i.1 - Byk ba hayvanlarn kamalarn nleyen
elektrikli tel itler kendi standartlarna uygun olarak yaplm olmal
ve bunlar yangn tehlikesi olan yerlere konulmamaldr.
i.2 - Bu tesise ait hatlar yangn tehlikesi olan
yerlerden geirilmemelidir.
Madde 67 - TYATRO, SNEMA VB. TOPLANTI
YERLERNDE YAPlLACAK TESSLER
(Bu maddenin kapsamna giren yerlerde kurulacak elektrik i
tesisleri iin Bakanlmzda ayr bir ynetmelik hazrlanmaktadr)
a) Genel
a.l - Tiyatro, sinem vb. topli3ntl yeri tesislerinde
topraa kar 250 V'u geen gerilimler kullanlamaz.
a.2 - Bu gibi yerlerde ana ve ikinci datm tablolar
gvenlik altna alnacak ve kolayca ulalabilecek bir yere
yerletirilecektir. Yapnn teki blmlerinde bir yangn ktnda
tablolara ulamay nleyecek hibir engel bulunmayacaktr.
a.3 - Transformatr ve yal anahtarlar, bunlarn
yanmalar yada patlamalar durumunda izleyicilerin kesinlikle
465
Elektrik Klavuzu
tehlikeye dmeyecekleri bir yere konulacaktr.

a.4 - Elektrik hatlar ana tabloda kmelere
ayrlacaktr. ok fazla tesislerde en azndan aydnlatma hatlar ana
tabloda tek fazl hatlara ayrlacaktr.
a.5 - ten fazla lamba bulunan yerlerde hol,
merdiven ve kaplardaki lambalar ayr sigortas bulunan en az iki
devreye balanacaktr.
a.6 - Sigorta ve anahtarlar, halkn giremeyecei bir
yerde bir arada bulunacaktr.
a.7 - Yedek elektrik tesisi, ana tesisten ayr bir yada
birka akm kaynana balanacaktr.
a.8 - Ana ve yedek aydnlatmadan baka bir yerde
yardmc aydnlatma tesis edildiinde, buna ait anahtarlar
projeksiyon dairesini dndaki bir yerde bulunacaktr. Bu tesise 'ait
dorudan doruya ana tablodan ekilecektir. Bu hat zerine ayar
direnci konulamaz.
a.9 Avizeler kendiliinden almayan, avizenin birka
kat ve en az 5 kg arl tayabilen yanmayan cinsten ask
dzenleri ile aslacaktr.
b) Sahne dzeni
b.l Sahne ve sahne arkasndaki tesiste genel tesis
hkmleri geerli olmakla birlikte aadaki kurallara da
uyulacaktr.
b.2 - Datm tablolar ve ayar aygtlar ilgisi olmayan
kimselerin rastgele dokunmalarna engel olacak yerlere konulacak
ve belirlenecektir.
b.3 - Akm devresi kutuplarnn hepsi birlikte
merkezden kesilebiliyorsa akm devresi, sahne reglatrleri
araclyla tek kutuplu olarak kesilebilir.
b.4 - Yldz noktas iletkeni bulunan birden ok fazla
tesislerde sahne reglatrlerinin direnleri kesinlikle faz iletkenine
balanacaktr.
b.5 - Renk deitirmede kullanlan aydnlatma
aygtlarnn birleik dn iletkenlerinin en byk iletme akmna
uygun olacaktr.
b.6 - Sahnede ve makine dairelerinde i
sahanlklarnda vb. yerlerde akm iletkeni iin plak tel
kullanlamaz.
b.7- Sabit tesislerde iletkenlerin mekanik etkilerle
zedelenmemesi salanacaktr.
466
Elektrik Klavuzu
b.8- odalarna, onarm yerlerine ve artistiere ait

elbise dolaplarna, merdivenler ve hollere sabit olarak tesis edilecek
aydnlatma aygtlarn gvdelerine (duylara deil) tutturulmu
gvenlik kafesleri yada cam rtleri bulunacaktr.
b.9 - Sahne aydnlatma aygtlar ile bunlarn balant
dzenlerinde ampulleri korumak iin tel kafes bulunacaktr.
b.10 - Aslarak kullanlan aydnlatma aygtlar
topraklanm, sfrlanm yada baka bir biimde yksek dokunma
gerilimlerine kar korunmu olsalar da asma tellerine kar
yaklacaklardr.
b.ll - Sahne projektrleri, fla lambalar vb.
aygtlardan meydana gelerek kvlcmlarn darya kmamas
salanacaktr. Sahnede film, projeksiyon makinesinin kullanlmas
gerektiinde b. lO'daki hkmlere uyulacaktr.
c) Projeksiyon odalarndaki tesisler
c.l - Bu gibi yerler iin 64. Madde hkmleri
uygulanacaktr.
c.2 - Projeksiyon lambalarnn akm iletken blmleri,
koruncana kar yaltlacak ve bu lambalarda
rastgele dokunmalar nleyecek dzenler bulunacaktr. Balant
yerleri iinde de ayn artlar geerlidir.
Projeksiyon aygtlarn balant iletkenleri, balant
noktalarn kendiliinden gevemesini nleyecek biimde
dzenlenecektir. Projektr iinde ark lambas kullanlyorsa kzgn
paralarn dar dmemesi salanacaktr. Lambay ayarlamak iin
ayrlan blmler yaltkan maddeden yaplacaktr.
c.3 - Projeksiyon lambalarnn direnleri madde
52.b'ye uygun olacaktr. Projeksiyon dairesinde bulunan ve topraa
kar gerilimi 250 V'u gemeyen projeksiyon lambalarnn
transformatrleri, diren gibi ilem grecektir.
Diren aygtlar ile transformatrlerin koruncaklar zerlerine
bir ey konulmayacak yada aslamayacak biimde olacaktr.
c.4- Projeksiyon dairesinde yalnz aydnlatma, stma,
havalandrma,erit sarma aygtlarna ait tesislerle, seyirci yerinin ana
aydnlatmasna ait ana anahtarlar bulunabilir.
c.5 Projeksiyon dairesinde bulunan btn tesislerin
akmlar bu yerin dnda bulunan uygun bir yerden kesilecektir.
c.6 - Ana aydnlatma tesisinden baka seyirci salonu,
sahne vb. yerlerdeki aydnlatma blmlerine de projeksiyon
dairesinden kumanda edilmesi istenildiinde, bunlar iin uzaktan
467
Elektrik Klavuzu
kumanda dzeni kullanlr. Bu dzenlere ait iletkenler projeksiyon

dairesine girmeden o yerlere ekilecektir. Anlan aletlerin yangndan
korunmu klflar bulunmas artyla kumanda dmeleri
kullanlabilir.
VIII- TEK TESSLER LE ZAYIF AKIM TESSLERNE

AT HKMLER
Madde 68 - ( Deiik: RG 08/12/2000- 24254) TEKI TESSLER
Bu ynetmelikte kural bulunmayan teki elektrik i
tesislerinin yaplmasnda ncelik srasna gre TS, EN, IEC, VDE
standartlarnda yer alan hkmler uygulanmaldr.
Madde 69 - (Deiik : RG 30/11/1995- 22479) ZAYIF AKIM
TESSLER
Hoparlr ve anten tesisleri, arma tesisleri, alan tesisleri,
arama tesisleri, yangn ihbar ve alarm tesisleri "ve benzeri tesislerin
yaplmasnda yrrlkteki Bayndrlk ve Iskan Bakanl "Elektrik
Tesisat Genel Teknik artnamesi" esas alnacaktr.
Bina ii telefon tesisleri PTT' ce hazrlanan ve
onaylanan " Bina ii Telefon Tesisat (Ankastre) artnamesi" ne
uygun olmaldr.
IX - YRRLE LKN HKMLER
Madde 70- 29/12/1954 tarihli ve 8891 sayl Resmi Gazetede
yaynlanm olan "Elektrik Tesisat
Ynetmelii ve Fenni
artnamesi" ve 27/03/1971 tarihli ve 13791 sayl Resmi Gazetede
yaynlanm olan "Elektrik Tesisat Ynetmelii ve Fenni
artnamesini Baz Maddelerinin Deitirilmesine Dair Ynetmelik"
yrrlkten kalkmtr.
Madde 71- Bu ynetmelik resmi gazetede yaynland tarihte
yrrle girer.
Madde 72- Bu ynetmelik hkmlerini Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakan yrtr.
30.11.1995 gn ve 22479 sayl resmi gazetede yaynlanan Elektrik
Tesisleri Ynetmeligi'nin Baz Maddelerini Deitirilmesine Dair
Ynetmelik'in 23. Maddesi : Ayn Ynetmeliin ierisinde geen
(hat koruma anahtar, otomatik sigorta, anahtarl otomatik sigorta,
minyatr kesici, otomat ve hat koruma otomat) terimleri yerine (ev
tipi devre kesici veya kesici) terimi ve (yap sahibi ve mal sahibi)
468
Elektrik Klavuzu
terimleri yerine (tesis sahibi) terimi kullanlacaktr.

RNEK-1
Elektrik Tesisatnn:
Ad, Soyad:
Oda Sicil No:
letme Kayt No:
Tesis Sahibinin:
Ad ve Soyad:
Mahalle:
Cadde:Sokak:
No :.. Daire No::.
le:.. l:.
(RKET VEYA ORTAKLII)

ELEKTRK BALANTI BLDRM
E BALAMA
Bavuru No :
Abone No :
Mterinin:
Ad ve Soyad:
Mahalle :
Cadde:..Sokak:.
No.. Daire No::..
le:.l:..
Yapnn / naatn:
Pafta: ..............................
Ada:..
Parsel:..
Ruhsat Tarihi:.
Ruhsat No:
Yeni Tesisat Aada Gsterilmitir.

Lamba Gc
Adet
Priz Gc
Watt
Adet
(Aydnlatma+priz)
Kurulu gc
eitli Gler
Watt
Cinsi
Watt
Adet
Elektrik Motorlar
Volt
Amp.
Cos
Watt
Says
Watt
Kuvvet Kurulu Gc
N
Adet
Cinsi
a
k
G lavesi Yeni Eklenen Tesisat Aada Gsterilmitir.
Adet
Priz
Watt
Lamba
Adet
Watt
Elektrik Motorlar
Adet
Cinsi
Watt
Adet
Toplam G
Cinsi
Watt
Eski G
Yeni G
Elektrik Tesisat Projesinin:
Onay Tarihi : ...............................................
Onay Says : ...............................................
Denetim veya muayene kuruluunun

Unvan : ........................................................................
Adresi :...........................................................................
............................................................................
Yetkili imza :
DNCELER :
..........................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................... .....................................................
..........................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
Yukarda ada, parsel ve ak adresi belirtilen yapnn elektrik i tesisatnn yapmna ...../......./20...... tarihinde
balanacaktr.
Yap sahibinin
Ad, Soyad ve mzas
Elektrik tesisatsnn
Ad, Soyad,Tarih ve mzas
...../......./20.......
469
Denetim Kuruluu
Elektrik Mhendisi
Ad, Soyad ve mzas
Elektrik Klavuzu
470
Elektrik Klavuzu
RNEK-2
Elektrik Tesisatnn:
Ad, Soyad:.
Oda Sicil No:
letme Kayt No:.
Tesis Sahibinin:
Ad ve Soyad:.
Mahalle :..
Cadde:..Sokak:.
No :.. Daire No: :.
le:. l:.
Yeni Tesisat Aada Gsterilmitir.
Lamba Gc
Adet
Watt
(RKET VEYA ORTAKLII)

ELEKTRK BALANTI BLDRM
BTM
Bavuru No :.
Abone No :..
Mterinin:
Ad ve Soyad:..
Mahalle :...
Cadde:..Sokak:.
No :.. Daire No:
le:.l:.
Yapnn / naatn:
Pafta: ..............................
Ada:..
Parsel:...
Ruhsat tarihi:.
Ruhsat No:
(Aydnlatma+priz)
Kurulu gc
Adet
Cinsi
Watt
eitli Gler
Priz Gc
Adet
Watt
Cinsi
Watt
Elektrik Motorlar
D
Adet
Volt
Amp.
Cos
Watt
Kuvvet Kurulu Gc
i
Says
A
M
G lavesi Durumunda Yeni Eklenen Tesisat Aada Gsterilmitir.

Priz
Lamba
Elektrik Motorlar
Toplam G
Adet
Watt
Adet
Watt
Adet
Cinsi
Watt
Adet
Cinsi
Watt
Eski G
Yeni G
Mterinin l ve Saya Sistemi Bilgileri
Aktif
Reaktif(End) Reaktif(Kap) 2-l Trafosunun
Akm Trf. Gerilim Trf.
1-Sayacn:
Akm
evirme Oran
Gerilimi
Snf
Snf
Markas
Cinsi
Seri No (A Faz)
Markas
Seri No (B Faz)
Seri No
Seri No (C Faz)
Tipi
Tipi
Bal. Endeksi
Gc (VA)
mal Tarihi
3-Sayacn Bulunduu Yer
mp-Dev/kWh
a-)Enerji Odasnda (X)
Hane Says
b-)Giri Merdiven Boluunda (X)
arpan
c-)Darda Kap Yannda (X)
Faz/Tel Adeti
d-)Dier (Bamsz blm ierisinde vb.) (X)
Denetim Kuruluu tarafndan
Yap kurulu gc :
Yukarda adresi yazl ve ekte plan
elektrik i tesisleri denetlenmitir. Yap balant gc :
verilen elektrik i tesisat
tarafmdan yaplmtr.
Mterinin Enerji Ald Yer Bilgileri
..../...../200..
.././200..
Trafo Ad:
Denetim Kuruluu
Tesisatnn
Trafo No:Trafo Gc:.
Kae / mza
Kae / mza
Fider / Kol No:.Direk No:
En Yakn Abone No:
(1. snf yaplar iin) tesisat
Tesis sahibinin ad soyad ve mzas :
Bu tesisat ebekeye balanabilir.
muayene edilmitir.
...../..../200..
...../..../200..
letme Mhendisi
letme Grevlisi Kae / mza
Kae / mza
Tarafmca temin edilen ve yukarda zellikleri belirtilen elektrik sayac / sayalar iletme yetkililerince
kontrol edilerek mhrl vaziyette teslim edilmitir. ../../2000
Abonenin imzas:
//200 Saya monitr
Kartoteks kaytlarna ilenmitir.
Kae/mza:
471
Elektrik Klavuzu
RNEK-3
ELEKTRK TESSLER DENETM VE MUAYENE UYGUNLUK BELGES
YAPININ
BELGENN
Sahibi
:.........................................
Tarihi
: ................................
Adresi
: ........................................
Says
: .................................
Ruhsat Tarih/No
:........................................
TESSATININ
Pafta, Ada, Parsel No
:.........................................
Ad Soyad
: .................................
Enerji Tahsis Bavuru No.su : ........................................
Yetki Grubu
: .................................
Yapnn Kurulu Gc
:..........................................
Oda Sicil No
: ................................
Yapnn Balant Gc
: .....................................
letme Kayt No:.
Saya Adeti
: .....................................
BRANMAN
Normal
1.Tr ve kesit olarak projeye uygun mudur ?

2. Harici kablo bal, mekik sigortas, klemensi uygun mudur?
3. Gergi teli galvanizli ve kesite yeterli midir?
4. Kablo koruma borusu boy ve kesite uygun mudur?
5. Yer alt kablo tesisi uygun mudur, dam direi galvanizli midir ve 2 (in) borulu mudur?
6. Temel topraklayc ile varsa dier topraklayclar malzeme ve boyuta uygun mudur?
7. Branman kablosu antigron olarak ilenmi midir?
8. Kesicili sa pano yerine monte edilmi midir?
ENERJ ODASI, KABLO AFTI, SAYA VE DAITIM TABLOLARI
9. Enerji odas ve kablo aft ilgili mevzuata ve genelgelere uygun ve dzgn mdr?
10. l ve saya blmleri kilitlenip mhrlenecek ekilde midir?
11. Sayalarn akm deerleri ile l trafolar evirme oranlar projeye uygun mudur?
12. Saya balantlar normal midir?
13. l devresinin balantlar uygun mudur?
14. Tm kolon ve dier kablo kesitleri, trleri ve renkleri normal midir?
15. Ortak sigortalar ve abone giri sigortalar bir fazlda kesici, fazlda kofre midir?
16. Sigorta ve kesici amperajlar uygun mudur?
17. Sigorta viskontaklar normal midir?
18. Sigorta balant ular normal kullanlm mdr?
19. potansiyel dengeleme (epotansiyel kuaklama) baras (PDB) normal midir?
20. PDPye gerekli topraklama balantlar yaplm mdr?
21. Tm tablolarn i balantlar normal ve dzgn mdr?
22. Saya panolar iindeki aydnlatma dzeyi uygun mudur?
MOTORLAR
23. 5 kWtan kk motorlar iin termik alter kullanlm mdr?
24. 5 kWtan byk motorlarda ar akm ve dk gerilim rleleri ile donanm otomatik
alterlerle yaplan koruma uygun mudur?
25. 5 kWtan byk motorlarda yldz / gen vb. yol verme dzeni kullanlm mdr?
26. Motor gvdeleri topraklanm mdr?
27. Motorlar plana uygun olarak tesis edilmi midir?
ASANSRLER
28. Fiziksel ve elektriksel balantlar normal midir?
29. Devre koruma sigortas ve otomatik aclarn akm deerleri uygun mudur?
30. Besleme kablosu tr ve kesit ynnden uygun mudur?
31. Gerekli koruma topraklamalar yaplm mdr?
32. Asansr makine dairesi elektrik tesisat tam ve uygun mudur?
AYDINLATMA
33. Merdiven otomatiine bal aydnlatma tesisat normal midir?
34. Sabit aydnlatma tesisat normal midir?
35. Kablo ve sigorta deerleri ile balantlar normal midir?
36. Kullanlan lambalar g ve balant ynnden normal midir?
ZL vb. TESSAT
37. Tesisat genel olarak normal midir?
472
Kusurlu
Elektrik Klavuzu
473
Elektrik Klavuzu
474
Elektrik Klavuzu
475
Elektrik Klavuzu
476
Elektrik Klavuzu
477

Elektrik Klavuzu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrik Klavuzu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Elektrik Klavuzu

1.Bask, Ankara-Aralk 2011

TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas

621.3 ELE 2011

477 s.:24 cm (EMO Yayn No:EK/2011/22; ISBN:978-605-01-0241-3)

ELEKTRN TEORS VE TEMELLER

ELEKTRK MALZEMELERNN ZELLKLER

Bakr ve Bakr Alamlar

Alminyum ve Alminyum Alamlar

YALITKANLAR: PLASTKLER VE KAUUKLAR

Kalplama malzemelerinin zellikleri

Elektrik Mhendisliinde Kauuklar

YARI LETKENLER VE YARI LETKEN CHAZLAR

Yar iletken cihazlar

G uygulamalarnda kullanlan yar iletkenler

G yar iletkenlerinin uygulamalar

Ofis Tipi ve Ev Tipi Bilgisayarlar

Mikroilemci Bazl Cihazlar

Senkronize Jeneratr Teorisi

Jeneratrn Korunmas ve Senkronizasyonu

Elektrik ebekesine Balant

Otomatik Voltaj Reglatrleri

Kamusal Elektrik Temini in G retimi

Endstriyel Elektrik retimi

Yksek Btnlkl Enerji Temini

Hat zeri ifte Dnm

UPS in Genel Koullar

Dizel Kesintisiz G Sistemleri

Havai Hatlara likin Yasal Dzenlemeler

letim ve Datm Sistemlerinin Verimlilii

Yeralt Kablolar iin Sabit Deerler

Transformatrlerde Kol Deitirme

IEE Kablolama Ynetmelikleri

2001 Basmnda Yaplan Deiiklikler

BS 7671: 2001 Ylndaki Dzenlemelerin Ayrntlar

Geleneksel Devre Dzenlemeleri

Topraklama Hatalar Loopunun Empedans Konusundaki Snrlamalar

Kablolarn Akm Tama Kapasiteleri

Kablo Destekleme Yntemleri

Elektrik Tesisleri Ynetmelii-Trkiye

II. YNETMELN UYGULANMASI UYGULAMA

IV. GENEL HKMLER GERLMLER

V. YNETMLE LGL HKMLER :

VIII- TEK TESSLER LE ZAYIF AKIM TESSLERNE AT HKMLER

Sadece ngiltere BS:Standartlar deil ayn zamanda Trkiyedeki

Elektriin Teorisi ve Temelleri

Bu deikenler iin kullanlan ticari birimler aadaki gibidir:

Yukardaki byklkleri gstermek iin srasyla I, V ve R'nin

ohm milimetre cinsinden verilmise, kullanlan birimler

katsays scaklk katsays olarak adlandrlr ve scaklktaki bir

(Alternatif akmda g hesaplamalar iin sayfa 15'e bakn.)

ekil 1.1 Grafik semboller BS 3939a gre

Enerji. Enerji, g x zaman olarak tanmlanabilir ve elektrik

Tablo 1.1 20 C'de zdiren deerleri

Direnlerde kaybolan enerji. R direncinden I akmn geirmemiz

Dirente kullanlan wat VI formlyle verildiinden, devredeki

Bu denklemde, q1 ve q2 coulomb cinsinden elektrik yklerini

Elektrik yk tayan cisimler baka bir ortamla birbirlerinden

Bu denklemde, zel bir yaltkan tr iin r deeri sabittir. Hava

1948 ylnda uluslararas olarak kabul edilen amper deeri,

Herhangi bir noktadaki alan younluunun veya elektrik

Bu durumda, bu denklem ayn zamanda, E = D / r0 biiminde de

Bu denklemde, A her bir plakann alann, d yaltkan malzemenin