Professional Documents
Culture Documents
Felsefeye Giri
1. Felsefe 2. Giri
ISBN 13: 978-975-250-011-0
Adres Yaynlar / 11
16. Bask: Eyll 2012; 15. Bask: Eyll 2011; 7-14. Basklar: 2003-2010;
1-6. Basklar: 1994-2002 (Vadi Yaynlar)
Ahmet Arslan, 1944 ylnda Urfada domu, lisans ve lisansst renimini Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Felsefe Blmnde
tamamlamtr. 1978 ylnda ayn kurumda doent, 1988 ylnda Ege niversitesinde profesr olmu ve 2011 ylnda emekliye ayrlmtr.
Ahmet Arslan Arapa, Franszca, ngilizce ve Almanca bilmektedir. Bu dillerden ve felsefenin eitli alanlarna ait ok sayda evirisi bulunmaktadr. Uzmanlk sahas Antika Yunan Felsefesi, Ortaa slam Felsefesi,Osmanl Kelam
Dncesi olup bu alanlarda yazm olduu baz telif eserleri unlardr:
lka Felsefe Tarihi (5 cilt)
bni Haldun
slam Felsefesi zerine
Kemal-Paazadenin Tehaft Haiyesi (2 cilt).
Bu gnlerde lka Felsefe Tarihinin bir devam olarak yaynlamay planlad Ortaa slam dncesi zerinde almaktadr.
IINDEKILER
NSZLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-21-23
FELSEFEYE GIRI
Felsefe Nedir?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Gndelik Bilgi veya Saduyu Bilgisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Felsef Bilgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Felsef Dncenin zellikleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Felsefenin Analitik ve Sentetik levi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Felsefe ve Deerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Deerler Felsefesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Felsefenin Belli Bal Disiplinleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Felsefe-Bilim likisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Felsefe-Din likisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Felsefe-Sanat likisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Felsefenin Yarar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
BILGI FELSEFESI
Doruluk-Gereklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Doruluk-Anlamllk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Bilgi Teorisi ve Mantk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
pheciler (Septikler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Bir Tavr Olarak phecilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Bir Yntem Olarak phecilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Deney-D Bilgiye likin phecilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Ar phecilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Bilginin Kayna [Tarihsel Perspektif ] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Deneycilik (Empirizm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Aklclk (Rasyonalizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Eletiri Felsefesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Sezgicilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Yeni-Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Analitik Felsefe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Bilginin lt ve Standartlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Pragmatizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
BILIM FELSEFESI
VARLIK FELSEFESI
AHLK FELSEFESI
SIYASET FELSEFESI
Siyaset Nedir?
..................................................................................................
231
SIYASET FELSEFESI
DIN FELSEFESI
........................
352
EITIM FELSEFESI
NSZ
17
kadar iki basks yaplm ve tkenmi olan Felsefeye Giri kitabm ( John Herman Randall, Jr-Justus Buchler, Felsefeye Giri.
ev. Prof. Dr. Ahmet Arslan, 2. Bask, zmir, 1991) ship olduunu dndm nemli meziyetleri yannda Amerikan
felsefe geleneinin en nemli akm olan, hatta resm Amerikan felsefe gr sayabileceimiz pragmatizme geni lde
yer vermesine karlk, varoluulua ya da fenomenolojiye
hi yer vermemekte; ayn ekilde bilgi kuram, bilim felsefesi,
varlk felsefesi ile ilgili konular geni lde ele almasna karlk siyaset felsefesine herhangi bir blm ayrmamaktadr).
Nihyet nc nokta ile ilgili eksiklik, bizim ait olduumuz kltr evresinin felsefe alannda gemite gerekletirmi olduu baarlardan habersiz, felsefeyi ve felsef dnme
tarzn kendi kltr evremize tamamen yabanc bir varlk
olarak gren yanl veya eksik bir bilince ship olmamz sonucunu dourmaktadr. Tahmin edilebilecei zere bu giri kitabnda bu tr eksiklikleri ortadan kaldrmak isteyen bir bak
as izlenmeye allmtr.
Bu kitapta u ilkeler ve hedefler gzetilmitir: a) Felsefenin
ne olduu, felsef bilginin zellikleri, felsefenin ilevi, felsefe
ile benzeri dier temel kltrel-entelektel etkinlik alanlar
(bilim, sanat, din) arasndaki ilikiler hakknda genel ve temel bir bilgi kazandrmak; b) felsefenin belli bal disiplinleri
(bilgi felsefesi, bilim felsefesi, varlk felsefesi, ahlk, siyaset ve
din felsefeleri); bu disiplinlerin alanlar iine giren belli bal problemler, kavramlar; bu alanlarda ileri srlen belli bal
kuramlar, ortaya kan akmlar hakknda bilgi vermek; c) felsefenin tarih iinde ve eitli filozoflar tarafndan gerekletirilen nemli baarlarn sergilerken bu faaliyet alannda yer
18
19
lk basksndan aa yukar iki yl sonra bu kitabn ikinci basksnn yaplmas imkn ve ihtiyacnn ortaya
kmasndan memnunum. Bunu onun ilk basksnn nsznde iaret ettiim zelliklerinin okuyucu tarafndan olumlu
bir ekilde deerlendirildiinin bir iareti olarak alyorum. Bu
baskda birinci baskya gre baz nemli deiiklikler yaptm.
Kitabn sonuna, birinci baskda bulunmayan yeni bir blm,
eitim felsefesine ayrdm bir blm ekledim. inde yaadmz ada toplumda eitimin her geen gn artan nemi,
ayrca bu kitabn esas olarak hitap etmeyi arzu ettii Edebiyat
ve lhiyat fakltelerinde okuyan rencilerin mezun olduklarnda byk bir ounlukla kendisine yneldikleri retmenlik mesleinin eitimle olan sk ilikisi, eitim felsefesine tahsis ettiim bu yeni blmn varlk nedenini oluturmaktadr.
Bundan baka bu baskda ahlk ve siyaset felsefesine
ayrm olduum blmleri elden geirdim ve byk lde
genilettim. Bunun da kaynanda esas olarak son yllarda ilgimi ahlk ve siyaset felsefesine ilikin konularda younlatrmamn ve birinci baskda bu konulara ayrdm blmlerin
bugn bana artk yeterli gelmemesinin en byk pay bulunduunu itiraf ederim. Ancak bunun kitabn dier blmleriyle bu blmleri arasnda dier blmler aleyhine belli bir
AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI
21
22
BU BASKIYA NSZ
23
Philosophie adl eserdir. Bu eserin lkemizde lise felsefe programn gz nnde bulundurarak eitli blmlerinden yaptm eviri TSAD tarafndan Aralk 2002de Felsefe 2002
adyla yaynlanan toplam 410 sayfalk kitabn 260 sayfalk birinci ksmn oluturmaktadr.
Bu baskda Felsefeye Girie yeni bir blm eklemedim.
Ancak kitabn btnn yeniden elden geirdim ve zellikle ahlk ve din felsefesi konularna tahsis ettiim 5. ve 7. blmlerinde nemli deiiklikler yaptm. Bu iki blmde baz
ksmlar kardm, bazlarn deitirdim, bazlarna hatr
saylr eklemeler yaptm. 7. Blme eklediim Evrende Ktnn ve Acnn Varl Problemi alt-blmne okuyucunun
zellikle dikkatini ekmek isterim. Bu deiikliklerin kitabn
ieriini daha zenginletirdiini dnyorum.
Felsefeye Giriin bu yeni ekliyle de felsefeyle ilgilenen
okuyucular ve rencilere yararl olmaya devam edeceini
umarm.
24
Felsefe Nedir?
ristotelesin nl yapt Metafizik Btn insanlar doal olarak bilmek isterler cmlesi ile balar.
Yine Aristotelese gre insanlarn duyularn kullanmaktan, rnein grmekten, iitmekten vb. duyduklar zevk
bunun en ak kantdr. Gerekten de insan insan yapan en
nemli zelliklerinden biri herhlde onun kendisini evreleyen dnyay, iinde yaad toplumu, gemiini ve btn
yanlar ile bizzat kendisini tanmak ve bilmek istemesidir.
imdi bilgi, bilen varlkla (felsefe dilinde zne veya sje
ile), bilinmesi istenen veya bilinen varlk (felsefe dilinde nesne veya obje) arasndaki bir ilikidir. Bu ilikide bilenin mi
yoksa bilinenin mi ar bast; bilginin imkn veya imknszl; bilginin kayna, alan, kapsam, snrlar vb. trnden
sorular felsefenin bilgi teorisi veya epistemoloji diye adlandrlan dalnn zel konusunu oluturur. Bu konu kitabmzda
bundan bir sonraki blmde geni olarak ele alnacaktr.
Felsefe de esas olarak bir tr bilgidir, ancak zel bir tr bilgidir. Felsefenin ne tr bir bilgi olduunu, felsef bir bilginin
AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI
27
28
BIRINCI BLM
zelliklerinin neler olduunu anlamak iin dier belli bal bilgi trlerinden sz etmek gerekir. Burada ele alacamz bilgi
trleri ise gndelik bilgi ve bilimsel bilgidir.
FELSEFEYE GIRI
Felsef Bilgi
Felsef bilgiye gelince, onu belirlemek daha zordur. Hatta felsefenin en nemli probleminin bizzat felsefenin kendisinin ne
olduu problemi olduunu sylemek bile mmkndr. Felsef bilgiyi veya felsefeyi anlamaya alrken yaplmas gereken en doru davran, tarih boyunca kendilerine filozof denilen kiilerin yaptklar iin kendisine bakmak olacaktr. Byle
bir bak asndan konuya bakldnda ise filozoflarn farkl
zamanlarda, farkl kltrlerde, farkl amalar ve farkl ilevlerle
farkl somut felsefeler rettikleri grlmektedir. Bununla birlikte bu farkl zamanlarda yaayan veya farkl amalarla farkl
felsefeler reten insanlarn yaptklar iin kendisinde baz ortak zellikler olduu da gzlemlenmektedir.
Kant felsefeyi kendisini akla dayanan nedenlerle meru
klmak veya hakl karmak iddiasnda olan bir zihinsel etkinlik biimi olarak tanmlamtr. Kanaatimizce bu tavr felsefeyi felsefe yapan ve btn felsef dnme rneklerinde ortak
olan bir noktay gayet gzel bir biimde ortaya koymaktadr.
Burada akla dayanan nedenlerden, insann her trl deneyini, gzlemini, bunlara dayanan her trl akl yrtmesini ve
sezgisini iine alan geni bir nedenler veya gerekeler (reasons)
grubunu anlamak gerekir. Hakl karmak veya merulatrmak iddiasndan ise herhangi bir nermeyi, bu nermeyi ileri
srmeyi mmkn klan kant, temel ya da gerekelerle ortaya
koymay anlamak gerekir. rnein eer btn insanlar lm-
29
30
BIRINCI BLM
l ise ve Ahmet bir insan ise, Ahmetin de lml olduunu kabl etmek zorunludur. Burada bu iki ncl bu sonucu zorunlu
klmakta, onu ileri srmeyi gerektirmektedir. Tabi ki burada
nemli olan ilk iki ncl nasl elde ettiimizdir. Felsefe bu iki
ncln kendilerinin de ya a) yine bu tr bir akl yrtmenin
sonularnn olmasnn veya b) yukarda sylediimiz daha
genel anlamda insann bilinli gzleminin, deneyinin, bunlar
zerinde dnmesinin sonucu olmasn veya insan sezginin
de iin iine kartrlarak elde edilmesini talep eder.
Felsefede nemli olan felsef sonulardan ok bu sonulara varma biimidir. Baka deyile felsefede, rnein bilimlerde olduu gibi herkes tarafndan kabl edilen veya kabl edilmesi gereken doru, kesin bilgiler veya sonular sz konusu
deildir. Herhangi bir bilimde, her zaman renilmesi mmkn bir bilgi, bir doru (hakikat) vardr. rnein matematikte
bir teoremi, fizikte bir doa yasasn, tarih biliminde gemite
insan topluluklarnn nasl yaadklarna dir baz eyleri renirsiniz. Felsefede karnza kan ise filozof denen insanlarn
eitli konularda ileri srm olduklar ve ou kez de birbirine aykr olan birtakm dnceler, retiler, sistemlerdir. Bir
bilim adamnn baka bir bilim adamnn bilimsel bir grn paylamak zorunda olmasna karlk bir filozofun baka
bir filozofun felsef bir grn paylamas beklenmez, hatta
arzu da edilmez. Zaten bugne kadar herhangi bir filozofun
felsef sisteminin veya grnn herkes tarafndan kablne
pek rastlanmamtr.
Felsefe tarihinde felsef sistemler birbirlerini tkip etmi,
her filozof kendisinden evvel gelen filozoflar rtmeye alrken kendisinden sonra gelen filozoflar tarafndan reddedil-
FELSEFEYE GIRI
diini grme kaderiyle karlamtr. Bu anlamda her filozofun, felsefenin kendisine kadar olan geliimini veya iddialarn
eletirerek kendi payna yeniden bir felsef sistem ina etme
abasnda olduu sylenebilir.
O hlde felsefeyle ilgilenen birinin filozoflar tarafndan
ileri srlen eitli ve farkl dnceleri, sistemleri tanmas
phesiz belli lde faydal olmakla birlikte bu, felsefe yapmak iin asl deildir. Bundan daha nemli ve verimli olacak
olan, felsefe yapmann kendisini renmektir. Bu anlamda olmak zere Kantn u nl szn her zaman aklda tutmak
gerekir. renilebilecek felsefe yoktur; ancak felsefe yapmak
renilebilir.
Yine bu zellii bakmndan felsefe, bir hedef veya sonuca
ulam olmaktan ok Jaspersin deyimi ile dima yolda olmaktr. Jaspers, nl eseri Felsefeye Girite bilgelik (sophia)
ile felsefe (bilgelik sevgisi: philosophia) arasnda ayrm yapar.
Aslnda bu ayrmn kkleri de ta Pythagorasa kadar geri gider.
Gerek Pythagoras, gerek Jaspers, hakl olarak, felsefenin bilgelie ship olma iddias deil, bilgelii sevme, onu elde etmeye
alma arzusu olduu zerinde srar ederler.
Buna bal olarak felsefede yeni ve zgn bir sorunu ortaya
atmann, en aa bir felsef soruna yeni bir cevap vermek kadar deerli olduundan sz edilebilir. Hatta birok filozof iin
birincisi, ikincisinden daha nemlidir. Yine felsefede daha nceleri felsef dnme ve aratrmann ilgi alan iinde bulunmayan yeni bir varlk alannn, problemler grubunun felsef
dnme alan iine sokulmas ve felsef klnmas ok nem
tayan bir eydir. rnein Yunan felsefe tarihinde Sofistler ve
Sokratesle birlikte o zamana kadar cidd bir biimde felsefe-
31
32
BIRINCI BLM
nin alan iinde ele alnp zerinde dnlmeyen kltr, ahlk ve siyasetle ilgili konularn felsef olarak ele alnp tartlmas, felsefe tarihi bakmnda ok nemli bir ilerleme saylr.
FELSEFEYE GIRI
da felsefenin genelletirici veya genel sonulara varmak isteyici zellii olarak adlandrabiliriz. Bylece bilimin fiyat, emek,
talep, mlkiyet, enerji, hz, zgl arlk gibi genel ve soyut
kavramlarla uramasna karlk, felsefe deney, bilgi, anlam,
doruluk, erek, Tanr, zihin, doa gibi kavramlarla alr. Ancak burada bilim veya daha dorusu bilimlerle felsefe arasnda, birincinin kavramlarnn farkl zel varlk alanlarna ilikin
olmasna karlk, ikincinin daha genel birtakm kavramlar
kullanmas anlamnda bir farkllktan sz edilebilir. zellikle
felsefenin bir kolu, metafizik diye adlandrlan aratrma alan geleneksel olarak varlk olmak bakmndan varln bilimi,
yani her varlk ve aratrma alannda kendini gsteren genel
karakterlerin incelenmesi ve madde, form, olumsallk, yasa,
sre, olu, neden, eser, yap vb. gibi bunlar ifade eden kavramlarn analizi olarak tanmlanmtr.
33
34
BIRINCI BLM
Felsefe ve Deerler
Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe
Felsef dncenin bilimden farkl olan en nemli bir dier
zellii, bilimin yalnzca olgularla ilgilenmesine karlk, felsefenin olgular yannda ayn zamanda deerler, anlamlar, idealler veya erekler diye adlandrlan bir varlk trn veya bunlar iine alan bir varlk alann kendisine konu edinmesidir.
Felsefe deyimi yukarda iaret edildii gibi Yunanca bilgelik sevgisi anlamna gelen philosophia deyiminin Arapalam eklidir. imdi kelimenin kk anlamnn iaret ettii gibi
felsefe bilginin (Yunancas episteme) ve bilgeliin (Yunancas
sophia) kendisi, ona ship olma iddias deil, bilginin, ancak
bundan ok daha zel olarak bilgeliin (Arapas hikmet) sevgisidir. Bilgelik veya hikmet bilgiden farkl, ok daha iddial ve
zengin bir kavramdr. Bilgelik, en basit ifadeyle, insan hayatnn anlam ve deerine ilikin derin bilgidir. Bilgelik, kendisine
ship olana mutluluk ve kurtulu salayaca, hayatna anlam
FELSEFEYE GIRI
ve deer kataca varsaylan anlaml ve deerli bilgidir. rnein gk cisimlerinin ktleleri ile doru, aralarndaki uzakln
karesi ile ters orantl olarak birbirlerini ittikleri veya ektiklerine ilikin Newtonun evrensel ekim yasas, fizik biliminin
veya astronominin alan iinde ele alnmas gereken, olguya
ilikin bir bilgidir; ama bu bilgi, bizzat Newton veya bir bakas tarafndan, evreni matematiksel bir biimde ve belli bir plna gre dzenli ve uyumlu olarak yaratan akll bir Tanrnn
varlk zerindeki damgasndan haber veren, onun bir iareti,
bir yeti olan ey olarak yorumlandnda artk bilgi olmaktan
daha fazla bir ey, bir bilgelik olur. Bilgelik, Sokratesin urunda lm gze ald bilgidir. Bilgelik, byk slm filozofu
bni Rtn, Kurann evrene bakarak bizi onun yaratcs
hakkndan dnmeye dvet ettiini syledii bilgidir.
Deerler Felsefesi
Buradan felsefenin, bilimin ele almad iyi-kt, gzel-irkin
gibi deerleri ele alan ve genel olarak deerler felsefesi (axiology) adyla adlandrlan disiplininin kayna ve varlk gerekesi ortaya kmaktadr.
Bilindii gibi bu iki kavram iftinden birincisi ahlk felsefesinin (veya etiin), dieri ise sanat felsefesinin (veya estetiin) zel ilgi alandr. Hatta Aristotelesin hakl uyarsna
uygun olarak birey plnnda iyi veya kty ele alan felsefe
disiplinini ahlk felsefesi, toplum dzeyinde, siyasal rejim
plnnda iyi veya kty, yani iyi veya kt ynetimi konu
alan felsefe disiplinini siyaset felsefesi olarak adlandrabiliriz.
Bundan daha da ileri giderek ahlk bakmdan deil, bilimsel-olgusal bakmdan doru ve yanl bir norm olarak ele
35
36
BIRINCI BLM
alp, bu tr bir bilgi doruluunu kendisine konu edinen mantk veya bilim felsefesini de bu anlamda bir tr deer felsefesi
disiplini olarak dnmenin mmkn olduunu ileri srenler
de vardr.
Nihyet yine bu anlamda olmak zere ve yeri geldiinde
ayrntl olarak zerinde duracamz ekilde dini bir olgu
biiminde inceleyen dinler tarihi, karlatrmal dinsel incelemeler gibi bilimsel almalar deil, dini bir deer alan
olarak inceleyen ve bu balamda Tanr, insan, ibadet, gnah,
sevap, kurtulu gibi dinsel temel kavramlar felsef ve deerlendirici (evaluative) bir soruturmann konusu yapan din felsefesini de bir tr deer felsefesi olarak ele alabiliriz.
Felsefe-Bilim likisi
Yukarda iaret edildii zere felsefe bilimle u ortak zellikleri paylar: a) Her ikisi de genel olarak akl adna konuur-
FELSEFEYE GIRI
b) Felsefenin
c) Bilimin
d) Bilimsel
aratrma ve bulular yapma yntem ve usllerinin belli ve retilebilir olmalarna karlk felsefenin filozoflar tarafndan bile zerinde uzlalan belli ve
standart bir aratrma, dnme yntemi mevcut deildir. Bu da u demektir ki her filozofun kendisine zg
37
38
BIRINCI BLM
FELSEFEYE GIRI
Felsefe-Din likisi
Din ve dinsel bilginin zellikleri hakknda kitabmzn son blmnde ayrntl aklamalar verilecektir. Burada u kadarn
belirtmekle yetinelim ki dinsel denebilecek bilgi ile bilimsel
veya felsef bilgi arasnda gerek kaynaklar, gerek erekleri, gerekse yaplar bakmndan byk farkllklar vardr. Aslna
baklrsa dinde, bilim ve felsefede anlald anlamda bir bilgiden sz edilemeyecei bile sylenebilir. Din insan hayatn,
insann iinde bulunduu evrenle belli lde doyurucu ve
anlaml bir ilikiye sokma abas ve insan ilerin yrtlmesinde bilgelik salama giriimidir. Ama din bunu, entelektel
bir plndan ok pratik ve duygusal bir plnda gerekletirmeye
alr. Daha basit bir deyile din, insann dnyay bilme ihtiyacndan ok, dnyaya ve onu idare eden ilkeye, Tanrya, insan
hayatnn bir anlam olduuna inanma ihtiyacna cevap verir.
nanma ve bilme arasnda ise apak bir farkllk vardr: Bilinen bir eye inanlmaz, o ey yalnzca bilinir. rnein ben u
yazy yazarken oda scaklnn, termometreye bakmam sonucu, 28 santigrat derece olduunu biliyorum veya ben suyun
aa gibi cisimleri kaldrma zelliine ship olduunu biliyorum veya ben yine bir genin i alarnn toplamnn 180
derece olduunu biliyorum.
imdi btn bu bilgilerimle ilgili olarak benim ayn zamanda bunlara inandm sylemenin mkl bir anlam
yoktur. nanlan bir ey ise bilinmez, daha dorusu dinde sz
konusu olan iman (faith, foi) anlamnda, yani gerek, saf anlamnda inanmada inanlan ey bilinme ihtiyac iinde deildir
veya herhangi bir bilgi ile dorulanmaya ihtiya gstermedii
gibi herhangi bir kar-bilgi tarafndan yanllanabilecek bir
yap ve zellikte de deildir.
39
40
BIRINCI BLM
FELSEFEYE GIRI
41
42
BIRINCI BLM
memizi istiyorlarm gibi taleplerde bulunduklar bir olgudur. Bunlarn nasl yorumlanmas gerektiini ise din felsefesine ayrdmz blmde yapacamz tartmada gstermeye
alacaz.
Felsefe-Sanat likisi
Acaba sanat veya sanat herkesin anlayabilecei bir biimde
duygu ve dncelerini dile getirdiinde bize bir ey bildirir
mi? Baka deyile sanatnn verdii bilgi ne tr bir bilgidir,
daha dorusu o bir bilgi midir?
Bilimden ve hatta felsefeden farkl olarak sanat yapt, normal alglanan dnya ile, nesneler dnyas ile ilgili olarak bize
bir ey bildirmez. Onda yine felsefe ve bilimden farkl olarak
hibir olay veya yasa ileri srlmez ve yine bilim ve felsefeden
farkl olarak onda hibir ey, doru veya yanl deildir. Sanat,
olsa olsa sanatnn dnyasn, onun gereini bize anlatr.
Bu gerek ise phesiz bilim ve felsefede allagelen anlamda nesnel veya evrensel bir gerek deildir, znel ve kiisel bir
gerektir.
te yandan sanatnn ana amac da bize bir eyler sylemek deil, bir ey telkin etmek veya bizde bir ey, zellikle bir
duygu, bir heyecan uyandrmaktr. Bundan dolay onun dili
bilim veya felsefenin diline en fazla yaklat durumda bile
allagelen anlamda normal bir dil deildir, zel bir dildir.
Onun anlam da ileride gstermeye alacamz gibi mantksal anlam deil, iirsel anlamdr. Bununla birlikte iyi kurulmu bir felsef sistemin bizde, iyi dzenlenmi bir roman, iyi
yazlm bir iir veya iyi bestelenmi bir senfoni kadar estetik
bir duygu veya heyecan uyandrd bir gerektir.
FELSEFEYE GIRI
Felsefenin Yarar
Son olarak felsefenin yarar veya gereklilii, onun toplumsal-kltrel ilevi ve felsefenin tarihsel geliimi ile ilgili olarak
birka sz sylemek istiyoruz. Mongolfier kardeler icat etmi
olduklar balonla ilk uularn yapmak istedikleri srada, gsteriyi izlemek iin meydanda toplanan seyirciler arasndan biri,
yannda bulunan saygdeer grnl, yal bir baya dnerek
biraz da naif bir tavrla u soruyu sorar: yi de baym, bu ne
ie yarar?. Sz edilen yal bay ki o sralarda Fransay ziyaret
etmekte olan nl Amerikal bilgin ve siyaset adam Benjamin
Franklindir hogrl bir ekilde glmseyerek u cevab verir: yi de baym, yeni domu bir bebek ne ie yarar?.
Kanmzca bu cevap, felsefenin ve aslnda daha genel olarak dier nemli temel kltrel etkinliklerin son tahlilde ne
ie yaradklar sorusuna verilebilecek en gzel ve anlaml bir
cevaptr. Konuya salt bir ie yaramak asndan baktmzda
en ok ie yaradn dndmz baz etkinliklerimiz, rnein bilim bile ou kez bir ie yaramaz. nk tp bilimi
sayesinde hastalklarmz iyiletirip, aclarmz azalttmz
bir gerektir; evet, tp bu adan faydaldr ve salmz korumamza yarar. Ama evrenin gemite ne kadar zaman nce,
nasl meydana geldiini, uzayda, nerelerde, hangi galaksilerin
bulunduunu, dinozorlarn gnmzden ne kadar nce ve
neden ortadan kalktklarn bilmek dar anlamda bizim ne iimize yarar?
Belki aritmetik bilimi, alveri yaparken ne kadar para
deyeceimizi, ihtiyalarmz en hesapl olarak nasl karlayabileceimizi bilmemize yarar; ama uzayda bir noktadan bir
doruya birden fazla paralel izilip izilemeyeceine ilikin
43
44
BIRINCI BLM
olarak geometride alar boyunca yaplm olan btn o geometrik tartmalar ne ie yarar?
rnekleri oaltmak mmkn, ama gereksizdir. Bilimin
zaman zaman, hatta ou zaman iimize yarad bir gerektir.
Ama bilim adam veya bilim adamlarnn ou, aratrmalarn
yaparken, yaptklar aratrmalarn bir ie yarayp yaramayacan kendilerine sormazlar bile. Bilim adamnn amac, Aristotelesin syledii gibi, her eyden nce ve asl olarak insann doal olarak ship olduu bilme arzusunu doyurmaktr.
Bir bilimsel aratrmay tetikleyen ey, ou zaman pratik bir
probleme zm bulmak amac deil, bir baka bilimsel alma ve bu bilimsel almann ortaya koyduu baka bir bilimsel problemdir.
Ayn ekilde sanatn veya sanat eserinin bize bir yarar saladn sylemek, hemen hemen sanatn varlk amacn inkr
etmektir. Evimizde kullandmz bir sandalyenin aklayc
nedeni, zerinde oturma imknn salamas suretiyle bize
yarar salamasdr. Ceketimizi astmz bir ask da ceketimizin burumamasna yarar. Ama sandalyenin kendisinin XVI.
Louis stili bir sandalye olmas veya asknn, diyelim ki nl
bir heykeltran elinden kma bir ask olmasnn, bu birinci anlamda bir fayda salamas sz konusu deildir. Bu son
iki durumda faydann dnda ve ondan tamamen bamsz
bir deer iin iine karmaktadr ki o da gzel olanla, estetik bakmdan haz verici, heyecan verici olanla ilgili deerdir.
Kantn estetik deerin zelliini belirttii drt nl formlnden birincisini, sanatn temel kavramlar olan estetik hazla
onun konusu olan gzelin ne olduklarna ilikin formln
burada zikretmemiz yerinde olacaktr: Estetik haz, bir nesneyi veya bir temsil biimini hibir kar gtmeyen bir holanma
FELSEFEYE GIRI
veya holanmama duygusuyla yarglama yetisidir. Bu holanma duygusunun konusu olan eye de gzel denir.
Ahlka gelelim: Onun bir ie yaramas yle dursun, gerekten ahlkl davranan stn baz insan rneklerinde olduu
gibi (rnein Sokrates, sa, Buda), bu davranlar sergileyen
insanlara hayatlar boyunca eza, cefa, mihnet, hatta lm getirmi olduu olgusal bir gerektir. O hlde ahlksal davranmann insana allagelen, normal anlamda bir fayda, bir zevk
vermedii de aktr.
Nihyet btn bunlara benzer bir ekilde felsefe de z itibariyle ve son tahlilde bir ie yaramaz; meer ki insann kendisini evreleyen evreni, insan hayatnn bir anlam olup olmadn, insan kaderinin ne olduunu, insann hangi eylemleri ile ne
lde kaderini deitirebileceini ve kendi seiminin snrlar
ierisinde hangi eylem ve abalarn peinden komas gerektiini, ne tr bir hayatn gerek bireysel, gerek toplumsal olarak
en iyi hayat olduunu vb. bilmeye almasnn insan iin ok
yararl, ok faydal bir ey olduunu sylemi olmayalm! Felsef aratrmann phesiz daha nce iaret ettiimiz gibi baka
plnlardan baka faydalar vardr. rnein bilimlere yardmc
olabilir, dinlere yardmc olmutur vb. Ancak onun arkasnda
bulunan en temel motif, en iyi biimde Sokratesin u cmlesinde ifade edilmi olan motiftir: Soruturulmayan, zerinde dnlmeyen bir hayat, yaanmaya demez. nsan, kendi hayatn inceleme kabiliyetidir. Bu olmakszn o, hitir. Felsefe, insan
insan yapan ve bir hi olmaktan kurtaran aratrma, soruturma
ruhunun, anlamlandrma, yorumlama ve deerlendirme etkinliinin, nemli sorular sorma ve onlara cidd olarak cevaplar
arama zelliinin, erdemli olma ve mutlu yaama talebinin, ksaca bilgelie ulama zleminin en hakik ve belki tek ifadesidir.
45
SZLK
409
410
bilgi felsefesi (epistemology): Bilginin imkan, kayna, snrlar ve derecelerini aratran felsefe dal.
deer: Olgulara ilikin insan tavr; olgular ve eyler hakknda insan ihtiyalar, ilgileri, idealleri bakmndan verilen yarg.
deneycilik (empiricism): Bilginin kayna olarak duyular, gzlem ve deneyi kabul eden bilgi felsefesi gr.
deneysel bilim: Formel bilimlerden farkl olarakinsan deneyinin konusu olan hereyi inceleyen ve doa ve insan bilimlerini iine alan bilim.
din felsefesi: Dini felsefi olarak inceleyen aratrma.
dogmaclk: Bilginin mmkn olduuna inanma; pheciliin kart
olan reti.
doru: Geree uygun olan, onu kendisinde olduu gibi yanstan
nerme.
dorulama: Bir varsaymn doruluunu gstermek iin yaplan ilemlerin tm.
doruluk: Doru bir nermenin zellii.
duyumculuk: Bilginin kaynan dar anlamda duyular veya duyumda
bulan bilgi felsefesi retisi.
eletiri felsefesi (critisism): Bilginin imkan ve snrlar zerine Kantn
balatm olduu akm ve felsefe yntemi.
entelektalizm: [Ahlak felsefesi bakmndan] ahlak davrann belirleyicisi olarak akl kabul eden ve ahlak bilgiye indirgeyen gr.
estetik: Sanat ve doada gzeli ele alan felsefi aratrma.
formel bilim: Dncenin biimi ve kendi kendisiyle tutarll ile ilgilenen mantk ve matematik gibi bilimler.
gerek: Doru bir nermenin konusu olan, bilinten, tasarmdan bamsz olarak var olduu kabul edilen ey.
gerekilik (realism): [Varlk felsefesi bakmndan] zneden, bilinten
bamsz olarak bir varln olduunu ileri sren reti.
SZLK
grelicilik (relativism): [Ahlak felsefesi bakmndan] iyi ve ktnn kiiden kiiye ve toplumdan topluma deitini ileri sren gr.
hazclk (hedonism): En yksek iyinin ve insan davranlarnn ereinin
haz olduunu ileri sren ahlak felsefesi gr.
idea: Fikir, dnce, tasarm, dncenin konusu olan, dnlr olan
ey.
idealizm: Varln maddi yapda olmadn, dnce veya ruh cinsinden olduunu ileri sren varlk felsefesi gr.
ikicilik (dualism): [Varlk felsefesi bakmndan] evrende birbirine indirgenemez yapda iki farkl tz bulunduunu ileri sren gr.
imanclk (fideism): Tanry kavramada akla deil, yalnzca inanmaya,
imana arlk veren reti.
kavram: Nesnelerin veya olaylarn ortak zelliklerini ifade eden genel
tasarm.
kozmolojik kant: Evrenin varlndan hareket ederek, Tanrnn varln ispat etmeye alan kant.
kuram (bilimsel): Bilimsel yasadan daha geni, daha byk ve daha
sistemli varsaym.
madde: Uzay ve zaman iinde yer alan ve niceliksel olarak llebilir
varlk tr.
materyalizm: Varln madde olduunu veya maddeye indirgenebileceini ileri sren gr.
metafizik (fizik tesi): Tanr, ruh, lmszlk gibi fizik tesi varlk ve
olgularla ilgilenen aratrma; madde-form, birlik-okluk gibi varln en
genel zelliklerini konu alan felsefe dal.
nesne: Varlk; bilenin kendisine yneldii ve bilgini konusu olan ey.
nesnel idealizm: varolan tek ey olarak Tanr veya ruhu, zihni kabul
eden ve insan dncesini bu ruhun ve zihnin bir paras olarak alan
Hegelci gr.
olgu: Olan, varolan, gereklemi olan.
411
412
SZLK
tekcilik (monism): [Varlk felsefesi bakmndan] varln salt maddi veyaruhsal- zihinsel olduunu ileri sren gr.
teleolojik kant: Evtrendek dzenle hareketle Tanrnn varln ispat
etmeye alan kant.
tin: Ruh, maddi olmayan sz.
tinselcilik (spiritualism): Her trl gerekliin znn tinsel olduunu,
cisimsel olann tinsel olann yalnzca bir grnts olduunu ileri sren felsefi reti.
tz: Varlk, gerekten varolan ey; niteliklerin ve belirlemelerin taycs
olan zne.
tutarllk kuram: Dorunun nermeler arasndaki tutarllktan ibaret
olduunu savunan gr.
tm-tanrclk (panteism): Tanr ile doa arasnda ayrm yapmayan ve
Tanrnn doa olduunu ileri sren din felsefesine ilikin gr.
uyuma kuram: Dorunun, nerme ile d dnyada bulunan nesne
arasndaki uyumadan ibaret olduunu savunan gr.
varlk felsefesi (ontology): Varlk, olu, varlk- olu arasndaki ilikiler,
varln temel belirlenimleri gibi konular ele alan felsefe dal.
yaradanclk (deism): Tanrnn evreni yarattn, ancak daha sonra
onun ileyisine karmadn ileri sren din felsefesi gr.
yararclk (pragmatism): Dorunun lt olarak pratik fayday, pratik
geerlilii kabul eden felsefe retisi.
yeni- pozitivizm: Pozitivizmin ada bir versionu, felsefenin grevinin
eitli insan etkinlik tarafndan salanan nermelerin anlamn akla kavuturmaktan ibaret olduunu savunan gr.
413
KAYNAKA
415
416
DIZIN
A
ahlk felsefesi 33, 34, 161, 175, 176,
177, 178, 227, 374
aklclk 49, 73, 77
Anaksagoras 46, 89, 340
Anaksimandros 45, 122, 123
Anaksimenes 45, 123
analitik felsefe 81, 95, 96
anayasal ynetimcilik 238
anlamllk 53, 54
Anselmus, Saint 349, 350, 351
a posteriori 71
a priori 62, 72, 354, 380
aralk 53
Aristoteles 11, 12, 25, 32, 33, 42, 45,
46, 50, 52, 58, 67-69, 82, 90,
105, 119, 130-134, 139, 152157, 171, 173, 181, 182, 190,
191, 194, 197, 199-202, 205,
228, 229, 237, 249, 250, 254,
311, 312, 315, 317, 335, 340,
347, 351, 388, 394,
Arkesilaos 66
B
Bacon, Francis 119
Batlamyus 58
belirlenimcilik (determinizm) 188, 207
Bentham, Jeremy 210, 211, 212, 213,
216, 240
Bergson, Henry 49, 75, 76, 77, 134,
Berkeley, George 11, 128, 129, 130,
131, 145, 149, 150, 151, 152
bilgelik 29, 32, 33, 37, 50, 120, 358,
399
bilgi felsefesi (epistemoloji) 18, 25, 34,
46, 48, 53, 390
bilim felsefesi 18, 34, 87, 88, 93, 96,
371
bilimsel bilgi 26, 27, 69, 96, 98, 99,
100, 101, 111, 333
C-
Carnap, Rudolf 51, 92, 193
419
420
temoloji)
erekbilim (teleoloji) 154, 341
deizm. Bkzyaradanclk
Demokritos 11, 46, 67, 90, 132, 136,
137, 138, 139, 153, 340
deneycilik 49, 73, 77
Descartes, Ren 11, 49, 52, 60, 61, 71,
72, 74, 82, 101, 127-129, 132,
138, 139, 149, 151, 152, 156,
157, 195, 335, 349, 350, 351,
375, 381,
Dewey, John 53, 85, 384, 391, 395,
396, 397
dilbilimsel 82
din felsefesi 17, 24, 34, 40, 95, 162,
321, 322, 326-328, 334, 336,
358, 360
Doa Filozoflar 45, 59, 90, 146, 340
dorulanabilirlik 35, 80, 83, 99, 335
doutanclk 73
G
Galile 68, 99, 101, 107, 108, 109, 111,
114, 117, 338
Gassendi, Pierre 136, 351
Gazali 19, 49, 60, 61, 74, 236, 335, 341,
347, 355, 367
gerekilik (realizm) 130
Gide, Andre 185
grelilik kuram 118
duyumculuk 71
DIZIN
L
Leibniz, G. W. 49, 71, 335, 348, 361,
362, 363
Locke, John 13, 49, 70, 71, 232, 237240, 263, 267-275, 283, 284,
374, 375, 380, 382, 394
Lord Acton 239, 253
Mach, Ernst 78
maddecilik 137
Jaspers, Karl 29
John Locke
tabula rasa 70
K
Kant, Immanuel 12, 27, 29, 36, 42, 46,
47, 50, 59, 61-65, 69, 73-82,
91, 93, 99, 126, 134, 178, 189,
191, 217-224, 304, 315, 317,
347, 348, 351-354, 386
eletiri felsefesi 73
fenomen 64, 126
numen 64, 70, 78, 126
Karneades 66
Moore, G. E. 166-169,
Muhyiddin-i Arabi 75
mutlakyetilik 238
N
nesnelci 191, 195, 202, 314
nesnellik 99, 130, 152, 172
Newton, Isaac 33, 90, 98, 115, 118,
421
422
O-
olguculuk 51, 64, 78, 79, 82, 92
olumsallk 31
ontoloji. Bkzvarlk bilimi
Orwell, George 254
ndeyi 35, 100, 116
zgecillik (diergamlk) 216
znelci 191, 313
znellik 150, 172, 173
P
paralelizm 157
Parmenides 46, 121, 124-126, 340
Pascal 58, 164, 335, 367
Pguy, Charles 224
Pierce, Charles Sanders 50, 82, 83
Platon 11-13, 32, 46, 49, 50, 68-73,
145-155, 162, 163, 191-194,
197-202, 229, 237, 247-256,
278, 307-319, 340, 361, 375,
379-381, 384, 394
Plotinos 49, 133, 315, 316, 339, 363
R
rasyonalizm. Bkzaklclk
refleksiyon 30, 88, 91
Reichenbach, Hans 92, 110,
Ross, W. D. 191
Rousseau, Jean-Jacques 13, 232, 237239, 263-273, 284, 375, 381,
382, 391, 397
Russell, Bertrand 81, 209, 358
Ryle, Gilbert 81
S
saduyu bilgisi 9, 26
Sartre, Jean Paul 358, 365, 389,
Schelling, Friedrich W. J. 78, 315, 317
Schiller, Friedrich 13, 315, 318, 319,
Schlick, Friedrich Albert Moritz 51, 92
sentaks. Bkzszdizim
Septikler 10, 58, 65, 66
sezgi 31, 49, 53, 57, 72, 74, 75, 77, 134
Simon, Saint 237, 256, 278
Smith, Adam 214, 283, 284
Sofistler 29, 32, 46, 59, 65, 146, 194,
235, 241
szdizim 55
Pryhon 66
speklasyon 88, 91
Pythagoras 29, 89
DIZIN
W
Westacott, Emrys 23, 204,
Wittgenstein, Ludwig 81
pheciler 10, 58
tabula rasa 70
Yunus Emre 75
U
uyuma kuram 52
V
varlk bilimi (ontoloji) 127
varlk felsefesi 18, 34, 46, 125, 126,
130, 133-135, 286
varoluuluk 179
423