Ayra Yaynevi

ENGN BERBER
KURTULU SAVAI'NDA

MUSTAFA KEMAL VE VAHDETTN

DDALAR - YANITLAR
Aratrma - nceleme: 05
AYRA YAYINEV

Birinci Bask
Ayra Yaynevi, Mart 1997, Ankara

ENGN BERBER

KURTULU SAVAI'NDA
MUSTAFA KEMAL VE VAHDETTN
DDALAR - YANITLAR

Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda

"gerekten" emei bulunanlarn
aziz hatrasna...

NDEKLER

nsz
Ksaltmalar
Giri
I. Gerei Yakalamak
II. Mondros'tan Samsun'a
III. Samsun'dan Zafer'e
IV. Zafer'den Sonra
V. Vahdettin'in Kiilii zerine
Sonu
Bibliyografya
Szlk

NSZ

Elinizdeki kitapk gerekte, 1989 yl banda bir makale

olarak kaleme alnmt. Mustafa Kemal aleyhindeki baz iddialar
yantlayan ieriinden tr almann, Atatrk Dil, Tarih ve
Kltr Yksek Kurumu'na bal, Atatrk Aratrma Merkezi
Bakanlnn, ayda bir dzenli olarak karmakta olduu
dergisinde
(Atatrk
Aratrma
Merkezi
Dergisi)
yaymlanabileceim
dnen
yazar,
yanldn
anlamakta
gecikmedi. Ad geen merkeze, birka kez iadeli taahhtl olarak
postalam olmamza ramen,
telefonla aradmzda srarla,
makalenin ellerine gememi olduunu sylyordu. Bunun zerine,
Hocam Prof. Dr. Ergn Aybars tarafndan elden gtrldnden
olsa gerek, teslim alnmak zorunda kalnan makalenin, dergide
neden yer bulamadn, bir yl sonra tesadfen karlatm
merkezin gerekte tarihi olmayan sayn mdr, "Biz bunlar her
gn sylyoruz" diyerek aklayvermiti. Bu yaklam, Atatrk'n
adn tayanlarda dahil olmak zere tm kurumlarn, politik
tercihleriyle insanlar tarafndan ynetildii gereini bize bir kez
daha hatrlatmt.
Yakn gemite yaptmz bir sohbet esnasnda sz ettiim
almayla, Ayra Yaynevi'nin ilgilenmesi, yllardr dosyasnda
tozlanan metni yeni den elime almama vesile oldu. Baz dzeltmeler
ve eklemelerle makaleyi kitaba dntrdm.
Ayra
Yaynevi'ne,
bilgisayar yazmna
yardmc
olan
arkadam Mehmet Ali Demirba'a ve baslmasnda emei
geenlere teekkr bor bilirim.
Engin B E R B E R

zmir, 7.Temmuz. 1996

Ksaltmalar
ATASE
bkz.
B.y.y.
ev.
Ds.
Fhr.
H.T.V.D.
K.
Y.t.y.
Yay .haz.

Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi

Baknz.
Basld yer yok.
eviren.
.
Dosya.
Fihrist.
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi.
Klasr.
Yayn tarihi yok.
Yayna hazrlayan.

GR

Trk Ulusal Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda asker, aa,

eraf, din adam, aydn, kyl ve memurlarn katklarnn olduu
bilinmektedir. Ancak, birey olarak dnldnde, bu insanlar
iinde onur paynn, savan lideri Mustafa Kemal'e ait olduu
phe gtrmez bir gerektir. Ne var ki, saltanat ve hilafete
yaknlk duyan baz kalemlerin ileri srdkleri; ulusal kurtulu
sava balatmak iin Mustafa Kemal Paa'y, Vahdettin'in
Anadolu'ya gnderdii, bu amala kendisine ok geni yetkileri
ieren bir hatt- hmayun verdii ve savan kazanlmas iin O'na
byk miktarda para salad vb. iddialarla bu gerek
grmezlikten gelinmekte, "Sultan Vahdettin olmasayd, ulusal
kurtulu
savann
da
olamayaca"
havas
yaratlmak
istenmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk kez, Kadir
Msrolu tarafndan inceleme eser dzeyinde ortaya atlan bu
iddialar 1, bir sre sonra Necip Fazl Ksakrek tarafndan da
desteklenmitir 2. Amacmz; bu iddialar kronoloji iinde
yantlarken, Vahdettin'in Anadolu'da yeermeye balayan ulusal
hareketi Mustafa Kemal Paa'dan yoksun brakarak, kertmeyi
planlayan bir giriimini de aklamaktr.

l. G E R E Y A K A L A M A K

Yerli ve yabanc birok sosyalbilimci ve tarihi, tarihin ne

olduu konusundaki dncelerini aklamakta ve tanmlar
yapmaktadr. Bu tanmlarn, tanmlayclarn dnya gr,
yaadklar tarihi dnem vb. etkenlere bal olarak deiiklikler
gstermesi doaldr. Amacmz, ne bu deiik tanmlar ne de bizce
tarihin ne olduunu aklamaktr. Bizi bu aamada ilgilendiren,
"tarih nasl yazlmal" sorusuna verilecek yanttr.
zbaran'n "gerek kaynak (ana kaynak/ilk elden kaynak)
ilenmemi materyaldir... ve tarih aratrcs gznde ok daha
fazla deeri olandr. kinci elden kaynak ise, bir veya birka arac
ile ulatndan haliyle ikinci sradadr-" 3 cmlesinden anlalaca
zere, tarih yazmnda belge kullanm, gemii daha doru
kurgulamamza yardm ettii iin son derece nemlidir. Mustafa
Kemal 1931 ylnda, Trk Tarih Kurumu Bakan Tevfik
Byklolu'na yazd bir mektupta, "Tarih yazmak iin tutulan
yolun mantki ve bilhassa ilmi olmas arttr. Bu mnasebetle
yksek heyetinizin reisi bulunan zat- alinize hatrlatrm ki yeni
dnya ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatli olunuz.
Summe-i-tedarik bir eser vcuda getirerek ferdasnda nadim
olmaktansa hibir eser vcuda getirmemek, aczini itiraf etmek
evladr. lim sahasnda vesveseli olmak, miskin messeselerin
mezunlarna inanmaktan evladr. " 4 derken, tarih yazclnda
bilimsel
yntemlerin
kullanlmasna
verdii
nemi
dile
getirmekteydi.
Vahdettin'in "vatan haini" olmadn vurgulayan Msrolu ve
Ksakrek'in almalarnda 5 bilimsel kriterlere uymadklar,
bazlarn ele alp yantlayacamz iddialarnn, onlar' ulamak
istedikleri sonulara gtrecek salam kantlara dayanmad
grlmektedir.
Belgeleyebildikleri tek iddia, Mustafa Kemal'e Anadolu'ya
gelii srasnda verilen 25.000 liraya ait bir makbuzdur. Bu belgeyi
suyunu", karrcasna kullanan Ksakrek'in, tarih yazclnda
belgelerin tad nemi en az bizim kadar iyi bildii

dncesindeyiz. Kitabnda sz konusu parann 1967 ylndaki

karln bulmak iin uzun uzadya hesaplamalara girimekten
kendini alkoyamamas ve iddiasn belgeye dayandrmann verdii
doyumdan olsa gerek, bu paraya sanki grmcesine Vahdettin'in
zel kasasndan kard "en az 30 bin liray" da ekleyivermesi,
dncemizin haklln kantlarken, bu belgesiz atlganlk
Ksakrek'i Uzunarl'nn "...tek ve zayf vesikalar ve ihtimaller
zerinde kat' hkmler vermek sureti ile vakay tespit etmee
almak da ok zararldr bu son tarzda gya vesikalar gstererek
yrtlen bir sr mtalaalarn ve bu tarzda yazlan eserlerin ne
kadar rk olduu grlmtr. Bu tek ve zayf vesika ve ihtimalli
mtalaalarla tarih yazmak eski tarihlerde yazlm olan tarihlerden
daha ziyade vakay iinden klmaz bir hale getiren sakim bir
usldr...6 eklinde ifade ettii hataya dmektedir.
ddialarn belgelerle destekleyemediklerinin farknda olan
Msrolu-Ksakrek ikilisinin an kullanmna yneldikleri
grlmektedir. Bir kimsenin kendi bandan geen ya da kendi
dneminde ortaya kan olay ve olgular gzlemlerine, bilgilerine
dayanarak anlatt bir yaz tr olan an, tarih yazclnda sk sk
bavurulan bir kaynaktr. Ancak, anlarn yazan kiilerin
grdklerini ve bildiklerini tm akl ile yazmas gerekirken,
genellikle bu kurala uymadklar, sadece kendi holarna gidenleri
anlattklar da bir gerektir. stelik bu; gnle, belgelere
dayanmayan ve yaamlar olayn zerinden uzun bir zaman dilimi
getikten sonra kaleme alnm anlarn kaynak olarak deerleri de
azalmaktadr. 7 Bu nedenle adalar ile karlatrmadan anlar
kullanmak veya belgelerle desteklemeksizin sadece onlara
dayanarak tarih yazmann son derece sakncal olduu ortada iken,
Msrolu ve Ksakrek'in yalnz iddialarn destekler nitelikteki
anlar kullandklar, karlatrma yapma gerei duymadklar
grlmektedir. 8
Kitabna, iindekiler, dipnot, bibl iyografya ve dizin gibi
bilimsel yazcln gerektirdiklerini koyma gerei duymayan
Ksakrek, Mustafa Kemal ile anlamazlklar olduu iindir ki,
sadece Kazm Karabekir'in anlarn kullanm, stelik sonraki
blmlerde rnekleyeceimiz zere, arptmaktan da geri
kalmamtr. Msrolu'nun ise, Akin'in "...gazetecilerin yal bal
kimseleri konuturarak ortaya kardklar anlarn kaynak deeri

nispeten zayftr" dedikten sonra zellikle belirttii, Hsamettin

Ertrk'n, ki Devrin Perde Arkas kitabn 9 sk sk kullanrken, Ali
Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay'n anlarn, vd. adalarn
grmezlikten gelii aklanr gibi deildir.
Ayn yazar "Kurtulu Savann gerek yzn rten al, aradan
elli yla yakn bir zaman gemi olmasna ramen hl bir trl
kaldrlamamtr"10 demektedir ama, Vahdettin'e vatan haini
damgasnn vurulmasna neden olan ve bazlarnn zerinde
imzasnn da bulunduu szn edeceimiz belgeleri reddetmekte,
Ksakrek'in yapaca gibi "ngilizler yznden", "Damat Ferit'in
oyunu",
"Anadolu hareketine zaman kazandrmak iin" vb.
gerekeler arkasna snmaktadr. Tarihsel gerei ancak bilimsel
yntem ve yaklamlar kullanarak yakalamann gereine yrekten
inanarak, Mustafa Kemal'in tarih yazm konusundaki szlerini
anmsatmak istiyoruz
"Tarih yazmak tarih yapmak kadar
mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat
insan artacak bir hal alr."n

II. M O N D R O S ' T A N S A M S U N ' A

Birinci Dnya Sava'na Almanya, Avusturya-Macaristan ve

Bulgaristan'n oluturduu ttifak Bloku yannda katlan Osmanl
Devleti'nin durumu, 1918 ylna gelindiinde pek i ac deildi.
1911 ylndan beri srekli savamakta .olan Osmanl Devleti son
byk savata insan ve malzeme kaynaklarnn ounu tketmek
zorunda kalm, devletin temel dayana olan Anadolu, sosyal ve
ekonomik adan kmt. Aktif igcnn askerlik hizmetine
koulmas nedeniyle retim dm, fiyatlar alabildiine ykselmi,
yoksulluk artmt. Ekonomik knt, sosyal knty de
beraberinde getirmi, ordudan kaan askerlerin gruplar halinde
soygun, talan vb. sular ilemesi nedeniyle devlet otoritesi
kalmamt.
Bu ksa deerlendirmeyi yaptktan sonra, ncelikle Mustafa
Kemal Paa'nn stanbul'a geliinden Anadolu'ya geiine kadar
yapt almalar, iddialar yantlarken aacaz.

ddia l.
"zzet Paa tarafndan... Harbiye Nazrl 'ndan uzak tutulan
Mustafa Kemal Paa, o tarihten ve sultanla ksa ve neticesiz bir
konumadan
sonra,
evvela
annesinin
Beikta'ta
ve
Akaretler'deki evinde, sonra da ili'deki kknde tam alt ay
vazife
sahibi
olmayarak
kalm,
btn
k
felaketlerini
merkezden
takip
etmi,
Anadolu'da
milli
bir
ayaklandrmay
tekilatlandrmaya
dair
hibir
alamet gstermemi,
bir
aralk
Padiah 'n ve Saray'n en gzel kz Sabiha Sultan 'a talip olmu sa
da, bu sultann ehzade mer Faruk Efendi'yi sevmesi yznden
O'nu
alamam ve tad
Fahr-i
Yaver-i Hazret-i ehriyari
unvan
altnda
ve
k
devresinin
sonunda
hadiseleri
kollamaktan baka bir ey dnmemi ve yapmamtr." 12

Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'nda mtefikleri olan

devletlerin, 1918 Ekimi'nden balayarak atekes yapmak iin eitli
kanallardan tilaf Devletlerine bavurmalar zerine, Talat Paa

Hkmeti, 8 Ekim 1918'de istifa etmiti. 4 Temmuz 1918'de

Osmanl tahtna oturmu olan Sultan Vahdettin, yeni hkmeti
kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti. Paa'nn hkmeti
kurmakta zorluk ektiini renen Suriye'deki 7. Ordu Komutan
Mustafa Kemal Paa, Saray Bayaveri Naci Bey'e ektii bir
telgrafta; Osmanl ordularnn savaacak durumda olmadn,
zaman geirilmeden bara gidilmesini, Ahmet zzet Paa
bakanlnda kurulmasnn uygun olacan dnd hkmette
Fethi, Tahsin, Rauf, Azmi, Canbolat, Hayri Efendi ve kendisinin de
bulunmasnn gerekli olduunu bildirmiti. 13 Tevfik Paa hkmeti
kurmay baaramaynca, Padiah ayn grevi bu kez Ayan yesi
Ahmet zzet Paa'ya verdi. 14 Ekim'de kurulan ve Mondros
Atekesini de imzalayacak olan zzet Paa Hkmeti'nde Mustafa
Kemal Paa bulunmamakla birlikte, O'nun nerdii Rauf, Fethi ve
Hayri Beyler bulunmaktayd. Ahmet zzet Paa'nn, Sadrazamlk
yannda Harbiye Nazrl grevini de yrtecei yeni hkmet iin
en nemli konu, atekesin bir an nce yaplmasyd. 14
Birinci Dnya Sava iinde, Osmanl Devleti'ne tutsak dm
bulunan ngiliz Generali Townshend'in aracl ile, ngiltere'nin
Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpe ile iliki kurulmu, 27
Ekim sabah balayan grmeler, Osmanl delegelerinin 30 Ekim
1918'de atekesi imzalamas ile sona ermiti. Ayn gn Mustaf a
Kemal Paa, Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin edildi.
Mustafa Kemal Paa'nn Bayaver Naci Bey'e gnderdii
telgrafta; zzet Paa bakanlnda kurulmasn gerekli grd
hkmette grev almay istediinin Padiah'a bildirilmesini rica
ettii15 ve Ahmet zzet Paa'ya aka O'nun hkmetinde Harbiye
Nazr olmak istediini bildirdii halde 16 , kendisine grev
verilmeyiini, Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile aklamak
mmkndr. "Talat- Enver-Cemal ls iktidardan uzaklamak
zorunda kalnca ulusal siyaset izlenecekse Kemal-Fethi-Rauf
lsnn yerine gelmesi gerekiyordu. nk ttihat ve Terakki 'nin
o gne kadar egemen olan takmna almak olanlar bu hizipti.
Vahdettin ve zzet, Fethi ve Rauf'u hkmete almakla gya
Kemalcileri avutmu oluyorlar, fakat Mustafa Kemal'i almayp
snrda
tutarak ve
Harbiye
ve
Bakumandanlk Kurmay
Bakanln zzet'e vermekle, bir bakma O'na kar darbe yapm
oluyorlard.'11

zzet Paa'nn kurduu hkmette Harbiye Nezareti'ni vekleten

zerine alp bo tutmas, Mustafa Kemal Paa ile birlikte almak
dncesinde olduu eklinde yorumlanabilirse de 18 , bizce bu zayf
bir ihtimaldir. Geri zzet Paa O'na gnderdii bir telgrafta,
yaknda yaplmas mit edilen ibirliinden sz eder ama, ayn
gnlerde Mersinli Cemal Paa'ya yazd bir telgrafta; Mustafa
Kemal Paa'nn sonu gelmez isteklerinden, ihtiraslarndan ve dier
durumlarndan yaknarak sz etmesi pek samimi olmadn
gstermektedir. 19 Mustafa Kemal Paa'nn, Harbiye Nazrl'na
getirilirse. Padiah ve .hkmeti alp Anadolu'ya gtrmee
niyetlendii anlalmaktadr. 20
15

Zrcher, s. 193'te, bu telgraf kastederek "Bu nerinin padiaha

iletilip
iletilmedii,
iletildiyse
tepkisinin
ne
olduu
bilinmemektedir" denilmektedir. Salahattin Tansel, Mondros'tan
Mudanya'ya Kadar. Cilt l, Ankara (1973), s. 22-23'te, Mustafa
Kemal Paa'nn bu ricas yerine getirilmi, hatta Padiah bu telgraf
zzet Paa'ya da gstermiti. Bu niyetin, tilaf Devletlerine
dmanlk ve stanbul'un kaybedilecei anlamna gelecei
dnleceinden reddedilecei ortadadr. Bu durumda Mustafa
Kemal Paa "Mebusan ve ordudan alaca gle zzet Paa ve
Vahdettin'i avucunun iine alr, brakmadan sonra ngilizlerin
igal etmeye kalktklar skenderun ve Musul iin direnirdi."21
Oysa Vahdettin-zzet Paa ikilisi, atekesin imzalanmak zere
olduu bu gnlerde ulusu bir politikann izlenmesi sonucu,
ngilizlerle kar karya gelmek istemiyorlard. Bu yzden bir
taraftan Mustafa Kemal Paa'y atekesin imzaland gn
Suriye'deki Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin ederek 22
O'nu politika dnda tutarken, br taraftan Mustafa Kemal
Paa'nn yakn alma arkadalarndan smet Bey'i Harbiye
Nezareti Mstearlna getirerek, Kemalcilere tamamen cephe
almaktan ekinmilerdi.
Mustafa Kemal Paa, ngilizlerin Kasm ay bandan itibaren
skenderun ve civarn atekes hkmlerine aykr olarak igal
etmek istemeleri zerine zzet Paa'ya ektii telgraflarda,
gerekirse ngilizlere silahla karlk verileceini bildirerek, O'nu
durumdan haberdar etmi ve kayglarn dile getirmiti .24 Ancak
zzet Paa'nn, ngilizleri gcendir-memeye ynelik tavizkr bir
tutum taknmas karsnda, 25 Mustafa Kemal Paa, yerine baka bir

komutann tayin edilmesini istemiti .26 Mustafa Kemal Paa'nn

Suriye'de
izledii
ulusu
politikann
Osmanl -ngiliz
anlamazlna neden olaca kaygsna den zzet Paa, 7 Kasm
1918'de Yldrm Ordu Grup Komutanl ve 7. Ordu Karargah'n
lavederek Mustafa Kemal Paa'y Harbiye Nezareti emrine almak
zorunda kald. Bylece, Vahdettin'le birlikte planladklar, 30
Ekim'de yaptklar tayinle Mustafa Kemal Paa'y Suriye'de
brakarak, stanbul ve politika dnda tutma komplosu, bir hafta
sonra iflas etmi oluyordu.
Ayn gnlerde Vahdettin-zzet Paa ortakl da bozulmak
zereydi. Bnyesinde bulundurduu baz ttihat nazrlardan tr,
ttihat ve Terakki Partisi'nin ardl sayd zzet Paa hkmeti,
Vahdettin'i rahatsz ediyordu. 1/2 Kasm gecesi Enver, Talat, Cemal
lsnn lkeden kayla birlikte liderlerini yitiren partiden
eskisi gibi ekinmeye gerek grmeyen Vahdettin, ayn gnlerde
stanbul'a gelen tilaf subaylarn ttihat ve Terakki'den arnm bir
ekilde karlamann zlemi iinde harekete geti. 6 Kasm'da Evkaf
Nazr Abdurrahman eref Bey'i zzet Paa'nn konana gnderen
Vahdettin, hkmetteki baz nazrlarnn kamuoyunu tatmin
etmediini ve hkmetin bir ttihat Hkmeti olarak grldn
belirterek, Adliye Nazr Hayri, Maliye Nazr Cavit ile Dahiliye
Nazr Fethi Beylerin deitirilmesini istedi. Buna karlk zzet
Paa, Hayri Efendi ve Cavit Bey'in zaten istifa etmekte olduklarn,
ancak mecliste bir partinin bakanln yapan -Hrriyetperver
Avam Partisi- Fethi Bey'in deitirilmesinin uygun olmayaca
yantn verdi. Vahdettin bu kez Ayan Meclisi Bakan Ahmet Rza
Bey'i gndererek, Fethi Bey'in bir dakika bile hkmette kalmasnn
mmkn olmadn bildirince, zzet Paa iki gn sonra saraya gelip
kendisiyle greceini sylemise de, 7 Kasm'da stanbul'a gelen
ve drt ngiliz subayndan oluan komisyona yaranmak
sabrszlndan olsa gerek, 27 Vahdettin, gece ge saatlerde Ahmet
Rza Bey'i bir kez daha zzet Paa'ya gndererek, Fethi Bey
konusunda srar edince, hkmet, 8 Kasm'da istifa etmiti .28 zzet
Paa ne ulusu ne de ittihatyd. Ancak Vahdettin, kendisine sadk
olduu halde, iradesi zayf olan bu mektepli paann her an
ulusulardan veya ittihatlardan etkilenebilecei tehlikesini gz
nnde bulundurarak, ibirliini sona erdirmeyi uygun bulmutu.
Vahdettin yeni hkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti.

Mustafa Kemal Paa tilaf Donanmasnn stanbul'a demirledii

13 Kasm 1918 gn ehre geldiinde, Tevfik Paa Hkmeti
kurulmu, ancak meclisten henz gvenoyu almamt. Ahmet zzet
Paa'nn kuraca yeni bir hkmetle ok iler yaplabileceini
dnen Mustafa Kemal Paa, hemen Sadaret Kona'na giderek,
zzet Paa ile grmt. 29 Bu grmede; yeni Sadrazam Tevfik
Paa'nn meclisten gvenoyu almamas iin allmas ve Ahmet
zzet Paa'nn yeniden sadarete getirilmesi kararlatrlmt. Bu
kararn alnd gnlerde, 15 Kasm'da Mustafa Kemal Paa,
Vahdettin ile ilk grmesini yapmt .30 Selek bu grmenin
sadece ballk ifade eden bir ziyaret olduunu dnyorsa da 31 ,
zzet Paa'nn yeni hkmeti kurmaya raz edilmesinden son ra ve
gazetelerin meclisin kapatlacana ilikin pepee makaleler
yaymlad bir srada yaplan grmenin, sadece bir ballk
ziyareti olduunu dnmek ok zordur. Atekes hkmlerinin
tilaf Devletleri'nce aka inendii o gnlerde, zzet Paa
Hkmeti'nin yeniden ibana gelmesinin gerekli olduunu
dnen Mustafa Kemal Paa, bu dncesini Vahdettin'e am
olmaldr. 33 Nitekim, henz meclisten gvenoyu almam olan
Tevfik
Paa
Hkmeti'nden
bir
nazrn,
Fethi
Bey'i
gvenoylamasndan nce evine davet ederek 34 , baz kiilerin Tevfik
Paa Hkmeti'ne
mecliste
gvenoyu verdirmemek
iin
altklarnn bilindiini belirttikten sonra, "hatta sizin gibi sabk
Dahiliye Nazr olan smail Canbolat Bey'in evinde, ekseriyeti
asker ahsiyetlerin
toplanarak hkmet aleyhinde
kararlar
aldnz da ihbar ediliyor. Aranzdaki Mustafa Kemal Paa'nn
byle bir teebbsn iinde olmasna ihtimal vermediini zat-
ahane Tevfik Paa'ya sylemi' 35 demesi, Mustafa Kemal Paa'nn
konuyu Vahdettin'le konutuunu gst ermektedir.
Mustafa Kemal Paa, Vahdettin'i, zzet Paa bakanlnda
ulusu siyaset izleyecek bir hkmetin ibana getirilmesi iin ikna
etmeye alrken, hkmetin meclisten gvenoyu almamas iin de
youn aba sarfediyordu. Hatta bu amala, sivil olarak, Fndkl'da
bulunan meclise giden Mustafa Kemal Paa, baz milletvekillerini
ikna ettiyse de, yaplan oylamada Tevfik Paa Hkmeti meclisten
gvenoyu almt. Bunun zerine saraya telefon eden Mustafa
Kemal Paa, Bayaver Naci Bey'den, Padiah'n o gn veya ertesi
gn kendisini huzura kabul etmesini istemiti. Ancak Vahdettin,

Mustafa Kemal Paa'y nmzdeki Cuma Selamlnda kabul

edeceini bildirerek grme gnn geciktirmitir. Mustafa Kemal
anlarnda "Naci Bey'in, bu mlakatn o gn veya ertesi gn olmas
iin ok altna eminim. Fakat kafasnda gizli bir karar eytani
bir surette saklayan Vahdettin, saffet ve samimiyet gsteren aldatc
tavryla nmzdeki Cuma gn selamlkta hazr bulunmakln ve
orada benimle greceini bildirdi. Cuma'ya ok gn vard"
demektedir. 36
Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki ikinci grme, 29
Kasm'da yaplmt. 37 stanbul'a dnnden sonra, Tevfik Paa
Hkmeti'ni drerek zzet Paa'y yeniden iktidara getirmee
almak eklinde zetleyebileceimiz ilk politik almas
baarszlkla sonulanan Mustafa Kemal Paa'nn, bu grmede
Vahdettin'i Tevfik Paa'y iktidardan ekilmeye ve zzet Paa'y
Sadrazam olarak atamaya zorlad dnlebilir .38 Vahdettin'in ise
Mustafa Kemal Paa'nn mecliste urad hayal krklndan
yararlanarak, meclisin feshedile-bileceini ima etmi olmas 39 ve o
dnemin stanbul'unda ulusu hareketin lideri grnen Mustafa
Kemal Paa'nn tepkisini kontrol etmi olmas mmkndr.
Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'nn nerisi ile hi ilgilenmedii
dncesindeyiz. nk bu durumda, Mustafa Kemal Paa'nn da
iinde olaca hkmet ulusu bir program izleyeceinden,
Vahdettin, meclisi feshetmek iin ibirlii yapaca bir hkmetten
yoksun kalaca gibi, izlemekte olduu; neye mal olursa olsun
ngilizlerle ibirlii politikas sona erecekti.
Bu gnlerde meclisin Tevfik Paa hkmetine kar sertletii
anlalmaktadr.
Hkmetin
programnda
sz
verdiklerini
yapmad dncesinde olan meclis, hkmeti hrpalarken, etrafta
hkmet iin yeni bir gvenoylamas yaplaca sylentileri
dolayordu, ngilizlerle dostluk politikasn eksiksiz olarak yrten
hkmete kar 40 , zaten ittihat bir topluluk olduunu dnd
meclisin taknd tavr, Vahdettin'i huzursuz etmekteydi. Meclishkmet ilikilerinin son derece gergin olduu bir srada, 20 Aralk
1918'de Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki nc
grme gereklemiti .41 Mustafa Kemal Paa Vahdettin'i
aydnlatmak ve uyarmak dncesindeydi, ama Vahdettin O'nun
szlerini ustalkla kesmi ve O'ndan ordunun komutanlar ye
subaylarndan kendisine bir ktlk gelmeyecei konusunda srarla

gvence istemiti. Bunun nedenini anlayamayan Mustafa Kemal

Paa, stanbul'a yeni geldiini, durumu iyi bilmediini, ordu
komutan ve subaylarnn zat- ahane ile kar karya olmas iin
bir sebep bulunmadn, bir ktlk beklememesini sylemise de,
Vahdettin
"Yalnz bugnden bahsetmiyorum,
bugnden ve
yarndan" demi ve eklemiti "siz akll bir kumandansnz,
arkadalarnz tenvir ve teskin edeceinizden eminim. "42 Meclisi
datmak niyetinde olan Vahdettin'e Mustafa Kemal "...ordunun
byle bir adma kar kacan hatta bunu desteklemeyeceini
syleyecek durumda deildi.
Ordu zlm ve dalm,
komutanlar rgtsz ve fikir birliine varmam durumdaydlar.
Orada Mustafa Kemal'e ordunun sadk olduunu sylemekten
baka bir ey kalmyordu. Tersini sylemek bir donkiotluk olacak
ve kendisini bir anda siyaset d (belki Malta'da) bulacakt"43.
Vahdettin bir yandan Mustafa Kemal Paa aracl ile ordunun
nabzn yoklarken, te yandan meclisi dattktan sonra ngiliz
Hkmeti'nin desteine gvenip gvenemeyeceini stanbul'daki
ngiliz Yksele Komiserlii'nden soruturmutu 44 Meclisin
datlmas, dizginleri tamamen Vahdettin'in elinde olan ibirliki
hkmetlerinin meclis denetiminden kurtulmas demek olacakt ki,
ngilizlerin teden beri istedii de buydu. ttihat baz
milletvekillerinin hkmet hakknda verdikleri bu gensoru, 21
Aralk gn meclis oturumunda hkmet -tarafndan yantlandktan
sonra, Vahdettin'in Tevfik Paa ile ibirlii. yaparak hazrlatt
"Baz zorunlu siyasi sebeplerden dolay Meclis-i Mebusan'n feshi
gerekmektedir..." cmlesi ile balayan ksa iradesi okunarak meclis
kapatlmt. 45
stanbul'a gelmesinden, meclisin kapatlmasna kadar geen
srede Mustafa Kemal Paa'nn Vahdettin'le yapm olduu
grmeler, Vahdettin'in izledii; ngilizlere yaranmak ve dn
vermek
yoluyla
onlarn
dostluunu
kazanmak
eklinde
zetleyebileceimiz teslimiyeti politika yznden sonusuz
kalmt.
Meclisin kapatlmasndan sonra Tevfik Paa Hkmeti'nin
yapt ilk i, 23 Aralk tarihli bir kararname ile siyasal af ilan
etmesiydi. Kararname gereince; Vahdettin'in tahta geiine dein,
Ermeni tehcirinden sorumlu olmak, gayri mslimlere kar siyasal
amala eylem yapmak, dman ordusuna katlmak ya da yardm

etmek 46 dndaki siyasal sular affediliyordu. Hkmetin att

ikinci adm, tilaf Devletleri'ne yaranmak iin sava iindeki
yolsuzluklar ve hakszlklar
ortaya kararak sulular
cezalandrmak ve hakszla uram aznlk tems ilcilerine arpalk
olarak nazrlk ve ayanlk gibi devlet memuriyetleri vermekti.
Gemi dnemi soruturmak iin oluturulan komisyonlar ve
sulular cezalandracak harp divannda yer alan kiiler arasnda
Ermeni ve Rum yelerin bulunmas siyasal bir tercihin sonucuydu.
Hkmetin bu uygulamalarna paralel olarak, Vahdettin de
ngilizlerle dostluu gelitirme abas iindeydi. Adamlar aracl
ile nce yksek komiserlie, ardndan 16 Aralk'ta ngiliz Genel
Karargah'na bavurarak, ngiltere'nin Trkiye'de ynetime el
koymas iin yalvarm, son olarak da bizzat kendisi uzun yllar
Trkiye'de oturmu bir ngiliz centilmene, "...her zaman ngilizci
olmu olduunu, bunu zor koullarn basks altnda sylemediini,
bunun gerek olduunu, bu yzden 1908'den bu yana ttihat ve
Terakki casuslar ile evrildiini ve bu yzden ok ektiini
sylemiti.
imdi
btn
umudunun
ngilizlerde
olduunu,
Cumartesiden (11 Ocak) nce hkmetini deitirmek istediini,
hkmette sivri bir kii olarak dnme olan ve ttihat ve Terakki'ye
eilimli olan Dahiliye Nazr M. Ariften szettiini, Trkiye'nin o
sradaki aclarndan sorumlu bildii ttihat ve Terakki'ye kar
elinden gelen abay esirgemeyeceini ve ngilizlerin krmlar
yapanlar dahil, ngiliz tutsaklanna kt muamele edenlerin de
cezalandrlmalarn istediini bildiini ve ngilizlerin istedii her
bir
kiinin
tutuklanp
cezalandrlmasn
salamaya
hazr
olduunu bildirmi...", harekete getiinde tepki grecek olursa
mttefiklerin desteine gvenip gvenemeyeceini sormutu .47
Yukarda sz edilen ngiliz centilmenle konutuktan bir gn
sonra, yani 12 Ocak'ta Tevfik Paa Hkmeti'nin istifa edii ve
yeni hkmeti kurma grevinin yine Tevfik Paa'ya verili i, bu
istifann nazrlar deitirmeye ynelik Vahdettin-Tevfik Paa
ibirliinden baka bir ey olmadn gstermektedir.
13 Ocak'ta kurulan ikinci Tevfik Paa Hkmeti, ttihat ve
Terakki'nin kart Hrriyet ve tilaf Partisi ile Vahdettin'e yakn
isimlerden oluuyordu. zellikle bir nceki hkmette Evkaf Nazr
ve saraya son derece bal olan zzet Bey'in 48 vekaleten Dahiliye
Nazrl'na getirilii, Vahdettin'le sk bir ibirliine gidileceinin

ve dolaysyla ttihat ve Terakki Partisi'nin ileri gelenlerinin

tutuklanacann iaretiydi. Calthorpe 18 Ocak'ta, Sadrazam ve
Hariciye Nazr'na, ngiliz tutsaklara kt muamele edenlerle
Ermeni
krmndan
sorumlu
olanlarn
cezalandrlmasn
sylediinde nazrlar harekete hazr olduklar yantn vermile rdi.
gn sonra Vahdettin adna ngiliz Yksek Komiserlii'nden
Hohler ile gren Damat Ferit Paa, Padiah'n "...cezalandrma
iine niyetli
olduunu ve
o sradaki nazrlardan
daha
gayretlilerinden bir kabine dndn yalnz sz konusu
sulularn lkenin en byk ve en gl rgtne mensup
olduklarn, bunlara kar iddetle harekete geildii takdirde
kendisine ve kendisi gibi yani ngiltere'yle dostluu ve ona
bamll dnenler aleyhine bir tepkiden ekindiini, bu
bakmdan, byle bir durumda ngilizlerin tutumunu renmek
istediini bildirmiti. "49
Hrriyet ve tilaf Partisi'ni destekleyen gazetelerde kan
makalelerde tutuklanmas gereken ittihatlarn isimlerinin
yazld bir srada, tehcir olayndan dolay tutuklanm olan eski
Diyarbakr Valisi Dr. Reit'in 25 Ocak'ta hapisten kamas zerine,
Vahdettin, ngilizlerden bekledii gvenceyi almadan harekete
geti. 30 Ocak 1919'da yaklak otuz kii tutuklanarak Bekiraa
Bl'ne gnderildi. Bunu ttihat ve Terakki'nin mallarna el
koymak, Mdafaay Milliye ve Donanma Cemiyetlerini Harbiye ve
Bahriye
Nezaretlerine
balamak,
aznlklarn
devlet
memuriyetlerine tayin edilmesini hzlandrmak ve sansrn daha da
sklatrlmas uygulamalar izlemiti.
ttihat ve Terakki'nin etkisiz hale geldii bu gnlerde,
Vahdettin'in kendilerini oyalamaktan baka bir ey yapmadn
iyice anlayan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, ulusu program
izleyecek bir hkmetin ibana gelmesi iin, zorla iktidara
gelmenin yollarn aramaya balamlard. Mustafa Ke mal
anlarnda vardklar karar yle aklyor; "Bir gn Fethi bey ve
drt mterek arkadala 51 birlikte bir hayli mnakaadan sonra,
ihtilalci bir komite kurmaa karar verdik ve ihtilalci tedbirler
dnmee baladk, Padiah deitirmek, kabineyi drmek,
yeni bir hkmet tekil ederek daha azimli hareketlerde bulunmak
gibi"52. Mevlanzade Rfat'a gre bu dnemde, akta kalm baz
ttihat ve Terakki'ye bal subaylar Ay-Yldz 53 isminde bir

cemiyet kurmular, bakanlna da Mustafa Kemal Paa'y

getirmilerdi. Osmanl Devleti'nin paralanmasn nlemek ve
igallere kar koymak iin kurulan bu cemiyeti ve Mustafa
Kemal'in cemiyetin bakan olduunu bilmekte olan Vahdettin,
bundan memnun olmakta ve Cemiyet'in Vilayet-i arkiyye
Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti ile ibirlii yapmasn istemekteydi .54
Vahdettin'in ubat ay banda bu tr eylemler iin ngilizlerden
gizlice gvence al, baz hazrlklar yapldndan haberdar
olduunu gstermektedir. 55 Geri Mustafa Kemal ve arkadalar
tarafndan bilinmiyordu ama, tilaf Devletleri askerlerinin cirit
att stanbul'da byle ihtilalci bir giriim baarsz olduu
takdirde, tilaf Devletleri'nin hkmete tamamen el koymas
olasl
yksekti.
Nitekim
Cavit Bey'in iittiklerinden,
tutuklamalarn yaplmasndan bir gn evvel Harbiye Nazr mer
Yaver Paa'nn ngiliz Albay Murphy'yi ararak ihtilal hazrl
olduunu ve O'na ihtiyac olacandan stanbul'dan ayrlmamasn
istediini biliyoruz. 56 Bu grmeden ksa bir sre sonra, 7 ubat
1919'da stanbul'a gelen General Allenby'nin 6.
Ordu
Komutanlna Ali hsan Paa'nn yerine Mustafa Kemal'in
atanmasn isteyii ok anlamldr. Ayn gnlerde baz takiplere
urad hissi iinde olan Mustafa Kemal'in, merkezi Nusaybin'de
olan bu ordunun bana gemesinin saf d ve srgn edilmekten
baka bir ey olmadn kavrayarak grevi reddetmesi zerine,
araba ve yaveri alnm, denei de kesilmiti .57
Komiteyi kuranlarn ortak bir tavr belirlememesi yznden
ihtilal yapma dncesi geree dnememi , bir mddet s onra
yeni hkmet de tilaf Devletleri'ne boyun emek zorunda
kalacandan lkenin durumunda olumlu gelimeler olmayaca
sonucuna varmlard .
Ulusu kadronun ihtilal hazrlklar iinde olduu bu gnlerde,
kinci Tevfik Paa Hkmeti zor gnler yaamaktayd. Vahdettin'in
ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kuruluundan bir hafta sonra,
Damat Ferit Paa'y ngiliz Yksek Komiserlii'ne gndererek
O'nun azndan, Ermeni krmndan sorumlu olanlarn -ttihat ve
Terakki kastedilmektedir-cezalandrlmas iin "daha gayretli"
nazrlardan oluan bir hkmet kurulmas dncesinde olduunu
belirtmesi, ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin O'nu tatmin etmediini
ve deitirmek dncesinde olduunu gstermektedir. 60 Ermeni

krm sulamalar ve konuyla ilgili gelimelerin muhatab doal

olarak Dahiliye ve Adliye Nezaretleriydi. Vahdettin yukarda
szn ettiimiz ngiliz centilmeni ile yapt grmede, birinci
Tevfik Paa Hkmeti'nin Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey'i,
ttihat ve Terakki'ye eilimli, sivri ve dnme olarak tanmlayarak
memnuniyetsizliini dile getirmiti. Tevfik Paa'nn kurduu ikinci
hkmette, Dahiliye Nazrl'na vekaleten Evkaf Nazr zzet Bey
gibi saraya sadk birinin getirilii Vahdettin'i memnun etmi ise de,
Adliye Nazr Arif Hikmet Paa - Tevfik Paa'nn izledii
aznlklara arpalk verme siyasetini desteklemeyerek istifa
edecektir-dan holanmam olmaldr. te yandan hkmet olmak
amacnda olan ve yeniden almalarna balayan Hrriyet ve tilaf
Partisi iinde btnleen muhalefet, bir yandan Tevfik Paa
Hkmeti'ni ttihat ve Terakki'ye kar yeterince iddetli
davranmad iin eletirirken, dier yandan Vahdettin'e yanamay
da ihmal etmiyordu . 10 ubat'ta Mihran Efendi'nin mstearla
atanmas konusunda Meclis -i Vkela'da kan bir tartma
sonucunda, ura-y Devlet Reisi Damat erif, Adliye Nazr Damat
Arif Hikmet ve Harbiye Nazr mer Yaver Paa'lar istifa
etmilerdi. Bunun zerine Tevfik Paa, bo nazrlklara atama
yapmak yerine kendisini muaf tutarak btn nazrlar istifa ettirmi
ve 24 ubat 1919'da Hrriyet ve tilaf Partisi'ni de okayan ,62 yeni
bir hkmet kurmutu. Bir oldu bitti halinde sunulan yeni hkmet
63
Padiah memnun etmekten uzakt .64 2 5 ubat'ta, yeni hkmetin
kurulmasndan bir gn sonra itilaf Devletleri'nin, tutuklanmasn
istedikleri kimselerden oluan bir listeyi hkmete vermeleri
zerine Tevfik Paa, 28 Ocak 1919'da Vahdettin'e sunulan bir
mazbata ve kararname ile, tilaf Devletleri'yle savaa neden olan ve
sava srasnda gelen bar nerilerini geriye evirerek sava
uzatan o zamanki hkmet yelerinin, tehcir nedeniyle cinayet
ileyenlerin, yolsuzluk yapanlarn ve memuriyetlerini ktye
kullananlarn, statleri ne olursa olsun harp divanlarnca
kovuturulmasn istemiti. Vahdettin bu mazbata ve kararnamey i
"Kanun-i Esasi ile bu derece oynamak caiz deildir" diyerek
imzalamad, 65 l Mart 1919 tarihli sadaretten saraya gelen ikinci bir
mazbatada da, yukarda belirtilen grlerde srar ediliyordu.
Vahdettin bu mazbataya yant olarak sadarete gnderdii 3 Mart
tarihli bir tezkereyle, ilerin uzun zamandr srncemede

brakldn,
sulularn
cezalandrlamadm,
bu
nedenle
yabanclarn, mdahalelerde bulunduklarn, adaleti salamak iin
zel kanunlar gerekmediini belirterek, kendisinin hkmetin asli
grevlerine katlmasnn Kanun-i Esasi'ye aykr olduunu
bildirmiti. 66 Gerekte bu tezkere, hkmetin istifasn istemekten
baka bir ey deildi .67 ttihat ve Terakki'ye kar yeterince sert ve
kararl olmadn dnd Tevfik Paa'nn yeni kurduu
hkmette Fransa'ya eilimli baz nazrlarn bulunuu ,68 Hrriyet
ve tilaf yelerinin iktidara gelme konusunda Vahdettin katnda
yaptklar telkin ve bask, yeni hkmetin sonunu hazrlamtr.
Vahdettin ile ibirlii yapan Damat Ferit Paa'nn 4 Mart'ta
kurduu yeni hkmetin 69 tilaf Devletleri'ne yaranmak iin
yapt ilk i, 10 Mart'ta gerekletirdii geni tutuklamalard.
Tutuklananlar arasnda eski nazrlar, milletvekilleri, subaylar,
ttihat ve Terakki Partisi yeleri olduu gibi, ulusu kadronun
nemli kiilerinden Fethi Bey de bulunmaktayd.
te bu srada ilgin bir gelime oldu. Bayar'n Mustafa
Kemal'den dinlediine gre, 70 Fethi Bey'in tutuklanmasndan bir
ka gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn Beyolu'nda misafir olarak
kalm olduu evin hanm Selma Fansa'y Vahdettin'in
yeenlerinden Munibe Sultan ziyaret etmi, Padiahn kz Sabiha
Sultan' Mustafa Kemal Paa i le evlendirmek istediini sylemiti.
Olay renen Mustafa Kemal Paa, Sabiha Sultan'n kald eve
gelmesini istemi ve bu isteini Munibe Sultan'n yannda da tekrar
etmiti. Ancak bu davete icabet etmeyen Sabiha Sultan bir sre
sonra sevdii Abdlmecit Efendi'nin olu ehzade mer Faruk
Efendi'yle evlenmiti.
evket Sreyya Aydemir'in, Mustafa Kemal Paa'nn gerek
kendi evindeki konukluu srasnda, gerekse ili'de kalm olduu
evdeki hayat hakknda Selma Fansa ile yapt konumalarda,
bayan Fansa, bu evlenmeyi isteyenin Padiah olduunu syleyerek
71
Mustafa Kemal'in Bayar'a verdii bilgiyi dorulamaktadr. 72
Tanklarn ifadesiyle de sabit olduu zere bu evlilii isteyen
Mustafa Kemal Paa deil, Vahdettin'in kendisiydi .73
Bizce Mustafa Kemal Paa'nn kendisini devirmeyi amalayan
almalarndan haberdar olduunu sandmz Vahdettin'in bu
giriimi, Paa'nn yakn arkada olan Fethi Bey'in tutuklanmasnn
O'nda dourduu tepkiyi hafifletmek ve O'nu hkmet iinde

tedenberi istedii mevkiye getirecei imajn yaratarak, oyalamay

amalamasndan baka bir ey deildi.
ktidara gelme konusundaki tm giriimleri Vahdettin ve
ibirliki hkmetlerince boa karlan Mustafa Kemal Paa ve
arkadalar iin Anadolu'ya geerek saray, hkmet ve tilaf
Devletleri'nin ulaamayaca
bir yerde
ulusu program
uygulamaya koymaktan baka bir yol kalmamt. Gerekte
Anadolu'da yaplacak ulusal direnmenin temelleri, 20 Aralk
1918'de yaplan Mustafa Kemal Paa-Ali Fuat Paa grmesinde
atlm, direnmeye zemin hazrlayacak olan alt maddelik bir
program kabul olunmutu. 74 Bu program uygulayabilmek iin
hkmeti devirmek veya ulusal direnie taraftar bir Harbiye ve
Dahiliye Nazrn ibana getirmek gibi iki nemli sorunun
halledilmesi gerektii dncesinde olan iki paa ,75 ikinci Tevfik
Paa Hkmeti'nin "enerjik bir siyaset" izlemeyeceini tahmin
ettiklerinden memnun kalmamlar ve ulusularn katld bir
toplantda, lkenin iinde bulunduu kt durumu Padiaha
anlatacak ve tilaf Devletleri'nin atekesi bozan isteklerine gs
gerebilecek kimselerin hkmete girmesini rica edecek bir kiiyi,
Padiahla yz yze grtrme karar almlard. M ustafa Kemal
Paa bu greve Ali Fuat Paa'y uygun bulmu ve hemen harekete
gemilerdi. Bayaver Naci Bey'in aracl ile bir Cuma
Selamlndan sonra huzura kabul olunan Ali Fuat Paa, baka
paalarn da huzurda bulunmas nedeniyle dndklerini
sylemekten kanmt. Ulusular, istedikleri gibi bir hkmetin
kurulamayacan grmlerdi. Ali Fuat Paa bu gerei yle ifade
etmektedir: "... Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine Sadrazam ve
Padiah'n mutlak itimadna mazhar olan ahsiyetler tayin
ediliyordu ve edilecekti. Bunlar ekseriyetle yal bal paalardan
seiliyorlard. Bu vaziyet karsnda stanbul'da mhim iler
baarmaa imkan yoktu. Hadiseler bunu aka gsteriyordu, tilaf
Devletleri'nin stanbul'daki mmessilleri ile Hrriyet ve tilaf
Frkas Erkan her gn biraz daha duruma hakim oluyorlard. Yeni
yeni kararlar almaa ve bunu sratle tatbik sahasna koymaa
mecburduk. Milli Mukavemeti stanbul'dan deil Anadolu'dan idare
etmenin zarureti aikard.
Faaliyetlerimizi
bunun
etrafnda
toplamal idik. "76.
Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn ili'deki evinde yaplan

toplantlarda sivil ve asker birok kiiyle grlerek, Anadolu'ya

geecek kadronun belirlenmeye alld grlmektedir. Mustafa
Kemal anlarnda bu grmeler hakknda u bilgiyi ver mektedir:
"...ilerinden (grlenlerin) bir ksmnda saf bir vatanseverlik
hissinin cokunluundan baka ne fikir ne de tedbir kabiliyeti
vard. Bir ksmnn hala hasis politikaclk menfaatlerinden baka
dndkleri yoktu..." 77 te ayn gnlerde, "iimde ok dikkatle
gizlediim bu srr vakti gelmedike kimseye sylemedim 78 dedii
"mnasip bir zaman ve frsatta stanbul'dan kaybolmak, basit bir
tertiple Anadolu iine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra
btn Trk Milletine felaketi Thaber vermek" kararna varmt. 78
ktidara gelmek iin son are olarak bavurduklar ihtilal
dncesinin gereklememesinin alnmasnda hzlandrc bir rol
oynadn sandmz bu karardan, Mustafa Kemal'in resmi bir
grevi olmasa bile Anadolu'ya gemeyi dnd sonucu
kmaktadr. Nitekim, Albay smet Bey'le ili'deki evinde yapm
olduu bir grmede "...hibir sfat ve salahiyet sahibi olmakszn
Anadolu'ya gemek ve orada milleti uyandrarak kurtulma areleri
aramak iin en msait mntka ve beni o mntkaya gtrecek en
kolay yol hangisidir?"19 demesi bu sonucu dorular niteliktedir.
ubat aynn ikinci yarsnda ulusularn Anadolu'ya gemek
zere hazrlklarna hz verdikleri grlmektedir. Mustafa Kemal
Paa Anadolu'ya geecek ulusu komutanlarla grerek izlemeleri
gereken yolu gsteriyordu. Yakaland stma hastaln tedavi
ettirmek amacyla izinli olarak stanbul'da bulunan ve merkezi
Konya Erelisi'nde olan 20. Kolordu Komutanl grevine gitmek
zere hazrlanan Ali Fuat Paa ile yapm olduu bir grmede,
O'na kolordusunun banda bulunmasn, etrafna emniyet
vermesini ve halk ile yakndan temas etmesini tlerken ,80 Rauf
Bey'in de bulunduu son grmelerinde kendisini bi r grev ile
tayin ettiremezse, 81 Anadolu'da en gvendii bir komutana
katlacan ve ie oradan balayacan sylyordu .82 Ayn
toplantda, Osmanl Donanmasnn tutsak olmasndan tr resmi
bir grevle Anadolu'ya gemesi mmkn olmayan Bahriye Albay
Rauf Bey, emekli olmaya karar vermi ve 27 ubat'ta istifa etmiti.
Mustafa Kemal 11 Nisan'da, merkezi Erzurum'da bulunan 15.
Kolordu Komutanlna atanan Kazm Karabekir Paa'y da kabul
etmi, O'nun lkenin iinde bulunduu kt durum hakknda

anlattklarn "vaziyet size hak verdiriyor" diyerek onaylam,

yapmay dndklerinin doruluunu kabul etmiti ama " iyi
olaym gelmeye alrm" eklinde yuvarlak bir ifade kullanmt. 83
Mondros Atekesi'nin imzalanndan sonra geldii stanbul'da,
yaklak alt ay kalan Mustafa Kemal Paa'nn, Ksakrek'in "k
devresinin
sonunda
hadiseleri
kollamaktan
baka
birey
dnmemi ve yapmamtr" iddiasnn tersine, yukarda da
anlatld zere ulusu dnceyi iktidara getirmek iin yapt
almalar
yadsmak,
gerekleri
grmezlikten
gelmektir.
Ksakrek'in daha da ileri giderek "...gen kumandanlar
stanbul'da, vatann halinden zgn ehrelerle de olsa, keyiflerine
baktklar srada o [padiah] yemek yerken boulmakta ve souk
suyla ykanrken
halanmaktadr" 84
eklinde
topik bir
deerlendirme yapmas, sonralar ulusal savan kahramanlar
olacak Ali Fuat, Kazm Karabekir Paalar ve Albay smet Bey'i
vatanlarnn kurtuluuna ilgisiz ve duyarsz kalm olmak thmet i
altnda brakan, son derece hatal bir deerlendirmedir. Ad geen
kiilerin anlar, bu insanlarn atekes dneminde vatanlarnn
kurtuluunu, salamak iin stanbul'da nasl rpndklarn
gsteren rneklerle doludur.

ddia

2.

Mustafa Kemal Paa'y Kurtulu Sava'n balatmak

amacyla Vahdettin 'in Anadolu 'ya gnderdii 85

Eer bu iddia doru ise. Vahdettin Anadolu'da ulusal bir

hareketi rgtlemeyi en azndan tilaf Devletleri'nin Mondros
Atekesi'nin hkmlerini inemesi ile birlikte dnmeye balam
olmaldr. Nitekim byle olmas gerektiinin farknda olan
Ksakrek, Kazm Karabekir Paa'nn anlarndan "6 Kanunuevvel
334'de (6 Aralk 1918) selamlk merasiminde usulen huzura kabul
olundum. Padiah dahi sulhun temini grlmeden evvel
ordusunun zayflatlmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i
bandan ayrlmamas, aksi halde bir Endls vaziyetinin pek uzak
olmadn anlatarak benim ark'a ve stanbul'da toplanan gen
kumandanlarn da Anadolu'ya ordular bana iadeleri halinde
Trkln ldrlemeyeceini syledi. Bu mlakat benim ve dier

gen kumandanlarn i bana gememizi temin eden amillerden

birisi olmutur" 86 eklindeki anlatmn aktarmaktadr. Sz konusu
alnt dikkatle incelendiinde Vahdettin'in ulusal hareketi daha 1918
Kasm'nda dnd akla gelmekle beraber, Karabekir Paa'nn
anlarnda bu satrlarn
"6 Kanunuevvel 334'de selamlk
merasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah'a dahi (sulhun
tamami-i temini grlmeden evvel ordusunu zayflatmamas ve
bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrmamas, aksi halde
ikinci Endls vaziyetinin pek uzak olmadn) anlatarak (benim
ark'a ve stanbul'da bulunan gen kumandanlarn da Anadolu'ya,
ordular bana iadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini)
syledim. Cevaben: (Sizin gibi gen, mert ve ayan- itimat
kumandana malik olmakla ben ve milletim iftihar eder) dedi. te bu
mlakattr ki benim ve dier gen kumandanlarn i bana
gemesini temin eden amillerden birisi oldu" eklinde ve yukardaki
aktarmadan tamamen farkl olduu gze arpmaktadr. 87 Dikkatle
incelendiinde
Ksakrek'in yapt
aktarmada Vahdettin'e
sylettii szlerin, gerekte, Kazm Karabekir Paa tarafndan
sylendii ortaya kmaktadr. Dizgi, bask hatas vb. gerekelerle
aklanmas gln eklinde hatann, gerein saptrlmasndan
baka bir amac olmad dncesindeyiz. 88
Burada Mustafa Kemal Paa'nn ulusu kadroyu iktidara
getirmek iin yapt almalar, ald tepki ile birlikte kronolojik
olarak sralamak yararl olacaktr.
1- Atekesin imzalanmasndan yaklak on be gn nce
Suriye'den ektii bir telgrafla, zzet Paa bakanlnda
ulusulardan oluan bir hkmetin kurulmas nerisi.
Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile Mustafa Kemal'in,
Suriye'deki Yldrm Ordular Grup Komutanl'na tayin
edilerek, ulusu dncelerinin devleti tilaf Devletleri ile
yeni atmalara srkleyebilecei kaygsyla stanbul'dan
uzak tutuluu.
2- stanbul'a geldiinde istifa etmi durumda olan zzet Paa'y
yeniden sadarete getirmek amacyla, kurulmu bulunan
Tevfik Paa Hkmeti'nin meclisten gvenoyu almamas iin
almak.

Meclisteki milletvekillerinin
verdikleri sz tutmayarak
gvenoyu vermeleri.

Mustafa Kemal Paa'ya

Tevfik Paa Hkmeti'ne

3- 15, 29 Kasm ve 20 Aralk 1918'de Vahdettin'i aydnlatmak ve

uyarmak iin O'nunla kez grmesi
Ulusularla ibirlii yapmasnn ngilizlere kar yrtt
teslimiyeti politikas ile elieceini dnen Vahdettin'in,
Mustafa Kemal'in siyasal nerilerini dikkate almay.
4- kinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kurulduu gnlerde Ali Fuat
Paa aracl ile Vahdettin'i bir kez daha uyarma istemi.
Vahdettin'le gren Ali Fuat Paa'nn huzurda baka
paalarn da bulunmas nedeniyle kararlatrdklar konular
sakncal olur kaygsyla amay.
5- Kurduklar bir ihtilalci komite ile "Padiah deitirmek,
hkmeti drmek, yeni bir hkmet tekil etmek" giriimi.
Vahdettin-Damat Ferit ibirlii sonucunda ulusu kadro
yelerinden Fethi Bey'in tutuklanmas
Anadolu'ya geme karar
Atatrk anlarnda da belirttii zere, Anadolu'ya geme kararn
ancak vakti geldiinde aka ifade etmitir. Geri Ali Fuat Paa ile.
yapt grmelerde, Anadolu'da ulusal bir direnmenin,
rgtlenebilmesi iin program belirlenmi, Anadolu'ya geecek
kadroyu oluturmak amacyla birok kiiyle grm olmasna
ramen, 1919 yl balarnda O'nun henz Anadolu'ya geme
kararna vardn sanmyoruz. Ancak 1919 ubat' sonlarnda
Anadolu'ya gemek zere olan Ali Fuat Paa'ya "...kolorduna hakim
ol. Etrafna emniyet ver. Hele halk ile yakndan temas et" deyii ve
26 ubat'ta Rauf Orbay'n da katld bir yemekte, Ali Fuat

Paa'nn kendisinin ve kolordusunun daima emrinde olduunu

sylemesi zerine, Mustafa Kemal'in beraber alacaklarn
belirtmesi, karar aamasnda bulunduunu gstermektedir. Her ne
kadar Ali Fuat Paa anlarnda "...Mustafa Kemal Paa eer bir
vazifeye kendini tayin ettiremezse, Anadolu'da en itimat ettii bir
kumandann yanna gideceini ve ilk defa ie oradan balayacan
sylyordu. "90 diyorsa da, Rauf Orbay'n anlarnda sz konusu
yemee deindikten sonra "Fakat o srada Mustafa Kemal Paa'nn
Anadolu'ya geme karar henz kafi ekilde verilmi deildi"91
demesi dncemizi desteklemektedir.
Anladmz
kadaryla
planladklar
ihtilal
giriiminin
gereklememesi, Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ibana gelmesi
ve Fethi Bey'in tutuklanmasndan sonra Mustafa Kemal Paa artk
stanbul'da hibir eyin yaplamayacan grm ve 1919 M art'nn
ortalarnda, teden beri dnd Anadolu'ya geme kararn
kesin olarak vermitir. 92 Merkezi Erzurum'da bulunan 15. Kolordu
Komutanl'na tayin edilen Kazm Karabekir Paa, 11 Nisan 'da
hasta olan Mustafa Kemal Paa'y ziyaret ettiinde O'na, Dou'da
bir Trk devleti kurulabileceini syleyerek blgeye davet etmise
de Mustafa Kemal "iyi olaym gelmee alrm" eklinde yuvarlak
bir yant vermi, vard karar ona amamt .93 Bunda Kazm
Karabekir'in tersine, yurdun btnnde ulusal bir sava vermeyi
dnyor olmas yannda, O'ndan holanmamasnn da pay
olmaldr. Nitekim smet nn anlarnda "...Atatrk'n iktidarn
syleyenler kadar, aleyhinde bulunanlar da var. Dman da ok.
Mesela o gnlerde [1919 Nisan' sonlarnda] Kazm Karabekir
Paa'ya sormu olsalard, bu vazifeyi ona vermeyin derdi.
Karabekir Paa teden beri Atatrk'ten korkard ve O'nu sevmezdi.
Ama bu his,tek tarafl deildi. Karlkl ikisi de birbirlerini
sevmezlerdi. Kazm Karabekir Paa stanbul'da iken Atatrk ile
birlikte olacam diye endie ederdi. Erzurum'a giderken bana,
korkuyorum sen de onunla beraber olacaksn demitir. Korktuu da
bana geldi" demektedir. 94
Tespit edebildiimiz kadaryla, stanbul'da bulunulduu srece
Mustafa Kemal Paa verdii bu karar ilk kez Albay smet Bey'e
aka sylemitir. 95 Ayn gnlerde tilaf Devletleri sadarete
bavurarak, Samsun ve civarnda bulunan Rum kylerine Trk
etelerince saldrldn, hkmetin gvenlii salamamas halinde,

sz konusu blgeyi igal edeceklerini bildirince , 96 kayglanan

Sadrazam Damat Ferit Paa, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'e
dnd areyi sormu ve O'ndan "bu i burada Bab- ali'de
yoluna konamaz,
asayiin bozulduu blgeye,
bu davann
hakkndan gelebilecek, dirayetli, tecrbeli bir ahsiyeti geni
salahiyetlerle gndermek lazmdr. Mevcut kumandanlar arasnda
bu vasflara haiz olarak hatrma gelen de Mustafa Kemal Paa'dr"
yantn almt. 97 Damat Ferit Paa Hkmeti'nde nce Posta,
Telgraf ve Telefon Nazr iken, 7 Nisan'da Dahiliye Nazrl'na
atanan Mehmet Ali Bey, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin tannm
kiilerinden birisiydi. ttihat dman olan Mehmet Ali Bey, Ali
Fuat Paa'nn aabeyi ile kzn evlendirdii srada, Al i Fuat
Paa'nn aracl ile Mustafa Kemal Paa'y tanma olana
bulmutu. Ali Fuat Paa ve babas -smail Fazl Paa- Mehmet Ali
Bey'in gyaben "gen, zeki ve enerjik bir kumandan" olarak tand
Mustafa Kemal'in ittihat olmadna ilikin garanti vermiler, Ali
Fuat Paa Mustafa Kemal'i ilk frsatta kendisiyle tantrmaya sz
vermiti. Sz konusu evliliin gereklemesinden birka gn sonra,
smail Fazl Paa'nn verdii yemekte Mustafa Kemal ile tanan
Mehmet Ali Bey, O'ndan etkilenmi ve "elinden gelen yardm
yapacan" sylemiti'". Mehmet Ali Bey bu grmeden sonraki
gnlerde de bir iki defa Mustafa Kemal'in ili'deki evine giderek
kendisiyle konumu, ziyaretlerinden memnun kaldn sylemi
olduu iindir ki, hkmetin Bahriye Nazr ve Harbiye Nazr akir
Paa'nn damad olan Avni Paa da O'nun evine gelerek, eitli
konular kendisiyle konumutu." 99 Mehmet Ali Bey, Mustafa
Kemal Paa'y bu greve nerirken, O'nun ikayet konusu olan
sorunlarn stesinden gelebilecek yetenekte ve ittihat hastalna
yakalanmam biri olduuna inanm olmaldr.
Orbay anlarnda, Damat Ferit Paa'nn bir mddet tereddt
ettikten sonra Mustafa Kemal Paa'y Serkldoryan'da bir yemee
davet ettiini, Mustafa Kemal'in ilk defa o yemekte Damat Ferit
Paa ile tantn sylemektedir. 100 Cebesoy'un da anlarnda
yapldn syleyerek Orbay' dorulad bu yemee Cevat Paa
da katlmt. Yemekte lkenin gvenlii ve ngilizlerin ikayetleri
stnkr konuulmu, ama Samsun ve civarndaki olaylara
deinilmemiti. Konumada "Mustafa Kemal Paa vaziyeti ok
gzel idare etmi, Sadrazamn suallerini O'nu phelendirmeyecek

ve bilakis itimat telkin edecek ekilde cevaplandrmt. Mehmet Ali

Bey ile Cevat Paa da kendisini desteklemilerdi. Yemekten sonra
Damat Ferit Paa... sizin gibi mtemayiz, gen ve kymetli
kumandanlara ok ihtiyacmz olacak" diyerek memnuniyetini
ifade etmiti. 101 Hrriyet ve tilaf yelerinin ve hkmette bulunan
baz nazrlarn, ttihat ve Terakki liderleri ile teden beri aras iyi
olmayan Mustafa Kemal Paa hakknda olumlu referanslar vermi
olmalarna ramen, Damat Ferit Paa'nn, sadakatinden emin
olmakla beraber, O'na kar eksiksiz bir gven duyduunu
sanmyoruz. Nitekim bu gnlerde, Harbiye Nazr'nn Erkan-
Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa'ya, Mustafa Kemal ile
Ahmet Rza Bey'in hkmeti ele geirerek kendisini sadaretten
uzaklatrmaya altklarn haber alan Damat Ferit Paa'nn,
Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmak istediini sylemesi
dncemizi desteklemektedir. 102 Damat Ferit Paa O'nu
Anadolu'ya gndermekle bir yandan ngiliz dostlarnn ikayet
buyurduklar sorunlar zerek kendisi ve hkmeti iin onur pay
karmay, br yandan kalmasnda saknca grd Mustafa
Kemal'i, stanbul'dan uzaklatrmay dnm olmaldr. Mustafa
Kemal'in anlarnda bu varsaym dorulayan satrlar vardr.
Mustafa Kemal Vahdettin Hkmetlerinde kendisi iin iki zt fikir
olduunu syledikten sonra "...biri beni lehlerine kazanmaa
alanlar dieri hibir surette itimat edilmemek lazm olduunu
iddia edenler! Aylarca mnakaalardan sonra hangi fikir hak
kazanm bilir misiniz! Mustafa Kemal'e emniyet edilmez! Mustafa
Kemal stanbul'da birtakm menfi telkinler, belki hazrlklar
yapyor, bu adam stanbul'dan uzaklatrmak lazmdr. Mustafa
Kemal'i Anadolu dalarna atmal ve orada rtmeli! Nihayet bu
karar zerine mutabk kalmlar. Bunu iiten arkadalarm beni
tebrik ettiler " demektedir.
Damat Ferit Paa ittihat olmayndan tr Mustafa Kemal
Paa'nn ngilizlerin gvenini sarsmayacak bir kii olduunun
farknda olmaldr. Ancak yine de 28 Nisan'da stanbul'daki ngiliz
Elilii Baevirmeni Ryan ile gren Sadrazam, O'na Mustafa
Kemal ile yemek yediini, sadakati konusunda kendisinden
tatminkar teminat aldn, O'nu bir subay ve centilmen olarak
kabul ettiini syleyerek, Ryan'a emniyet vermekten geri
kalmamt. Nitekim Ryan anlarnda, Damat Ferit'in syledikleri

konusunda samimi olduuna inandn yazmaktadr .104 Damat

Ferit Paa ngilizlerin onayn aldktan sonradr ki, Harbiye Nazr
akir Paa, Mustafa Kemal'i nezarete davet ederek, Samsun ve
civarnda Trklerin Rum kylerine saldrdn anlatan bir dosyay
eline tututurmu "...Ben Sadrazam ile (Damat Ferit Paa)
grtm. Sizi mnasip grdk. Oraya gidesiniz ve meselenin
mahiyetini
anlayasnz"
deyince
Mustafa
Kemal
"Paa
"Memnuniyetle
giderim...
yalnz
msaade
buyurursanz,
memuriyetime bir ekil vermek lazm! Sizi zmeyeyim, arzu
ederseniz Erkan- Harbiye Reisinizle" grerek bunu tespit
edelim"10S demiti.
Bu grmeden sonra Harbiye Nezareti Mustafa Kemal Paa'y
Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayin etmi ve Padiahtan irade
alnmasn sadaret makamna yazmt. Harbiye Nezareti, Sadrazam
ve ngilizlerden Samsun'a gidi vizesi alan Mustafa Kemal'in
nnde artk sadece Vahdettin engeli kalmt.
Burada ncelikle belirtilmesi gereken konu; bu grevin Mustafa
Kemal'i Anadolu'ya geirmek zere planlanm bir grev
olmaddr. Nitekim, Mustafa Kemal grevi kabul etmemi
olsayd bile mutlaka o blgeye bir subay gnderilecekti. te
yandan, O'nun Anadolu'ya gemek iin hkmete hibir bavuruda
bulunmad da tartlmaz bir gerektir. nerinin, Harbiye Nazr
akir Paa kanalyla dorudan doruya hkmetten geldii
bilinmektedir. Grdmz kadaryla, hkmete tayin edilmi
olarak Anadolu'ya gemenin lkenin eitli blgelerinden dank
bir biimde seslerini duyurmaya balayan ulusal hareketi
btnletirmek asndan neminin bilincinde olan Mustafa Kemal
Paa, neriyi siyasal almalar iin iyi bir frsat olarak
deerlendirerek hemen kabul etmitir .
Vahdettin'in bu tayini onaylamas iin birok neden vard.
Samsun blgesindeki asayisizlii gidererek, Paris'te almalarn
srdren Bar Konferansnn olumsuz izlenimler edinmesini
nlemek iin blgeye etkin bir komutann tayin edilmesi
zorunluluktu. Vahdettin, askerlik gemii son derece baarl olan
Mustafa Kemal'in bu grevin stesinden geleceini phesiz iyi
biliyordu. te yandan ttihat ve Terakki Partisi ile bilinen
anlamazlklar, Damat Ferit'in ve ngilizlerin onayndan gemi
olmas da Vahdettin'i rahatlatm olmaldr. Bu mantksal nedenler

yannda, Vahdettin'in baz psikolojik yaklamlar da olabilir.

Mustafa Kemal'in Enver Paa ile olan anlamazl, Almanya
gezisinde O'nu yakndan tanmas Vahdettin'i Mustafa Kemal
Paa'ya yaklatryor hissi veriyorsa da, Vahdettin'in O'na kar
besledii sarslmaz bir gven sonucu bu tayini onaylad
dncesine katlmyoruz. 108 Nitekim Mustafa Kemal'in atekesten
nce Suriye'de sonra ise stanbul'da yapt almalar iyi bilen
Vahdettin'in, O'nun bu giriimlerini boa kartmak iin baml
hkmetleriyle ibirlii yapmas ve nerileriyle hi ilgilenmemesi
de bu gerei ortaya koymaktadr.
Burada "sadakat" ve "gven" szckleri arasndaki farka dikkat
ekmek yararl olacaktr. Trke szlk, sadakati "(birine) iten
ballk", gveni ise "bir eyden beklenen nitelie inanp ona gre
davranma" eklinde tanmlamaktadr 109 . lk bakta i ie gemi
ve anlam olarak birbirlerini btnler gibi grnen bu szcklerin
basit bir beyin cimnastii yapldnda gerekte byle olmad
grlecektir. nk sadk grnen her zaman gvenilir olmayaca
gibi, bunun tam tersi de dorudur. Bizce Vahdettin gvenmese de,
kendisine sadk olduunu dnd Mustafa Kemal'in bu
niteliinin grev iin yeterli olduu yanlgsna dmtr. Damat
Ferit'ten sonra Vahdettin'in de O'nun sadakatine inanmasnda
Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'da bulunduu son aylarda "...fikir
hazrlklarnda tevazuyla almak, kendini silmek, karsndakine
samimi bir kanaat ilham etmek lazmdr"110 eklinde aklad
aklc bir politika uygulamasnn da byk etkisi olmutur.
30 Nisan'da Vahdettin'in bu tayini onaylayan iradesi
yaymlandnda, Harbiye Nezareti, Muamelat- Zatiyye Riyaseti
tayin edildiini Mustafa Kemal Paa'ya bildirmiti .111 radenin
Takvim-i Vakayi'de yaymlad 5 Mays gn Mustafa Kemal
Paa tarafndan alnd Harbiye Nezaretinin bir yazsndan
anlalmaktadr. 112
Bundan sonra Mustafa Kemal'in stanbul'da yapt, mfettilik
yetkilerine son ekli vermek iin resmi makamlarla grmeler
yapmak ve veda ziyaretlerinde bulunmaktan ibarettir. Burada
konumuzla ilgili olmas asndan zellikle zerinde duracamz
olay, 15 Mays 1919'da yaplan stanbul'daki son VahdettinMustafa Kemal Paa grmesidir. 113 Mustafa Kemal'in anlarnda
ayrntlaryla anlatlan bu grmenin en dikkat ekici yn,

Vahdettin'in "Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmet ettin,

bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir, (elini demin bahsettiim
kitabn zerine bast ve ilave etti) tarihe gemitir. O zaman bunun
bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve skunla
dinliyordum. Bunlar unutun dedi, asl imdi yapacanz hizmet
hepsinden
mhim
olabilir.
Paa
devleti
kurtarabilirsin"114
demesidir. Mustafa Kemal Vahdettin'in bu szlerini "...hibir
kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz stanbul'a hakim olanlarn
siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim onlarn ikayet ettikleri
meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun edersem, memleketi
ve halk bu siyasetin doruluuna inandrabilirsem ve bu siyasete
kar gelen Trkleri tedib edersem Vahdettin'in arzularn yerine
getirmi olacaktm"11S diye yorumlamaktadr. Ksakrek'e gre ise,
Vahdettin'in bu szleri sylemesi, ulusal hareketi O'nun
rgtlediini gstermektedir, ngiliz yanls ve Anadolu hareketine
kar grnts tilaf Devletleri'ni yanltmay amalayan siyasi bir
taktiin gereidir. 116 Ksakrek bu yorumu hibir kaynak ve
belgede yer almayan, tamamen kendi hayalinin rn olan, son
Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesi iin yazd, bir senaryo
ile salamlatrmak istemektedir'' 117
Bu senaryo, Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'ya eliyle kahve
ve sigara ikram etme bykln! gstermesi ile baladktan
sonra yle devam etmektedir:
"- Byle yakn oturuumuz ve fsldarcasna konumamz en
mnasip eklidir. u sarayn duvar tulalar arasnda bizi kimbilir
ka kulak dinlemektedir?
Bu sluptan fevkalade hislenen ve tesir altna giren Mustafa
Kemal Paa nihayet Milli ahlan Hareketinin dm noktas
olan ve tarihe intikal edecei gn vatan apnda bir hadise tekil
edecei muhakkak bulunan u hitap karsnda kalyor:
- Paa! Trkiye'yi kurtarmak iin stanbul'dan herhangi bir
hareket beklemee imkan yoktur. stanbul vatann kalbi olarak
dmann penesi iindedir. Onu ve onunla beraber topyekn
vatan vcuddan, vcudun kalbi evreleyici temel azasndan baka
hibir ey kurtaramaz! O da, imparatorluun elde kalan mazlum ve
ileke ana vatandr! yani Anadolu!.. Anadolu'ya gemek ve orada
milli bir kyama zemin amak lazmdr!'

- Sizi Anadolu'ya ite bu milli kyam zeminini amanz iin

gnderiyorum! Dman kuvvetlerine, hususiyle ngilizlere ve
hkmete kar gidi sebebiniz ayrdr. gal kuvvetleri sizin
Samsun'da asayii iade edeceiniz ve ark'taki ordu mukavemetini
kaldracanz kanaatini besleyeceklerdir. Gerek sebebi ise yalnz
siz ve ben bileceiz. Milli mukavemet ruhu Anadolu'nun her
yerinde hissedilir ekilde para para kendisini gstermee
balamtr... "118'
Bu cmlelerin Vahdettin'e deil de Ksakrek'e ait olduu, ama
bunlar Vahdettin'in sylemi olmasn ok arzu ettii
anlalmaktadr.
Bizce Mustafa Kemal'in yorumu salkldr. Zrcher'in de
belirttii zere'' 119 Vahdettin bu szlerle Mustafa Kemal'in resmi
grevi olan asayiin salanmas ve orduyu terhis etmenin nemini
vurgulamaktan te bir ey dememitir.

ddia

3.

Vahdettin'in
ulusal hareketi kolayca rgtleyebilmesi
iin
Mustafa Kemal Paa'ya
ok geni yetkiler
ieren bir hatt- hmayun ve byk paralar verdii
120

Harbiye Nazr akir Paa'nn, Mustafa Kemal Paa'y nezarete

arp Samsun'daki olaylarla ilgili dosyay eline tututurmas
zerine Mustafa Kemal Paa'nn "Memnuniyetle giderim., yalnz
msaade buyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm. Sizi
zmeyeyim, arzu edersin iz Erkan- Harbiye Reisinizle grerek
bunu tespit edelim" dediini yazmtk. Gerekte Mustafa Kemal
Paa bu memuriyetin unvannn ne olaca ile ilgilenmiyordu .121
Ancak akir Paa'nn O'nun bu nerisini kabul etmesi,
memuriyetinin yetkilerini belirleme de kendisine serbeste hareket
olanan tanmas asndan ok nemliydi.
O'nun nc Ordu Mfettilii unvan altnda, kullanaca
yetkileri ieren talimatnameyi, Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci
Bakan Diyarbakrl Kazm Paa ile birlikte hazrlad
bilinmektedir. 122 6 Mays tarihinde Harbiye Nezaretince kendisine
verilen bu talimatnamenin metnini aynen veriyoruz:

"Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine ait vezaif (Zat alinizin

Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine tayini hususunda rade -yi
Seniyye-yi Cenab- Padiahi erefsudur buyrulmutur. Ancak ibu
mfettilikteki vezaifi alileri) yalnz askeri olmayp, mfettiliin
ihtiva ettii mntka dahilinde ayn zamanda da mlkidir.
1 - bu mterek vezaif unlardr:
a) Mntkada asayi-i dahilinin iade ve istikrar ve bu
asayisizliin esbab- hudusunun tespiti
b)Mntkada tede beride mteferrik bir halde mevcudiyetinden
bahsedilen esliha ve cephanenin biran evvel toplattrlarak mnasip
depolara iddihar ve muhafaza altna alnmas.
c) Muhtelif mahallerde birtakm uralar mevcut olduu ve
bunlarn asker toplamakta bulunduu ve gayr-i resmi bir surette
ordunun bunlar himaye eyledii iddia olunuyor. Byle uralar
mevcut olupta asker topluyor, silah tevzi ediyor ve ordu ile de
mnasebette bulunuyorlarsa Kat'iyyen men'i ile bu kabil mteekkil
uralarn da lav.
2, Bunun iin:
a) ki frkal olan nc ve drt frkal olan On beinci
Kolordular mfettilik emrine verilmitir. bu Kolordular harekat
ve asayi hususatnda dorudan doruya mfettilikle ve muamelat cariyye yani muamelat- zatiyye kuvve-yi umumiye ve saire gibi
hususatta
kema-fis-sabk
Harbiye
Nezaretiyle
muhabere
edeceklerdir. Frka ve yahut mntka kumandanl veya bir vazife yi hususiyeye tayin edilecek zabtann tayin ve tebdilleri
mfettiliin muvafakati ve talebiyle olacaktr. Maa-haza sair
hususata lzum ve menfaat grerek mfettiliin verdii talimat
kolordu kumandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahval -i
shhiyye pek mhimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatn ahaliye de
temili lazmdr.
b) Mfettilik mntkas Trabzon, Erzurum, Sivas, Van
vilayetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtiva
eylediinden mfettiliin yukarda tadad edilen vezaifi tedvir iin
verecei bil-cmle talimat ibu vilayetlerle mutasarrflar dorudan
doruya ifa edeceklerdir.
3. Mfettilik hududuna mcavir vilayat ve elviye -yi mstakille
(Diyarbekir,
Bitlis,
Mamuret-l-aziz,
Ankara,
Kastamoni
vilayetleri) ile kolordu kumandanlklar da mfettiliin ifa-y

vazife srasnda re'senvaki olacak mracaatlarn nazar- dikkate

alacaklardr.
4. Mfettiliin hususat- askeriyyeye ait mercii Harbiye
Nezareti olmakla beraber hususat- saire iin makamat- aliyye-yi
aidesiyle muhabere edecek ve ibu muhabereden Harbiye
Nezaretine de haber verecektir" 123 .
Harbiye Nazr
Mehmed akir bin Numan Tahir
(Mhr)
Talimatnamenin geni yetkileri ierdii bir gerektir. Ancak
talimatnamenin birinci maddesinde ngrlen asayiin salanmas
ve asayisizliin nedenlerinin belirlenmesi; blgede dank olarak
bulunan silah ve cephanenin depolara toplattrlmas; asker toplad
ve orduca desteklendii ne srlen uralar varsa almalarnn
yasaklanmas ve varlklarna son verilmesi grevlerinin, yetkileri
snrlandrlm bir memuriyetle yaplamayaca ortadadr. Nitekim
hkmetin, ikayet konusu olan rahatszlklar blgedeki idari
mekanizmas yerine, geni yetkilere sahip bir mfettilik marifetiyle
zmek isteyii dncemizin haklln gstermektedir. Bizce
talimatnamede yaplmas ngrlen grevler ile verilen yetkiler
arasnda dengeli bir orant olmakla birlikte, mfettilik alannn
Anadolu'nun byk bir ksmn iine alnn, baz hkmet
yelerini kukuya sevk ettii anlalmaktadr. Harbiye Nazr akir
Paa, Meclis-i Vukela'da grld anlalan 124 talimatnameyi
imza edemeyeceini syleyerek sadece mhrn basmakla
yetinirken, 125 Sadrazam Damat Ferit Paa, Mustafa Kemal'i evine
yemee arp 126 konuyu deme gereini duymutu. Cebesoy'un
anlarnda "Serkldoryan'da yemek yemei ve oyun oynama zevk
edinmi olan Damat Ferit Paa'y en az vehimli bir annda
yakalayan Mehmet Ali Bey, kararnameyi imzalatm, Sadrazam'n
imzasn gren dier nazrlar itiraz etmemiler veyahut bu cesareti
gsterememilerdi" demektedir. 127 Gerekten Damat Ferit'in ikinci
hkmetini kurmak iin aba sarfettii gnlerde, 18 Mays'ta
Harbiye Nezareti'ne Sadrazam Vekili namna mstear Rfat
imzasyla gnderilen bir yazda, Meclis -i Vkela'nn Mustafa
Kemal'in grev ve yetkilerine ilikin talimatnameyi uygun bulduu

bildiriliyordu. 128
Mustafa Kemal'in 6 Mays akam, ili'deki evinde Rauf Bey'e
"Bab ali ve Saray benim niyetlerim hakknda derin bir gaflet iinde
bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseleden haberleri yoktur"
dediini biliyoruz. 129 Sylevinde de "Bu geni yetkiyi, beni
stanbul'dan
srmek ve
uzaklatrmak amacyla Anadolu'ya
gnderenlerin bana nasl verdiklerine aabilirsiniz.
Hemen
syleyeyim ki bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak
vermediler"
diyerek
Rauf
Bey'in
aktard
konumay
salamlatrmaktadr. 130 Gerek Vahdettin'in, gerekse Damat Ferit
Paa'nn, Mustafa Kemal'i hangi gelimeler yznden ve ne tr
kayglar sonucu Anadolu'ya gnderdiklerini nceki blmde
yantladmz iin ayn bilgileri vermeyeceiz. Ancak burada
nemli olan, talimatname karsnda tilaf Devletleri'nin tavrnn ne
olduudur. almalarmz srasnda, Anadolu'ya varncaya kadar
tilaf Devletleri temsilcilerinin Mustafa Kemal'in elindeki talimattan
haberli olduunu gsteren bir bilgiye rastlamadk. Mustafa Kemal'in
koltuunda gz olduu ve stanbul'dan mutlaka uzaklatrlmas
gerektii dncesinde olan Damat Ferit'in, bu talimatnameden sz
ettii takdirde tilaf Devletleri temsilcilerinin, Mustafa Kemal'in
gidiini erteleyebilecei dncesinden hareketle susmay tercih
etmi olabilecei ya da Byklolu'nun ne srd gibi; Damat
Ferit'in bu talimatn nemini kavrayacak yetenekte olmad gr
mantkldr. 131
Mustafa Kemal'i, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdiini
savunanlarn temel dayanaklarndan biri, Padiaha Mustafa
Kemal'e verildii iddia edilen 14 Mays 1919 tarihli hatt-
hmayundur. lk kez Mevlanzade Rfat tarafndan yaymlandn
sandmz bu hatt- hmayun 132 sonraki yllarda Vahdettin'in
yeenlerinden ehzade Mahmut Efendi tarafndan, kendisiyle
gren gazeteci Murat Sertolu'na da gsterilmi ve bu gazeteci
tarafndan
yaymlanmtr. 133
Vahdettin'in
"Yaveran-
ehriyaranemden Erkan- Harbiyye Mirlivas Mustafa Kemal
Paa'ya" hitabyla balayan hatt- hmayun "Harb-i Umuminin
mttefikin hesabna ziya zerine tahassul eden vaziyet-i siyasiye,
ecdad- izamm mlkn ve makam- hilafet ve saltanatm mkl
vs tehlikeli bir sahaya srklediinden, Hkmet-i Seniyemin karar
vehile tayin olunduunuz mntkada asayii temin ve merzi-yi

ahaneme mugayir ahvalin hudusunu men ile cmleten def'i saile

bezl-i cehde gayret ederek milletimin masuniyetini teyid ve eyadi-yi
mutearrzndan tahsili iin yek vcud olarak hareket edilmesini
selam- ahanemle asker ve memurine ve ahaliye tebliini irade
ettim"134 diyerek sona ermektedir. Bu hatt- hmayunun varln
kabul etmekle birlikte, O'nun Mustafa Kemal'e 6 Mays'ta verilen
talimatnamede belirtilen grevlerinin tesinde bir sorumluluk
yklemedii dncesindeyiz. Metindeki yuvarlak cmlelerin,
Mustafa Kemal'in Anadolu'da kongre almalar yapmasn, meclis
toplamasn, ordu kurmas vd. anlattn dnmek mmkn
deildir. Ksakrek'in "gerekten bu ferman, imdiye kadar mehul
kalm bir vesika olmad halde, hakiki manas ve ak delaletiyle
kimsenin tam dikkatini ekememi, yani malum iinde mehul
kalmtr. Bu da fermann belki aa vurulur da padiah'n gayreti
dman devletlerin gzne batar kaygsyla biraz mphem ve
karanlk
yazlmasndan..domaktadr"135
deyii,
dncemizin
haklln kabul ettiini ve hatt- hmayunu olduundan ok farkl
anlamlandrmaya altn gstermektedir.
Burada, Mustafa Kemal'in elinde byle nemli bir hatt-
hmayun varken, ulusal sava boyunca neden hi kullanmad
sorusu akla gelmektedir. Bizce Selek'in "Mustafa Kemal Paann
bunu ie yarar bir belge saymad ve hibir yerde kullanmad da
muhakkaktr" eklinde, Akin tarafndan da desteklenen yant
mantkldr . Bu durumun, iddiasn zayflatmaktan ok
kuvvetlendirdii dncesinde olan Ksakrek, Mustafa Kemal'in
"...iradenin Padiah'tan geldiini gstermek yerine gstermemeyi
tercih ettiini" belirttikten sonra "Adet ve usul d olarak Mustafa
Kemal Paa'nn eline verilen ferman onun milli ahlanma
hareketini uyandrmak, gelitirmek ve gayesine erdirmek yolunda
Vahdettin tarafndan Anadolu'ya gnderildiine amaz hccettir:
ve ondan sonra kendisine smarlanan bu azametli ii yerine
getirebilmenin erefi bir insana yeter"138 diyerek, Mustafa Kemal'in
doyumsuz hrslara sahip olduunu ima etmektedir.
Mustafa Kemal'e verildii ne srlen byk miktardaki paraya
gelince; Selek, daha sonra 150'likler listesine dahil olan Dahiliye
Nazr Mehmet Ali Bey'in Paris'te kard "La Republique
Euchene" adl gazetede yaymlad, Mustafa Kemal'e verilen
25.000 liralk bir makbuza dayana rak, O'nun Anadolu'ya giderken

ald tm parann bu olduunu yazmaktadr. "Dahiliye Nezareti

rtl deneinden alnan bu paray Mehmet Ali Bey, yannda
emniyet ube mdrlerinden Radi Bey olduu halde, Mustafa
Kemal Paa'y Samsun'a gtrecek vapura hareketinden biraz nce
gelerek bizzat vermi"ti. 139 Ksakrek bu miktara, Vahdettin'in zel
kasasndan kan "en az 30.000 liray "da ilave ederken, 140 ehzade
Mahmut Efendi daha ileri giderek "bildiime gre Mustafa Kemal
Paa'ya,
gerek
bizzat kendisi
[Vahdettin],
gerekse
eitli
hkmetler vastasyla -ki bilhassa Ali Rza Paa Hkmeti
zamannda- devaml surette para gndermitir" dedikten sonra, bu
yardmn 400 altna ulatn iddia etmekledir . 141
Burada ncelikle vurgulanmas gereken, sz edilen byk para
yardmnn hibir belgeye dayandrlmad gereidir. Mustafa
Kemal'e stanbul'dan ayrlrken verildii anlalan 25.000 lira
Albay, bir Yarbay, Binba, be Yzba, stemen, bir
Temen ve iki memur olmak zere 18 kiiden oluan mfettilik
karargahnn 142 aylklarnn denmesi, beslenme, ulam vb.
giderleri iin kullanlm olmaldr. 143 .Amasya'dan Erzurum'a,
Mustafa Kemal Paa'nn askerlik hayat boyunca biriktirdii 800
lirann harcanmas ile gidildii 144 dnldnde, bu parann ksa
srede tkendii anlalmaktadr. Erzurum'a geliten Byk Millet
Meclisi'nin alna dein geen srede, gerek kongreler, gerekse
Temsilciler Kurulunun gereksinimlerinin sadece ve sadece
mfettilik karargahnda bulunanlarn kendi birikimleri, Mdafaa y Hukuk Cemiyetlerinin katklar ve vatansever soydalarn ayni
ve nakdi yardmlar ile karland bilinmekte iken, Ksakrek'in
varl inkar edilemeyecek bu finans kaynaklarn grmezlikten
gelii dndrcdr. Ksakrek bu bykparalarn! nerede ve
nasl kullanldn normal olarak aklayamazken, paralarn
"Mustafa Kemal Paa tarafndan ahsi tasarrufuna geirildii"
iddiasnda olmad inceliini gstermektedir. 146
Sonu olarak: Kurtulu savann banda ve daha sonralar
yapld ne srlen byk para yardmlar ile Anadolu
hareketinin parasal skntlarn badatrma olana yoktur. Bu
iddilarla ilgili olarak Akin'in ulusal hareketin balangc iin
yapt aklc bir yorumu aktarmadan geemeyeceiz: "...Bu paralar
Mustafa Kemal'e gerekten verilmi olduu kantlansa da, bunun
nasl anlamlandrlaca, nasl yorumlanaca sorusu ortaya

kmaktadr... btn bu iddialar doru da olsa, bunlar ancak

Vahdettin'in o sradaki niyetlerinin, fakat ondan sonraki
davranlaryla dorulanmayan, eylem alanna dklemeyen
niyetlerinin bir ifadesi olmaktan tede bir deer tayamaz" 147

III. S A M S U N ' D A N Z A F E R ' E

148

Mustafa Kemal Sylev'inde, Osmanl Devleti'ni iinde

bulunduu durumdan kurtarmak iin ngiltere'nin koruyuculuu,
Amerikan gdm, blgesel kurtulu gibi arelerin dnldn
belirttikten sonra, nce "...gerekte iinde bulunduumuz o
gnlerde Osmanl Devleti'nin temelleri km, mr tkenmiti.
Osmanl lkesi btn btne paralanmt. Ortada bir avu
Trk'n barnd bir ata yurdu kalmt" diyerek, Osmanl
Devleti'ni nasl grdn anlatmakta, ardndan stanbul'dan
ayrlmadan nce dnd ve Anadolu'ya kar kmaz
uygulamaya balad karar aklamaktadr: "...ulus egemenliine
dayanan, tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak"149
Mustafa Kemal Samsun'a kar kmaz, bir yandan ehirde
gvenliin salanmas yolunda gerekli nlemleri alrken, te
yandan Anadolu'daki komutanlar ve sivil yneticilerle yazmalara
balamt. Btn yurtta ulusal rgtler kurulmasnn gerekliliine
iaret eden, halk komutanlar ve sivil yneticilerin nclnde
zmir'in Yunan Ordusu'nca igal ediliini mitingler yaparak protesto
etmeye ve tilaf Devletleri temsilcileriyle hkmete telgraf
ekmeye davet eden bu yazmalarn olumlu etkileri ksa srede
grlmeye balanmt.
Anadolu'daki bu gelimeler karsnda kayglanan tilaf
Devletleri hkmete bavurarak, Mustafa Kemal Paa'nn
stanbul'a arlmasn istediler. Harbiye Nazr evket Turgut
Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'a davet eden 8 Haziran t arihli
yazs, tilaf Devletleri'nin isteklerinin yerine getirildiini
gsteriyordu. 150 Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Cevat
Paa'dan, stanbul'a davet ediliinin gerek nedenini renen 151
Mustafa Kemal Paa'nn bu arya verdii yant, 22 Haziran 1919
tarihli Amasya Genelgesi olmutur. Trk ulusunu bamszln
ve yurdunun btnln koruma savana aran bu genelge
Padiah ve Halife'ye aka cephe almamakla birlikte, gerekte bir

ihtilal bildirisiydi ve Mustafa Kemal'ce alnan "ulus egemenliine

dayanan tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak" kararn
gerekletirme yolunda atlan ilk somut admd, kinci Damat Ferit
Paa Hkmeti'nin, 23 Haziran tarihli, stanbul'a arld halde
gelmedii ve halk hkmete kar kkrtt iin Mustafa
Kemal'in grevinden azledildii, hibir resmi sfat kalmad ve
yazlarnn resmi niteliinin olmadnn vilayetlere duyurulmas
yolundaki karar, Amasya Genelgesi'ne duyulan tepkiyi ifade
etmektedir. Ayn gn, Dahiliye Nazr Ali Kemal tarafndan bir
genelge ile vilayetlere duyurulan bu karar 153 , etkisini gstermekte
gecikmedi. Mustafa Kemal'in zel bir grevi olduu iin Sivas'ta
bulunduunu dnd, hkmete Elaz Valiliine atanm
bulunan Ali Galip Sivas'a gelerek Vali Reit Paa'ya Mustafa
Kemal'i tutuklatmas iin bask yapm, ancak Mustafa Kemal'ce
uygulanan aklc bir plan kartnda baarl olamamt 154 . Sivas'ta
ulusal rgtler ve ilgili kiilerce yaplacak iler konusundaki
talimat veren Mustafa Kemal Paa, 28 Haziran'da ehirden
ayrlm ve 3 Temmuz gn Erzurum'a varmt. Erzurum'da
cereyan eden en nemli olaylardan biri phesiz 8/9 Temmuz
gecesi stanbul'un Mustafa Kemal'in grevine son vermesi, O'nun
da nce Harbiye Nezareti'ne ardndan Padiah'a ektii telgraflarla
askerlik mesleinden ekildiini bildirmesiydi. Bu gelimeden
sonra Mustafa Kemal durumu yle deerlendirmektedir: "O
gnden sonra resmi grev ve yetkiden ayrlm olarak, yalnz
ulusun sevgisine, cmertliine ve yiitliine gvenerek ve O'nun
bitmez verimlilik ve yaratclk kaynandan esin ve g alarak
vicdanmzn gsterdii yolda grevimizi srdrmee koyulduk.155
Ayn gnlerde, Vilayat- arkiyye Mdafaa-y Milliye Cemiyeti
Erzurum ubesi-Trabzon Muhafaza-y Hukuk Cemiyeti ibirlii ile
dzenlenecek olan Erzurum Kongresi'nin hazrlklar tm hzyla
devam ederken, Damat Ferit Hkmeti'nin kongrenin almasn
engelleyici komplolar peinde olduu grlmektedir. Bunlardan
ilki, 21 Temmuz'da Kazm Karabekir Paa'nn nc Ordu
Mfettilii'ne atandn bildiren yazdr. 156 Hkmetin, Mustafa
Kemal ile Karabekir Paa'nn arasn amak amacyla yapt
anlalan bu atamann, 23 Temmuz 1919'da almalarna balayan
Kongre'de,
Kazm
Karabekir'in,
Mustafa Kemal
Paa'y
desteklemesi sonucunda amacna ulaamad ortadadr. Daha lml

ve Dou Anadolu Blgesi'nin en rtbeli komutan olan Kazm

Karabekir Paa eliyle, ulusal hareketi bomay ve Mustafa Kemal
Paa'y saf d etmeyi baaramayan hkmetin, kongrenin devam
ettii gnlerde, 28 Temmuz'da, Erzurum Valiliine Ahmet Reit
Paa'y atamas 157 , ayn ii bu kez mlki ynetimin ba eliyle
yapmay planladn gstermektedir. Nitekim hkmetin 30
Temmuz'da "Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin hkmet
kararlarna
muhalif efal ve
hareketlerinden dolay hemen
yakalanarak stanbul'a gnderilmeleri iin" mahalli memurlara
emir verildiini duyurmas ve 15. Kolordunun ciddi yardmda
bulunmasn rica etmesi 158 dncemizi desteklemektedir. 31
Temmuz'da Erzurum'a ulaan bu yaz, Vali Vekili Mrit Bey
tarafndan ilgili makamlara yazlarak hemen red edilirken 159 ,
Erzurum Kongresi'nin bitiminden sonra ehre geldii anlalan yeni
vali, yapt ferman okuma treninde Mustafa Kemal Paa'y,
"celali ekyas" ve ulusal hareketi, isyan ve ihtilal olarak
tanmlamsa da, nce Rauf ardndan Mazhar Mfit Bey160 in
kendisini ziyaret ederek uyarmas zerine tavrn deitirmiti .
Bu arada gerekte sadece Dou Anadolu Blgesi'nin sorunlarna
are olmak iin toplanan kongre, Mustafa Kemal Paa'nn
katksyla ulusal bir nitelie brnm, bu durum 17 Austos gn
almalarn tamamlayan kongrenin kararlarna da yansmt.
Yurdu ve ulusu paralanmaz bir btn olarak deerlendiren bu
kararlar gerei oluturulan Temsilciler Kurulu, kongre kararlarn
uygulayacak bir yrtme organ olmas yannda, Osmanl
Devleti'nin tm yetkilerini geri ald Mustafa Kemal Paa'y
bakanlna getirerek ulusal hareketin nderi yapmas asndan
da ok anlamlyd.
stanbul'un
ulusal
hareketi
bomak
iin
bavurduu
yntemlerden biri de, Anadolu'daki ulusu komutanlarn yerine
kendisi iin uygun atamalar yapmakt. Bu yolda ilk giriim, Kazm
Karabekir Paa tarafndan vekalet edilen nc Ordu
Mfettilii'ne Birinci Tevfik Paa Hkmeti'nin Harbiye Nazr
Abdullah Paa'nn atanmasyd. Kazm Karabekir'in 11 Austos'ta
Harbiye Nezareti'ne yazd bir yazda bu atamaya iddetle kar
kmasndan sonra Abdullah Paa'nn istifa ettii grlmektedir .161
Hkmet buna 16 Austos'ta ordu mfettiliklerinin kaldrlmas
ile yant verdi ki bu, Kazm Karabekir'in vekaleten de olsa

kullanmakta olduu yetkilerin elinden alnmas anlamna

geliyordu. 162 28 Austos'ta hkmet bu kez, 20. Kolordu Komutan
Ali Fuat Paa'y grevinden azlederek yerine Mirliva Ahmet Hulusi
Paa'y vekaleten atamt. Ali Fuat Paa'nn taknd tavr
yznden grevi stlenemedii anlalan Ahmet Hulusi Paa'nn
yerine Mirliva Ahmet Hamdi Paa atand ise de, hkmet bu
giriiminden de sonu alamayacaktr. 163
Amasya Genelgesi'nin beinci maddesi uyarnca Sivas'ta
toplanmas ngrlen ulusal kongreye katlmak zere, delegelerin
Sivas'a gelmeye baladn haber alan Mustafa Kemal Paa ve
Temsilciler Kurulu, 29 Austos 1919'da Sivas'a gitmek zere
Erzurum'dan ayrlmt. Erzincan Boaz giriine gelindiinde
jandarmalarn, Dersim Krtlerinin boaz tuttuu ve ge melerinin
mmkn olmadn
sylemelerini
"...stanbul Hkmeti'nin
yardaks olabileceini sandm birtakm kimselerin zellikle beni
durdurmaa zorlamak iin uydurduklar bir dzen" eklinde
deerlendiren Mustafa Kemal, vakit kaybetmeksizin boaz gemi
ve 2 Eyll 1919 gn Sivas'a varmt .164 lk toplantsn 4 Eyll
gn yapan Sivas Kongresi, Mustafa Kemal'in bakanlnda
almalarn srdrrken, stanbul da bo durmuyordu. Dahiliye
Nazr Adil Bey ile Bahriye Nazr Sleyman efik, Elaz Valisi
Ali Galip ile temasa geerek O'ndan, Krtlerden de yardm alarak
kongrenin toplanmasn engellemesini istemi ve bu amala
kendisini Sivas Valiliine atamak suretiyle, Kemalistler i tutuklama
yetkisiyle donatmlard. 165 ngilizlerce de desteklenen bu
komplodan daha Erzurum'da bulunduu dnemde phelenen
Mustafa Kemal, askeri makamlar katnda nlemler almakta
gecikmemiti. 11 Eyll'de almalarn tamamlayan kongre
sonucunda, Erzurum Kongresi'nde alnan kararlar onaylanmt.
Trk yurdunun kurtuluu ve Trk ulusunun bamszln kazanma
savamnda ok nemli bir aama olan Sivas Kongresi, Mslman Trk ounluunun yaad blgelerde kurulacak Trk Devleti'nin
snrlarn izerek, sonralar Misak- Milli (Ulusal And) diye
bilinecek olan ilkelerin temel ini oluturmas asndan ok
nemliydi. Alnan nlemler sonucu baarya ulaamayan Ali Galip
komplosuna, Temsilciler Kurulu, 12 Eyll'de Anadolu'nun hkmet
ile olan tm iliki ve yazmalarn kestirerek yant vermiti .166
Anadolu ile balants kopan Ferit Paa, 13 Eyll'de

stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck'ten, tilaf

Devletleri'nin, ulusal hareketi ezmek iin bir Osmanl Ordusu'nun
gnderilmesine izin vermelerini veya dorudan doruya asker
gndererek nemli noktalar igal etmelerini istemise de Amiral
Robeck, ilk nerilerinin i sava anlamna geleceini; ikinci
nerinin ise, ok kan dklmesine neden olacan ileri srerek
reddetmiti. 167 Hkmetin Anadolu zerindeki etki ve kontrolnn
iyice azald ve byle bir ynetimce imzalanacak bir bar
antlamasnn ulusal harekete kabul olunamayacan kavrayan
tilaf Devletleri'nin nerilerini reddetmesinden sonra Damat Ferit,
iktidarda kalabilmek iin ibirlii iinde olduu Vahdettin'in
desteini arad. Vahdettin'in 20 Eyll'de yaymlad ve Damat
Ferit'e tm il ve ilelere gnderilmeye yeltenilen bildirisinde
zetle: zmir olaylarnn Avrupa'nn uygar devletlerinin ilgisini
ektii, zel bir kurulun yan tutmadan soruturmalar yapt, ulusal
birlii bozacak hibir karar ve nerinin olmad, baz kimselerce
sylendii zere halk ile hkmet arasnda kartlk bulunmad,
barn yaklat, btn ulustan hkmetin buyruklarna kesinlikle
uyulmasnn beklendii bildiriliyordu ki , bu durum, Damat Ferit'in
arad destei bulduunu gstermekteydi. Bu gelimeler zerine
Temsilciler Kurulu, bir yandan bu bildirinin Anadolu'da yaylmasn
engellemek iin sk nlemler alrken, br yandan ulusun gvenini
yitirdii tilaf Devletleri'nce de iyi bilinen Ferit Paa Hkmeti
iktidarda kalrsa, Trk delegelerinin bar konferansna davet ve
kabul edilmeyecei, kabul edilse bile onlara sadece Trkiye
hakknda verilmi olumsuz kararn bildirilmesiyle yetinilecei, bu
felaketin ulusu zecei, bu yzden Damat Ferit Hkmeti yerine,
halkn gvenini kazanm yelerden oluacak yeni bir hkmetin
kurulmasn dileyerek, 169 Vahdettin'in bildirisini etkisiz klan bir
yant veriyor ve bunu tm Anadolu'ya duyuruyordu.
Damat Ferit'in, Mustafa Kemal'in "ok namuslu, yksek deerli
ve temiz yrekli bir yurtsever" 170 olarak tanmlad Abdlkerim
Paa aracl ile grmeye kalkmas, O'nun iktidarda kalmak
iin ulusal hareketle uzlamak dnda bir zmn mmkn
olmad gereini anladn gstermektedir. Mustafa Kemal Paa
ile Abdlkerim Paa arasnda 27/28 Eyll 1919 gecesi saat 23.00'te
balayan ve yaklak sekiz saat sren telgraf grmesinden, ulusal
hareketin Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ekilmesi konusundaki

kararl tutumundan tr, uzlama salama yolunda somut bir

sonu alnamamt. Abdlkerim Paa'nn yukardaki grmeye
ilikin telgraf yazmalarnn metinlerini Vahdettin'e gstermesi
zerine Padiah'n, sadrazam iktidardan drme abalarna kar
koymaktan vazgemesinin hemen ardndan hkmet dmt .171
Yeni hkmet, 2 Ekim 1919'da, doru ve drst bir asker
olarak bilinmekle beraber, siyasi adan yeterli deneyimi olmayan
Ali Rza Paa tarafndan kuruldu. 172 Mersinli Cemal, Salih, Hadi
ve Cevat Paa'lar gibi ulusal harekete sempati ile bakan ve
Anadolu ile uzlama yanls olan kiilerin yeni hkmette yer
almas, ulusal hareketi ibirlii konusunda umutlandrmt.
Nitekim Mustafa Kemal, Ali Rza Paa'ya gnderdii, 3 Ekim
1919 tarihli bir telgrafta, hkmeti g durumda brakmak
istemediklerini aka belirtmiti. 173 Ali Rza Paa ayn gn
gnderdii cevabi telgrafnda, nce bilmezlikten gelerek ulusal
rgtleri ve amalarn soruyor, ardndan iinde hibir adres ve
isim bulunmayan "Bakanlm altnda kurulan hkmet, ulusun
isteklerine gre yurdun mutluluk ve esenliini salamak iin kesin
bir dayanla almak konusunda gr birliine varmtr"
cmlesiyle balayan bir telgrafnda "Yurdumuzda merutiyet
yntemi gereince, ulus egemenlii yrrlkte bulunduundan,
grevini iyi bilen imdiki hkmet, ulusun kararn almakszn
yurdun kaderi zerine bir ilem yapmayaca iin seimlerin bir
an nce yaplmasn salayacak her trl davran ve
giriimlerde bulunmakta ve millet meclisinin toplanmasn
abuklatracak kolaylklar gstermee almaktadr. Ancak
hkmetin tutaca yol, yasalara eksiksiz uymak, aykr durumlar
nleyip ortadan kaldrmak olduundan, olaand ve yasaya
uymayan durumlarn srp gitmesi ise, Osmanl Devlet merkezi
ile Anadolu'yu birbirinden ayrarak birok tehlikeli sonular
dourmakta,
Tanr korusun,
bakentin varln
tehlikeye
dreceinden ve dmanlarn yer yer yurdumuza girmeleriyle
sonulanp lkenin btnln bozacandan, bugnk hkmet,
sizin el koyduunuz resmi dairelerin boaltlacana, hkmet
ilerindeki kesikliin giderileceine ve en ufak bir karmadan
bile saknlmas gereken hkmet erkine sayg gsterileceine,
yabanclarla siyasal ilikilere giriilmeyeceine,
milletvekili
seimlerinde halkn zgrlne hi dokunulmayacana" ilikin

Mustafa Kemal'in sz vermesini istiyordu .174

Gerekte ulusal hareket, Vahdettin'in Ali Rza Paa eliyle
yrtt yeni bir komplo ile kar karyayd. Padiah,
stanbul'daki
yurtsever
grnml
hkmeti
kullanarak,
Anadolu'nun Sivas'ta bulunan Temsilciler Kurulu'yla olan
yazmalarn ve ilikilerini tavsatmay, ulusal rgtleri stanbul'a
baml klmay ve Sivas' gayr-i meru ve yetkisiz brakmay
planlyordu. Ali Rza Paa'nn yukarda szn ettiimiz telgraf,
bu plann uygulanmaya balamasndan baka birey deildi.
Mustafa Kemal Paa 5 Ekim'de ektii uzun bir telgrafta
"olaand ve yasaya aykr durumlarn etmeni ve yaratcs
Ferit Paa Hkmetidir. Ferit Paa Hkmeti'nin yapt, treye
uymaz i ve davranlarn nedenlerinin kaldrlmas iin sizler
kesin nlem alrsanz, bu durum kendiliinden ortadan kalkar.
Cemiyetimizin imdiki hkmete kar yklenmelerde bulunmas
ve kendilerine yardm edebilmesi iin nce, hkmetin ulusal
rgtlerimizi iyi karladn ak ve kesin bir dille sylemesi
gereklidir. Yoksa karlkl gven ve yaknln doduuna
inanlamayacak ve kart davran ve giriimlerin belirmesi
beklenecektir" diyerek Ali Rza Paa'y yantlamt. 175
Srp giden telyazmalar stanbul ile Sivas arasndaki
diyalogun kopmaya doru gittiini gsteriyordu. Ulusal hareket ile
balarnn kopmasn istemeyen hkmet, nce Yunus Nadi Bey'in
aracl ile, ardndan Harbiye Nazr Cemal Paa kanalyla,
dorudan doruya Anadolu ile uzlamaya alt. Mustafa
Kemal'in 7 Ekim 1919'da tm illere gnderdii genelge, hkmet
ile ulusal rgt arasnda anlamaya varldn bildiriyordu. 176
Oysa ayn gnlerde Vahdettin, daha nce verdii/verdirttii
emirlere askeri makamlarca uyulmad iin tutuklattramad
Mustafa Kemal'i, bu kez ayn makamlara rtbe ve para nererek
tutuklattrmay amalayan bir plan uygulama hazrlklar
iindeydi. 177

Vahdettin 'in

Bir Tanklk:
Ulusal Sava lidersiz brakma giriimi.

"Evvela: Btn hayat boyunca hibir menfaat karsnda

eilmeyen, ok kymetli vatanpervere her bakmdan rnek

kahraman bir varlk olarak yaam ve imdi de ok sevdii

yurdunun topraklarnda hakkn rahmetine kavumu bulunan
Yzbalktan madur olarak emekli, sevgili vefakar arkadam,
aabeyim Selahattin Yurdolu'nun ve birok cephelerde destan
cesareti ile hret olan ve o srada Bursa'da lojmandan olan
kahraman Miralay Bekir Sami Bey'in hatralarn hrmetle taziz
ederim. Bu hatray btn safahati ile ahs, tarih ve mekan
zikrederek anlatan merhum Selahattin Yurdolu'dur.178 Vefatndan
evvel anlatt bu hatra kendi sesi ile mazbut ve bende mahfuzdur.
Sivas Kongresi bitmi, kongre mukarrerat tatbik safhasndadr.
Bursa'da 56. Frka Kumandan Bekir Sami Bey merhum, bu
tatbikatla meguldr. stanbul Hkmeti ile temaslar kesilmi ve bu
srada Damat Ferit Kabinesi dm ve yerine Ali Rza Paa
Kabinesi gemitir. Bu hadiseler arasnda bir gn Miralay Bekir
Sami Bey, yaveri Yzba Selahattin'i ararak kendisine:
- Selahattin! Tarihi anlar yayoruz, alacamz bir kararla, ya
vatana hizmet ederek vatanperver veya hyanet etmi birer hayin
sfatn alacaz. Bugn operatr Emin Bey (Esbak stanbul
ehremini sayn operatr Emin Erkul) bana geldi. Sabk Dahiliye
Vekili Reit Bey'in stanbul'dan Padiah namna bir mesaj
getirdiini ve bunun iin de bu akam evine gelip grmemiz iin
benden mlakat istediini bildirdi. Ben de kendisine bu aksam
geleceimi syledim. Selahattin bu toplantya yalnz deil, seninle
beraber gideceiz. Sebebi de ben, Kafkasya'dan imparatorlua
hicret eden ve Manyas civarnda iskan edilen bir aileden,
Manyas'n Dnbe kynde domu bir ocuum, erkesim. Belki
baz hislerim beni yanl bir karara sevkedebilir, sen Trksn
gidelim, vereceimiz karar mterek kararmz olsun dedi.
Akam olunca tayin olunan saatte Bekir Sami Bey, Selahattin ile
birlikte operatr Emin Bey'in evine giderler. Misafir odasnda:
operatr Emin Bey, nazr Reit Bey, Bekir Sami ve Selahattin
Bey'ler mutad nezaket grmelerinden sonra Reit Bey maksada
geerek Bekir Sami Bey'e hitaben:
- Efendim, zat- ahaneden zat- alinize selam getirdim ve zat-
alinize tebli edilmek zere iradelerini arzediyorum. Padiahmz
bugnk durumdan son derece mteessirdirler. Herkes kendisini
Kuva-y Milliye aleyhinde zannediyor. Halbuki ecdadnn kurduu
bu saltanat muhafaza ve memleketin istihlas iin hereyi ve hatta

hayatn fedaya hazrdr. Bugnk bu naho durumun hudusuna

sebep Mustafa Kemal'dir. O (yani Mustafa Kemal) stanbul'da iken
kendisiyle baka trl konumu, Anadolu'ya gidince baka trl
hareket etmitir. Padiahmz buyuruyorlar ki:.
Ben, Bekir Sami Bey'i derhal Mirliva ve bir mddet sonra da
Ferik yapaym ve btn Anadolu Kuva-y Umumiye Kumandan
naspedeyim, maddi ve manevi btn imkanlarmla da kendisini
takviye edeyim. Dman denize dkelim, btn bunlara karlk da
bir talepleri vardr. Mustafa Kemal Paa'y balarndan atsnlar ve
teslim etsinler.
Yaplan bu teklifin karln bekleyen Reit Bey'e Miralay
Bekir Sami Bey merhum u cevab vermitir.
- Hi phesiz zat- ahane ecdad- izamna layk bu ahane
hareketi yapar ve yardm ederler ise elbette ki millet daha az
zdrap eker ve vatan da daha abuk kurtulur, istiklalimize de ksa
bir zamanda kavuuruz, biz millete de bu hareketi bekliyoruz.
Bugnk ihtilaf ise Padiahla millet arasnda deil millet ile
hkmet arasndadr. Evvela bunun anlalmas lazmdr.
Mustafa Kemal Paa'nn batan atlmasna gelince: Mustafa
Kemal Paa bu ie balarken hepimize sordu. Biz de kendisine ya
lm veya zafere kadar itaat edeceimize sz verdik. O da bu
davann bana geti. Biz daha mrekkebi kurumayan bir taahhd
bir tarafa brakr ve Mustafa Kemal Paa'y atmaya kalkarsak bu
vatann
kurtulu
davas
deil,
Anadolu'da
kumandanlarn
birbirlerini boazlamas davas olur. Elbette ki Padiahn istei de
bu deildir. imdi Padiah bize yardm etsin, hep beraber dman
kovalm, vatan kurtulsun ve istiklalimize kavualm. O zaman ben
de sz veriyorum. Mustafa Kemal Paa'y bizzat ben Padiaha
teslim ederim.
Reit Bey ald bu cevap zerine sylediklerinizi zat-
ahaneye arz edip cevabn en ksa bir zamanda bildiririm demi
ve bu suretle de bu mevzu zerindeki grme sona ermiti.179
Fakat verilecei bildirilen cevap hibir zaman gelmemitir.
Bu
vakay
Selahattin
Yurdolu'nun
anlatmas
onun
doruluunun en emin bir kefaleti olmakla beraber ilerde istiklal
harbi ve Kuva-y Milliye hareketlerini tarih olarak tedkik
edeceklere daha muhkem bir vesika seklinde intikal etmi olmas
iin, toplantnn Bursa'daki evinde yapld sylenen operatr

Emin Erkul'u 29 Temmuz 1958 Sal gn stanbul'da Cihangir'deki

apartmannda amcazadem Burak Bey'le ziyaret ederek hikayeyi
aynen kendilerine anlattm, teyid ve tashih etmeleri lazmsa
ltfetmelerini rica ettim. Emin Bey Efendi'nin verdikleri cevap u
olmutur:
-Hadise aynen anlattnz gibidir. Yalnz bir noksan taraf
vardr, o da Reit Bey Padiah namna Bekir Sami Bey'e rtbeler
ve kumandanlktan baka ayrca 15.000 altn ve bir de cariye ihsan
edeceini sylemiti. Kendilerine bu tarihi ahadetlerinden dolay
teekkrler ederim.
Trkiye Eski Muharipler Cemiyeti Azasndan
Emekli Tmgeneral
Hamdi skit

Bu arada, 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda, stanbul

Hkmeti'nin temsilcisi Bahriye Nazr Salih Paa ile ulusal
hareket adna Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Bekir Sami arasnda
Amasya'da yaplan grmeler sonucunda hazrlanan be adet
protokolle, Sivas Kongresi'nde alnan kararlar onayland gibi,
bar konferansnda Osmanl Devleti'ni temsil edecek kiiler
belirlenmi ve Millet Meclisi'nin stanbul dnda bir yerde yeniden
toplanmas kararlatrlmt. Salih Paa stanbul'a dndkten
sonra, danmadan imzalad iin Amasya Protokollerini
hkmetine kabul ettirememiti. Ali Rza Paa ile nazrlar, Millet
Meclisi'nin stanbul'da toplanmas konusunda srar ediyorlard.
tilaf Devletleri'nin kontrol altndaki bir ehirde ulusal iradenin
temsil edilemeyeceini dnen Mustafa Kemal, kiisel tutkularn
esiri olmak ve halifeye kar dmanca tavr taknmak sulamasna
maruz kalmamak iin hkmetin nerisini kabul etmiti.
Ulusular, rgtlenmeleri iin gerekli zaman kendilerine
kazandrd iin, Ali Rza Paa Hkmeti'nin mmkn olduunca
ibanda kalmasn istiyorlard. Bunun iindir ki Mustafa Kemal,
stanbul'daki rgtnn 31 Ekim'de Mir Zeki Paa'nn
bakanlnda bir hkmetin kurulmas almalar yapldn
bildirmesi zerine, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya 2 Kasm 1919'da
gnderdii bir telgrafta "Sadrazamn hibir neden ve nedensi ile

yerini brakmamas gerektii, bunun kendisine bildirilmesi, yoksa

btn yurdun stanbul ile ilgisini keseceini" duyurmutu. 180
Gerekte iki taraf da birbirlerine gvenmiyorlard. Cemal Paa
Mustafa Kemal'e gnderdii 5 Kasm tarihli bir telgrafla "Tara'da
ulusal rgt adna birtakm kimselerin, hkmet ilerine karmakta
olduklar, sk sk verilen bilgi ve haberlerden anlalmaktadr. Bu
gibi karmalarn tez elden nlenmesi gereklidir... Devlet ilerini
baka trl yrtmek olana yoktur" demekteydi." 181 ngilizlerin
Kilikya blgesi'nden ekilmesinin hemen ardndan blgeyi
Franszlarn igal etmesi, stanbul-Sivas anlamazln su yzne
karmt. Temsilciler Kurulu igali protesto ederken, hkmet
haklarn ancak iyi siyaset gtmek ve uyank olmakla
savunulabileceini ileri srerek, protestoya gerek olmadn
belirtiyordu. 182 Amasya
Protokolleri
gereince
toplanmas
kararlatrlan Millet Meclisi iin yaplan seimlerde, Anadolu
milletvekilliklerinin ounu ulusularn kazanmas, anlamazl
trmandrmt. Seim sonularndan son derece rahatsz olan
Vahdettin'in, milletvekillerinin stanbul'da toplanmaya baladklar
gnlerde, Tevfik Paa ile grt bir srada Baktip Ali Fuad
Bey'i huzuruna arrak "Benim hatrma birey geldi: Paa
hazretlerine atm onlar da muvafk buldular: siz ne dersiniz?...
muhtelif frkalar ruesasn toplayp meclisin hal-i hazr ile kad
edilmesi mi, yoksa ilerinden bazlarn istifaya davet ile yerlerine
dier frkalardan da birka kii alnmasm muvafk olur? Bu
cihetler hakknda beyinlerinde itilaf hasl ettikten sonra meclisi
amak mnasib olmaz m?"1H3 demesi meclisi amaya hi de niyetli
olmadn gstermektedir. Ali Rza Paa'nn srarl bavurular
karsnda Osmanl Millet Meclisi, yetmi iki milletvekilinin
katlm ile 12 Ocak 1920 gn ald. Vahdettin hastaln neden
gstererek katlmad iin, Dahiliye Nazr erif Paa tarafndan
okunan bir beyannameden sonra almalarna balayan meclis, 23
Ocak'ta, Sivas Kongresinde temelleri atlan Misak - Milli'yi kabul
etmiti.
Millet Meclisi'nin fiilen igalleri altnda bulundurduklar bir
ehirde, ulusal hareketin dayana olan bir metni kabul etmesi, Bat
Anadolu'da Yunan Ordusu karsnda bulunan ulusal kuvvetlerin
belirledikleri hattn gerisine ekilmesi iin yaptklar nerinin
Kemalistlerce reddedilmesi, Gney'de ulusal kuvvetlerin Franszlar

zerindeki basklarnn younlamas, kontrollerinde bulunan

Gelibolu
Yarmadasndaki
Akba
Cephaneliinin
ulusal
kuvvetlerce baslp boaltlmas, tilaf Devletlerini rahatsz etmiti.
20 Ocak'ta Harbiye Nazr Cemal ve Erkan- Harbiye-yi Umumiye
Reisi Cevat Paa'nn istifalarn nota ile hkmetten isteyen ve
istekleri kabul edilen 184 tilaf Devletleri, Osmanl Devleti'nin
iilerine karmama siyasetini brakp aktif rol oynamak
niyetindeydiler. 185 Ali Rza Paa Hkmeti'nin iktidarda kalmak
iin gsterdii tm abalara ramen 186 basklarn arttran
mttefikler, 3 Mart'ta hkmeti istifa etmeye mecbur etmilerdi.
Mustafa Kemal 4 Mart'ta Vahdettin'e bir telgraf ekerek, tilaf
Devletleri'nin atekes koullarna ve bamszla aykr
saldrlarna dayanamayan hkmetin ekilmesinin yeni bir
hkmet bunalm
dourduunu,
halkn ulusal
amalar
gerekletirebilecek bir hkmet kurulmasn beklediini, ulusal
vicdana gven vermeyecek bir hkmet bakanna bir dakika bile
katlanlamayacan bildirmiti. 187
Yeni hkmeti 8 Mart'ta, Ali Rza Paa Hkmeti'nin Bahriye
Nazr Salih Paa kurmutu 188 ama, Vahdettin'in amac Damat
Ferit'i yeniden sadarete getirmekti.
Nitekim Rauf Bey, hkmetin kurulduu gn 20. Kolordu
Komutan Vekilliine ektii bir telgrafta "...Bu kurulu [Salih Paa
Hkmeti] Damat Ferit Paa'ya zaman kazandrmak iin sarayn
bir dzenidir... Ferit Paa tehlikesi imdi de vardr" diyerek bu
gerei vurgulamaktayd. 189
Ulusular
Kilikya'daki
olaylara
yol
atklar
iin
cezalandracaklarn syleyen tilaf Devletleri, 16 Mart 1920'de
hibir kar koyma olmamasna ramen kanl bir biimde stanbul'u
igal etmilerdi. Amalar Osmanl Devleti'ne imzalattrmay
dndkleri koullarn, ar bar antlamasnn kabul edilmesini
salamak iin, stanbul'u resmi igal altnda tutarak bask
yapmakt. 190 Ayn gn millet meclisini basarak ulusu
milletvekillerini tutuklayp Malta'ya sren ngilizlere ulusal
hareket, Anadolu'daki tilaf subay ve memurlarn tutuklatmak ve
sabotajlar yaptrmak suretiyle tepkisini gstermiti.
Mustafa Kemal 19 Mart'ta, olaanst yetkilere sahip bir
meclisin en ksa srede Ankara'da toplanmas iin, bamsz
sancaklara ve kolordu komutanlarna bildirimde bulunurken, tilaf

Devletleri 26 Mart'ta, Salih Paa'y iktidardan drmek iin;

hkmeti ulusal hareketi, dlamaya aran bir nota veriyorlard.
Bu istei yerine getirmeyen Salih Paa Hkmeti, basklar
karsnda 3 Nisan 1920'de dt. 191

ddia

4.

Huruc-u
alessultan fetvasnda Kuva-y nzibatiyenin
kuruluu
ve
ulusal
kuvvetten
saldrnda
Vahdettin'in
sorumluluunun
olmad.

Salih Paa Hkmeti'nin dmesinden hemen sonra saraya gelen

Millet Meclisi kinci Bakan Hseyin Kazm Bey Padiah'a, Damat
Ferit Paa'nn sadarete getirilmesinin lke ve saltanat iin felake t
olacan sylemiti. Onun bu szlerine fkelenen Vahdettin "Ben
istersem Rum Patriini de, Ermeni Patriini de getiririm.
Hahambay da getiririm" deyince, Hseyin Kazm Bey
"getirirsiniz
amma
faidesi
olmaz"
karln
verdiinde
Vahdettin'in "Ben byle karar verdim getireceim" deyii192, O'nun
bu karara ok nceden vardn gstermektedir. Hariciye Nazrl
grevi de zerinde olmak zere hkmeti kuran Damat Ferit
Paa'nn, iktidara getii gn olan 5 Nisan'da yapt ilk i; Trk
ulusal hareketinin Osmanl mparatorluu'nun siyasi durumunu
tehlikeye dren bir fitne olduu, stanbul ile Anadolu arasndaki
balar koparmaya almann vatana ihanet anlamna geldii,
ulusal rgt ad altnda toplanan asilerin Anadolu'yu istilaya
uratmak ve devletin bayla gvdesini birbirinden ayrmak
felaketini hazrladklar, yurdu ve ulusu kendi sahte davalar, iin
kullananlarn dman olduu, piman olanlarn Padiah'a
ballklarn sunmak iin bir hafta zamanlarnn bulunduu, boyun
emeyenlerin ar cezalara arptrlacandan sz eden genel bir
bildirimde bulunmak olmutu .193 Ayn gn eyh-l slam Drrizade
Abdullah tarafndan kaleme alnan, Padiah'n emri olmakszn
asker toplayan, vergi koyan, hkmet merkezini tek bana
brakarak zayflatan ve zedeleyenlerin ldrlmelerinin eriata
uygun ve farz olduunu belirten fetva 194 ilan ediliyordu. Yunan

uaklar da kullanlarak eitli yollarla yurdun her tarafna

datlmak istenilen bu fetvaya ulusal hareket, bata Ankara
Mfts Brekizade Mehmet Rfat olmak zere mecliste bulunan
birok yurtsever din bilginince hazrlanan bir fetva ile karlk
vermiti. 195
Damat Ferit Paa Meclis-i Vkela toplantsnda Huruc -u
alessultan fetvasnda "...ngilizlerin musirr olduklarn ve bu srar
karsnda fetva ilann Hariciye Nazr sfatyla kabul ve taahht
ettiini" sylemise de, hkmetin Dahiliye Nazr olan ve ura-y
Devlet Riyaseti'ne vekalet eden Ahmet Reit Bey'e gre "Fetvann
ecnebi srar deil, garaz ve hamakat eseri olduu malum "dr.196
Msrolu-Ksakrek'in bu konuya yaklamlar, vardklar sonu
asndan deiik olmakla beraber, zde az birlii iinde olduklar
grlmektedir. Msrolu "Muarrzlarn her vesile ile aleyhine
kullandklar
eyh-l
islam
Drrizade'nin fetvas
Padiah
tarafndan veya O'nun emir ve rzas ile deil ngiliz tazyiki ile
ortaya kmtr. Esasen kendisinden evvel eyhlislamlk makamn
igal eden Haydarizade dman basksna mukavemet edemeyerek
istenilen fetvay vermemek iin makamn terketmiti. Drrizade ise
bu fetvay verebilecek bir adam olduu iin aranp bulunmu ve o
makama getirilmiti. Padiah 'n Kuva-y Milliyeciler aleyhindeki bu
fetva ile hibir ilgisi yoktur" diyerek 197 sorumluluu ngilizlere;
Ksakrek ise "Fetvay veren Ferit Paa'nn eyh-l islam'
Drrizade olduu gibi, verdiren de Ferit Paa'dr ve kenardan
hadiseleri dikkatle takip edici dman kuvvetlerine kar Padiah 'n
hayr bu fetvay verdirmeyiz ve Anadolu hareketinin meruluuna
dil uzatmayz! diyebilmesi imkanszdr" diyerek 198 Damat Ferit'e
atmaktadr.
ster ngilizlerin giriimi ile, ister Damat Ferit'e yaplm olsun
Vahdettin'in
ulusal
hareket
aleyhindeki
bu
gelimeleri
engelleyemedii -gerekte engellemeye niyetli de deildir - iddia
sahiplerince de kabul edilmektedir. Burada aklmza Vahd ettin'in
stanbul'da ne yapt sorusu geliyor ki, bu soruyu kendi iddias
dorultusunda aklamaya alan Ksakrek'i ilerideki blmlerde
yantlayacaz .
Meclis kinci Bakan Hseyin Kazm Bey'in uyarmasna
ramen, 200 1 1 Nisan'da meclisi datan Vahdettin-Ferit Paa ikilisi,
yeni bir giriimde bulunmak zereydiler. Drrizade'nin kaleme

ald fetvann patlak vermesinde nemli rol oynad

ayaklanmalarla yaygnlat, zellikle Ahmet Anzavur'un ykc
hareketlerinin dorua kt bir srada, 201 ngilizlerin desteini de
alarak, 202 18 Nisan 1920 tarihini tayan bir kararname gereince,
ulusal kuvvetlerle savamak zere Kuva-y nzibatiye (Halife
Ordusu) kuruluyordu, 203 lkesinin kurtuluu iin savaan ulusal
kuvvetlerin parasal skntlar iinde kvrandklar srada, Harbiye ve
Dahiliye Nezaretlerine bal olarak alacak bu kuvvet iin,
1.250.850 lira denek ayrlmt.
Kuva-y nzibatiye'nin ulusal kuvvetlere saldrmak iin hazrlk
yapt gnlerde, Ankara'da 23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi
alarak almalarna balamt. Ulus egemenliine dayanan,
yasama, yrtme ve yarg yetkilerini elinde bulundurduu iin bir
ihtilal meclisi grnmnde olan Byk Millet Meclisi, 29 Nisan
1920'de kard Hiyanet-i Vataniye Kanunu ile meclisin iradesine
kar gelenleri vatan haini kabul edip, yarglayacan duyurdu .204
Ankara'da bu gelimeler olurken, Nemrut Mustafa Paa'nn
bakanlndaki divan- harp mahkemesi, 11 Mays'ta Mustafa
Kemal'i, Karabekir dndaki yakn arkadalar ile birlikte gyaben
lm cezasna mahkum ediyor, 205 Vahdettin 24 Mays'ta bu karar
onaylyordu. 27 Mays 1920 tarih ve 3846 sayl Takvim -i Vakayi
ile kamuya duyurulan bu mahkumiyet kararnn altnda "Sadrazam
ve Harbiye Nazr Vekili Ferit" zerinde ise "Mehmet Vahdettin"
206

imzas vard.
Ynan tamamlayarak 23 Mays'ta ulusal kuvvetlere saldran
Kuva-y nzibatiye bozguna uramt. Msrolu'nun, kaleme ald
Huruc-u alessultan fetvasndan tr "Esasen bu durumda o da,
istenilen fetvay vermekten bir dereceye kadar mazurdur. Zira
aksine hareket ettii takdirde igal kuvvetlerinin zaten haddi am
zulm ve basklar daha da artabilirdi" diyerek 207 aklamaktan
ekinmedii
eyh-l
islam Drrizade Abdullah,
Sadaret
Kaymakam unvanyla o srada Versay'da bulunan Damat Ferit 'e 27
Haziran'da ektii bir ifre telde "zmit mntkasnda asayii temine
memur mfreze. Haziran'n 14'nde Alemda osesinde bagilerin
kesretli kuvvetleriyle harbederek zmit'e ricat etmi ve eslihasn
kamilen ngilizler almtr.
Mfreze
silahsz obaneme'ye
getirilmitir. Msademede zmit kuvvetlerinden yz mtecaviz
efrat bagilere gemi, bize silah kullanm, mfrezenin ricatine

sebep olmutur. Bundan dolay Kuva-y nzibatiye'nin tedricen

ilgasna mecburiyet hasl oldu" diyordu. 209 Ksakrek'in nedense hi
sz etmedii Kuva-y nzibatiye hakknda Msrolu, ariv belgesi
bir yana, hibir anya bile dayanmakszn -nk O'nu
destekleyecek an yoktur- Vahdettin'in "Kuva-y nzibatiye diye
hazrlad
birlikleri
de
aka
gnderip,
kumandanlarna
Anadolu'daki kuvvetlere katlnz!... diye gizli emir" verdiini,
stanbul'daki igal ordularna sezdirmeden Kuva-y Milliye'yi
kurduunu ve kuvvetlendirdiini, btn mslmanlar cihada davet
ettiini210 syleme cesaretini gstermektedir. Bizim hibir kaynakla
dorulandn gremediimiz bu "gizli emri" Msrolu'nun nasl
duyduunu gerekten ok merak ediyoruz, ama hem O'nun, hem de
Ksakrek'in iddialarn rten gerekleri grmezlikten geldiklerini
kavradmzdan, zerinde Vahdettin imzas bulunan yakn
arkadalarnn idam hkm onayndan hi sz etmeyilerini
yadrgamyoruz.
1919 Oca'nda almalarna balayan Paris Bar Kon ferans'nda, 17 Haziran 1920 gn, Osmanl Devleti'nin Birinci
Dnya Sava'na girmekle su iledii, suun ttihatlarda olduu,
Ermenistan konusunu grmeye hazr olduklar yolunda alaltc
bir konuma yapan Damat Ferit Paa, ayn gn hazrlad bir bar
metnini de konferansa sunuyordu. Trkiye yznden byk
kayplara uradklarn dnen tilaf Devletleri, 20 Haziran'da
balayan Yunan Genel Saldrsnn baaryla sonulanmas zerine,
Damat Ferit'in nerilerini dikkate almayarak, 27 Temmuz'a kadar
imzalanmak veya reddedilmek kouluyla kendi hazrladklar bir
metni Osmanl Devleti'ne vermilerdi. nceleri yaplan neriler
dorultusunda bir antlamay imzalamayacan syleyen Damat
Ferit'in, 14 Temmuz'da stanbul'a dndkten sonra stanbul'daki
ngiliz Yksek Komiseri de Robeck'le yapt bir grmede
"Antlamann bir lm karar olduu ve Trklerin ilmii kendi
boyunlarna, geirmemeleri gerektiini ne srenleri sorumsuz
lgnlar"211
olarak
nitelemesi,
dncesinin
deitiini
gstermektedir. Ankara'nn onaylamayaca kesin olan bu denli ar
bir antlamay imzalamak istemeyen Padiah ve Damat Ferit, 22
Temuz'da Yldz Saray'nda topladklar bir Saltanat uras aracl
ile sorumluluu bakalaryla paylama yolunu tutuyorlard. Rza
Paa dndaki tm ura yelerince imzalanmas kabul edilen metin,

Osmanl delegelerince 10 Austos 1920'de Sevr'de imzalanmt.

Sevr; Vahdettin'in atekesin imzalanmasndan beri ibirliki
hkmetleriyle birlikte izlemi olduu, tilaf Devletleri'ne
yaranmak yoluyla varolma politikalarnn iflas demekti, ama 21
Austos'ta Yldz Saray'nda de Robeck'i kabul ettii bir grmede
ulusular "serven peinde koan bir ebeke" olarak deerlendiren
Vahdettin'in, bu gerei grmemekte srar ettii anlalmaktadr .212
18 Haziran 1920 tarihli toplantsnda Misak- Milliye bal kalmak
ve Trk topraklarnn paralanmasn kabul etmeyecei konusund a
yemin etmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yurdu
paralayan ve Trk ulusunun bamszln elinden alan byle bir
antlamay kabul etmesi mmkn deildi. Ulusun bamszln
silahn kullanmadan kabul ettiremeyeceini dnen meclis,
Sevr'in imzalanndan yirmi be ay sonra bu dncesini
gerekletirecektir.

IV. Z A F E R ' D E N S O N R A

Trkiye Byk Millet Meclisi Ordular'nn 26 Austos 1922'de

balayp, 9 Eyll'de zmir'e girmesiyle sonulanan askeri harekat,
Trk Ulusunun, tilaf Devletleri'nin ve stanbul'un kard tm
engellere ramen bamszln bileinin hakkyla kazandn
gsteriyordu. Zaferden sonra meclisin nnde duran en nemli
sorunlardan biri, igal blgesi iinde kalm Trklerin, zellikle
Damat Ferit Paa ve Vahdettin'in durumunun ne olacayd.
Damat Ferit Paa, 9 Mays 1920'de Hamdi Namk Bey ve
arkadalarnn meclise verdii bir nerge ile vatandalktan
karldktan sonra, Ankara stiklal Mahkemesi tarafndan 7 Ekim
1920'de Sevr Antlamasn imzalayan arkadalar Hadi, Rza Tevfik
ve Reat Halis ile birlikte, Hyanet-i Vataniye Kanunu uyarnca
gyaben idam "cezasna arptrlmt .213 22-Eyll 1922 gn
stanbul'daki ngiliz polislerinin korumas altnda Orient Expess ile
Avrupa'ya kaarak, Fransa'nn Nice ehrine yerleen Damat Ferit
Paa, Trk askerlerinin resmen stanbul'a girdikleri 6 Ekim'de orada
lmt. 214
11
Ekim
1922'de
Mudanya
Atekes
Antlamas'nn
imzalanmasndan sonra Sadrazam Tevfik Paa'nn 17 Ekim'de
Mustafa Kemal Paa'dan zaferin kazanlmasyla stanbul-Ankara
ayrmnn bittii, bar konferansna her iki hkmetin de
arlaca, egdmn salanmas iin gvenilir bir temsilcinin
stanbul'a gnderilmesini isteyerek 215 Trkiye Byk Millet
Meclisi'ni grmezlikten gelmesi ve tilaf Devletleri'nin 28 Ekim 'de
Ankara ile birlikte stanbul'u da Lozan'da toplanacak bar
konferansna davet etmeleri, egemenliin sadece kendinde
olduunu dnen meclisi harekete geirmiti.
Ald gnden beri ulus egemenliini elinde tutan, bunu 20
Ocak 1921 tarihli Tekilat- Esasiye'sinde "Egemenlik kaytsz
artsz milletindir" ak hkmyle berkiten, meclis bakan olan
Mustafa Kemal'in devlet bakan grevlerini yrtt, ileyi
olarak Cumhuriyet'ten baka birey olmayan Trkiye Byk Millet
Meclisi 1 Kasm 1922'de Saltanat'n kaldrlmasna karar vermiti.
Padiahlk erki elinden alnan .Vahdettin artk sadece halife olarak

ilahi gc temsil ediyordu.

Saltanatn kaldrlmasndan drt gn sonra, 5 Kasm 1922'de
Sadrazamlktan ekilen Tevfik Paa, stanbul'da bulunan Trkiye
Byk Millet Meclisi temsilcisi Refet Paa'ya makamn
devretmiti. Bu gelimeler karsnda nceleri tahtn brakmak
konusunda hi istekli olmayan Vahdettin 216 , stanbul gal Ordular
Bakomutan General Harringthon'a, 16 Kasm 1922'de yazd
"stanbul'da hayatm tehlikede grdmden ngiltere devlet-i
fehimesine iltica ve biran evvel stanbul'dan mahall-i ahra naklimi
talep ederim efendim"211 seklindeki ksa mektubuyla, ngiltere'nin
koruyuculuuna snmt.
Ksakrek, Vahdettin'in kan "vatan dna gmek" eklinde
tanmladktan sonra,
"Vahidddin vatannda kalmakla ulvi
olabilirdi, fakat kp gitmekle sfli olmam, sadece mazeretini
kullanmtr" diyerek O'nu temize karmaya almaktadr . Siyasi
koullar gerektirdii zaman ka bir politika faktr olarak
dnen Msrolu ise, Vahdettin'in korkak olmadn sylemekle
balad savunmasna yle devam etmektedir: "Onu lal-et tayin
bir insan gibi Ankara'ya gtrp muhakeme edecek ve muhtemelen
asacaklard.
nk
saltanat
ve
hilafet'in
kaldrlmasn
dnenlerin O'nun ahsnda saltanat ve hilafeti mcrim gstererek
gzden drmek isteyecekleri tabii idi... Sultan Vahidettin'in
ahsnda 650 yllk bir hanedana bylesine hakaret edilmesini
nlemek maksadyla memleketten ayrln tabi i karlamaktan
daha normal bir ey olamaz. O eer memleket iin hakikaten
ktlk dnseydi, stanbul'da kalp Ankara Hkmetine kar bil-farz ngilizlerin destei ile fiili mcadeleye giriebilirdi ."219
Ksakrek'in sylemeye dili varmasa da, Msrol u'nun da kabul
ettii zere Vahdettin'in yapt eylem szcn tam anlamyla
lkesinden kamakt. Burada, Msrolu'nun yapt gibi
Vahdettin'in korkak olup olmad konusunda kalem oynatmay
anlamsz buluyoruz. Her insan gibi O'nunda korkak ya da cesur
olduu anlarn olmas doaldr. Vahdettin, Hyanet-i Vataniye
Kanunu ve Damat Ferit Paa'nn 7 Ekim 1920'de Ankara stiklal
Mahkemesi'nce idama mahkum edildiini phesiz biliyordu.
Nitekim kandan bir hafta kadar nce Tevfik Paa'ya ulatrlmak
zere olu Ali Nuri'ye, babasnn dinlenmek iin .bir mddet
Avrupa'ya gitmesi haberini gndermi, Tevfik Paa'nn kabul

etmeyii zerine Vahdettin, bir kada yazd birka satrla O'na

Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kard Hyanet-i Vataniye
Kanununu anmsatmt. 221 Vahdettin'in 17 Kasm'da Malaya isimli
ngiliz zrhlsyla stanbul'dan ayrlmasndan bir gn sonra Trkiye
Byk Millet Meclisi Vahdettin'in halifelik sfatn kaldrp yerine
Abdlmecit Efendi'yi geirmiti. Biz Vahdettin'in hyanetinin
farknda olduunu ve yaptklarnn hesabn vermek zorunda
kalaca iin lkeden kat dncesindeyiz. Vahdettin baz
soydalar ve tilaf Devletleri ile ibirlii yaparak ulusal harekete
kar giritii savam kaybetmi durumdayd. tilaf Devletleri'nin
tmnn Trkiye Byk Millet Meclisi'nin otoritesini tanyarak
O'nun delegelerini bar konferansna davet ettii bir srada,
padiahlk yetkisi elinden alnm olan Vahdettin'e Ankara
Hkmeti'yle mcadele etmesi iin ngilizlerin yardm etmesi
mantk ddr.
Konuyu Mustafa Kemal'in Vahdettin hakknda yapt genel bir
deerlendirme ile balamak istiyoruz: "O zaman, egemenlii atadan
oula geirmek gibi yanl bir yntem sonucu olarak byk bir kat,
gsterili bir san kazanabilmi bir alan, onuru ok yksek olan
soylu bir ulusu nasl utanacak bir duruma drebilecei
kendiliinden anlalr. Gerekten neden ve nasl olursa olsun,
Vahdettin gibi zgrln ve cann kendi ulusu iinde tehlikede
grebilecek kertede aalk bir yaratn bir dakika bile olsa, bir
ulusun banda bulunduunu dnmek ne ackldr! una
kvanabiliriz ki bu alak, alakln, atalarndan kalma padiahlk
katndan Trk ulusunca atldktan sonra tamamlam bulunuyor.
Trk ulusunun bu ncelikli davran elbette vlmeye dee r.
Beceriksiz, aalk, duygu ve anlaytan yoksun bir yaratk,
kendisini kabul eden herhangibir yabancnn kanad altna
snabilir: ama, byle bir yaratn, btn mslmanlarn Halifesi
kimliini tadn sylemek kukusuz uygun dmez. Byle bir
grn uygun olabilmesi hereyden nce, btn Mslman
toplumlarn tutsak olmalar kouluna baldr. Oysa, dnyada
gerek byle midir? Biz Trkler btn tarihimiz boyunca zgrle
ve bamszla bayrak olmu bir ulusuz. Deersiz yaamlarn iki
buuk gn daha alakasna srkleyebilmek iin her trl
dknl sakncasz bulan halifeler oyununu da sahneden
kaldrabildiimizi
gsterdik.
Bylece
devletlerin,
uluslarn

birbirleriyle olan ilikilerinde, kiilerin, zellikle kendi devletinin

ve ulusunun dokuncasna da olsa kiisel durumlarndan ve
canlarndan baka bir ey dnemeyecek aalk kiilerin nemi
olamayaca yolundaki, herkese bilinen gerei bir kez daha
doruladk.
Uluslararas ilikilerde korkuluklardan yararlanma
ynteminin beenildii bir dneme son vermek uygar dnyann
iten gelen bir dilei olmaldr!

ddia

5.

Vahdettin'in stanbul'dan
gtrmeme
bykln

ayrlrken devlet
gsterdii

hazinesini

Msrolu ve Ksakrek Vahdettin'in stanbul'dan kaarken

istemi olsayd, tm hazineyi gtrebileceini ne srmektedirler.
Msrolu bu grn "Memleketten... ayrlrken ahsi miras,
mahiyetinde babasndan intikal eden her eyi Hazine -yi Hmayuna
gndertmitir. Bu arada kendisinde bulunan musanna ve murassa
bir altn ekmeceyi de hazineye iade etmi olduu ok sonra yaplan
tahkikatta meydana kmtr. Padiahlar resmen bir makbuz
vermek suretiyle Hazine-yi Humayun'daki her eyi getirttirip
yanlannda alkoyabilirlerdi. Sultan Vahide ttin isteseydi bu usul
tatbik etmek suretiyle btn Hazine-yi Hmayunu beraberinde
gtrebilirdi. O byle yapmad gibi nezdindeki kymetli eyalar
da oraya teslim edip daha nce bunlar iin verdii makbuzu geri
almak yolunu tutmutur" eklinde ifade etmektedir. 223 Ayn gr,
Ksakrek'te trajik bir anlatm bulmaktadr: "Bavullarn hazrlatm
[Vahdettin] yanna kimleri alacan kararlatrm, Hazine -yi
Hassadan bir ey ekmek yle dursun, baba hediyesi elmasl
sorgucu ve som altn bir ekmeceyi makbuz karlnda Hazine -yi
Hassaya brakmtr. Bir sr maiyetle mehul bir aleme gittiinde
ve Hazine-yi Hassa Padiahn hazinesi demek olduuna gre, onu
son meteliine kadar boaltmak imkan ve selahiyeti dairesinde iken
bunu yapmayp, ahsna ait hediyeleri bile oraya iade eden
hkmdarn ruhundaki feragat ve fedakarlk duygusunu hayal
edebilmek lazm224
Osmanllarda i ve d olmak zere iki tr hazine vard.
Sultan'n zel gelirleri Hazine -yi Enderun denilen i hazinede

saklanrd. Bu hazineye alnan eitli gelirler ve deerli eyalarn

hazineden k, Padiah'n emriyle ve bilgisi altnda yaplrd.
hazinenin Ceyb-i Hmayun denilen ksm ise, Padiah'n gndelik
masraflarn karlamak amacyla kurulmutu. Gelirleri arasnda
Msr irsaliyesi, darphane faizleri, hediyeler, msadereler vb.
bulunan bu hazineden Padiah'a her ay belli bir miktar teslim
edilirdi." 225
Tanzimat'a yakn yllarda, Padiah ve hanedan mensuplarna ait
gelir kaynaklarnn byk bir blmn denetiminde tutan
darphanenin, bu kaynaklar, merkezi hazine ya da hazineler safna
ektii grlmekteydi. Padiah'n mali yetkilerinin kstlanmas
anlamna gelen bu uygulama, Tanzimat'n ilanndan sonra 1840
Mart'nda yaplan bir dzenleme ile baz iftlikleri dnda [be
adet] Padiah'n her trl emlak, iftlik ve sair varidatnn maliy e
hazinesince idare olunmasn ve Padiah'a bu hazine'den aylk maa
denmesini ngryordu ki: bu, Padiahlarn devletten ayr dnp
kendileri iin zel olarak ayra geldikleri gelir kaynaklarnn
devletin emrine verilerek, mutlak monariye ok nemli bir snr
getirilmesi demekti. 226
Vahdettin Tanzimat'tan nce yaam olsa idi, Msrolu ve
Ksakrek'in, Padiah'n bir makbuz ile hazineyi gtrebilecei
iddiasna hak verebilirdik. Ancak Tanzimat'tan sonra padiahlarn
maliye hazinesinden maaa balanmas gerei gz nne
alndnda. Vahdettin'in elini kolunu sallaya sallaya hazineyi
gtrmesi mmkn grnmemektedir.
Nitekim Vahdettin'in lkeden kaarken yannda bulundurduu
belirtilen 50.000 lirann 227 sadece maann birikimleri olduunu
Ksakrek de kabul etmektedir. 228 Anadolu'ya geerken Mustafa
Kemal'e verilen 25.000 lirann ne kadar byk bir para olduunu
ispatlamak iin uzun uzadya hesaplamalara girien Ksakrek'in
bu miktarn iki kat olan sz konusu 50.000 liray "...koskoca bir
maiyetle gittii gurbet ellerine bu hiin hii meblala
gmektedir"
eklinde
deerlendiriini
anlayamyoruz. 229
Vahdettin'in, Avrupa'da elindeki baz mcevherat satt ve ok
kymetli bir safir tan da ngiltere'de rehin verdii 230
dnldnde, yazarlarn ne srdkleri elindeki kymetli
eyalar
hazineye
teslim
ettii
iddialarnn
rd
grlmektedir.

V. V A H D E T T N ' N K L Z E R N E

nsanlarn davranlar ile kiilikleri arasnda dorudan bir

ilikinin varl gerei bizi, Vahdettin'in kiilii ze rine yazmaya
itti. Bunu yaparken, uzmanlk alanmz olmad iin psikolojik
zmlemeler yapmayacaz. Amacmz elinde bulundurduu ilhi
ve cismani gc, iktidarda kald srece ulusal hareketin aleyhinde
kullanan Vahdettin'in' davranlarn olduu gibi vererek, basit
sonulara varmaktr.
Ruhsal ve sosyal etmenlerin biraraya gelmesinin ortaya
kard bir btn olan kiiliin olumasnda, bireyin yetitii
ortam ve evrenin rol yadsnamaz. Vahdettin, Sultan
Abdlmecid'in son ocuudur ve daha yan doldurmadan yetim
kalmtr. 231 zellikle aabeyi II. Abdlhamit'in sevgisini kazanan
Vahdettin'in, olduka rahat bir ehzadelik ve veliahtlk dnemi
geirdii anlalmakla beraber, Osmanl mparatorluu'n un
temellerinin atrdad bir dnemde, srekli sorunlarla boumak
durumunda olan sarayda, Abdulaziz'in intihar /ldrlmesi,
aabeyi V. Murat'n tahttan indirilmesi, Abdlhamit'in saltanatta
olduu dnemde girilen savalar, ayaklanmalar, ttihat ve
Terakki'nin almalar vb. olaylar yaamas, genlik dneminde
O'nun kiilii zerinde olumsuz etkiler yapm olmaldr.
V. Mehmet Reat'n saltanat dneminde sarayn bamabeyncisi
olan Ltfi Bey'in anlattklar, veliahtlk dneminde O'nun iinde
bulunduu ruh haline k tutmas asndan ilgi ekicidir.
"Vahdettin Efendi'nin paraya kar olan ar sevgisi" baln
koyduu bir blmde Ltfi Bey "Dolmabahce Saray ile veliaht
dairesi arasndaki binada, veliahttan sonra gelen ehzadenin
oturmas eski bir gelenek olarak srp gelmekte idi. Bunun gerei
olarak da bu dairede kk kardei Vahdettin'in oturmasn sultan
Beinci Mehmet Han arzu etmiler ve oray zel olarak onartp
demilerdi. ehzade Vahdettin Efendi'nin engelky'de bahe
iinde gzel bir kk vard.
Ama burada, gznnde ve daha tantanal bir ekilde yaamay

zellikle cana minnet bildi. Bununla birlikte, bu arada yeni bir

frsattan yararlanmay da ihmal etmedi. Hkmdarla zengin veliaht
arasnda oturabilmek iin borcuna ayrd iki yz altnn her ay
padiah tarafndan kendisine ihsan buyurulmasn Sultan Reat'tan
benim araclmla istirham etti. Sultan Reat'n 1910 tarihinden
balayarak lmne kadar -daha sonralar veliahtla da ykselenfakat hibir zaman kendi iin dayatlp detilen o daireye
tanmayan Vahdettin Efendi'ye her ay iki yz altn yerine yz
altn verdiini son derece salam ve gvenilir bir kaynaktan
rendim" demektedir. 232
"Vahdettin Efendi ikinci veliahtlk peinde" baln tayan
blmde ise Ltfi Bey, Veliaht Yusuf zzettin Efendi'nin terifats
Nesip Bey kanalyla Vahdettin Efendi'nin, ikinci veliahtlk eklinde
bir unvan almaya altn kendisine ilettiini belirtmektedir.
Konuyu V. Mehmet Reat'a atnda Sultan, byle bir niyeti
bulunmadn sylemi ve veliaht Yusuf zzettin Efendi'ye gerekli
her trl gvenceyi vermesini kendisinden istemiti. Sultan'n bu
mesaj Yusuf zzettin Efendi'ye iletildii halde konu kapanmam,
veliahtn bavurular karsnda sultan gvence vermeye devam
etmiti. V. Mehmet Reat, Vahdettin Efendi'nin de huzurunda
bulunduu bir gn konuyu anca Vahdettin'in, ikinci veliahtln
tarihsel bir gelenek olduunu, bunun iin ayrca bir maa ve denek
istemediini belirtmesi, Yusuf zzettin Efendi'nin kukularnn
hakl olduunu gstermektedir. Orada hazr bulunan Ltfi Bey sz
alarak, Osmanl Tarihinde ikinci veliahtlk gibi bir gelenein
bulunmadn belirterek odasna ekilmesinden sonra gelien
olaylar "Saray Entrikalar" bal altnda yle anlatmaktadr:
"Aradan bir saat kadar gemiti. Vahdettin Efendi beni artt.
Yanna gidiyordum ki, merdivenin aasnda beni karlad.
Sabrszlndan dolay daha fazla bekleyemedii anlalyordu.
Dudaklarnda ac ve alayc bir tebessmle, son defa olarak bana
veliahtn [Yusuf zzettin Efendi] ne zaman haber yollam olduunu
sordu. yle cevap verdim:
- Yusuf zzettin Efendi en son yine dn haber yollad. imdiye
kadar belki yirmi defa bu mesele ile megul oldum. Ben saray
adam deilim, grev icab buraya geldiimden beri hanedan
yeleri arasnda getiini duyduum ve bir ksmn da kendimin
grdm ekimeleri, haddim olmayarak gidermee altm.

Yksek msaadelerinize snarak bir ey arzedeceim: Niin ikinci

veliahtlk unvann bu kadar srarla arzu ediyorsunuz? Allah
Padiah hazretlerinin mrlerini uzun etsin, fakat bu evket-meab
efendimize bir tanr emri vuku bulursa [lm] tabiatyle Yusuf
zzettin Efendi o yksek makama geecei gibi siz de kendiliinden
veliaht
olacaksnz.
Memleketimizde
taht
veraseti
usln
deitirebilecek
hibir
kuvvetin
olabileceini
d nemiyorum
dedim. Bu konuma zerine Vahdettin Efendi: Evet gerekten siz
saray adam deilsiniz. Saray adam olmadnz iin de saray
entrikalarnn neler olduunu bilmezsiniz. Bundan dolay tebrike
layksnz. Ben sarayda doup, sarayda bydm iin bu
evrelerin her trl hallerini yakndan bilirim cevabn verdi... "233
Baktip Ali Fuat Bey'in verdii bilgilerden O'nun, V. Mehmet
Reat kadar Arapa ve Farsa bilmemekle beraber okuduunu
anlayabildiini, kitabet ve imlasnn dzgn olduu ve
dncelerini kat zerine dkmeyi rahatlkla becerebildii
anlalmaktadr. 234 Ancak bu durum, O'nun ald eitimin eksik
olduu gereini rtmeyecei gibi 235 eitimindeki bu yetersizliin
yaad ortamn O'nda dourduu korku, kuku ve gvensizlik
gibi duygular olumsuz ynde krkledii de tartlmaz bir
gerektir. Nitekim kendisini tahta kndan tr kutlamaya gelen
eyh-l islam Musa Kazm Efendi'ye "Ben bu makam iin
hazrlanmadm. ocukluumdan beri vcuta rahatsz olduumdan
laykyla tahsil edemedim. Sinnim kemale erdi. Dnyada bir emelim
kalmad. Biraderle [veliaht Yusuf zzettin] hangimizin evvel
gideceimiz malum olmadndan bu makama intizar da deilim.
Fakat takdir-i ilahi ile tevecch etti, bu ar vazifeyi deruhte ettim.
arm bir haldeyim. Bana dua ediniz"236 ve eski Adliye Nazr
brahim Bey'e "Aczim var korkuyorum. Maddeten hibir eyden
korkmam. Fakat pek ar bir vazife deruhte ettim. Allahtan
korkarm. Bu saray bizim peder ocadr. Siz byle eyleri
anlarsnz. Odalarn birinde domuum, birinde bym'm,
birinde pederim vefat etmi, birinde amcam yahut birader birey
olmu. Elhasl biri feci biri ruhperver. Bunlar grdke
mteheyyic oluyorum"231 demesi dncemizi dorulamaktadr.
Yetersizliinin ve aknlnn farknda olduunu yukardaki
szlerinden anladmz Vahdettin'in, gerekte kurnaz ve akll bir
insan olduu anlalmaktadr. V. Mehmet Reat'n 1911 Mays'nda

kt Rumeli gezisi srasnda Vahdettin'in Padiah'a iinde ok

yumuak ve gnl okayc ifadelerin yer ald telgraflar 238
gndermesi, kurnazln gstermesi asndan dikkat ekicidir.
Padiah'n ok houna gittii phe gtrmez olan bu telgraflardan
birini aynen veriyoruz.
"skp'te
padiah
hazretlerinin
ikamet
ettii
yerde,
bamabeynci Ltfi Simavi Beyefendiye,
Bu defa Selanik'ten skp'e doru yaplan karayolu seyahati
arasnda, yol zahmetlerinden dolay. Padiahmzn inallah shhat
bakmndan bir rahatszl olmamtr. Aciz bendeleri tarafndan
sonsuz hasretlerimi ve ballk duygularm hnkarmza iletmenizi
ve kendilerinin shhatlerinin yolunda olduuna dair bana mjdeli
haberler gnderilmesine himmet buyurulmasn rica ederim, ikinci
telgrafmda Padiah hazretlerini anakkale'den karlamamz iin
msaadelerini istirham etmitim. Bu hususta ne em ir buyurdular.
Acele bildirmenizi temenni ve rica ederim"239
Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. 1918 Eyll'nde Vefa
semtinde kan byk bir yangna Vahdettin'in gitmek istemesi
zerine, Ltfi Bey yangnn sndrlmek zere olduunu
syleyince Vahdettin "daha iyi ya tam vaktinde gideceiz" yantn
vermiti. Ltfi Bey devamla "Bunun sebebini biraz dnnce
anladm: Halk arasnda eski bir inan ve gelenek vard. Bir yerdeki
yangna Padiah giderse yangnn ksa zamanda snecei sanlrd.
Aslnda bu gelenein bir dayana yok deildir: Padiah 'n orada
bulunduunu gren kimseler, yangn sndrme grevlileri daha
canla bala almakta, btn glerini ortaya koymakta, bunun
sonucu da olduka verimli olmaktadr. Ne var ki bu, Padiah'n
manevi gcne bir iaret olarak yorumlanmaktadr" demektedir. 238
Ertesi gn kan gazetelerde, Padiah'n bu hareketini ven
.yazlarn yaymlanmas, Vahdettin'in "...cin fikirli ve seri'ulintikal" olduunu syledikten sonra "Fakat ifrat derecedeki
tevehhm ve tereddd bu meziyetlerini setr ederdi" demektedir. 241
Sz edilen "tevehhm" duygusunun Onda insanlara kar
gvensizlik yaratt, 242 bu yzden isabetli kararlar veremedii
dncesindeyiz. Vahdettin'in tahta kt kritik dnemde, iyi bir
kadro ile almas gerekirken, sadrazamlk gibi ar sorumluluk
gerektiren bir makama, eksik olan devlet grevi deneyiminden
tr, grevini hakkyla yapamayaca ortada olan Damat Ferit

Paa'y getirmesi doru deildi. Nitekim Vahdettin'in de bu

gerein farknda olduu anlalmaktadr. Ali Fuat Bey'in Refik
Beyden iittiine gre "Vahiduddin ehzadeliinde, Dnya'da
mel'un vardr: bunlar bir sa ayadr: biri bizim hemire, biri
zevci olan Ferit Paa, biri de olu Sami dermi, halbuki
clusundan sonra hemiresi hakknda hrmet ve Ferit Paa'ya
kar da kendi taht- tacn feda edecek derecede meftuniyet
gsterdi. Sami hakknda dahi muhabbet ve iltifat gstermekte idi.
Ferit Paa
hakknda
bu
derece
meftuniyetinin
esbabn
anlayamammdr 243 diyerek aknln dile getirmektedir.
Vahdettin, Mondros Ateskesi'nin imzalanndan sonra Rauf Bey'le
yapt bir grmede, Damat Ferit'in fikirlerine taraftar
olmadn, zellikle siyasi dncelerinin aleyhinde olduunu
sylemiti. 244 Ferit Paa'y sadarete getirmemesi iin kendisini
uyaranlara "ben deli miyim, O'nu getirir miyim"24S dedii halde
O'nu pepee sadarete getirmesi, Ferit Paa'ya gvendiini
gstermektedir. Vahdettin'in bu gveni, Damat Ferit Paa'nn
Hrriyet ve tilaf Partisi'nin kurucularndan olmas 244 ve ablasnn
kocas oluundan tr kendisine sadk olacan dnmesinden
kaynaklanmaktayd.
Psikoloji Bilimi bireyde i atmalarn, bilinalt ve bilinli
kayg ve korkularn olmamasn ruh salnn temel koullarndan
biri olarak grmektedir. 247 Yukarda, anlatlanlar nda, Sultan
Vahdettin'in bu koula ne derece uyduunu, okuyucunun
saduyusuna brakarak, baka bir iddiay yantlamak istiyoruz.

ddia

6.

Yaplan
hatalarn sorumlusunun
Vahdettin
evresi ve zellikle Damat Ferit Paa olduu

deil,
248

Vahdettin'in 21 Aralk 1918'de ttihat topluluu olarak

grd meclisi feshetmesi, meclisin hkmet icraat zerindeki
denetimine son verdii gibi, yeni kurulacak hkmetlerin meclisten
gvenoyu almas zorunluluunu da ortadan kaldrmt. Kurulacak
hkmetler artk sadece Vahdettin'e kar sorumlu olacaklard.
Vahdettin'in seimi, yukarda szn ettiimiz nedenlerden tr

Damat Ferit Paa olmutur. Yurttan kandan sonra Avrupa'da

kendisiyle gren 150'liklerden Refi'i Cevat'a Vahdettin'in
"vaziyetin ehemmiyeti ile boy lecek bir devlet adam" yoktu
demesi, Refi'i Cevat'n Ferit Paa'y anmsatmas zerine "O mu, O
yalanc idi" yantn vermesinden temize kmaya alt
anlalmaktadr. 249 Damat Ferit Paa Hkmeti'nin kurulmasndan
sonra, 10 Mart'ta yaplan geni apl tutuklamalar iin, 12 Mart
1919 tarihli Alemdar'da "...sehpalar bu adamlara layk deildir.
Koparlmas lazm gelen bu kafalar, ktkler zerinde kesilip
gnlerce seng-i ibrette kalmal" 250 diyecek kadar ttihatlara
muhalif olan Refi'i Cevat'n Vahdettin'in bu szlerini "muvaffak
olmayan
hkmdarlarda adet budur,
btn
idaresizliklerin
mes'uliyetini bakalarna yklerler... " 251 eklinde deerlendirmesi
son derece anlaml ve mantkldr.
Refi'i Cevat'la yapt konumada gnah kartt anlalan
Vahdettin'in savunmasn gerekd buluyoruz. Damat Ferit
Paa'nn Vahdettin'in yanllkla verdii kararlar sonucu sadrazam
olmad, yukarda szn ettiimiz nedenlerden tr bu makama
Vahdettin tarafndan zellikle getirildii bir gerektir. Sadareti
vermeme zgrlne sahip olduu halde, O'nu be kez sadarete
getiriinin sorumlusu Vahdettin'den bakas deildir. Nitekim bu
gerein farknda olan Msrolu, "Sultan Vahidettin'in O'nu birka
kere arka arkaya sadrazamla getirmi olmasn uluorta tenkid
edenler, stanbul'da hereye hakim olan igal kuvvetlerinin
basksn unutmakta veya bilmezlikten gelmektedirler... Sultan
Vahidettin damat Ferit'i bilhassa ngilizlerin zoruyla ibanda
tutmutur"25
diyerek
sorumluluu
ngilizlere
atmaktadr.
Msrolu'nun da farknda olduunu iyi bildiimiz, ngilizlerin asl
kuklasnn Vahdettin olduu 253 gereini bir kez daha
vurguladktan sonra, meclisin feshinden tr hem yasama hem de
yrtme gcn elinde tutan hkmetin ngilizlerin gdmnde
olduu ve Vahdettin'in bu durumu deitiremedii bir srada,
stanbul'da ne yapt sorusu ister istemez aklmza gelmektedir.
"Vahiduddin stanbul'da kalmakla... partiyi daha balangta
kaybetmitir. Halbuki stanbul'un igaline (16Mart 1920) ve hatta
bir sre sonraya kadar, Vahdettin'in elinde tahtn kurtaracak
byk bir frsat vard: Anadolu'ya gemek.
Eer bunu
yapabilseydi, Mustafa Kemal Paa zat- ahanenin nihayet bir

sadrazam olurdu. Btn memleket bir lm kalm mcadelesi

iinde yaarken, Padiah'in Yldz Saray'nda oturmas, payitaht
halknn aclarnn azalmasna bile yaramamtr"254 eklindeki
anlatm bu soruyu ilk sorann biz olmadmz gstermektedir.
Ksakrek yukardaki alntnn yazarn "Padiah bizzat Anadolu'ya
geemezdi.
Gemi olsayd Milli ahlan Hareketi daha
"bandayken boulurdu" 255 eklindeki ifade ettii gerei (!)
dnememi olmakla sulayarak daha nce szn ettiimiz
Vahdettin ile Mustafa Kemal Paa arasnda yaplan son grme
iin yazd senaryoda, Vahdettin'in niye Anadolu'ya gemediini
aklamaya abalamaktadr.
Vahdettin Mustafa Kemal Paa'ya diyor ki:
"-Hatra yle bir sual gelebilir: Ya siz, Padiah ve Halife
olarak niin bizzat Anadolu'ya geip milli ahlan en yksek
merkezine kavuturmay dnmyorsunuz? Niin bizzat Anadolu
kyamnn bana gemiyorsunuz? nk byle bir teebbs,
hareketi balamadan bomak, boulmasna sebeb olmak neticesini
dourur. Eer ben gizlice hazrlanp Anadolu'ya ve Milli
Mukavemetin bana geecek olursam, bu teebbs milli kyam en
st derecesine karr amma, milletimiz iin bir felaket, intihar gibi
birey olur. O zaman tilaf kuvvetleri u andaki tereddtl
vaziyetlerini bir anda deitirirler, toparlanrlar, iin ald
ehemmiyet karsnda topyekn zerimize saldrrlar ve topyekn
tasfiyemize giderler. Hareketi de artk ikinci bir davrana imkan
brakmamacasna bastrrlar. Bu da artk sulha ve yeniden art
koma imkanna kknden sed eker.
Sulh Konferansnn
hazrlanmakta olduu u an, devlet merkezinden gelmeyipte,
milletten gelen ayarl bir direnme ise, haklarmz konferans
masasnda daha iyi koruyabil-memiz iin, ancak gzkorkutma
plannda, o plan tartlmadka destek tekil edebilir. Bylece
Avrupa uyumayan, gerekirse istiklali iin cann fedaya ama de bir
millet karsnda olduunu anlar ve artlarn hafif tutabilir. Yani
milli ahlann muvaffak olabilmesi iin mutlaka stanbul, devlet
ve Padiah dnda vcut bulmas ve dmanlarmz azami tela ve
dehet hissini vermeyecek ap muhafaza etmesi lazmdr. Hatta bu
hareket bana ve hkmetime aykr diye de gsterilebilir. Evet
Paa! Anadolu'ya en ince bir sanat, askeri ve mlki idare
dehasyla, ite bu gayeyi gerekletirmek zere geecek ve Allahn

inayetiyle muvvafak olacaksnz!" 256

Bu grme srasnda zmir'in Yunan Ordusu'nca igal
edildiinden haberli olan 257 Vahdettin, acaba tilaf Devletleri'nden
zmir'in igalinden te nasl bir topyekn saldr beklemektedir?
tilaf Devletleri'nin Anadolu'yu igal edebilmeleri mmkn olsayd,
Yunan Ordusu'nu Anadolu'ya srmeyecekleri gereini acaba zeki
Vahdettin niye grememitir? stanbul'da oturan Vahdettin'in art
koarak Sevr Antlamas metnine koydurduu, devleti iinde
bulunduu kt durumdan kurtaracak maddeler hangileridir acaba?
Buna benzer sorular oaltlabilir. Ancak buna gerek
grmyoruz. nk, Mustafa Kemal'in belirttii zere, Padiah ve
Halife olan Vahdettin'in soysuzlat ve yalnz kendini ve tahtn
koruyabilmeyi, amalayan alaka planlar peinde olduundan 258
stanbul'da kald dncesindeyiz. Zaten, ulusunu koyun srs,
kendisini de o srnn oban olarak gren Vahdettin'den Yldz
Saray'nn ihtiamndan kopup, Anadolu'ya geerek, koyun srs
olarak grd ulusunun iinde zgrlk savam vermesini
beklemek fazla iyimserlik olurdu.

SONU

Gvenilir belge ve kaynaklara dayanarak sanki tersini

kantlamcasna, Vahdettin'i vatan haini olarak deerlendiren tm
incelemeleri "gayr- ciddi ve gayr- ilmi" olarak deerlendiren
Msrolu, ulusal sava "destani an ve ereflerle dolu umumi
Trk Tarihi iinde iddia ve ifade edildii kadar ehemmiyetli bir
mevkii haiz deildir. Aa yukar msavi kuvvetlerle Yunanistan
gibi kk bir devlete kar gerekletirilmitir. Ancak memleketin
harim-i ismetinde cereyan ettii ve ok byk bir ykm ve zaruret
devresine rastlad iin manevi deer ve ehemniyeti ok byktr"
diyerek kmsemekte, 260 ulusal savan gerekte Yunanistan
yannda O'nu her bakmdan destekleyen Bat Emperyalizmine kar
da yapldn grmezlikten gelmektedir. stelik "Hakikaten
Yunan'a -maazallah- yenilseydik ok ayp olurdu. Milli gurur ve
zzet-i nefsimiz tamir kabul etmez bir yara alrd" diyerek ovence
bir tutum takndktan sonra "fakat yendiimiz iin fazla
nmemizi -ahsen- yakksz bulmaktayz. Hele bayram zerine
bayram yaparak ve bu hadiseyi mbalaandrarak ulalmaz nadir
bir zafer gibi gstermek bilmem bizim gibi byk bir millete ne
kadar yakr!" 261 diyerek de Trk Ulusunun lm ya da kalm
olacak bir savam baaryla bitirmesinin hakl dl olan kvanc
yersiz bulma basitliini gstermektedir.
Bizce, Msrolu ve Ksakrek'in bilimsel ller iinde
kantlayamayacaklar iin uzun uzadya kalem oynatarak
kantlamaya altklar konu tektir: Vahdettin olmasayd, Trk
stiklal Sava olmayacak ve kurtulu salanamayacakt. Bu
grn doru olmadnn, bu alma kapsamnda verdiimiz
bilgilerden ve iddialara verilen yantlardan aka anlald
dncesindeyiz.

NOTLAR

''Kadir Msrolu, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler, stanbul (1967).

'Necip Fazl Ksakrek, Vatan Haini Deil, Byk Vatan Dostu Sultan
Vahidddin, stanbul (1975), sonraki yllarda baz ansiklopedi, dergi ve
gazetelerde bu iddialar destekleyen yazlar yaymlanmsa da, bunlarn tmn
almay gerekli grmedik.
3
'Salih zbaran, Tarih Aratrmalarnda Yntem, Ders Teksiri, Bornova (1980 81 K Yaryl), s.29.
4
Ekrem Akurgal, 'Tarih lmi ve Atatrk', Belleten, 20/80, (1956), s. 583.
5
'Dipnot 1 ve 2'de belirtilen.
2

.smail Hakk Uzunarl, "Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk", Belleten, 2/7 8. (1938), s. 308.
7
'An yazlarnn bilimsel deerlendirmesi iin Bkz. Sina Akin, 'Trkiye'de
Anlar ve Biyografiler", Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara (1977), s. 404 -427
9
'Bacque, s. 405.
s
'Jean-Louis-Grammont at Hosseine Mommeri Bocue, "Sur le Pelerinoge et
Quelques Proclamotions de Mehmed VI en Exil", Turcica, XIV (1982), s. 226'da
yazarlar, Ksakrek'in kitab iin; "Tarafgir bir eserdir. Kaynaklar ve kronolojiye
dikkat edilmemi, geliigzel kullanlm ve savunulan gre ter s olan kaynaklar
saf d braklmtr," demektedirler.
10
'Msrolu, Kurtulu.., s. 25-26.
" B e k i r Stk Baykal, "Atatrk ve Tarih", Belleten, 35/140, (1971), s. 538.
12

Ksakrek, s. 168-169.

13
Yusuf Hikmet Bayur, '1918 Brakmasndan Az nce Mustafa Kemal
Paa'nn Bayaver Naci Bey Yolu le Padiaha Bir Bavurmas', Belleten, 21/84,
(1957), s. 561-505, Telgrafn altnda Ekim 918 eklinde ayrntl olmayan bir tarih
bulunsa da, telgraf incelendiinde, Talat Paa'nn istifa ettii ve zzet Paa'nn
yeni hkmeti kurmaya alt 8-14 Ekim 1918 tarihleri arasnda ekildii
anlalmakladr. te yandan evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt l, stanbul
(1981), s. 333-334, Erik Jn Zurcher, Milli Mcadele'de ttihatlk, ev. Nzhet
Saliholu, stanbul (1987), s. 193 ve Mustafa Kemal'in anlarnda Falih Rfk
Atay, Atatrk'n Bana Anlattklar, stanbul (1955), s. 62-63'te Mustafa Kemal
Paa'nn bu telgrafta Harbiye Nazarlna getirilmesini istedii yazlyorsa da,
metinde byle ak bir ifade bulunmamaktadr.

14

Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin

Mtareke Gayyasnda, stanbul (1969), s. 34'te, Ahmet zzet Paa'nn 19 Ekim
1918'de Fndkl'daki Mebuslar ve Ayan Meclisinde okunan programnn d
siyasetle ilgili blmnde; 'kabinemiz btn milletimizin hasretle bekledii sulh
ve selameti salamak iin btn gayretiyle almaktadr. Amerika
Cumhurbakan Wilson tarafndan ilan edilmi olan hak ve adalet prensiplerine
dayanan bir sulhu hulus ve sadakatle kabul edeceiz' deniliyordu.
16

Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul (1953), s. 13.

'Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mili Mcadele, stanbul (1976), s. 74.
18
.Sabahattin Selek, Anadolu htilali, stanbul (1981), s. 196'da, bu gr
desteklemektedir.
19
Aydemir, Cilt 1, s. 234.
20
Bayur, "1918 Brakmasndan Az...", s. 564
17

21

.Selek, s. 77.
22
.Selek, s. 198'de, 'Harbin kaybedildii ve mtareke teebbsne geildii bir
srada Suriye Cephesine byk nem vererek Mustafa Kemal Paa'y stanbul'dan
uzak tutmann isabeti ise mnakaa edilecek bir husustur" demektedir. Mustafa
Kemal Paa'nn Yldrm Ordu Grubu Komutan olarak Suriye'de kalmaya
zorlanmas, bizce ngilizleri rahatsz edebilecek ulusu politikann en keskin
insannn saf d edilmesinden baka bir ey deildi.
23
'smet nn, Hatralar, I. Kitap, Yay. Haz: Sabahattin Selek, Ankara (1985),
s. 163.
24
'H.T.V.D., Say 28, Belge 735.
25
'Tansel, Cilt 1.s. 46.
26
H.T.V.D., Say 29, Belge 743.
27

Akin, stanbul..., s.65.

zzet Paa'y istifaya gtren gelimeler ve zzet Paa'nn istifa mektubunun
dourduu durum hakknda aynntl bilgi iin bkz. Ali Fuat Trkgeldi, Grp
ittiklerim, Ankara (1984), s. 158-163; Bamabeynci Ltfi Bey, Osmanl
Saraynn Son Gnleri, stanbul (Y.t.y), s.433-438; Ahmet Rza Bey'in Anlar,
stanbul (Temmuz 1988), s.72-74; Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil
Mentee'nin Anlar, stanbul (Kasm 1986), s.234.
28

29

'Bu ziyaretin tarihini tam olarak belirleyememekle beraber, Tevfik Paa

Hkmeti'nin gvenoyu almaya hazrland bu gnlerde, Mustafa Kemal Paa'nn
vakit geirmeden zzet Paa'y grmee gitmi olaca dncesindeyiz.
Grme, 13 veya 14 Kasm'da yaplm olmaldr.
30
Ati, kdam, 16 Kasm 1918'de, Padiah selamlk resminde "Bahriye Nazr
Ali Rza Paa, Mustafa Kemal Paa, Erkn- Harbiye Reis-i Sunisi Kazm Paa,
stanbul Muhafz Ahmet Fevzi Paa'y kabul ederek grmt. Mustafa
Kemal'in yakn arkadalarndan. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yay.Haz.
Cemal Kutay, stanbul (1980), s.257 ve 269'da, bu grmenin 15 Kasm'da
yapldn yazmaktadr. te yandan Tansel, Cilt l, s.83'te, Mustafa Kemal
Paa'nn Padiahla yapt ilk grmenin tarihini 22 Kasm olarak, Yusuf Hikmet
Bayur, "1918 Brakmas Srasndaki Tinsel Durum ve Mustafa Kemal'in

Demeci", Belleten, 32/128 (1968), s.480'de, 23 Kasm olarak vermektedirler ki,

yanltr.
31
'Selek, s.199-200, Dipnot32.
32
'Trkgeldi, s.l66.
33

'Bizimle ayn gr paylaan Akin, stanbul..., s.87'de "nk zzet Paa

Kabinesinin ibana getirilmesi iin, yalnz Tevfik Paa Hkmeti'nin istifa
ettirilmesi yetmiyordu. Yerine zzet Paa'nn sadrazam atanmas ve O'nun
Mustafa Kemal'in isledii kabineyi kurabilmesi iin Padiah'n ibirlii
gerekliydi" diyerek son derece aklc bir zmleme yapmaktadr.
34

Okyar, s.262'de, bu grmenin 11 Kasm 1918 Pazartesi gn yapldn

sylemekte ise de, bu mmkn deildir. Mustafa Kemal Paa 13 Kasm'da
stanbul'a geldiinden, 11 Kasm'dan nce smail Canbolat'n evinde yapld
sylenen toplantya katlm olamaz. Fethi Bey'in nazr arkadann "Biliyorsunuz
yarn Mebusan Meclisi'nde Tevfik Paa Hkmetine itimat reyi verilecek" demesi
grmenin Zrcher, s.195'de belirtildii zere, yine bir Pazartesi gnne
rastlayan 18 Kasm gn yapldn gstermekledir.
35
Okyar, s.263.
36.

Atay, s.86.
Ati, kdam, 30 Kasm 1918'de, Padiah'n Selamlk Resminde "Bahriye
Nazr Ali Rza Paa, Mirliva Mustafa Kemal Paa'y "kabul ederek grt
yazldr. Mustafa Kemal Paa'nn saray arad 22 Kasm, Sal gnne
rastlamaktadr. Tansel, Cilt 1, s.83; Zeki Saruhan, Kurtulu Sava Gnl, l,
Ankara (Temmuz 1986), s.48'de, bu grmenin 22 Kasm Cuma gn yapld
yazlmakta ise de, bu doru deildir. Vahdettin'in "nmzdeki Cuma" sznn
aratrclar yanltt grlmektedir. Vahdettin'in bu szden kast (eer 22
Kasm' kastetmi olsayd sadece "Cuma veya "bu Cuma" demesi gerekirdi) 29
Kasm (yani "nmzdeki Cuma) Cuma gndr. Akin, stanbul..., s.112'de
"Atatrk'n anlarndan szkonusu Cuma'nn 22 Kasm olduu kyor" diyerek
ayn yanlgya dyorsa da, 113'de "...geri Atatrk nmzdeki Cuma'dan sz
ediliyorsa da bu nihayet 3-4 gn sonrasdr ki Kemal'in Cuma'ya ok gn var
szne uymaz Demek ki Mustafa Kemal'in Mebusan'dan knca istedii randevu
zerine 29 Kasm iin gn verilmitir" diyerek doruya ulayor. Ati, kdam, 23
Kasm 1918'de, Vahdettin'in 22 Kasm tarihli selamlk resminde, sadece Harbiye
Nazr Abdullah Paa ile Mirliva Remzi Paa'y huzura kabul ettii yazldr.
Burada baka bir sorun daha vardr. Mustafa Kemal anlarnda bu grmeden bir
iki gn sonra meclisin feshedildiini sylemektedir (Atay, s.88). Meclis 21
Aralk'ta kapatldna gre buna imkan yoktur. Mustafa Kemal Paa Vahdettin'le
nc grmesini 20 Aralk'ta, yani meclisin feshinden bir gn nce yapmt.
Grlecei zere Atatrk 29 Kasm ve 20 Aralk grmelerini tek grmeymi
gibi anlatmaktadr. Bunun nedenini Akin, stanbul..., s. 113, Dipnot 67'de yle
aklyor: "Burada sonradan pek beyhude olduu ortaya km olan o zamanki
temaslar ksaca zetleyip gemek ihtiyacnn bilinalt bir etkisi sz konusu
olabilir. Atatrk anlarnda olumsuz saylabilecek ynleri dahi yle ak
yreklilikle anlatmtr ki, kasdi bir yanltmaya ihtimal vermek zordur".
37

38

Akin, stanbul..., s. 115.

39

"ma etmi olmas mmkndr" diyoruz. nk, Akin, stanbul..., s.115'te

belirtildii zere, "Mustafa Kemal ilke olarak ulusal temsile kar kacak bir
insan olmad gibi, stelik o sradaki Mebusan da kendisini destekleyecek bir
kuruldu ve o iktidara geldii takdirde bu destee muhtat" demektedir. te
yandan Mustafa Kemal Paa'nn, Bayur, "1918 Brakmas... ",s.491 -492'de, 18
Kasm 1918 gnl Vakit Gazetesine verdii bir demete, gazetecinin bugnk
meclisin ulusu tam anlamyla temsil etmedii konusunda ortalkta bir dedikodu
bulunduunu belirttikten sonra dncesini sorduunda "...Her halde millet ve
memleketimizin pek ziyade muhta olduu sulhu takarrr ettirecek hkmetin hal i hazrdaki Meclis-i Mebusanmza istinat etmesi bir zaruret tekil etmektedir"
diyerek meclisin varlna olan inancn ak olarakortaya koymaktadr.
40
'Ahmet zzet Paa Hkmeti'nin istifasndan sonra tilaf Devletleri atekes
hkmlerini daha rahat inemeye baladlar. 9 Kasm'da skenderun, 17 Aralk'la
Mersin ve Antep, 21 Aralk'ta Adana, 24 Aralk'ta Batum, 27 Aralk'ta ise Pozant,
tilaf birliklerince igal edildi.
41

'Bu grmenin tarihi konusunda deiik grler vardr. Zrcher, s. 196,

Dipnot 19'da, Meclis'in feshine dein Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasnda
iki grme yapld ve Jaeschke'nin Atay'a dayanarak verdii 20 Aralk
tarihinin muhtemelen yanl olduunu ileri srmekte, "nk Mustafa Kemal'in
adalar byle bir kabul gerekleseydi gzden karmazlard." diyerek
yanlmaktadr. nk Ati, kdam, Zaman, 21 Aralk 1918'de, Padiahn selamlk
resminde Ali Rza Paa ve Mustafa Kemal Paa ile grt yazldr ve bu bilgi
doru olmaldr. te yandan Mustafa Kemal'in adalar tarihleme konusunda
pek salam deildir. rnein Fethi Okyar yukarda szn ettiimiz anlarnda
Mustafa Kemal Paa'nn sadece, Vahdettin'le yapt 15 Kasm tarihli ilk
grmeyi doru tespit edebilmitir (s. 257 ve 269). Cebesoy, s.36-37'de, 20
Aralk gecesini Mustafa Kemal Paa'nn evinde geirdii halde, Mustafa Kemal
Paa-Vahdettin grmesinden sz etmeyiini Ali Fuat Paa'nn unutkanl ile
aklamak gereklidir. nk Ali Fuat Paa Mustafa Kemal'in yanna gitmezden
evvel, Mehmet Ali Bey ile grm ve meclis'in 21 Aralk'ta kapatlabileceini
O'ndan renmiti (s.35). Bu nedenle 20 Aralk akam Ali Fuat Paa'nn meclisin
kapatlabileceinden, Mustafa kemal Paa'nn da Vahdettin'le yapt grmeden
sz etmemi olduklar dnlemez.
42
Atay, s.86-87; Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul (1955), s.48-49.
Burada bir anlamazlk var. Aydemir, Cilt 1, s.346-347; Zrcher, s.196; Tansel,
Cilt 1, s.83'te, bu konumann bir nceki grmede getii yazlmaktadr.
Mustafa Kemal'in anlarnda bir iki gn sonra meclisin feshedildiinden sz
etmesi bu konumann 29 Kasm'da yapld iddiasn rtmektedir. Akin'in de,
stanbul..., s.113'te belirttii zere, bu fesih yoklamas 20 Aralk'ta yaplm
olmaldr.
43

'Akin, stanbul..., s.115, Vahdettin de ordunun moral ve fizik durumunun

ok kt olduunun ve rgtszlnn farknda idi. Ama baz kayglar olduu
iindir ki, ordudaki gen ve dinamik subaylarn meclisin datlmas karssnda

alaca tavr en saygn ve en sekin subayndan renmek istemitir.

44
Salahi Ramadan Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika 1,
Ankara (1973), s.43.
45
radenin tam metni iin bkz. Trkgeldi, s.169, Bamabeynci Ltfi
Bey, s.460.
46
'Bu koul kararnameye ulusa bir hava veriyorsa da, kartlarn bu sulama
ile rahata itham edilebilecei dnlecek olursa, suistimal edilmeye ak bir
anlatmn varl anlalacaktr.
47
'Akin, stanbul..,s.l45.
48
'zmir Yunan Ordusunca igal edildiinde zmir Valisi olan Kambur zzet
Bey.
49

'Akin, stanbul..., s.150. Bu Vahdettin'in ngilizlerden ikinci kez gvence

isteyii idi.
50

'Akin, stanbul..., s.150'de, ngilizler, Vahdettin'e 5 ubat gn istedii

gvenceyi verdiler. Nitekim, Trkgeldi, s.179'da Baktip Ali Fuat bey bu
tutuklamalarn Kanun- Esasi'ye aykr olduunu bildirip, lkede ihtilal
kacandan korktuunu syleyince Vahdettin kendisinden son derce emin olarak
"korkmayn, kmaz" demiti.

51
'Mustafa Kemal 'Fethi Bey ve drt mterek arkadala' eklindeki anlatm
ile alt kiinin varlndan sz ediyorsa da biz, Mustafa Kemal, Rauf, Fethi, smail
Canbolat ve Kara Kemal olmak zere toplam be kiiyi belirleyebildik. Kara
Kemal'in de gruba sonradan katld bilinmektedir.
52
'Atay, s.94.
53
'Ay-Yldz'n Mustafa Kemal'in szn ettii ihtilalci komite olup olmad
tam olarak bilinmemektedir.
54
Akin, stanbul..., s. 190-191 ve Mevlanzade Rfat, Trkiye nklabnn
yz, Halep (1929), s.204-205.
55
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, Cilt 2, stanbul (ubat
1986), s.348-349'da, Askeri Nigehban Cemiyeti'nin 1919 Oca'nda Alemdar
Gazetesinde yaymlanan, Harbiye Nazrna hitap eden bir yazsnda Ay-Yldz
Cemiyeti ile ilgisi olmadn aklamasndan anlaldna gre Ay-Yldz
Cemiyeti deifre olmu bir cemiyetti. te yandan Vahdettin'in, kendisini
iktidardan drmeyi amalayan bir cemiyetin almalarndan memnun kald
iddias, inandrc olmaktan ok uzaktr.
56
Akin, stanbul..., s.153, Dipnot 11.
57
'Atay, s. 103'te, Mustafa Kemal o gnk statsn yle aklamaktadr:
"stanbul'da hl ordu kumandan sfat ile bulunuyordum. Ne azledilmi, ne
tekad olmu, ne de aa karlmtm. Resmi bir vaziyette idim".
58
Atay, s.93-95'te, Mustafa Kemal, ili'de kendi evinde yapm olduklar bir
grmeden sonra toplantya katlanlardan biri -isim vermiyor- yedek g olarak
kalmak isteyerek, komitede almak istemediini syleyince Mustafa Kemal
Paa, cemiyeti feshettiklerini, ancak sz konusu kii gittikten sonra cemiyetin

yeniden kurulduunu belirtmektedir. Rauf Orbay'n hatralar, Yakn Tarihimiz,

2/26, (1962), s.402'de, Rauf Bey bir gn smail Canbolat ile Mustafa Kemal
Paa'nn ili'deki evine gittiklerinde Paa'y, Kara Kemal ile Tevfik Paa'y
karp stanbul'da bir yerde saklamaktan sz ederlerken bulmular, bunun zerine
sinirlenen smail Canbolat, "yok birader byle komitac ilerine gelemem, byle
ey olmaz, bu benim iim deil" diyerek evden kp gitmitir. Rauf Bey'in bu
grmenin nedenini sormas zerine, sadece Kara Kemal'in azn aradn
syleyen Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey, smail Canbolat'n Osmanbey'deki
evine giderek Mustafa Kemal Paa iin iinde komitaclk olmadna dair
Canbolat'a gvence vermi ve giriim bu kadarla kalmt. Okyar, s 274- 275'te
Mustafa Kemal Paa Fethi Bey'e Kara Kemal'den bir davet aldn, tutuklanm
olan smail Canbolat'n evinde toplanacaklarn belirtmi. Fethi Bey'in de katld
bu toplantda Kara Kemal ve arkadalar Sadrazam Tevfik Paa'y karma teklif
etmiler, ancak evinin anahtarn aldktan smail Canbolat bu plana kar km
"olmaz byle ey" demiti.
59
Atay, s.95.
60'
Vahdettin'in hkmeti deitirmeyi kararlatrm olmasnda Veliaht
Abdlmecit Efendi'nin de az ya da ok etkisinin olduu dnlebilir. Trkgeldi,
s.182'de, Abdlmecit Efendi Bakatip Ali Fuat Bey'le 18 Ocak'ta yapt bir
grmede, Tevfik Paa ve nazrlarn yetersizliinden sz ederek, bu dncesini
bir ka kez Vahdettin'e de sylediini belirttikten sonra, ayn grlerini ieren
bir layiha'y da Ali Fuat Bey'e vermi, O da bunu Padiah'a okumutu.
61
'Bamabeynci Ltfi Bey, s.470-472'de, muhtemelen Ocak aynn son
haftasnda Nuri Paa, ikinci genel bakan Mustafa Sabri Efendi ve genel sekreter
Ali Kemal'den oluan bir Hrriyet ve tilaf Partisi heyeti, Ltfi Bey'in bu
ziyaretin uygun olmayaca yolundaki tm uyarlarna ramen Vahdettin
tarafndan kabul edilmiti.
62
'Harbiye Nazr olan emekli topu Mirlivas Ferit Paa, Hrriyet ve tilaf
Partisi ile ibirlii iinde olan Sulh ve Selamet-i Osmaniyye Partisi'nden istifa
ederek nazr olmutu. Dahiliye Nazr Ahmet Reit ile Posta, Telgraf ve Telefon
Nazr Ethem Bey de. Hrriyet ve tilaf Partisi'ndendi.
63
Akin, stanbul..., s.172'de, Tevfik Paa'nn kendisi istifa etmeden nazrlar
istifa ettirerek yeni bir hkmet kurmasnn, Vahdettin'in sadareti kendisine
vermeyecei endiesinden kaynakland belirtilmektedir.
64
'Trkgeldi, s.185'te, Baktip Ali Fuat Bey yeni hkmetin kuruluundan bir
gn sonra Vahdettin'e, yeni nazrlar nasl bulduunu sorduunda "Tevfik Paa
talihsiz adam" demekle yetinmitir ki, Ali Fuat Bey bundan yeni hkmetin ok
devam edemeyecei sonucunu karmtr.
65
'Vahdettin bu konuda samimi deildir. Saltanat boyunca hem kendisi hem de
kurulmasn onaylad birok hkmet, defalarca Kanun- Esasi'yi inemilerdir.
66
'27 ubat ve 1 Mart 1919 tarihli sadaret mazbatalar ile, 3 Mart 1919 tarihli
Vahdettin'den sadarete gnderilen tezkere iin bkz. Trkgeldi, s.l89-194.
67
Bamabeynci Ltfi Bey, s. 481 -482'de, Ltfi Bey Tevfik Paa Hkmeti'nin
istifasndan gn nce Baktip Ali Fuat Bey'in odasnda Saytay Bakan
Tevfik Bey'le karlatn, Tevfik Bey'in kendisine Damat Ferit Paa'nn yeni
hkmeti kurmaya memur edildiini sylediini ve aralarnda geen konumay

naklettikten sonra "... bu ayrntlar anlatmn sebebi Tevfik Paa'nn zellikle

istifaya zorlanm olduunu Damat Ferit Paa'nn sadrazamla getirilme sinin
Padiah tarafndan ok nceden kararlatrlm bulunduunu anlatmaktr"
demektedir. Okyar, s. 227'de, "istifa eden Tevfik Paa'nn yerine, hemen ertesi gn
Damat Ferit Paa'nn kabineyi kurmakla vazifelendirilmesi sarayn mevzu
zerinde hazrlkl olduunu gsteriyordu" demektedir.
68
Akin, stanbul..., s. 173 ve 177'de, Hariciye Nazr Yusuf Franko Paa,
stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri Defrance'nin bacana idi. Hkmet
kurulduu srada svire'de bulunan Dahiliye Nazr Reit Bey'in, svire 'de
Fransz yanls tutumlar bilinmektedir.
69
'Okyar, s. 278'de, yeni hkmeti yle deerlendirmektedir: "Ferit Paa
Kabinesi kuruluu bakmndan tam bir Hrriyet ve tilaf Hkmeti idi. Bylelikle
1910'dan beri daima muhalefette kalm olan, bnye olarak tam bir kargaalk
gsteren frka vatann en dertli gnlerinde hafzasnda kin ve intikamla iktidara
geliyordu"; nn, 1. Kitap, s. 168'de Damat Ferit Paa Hkmetini "intikam
hkmeti" olarak tanmlamaktadr.
70
Celal Bayar, Ben de Yazdm, Cilt 8, stanbul (l 972), s. 25, 51 -53.
71

'Aydemir, Cilt 1, s. 358-359.

'Akin, stanbul..., s. 291'de "bu olayn gereklii kabul edilirse byle bir
evlilie hayr demeden hayr diyebilmek iin byle bir art kotuu sylenebilir"
demektedir. Eer bu yorum doru ise, Mustafa Kemal Paa'nn neriyi kibarca
reddettii grlmektedir.
73
Ksakrek, s. 168'de, saraydaki btn kzlar grm olmal ki (?) Sabiha
Sultan iin "saray'n en gzel kz" ifadesini kullanmaktadr.
74
Cebesoy, s. 37'de, " 1/Terhisi derhal durdurmak, 2/ Yurdun mdafaasna en
lzumlu silah, cephane ve tehizat dmana vermemek. 3/ Gen ve muktedir
kumandanlar ktalar banda bulundurmak, stanbuldakileri de Anadolu'ya
yollamak, 4/ Milli Mukavemete taraftar idare amirlerinin yerlerinde braklmasn
temin etmek, 5/ Vilayetlerde frkaclk ad altnda yaplan karde mcadelesine
mani olmak, 6/ Halkn maneviyatn ykseltmek".
72

75
, Yukarda grdmz" zere ulusular nce ikinci kla gerekletirmeye,
daha sonra hkmeti devirmeye dmlar, ancak sonu alamaynca Anadolu'ya
gemekten baka yol kalmamt.
76

Cebesoy, s. 39.

77
'Atay, s. 95; Cebesoy, s. 39'da, bu toplantlarn kolay olmadn,
konuulanlar arasnda sadece "...eski Bahriye Nazr Hseyin Rauf, Jandarma
Umum Kumandan Miralay Refet Beylerle, baz frka kumandanlar ve erkan-
harp reislerinin bilfiil vazife almay kabul..." ettikleri yazmaktadr.
78
'Atay, s. 95.
79
'Atay, s. 96; nn, 1.Kitap, s. 174.
80
Atay, s. 98.
81
Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s. 401'de, Rauf Bey, bu toplantda Al i Fuat
Paa'nn, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'in kendi ailesi ile kurduu akrabalk
ilikilerinden yararlanlarak, Mustafa Kemal Paa'y Anadolu'da asayii salamak

amacyla bir greve tayin ettirmek' dncesini ileri srdn sylemektedir.

82
'Cebesoy, s. 40.
83
'Kazm Karabekir, stiklal Harbinin Esaslar, stanbul (1981), s. 73, Mustafa
Kemal Paa'nn Kazm Karabekir'e verdii bu belirsiz yantn nedenini ileride
aklayacaz.
84
'Ksakrek, s. 176.
85
'Msrolu, Kurtulu..., s.38-39, 42 ve 53-54; Kadir Msrolu,
Omanoularnn Dram, stanbul (1974), s.76-77; Hsamettin Ertrk, ki Devrin
Perde Arkas, stanbul (1964), s.330; Vecihi Enver Yaarba, Trk nklap Tarihi,
stanbul (1984), s.113; Tahsin nal, 'Milli Mcadele Balarnda Mustafa Kemal',
Trk Kltr), (Atatrk Says), 73, (1968), s.20-24; Murat Sertolu, 'Gurbette Bir
ehzade', Tercman, 5 Temmuz 1967; Ksakrek, s.178-179; Mevlanzade Rfat,
s.32.
86
'Ksakrek, s.174.
87

'Karabekir, s.66.
'Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da 1919-1921, [B.y.y.], (Ekim 1981),
s.36'da, kald ki Vahdettin Anadolu'da ulusal bir hareket dnm olsa bile
Jaeschke'nin belirttii zere "dnmekle yapmak arasnda byk fark" vardr.
89
'Atay, s.98.
88

90'

Cebesoy, s.40.
'Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.402.
92
'Mustafa Kemal kronolojik bir sra izleyerek Atay'a anlatt anlarnda da,
nce ihtilal giriiminden ardndan Anadolu'ya geme kararn veriinden sz
etmektedir. Ayn gnlerde, Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/27, s.16'da da belirtildii
zere, stanbul'da baz gazeteler "ttihatlar tevkif ediliyor ama Mustafa Kemal
Paa ile Rauf Bey Beyolu'nda kollarn sallya sallya geziyorlar" diye
yazmaktaydlar.
93
'Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.403'te, bu grmenin yapld gnlerde
dahi Mustafa Kemal Paa'nn kesin kararn vermediini sylyorsa da, bu gre
katlmyoruz.
91

94'

nn, 1. Kitap, s. 175.

'Atay, s.98; nn, 1. Kitap, s.174.
96
'H.T.V.D., Say 1, Belge 18a.
97
'Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.401; Atay, s.110; Cebesoy, s.61 -62.
98
Cebesoy, s.34-35 ve 38.
99
Atay, s. 106.
100
Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.401.
101
'Cebesoy, s.62, Ali Fuat Paa Ankara'da bulunduu srada yaplan bu
grmenin ayrntlarn babasnn kendisine yazm olduu bir mektuptan
renmiti. Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul (1964),
s.36-40'la, sofrasnda bulunduu bir gn Atatrk'n Serkldoryan'daki bu yemekte,
sadece Mehmet Ali Bey ile Avni Paa'nn bulunduunu sylediini
belirtmektedir. Bizce Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz
95

Belgeleri, Ankara (1986), s. 108'de de belirtildii zere, Damat Ferit'in Mustafa

Kemal Paa'y grevlendirmeden nce tanmak istemesi son derece mantkldr.
Ancak Mustafa Kemal'in anlarnda bu ilk bulumadan sz edilmiyor. Aydemir,
Cilt 1, s. 400'de, bunun nedenini "sadece bir tanma vesilesi olduu iin" diye
aklamaktadr.
102

Byklolu, s.99; Atay, s. 106-107'de, gerekten Ahmet Rza Bey'den

gelen bir istek zerine Mustafa Kemal Paa ile Ahmet Rza Bey Ayan Dairesinde
bir kez grnmler, Ahmet Rza Bey "...geri padiah bana henz hibir iarette
bulunmu deildir. Fakat eer sadareti teklif edecek olursa, kabul edip
etmemekliim hakkndaki fikriniz nedir?" diye sormutu. te yandan Damat Ferit
Paa'nn, bu grmenin yaplndan haberdar oluu, srekli ol arak Ayan
Dairesinde veya Mustafa Kemal Paa'y izleyen ajanlarnn olduunu akla
getirmektedir.
103

Atay, s. 109.

104

Ryan, The Last of the Dragomans, London (1951), s.l31'den naklen

Gotthard Jaeschke, "Mustafa Kemal'i Alp Gtrmek steyenler". Belleten, 32/1
28 (1968), s.501 . te yandan Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.109'da ayn
gnlerde Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa da Mustafa Kemal Paa
hakknda ngilizlere gven vermekten geri kalmyordu. 'gal kuvvetlerinin
irtibat zabitleri sk sk yanma gelerek benden Samsun meselesi hakknda tafsilat
almak isliyorlard. Mustafa Kemal Paa'nn Almanlara ve Enver Paa'ya aleyhtar
olduunu syleyerek yeni vazifesine gidince btn bunlarn bertaraf olacan
anlatyordum. Bu suretle Mustafa Kemal'in bu hareketini tasvip ve tacil
ediyorlard".
105
106

'Atay, s. 110.
'H.T.V.D.,say 1,Belge 1.

107
Atay, s. 111'de Mustafa Kemal Paa Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci
Bakan Kazm Paa'ya "her ne sebep veya maksatla beni stanbul'dan
uzaklatrmak iin bir vesile aramlar ve bu memuriyeti bulmular. Hemen kabul
ettim. Ben zaten bu veya su surette Anadolu'ya gemek frsat aryordum. Madem
ki onlar teklif ettiler, frsattan mmkn olduu kadar istifade etmeliyiz" demitir.

108
Akin, stanbul..., s.286; Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.96; Byklolu,
s.99; Tansel, Cilt 1, s.231-232 ve 239.

109

Trke Szlk, Yay.Haz. Mehmet Ali Aakay, Ankara (1966), s.617 ve

308.
110

'Atay,s.97.

111

Faik Reit Unat, 'Mustafa Kemal Paa'ya 9. Odu Ktaat Mfettii Sfatyla
Verilen Vazife ve Salahiyetlere Dair Baz Vesikalar', Tarih Vesikalar, 2/12
(1943), s.404-405.
112
Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Cilt 1, Ankara (1959), s.79.

113

Bu grmenin tarihi konusunda deiik grler vardr. Yusuf Hikmet

Bayur, Atatrk, Cilt 1, Ankara (1970), s.303'te, Mustafa Kemal'in Yldz'a
gidi tarihinin 16 Mays olduunu belirtmektedir. Atay, s.123-124'te, Atatrk
Yunan Ordusunun zmir'e ktn henz renen Bab- ali'den saraya gitmek
zere ayrldn sylemektedir ki bu, grme tarihinin 15 Mays olduunu
gstermektedir. Okyar, s.281'de, Bekiraa Bl'nde hapis olan Fethi Bey'i,
14 Mays 1919'da ziyaret ettiinde ona 'zannediyorum yarn, padiah ile son
bir grme yaparak veda edeceim' demitir. Orbay da, Yakn Tarihim iz,
3/27, s.17'de, O'nun saraya 15 Mays'ta gittiini yazmaktadr. te yandan
kdam 17 Mays 1919'da 'Bahriye Nazr Avni Paa, Erkan- Harbiye-yi
Umumiye Reisi Cevat Paa, Dokuzuncu Kolordu Mfetti-i Umumiliine tayin
buyurulan Mustafa Kemal Paa mahvel-i hmayunda huzur-u mulukhaneye
kabul buyurulmulardr' denilmektedir. Grlen odur ki, Mustafa Kemal 15 ve
16 Mays'ta olmak zere iki kez Yldz'a gitmitir Mustafa Kemal'in 15
Mays'ta Vahdettin'le tek bana grt, 16 Mays'ta ise selamlk resminde
hazr bulunduu en mantkl zmlemedir.
114

Atay, s. 124.

115

Atay, s. 125.

116

Ksakrek, s. 176-202.

117
Ksakrek, s. 197'de, "bize denilebilir ki: bu tiyatro konumalar gibi
hayalden uydurma hissini veren laflar nereden karyorsun? lmi ve tarih i
hakikat belirtmeleri iin mutlaka vesikaya istinat ettirilmeleri gereken bu
diyaloglar kimlerin ahadeti ile ispat edebilirsin?" deyii, yazdklarnn bilimsel
olmadn teslim ettiini gstermektedir. Ancak sorulmasnn gerekli olduunu
kendisinin de kabul ettii bu sorulara "cevabmz udur: evvela beni dinleyin;
sonra da ispatn isteyin; Ve Vahdettin Mustafa Kemal Paa tablosunu izerken
pein hkm tavrlarndan uzak kaln; Ruhunuzu ne o taraftan ne bu taraftan tesir
d tutun ve neticeye gre hkmedin; Riyaziyede bir kaide vardr: Ya hkm ve
netice baa alnr vs ispat onu takip eder yahut ispat pein olur ve netice sonda
gelir. Biz hkm pein alarak ispatn ondan sonra vermek metodunu tercih
ediyoruz" diye yazmaktadr. Ksakrek'in tarihsel gereklere matematik
formlleriyle ulamak metodunun bize ok anlamsz geldiini itiraf etmek
zorundayz.

118

Ksakrek, s.196-198. te yandan burada Ksakrek'in kitabnn 251.

sayfasna koyduu bir tankla deinmeden geemiyeceiz. Ksakrekin "ite

vesika" bal ile yaymlad, altnda 12 Austos 1968 tarihi ve tann
imzasnn bulunduu metin yledir: 'Adm Cemal Granda... zmir'in Salihli
kasabasndanm. 1910 doumluyum. 1927 ile 1938 aras Atatrk'e sofraclk
vazifesini grdm. Ve en mahrem anlarna ahit oldum. Gazetenizde kan
Vahiduddin tefrikasn grnce bizzat ahidi olduum bir hadisenin vesika
mahiyetinde size intikalini arzuladm ve Allahn bildii bir hakikati iddianza
uygun olarak belirtmekten kendimi alamadm: 1928 -29 senelerinde "idi. Kazm
Karabekir Paa baz neriyat yapyor ve bunlarda istiklal mcadelesinin sadece
kendisi ve Mustafa Kemal Paa tarafndan kazanlm olduunu iddia ederek,
baka hi kimseye hisse vermiyordu. Atatrk bu iddialara fevkalade
fkeleniyordu. Bir gn huzurunda Umumi Katip Tevfik Bey bulunurken kahve
gtrmek vesilesiyle oturduklar salona girdiim zaman u sahneye ahit oldum.
Atatrk Tevfik Bey'e diyordu ki:
- Bunlar ne gln iddialardr! Vatan Kazm Karabekir Paa ile ben
kurtarmm!.. Hi byle ey olur mu?.. Byle iddia sahiplerini akl doktorlarna
muayene ettirmek lazm... Koca bir vatan nasl olur da sadece iki kii tarafndan
kurtarlabilir? in hakikatini isterseniz beni bu ie memur ederek Anadolu'ya
Vahidddin gnderdi. Beni bulup gnderdiine gre asl kurtarcnn Vahidddin
olmas gerekir.
Allahn bildii bu hakikati tarihe ve Trk milli vicdanna arz etmei
mukaddes bir vazife bilirim: bu mevzudaki btn iddialarnz aynen dorudur".
Metnin doru olup olmad bir yana, bu bilgiyi Ksakrek'e gerekten vermi
ise, o srada 65 yalarnda olduu Ksakrek'ce de bildirilen [58 yandayd]
Cemal Granda'nn 1973 ylnda "Atatrk'n Ua dim" bal altnda
yaymlanan anlarnda, yukardaki metni destekleyen tek bir satra rastlanmay
dikkate deer bir olaydr.
119
Zrcher, s.209.
120
Msrolu, Kurtulu Savanda..., s.39-45; Ksakrek, s.202-205, 207-211
ve 213.
121

Atay, s. 111'de, Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci Bakan Kazm Paa

O'na "sen o taraflara ordu mfettii unvanyla gidebilirsin" deyince Mustafa
Kemal "unvann ehemmiyeti yok" yantn vermiti.
122
Atay, s. 111'de Mustafa Kemal, Fevzi Paa'nn stanbul'a gelecek ngiliz
Amiralini karlamamak iin hasta olduunu ileri srerek yirmi gndr daireye
gelmediini syleyerek yanlmaktadr. nk, Akin, stanbul..., s.250'de de
belirtildii zere, Erkn- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa, Trakya'ya giden
Nasihat Heyetinde bulunduu iin stanbul'da deildi. Yerine Kazm Paa vekalet
ediyordu.
123
Unat, s.406-408.
124
Unat, s. 405.
125
Atay, s.112'de Mustafa Kemal akir Paa iin ".. rahmetlide vicdani bir
sezi olmak lazmd" demektedir.
126
Atay, s.118'de Mustafa Kemal bu yemein "Yunanllar zmir'e asker
karmazdan biraz nce galiba Mays'n 14. gn" verildiini sylerken tarih

konusunda tereddtl olduu anlalyor. Us, s.44-45'te, Mustafa Kemal sonralar

Asm Us'un da sofrasnda bulunduu bir gn, bu yemekten sz ederken yine 14
Mays tarihini vermitir. Orbay da, Yakn Tarihimiz, 3/27, s.17'de, yemein 14
Mays'ta verildiini sylerken Mustafa Kemal'in bu kez 1932'de Enver Behnan
apolya'ya, Kemal Atatrk ve Mili Mcadele Tarihi, Ankara (1944), s.213'te, 13
Mays tarihini verdii grlmektedir. Okyar, s.281'den yemein 13 Mays'ta
verildii sonucu kmaktadr.. Akin, stanbul..., s.282-283, Dipnot 238'de, yemek
14 Mays'ta olsa idi, Damat Ferit'in zmir'in tilaf Devletlerince igal
edileceinden haberli olaca ve bunu yemekte aaca dncesinden hareketle,
13 Mays tarihini benimsemektedir. Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.115-116'da,
Akin gibi 13 Mays tarihini benimsemektedir. Alay, s.120'de, Damat Ferit'in
Mustafa Kemal'e yarn Padiah ziyaret etmesini syledii yazldr. Mustafa
Kemal bu ziyareti sylenen gnde yapm olmaldr. Son Vahdettin-Mustafa
Kemal Paa grmesinin 15 Mays'ta yaplm olduu gerei dnldnde
Akin ve Jaeschke'nin benimsedii 13 Mays tarihini kukuyla karlamak
gerekiyor.
122
Cebesoy, s.63.
128
Unat, s.409.
129
Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/27, s. 17.
122
Cebesoy, s.63.
128
Unat, s.409.
129
Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/27, s. 17.
130
Atatrk, Sylev (Nutuk), Cilt 1 , Ankara (1981), s.7.
135.

Ksakrek, s.208-209.
Selek, s.210; Akin, stanbul..., s.293.
137
Ksakrek,s.210.
138
Ksakrek,s.211.
139
Selek, s.131; Mevlanzade Rfat, s.35'te, devlet veznesinden ve tahsisaf-
mesture tertibinden olmak zere Mustafa Kemal'e 100.000 lira verildii
yazlmaktadr.
140
Ksakrek, s.204, burada zellikle vurgulamak istediimiz konu
Vahdettin'in zel kasasndan kt ne srlen parann O'nun deil ulusun paras
olduu gereidir.
141
Tercman, 5 Temmuz 1967.
142
'Fethi Tevetolu, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ankara (1971), s.14.
143
'Ksakrek, s. 205'te, kaynak belirtmeksizin Mustafa Kemal'e mfettilik
karargahnn aylk maa ve masraflar dendikten sonra ayrca 25.000 lirann
verildii belirtiliyorsa da, biz bu iddiay dorulayacak bilgiye hibir kaynakta
rastlayamadk.
144
'Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava Mali Kaynaklar, [B.y.y.], (1981),
s. 156.
145
Bu gerek kongre almalar srasnda O'nun yannda bulunanlarn
anlarnda aka yer ald iindir ki, uzun uzadya rneklemeler yapma yerine
bu anlardan birkann ismini vermekle yetineceiz: Cevat Dursunolu, Milli
Mcadelede Erzurum, Ankara (1946); Cevdet R. Yularkran. Reit Paa'nn
136

Hatralar, stanbul (1939); Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar

Atatrk'le Beraber, Cilt 2, Ankara (l. Cilt 1966 -2. Cilt 1968).
146
Ksakrek, s.205.
147
Akin, stanbul..,s. 293-294.
148

'Bu blm kaleme alrken temel amacmz, Vahdettin'in eski Dahiliye

Nazrlarndan Ahmet Reit Bey'i kullanarak yapt bir giriimi ayrntlar ile
vermek ve bu blme balk yaptmz dneme ilikin baz iddialar balklar
altnda yantlamaktr. Ancak bunu yaparken, gelien olaylarda kronolojiye bal
kalarak ksaca vermeyi uygun bulduk.
149
Atatrk, Cilt l, s.9-10.
150
Atatrk, Cilt 1, s.22.
151
'Atay, s.122-123'te, Mustafa Kemal stanbul'dan ayrlmadan nce, Cevat
Paa'dan zel bir ifre almt. Mustafa Kemal syle diyor "...aldatc vaitlerle
Anadolu'dan stanbul'a arldm vakit, hakiki sebebi bu ifre ile Cevat Paa'dan
sormu ve igal kuvvetleri kumandanl tarafndan bunda srar edilmekte
olduunu renmitim".
152
'Atatrk, Cilt 1, s.8-9'da, "...ulus ve ordu Padiah ve Halife'nin
haynlndan haberli olmad gibi, o katta ve o katta bulunana kar yzyllarn
kkletirdii din ve gelenek balaryla iten bal ve uysal. Ulus ve ordu, kurtulu
yolu dnrken bu atadan gelen alkanlk dolaysyla kendinden nce yce
halifeliin ve padiahln kurtuluunu ve dokunulmazln dnyor. Halifesiz
ve padiahsz kurtuluun anlamn kavrama yeteneinden yoksun... Bu inanla
badamaz gr ve dncelerini aa vuracaklarn vay haline! Hemen dinsiz,
vatansz, hayn, istenmez olur" dedikten sonra kurtulu yolu ararken "Padiah ve
Halifeye canla bala bal kalmann temel koul" olacan belirtmektedir.
153
Atatrk, Cilt 1, s.26-27; Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah
Vahdettin Mtareke..., s.197'de, bu genelgede "hkmet ne Yunanistan ne de
kimse ile bu esnalarda harbe giremez. Paris'teki konferansa giden
murahhaslarmzn ecza-y asliye-yi vatan kurtaracaklarna dair midimiz gnden
gne artmaktadr. Esbab- mdafaa hazrlayanlar menediniz, haklarnda insafsz
davrannz" deniliyordu.
154
Atatrk, Cilt 1, s.28-31; Yularkran, s.46.
155
Atatrk,Cilt 1, s.35.
156
Karabekir, s.82.
157
Akin, stanbul.., s.467.
158
H.T.V.D, Say 2, Belge 34; Say3, Belge 48.
159
Kansu, Cilt 1, s.101.
160
Kansu, Cilt 1, s.134-136
161
Karabekir, s.115-116; Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/29, s.81-82.
162

Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara (1970), s.58.

"Karabekir,s.UO.
164
Atatrk, Cilt 1, s.60-61.
165
Sonyel, Cilt l, s.120.
163

166

Atatrk'n Cilt 1, s.99'da, "Ali Galip'in giritii iin Padiah'n v e Ferit

Paa Hkmeti'nin ve yabanclarn ortak bir giriimi olduunu" dnd Ali
Galip olaynn ayrntlar iin bkz.Kansu, Cilt 1, s.253 -271; Sonyel, Cilt 1, s.119122; Akin, stanbul..., s.534-554; Yunus Nadi, Ali Galip Hadisesi, stanbul
(1955).
167
'Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara
(1980), s.41; Sonyel, Cilt 1, s.141-142.
168
'Gkbilgin, Cilt 1, s.42-44; Kansu, Cilt 1, s.287-289; Trkgeldi, s.241'de,
bu bildirinin yaymlanmas fikrinin Damat Ferit'ten ktn, ancak Damat
Ferit'e Vahdettin'e onaylatlmt.
169
Kansu, Cilt 1, s 290-291 sunulan bildiri metni zerinde Padiahn baz
deiiklikler yapt yazldr.
170
Atatrk, Cilt 1, s.l26.
171
Atatrk, Cilt 1, s.135-136; Trkgeldi, s.243'te, 29 Eyll 1919'da
Vahdettin'le gren Dahiliye Nazr Adil Bey, hkmetin deimesi gerektiini
ulusal hareketle uzlamaktan baka are olmadn sylemi, Padiah "Essulhu
seyyidu'l-ahkam"? diyerek bu dnceyi kabul etmiti.
172
Trkgeldi, s.245'te Vahdettin bu hkmet iin "bu hlleci bir kabine
olacak! Tevfik Paa son fieimizdir. Onu atiye saklamalyz" diyordu.
173

'Atatrk, Cilt 1, s. 142; Refik Halid Karay, Minelbab lelmihrab, stanbul

(1964), s.180'de, oysa ayn gnlerde ulusal hareketin dlad Posta, Tolgraf ve
Telefon Genel Mdr Refik Halid Bey yeni Sadrazam Ali Rza Paa'ya istifasn
sunmaya gittiinde Paa sinirlenerek "yle eyolmaz... istifana sebep yok, biz
onlarn her istediini yapamayz, eerkim... yaparsak sonu gelmez, hkmeti
ellerine brakp ekilmeliyiz!" diyordu.
174
'Atatrk, Cilt 1, s.146.
175
'Atatrk, Cilt 1, s. 149.
176
Atatrk, Cilt 1, s.158.
177'
Doktora tezimizde kullanmak zere Genelkurmay Bakanl ATAE
arivinde rastladmz Klasr: 404, Dosya: 10, Fihrist: 191, 191/1 ve 192'de
kaytl olan ve "Tarihe k veren hatralar' baln tayan bu belgeyi,
Genelkurmay Bakanlnn 21 ubat 1989 tarih ve 3310-12-89/Ar. (6) nolu
izniyle yaymlyoruz. Belgenin btnln bozmamak iin gerekli aklamalar
dipnotlarda yapmay uygun bulduk.
178

Selahattin (Yurdolu) 1894 ylnda Edirne'de dodu. nce Edirne Askeri

dadisini ardndan stanbul'da Harbiyeyi bitirdi. Trk-talyan savanda ve
anakkale'de grev yapt. Balkan Savalarna katld. Birinci Dnya Sava iinde
ran, Kafkasya ve Irak'taki savalarda arpt. 1915'te stemen, 1918'de Yzba
oldu. 1919 ubat'nda stanbul'a dnd. 21 Mays'la Bekir Sami Bey ile birlikte
Anadolu'ya geti, stanbul Hkmeti'nce idama mahkum edildi. Bursa'nn Yunan
igaline dmesinden sonra Bekir Sami Bey'in atand, Antalya ve Mula Blge
Komutanl grevinde O'nunla beraber oldu. 5 ekim 1923'te Harbiye Mektebi
kinci Blk Komutanlna tayin edilen Yzba Selahattin, 11 Nisan 1926'da
emekli olarak askerlikten ayrld. Bir mddet ziraatla uratktan sonra eitli

devlet memuriyetlerinde grev ald. 10 Mays 1956'da hayata gzlerini yuman

Selahattin Yurtolu, Harp Madalyas, Kll Beinci Rtbeden Mecidi ve kinci
Rtbeden Alman Demir Salip Nianyla, stiklal Madalyas sahibiydi. Selahattin
Yurtolu'nun 1936 ylnda yazmaya balayp 1940 ylnda tamamlad, 1894 1921 arasndaki yaamn konu alan ve "Aile Tarihi" baln tayan anlar,
nce Cumhuriyet Gazetesi'nde ardndan 1973 ylnda, lhan Seluk tarafndan
Yzba Selahattin'in Roman ad altnda iki cilt olarak yaymland. Yzba
Selahattin, Kemal Tahir'in 1968 ylnda Yunus Nadi Armaann kazanan Yorgun
Sava romann da nemli tiplerinden biriydi.
179
'Bu grmenin hangi tarihte yapldna ilikin elimizde bir bilgi yoktur.
Selahattin Yurdolu bu tanklkta grmenin, Ali Rza Paa Hkmeti
kurulduktan sonra olduunu sylerken anlarnda "ilgin bir giriim" bal
altnda grmenin (cilt 2, s.132-133) son Osmanl Millet Meclisi hazrlklarnn
yapld gnlerde olduundan sz etmektedir. Grnte yurtsever Ali Rza Paa
Hkmeti'nin Anadolu ile grt ve Mustafa Kemal'in ulusal rgtler ile
hkmet arasnda anlamaya vardn aklamasndan sonra Vahdettin'in, ulusal
hareketin gevediini dnerek, Mustafa Kemal'i yakalatmak amacyla, Reit
Bey'i Bursa'ya gndermi olmas ok mantkldr. Ahmet Reit [Rey] Bey'in bu
makale kapsamnda sk sk kullandmz anlarnda. Reit (Rey), Canl Tarihler,
Grdklerim Yaptklarm, 1890-1922, stanbul (1945)] Bursa'ya yapt ziyaretten
sz etmedii grlmektedir. Yaklak 400 sayfa tutan anlarnda, ayrnt
denebilecek birok bilgiyi anlatan Reit Bey'in, Padiaha verilmi byle nemli
bir grevi ve Bursa yolculuunu unutmu olmas mmkn deildir. Selahattin
Yurtolu'nun anlarnda, bu grme srasnda "size kuvvet lazmsa elbette
Padiahla Mustafa Kemal'i lemezsiniz. Padiah kazanmak davanz iin daha
deerli bir itir" diyen (cilt 2, s.133) Reit Bey'in, grmeden zellikle sz
etmedii dncesindeyiz. te yandan zamanlamas ok iyi dnlm bu
giriim, Vahdettin'in Mustafa Kemal'siz bir ulusal hareketin zleceinin
bilincinde olduunu gstermektedir.
180

Atatrk, Cilt 1,s.193.

181

Atatrk, Cilt 1, s. 204.

'Bu konuda Mustafa Kemal ile Cemal Paa arasnda yaplan yazmalar i in
bkz. Atatrk, Cilt 1, s.219-222.
182

183

Trkgeldi,s.252.
'Trkgeldi, s.255'te "Sadrazam, Cemal Paa'nn istifanamesini takdim
ettii srada ben de yannda idim. Hnkar istifanameyi grnce aferin Trk
olduunu ispat etti dedi. Fakat bilahire ngilizler tarafndan Malta'ya teb'id
olunurken kendisini muhafaza edemedi" demektedir.
185
Byklolu, s.129'da, ngiliz Komiseri Amiral de Robeck 6 ubat 1920
tarihli raporunda "...yalnz stanbul'da ve kylarda kuvvetli bulunmalyz ve i
politikada padiahn, mutedillerin durumunu kuvvetlendirmeliyiz. Bunun iin de
Trk i politikasna karmamak usulnden vazgemek zorunda kalacaz. Ar
milliyetilere dman gzyle bakmaa mecbur olabiliriz" diyordu.
184

186

Atatrk, Cilt 1, s.274'te, Ali Rza Paa 14 ubat 1920'de illere ve bamsz
sancaklara "ok ivedi" kaydyla ektii bir telgrafta "bu kez millet meclisinde
okunup byk bir ounlukla onaylanan ve hkmete gven oyu verilmesine
temel olan programn nemli noktalarndan birinde belirtildii zere: artk mill et
meclisi toplanarak ulusun her trl isteklerinin belirecei tek yer niteliiyle
tanrya kr almaa baladna gre merutiyet kurallarnn btn engel ve
etkilerden uzak olarak eksiksiz ilemesi gereken yurdumuzda millet meclisinden
baka yerde ulusal buyrum adna sz sylemeye ve istekler ileri srmeye yer ve
yol yoktur. Byle davranlarn hkmet ilerine karma saylp cezalandrlmas
gerektii genelge ile bildirilir" demekteydi.
187
Atatrk, Cilt 1, s.288-289.
188
Trkgeldi, s.257'de, Salih Paa, sadarete gemesini teklif iin saraya
arldn rendiinde, alayarak kesinlikle kabul edemeyeceini sylemise
de Ali Fuat Bey kabul etmezse iktidara yeniden gelecek olan Damat Ferit
Paa'nn douraca ac sonulardan sz ederek O'nu ikna etmi ve Vahdettin'in
huzuruna sokmutu.
189
Atatrk, Cilt 1, s.192; Trkgeldi, s.258'de, "Salih Paa Kabinesi alelacele
tekil edilmi ve zat- ahane mebuslardan kimsenin alnmasn islemedii ve
harite bulunan sair zevat da mukerreren tecrbe edilmi olduu cihetle yeniden
kabine tekili iin adam bulunamyarak derme atma bir kabine tekiline ve ekser
nezaretlerin vekalet sureliyle idaresine mecburiyyet grlmtr. Mnasebat-
hariciyye ve dahiliyyenin gittike gerginlemekte olduu bir zamanda byle bir
kabinenin devam kabil olamyaco Salih Paa'ca da malumdu. Nitekim yle
oldu" denmektedir.
190

Sonyel, Cilt 1, s.206 ve 207'de, stanbul'un igali kendisine bildirildiinde

Vahdettin, itilaf temsilcileriyle her zaman ibirlii yapmay dilediini, igald en
znt duymakla birlikte stanbul'daki ulusu nderlerin tutuklanmasnn
kendisini rahatlattn, tilaf Devletleri byle bir karar almasalard bu karar
bizzat kendisinin almak zorunda kalacan sylemiti. (FO/5166/ E 3253, ngiliz
Gizli stihbarat Raporu, 25.3.1920'den naklen).
191

Sonyel,Cilt 1, s.209-210.
Trkgeldi, s.260-261; Ksakrek, s.233'te, Padiah'n hi kimseye sadareti
kabul ettiremedii iin (!) Ferit Paa'y iktidara getirmek zorunda kald
yazlmaktadr ki, bu iddia Vahdettin'in yukardaki szleriyle taban tabana zttr.
193
Sonyel,Cilt 1,s.210-211.
194
.Bu fetva iin bkz. Takvim-i Vakayi, 11 Nisan 1336 (1920).
195
Anadolu fetvas iin bkz. Selek, s.80-81.
196
Ahmet Reit Rey, s.284; Byklolu, s.130'da, fetvann karlmasnda
ngilizlerin etkisinin, phe gtrmez bir gerek olduu yazlmakta iken;
Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.153'te, Foreign Office dosyalarnda Damat Ferit'i
destekleyebilecek hibir eyin olmadn yazarak,. Ahmet Reit Bey'in yorumuna
katlmaktadr.
197
Msrolu, Kurtulu..., s.66-67 ve 221 -223.
198
Ksakrek, s.234.
192

199

Ancak burada Kansu, Cilt 2, s.539-540'ta yazl, son Osmanl Millet

Meclisi'nin ald gnlerde stanbul'da Mazhar Mfit ile Vahdettin arasnda
yaplan bir grmeden sz etmeden geemeyeceiz. Bu grme srasnda
Vahdettin Mazhar Mfit'e "beyefendi, dmandan memleketimizi kurtarmak iin
ne gibi are dnyorsunuz?" diye sorunca, Mazhar Mfit "Efendimizin
Anadolu'ya ve hatta Bursa'ya kadar terifleri ile mesele halolunur' deyince Padiah
'ne suretle?' karln vermi, Mazhar Mfit 'nk halk Padiahlarn balarnda
grrse bir kyam- umumi olur ki, dman buna mukavemet edemez' demiti.
Mazhar Mfit devamla yle demektedir: 'fakat bu szm Vahdettin'in hiddetini
mucip oldu, sert bir tavrla ayaa kalkt: beyefendi ecdad- izammn payitahtndan
bana firar m teklif ediyorsunuz? demesi zerine hayr, milletin ve vatann bu
skk ve zor zamannda ecdad- izamnz gibi milletin bana gemenizi teklif
ediyorum dedim'
200

Trkgeldi,s.261-262.
Trkgeldi, s.263'te, Ali Rza ve Salih Paa Hkmetleri zamannda
cinayetleri hergn gazetelerde okunan Anzavur etesinin bakan Ahmet
Anzavur'a paalk verildii ve Balkesir Valiliine atand yazlmaktadr.
202
'Byklolu, s. 132, dipnot 88'de, "Kuva-y nzibatiye birliklerinin
silahlandrlmas iin, bizzat Damat Ferit, stanbul'da ngiliz kontrolndeki
Maka silahhanesinden alnmak zere 600 tfek. -30.000 piyade fiei -ve 600
bin makineli tfek cephanesi verilmesi iin ngiliz Bakumandanlndan bir
vesika almtr. Bundan baka Kuva-y nzibatiye, Sapanca istikametinde 14
Haziran 1920 gn taarruza hazrlanrken ve bozulup geri atlnca zmit
blgesindeki 242'inci ngiliz tugaynn tel rgler ve siperler ile tahkim edilmi
mevziinden faydalanmtr" demektedir.
203
'Bu kararnamenin tam metni iin bkz. Gztepe, Osmanoullarnn Son
Padiah Vahidettinin-Mtareke..., s.283
204
'Kanunun metni iin bkz. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Ankara
(1975), s.47-48.
205
'Divan- harbin verdii mahkumiyet kararnn tam metni iin bkz. Kansu,
Cilt 2, s.583-586.
201

206

'Joeschke, Kurtulu Sava..., s.154 ve Byklolu, s. 133 'te. Vahdettin ayn

gnlerde Dzce, Bolu, Gerede ayaklanmalarnda ulusal kuvvetlere kar savaan
ve ayaklanmalara yardm edenlerden on alt kiiye, Beinci Rtbeden Mecidi
Nian vermekten ekinmiyordu.
207

'Msrolu, Kurtulu..., s.222.

'Damat Ferit'in Versay'a giderken hkmetteki nazrlardan biri yerine
Sadrazam Vekilliine, eyh-l slam Drrizade Abdullah' brakmas dikkat
ekicidir.
209
'Yusuf Hikmet Bayur, "Atatrk'n Gelecei Sezi; Gcne ve nsandan
Anlayna rnek', Belleten, 32/128, (1968), s.439.
210
Msrolu, Osmanoullarnn Dram, stanbul (194), s.100.
211
Sonyel, Cilt 2, s.82.
212
Sonyel,Cilt 2, s.100.
213
.Aybars,s.84.
208

214

lhami Soysal, 150'likler, stanbul (1985), s.64.

Atatrk, Cilt 2, s.502-503.
216
Jean-Louis Bacque, s.228-229'da, stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri
Pelle, Ekim ay ortalarnda Vahdettin'le yapt bir grmenin ieriini 25 Ekim
1922'de Paris'e telliyordu: "Ankara'daki genlerin [bu ifade Vahdettin'e aittir]
iddialar kabul edilemez. Bunlarn nutuklarnda ve temsilcilerinde Bolevik
etkisini bulmak kolaydr. Onlarn ulusal egemenlik kavram Trk halknn ne
sosyal durumuna ne de geleneklerine uygun dmemektedir. stelik eriata da
aykrdr. Sultan, ben hocalarn elbiselerini tamyorum dedi. Papa olmak iin
tahtmdan feragat etmeyeceim... " Vahdettin'in ulusal sava boyunca iktidarda
kalma yolunda ngilizler katndaki giriimleri iin bkz. Jaeschke, Kurtulu
Sava..., s.241-252; Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah
Vahidettin Gurbet Cehenneminde, stanbul (1968), s.14'te, Trkiye Byk Millet
Meclisi Temsilcisi Refet Paa, saltanatn kaldrlmasndan sonra Yldz Saray'nda
Vahdettin'i ziyareti srasnda O'na 'halife hazretleri' diye hitap edince Vahdettin"
saltanatsz bir hilafeti, hanedanmzn en aciz ferdinin bile kabul etmeyeceine
emin olabilirsiniz Paa!" diyerek konumaya son vermiti.
217
Selek, s.48
218
Ksakrek,s.241-242.
219
'Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahddettin Gurbet..., s 74 -77.
220
Tercman, 11 Kasm 1969'da, 150'liklerden Refi'i Cevat bile "Sultan
Vahidddin ecdadndan hibirinin yapmaa tenezzl etmedii ar- firan irtikab
ederek" stanbul'dan ayrld demektedir.
221
efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul
(1986), s.67-68.
222
Atatrk, Cilt 2, s.507-508.
223
Msrolu, Osmanolularnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.73.
224
Ksakrek, s.243.
225
Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi,
stanbul (1985), s.35-39.
226
Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul
(1986), s.289-290; Vasfi enszen, Osmanoullar'nn Varlklar ve II.
Abdlhamid'in Emlaki, Ankara (1982), s.22-23.
227
smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt 4, stanbul
(1961), s.443'te, Vahdettin'in kz Sabiha Sultan'n tanklna dayanlarak verilen
bu miktar phe ile karlamak gerekmektedir. Tercman, 18 Kasm 1969' da,
lkeden kaarken yannda 20.000 altn olduu belirtilmektedir.
228
Ksakrek, s.243.
229
Ksakrek, s.243.
230
enszen, s.96.
215

231

bnlemin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar,

stanbul (1965), s.2095'te. Padiah ocuu olsa bile yetim bymenin "asab ve
ahlak zerinde bir tesiri olduunu" sylemektedir.
232

Bamabeynci Ltfi Bey, s. 172-173.

233

Bamabeynci Ltfi Bey, s.270-274, te yandan s.274, Dipnot 1'de Ltfi

Bey "Yusuf zzettin Bey padiah olursa olu Nizamettin Efendi'yi veliaht
yapacana dair bir sylenti vard. Vahdettin Efendi'nin (saray entrikalar) dedii
ok kuvvetli bir ihtimalle bu sylenti olmaldr" demektedir.
234

Trkgeldi,s.275.
nal, s.2095'te, ehzadeler iin '...halleri acmaa layk olan bu zavalllar,
ayet bireyler renebilmiler ise o da srf kendi heves ve gayretleridir ki
Vahidddin de o cmledendir" demektedir.
236
nal, s.2095-2096.
237
nal, s.2096.
238
Bamabeynci Ltfi Bey, s.212 -214.
239
Bamabeynci Ltfi Bey, s.217-218.
240
Bamabeynci Ltfi Bey, s.397.
241
Trkgeldi, s.274. Rey, s.255-256'da, "Tab'an olduka zeki, fakat fazla
mteenni ve mteredditti: diyebilirim ki zihni idrak ve intikalde eser-i karar ve
harekette bati idi" denmektedir.
242
Trkgeldi, s. 140-141, tahta kn izleyen gnlerde altktan srada
Vahdettin'in cebinden dolu bir rovelver drdn sylyor ki, bu O'nun
devaml olarak ldrlecei duygusunu tadn gstermektedir. Byle bir
insann nal'n, s.2101'de de belirttii zere, salkl bir ekilde devleti
ynetmesine olanak yoktur. Nitekim Ksakrek, s.121'de, bu olaydan sz ederken
"yeni sultan imparatorluundan ahsna kadar hereyi sahipsiz ve mdafaasz
grmekte ve bunu, heran zerinde gezdirdii silahla belli etmektedir" diyerek
adn koymadan tad ldrlme korkusunu dile getirmektedir.
243
'Trkgeldi,s.273-274.
244
'Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/21, s.241.
245
'nal, s.2097.
246
Bamabeynci Ltfi Bey, s.265'te, Vahdettin'in Hrriyet ve tilaf Partisine
sempatisi olduu, s.353'te, bunun farknda olan ttihat ve Terakki'nin O'na scak
bakmad yazldr.
247
Mithat En, Ruh Sal Bilgisi, stanbul (1961), s. 11.
248
Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.28 ve 32 34.
249
Tercman, 20 Kasm 1969.
250
'Akin, stanbul..., s. 199.
251
'Tercman, 20 Kasm 1969.
252
'Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.32-34.
253
'Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.66'da,
'Sultan Vahidettin igal kuvvetlerinin ar basks altnda eli kolu bal bir
durumdadr diyerek bu gerei kabullenmektedir.
254
Selek, s.48.
255
'Ksakrek, s.180, te yandan Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah
Vahidettin Gurbet..., s.78'de, "Sultan Vahidddin stanbul'da durmayarak
Anadolu'daki milli hareketin bana geseydi, hi phesiz mstevliler stanbul'a
bir daha kmamak zere tamamen yerleirlerdi.Onlarn tahamml edilmez
basklarna ramen cephelerden son zafer mjdeleri gelinceye kadar stanbul'da
ac ve elemli gnleri gz yalarn iine aktarak geirmek suretiyle stanb ul'un
235

elimizde kalmasn temin etmitir..." diyerek Ksakrek'i desteklemektedir.

256
Ksakrek, s.196-198
257
Trkgeldi,s.208.
258
'Atatrk, Cilt 1 ,s.l.
259
'Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/21, s.2-41.
260
Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurb et..., s.77.
261
'Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.78.
262
'Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.26 ve;
Ksakrek, s.226'da, bu iddia byk harflerle dizilmitir.

--{ kutupyldz kitapl }-39

BBLYOGRAFYA
A. ARV
Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi
K. 404, Ds. 10, Fhr, 191, 191-1, 192.
B. GAZETE ve DERGLER
Ati (stanbul)
kdam (stanbul)
Takvim-i Vakayi (stanbul)
Tercman (stanbul)
Zaman (stanbul)
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
C. KTAP ve MAKALELER
Ahmet Rza Bey'in Anlar, stanbul (Temmuz 1988).
AKN, Sina, "Trkiye'de Anlar ve Biyografiler", Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara (1977)
- , stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul (1976)
AKURGAL, Ekrem, "Tarih lmi ve Atatrk", Belleten, 20/80.
ATATRK, Mustafa Kemal, Sylev (Nutuk), Cilt 1, Ankara (1981).
ATAY, Falih Rfk, Atatrk'n Bana Anlattklar, stanbul (1955).
AYBARS, Ergn, stiklal Mahkemeleri, Ankara (1975).
AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam, Cilt 1, stanbul (1981).
BACQUE, Jean Louis-Grammont ve Hasseine Hammeri, "Sur le Pelerinage
et Quelques Proclamations de Mehmed VI en Exil", Turcica, XIV.
Bamabeynci Ltfi Bey, Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul (Y.t.y.).
BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, Cilt 8, stanbul (1972).
BAYKAL, Bekir Stk, "Atatrk ve Tarih", Belleten, 35/140.
97

BAYTOK, Taner, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara

(1980).

BAYUR, Yusuf Hikmet, "1918 Brakmasndan Az nce Mustafa Kemal

Paa'nn Bayaver Naci Bey ile Padiaha Bir Bavurmas". Belleten,

21/84.

, "1918 Brakmas Srasndaki Tinsel Durum ve Mustafa Kemal'in

Demeci", Belleten, 32/128.

, "Atatrk'n Gelecei Sezi Gcne ve insandan Anlayna

rnek", Belleten, 32/128.

, Atatrk, Cilt 1, Ankara (1970).

BIYIKLIOLU, Tevfik, Atatrk Anadolu'da 1919-1921, (B.y,y.), (Ekim

1981).

CEBESOY, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, stanbul (1953).

CEZAR, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi,

stanbul (1986).

DANMEND, ismail Hami, izahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt 4,

DEVELOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik lgat, 11 . bask, Ankara (1993).

DURSUNOLU, Cevat, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara (1946).

EN, Mithat, Ruh Sal Bilgisi, stanbul (1961).

ERTRK, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, stanbul (1964).

GKBLGN, Tayyip, Milli Mcadele Balarken, Cilt 1, Ankara (1959).

GZTEPE, Tark Mmtaz, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin
Mtareke Gayyasnda, stanbul (1968).

, Osmanoullarnn Son Padiah Vahdettin Gurbet Cehhenneminde, stanbul (1969).

NAL, bnulemin Mahmud Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar,

stanbul (1965).

NN, smet, Hatralar, 1. Kitap, Yay. Haz. Sabahattin Selek, Ankara

(1985).

JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara

98

(1986).

, "Mustafa Kemal'i Alp Gtrmek steyenler", Belleten, 32/128.

, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara (1970).
KANSU, Mazhar Mfit, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber,
Cilt 1, Ankara (1966); Cilt 2, Ankara (1968).

KARABEKR, Kazm, stiklal Harbinin Esaslar, stanbul (1981).

KARAY, Refik Halid, Minelbab lelmihrab, stanbul (1964).
Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul (1955).

KISAKREK, Necip Fazl, Vatan Haini Deil, Byk Vatan Dostu Sultan
Vahidddin, stanbul (1975).

Mevlanzade Rfat, Trkiye nklabnn yz, Halep (1929).

MISIROLU, Kadir, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler, stanbul (1967).

, Osmanoullarnn Dram, stanbul (1974).

MDERRSOLU, Alptekin, Kurtulu Sava Mali Kaynaklar, (B.y.y.)

(1981).

NAD, Yunus, Ali Galip Hadisesi, stanbul (1955).

OKDAY, efik, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul

(1986).

OKYAR, Fethi, Devirde Bir Adam, stanbul (1980).

ORBAY, Rauf, "Rauf Orbay'n Hatralar", Yakn Tarihimiz, 2/21, 2/26,

2/27, 2/29.

Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlar, stanbul (Kasm

1986).

ZBARAN, Salih, Tarih Aratrmalarnda Yntem, Ders Teksiri Bornova

(1980-81 K Yaryl).

REY, Ahmet Reit, Canl Tarihler, Grdklerim-Yaptklarm 1890-1922,

stanbul, (1945).

SARI HAN, Zeki, Kurtulu Sava Gnl 1, Ankara (Temmuz 1986).

SELUK, lhan, Yzba Selahattin'in Roman, 2 Cilt, stanbul (1984).
SELEK, Sabahattin, Anadolu htilali, stanbul (1981).

SONYEL, Salahi Ramadan, Trk Kurtulu Sava ve D Politika 1, Ankara

(1973).

99

SOYSAL, lhami, 150'likler, stanbul (1985).

APOLYO, Enver Behnan, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Ankara
(1944).
ENGZEN, Vasfi, Osmanoullar'nn Varlklar vs II. Abdlhamid'in
Emlaki, Ankara (1982).
TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi,
stanbul (1985).
TANSEL, Selahattin, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar Cilt 1, Ankara
(1973)
TEVETOLU, Fethi, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ankara (1971).

TUNAYA, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasi Partiler, Cilt 2, stanbul (ubat

1986)

Trke Szlk, Yay. Haz. Mehmet Ali Aakay, Ankara (1966).

TURKGELD, Ali Fuat, Grp ittiklerim, Ankara (1984).

UNAT, Faik Reit, "Mustafa Kemal Paa'ya 3. Ordu Ktaat Mfettii

Sfatyla Verilen Vazife ve Selahiyetlere Dair Baz Vesikalar", Tarih

Vesikalar, 2/12.

US, Asm, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul (1964).

UZUNARILI, smail Hakk, "Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk", Belleten,
2/7.

NAL, Tahsin, "Milli Mcadele Balarnda Mustafa Kemal", Trk Kltr,

(Atatrk says), 73
YAARBA, Vecihi Enver, Trk nklap Tarihi, stanbul (1984).
YULARKIRAN, Cevdet R., Reit Paa'nn Hatralar, stanbul (1939).
ZURCHER, Eric Jan, Milli Mcadele'de ttihatlk, ev. Nuzhet Saliholu,
stanbul (1987).

100

SZLK
-AAciz: Eli ermez; beceriksiz; zayf.
Acz: Beceriksizlik.
Ahval: Durumlar.

Ahval-i Shhiyye: Salk Durumu.

Amade: Hazr.

Askeri dadi: Askeri lise.

Ati: Gelecek zaman; istikbal.

Ayan=Ayan Meclisi: Millet Meclisinin kararlarn incelemekle grevli baka

bir meclis olup, Osmanl mparatorluu'nun 1876 ve 1908 Merutiyeti'nde

yeleri hkmete seilmiti.

Ayn: Para olarak deil; madde (eya).

Azl: iten kartma.

-BBab- ali: Osmanl mparatorluu'nda stanbul'da Sadaret, Dahiliye ve Hariciye Nezaretleri ve ura-y Devlet Dairelerinin iinde bulunduu bina.
Bagi: Asi.

Bati: Yava; ar hareketli.

Bende: Kul; kle, bal.

Beyhude: Bo; anlamsz.

Beynlerinde: Aralarnda.

Bezl-i Cehd: Elinden geldii kadar alma.

Bilahare: Sonra; sonradan.

Bil-cmle: Hep; btn, toptan.

Bi-l-farz: Diyelim ki.
Bilfiil: Hakiki olarak; gerekten.

101

-cCihat: Din urunda dmanla savama.

Cihet: Yn.
Cuma Selaml: Padiahlarn Cuma namazna gitme treni.
Clus: Tahta kma.
-DDahiliye Nazr: ileri Bakan.
Def'i Sail: Saldrgan bertaraf etme.
Deruhte: stne alma; yklenme.
Devlet-i Fehim: Anlayl Devlet.
Dirayetli: Zeki; bilgili; kavrayl.
-EEcdad- izam: Bykler, atalar.

Ecza-y Asliye-yi Vatan: Yurdun asl paralar.

Ef'al: ler; emeller.

Ekser. En ok; daha ziyade.

Elhasl: Netice itibaryla; szn ksas.

Elviye-yi Mstakile: Bir vilayete bal olmayp, dorudan doruya Dahiliye

Nezaretine bal bulunan livalar.

Erkan- Harbiye Reis-i Sanisi: Genelkurmay ikinci bakan.

Erkan- Harp Reisleri: Kurmay bakanlar.

Erkan- Harbiye-yi Umumiye: Genelkurmay bakanl.

Esbab: Sebepler.

Esbab- hudus: Ortaya kma nedenleri.

Esliha: Silahlar.

Eraf: eref ve itibar sahibi kimseler, ileri gelenler.

Evkaf Nazr: Cami, medrese, imaret gibi hayratn idaresine ayrlan arazi,
102

bina ve saireden sorumlu bakan.

Eyadi-yi Mtearrz: Taarruz eden eller.
-FFeragat: Vazgeecek kadar zengin olma.

Ferda: Yarn; yarnki gn; gelecek zaman.

Ferik: Tmgeneral.

Fetva: er'i hkm veya karar.

Frka: Tmen; parti.

-GGaraz: Kin.
Gayya: Cehennemde bir kuyu veya bir dere.
-HHal-i Hazin: u andaki durumu.

Hamakat: Ahmaklk; beyinsizlik; bnlk.

Harim-i ismet: Mukaddes ocak; namus oca.

Hatt- Hmayun: Padiahlarn herhangi bir i iin bizzat yazdklar yaz.

Hazineyi Humayun: Devlet Hazinesi.

Hazine-yi Hassa: Hkmdarlk makamna mahsus tahsisat ile emval ve

emlak.

Hemire: Kz karde.

Hyanet-i Vataniye Kanunu: Yurt Hainlii Yasas.

Himmet: Gayret, emek; alma, abalama.

Hudus: Sonradan peyda olma; ortaya kma.

Hulus: Halislik ve gnl temizlii.

Huruc-u alessultan: Sultana kar ayaklanma.

Hususat: Meseleler, iler; konular.

103

Hccet: Senet; vesika; delil.

Hkmet-i Seniyye: Yce hkmet.

ddihar Toplayp saklama.

frat: An gitme; pek ileri varma.

hsan: Ba; balama; verilen, balanan ey.

lga: Kaldrma; bozma.

lham: ie, gnle doma.

nayet Ltuf; ihsan; iyilik; gayret; dikkat.
ntikal: Geme.

ntizar Bekleme; beklenilme.

rade = rade-yi Seniyye: Padiah emri, buyruu.

rsaliye: Alnd.

rtikab: Kt bir i ileme.

stihlas: Kurtarma; kurtarlma.
stinad: Dayanma.

tham: Sulandrma; birine bir kabahat ykleme.

tilaf: Uyuma.
timata Mazhar: Gvenini Kazanm.
- K -

Kabine: Hkmet.

Kamilen: Noksansz; tam olarak, btn.

Kanun- Esasi: Anayasa.

Kat'i: Tereddte yer brakmayan; kesin.

Kema-fis-sabk: Eskisi gibi.

Kemal: Olgunluk; yetkinlik.

Kesret: okluk; bolluk.

Kyam: Ayaklanma.

104

Kuad: Alma; ama.

-LLal-et-ayin: Sradan.
-MMaa-haza: Bununla beraber.
Mahall-i ahra: Uygun yer.
Mahfuz: Saklanm.

Mamuret-l-aziz: Elaz'n eski ad.

Mazbata: Tutanak.

Mazbut: Kaydedilmi.

Mazur zrl; zr olan.

Meclis-i Mebusan-Meclis: Osmanl mparatorluu'nda yeleri halk

tarafndan seilmi meclis.

Meclis-i Vkela: Bakanlar Kurulu.

Meftuniyyet: Tutkunluk; gnl verme; ar derecede beenme.

Mel'un: Lanetlenmi; herkesin lanet ve nefret ettii kimse.

Men: Yasak etme; brakmama; durdurma, nleme.
Merzi-yi ahane: Padiahn rzas.
Mesned: Dayanlan ey.
Miralay: Albay.

Mirliva: Tugeneral.

Muamelat- Cariyye: Gnlk iler.

Muamelat- Zatiyye Riyaseti: zlk leri Bakanl.

Muarrz: Dokunakl sz syleyen, ta atan.
Mucib: Sebep; vesile.
Mugayir: Aykr.

Muhkem: Tahkim edilmi; kuvetli; salamlatrlm.

Muhtelif: eitli.

105

Mukarrerar: Kararlar.
Muktedir: ktidarl; gc yeten; becerebilen.
Murahhas: Delege.

Murassa: Kymetli talarla bezenmi.

Musanna: Sanat eseri olarak meydana getirilmi, ok ssl.

Musirr: lsrar eden; direnen; ayak direyen.
Mutad: Allm; adet olunmu.

Mutasarrf: Osmanl mparatorluu'nda Tazminat'tan sonra bir sancan

(livann) en byk idare amiri.

Mutedil: Mlayim; sert olmayan; lml.

Muvafakat: Raz olma; peki deme.
Muvafk: Uygun.

Mbalaa: Bir eyi ok bytme, pek ileri vardrma.

Mcavir: Komu; evre.

Mcrim: Sulu; sank.

Mkarreren: Bir kere.
Mnasebat: likiler.

Mphem: rtl; kapal; anlalmaz.

Msademe: arpma.

Msadere: Yasak bir eyin kanuna uygun olarak zabt.

Msavi: Eit; denk.

Mstakil Liva: Bamsz sancak.

Mstevli: stila eden; ele geiren; idaresi altna alan.

Mir: Mareal.

Mtalaa: Dnce.

Mtecaviz: Akn; saldrgan.

Mteenni: Temkinli; ar davranan.

Mteessir Hznl; kederli; zntl.

Mteferrik: Dank; ayr ayr.

Mteheyyic: Heyecana gelen; coan.

Mtemayiz: Sivrilen; kendini gsteren.

Mteekkil: Kurulmu; olumu.

106

-NNadim: Piman olan.

Naho: Hoa gitmeyen; beenilmeyen.

Nasbetmek: Tayin etmek; atamak.

Nazr. Bakan.

Nazrlk-Nezanet: Bakanlk.
-PPayitaht: Bakent.
-R- .
Re'sen: Kendi kendine; kendi bana.
Ricat: Gerileme; ekilme; geri kama.
Riyaziye: Hesap, matematik.
Resa: Bakanlar.

-SSabk: nceki.

Sadaret: Babakanlk grevi.

Sadaret Kaymakam: Babakan Vekili.

Sadaret Kona: Babakanlk; Babakann i grd mekan.

Sadrazam: Babakan.
Safahat: Safhalar.

Saffet: Saflk; temizlik; paklk; arlk.

Sakim: Hasta; hastalkl; yanl.

Salahiyet: Yetki; bir ie karmaya veya grev gerei bir i yapmaya.

Saltanat uras: Osmanl mparatorluu'nda Padiah'n istei zerine toplanan danma meclisi.

107

Seng-i bret: Topkap Saray'nda orta kapnn nnde bulunan dikili ta

[dam edilenlerin balar bunun zerine konulup, halk ibret alsn diye
tehir edildii iin bu ad almtr. Tanzimattan sonra kaldrlmtr].
Seri-l-intikal: abuk anlayan; pek zeki.
Setr: rtme; kapama; gizleme.
Sinn: Ya.

Sfli: Alak; baya.

Smme-i-tedarik: i olduktan sonra dnlm; sonradan uydurma; son

anda yaplan veya dnlen.

-ahadet: Tanklk.
eref-sudur: erefle kan.
ura: Konumak iin toplanma.
ura-y Devlet: Dantay.
-TTaahhd: Yaplmas iin sz vermek.
Tab'an: Yaradltan.

Tacil: Acele ettirme; abuklatrma.

Tadad: Birer birer syleme; sayp dkme.

Tafsilat: Aklamalar.

Tahassul: Hasl olma; netice olarak kma.

Tahsil: Kurtarma; kurtarlma.

Tahsilatt mesture: rtl denek.

Takarrr: Kararlatrma.
Tashih: Dzeltme.

Tebdil: Deitirme; deitirilme.

Teb'id: Uzaklatrma; uzaklatrlma; srme.
Tedib: Terbiye etme; haddini bildirme.

108

Tedricen: Derece derece; azar azar.

Tedvir: Dndrme; evirme; ekle sokma.

Tehcir: G ettirme.
Tekad: Emekliye ayrlma.

Temin: Elde etme; salama.

Tenkid: Eletiri.

Tenvir: Aydnlatma.
Teskin: Yattrma.

Tekilat- Esasiye: Anayasa.

Temil: Yayma; kapsamna alma.

Tevazu: Alakgnlllk gsterme.

Tevecch: evrilme; ynelme; dorulama.

Tevehhm: Kuruntuya dme.
Tevzi: Datma; datlma.

Teyid: Kuvvetlendirme; dorulama; hakl karma.

Tezkere: Pusula.

Thmet: lendii sanlan fakat gereklii henz meydana kmam su,

kabahat.

- U -

Ulv: Yksek; yce.

-VVakayi: Hadiseler, olaylar.

Vehm: Kuruntu; yersiz korku; phe; tereddt.

Vesika: Belge, inanlacak salam delil.
Vezaif: Vazifeler, grevler.

109

-zZat- ahane: Padiah.

Zevat: Kiiler, kimseler.
Zev: Bir iftten her biri (kar ya da koca).
Zya: Kayp.

Ziyade: Artma; oalma; artan.

110