You are on page 1of 136

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la


Atencin en Salud
Quechua

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la


Atencin en Salud
Quechua

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

*Traduccin al quechua de Ayacucho


2

Contenido
Introduccin
Presentacin
Captulo I

5
7
11
31
39
87
101

Presentaciones, saludos, pronombres personales singulares y plurales,


adjetivos, artculos, que facilite la introduccin al interrogatorio medico

Captulo II
El verbo tener, las partes del cuerpo

Captulo III
Atencin Integral de la Salud Reproductiva

Captulo IV
Efectos secundarios de la medicacin que reciba la paciente, frases o
palabras que expongan la forma de administracin de la medicacin

Anexo

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Quechua

Introduccin
El Ministerio de Salud en cumplimiento de la funcin rectora, de conduccin y
promocin de intervenciones en los establecimientos de salud, que aseguren la
satisfaccin de necesidades de la poblacin en salud sexual y reproductiva, desarrolla
los instrumentos tcnicos normativos requeridos para su cumplimiento en el mbito
nacional en el marco de aseguramiento universal, descentralizacin y fortalecimiento
del primer nivel de atencin.
El proceso de atencin de salud reproductiva y perinatal que se ofrece en los establecimientos del MINSA, es un proceso que se basa en la comunicacin interpersonal,
y gran parte de la atencin de salud, comprende el escuchar a las/os usuarias/os y
brindar informacin necesaria para que las personas o parejas cuiden su salud y tomen
decisiones voluntarias e informadas.
La Direccin General de Salud de las Personas a travs de la Estrategia Sanitaria
Nacional de Salud Sexual y Reproductiva (ESNSSR), en coordinacin con el Comit
Nacional de Prevencin de Muerte Maternal y Perinatal, frente al reconocimiento
de la pluralidad cultural y lingstica existente en nuestro pas, presenta la Serie de
Manuales con Palabras Clave para la atencin de la Salud Sexual y Reproductiva en
Entornos Pluriculturales. Esta Serie incluye Manuales en Quechua, Matsiguenga,
Ashninka y Nanti.
Su elaboracin demand la revisin de varios textos con los que cuenta el Ministerio
de Salud, as como la revisin de textos de aprendizaje de los idiomas. Se realizaron
tres talleres con las organizaciones de mujeres y lderes de las regiones quechuas
5

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

y amaznicas. Adems solicitamos la participacin de personas que laboran en el


mbito de la salud como antroplogas, educadores y personal propio de puestos de
salud. Con ellas y ellos, revisamos los contenidos y, con especialistas, la escritura de las
lenguas en las que est redactado el manual.
El objetivo de esta Serie de Manuales es proponer claves en las lenguas Quechua,
Matisgenka, Ashninka, Nanti para que el personal de salud cuente con un material
de apoyo que le permita abordar la Atencin Integral en Salud Sexual y Reproductiva.
Para establecer una relacin ms directa con las y los usuarias/os y por ello proponemos dilogos, frase cortas y palabras que ayuden al personal de salud establecer una
comunicacin ms efectiva.
El presente manual se enfoca en el QUECHUA, con el objetivo de contribuir a mejorar
la informacin que ofrece el personal de salud en los servicios ubicados en esta regin
del pas, mejorando as la comunicacin y fortaleciendo la relacin entre prestadores,
usuarios y usuarias.

Quechua

Presentacin
La elaboracin de este manual en tres lenguas quechua, matsigenga y Ashaninka
demand la revisin de varios textos con los que cuenta el Ministerio de Salud, axial
como la revisin de textos de aprendizaje de los idiomas. Se realizaron tres talleres
con las organizaciones de mujeres y lderes de las regiones quechuas y amaznicas.
Adems solicitamos la participacin de personas que laboran en el mbito de la salud
como antroplogas, educadores y personal propio de puestos de salud. Con ellas y
ellos, revisamos los contenidos y, con especialistas, la escritura de las lenguas en las
que est redactado el manual.
Queremos sealar que el objetivo de este manual es proponer palabras claves en las
lenguas Quechua, Matsigenka, Ashaninka, Nanti para que el personal de salud cuente
con un material de apoyo que le permita abordar la Atencin Integral en Salud Sexual
y Reproductiva. Para establecer una relacin ms directa con las y los pacientes proponemos dilogos, frases cortar y palabras que ayude al personal de salud establecer el
dilogo, as como el personal de salud podra repasar los mismos y poder crear nuevas
frases en base al vocabulario que se les propone.
El manual est dividido en tres secciones o captulos de acuerdo con las lenguas:
Seccin Uno Castellano-Quechua, Seccin Dos Castellano-Matsigenka, Seccio Tres
Castellano-Ashaninka. Cada una de las secciones o captulos del documento, esta
organizado de la siguiente manera:

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Captulo I
Presentaciones, saludos, pronombres personales singulares y plurales, adjetivos,
artculos, que facilite la introduccin al interrogatorio medico

Captulo II
El verbo tener, las partes del cuerpo,

Captulo III
Aspectos importantes de la atencin en salud sexual y reproductiva tomando en
cuenta los siguientes aspectos
Atencin Integral de la Salud Reproductiva:
Atencin Obsttrica: Manejo de Emergencias Obsttricas:
Atencin Inmediata del Recin Nacido:
Infecciones de Transmisin Sexual:
Planificacin Familiar
En todos los casos exponemos dilogos de saludos, presentaciones, frases que
permitan establecer dilogos, palabras claves que ayuden a identificar situaciones
as como dilogo de consejera en todos los casos referidos a la salud sexual y
reproductiva

Captulo IV
Efectos secundarios de la medicacin que reciba la paciente, frases o palabras que
expongan la forma de administracin de la medicacin

Anexo
Se amplia el interrogatorio para los datos de filiacin y un glosario de palabras
que permita ser consultado de manera gil.
8

Quechua

SECCIN UNO

CASTELLANO QUECHUA

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

10

Quechua

Captulo I

Presentaciones, saludos,
pronombres personales
singulares y plurales,
adjetivos, artculos

Saludos, despedidas
Dilogo de saludos
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:

Sra. Flores:
Sra. Flores:
Dr. Vargas :
Dr. Vargas:
Sra. Flores:
Sra. Flores:
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:

Buenos das Seora


Allin punchaw qampaq kachun seora mama.
Rimaykullayki mama
Buenos das, Dr. Vargas
Allin punchaw qampaq kachun rimaykullayki Dr.Vargas
Cmo est usted?
Imaynallam kachkanki?
Un poco mal
Mana allinniraqmi
Cunteme qu le pasa
Willaykuway, imam kachkan
11

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Enf. Lucia:
Enf. Lucia:
Sra. Ana:
Sra.Ana :
Sra. Lucia:
Sra Lucia:
Sra Lucia:
Sra Lucia :

Buenas tardes seora Ana cmo est usted?


Allin chisi kachun qampaq, seora mama Ana
Buenas tarde seorita
Allin tarde kachun qampaq siurita
Cmo est usted
Imaynallam kachkanki?
A que se debe su visita
Imaraykum watukamuwachkanki

Obst. Maruja:
Obst. Maruja:
Victoria:
Victoria:
Obst. Maruja:
Obst.Maruja:

Buenas noches Victoria


Allim tuta qampaq kachun, Victoria
Estoy con fiebre por eso he venido
Rupapakuy unquywanmi cachkani Chaymi hamuchkani
Vamos a ver porqu estas as
Gawasunchik imaraykutaq imanasqam chayna kasqaykita

Dilogo de despedidas
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:
Sra. Flores:
Sra.Flores:
Dr. Vargas:
Dr Vargas:
12

Me alegro mucho verla


Anchatam kusikuni tupasqanchikwan
Ya vuelvo otro da, doctor
Huk punchawkama, ductur
Hasta otro da
Huk punchawkama

Quechua

Enf. Lucia:
Enf. Lucia:
Sra. Ana:
Sra. Ana:

La espero la semana que vine


Qawan qawan simanata kutimunki, kutimunkim
Gracias seorita
yuspagrallasunki, siurita

Obst. Maruja:
Obst.Maruja:
Obst. Maruja:
Obst.Maruja:
Victoria:
Victoria:

Maana estars mejor


Paqarinpaqa allinyarunkim
Ir temprano a tu casa
Tutamantam wasikita risaq
Hasta maana Sra. Maruja la esperar
Paqarinkama Sra. Maruja suyasaykim

Frases de Saludo
Buenos das:
Buenas tardes:
Buenas noches:
Pase por favor:
Bien, gracias:
Muy bien:
Y Usted?:
Me alegro:
Mucho gusto, encantado:
El gusto es mo:

Allin punchaw kachun qampaq


Allin chisi kachun qampaq
Allin tuta kachun qampaq
Ama qinachu kay, yaykukamuy
Allinmi, gracias
Ancha allinmi
Qamq?
Kusikunim
Anchata kusikuni/Riksinakusun
uqapaqmi kusikuy
13

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Qamqa, imaynallataq kachkanki?


Kusikunim qawaykusqaymanta

Como esta usted?:


Me alegr verla :

Frase de despedidas
Adis:
Hasta otro da:
Hasta luego:
Hasta maana:
Vuelva pronto:
La espero pronto:
Nos vemos maana :
El lunes estar en tu casa:
La visitare pronto:
Cudese:
Estse tranquila:

Tupananchikama
Huk punchawkama
Ratukama
Paqarinkama
Chaylla kutimunki
Suyasayki
Paqarin tupasun
Lunista wasikipi kasaq
Qunqayllatam watukamusayki
Waqaychakunkim
Hawkalla/qasilla kaykuy

Presentacin Personal
Dilogo
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:
14

Buenos das, soy el doctor Vargas


Allin punchaw qampaq, uqam Doctor Vargas Kani
Cmo se llama Usted?
Imataq sutiki?

Quechua

Sra. Cruz:
Sra. Cruz :
Dr. Vargas:
Dr. Vargas:
Sra. Cruz:
Sra. Cruz:

Buenos das, doctor. Yo me llamo Juana Cruz


Rimaykullayki, ductur, uqapa sutiymi Juana Cruz
En qu puedo ayudarla?
Imapitaq yanapaykiman?
Tengo dolor de espalda
Wasaymi nanachkan

Enf. Lucia:
Enf. Lucia:
Sra. Paulina:
Sra. Paulina:
Enf. Lucia:
Enf. Lucia:
Sra, Paulina:
Sra.Paulina:
Enf. Lucia:
Enf. Lucia:
Sra. Paulina:
Sra. Paulina:
Enf. Lucia:
Enf. Lucia:

Buenos das, soy Luca la enfermera


Allin punchaw, enfermera Lucam kani
Buenos das, seorita. Soy Paulina Rojas
Allin punchaw qampaq kachun siorita. Paulina Rojasmi kani
Sintese seora Lucia a qu se debe su visita?
Tiyakuy seora Lucia imaraykum watukamuwachkanki?
Quiero sacar mi seguro
SIguruy urquytam munachkani
Qu bueno que ha venido,
Allinpaqmi qamuranki
Estoy trayendo mi documento.
Ducumintuytam apamuchkani
Muy bien
Allinmi

15

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Seor Francisco: Soy de la comunidad de Patabamba


Seor Francisco: Patabamba llaqtamantam kani
Enf. Luca:
Buenos das seor.
Enf. Luca:
Allin punchaw kachun tayta
Seor Francisco: Mi esposa, esta mal
Seor Francisco: Warmiymi unquchakan/mana allinchu
Enf. Lucia:
Qu bien que la ha trado
Enf. Lucia:
Allinmi pusamuranki
Enf. Lucia.
Seora Martina pase por favor
Enf. Lucia.
Mama Martina yaykukamuy ama qina kaspa
Mara:
Buenas tardes, me llamo Mara, soy doctora
Maria:
Rimaykullayki, Maram sutiy, ducturam kani
Juana:
Yo me llamo Juana
Juana:
uqapaqa Juanam sutiy
Mara:
Encantada seora Juana
Maria :
Anchata kusikuni seora Juana

Pronombres personales singular


Yo
Tu (Ud.)
El/ella

16

uqa
Qam
Pay

Quechua

Algunos ejercicios
Yo soy doctor
Ella es Obstetriz
l es Lus
Ella es de la comunidad
Tu eres muy joven (Varon)
Tu eres muy joven (Mujer)
Yo estoy mal
Usted es el promotor
Yo tengo hijos (varn)
Yo tengo hijos (mujer)
Ella esta embarazada
El es su esposo
Tu esposa esta bien
Yo estoy con dolores
Usted es la mam
Tu tienes que venir
Ella esta mal
El es doctor
Yo voy maana
Usted es casada

Dukcturmi Kani
Paymi Obstetriz
Paymi Luis
Payqa kumunidarmantam
Qamqa musuraqm Kanki
Qamqa sipasraqmi kanki
uqaqa unquchkanim
Qanmi kanki promotor
uqapaqa Churiykunam kan
uqapaqa wawaykunam kan
Payqa wiksayuqmi kachkan
Paymi qusan
Warmikiqa, allinmi kachkan
Nanaywanmi kachkani
Qanmi maman kanki
Qanmi qamunayki
Payqa unquchkanmi
Paymi Duktur
uqaqa paqarinmi risaq
Qam casada kanki

17

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Las formas de dirigirse a las personas


Seor
Seora
Amigo, amiga
Compaera/o
Persona
Nio(a)
Joven

Tayta
Doa/mama
Amiguy/amigay
Kaqmasin
Runa
Wawa
Wayna/sipas

Frases, ejercicios
Yo soy enfermera
Yo soy obstetriz
Ella es doctora
El hospital es grande
Soy Juan
Soy de Limatambo
Es usted casada?
El es Martn Condori
Ella es la Sra. Margarita
El es promotor de salud
Yo soy la Sra. Maruja Cruz
El es doctor
18

uqam Enfermeram kani


uqam obstetriz kani
Payqa dukturam
Hampina wasiqa hatunmi
uqam Juan kani
Limatambomantam kani
Qamqa, kasadachu kanki/
kasadachu kanki?
Paymi Martn Condori
Paymi doa/mama Margarita
Paymi promotor de salud
uqam seora/mama Maruja Cruz kani
Paymi duktur

Quechua

Ella es obstetriz
Ella es de la comunidad
Usted es el esposo de la seora
Rosa
Usted es el presidente de la
comunidad
Usted est sana
Usted tiene una infeccin
Ella est con sangrado
El esta con ITS
Yo estar de turno
Yo la espero maana
Yo soy su madre

Paymi obstetriz
Payqa kumunidarmantam
Qam seora/
mama Rosapa qusanmi kanki
Qam llaqtapa umalliqchin kanki
Qammqa allinmi kachakanki
Qamqa inficcionwanmi kachkanki
Payqa yawar sirkaywanmi kachkan/
payqa yawarichkanmi
Payqa qarikayninpi/
warmikayninpi unquywanmi kachkan
uqaqa turnupim kasaq
Paqarinmi suyasayki
uqam maman kani/mamanmi kani

Los pronombres personales, plurales


Nosotros (as)
Ustedes
Ellos/Ellas

uqanchik (inclusivo)
Nuqayku (exclusivo)
Qamkuna
Paykuna

19

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Singular plural
Singular
El enfermero
El doctor
La doctora
La mujer
Hijo

Enfermero
Doctor
Doctora
Warmi
Wawa

Plural
Los enfermeros
Los doctores
Las doctoras
Las mujeres
Los hijos

Enfermerukuna inqirmirakuna
Qari Doctorkuna/dukturkuna
Warmi Dotorakuna/dukturakuna
Warmikuna
Wawakuna

Algunos Ejercicios
La seora Rosario es enfermera
El doctor Lus es gineclogo
La doctora Velsquez es dentista
Nosotros somos obstetrices
Ellas son enfermeras
Ellos vienen de la comunidad
20

Siura Rosarioqa enfermeram


Doctor Lusqa ginecolgom
Doctora Velasquezqa dentistam/kiru hampiqmi
uqaykuqa obstetrikunam kaniku
Paykunaqa enfermerakunam kanku
Paykunaqa kumunidarmantam qamunku

Quechua

Ellas son pacientes


Ustedes recibirn la vacuna
Juan es partero
Los Promotores de salud son
de Paruro

Paykunaqa unquqkunam/
pacintikunam kanku
Qamkuna vacunachikunkichikmi
Juanqa wiksayuq warmikuna unquchiqmi
Promotor de saludkunaqa
Paruromantam kanku

Adjetivos
Flaco/a
Viejo/a, anciano/a
Grande
Alto/a
Largo/a
Mediano/a
Pequeo
Negro/a
Joven
Pequeo/a
Bajo/a
Corto/a
Gordo/a
Delgado/a
Bonito/a
Feo/a
Inteligente

Tullu
Machu,paya
Hatun/machusu
Hatun/hatunkaray
Suytu
Tinkulla
Uchuy/taksa
Yana
Wayna/sipas
Ua/ uchuy
Taksa
Taksa/uchuy
Wirasapa
Tulluniq
Sumaq/sumaqcha
Millapa/wiru
Yachaysapa/umasapa
21

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Algunos ejercicios
Cmo es Martn?
El seor Martin es gordo

Imaynataq Martin?
Taita Martinqa wirasapam

Artculo indefinido
Un, Una
Unos, unas

Huk
Hukuna

Ejercicios
Ren es un nio grande
Ana es una gestante
Mario y Ana es una pareja amable
Mara es una madre muy joven

Rinqa qatun wawam


Anaqa wiksayuqmi
Maryuwan Anawanqa allin runam kanku
Maryaqa sipas mamam

Como est?
Preguntas
Cmo est Usted?
Cmo est Mara?
Qu tal?
Cmo est su familia?
Cmo esta su esposa?
22

Imaynallam kachkanki?
Imaynallam Maria kachkan?
Imaynataq?
Imaynallataq wasikipi kachkanku/
aylluyki kachkan
Imaynallam warmiyki kachkan?

Quechua

Como esta su salud


Como esta la herida
Como esta su hijo
Como esta la madre
Como esta la gestante
Como esta julia

Allinllachu kachkanki?
Imaynam kakchkan kiri?
Imaynam kachkan wawayki?
Imaynam kachkan maman?
Imaynam kachakan wiksayuq?
Imaynam kachkan Julia?

Respuestas
Llumnpaytam yawarikuchkani
Payqa manam allinchu/
payqa manan allinchu kachkan
Nosotros estamos preocupados uqayku llakisqam kachkaniku
Mis hijos estn enfermos
Wawaykuna/churiykuna unquchkan
Mi esposa esta embarazada
Warmiyqa wiksayuqmi kachkan
Yo estoy con hemorragia
Ella no est bien

Otras Respuestas
Bien, mejor
Contento, feliz
Regular/ms o menos
Enfermo
Mejor
Mal, peor
Plido
Cansado

Allin/allinniraq
Kusisqa
Huq chika niqlla
Unqusqa
Allinniraq
Mana allinchu/ aswan
Qillu/qilluyasqa
Pisipasqa/saykusqa
23

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Adjetivos posesivos
Mi, mis
Tu, tus
Su, sus
Nuestro/a, nuestros/as

uqapa
Qampa
Paypa, paykunapa
uqanchikpa (inclusivo), uqaykupa (exclusivo)

Algunos Ejercicios
Mi casa esta lejos
Mis hijos estn en mi casa
Tu mama traer su tarjeta
Tus padres vendrn el lunes
Su tarjeta de control
Los hijos de Paulina
Nuestra posta de salud
Su salud es importante
Sus hijos estn mal
Tu alimentacin es
importante
T tienes sangrado
Tu tarjeta de control
Sus pies estn hinchados
Sus pastillas
Tu medicina
24

Wasiyqa karupiraqmi kachkan


Wawaykunaqa wasiypim kachkan
Mamaykiqa tarjetantam apamunqa
Taytamamaykiqa lunis punchawtam hamunqaku
Kuntrul tarjetanmi
Paulinapa wawankuna
uqanchikpa Pustanchik
Allin kayninqa aswan allinmi.
Wawankunaqa unquchkankum
Allin muquynikiqa ancha allinmi
Yawarichkankim
Kuntrul tarjitayki
Chakinkuna punkisqa kachkan/
Chakinkuna punkipasqa
Pastillankuna
Hampiki

Quechua

Das de la semana
(solo para conocimiento la terminologa no es usada)
Lunes
Martes
Mircoles
Jueves
Viernes
Sbado
Domingo

Killa punchaw
Atipa punchaw
Quyllur punchaw
Chaska punchaw
Illapa punchaw
Chirapa punchaw
Inti ounchaw

Otras expresiones
Referentes a los das
Todos los das
Hoy es Sbado
Maana
Otro da
El lunes que viene
El prximo martes
Pasado maana

Sapa punchaw/Lliw punchawkuna


Kunanqa sabadu punchawmi
Paqarin
Huq punchaw
Hawan lunista/Lunis punchaw hamuqta
Hawan martista/Hawan martis punchawta
Mincha punchaw

25

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Algunos Ejercicios
Si, hoy es lunes Qu da es
maana?
Si hoy es lunes, maana es martes
El doctor estar el prximo martes?
Ayer Carmen estaba enferma
Los das lunes te atender
La espero el jueves
Todos los das se atiende
Pasado maana esta el resultado
Qu da vendr el promotor?
Todos los das estamos
Otro da vienes con calma

26

Kunan lunis kaptinqa,


Ima punchawtaq paqarin?
Kunan lunis kaptinqa,
paqarinqa martes punchawmi
Ductur, hawan martista kanqachu?
Qayna punchawmi Carmin unquchkara
Lunis punchawkunatam qawasayki
Juyvista suyasayki
Sapa punchawmi atindinku
Mincha punchawta risultado
lluqsimunqa
Ima puchawmi promotor hamunqa?
Sapa punchaymi kaypi kaniku
Huq punchay timpuwan hamunki

Quechua

Ser, Estar
Soy enfermera
Soy enfermero

Enfermeram kani/inqirmiram kani


Enfermerom kani/inqirmirum kani

Algunos Ejercicios
Mara es la promotora de salud
Juan es enfermero
Francisca est con infeccin
Marcela esta embarazada
Juana esta con la menopausia
Estoy con nauseas

Maryaqa promotora de saludmi


Juanqa inqirmirum
Fransiskaqa inficcionwanmi kachkan
Marcilaqa wiksayuqmi
Juanaqa killan qulluywanmi kachkan
Sunqu muyuwanmi kachkani

Origen: soy de Lima


Nacionalidad: soy de Per
Profesin: Soy Enfermera
Localizacin: estoy en la Posta de salud

Maymanta: Limamantam kani


Per suyu :Peru suyumantam kani
Estudiasqan: infirmiram kani
Maypi kachkani:Pustapim/
unquywasipim kachkani
Mayna kachkanki: Allinmi kachkani/
manam allinichu kachkani

Estado de salud: estoy bien/estoy mal

27

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Preguntas
Quin/Cul?
Qu?
Dnde?
Cundo?
Cmo?
Cunto?

Pim/Mayqin?
Ima?
Maypi?
Haykap?
Imayna/mayqina?
Hayka?

Algunos Ejercicios

28

Dnde est tu esposo?


Est en mi casa

Maypitaq qusayki kachkan ?


Wasiypim kachkan

En cunto tiempo llego a tu


comunidad?
Esta a dos horas de viaje

Hayka unaypitaq kumunidanikiman


chayayman?
Iskay pacha chusaymi/hurasmi
kachkan

Cundo vendrs?
Estar el viernes

Haykaptaq hamunki?
Viernes punchawtam hamusaq

Quechua

Qu es lo que ests comiendo ms?


Mucha quinua
Estar tu esposo?
No mi hija
Cunto ests pesando?
45 kilos

Imatataq aswanta mikuchkanki?


Achka kinwatam
Qusayki kachkanmanchu?
Manam, warmi wawaymi
Qaykatataq llasachkanki?
Tawachunka pichqayuq kilutam

Vendrs maana?
Estar temprano

Paqarin hamunkichu?
Tutatutamantaraqmi kaypi kasaq

Cmo se cay?
Estaba caminando

Imaynatam urmarurqa/wichiykurqa
Purichkarqam

Est golpeada
Ayer me peg
Tal vez estar con fractura
Veremos como est

Takasqam/Maqasqam kachkan
Qayna punchawmi maqawan
Ichapas tullun paquisqa
Qawasun imaynam kasqanta

29

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

30

Quechua

CAPTULO II

El verbo tener,
las partes del cuerpo

Verbo Tener
Yo tengo,
T tienes
l/ella tiene
Nosotros/as tenemos
Ustedes tienen
Ellos/ellas tienen

uqapa kan/kachkan
Qampa kan/kachkan
Paypa kan/kachkan
uqanchikpa kankachkan (inclusivo)
uqaykupa Kan Kachkan (exclusivo)
Qamkunapa kan/kachkan
Paykunapa kan/kachkan

Dilogos
Dr. Castro:
Dr. Castro:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:

Qu tiene seora Lucia?


Imaykim nanan, mama Lusya?
Estoy enferma
Unquchkanim
31

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

32

Dr. Castro:
Dr. Castro:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:
Sra. Lucia:

Qu le pasa?
Imanarusunkim?
Tengo mal de aire
Wayraykuwanmi
Tengo decaimiento
Iquyasqam kani
Tengo mareos
Umaymi muyun

Obst. Velarde:
Obst.Velarde:
Sra Matilde:
Sra. Matilde:
Obts.Velarde:
Obts Velarde:
Sra Matilde:
Sra. Matilde:

Cmo est usted seora Matilde?


Imaynallam kachkanki, mama Matildi?
Estoy un poco mal
Tumpa unqusqam kachkani
Qu es lo que le duele?
Imaykim/Imayki nanasunki?
Tengo dolor cuando orino
Ispakuptiymi nanawan

Enf. Marta:
Enf. Marta:
Julia:
Julia:

Cmo ests, Julia?


Imaynallam, Julia/Julia Imaynallam?
Tengo preocupacin
Llakisqam kachkani

Quechua

Enf. Marta:
Enf. Marta:
Julia:
Julia:
Enf. Marta:
Enf. Marta:

Qu es lo que te preocupa?
Imam llakisichunki?
Creo que estoy embarazada
Wiksayuqchusmi kaymam
Puedes tener un retrazo
Yaqapascha qiparamun yawarniki

Preguntas
Qu tienes?
Qu tiene la seora?
Qu sntomas tienes?
Qu le duele?
Tiene mareo?
Est con hemorragia?
Tienes dolor de cintura?
Tiene su tarjeta?
Tiene familia
Tiene hambre?
Tiene fro?

Imanasunkim?
Imanarunmi mamitata siurata?
Imaykikunan nanan?
Imayki nanan?
Umaykichu muyuchkan?
Yawarichkankichu
Wiqawniki nanachkan?
Kachkanchu tarjitayki?
Familiayki aylluyki kanchu?
Yarqasuchkankichu?
Chirimantachu kachkanki chirisuchkanki?

33

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Algunas respuestas
Tengo dolor de cabeza
Tengo mucho sueo
Tengo frio
Tengo fiebre
Tengo muchos mareos
Yo tengo dolor de vientre
Tengo fro y calor
Tengo muchos hijos
No tengo ganas de comer

Umaymi nanachkan umananaywanmi kachkani


Llumpaytam puuy qapiwachkan
Chiriwachkanmi
Rupapakuywanmi Kachkani
Llumpaytam umay muyuchkan
Wiksaymi nanawachkan
Chiriwan, rupapakuywanmi kachkani
Wasapam kani
Manan mikunayawanchu

Partes del cuerpo

34

Crneo

Uma tullu

La nuca

El diente
El pecho, el trax
Cara
La pierna
El brazo
El ojo
El pie

Kiru
Qasqu
Uya
Chanka
Marqana
awi
Chaki

El cabello
La nalga
El seno
El labio
El muslo
La mano
La mejilla

Matanka/
kunkapa qipan
Chukcha
Siki
uu
Wirpa, cirpa
Anku
Maki
Uya qata

Quechua

El dedo

Rawkana/rukana

El taln

La oreja
El dedo del pie
El abdomen, barriga
La mandbula
Articulaciones

Rinri
Chaki didu
Wiksa
Kakichu
Sirkay/Kapallu
cartlago
Kunka
Lani/Pisqu/Ullu
Tunquri/millputi
Qallu
Simi
Luxu
Kuchus
Maki muika
Muquchu
Chaki Kunka
Qarmin
Chaki sinqa

La ua
El odo
Una del pie
El ombligo
El recto, el ano

Chakitaka/
tayka/talun
Sillu
Rinri uku
Chaki sillu
Puputi
Ujiti/chiputi

Barbilla
El hueso
La espalda
La espina dorsal
Testculo
La cintura
La cadera
La costilla
Clavcula
La canilla
La rodilla

Kaki
Tullu
Wasa
Wsa urqu
Quluta
Wiqaw
Kiti
Waqta tullu
Rikra chaka tullu
Chakisinqa
Muqu/Qunqur

El cuello
El pene
La garganta
La lengua
La boca
Escroto
El codo
La mueca
El nudillo
El tobillo
El omoplato
La tibia

35

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Ejercicios con enfermedades, sntomas


Yo tengo Fiebre
Mi esposa tiene vomito
Tiene anemia
Juana tiene hemorragia
Manuela tiene Escalofros
Tengo infeccin
Julin est con fiebre
Esta hinchado sus pies
Tiene inflamacin en el estomago
Estoy con dolor de vientre
Tengo dolor de cabeza
Tiene inflamacin en la matriz
Tengo dolor al orinar

Rupapakuywanmi kachkani
Warmiyqa kutichichkanmi
Animyayuqmi
Juanaqa yawarikuywanmi kachkan
Manuela chiri umpiyuq kachkan
Infeccionwan kachkani
Julian rupariywan kachkan
Chakinkuna punkisqa kachkan
Wiksanmi punkipasqa kachkan
Wiksay nanachkan
Uma manaywan kachkani
Madrinmi punkipakurun
Ispaptiymi nanawan

Ejercicios
Julia tiene golpe
La herida tiene pus
Tengo que curar la herida
Tengo que Coser la herida
Tengo que ir a la comunidad
Tengo fro
36

Juliaqa gulpiyuqmi/Juliaqa takasqam kachan


Kirinmi qiyayarunmi iridan
Kirita hampisaq
kirita sirarusaq
Comunidadtam risaq
Chiriwachkanmi/chiriwachakan

Quechua

Tenia un golpe
Marcela tiene herida
Tiene sntomas de aborto
Tengo que curar
Tiene mucha sangre
Tengo hambre
Tengo escozor en mi sexo
Tienes infeccin
Tienes condones
Tienes que cuidarte
Esta por viajar
Tiene que venir
La herida esta sana
Tienes que orinar
Estoy menstruando

Gulpiyuqmi karani
Marcila kiriyuq kachkan
Sullurunman hina
Hanpinaymi
Sinchi yawarniyuqmi
Yarqaymantam kachakani
Warmikayniymi siqsiwachkan
Inficcionwanmi kachkanki
Kundunniki kachkan
Anchata cuidacunayki
Illananmi kachkan
Hamunanmi
Kirinqa hanpikusqaam
Ispanaykim
Killaywanmi Kachkani

37

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

38

Quechua

CAPTULO III

Atencin Integral de la
Salud Reproductiva:

Palabras claves
Antecedentes
Relaciones sexuales
Mal de orina
Mal del hgado
Mal del pulmn
Cncer
Ultima relacin sexual
Uso de condn
Embarazos
Abortos
Tiempo de gestacin
Tomar medicinas
Sangre

aupaq unquyninkuna.
Qari/warmiwan tupay
Ispay unquy
Kichpan unquy
Qapsan unquy
Kansir
Ultimu wari/qariwan tupasqan punchaw
Kundun churakuy
Wiksayakuykuna
Sullykuna
Hayka killa wiksayuq kay
Hampi upyay
Yawar
39

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Coagulacin de sangre
Parejas sexuales
Menstruacin

Yawar tikayay
Waynakunawan tupasqan
Killawan unquy/killa

Preguntas para averiguar antecedentes


patolgicos
Seora, seor, por favor:
Le dijeron que no debe
tomar alguna medicina?

Alguna vez estuvo con mal


de orina, o le dola a orinar?
Alguna vez estuvo mal del
hgado o del pulmn.

Pillapas nisurankichu ama ima


hampikunatapas upyanaykipaq? Haykaqllapas
nirasuykikuchu ama kay hampikunata
upyanaykipaq?
Haykallapas ispay unquywan karanki, utaq
ispakuptiki nanasurankichu?
Haykallapas kichpannikiwan utaq qapsanniki
unquywan karankichu?

Preguntas para averiguar sobre relaciones


sexuales
Seora, seor, por favor
A qu edad tuvo su primera relacin
sexual?
Tiene pareja?
40

Hayka wataykipitaq qarita/warmita


riqsiranki?
Kachkanchu qariki/warmiki?

Quechua

Cundo fue su ltima relacin sexual? Haykaptaq ultimuta qariwan/


warmiwan turaranki?
Usted o su pareja usan condn en sus Qari cundunta churakunchu
relaciones sexuales? A la mujer:
qarikayninpi qanwan kananpaq?
Usted o su pareja usan condn en sus Cundunwan churakunkichu,
relaciones sexuales? Al varon:
warmiwan kanaykipaq?

Preguntas para averiguar por la


Historia Obsttrica
Cuntos embarazos has tenido?
Cuantos hijos vivos tiene?
A que edad iniciaste relaciones
sexuales?
Has tenido problemas en tus
embarazos?
Tuviste abortos?
Fueron expontaneos?
A qu tiempo de gestacin?
Qu edad tiene tu ltimo hijo?
Te has estado cuidando con algo?
Cundo fue tu ltima regla?

Qayka kutitataq wiksayakuranki?


Qayka wawaykitaq kawsachkan?
Qayka wataykipim qariwan karqanki?
Sasachakurqankichu wiksayuq
kaspayki?
Qaykallapas sullurankichu?
Kikillanmantachu kara?
Hayka killa wiksayuq kachkaptiki?
Hayka watayuqmi sullka wawayki?
Imawanpas cuidakurankichu?
Haykapitaq ultimu killaykiwan
unquranki?

41

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Para confirmar la razn de la consulta


Qu preocupaciones tiene usted
ahora?
Qu molestias o malestar tiene
usted ahora?
Desde cundo esta usted mal?
Esta tomando alguna medicina?
Desde cundo esta tomando?

Ima llakikuykunawanmi kunan


kachkanki?
Ima nanaykunawanmi kunan kachkanki?

En caso de pacientes mujeres


Cundo fue su ltima
menstruacin?
Le tocaba en esa fecha?
Not algn problema o
anormalidad?
Cul?
Est sangrando por su parte?

Warmikuna unquq kaptin


Haykaptaq ultimuta, yawarnikita/
killaykita rikukuranki?
Chay punchawpichu chayamunan kara?
Ima sasachakuykunapas karachu,
yawarnikiwan/killaykiwan kaptiki?
Imakuna/mayqinkuna?
Yawar lluqsimuchkan
warmikaynikimanta?
Sapa killa, chay punchaullapichu
yawarniki qamun/chayamun?
Hayka punchawtaq yawarniki/killayki
hamun?
Hayka punchawtaq yawarnikiwan/
killaykiwan kanki?

Eres regular en su mestruacion?


Cuntos das dura su
mestruacion?

42

Haykapmantam unquchkanki?
Ima hampitapas upyachkankichu?
Haykapmantam upyachkanki?

Quechua

Para descartar ITS, VIH/SIDA


Seora, seor
Cuntas parejas has tenido?
Con cuntas personas has tenido
relaciones sexuales?
Alguna vez estuvo mal de su
parte intima?
Tiene usted alguna herida o grano
o verruga en su parte intima
Desde cundo est as?
Que tratamiento recibi usted?

Haykataq qarikikuna/warmiki kara?


Haykawantaq tuparanki?
Haykawantaq rilaciuniki kara?
Qaykallapas unqurankichu
warmikaynikiwan/ qarikaynikiwan?
Kachkanchu wamikaynikipi/
qarikaynikipi mata, chupu utaq tikti?
Haykapmantataq Chayna Kachkanki?
Ima qampillatapas chaskirankichu?

Dilogo en el examen fsico


Obst. Marta:
Obst. Marta:
Sra. Yolanda:
Sra. Yolanda:
Obst. Marta:
Obst. Marta:
Obst Marta:
Obst Marta:
Sra. Yolanda:
Sra. Yolanda:

Preprese para el examen


Allichakuykuy qawanaypaq
Est bien, doctora
Aallinmi ductura
Suba a la camilla
Lluqay/siqay camillaman
Habra las piernas
Chankaykita kichariy
Tengo vergenza
Pinqakunim
43

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

44

Obst. Marta:
Obst Marta:
Sra. Yolanda:
Sra. Yolanda:
Obst. Marta:
Obst Marta:

No se preocupe
Ama pinqakuychu/llakikuychu
Me duele un poco
Tumpatam nanawan
Tiene una inflamacin
Inflamasqam/punkisqam kachkan

Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:
Obst. Luca:

Por favor, sube a la camilla


Camillaman lluqay/siqay, ama hina kaspa
Respira profundo
Samariy ukuman achkata
Ya hemos terminado
am tukurunchika
Necesitamos exmenes de sangre y orina
Yawarniki, ispayniki qawana kanqa/Ixaminta rurasaykiku
Y sabremos por qu hay infeccin
Chaywanmi yachasun imaynanpim inficcin kachkan

Quechua

Para situaciones de violencia


Qu bueno que ha venido
Dnde te duele?
Con que te golpe?
Desde cundo te golpea?
Tiene que denunciar
Necesitas un examen
Tienes vecinos o familiares que te
puedan ayudar?

Ima allinmi qamuranki


Mayniykim nanan?
Imawanmi maqarusuranki?
Haykapmantapacham maqasunki?
Dinunciatam churamunayki
Qawanam kanqa/ixaminanam
Kanchu wasimasiki utaq aylluykikuna,
yanapasuynaykipaq?

Recomendaciones en casos de violencia


Revisa tu casa
Guarda los objetos peligrosos
Ten a la mano ropa, zapatos, llaves
Nosotros estaremos atentos a tu
llamado
Tu certificado de salud estar aqu
para cualquier trmite
Tenemos que curar las heridas
Tambin conversar
Te estaremos esperando el da
mircoles

Wasikita maskachakunayki
Ancha manchapa imakunata pakanayki
Makillaykipi kachun, pachayki,
zapatukuna, chaynataq llavikunapas
uqayku chayllam uyarimusaqku
qayamuwaptikiku
Papilnikikuna/cirtificaduyki kaypim
kanqa ima tramiti ruwanaykipaqpas
Kirikunatam hampinanchik
Hinallataq parlasunchik
Mirculis punchawta suyasaykiku

45

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Dilogos de consulta
Obst. Lucia:
Obst. Lucia:
Obst. Lucia:
Obst. Lucia:
Paciente:
Paciente:
Obst. Luca:
Obst. Lucia:
Paciente:
Paciente:
Obst. Luca:
Obst. Lucia:
Paciente:
Paciente:

Buenos das, soy la obstetriz Lucia


Allin punchaw, uqam ubtitriz Luca kani
En qu la puedo ayudar
Imapin yanapaykiman?
Me duele la cabeza y el vientre
Umaywan wiksaymi/madriymi nanachkan
Desde cuando le duele?
Haykapmantam nanasunki?
Me duele desde el da jueves
uyvis punchawmantam nanawachkan
Cmo es el dolor?
Imaynataq chay2 nanay?
Muy fuerte, aqu
Anchata/unikuchata nanawan, kaypi

Partes del aparato reproductivo mujer y varn


tero
Vagina
Ovario
Trompas de Falopio
Vejiga
46

Madrin
Raka/partu/chupi
Muhu taqi
Warmi muhu purinan
Iispay Puru

Quechua

Frases para recomendaciones en la gestacin


Comer bien/tienes que comer bien
Descansar y dormir bien/tienes que
descansar y dormir bien
Trabajar menos/Trabaja menos
Venir a tus controles cada mes
Tomar estas vitaminas
Si hay sangrado, reposar
Si te duele la cabeza, tambin
Cuando se hinchen tus pies
Si te sientes mal tienes que venir

Allin Mikuy/ allinta mikunki


Samakuna chaynataq allinta puua/
samakunayki chaynataq allinta puunki
Tumpallata llamkana/Tumpallata
llamkanayki
Sapa killa hamunayki cuntrulnikiman
Kay vitaminakunata millpunki
Sichu yawar partikimanta lluqsimuqa,
samanayki
Umayki nanaptinpas
Chakikikuna punkiptin
Mana allin kaspaqa hamunayki

Dilogo en el parto
Obst.
Cundo le empezaron las
contracciones?
Son frecuentes?
Ya se rompi la bolsa?
Qu color y olor tena el lquido?
Tiene flujo vaginal?

Haykapmantam nanaywan
kachkanki?
Raturatullachu nanayniki?
Umaqchin tuqyarunachu?
Imayniraqtaq, asnarqa yakun?
Partikimanta/warmikaynikimanta,
lluqsimuchkanchu yaku?
47

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

En la sala de partos
Obst.
Respira despacio
Puje.
Ya viene la cabeza.
Deje de pujar.

Allillamanta samay
Qamay
am uman lluqsimuchkana
Amaa Qamaychu

Recomendacin post parto


Obst. Luca:
Felicitamos por su hijo
Tiene que descansar
Su hijito solo debe tomar leche materna
Traer la tarjeta cuando vengan al control
Si hay algn problema tienen que avisar
Para no embarazarse pronto mejor usar
algn mtodo
Que les vaya bien

48

Kusikunikum wawaykimanta
Samanaykim
Wawaykiqa uullaykitam upyanan
Tarjitatam apamunayki Kuntrulman
hamuspaykichik
Imapas kaptinqa
willakamunaykichikmi
Mana chaylla wiksayakunaykipaqa
cuidakunkim
Qamkunalla allinlla

Quechua

Palabras
Comer
Vitaminas
Contracciones
Flujo
Leche
Cabeza
Controles
Camilla
Descansar

Mikuy
Ancha alimento
Qiwiy/nanay
Yuraq yaku
Lichi
Uma
Qawachikuna
Qawana misa
Samay

Dormir
Vientre
Lquido
Pujar
Vacunas
Dolor
Cartilla
Inflamacin

Puuy
Madri
Yaku
Qamay
vacunas
Nanay
Tarjita
Punkipakuy

Manejo de emergencias obsttricas


Palabras claves
Emergencias
Comunidad
Colaboracin
Hemorragias

Urginciakuna
Cumunidad
Yanapakuy
yawar apay/yawariy

49

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Presentacin en la comunidad
Soy el (mdico, enfermera, obstetriz)
Seores autoridades buenos das
Vengo a explicar nuestro trabajo
Necesitamos vuestra colaboracin
En casos de emergencias

uqam kani (ductor,infirmera,ubstitris)


Tayta auturidakuna rimaykullaykichik
Llamkayniyku riqsichiqmi hamuraniku
Qamkunapa yanapaynikichiktam
munaniku
Sasachakuykuna kaptin

Los casos de emergencias son


Hemorragias
Abortos
Partos con mucha sangre
Partos de jvenes
Partos de personas ms viejas

Yawarikuykuna/yawariy
Sulluy
Yawar ukupi wachakuy/llumpay
yawarwan wachakuy
Sipaskuna wachakuptin
Paya warmikuna wachakuptin

Solicitamos
Atender con urgencia
Llevar con urgencia al centro de salud
Apoyo para Promotores
Ayuda de la comunidad

50

Utqaylla atindina
Utqaylla cintru de saludman pusay
Prumuturkuna yanapay
Cuminidadpa yanapaynin/llaqtapa
yanapaynin

Quechua

Ejemplos de dilogos
En la comunidad
Doc.:
Doc.:
Presidente:
Presidente:
Doc.:
Doc.:

Buenos das seor presidente


Rimaykamullayki tayta prisidinti
Buenos das doctor
Rimaykamullayki ductur
Tenemos que trabajar coordinadamente
Parlarispanchikmi kuska llamkananchik

Con el promotor/a
Doc.:
Doc.:
kumunidadnikipi?
Juan:
Juan:
Doc.:
Doc.:
Juan:
Juan:
Doc.:
Doc.:
Juan:

Buenos das Juan que novedades en tu comunidad?


Rimaykamullayki Juan, imakunam karun
Buenos das doctor, todo esta tranquilo
Rimaykullayki ductur lliwmi qawkalla kachkan
Como est la seora Margarita?
Imaynam kachkan mama Margarita?
Esta bien ayer la visite
Allinmi kachakan, qayna punchawmi watukurani
Y la seora Rosa?
Mama Rusaq?
Vendr maana para su control
51

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Juan:
Juan:
Juan:
Doc.:
Doc.:

Paqarinmi hamunqa qawachikuq/cuntrulninman


Falta dos semanas para su parto
Iskay simanallaam wachakunampaq
Iremos el jueves a verla
Juyvistam qawaq risun

Con Pacientes
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Paciente:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
52

Buenos das seora, en que puedo ayudarla


Rimaykullayki mama, imapim yanapaykiman
Tengo dolor de cabeza
Umaymi manan
Dolor de vientre
Wiksaymi nanan
No puedo orinar
Manam ispakuyta atinichu
Ya no veo mi sangre
Manaam yawarniyta rikunichu
Tranquila la vamos atender
Ama llakikuychu, qawasaykikum
Necesito examinarla
Qawanaymi/ iksaminanaymi kachkan
Suba a la camilla

Quechua

Dr. Javier:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Paciente:
Paciente:
Dr. Javier:
Dr. Javier:
Paciente:
Paciente:

Kamillaman lluqaykuy
No se asuste.
Ama manchakuychu
Esta bien doctor.
Ari ductur/Allinmi ductur
Necesita algunos exmenes
Iksaminkunam qurquna
Esta bin, gracias doctor
Allinmi doctor, yuspagrallasunki

Sr. Pedro:
Sr. Pedro:
Sr. Pedro:
Sr. Pedro:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Sra. Graciela:
Sra. Graciela:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:

Buenos das doctora


Rimaykullayki ductura
Mi esposa tuvo un aborto
Warmiymi malpariwan
Aydeme a acomodarla para el examen
Yanapaykuway qawaykunaypaq
Cuntos meses de gestacin tenas?
Hayka killayuqtaq karqanki?
1 mes y medio
Killa partiyuqmi
Tenemos que hacerle una limpieza
Limpizatam ruwananchik
Hay cogulos en el tero
53

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

54

Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Sra. Graciela:
Sra. Graciela:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Sra Graciela:
Sra. Graciela:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:
Dra. Patricia:

Madrinpim yawar kurpa kachkan


La vamos a llevar a la otra sala
Huklawmanmi apasaqku
Tengo miedo doctora
Manchakunim ductura
Si no limpiamos la sangre es mas graves para usted
Mana yawarta limpiaptinchikqa, aswanmi qampaq kanqa
Est bien doctora
Allinmi ductura
Yo estar a su lado.
uqam waqtaykipi kasaq
El doctor me ayudara
Ducturmi yanapawanqa
Su esposo nos esperara
Qusaykiqa suyawasunchikmi

Sra. Victoria:
Sra. Victoria:
Sra. Victoria:
Sra. Victoria:
Dra.:
Dra.:
Sra. Victoria:

Tengo un poco de sangrado


Yawarmi tumpata qamuwachkan
Me duele la cintura desde ayer
Qayna punchaumantam wiqawniy nanachkan
Cuntos hijos tiene?
Haykataq Wawayki?
Ocho hijos.

Quechua

Sra. Victoria:
Dra.:
Dra.:
Sra. Victoria:
Sra. Victoria:
Dra.:
Dra.:
Sra. Victoria:
Sra. Victoria:

Pusaqmi wawaykuna
Vamos a ver porqu esta pasando esto
Qawasunchik, imaynampim kayna kachkan
Hay mucho trabajo en la chacra
Achka llamkaymi chacrapi
Ha estado comiendo bien?
Allintachu mikuchkaranki?
No mucho doctora
Manam, pisillatam ductura

Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Juana:

Buenos das seora obstetriz


Rimaykullayki siura ubstitriz
Buenos das Qu le pasa?,
Rimaykullayki uqapas, Imataq kachkan?
Estoy un poco mal
Manam allinchu kachkani
Donde vive usted?
Maypitaq yachanki?
En la comunidad de Rondocan
Runducan cumunidadpim
Viene de su comunidad?
Comunidanikimantachu qamuchkanki?
Si
55

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Juana:
Obst. Maria:
Obst. Mara:
Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Juana:
Juana:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Obst. Mara:
Obst. Maria:
Obst. Mara:

56

Ari
Esta embarazada?
Wiksayuqchu kachkanki?
Tengo dos meses y un poco mas
Iskay killa masniyuqmi kachkani
Para examinarla acustese aqu
Kaypi siriykuy qawanaypaq
Me he estado curando con hierbas
Hurakunawanmi hampikuchkarani
Vamos ver.
Hawasunchik
Que tengo seorita
Imataq kachkan siurita
Parece que hay infeccin
Inficcionwanchusmi kachkanki
Tenemos que hacer exmenes
Iksaminkunam ruwananchik
De orina y sangre para saber porque es la infeccin
Ispaynikita, yawarnikita qawananchik
Que bueno que ha venido estar bien
Allin qamuranki, allinyarinkim

Quechua

Palabras
Emergencia
Cuidado
Urgencia
Sangrado
Dolor
Reposo
Exmenes
Infeccin
Trabajo coordinado

Urgincia
Qaway, watukuy
Chaylla
Yawarikuy
Nanay
Samay
Iksaminkuna
Qiyayay
Parlarispa llamkay

En la atencin de hemorragias
Aborto incompleto
Aborto completo
Aborto inevitable
Aborto sptico
Dolor de vientre
Ciruga
Fiebre
Mal olor

Partin sullu
Lliw sullu/llapan sullu
Sullunqapunim
Mapachasqa sullu
Madri nanay
Upiracion
Rupapakuy
Wiru asnay

57

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Por que razones se presentan las emergencias


Edad materna
Muchos embarazos
Embarazo no deseado
Enfermedades crnicas
Violencia familiar
Desnutricin
Por txicos en el ambiente
Por herencia

Mamapa watan
Achka kuti wiksayakuqpi
Mana munaspa wiksayakuy
Sasa qampiy unquykuna
Ayllu ukupi rianakuy, maqanakuy,
kaminakuy
Tulluyay
Wayrapi miyukunamanta
Tayta mamamanta hamuq

Signos de peligro
Dolor
tero
Latidos cardiacos
Feto
Sangrado Rojo vivo
Sangrado Rojo oscuro
Placenta previa
Rotura uterina
Desprendimiento de la placenta
Sangrado vaginal

58

Nanay
Madri
Sunqu pukpukyay
Sullu
Kawsaq yawar sirkay
Yana yawar sirkay
aupariq paris
Madri llikisqa
Parisnin lluqsirun
Partupi yawariynin

Quechua

Hemorragia severa
Cesrea
Dilatacin
Taquicardia materna
Aumento de tamao del tero
El tero no se contrae
Retencin de placenta
Retencin de restos placentarios
Restos de membranas
Placenta incompleta
Lesin de canal del parto
Sangrado contino con tero
contrado
Inversin uterina
Gestante
Purpera
Hipotensin arterial
Palidez marcada
Hemorragias post parto

Ancha yawarikuy
Wiksa kuchuy, wawa qurqunanpaq
Kicharikuy
Mamapa sunqun llumpayta patpatyan.
Madri wiaynin
Madri mana kutinchu
Paris mana lluqsinchu
Parispa partin mana lluqsinchu
Pars llikan mana lluqsinchu
Parispa partillan
Warmikayninpi kiri
Yawar mana sayanchu madri kutisqapi
Madri ticrakurun
Wiksayuq
Chayraq wachakuq
Sunqu pisillata llamkan
Qillullaa
Wachakusqa qawanta yawar mana
takyanchu

59

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Infecciones de trasmisin sexual


Algunas preguntas durante la atencin
para descartar ITS, VIH/SIDA
Unqurankichu warmi/qari kayniki utaq
imapas karachu?
Siqsisunkichu, icha rauranchu,
nananchu ispakuptik?
Durante las relaciones sexuales?
Qarikiwan/warmikiwan tupaptikiq?
Tiene usted alguna herida o grano o Kachkanchu mapa, chupu utaq ticti
verruga en su parte intima
qarikaynikipi/warmikaynikipi?
Que tratamiento recibi usted?
Ima hampikunatataq chaskiranki?
Estuvo mal de su parte o tuvo
algunas molestias?
Le pica, arde, duele al orinar?

Conversacin con la/el usuaria en el examen fsico


Obst. Seor/sra
Es necesario hacerle un examen
Por favor qutese su ropa interior
Por favor suba a la camilla
El examen no duele
Todo va estar bien
El examen ayuda saber que
tienes
Respire profundo
Ya hemos terminado
60

Iksaminmi ruwana kanqa


Ama qina kaspa, uku pachaykita qurqukuruy
Ama qina kaspa, camillaman lluqay
Manam iksaminqa nananchu
Lliwmi allin kanqa
Iksaminqa yanapawasunmi ima unquywan
kasqayki/yachana paq
Ukukama samay
am tukurunchika

Quechua

Dilogo
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Usuaria/o:
Usuaria/o:
Usuaria/o:
Usuaria/o:
Usuaria/o:
Usuaria/o:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:
Obst.:

Buenos das.
Rimaykamullayki
Que molestias tiene
Imaykikunam nanan?
Buenos das doctora,
Rimaykullayki ductura
Tengo molestias en mis partes
warmikayniymi mana allinchu
Me duele y escuece
Nanawan, siqsiwanmi
Es necesario hacerle un examen
Iksaminmi ruwana kanqa
Squese su ropa interior
Uku pachaykita qurqukuy
chese en la camilla
Kamillapi siriykuy
Este examen no duele
Kay iksaminqa manam nananchu
Desde cuando su flujo tiene mal olor?
Qaykapmantataq warmikaynikipi yaku asnachkan?
Desde cuando tiene manchitas de sangre?
Qaykapmantataq yawarnintin kachkan?
61

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Obst.:
Obst.:

Necesita exmenes de orina


Ispaynikim iksaminana kachkan

Resultados
Obst.
Usted tiene una infeccin
El tratamiento es tambin para tu
pareja
No tener relaciones sexuales hasta
estar sano
Debe venir tu pareja para poder
conversar y explicarle
Tienes que tomar las pastillas
Las infecciones detectadas a tiempo
se curan

Inficcioniyuqmi kachanki
Qampikunataqa qusaykipas
chaskinanmi
Amam qusaykiwan tupankichu allin
kanaykikama
Kuskaykim qamunaykichik parlanapaq
Pastillakuanatam millpunayki
Timpunpi inficcion yachasqaqa
allinyanmi/sanuyanmi/hampikunmi

Explicacin de riesgos
La infeccin puede afectar a tu matriz
Tu hijo puede nacer con algn mal
Si no se cura nos puede llevar a la
muerte

62

Infeccionqa madrikitam chayarunman


Wawaykim unquyniyuq lluqsirunman
Mana qampikuspaqa wauruwaqmi

Quechua

Frases para la explicacin


Qamqa Inficcionniyuqmi kachkanki,
qariwan tupasqaykimanta
Usted y su pareja tiene que seguir Qusaykipiwanmi hampichikunaykichik
el tratamiento
Solo dos veces tiene que tomar
Iskay kutillatam payqa pastillakunata
las pastillas
millpuna
Si no toma seguir igual
Mana millpuspaqa manam allinyanqachu
Relaciones sexuales con condn Qusaykiwan tupaspaqa kunduntam
churakunan
El condn es el nico mtodo que Condunllam qarkakun wiksayakuymanta
cuida de una ITS y embarazos no chaynataq infiksionmanta
deseados
Usted tiene una infeccin ITS

Tambin
Puede tener infeccin las nias y mujeres
que no tiene relaciones sexuales
Se contagian a travs de las ropas
interiores
Cuando no limpiamos bien nuestro ano
despus de defecar
Se contamina nuestra vagina con la caca

Mana qusayuq warmipas, warmi


wawapas infiksionniyuqmi
kanman
Uku pachamantapas ratakunmi.
Akakuruspa mana allinta
pichakuptinchikpas
Warmikayninchik akawan
infictakun
63

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

VIH SIDA
Frases para la explicacin
Es un virus
Ataca solo a los humanos
Esta mas en la sangre
En el Lquidos vaginal
En el semen
En la leche materna
Puede transmitirse durante el embarazo
En el parto
En la lactancia
Se protege usando condn durante las
relaciones sexual sea (anal, vaginal, oral)

Huk urum
Runallatam hapin
Yawarpin aswanta kan
Warmikay yakupim
Qaripa yumanpi/lichimpi
Mamapa lichimpi
Wiksayuq uram wawaman
ratarunman
wachakuypipas
uuchkaspapas
Qarkakuna kundunta churakuspa,
sapa qariwan tupaspa

Contagio
Relaciones sexuales sin proteccin del
Recibiendo sangre de personas
infectadas con VIH
A travs de la madre al hijo (si la madre
esta con el virus de sida)

64

Qariwan tupaspa mana cundunta


churakuspa
Unquq infictado runapa yawarninta
churachikuspa
Mamanmanta Wawaman (sichus
mama chay unquyniyuq kaptin)

Quechua

Recomendaciones
Iksaminta ruwachikunanchik
kundunta churakuna
centro de saludkunapiqa mana
qullqillapaqmi.
Tratamiento retroviral (que hace que Kamni huk qampi chay unquyllapaq
el virus no ataque mas tu cuerpo)
(chayllapi sayarunampaq)
Los jvenes y las mujeres estn en
Sipas warmikuna, musu qarikunam
mayor peligro
aswan unqunmanku
El VHI Sida no respeta a nadie (ricos, Kay unquyqa manam riqsinchu pitapas
pobres, quechuas amaznicos)
(pubritapas, qullqisapatapas, chacra
runatapas, yunka runatapas)
puede dar a cualquier persona
Pitapas qapinmanmi
kay unquywan kaq runakunaqa
Personas que tiene el VIH, puede
tupanmanmi warmiwanpas,
tener relaciones sexuales con
condn
qariwanpas kundunta churakuspaqa
VIH no es igual al sida
Kay unquy uruqa manam SIDA unquy
qinachu
Con VIH puede vivir muchos aos si Kay unquywanqa unay watatam
se cuida y toma el retro viral
kausakunman sichus qampikuspaqa
Hacernos un examen
Usar condn
En los centros de salud es gratis

65

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Palabras claves
Infecciones
Relaciones sexuales
Sin proteccin
Contagiarnos
usar condn
ulcera vaginal
proteccin
trasmitir
bacterias
peligro
Tratamiento
Retroviral
Exmenes
Recibiendo sangre

infiksionkuna
Warmiwan/qariwan tupay
Mana qarkakuspa
Ratachikuy/hapiy
Kundun churakuy
warmikaypi pusllu
Qarkakuy
Ratay
Huk uru
Manchapa
Qampiy
Qasillasiq hampi
Qaway/Iksaminay
Yawarta chaskiy

Recomendaciones
Obst:
Usar condn
Hacerse el diagnstico
Examen de sangre
Examen vaginal
Cumplir con el tratamiento
66

kundun churakuy
Qawachikuy
Yawar qawachiy
Warmikay qawachiy
Qampichikuy kabalta

Quechua

Planificacin familiar
Preguntas durante el servicio de Planificacin familiar
Obst.:
Seora por favor responda.
A que edad tuvo su primera relacin
sexual?
Cuantos aos tiene?
Dnde naci?
Cuntas parejas sexuales tuvo o tiene?
Actualmente tiene pareja?
Sufre o sufri violencia sexual alguna
vez?
Tiene relaciones sexuales forzadas?
Cuantos hijos tiene?
Se cuidaba con algn mtodo?
Tuvo abortos provocados?
Tiene algn dolor en la vagina?
Desde cundo?

Seora ama qina kaspa, kutipaway


Hayka wataykipim qallariranki
qariwan tupayta?
Qayka watayuqmi kanki?
Maypim paqariranki?
Hayka qariwanmi tupachkanki utaq
tuparanki?
Kunanqa qariyki kachkanchu?
Mana munaqta pipas
sakwasurankichu/abusasurankichu?
Mana munachkaptiki qariwan
tupanakuy kanchu?
Qayka wawayuqtaq kanki?
Ima mituduwantaq mana
wiksayakunaykipaq qarkakunki?
Kikikimanta sullururankichu?
Imayniraq nanaypas kanchu
warmikaynikipi?
Qaykapmanta pacha?

67

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Palabras claves
Relacione sexuales
Mtodos de planificacin
Confianza
Decisin
Cuidarse
Eleccin de mtodo
Los mtodos no son iguales
Dolor de cabeza
No hacen dao
Cada mujer necesita control
Proteccin

Qariwan/warmiwan tupana
Mana wiksayakunapaq hampi
Sunqu churay
Sinchi ruway munay
Kuidakuy
Mitudu akllay
Mitudukunaqa manam chaynallachu/
igualllachu
Uma nanay
Manam imanakunchu
Sapa warmim qawachikunan
Qarkakuq

Metodos de abstinencia peridica


Preguntas durante la consulta
Obst.
Cunto tiempo dura su menstruacin?
Usted sabe cuando ovula?
Su pareja es comprensivo?
Su pareja toma?
68

Hayka punchawtaq unqunki


yawarnikiwan/killaykiwan
Qam yachankichu qaykap muquyki
lluqsisqanta?
Qariki allin runachu?
Qariyki upyanchu?

Quechua

Frases que pueden ayudar en la consejera


Usar si tu ciclo es regular.
Observar diario su parte intima/
genitales
Conocer cuando ovula
Da frtil cuando el moco vaginal
es como la clara del huevo
(elstico)
Registrar la duracin de los ciclos
No es bueno si tu ciclo es irregular

Es importante la participacin del


esposo

Millpunki sichu yawarniki chay


punchawllapi killan killan qamuptin
Sapa punchawmi Warmikaynikita
qawanayki
Yachanayki qaykaptaq muhuyki
lluqsimusqanta
Wiksayakunapaq punchakunaqa,
warmikaynikitam lluqsimunqa runtupa
yuraqnin qina chutarikuqi
Sapa killam qillqana yawarniki
chayamusqan punchawta
Manam allinchu sichus yawarninki
mana chayna punchaullapi sapa killa
chayamuptinqa
Ancha allinmi qusayki yanapasuptikiqa

69

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Condn
Frases a usar durante la consejera
Es una funda delgada de jebe
Llaspa jibimanta wayqam
Usa el varn, en cada relacin coital Qarim churakun sapa warmiwan
tupaspan
Ayuda a prevenir un embarazo
Qarkakunmi wiksayakuymanta
Evita las ITS y el VIH-SIDA.
Qarkakun infiksionmanta, sidamantapas
Cada mes se le entregara 30
Sapa killam kimsa chunka kundunta
condones
qunku

Como funciona
No entra el espermatozoide a la
vagina
El semen queda dentro de la bolsita
Se usa una sola vez

Manam qaripa muqun yaykunchu


warmikayninman
Bulsapim qaripa lichin qiparun
Chulla kutillatam sapa cundunta
churakuna

Como se usa el condn


Cuando el pen esta duro o erecto
Antes que entre a la vagina

70

Lani/pisqu/qarikay duru kaptin


Manaraq warmipa warmikayninman
lani yaykuchkaptin

Quechua

Dejar un espacio en la punta, para


que se deposite el semen eyaculado
Retirar del pene cuando est erecto
Un condn en cada relacin

Puntachanta dijana qaripa lichin chaypi


qipanampaq
Tupayta tukuruspa, lanita urquna,
manaraq wauchkaptin
Musuq cunduntam churakuna sapa
tupanapaq

Tener cuidado
Puede romperse
El condn puede estar daado
Fecha de vencimiento
Cada condn se usa una sola vez

Llikikurunmanmi
Kundunqa mana allinpas kanmanmi
Qawana timpunpichu kasqanta
Sapa kunduntam chulla kutillata
churakuna/winakuna

Las ventajas del uso del condn


Es fcil de conseguir
En los establecimientos de salud
es gratis
Es seguro si se usa correctamente

Maypipas tarinallam
Cintro de saludpiqa mana
qullqillapaqmi
Allintam qarkakun sichu allinta
churakuptinqa/winakuptinqa

71

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Anticonceptivos Orales Combinados (AOC)


Palabras claves a usar
Pldora
Pastilla
Pequea
Hormonas
Uno diario
Maana
Tarde
Boca
Menstruacin
Embarazo
vulo
Su ltima menstruacin
Anlisis de orina
Chequeo
tero/tu utero
Corazn/tu corazn
Varices.

72

Millpuna pildura
Millpuna pastilla
Uchuylla
Urmuna
Chullallata punchawpi
Paqarin
Tardin
Simi
Killa/yawar unquy
Wiksayuq
Warmi Muhu
Ultimu killan qamusqan
Ispay qaway
Qaway
Madri/madriyki
Sunqu/sunquyki
Surkuchakurusqa sirka.

Quechua

Preguntas importantes
Obst.
Tiene varices?
Tiene problemas de corazn?
Problemas de hgado
En su familia tuvo cncer al tero
mamas?

Kanchu surkuchasqa sirkayki?


Sunquykiwan sasachakuy kanchu?
Kichpannikiwan sasachakuy kanchu?
Aylluykipi familiaykipi pillapas madri
kansirwan karachu?

Si tienes algn antecedente


Obst. / Seora
No puede usar porque es mayor de
Este mtodo no es indicado para
usted
Tiene que venir con su esposo para
que reciban la informacin

Manaam takyasqa warmipaqa allinchu


Kay qampiqa manam qampaqchu
Qusaykiwanmi qamunayki
yachanaykichikpaq

Frases a usar durante la consulta


Pastilla que contiene hormonas
Tomar todos los das
Empezar a tomar despus de tu
regla

Pastillaqa urmunayuqmi
Sapa punchawmi millpunayki
Yawarnikiwan/killaykiwan
tukuruspaam qallarinki millpuyta

73

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Venir al prximo mes para su control Qawan killatam qamunki/kutimunku


qawanapaq cuntrulnikiman
Al principio puede tener un poco de Qallariyllapiqa tumpatam umayki
dolor de cabeza
nananman
Nauseas
Millakuy kanman
Mareos
Sunqu muyuy.
Si continan estas molestias debes Sichu qinalla kanki kutimunaykim
volver

Cmo funcionan
Las pldoras impiden el
embarazo
La mujer sigue menstruando
pero los vulos no maduran

Pildorakunaqa wiksayakuymantam
qarkakun/manam wiksayachikunchu
Warmiqa qinam killanwan/yawarninwan
unqukun, muhunkunaqa manam puqunchu

No deben tomar la pldora


Las personas que tienen:
Problemas circulatorios
Cncer en los senos o en el tero
Problemas cardiacos
Derrame cerebral
Hepatitis
Cualquier enfermedad del hgado
Fumadoras
74

Sichus runapi kan:


Yawar mana allinta puriptin
Knsir uupi utaq madripi
Sunqu sasachakuypi
utqun ususqapi.
Tirisya.
kichpan unquykunapipas
cigarru pitaqkunapi

Quechua

Mayores de 35 aos
Presin alta
Diabetes
Varices

Kimsa chunka pichqayuq wata


qawayuqkunapi
Prision altapipas
Yawarpi sinchi miskiyuqpipas
Surkuchakusqa sirkayuqpi

rganos sexuales y reproductivos femeninos y


masculinos
Externos del mujer
Externos de la varn
Monte de venus Chanka barba
Pene
Lani/ullu
Labios mayores Hatun wirpa
Testculos/huevos
Quluta/Runtu
Labios menores Taksa wirpa
Clitoris
Kakala
Orificio urinario Ispana uchku
Himen
Rakapa/
warmikaypa
Llikan
Orificio vaginal Raka/warmikaypa
uchkun

75

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

rganos internos de la mujer


Ovario (semillas Muhu taqi
femeninas)

Trompas de
falopio
tero

Warmi muhu
purinan
Madri/ matriz

rganos internos del hombre


Conductos
Runtu watu
deferentes (canales
que conduce a los
espermatozoides
Liquido seminal
Lichi
Prstata
Uretra
Espermatozoide
(semilla del varn)

Prustata
Ispay sirka
Qari muhu/
yuma

Dispositivos Intrauterinos (DIU)


Explicaciones durante la Consulta
Es un dispositivo pequeo de plstico
Tiene la forma de T
Se coloca dentro del tero de la mujer
Evita que los espermatozoides no se
muevan rpidamente
Evita que se pueda implantar el huevo
El moco cervical se vuelva ms espeso

76

Platicumanta ruwasqam
Timanmi rikchakun
Warmipa madrin ukumanmi churana
Qaripa muquntam sunsuyachin
Qarkanmi madrinpi
sapichakunanmanta,
Warmikaynimpi utitam pipuyachin.

Quechua

Los hilos del DIU sirve para saber que


esta en su sitio
Revisar los hilos despus de cada
menstruacin
No debe haber dolor durante las
relaciones sexuales
Se puede tener relaciones sexuales
todos los das

Chay qaytuchanqa chaypi kasqantam


Yachachiwanchik.
Qaytutam qawana sapa killan
chakiruptin
Manam nanay kananchu qusaykiwan
kaptiki
Sapa punchaupas qusaykiwan
kakuwaqmi

Desventajas del DIU


Puede salirse sin darnos cuenta
Aaumentar la menstruacin y dolor
Control al primer mes, a los 3 meses
a los 6 meses y luego cada ao
Usarlo por un tiempo mximo de
5 aos
Si hay dolor en las relaciones es
bueno un control

Lluqsiramunmanmi mana
riparachkaptinchik
Yapakurunmanmi yawar killayki,
nanaypas kanmanmi
Qawachikunam killanpi, kimsa
killamanta, suqta killamanta
chaymanta sapa wata
Pichqa watakamallam churakuna
Sichus ima nanaypas kanman
qusaykiwan kaptiki, allinmi
qawachikuy

77

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Quienes NO pueden usar el DIU


Pikunataq mana DIUta churakunmanchu
Cuando
Cuando hay inflamacin plvica
Cncer en el cuello uterino
Menstrua bastante y hay mucho
dolor
Problemas en el tero
Cuando se tiene anemia
O cuando no ha tenido ningn
embarazo

Sichus wiksa inflamacin kaptin


Madripa kunkanpi kansir kaptin
Sichus killan llumpayata qamun
chaynataq llumpay nanay kaptin
Trompas de Falopio. sichus madrinpi
utaq madri watunpi sasachakuy kaptin
Sichus animiawan kaptin
Utaq manapuni wiksayakuqpaq

Frases
Dispositivo Intra Uterino
Menstruacin
Examinar
Squese el calzn
Vaya orinar
No le va a doler
Suba a la mesa
Abra las piernas
78

Madre ukuman churana


Killa/killan
Qaway
Calsunnikita chutukuy/qurqukuy
Ispakaramuy
Manan nananqachu
Misaman lluqay
Chankaykita kichariy

Quechua

Esto es un especulo
Le colocare este aparatito
Estos son los hilos del DIU
Al control venir con su esposo
Sangrara un poco ms de lo normal
Examen plvico

Kayqa ispikulum
Kaychatam churasayki
kaymi DIUpa qaytun
Qawachikuqa/cuntrulmanqa
qusaykiwanmi qamunki
Killaykiwanmi yawarinki tumpa
chikachantaraq
Lliw wiksa qawachikuna

Bloqueo Tubrio Bilateral (LTB)


Se conoce popularmente como ligadura de trompas

Frases claves
Ligadura de trompas
Examen plvico
Mtodo definitivo

Warmi muhu purinanta watay kuchuy


Lliw wiksa qawachikuna.
Wiaypaq kaq

Algunas preguntas en la consulta


Seora
Cuantos hijos tiene?
Ha tenido problemas del corazn

Hayka wawayuqtaq kanki?


Sunquykiwan sasachakuy karqachu?

79

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Alguna vez ha tenido problemas en


el tero?
Cada cuanto tiempo menstrua?
Cmo se entero de este mtodo?
Porqu esta eligiendo este mtodo?
Lo ha pensado bien?
No se va arrepentir despus?
Hay alguien que la esta obligando?

Haykapipas madrikiwan sasachakuy


karqachu?
Hayka punchaumantataq killayki
qamun?
Imaynatataq kay mitudumanta
yacharuranki?
Imaynampitaq kay mituduta
akllachkanki?
Allintachu tantiarunki?
Manachu qipata pisakunki?
Pipas maapayasuchkankichu?

Frases durante la Consulta


Es necesario un examen previo
Es una pequea operacin
Es realizado por personal especializado
Sirve para cerrar o cortar las trompas
de Falopio
Es un mtodo definitivo
Debe firmar un consentimiento
Venir a sus controles
A los 7 das
A los 30 das
80

Puntatam ixaminanaraq qawanaraq


Uchuy upirasiunmi
Allin yachaqmi ruwan
Chayqa madri watun
kuchunanpaqmi/ wichqananpaqmi
Wiaypaq kaqmi
Qillqanaykim munasqaykita, papilpi
Qamunayki qawachikuq
cuntrulkunaman
Qanchis punchawmanta
Kimsa chunka punchaymanta
killamanta

Quechua

Si hay problemas como


Ispakusqa sasachakuy kaptin
Llumpay madri, wiksa nanay kaptin
Yawarikuy kaptin
Kiri rupariptin
Chaylla qamuna

Molestias urinarias
Mucho dolor plvico o abdominal
Sangrado
Fiebre en la herida
Venir con urgencia

Quienes no pueden hacerse esta operacin


Personas con mucho peso.
Con problemas del corazn.
Problemas de Patologas plvica
(adherencias)
Cuando todava no han tenido hijos

Llumpay wirasapa llasaq runakuna


Sunqunwan sasachakuqkuna
Madri unquykunawan kaqkuna
Manaraq wawakuqkuna

Que pasa en nuestro cuerpo cuando nos hacemos esta


operacin
Se sigue menstruando igual
El deseo sexual es el mismo
Es seguro

Qinallam killanwan unqukun killan qamun


Qariwan kay munaypas chaynallam, manam
chinkanchu
Sigurum

81

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Vasectoma
Esta operacin se hacen los varones

Explicacin
Es un mtodo definitivo
Se corta los tubitos para que no
salgan los espermatozoides
Evita el embarazo
Las relaciones sexuales son
iguales
La operacin no demora
Se ira caminando despus de la
operacin
Usted tiene que solicitarlo
Firmar su consentimiento

Wiaypaq kaq mitudum


Runtu watuntam kuchurunku mana muhun
lluqsinampaq
Wiksayakuymantam/wiksayachiymantam
qarkakun
Warmiwan kayqa chaynallam, manam
chinkanchu
Upiraciunqa manam unaychu
Upiraciun tukuruptinqa purispam
ripukunqa
Qanmi maakunayki
Papilpim qillqana munasqaykita

Algunas preguntas
Seor Juan entendi lo que
le explique?
Esta seguro de hacerse esta
operacin?
Esta de acuerdo su esposa?
82

Tayta Juan, umaykiman yaukurunchu


willasqay?
Allinta tantiaruspaykichu upirasiunta
ruwachikunki?
Warmikipas munanchu?

Quechua

Frases durante la consulta


Llenare su historia clnica.
Es necesario un control antes de la
operacin
Debe ser revisado por un
especialista
Si hay anemia debe curarse antes
Si tiene una Infeccin en el pene
debe curarse
Debe pensarlo mejor
Si tiene un hijo debe pensarlo
O piensa volver a casarse

Istoriaykita ruwarusaq
Manaraq upirasiun kachkaptinmi allinta
qawana
Allin yachaqmi qawasunayki
Sichus animiawan kaptikiqa
qampikunaykiraqmi
Sichus lanikipi inficciun kanman,
qampikunaykim
Allintam tantianayki
Sichus chullalla wawayki kaptin, allin
tantianaykim
Utaq kasarakuytaraq munaspaykipas

Frases despus de la operacin


Descansar en el hospital 12
horas
No realizar trabajos pesados
A los dos das usted puede
trabajar
No tener relaciones sexuales
durante 7 das

Huspitalpi samanayki chunka iskayniyuq


urata
Ama llasaqkuna llamkayta ruwanaykichu
Iskay punchawmantaqa llamkakuwaqam
Ama warmikiwan qanchis punchawta
tupankichu
83

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Por 30 das usar condn


Usar trusa ajustada por siete
das.
Su control despus de 7 das
Volver despus de 30 das
Venir cada ao para una
consulta

Kundunta, kimsa chunka punchaw


churakunki warmiwan tupaspaqa
Tiqu truzata winakunki/churakunki qanchis
punchawta
Qanchis punchaumanta qawana
cuntrulakunayki
Chaymanta Kimsa chunka punchawmanta
kutimunki
Chaymanta, sapa wata qawachikuq qamunki

Anticoncepcin Oral de Emergencia (AOE)


Llamada tambin la pldora del da siguiente

Frases usar durante la consulta


Llumpay llakipi tarikuptinchik mitudum
Manam muhuta puhuchinchu/lluqsichinchu
Manan sulluchikunchu
Wiksayakuymantam qarkan
Manam kay pastillaqa ratu ratu
millpunachu
No se toma diario
Manam sapa punchawchu millpuna
No protege de las Infecciones de Manam warmikayninchikpi
Transmisin Sexual y del Sida
unquykunamantaqa, sidamantaqa
qarkakunchu
Es un mtodo de emergencia
Impide la ovulacin
No es abortivo
No deja que haya embarazo
No usar esta pastilla cada rato

84

Quechua

Usar en situaciones de
emergencia. Llumpay llakipi
kaptillanchikmi
Tomar dentro de las 72 horas
despus de la relacin sexual sin
proteccin
Tomar la primera dosis, y la
segunda despus de 12 horas
No tener relaciones sexuales
hasta su prxima regla

Urginsiallapim millpuna
Millpunaqa, qanchis chunka iskayniyuq
uku uraspim, qariwan mana kuidakuspa
tuparuspam
Huknin pastillata millpuruspam quknintaqa
chunka iskayniyuq urasmanta millpuna
Ama qariwan tupanachu killayki
qamunankama

Quines pueden usar?


Mujeres que han sido violadas
Y saben que pueden quedar
embarazadas
Si ha fallado el mtodo que estaba
usando

Viulasqa warmikuna
Chaynataq yachanmanku
wiksayakurunankuta
Sichus mitudun fallaruptin

En caso de violacin explicar


Ya puso la denuncia?
Necesario hacer un examen
No se preocupe todo estar bien
Tomar las pastillas como le indique

achu dinunsiata churarunkia?


Ixamintam ruwana
Ama llakikuychu lliwmi allin kanqa
Pastillata millpunki nisqayman qina
85

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Vocabulario
Antes de las 72 horas
Despus de 12 hora
4 tabletas
2 tabletas
Nauseas
Vmitos
Mareos
Fatiga
Dolor en las mamas
Donde puede conseguir
En cualquier farmacia o centro de
salud

86

Manaraq qanchis chunka iskayniyuq


ura kaptin
Chunka iskayniyuq urasmanta
Tawa pastillakunata
Iskay pastillakunata
Sunqumuyuy
Wischupakuy
Uma muyuy
Pisipay
uu nanay
Maypin tariwaq
Mayqin qampiwasipipas utaq cintro
de saludpi

Quechua

CAPTULO IV

Nmeros
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Cero
Uno
Dos
Tres
Cuatro
Cinco
Seis
Siete
Ocho
Nueve
Diez

Chusaq
Huk
Iskay
Kimsa
Tawa
Pichqa
Suqta
Qanchis
Pusaq
Isqun
Chunka

87

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Otros nmeros
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
30
40
50
60
70
80
90

88

Once
Doce
Trece
Catorce
Quince
Diecisis
Diecisiete
Dieciocho
Diecinueve
Veinte
Treinta
Cuarenta
Cincuenta
Sesenta
Setenta
Ochenta
Noventa

Chunka hukniyuq
Chunka Iskayniyuq
Chunka Kimsayuq
Chunka Tawayuq
Chunka pichqayuq
Chunka Suqtayuq
Chunka Qanchisniyuq
Chunka pusaqniyuq
Chunka isquniyuq
Iskay Chunka
Kimsa chunka
Tawa chunka
Pichqa chunka
Suqta chunka
Qanchis chunka
Pusaq chunka
Isqun chunka

Quechua

Ejercicios
Qu tiempo est enfermo/a?
Estoy enfermo/a tres das
Cuntos dedos tiene en la mano
izquierda?
Cuntos das hay en una semana?

Hayka unayataq unquchkanki?


Kimsa puchawmi unquchkani
Hayka didum kan lluqi makikipi?
Hayka punchawtaq kan huk simanapi?

Algunos elementos de un consultorio


La puerta
La ventana
La almohada
La sabana
La piyama
El monitor
La cama
La cobija

Punku
Qawana Tuqu/wintana
Sanwa
Kulchun qatana
Puuna pacha
Karu kamachikuq
Kama/puuna/kawitu
Puuna

89

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Signos vitales
Presin arterial
120/80
Pachak
iskaychunkayuq, pusaq
chunka ukuyuq

Pulso
76 x
Qanchis chunka
suqtayuq minutupi

Temperatura
36C
Kimsa chunka
suqtayuq

Estatura
162 cm
Pachak suqta chunka
iskayniyuq

Peso
200 libras
Iskay pachak libras

Edad
68 aos
Suqtachunka
pusaqniyuq watayuq

Ejemplos
La seora Rosa Lema,
tiene 120
La seora Mara Manuela
tiene 76 pulsaciones por
minuto.
La temperatura del Sr.
Marco Limaico es de 36C
Pesa 76 kilos.
Mide 1,65.
Tiene 45 aos
90

80 mmgh de presin. Mama Rosa Limaqa


pachak iskay chunkayuq, pusaqchunka ukuyuq
prisionwanmi kachkan
Mama Marya Manuylaqa qanchischunka
suqtayuq pulsuyuqmi kachkan
Tayta Marcu Limaycuqa kimsachunka suqtayuq
timpiraturayuqmi kachkan
Qanchis chunka suqtayuq kilustam llasan
Huk mitru suqta chunka pichqayuqmi sayaynin
Tawa chunka pichqayuq watayuqmi

Quechua

Fechas de nacimiento
Don Samuel naci el 3 de
mayo del ao 1989.
LA SEORA Juna dio a luz
el 20 de diciembre del ao
2009.

Tayta samuilqa paqarirqa kimsa punchaw


mayu killapi, waranqa isqun pachak
pusaqchunka isqunniyuq watapim
Mama Juanaqa wachakura iskay chunka
dicimbri punchawpi, iskay waranqa
isqunniyuq watapim

Meses del ao
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre

Qhaqmiy Killa
Hatun Puquy
Pacha Puquy
Inka Raymi Killa
Hatun Aymurau Killa
Samay Killa
Chakra Qunakuy
Chakra Yapuy Killa
Quya Raymi Killa
Uma raymi killa
Ayamarqay killa
Qhapaq intiraymi killa

91

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Tiempo
Segundo
Minuto
Hora

Iskay iqin
Minutu
Ura

Ejercicios
Qu mes es hoy?
Hoy es Enero
Qu hora es?
Las 12:00 pm
Las 11:55 de la noche

Ima killataq kunan?


Kunaqa Qhaqmiy killam
Ima urataq kachakan?
Chawpi punchaw
Kuska tutan

Familia
El padre
La madre
El esposo
La esposa
El hijo
La hija
El abuelo
La abuela
El padrino
La madrina
92

Tayta
Mama
Qusa
Warmi
Qari Wawa
Warmi wawa
Awilu/Tayta
Hatun mama/ mamaku awila
Padrinu
Madrina

Quechua

La hermana de hermana
El hermano de hermano
El hermano de hermana
La hermana de hermano
La nuera
Madrastra
Padrastro
El viudo
El nieto
La viuda
El soltern.
Cuado por la mujer.
La sobrina.
El amante
Cuada por la mujer
El sobrino

aa
Wawqi
Turi
Pani
Llumchuy
Madrastra
Padrastrun
Viudu
Willka
Viuda
Mana yanayuq
Llumchuy masi
Subrina
Kuyay
Llumchuy masi
Mulla

Ejercicios
Quin es el ella?
Es mi hijo/a
Cmo se llama?
Ella se llama Susana y tiene 16 aos
Quin es el padre?
El padre es Juan

Pitaq pay?
Wawaymi/churiymi
Imataq sutin?
Paypa sutinqa Susanam, chunka
suqtayuq watayuqmi
Pitaq taytan?
Juanmi taytan
93

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Frases tiles
Abra la boca
Le vamos a tomar la temperatura
Por favor no muerda el
termmetro
Levante la lengua
Cierre la boca
Sostenga al nio/a a la nia
Squese la ropa
Venga para pesarle

Simikita kichay
Rupaytupunawan rupaynikita qawasun
Ama qina kaspa, ama rupaytupunata
kachunkichu
Qalluykita uqariy
Simikita wichqay
Wawata qapiy
Pachaykita chutukuy
Qamuy, qayka llasaqsaykitapas yachasun

Los verbos
Caminar
Ensear
Aprender
Llamar
Necesitar
Preguntar
Dormir
Escribir
Curar
Trabajar
Jugar
Vender
94

Puriy
Yachachiy
Yachay
Qayay
Munay
Tapuy
Puuy
Qillqay
Qampiy
Llamkay
Pukllay
Rantikuy

Quechua

Qaway
Latay
uuy
Qaquy
Waqay
Asiy
Kiriy
Kichay
Wichqay
Willay
Quy
Tiyay
Sayariy
Quy
Puuy/siriy
Rantiy

Mirar
Gatear
Amamantar
Masajear
Llorar
Rer
Herir
Abrir
Cerrar
Avisar
Dar
Sentar
Levantar
Pasar
Acostar
Comprar

Dilogo / parlay
Doc.:
Doc.:
Doc.:
Doc.:
Sra. Vega:
Sra. Vega:

Buenos das. Soy el doctor Guzmn


Rimaykullayki, ductur Gusmanmi kani
Cuntos aos tiene el nio?
Qayka watayuqmi warmarki?
Tiene cinco
Pichqa watayuqmi
95

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Doc:
Doc.:
Sra. Vega:
Sra. Vega:
Doc.:
Doc.:
Sra. Vega:
Sra. Vega:

Es Usted, la madre del nio?


Qamchu warmapa maman kanki?
Es mi nieto, vive en mi casa
Willkaymi, wasiypim yachan
Cmo est el nio hoy?
Kunan, Imaynam warma kachkan?
Est malito. No se siente bien. Tiene fiebre y le duelen los Odos
Unquchachkanmi, rupachkanmi, chaynallataqmi rinrin
nanachkan

Efectos secundarios de la medicacin


Alergias
Hinchazn
Irritacin
Shock

Siqsipakuy
Punkiy
Pukayay
Wauy

Frases tiles
No olvidar/no olvido
Usar/poner
Hay que tomar 3 cucharada(s)
Hay que tomar 3 miligramos /
mililitros

96

Ama qunqaspa / ama qunqasaqchu


Churakuy/winakuy
Kimsa cucharachatam upyana
Upyanaqa, kimsa miligramuta /
mililitruta

Quechua

Hay que aplicar la crema en la rea


afectada
Una vez al da
Tres veces al da
A las nueve de la maana
A las nueve de la noche
Por la maana
Al acostarse
Por la noche
Un da si, un da no
Todos los das
Por tres das
Con las comidas.
Con leche
Con mucha agua
Cuando es necesario
Para el dolor
Para dormir
Sin falta
Debajo de la lengua.
Media hora antes de comer
Media hora despus de comer
Estos medicamentos

Crimatam/pumadatam unqusqa
partiman lluntiykuna
Chulla kutita, punchawpi
Kimsa kutita, punchawpi
Isqun ura punchawta
Isqun ura tutata
Tamantanta
Puunapaq
Tutanpi
Huk punchawta upiana, huk
punchautaqa ama
Apa punchaw
Kimsa punchawta
Mikunawan
uuwan/puquwan/lichiwan
Achka yakuwan
Quna kaptillan
Nanayninpaq
Puunapaq
Ama qunqaspa
Qallu ukunpi
Parti ura mikunapaq kachkaptin
Parti uraa mikurusqan pachapi
Kay hampikuna

97

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Estas inyecciones
Esas vendas

Kay inyicciunkunata/kay siki aychaman


churanata
Chay wankukunata/chay vendakunata

Ejercicios
Yo tengo que ir a la comunidad
T tienes que tomar la tableta
Usted. Tiene que ir al puesto de
salud
Usted Tiene que tomar mucha agua
Por favor tome asiento
Por favor vaya al puesto de salud
Por favor tome la pastilla
Por favor llame al doctor/ a la
doctora

98

Nuqaqa comunidadmanmi rinay


kachkan
Qammi tablitata/pastillata millpunayki
Qamqa pusta de saludmanmi rinayki
Qam Achka yakutam upyanayki
Ama qina kaspa tiyakuy
Ama qina kaspa, Pusta de saludman riy
Ama qina kaspa pastillata millpuy
Ama qina, kaspa ducturta utaq
ducturata qayaykamuy

Quechua

Vocabulario mdico
El frasco
Las cpsulas
Las pastillas
La jeringa
La receta
El farmacutico
Los lquidos
El jarabe
La gota
La crema
El suero
La cucharita
El supositorio

Butillacha
Kapsulakuna
Pastillakuna
Siki aychman hampi churana/jiringa
Ricita
Qampikunamanta yachaq
Yakukuna
Upyana qampi
Sutuy
Lluntana qampi
Sikaman Churana yaku
Ua cucharacha
Sikiman churakuna qampi

99

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

100

Quechua

ANEXOS

101

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

102

Quechua

ANEXO

Glosario
A
Abdomen
Abril
Abrir
Abuela
Abuelo
Adis
Agosto
Alergias
Amamantar
Amante

Wiksa
Raymi killa inka
Kichay
Hatun mamakay/mamay/awila
Machu/papakay/hatun papay/awilu
Tupananchikama
Chakra yapuy killa
Siqsipakuy
uuy
Kuyay
103

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Amigo
Analgsico
Anticido
Antialrgico
Antibitico
Anticonceptivo
Antidiarreico
Antihipertensivo
Antinflamatorio
Aprender
Articulaciones
Avisar

A Yanasa
Nanay tanichiq
Wiksa rupariypaq hampi
Siqsipakuypaq hampi
Inficcionpaq hampi
Wiksayakuymanta qarkakuq hampi
Qichapaq hampi
Prisionpaq hampi
Inflamacionpaq punkipakuypaq hampi
Yachay
Muquchukuna
Willay

B
Bien, gracias
Bien
Boca
Brazo
Buenas noches
Buenas tardes
Buenos das

104

Allinmi gracias/yuspagrallasunki
Allinmi
Simi
Ricra
Allin tuta kachun
Allin chisi kachun
Allin punchaw kachun

Quechua

C
Cabello
Cadera
Cintura
Caminar
Canilla
Cansado
Capsula
Cara
Cerrar
Clavcula
Codo
Cmo est usted?
Comprar
Congestin nasal
Contento
Cortar
Coser
Costilla
Crneo
Crema
Cucharita
Cuello
Cuada por la mujer

Chukcha
Kiti
Wiqaw
Puriy / puririy
Chaki sinqa
Pisipasqa
Kapsula
Uya
Wichqay
Qasquchaka tullu
Kuchus
Imaynalla kachkanki?
Rantiy
Qanqa sinqa
Kusisqa
Kuchuy
Siray
Waqta
Umatullu / umapukullu
Lluntana hampi
Taksa cucharacha
Kunka
Lumchuy
105

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Cuado por la mujer


Curar
Curaciones
Ciruga

Masay
Hampiy
Hampiykuna
Upiraciun

D
Dar
Dedo del pie
Dedo
Diarrea
Diciembre
Diente
Dolor de cabeza
Dolor de garganta
Dolor
Domingo
Dormir
Direccin

Quy
Chaki rawkana/didu
Rawkana/didu
Qicha
Qhapaq intiraymi killa
Kiru
Uma yanay
Kunka nanay
Nanay
Inti punchaw
Puuy
Maylawpi

E
Encantando
Enca

106

Ima allinmi
Kirupa aycha kiru wara

Quechua

Enero
Enfermo
Enfermedad
Ensear
Escalofros
Escribir
Escroto
Espalda
Espina dorsal
Esposa
Esposo
Estreimiento

Qhapaq raymi killa


Unquq
Uquy
Yachachiy
Chiripakuy
Qillqay
Runtupa wayqan luxu
Wasa
Wasa urqu
Warmin
Qarin
Aka tapa

F
Falta de aire
Farmacutico
Febrero
Feliz
Fiebre
Fractura
Frasco
Farmacia

Samaynin kanchu
Hampimanta yachaq
Hatun Puquy
Kusisqa/sami
Rupariy/rupapakuy
Tullu paki
Butillacha
Hampi wasi

107

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

G
Garganta
Gatear
Glteo
Golpe
Gota
Gripe
Gusto es mo
Ginecologa

Tunquri
Latay
Siki
Takasqa
Sutuy
Chulli unquy
Anchatam kusikuni riqsisqaymanta
Warmikuna qawana wasi/cunsulturio

H
Hasta luego
Hervir
Hermana de hermana
Hermana de hermano
Hermano de hermana
Hermano de hermano
Hija
Hijo
Hinchar
Hinchazn
Hola
Hombre, ser humano
108

Tupananchikama
Timpuchiy
aa
Pani
Turi
Wayqi
Warmi wawa
Qari wawa
Punkiy/punkichkan
Punkirun
Allillanchu
Runa

Quechua

Hoy es lunes
Hueso

Kunanqa killachay punchawmi


Tullu

I
Igualmente
Infectar
Inflamar
Irritacin

Chaynallam
Qiyayay
Punkipakuy / punkiy
Pukayay

Jarabe
Jeringa
Jueves
Jugar
Julio
Junio

Upyana hampi
Siki aychaman hampi winana/jiringa
Chaskachay
Pukllay
Chakra qunaku
Samariy killa

L
Labio
Lengua
Llamar
Llorar

Qita/wirpa/sirpi
Qallu
Qayay
Waqay
109

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Los lquidos.
Lunes que viene
Lunes

Yakukuna
Qawan lunista/ lunis hamuqta
Killachay/lunis

M
Madrastra
Madre
Madrina
Mal, peor
Malestar del cuerpo
Mandbula, la barbilla
Mano
Maana
Mareo
Martes
Marzo
Masajear
Mayo
Me alegro
Mejor
Minuto
Mirar
Mucho gusto

110

Madrasta
Mama
Madrina
Aswanta
Wirpu nanapakuy
Kakichu
Maki
Paqarin
Yuyaynin chinkan/umamuyu
Atipachay
Pacha puquy
Qaquy
Hatun amuray killa
Anchta kusikuni
Allin / allinchaam
Huk iqin
Qaway
Anchata kusikuni riqsisqaymanta

Quechua

Mueca
Muslo
Muy bien

Pukllana wawa/muica
Chanka
Allinpuni/allincha

N
Nalga
Nariz
Necesitar
Nieto
Noviembre
Nuca
Nudillo
Nuera

Siki parqa
Sinqa
Munay/munani/munachkani
Willka
Aya marqay killa
Matanka
Muquchu
Llumchuy

O
Octubre
Odo
Ojo
Ombligo
Omoplato
Oreja

Umaraymi killa
Rinri uku
awi
Puputi
Qarmin/paletilla
Rinri

111

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

P
Padrastro
Pare
Padrino
Plido
Partera
Pasado maana
Pastillas
Pecho
Pediatra
Pene
Pie
Pierna
Pmulo
Preguntar
Prstata

padrastu
Sayay
Padrinu
Qilluniraq
Warmi wachachiq
Mincha punchaw
Pastillakuna
Qasqu
Wawa qawana wasi/cunsulturio
Ullu/lani
Chaki
Chaka
Uya muqu
Tapuy
Prustata

Q
Quebrar
Quemadura
Quemar
Quijada

112

Pakiy
Rupasqa/ruparun
Rupay/Rupariy
Kakichu

Quechua

R
Receta
Recto, el ano
Regular
Rer
Rodilla
Romper

Ricita
Uqiti/chiputi
Tumpa/ tumpalla
Asiy
Muqu
Pakiy

S
Sbado
Segundo
Seno
Seor
Seora mama
Septiembre
Shock
Sntomas
Sobrina
Sobrino
Soltern
Suero
Supositorio

Kuychichay
Iskay iqin
uu
Tayta
Siura
Quya raymi Killa
Wauy
Nanapakuykuna
Subrina
Subrinu
Mana waynayuq
Sirkaman churana yaku
Sikiman churana hampi

113

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

T
Taln
Tobillo
Todos los das
Tos
Trabajar
T

Chaki taka
Chaki muquchu
Sapa punchaw
Uqu
Llamkay
Qam

U
Ua del dedo del pie
Ua
Usted

Rawkanapa sillun
Sillu
Qam/qamri

V
Vacunacin
Vagina
Vender
Viernes
Viuda viuda
Viudo viudu
Vmito
Vomitar
114

Vacunaciun
Warmikay/raka
Rantikuy
Illapachay
Warmisapa
Qarisapa
Wischu
Wischuy/Atquy

Quechua

ANEXO

Etapas del crecimiento humano


Abuela
Abuelo
Bebe
Feto
Joven mujer
Joven varon
Muerto
Nacer
Nio
Pubertad
Recin nacido
Vieja
Viejo

Awila
Awilu
Wawa/llullu wawa
Sullu
Sipas
Musu
Aya
Paqari
Warma
Pasa/maqta
Llullu wawa
Paya
Machu
115

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Signos, sntomas, sndromes y enfermedades


Aborto
Absceso
Acn
Adenitis
Ahogarse
Amigdalitis
Amnesia
Ampolla
Amputar
Apopleja
Asma
Asmtico
Ayunar
Calmar
Bocio
Borracho
Bostezar
Bostezo
Clculo
Cncer
Caquexia
Cardiaco
Cardialgia
116

Sullu
Chupu
Suchi
Amuqllu
Hiqipay
Millputi punkipakuy
Qunqaysunqu
Pusllu
Quruy
Tuku
Pasma unquy
Pasmayuq
Mana mikuy
Qasiy
Qutu
Machasqa/sinka
Hanllapakuy
Hanllay
Rumi unquy
Kansir
Huanty
Sunqu unquyniyuq
Sunqu nanay

Quechua

Cardiopata
Caries dental
Catarata
Catarro
Ceguera
Carumen
Cianosis
Citica
Cicatriz
Ciego
Cifosis
Cistitis
Coagulo
Dbil
Defecar
Demencia
Deshidratado
Destetar
Diarrea
Disfagia
Dislalia
Dismenorrea
Disnea
Disfona
Duirtico

Sunqu unquy
Kiru Ismu/utuy
Puyo llika
Chulli
ausayay
Rinri Wira
Qaywarun
Qichu-Qichu unquy/ suqa
Sira
awsa
Muqu Wasa
Hispay Piti
Yawar Kirpa/tika
Amsa
Hatun Hispay-Akay
Waqa Kay/ mana sirniyuq
Chakisqa
Anukay
Qicha
Sasa millpuy
Akllu
Killa nanay
Sasa Samay
Saqrayay
Ispachikuq
117

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Dolor de odo
Dolor
Dolor de muelas
Dolor de estmago
Dolor de espalda
Dolor de garganta
Embarazo
Embrin
Enfermedad
Enflaquecer
Engordar
Entumecer
Envejecer mujer
Envejecer hombre
Envenenar
Equimosis
Eructar
Escalofro
Escama
Escozor
Espasmo
Esquizofrenia
Estornudo
Estrabismo
Estreimiento
118

Rinri Nanay
Nanay
Kiru Nanay
Wiksa Nanay
Wasa Nanay
Kunka Nanay
Wiksayuq
Qulla
Unquy
Tulluyay
Wirayay
Susunkay
Payayay
Machuyay
Vininakuy
Quyu
Kakyay
Chiripakuy
Paspa
Siqsiy
qiwiy
Waqa/lukuyay
Hachiy
Winqu awi
Akatapa/akakichki

Quechua

Fiebre
Flcido
Flaco
Flato
Flema
Flebitis
Fornicar
Fornculo
Fractura
Frenillo
Hambre
Heces
Hematoma
Hematuria
Hemorragia
Hemorroides
Hidrofobia
Hipo
Gago
Gangrena
Gases intestinales
Giba
Glotn
Gordo
Granos

Rupariy/calintura
Lawqi
Tullu
Qullquykapiq
Lawsa
Sirka unquy
Waqrakuy
Suchi
Pakisqa
Sirka
Yarqay
Aka
Yawar Wauska
Yawar Ispay
Yawar pluqu
Uquti Unquy/sikinpi titali
Yaku mancha
Qikchu
Kaku/gagu
Ismusqa
Supy
Muqu
Rakrapu
Wirasapa/wira/liqipu
Suchi
119

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Gripe
Jadear
Jaqueca
Labio leporino
Lagrima
Leismaniasis
Lepra
Lipoma
Lombriz
Lumbalgia
Lunar
Luxacin
Mal de altura
Mal de ojos
Irradiacin del sol
Mal
Malaria
Malignidad de una enfermedad
Meningitis
Menstruar
Mialgia
Miedo
Morir
Nacer
Nacido
120

Chulli
Hakakyay
Uma Nanay
kalpi simi/qasa simi
Wiqi
Uta
Lliqti Unquy
Wira Unquy
Kuyka
Wasa nanay
Ana
Qiwi/muqa
Urqu qawari/Suruchi
awi Unquy
Inti Chasqa
Mana Allin
Chukchu
Wiru unqoy
utqun Pistuqllika Unquy
Killa/ Yawar qamuy
Urku Nanay
Manchakuy
Wauy
Paqariy
Paqarisqa

Quechua

Nonato
Neumona
Obeso
Olvidar
Orinar aguas
Orinar
Orquitis
Orzuelo
Otalgia
Palpitar
Paludismo
Parir
Parto
Pediculosis
Pedo
Perdida de peso
Pie zambo
Placenta
Pleuresa
Problema cerebral
Problema sanguneo
Prolapso rectal
Prolapso vaginal
Prurito
Parsito

Wausqa paqarimuq
Qapsan Unquy
Wirasapa
Qunqay
Yaku Ispay
Ispay
Quruta Unquy
awi Qara Chupu
Rinri Nanay
Patatatay
Chukchu
Wachay
Wachakuy
Usa Unqoy
Supi
Tulluyay
Wistu Chaki
Parisnin
Tami unquy
utqu unquy
Yawar unquy
Uqiti Suruy
Raka Suruy
Siqsi
Aychaku
121

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Pus
Putrefacto
Quemado
Rabia
Raquitismo
Resfriarse
Reumatismo
Ronquera
Sano
Sarna
Secuestro
Sed
Sordo
Sudar
Tos convulsa
Tos
Tumor
Ulcera
Ungento
Vendaje
Verruga
Vomitar
Vomito

122

Qia
Ismusqa
Rupasqa/kaasqa
Allqu unquy
Tulluyay
Chulli unquy
Suka
Chaka
Allin/qali
Isu/karacha
Sinkachiy
Yakunayay
Upa
Humpiy
Uti uqu
Uqu
Kumpu/tumur
Anac Kiri
Lluntana hampi
Wankuna
Ticti
Wischuyatqupakuy
Atqu

Quechua

ANEXO

Anamnesis de los datos de filiacin


Que
preguntar
Nombre /
Sutiyki
Edad /
Watauki
Sexo

Como preguntar
Seora Cmo se llama
Usted? Seora
Cul es su nombre?
Cuntos aos tiene?

Imam sutiki?
Imataq sutiki?

En el caso de las mujeres


preguntar Cuntos hijos
tiene?

Hayka wawayuqmi kanki?

Qayka watayuqmi kanki?

123

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Estado Civil

Profesin
Lugar de
Nacimiento
Residencias
Ocasionales
Residencia
Habitual
Direccin,
telfono
Instruccin

124

Es usted, casado/a,
Qam kanki qusayuqchu/
soltero/a, viudo/a,
warmiyuqchu, warmisapa/
divorciado/a, unin libre? qarisapa, rakinasqa,
cumpairuyuq/cumpairayuq?
mana qusayuqchu/
warmisapachu?
En qu se ocupa?
Imakunatataq ruwanki?
En qu trabaja?
Imapin llamkanki?
En dnde naci?
Maypin paqariranki?
En qu lugares ha vivido
antes?
En dnde vive
habitualmente?
Cul es su direccin?
Hay telfono en tu
pueblo?
Hasta qu grado o hasta
qu ao estudio?

Maykunapim yacharanki
aupaqta?
Maypim kunan yachanki?
Maylawpitaq yachanki?
Kanchu llaqtaykipi tilifunu?
Ima wata kamam Yachay
wasiman riranki?

Quechua

Anamnesis aplicable a cualquier sntoma


Que preguntar
Fecha aparente de
comienzo
Fecha real de
comienzo

Como preguntar
Cundo empez? (el dolor,
el vmito , sangre, etc.)
Nunca antes tuvo esta
molestia?

Forma de
comienzo
Causa aparente

Cmo empez?

Sntomas
acompaantes

Cul cree que fue la causa


para que apareciera esta
molestia?
Y junto con esta, que otras
molestias se presentaron?

Evolucin

Y en las horas (o das) que


siguieron, cambio la forma
de ser de la molestia?

Relacin con los


medicamentos

Qu medicamentos ha
tomado para aliviarse?

Estado actual

En este momento, cmo


se siente?

qaykapim qallarira
(nanay, wischuy, yawar)?
Manachu kay
sasachakuy aupaqta
qapisuranki?
Imaynatam qallarira?
Imamantataq
rikurimunman kara kay
sasachakuyniki?
Kaywan kuska,
imakunapiwantaq
rikurimura?
Uraman (utaq
punchawkuna) risqan
qina, imaynataq chay
sasachakuy kara?
Ima qampikunatataq
upyaranki millpuranki
allinyanaykipaq?
Kunallan imaynataq
kachkanki?
125

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Anamnesis general del dolor


Que preguntar
Fecha aparente de
comienzo
Fecha real de
comienzo
Intensidad
Causa aparente

Sitio del dolor


Irradiacin
Tipo de dolor
Sntomas
acompaantes
Relacin con el
tipo de alimentos

126

Como preguntar
Cundo empez el
dolor?
Nunca antes tuvo esta
molestia?
Es muy intenso? Le
duele mucho?
Cul cree que fue
la causa para que
apareciera este dolor?
Dnde nace el dolor?
Hacia dnde va el
dolor?
Cmo es el dolor?
Junto con el dolor,
que otras molestias se
presentaron?
Ha notado si algn
alimento en particular le
alivia o aumenta el dolor,
o no cambia el dolor?

Qaykapitaq nanay qallarira?


Manachu aupaqta chayna
nanay kara?
Llumpaychu? Llumpaytachu
nanan?
Imanasqataq chay nanayniki
rikurimunman kara?
Maypitaq qallarin nanay?
Maymantaq rin/puririn chay
nanay?
Imaynataq chay nanay?
Nanaywan kusqa,
imakunapiwantaq
rikurimura?
Icha ripararanki, ima
mikusqaykpas nanayta
allinyachin utaq nanayta
aswanyachin utaq manapas
imananchu?

Quechua

Horario

Periodicidad
Relacin con el
tiempo
Relacin con el
vmito
Relacin con la
deposicin
Relacin con los
medicamentos

Evolucin

Estado actual

Qu le pasa al dolor
antes o despus de la
comida?
A qu hora del da
aparece el dolor?
Cunto tiempo tiene
el dolor?
Cuntos tiempo tiene
el dolor?
Cundo hace la
deposicin que le pasa
al dolor?
Qu medicamento ha
tomado para este dolor?
Y qu le sucedi al
dolor?
En las horas (o das)
que siguieron al inicio,
cambi la forma de ser
del dolor
Actualmente, cmo se
encuentra el dolor?

Manaraq mikuchkaptiki utaq


mikuruptikia imaynataq
chay nanay?
Imay uratataq chay nanay
rikurimun?
Qayka unayam nanayniki?
wischupakuptiki, imanantaq
nanayta?
Imanantaq nanayta hatunta
ispaptiki?
Ima qampikunatataq
upyaranki/millpuranki kay
nanaypaq, imanarataq
nanayta?
Ura (utaq punchaukuna)
risqanman qina, imaynataq
chay nanay kara?
Kunallan, imaynataq nanay
kachkan?

127

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Anamnesis de la menstruacin
Que preguntar Como preguntar
Menarqua:
A qu edad se enfermo/
mestruo por primera vez?
Ritmo
Cada cuntos das se
enferma?
Volumen
Qu cantidad se enferma?

Duracin
Fecha de
ltima
menstruacin
Color
Fluidez
Sntomas
acompaantes
dismenorrea

Hayka wataykipim killayki


qamurqa?
Hayka punchawmantataq
killayki chayamun?
Achkachu, asllachu
yawarniki qamun?
Cuntas toallas diarias se
Hayka kutitataq mudakunki
cambia?
punchawpi?
Cuntos das le baja la regla? Hayka punchawtaq
yawarniki qamun?
Cundo se enferm la ltima Haykaptaq unqukuranki
vez?
ultimuta?
De qu color es la
menstruacin?
Tiene cogulos?
Junto con la regla, le viene
alguna molestia?
Antes de la regla?
Y Despus de la regla?

128

Imay culurtaq yawarniki?


Kurpan kanchu?
Yawarnikiwan kuska, ima
sasachakuypas kanchu?
Manaraq killayki
qamuchkaptiq?
Yawarniki chakiruptinaqa?

Quechua

Hemorragia
Entre regla y regla, le baja
intermenstrual sangre?

Cambios
inesperados
en cualquiera
de sus
caractersticas
Secreciones
Plurito vulvar
Dismenorrea
Trastornos en
el acto sexual

Siempre es igual la
menstruacin?
Ha notado algn cambio?

Yawar chayamusunkichu
a unqukurptikia
manaraq qamusunayki
punchawkunapi?
Sapa killachu Chaynalla?
Imatapas ripararankichu?

Ima yakupas
lluqsimusunkichu?
Tiene comezn en las partes? Siqsisunkichu warmi
kayniykikuna?
Tiene dolores durante la
Siqsinchu warmi kayniki?
regla?
Durante el acto sexual, hay
Kanchu ima sasachakuypas/
alguna molestia?
nanaypas qusaykiwan
kaptiki?
Le baja alguna secrecin?

129

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

Anamnesis de la historia obsttrica


Que preguntar
Inicio de vida
sexual activa

Primera
gestacin
Nmero de
embarazos
Patologa
coexistente
Numero de
cesreas

Nmero de
abortos
Hijos vivos

130

Como preguntar
A qu edad inici relaciones Hayka wataykipim qariwan
sexuales?
tuparanki?
A qu edad se cas?
Hayka wataykipim
casarakuranki?
A qu tiempo de casarse se Hayka unaymantam
embaraz?
wiksayakuranki?
Cuntos embarazos ha
Hayka kutitataq
tenido?
wiksayakuranki?
Ima sasachakuykunam kara
Qu problemas ha tenido
en los embarazos y en los
wiksayuq kaptiki chaynataq
wachakuptiki?
partos?
Cuntas cesreas le han
Hayka kutitataq wiksaykita
hecho y por qu?
kuchuraku wawa
qurqunankupaq, imanasqam
ruwaraku?
Ha tenido arrojos?, Fueron Sulluranki?,
espontneos? A qu edad Kikillanmantachu kara?,
gestacional?
hayka killayuq kachkaptiki?
Cuntos hijos/as tiene?
Haykataq wawaykikuna?,
De que murieron los/las
Wauq kaq imawantaq
otros/as
waura?

Quechua

Fecha del ltimo


parto
Medidas
anticonceptivas
ltimo periodo
menstrual

Qu edad tiene su ltimo


hijo/a?
Cmo se cuida para no
embarazarse?
Cundo fue su ltima regla?

Hayka watayuqtaq sullka


wawayki?
Imaynatam qarkakuchkanki
mana wiksayakunaykipaq?
Qaykaptaq qamura ultimu
killayki?

131

Salud Materna y Perinatal / Salud Sexual y Reproductiva

Palabras Clave para la Atencin en Salud

132

Quechua

133

You might also like