dogan avc1ogli j

milli ..

, urtulus tar1h1

kutuphaneci - eskikitaplarim.com

DOGAN AVCIOGLU

Milli KURTUlU$
TARiHi
1838'den 1995'e

iKiNCi KiTAP

<O~iincii Bas1m)

TEKiN YAYINEVi

Kapak:
SAID MADEN

YAYLACIK MATBAASI
iSTANBUL -1978

IKiNCi KiTAP
SOVYET DEVRiMi KAR$ISINDA
TURK DEVRiMi

0C0NC0

BOLOM

SOVVET DEVRiMi KAR~ISINDA TURK DEVRiMi

I -

Urnutsuzluk icinde gozler Bat1'dan Dogu'ya cevriliyor

II -

Milliyetcilerde solla9rna : Turkculuk, Halkc1l1k ve

KoycUluk

Ill -

Enver Pa9a ve ittihatc1lann Bol9evikligi

IV -

Ye9il Ordu ve Cerkez Etern'in Bol9evikl!gi

V -

Ankara ve Istanbul kornunistleri

VI -

Rusya'dan gelen komunizm : Mustafa Suphi

VII -

Bol9eviklik suclamalan

VIII -

AtatUrk ve korni.inizm

IX -

Bol9evikler ile l1ukumetten hukurnete ili9kiler :

AtatUrkcu d19 politika nedir?

I - UMUTSUZLUK iCiNDE G6ZLER

BATl'DAN DOGU'Y A CEVR1L1YOR
Rusya'da oteden beri bizim ger~ek
dtlmamm1z, Qarhk'la Ortodoks Kllisesi idi. Ayasofya'nm hilalini lndirlp
yerlne ha(!! koymak, bu kllisenin en
btiytlk emeli idi. Lenin, bu iki kurumu, yani iki btlytik dtimammlZI y1kmaya ahdetml ve y1km1t1.
YUSUF KEMAL TENG IR$ENK
CTBMM Htiktlmeti D1ileri Bakam)

ERMENiSTAN OLMAKTANSA,
OLMAK !

BOL~EV!K

Amerikan mandas1 alma umutlan, 1920 y1h balarmda, ABD'nin isteksizligi iyice belli olunca son bulur.
Gozler, bu kez, Kafkaslar'a dogru ilerleyen Boleviklere
i;evrilir. Boleviklerle, 1920 bahannda, Dogu'da karadan
baglanti kurabilme olas1hgmm ortaya i;1kmas1, Bolevik
destek ve yard1m1m aratlrma egilimini gui;lendirir.
Daha onceleri, Kafkaslar'da ingiltere ve !ngiltere'nin uydusu Gurcistan ve Ermenistan htiktimetleri, Turkiye ile Bolevik Rusya arasma bir duvar gekmiti. Karadeniz'de ise, Mtittefik Donanmas1 tam egemendi. Rusya'daki ii; savR1 kimin kazanacag1 belli degildi. Boleviklerin 1919 yilmda ii; savRtaki baanlan ve Kafkaslar'a dogru ilerlemeleri uzerine, durum degimi ve onlar bir kurtanc1 olarak goriilmeye balanm1tlr.
Dogu'daki bu yeni gelimeler kar1smda, Amerikan
mandas1 yanhlanndan !ngiliz hayram Rauf Orbay dahi, bir tehdit niyetiyle bile olsa, Bati'ya karl Bolevik
427

kozunu kullanmaya koyulur. Rauf Bey, 2 Mart 1920 gunii Istanbul'da Amiral Bristol ile yaptig1 konumay1,
Atattirk'e bir telgrafht anlat1r. Konumada Bristol,
ABD kamuoyunun onceleri Wilson .ilkelerini destekIedig;ini, fakat sonradan Wilson'u b1rakt1g1m, bu ilkelere bel baglamakhg1m1zm yarar saglayamayacagmI
soyler. Rauf Bey, U kar1hg1 verir :
cc- Amerika ie karimaz ve Avrupalilar da bizi
mahvetmekteki kararlarindan donmeyecek olurlarsa,
dayanak noktasim ister istemez Dogu'da arayacagiz)) *1

KIRK KATIR MI, KIRK SATIR MI?

Ermenistan olma tehdidi altmda, Dogu'nun antikomiinist ileri gelenleri, bir ehven-i eni sayarak Bolevik olmay1 c;oktan diiiintirler. Dogu Anadolu, Amerikan mandasmm Ermenistan olma anlamma geldigini sezdiginden, Amerikan mandas1 tezini kotii kar1lam1tir. Erzurum Kongresi, ezici bir c;ogunlukla mandaya kar1t tutum takmm1tir. Mandac1hk, S1vas Kongresi'nde ancak Bati Anadolu'dan ve ozellikle Istanbul'dan gelen delegelerle taraftar toplamItlr.
Dogulu yazarlardan Siileyman Nazif, ccErmenistan
olmak yerine, Bolevik olmakn bic;imindeki bu korkuyu, 26 May1s 1919'da toplanan Saltanat ~uras1'nda U
sozlerle anlatir :
Avrupa'mn bir diimanhl?;l vardir. Ve bu diimanhk c;ok eskidir. Gerc;i Kmm Sava~1'nda, ingiltzre'nin,
Fransa'mn yard1mlanm gordiik. Fakat Paris Antla"' Bir musliiman ajanm verdigi rapora dayanarak, 14 $ubat
1920'de Robeck, Curzon'a oyle yazar: Rauf Bey, boleviklerin
milliyet~ilere para yard1m1 onerdiklerini, fakat milliyet~ilerin
ilkelerini satmay1 istemediklcrinden, yard1m1 te9ekkilrle reddettiklerini soyledi. Anadolu'da geziden donen yuksek mevkideki ba&ka bir Tilrk ajan da 18 Mart 1920'de Londra'ya iletilen U raporu verir: Mustafa Kemal'in c;evresi belirtti ki,
Tilrkiye'ye ki:itil ban ko9ullan sunulursa, bagmis1zlig1 Yitirmektense bol9evik olmay1 yeg tutacaklarm.dan, boleviklere katllmay1 isterler (Bilal N. $imflir, ingiliz Belgelerinde Atattirk,
Cilt I, s. 375 ve 377).

428

mas1'm yapanlar ve daima bizi savaa silriiklemi olanlar, 93 Sava1'm (1877) a<;anlar ve hiristiyan unsurlan
bize karl ayaga kaldmp bagnns1zhga kavuturmak isteyenler yine bunlardir. Bunun i<;in biribirimizi aldatm1yahm ve (musli.i.man-hiristiyan) unsurlarm anlamas1 gibi anlam1 olmayan sozleri soylemeyelim ... Oralan Rusya'ya smir komusudur ve Bolevikligin girmesi igin bir gelime alam vardir. jyice bilsinler ki, orada bulunan mii.slUmanlar, eger onlar bOyle bireye (Ermenistan yapmaya) kalkzirlarsa, Rus Boleviklerinin
oncii.leri bile

olurlar))~.

O gtinlerde Aydm'h San Htiseyinoglu Ahmet Bey

de arkada1 Yunus Nadi Abahoglu'na oyle yazar :
<<Yunanzn kovulmasi ugruna, vicdanen inanmadigim Bolevikligin memleketimizde egemen olmaszna ve
butun mal ve mulkumiizden bize zerre kalmamasina razzyzm.

ANKARA'DA UMUTSUZ GUNLER

ig isyanlarm genilemesi, Ankara'nm bile ig isyanlarm tehdidi altmda kalmas1, Sevr Antlamas1 ile Ttirkiye'nin idam fermanmm imzalanacagmm anla1lma<>1
ve Yunanhlann bir direnile kar1lamadan Bursa'yi igali, 1920 y1lmm ortalarmda umutsuzlugu iyice arttmr.
Hatta 1920 Eyli.ili.intin ilk gtinlerinde bakentin Ankara'dan S1vas'a tammas1 bile kararlatinhr. 0 gtinlerin
Ankara'smm umutsuz havasm1 Halide Edip ((Ttirki.ln
Atele imtihanv>nda en <;arp1c1 bi<;imde aniahr :
Ankara'da ayaklanma beklenmektedir. Halide Edip
kocas1 Adnan Ad1var'a :
- Halk tarafmdan pargalanmaktansa zehir ahr,
oliiriim)) der. Dr. Adnan Ad1var ise iizerinde daima kuvvetli bir zehir ta1maktad1r. Halide Edip oyle devam
eder:
Halk arasmda bize kar1t ak1m herhalde vard1.
Bizleri oldiirmek istedikleri muhakkakt1. Aym za.manda biittin trah ve gomleklilere d.e kafir goziiyle bak1yorlard1.
429

((Mustafa Kemal Paa'mn o gilnlerdeki kadar yorgun ve bazen de ilmitsiz oldugunu gormil degilim.

Bir akamiistu Atatiirk'iin karargahmda biitiln tel-

ler kesilir ve silah sesleri gelir. Halide Edip, o dakikalan ammsar:
((Once herkes heyecanlanch. Mustafa Kemal PRa,
ayakta dolaarak emirler veriyor, hemen herkes omruniin son dakikasm1 yaad1gma inamyordm 3
ite 1920 y1lmda boyle bir c;;aresizlik ortammda,
Anadolu'daki en tutucu ve gerici c;;evrelerde bile, Bolevikler bir kurtanc1 olarak gozukmeye balar. 1920
yazmda Bolevikler ic;; savaI kazanm1lard1r. Polonya
ic;;lerinde ilerlemektedirler. Gerc;;ekc;;i Lenin dahi, ihtilalin Almanya'ya ve btitiin Avrupa'ya s1c;;ramak uzere
oldugu kamsmdadir. Kar1-devrimcilerden Denikin'in
bozguna ugrat1lmasmdan sonra Kafkasya'nm Bolevikletirilmesi her an beklenmektedir. Rusya'da Turk
ve miisliiman birliklerinin (Yeil Ordu), K1z1l Ordu'nun
yanmda zaferden zafere kOtuklan haberleri Ankara'ya
gelmektedir. Yeil Ordu'larm Anadolu'da zaferleri hayal edilmektedir. Bolevik Azerbeycan'm Cuinhurbakam Neriman Nerimanov, 19 Agustos'ta BU.yuk Millet
Meclisi'nde okunan mektubunda (<Baka kurtulu yolu
yok demektedir :
Mtisliiman komunistleri, sizin amacm1za varmamz
ic;;in, olanca giic;;lerini harcayacaklard1r. Aksi takdirde,
ne sizin i~in ve ne de butun Dogu ic;;in varhk yoktur.
MECLiS'TE DOGU'DAN KURTARICI
BEKLENiYOR ...
Bursa igal edilince, boleviklikle ilgisi bulunmayan baz1 milletvekilleri, BOlevik olallm da, Bolevikler gelsin bizi kurtars1n demeye koyulurlar :
- Ne bekliyoruz? Ni<;;in komilnizmle halka yeni
bir ruh azlamzyoruz? Hangi mal, hangi servet kaldi ki
korkalim?n ~

430

Tutucu Besim Atalay, Azerbeycan'dan Bolevik

miisliiman birliklerinin gelmesini aQ1kga ister :
Aydm'1 Yunan ahrken, bizim miisliimanlar kar1lad1lar, (Yunanhlann) buyrugu altma girdiler. Fakat
Aydm'1 onlar (Yunanhlar) nas1l b1raktilar? Ug gful ui;;
gece savatilar. Memleket elden gittikten sonra Azerbeycan'dan kuvvet gelecekmi ! Ben onu bilmem. Memleket ezildikten ve memleket gignendikten sonra o kuvvetler neye yarar? Geleceklerse gelsinler ... >> 5
Diileri Bakan Vekili Muhtar Bey, Avrupa kapanmca, Bu devletin biitl.m politikas1 Dogu'ya yonelmitin> der.
Dogu, Bolevik Rusya'dir. Millet Meclisi, bize Dogu'dan ellerini aQan Bolevik Rusya'ya komay1 oneren
hatipleri onaylar :
Besim Atalay - Arkadalarim, bugiin Osmanlt
Dunyas1, Anado!u'da iki onemli takmm kavuma noktasmda bulunuyor. Bunun birisi inanQlarm, dinlerin
dogdugu Dogu'dur; birisi zulmiin, kahnn, baskmm belirdigi Bati'dan geliyor.
Celal Bayar - Uygarhk ad1yla... (Bravo sesleri)
Besim Atalay (deyamla) - Bu zay1f k0Uanm1zla,
y1gm y1gm kurululanm1zla, bu iki takmm i<;inde alflP kald1k. Hangisine kat1lacag1z? Mutlaka bu iki kuvvet Qarp1acak ... Gladstone'un torunlarmm siingtileri
altma m1 gireceksiniz? Yoksa Dogu'dan bize ellerini
aQan kuvvete mi koacaks1mz? (Dogu'ya, Dogu'ya sesleri) .
Millet Meclisi'nin 10 Temmuz 1920 giinlti oturumunda 6yle konumalar olur:
ccismail Suphi (Burdur) - 'Bolevik', 'eytan' ya
da 'Qinli' olmak gerekiyorsa, olunacak ...
Ahmet Fevzi (Batum) - Miicadele iQin Tiirkiye''"'
nin nilfusu yeterli degil. Onbe milyonla bu i baanlamaz. Oysa ki, Rusya'da aym duygu ve diitincede yilz
milyon milsliiman var. Bu yilz milyon orgiltlendirilmeli. Hepsi Qagnya hazir ...
431

Refik (Koraltan) - Halk, d1tan, bir yard1mc1 kuvvet gelip gelmeyeceg'ini soruyor. Rusya'daki Bolevik
Ye:;iil Ordu'nun gelmesi bekleniyor. Bir an once gelmesi ic;in Hiikiimetin giriimlerde bulunmas1 gerekir 11
14 Agustos 1920 glinlii Meclis oturumunda ismail
Suphi Soysall1 (Burdur), Mustafa Kemal'den Bolevik
kuvvetlerinin c;ag1nlmasm1 ac;1kc;a ister ve aralarmda
~u konuma gec;er:
ismail Suphi - Paa Hazretleri. .. Bizim kuvntlerin Rus kuvvetleriyle ittifak edeli hayli zaman olmm~
tur. O zamandan beri o kuvvetlerin buraya c;ag1nlmas1
diliiniilmii miidi.i.r, boyle bir giriime gerek var m1d1r?
Mustafa Kemal -- Neden dolay1 boyle bir giriim
yapahm? Boyle giriim var m1d1r? Ne sebep vard1r
efendim? K1z1l Ordulan bizim memleketimize c;aguma
giriiminin bizce diiiiniildiigii hakkmda bir bilginiz mi
vard1r?
!smail Suphi - Soruyorum efendim ...
Mustafa Kemal - Yaptm1z m1, yapmad1mz mi diye soruyorsunuz, rica ederim. Boyle bir soru sorabilmek
ic;in durumu c;ok iyi diiiiniiniiz, c;oziimleyiniz; ondan
sonra Genel Kurul oni.i.nde soru sorunuz. Biz bOyle birey diiiinmedik ve diiiinmek de istemiyoruz 7

BOLEViKLiGiN iLANI ONERiLiYOR. ..

1920 baharmda, Bolevik ku vvetleri Kafkasya'ya

dogru ilerlerken iinlil milliyetc;i Hamdullah Suphi,
Bolevik olunmasm1 ve K1z1l Ordu destegine dayamlmasm1 ileri surer ve bu gorti Meclis'te ragbet bulur :
Hamdullah Suphi - Madem ki Bolevikler, smirlanm1za yakl~1yor ve bizim onlan geri c;evirmek olanag1m1z da yoktur. Ozellikle o kuvvet, ingilizler Rusya'y1
istila ettikleri vakit yerinde vurularla onlan topraklanndan atti. Giiney Rusya'da tutundurmad1lar. Kuzey
Rusya'da birakmad1lar. Madem ki bu kuvvet hem kendi
topraklanm koruyacak, hem baka topraklarda goriili.432

nU. kabul ettirecek bir biiyiikliiktedir, orgiitliidiir ve

yava yava bize yaklamaktadir, o halde Meclis'in gorevi, olumlu ya da olumsuz goriiilnii tez elden belirtmektir. Eger olumlu bir goriie sahip isek, eger oyle
bir kamdaysak memleketimizi aydmlatahm, gelenden
korkmasmlar .. Iman ediyorum ki, memleketimizdeki istilac1 hain kuvvetleri kovmak i(!in bizim en dogal yard1mc1m1z, gelen Bolevik kuvvetleridir. (Alk1lar) .
Medreseden yetime Besim Atalay, giiniimiizde Ya
Washington'a, ya da Moskova'ya s1gmacag1z bi<;iminde siirdiirtilen bir anlay1la ve miithi bir COkunlukla,
kurtulUU Kiz1l Ordu'dan ve boleviklikten bekleyen
(\tinlli milliyet<;i Hamdullah Suphi'yi destekler:
c<Bilyilk Peygamberimiz diyor ki, dini ve milslilmanlzgz ondan olmayan birtakzm . insanlar saglayacak ve
pekitirecek. jte Allah o kuvveti bize gonderiyor. Biz
Boleviklere yaklatzkc;a, $eriat'a daha r;ok yaklaiyoruz 8.

Mahmut Gologlu'na gore, o gun Bolevik ordulan

ile smir aynhg1m bile ortadan kaldiracak bir ibirligi
igih Meclis karan almabilirdi ... 9
ileride gorecegimiz iizere, bunlar tek yanlI diilerdir. Boleviklerin Tiirkiye'ye asker gondermeye ve askeri ittifak yapmaya en ufak niyetleri yoktur. Millet
Meclisi'nin askeri ittifak onerisini dahi Bolevikler geri
i;evireceklerdir. Fakat 1945'ten sonra kurtulUU Altmc1
Filo'da arayacak olan Refik Koraltan'lar, Hamdullah
Suphi Tannover'ler, Celal Bayar'lar o giinlerde K1z1l
Ordu'ya, ya da Bolevik Yeil Ordu'ya umut bagfam1lardir.
Enver Paa da, Lenin'in kendisine saglayacag1 Rusya miisliimanlarmdan kurulu bolevik tiimenlerle Anadolu'ya ge(!ip, Milli Hareket'in liderligini alacagi umudundadir. Fakat Bolevikler, Enver Pa9a'ya tilmenler
vermeyi reddedeceklerdir. Tiirkiye Komtinist Partisi lideri Mustafa Suphi de kuracag1 bolevik birlikleriyle,
Anadolu'ya gec;me diiilncesindedir. Mustafa Kemal'e,
433

bolevik yard1mmm kendi arac1hg1yla yap1lacagm1 bil

clirmi ve Baku'da bir Bolevik Alay1 tekil etmitir.
Fakat bu birlik Ermeni engelini aamaz. Ne K1z1l, ne
de Yeil Ordular, Anadolu'ya ula1r ...
YE~iL

ORDU, ANKARA'DA

Bununla birlikte, Anadolu, en umutsuz gilnlerihde

Yeil Ordu'yu bir kurtaric1 olarak beklemitir. Enver
Paa'mn Yeil Ordu'nun bamda Anadolu'ya gelmesini
diileyenler az degildir. Kaz1m Karabekir, bundan ya
rarlanarak, Yeil Ordu'nun onciisii diye ufac1k bir miif
rezeyi biiyiicek bir yeil bayrakla Ankara'ya yollar. Er
zurum'lu dadalardan kurulu miifreze Yeil !slam Ordusu geliyor diye yollarda propaganda yapar10
Hakimiyet-i Milliye gazetesi, 40 kiilik oncii miifrezenin, Ankara caddelerinde yeil bayragi ile vatansever duygulari yeniden dalgalandlrd1g1m yazar1,1
Bolevik liderligine heveslenen <;erkez Etem'in kuvvetleri arasmda da bir Bolevik Taburu vardlr. Fakat
bu da, Qerkez Etem'in amlannda yazd1g1 iizere, Eskiehir milliyet<;ilerinin Karake<;;ili Aireti mensuplarmdan kurdugu bir birliktir. Etem, bu birligi 6yle tamtmaktadir:
Bolevik Taburu adnn alan dolgun mevcutlu bir
piyade taburumuz vardi. 700 mevcutlu bu milis birligini i;;ogunlukla Karake<;;ili Aireti mensuplan arasmdan
Eskiehir Miidafaa-i Milliye orgi.itii kurmu ve emrimize gondermiti. Taburun komutam Yiizbal Ismail Hakkl Efendi, sava<;I olmaktan i;;ok geri;;ekten Bolevik
ruhlu, kar1smdaki di.iman ordusunu savaa kar1 kIkirtma yetenegine sahip birisi idi. Son zamanda savatan b1km1 askerleri, hiiki.imetlerine karI ayaklanmaya
k1kirtiyordu. Kendisine bu yiizden olaganiistti odenek
vermekteydim. Taburun ad1 bu kornutan yiiziinden verilmiti 12
K1saca, Anadolu'ya Bolevik birlikleriniil gelmesi,
434

bir edebiyattan ibaret kahr. Fakat daha once kurtuluU Amerikan mandasmdan bekleyenlerden c;ogu, bir
si.ire de Bolevik taburlan umuduyla yaarlar.
BOL~EViK

iHTiLALi'NiN TURKiYE i<;iN ANLAMI.

Ote yandan, Bolevik 1htilali, bi.iti.in mazlum iilkelerde milli kurtulu umudunu atelemi, bagims1zhk
mi.icadelelerine h1z kazandirmitlr.
Emperyalistler, bata Lloyd George ve Churchill olmak i.izere, Ti.irkiye Bogazlar'dan 1ngiliz ve Frans1z donanmasm1 gec;irmedigi ic;in Qarhk Rusyas1'i11n yard1mma gidemediklerini, Bolevik ihtilali'nin bu yiizden
patlak verdigini ileri si.irmekte ve bunu Ti.irkiye'yi cezaland1rma gerekc;elerinden biri saymaktadirlar. Atati.irk'i.in biiyi.ik katk1s1 bulunan Qanakkale Zaferi, emperyalistlerce, diinya c;apmda emperyalizme indirilmi bi.iyiik bir darbe olarak goriilmektedir.
Ti.irk milliyetc;ilerine de Bolevik ihtilali, Qarllk
Rusyasl'mn ingiltere, Fransa ve italya ile birlikte Ti.irkiye'yi yak etme planlarmm beklenmedik bir mucizeyle yok olmas1 bic;iminde goziikmektedir: Anadolu'nun
Rus igali, Bolevik ihtilali ile son bulmutur. Bolevikler, 'I'iirkiye'yi paylama anlamalanm yirtmilar, her
~iirlii imtiyazlarmdan vazgec;milerdir. Yusuf Kemal
Tengirenk, Bolevik ihtilali'nin Tiirkiye ic;in ne anlama geldigini U sozlerle anlat1r :
Biiyiik Harp'te Ruslar Refahiye'ye kadar gelmilerdi. 1htilal Rus Ordusu'nu geri gotiirdi.i. ihtilal olmasa idi, Ordu kolay kolay oradan c;1kar m1yd1?
. Rusya'da oteden beri bizim gerqek dilmanimiz <;arlikla Ortodoks Kilisesi idi. Ayasofya'nin hiltilini indirip
yerine har;i koyrnak, bu kilisenin en buyuk emeli idi.

Lenin bu iki kurumu, yani iki buyuk dilmamm1z1 yikmaya ahdetmi ve yikm1tlr1a.
Askeri incelemeleriyle tanman Sedat Paa da Y1ldmm'm Ak1beti adh kitabmda durumu tamamen askeri ac;1dan 12oyle degerlendirir :
435

1917'de Rus cepheleri 9ozillmeseydi, Kafkas Cephesi'ndeki ikinci ve U9iincii Ordulanm1zla, Anadolu'nun
ortiiliip korunabilecegine kesinlikle giivenilemezdi a.
Falih R1fk1 Atay .ise, Bolevik ihtilali'nin o gunlerde Tiirkiye'nin gelecegi bak1mmdan onemini, kendine
ozgii 9arp1c1 iislubuyla dile getirir :
Tuhaf kader cilveleri vardir. Eger Lenin <;;arltgt
yikmasaydz ve Rusya zafer gunune erise idi, Istanbul
Rus olacalctz. insanzn acaba bir Istanbul kOesine Lenin'in bilstunu koysak mz, diyecegi gelir 15

ccYa <;ar Rusya's1 1917'de y1kllmam1 olsayd1? Miittefikler'le aralarmdaki anlamaya gore Istanbul, Sakarya k1y1larma kadar Ruslann miHkii olacaktI. 1918'in o haftalarmda Rus Ordulan Komutam, <;ar Nikola'y1 Dolmabah9e Saray1'111n nht1mmda kar1layacakt1.
Daha neye ugrad1gm1 bilmeden, Dogu'dan Giiney'e dogru, Adana'ya kadar uzayan bir Ermenistan kurulacaktI. Lenin, <;arhgi devirdigi sirada, Rus ordula_nnm nerede ise S1vas kap1larma dayanm1 oldugunu unutuyorduk16.
Mart 1917'de <;arhk devrildikten sonra, yerini alan
burjuva hiikiimetler, <;arhk politikasm1 siirdilrmiilerdir. DIileri Bakam Prof. Miliukov. 18 Mart 1917'de,
du~andaki Rus sefirlerine, Tiirkiye'yi par9alayan gizli
anlamalann yiiriirliikte bulundugunu bildirmitir. An18.malarm y1rt1lmas1m yalmzca Bolevikler isterler.
Petrograd Sovyeti, milletlerin kaderlerini tayin hakkm1 savunur ve toprak ilhak1 olmadan ban 9agnsmda bulunur. Tiirkiye'den pay almak isteyen Miliukov,
1917'de Boleviklerin buna karI 91kl1 yiiziinden istifa
zorunda kahr.
Kas1m 1917'de iktidart ele almca, Bolevikler, bu
gorillerini uygulamaya koyulurlar ve Rus toprak agaIanna ve kapitalistlerine kfl.r ve imtiyaz saghyor>l dedikleri gizli anlamalan yirtarlar. O giinlerde ingiliz
Proletaryas1 ise, 28 Arallk 1917 tarihli karanyla, Tiirk
436

Hilkiimeti'nin dunyaca lanetlenen yonetimi>mden soz

etmekte ve ccErmenistan, Mezopotamya ve Arabistan'm Sultan ve Paalanmn zuliim yonetimi altma yeniden konulam1yacagm1J) belirtmekte, Istanbul ve c;evresinin Tilrkiye'den kopanlmasm1 istemektedir. Istanbul'un Turklerde kalmasm1, Ba.ti proletaryasma ragm~n.
yalmz Bolevikler savunmaktadir.
Bunun ic;indir ki, 22 Nisan 192l'de Ankara'ya Boleviklige iddetle kar1t bir rapor gonderen Riza Nur
dahi, raporunda U diliinceyi ileri surmektedir :
ccBOleviklik, bizim gortitimtize gore, Rusya'daki
Ttirkliik alemine zararh ise de, <;arhk'a oranla pek az
k6ttidtir. Hatta faydah bireydir ... Rusya'da komtinizmin bir faydas1 da; vaktiyle olen Bizans'm btitiln dinsel kibirliligini kucagma alarak bize dtiman yapt1g1
Ortodokslugu mi.ithi bir bic;imde darbelemesidirn.
Be alt1 ay sonra Boleviklere karI sava ac;acak
olan Enver Pa:a, 4 Mart 192l'de Riza Nur'un gorillerini daha buyuk bir cokunlukla savunur:
ccBen dogrusu bizim varhg1m1z ac;1smdan bu komtinist ve kapitalist mi.icadelesini Tann'mn bir armagam
say1yorum. Bliti.in dtinya komtinist olarak Uc;uncu Enternasyonal etrafmda toplamrsa, o vakit biz de herhalde o kutleye uygun bir bic;:im verecek yolda gtic;lenmi oluruz ki, bu da pek ac;1k bir gelecektir. ite Rusya
ve Rusya'daki komtinizmin bize bu kadar buyuk bir faydas1 apac;1k iken, bence, eg;er Rusya'da komtinistligin
sonmek tizere oldugunu g6rlirsek, onu da canland1racak
yard1mlardan geri durmamahy1z, kamsmdaymi. Komiinizm yilzlinden feda olan zengin islamlann miktan belki son zamanda Anadolu'nun bag1ms1zhg1 ic;in 6tede
beride ba gosteren ayaklanmalarm verdigi yitikler kadar bile degildir.
ite her turlii ideolojinin dimda, Bolevik ihtilali,
Turk milliyetc;ileri ic;in bir kurtulu mlijdesi getirmek
bak1mmdan bilyilk onem ta1maktad1r. Emperyalizmin
Ermenistan ve Anadolu'yu igal planlan, Bolevik ihtilali sayesinde c;:okmilti.ir.
437

RUSYA TURKLERi VE BOL~EviKLiK

Bolevik ihtilali, balangicmda Rusya'daki Tiirk
topluluklan igin de bir kurtulu mi.ijdesi getirmitir.
Nitekim Qarhk Rusyas1'nm insafs1zca ezdigi Tiirk topluluklan, 1917 ihtilali'nden sonra bag1ms1z devletler
lrnrmaya yonelirler. ihtilal olunca, Bolevik Hilkiimeti,
2 Arahk 1917'de Rusya Turk ve milsJi.imanlara U gagnda bulunur:
((Rusya miisliimanlan, Volga Tatarlan, K1nm Tatarlan, Kirg1zlar, Sibirya ve Tiirkistan Sartlan, Kafkasya Tiirkleri ve Tatarlan, Qegenler, Kuzey Kafkasya'hlar ve Rus i;arlan tarfmdan camileri, minberleri
y1k1lm1, dinleri, gelenekleri gignenmi olanlar, biz sizlere sesleniyoruz :
Sizlerin dinleriniz, gelenekleriniz, milli ve ki.iltiirel
kurumlanmz bundan bi:iyle i:izgiir ve dokunulmazdir.
Milli yaantm1z1, tam bir i:izgiirliik iginde diizenleyiniz.
Buna hakk1111z vardir. Biliniz ki, haklanmz, oteki Rusya halklarmm haklan gibi, ihtilal'in ve ihtilal'in orgiitleri olan it;i, Koyli.i ve Asker Sovyetlerinin gilgli.i g"iivencesi altmdadm>.
PROF. ZEKi VELiDI'NiN HiKAYESi
Bu gagnya uygun bigimde, Tiirkler ve miisliimanlar, birgok htikiimetler kurarlar. :i:ngiltere, Fransa ve
'ABD'nin destegiyle, Bolevik iktidara kar1 yiiriitillen
amans1z it; savata, Rusya Tiirk ve miisltimanlan, Boleviklerin safmda sava verirler. Marksist deyimiyle,
((burjuva milliyeti;ileri>J olan Rusya Tiirklerinin liderleri, bolevikliklerini ilan ederler. Bunun en tipik orneklerinden biri, ikinci Diinya SavaI s1rasmda Hitler'le ibirlig"i yapan i\nlii tarihgi Prof. Zeki Velid'i'nin hikayesidir:
Ekim ihtilali'nden sonra Zeki Velidov'un bakanhgmdaki bir Ba~kurt Hilkiimeti ozerk Bakurt Devle438

ti'ni ilan eder. Boleviklerle ilkin c;;at13.n Velidov, ic;;

sava s1rasmda <;arhk dilzenini geri getirme c;;abasmdaki Ko1c;;ak ve Dutov'un bask1 ve zulmil ilzerine, Boleviklere yaklair ve 1919 yih balarmda Bakurt Sovyet
Muhtar Cumhuriyeti>ini kurar.
Bu cumhuriyetin bakam Velidov, artik Bolevlktir. Biltful Rusya Sovyetlerinin Yedinci Kongresi'nde
Velidov, Bakurt prol~teryas1 ve Bakurt ve Kirgiz fakir k6yl'iilerin s6zcilsil olarak konuur ve proleteryanm bakenti olan Petrograd'm Yudenic;;'e karI savunulmasmda K1z1l Bakurt Ordusu'nun g6sterdigi baanlann kutlar. Velidov, bir Bakurt Korniinist Partisi
kurmaya c;;allir17
Beyaz Ruslar yenildikten sonra Velidov, yeniden
anti-bolevik olacaktir. Bununla birlikte, ic;; savam kazamlmasmda, Rusya Turk ve milsliiman kitleleri 6nemli bir rol oynarlar. Nitekim Stalin, 1942 y1lmda dahi
Oyle kOllUUf :
Eger Rus proleteryasi, eski Rus imparatorluifu'nun ezilen halklarinin sevgi ve desteifine mazhar olmasaydi, Rusya'da devrim baari kazanama.zdi ve Kolr;ak ile Denikin yenilemezdi1s.

ALMANYA'DA MiLLI BOL$EViKLiK!

Boleviklik, Avrupa'mn da yalmz proleter evrelerinde degil, bir k1s1m milliyetc;;i burjuva c;;evrelerinde
bile umutla kar1lanacaktir. irlanda Kurtulu Hareketi
Sinn Fein, Sovyetlerle anlarnaya yonelecek ve c<irlanda K1z1l Orduswindan ve irlanda ccl;;i Cumhuriyetinden soz edecektir. Almanya'da bir c!Milli Bolevizrn
ak1m1 geliecektir.
1918 y1h sonlarmda Almanya'da proleterya ihtilali yaprna dtiiincesiyle Berlin'e gelen Bolevik liderlerden Radek ile Alman milliyetc;;ileri ve subaylan once
cezaevinde, sonra ag1fland1g1 evde iliki kurarlar. Radek, Arahk 1918'de Almanlara a<;1kc;;a 6yle konuur:
439

itilaf Devletleri'nin boyunduruguna kar1 Almanya'y1 koruma ve savunabilmenin tek yolu, Alman i<;;ilerini Almanya'mn Efendisi yapmaktir... itilat Devletleri lordlarmm en c;ok korktuklan ey, ordulannm ne
istediklerini bilen i<;ilerle temasa gelmesidir.
KurtulUU Almanya'da proleter ihtilalinin gerc;ekletirilmesinde goren Radek, Alman milliyetc;i subaylannm arad1g1 adam haline gelir. Almanya'ya kac;an Talat
ve Enver Paalar, cezaevinde Radek'in ilk ziyaretc;ileri
arasmdad1rlar. Enver Paa, bu temaslar sonucu, islam
Dtinyas1'm tngiliz emperyalizmine karl ayaklandirmak
ic;in Moskova'ya gidecektir. Enver Paa, yakmdan tamdlg1 Alman subaylanm Boleviklere yonelmeye tevik
eder. Yeni kurulan Alman Ordusu Reichswehr'in ballla gelen Von Seeckt, Enver'in yakm1dir ve Diinya Sava1'mn son giinlerinde Enver Paa'nm Kurmay Bakanhgm1 yapm1tlr. Seeckt, itilaf Devletleri'ne karl
Boleviklerle ittifak yapma politikasmm ampiyonlugunu yi.iklenir. Moskova'da Troc;ki'nin yard1mc1s1yla konuan Enver Paa, 26 Agustos 1920'de Boleviklerle iliki kurmas1m istedigi Alman Ordusu'nun bama Unlan yazar:
Burada gerc;ek iktidan elinde tutan bir grup var.
Almanya ile anlamadan yana olan Troc;ki, bu grubun
ic;inde. Bu grup 1914 Almanya smmm tamyabilecektir. Diinyamn halen ic;inde bulundugu kaostan c;1k1m
tek yolu olarak, bunlar, Almanya ve Ti.irkiye ile ibirligini gormekteler. Grubun mevkiini gi.i9lendinnek ve
butiin Sovyet Hiikiimeti'ni davaya kazanmak ic;in, resm'i olmayan yollardan Sovyetlere yard1m yap1lamaz m1?
Miimkiinse silah sat1lamaz m1? ... Almanya'nm durumuna ac;1khk ve kesinlik kazand1rmak ic;in, Boleviklerin
temsilcileriyle bir anlamaya varmamzm onemli oldugu kamsmdaynn. Ruslara yard1m amac1yla, Koridor'da,
ya da baka uygun bir yerde bir goniillii ordusu kurulabilir ve bir ayaklanma hareketi balatilabilir>> rn.
Seeckt'in kurmay heyetinden olan ve Enver'in de
yaklm bulunan General Kostring ile Emekli General
440

Reibnitz, Alman subaylan ve Radek arasmdaki temasIan ha.zirlarlar. Reibnitz, koyu anti-bolevik olan Ludendorff'un eski bir yakm1dir. Fakat cezaevinden g1kmca Radek'i evinde ag1rlayan Reibnitz, Boleviklige sempati duymaktadir. Bu emekli general, Bolevik Radek'e,
subay arkadalanna yalmz Sovyetlerle ittifak yapmay1 degil, fakat bir cins ban<;l ihtilal yapmay1 orgutledigini soylemektedir..
Radek'in cezaevindeki devamh ziyaretgilerinden
olan Ludendorff'un eski istihbarat bakam Albay Max
Bauer ise, i~i sinzfz ile subay sznzfi ittifakz))m onermektedir. Albay'a gore, bu, Sag'm iktidan ele ge9irmesi, i<;ilerin burjuva demokrasisinden hayal kmkllgma
ugramalan ve Almanya'da i<;i diktatorltigtini.in, subay sm1f1 ile i<;i sm1f1 arasmda bir anlamayla ancak
miimki.in olabilecegi sonucuna varmalanyla gergekleebilecektir. istihbarat91 Albay Bauer, 1920 Nisanmda,
kuvvetli adam gereksinmesini duyabilmesi i<;in Almanya.'ya once tam Boleviklik gelmelidir)) demektedir. Ra.dek, istihl:larat91 albay i<;in Oyle konumaktad1r:
Bana anlatt1 ki, bu temel tizerinde, subaylar, Komtinist Partisi ve Sovyetler Birligi ile bir pazarhga giriebilirler. Bizim dize getirilemiyecegimizi ve itilaf
Devletleri ile mi.icadelede Almanlarm muttefiki oldugumuzu anlam1lard1n> 20
1918 yazmda klsa bir sure Dlileri Bakanhgi yapan Amiral Hintze de, c<itilaf Devletleri'nin Almanya'YI bogazlamasm1 engellemek i9in)) Bat1'da zamanmda
bir Di.inya ihtilali'nden ya.nadir. Hatta iinlii AEG firmasmm kurucusu Walter Rathenau bile Radek'in cezaevi ziyaret<;ileri arasmdad1r. Kapitalizme art1k doniilemiyecegini belirtmekte ve yap1c1 bir sosyalizmden
soz etmektedir.
!te bOyle bir ortamda Almanya'da Milli Boleviklik)) aklm1 gelimitir. Unli.i ingiliz bilim adam1 Carr,
bu ortam1 oyle anlatmaktadir :
Yenik Almanya'da Rus ihtilali, Bolevik ihtilali'ne sempati besleyen dar 9evrelerin 9ok otesinde bir c;:e441

kicilik kazand1. Ihtilal, komi.inist solu da, milliyetc,;i sag1 da etkiledi. Subaylar da dahil, geleneksel olarak tamamen sagda bulunan birgok Alman ic;;in 1919 y1lmda
Almanya'mn tek kurtulu yolu, ihtilal olarak gozukmekteydi. Bu y1kma gi:irlii.inde, tam umutsuzluk havasmm pay1 bi.iyiiktu: Alman Samson'u, yenilgi ve kuc;;uk
di.ime saatinde, galip Filistinlileri aldatmak ve tap1nagm slitunlanm y1kmak ic;;in, Bolevikligin karanllk
guc;;lerini yard1mma c;;agirabiliyordu. Fakat bu goriilin,
Rus ihtilali'nin amac;;lanyla c;;at1mas1 mutlaka gerekmeyen olumlu yanlan da vard1: Darbe, Bat1'ya ve liberal demokrasiye kar1 yoneltilebilecekti. Otoriter olacakti, ama ehir proleteryasmm yeni gliclinli tamyacakt1. Amac;;, Alman milli askeri guci.iniln canland1nlmas1yd1. Boylece, Milliyetc;;i Almanya ve Bolevik Rusya arasmda, Bati devletleriyle olan ortak g1kar c,;at1malan ve ideolojik nefretle belirlenen bir ittifaka giri~ile
bilirdiJJ 2 1.
Ludendorff gibi bagnaz bir anti-bolevik olan Hoffman'm yazd1gma gore, bu Boleviklerle ibirligi goruil, gene;; subaylar, ogretmenler ve genc,;lik arasmda geni taraftar bulmutur. Laufenberg ve Wolffheim gibi
sol liderler, Milli Boleviklik gorillinii ortaya atm1lardir. Bunlar, Alman komunistlerini Versay Antlamas1'na karI devrimci bir halk savaI ilan etmeye ve boylece proleterya ihtilali ic,;in Alman milliyetc;;ilerinin destegini kazanmaya c;;agmmlardir.
Burjuva milliyetc;;iler ile komiinistlerin ibirligi, Lenin ve Radek gi bi Bolevik liderler tarafmdan reddedilmi:;;se de, Kiz1l Ordu 1920 yazmda Polonya ic;;lerinde
h1zla ilerlerken, Alman milliyetc;;i c;;evrelerinde Bohjeviklige baglanan umutlar iyice artm1t1r: itilaf Devletleri'nin yi:inetimindeki Serbest Danzig ehrincle Alman liman ic;;ileri greve gitmiler ve Polonya'ya yard1m getiren itilaf Devletleri gemilerini boaltmay1 reddetmilerdir. Qok sayida Alman gi:intmusli, KlZll Ordu'ya katilm1tlr. Milliyetgi Alman sag1, Bolevik ittifakm1 ac;;ik442

<;a istemitir. Alman Milliyetc;;i Partisi'nin yaym orgaru, proleteryayi kolelik zincirlerine baglayan itilaf
Devletleri'ne, i<;i sm1fmm gerc;;ek dtimanlarma karl
kampanya ac;1lmasm1 istemitir. Lenin, alrI sagc1 siyah yi.izler ile Boleviklerin olagandIl bir blok tekil
ettig'ini ileri surmti, <cAlmanya'da herkes, hatta en kara gericiler ve kraicilar dahi, bizi Bolevikler kurtaracak diyor sozleriyle durumu saptam1tir22
Demek ki, 1920 yilmda en sagc1 Alman c;evreleri ve

Prusya subaylan arasmda dahi Boleviklik bir kurtulm1

yolu olarak gori.ilmektedir. Kurtulu SavaI'mn ilk yillarmda Ti.irkiye'de Boleviklige karI duyulan yakmllk,
Dogu ve Bat1'daki bu gelimelerin I1g1 altmda degerlendirilmelidir.
DUNYANIN BOLf?EViK OLACAGINA iNANILIYOR
Ote yandan 1919 VB 1920 y1llannda Bolevik ihtilali'nin yalruzca Rusya'ya s1mrh kalmayip buttin Avrupa'ya ve dunyaya yay1lacagma inamlmaktad1r. Bolevik liderlerin c;ogu, Avrupa'da ihtilal olmad1kc;a Rus
ihtilalinin devam edebilecegini dahi dtii.inmemektedirler. Avrupa burjuva c;evreleri, bu nedenle, Bolevik ihtilali'ni bogmak ic;in ellerinden geleni yapmakta, Avrupa proleteryas1 ise ihtilalci bir ortam ic;inde bulunmaktadir.
Diinya ihtilali'nin kilit noktas1 olarak Alman ihtilali gori.ilmektedir. Almanya'da her an ihtilal beklenmektedir. Gerc;i Dunya SavaI'mn sonlarmda, Sosyal
Demokratlar'm tutucularla birlemesi sonucu, Alman
proleteryasmm giriimleri kanla bogulmutur, fakat
proleteryanm iktidara el koyma umutlan azalm1 clegildir. Ornegin 1920 Mart'mda Kapp Darbesi denilen
sag generallerin giritikleri darbenin c;okutiyle, ihtilale yolun a<;1ld1g1 inanc1 uyanm19tir. Rusya'da da sagc1
General Kornilov'un 1917 yazmda giritigi baans1z
darbe, Ekim ihtilali'nin ba9ansm1 haz1rlam1tlr. Aym
443

ey imdi Almanya'da olmaktadir. Nitekim Lenin, Kapp

Darbesi'ni, r(Alman Kornilov olayrn diye kar1lam1 ve
Dokuzuncu Parti Kongresi'nde ((Alman i9ilerinin K1z1l
Ordular kurduklarmrn a91klam1tir. Almanya, Agustos
1917 koullanndad1r ve Ekim 1917 yakmdir. Ayr1ca ingiltere'deki gelimeler de umutlu bulunrnaktadir. ingiliz proleteryas1, Sovyet Rusya'ya kar1 giriilen askeri
harekati engellemek i9in r(Eylem Konseylerin kurmu-.
tur. Bu Konseyler, Rusya'da 9ubat 1918'den sonra ikinci bir iktidar haline gelen Sovyetler'e benzetilmektedir.
ingiltere, Bolevik liderlere gore, 1920 y1lmda, 9ubat
1917 donernecini amI, Ekim ihtilali'ne dogru yol almaktadir ...
Boyle bir ortamda, 1920 yazmda, K1z1l Ordu'nun
Polonya i<;inde h1zla ilerleyii, Di.inya !htilali'nin kap1y1 9ald1g1 inancm1 uyandmr. Agustos 1920'de K1z1l Ordu Varova onlerine gelirken, ikinci Kongresi'ni yapan
Komintern, Diinya ihtilali'ni kutlar: Polonya'da Bolevik yonetim -kurulacak, ardmdan hemen Alman ihtilali gelecek ve Almanya'dan ihtilal bi.itiin Avrupa'ya ve
diinyaya s19rayacaktir. Polonya ilerleyiinin ampiyonlugunu yapan ve ger9ek9iligiyle tanman Lenin, buna
igtenlikle inanmaktadir. Lenin 6yle konuur :
((Sovyet Cumhuriyeti i<;i ve koyliilerinin, kapitalistler, toprak agalan. Yudeni9'ler, Kol<;ak'lar, Denikin'ler, Beyaz Lehliler ve onlann destekleyicileri olan Fransa, ingiltere, Amerika ve Japonya iizerindeki askeri zaferi btiyiiktiir.
Fakat kapitalistlerin ezdigi i9ilerin, emek9ilerin ve
kitlelerin kafa ve goniillerindeki zaferimiz ile biitiin
diinyadaki komtinist orgiitlerin ve fikirlerin zaferi daha
biiyiiktilr.
Proleterya ihtiali, kapitalizm boyundurugunun yik1h1 ger9ekleme yolundadir. Yeryiizi.inlin biitiin 1.Ukelerinde bu olacakt1r 23
Komintern'in topland1gi konferans salonuna asllan
bi.iyiik haritada ise, dtinya proleteryasmm se9kin tem-

444

silcileri her gun K1z1l Ordu'nun ilerleyiini izlerler ve

bunun milletleraras1 proleterya ihtilalini biiyilk 61<.;l't.de h1zland1racagma inarurlar. Zinoviev, Komiinist Enternasyonal'in ikinci Kongresi'ni, tarihte bir doni."tm
noktas1 olarak a~ar.
ALMANYA'DA 1921

BOL~EViK.

AYAKLANMASI

Bu umutlar ger<;eklemez. K1z1l Ordu, Polonya birlikleri 6niinde yenilgiye ugrar ve geri <;ekilir. Fakat bu
yenilgi, Komintern'in Almanya ve Avrupa'da ihtilal
umutlanm zay1flatmaz. Zinoviev, 1920 y1h sonlanna
dogru Almanya'da Komintern'e ve ihtilale bagh 350 bin
ilyeli biiyilk bir Birleik Alman Komilnist Partisi kurmay1 ba~anr. Bu parti oncii.lilgilnde ihtilal denenecektir. Fransa'da da Arahk 1920'de Sosyalist Partisi <;ogunlugu Komintern'e baglanacak ve Frans1z Komilnist
Partisi ad1m alacaktir. Norve<;, Bulgaristan ve <;ekoslovakya'da Komintern'e bagh bii.yilk komilnist partileri
ortaya <;1kacakhr. S1rp-Hirvat-Sloven Komtinist Partisi
h1zh gelime gosterecektir. ite bu ortamda, Mart 1921'de Komintern yoneticilerinin de itmesiyle, Birleik Alman Komilnist Partisi ihtilale kalk1acaktir. Parti, Alman proleteryasm1 tarihsel gorevini yerine getirmeye
ve proleterya ihtilalini Dogu'dan Bati'ya taimaya>> c;;agiracaktir. Ne var ki, iki hafta kadar silren ayaklanma
bastmlacak, boylece Dilnya ihtilali umutlan son bulacaktir. Fakat 1921 y1lmm ilk aylarma kadar, Dogu'da
ve Bat1'da Dilnya ihtilali umutlan gilc;;lil kalacaktir.
Bah emperyalizmine karl amans1z bir sava veren
Anadolu'nun milliyetc;;i ihtilalcileri, Dilnya ihtilali'nin
baansm1 yiirekten isteyeceklerdir. Nitekim Kiz1l Ordu'nun Polonya i<;inde h1zla ilerledig'i giinlerde, 14
Agustos 1920'de, Atatii.rk Meclis'te 6yle konuur:
Bolevikler... biltii.n dii.nyanm emperyalistlerine
karI dii.manhk ve sava ilan etmekten <;ekinmediler.
445

BatI emperyalistleri de biitiin kuvvetlerini, btitful ara~

lanm onlara karI kulland1klan halde, yapt1klari devrim hareketlerini bugtine kadar tam baanyla yaatma giiciinii gosterdiler. Boleviklerin ozellikle son giinIerde Polonya iQlerinde biribirini izleyen ba:;ian ve zaf erleri, cidden devrimlerinin pek mutlu, pek parlak ve
pek onemli bir sonucudur. Miisliimanhgm en yiiksek
kural ve kanunlanm kapsayan Bolevikligin .bizim dahi varhg1m1za kastetmi olan ortak dilmana kar1 bugiin kazanm1 oldugu zafer, bizim i~in de teekkure deger bir sonu~tur24
ANADOLU'DA KIRMIZI MODASI
Sevr Antlamas1 ve Yunan ilerlemesi uzerine, 24
Temmuz 1290 tarihli Le Temps gazetesinde, BU.yuk Millet Meclisi Bakaru Mustafa Kemal Paa'run BoIeviklerle birlikte emperyalizme kaq1 bir sava ~igllgi olan
U bildirisi yaymlamr :
Mtisliiman kardelerim, komtinist arkad~larl Korkun<; bir haks1zhk ilenmektedir. Biiytik Devletler, yeni bir miisltiman kurbam bogazllyorlar, onu yok etmek azmindedirler. Fakat biz elde silah1m1z anavatan
topraklarm1 savunarak ve haklanm1zi hayklrarak olmesini bilenlerdeniz. Koyltilerimiz topraklanm, yurtlanru ve koylerini istilac1ya kar1 savunurken, ehit dii.9erken giivenebilirler ki, yakm bir zamanda biitiin :tslamiyet, komiinizm ile birlik olarak onlardan intikam1ru alacakt1rn25
Mustafa Kemal, 22 Ekim 1920'de Qi<;erin'e yazd1g1
mektupta da, islam Diinyas1'nm gii.venine sahip Tilrkiye ile BatI proleteryas1 ii.zerinde nii.fuzlu Sovyetler Birligi arasmdaki ibirlig"i sayesinde, emperyalizmin yeryiizii.nden nas1l silinecegini a<;1klar, burjuvaziyi y1kmaktan soz eder :
ccAvrupah emperyalistlerin hedefi olan islam Diinyasl'm yiizy1llar boyunca savunmu olan milletimiz,
446

imdi, insanhg1n kurtulUU yolunda mi.icadeleye gmmi olan Rus milletinin bu ugurda katland1gi gi.i~li.ik
lerin degerini takdir etmektedir.
Ben ki, benim fikirlerim biiti.in arkadalanmca payla1lmaktadir, bir yandan Bati'nm i~i sm1f1, Cite yandan Asya ve Afrika'nm ki::ileletirilmi halkla:h, milletleraras1 sermayenin kendilerini y1kmak ve efendilerine
bi.iyi.ik ~1karlar saglamak ic_;in kale durumuna getirmek
istedigini anlad1g1 ve somiirge politikasmm iledigi sue;,
diinya i~ilerince kavrand1g1 gi.in, burjuvazinin kuvveti
sona erecektir. Ben buna inamyorum.
Sovyet Sosyalist i;;uralan Birligi Hi.ikilmeti'nin Avrupa ic_;ileri i.izerindeki yuksek manevi otoritesi ve gerekse islam Diinyas1'nm Ti.irklere karI duydugu sevgi
ve guven1 iki devlet arasmdaki ibirliginin, Bati emperyalistlerine bilerek ya da bilmeyerek katlananlan
birletirmeye yetecektir, umudundayim 26
Gi::iriildi.igi.i i.izere, di.inyanm kurtulUU, biri Bat1
proleteryas1, oteki ise mazlum Ulkeler i.izerinde etkili
olan iki ihtilalci hi.iki.imetin ibirlig'inden beklenmektedir. ite ooyle bir Di.inya ihtilali f1rtmas1 i~inde, feodal ilikilerin hi.iklim si.irdi.igu ve proleteryanm hemen
hemen mevcut olmad1g1 Anadolu'da bir Boleviklik modas1 salgm halinde geliecektir! Ankara'da kirm1z1 kalpak, kirm1z1 kravat ve k1rm1zi mendil bi~iminde bir
kirm1z1 modas1 yay1lacaktir. ilk Meclis iiyelerinden
Damar Ankoglu'na gore:
((Baz1 meb'us arkadalann komi.inizmin ilan edilmemesinden i::iti.iri.i canlan s1klhyordu ...... Komi.inizmin
iareti sayilan kizil renk, moda haline gelmiti. Bilerek
bilmeyerek bu rengi kalpaklarmda ta1yanlar ~oktu.
Kravatlan kirm1zi olanlar az degildi 27
Qerkez Etem'in bir mi.ifrezesi, kirm1z1 tepeli kalpaklar ve yeil bayraklarla Ankara'da dolair. Hatta
Tevfik Riitii Aras'm kmmz1 kadife kalpagi, Meclis'te
0nemli bir tart1ma konusu olur.
447

islam'm asr-1 saadet>iine doniiti.ir diye en koyu

komi.'mizm yanhs1 oldugunu si:iyleyen Mustafa LO.tfi, 22
Kas1m 1920 tarihli oturumda Atato.rk'O.n direktifi ile
kurulan resmi Komilnist Partisi'nin temsilcisi olarak
Moskova'ya giden Tevfik Riltii Aras'm k1rm1z1 kalpag1m eletirir :
<c- Komiinist adma gelince, degil Biiyiik Millet
Meclisi'nde, Tiirkiye'de bir komiinist fikri, ruhu zannetmem ki olsun, olamaz ve yalmz bama giydigi kalpagm1 kirm1zi eritle gevirtmekle olmaz)).
Bu sozler iizerine k1yamet kopar. Meclis'in ilnlil
hatiplerinden ve resmi Komunist Partisi iiyelerinden
Muhiddin Baha (Pars) saldmya gec;;er :
- Efendiler, Komiinist Partisi'ne mensup olan1.ardan birisi Bakanlar Kurulu ic;;inde bulunuyor. Oteki
k1sm1 da sizin daima biiyiik igtenlikle ellerinizi s1k1yor.
Onlann balarmdaki kalpaklar sahte degildir, onlarm
kalbi de sahte degildir ve onlar bu memlekette gorev
yapmakla oviln<; duyarlar ...
0 Efendinin bilmesi gerekir ki, benim baimdaki
kalpak heniiz siyahsa, yann kirm1z1 olacakbr ve bu
sahte degildir, efendiler>i.
Bu sert c;;1k1 karismda asr-1 saadet koml.inistin
Mustafa LO.tfi Efendi geriler :
cc- Hic;;bir partiye saldm akhmdan gegmez. Boyanm1 kalpak sorununa gelince, amac1m gi:isteriten kac;;mmakla ciddiyet ve Olguyii ogutlemektir>i 28
ORDU BiRLiKLERiNDE BOLl?EVIKLIK MODASI
O gilnlerde Konya'da Kolordu Komutaru bulunan
Fahrettin Altay, amlarmda ilginc;; olaylar anlat1r:
Ankara'dan gelen haberlerden bir Yeil Ordu havadisi yay1ld1, bize gelen Osman Bey'ini filamasmm
yeil - k1rm1z1 olUU dikkati c;;ektiyse de pek iizerinde
"' Kiy1c11Ig1 ile Unlil Milfreze Komutam Yarbay Kasap Osman.

448

durmadlm, imdiki haberler Ankara'da bir is18.m Bolevik yonetim kurulacag1 bi~iminde idi, yeil renk 1slam11gi, kirm1z1 Bolevikligi gosteriyormu.
Uak kar1smdaki !slamkoy'de bulundugum s1ralarda bir alay suvari ve Kurmay Ytizba1 !zzet Bey'le
(Aksalur) yamma gelen Refet Bey'in (Bele) filamasmm
yeil ve klrm1z1 renkte olUl}U dikkatimi ~ekti, Kolordu
Karargah1 binasma girerken kap1daki filamarmzm klrm1z1 ve beyaz oluunu kendisine gostererek :
- Kusura bakmaym1z, bu yeil-klrm1zi rengi Osman Bey'in filamasmda da gormtittim, ast oldugu i~in
aldlrmachm. Fakat siz tisttimtin de bu renkleri ta1dlg;In.1z1 g0rtince artik benim filamamm da rengini degitirmem zorunlu oldu ... n
Birgtin de Emir Subayim Top~u Ytizba1 Sabri'nin terini silmek i~in bir cebinden klrm1zi, bir cebinden de yeil mendil ~ikarmas1 dikkatimi ~ekti. Yeil
ve kirm1z1 ne demekti? .. Yeil, 'Yeil Ordu'nun belirtisiydi. Rus Bolevikleri ile dost oldugumuzdan bizim de
onlara uyan bir yonetim bi~imine girmekligimiz gibi
haberler yayihyordu)).29
Fahrettin Altay'a gore, Boleviklik taslayan Qerkez
Etem'le yakm ilikiler kuran ve Kuva-yi Milllye gerillac11Igm1 benimseyen Bati Cephesi Komutam Ali Fuad
Cebesoy Paa, subaylarla erlerin birlikte yemek yemelerini kararlatlnr ve gtinltik bir emirname kaleme alarak, bunu btittin birJiklere duyurur. Er - Subay farkl
boylece kald1nlacaktirao.
Dogu Cephesi Komutam Kaz1m Karabekir Paa ise,
Bolevik ordularda yak diye, kendi birlik1erindeki subaylarm rtitbe iaretlerini sokttirtir ve Genelkurmay
Bakam ismet inonti'den sert bir uyan ahr. Karabekir'in Genelkurmay Bakanllgma kar1 bu konuda yapt1g1 27 Agustos 1920 tarihli savunma ilgin~tir :
BOlevik Ordulanmn Azerbeycan'a giriinden ve
ozellikle Nahc1van'da ordular temasa geldikten sonra
apo1etlerden genel bir nefret dogdu ve apoleti olanlar
449

da takmamaya balad1. Nedeni de Baku'daki Islam soylevlerinde ve gazetelerde hedefin hep subay apoleti ve
sirma olUU idi. Boleviklerin erleri subaylara karl k1yam ettirecekleri ve apoletleri koparacaklari saylentisi,
ingiliz ajanlarmm bu milthi propagandalan esaretten
donen, ya da vaktiyle Azerbeycan Ordusu hizmetine girmi olup da bu kez donen subaylar tarafmdan getirilmekte oldugundan, ilk temasta bulunan ve nisbeten
uzak bir yerde olan ve Edirne'de erlerin isyanmdan gozii yildlgmdan bu dedikodular karlsmda dahi biraz
bocalayan Onbirinci Tilmen Komutam Cavit Bey'in birliklerinde, subaylann Bolevik alametler tak1verdiklerini ve erlerin de balarma Bolevikler gibi y1ld1z taktirdlklanm haber ald1m))a 1
Karabekir, bunun uzerine apoletten vazgec;tigini
savunmasmda ileri surer.
TYRK YOLDA$LAR
Boleviklik modas1 o kadar alm1 yi.iri.imtitilr ki,
okullarda Bolevik marlan soylenmektedir :
Anadolu $uralar Htiki.imeti var olsun
l<;ilerin emegi ozlerine yar olsun
Uyan mihnetle c;ahan c;1plak hemehri
ink1laba katII diinyanm htir renc;beri. .. :1 ~
9ura, Sovyet kal'.1hgi kullamlmakta ve bir Anadolu Sovyetler Hi.ikiimeti'nden soz edilmektedir. Rasih
Nuri ileri'ye gore, bir ((Turk ~uralar Cumhuriyeti Anayasas1)) resmi olarak bastinlm1tlr33 Buraya kadar gidilmese bile, Mustafa Kemal Paa, Mustafa Suphi'ye yazd1g1 13 Eyliil 1920 tarihli mektupta, koyden balayip
balk tarafmdan sec;ilmi orgiitleriyle piramit bic;iminde
yukselerek BU.yuk Miilet Meclisi'ne dayanan hiikilmet
sistemini, Sovyet sisteminden farks1z saymaktadu34
Kirm1z1 kravat, k1rm1z1 kalpak gibi Yolda sozii
de moda olmutur. 4 Ekim 1920 tarihli Hakimiyet-i Mil450

liye gazetesinde yer alan Mustafa Kemal Paa'nm

sozleri yolda11 c;1gnm agar :

((Bolevik Elgilik Kurulu'nun di.in gelen ilk kafilesini sayg1 ve dostlukla selamlamay1 ilk gorev biliriz.
Azerbeycan dili, Bolevikligin ilk ve son riitbesi, tek
unvan ve lakab1 olan bir kelime kullamyor: Yolda.
Bu kelimeyi aynen kabul ediyor ve gelenleri Yolda olarak tamyoruz. Gelenler, dostlanm1z ve yoldalanm1zchr. Aym yolda yiiriiyen, ayn1 amaca dogru giden yoldalar !
Biitiin Rus yoldalardan, biitiin Ti.irk yoldalara
uzun yollardan hararetli selamlar getirmi olan yoldalar ... 3"
Kurtulu Sava.1 liderlerinin biribirlerine yolda diye seslenmeleri yaygmlair. Ornegin Mustafa Kemal
Paa, Bat1 Cephesi Komutan1 Ali Fuad Cebesoy'a 26
Ekim 1920 giinii, rcSevgili Yolda! Dogrudan dogruya
Ugiinci.i. Enternasyonal'e bagh ve esas programma dayanan bir Tiirk Komiinist Partisi kurulmutur diye
yazar. Dogu Cephesi Komutam Karabekir ic;in, art1k
kendisinin eski Ordu Komutam Halil Paa (Kut), Yolda Halil Paadir. Karabekir, bayram tebrik kartlarmda dahi ((islam ve Rus milletleri, ingiliz, Frans1z ve Yunan c;apulculanm kovacaklar)) demekten kendini alamaz. _Erzurum'a gelen Bolevik diplomat! A. Upmal, Albayrak gazetesinde yaymlanan soylevinde c<Yaasm Ti.i.rkiye'nin K1z1I Ordu'su!)) deyimini kullanma cesaretini
bulur3 6 .
Bu ortamda, Rusya Tiirkleri gibi Anadolu Tiirkleri
de Bolevik ihtilali'nin baans1 ic;in ugramI, didinmi
ve Anadolu'nun kurtuluunu bu baanya baglt g0nniilerdir. Tengirenk'e gore, Karadeniz takac1lan Boleviklerle c;allm1lard1r :
ccMoskova'da bizim Karadeniz takac1larmdan Hamit admda biriyle dost olduk. Hamit'in Boleviklerin yamnda mevkii vardi. Bizim Karadeniz takac1lan olsun,
451

savata esir clilmii baka Tiirkler olswi firsat bulduk~a c;arhga karI savaan Boleviklere hizmet etmiler.
Hele takac1lar, Karadeniz'in o zaman tek hakimi ge~in
dikleri i~in takac1hkla bu miicadelede epey i gormiiler. Bolevikler bunlara hizmetlerine gore payeler, ellerine kag1tlar vermiler 37
AZERBEYCAN'IN BOLl?EViKLE~TiRiLMESi

Turk komutanlan, Bolevik zaferlerini kendi zaferleri gibi cokunlukla izlemiler, iki Ordunun ibirligini
aram1lar ve ortak hareket diiii.nmillerdir. Karabekir
Paa, daha 18 Temmuz 1919'da Kolordu Karargahmda
Bolevik zaferlerinin nas1l sevin<;;le izlendigini belirtmektedir:
c<Kolordu gazinoswida ziyafet ve milzik miisameresi verdim. Bugiin Genelkurmay'dan ve ozel gelen bilgiden herkes honut: Bolevikler Dobruca'ya girmi. 1ki
Frans1z tiimeni Boleviklere kat1ld1gmdan oteki askeri
geri ~ekmiler. italyanlar da yenilmiler ... Amiral Kol~ak yenik diimil, bir~ok esir vermi. Yilzde 50 noksamna dahi olsa, herhalde lehimize bir hareket gelimekte diye sevinmemek miimkiin degih> 38 .
Mustafa Kemal Paa, Karabekir'in Bolevik baanlanm bildiren telgrafm1, biz bir zafer kazanmIlZ gibi, Tann'ya iikurler olsun'' diyerek karIlamaktadir :
Boleviklerin baanlarma dair yollanan bilgilere
iikran arzolunur. Ger~ekten durum elhamdiililliih lehimize gelimektedir 311
Karabekir Paa, Boleviklere askeri yard1mlarda da
bulunur. Karabekir, Trabzon'daki Tilmen Komutam
(Dada) Ri.itii Bey'e direktif vererek, Batum'daki Boleviklere yard1m edilmesini ister. Tumen Komutarn,
Trabzon'daki ateleme makinasm1 Batum Boleviklerine gonderir, bununla kopril u~urulur 40
Istanbul'un igali ilzerine, Karabekir Paa, Mustafa Kemal'e Batum'da Boleviklik ilan etmeyi, Bolevik452

ligi Kars, Ardahan ve Artvin'e, Giircistan ve Azerbeycan'a yaymayi onerir. Bunun Bolevik Ordularmm hareketini h1zlandiracagm1 ileri surer. Mustafa Kemal,
Batum ve bOlgesindeki Boleviklik ilam konusundaki
yilks2k gorti.lerinize tamamen katllmz kar1ligm1 verir41.
26 Nisan 1920'de Mustaf Kemal, Baku'ya gonderilen askeli kurulumuza, emperyalizme kar1 Bolevikle.rle <ci ve eylem birligini kabul ettig"imizi bildirir ve
Azerbeycan Hilktimeti'ni, belli koullarda, Bolevik devletler grubuna katma yilkumltiltigiinii ald1g1m1z1 soyler42.
Nitekim Azerbeycan'da Bolevik yonetim, bizim
katklm1zla kurulacaktir. XI. K1z1l Ordu'nun Baku'ya
davetini ve 28 Nisan'da Baku'ya giriini, Ankara'nm
direktifiyle Halil Paa (Kut) saglar.
ilkbahar ve yaz balarmda, Polonya olaylan dolay1siyle, K1z1l Ordu'nun Kafkasya'da ilerlemesi gecikecek, fakat bu ordunun bir an once gelmesi beklenecektir. Sagc1 bir gorii~e sahip bulunan Karabekir Paa'nm
o giinlerde yazd1klan ilgirn;tir. 10 Mart 1920'de Karabekir Paa, Boleviklerin bir an once Kafkaslar'1 Giineye amas1m saglamak i~in kendilerini bir miinci (kurtanc1) gibi bekleyen milyonla balk oldugunu Boleviklere anlatmayi en onemli ilerden biri saymaktad1r43
Ankara'y1 birak1p Istanbul'a baglanan Onikinci
Kolordu Komutan1 Fahrettin Altay'a maneviyat vermek i~in, Karabekir, K1z1l Ordu'nun yolda oldugunu
bHdirir:
((Kafkas daglarma kadar dayanan ve ~ogunu islamlarm tekli ettigi halaskar (kurtanc1) ordularla bir
ay sonra baglanti kurmamiz kesindir 44
Karabekir, yine morali artirmak amac1yla, 18 Nisan 1920 gtini.1 buttin Onbeinci Kolordu birliklerine
<cKafkaslardan gelen kurtaric1 ordular temasm1 ileyen U genelgeyi gonderir :
453

l<ii;;lerinde islam Ordulan dahi bulunan Bolevik

Ordulan Kafkas daglanm Giineye sarkmaya ve buzlarm ~oziilmesi iizerine Volga nehrinde bulunan filolanm da Hazer Denizi'ne indinneye balam1lard1r. Yakmda bu ordularla baglanti kurulacak ve Ermenistan'm ortadan kalkmas1 yoluyla Kafkasya'daki islamlar
kurtulu ve ozgiirHige kaVUacaklar ve milyonlarca. islam biribiriyle elele vererek bir kutsal amai;; etrafmda
birlikte ~ahacaklardlr. Bu durumun geri;;eklemesiyle
Dogu'da giivenlik saglandlktan sonra pek kuvvetli !slam Ordulan km~kusuz Bati'ya donecek ve Tiirkiye'yi
kurtaracaktlr 45
KAZIM KARABEKiR PAA'NIN BOLEViKLiGi
Bir yandan Kurtanc1 islam Bolevik Ordulan)) run
gelmesini beklerken, Karabekir ve Kurmay Kurulu, ote
yandan bir cins islam Bolevikligine egilim gosterirler.
Karabekir, Kurmaylan Mustafa ve Fahri Beyler ile Kolordu Bahekimi Albay ibrahim Tali (Ongoren) ve Miistahkem Mevki Komutam Kurmay Albay Kaz1m (Dirik)
ile birlikte 13 Nisan 1920 gilnii Mustafa Kemal'e U ortak gi:irtilerini iletirler :
Kur'an-z Kerzm, fakirlere, ir;iye ve emege ilikin
ve bizce bilinebilen ne kadar Bolevik ilkeleri vursa hepsini iqine almaktadir. Bu nedenle de muszumanlar Bolevikligi kolay ve munis kabul etmekte ve karilamaktadzr46.

Karabekir, 23 Nisan 1920'de Azerbeycan'm bolevikletirilmesinin islam Di.inyas1'nm gelecegi i~in gerekli bulundugunu ileri siirdi.ikten sonra, Mustafa Kemal'e Bolevik ordularla elele vermeyi onerir:
Bugiin Anadolu'nun halas1 (kurtuluu) ii;;in Bolevik ordulanyla elele vererek hareketten baka. g!remiz kalmam1tlr 4 7
Karabekir, Yolda Halil Paa'ya (Kut) bahkll
454

yaz1smda bir Rus-Tiirk birliginden soz eder:

Dostumuz olan Ruslara kar1 biitiin kalplerde igtenlik ve saygi sonsuzdur. tttifaklm1z ve Rus-Tiirk kardeligi artik Olumsiiz olacaktir. Bu nedenle, Sovyetlerin
bizden pek 9ok korkusuz olmalan ve diiiincemizin Turk
birligi degil, Rus-Tilrk birligi oldugunu bilmelert gere~
kir 48 .

Karabekir, Agustos bamda da Mustafa Kemal'e

D1ileri Bakam Bekir Sarni ve Yusuf Kemal (Tengir~enk) ile Erzurum'da yaptiklan uzun goriimelerden
sonra, bize uygulanabilir bir Boleviklik uzerinde goril birligine vard!klanm bildirir :
Bekir Sarni ve Yusuf Kemal Beyler yammda iken
gelecegimiz hakkmdaki tart1malarda ne Avrupa'nm zaten bir tUrlil anlaamad1g1m1z yonetim bir;iminde ve
ne de r;oktan modas1 ger;mi islam ya da Turk. birliginde biziin it;in selamet olmad1gnu ve milmkiin oldugu
kadar az zamanda bize uygulanabilir bir Bolevik yonetiminin kabulii. zorunda oldugumuzu ve bunun da
miimktin oldugu kadar gilriilti.lsilzce kurulmasm1 oybirligiyle uygun bulmutUkll 49
Dogu Cephesi Komutam, bu dililnceler ir;indeyken,
Agustos 1920 bamda iki ordu arasmda Nahc1van'da
baglanti kurulur. Karabekir, bu ilk temas1 oyle anlatir:
Nahc1van'daki birliklerimizin temas1, tahminim
. iizere r;1kt1. Gerr;i Bolevik askerlerinin s1rmah apoletlere dli.man oldugunu iiten subaylanm1z apoletleri
daha once r;1kartm1larsa da birlikler pek intizamh ve
ir;ten kar1lamIlar ve iki dost ordu parr;alan gibi hareket etmilerdir... Apolet sorununu da ben butiln ordumda kollara ileroe iaret takmak yoluyla toptan 9ozdiimn 00.
Genelkurmay Bakanhgi Harp Tarihi Dairesi yaymma gore, Nahc1van'a giren birligimiz, K1z1l Tugay
Komutam, Siivari Alay Komutam, Komiserler, K1zil
455

bayraklar ve bir siivari bOliigi.i tarafmdan kar1lanm1

ve Enternasyonal Mar1 ile selamlanm1:;itir)) 01
Karabekir, bu

bulu:~madan

sonra, 4 Agustos 1920'-

de Biitiin erlerin oniinde subaylar tarafmdan okunacak ve parqa parr;a aqzklanacak ve dinleyen erlerden
birisi tarafzndan topluluga tekrar edilerek anlatilacakn

kayd1yla, biitiin birliklere, Bolevik dostlug-tmu oven

bir genelge yollar :
<<Biitiln islamlar gibi milletimiz de Boleviklere el
verdi~ 2

27 Agustos 1920'de Mustafa Kemal de biittin ordu

birliklerine bir genelge gonderir ve Ordulanm Dogu
smmm1za dogru ilerletmek ve bize yard1m etmek suretiyle bizimle hareket birligi eyledigini fiilen kamtlayan Bolevik Ordulanm over03
Erzurum milletvekilleri Durak, Necati, Hiiseyin Avni ve Yasin'in (Oltu), c<islam Bolevik Ordusu'nun 011ctilerinin Erzurum'a geldiginin soylendigini umutla
sormalan iizerine, Atatiirk, 14 Agustos 1920'de Meclis'te Oyle kOllUUr :
Bata ingilizler olmak iizere, itilaf Devletleri, bir
yandan ellerindeki biitiin arag ve kuvvetlerle bizi yok
etmek, bizi ezmek igin gahIrken, ote yandan da biittin
ezilen insanhgi kurtarmak amac1yla gallan Boleviklerin, mazlum milletimize el uzatmamas1 i~in yine servetlerini, kuvvet ve kudretlerini kullanarak ugrarmlard1r.
Fakat Bolevik Cumhuriyeti, hem kendi yaam ve
varhklannm onemini art1rmak, hem de itilat Devletleri'nin zuliim pengesinden kurtulduklan takdirde, en
kudretli bir yard1mc1 ve yanda olacak milletimizin birlik ve beraberlik elini tutmak igin fiili giriimlerde bulunmutur. Yapt1g1 giriim, Efendiler, Onuncu ve Onbirinci Ordulanm dogrudan dogruya Kafkasya'ya, Dogu Cephesi'ne ayirmak oldu. Bu Ordular, bizim yol gos456

terieiligimiz, etkimiz ve hizmetimiz sayesinde, kolaylikla Kuzey Kafkasya'yi ge<;tiler ve Azerbeycan'a girdiler ... n
... 1 Agustos tarihinde Rus Bolevik Hti.ktimeti"nin

K1:nl Ordu'suyla BU.yuk Millet Meclisi'nin Ordusu Nahc1van'da biribirleriyle nesnel olarak birlemi oldu. (Alk1lar). Oraya giden kuvvetlerimiz, K1zil Kuvvetler tarafmdan ozel toren ve ti.stun saygilarla kabul edilmilerdir. Burada birleen iki hukti.met kuvvetleri, oteki
kuvvetler gelinceye kadar orada ortak tedbirler almakta bug1in dahi devam etmektedirler.
CELAL BAYAR KOYLULERE BOL~EViKLIGi
ANLATIYOR. ..
Btitti.n bunlara bakmca, Anadolu'nun neredeys~
komtinist olacagma hiikmetmek gerekecektir. Fakat bu
gorti.nii, ileride incelenecegi tizere, yamltic1dir. Bununla birlikte, 1920 yilmda Anadolu'da bir Boleviklik rilzgan esmektedir. Bu rti.zgar koylerde bile esmekte ve
Boleviklik merak edilmektedir. Galip Hoca (Celal Bayar) Ege koyliileri ile Boleviklik konusundaki gori.1mesini amlannda 6yle anlat1r :
Bir iki gti.n i<;inde koyliilerle .biribirimize 1smm1tik. Ak1llanna gelen her konudan soz ediyorlardl. Bana
Bolevikligin ne oldugunu sordular. Boleviklerin Rus
<;arhgm1 kokiinden yiktiklan herkes<;e biliniyordu. tlkeleri hakkmda dogru yanll bir<;ok soylentiler ortada
dola1yordu. Bunlar, bizim koyHilerin de kulaklanna
erimiti. Karl Marx'm teorilerini bir yana biraktim.
Bizim anlad1g1m1z anlamdaki toprak politikas1 (reforme
agraire) hakkmda ne diiiindti.klerini anlamak istedim. 6teden beri bOyle bir f1rsat aramakta idim. Sultan Abdiilhamit'in Merutiyet inkllftb1'ndan sonra, Maliye'ye birakmak zorunda k.ald1g1 Torbah Qiftligi'nin
h;inde oturan halka dag1t1lmas1 i<;in gahInl, tttihat ve
Terakki Genel Merkez Kurulu'nun arac1hg-tyla zama-457:

nm Maliye Bakaru Cavit Bey'le goriim'ti, i olumlu bir

sonuca baglanmca, koyliilerin sevincine tamk olmutum.
Bununla birlikte, Birinci Dtinya Sava1'mn bamda, Mugla ili'nde bir inceleme gezisi yaparken, eski M1.S1f Hidivi Abbas Hilmi Paa'nm 350-400 bin doni.'lmliik Dalaman Qiftligi'nin yanmdaki topraks1z koyliilerin hayvanlanm otlatmak ic;;in ugrad1klan zorluklan
gi:irmii, yakmmalanndan ac1 duymutum. Dagyenice'nin c;;amlar arasmda gi.izel bir yer olmasma ragmen,
halkmm gec;;im darhg1 i~inde oldugu, durumlanndan
belliydi.
Kendilerine reforme agraire hakkmda bildiklerimi
anlattim. Sozlerimden gozlerinin kamatlgm1 farkettim.
Hemen koy olc;;i.isune gore, kimin ne kazanacagm1 hesaplamaya koyuldularll 5"'.
Ne var ki, Bolevikligi koyliilere herkes Celal Bayar'm anlatt1g1 gibi anlatacak degildir. Boleviklik, ileride gorecegimiz iizere, zmdlkhk, gavurluk gibi en
bi.lyiik bir ki.ifiir ve sue;; haline getirilecektir.

458

II - MiLLiYET<;iLERDE SOLLASMA:
TORKCULUK, HALKCILIK VE KOYCULUK

l\filliyetc;ilerin hizla sola kay1larmda Sovyet ihtilali'nin payi biiyti.ktiir. Fakat bu sola kayi, 1908 Hareketi'nden itibaren balam1tlr. 1908'de bir Anayasa ile
ozgiirliikleri geri getirmek ve Osmanh imparatorlugunu tekil eden c;eitli milliyetleri e9it ve karde ilan etmek imparatorlugu kurtarmaya yetmeyince, Ti.i.rk;;iiliik
akmu gi.ic; kazanm1tlr. Tiirkc;i.iliik, Turanc1l1k hayallerinin yam s1ra, milliyetc;i aydmlarm goziinii. Anadolu
halkma ve koylli.siine c;evirtmitir. Yiizy1llar boyunca
ezilen ve <<etrak-1 bii.drak)) diye horlanan Tiirkiye halk1m artik milletc;e kurtuluun temeli olarak gormeye yonelinmitir. Ziya Gokalp, evrensel nitelikteki uygarhg1
t8.1yan aydmm halka gidip ona uygarhk gotiinnesi,
milli nitelikteki kiilttire sahip halktan ise aydmm milli kUltiirti edinmesi goriilerini gelitinnitir. Halka
dogru eylemi bOylece ortaya c;1kmlt1r. Anadolu halkrmn perianhg1, ezikligi, millet aamasmda degil, fakat hala bir cins feodaln aamada bulunuu ve bunu
degitinne istegi, halkc;1hga toplumsal bir oz kazand1r1mtlr. Bir milli devrimin yani s1ra, bir sosyal devrim-
den konuulmaya balanm1tlr. 1908'den sonra kurulan
ittihat ve Terakki Kuliipleri, Turk Ocag1, Turk Yurdu,
Halka Dogru vb. gibi dernekler bu fikirlerin oluturuldugu merkezler olmutur. 190 Askeri T1bbiyelinin giriimiyle Turk Ocag1 kurulmutur. Bu genc;ler, 190 Tlbbiyeli Turk evlad1 imzah mektuplanyla, Turk Milletini yok olmaya goti.iren yaant1ya karI <;Ikmllar,
tarzm, ticaret ve sanayi ile kazanilmt bir toplumsa),
egeriienligi, kuru bir siyasal egemenlige yeg tuttukl,arznii> belirtmiler ve milli ve toplumsal bir devrimi gerr;ekl,etirme ozlemlerini cUie getinnilerdir55

459

Ziya Gokalp ve Turk Yurdu c;evrelerinin kattlmas1yla giic;lenen Turk Ocaklan'nda toplumsal kurtulu
rec;eteleri aratlnlnn ve tartl1lnnt1r. Yurt dlmda da,
ozellikle isvigre ve Fransa'da, Turk Yurtlan kurulmutur. Turk Yurtlan, Tilrkliilcte toplumsal devrimcilik
konusunu ilemilerdir.
Ti.'trkc;;Uliik ve onun devami. olan halkphk, igeride
bir toplumsal devrim goriiiine dogTu yol ahrken, ekonominin bi.itiin kilit noktalannm yabanc1lar ile onlann
koruyuculugu altmdaki Rum ve Ermenilere ait olmas1, bu milliyetgilige ekonomik planda antiemperyalist
bir nitelik kazandirm1tlr. Bolevik ibtilali ve baka c;1kar yol goremeyi, bu egilimi 111zlandirmu~ ve c;;eit c;;eit solcu kurtulu formiUleri aratlnlnrn~ ve ge~ekle~
tirilmeye c;;ah1lm1tir.
ANADOLU DEVRiMi'NIN NiTELiGi
Moskova ile temas1 sagla mak igin gonderdigimiz ilk
resmi temsilcimiz eski Turk Ocakc;;1 Dr. Fuad Sabit,
Sovyetlere verdigi 24 May1s 1920 tarihli <<Anadolu :ink1lap Hareketinin Seciyesi ballkh raporunda, milliyeti;ilerin bu sollama>)sm1 olduk<;a iyi belirtmektedir:
Halkl ezen ve gelimesini durduran nedenlerden
biri de kiiltiiriin din etkisinden kurtulamamt olmas1d1r. Eski Arap ve Acem kiilttiriiniin etkisi altmda olan
Ulema, yeni yaantmm yeni fikirlerini kabul ic;;in elverili davranm1yorlardi. Kiiltiirii Arap ve Acem gibi yabanc1 etkilerden kurtarmak ic;;in i;allan dililniirlerin
c;;abas1, Turk geleneklerine dayanmak, balk ve koylU
yaantlsm1 incelemek, yani ktiltiirii milliletirmek
kesinde toplan1yordu. Bunda.n Tiirkc;;Uliik, y~ kUltiirde milliyetc;ilik dogdu. Bu ac;1klamadan anlaihr ki, sanayi ve ticaret nas1l yabanc1lar ve Ermeni-Rumlar elinde ise hiikiimet ve kiiltilr de c;;ogunlukla yerli halkla
iliigi ilpheli yabanc1lar elinde idi. Bunun ic;in sennayeye kar1 mticadele, sm1fsal niteliginden c;1klp milli bir

n-

460

renk a1d1g1 gi.bi, ote yandan hilkiimete karl :iniicadele

yani killtiir ve hiikilmetin, dinsel politika ve yabanc1 etkisinden kurtanlmas1 da milliyetc;:ilik niteliginde oluyor. Bu Ti.irkiye'deki milliyet hareketinin giiciinii gosterdigi gibi, Turk milliyetc;:ilerinin neden Avrupa kapitalistlerine kar1 ve Sovyet Hiikiimeti'ne egilimli olduklanm ve Ermeni ve Rumlarm da itilaf Devletleri'ne
kOulduklanm ac;:1klar kamsmdayim. Bu nedenler yiizilnden hareketin bamda Tiirkiye'nin c;:eitli yerlerinde bic;:imlenen c;:eitli gruplar, Milli Ahrar, Milli Turk,
Milli Halk firkalan olarak ortaya c;:1kt1. Sosyalist partileri, siyasal yaant1da rol oynayam1yacak kadar etkisiz
idi. Halktaki killtiir gelimesi, maddi ve manevi giicii
tamamiyle ayird edecek ve Halife'nin dilnya ilerine
kanmasm1 tamamiyle yasaklayacak hiikiimetin Cumhuriyet ilkelerinde kurulmas1m saglayacak nitelikte
degildi, onun ic;:in Cumhuriyet ilkesi, heniiz hic;:bir partinin programmda yoktur. Fakat olaylar bu noktada
bilyiik bir uyanc1 oldu. Padiah'm itilaf Devletleri politikasma alet olmas1, Anadolu aydmlanm ve koylusiinil uyandlrd1. Resmi programlarda yer bulmayan bu
sorunun vicdanlarda yer ettigi kuvvetle tahmin olunabilir. Bundan baka di.inyadaki siyasal ve toplumsal rniicadele, ozellikle Rus proleterya (Kara Halk) devrimi,
bu partiler iizerinde etkisiz kalmadi. Hemen hepsinde
bir sollama baladI. Sosyalistlerde dahi. Sol milliyetc;:ilerde Sovyet (~flra) egilimleri bile ortaya c;:1ktI ... n~n
MiLL1YET<;iLiKTEN KOMUNiSTLiGE

Bu satirlan yazan Tilrk Ocag1 yoneticisi Dr. Fuad Sabit, bu sollamada en a1nhga gidenlerden biridir.

Komi.inist Partisi kurucusu ve lideri Mustafa Suphi dahi, Tiirkc;:ii ve milliyetc;:i c;:evreler ic;:inden c;:1km1tlr.
Paris'te Siyasal Bilgiler Okulu'nu bitiren Mustafa Suphi, Tilrkc;:i.ili.ik ak1mmm ampiyonlarmdan Milli Me461

rutiyet -ve sonraki Milli Tiirk- Partisi'nin yaym orgaru !fham gazetesinin yaz1 ileri miidiirliigiinil yiiklenmitir. Bu partiler, Tiirkc;;iiliik ve Milli iktisat savunuculugu yapm1lardir. Mustafa Suphi'nin, italyanlar
Trablusgarb'a saldmnca kaleme ald1g1 Vazife-i Temdinn adh eseri, Mete Tuncay'm da belirttigi ilzere, solcu
bilinc;;ten uzak bir antiemperyalist tepkidir. Kitap, Osmanh toprak bi.itiinli.igiiniin zedelenmesinden dogan
vatanseverce bir iiziintiiniin liberal ekonomi-politik terimleriyle ifadesi olarak goriinmektedirn 57 Sinop'ta birlikte siirgiin hayati yaad1g;1 arkadaJ. Ahmet Bedevi
Kuran'm yazd1gma gore, Mustafa Suphi, !ttiha~1larm
milletleraras1 masonluguna karI milli masonluk kurmaya yonelmitir" 8 Sinop zindamndan Rusya'ya bu
amac;;la kac;;m1, Bolevikligi ihtilalden sonra Rusya'da
benimsemitir. O gunlerde Rusya'da Mustafa Suphi ile
yakm arkadahk eden Zeki Velidi amlannda, onun komiinistlig"inde dahi milliyetc;;i egilimler gosterdigini ve
bu yi.izden Bolevik liderlerince tutulmad1gm1 yazmaktadir. Prof. Zeki Velidi'nin goriiii oyledir :
Baku'da Ttirkiyeli komiinist Mustafa Suphi'nin
evinde kald1m. Onu Moskova'dan tan1yordum. 0 komiinist ise de Ruslann Dogu politikasm1 begenmiyordu,
ozellikle sava esili .olan Turkiyelilerden bazilanru geri;;ek komiinist sayip kendini kenarda b1rakmak istemelerinden dolay1 Stalin ve arkadalarma ktiskiindU. 58
Mustafa Suphi'nin yakm c;;allma arkadal Ethem
Nejat, eski ve koyu bir Turkc;;u idi*. Bursa Ogretmen
'' Egitim Mii.diiru iken Ethem Nejat, milliyetgiligi okullarda
canlandirmak igin calI:;;m1:;;, cevre gezileri ve izcilik call:;;malan yapm1:;;, Turk Ocaklan'nda gorev alm1:;;, Rumlara kar:;;1 uygulanan ah-Veri:;; boykotunun ytirtittilmesinde on planda rol
oynam1:;;t1r. 1912-1914'te izmir'deyken Ethem Nejat, Kurtulu:;;
Sava:;;1'nm milliyetcileri Vas1f ve Necati Beylerle cok yakm
ili:;;kiler kurmu:;;tur. Tongue;, Ethem Nejat'm egitbilimsel di.ilincelerinden c;ok etkilendigini soyler (Engin Tongu~, Devrim Ac1smdan Koy Enstitiileri ve Tongue, s. 61-65). Cumhuriyetin ilk y1llarmda Egitim Bakanllg1 Mtistearhg1 yapan Nafi Atuf Kansu da sol milliyetcilerdendir.

462

Okulu Muduru iken yazdlg1 Tiirkliik Nedir ve Terbiye

Yollan, Yigit Turkler adh incelemeleri onun koyu
bir Tiirk~ii oldugunu a~1k~a gostermektedir. Diinya SaVa.1 s1rasmda Eskiehir Egitim Miidiirliigii'nde bulunurken gi:inullii olarak askerlik yapan Ethem Nejat.
1918'de Almanya'ya gidince komunizmi benimsemitir.
Esasen Spartakistler denilen ve KurtulU dergisini ~1kartan Vehbi Sandal, Vedat Nedim Tor, Nizamettin Ali
Sav, Mustafa Nermi, Sadik A.hi (Eti), ilhami Nafiz Pamir, Mustafa Fazll Taylan, Nurullah Esat Sumer, Niim1k ismail vb. Berlin'de Hamdullah Suphi Tannover'in bakanhgm1 yaptii?;I Tiirk Ocag1'na benzer bir kuliibiin iiyesidirler. Qogu milliyet~i Tiirk Yurtlannda yetimilerdir. O giinlerin koullan, Mete Tuncay'm deyimiyle, bu genqlerin kafasznda, Turk milletinin dilmamnzn elinden 'kurtuluu' dilegiyle Turk proleteryasznzn yerli ve yabanci burjuvazinin somilrilsilnden 'k"Urtuluu' ozleminin birlemesine, ozdelemesine elverili
olmutUTJ> 5!1.

NAZIM HiKMET'iN MiLLiYETQi DONEMi

Bu gen~lerin <;ogu Ankara'ya gec;ip milli harekette
gorev alnnlardlr. Unlii air Naz1m Hikmet dahi, Ziya
Gokalp'in balatt1i?;I an Turk~e ak1mma ve hececilige
katilm1, Tiirk<;iiliik ak1m1 dogrultusunda gen~ bir milliyet~i sanat~1dir. Yunan igali uzerine, milletin tepkisi. ni dile getiren ilk ve guzel iirleri Naz1m Hikmet yazm1tlr. Kirk Haramilerin Esiri bunun ornegidir. Bu
iirde Tiirkiye'yi paylaan emperyalist devletler ccKirk
Haramiler>>e benzetilir. Turkiye, eli kolu bagh bir esirdir. Haramilerin bah, cellada esirin bir kolunu kesmesini emreder. Bu kesilen kol, Rumeli'dir. ikinci kolun,
yani Anadolu'nun da kesilmesini emredince, i degiir.
Bir anda esirin elinde balta parlar ve iir, Milli Kurtulu Sava1'nm balad1gm1 mujdeleyen dizelerle biter:
463

Haydutlar ag1r agir c;ekilirken geriye

Geni, yi.iksek bir gi:ilge atildl ileriye.
Tune; bir c;ehre parladl alevin ruzganyla,
Yiiksek gururlu alm, geni omuzlanyla,
Kollan kesilecek kahraman esirdi bu, Ne dudaklan san, ne gi:izlerinde korku!
Zulmette panldad1 i;eligi bir baltanm,
Kuru bir ses duyuldu, sonra f1k1ran kaum
Damlalan ateten yer yer duman ~1kard1,
$imdi anll esirin yalmz bir kolu vard1 !
Ormam dolatl batan baa bir boguk ses :
Oteki kolu kes, i:iteki kolu kes!
Buak't1g1 baltay1 cellat ahrken yerden
Meydana gi:ilgelerle yaklnlaan gi:iklerden
Haykmld1 bir buyiik anh mazinin yadI,
Birden balta esirin elinde panldad1!
Naz1m Hikmet'in yine o giinlerde yaztlml Yarall
Hayaleti> adh iiri, Ege direnmesini, efelerin kahramanhklanm dile getirir ve gavur'un imans1z kurununndan si:iz eder :
0 ne? Mor cepkeninden niye ak1yor al kan?
Bir kafirin imans1z kurununa yandm m1?
Ah, ey San Zeybegim, sen de yaralandm m1?
ite bu milliyets;i air, Istanbul'da daha fazla kalm1yarak, milli harekete katilmak iizere Anadolu'ya gec;er. Day1s1 Ali Fuad Cebesoy Paa, Ankara'dad1r ve
Kurtulu Sava1'nm liderleri arasmdad1r. Nazim, Bolu'ya i:igretmen olarak atamr. Anadolu halkmm perianhg1 Naz1m'1 etkiler. inebolu'da tamtlg1 Spartakist
genc;lerden Sadik Ah1 Eti -ki sonradan Malatya Belediye Bakam ve milletvekili olmutur- Naz1m'a ilk
solculuk derslerini inebolu ve Ankara'da verir. Buna
bir ak hikayesi de eklenince, Naz1m Rusya'ya gitmeye
karar verir, orada Marksizm ve Leninizm'i i:igrenf.r, komti.nist olur. ~evket Siireyya Aydemir de, Suyu Arayan Adam adh eserinde anlattig1 iizere, Turan yolun464

da milliyet<;i bir ogretmendir. Turanc1 amar;larla Kafkasya'dadir. Orada komilnist olur. Erzurum Kongresi'nin unutulmaz gen<; milliyetr;ilerinden Cevat Dursunoglu, bir yil sonra Kafkasya'da komtinizmi benimser.
Z1Y A GOKALP'1N SOLA

KAYI~I

Tilrkr;Uluk hareketinin lideri olan Ziya Gokalp, h1zla sola kayar. Gokalp, s1mf karIthgmm uzlamazllg1m
ve proleterya diktatorltigilntin zorunlulugunu_ oneren
Marksist-Leninist gorilil kabul etmez. Fakat ccyapay>>
dedigi eitsizliklerin kaldmlmasm1 ve geni bir halk<;1hk programmm uygulanmasm1 isteyerek oldukr;a ileri
bir sol gorilil benimser. Ziya Gokalp, Kurtulu Sava!
gilnlerinde Oyle yazmaktad1r :
cc1nsanlar arasmdaki eitsizlikleri inceleyiniz. GOreceksiniz ki, bunlann r;ogu yapay (sun'i) eitsizliklerdir, dogal eitsizlikler degillerdir. Bir esirin efendisine,
bir yancmm agasma, bir i<;inin patronuna, okul gormemi bir cahil kiinin bilgili bir kiiye eit olmamas1
dogal eitsizlikler midir? Yoksa insanlann yapay olarak
meydana getirdikleri esirlik, serflik, millkiyet, miras
gibi toplumsal kurumlann sonuglan rmd1r?
Bu soruya hayir cevab1m veren Ziya Gokalp, Sosyal Adalet>> deyimini kullamr ve herkese f1rsat eitligi
tamnmas1m ister :
ccHalkg1hgm en bilyilk odevi, bu yapay eitsizlikleri
ortadan kaldlrmaktir . .insanlar, dtinyaya gelir gelmez
eit haklara malik olmalld1rlar. Hi<;bir c;ocuk dunyaya
esir olarak, ya da serf olarak gelmemelidir. Hic;bir <;ocuk
yaammm ilk <;aglannda sutsuz, ya da bak1ms1z, ikinci
doneminde okulsuz ve egitimsiz kalmamalld1r. Kim bilir fakir c;ocuklar arasmda ileride bir dahi olmak yeteneginde nice yetenekli bireyler vardir. iyi beslenmemek, ogretim ve egitim gormemek yuztinden, toplum
bunlann feyizli dehalanndan yoksun kallyor. Oysa zenginlerin <;ocuklan arasmda da yeteneksiz, geri zekah,
465

tembel olanlar c,;oktur. Bunlar kuvvetli gtdalarla beslenerek, okullarda aksatmadan devamll ogretim ve egitim gorerek toplumun yonetici sm1flari arasmda onemli mevkiler elde ediyorlar. Zeki bireyleri ren<;perlik eden
ve geri zekali bireyleri en onemli kurumlarm baina
ger;en bir toplum hi<; uygarlikta ve duzenlilikte yukselebilir mi?
Halkc,;1hk, bu eitsizlikleri dilzeltecektir. Halk<;tlik donemi, toplumlann siyasal gelimelerinde ulatiklan en son ve en yilksek m;amadm> diyen Ziya Gokalp,

toplumun tic,; c;eit nimetinden herkesin aym 61<,;ilde yararlandmlmasm1 ister. Bunlarm ilki, eit siyasal haklardir. ikincisi, eit egitim ve killtilr olanakland1r.
Uc,;ilncilsil, ilretim arac,;Ian millkiyetindeki eitliktir. Ziya Gokalp bunu 6yle ac,;1klamaktad1r :
Uc,;fuicilsil, ekonomik arac,;lar ve tekniklerdir. Bu
arac,;larla tekniklere sahip olanlar, buyiik servetleri kazanabilirler.
ite dilnyaya gelen biltiin insan yavrulan, toplum
tarafmdan bu lie,; bi:ililm toplumsal kuvvetlerle eit olc,;ude donat1lmahdirlar. Bir sm1fa bunlardan baz1sm1 verip de, i:itekilere vermemek toplumsal uyumu bozar.
Uretim arac,;larmm paylatlmasmda eitlik isteyen
Ziya Gokalp'in o gilnku Turkiye'nin koul~armda dikkatini, dogal olarak, en c,;ok toprak dag1lnnmdaki eitsizlik c,;ekmektedir. Toprak reformundan yana olan Ziya Gokalp, bu alanda eitlige buyuk onem vermekte
ve ekonomik eitlik saglanmad1kc,;a, siyasal eitligin
lafta kalacag1m ileri siirmektedir :
Ornegin butun kOyliller gibi bir karz tarlasi bile
olmayan yarici ve renr;perlere, koyliilere de Milli Meclis'e se<;mek ve se<)ilmek gibi siyasal egemenlik haklarzni vermiiz. Oysa tarlalarz olmayan bu zavallzlar bir
koy agasinzn tutsagidir. Btizi yerlerde bunlar, evlerini
bulunduklarz koyden baka koye taimak hakkzndan
bile yoksundurlar. <;;iinkil koy agasz, onlarz bitmez tukenmez bir bore; ile sonu gelmez bigimde kendi koyilne
baglamitir. Ekonomik bakimdan herhangibir bireyin
466

tutsagi olan bu yiizbinlerce koyliilerin, siyasal planda

egemenlik haklarina sahip olmasindan ne <;;Zkar?n

Siyasal eitlik gibi, ekonomik eitligi de zorunlu goren Ziya Gokalp, c;alImamn herkes ic;in bir yiikiimliiliik olmas1, eit ie eit Ucret odenmesi gibi Lenin Rusyasmda benimsenen bir sosyalist ilkeye sahip c;1kmaktadir:
c<Toplum ic;inde yaayan her birey mutlaka toplum
ic;in faydah bir bic;imde herhangibir ile ugramaya
borc;ludur. Ve her bireyin toplumsal degeri, yerine getirdigi toplumsa1 hizmetle Olc;i.ilmelidir.
Demek ki, gerc;ek eitlik, her hizmete eit bedelini
vermektir r.o.
CELAL BAYAR'IN SOLCULUGU
Goriiliiyor lti, ittihatc;1larm, daha dogrusu Tilrk
milliyetc;iliginin teorisyeni olan Ziya Gokalp, Marksist
olmamakla birlikte, hayli ileri bir solculuk c;izgisine
ulamttlr. Ziya Gokalp gibi, c;ogu ittihatc;1 olan ve ilk
Meclis'te Atatiirk'iin yakm c;evresini tekil eden birc;ok
milliyetc;i, en a1n olc;i.ilere bile gidebilen bir sol c;izgide klimelenmilerdir. bmegin, gene; 1ttihatc;1larm on
planda kiilerinden Celal Bayar, partinin izmir sorumlusu olarak, milli ekonomi tezini uygulam1, memleket
ekonomisini Rum, Ermeni ve yabanc1lann elinden kurtararak Tilrk egemenligine vermek ic;in c;aba gostermitir. izmir'de Halka Dog-run derneginin kurulmasmda
rol oynam1tlr. Mondros Miitarekesi'nden sonra, izmir'de bannma olanagm1 yitirip Kuva-y1 Milliye giic;lerine
katilan Celal Bayar, sola kaym1tlr. Bayar, bir cins islam komiinizmi gelitirmeye c;ahan Yeil Ordu'nun kuruculan arasmdadir*. Yeil Ordu orgiitiine giren <;er CeHl.l Bayar, 53 y1l sonra kend!ni soyle savunmu~tur: 0
zaman memleketin durumu degisikti. Memleketi'.mize emperyalistler saldirm1st1. Emperyalizme kars1 sava~nyorduk. 1k1 ihtllal vard1 diinyada, birisi Rusya'da olmustu, birisini biz yapm1st1k. Ruslarla balay1 gtinleri ya1yorduk. O zaman boyle bir
niyetleri yoktu ... l> (Mehmed Kemal, Gun gazetesi, 15 Temmuz
1973, CeHi.l Bayar konuuyor).

467

kez Etem ile s1k1 ilikiler kurdugu ileri siiriilmektedir.

Bayar, o gunlerde, daha once belirttigimiz iizere, Boleviklik hakkmda goriiiinii soran koyltilere, bunun
toprak dag1hmmdaki eitsizligin kaldmlmas1 demek oldugunu anlatm1 ve kendi deyiiyle, koyliilerde umutlar yaratm1 kiidir. Bayar, 8 Temmuz 1920'de Bursahlarm ehri Yunanhlara hic;;bir direnme gostermeden
birakmalanm, adeta Yunam davet etmelerini eletiren
milletvekillerine karl, bu ihaneti Bursa halk1nm ve
emekc;;ilerinin degil, Bursa burjuvazisinin yaptigm1,
kendisini de emekc;;ilerden sayarak Meclis kilrsilsi.inden
belirtmitir :
ccingilizleri, Yunanhlan Bursahlar c;;ag1rmu~tir, deniliyor. Kesinlikle yanlItir. Bunu diliinen bir kuruldur. Bunu da. ac;;1klamak isterim ki, o kurul, Frans1zlann burjuvazi dedikleri kesimdendir. GOzlerinde mallarinin, canlarznin bizim gibi yoksul olanlardan pek bUyuk degeri vardir. Onlar savunma olanag1 gormedikleri

zaman herhalde mal ve canlarmm da boa gitmemesin!

istiyorlardi. Eger bu kabahat ise, bundan o kurul sorumIudur... burjuvazi kesiminden Bursahlar kabahathdirlar))61.
Bayar, Ekonomi Bakam olunca da ic;;ilerin dtirumunu iyiletiren kanunlar c;;1karmaya yonelir. Zonguldak ve Eregli komiir madenlerinden c;;1kan komilr tozlan parasmm ic;;i kurullarma verilmesiyle ilgili kanun
gorililliirken, Ekonomi Bakam Bayar, 18 Nisan 1921
tarihli oturumda oyle konUUr :
Baka i.Ukelerde ic;;ilerin gahtlklan yerlerde okullar vard1r, saghk kurallanna uygun evleri vardir. Hatta yikanmalan bile saglanm1tir. Diizenli hastahaneleri vard1r. Ald1klan giindelilerle kolay gec;;inebilmeleri
ic;;in ekonomik kuni!Ulan vard1r. Kooperatifler kurulrnutur. Kazaya ugrayan i~ilere kendi sand1klarmdan
yard1m saglanmaktad1r. Bizim i~ilerimiz ise, ag ve ~1p
laktlrlar. Baz1larmm ilzerinde gomlek bile yoktur. Ne
kalacak yerleri, ne giyecekleri, ne yakacaklan vardir.
Sozii edilen komur tozlan oralarda y1g1hp durmaktadlr.
468

Bunlan i<;i kurulularma verirsek, hie;; olmazsa ekmek

paralanm kurtanrlar ... Yalmz bir taraf diliintililr, bir
taraf baskl altmda tutulursa, yalruz bir tarafm hakkl
korunursa, inaruruz ki, haks1zhga ugrayan taraf mutlaka 6fkelenip coar ve memleketin genel durumu zarar
gortir.
Bayar, yine Ekonomi Bakam iken, ne oldugu pek
bilinmeyen bir Devlet sosyalizmini resmi politika olarak over. Ekonomi Bakam Bayar, Atattirk'tin gazetesi
olan Hakimiyet-i Milliye'nh1 muhabiri tarafmdan Devlet sosyalizmi, genel ve ekonomik kurumlarm yava yava devletletirilmesi hakkmdaki gorillerinin sorulmas1 ilzerine U kar1hgi verir :
Devlet sosyalizmine karz olanlar, bireyciligi gilglii, sermayesi bol olan memleketler halklarzdir. Tanzimat'tan beri elverisiz koullar altinda Avrupa sermayesinin memlelcetimize ayricalzkli bi<;imde girmesinin
ve ekonomik kaynaklarimiza egemen bulunmasinin
uzilcil ... sonuglari gozilmilziln onilndedir ... Devlet sosyalizminin f aydalarmz pek <;ok orneklerle dogrulamak
. milmkilndilrn 62

Celal Bayar gibi Atatilrk'iin yakm1 olan ittihatc;;1

Tevfik Riitti Aras, Bolevikligin sembolii o!an klrm1zi
kalpakla dolamaktadir. ittihatc;;1 HakkI Behic;;, ccBolevik islam Birligi peindedir. ingilizlerce Boleviklikle
suc;;Ianan eski Turk Yurtc;;ularmdan DIileri Bakam
Yusuf Kemal Tengirenk, Ulkemizin Bolevikligini olas1 saymaktadir. ittihatc;;1lardan iinlti Fatin Hoca, Bolevik olamay1z, ama sosyalist olahmn demektedir : .
Bolevikligi birc;;ok sakmcalarmdan dolay1 alamiyoruz. Kapitalizme kendimizi kaptmr isek para, sanayi, bilim, emek ve hatta i<;i gibi kar1 koyma firsatlanna sahip olmad1g1m1zdan dolayi, kesinlikle mahvolacag1m1z1 dog al goriiyoruz)).
Fatin Hoca, kurtulu yolunu 11Imh sosyalizmi>de
bulmaktadir. Ihmh sosyalizm, Tilrkiye'nin dI politikasm1 da belirliyecektir :
469

((Bolevikler dogal milttefikimiz olur. Bat1 milletlerinin i~i ve sosyalist partileri, ic;:ten yandalllllZ olur 6 \
Atatilrk'iln en yakmlarmdan biri durumuna girecek olan Hikmet Bayur ise, Halide Edip'in yazd1gma go~
re, Ankara'mn ateli Marksistlerindendir :
ccBugunlerde Istanbul'dan gelen Hikmet (Bayur)
Bey de, Sorbonne'da okumu, Frans1zcas1 olagani.lstl.i,
ozellikle matematigi kuvvetli, boleviklige fikren taraftar bir adamdi... 0 geldikten sonra, D1ileri Bakanllg1,
onun yetenegi sayesinde nomial bir bic;rim almaya bi;tladi. 192.0 y1h Agustosunun sonunda Sevr Antlamas1,
Tilrkiye'nin yok edilmesini isteyen bigimde imzaland1ktan sonra bu adam c;;ok hizmet etti. Kendisi komtinist
fikirlerden yana olmakla birlikte, Tilrkiye'nin her iki
tarafa karI da bag1ms1z kalmasm1 isteyenlerdendir 6 <i.
Yine Ataturk'i.in yak1111 gen<; Ti.irkgiilerden Mahmut Esat Bozkurt, ilk Meclis'in sol milletvekilleri arasmdadlr. Mesleki temsili, ileri sol ve halkc;;1 bir siyasal
rejim diye savunan Bozkurt, Yenigiln gazetesinde
Ti.irkc;rilliik ile komi.inizmi bagdatiran yaz1lar yazmaktadir:
ccKomilnizm Tiirkler i<;in bir iilki.i. degil, bir aragtir. Tiirklerin iilkiisii, Turk milletinin birligidir11n".
TURK OCAKQI Dr. Rm~iT GALiP'iN KOYCULUGU
Turk Ocaklarmdan yetime Dr. Reit Galip ise, koyciiltik fikrinin ampiyonlugunu yapmaktadir. Dr. Reit
Galip, Dr. Hasan Ferit (Cansever) ve daha baka doktorlarla birlikte koye uygarhk gotilrme, koyii uyandirma ve kalkmdirma bi<;iminde koyci.il uk gallmalanm
TaVanh'da balatnrn~tir. Koyltiler arasmda gegirilmi
birbuguk y1lhk yaantidan sonra Dr. Reit Galip'in Ekim
1920'de yazd1g1 ccKi:iyciiltik notlan, Turkgiiliik, halk91hk ve solculuk a<_;1smdan ilging bir belgedir.
Yaz1, C<Anadolu'yu, l"Turki.i. kurtaracak yol nedir?
sorusuyla balamaktadir. Bu soruya Dr. Reit Galip'in
470

getirdigi cevap Udur :

<CTil.rk yurdu, ancak Til.rk k6yliisii dil.nyada olup bitenlerle ilgilenmeye balad1g1 vakit kurtulacakt1r ... Biz
koyliimiizii olaylarla ilgilendirebilir, onu haklanmn neler oldug;unu ve nas1l elde edilecegini anlayacak diizeye c;1karmay1 becerebilirsek, ite o zaman koyliiyii ve
k6yliiye dayanan memleketi kurtarma olanagma kaVUUruz ... Butil.n koylU ve halksever kiilerin altmda
toplanacaklan bir tek bayrak, biitiin giic;leriyle ai;1p
savunacaklan bir tek c;ahma yolu vardir: Toplumsal
koycil.liik!
HALK -iLE DEVLET ARASINDAKi QiN DUVARI

ccHerhalde Una kesinlikle inamlmahd1r ki, hiikiimet ile k6ylii arasmda, ilerleme ve egitim diiiincesiyle biltiin giicil.nii bilgisizlik ve yobazhktan alan zorbahk arasmda duran bu agalar sznifi kaldzkqa, hi<;bir ciddi uyarma qabasinzn koylU halka kadar varmaszna olanak yoktur. Hereyden once aradaki Qin duvar1 yikll-

mah, c;1kanm salt tutuculukta goren erafm inat<;1 direnii k1nlmalldm>.

Agalarm bu zorbahk diizeni, nas1l degitirilebilecektir? Dr. Reit Galip, antifeodal nitelikteki bu devrimi 6yle ac;1klamaktadir:
ccHalkzn ve en biiyiik smzf olan koyliiniin bafjnndan <;zkacak bir devrimin, anc.ak iki ilkesi olabilir :
1 - Senetsiz, kanunsuz bir bi<;imde koylilyil borglandzran karakapli defterleri yok etmek, ydni halki bor<.;
kOleliginden azat etmek.
2 - Bilyilk topraklarz dagztip koyliiyil kendi payzna sahip kilmak. Bu, sermaye ile hiikilmet niifuzuna
dayanan agalzk zihniyetini, zorbalzgz yok edecektir.

Seve seve d6giiiip dilmam yurda sokmayacak olan

as1l 0rdu bundan sonra meydana gelecektir*. Tiirkiye'"' Ekim 1920'de i:;;gal lrnvvetlerinin dag1tt1g1 Ordu, henuz kurulabllmi:;; degildi. Koylil askerlikten ka{!1yordu. Re:;;it Galip,
bunun nedenini her:;;ey zorbanmd1n bir;imindeki agahk dilzenine baglamaktad1r.

471

yi kurtannak, ilericilige ve uygarhga kavuturmak ic;in

biricik c;1kar yol budur. Birden yap1lacak bir darbe ile
zorbalan ortadan kald1rabiliyor, k6yHiyii kurtarabiliyor
muyuz? Eger bunu yapabilecek gilci.i bulabilirsek, yti.-=
reklerimizde bu ciir'et varsa, hie; durmadan ie giri.meliyiz. Degilse ie A'smdan balamah ve k6yti. orgiitlemeye onem vermeliyiz. Bu orgiitlenme sayesinde,
as1l elemanlanm doktorlarla ogretmenlerin tekil edecegi bir aydm kadrosu ile sessiz, ama inatc;1 bir r;;aba
harcayarak k6ylilyii uyarmah ve hakkm1 kanun yollanndan elde etmesi sattlanmahdir. Bugiiniin tehlikesini
yok etmeye r;;ah1rken yanm goz onilnde tutahm. Her
ne olursa olsun, serbest kollarla yilriiyebilmek ir;;in, tutuculugun saglam dayanaklan, kaleleri olan zorbalar
s1mf1 ile c;arp1mak gerekecektir. Bunu kesin ularak bilelim. Can ve g6ntilden ingilizi, Yunam isteyenler, can
ve gontilden italyanlan alkilayanlar hep onlardir.
'Ba.ka bir hi.ikiimet, sanki daha az m1 vergi alacak?'
gibisinden alc;akc;a telkinlerde bulunanlar, hep, onlardir. Biitiin alc;akhklann agababas1 onlard1r! Bunlar ne
pahaya olursa olsun ortadan kalkmad1ka bu millet
uyanam1yacak, belini dogrultam1yacakt1r. K6yli.i, zavalh koyli.i dayamlmaz acllar ic;inde, her bask1ya Eyi.ip sabnyla katlanarak, her yumruga belki sonuncudur diye
boyun egerek bekliyor. Zorbanm zinciri onu her yamndan sarm1, bag;lam1tlr ve gelip ger;;en biltiin hi.iki.imet.:
ler, yaz1k ki, duygusuz ve kalpsiz zindan bekr;;ileri gibi
zorbalara hizmet etmilerdir. K6yli.ini.in biltful umudu
imdi Ankara Hilki.imeti'nde, millet hi.ikiimetindedir.
Radikal bir antifeodal devri.mi ongoren Dr. Reit
Galip, diinya devrimi ile de ilgilidir ve bunun Ti.irk koyltisi.ini.i etkilemesini beklemektedir :
Cihan barometresinin ibresi di.ie dile bilytik f1rtmalann i.izerinde durdu. Milletleri yoneten hiiki.imetler, bu f1rtmalara yakalanm1 tekneler gibi dalgalarm
bir altmda, bir ilsti.inde bocalayip duruyorlar... Flrtma
Boleviklik hareketi, gemiler emperyalist ve kapitalist

472

hiikiimetler, selamet limam demokrasi ve sosyalizm

inanc1dir... Biittin cihan i<;i ve koylilsii, baanll olsun
olmasm, bu am.aca dogru yiiruyor. Bizim bu evrensel
Crnjup tama karismda durum ve tutumumuz nedir? ..
Turk Yurdu, ancak Turk koyli.istintin diinyada olup
bitenlerle ilgilenmeye balad1g1 vakit kurtulacaktm> 06
HALK<;ILIK PROGRAM!

Sola kayan bu milliyetc;i aydmlar, ilk Millet Meclisi'nde bir toplumsal devrim program1 kabul ettirmeye
onem vereceklerdir. Bu amac;la, macerac1 say1labilecek
kiileri de aralanna alarak Yeil Ordu gtinlerinde Halk
Ziimresi adh bir grup kuracaklard1r. Bu hareketin onciilerinden Yunus Nadi Abahoglu, amac;lanm 16 EylUl
1920 ta1ihli Yenigtin gazetesinde ~1klamu~t1r:
((Halk Ztimresi ad1 altmda meydana gelen yeni bir
kurulu, Biiyiik Millet Meclisi ic;inde gittikc;e artan bir
iddetle duyulan bir gereksinmeyi belirtmektedir. Halk
Ziimresi, Biiyi.ik Millet Meclisi ic;inde bir parti degi1,
belki bizzat Biiyiik Millet Meclisi'nin varhk nedeni ile
hareket c;izgisini saptamasmdan ibarettir. Meclis'in
amac;lan, Diinya'nm gec;irmekte oldugu Devrim'e gore
daima yetersiz goriinmekten kabil degil, kurtulamamu1tir. Dikkat edilince derhal farkediyoruz ki, Dtinya bi.iyiik bir Devrim ic;inde, biz de o Devrim'in tam ortasmda bulunuyoruz ...
Bu kasirgadir ki, oteki gordiigii ve daha gorecegi
birc;ok biiyiik iler arasmda bizim Bi.iyiik Millet Meclisi'ni de dogurmutur. O zaman pek farkmda m1ydlk, bilemiyoruz. Fakat imdi anhyoruz ki, emperyalizmin ei
goriilmedik alc;akc;a saldmlan karismda Turk milletini
birletiren kuvvet, g6riiniite pek dogal bir isyan ve
korunma duygusu ise, gerc;ekte evrensel bir Devrim'in
dtinyayi kucaklayan ve kapsayan bir Devrim'in dalgalandlr. Ve biz, ite imdi bu Devrim'in ic;indeyiz.
Bir Devrim ki, niteligi ve anlam1 sec;ildikc;e bizi ar473

tik gerek dl. iliki ve gerek ig gegim baklmmdan yeni

bir yaant1ya aday k1lmaktacllr ..
Dz ilikilerde hareket noktamzz, Bati emperyalizminin yzlcumasznz istemek ve bu yzktlmaya elimizden
geldigi kadar yardzm eylemekten ibarettir .. Avrupahlar,

si.ilukler gibi kanlarirmz1 ve iliklerimizi emmekte devam eylemek istiyorlar. Biz gahacag1z, onlar yaaya. caklar. 0 halde? O halde, pek dogal bir sonu~ olarak
kahrolsun Avrupa'nm sermayesi ve yerin dibine ge~sin
onlarm g1karlan>'.
Bizim sermayemiz emektir. Biz bu emekle kendimiz ym;amalc istiyoruz. Dogu, bakalarinzn zevk ve keyfine hizmet etmekten sonsuza dek kurtulmaya kesin
kararlzdzr. 0, artzlc kendi galzacak ve galzmalarznzn
ilrilnunii kendi yaama mutluluguna ayzracaktir. Dogu 'nun bu yeni zihniyetine gore, yaamamn en bilyiik
erdemi <:;alimalctan ibarettir. Bundan otilril en bilyilk
ve hatta biricik defier, galzmaktzr, emektir. Genel yaantzyz, dzannzn zorbalzgzndan sonsuza dek koruyacak,
ozgilr ve mutlu kzlan bir 9alzma uyumu : ite programn61.

Yeil Ordu'nun Meclis iginde bir devam1 say1labilecek olan Halk Zi.i.mresi, bir toplumsal devrim programmm kabulilni.i. istemitir*. Hiiki.i.met, vaatlerle oyalama. yoluna sapmca, Halk Ziimresi Program1, Meclis'e
verilir.
Bunun ilzerinedir ki, Halk Ziimresi Program1'na
~ok benzByen 13 Eyli.il 1920 tarihli bir Hi.ikiimet Program1, Mustafa Kemal Paa'nm imzas1yla Meclis'.e sunu" 8 Eyli.il 1920 tarihli Yeniglin gazetesinde Halk Zi.imresl,
programm1 yaymlam1t1r. f,lura sistemi tingorlilen programda
bir Islam Sosyalizmh> savunulmaktad1r. Programda yer alan
baz1 gtiriller Oyledir: Kafa ve kol emegi esastir. DI boq;lar
ve yabanc1 imtiyazlar, halk i<;in en haks1z bir zalim yiildlir.
Se<;me yat 18'dir. Sava, ancak emperyalizme kar1 merudur.
Okul, paras1z, zorunlu ve yat1hd1r. Arazi devlete aittir, topraks1zlara devlet paras1z arazi verir. Eczahane ve hastahaneler
devlet yonetimindedir. 16 yama kadar fakir cocuklar, hilkii474

lur. Mustafa Kemal'in SUllU yaz1smda, ccBakanlar Kurulu'nun siyasal, toplumsal, askeri ve idari gorlilerini
ozetleyen ve idare orglitli. hakkmdaki kararlanm kapsayan program1 denilir. Programdaki ilkelere dayanarak haz1rlanmas1 gereken kanun tasanlarmm dahi sunulmak i.lzere oldugu belirtilir.
Halk<;;1hk Program1 ad1 verilen bu hukiimet programmm ccmaksat ve meslek ba:;ihkh ilk dort maddesinde, halk<;;1hgm temel ilkeleri dile getirilir :
- Tlirkiye Biiyuk Millet Meclisi Hukiimeti, halkm
yaam ve bag1ms1zllgm1 kurtarmay1 tek maksa t ve
ama<;; bilir.
- Bu amaca, halk1, emperyalizm ve kapitalizmin
zorba egemenliginden ve zulmiinden kurtararak yonetim ve egemenligin geri;;ek sahibi kilmakla eri:;iilecegine inamr.
- Turkiye BU.yuk Millet Meclisi Hi.i.klimeti, milletin yaam ve bag1ms1zhgma suikast eden emperyalist
ve kapitalist dlimanlarm saldmlanna kal'ljl savunma
ve di dii.manlarla ibirligi edip milleti ayartmaya ve
bozmaya i;;all:;ian i<;;erdeki hainleri cezalandirma ic;in Ordu'yu gli<;;lendirmeyi ve onu milletin bag1ms1zhgmm
dayanag1 bilmeyi odev bilir. (Ordu, emperyalist ve !capitalist dilmanlar ile onlann i<;erideki ibirlikqilerine
kart millet ozgurliigilniin dayanagz olmaktadzr.)

- Tlirkiye Bi.i.yiik Millet Meclisi Hlikiimeti, halkm

sefalet nedenlerini kaldirmay1, refah ve mutlulugunu
saglamay1 temel ilke bilir. Bunun igin toprak, egitim,
adalet, maliye, ekonomi ile gene! olarak toplumsal konularda gagm ko:;iullanna ve halkm gergek ihtiyaglarimetc;e bakrllr ve egitilir. ihtiyarlar ve sakatlar korunur. Halk
mahkemeleri kurulur, cezaevleri i$evleri haline getirilir. Uretim ve tiiketim kooperatifleri geli$tirilir. DI$ ticaret, hiikiimet
himaye ve denetiminde bir tirgiit tarafmdan yiiriitilliir vb ...
(Mete Tuncay, Mesai, s. 107-110). Pavlovic'e gore, bu program, kilc;ilk burjuva sosyalist egilimi sosyalist solaganlarla
dile getirmekte, insanc1I gorii$lerin islftm ilkeleriyle uyumunu
-0rtaya koymaktadir <Mete Tuncay, Mesai, s. 112).

475

na gore gereken yenil~meleri ve kurumlan meydana.

getirmeyi bahca gorev sayar.
iLK MECLiS iLERiCi DEGiL, TUTUCUYDU

Demek ki, ger9ek bir halk iktidanm saglamak ilzere antiemperyalist, hatta antikapitalist bir devrim program1 soz konusudur. Bunun i9in bata toprak duzeni
olmak iizere koklil bir yeniletirme ve dilzen _degiiklig-ine gidilecektir. Gerekli kanunlar hemen 91kart1lacak-tir. Ne var ki, bir kanunun maddeleri halinde sunulan
bu temel ilkeler, Meclis <;ogunlugu tutucu oldugu igin,
bir tarihsel am olarak kallr. Meclis'te toplumsal devrim
isteyenlerin iyice azmhkta oldugunu bilen Atatilrk de
devrimlerin zaferden sonraya birakllmasmdan yanad1r.
Program, esas itibariyle, Halk Ziimresi grubunun ilerici
bir programla kazamlmas1m ve Hi.ikiimet etrafmda
toplanmasm1 saglama amacm1 giitmektedir. Bunu saglar, ama orada kahmr. Nitekim Halk<;1hk Program1'm
inceleyen Meclis Komisyonu, haz1rlad1gi 21 Ekim 1920
tarihli gerek9ede, bunu once Meclis'in toplumsal ve siyasal goriilerini bir biitiin halinde dile getiren bir Buyiik Millet Meclisi Program1 olarak yaymlamayi ve ilan
etmeyi ve bu ilkeleri ger<;ekletirecek kanunlan biribiri
ard1 sira <;1kartmay1 diiilndi.iklerini, daha sonra bundan vazgei;tiklerini yazmaktadir. Gerek<;eye gore, bir
Meclis'te bi.itiin iiyelerin goril ve inanlanm (i<;tihat)
bir nokta ve iislupta toplamak milmkiin degildir ve fikir ve inanda fedakarhk da caiz bulunmamaktad1r. Bu
nedenle bir partinin bilttin uyelerince kabul edilmi bir
program bi9iminde Bi.iyiik Millet Meclisi'nin bir programmm ortaya atilmas1 olanaks1z goriilmiitiir. Boylece bir<;ok gereksiz tartlmalara da meydan verilmemitir. Halkumz ise, imdiye kadar vaatlerin hep tutulmad1g1m gordilgiinden vaatlere kan~1 gilvensizdir. O ha.Ide, temel ilkeleri a~1klamaya ve bunlarm gerektirdigi
kanunlann hemen ~1kartllacagm1 vaadetmeye gerek
yoktur.
476

!te bu gerekceyle, maksat ve meslek>i bahkh ilk

dort madde metinden c1kart1lm1, idare orgutiiyle ilgili
geri kalan maddeler 1921 Anayasas1 haline getirilmitir. Arna<_; ve doktrin maddeleri ise degitirilerek, HEU.yuk Millet Meclisi Bildirisi olarak yaymlanmltlr. Bildiride, antiemperyalist, hatta antikapitalist ilkeler dile
getirilmi, fakat bata toprak diizeni olmak ilzere her
alanda yenilemeye gidilecegi hiikmil yumuatllmltlr.
Asrilikten iirkiildugunden <_;agm gereklerine gore
yenileme stizii metinden g1kartilm1t1r. Yenileme
gortiti, . yanma milletin geleneklerini gozetmek ibaresi eklenerek dengelenmitir*.
Goriildiigii iizere, en gok solculuk ve Boleviklik
edebiyatI yap1ld1g1 1920 yaz ve sonbahar aylannda dahi, <_;agm gereklerine gore yenileme sozleri Meclis cogunlugunda tirkiintil yaratmaktadir. Esasen Meclis'te
Bolevik edebiyati, bir sfu'e sonra son bulacak, 1921 yilmda Bolevik aleyhtarhg1 agir basacakt1r. Tiirkiye
halkm1, emperyalizm ve kapitalizmin zorba egemenliginden ve zulmiinden kurtarma formulii de, kapitalist
sisteme degil, igalci emperyalist ve kapitalist devlete
kar1 olma bi<;iminde anla.1lacaktir, Nitekim Halkr;1hk
Bildirisi, Meclis'te goriiiili.irken Bahkesir Milletvekili
Hasan Basri'nin bu konudaki sorusu, tam bir ar;1khga
kavm~turulmadan ger;itirilecektir. Soru ve cevap 6yledir:
<(Hasan Basri - Birey daha soracag1m. Emperyalizm ve kapitalizm zulmiinden kurtararak diyor. Maksat, d1 emperyalizm ve kapitalizm midir, yoksa ir;erdeki de bunun ir;inde yer almakta m1dlr? Bunu anlamak isterim. Bunun hakkmda !smail Suphi Bey bilgi
versin.
!smail Suphi - Biz genel olarak emperyalizme kar-

* Ordu lle ilgili maddede de, emperyalist ve kapitalist dilmanlarla <dbirligi eden... icerdeki hainlen> ibaresi kaldmlmI, Ordu'ya emir ve komuta yetkisinin BUyUk Millet Meclisi'nin manevi ki~iliginde oldugu> cUmlesi eklenmitir.
477

1y1z. Emperyalizm nereclen gelirse gelsin. Kendimiz em'.peryalist degiliz ve emperyalistlerin arac1 da olmay1z.
Kapitalizm sorununa gelince, kapitalizm zulmu nerede
goriiltirse goriilsiin, karIsmdayiz.
Bu konuyu 3 Ocak 1921 gi.inu Meclis'te l!l>nuan
D1ileri Bakan Vekili Muhtar Bey aydmllga kavuturacaktir:
Bizim Rusya ile beraberligimiz, yalmzca emperyalizme karI birlikte milcadele etmekten ibarettir. Bu
amag bak1mmdan her zaman onlarla beraberiz ... Hatta kapitalizm miicadelesinde bile Ruslann kabul etmi
olduklan ilkeleri kabul edemeyiz, uygulayamay1z. Qfulkli bunlarm iilkemizde uygulama yeri yoktur *.
KALPAK, FESE YENiLiYOR ...
Gergekten ilk Meclis'te 1920 yilmm Bolevik edebiyatma ragmen, tutucular ezici gogunluktad1rlar. Sola
kayan milliyetgiler azmbktad1r. Daha Meclis'in ilk gfullerinde goriilen fes-kalpak gatlmas1, bunu gostermeye yeterlidir. Kurtulu SavaI gunlerinde fes tutuculugun, kalpak ilericiligin simgesidir. 29 Nisan 1920 giinii
baz1 milletvekilleri bir onerge vererek, fes yerine kalpak
giyilmesini isterler. Mahmut Gologlu'nun BU.yuk Millet Meclisi'ndeki ilk devrimci davram belgesi dedigi
onerge, son derece gergekgi ekonomik nedenlere dayand1nlm1tlr :
"' Atattirk, Halk(;1llk Program1'ndan bir y1I sonra, 1 Arahk
192l'de Meclis'te halkc1hk ilkesini yeniden dile getirecektir:
Biz, hayatm1, bagrms1zllgm1 kurtarmak icin callsan emekcileriz. Zavalll bir halk1z! Ne oldugumuzu bilelim, kurtulrnak, yasamak icin ...... call:;;an ve call:;;mak zorunda olan bir halk1z!
Bundan dolay1 herbirimizin hakk1 vard1r, yetkisi vard1r. Fakat
callsmakla bir hakk1 elde edebiliriz. Yoksa arka 1istti yatmak
ve hayatm1 callsmadan gecirmek isteyen insanlarm. bizim topIumumuzda yeri yoktur, hakk1 yoktur! 0 halde soyleyiniz Efendiler! Halkc1llk, toplumsal dtizenini emegine, hukukuna dayand1rmak isteyen bir toplumsal doktrindir. E!endiler! Biz bu
hakk1m1z1 korumak, bag1ms1zhglffilZ1 gtiven altmda bulundurabilmek icin toptan, milletce bizi mahvetmek isteyen emper-

478

Uzun sava y1llarmm dogurdugu bir<;ok bunahmlar arasmda, iilkemiz i<;in bir de fes s1kmtls1 meydana
<;1ktI. Savatan onceki yillarda yalmz Avusturya'dan
yilda ald1g1m1z feslerin paras1 altm olarak be milyon
Iiraya varmakta idi. bteki yabanc1 iilkelerden getirilen
fes paralanm da hesaba katarsak, her y1l yedi-sekiz
milyon lirahk bir varhgm d1anya gittigi goriiliir ki,
bunun kag1t para kar1hgi, ortalama kirk milyon lira.
demektir. ite yoksul iilkemiz i<:;in <;ok biiyiik olan paranm yurt i<;inde kalmas1m saglamak iizere ve aslmda
ikinci Sultan Mahmut zamanmda Adah Rumlan taklit
ederek serpu olmak iizere kabul edilmi bulunan fesin
bir milli bahk niteliginde olmadlg1 da goz oniine ahnarak oteden beri bir<;ok Dogulu ve miisliiman milletlerin serpu diye ta1d1klan ve U son giinlerde herkesin de seve seve giymeye balad1g1 kalpak'm milli bahk olarak kabullenilmesini ve ilan edilmesini oneririzn.
Bu saglam ve hakh gerek<;e, Meclis'te iddetli iti,.
razlara yol a<;ar :
Haim Bey (Qorum) - Hay1r, hayir, olmaz!
yalizme karI ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kars1 milletce savasmay1 uygun gtiren bir doktrin izleyen insanlanz.
Kamm1zca, burada yalmzca emekcinin degil, giriim sahibi
sermayedarm emegini de kapsayan bir emek ve emek<;ilik anIay11 stiz konusudur. Kapitalizm de, emperyalist dl kapitalizmdir. bte yandan c;ok uzun bir konusmanm ufak bir bi:ililmilnil tekil eden bu stizler, c;ok ozel bir durumda stiylenmitir:
Muhalifler, Mustafa Kemal'in diktattirlilge gittigi ve Cumhuriyete ytineldigi kamsmdadirlar. Mustafa Kemal'in yetkilerlni
k1smak ve Saltanat'1 garanti altma almak icin meruti sistemi tingtiren bir kanun teklifi yapm1lard1r. Bilyilk Millet Meclisi Hilkilmeti'nin bic;im ve durumunun karanllk ve mechul
bulundugunu, yeryilzilnde btiyle bir hiikiimet bic;imi olmad1g1m, merutiyete dtintilmesi gerektigini ilerl siirmekte ve etkili
olmaktad1rlar. Cumhuriyet, daha dogmadan ti!me tehlikesiyle
kar1kars1yad1r. Atatilrk, bin dereden bin kamt getirerek, kuvvetler birligine dayalI sistemi savunur, bunun bir halk hilkfimeti oldugunu, halkc;1llk doktrinine dayand1gm1 stiyler. Arna
hemen ardmdan da halkc1 halk hfikilmetinin ne demokratlk.
ne de sosyalist hilkilmet say1labilecegini ekler.

479

Tunal! Hilmi Bey (Bolu) - Fes, Tiirkiin ruhunda

yerlemitir ...
Haim Bey (Qorum) - Tunus'taki bllti1n mi1slii.!
manlar fes giyiyorlar. Biz giymezsek onlann manevi
kuvvetleri zay1flar. Olmaz efendim, kesinlikle istemem.
Mustafa Taki Efendi (S1vas) - Gerc;;i fes sonradan
ortaya c;;1kanlm1 bireydir. Fakat. bugiln mi1sli1manlan
bakalarmdan ayiran bir belirtidir. Ozellikle Osmanhlar
ic;in bOyledir. Biz bunu birakirsak, k1hg1m1z, geleneklerimiz karmakan1k olur. Biz ((papak>1 giysek, o biiti.in
milletlerde vardir. islam milletleri ve ozellikle Osmanhlar ic;;in ozel k1hk f estir.
Bakan - Bu onergeyi dikkate ahyor musunuz?
(Alm1yoruz sesleri). Almayanlar ellerini kaldirsm. (Eller kalkar). Onerge dikkate almm1yor. (Yaasm fes sesleri). Rica ederim, bugiin fes ve kalpak zamam degil.
Herkes istedigini giysin ...
Konu iizerindeki gi:iriirrie bitmitir. Tam bu s1rada, aleyhinde tek kelime soylenemeyen fese ve onun
sembolize etti~ gericilige kar1, az da olsalar, devrimcilerin Yaasm kalpak sesleri yi1kselir 68
Falih R1fk1 Atay ise, ilk Meclis'te tutucu egemenligini belirtmek ic;;in c1hz biitc;;enin vergi gelirlerini azaltan ic;;ki yasagi kanummu omek verir :
Men-i Mt1skirat adh ic;;ki yasag1 kanunu Deniz
Kurmayi Ali ~iikrii'niin onerisi tizerine bir eriat kanunu olarak c;;1km1t1r. Maliye Bakani bo Hazine'nin bu
yiizden yirmi milyon lira daha kaybedecegini bo yere
anlatmaya c;;allml :
~ ic;;kiye ag1r vergi koyahm, demitir>> 69
Ne var ki, dinsel amac;;lar ic;;in yirmi milyon lira
gelir kayb1m goze alan Meclis, arazi vergisinin be yilhg1m birden verenlerin bu vergiden kurtulmalanm ongoren bir kanun tasarism1 kesinlikle reddetmi ve Maliye Bakam istifa etmek zorunda kalm1:;itir. Miithi para s1kmt1Sl ~ekilen bir donemde, zengin c;;ift~ilerin ~
480

y1lllk vergilerini birden odemeleri bile kabul olunmam1t1r*.

Bu durumda, toplumsal devrim peinde ~oan Halk
Ziimresi, tutucu <;ogunluga kaq1, Mustafa Kemal Paa'mn da telkinleriy1e, toplumsal devrim diiiincelerini zaferden sonraya, daha iyi giinlere erteler ve ayn bir
grup olmaktan <;1karak Mustafa Kemal'in etrafmda toplamr ! Mustafa Kemal ise, miimkiin olan en bliyiik <;ogunlugu nisbeten disiplinli bir;imde etrafmda toplamay1, Kurtulu Sava1'nm bag1ms1zhk ve milli egemenlik
ilkelerini baanya ulatlrmanm koulu saydlgmdan,
Meclis'te Birinci Grup'u kurar. Prof. H1fz1 Veldet Velidedeoglu, Birinci Grup'u oyle degerlendirmektedir:
Birinci Grup uyeleri, ileri dfiiincelere daha a<;1k
kiiler goriiniimiindeydiler. Bunlar arasmda sosyo-ekonomik gorii bak1mmdan liberal olanlar bulundugu gi~
bi, sosyalist egilimli olanlar da vardi. K1sacas1, Birinci
Grup, bir parti olmamakla birlikte, ir;erisinde kendine
ozgii yelpazesi bulunan bir kitle partisi goriinumiindeydi. Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, bu grubun dogal lideriydi 7().
Fakat yine de Birinci Grup'un karismda tutucu
bir ikinci Grup kalmaktadlr; iistelik Birinci Grnp
i<;inde de toplumsal devrim fikrine kar1 olanlar <;ogunluktadlr.
TOPLUMSAL DEVRiMiN ERTELENMESiNE TEPKi
Toplumsal devrimi ertelemeyi reddedenler, Kemalist Hareket'in d1ma diieceklerdir. Bunlarm en tipik
orneklerinden biri, ittihat ve Terakki'nin bayazarlanndan Muhittin Birgen'dir. 1908 Devrimi'nden sonra sol
* Toprak reformu ve arazi vergisi sorunlari, gilntimilzde dahi
iddetli direnmeyle kar1la1,1maktad1r. Adnan Menderes, en gucli.i g\inlerinde, arazi vergisindekl basit bir art11,11 1srarla savundugu halde Meclis'ten gecirememi1,1tir. Demirel'in 12 Mart
oncesi gilnlerin s1k11,11k ortammda kabul ettirdigi bina ve arl!,zi vergisi oranlan, 12 Mart'tan sonra Reform HUktlmetleri
doneminde indirilmi1,1tir.

481

milliyet<;ilige kayan Birgen ve arkadalan, askeri hareketle birlikte bir toplumsal devrimi yilriitme umudunu ta1yarak Anadolu'ya ge<;milerdir. Birgen, Ankara
Hiikiimeti'nin ilk Basm ve Haberleme Genel Miidiirii
olmutur. Bir yil kadar bu gorevde kalan Birgen, toplumsal deviim ertelenince, hayal klrikllgma kap1larak
Tiflis'e gider. Oradan Karabekir Paa'ya yazdlgi bir
mektupla, bu eski ittihat<;t, toplumsal devrimin ertelenmesini eletirir :
Ben komiinist degilim. Belki duygumla komiinist
olabilirim, fakat di.iiince bakmnndan bizim memlekette heniiz boyle bir toplum diizeninin kurulabilecegine
inanamam. Ancak Ulla iman etmitim ki, Anadolu miicadelesinin baar1yla sonu<;lanabilmesi, askeri harekatm aym zamanda kesinlikle, bir toplumsal devrimle
birlikte yonetilmesine baglld1r. Ankara'ya bazi arkadalarla bu diiiinceyi savunmak iizere geldik, bir yll
ugratik ... JJ
Toplumsal devrim yanhlan ... hayal peinde kOmuyorlar, ger<;ekle kar1kar1ya bulunduklanm samyorlardl. Bundan baka, toplumsal devrim di.iiincesi, Rusya'dan getirilmi iipheli birey degil, onii<; yilhk kutsal bir ugramamn tek meyvas1 olarak Istanbul'dan tatmp getirilmi milli bireydi>J.
Toplumsal devrimden yana olanlar, ekonomik yaam1 ve politikayi bilimsel anlayila ele alanlar, on yil
i<;inde ne zaman Istanbul Merkez-i Umumi'sine bavurarak davalanm anlatm1larsa, hep '~imdi zamam m1?
Girit sorunu var' cevabm1 alm1lardl. 1920'de Ankara.
Merkez-i Umumi'si de aym cevab1 verdi. ~u degiiklik ile ki, Istanbul Merkez-i Umumi'si a<;1k ve kesin
bir sertlikle soylerken, Ankara Merkez-i Umumi'si dr.-la1k soyledi ve eski Bab1ali politikasmm en son ve en
giizel ornegini verdi. Bugiin s~nu<; meydandadlr. Son
bir savala, Yunanlilari denize dokmeyi baarsak, as-zl
o zaman balayacak olan milcadeleyi hatta nereden tut-

482

mak gerekecegi hakkinda ne bir dilii.nce, ne de bir hazirliktan eser vardir. Hatta Ankara'yi <;ok iyi tammak

ve memleketin onii<; yilhk gizliliklerini pek yakmdan

gorm'ii olmak iddias1 ile arzedeyim ki, bugiin memleket, yannki miicadele i<;in hazirhk itibariyle, Mutareke
zamanlanndan daha perian bir durumda bulunuyor.
ittihat ve Terakki orgfitu dag1Im1, Mudafaa-i Hukuk,
onun yerine ge<;ememitir. ittihat ve Terakki'nin olgunlatirarak biribirine ekledigi birtaklm duygular ve duiinceler de dagum1, Mudafaa-i Hukuk ise Misak-1 Milli admda lastikli bir y,eminden baka ortaya birey koyamam1tlr. Bahbama <;Ok buyuk kuvvetlerin sahibi
olan Mustafa Kemal Paa, doktrinsizlikleri ve yonsilzlfikleriyle ne ittihat ve Terakki'nin, ne de Hilrriyet ve
itilaf'm kabul etmedigi birtak1m entrikacilaria ciddi bir
i tutmayacak kadar ileridir ve yilksektir ~u halde,
bugiinkii askeri <;abalan mutlu bir sonuca varmI saysak bile, yannki miicadeleyi kar1lamak i<;in tek bir
kuvvet hazirlanmam1tlr. Mustafa Kemal Paa'mn saygi ile hayran oldugum zeka ve kararhhgma gfivenmekle birlikte, ne yapayim ki bilime ve yonteme daha <;ok
inanc;hy1m *71

" Karabekir'in 7 Arahk 1921'de Atatiirk'e gonderdigi bir raporda, Tiflis'teki ittihatc1Iarm diistinceleri soyle ac1klanmaktad1r: Mustafa Kemal Pasa Htikiimeti, Anadolu'ya siyasal bag1ms1zllk getirecek bir bans yapmcaya kadar .iktidarda kalabilir. Fakat Anadolu, bans imzaland1ktan sonra toplumsal ve
temelden bir devrim gecirmedikce, gercek bir kurtulusa kavusamaz. iste biz Anadolu'da bOyle d1i5iinsel ve toplumsal blr
devrimin meydana gelmesi icin her yoldan call5acak ve hatta
bomba da kullanacag1z. Ve Anadolu'nun halk1 ezen simdiki
idari ve politik kurumlanm herhalde y1kacag1z (Kazun Karabekir, istiklal Harbimizde Enver Pasa, s. 275).

483

m-

ENVER PASA VE iTTiHAT(:ILARIN

BOL~EViKLIGi

Millet Meclisi'nin ve Kurtulu Sava1'nuz1 yuruten

Miidafaa-i Hukuk orgiitiiniin yap1s1, toplumsal devrime
kar1t tutucu bir nitelik ta1d1g1 halde, 1920 y1lmm ortam1 her tiirlii sol macerac1hga a<;1ktir. Kapitalist Almanya ile birleerek ingiliz emperyalizmini yok etmeyi, Turk ya da islam Birligi'ni ger<;ekletirmeyi hayal
eden ve bu yolda 1914-1910 y1llannda Turkiye'nin olanaklarmm c;ok iistiinde muthi bir sava veren bir kls1m ittihat<;1lar, imdi Bolevik Rusya ile elele vererek,
Bolevik Tiirk ya da islam Birligi kurma diileri gormektedirler.
iSLAMA OZGU BOL~EViK iHTiLALCiLiG:i:
Karakol Orgtitii kurucusu ittihatc;1 Kara Vas1f. 1919
sonbaharmda S1vas Kongresi'nde Amerikan mandas1
olmanm en ateli savunucusuyken, 1920 bRmda islam
Diinyas1'na ozgti bir Bolevik ihtilalciligin oncilliigiinii
yapmaktadir.
11 Ocak 1920'de ((Tti.rkiye ihtilal Hareketi'ni temsil eden Karakol Orgiitu* ve Uak Kongresi Yiiriitme
Kurulu delegesi kimligiyle ittihatc;1 Ba.ha Sa.it, Kafkasya'daki bir komiinist temsilciyle ittifak AntlamaSlJJ imzalar. Onbe maddelik antlama Panisiamizm davas1 peindeki :i:ttihat~1lann ulatlklan noktayi goster* Karakol Orgtitil Mtitareke'nin ilk gilnlerinde kurulmutur.
isim babas1 Baha Sait'tir. ittihat~1 egemenligindedir. Orgiltiin merkez kurulunda U Yedi kii vard1r: Baba Salt, Kara
Vas1f, Refik ismail, Albay Kemalettin Sarni (Paa), Albay Galatah $evket, Albay Edip Servi:it (Tor) ve Ali R1za Bey. Gizli
orgUtiln bilclirisinin ti~ilncti maddesi oyledir: Karakol, gtictinii insanhk aleminin en soylusu bulunan barisever kurullarm

485

mes~ bak1mmdan ilgingtir. Antlamanm amac1, ikinci

madtlede oyle belirtilmekted.ir :
l Btitiin islam memleketlerinin Bat1 Avrupa
emperyalistlerinin boyundurugundan kurtar1lmas1,
b - iran, Azerbeycan, MlSlr, Hindistan gibi islam
memlekLtlerinde Bat1 Avrupa'nm emperyalist burjuva
hiikumetlerine ve ozellikle Asya ve Afrika'daki ingiliz
emperyali.>tlerine kar1 miicadele,
c - Bugun kurulmu bulunan ve Avrupa emperyalistlerim. kar1 ag1lan mticadele sonucunda kurulacak olan S0vyet yonetim bigiminin kabulilnu ve kuvvetlendirilme:sini saglamak.
Antlamaya gore Rusya, silah, cephane, para ve silahh asker verecek, Tiirkiye ihtilal Orgutii bu askerleri Denikin, Kolc:;ak kuvvetlerine ve Sovyet Cumhuriyetlerinin oteki du~manlanna karl doviimek iizere yetitirecektir. Aynca, Tiirkiye Gegici ihtilal HO.kiimeti'ni
temsil eyleyen Karakol ihtilal Orgiitii. ve Uak Kongresi Yiiriitme Kurulu Batum, iran, Afganistan ve Hindistan'da ingiltere'ye kar1 ayaklanmalar c.1karmaya
hemen balayacaktm>.
Baha Sait'in in,zalad1g1 bu antlama taslag1, Istanbul'a Karakol Orguti.i'ntin bamdaki Albay Kara Vas1f'a
gonderilir. Kara Va::nf, antlamamn onaylanmas1 igin
bu taslagi 26 ::)ubat 1920 tarihli bir mektupla Ankara'ya Heyet-i Temsiliye Bakam Mustafa Kemal'e yollar.
Vas1f, onaylanm1 antlamay1 Rusya'ya gotiirmek iC,in
Bolevik Delegesi All.Jay ilyac.ev'in Istanbul'da bekledigini yazmaktad1r~. Mustafa Kemal, bu olay1 sert tepkiyle kar1lar. Rauf Orbay'a yazd1gi bir mektupla ant-

ve biltiln sosyalist ve i<;i gruplarmm milletleraras1 desteginden ve Tilrk mtislilman alemlnin ytirelinden ve maksadm1 kabul eden her blrey ve orglitfin yard1mmda11 allri>.
brgilttin yonetmenliginde, bit Milli Ordu kuruldugu, Bakomutam, Ordu ve Kolordu komutanlari sec;lldigi, ama gizli
tutuldugu belirtilmektedir. Orgilt, Enver Paa ile baglantllld1r.
Fakat Atatilrk'iln Mildafaa-i Hukuk orgiltlinil de Istanbul'da
Karakol kurucular1 temsil etmektedir.

486

lamanm Hsahtekarhk oldugunu belirtir. Yerine getiremiyecegimiz yiikumlillilkler almchguu ileri surer. Kara Vas1f'a yazchgi mektupta da Vas1f ve arkadalar1m
yalniz.ca Anadolu ve Rumeli Miidafaa-i Hukuk Derneg:i'nin Istanbul Merkez Kurulu olarak tamd1klarm1,
yetkilerini amamalan gerektigini hat1rlatir73
iTTiHATQILARIN KOMUNiST PARTiSi
Ne var ki, Baku'daki Baha Sait ve arll:adalan,
kendilerini Rus Bolevik Yonetimi'nin tek muhatab1
olarak gormektedirler. Ankara, Moskova ile ancak onlarm arac1hg1yla iliki kurabilecektir. Bu amagla 1920
bahannda Baku'da Turk Komiinist Partisi'ni kuracakIardir. Ankara'mn Boleviklerle baglanti kurmak ic;in
gonderdigi t~msilcisi Dr. Fuad Sabit ve kendinden benzer bir gorev beklenen Enver Paa'mn amcas1 Halil Pa~a (Kut) ile Ki.ic;uk Talat, Komi.inist Partisi'nin kuruculan arasmdadir. Bunlann hepsi, tanmmI ittihatc;1lardir.
ittihatc;1larm Baku'da kurduklan bu Komi.inist
Partisi, Mustafa Kemal'e Tiirk Komi.inist Partisi imzas1yla U uyanda bulunur :
(.Burada, Ibrahim Efendi'nin (kuriye) size soyleyecegi kiilerden bir Merkez Kurulu tekil edildi. Bu
kuruL Bolevik Merkez Kurulu ile ibirligi yaparak,
onun bir Ubesi gibi c;ahmaya koyuldu. Buradaki Tiirkleri birletirmeye c;ahacak ve bundan boyle sizinle Bol~evikler

arasinda temas, bu kurul eliyle sa{jlanacaktir.

Bu nedenle, askeri, politik ve oteki konulara ilikin bli.tiin yaz1lanmzda da bundan boyle kurulun muhatap
tutulmas1 uygun olur11.
5 Nisan 1920 tarthli bu yaz1da, aynca Heyet-i Temsiliye'nin Turk Komilnist Partisi katmda tam yetkili
bit delege bulundurmas1 istenmektedir.
Partinin kuruculanndan Baha Sait ise, 8 Nisan tarihli ve Mustafa Kemal'e bildirilmek uzere gonderdigi
mekt.ubunda biittln giiciin kendi elinde oldugunu ya-

zar:
487

Kmmz1 Ordu'nun btittin Kafkas ileri imdilik benim kaderime baglanmI durumdadir... Artik burada
Halil ve falan paalar yoktur. Halil'in de i<;inde bulundugu genel i:irgtit vardlr. Onun arac1s1 da benim. Onun
i<;in haberlemeyi buna gore dtizenlesin. Turk Komtin1st Partisi adma olacaktir... iktisadi yard1m i<;in bir
hafta scnraya kadar, yani telgraf haberlemesi duzenleninceye kadar sabretmek gerekir. istenildigi kadar
yard1m yap1lacaktm> 74
0 giiniin koullan i:iyledir ki, Ankara, bu tepeden
konuan ittihat<;1 Komiinist Partisi'nin arac1hk teklifini kabul etmi gi:iziikmektedir. Turkiye Btiyiik Millet
ME.clisi'nin Moskova Sovyet Hiikiimeti'ne yaptig1 27 Nisan 1920 tarihli ilk oneride, bu partinin arac11Igmdan
yararlamhr. Bob}evik Ruslarla i ve eylem birligini
kabul ettigimizi belirten ve 5 milyon altm yard1m isteyen bu oneri, Baku'daki Komiinist Partisi'ne gonderilir. Karabekir Paa, U sozlerle Ttirk Komiinist Partisi'nden ricac1 olur :
<(Biiyiik Millet Meclisi'nden saygideger kurulunuza
ve arac11Igm1zla Moskova'ya acele ulatinlmak i.izere
ifreli telgrafnameyle gelen onaylanmI oneri taslagi
ekli olarak ozel bir yolla Yiiksek Kurulunuza gonderildi. ibU onerinin durum ve zamamnm olaganiistii deger ve i:inemi dolayisiyle bir an once tam yetkiye sahip
Bolevik karargahma ulatlnlarak, kararlatlnlacak
sonu<;lardan ve ozellikle Boleviklerin harekat zamamndan bizi acele haberdar etmekliginiz ve Bolevik kar1-onerisinin en k1sa ve giivenli yollarla bize ulatlnlnas1m saglamamz ozellikle rica olunur.
0 s1ralarda Buyiik Meclis a<;Ilm1 ve hiiklimet kurulmutur, fakat Biiyilk Millet Meclisi Hiikiimeti'nin
be paras1 yoktur. Para bulmak i<;in bu Komiinist Partisi'ne giivenilmektedir. Biiytik Millet Meclisi Bakam
Mustafa Kemal, 3 Mayis 1920 giinti Karabekir'e U ifreyi gonderir :
((Elde be para bulunmadlgi malum-u devletleridir.
~imdilik i~eride bir kaynak da bulunmuyor. B~ka ta488

raftan sag;lanmcaya kadar Azerbeycan Hi.iktimeti'nden

en btiytik miktarda bor<; alabilme olanag-Imn dtitintilmesi ve saglanmasm1 rica ederim.
Karabekir de borcun almmasm1 Baku'daki Turk
Komtinist Partisi'nden bekler:
Bti.yi.ik Millet Meclisi, Azerbeycan Hi.iktimeti katmda gerekli giriimlerde bulunarak mi.imktin olan para
yard1mmm gerc;ekletirilmesini ve hatta istikraz yap1lmas1 hususunun saglanmas1m saygideger kurulunuzdan rica etmektedir)) 75.
Ite Baku'daki bir klSlm ittihat<;llann havaya uyarak kurduklan Ti.irk Komtinist Partisi'ne Ankara, bu
i:il<;ilde onem verme durumunda kalm1tlr. Ne var ki,
ittihat1;1lann Baku'daki Komiinist Partisi uzun omiirli.i olmayacaktir. Boleviklerin daha <;ok gi.ivendikleri
Mustafa Suphi, 27 May1s 1920'de BakU'ya gelecek, Tiirk
Komiinist Partisi'ni lagvederek eski ittihat1;1lardan temizleyecek ve partiyi yeniden kuracaktir. Fakat Mustafa Suphi'nin bakanhgmdaki Tiirkiye Komiinist Partisi'nde de ittihatc;1 milliyetc;iligine bagh hayli kii kalacaktir. Eski partiden Zor Mutasarnf1 Salih Zeki, Mustafa Suphi'nin partisine ayak uyduracaktir. Mustafa
Suphi'nin Tiirkiye Komi.inist Partisi de ittihat1;1lann
Ti.irk Komiinist Partisi gibi, Sovyetlerle ilikilerin ve
Sovyet yard1mmm kendileri kanahyla Ankara'ya saglanacagm1 bildirecek ve Ankara bunu bir sure kabul
eder gortinecektir.
ENVER PA~A BOL~EViKLiGE YONELiYOR ...
ittihatg1lann Baku'daki Komiinist Partisi denemeleri, Mustafa Suphi'nin miidahalesiyle sona ererkenT
itilaf Devletleri'nin sava su<;lusu ilan ettikleri ittihatc;1 liderler Moskova'ya gelmeye balarlar. Ttirkiye'deki
ittihatc;1larm bir k1sm1 Mustafa Kemal Paa'mn etrafmda kiimelenirken, bir klsm1 kurtuluU Boleviklerle
ibirligine yonelen Enver Paa'da ararlar.
. ittihatc;1 liderlerin Boleviklerle ibirligi giriimi,
Bo!evik lider Radek, Berlin'de cezaevindeyken bala489:

m1, Radek hapisten c;;1ktiktan sonra da bu iliki devam

etmitir. Enver Paa, o gtinlerdeki gorti.lerini ve Berlin temaslarm1 oyle ac;;1klar :
Burada Bolevik arkadalarla konumada, her turlii fikrim c;erc;;evesinde yard1m1 kabul ediyorlar. ~imdi
Uk genel fikrim :
1 - islam milletlerinin kurtanlmas1
2 - Ortak hedefimiz Avrupa'mn emperyalist kapitalizmi olduguna gore, sosyalistlerle ibirligi
3 - Kurtanlan memleketlerin ic;; yonetimlerinde
dinsel ilkelere dokunmamak koulu ile sosyalizm ilkelerini kabul
4 - islamm kurtuluu ic;;in, ihtilali de kapsamak
i.izere bi.itli.n bask1 arac;;larmm kullamlmasv> 76

BOL~EViKLERiN

iSLAM DUNYAS! iLE FOORTU

Bu sirada Boh~evikler, Avrupa emperyalizmine kar1 bir Oli.im-kahm savaI vermektedirler. KurtulUU, Almanya ve Avrupa'daki proleterya ihtilallerinde gormektedirler. Bir yan gilc;; olarak da emperyalizme, 0zellikle
ingiliz emperyalizmine karl Asya'daki milli kurtulu
ihtilallerinden yarar ummaktad1rlar. islam Di.inyas1'm
en azmdan ingiliz emperyalizmine karI bir propaganda silah1 diye okamaktadlrlar. Hatta Lenin, 27 Kas1m
1919'da Afgan Krah Emanullah'a yazd1g1 bir mektupta,
bir yi.ikiimli.ili.ige girmeden Panislamist egi.limleri cesaretlendirmektedir :
Gelien Afganistan, halen Di.inya'nm tek bag-Ims1z Ti.irk devletidir*. Kader, Afgan halkma U biiy'iik tarihsel gorevi yi.iklemektedir: Esir mi.isliiman halklan
etrafmda birletirmek ve onlan bag1ms1zhk ve ozgi.ir1iik yoluna yoneltmekn7 1
<;ic;;erin, S1vas Kongresi'nin topland1g1 ay, 13 Eyli.il
1919'da ccTti.rk igi ve koylillerine bir bildiriyle seslenmektedir:
* Lenin,
yor.

490

i~gal

altmdaki Tilrklye'yi o tarihte batmwz saynu

((KU.<;;ilklii buyiiklii miisltiman devletleri kolele9tirmek i<;;in fetih yolu :ingiltere'ye a<;1kbr. Halen ingiltere.
iran'da, Afganistan'da, Kafkasya'da ve sizin iilkenizde
i9leri keyfince yiirii.tiiyor. HiikUmetiniz Bogazlar'1 ingiltere'ye teslim ettigi giinden beri, artik ne bag1ms1z
bir Tiirkiye, ne Avrupa kltasmdaki tarihsel Turk 9ehri Istanbul, ne de bag1ms1z Osmanh milleti kalm19tlr)).
<;i<;;erin, satihk egemen sm1flarm once Almanya'ya,
sonra itilaf Devletleri'ne yamanarak Turk iS,Gilerine ihanet ettiklerini anlatir ve Sovyet Rusya Hiikiimeti iS,<;i
ve koylliierinden Tiirkiye iS,<;;i ve koyliilerine>J, Avrupall
haydutlan kovmak ve iilke i<;;inde servetlerini i<;;ilerin
felaketi iizerine bina etmeye alls.mis. kis.ilerin ortak bir
eylemle etkisiz k1lmak ve yok etmek i<;in karde<;e el
uzat1ld1g-Im belirtir.
Fischer, iinlil Baku Kongresi'ne egemen 0 1 an bn
yonelii s.oyle dile getirir :

(<Komintern'in politikas1 1 Eyliil gecesi Zinoviev tarafmdan <;;izildi. Zinoviev'in konus.mast dramatik bir
havaya btiriindi.i.gii zaman, saat geceyans1m gei;;iyordu:
'Kom:jj,nist Enternasyonal, bugiln Dogu halklarzna donmekte ve onlara seslenmektedir: Kardeler, sizleri ingiliz emperyalizmine kari kutsal bir savaa <;agirmaktayiz'. Delegeler, bu seslenis.i 'Cihat, cihat' hayk1m1Ia-

nyla kars.1Iad1lar. Herkes ayaktaydi. Kamalar ve kihi;lar kmlanndan s1yrllm1s., tabancalar k1hflanndan i;;1kanlm1s. ve havaya kaldmlmItl. Delegeler hayk1nyordu:
And i<;;iyoruz, and i<;;iyoruz .. ll1s
is.te boyle bir ortamda*, Diinya Savas.1 yenilgisi iizerine Almanya'ya ka<;;an ve orada gizlenen ittihat<;;1 liderler, ingilizlerle hi<;;bir uzlas.ma olanagi kalmaymca,
Dogu'ya donerler. Cerna! Paa, Talat Pas.a'ya yazchgi
27 Kas1m 1919 tarihli mektupta, Enver ile Moskova'ya
'' Deniki.11 yenilgisinden sonra ingilizlerin, isliim-Bolsevik ittifakmdan cok kayg1land1klan anlastlmaktad1r. 25 Arallk 1919
t.arihli Deniz Yarbay1 Luke'un raporu, bu bakundan ilglnctir:
~Bolsevik basanlarmm, islam D1inyas1'm ingiliz imaparatorlugu'na kars1 cevirmek bicimindeki en onemli Bol1,Jevik amac-

491

gitme niyetlerini a~1klar ve Gelecegi, gtinein. dogdugu

tarafta (Dogu'da) gormekten ibaret olan Talat Paa'nm gorilune ~oktan kat1ld1g1m belirtir. Giinein dog-
dugu yen> ile Bo!evik Rusya kastedilmektedir79 .
ENVER, MOSKOVA YOLUNDA ...

Istanbul'dan gelen haberler de ~ok iyiclir. Enver

Paa, kendisine bagh Kara Vas1f'm Karakol Orgiitu'nlarmdan birine biz vermesi beklenir ... Bolevikler, bu yolda.
tamamen baans1z say1lmayacak giriimlerde bulunuyorlar~
miisltimanlan, ingiliz imparatorlugu'na kar1 savas veren Bolseviklerre islam Dtinyasi'nm ittifakmm iyi olacagma kand1rmaya call1yorlar. Halen Ttirkiye, Kafkasya, iran, Tiirkistan,
Afganistan, Hindistan, Suriye, Arabistan ve MISir'da giriime
gecmilerdir ...
ingiltere, son zamanlara kadar miisliimanlar tarafmdan
bahca koruyuculan rny1lmaktayd1, imdi tam ters gosterilmektedir. Mustafa Kemal'1n iran, Hindistan, Afganistan vb.'dan delegelerle S1vas'ta bir panislamik konferans toplamaya.
yoneldigi soyleniyor. Konferans toplamrsa, kuskusuz, !nglltere'ye kar1 propagandaya dalacak ... Luke, bunu tinlemek ilzere, ingiltere'nin isiam Dilnyas1'nm dostu oldugunu a~1klama
sm1, Kral Htiseyin, Emir Faysal, Aga Han ve hatta Tilrkiye'deki Sunusi ~eyhi Ahmet'e aym yolda deme{!ler verdirilmesini
onerir. Ryan, panlslamistler ile bolseviklerin ingiltere'ye kar~1 eyleminden duyulan kayg1lara katild1gm1 belirtir ve Hareketin isrnm Dtinyas1 ac1s111dan dogal ekseninin Istanbul oldugunu yazar. Ryan'm bolseviklikten korkusu yoktur; boleviklik, en ideal bictminde anarlik oldugundan ya sonecek, ya ezilecektir. Mllliyetcilik ve panislil.mizm ise, ezilmez. Ryan, bu nedenle, >U oneride bulunur: isiam Dtinyas1'm bOlmek ve uzlamak gereklidir. Zira biitiln mtisltimanlarm, irndiUk yar1
unutulmus gtiztiken U ilke etrafmda birleffielerini istemiyoruz: Mtisltimanlar, mtisliiman olmayanlar tarafmdan yonetilemez <Bilal N.. ~im{lir, ingiliz Belgelerinde Atattirk, CUt I,
s. 312-315). Lord Curzon ise, Istanbul'un Tilrklerden ahnmasuu savunan 4 Ocak 1920 tarihli iinlil memorandumunda bol~eviklik gerekcesini kullamr. Curzon'a gore, bol~evikler ba~
nya ula.i;ir ve kendilerine Istanbul'un birak1ld1g1 Tilrklerle ~
blrligi yapar ve Almanya da yeniden giic kazamrsa, <>:yakm bir
gelecekte ve en tehlikeli bi!;imde 1914-1915 Qanakkale denemesinin tekrari nasll tinlenebilir?l) Bu nedenle, 1915'te :tnglltere'nin Qarllk Rusyas1'na hediye ettigi Istanbul, TUrklere b1rakllmamahd1r ...

492

den alman haberlerden honutlugunu, Mart 1920'de

yazchgr mektubunda dile getirir:
Istanbul'da Kara Vas1f Bey'den bir mektup ald1m.
Yti.zde 95 duruma egemen olduklanm, fakat bti.tti.n Asya 'nm Panislamizm ve Turanizm hareketlerine bagh
oldugunu, u~ak vesaireye ihtiya~Ian bulundugunu ve benim mumkti.nse Tiirkistan ve Kafkasya hareketlerini
bizzat yonetmemi ve Suriye, Irak'm ellerinde olduk).anm bildiriyor. Herhalde fena haberler degili> 80
Boleviklerle ittifak antlamas1 yapan ittihatc;1
Karakol Orgiitti., neredeyse yalmz Anadolu'yu degil, biittin Turk ve islam Dti.nyas1'ru kurtarmak ti.zeredir!
Berlin'de Radek'le ve Alman Ordusu'nun bal olan
ve Dti.nya Sava1'nda Bakomutan Vekili Enver'in Kurmay Bakanhg1m yapan Seeckt, Enver'i cesaretlendirir
ve destekler. Hikayeyi Carr'dan dinleyelim:
Talat ve Enver Berlin'de Agustos ve Eyliil 1919'da Radek'in ilk cezaevi ziyaretc;ileri arasmdaydllar. Bulumanm dokunakh bir yam da yok degildir. Talat, bir
ylldan fazla bir zaman once Radek ile Brest-Litovsk'ta
Konferans masasmda kaI'IlamltI *. imdi ona, Miisliiman Dogu'nun kolelikten ancak halk kitlelerine ve
Sovyet Rusya ittifakma dayanarak kurtarllabilecegi
giivencesini vermekteydi. Fakat Enver, daha gene; ve
daha enerjik kiiydi. Radek, ciir'etli Sovyet-islam ittifak
projesini izlemek i~in Moskova'ya gitmek onerisini Enver'e yaptl. Bu, ingiliz emperyalizmine karl Rus Bolevizmi ve Turk Milliyet~ilig;i arasmda bir pakt olacakti.

Seeckt'in Kurmaymdan General Kostring arac1hgiyla 1919 Ekim bamda Enver'in Moskova'ya uc;mas1
i~in haz1rhk yap1hr. Yeni bir Junker u~agryla ve bu
* Brest-Litvosk'da galip Tiirkiye ve Almanya, yenik Sbvyet
Rusya'ya c;ok ag1r bir antlama imzalatm1lard1. Bolevik delegeler, basta Troc;ki, antlamaya karl idiler. Ancak Lenin,
bir<;ok ugraml'.tdan ve istifa tehditlerinden sonra, oteki Bolsevik liderlere bu ag1r antlamayi kabul ettirebilmitir.
493

firmanm bir direktoriiyle ve bir Ti.irk arkadaiyla birlikte Enver Moskova'ya gidecektir. ikisi de Turk K1zilay1'nm temsilcileri olarak sahte adla yola ~1karlar. Enver'in ans1 iyi gitmez. U\!ak, Kovno yakmmda mecburi ini yapar. Enver'in kimligi anla1lamazsa da casusluk kukusuyla tutuklarur ve iki ay hapiste kahr. Bu
baans1z balang1~tan sonra, Enver, y1lm sonuna dogru Berlin'e doner. Orada ikinci bir yolculuk planlarur.
Bu kez, cezaevinden yeni \!lkan Radek, onunla birlikte
gelecektir. Arna Radek, Polonya'dan bir g~i iznini zamanmda elde edemez. Enver'in ans1 yine iyi gitmez.
Riga'da tekrar tutuklamr ve bir sure Wolmar'da hapis
yatar 81
Enver, Seeckt ve Kostring'in yard1mlar1yla hapisten kurtulur ve sonunda Moskova'ya ul3.1r. Enver, ancak 14 Agustos 1920'de Moskova'ya gelebilecektir. Enver'in hapisten kurtard1g1 Radek ve Cemal Paa, \!Ok
daha once Moskova'ya varm1lardlr.
CEMAL PA~A,. BOL~EViKLERLE ANLA~IYOR
Cemal Paa, yurtlanna donen Rus esirlerinin arasma kanarak 27 May1s 1920'de Moskova'ya gelir ve
Moskova'da Bolevik liderlerle hem kendilerinin, hem
de Ankara Hukumeti'nin bir temsilcisiymi gibi ittifak
goriimelerine girimeye kalkIir. Cerna! Paa, Mustafa
Kemal'e yazd1g1 3 Haziran tarihli bir mektupta, Ruslarla ittifaka arac1hk etmelerinin Talat ve Mustafa Kemal
arasmdaki yazimalarda kararlatlnldlg1m ileri surer.
Sovyet DIileri Komiserliginin Cemal Paa'ya verdigi
fotografh kimlik ve gorev belgesinde Anadolu - Tiirkiye ihtilalci Hukiimeti'nin Temsilcisi yazihd1r8 2
Kendini Ankara adma da konumaya yetkili goren
Cemal Paa, Hindistan ihtilali peindedir. Moskova'da
Bolevik liderlere U oneride bulunur :
HBiz ingilizlerin elinde esir olan Dogu milletlerini
kurtarmak istiyoruz. Sizce de ingilizler, kapitalist ale494

min lideridir. ingiliz politikas1, diinyadaki milletleri tutsak etmek amac1m giidiiyor. Sizler ise, dilnyadaki milletleri, herhangibir milletin tutsakhgmdan kurtarmak
istiyorsunuz. Ve biitiin it;ileri, iverenlerin zulmilnden
kurtarmaya ~htyorsunuz. 0 halde aramzda Olilm-kahm miicadelesi var. Biz de aym amar;la oliim-kahm
miicadelesine r;1ktlk. Tilrkiye'de bu miicadelelere yillarca onciiliik etmi bir orgiitiin sozii ger;en iiyelerindeniz. Bu yiizden Dogu'da ve Dogu miisliimanlan arasmda kiisel aguhk kazannn1zd1r. Bu kiisel ag1rllklanm1zdan yararlanarak, ingiliz zulmii altmda inleyen
Dogu milletlerini kurtarmaya r;al1acag1z. Omegin Halil Paa, iran'm kurtuluuna aynlacak orgiit ve giriimlerin balna gec;erse, ben de Hindistan'm kurtanlmas1yla ilgili giriimlere onciiliik ederim 83
Ta Temurof adm1 alan Cemal Paa, 11 Haziran'da
Mustafa Kemal'e gonderdigi ikinci bir mektupla, Sovyet Hiikiimeti ile anlat1guu bildirir: Afganistan'a gidecektir. Orada Tiirkistan, Afganistan ve Hindist an ileriyle ugraacakt1r. Cemal Paa Hint ihtilali dillerini
uygulamaya koyamasa da, Afganistan Ordusu'nu diizenler, bu iilkenin ingiltere'ye baglanmaktan kar;m1p
Sovyetlere yakmlamasmda olumlu rol oynar*.
* Cemal Paa, 1921 sonbaharmda Afganistan'dan ayr1lmak zorunda kalacaktir. Sovyet Rusya Mart 192l'de ingilizlerle yapt1g1 bir Ticaret Antlamas1'ndan sonra, Dogu'da degil ihtilal.
ac;1kc;a ihtilal propagandas1 yapmaktan dahi vazgec;mitir. Ne
var ki, Cemal Paa hala Hindistan ihtilali planlan yapar. Kas1m 1921'de Qic;erin'e, Mustafa Kemal ve Afgan Krah'na da
gonderdigi bir Hindistan ihtilali Raporui> sunar. Bu ilginc rapor, ana cizgileriyle oyledir: Dilnya Devrimi'nin kilidi Hindistan'd1r. Hindistan giderse, ingiltere'de devrim olur. Afganistan, Hindistan Devrimi icin merkez yap1lmahd1r. Orta Asya'daki Turk ve milslilmanlardan kurulu bir orduyla ve Tilrk subaylanyla gilc;lendirilen Afganistan, Hindistan'm istilasma koyulmahd1r. Enver, Buhara'da ilslenerek iran ihtilali'ni yapmahd1r. Silahlan Ruslar saglamahd1r. Yeni Dilnya Sava1, bitkac y1l icinde kac;mllmazd1r.
Raporun okundugu bile :;;ilphelidir. Bununla birlikte Cemal
Paa'nm Afganistan'daki faaliyetleri ingllizleri c;ok ku:;;kulan49f>

ENVEffiN MOSKOVA'DAN ANKARA'YA

BAKU~!

Ne var ki, ittihat~1 liderlerin Ankara'nm temsilcisi

pozu takmmalanndan Mustafa Kemal hi~ honut kalmaz. Bunu, 20 Haziran 1920 tarihli bir yaZis1yla Moskova'ya duyurur :
Talat, Cemal, Enver Paalann Biiyiik Millet Meclisi adma hi~bir siyasal giriime kalklmaya yetkileri
Olmad1gmm ve bizim ile hi~bir haberleme ve ilikileri
bulunmad1gmm kendilerine bildirilmesi, Bakanlar Kurulu karan geregidir.
Mustafa Kemal, aym giin baka bir yaz1yla da An~
kara adma yetkili kiilerin DIileri Bakam Bekir Sarni ile Ekonomi Bakam Yusuf Kemal (Tengirenk) ol-Ougunu duyurur 84.
Ankara'nm bu iki yetkili temsilcisi, Temmuz ortasmda Moskova'ya vanrlar. Ne var ki, Agustos ortasmda
Moskova'ya ulaan Enver Paa, hala Bakomutan Vekili havasmdadir ve Mustafa Kemal ile bir astla konuUr gibi konumaktadlr. Mustafa Kemal'e 6yle yazar :
Farz-i muhal Anadolu'ya gelecek hiristiyan Kizil
Ordu'nun memlekette kOW etki yapacagmi diiiinerek
Sovyet Hiikilmeti ile anlaabildigim takdirde Dagistan
ve Kafka~ya'dan bir iki siivari tilmeni kurarak, size
yardim saglamaya galzacagim. Yalniz o zamana kadar
direnmede sebat gosterilecegine gilvenmekteyim. Buralara kadar gelen arkadalardan giigliikler iginde oldugunuzu ogrendim. Bunu zaten tahmin ediyordumn 85

Enver Paa, Tiirkiye'nin bu gergek temsilcisi pozunu sonuna kadar surdi.irecektir. Moskova ise, o giinlerde Tiirkiye milli kurtulu hareketini desteklemekle
birlikte, Enver ve Mustafa Kemal arasmda henilz kesin bir segim yapmI degildir. Frans1zlarla 1920 bahannda mi.itareke yapan Ankara Hiiklimeti'nin Emperrtirm1t1r, onu Sovyetlerin adarm> diye gostermeye kalk1m1lard1r. 7 Eyl111 1921 tarihli New York Times gazetesi, Cemal,
bir Sovyet aja01d1r diye yazmaktadu-.

496

yalist Bati ile uzlama yolunda oldugu kukusu, Bolevik liderler c;evresinde yaygmd1r. Avrupa burjuvazisi
kadar Avrupa proleteryasmm da Ermeni sorununu dava edinmesi, Rus Boleviklerinin bu Avrupa basktsmm
agirhgmdan etkilenmesi ve Milli Misak'la baglt Ankara'nm Ermeni sorununda odiin v.ermez tutumu, Avrupa'da ihtilal bekleyen Sovyet Hiikiimeti'nin gerc;ek<;i bir
Dogu politikas1 olmay11 1920 y1lmda Ankara-Moskova
ilikilerinin tereddiitsiiz ilemesini engelleyecektir.
MUSTAFA SUPHi - ENVER

QATI~MASI

0 giinlerde Dogu ihtilalleri, ingiliz emperyalizmine kar1 bir propagandadan ibaret bile kalsa Sovyetlerin gilndemindedir. Arna Bolevikler, devletten devlete
ilikiler i<;in henilz haz1r degillerdir. Ankara Hiikiimeti, Sovyet Hilklimeti ile askeri ittifak istemekte, Moskova ittifak1 kesinlikle reddetmektedir. Bu nedenle 1920
Agustosunda, Mustafa Kemal'in yetkili delegeleri dahi,
Moskova'ya Turk ve islam Diinyas1'mn lideri pozunda
gelen Enver Paa'dan ve hatta Haziran 1920'de Baku'da kurulan Mustafa Suphi'nin bir yonetici kadrodan
ibaret Komiinist Partisi'nden medet ummaktadlrlar.
Yetkili delegemiz Yusuf Kemal, amlannda Mustafa
Suphi'nin destegini nas1l aratird1gm1 U sozlerle ac;1klamaktadir :
Suphi'yi ben Paris'teki ogrenimimiz zamanmdan
iyi tanmm. Moskova'ya gelince arad1m, bulamad1m. Baku'ya gitmiti. Baku'ya bir mektup yazd1m. Turk r;ocuklanmn, Turk kadmlarmm yik1lm1 evlerinin duvarlan dibinde inlemekte olduklanm kendisine haber vererek, Moskova'ya gelerek bizimle bunlar i<;in c;altmas1m eski bir arkada diliyle kendisinden rica ettim. Bizimle gelip gahmak Oyle dursun, mektubuma cevap
bile vermedi 86
O glinlerde Mustafa Suphi'nin grubu, daha ~ok Enver Paa ve !ttihatc;1larla meguldiirler. Mustafa Sup-

497

hi'nin b~kanhgma getirildigi Ti.irkiye Komi.inist Partisi'nin ittihat<;1lardan annmas1 ve Enver Paa'mn etkisinin kmlmas1, bu grup i<;in on planda bir sorun tekil etmektedir. Nitekim Komintern'in Temmuz 1920'deki ikinci Kongresi'nde, Mustafa Suphi grubu, Panislamist Enver'e karI, Panislamizm aleyhinde bir karar
ald1rmayi baarm1tlr. tkinci Kongre'ye Lenin'in getirdigi. tezlere, Mustafa Suphi grubunun c;;abas1yla, Panislamizme karI g1kan bir ek yap1llmtlr. Carr, bu degiikligi 6yle ag1klamaktadlr:
Oteki onemli ctegiiklikler, h1ristiyan misyonlannm ve benzer unsurlarm misyonerliginin gerici ve Orta~ag kalmtlSl etkilerine kar1 mi.icadele ile tslam Birligi
ve Asya Birligi hareketleri ve benzer egilirriler ile mucadele i.izerinde durmaktaydi. Bu ekler, Tiirk Delegasyonu'nun isranyla yap1lmu~a benzemektedir. Bu delegasyon, Bati emperyalizmine karI Turk milli ayaklanmasmm, hain Enver'in o sirada yaptig1 bir;;imde Panislamist hareketlere dogru gene! bir sempatiye doniiiip
yozlamasm1 desteklemeyi istememekteydi 81
ENVER'iN BOL!;?EViK YONET!Ci:LERLE
iL!~KiLERi

Bununla birlikte, Enver ve Mustafa Kemal arasmda henilz kesin bir ser;;im yapmayan ve tngiliz emperyalizmine ka1"1 her turlli destegi ve propaganda olanag-Im aratlran Sovyet Hi.iki.imeti, o gi.inlerde Enver'e deger vermektedir. Ankara Hi.ikiimeti'nin delegelerinin
dahi, kendilerini Mustafa Kemal'in kesin direktifleriyle bagh sayd1klanm soylemek giir;;tur. Bu nedenle, Enver, Agustos ortasmda kansma Moskova'dan U sozleri yazabilmektedir:
Bugi.in DIileri Komiseri'nin Yard1mc1Sl Karahana, Bekir Sarni Bey'i de birlikte alarak ve Hayreti Bey
ile Ziya Bey'i konukevinde b1rakarak gittik. Maksad1m,
delegasyonun bana karI durumunu gostermek, Mustafa Kemal'le aram1zda birey olmad1gm1 anlatmakti. Bekir Sarni Bey, her ne emredersem yapmaya hazir oldu498

gunu ve benim kendilerine herhalde yard.Im etmemi pek

rica ettiklerini soyledi. ~imdilik oteki ilerimle birlikte, delegasyonun Rus Sovyet Hiiki.imeti ile yapacag1 ileri di.izenleyecek ve beraber c;ahacag1m 88
Ermeni sorunu yiiziinden gerc;ekte Ankara ile Moskova arasmda temel bir anlamazhk c;1ktlg1 suada, 24
Agustos'a bir antlama taslagmm iki delegasyon arasmda parafe edilmesi ve Sovyet yard1mmm balamas1
i.izerine, Enver Paa, Alman Ordusu'nun ba1 Seeckt'e
26 Agustos 1920 tarihli mektubunda U c;ok iyimser
mtijdeyi verir :
Iki giin once Ttirk-Rus Dostluk Antlamas1'm sonuc;landirdlk. Antlamaya gore, Ruslar bizi altmla ve
baka her tilrlii yollarla destekleyeceklerdir 89
Bolevikler, smuh silah ve para yard1m1 ya.pmllar, fakat onlarla bir antlama imzalanamamitu. Antlama, ancak Mart 1921'de imzalanabilecektir. Bununla
birlikte, Boleviklerin bir yandan kuku duymakla birlikte, Enver'e deger verdikleri bellidir. Enver, goriini.ie gore, Lenin tarafmdan kabul edilmitir9. Sovyet
Rusya Dlileri Komiserligi, Enver Paa orgtittinti resmen Ali Bey MisyonU ad.I altmda tannmtir 01 Enver'e
para yard1nn yapm1lardlr. Nitekim Halil Paa bir mektubunda Sovyetlerden aldlg1 500 bin Mark'1 Berlin'e Enver Paa hesabma gonderdigini ac;1klamaktadir. evket
Siireyya Aydemir, Enver'in bu parayi nas1l kulland1g1nm bir listesini vermektedir02 Enver Paa, bu parayla
ittihatc;1 liderlerin gec;imini sag"lamakta, !slam ihtilal
orgiltlerini desteklemekte, Tiirkiye ic;inde orgiittinu hazirlamaktadir. Ornegin Enver, 5 Eyliil 1921 tarihli bir
direktifinde, Kara Vas1f'm Karakol Orgiiti.i'ne gonderilen ayhk 6 bin Mark'm 20 bin Mark'a c;1kanlmasm1 istemektedir. Karakol, Istanbul'da hem Ankara'mn, hem
de Enver'in orgiitiidur! Hatta bu sarf kayitlannda, sonradan Atatiirk'tin en giivenilir kiilerinden biri. olan tinli.i istiklal Mahkemesi Bakam Ali Qetinkaya'nm ad.I
goriilmektedir. Enver, o zaman Yarbay olan Ali Bey'499

in* ailesine 5 bin Mark gondermektedir.

SOVYETLER NEDEN ENVER PAA'YI TUTTU?
Sovyetler, Enver'e neden deger vermilerdir? Bunda Enver'in Alman milliyet~i subaylanyla ilikisinin bir
rolU olsa gerektir. Daha once de belirttigimiz ilzere, bata Seeckt olmak uzere Alman milliyet~i subaylan, tti18.f Devletleri'ne karl Bolevik Rusya ile bir ittifak yapma niyetindedirler. Rusya da ooyle bir ittifak1 aratirmaktad1r. Turk ve !slam Dilnyas1 ile Bolevik Rusya ittifak1111 kurma ~abasmdaki Enver, Alman milliyet~i subaylanm giicii yettigi Ol~tide bu yola itmeye (,(alImlt1r. Berlin'de iken, Seeckt ve Radek arasmda, General
Kostring'le birlikte arac1hk yapm1tlr. Nitekim Radek'-.:
in yazdlgma gore, Enver, Almanya-Bolevik Rusya ittifaklm ilk ortaya atan kiidir. Radek'in sozleri oyledir:

* Ali Qetinkaya, Enver Paa'nm Dilnya Savai'nda iktidara el

koymak, ya da bir darbeyi bast1rmak iGin Talat Pa9a'dan .da
habersiz Istanbul'da bulundurdugu 10 bin kiilik gizli bir askeri kuvvetin i:inemli bir k1smmm komutanl!gm1 yapmaktaydi. !ttihatc;:1hg1 canlandirma suc;:uyla !stiklal Mahkemesi'nde
yarg1lanan Rauf Orbay, amlarmda Ali Qetinkaya ve Kille; Ali
gibi mahkeme uyelerinl kastederek :;;i:iyle yazmaktad1r :
<1:Mahkeme heyetinin bizzat ba:;;kam bulunan zat, Miitareke'nln imzala1111yla ittihat ve Terakki ileri gelenlerinden baZllan vatandan aynld1klan zaman ve hatta ittihat ve Teraklci
Hiikilmeti'nin yerine gelen Kabine'nin ogrenerek, ittihat ve
Terakkl i:irgiitilnii kald1rd1g1 ana kadar, memleketten aynlan
ileri gelenlerin kii ve makamlanm korumak ic;:in belli askeri
orgiltiin d1mda miirettep ve gizli bir silahh kuvvetin onemli
bir k1smmm komutanhg1 gi:irevleriyle ereflenmi:;; bulunuyordu. Ve keza yine aym Mahkeme Kurulu uyelerinden vc her
nedense hala -as1l ad1 yerine- takma adla amlan bir b~
kas1 da sava zamanmda tegmen riltbesiyle Enver Pa911'nm
karde:;;inin emirberi ve daha sonra i:ilen eski Padiah'm bendelerinden ve korucularmdan bir maiyet subay1 idi (Yakm
Tarihimiz, cilt IV, s. 307).
Kil1~ Ali, Ankara'dan hizmet isteyince. Atatlirk bunu gtivensizlikle kar1layacak ve Nuri Pa9a'nm bu yakmm1 uzakla9tmna yollanm arayacakt1r. Kille;: Ali, somadan Atattirk'iln giivenini kazanacakt1r.
500

<1Enver, eger itildf Devletleri'ne karz ger<;ekten

miicadeleye istekliyseler, yeni ve gil<;;lenen bir dunya
devleti olaraJc Sovyetler Birlifji'ni hesaba katmalari gerelctigini Alman askerl. kiilerine ilk a<;;zlclayan adamdzr 93.

Moskova'ya gelince de Enver, 26 Agustos 1920'de,

Alman Ordusu'nun ba1 olan Seeckt'e daha once de soziini.i ettigimiz bir mektup yazarak, Ruslara Alman yard1m1 yap1lmas1m istemi ve Ruslarm Alman ittifakmdan yana olduklanm, 1914 Alman sm1nm tamyacaklanm ileri surmtittir. Enver, Seeckt'e Sava Halk Komiseri Tror;ki'nin en onemli yard1mc1s1 ile -muhtemelen
Sava Halk Komiseri Yard1mc1Sl Sklyansky- konutuktan sonra Unlan bildirmitir :
Burada gerr;ek iktidan elinde tutan bir grup var.
Tror;ki de bu gruba dahil. Bu grup, Almanya ile anlamadan yana. 1914 Alman s1mnm tammaya bu grup hazir olabilir. Almanya'mn durumunu ar;1khga ve kesinlige kavuturmak ir;in onlarm temsilcileriyle bir anlayia vannamz1 onemli saymaktay1m. Ruslara yard1m igin,
Koridor'da ya da baka uygun bir yerde, bir ihtilal hareketi ya da gon ullli ordusu meydana getirile bilir *114
Bolevik liderlerin, Enver'in Alman generalleri tizerindeki ag1rhgm1 ciddiye ald1klan anlaIlmaktadlr. Zira
Enver, Moskova'ya geldikten iki ay sonra Almanya'ya
donmii ve iddiasma gore, Rusya hesabma Almanya'dan silah almaya ugranntir. Para iinin sallantida
kalmas1 iizerine, Enver, silah iinin sonur;suz kald1g1m * * ileri surmektedir!':;.
" 0 tarihte Rusya ve Polonya savamaktad1rlar. Bolevik Ordulan ancak Agustos ortasmda Varova onlerinde durdurulabilmi$ ve geri ptiskurtillmtl.ttir. itilaf Devletleri'nin yonetimindeki serbest Danzig ehrinde isciler, Polonya'ya cephane tas1may1 reddetmi:;;lerdir.
** Atattirk'e yazd1g1 15 Temmuz 1921 tarihli mektupta ise, Enver, silah iini oyle ac1kl1yor: ibrahim Tali ve Seyfi Beylerle (Ankara'nm temsilcileri) birlikte Qicerin ve Sava Bakam
ve Ba~komutan Kamanef'le olan goru~mede Seyfi Bey, 200

501

6te yandan ingiliz emperyalizmine karl bir Diinya ihtilali sava1 a~an Bolevik liderlerin, ingiltere ile
savauken Turk ve !slam Dfmyas1'nda Almanya'mn
kurdugu geni ihtilal ve haber alma orgiitiinden yararlanmak istedikleri diitini.Uebilir. Nitekim Karahan'm
istegi iizerine Halil Paa, 16 Ocak 1921'de Berlin'deki
Enver'e Unu yazmItlr :
Karahan, Almanlann vaktiyle Dogu'da iyi orgute
sahip bulunduklarmdan, ingilter~'nin butiin Dogu'daki emellerini zamanmda anlay1p bildiklerini ve hala bu
yolda ~ahmakta olduklarma gore, Dogu'da ne yapmak
istediklerini elbette anlamilardlr.
Bu konuda bilgi verirlerse, Sovyet Hiikumeti de buna gore, ingilizlerin bu konudaki planlar1m uygulamaya koymalanm onleyecek tedbirler almak istiyor 96
Kisaca, Enver kukusuz c;ok daha baka kanallar
bulunmakla birlikte, Almanya'nm askeri c;evreleri ile
ilikilerde bir arac1dir. Bundan baka Sultan ve Halife'nin damad1 Enver Paa, Turk ve islam Dunyas1'nda
iinlli bir kiidir, tamnmaktad1r. Buda Moskova'nm yads1yam1yacag1 onemli bir kozdur. Nitekim Moskova'ya
ilk geldiginde Tatarlarm verdigi bir ziyafette Enver
Paa'ya yap1lan sayg1 gi:isterisini, delegemiz Yusuf Kemal Tengirenk amlannda anlatir :
Moskova'da Tatarlar yiyecek konusunda darda
degildiler. Misafirlerin ileri gelenleri uzU11 bir sofrada
oturmutu. Bu soframn ortasmda bizim delegasyonun
bin tufek vesaire isteyince, bunu, o giinkU ihtlya<;lanm Polonya Cephesl'nden ge<;erken gordilgilm Ruslarm veremiyerek,
gene i;1in silrilncemede kalmas1 dil;;ilncesiyle, Ruslara ne verirlerse kabul edecegimizi stiyleyerek ~i maddiyata dtikmeye
r;alltlm. Ve boylece bir miktar altm para ile 15 bin tilfek vesairenin saglanmas1 ba;1anldi. Yalmz Ruslar, bu s1rada Almanya'ya glderek oradan silah vesaire almay1 baanrsam, o vakit
Anadolu'ya daha fazla vereceklerini stiylediklerinden, gezideki
tehlike ve gilr;lilkler hususunda arkada:;;larm kuruntularma bakm1yarak Berlin'e gittim. Fakat o sirada Polonya bar1;;1 oldugundan Ruslarm oradan sllah almaya gerek kalmad1gm1 soylemeleri ilzerine gerl dtindilm,.,

502

bakam (Bekir Sarni) ile o zaman Moskova'da bulunan Enver Paa varc:h. Ben serbest olayim ve iyi goreyim diye sofranm ucunda oturdum. Yammda Mosk"
va'da tan1tlg1m1z ve biribirimizi pek ~ok sevdigimiz
Azerbeycanh Behbud ~tantinski varc:h. Behbud bir
ara bana:
- Bak sana garip bir manzara g0stereyim, cledi.
Ufak ufak masalarm etrafmda oturmu olanlardan birine gitti. Bunlar samnm Buharahlarc:h. Balannda koca kova kavuklar vardl.. Behbud onlara biqey
ler soyledi. Dinlediler. Sonra hep birden ayaga kalkt1lar. Bekir Sarni Bey'e ve Enver Paa'ya dondiiler. Ellerini kavuturdular. Gozlerinden yalar akltarak, ibadet
eder gibi bir hal ald1lar. Dudaklar k1m1ld1yordu. Galiba
dua ettiler. Oturdular. Behbud onlarm yanmdan ayr1llp benim yamma gelince :
- Hali gordiin ya.. Hadi sen de birkag soz soyle,
dedi 91
Enver, Diinya SaVal s1rasmda !slam Diinyas1'nda
ingiliz emperyalizmine karl Cihat agmltlr. Almanlara paralel olarak, islam iilkelerinde, tinlii Tekilat-1
Mahsusa gergevesinde ihtilal orgutleri kurmutUr. 0 tarihlerde BolevikJerin destegi ile iran'm Kuzeyinde Ret
ve Enzeli'de bir Bolevik hiiki.i.meti kurmu bulunan
Kii<;uk Han, Enver'le <;ahIDl bir feodaldir. Enver'in
amcas1 Halil Paa, iran ve Azerbeycan ihtilalcisidir.
Diinya Sava1 sona ererken, Enver'in kardei Nuri (Killigil) bir islam Ordusu bamda Hazer Denizi'ni al}J
Ttirkistan'a dog-ru ilerlerken, Enver'in amcas1 Hali! Paa da !ran iizerinden Tiirkistan'a dogru yol alm1tlr. SaVatan sonra Nuri Paa ingilizlerin oyununa gelirken,
Halil Paa Nisan 1920'de Azerbeycan'da Bolevik yi:inetim kurulmasmda etkili olmutur. Revue du Monde Musulman ile Sultan Galiev'in izvestia'da o tarihlerde
yazd1gma gore, Azerbeycan'da Bolevik yi:inetimin kurulmasmda Halil Paa ve Azerbeycan birliklerine komuta eden Ti.irk subaylan on planda rol oynam1lard1r98
503

Enver Paa, 1918'de Istanbul'dan aynhrken Tekilat-1 Mahsusa yoneticisi Albay Hilsamettin'e, Istanbul'claki islam ihtilalcilerini koruma ve hayatlanm kurtarma gorevi verir. Tekilat-1 Mahsusa bunlan ingilizlerin
eline di.imeden yurt d1ma ka<;1nr. Bunlar Avrupa'da
Enver Paa'mn etrafmda klimelenirler. Enver, bu islam
ihtilalcilerinin baId1r. Nitekim Moskova'da c<islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1 adm1 verdigi merkezin bakam olarak Boleviklerle ibirligi aratiracaktir. Bu birligi, merkezi Moskova'da olmak uzere kurmak konusunda Boleviklerle anlaacakt1r. Medine Kahramam
Fahri Paa'nm da katild1g1 !slam ihtilali Cemiyetleri
Kongresi'ni, biraz ge<; olarak Moskova'da 1921 y1lmda
toplayacak ve kendisi bakan se<;ilecektir*. ite Komintern'in Ikinci Kongre'sinin Panturanizme ve Panislamizme karI olumsuz tutum takmmasma ve Enver'in
Panislamizmine karI kukU duyulmasma ragmen, ingiliz emperyalizmine kari bir islam ihtiltlli lideri olarak, Moskova, Enver'e bir sure onem vermitir.

Ote yandan, daha sonra gorecegimiz uzere, Moskova, Mustafa Kemal hareketinin ingiliz ve Frans1zlarla bir uzlamaya gideceginden ve hatta Boleviklere kar1 ingiliz ve Frans1zlarm gudi.imiinde savaa tutuacagmdan bamdan beri kukuludur. May1s 1920'de
Frans1zlarla yap1lan k1sa siireli bir mi.itareke dahi, Moskova'da ccemperyalistlerle uzlama)) diye yorumlamr.
Diileri Bakam Bekir Sami'nin 1921 balarmda Londra'da Lloyd George'a ingilizlerin gudiimiinde Boleviklere kar1 savama onerisi yaptig1 Moskova'da duyulunca, kukular daha da bi.iyi.ir. 1921 sonbaharmda Frans1zlarla imzalanan Ankara Antlamas1, Frans1zlann, Ro* 0 gunlerde Bol9evikler ingiltere ile Tlcaret Ania9mas1 imzalam1slar, acikl;a ihtilal propagandas1 yapmaktan dahi vazgecmi9lerdi. Bu nedenle Enver'in girlsimi tilil dogacakt1r. Fakat 16 Ocak 1921 tarihinde dahi, Karahan'm Ha.lil Pa[ia'ya
Genel Merkez'ln neden hala Moskova'ya. gelmectigini sormas1, Bol9eviklerin giri[iimle ilgilendiklerini gi:istermektedir (Ali
Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 171).

504

manya ve Polonya ile birlikte Tiirkiye'yi de Boleviklere

saldirtacag1 bi<;iminde ciddi kukulara yol ac;ar. Bu kuku ve guvensizlik yilziinden, Mustafa Kemal itilat Devletleri safma gec;tigi ya da yenilip tasfiye olundugu
takdirde, Enver'i Anadolu harekatmm bama ge<;ebilecek bir lider olarak elde bulundurmay1 Moskova uygun gorur. Enver, ingilizlerin sava suc;lusu ilan ettikleri ve kellesini istedikleri bir kiidir; bu nedenle ingilizlerle uzlama olanag1 daha zayif goriilmektedir. Aynca ittihatc;1lann on planda rol oynad1klan Anadolu
milli hareketi i<;inde Enver'in biiyiik agirlik ta1d1gma
inamlmaktadir. Hatta 16 Mart 1921 tarihli Moskova
Antlamas1'nm imzalanmas1, Batum bolgesinde smmn
<;izilmesi konusunda c;1kan anlamazhk yiiziinden c;1kmaza girdiginde, Qic;erin, Enver Paa'nm arabuluculugunu isteyecektirn 9 Enver bu gorevi seve seve yapacak,
Ruslarla anlama yolunda yard1mc1 olmaya c;allacak
ve 7 Mart 1921'de kansma yazd1g1 bir mektupta, Boleviklerle anlamaktan iimitsizlige dilen ve hatta Boleviklere karl Frans1z ve ingilizlerle anlama eg;ilimi
gosteren Turk temsilcilerini, bu egilimi imdilik tehlikeli bularak uyard1g1m belirtecektir :
Afganistan El<;iligi'ne gittim. Cemal Paa'ya Moskova ve Anadolu durumlan hakkmda bir telgraf c;ektim. Sonra Turk El<;iligi'ne gittim. Ote beri konutuk.
Eve dondtim. BinbaI Saffet Bey* geldi. Ruslarm ii
uzattiklanm ileri stirdii. <;ic;erin'in bu akam da Batum'dan serbest transite kar1hk, bizim de Anadolu'da, ornegin izmir'den ** boyle bir transite izin verilmesini istemi. Dort saat konuulmu. Bununla birlikte
* Saffet Ankan. 0 tarihte Moskova'da Ataemiliter'dir. Ankan, gerek Kurtulus Sava1'nda ve gerek Kurtulu~ Sava1 sonrasmda degerli hizmetleri. ge<;mi bir ki:Sidir. ismet Pa:sa'mn
giivendigi kiilerden olan Saffet Ankan, Tongu<;'u i:;;bama
getirmi:;; ve Turk egitimine hizmet etmi:;;tir. Fakat o tarihte
Enver Paa'dan para alanlarm listesinde Saffet Ankan'm da
ismi vard1r. Moskova'da Ankan, Enver'i izlemekle gorevlendirilmitir ...
** <;icerin'in gercekte kastettigi liman, Trabzon'dur.

505

herhalde Ruslarla bifey yapmak gerektigini, Anadolu'nun yalmz kendi kaynaklanyla daha bir y1l devam
ederse de sonra iin sonecegini ve bu nedenle, Ruslarla
olmazsa, o zaman belki !ngiliz ve Frans1zlarla anlaarak, hatta gerekirse Ruslara karI yuri.imenin daha iyi
olacagm1 soyluyordu. Fakat Ruslardan son derece iimitsiz olmazsak, bu yola bavurmak imdilik tehlikelidir 100
Krnaca, Mustafa Kemal ile Enver Pru;?a arasmda kesin bir se<;im yapmayan ve ingilizin emperyalizmine kar1 oli.im-kalnn sava1 veren Bolevik liderler igin Enver Paa degerli bir koz olarak gori.ilmi1 ve belli smirlar i<;;inde desteklenmitir.
ENVER'IN MOSKOV A'DAN BEKLED!KLERI
Enver de Boleviklerle anlamas1m kendi ac;1smdan
Ali Fuad Paa'ya anlatir :
ccBerlin'de ve Moskova'da yapm1 oldugumuz gori.imelerde Anadolu milli hareketine ve bag11ns1z Turk
hiikumetine yard1m etme konusu konumalarumzm daima temelini tekil etmiti. Once ha tmm1za insan ve
silah yard1m1 gelmiti. Azerbeycanhlardan kurulacak
ve silahlandmlacak piyade kuvvetleri ve Dag1stanhlardan kurulacak si.ivari kuvvetleriyle Anadolu'ya yard1nn dtii.inmi.iti.ik. Bu onerimi kabul eder gibi gori.indtiler. Fakat bir ti.irli.i gerc;;ekletirilemedi. Bundan sonra, dunyaya zorbahkla hukmetmeye balayan ingiliz
emperyalizmi ortak diiman olarak kabul edildi. Bu
emperyalizm, bir yandan Dogu'nun bekc;isi olan Tiirkiye'yi yok etmek igin saldmya gec;;miti, ote yandan
Dogu milletlerini ve islam memleketlerini esaret altmda inletmeye devam etmek istiyordu. ingiliz empcryalizmi, yeni Rus rejiminin amans1z diimam olarak saptanmltl. Bu ortak di.imana karl, temelli bir bi~imde
harekete gegmek fikrinden Islam ihtilalleri Cemiyetleri orgiitil dogdu ve bunda anlatlk. Her tilrlii ciddi
yard1mm yap1lacag1 vaadi almd1 ve sag'landi. Islam ihtilal Cemiyetleri'ne paralel olarak her Dogu ve mushi506

man milletinde bir de siyasal Halk uralar (Sovyet)

Partisi kurmayi diiiindiim. ihtilal Cemiyetleri, ingiliz
emperyalizmi ile miicadele ederken, Halk ~uralar Partisi de bulunduklan yerde yonetimi halka kadar gotiirecek, hem ihtilal Cemiyetleri'ni besleyecek ve hem
de ihtilal hareketleri yapacaktl 101 .
Enver Paa bu sozleri 15 Nisan 192l'de soylemektedir. 0 tarihte Ruslardan biraz hayal kmkhgma ugram1tlr. Fakat Moskova'ya ilk geldigi giinlerde, hayli
ilgi gordiigiinden umutlu ve iyimserdir. ilk temaslardan sonra, Baku Kongresi'ne gitmeden once, 26 Agustos 1920'de kansma Unlan yazar:
Dlileri Komiserligi ile islam ileri hakkmda konutum. Uygun buldular. Bunun iizerine MlSlr'h Fuad,
Suriye'li ~ekip Arslan, Muhammed Bahampa'mn da
(Tunus'lu) Moskova'ya gelmelerine karar verdik. Dr.
Naznn'm da beraber gelmesini diifuldiik. Cemal Paa
ise Takent'e gitmi. Kendisine telgraf 9ektim. 0 da
!ngilizlere kaf1 Afgan Ordusu'nda, Tii.rkistan'da 9allacak ...
Halil Paa, buradan 60 bin altmla Mustafa Kemal
ile g6Iilmeye gitmi. Makinelitiifek i9in anlamI. Silah vesaire verecekler 102
Enver Paa, aym giinlerde Mustafa Kemal'e de biiyiik lider ~ahm1yla iki mektup yazar :
Kardeim efendim,
Bundan on gun once Moskova'ya geldim. Burada
rastlad1g1m delegelerinizle goriitiim. Memleketin ~I
karlanyla ilgili baz1 sorunlann <;6ziimiinde baanll olduklarim gorerek honut oldum. Ben islam Diinyas1'nda orgiitlenme ve memleketin kurtuluu ugrunda <;ahma amac1yla buraya geldim. Sovyet Hiikiimeti'nin
ileri gelen kiileriyle goriierek kendilerini de fikrime
uygun buldum. Zaten Ruslar, komiinizm bi9iminde olmasa bile, !ngiltere'ye karI ihtilal hareketlerine yard1m etmeyi ilke olarak kabul etmilerdir ...
Berlin'de iken, genel olarak !slam Dfulyas1'nda
507

itilat Devletleri'ne kar1 yoresel bazi hareketlerin balachgm1 gormil, bir orgiite bagh olmamakla birlikte,.
maddi yard1mlardan da yoksun bulunan bu islam hareketlerini birletirmeyi dilimmil, arkadalarla gorUerek birlemesine karar vermitik. Bu islam memleketlerinin Avrupa'da bulunan delegeleriyle ve ozellikle
Hintli Muhammed Ali ile iliki kuruldu. Gorumeler
sonucu, bu hareketlerin bir merkezden yonetimi ilkesini kendileri de kabul ederek, her yanm delegelerini biraraya getiren bir dernek kuruldu. Daha sonra bu dernegin Rusya ii;inde ~ahmasmm, ~abalan daha verimli
kllacag1m dtiUnerek Moskova'ya vard1g1mda goriltiigum D1ileri Komiseri, bu onerimi kabul ettiginden
dernek iiyelerinin buraya gelmesini yazd1ml) *.
Ruslarm askeri durumunu saglam goruyorum. Bati'da Polonya Ordusu imdiki durumunu koruyabilir.
Giineydeki Wrangel olay1 dahi yakmda etkislz k1hmr.
Rus Sovyet Hukiimeti'ne gerekli olan silah ve oteki ihtiyaglarm Almanya'dan getirtilmesine arac1hk edildi vegiriildi. Oradan gelecek silah vesaireden Sovyet Hiikumeti'nin size vaadettigi yard1mm daha h1zll yerine getirilmesi miimkiin olacaktir. Bundan baka, paras1 Ruslarca odenmek iizere, italya'dan da silah vesaire satm
almmasma giriildi..n io:i

Enver Paa, Moskova'da Karabekir'in gonderdigi

kmiye subay1 Kamil ile de gi:irililr. Kamil, raporunda
* Mustafa Kemal'in. Enver'in gu(;H.i.kle anlayabilecegi alayll
bir dille yaz1lm11? cevab1 ilgin\;tir. Mustafa Kemal, merkezin
Moskova'dan olmasmm, islam ihtilal Dernekleri'nin Moskova'nm aleti durumuna di.ime gibi bir tehlike yaratabilecegini
hatirlat1r ve merkezin tarafS1z bir tilkede bulunmasmm uygun
di.i~ecegini belirtir. Ruslan ku~kuya dilsurmeme!{ icln Panislamizmden kacm1lmasn11 ogiltler (Ali Fuad Cebesoy, Moskova
Hatiralan, s. 55). Karabekir Pa~a ise, Enver'e, Milliyet illrnlerinden sak1n, Baku'da kal. Azerbeycan Ordusu yap. Ermeni soru:rnnu cozmeye ugra~ uyansuu yapar Cistiklii.I Harblmiz, s.
809). Moskova Buylikelc;imiz Cebesoy Paa ise, Atatlirk Panislii.mizmi tehlikeli bulurken, Ankara'ya Panislamizmin merkezinin Ti.irkiye'ye almmasm1 onerir! (Moskova Hat1ralan, s. 279).

508

Enver Paa'mn Moskova'daki bu ilk ccbalayi gilnlerinl

anlatir :
Ogle ilzeri Enver Paa ile tic; arkadamm geldig"ini haber ald.Im. Gelilerinden sonra delegasyonumuzla
.gortitU.ler. Ertesi gtin Enver Paa'mn geldigini duyan
Afgan ve Azerbeycan delegeleri ve Moskova MU.ft-Usu
derhal ziyarete geldiler. Ve davet ettiler. Ruslar, Enver
Paga'nm Moskova'ya geldigini ve orada oturdugunu
gizli tutmak istiyorlar. Emrine bir otomobil verdiler.
Lenin vesaire ile gorilmeler yapti. Gelecegim gun Paa'y1 ziyaret ederek :
- Memlekete gidiyorum, zat1alilerini gordilgtimil
iiten arkadalanm bendenizden bilgi soracaklar, de.dim.
Enver Paga:
- Ben burada bir ihtilal okulu ac;;acag1m. Ruslar
raz1 oluyorlar. Para ile de yard1m edecekler. Sonra Afganistan'a gec;;ecegim ve oradan top1ayabilecegim kuvvetlerle Hindistan ihtilali'ni haz1rlayacag1m. ilkbahara
~yle

kadar sabrediniz .. inallah 22 tilmen suvari kuvvetiyle

yardima koacagzm. Arkadalara c;;ok selam soyle. En

c;;ok dikkat edeceg"iniz, aramzda aynhk 91karmamaktir..

lnallah memleketi kurtaracag1z. Merak edecek birey
yoktur. Memleketin talihsizligi, benim bugtine kadar
buraya gelmekligimi geciktirdi. Mutlusunuz, gidiyorsunuz. Biz o ereften imdilik yoksunuz, dedi 10-t.
DOGU MiLLETLERi KURULTAYINDA

ENVER PM;iA
ite Boleviklerle elele Tiirkiye'yi ve biittin :i:slam
Diinyas1'm kurtarma hayalleri ic;;inde, Enver Paa, Baku'da Boleviklerin diizenledi.gi Dogu Milletleri Kurultayi'na hareket eder. Radek ve Bela Kun ile birlikte Komintern'i temsil eden Zinoviev'in bakanhgmdaki Kurultay'da 1891 delege vardir. Bunlarm 235'i Ti.irk, 192'si iranh, 8'i <;inli, 8'i Kurt ve 3'i.1 Araptir. Geri kalanm
157'si Ermeni ve 100'-U Gilrcildilr. Delegelerin ih_:te iki-

509

si kendilerini komi.inist olarak tamtirlar. Otekiler Do~u milliyet~ileridir. Kongre'de Mustafa Suphi'nin Komi.inist Partisi'nin temsilcileri, Ti.irkiye illerinden, ornegin Istanbul, Erzurum ve Trabzon'dan temsilciler>
Enver Paa ve arkadalan, Ankara Hi.ikiimeti'nin temsilcisi ibrahim Tali Ongoren vardir.
R.us~a, Azerbeycan Ti.irk~esi ve Farsc;a'mn resmi
dil olarak kabul edildigi ve ingiliz emperyalizmine ka:r1 Cihat seslerinin s1k s1k iitildigi Kurultay'da, Diinya
ihtilali ampiyonu olarak Enver Paa'nm varllgm1 delegelerin hepsine kabul ettirmek kolay degildir. Enver
Paa, Fas, Cezayir, Trmus, Trablusgarb, MISir, Arabistan ve Hindistan ihtilal Orgi.itleri Birligi'nin temsilciligi iddiasmdadir, ama Ermeniler onu Ermeni klr1mv>ndan sorumlu tutmaktad1r. Ankara, Enver'den ku:~
kuludur. Mustafa Suphi, Enver'i devrimci degil, karIdevrimci saymaktadlr. Nihayet Enver, Alman emperyalizmi ile ibirligi yaprnl bir kiidir. Tepkilerle karllamas1 dogaldlr !
Kurultay'da bulunan ~evket Sureyya Aydemir, Enver'e karI bu tepkiyi Oyle anlatir :
Soylevler okunurken bir arahk Enver Paa, locasmdan kalktL Sahnede gortindti. Sahnede kalaballk bir
Prezidyum Kurulu yer alm1tl. Zinoviev oradaydi. Enver Paa biraz gekingen ilerledi. Omuzu i.izerinden Zinoviev ile klsa bireyler konutu. Konuma sonunda
elindeki kag1tlan Znioviev'e brrakti. Qekildi, locaya dondi.i. Arna kendi nutkunu kendisi okuyamad1. Reis, vakti gelip, nutkun okunacagm1 ag1klaymca, Ti.irk Komtinistleri sirasmdan iddetli direni ve protesto gosterileri geldi:
- Kurultay'a degil, Halk Mahkemesi'ne..n 1 0 5
Kurultay'da Enver Paa'y1 savunmak, Komiinist
Enternasyonal'in ve Kurultay'm bakam Zinoviev'e di.ier. Bu savunma da bir cins eski yanlllan di.izeltme
uyans1)) bigimindedir. Zinoviev, Gegmite Tiirk koylii
ve i<;ilerini bir emperyalist grubun g1karlan ugruna
510

kmma ugratan liderleri eletirir ve bu liderleri emek<;i halkm hizmetinde eyleme girierek eski hfttftlanmn
kefaretini odemeyen <;agJ.nr106.
ENVER PAA, SOL 1HTiLALCiL1GiN1
ANLATIYOR. ..
Mustafa Suphi, kafilesiyle Trabzon'da oltime do~
ru giderken, Erzurum'da Karabekir Paa tarafmdan kafileden ay1rt1hp kurtanlan Ti.irk Komi.inist Partisi'nden
Mehmet Emin tarafmdan okunan konumasmda, Enver Paa ozeletirisini yapar ve devrimciligini savunur:
Yoldalar, Ti.irkiye savaa girdigi zaman Di.inya iki
gruba aynlnn bulunuyordu. Birincisi kapitalistler ve
emperyalist Qarhk Rusyas1 ile onun muttefikleri idi.
ikincisinde Almanya ile mi.ittefikleri vard1 ki, bunlarhem emperyalist ve hem de kapitalist idiler. Biz bu iki
zi.imreden Qarhk Rusyas1 ile ingiltere ve bunlarm dostlanndan ibaret olanlara kaI'l sava yaptik. Qi.inkil bunlann maksatlan bizi tamamiyle bogup vticudumuzu
yeryilzi.inden kaldirmakti. Biz Almanya tarafina ge<;tik. ()ilnkil Almanya hi<; olmazsa, varlzgzmzzz bize bagzlamaya razz olmutU>>.

Almanlar, amar;lannm s1mnna eriebilmek ir;in

bizden yararlandilar. Fakat biz bu turli.i antlamalara
ortakhk etmiyorduk. Bizim r;aba ve sebat1m1zm birinci
hedefi, bag1ms1zllg1m1z1 korumakt1. Yoldalar ! Beni
Berlin'in rahat yaantismdan Trablus'un k1zgm, cehennemi r;ollerine ve Bedevilerin yoksul r;ad1rlarma goturi.ip omri.imi.in en s1kmtih gi.inlerini ger;irmeye zorlayan
duygu, istilac1hk duygusu degildi. Trablus'u, Trabluslular ir;in kurtarmaya r;ahiyorduk. Ve bunun ir;in seviniyoruz ki, Trabluslular dokuz y1lhk savam sonucu
olarak istilac1lan kovmay1 baard1lar. Azerbeycan hakkmda da baka amac1m1z yoktu. Azerbeycan'da, Azerbeycanhlann inanc1ru besliyorduk. Biz yanli yola duii.fordu isek, bu bizim f elaketimizden ileri geliyordu.
511

{(Sava zamanmda onemli bir mevkide bulundum,

fakat Alman emperyalizmi ile aym safta savamak 7..orunda kald1gundan i.i.zi.inti.i. duyuyorum. ingiliz emperyalizm ve kapitalizmini oldugu kadar, Alman emperyalizmini de nefretle kar1hyorum. imdiki Rusya o zaman
var olsa ve bugfrnlcii amaqlar ugrunda savasa idi, biz
imdi yaptzgimzz gibi, o zaman da butiln kuvvetimizle
onun safznda bulunurduk. Euna sizi inandirabilirim ve

sozi.hni.in gen;ege uygun oldugunu da kamtlayabililimn.

Biz Sovyet Rusyas1 ile birlikte i gormeye karar
verdigimiz zaman Yudenii;;'in ordusu Petrograd yakmmda bulunuyordu. Kol9ak, Ural'1 tutmm1tu. Denikin, Gi.iney'den Moskova'ya yakla1yordu. Bu kuvvetleri harekete getiren itilaf Devletleri ise, oyunu kendi hesabma
bitmi samyor ve yirtic1 dilerini gosterip sevin9 ile elle1ini oguturuyordu. Biz Rusya'ya dost olmaya ~all
t1g1m1z zaman, durum ite boyle idi. Karadeniz'deki f1rtmalar bindigim geminin direklerini kmp geri siirmeseydi * ve Kovno ile Riga cezaevlerinin duvarlan ve
m;agm yere di.imesi yoluma setler c;ekmese idi, ben size Rusya'nm en gi.ic; ve felaketli zamanmda gelirdim.
Baz1 arkadalan aydmlatma geregi, beni burada boyle

eyler soylemek zorunda birakmazd1.

Yoldalar! Di.i.nya Sava1'mn ilk istila .;arplmalarmda bizim yenildigimizi siz biliyorsunuz. Fakat yenikler ve mazlumlar savaI gozi.i.yle, ben bizi yenilmi saym1yorum. Qi.inkii Tiirkiye, istilaya doymaz Qar Rusya"' ittihat1;1 liderler yurttan ayrilma karari almca, 8 Kasrm
1918 gecesi bir Alman denizalt1s1yla Alman i::,;gali altmdaki K1rrm'a giderler. ittihat~1 liderler, bir Alman askei.'i treni ile K1nm'dan Berlin'e gegerlerken Enver kimseye haber vermeden
yelkenli bir taka klralar, Kafkas sah illerine 1;1k:tp.ak ister. Nuri ve Halil Paalar ile kuvvetli bir Ti.irk Ordusu, o s1ralarda
oralardadir. Firtma, yelkenleri parcalar. Taka, uc gun i.ig gece
azgm denizde silrilklenlr. Akmt1 onlan yeniden K1nm sahillerine atar. Enver, oradan Berlin'e doner. 1919 ortalarmdan
itibaren ugakla ya da karadan Moskova'ya gelmeye ugra1r. Arna
ucak kazalan ve hapisler yuzUnden Moskova'ya ancak 14 Agustos 1920'de vanr!..

512

s1'run yiklhp kavrulmasm1 haz1rlayan etkenlerden biri

olduysa, bu gorevini ancak Bogazlar'1 kapamakla yerine getirdi. Ite o nedenledir ki, o zalim kara hukilmetin yerine, mazlumlarm dogal muttefiki olan Sovyet
Rusyas1 kuruldu. Boylece Tilrkiye, diinyayi kurtarmak
ic;in yeni yoll.\ ac;anlann ortagi oldu. Gerc;ekten mazlum
gozuyle bakarak ben bu durumu, Tilrkiye ic;in yenme
ve zafer sayiyorum)).
Yoldalar! Bugiln istilac1lara karI kahramanca
dogilen Tilrk Ordusu -ki kuvvetlerini koylerden ahyor-- soyledigim gibi yenilmemiti. Ancak bir zaman
ic;in tilfeklerini aag1 indirmiti. Bu ordu, aym zamanda diimanla onbe sene savatlktan sonra, imdi de
iki yildir sonsuz ihtiyac; ve s1kmtI ic;inde savaa sebatla devam ediyor. ~imdiki savaI oncekine benzetmek olmaz. Turk Ordusu, kesin imanla yiirilyor. <;iinkil Dogu
Aletni'riin Uc;uncii Enternasyonal (Komintern) ile milttefik oldugunu ve kendi hakh davalanna biltiin diinya
mazlum ve sefillerinin yard1mc1 ~1ktigm1 gorilyor *.
Bu Kurultay, mazlumlar1 savunmak i<;in kamm
* Baku Kurultaylnda Ankara'nm temsilcisi ibrahim Tali Ongoren de Komtinist Enternasyonal'e bagllhktan soz etmi:;;tir:
Etrafmda hainler ve haydutlar dolu oldugu balde, Anadolu
devrimcileri ve koyliileri, yeni devrimlerine bagllllkta ve bunu canla, kanla geni:;;letmekte devam ediyorlar. Onlar art1k
co:;;kunluk ve i<;tenlikle U<;tincti Enternasyonal'e yilzlerini <;evirmi:;;ler, talihlerinin U<;tincil Enternasyonal'in tallhine baglI
olduguna iman etmi:;;lerdir (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 31).
Baku Kurultayl'nda nlman kararlan da k1saca belirtmek
yararlld1r: Dogu'nun ezilen koylilsti, devrimci mticadelesinde
Bat1'nm devrimci i:;;<;ilerinin, Komtinist Enternasyonal'in ve
bugtinkti ve gelecekteki Sovyet devletlerinin destegine gilven meye ve Dogu'da Sovyet iktidan kurmaya <;agnhn.
Ki:iyltiler. topraga el koymah, hem yabanc1 kapitalist i:;;galcileri, hem de i<;erideki toprak agalanm, burjuvalan ve oteki zalimleri kovmahd1r (Carr. The Bolshevik Revolution III.
s. 268).
Kurultay, aynca 20 millet temsilcisinden kurulu 47 ki:;;ilik
bir Eylem ve Propaganda Konseyi kurmay1 kararla:;;tmr. ittihat<;1 liderlerden Bahattin $akir, bu Konsey'dedir.

513

doken K1z1l Ordu'ya ve Tiirk mti.cahitlerine yeni bir

gur; verecektir. Bu savam bizim zaferimizle, yani hakkm zaferiyle bitmesine r;ahacaktlr. Bizi U~ncil Enternasyonal'e yaklattran neden, yaptigimtz imdiki savata kendimize yardim ve arka bulmak arzusu degildir. Siyasal, toplumsal inanr;lartmizin esasta biribirine
yakin bulunmast da sanirtm ki onemli bir nedendir.
Biz devrimci giicumiizii daima halktan, halkln da hak-

s1zhga ugram1 ve yoksul klsmt olan k~yltiden ahyorduk. Eger bizim r;oki;a fabrikalanmiz ve i<;ilerimiz olsaydI, once onlan anardim. Koyli.iler, bizim devrimciler
ile birlikte idiler. imdi de ooyledirler.
Yoldalar! Biz halkm istegine saygi gosterdigimiz
ir;in, kaderinin kendi eline verilmesinden yanayiz. Onlar ki, bizimle yaamak istemiyorlar, biz kendi kaderlerini kendilerine b1rakmak istiyoruz, milliyet sorununda bizim diii.incemiz budur. Biz savaa kartytz. iktidar ve hlrs ir;in insanlann biribirlerini bogmalanna
kaf1yiz. Daima banI gerr;ekletirmek i~in Ur;iincu Enternasyonal ile birlikte yiiriiyoruz. Ve ancak bunun i<;indir ki, biittin engelleri aarak kanh savaa imdiye kadar devam ettik ve edecegiz. Biz ~ahan snnfm mutlulugunu istiyoruz. fster yerli, ister yabanc1 olsun, bakalanmn kazancmdan hile ile, zor ile pay almaya ve
alanlara kar1yiz. Onlara kar1 pervas1z ve merhametsiz davranmahd1r101
ENVER'iN SULTANLI VE HALiFELt

isl.AM BOL~EViKLiGt .

Goriiltiyor ki, Enver Paa art1k Boleviklerle elele

yiiriimeye kararh bir toplumsal devrimci kimligine biiri.imniltur. Bolevikligi kabule haz1rdir, fakat Boleviklik, Hilafete ve islamhga baghhkla nasll bagdatlnlacaktir? Enver Paa, bunu kar;tt uzerinde bagdatlnverir. Bolevik orgi.itlenmesine uygun bi<;imde bir Halk
~uralar (Sovyetler) Partisi kurar ve Sulta'f!-li ve Hali514

feli bir isldm. Bol9evikligini ongoren Parti Program1m yaymlar. Program ilgirn;tir:
- Milli egemenlik en alt basamaktan en iist basamaga kadar, yaamlanm emekleriyle kazanan sm1ftan
halkm elinde bulunacak; zararh ve asalak yaanti sahiplerinin segme ve sec;ilme hakk1 olmayacakt1r.
~ Sec;me ve sec;ilme hakkma sahip olmayanlar
Unlard1r:
Tef~lik ve karaborsac1hk yoluyla g~inen kiiler
Topluma yararh bir hizmet yapmadan iratlar1yla g~inenler
Hizmette bulunduklan silrece, atanmayla gelen
memur ve askerler.
- Savatan kesinlikle kac;1mlacaktlr. Fakat insanhg1 asalak yaantldan kurtarmak ve ozellikle asalak
yaantmm yaratt1g1 emperyalizm belasm1 biitiln diinyadan kaldlrmak ic;in savaIlabilecektir.
- Kapitalizm, artik c;ag-Im tamamlam1tlr. Toplumsal koullarm degitirilmesi bir zorunluluktur .
. Emekc;iler ve koyliiler, kapitalizmin iicretli esirleri
oltnaktan kurtanlacaktir.
- Her basamakta uralar (Sovyetler) kurulacaktir. En alt basamakta ki:iyde, rengber, koylil ve ic;iden
sec;ilmi be kiilik bir lira vardir.
- Memur, polis, jandarma vb.'den kurulu burokrasi, egemen s1mflarm bask! ve zorbahk arac1dir. Bunu
i:inlemek ic;in yargic;lar, polis ve jandarma komutanlanm ve memurlan halk sec;ecektir.
- Osmanh Hanedam'ndan olan Zat-1 f}ahane i:slamm Halifesi ve Tiirkiye'nin Hiikiimdand1r. Zat-1 $ahane, hilafet gorevini i:slam Meclisi'nin sec;tigi $eyhiilislam eliyle yiiriitiir. Yalmzca din ileriyle ugraan $eyhiilislam, islam Meclisi'ne kar1 sorumludur.
- Zat-1 $ahane'nin hiikiimdarhk gorevi, genel oyla ve Genel $flra (Sovyet) tarafmdan sec;ilmi Bakanlar Kurulu eliyle yiiriitiiliir. Gene! $lira, yasama ve yiiriitme yetkisine tam sahiptir.

515

Banta Ordu, milis haline getirilir.

Baz1 kamu hizmetlerinin gi:iriilmesi ic;in, Hiikiimet, halk1 i OrdusU>> halinde seferber edebilecektir.
- Tanmda komiin ve :;iura (Sovyet) <;iftlikleri kurulacakt1r.
- Subay ve asker eit olacaktir. Ustliik, yalruz askeri gorev nedeniyle emir ve komutaya 6zgii olacaktir.
Kiic;iik subayhga onem verilerek, ufak birliklerin halk
arasmdan yetimi kiiler elinde olmas1 saglanacakt1r.
- <;ahma yaammda ve her alanda kadm-erkek.
E:itligi saglanacaktir.
- Kooperatif<;ilik her alanda gelitirilecek, ithalatta kooperatiflere oncelik tamnacaktlr.
- BU.tun iiretim arai;larm1 toplumun ortak mall
yapmak, herkese yeteneg"ine gore i vermek ve ihtiyac1na gore iiretirnden pay saglamak amac1m1zdir.
- Bankalar milliletirilerek tek bir Milli Banka
kurulacaktir.
- Yiiksek ogretimin en fakir halk kitleleri aras1na kadar yay1lmasm1 hiikumet destekleyecek, hatta gerektigi takdirde zorunlu tutacakt1r.
- ihtiyacmdan c;ok meskene sahip olanlann bu
meskenleri ihtiyac; sahiplerine, hi.ikilmet tarafmdan kiral anacaktir.
- Her ne nedenle olursa olsun, c;ahma yetenegini
yitirenlere sosyal yard1m saglanacakt1r.
- DI ilikilerin dilzenlenmesi ve yiiriitiilmesinde
milliyet ilkele1i gozi:iniinde tutulmayacaktir. Partinin
goriilerini ve ozellikle ~ura (Sovyet) sistemini kabul
etmi milletlerle s1k1 dostluk baglan kurulacak ve olanaklar ve durum izin verdigi Ol<;ilde, bu milletlerin durumlanm diizenlemelerine yard1m olunacaktir*.
* Mete Tuncay, Halk ~uralar Partisi programmdan once, Halk
Ziimresi ile ili9kili bir k1sun ittihati;1lar tarafmctan haz1rland1gm1 tahmin ettigi mesai adll bir program yaymlam19tir.
Bu programda, Tiirkiye'nin memur memleketi olmaktan kurtanl!p bir halk memleketh yap1lacag1 yaz1Imaktad1r. Orgut-

516

ENVER'iN GOZU ANADOLU'DA

Goriildti.gii iizere, Enver Paa'nm programmda Sultanh-Halifeli bir cins Bolevik diizenin kurulmas1 6ng6ri.ilmektedir*. Enver Paa, bu partiyi Tiirkiye'de ve
biitiin islam Ulkelerinde kuracaktir. Fakat Enver Paa'nm ger~ek niyeti, Anadolu'ya gelmek ve Mustafa Kemal'in balatt1g1 mill! kurtulu hareketinin liderligini
ele almaktir. Oteki Ulkelerde islam ihtilalleri koriiklenecek bile olsa, once Anadolu'da, anavatanda saglam
bigimde yerlemek gereklidir. Bu nedenle Enver'in akh,
hereyden ve Turan'dan once Anadolu'dadir.
siiz, sermayesiz ve bireyleri yeti$memi$ iilkemizde a$1n mergerektiren bol15evikligin komiin ya$ammm olanaks1zhg1111 belirtmektedir. Bu program da Padi::;ahll, Halifeli bir
cins Islam Sosyalizmil> ongormektedir: Arazi Hazine'ye aittir. Arazi koyltiye dag1t1lacak ve toprak ahm-sat1m1 yasaklanacakt1r. Tanmda imece usulil yaygmla::;t1nlacak ve arazinin
ortak i:;;letilmesi ic;in ciftc;i birlikleri kurulacakt1r. Kooperatif.
sendika ve ii:;c;i derneklerini ilgilendirecek bic;imde, in::;aat ve
ta::;1ma alanlarmda devletce kay1nlan milli ::;irketler te:;;kil ediIecektir. Yabanc1 bankalar kald1nlacak, devlet bankas1 kurulacakt1r. Emek, korunacakt1r. Daimi Ordu, halk milisi haline
getirilecektir. Memurlan halkm kontroliine koyacak <;e:;;itli tedbirler almacakt1r vb... <Mete Tuncay, Mesai, s. 41-82).
"' Enver'in Sultanh ve Halifeli bol:sevik programma, i:SCi ve
i:;;vereni birlikte ve zorla orgiitlendiren Gene! Esnaf Birligi
Dernegi goril:;;il, korporatif bir renk vermek:tedir. Karabekir Pa~a bol::;eviklik dedigi bu parti programmm halk ve ordu arasmda tutulmas1111 onlemek ic;in, antibol::;evik propaganda yaptmr ve Ordu'ya genelgeler yaymlar. Bu propagandaya gore.
bol15evik olan Enver'in dinden c;1karak kadmlarla erkekleri birlikte ac;1k g_ezdirecegi halka soylenir. Ordu'ya genelgede de
:soyle denllmektedir : Maksat ac;1kt1r : Huktimeti halk eline
vererek bozacaklar, Ordu'yu milis yapacag1z dlye dag1tacaklar.
sonunda cok parayla Enver Pa:;;a'ya capulculardan kurulu bir
KlZll Ordu te::;kil edeceklerdir ...
Saltanatl1 yerlerinden sefalete dii:;;enlerin Anadolu K1z1l
Devrimciliglni ustlendikleri ve i::;e halkc;1hk diyerek bir<;ok saf
ki:siyi de avlamaya cah:;;t1klan anla$1hyor <Kaz1m Karabekir,
istikliil Harbimizde Enver Pa::;a, s. 138-147).
keziyet~iligi

517

Enver Paa bunu sakhyor degildir. Nitek.im daha

Moskova'ya geliinin ilk giinlerinde, 26 Agustos 1920'de,
Mustafa Kemal'e 1921 ilkbaharmda Dag.tstan ve Kafkasya'dan derleyecegi tsia.m suvari tiimenleriyle Anadolu'ya ge<;;ecegini yazm1tlr. Hatta ilk gilnden itibaren
Enver'in Mustafa Kemal'i etkisiz klhp Anadolu hareketinin bama ge<;;mek istedigi ileri silrillilr. Nitekim
Karabekir Paa'mn iddiasma gore, Karakose'de Dogu
Cephesi Kurmay Bakam Kaz1m (Orbay) -Enver Paa'run enitesidir- ile goriien Halil Paa, Agustos
1920'de ona Unlan soyler :
ccittihat<;;1lar ii ele almaya ve Enver'i getirmeye
c;ah1yoruz. Karabekir buna taraftar olmayacakt1r. Buna gi::ire <;;ah ve ozellikle Karabekir'in Dogu'da bilyuk
etki sahibi olmamasma butun c;abam harca)) 11)8 .
Esasen Enver Paa'ya Anadolu'dan baka gidecek
yer pek kalmam1tlr. 1920 sonbahannda K1zil Ordu'nun Polonya kar1smda yenilgiye ugramas1, Dilnya thtilali umutlanm 'Zayiflatmu~, komunizmin tek illkede
de yaayabilecegi gorilil belirmitir. Almanya ve Avrupa'da ihtilallerin en ateli ampiyonu Zinoviev dahi,
sonradan yaptig1 bir konumada Polonya yenilgisinin
bir donum noktas1 oldugunu kabul etmitir:
ccSovyet Rusya Kml Ordusu. 1920 yilmda Varova'y1 alabilseydi, Komunist Enternasyonal'in bugilnki.i. taktikleri imdikinden farkh olabilecekti. Fakat bu gerc;eklemedi. Bu stratejik baarlSlzhgi butiin i<;i hareketleri i<;;in siyasal bir aksilik izledi: Rus Proleterya Partisi, koyHiye ve k1smen burjuvaziye de geni odilnler
verme zorunda kaldl. Bu, proleterya ihtilali temposunu
yavalatti. Bununla birlikte, bu. soylenenlerin tersi de
aym 6l<;;i.i.de dogrudur : Bati iilkeleri proleteryasmm
1919-1921 di::ineminde ugrad1g1 baans1zllklar, ilk proleter devletin politikasm1 etkilemi ve Rusya'da tempoyu yavalatm1tm) 109;
518

RUSYA isl.AM iHTiLALLERiNDEN

VAZGEQiYOR
Ote yandan Rusya'da ekonomik durum berbattir.
Ulatlrma sisteminin c;:okiiii, biiyiik giigli.'tkler yaratmaktadl.r. Kapitalist iilkelerin makinalanna ve ingiliz
lokomotiflerine iddetle ihtiyac;: vardl.r. Bu nedenle, Dilnya ihtilali yerine, tek komilnist devletin c;:1karlanna
ag1rhk veren yeni bir di politikaya yonelinir, kapitalist
i.tlkelerle ticaretin gelitirilmesi yollar1 aramr. Biitiin
kapitalist iilkeleri toptan kariya almak yerine, kapitalist iilkelere farkl1 muamele yapmaya, onlan biribi1ine diiiirmeye c;:ahihr. Omegin, 1920 y1lmda, Fransa
ve ingiltere'nin Bolevik rejime karI davran1larmda
aynhklar goziiktiir. Fransa her c;:areye bavurarak Bolevik rejimi yok etmek kararmdadir; Anadolu milliyetr;ileriyle ise uzlama egilimindedir. Buna karillk ingiltere ve Lloyd George, Anadolu hareketini yok etmek
hususunda kararhdl.rlar. Bolevik rejime karI, Fransamnki kadar sert bir tutwn ic;:inde degillerdir. Nitekim
15 Mayis 1920'de gayri resmi bir ticaret anlamas1 imzalamayi baaran Sovyet temsilcisi Krasin, ticari goriimeler i<;in Lloyd George tarafmdan Londra'ya c;:ag1nllr. Londra'da goriimeler balar. ingiltere, bir ticaret
anlamas1 imzalamak ic;:in iic;: art ileri siirer. Bunlardan biri, ingiltere'ye kar1 giritikleri diimanca eylem
ve propagandalara Sovyetlerin son vermesidir. Sovyetler, ekonomik durumun ag1rhgr nedeniyle, ingiltere'nin
bu artlm 7 Temmuz 1920'de kabul etmek zorunda kahrlar. Fakat, bu sirada KIZll Ordu, Polonya kuvvetlerini
Kiev ve Ukrayna'dan piiskiirterek Polonya ic;:inde h1zla
ilerlemeye koyulmutur. Bu durumda Boleviklere kar1 Lloyd George'dan daha sert bir tutum izleyen Lord
Curzon, 12 Temmuz'da Polonya ile derhal miitareke imzalanmasm1 ister, aksi takdirde ticaret anlamas1 imzalanm1yacaktir. Goriimeler, boylece kesilir. Fakat Polonya ii sonuc;:lanmca, 1920 sonbahannda Bat1 ile ve
ozellikle ingiltere ile ekonomik ilikiler sorunu tazele519

nir. Sovyet Hiiki.imeti, 23 Kasun 1920'de yabanc1 kapitalistlere geni ayncahklar tamyan bir Yabanc1 Sermaye Kararnamesi yaymlar. Krasin, yaz aylanm bo
gei;;irmez, hi.ikiimet i.izerinde etkili biiyi.ik ingiliz firmalanm tath karlarla sat1 vaadleriyle kazamr. Bu firmalar, ekonomik bunahmm ve isizligin h1zla artt1gi bir
donemde, hiiki.imeti Rusya ile ticaret anlamas1 imzalamaya zorlarlar. Ekim 1920'de goriimeler i<;in zernin
yeniden hazirdir. Fakat cdngiltere'nin arti, Anadolu'da, Kafkasya'da, Hindistan ve Afganistan'da Sovyetlerin ingiltere aleyhtari propagandaya son vermesidir.
Rusya, bunu kabul edecektir. Anlama, 16 Mart 192l'de

imzalanacaksa da, Sovyet Hiikiimeti, Baku Kurultay1'ndan hemen sonra, ac;;1kc;;a ingiltere aleyhine eylem ve
propagandadan kac;;mmaya yi:inelecektir. Bi:iylece Baku
Kurultay1'nm COkun kararlan, daha mi.irekkebi kurumadan solacak, islam ihtilallerine verilen onem azalacaktir. Kukusuz, eylem ve propagandadan vazgec;;me,
mi.icadeleye sol'l. verme anlamma gelmemektedir, Fakat
ingiltere'ye kar1 ac;;1kc;;a eylemlere ve propagandaya girimekten kac;;mmayi ic;;ermektedir.

Bolevikler, bu durumlarm1 saklamam1lard1r. Nitekim Ankara adma Boleviklerle ilk gi:iriimeleri yapan Enver Paa'mn amcas1 Halil Paa, 3 Agustos 1920
tarihinde Mustafa Kemal'e ve Karabekir'e gi:inderdigi
ccYolda Halil imzall bir raporda Ruslann bu durumunu belirtmitir:
ccEn onemli sorunlardan biri de y1llardan beri Rusya'da kaq1-devrimcilerin tahrip ettikleri OmBndofer
malzemesinin (lokomotif) yerine yenisinin konulamamas1 yiiziinden Rusya'daki ta1ma giii;;liikleridir. Moskova'dan 200 kilometrede ekmegin kilosu 10 kuru ise,
Moskova'da 100-150 kurutur. Halk, hatta i$<;i bile pek
sevinc;;li degildir. Londra'daki Bolevik. temsllcisi Krasin, ingilizlerle goriimekte idi. Sovyet Rusya'mn tanmmas1, ablukamn ac;;1lmas1 i<;in c;;ok c;;aba harcanmak isteniyor. Galiba ingilizler, temel maddeler arasmda TUr520

kiye'ye yard1m edilmemesi, iran, Afgan, Hindistan ve

genellikle Dogu ilerinde faaliyetten ka~1mlmas1 art1m ileri siiruyorlar>) no.
Bolevikler, Halil Paa'ya, ingiltere'nin artma boyun egseler bile Tiirkiye'yi yine desteksiz birakm1yacaklanm si:iylemilerdir. Fakat bi:iyle bir destek, gizli
ve herhalde smirh olacaktir. Nitekim Enver Paa.'nm
da Baku Kurultay1'ndan sonra Radek ile 17 Eyltil 1920
tarihinde yaptig1 konuma umut ve cesaret verici degildir. Enver Paa, bu konumayi bir rapor ile Mustafa
Kemal'e ve Kaz1m Karabekir'e bildirmitir. Enver Paa'nm raporunda U gi:iriiler yer almaktad1r :
Radek'in Turkistan sorunu ve esasen butun Dogu
sorunlari hakkmda dililndugii ey, imdilik buralarda
bir ihtiltil beklenemez ... Eger bugiln Dogu'da bir isyan
kabil olsaydi bizi beklemezlerdi ...

Biltiin Dogu i<;in Rusya'mn yaamas1 gereklidir.

Manchester Guardian gazetesi muhabirine de si:iyledigi
gibi, Dogu'da bir ate yakmak ve sondiirmek istemiyorlar. Iki yol miimkilndiir. Ya ingiltere mahvoluncaya
kadar savaa devam ederiz, ya da bir kompromi (uzlama) yapanz. Eger Rusya'nm ihtiyac1 varsa, ge~ici bir
sure i<;in ingiltere ile kompromi yapmayi kabul eder.
Ve Tilrkiye'ye de onu 6giltler. Qtinkil kuvvetli olana
karl baka tiirlii davranma olanagi yoktur. Boylece zaman kazamhr)) 111
Radek, bu cesaret k1nc1 sozlerden sonra, Enver Pa:;ia'ya onbebin kiilik bir kuvvetin bamda iran'dan
balayarak ingilizlere kar1 harekete ge~mekten soz
eder. Fakat bu giriim de lafta kahr. iran'dan inerek
Difsul-~Uter petrol bOlgelerine sizmay1 ve Basra korfezine sarkmay1 ongi:iren bu giriimin hikayesini Halil
Paa'dan dinleyelim :
1 - Onaltibin mevcutlu ve sekiz-on bataryalI bir
tu.men kurulacaktir.
2 - Bu kuvvet ile ingiliz donanmammn muhta~
oldugu akaryak1tm bulundugu Difsul-~uter iizerine
yilrtinecektir.
521

3 - Ancak bu tiimen, iranhlarm yanh anlama1anna meydan vermemek i~in benim taraf1mdan Tiirkistan, B~kurdistan, Kazak, Kafkas Tiirklerinden se-<;ilecektir. Bu durum, iran'm bir istilas1 tedirginligini
onlemi olacaktir.
Ruslar, ilke olarak bunu kabul ettiler ve hemen
hazirhga ghimerni istediler, ancak aradan bir~ giin
ge<;tikten sonra bu kararlanndan ka~maya b~lad1k
lanm gordiim. Arkasmdan Qin yonetimi altmda ~ok kotii koullar i<;inde bulunan Dogu Tiirkistan'1 bal?;lms1z
hale getirebilmek i<;in K~gar'a gitmek istedigimi bil<lirdim, kabul ettiler ve vakit gei;irmeden Tiirkistan'm
bakent.i Ta~ent'e hareket ettim.
Ne var ki, orada da Rusya'nm Takent temsilcisi
Grobnev arac1hg1yla gonderilen bir ifreyle, Halil Paa'nm Dogu Tiirkistan ve K~gar hareketinden vaz,gegmesi istenir112
Halil Paa, Ekim 1920'de gittigi Tiirkistan'dan 1920
Kas1m sonlarma dogru Moskova'ya doner. Bu doniiii,
Ankara'mn adam1 ibrahim Tali Ongoren, K~gar'a giderek ihtilal yapmaya karar veren Hali! Paa ve Nairn Cevat Bey, Takent ve Baktl'da herhangibir destek
goremediklerinden Moskova'ya geldiler>J diye Ankara'ya
bildirirm.
Halil P~a, 11 Ocak 192l'de Moskova'da Karahana
bu kez ccSizden hi<;bir yardnn istemiyorum. Yalmzca
Almanya'dan getirecegim silahlarm Rusya'dan gegrne.sini engellemeyin)) diye bir oneride bulunur. Karahan,
uYine Kagar sorunu mu?ll der ve ooyle bir giriime.
1ngiliz, Arnerikan ve Japon rniid.ahalesine yol a~abile
cegi igin karI <;1ktiklanm belirtir114
Bu durumda Halil Paa, Berlin'deki Enver'e, Moskova'ya gelmek iizere bulunan islarn ihtilal Orgiitleri
temsilciJ.erinin pek iyi kar1lanm1yacag1m 10 ::?ubat 1921
tarihli mektubuyla bildirmek zorunda kallr:
Ruslann ingilizlerle yaptigi antlamadaki Dogu' ya ait yiikiimlliliiklere U s1ralarda baghhk gostermek
.522

istedikleri durum ve hareketlerinden anlaIllyor. Bu duruma gore, Berlin'den gonderilecek propaganda kurulunun burada limit eclildigi bi<;imde iyi kabul gorecegini tahmin etmiyorumi> 115 .
Cerna! Paa'nm Afganistan'daki smirh ;ahmas1
dahi, Ruslann kukusu ve ingilizlerin Moskova ve Kabil'deki mudahalesi sonucu yar1da kalacaktir. Lord Curzon, 7 Eyliil 1921 tarihli bir notayla, Ruslarm Ingiltere
aleyhine eylem ve propagandadan ka<;mma sozunii tutmadlg1m ileri siirecektir. Notada Cemal Paa, Sovyet
Hiikumeti'nin aleti gibi gosterilmektedir. Cemal Paa.
bunun iizerine Moskova'ya geri doner. Qi<;erin, ona ingiliz notasm1 gosterir. Ta Temirof takma ad1yla Hindistan fethine heveslenen Cemal Paa, bu kez Lord Curzon'a c<Ruslardan hi<;bir destek gormedigini, Afganistan'daki faaliyet iddialannm da yanh oldugunw> yazma durumunda kahr 1 rn.
ENVER'iN RUS DESTEGIYLE ANADOLU'YA
GEQME QABALARI
K1saca, Enver Paa ve arkadalannm, ingiliz emperyalizmine kar1 Bolevik Rusya destegiyle ihtilaller
duzenleme olanaklan, Polonya yenilgisinden sonra ortadan kalkmI gibidir. Esasen Enver Paa'nm gozii, hereyden once Turkiye'ye <;evriktir. Tilrkiye d1mda <;allma olanagmm. azahI, hatta kalmayII, onun Anado1u'ya ge<;me istegini daha da artmr. Nitekim Agustos
1920'de buyuk umitlerle Moskova'ya gelen Enver Paga,
adeta isiz kalm1t1r. Berlin'e donmti ve sonug vermeyen silah satm alma ileriyle ugraIDItlr. Enver, Ruslatcfan Halil Paa arac11Ig1yla, Anadolu'ya gegmek ic;in
silah ve kuvvet ister. 4 ve 5 Kas1m 1920'de Halil Paa'ya Berlin'den Unlan yazar :
... !Ikbaharda bir kuvvet ile Anadolu'ya gec;mek
gerekecektir. Ruslar, ilkbaharda hareket etmek ve s1rf
benim komutam altmda olmak iizere bir~ siivari tiimeni verecekler mi, ya da bizim taraf1m1zdan kurul-

523

mas1111 kabul edecekler mi? Bu tilmenler, dogalchr ki,

islamlardan kurulu olacak. Eger boyle bir kuvvet ile
Anadolu'ya gegmek olanakh ise, bizzat Moskova'ya gelerek oradan gi.decegim. Eger vaktiyle oldugu gibi, olanak yoksa, ya da Rus komutasmda bir kuvvet gondermek fikrindeyseler, benim emrimde galu~acak arkadalanm arasma girerek faaliyette bulunmak iizere buradan Anadolu'ya hareket edecegim. Qiinkil Moskova'dan
oraya gitmek pek getin olacaktir)).
Etkin olabilmek igin, Anadolu'da herhalde ~allmak gerekecegi kamsmday1m)).
.
Belki yakmd.a Moskovaya donecegim ve ooylece
ihtimal ilkbaharda Anadolu'ya bir hareket igin hazirJanacag1m. Yani eger Ruslar kuvvet verirlerse -milsliiman olmak kouluyla- bununla Yunan cephesine
yard1m etmek fikrindeyim. Eger olmazsa ve Moslwva'da yalnzz oturmaktan baka birey yapamiyacak isem,
o halde belki Anadolu'ya kimligimi belli etmeden gidip
arkadalarla birlikte r;aliirim 117 .

Ne var ki, Ruslar, kuvvet vermeye kesinlikle yanamaz1ar. Halil Paa bunu 12 Ocak 1921 giinii Berlin'deki Enver'e bildirir :
Karahan, Rusya Sovyetler Hilkiimeti adma olarak
arzu buyurulan islam kuvvetlerinin verilemiyeceg'ini
kesinlikle belirtti.
Bununla birlikte Sovyetler, Enver'i bir koz olarak
elde bulundurmaktadirlar. Nitekim Enver'i Moskova'ya
resmen davet etmeyi ve kuvvet vermeyi reddeden Sovyet Hiikiimeti, aym giinlerde Enver'e 500 bin Mark gondermitir. Karahan, Enver'in Ankara Hilkiimeti ile yap1lan dostluk anla.malan goriimelerinde haz1r bulunmas1m istemitir. Karahan, Halil Paa'ya Oyle der:
Enver Paa'mn Moskova'ya gelmesi son derece iyi
olacaktir. Qiinki.i pek yakmda Anadolu'dan Fuad (Cebesoy) Paa'nm bakanhgmdaki kurul, Moskova'ya ulaacaktir. Anadolu'nun en son durumunu bu kuruldan
anlamak, ogrenmek miimkiin olabilecegi gibi, bu kurul
524

ile Rusya Sovyetler Hiikiimeti arasmda yap1lacak goriimelerde bazi sorunlar ortaya c;1kacakt1r ki, Enver
Paa'mn da arz ve nzasmm eklenmesi yararh olacaktirn ns.
Enver, bu <;agnya uyarak Moskova'ya gelir ve kendi iddiasma gore, Halil Paa ile Karahan ve <;ii;erin
lizerinde ozel bask1 yaparak toprak sorunlarmm lehimize <;ozlilmesini saglar. Komintern'e girmek isteyen
Atatiirk'iin emriyle kurulmu resmi Turk Komiinist
Partisi'ne Moskova'dan mektup yazarak, bu partiyi Komintern ile anlat1racag1m soyler :
((Avrupa kapitalizm ve emperyalizmine kar1 miicadelede sebata azmettim. Tevfik Riitii'niin (Aras) i;ahmalanm kolaylatirmaya yard1mc1 olarak U9iincti
Enternasyonal ile anlamamza <;ahacagnm arzeylerin1 lrn.
ENVER, MOSKOVA'NIN MUSTAFA KEMAL'i
BIRAKMASINI iSTiYOR. ..
Klsaca, 1921 Martmda Enver Paa'mn Tiirk-Sovyet
Dostluk Antlamas1'mn yap1lmasmda rol oynad1g1 ve
Qic;erin'in istegiyle arabuluculuga bile giritigi gorUlmektedir. Demek ki, 16 Mart 1921 Antlamas1 ile Ankara ~esmen muhatap tanmd1g1 halde, Moskova'da Envere hala bir deger verilmektedir. Enver'in amac1, Bol~e
viklerin Mustafa Kemal'i birak1p kendisini desteklemesidir. Sovyetler ise, goriiniie gore, daha c;ok Mustafa
Kemal ile Enver'i uzlatlrma eg'ilimindedirler. Bu mi.imki.in olmad1g1 takdirde, fiilen ibamda bulunan Mustafa Kemal'i tutmayi gerc;ek<;i bulmaktad1rlar. Enver'in
Anadolu'da bir ikilik c;1kartmasmdan gekinmektedirler.
Arna Mustafa Kemal, itilaf Devletleri ve Istanbul Hlikiimeti ile Sovyetler aleyhine uzlaIr, ya da savata kesin
yenilgiye ug-rarsa, Enver'e ans tanmabilecektir. Nitekirn 1921 yilbamda Halil Paa, Mustafa Kemal yerine
Enver'in desteklenmesini Karahan'dan ister ve bunun
ikilik yaratm1yacagm1, Mustafa Kemal'in, Enver'in em525

rine girecegini soyler. Halil Paa, Karahan'a yapt1g1

bu oneriyi Enver Paa'ya oyle anlatir :
<(Kendile1ine kar1 kesinlikle dost kalacagmuz1, siziJ.1 ingilizlere karI en fazla talepten yana oldugunuzdan (en az uzla.ICI) ve en i;;ok baanya ulamaruz
umuldugundan dolay1, imdiden size gosterilecek giivenin, mert kiiliginizle gelecekte pek onemli olacagm1
ozellikle belirttim. Sizin kuvvetsiz de Anadolu'ya girmeniz durumunda eksilmemi olan niifuzunuz nedeniyle, (Mustafa Kemal'in) hiikiimeti sei;;imle size devredecegini tahmin ettigimi de soyledim.
Sonui;; olarak, Mustafa Kemal Paa'mn ikilik yapmaya gitmeyecegini ve size itaate alIkm oldugunu eklemeyi de faydah gordiim)).
Halil Paa'ya gore, Karahan bu oneriye s.u kar1hg1 vermis.tir:
c<Eger Enver Paa'rnn Tiirkiye'ye gitmesi, Mustafa
Kemal Paa'nm rekabetine yol ai;;acaksa, memlekette bir
ikilik dogacagmdan, tilkenin savunma giiciinii azaltacak ve ingilizleri hoS,nut edecektir ki, Rusya i~tenlikle
bunu istemez ...... Ald1g1m1z bilgiye gore, izzet Paa,
Anadolu'da Biiyi.ik Millet Meclisi ile goriiS,mesi sonunda, Bilyi.'ik Millet Meclisi'nin 18 maddelik isteklerini
ingilizlere onermek i.izere Istanbul'a donmiitllr.
Bu 18 maddenin ne oldugunu tamamen bilmiyoruz. Yalmz bu maddeler, Tiirkiye'nin bi.iti.in isteklerini,
kuvvetle ve giivern;le sag'l1yorsa, itilaf Devletleri'nce de
uygun goriiliirse, Mustafa Kemal Paa Hiikiimeti gorevini tamamlam1 olur ve bu takdirde Enver Paa'nm
oraya gitmesine li.izum kalmaz. Eger bu maddeler, yetersiz isteklerden ibaret ise, o zaman Paa'mn Anadolu'ya giderek ii ele almasi ve herhalde Mustafa Kemal
Paa'dan daha bilyuk bir inat ve vatanseverlikle, istenen hedefi elde eylemesi uygun olur. ite bu hususa karar verebilmesi i<;in de Paa'nin Moskova'da bulunmasi uygundur 120

526

ENVER, ANADOLU'DA ORGUTLENiYOR

Bu konuma, 11 Ocak 192l'de olur.. Enver Paar
Moskova'ya gelir ve kendi giinilniin gelmesini beklemeye koyulur. Bu arada da Anadolu'da orgiit yapmaya yonelir. Istanbul Miidafaa-i Hukuk orgiitii gibi <;allan
Karakol Orgiitti, Enver Paa'ya baghdlr. Erzurum'da
Halk Hilkfuneti istekleri ve <;eitli dalgalanmalar vard1r. Trabzon Mildafaa-i Hukuk'u ve Yahya Kaptan, Enver Paa'dan yanadlr. Biiyilk Millet Meclisi'nde ve Ordu ic;inde Enver Paa'dan yana olanlar, yine de onemli
bir gilc; tekil etmektedir.
Enver Paa, Anadolu'ya ge<;i hazirhgi olarak, bu
gilcilnii orgiltlendirmeye ~alIIr. Enver ve arkadalan,.
kendilerini bu iten vazge~irmek isteyenlerin uyanlanna aldln etmezler. Ornegin !brahim Tali Ongoren'in
1920 y1lmdaki U uyans1, gillerek ge<;itirilir:
Enver Paa, bendenizden gizli olarak Halil Paa'ya yazd.lg1 mektupta, Ruslar bana bir miislilman ordusu verip memlekete yard.lma gondermeyeceklerse, ben
yalmzca memlekete gidecegim, bunu si:iyle diye yazm113 ..
Ordu vermiyeceklerini tekrar soylediler, !akin kendisini
pek 'sol' tamd1klanndan Anadolu'nun Istanbul, ya da
itilaf Devletleri ile UYUIDasl olas1hgmdan oti.iril, kendisini Anadolu'da baa ge<;mek i~in cesaretlendirici sozler soylemiler. Bendenize de aras1ra memlekete gidip
ne olup bittigini anlamak istedigini soylerdi. Anlayacak birey yok, herey yap1hyor. Ozellikle hergun Istanbul'dan arkadalar gelerek mevki ve durum gil<;lendiriliyor: Siz eski bir Enver Bey ~bi bir mtifreze bamda <;al1amazsm1z, sizi seven bir k1s1m belki baImza
toplanmaya kalkacak ve bugunkti birligi ikilige ayirmaya sebep olacaksm1z diyorum, giiliiyor ve oyle eyolur mu, ben bir birey gibi <;ahmm demitin 121 .
Nitekim Enver Paa, 5 Ekim 1920'de Halil Paa'ya
Anadolu'da 6rgut yap1lmas1 geregini yazar:
Ben herhalde Anadolu'da iikrii, Eref, Nail vesaire ile bize 6zgii bir 6rgiit meydana getirilmesi gerektigine inamyorum122.

527

Eski yaver Yenibahi;;eli ~ilkrii Trabzon'da orgiit1enmeye koyulur. Enver Paa, ,eski Tekilat-1 Mahsusa'c1lardan Yenibahi;;eli ~iikrii'ye, Halil Paa'ya yazd1g1
28 Ocak 1921 tarihli rnektuba gore, U direktifi vermitir:
~iikrii'ye yazd1g1rn direktif, mernleket ii;;inde dogrudan dogruya bize bagh arkadalar arasmda bir parti
orgiitil kurmak ve bunu gereginde memlekette duruma
egcmen olacak bii;;imde silahh olarak hazirlamaktlr.
Istanbul'da da orgiitlendik. Sami'ye* liitfen, hemen siir'atle Rusya'ya gei;;tigimi ve kendisinin artik
memlekette kalarak dedigim orgiitii y.apmalanm ve
bana durum hakkmda goriilerini yazmalanm bilclirinizn123.
Orgiitlenme amac1yla iinlil ittihat~1lardan Kili;;iik
Talat, Yenibahi;;eli ~ilkrii'niin kardei Nail, Kurmay
Binba1 Nairn Cevat, Anadolu'ya gei;;erler. Halil Paa
da Trabzon'a yerl'eir.
Enver Paa, 4 Mart 1921 giinii Mustafa Kemal'e bir
mektup yazarak partisini Anadolu'da kurmak istedigini bildirir :
e<l Ben islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1 ile
bata ingiltere olmak iizere, Avrupa emperyalizmine ve
bizi ezmek isteyecek olan kapitalizme karI miicadeleye
devam edecegim .
2 - Bu konuda Tilrkiye'de gahmak ilzere bir sol
partinin bulunmas1 gereklidir.
3 - islam ihtilal Cemiyetleri ittihad1, komiinist
olmayacak, fakat yok .edecekleri hedefin ortak olmas1
dolay1siyle diinya komiinistleri ile i;;ahmalanm birletirecektini 124
Enver Paa ve arkadalan, Tilrkiye'de partilerini
kurma. isteklerini daha sonra U gerek~eye dayandlra.caklard1r :
*

Hac1 Sarni, Te;;kilat-1 Mahsusa'nm onde gelen

ve sonraki Yiizellilikler'den E;;ref'in karde::,iidir. Enver'i Tiirkistan macerasma sUri.iklemekte etkili olacakt1r .
Ku;;~uba;;1
ki~ilerinden

.528

Tilrde (mutecanis) olmayan ve politik, ekonomik

ve toplumsal ilkeleri benimsememi bir zilmreye, ya da
silahli gilce dayanarak Ulkeyi yonetmek, gegmite yaptlan h/itdlara g0re, asla olumlu ve etkin bir sonuc veremez 12u.

MUSTAFA KEMAL, ENVERiSTLERE

EYLEME GEQiYOR ...

KAR~I

K1saca, Enver Paa, Tiirkiye'y;e gelip baga g~mek

istemekteclir. Bu am~Ia, Anadolu'da kendi orgiitiinii
kurmakta, Boleviklerden de destek gorecegini ummaktadir.
Mustafa Kemal ise, bunu memleket hesabma biiyiik
bir tehlike olarak gormektedir. Sava.1 kaybeden ve sava y1l.larmda bi.iyilk s1kmt1lara yol ac;;an ittihatc;;1 liderlere karI, ic;;te ve dlta tepki vardlr. itilaf Devletleri'nin dilinde, ittihatc;;11Ik ve Boleviklik en biiyiik
iki suc;;tur. Saray, Anadolu hareketini, ittihatc;;llann
ifo diye gozden diii.irmeye c;;ahmaktad1r. Halk, yogun
bir propaganda ile ittihatc;;1 gavurwma karI klkirtilmaktadir. Subaylara, ittihatc;;V> diye ktz1lmaktadir.
Ahmet Emin Yalman'm sozleriyle, ittihatc;;1 sozciigi.t, adeta vatan haini anlamma geliyordu. Halk, olup
bitenlerden o kadar bezmiti ki, vatan, millet lafm1
edenl.er ic;;in 'Yakalaym, ittihatc;;1d1r' demek ic;;inden geliyordu 1w.
Bu durumu bilen Mustafa Kemal, Hiisrev Sarni,
Ahmet Nuri, Osman Nuri, Bekir Sarni, Hiiseyin Rauf
ve Raif gibi c;;ogu ittihatc;;1hktan gelme arkadalanyla
birlikte, S1va.s Kongresi'nde ittihatc;;1hk yap1lm1yacag1na dair yemin onerisi getirmitir :
KongTe'de vatan ve milletin mutluluk ve kurtuluUndan baka hic;;bir kiisel c;;1kar giitmiyecegime, vatanm bugiin ugrad1g1 bela ve felaketlere sebep olan ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin canlandmlmasma c;;allm1yacag1ma ve mevcut partilerden hic;;birinin politik emellerine hizmet etmiyecegime vallahi billahi...ii
529

<1Du~anda yap1lan propagandalann ugursuz etkisini gidermek amac1yla, Kongre'nin, ittihat ve Terakki
i;1kan, ya da bu orguttin canlandlnlmas1 amac1yla gaba.
harcamad1gm1 kamuoyuna kamtlamak ic;in yukanda
belirtilen yemin bic;imi c;erc;evesinde saym iiyelerin and
ic;;meleri Komisyonumuzca uygun gorillmtittir.
Oneri Komisyonu Bakam
Mustafa Kemah>.
S1vas Kongresi'nde ittihatg1lar gogunlukta olduklan halde, bu oneri kabul edilmitir. Bazi iiyeler, ittihat
ve Terakki adlm gec;irmeksizin, S1vas Kongresi'nin bii.tiin partilerden bag1ms1z oldugunu belirtmekle yetinilmesini istemilerdir. Atattirk, ittihat ve Terakkl'nin ad1
soylenerek kmanmasmda 1srarh gorunmtitii.r. Bu yolda tartu~ma ac;Ilm1, daha sonra Diileri Bakanllgt'na
getirilecek olan Bekir Sarni, Oyle konumUtur :
<cittihat ve Terakki'nin yeniden canland1nlmasma
c;ah1lm1yacagma dair bir kayit eklenmesi herhalde gereklidir. Kamuoyu, eger siz bize ittihatg1hgi canlanchrm1yacag1mz hususunda giivence verebilirseniz, biz de
sizinle beraber oluruz, diyor, o halde bu kotii samyi
herhalde kaldlrmallyiz12r.
Tartlmalar sonunda, ittihatc;1hgm ac;1kc;a kmanmas1 ve ittihatc;1hktan kac;mllmas1 kabul edilmitir.
1919 Kas1mmda da Mustafa Kemal, Istanbul Hti-
ki.imeti'nin temsilcisi Salih Paa ile birlikte Amasya
Protokolu'nu imzalam1 ve ittihatc;1hktan kesinlikle kac;1mlmas1 protokolun ilk maddesi olarak benimsenmitir:
d - ittihatc;1hg1n, ittihat ve Terakki fikrinin
memlekette tekrar uyanmas1, hatta baz1 belirtilerin gorillmesi siyasal ac;1dan c;ok zararhdir. Qi.inki.i biitiin itilaf Devletleri ile mi.islUman olmayan uyruk, bu gorii
ve bu di.ii.inceye kar1d1rlar ve bunun vatan ic;in felakete yol agacagm1 ve Ban Konferans1'na kotii etki yapacag1m (itilaf Devletleri) temsilcileri dilbirligi ile belirtmektedirler. Qevre ve zaman, kotti yorumlanmaya

530

ve kotu. anlailmaya ~ok elverili olduugndan en ufak

bir hareket ve durumdan bile ka~mmak gerektir 128 .
ANKARA'DA ENVERiST DARBE Krn;;Kusu
ite bu kOullarda Atatiirk, Enver Paa'nm eylemlerini buyiik bir kukuyla izler. Enver Paa ve arkadalannrn Ankara Hiikiimeti'ni temsil etmediklerini, Sovyet yetkililerine belirtir. Ne var ki, bu isra.r, uzunca bir
si.ire, pek az etkili olur. Moskova, Enver ve Mustafa Kemal arasmda kesin bir se~im yapmaktan ka~1mr. Ote
yandan Kurtulu Sava1'nm umutsuz gi.inlerinde, kurtulUU Enver'den bekleyen ittihat~1hk, Anadolu'da canlamr. Mustafa Kemal, Enver'in gizlice Anadolu'ya ge~ip bir darbe ile hiikilmeti ele almaya kalk1masmdan
ciddi olarak kukuludur. Bu nedenle, Enver'in yurt d1mdaki faaliyetlerini izlemekte, yaz1malarm1 ele ge~ir
mektedir. Envercilerin yurt i~indeki orgiitlenme ~aba
lan da engellenmeye gah1lmaktadir.
Mayis 1921'de Berlin'e gittigi ogrenilemiyen Enver
Paa'nm, Moskova'da olmad1gi goriili.ince, Enver'in gizlice Anadolu'ya ge~tigi samhr ve Enver'e karI a~1kc;a
harekete ge~ilir. Mustafa Kemal, 22 Mayis'ta Karabekir Paa'dan Enver'in Anadolu'ya ge~mesini engellemek
i~in tedbir ahnmasm1 ister. Moskova'dan gelip Anadolu'da Enver'in Halk $U.ralar (Sovyetler) Partisi'nin c;ok
sayida program ve bildirileriyle dolaan Kurmay BinbaI Nairn Cevat tutuklamr, Halk $fualar Partisi'nin
kurulmas1 ve denetimiyle ilgili say1larak Halil Paa'nm yurt d1ma c;1kanlmas1 istenir. Ne var ki, Trabzon'daki ttimenin Halil Paa'yi yurt dIma ~1karmaya giicii yetmiyecektir! Enverist Yahya Kahya'nm iigytiz kiilik silahh mi.ifrezesi, Halil Paa'yi koruyacakt1r. Hali! Paa, aylarca sonra Trabzon'dan aynlacakt1r.
TRABZON'DA ENVERiST iSKELE HUKUMETi
Gergekten Boleviklerle baglantida onemli bir merkez olan Trabzon, Envercilerin kalesi olmutur. Enver531

ciler, Trabzon'da, ic;;ileri Bakam Fethi Okyar'm Millet

Meclisi'nde kulland1g1 deyimle, bir iskele Hi.ikiimeti
kurmw,ilardir. Enverciler, Kayikc;;1lar Kahyas1 Yahya ve
Hac1 Ahmet (Barutc;;u) bata olmak iizere burada Miidafaa-i Hukuk adma vergi toplam1lar, fakat bunun c;;ogunu Envercilerin orgiitlenmesinde kullanmilard1r.
Gologlu, Envercilerin Trabzon'daki giiciinii Oyle ~lk
lamaktadir :
c<Halil Paa'mn Trabzon'a gelmesiyle en yiiksek
noktaya varan kukU ve kunmtu ile, Ankara c;;evreleri
ve Kaz1m Karabekir Paa bir yandan gazetelerle ittihatc;1lar aleyhine yaymlar yaptinyorlar, bir yandan da
asker-sivil, yakm-uzak Enver Paa ile herhangibir ilgisi, ya da baghhg1 olanlan saptamaya ve zarars1z hale getirmeye c;;ah1yorlard1. Orduda Enver Paa'yi sevip sayan ve ondan yana olan c;;ok subay vardl. Ornegin
Trabzon'daki Tiimen Komutam Nuri Bey'in Enver Paa'ya baghllk olc;;iisiine varan saygis1 vardl. Alay Komutanlanndan eski Tekilat-1 Mahsusa'c1 Yenibahc;eli ~iik
ri.i Bey, Enver Paa'nm eski yaveri idi. ~iikrii Bey daha
once bu bOlgeye gelmi, Enver Paa'nm Diinya Tiirk ve
Islam Birligi amac1 ic;in meydana getitdigi Tekilat-1
Mahsusa adh gizli i:irgiitii burada da kurmutU. Mildafaa-i Hukuk bakam olan Barutc:;uzade Ahmet Efendi
de bu orgiltiln Trabzon temsilcisi olmUtU. ~iikrii Beyin kardei Nail Bey, ittihatc;;1larm ileri gelenlerindendi, yurt dlma c;;1km1, sonra Kiic;;iik Talat Bey'le birlikte memlekete donmii, 20 Ekim 1920 giinii Kiic;;iik Talat Bey'le birlikte Erzurum'a varm1tl. Ve Nail Bey
Trabzon'dan evli idi. Trabzon'daki Enver Paac1lann
Ankara'daki adamlan ise, Trabzon'dan Bat1 Cephesi'ne giden Uc;;iincii Tiimenin Komutam Albay Halit Bey
(Deli Halit Paa) idi. Qilnkii Halit Bey de Enver Paa;nm kurdugu Tekilat-1 Mahsusa'dand1 ve bu orgiitii
kurmas1 ic;;in Yenibahc;;eli fliikrii Bey'i Trabzon'a gondermiti 129.
Kay1kc;;1 Kahyas1 Yahya'nm miifrezesi ise, Enver532

cilerin Trabzon'daki vurucu gilci.inil tekil etmektedir.

Trabzon'daki bu Enverci orgiitil dagttmak hayli
gtic,; olacaktir. Tilmen Komutam degitirilecek, fakat
yeni Tilmen Komutam Seyfi Bey de Kay1kc,;1lar Kahyas1 Yahya'yi tutuklamaya cesaret edemiyecek, yeni Tilmen Komutam Sarni Sabit (Karaman) sert bir miicadeleye giriecek ve Yahya Kahya Temmuz 1922'de oldilriilecek, Trabzon Mildafaa-i Hukuk orgiltii yenilenecektir.
ERZURUM'DA ENVERCiLiK
Mustafa Kemal, Enverciligin Trabzon'dan Erzuruma ve Dogu bolgesine s1c,;ramasmdan kukuludur. Dogu Cephesi Komutanhgmm Kurmay Bakam Albay
Kaz1m (Orbay), Enver Paa'mn adam1 sayllmaktad1r.
Hatta iddiasma gore, Ankara, Karabekir'den dahi ilphe etmektedir. Karabekir, Trabzon Komutanhgma atad1g1 Sarni Sabit'e (Karaman) bunu ac,;1klar :
Enver ii az1tti. Trabzon Kayikc,;1lar Kahyas1 Yah-
ya ile haberlemekte, Ankara da benden ilphe eder
gori.inmektedir 130
Kurtulu Sava1'm balatan Erzurum'da ise, 1920
yilmda durum hayli dalgah bir manzara gostermektedir. Sola kayan genc,;Ier, Baku'daki Turk komiinistlerinin de etkisiyle, Agustos 1920'de bir halk hilkilmeti
kurma c,;abasmdad1rlar. Tutucu kiiler olan CeWettln
Arif ve Hilseyin Avni, Eylill 1920'de Erzurum, Erzurumlulannd1r slogaru ile Erzurum'da bir halk hilkilmeti kurmaktan soz etmekte ve Ankara'yi hic,;e sayan
eylemlerde bulunmaktadlrlar*.
* Riza Nur, amlarmda Celalettin Arif ve Hiiseyin Avni komplosunu !)tiyle a!;1klamaktad1r: Agustos i!;lerinde 0920) bagda
kom~umuz Celalettin Arif ve Hiiseyin Avni, bir giln banu :;eldiler. $u s1rri a!;1klad1lar: Mustafa Kemal'le bu i stikmeyecek. Bu adam bir giin milletin bama feliiket getirecektir.
Bunu atmak gerektir. Biz ikimiz Erzurum'a gidecegiz. Halk1
ayaklandmp, onu dfi.iirecegiz. Ben de, 'Dogru, ancak nazik
i. Bunu memlekette btiliinme ~1karmadan, ona sald1ri ve di-

533

Daha sonra. Erzurum ile1i gelenleri, Miidafaa-i Hukuk'a karl ayn bir tutucu orgiit kuracaklardlr. Klsaca, Trabzon'dan sonra Erzurum'da da Enverciler i~in
uygun bir zemin bulundugundan Ankara kukU duymaktad1r. Bu kukU yiiziindendir ki, 24 Mayis 192l'de
Atatiirk'tin direktifiyle, Fevzi Qakmak ve ismet inonii,
Karabekir Paa'ya sert uyanlar gonderirler. Fevzi Paa Oyle der :
Enver Pa~a'nm, Boleviklerle Dogu'daki Bolevik
diizen ve giriimlerine kar1 tedbirler almmasm1 daha
once rica etmitim. Enver Paa'nm yaveri ve imdi emrh1izde Cephe Kurmay Bakam bulunan Kaz1m Bey
(Orbay) ile eski istihbarat ::}ubesi Miidiirii Kurmay
Yarbay Seyfi Bey'in Enver Paa'ya ka1"1 baghhklannm
devam etmesi dogaldir. Bunlann imdiki gorevlerinden
ve Dogu Cephesi'nden uygun bic;imde uzaklatmlmalan
ve yerlerine saglam karakterli kiilerin atanmasm1 uygun gori.iyorum.
Genelkurmay Bakam Fevzi Paa (Qakmak), daha
da ileri giderek, komiinistlik yaranna giriimlerde bulunan Enver Paa'mn tutuklanmas1m ister:
((Enver Paa'nm da komiinistlik yararma baz1 giri~imlerde bulundugu ve kendisinin Moskova'dan kayboldugu anla1lm1tir. Gerek kendi adma kly1lanm1za
ve..kara smirlanm1za gelecek kiilerin ve gerekse kendi
gelirse bizzat Enver'in tutuklanarak, s1kl inzibat tedbirleri altmda dogruca ve gozeticilerle birlikte Ankara'renme olanag1 b!rakm.1dan yapmali. Yoksa ii;erisi zay1flar, dil~
man kuvvet bulur. Milli dava suya dii~er. Karabekir'le gorii~iirsiiniiz. Rtza giisterirse, komutanlan elde eder. Mustafa Kemal'in i;ekilmesini her yandan isterler. Biz de, ne care i;ekil.
deriz. Olur. Yok Karabekir istemezse, bir~eye siz de girismeyin"
dedim. Ben, Mustafa Kemal'i asla istemiyordum (Rtza Nur' un Amlar1, Cilt III, s. 668).
Celalettin Arif, Erzurum'da bir iilc;i.iye kadar Karabekir'in
de destekledigi, Ankara'y1 hice sayan bir surii taskmhklarda
bulunur. Arna sonra Karabekir'i de kendi aleyhine cevirir. Bir
sure sonra Ankara'ya donmek zorunda kahr. Fakat 1921 y1Imda Ankara'da, Trabzon gibi bir Erzurum korkusu da vard1r.

534

ya gonderilmesi gereginin ilgililere, gizli tutularak,

onemle ve gizlilikle bildirilmesi...
Bati Cephesi Komutam ismet Paa ise, eski arkada.1 Karabekir Paa'ya Aman Enver'in oyununa gelmen bigiminde daha ag1k bir telgraf geker:
((Enver, daha once Almanlara dayandigi gibi, Rus
kuvvetleriyle de zorla memlekete girmeye uzun sure
qalzmi, baarzlt olamamitir. isldm ihtilali Cemiyeti
adzyla bir orgiltu genileterek, Orduya el atmak fikrini
tzledigi anlailzyor. Bunlar, dogal olarak Dogu Ordu-

muzdan balarlar. Bizim Bati Cephesi'ndeki harekat1m1z <_;ok uzun siirecegind.en, Dogu'da uzun sure serbest
kahrlar. Kisaca, ittihatg1lar, Ruslar, Erzurum'un bilinen fesatg1lan ile, herbiri baka amac;; ic;;in, Dogu Ordumuza hiicum edeceklerdir. Bu hucumlann topuna
Engel olacak yalmz sensin. Ac;;1k tedbir ve hiicumdan
c;;ekinmeyiniz. Kendine c;;ok saglam bir c;;evre saglamah
ve son derece kukulu olmasm. Kurmay Bakam Kaz1m Bey (Orbay), Enver Paa ailesinin iradesine inarnlmaz olc;;i.ide tutsak oldugu ic;;in, sana vefah olrnas1
~i.iphelidir. K1rmadan onu ayirrnak kesinlikle gereklidir.
Bana gonderebili.rsinn 1a 1
BOLf?EVIKLERLE SAVA:? KORKUSU
Enver Paa gibi, 1921 May1smda Ankara'da Boleviklerden de kukU duyulmaktadir. Martta Moskova
Antlamas1 imzalanm1 fakat bu antlarnanm ek protokollerle ongordiigi.i yard1m, umulan bic;;imde gelmemitir. May1s 1921 lJamda, Moskova Bi.iyiikelc;;ilimiz Ali
Fuad Cebesoy Paa ve delegemiz R1za Nur ve onlara
dayanarak Genelkurmay Bakam Fevzi <;;:akmak Paa,
Boleviklerin bize sava ac;;acagmdan kukuludurlar.
Boleviklerin, Enver Paa'y1 tuttugundan kuruntuludurlar. Karabekir Paa, May1s 192l'de Ermeni ve Gurcilleri perde ederek giriilecegini sand1g1 bir Rus sald1nsma karI, Hac1 Halil Dagi - U~ler Tepesi - Kars Tabyalan - <;;:alkavur hattmda savunma dtizeni haz1rlar.
535

May1s balarmda Sankam1'tan Mustafa Kemal'e Dyle yazar:

c<Tamamiyle bolevizm ve komilnizm ilkelerini i<;ine alan seksenbe maddelik programin adma Halk $ftralar Partisi denilerek Anadolu'ya gonderilmeye bm;lanmitir ...

Bolevikler ve 6zellikle Karahan, Turkiye'nin yeni

ilkelerinin de komutam diyerek Enver'i oynatiyor. Enver, kiiligini yukseltenlere kar1 c;ok zay1ftir. Ve i;;abuk aldamr. Bolevikler, Mustafa Suphi ve benzerleriyle yapamad1g1 Anadolu K1z1l Devrimi'ni, Enver Paa
ve arkadalanyla yapt1rmaya i;;ahacaklar ve hemen
sonra dogaldir ki, egemenligi kendi ellerine alarak, cle"vrim yapanlan da yok edeceklerdir.
Bu nedenledir ki, 1921 yilmm ilk yansmm sonla- rma dogru, Ankara'da Bolevikler ve Enver'e kar1 iddetli bir hava esmektedir. Sovyet Rusya'dan gelen !brahim Tali Ongoren, Ankara'da c;ok yadirgadlgi bu havay1, 15 Haziran 192l'de Karabekir Paa'ya yazdlg1
mektupta dile getirmektedir :
c<Bakanlar Kurulu Bakam ve Mustafa Kemal Paa vesairenin agzma bak1hrsa, fena bir Rus diimanhgl.
hilkiimferma ... BatI'nm ezeli diimam oldugunu anlam1yorlar m1 bilmem. Dogu'yu da daimi duman durumuna getirmeye elden geleni yap1yoruz ... Enver'in Dogu'da bulunmas1 bu nefreti doguruyor sanmm. Enver'le Dogu politikasm1 neden kantlnyorlar, bunu da bilmiyorum 132
Ankara, Enver'le dostlugun, aradaki dostluk ilikilerini bozacagim en sert bic;imde Sovyet Htikiimeti'ne
bildirmitir. Moskova Buyiikelc;isi Ali Fuad Cebesoy,
arulannda bunu belirtmektedir :
Enver Paa'nm Tiirkiye'ye miidahalesi giri.imi,
Ankara Hiikiimeti ile Enver P8.a arasmda gerc;ek bir
miicadele bic;imini almca, Enver P8.a yanhlan, bunu
Mustafa Kemal P8.a - Enver Paa miicadelesi olarak
gostermiler ve Ankara Hiikumeti'nin c;ogunlugunu En536

ver Paa yanhlarmm tekil ettigini yaym1lardi. Bu

yanh soylentiler suasmda Tiirkiye Dtileri Bakanhgi
ve Moskova Biiyiikel<;iligi, Enver Paa ve arkadalannm gerc;ek durumlanm ac;1klayarak onlara yap1lacak
yard1mm Bi.lyiik Millet Meclisi Hiikiimeti ile Boleviklerin dostluk ilikilerini bozabilecegini ciddi bir dille
Sovyet Du;!ileri Komiserligi'ne anlatmilardl>l 1 3 3
ENVERCiLER ANADOLU iHTiLALiNE

HAZIRLANIYOR ...
Bu siralarda biiyiik Yunan saldms1 beklenmektedir. Kral Konstantin, sald1n emrini 5 Temmuz 1921'de
verir. 15 Temmuz'da :inonii, Atatiirk'itn uyans1 ile, geri c;ekilme emrini yaymlar. 17 Temmuz'da Kiitahya dii~er. Biiyiik Millet Meclisi'nin gizli toplantismda evrakm
Ankara'dan Kayseri'ye tammas1 kararlatmhr. 19
Temmuz'da Eskiehir diier. Fevzi Qakmak, 24 Temmuz'da Meclis gizli oturumunda c<Belki Ankara boalt1labilir)) diye konuur.
Boyle bir ortamda, TalM Paa'mn olfunitnden sonra, Talat Paa yanhs1 ittihat<;1lan da saflarmda toplamak i<;in Berlin'e giden ve bunu ger<;ekletiren Enver,
Moskova'ya doner. Gorfuliie gore, Enver Paa, artik
kendi giiniinitn geldigine inamr. Kiigiik Talat'tan ve
Halil Paa'dan gelen haberler cesaret vericidir. Kiigiik
Talat, kanll bir devrimden soz etmektedir:
Kardeim, artik bu heriflere (yani Ankara milliyetc;ilerine) hi<; merhamet yok. Tam anlam1yla bir devrime, kanh bir devrime haz1rlanahm)).
Kii<;iik Talat, dtinya devrimi istemekte ve Mustafa
Kemal'in Miidafaa-i Hukuk orgiititnii i<;inden fethetmeyi onermektedir :
<<Boleviklere karI mevkiimin tamamen giiven altma almmas1 gerektigine gore, Yolda Ali (Enver Paa) tarafmdan diinya toplumsal devrimine tamamiyle
yanda ve Mustafa Kemal Partisi'ne iddetle kar1t olduguma dair ciddi telgraflar verdirilsin ...
537

Miidafaa-i Hukuk'a bize bagh ciddi ve milcadeleci

askerler sokulsun. Mustafa Kemal, yeni bir manevra
olarak ve halkm s1rtina binmek ic;in imdi Mudaiaa-i
Hukuk Dernegi'ni, Miidafaa-i Hukuk Partisi yapmak
fikrindeymi. Miidafaa-i Hukukc;u gibi goriinerek buraYI ele almalI>> *134
Halil Paa ise, Millet Meclisi'nin Kayseri'ye tamma.yi goriitiigii 17 Temmuz giinii, Enver Paa'ya silahh gi.ic;le Anadolu'ya girmeyi onennekte ve orada silahla
istedikleri kadar tutunabileceklerini belirtmektedir :
(<Muhterem Paam,
Merkezimi Batum'a allp Trabzon ve Lazistan (Rize bOlgesi) ile s1k1 temasa girince de, etkili olacagm1
tahmin ettigim diiiincem, sizin ya da uygun goreceginiz arkadalarm Tiirkiye'ye giivenlikle gec;ebilecekleri
ve orada da, dogaldir ki silahh orgiit gi.iciiyle, istediklE.ri kadar tutunabilecekleri merkezindedir. Eger ic;erideki arkadalar buna kar1 degillerse -sanmam yaozellikle sizi, denetleme ic;in davet ederiz 13 '.
Enver Paa'da da !ttihat ve Terakki'yi yeniden
ac;1kc;a kurmak hevesi canlanm1tlr. Halil Paa'ya bunu yazar:
ittihat ve Terakki ad1 altmda Sultan Hamit zulfun
yonetimini y1k1p, memlekette ilk devrimi yapan bu orgiit, l\ilerutiyet'in ilam Uzerine koydugu esaslar ve izledigi ilkelerle memlekette gerc;ekten milli ve vatani
<luygularm dogurucusu ve yaratic1s1 olmu ve amaca
varmak ic;in adeta a1layarak ve telkinlerle yetitirdigi
vatan a1g1, saglam karakterli, pek c;ok azimli ve degerli evlad1m yitirmi ve hala da yitirmektedir.
Bu nedenle, toplum yaammda pek erefli bir gec;mie sahip olan bu partinin, bugiinki.i durum yUziin"' Ku<;tik Talil.t ve oteki ittihat<;Ilar, Agustos 1926'da Ankara
istiklal Mahkemesi'nde yarg1lanacaklard1r. Mahkemede Kti<;ilk
TaHi.t, Bolseviklige kars1 <;allst1gm1, Islam ihtilal Cemiyetlerl
ittihad1'nm Tlirkiye El<;isi oldugunu, cah~malarmdan ho~nut
kalmmad1g1 i<;in Enver Pasa'nm Hac1 Sami'yi gonderdigini ileri surer.

538

den, baka adlarla gi:iri.inmektense, oldugu gibi meydana c;1kmas1 -bu zamana kadar bize kar1t olanlara verilen propaganda firsatma da son verilmi olacag1 du~i.in.cesiyle- uygun gori.ildugi.inil, gerek di ve gerek i<;;teki orgiltilmilzle bu orgtitlerdeki birc;ok kardelerin bavunnalarmdan anlad1k.
Onun ic;in, Dilnya Savaz'ndan sonra biitun dunyada ortaya c;ikan yonetimsel ve toplumsal devrimler goz
onilnde tutularak, ger<;ekten ezilen halka dayanan ve
halkm refahim saglayacak v.e ilk ittihat ve Terakki

Kongresi'nde temel maddeleri saptanacak olan gec;ici ve

degiik program1 ile, i:irgtit takma adla c;ahgmaktan ise,
Kongre yetkisine sahip Genel Merkezce alman karar
uzerine i<;; orgiitiimiize as1l ad1 olan Ittihat v2 Terakki
adl verilmesi diliiniilmi.i ve bu ad altmda c;alu;?malan
uygun gorUlmtitl.i.ni.
ENVER PA~A'NIN MUSTAFA KEMAL'E
MEYDAN OKUMASI

Enver Paa, arhk Mustafa Kemal'e ac;1kc;a meydan

okumaktadir. 16 Temmuz 192l'de Mustafa Kemal'e
yazd1g:t mektubunda, Moskova'da vatana yaptig1 hizmetleri anlatir. Ataturk'lin giivensiz tutumunu yerer
ve Anadolu'ya gec;eceg"ini ilan eyler :
Memlekette halka dayalz ve gerc;ekten onun qika-

nm diliinilr bir filcirle r;alzmalctan yanayizn.

<d;limdi sen, -ben bata olmak iizere arkada~arm
gelmemesini istiyorsun degil mi? Nedeni de sozde bizim gelmemizle memlekette ikilik c;;1kacak diyorsun degil mi? Oysa ben ve arkadalanm o kamdayiz ki, eg;er
memlekette bulunsayd1k, belki de bugtin devam eden
ltizumsuz bask1lara hie; gerek olmayacakti. <;ilnkli herkes gorecekti ki, biz bask1 edilenleri size karI c;1kartmayacak, yatltlracak ve daha kolayhkla yilrutecektik ...
itiraf etmemiz gerekir ki, hi<;;bir yasal neden olmadan memleket d1ma stirgiin bi~imindeki isteginize sonuna dek tahammtil bize ger~ekten pek ~ok agir ve sefilce gelir ...
539

D1anda kalmanm, gene! amac1m1z olan bata Turkiye olmak i.izere kurtarmaya gahtlg1m1z Islam Alemi
i<;in faydas1z ve belki de tehlikeli o~dugunu gordilglimflz
anda memlekete gelecegiz. Ite o kadar mu.
iNGiLTERE, ENVER'E KAR$! KEMAL':i:
EHVEN-:i: ::?ER11 BULUYOR ...
Enver Paa, Mustafa Kemal'e bu meydan okuma
mektubundan sonra, 28 Temmuz'da Qic;erin ile acele ve
gizlice gorillir. 30 Temmuz'da Moskova'dan ayr1hp Batum'a gider. Bu gezi, Ankara'da Anadolu'ya g~i hazirhg1 bi.giminde degerlendirilir. Moskova Bi.iyiikelc;iligimiz, Enver'in Batum'a gidiini Oyle yorumlar :
Sovyet Rusya Hilkumeti, Yunan baans1 iizerine,
Ankara'nm dag1hp dag1lmayacagmdan <;ok kukulanm1 ve dagJ.ld1gi takdirde Anadolu milli yonetiminin
Enver Paa ve arkadalanyla yeniden kurulabilmesi
ic;in hemen Enver Paa He anlaarak onu sur'atle Batum'a gondermitir. Arkadan onemlice mi.i.slilman kuvvetleriyle Enver Paa'y1 takviye edecegi vaadinde bulunmutur 13 '.
Ankara'nm temsilcileri Enver Paa - Bolevik ibirligi kukusu i<;inde bulunurken, :i:ngiliz Hilkumeti de
aym kukulan beslemektedir. Bilal ~imir'in ac;1klad1gi
:i:ngiliz belgelerine gore, Istanbul'daki Milttefik Ordulan Bakomutam, 5 Agustos 1921'de Londra'ya Enver tehlikesini bildirir :
19 ila 21 Temmuz arasmda, Tilrk gekilmesinin ilk
haberleri Ankara'ya ulatig1 sirada, genel moral bozuldu ve Mustafa Kemal, Fevzi (Paa) ve Genelkurmay d1mda herkes Bolevik kuvvetleriyle Enver Paa'nm donmesini yaygarayla istemeye baladi. ingiliz yard1nn olmaks1zm Yunanhlann bu kadar geni c,;apta bir ~aba
gostermeleri ihtimaline Turklerin inanmamalan, bu istekleri iddetlendirdi 1as.
Istanbul'daki ingiliz Yuksek Komiser Vekili Rat540

tingan da, 24 Temmuz tarihli telgrafmda, ccKemalistlerin yenilgisi ger<,;ekten kesin ise, Anadolu'da antikemalist bir hareket g1kmas1 olas1hg1 biiyilktiir demekte
ve ccBolevikler ile Enver Paa'mn Anadolu'ya girmelerinden kaygi duydugunu ve Bab1ali'ye gore, ccAnkara
Hilkilmeti'nin Bolevik askerlerden yardim istedigini

belirtmektedir 1 '11'.
ingilizler i<,;in Mustafa Kemal de diimand1r, Enver de diimand1r. Rattingan'a gore, Enver ccBolevik
ajanidlr. Fakat 8 Temmuz 1921 tarihli telgrafma gore
Kemalist Hiikilmet de tamamen Boleviklerin avucunun igindedir.
ingilizler balang1~ta, kendi deyimleriyle, Enveristlere karI, Kemalistleri kullanmayi denerler. 11 i;>ubat
1920 giinii Karabekir Paa'y1 gormeye gelen Rawlinson,
Boleviklerin Enver Paa ile birlikte bir stirii orduyla
Kafkasya'dan Giiney'e indiklerini, bu ordulann ya da
ordulardan birinin komutanhg1m Enver Paa'mn yapt1grm soyler. Rawlinson, Enver, bir islam ordusuyla s1mrimza dayamrsa ne yaparsm? sorusunu yoneltir ve
Musul'dan Karadeniz'e kadar Tiirkler ve Musul'dan Gtiney'e de ingilizler cephe kurarlarsa, Enver ve Bol~vik
ileriemesinin durdurulabilecegini belirtir* 140
Karabekir, oneriyi Hiikl'1metim bilir diye ge~iti
rir. ingilizler, o sirada Istanbul'un igaliyle Anadolu'-

* Dilnya Sava!)1'ndan sonra, Istanbul'da, Enver Pa;;a'nm Bol!ievik Turk ve miisli.iman kuvvet.lerle Kafkaslardan inecegi
soylentisi yaygmdir. Ornegin, ABD Yi.iksek Komiseri Amiral
Bristol, Enver'in Bol~evik mi.isliiman kuvvetlerin ba~ma gei;tigini, Kuva-y1 Milliyecilerin Kafkas smmm a~arak Ermenilere sald1rd1g1111. Enver ile Mustafa Kemal arasmda haberle~me
ler oldugunu Bab1ali'ye bildirir (Belgelerle Ti.irk Tarihi, saYI: 12).
19 Eyli.il 1919'da ingiltere DIileri Bakanhg1'nda Mustafa
Kemal i<;in oyle bir not dii~i.ilmi.i: <1:Mustafa Kemal, bana ge1;enlercle bir Ti.irk Lenin'i, fakat Lenin'den daha geri;ekci olarak
tamt1ldi. Birllklerine askeri coskunluk a1lamaktaki gi.iclt, Enver'inkine benziyor. Arna ondan i;ok daha iyi beyne sahip:>
<Bilal N. Simir, !ngiliz Belgelerinde Atati.irk, Cilt I, s. 109).
541

yu dize getirebilecekle1i karnsmdad1rlar. Enver Paa ittihatg1hg1yla Ataturk milliyetgiligi arasmda ciddi bir
ayinm yaptiklan Uphelidir. Ancak Mustafa Kemal'in
i:kinci !nonii Zaferi'nden ve Enver Paa'mn Anadolu'ya
gei;;i tasanlarmm belirginlemesinden sonra, ingilizlerde Enver'e gore Mustafa Kemal'i cdki kotiiden daha
az kotii olam bii;;iminde gorme egilimi belirir. !ngiliz
belgelerinde yer alan bu yeni gorii bi<;;imini, Bilal ~im
ir oyle ozetlemektedir :
Anadolu'ya 'Bolevik sizmasi' ile dogrudan dogruya bagh olarak, !ttihati;;1larm faaliyetleri de kayg1 yaratmaktaydi. Turkiye'deki ingiliz temsilcilerinin gori.i-
line gore, Anadolu'da Kemalistler ile Enveristler, yani
ittihati;;1lar, iktidar igin garp11yorlard1. Bu i;;arpIma,
Anadolu'yu ele gegirme i;;arp1mas1ydi. Her ikisinin de
arkasmda Bolevikler vard1, ama ittihatg1lar daha tehlikeliydi. c;unku ittihati;;1larm, Birinci Diinya Sava111'ndan 'sicilleri bozuk' idi, bu yiizden Boleviklere kopmamacasma baglanabilirlerdi. Bat1'da temize g1kma umutlan yoktu. ingiliz Yiiksek Komiserligi, Enver ve Cemal
Paalan o giinlerde 'fiilen Bolevik ajanlari' olarak gormekteydi. Bunlar, Ankara'da iktidan ele gei;;irirlerse
ve Sovyetlerle ittifak yaparlarsa, bu ittif ak 'ebedi' olurdu. Kemalistler ise, BatI'nm goziinde 'lekeli' kimseler
olmad1klan igin, gtigliikleri atlatt1ktan ve tatmin edildikten sonra, Boleviklerle yapml olduklan ittifakl bir
kenara birak1p Bat1'ya donebilirlerdi*14 1
Istanbul'daki Bakomutan Harington ise, Kemalistleri Enveristlere ag1kga yeg tutmaktad1r :
Ankara'nm Boleviklere teslim oldugunu g0steren
herhangibir belirti yoktur. Ankara'mn arzusu Yunanlilarla savamak igin Ruslardan silah ve cephane almaktir ... Gergek milliyetgi grubun Boleviklerle ibir'' Enver Pa:;;a bir y1l sonra Orta Asya'da Bol~eviklerle c;arp11maya ba:;;Iaymca, Istanbul'daki ingiliz Yliksek Komisuligi 11
Temmuz 1922 tarihli raporunda, Enver Paa'y1 Mustafa Kemal'i yikabilecek arac; diye bagrma bas1yordu (Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 399).

542

ligine egilimi yoktur. Kendi kiisel amac;lan ugruna

Boleviklerle ibirligini arzulayan ittihat ve Terakki
hizbidir. Yine Yunan saldmsma rastlayan Kafkaslardak Bolevik yigmag1yla Ankara iizerinde askeri bask! yapacak bic;imde Rus ibirligini saglamak, onlarm
(ittihatc;1 hizbin) planlannm kukusuz bir parc;as1ydJ. ...
Enver (Paa), Yunan sald1ns1 karismda Mustafa Kemal zorda kald1ktan sonra, Bolevik kuvvetlerinin bamda sahneye c;1kmayi ummaktadJ.r 142
SAKARYA ONCESiNDE iNGiLtz
DEGERLENDiRMESi
.
Ne var ki, Mustafa Kemal ile Enver arasmda bir
ay1nm yaptig1 halde, Milli Misak'tan vazgec;miyecegini bildigi Mustafa Kemal lie anlama yollanru aramay1 ingiltere diilinmez bile. ingiltere hala Sevr'i pek az
degiiklikle Ankara'ya kabul ettirme c;abasmdad1r. ingiliz Yiiksek Komiser Vekili, 12 Temmuz 1921 raporunda, Yunan ve Enver olmak iizere ikl ate arasmda bulunan Mustafa Kemal'in, bu koullarda dahi ingiltere'ye teslim olmayacagim ender dogru degerlendirmelerinden birinde yazmaktadir :
a - Bolevikler, Enver'i Mustafa Kemal'e yeg tutabilirler, ama Ankara'nin ittifakma r;ok onem verdikleri i<;in, Mustafa Kemal orada duruma egemen oldugu
surece, onunla baglarz koparmazlar.
b - Kemalistler, Enver'in geri gelmesini istemiyorlar, BolBViZmi ya da Bolevik nufuzunu da istemiyorlar, ama Boleviklerle ittifaka r;ok onem verdikleri
igin, herhangibir bic;imde ilikileri kesmek rizikosuna
girmezler.
c -- Mustafa Kemal ve yanda:;larz, milli harekette
iistilnliiklerini koruyabilmek ic;in c;etin bir c;aba harciyorlar, ama Muttefikler ile kolay bir anlama ugruna,
Milli Misak ilkelerini zayzflatmamak ir;in de hala yeteri kadar gilc;lii ve yeteri kadar i.ilkiicudurlerHa.

Ulkiicli ve Milli Misakc;1 oldugu ic;in de, Enver Pa-

543

a tehlikesine ragmen, ingilizlere gore, Mustafa Kemal

ezilmelidir. Nitekim i:ngiliz belgelerine inanmak gerekirse, K. Kirtcheff admda bir Bulgar, 22 Temmuz 1921
gilnii Londra'da i:ngiltere Di:~ileri Bakanhi?;l memurlarmdan D. G. Osbo1ne ile Mustafa Kemal adma bir
gortime yapar. Kirtcheff, 1918'lerde ingilizler hesab1na ~ahml, i:ngiliz pasaportu alm1, giizel ingilizce konuan bir kiidir. D1ileri Bakanhg1'na ozetle Unu soyler:
Mustafa Kemal tarafmdan ingiltere ile gorti.mek
tizere gorevlendirilmi olan ve halen Cenevre'de bulunan bir Turk vard1r. izmir'in, Dogu Trakya'mn Tti.rkiye'ye verilmesi ve Turkiye'yi nufuz bolgelerine ayiran
Uc;lu Anlama'nm kaldinlmas1 kOuluyla, Mustafa Kemal, ingiltere ile anlamak istemektedir. Cenevre'deki
Tfukle istenilirse, isvic;re'de goriiiilebilir. Onun i:ngiltere'ye gelmesine izin verilirse, gortimeler Londra'da
da yap1labilir. Mustafa Kemal, Bolevik - Panisltim planiyla kar:Jlkar:;iya buulnmaktadzr, etrafindaki kimselerin <;ogu bu planz kabule yatkzn kimselerdir. Onun
ic;in ingiltere ile gorililp anlllmak istemektedir.

ingiltere Diileri Bakanhg1, Mustafa Kemal ad1na yap1ld1g1 ileri siirillen bu oneriyi, <<Mustafa Kemal
artik Milliyet<;i Hilkilmete egemen degilse, onunla ban gorilmesine girmek faydaszzdzr diye geri c;evirir ve

Haberlqme igin uygnn yol Istanbul'dun> sozleriyle de

Ankara'yi degil, Istanbul Htikumeti'ni muhatap sayd1g1m belirtir 141 .
ENVER'i:N ANKARA'DA DARBE PLANI
ite Kral Konstantin'in ccAnkara'ya dogrw> emnm
verdigi gtinlerde, Mustafa Kemal, bir yandan Sakarya
onlerinde Yunan'a karI bir 6li.im-kal1m sav~ma hazirlamrken, ote yandan da Enver Paa ile ugramaktadir. 31 Agustos 1921 tarihli ve ittihat ve Terakki Gene! Merkez muhiirtinii ve Enver Paa'mn ccAli imzasm1 ta1yan bir belgeye inanmak gerekirse, Enver Pa.544

a'nm goniillii erler arasmda Ankara'ya gidip darbe

yapmas1 kararlatmlm1tir. Belgeye gore, izmir Suikasti iizerine 1926 Temmuzunda asilacak olan Trabzon'un
solcu milletvekili Hafiz Mehmet, Batum'a gelmitir. Hafiz Mehmet, Anadolu'da orgiit kurmayi tehlikeli bulmaktadir. Zira San Paa (Mustafa Kemal) kukulanabilirmi ve Yunan'1 b1rak1p onunla ug-ramaya balayabi'lirmi. Bu nedenle, Hafiz Mehmet, Enver Paa'nm
kendisinin cepheye gonderecegi goniilliiler arasma kanmasmi onermitir. Bu goniilliiler, arkadalan olan
Halit Bey'in (Deli Halit Paa) komutasmdaki tiimene
gidecektir. Boylece, Enver Paa, Halit Bey'in yakmmda bulunacaktir. Oneri uygun bulunmutur14 i>,
Enver Paa'nm Kay1k<;1 Kahyasi Yahya'ya gonderdigi bir mektupta da benzer gori.iler ileri siiriiliir. inamhr ki, Enver Paa, ad ve klhk degitirerek Trabzon'a
gelecek, sonra Mildafaa-i Hukukgularm buyrugunda
olan Yahya Kahya'nm komutasmdaki 300 kiilik milfreze ile herhangibir goniillil gibi Ankara'ya gegecek,
orada Tiimen Komutam Halit Bey'le birleecek ve onun
komutasmdaki eski Trabzon Tiimenini emrine alarak
Mustafa Kemal Paa'nm kar1sma <;1kacak ve onu yerinden atip hareketin bagma gegecektir116
Cebesoy'a gore, Kiigiik Talat ve Yahya Kahya'mn
~abalanyla, Trabzon'da asker kai;;aklan ve mahkumlardan mevcudu bini gegen bir tabur kurulmutur. Bu tabur, Enver Paa'mn emriyle silahlandmlmitir. Enver
Paa, Ali Bey takma adiyla bu taburun bama ge~ecek
ve milli miicadeleye katilmak ilzere Ankara'ya gidecektir. Halit Bey'in tilmenine dayanarak bir hilkilmet
darbesiyle Mustafa Kemal Paa'yi Bakomutanhktan
indirecek ve onun yerine kendisi gei;;ecektir. Bu i:irgiite,
Trabzon milletvekillerinin i;;ogu girmitir. Biiyilk Millet
Meclisi'nde de 40 kadar milletvekili, gizlice Enverci bir
grup tekil etmitirw.
$evket Siireyya Aydemir'e gore, Batum'daki Enver
Paa, Istanbul'dan ilniformalanm, nianlanm, klhcm1
istemi ve Anadolu'ya girii arbk bir an meselesi haline gelmitir14 s.
545

e<YA9ASIN FAKiR HALKIN EGEMENLiG!n

Sakarya Sava1'mn bi.itiin luz1yla siirdi.igi.i giinlerde, 5 Eyliil 1921 gi.inii, Enver Paa Batum'da ittihat ve
Terakki Kongresi'ni toplar. Kongre, 9 Eyliil gtini.i, partinin Tiirkiye'de kurulmasm1 BU.yuk Millet Meclisi'nden ister. Karabekir Paa'ya gore, Kongre, Anadolu halkma 6yle seslenir:
<cEy bic;are ve magdur halk! &min cehaletinden
yararlanarak bin kottiliik yapmaktan utanmayan nankor ve muhteris be-on kiinin boylece sonsuza dek
oyuncag1 olup kalacak m1sm? Qeit c;eit vergiler, jandarma, tahsildar, mahkeme, kad1, hapishane, senin biitiin ornriin bu ti.irlii ikenceler, biitiin azaplar ic;inde
k1vranarak can c;ekirney:e mi mahku.m kalacak? 9imdiye kadar htiki.imetlerin vergi, asker almak, sava yapmaktan baka bir iyiligi yoktur. Yol yok, i:imendofer
yok, tanm yok, egitim yok. Koylerde gene; kalmad1, birc;ok koyler, kasabalar harabezara c;evrildi. ..
Devrim olmazsa, yok olmamz kac;m1lmazdir. Yaasm fakir halk egemenligi, yaasm ura Ti.irkiyesi !149
Ne var ki, Enver Paa Anadolu'ya gec;emez. Bu s1rada Sakarya SavaI kazanllrnItlr. Ruslar, Enver Paa'mn Anadolu'ya gidiini sert bic;imde onlerler. Bir
cins islam Bolevikligi kurma c;abasmda gortinen Enver Paa, o andan itibaren Bolevik diimam kesilecek
ve Ti.irkistan'da Boleviklerle savairken can verecektir*.

* Enver Paa, Turkistan'da bekledigini bulam1yacakt1r. Basmac1lardan Buhara Emiri'nin adam1 ibrahim Lakay, modernlemeden yana diye Enver Paa'y1 tutsak edecektir. Buhara Emiri, Enver Paa'ya yazd1g1 mektupta, Siz Turkiyelisiniz, memleketiniz duman istilas1 altmdad1r, askeri gill; ve kudretinizi
kendi vatammz1 kurtarmak igin harcasamz daha iyi olun>
der.
Tiirkistan'da ilericiler de Enver Pa!}a'y1 tutmaz. Zeki Velidi, amlarmda Oyle yazar: Bana Enver Paa'nm Ttirkistan'a
gelmek fikrinde oldugunu bildirdiler. Biz de durumu komitemizde goriltilk. Buraya gelmeyip kenardan bize yard1m etse
546

Trabzon ve Erzurum oolgesinden sorumlu bulunan

Dogu Cephesi Komutam Karabekir Paa:
Dogu'da halkc;1hk, Envercilik perdeleriyle Boleviklik ilanmm ontinde durdUffil> diye oviinecektir150
iTTiHATQILARIN ANADOLU PLANLARI

Anadolu'ya gec;me umudu ic;inde Batum'da toplanan ittihat ve Terakki Kongresi'nde, ittihat ve Terakki'nin islam ihtiJal Cemiyetleri ittihad1'mn Tiirkiye
temsilcisi oldugu kararlatlnhr ve kongre kararlannda
ozetle U gi:iriiler yer alir :
- Mevcut yonetim, hala Tanzimatc;1 kafas1yla hareket etmektedir. Yi:inetici sm1fm halk tabakalan zararma i:irgiitlenmesi demek olan bu sistem, kesinlikle iflas
etmitir. Geni halk tabakalarmm yi:inetime gerc;ekten
kat1lmas1m saglayan halkc;1hk sistemi kurulmahdir.
- Kanunlan c;igneyip, giderek kiisel diktati:irliige yonelen ve halkm ve memleketin gerc;ek c;1karlanyla
bagdamayan hareketlere yol ac;an mevcut yonetime
karI imdiye kadar sava durumu yiiziinden sessiz kahnmitlr. 24 Temmuz 1908'de balayan tarihsel ve milli odevini yerine getirmek amac1yla, ittihat ve Terakki,
artik U nedenlerle faaliyete gec;ecektir :
a) En uygun koullarla barn~ imzalayabilmek ic;in,
halkm mucadele gucunu ve birligini saglayacak en etkin ve guvenli yi:inetim sistemini kurmak ve ooylece
cephe gerisini her an giic;IU tutmak gereklidir.
b) ~imdiye kadar belli ve yerlemi bir politik ve
idari gi:irilii olmad!gi c;eitli vesilelerle ortaya c;1kan,
silahh guce dayanarak dililn i:izgiirlilgunu ve Merutiyet ruhunu darbeleyip amac;tan aynlan, Millet Meedaha iyi olur, diye cevap verdik (Hat1ralar, s. 385).
Zeki Velidi, Buhara'da Enver Pasa ile konusmasmda ona,
Boleviklerle mucadelelerinin Rusya'mn bir ic; mticadelesi olarak baslad1gm1, Sovyetlerle tekrar banabileceklerini, Panisiamizm ve Panttirkizmin Ttirkistan'da tutulmad1gm1, Sovyetler-'
den isteklerinin Milli K1z1I Ordu'ya dayanan Milli Ttirkistan
Sovyet Htiktimeti oldugunui> soyler (Hatiralar, s. 386-388).

547

lisi'nin dahi iyiniyetini ve yurtsever duygulanm kotiiye

kullamp, mill! gilc;lert israf eden hukilmeti ciddi bi<,;imde milli denetim altmda tutmak zorunludur.
c) Qahan halk tabakalarmm g1karlan, gelimeleri ve kurtululan aleyhine yap1lan yolsuzluklan engellemek ve savam daha uzun sure devammm yaratabilecegi ani ve iizilcil olaylarm memleket gilglertnde dag1lmaya yol ac;masma meydan vermemek arttir.
- Kongre, Bilyuk Mlilet Meclisi'ndeki ittihatc;1
uyelerin, 'ittihat ve Terakki Partisi' ad1 altmda serbest
bic;imde siyasal faaliyete gec;rmesini bekler.
Sakarya Zafert, ittihatg1larm Anadolu'ya ge<;iini
onler. Arna Anadolu'da yonetimi alma dtileri bir sure daha devam eder. Arahk 192l'de Tiflis'teki ittihat~1lar, Zaf er'den sonra Mustafa Kemal'i iktidardan diiilreceklerini, hatta bomba da kullanarak toplumsal
devrimi gergekletireceklerini soylerler. Millet Meclisi,
Atatilrk'iln de Moskova Elgimiz Ali Fuad Cebesoy'a yazilm1 bir mektubuyla, Enver Paa ile uzlama ic;rin, Enver'in yak1m Ardahan Milletvekili Hilmi'yi Moskova'ya
dogru yola g1kartir. Daha sonra Trabzon'da yoldan c;revrilen Hilmi, iddiasma gore, Mustafa Kemal'in Enver'e
U onerisini gotilrmektBdir :
- Enver Paa, sava devam ettigi surece Anadolu'ya gelmeyecektir.
- Tiirkiye, ingilizlerle ban imzalarsa, islam Dtinyas1 'nda ingilizlere kaf1 giriimlerde bulunmayacakt1r.
Hilmi, Mustafa Kemal'in baritan sonra da Enver'in Tiirkiye'yi bir sure rahat b1rakmas1m istedigini, fakat bu iic;ilncu maddeyi kendisinin kabul etmedigini,
yukandaki iki maddeyi Enver'e iletmek igin yola c;r1kt1g1m, Enver'in sava biter bitmez Mustafa Kemal'in yerini alacagm1 soyler. Oysa bu s1rada, Anadolu'ya ge~i
:}i engellenen Enver, Turkistan'da Boleviklerle savamaya koyulmutur.
548

RUSLARIN ENVERCiLiK iDDiALARINA CEVABI

Sakarya Zaferi kazamlmasa, Bolevikzler Anadolu'da Enver Paa'ya yeil llk yakacaklar m1yd1? Kesin
birey soylenemez*, fakat Ankara'nm Enver Paa'ya
yeil lIk yak1lacagma inand1gma kuku, yoktur. Ali
Fuad Pa a, Sakarya Zaferi'nden sonra c.~!i<;erin ile aralannda U konuma ge<;tigini yazar:
Cebesoy - Temmuz aymda Yunan Ordusu'nun yenilgisinin hissedilir bir duruma gelmesi ilzerine, Enver
Paa ve arkadalan ile dagilacagm1 sandlgm1z hiiki.imetimin ve Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi'nin yerine,
* Sovyetlerin yaymlad1klan diplomatik belgelere bak1hrsa, Sakarya Zaferi'nden hemen onceki en karanllk giinlerde dahi,
Moskova, Ankara'y1 dcsteklemekte devam etmi:;;tir. Nitekim
Frunze'nin Ankara'ya gonderilmesi Agust.osta kararla:;;t1nlm1:;;t1r. <;:i<;erin, 13 Agustos 1921 tarihli bir telgrafla bunu Anadolu'daki temsilci Natseranus'a bildirmii}tir. Telgrafta !}oyle denilmektedir: Frunze'nin atanmas1, Sovyet Cumhuriyetleri ile
Ttirkiye arasmdaki yakm baglan belirtir. Ankara'ya boyle on
planda, tistelik Ba:;;komutan olan bir ki!}inin, yenilgi s1rasmdaki gezlsi, bir etki yaratmal1d1r.
Mali felaket raporunuzu gozontinde tutarak, geri kalan 5
milyon altm rubleyi :;;imdi gonderme olanaklanm ara:;;tmyorum. Kendlmiz gti<;liik i<;inde bulundugumuzdan bu kolay degilse de, elimden geleni yap1yoruml).
Qi<;erin, 14 Agustos 1921'de Natseranus'a Ttirk milli hareketinin glictine inand1g1m yazmaktad1r: Ukrayna Ba:;;komutam lt"'runze'nin Ukrayna-Tlirkiye Antla:;;mas1'm imzalamak i<;in
Ankara'ya gidecegini size daha once blldirmi:;;tim. Bu ziyaret,
Sovyet Cumhuriyeti ve Tiirkiye arasmdaki yakm dostlugu, tistelik yenilgi sirasmda, simgelemeli ve belirtmelidir. Bir kez
daha tekrarlar1m ki, kendimizi ge4;ici durumlara degiJ, stirekli
taribsel gtic;lere da.yanclmyoruz. Bu nedenledir ki, yenilgi s1rasmda, Tiirkiye ile yakm ili:;;kileri gevetmek :;;oyle dursun,
tam tersine onlan gii<;lendiriyoruz. Tiirk Milleti yok olmayacakt1r, milliyetc;i hareket, hatta liderler imar Devletleri'ne ara
sira teslimiyet gosterseler de, sonunda kazanacak kadar gtic:;ltidtir. Onun i<;indir ki, burjuva milliyetci hareketin stirekli etkenini gozoniincle tutuyoruz ve liderlerin bazen duraksamalarma ve baans1zl1klar olmasma onem vermiyoruz. $imdi eskisinden daha cok dostlugumuzu belirtmeye onem vermeliyizl)
<Frunze's Mission to Tur!{ey, Belgeler, International Affaires
1960, say1: 7).
549

yard1m ve etkilerinizle Anadolu'da yeni bir hi.ikilmetin

kurulmas1 igin bize haber bile vermeden neden Enver
Paa ile tertipler di.ii.indi.ini.iz? Siz de takdir edersiniz
ki, bu giriiminiz, imzalad1gnmz dostluk antlamas1na aykmdir. Aym zamanda aram1zdaki dostluk baglanm zedeleyecek, hatta k1racak niteliktedir. Bu husustaki di.ii.incelerinizi anlayabilir miyim?
<;igerin - Enver Paa ve arkadalariyla boyle bir
tertip di.ii.inmi.i degiliz. Kald1 ki, hi.iki.imetinizin dag1lacag1 hakkmda tarafm1zdan bir haber gelmeyince, biz
kendiligimizden ve size haber vermeden aleyhinizde olacak bir teekki.ille nas1l harekete gegebiliriz? Bize isnat
edilen boyle bir giriimden haberimiz yoktur>> 1 G1
Cebesoy, Sovyetlerin Enver konusundaki tutumunu Oyle degerlendirmektedir :
ccRus Sovyet Hi.iki.imeti, elinde ve etkileri altmda
kalml bulunan Enver ve Cemal Paalara ilk zamanlarda Ankara'dan ve onun ternsilcilerinden daha gok
gi.ivenmiti. Ti.irkiye Bi.iyii.k Millet Meclisi ve Hi.ikii.meti kuvvetli bulunduk~a bizimle aray1 bozmamaya ve
dost kalmaya da dikkat ve itina gostermiti. Fakat Istanbul Hi.iki.imeti'nin higbir zaman Tii.rkiye'ye egenien
olmasm1 istememi, Ankara'y1 daima yeglemi idi. Istanbul Hi.iki.imeti'nin kazanmas1 olas1hg1 karIsmda da
DIileri Komiserligi'nin Enver Paa'y1 elinde bir yedek olarak bulundurmas1 gok olas1 idi. Ankara'mn Istanbul Hi.iki.irneti'ni yeneceg'i anla1lacak olursa, Enver
Paa ile olan anlamalan onemini bi.isbii.tii.n yitirecek
ve bu durumda ise, Paa'mn bir gi.in kendilerine karl
doneceginden kayg1 duyacaklardu> 152
RUSLAR'IN ENVER VE CEMAL'I
DEGERLENDIRMESi
Bolevikler is'e, olaylar kapand1ktan sonra Enver
Paa konusunda daha farklI bir goril ileri si.irmektedirler. Qigerin ve Karahan ile Sovyet Dlileri Bakan1Ig1'nm Dogu uzmanlan olan Kakurin ve Pastukov'la ko550

nurnalanna dayanarak, Louis Fischer, bu konuda U

goriiii ileri siirrnektedir :
Sovyet bakentine, ittihatg1lann iinlU iigliisilnden
Cernal Paa ile Hali! Paa ve Sarni Bey (Hac1) Enver'den once geldi. On plandaki bu Tiirkler, Rusya'da ne
anyorlard1? Dogu halklanm biraraya getiren Baku Kurultay1'nda Enver Paa'nm bir bildirisi okundu. Bildiride Enver Paa, ingiliz ernperyalizmi ve emperyalistleri
kadar, Alman ernperyalizmi ve emperyalistlerinden de
nefret ettigini ve onlan lanetledigini ileri siiri.i.yordu.
Sovyet fikrinin ve Sovyet Cumhuriyeti'nin dostu oldugunu soyliiyordu. Devrimden yanayd1 ve .mazlum milletlerle birlikte savamaktaydi.
Kurultay, Enver'e inanmadi. Bolevikler de Envere inanmadi. Cemal'i yonetmek daha kolaydi. Cemal'in,
Mustafa Kemal'i hemen hedef alan emelleri yoktu. ingilizler, komiinistlerle sava1yordu. ingiltere ve Rusya
arasmda fiilen sava durumu vardi. O giinlerde Afganistan, bag1ms1zhg1 i<;in ingiltere'ye karI bir miicadeleye girirniti. Bu nedenle Moskova, Cemal Paa'mn
dikkatini Kabil'e 9ekti.
Kabil'de Cemal Paa hemen onemli bir kii durumuna geldi ve Emanullah Han iizerinde biiyiik bir ntifuz sag'ladi. Afganistan Anayasas1, tamamen onun eseriydi. Aynca Afgan Ordusu'nun dtizenlenmesine yard1mc1 oldu.
Enver, Cemal'irikinden daha geni bir hayal giiciine sahipti. 0 biitiin Asya'y1 stiriiklemeyi diiiiniiyordu. Moskova'da boyunun kti~iikliigiine dikkatin kaymasnu onlemek i<;in ah1lrn1m gok iistilnde bir yiikseklikte siyah kalpak giyiyordu.
Bolevikler, Enver'in politik ve askeri ef olarak yeteneklerini teslim etmekteydiler. Arna aym zamanda
onun bir macerac1 oldugunu da bilmekteydiler. Lombroso, atei sevme i9giidiisuyle dogan iki insandan birinin yangm 91kanc1, otekinin de ilnlii bir itfaiye yiizbalSl olal:iilecegini ogretmektedir. Macerac1dan macera-

551

c1ya far kvard1r. Enver, ingiltere'den iddetle nefret etmekteydi. !ngiltere, Ti.irk imparatorlugu'nu yok etmiti. Tiirkiye'nin Arabistan'daki bir kls1m topraklanm ilhak eylemiti. Dil.nya Sava1'nda Ttirk Ordulanm yenilgiye ugratan, esas itibariyle, ingiltere idi. Aynca ingiltere, bu 'insanhktan uzak' Tiirkleri, Avrupa'dan kovmak istemekteydi. Bolevikler 6nce Kemal ile Enver'i
uzlatirmayz denediler. Bunda baarzszzliga ugradzlar.
Bu durumda, Cemal'den oldugu gibi Enver'den de yararlanabileceklerini dililnduler. Enver, Ruslarm ingil-

tere'ye kar1 besledikleri eski nefreti ve Moskova ile

Londra arasmdaki yeni gatu~ma olanaklanm gozonfulde tutarak, destek ve sempati bulacag1 umuduyla Sovyet bakentine geldi. Enver'in riiyalan, Bolevik planlan ile uyutugu takdirde, gok verimli bir ittifak dogabilecekti. Ne var ki, Enver'in faaliyetine ag1k tek alan
Afganistan idi. Enver karakterinde bir kii igin bu, gok
az bireydi.
Enver'in goriileri, imparatorluklan siiriikleyip gotiirmekti. Timurlenk imparatorlugu'nu yeniden kurmay1 diili.'lyordu. Kendini Qin, Tiirkistan, Rusya Tiirkistam, Kazakistan ve Afganistan'1 kapsayacak olan bu
imparatorlugun sahibi goriiyordu. O zaman Biiyiik iskender gibi, Hayber Bogaz1'm aarak Hindistan'a yiiriiyecek ve ingiliz tmparatorlugu'na Oldiiriicii darbeyi indirecekti. Asya'mn Napolyon'u olacakti.
Bu emellerini kalbinin derinliklerinde saklamaktayd1. c;unkii ingiltere'yi hedef alnn bulunmakla birlikte, emelleri Sovyet arazisini de kaps1yordu. Aynca
Enver, Turan imparatorlugu'nun baarzsmm, once Turan dunyasznin merkezi olan Tilrkiye'nin fethine baglz
oldugunu hissetmekteydi. Mustafa Kemal'i devirmesi .
gerekliydi.

Enver, Moskova'daki dinlenme aylannda planlar

yaparken, Ruslar Mustafa Kemal ile ilikilerini saglamlatmyorlardi. Balangigta Enver Paa, Tiirkiye ve Rusya arasmdaki goriimelerde bir arac1 gibi davranmay1
552

ve kendini Turkiye'nin gerc;:ek temsilcisi durumuna koymay1 denedi. 'Mustafa Kemal zayzftir' dedi. 'Onu, ne
Tiirkiye'de, ne de dzarida tanzrlar. Benim ise, biitiin
Tiirkiye'de ve Avrupa'da iiniim var. islam Dunyasz'nda
dogan her r;ocuk Enver Paa'nzn adznz bilir'.

Bolevikler, kendisine kar1 herhalde tam bir gtiven beslemediklerinden, Enver'in sozlerini dinlemediler.
Kemal'den yana idiler. Moskova ve Ankara gittik<;e
daha c;ok yakmlamaktaydl. Sovyetler ile Anadolu arasmda, 16 Mart 1921 Ant1amas1 imzalanmca, Enver,
Boleviklerin yard1m1yla Mustafa Kemal'in yerini alma yolundaki bii.ti.in umutlarm yok oldugunu anladl.
Bu nedenle, 1921 yaz1 balarmda Kafkasya'ya gitmek istedigini bildirdi. Enver, Rusya'da Sovyet Hukiimeti'nin bir davetlisi olarak yaamaktaydl. istedigi yere gitme ozgurlligu, reddedilemezdi. Enver Paa'y1 Guneye goturmek i.izere bir vagon - salon aynldl. Fakat
Giineye hareket etmeden once, Enver, 9i<;erin'e Kemal'e kari <;alimzyacagzna ve Tilrkiye'deki dostlarzyla temasa ger;meyecegine dair kiisel olarak soz verdi.
Enver'in yandm;lari Turk sznzrina bitil}ik Batum'da
onu gormeye geldiler. Enver'in Turk Ordusu'nda, Ulema arasznda -Kemal, Panisltimizm ve Sultan'zn ar;zkr;a
karzsindaydi- ve yiiksek sznzflarda- hala nilfuzu vardz. Batum'da Enver~in partisinin bir kongresi toplanch Rus istihbaratina gore, Kemal Hilkilmeti'ne karz
bir darbe planlandz. Kemal, Boleviklere bir protesto
gonderdi. Enver, Parti Kongresi'nden hemen sonra Tilrkiye'ye ger;meyi denerken, Sovyet makamlarz tarafzndan
kuvvet zoruyla durduruldu.

Enver, c;ok bozulmu ve intikam almaya yemin etmiti. Fakat gortintite, Rusya ile dostluk ilikilerini stirdiirdii. Bununla birlikte, hemen Moskova'ya donmeyecegini, Kabil'den donen Cemal Paa ile bulumak tizere Ttirkistan'da yaayacag1m bildirdi. Ayr1ca Buhara'da avlanmak istemekteydi, ama bunu soylemedi. Buhara'da ingiliz temsilcilerine resmen kendini gosterdi.
553

Sonra birdenbire ortahktan kayboldu *103

Enver hikayesi, boylece son bulur.
Bu hikaye iizerinde fazlaca durmam1zm nedeni,
toplumsal devrim ve halk911Ik tezlerinin Anadolu'ya
Rusya destekli bir Enver macerac1hg1 ve boliicilliik bi~iminde geldigini, hi9 degilse Mustafa Kemal ve 9evresinde oyle goriindiigilnii belirtrnek i9indir. Bol:;ievikler, Envercileri destekledikleri oh;;i.ide, Milli Misak'm bagnns1z1Ik ve milli egemenlik gibi iki smirll ilkesini ger9ekletirme 9abasmda olan Kemalistlerin, toplumsal
devrim iddialarma kar:;i1 ku:;ikulari artm1:;i ve mevsimsiz
bulduklan bu iddialarm, Milli Misak amaglarma ulamay1 gu9le:;itirdigini di.i:;ii1nmtilerdir.
Toplumsal devrimcilik iddiasmdaki, ~lira (Sovyet)
sistemini oneren Enver'e Moskova'da gosterilen ilgi,
Bol:;ieviklere karI Ankara'da uzun sure duyulan kukulan koriiklemi:;itir.
" Rus yetkililerine ve onunla sava:;;an General Kakurin'e gore, Enver'in sonu :;;oyle :
.
Enver. 14 Haziran gecesi Derbent bolgesinde hi.icuma ge~er. Enver'h kuvvetleri i.i<;bin ki:;;iden azd1r, topcusu yok gibidir. Kakurin kuvvetleri ise, sekizbin ki:;;idir, mtikemmel topc;uya ve tecrtibeli stivariye sahiptir. Enver yenilir ve Gtineye,
Afganistan smmna dogru c;ekilir. Rus birlikleri dag ge<;itlerinde temizlik hareketlerini si.lrdilri.irler. 11 Agustos 1922'de dar
bir gecitte s1k1:;;tmlan Enver ve arkada:;;lan, k1ll<;la kahramanca saldmrken, Ruslarm mitrnlyoz ate:;;i altmda can verirler.
Sonradan ogrenilir ki, o dar gec;itte en onemli Basmac1 eyh ve
hanlarmm bir toplant1s1 yap1lmaktad1r. Enver, mticadeleyi b1rakmaya ve bir zaman i<;in Afganistan'a cekilmeye karar vermi:;;tir. Komutay1 devredecegi hanlarla vedala:;;mak tizere toplamlm1t1r. Afgan Sll1ll'l 800 kilometre otededir.
Enver'in ingilizlerden pr,ra ve silah ald1g1 ileri siirtilmil!'lttir. Fakat Louis Fischer'in dayand1g1 Rus kaynaklan bu iddiay1 :;;tipheyle kar!)1hyorlar. Bu kaynaklara gore, Basmac1Iarm.
Tilrkistan'da call!'lan ingiliz ajanlarmm daha once saglad1kIan tilfek ve cephane ile donatild1gmda ku:;;ku yoktur. Enver,
aynca Buhara'daki Afgan temsilcisinden ve bin kadar Afgan
gontilli.istinden destek gormi.i~ti.ir. Fakat ingilizlerle ili:;;kili degildir.

554

IV -

YE~iL

YE$iL ORDU VE CERKEZ ETEM'iN

BOL$EViKLiGi

ORDU'NUN ISLAM KOMUNIZMI

D1anda Enver Paa, c'toplumsal devrinl fikrinin

ampiyonlugunu yapar, bir cins Islam Bolevikligi
icadma ~ahirken, i~erideki bir kis1m ittihatg1lar da,
Enver Paa paralelinde gabalar igindedirler. Yeil Ordu Dernegi, bu ~abalarm uriiniidilr. Dernek, Adnan Ad1var, Hakk1 Behig, Eyup Sabri, Yunus Nadi, Husrev Sarni, Ibrahim Sureyya, Muhittin Baha, Naz1m, Hac1 :;>ukrii gibi tamnm1 ittihatg1 milletvekilleri tarafmdan kurulmutur. Qerkez Etem'in kardei Reit de kurucular
arasmdadir. Hatta Ittihatg1 Celal Bayar da Yeil Ordu'nun ondort kurucusundan biridir. Kuruculardan ugil
bakandir. Adnan Ad1var Saghk, Hakk1 Behig Maliye ve
Celal Bayar Ekonomi Bakan Vekili'dir.
Dernek, Enver Paa'nm Islam ihtilal Dernekleri
Birligi'ne benzer emeller gii.tmektedir. Nitekim Yeil
Ordu'nun Gene! Sekreteri* Hakkl. Behig, amaglanm
Oyle ag1klar :
S1vas Kongresi'ni izleyen Heyet-i Temsiliye'de uye
bulundugum zaman, di politikam1z1 birgok yonlerden
incelerken, Bati'nm memleketimizi yak etmek isteyen
politikas1 kar111smda Dogu'ya ve Rus Devrimi'ne yak* Sonradan Ye:;iil Ordu'nun Genel Sekreterrnin Naz1m Bey oldugu kesindir. Mete Tuncay, bamdan beri Gene! Sekreteri
Naz1m Bey diye gostermekte, Nutuk'ta ve Cebesoy'un Mi!U
Mlicadele Hat1ralannda Hakk1 Behic'in Genel Sekreter yazllmas1m yanll bulmaktad1r (Mete Tuncay, Mesai, s. 21).

555

lamakta memleket i<;in biiyiik bir kurtulu umudu gormiitUm. Miislilman Alemi'nde Rus Devrirni'ni degiiklige ugratarak' meydana getirilecek bir sosyalist birligi
fikrine baglzydzrn. Bu fikrimi Mustafa Kemal Paa'ya

da agm1tim. Paa, taraftar goriinmil.tii. Memleket iginde Rus Bolevizmi'ne paralel bir ak1m haz1rlamaya balam1tlk. Heyet-i Temsiliye'de hiikiimet ileriyle ugramak gorevini iizerine ald1g1m zaman, bir yandan bu
inanc1ma deger kazandirmaya <;allirken, ote yandan
da dItan fikirleri hazn-lamak iizere gizli bir orgiit kurmutUk..
Gizli olarak kurdugumuz orgiitiin ad1 Yeil Ordu
idi. Aym zamanda Tiirkistan'da, iran'da, Azerbeycan'da baka bir<;ok kurulularm varhgm1 haber alm1tlk.
Oralarda faaliyette bulunan arkadalanm1zla haberleerek, onlann gahmalanndan da yararlanmak ve s1mrlanm1z d1mdaki orgiitii memleket igine bagfamak
istedik*. Boylece bir yandan yeni kabul edecekleri sosyalist politikay1 korumay1, ote yandan bizi butiin bu islam kiitleleriyle birlikte hareket eder gibi gostererek
giiglendirmeyi diiiindiik. Eger biz politikam1zda baanya ulairsak, Ruslar, musliiman memleketleriyle ayn
ayn politika yapacaklan yerde bizimle politika yapacaklar, ya da bizi tutmakla biiti.in islam Alemi'ni tutacaklanna inanacaklardi. Bu davram1m1zla baka bir
onemli noktaya da <;ozil.m getirecektik. D1anda <;ahan
arkadalanm1z, bu mE:mleketin bizim kadar hak sahibi
evlatlanydi. Di.imanlanm1zm kovuturma ve bask1lan
yi.iziinden kagma zorunda kalm1 kiilerdi. Memlekete
donemedikleri bir zamanda kendilerine az gok yard1m
olanagm1 saglam1 olacak ve onlan daha bil.yiik bir istekle bulunduklan gevrede gahbracaktlkn 154
Demek ki, merkezi Turkiye'de olan, Boleviklerle
ibirligi haliride ve d1andaki ittihat<;1larla birlikte islam iilkelerinde <;ah9may1 amaglayan bir orgut soz ko"' Si:iz konusu d1i:; faaliyetler, Enver Pai.;a'mn ve oteki yurt d1i.;mdaki ittihat<;1Iarm i;;ahi.;maland1r.

556

nusudur. Program1 itibariyle de bu brgi.it, Enver Paa'nm Halk f?uralar Partisi gibi bir cins ((islam Bolevikligi>mi ongbrmektedir. Buna giivenerek, Yeil Ordu Dernegi, Komi.inist Enternasyonal'e kat1lmak isterse de,
Komintern cevap bile vermez* 10 r..
Yeil Ordu, bir bildiriyle varhgm1 duyurur. Bildiri,
eski diinyanm gokti.igiinii, ccYeni Diinya kuruldugunu
belirtir :
Eski di.inya, birkar; zenginin milyonlarca insanlan esir gibi galu~tirarak, bu milyonlarca insamn aghk ve
sefaletine kar1 kendi rahatlannm saglanmasmdan baka birey degildir.
ccEy kbyliiler, fukaralar, ey gahkan gift~iler, namuslu irgatlar ve igiler, gbzlerinizi ag1mz, ~evrenize
dikkatle bakm1z. Qevrenizde bulunan beyler, agalar kimlerdir, bilir misiniz? Onlar da sizin gibi insandir. Allah'm gozi.inde ararnzda higbir fark yoktur. Allah insanlan
hep eit yaratmu~tir. Sizi fukara yapan, cahil yapan bu
zalim adamlarm kotuliiklerinden kurtulmak igin baInIZl biraz kaldmmz, sesinizi yiikseltiniz, onlardan korkmay1mz! Onlar kendi kendilerine size birey yapamazlar. Rusya'dan gelen haberlerden, Rusya'da giftgi ve askerlerin yaptiklan ileri herkes yava yava ogreniyor.
Onlar yeni bir diinya yap1yorlar. Eski yonetimleri, eski
hiikiimetleri tam.amen degitirmiler, yeni yonetim, yeni hiikiimetler yap1yorlar. Yeni diinya, bambaka oluyor. Yeni diinyada hi.ikiimet hep fukaramn eline gegti. Hiikiimet adamlanm fukara segiyor ...
Mal miilk sahibi olmak da yasak oldugu igin ri.'tvet, anafor, h1rs1zhk, yalanc1llk, doland1nc1hk tamamen ortadan kalkmItlr. Herkes insanllgm1 anlam1,
herkes biribirine eit olmu. Biz de boyle olacag1z, biz

* Enver Pa~a denemesl sona erdikten i;onra, 1922 Kas1m111daki Dordilncii Komintern Kongresi'nde, Tilrkiye'de Ye~il Ordu Partisi'nce Panturanizme verilen komiinist renk, proleteryay1 kendl sm1! orgiltilnil kurma gorevinden sapt1rma amac1
gilttilgii ic;in kmanacakt1r (Mete Tuncay, Tiirkive'de Sol Ak1mlar, s. 79-80).
557

de bu yola gidiyoruz1u6,
Bu bildirinin yam sira, Yeil Ordu Yonetmeligi ve
Yeil Ordu tiizi.igl't adh belgelerde, islam Bolevikligi'nin ilke ve ama<_;lan a<_;1klamr. Bu ilke ve ama<_;lar Ciyle
ozetlenebilir :
- Avrupa'mn zevk ve eglence diikilnli.igii ile bozmak istedigi Asya'mn saf ve temiz ahlak1m korumak
i~in bir birlik kurmaya <_;ahanlarm orgiitline Yeil Ordu ad1 verilmitir.
- Yeil Ordu, Avrupa emperyalizmini Asya'dan
kovmak iizere kurulmu bir mucadele orgutildur.
- Bir Asya Halk Birligi (ittihadl) kurulmahd1r.
Yeil Ordu'nun yeil Cihat Bayragma U soz nakedilmitir: Asya, Asyahlanndir. Asya art1k kapllanm sava,
sermaye, vurgunculuk belalanna sonsuza dek kapam1tir.
- :;?ehirlerde, kasabalarda oturup, koylerde koyltileri <_;ahtlrarak arazi ve degirmen iletenler ve boylece
koyli.iyti ortak<;1hk ve tefecilik yollanyla ezmeye al1mI
kiilere Yeil Ordu'da yer yoktur. Btiyiik tilccardan ko- .
misyonculuk, tellalhk, sarrafhk yollanyla iiretici ve tuketici arasmda vurgunculuga alImI~ kiiler de Yeil
Ordu saflarmda bulunamaz.
- Yeil Ordu, dlinyada balayan sosyalist ve ozellikle Bolevik hareketle1in, yanh olarak bir haydutluk
ve yagmac1hk gibi gosterilmesinden <_;1kacak karIIkliklann online ge<_;ecektir.
- Yeil Ordu, Tiirkiye i<;inde dahi her ~eit emperyalizm ak1mlanm ve sermayenin haks1z zorballg1m
kaldirmakla yi.ikiimliidtir.
- Topraktan ve buti.in kaynaklardan herkes <5ahmas1 ve yetenegi oramnda yararlamr.
- Su, hava, IIk ve 1s1 gibi oldugundan toprak,
devletindir. Toprak, halkm kollektif ~alImasma paras1z olarak verilir.
- Yeil Ordu, toplum yaantismda halk hukiimetini ve tam bir kollektif ~ahma usuliinii kabul eder.
558

- Yeil Ordu, yalmz kol ve kafa giicilyle yaayan

koylti, i~i, milstahdcm, memur gibi emekgileri, orgiitiin en saglam ogeleri sayar.
- Yeil Ordu, aileye sayg11Id1r. islamm biitti.n toplumsal ilkelerine day2.narak, Asr-1 Saadet'in (Muhammed Peygamber di:inemi) ortak igtenligini yeniden kurmaya gahmakla yolunu hak yolu, Allah yolu bili.r.
- Ogretim' paras1zdir, mecburidir ve yatilidir.
- En ag1r sug emperyalizmdir. idam cezas1 yalrnz
emperyalizmden yana olanlara verilir.
- Yeil Ordu, K1z1l Devrim Ordularmm igten bir
kardelikle sonsuza dek bagbs1 ve dostudur.
- Yeil Ordu, Ti.irkiye'de gizli bir Genel Merkez'le yonetilir. Genel Merkez, biitti.n Yeil Ordu orgiitiine
sahip memleketlerle bagh oldugu gibi, Moskova ve klz1l Ordular merkezleriyle ilikidedir157
ATATURK VE YE~iL ORDU
ig isyanlarm biitiin Anadolu'yu boydan boya sard1g1, milliciler igin katli vaciptir propagandalari yap1ld1g-I, Boleviklik suglamalarmm ahp yiiri.idi.i.gii ve
muntazam ordu birliklerinin dag1hp gozi.ildi.igii bir ortamda, Atatiirk, Kuva-yz Milliye kuruluuna yardimci
olur, iQ isyanlarzn bastzrilmasznda rol oynar diliincesiyle, olduk<;;a giivendigi kiilerce balatilan Yeil Ordu
giriimini olumlu kar1lam1tlr. Atatiirk, bunu Nutuk'ta anlatir:
Ti.irkiye Bi.iyilk Millet Meclisi'nin ve Hiiki.imetinin
kuruluundan sonra Ankara'da Yeil Ordu ad1 altmda
bir dernek kuruldu. Bu dernegin ilk kuruculan pek yakm ve bilinen arkadalardi. Kurulu amac1m a~1kla
mak igin, ig ayaklanmalan ve bu ayaklanmalara karI
gi:inderilen Ordu birliklerinin ve milli miifrezelerin kimi
durum ve gorti.niilerini hatirlamak gerekir. Asilerin Ordu erlerine Halife'nin fetvasmdan, Padiah'm askerligi
affettiginden, Ankara'daki hiikiimetin gayr1meru oldugundan soz ederek onlan kolayca aldattiklar1 bir-;(ok
559

kez gori.ildi.i. Gerc;ekten birc;ok yerde Ordu erleri, asilerle c;arp1mad1klan glbi, tersine silahlanm b1rakarak
koylerine, memleketlerine savuuyorlardi. Milli miifrezelerin devrim amacm1 daha kolay anlad1klan ve asilerin ayartmalarma kap1lmad1klan anla1lm1h. Bu nedenle Osmanh Ordnsu'nun kalmtls1 denilebilecek olan
o tarihlerdeki yorgun ve bezgin ve yeni devrim iilki.isiine gore yetitirilmemi Ordu birlikleriyle devrimi baarmadaki gi.ic;Hlkler hissedilir bir derecedeydi. Orduyu yeni anlay1a gore bilinc;li bir duruma getirmenin, o giinkii koullar ic;inde pek guc; olacag1 samhyordu. Bunun
ic;in, istenilen nitelikte, bilinc;li kimselerden sec;kin ve
devrim igin gtivenilir bir orgiit kurma dtiiincesi, kimi
kiilerin kafasmda yer etmeye balad1. Biribirini izleyen
ve kanh, oldi.iructl durumlar gosteren ig ayaklanmalar
kar1smda, bu bildirdigim diiilnce ve egilim kuvvetlendi. Sonunda kimi kiiler boyle bir orgiit kurmak iizere
ie giritiler 158
Ataturk'e gore, demek ki, dtizenli ordunun etkisiz
kald1g1 donemde, kurtulu devriminin amaglanm daha
iyi kavrayan milli kuvvetler haz1rlanmas1 ic;in Yeil Ordu orgii.tti kurulmu~tur. Ali Fuad P2.a da, Milli Mi.icadele amlannda, Yeil Ordu orgtitil. ile ic; isyanlarm bastmlacag-Iru belirtmektedir109
Yeil Ordu'nun kurulrn~ ainac1 bOylece duyurulmm~
tur*. Gerc;ekte orgiit daha geni bir amac; gutmekte, Enveristlerle ibirligi halinde !slam Dtinyas1'nda bir Y
il Komtinizm kurma di.ileri gormektedir. Ne var ki,
Enverist sayilabilecek :0rgiit, Yozgat isyam sirasmda
Ankara'ya gelen, o gtinlerin tek etkin askeri gi.ictiniin
* istiklal Mahkemesi'ndeki savunmasmda kuurculardan Naz1m,
-Yesil Ordu'nun Moskova'ya giden delegasyonumuzun etkisiyle,
Ankara'nm da toplumsal devrimden yana oldugunu kamtlamak ic;in kuurldugunu soylemistir. ilk ifadelerinde de, Yesil
Ordu'nun Atatilrk'tln onay1 ile d1sta1~ gelecek devrim seli'nin
tahriplerinden 11lkeyi korumak amac1yla~ kuruldugunu ileri
stlrmilstilr.
560

komutam olan <;erkez Etem'in kiiliginde yeni bir lider

kazamr. Yeil Ordu, boylece 1920 yazmda Etemist olur.
Ataturk'tm sozleriyle, <;erkez Etem birliklerinin btitlin
adamlan Yeil Ordu'nun sanki temeli haline gelirler.
Ataturk, kontrolden g1kan Qerkez Etem'li bir Yeil Ordu'nun kapahlmasm1 ister. Fakat bunda k1smen baan
saglayacaktir. Ataturk'e bagh Yeil Ordu kurucularmm
i;ogu, bu emre uyarken, Bolevikli"k taslamat.nn g~er
akge olduguna inanan ve <;erkez Etem'in gtieiine gtivenen bir kls1m Yeil Otdu kuruculan ve Yeil Ordu'nun
Ankara il Orgtitil. faaliyetlerini siirdtiriirler. Bunlar,
Mustafa Kemal'in kiisel bir askeri diktatorli.i.k kuracagm1, oysa <;erkez Etem ile bir balk devrimi yap1labilecegini iddia ederler. Ger<;ekte bu gevreler, Qerkez Etemin devrimciliginden gok, o gtinlerdeki askeri gi.i.ci.i.ne
giivenmilerdir. Geri;ekten 1920 yazmda Qerkez Etem,
tek etkin asker! gii<; olarak goziikmektedir. ii; isyanlarda muntazam Ordu birlikleri, asilerin karl-devrimci propagandas1 kar1smda ~oziiltip dag1hrken, <;erkez
Etem kuvvetleri Aznavur'u ezmi, Di.izce ayaklanmasm1
bastirmu~tir. Haziran l920'de Yozgat isyamm bastirabilmek i<;in, Bati Cephesi'nde doglien Qerkez Etem birliklerine bavurmak zorunda kahnmitir. Etem, Bati
Cephesi Komutam Ali Fuad Cebesoy'a haber dahi verilmeden, Genelkurmay Bakam ismet inonii tarafmdan
acele Ankara'ya <;agnlm1t1r. Cebesoy, Etem'in bu yiizden 1mard1gm1 amlarmda yazar:
Etem Bey'in Ankara'dan ge<;erek bag1ms1z bir bi<;imde Orta Anadolu ayaklanmasm1 bastirmakla gorevlendirilmesini kesinlikle dogru bulmuyordum. <;unkii
tutlmlu ve yalmz c;1karlanm dtitinen baz1 kiilerin
ayartmas1yla zaten basit diitinceli bir a.dam olan Etem
Bey, Ankara'yi, yani milli yonetimi kii<;iimsemeye balayacak ve bunun da bir sonucu olarak onemli dertler
<;1karabilecekti... Bu k.onudaki diiiincelerimi gok a<;1k
olarak Genelkurmay'a sunmu ve Etem Bey yerine c;olak ibrahim Bey mti.frezesinin, ya da buna benzer ba-

561

ka milli miifrezelerin gonderilmesi onerisinde bulunmutum 16<>.

ETEM, ANKARA'DA LiDERLERi HA9LIYOR. ..
Ne var ki, Ankaraaa, sankmcalan bilinmekle billlikte, Orta Anadolu isyamm ancak Etem'in kuvvetlerinin bastirabilecegine inamlmaktadir. Nitekim Etem,
Ankara istasyonunda bir kurtanc1 gibi kar1lamr. Mustafa Kemal Paa, Etem'i otomobiline ahr, karargahma
goturiir. Karargahta, Mustafa Kemal, !smet ve Fevzi
Paalarm katild1gi bir toplanti yap1hr. Qerkez Etem'in
amlarma gore, ona adeta yal van hr ve Ankara'ya bulaabileceginden korkulan isyam, ancak onun bastirabilecegi soylenir. Ankara Hiikiimeti'nin Etem'inkinden
baka giivenebilecegi bir kuvvet yoktur. Etem, Yunan
saldmsmm pek yakmda balayacagm1 belirtirse de, i<;
isyan daha onemli bulunur. Bu yalvannalar karismda
Yozgat'a gitmeyi kabul eden Etem, iddiasma gore Paalan Oyle halar :
ccBizleri dliman cephesinden gerilere aynlma ve
sui gerilerde size dlien gorevlerle ugrama zorunda b1raktm1z... ~imdi goruyor ve siz de itiraf buyuruyorsunuz ki, Orta Anadolu'da ve bir koede hi<;bir yabanc1 ile
ve Istanbul Hiikumeti ile baglantis1 kalmayan Yozgat
isyarum sondiirmekten acizsiniz. Anlad1g1m Udur ki,
balangi<;tan beri hala durumu kavrayamadm1z, ya da
kiisel ve daha onemsiz eylerle ugra1yorsunuz. Ve belki de Heyet-i Temsiliye ve Ankara Hiikilmeti adma yapt1gm1z genelgelerle, bildirilerle, konf eranslarla herey
olup bitecek sandlmz ve aldandm1z. Af buyurunuz, bu
baakakmadan (serzeni) amac1m bu aymazhklarm bir
daha tekrarlanmamaSim diledigimdendirJJ 161
Etem, bu azarlamadan sonra gorevi kabul ettigini bildirir, Paalar muthi sevinirler. Ertesi gun Etem,
emrine verilen otomobille Karargahtan Ankara'ya iner.
Yeil Ordu kurucularmdan Diyarbak1r Milletvekili Ha-

562

c1 ~i\kril'nUn* arac1hg1yla Yeil Ordu'cularla ve muhalif milletvekilleriyle tamir. Amlannda yazd1gma gore, bu milletvekillerinden ~ogu Mustafa Kemal Paa'nm durumundan yakmirlar. Etem, bu ilk Ankara gezisinde tilkii arkadalan buldugunu yazar:
((Evet, An_kara'da birt;ok i<;ten Ulku arkadalari da
bulmutum ki, elverili bir zamanin gelmesini can ve
gonulden istiyorlar ve dua ediyorlardi 162

Bu ti.lkU arkadalan, Yeil Ordu'cula:r ve Ankara'nm bir iki aydir ortaya <;1kan Bolevikleridir. <;erkez
Etem'de Boleviklik egilimi bi:iylece dogar ve bu Yozgat isyam gidi gelii arasmda Qerkez Etem, Ankara'da Yeil Ordu'ya girer.
Etem, Yozgat isyamm klsa surede bast1nr. Refet
Bele ve K11Ig Ali miifrezelerinin isyanc1lar karIsmda
baans1zhgm1 goriiii, kendine giivenini iyice artmr.
Etem, Yozgat'ta isyandan sorumlulan yarg1lamak uzere bir Harp Divam kurar. Harp Divam, isyanm elebaI Qapanogullan'm zamanmda Yozgat'tan uzaklattrmayan, hatta onlan koruyan Ankara Vall Vekili Yahya Galip'i su~lu bulur. Hatta su~luluk, Yahya Galip'i
koruyan Mustafa Kemal'e kadar uzatihrl Etem, Yahya
Galip'i Yozgat'ta yargilayip asmak ister. Mustafa Kemal, Yahya'y1 yollamaz. Etem, bu yargilama iinden,
ancak Bursa'dan acele ~agnlan agabeyi Reit'in israr11 arac1hg1yla vazge~er. Baz1 Yozgat milletvekilleri,
Etem ile ilgili bir dedikoduyu Mustafa Kemal'in kulagma ulatlnrlar :
Ankara'ya di:inuumde, BU.yuk Millet Meclisi Bakam'm Meclis i:inunde asacag1mn.
* Binbas1 Haci $ilkrU Bey, Aydm Cephesi'nde dogiien ilk Kuva-y1 Milliye'cilerdendir. Demirci Efe, Istanbul ve ingilizlerle
uzlasma egilimi gosterene kadar, onunla birlikte c;;ahsm1t1r.
Cesur, at1lgan, fakat olc;;Usiiz bir kisidir. 0 gilnlerde Demirci
Efe'nin yanmda Hac1 $Ukrii ile beraber clan Celal Bayar, amlarmda, Hac1 $iikrii'niin Aydm'1 zapteder etmez Cumhuriyet'i
ilan edecegim!> dedigini yazmaktad1r <Ben de Yazd1m, cilt:
VII, s. 2264).

563

VARSA, YOKSA ETEM ...

Bu s1rada biiyi.ik Yunan saldms1 balar. Yunanltlar, h1zla ilerlemektedir. Baltkesir ve Bursa'nm dfa,li.iti.
beklenmektedir. Yunan ilerleyii kartsmda, ne milli
miifrezeler, ne de Ordu birlikleri en ufak bir direni
gosteremezler. Bati Cephesi Komutam Ali Fuad Paa,
o ac1 gtinleri amlarmda i:iyle anlatir :
Disiplin ve yi:inetimi biisbi.iti.in bozulan milli mufrezelerimizle birlikte hareket eden 23, 57 ve 61 'inci tUmenlerin geri c;ekilmesi, bir dag1lma bir;;imini almttl.
Onceleri vatam fedakarhkla savunmm~ ve korumu olan
o kahraman y1gmlan, imdi dftmana direnecek yerde
i:iteye beriye kac;1yorlar, i:inlerine c;1kan eyleri tahrip
ediyorlardi. Gelen raporlarda, millz milfrezelerin yaptzklari tahrip ve teroriln, Yunan ilerleniesinden olan
aci, zarar ve ziyanz unutturacak bir durum alnia egilimi gosterdigi aci bir dille anlatilzyordu. Bu perianhk-

tan yararlanan Yunan Ordusu, biri Uak, i:iteki Bahkesir olmak iizere iki yi:inde saldmya devam etmi, 28
Haziran'a kadar Salihli ve Alaehir'i almt, Bahkesir'e
yaklanntI>l 163
Bu durumda yine Yozgat'taki <;erkez Etem'den baka dayamlacak bir giic; goriilmemektedir. 3 Temmuz
1920'de Genelkurmay Bakam ismet inoni.i, Etem'e U
c;agn telgrafm1 gondermek zorunda kahr :
ccGenelkurmay'a gelen son sava raporlarma gore,
hic;bir tarafta ciddi direnme gostermeyen Ordu birlilcleri ve milis kuvvetlerimiz, dilman ilerledikfe erimeicte ve dagilmakta, savunmayi zay1f bulan diiman ordu-

su da iki koldan ileri hareketine devam etmektedir. Bir

kolu Bahkesir'i, oteki kolu da Alaehir ve civanm igal
etmi bulunuyor. Eger Yunanlilara herhangibir taraftan bir darbe indirmeyi baaramazsak, durmadan ilerleyecekler, Kuva-yi Milliye'nin can damarlarznz tekil
eden 6nemli noktalari ellerine gegireceklerdir. Bu pek

dogald1r. Bundan ~1kacak fenahgm ve tehlikenin oniinii. almak U durum i~inde bizler ic;in sonradan mum564

kiln olmayacaktir. Heni.iz yeni ortadan kald1nlm1 tehlikeler (i<; isyanlar gibi) kukusuz yeniden canlanacaktir.
Boyle bir direnii, boyle onemli bir gorevi i.izerine
ahp baarabilecek olan kuvvet, ancak sizin morali k1nlmam1 mufrezelerinizdir u;.i.
c;erkez Etem, acele Bati Cephesi'ne doner ve Yunan ilerlemesine kar1 tek baany1, Demirci'de Qerkez
Etem kazamr. 30 Ternmuz ve 18 Agustos arasmda i;at1malarda ustiin Yunan kuvvetlerini durdurur ve gec;ici bir sure ic;in de olsa, Yunanhlan piisktirti.ir. Mustafa Kemal, 21 Agustos giinu Meclis'te c;erkez Etem'in
baansm.i over :
17-18 Agustos gecesi Etem Bey kuvvetleri gok
degerli kararlar verdi. D-i.1.mana kendini toplamaya vakit birakmaks1z111, diiman iizerine sabaha kar1 baskm
bigiminde bir saldm yapti. Bu sald1n sonucunda biitiin
dilman kuvvetleri tamamen yenilmi ve bozulmu olarak Demirci'nin G-Uneyine at1lm1tir. (~iddetli alkllar) .
Meclis'te <;erkez Etem'in prestiji en yiiksek, muntazarn O~"Clu birliklerinin prestiji en diiiik noktadad!r.
Etem'in biraz hasta oldugu duyulunca, Y-Uce Meclis
21 Agustos 1920 giinu Etem'e derhal bir ((teessiirname
telgrafl s;ekme karan ahr :
S1rn Bey (Izmit - Yeil Ordu kurucularmdan)
- Etem bizim s1kmtih zamamm1zda yetierek bize pek
ferahh gi.inler verdi. Onun boyle hasta oldugunu iittigimiz zaman i.izi.ildiigiimiiziin Meclis adma Etem Bey
kardeimize bir teessurname ile bildirilmesini oneriyorum. (Uygun sesleri).
Bakan (Mustafa Kemal Paa) - Efendim, Etem
Bey kardeimizin rahats1zhgmdan dolayi bendeniz de o
iiziintuyu duydum ve zaten Meclis Bakanhg1'ndan kendilerine bildirdim. Bununla birlikte, uygun goriirseniz,
Genel Kurul adma da yeniden kardei arac1hg1yla yazanz. (Hay hay sesleri) .
565

Kudretli Etem, Mec!is'e tezkere yaz1p milletvekillerine izin bile alabilmektedir. 6n1egin Etem, 21 Temmuz 1920 tarihli yaz1s1yla Yeil Ordu kurucularmdan
izmit Milletvekili Fuad Bey'in izin siiresini (<gorevi izin
si.iresinde ger<;ekletirilemiyecegii) i<;in Meclis'e bavurarak uzattirm1tir. Meclis, 31 Temmuz'da bu istegi cylaml ve olumlu sonucu Etem Bey'e bildirmitirm.
MiLLET MECLiSi'NDE SUBAY DU~MANLIGI

Etem'in prestiji Mec!is'te bu kadar yi1ksek iken,

muntazam Ordu komutanlan ve ~/Iustafa Kemal Pa~a
kmanmaktad1r. 14 Agustos 1920 glinil, Kolordu Komutam Albay Bekir Sami'nin Bursa'y1 bo:;ialtmasm1 askerlik ag1smdan uygun kar:;i1layan Mustafa Kemal, Meclis-
te U sozlerle bundan sorumlu tutulur :
Mustafa Kemal Paa - Bekir Sarni Bey'i ne igin
suc;lamali? ... iddia sahibi liltfen benden sorsun, ben
cevap vereyim.
Hamdullah Suphi - Bursa'dan alman bU.tun bilgi, Bursa'dan gelen milletvekilleri kesinlikle bize bildirmitir ki, di.iman yakmlara gelmeden ehirden c;1km1t!r.
Mustafa Kemal Paa - Qok aldamyorsunuz, Beyefendi Hazretleri ...
Hamdullah Suphi - Soran sizsiniz, cevap veriyorum. Rica ederim, eger milletvekili s1fa tm1 tamyorsamz, sert ve kaba soylemeye hakk1mz yoktur. Deminden de Ismail Suphi Bey'e oyle davrand1mz*.
Mustafa Kemal Paa - Milsaade buyurun, cevap
veriyorum. Bu zatm soyledigi genellikle yalandir ve
yanlltlr.
Hamdullah Suphi - Musaade buyurun, yalan degildir, yanh degildir, asla efendim ...

* ismail Suphi, Mustafa Kemal'e Rus kuvvetleri cagiracak

m1y1z? diye soran ve Biz boyle bir:;iey di.i:;;i.inmedik ve dii:;;i.inmek de istemiyoruz cevabm1 alan ki:;;idir.

566

Mustafa Kemal Paa - Ben soz ald1m, soz soylemek hakk1 benimdir.
EfGndiler, Bekir Sarni Bey, Bursa'yi birakmam1tir
ve ben kendi imzam altmda, Bursa igal edilmeden once emir verdim. Askerlik biliminin g~rektirdigi hareke-'
tin dogrusu Bursa'y1 b1rakmak idi.
Nafiz Bey (Sinop) - $u halde siz de sorumlusunuz/166

Mustafa Kemal, Bii.yilk Nutuk'ta bu Meclis takmhklanm anlatir: Bursa igali iizerine, sonradan <;erkez
Etem'le ibirligi sw;undan yarg1lanan Afyon Milletvekili Mehmet :;?U.krii, 18 Temmuz 1920 gi.inii Genelkunnay
Bakam ismet inonii i<;in, yenilgilerden sorumlu sayd1g1 Bursa Komutam Bekir Sarni ile Alaehir Komutam
Air (Ath) Beylerin neden mahkemeye verilmedikle1i
gerek<;esiyle bir gensoru onergesi vermitir. Atatiirk'iin
Nutuk'ta belirttigine gore, Mehmet :;JU.kri.i'niin onergesini Sinop Milletvekili Hakkl. Hami Bey'in de ivedilikle
cezalandirrria konusunda iistelemesi, Meclis'te Bravo
sesleriyle kar1lanm1tir. Mehmet l;)ukrii, ccBiz cezaland1nlmasm1 gormek istiyoruz)) deyince gensoru kabul
edilrnitir. Atatiirk, bu gensoru hikayesini 6yle a<;1kIar:
Gensoru giinii olarak saptanan 14 Agustos 1920'de Genelkurmay Bakam bu soruya karIhk verdi. Arna
bir tiirlii. inamlm1yor ve Meclis'te cokU yatlmiyordu.
Karahisar (Afyon) Milletvekili :;?iikril Bey, Meclis soruturmas1 istiyor. Baka bir milletvekili kimi subay
ve komutanlarm cezalandmlmalan gerektiginden soz
ederek bir<;ok ornekler say1yor. Baka bir milletvekili,
geri <;ekilirken bir komutanm otuzalt1 deve eya gotiirmil oldug-unu soylilyor. Bir baka milletvekili de Yunan Ordusu'nun k1sa bir silre i<;inde Akhisar'dan Marmara k1yilanna vanncaya deg;in biittin ehir ve koyleri y1ldmm <;abukluguyla ele ge<;irdiginden soz ederek,
Bursa bozgunu dolay1siyle ugramI oldugumuz korkung
zarann, diinya milletlerinde 'Anadolu'da savunma de567

nilen eyin bir goz korkulugu oldugu' yolunda genel bir

kam uyandird1gm1 belirtiyor ve biiyiik bozgunun sorumlularmm cezaland1rilmas1111 istiyordu 167
Onerge sahibi Mehmet ilkrii subaylara c;atai', ccSubay Birliklerin kurulmasm1 ister. Boleviklige egilim
gosteren bu milletvekiline gore, c<memleketin savunmas1 ic;in millet paras1yla okutulmu birc;ok subay isiz
gii<;siiz kahvelerde vakit gec;irmektedir. Oysa ki, memleketin her koesinin armut gibi patir pat1r diimesinden en c;ok onlarm iizillmesi gerekir. <;unkii o zaman
maa alam1yacaklard1r. 0 halde subaylar, iiniforma ve
riitbe gibi eyler dliiinmeden alaylar kurarak ve bulurlarsa yanlanna birkac; er de alarak cephelere ko:;imalldlrlarii.
c<Subay Birlikleri onerisini Yeil Ordu'cu Refik Koraltan da destekler. Yenilgilerden Milli Savunma Bakam Fevzi <;akmak ile Genelkurmay Bakam inonti'yu
de sorumlu tutan Koraltan, aynca subaylann hizmet
erlerinin kald1nlmasm1 ister ve ccRusya'daki Boh~evik
Yeil Ordu'nun gelmesinin beklendigini, bir an once
gelmesi ic;in Hiikumetin giriimlerde bulunmas1 gerektiginin belirtir. Ismail Suphi, Rus kuvveti c;ag1rmaktan
soz eder. Refik ~evket (Ince) ise, Kazim 6zalp, f}efik
Aker gibi cephedeki ttimen komutanlanm iddetle sw;lar ve degitirilmelerini onerir. Daha sonraki bir tarihte Millet Meclisi Milli Savunma Komisyonu Bakam
da olan Yeil Ordu'cu BinbaI Hac1 ~ukrii, <<Kurmay
subaylarm boyundurugu ve zorba1Ig1 altmda Ordu duramaz diye haykmr. Bata Hac1 ~ilkrti ve Qerkez Etemin agabeyi Reit olmak Uzere, bir k1s1m milletvekilleri,
muntazam Ordu'nun aleyhinde konuurlar, milli mufrezelerle gerilla savaI yap1lmas111dan soz ederler. Yeil
Ordu Ankara orgiltunden Kandemir'e inanmak gerekirse, Reit, orgiit toplant1larmda oyle goriiler ileri
surer :
c<Bugiin dti.man karIsmda yer yer silaha sanlarak, Allah Allah sesleriyle bogumaya koanlarm he568

men hepsi, pek sayg1deger arkada1m 9eyh Servet Efendi Hazretleri'nin buyurduklan gibi, (Hazret-i Muhammed donemindeki) mutluluk yuzy1lmm (asr-1 saadet)
ortak yaantls1 ic;inde bulunduklanm duyarak, ya ehit ya gazi diye canlanm feda edercesine dogtitiyorIar. Aralarmda bey, efendi, aga, zengin, fakir fark1 gormuyorlar. Ortada mal diye ne varsa, hepsinin ortak
mah ... Ve bunun bOyle olacagm1, boyle gidecegini bilerek bu ugurda milcadele ediyorlar. Duzenli Ordu erleri dediklerimiz ise, gozlerimle gordilm, siz de pek ala
biliyorsunuz ki, kac;ak stiri.ileri halinde daglarda, ormanlarda dolaiyorlar. Gergek budur ve yaz1k ki bundan ibarettir. Bu da gosteriyor ki, bugiln Ordu dedigimiz dilzenli kuvvetlerle i gormek artzk mumkiln degildir, zaman ve artlar gok degimitir. Y1llarca silren

bitmez tilkenmez savalardan bezgin 91kmu~ olan insanlar, artik Unun bunun komutas1 ile atee at1Irmyorlar. Bu riedenle, yapmak istedig'imiz devrimin anlam1m kavrayabilecek insanlarla elele vererek yepyeni
bir orgut iginde c;ahmazsak, inanm Yunanhlarla degil,
hatta yer yer patlak veren ig isyanlar ile bile baa c;1kamay1z ... Nitekim Ankara kap1larma kadar gelen isyan dalgalanm durdurup yok edenlerin kimler oldugunu gorduniiz .. >i 168
Mustafa Kemal, Bat1'da Yunan ilerlemesi, Dogu'da karars1zhk, i.ilkede ig isyanlar ve Sovyetlerle ilikilerde belirsizligin egemen oldugu Temmuz ve Agustos
aylarmda Meclis'te bu eletirileri goguslemeye gahIr.
Orduyu ve komutanlan savunur. ccSubay Birlikleri
kurmanm bir israf oldugunu, ikiytizelli subaylI bir subay ooltigtintin onemsiz bir kuvvet tekil edecegini. subay taburlarm1 yalmzca Bob~eviklerin, erler subaylan
oldiirdtigii h;in kurduklanm anlatll'. Hac1 $ilkru'niin
kurmay subay di.imanllgm1, kotu niyetlilikle suc;lar.
Gerilla sava1mn zaten verildigini soyler. Azerbeycan'dan kuvvet geleceg"ini anlatll', Sovyetlerin silah, top,
para vaadettiklerini ag1klar ve Halk Hiikiimeti kurulmasm1 one1ir 169
569

Gorilldiigi.i. i.izere, 1920 yill ortalarmda, Ordu ve komutanlann y1ld1z1 soni.ikti.lr. Mustafa Kemal, Meclis'i
kontrolde bi.iyiik giigliik gekmektedir. Qerkez Etem'in
y1ld~zi parlam1tir.
KOMUNiSTLER, UMUTLARINI ETEM'E
BAGLIYORLAR
Etem, Yeil Ordu orgtitiine girerek, giiciinii bir cins
islam Bolevikligini gergekle:;itirme amac1 giiden Ye::}il
Ordu'nun siyasal gi.icl't ile birletirir.
Yeil Ordu'cular ile Yeil Ordu orgi.ltiiniin Ankara
ve Eskiehir il kurulularmda egemenlik saglayan komi.inistler ve baz1 Sovyet temsilcileri, Qerkez Etem'i bir
sosyal ihtilal lideri gibi gormeye ve gostermeye gallirlar. Bakurt Cumhuriyeti adma 24 May1s 1920'de Anka.ra'ya gelen ilk resmi Sovyet temsilcisi ~erif Manatof,
temsilciligi bir yana b1rak1p Anadolu'da ihtilalcilige koyuJmutur. Ankara Hilkiimeti igileri Bakanhg1'nm gizli odeneginden ayda 100 lira maaa baglandig1 ileri siiri.ilen 1?e1if Manatof'un onayak olmas1yla, Ye:;iil Ordu
gevresinde ki.imelenen Tokat Milletvekili Naz1m ve Baytar BinbaI Salih Hac10g1u gibi kiiler, 1920 yazmda
gizli bir komi.inist partisi kurmu:;ilardJr170 Bunlar, Mustaf~ Suphi'nin Komintern'e bagh Baku'daki Komi.inist
F "isi ile de Anadolu'ya gelen temsilci Si.ileyman Sarni
L...ac1hg1yla temasa gegmiler ve igeride de Qerkez Etem
kuvvetle1iyle gii<;lenmeye i;ahffillard1r. Bunlarm yam
s1ra, Hac1 i.ikri.i ve Re:;iit gibi Ye:;iil Ordu kuruculan,
Etem giici.iyle hiiki.imete el koyma di.ileri gormektedirler.
Anadolu'da komi.inizmin lideri durumunda goziiken Tokat Milletvekili Naz1m'm di.ilerini, Hasan izzet
Dinamo, Kurtulu Sava1m1z1 romanlatlran Kutsal
isyannda anlatJr. Romanda Naz1m, Ankara'da Hac1
~i.ikrii arac1hg1yla tamt1g1 Etem'le Dyle konu:;iturulur:
570

<cYeni orduyu neden ornegin, sizin kiiliginiz c;ergevesinde kurmak istemiyorlar da, yetenekleri ve gilgleri ustiine hie; kimsenin birey bilmedigi eski Osmanll
Ordusu'nun general ve albaylan c;ergevesinde yaratmak
istiyorlar? ic; ve di dilmanlara ilk doyurucu yumrugu
indiren sizsiniz. ~imdiye dek yenilgi nedir bilmediniz.
Elinizin altmdaki guc;, art1k bir c;ete deg;ildir. Bunu
bi.itun dunya anlamu~tir. Bunun igin de Meclisi' s1k1t1rarak sizin giiglerinize Kuva-y1 Seyyare denmesi igin
kanun g1karttik. Sizin gezgin gilciinilz, tam orgutlii bir
ordunun gekirdeg'inden baka nedir ki? Bunun kadrolanm genileterek ve bu orgutu yaygm bir duruma getirip devletin tam kontrohi. altma verirsek istedigimiz
ordu meydana gelmez mi? Bugiln iicretli asker kullamrsm1z da, yarm da ii yava yava ilcretsize dokersiniz. Sovyet Rusya'da koskoca gerici c;;ar yanlzsz, emperyalist devletler beslemesi ordularz oniine katzp kovalayan komutanlar, hep halkzn i<;inden fzkirmi sizin gibi
komutanlardzr. Hi<;bir c;;arlik generali halktan yana,
devrimden yana qzkmamz, qzlcamami'{}tzr, Bizim Osm?.n-

h Ordusu paalanm1zm ve albaylar1m1zm tutulacak bir

tek yanlan, emperyalizme karI g1km1 olmalandir. Kaz1m Karabekir, Mustafa Kemal, Ali Fuad Paalar iistiln
nitelikler ta1yan bu OsmanlI subaymm bamda bulun. maktadir. Ne yaz1k ki, bunlar, biitiin iyiniyetlerine karlll, yetirneleri geregi bizim istedigimiz toplumsal devrime yabanc1dirlar. Yann Ti.i.rkiye dilmandan temizlendiginde Osmanh Ordusu'nun paalan burda ancak
bir burjuva devleti kuracaklar, butiin agahk, derebeylik gibi kurululan oldugu gibi b1rakmak zorunda kalacaklardir ...
Bizim istedigimiz, bir yandan di dilmanlan yurt
smirlanndan d1an atarken, yeni devletin ig dilmanlan olarak pusuda kalacak burjuva, aga ve derebey s1mf ve zumrelerini de zarars1z duruma getirmektir. Boylece, buyiik sarsmt1lara ug-ramadan toplumsal devrimi
de yap1p Tiirkiye'yi sm1fs1z bir halk hiikumeti durumu571

na getirmek istiyoruz. Biz Meclis'te bu ak1mm politik

guci.inii yaratmaya <;;ahmaktay1z.
Sosyalizmi meydana getirmekte Sovyetler de bize
'her tilrlil yardzmi yapmaya her gun yeniden soz veriyorlar. Sizi, Mustafa Kemal'den daha il.stiln buluyorlar.

Mustafa Kernal Paa, salt bir siyasal gii<;;, emperyalizme karl savam bir sembolU olar'ak biliniyorsa da, elinde asker gi.icil olmadlgmdan sahip olmas1 gereken gilciin yansm1 yitirmektedir. Yalmz, gordiigiimi.ize gore,
Mustafa Kemal'in gittigi yol, tam anlam1yla bir cliktatorliik yoludur in.
ETEM'iN MOSKOVA YOLDA$LARI
Dogaldir ki, Nazun ile <;erkez Etem arasmda tamamen boyle bir konumamn gegip gegmedigini saptayabilecek durumda degiliz. Fakat Yozgat isyanmdan sonraki tutumu, Etem'in devamh yukandakine benzer telkinler altmda tutuldugunu gostermektedir: Etem, Yeil Ordu orgiiti.iniin eylemce komutam olarak selamlanmitir. Boleviklerin onu Mustafa Kemal'e yeg tutacagma ve Bolevikligin kagm1lmaz olduguna Etem inandmlmIhr. Boylece Yeil Ordu'ya giren Etem, Bolevikligini ilan etmitir. Bir Sovyet yazanna gore, Etem,
art1k 6yle konumaktadir :
c<Boleviklik biiti.in diinyaya egemen olacak. Eger
biz onu uygun duygularla iyi karIlarsak, millet, her
durumda mutluluga ulaIr. Dinginlik (siikun) sagland1g1 takdirde, Boleviklik, gelecegimiz igin gok faydall
ve verimli olacaktir. $imdi Boleviklik memleketi kurtanyor, gelecekte halk1m1zm yaam ve mutlulugunu da
koruyacaktir 17!!.
Etem, amlannda da Moskova Yoldalarvmm onu
Mustafa Kemal'e yeg tuttuklanm yazar :
C<Rus Sovyet merkezinin maddi ve politik gok ciddi ve i<;;ten gori.inen yard1mlanm elde ediyorduk. Ankara'm1zm Moskova ihtilal Merkezi ile dostluk ilikileri
572

gilnden gi.ine arbyordu. Boleviklerin onemli, hatta parasal yard1mlar1 gizli ve ag1k, bizi tutan dostluklan yadsmam1yacak kadar meydanda idi. Gerc:;i o zamanlar
dostluk her iki taraf igin zorunlu idi. Bu yonleri hepimiz degerlendirmekle birlikte, Moslcova Yoldalari, T'iirk
ihtildl ileri gelenleri arasinda daha i;olc beni giivenilir
buluyorlardi ve bu kanzlarim ar;;zk<;;a ortaya koyn1,1l5tu-

lar*. Lenin'in ilk ac:;1klad1g1 milletlerin ozgilrliik ve ser-

bestisine ait yi..i.ksek ve i;ekici ilkeler, yine onlar tarafmdan yakalanmcaya kadar ben Sovyet dostlugunun
ateli ve ii;ten yandalarmdan bulunuyordumm.
Bolevikligi benimseyen Eteni, Dinamo'ya gore, Ankara'nm solcu c:;evrelerinde artlk babUg>i diye c:;agnlmakta, hakkmda marlar diizenlenmektedir :
Gi..i.ne, ay gibi i.Ukeyi parlatti
Kahraman Etem, Cihadm. senin
Garb1, ciham yerinden oynatti
Kahraman Etem, nejadm senin.
Bolevik Etem, Anadolu'nun en iyi matbaasm1 satm ahp qir islam . Bolevik gazetesi ~1kartmaya koyulur. 1920 Agustosunun sonlarma dogTu c:;1kan gazetenin ad1 ((Seyyare-i Yeni Diinyandir. Gazetenin bamda o giinlerin boleviklerinden gazeteci Arif Oruc:; vardir. ((Seyyaren sozi..i. bir yandan Etem'in Kuva-y1 Seyyaresini hatirlatmakta, ote yandan da Yeni Diinya'ya
.(Sovyet Di..i.nyas1'na) bagh bulundugunu belirtmeY-:tedir. Aynca Yeni Di.inya, Mustafa Suphi'nin yurt d1mda c:;1karttig1 gazetenin ad1d1r. -Etem'in gazetesinin bamda, ((Dilnyanm Fukara-i Kasibesi (proleterleri) Birleiniz ! sozii yer almaktadir. Gazete, islamc1 Bolevik
bir i;izgi izlemitir.

* Sovyet kaynaklanna gore, Moskova'da Etem'e once bir Turk

komilnisti gozi.iyle bakm1:;;lar, fakat sonradan onun sadece bir
haydut oldugunu anlamu~lardlr. (Carr, The Bolshevik Revolution III, s. 300). Mustafa Kemal'i ise, ba:;;mdan itibaren m!lliyet!;i bir kil!;i.ik burjuva devrimclsi olarak tamm1lardlr.

573

Bir Sovyet yazanna gore, Yeni Diinya'da c;1kan yaz1lar, Komiinizmin, ona bir islam ahlak1 yilkleyen ilkel ve bilisiz (cahil), fakat oldukc;a diiriist yorumlanm
temsil etmektedir174 Ornegin Yeil Ordu'nun Eskiehir
orgi.itilnden ve gizli Komunist Partisi'nden Mustafa Nuri, Yeni Dilnya'da bir yandan ((Biitiin i.iretimin tek
kaynagi olan kahraman Anadolu'daki emekc;i halk1
ezen, onu tutsak eden biitiin o eski toplumsal sozlemeler kendiliginden yuriirliikten kalkmah ve salt paranm, sermayenin hakkm1 tamyan kanunlar tamamen
yikllmah ve yakllmahdm> demekte, fakat ote yandan,
Anadolu, Halife'nin bir dakika bile tutsakhgma raz1
olamaz buyurmaktad1r.
Etem ve oteki Yeil Ordu'cular, gazetelerini Ordu'ya yayarlar ve orgiitlerini Ordu ic;inde geniletmeye c;abalarlar. Fahrettin Altay, amlarmda Ankara'dan Afyona karayag1z yak11kh bir delikanlmm geldigini, saygis1z ve serbest bir tavirla selam verip yanmdaki koltuga
oturdugunu ve masa iizerine bir mektup b1rakt1giru anlatlr. Etem'in Milletvekili agabeyi Reit'ten g~len mektup Oyledir :
Fahrettin Beyefendiye,
Bilmem kl Bolevik olacak m1sm? Olmazsamz bile
herhalde bir Bolevik gazetesi olan Yeni Diinya'nm yaymm1 saglamak ic;in abone olarak yardlmm1zi dilerim
efendim.
Mektubu okuyan Kolordu Komutam Fahrettin Altay, Yeni Dunya'c1 gence U kar1llg1. verir:
1<- Biz
askerler, siyasal ilerden anlamad1g1m1z
ic;in Boleviklik hakkmda bir fikrimiz yoktur. Ankara'nm bilecegi bir itir. Arna gazetenize birkac; abone yazdmnz. Bizim iimiz kar1m1zdaki Yunan dilmanlanm1z1 yenmege c;allmaktlrn.
Yeni Diinya'c1 gene;, hemen Iat1 keser ve sorguya
balar:
11- Bu husustaki tedbirlerinizi ogrenebilir miyim? .
Delikanh, cevap bile beklemeden propagandaya gi574

rIIr, Kolordu Komutam Altay'a askerlerimizin ordudan kac;;1 nedenlerini aratlnp aratlrmad1gm1n sorar.
Yeni Dtinya'c1 gene; yukandan, Fahrettin Altay aag1dan ahr. Altay, yalmz kalmca olayi Oyle yorumlar :
Olay beni diiilndilrdii. Reit itibarli bir milletvekilidir. Bolevik olmu. Tabii kardei Etem de ondan
ayrzlamaz. Demek Ankara'da esasli bir Bolevik orgutil
meydana gelmi, bir de gazete ~zkarzyorlarn m.

Demek ki, d1andaki Enver gibi, ic;;eride de c'islam

Bolevikligi taslayan ve Sovyet Rusya'mn destegfai
de arkasma alarak Mustafa Kemal hareketini tehdit
eden Etem ortaya c;;1km1tlr. Ne var ki, Etem'in Bolevikligi, Enver'inkinden de daha az ciddidir.
ETEM, BIR HALK LiDERI MIYD:i?
Etem'de halkm kurtuluunu sag'layabilecek bir halk
lideri kiiligini gormek isteyen ilerici aydmlann say1s1, gtintimtizde bir hayli kalabahk oldugu ic;;in, Etem'in gerc;;ek kiiligi tizerinde biraz durmak gereklidir.
Etem, kendi deyimiyle, emlak ve arazi sahibi olan,
Bursa ilinde malikanesi bulunan ~erkez Ali Bey'in
ogludur. Stivari neferligiyle askerlige balam1, bac;;aVU olarak terhis olmutur. Daha sonra Baklrkoy'deki
Stivari Okulu'na giderek tegmenlig;e ytikselmitir.
Etem'in askerligi burada biter. Birinci Dtinya Saval sirasmda Etem, kardei Emekli Ytizba1 Reit ile
birlikte Tekilat-1 Mahsusa'da c;;alIlr. Azerbeycan'da,
:iran ic;;lerinde gerilla faaliyetinde bulunur. Kaz1m Ozalp
ve Rauf Orbay'1 bu gerillac1hk gilnlerinde tamr. Dtinya
Sava1'mn ilk y1lmda Afganistan ihtilali ic;;in yola c;;1kan, fakat iran duvarnu aamayan Rauf Bey, Etem'i
nas1l tamd1g1m amlarmda 6yle anlatir :
Savam ilk y1lmda Irak'ta, iran smmnda gorev
ile bulundugum s1rada bu zat da (Etem) yamnda sekiz-on arkada1yla gelip gontillu olarak kuvvetlerime
katllm1, ben de kendisini yerlilerden jandarma tekili
ile ul3.t1rma hatlanmn korunmas1 ic;;in gorevlendirmi-

575

tim. Bu sirada iran ve Kurt as.iretleriyle olan c;:arp1malarda hizmet ve. yararhg1 gorulmli.tiir. Oradaki gorevim sona erince, kendilerini zaten bagll bulunduklan
-bas.komutanhk (Enver Pa.'}a) emrindeki- Tekilat-1
Mahsusa'ya katilmak uzere Istanbul'a gondermitim.
Di.inya Savas.1'nm son siralannda, ittihatc;1lar henuz iktidarda iken, Etem savas. meydanlarmda degil,
Bandirma bolgesinde zorbahk ve ekiyallkla ugras.maktadir. izzet Paa Hti.kumeti kurulup, ittihatc;:1 Fethi Okyar ic;is.leri Bakanhg1'na gelince, Etem'in es.kiyahklarma kars.1 Banchrma bolgesine miifrezeler gondermek
ister. Konuyu Hl.ikumet'e getirir. Etem'in es.kiyahklanm b6ylece ogTenen Deniz Bakarn Rauf Orbay, bu ii
bans.c;1 yoldan c;ozecegini bildirir. Hikayenin gerisini
Rauf Bey'den dinleyelim :
ccBandirmada oldug;unu bildigim Etem Bey'in bli.yiik kardei Reit Bey'e, ora Liman Bakam arac1hg1yla bir telgraf c;:ektim. Kardes.i Etem Bey'in yapt1klanm
haber ald1g1m1, bunlarm vatan ve millet c;:1karlarma
son derece aykm hareketler oldugunu anlattim. Bu
yolda devam ederse hakkmda iddetli davramlacag1m,
sonucun da mutlaka aleyhlerinde c;:1kacagm1 bilmelerini
belirttim. Derhal kardeini bularak uygunsuzluklarma
son verdinnesi uyansm1 yaptim ve giriiminin sonucunu bana bildirmesini ekledim.
Reit Bey'in cevab1 gelmeden, Miitareke gorils.meleriyle gorevli olarak Istanbul'dan aynld1g1m zaman,
tuhaf bir raslantiyla yolum Bandirma'dan gec;:iyordu.
Oraya vard1g1mda Reit Bey'i iskelede beni bekler buldum. Telgraf1mdakileri kardeine anlattig1m ve onun
kis.isel gocunmalar etkisiyle yaptigi ilerden vazgec;:tigini ve art1k bu gibi hareketlerde bulunmayacagm1 ga.;
ranti etti 17 B.
Bu soziinil ne olc;:ilde tuttugu bilinemez, fakat bundan sonra Etem'in adm1, izmir'in ittihatc;:1 Valisi Rahmi Bey'in ogfonu, Yunan igalinden once 12 f?ubat
1919'da daga kaldmnca is.itiyoruz. Etem, Vali'nin c;:o. 576

cugunu iki arkada1yla birlikte, okuldan donerken bir

faytonla ka<;mr ve o zaman ingilizlerin elinde tutsak
bulunan Tekilat-1 Mahsusa'nm iinli.i kiile1inden Ku:~
<;uba.1 Eref'in Salihli'deki bag kulesinde gizler. AlpasJan adh <;ocuk, 53 bin lira fidye kar1hg1 serbest b1rak1hr*.
Qerkez Etem, amlarmda bu fidye olaym1 milli miicadcle hazir11gma baglamak ister. Bu, sonradan bulunmu bir gerek<;edir. Zira fidye olaym1 <;erkez Etem, s1cag1 s1cagma bir mektupla ibirlik<;i Htirriyet ve itilaf
Partisi'nin yaym organmda a<;1klar. Mektupta ittihat<;1hk dtimanhg1 yap1lmaktadir. Btiyuk kardei Reit;
on planda bir ittihat<;1 say1labilecegi ve Etem'in kendisi de ittihat<;1hga iyice bulamI oldugu halde, Etem
o gunlerde kiisel nedenlerle ittihat<;1 dtimam kesilmitir. Etem'e gore, Vali, Hasan Bey denen bir kiiyi
ingiliz casusu diye h1rpalam1tir. Zaten kendisi ittihat
ve Terakki Merkezi'nin kor bir aletidir. Fidye ile, Rahmi'nin memleket aleyhine kullamlacak milyonlan azaltilm1tlr. Aynca asi>> Etem, bu vesileyle eref ve haysiyetini yeniden kazanm1tlr. <;unkii Vali Rahmi, htikiimetin tutuklad1g1 bir kiidirrn. Ger<;ekten Vali, btitlin
ittihat<;1 ileri gelenleriyle birlikte, ingilizlerin istegi i.izerine, <;ocuk ka<;1rma olaymdan <;ok once, 30 Ocak 1919'da tutuklanm1tlr. ingiliz resmi belgelerine gore, Vali
Rahmi'nin tutuklam nedeni, izmir'deki ingilizlere <;ok
iyi davranmakla birlikte, iddetli Rum dlimam olUUdur178. Yunanla savaa hazirlanan Etem, izmir'de Rum
egemenlig"ini engellemeye <;ahan bir valinin oglunu ka<;irarak, eref ve haysiyet kazanmaktadir! Etem'in bu
kendi a<;1klamasma gore, fidye olaymm, siradan bir soygun ya da kiisel dlimanhk sonucu olduguna hukmetmek gerekir.

* 0 giinlerde Demirci Mehmet Efe de, 5 bin lira fidye kar1llg1 Dervi~ Aga'nm oglu Ali'yi daga kaldmr. 334 bin altm ve
35 be~ibiryerde gonderilir. Efe, bu kadar paraya cocugu vermez, 1948 altm daha bulunup yollamr, cocuk kurtanllr. Demirci Efe, Bozdogan'da Ziraaf Bankas1'm da soyar.
577

iin daha ilgin<; yam, Etem gibi bir Tekilat-1 Mahsusa'c1 ve ittihatc;1 olan ve izmir'de Yunan'a ilk kurUnu s1kan gazeteci Hasan Tahsin'in fidye olaymda Etem'in savunmasm1 yapmas1du*.
Hasan Tchsin, <;erkez Etem'in irkmm ingilizlere
olan baghhk ve saygis1m gostermek ic;in ittihatc;1 Vali'nin oglunu kac;ird1g1m ileri siirmektedir. Gazeteciye
gore, Dtinya Sava1 s1rasmda Btiyiikada'da esir tutulan
ingiliz Generali Townshend'i kurtarmayi planlamilar,
fakat general kac;mayi reddetmitir. Boylece, <;erkezleri
Sultan Mecit gtinlerinden beri her f1rsatta koruyan ve
basmmda uzun yillardir Qerkezlerin ozgtirliigtinii ve yaam1m savunan Ytiksek ingiltere Devleti'ne oviinc; verici bir hizmette bulunmay1 ve Qerkezler ile miisliimanlann en ic;ten koruyucusu olan Btiyiik Britanya'ya manevi baghhk ve saygi duygulanm gostermeyi baaramayan Etem Bey, ingilizlerin tutuklad1klan Vali'nin oglunu kac;irarak, !ngilizlere saygi gosterisinde bulunmaktadir.
Hasan Tahsin, Oyle devam etmektedir :
... <;erkez Etem Bey ve arkadalan, Rahmi'nin bi.ikiilmez kolu milyonlarca altmlarla ittihat ve Terakki'nin her zaman ic;in, vatana ve itilaf Devletleri'ne tehlike oldugunu gozoniinde tutarak bu miithi kuvveti.
"' $ehlt gazeteci Hasan Tahsln, ittlhat ve Terakki'nin Avrupa'ya gonderdigi ogrencilerdendir. Paris'te sosyalizan fikirleri
benimser. Etem ailesinln de bagh bulundugu Te~kilat-1 Mahsusa liderlerinden Kucubal Eref arac1llg1yla bu orgiltle iliki
kurar. ingiliz istihbarat Servisi'nin Romanya'y1 Tilrkiye'ye
karI savaa sokmakla gorevlendirdigi Boxton kardeleri, Bilkre~;;'te Oldilrmekle gorevlendirilir. Hasan Tahsin. bu ki9ileri yaralar. Biikre9'te bir siire cezaevinde kald1ktan sonra Istanbul'a
doner. Fakat zamanla, gerekli ilgiyi gormedigi diliincesiyle,
ittihatc1Iarm aleyhine doner. As1l ad1 Osman Nevres'tir. Boxton kardelerl oldilrmeye giderken Hasan Tahsin adm1 alm1t1r. Gercek Hasan Tahsin, Selanik'te Silah gazetesini c1kartan
ve Silahc1 diye amlan bir anarist idi. Tekilat-1 Mahsusa'da
cahan Hasan Tahsin, 1914'te gorevle gonderildigi Bulgaristan'dan izinsiz dondMil icin bogdurulmu9tur <Nurdogan Tacalan, Ege'de Kurtulll Sa\18.lil BBlarken, s. 127-142).

578

Rahmi'nin ittihat ve Terakki orgiitii ugruna kullanacagi bu altm bombayi elinden alarak, kazas1z ve anzas1z
bir bi<;imde U zavalh vatanm selamet ve ilerlemesine
gii<;leri Ol<;iisiinde hizmeti diiiinmtilerdir ... 179 Bu hizmet dtiiincesiyle, Vali'nin oglu daga kaldmlmltlr.
<;erkez Etem'in Kurtulu Sava1 ile ilgilenmesi, Rauf Orbay'm Mustafa Kemal'le bulumak tizere Anadolu'ya ge<;mesiyle balar. Ege'yi dolaarak yola koyulan
Rauf Bey, Etem'i KugubaI Eref'in giftligine gag1r1r
ve milli miicadeleye kat1lmas1m ister. Etem, Salihli cephesinde gahmaya balar.
Etem, gok sert ve ac1mas1zdlr. K1sa bir si.irede kuvvetlerini btiyiittir. Bunda getecilige yatkmllg1 kadar, kulland1g1 metodlann da pay1 vard1r. ismet Paa, muntazam Ordu birliklerinin, askerden' kag1lar dolayisiyle
~oztiliip dag1hma kar1hk Etem birliklerinin say1ca
art1 ve giigleniini goriince, bunun nedenini, Etem'in
agabeyi Reit'e sorar:
- Siz gittiginiz yerde vuruyorsunuz, klr1yorsunuz,
yagma ediyorsunuz, sonra da bu halkm ic;inden bu halkln ~ocuklanm ahyorsunuz ve bunlar sizin sadlk adamlanmz oluyor. Nas1l yapabiliyorsunuz bunu? Giildii:
- UsulU vard1r onun, dedi. Ben:
- Nedir, nas1l bir usuldiir, dedim. Reit Bey anlatmaya balad1 :
- Gidersin, dedi, iin geregini yaparsm, sonra da
orada goziine kestirdigin adamlan ahrsm, onlan sug
ortag1 yaparsm. Kendilerine talan yaptmrsm, diimaru
olanlara dtimanlanm vurdurtursun. Su<;a bulaml
olurlar. Artik bunlar koylerine gidip de vatandalan ile
dogal ilikiye giremez duruma gelirler. Biitiin yaamlan boyunca, kurtululan size baghhktadlr.
Reit Bey bana kendi usullerini anlattigi zaman
sordu:
- Bunlan yapabilir misiniz? Ben:
- Sizin yaptlklanruzm higbirini yapamayiz, dedim. Oda:
579

Oyleyse Ordu'yu da yapamazsm1z, demiti 18 ().

Yagma, dilmanlarm1 oldiirtme ve sur;; ortag1 yapma metodlarmm yam sira, Etem birlikleri, yiiksek iicretli askerlerden kuruludur. Subaylan, Ordu subaylarmdan r;;ok daha fazla i.icret almakta. erlere bol para
verilmektedir :
Askerleri ayda onbeten otuz liraya kadar ayhk
ahrlardi. Yani resmi Ordu'dakinden hemen hemen iir;;
kat fazla. Bu nedenle resmi Ordu'daki askerlerin bir
klsm1 o tarafa gec;iyordm> 181
Etem Ordusu, bir halk ordusu degil, yilksek parah
ve ayncaltkh bir ordudur. Gerekli para yalmz zenginlerden degil, bii.ti.in halktan terorle ahmr. Ordu'ya para ve asker saglamakta bi.iyii.k hizmetleri ger;en Uak
Mi.idafaa-i Hukuk Bakam ittihatr;ilardan ibrahim Tahtak1l19, Etem'den ac1 ac1 yakmir:
Koyltilerden toplad1g1m1z para, eya, atlan hep
ona veriyoruz, sinilerle baklava gonderiyoruz, o yine
kendisi toplamak istiyor, adamlanm gondererek koylerden para, eya ve asker toplamak hevesinden vazgec;miyor, buyrugunu dinlemeyen koyleri de yaktmyon> 1 e 2
Etem, geni bir bolgede hiikiimete kar:;i1 sorumlu
saydirmay1p, dogrudan dogruya kendi emrinde bulnndurdugu baglanti (irtibat) subaylan arac1llg1yla halka
her istedigini yaptinr, diledigi bir;;imde ceza verir, istedigi miktarda para ve asker toplar18 a. Atati.irk, 8 Ocak
1921 tarihli Meclis konumasmda durumdan yakmir.
halkm bu yilzden Yunan'1 milli kuvvetlere yeg tutmak
zorunda kald1gm1 ac;1klar :
Yunanhlar <;ekildik<;e derhal Birinci Kuvve-i S~y
yare'den* mufrezeler oralara gider, halk1 soyar, ya da

* Etem kuvvetlerinin resmi ad1. Etem, yurt d1smda silrgilndeyken saptanan bir konusmasmda soyle der: Nizamiye askeri
gibi zapt-il rapta sokmak gibi s1k1ya getirirsen vetecilik yapamazsm. Ben de astlarimm istedigim gibi dogilsmelerini saglamak ic;in savas d1smdaki her hareketlerini serbest b1rakm1t1m. Qetecilikte bu sartt1r. Hele ganimet, vurup kiranmdir
(Kandemir, Atatlirk'e 11 Suikast, ~. 27).
580

asker yapacag1z diye gerekenleri ahr ve bir k1smm1 ~iz

Yunanhlarla birlikte hareket ettiniz diye oldtiriir. Boyle
birtak1m sonu gelmez zulilmlerde bulunuyorlard1 ve
(insanlar) bunun sonucu olarak, hiyanet sonucu olarak,
ya Yunanhlara kendilerini yalmz birakmamalan ic;in
yalvanyorlar, ya Yunanhlarla birlikte ka91yorlar, ya cla
bu gelen ba1bozuk aki kuvvetlere karI silahm1 kullanarak cephe kurma zorunda kahyorlard1 1 ~-
Bu koullarda ic; isyanlan bastirma yolunda Qerkez
Etem'in yaptig1 hizmetler dahi, aym zamanda askeri
gi.iciinil artirma ve zenginleme arac1dir. Rahmi Apak,
bunu 6yle ac;1klar :
Yozgat isyanmm bast1nlmas1, tic; kardeler Kuvve-i Seyyare'sinin her bireyini zengin etmi ve Kuvve-i
Seyyare'nin mevcudunu artirmItlr m.
Etem, devlet mallarma da serbestc;e el koyar. brnegin, tekel depolarmm Qerkez Etem'in adamlan tarafmflan miihi.irleri soki.ihip kilitleri kmlarak zorla alman
10 bin kilo ti.ittinii, uzun yazu~malara ragmen, Etem geri vermeye yanamaz. Etem birliklerinin harcamalannm hesabmm tutulmasm1 isteyen BatI Cephesi Komutam'na, Etem'in kardei Tevfik, Bu i, birliklerde birkac; subayla hesap memuru bulundurmay1 gerektirir
diiiincesiyle U ilginc; kar1hg1 verir :
Bu serserilerin bama ne bir subay, ne de hesap
memuru koymak miimkiin olmamakla birlikte, kabul
ettirilmesine de olanak yoktur. Qiinkii subay gordtiler
mi azrail gormiicesine ayaklamyorlar. Bizim miifrezelerimiz Pehlivan Aga, Ahmet OnbaI, San Mehmet,
Halil Efe, Topal ismail gibi adamlar tarafmdan yonetilmektedir. BOliik eminleri de yazdlgm1 okuyamaz ve
okudugunu yazamaz adamlardandir... Kuvve-i Seyyare'nin imdiye kadar oldugu gibi geliigi.izel yonetilmesi zorunlugu vardir))isa.
Halka zuliimle ve soygunla beslenen ooyle bir ktl.vvetin, ne Boleviklikle, ne de halk<_;1hkla bir ilgisi yoktur. Nitekim Etem'in zulmiinden yakman halk, Musta1

581

fa Kemal'ln deyimiyle, Etem'in derebeyligini kurdugu

Kiitahya'ya Ordu birlikleri girerken, onlan bir kurtanc1 olarak kar1lar. Bu savalara katilan bir gen<; subay
Oyle yazar :
Az kuvvetimize ragmen, ehir halkmm o giinki.i
heyecamm hig unutmam. Sokaklara flrlamI erkel~l:r
bize yalvanyordu :
- Aman bu ekiyalar Yunan gavurundan daha
zalimdir, aman bizi bunlardan koruyun.
Aynca ehir halkmm silahlanm1, evlerini, goluk
gocuklanm Etem'in getelerine kar1 savunmaya azmetmi oldugunu gorerek igimiz rahat etti.
Daha sabahtan itibaren ehirliler bize yiyecek getirmeye balad1lar. Gelenler :
- Etem, getelerine demi ki, Kiitahya'y1 ele gegirirseniz bi.ltun mallar, eyalar sizin olacak. Aman kurtann bizi diye yalvanyorlar>> 187
ite ccBolevikn Etem'in halk ordusu bu Olgiide
halka kar1dir. Bu <;erkez Beyi'nin antiemperyalist tutumu dahi hayli kuku gottiri.ir. Qerkez Etem'le yakmllk kuran Ali Fuad Cebesoy'un ag1klad1gma gore, Etem,
1920 baharmda hi<; kimseye haber vermeden, Adapazan'ndaki ingiliz temsilcisi arac1llg1yla itilaf Devletleri
Bakomutam'na, Sultan Vahdettin'e ve Damat Ferit
Paa'ya mektuplar yollam1tlr. Cebesoy, "Evet, Etem
Bey. Yanh ve hem de gok zararh bir i yapt1111zl) diye
uyarmca, Etem'in yola geldigini ileri siirmektedir188
Bununla birlikte, o gi.inler, ingilizlerin ve Damat
Ferit'in Kuva-y1 Milliye'yi gokertmek ve Sevr tipi bir
antlamay1 empoze edebilmek igin yogun gaba harcad1klan bir donemdir. Nitekim bu gabalar, Aydm Cephesi'nde Demirci Efe ftzerinde etkili olmu:~tur. Celal Bayar ve Hac1 l?iikrii gibi ittihatg1lan yanmdan uzaklatiran Efe, ibirlikgi damma_nlar bulmutur. Celal Bayar'm yazd1klarma gore, Damat Ferit, yola gelen Efe'yi Aydm'daki milli kuvvetleri toplay1p Mustafa Kemal'e
saldirtmay1 bile diiiinmi1ti.1r. Damat Ferit, bu nok-

582

taya kadar gidemese bile, Efe'nin Mustafa Kemal'le

birlemesini engellemitir. Demirci Efe, bu etkilerle cepheden aynlm1, Nazilli'de Forbes Kumpanyas1'nm giizel kokline yerletirilini, kendisine saltanath bir Hidiv hayati yaat1lm1tir*1so.
<;erkez Etem, hemen bu noktaya gelmese de, daha
sonra, h1zla ihanet yoluna slirliklenmitir. Etem ve kardeleri, itilaf Devletleri'nin istegiyle, Sevr'e benzer bir
antla:;imay1 Atatiirk'e kabul ettirmek ic;in Bilecik'e gelen
ve Atatiirk tarafmdan gozaltma allmp Ankara'ya gotiirlilen izzet Paa Kurulu ile ilikiler kurmulard1r. Reit, ingilizlerle uzlamayi onermitir. Atatiirk, Nutuk'ta bunu i:iyle belirtir :
Reit Bey, Ankara'da bulunan izzet Paa Kurulu
ile de yapt1g1 buluma ve konm~malara dayanarak, 'Paalar, izmir'i, Istanbul'u kurtararak ban yap1labilecegini soylemck i.izerc geldikleri halde, kendilerinin tutukland1klan' yolunda bir ak1m da uyand1rm1t1 190 .
Nitekim, Qerkez Etcm, Bi.iylik Millet Meclisi'ne bir
telgraf <;ekerck, izzet Paa Kurulu'nu savunmu ve tutuklanmalanm protesto etmitir:
Vatanm yi.iksek c;1karlan111 politikayla c;ozmeye
yetkili, devkiin kurtuluu konusunda gorlimek ic;in
Ankara'ya kadar gelen Istanbul Kurulu'nun tutuklanmas1 tarihtc gori.llmemi bir olaydm> 191 .
Etern, Ankara'ya Meclis Bakam'na izzet Paa Kurulu'nun tutuklanmas1 konusunda protesto telgraf1
gonderdigini, lJaka bir telgrafla Istanbul Hliklimeti'ne
bildirme geregini duymu ve Istanbul'la dogrudan telgraf baglantismm kurulmasm1 istemitir.
0 gtinlcrde art1k Etem ve kardeleri, milletvekillerinin huzurunda Mustafa Kemal'e kar1 Oyle konm,iabilmektedirler:

* Forbes Meyankokti Kumpanyas1'nm, Yunan 1.galinden once

Soke ve dolaylartndaki Rum ayaklanmalarmda ad1 gecmektedir (Nurdogan Tar;alan, Ege'de KurtulU Saval)1 Ba:;;Iarken,
s. 177).
583

Biz izmir ve bolgesinde geni arazi ve ~iftliklere

ve servete sahibiz ve size kat1lmakla bi.iyi.ik iler ve buyiik fedakarhk yapt1k, biz Yunanhlarla birlikte kalabilirdik ve Venizelos'la ben dizdize oturabilirdim in~.
Nitekim, k1sa bir sure sonra Yunanhlara s1gmacaklardir. Etem, amlarmda yazd1g1 i.izere, subay ve erleri
sava-tan caydirmak i.izere bildiriler imzalayacak ve Yunan w;aklan bu bildirileri Ti.irk C2phesi iizerine atacaktir. Etem, imzas1111 koydugu bu bildirilerden birini amlannda a~1klar :
Ey Tiil'k Ordusu Subay Efend.ileri! Yunanl!lar ellerine diien ve kendilerine teslim olan Ti.irk esirlerine
c;ok iyi bak1yorlar. Vatan ic;in niyetlerinin temiz olmad1g1 apac;1k olan Ankara .... hi.iki.imetinin kotu.li.lk aleti
olmamak vatan gorevi ve insanhk geregidin> rn::.
Ey askerler, koti.ili.ige alet olmaym .... Ey subay
arkadalar, emir kulu olmaktan vazgec;in ... Aksi ha!dc
geliyorum ha ... ii rn 4
Boleviklikten Yunan ibirlikc;ilig;ine ge~en Etem"il1
Bolevik Taburu da dag1lacak ve Tabur Komutam, 16
Ocak'ta teslim olacaktir. Resmi belgelerde bu olay OYle anlahlmaktadir:
Emet taraflarmda bulunan Bolevik Tabur Komutam, bugi.in Kiitahya'ya gelerek hiiktimete s1gmm1ti. Tabur Komutam, be subay, 261 erden ibaret olan
taburunu terhis etmi oldugunu soyll\yordu rnr..
MiLLET MECLiSi'NDE ETEMiSTLER

Ekiyahktan Boleviklige, Boleviklikten Yunan ibirlikc;iligine bir i;;irp1da gec;iveren Et.em, Meclis'teki toplumsal devrim yanhlannm umudu olur. Yeil Ordu'cular ve gizli Komi.inist Partisi i.iyeleri, Yeil Komi.inizml)in askeri lideri olarak <;erkez Etem'in etrafmda ki'tmelenirler_
Etem'in Yeil Ordu'ya girii ve Yozgat isyamm bastirarak bir kurtaric1 gibi Ankara'ya doniiii, Mselis't~
giic;li.i bir Etemist Grupi> yarat1r. Onlarda Anadolu ih584

tilalinin liderligini alma tutkusunu uyandmr. Rahmi

Apak, bu tutkuyu iyi a91klar :
ccEtem ve kardeleri, Yozgat isyamm bastird1ktan
sonra kuvvetleriyle birlHcte Ankara i.izerinden geriy3
dondiikleri zaman, Ankara'da kendi1.erine yap1lan gosterilerle, Anadolu'nun bakentinde dahi biricik gi.i<;, eref ve iktidar sahibi adamlar olduklanm gordlller.
Bahkesir, Bursa, Adapazan, Diizce Ve Hendek'ten
sonra Anadolu'nun ortasmda dahi at oynatarak hemen
butlin Bat1 ve Orta Anadolu'da an, ohret ve nufuz kuran Etem ve kardeleri, kendilerini milli ihtilalin ef endisi saymakta hakll goriiyorlardi. Onlar, Biiyiik Millet
Meclisi'nde dahi onemli yandas.lara sahip oldular. Belki
de diiiincelerine gore, biitiin milli Anadolu varhg-i, Meclis ve Hiikiimet onlarm tiifeklerinin kuvvetiyle yas.1yordu.
Onlan tekrar cephede bir gorev almak iizere Eski~ehir' e gondermek bile incelik ve politikayla 96z1.Umiis
bir sorun oldu. Onlar, merkezi durumda bulunan Ankara'da kalarak, gereginde Anadolu'nun oteki yanlarmda bas.gosterecek ayaklanmalan sondl.1rmeye hazir
bir kuvvet olarak kalmak istegini belirtiyorlardi. Bununla gilttilkleri ama<; belliydi. Fakat vatanseverlikleri
soz konusu edilerek ve koltuklanarak Eskiehir'e Bet1
Cephesi emrine hareket etmele1ine raz1 ettirildiler>J *lil 6 .,
Ne var ki, Etem'in gozu artik Ankara'dad:r. Sik S'.k
Ankara'ya gelmekte ve M3clis'teki gi.ici.1ne guvenerek,
Mustafa Kemal'e kars.1 sonu9 almay1 ummakta<i1r. Nitekim 4 Eyliil'de i<;is.Ieri Bakanhg1 gibi onemli bir yere,
* Etem, yarnlg1s1m c;abuk

anlam1~. bir sure sonra kuvvetlerini

qorgunluk gerekc;esiyle geri c;ekmek istemi~tir. Genelkurmay
Ba~kam ismet inonii. buna yana:?maz. Etem'in yeni kuvvetler
toplama c;abalan sistemli bic;imde engellenir, h1zla nizami ttimenler kurulur. Etem, amlannda ozele::,tiri yapar: Ordu'yu
tsmet'e teslim etti!{. Gec;mi:? hatalar1m1zm cezasm1 c;ekiyoruz.
Kuva-y1 Seyyare'miz, Eski9ehir'den 200 kilometre Gtineycte dti5man kar:,nsmda bulunuyordu ... Gafil avland1m~ (Qerkez Etem'in Hatlralan, s. 145-147 ve 106).

585

Atatiirk'iln aday1 Refet Bey'i yenerek Ankara komllnistlerinin liderlerinden Yeil Ordu kurucusu Tokat Milletvekili Naz1m'm 89'a karI 98 oyla se<;ilmesi, Meclis'
te muhaliflerin ve Etemcilerin gi.iciinii ortaya koymu~
ve Atati.irk ii;in tehlike yanlan i;alm1t1r. Mustafa Kemal, cckimi yabanc1 c;evrelerle ilikili sayct1gi I<;ileri
Bakarn Naz1m Bey'i huzuruna kabul etmez ve onu istifaya zorlar. Qerkez Etem, amlarmda, Ataturk'i.in Meclis'in sec;tigi bir kiiyi istifaya zorlayabilmek i<;in, kendisinin arac1llgmdan yararland1g-Im yazar. Etem'e gore,
Nazun'm se<;ilii i.izerine Atatiirk, hemen Etem'in kald1g1 eve gelir. Etem'e anlatillr ki :
Eger Naz1111 Bey'e bir selam gonderirse, onun istifa etmesi miimkiindiir.
Geceyans1 Hac1 ~i.ikrii, bu mesaj1 Naz1m'a iletir ve
istifa mektubunu Etem'e getilir* 197
ATATURK'UN <cHALKCILIK PROGRAMININ

NEDENi

Fakat Atatiirk i<;in as1l tehlike, art1k Etem'dir. <;erkez Etem'in Yeil Ordu'ya giriini ogTenince, yakm arkadalan olan kuruculardan Yeil Ordu'nun faaliyetine
son verilmesini ister. Arna Atatiirk biiti.i.n kuruculara
soziinii gec;iremez. Hatta Maliye ve :i:<;ileri Bakanhklan yapan giivendigi Hakk1 Behi<;'in dahi itirazlanyla
karilaIr. Bu direni, Nutuk'ta belirtilir:
<< Gizli dernek iizerinde incelemelerde bulundum.
Bu dernegin zararh bir bi<;im ve nitelik ald1g1 inancma
vard1m. Hemen kapatilmasm1 diiilndiim. Tamdlg1m
arkadalan aydmlatt1m. Goriliimil soyledim, geregini
yaptilar. Arna Genel Sekreter olan Hakkt Behii; Bey,
den1eg'in kapat1lmas1yla ilgili onerimin kabul edilemiyecegini ve uygulanam1yacagm1 soyledi. Ben : 'Kapat" Ertesi gun Refet Bele se9ilir. Meclis'te bu konu konuf;ulurken Naz1m, Etem'i ziyarete gelir. Qerkez Etem, bu ziyareti amlarmda oyle ozetler: <.:Benim saf ve temiz kalbimden soz etti. Uzun uzun konu~tuk (s. 106).

586

tmnm' dedim. Bunun da olam1yacag1111, 9iinkii dernegin diiiintilenden daha biiyilk ve daha gli9lii oldugunu ve bu dernegi kuranlann sonuna kadar ama9larmdan aynlmayacaklan iizerine biribirlerine soz vermi
olduklanm ozel bir durum takmarak soyledi* 19 8,
AtatUrk, bu direnii yenebilmek i9in toplumsal
devrimcilerin daha once soziinii ettigimiz Halk Ziimresin bi9iminde Meclis'te gruplamalanm onaylam1 ve
Halk Zi.imresi Progra1m'na benzer bi9imde bir Halk91hk Program1'111 Meclis'e sunarak toplumsal devrimcileri kendi etrafmda toplamaya 9allmIt1r. !stiklal Mah1-::emesi tutanaklanna gore, Atatiirk, kendisini gormeye
gelen Yunus Nadi ve Naz1m ile komiinizm - bolevizm
konusunda soyleide bulunmu ve onlara :
Biz bunlardan higbiri olamay1z. Ancak bir halk
orgi.iti.i yapmahy1z ki, halk yararlans1n demi ve onceden hazirlad1g1 Halk91hk Program1'm onlara gostermitirn rn 9
Halk1 emperyalizm ve kapitalizmin bask1 ve zulmiinden kurtararak yonetim ve egemenligin ger<;ek sahibi kilmayv> amag edinen ve Ordu'ya c<emperyalist ve
kapitalist dlimanlann sald1nlarma karl savunma ve
dt cli.imanlarla ibirlig'i yap1p milleti bozmaya ve aldatmaya ~alIan i~ dtimanlan ortadan kald1rma gorevi
yi.ikleyen Halkg11Ik Program1, Mustafa Kemal'in imzas1yla bir Hi.ikumet Bildirisi olarak Meclis'e 13 EylUI
* istiklii.l Mahkemesi tutanaklarma gore, Yunus Nadi ve Adnan Adrvar, Atatilrk'iin yaz aylarmda faaliyete son verin~
uyans1 iizerine, Ye~il Ordu'ya kesinlikle son verildigini si:iyIerler. Naz1m ise, bu uyan tizerine, gec;ici olarak faaliyetin
durduruldugunu, sonra Atatiirk ile gorllerek faaliyete devam
izni almd1gm1 ve Eyliil'e kadar c;ah$1Id1gm1 ileri surer. Ye$il
Ordu'yu temsilen Yunus Nacti ve Naz1m, Ataturk'Ie iki kez gorii$mii$lerdir. Birinde Hakk1 Behii:; de bulunmutur. Atatilrk,
Halk Zilmresb olarak orglitlenmelerine izin vermitir. Boylece Atatlirk'lin onay1 ile Halk Zilmresinin kurulmas1 kararla$m1 ve Halk Ziimresi'nin programm1 bizzat Yunus Nadi yazm1~t1r (Kandemir, Atatiirk'iln Kurdugu Tilrkiye Komiinist Partisi, s. 138-147).
587

1920'de Yeil Ordu kurucularnu ve Halk Zi.i.mrecilerini

kontrol altma alma di.i.lincesini de taiyarak sunulacaktir. Gen;ekten Halkc;1hk Bildirisi'nden sonra Yeil
Ordu kuruculannm c;ogu gizli faaliyetten vazgec;ecek ve
Halk Ziimresi de dag?lacaktir. Ataturk, bu durumu, Ali
Fuad Paa'nm 14 Eyltil tarihli ifresine verdigi cevapta
bildirir:
ccMeclis'te sonradan meydana g1kan Halk Ziimresi,
bizim tamd1g11n1z arkadalardir. Bunlar memlekette bir
toplumsal devrimin k1smen olsun gerekli bulunduguna
inananlardir. Bu giriimin tehlikelerini kavrayamamaktadirlar. Htiki.i.metten ayn bir grup yapmaktan vazgegirmek istedik, mi.i.mktin olmadi. Fakat imdi Halkg1llk
Program1 altmda Hi.i.ktimetge bir program kabul ettik.
Halk Zi.imresi kendilig'inden dag1lm1 gibidirn 200
Bununla birlikte, biribirine igige gegmi durumda
bulunan gizli Komunist Partisi ile Yeil Ordu"nun Ankara ve Eskiehir i1 orgi.itleri faaliyetlerini si.i.rdii.ri.i.r-
ler. Etem, Yeni Dilnya gazettsiylc propagandas1111 Ordu
ic;inde ve d1mda ytirutm2ye devam eder. Bati Ce~Jhe::;i
Komutam, 14 Eyltil'de Eskiehir'den Etemci Hac1 ~i.i.k
rii'ni.i.n ve Yeni Di.i.nya'nm faaliyetlerini Atatiirk'e yakmarak bildirir :
Kcmi.i.nizm ak1mmm resmi olmayan bir bigimde
memlekette yay1lmasmm arzu buyuruldugunu Meclis
i.i.yesi Hac1 ~ukrti Bey belirtmektedir. Hatta bmada Ycni Dunya admda bir Bolevik gazetesi de c;1k1yor. Bu
gazetede Bilyi.i.k l\tiillet Meclisi'nin politikasma ac;1kc;a
c;atmalar gorilltiyor)) 21.
RESMi KOMUNiST PARTiSi KURULUYOR ...
Bu durumda Atati.i.rk, esas itibariyle Etem'i ve ig
ve dis. komiinistleri kontrol altmda tutabilmek igin resmi bir Komunist Partisi kurmaya yi:inelir. 18 Ekim'de
Ankara'da resmi Komiinist Partisi kurulur. Atatiirk bir
mektupla bunu <;;erkez Etem'e duyurur ve onun parti
Yonetim Kurulu'na almd1gm1 bildirir ve Yeni Di.i.nya'588

nm Ankara'ya naklini ister. Muhterem Yolda diye

son bulan mektup Oyledir :
<(Eskiehir'de <;;1kan Yeni Diinya gazetesinin bundan
sonra Ankara'da <;;1kanlmasm1 biz arkadalar pek uygun
bulmaktay1z ...
U<;;iincu Enternasyonal'e bagh* Ankara'da bir Genel
Merkez kuruldu. Bu Genel Merkez'e sen, ben ve Refet
Bey dahi almd1k. Yeni Di.mya gazetesi ite bu dernegin
fikirlerini yayacaktir. Hazirlanmakta olan program
tamamland1g1 anda size de gonderilecektir. 0 zaman
okur ve derhal gereken merkez ve mevkilerde Ubeler
a<;;1lmasma yardnn ve yol gostericiliginizi esirgemezsiniz ... Muhterem Yoldas.n 202
Resmi Komi.inist Partisi'nin Etem ve benzerlerini
kontrol altma almak igin kuruldugu TKP Genel Sekreteri Hakk1 Behig imzas1yla Qerkez Etem'e ve komutanlara gonderilen ccSevgili Yolda)) bas.llkh yaz1dan da
anla1lmaktadir :
<(Parti resmen kurulmu olup faaliyetini diizenl.::diginden ve eskiden kurulmus. bulunan gizli Yes.ii Ordu
orgi.iti.l. dahi partiye doni.is.tiigiinden dolay1 art1k Bolevizm, komi.i.nizm fikir ve ilkeleri iizerinde higLir dern:;k
ya da kurulun, fotogrnfll kimligi ve yetki belgesi olmaks1zm kim olursa o1sun bir kiinin faaliyette bulunmasma da izin verilmeyecektirn.
Demek ki, komunist faaliyetle1i resmi partinin tekeline almak soz kcnusudur. Etem, bu gagnlara uyar.
Yeni Diinya Ankara'ya getirilir ve Tiirkiye Komiinist
Gazetesin bahg1 altmda Ankara'da yaymlamr. Fakat
biiti.in bunl.ar, Etem kontrol d11 bir askeri gii<;; olarak
durdugu ve Meclis'te Etem'de biiyiik kudret vehmeden
* Tevfik Riitli Arasa gore, Uc;uncti Enternasyonal'e bavurulmw1, fakat bu istek reddedilmitir. Aras, 10 Kasrm 1953'te
zafer gazetesinde c;rkan bir yaz1smda, Ataturk"un bir yaverinin kendisinden habersiz Yeil Ordu'ya almmasmdan, ona yakmd1gm1 belirtmektedir. Atattirk. gece, Celal Bayar, Aras, Yunus NM!, Ahmet Muhtar (Dr;>ileri Bakam Vekili) gibi 8-10
:kiiyi toplar ve Yeil Ordu konusunda Anlan uyanr.

589

c.;ok kii bulundugu stirece, <;atlmalar1 engellemiyecektir. Bu nedenle, bir ara Ekim sonundaki Gediz baans1zllgi iizerine Bati Cephesi Komutanhg1'ndan alman ve
Moskova Btiytikel<;iligi'ne atanan Ali Fuad Paa ile birlikte Etem'in de Moskova'ya gonderilmesi diltiniiltir.
Fakat Etem'in dostlan buna iddetle kar1 pkarlar. Ha' c1 ukru, Komutan ve Milletvekili imzas1yla Mustafa
Kemal'e U sert telgraf1 ~eker:
Etem Bey'in Ali Fuad Paa ile birlikte Rusya'ya
gidecegi haberleri cephe ve cephe gerisindeki halk arasmda dedikoduya yol a<;rm ve bu gibi kimselerin <_;evremizden uzaklatlnlmasmdan sonra diktatOrlilk ilan
edeceginiz kams1m meydana getirmitir. Taraf1mzdan
boyle bir onerinin yapllm1yacag1m, affm1za s1gmarak
soranlara bildiriyorum2os.
Etem kahr ve <;atlma giderek su ytiztine <;1kar.
Etem, balayan bu <;atlma s1rasmda Atatti.rk'e Ankara'da ilk kez suikast duzenlemeye kalk11r. ilk kez Atatilrk'e hasta yatagmda bir baskm dener, Ataturk'Un
uyamkl1g1 kar1smda baskm baiu1s1z kalmca, Atatilrk'il Tahan'a <;agmp vurmay1 planlar. Ataturk, tuzaga dtimez204 .
Atatilrk de Arahk bamda Etem'i i:smet Paa'nm
kuvvet y1gd1g1 Bilecik'e trenle ve gerekirse zorla gottirmek i<;in her tilrlti tedbiri ald!gm1 Nutuk'ta a<_;1klar :
Etem Bey'in benimle birlikte gitmekten ~ekinece
gini kestiriyordum. Oysa, ne olursa olsun, Etem Bey'i
birlikte ahp gottirmek bence gerekliydi. Bunun i<;in, istese de istemese de, Etem Bey'i birlikte gotilrmek, gitmemekte direnirse ona gore davramlmak ilzere gereken
tedbirlerin almmas1 buyrugunu da vermitim 205 Etem
uyanhr ve Eskiehir'e gelince trenden iner. Eskiehir'deki adamlanndan yararlanarak, trendeki Mustafa Kemal'e karI baskm haz1rlar. Etem, amlarmda <cAmac1m, Mustafa Kemal'i kapana sokmaktin der. Mustafa
Kemal, kapana girmez, treni acele yUri.i.tiir. Bu kez,
Etem'e Kiitahya'ya <;ekilmek diier. Reit, Atatiirk'e
590

Etem Bey, kuvvetlerinin bamdad1rn diye ~alun satar~

Etem'i frenlemek igin Kiitahya'ya yakm dostu Kaz1m
Ozalp ve Reit gonderilir. Hac1 ~tikrii, Etem'in yanmdadlr. Etem, yiiksekten konuur:
Ankara'daki Hiikumet acizdir.. Harekete geger,
kuvvetlerimle once Konya iizerine yiirtir ve oradan Refet Bey'i (Bele) oniime katarak Ankara'ya kadar giderim206..
CELAL BAYAR KURULU'NUN ARABULUCULUGU
Aslmda artik Etem'in kendisi kapana girmitir.
Sozleri blOften ibarettir. Fakat Etem'in Ankara'da hala Meclis'te giiglii yandalan vardir. Bu, ona gii<; vermektedir. Arahk aymm balarmda Ali Fuad Paa'nm
yerini alan Bati Cephesi'nin yeni komutam Albay ismet inonii, Genelkurmay'a ve Giiney Cephesi Komutam Refet Bele'ye gonderdigi bir yaz1da Etem'in plamm
ag1klar:
Yi.izba1 Tevfik cephede, Etem de Kiltahya'da kalarak devaml1 kuvvet artirmaya gallacaklardir. Amaglan, benim biitiin cepheyi almakllg1m bi<;imi altmda,
Albay Refet'in (Bele) Cephe Komutanllgmdan almmas1 ve Albay Fahrettin'in (Altay) degitirilmesi, sonra
bizim de Kuva-y1 Milliye bakan ve mtifrezeletine kar1 bulundug;umuza inandlrarak hepsini egemenlik ve etkileri altma almak, aym zamanda halkoyunu ve Meclis'i kendiletine baglamak, maddi ag1dan, politik agidan giiglerini artirmak ve devrim yapabilecek bir duruma gelmektir.
Bolevik ak1mma sahip g1kmak istiyorlarn 2 0 1
Bu goztimlemeyi yaparken, !smet Paa artik, ask~
ri bak1mdan Etem'le baedebilecek bir duruma gelmitir. Fakat Millet Meclisi'nde Etemistler hala biiytik birgti<;ttir. Etem de ytiksek perdeden konuarak, Refet B;:)le ve Fahrettin Altay gibi komutanlari degitirmeyi ve
yitirdigini sezer gibi oldugu askeri ve dolay1siyle politik egemenligi Meclis yoluyla kurmay1 diilemektedir.

591

Atatiirk'iin hayli giivendigi milletvekili aikadalan dahi, ona baghllklanm sfirdiirmekle birlikte, dikkat
c;ekici bir Etemist egmm gostermilerdir. Ornegin, 14
Arahkta Kiitahya'ya gitmek i1zere yola g1kan ve 15
Arahk'ta Eskiehir'de Albay ismet inoni.i ile goriien
Albay Kf.~zun Ozalp, Etem'in Kuvve-i Seyyare'si ile eskiden kornutanhg1m yapt1g1 61. Tiimen kendi emrine
verilmesi kouluyla, Kolordu Komutanhg1'm yine kabul
E:decegini soylemitir. Bunu ogrenince, gerek Mustafa
Kemal, gerekse Savunma Bakam Fevzi Qakmak, Bat1
Cephesi Kcmutam :i:smet inonll'ye, Albay Kaz1m Oza~p'e
boyle bir gorev verilmemesini Kazun Ozalp'e gUvensizlik diye yorumlanabilecek bir dille kesin olarak bildirirler208 ..
Etem, istedigi sonucu Meclis'e dayanarak almaya
-<;ahir. 18 Arahk'ta Ankara'daki kardei Reit'e, Meclis
karan ile komutanlan <;;ektiriniZ>l direktifini verir ve
c-:patlatacag1 bombalan ta ingilizlerin iitecegini ve bunun patlamasmm pek yakm oldugunu)) s6yler~ n.
0

Kaz1m Ozalp'e gore, Reit de Ankara'da Meclis'in

mi.idahalesini arahnr. Elli kadar milletvekili toplanarak, cephe hakkmda Hiikl1metin kendilerine bilgi vermesini ister. Kuvve-i Seyyare'nin 6gi1t ile yola getirilmesini ve takmhklarma hOg6ril gosterilmesini dilerler210.
Milletvekili Yusuf izzet Paa, bu istekl 9ri bir mektupla Bakanlar Kurulu toplanhsmda bulunan Atattirk'c
duyurur ve Hi.iki1meti bilgi vermeye c;agmr. AtatUrk,
bunu reddeder, milletvekilleriyle ancak bakanlan olarak konuur. Bu konuma sonunda bir Uzlarna kurulunnun Etem'e gonderilmesi kararlatmhr. Kurulda,
Yeil Ordu kurucularmdan Celal Bayar ile Eyiip Sabri
gibi Etem'in giivendigi ittihatc;1 kiiler vard1r. Kaz1m
Ozalp'in gidiini Atatiirk engeller. Kutahya'ya giden bu
kurul, Etem'in kuvvetlerini cepheden gekerek, Tiirk Bati Cephesi'ne karl mevzilendirdigini gordlig;ii halde,

592

Etem'in isteklerini Ankara'ya kabul ettirme yolunda

c;aba gosterir!
Atattirk, Nutuk'ta anlattig1 iizere, Etem'in kuvvetlerini cephe gerisinde toplama nedenini kurula sorar;
Celal Bayar ve arkadalan Uziilmeyiniz, yanh yorumlanmay1 gerektirir bir davram yoktur kar1hgm1 verirler. Atatiirk, Kurul ya aldatihyor, ya da tutukludur,
istenildigi gibi yazmaya zorlamyor yarg1sma vanr. Oysa kurul, 28 Arahk tarihli telgraflarmda da belirtildigi
uzere, ic;ten inanglanmii yazmaktad1r. Bayar ve arkadalan, yanh yorumlanmay1 gerektirir bir davram
yoktun> bigimindeki 25/26 Arahk tarihli telgraflarmdan
bir gun sonra, 26/27 Arahk'ta, Etem'in ald1g1 tedbirlerin hepsinin savunma tedbirleri oldugunu Atati.irk'e
bildirirler ve Giiney Cephesi Komutam Refet Bele ile
12. Kolordu Komutam Fahrettin Altay'm cepheden
uzaklat1nlmasm1 isterler.
Arabulucu kurulun, Enver Paa'nm kardeinin eski yaveri K1hc; Ali de dahil, oybirligi ile Etem'in isteklerini kurul adma dile getirmelerine Atatiirk pek aar.
Nutuk'ta:
Bunlardan c;1kan anlam nedir baylar? Oraya giden
arkadalanm1zm hepsinin bu anlam1 kavrayamayacaklan diiiiniilebilir miydi? 211 der.
Atatiirk, derhal kurulun gorevine son vermeyi kararlatinr. Bunu hemen gece, Bati Cephesi Komutam'na duyurur. 27 Arahk giinii de Bakanlar Kurulu karan ile Celal Bayar ve arkadalarma geri donmelerini
bildirir. Kurul, 28 Arahk'ta U kar1hg1 verir :
Bakanlar Kurulu kararmm anlamm1 kavrayamad1k. Tersine, yurdun esenlig"i ve mutlulugu ile ilgili dileklerimizin iyi kar1lanmad1gm1 gordiik. Bu iin art1k
daha c;ok siiriincemede b1rak1lam1yacagma inanmamz1 rica ederiz>>.
Kurul, cdstekleri kabul edilmezse, Etem patlayacak demeye getirmektedir. Oysa Atatiirk, bir giin once -27 Arahk'ta- ismet Paa'ya derhal Kii.tahya'y1,
593

Refet Paa'ya da Altmta'1 igal emnm vermi ve:

Meclis'e bildirmeye gerek yoktur. Baanyla sonuglandmrsak, Meclis'in yaptiklanm1z1 onaylaya<;:.ag1 km:?-
kusuzdun> demitir 2 12
Atatiirk, 28 Arahk'ta, Etem'in istekle1ini <:;ozii.m yoIu diye gosterdikleri ic;in Bayar ve arkadalarma da U
kmay1c1 kar1hg1 verir :
iin c;oziim yolu diye telyaz1mzda gosterdiginiz yol
zaten burada da soz konusu olmu:~tu. Hiikiimetge ahnacak genel tedbir ve duzenin, iki yandan birinin istegine gore olam1yacag1m bildirmitim ... Benim birbuguk
aydan beri siiregelen kiisel ve ozel arac1hk ve giriimlerimin ve igtenlikle yaptig1m gahmalarm, ne yaz1k ki
degerinin anla1lmad1gm1 goriiyorum 21 a.
Kurul, 29 Arahk'ta Kutahya'dan doner. Aym gun
ismet Paa birliklerine Ktitahya'ya girme emrini verir.
Kurul, yolda tsmet Paa'ya rastlar, ona Qarp1maya
meydan vermeden anlama yoluna gidin ogiidiinii verir214.
Aym gun ismet Paa kuvvetleri Kiitahya'ya girerken, Meclis'te Atatiirk, kendi deyimiyle sorguya gekilmekte dir. Bu sorguya gekilmeyi Atatiirk Nutuk'ta anIatir:
Baylar, kuvvetlerimiz Kiitahya'ya girerken, ben de
Meclis'te kimi milletvekillerince sorguya gekilmi bulunuyordum. Ayaklanan Etem'in iizerine yiirumemize,
ona saldirmam1za, onu kovalamam1za karI g1k1llyordu. Fuad Paa (Cebesoy), Etem ve kardeini gekip gevirebildig'i igin, onun degitirilmemesi uygun olurmu.
Bi.itiin anlamazhga yol agan, yeni atad1gim1z komutanlarm toyluklan ve duruma uygun tutum ve davramta
bulunamamalan imi, Ordu'da saglam duzen aramamn
zamam m1 imi? Ya Tanrz korusun, :etem Bey Ordu'yu
dagztzrsa ne yapacak mzim? Bu denli bir ie kim ve nas1l karar vermi? Boyle bir karar Meclis'e bildirilmeksizin nas1l ahmrm1? gibi birgok sorular ve yarg1lardan sonra, 'Ne olursa olsun Etem Bey ve kardeleri vu594

rulmamahdir' istekleri ortaya at1ldI. 29 Arallk gununiin biitiin oturumlanm ve 30 Arahk giini.iniin birkag
gizli oturumunu ac;1klamalar yapmakla gec;irdirn 215
29 Arahk giinti Atattirk'ii Meclis'te bir yenilgiye
ugTainaktan, belki de aym giin Etem'in Genelkurmaya sunulmak tizere Btiyiik Millet Meclisi'ne c;ektigi U
budalaca telgraf kurtanr :
{(Bu israflar ic;inde milletin savaa devam olanagi
kalm1yor. Bir yildan beri devar.nll toplant1 halinde bulundugunuz halde, bu sure ic;inde yapt1gm1z en btiyiik
i, kendi maalarm1z1 300-400 liraya c;1karmak olmutur...... Herhalde aylardan beri Ordu arasma sokulan
fitneden haberdar edildiginiz halde, bir gizli oturum
ile bunlan giderme ve onleme yiirekliligini gosteremediniz.... .. Hiiktimet iiyelerinin herbirine dalkavukluk
ederek kutsal gorevinizi kiisel c;1karlanmza feda etmi
g6rtintiyorsunuz 216
Etem, Meclis'e giivendig'i halde Meclis'i kar1sma
alan bu budalaca telgmfml, Saray ve ingilizler ile uzlamayi saglamak ic;in Anadolu'ya gelen izzet Paa Kurulu'nun serbest birakilmas1 onerisiyle tamamlar.
Atatiirk, Meclis'e hakaret eden bu telgraf1 gerektigi
gibi degerlendirmeyi bilir. Nitekim Etem dahi amlarmda bu budalahgm1 kabul eder :
O zaman M eclis iki gruba ayrzlmz. Bir kzsmz bizi
tutmaktadzr. ismet Bey, Ordusu ile uzerimize atzldzgz
gunlerde, Millet Meclisi'ne qekmi oldugum telgrafz,
Mustafa Kemal Paa Meclis'te ok'umu, iki oy farkla
taraftar kazanmz.
Telgrafzmz eline alan Mustafa Kemal Paa, 'Etem
Bey, i'te U telgrafzyla Genel Kurulunuzu a<;zkr;a aagzlzyor ve tehdit ediyor. Kutsal meruiyetinize saldzrzyor. isyan durumuna ger;mi, Batz Ordusu Komutam
ismet Bey, birlikleriyle savaa tutumU bulunuyor' demitir. Gerr;ekten bu telgrafzmla son ve yeni bir siltih
verrriitim. Boylece (Meclis'ten) bekledigim mildahale
de boa <;t.kmztt. 211.

595

29 Arallk gunil Atatilrk'tin emriyle Genelkurmay,

Bati Cephesi'ne derhal U emri verir :
<cKuvve-i Seyyare Komutam Etem'in Ankara'ya ve
Bat1 Cephesi Komutanhg1'na yazd1g1 ag1k telgraf, Btiyiik
Millet Meclisi'nin meruluguna kar1 ayaklanma ve bu
nedenle vatan hainligidir. Derhal komutanhktan el
i;;ektirilerek hakkmda kanuni kovm~turma yap1lmas1 ... 11
CELAL BAYAR, SONRADAN
KENDiNi SAVUNUYOR ...
Ne var ki, bu sJrada Bayar ve arkadalan Ankara 'ya donerler. 30 Arahk gtinil birkai;; gizli oturum yap1hr. Gizli oturumlarda Bayar ve arkadalan, gorillerini ag1klarlar. Meclis'te yeniden sorunun kan doki.Umeden i;;oziilmesi egilimi belirir. Atatlirk, <cHilkilmete
s1g1mrsa, affedilmesi onerisiyle sorunu i;;oztimler. ismet Paa, Millet Meclisi'nin bu karanm Etem'e duyurur. Etem, hala yukandan konuur:
<cBilyilk Millet Meclisi'nin boyle bir karan varsa,
hak ve geri;;ekten uzak bir nankorltiktiir...... Hepimizden ak1lh oldugunu soylediginiz Reit Bey degil midir
ki* safhg1 ile bu firsatlan verdi. Fakat ne yapaynn, karde ... Yoksa bana kalsaydl, ne Mustafa Kemal Meclis
Bakam olurdu ve ne de sen imdi benim idam1ma ferman okuyabilirdin ve ne de Ankara Millet Meclisi koridorlarmdaki i;;eitli bii;;imlerdeki silahhlan once Mustafa Kemal'in diktatorliigiini.i belirtebilirlerdi...... Bi~are Millet Meclisi, sizin sahte askeri iinlerinizi kavram1 degil. .. 218
Yaz1lan dahi i;;aps1zllgm1 gostermeye yettigi halde, Etem'in Ankara'ya getirtilen Yeni Dtinya'smda Arif

* Etem. amlarmda, daha Yozgat isyam suasmda, Atattirk'il

Harp Divam'na vermeye niyetlendigini yazar. Resit, bunu engellemistir. Daha sonra Etem, Meclis'in a~1k celsesinde sonu~ almmasm1 isterdim. Re'}it, aylarca oyalanm1st1r~ der. Etem,
yenilgisinden Resit'i sorumlu tutar.

596

Oru<;, Bolevik lider Etem ugruna, Eskiehir proleteryasmm ayaklanmasm1 oneren bir bildiri yaymlar. Bildiri, Eskiehir'e ulamadan toplatillr.
Ne var ki, o tarihte Etem, guvenligi Eskiehir proleteryasmda degil, Yunan Komutanhgmda ve Istanbul'da arayacaktir. Ankara'da Etem i<;in proleter bildiriler
yaymlamrken, Etem, <;oktan Yunanhlarla iliki kurmu
ve Istanbul'da Yuce Sadrazamhga bahg1yla 2 Ocak
1921'de U telgraf1 gondermitir:
Millet Meclisi'nin karanyla saldmya ug-ram1 bulunuyorum. Kuvvetim yalmz savunmaya degil, sald1nya bile yetecek kertededir. Kar1mda ve yanlar1mda
Yunanhlar bulundugundan nas1l bir yol tutulacag1 konusunda Yunan Komutanhgi ile anlamaya varllmI ise
de, yiiksek onaym1zm da almmasm1 her bak1mdan gerekli gordtimn.
Etem, Yunan'a ve Saray'a s1gmmadan once, YiirUk Ali, Demirci Efe, San Edip gibi biitiin milis gii<;lerini Ankara'ya karI ayakland1rmaya kalkar. 22 Arahkta Demirci Efe'ye, YiirUk Ali'ye ve San Edip'e Oyle
telgraflar <;eker :
Ankara Hiikiimeti birkac; muhterisin aleti olmaktan kurtulamamakta... Onlar ne vakit olsa ba1m1za
beladir. Harcad1gim1z emeklerin boa gitmemesi i<;in
biribirimize sarilmahyJZ.
Ankara, biittin bunlardan bilgilidir. KarI tedbirlerle, okamalar ve bask1larla Etem'in <;abalanm boa
<;1karmaya <;ahmaktad1r. Ornegin Diizce'deki San Edip
Efe, askerlerine Etem kuvvetleri kadar iicret istemekte ve Etem'e katilmas1, Mustafa Kemal'in Edip
Bey kardeirne diye balayip ccKahraman kardeirn
diye biten telgraflanyla onlenmektedir219 Demirci Efe
ise, 15/16 Arahk gecesi Refet Bele'nin tgdecik koyiine
bir baskm1yla etkisiz klhmr. Efe, <;ok sonra s1gmarak
bagrlanacaktir.
Biitlin bunlan, Meclis'in ve Bayar ile arkadalannm bilmesi gerekirken, Arahk sonunda hala Etemcilik
597

yapilmakta ve komutanlar degitirilerek Etem egemenliginin kurulmas1 istenilebilmektedir!

Atatiirk, bu tutumun nedenini, Nutuk'ta kendi a<;1smdan U sozlerle ac;1klar :
Durumun biitiin evrelerini, belgeleriyle, ka.mtlariyla, gery,ekleriyle anlatmaya c;ah9t1m. Biltiin bu a9,1klamalanma karm, tartlma bir turlii sona ermiyordu.
Her9ey bir yana, yalmz Meclis'in meruluguna sald1ran
telyaz1s1, teli c;ekenleri Vatan ihaneti Kanunu'na c;arpt1rrnaya yeterli iken, bu asilerin aylardan beli siiregelen
isyanc1 durumlari ve milli hiikiimeti y1karak, kendi akll
lannca baka tiirlii. bir hiikilmet kurmak dil9ilncelerini
uygulamaya yeltenmeleri, dikkate almmak istenmiyordu. Tersine, bunlan tepelenmekten, cezalanmaktan kurtarmaya c;ah1hyor gibiydi. Bunun k1saca nedenini ac;1klayay1m baylar. Milletvekillerinden kimileri, durumun
kiisel ve duygusal gilcenikliklerden dogdugu samsma
kap1lm1lardi. Gerc;ekten bu alanda sonsuz propaganda
yap1lm1 ve kamuoyu bulandmlmak istenmi9ti. Bir de
gil<;lii. ve atri soylentilerin etkisi altinda, Etem kuvvetlerinin <;ok ve yenilmesi gii.<; oldugunu sanarak, Ordu ile c;arpiacak olurlarsa, Ordu'nun <;il yavrusu gibi
dagilacagim ve o zaman durumun ger<;ekten korkun<;;
olabilecegini dililnii.yorlar ve bOyle bir c;arpimaya engel olmayi uygun buluyorlardi.

Baylar, bu dililnceleri uygun goriip, ona gore davranma sonucunun, emirerliginden gelen ve aslmda daha yiiksek bir dililnce yetenegi bulunmayan Etem'in,
koskoca Turk Yurdu'nda cliktatorlilgilnil benimsemeye
ve onaylamaya varacagini anlamak gil<; mu idi? 22o

Bu soruya arabuluculardan Yeil Ordu kurucusu

Celal Bayar, 1964 y1lmda aydmlat1lmam1t1k diye
cevap vermitir. Celal Bayar, 44 yil sonra kendisini, so
nmun oziinii bir yana birakarak ve aynnt1larla oyi1ayarak savunmutur:
1 - Kutahya'ya gonde1ilen kurula, Etem ile uzlamak ic;in ne gibi ko:;iullar ileri surecekleri hakkmda
598

higbir direktif verilmemi, bir telkin ve tavsiyede bulunulmamu~tir. Ya da Celal Bayar'm bunlardan haberi
yoktur.
2 - Kurul, Klitahya'da bulundugu giinler i<;inde
Etem ile hig goriittirtilmemitir. Goriimeler, Reit ile
yapilmItlr. Yalmz Kiitahya'dan aynlacaklan giin Etemi ayakiistii gormiiler ve veda etmilerdir.
3 - 30 Arahk 1920 giinii gizli oturum yap11Irken,
Ordu'nun 29 Arahk giinii Etem iizerine yiirtiyiie gegtigi ve Kiitahya'ya girdigini Celal Bayar bilmemektedir 221.
Qerkez Etem ise, amlannda ismet inonii'niln Kiitahya'yi ablukaya almak iizere geceden harekete gegecegini anlaymca, bunu kurula bildirdigini ve c<Gidiniz,
Ankara'daki giivendiginiz arkadalanmz1 uyarm1z, yasama gorevinizi de ona gore yap11:11z>> diyerek onlan
Ankara'ya geri yollad1gm1 yazar. Etem'e gore, kurulda
ccdurumlardan gergekten Etem kadar ilzUlen ve gergegi
geg anlamaktan baka gtinah1 olmayan kiiler bulunmaktad1r222.
Millet Meclisi, Ancak 6 Ocak'ta Yunan saldms1 balad1g;1 ve 8 Ocak'ta Qerkez Etem Gediz'deki birliklerimize sald1rd1gi bir sirada, Etem'e karI tutum alacak ve 8
Ocak gizli oturumunda Reit'in dokunulmazhgmm kaldmlmasm1 kararlatiracakt1r. Etem'i isyana yoneltenlerden Yeil Ordu kurucusu Hac1 9iikrti'niln dokunulmazhgmm kaldmlmas1 ise reddedilecektir. Oysa 8 Ocak
oturumunda, Ataturk, Hac1 9iikrti'yil oyle suglayacakt1r :
ccHac1 9tikrii Bey, Etem ve Tevfik'i ihanete yoneltenlerden birisidir.
Hac1 9ilkrti Bey'in dahi Yiiksek Meclis'iniz iginde
bulunmu olmas1, Yiiksek Meclis'inize eref vermez.
Hac1 ~iikrii Bey'in art1k bu Yiiksek Meclis'te yeri
yoktur 223
Meclis'in Hac1 ~iikrli'niln dokunulmazhgm1 reddettigi 8 Ocak giinli, Etem kuvvetleri Gediz'de saldmya

599

ge<;er. Kuvvetlerimiz Kutahya'ya c;ekilir. Etem 12 Ocak

gtinii Kutahya'ya saldmr. Yunan ise 10 Ocak giinii inonu'de saldmya balar. Bati Cephesi Komutam, Yunan
saldms1 kar1smda geri c;ekilme karan ahr. Genelkurmay, 10 Ocak akam1 Bati Cephesi Komutanhg1'na, Eskiehir'i de birakabilirsiniz demekte ve Ankara yolunun Etem'e kapanmas1m U sozlerle istemektedir:
Seyitgazi -Sivrihisar- Ankara yoniiniin ozellikle asi Etem kuvvetlerine kar1 ortiilmesi ve korunmas1 ic;in Bat1'dan Ankara'ya gelen yonlerin tlkanmas1 goz
oniinde tutulmahdir 224
ATATURK, QERKEZ ETEM'iN
BOL~EViKLiGiNt ANLATiroR ...
Ankara'da durum bu olc;iide tehlikeli goriilmektedir. Bereket Yunanhlarm k1 ortasmda gerc;ek bir saldmya girmek niyetleri yoktur. 11 Ocak'ta kendiliklerinden geri -c;ekilirler ve Birinci inonu Zaferi boylece
kazamhr. Etem de 13 Ocak'ta Kiitahya'dan geri pi.'tskiirtiiliir.
Etem hikayesl boylece sona erer. ~e var ki, ancak
c;ete ba.1 olarak baanlI, politik lider olarak bu olc;iide
c;aps1z bir kiiye, Meclis c;ogunlugu ,ataturk'e yakm deger vermitir. Toplumsal devrimciler, Yeil Ordu'cusundan komiinistine kadar, Etem'i Mustafa Kemal'e yeg
tutmulardir. ~erif Manatof tipi sorumsuz Sovyet temsilcileri~--- Qerkez Etem'in kiiliginde bir Bolevik lider
gorme kuruntusuna kap1lmir~lardir.
Mustafa Kemal, 8 Ocak 1921 tarihli Meclis oturumunda Etem'in Bolevikligini <<sahtekarllk)) diye degerlendirir:
!!BOlevikleri kand1rmak, komiinist renk, bic;im ve
giysisinde goriinmek, Bolevikleri aldatmak, Boleviklere bu memleket ic;inde bir kaynama, derhal bir devrim, bir ihtilal yapmak olanag1 bulundugu kamsm1 verdirmek istediler...... Ote yandan, Bolevikler de bu
adamlann ooyle doktrinsiz ve inani;;s1z olduklar1111 an600

Iamu~lardir.

Bu yiizden kendilerine, ihanete daha uygun

olan bir ortam, bir temas noktas1 arad1lar. Onun i~in
Yunanhlarla dostluga yoneldiler. Boyle Boleviklerle,
Yunanhlarla ve ay:m zamanda Istanbul'la ve ay:m zamanda !ngilizlerle, c;eitli giysiler, renkler ve zihniyetlere biiriinerek tiirlii politikalar izlediler ve turlti politikalar diizdti.ler>>22:;.
Atattirk'iin dogru tehisine eklenecek birey yoktur. Fakat <;erkez Etem'in Bolevik lider gorti.nti.isii ve
iddialarma son vermek i~in, onun askeri bak1mdan yenilgisi gerekmitir. Bu yap1hrken, Ermeni, Gi.ircu ve
Batum sorunlan yiiziinden Sovyet Hiiktimeti ile bir anlamaya vanhp vanlam1yacagi belli degildir. Islam
Boleviklig"ine ozenen Enver Paa, Sovyetlerin destegiyle, isiam tiimenlerinin bamda Tilrkiye'ye girme
diileri gormektedir. Ingiltere, Sevr Antlamas1'm c;ok
ufak degiikliklerle empoze etme sevdasmdad1r. Mart
1921'deki Londra Konferans1'nm bir sonuc; vermeyecegi, bamdan bellidir. Ankara htikiimeti, Dogu'da Ermenilere karI bir zafer kazamlmakla birlikte, Bat1'da Yunan'a kar1 heniiz bir baan elde etmi degildir. Birinci inonl.i. Zaferi dahi, biiyiik c;apta bir Yunan keif hareketini onlemeden ibarettir. Yunanhlar, serbest~e ilerlemiler, bir direnme goriince, ciddi bir savaa tutumadan, Turk birlikleri de geri c;ekildigi halde, kendiliklerinden geri donmiilerdir. Yunan'a karl ilk gerc;ek baan, Mart sonunda Ikinci Inonu Zaferi ile kazamlacaktir.
Koullann en ters oldugu bir zamanda, Etem'le sava:;lmak zorunda kalmm1 ve Etem'in yenilgisiyle birlikte, Yeil Ordu ve Halk Ziimresi giriimleri son btilmutur. Refet Bele'ninki de dahil, yeil-kmmz1 filama
taiyan birlikler yeniden k1rm1z1-beyaz filama ta1maya balam1lardir. Toplumsal devrime heveslenen CeHU Bayar, Yunus Nadi gibi sola kaymu~ Ittihat<;1lar,
Atatiirk'ti.n etrafmda klimelenmilerdir. Ataturk'iln Komtinist Partisi hikayesi ise, yava yava unutulmutur.

601

V -

ANKARA KOMUNiSTLERi

GiZLi KOMUNiST PARTiSi

Atatiirk'un Komiinist Partisi'ne girmeyi, Qerkez
Etem yenilgisinden once reddeden Naz1m ve arkadaIan, 1920 yilmm son aylarmda bir Komilnist Partisi
kurmaya yonelmilerdir. Etem'in bu partinin uyesi oldugu stiylenemez. Fakat parti kurucularmm Etem iizerine bir sure hesap~ar yapt1gmdan krn~ku yoktur.
Ankara'da Meclis'in ac;1lmas1yla birlikte, bir komilnistler grubu ortaya c;1km1tlr. Sovyet temsilcisi Bakurt kokenli f?erif Manatof ve Kaymakam Ferit Vakkas, Meclis'in oni.inde komunist propagandas1 yapmaya
koyulmulardir. Bu ~evrelerin, Yeil Ordu'nun kuruldugu gunlerde, f:?erif Manatof'un Qn.ayak olmas'Iyla,
bir gizli Komiinist Partisi kurduklan anlailmaktadir.
istiklal Mahkemesi'nde Tokat Milletvekili Naz1m, partinin gizli degil, hukiimetc;e belli oldugunu ileri surmiltiir:
Yeil Ordu, hi.ikiimetin fiili kabul ve onayma sahiptir. Yeil Ordu ile birlikte kuruldug,u tiizilgu tarihinden anla1lan Komiinist Partisi de oyledir.
Ti.izugii, Eskiehir il Bas1mevi'nde bas1lm1tlr ve
hiikiimetin gozii oni.inde yaymlanmitlr. Onun ic;indir
ki, gizli degildir)) 220.
Mete Tuncay'a gore, bu tliziik, son derece i.itopik
bir nitelik ta1maktadir. Parti, Sovyet sistemini ve proleterya diktatorliigiinii kabul etmitir. Biittin iiretim
arac;lan kamulatmlacaktir. Tiiketim mallarmm bile
gereginden fazlasma el konulacaktir. Dolayh vergiler
ve ileride para kaldmlacaktir. Parti, Uc;iincii Enternasyonal'e bag-I1d1r.
603

Parti temsilcileri, Yeil Ordu'nun Ankara ve Eskiehir orgutlerinde agirhk kazanm1lar ve d1andaki
Mustafa Suphi'nin Kom"iinist Partisi ile iliki kurmular, para yard1m1 istemilerdir.
Yeil Ordu'nun kapanmas1, Atati.irk'iln resmi bir
Komilnist Partisi kurmas1 ve ~erif Manatof'un yurt d1ma atilmas1yla da, bunlar faaliyetlerini durdurmamlJar, hatta ai;:1k bir Kom"iinist Partisi kurmaya yonelmilerdir. Gizli Komiinist Partisi ile Yeil Ordu'nun birleerek, Rusya Komiinist Bolevik Partisi programm1 benimsediklerini ve Halk itirakiyun ve Bolevik Partisi ad1m ald1klanm belirten bir bildiri yaymlam1lard1r.
T.C.B.M.M. Arivi istiklal Mahkemesi dosyalarmda bulunan bu bildirinin altmda, Yeil Ordu Genel Merkez
miihiiru ile Gene! Sekreter Naz1m ve mumessil Salih
Hac1 Ali (Baytar BinbaI Salih Hac10glu) imzalan vardir*221.
Bildiride, partilerinin Atati.irk'i.in kurdugu Komi.inist
Partisi ile hi<;:bir ilikisi bulunmad1g1 ozellikle be!irti!mi ve ~urasm1 iyi bilmeJidir ki, yiirekten gelmeyen
gosteri gorilniiler altmda sakh h1rs1zlar daima felaket
getirir ve hi<;:bir zaman verimli olmaz. Ozellikle devrim
ve kurtulu fikriyle bi.iyuk bir alay olun> denilmitir.
Bi.iti.in yaz1malarm Genel Sekreter Naz1m ile yap1lmas1
istenmitir.
Bu i;:abalar sonunda 7 Arahk 1920'de Tiirkiye Halk
itirakiyun Partisin resmen kurulur. Bu tarih, art1k
Etem'in ai;:1ki;:a bakald1rct1gi, Ki.itahya'da karargahma
i;:ekildigi ve Kaz1m 6zalp arac1hgi ile Konya ve Ankara uzerine yi.iriiyecegi tehditlerini savurdugu giinlere
rastlamaktadir.
Parti programma, Yeil Ordu ve Enver'in Halk ~u
ralar Partisi orneklerinde goriildugii iizere islam'.i. bir
1enk verilmitir.
" Bu bildiriyi yaymlayan Kandemir, bildirinin altmda Nazun'm yerine <;erkez Etem'in imzasmm bulundugunu yazm1~t1r.
Bu, daha sonraki yanll~ degerlendirmelerin kaynag1 olmu~
tur.

604

Rusya'daki Marks - Engels - Lenin Enstitilsti, bu

partiyi 6yle degerlendirmektedir :
<<Anadolu'daki milli kurtulu hareketinin balang~
cznda Komiinist Partisi heniiz mevcut degildir. Daha
sonra kurulan ve itildf kuvvetlerinin igali altindaki
proleterya merkezlerinden tecrit edilmi kiir;itk burjuva aydznlarinin bir orgutii olan Halk itirakiyun Partisi, bir kiir;ilk burjuva koylii partisi karakterini almttir 22s.

Kamm1zca, bu iddia dahi abartmahdir. Partinin bir

koylti temeli olmam1, ~ok smirh bir aydm hareketi bi<;iminde kalm1tir. Salih Hocaoglu gibi bir iki komtinistin d1mda, partinin i:inde gelen kiilerinin solcu olduklan bile kukuludur.
BiR ANKARA KOMUNiSTi :
TOKAT MiLLETVEKiLi NAZIM

Partinin lideri durumunda goziiken eski ittihat~1 ve

Harput Valisi Naz1m, ciddi bir kii izlenimini vermemektedir. Zira Naz1m, Millet Meclisi'nde en tutucu ~evreler
le ibirligi yapm1tir. Atati.irk'iin Nutuk'ta belirttigi iizere, Milletvekili olarak Ankara'ya geldikten sonra politika alamnda her gun yeni giriimler yapm1tir. Kurulmaya balayan her siyasal grup ile iliki kurma firsatm1 ka<;1rmam1tirn 2 ~n.
Ger<;ekten Naz1m, 4 EyliH 1920'de Refet Bele'ye kar1 en tutucu milletvekillerinin oylarma dayanarak igileri Bakam se~ilmitir. Ankara Hiikiimeti'nin bakanlarmm Istanbul'dakilerin vekilleri olduklanm ileri siirebilmitir 230
Atati.irk'le en biiyiik gatImas1, 31 Ocak 1921 giinti
-0lmutur. Londra Konferans1 oncesi giinlerde, Saltanatg1lar, Bab1ali ile yap1lan yazimalarm onceden Meclis'e duyurulmasm1 ve Meclis onayi ile yap1lmasm1 isteyen bir onerge vermilerdir. Atattirk, bu yazimalan
.serbest~e yiiriiterek, Tiirkiye'nin ger<;ek temsilcisinin

605

Istanbul degil, Ankara Huktimeti oldugunu itilaf Devletleri'ne kabul ettirme c;abasmdadir. Saltanatc;1 milletvekilleri ise, ters yoldadir. Ne var ki, i:inergenin altmda
Turk Halk itirakiyun Partisi'nin iki kurucusu Naz1m
ile Afyon Milletvekili gazeteci Mehmet ~tikrii'ntin imzas1 vardir !
Atati.irk, bu i:inergenin okumasma bile karidir.
Onergeciler direnince, Atatiirk, U sert c;1kII yapar:
- ic;imizde hafiye vardir, efendiler. En gizli oturumumuzda konuulan millet ve memleket yaam1yla
ilgili en gizli noktalar yabanc1lara raporla verilmitir...... Bu i:inergeye imza koyanlar ic;inde hafiye. vardirn.
Atati.irk, isim vermezse de o an kastettigi hafiye,
Halk itirakiyun Partisi kurucusu Naz1m'dir. Bu iddia
hakkmda birey diyebilecek durumda degiliz. Arna Naz1m Bey'in en kartIk kiilerle si:izde solcu kombinezonlara giritigi kesindir. 1922 y1lmda Ankara'da Sovyet
Elc;isi olan Aralof'un amlan da bunu dogrulamaktadir.
Aralof'a gore, Temmuz 1922'de yap1lan hiikiimet sei;;imlerinde Naz1m Bey, Rus taraftan bir kabine kurulmas1
ic;in Elc;i'nin yard1mu11 istemi ve kendi grubunilll Meclis'te 120 oy toplayabilecegini iddia etmitir. Bu oneriyi kukuyla kar1layan Aralof, Naz1m'111 niyetlerini Huktimet'e haber vermitir 231 Nazim'm Benim grubum
dedigi, Rauf Orbay'm perde arkas1 liderliginde toplanm1 c<ikinci Gruptur. Bu grup, Bi.iyiik Taarruz'a inanmamakta ve Milli Misak'tan vazgec;ip ingilizlerle uzlamak istemektedir. Rus yanhs1 degil, tam tersine ingiliz
ve Saray yanhs1dir. Bunlar, Temmuz 1922'de Meclis'te
Atattirk'e kafa tutacak kadar guc;ltidiirler. Nitekim 8
Temmuz 1922 tarihli kanunla, Bakanlar Kurulu Bakam'nm dogrudan dogruya Meclis'c;e gizli oyla sec;ilmesini sag-lamIlardir. Atati.irk'tin Nutuk'ta da belirttigi
i.izere, bi:iylece Atatiirk, Bakanlar Kurulu Bakanllg1'ndan uzaklatmhmtir. Ayr1ca bakanlarm Atatiirk'iln
gi:isterecegi adaylar arasmdan sec;ilmesi hiikmu de kal-

606

d1nlm1tir. Rauf Bey, Atatiirk'e ragmen Babakan sec;;ilmi ve hilktimetini kurmutur. Rauf Bey'in ilk yapt1g1 i, Naz1m'm Turk Halk itirakiyun Partisi'ni ka-
patmak olmutur! ite macera adam1 goziiken Naz1m;.
Sovyet El<;isi'nin destegiyle, boyle bir hi.ikiimeti ibalna getirmeye kalk1m1tir !
1921 y1lmda, parti kurucularmdan ~eyh Servet ve
Mehmet ~ilkrii gibi milletvekilleriyle birlikte !stiklal
Mahkemesi'ne verildiginde de Naz1m'm konumalan
pek tutarh olmamitir. Mustafa Kemal'in Komi.inist
Partisi'ne girmeyip THiP'yi kuruunu Naz1m U gerekc;;eyle baglam1tir :
Iki yerden ald1g1m1z mektuplardan komiinizm deyiminden iirkiildiigil anlaillyordu... Benim kurdugum
Halk itirakiyun Partisi programmm birinci maddesinde, 'Hazret-i Muhammed doneminin mutluluk 9agmm
ortak yaantlSlm geri getirecek ve canlandiracak ve bo
ve yanh inanc;;larla mi.icadele edecektir' yaz1hd1r. Bunda biz, biiytik bir devrimle beraber, tutuculugu da yegledik.
Baka bir maddede de 'Aile hukuku, eriat 9er9evesinde korunur ve nikah sayg1degerdir' demitik. Komiinist Partisi ise bunlan tammaz, sonra komiinist ad1
da, memleketin kabul etmeyecegi bir isimdir. Ben program1m1Z! resmen verip de izin almak i9in i<;ileri Bakanhgma gittigim zaman, Adnan (Ad1var) Bey :
- Komiinist Partisi varken, neden siz de aym ilkelerle bir parti daha kuruyorsunuz? Onunla birlikte 9ahsamz daha iyi olmaz m1? demi ti.
Qna da aym eyleri soyledimi)232.
Naz1m'm faaliyetten vazgec;,:i gerekc;esi de ilginctir. ingilizler, Ttirkiye'yi Londra Konferans1'na c;;agirmca, Naz1m, partisinin gorevinin son buldugunu ac;,:1klar:
ccitilaf Devletleri'nin, son konferansa Ankara Milli
Hilkiimeti'ni gagirmalan ilzerine, Anadolu'da komilnizm
aklmlarmm artik durmas1, durdurulmas1 politik bakim607

<Ian gerekliydi. Bu geregi d-erhal anlayan her iki parti

de faaliyetlerini durdurdular ve bizim delegelerimiz Avrupa gazetelerine 'Anadolu'da komiinizm ve bolevizm
yoktur ve yaayamaz' diye demei;ler verdilern 2:::1 .
.~EYH SERVET, MARKS'I SELAMLIYOR. ..
K1saca, Naz1m'm Komunistligi hayli kuku uyand1nc1 bir komUnistliktir. THiP'yi birlikte kurduklan geyh
Servet ve Mehmet glikri'1 ise, komunistlikten g1kar uman
kiilere benzemektedir. Beraat edince, Meclis'te tutucu
c(ikinci Grup arasmda yer alacak olan S1vas Kongre.si'nde de Amerikan mandac1hgm1 savunmu bulunan
Mehmat i$iikru, !stiklal Mahkemesi'nde THiP'in eriat
ilkelerine _dayah bir parti oldugunu soyler. Biiyiik Taarruz'dan once, Mayis 1922'de Ataturk'ii Bakomutanhktan diiilrmeye gallanlar arasmda Mehmet gilkrii de
vardir. 6 May1s 1922 tarihli gizli oturumda, Atatiirk,
artik komiinistlikten vazgegen Mehmet giikrii'yii U sert
sozlerle susturur :
~iikrii Efendi bilsin ki, onun dedigi gibi giildiirii
(komedya) oynam1yoruz. Efendiler, gUldiirii oynayan ve
oynatan giikru Efendi'nin kendisidir. Arna Una inansm ki, biz o gi.ilduruye kap1Imayacagrz. gilkru Efendi'nin oynamak ve oynatmak istedigi giildiirii sonunda,
yakaland1g1 kanun pengesinden ne denli biiyiik bir al~lmayla kurtuldugunu unutacak kadar gok zaman ge~
memitir.
Komiinist Partisi kurucusu geyh Servet, daha da
kan1k bir kiidir. i$eyh Efendi, parti kuruluu sirasmda bir evdeki toplant1da, orti.ilii de olsa birkag islam
hammmm bulunmasm1 kmar. Falih R1fk1, geyh Servet'in milletvekillerine Oyle konutugunu yazar :
<c- Meclis'te bir grup yapahm. Memleketin buna
ihtiyac1 var. Komilnistlik, islam ilkelerin.e uygundur.
Ebubekir komiinisttir. Miisliiman olduktan sonra biitiln varhgm1 yoksullara dag1tti idbl 23 .
608

Sovyet Elgisi Aralof'a gore ise, eyh Servet, k1kirt1c1 bir ajand1r. Aralof, amlarmda U sert yarg1ya vanr:
<cEmperyalistlerin ve dayanaklan olan Osmanh imparatorlugu yanhlarmm, degil yalmz biitiin Anadolu'd.a, ama Turk Hiikiimeti iginde bile parah paras1z birc;ok ajanlan vardi. Bunlar Meclis'te, hatta Mustafa Kema'lin yandalan arasmda bile eksik degillerdi. Bunlann birc;oklan Sovyet Rusya'ya kaq1 dostluk maskesi altmda gizleniyorlardi. Diimanlanm1z, Sovyet El9iligi'ni
yakmak, parlamentodaki muhalefetle ilikimiz olduguna dair yalan soylentiler yaymak, nihayet Mustafa Kemal'in otoritesini sarsmaya yoneltilmi, ash esas1 olmayan 'Bolevik suikastleri' ile korku salmak gibi en igreni; metodlara ba:;ivurmakta idiler.
Baz1 makamlarm tevikiyle 'para yard1m1 ve ayhk'
isteyerek Eli;iligimize ba:;ivuran komi.inist maskesi takm1:;i kik1rtic1 ajanlar da eksik olmuyordu. Biz, bu ajanlarm foyasm1 meydana vuruyor ve Eli;ilikten kovuyorduk.
Yine boyle klklrt1c1hkla ilgili giihi.11.<; bir olay1 hatirhyorum.
Ankara'ya geliimden k1sa bir sure sonra idi. Ziyaretime Bursa Milletvekili $eyh Servet Efendi geldi. Bu
yeil sankh, kir kaba sakalh bir zatti. ~eyh kendisini
inanm1 bir komiinist olarak tamtti. Oturmasm1 onerdim. Kendisine kahve ikram ettim. Gozlerimin i<;;ine
bakiyor ve yaranmaya i;ahan bir tavirla konuuyordu.
Tiirkiye'nin durumundan soz ettik. Servet Efendi, emperyalizmle savamak ve gii9lii bir komunist partisi
kurmak gereklilig'inden soz etti. ingilizleri 9ekitirdi.
Ben, susuyordum. Birdenbire ~yh ayaga kalkti. Elini
sangma gotiirdii. $ruJkm akm ona bak1yordum. $eyh:
- Bi.lyuk diinya lideri Marks'1 selamhyorum, dedi.
Sizde Marks'm resmini ancak :;iimdi gordiim. Ona d<?rin
sayg1lanm1 sunanm.
609

Gergekten de c;ahma odamda, masada Marks'm kuc;uk bir bustu vardi. ~eyh Servet, bir sure baI oniine
egik bir halde, hareketsiz olarak bustiin ontinde durdU>>23n.

Goriildugu iizere, THiP, ciddi bir kurulu izlenimini

vermemektedir. Nitekim 24 Ocak 192l'de Qerkez Etem
macerasmm kesinlikle son bulmas1 iizerine ve 31 Ocak'ta Ataturk'un, Nazim'1 hafiyelikle suc;lamasmdan bir
gun sonra, Naz1m ve Mehmet f_?U.kru imzah 1 ~ubat
1921 tarihli bir ac;1klamayla memleketin bu sirada pek
gok muhtac; bulundug;u amag ve fikir birligini korumak)> ic;in parti, faaliyetine son vermitir. Arna bu, Naz1m, Mehmet ~ukrii ve :;?eyh Servet gibi milletvekillerinin istiklal Mahkemesi'ne gitmesine engel olmami:~tir.
Naz1m, onbe y1l ceza yemi, oteki milletvekilleri ise
beraat etmitir. Nazim, Sakarya Savai'ndan sonra affedilecek ve 1922 baharmda THiP'yi yeniden kuracaktir. Bu kez, ~yh Servet ve Mehmet ~ukru partiye katilmayacaklard1r. Parti, Rauf Orbay Babakan olunca,
Buyiik Taarruz'dan onceki gtinlerde, Sovyetlerle gok yakm ve dostc;a ilikilerin surdiiruldiigii bir Sirada kapatilacaktir.
Kisaca, Anadolu'da komunistlik pek ciddi goziikmemektedir. Arna Enver Paa ve Qerkez Etem gibi macerac1 kiiler, Boleviklik ta5layarak tehlikeli olmaktadular. Macerac1larm, toplumsal devrim ak1mma yarardan gok zarar getirdikleri ag1ktir.

610

ISTANBUL KOMUNiSTLERi

Istanbul'da ise, marksizmi ve komi.inizmi bilen efik Htisnii'niin on planda goziikttigii bir aydmlar grubu, Kurtulu ve Aydmhk dergilerini yaymlamIlar ve
Turkiye it;;i ve Qiftt;;i Sosyalist Partisi'ni 1919 yihnda
kurmulardir. 0 siralarda Istanbul'da bir de biiyi.ik bir
it;;i gosterisi diizenlemeyi baaran itirakt;;i Hilmi'nin
ibirlikt;;i Sosyalist Parti'si vardir. Bu partiyi efik Hiisnii, ubat 1923'te yazd1g1 bir yaz1da 6yle tamt1r:
Miitarekeden once it;;i sm1fmda bir kaynama oldu. Aczi ve miskinligi onceden belli olmu eski kadrolar yeniden it;;inin kar1sma c;1kanld1. Bu szralarda Hilrriyet ve ltilaf Partisi'ne ve ingiliz Sevenler Dernegi'ne
yaranmak moda olmutu. Gegenlerde olen itirakt;i Hilmi Efendi, bu gerici partilere ve bizzat ingiliz igal kuvvetlerine dayanarak, Tilrkiye'de o zamana kadar ei gorillmemi bilyilklilkte bir it;i Partisi ortaya gikarmztz.

Ne olduklan butun Istanbul it;;isince anlaIlmt birkac;

kii, yabanc1 himayesine yaslanarak, bu partiyi yaklaIk olarak iki yil yaatmay1 baard1lar. Temeli cebir,
iddet, hile ve dalavereden ibaret olan her yapmac1k
ve zoraki orgiit gibi, bu da ilk vuruta, son tramvay grevinin hezimeti sonucu y1k11Iverdi 23 6.
Bu marksist aydm grup, Anadolu'daki Kemalist eylemi desteklemektedir. Nitekim bunlardan Vehbi Sandal, Nafi Atuf Kansu gibi birt;;ogu Anadolu'ya ge<;miler, Kemalist safta c;ahm1lard1r. efik Hiisnii ve bir
k1s1m arkadalan ise, Proleteryanm yogun olarak bulundugu tek merkez Istanbul'dur. Nerede proleterya,
orada biZ>l diitincesiyle Istanbul'da kalmtlard1r. Fakat Kemalist eylemi sonuna kadar desteklemilerdir.
611

Komintern gevrelerince de benimsenen f?efik Hiisnli

Grubu, Sovyetler Birligi'nde birgok kongrelere kat1lm1,
Komintern gorlilerine bag-11 kalmaya galIml ve bu
arada Istanbul'da i<;i sm1fm1 orgiitlendirmeye ve bilinglendirmeye koyulmrn~tur. Aynca marksizmi tarntmaya ugramttlr.
DEVRiM ZORUNLU, AMA DEVRiM
YOK!

KO~ULLARI

$efik Hi.lsnii'niin Kurtulu Saval gi.inlerindeki yaz1lan ilgingtir. Umutla umutsuzluk ve gr~rgekle hayal
arasmdaki bunahmlan yans1tir. f?efik Hiisnii, bi.r toplumsal devrim zorunluluguna inanmaktadir. Ote yandan da Tiirkiye'de bir toplumsal devrimin kOullanm gorememektedir. ~fik Hiisnti, Sakarya Zaferi'nden
sonra, 1 Ekim 192l'de, Tilrkiye'de devrim geregi bahkh yaz1smda, Gene de devrim diyerek Unlan yazar:
<cKurtulu ve Aydmhk dergilerinin bundan onceki
say1larmda ileri surdiigilmiiz ve kamtlad1g1m1z gibi,
Ti1rkiye'de halkm ylizde 90'1 fakir koylil ve i~<;iden
-yani emegi kaq1hg1 ald1g1 iicretle geginenlerdenolumaktadir. Ve sm1flann kaldmlmasma, kollektif
mtilkiyete ve emegin emegenligine dayanan bir devrimden, i.Ukemizde zarar gormesi ve honutsuzluk gostermesi olas1hg1 bulunanlar, gormezlikten gelinebilecek
kadar s1111rh bir halktir. Ne var ki, daha onceden de
belirttigimiz gibi, proleterya diyebilecegimiz emekgilerimiz arasmda henuz bir dayamma duygusu, bir s1mf
bilinci uyanmam1tir. Zaten bizde Marks'm devrim i<;in
gerekli gordiigu nesnel koullar da heniiz gergeklememitir. Buna dayanarak, Tilrkiye'nin balzbaina bir
sosyalist devrim yapmasmi miimlciin sanrnak ve bunu
anermek olsa olsa bir cinnet eseri, ya da hamhayalcilik
olur. Bir sosyalist toplum, mutlaka bir btiyiik sanayii

gerektirir. Ve bizde bu yoktur. Ancak ve ancak sanayii

gelimi bir bliyilk devletin katllmas1 He ve pek uzun
612

bir zamanda viicuda getirilebilir. Bu noktay1 belirtip,

b::!klenebilecek itirazlann oni1ne gec;tikten sonra, ileri
siirecegiz ki, Turkiye bu koullarm olumasmi beklemeden yalmzca halk siniflarinzn toplumsal koullarina
gii,venerek, pek yakm bir gelecekte devrimini yapmak
zorundadir, degilse bir som:urge halki derecesine diimeye razz demektir))~:11

f}efik Htisnti, devrim yapma zorunlulugunu, Sovyetler Birligi ile Yugoslavya, Bulgaristan ve Yunanistan'daki sosyalist gelimelere bakarak ileri sUrmi.lti.ir.
Tfu'kiye'ye bakmca, devrimi olanaks1z bulmakta::hr.
1925 y1lmm ilk giinlerinde de $efik Hiisnii, ((Turk Koyhi S1mfmm KurtulUU incelem.esinde, i<;i ve koyltintin
k1pirdamad1g1m ileri stirmektedir :
Son onbe y1l ic;inde Tiirkiye'de biri;ok toplumsal
hareketler oldu. Bu hareketlere aymaz bir age olarak
ic;i s1mf1 da bazen katildi. Fakat Turk koyliisi.i, bugtine
degin yerinden bile k1mlldamadI. Bi.itiin olaylar, butUn
devrirnler, toplumumuzun tek saglam dayanagi olan
koylil smifmzn bilgisi ve yardimi dimda oldu. Koylii,

yalmz camndan ve cam kadar sevdigi parasmdan ozveride bulunmas1 gerektigi zam.an harekete geliyordun 23s.

CHP'NiN GELECEG!. ..
ic;i ve koyliinlin orgi.ltsiiz ve bilinc;siz olUU nedeniyle hareketin d1mda kahrnI tiziilerek belirten ~efik
Hiisnti, bi1yiik kredi ac;t1g1 kiic;tik burjuvazinin de eninde sonunda nefret ettigi ibirlikc;i biiyuk burjuvazinin
kollanna diiecegini aym yaz1da belirtmektedir :
((Bizde hentiz ki.ic;iik Anadolu burjuvazisi duruma
egemendir. Ve himayecilik ve tekelcilik koyltiniin oldugu kadar onun da c;1kanna elveriyor. Ne var ki, ii;inde
yaad1gim1z kapitalist danemde, orta smiflann uzun silre iktidar makamlarini ellerinde tutmalari r;ok gil<;tiir.
Boyle bir parti iktidarda kalsa bile, sonunda mutlaka
buyilk sanayi ve ticaret burjuvazisinin istedigi politika-

613

yz uygular. Bizde ittihat ve Terakki boyle yapmztz. Yarzn Halk Partisi aym degiime ugrayacaldir.

Bak1mz bu degiim ne yoldan oluyor: Hiiki.imet talllda olmamn verdigi gi.ir,; ve yetki ile -zaten dogal
amac1 daima daha yiiksek basamaklara erimek olankii<;iik ve orta sermaye sahiplerinin bir k1sm1 ci.lr'etli i5lere atihr, hizh ve bi.iyi.ik bir mali giir,; kazamrlar. Artik
onlarm r,;1kan, ekonominin kay1t ve artlardan uzak olmas1dir, 6zel teebhiisr,;iiliiktur. Bunlar, onemli bir rol
oynayabilmek igin, mutlak bir bir,;imde yabanc1 sermaye ile ibirligine giderler. Bu durumda bulunan yerli
kapitalistlerin gereksinmeleri, dilekleri, istekleri yabanc1 kapitalistlerinkiyle birleir. Hiikiimet, kendi yandalarmm bask1s1yla kar1lair .. Tekelcilikten (Devletr,;ilikten) vazger,;mek, emperyalist devletlerle milletin zaranna olarak birlemek zorunda kahr.
Bugi.inden bi.iyuk ehirlerimizdeki zengin burjuvazi, bu durum ve eg;ilimdedir. Bu nedenle, kurduklan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin yoneticileri, koylii
ve i<;i s1mflarm1 tehdit eden, ozel teebbiisten yana,
devletr,;ilige kar1 bir program 9er9evesinde bir miicadeleye atilmaktan. r,;ekinmiyor. Halk Partisi de bu ini
iizerindedir. Cokun halkg1lardan bir<;ogunun bugiinkli
durumuna bak1hrsa, ir,;tikleri devrim arabma epey su
katilmI oldugundan duraksanamaz. Bu ki.ir,;ilk burjuva
partisine ilye olan sozii geger kiilerin sermayeleri arttig1 oranda devrimcilig;i azalacak, hamlecilige son vermek, yabanc1 sermayeyle uzlamak, eski ekonomik usullere donmek igin gok gilzel bahaneler bulunacak, bugi.in biribirine yumruk sallayan iki burjuva partisi biribirinin kucagma atilacaktm> 239
i<;i ve koyliiniln k1pirdamay11 ve kiigilk burjuvazinin beklenen oynakhg1 kar1smda umutsuzlugun verdigi bir kotilmserlikle, ya da enternasyonal inan9la, f)efik Hiisnil'niin kurtuluu bazen d1andan bekledigj gorillmektedir :
Ozel giriim ve serbest rekabet yollarmda, Tl'lrk
614

burjuvazisinin bugtinden yanna btiytik kapitalistlige

erimesi, i.ilkenin ekonomik durumuna egemen olmas1
pek umulamaz. Daha uzun bir sure ve pek yakm olan
kalkmma donerhinde, en bata gelen ilerin saglayacagi buyilk gelirleri -Rumlar bir yana birak1lsa bilegene yabanc1 ve yahudi ogeler cebe atacaklard1r. Tiirkler pek az ayralhkla, bunlarm uydulan durumunda kalacaklardir. Bu bak1mdan kaarlanmI Avrupah bir
burjuva zihniyeti ta1mayan Turk mticahitlerinin goniillii olarak kapitalizmin koruyuculugunu yapmalan
<;;ok uzaktir.
ikinci olarak, yukanda ai;1klad1g1m1z tizere, en uygun koullarm var olacagim kabul etsek bile, emperyalist Avrupa'nm bizi tamamiyle serbest birakmamak i<;;in
elinden gelen hereyi yapmakta devam edecegi bellidir.
0 halde gergek ve kesin kurtululanm saglamak igin
Tiirklere bir tek c;are kald1g1 anla1lacakt1r. O da Kafkas Cumhuriyetleri'ne benzer bir orgiit kabul ederek
biitiln Devrimci Dogu ile bir blok, bir buttin tekil etmektirn 210
EN GERiCi SINIF ...
Oysa :?efik Hiisni.i, ktigtik burjuvazinin yam s1ra,
aga, bey, eyh gibi en geri ortagag sm1fma dayand1gm1
ileri siirdilgii Ankara'mn kti<;;tik burjuva devrimcileri
konusunda, genellikle bu kadar umutsuz degildir. Onlardan mtimktin olanm da tistunde hamleler bekledigi
goriUur.
Istanbul ve izmir gibi ehirlerin gok BatililamI
biiyiik burjuvazini, tamamen Satilm1 en gerici sm1f
olarak goren ~efik Hiisnti, feodalite kalmtilarmm bile
vatanseverliklerine kredi ac;ar :
Anadolu'da halk bahca ug sm1fa aynhr: 1) Ortagag zorbas1 (miitegallibe) yaam1 siiren agalar, beyler, eyhler ve adamlan, 2) Gittik<;;e onemleri artan kasaba:h tiiccar ve zenaatc;1lar sm1f1, 3) Yoksul ve orta
halli koyliller ve ren~berler sm1f1.
'615

Bugtinkii hiikiimet ve Halk Partisi, ilk iki s1mftan

gil9 almaktadir. U9tincti s1mfm da sempati~ini yitirmemeye ve tarafs1zhg1111 saglamaya 9ahmaktad1r. Derebeylik gelenekleri i<;inde yaayan ve eski zamanlardan
kalma ayricaliklardan yararlanan kimselerin, mutegallibenin bir devrim yonetimine yardimci olmalarz ilk bakita garip gelen bir olaydzr... Devrimcilerin arasina
lcatzlarak hareketi yavalatmak ilerine gelir. ikincisi,
bu ayricaliklt szniflar arasznda t;zkarczlzk duygusu egemen olmakla birlikte, henuz saf bir yurtseverligin izleri de vardzr. Bu yurtseverlik duygulan, emperyalist yabanctlara lcari <;ok keskindir. Bilyilk ehirli burjuvala-

nm1zm c;1kan, yaay1 ve dtii.lntil.i bu emperyalist kapitalistlerle ortaktir. Onlarm (Ti.irkiye'yi) istila emellerini yeglemeye ve ad1mlanm yabanc1 kapitalistlerin
ad1mlarma uydurmaya yerli kapitalistler zorunludur.
Tara erafl bunun farkmdadir. Bu da hentiz ic;te ekonomi konusunda himayeci bir politika izlemek dCineminde bulunan Halk91lar yararma bir usttinltikttir.
ite aym zamanda tinsel ve nesnel bu etkenlerin
altmda Halk Partisi, halen kanIk bir gortintie sahiptir. Ornegin yoksul koyltintin siyasal gelimesini ve tarihsel bir rol oynayacag1m mtijdeleyen Mahmut Esat
(Bozkurt) Bey gibi ic;ten bir devrimci ile Dogu illeri
derebeylerinin temsilcisi sayilan Fevzi Bey'i* aym kabinede yanyana gormekle pek amiyoruz. Ulkemizin
9ok degiik toplumsal koullarmdan dogan bu durum,
bir sure daha devam etmeye zorunlu gori.intiyor>>m.
l:}EFiK HUSNU, 1921 ANAYASASINI SAVUNUYOR ...
Anadolu eraf ve ktic;tik burjuvazisine dayah bir
Meclis'ten ::]efik Hilsnu, ((i<;i ve ki:iylil geni halk kitle-

* Pirin<;ogullari'ndan, ittihatg1 ve Baymd1rhk Bakam. ingilizler tarafmdan Ermeni k1nmmdan sorumlu tutularak Malta'ya
si.irillmti~t1.i. Chester Projesi'nin a.te~li savunucularmdandir.

616

lerine dayanan bir yonetimn umar 24 ~. ~efik Hi.isnti, 1921

Anayasas1'nm yasama ve ytirtitme yetkilerini Meclis'te
toplayan, Meclis'in mutlak tisti.inli.igune dayah siyasal
sistemde devam edildigi takdirde, halk<;1hgm ve halk
yonetiminin giderek gerc;;ekleebilecegi inancmdadlr :
((Devlet adamlanm1z, devrimin bamdan beri, sm1f
aynmiarmm pek derin olmad1g1m ve bu aynmlarm s1mf mticadelesine yol verecek olc;;tileri bulmasma engel
olacaklanm ilan ettiler. Gerc;;ekten Millet Meclisi Htiktimeti'nin imdiki bi<;imi -ozel teebbtis devam ettigi
ve gelitigi stirece sm1flarm teekklilti ve mi.lcadelesi
zorunlu olmakla birlikte- bu amac;; ic;;in en iyi bir bic;;imdi. Halk1m1zda biraz daha uyamkllk olsa ve tam bir
serbestlik i<;inde milletvekillerini dogrudan dogruya
se<;menler sec;;se -ve bunlar elbette olacaktir- iki y1lda bir degitirilen bir Millet Meclisi'nde bi.i.ti.ln yasama
ve ytirtitme gti<;lerinin toplanmas1 ve bu gorevi Meclis
adma her y1l degitirilen bakamn yerine getirmesi adeta, halkc;;1hk ac;;1smdan, bugi.inki.i. koullara gore tilki.lsel
bir h i.i.ktimet ilkeleridirn m.
~efik Hi.lsni.i, ((Meclis bakanmdan ayn bir devlet
bakanhgmm kurulmas1, yi.iri.ltme gi.icuntin Meclis'ten
almarak Avrupa kabineleri bi<;iminde bir Bakanlar Kurulu'na verilmesi i.izerin3, halk devletinin temelinin bozulduguna inamr ve btiti.in umutlanm yitirir gibi olur.
Fakat yine de kendini toparlar. Istanbul'da basmm ve
bi.iyi.ik sermayeye kap1lanm1 sag kanat ittihatc;1larmm
ve aym yori.'mgeye giren Terakkiperver Parti'nin iddetli muhalefeti karismda, ~efik Htisni.i. Grubu, Kemalistleri savunur :
ccMuhalefet ileri gelenleri, hain Sultan'm feda edilmesi, hatta Halife'nin Meclis tarafmdan sec;;ilmesi gibi
ytizeyde reformlan kabule egilimlidirleL Fakat Saltanat ve Hilafet"i ortadai1 kaldirmak ve hatta onu memleketten atmak, dini devlet ilerinden uzakla~tnmak
61c;;tisi.inde ileri ( ! ) vanlmasm1 ak1llanna s1gd1ramamaktadirlar. Kapitalist burjuvalanm1zm siyasal anlayu~lan
617

meruti hiiki.imdarhktan ate gec;memektedir. Bunun nedenini biz, Tiirk burjuvazisinin bu yilksek tabakasmm,
bugiin arhk kesin bir bic;imde Avrupa kapitalizmi ile
uzlamI ve c;1karlan Avrupa'mnkilerle ayirdedilemiyecek denli kanmI ve birarada erimi olmasmda goriiyoruz. Yabanc1 kapitalizmin c;1kan ise, milletin milmkiln oldugu kadar yava uyanmasmda, tilrlil maddi yol1arla elde edilmesi kolay bir Sultan'a bagh olmasmdadir. Halkm cehaletini siirdilren ve ses c;1karmadan somilrii.y.e boyun egen hac1lar ve hocalar zilmresinin iUkede sozil gec;er olmasm1 Batihlarm iddetle arzu ettigi
herkesin bildigi bir gerc;ektir.
Millet ve yurt sevgisi duygularma yabanc1 bir kozmopolit zihniyetledir ki, bugiln zengin burjuvazi --s1k1lmadan yurtseverlik ortiisilne biiriinerek-, karldevrim bayrag1 altmda milli devrime kar1 dliman bir
cephe ac;m1tlr::? 44
KEMALIZM i<;iN EN BUYUK TEHLiKE
Bu miicadelede ~efik Hilsnii, ccAnadolu'nun gene;
burjuvazisi ile birlikte Kemalist devrimin sonuc;lanm
savunmaktadir. Kemalist yonetim ic;in en bilyilk tehlikeyi, biiyilk burjuvazinin, bagnazlik duygularzndan yararlanarak, yoksul koylilyil peinde silrilklerriesinde gormektedir. ccBi.iyilk ehirlerdeki, Avrupa kapitalistlerine

s1k1 bis;lmde bagh zengin burjuva sm1fmm c;1karlanm

siyasal alanda savunan Terakkiperver Cumhuriyet
Partisi'nin biltiin hesab1, f?efik Hilsnil'ye gore budur.
Millet egemenligi ve demokrasi diye ortaya i;;1karak
ve koylil kitlesini pelerinden silrilkleyerek devleti kapitalist burjuva yaranna ele gec;irme c;abasmdad1rlar.
ccTek dereceli sec;im, biltiln egemenlik haklannm
Meclis'te toplanmas1, veto ve fesih haklannm hic;bir organa verilmemesi gibi maddeleri programma almakla,
bu partinin izledigi gizli amac;, duruma biraz yakmhklan olanlarm gozilnden kac;mamaktadir. Kapitalist
618

burjuva r;evrelerinde egemen olan bir yanlz inania

gore, din ve saltanat kurumlarznz baltalayan, bagnazlzga, kohne gelenelclere, ger;miten miras biltiln basmakalzp inanzlara sava agmz olan devrim yonetimi, cahil halk kitlelerinin dilmanlzgznz r;ekmitir. Bu halk
dogrudan dogruya milletvekillerini segecek olursa, Meclis'e kesinlikle hacz ve hocalardan ve genellikle karidevrimcilerden oluan bir r;ogunluk gonderecektir.

Ctfmhuriyeti yapanlan ve yaatmak azminde olanlan

boyle basit bir manevra ile ibamdan uzaklatirrnak
umudunu besleyenler, hiiyiik ehirlerimizde biiyi.ik bir
toplam tekil ederler. Daha sonra da millz egemenligin
biltun goriintilsilnil yansztan Meclis araczlzgzyla, devleti kapitalist burjuvalarzmzzm r;zkarlarzna en uygun
bir bi<;ime sokmak lcillfetsiz bir i olacaktir>> 34 ~.

BUROKRATiK BURJUVAZi iLE

HESAPLA~MAK KOLAYDIR
~efik

Hiisnii, bu tehlikeye karl, clevrimci bir 'ki:iy-

lii partisinin kurulmasm1, koklii bir tarnn devrimine

giriilmesini i:ingorlir*. Ozel teebbiisgiUiik yerine, sosyalizmi deg'il, devletgiligi ve devJ.et kapitalizmini savunur, bag1ms1zl!g1m1zm ancak bu yoldan korunacagm1
soyler:
Kaynaklarzmiz, milletin ortak mali olaralc devlet
tarafzndan iletildiginde, Avrupa kapitalizminin istila
emellerine set <;elcildiginden baka geni halk kitleleri* Bulgaristan'la ilikilerl olan ve oraya gidip gelen $efik Htisnii'niin istanbuliski liderligindeki KtiyHi Birligi tipinde bir partiyi tinerdigi diitintilebilir. 1919'dan beri iktidarda bulunan
I\:tiylti Birligi'nin 1923'te oyu 500 bindir, komiinistler 210 bindir. Burjuva partilerinin oyu tinemsizdir. Fakat Haziran 1923'te fa~ist bir darbe ile istanbuliski devrilmi~ ve tildiirii.lmtitilr.
Darbeye seyirci kalan Komiinist Partisi, Eylii.l 1923'te ayaklanmaya kalk1:;;m1:;; ve ezilmitir. Bu s1ralarda Moskova'da da bir
Kaylil Enternasyonali fikri dogar.

619

nin qikarlarz da lcismen kanplanmz olacaktzr. <;unkii

devlet telceli, aqzkladzgimzz gibi, tiltun, ispirto gibi maddelerle smzrlz kalmayip demiryolu, orman, maden iletmeleri, di ticaret vb. iqine alacagzndan yerli burjuvazimizin biiyiik kapitalist olmasz olanagz geregi gibi aza1acaktzr. Gelitigi ve orgiltlendigi oranda egemenligiili
korumaya balayacak olan halk kitleleri, bu ekonomik
koullar gerc;ekleirse, karilarmda kapitalistleri degil
devlet ekonomisini elde tutan unsurlardan oluan (burokratilc) bir burjuvazi bulacaktir. Ve biz bununla hesaplamanzn daha kolay olacagmz saniyoruz ~ 4 u.

Mete Tuncay'm yazd1gma gore, bu goriiler Komintem'de ho karIlanmam1 ve Uc;;i.incti Enternasyonal'in 17 Haziran - 8 Temmuz 1924 tarihli Beinci Kongre'sinde eletirilmitir. Manuilski, Istanbul'daki KomUnist Partisi'nin orgam olarak niteledigi Aydmhk'm pro~
letcrya ve burjuvazi arasmda s1mfsal ibirligi yap1lmasm1 savunuuna c;;atm1tlr. Ozellikle, Istanbul komiinistlerinin, yabanc1larm ekonomik niHuzlarma kaq1 tir silah olarak milli kapitalizmin gelimesini tutmalarnn
eletirmitir. Komintern onderlerinin gori.ilerini dile
getirdigi anlailan Manuilski'ye gore, Aydmhk'm yanh1 c<Ikinci Enternasyonal'in sosyal-patriyotik ideolojisinden kaynak almakt1r. Bu milliyetc;;ilik suglamalanna kar1, Tlirk delegesi, emperyalizme ve Halifelik gibi feodalite kalmhlanna karI koymak igin yalmzca
devrimci milliyet9ilik))!e ibirligt yapt1klanm one surmlitur241.
Fakat o gunlerde, partiler iize1inde Komintern'in
diktatorli.igii vardJr, partiler ccemir kulUdur ve Komintern'in Ubeleri niteligindedir. Komintern ise, Sovyet
yoneticilerinin egemenligindedir. Milliyet~i Turkiye
i<;in, d1a bagh ve d1ardan direktif alan her kurulu,
tehlike say1lmaktad1r ve bu, kukuyla kar1lanmak i~in
yeterlidir. Bunun en c;;arp1c1 ornegini Mustafa Suphi
olayi tekil etmektedir.

620

VI -

RUSY A'DAN GELEN KOMONiZl\1:

MUSTAFA SUPHi

Mustafa Suphi, Komintern'e ve SovyetlE.r Blrligi'n.:!

yaslanarak ve bundan ald1g1 gilc;;le Anadolu'ya gegip komiinizmi kurmaya c;ahmak istemitir. Bu tutumu, onun
bilyiik bir tehlike say1lmas1 igin yetmitir.
Mustafa Suphi, daha once de sozi.ini.i ettig'imiz uzere, i;lefik Hi.isnii gibi, Paris'te okumu bir aydmdir. 9efik Hlisni.i tip, Mustafa Suphi siyasal bilimler egitimi
gormiltilr. i;lefik Hiisni.i, Paris'te once ittihat<;1llkla ilgilenmi, sonra Jaures'in etkisiyle, sosyalizmi benimsemi ve 192l'de yurda bir sosyalist olarak donmiltiir.
1910'da Paris Siyasal Bilimler Okulu'nu bitiren Mustafa Suphi'nin yurda sosyalist dondi.i.giini.i soylemek giic;tiir. italyanlarm Trablusgarp saldms1m kmayan anticmperyalist ccVazife-i Temdin kitab1 dahi, Mete Tuncay'm deyimiyle solcu bilingten uzak>,tir ve liberal
ekonomi poiitik terimleriyle yaz1lm1hr. Mustafa Suphi, yurda dtini.ince ogretmenlik ve gazetecilik yaprnltir. Politik alanda ittihatc;,:1lara kar1 c;,:1km1 ve ittihatc;1
diktatorliigi.ine kafl politik ozgiirliik mi.icadelesi V<:rlUitir. Bu nedenle, Mahmut ~evket Pa9a'nm oldliri.Umesinden sonra, ibirlikc;;i muhaliflerle birlikte Sinop'a
siiri.ilmiitilr. Orada Frens Sabahattin'ci Ahmet Bedevi
Kuran ile birlikte, ittihat ve Terakki'nin milletleraras1 farmasonlugtma kar1 bir Ti.irk ve islam farmasonlugu kurmay1 .kararlatirm1lard1r. Arna~, perda arkasmda politik roller oynamak ve ittihat<;1 hiiki.imeti
di.ii.irebilecek bir gil~ yaratmaktir. Fakat once bu fik1i
basm yoluyla yayacaklardir. Mustafa Suphi, yurt d1mda, Kafkasya'da bir gazete c;1karma karanndad1r2 ~B. Bu
di.iiinceyle 1914 y1hnda Sinop'tan ka~acak ve c;arhk
Rusyasma siyasi mi.ilteci olarak s1gmacaktir.

621

efik Hiisnu ise, 1918'e kadar alti y1lm1 Balkan ve

Birinci Dilnya Sava1'nda tegmen, ustegmen ve yuzba1 olarak cephelerde ge<;irecektir. !ttihat<;1lara karI olmad1gi ve ittihat<;1 milliyet<;iligini az <;ok payla~tig1 anla1lmaktadir. efik Hiisnu, ittihat<;1lar hakkmda 6yle
konumaktadir :
0 d6nemde Ttirkiye'de i:ttihat<;1larm solunda sozii edilecek bir hareket yoktu. iktidara aday olan muhalif parti, Hurriyet ve ttilaf Partisi idi. Bunlar i:ngiliz
ve Frans1z emperyalistlerinin adamlanyd1lar. Bir de U
6nemli nokta var: Bizim o donemde ingiltere'ye ve
Fransa'ya karI, kapittilasyon ayncallklarmm bahca
sahipleri olan bu iki emperyalist Ulkeye kar1 savaa
girmemiz demek kapitUlasyonlarm kalkmas1 demekti. .. KapitUlasyonlarm kalkmas1 bizim i<;in o zamanlarm en onemli sorunuydu. Biitiln yurtseverler bu ugurda her turlii felakete gogiis germeye hazirdlk. Bizim,
bir olup bitti sonucu, Birinci Dilnya Savai'na sokulmam1z1 o kadar kolayca sineye <;ekmemizi a<;1klarken
bu psikolojik durumu goz6ni.inde tutmak gerekirn~w.
TKP'NiN RUSY A :i:LE iLiK:i:LERDE
TEKELCiLiGi
efik Hilsnii, Dilnya Sava1 sona erdikten sonra politika alamna g1kar ve 1919 yilmda Istanbul'da marksist bir parti kurar. Mustafa Suphi ise, Rusya'ya karl
savaan bir devlet uyrugu oldugu igin, sava patlaymca Rusya i<;lerine stiriilur. Komfulizmi stirgtinde benimsedigi ileri stiriilebilecek clan Mustafa Suphi, Ekim ihtilali'nden sonra, Sovyet yoneticilerine ve Komintern'e
kendini bir Turk ve musli.iman Bolevik olarak kabul
ettirir. ilk y1llar daha <;ok Rusyah Tiirkler ve sava
esiri Turkler arasmda galu~an Mustafa Suphi, Azerbeycan'da Sovyet yonetimi kurulunca Mayis 1920'de BakU'ya yerleir ve ittihatg1lann kurdugu Komiinist Partisi'ni lagveder ve yeniden kurar. Mustafa Suphi'nin
622

sorunu, art1k Tilrkiye'ye ge~mek ve Tiirkiye'de komiinizm yolunda ~ahmaktir. Bu ama~la Mustafa Kemal'e
temsiiciler ve mektuplar gonderir. Mustafa Suphi'nin
bu giriimlerinde, Sovyetlerle ilikilerde tekel sahibiymi gibi konw~mas1 dikkat ~ekicidir. Mustafa Suphi'nin
15 Haziran 1920 tarihli mektubuyla Anadolu'ya gelen
partinin Sava ve Politika Komiseri Stileyman Sarni,
Ankara Hiikiimeti ile Sovyetler Birligi adma ve ~ok yukandan konuur :
- TKP, Tiirkiye'de komiinist devrimi ger~ekle
tirmek iizere 1918'de Moskova'da kurulmut.ur., Sovyet
Rusya Hiikiimeti, Tiirkiye ileri i~in bu orgiitle ilikide
bulunmaktadir. Bolevikler, butiin yarcb.m1 bu orgiit
arac1hg1yla yapacaklardir. Orgiit, Tiirkiye'ye gotiirlilmek iizere Bak(1'da 50 top, 70 makinahtiifek, 17 bin tiifek ve yeteri kadar cephane hazirlam1tir. Rus Sovyet
Hiikumeti, gereken parayi saglayacaktir.
- Orgiitiin amac1, memleketin kurtuluudur. Boleviklerle ibirligi ve Ti.irkiye'de Bolevik devrimi yapma konusunda Biiyiik Millet Meclisi ne diliinmektedi r.?

ler

TKP, imdiden Istanbul'da ve Anadolu'da Ube-

kurmw~tur 2M.

TKP, KOMUNiST OLMAYI ONERiYOR

Agustos bamda da Mustafa Suphi'nin Komiinist
Partisi'nin yetkililerinden eski Zor Mutasarnf1 Sali.h
Zeki, Karabekir'le iliki kurar. Ona partisinin U gori.i.lerini iletir :
- Varhg11mz1 korumak, ancak Bolevik yonetimini kabul ile miimki.indiir. Memleketimizde komUnist
orgu.tlenmesi yap1lmalldir. Uygun bir zamanda da Bolevik yonetimi kurulmahdir.
- Eyltilde Baku'da bir Turk Komunist Kongresi
yap1lacaktir. Kongreye Anadolu'dan delegeler gonderilmelidir:
~ Anadolu'nun baz1 yerlerinde komlinist orglitLi-

623

ne girmi kiiler vard1r. Erzurum'da da gizli ya da ac;1k

komtmist orgtit kurulmasma izin verilmelidir.
Bu istekleri Atatt1rk'e ileten Karabekir Paa, Ankara'ya gidip gortimelerini, Baku Kongresi ic;in Bolevikligi benimsemi Albayrak gazetesi yaz1 kurulu ile gizlice temasa gec;melerini soyledigini bildirr. c<Uygulanabilir bir Bols.evik yonetimin nden yana oldugunu belirten Karabekir Paa, Rus Sovyetleri ile c;al1an bu kiilere gereken mevkiin verilmesini, ters davranarak
Rus Sovyetlerine dayanarak harekete ge<;;meye onlan
itebilecek bir tutumclan kai:;m1J.mas1m Ataturk'e onerir231.
Baku'ya gonderilen istihbarat subaylan da Mustafa Suphi'nin Sovyet Rusya'mn destegine sahip bulun-

dugunu belirtmektedirler. Tegmen ~erif'in Salih Zeki Karabekir konumasmdan iki hafta kadar sonra verdigi 15 Agustos 1920 tarihli raporu, Mustafa Suphi hakkmda U bilgiyi getirir :
Tiirkiye Komunist brgutu Bakam Mustafa Suphi Yolda'la gortitu.m. iittiklerime gore, ozellikle Lenin'in giivenini kazanm1 olan bu kii, Ruslarm kendilerine giiveni nedeniyle Dogu Diinyas1'nda da oldukga
nufuz sahibi. Boyle soyleniyor. Moskova Hukiimetince
saglanm1 ve harcanmas1 dogruca kendisine ait olan
dolgunca bir biit<;;esi varmupi ~~~
MUSTAFA SUPHi'NiN ANKARA'DAN
iSTEDiKLERI
Mustafa Suphi'nin Komiinist Partisi, iddiasma gore, Ankara'dan izin almadan 1920 yazmda Istanbul,
Zonguldak, Trabzon, Rize ve Karadeniz klyilarmda libeler ac;m1, buralara partili yoldalar gondermitir.
Yollad1gi 34 ajanla Turkiye'den bilgi toplam1, Turkiye'de bin;ok bildiri dag1tm1t1r. Azerbeycan'da bir
Turk K1z1l Alay1 hazirlatm1tlr.
624

Mustafa Suphi, 10 Eylti.l 1920'de, Baku Kurultay1'ndan hemen sonra, Birinci ve Genel Tiirk Komiinistleri
Kongresi>>ni toplar. Kongre'ye Anadolu'dan ve Istanbul'dan gitmi komiinistler de vardir. Cevat Dursunoglu ve Ethem Nejat bunlardandir. Kongreye katilan
74 delegenin 32'si kesin oya sahiptir. Kongre, faaliyet
merkezinin Anadolu'ya tammas1 karanm ahr*.
Mustafa Suphi, Tiirkiye'ye hareketinden once Mustafa Kemal'e yine Komintern'in ve Sovyetler Birligi' nh1 temsilcisi pozunda bir mektup yollar. Mektupta,
((daha guc;lii ilikiler kurmak iizere Merdivani bakanhgmda bir Sovyet kurulunun yolland1g1, Ankara'nm
Azerbeycan temsilcisi Memduh flevket'in Stalin ile tamtlnld1g1, yard1mm gelecegi, Ankara istemiyorsa Enver Paa'ya yard1mdan vazgegilecegi, Ermenilerle savaan partiye bagh Turk K1z1l Alayi'mn baan sagladigi>) belirtilir, Azerbeycan Hiikiimeti'nden 4 milyon ruble istenmesi kmamr ve Tiirkiye'ye gelinecegi bildirilir:
Tiirkiye'de de her tarafta ve hemen kendilitfinden
do{jmaya balayan komiinist orgiitlerin yasal bir bi~i
me sok'ulmasi gerekir. Gerek bu hususu saglamak ve

gerekse genellikle iliki kurmak iizere zatialilerinin de

onerisine uygun olarak geni yetkiye sahip kurul, bugiinlerde yiiksek huzurunuza erimek iizere yola g1kmaya hazirlanmaktadir>l .
* 10 Eyltil 1920 tarihli bu kongreyi Mete Tuncay, Tilrkiye Komilnist Partisi'nin kurulummn gercek ba11Iang1c1 saymaktad1r. Yurt d1mda halen mevcut olan TKP de ilk kurulu11 tarihini 10 Eylill 1920 olarak vermektedir. Kongrede Istanbul'dan
Ethem Nejat'm tinerisiyle, Tilrkiye'deki komilnist tirgiltlerinin
birletirilmesi karan almm111t1r. Rus kaynaklarma gore, Tilrkiye'de mevcut bag1ms1z komilnist gruplar, Komintern'in Dtirdiincti Kongre'sinden sonra, yani Arallk 1922'de biraraya gelmi ve TKP kurulmutur (Carr, The Bolshevik Revolution III.
s. 473). Yine Sovyet kaynaklarma gore, Kurtulus Sava1 kazamld1ktan sonra kurulan bu partinin, HH9'da tesekkfH eden
Turk Marksist teorisyenleri grubu (~efi Hilsnu grubu), belkemigi olmustur.

625

Mustafa Suphi,-TKP, Buyiik Millet Meclisi Hti.kiimeti'ni antiemperyalist devletlerle savat1g1 sure boyunca biitiln giicuyle desteklemeye kararhdlr cliy.:3rek, destegi savala sm1rlamakta ve <thalk sinesinde
zulme ve gasba kar1 mticadele duygularm1 derinletirmek i<;inn yasal yoldan parti faaliyetine hemen ge~
meyi istemektedir253 TKP, millicileri desteklese de, Komintern karanna gore, orgtitiin bag1ms1zhg1m kesinlikle koruyacaktir. Nitekim 10 - 15 Eyliil tarihli Parti
Kongresi'nde ccTtirkiye i<;ilerine yaymlanan bildiride
bunun belirtilmesine dikkat edilmitir :
Komiinist Partisi, devrim hareketinin yeni girdigi az gelimi tilkelerde, emperyalizme karl varhgun
savunan milU kuvvetleri desteklemekle birlikte, bu arada genellikle kapitalistler yonetimine karz smzfsal saVa duygusunun iqi halk iqinde derinlemesine ait mii.cadelede bulunmalz ve herhalde orgii.tiin bagimsizligmz
korumalzdzr.

Mete Tuncay'm, Mustafa Suphi partisine ait bulundugunu ileri stirdiigii bir bildiriye baklllrsa, ittihatc;;1 dilmam Mustafa Suphi, c<maskeli Ittihat<;l saydlg1
Kemalistlerden de kukuludur, onlarm milliye~ilikleri
ni klnamaktadir :
Memleketin demokratik burjuva sm1fma dayanarak, milliyet<;ilerin Mustafa Kemal Pa a etrafmda toplanarak meydana getirdikleri ccKuva-yi Milliye Hiikfunetine gelince, bu htikiimet de iki yanli bir kandzrma politikasina girimitir: Bir yandan yorgun halkl canland1rmak, onlara yeni bir ruh vermek ve ozellikle dayanak noktas1 gostererek morali yukseltmek gerektigin
i<;in, kapitalist htikiimetleri yikmaya ve biitiln- dtinyada toplumsal devrimi yapmaya azimli Rus Sovyet htikumetleriyle birletigini ilan ederken, ote yandan milliyet<;ilikten aynlamadigznz aylardir eski yonetimi surdurrnekle ve ozellikle komilnizm akimlanna fiili mudahalelerle kanztladigz gibi, aldatma politikasini elden birakmadzginz da Rusya Sovyet Hilkilmeti'ne ve hatta

626

Vc;.uncu Enternasyonal Kongre'ye maskeli milliyett;;i politikacilari delege olarak gandermekle gostermitir.
Sonuc; olarak TKP, zorba>>, ingiliz politikasma
alet olan Hiirriyet ve itilaf<;1larinn Istanbul Hlikiimeti
ile de, aldat1c1, maske ile ortaya <;1kan eski !ttihat<;1lar>nn Ankara Hiikiimeti ile de hi<;bir ilgisi bulunmad1g1111 ilan eder21H.
KUQUX BURJUVA MiLLiYETQiLiGi
KAR~ISINDA KOMiNTERN
Ankara da Mustafa Suphi'den kukuludur. Daha
dogrusu Ankara, Mustafa Suphi'den c;ok, Sovyet Rusya'dan ve Komintern'den km:?kuludur*. Ankara Hiikii'' Baku Kongresi'nden sonra. kongrede bulunan 1ttihatc1 Kiic;iik Talii.t ve Nail, Atatiirk'e bir rapor gtindermilerdir. Raporda, proleterya diktattirliigii olmadan boleviklik uygulanamaz.
Bu diktattirlligiin iki arac1 da Sovyet sistemi ve proleteryadan
kurulu Kiz1l Ordu'dur1.> dendikten sonra U gtiriii;; ileri siiriilmektedlr: Tiirkiye'nin bugiinkii bunahm ve miicadele amnda
ne sm1fsal sava$ ac;maya, ne de yeni bir Kiz1l Ordu kurmaya
olanak vard1r. Memleketin gorecell de olsa, birligini ve toplumsal dengesini bozacak berhangibir ic; c;atI$ma ve s1nlf kavgasmdan zorunlu olarak dogacak vatanda$ saV8$IDID Tiirkiye' nin yok olmsma yol ac;acag1 kesindir ...
Tiirkiye yoneticileri ve aydmlan, farz-1 muhal, bolevik ilkelerini uygulamaya yonelerek Sovyet kurmak isteseler dahi,
bu, ancak Uc;iincii Enternasyonal ya da Rusya Komiinist Partisi Gene! Merkezi tarafmdan giivenilen ve bir goriie gore bu
kurululara itaatli olan kisi ya da siyasal orgiit eliyle, yani
Tiirkiye Komfinist Partisi eliyle yapdabilir ve bOyle olmas1 da
<;ok dogaldrr. Bu noktanm son derece onemle gozoniinde tutulmas1 gerekir. Baku'da sonradan kongresini yaparak parti haline gecen Ttirkiye Komiinist Orgiitii iiye ve ileri gelenleri ise.
diltin ve ahlak nitelikleri itibariyle, insam derin derin diisiirldiirecek bir manzara gostermektedir. S1ras1 gelmiken unu da
belirtiriz ki, giivenilir bir kaynaktan ald1g1m1z bilgiye gore,
Ankara Elc;isi !lyava'mn Moskova'dan doniliinden sonra Tiirkiye Komiinist Partisi Ankara'ya hareket edecektir. Alt1 ayllk
ya da bir y1lhk biitcesini diizenlemi ve odenegini Azerbeycan
Merkez Komitesi'nden alm1st1r. Azerbeycan Merkez Komitesi, !:Ok onemlidir; Sovyet Rusya'da Moskova'dan sonra ikinci
derecede giil:lii bir merkezdin <Kaz1m Karabeklr, istiklal Harbimizde Enver Pasa, s. 44-45).

627

meti'nin temsilcileri Bekir Sami ve Yusuf Kemal, Temmuz ve Agustos 1920'de Moskova'da Sovyet yetkilileri
ile gorilmeler yapm1lard1r. Ruslar, bir miktar para
ve silah yardlm1 yapmakla birlikte, askeri ittifak onerimizi reddetmilerdir, Ermeniler i~in Tilrkiye'den toprak
istemilerdir. 1920 yilmda Ruslarla bir anlamaya vanhp vanlam1yacag1 belli degildir.
Komintern, bir Dtinya ihtilali'nin sarholugu ic;indedir: Almanya'da ve Avrupa'da kesinlikle ihtilal beklenmektedir. BatI'da komtinist ihtilal olunca, bu ihtilal
Dogu'yu kurtaracaktir. Mart 1919'da Komintern'in ilk
kongresinde, emperyalizmin boyundurugu altmdaki Asya ve Afrika iilkelerine gosterilen kurtulU regetesin
Udur:
A vrupa'da proleterya diktatorliigtintin saati, sizin
de kurtulu saatiniz olarak galacaktir.
Somiirge ya da yan-somiirge illkelerin, yalmzca
kendi gabalanyla kurtulUU>>na inamlmamaktad1r. ic;
sava 1919 yllmda bir ingiliz emperyalizmi ile sava
durumuna gelince, Sovyetler Birligi biitiin mazlum iilkeler halklanm emperyalizme ve ozellikle ingiliz emperyalizmine karl miicadeleye c;agirm1tlr. Fakat bu
yolda milliyet<;;i burjuva hiikiimetlerle ibirligi yap1lacak m1dir? 1920 y1h ortalannda dahi bu sorun c;oziilmii degildir. Tiirkiye'de milli miicadele balam1t1r, 81vas Kongresi yap1lm1, bir cins hiiktimet bigiminde Heyet-i Temsiliye kurulmutur. Fakat Sovyet Dlileri Komiseri Qic;erin, 13 Eyliil 1919 tarihli Ti.irkiye ile ilgili bildirisinde Heyet-i Temsiliye'ye degil, Sovyet Rusya i<;i
ve Kaylil Hiikumeti olarak, Turk ic;i ve Koylilsii'ne seslenmekte, onlan ingiliz emperyalizmine kar1 mucadeleye i;agumaktadlr. Sovyetlerle ittifak1, 26 Nisan 1920
tarihli bir yaz1yla Ankara Htikumeti aratiracaktir. Euna Qii;erin'in 2 Haziran 1920 tarihli cevab1, Ermenistan
ve iran smirlannm saptanmasmda bir arabuluculuk
yapmaktan ibaret kalacaktir. Ancak Bakurt ~erif Manatof, gayn resmi temsilci olarak gonderilecektir. Ko628

mintern'i.n Temmuz 1920'de Baku Kurultay1 c;agns1 dahi, Bliyiik Millet Meclisi'ne ya da Htiktimeti'ne degildir. iran, Ermenistan ve Ttirkiye'nin ezilen balk kitlelerineHdir. Nitekim Atattirk, 14 Agustos 1920 tarihinde
(<Bizim ilkelerimiz Bolevik ilkeleri degildir. Bolevik
ilkelerini imdiye kadar memleketimizde kabul ettirmek igin hie; dlitinmedik ve giriimde bulunmadlkn
sozlerini kapsayan Meclis konrn~masmda, bundan duydugu honutsuzlugu belirtir :
Efendiler, biz her yandan, d1tan ve dim etkisiyle
ic;eriden sonsuz sald1nlara, hticumlara ugramaktay1z.
Bu durumda bizim igin esas, sessizce birligi korumakt1r. Bu birligi boyle bireysel giriimlerle bozdugumuz
gtin, o bireysel giriimler ne parlak baanh sonuglara
ulasalar da, toplumumuzu kurtarma yeteginden yok. sun kahr. Bu nedenle, falan yerde falan, ve filan ve filan yerlerde yapllan kongrelere filan, filan, filan kendi bama c;agnhrlar ve bunlar oraya gider ve orada soz
konusu olan ilkeleri benimseyip, memleket iginde uygulamaya balarsa, dogru bir yon tutulmu olmaz. Biz
kongrelere de gideriz, her yana gideriz, hereye kat1hnz. Yalmz biz ederiz. Millet gider, yani yalmz milletin
temsilcilerinden kurulu olan Meclis gider 20 n.
Burjuva milliyetc;ilerle ibirligi sorunu, Komintern'in ikinci Kongresi'nde, Temmuz 1920 sonlanna dogTu
eie ahmr. Bu kongrede Hintli Roy ile Lenin'in tezleri
<;arplIr. Roy, Dogu iilkelerinde iki hareketin bulundugunu ileri surer. Bunlardan ilki, kapitalist sistem
iginde politik bag1ms1zhg1 saglamaya gal1an burjuva
demokratik milliyetc;i hareketleridir. ikincisi ise, topraks1z koyltintin her ttirlti somtirtiye kar1 mticadelesidir. Komintern, bu ikinci hareketlerin birinciye bag1mh
k1lmmas1 giriimlerine kesinlikle karl g1kmahdlr. Hemen yap1lmas1 gereken i, i<;i ve koylti komtinist orgtitleri kurmaktir. Azgelimi l.Ukelerde ic;i ve koyliiler
komtinizme, kapitalist gelime yoluyla degil, s1mf bilincini gelitirme yoluyla kazamlabilir. Boylece, kurtulu
629

hareketini gen;ek giicii ve temeli, burjuva demok.ra.tik

milliyetgiliginin dar 9er9evesi igine s1gdmlamaz. Bilirn;;li igilerin komtinist partileri onciiltigti almahdir. Bu
gorti, Lenin'in 9abalanyla yumuatlhr. Lenin, Ulkenin
gelirne derecesine gore, proleter komiinist hareketler
gibi, milliyets;i burjuva demokratik hareketlerin de desteklenebilecegini Kongre'ye kabul ettirir. Fakat bu komunist - milliyetqi burjuva ittifaki geqici olacaktzr ve
lwmilnist hareket, bagimsizligzni her durumda kesinlikle koruyacaktzr. K1saca, Ey burjuva milliyet9isi.

emperyalizme karI savamda seninle beraberim. Arna

yarm sana karI savaacag1m. Bmm da orgiit bag1ms1zhg1m1 koruyarak imdiden ilan edecegim)) bigiminde
bir ittifak ve destek soz konusudur. Boyle bir ittifakm,
kar1hkh kukularla beslenecegi ag1ktir. Bu kUkU, yukandaki soz konusu karar almmadan once yaymlanan
Kornintern'in Baku Kurultayi'na Qagn bildirisinde
a91k9a g6riilmektedir :
uEfendi ve beylerinizin baz1lan kendilerini yabanc1
kapitalistlere satm1tlr, otekileri sizi silah altma 9ag1nyor ve yabanc1 istilac1lara karI dogtimek tizere hazirhyorlar. Fakat bunlar da, tilkenizin yonetimini kendi elinize alrnamza, Sultan'm asalaklarma bag1lad1g1
topraklan kendinize ayirmamza, bu tarlalarda bugday
yetitirip beslenmenize izin vermezler. Ve ya.rm yabanc1
kapitalistler, efendilerinize daha iyi ban koullan onerirlerse, irndiki ond-erleriniz yabanc1lann yardlm1yla,
sizi yine tipk1 yabanc1 ordulannm igali altmda bulunan yerlerdeki arazi sahiplerinin ve eski memurlarm
yaptig1 gibi zincire vuracaklardir.. . Anadolu koylUleri !
Yabanc1 istilac1larla dogiimek tizere, imdiden Kemal
Paa'nm buyrugu altma c;;agnld1mz, fakat biz, aym zamanda, Paalar itilaf yagmac1lanyla ban yapsalar bile, yalmz bam1za savaa devam edebilmek igin, kendi
halkc;1 ve k6ylii partinizi kurmaya c;ah-bg1111zi biliyoruz.
Komintern Yi.iri.itme Kurulu'nun 1922 sonbaha.ri.n-

630

da, Biiyilk Zafer'den sonra Tiirkiye'yi desteklemek ve

C,anakkale'de Tiirkiye ile savaa hazirlanan ingiltereyi bundan cayd1rmak i<;in Bat1 proleteryasma yaptig1
ve Ankara Huki.imeti'ne ovgiilerle dolu c;agr1da dahi,
i<;inin hi.iki.imetle savaacagmm belirtilmesine gerek
duyulmaktadir:
{(Erkek ve kadm i<;iler! Tilrk Hiikiimeti bir Ujc;i
ve koyli.i. hiikiimeti degildir. o bir subay tabakas1, aydmlar hiiki.'tmetidir. O bizim iilki.ilerimize uymayan bir
hiikiimettir. Bunun i<;in hi<; kukU yoktur ki, ekonomik bak1mdan Tiirkiye ne kadar ilerlerse, Ti.irk i<;i s1mfmm da o ol<;iide bu hiikiimete karl sava yapmas1
gerekecektir.

KOM1NTERN'iN 21 MADDESi
Ote yandan Komintern'in ikinci Kongre'si, iilkeleri i~inde kesinlikle bag1ms1z kalmalanm istedigi komi.inist partilerini, tam bir merkeziyet<;i yonetime baglam1tlr. Komintern'e girebilmek ic;in, komiinist partileri, 21 art1 yerine getirmek zorundadirlar. Lenin, ikinci Kongre'de, 19 maddelik bir Komintern'e giri taslag1
ortaya koymutur. Bu taslak, oyle ozetlenebilir :
- Her i.iye parti, proleterya ihtilali ve proleterya
diktatorli.igii lehine propaganda yapacak, parti basm
ve yaymmdan sorumlu olacaktir.
~ ic;i hareketi ic;inde iiyelerin sorumlu mevkilere
gelmesine, reformistlerin ve merkezcilerin uzaklatmlmasma c;ahacaktir.
--"- Yasal ve yasal olmayan eylemleri denkletirecek ve yaklaan ic; savaa hazir olmak iizere bir yeralt1
orgiit.ti kuracaktir.
- Orduda ve k1rsal bolgelerde propaganda diizenleyecektir.
~ Reformistlerle her ti.irlii ilikiyi kesecektir.
'-- Somi.irge yagmasma, ozellikle kendi iilkesi hi.i.~
ktimetinin somiiriisiine karI c;1kacaktlr.

631

- Sendikalarda, kooperatiflerde ve oteki i~i orgutlerinde dogrudan dogruya partiye sorumlu komiinist hucreler kuracaktir.
- Amsterdam'daki San Sendika Enternasyonali'ne kar1 g1kacak ve yeni K1z1l Sendika Enternasyonali'ni destekleyecektir.
- Demir bir disiplinle ve belli sfueli tasfiyelerle
demokratik merkeziyetgilik ilkesine gore kendini diizenleyecektir.
- KarI - devrimci kuvvetlere karl milcadelesinde
her Sovyet Cumhuriyeti'ni butiln gucuyle destekleye--
cektir.
- Parti programmz Komintern ilkelerine giire degitirecek ve Komintern Kongresi'nin ya da Yil.riltme
Kurulu'nun onayma sunacaktzr.
- Komintern'in bil.til.n kararlarmi baglayicz olarak kabul edecektir.

- Parti, Komtinist arum alacaktir.

- Bu artlarm kabul edildigini onaylamak i<;in
Parti Kongresi hemen toplanacaktir.
Komintern Kongresi, Lenin'in 19 artma, Komintern'in onemli belge ve kararlanm yaymlamak ve bu
artlann kabulii aleyhine oy kullanan uyeleri partiden
atmak maddelerini eklemi ve Komintern'in 21 maddesi ortaya ~1km1tlr.
Boylece Dlinya ihtilalini gergekletim1ek ti.zere
dti.nya <;apmda bir komilnist orgiit kurulmU olmaktadir. OrgiitUn balangi~ta Rusya'nm egemenliginde bulundugu s6ylenemez. Fakat Diinya ihtilali baanSizllga
ugraymca, Moskova'ya yerleen Komiinist Enternasyonal'in Rus Komtinist Partisi egemenligine diltti.gu soylenebilir. Partiler ise, 21 ilke ile, tek bir partinin kollan
durumuna getirilmilerdir. Komintern'in tJ~ti.ncti. Kongresi'nde bu bag1mhhk daha da art1nlarak, partilerin
organlan yalmz kendi genel kurullanna kar1 degil,
Komintem'in Yuriitme Kurulu'na kar1 da sorumlu
tutulmulardir.
(332

TURKiYE'DEKi SOVYET TEMSiLCiLERiNiN

SORUM:SUZ TUTUMLARI
Mustafa Suphi'nin Komiinist Partisi, Komintern'irr.
uyesidir. 21 madde koullarmda, Ankara, TKP'yi Rusya'mn elinde bir alet olarak gormektedir. ittifaka yanamayan Rusya'nm Mustafa Suphi partisi arac11Igiyla
ve baka yollarla Tilrkiye'ye egemen olmasmdan korkulmaktadir. Tiirkiye'ye ilk zamanlarda gelen resmi ya
da gayri resmi Sovyet temsilcilerinin sorumsuz tutumlan, bu kukulan artirmaktadir. erif Manatof, gizli
komilnist partisi kurulmasma onayak olmU, Qerkez
Etem'le ilikiler aratlrm1tir. Yurt dlma silriilen ~e
rif Manatof, Qerkez Etem ve Nazun davasmda, giyabmda 15 y1l hapse mahkum edilmitir*.
ilk Rus elc;ilik kafilesinin kalabahg1 ve Beyaz1t'ta bir telgraf merkezi kurmalan ve memur b1rakmalan
Ankara'da kukuyla karIlamr. Genelkurmay Bakam
ismet 1nonil'niin 2 Eylill 1920'de Dogu Cephesi Komutanhgi'na c;ektigi telgraf duyulan kukuyu c;arp1c1 bf<;:imde belirtir :
~ Hfisamettin Ertiirk, unlii Sovyet Mare:;;ali Budiyenni'nin Ata ttirk Samsun'da iken bir Sovyet kurulunun ba!;anda geldtgini
ve Tiirkiye'de bir Bol:;;evik cumhuriyeti kurulmasm1 istedigini ileri surer. Fethi Tevetoglu da bu iddiaya sahip c1km11~,.
hatta Suat Hayri Urgtiplti arac1llg1yla Budiyenni'nin bunu
dogrulad1g1m yazm1~t1r. Mete Tuncay'm ac;1klad1gma gore, o
s1ralarda ic; sava~larla pek me:;;gui bulunan Budiyenni, Ttirkiye'ye ilk ve son kez Cumhuriyet'in Onuncu Y1lmda gelmitir. Bu diyennl, Bu soylenti nereden c1k1yor?:1> sorusunu, General
Frunze, 1921 y11I sonlarmda olaganUstO. bir elcilik goreviyle
Ttirkiye'ye giderken, benim birligime de ugradi. !ki dost olarak konUtuk. Bu arada kendisine Mustafa Kemal Pa:;;a'ya sunulmak iizere, bizlm ic sava:;;ta sUvarilerimizin kullamlmas1 konusunda edindigimiz deneyleri anlatan askeri bir rapor verdim. Sorun bundan ibarettir. Ben kendim. Tllrkiye'ye bir tek
kez, 1933'te gittim:1> (1973 Sinan Ylll1g1, s. 510-513). Atattirk'tin Sovyetlerle temas1, bir yll sonra Btiyiik Millet Meclisi Htiki.imetl kurulunca ba:;;Iayacakt1r.

633

((Dogu Cephesi Komutanhgma

1 - Gelen Rus kurulu, bir elt;;ilik kurulu degil,
memleketimizde org1lt ve devrim yapmak ve mernleketin yonetimini ele almakla gorevli bir kurul manzarasi
gostermektedir. Beyaz1t'a telgraf memuru ve makinas1

koymas1 anl8.9ilmaz ve kabul edilemez. Bir memleket,

haberleme arai;lanyla yonetilir. Yonetimi payl8.9may1
hpgori.i ile kar1lamak, bagimsizhk ve ozgiirliigtimiizden kendi istegimizle vazgegmeye balamaktir. ingilizler ve Almanlar dahi memleketimize ayak atar atmaz
bagims1z hareket igin haberleme arai;lanna el koymaya onem vermilerdir. Dogu Cephesi, Rus kurulunun bu
gibi saldirgan hareketlerinden derhal bilgi verecek, kurulmU olan telgraf memur ve makinalanm yasaklayacak, sonucunu bildirecektir.
2 - Bakanlar Kurulu'nun 2 Eyliil tarihli gorii ve
kararmdan da ag1kc;a anla1ld1g1 iizere, komilnist devrimi yapmak yoluyla memleketi kay1ts1z arts1z Sovyet
emellerine bag1mh, sat1hk bir tutsak durumuna getirmek igin gahmalar vardll'. Hiikiimet araciltgiyla olmayan devrim f aaliyetinin kesinlikle yasaklamnasi kararlatirilmitir, biitiin komutanlardan gereginin ye-

rine getirilmesi beklenir. KIkll'tmalann hedefinin ozellikle Dogu Ordusu olacagma kukU yoktur. Biitiln Dogu
Ordusu komutanlanmn dikkat ve uyamkhg1 bu noktaya onemle gekilmelidir. Bizim kurtuluumuzun, kari1iklz koUllar altinda Sovyetler Birligi ile ittifakta bulundugu, yoksa komunist devrimi perdesi altmda Sovyet tutsaklzgznin utanzlacak bir fewket oldugu ve bu

nedenle ordu igine k1kmc1hk ve bozgunculuk girmesini, her ne olursa olsun kesinlikle engellemek gerektigi
iyice anl8.91lmahdir>> 25u.
GoriUdiigu ii.zere, Ankara, illkenin kurtuluunu
Sovyetlerle ittifakta gormektedir. Arna bu, iki bagims1z devletin ittifak1 olacaktir. Komiinist devrim perdesi
altmda ise, Sovyet tutsakhg1 gelebilir. Buna kaIl Ankara kukuludur.

634

Eyli.U 1920'de Elc;ilik Bakatibi Upmal b~kanl1gm

da Dogu s1mnm1za gelen ilk Sovyet Elc;ilik Kurulu'nun

tutumu, bu kukulan kori.lklemitir. Bakatip Upmal ve

Atruiemiliter Baklroglu Erzurum'da Karabekir ve Celalettin Arif'e Oyle konuur :
Tlirkiye'nin gelecekte yine Sultan Hlikiimeti'nin
penc;esine diimeyecegi, bu kohne yonetimin fcna oldugu halka ac;1kc;a anlat1lsa ve ozellikle ekonomi politrkas1 ac;1k!ansa, hem emperyalist boyunduruktan kurtulursunuz, hem de (Sovyetler ile) kar1llkh gi.iven daha
saglam olur. Bugiin halka halen Padiah1 tutsakllktan
kurtararak yine b~1mza getireceginizi soyliiyorsunuz.
Biz dahi bu Sultan Hi.ikiimeti'nin ne olacag1111 bilmiyoruz. Eger Ti.irkiye'nin bugiinki.1 halk hi.lki.lmeti, halka
propaganda yapmayi uygun bulmuyorsa, bir Ttirkiye
Komfulist Partisi'nin ac;1kc;a c;allmasma izin verilmelidir. Ta ki Rus Sovyet Hilkiimeti de gorsiin ki, Turkiye'de emperyalist hukiimeti aleyhine c;alltllyor.
Ekonomik soruna gelince: Faizciler, tefecilc:r. arazi
ve mi.ilk sahipleri hakkmda dahi eylem gereklidir. Zaten Anadolu'nun her yanmda komi.lnist orgtitune girmi kiiler vardir. Fakat gizli bulunuyorlar, ac;1k c;ahmaktan korkuyorlar. Bu durum, d1anda Anadolu Hukiimeti'nin bic;im ve rei1gini g6stermiyor ~'.
2

Upmal'm bu konw~malan iizerine, aslmda tutucu

bir hukukc;u ohm o zamanki Adalet Bakam Celalettin
Arif, Karabekir Pa~a'ya gore Erzurum'da ccHalk Hukli.meti kurma yanhlan tarafma kayar. Mustafa Suphi'nin l{omiinist Partisi yoneticilerinden Salih Zeki ile
Agustos bamda Erzurum'da yaptlklan gortimelerden
sortra, Albayrak gazetesinde toplanrnI bir k1s1m aydmlar, Erzurum'da halk hi.lktimeti kurma egilimi gostermilerdir. Bunlardan Cevat Dursunoglu gibi bir k1sm1
Baku Kurultay1'na gitmiler ve Dursunoglu, Komiinist
Partisi'ne de girmitir. Bir cins Bolevik yonetimi diye
tasarfadlklan bu Halk Hiikiimetil) giri:;iimi ha.kkmda
Karabekir Paa :;iu bilgiyi ve:rir :
635

... Baz1 tehlikeli giriimler dU.tiniilmu:r Erzurum'da bir balk hukiimeti kurulmas1 ! Bu hususta Erzurum
Mtidafaa-i Hukuk'undaki gen<;ler Ordu'da giriimlere de
balam1lar. Nitekim 8 Agustos'ta yeni Egitim Mudiirti
Mithat Bey (Albayrak gazetesi sahibi, OgTetmen Okulu
Mi.idilrii), Cevat (Dursunoglu) Bey, Kolordu Kurmay
Bakam Binba1 Mustafa Bey Hasankale'de yamma geldiler ve halk hi.i.ktimeti kurma zorunlulugunu ozellikle
Mithat Bey anlatti. Zaten Orduma bu hususta emirler
vermitim. Kendilerine de buna kesinlikle izin vermeyecegimi ve Ankara Milli Htikiimet kanunlan dlIndaki
her giriimi ezecegimi anlattim. Erzurum'daki akrmlan
ogrenince, zaten 3 Agustos'ta ast komutanlanma sozlii
ve yazih U emri vermitim :
- Baku'daki Ttirkiye Komtinist Partisi'nin memleketimiz i<;in Millet Meclisi'nin haberi olmadan ufak
riltbelilerle ya da halk ile orgut yaparak eyleme kalklmas1 felaket olur. Btitiln gticilmilzu harcayarak hel'eyin Millet Meclisi'nde yukardan aag1 yap1lmasm1 saglamak gorevimizdir. Eger komtinizm kabul edilmek gerekirse, bunu ancak Millet Meclisi kabul edebilir, Birtak1m istekler ve ihtilalcilerle olamaz. Bunu Bakll'ya
da bildirdim ve baka turlil birey yapmalanna meydan verilmeyecegini anlatt1mn 2 :> 8
K1saca, Upmal'm Erzurum'dan ge~mesiyle orada
bir 1cHalk Hilkilmetin sorunu ortaya ~1km1tlr*. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi'nce yaymlanan Tfuk istiklal Harbi incelemesinde ise, Upmal'in <;erkez Etem'le de

" Tutucu Celalettin Arif'in Halk H!iktimetc;iligi ilgi.nc;tir.

R1za Nur'un amlarma gore, Agustos 1920'de Celalettin Arif ve
Hiiseyin Avni kendisine gelerek. Mustafa Kemal'i devirmek i<;in
Erzurum'a giderek halk1 ayakland1racaklarm1 soylerler. Riza
Nur. Karabekir Pa:;;a'nm elde edilmesini, komutanlarm ~<;ekil
ultimatomuyla Mustafa Kemal'in dti:;;tirtilmesini onerir (Riza
Nur'un Hat1ralan, cilt III, s. 668). Atattirk, 16 Eyltil'de CelAlettin Arif'ten Vali Vekili Kaz1m Dirik'in at1lmas1, balk oyu lie
vali se{!ilmesi yolunda telgraf almca ku~kulamr. Karabekir Pa~a'dan da Cellaettin Arif'in btitiin Dogu illeri Genel Valil!gi'ne

636

baglantl kurdugu yaz1lmaktad1r. Bu incelemede ccBakU'dan Dogu oolgesine gelen baz1 Turk komiinist unsurlann ve Ankara'ya varm1 bulunan Rus Elc;ilik Kurulu Bakatibi Upmal ve arkadalanmn kIk1.rt1c1 propagandalara, yaymlara ve gizli orgiitlere yeltenrneleri
ve el altmdan <;erkez Etem'le baglanti kurmalar1 .sOz
konusu edihnektedir 5~.
ilk Rus Biiyiikelc;isi Budi Midivani de, 1920 y11I
sonlannda Kars'a, Mustafa Suphi kurulu ile birlikte bu
kuku ve giivensizlik ortammda gelir. Karabekir Pa.a,
Kars'ta 24 giin oturan Midivani'nin Malakanlarm felaketine yol ac;t1gm1 belirtir :
Midivani Kars'ta bulundugu 24 giin kadar konukJugunda bo durmadi. Yi:iredeki Malakan koylerinde gizli bolevik i:irgti.tii yapti. Mustafa Suphi kurulunu yi:inetti, yola c;1kardi. Bir elc;inin Kars'ta bu kadar uzun
siire oturmas1 ve yoredeki koylerde dolamas1 pek ay1p
ve kaba bir hareketti. Kendi hallerinde c;ahi;ikan bir top2

atanma istegi gelince kukusu iyice artar. 18 Eylill'de Celalettin

Arif, kendi kendini Vali Vekili atar, Hi.iseyin Avni'nin Vali Vekili yap~lmasm1 da tinerir. Bereket iki ahbaplar, Ordu'yu su<;layarak Karabekir'i kar1iarma ahrlar. Celalettin Arif, 22 Eyltil'de Atati.irk'e Erzurumlularm, giivensiz ve umutsuz bir dumma d~erek, artlk kendi elleriyle yiinetilmeleri geregini tek
kurtulu~ ve esenlik yolu saym1~ olduklar1 bir zamanda bul'aya
g-eldik der ve 24 saat i<;inde Hi.iseyin Avni'nin atanmasm1 ister. Hilseyin Avni, Egitim Bakam Riza Nur'a ifreli telgrafla
Htiki.imet'ten hesap sorulmasm1, gensoru verilmesini bildirir.
28 EyHil'de Erzurum Halk Delegeleri diye Atatiirk'e gonderilen telgraf, Erzurum, Erzurumlularmd1r di.ii.incesini dile getirir. Miidafaa-i Hukuk Bakam Tevfik, Cellaettin Arif'i destekler. Dogu'nun kopmas1yla sonu<;lanabilecek boyle bir Halk
Htiki.imeti maceras1, Atattirk'iin ald1g1 tedbirlerle onlenir. Fakat Boleviklik taslayanlarla Cellaettin Arif ve Htiseyin Avni
gibi tntucu kiilerin Karabekir'e gore, Boleviklik rilzgarlarmdan esinlenmii? bir maceraya kalk1malan ilgin<;tir. ismet Pai;;a, olay1 30 Eyliil tarihli telgrafmda Erzurum halk1 arac1hg1yla Kemal Pa;?a'y1 diliirme diye nitelemektedir (Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 835). Bununla birlikte, son <;tiziimlemede, Erzurum Halk Htiktimeti giri;?imi, Erzurumlu olmayanlara yonelmi tutucu bir bolgecilik hareket!dir.

637

luluk olan Malakanlan bozmas1 onlann felaketine yol

ac;ti. Bu gerc;ek i.iretici grubun, tanm ve hayvanc1llkta
en ileri gitmi bir toplulugun yerlerinde kalmasmda ve
daha iyisi Anadolu ic;ine ornek olmak iizere almmasmda yarar vardi. Fakat Midivani'nin deyiiyle, koylerde
Klzil Bayrak'lar, gosteriler daha Midivani varken baladl. Ben, Midivani'nin dikkatini gekerek Turk Milleti'nin bagims1zhg1111 kurtarmak igin biitiin emperyalist
kuvvetlele boguurken ic;imizden bizi devirmek isteyenleri de di.iman sayarak tedbirler almaktan ~kin
meyecegimi anlatm1tlm. Durumu Ankara Hiiki.imeti'ne geregi gibi bildirdim ve artik memleketimizde Bolevik niifuz ve ogesi olan Malakanlann bir sure sonra sm1r d1ma g1kanlmas1 ve yerlerine Turk g0gmenleri abnmas1 kararlatlnld1. Elgi Midivani'nin Dogu'daki fena hareketi bOyle bitti...260
MUSTAFA SUPHi RUS ELQiSiNiN
KOLUNDA GELiYOR. ..
Mustafa Suphi, bu Elgi Midivani'ni yanmda 28
Arahk'ta Kars'a ulair. Elc;iyle birlikte gelii, o sirada
Kars'tan gec;en Moskova Elc;imiz Cebesoy PRa Oyle
yorumlar:
uMemleketimizde U9uncu Enternasyonal'in gert;ek
bir komunist elgisi gibi girmek istedigi ilk bakz'ta anla!Jiliyordu. Ruslann resmi elc;isi Midivani Yolda ile bir-

likte Kars'a kadar gelmesi de bunun bir kamt1 say:tlabilirdi 261

Mustafa Suphi Kurulu, Kars'ta Ankara Hiikiimeti'nin onemli bir konugu olarak ag1rlamr. Karabekir,
telefonla emir vererek kurula, daha sonra Ticaret Kuli.ibii olan binada 25 kiilik yer haz1rlat1r. Trenle gelen
Mustafa Suphi, Kars'ta resmi torenle karilamr. erefine ziyafetler verilir.
Bagims1zhk savamm kazamlmas1 i~in Sovyetlerle
dostlugu, hatta bir ittifakl zorunlu goren Atatiirk, Sovyet Rusya ve Komintern'in destegine sahip Mustafa
638

Suphi'ye Yolda diy~rek mektuplar yazar. 13 Eyltil

tarihli mektubunda Mustafa Kemal, Am~ ve ilke yi:inti.nden bizimle tamamen birlik olan Tiirkiye Komti.nist
Orgiitii, Aym hedefe yiiriiyen Tiirkiye Komti.nist Orgiitii ile tamamen ibirligi edebilme gibi si:izler kullamr. Biiyiik Millet Meclisi Hiikiimeti'nin Sovyet sisteminden farks1z bulundugunu anlatmaya ~ahtr, toplumsal devrimi halktan dogmu ve ~ura sistemine gore kururulmu BU.yuk Millet Meclisi'nin yonettigini bildirir.
Mustafa Kemal, Mustafa Suphi'nin Komtinist Partisi'nin ancak BU.yuk Millet Mecllsi Bakan1Ig1 kana-
hyla faaliyet gostermesini ister. Bunun igindir ki, Millet Meclisi'ni, Sovyet sistemine benzetir ve Komiinist
argiltilnilziln yalnizca Bilyilk Millet Meclisi Bakanligi
ile baglanti kurmasi ve siirdiirmesi gerekir. Tiirkiye iqerisinde giriilecek her tilrlil orgilt ve devrimler ancak
bu kanal araczligzyla yapilabilir 2 6 2
Fakat Komintern'e bagh hatta Komintern'in bir

kolu olan ve parti olarak bag1ms1z varllg1m koruma yukiimliiliigiinde bulunan Komti.nist Partisi, Millet Meclisi'ne bagh olarak nasil gahabilecektir? Bunun olanaks1zhg1m Mustafa Kemal de, Mustafa Suphi de bllirler.
Nitekim 13 Eyltil'de bunlan yazarken, Cebesoy Paa'nm bir gti.n sonraki 14 Eyliil tarihli yaz1sma Ataturk.
U karIhgt verir :
Aqiklamamdan anlatlmtttr ki, kayitsiz artsiz
Rus bagimliligi demek olan i<;erideki komilnizm orgiitii, amll(} olarak tamamen bize karzttir. Gizli komilnist
orgiitilnil her yolda durdurmak ve uzaklatirmak zorundayiz.

Mustafa Kemal, aym yazismda komiinist eylemlerle Rusfann Tiirkiye'yi ele gegirmesinden duydugu kukuyu belirtir ve Kurtulu Sava1'mn stratejisini gizer ~
<clngilizler nasil it; propaganda ile memleketimizi
kismen ellerine get;irmiler ve geqirmek istiyorlarsa,
Ruslar da hereyden Once iqeriden patlamalarla memleketimizi ellerine ge<;irmek istiyorlar. Gerek Bati'ya

639

gerekse Dogu'ya kari igeriden gokuntuye engel olarak

Yunan saldmsini herhangibir noktada durdurmayi baarabilirsek, davamizi gozecek karar bagimsizligini bulacagimiz kesindir 263.

MUSTAFA SUPHi'NiN OLDURULMESi

Mustafa Suphi ve Komfulist Partisi hakkmda, Kurtulu Sava1 liderlerinin dililndukleri bunlardir. Mustafa Suphi Kurulu ise Sovyet Elgisi'nin kolunda ve resmi konuk olarak Ankara'ya gelmektedir. Bu durumda
ittihatg1lar tarafmdan balat1lan ve Kurtulu Savai'n<la da s1k s1k bavurulan gi.idumlii halk tepkisi formiilii, kendiliginden ortaya <;1kar. Eski ittihat<;1lardan Deli)) diye ilnlii Erzurum Valisi Hamit, bunun diizenlenmesini yiiklenir*. Karabekir ve Atati.irk'e yazd1gi yaz1larla Hamit, plarum ac;1klar. 2 Ocak 192l'de Hamit, Karabekir'e planm1 oyle anlatir :
Resmi Komiinist Partisi'nin ditndaki kiilerin giriim ve eylemleri, ulkede akla uygun ve iyi goriilen
komiinistlik bigimine aykiri goriilmektedir. Bunlarin
' Vfili Hamit, Trabzon'da adeta bir derebeylik: kurarak Atatiirk'e muhalefet eden Enverist Barut<;u ailesinin ve Yahya
Kaptan'm yakm1d1r. 1920 baharmda Trabzon Valisi iken, Ankara'ya muhalefetten ve milletvekili se<;imlerini geciktirmeden
otiirii Atatiirk onu suclu tutar ve Hamit, izmir Suikast1 olaymda as1lan Dada Riitii Paa'ya paketlettirilerek Ankara'ya
getirilir. Hamit, Ankara'da Atatlirk'iin giivenini kazamr ve
Celalettin Arif'in marifetlerinden sonra Erzurum Valiligi'ne
gtivenilir kii olarak, Atatiirk'iin onerisiyle atamr. Hamit, Enver ve Ali Siikrii olaylarmdan sonra yeniden muhalefete ge<;ecek ve 4 Nisan 1923'te Barutcu'nun gazetesinde Topal Osman'm kirli ellerine avuc acan caresizlen diye Mustafa Kemal'i cok
k1zd1ran bir yaz1 yaymlayacakt1r. istiklal Mahkemes'i'nde beraat edecektir. Beni ac b1raktm1z~ diye yakmmca da bir yonetim kurulu iiyeligi alacakt1r.
Hamit'in gilvenilir kli olduktan sonra, 1921 y11I ortalann-da Atatiirk'le tekrar arasmm a<;1lmasma tahsilsiz Hasan Fehmi
Ata<;'m Maliye Bakanllg1'na getirilmesinin yol a<;t1g1 soylenir.
Hamit, tahsilsizin bakanhg1m duyunca, Artlk bu hiikiimete
hizmet edemem diye istifay1 basm1t1r.

'340

bozguncu ve ihtildlci amll(Jlar gi.ittilklerini diiilnmek

zorunlu bulundugundan, f aaliyetlerini anlemek ve kendilerini izlemek, dogal ve hukuksal ilerdendir. Bu yuzden bendenizce memleketteki dayanimayi ve uyumu
bozmaya qalzacak bu kiilerin sznirdit edilmesi zorunludurn.

Vali Hamit, bu yaz1smda giriilecek kar1-eylemin,

Kars'ta Rus Elgilik Kurulu'nun gozleri onunde gergek~
letirilmesinin sakmcah bulundugunu, Erzurum halk1
komiinizme gok kar1t oldugu igin, bu iin kendisine b1rak1lmasmm uygunlugunu yazar.
Boyle gok onemli gozuken bir konuda Karabekir'i
kendi gorii'iine kazanmaya gali:~an Erzurum Valisi'nin,
kendi giriimiyle harekete gegmedigi dii'iini.ilebilir. Fakat Karabekir Paa, hemen verdigi 3 Ocak tarihli cevabmda Vali'nin planma katlhr, hatta plam daha da gelitirir. Karabekir Paa'nm Vali'ye cevab1, Mustafa
Suphi ve orgutii hakkmdaki dii'iinceme katllan yiiksek gor'iilerinizll diye balar. Karabekir, giidumlU halk
tepkisinin, Mustafa Suphi Kurulu'nun iilkede higbir
deger ve etkinligi olmad1gm1 kamtlayacagm1 ve boylece onun d1aridaki gahmalarimn da degerini diiiirecegini ileri surer. Yalmz Karabekir, tepkinin komiinizme degil, Mustafa Suphi ve arkadalarmm kiiliklerine
yoneldig~ni belirtecek bigimde davramlmasma dikkati
Geker. Hatta daha sonraki bir yaz1smda, Hilrriyet ve
itilafc;t>i dedigi Mustafa Suphi'nin ingiliz ajam oldugunun iddia edilmesini bile onerir. ~imdilik Vali Hamit'e,
halk tepkisinin, Bolevik Rusya'ya ag1klanabilecek 61~i.i.ler smmnda kalmas1m ogiitler:
Giriilecek eylemde, Komiinist Dilnyas1 ile ilgi ve
iliki kurmu olan Mustafa Suphi ve arkadalarimn s1rnrd1ma c;1karilmasmda, ozellikle Ruslara karI kotu
etki ve yoruma olanak vermemek i<;in, memleketteki
halk fikir ve ak1mlarmm dogrudan dogruya Anadolu'daki devrime zararh sayllan Mustafa Suphi ve yamndaki kiiler~ yonelmi gosterilmesini, bu yoldaki gosteri

641

ve giriimlerin Komiinist Devrim Diinyas1'm okayacak

bic;imde yurutiilmesine dikkat edilmesini onemli gormekteyim264.
Karabekir Paa, gudumli.i halk tepkisinin nas1l di.izenlenecegini de 3 Ocak'ta Erzurum Valisi'ne ag1klar :
Mutsafa Suphi ve arkadalan Erzurum'a vanr
varmaz, gerek gazete yaymlan, gerekse halkm uygun
gorecegi gosteri ve tepkilerle, daha igerilere gidebilmelerinin ve memlekette kahp 9al1malarmm olanak dll
bulundugu hususunda inandmlmaya 9al11llr. Bu durumda, halkm isteklerini karilamak ve i.ilke birlik ve
dinginligini korumak amac1yla bunlann s1mr d1ma 91kmas1 gerektigi uygun bic;imde, gerekirse resmen belirtilit. Sm1r dIma 91kanlmalan igin isterlerse Trabzon'dan dahi gidebilirler. O halde gec;ecekleri yerlerde ve
Trabzon'da da aym gi:isterilerin yap1lmas1 ve Erzurum
hareketinin pekitirilip birletirilmesi uygundur. OzelIikle Trabzon'da Boleviklerin gozleri onunde sozi.i gec;en gosterilerin, istenilen bic;imde yonetilmesi ve bunun Boleviklik kar1thgmdan 9ok, ibU kiiler hakkmda oldugunun belirtilmesini uygun buluyorum.ii
Plana gore, Karabekir Paa'nm Bolevik Rusya'dan gelen Yeil Ordu'nun oncu mi.ifrezesi diye Ankara'ya yollad1gi ve 1915'te stirgune gonderilen Ermenilerin
mallanna el koymakla az c;ok zenginleen ittihat91 kabadayilardan Ebulhintli Cafer, Erzurum'a bir telgraf
<;>eker. Ermeni mah yagmac1s1 Yeil Ordu'cu Cafer, telgrafmda Erzurum'lu hemehrilerine H1zla Bolevik
olun, kesin, kmn, herkesi kendi duzeyinize indirinn
der. Vali Hamit, 16 Ocak 192l'de butun bunlan Mustafa
Kemal Paa'ya bildirir ve Cafer'in telgrafmm Erzurum'da yaratt1g1 halk tepkisini anlatir:
Diin Milletvekili Durak Bey'in de iginde bulundugu eraftan bir kurul, Valilige gelerek Hltktimetin komunizme karl yi.irtitttigii politikay1 SOTIDU, bunun oni.ine gec;mek ic;in her ttirlii iddet tedbirine, ger:;kirse
silahh savunmaya bavurulacagm1 bildirmi ve 24 saat
642

sonra bu sorunun tart11lmas1 i<;,:in biiyiik bir toplant1

diizenlenecegini soylemitir. onceden aldzgzm telgrafznzzdaki gorii c;erc;evesinde, Hiikiimetin bu konudaki politikasinz ve Ankara'daki (resmi Komiinist) Parti'nin
kurulu arna<; ve nedenini (erafa) a<;zkladzm ve kendilerini inandzrdzm. Mustafa Suphi sorununa gelince,

onun tutum ve eylemlerinin kiisel ve ozel oldugunu ve

hi<;bir taraftan korunmadzgzm, Erzurum'a gelirse verecegi zararm kar1lanmas1 i<;,:in her tiirlii tedbirin almd1g1m bildirdim.li
Vali Hamit, olaylarm geliimi hakkmda da 16
Ocak'ta Mustafa Kemal'e bilgi verir:
((Mustafa Suphi'nin yamndakilerden onalt1 kii
Kars'tan yola g1km1tir. iki gune kadar buraya gelecek1erdir. Bunlara iliilmedigi haberi ahnd1ktan sonra kendileri yola g1kacaktir. Kazmi Paa ile bu konuda siirdiirillen yazzma sonunda karar verildigi uzere, kaynayan
halkzn saldzrzszna yer vermeyerek, Mustafa Sup hi ve
arkadalarinz smir dzina <;zkarzlmak iizere, adamlz olarak Trabzon'a gonderecegim.>>

Atatiirk, olay1 izler ve orneg'in 25 Ocak tarihli telgrafla Vali Hamit'ten kurulun kag kii oldugunu, onlarm da Mustafa Suphi ile bi.rlikte Erzurum'dan yola <;,:1kanhp {!1kanlmad1gm1 sorar. Konuyu tamklara dayanarak aydmlatmay1 deneyen Mahmut Golog'lu'na gore,
Mustafa Suphi'nin kans1yla birlikte ondokuz kii eden
kurulunun iki iiyesi ~ Sti.leyman Sarni ile Mehmet
Emin- milliyet{!i kiilerdir diye korunur ve Erzurum'da kafileden aynhr. Bayburt'ta da Samsun'lu Yftzbal
Nedim Agah ile Ytizba1 Yakup, hasta diye b1raktir1hr.
Trabzon'da da Veteriner Yiizba1 Abdti.lkadir, davavekili Mehmet Efendi'nin kardei oldugundan bir raslant1
sonucu Mustafa Suphi'nin ak1betinden kurtulur. Mehmet Efendi, Kay1kg1lar Kahyas1 Yahya'nm genel vekilidir ve Veteriner YiizbaI Abdiilkadir'in yegeni eski
Trabzon ve Yalova Noteri Salih <;agatay'a gore, Yah643

ya Kahya, kardeini kurtarmak istedigi genel vekiline

Ulllan soylemitir:
Mustafa Suphi ve arkad~lanm ortadan kalchrmak
i<;in Ankara'dan mektup ald1m1> *26 ".
Mustafa Suphi i<;in 28 Ocak'ta Trabzon'da da resmi toren diizenlenir. O srralarda lise ogrencisi bulunan
Prof. Tahsin Bekir Balta'ya gore, lise tigrencileri tabur
halinde Mustafa Suphi'yi karllamaya c,;1kanhrlar. Fakat Yahya Kaptan'm tertibiyle, Mustafa Suphi ve arkadalan ehre sokulmadan bir motorla Karadeniz'e
ac,;1lmaya zorlamr ve orada tildiiriililr.
Olaya, bir deniz kazas1 denilir. Fakat olaym i<;yiizii
Komintern'ce de bilinmektedir. Sonradan Atatiirk'iln
yakmlarmdan olan o zamanki Tiirk Komiinist Partisi
Merkez Komitesi Dtileri Biiro Uyesi Ahmet Cevat Emre, olay1 Komintern'e ve Pavlovii;;'e rapor etmitir. Ahmet Cevat, olay1, bir hukiimet tertibi diye nitelemektedir:
Erzurum'dan itibaren bizim yoldalanm1za. kar1
gosteriler balamiti ... Gosteriler arasmda burjuvazi tarafmdan parayla elde edilmi ve polis orgiitii tarafmdan komiinistlere karl yoneltilmi cahil kiiler <;oktu.
Bunlar, bizim yoldalara saldirarak talam1lar ve parc,;a parc,;a etmeye kalklIDIlarchr. Yolda bizim yoldalara kimse ekmek ve atlan i<;in yem satm1yor. Hiikti.met
ise, Bolevikleri koruma roliinii takmmaya c,;ahtlgm1
gostermek istiyordu. Komiinistleri savunmak ic,;in Hiikii,. Mustafa Suphi ve arkadalanm oldurme emrini kimin verdigi hal!l tart11lan bir konudur. Prof. Hikmet Ba,yur, Mustafa Suphi ile Enveristler arasmdaki rekabeti ve dilmanllg1
gozonilnde tutarak. olay1 ittihatc1Iara baglar. Sevket Silreyya
Aydemir, aksi kamdadir. 0 s1rada Trabzon'da bulunan ittihatc1 Kucilk Talat'm yazd1g1 ve Sevket Stireyya'mn yaymlamaktan kacmd1g1 bir mektuba gore, Mildafaa-i Hukuk ilyeleri.
asker ve sivil onemli kiiler tertipten sorumluymu ... Bu iddia
uzerine birey soyleyecek degiliz. Kesin olan nokta, Mustafa
Suphi Kurulu'nun yurt d1ma c1kanlmasm1 Ankara'nm istedigi ve onaylad1g1d1r.

644

metin tedbir aldig1 yalandi. Bizim giivenilir kaynaklardan ald1g1m1z haberlere gore, polisler, halk1 diikkanlan
kapamaya tevik ettikleri gibi, savunrnas1z kalm1 olan
yoldalanm1z1 talarnak ic;in halk1 k1k1rtnnlard1r ..
Rusya ~uralar Cumhuriyeti temsilcisi, yolda1rn1z1
karllamak istemi, fakat Vali buna engel olarak temsilcinin evinden c;1kmamasm1 ernretmi, aksi halde halk
tarafmdan parc;alanacag1m bildirmitir. Rus temsilcisinin, olay1 Moskova ve Ankara'ya haber vermesi ve
bizim yoldalann cellatlar elinden almmasma c;ahmas1 gerekti...
Burada (Rusya'da) ise, bu soruna dair henuz bir
haber ahnmam1tlr. Fakat artik susmak da olanak d11dir. En iyi ve cesur arkadalanm1zdan onalti ya da
onyedisini yitirdik. Bizimle hemfikir olup o cellatlarm
cezaland1nlmasm1 istemelisiniz 266
MUSTAFA SUPHi OLAYI,
ETKiLEMEDi

iLi~KiLERi

Oysa, Mustafa Suphi olay1, Tiirk-Sovyet ilikiJ.:!rini hie; etkilemiyecektir. Hatta Sovyet yoneticileri, o giinIere kadar Ankara ile bir antla.ma imzalamaktan kac,;1mrlarken, Lenin ve Stalin, 1920 y1h sonlarma dogrn,
anlama ic;in delege gondermemizi istemilerdir. Mustafa Suphi Kurulu'nun Karadeniz sularmda kaybolduklan gecenin sabah1 Baku'ya varan kurulumuz, orada
Orzenikitze, iliyeva gibi on planda komiinist yoneticiler tarafmdan buyilk torenle kar1lanm1lardir. ikinci
kez Rusya yolunu tutan delegemiz Yusuf Kemal Tengifenk, bu tutum degiikligini an1larmda ozenle belirtir:
(ll:?ubat'm altmc1 giinii Moskova'ya dogru Baku'dan
- Azeri deyiiyle - deprendik. Her yanda kar vardi.
Hatta bazi yerlerde kar demiryolunu kapatmib. 6rnegin Bilgorad istasyonunda epeyce bekledik. Sovyet
topraklarmdaki bu ikinci gezjmiz, birinci yolculugumuz
645

gibi s1kmt1h deg;ildi. Bize kar1 davram degimiti. Alti yedi ay onceki gidiimizde adeta yuzilmiize bakan
yoktu. Bu kez gece vakti istasyonda kompart1manm
kap1s1 vuruluyor :
- K1z1l Ordu'll.llar diarda, Tilrkiye Kurulu'nu gormek istiyorlar, deniliyordu. Elbisemi giyiyor, dlan c;;1k1yordum. Asker adma soylenen sozleri dinliyor, ben
de onlara cevap veriyordum. Sonra, Hurrraaa ! .. sesleri
arasmda tren hareket ediyordu.
1921 ~ubatmm onsekizinde Moskova'ya vard1k. Birinci gidiimizde onceden haber verdigimiz halde bir
kiicik olsun bizi kar1lamaya gelmemiti. Bu kez askeri torenle kaq1land1kl' ~r..
Gezi, bir Dostluk Antlamas1n ile sonuc;;lamr. iki
Ulke arasmda ig ilere kanmayan, devletten devlete
Ilikiler kurulur. Sovyet Devleti, Ti.irkiye'de komilnizmin ve Komiinist Parti'nin kaderiyle ilgilenmez bir tutuma yonelir. Nitekim komunist hareketin Anadolu'da iyice zayiflad1g1 ve sondiigil 1921 ve 1922 y1llarmda,
i:izellikle Frunze'nin geliinden sonra Turk - Sovyet dostlugu en ytiksek noktalara edir.
KOMiNTERN'DE ELE9TiRiLER
Bununla birlikte, Dtinya ihtilali gerc;;eklemediginden, gittikc;;e i:inemini yitiren Komintern'de Ankara ffi:tkumeti s1k s1k eletirilecektir. Komintern yoneticisi
Pavlovic;;, Mustafa Suphi'nin oldilriiliiti ic;;in, Turk burjuvazisinden intikam almacagim yazar. Komintern'de
Ankara Hiikiimeti hem kmamr, hem desteklenir. Hazjran 1921'de Komintern'in Uc;;ilncii Kongresi'nde TKP
delegesi Stileyman Nuri 6yle konUUr:
... Ankara Hilktimeti, bir yandan itilaf Devletleri'ne kar1 Tilrkiye'nin bag1ms1zhg1 ic;;in silahh bir miicadele yaparken, ate yandan da biittin komtinist hareketine kar1 savamaktad1r. Suphi Yolda'm bainda bulundugu yoldalanm1zm yak edilmeleri ve yoldaianmi646

zm birgogunun hapise atilmalan, Kemal'in komiinistlere karI savaI koyulttugunu gosteriyor.

Kemal Paa'nm kurdugu Komiinist Partisi, komiinistleri devamll kovuturma altmda tutmak gibi k1klrt1c1 bir amac;la ve biitun komiinist etkisini oldiirmek
ic;in kurulmu bir partidir. Bizim igi Komtinist Parti'mizin bu partiyle higbir ortak yam yoktur. Fakat
Milli Kurtulu Hareketi boyunca, kendilerini olaganiisti.i bir bic;:imde hazir tutan Anadolu koylti.leri ve i<;ileri
de, biz komiinistlerle birlikte onu destekleyecektir. <;iinkii itilaf'm ve emperyalistlerin y1k1lmas1, her <;eit somiiri.iye son verecek olan Di.inya ihtilali'nin temeli ve
bal.ang1c1d1r ... Fakat eger Kemal Paa, bu kurtulu
mi.icadelesini durdurmaya ve diimanla uzlamaya ciir'et ederse, o zaman Anadolu igileri ve koyli.ileri tek bir
adam gibi ayaklanarak Kemal Paa'y1 devirecekler ve
kendi kurtululan igin, biitiin Dogu ile elele verip dog'i.imek uzere onun cesedinin i.lstiinden cepheye yi.iruyeceklerdir ... >> 2tis
Komintern'in Kasun 1922'de toplanan Dordiincu
Kongresi'nde, Tiirk Halk itirakiyun Partisi de kapatild1gmdan ve itilaf'la uzlama kukulan canland1gmdan,
eletiriler daha iddetlidir. Kongrede, Tiirk delegasyonu
bakam eski Yeil Ordu'culardan Salih Hac10glu, Burjuva Beyefendiler)) diye seslendigi Ankara yoneticilerini
sahtecilikle suglar ve Komiinist Partisi kurup kalpaklanm1za kirm1z1 erit gegirdigimiz giinleri unutmad1kn
der. Kominhrn, Turk delegelerin ISranyla, ccmilliyetgi
burjuva hiiki.lmetini kmayan bir Ag1k Mektup yaymlar:
<< ... Tiirk Yoldalar! Biitiin esir Dogu'ya ve biitiin
somi:irgelere devrimci bir ba!?;lms1zllk hareketinin canh
orneg;ini veren sizsiniz.
Fakat en son olaylar, milliyetgi burjuva hi:iki:imetinin, sizin sonsuz ozverileriniz pahasma kazamlan bu
zaforin meyvalarm1 kendisine ayirmak istedigini gos647

termitir. Ankara'daki milliyet<;i hiiktimet, Turk bilyilk

burjuvazisi yararma Verilecek belli odi.inlere karlhk

emperyalistlerle anlamaya hazirdir.

. Hi.ikiimet, partiyi dag1tmak, biiti.1.n orgi.i.tlerini yasaklamak, kitle tutuklamalan yapmak, tutuklu yoldalara barbarca davranmak ve en son, Istanbul'daki i<;i
Birligi'ni kapatmakla, bu yeni politikay1 balatrmtlr.
TKP, s;ahan kitlelerin emperyalizme karI mi.i.cadelesinde burjuva milJi hi.iki.imeti her zaman desteklemitir.
TKP, ortak di.iman kar1smda, kendi program ve Ulkillerinden ozveride bulunmaya hazir oldugunu dahi kamtlam1tlr.
Emperyalizmle uyumaya hazirhk olarak, milliyetc;i huktimet, sizin gerc;ek temsilcilerinizi yok etmek ve
onlan d1andaki dostlanndan ayirmak istemektedir.
Komi.i.nist Enternasyonal'in Dordi.incu Kongresi, bu
barbarca hareketi protesto eder ve emperyalizmin jandarmas1 roltinii oynam1yacak, emperyalizm ve gericilige karI dogi.ie devam edecek ve c;ahan Ti.irk kitlelerinin yaranna demokratik reformlan gerc;ekletirecek
herhangi bir hiikiimet ya da siyasal partiyi destekleinek
arzusunda oldugunu resmen a<;1klamayi kendine g0rev
sayar 269
Ne var ki, biiti.i.n bu protestolar tutanaklara gec;mekle kahr. Ayn1 toplantida dahi, Radek, Komintern'den lattan ote bir destek uman Turk komtinistlerine,
Sizlere milli kurtulu hareketini destekleyin deyiimizden piman olmad1k. Kesin savaa balayacagm1z gi.i.n
gelene kadar daha c;ok yolunuz var diye konUUl'. Radek, bu konumasmda, Dogu komtinist partilerinin gii<;siizliiklerini belirtir ve yoneticilerden hayallerin b1rak1lmasm1 istern.
Sovyet yoneticileri, Dogu'da bir komiinist devrime
inanmamaktadirlar. Hatta bu kongrede Varga gibi i.i.nlii bir iktisatc;1, Turk milli miicadelesine feodallerin katk1s1m belirtir ve c<rnilli feodal aristokrasi>inin desteklenmesinden soz edilir. K1saca, Turk Komi.i.nist Partisi,
648

1921 y1lmdan sonra TUrk-Sovyet ilikilerinde bir etken

olmaktan g1km1, iki Ulke arasmda giivenli ilikiler kurulmutur. Komi.inist orgiitler kapat1br ve yoneticileri
tutuklamrken, Mustafa Kemal, ccTiirk dl politikasmm
esas1, Sovyet dostlugudurn diyebilir. Resmi Komi.inist
Partisi kendiliginden sahneden silinir ve inonii'niin deyimiyle Bolevik edebiyatma son verilir.
Biittin bunlarla belirtmek istedigimiz, Ankara'da
en r;ok Bolevik edebiyatz yapzldzgz, komilnist partileri
kuruldugu donem, milliyet<;;i Uderlerin komilnizmden
en r;ok korktuklari di5nemdir. Komilnizm, milliyet<;;i liderlere, bir <;erkez Etem derebeyligi, bir Enver Paa maceraczlzgz, ya da Mustafa Suphi araczlzgzyla bir Komintern darbesi bi<;iminde gorilnmiltilr. Kurtulu hareketinin baarzsz i<;in, Sovyet Rusya'nin dostluk ve destegini gerekli saydzklarz, bu destegi saglamak i<;;in zsrarli
qaba gosterdikleri halde, ne Sovyetler ile, ne de Bati
ile hir,;bir anla'maya varzlamadzgz, Yunan'zn iierledigi"
ve Ankara'nzn tamamen yalniz oldugu bir szrada, Komintern'in ne gibi bir tepki gosterece{jini bilmeden,
mim miicadeleye zararlz saydzklari bu eylemleri 0nlemilerdir.
Moskova Biiyiikel<;isi Cebesoy Paa, 1921 yilmda,

Qi<;;erin'e komi.inist tutuklamalannm, tutuklananlar komiinist olduklan i<;in degil, durmadan agir taktik yanhhklan iledikleri ve U anda Turk halkmm kesinlikle
istemedigi zamans1z bir toplumsal devrime kalk1arak
Ti.irk cephesini zay1flattiklan i<;in yap1ld1gim soyler271 .
Cebesoy, Ankara Hiiki.imeti'nin i:kinci i:noni.i Zaferi'nden sonra komi.inizme karI tuturnunu, amlanna
gore oyle a<;;1klar :
Benim ve hi.ikiimetimin goriii.i, sizinle ger<;;ek dost
ve miittefik olmaktir. Di.irnanlanm1za karI birlik olarak hareket etmektir. Bizden kukulanrnan1z i<;in hi<;;bir
neden yoktur. Emperyalist cephesinde kazanacagimlz
baarz, i<;;eride herhangibir toplumsal hareketten ve
devrimden sakinmamiza baglz olacaktir 12

649

Ataturk de 6 ~ubat 192l'de Hakimiyet-i Milliye gazetesinin bir sorusuna verdigi cevapta Rus dostlugu
He komiinistligi kesinlikle aymr :
Hakimiyet-i Milliye - Komiinizm ile Rus dostlugu esaslan arasmda bir iliki var m1d1r?
Mustafa Kemal Paa - Komiinizm, toplumsal bir
sorundur. Memleketimizin durumu, memleketimizin
toplumsal koullan, dini ve milli geleneklerin kuvveti,
Rusya'daki komiinizmin bizce uygulanmaya elverili
0lmad1g1 kamsm1 dog-rular niteliktedir. Son zamanlarda memlekethnizde komiinizm ilkeleri iizerine kurulan
partner de bu gerc;eg'i denemeyle anlayarak faaliyetlerine son vermeyi gerekli bulmulardir. Hatta bizzat
Ruslann diitiniirleri dahi bizim ic;in bu gerc;egin meydana i;1ktigma inamyorlar. Bu nedenle bizim Ruslarla
ilikilerimiz ve dostlugumuz, ancak iki bag1ms1z devletin birlik ve ittifak ilkeleriyle ilgilidir 273

650

VII -

BOL~EViKLiK

SUCLA..\ L\LARI
1

Ankara'da 1920 y1lmda bir Bolevik modas1 siirerken, Istanbul, Kemalist hareketi Boleviklik sm;lamalanyla gozden dilftrmeye ve y1kmaya gahmaktadir.

Boleviklik ve komunistlik, Mutareke'den soma

ilk kez iitilen yeni bir suglama silah1dir. Daha onceki
donemin gavurn, zmd1k, ccfarmason>J gibi smirh suc;;lama sloganlan, Miltareke'de birden gogalm1tlr. <cittihatc,;1hk>> vatan ihaneti sayilm1tlr. Vatan ihaneti gozuyle bak1lan baka bir suglama cumhuriyetgin olmaktir. Sadrazam Ali Riza Paa, Ataturk'u CUmhuriyetc;;idirn diye karalamaya kalk1m1tir. Millet Meclisi'nde muhalifler, Ataturk'fln kafasmda cumhuriyet
var diye, milli mucadelenin sonuc;;lanm kukuyla karIlarmlardir. Hatta Biiyii.k Zafer'den sonra, yeni devlete Tilrkiye Halk Cmnhuriyeti>J adm1 verme diiUncesi dahi, karanhk niyetlere gebe say1lm1t1r. Ataturk,
bamdan beri Millet Meclisi Hiikumeti'nin halk hukiimetin oldugunu 1srarla soylemitir. Saltanat kaldmlmca <cHalk Hiikiimetinnin <cHalk Cumhuriyeti ad1m almas1 dogal gortilmiitiir. Fakat <chalki> soziinde komunistlik sezilmitir. Ahmet Emin Yalman, 26 Eylli.1 1923
giinu 6yle yazm1tlr :
Devlete verilecek Tiirkiye Halk Cumhuriyeti deyimine gelince, biz buna iddetle kar1yrn. Eger halk
si:izftnden maksat, Cumhuriyeti nitelendirmek iS'e, bu
anlam cumhuriyet si:iziinde zaten vardu. Deyim, mantik baklmmdan anlams1z olduktan baka, bunun pratik
zararlan goktur. ~imdiki bic;;im bir Rus taklidi olmad1.g1 halde, Ruslann kulland1g1 ornege uyularak, Turkiye
Halk . Cumhuriyeti deyiminin kullamlmas1, komiinizm
yOlutiu tuttugumuz samsm1 uyandiracak, milletleraras1

651

yaamda bize karl giivensizlik yaratacak ve yabanc1

sermayeyi iirkiitecektir 274 .
:i:TTiHATQILIK VE BOL~EViKLiK
Ankara, devamh Boleviklik suc;;lamas1 altmda tutulur. ittihatc;;1hk ve Cumhuriyetc;;ilik suc;;lamalar1 iltinci plana gec;;er, Boleviklik suc;;lamalan bir arada yap1llr. Ornegin izmir'in Yunanhlara verilecegi soylentileri iizerine, izmir Miidafaa-i Hukuk orgiitu kurulmak
istenince, Hi1niyet ve itilaf Partisi, bu giriim i~in, Celal Bayar'a gore, ''ittihatc;;1hk ve bir c;eit Boleviklikn
derm. Vali Kambur izzet, 17 -19 Mart giinleri arasmda kongresini yapan izmir Miidafaa-i Hukuk yoneticilcrini U SOZlerle karIlar :
~ Siz hiikiimeti devirmek ic;;in c;;ahan bir kurulusunuz. Memleket hukukunu savunma, elinizde bir
kalkandir. ittihatc;1hkla ve Boleviklikle suc;lanmaktas1n1z))270.
Kambur izzet gibi, Saray ve ingilizler de Kemalistleri once ittihatc;;1 ve Bolevik diye gormek isterler. Hatta Anadolu hareketini Boleviklerle anlaan Enver'in yiiriittiigiinu ileri siirerler. Kara Vas1f, 1919 yazmda Atattirk'e gonderdig'i raporda bunu belirtir :
Enver Paa'nm Erzurum'da oldugu, hareketin
milli degil, ittihatc;1 ileri gelenlerinin klkirtmas1 oldugu ve hatta Boleviklik amac1yla yap1ldlgr, inglliz propagandas1 ile Amerikan temsilcisine de yans1rn1tm1 27 '.
Gerc;ekten ingiliz belgeleri, Envercilik ve Boleviklik iddialanyla doludur. 29 Temmuz 1919 tarihli Perring raporu, $Ua'daki Enver'in Mustafa Kemal ile birlikte c;;ahtlg1nv> bildirmektedir.
ittihatc;1hk, h1ristiyan - kapitalist diinya ic;in rnilyondan fazla hiristiyamn klnnn, Diinya Sava1'mn
iki yil uzatilmas1, Bogazlan kapatip Rusya'nm Bolevik
olmasma yol ac;Ilmas1 vb. gibi felaketlerin kaynag1 sa-
652

yilma.ktadir. Batl kamuoyunda hemen mahkum ettirebilmek i9in, milliyet9i harekete ittihat91hk damgas1
yap1tlnlmaktadlr. Ustelik hiristiyan-kapitalist dunyarun temellerini sarsan ve en buyuk tehlike sayilan Boleviklik, ittihat91hgm kuyruguna eklenmitir. Bir Bol~evik-islam ittihad1, hiristiyan-kapitalist dtinyamn kabusudur. Bu nedenle, ingilizler ve Frans1zlar, bir i:ttihat91hk ve Boleviklik suglama kampanyas1 balatirlar. Vahdettin ve Damat Ferit de, Anadolu'daki Bolevik ve ittihat91lan ezelim diye bu kampanyamn go,.
nullu korukleyicileri olurlar. Hiristiyanhg1
ccbarbar
Turklerden kurtarma iddiasmdaki Venizelos, bu kez
Boleviklikten kurtarmak igin Anadolu'daki Rumlugun
yerlemesini istemeye yonelir. Venizelos, Ermenistan ve
Gurcistan'la ibirligi yapacak olan bir Fontus Devleti'nin kurulmasm1, Boleviklige set tekil edecegi gerekc;esiyJ.e savunur. Pontus Devleti'ni kurma c;abasmdaki
H1risantos, Ban Konferans1'na sundugu muht1rada,
Trabzon'da yonetim elindeyken Boleviklere karI nas1l mucadele ettigini anlatarak, Boleviklige kar1 Pontus Devleti kurulmas1m onerir. Dunya Sava1'nda ittihat91lan ccgaVUf>J lukla suglay1p lngiliz hizmetine giren
~erif Huseyin'in oglu Emir Faysal, bu kez Turk milliyetc;ilerini Boleviklikle suc;lay1p ingiliz hizmetinde bu lundugunu a91klamay1 karh sayar :
<t- Boleviklerle birleen Tiirklere karI, Diinya
Sava~1'nda oldugu gibi, ingilizlere yard1m edecegimn 2 0 .
EMPERYALiZMiN MiLLiYETQi: - BOL~EViK
iTTiFAKINDAN KORKUSU
Turk - Bolevik ibirlig'inden ingilizlerin de c;ok
Urkti.ikleri, bunu onlemek ic;in her 9eit oyunlara giritikleri ingiliz belgelerinden anlaIlmaktadir. Ornegin
3 Ocak 1920'de Wardrop, Tiflis'ten Londra'ya U oneriyi yapmaktadir :
((iki guruhun (yani Bolevik ve Kemalist) birlemesine ingiltere engel olmahd1r.
653

Yine Tiflis'ten Stokes, Arahk 1920'de Tiirk - Bolsevik plamm bozmak i<;in her c;areye bavurulmasm1
Lord Curzon'dan diler:
Bugiin Fuad Bey ve Sait ::?amil ile goriitiim. KuzE:y Kafkasya'da antibolevik hareket ic;:in para istediler. Bana kahrsa, Tiirk - Bolevik planma engel olacak
heqeyi desteklemeliyiz.
Amiral de Robeck ise, 10 Kas1m 1920'de Lord Curzon'dan, Boleviklerden destek goren Kemalistlere boyun egdirmek igin Yunan Ordusu'nu yiiriitmesini bekler:
Kemalist - Bolevik baansmdan soma milliyetc;iler Sevr Antlamas1'm biisbiitiin kabul etmeyeceklerdir. Yunan Ordusu'nu tam anlam1yla harekete gegirmek
gerek~idir. Bolevikler, Kemalistlere yardnn ediyorlar ... n
1921 y1lmdaki hedefi Ankara olan biiyiik Yunan
ilerlemesinden once de, ingiliz Hf1klimeti, General Harington arac1hg1yla Mustafa Kemal'e ozel olarak U
tehdidi savurmay1 kararlatlnr :
- Ya Bolevikleri, ya da bizleri seqersiniz. Bolev~klerle

Batzlzlar arasinda orta yol tanimiyoruz. Bolevikleri seqerse Ankara hillcumeti surup giden sava durumuna katlanmak zorundadzr ... 279

Fakat Yunan'1 Ankara'ya siirmeden once, ingilizler, Vahdettin ve Ferit ile s1k1 ibirligi yaparak, ii; isyanlarla Kemalist hareketi GOkertmek istemilerdir. ::i:c;
isyanian koriikleme yolunda, bahca propaganda sila111 Boleviklik olmutur. ic;te ve d1ta, Anadolu milliyet(;ilerinin komiinistligi yolunda geni bir ka:rnpanya yi.iriitUlmiitur.
BATI BASININDAKi BOL~EViKn ANKARA!
Bat1 basmmda Anadolu milliyetgilerinden israrla
komi.inistn diye soz edilmitir. Amerika'nm i.tnlii ve i;ok
ciddi tanman New York Times gazetesi, 5 ~ubat 1920
giinii, C10smanh k1z1llan, Geng Tiirk K1z1l Ordusu
gibi deyimler kullanmaktadll'. 7 Ocak 1921'de New-York
654

Times'da Ti.irk Ordusunun Bolevik oldugu belirtilmektedir:

Kemal Paa, Anadolu'da biiyi.ik bir ordu topluyor.
Kurulan birlikler Bolevikletiriliyor ... Milliyett;;iler, iilkeyi Bolevikletiriyorlar. Milliyet<;i ordunun subaylan
Boleviklikten ovgi.iyle soz ediyorlar._.. 281}
trnli.i yazar Hemingway, Mustafa Kemal'i Ruslann:
kontroliinde sayar:
Bogazlar'a egemen bir Rusya ile Rusya'nm egemenligi altmda Bogazlar'a sahip bir Mustafa Kemal
arasmda pek hiiyi.ik bir ay1nm da yoktur>J ~ 81
Londra'nm ciddiyetiyle i.inli.i Times'1 baka bir dil
konumaz. 6 Temmuz 1921 tarihli Times, Kayzer'in yerini Lenin'in ald1g1m yazar:
Wilhelm II.'nin yerine Lenin, Ti.irkiye'nin koruyucusu oldu.>>
Fransa'mn yine <;ok ciddi tarunan i.inlii Le Temps
gazetesinin yaz1 ileri mi.idi.ir-U Rene Peaux, Yunan igalini hazirlamak -Uzere, izmir'den gazetesine Ege'de
Bolevik yagmac1hgmm balad1g1m bildirir :
1<ittihat ve Terakki Org-Ut-u, Anadolu'da <;ahmakta devam ediyor... Buy-Uk gizlilikle geni bir <;ete sistemi yay1lmaktadlr. Klkirt1c1lar, balk kitlelerini arazi
igaline tevik ederek, onlara bir cins Boleviklik telkin etmektedirler. Ger<;ekte ama<;, h1ristiyan halkm
miilklerini yok etmektir)).
Buy-Uk Zafer'den sonra dahi, izmir'de baz1 banka
kasalarmm a<;1lmas1, Bati basmmda kom-Unistlik diye
gosterilmitir. Ornegin Petit Parisien muhabiri, Mustafa Kemal'e U soruyu yi:ineltebilmitir :
- Ankara Bilyiik Millet Meclisi Hiikiimeti'nin
Anadolu'da oturan yabanc1lara kar1 tutumu, Boleviklerce almm1 olan tedbirlere pek benziyor, ornegin izmir'de baz1 bankalarda ve hatta Frans1z bankalarmda655-

ki yabanc1lara ait kasalann zorla ag1lmas1, Istanbul'da itilaf c;evrelerinde pek uzticu bir etki yaratmltlr.
Turkiye'de komlinist bir yonetim mi kurmak istiyorsunuz?))2>12
Yabanc1 basmm bu komunistlik suc;lamalanna, ibirlikc;i basm gonullu olarak kat1hr. 22 ubat 1920'de
Ac;1k Soz, K1z1l Tehlike bahg1m atar. 26 ubat 1920
tarihli Alemdar, ::}eyhulislam'dan Bolevizme karI bir
fetva istendi haberini yayar. 31 Mart 1920 tarihli Peyam-1 Sabah gazetesi, Kurt Yi.lkselme Dernegi'nin U
bildirisini yaymlar :
Millici orgUte a~danmaym1z! Boleviklerin kafa:s1111 ta1yan yurtsuz serserilerdir.J>
17 ubat 1920 tarihli
Dernegi'nin bildirisine yer
yin ve toplumun yaam ve
mada c;igneyen Boleviklik,
bagdaamaz))*

Alemdar, islam Yukselme

verir. Bildiriye gore, ccbiremlilkiyet haklanm uygulaislamiyet ile hic;bir bic;imde

21 ubat tarihli Alemdar'da, Htirriyet ve itilaf'm

ingilizci liderlerinden eski eyhtilislam Mustafa Sabri
kOllUUf:
Zavalh Turk Milleti! Dtinki.i gun Rusya ezeli diimamm1zdir diyerek, seni Almanlarla birlikte savaa sokanlar, buglin de Boleviklik ad1 altmda Moskof'la birlemeye c;ag1nyorlar)).
Trabzon Milletvekili Ali Stikri.i, 11 May1s 1920 tarihli Meclis
oturumunda bu bildirinin ingilizlerce haz1rland1gm1 ileri silrmilttir. Istanbul'daki islam Ytikselme Dernegi, gazetelere,
Boleviklige karl bir bildiri gtinderdi. On gtin sonra Times
gazetesinde Istanbul muhabirinin bir mektubunu gtirdtim. Mektupta deniyor ki, isiam Dii.nyas1 ve tizellikle Ti.irkler, Bolevik'leri kendileri icin yararll say1yorlar. Bu ak1m tehlikelidir. Bunun tini.ine gecmek icin propaganda yapmah deniyor. Bir de
baktlm ki, bildirinin tarihiyle bu mektubun tarihi bir. Anla1hyor ki, bildiriyi yaymlatt1ranlar da ingilizlerdir. Buna cok
cahlyorlar. Herhalde kamuoyumuz, Boleviklige karl propagandalarla dolmutUr>.

656

ATATURK BOL~EViK SUQLAMALARINDAN

YAKINIYOR ...
Damat Ferit, daha 1919 sonbahannda, bir yandan
Ali Galip olay1yla agiga g1ktig1 uzere Kurt airetleriyle
S1vas1 basmaya kalk1irken, ote yandan da itilaf Devletlerini Mustafa Kemal'e karI harekete gegirebilinek
igin Bolevik kozunu kullanmayi denemitir. 19 Eyliil
1919 giinu Damat Ferit, Trabzon Valisine, Bolevikler,
Osmanh sahillerini gegerek, Samsun ve Trabzon yoluyla Anadolu'ya giriyorlar. Bolevizm eytanllgmm yay1lmas1m. ve genilemesini engellemek igin ne tedbirler
almaktasm1z?n bigiminde bir yaz1 yazar.
Mustafa Kemal, Avrupaya jurnall) sayd1g1 Damat
Ferit'in bu komunistlik antajma iddetli tepki gosterir. irade-i Milliye'> gazetesinde bir bildiri yaymlatarak, Istanbul'a bol say1da gonderir :
((Istanbul Hukumeti'nin pek haince olan boyle bir
iftira ile milleti, Avrupa'ya kar1 suglamaya kalktig1
hayret ve uzuntuyle g6rUluyor 2 83
Mustafa Kemal, ABD'nin Ermenistan mandas1 projesini incelemek igin gonderilen Amerikah General
Harbord'a verdigi muhtirada Damat Ferit'in ve ingilizlerin milliyetgi hareketi komiinistlikle suglamalanndan uzun uzun yakmir ve Boleviklik iddialanm reddetmeye biiyuk onem verir :
ccKabinenin tutundugu oteki silah Bolevizm korkusudur. Valilere yap1lan resmi genelgelerde Boleviklerin Anadolu'ya girdiklerini ve bizim faaliyetlerimizin
bunlardan esinlendigini soylemekten gekinmiyorlar ...
Bizim memleketimizde doktrinin (Boleviklik) higbir bigimde bir yeri olamaz. Dinimiz, goreneklerimiz ve
ayru zamanda toplumsal yap1m1z, boyle bir fikrin yerlemesine elverili degildir. Turkiye'de ne buyuk kapitalistler, ne de milyonlarca zenaatkar ve igi vardir. Ote
yandan tanmsal bir sorunumuz yoktur. Son olarak, toplumsal baklmdan, dinsel inanc;lanm1z Bolevizmi be657

nimsemekten bizi uzak tutmaktadlr. Tti.rk milletinin bu

doktrine karI hic;bir egilimi olmadlgmm ve hatta gerektiginde miicadeleye hazir oldugunun en iyi karut1,
Ferit Paanm Bolevizmin memleketi istila ettigi ve
etmek iizere oldugu yolundaki as1ls1z soylentilerine kar1 milletin duydugu dehet duygusudur. Ferit Paa Kabinesi, tam anlam1yla ingilizlerin istila duygulan ic;in
bic;;ilmi kaftandir>>.
... Eskiehir'de tam anlamiyla dinginlik egemen
iken ingiliz ooliikleri yoresel komutan Albay At1f Bey'in evine girdiler, hakkmda her c;;eit olanak dll iftiralar ettiler ve onu askerlerinin gozleri onilnde alip gotiirdiiler ve adamh olarak Istanbul'a yolladllar. Yoresel halk arasmda, bu saldmmn dogal olarak ~tig1 heyecan ve kaynamay1 ac;1klayabilmek ic;;in, ingilizler,
Bolevikler ve ittihatc;;1lann bu bOlgeyi istila etmekte
olduklan yolunda haberler yaydllar ...
((Gerc;;egi, yani hareketimizin tamamen milli niteligini yanh gostermek amac1yla ingilizler, bizim bir Almanlar ya da Boleviklerden, bir yabanc1 miisliimanlar
ya da ittihatc;;1lardan, bir Enver Paa'dan ya da daha
bilmem kimden para aldlg1miz yolunda haberler yay1yorlar. Bu soylentiler, Ferit Paa Kabinesi'nin de iine
geldigi ic;;in onlara onem verip kuvvetlendiriyor. Gerc;;ekte orgutiimiiziln bu sozii gec;;en kaynaklarla hic;bir ilgisi yoktur ve olamaz. <;unki.i en bamdan beri a<;1kland1g1 uzere, amac1m1z yalmzca vatanseverlige dayal1dir
ve ac;;1k bir yon izlemektedini 2 s4.
Mustafa Kemal, Ermeni Patriki Zaven'in milli hareketten iirken Ermeni ailelerinin Anadolu'dan gO<; ettigi yolunda bir demec;; vermesi i.izerine, basma bir bildiri vererek, tek tiik goc;; varsa, bu Ferit Paanm Boleviklik ve :i:ttihatc;;1hk iftiralan yiiziindendir, der :
Anadolu milli hareketini gerc;;ege aykln olarak
Bolevizm diye ilan eden ve memleketi daima :i:ttihatc;;1
eylemleriyle si.irekli kan1khk ic;;inde gormek ve gostermek isteyen Ferit Paa Kabinesinin demec;lerinden ur658

kerek ihtimal birka~ zengin aile kendilerince gtivenli

gordukleri bir tarafa tamrmlardlr 2s5.

i<; iSYANLAR KORUKLENiYOR. ..

Gorilldiigii iizere, Ataturk, Boleviklik ve komiinistlik suc;lamalanm reddetmeye biiyiik onem vermektedir. Bu propagandamn i~te ve d1ta etkili olacagmdan c;ekindigi anlallmaktadlr. Ger~ekten de, 1920 y1lmm ig isyanlan sirasmda, komiinistlik su~lamalanmn
etkili oldugu goriilmiitiir. <CMilliyetc;ilerin katli vaciptir)) fetvalanyla Anadoluya dag-Ilan ingiliz ve Padiah
ajanlan, din, irz ve millkiyet diimanhg1 diye anlattiklan komiinizm suglamalanyla isyanlan koriikleyebilmilerdir. ingilizlerin ve Frans1zlann haz1rlatt1klan antikomiinist bildiriler, ajanlar, gemiler ve w;aklarla Anadolu'ya akltilm1tir. Mahmut Gologlu'nun yazd1g-Ina gore, Frans1z gemileri ile ugaklan Karadeniz klyilanna
antibolevik bildiriler atmakta, bu bildiriler milliciler
tara.fmdan toplamp yok edilmektedir286 Fakat propaganda isyanlara etkili olmaktad1r.. Ornegin 25 Nisan
1920 giinu Meclis'te Mustafa Kemal, Beypazan ayaklanmalarmm nedenini komunistlik propagandasma bagIam1tir:
ccHilafet makamma kar1 higbirimizin aklmdan ge~
meyecek yalanlar icat ediliyor, yarat1hyor. Ornegin Bolevikler geliyor, koyumuzu, kasabam1z1 y1kacak, hepimizi asacak, c;abuk silah bama. Dogaldir ki, koylii cahil, bilmez, silahlarm1 ahyor ve geliyor. Ne oldugunu
anlamadan, kar1kar1ya geldigi kimselerle gatitlktan
ve bir kez kan dokilldiikten sonra, dogal olarak bir
dilmanhk ve anlamazllk doguyorn 2 R1
Hendek ve Diizce isyan1, Ali Fuad Cebesoy'a gore,
benzer propagandalann sonucudur :
<cDiizce'deki isyana katilan Hendek'lilerden bir k1sm1, gece yakm koylere giderek, 'Bolevikler Hendek'i
basti. Kadm ve kizlanm1z1 ~mlc;1plak hamamlara doldurdular. Milsliimanhk ve namusumuz tehlikededir.
659

Allahm1 seven Hendek'e kosun' diye propagandaya

balannlard1 288 .
Asiler, Ali Fuad Cebesoy Paa'nm ccsag koluu olan
Yarbay Mahmut Bey'i ehit ederler. Bir kls1m kiiler
Mahmut Bey'in din kurallarma gore gomiilmesine bile kar91 c;1karlar :
Bu Boleviktir, namazi kllmmazn 2 so.
Gerede'de benzer olaylar gec;er :
rc31 Mart olaymda ilikisi bulunan ve nas1lsa kac;1p gelen Kor Ali Hoca; Divitli Eref, Hac1 Yakup ve
::_;iat1r'm Hafiz gibi gericiler, Ankara'ya kaq1 halkm dinsel duygulanm aklm almayacag1 bir olc;tide somtiril.yorlard1. Camiler, ktirstiler, sokaklar onlatm soylev yerleriydi. Ankara'dakileri Bolevikler diye niteleyip her
gun, her saat halk1 ayaklanmaya c;ag-Iriyorlardu.
Ankara'dan bir ogiit kurulu olarak gelen Hi.isrev
(Gerede), Dr. Fuad Osman ve ~iikrii Beyleri 'Bolevikler geliyor' diye c;evreye yayarak Uc;pmar kopriisiinde
tutuklayip il~eye getirmiler, onur kmc1 ilemler ve
i9kenceye bogmulardu200.
Damat Ferit'in Boleviklik suc;lamalan iizerine, 81vas'taki Uc;iincii Kolordu Komutam Albay Selahattin,
22 Eyltil 1920'de <;orum'da patlak veren bir olay1 anlatir:

Ferit Pa9a'mn bilinen yaz1smdan sonra Merzifon'dan <;orum'a un saglamaya giden sekiz kiilik bir
siivari miifrezesine kar91, Bo1evikler geliyor diye Qorum'da bulunan piyade mitralyoz birlikleri ve oraya ozel
amac;la gitmi olan Ankara Valisi Muhittin Pa9a'nm
tevikiyle olacak, halk derhal _silaha sanlarak Merzifon yolu iizerinde mevziler ahnm1 ve gelenlerin atele
kar1!anmas1 haz1I'hg1 yap1lm1hr. Bu durum baz1 tedbirlerle onlenmiti. Taraflarm biribirinden haberi olmaks1zm gatima olacaktl. ingilizler, Merzifon'da bulunan kuvvetlerini tamamen Samsun'a ta1m11?lard1r.
Ora h1ristiyan halk1, ingilizlerin tevikiyle, Bolevikligi
ileri siirerek herhangibir olay c;1karabilirler. Uluk1la ci660

vannda ingiliz askerleri, baz1 rnevkilerde siperler kazarak, rnitralyozler yerletirerek Bolevik birliklerin hareketlerine en gel olmaya haz1rlamyorlar)) ~Hi.
1920 yazmda Nahc1van'da K1z1l Ordu ile ortak askeri ey!em yapma karan almmca, Karabekir'in bir k1s1m yiiksek subaylan bu temastan urkmiilerdir. Beyaz1t'daki tilmen komutam Cavit Bey, kendi elimizle at~
e atihyoruz)) diye bu ortak eyleme karI ~1kmu~tir. Kazim Karabekir Paa, durumu Ciyle ozetler :
BOleVikler hakkmda O kadar ki:itu soylentiler yay1lm1tl ki, bunlann gegtigi yerde hereyin yamp ktil
olacagi karns1 ki:ikleiyordu. iginde bulundugumuz ag1r
durumun sonu bile unutulmutu ... Durmadan giinu gilnune haber ahyorum. Bolevik birlikleri ile temas1m1z
elzemdir. Para, cephane, ozellikle Bat1 Ordusum1 her
<_;eit silah ancak Rusya'dan almabilecektir. Boleviklere kar1 olan propagandalara kap1hrsak, birka<; ay sonra paras1zhktan ordular dag1labilecek ve Ermeni-Yunan
Ordusu bile Anadolu'da Ttirkliigii bogabilecektir>i 292 .
DAMAT FERiT'!N ANTiKOMUNiST MANiFESTOSU !
ite bir yandan Boleviklik edebiyati yap1llrken ve
Ankara'da Besim Atalay gibi tutucu milletvekilleri dahi Bolevikligi bize Allah gi:inderdin diye Boleviklik
taslarken, Anadolu'da irz, namus ve servet dtimam diye gosterilen Boleviklere karI iddetli bir tepki olumaktad1r. Bunu bilen Damat Ferit, Ttirkiye'nin sonu
demek olan Sevr Antlamas1'm Istanbul Htikumeti'nin
kabullendigini bildiren 4 Agustos 1920 tarihli bildirisinde dahi, milliyetgileri komtinistlikle suglay1p Sevr'i savunabilmektedir :
isyancilar, Boleviklerden yardim istiyorlar. Osmanli milletine bundan biiyilk saygisizlik olamaz. Gilzel ve erdemli ahlti.ki ile dilnyanm en bilyilk bir devletini kurrnu ve yilzyillarca siirdilrmil olan narnuslu ve
edepli, uysal ve soylu, islam kurallanna saygili Tilrk
kavmi, hakki ve ger<;egi inktir eden, mallarm ve elerin

661

ortakligi ile insanlarz Oldilrme ve mallarz zorla alma

ilkelerine dayanan, insanliktan <;;ok hayvanliga yakin
olan azgznliklardan ve Bolevikler gibi Allah'zn ve i11sanlarzn diimanlarmdan yardim istemez11 .
Bolu Mutasarnf1 Osman Kadri'nin 19 May1s 1920

tarihli antikomi.inist manifestosu, Damat Ferit'inkinden parlaktir. Bu ti.iri.in en gelimi bir ornegidir. Subay dtimanhg1, ittihati;1hk, ekiyahk, Moskofluk, gavurluk, Boleviklik temalarmm hepsi, uygun bi<;imde
biribirine kantmlm1tir. Bildiri, Kemalistlere yoneltilen btitiin sui;lamalan ozetler:
Ey Padiah'a, dine, devlete beyi.iz y1ld1r bagllllg1
ile dtinyay1 hayrette birakml olan gerc;ek miisliimanlar ! Boleviklik ad1 altmda dortyiiz yill1k din ve devlet
diimanumz olan Moskoflardan c;1km1, eriata karI ve
kanuna aykm bir goriie kap1lan birtaklm ekiya, vatam kurtaracag1z diye Anadolu'nun siz saf ve diiri.ist
halk1m aldatarak Padiah1'na, miislilmanlarm Halifesine isyan bayrag1 i;ekmilerdir. Boleviklik, paranm,
malm, emlak ve arazinin ayaktak1m1, yersiz, yurtsuz
birtak1m haydutlar tarafmdan yagma edilerek, bu haylaz, tembel, cani herifler arasmda payla1lmas1, hi<;
kimsenin nikahh k.ans1 olmayip, her kopugun her kad1rn istedigi gibi kullanmas1, <;ocuklar iki yama kadar
analarmm kucagmda kaldlktan sonra alm1p genelevlerde beslenerek anas1z babas1z yetitirilmesidir ki, ne
bir babanm <;ocugunu, ne bir evladm ana ve babas1m
tammamas1 demektir. Bu, dinimiz olan islama kars.1
oldugu gibi, aile yaamma, insanhga, hen~eye aykm oldug;u igin miishiman memleketlerinde sokemez. Qiinku
gavur icad1 olan bu goriie uyarak mahm, karis1m feda
ecllp Rusya'da sokaklar ortasmda hayvan benzeri yas.ayan adamlar gibi serserice bir yaam1 hi<;bir musliiman,
higbir insan, hi<;bir vicdan kabul edemez. Ancak memleketimizde otedenberi haydutluk ve soygunculuga al1m1, seferberlik devam ettigi surece vurgun vurarak
kanunun usti.inde bir list gibi bulunduklan yerlerde
zorbacasma hareket ve rahat bir yaama, i~ki ve eglence
662

rezaletini adet edinmi birtaklm subaylar Ue hapishaneden kagrm ya da her nas1lsa imdlye kadar yakas1m
kanunun pengesine vermemi olanlar vardlr ki, bunlar milletin ezildigini, mahvoldugunu, koylerin harap,
kadmlann dul, gocuklann yetim kaldlguu diiiinmek
istemezler. Am~lan, her ne ad altmda olursa olsun,
vurgunculuk donemini siirdiirmektir. Diiriist kiilerin
s1g1ndiklan kanunu, hukiimeti, Padiah'1 tamm1yorlar.
Vatam kurtaracagiz diye biitfin Anadolu'yu kas1p kavuruyorlar. Padiahim1z tutsaktir, kurtaracagiz diye
zorla para topluyorlar.
Bir y1ldir Anadolu'da yakmadtk koy, oldiirmedik
adam, yapmad1k cinayet b1rakmad1lar. Oysa Yunanhlan tzmir'den gikaracag-Iz dediler, aksine igalin genilemesine yol a~tilar, ban:;i kOullanm hafifletecegiz dediler, aksine daha gok arttirdllar. Din karde:;iiyiz diyorlar,
koylerimizi soyuyorlar, zorla asker yap1p din kardeinize, hem de miislfimanlann Halifesi Efendimizin meru
h i.iki.imetine karl silah kullanmaya zorluyorlar ... ))
VAHDETTiN'iN ANTiKOMUNiSTLiGi
Dtizce-Bolu isyanlan sirasmda Mutasarnf Osman
Kadri, milliyetgileri komiinistlikle suglamanm unutulmaz orneklerini verirken, Sultan Vahdettin de, ingilizlerin Ankara Hlikiimeti ile uzlamalarmdan kukuludur. Sultan istemektedir ki, Yunan gekilsin, fakat boaltilan arazi, Vahdettin'in hiikilmetine teslim edilsin,
Ankara Hi.ikiimeti'ne verilmesin ... Bu teze bir gegerlik
kazandirabilmek igin, Sultan, memleketten i:ngiliz z1rhhs1yla kagmak zorunda kalacag1 gune kadar, KemalistleriD. ittihatg1 ve Bolevik olduklanm, halkga tutulmad1klanm i:ngilizlere ISrarla soylemitir. Bunu ingiliz
belgelerinde gormekteyiz. Sultan Vahdettin, 21 Mart
1921 giinti Sir Horace Rumbold'a Kema.listler hakkmda Dyle konuur :
c<Mustafa Kemal, kokeni belli olmayan bir Makedonya ihtilalcisidir. Bulgar, Yunan, S1rp kanmda.n ola663

bilir. Daha GOk )Jir Sirp'a benzer ... Aralarmda hiGbir

ger<;ek Turk yoktur ....
Bu haydutlar, benim .onlara boyun egecegimi duilnebiliyorlar. Di destek aradilar ve destegi Boleviklerde buldular ... Muslilman Tilrklerin Boleviklikle hi<;bir
ilgisi olamaz. c;unku Boleviklik, dinlerine ayktrzdir.
Fakat Boleviklik zorla onlara kabul ettirilirse, ne yapabilirler ki?

Vahdettin, bu sozleriyle, Anadolu'yu komi.i.nistlerden temizleme bahanesiyle ingilizleri, Kemalistleri ezmeye cesaretlendirmektedir. Nitekim 23 May1s'ta Vahdettin, Rumbold ile Ryan'1, Bolevikligi Kafkasya otesine surmeye Gag1nr :
ccYunanhlar, halk1 yok etme politikas1 izliyorlar.
Ankara liderleri kiisel amac;larma bagh olarak fesatc;1hg1 destekliyorlar. Masum halk, her ikisinin kurbamdll' ...

Kemalistler, BOlevik yard1mma giiveniyorlar. Once giidillecek politika, Tiirkiye'yi ve sonra da diinya ban1m tehdit eden tehlikeyi onlemek amac1yla BolevikIeri Kafkasya otesine atmak olmah ... n
Vahdettin, Sir Horace Rumbold'a 6 Nisan 1922'de
de, Kemalistlerin milliyetc;iliginin bir maske oldti.gunu
soyler:
c<Ankara'daki askeri ihtilal orgiltii, eski ittihat ve
Terakki 'nin yeniden diriliinden baka birey degildir.
Yunan istilas1mn yaratt1g1 duygulan somiiriip halkln
goziinii boyayabilmek ic;in milliyetc;ilik maskesi altmda
gizleniyorlar.
Vahdettin, illkeden kac;ima pek az bir sure kald1g1 ve Biiyiik Zafer'in yaklat1g1 7 Agustos 1922 tarihinde, oyunu kaybettigini sezdiginden iyice ofkelidir.
Rumbold'a Kemalistlerin hic;bir ey degil, fakat komUnist olduklanm anlatir:
cc . Milliyetc;i liderler, bir hiikiimet degildir, bir isyanc1 ve ihtilalci toplulugudur. ittihat ve Terakki'nin
yeniden diriliidir. Onlar, <;eitli adlar altmda, ozel c;i664

karlan ic;in tilkenin bama gec;meye c;al11yorlar. 'Milliyetqiler', en son kullandiklari addir. Masum halktn
vatanseverligini ve iyiniyetini somilrdiller. izledikleri
politika ve inanc;larz bakimindan onlar, Boleviklerden
baka birey olamazlar .. .203
((CUMHURiYET, KOMUNiSTLiK GETiRiR!ll
Goriilii.yor ki, milliyetc;ileri ve devrimcileri, halkm
goziinde lekelemek ve etkisiz k1lmak ic;in komiinistlik
suc;lamalarma bavurulmas1, Kurtulu Sava.1 y1llarmda balamu~tir. Emperyalistler, milliyetc;ilere komiinist
damgas1m vurmular, emperyalist devletlerin hizmetindeki ibirlikc;iler, bata Vahdettin ve Damat Ferit olmak iizere, bu komiinistlik silahma dort elle sanlm11~
lardir. Boylece Kurtulu Sava.1 y1llarmda, komiinistlik
suc;lamalan, vatan hainlerinin vatanseverlere karl kulland1g-I bir silah olmutur.
MiLLiCiLER ARASINDA KOMUNiSTLiK
SUQLAMALARI
Bu yogun propagandanm tutucu eraf c;ogunluguna dayah milliyetc;i saflarda etkisiz kalmas1 beklenemezdi. Erzurum olaylan, bunun c;arp1c1 bir ornegidir.
1920 sonbahannda Erzurum'da Sovyetlerinkine benzer
bic;imde bir Halk Hiikiimeti kurmaktan soz edilmektedir. Albayrak gazetesi, bu goriiiin ampiyonlugunu yapmakta ve Boleviklik taslamaktad1r. Ordu ic;inde bu
gi:iriiii propaganda etmektedir. Gerc;i Celalettin Arif ve
Htiseyin Avni gibi tutucularm da bu Halk Hiikiimeti
isteyenler kafilesine kat1lmas1, halkc;1hk iddialannm bir
yald1zdan ibaret kalabilecegini, bunun tutucu ve oolticii bir eylemi maskelemekte kullamldlgm1 diiiindiirebilir*. Fakat Halk Hiikiimeti, o giinlerin ileri slogamd1r.
* Karabekir Paa'ya gore, Albayrak'c1 Mithat'm Halk Hilkilmeti:I> projesi bir ingiliz oyunudur. Nitekim 15 Mart 1921'de
Karabekir, Genelkurmay Bakanllgl'na Unu yazar: BU kiinin Ordu ile bu kadar ugramasmda Ordu ile halk ve hilkilmet ve aynca Ordu arasmda bozuukluk ve ihtilal cikarmaya

665

.Enver Paa, Sovyet tipi bir Halk Hii.kiimeti kurma iddiasmdadlr. Mustafa Kemal, 1921 Anayasas1'nm kabulilnii Halk Hi.i.kiimeti ilkelerinin saptanmas1 diye ~1k
lamaktadir. ite Kurtulu Sava1m1z1 balatan Erzurum
Miidafaa-i Hukuk'unda, Halk Hi.iki.i.meti isteklerinden
sonra, imdi Halk Hiikiimetine kar1 tepki vardlr. Karabekir Paa'ya gore, 1920 yaz ve sonbaharmda Boleviklik taslayan, Mustafa Suphi c;evresiyle ilikilere giren ve Halk Hiikiimeti kuracaklanm ilan eden Erzurum'un az sayidaki ilerici aydmlan artik Erzurum'a
dahi girememektedir. Karabekir Paa, bunlan Mustafa
Kemal'e yazd1g1 11 Temmuz 1921 tarihli bir yaz.ida ac;1klar:
Anayasa kanunundaki ura (Sovyet) usuli.i. devlet
bi<;imi uygulama ilkin baanh bile olsa, her tarafta ibama gec;eceklerin onemli bir c;ogunlukla tutuculardan
ibaret olacagvi diiilniilmelidir.
Bunlarm en yakm iki ornegi Erzurum ve Trabzon'daki Miidafaa-i Hukuk ve Belediye sec;imlerinde goriilebilir. Halkm serbest oyu, ibu kurullarm bama tutuculan gec;irmi ve az zaman once yeni fikirleri yayinlar goriinen ve Erzurum'un aydm say1lan genc;leri. ..
taraf1mdan korundugu halde dahi bir daha Erzurum'a
giremez olmutur'.!9 4
Bu ortamda Karabekir Paa ve Ordu bile Boleviklikle su<;lanmaktadlr:
Enver'in Anadolu'ya girme c;ahmasma Erzurum
ve Trabzon'da miithi c;aba harcand1gm1 ve Halk Hiikiimeti kurulmas1yla buna yard!m edildigini goriiyorum.
Benim Bolevik oldugum, Ordu Bolevik oluyor propa.r,:all~masmda bir ingiliz tei?viki bulundugu ve bilerek ve isWe-

yerek buna alet oldugu hissedilmektedir. Ozellikle daha Istanbul Hilkii.meti zamanlarmda ingiliz temsllcisi Rawlinson bana,
Bol~eviklere kar1 korsam ingllizlerin Dogu'ya yard1D1 edeceklerini ve izmir ve Adana gibi Batt llleriyle ugramamam1z1
onerdigine gore, Erzurum'da uygun yuzlerle baz1 oyunlar yap.t1gma ku~ku kalm1yor (Kaz1m Karabekir, tstiklill Harbimiz,
s. 873).

666

gandalan da bunun i~in ve aym zamanda halk goztinde dui.irtilmekligim igin, Ankara'dan dahi geliyordu>J ~29u.
Fakat as1l tepki, Atati.irk'iin 1921 Anayasas1'na ve
ccHalk Hii.ki.imeti g6riitine karl, Erzurum Kongresi'nde millicilerin bamda gelen Heyet-i Temsiliye iiyesi
Hoca Raif Efendi oncilliigiinde Erzurum Miidafaa-i Hukuk'undan gelmitir. Bunlar Mudafaa-i Hukuk'u, Muhafaza-i Mukaddesat (kutsal eylerin korunmas1) orgi.iti.i
ha.Iine getirmiler ve padiahc;1hg1 savunmm~lardir. Hoca Raif Efendi'ye gore, Atati.irk, 1921 Anayasas1 ile Meclis'te Mi.idafaa-i Hukuk grubu kunnakla Cumhuriyet'e
dogru gitmektedir. Cumhuriyet ise, iilkede yaratacag1
kan1klarla komiinistligi getirebilir. Hoca Raif ve arkadalanmn Karabekir Paa arac11Ig1yla Mustafa Kemal'e
iletilen gori.ileri 6yledir :
((Bilti.in bu giriimlerden ve Ankara basmmm yaymlanndan dogan ve onemli ve yaamsal kuku, hi.iki.imet yonetim bic;imini saptayan Hilafet ve Saltanat'm Cumhuriyetc;ilige donilmesi tehlikesidir. izlenen tutumlann devam1 halinde bir oldu bitti bic;iminde gerc;eklemesinden korkulan bu tehlike, maazallah, yaam
ve bag1ms1zhg1m1zi bir kargaahk tufam ic;inde bogar.
Ve bu degiiklikten ilk yararlanacak, yine di.imanla.n1ruz olur. Apag1ktir ki, devletin bi.iti.inli.igii ve bag1ms1z1Igm1 politik nedenlerle onaylayacak ve kabul edecek
olan itilaf Devletleri ile ate yanda BoleVikler, bantan
sonra illkemizde yap1lacak saltanat devrimini, ic; kan~1klarla bizi c;okertebilecek en kuvvetli bir b6lme ve parc;alanma. vesilesi olarak kazanacaklardm>29a.
'' i:;;in gtiHinc yam. Bol:;;eviklikle suclanan Karabekir Pa:;;a, Atatiirk'tin Sultan olmak istedigini, bunu ba:;;aramaymca mfith~
solcu oldugunu amlarmda yazar: Mustafa Kemal Pa:;;a, bir
zaman hocalardan bagnaz bicimde hutbe ve soylevlerle Hilafet ve Saltanat1 almaya ugra:;;ti. Ba:;;aramaymca mttthi:;; sola
!mydi. Dinsel ve geleneksel varhklan kanla y1kth> (K~z1m Karabekir, istikial Harbimiz, s. 917).

667

ATATURK'E KAR~I KOMUNiZMLE

MUCADELE DERNEGi

it.e cumhuriyetgilig"in ve komiinistligin bu tehlikelerini onlemek igin <cMuhafaza-i Mukaddesat kuruluUna gidilir, tilziigi.i hazirlamr, oteki illere, ozellikle Dogu illerine bildiriler yollamr. Tiizilkte toplumsal devrim
fikri kesinlikle reddedilmekte ve orgiltiln kurulU riede~
ni 6yle ag1klanmaktadu:
ccBe-alti y1ldir felaketin her geidine ugray1p sonunda biltunlUk, vatllk ve bag;1ms1zhk hakk1 d1tan darbeler indirilerek parga parga tutsakhk altma almmak
istenilmesi yoluyla zaten d1tan gelen siyasal sald1nlardan dolayi hukukunu savunmak igin 91rpmmakta olan
zavalh millet ve memleket, bu kez de toplumsal devrim
ad1 altmda but.Un kutsal eyleri, dinsel yiiceliklerL ahlak, gorenek ve usulleri, milli gelenegi hor gorlililp ayaklar altma almarak, milleti, tek dayanag1 olan dinsel
inancmdan ve manevi gi.ici.inden yoksun k1lmaya ve bi.ittin hak ve hukuktan kopmu bir hayvan si.iriisii durumuna diiiirmeye c;aluplmaktadir. Milleti boylece hevesler oyuncag1 ve 91kar arac1 yapma hain niyetiyle ve
(Bolevik) komi.inistlik ve halk91 itirakiyun gibi birtak1m adlarla biiytik olgtide dianda ve d1aridakilere
uydu olarak boli.im boliim de memleket iginde din ve
millete karI birtaknn zararh 6rgiitler ve tehlikeli giriimler yapild1g1 ve hatta bunlardan baz1 hain sersetilerin diizenli bi<;imde 6rgiit altmda serbest<;e du~andan
memlekete gelmekte oldugu haber almmca, Erzurum
halkmm kat1Imas1yla yap1lan genel bir toplant1da kanuna ve dine aykm bu gibi mel'unca giriimleri engellemek ve beliren tehlikelerin 6ni.ine gegmek igin gerekli
her ttirli.i giriimde bulunmak iizere, yirmi kiilik bir
kurul segilmitir. Bu kurul, baglI ilgeler Mi.idafaa-i Hukuk orgi.itlerinin ve belediyelerin onayim almca Muhafaza-i Mukaddesat orgtitti ortaya 91krmt1rn.
Kurulu nedenini, ttizugtin ikinci maddesi olarak
668

ooylece belirten demek, i.ic;iinci.i maddede de amacm~

belirtir :
ikinci maddede de ac;1kland1g1 i.izere, ic;eride birtaklm adlarla toplumsal doktrinler diyerek meydana
konulmakta olup dinsel inanc;larla ve eriat hi.ikumleriyle kesinlikle bagdamaz bulunan, i<;inde 'Hi.iki.imet,
Islam Hiiki.imeti'dir ve 'resmi dini Islam dinidir' diye
ac;1kc;a belirtilmi Osinanh Anayasas1'na da taban tabana kar1t ve aykm di..ien birtak1m kiifiir ve zmd1khk
niteligindeki bozucu kural ve teorilerle bunlan yaratan,
inanan ve yayanlara karI savunma ic;in gerekli verileri hazirlama ve oteki gerekli ileri yerine getirmekle
bir islam memleketi olan vatamm1z1 bu yi.izden bir fitne ve fesat ocag1 haline gelmekten korumaktir 29 '.
MILLET MECLiSt'NDE KOMUNiSTLiK
SALDIRILARI
Erzurum'da oldugu gibi, Millet Meclisi'nde de hava degimitir. 1920 y1lmda Bolevikligi bize Allah gonderdi diyen milletvekilleri, 1921 yih bamda Boleviklik taslayan arkadalarma karI homurdanmaktadirlar.
Atati.irk'i.in kurdugu resmi Komi.inist Partisi dahi eletirilmekte, Meclis c;ogunlugunun bu gori.ilere kar1 oldugu ve Hi.iki.imet'in bu c;ogunluga dayanmak zorunda
bulundugu belirtilmektedir.
3 Ocak 1921 tarihli toplantida Samsun Milletvekili
Nafiz Bey, bu noktay1 hatirlatir :
((- Komiinist Partisi, Meclis'teki iiyelerden kuruludur ve arkadalanm1zdir. Fakat hi.iki.imet, politikas1ru Meclis'te c;ogunluga dayanchrmak zorundad1r. Dogrudan dogruya komiinistleri yeg tutarsa, bugiln Meclis'in c;og;unlugu o yanda degildir. Hi.iki.imet izledigi c;1g1rda gerc;ege dogru gitmiyor demektir.
Hi.iki.imet, bu soruya yatltlnc1 bir cevap verir. Resmi Komiinist Partisi i.iyeleri ise, art1k savunmaya gec;milerdir. Daha birbuc;uk ay once Tevfik Ri.iti.i'ni.in
(Aras) k1rm1z1 kalpagma toz kondurmayan Muhittin
669

Baha (Pars), Nafiz ve Hi.i.seyin Avni Beylerin saldlnlari

kar1smda savunmadad1r :
Muhittin Baha - Burada bir Komi.i.nist Partisi
vardir ve onun iiyeleri bir komiinist partisi kurmakla
ve en biiyiik bir toplumsal gorev, bir yurt gorevi yaptiklanna inanmaktad1rlar. Arkadalanm1zrn anlamas1
gerekir ki, Komiinist Partisi'ne katilan inamr ki, bu
partiyi kurmakla ve bu davayi ilerletmekle, en buylik
yurtseverliklerini gostermilerdir, gosteriyorlar, g6stereceklerdir. Komilnist Partisi iiyesi, milli sm1rlarm Milli Misak iginde varhgiru ve onun igin camm vermeyi
kabul eder. Biz bi:iyle kabul etmiizdir. Bolevikler de
milletlerin isteklerine bavurarak hiikiimetlerin kumlulanm kabul ettirmilerdir. (Giiriiltti.ler).
Nafiz Bey - Oras1 komiinizm propaganda kursi.isu
degildir. (Gi.i.rti.ltiller).
Bakan - Toplantiya son veriyorum)).
MALiYE BAKANI KOMUNiZMi ANLATIYOR ...

Ti.irk Halk itirakiyun Partisi i.i.yeleri ise, daha agir

hi.i.cumlara ugrar ve sonunda dokunulmazhklan kald1nhr. Qerkez Etem'le en yakm ibirliginde bulundugu
Ataturk'ge ag1kland1g1 ve israrla yarg1lanmas1 istendigi
halde, Meclis, Hac1 f}iikril'niln dokunul:rp.azhgimn kald1nlmasm1 reddeder. itirakiyun'cu Naz1m, Mehmet
~iikrii ve f}eyh Servet'in dokunulmazllklan ise kalkar.
Bunlar daha onceden de Meclis'te agir hiicumlara ugrarlar. Mustafa Suphi'nin yaz1ileri mudiirliigiinii yapt1g1 ifham gazetesini g1karan Tiirkgi.i.lerden Maliye Bakam Ferit Tek*, agir vergilerden yak1111p biitgeyi eletiren itirakiyun'cu Mehmet ~iikrii'yii RUS' Uakllg1n ile
" Ferit Tek, Merutiyet'ten itibaren Tiirkcii ve milliyet<;i yaz1
ve i;allmalanyla degerli hizmetler yapm1tlr. Fakat Damat
Ferit Kabinesi'nde Baymd1rllk Bakam olarak, Atatiirk'iln
Ucuncii Ordu Milfetti~ligi'nden azil kararnamesinde imzas1 var-
d1r. Tarih<;i Abdurrahman i;leref'in ve Ahmet izzet Paa'mn da

670

sm;lar:
((Mehmet ~ukrii - Osmanh hukiLrnet yofietiminin
temelleri uzerine yeni bir hukumet kurduk ... Biz memleketin ihtiyacma gore bir yonetim bic;imi bulmak ve
kurmak zorunlulugunday1z ...
Maliye Bakam - Mehmet $U.krft Bey, kim bilir ne
gibi bir yonetim bigimi dililnmektedir. Kendileri Rus
Komilnist Partisi'nden olduklan igin o yonetim bigimini kabul ediyorlar.
Mehmet $iikrii - Rus Komiinist Partisi'nden degil, Ti.irk Halk itirakiyun Partisi'ndenim. Dilzeltiniz.
Maliye Bakan1 --- fic;ftncft Entemasyonal'e bagh ve
imzalarm1 ta1yan azil yaz1s1, utanc; vericidir :
... Mustafa Kemal Paa'mn gorev bOlgesi ic;inde bulunan
miislfiman halk1 obiir unsurlara ve yabanc1lara karl kl:;;kirtma yollll}daki davram~larmdan dolay1 Istanbul'a getirilmesinin ingiltere Yiiksek Komiserligi'nden israrla istenmesi ve adr
gec;enin bu k1k1rtmalan sonucu olarak asayi:;;i bozucu durumlar meydana gelecek yerlere asker gonderilmesi zorunlugunun
dogacagmm onemle ileri siir1ilmesi ilzerine kendisine durumun
onem ve inceligi Sava Bakanhg1'nca birc;ok kez telgrafla ac;lklamp gorevinden istifa ile Istanbul'a donmesi ogiitlenmi ve
bildirilmi oldugu halde, bunlan yerine getirmeyip k1:;;k1rtmalara devam etrnekte oldugu, her giin yerlerinden alman resmi bildirmelerden ve bizzat kendisi tarafmdan gelen telgraflardan anla:;;1ld1gmdan ve bugiin hala Ordu Miifetti~i s1fat.1yla etrafa tehlikeli emirler verdigi ve 5 Temmuz'da Samsun'a c;1kanlan ve bir i:;;gal niteliginde olmad1g1 O:;;galci devletler) temsilcileri tarafmdan garanti olunan ingiliz birligine
kar:;;1 adeta savunma durumunun almmasm1 ast komutanlara
emrederek, ibu Mustafa Kemal Pa:;;a sorununun, fngiltere Devleti ile onemli anla!)mazhklarm c;1kmasma yol ac;acak Olc;iide
tehlikeli sonuc;lara dogru gittigi goriildiigiinden bu miifetti!!likten azli ... .
Bu yazmm altmda, Kurdistan Cemiyeti adh bir kurulula
Hiirriyet ve itilaf Partisi Genel Merkezi adma vatan parc;alay1c1 bir anla:;;maya imza koyan ingilizci Mustafa Sabri ile 31
Mart\:1 Hoca Vasfi Efendi'lerin lmzalan yamnda, Ttirkc;ti ve
millici bakan Ferit Tek'in imzas1 vard1r. Ferit Tek, Amasya
kararlan kendisine duyurulunca da harekete gec;meyi zamans1z buldugunu, Mustafa Kemal Pa:;;a'nm yanma gelemiyecegini yaznu:;;t1r.

611

Moskova'mn yinnibir art1m kabul etmi partidensiniz.

Bu nedenle Rus Komti.nist Partisi'ndensiniz.
Mehmet ilkrti. - Halk itirakiyun Partisi Rus de.i?;il, Ttirk'tur.
Maliye Bakam - Yirmibir art1 kabul etti,niz mi?
..0 halde k1zmaym1z, sizin memleket igin istediginiz yonetim ...
Mehmet ukri.i - Burada soylemekle olmaz. Siz de
.kaleminizi agars1mz, ben de kalemimi aganm, d1arida
tart11nz.
Maliye Bakam - K1zmay1mz. Siz memleket igin
arzuladlgm1z yonetimi ger9ekletiremezsiniz, hayaldir.
Bu memleket o yonetimi kabul edemez. Onu iddetle
reddederiz, yapamazs1mz. Tasarlad1gm1z yonetim bigimi, bugi.inku idare orgiitiiniin on katm1 i9ine ahr. Siz
komiinist ne demektir, bilir misiniz? Komiinist demek,
bir memleketin biitiin iiri.inlerini halkm elinden ahp
anbarlarda toplamak ve sonra ta koylerde bulunan (iddetli giirtilttiler, sadede sesleri, devam sesleri)... Ve
sonra halkm elinden toplad1g1 i.iriinleri anbarlara koyarak Aye'den Fatma'ya kadar biitiin koyli.iye vesika ile
vermektir ...
0 siralarda, bi.itiin gabalanm1za ragmen, Sovyet
Rusya ile bir ittifak antlamas1 hala imzalanm1 degildir. Dostluk Antlamas1, 16 Mart 192l'de imzalamr, fakat Ant1amamn Meclis'te onay1, Yunanhlarm Ankara'ya dogru ilerlemeye ge9tigi giinlere kadar geciktirilir.
Onaylama gi:iriimelerinde de, baz1 milletvekilleri, bunun bizi komiinizme siiriikleyip si.iri.iklemiyecegi konusunda kukularm1 dile getirirler. Sovyet Rusya ile antiemperyalist miicadelede beraber oldugumuz belirtilince, Erzurum Milletvekili Salih Efendi, bilgisi 6lgi.1sli.nde, D1ileri Bakam'na U soruyu yoneltir:
c<- Bizim davramlanm1zla Ruslann davramlan
arasmdaki benzerlikten soz ettig-ine gore, Biiyuk Millet
Meclisi Hi.ikiimeti'nin doktrini nedir? Demokrasi midir,
kapitalizm midir, otokrasi midir?
672

Bu milletvekiline anlatil:tr ki, mondiyal (milletleraras1) kapitalizm ile, yani emperyalizm ile miicadelede
beraber olmak, illke ic;inde de kapitalizme kaq1 olmak
anlamma gelmez. Rusya, illke ic;inde de kapitalizme karld.ir, Turkiye degildir ve buna ne Rusya, ne de oteki
hic;bir devlet kanamaz.
CELAL BAYAR, KOMUNiSTL!KLE SUQLANIYOR!
K1saca, 1921 yilmda c;ogunlugu tutucu olan Meclis'te, 1920'nin modas1 Boleviklik edebiyatma art1k yer
yoktur. Erzurum Milletvekili Hiiseyin Avni, 29 Arahk
192l'de yaptig1 konumada bunu iyi dile getirir :
<c- Gec;en yil hepiniz Boleviklikle oviiniiyordunuz,
imdi ne oldu?~
Ha1a komfulizmden ku~ku vardir. Cumhuriyet'e
yonelinmesinden ve bunun komfulistlik getirmesinden
korkulmaktadlr. Bu arada di c;1kar c;evreleri gibi, ic; c;1kar c;evreleri de, c;1kar saglamak ve c;1karlanm korumak
ic;in komilnistlik antajmdan yararlanmayi ogrenmilerdir. Ornegin 24 ~ubat 1921'de Eskiehir'in ilnlii toprak
agas1, tticcar ve miiteahhidi Emin Sazak*, herhalde ticari ilerinde kolayhk saglamad1g1 ic;in, Celal Bayar'm
~mda bulundugu Ekonomi Bakanhg1'm, hatta Hi.ikiimet'i komilnist yagmac1Jann eline diimekle suc;layacaktir. Sazak'm bugiin de gec;erli olan ilginc; srn;lamas1
08

" Emin Sazak, 1945'te Toprak Kanunu'na, Adnan Menderes

gibi iddetle kar1 c1kacak ve CHP'den aynhp Celal Bayar'm
Demokrat Partisi'ne gececektir. Sazak, Atatilrk"!l.n ilk Ankara'ya geliinde onu tin safta kar1layanlar arasmdad1r. Ne
var ki, Atat'i.i.rk, Meclis'in yenilenmesi s1rasmda Emin Sazak'1
partisinden atm1t1r. Secimlerde Ataturk'Un Anadolu ve Rumeli M'i.i.dafaa-i Hukuk Orgtit'i.i., Eskiehir'den c1kacak tic milletvekili icin once dokuz aday gostermis, sonra tic; aday1 silmitir. Silinen 'UC kii arasmda Emin Sazak da vard1r. Emln
Sazak, yine de sec;ilmek icin oyunlara girisir. Atattlrk, 10 Temmuz 1923 tarihli telgraf1yla bu oyunlara son verir: Emin Bey,
parti yasammda temel koul olan davrams dtlrilstlilgtinil, yakm arkadalan zararma iki kez c;ignemi oldugundan, partimizle ilgisi kalmam1tlr (Stiylev ve Demecler, IV, s. 511). Arna
.CHP, Emin Sazaklardan kurtulamaz.

673

Oyledir:
- Milletvekilligi demek, millet ne ise o olmak,
millete benzemek ve milletin haklanm korumak demektir. Memleketimizin gogu giftgi ve hayvanc1dir. Hiikilmet ilemlerini, programlarm1 ad1m ad1m izliyorum.
Bir aralik bunaldik. Hukumet Bolevik mi oluyor, dedik. Komiinist yagmacilar mi oluyor, dedik ... Miiteahhitsin; onun iqin Ekonomi Balcanligi'na dilmanszn deniyor. Herkesin namusu ile oynanmaszn .. .)>

Baka bir milletvekili de, Ekonomi Bakam Celal

Bayar'm getirdigi bir tasanya komilnistlik gerekgesiyle karl g1kar. Tasan, gok koti.i durumda bulunan Zonguldak ve Eregli'deki maden igilerine bir yard1m olsun
diye, komi.ir tozlannm igi kurulularmca satilarak parasmm igiler adma Ziraat Bankas1'na yatinlmas1111
ongormektedir. Celal Bayar, tasany1 savunur:
- Bizim igilerimiz ag ve i;1plaktir. Baz1lanrnn
iizerinde gomlek bile yoktur. Ne kalacak yerleri, ne glyecekleri, ne yakacaklan vard1r. Sozii edilen komiir toz.:.
lan oralarda y1i?;lhp durmaktad1r. Bunlan i<;i kurulU'larma verirsek, hi<; olmazsa ekmek paras1111 kurtanrlar. Ald1klan 80 kuru giindeligin yans1 ekmek paras1
di ye kesilmektedir ... ))
Daha baka milletvekilleri de tasany1 savunurlar.
f?ebinkarahisar Milletvekili Mustafa Bey, en etkili ve
kestirme yoldan bunlara karI g1kar :
- Boleviklik yok!>J
ATATURK<;U OGRETMENiN BiTMEYEN <;iLESi
Ogretmenler, ilerici tuttimlanyla, Kurtulu Saval
gilnlerinde de tutucu i;evrelerin ba .hedefi olmutur.
Ogretmenler, May1s 192l'de kadm-erkek aymm1 yapmadan bir 'Tiirkiye Mua,llimler ve Muallimeler Cemiyetleri Birligi' orgiitii kurmUlardir. Orgi.itti:h kurucular1 arasmda Mazhar MU.fit, Necati, Cevdet, Muhittin
Baha gibi Atatiirk'e yakm milletvekilleri ile Orta Ogretim Mi.idi.irii Kaz1m Nami Duru gibi kiiler vardir. Yonetim Kurulu Bakam, Nftfi Atuf Kansu'dur.
674

Bir y1l sonra Ogretmenler Birligi, yeni bir yonetim

kurulu sec;er, Mahmut Esat Bozkurt'un da kat1ld1g1 kurulda Ankara K1z Ogretmen Okulu hocalanndan Leman Hamm da yer ahr. Boylece, ilk kez bir bayan, yonetim kuruluna girmektedir.
Bu yonetim kurulu, 26 Nisan 1922'de bi.it-Un Ti.irkiye Ogretmenlerine, Kardalar)) diye balayan bir
c;agnda bulunur. Ogretmenleri Kurtulu Sava1'm destekle1ne yolunda devrimci mucadeleye c;ag1nr ve Devrim zorunlulugunu belirtir. Atatiirk'iin yakm c;evresindeki milletvekillerinin imzalanm ta1yan bildiride, ozetle 6yle denilmektedir :
Kadm-erkek bi.iti.i.n Tiirkiye ogretmenleri, rnemleketlerine karl yerine getirecekleri odevin, canh ve
degerli nice eylemin en biiyiik gfrnlerinde bulunuyorlar. Almanya, Rusya, Bulgaristan gibi buyuk ve ufak
milletlerin yenileert bagtms1zhk Ve ozgurluk kavgalarmda en buyi.ik hareketi yine bilgi 6rgi.iti.i meydana
getirdi. Bilgi, zeka ve alg1ya dayanan bu kavgalar iyi
sonuc;lar verdi. Napolyon Ordulatl Almanya'y1 istila ettikleri zamanlarda Kayzer'in soyleyleri geni bir fikir
hareketi yaratt1. Bu fikir hareketi ontinde dirilen Almanya'ya, Fikir Almanyas1'ria, Napolyon Ordulan k1sa
zaman sonra silahlanm teslim ettiler. Fikir gi.ici.'inun
kar1srnda, sozler, kih~lar, siiahlar kmldI. Bag1ms1zhk
bayraklan yi.ikseldi, ulu tarihler dilti.i ve teslim oldular. 0 gun bugi.i.n btiyi.ik Almanya ozgiir ve bag1ms1z
olarak dogdu.
Rusya'da uzun ve arahks1z devrimleri, bilgi ve fikir giiciini.i, bunun gelitirme simgesi olan soylu ogretmenler ve aydfr1lar yapt1lar.
Bulgarlar bugunki.i varhklanm DaskaZ'larma borc;~~rl~

Degerli og-retmenler,
Bugun Ttirkiyemizin durumu, Almanya'mn istilaya ugrad1g1 giinlerdeki durmnun eidir. Cermen illerini
bilim ve silah kurtard1. Silah, bilirnle, alg1 ve zeka ile
675

gi.ic;; bulmazsa, bunlardan yon almazsa, tarih gosteriyor

ki, kmlmaya mahkumdur. Ancak bu iki gi.ic;;ttir ki, Almanya'y1 Gote'lerin, f}iller'lerin, Karl Marks'lann, Babel'lerin, Lasal'lann ... ve daha kafile kafile filozoflarm,
yazarlann, bilginlerin yarattlklan uygarllg1, ozgurli.ik
ve bag1ms1zhg1 bag1lad1. Bilim hareketinin bamda kadm-erkek ogretmen saflan en erefli rolii yerine getirdi. Alman Birligi, bu emegin i.iriini.i oldu.
Ceberut simgesi Qarlarm dize geldigi Rus Devriminin ba:;imda yine kadm-erkek ogretmenler bu roldeydiler. Tolstoy, Gorlti, Pukin gibi btiyiik adamlar, rahatl feda ederek Bat1 bilim ve ki.ilttiriinil Ruslara getirdiler.
Bulgarlann bag1ms1zhk mi.icadelelerinde, ozgiirliik
ve ya:;iamlar1m feda edenlerin en onunde yine daima
ogretmenler ve og-retmen saflan bulunuyordu.
u ya da bu devrimi yegleyecek degiliz. Ancak her
memleketin ya:;iamsal yetenegine gore meydana getirilen ve bilimsel goriilerinden c;;eitli degerler taiyan
btitiin bu bag1ms1zhklarda en onemli yerlerin, en bi.iyiik
yol g0stericilerin kadm-erkek ogretmenler oldugunu anmak ve ans1mak istiyoruz.
Turkiyemiz bugiin Yirminci Yilzyzl'zn anlamz ile
uygun bir devrim milcadelesi i<;indedir. Ve bu yaamak
isteyen biz Tilrklerin durumumuz sonucu zorunluilur.

Turk milleti ve biitiin Tiirkiyeliler, herkesin teslim oldug;u bir giinde, insanhk giicilniin i.istiinde bir beceriklilik ve ozveriyle bi.itiln ceberut dilnyaya karI, yaam
haklanm savunmak ic;;in batanbaa ayakland1lar. Tarihi tamk tutarak, ozgiirW.k ve bag1ms1zhklan yolunda
can veriyorlar. Kadm-erkek Turk ogretmenlerinin onlan anarak yilrilyecekleri giln gelip c;;atti. Ti.irk tarihi,
kadm-erkek ogretmenlerden harekete gec;;melerini bekliyor. Kadm-erkek ogretmen kafilesi harekete gec;;tigi
giindiir ki, Ti.irkiye Yirminci Yilzy1la yaraIr gec;;miini tamamlayacak, milli devrim ve Kurtulu:;i SavaI bir
kez daha kuvvet bulacaktir. Uzun zamanlar ai;1k, esir676

genmeyen bir <;ahma ile ilemek zorunda kalacagumz

bu devrimin en onemli ilkesi Tilrkiyemizin Yirminci
Yilzyzlm yaam anlamma uygulayabilecegi bir yenililc
olacaktzr. <;agda bir topluni olarak yW}amak isteyen
devrimci Turkiye, yaamznin siirmesi i<;in gereksindigi
yenilemeye, devrimcilige aykzrz diien ve oliime mahkilm butiin kotii. ve yanlz fikirleri devirerek ve bunun
yerine Dogu'nun ve Bati'nin uluorta dagzlmz gorenelclerini degil, millZ koUllarzyla uyuabilecek yeni kurumlarzm kuracaktzr. Bu yenilik atihmm1 memlekete yerle-

tirmek, zeka ve algiya dayanan bir varhg1 saglamak

i<;in, kadm-erkek ogretmenlerin koruyuculugunda barmacaktir. Bu f1rsatla, Ttirkiyemizin en korkuni;; bir zu1iim yonetiminin elinde parampar<;a oldugu gtinlerde
yenilik yolunda devrim tarihimizde pek erefli ve i;;ok
ytiksek yeri olan Tlbbiye ve Harbiye okullarmuz gibi
milli kurumlanm1zi saygi ile ananz)).
((TURKiYE'NiN EFENDiSi KOYLUDUR
Biitii.n tarihimizde belki her gun tasalz tasalz aglayan kara yazzlz Turk halkz, imdi bu.yuk bir kesin
kararlzlzkla, bir inanla garpu;zrken, devrimin saglamlWJtzrzlmaszni ve gelilirilmesini kadzn-erkek ogretmenlerden bekliyor. Kadin-erkek ogretmenler harekete geldigi gun yeniden yaayacak, devrim kendini baarz yolunda ilerlemi bulacaktzr. Gazi Bakanimzz 1922 yilinda
Millet Meclisi'nin yzldonilmii gilniinde verditfi soylevinde, 'Ttirkiye'nin efendisi ve sdhibi koyliidiir', demiti.
Bu sesleni, memleketin devrim saatini galdz. Bu devrimin yaamaszyla, gelif}me ve birlemeyledir ki, Tiirkiye
dz diimanlarz yenecek, igeride Yirminci Yilzyzlzn anlamzna uygun yeni bir yaam kuracaktir. Yeni dogmaya

bahyan bu yaam, kadm-erkek ogretmenlerin ellerinde ytirtiyecek, yi.irtirken bi.iyi.iyecek, bi.iyi.irken glmdi yabanc1 elleriyle bir harabe, bir yikmti haline donen, fakat bizce bi.iytik tarihin a<;1ld1g1 ve yaad1g1 degerli ve
kutsal bir harabe olan bu gtizel ve her zamandan biiyiik
677

Tilrkiye'mizin usttine mutluluk sa9an kanatlanm gerecektir.

Bu kanatlar altmda Tiirkiye, dilnyarun yilzy1llarca
dinledigi Mehter takumyla, ontinde bebin y1ll1k bir tarihi anlatan ulu tugfan silzUle suziile salman Mehter
tak1m1yla, yarzn bir baka anlanida halkzn efendili{ji
marlarznz soyleyerek yuruyecektir.

Onursal Bakanhgumzda Mustafa Kemal Paa Hazretleri bulunan Buyiik OgTetmenler Kongresi'nln. toplantisma kadar Ankara'da bu amagla kurulmu ve sei;;ilmi olan Birlik Gegici Yonetim Kurulu, kadm-erkc;lc
butiln Turkiyeli ogretmenleri birlilc ve beraberlige, Milti, Milcadele'yi destekleme yolunda eyleme, vatanin bu

buyuk kurtulu gilnlerinde, dililnsel ve bilinr;li kiyarna

<;agmyor. Tiirkiye Devrimi, kadzn-erkek ogretmtnlerin
birlik ve beraberligiyle kazanzlacaktir. ileri ...

Degerli ogretmenler,
irfan kilrsillerimiz 0nilnde yetien Turk Milleti ozgilrlilk istiyor. Efendi olarak dogan bu millet, bu halk
efendi olarak yaamak istiyor. Butun dunya halkzm da
efendi gormek istiyor.

Degerli kardalar,
Gei;;en Diinya Savai'nda Tilrkiyeiniz ii;;in olen ve
sevine sevine yaamlanm feda eden ehit ogretmenl.:!rimizi U anda sayg1 ile anarken, hepinizi davam1zm
bilimsel savunmasma, yeni balayan Ttirkiye Devrim
ve Yilkselme Sava1'ndaki bilyilk odevin bama 9agu1yoruz.
DEVRiMCiLiK SUQLANIYOR. ..
Gortildilgil uzere, Atatilrk'i;;il dogrultuda, Atatilrk'iln rahathkla altma imza koyacagi bir gagn soz konusudur. Ne var ki, bu i;;agn, bir k1s1m milletvekilleri ve
Rauf Orbay Hiikilmeti tarafmdan hie; de olumlu karIlanmaz. Va1zhktan gelme ikinci Grup'tan Afyon Milletvekili ismail f?ilkril, 1 Temmuz gtinii bir soru oner-

678

gesi vererek, ogretmenlere karl komilnistlik !;agn1m

Ian uyandmr ve Atattirk'iln Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yaymlanan bildiriyi Millet Meclisi'nin temel yasasma aykm sayar. Ogretmenler Birligi'ni ve devrimciligi sw;Iayan bu ilgin<; soru onergesi 6yledir :
Yiiksek Bakanhga
Hakimiyet-i Milliye gazetesinin 26 Haziran 1922 tarih ve 541 numarah say1smda Muallim ve Muallimeler
Cemiyeti Yonetim Kurulu'nun bir bildirisi yaymlarim1tlr. Bilimsel olmaktan ~ok, siyasal nitelik taIyan
bu bildiri, Almanya ve Rusya'daki devrimleri oviicii
sozlerle andlktan ve oradaki eylemlerin kahc1 sonu<;lar
verdigi soylendikten sonra Qagdahga (asrilige) ve Devrimcilige aykln diien olmeye mahkum biitiin yanlI fikirleri devirerek Yirminci Yilzy1lm anlamma yaraacak
bir yiikselme ve devrim hareketi meydana getirmek i<;in
Tiirkiye'deki kadm-erkek biitun 6gretmenleri k1yama
~agmyor. ikibu<;uk siittmu dolduran ve bir sozciigilnde
olsun islamiyetten soz etmeyen, aksine islam ilkelerine
karI doktrin ve siyasal gorii kurucularmdan, Karl
Marks vb. gibi, Almanya'da ve Rusya'da meydana gelen
Yirminci Yiizy1l devrimlerinden -ki sosyalizm ve bolevizmden ibarettir- ovgiiyle soz eden bu bildiri her
yerde ve hatta bir<;ok ogretmenler arasmda da yanh
anlayilara yol a~maktadir. Bu nedenle:
1 - Bu dernegin, Dernekler Kanunu'na uygun
olarak kurulup kurulmad1gm1,
2 - Boyle bir Devrim'e Hiikiimet'in yanda olup
olmad1gm1,
3 - Biiyiik Millet Meclisi'nin temel yasasma aykln bulunan bu hareket hakklnda gerek Hiikiimet'e
karl dogmas1 miimkiin olan giivensizlik baklmmdan,
gerek egitimin temel yonilnii saptama noktasmdan, gerekse islam ilkeleri noktasmdan, i<;ileri, Egitim ve E}er'iye Bakanlanndan soru ...
Soruyu, 10 Agustos'ta Orbay Hiikiimeti'nin !~ileri
Bakan Vekili Mehmet Ata cevaplandlnr. Bakan, Ogret679

menler Birligi.'nin yasalara uygun kuruldugunu belirtmekle yetinir, Htikiimet'in Devrim'den yana olup olmad1g1m belirtmekten kac:;1mr. Bummla birlikte kadm ve
erkek ogretmenlerin birlikte c:;ahmalarma kar1 oldugunu soyleyerek, Ogretmenler Birligi'nin c:;abalanm Hi.iktimet'in olumsuz kar1lad1g1m belli eder. Bakan, ((Muallime ve muallimlerin birarada, bir dernekte beraber
c:;ahmalan gerek Egitim Bakanhg1'nca ve gerekse Ankara Valiligi'nce uygun gorUlmedigi gibi, kanunda buna izin veren ac:;1k htiki.im bulunmadlgrn karIhg1m verir.
Atati.irk'i.in yakm arkada.larmm kurdugu ve yonettigi bir dernek ve <_;.agdalama devriminden yana
6gretmenler, bOylece, Htikiimet tarafmdan dahi kukuyla kar1lanmakta ve komi.inistlik suc:;lamalanna ac:;1k
birak1lmaktadir.
QIKARCILARIN KOMUNiSTLiK f;?ANT AJI
Cumhuriyet'ten sonra da <;1kar c:;evreleri, milli <;1karlar ugruna ozel c:;1karlanna dokunulunca, komi.inistlik antajma bavurmulard1r. Devlet ntifuzundan yararlanarak milyoner olan Cumhuriyet zenginleri kisa
si.irede tiiremi ve eletirileri komiinistlik suc:;lamalanyla gogtislemeye yonelmilerdir. Ornegin bunlardan bir
grup, pancar ekimini ve yeni eker fabrikalan kurulmas1m engelleyip eker ithal tekelini elinde tutmakta ve
oturdugu yerden mtithi karlar saglamaktadir. Kadro
dergisinde bu oyun ac:;1klanmca, cevap cckom'iinistlik
olur. Ba.bakan tsmet Paa, bu vurgunculara karl elinden geldigince mi.icadeleye kalkllllCa, ozel teebbi.ise
di.iman say1hr. Olaylarm ic:;inde yaayan Falih R1fk1
Atay, Qankayada vurguncularm antikomi.inistligini
anlatir:
Kurtulu doneminin ni.ifuz ticareti kamuoyu i.izerinde kotii etki yapti. ccHtiktimette ve partide tehlikeyi
gorenler, ellerinden geldigi kadar direnc:; gostermekte
680

idiler. Tlirkiye'yi kalkmdirmak it;in durmada vergileri

arttinyorduk. Biraz ge~im saglamaya balayan ayhklan yeniden kesiyorduk. Butlin milli kalkmma yuku,
milletin s1rtmda idi... Ataturk, geri;eki;i bir politikac1
oldugu ii;in, yanmda bulundurmay1 yararlI saydlklan
ru feda etmemekle birlikte, hukumette ve partide fazilet mucadelesi verenlerin i;abalanm ho gtiruyordu. Fakat kazangi;1lar bu mlicadeleye k1z1yorlar, kimini, ornegin Kadro gazetesinde eker sorununu eletirenleri
Boleviklikle*, Huktimeti de ozgur giriime nefes aldirmamakla sui;luyorlardl ... w!l
iSMET PA9A'NIN KOMUNiSTLiGi. ..

bzgtir giriime nefes ald1rmamakla suglanan ismet

Paa'nm Moskova gezisinden donti.te pek etkilenerek,
* Kadro dergisinin komtinistligi ve ismet Pasa'nm devletciligi ile mticadele ii;in, ~1karc1 grup is Bankasi cevresinden Stirt
Milletvekili Mahmut Bey'in onderliginde Milliyet gazetesini
kullanm1stir. Gazete ve Mahmut Bey, Kadro'yu komtinistlikle
suclam1slar, as1l hedef olan ismet Pasa'y1 da dolayh yollardan
k1z1la boyamay1 denemislerdir. is Bankasi Yonetim Kurulu
Baskam antikomiinist Mahmut Beyi, Falih R1fk1 Atay soyle tamtu: Galiba dUnyamn hii;bir yerinde reasiirans i~l imtiyaz altmda degildir. Bu fikri Istanbul sigorta kumpanyalarmdan birinin Levanten mUdtirU icad etti. Atatiirk'iin kalp rahats1zllgmdan kuskulanilarak perhize girdigi zamanlarda idi.
Arkadaslan iki cepheye boliinmUslerdi. Boyle bir tekelcilige
engel olmak isteyenler, btittin kamtlanm kullanmakta idiler.
Hiiktimette de banka <i Bankasi) niifuzculuguna kars1 direnme belirmiti. imtiyaz davas1 btittin bir mevsim geri kald1.
Fakat sonunda girisime onayak olanlar basan saglad!lar. Hie
unutmam, Hakimiyet-1 Milliye gazetesindeki odamda oturuyordum. Basyazarlardan ve banka Yonetim Kurulu Baskam Slirt
Milletvekili Mahmut, yammdaki odada c;alls1rdi. Arada kap1
yoktu. Birlikte konumken Istanbullu sigorta mildi.irlini.in geldigini haber verdiler. Pek neeli mUdUr Mahmutu'n masasma
Uc zarf birakt1 :
- Bu zat-1 alinizin ... Bu ... Beyefendinin, bu da... Beyefendinin... dedi.
Bu zarflar hisse senedi dolu idi. Sozfinti ettigim sigorta
mlidtiril, elde ettigi bal?andan sonra, servet ve sama111111 toplayarak Fransa'ya gitti, Cote d'Azure'de yerlesti (Falih R1fkr
Atay, Qankaya, s. 456).

681

Sovyet tipi parti diktasm1 Ti.irkiye'de kurmak istedigi,

Recep J;>eker'in de bunu benimsedigi, Atatilrk-inoniiPek.er olniak i.izere iic;lii parti diktatoryasmm kurulmasmda inonii ve Peker'in anlat1klan ileri si.irti.lmi.itiir.
ismet Paa'nm bu yi.izden komi.inistlige kaydlg1 iddia
olunmutur! Hatta siyasi mi.istear ad1yla bakan
yard1mc1Ian atanmas1, siyasi komiserler eliyle partinin
devleti kontroli.il) ve geni bir planm bir parc;as1 diye
yorumlanarak komilnistlik say1lnutlr! ismet Bozdag,
bu komiinistlik yak1tlrmasm1 6yle dile getirmektedir:
<c ismet Paa'mn Sovyetler Birligi'ne yaptig1 geziden c;ok esinlendigini ve Sovyet uzmanlarma Ti.irkiye'nin gelimesi ic;in bir Tanm Flam ile Sanayi Flam yapbrd1gm1 soylemitik. Fakat ismet Faa'nm Sovyetler
Birligi gezisinden getirdikleri yalmzca bunlardan ibaret
degildi. ismet Faa, Sovyetlerin kiUti.irde ve sanayide
bi.iyiik gelimeler saglad1gm1 hayranhkla gormiitii. Bu
gelimeyi yaptiklan ihtilale borc;Iu idiler. Egemen sm1flan ihtilalle alaag1 etmiler, bir parti diktas1 ile bu
sonuc;Ian elde etmilerdi. Tiirkiye de bir 'ihtilalin ic;inden 91km1tl. Hilafeti ve Saltanat'1 kald1rm1tl. Bilinc;Ii
bir s1mf olarak burjuvazi 6yle dursun, zengince insanlarm pkar nedeniyle dayammas1 bile yoktu. Oyleyse
Ti.irkiye'de bir parti diktatoryas1 kurarak, bi.iyiik sanayii devlet eline almak ve boylece kuvvetli bir hiiki.imet
yonetimi bi~imlemek mli.mkun idi. Aile, din, miilkiyet
gibi sosyalizmin i:ibiir konulan sonra diitinUlilrdii. Bunlara gerekli ise gidilir, gereksizse gidilmezdi. Fakat hereyden once ekonomide devletc;ilikle ie balamak gerekiyordu. Bunun i<:;in de bakanhgm1 yaptig1 Halk Partisi'ni yeni bir di.izene koymak gerekliydi 30o.
Bu yeni di.izen, Atatiirk'lil, ini:inli'lii ve Peker'li i.i~
lii parti diktatoryas1 olacaktir! ismet Bozdag'm Yusuf
Kemal Tengirenk'e dayanarak yazd1gm1 si::iyledigi bu
iddialar, o siralarda muhalif c;evrelerde <:;ok ilenmi ol~
mall ki, bamda Recep Peker'in bulundugu CHP Gene!
Sekreterligi, partinin komilnistlik ilan edecegi soylen-

682

tilerini yalanlamay1 bir genelge ile parti orgiitilne duCHP Genel Sekreterlig'i'nin 7 May1s 1932
tarihli bu ilgili<; genelgesi 6yledir :
Bavekil Paa Hazretleri'nin gezileri dolay1s1yle
memleketimizde Boleviklik ilan edileceg'ine dair kaynag1 d1anda olan birtak1m zararh propagandalarm etkisiz k1lmmas1 i<;in orgiltilmilziln uyamk ve etkin bulunacagma gilvenliyim. Ancak kamuoyundaki tereddii<lil gidermek i<;in ne rejim, ne de yonetim sistemimizde
bir degiiklik olmayacagma ve bu soylentinin anlams1z
ve mantiks1z bir dedikodu niteliginde kald1gma dair
dagdagas1z bir bigimde kesinlikle karihk verilmesini ve
bu hususta en kil<;ilk kademelere kadar uyanlarda btilunulrnas1m rica ederim>) 3ot.
yurmm~tur.

ATATURK GENQLiGiNiN KOMUNiSTLIGL.

Demek ki, ccBilyilk Diinya Ekonomik Bunahm1nnm
iilkemizde kendisini hiitiln ac1lanyla duyurdugu 1932
y1lmda, ismet Paa'mn Rusya gezisini vesile yaparak,
Kemalist rejime kar1 muhalifler, komilnist alma suglamalanyla bir cad1 kazam>> kaynatmak istemilerdir.
Tek parti yonetiminin tekelci ve tutucu bilrokrasisi de,
zarnan zaman houna gitmeyen diltinceleri susturma
egilimleri gosterrnitir. Fakat Atati..irk donerninde sistemli ve yaygm bir McCarthy'cilik hi<;bir zarnan olrnam1tlr. Tarn aksine, Atatilrk'iln biiyilk onem verdigi laiklik devriminin temel amac1, fikir ve di..iilnce Uzerinden medrese yobazlig1 bask1sm1 kald1rarak, dili.ince ozgiirl tigiini.i saglamaktir*. Ataturk, Komintern'den emir

* Atatilrk, pozitivist bir i;izgide, bilime ve dtii:;iln tizgilrlilgtine

verdigi tinemi i:;tiyle ai;1klar: Bir toplumsal btinyenin hastahg1 ne olabilir? Milleti millet yapan, ilerlemeye ve aydmlanmaya gtitilren kuvvetler vard1r. fikir kuvvetleri ve toplumsal
kuvvetler. Fikirler, anlams1z, mant1ks1z ve mant1kla ilgisi olmayan faydasiz, hatta zararh birtak1m inani;lar ve gelenek.:.
lerle dolu olursa felce ugrar. Once fikir ve toplumsal kuvvetlerin aynalanm temizlemekle ii:;e bai:;lamak gerektir.
683

ald1g1m kabul ettigi Komilnist Partisi'ni zararh saymt,

partiyi kapatm1 ve gizli orgi.it kuranlan cezalandirmrtir. Fakat ileri fikre ve dtii.inceye karI bir yobazhk, bir komilnist av1 ve kitap di.imanhg1 Atatlirk
doneminde olmamitlr. Hatta Aydmhk dergisinde komi.inistliklerini ilan eden aydmlara devletin en yftksek
yerlerinde, i.iniversitelerde gorevler verilmitir. O gtmlerin en i.inli.i komi.inisti Nazim Hikmet'e dahi, buyilk
air oldugu ic;in iirlerini rahatc;a yazsm, Anadolu'da
gezip dolaabilsin diye Anadolu Ajans1'nda bir garev verilmek istenmi, fakat Naz1m Hikmet reddetmitir. K1saca, Atattirk doneminde komi.inist orgi.itlenme yasaklanm1, fakat McCarthy'cilige izin verilmemitir. Tam
aksine, muhalif c;evreler, Kemalist iktidan, f1sllh ve
ima yoluyla da olsa, komi.inistlik suc;lamalan altmda
tutmaya c;ahmIlardir.
Emperyalist c;evreler ise, McCarthy'ciligi her zaman kori.iklemilerdir. Bati Ulkeleri diplomatik belge1eri, bunun pek c;ok ornekleriyle do1udur. 6rnegin, tilkenin ekonomik bag1ms1zhgim Fransa ve !talya'ya peqke c;eken, Lloyd George'a Boleviklere karI !ngilizlerin
hizmetinde savamay1 oneren bir Bekir Sarni, Diileri
Bakanhg1'ndan almm1, yerine Atati.irk'iln direktifleri
c;erc;evesinde c;ahan ve Riza Nur ile birlikte Sovyetlerle
Dostluk Ant!amas1'm imzalayan Yusuf Kemal Tengirenk getirilmitir. ingiliz belgelerinde bu o!ay, ((gittikc;e sola kayt)), BOlevik nufuzuna di.ii.i>> say1lmaktaa02
ve Yusuf Kemal'e kolayca komtinist etiketi yapitmlmaktadu.
Memleketi, milleti kurtarmak i~in hamiyet, iyiniyet, ozveri elzem olan niteliklerdendir. Fakat bir insan toplulugundaki
hastahg1 gormek, onu tedavi etmek, o toplulugu cagm gereklerine gore ilerletebilmek icin bu nitelikler yetmez, bu niteliklerin yanmda bilim gerektir.
Efendiler! Art1k vatan baymdirhk istiyor, zenginlik ve refah istiyor. Bilim, sanat, ozgtir fikir ve zihniyet istiyor.
Memleket, mutlaka c;agda:;;, uygar ve yenilikc;i olmahd1r. B!zim ic;in bu, yaam davas1d1r. Ttirkiye ya yeni fikirlerle bezenmii;; namuslu bir yonetim o1acakt1r, ya da olmayacakt1r.

684

Kemalist rejim, devamh bir komunizme kayma kukusu altmda tutulmutur. brnegin, 1930 yillannda Turk
gen<;ligi kat1ks1z milliyet<;idir, tam bag1ms1zhkta titizdir ve antiemperyalisttir. Bu Atatiirk milliyet<;isi gen<;lik, ABD Bilyilkel<;isi Grew'e gore komi.inisttir! Bilyilkel<;i Grew, 3 Arahk 1930 tarihinde ABD Diileri Bakam Stirnson'a sundugu raporda bunu yazabilmi ve raporunu yirmi y1l kadar sonra yaymladlg1 amlanna da
ald1gma gore, bu goril:;iiini.i si.irdi.irmil:;iti.ir :
Gen<; lcuagm komilnizm egilimlerinden kulcu duyulmaktadir. KUkudan daha ote, bana temin edildi ki,
Istanbul Universitesi'ndeki genqlerin yilzde 75'i ko-munizan egilimlere sahiptir. Gen<; kuak, milliyet<;iligin dar
ve diiz yoluna geri getirilmelidirn:303 Dogaldir ki, soz

konusu olan milliyet<;ilik yolu McCarthy'cilik yoludur.

Zira Grew'in amlarmda en <;ok yakmd1g1, hakaret ettigi kii;ii, milliyet<;i Milli Egitim Bakarn Necati ve onun
milliyet<;i egitim anlay11dlr.
McCARTHY'CiL!K iTHAL EDiLDi
Komilnistlik anlayil Atati.irk<;i.ileri ve milliyet<;ileri
de kapsayan bu emperyalist <;evreler, 1945'ten sonra tir
kurtanc1 gibi karilanmca, McCarthy'ciligi bir <cihra~
meta1 olarak getirmilerdir. Bu ihr~ meta1, tutucu
ve pkarc1 <;evrelerin elinde, Kemalizm'e kal'l bir silah
Olmu:;itur. Ger<;ekten, yeni ittifaklar ve <;ok partili siyasal yaamla birlikte, ozgilrlilk getirme iddialar1yla, en
koyu cinsten bir McCarthy'cilik getirilmitir. 1945 oncesinin devrimci giriimleri olan Koy Enstitiileri ve Toprak Reformu'nu, yap1c1lan bile savunamaz olmulardir.
1920 y1hnda Meclis'te komiinist olmayi onerenlerden
Hamdullah Suphi, Atatilrk pozitivizminin sol aklmlara
etkili bic;imde kar1 koyamad1g1m, bunun ic;in solculuga
k~1 din egitiminin gelitirilmesi gerektig'ini baanyla
savunmm~tur. Halkevleri, Narondi Dom>> adlyla Rusya'da benzerleri bulundugu i<;in Komi.inistlik tehdidi al.tmda tutulmutur. Atatilrk'i.in kesinlikle karI durdugu
685

1rkg1 ve eriatg1 ak1mlar, ABD ve egemen s1mflar tarafmdan benimsenen McCarthy'cilik alma sanlarak yeniden sahneye i;;1km1lar ve bu yoldan meruiyet kazanmIla.rd.Ir. Bir igileri Bakam, Mareal Fevzi <;akmak'1
komtinistlerin aleti olmakla su~larmtlr. Atati.irk'tin
kurdugu Ulus gazetesi, Mareal'in resmini So!culara
selam yolluyor diye basarak bu ifaati degerlendirmitir. Celal Bayar ve Adnan Menderes, solcu Gortiler>>dergisine yaz1 gondermeyi vaad ettikleri ii;;in, komtinistlik kukusu altmda birakllrmlardir. Bayar'm, Atattirk
doneminden kalma bir ahkanhkla Ttirk-Sovyet dostlugu konusunda sCiyledigi bir nezaket ctimlesi, sui;;lamalara yol ai;;mibr. iin ilgini;; yam, bu iftiralara ugrayanlarm, McCarthy'cilig'i reddedecek yerde, aym silaha bavurarak savunma ve saldlnya gei;;meleridir. Bayar ve
Menderes'in Demokrat Parti'si, solcularm dernek kurmasma izin verdi diye Htikiimeti solculukla sui;;lam1tir. Mareal Fevzi Qakmak ise, ((bir milli egitim bakarnm bakanhktaki komlinistleri ve komtinist sempatizanlanm koruyor diye k1z1la boyam1br. Hasan Ali Yucel'in BU bakan kim? Ben mi?ll diye sorma cesaretipi
gostermesi iizerine, DP Istanbul il Bakam Kenan Oner
eveti yap1tlrm1tlr. Ai;;1lan dava Kenan Oner'i kah:raman yapm1, Hasan Ali Yticel'in ise Ulus gazetesinde
bile yaz1 yazmas1 yasaklanm1tlr!
Estirilen hava o kadar korkungtur ki, Tiirkiye'yi
Bat1 ittifakv>na sokmak ii;;in: ugraan d1ileri bakan".'
larmdan Necmettin Sadak, 8 Mart 1947 tarihli Akam'da U uyany1 yapmaktan kendini alamamitlr :
Bu manzara, yani sol denilen her tiirlii fikirlere
dtiman koyu sagc1hk, demokrasi ve ozgiirliik gibi en
basit, en genel kavramlara uymad1g1 gibi, memleketin
ilerleyii baklmmdan, memleket igin komunistlikten daha hafif bir tehlike degildirn.
Geri;;ekten, bu antikemalist tutum, Ttirkiye'nin fikir ve dtitin yaam1Ill bir gOle ~evirmitir. Kafalann
686

c;;ollemes.i.nin, iilkenin de c;;ollemesi demek oldugu ac;;1ktir.

Ulke ic;;in felaketli sonuc;lar veren bu McCarthy'cilik boltimilnil, ABD Diileri Bakanhg1 dokumanlar1
arasmda yer alan 1945 y1lma ait belge ile kapatallm.
Ankara'daki ABD temsilcisi Peterson, ABD D1ileri Bakanhg1'na 18 Haziran'da ulaan bir telgrafmda U olay1 anlatir: Peterson, o giinlerde D1ileri Bakanllg1m1zm Genel Sekreterlik mevkiinde bulunan bir diplomat1m1zla, eski Diileri Bakam ve Londra Bilyiikelc;isi Tevfik Rti.tii Aras'1 birlikte ABD Bti.yiikelc;;iligi'nde yemege
gagrrm1tlr. Yemekten sonra, Genel Sekreter mevkiindeki bu diplomatim1z, El<;i Peterson'u bir koeye c;;ekerek, kendisinin bulundugu davetlere Aras'm c;agnlmamas1m istemi ve El<;i'ye Aras'tan Bu unlU Sovyet ajani di ye soz etmitir3o4
Aras, Atatilrk'iln degimez D1ileri Bakam olmutur ve Atatiirk'iln direktifleri c;;erc;;evesinde, biltiln iUkelerle ve ozellikle komularla dostluk ilkesine dayall
Atatiirk'iln di politikas1m yilrti.tmti.tilr. Atatiirk'iln dJ.~
politikasm1 yilrilten kiiye Sovyet ajam demek, elbette Aras'm kiiligini c;ok amaktadir ...
ABD D1ileri Bakanhg1'na yaranmak ve kraldan
fazla kralc1, McCarthy'den fazla McCarthy'ci gozukmek
ic;;in Atatilrk'iln D1ileri Bakam'm komiinistlikten de
ote, ajanhkla suc;layan bu kii ise, ilnlii DIileri Bakanlanm1zdan biri olmutur.

687

VIII -

ATATORK VE KOMUNiZM

Atatiirk'iin sonradan kar1sma gegen yakm arkadalan, ccvatan kurtaran aslan>> iishlbuyla, Ataturk' iin komiinist olmaya karar verdigini, kendileri bunu
onleyerek vatam kurtard1klanm iddia etmilerdir. Ornegin Karabekir Paa'ya gore, Mustafa Kemal; daha
Miitareke giinlerinde Istanbul'da Bolevik olmaya karar
vermi ve ancak bu yoldan kurtulacagim1za inannntlr.
Anadolu'ya gegip fullii Amasya Kararlan ahmrken,
Bolevik olma goriiiinii miicadele arkadalanna da benimsetmitir. Bereket, Karabekir Paa durumu daha onceden kavrayarak, 17 Haziran 1919'da Amasya'ya goriilerini iletmi ve Bolevik olma tehdidini bir koz
olarak kullanmay1 onermi, sonunda bu goril kabul
edilerek tehlike onlenmitir.
AMASYA'DA KOMUNiSTLiK KARARI
Karabekir Paa, iddiasma kamt olarak, U<;iincu Ordu Miifettii Mustafa Kemal'in 23 Haziran 1919'da
Amasya'dan ona gonderdigi bir ifreyi vermektedir:
Bolevizmin kabulii ve gergekleme bi<;imi dahi
goriiillerek, zaten Kazan; Orenburg, Kmm vb. gibi islam halk1 bunu kabul ederek din, gelenek gibi ilerle
(Boleviklik) zaten ilgili olmad1gmdan, bunun memleket i<;in bir sakmcas1 olam1yacagi diiiinilldii. Yalmz
17 Haziran 1919 tarihli numaras1z ifrenizdeki yuksek
goriileriniz etrafmda dilfuli.ilerek, ger<;ekten Boleviklerin daha etkili bir duruma girmeleri halinde tarafs1z
gorunmek karanyla itilaf Devletleri'ni, memleketimizden uzaklamaya zorlamak ve uzaklamadlklan takdirde vatamm1zm B~levik istilas1 altmda kalma tehlike-

689

sine yol ac;acaklanm iddia etmek ve ona gore gerekeni

yapmaya kalk1mak uygun olaca.kt1r. 6te yandan ilk
i:inerinin herhangibir bic;imde Bolevikler tarafmdan yap1lmas1m beklemiyerek, derhal o bolgeden (Dogu'dan)
ic;eriye dogru, kimliklerini belli etmeden gonderilecek
birkac; degerli kii arac1hgiyla (Boleviklerle) hemen
goriimelere girimek, anlamak pek uygun olur. Boylece, Boleviklerin bizim memleketimiz ic;ine c;ok say1da ve kuvvetli girmesine gerek kalmaz. ibU amac
ic;in, zaten memleketin milli giiciinlin haz1r oldugu belirtilerek, yalmz imdilik kimliklerini belli etmeden ornegin bazi delegelerinin kabulii ve gelecek durumlar1rmz, silah, cephane, teknik ara<;lar, para ve gerekirse
insan vermek gibi iler iizerinde goriimeler yapllabilir. Boylece anlatlktan sonra, kendilerini smirda tutmak ve itilaf Devletleri'nin Tiirkiye'yi terketmeleri ic;in
bir silah olarak kullanmak, yiiksek goriileriniz iizere,
pek yerinde olur... En son bilgi ve durumun, ingilizlerle
birlikte olanlara karI c;1kan Ermeniler hakkmda Boleviklerin ne diilindiiklerini ve Bolevizm ve bununla
ilgili erekler ic;in parasal ozveriye gerek olacagina gore,
bu amac;la kullanacak paramz olup olmad1gim ve il'e
sonradan aynlan ortiili.i odenekten ya.rarlamhp yararlamlam1yacagmm bildirilmesini rica ederimao.;;.
Mustafa Kemal'i bu ifreli telgrafmm Karabekir'in iddiasm1 hakl1 c;1kard1gi kesinlikle soylenemez. Ataturk, emrinde onemli giic; bulunan Karabekir Paa'y1
onore etmek ve fikirlerine evet dedirtebilmek ic;in, kendi fikirlerini c;ok kez Karabekir'in fikirleriymi gibi gostermitir. Fikirler Karabekir'in bile olsa., Amasya Kararlan ile Milli Miicadele'yi baIatan biitiin liderlerce hemen benimsendigine gore, daha onceki Bolevikligi
benimseme iddias1, bir karar haline gelmi degildir.
Ka.rar, Karabekir Paa'mn 17 Haziran tarihli yazlSl
geldikten sonra, onun bu gortiti de gozoniinde tutularak almm1tlr.
Bu ortak goriie gore, Kurtulu Sava1 liderlerinin

690

heniiz Boleviklik hakkmda bilgileri yoktur. Bolevikligi, din ve gelenek gibi eylerle ilgisiz saymaktachrlar.
((Kazan, Klnm ve Orenburg'ta islam halk Bolevikligi
kabul ettigine ve oralarda Boleviklik uygulanabilir olduguna gore, Anadolu islam halk1 da gerekirse Bolevikligi bir sakmca olmadan kabul edebilir ve uygulayabilir)) diye diii.iniilmektedir. Fakat liderler, bilmedikleri
Boleviklikten yine de iirkmekte, Boleviklerin Ti.irkiye
ic;ine c;ok sayida ve kuvvetle girmesini engelleme ve
onlan 1<smirda tutma yollanm aratlrmaktadirlar.
Bolevik olmaktan c;ok, Boleviklerden para, silah, cephane ,arac; ve hatta gerekirse insan saglama c;abasmdadirlar ve Bolevikligi itilaf Devletleri'ne kaq1 bir koz
olarak kullanma niyetindedirler. itilaf Devletleri'ne diyeceklerdir ki, igal ettiginiz topraklanm1z1 terkeder-
seniz, Boleviklerle savaamzda tarafs1z kalmz. igali
siirdfuiirseniz, bizi Bolevik olmak zorunda b1rak1rs1n1z.
Demek ki, soz konusu edilen, bir toplumsal sistemin kabuHi. degil, vatan1 kurtarmak igin, gerekirse ve
sakmcalan yoksa ve uygulanabilirse liderlerin bilmedikleri Bolevikligi bile kabul eyleyebilecekleridir. O gUnlerde ismet Paa, Istanbul'dan Karabekir Paa'ya yazd1g1 mektupta, tan1d1klarmm c;ogunun kurtulUU Amerikan mandas1 olmakta gordi.iklerini belirtmektedir.
BAGIMSIZLIK iQiN BOLi:)EViKLiK
tic;uncii Ordu Miifettii Mustafa Kemal'in istihbarat subayi olarak yanmda getirdigi Hiisrev Gerede'nin Havza'dan Karabekir Paa'ya yollachgi 7 Haziran
1919 tarihli mektup, Atatilrk'iin gori.ilerini yans1t1yor
rny1labilir. Mektup, belki de Karabekir'in goriilerini
ogrenme bak1mmdan bir zemin yoklamas1 bile olabilir. Bu mektupta da c;eitli olas1bklar s1ralanmakta ve
bir olas1hk olarak heniiz bilinmeyen Bolevikligin, gelenek ve inarn~lanm1za zarar vermiyorsa kabulii soz
691

konusu edilmektedir. Yalmz bunun ic;;in de, igalci devletlere kar1 sava1rmzda Sovyet yard1m1 saglanacagmm
daha onceden ccsaglam kaz1ga baglanmasu> gereklidir.
Gerede'nin mektubu ozetle Oyledir:
ingiliz himayesi isteyen Hilkfunet'ten ve Htirriyet
ve itilaf Partisi'nden baka kimse yok. Rauf Ahmet,
Milletler Cemiyeti'nin denetimi altmda manda istiyor.
Amerika gibi tarafs1z ve ilkelerine bagll bir hilkiimetin
gildilmii degil, fakat denetimi bii;;iminde mandasm1 ileri siiriiyor. Kotiilerin en az kotiisii olan bu usuliin millete ne derece faydas1 dokunacagm1 kestiremiyorum.
Fakat ihtimal ki, bu fikir, en son bir kurtulu i;;aresi
olabilir. Yalmz idam hilkmiimiizii Avrupa cellatlan tam
bir al<;akhk ve iddetle uygulamaya devam ederl{en dinleyen olur mu? ite buras1 en onemli bir sorudur. Gerek Avrupa haberleri, gerekse sizin degerli bilgileriniz
Bolevikligin giic;;lii oldugunu, Almanlann da bu, barll
kesinlikle kabul etmeyece~ini mutuluyor ... Boleviklik -Bulgar ve Macarlann da kat1lmas1yla-* bugiin
itilaf Devletleri'nin emperyalist istilasma, a<;gozliik ve
doymazhgma, ac1mazhk ve haks1zllgma kar1 bir birlik
nedeni oldu. Milletlerin, gorenek ve killtilriine gore,
(Bolevikligin) pek c;;ok degiikligi gerektiren yiiksek
ilkelerini bir yana biraklrsak, inallah en biiyiik ve saglam bir millet olan Almanlarm da bu yana -zalim bir
barnj1 kabul etmemek i<;in- egilim gostermeleri, bizler
a<;1smdan pek bilyiik yarar saglayacaktir. Fakat biz ne
olacag1z? ... Bilyuk bir savatan c;;1km1, beli biikillmii.
elindeki avucundakini vermi, ordusuz, silahs1z bir milletin tek vucut, dilzenli bir orgilte de sahip olsa, varhgm1 korumasm1 bugiin ii;;in kukulu goriiyorum. Diliiniiniiz ki, Ermenistan sorununun uygulanmas1 yonilne
* 21 Mart 1919'da Maca-ristan'da Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmitir. Bu Cumhuriyet, ic; kanIkllklar ve :i:tilaf Devletleri'nin
gtidtimundeki Romanya birliklerinin mtidahalesiyle Agustos
1920'de c;okmtittir. Bulgaristan'da ise, 1919 yllmda, komilnist
olmayan, fakat solcu Koylii Birligi Partisi iktidara gelmitir.
Komtinistler, tutucu partiler kadar oy al:tn.Itlr.

692

gidilsin, ote yandan asayii koruma gerek<;esiyle bir iki

ttimen Yunan askeri de Canik (Sinop) ilini igale balasm, italyanlar Gtineyden S1vas'a ilerlesin, ne yapacag1z ! Son kurunumuzu beynimize s1kmcaya kadar savunacag1z, diyeceksiniz. Bunu tam bir imanla topraklanm seven her Turk soylilyor. Fakat bununla millet bag1ms1zhg1m, vatan s1mrlanru kurtaracak m1? ite bu
miithi di.l.fulcelerdir ki, bende hereyden once, kesin
karar vermeye ve <;izilecek program uzerinde yurumeye, milletin kaderi kimin elindeyse, onu buna zorlama
geregine dair bir kam uyand1nyor ... Bence milletin
-bazndaki aydznlarm- verecegi karar, ya bagimsiz
yaamak, ya da topragin altzni ilstilne yeg tutmakta
toplamrsa, hereyden ance Boleviklerle temasa gegmek,
ilkelerini anlamak, isldmda ve Tilrkte belli gelenek ve
inanglari bozmamak kouluyla, degitirilerek nasil kabul olunacagini kararlatirmak ve fakat sinir komUsu
olup dilman saldirilarina kari koymayi saglamak i<.;in
siltlh, cephane, yiyecek almak yanlerini saglam kaziga
baglamak gerektir. <;tinku biz yalmz Bolevik ilkelerini

kabul eyledik, Halifelik makam1, salt bir kutsal ve yiice yer olarak kalacak, hukiimet halk eline ge<;ti demekle, ingiliz, Rum, italyan kurunlanna siper bulamayiz. Yalmz Rus Bolevikleri, ilkelerine U kadar milyon Ti.lrk daha katilm1 diye sevinir. Oysa Ruslarin
Kafkasya'yz tamamen ele ger;;irmeleti ve bizimle elele
vermeleri ancak bizim i<;;in ilkenin (Bo"levikli{jin) kabulii olanagini yaratabilecektir. Segkin kiHiginiz, ha-

len bulundugunuz mevkiiniz, bu yolda millete en biiyiik hizmeti yerine getirmekte inallah sizi baarih k1lacaktirn301l.
Hiisrev Gerede'nin bu gorillerini Atatiirk'iln de
paylatlg1 kabul edilse dahi, Ti.irk ve milsli.l.man gelenek ve inan<;larma dokunmamak kouluyla, Turk ve islama uydurulmu bir Boleviklik, bizi yok etmek isteyen
Bati emperyalizmine karI milcadelemizde Sovyetler
Birligi bize tam destek saglad1g1 takdirde kabul edile693

bilecektir. Esas olan, Ttirkliik ve islamliga uydurulabilse

dahi, Bolevikligin kabulii degil, Bat1 emperyalizmine
karl miicadelede en uygun ve gerc;;ekc;;i c;;ikl yolu olarak
Sovyetler Birligi'nin bir dayanak noktas1 yap1lmas1dir.
Eger bu dayanak noktas1 saglanabilirse, bunun bir cins
bedeli olarak, Tilrkliik ve islamhgm gelenek ve inarn;larma clokunmayan bir cins Boleviklige evet denilebilecektir. Fakat bu Turk ve islam Bolevikliginin kabuHi dahi, bir inancm ve bir snufsal zorlamanm geregi
degildir, baz1ms1zhgm bdenmesi zorunlu bir bedelidir.
Bu bedel, Anadolu'nun Turk ve islam halk1 ac;;1smdan.
heniiz ne oldugunu bilmedikleri Bolevikligi sakmcas1z
saydlklan ic;;in, gerekirse bdenecektir. Esas olan, Ana.dolu'nun emperyalizmle miicadelesinde Sovyet Devleti'nin destegini sag'lamaktir. Bu destek onceden saglanmad1kc;;a, din ve geleneklere saygill bir cins Bolevikligin kabulii dahi soz konusu olmayacaktir.
RAUF OREAY'A GORE BOU;?EViK OLMA SORUNU

Rauf Orbay, Amasya toplant1smdaki ruhsal durumlanm, sonradan bir cins savunma bic;;iminde oyle
ac;;1klar:
((Dogrusunu soylemek gerekirse, Bolevizmin ne oldugunu hic;;birimiz heniiz lay1k1 ile bilmiyorduk. Bunu
bilmeye de olanak yoktu. Qiinkii Rusya'y1 allak bullak
eden, <;arhgm yik1lmas1yla ortaya c;;1kan Bolevizm, h:o:ni.iz durulma, yani gen;ek yiiziinii belli edecek bir yerlemilik ve oturmuluk donemine girmemiti. imdiki
durumda, davramlanyla kendilerini nas1l tamtmak istiyorlarsa, bizim de oyle 'emperyalizm diimam, bi.itiin
emperyalist Avrupa'ya karI amans1z bir miicadeleye
girimi ve bi.itiin mazlum milletlerin dostu' olarak; tammam1z gerekiyordu. Yann durum degiirse, biz de
ona gore davram1m1z1 degitirebilirdik. Daha fazlas1m diiiinecek durumda degildik.
Bu diiiincelerle, Yeni Rusya'dan yararlamp yararlamlam1yacagi Atatfuk, Orbay, Cebesoy ve (Qolak) Se-

694

la.hattin P~a vb. arasmda Amasya toplanttlarmda tartl1lm1tlr ve Rauf Orbay'a gore olumlu sonuca var1lmItlr :
~<Ali Fuad Paa ile birlikte 19 Haziran gtinii Amasya'ya vanp Mustafa Kemal Paa ile bulumUtuk. 0
gtintin akam1 da g~ vakitlere kadar siiren ilk toplant1m1zi yapm1t1k.
Ugiincii Kolordu Komutam Albay Selahattin Bey'in
de katlld1g1 bu toplant1m1zda once ben, Istanbul ve Anadolu'daki gozlem ve temaslanm hakkmdaki izlenimlerimi aynntilanyla anlatttktan sonra, bunlara dayanarak memleketin genel durumunu hep birlikte gozden
gei;irirken iizerinde onemle durdugumuz sorun, balanacak olan milli miicadelenin o giinkii kOullar iginde, hangi kaynak ve olanaklara, hangi kuvvetlere dayamlarak nas1l yilriitiilebilecegi sorunu olmu ve bu
konuda akla gelen gareler, tedbirler arasmda ozellikle,
Anadolu'nun iginde bulundugu olanaks1zllklar kartsmda, komumuz Rusya'nm devrim.le ald1g1 yepyeni durumdan yararlamp yararlamlam1yacagim dtitinmiiti.ik.

Ben, Istanbul'da iken -Oteden beri vatanseverliklerini, karthk beklemeksizin gahmalanm takdir ile devamh temasta bulundugum Karakol Orgutu kuruculan- Kara Vas1f Bey'le arkadalanmn da Bolevizmin
ne oldugunu inceledikten sonra, devrimci Ruslardan yararlanmak i;arelerini arad.Iklarrm ve bu amagla gizlice
baz1 giriimlere gegmi olduklarm1 anlatm1, Mustafa
Kemal Paa da Anadolu'ya geldiginden beri, gerek Kazim Karabekir Paa'dan, gerek oteki yerlerden edindigi
bilgiyle, Bolevikler hakkmdaki duuncesinin kendilerinden yararlanilabilecegi merkezinde oldugunu belirtmi ve bunun iizerine oldukga uzun siiren goriime ve

tart1malanm1z sonunda vard1g1m1z sonucu ve bu sonuca gore neler yapmak istedigimizi saptayarak ... Kaz1m Karabekir Paa'ya ifre ile bildirmitik>i 30 .
Bu ifre, yukanda soz konusu ettigimiz 23 Haziran
695

1919 tarihli yaz1dlr. Rauf Orbay'a gore, Amasya'dakiler Bolevikligi benimseme konusunda, Karabekir Paa'dan <;;ok daha ileri gitmiler, Karabekir Paa'nm uyanlanyla daha ol<;;tilii bir tutumu benimsemilerdir. Bu
tutumun ne oldugunu da yukanda belirttik. Sorun, Bolevik olma sorunu degil, igalci devletlerle antiemperyalist miicadelede, Bolevik de olsa, antiemperyalist bir
devletin destegini saglamaktir. Gerisi, gilnlin kOullannm yarattig1 duraksama, bilgisizlik, umutsuzluk, hayalcilik vb. sonucu olan bir Boleviklik edebiyat1dir.

RIZA NUR, TURKiYE'Yi KOMUNiSTLiKTEN

KURTARMii;? ...
Bu baklmdan, R1za Nur'un amlarmda anlatt1g1
((vatan kurtarma)) hikayesini, yanh yoruma dayanan
abartmah bir hikaye saymak gerektigi inancmday1z.
Riza Nur, amlarmda, tarih belirtmeden, komiinistligi
benimseme karan alan Atatiirk'lin bu karanm bozarak Tilrkiye'yi nas1l kurtard1g1m 6yle a<;:1klar :
c<Mustafa Kemal'in bir adeti var&. Onemli sorunlan komutanlara yazar, onlarm oyunu sorardi. Bunlan Bakanlar Kurulu'nda okurdu ... Bu siralarda Mustafa Kemal'in en onemli ii Yeil Ordu ve Komlinist
Orgiltil, Tiirkiye'yi Bolevik yapmak. Ara sira da 'Mcmleketin kurtulmas1 ancak Bolevik olmakla miimkilndiir' diyor. Hakkl Behi<;:, Yunus Nadi, Adnan (Ad1var),
Tevfik RiiW. ve paha birka<; kiiyi bama topladi. Programlar, tilziikler yaptilar, bast1rd1lar. Hele Tevfik Riitii, ateli komlinist oldu. Onun kirm1z1 kadife kalpag1
hala goziimden gitmez ... Mustafa Kemal, buna ilk niive olmak iizere Qerkez Etem'i ald1. Onun bir mill'rezesini klrnnz1 tepeli kalpaklar ve yeil bayraklar ile Ankara'da dola.tlrdl... Ozellikle programlannda gizli komite usulii, karI <;:1kanlar1 oldilrme ve asma cezalan
da vard1.
Derken bir glin Bakanlar Kurulu topland1. Mustafa Kemal ooze balayip unlan soyledi :
696

- Arkadalar! Biliyorsunuz gok zamand1r Komiinist brgiitii ile ugra1yorum, hereyini yapt1k. Yetkin
IJir gii~ olarak Yeil Ordu'yu kurduk. Bu memleket ancak Boleviklikle kurtulur. Art1k zamam gelmitir. Karanmz1 verin. Tiirkiye'nin Bolevik ve komiinist oldugunu diinyaya resmen ilan edecegim, dedi.
Yeil Ordu dedigi Etem'in kuvvetleri. Hig ses yok. ..
Bir sure sonra Fevzi'ye (<;akmak) oyunu sordu. Qakmak, 'uygun' dedi. H1zla bakalanna soruyor. Kimse
birey demiyor. 'Demek karar verildi' dedi.
Derhal, 'Hayir verilmedi, beni dinleyin' dedim.
Muthi teia. iginde baladlm:
- Komiinistlik bu millete gelmez. Hangi patron,
hangi servet ve fabrika var ki bunu yapacag1z? Kii~i.ik
burjuva sm1f1 nerede, nedir? Yiiz, ikiyi.iz lira sermaye
sahipleri mi? Hem millet Bolevikligi dinsizlik diye tamm1tlr. Di.imanla sanllyiz. Zaten millet kar1m1zda.
byle bir durumda boyle bir devrim pek tehlikelidir. Boyle bir ilan ile millet, toptan kar1m1za kalkar. Belay1
ba1miza kendimiz almayahm. Hem de ingilizler, Bolevikligin iddetli di.imam. ::}imdiye kadar kaq1m1za
dogrudan dogruya ordu gondermeyen ingilizler, biz komi.inist olunca, mutlaka gondereceklerdir. Yunan Ordusu'nun, Halife Ordusu'nun yamna bir iki tfunen de
ingiliz askeri gelirse, iimiz derhal dumand1r... Eger
Han etmekte diretirseniz, sizinle gahmtyorum. Sorunu.
Millet Meclisi'nin hakemligine gotiirmek kanun a~1sm
dan gereklidir. Siz gotiirmezseniz, ben imdi Meclis'e
gidiyorum. Meclis'i ayakland1racag1m... Bil.ti.in milleti
size kart kaldlracag1m, dedim.
Arkamdan Refet (Bele, i<;ileri Bakam) ayaga kalkb. ~iddetle :
- Riza Nur'u onayhyorum. Sozleri dogrudur. Ttirkiye'yi Bolevik yapamazs1mz dedi.
Bunun i.izerine Mustafa Kemal 'Kalsm!' dedi 30 ~.
Bu iddialara inanmak giic;tiir. Riza Nu~un tarihsiz toplantISmm, anlatilan olaylara gore, 1920 sonba697

hannda yapllml olmas1 gerekir. 1920 sonbahan, Atati.irk'iin komiinistlige karl -daha onceki ooliimlerden
.az <;ok anla1ld1gi iizere- en gok kukulu oldugu donemdir. Bolevik olmak degil, kontrol dlma ka<;an Bolevikligi onlemek gabasmdad1r. Tiirkiye ile ittifaka yanamayan ve Ermeni isteklerini destekler gibi goziiken
Sovyetler Birligi'nin, Mustafa Suphi'ler ya da bakalan
arac11Ig1yla Tiirkiye'de komiinistlik kurmaya kalk1masmdan kukuludur. Bolevikligi getirme degil, durdurma gabasmdaki Mustafa Kemal, komutanlara gonderdigi gizli yaz1larda bu kukulanm en ag1k bigimde belirtmitir. Mustafa Kemal, 16 Eyliil 1920'de Ali Fuad
Paa'ya yolladlg1 ozel bir yaz1da, Sovyet Rusya ya da
itilaf Devletleri ile l<belli bir sonuca varmadan devrimlerden kac;inmak geregini belirtmektedir. Once hiiki.imetten hiikiimete bir yard1m ve ittifak antlamas1 saglanacak, bu baar1hrsa s1ra toplumsal devrimlere gelecektir. Atatiirk'iin goziinde hiiklimetten hiikiimete pazarhkta, toplumsal devrim sorunu bile bir 'koz olarak
gozi.ikmekteydi. Sovyetlerin, Mustafa Suphi arac1llg-Iyla bu kozu bedelsiz elimizden alacagiru ve Bat1lllarla
uz!amada koz diye kullanacag1m, toplumsal sistem sorununu hi<;e sayan ve satrang tahtasmda biribirine benzer devletlerin aralanndaki miicadeleyi esas alan bir
hesapla ve kUkU i<;inde Cebesoy Paa'ya belirtmektedir:
((Boleviklerin ... Batilllarla hemen uyumak fikrinde bulunduklan sonucuna vard1k... Bolevikler, aym
zamanda, memleketimizde Bolevik Orgiitii meydana
getirmek i<;in olaganiistii <;aba gostermeye balamilardir. Baku'ya gonderdikleri Mustafa Suphi arac1llg1yla,
Tiirkiye Komiinist Genel Merkezi'ni kurdurdular. Tamamen Bolevik goriilerine kazamlan temiz ve temiz
olmayan adamlardan sahilin her noktasma g1kardlkl~
n gibi, i<;eride de Eskiehir'e ve Ankara'ya kadar gondermilerdir. Bunlarm amaglan memlekette bir toplumsal tj.evrim yapmakt1r. Bu durumda memleket, ~ogru
dan dogruya Ugiincii Enternasyonal'e, yani Rusya'ya
698

bagh olacagmdan, Bolevikler hic;bir yiikiimliilti.ge gir-

meden ve (Tiirkiye'ye) yard1ma gerek kalmaks1zm bizi kendilerine bagh bir duruma getirmi ve Bat1lllarla
politik pazarliklarmda daha giic;lti. bir durum elde etmi olacaklardir. Memleketimizde fikir ve devrim yanhs1 oLan, ya da bu perde altmda tiirlO. turlii maksat
peinde koan adamlan da bu tehlikeyi gormeksizin,
Bolevikler Orgiitu'nu kolaylat1rmaktad1rlar 309
Demek ki, Boleviklik Oyle dursun, Sovyetler Birligi ile Ttirkiye'deki Boleviklere ve Boleviklik taslayanlara karg1 derin bir kuku vard1r. Ote yandan, Milli Misak'1 gerc;ekletirme ac;1smdan Sovyetler'le ittifakl
zorunlu bulan Mustafa Kemal, Qic;erin'in Ermeniler ic;in
Milli Misak s1mrlanm hic;e sayar bic;imde arazi istemesi tizerine, en zayif ve yalmz oldugumuz bir sirada
dahi en sert tepkiyi gostermitir. Atatiirk'iln 16 Ekim
1920'de Moskova'daki delegasyonumuza. gonderdigi,
Sovyet Rusya Du~ileri Bakanhg1'nm tutumunu emperyalistlik>J sayan ifreli direktifinde U sozler vard.Ir:
... Bir Ermeni azmhgma anavatandan aynlacak
bir arazi parc;asmm birak1Imas1 istegi, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti'nden gelse dahi, emperyalist bir fikrin
i.irilnti olmak lekesinden hic;bir bak1ma kurtulamaz ve
hic;bir zorlama yorum ile kabul olunamazll 310
Mustafa Kemal, Boleviklige ve Sovyetler Birligi'ne karI boyle kukulu ve sert bir tutum ic;indeyken
Riza Nur'un Mustafa Kemal Boleviklige karar vermiti bic;imindeki iddias1, her tiirlti inand1nc1hktan
uzak kalmaktadir. Olsa o!sa Atatiirk, Bakanlar Kurulu'nda 'resmi bir Komiinist Partisi kurma niyetinden,
bir soylei ve zemin yoklama havas1 ic;inde, gayri resmi olarak soz etmitir. Bu gortie kar1 c;1kan Riza Nur,
olay1 sonradan muhayyilesinde gelitirmitir.
ENVER PA~A'NIN ANKARA'DA KOMUNiST
DiKTATORLtJGU iDDiASI
Bunun gibi, Ttirkiye'ye gelmesi engellenen ve planlan ad.Im ad1m bozulan Enver Paa'mn ofkeyle yaptlg1
699

su<;lamalan da ciddiye almak gti<;ti.ir. Sovyetler Birligi'ne yaslanarak ve Sovyet Rusya'mn saglayacagi mi.isltiman K1z1l Ordu'larla Ttirkiye'de bir cins islam Bolevikligi kurmaya heveslenen Enver Paa, 16 Temmuz
192l'de Mustafa Kemal'e Moskova'dan gonderdigi bir
mektupla, onu Bolevik diktatOrltigii kurmaya kalk1makla suc;lam1tir. Enver Paa, Oyle yazar:
Ruslar, heniiz gortimeye bile balamamilardi.
Qiinkii Yusuf Kemal Bey kardeimiz:
- Bunlar Anadolu'nun. komiinist olmasm1 isteyecekler, biz de olmaya karar verdik. 0 halde gene neden
miizakere olmuyor? diyorlar ve sabirs1zlamyorlardi.
Ben ozel olarak, Berlin'de hapishanede tamtlgtrruz
Radek ve oteki ileri gelenlerle iin bir an once ~oziimii
ne c;ahtim. Sonunda miizakere balad1 ve Yusuf Kemal Bey kardeimizin sand1g1 gibi Boleviklik de onerilmedi.
Baku'ya geldigimde de degil yalmz Tiirkiye'de, fakat biitiin islam memleketlerinde derhal ters etkisi gbrUlecegine ve boylece ingilizlere yard1m edilecegine inand1g1m ic;in, Tiirkiye ve Dogu'da komiinizm yanhs1 olmad1F;lm1 ac;1kc;a Baku Kongresi'nde soyledigim gibi,
Anadolu halkmm c;1karma daha uygun ve gerc;ekten
ezilen halk1 diiilnilr yonetim ilkesine dayal1 bir programla (Kiic;iik) Talat Bey ve bir iki arkadam Anadolu'ya gitmesine karar verdik. O zaman Kaz1m Karabekir Paa ve yiiksek kiiliginizle siz komiinist esas1m kabul eder gibi goriinmii oldugunuzdan, dogaldir ki, bu
konuda yaptigm1z1 degil, yalmz size fikrimi yazmakla
yetinmitim. Daha sonra Ankara'dan aldIF;lm mektuptan ve buraya Uc;iincii Enternasyonal'e gelen delegelerden zatialiniz diktatorleri olmak ilzere, Qerkez Etem ve
oteki baz1 arkadalarm Ankara'da Komiinist Partisi'ni
tekil buyurdugunuzu anlad1m. Burada Tevfik Rtitil
(Arns) Bey kardeimize, komiinistligin memleketimizin
toplumsal ve ekonomik durumu a<;1smdan milmkiln olmad1g1m bilmekle birlikte, dilnyaya kart gfilfulg duruma girilmemek i.i.zere, hie; olmazsa komunist gariin700

mil arkadalarm bir klsmmm bu fikirde devam etmesi

gerekecegi goriltinde bulundum. Hatta zat1alinizin Sovyet yonetiminin ilam ile diktatOrliigti.nuze karar verdiginizi ve buna kaq1 g1klldlgm1, kaq1 g1kanlarm memlekete zarar verebilecek bir giriimin meydana g1kmas1m onlemeyi ba:;iard1klarim, bu iddiada bulunanlardan
ii ttimll 311
1ddia sahibi, o sirada delegemiz olarak Moskova'da
bulunan R1za Nur olsa gerektir. Fakat burtun ve Enver'in oteki iddialanmn ciddiye almacak higbir yam yoktur. Zira bu iddialar yap1hrken, Ttirkiye'de ne Ye:;iil
Ordu, ne <,;erkez Etem, ne resmi Komunist Partisi, ne
de Turk Halk Itirakiyun Partisi kalm1:;itir. Komtinizme gitmek Oyle dursun, komunistlik gosterilerine bile
son verilmitir.
BiLiNMEYEN, FAKAT DUNYAYI SARAN
KOMUNiSTL1K
Politik ofke ve kirgmhklan dile getiren ve daha
gok sm;lama niteligindeki bu iddialar bir yana birakl.hrsa, Ataturk'ti.n komtinizme kar:;i1 gergek tutumu ne
olmutur? Bu soru soyut sozlere bakarak degil, ancak
sazleri somut durumlara dayah olarak degerlendirmekle cevaplandmlabilir.
Daha once de belirttigimiz iizere, Kurtulu Sava1'm1zm ilk y1llarmda komiinistlik, ne Almanya'mn, ne
de bi.i.tun Avrupa'nm kac;mabilecegi, smir tammayan ve
kurtulunmas1 miimkiin olmayan bula1c1 bir giig olarak gozukmiitiir. Almanya'nm ve bi.ittin Avrupa'nm
komiinist olacagma inamlm1tlr. Almanya'nm aristokrat Prusya subaylarmm bir k1sm1 dahi, itilaf Devletleri'nden 6<; alma hirs1yla, komti.nist kesilmilerdir. Almanya'da ccmilli boleviklik ak1m1 tiiremitir. 1923
Agustosuna kadar Almanya'da :itilaf Devletleri'ne kar1 nazi-komunist ibirligi gosterileri goriilmiitlir. 1923
y1lmda bu iten vazge;;ili nedenini, ibirliginin ampiyonlugunu yapanlardan milliyetgi Reventlow, gazetesinde .oyle ag1klam1t1r :
701

((U<; yil once, mill'i bolevizm tehlikesi, bizim. aramzzda bir ara qok buyulctU... O gunlerde milliyetqi ve
benzeri qevrelerde, bir umutsuzluk tutumu sik stk gorillmekteydi: Hiqbir kaqi yolu yoktur, Bolevik olacagiz. Boleviklik geliyor. Biz, Bolevikligi Almanya'da
milllletirmeye qaliacagiz ve Bolevikligin yardimzyla
Almanya'yi kurtaracagiz. Bu dalga imdi ge9mitir 31 :1..

Fakat Dtinya SavaI'nda yanyana savatig1m1z faist zihniyetli, tutucu ve aristokrat Alman subaylannm, agir yenilginin verdigi am umutsuzluk i~inde,
tek kurtulu yolunu milli komtinizmde gordtikleri kesindir. Almanya'daki gU.~lti milli komtinizm akunmm,
Tilrk aydmlanm ve subaylanm etkiledigi a~1kt1r.
1919-1920 y1llarmda Boleviklik, oniine ge~ilmesi
olanaks1z, smir tarnmayan ve karI g1kam silip siiptiren ka~1mlmaz bir istila dalgas1 olarak gori.ilmekted.ir.
21 Mart 1919'da Macaristan'da Sovyet Cumhuriyeti ilan
edilmektedir. Nisan 19i9'da Mtinih'te Sovyet Cumhuriyeti kurulmaktadir. Paris'teki Ban Konferans1, komilnizmin btittin dtinyayi istila etmesinin korkusunu
dile getirmektedir. ABD Temsilcisi House, 22 Mart
1919'da bu korkuyu Oyle a~1klamaktadir:
Bolevizm heryerde ilerliyor. Macaristan, yeni komtinizme diltii. A~1k bir barut deposunun iistfulde
oturmaktay1z. Bu barut deposunu, bir giln, bir kiv1lc1m ateleyebilir~ .
Ban Konferans1'nda Lloyd George da kUkulu konuur:
(fBiitiln Avrupa ihtilal ruhuyla dolu. i~iler arasmda sava oncesi koullara kar1 yalmzca honutsuzluk
degil, ki:iklil bir i:ifke ve isyan duygusu var. Btittin mevcut diizen, politik, toplumsal ve ekonomik yi:inleriyle.
Avrupa'mn bir ucundan i:iteki ucuna kadar halk kitleleri tarafmdan reddedilmektedir.
13

BOLEViK OLMA ONERiLERi

Avrupa'da esen bu havanm yamsira, Dogu'da miislilman Sovyet Cumhuriyetleri'nin kurulmas1 ve K1z1l
702

Ordu'nun Kafkasya i<;lerinde ilerlemesi uzerine, Boleviklik dalgasmm smir tammadan Ttirkiye'ye de girecegi, bunun onlenemiyecegi dfo~tincesi yay1lmaktad1r.
Mustafa Kemal, 5 f?ubat 1920'de bilttin Kolordu Komutanlanna gonderdigi, Boleviklerle ittifakm zorunlulugunu bildiren bir telgrafmda, Bolevikler sm1ra ulamca, ya ona silahla kar1 koymak, ya da toplumsal devrim seline kap1lmak durumunda kalmacagm1 belirtmektedir:
Boleviklerle temas eden her millet, toplumsal ya
da siyasal bir eylem birligine girmek, ya da onun seline silahla kar1 <;1kmak zorunda kalmItlrll 314
Karabekir Paa, 5 Mart 1920'de Bolevikligin bulaIc1hl?;l konusunda daha kesin konUUr :
BOlevizmin bula1c1 olan gticu ve eylemleri, ozellikle :itilaf Devletleri'nin bize kar1 bask1lan bu bi~im
de ortaya ~1ktik<;a, ergeg memleketimizi dahi stirtikleyecek, tek kurtulu olarak o kuvvetle birlikte kader birligi yap1lmasm1 gerektirecektirll 3 15.
Karabekir Paa, 13 Nisan 1920 tarihli, Kaz1m Dirik
ve oteki kurmay subaylannm da goriltinil yans1tan bir
yaz1smda, Bolevikligin ne oldugunu iyi bilmediklerini.
fakat islam halkm Bolevikligi iyi kar1layacagm1 bildiklerini yazmaktadir :
$imdiye kadar Boleviklerin ger<;ek programlanm
ve aynca Islam Dunyas1 igindeki programlarm1 okumad1k. Son zamanda, Trabzon'a Rusga bir program geldi, Ttirk<;eye gevrilmektedir. Almmca oldugu gibi ve ifreyle sunulacaktir. Bununla birlikte, bu konudaki gortilerimiz Oyledir: Memleketimiz kapitalist degildir ...
Kur'an-1 Kerim, fakirler, igiler ve oteki emekgilerle
ilgi!i bizce bilinebilen ne kadar Bolevik ilkeleri varsa.
hepsini kaps1yor. Bu nedenle, milsliimanlar Bol:;ievikligi kolay ve iyi kar1lamaktadmi 316
Millet Meclisi'nin Boleviklik konusundaki goriii.inu apklamasm1 11 Mayis 1920 tarihli oturumda isteyen Tiirk~ii Hamdullah Suphi, Bolevikligin sm1n aacagm1 cOkunlukla soylemekte ve hatta Meclis'ge Bol703

evikligin ilamm oneriyonnu izlenimini vermektedir :

Memleketimiz kukusuz ki, Bolevizm neden ibarettir, hedefleri nelerd.ir, bunu a<_;;1k<;;a bilmiyor. Fakat
bizim bilmememiz, Bolevizmin sm1nm1za gelmesine engel olmuyor. Bu hareket, biitiin Rusya miisliimanlan
.arasmda yer yer toplanmalar, birlemeler ve yeni hi.iki.imetler meydana getirdi. Bundan Ti.irk Ordulan dogdu. Onlar Bolevik hareketine katild1lar ve Rusya'da
dogmrn,? olan yeni, biiyiik devrimin bir klsmm1 da oradaki kardelerimiz meydana getirdiler. Biz gdriiiimiizii belirtmiyoruz ...
O halde biz birey yapahm. Madem ki onlar, smirlanm1za yakla1yorlar ve bizim onlan geri c;evinnek olana g1ffilz da yoktur. Ozellikle o kuvvet, ingilizler Rusya'y1 istila ettikleri vakit, yerinde vurularla onlan topraklarmdan atti. Gi.iney Rusya'da tutundurmadllar. Kuz~y
Rusya'da birakmad1lar. Madem ki bu kuvvet, hem kendi topraklarm1 koruyacak, hem baka topraklarda goriiiinii kabul ettirecek bir biiyiikliiktedir, orgil.tliidiir
ve yava yava bize yaklamaktadir. 0 halde Meclis'in
gorevi, anlattig1m gibi olumlu, ya da olumsuz goriiiinii
tezelden belirtmektir. Eger olumlu bir goriie sahip
isek, eger oyle bir kamda isek, memleketimizi aydmlatahm, gelenden korkmasmlar. Bu memleketin sorumlulugu bizim omuzlanm1z iizerindedir. Cesur olahm. Mad.em ki buraya geldik, bu kadar biiyiik bir ii iizerimize
ald1k, bu gibi di.inya sorunlan hakklnda Millet Meclisi'nin ac;1k goriii.ini.i ilan edelim. Biz bunu belirttikten
sonra Dogu Komutam'na (Karabekir'e) kendi gori.iiimiizi.i soyleyebiliriz. Onbe yirmi giin gec;tikten sonra
s1mrlanm1za varacak kuvvetlerle beraber ne yapacag1z?
Bu bilinmeli. isterseniz, ilk hareketi ben yapayim.
iman ediyorum ki, memleketimizdeki istilac1 hain
kuvvetleri kovmak ic;in bizim en dogal yard1mc1m1z, gelen Bolevik kuvvetleridir. (Alkllar) ))a 17
Bolevikligi Hamdull~ Suphi gibi olumlu kar1lamayan <_;;evreler dahi, Bolevikligin girecegine inanmaktad1rlar. Ornegin iki subay Kuzey Kafkasya'da :Sole704

vikligi incelemiler, olumsuz bulmu:~lar, donftlerinde

Mustafa Kemal'e Trabzon'dan rapor yollamu~lardir. Rapor, Mustafa Kemal'i <?Ok etkilemi olacak ki, 1920 yazmda bu iki subay1 Ankara'ya c,;agirmI, komi.inistlik
hakkmda onlardan bilgi almitlr. Subay !smail Hakkl
ve Aziz, Mustafa Kemal'e sunduklan raporlarmda U
sonuca vanmlardir :
Bolevikler1e, gerek ittifak yapm1, gerekse yapmam1 olsun, Bolevik ilkelerinin Tilrkiye'ye girecegi
kesindir. Bolevik ilkelerinin cahil milletlerde p:=k c;ok
yikmt1 yaptig1 denemeyle gori.Umiiti.ir. Ozelliklc Tilrkiye gibi felaket i<;inde ve dftman kar1smda bulunurken, memleketin buna ek olarak Bolevik ilkelerinin
yikmtilanna katlanmasi, y1k1mlara en ~ok memleket
genel kurulu ve subaylarm ugramas1, ac1 sonuc,;lar dogurur. Bu nedenlerle, Bolevik ilkelerini iyi incelemek ve
bu fikrin ne bi<;imde ve nerelerden girmesi gerekecegini saptamak, Bolevik ilkelerini memleketin mevcut dinsel ve toplumsal durumuna gore, degitirerek kabul eylemek zorunludur>l 318
Yine Bolevikligi olumsuz kar1layan, hatta Ermenilerin bu kez Bolevik maskesiyle ba1m1za yeni iler
~ikaracagmdan kaygilanan Erzurum Milletvekili Hl.iseyin Avni de, BoleViklik mikrobunun giriinin onlenemiyecegi kamsmdadlr. 3 Ocak 192l'de Hliseyin Avni
Oyle konUUr :
Hiikiimetin istiyorum, ya da istemiyorum demesinin bir degeri yoktur. Bu bir hastahktir. Bu, bir Ordu degil dir ki geldigi gori.ilsiln. Bu s1zar. Hiiklimet istese de, istemese de i.ilkeye girer.
Mustafa Kemal, bu sozleri cevapland1rma geregini
duyar:
Komiinizmin yay1lmas1 sorununa gelince, kendileri buyurdular ki, istense de istenmese de bu bir mikroptur, girer. O halde c;aresi yok demektir. Madem ki
maddi tedbirlerle oniine ge~ilmesi olanaks1z bir bula1c1hktir, bu mutlaka bula1c1 olacakt1ru 31 9.
705

K1saca, bilinmeyen bir Bolevikligin, istense de istenmese de, s1mn aabilecegi olas1hg1 ilzerinde Ankara'd~ bazen korkuyla, bazen de umutla durulrnaktadir.
Bu nedenledir ki, 1920 yazmda Ankara'da Mustafa Kemal, kurmay ahkanhg1 ile ve bir olas11Ik olarak Boleviklik sorununu incelernitir. 0 gfullerde Mustafa Kemal'in yanmda buluna.n Halide Edip, onun komilnistlikle ilgilenrnesini Oyle degerlendirir :
Mustafa Kemal Paa da, bugunlerde Sovyet sistemini merakla izlemesine ragmen, ondaki bu duygu, bir
ulkilden <;ok, her <;eit olaszligi incelemeye dayaniyordU.

Halide Edip'e gore, Mustafa Kemal o gunlerde komfulist sisternini de adeta bir harita halinde saptayan
bir aratirmayla ugrarnaktayaia20.
KOMUN:i:ZMiN KABiLiYET-i TATBiKiYES1 !
Bolevik!ik sorununu, her olas1hg1 gozontinde tutan bir kurrnay dikkatiyle inceleyen Mustafa Kemal'in
ilk yonelttigi soru, Tilrkiye'de komunizrnin uygulama
koullarmm olup olmad1g1dir. Mustafa Kernal'in deyimiyle, Ttirkiye'de korntinizmin e<kabiliyet-i tatbikiyesi
var rn1dir?
Kuvvet hesaplanm iyi bilen gerc;eki;;i Mustafa Kemal, Turkiye'de komunizmin uygulama kouilarmm olrnad1g1 sonucuna varmakta gilc;Hik c;ekmemitir. 0 gfullerde olaylarm i<;inde yaayan gazeteci Kandemir'in
yazd1gma gore, Mustafa Kemal, Hakk1 Behii;;'le birlikte
kaleme al&gi 13 Ekirn 1920 tarihli Hakimiyet-i Milliye'de g1kan bir yaz1da Rusya'daki ihtilal koullarmm Tilrkiye'de bulunmad1g1m belirtmektedir. <(Rusya'da bolevizmin kullandzgz devrim usullerini, burada, yani Turkiye'de uygulamak istemek kadar devrirncilikten haberdar olmayz diiiinulemez ... Hereyde korukorune taklit<;ilik kotildur, ozellikle devrimcilikte sonucuna va-

ran bu yaz1 ilginc;tir :

Rusya'da kanh devrim, Bolevizm ad1m taiyan
706

koskoca bir komfulizm devrimi oldu. Tilrkiye d~ aym

yola paralel olarak, aym yane dogru gidiyor. Bu yilrilyiitin dilzenlenmesiyle ugraanlar i<;in, bu devrimsel
olaym butiin azunii iyiden iyiye incelemek, onu anlamak
ve bu anlay1la, uygun bir hareket yolu gizmek gerektigine gore, bugiin de, Rusya'da gerc;ekleen Bilyiik Bolevizm Devrimi ile Tiirkiye'de gerc;eklemesini gormek
istedigimiz komiinizm arasmdaki ozellikleri incelemek
istegindeyiz.
Rus BoJevizmi ile Tilrkiye komilnizmi arasmda,
koken ve uygulama bi<;imi bak1mmdan iki biiyiik azellik gaze r;arpar: Rusya'da Bolevizm miithi bir saltg1hk (mutlakiyet) yonetiminin, memleketin her kaesine
dag1ttigi aristokrat sm1flann pek agir bask1lan altmda dog;mu, aym bask1 altmda biiyiimlitilr.
Rus ihtilal edebiyat1m okuyunuz: Avrupa'mn baka hi<;bir memleketinde ve higbir doneminde, bu kadar
ateli ve bu kadar kinli bir edebiyat daha yoktur. Tolstoy bile, kendisi ihtilal yan1Is1 olmad1g1 halde, yap1tlanyla Rus fukaras1 arasma kinli bir ihtilal i<;in, istemiyerek ne kadar gok tohum sac;m1t1r.
Bu yiizyila kadar devam eden Frans1z ihtilali yaammda dahi, Rus ihtilali edebiyatma benzer hi<;bir ey
yoktur. Nedeni de Udur ki, Rtisya'daki o mlithi c;arlar zorba yanetimi ve aristokratlar saltanati, ate yandan da bilim ve edebiyat, biitun iddetiyle incelemeleriyle birlikte yiiriimiilerdir ...
Turkiye'de degil bir ihtil<il edebiyatz, hatta millZ bir
edebiyat bile pek yeni, ancak son birka<; y1ldir kendisini
gostermi, henilz dogmaya balamitir. Bu nedenle, Tilrkiye'de komilnizm, milletin ruhundan gelen yakicz, yzkzcz, kmci, dokilcil bir ihtiUll bi<;iminde ger<;ekleecek
degildir. <;ilnkil bu devrim, dotfuu bakimzndan, bunu
hazirlayacak bir gereksinmeden gelmiyor ...

Rus ihtilali'nin bu . kadar sert, birden, c;abuk ve

altlist edici bir gilc;le egemen olmas1 igin, kar1smda
rastlad1gr direnmenin de btiyUk etkisi olmutur. Eger
c;arhk, degil komunistler, rastgele meneviklere ve hat707

ta ilericilere karl, gi.iglii bir bask1 orgiitiine dayanan

bir inat<;1 direni gostermemi olsaydl, yine Bolevizm
devrimi bu kadar i;abuk, kahredici, altust edici olmazdI. Yani boyle yapmak isteyenler, baanll olmak ii;in
halktan o kuvveti alamazlardi.
ikinci bir ozellik de Uradad1r :
Rusya'da boyle bir devrim yapmaya kalkanlann
ellerinde r;ok kuvvetli bir silah vardI. Rusya'da koyli.l
kitlelerini y11larda11 beri ezip bitirmi toprak sorunu gibi koskoca bir sorun bulunuyordu. Devrimi bu kadar
i;abuk, birden ve kahredici yapmaya karar verenler, bu
silah1 kulland1lar. Halkl yalmzca birtak1m felsefi fikirlerle bir teoriye kar1 isyana tevik eylemiyerek, onlara
pek kolay anlayabilecekleri nesnel bir degiiklik ve devrim eregi gosterdiler :
- isyan ediniz, dediler. Bugiin, iizerinde ii;i ve
tutsak olarak i;alItig1m1z bu topraklar sizin olacaktir!
Halk, Tolstoy'un felsefesinden, Marks'm teorisinden, Gorki'nin edebiyatmdan gok, bu topraklar igin
ayaklandI. Bu topraklara kavutuklan zaman da, devrimi anlad1lar ve sevdiler.
Tilrkiye'yi komilnizmin halk kitleleri ir;in kesinlikle
hayirli olan gelecegine gotilrmek isteyenler, Bolevizm
Olqilsilnde <;abuk ve ateli bir devrim i<;in, ne Rusya'daki bi<;imde bir dogu ve hazzrlani, ne de elde biYl.Jle
kuvvetli silah gormuyorlan>a21.

ATATt.i"RK'UN SINIFSAL KUVVET HESABI

Goriildiigii gibi, Atattirk konuya eldeki kuvvet ne,
cephanesi ne, sava giicii ne kadar gibi kuvvet hesab1ru on planda tutan, her tiirlii deger yarg1lanndan s1ynlrm bir kurmay sogukkanhhg1 ile yaklamaktadlr" :
* 0 gilnlerde Istanbul'da ~(!i vard1r, Anadolu'da yoktur. Mtitareke s1rasmda Istanbul'da bil' ihtilal orgfltil kurmay1 deneyen Atatilrk, Enver Behnan $apolyo'ya gore, i~(!ilere dayanmay1 dililnmiltlir. $apolyo, oyle yaz1yor : ... Bu eve (Salih
Fansa'nm evi) yaveri Cevat Abbas Bey, Fethi Bey, Canbulat ve baz1 o donemin bUyflk adamlan geliyordu. Bu toplant1-

708

Tiirkiye'de bir fikir ve eylem birikimi yoktur. Toprak

sorunu Rusya'daki gibi keskinlemi degildir. Ustelik,
bu biiyuk birikime karI Qarhgm yaygm bask1 politikas1, ka.zam iddetle patlama noktasma getirmitir,
Tilrkiye boyle bir patlama noktasmdan c;ok uzaktir. Tanmda nilfus c;ok az, arazisi ise genitir. Koylii harek3tleri yoktur. Nitekim Atatllrk'tin Biiytik Zafer'den sonra,
16 Mart 1923'te Adana'da c;iftc;ilerle yaptig1 konuina,
Qukurova'da dahi keskinlemi bir toprak sorunu olma.d1gm1 gosterir :
((Adana ili'nin yah11z ova ve nehirleri aras1 bile,
M1sir'dan fazlad1r. Oysa bir de bu iki yerin ni.ifusunu
diii.iniiniiz: Adana'daki 400 bin nufusa kar11Ik, M1sir'da 15 milyon nufus var. Bunun 9 milyonu, Adana ovasmdan daha kii<;ilk olan Misu Deltas1'nda bulunuyor.
Demek ki, Delta'nm niifusu, Adana ovasmdan 20 kat
fazladir. Ve demek ki, bu bereketli ilin ovalan daha yirmi kat nilfusu mutlu, zengin etmeye yeterlidir. Bu niifusu tugUnkU dogal koullar ve gilgli.ikler ic;inde az zamanda saglama o!anag1 yoktur. Nilfusu artirmak ic;in
biiti.in tedbirleri almakla birlikte, bu tedbirler ne kadar
geni ve kuvvetli olursa olsun, bu nilfus brn~lugunu doldurmaya yeterli degildir. Bu bolugu ancak ma.kine ile
giderecegiz)) 322
Demek ki, Tiirkiye'de Rusya'daki gibi bir ihtilalin
koullan yoktur. Atati.irk, Rus Elc;isi Aralof ile yaptig1
konumalarda, israrla Ttirkiye'deki koullarm, s1111flararas1 kuvvet dengesinin kokli.i donilfunlere elverisiz
oldugunu belirtir.
Bati Cephesi Karargahl'nda, tilkede reform yap1l!arm amac1, Istanbul'da gizli bir orgiit yapmaktI. Paray1 da
Ismail Canbulat saglamaya soz vermil)ti. Bu orgiit Istanbul'daki Ti.irkleri koruyacak, frrsat bulursa isyan c;1karacaktI. Bu
odevi de i<;ilere yaptrrmak istiyorlardL lstanbuld'aki fabrika
ve tramvay i:;;c;ilerini ellerinde tutacaklard1. Fakat bu gizli orgilt eyleme g~emedi. Nedeni de Canbulat'm soz verdigi paray1 getiremeyi:;;i idi. Buna Mustafa Kemal, fena halde k1zm1:;; ... <Enver Behnan $apolyo, Kemal Atatiirk ve Milli Mll.cadele Tarihi, s. 279).

709

mas1 gereginden soz eden Aralof'a Mustafa Kemal U

kar1hg1 verir :
- Sizin Rusya'da miicadeleci, emektar bir ic;i
sm1f1 var. Ona dayanmak mumkiindiir ve dayanmahdir. Bizde ic;i s1mf1 yoktur, koyHiye gore agullg1 c;ok
azdir. Sizde endtistri gelimitir. Bizde ise yok gibidir.
Fabrikalarumz, parmakla say1lacak kadar azdm> 323
Mustafa Kemal, baka bir konumada koylii sorununu c;ozmeye kaJk1manm dahi feodal destekli Milli
Mticadele'yi zay1f dtitirecegini anlatir. Samsun'dan Ankara'ya gelirken yolda rastlad1g1 koyliilerln ag'lr durumundan soz eden Aralof'a Ciyle konuur :
cc- Evet, evet oras1 dogru. Tiirkiye Biiyiik Millet
Meclisi'nin odevi, koyliiyii ag1r aar vergisinden kurtarmak, ona baka kolayhklar saglamaktlr. Arna U anda
biz bunu yapamay1z. Birc;ok ziimrelerin kinini uzerimize
c;ekmi oluru.z. Onlar bizden uzaklaIr ve istilac1lan kovmak, halkm kurtuluunu ve iilkenin bag1ms1zllg1111 saglamak gibi ballca gorevimizi yapmaya engel olurlar.
Milli davam1z1 c;ozumledikten sonra koylU ile ugraabiliriz.
Aralof, konumanm devam1m 6yle anlatir :
ccMustafa Kemal'le bu konm~may1 birlikte yapt1g1m1z Abilov Yolda, milyonlarca koylU ekonomik bask1dan kurtuldugu takdirde, onlarm feodalleri yenmekte
yard1m edeceklerini, Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi iktidanm giic;lendireceklerini, Tiirkiye'yi yenilmez bir hale
getireceklerini, emperyalistlerin ileride yapacaklar1 blitiin saldmlan piiskiirteceklerini anlatti.
Mustafa Kemal, Abilov'un elini tutarak :
- $imdi olmaz, dedi. Arna bu olacaks24.
Ne var ki, Zafer'den sonra da -feodaller tarafmdan da istenen- aarm kaldmlmas1 gerc;ekletirilecek,
fakat bir toprak devrimine uzun sure el atilam1yacaktir. Zira bu toprak devrimine ve her tiirlii koklii doniiiime karI c;1kacak toplumsal giic;ler kudretli, bu devrimlerden yararlanacak giic;ler ise c;ok zayiftir. Kuvvet
hesabm1 iyi bilen Mustafa Kemal, Bilyuk Zafer'den
710

sonra <;ankaya'da gay ii;erken, Aralof'a bu gergegi anlatir. Aralarmda U konuma gec;er :
ccMustafa Kemal - Tiirkiye'de s1mflar yok, Tiirkiye'de igi s1mf1 yok, <;iinkii gelimi bir sanayi yok.
Bizim burjuvazimizi ise, heni.iz burjuva s1mf1 haline getirmek gerekiyor. 'ricaretimiz c;ok cl11z, giinkil sermayemiz yok. Yabanc1lar bizi eziyor. Benim amac1m, milli
ticareti kalkmdlrmak, fabrikalar ac;mak, yeralt1 zenginliklerini meydana g1karmak, Anadolu tiiccanna yard1m etmek, zenginlemesini saglamaktir. Bunlar, devletin onfulde duran ilerdir. Biz bunlan kanunlatiracag1z! ...
Aralof - Ya koyliHer?
Mustafa Kemal - Onlara yard1m edecegiz. Aan
kaldiracag1z.
Aralof _____: Siz koyliiye yard1m edene kadar derebeyleri, tefeciler, hoca1ar onu busbiitiin koleletireceklerdir. Onlann beklemeye hi<; niyeti yok, bizim diii.incemize gore, si.zin dayanagm1z koylillerdir. Onlan kalkmd1nmz, onlara toprak veriniz! Onlan vergilerden, tefecilerin elinden kurtanmz! Sizde i<;i sm1f1 gok zay1f,
orast 6yle. Ama i<;ileriniz az olmakla birlikte gi.igHi,
saglam ve bilinglidirler. Onlar hem size destek olur,
hem koyliilerin kalkmmasma yard1m eder. Bizde Rusya'da igilerle koyliiler, bir daha geri gelmemek iizere
Rusya'y1 derebeylerinden kurtarmIlardir.
Mustafa Kemal ~ Rusya'da i bakadir. Rusya'yi
Tiirkiye ile karIlatlramazsm1z! Rusya'da i<;i sm1f1
daha ihtilalden once orgi.itlenmiti. Yiiksek bir biling
duzeyine erimiti. Sizde dinin, halkm iizerinde, bizde
oldugu kadar biiyi.ik bir etkisi yoktur, bagnazhk yoktur. Bunu hesaba katmak gerek 321i.
Ger~ekten Aralof, Rusya modelini go'loniinde tutarak, Tilrkiye'yi tammadan ezbere konumaktadir.
Toplumsal gilc; hesaplanm, bir meydan savaI yonetircesine iyi bilen ve giic;Ieri iyi olc;en komutan Atatilrk,
eyhlere, agalara, airet bakanlarma, Anadolu tiiccar,
tefeci ve erafma, yani feodal, ya da yan-feodal gii<;711

lere dayah bir milli mucadele yaptigmm bilincindedir.

Qin'de cl.aha XIX. Yilzy1lda emperyalizmin hizmetincleki feodaller milli mi.icadeleye kaq1 ~1ktlklan i<;in, milli
kurtulu hareketi, emperyalistlere oldugu kadar feod3.llere de karl olmutur. Oysa Tilrkiye'de feodal unsurlar, ileride ayrmt1lanyla izleyecegimiz i.izere, Rum ve
Ermenilerin Turk ve muslilmam yok ctme politikas1
sonucu, milli mucadelenin oncilli.igilnii yaprrulard1r.
Feodaliteye dayah bir milli kurtulu devriminin, bu koUllarda, sosya!ist bir devrim yapmak Oyle dursun, geri;ek bir burjuva demokratik devrimi yapmalct:a tile bilyiik gil<;li.iklerle karllaacag1 ai;1ktir.
Atati.irk, bu gi.i<;lilkleri her gi.in gormi.i yaamibr:
Anadolu Bolevik oldu, diye i;1kartilan i~ isyanlar, Anadolu'yu bir batan bir baa tututurmutur. Meclis ~o
gunlugu, toplumsal devrim ne demek, bir kalpak devrimine bile kar1 ~1km1tlr. Atati.irk, cumhuriyete yonelii bile bir milli Sll'>J olarak saklamak zorunda ~alm1
tir. Zira Meclis <;ogunlugu, hatta Kurtulrn1 Sava~1'nm
baz1 liderleri dahi, Padiah<;1'dir. Bu koullar altmda
Anadolu'da Bolevik Devrim'e kalk1mak, en hafif bir
deyimle, hayalciliktir. Mustafa Kemal ise, ger<;ek<;idir*.
"' Tilrkiye'deki Milli Kurtulu Devrimi'nde feodalitenin ag1rhg1 iizerinde KomintR.rn'in DordUncii Kongresi'nde durulmutur. Unlli iktisatc1 Varga, bu toplant1da i:iyle konuur: dkinci Kongre'de ki:iylii hareketleriyle milli hareketler arasmdaki i:izdelik varsay1m1, Hindistan gibi lilkelerin denemelerine
dayandmlmItir. Oysa ornegin Tilrkiye gibi ba~ka iilkeler de
vardir. Orada toprak agalari bizzat milli hareketin liderlerl
olmulard1r. Bunun uzerine ikinci Kongred'eki milli devrimci,
ya da milli burjuva kavrammdan sonra, Di:irdiincii Kongre'de
milli feodal aristokrasi kavram1 gelitirilmitir. Buna gore.
ezilen kl:iylliler, ezen agalarla kolkola, milli kurtuln$ saval)t vereceklerdir. Ancak bu sava kazamld1ktan sonra, ezilen ki:iylii,
ezen agaya kar1 miicadeleye giriecektir. Kongre'nin bu konndaki karan Oyledir: Ezilen yerli bir ki:iylii kitlesine sahip somiirge illkelerdeki milli kurtulul) milcadelesi, ya Tilrkiye'de oldugu gibi biltiln memleket halk1 tarafmdan birlikte yilrilt'IUecektir, bu takdirde ezilen ki:iyliiniln toprak sahiplerine karl
miicadelesi, kac1111lmaz olarak milli kurtulu zaferinden sonra-

712

fistelik daha Bolevikligin Rusyada dahi cckabiliyet-i tatbikiyesi olup olmad1g1 anla1lm1 degildir. Lenin, 192l'de clevlet kapitalizmini onermekte, ozel giriime Odi.inler vermekte ve yabanc1 sermayeyi illkeye <;ekebilmek i<;in <;aba gostermektedir. Atati.lrk bunun farkmdadir. Nitekim daha 31 Ekim 1920'de Ali Fuad Paa'ya yazd1g1 ifrede bunu belirtmektedir :
((Komiinistlig'in memleketimizde degil, henuz Rusya'da bile kabiliyet-i tatbikiyesi hakkmda a<;1k kamlar
belirmedigi anla-1lmaktadir>> s2s.
Bu gori.iilnii 6 ~ubat 192l'de Hakimiyet-i Milliye
ya ertelenecektir; ya da Hindistan'da oldugu gibi. feodal toprak sa.hipleri, emperyalist haydutlarla ittifak halindedir, bu
takdirde ezilen koyliilerin toplumsal mucadelesi, milli kurtulu$ mtlcadelesiyle birlikte yuruyecektir (Carr, The Bolshevik
Revolution III, s. 477).
Atattirk Devrimi Sosyolojisi, yazan Steinhaus ise, Tilrk
Devrimi ile Hindistan ve Qin gibi tilkelerdeki milli demokratik
devrimin ozellikleri ac1smdan ilginc bir ba9ka gori1$ ileri siirmektedir. Steinhaus'a gore, Osmanh yonetiminde geli$t;ruen
idari ve askeri temeller. gerek kurum ve gerekse ki$1ler olarak, burjuva-demokratik devrime yatkmd1r. Asker ve sivil idarenin yap1s1, asker ve sivil kadro, yeni yonetimin gereklerini
karllamaktad1r. Bu nedenle yeni bir idare yap1s1 kurmak ilzere, kitleleri bilinclendirme, onlarla birlikte 9alu1ma ve onlan
yeniden orgiitlendirme geregi Turk Kurtulw1 Saval)1'nda ortaya
c1kmam1t1r.
Qin'de ise, eyaletlerin cogu feodal nitelikteki ozerk ai>keri
diktatorliiklerin egemenligi altmdad1r. Mill! devlet kurma yoIunda verilen savalarda bu askeri diktatorliiklerin memur ve
subaylarma dayanma olanag1 yoktur. Kuomintang hareketi,
halkla dogrudan dogruya iliki kurmak ve cumhuriyet oncesi
donemin egemenlik bii;imlerini ve asker! diktatOrliikleri y1kmak, stirekli olarak kitleleri orgutlemek ve eyleme gecmek
(sendikalar, grev, Iokavt) yoluyla kendi alt yap1s1m oluturmak zorunda kalm1$t1r. Gerekli kadroyu yeti9tirmek amac1yla,
siyasal ve askeri ozel egitim merkezleri kurulmutur. Bu okulIan bitirenler, Ordu ara,smda ve halk 19inde egitmen ve politikac1 olarak cah11mu;lard1r. Kuomintang hareketi, ancak bu
ve benzeri girl11imlerle, alt tabakalan ve yeti$tit1lmekte olan
saval)Cl gii<:leri devrimciler safma alarak askeri diktatorliikler
egemenligine son verebilmi, devlet birligini saglamu,1t1r (Steinhaus, Ataturk Devrimi Sosyolojisl, s. 93-94).

713

gazetesinde, daha once de sazilni.i ettigimiz i.izere, kesin bir dille belirtir :
Komi.inizm, toplumsal bir sorundur. Memleketimizin durumu, toplumsal koullan, din'i ve mill'i geleneklerinin kuvveti, Rusya'daki komi.inizmin bizce uygulanmaya elverili olmad1gi kamsm1 dogrular bir niteliktedir. Son zamanlarda memleketimizde komi.inizm ilkeleri iizerine kurulan partiler de bu ger<;egi deneme
sonucu kavrayarak i;ahmalarma son verme geregine
inanm1lard1r. Hatta bizzat Ruslarm diiiiniirleri dahi,
bizim i<;in bu gergegin meydana i;1ktigina inamyorlar.
ATATURK. NEDEN KOMUNIST PARTISi KURDU?
0 glinlerde Rusya'da bile cckabiliyet-i tatbikiyesi
kukulu bulunan Boleviklik, Ti.irkiye'de bir ig gelimeyle degil, ancak Sovyet Rusya Devleti'nin dltan zorlamas1yla ve Kiz1l Ordu'nun baskis1yla gelebilirdi. Nitekim Ti.irkistan'da komiinizm, Turk proleteryasmm
degil, Rus proleteryasmm eseridir. Bu konuda Lenin'in
durumu yerinde incelemek i.izere Tiirkistan'a gonderdi 7
gi Safarov, U gdzlemi yapar:
Tilrkistan'daki Rus devriminin koloniyalist olmasz kac;inilmazdi. Tilrkistan igi sinzfz sayzca azdt, lidersiz ve programszzdz. Bir partiden ve devrimci gelenekten yoksundu. Bu nedenle koloniyalist somilruye kari
<;zkabilecek durumda degildi. Qarlzk koloniyalizminde,
Tilrkistan'da sanayi iQisi olmak, Ruslarin bir ayricaligz idi. Onun i<;indir ki, burada proleterya diktatorlilgil,
tipik bir koloniyalist nitelik kazandi 321

Azerbeycan'da ve tum Kafkasya'da Boleviklik aym bic:;imde kurulmutur. Bunda KlZll Ordu'nun oynadlg;1 rol ai;1ktir.
Anadolu'da ise, igalci itilaf Devletleri ordulanm
ve Yunan Ordusu'nu Ti.irkiye'den kovmak i<;in Atatiirk'iln liderliginde bir milli miicadele yap1lmaktad1r. Atatlirk ic:;in, proleterya devleti - burjuva devleti diye bir
aymm yoktur. Dli:;ii.ince yap1sma gore, dilnya satrang

714

masasmda, bi.iti.in devletler, kendi ozel g1karlarma gOre davramrlar. Bu nedenle yabanc1 bir devlet ve yabanc1 bir ordu eliyle toplumsal bir devrim yapmak, Anadolu milliyetgilerinin di.ifulebilecekleri ve kabul edebilecekleri birey degildir. Boyle birey, milli miicadeleden
vazgegmekle e anlamhd1r. Nitekim Atatiirk, igalci
burjuva devletleri gibi emperyalist istila emelleri besleyebilecegini di.ii.indi.igi.i proleterya devletinin, Mustafa
Suphi'ler, Etem'ler, ve Enver'ler arac1hg1yla Tiirkiye'yi
ele gegirmek isteyebileceginden en gok Boleviklik edebiyati yap1lan gi.inlerde en bi.iyiik kukuyu duymutur.
16 Eyli.U 1920'de Ali Fuad Paa'ya gonderdigi bir ifrede, nas1l :i:ngilizler Vahdettin ve Damat Ferit'i kullanarak, milliyetgileri dinsizlik ve komiinistlikle suglay1p i<;
isyanlan koriikleyerek iilkenin bir k1smm1 ele gegirdilerse, Ruslarm da Mustafa Suphi arac1hg1yla, topluU1sal devrim adma igeride hareketler yaratarak iilkeyi ele
gegirmelerinden duydugu kukuyu belirtir :
<<:i:ngilizler, nas1l ig propaganda ile memleketimlzi
k1smen ele gegirmiler ve gegirmek istiyorlarsa, Ruslar
da hereyden once, ig darbeler ile memleketimizi ellerine gegirmek istiyorlars2 s.
Komiinizmin Tiirkiye'de kabiliyet-i tatbikiyesi
yoktur, ama bu tehlike vardir. Nitekim Ali Fuad Paa'ya yazd1g1 31 Ekim 1920 tarihli ifrede Rusya'da bile kabiliyet-i tatbikiyesi belli degil dedikten sonra oyle devam etmektedir :
Bununla birlikte igten ve dltan geitli amaglarla
bu aknnm memleketimize girmekte oldugu gorilli.iyor;
buna karI akla uygun tedbir almmad1g1 takdirde, milletin pek gok muhtag oldugu birlik ve dinginligi bozucu
durumlan> ortaya <;1kabilir.
Akla uygun tedbirler nelerdir? Atati.irk'e gore, bu
tedbirlerin bamda akh bamda arkadalardan, hiiki.imetin kontroliinde bir Komiinist Partisi kurmak gel715

mektedir*.
En akla uygun ve dogal tedbir olarak akli bainda arkadalara hiikiimetin bilgisi altinda bir Tilrkiye

Komiinist Partisi kurdurmak olacagi diiiiniildil. Bu

takdirde memlekette bu fikirle ilgili biitiin alcimlari bir
bilekeye indirgemek miimkiln olabilir 3 ~ 9

Nitekim Ataturk, antiemperyalist ve antikapitalist

Halkg1hk Bildirisi'ni de, sava bitmeden toplumsal devrime yonelmeyi gok sakmcah sayd1g1 halde, sola kayarak, Yeil Ordu'dan sonra Meclis'te Halk Ztimresi Grubu kuran ittihatg1lan saflannda toplayabilmek igin
yaymlanm~tir. Rusya'ya bagh Mustafa Suphi'den duydugu kukuyu dile getiren Ali Fuad Paa'ya yazd1g1
16 Eyltil 1920 tarihli ifrede bunu ag1kga belirtir :
Meclis'te son zamanda meydana g1kan Halk ZUmresi, bizim tamd1g11111z arkadalardir. Bunlar memlekette bir toplumsal devrimin krnmen olsun gereglne
inananlardir. Bu giriimin tehlikelerini kavrayamamaktadirlar. Hi.iktimetten ayn bir zilmre yapmaktan vazgegirmek istedik, milmk:Lin olamadI. Fakat hndi Halkr;;1hk Program1 ad1 altmda hi.ikilmetge bir program kabul
ettik. Halk Ziimresi kendiliginden dag1lm1 gibidir)).
BOLEViKLERE GORE TURKiYE'DE

KOMUNiSTLiK
Demek ki, milli milcadeleye komli.nizmin verebilecegi zararlan onlemek igin Ataturk bir Komunist Partisi kurdurmutur. Fevzi <;akmak, Ali Fuad Cebesoy,
Kazim Ozalp, Refet Bele ve ismet inonii gibi giivenilir ve akh bamda)) kiiler gizlice Komilnist Partisi'ne
~ Karabekir Pa:;;a'nm bulabildigi tedbir, bula:;;1c1 ve Ulkeye girmesi kac;1mlmaz say1lan komiinizmin Erzurum kap1smdan girmesidir. Erzurum kap1s1, Karabekir Paa'nm kontroHi altmdadir ve Karabekir Pa:;;a, komtinizmin bu yoldan milli mucadeleyc zarar vermesini onleyebilecegi inancmdadir. Karabekir, 5 Mart 1920'de Atatlirk'e U gori.il)ti yazm1l)tir: Bol:;;evizmin bula1c1 olan giic; ve eylemleri... ergec; iilkemizi dahi sti-

716

.almm1tir. Hatta Ataturk, kontrol d1ma ka9an c;erkez

Etem'e yazd1g1 bir mektupta, onun ve kendisinin de partiye almd1g-Im belirtmitir.
Durum bu iken, Komunist Pai tisi'nin Rusya Eolevik liderlerine yaranmak, onlan kandirmak ve boylece yard1m saglamak ic;:in kuruldugu s1k s1k ileri surillmiitiir. Oysa, Ruslar bamdan itibaren, Tiirkiye'yc S.imrh yard1m yapabileceklerini ve yard1mm artmm Bol~evik olmaya bagh bulunmad1gm1 tekrar tekrar soylemilerdir. Ataturk, daha S1vas'ta ilrnn Anadolu hareketinin temsilcisi olarak Boleviklerden yard1m saglamaya gonderilen Dr. Fuad Sabit, Baku'da Bolevik~erle
goriimil ve Bol9evik olmadan yard1m saglanacagm1
19 Temmuz 1919'da Tiirkiye'ye ulaan ifresiyle bildirmitir. Dr. Fuad Sabit 6yle yazmaktadir:
((Boleviklerle g6ril9tihn. Bolevizmin memleketimizde etkisi i9in toplumsal, ekonomik hi9bir temel olmad1g1 gibi, halkm killtilr ve gelenegi de buna aykm
oldugundan higbir toplumsal reform yapmam1z1 istemeden ne bigimde yard1m edeceklerini sordum. Her bi9imde yard1m edeceklerini ve imdi yol olmad1gmdan" yalmz paraca yard1m miimkiln oldugunu ve ne miktara
gerek olursa derhal verilecegini belirttilern:i:;o.
Bir y1l kadar sonra Zinoviev, Baku Kurultay1'nda,
Boh?evik olmak bir yana, c<ingilizler elinde tutsak Padiah'1 kurtarmak i9in savatig1m soyleyen Ankara
Hilkfnneti'ne yard1m edildigini a91klam19tir. Nitekim
Atatiirk de, Millet Meclisi'nde 3 Ocak 1921 giinil, bizim
rtikleyecek ve tek kurtulu yolu olarak o kuvvetle kader birligi yap1lmasm1 gerektlrecektir. Bir kez bu fikri adeta bir esas
olarak kabul ettikten sonra, bir de hedefe varmak i~ln yaprlacak yanll ve vaktinden once aceleci davramlarm doguraCag1 en btiytik felaketlerl, ayn bir nokta olarak incelemelidir.
Bunu kesin bh;imde bilmelidir ki, Bol1?evizmin bizi klll'taracak
bi~imde girmesi ve onun gerektirdigi eylemlerin tutunabilmesi
ancak Dogu illernden, yani Erzurum kap1srndan olabilir (Kazim Karabekir, istik!al Harblmiz. s. 483).
* Ttirkiye'ye ula1m1 Ermeniler kapamaktaydr.

717

komfulist olmam1zm istenmedigini en kesindille belirtir:

Bizim Ruslarla olan ilikilerimizde esas olarak ka-
pitalizme karz, yani komunizm ilkelerine temas dahi
edilmemitir. Gorilebilmek i<;in komunist olunuz, ya
da olmak zorundaszniz diye kimse bize birey demedigi gibi, sizinle dost olabilmek i<;in komunist olmaya karar verdik, dememiizdir. Boyle bir esas yoktur 331

Gen;ekten onlar demedigi gibi, Atatiirk de Bolevik

olmad1g1m1z1 ac;1k ag1k soylemitir. Moskova'da, Bekir
Sarni ve Yusuf Kemal'den kurulu Turk delegasyonu,
askeri ittifak yapmaya gahirken, Ataturk'ful yapt1g1
14 Agustos 1920 tarihli Meclis konumas1, bunun c;arp1c1 bir ornegidir :
Biz memleket ve milletimizin varhg1m ve bag1ms1zhgm1 kurtarmak igin karar verdigimiz zaman, kendl
gortilerimize bagh bulunuyorduk ve kendi gucumiize
dayamyorduk. Hi<;bir kimseden ders almad1k, hie; kimsenin ayartic1 vaadlerine aldanarak ie girimedik. Bizim goriilerimiz, bizim ilkelerimiz herkesge bilinmektedir ki, Boleviklik ilkeleri degildir ve Bolevik ilkelerini milletimize kabul ettirmek i<;in de imdiye kadar
hi<; duilnmedik ve giriimde bulunmadzk ~ 32

RESMI KOMUNiST PAR.Tisi, BOLf?EViKLiK

OLMAZ DiYOR
iin ilgin<; yam, Turkiye Komiinist Partisi kurulduktan soma Hukiimet'in resmi gazetesi Hakimiyet-i
Mi1liye ve Komiinist Partisi'nin orgam Yenigiin, Ruslann Bolevik modelinin Turkiye'de uygulanam1yacag1m israrla yazm1lardir. Atatiirk ve Hakk1 Behig'in birlikte kaleme ald1klan ileri siiriilen ve R.usya'daki ihtilal koullarmm Tiirkiye'de bulunmad1gm1 belirten yukanda soz konusu ettigimiz yazi.s1, buna ilging bir ornektir. Bu iki gazete, Tiirkiye'cle Bolevikligin olam1yacag1m inatla yazm1lar ve Mustafa Suphi ve Qerkez Etem'in goriilerine kar1 c;1km1lardir. Yeil Ordu, Halk Zumresi ve Tiirkiye Kpmiinist Partisi kurucusu ve bu parti718

nin yaym organmm bayazan Yunus Nadi, c;erkez

Etem'ci Bolevik Seyyare-i Yeni Diinya tarafmdan Komintern bildirisini degitirerek yaymlamakla suc;laninca, Komiinist Partisi'nin yaym orgam Yenigiin'de bu
gazeteye U kar1l!g1 vermitir :
Diinya devriminin, bizim iilkemizde ve bilir bil~
mez her onune gelenin elinde haval bir oyuncak yap1lmak istenmesidir ki, bizim camm1z1 s1k1yorn.
Rusya, biitiin insanhgi. emperyalizmin ve kapitalizmin belasmdan kurtararak bir devrim yapmak istiyor. Bolevikler, bu devrimi kendi iilkelerinde uygulam1lard1r. ileri ustunkoril gorenler ve kelimelerden
okuyanlar, haydi biz de Bolevik olalim, diyorlar. Bolevik olalzm da ne yapalim? Ve daha once, nasil Bolevik olalim? Bu bir tarikat midir ki gidip eyhinden
izin alalim?
ccTilrklilk hesabina Bolevik olup olmamak soz ko~
nusu bile edilemiyecek bir bilyilk yanliliktir. Qiinkii

Bolevik deyiminin ancak Rus toplumsal yaant1smda

tarihsel bir anlam1 vard1r. Ben Bolevik oldum, demek,
ben Rus oldum, demekten baka birey degilken, iin
farkmda olmayanlar Ti.irk Bolevik gazetesi bile yaymhyorlarn.
Biz de sosyalizm vadisinde devrimdyiz. Fakat
taklit<;i ve . Bolevik defjiliz.
.

Bolevikligi ooylece reddeden Komiinist Partisi'nin

yaym orgam, komiihist program1m, uygulanmas1 pek
de zorunlu olmayan bir iilkii saymaktad1r:
Partimiz, Rus Komiinist Partisi'nin programm1,
Rusya'da bile tamamiyle uygulanamayan ve ancak komiinizmin ana yon <;izgilerini gosteren iilkUler olarak
goriir saa.
Demek ki, Komi.inist Partisi ve yaym organian, Boleviklere irin goziikmek i<;in degil, tam aksine. Bolevik
olam1yacag1m1z1 kamtlamak ic;in c;aba gostermilerdir.
c;.erkez Etem'in ve Komintern'e dayah Mustafa Suphi'-.
nin partisinin Bolevikligine karI ideolojik miicadele
vermilerdir. Eger iddia edildigi gibi, resmi Komiinist
719

Partisi, Kominten'e kabul edilmek igin bavurduysa,

bu yalmzca Mustafa Suphi'nin Komlinist Partisi'ni etkisiz k1lmak amac1yla olmahd1r. Fakat Ankara yoneticilerinin, Komintern'e giriin 1920 yazmdan beri 21 arta bagland1gm1 ve Boleviklige karl ~1kan bir partinin
Komintern'e almmayacagm1 bilmedikleri pek dil'L'tntilemez.
Kzsaca, ne A.tatUrk Boleviklik iddiasznda bulunmutur, ne de Bolevilc liderler Bolevik olmamizz isteWilerdir. $erif Manatof, Upmal vb. gibi geri plandaki

Bolevik:erin gayretkeliginin kendi giriimleriyle oldugu anla1lmaktadir. Nitekim Sovyetlerle Dostluk Antla.mas1'm imzalamak i~in Rusya'da bulunan Yusuf Ke~
mal Tengirenk, 26 ~ubat 192l'de Moskova'dan 11.'Iustafa Kemal'e gonderdig'i raporda tmlari yazmaktadir:
c;ic;erin, goriimelerimizde Tiirkiye'nin komiinist
olmaszni asla istemediklerini, yoresel durum ve koullarzn buna elverili olmadigmz pek iyi bildiklerini. genr.;,
tecriibesiz komiinistlerin bdzz milsliiman memleketlerde gayretkelik gosterme yoluyla yaptzlclari lcotiiliilclade, Merkezz Hiilciimet'in asla etJcisi bulunmadigmi soyledi4..~1.

ATATURK'E YAPILAN KOMUNiST PART!Si

KURMA OGUTLER!
Bununla birlikte, Ti.irkiye'de bir Komi.inist Partisi
kurulmasmm Ruslarla dostlugu gelitirmekte yararh
olacag1m diii.inenler olmutur. Nitekim Cebesoy Paa'nm yazd1gma gore, 1920 Temmuzunda Moskova'ya giden ilk delegasyonumuz bunu gerekli bulmutur.
Ali Fuad Paa 6yle demektedir :
Mustafa Kemal Paa, gelecekte Ruslarla dostlu~
politikasmda bir Ti.irk Komi.inist Partisi'nin Ankara'da kuru1masmm yararh ve gerekli olacagm1 Rusya'ya
gonde1ilen ilk delegasyonumuzun bildirdigini ve bu fikirlerinde israr ettiklerini bir vesileyle bana da anlatm1t1r33~.

720

Halil Paa da aym giinlerde, 3 Agustos 1920'de,

Rum ve Ermenileri tutan ve Ttirkiye'yi koti.i gozle gi:iren Avrupa ve Amerika proleteryasmm yanh gortilerini di.izeltmek ve bi:iylece Sosyalist Rusya'nm ac;;1k<;;a
bizi tutmasm1 saglamak i<;;in sosyalistlik taslamay1,
Moskova ileri gelenlerinin i:igiitledigini yazar :
Moskova'daki ileri gelenlerin ogiitleri: Avrupa ve
Amerika proleteryas1 gi:iziinde yeni Ti.irkiye'nin yeni ilkelerinin yaymlanmas1, gereken popi.ilaritenin saglanmasma yol ac;;acaktir. Bu konuda yaymlanacak bildirid~
ornegin c;;iftc;;i halk1m1zm <;1karlanndan baka c;;1kar aramad1gmnz halde, !tilaf Devletleri'nin bize rahat vermeyii ve Yunan Ordusu'nu silahlandmnas1 vb. 'den yakmmak, hic;;bir zaman haklarmda savac;;1 ve istilac1 bir
fikir beslemedigimiz Yunan ve Ermeni halklanyla ne
istedikleri konusunda dogrudan dogruya gi:iriiebilecegimiz, fakat hic;;bir zaman emperyalist hiiki.imetlerin
sermayelerine alet olam1yacag1m1z gibi bunlarm aletleri
olan ki.ic;;iik htikiimetlere aym yolu ogiitlemek bic;;imindeki gori.ilerin belirtilmesi gerekir. !ngiltere Parlamentosu'nda !ngiliz Htikiimeti'ne gensoru yoneltmek ic;;in
Moskova'nm olanaklan oldugunu si:iylediler. Boylece
gensoru, ic;;i s1mf1 kamuoyunda koti.i tanman Tiirklerin
iyiliklerini ve yeni fikirlerle davrand1klanm be!irtecektir. Nasyonalist Tilrkiln kismen sosyalist bi<;imine dokillililniln, Sosyalist Rusya'nin a<;zk<;a bize yandalzgisaglamaya yararli olacagi onemle soyleniyori>as 11

ni

Bu gi:iri.i:;ilerin, Halkc;;1hk Program1'nm ilanmda ve

Komi.inist Partisi kurulmasmda etkisi oldugu di.ilini.ilebilir. Fakat hatirlamak gerekir ki, Moskova'dan bu
ogiitler geldikten hemen sonra, Mustafa Kemal, 14
Agustos 1920'de Meclis'te Herkes bilir ki, bizim ilkelerimiz Bolevik ilkeleri degildir diye konumaktadir.
Bu nedenle, ogiitlerin onu gereginden fazla etkiledigi
di.iiiniilemez. Etkilemi olsa, kurdugu Komfmist Partisi'nin bahca c;;abasm1 Bolevik degiliz, olamay1z)) fikrinin ilenmesinin tekil ediini anlamak gilc;;leir.

721

ATATURK'E GORE KOMUNiST PARTiSi'NiN

KURULU:S NEDENI
Atatiirk'iin kendisi, Komiinist Partisi'ni, komlinizmin kabiliyet-i tatbikiyesi olup olmad1g1m denemeyle anlamak i<;;in kurdugunu ileri surer. 31 Ekim 1920
tarihli ifresinde Ali Fuad Paa'ya Komiinist Partisi
kurdurma gerekgesini Oyle ag1klar :
Sosyalizm ve komiinizm ilkelerinden hangilerinin
ne Ol<;;iiye kadar bizce uygulanabilecegi, sindirilebilecegi ve benimsenebilecegi, Tiirkiye Komiinist Partisi'nin
propagandasma karihk milletin fikirlerini belirtmesiy.
le ve zamanla anla.1lacakt1n> 837
Millet Meclisi'nde 3 Ocak 1921 gl.i.nu de, Atatilrk,
Komiinizm bulalCidir, onlenemez, garesi yoktUr>l diyenlere karI, Qaresi, Komiinist Partisi kurup kabiliyet-i tatbikiyesi var mi, yok mu denemektir cevabm1
verir:
Bula1c1 ve kac;m1lmaz diye tamt1lan komunizme
karI gare vardlr. Komiinizm ilkelerinin, kurallarmm
memleketimizde ve milletimiz arasmda kabiliyet-i tatbikiyesini algilamak, ya da alg1layanlanm1z arac1llg1yla biitiin memlekete ve millete anlatmaktir. Eger bu
gerc;ekler milletimizin gogunlugu tarafmdan tamamiyle
alg1lanm1 olursa, ya kabiliyetimiz vardir yapanz, ya
da kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur, anlanz. Urkeriz, yapmay1zn338.
Ne var ki, Atatiirk'iin Tiirkiye'de komiinizmin kabiliyet-i tatbikiyesi olmadlg1 kamsma c;ok daha onceden
vard1gi anla1lmaktadlr. ic; isyanlar sirasmda bunu gormiitiir. General Harbord'a verdigi 24 Eyliil 1919 tarihli
muhtirada da -Amerika'nm kukularm1 yatltirma
amac1m guttiigu i<;in muhtiranm gerc;ek diiiincelerini
yans1tmad1g1 ileri suriilebilirse de- Atatiirk, komunizmin Tiirkiye'de kabiUyet-i tatbikiyesi bulunmad1g1111
kesinlikle belirtmiUr :
Boleviklere gelince, bizim memleketimizde bu
doktrinin higbir bigimde, bir yeri olamaz ... Turk mille722

tinin bu doktrine karI hi<;bir egilimi olmadlgmm ve

hatta gerektig'inde mucadeleye hazir oldugunun en iyi
kamti, Ferit Paa'mn Bolevizmin memleketi istila ettigi, ya da etmek uzere oldugu yolundaki as1ls1z soylentilerine karI milletin duydugu dehet duygusudur 339
Bu durumda, bir parti kurup denemeye gerek olmad1g1 dili.inillmelidir. Kald1 ki, resmi Komi.inist Partisi,
halkm tamamen d1mda ve halkm hi<; haberi olmayan
Meclis i<;inde bi<;imsel bir kurulu olarak kalmItlr. Bu
kurulu komunizmin kabiliyet-i tatbikiyesi bulunup bulunmad1g1 konusunda en ufak <;aba gi:istermemitir. Bu
nedenle, partinin ger<;ek kurulU nedeni, komi.inizmin
uygulanabilir olup olmad1gmm saptanmas1 degildir ..
Ger<;ek neden, daha once de belirttigimiz i.izere, komi.inist ve benzeri ak1mhm frenleme ve kontrol altma
alma gabas1 olsa gerekti:i:'. Boleviklik taslama modasi
ii;inde komunist akzmlar, Ankara Hukumeti'ni ve milli
mucadeleyi tehdit eden bir tehlike niteligi kazanmztir.
Bir ara Meclis'te neredeyse r;ogunluga sahip olan Yeil
Ordu'lu bir <:;erkez Etem, sol rnaceraczligin tipik bir ornegini tekil etmitir. Islam Bolevikligi taslayan Halk
uralar Partisi kurucusu ve Rusya ile ilikili bir Enver
Paa, 1921 sonbaharzna kadar lszam Bolevik birlikleriyle Anadolu'ya girmek, ya da Ankara'da da.rbeler duzenleyerek baa gepnek i;abasinz surdilrmiitur. Meclis'teki solcu lttihatr;zlar, Qerkez Etem ve Enver Paa
ilikileri arasznda Mustafa Kemal'i diiiindurrnulerdir.
Bizimle bir ittifaka yanamayan Sovyetlerin niyetleri
ise, Ankara ihtildlcilerince bilinmemektedir ve Komintern ve Mustafa Suphi'nin Komunist Partisi'nin bir
darbesiyle Sovyetlerin Anadolu'da uydu bir Sovyet Cumhuriyeti kurrnayq, kalk:tmalarzndan kukulanilmaktadir. Mustafa Kemal, birr;ok yazimalarznda garilldugil
uzere, Sovyet Rusya'nin lngiltere ile anlama r;abasznda oldugunu, Turkiye'yi lngiltere ile pazarligznda koz
diye kullanmayi tasarladzgznz dililnmiltilr. Ankara'ya
gelen birtakim Sovyet Hilkilmeti temsilcilerinin sorum-

723

suz davranzlarz, bu kukulari beslemitir.

Ote yandan, Rusya'ya, <;erkez Etem'e ve Enver Paa'ya dayalt Boleviklik hevesleri, toplumsal devrime
hazzr olmayan bir illkede yapzlmaktadtr. Mildafa-i Hukuk orgiltleri ve Millet Meclisi, feodal ve yarz-feodal unsurlarzn egemenligindedir. Bunlar Osmanltligin semboZU ithal mali fes yerine, milli. nitelik kazanan yerli malt kalpagi bile giyrneyi reddetmektedirler. Anadolu'da
Rumluk ve Ermenilik kurulmasmi engellernek i~n milcadele etmenin otesinde en ufak bir degiiklige razz deiJillerdir. Hatta Rumluk ve Ermenilik kurulmamasz koUluyla, Milli Misak'tan ve ekonomik bagimszzliktan vazgec;me ve emperyalizmle uzlama egilimindedirler.
Boylece tutucu gii<;lere dayalz bir mim mucadelede,
toplumsal devrim iddialarznin, saflarda geni bOlilnmelere ve par<;alanmalara yol aqacagz ve milli milcadele
amaqlarznz tehlikeye dililrecegi aqzktzr. tlstelik <;erkez
Etem'ler, Enver Paa'lar elinde Boleviklik, tehlikeli bir
macera olarak gozilkmekte, Mustafa Suphi Komintern'in aracz sayilmaktadzr.
Yunanla sava, i<; isyanlar ve ne Sovyetler Birligi
ile, ne de Batz ile bir anlamaya varzlamayz ortammda,
millici saflarz, sinzrlz milli hedefler gerc;evesinde birlik
i<;inde tutmak, buyilk i5nem kazanmttir. Bu nedenlerledir ki, Mustafa Kemal, <;erkez Etem'li Yeil Ordu'yu
feshetmitir. Yeil Ordu'yu Meclis'te ccHalk Zilmresi
adiyla silrdilren sol ittihat<;ilari ayrz bir grup olmaktan
<;ikarzp kendi saflarznda toplayabilmek i<;in Hilkilmet
adma Halkt;ilzk Programt'ni Meclis'e getirmi ve b&ylece Halk Zilmresi'ni dagttmayi bllarmitzr.

ATATURK'UN MUSTAFA SUPHi VE

QERKEZ ETEM'E UY ARILARI

Ne var ki, Halk Zumresi ile i bitmemektedir. YeOrdu, AtatUrk'iln kapatma istegine ragmen, faaliyetini siirdilrmtitur. Tokat Milletvekili Naz1m gibi macerac1 kiiler, <;erkez Etem'e yaslanarak, 6rglitlenmeye

il

724

devam etmilerdir. Mustafa Suphi bunlarla iliki kurmu ve Anadolu'da orgiitlenmeye c;allmIbr. Ustelik
Ye~il Ordu'cular, Atati.irk'iin istegiyle komti.nistlik yaptiklanm etrafa yayarak gii(!lenmeye yonelmilerdir.
Atati.irk, Cebesoy'a yaz1smda bunu onaylamad1gm1 belirtir:
<<Gizli komti.nizm orgiitunii her yolla durdurmak ve
uzaklatlrmak zorunday1z ...... Hac1 i.ikrii Bey gibi birc;ok arkadalar, gizli bir bic;imde balad1klan Yeil Ordu orgiitu ile oynad1lar. Bunu durdurmalan igin kendilerini uyard1m. Kendi isteklerini kolayhkla benimsetmek isteyen birtaklm kiiler, hileye sap1p, komti.nizm
ve baka orgiitlere taraftar oldugumu daima yayiyorlar. Fakat yanhbr. Durum, ac;1klad1grm gibi. Dogu, ya
da Bat1 ile belli bir sonuca varmadan devrimlerden ka(!mmak ... ve ne yap1Iacaksa Hiikiimet arac11Ig1yla yapmaktir>l.
Mustafa Kemal, bu yazidan ii<; giin once, 13 Eyliil I920'de, Mustafa Suphi'ye gonderdigi mektupta da,
Millet Meclisi'nin Sovyet sistemine benzedigini, Komiinist Partisi ile Ankara Hukfuneti'nin goriileri arasmda
amac; ve ilke yonti.nden tam bir birlik bulundugunu))
belirterek, Millet Meclisi dtmda ayn bir gabanm liizumsuzluguna Mustafa Suphi'yi inand1rmaya galllr
ve emperyalistlerle sava ile i<; isyanlan hatirlatarak
bunun tehlikelerini belirtir :
Milletin birlik ve direncini bozabilecek zamansiz
ve gereksiz giriimlerden <;;ekinmek, milletimizin kurtuluU yanilnden zorunludur.

O halde Komintem'e bagll olan ve onun kararlanna kesinlikle uyma durumunda. bulunan Mustafa Suphi 'nin Komti.nist Partisi dahi, Turkiye'de ne yapacaksa
ancak Meclis Bakanhg1, yani Atattirk arac1hg1yla yapmahd1r:
... Orgiitti.niizun yalmzca Bi.iyi.ik Millet Meclisi
Bakanhgr ile baglant1 kurmas1 ve surdiirmesi gerekir.
Tiirkiye i~inde uygulanacak her ~eit i:irgiitler ve dev725

rimler ancak bu kanal arac1hg1yla yap1labilir>> 340

Komintem'e bagh bir orgiitt'm, Millet Meclisi Bakanhg1'rnn kontroliine girmesi olanag1 elbette yoktur.
Fakat bu sozlerle, Mustafa Suphi'ye Millet Meclisi Bakanhg1'nm kontrolii dllllda orgtitlenme ve devrim yapma i;abalarma izin verilmeyecegi anlatilm1 olmaktadir.

Benzer uyanlar Qerkez Etem'e de yap1lmu;itir. Qerkez Etem'e, Hakk1 Behi<; ve Mustafa Kemal'in imzas1yla yazilmitir ki, artik gizli Yeil Ordu orgtittine gerek
yoktur, zira bir Komtinist Partisi kurulmu ve Yeil
Ordu bu partiye doniimiitti.r. Bundan sonra; onllne
gelen komtinistlik taslayam1yacaktir, ancak resmi Komilnist Partisi'nin fotografll kimlik karti ve yetki belgesini ta1yanlar komiinistlik yapabilecektir. Bu duyuru ilgini;tir ve Komi.inist Partisi'nin kurulu amacuu
ai;1ki;a ortaya koymaktad1r :
<cSevgili Yolda! Dogrudan dogruya U<;ilncti. Enternasyonal'e bagh* ve onun temel programma dayah bir
Ti.irk Komtinist Partisi kurularak ...... Hiikiimet'i;e de
onaylanm1tlr... Parti re5men kurulmu o'.up, i;alImalanm di.izenledigine ve onceden gizlice kurulmu bulunan gizli Yeil Ordu orgiitu dahi partiye doniitiigi.ine gore, artik Bolgevizm, komi.inizin fikir ve ilkeleri
iizerinde hi<;bir dernek, ya da kurulun, fotografh kimlik
karti ve yetki belgesi olmaks1zm kim olursa olsun bir
kiinin faaliyette bulunmasma da izin verilmeyecektir.
Durum i<;ileri Bakan1Ig1'na bildirilmitirm.
Nitekim Erzurum Valisi Hamit, 2 Ocak 1921 tarihinde Dogu Cephesi Komutanhg1'na yazd1g1 yaz1da, bu
goriie dayanarak, Mustafa Suphi ve arkadalarmm s1rnrdl1 edilmesini istemitir. Vali Hamit, resmi parti dltndaki kiilerin giriim ve eylemleri, memlekette uygun
goriilen komilnistlik bi<;imine aykin diltilgunden ve

* U<;iincil Enternasyonal'e bagl1llk iddias1, bir niyet belirtisinden ibarettir. Zira bu konuda karar, Enternasyonal'e aittir.
726

1<nifale<;;i ve ihtildlci amar;lara yonelmi~ sayilmasi gerektiginden Mustafa Suphi'ye karl harekete ge<;mi-

tir.
<;erkez Etem'e de Ataturk bir mektup yazarak kendisinin, <;erkez Etem'in ve Refet Bele'nin Ankara'da Komiinist Partisi Merkez Kurulu iiyeleri. se<;ildiklerini, Eskiehir'deki Yeni Diinya gazetesinin Komiinist Partisi'nin yaym orgam yap1ld1gm1, bu nedenle Ankara'ya getirilmesi gerektigini bildirmitir. Nitekim gazete Ankara'ya getirilmi, Yeil Ordu'ya son verilmitir. Hala. Yeil Ordu'yu siirdiirmek isteyenler ile isyana yonelen
<;erkez Etem'e karI iddet yoluna bavurulmutur. <;erkez Etem ve Mustafa Suphi sorunlan biilnen bi<;imde
i;:oziiliince, resmi Komiinist Partisi'nin bir ilevi kalmam1, kendiliginden unutulup gitmitir.
Biitiin bunlar, Komiinist Partisi'nden amacm komiinist ak1mlan kontrol altma almak, 01mn milli miicadeleyi bi:iliicii ve zay1flatic1 etkilerinoen korunmak
oldugunu gostermektedir. Nitekim Komtlnist Partisi'nin Genel Sekr~teri Hakkl. Behig de KomUnist Partisi'nin neden kuruldugu sorusuna verdigi cevapta bu
g.J~ ~-~ft dcgrularnaktadir :
Rus El~iligi'nin el altmdan yi:inettigi ziimreler
vard1. Yeil Ordu'nun faaliyetine son vermek karanm
kabul etmeyen iiyeleri vard1. Qerkez Etem'in milli kuvvetleri etrafmda di:inen bilir bilmez Bolevik akl.mlan
vardi. Bunlann hepsini toplamak, akla uygun ve saghkh yollara sokmak ...... onemli bir i olacaktln 342
MiLLET MECLiSi'NDE

ANAR~i

Daha genel planda da Mustafa Kemal millici giigleri Milli Misak hedeflerine yoneltmekte, Yunanla savatan gok daha biiyiik gii~liik gekmitir. Qeitli gruplamalar, Meclis'i yonetilemez bir duruma getirmitir.
Atatiirk, Nutuk'ta bundan yakmir :
Erzurum ve S1vas Kongresi'nde saptanan ilkeler,
son Istanbul Millet Meclisi'nce kabul edilip berkitile727

rek Milli Misak ad.I altmda ozetlenmiti. Bu ilkeler,

Birinci Bilyi.ik Millet Meclisi'nce de kabul edilmiti ve
bunlara uygun olarak yurdun bi.iti.i.nli.i.gfuli.i ve milletin
bagims1zhg1111 saglayacak bir banm e!de edilmesine
gah1hyordu. Arna zaman gegtiki;e, Meclis'te birlik o!arak i;ahmanm saglamp dilzenlenmesinde gi.i<;Hikler
dogmaya baladi. En onemsiz konularda oylar dag1hyor, Meclis'ten i ~1km1yordu. Kimi kiiler, buna bir
i;1kar yol bulmak i<;in 1920 yih ortalannda birtak1m orgiitler kurmaya kalkltllar. BU.ti.in bu giriimler, Meclis
gori.imelerinin diizenli yiiriitiilmesini saglamak ve gori.iiilen konular i.i.zerinde oylan toplayarak olumlu i
g1karmak amac1m gi.i.diiyordu ...
. .. Orgiitler benim (Halkg1hk) programnndan esinlenerek birtaknn sanlar (unvanlar) takmmaya ve programlar saptamaya balad1lar. Niteliklerini anlayabilmeniz igin bu orgi.itlerin bellibahlarmm adlanm sayayim :.
a) Tesani.it (Dayamma) Grubu
b) istiklal (Bagims1zhk) Grubu
c) Mtidafaa-i Hukuk Zi.imresi
<.;) Halk Zi.imresi
d) Islahat (Reform) Grubu.
Bu gruplardan baka, ads1z olarak, ozel ama~li kimi orgtitlerin de gahtlklan anla1hyordu.
Efendiler, bu adlanm sayd1g1m gruplann her biri
Meclis gori.imelerinde dtizeni saglamak ve oylarm dagihml onlemek amac1yla kurulrnularsa da, bunlann
varbklan tersine bir sonug veriyordu.
Gen;ekten say1lan gok, tiyeleri az olan bu gruplar,
biribiriyle yanmaya kalkrnilar ve biribirlerini dinlememek yi.izi.inden Meclis'te hemen hemen bir kargaa
dogurmaya balarnIlardi. Ozellikle Anayasa Meclis'ten
g1kt1ktan sonra, yani Ocak 1921. sonlarmda, Meclis i.iyelerinin ve ortaya ~1kan gruplarm genel olarak her ite
toplantiya kahlmalanm ve birlikte gahmalanm saglamamn bir kat daha zorlarnaya balad1g1 goriiliiyor728

du. <;unki.i Milli Misak'la saptanmz olan ilkelerde, her

bakzmdan goril ve amaq birligi oldu{ju halde, Anayasa.
ile konulan ilkeler iizerinde tam birlik saglanmz goriinmiiyordu. Gruplan birletirmek, ya da gruplardan
birini guqlendirerek i gormek i<;in, dolaylz olarak r;ok
r;altftm. Ama bu yolla elde edilen sonuqlarzn, uzun
omilrlii. olmadzklarz goruldibi 3 rn.
Atati.irk, 1921 yazmda Kaz1m Karabekir Paa'ya
gonderdigi ifrede, durumu daha a<;1k bir dille anlatir
ve Meclis'teki anariden yak1mr :
ccMeclis'te Islahat, Miidafaa-i Hukuk, 1stiklal gruplan ile Halk Zilmresi gibi bir<;ok orgtit meydana geldigi
halde, bunlardan hi<;birisi yeter bir <;ogunluk gorilntiisii
kazanamadi. Ve bu nedenle, Meclis'<;e Hiikilmet'i tutmak ve herhangibir i yiiriitmek olanag1 da kalmadi.
Bu ziimrelerin herhangibirini tutarak ve dolayh yoldan
gi.l<;lendirerek varhg1m1z i<;in bir dayanak noktas1 olaca k bir kilt.le meydana getirmek hususunda ge<;miteki hilt.iin <;:!1.h!?malanmlZ semeresiz kaldi. Bu durumun
sonucu, ortahkta egemen tek ey, di.izensizlik ve anariden iharetti. 0 halde iki yoldan birinin seqilmesi kesin bir zoruniuluk idi. Ya bu Meclis ile kesin olarak i
{/oriilemiyecegi gerqe{ji ilzerine yeni tedbirler almak, ya
<ia yapt1.gimiz gibi bir qogunluk zumresi meydana getinneko11H.

tte bu gerek<;eyle Atatiirk, Meclis'te bakanllg1111

yi.iklendigi Miidafaa-i Hukuk Grubu'nu 1921 May1smda
kurar. Grup, Milli Misak gibi smirh bir erek c;er<;evesinde miimktin oldugu kadar c;ok milletvekilini toplamak amac1m giitmektedir. Grup, bu s1mrh amacm1 yaymlad1g1 Ana Madde'de a<;1klar :
Milli isteklerin ozeti bulunan Milli Misak ilkelerine gore, iilkenin biittinliigiini.l ve milletin bag1ms1zhg-J.m
saglayacak barn~ ve esenligi meydana getirmektir. Grup
bu kutsal amac1 elde etmek i<;in milletin butiin maddi
ve manevl giicunu gereken hedeflere yoneltecek ve kullanacak ve iilkenin resmi ve ozel buttin kurululanm
bu milli amaca yard1mc1 k1lmaya Gahacaktlrn.
729

CUMHUR1YET KUKUSU DAHi

MiLLiCiLERi PARQALIYOR!
Atatiirk, bu smirh erekten bir ad1m ileri giderek,
Ana Madde'de, Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun c<devlet
ve millet kurulularzni da Anayasa'ya gore adzm ad:im
saptamaya ve hazzrlamaya qalzacagmz ac;1klamu;}t1r.

Milli Misak'm halk egemenligi ilkesine uygun di.ien bu haz1rhklarm yap1lacagmm ac;1klanmas1 dahi, Padiahc;1 tutucu muhalefetin ac;1ga g1kmasma yetmitir.
Karabekir, Cebesoy, Bele gibi Kurtulu Savai'nm liderleri olan paalarla Rauf Orbay'm da, Atattirk'iln giriimine c;eitli bic;ilnlerde olumsuz tutum takmmalan, tutucu ve Padiahc;1 muhalefeti bir hayli giic;lendirmitir.
Sakarya Zaferi'nden sonra azalmas1 gerekirken,
gittikc;e artan ve giic;lenen bu muhalefetin arkasmda,
ingiliz resmi belgelerine de dayanarak Birinci Kitap'ta
uzun uzun ac;1klad1g1m1z iizere, Saray ve ingilizler var-.
dir. Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun kurulmas1, bu muhalefetin giic;lenmesini onlemeye yetmemitir. Muhalef.ete, Tiirk Ordusu'nun Yunam yerletigi mevzilerden
puskilrtme olanag1 yoktur. ingilizler birtaknn odiinler
vermeye hazird1r. Istanbul'da da Ankara'ya sempati duyan Tevfik Paa gibi ihmh kiiler hiikiimetin bamdadir. Milli Misak'tan odiinler vererek ban yapmall ve
Saltanat etrafmda tekrar birleilmelidir goriiii, tngiltere ve Saray tarafmdan telkin edilmitir! Boylece Milli Miicadele'nin tasfiyesi soz konusu olmaktadir. Ankara'da bu hareketin perde arkasmdan liderligini de Rauf
Orbay yapmaktad1r. Yani Atatiirk'iin Milli Misak etrafmda Medis'in biiyiik c;ogunlugunu toplamak ic;in
kurdugu Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun ic;inde de, dImda oldugu gibi, ingiltere ve Saray'm etkisiyle, muhalefet giic;lenmektedir. Bahane olarak da AtatUrk'iln
cumhuriyete, ya da diktatorlii.ge gitmesi kukusu ileri
siiriilmektedir. Kukular da Miidafaa-i Hukuk Grubu'nun ccAnayasa'ya gore devletin ve milletin orgiitlerini
hazirlama gorevini yiiklenmesine dayat1lmaktad1r. Ka730

rabekir Paa, buna itiraz etmitir. Ali Fuad Paa, Moskova'dan doniince, Atatiirk'e birlik ve beraberligi bozacak boyle bir yola neden gidildigini sormu ve bunun
c;1kartacag1 ikiligin Ordu'ya ve sava alanma s1grayabilecegini soylemitir.
Demelc oluyor ki, <;;ok daha bilyilk bOlilnmeler ve
par<;alanmalar yaratacak olan toplumsal devnm sorunu Dyle dursun, Ankara'daki ((Halk Hukumetinin
organlarinzn yavw; yava hazzrlanmak istenmesinin ilani dahi, milliyet<;i saflarda ciddi bir bolUnme yaratmztzr.

AtatUrk, Cebesoy Paa'ya boliinmeyi goze alarak

neden buna gerek duydugunu ag1klam1tlr :
c<~ Once bcn de sizin gibi diii.inmiitlim. Fakat
sonra savam uzamas1 olas1hg1 kar1smda fikrimi degitirdim.
Atatiirk'e gore, bu siralarda HZay1f kalpli ve tahammiilii az olan baz1 kimseler)) Ankara'da oyle konumaktad1rlar :
c<K1sa zamanda- kazamlmas1 olanag:i olmad1gma gore, sava uzay1p gidecektir. Neden, Damat Ferit Paa
Hi.ikiimeti'nden sonra iktidara gelen hamiyetli, tecriiheli, yetenekli kiileri de igine alan Tevfik Paa Kabinesi'ne glivenilmiyor? Bu hiikiimetle goriiiilerek ve
anla:;iarak Milli Misak'nnzzm bir kzsmini .~imdiden Uilaf Devletleri'ne kabul ettirmenin ve oteki kzsmmz da
uygun zeniin ve zamana ertelemenin <;areleri aramp
bulunarnaz mi? Hain Damat Ferit, milli hareketi bir

isyan olarak kabul etmi ve onu her yolla dag1tmaya

kalkmIb. Oysa Tevfik Paa oyle yapmad1, milli hareketin kuvvet ve giiciinii anlad1, bize yard1m ediyor. Hatta Hukiimetinden iki onemli bakam, bizimle anlamak
iizere Anadolu'ya kadar gonderdi. Biz ise, o Hiikumet'i
esasmda reddediyoruz. Sonu ne vakit ve nas1l gelecegi
bilinmeyen bir savam arkasmdan suriikleniyoruz.
Milli Misak'1 bir yana birak1p, emperyalizme ve Saray'a teslimiyete giden bu muhalefet ak1m1 karIsmda,

731

Atatiirk, Halk Hi.ikiimeti'nin organlarm.i saptama geregini duydugunu soyler :

Tahammillii az olanlar, onemli bir ki.itleyi kendi
. arkalanndan sti.ri.i.klemeye ve boylece, milli varhg1m1zm
giici.inii azaltmaya balam1lardi. Bu kiitleye karI durum ve tedbir almak zorunda kald1k. Onlara Unlan
anlatmak istedik: ic;in.e dutilgumuz tehlike, yalniz dz
dilmanlarimizdan gclm_iyor, belki daha c;ok milletin
kendi kaderine egemen olamamasmdan geliyor. 0 halde devlet yonetimini, Padiah ve Halife'ye dokunmadan
halkc;1 bir sisteme imdiden yava yava doniiti.irecek
olursak, hem bugi.in ic;in daha <;ok gti.venlikte bulunuruz, hem de gelecekte bu gibi tehlikelerle bir daha karIla.mayiz. Eger iltinci amac1m1z1, yani demokratik yo-
netime gitmek istegimizi ac;1ga c;1karmam1 olsayd1k, zafer giinlerine kadar dayanmaya kararlI olanlarm da
moralini bozacaklard1. Qiinkti. diimanlanm1z, Tevfik
Paa Hiiki.imeti'ni iktidara getinnekle, iradesi gevek
olan vatandalanm1zm mticadele azim ve sebatlanm
azaltmak hedefini giitmiilerdi. Bu ikinci amacnmzla
demek istiyorduk ki, Merutiyet sistemindeki yonetim
bic;imimiz bozuktur. ister Ferit Paa gibi vatan haini
bir vezir iktidara gelsin, isterse Tevfik Paa gibi hami-yetli ve tecrubeli bir sadrazam gelsin, milletin kaderine
kendisinin egemen olamamas1 yi.iziinden bag1ms1zhgim1zm yitirilmesi tehiikesi daima kalacaktmi 84 ".
MiLLET MECLiSi'NDE
HALK HUKUMETh KAVGASI
Ne var ki, Atatiirk'tin Halk Hi.iki.imeti'nin organlanm yava yava hazirlama)) di.iiincesi eyleme ge~e
mez. Atati.irk savunma durumuna diier, tutucu Padiahc;1lar ise, sald1nya gec;erler. Muhalifler, lll20 y1lmda
c;ok sozii edilen ve edebiyat1 yap1lan Halk Hiikiirneti))
ve Halkc;1hk)) goriilerini hi~e sayarak Meruti sistemin ilamm ongoren bir tasany1 Meclis'e getirirler.
Bakanlar Kurulu'nun gorev ve yetkilerine dair kanun>>

732

adll bu tasanya gore, kuvvetler aymnnna gidllecek,

Meclis ve Meclis Bakam Mustafa Kemal'in karIsma
yi.iri.itme gi.ictini.i elinde tutan bir babakan ~1kanlacak,
Padiah'm durumu garantiye almacak ve Osmanll Anayasas1 canland1nlacaktir. Atatiirk, bu tasarmm kanunlamasm1, Anayasa Komisyonu'nda gori.iUlmeye gondererek guc;liikle engelleyebilecektir. Atati.irk, bu konuda Arahk 192l'de c;ok uzun bir konuma yaparak Meclis'e karl Meclis'in yetkilerini savunacaktir! Tasan kanunlairsa, Bakanlar Kurulu'nun Meclis'i feshedebilecegini ileri silrecektir :
((Mustafa Kemal Paa - Soranm size: BakarJar
Kurulu sizin buradan dagilmaruza karar verirse, siz ne
yapacaksm1z?
Hiiseyin Avni - Gilleriz.
Mustafa Kemal Paa - GUlemezsiniz! Istanbul
Mebuslar Meclisi'ne giden zat1aliniz o zaman da gi.ileriz
dediniz ama bunu yapamadm1z! Kulaklanmzdan tutup
kap1dan d1an atm1lard1 !
Hi.iseyin Avni -. Yapanlar Saray Komutaru idi.
Oysa bizi tutanlar, milli kuvvet ve milli komutanlarcllr.
Bu nedenle kimse atamaz.
Atati.irk, Osmanh Anayasas1'na di:inili.i onleyebilmek ic;in, Meclis'in gegen y1l onaylad1g1 Halkg1hk Program1'm hatirlatacak ve halk~1hgm, Osmanh Anayasas1 ve Merutiyet'le bagdaam1yacag1m belirtecektir :
cc- Toplumsal ogreti (doktrin) ag1smdan ...... biz
yaam1m, bag1ms1zhgm1 kurtarmak igin ~alu~an emek~ileriz, zavalh bir halk1z ... Efendiler! Halkg1llk, toplumsal dilzenini emegine, haklarma dayand1rmak isteyen bir toplumsal ogretidir. Efendiler! Biz bu hakklmiZl korumak, bag1ms1zhg1m1z1 gi.iven altmda bulundurabilmek ic;in, Meclis'c;e, milletge bizi yok etmek isteyen
emperyalizme kaf1 ve bizi yutmak isteyen kapitalizme
karl milletge saVal uygun goren bir doktrin izleyen

insanlar1z.
Atatiirk, Bati'nm rneruti sistemini ve onun takli733

di sayd1g1 ve ((kitapn dedigi 1876 Anayasas1'm yerden

yere vurur:
Efendiler, bu kitap, diimanlanm1z1 ge<;ici olarak
honut etmek amacm1 gozetmi bir kitaptir .. , Bir pai;;avrad1r Efendiler.
Merutiyet,
meritduri>.

dogaya ve

kanuna aykmdir, gayri

c<Diinyada var olan hiiklimet bi<;imlerinden bir

ad1m daha ileriye <;ikmak, insanhga nasip olursa, biliniz ki Efendiler, bulacaklan bi<;im, Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin bi<;imi olacaktm>.
Atatiirk, boylece bin dereden su getirerek tasanyi
geri r;evirmeyi baanr. Fakat muhalefetin sald1nlan
artarak devam eder. Saray ve ingilizler ile uzlamadan
yana olan Rauf Orbay ile Refet Bele'nin destekledigi
muhalefet, Bakomutan Mustafa Kemal'i Ankara'dan
ve Meclis Bakanhg1'ndan uzaklatlrmayi dener. 4 Ocak
1922 tarihli gizli oturumda, Milli Savunma Bakam Ref et Bele, kiirsiiden, Bakomutanhk ile Genelkurmay Bakanhgt'nm cepheden uzak Ankara'da bulunuunu eletirir. Fevzi Qakmak'm Genelkurmay'dan almarak yalmzca Bakanlar Kurulu Bakanhg1nda b1rak1lmasm1,
Genelkurmay ile Savunma Bakanhg1'nm birletirilmesini ve kotii giden Ordu ilerinin onlenmesi i<;in bir
Meclis Komisyonu kurulmasm1 ister,
Gizli oturumda Atatiirk, biitun ag1rhg1m koyarak,
Refet Bele'nin giriimini etkisiz buaklr. Refet Bele ve
Rauf Orbay, bakanhklardan istifa ederek daha serbest
muhalefete yonelirler. Bunlann da tevikiyle ve Mi.idafaa-i Hukuk Grubu'ndan aynlmalarla, Meclis'te ikinci Grup onemli bir gii<; olarak ortaya <;ikar. Atatiirk'iin aday gosterdigi bakanlarm sei;ilmesini engeller. Hiikiimet'i i yapamaz duruma getirir. Ali Fuad Cebesoy
Paa, amlannda, Meclis'in ve ikinci Grup'un tutumunu, Yunanhlann Ankara'ya ilerleyi giinlerinden balayarak oyle anlat1r:
Kiitahya ve Eskiehir yenilgileri s1ralannda eski
ittihat ve Tetakki orgi.itiinden kirk kadar milletvekili
734

kendilerini gerektiginden c;ok fazla kotiimserlige kaptir~

m1lardi.. Moskova'dan Batum'a gelmi olan eski Harbiye Bakam ve Bakomutan Vekili Enver Paa'dan yard1m saglamayi diltinmiilerdi. Hatta bir arahk, Enver
Paa'yi, Mustafa Kemal Paa'nin yerine getirebilmek
ic;in turlil tedbirlere bavurmaktan da geri kalmamzlardi. Sakarya baans1 iizerine, bu c;eit giriimler bitmi

ise de, Meclis'te kotii bir iz birakm1ti. Mustafa Kemal

Paa da, Anadolu'nun zay1f zamanlarmda Meclis'in baz1 maceralara stiriiklenmesini ve fikirlerin ana amac;tan
uzakl~masm1 onlemek ic;in kart ve gizli tedbirler almak geregini duymutu. Ornegin, kirk kiilik gizli bir
grubun Meclis ic;erisinde kurulmasz da bu cins tedbirler arasmda idi. Fakat bu ve buna benzer tedbirler,
Meclis'te parc;alanma ve aynliga neden olan akJ.mlara
yol ac;m1tl. Nitekim Meclis'in bir k1s1m yetkilerini de
tizerine alan ve Sakarya'da baan kazanan Mustafa
Kemal Paa'nm pek yakmda Meclis'e hukmetmek isteyecegi ve diktatorce* davranacag1 soylentileri dolam1, kukU ve kunm~u yaratmItl. Bu soylentiler karismda, Meclis c;ogunlugunu bazen kendi etrafmda toplamayi baaran Miidafaa-i Hukuk ikinci Grubu, Hilki.1met'in bir k1s1m onemli giriimlerine engel olmakla
Mustafa Kemal Paa'ya karI da cephe alm1tI.
Birinci ve ikinci Mudafaa-i Hukuk gruplannm s1k
s1k biribiriyle c;at1malan, bakanlan ya istifa, ya da
gensoruyu kabul zorunda birakm1tl. Bu yilzden Hiikiimet otoritesi de hissedilir bic;imde azalm11}tI 346
* Devrim tarihimizin ilginc; bir ozelligi Udur: Atatlirk'ii diktatorliikle suc;Iay1p Bat1 tipi parlamentoculugu savunanlar,
Ataturk devrimlcrine kar:;n <;1kanlardir. Bunlar hem Bat1 tipi
parlamentoculuktan yana, hem de Padiahc1 ve Hilafetc;idirler. Laiklik devrimini ho:;; kars1Iamam1:;;lard1r. Emperyalizmle
uzla1c1, ibirlik<;i ve yabanc1 sermaye yanda1d1rlar. Ekonomik bag1ms1zl1ktan vazge<;ip, ingilizlerle anlamay1 savunmulardir. Atatiirk'u d'iktatorliikle suclayan bu muhalifler, Bat1 tipi parlamentoculuk iddialarma ragmen, ileri fikre ve ozgiirHiklere karl olmulard1r. Tarihimizde, parlamentoculuk, tutuculuk ve lbirlik<;ilik birlikte gitmitir.

735

MECLiS'TE KEMALiSTLER AZINLIKTA

KALIYOR. ..

Bu bask1 a!tmda belki de Saray ve !ngilizlerle Milli Misak"tan ozverilerde bulunarak uzlamak wrunlu-

lugu dogabilirdi. Nitekim D1ileri Bakaru Yusuf Kemal

Tengiqenk, 1922 y1h balarmda Vahdettin'le gorumil,
ondan Millet Meclisi'ni tammas1m istemitir. Bu, Vahdettin ic;in taht1m ve saltanatm1 kurtarma firsat1dlr.
Bereket, tahtmm kaderini ingilizlere baglayan Vahdettin, bu oneriyi reddetmitir.
Tengirenk ve Fethi Okyar, Londra ve Paris'e g~t
miler, ban yolunda nab1z yoklamu~lardir. itilaf Devletleri, mutareke ve ban:;; onerileri yapm1larsa da, bu
oneriler, bir ingiliz aldatmacasmdan ibaret kalmltlr.
Fakat muhalifler, bu aldatmacalar karismda, sanki
ban yap1lm1, tek sorun Mustafa Kemal'in diktati:irliigiinii engellemekmi gibi bir tutuma girmilerdir. Sozii yine A,li Fuad Paa'ya birakahm:
((itilaf Devletleri, miitareke ve ban oneriforini tekrarlad1kc;a, Meclis c;evresinde Milli Miicadele'nin sona
ermek iizere oldugu fikirleri kuvvetlenmi:;;ti. Bunu bir
firsat sayan 1kinci Grup, Meclis Bakarn'm diktatOrliige c;1karmaya elverili olan Bakomutanllk Kanurrn'nu sava heniiz bitmeden kaldirmak istemiti>J.
<( Partizanlann durup dinlenmeden ve uluorta
diktatorliikten soz etmeleri, ikinci Gmp'u kaygiya di.ii.iriiyordu. Partizanlar, ikinci Grup ic;erisinde yaptlklari propaganda ile ger~ek bir diktatorliik rejiminin Mustafa Kemal Pa:;;a'mn bakanhgi altmda ~ok yakmda gelecegini soyliiyorlar, bu rejimin igeride hayli devrimler
yapacagi kukusunu uyandmyorlardi. Bu yiizden, dl
sorunlar bir yana birak1lm1, ag1rhk merkezi hemen
hemen ig politikaya aynlml gibiydi. ikinci Grup, diktatOrliige ve keyfi tutuma en.gel olmak ic;in Ba:;ikomutanhgm kald1nlmasma bile raz1 OlffiUtU)) 34 '.
Gerc;ekten 4 May1s 1922 gi.inu Meclis'te Bakomutanhk Kanunu siiresinin uzat1lmas1 kabul edilmemi736

tir! Kurtulu Sava1'nm ortasmda, Atati.irk"iin deyimiyle, Ordu Meclis'in oyu belli oldugu dakikadan sonra komutanszz kalmztir!. Bu durum iizerine Genelkurmay Bakam Fevzi Qakmak ve Milli Savunma Bakam Kaz1m Ozalp, istifaya kalkm1lardir. Atatiirk, bu
durumu komutanlara ve c;ok mahrem)) kaydlyla Karabekir Paa'ya hemen bildirir ve U sozlerle Millet
Meclisi'nden yakm1r :
Cephede bulunmak yiiziinden yokluguma rastlayan Meclis'in son bir iki ay zarfmdaki tutuinunda, dikkate ayan bir hal gori.ilmektedir. Yine Meclis tarafmdan yap1lm1 kanun geregince, baz1 bakanhklar ic;in
gosterilen adaylara oy vermeyerek, i.iyelerden onemli
bir k1smmm c;ekimser kalmas1, bo bakanhklara bakan
sec;ilmesini zorlatlrmakta ve hi.iki.imet gorevini verimsizlige mahkum eylemektedir. Ozellikle, Ordu'ya ait gorevlere kanmaya, Ordu'yu i.izecek kararlar almaya istek ve egilim goriilmektedir. Bunun sonucu hi.ikiinietsizlige ve Ordu'nun iizi.ilmesine yol ac;acak istidatta bulunan bu tutumun kismen bazi di c;evrelerden esinlenmi oldugu da kuvvetle hissedilmektedir. Genel bir bic;imde ac;1klanan bu durumun son kez gori.ilen onemli
bir belirtisini sunuyorum : May1sm 5'inde son bulacak
olan Bakomutanhk Kanunu'nun yenilenmesi Pel'embe (4 May1s) giini.i Meclis Genel Kurulu'nda gori.ii;ii.ilmi.itilr. Bizzat haz1r bulunamadlg1m bu gori.imelerin,
gizli ve hazirhk olarak yap1lan kismmda yetmiiki kii;iilik biiyiik bir zi.imre, kanunda mevcut yetkilerin kald1nlmasm1 istemilerdir)). Ac;1k oturumda da kanunun
yeterii oy toplamas1m engellemilerdir34 s.
Durumu bOylece komutanlara duyuran Atati.irk, 6
May1s gi.inlii gizli oturumda uzun bir konuma yaparak, Bakomutanhgi. birakm1yacag1m bildirir ve boylece gerekli yetkiyi elde edebilir :
Bakomutanhk, iki giindur ne olacag1 belirsiz bir
durumda ask1da bulunuyor. Bu dakikada Ordu, korriutans1zdir. Eger ben, Ordu'nun komutasm1 biraknuyor737

sam, kanuna ayk1n olarak komuta ediyorum. Meclis'te beliren oylara gore, hemen komutadan el c;ekmek isterdim. Bakomutanhg1mm sona erdigini Hi.ikiimete
l:!ildirdim de. Arna onlenemiyecek bir kotiili.ige yol ac;mamak zorunlugu karismda kald1m. Dilman karisinda bulunan Ordu'muz, basiz birakilamazd1. Bunun
i<;in birakmadim, ve birakamiyacagim349.

ATATURK'E KAR! RAUF ORBAY HUKUMETt...

Meclis, bunun i.izerine, Bakomutanhk siiresinin ti.c;
ay daha uzatilmasm1 kabul eder, fakat ikinCi Grup'un
salchnlan sona ermez. Muhalifler, 8 Temmuz 1922 gti.nu, bir kanun kabul ettirerek bakanlar ile Bakanlar
Kurulu Bakam'nm dogrudan dogruya Meclis\~e ve gizli oyla se~ilmesini saglarlar. Bu, hiikiimetin Mustafa
Kemal'in kontroliinden c;1kmas1 demektir. Daha onceki
sistemde bakanlar, Mustafa Kemal'in gosterdigi adaylar arasmdan sec;ilmekteydi. Bakanlar Kurulu Bakanhg1, fiili bir mevki idi. Mustafa Kemal, Bakanlar Kurulu'nun dogal olarak bakamydi. Fiilen bu gorevi, Atati.irk'e tam bir baghhkla Fevzi Qakmak yapmaktaydL
Yeni duruma gore, artik Meclis serbestc;e bir Bakanlar Kurulu Bakam se<_;ecek ve istediklerini de bakanhklara getirilebilecektir. Bu, Rauf Orbay'm Atatiirk'e
ragmen Babakanllga gelmesi ve Padiah ile muhaliflere yakm tutucu bir hiiktimetin kurulmas1 demektir.
Kanunun kabuliiyle, bata Fevzi Qakmak olmak i.izere
bakanlar istifa ederler. Hatta Mustafa Kemal, 10 Temmuz'da Karabekir Paa'ya Meclis Bakanhg1'ndan ve
Bakomutanhktan istifa edecegini yazar : 1 - Bakanlar Kurulu sec;iminde, Bakanhktan
aday gosterilmesi usuliiniin kald1nlmas1 ve bakanlar
ile Bakanlar Kurulu Bakam'mn ayn ayn ve dogrudan
dogruya Meclis tarafmdan sec;ilmesi hakkmdaki. kanun,
Meclis Genel Kurulu'nca kabul edilmitir. Meclis'in serbestc;e yapacag1 se<;im sonucunda yeniden meydana c;i738

kacak Bakanlar Kurulu'na yeri birakmak iizere, Bakanlar Kurulu birden istifalanm vermilerdir.
2 - ikibuc;uk y1la yakm bir sureden beri herbiri
c;eitli iklimlerden,. c;eitli yerlerden gelmi c;eitli ve c;eliik karakter ve egilimlere sahip bulunan 350 iiyeden
kurulu BU.yuk Millet Meclisi'ni belli ve kutsal amru; etrafmda yonetmeye c;ahan acizleri ic;in de, gec;en zamanm butiin izlenimlerini gozaniinde tutarak, gerek
kabul edilmi olan kanun ve gerekse baz1 noktalann
tarti1lmas1 ve ozellikle Bakomutanhk yetkisinin soz
konusu olmas1 dolay1siyle baz1 milletvekillerince soylenen sozleri gozoniine alarak ve aym zamanda kutsal
amac1, oz.el onemle belirterek, Meclis'in kesin fikrini
saptamas1 ve ortaya koymas1 ic;in, bilinen kesin fikir
ve gortileri ayrmtilanyla ac;1klayarak Meclis Bakan1Ig1'ndan ve Bakomutanhktan istifa edecegim>i 350
Atatiirk, istifa etmez; ama 12 Temmuz giinii Rauf
Orbay, 203 mevcut iiyenin 197'sinin oyunu alarak Bakanlar Kurulu Bakanhgi'na sec;ilir. Atatiirk, Orbay'm
se(!iliini hie; istemedigi halde, kendisine ragmen sec;ilecegini di1ii...vidiigii ic;in, bu sec;imi kemlisi de istiyormu gibi davranmay1 uygun bulur. Fakat Atatiirk'e
ragmen sec;ilen yeni hiikiimete, sicilli Atatiirk diimanlan da girer. Riza Nur ile anlaarak Atatiirk'ii dev]rmek iizere Karabekir Paa'y1 raz1 etmeye giden ve orada da Ankara'dan ayn bir Dogu Devleti kurmaya kalk1an bOliicii Celalettin Arif, Rauf Orbay'm Adalet Bakam olurr Egitim Bakanhg1'na da iinlii muhaliflerden
Bahkesir Milletvekili Vehbi Bey getirilir. Meclis ikinci
Ba~kanhg1'na Rauf Orbay'a yakm Adnan Ad1var sec;ilir.
Milli Savunma Bakanhg1'na Atatiirk'iin aday1 olan Kazim Ozalp, ancak 204 iiyenin 105'inin oyunu alarak gelebilir.
Muhalefet, bir zafer sarholugu ic;indedir. Bakanlar Kurulu gorev ve yetkileri kanun tasansiyla muhalefet, Rauf Orbay'1, Meclis Bakam ve Bakomutan Atattirk'ten bag1ms1z ve kendi gorillerinde bir lider du739

rumuna getirme gabasmdadir. Ali Fuad Cebesoy, muhalefetin cokunlugunu 6yle anlatir :
Yeni kanuna gore, Bakanlar Kurulu'nun segimi
tamamlanm1 ve bakanlar g6revlerine balamu1lardi.
Fakat Meclis'te havanm sakin olacagm1 diiiinmek giigtii. Bir iki giin sonra, Bakanlar Kurulu'nun gorev ve
yetkilerine dair kanun tasans1, ikinci kez Meclis Genel
Kurulu'na gelecek, her iki grup yeniden biribirlerine girecekti. Bu havanm esintileri daha o gfulden belli olmutu.
O akam goriitiigiim milletvekillerinden biri :
- Miicadele pek ciddi olacakt1r, demiti.
Sonucun ne olacag1 sorusuna da :
- ikinci Grup agir basacaktir, kar1llg1m vermiti.
Tasannm kanunlamas1 giigliikle engellenir. Ali
Fuad Cebesoy'un yazd1gma gore, bu vesileyle, Birinci
ve ikinci Grup'ta da temsilcileri bulunan iigiincu bir
kesim olarak, c<~eriat91 Kesim kendini belli eder:
15 Temmuz'da balayan ve gece de siiren getin tartlmalardan, sonra, iki grup karI karIya gelmi, sonunda tasan reddolunmutU. Olaym en ilging ve dikkat
gekici yam, her iki grupta da bulunan hocalann, bir
anlama zemini bulmak igin birlei:neleri idi. Hocalar,
egemenligin millete degil, eriata b1rak1lmas1m istiyorlardln351.
ANADOLU'DA KOMUNiSTLiGE PAYDOS! ..

Rauf Orbay, kendisini ingiltere'nin kabine sistemine gore tam yetkili ve Atatiirk'ten de gii~IU yapacak
kanun tasans1m gegirememekle birlikte, Meclis'in dogrudan dogruya ve aslmda Atatiirk'e ragmen se~tigi bir
Bakanlar Kurulu Bakam olarak, bir giig ve yetki kazanmitlr*. Bakanlar Kurulu Bakam Rauf Orbay'm ilk
* Rauf Orbay, amlarmda Atatiirk'iin hicbir miidahalesi olma'dan ba~bakanllk yapt1gm1 ~oyle anlat1r: ... Hemen bUtiin milletvekilleri, yeni hUkiimetin benim tarafundan kurulmas1m is-

740

yaptlg1 ilerden biri, itirakiyun'cularm Yeni Hayat

dergisini kapatmak olmutur. Resmi faaliyet gosteren
Ti.irk Halk Itirakiyun Partisi, ilk kongresini 15 Agustos 1922'de toplayacagm1 ilan ettigi ve Hi.iktimet kongreye onceden izin verdigi halde, kongre izni kald1nlm1tlr. Orbay Huktimeti c;ok gec;meden, Ttirkiye Halk
itirakiyun Partisi'ni kapattirm1tlr. Prof. Tank Zafer
Tunaya'ya gore, Orbay Hti.ktimeti, 21 Temmuz 1922'de
her c;eit komi.inist propagandasm1 kesinlikle yasaklam1tlr'~852.

ter bir tutum ald1lar... Fakat ben, hakk1mda gosterilen bu

sevgi ve gilvene ragmen, o gunkil kosullar altmda baz1 diisuncelerle yeni hilkilmeti kurmak sorumlulugunu iizerime almak istemiyordum ... Bir iki gun boyle devam etti. Boylece hiiktimet kurulamadi. Uctincil gun aksam1, Mustafa Kemal Pasa
beni Meclis'teki odasma cagird1 :
- Rauf kardesim, dedi. Nii;in <;ekimserlik gosteriyorsun?
Goriiyorsun ki Meclis senin iizerinde duruyor. Baska birh1i secmek istemiyor. Anarsi olacak. Kabul etmeyisinin nedeni ne?
- Soyleyeyim Pasam, dedim. Ben bu gi:irevi kabul edersem, sen yine benim isime kansacaksm. Ben de buna tahammtil edemiyecegim ve cekilmek zorunda kalacagrm. Oysa benim imamm, bu ordularm basmda bu milleti senin kurtaracagm merkezindedir. Bu ytizden seninle anlasmazllga dilsmeyi
kesinlikle kabul edemem.
Mustafa Kemal Pasa, son derece icten bir tav1rla :
- Kardei;;im ben namussuz muyum? deyince sas1rd1m.
- Ben bOyle birsey soylemedim.
- O halde sana namusumla soz veriyorum. Bakanlar Kurulu Baskan1Ig1'm kabul et, hiikilmeti kur. Senin higbir iine
kansm1yacag1m, dedi ve ger<;ekten dedigini yapt1 (Yakm Tarihimiz, cilt III, s. 371).
" Atatiirk'le iyi iliskiler kuran Sovyet Elcisi Aralof, amlannda Rauf Bey'in Sovyet-Tilrk iliskilerini bozmakla gorevli Frans1z temsiclisi Albay Maugin ile yakmllk kurdugunu, Maugin'in tesvikiyle Sovyet El<;iligi'nin yak1llsmda parmag1 oldugunu
yazmaktad1r. Aralof'a gore, Rauf Bey, Mustafa Kemal'e kari:.a
miicadelesinde koz olarak kullanmak ve onun prestijini sarsmak ic;in Aralof'un Turk komilnistlerini orgiitlendirdigini Atatiirk'e soylemistir (Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s. 190 ve 221). Bu, iddialara inanmak gil<;ttir. Fakat Rauf
Bey'in Padisahc1. tutucu ve uzlas1c1larm dogal lideri olarak,
Atatiirk'iln mucadelesini giiclestirdigi a~1kt1r.

741

ATATURK, KOl?ESiNE QEKiLECEGiNi

AQIKLIYOR. ..
Rauf Orbay, 12 Temmuz 1922'den 4 Agustos 1923'e
kadar Bakanlar Kurulu Bakanllg1'nda kalacak ve
Chester imtiyaz Kanunu'nu Meclis'ten gec;irecektir.
Chester, Tiirkiye'nin petrol ve maden zenginliklerini somiirge tipi bir anlamayla Amerikahlara peke c;eken
bir imtiyazd1r. Orbay, bOyle bir ekonomik imtiyazla,
Amerika'mn politik desteginin kazamlacag1 inancmdadir. Atatiirk'iin yukandan beri belirttigimiz bag1ms1zhk
anlayima aykm dil.en somurge tipi bir imtiyaz1, Orbay'm o giinlerde Ataturk'e ragmen bile gerc;ekletirebilecek giic;te oldugu diiUniilebilir. Nitekim 10 Temmuz
1922'de istifa niyetini ac;1klayan Atatilrk, Biiytik Taarruz'un yaklatlg1 giinlerde Bakomutanhk silresinin
uzat1lmasm1, Zafer'den sonra koeme c;ekilecegim>J garantisini verip Orbay, Bele ve Cebesoy'un destegini
saglayarak gerc;ekletirebilir.
19 Temmuz giinii Bele'nin Kec;iOren'deki kokiinde Atatiirk, Orbay, Bele ve Cebesoy toplamrlar. Atattirk, ikinci Grup'un tutumundan yaklmr. Orbay-BeleCebesoy uc;lUsu ise, gelecek ic;in garanti verirse, hereyin yatlacagm1 belirtir. Cebesoy'a gore aralarmda OYle bir konuma gec;er :
Orbay - Bele - Cebesoy - Milli dava kazamldlktan
sonra, durumunuz ne olacak ve ne yapacaksm1z? Baz1
partizanlar ttirlii tiirlii soylentiler c;1kanyorlar ve duraksamay1 da onlar yarat1yorlar. Mucadelenin bamdan
beri vatan ugrunda canla bala c;ahanlar, sonunda bir
cldu bitti kar1smda kalmak istemiyorlar. Bu yilzden
Meclis, as1l hedef ve iilkiistinden aynlyor ve ciddi bir
nedene dayanmadan dilmanlanm1z kafIsmda anlamazhga dil.mil gibi bir manzara gosteriyoruz.
Gazi Mustafa Kemal -- Oyle ise ne ogJ.th1yorsunuz? Onlan nas1l rahatlatabilirim?
742

Orbay - Bele - Cebesoy - Tiirlii soylentilerin c;1kanlU giinlerde, Meclis gerek kendiniz ve gerekse memleket hakkmdaki gelecege ait igten diiiincelerinizi ogrenecek olursa, pek az1 d1mda biitiin milletvekillerini
ve hatta herkesi eskisinden daha c;ok etrafm1zda bulacaksm1z. Bundan kuku duymaym1z.
Orbay - Bel~ ve Cebesoy iic;liisii, Bakomutanhk Kanunu siiresinin uzatilmasmda tam bir oy birligini sag1.amak ic;in nas1l davmmas1 gerektigini Atatfuk'e aynntilanyla anlatirlar. Gazi soz verir. Ve uykusuz gegen
bir geceden sonra Meclis'te, Mareal iiniformas1 sirtmda olarak Orbay - Bele - Cebesoy iic;liisiiniin ogiltlerine
uygun bir konuma yapar:
<<- Efendiler! Milli egemenligin kay1ts1z arts1z
millette oldugunu saptayan ve ac;1klayan Anayasa ge1 egince bugilnkii Bakomutanhk makam1 dahi gec;iciclir. Bakomutanhk san ve yetkisi dogrudan dogruya
Yi.ice Meclis'inizin manevi kiiligi ic;indedir. Boyle bir
makamm, olaylar gerektirdigi igin gec;ici olarak meydana getirdiginiz bu makamm sfuesi olsa olsa Milli Misak'1m1zm temel ruhuna uygun kesin sonuca ulaacag1m1z giine degin surer. (Tabii sesleri). Y'iice Meclis'inizin ilk toplanti giinlerinde kabul ettigi bir ilke vardir ki, o ilke, milli gelenekleri ve dinsel kutsal varlzklarz tamamen korur. ~imdiye kadar oldugu gibi, bundan
sonra da o ilkeye uygun davranarak, mutlu sonuca giivenle eliecegimize kukU yoktur. (inallah sesleri). O
gun degerli izmir'imiz, giizel Bursa'm1z, Hilafet ve Saltanat merkezi olan Istanbul'umuz, Trakya'm1z anavatana katilm1 olacaktir. {inallah seslert). 0 mutlu giin
gelince, biitiin milletle birlikte Yiice Kurulunuz ve ben
de, Ytice Kurulunuz ii;inde bir birey ve bir iiye olarak
en biiyiik mutluluklan yaamakla ereflenecegiz.
((Efendiler, bakanhk makamm1zda bulunmakla
oviin~ duyan acizleri, 0 giin iki kere mutlu olacag-Im.
ikinci mutlulugumu saglayacak olan husus, benim bundan iig y1l once, kutsal sava1m1za balad1g-Irmz gun
d1j~1

743

bulundugum mevkie donebilmem olanag1 olacaktir.

(Alkllar). Geri;;ekten niilletin bagrmda, milletin bir
bireyi olmak kadar dunyada mutluluk yoktur. Gergekleri bilen, gonli.inde ve ozi.inde kutsal ve manevi tadlardan baka tad tammayan insanlar igin ne denli yuksek olursa olsun maddesel makamlann higbir degeri
yoktur. Sozlerime son verirken, goriii.ilecek kanunda.
bu yetkinin kald1nlabilir olmasm1 gozoni.inde bulundurmamz1 rica ederimn a5 a.
Meclis, ancak bu konumadan sonra Bakomutanhk yetkisini biiyiik gogunlukla verir. Ne var ki, bunu
elde edebilmek igin Gazi Mustafa Kemal, Hilafet ve Saltanat'm korunacagm1, kendisinin k6esine t;ekilecegini
soylemek durumda birakllmlhr!
ATATURK, iSTESEYDi DE SOSYALiST DEVRiM
YAPAMAZDI ...
Bilti.in bunlar, ilk baklta konuyla ilgisiz goriilebilir. Fakat Kurtulu Sava1'm1z koullarmda, Atatilrk
isteseydi toplumsal devrimler yapabilir, sosyalistlige,
hatta Boleviklige yonelebilirdin bigimindeki yaygm bir
diii.incenin temelsizligini gostermek bak1mmdan bu
ayrmtilarm bilinmesi gereklidir: Atatilrk, isteseydi de
sosyalist bir devrim yapamazdi. Degil sosyalist devrim,
antifeodal bir toprak devrimi dahi, feodal unsurlara
dayanan bir milli mucadelede mumkiln degildi. Bunla-

n gergekletirmeye kalklmak, milli miicadeleyi baans1zhga gotiirebilirdi. K1saca, Kurtulu SavaI kOullarmda, toplumsal devrimciligin Tiirkiye'de kendi i~ gu<;;leriyle kabiliyet-i tatbikiyensi yoktur..
SOVYET DOSTLUGU VE KOMUNiZM
Bununla birlikte, Atatiirk, milli mi.icadeleyi baanya ulatlrmak igin Sovyet Rusya Devleti ile dostluga
biiyiik ,onem vermitir. Sovyet Rusya Devleti ve Komin744

Lem ise, di..i.nyada komi.inist ihtilalini gerc;;ekletirme iHkUsi.ini.i gi.itmektedir. Tiirkiye'de ise, komi.inizmin ((kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur. Macerac1 egilimler gosternn komi.inist orgi..i.tlerin milli davaya zarar vermesini
ilnlemek gereklidir. 0 halde Sovyet dostlugu ile, ic;eride
komi..i.nist orgiitleri yasaklama geregi nas1l bagdatmlacaktir? Bu sorunun Atatiirk'ii diiiindiirdiigii anla1lmaktad1r. Buldugu formiili.i, Mustafa Suphi'nin Anadolu'da <;ahmasm1 onlemeyi ve Qerkez Etem'le savamayi kararlatlrd!g1 bir sirada, 3 Ocak 1921 gfmi.i Meclis'te ac;1klar. Komunist ilkeleri millete anlatmz, <;ogunluk benimserse yapanz, kabiliyet-i tatbikiyesi yoksa
yapmay1z diyen Atatiirk, komi.inizmin kabiliyet-i tatbikiyesi yoksa takm1lacak tutumu oyle anlat1r :
Ancak bu ger<;ege kar1 da, uygulama olanag1 olmad1gma gore ve hatta uygulamaya kalklanlara karI
hiiki.imet her tilrlli araglan kullanmada kendisini i;ok
meru goriini.
Bolevik Rusya ile ilikiler, bu c;erc;evede yiiri..i.tiilecektir:
Bizim Ruslarla ilikilerimizde esas olarak, kapitalizme karI, yani komi..i.nizm ilkelerine deginilmemitir
bile. Goriiebillnek ic;in komi..i.nist olunuz, ya da olmak
zorundasm1z diye kimse bize birey demedigi gibi, sizinle dost olabilmek i<;in komiinist olmaya karar verdik, dememiizdir. Boyle bir ilke yoktur. Yalmz Rus.
Bolevik Hiikiimeti komiinisttir. Ve as1l amac1 budur.
Biitiin milletlere bu fikri, bu temel toplumsal kurah
uygulamak ister. ~unu anlatmak isterim ki, biz buna
engel olacag1z, ya da bunu yapmayacaksm1z demek,
Rusya Bolevik Hiikiimeti'nin varhgm1 tammamak ve
onu reddetmek demektir ki, bunu da yapamay1z. Yalmz memleketimize ve milletimize zarar verebilecek bic;imde gelmesine kar1 kesin tedbirler almak zorundayiz ve bu tedbirleri almam1zda onlar elbette bize kar1 olamaz. Yalmz hiiki.imet bakadir, hiiki.imetin resmi
kiileri bakad1r. Bir de genel olarak, millet ic;inde bu-

745

1unan demeklerin giriimleri bakadir. Bildiginiz il.zere, Rus Hiikiimeti yetkilileriyle olan ilikilerimizde baka tiirlii soyleide bulunuldugu halde, ote yandan sorumsuz birtakJ.m insanlar tamemen Rus komiinistligini memlekete sokmak ic;;in giriimlerde bulunabilirler.
Bundan dolay1 bu topjumsal bir sorundur. Biz burada
toplumsal devrimden soz etmiyoruz. 0, milletin gelimesine ve yetenegine baghdm> 354
Demek ki, hilkilmetten hilkilmete ilikilerde komiinistlik soz konusu degiZdir. Fakat Komintern gibi orgiltler, komilnizmi gerqekletirme yolunda qaba gosterebilirler. Buna bir diyecegimiz olamaz. Fakat biz bu
qabalara kari gereken tedbirleri almz. Buna da Bolevik Hilkilmeti birey diyemez. Atatilrk'iln Sovyetler
Birligi ve komilnizme kart tutumu bu olmutur.

Sovyet Hiikiimeti, 1921 yilmda Diinya ihtilali'n.cten vazgec;;ip hiikiimetten hiikiimete ilikilere giriince,
Ulkelerin ic;; ilerine kanmamaya yonelmitir. Komintem'de Turk Hiikiimeti'nin komiinistlere kar1 tutumu
s1k srk eletirilmi, fakat bunun Sovyet Hiikiimeti'nin
politikasma herhangibir etkisi olmam1t1r. Tiirkiye'deki Sovyet temsilcilerinin sorumsuz tutumlanna son verilmitir. Lenin, Atatiirk'le yakln ilikiler kuran Aralof'u, amlannda yazd1gma gore, U direktifle Tiirkiye'ye gondermitir :
((<;arhk Rusyas1, yiizyil boyunca Tiirkiye ile savam1tlr. Bu, dogal ki, Rusya'mn Tiirkiye'nin amans1z
dtimam olduguna dair yap1lan propagandalarla halkm belleginde derin izler birakm1tlr. Biitiin bunlar,
Turk koyliisiinde, kiic;;tik ve orta mal sahiplerinde, tuccarlarda, aydmlarda ve yonetici c;;evrelerde, Ruslara
karl dostc;;a olmayan duygular ve gtivensizlik uyandirmitir. Bilirsiniz ki, giivensizlik agir gec;;er. Bunun ic;;in
sabirh, dikkatli, ihtiyath bir c;;ahma gerekmektedir.
Eski <;arhk Rusyas1 ile Sovyet Rusya arasmdaki ayinm1, s0zle degil, ile gostermek ve anlatmak gerekmektedir. Bu, bizim Odevirnizdir. Siz de bir elc;;i olarak, Sov'746

yetler Birligi'nin Tiirkiye'nin ilerine kanmamak polltikasmm ve halklanm1z arasmda ii;;ten bir dostlugun
savunucusu olmak zorundasm1z. Tiirkiye, bir koylU, bir
kiir;;iik burjuva iilkesidir. Sanayii c;ok azdir. Olam da
Avrupa kapitalistlerinin elindedir. l<;isi i;;ok azdir. Bunu dikkate almak gerekmektedir. Bir kez daha tekrar
ediyorum, dikkatli ve sabirh olunuz! Hiikiimet temsilcileriyle, halkla konumalanruzda her zaman nazik ve
gtileryiizlii olunuz! Allah sizi buyukliik taslamaktan,
kendini begenmilikten korusun !
En onemlisi, halka saygi gostermektir. Emperyalistlerin yagmac1, istilac1 politikalanna karIhk, bizim
hii;;bir <;ikara dayanmayan dostluk ve memleketin ii;;
yaamma kanmama durumumuzu ai;;1klaym1z! ite sizin odeviniz !))

Lenin, Mustafa Kemal hakkmda da, Aralof'a gore, oyle konUUr :

Mustafa Kemal Paa, tabii ki sosyalist degildir.
Arna goriili.iyor ki, iyi bir orgiitleyici. Yetenekli bir lider, milli burjuva ihtilalini yonetiyor. ilerici, akllh bir
devlet adam1. Bizim sosyalist devrimimizin onemini anlam1 olup, Sovyet Rusya'ya kar1 olumlu davrarnyor.
O istilacllara kar1 bir kurtulu sava1 yap1yor. Emperyalistlerin gururunu kiracagma, Padiah1 da yardak91lanyla birlikte silip siipiirecegine inamyorum. Halkm
ona inand1g1m soyliiyorlar. Ona, yani Ti.irk halkma yardim etmemiz gerekiyor. ite, sizin iiniz budur. Ti.irk
Hiikumeti'ne, Tii.rk halkma sayg1 gosteriniz. Biiyiiklilk
taslamayimz. Onun i:;ilerine kan:;imaym1z 35 ~'.
Gorilli.iyor ki, Lenin i9 ilerine kan:;imamaktan devamh s<:iz etmektedir. Bu 9eri;;evede, Tiirkiye ile Sovyetler Birligi arasmda, Atatii.rk doneminde, dosti;;a yakm
ilikiler kurulmu:;itur. Fakat bu ilikilerin kurulmas1
kolay olmam1tlr. Bu bbliimii tamamlamak ii;;in imdi
bunu gorelim.

747
i,

IX -

BOU~EViKLERLE

HUKUMETTEN
HUKUMETE iLi$KiLER
Mustafa Kemal'in gozu Doguda'd1r ve
dilmam Rusya'dir. Tarihte Tilrkler,
Ruslarla milcadeleye giritiklerinde
daima Bat1hlarm yardunma bavurmulard1r. Mustafa Kemal de bir Dogulu'dur ve ona gore islem gormelidir.
3.12.1920
LLOYD GEORGE

Sovyetler ile ittifak1, israrla Atatilrk istemitir. Atati.irk'iin bu israrh istegi, gok aceledirJJ kayd1yla 5 ~u
bat 1920'de biltiin komutanlara gonderdigi ve cevap
istedigi durum muhakemesine dayamr.
Istanbul, henuz resmen igal edilmi degildir. itiIaf Devletleri'nin, Istanbul'u igal ederek, Anadolu'da
ic;; isyanlan korilkleyerek ve Meclis'i dagitip Damat Ferit gibi kukla hilktimetleri ibama getirerek Tiirkiye'nin idam fermam demek olan Sevr gibi bir antlamay1
zorla kabul ettirmeye kalk1acaklan, Tilrkiye'de heniiz
bilinmemektedir. Istanbul'da, Anadolu ile gorilnli.te
.iyi ilikiler kurmu Ali R1za Paa Htikilmeti vardir. Milliciler, Istanbul Meclisi'nde, bata Rauf Orbay olmak
tizere iyimserlik iginded.ir. Hatta milliciler arasmda,
(!Artik Istanbul'da iyi bir huki.imet var, Meclis var, Heyet-i Temsiliye'ye liizum yok diyenler agir basmaktadir. Karabekir Paa dahi bu gori.ileri paylamaktadir.
ATATURK'UN DURUM MUHAKEMESi
Boyle bir aytnazllk ortammda, Atattirk, durumu
tarn bir ac1 gerc;;ekgilikle oldugu gibi gorebilen ender
749

Ii,,

kiilerdendir. Komutanlarm verdikleri cevaplardan pek

anlar gortinmedikleri anla1lan bu durum muhakemesinde, Atatiirk, itilaf Devletleri'nin Mondros Miitarekesi hiikiimlerine aykm bi<;imde Anadolu'da sozde ge<;ici olarak igal ettikleri yerleri vermeyeceklerini, Boleviklerle kader birligi yapmam1zdan korktuklan halde, Boleviklere karI silahh destegimizi getirsek dahi
gec;ici igal altmdaki Arap olmayan bOlgeleri bize b1rakmayacaklanm a<;1khk ve kesinlige kavuturur ve
oyle devam eder:
Bizi tatmin yonii soz konusu olmazsa, bizi kahretmeye ve bu nedenle hereyden once biitiin direnme nedenlerimizi k1rmaya karar vermeleri gerekir. Turkiye'nin direnme nedenlerini yok etme tedbirleri Tilrkiye'nin kesin bi<;imde sarilmasi ve kuatzlmasidir. Tiirkiye,

halen, Adalar Denizi ve Karadeniz kly1lannda ve Avrupa cephesinde giiglii bic;imde kuat1lmu,it1r. Suriye
Cephesi, Hicaz'dan iskenderun'a degin ingiltere ve
1'ransa tarafmdan kuvvetle, ihtiya<;la, bozgunculukla ve
halkm kaderine boyun egmesiyle gevrilmi sayilabilir.
Irak ve iran cephelerinin maddi olarak tam kapall bulunmayan yerleri, gabuk ve geni yararlanmalara, dogasal nedenlerle pek elverili degildir. Mesafe!er geni,
ula1ma kapah, milletler bilin<;siz ve memleket i<;i de
igal altmdadir. Tiirkiye'nin oteki cephesi, Kafkasya'dir ki, kabul edilemiyecek ban koullanna karl silahh direnme karanm, kendisine en <;ok saglayan cephe
oras1dir. Tiirkiye, Kafkasya'dan Bolevik istilas1m kolaylatirmak ve onunla eylem birligi yapmakla, Bat1'dan Dogu'ya dogru Anadolu, Suriye, Irak, iran ve Afganistan ve Hindistan kap1lanm miithi bi<;imde a<;mI
olacaktir. Bu ag1k kap1lan kapamak i<;in Milttefikler,
stratejik saldm harekatI yapacak kuvvetleri gabuk saglayamazlar. Gerekli harekat iislerine ise, dogasal nedenlerle sahip degillerdir. Boyle bir harekat, ancak Batum'da soz konusu olur ki, bu durumda dahi, Kafkasya
ile Hazer Denizi aras1m tikamak i<;in. Batum'dan bala750

yarak dortyuz kilometre fazla uzakl~mak gerekir. Bu

durum karismda, ltilaf Devletleri, Bolevikler ile Tilrklerin arasini, Kaf kas milletleri araciligzyla kesmek planznz kurmulardir. Azerbeycan, Ermenistan, Gilrcistan,
belki de Kuzey Kafkasya hilktimetlerinin bag1ms1zhklanm onaylayarak onlan kendilerine i;ektiler. ~imdi Boleviklerle bulumalanm bir oldu bitti yapmak ic;in, onlan her yoldan klkirtmakta ve pekletirmektedirler.
Bundan baka bizzat kuvvet yollamaya balam1lardir
ki, bu kuvvet etkisiyle, hem Boleviklerle i;arp1mayi
c;abukl~tirmak ve hem de Kafkas milletlerinin Tilrkler
ile Boleviklerin herhangibir temaslarm1 onlemek ve:
kontrol etmek fikrindedirler. Plan, tam bir ciddiyet ve:
a1n acelecilikle uygulanmaktadlr. Eger bu plan baarzya ulair ve Kafkas milletlerinin b~ze karz kesin bir
Eet durumu almasiyla memleketimiz kuatilmi kalzrsa, artik Tilrkiye i<;in direnme nedenleri temelinden yikilmi olur, ondan sonra siyasal varliklanni tamamen
yitirebilecek olan Anadolu Tilrkleri, itilaf Devletleri subayla.nnm komutasi altmda, samilrge askeri olarak ordular kuracak, hem Kafkasya milletleri'nin itildf Devletleri emrinde tutulmasini ve hem Bolevik istildsmin
durdurulmasini saglamak iqin kan dokeceklerdir. Bu du-

rumda, itilat Devletleri'ne tam teslim olma durumunda, Ttirkler ic;in can vermekten kurtulmak garanti de-

gildir.
Bu nedenle, Kafkasya seddinin yapilmasini Tilrkiye"nfn kesin mahm projesi sayip, bu seddi ltildf Devletleri'ne yaptirmamak ir;i"n en son qarelere bllvurmak
ve bu ugurda her tilrlil tehlikeleri gaze almak zorundayzz.

Direnme nedenlerimizi yok edecek tedbirlerin ikincisi, fiilen var olan ortak yonetimden (Istanbul ve Ankara) yararlanarak, Ttirkiye'yi ic;erden oyarak c;okertmektir. Bu konuda tilke ic;inde var olan siyasal bozuUkluk, itilaf elinde en iyi bir arac;tir. itilftf Devletleri
bundan ve baz1 makamlann tam boyun egme egilimle751

:rinden yararlanarak ~ahmaktadirlar. Dogaldir ki, ilk

ileri Kuva-y1 Milliye'nin goziilmesini ve Tiirkiye'nin
elinde kalan sil.8.h ve cephanenin ie yaramaz duruma
.sokulmas1m hereyden once saglamak olacakt1r.
Birinci derecede Kafkasya plamm ve ikinci dereCede ig gi:ikiintiiyii saglamaya gerekli zamam, itilaf
Devletleri, ancak zayif ve karars1z hiikiimetler sayesinde elde edebilirler. Qiinkii bu gibi hiikiimetler, itilaf
Devletleri bask1sma ba egerek, ig kuvvetlerin gelimesini pek gok smirlad1gx gibi, kamuoy,unu devamli
korku ve kaygi iginde tutarak resmi ve resmi olmayan
kararlarm almmasma kesinlikle engel olurlar. Bundan
baka itilaf Devletleri, Istanbul'un on planda biitiin ki.ileriyle, ig ve dl akla gelebilecek btitiin ~evrelerle dolayh yoldan iliki kurarak millete, arahks1z, gergek dl1 belirsiz umutlar ag1lamaktad1rlar. Bu propagandalar
da zay1f bir hiikiimetin (itilaf'a) kazandlrd1gx zamam
<;ogaltmakta ve kolaylatlrmaktad1r. Boylece kazamlan
zamanlardan yararlanarak, itilaf Devletleri, sonunda
'Tiirkiye'nin kuatllmas1 ve i<;eriden gokertilmesi tedbirlerini tamamlayacaklar ve ondan sonra maskelerini
birdenbire atarak, Istanbul'da geni Olgiide tutuklamalara, kuat1lm1 Tiirkiye'nin geitli cephelerinde y1g1nak yapmaya ve abluka tedbirleri almaya balayacaklar ve aym zamanda idai.n hiikmii niteligindeki bar1
koullanm bildireceklerdir. ite 5 $ubat 1920'de bize
karI uygulanmakta oldugunu gordiigiimiiz plan budur. Bu planm ag1klanmas1, bize diien tedbir ve gorevleri gostermektedir. Bu tedbirler aagxdadir : Dogu
Cephesi'nde resmi ve resmi olmayan seferberlik yaparak Kafkas seddini arkadan yikacak yiginaga balamak,
yeni Kafkas hilkilmetleriyle ve ozellikle Azerbeycan ve
Dagistan islam hilkilmetleriyle acele temasa gelerek
itilaf planina kari kararlarini ve durumlarini anlamak, Kafkas milletleri bize karz set olmaya karar verdikleri takdirde, saldiri harekatimizi birletirmek 4:in
Boleviklerle anlamak ve i<;eride de milli orgiltil son
'752

derece geniletmek ve gii,<;lendirmek ve silah, cephane

ve malzememizi verrnemek iQin silaha bavurmaktir.
l~n onemli gorev ise, ttilat Devletleri'nin zaman kazanmasma meydan vermemek. ve onlann maskesini atlp
memleketin biltiin direnme unsurlanm birletirmeye
f1rsat vermeye zorlamaktir. Bunu ancak durumu boyle muhakeme eden kesin karar sahibi bir hi.ikiimet yapabilir 3.> 6

.BOL:;?~iKLERLE i~ VE EYLEM BiRLiGt

Geri;;ekten, olaylar, Atati.irk'iin onceden gordiigii gibi gelimitir. Istanbul'u igal edip Meclis'i dagitan ve
19 isyanlarla milli hareketi c;akertip Sevr'i empozeye yonelen ingiltere, ate yandan Kafkas seddi 9abalanyla
Tiirkiye'yi kuatmaya, Bolevik-Kemalist baglant1smm
kurulmas1m engellemeye 9all:;im1tlr. Istanbul Hiiki.imeti'ni artik yok say1p, Ankara'da Mmet Mcclisi Hiiki.imeti'ni kuran Kemalistler ise, bir yandan ic; isyanlarla savair, Kuva-yi Milliye'yi geniletmeye ve giic;lendirmeye
t;.ahirken, ate yandan itilat Devletleri'nin Kafkas seddi planlanm bozmaya, Boleviklerle karadan baglant1
kurmaya ugramIlard1r. Azerbeycan'da Ankara Hiikiimeti'nin destegi ve hatta zorlamas1yla Bolevik yanetim
kurulmutur. Batum'da Boleviklik ilam, Mustafa Kemal ve Karabekir tarafmdan kararlatmlm1tlr. Kafkas seddine karI, Boleviklerle ortak askeri eylem, Karabekir tarafmdan anerilmi, Mustafa Kemal tarafmdan
gelitirilmitir. Baku'ya gonderilecek askeri kurula 26
Nisan 1920'de Millet Meclisi Bakanllg1'na sec;ilir sec;ilmez Mustafa Kemal U direktifi vermitir :
- Emperyalizme ka!'I eylemi ve emperyalizmin
boyundurugu altmda bulunan ezilen insanlann kurtuluunu isteyen Bolevik Ruslarla i ve eylem birligini
kabul ediyoruz.
- Bolevik birlik.leri Giircistan'a yi.iriir ya da izleyecegi politika, gosterecegi etki ve niifuzla Gtircistan'm Bolevik ittifakma girmesini ve ingiliz kuvvetle753

rmm buradan ~1kart1lmas1 i~in askeri harekata ge~il

mesini saglarsa, Tiirkiye Hiiktimeti de, c<Emperyalist
Ermeni Hiikiimetinne kar1 askeri harekata girimeyi
ve Azerbeycan Hiikiimeti'ni Bolevik devletler zumresine katmayi garanti eder.
- ilk taksit olarak 5 milyon altlnm, kararlatin ...
lacak miktarda cephane ve arag-geregin Rus Sovyet Hi1kiimeti'nce saglanmas1 gereklidir. Dogu'da askeri harekata giriecek birliklerimizin erzak1 da aym yoldan saglanacaktir. Azerbeycan Hiikiimeti'nden yard1m istenecek, istikraz akdine gahilacaktlr357
Ataturk, aym giin, Lenin'e bir mesaj gondermitir.
Ali Kemal Meram'm Sovyet kaynaklarma dayanarak,
fakat ba tarafm1 klrparak~ yayinlad.Ig1 mesaj <:iyledir:

Saym Bakan,
... Biitiin gahmalanm1zi ve askeri harekat1m1z1 birletirme zorunlugunu kabul etmekteyiz. Boleviklerin
emperyalist hiikiimetlere kar1 savamay1 ve biitiin
mazlum milletleri emperyalizmin boyundurugundan
kurtarmayi amag edinmi olduklarma inamyoruz.
Aynca, iilkemizi igal eden emperyalist kuvvetleri
saf dlI birakmak, emperyalizme kart giriilen genel
saval siirdurebilmek amac1yla yurt igindeki guctimii-

* Sovyet yazarlan, Mustafa Kemal'in

26 Nisan 1920 tarihinde

Lenin'e sekiz maddelik bir mektup gonderdigini yazmakta ve
maddeleri ac;;1klamaktad1rlar. Turk tarihc;;ileri ise, Sovyetlerin
fotokopisini yaymlamad1klan bu mektubun yaz1lmad1g1m ileri
slirmektedirler. Prof. Akdes Nimet Kurat, Tlirk Tarih Kurumu'nun VII. Kongresinde, Mustafa Kemal Paa'nm boyle bir
mektubu asla imzalayam1yacagm1, c;;ilnku bunun blitlin dunyaya ilan edilmi olan Milli Misak ilkelerine tamamen aykm
oldugunu ... Sovyetlerin mektubun fotokopisini hic;;bir yerde yaymlamad1klanm, oysa Sovyet yazarlarmm bu mektubun Moskova'daki devlet arivinde sakland1gm1 daima tekrarlay1p kod
numarasm1 bile zikrettiklerini, gerc;;ekte ise Milli Misak ilkelerine aykm bOyle bir mektubun var olmayacagm1 kesinlikle
ileri siirmlitlir. Prof. Hikmet Bayur da aym yonde konumUtur (Belgelerle Turk Tarihi Dergisi, say1: 37). Bu nedenle, varhg1 tart1mall mektup Uzerinde durmuyoruz.

754

zi.i. artirmak i~in, Sovyetler Birligi'nin bize ilk once 5

milyon altm lira vermesini, yap1lacak gori.imelerle miktan kararlatmlacak silah ve cephane ve bunlardan
baka askeri teknik malzeme ve saghk malzemesi, birliklerimizin ihtiyacm1 kar1layacak g1da maddesi saglamas1m istemekteyizn 35 B.
5 May1s'ta Bakanlar Kurulu ilk toplant1s1m yapar.
Bu toplantida Sovyetler ile iliki kurma konusu onemle ele ahmr. D1ileri Bakam Bekir Sarni ile Ekonomi
Bakam Yusuf Kemal Tengirenk'in Ruslarla bir aske1~i
ittifak yapmak i~in hemen Moskova'ya gonderilmesi kararlatlnhr.
BOGAZLARIN RUSLARLA ORTAK SAVUNULMASI

11 May1s gi.inii yolan ~1kan Ti.irk Delegasyonu'na,

8 Mayis gi.ini.i Ankara Hi.iktimeti'nce verilen direktif, iki
iilke arasmda c;ok s1k1 bir ibirligini 6ng6rmektedir.
1945'te Stalin'in hakh tepkilerimize yol ac;an Bogazlar'm ortak savunulmas1 onerisi, 1920'de bizim taraf1mizdan yap1lmaktadir. Millet Meclisi Hi.ikiimeti'nin Ruslarla olacak kar1hklI ilikiler bahkh direktifi 6yledir:
1 - Tilrkiye'nin Batz devletlerinin tutsakligina
diimesini Rusya, kendi temel c;ikarlarzna kesinlikle aykm sayiyorsa, bize yardim etmesi ve ittifak yapmasz
in temel bir dayanak noktaszna sdhibiz demektir.
2 - Turkiye'nin illkusil, imdiki milli szmrlar i<;inde, i<; ve di tam bagimszzlzk c;ers;evesinde yaamak ve
bu ilke yerine getirilmek kouluyla, Rusya ile kader ve
gelecek birligi yapmaktir.
3 - Ti.irkiye, Ba.ti devletlerinin istilasmdan kurtulmak ve ikinci maddedeki i.ilkiisi.i.nii gerc;ekletirmek
ic;in biitiin kuvvetlerini kendi topraklan ic;inde kullanmak zorunda oldugu gibi, kendisine diandan yard1m
gereklidir.
4 - Bogazlar'dan yararlanma biltiln Karadeniz
milletlerine serbest olacaktzr. Bimu saglamak i<;in Ka755

radeniz Bogazt'nda tahkimat yapilmamak, Istanbul'a

Rus donanmasi gelmesi bizim degerlendirme ve dilzenlememize bagli kalmak kouluyla, Akdeniz Bogazi tahkimatini Ruslar ile ortak savunmamzzdir. Bu koullar-

dan daha ilerisi, Ruslarm Akdeniz tahkimatma tek balanna sahip olmalan, ya da Istanbul'a donanmalarm1
getirmekte serbest bulunmalandir ki, her iki bigim Istanbul'a sahipligimizi bozar. Ruslar igin Bogazlar'm
tam serbestisini, yalmzca antlama hiikiimleriyle saglamak, ya da Bogaz'm savunma ve desteklenmesini b"iitiin Karadeniz devletlerinin ortak sorunu saydirtmak,
dogaldl.r ki, daha elverili ve daha uygun goziim yolland1r.
5 - Ortak mucadelede baan igin, Turkiye, dinda ve irkdalar1 ilzerindeki biltiin moral giici.inden yararlanmayi saglayacaktir.
6 ___, Dttan yap1lacak yard1m: Para, sava araglar1, teknik geregler. Gerekirse, askeri birlikler.
__
7 - Ruslarla kader birligi yapmak ve yardl.mlanndan yararlanmak f1krasmdan gergek bir fayda saglayabilmemiz, bizimle onlar arasmdaki ula1mm engelsiz ve
kesinlikle giivenceli olmasma baglldir359
Bir direktifle 11 May1s'ta yola <;ikan Delegasyonumuz, ancak 18 Temmuz'da Moskova'ya vanr. Zira Rusya ile baglantim1z1 saglayan yollar, Ermenilerin elindedir. Ermeniler, bize yard1m gelmesi igin gerekli olan
yoldan, Delegasyonumuzun yararlanmasma dahi izin
vermezler. Yolu ya Ruslann ya da bizim savaarak ac;mam1z gereklidir. Yolun ag1lmas1, bizim ag1m1zdan en
biiyuk 6ncelige sahip yaamsal bir sonmdur. Ne var ki,
Delegasyonumuz daha yoldayken gelen haberler pek
umut verici degildir. Qii;erin'le Moskova'da gorilen Dr.
Fuad 8abit'in 3 Haziran 1920'de bildirdigine gore, Ruslar bir miktar silah ve altm vereceklerdir ama, giivensizdirler. <;i<;erin, Yann bu sildhlarzn bize kart kullanilmayacagzni bilmiyoruz der. Kafkasya'daki ortak askeri eylem 6nerimizi luzumsuz sayar. Ermeniler i<;in
756

Odiin ister. Radek'le konuan Cemal Paa da, 3 Haziran

giinii, Radek'in Ermeni sorununu ortaya att1g1m yazar.
Radek oyle konuur:
Tiirkiye'nin Batl'daki manevi mevkii, Enneni sonmundan dolay1 c;ok naziktir. Bugiln Rusya ic;inde kurulmu olan Ermenistan'a Tiirkiye arazisinden Ufak
bir ozveride bulunursamz, bu ozveri sizin manevi mevkiinizi son derece giic;lendirecektir. Bu ozverinin yalmz
p.ek klsa bir z.aman ic;in olacagma hie; kukU yoktur)).
SOVYETLER, iTTiFAK ONERiMizi
REDDEDiYOR ...
Yine aym gilnlerde, Qic;erin'in 3 Haziran tarihli.
mektubu gelir. Mektup, Mustafa Kemal'in askeri harekati birletirme ve kader birligi yapma yolundaki 26
Nisan tarihli, Lenin'e mesajma cevapt1r. Cevap, hayal
kmc1d1r. Cevapta bir itt~faktan, ortak askeri eylemden
soz yoktur. Qic;erin, yalmzca Tiirkiye'nin Ennenistan ve
iran sm1nnm kesinlikle saptanmasm1, bunun ic;in Rus
Sovyet Htikiimeti'nin arabuluculuk yapmas1m onermektedir. tistelik, Qic;erin, Ankara Hiikiimeti'nin dl
politika ilkelerini son derece yanlI yorumlarmtlr. Qi~erin oyle yazabilmitir :
<cBiiyiik Millet Meclisi tarafmdan alman karara gore, Tiirkiye Ermenistam'nda, Kilrdistan'da, Batum arazisinde, Dogu Trakya'da, Turk ve Araplann ortak bulunduklar1 biittin arazide milletlerin kendi kaderlerini
c;izmeyi kendilerine birakmak gerekir. Hiikumetim, miiltecilerin ve istemeden goc; ettirilen goc;menlerin * de bu
bolgelerde serbestc;e ref eranduma katilabilmeleri ic;in
bunlann yerlerine geri donmelerini dogal buluyorl) 300
<;ic;erin'in cevab1, Ermenilere karI girimek i<;in sabirs1zland1g1m1z askeri harekatm ertelenmesine yol
ac;ar. Oysa 4 Haziran giinii Karabekir Pal'l, harekete
~ Ermenilerin
~ahs1llyor.

Tilrkiye'ye geri dontip !;Ogunluk saglamalarma

757

geqme izni istemi, Bakanlar Kurulu 6 Haziran'da bunu onaylam1tlr. Fakat Bakanlar Kurulu, 23 Haziran'da
harekete geqmeye kesin kararlI bulunan Karabekir Paa'ya 21 Haziran'da cckararlatmlan hareketin kesinlikle ertelenmesi>>ni yazar. Mustafa Kemal, 20 Haziran tarihli cevabmda Qiqerin'e bunu bildirir. Qiqerin'in Ermeni sm1n qizme onerisini, yumuak ve diplomatik bir
dille gegitirir :
Ermenistan ve Acemistan ile smirlanm1z1 saptama igin Rusya Sovyet Cumhuriyeti'nin arabuluculugu nu honutlukla kar1lar, siyasal gorilmelerle mevcut
gti<;IUklerin goziilmesini yeg tutanz.
Ancak komulanm1zm hiqbir itiraza yer vermeyecek biqimde Turk olan araziyi y1klp bozduklarmdan ve
halk1 toptan oldiirdilklerinden ve Batt emperyalistlerine ozgii olan usullerle yapay kitleler ve gogunluklar
meydana getirmekte olduklanndan :;iiddetle ac1 duymakta ve yakmmaktay1z. Euna son verecek acele tedbirlerden olmak tizere Ug Sancak'taki (Kars, Batum,
Ardahan) baz1 yerleri igal ii:;in askeri harekata girimeye karar vermek zorunda birak1h111 iken, mektubunuz iizerine harekati erteledik. Halk1m1za kaq1 Ermenilerin sald1nlarmm durdurulmas1m ve arabuluculuk ic;;in ileri suriilecek onerilerin acele bildirilmesini
rica ederiz.
Rus Sovyet Cumhuriyeti katma olagantistii yetkiyle gonderilen delegelerimiz yolda ve halen Erzurum'da beklemektedir. Sovyet Cumhuriyeti ile devamh siyasal iliki kurmak ve gelecekteki ilikileri duzenlemek
gorevini alm1lardir. Komulanm1zm, Sovyet Cumhuriyeti ile ula1m1m1za engel olmalan nedeniyle, temas kurulmas1 gecikmektedir. Bir an once ba~lamasm1 tam
bir honutlukla istedigimiz bu temaslarm gergeklemesi ic;;in Sovyet Cumhuriyeti'nin de miimkiin kolayhklan
yerine getirmesini rica eder ve imdiden yetkili Sovyet
delegasyon ve kurullanrn bekleriz.
Mustafa Kemal, c;;ok yumuak ve diplomatik yazmaya dikkat ettigi bu cevabma, bir de uyan ekler. Ba758

tI emperyalistlerinin Tiirkiye'yi Rusya'ya karl kullanmak istediklerini, Ankara Hiikiimeti'nin buna engel oldugunu hatirlahr :
Biz, Batz emperyalistlerine kar"l yalmz kurtulu
ve bagimsizlzgimizi korumakla yetinmiyoruz. Ayni zamanda Batz emperyalistlerinin kuvvetleri ve bilinen her
<;eit olanaklariyla Turk milletini emperyalizmin araci
yapmak istemelerine engel oluyoruz. Boylece butUn insanliga hizmet ettigimiz inancindayiz. Turk ve Rus milletlerini birletirecek saglam dostluk ilkelerinin pratik
ve nesnel olarak semerelerini gostereceklerinden umutlu olmakla mutluyum>>ao 1

TURKiYE'YE KAR~I GUvENSiZLiK

0 siralarda Sovyetlerin c;ekimserligi, Enver Paa'nm kardei ve 1918'de islam Ordulan Komutam samyla, ingiliz emperyalizmi ile savaa savaa Turan'a dogru ilerleyen Nuri Killigil'in ingilizlerin hizmetinde, Boleviklere kaq1 savaa koyulmasmm yaratt1g1 giivensizlige baglanmaktadlr. Gerc;ekten Nuri Paa, ingilizlerin
oyununa gelerek, Kafkasya'da Boleviklerle savamltir. Azerbeycan'm kar1-devrimci yoneticilerini, ingilizlerin hizmetinde di:igiie k1k1rtm1tlr. 14 Haziran 1920'de Nuri Paa, bu kiilere U oneride bulunmutur :
Tiflis'te eski Azerbeycan Hiikiimeti iiyelerine,
Boleviklere karI bir hareket diittniiyorsamz, bu
askeri Nahc1van iizerinden Tiflis'e getirmekle yap1labilir. Boyle bir hareket, ancak Avrupa hiikiimetlerinin
birinin yard1m1yla olabilir3G2.
Bunlan ogrenen Karabekir Paa, 24 Haziran'da
Enver'in amcas1 olan Halil Pa-a'ya U cokun yaz1y1
gondermitir :
Bugiin her iten ve her giriimden i:ince, milletimize Dogu'da Boleviklik ve miisliimanhk yolunu ac;mahdir. Para, silah ve cephane ihtiyac1m1z1 bilmektesiniz. Anavatana c;abuk bir yol ac;madan Irak ve Hint
seferleri bizden c;ok bakalarmm yararma olur. Ne ya759

pip yaparak aramzzdaki engelin kirzlmaszni ve bize Doyolunun <J0lmaszm saglaymzz. Bu engel, yazzk ki,
en esaslz olarak yine kendi asker ve subaylarzmzzzn bat a Nuri Plla oldugu halde Karabag'da Boleviklere karZ savllmalarzyla meydana gelmitir. Biltun <;abalarimzza ve isteklerimize aykirz dilen bu ilzucil olaylardan
dolayz, BoleVikler katmda hakkzmzzda kUkU ve duraksama dogmamasmz saglamak ve kendileriyle bir gun
0nce birlememiz ~in her yerde bizi dililnmenizi ve
biltiln nilfuz ve gilcilnilzil kullanmanizz milletimizin
varlzk ve kalimi adzna yalvarirzm Paamn 36 ~.

gu

Mustafa Kemal de 14 Agustos 1920 gi.ini.i Meclis'te, Nuri Paa'mn !ngilizlerin hizmetindeki antibolevik
eylemlerini klnar. Boleviklerin Onuncu ve Onbirinci
Ordulanm bize yard1mc1 olmak i.izere Kafkasya'ya yollad1klanm, Polonya sald1ns1 i.izerine bunlan k1smen geri c;ekmek zorunda kald1klarn11 belirttikten sonra, Mustafa Kemal, Ciyle devam eder :
ite tam bu s1rada, ingilizlerin devamh c;abalan
ve k1kirtmalan sonucu olarak, !ngilizlere bendelik etmekten zevk alan Azerbeycan'm Eitlik Hi.iki.imeti ve
bu hi.iki.imetin hempalannm klkirtmalanyla, krn~kusuz
Gi.irci.ilerin ve Ermenilerin katilmas1yla ordunun, Bolevik Ordusu'nun tamamen gerilerine di.ien Gence bOlgesinde Azerbeycan'm karit giigleri tarafmdan bir kar1-devrim (irtica) meydana getirildi. Bu olay i.izerine,
Onbirinci Ordu'nun Komutam, Ermeni ve Giirci.i smirlarmda bulunan kuvvetlerin ti.imi.ini.i ~ekti ve bunlarla
c;atlmaya son verdi. Topladlg1 kuvvetlerle 22 Mayis'ta Gence'de isyan eden muhalif kuvvetlere kar1 hareket etti ve onlan tum cezalandird1 ve bozguna ugratti.
Nuri Paa, hepimizce bilinen bir kiidir. Onun komutas1 altmda iki-i.ic; bin kiiden kurulu bir Azeri kuvvet
vardi. Nuri Paa'y1 her nas1lsa ingilizler kandirmilar,
kendisiyle birlikte kuvvetini kendi yararlarma kullanm1lardi. Yani, Nuri Paa ve kuvvetleri dahi bu Kizil
Ordu'ya karI oteki irtica edenlerle birlikte hareket et760

rniti. Onun ic;in Onbirinci Ordu, Gence'deki asileri cezaland1rd.Iktan sonra, Akdam yoni..inde yilrildi.i. Akdam~
Gence'nin Giineydogusundadir. Orada, 9 Haziran tarihinde Nuri Paa kuvvetlerini de yendi ve peri~n etti.
Yenilen bu kuvvetler, Akdam'dan sonra Gi.ineye, !ran
i~lerine dogru c;ekildi.
Nuri Paa kuvveti, Akdam'dan sonra Hildaaferin'e
gelmitir ... Bu kuvvetler, Nuri Paa tarafmdan, dogrudan dogruya lngilizlerin emrine girmek ic;in direktif almiti. Fakat zamaninda haberdar olduk. Dogu 6rdumuz Komutanz, c;abuk sonu<; verici tedbirler aldi ve boylece bu kuvvetler aydinlatildi, dogru yol gosterildi ve
komutamiz altma alindi. (Teekkilr olunur sesleri). Hii-

daaferin'den sonra Nahc1van'a getirildi. Fakat tam bu

kuvvetler Nahc1van'a geldigi s1rada idi ki, Ermeniler
demin ai;1klad1g1m ~ahtaht1'na saldmyorlardi. Bu sa1d1n, az i;ok sars1lm1 bulunan bu Nuri Paa kuvvetleri
iizerinde iyi bir etki birakmadl. Balarmda bulunan Azeri komutanlar da kuvvetlerini elde tutam1yacak yetenekte goriildi.i. Bununla birlikte, bu kuvvetin ele almabilen klsm1, 17 Ternmuz'dan balayarak 23 Temmuz'a.
dogru Beyaz1t'a getirildi*m.
SOVYETLERiN BiZiMLE iTTiFAKI
REDDEDi~iNiN NEDENLERi

Ne var ki, Sovyetlerin Ankara ile ittifaktan kac;m1mm nedeni, Nuri Paa kuvvetlerinin ve Kuzey Kafkasya'daki Ti.irk subaylanmn yarattig1 kuku ve gi.iven-

* Kuzey Kafkasya'da Turk subaylarmm kurduklan birliklerle

Bol9evikler arasmdaki cat19malar, kuku ve gUvensizl!k yaratm1t1r. Ornegin, Kuzey Kafkasya 11 May1s 1918'de ittihatc1
Osmanll Htiktimeti'nin destegiyle bag1ms1zllgm1 ilan etmi ve
Istanbul ile bir Dostluk Antla9mas1 yapm19t1r. ingilizlerce dest.eklenen kar1-devrimci Denikln Ordusu bu htikUmeti zorla
dag1tm19t1r. Kuzey Kafkasya, 20 bin ehit vererek Denlkin'e
karI savaIDl, Boleviklere yaklaffiltir. Bunlar daha sonra
bagnns1zhk sozlerini tutmayan Boleviklere karl tutum alacaklard1r. Fakat o arada. Kuzey Kafkasya'ya yard1m icin gon761

sizlikten ibaret degildir. ittifaktan ka~mI, belli bir dl

politika anlay1mm sonucudur. Sovyetler, yalmz Tiirkiye ile degil, oteki iilkelerle de askeri ittifaklardan ka~lllffillardlr. Dostluk ve saldirmazhk antlamalan imzalamaktan oteye gitmemilerdir. Ornegin, Tiirkiye,
Iran ve Afganistan ile ayr1 ayn dostluk ve saldirmazhk antlamalan imzalam1lar, ama bu Ulkelerle hep
birlikte ii~lii, ya da dortlii bir antlamaya gitmeyi reddetmilerdir. Sovyetler, Milletler Cemiyeti'ne katllmay1 dahi, uzun y1llar kotii gozl.e gormU.lerdir.
Bolevik liderlerle yakm ilikiler kuran Louis Fischer, onlarm Tiirkiye ile askeri ittifak1 redded~ nedenini 6yle at;1klar :
derilen subaylarm Ankara'mn politikasma kar1t diien tutumlan Tiirkiye'nin niyetleri hakkmda kukulara yol ai;;m1t1r.
Kuzey Kafkasya'ya gorevli yollanan ve orada 6nemli gorevler
basaran ismail Hakk1 ve Aziz adll antibolsevik subaylanm1z,
diistiigiimiiz giii; durumu raporlarmda Karabekir Pa:;;a'ya :;;oyIe ai;;1klarlar: 1920 y1h Mart ay1 baslarmda Kuzey Kafkasya'ya girdigimiz zaman, Dag1stan'da Milli Savunma Kurulu ile
Qei;;enistan'da... Hayri Hac1 vardi. ikisi de Kuzey _Kafkasya
bag1ms1zl1gma darbe indiren Denikin Ordusu'na kar:;;1 sava1yorlardi. Dag1stan'da 7 Mart 1920'de yerli Bol:;;eviklere kar:;;1
zamans1z i;;1kart1lan olaylar ve baz1 subaylanm1zm kotii tutum.
ve davramI, bu Milli Savunma Kurulu,'nun Rus Bol:;;evikleri
tarafma kaymasma yo! ai;tl ve bu durum, kamuoyunu orada
bulunmu olan Osmanh subaylarma kar:;;1 <;evirdi. Osmanll subaylan, Boleviklerce sui;;lu ve giivenilmez oldu. Bu nedenle
millet, Bol:;;eviklere egUim g6sterdi. Bolevikler de bu durumdan yararlanarak biltlin y6netim ve egemenligi ele ald1~ (Kazun Karabekir, istik:Ial Harbimiz, s. 777).
Denikin'den once, 1918 y1lmda ise, yerli milliyetciler ile
Bolevikler arasmda i;;atrmalar olmu:;;tur. Yerli milliyeti;;iler,
Tiirkiye'den destek g6rmilslerdir. Rus kaynaklan, bu olaylan
i;;oyle hikaye etmektedir: Enver'in arkada:;;lan ittihati;;1 izzet
(Yusuf izzet Paa) ve Halil Pa:;;alar, Taman emeki;;ilerine kar1 barekatta bulunmak ii;;in Dag1stan'a girmi:sler, Bol:;;evikleri
tutuklay1p, ag1llan ve koyleri yakmrlardi. Arna dagll fakir koyliller, Bii;erahov birlikleriyle Enver'in arkada:slarm1 piiskiirtmiisler, Dag1stan sehirlerini kurtarmrlar ve K1z1l Ordu ile birlesmi:slerdi (Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm T!irkiye Hatiralan, s. 22).

762

Moskova-Ankara ilikileri, daima ic;ten olmutur.

Fakat Mustafa Kemal, en azmdan bir askeri ve politik
ittifak antlamas1 istemekteydi. Moskova'ya gonderdigi
26 Nisan 1920 tarihli mektup, bunu belirtmekteydi.
Mektupta, iki iilkeyi tehdit eden yabanc1 emperyalizme
karI mucadeleye katilmaya haz1r oldugunu bildirmekteydi.
Bolevikler di.iiinmektedirler ki, komiinist olmayan tilkelerle devamh ittifaklar tehlikelidir. Bu ittifaklar, Sovyet Hukiimeti'ni, savunma niteliginde say1lm1yacak savalara, ya da c;;1karlarma ve goriilerine yabanc1 soruli.1arm yaratacag1 c;atlmalara si.iriikleyebilir.
Bolevikleri, komiinistleri ve i<;i orgiitlerini kovuturan, Sovyet vatandalanna karI .onur k1nc1 tedbirler
alan bir devlete yard1m etme zorunda birakabilir.
1920 y1lmda Ti.irkiye'nin durumunda, bir ittifak,
K1z1l Ordu'nun Yunanhlara karl Anadolu'da harekatim gerektirebilecekti. Fakat Rusya ti.ikenmiti. Kendi
hesabma daha Polonya ile, Wrangel ile ve Gurctstan
menevikleri ile savama zorundaydi.
Onun ic;indir ki, Moskova, Kemal'in onerisini reddetti. Qic;erin, 2 Haziran 1920 tarihli cevabmda, normal diplomatik ilikiler kurulmasm1 onerdi. Ruslar, devamh bir ittifaka, bi.itim sonuc;lanyla kar1 c;1kmakla
birlikte, gec;ici bir ibirliginin yararlanm gormekteydiler:lGri.
Tiirkiye, 1920'de oldugu gibi, 1921 y1lmda da bir<;;ok kez ve israrla askeri ittifak isteyecek, Bolevik liderler bunu kesinlikle reddedeceklerdir. Hatta Tfukiye'ye gizlice silah, cephane ve para yard1m1 yapma dahi,
Bolevik liderler arasmda tartimalara yol w;acaktir.
Verilen silahlarm Boleviklere kar1 kullamlmas1 kukusu, kolay kolay giderilemiyecektir. Mtithi bi;r giivensizlik ve herkesten kuku, Sovyet di politikasma egemen olacaktir.
Sovyet-Tiirk ilikilerindeki gelimeyi izleyebilmek
ic;in, bu miithi km~ku ve giivensizligi bilmek gereklidir.
763

BOL~EViKLiGE KARf?I HAQLI SEFERi...

Bati'h emperyalist devletler, nas1I islam Diinyas1'nda ve biitiin Asya ve Afrika'da si:imiirgecilige kar1 milli kurtulu miicadelesinin oncti.lligtinti. yap1yor diye, son
Turk devletini her ttirlii i;areye bavurarak yok etmek
istemilerse, Bati'da kapitalizmi hem proleterya ih.tilalleriyle dogrudan dogruya, hem de milli kurtulu hareketlerini desteklemekle dolayh olarak tehdit eden Bolevik rejimi y1kmak i<;in ne miimktinse yapm1lardir..
Milliyeti;i Tlirkiye ile Bolevik Rusya'nm ittifakm1, kapitalizmin diinya egernenligi ac;1smdan, her ne pahas1na olursa olsun i:inlenmesi gerekli bir tehlike saymIlardir.
Bolevik ihtilali'nden hemen sonra, daha Rusya
resmen miittefik durumunda bulunurken, 23 Arahk
1917'de ingiltere ve Fransa, Clemenceau ile Lord Milner'in imzalanm ta1yan gizli bir anlama ile, Tiirkiye gibi Rusya'yi da paylamIlardir. Bu gizli anlamaya gore, Karadeniz'in Giineydogusunda Tiirklere kar1 eylemi ingiltere, Karadeniz'in Kuzeyinde ise diimana kaq1 eylemi Fransa yiiriitecektir. Kazak arazisi, Ermenistan, Gtircistan ve Kurdistan ingiliz, Basarabya,
Ukrayna ve K1nm Frans1z niifuz bolgesi olacakt1r366
Ayru gizli anlamaya gore, Frans1zlar Kmm'a, ingilizler Kafkasya'ya asker i;1karacaklar ve oralarda kukla hiiki.imetler arac1hg1yla yeriemeye i;allacaklardlr.
ingiltere, Tiirkiye ve Rusya arasmda Kafkas seddi kurarak, Atatiirk'iin ~ubat 1920 tarihli durum muhakemesinde belirttigi iizere, Tiirkiye'yi de dart yandan kuatarak bogma <;abasmdad1r.
Tiirkiye'ye ve Kemalist hiikiimete oldugu gibi, Bolevik rejime kar1 da bir Hac;h Seferi a<;an Churchill,
Ekim ihtilali'nden hemen sonra, Genelkurmay Bakam
Sir Henri Wilson'la birlikte, Almanya ile hemen ban
yap1p Dogu'da Almanya'y1 Boleviklere karl kullanmayi denemetir. Almanya, Bati'da Alsace-Lorraine gibi arazi kay1planna ugTayacak, fakat Dogu'da Rusya'764

dan alacag1 geni arazi ile bu kay1planm kat kat karIlayacaktir. Bolevikleri ihtilalin ilk aylarmda c;;ok iirkuten Alman-ingiliz uzlamas1 gerc;;eklemediyse de,
Miittefik Devletler, Ludendorf ve von der Goltz gibi Alman generallerini kazanarak, onlan Boleviklere karl
kullanm1lardJ.r. Von der Goltz'un diizensiz birlikleri,
Finlandiya, Letonya ve Litvanya'da Bolevik rejimleri
ezmi, antibolevik hiikiimetleri iktidara getirmitir.
Finlandiya'da antibolevik Qarhk generali Mannerheim'm egemenligini Alman birlikleri saglam1tlr.
Rusya'da bulunan 40 bin kiilik Qekoslovak kuvvetleri, ingiltere ve Fransa'nm ortak eylemiyle, Bolevik rejimi devirmek i<;in kullamlm1tlr. Qekoslovak birlikleri, Dogu'dan ilerleyerek, 6 Agustos 1918'de Kazan'1
ele gec;;irmilerdir. 8 Agustos'ta Samara'yi alan Qekoslovak birlikleri, Volga bOlgesinde mevzilenmi, ihtilal
merkezi Moskova'ya dogru ilerlemeye balamu~tir.
1918 YAZINDA BOL~EViKLiK YIKILMAK
UZEREYDi ...
Bu ilerleyi, genel bir planm parc;;as1dJ.r. Kuzey Denlzi'ne, Arhangelsk'e Miittefik g1kartmas1 planlanmItir. Arhangelsk-Moskova yolu iizerinde Yaroslov ve Ribinsk gibi ehirlerde, Frans1z El<;isi Moulens'in tertibiyle, Kerensky'nin Harbiye Bakaru Yard1mc1s1 Savinkov,
antibolevik ayaklanmalar diizenlemitir. Kazan-Moskova yolu iizerinde Murom ve Arzamasta'da Beyaz ayaklanmalar balat1lm1tir. Almanlan da Boleviklere kar1 harekete gec;;irebilmek ii;in Almanya'nm Moskova Elc;;isi Mirbach ve Ukrayna'daki Alman kuvvetleri komutam Eichorn oldiirttilmiitiir. Lenin, suikastten yarall
kurtulmutur. Ozetlersek, 1918 Agustosunda, Bolevikler, Moskova'da kw1atilmi bulumnaktadir. Moskova'nm diimesiyle Bolevik rejim de son bulacaktir. Louis
Fischer, Churchill'in ateli taraftan oldugu bu ilk Bol.evik r2jimi devirme plamm Oyle ag1klar :
<cArhangelsk'ten Moskova'ya Kuzey-Gilney yolu,
765

hemen hemen diiz ve ac;1k bir yoldur. Yol ilzerinde'

onemli iki ehir, Vologda ve Yaroslov'dur. Ribinsk, Yaroslov'un yakmmdadir. Kazan-Moskova, Dogu-Bati yolu da hemen hemen dilz ve ag1ktir. Yol ilzerinde onemli
ehirler Arzamas ve Murom'dan ibarettir. Biltiln bu
ehirler Miittefiklerin ve onlann Rus ibirlikgilerinin
eline gegtigi takdirde, Moskova ve Moskova ile birlikte
Bolevik rejim dilecekti. Plam hazirlayanlar bunu bilmekteydiler.
Yollar, Beyaz Rus Ordusu tarafmdan temizlenecekti. Beyazlar, Angloamerikanlara Arhangelsk-Moskova, <;ekoslovaklar ise Kazan-Moskova yolunu a<;acaklardi. Angloamerikanlar, Arhangelsk'ten gelirken, Qekoslovaklar da aym zamanda Kazan'dan Moskova'ya ulaacaklarch867.
6te yandan Agustos 1918'de Japon, ingiliz, Frans1z ve Amerikan kuvvetleri, Dogu'da Sibirya'ya <;1karlar 22 Eylill 1918'de Ufa'da ((Biitun Rusya Ge<;ici Hiikiimeti kurulur. Omsk'a yerleen bu hukiimetin Savunma Bakan1 Amiral Kol<;ak't1r. 18 Kas1m'da bir darbe
yaparak, ingilizlerin adam1 olan Kol<;ak, kendini Rusya'nm Yiiksek efin ilan eder. Kolgak, bir k1snu ingiliz
iiniformas1 ta1yan ve tamamen ingilizlerin donattig1
ordular hazirlamaya koyulur.
Bolevik rejimi y1k1lmak iizere goziiklir. Fakat
Trogki'nin kurdugu ve bizzat yonettigi Kiz1l Ordu, 10
Eyliil'de Kazan'1 almayi ve Qekoslovaklan Ural'a siirmeyi baanr. Beyaz ayaklanmalari sondiiriiliir. Beyaz
Terorne K1z1l TerorJi ile karl konur. Bi:iylece, Bolevik rejim bilyiik ozverilerle <;okmekten kurtanhr.
ISTANBUL'UN iGALi UZERiNE LENiN'iN
KORKUSU
Bu s1rada Dilnya Sava1, Almanya ve mfittefiklerinin yenilgisiyle sona erer. Bogazlar, itila.f Devletleri'nin eline geger. Lenin, ilk zafere ragmen, eskisinden
daha kukuludur. Bogazlar'da iislenen ve ~lleri serbest
766

kalan itilaf Ordulan'nm Karadeniz sahillerine bilvilk:

kuvvetler g1karmasm1 bekler. Lenin, gazeteci Philips.
Price'in yazd1gma gore, Kasim 1918 bamda ((Milttefik
donanmalarmin Bogazlar'i aip, tanklar ve sava biliminin en son yenilikleriyle donatzlmz tecrubeli ordurarz Rusya sahillerine boaltacagina inanmaktadzrn,

Miittefikler ve Almanya arasmda bir anlamadan korkmaktadir. Bat1'da biraz daha yumuak davranma kar~1hi?;i, Dogu'da Bolevikligi ezmek igin Alman Ordusu'nun kullamlmasmdan kukuludur. Tilrklerin de Miltteriklere hizmetlerini sundugu ileri siirillmektedir.
Lenin, Qigerin'e Diinya Sav8.1'nm son bulmasmm
artrrd1i?;l km~kulanm oyle ag1klar :
f?imdi milletleraras1 sermaye bize kan~1 harekete
ge~meye balayacakns6s.
BOLf?EViK RUSYA'YI KUf?ATMA PLANI
Gergekten, daha sava bitmeden 27 Ekim 1918'de
Clemenceau, General Franchet d'Espere'ye ccRusya'da:
Bolevizmin dilililnil saglamak amaciyla ekonomik
71.Uatma genel planinm gonderir. Euna gore, Rusya'mn

ekonomik ag1dan yaayabilmesi igin gerekli olan Ukrayna, Kafkasya ve Bati Sibirya b6lgeleri, Boleviklere
tamamen kapanacaktir. Buralarda antibolevik Rus
unsurlannm egemenligi saglanacktir. Asker! mildahale ve <;arhk generalleri eliyle bu gergekletirilecek ve:
Bol evizm devrilecektir.
c<Bolevizme karl milcadelesinde Rusya'ya getirilecek yard1mn konusunu tart1mak ilzere, antibolevik
biltiin unsurlar ve Beyaz Ruslar, 17 Kas1m 1918'de Romanya'ya Jassy Konferans1'na gai?;lnllrlar. Konferans,
ingiltere ve Fransa elgiliklerinde toplamr ve itilfi.f Devletleri'nin Rusya'ya 150 bin kiilik bir askeri kuvvet
gondermesi kararlatinhr. Rusya'da bir diktatorlilk kurulmas1 ve ibama Denikin'in getirilmesi i.izerinde birleilir.
Milttefik donanmas1, Bogazlar ve Istanbul ellerinde
767"

oldugu ic;in, 23 Kas1m'da Karadeniz'de Novorossisk'e

gelir ve Denikin'i ccGi.iney Rusya Rus Kuvvetleri Komutamn diye selamlar. 17 Arahk'ta Yunan ve Polonya
birliklerini de ic;ine alan, tanklar ve uc;aklarla donat1lm1 12 bin kiilik Frans1z kuvveti Odesa'ya c;1kmaya
balar. Kmm, ele gei;;irilir. 16 Kas1m'da ingiliz birlikleri
Baku 'ya girer. Bir hafta sonra bir ingiliz ti1meni Batum'a 91kartma yapar. Karadeniz'e tamamen !ngllizFrans1z donanmas1 egemendir.
,
Bolevik rejimin kuat1lmas1 k1sa si.irede tamamlamr. Kuzey'de Beyaz Deniz bi:ilgesinde ingiliz, Frans1z,
Amerikan ve Sirp birlikleri vardir. Von der Goltz'un
Alman birlikleriyle Finlandiya'da ve Baltik'ta antibolevik hi.ikiimetler kurulur. Almanlar, ingiliz donanmast
ve Polonya, Baltik Denizi'ni kapamaktadlr. Fransa gi.idiimiindeki bir Polonya, Beyaz Rusya ve U1uayna'y1
ilhak hazirhg-I ic;indedir. Fransa ve ingiltere'nin tam
bir uydusu olan Romanya, Basarabya'y1 igal etmitir.
TUrkiye ve Bogazlar igal altmdad1r. Fransa Ukrayna'da, Denikin Kuban'dadir. Kafkasya ve Tiirkistan ingilizlerin elindedir. Dogu Sibirya'da Japonlar ve ibirliki;;ileri Semenov, Bah Sibirya'da ise Amiral Kolc;ak ve
Qekler egemendir.
Ekonomik abluka, tam iler. Moskova'dan en son
tskandinav iilkeleri diplomatik misyonlan da aynllr ve
1919 yih i9inde Rusya di i.ilkelere ne biqey satabilir,
ne de oralarqan ithalat yapabilir. Oysa mal ithaline
miithi ihtiya9 vardir, fakat elindeki altmm1 bile kullanamaz.
17 Ocak 1919'da Paris'te Ban Konferans1'nda Mareal Foch, antibolevik bir seferde serbest kalmak i9in
Almanya ile hemen ban imzalanmasm1, Polonya'ya bir
Amerikan generalinin komutasinda buyuk bir Amerikan ordusunun gonderilmesini, Almanya'daki Rus esirlerinin Boleviklere kari kullanilmasmi ister. Wilson

ve Lloyd George, ordu yollamak yerine, baka yollardan Bolevikligin devrilmesini onerirler. Lloyd George,
'768

askerlerin Boleviklere karl dogU.miyecegini, ayaklanacal?;lm ileri surer. 21 Ocak 1919 tarihli Ban Konferans1 toplant1smda, Lloyd George, Bakan Wilson ve
Clemenceau'ya Bolevizmle savamak ic;in kurulmas1
tasarlanan 150 bin kiilik orduya Fransa ve Amerika'nm katklsmm ne olacagim sorar. ikisi de hic;bir kuvvet veremiyeceklerini soylerler. Mareal Foch, Frans1zlarla degil, Amerikan, Rus, Polonyah ve Romanyah askerlerle Boleviklere karI savamay1 tasarlamaktadir.
italya da asker vermeyi reddeder.
Fransa, ekonomik ve askeri kuatma yoluyla, Polonya, Balt1k Devletleri, Romanya, Qekoslovakya'ya silah ve cephane saglayarak, mudahalelerini gerc;ekletirme peindedir. Hatta Turkiye'yi bile bu yolda kullanma egilimindedir. ingiltere ise, Denikin, Yudenic; ve
Kolc;ak ordulanyla Bolevikligi c;okertmek c;abasmdadir. Churchill'e gelince, Mareal Foch'un Napolyonvari
plamm benimseyerek, Sovyet Rusya'ya kar1 derhal buyuk askeri kuvvetlerin gonderilmesini istemektedir. Ne
var ki, savatan b1kkln Batih askerler, Boleviklerle
savaa isteksizdirler. Frans1zlarm Karadeniz filosunda
ayaklanmalar olur ve Ukrayna'mn fethine gelen Frans1z birlikleri 2 Nisan 1919'da geri c;ekilme emri ahr.
Fransa, bundan sonra Polonya ve Romanya'ya silah ve
cephane saglayarak, onlar arac1hl?;lyla Boleviklikle mucadeleye yonelecektir. ingiltere de, Kafkasya'da uzun
sure kuvvet barmdiram1yacak, c;ekilmek zorunda kalacaktir. Curzon'un 1srariyla ancak Batum'da 1920 yazina kadar ingiliz birlikleri kalacak, sonunda onlar da
gideceklerdir. Boylece ekonomik ve askeri kuatma ve
Beyaz Ordularla ic;eriden c;okertme, Bati'mn ortak po-1itikas1 olmaktad1r.
1919 baharinda kendisini ccRusya'nm Yiiksek f?efin ilan eden Amiral Kol~k'm Bolevik rejimi devirmesi beklenmektedir. ingilizlerin bask1s1yla Denikin,
Yudenic; ve Arhangelsk'teki <;ayakovski-Millet, Kolc;ak'm otoritesini tamrlar. Kolc;ak, Mart 1919 bamda Ural769

lar'a dogru ilerler. Bu~ada 112 bin kiilik Kolgak Ordusu, K1z1l Ordu'yu geriletir ve Volga'ya dogru yfuiiyi.ie geger. Art1k Moskova'mn diimesi beklenmektedir.
Fakat May1s balarmda Bolevikler, Kolgak'1 piiskilrtmeyi baanrlar.
Kolgak durdurulurken, Gilney'den Denikin'in 150
bin kiilik iyi donatilm1 ve iyi egitilmi ordusu, May1s'ta Moskova'ya dogru yiirilr. ingiltere, Denikin'e her
til.rlii yard1m1 yapm1tlr. 21 May1s 1919 tarihli Manchester Guardian'a gore, ingiltere, 250 bin kiilik bir orduyu donatacak silah ve topu Denikin'e saglam1tlr. iki
bin ingiliz subay1 Denikin'in yanmda bulunmaktadlr.
Denikin, Mart l919'dan Ekim 1919'a kadar ilerler. 14
Ekim'de Moskova'ya 245 mil uzakl1ktaki Orel ehrine
kadar gelir. Moskova Savunma Komitesi kurulur. lgiler, fabrikalan birakarak ehri savunmaya koarlar. Denikin, pilskiirtiililr. Kas1m 1919'da geri gekilmeye balayan Denikin, 1920 Martmda Kuzey Kafkasya'da direnmeye gahIr. Fakat orada da tutunamaz. Denikin'in
tank, ugak, lokomotif ve toplan Boleviklerin eline geger.
Denikin, May1s saldlnsma balarken, Yudenig
-Estonya askerleriyle birlikte-, Estonya'dan Petrograd'a ilerlemeye koyulur. Yudenig, May1s'tan Agustos'a kadar baanyla ilerler, Petrograd'a yaklaIr. Bir
ara gerilerse de, Yudenig'in tanklan Ekim 1919'da yine Petrograd kap1lanndad1r. Trogki, Petrograd'a koar,
sokak savalarma hazirlamr. Kas1m'da Yudenig durdurulur.
Ekim'de K1z1l Ordu U'rallar'1 aar, Kolgak'm bakenti Omsk'u ele gegirir, 100 bin tutsak ahmr. Kolgak,
Sibirya'daki Miittefik Kuvvetleri Komutam Frans1z
Generali Janin'e s1gmir. Durumunu nazik goren General Janin, Amiral Kolgak'1 Boleviklere teslim eder. Kolgak, 7 ~ubat 1920'de yargilamr ve idam edilir.
Boylece, ig sava geni~ ol<;ilde onlenmi olur. Bir
ingiliz resmi yaym1, miitarekeden Ekim 1919'a kadar
770

bu iler i~in 94 milyon ingiliz liras1 harcand1g1m belirtmektedir. u~ y1lda Japonya da 70-80 milyon ingiliz liras1 harcamitlr. Fransa, Polonya, Romanya ve
<;ekoslovakya'y1 antibolevik savalara suriiklemek igin
bir servet yitirmitir. Amerikan Hazinesi, Beyaz generallere 100 lokomotif saglamitlr.
POLONYA SALDIRISI
ingiltere giidiimiindeki Denikin, Yudenig ve Kolgak ordularmm 1919 y1lmda yenilgisi uzerine, Beyaz
generallerden uzak duran Polonya harekete geger. Polonya, Ukrayna ve Beyaz Rusya arazisini, f ederasyon
etiketi altmda, kendi arazisine katma i;aba~mdadir. PoIonya'mn arkasmda ingiltere'den <;ok Fransa vardir.
Fransa, Bolevik. rejimi devirmenin yam s1ra, buyuk
sermaye yatird1g1 Ukrayna'y1 Rusya'dan koparmak g~
basmdadir. Selanik, Istanbul ve Odesa'ya yerleen Fransa, Ukrayna'da Rusya'dan aynlma amacm1 guden Petliyura hareketini desteklemitir*. Polonya, Petliyura ile
ittifak yapm1tir.
Polonya birlikleri, 1920 y1lmda, Rusya'ya dogru hankete geger. 5 ~ubat 1920 tarihli New York Times, bu
ilerleyii Oyle yorumlar :
Miittefiklerin Moskova'ya bir Polonya Ordusu
gondermesini isteyen Mareal Foch'un savundugu teoriden Fransa vazgegmemektedir. Polonya ve Romanya birlikleriyle, Polonya'y1 korumak igin degil de, Sovyetleri ezmek igin bir sava diizenlemek istemektedir.
Fransa, yalmz Polonya ve Romanya'y1 degil, Macaristan'1 dahi Boleviklere karI yi.iri.itmek istemektedir. 100 bin Macar askerinin, Karpatlar'dan gegip PoIonya'ya katilmasma gahmaktad1r. Finlandiya aym
* Fransa, aynca Masonlardan yararlanarak Don bolgesinde
dahi antiliolevik eylemlere girimitir. Markotun'un yard1m1yla burada Mason localanm yaym1t1r. 1917 sonlarmda, Don
kazaklarmm Frans1zlarm yonetiminde giri!;tikleri antibolevik
eylemlerde Mason localan rol oynam1t1r.

771

yola itilmektedir. Hatta Fransa, dostlu1c maskesiyle,

Tilrkiye'yi bile Boleviklere kart Kafkasya'da yilriltmeyi deneyecektir.
Polonya birlikleri, Nisan'da Ukrayna'ya girerler.
H1zla ilerleyerek Ukrayna'mn eski bakenti Kiev'i ahrlar. K1z1l Ordu, ancak Haziran'da Polonya birliklerinin
ilerlemesini durdurur. Temmuz'da h1zla Polonya ic;lerine dogru yilriir. Bolevikler, zafer sarholugu igindedir. Lenin, Polonya ve Almanya'da Bolevikligin il!ruru.
beklemektedir. Boylece Bolevik rejim, Rusya'da tek
bama kahp c;;okmekten kurtulacakt1r.
ingiltere, Bolevik ilerlemesini tehditle durdurmak
isterse de, baan saglayamaz; Fransa ise, savam durdurulmasma kar1dir. Fransa, 11 Agustos'ta Wrangel'i
Giiney Rusya Hiikiimeti'nin baI olarak tamr. 16 Agustos'ta Kiz1l Ordu Vistiil'e eriir. Fakat Polonyalllar toparlamrlar ve Kiz1l Ordu'yu piiskiirtiirler. Polonya birlikleri yeniden Rusya'ya dogru ilerleyie gec;;erler. Bolevikler, Curzon'un ongordiigiinden daha fazla arazi vererek Polonya ile 21 Eylill'de ban goriimelerine balarlar. 18 Mart 192l'de ban antlamas1 imzalarlar.
Bolevikleri, Polonya'ya aIn odiin vermeye iten
nedenlerden biri, Polonya saldms1yla birlikte Giiney'den harekete gec;;en Wrangel'e karI serbest kalmaktir.
Wrangel, Denikin'in miras<;1s1 olmutur. ingilizler, Denikin ordusundan artakalan asker ve subaylan, ingiliz
gemileriyle Kir1m'daki Wrangel'e taIll1Ilard1r. General Percy askeri misyonu, Wrangel'e yarchmc1llk yapmaktadir. Fransa, Wrangel'e <;ok daha biiyiik bir destek getirmitir. Onu, Giiney Rusya Komiir ve Demir
Devleti'nin baI olarak benimsemi ve ordusunu donatmitir. Zirhh trenlere, uc;;aklara, biiyiik bir donanmaya
ve iyi yetimi suvariye sahip bulunan Wrangel, 1920
baharmda ie bi<;;imindeki Kmm yar1madasmm dar
bogazmdan c;;1karak, Ukrayna'ya dogru 75 bin kiilik
ordusuyla harekete gec;;er. Agustos ve Eylill'de Wrangel
saldmdadir. Fakat Polonya ile savaI bitiren K1z1l Ordu, biitiin giiciiyle Wrangel'e dogru doner, 10 KaSim
772

1920'de Wrangel, Kmm'dan atillr. Wrangel Ordusu'nun

kalmt1lan Istanbul'a gelir ve 100 gemilik donanmas1
Fransa'nm yolunu tutar*.
DU~MAN

DEVLETLER QEMBERI

ii;; sava ve Polonya sald1ns1 boylece son bulur. Fakat itilaf Devletleri, ozellikle Fransa, Bolevik Rusya'y1 bir diiman devletler i;;emberi ii;;inde tutmak ve onlan antibolevik bir savaa klklrtmak gabalanndan
vazgegmezler. Bu tutum, Bolevik liderleri devamh bir
kUkU, korku ve giivensizlik ii;;inde yaat1r. Kapitalist
devletlerin Bolevik rejimi devirmek igin her an bir
saldmya giriebilecekleri korkusunu onlarda kokletirir.
Gergekten, Fransa'rnn istegiyle 1921 baharmda Romanya, Polonya ile ittifak yapar. Boylece Fransa-Kiii;;iik
Antant-Polonya antibolevik ui;;geni tamamlamr. 13
Eyliil 1921'de Sovyet DIileri Bakanhl?;l, bu iii;;genin
Rusya'ya kar1 birlikte sava ilanma hazirland1g1m bir
bildiriyle ai;;1klar. Sava ilam geri;;eklemese de, Polonya ve Romanya, Makhno, Petliyura, Savinkov gibi antibolevik kuvvetlerin arazilerinde iislenmesine ve Rusya'da baskmlar ve ayaklanmalar diizenlemesine izin
verirler. Finlandiya topraklarmda da, Fin subaylannm yonetimindeki i;;eteler, Rusya'ya saldmlar diizenlerler. Stalin, Arahk 1921'de Pravda'da yazd1g1 bir yaz1da bu durumun yarattig1 .yeni bir sald1n korkusunu
Ciyle belirtir :
* Ali Fuad Cebesoy'un amlarmda yazd1gma gore, Sovyet Rusya'mn 7 Nisan 192l'de Wrangel Ordusu'nun askerlerini affetmesi ve Fransa'nm yard1m1 kesmesi iizerine, Ttirkiye'deki bu
askerler, Boleviklerin tarafma gegmitir. 21/22 Nisan 1921
gecesi Moskova'da Stalin, Cebesoy'a Anadolu Ordusu'nun Bogazlar'a yiiriimesini ve Wrangel kuvvetlerinin de Istanbul'daki
ingiliz ve Frans1z askerlerini arkadan vurmas1m onermitir.
Cebesoy'a gore, Enver Paa da Trakya'da Wrangel ile birllkte itilaf'a kar1 bir eylem tasarlarrut1r. Atatiirk, 10 May1s 1921
tarihli telgraf1yla, bu askerlerin silahlarmm almd1gm1, art1k
bunlarla ortak bir eylem diitiniilemiyecegini blldirir (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralari, s. 187).

773

Emperyalizmin ajanlari, altzn ve oteki 'hediyeler'

ile, Rusya c;evresinde ekonomik -yalnizca ekonomik
degil- bir <;;ember kurmak i<;in Turkiye, iran, Afganistan ve Uzak Dogu'ya akm ediyorlar. Bu siirec;te, ftilaf
Devletleri'nin paralariyla kendilerini silahlandzraralc
ve Petliyura ve Savinkov'larin Beyaz Muhafzz Birlikleri'ni Rusya'ya fzrlatarak, Polonya, Romanya ve Finlandiya da iizerlerine duen rolii oynamaktadzrlar. BuWn bunlar, Rusya'ya karz yeni bir saldzrz hazzrligi genel <;;erqevesinde ayri halkalardzrn :i6n.

Aym gunlerde Lenin, <;arhk imparatorlugu'nun

pargas1yken, Boleviklerin hemen bag1ms1zhklanm tamd1klan Polonya ve Finlandiya gibi devletlerin, antibolevik saldm ussu haline gelmelerinden yakmmakta
ve buna tahammuJ edilemiyecegini belirtmektedir:
<lQetelerini ve Beyaz Ruslanm uzerimize saldirtan
Romanya, Polonya ve Finlandiya hukfunetleri iyice bilmelidirler ki, Sovyet Cumhuriyetleri savatan nefret
ettikleri igin pek gok odilnleri goze alarak barIl surdurmeye gahmIlard1r ve gahacaklard1r. Fakat onlar
da sabnm1z1 tuketmemelidirler. Rejimimiz, eski Rus
<;arlanmn yonetiminden kurtard1gi ve bagims1zhgim
saglad1g1 milletlerin yeniden uzerimize yurumelerine
tahammtil edemez)).
Yine aym gtinlerde Trogki, Bat1hlarm Bolevik
Rusya'y1 devamh bir dilmanhk gemberi iginde tutacaklanm, savaa hazir olmak gerektigini belirtmektedir:
Bu y1lm alti ay1 gete garp1malanyla gegti. K1z1l
Ordu, memlekette baanh oldu. <;eteler yok edildi. imdi geteler, igeride teekkUl edemiyecek bi:r duruma gelmitir. K1z1l Ordu'yu daha gok ki.igtiltemiyecegiz. Qi.inki.i ingiliz neft, italyan manganez kapitalistlerinin orgut yaparak Baku'yu Sovyet yonetiminden geri almaya kalk1tlklan anlaIhyor. Polonya, bir yandan garanti vermekten kagmmaz iken, ote yandan memleket igini kantmyor. Romanya ile olan gorumelerimiz sira-

774

smda, Rusya oteki bir devletin saldmsma ugradlg1 takdirde, Eomanya bir tiirlii tarafs1z kalma garantisini verememiti. Japonya, ingiltere, Amerika ve klsmen de
Fransa'mn uygun bulmas1yla Uzak Dogu Cumhuriyetimize saldmya baladI. Japonya, Sahalin'i kendi iilkesiymi gibi igal etti ...
28 Agustos 1921'de Rusya'da a<;hk kendini en feci
bic;imde gi:istermeye balad1gi zaman, biri Romanya ve
Polonya, oteki Finlandiya olmak iizere iki yonden ciddi bir saldm tehlikesine ugrad1k .. .
BanI Avrupahlar istemiyor ... Dzaridaki Rus go<;menlerinin ve bunlarm koruyucusu olan Fransa Hiikiimeti'nin her qeit davranzz gosteriyor ki, eger Sovyet
Rusya., Avrupa'nzn oteki devletleriyle bir bari yapmaya yaklaacak olursa, her neye mal olursa olsun, bunun
onii.ne ge<;menin ba amaqlarz oldugu anlazlzyor ...

Son haftalarda sava tehlikesi azalmamI, aksine

artmu~t1r.

Bu kuatllma ve antibolevik sava korkusu, Bolliderlerde azalmadan devam edecektir. 17 Mart

1922'de Polonya, Finlandiya, Estonya ve Litvanya bir
anlama imzalaymca, bunu antibolevik sava hazirhg1 say1p teHltlanacaklardir. ingiltere'nin Almanya'ya
karI Fransa'ya garanti vermesi bic;iminde sunulan Locarno, <;ic;erin igin antisovyetik bir eylemdir. Almanya'nm Milletler Cemiyeti'ne girmesiyle, bu kurulu yasasmm onaltmc1 maddesinden yararlanarak, Almanya'nm Rusya'ya saldm i<;in Frans1z birliklerinin topraklarmdan gec;iine izin verecegine inamlmaktadir. Qi<;erin, <1Almanya'nm Milletler Cemiyeti'ne girii, Sovyetler Birligi'ne sald1n i<;in politik ve cografi kap1yi agabilecektirn demektedir. 1927 yzlznda ingiltere, Sovyetler
~evik

Bilrigi ile diplomatik ilikilerini kesince, Moskova'da

sava beklenir. O giinlerde Moskova'da bulunan Louis

Fischer, diplomatik ilikilerin kesilmesinin yarattig1

sava korkusunu i:iyle anlatir:
((Antiboleviklerin davramI, ingiltere'nin sava<;I
775

niyetleri hakkmdaki Ruslarm kukusunu dogrulamaktaydi. Avrupa'da, <;in' de ve Rusya i<;inde bulunan Beyazlar, comUlar ve diplomatik ilikilerin kesilmesini,
Bolevik rejime karI iddetli hiicumlara girimek i<;in
f1rsat saym1lard1r. Beyaz Ordu'nun bir<;ok efi, iinlli
aristokratlar, bu tarihte gizlice Rusya'ya girmiler ve
May1s 1927'de Gepeu tarafmdan yakalarup oldiirlilmiilerdir. Yine o giinlerde kar1-devrimciler, resmi kiilere, fabrikalara, toplantilara kar1 terorist eylemlere girimilerdir. Voikoff, 1927 Haziran'mda gen<; bir Beyaz
Muhaf1z'm kurunlanyla can vermitir... Bolevikler,
bu eylemleri savaa on hazirhk saym1lardir.
Kukusuz, Bolevik devlet adamlan Rusya'ya bir
ingiliz Ordusu'nun saldms1m bekliyor degillerdi.
Rykoff:
- ingiliz diplomasisinin geleneklerine uygun biqimde, ingiltere, kendi savllmi yabanci ellere yaptiracaktir, demektedir.

Stalin de aym kamdadir :

- ingiltere, daima bu taktigi kulland1 ve zaman
zaman kestaneleri kendisi igin ateten <;1karacak budalalar bulmay1 baardl.
Ruslar, tehlike Polonya, ya da Mangurya'dan geldigine gore, Baldwin Hiikiimeti'nin Mareal Pilsudski'den, ya da <;ang So-Lin'den yararlanmasm1 beklemilerdir.
Tehdit yakmdir, sava ka<;m1lmazd1r. Stalin, 23
Temmuz 1927 tarihli izvestia'da 6yle yazmaktadlr:
- Soz konusu olan belirsiz bir tehlike degildir.
Tehlike, ag1k ve gergektir. Yeni bir sava, ozellikle Sovyetlere karI bir sava soz konusudur.
Stalin, Pekin'deki Sovyet Elgiligi'ne sald1ndan ingiltere'yi sorumlu tutmaktad1r. Arcos'ta (Londra'daki
Rus ticaret irketi) yap1lan arama, ingiliz antisovyetik
zincirinin ikinci halkasm1 tekil etmektedir. Uc;ilnciisii,
yeni bir Saray-Bosna olayi yaratma ve Sovyetleri Polonya'ya karI sava ilanma surukleme umuduyla Voikoff'un old iiri.Umesidir ...
776

Stalin, Oyle devam etmektedir :

- ingiliz Hilkumeti'nce Sovyetlere karz yuriltillen
'operasyonlar', halen Sovyet Rusya'ya lcarZ bir malz abluka dilzenlenmekte olUU, oteki devletlerle gizli konferanslar yapzlmasz, Ukrayna, Gurcistan, Azerbeycan,
Ermenistan vb. gibi Sovyetler Birligi devletlerinde ayaklanmalar r;zkarmak ir;in 'gor;men hilkilmetleri' beslemesi, kijprilleri ur;urmak, fabrikalari yakmak, dz ulkelerdeki Sovyet El<;;iliklerini terorize etmek i<;;in bir silrii
casus ve teroristi parayla tutmasi... Biltiin bunlar ingiliz Muhafazakar Hukumeti'nin Sovyetler Birligi'ne
karz bir sava duzenlemeye kesz'n kararli oldugunun
kanitlarzdzr 370 .

Stalin, Alman sald1nsmdan on yil once, 4 $ubat

1931'de de bu kez dogru c;1kan bir kehanetle U goriiil ileri silrmi.itiir :
- ileri Ulkelerin 50-100 y1l gerisindeyiz. Bu mesaf eyi on y1lda almak zorunday1z. Ya bunu baaracagiz,
ya da yok olup gidecegiz.
Bolevik liderlerinin bu yok edilme korkusu, Ataturk doneminde Tiirk-Sovyet ilikilerine damgas1m vuracaktir. Fakat Ti.irk-Sovyet ilikilerine ge~meden once, ingiltere ve Fransa'nm bu ilikiler karIsmda tutumunu bilmek gereklidir..
BATI'NIN KEMALiST-BOL~EviK iTTiFAKI
KORKUSU
Gerek Fransa, gerekse ingiltere, Tilrkiye'ye kart
farklI politika izlemekle birlikte, Bolevik-Kemalist ittifakm1 onlemek gerektigi hususunda birlemilerdir.
Denikin yenilip, Kafkasya'da Kemalist-Bolevik bagIantis1 kurulma olas11Igi belirince, Waldrop, 3 Ocak
1920'de Londra'ya alarm zillerini c;almu~tir:
!ki __ gi.iruhun -Bolevik ve Kemalist- birlemelerine ingiltere engel olmalld1rn.
Frans1z Mareali Foch da, Baku'nun kaybedilecegini g6ri.ince, Boleviklere karI bir set kurulmasuu istemitir.
777

Atatiirk, bu planlan hemen sezmi, yukanda .sO:ztinii ettig"imiz 5 :;>ubat 1920 tarihli durum muhakemesinde itilaf'm oyununu a~1klamu~tir :
((itilaf Devletleri, Bolevikler ile Tiirklerin aras1m
Kafkas milletleri arac1hg1yla kesmek plamm bulmulardirn.
Kemalist Ttirkiye ile Bolevik Rusya'nm ittifak1
kesinlikle onlenecektir. Fakat Ttirkiye'ye kar1 nas1l
bir politika izlenecektir? Bu konuda goriiler aynlmaktadir. Ttirkiye'yi zorla dize getirmek, par~alamak ve iyi.ce gu~siiz diiilrmek politikas1 Lloyd George tarafmdan
tenimsenmcktedir. Fransa ise, Tilrkiye'ye az ~ok odi.in
vererek onu kazanmak ve Boleviklere kaq1 kullanmak
<;abasmdadir. ingiltere'nin Kafkas seddi planmda Fransa, Ti.irkiye'ye de yer vermektedir, hatta Ti.irkiye'yi Dogu'nun Polonyasvi yapmak istemektedir. Amerikah prof esor Earle, bu Frans1z politikas1m 6yle degerlendirir :.
Naszl ki Almanya, Osmanlz gilcilnil Rusya'ya ve
ingiltere'ye kari kullandzysa, Fransa da, borr;;larzm
odemeyebilecek bir BoZevik Rusya'ya karz milliyet<;i
Tilrkiye'yi kullanabilirdia 71

Prof. Toynbee, Tiirkiye'ye karl bu Frans1z politi

kasm1 daha iyi a~1klar:
Bolevikler it;; savala yok edilemeyince, komu
illkelerin diimanligz ile sikztzrilmz durumda tutulabilirdi. Franszz yazarlari, Tilrkiye'yi bir Dogu Polonyasz
olarak dililnmeye baladzlar. Gerr;ekten, Lloyd George'un Yunanistan'z Tilrkiye'ye karz kullanmasma benzer bir;imde, Franszz politikasz, Rusya'ya karl Tilrkiye'yi kullanma bit;;imz'ni aldz>i :172 _

Ti.irk yi:ineticileri, Fransa ile Ankara Anlamas1'111

1921 sonbaharmda imzalamakla ve Frans1z dostlugunu

arahrmakla birlikte, Paris hi.ikiimetlerinin Bolevik

Rusya'y1 dtiman hiikumetlerle kuatma ve onlan savatirma politikas1m bilmektedirler. Nitekim DIileri
Bakan Vekili Celftl Bayar, 16 Mart 1922 tarihli bir resmi yaz1smda, Frans1zlarm Rusya'y1 dtiman devletlerle
kuatma politikas1m oyle degerlendirmektedir:
778

<lBel<;ika-Polonya ittifakz, Kilc;ilk Antant, iskandinavya Toplulugu, Yugoslavya ve Bulgar dostlugu bir
silsfliesidir ki, Tilrkiye-Kafkasya dostluk politikasi, onun
bir halkasi olmak ilzere dililnillmektedir. Fransa-Polonya arasmda askeri ittifak vardir. Fransa-Kilc;uk An-

tant yakmlamas1, italya'yi Fransa'ya son derece ha.s1m kllm1tir. Frans1z politikasmm Tilrkiye lehinde olmas1, Tilrkiye'nin tasarlanan toplulukta gilc;lii bir etken olabilecegi dililncesine, ikinci olarak Suriye'nin,
ilc_;ilncil olarak Islam somilrgelerinin yonetimini kolaylELtlrmaya, dordilncil olarak Baku petrol madenlerine
sahip olma istegine dayanmaktadir. Franklin-Bouillon
da petrol sorununa ilgisi yilzilnden Tilrkiye davas1yla
ugraIDItir. Frans1zlar, Tilrkiye'nin baria kavumas1m, Tilrkiye ilerinin kendi uzman ve maliyecileri eliyle dtizenlenmesini dililnilyorlar a13.
Fransa bu yilzden Tilrkiye'ye karI daha dostc.;a
gorilniilii, Lloyd George ise dilmanca bir politika izlemitir. ingiltere, c;ok daha sonra, Frans1z politikasma
yaklaacaktir. Fakat ama~, t1pk1 Frans1z politikas1 gibi, Kemalist-Bolevik yakmlamas1m engellemektir.
Prof. Toynbee, bu politikay1 6yle tammlar:
Anadolu'daki Turk milliyetc;i hareketi ile Rusya'daki Bolevik Hilkumeti arasmda bir ittifakm tehlikeleri, btizen milliyetic;leri ezmek ic;in, btizen de onlara uzlazci davranmak ic;in bir gerekc;e olarak gosterildi 374

ANADOLU'DA FRANSIZ MANDASI

Fransa, daha 1919 yilmda Tilrkiye'nin dostu pozuna girer. Ankara'da sonralan c;ok entrikalar c;evirecek
olan Frans1z Albay1 Maugin, 1919 yazmda Paris Ban
Konferans1'nda Tilrkiye'nin dorde b6liinmesinin kararlatmld1gm1, parc;alanmaktan kurtulmak ic;in Frans1z
mandasmm istenmesini Vahdettin'in Bayaveri Naci
Eldeniz Paa'dan ister :
- Eger memleketin parc;alanmasm1 istemiyorsamz, Frans1z mandasmm istenilmesini Zat-1 ~ahane'ye
779

ogiltleyiniz. Bu takdirde Dortler Konferans1'nm karanm uygulamaya gerek kalmaz 375

1919 sonbahannda S1vas'a gelen, Fransa'nm Orta
Dogu politikasm1 bic;imlendiren kiilerden George Picot,
Mustafa Kemal'e dostluk gosterileri yapar, ekonomik
c;1karlar karihgi Gilney illerimizin boalt1lacagrm bildirir. Kemalistler de Batihlar Cephesini parc;alamak ic;in
Amerikah General Harbord'a Amerikan mandasmdan
yana olduklan umudunu verdikleri gibi, Picot'ya da bol
bol ekonomik umutlar dag1tirlar. Ti.irkiye ilzerinde yalmz Fransa'ya bir cins ekonomik mandaterlik tamyacaklanna, Kilikya'da geni yetkili konsoloslann kontroli.inil ongoren ozel bir rejimden yana olduklarma Frans1zlan inand1rmaya gallirlarmi.
Denikin yenilgisi i.izerine, 1920 bamda, etkili Le
Temps gazetesi, Tilrk Milli Ordusu'nun Ttirkiye'de di.izenli yaam1 yeniden kurup kuram1yacagi ve muslfunan
unsurunun Boleviklere karI itilaf Devletleri'ne yard1mda bulunup bulunmayacagvi sorununu ortaya atar.
Frans1z devlet adamlan, Ti.irkiye'yi Boleviklikten kurtarmak igin Ttirklere onurlu bir ban onerilmesini ileri
si.irmeye koyulurlar.
ingilizlerden de ((Bolevik olmasmlarn diye Ti.irklere biraz daha yumuak davramlmas1m isteyenler vardir. Amira! de Robeck, 9 Mart 1920'de Curzon'a nTiirk
topraklarmm Yunanhlara verilmesinin, Ti.irkleri Boleviklerin kucagma atacagmvi yazar. Istanbul'dan Yarbay Luke de, raporunda, islam Diinyas1'm Bolevik-Kemalist tehlikesinden kurtarmak igin, Venizelos<;u politikadan vazgegilmesini ister :
<cGerek Bolevikler, gerekse Tilrkler tarafmdan
harcanan c;aba ve yap1lan propaganda islam Dilnyas1'nda Britanya imparatorlugu'na karI etkilerini g5stermektedir. Euna kar1hk ingiltere de daima milsliimanlarm dostu oldugunu ilan etmeli. Aga Han, Melik Hilseyin ve Emir Faysal'dan faydalamlmahdir ..
Tiirkiye ile Barn~ Antlamas1'na onceleri Osmanh780

lar tarafmdan yonetilen hic;bir bOlgenin Yunan boyunduruguna birakllm1yacagma dair hiikilm konulmahdlr))s11.

iNGiLTERE'NiN ANTiBOL~EViK OYUNLARI

Bol.eviklerin 1920 yih balarmda Kafkasya'ya inmesinin yaratt1g1 ilk Ok gec;tikten sonra, ingiltere,
Tilrk-Bolevik ittifaklm sertlik yoluyla engelleyebilecegi d~iincesini pekitirir. Hatta Ermenistan ve Gilrcistan'da Bolevikler ile Kemalistleri savaa tututurmak i~in Fransa ile birlikte c;eitli entrikalara girien
ingiltere, Batum ve Gilmru gibi tartima konusu olan
arazi ve Ermenistan ve Gilrcistan sorunlanndaki anlamazhk yilziinden Ankara-Moskova savam1 kac;m1lmaz
g6rmeye balar, 3 Arahk 1920'de Lloyd George ile Fransa Bakanl Leygues arasmda ilginc; bir gorilme gec;er.
Fransa Babakam, Kemalist-Bolevik yakmlamasmdan
duydugu bilyiik kukuyu belirtip, Ankara Htiktimeti ile
derhal onurlu bir barn~ yap1lmas1m isteyince, Lloyd
George ozetle U ilginc; karihgi verir :
- ingiliz haber kaynaklarmdan elde edilen bilgiler, Frans1z Babakam'nm soylediklerini dogrulam1yor. ingiliz ajanlan, son giinlerde Mustafa Kemal'in
ingiliz ve Frans1zlar tarafmdan kendilerine kar1 klk1rtild1gma Boleviklerin inand1klanm bildiriyorlar.
Bolevikler, Mustafa Kemal'in Giircistan, Azerbeycan
ve Batum'u zaptetmek niyetinde oldugunu diiiiniiyorlar. Bu neden1e Azerbeycan'a asker gondermilerdir.
Milliyet<;iler ile Bolevikler arasinda bir savllin balamasz <;ok yakindzr.

Tii.rklerin amac1, eski Panturanizm politikasm1 izlemek, yani eski anavatanlan Tiirkistan'a dogru Dogu'ya yayilmaktir. izmir ve Trakya'yi diiiinmemektedirler.
Tilrkler, Dogu'daki iilkiileriyle aralarmda bir engel
tekil eden Bolevikleri en biiyiik diiman gorilyorlar.
Herey Mustafa Kemal'in ereginin Dogu'da oldugunu
781

gosteriyor. Mustafa Kemal, Ermenistan'i almittr, imdi izmir'den c;ok Batum'u almayi dililnmektedir. izmir
ve Trakya verilirse, elbette Mustafa Kemal bunu honutlukla kabul edecektir. Ama gergekte akli Dogu'dadir. Tam o Dogu'da ugrairken, dikkatini tekrar Bati'ya gekmek yersizdir.

Turkler, savata Bogazlar'1 kapatarak Rusya ve

Romanya'mn yik1llma yol ai;m1lardi. tistelik Gelibolu'da binlerce Frans1z1 oldiirmiilerdi. ~imdi onlara, biitiin bunlara rag-men, siz c;ok iyi insanlars1mz, bizim
dostlanm1zsm1z, Yunanhlardan daha iyisiniz mi diyeceg'iz? Bu, Tiirklerin yiiziinii tekrar Bati'ya ~evirmek
t2n baka ne ie yarar?
Mustafa Kemal'in gozu Dogu'dadir ve dUmani
Rusya'dir. Tarihte Tilrkler, Ruslarla milcadeleye gfritiklerinde daima Batililarin yardimina bavurmulardzr. Mustafa Kemal de bir Doguludur ve ona gijre ilem
gormelidir. Dogulularla ugramanm ana koulu, ilk

oneriyi onlara yaptirmakt1r. ~imdi Miittefikler, ban

koullanm degitirmeye kalkarlarsa, bu, Mustafa Kemal'in degerini artiracak ve kar1lanmas1 olanaks1z koUllar ileri siirmesine yol a<;acaktir.
Mustafa Kemal, itilaf Devletleri'nin Kafkasya'da
kurduklan biittm tuzaklan boa i;1kartarak, Lloyd George'un tamd1g1 Dogululardan olmad1g1111 kamtlar. Fakat ingiltere sertlik yoluyla Bolevik-Kemalist ittifak1m pari;alama politikasmdan vazgegmez. Fransa'nm
Tiirkiye ile Ankara Anlamas1'm imzalamasm1, Lord
Curzon biiyiik bir Ofkeyle kar1lar, Fransa'dan hesap
sorar. Paris, bunun Ban Antlamas1'm etkilemeyen bir
uyuma oldugunu soyler ve Fransa'mn ooylece Tiirkiye'nin Sovyetler Birligi'nden uzaklamasm1 saglamaya
i;ahmakla, ingiltere'ye ve butiin itilaf Devletleri'ne
yard1m ettigini ileri surer.
ingiltere ise, Yunan'1 saldirtarak ve sert tehditler
yagd1rarak Tiirkiye'ye Sevr Antlamas1'm kabul ettirmeye, onu Boleviklerden uzak tutmaya gahir. Bolevik782

lere yaklaan bir Ti.irkiye ile ban yapm1yacag-Im ileri

surer. Daha 1920 y1h balannda Amira! de Robeck, Mustafa Kemal ve Enver Paalann Mi.ittefiklere dost olmayan kaynaklardan yard1m arama egiliminde olduklannrn hatirlatarak i:iyle konuur :
~ Eger milliyetgi hareket, gergekten Tilrkiye'yi
temsil ediyor ve bu hareketin liderleri, Turk Ban Antlamas1 oncesinde bir Bolevik ittifakl anyorlarsa, bana varmay1 gilgletiren nedenler geni olgi.i.de artacakt1r31R.
ingiltere Hi.iki.i.meti, 22 Haziran 1921 gi.ini.i Ya
Bolevikleri, ya bizi ser;ersiniz. Bolevikleri sec;erseniz,
surup giden sava haline katlamrs1mz anlamma gelen
bir ogudi.in General Harington arac11Ig1yla Mustafa Kemal'e yap1lmas1m kararlatinr:
Ankara Huki.imeti'nin itilaf Devletleri"ne ve Boleviklere karI tam tutumu hakkmda bilgi almak ve
Ankara Ti.i.rklerinin bir yandan Boleviklerin tehlikeli
ni.ifuzlan ve suri.ip giden sava hali, ate yandan itilaf
Devletleri ile ban ve yeniden iyi dostluk Iklan arasmda sec;im yapmalan gerektigi hakkmda Ankara Hi.i~kumeti'ni uyarmak son derece yararh olacaktlrm.
Istanbul'daki ingiltere Yi.iksek Komiseri de, ufak
bir rotua ugram1 Sevr Antlamas1'm milliyetc;iler reddediyor diye, Ankara'nm temsilcisini halar, c<Bolevik
dostlanna dayanmakla Kemalistlerin yamld1g1m>J, ingiltere'nin Turkiye ile savamaktan kac;mm1yacagm1
soyler.
Sakarya Zaferi'nden sonra dahi, 1922 Martmda,
Londra'da Lord Curzon, Ti.irk DIileri Bakaru Yusuf
Kemal Tengirenk'e Sovyet dostlugundan ve yard1mlarmdan vazgec;meyi tehdit edici bir dille belirtir :
Bolevilcler Ankara'ya maddi yardzmda bulunuyorlar. Para ve silah veriyorlar ve verdzler ... Sovyetler
ile aranizdaki ir;ten ilikiler, bizi kaygilandzrzyor. Bu
kaygi, memleketimizde geneldzr... (Sovyet) yardimlarznzn bize kari olmayacagi nereden belli ... Bu yardim-

783

Zarla bizi tehdide Fcalkttrsaniz, pek agik soyliyeyim ki,

ban i<;in pek ugursuz birey yapmt olursunuz 380 .

0 gtinlerde ingiltere DIileri BakanhgI, ilk bOliimde gordiigiimiiz iizere. Mustafa Kemal'e boyun egdirmek ve onu devirmek ic;in bol say1da bask! planlar1
haztrlamaktadlr. ingiltere Devlet Aqivleri'nde bulunan
6 flubat 1922 tarihli bir belgeyi hat1rlamakta yarar
vard1r. Tiirkiye'ye karl bask! tedbirleri konulu belgede yald1zlanm1 bir Sevr'den baka birey olmayan
Ban Antlamas1'm Kemalistlere kabul ettirmek ic;in
:!?U bask1 tedbirlerinin gerc;ekletirilmesi istenmektedir :
1 - Ekonomik ve mali bak1mdan Tiirkiye'nin abluka altma almmas1.
2 - Yunanistan'a mali ve askeri yard1m yap1lma'SI.

3 - Yeni antlamanm Ttirkiye'ye karl daha da

iddetlendirilmesi: Trakya, izmir, Bogazlar vb. gibi konularda Tiirkiye'ye tamnan odtinlerin kald1nlmas1 ve
hatta Dogu Trakya ile Istanbul'un Tiirkiye'den aynlmasI. ..
4 _:: Istanbul ve Ankara Hiikiimetlerinin biribirle1inden kopanlmas1: Antlamamn Sultan'la imzalanmas1 ve Mustafa Kemal'in azmhkta b1rakllmasi.
5 - Baz1 Tiirk topraklarmm dogrudan dogruya
Miittefikler tarafmdan kesin olarak ilhak edilmesi.
Bu noktalar teker teker incelendikten sonra, belgede U sonuca vanlmaktad1r :
Rusya kesin olarak Tilrkiye'den koparilmazsa, bu
iedbirler palyatif olarak kalabilt"r 381

Demek ki, ingilizler Mustafa Kemal'in 5 ~ubat 1920

tarihli durum muhakemesine benzer bic;imde diiilnmektedirler. Mustafa Kemal, ingilizlerin Kafkas seddi
plam ile iki iilke arasmdaki baglantmm onlenecegi
ve kuatilmI Tiirkiye'nin dize getirilecegi sonucuna
varmaktayd1 ... ingilizler de, Bolevik Rusya'dan koparmay1, Tiirkiye'nin dize getirilmesinin ba koulu saymaktad1rlar ...
784

BOH;IEV!KLER!N TURKiYE'YE YARDIMI

YASAKLANIYOR
ingiltere D1ileri Bakanhg1'mn 15 Kas1m 1921 tarihli Ankara ile goriime olanagv> ballkh bir muhtiras1 da bu goriiii dile getirmektedir:
c<Ankara'y1 as1l kayg1land1ran eyin Rusya'nm Bati Avrupa ile anlamas1 kukusu olduguna emin olabiliriz. Kemalistler, o takdirde sonlannm gelecegini bilirler ... ))38:2
ingiltere, Kemalist-Bolevik ittifak1m bozmak i<;in
yalmz Ttirkiye ile degil, ekonomik s1kmt1lan yiiztinden
tngiltere ile ilikilerini diizeltmeye btiyiik 6nem veren
Bolevik Rusya'ya da biiytik bask1 yapmitir. Daha 31
.May1s 1920'de bir ticaret anl~mas1 imzalamak amac1yla Londra'ya gelen Sovyet Temsilcisi Krasin'e, Lloyd
George, anlama i<;in U koullan ileri siirmiitlir :
- Bolevikler, Anadolu'ya, iran'a, Afganistan'a ve
Hindistan'a ajan gondermiyeceklerdir.
- Batum'daki ingiliz garnizonunu ve Giircii Men:evik Hiiktimeti'ni h1rpalam1yacaklardlr.
- Kmm'da Wrangel ile ve Balkan Devletleri ile
savamayacaklard1r.
-

Mustafa Kemal Paa'ya yardim etmeyeceklerdir.

(Lloyd George, o s1rada Yunanistan'1 milliyet<;ilere sal

d1rtmaya hazirlanmaktadir.)
Bu koullar yerine getirilirse, Lloyd George, Boleviklere ingiltere'den mal ahm-sat1m imtiyazm1 tamya.caktir383.
Bolevikler, ablukayi yarabilmek i<;in bu kOullan
kabul ederler, Mart 1921'de ingiltere ile ticaret anl~
.mas1 imzalarlar. Tiirkiye'ye yard1m1 gizlice yaparlar.
Lord Curzon, Eyliil 1921 ve Mayis 1923'te iki sert nota
ile Boleviklerin Dogu'da propaganda yasag1 yiiktimltiJugtinti tutmad1gm1 ileri stir-er.
1922 baharmda Cenova'da bir Avrupa Ekonomik
785

Konferans1 toplamr. 192l'de ac;llk c;eken Rusya, Bati'da kapitalizme geri donil bic;iminde yorumlanan Nep
politikasma yonelmitir. ic; ve dl kapitalizme teslimiyet yolu ac;1ld1)) diilincesiyle, Batihlar, Rusya'y1 konferansa c;aginrlar. Qic;erin, Tiirklerin de c;agmlmasm1
ister. itilaf Devletleri, Turkiye Avrupalz degil, Asyalz
diye bu istegi reddederler.
1922 balannda Boleviklere, kapitalizme geri donii umuduyla, ah1lagelenin dimda hayli yumuak
davramhr. Lord Curzon, Shell adma Kafkasya'da petrol iletme tekeli kopartma ugramdad1r. Resmi bir yaz1da bunu Sovyetlere duyurmutur. Rusoaziyatik irketi bakam Urquhart, Ural ve Altay'daki zengin maden imtiyazlanm yeniden ele gec;irme c;abasmdad1r.
Hatta Sovyet Rusya i<;in bir Avrupa Konsorsiyumu kurulmas1 soz konusudur. Ne var ki, bu ancak kapitiilasyon kOullanyla olabi.lecektir. K1saca, 1922 balannda,
Avrupa'da Rusya'y1 tammaya ve anlamazllklan gidel'meye dogru bir egilim vardir. Bu amac;la, Rusya konferansa c;ag1nhr. Konferansta, Sovyetlerden Ankara
uzerine nufuzunu kullanarak, Tilrkiye'yi barza razz etmesi ve Ankara'yz desteklemekten vazger;mesi istenir!

O s1ralarda ingiltere v.e Yunanistan, Ege'de bir iyonya

Devleti kurma <;abasmdadir. Batilllarm Sovyetlere yakmlamas1 ve diplomatik ilikiler kurmas1, Istanbul'daki Yiiksek Komiser Rumbold'a gore, iyonya projesini kolaylatlracaktir. Nitekim Rumbold, 2 May1s 1922'.de Lord Curzon'a 6yle yazmaktad!r:
c<Mustafa Kemal, Millet Meclisi'nde bilyilk gilqlUklerle karzlaiyor. ismet Paa, barn; yanlzsz. Halen yapzlmakta olan Cenova Konferansz'nda Batzlzlar, Sovyet
Hilkilmeti'ni hukuken (de jure) tanzrlarsa, Ankara ile
Moskova arasindaki ilikiler bilsbiltiln degiebilecek,
Kemalistler daha da gur; durumda kalacaklardzr.

Bu belgeyi ac;1klayan Bilal ~imir'e gore, Mustafa

Kemal'e karI i<;eride muhalefet artarsa ve Sovyetler
786

Bat1hlarla anla9irlarsa*, Kemalist Hiikilmet biisbiitiln

gii<; durumda kalacak ve iyonya Devleti'ni kurmaya i;ahanlara giin dogacaktmrq 84
Ne var ki, Konferans baans1z kahr. Sovyetler, kapitti.lasyon koullu Avrupa Konsorsiyumunu reddederler. ABD'nin de karl i;1k11 ile, Shell'in Curzon destekli
Kafkasya petrol tekeli tasans1 suya diler. Urquhart
imtiyazm1, Lenin, uzun bir duraksamadan sonra, gerc;ek
neden farkh bile olsa, ingiltere'nin Tilrkiye sorunundaki diimanca tutumunu ileri siirerek, onaylamay1 reddedera85. Boylece, Sovyetlerle ilikilerde itilaf Devletleri yeniden sertle9irler.
Tiirk zaferi iizerine, Lloyd George ve Churchill,
Tiirkiye'ye sava ai;maya kalk1acaklardir. ingiltere
bunda baan sag'layamaymca, Lozan Konferans1'nda,
Tiirkiye'yi Rusya'ya karI i;evirmeye ve dostlugu bozmaya i;ahacaktir. Nitekim Lord Curzon, 13 ~ubat 1923'te
Lordlar Kamaras1'nda yaptig1 konu9mada bunu ai;1kc;a
belirtmitir. Lord Curzon, Lozan'a Ankara'yi Rusya,
iran ve Afganistan'dan uzaklatirmak ve Batz Avrupa'ya <;;evirmek i<;in gittigini soylemitir386

0 giinlerde Avam Kamaras1'nda Hiikiimeti eletiren muhalif milletvekilleri ise, bir ad1m daha atarak
Kemalist-Bolevik dostlugunu bozduktan sonra, Ttirkiye'yi Orta Dogu'da tngiliz c;1karlarmm beki;isi yapmay1
'" Aralof, amlarmda, itilaf'm Cenova manev.rasm1 anlat1r: Cenova Konferans1'nda, Batl devletleri, Sovyet Rusya'dan bansm ve tarafs1zhgm kurulmas1 konusunda Yakm Dogu'ya etki yapmasm1 istediler. Qic;erin, Sovyet delegeleri adma, bu oneriden 5a5kmhk duydugunu belirtti. Qtinkil Turkiye'nin Cenova
Konferans1'na kat1Imasm1. isteyen Sovyetler Birligi degil mi
idi? Zira Ttirkiye'nin bu konferansa kat1lmas1, en yakm zamanda Ktlc;tik Asya'da bansm kurulmasm1 saglayabilirdi. Ttirkiye'de yapllmakta olan savasa kar51 tarafs1z davranmak ise,
milletleraras1 antla5malarm ve haklarm her devletten istedigi
bic;imde bir tarafs1z1Ik olmah idi.
Qic;erin'in bu konu5masm1 Mustafa Kemal'e bildirdigim zaman, Mustafa Kemal, Qic;erin'e te5ekkijr etmemi benden rica
etti (Aralof, Bir Sovyet Diploniatmm T'lirkiye Hatlralan, s.
133).

787

onermektedirler. Howard Bury, 15 ubat 1923'de Avam

Kamaras1'nda Oyle konumaktadir :
ccNe yaz1k ki, imdi Tilrklerin arkasmda kotu niyetli Rusya var. Bugiin bir ger~ek Tilrk politikas1, bir
de TUrk-Rus politikas1 var ... Ttirklere, gururlan yiiksek tutularak yana1ld1gi, uzla1c1 sozler kullamld1g1
takdirde, onlardan pek i;ok Odiin elde etmek miimkUn
olur. Ger~ek Tilrk politikas1 yeniden Irak'a inmek, Suriye'ye girmek deg;ildir. Onlan Irak ve Musul'u istemeye zorlayan Rusya'dir. Turkiye ile baria varmak hususunda anlaabilirsek, Tilrkiye'nin Irak ile anlama imzalayarak* bizi Yakin Dogu'daki bir<;ok yilkilmliililklerimizden kurtarmasi milmkundilr :!sr.

Ozetlersek, itilaf Devletleri'nin Kemalist Tlirkiye

ile Bolevik Rusya'y1 kaf1kar1ya getirme i;abalan, Bolevik liderlerinin kuatilma ve yok edilme korku ve giivensizligi ve Kominte1n'in kuku uyandmc1 davramlan, Bab emperyalizmi her ikisini de ezmek i~in amans1z
bir sava a~tig1 giinlerde dahi, Ttirk-Sovyet ilikilerini
etkilemitir.
BOL$EViKLERiN TiiRKiYE'YE KAR$!
G iivENSiZLiG t

Temmuz 1920'de bir asker! ittifak yapma umuduyla Moskova'ya gelen Ti.irk Delegasyonu, gi.ivensizlikle
kar1lair. ittifak onerimiz reddedildigi gibi, Frans1zlarla mtitareke yapan Ankara'mn bir c<Dogu Polonyas1n
olmas1 kukusu belirtilir. Qi~erin, 24 Temmuz gtinii
delegasyonumuzla daha ilk konumasmda, Frans1zlarla
miltareke yap11m1zdan kw1kuya dti.tiiklerini sayler~ 8 ~.
Moskova gortimelerinden sonra Halil Paa, Ankara ve Erzurum'a Unlan yazar:

* Atatilrk'iln olilmilnden sonra, 1939'da, ingiltere, bizimle askeri ittlfak imzalad1ktan sonra bu politikaya donecektir. ingiltere, Ttirkiye'nln NATO'ya giriine, Orta Dogu'daki ingiliz <;1karlarm1 blr askeri pakt ile korumaya nza gtistermesi kou luyla, ancak evet demi;;tir. Bagdat Pakt1 ile bu ko11ul yerine
getirilmltir.
788

Moskova'dan hareketimden once telsizle ge:en bir

haberde, Ti.irkiye'nin Fransa ile mutareke yapt1g1 bildiriliyordu. Bu haber uzerine, Moskova Sovyeti biraz
tela gosterdi. <;i~erin'e verdigim bilgide, bu mutarekenin Frans1zlar ile imzasmm, mutlaka !ngiltere'yi tek
birakmak i~in yap1lm1 yararh bir olay oldugunu soylcdim. ingiltere, -bizimle elverili koullarla anlamak a.rzusunu gosterirse, bunu Millet Meclisi'nin nas1l kacylayacagi sorusuna, kammca boyle bir oneriyi !ngiltere'den beklemenin olanaks1z oldugu, ingiltere'nin Yunan Ordusu'na dayanarak bizi ezme ve dize getirme degimez fikrini besledigi, farz-1 muhal tngiltere bayle
bir aneriyi yaparsa, amacznin bizleri uyutmak ve bu gibi anlanwlara girimekle bizi Sovyetlerin gozunde amacz sinirlz politikaczlar giM g6stermek, sonra da tekrar
bizi yok etmeye koyulmak oldugu, bunu devrimimizin

liderleri olan Mustafa Kemal Paa'nm ve Millet Meclisi'nde bulunan arkadalarm takdir edecekleri kar111hgim verdim. Yine farz-1 muhal, !ngiltere ile mi.icadele
olanag1 kalmayarak anlama donemi baladlgi anda,
devrim liderlerinin goriilerinden donmeyecek karakterde kiiler olduklan, ibamdan ~ekilerek Sovyet aleyhine donmeyecekleri giivencesini verdiml> 389
Ankara'nm itilaf Devletleri ile anlaacag1, Boleviklere karl t;;1kacag1 soylentisi, Kafkasya'da o kadar
yaygmdir ki, Ataturk, ingiliz propagandas1 sayd1g1 bu
soylentileri yalanlamak ve illerden yalanlamasm1 istemek geregini duyar. 10 Temmuz 1920'de Erzurum'a U
telgraf1 gonderir :
((Boleviklere karI ingilizlerle bir ittifak yapacag1m1z Azerbeycan'da yay1lmaktadir. Bu soylentiler, !ngiliz propagandasmdan baka birey degildir. Memleketimizi par~alamak ve yok etmek isteyen ingilizlerin
ozellikle Boleviklere karI olan bu soylentileri resmen
yalanlamr. Bu yalanlamanm Tiirkge ve miimkiin oldugu takdirde Frans1zca ve Rus~a olarak basm yoluyla
sm1r d1ma !ran, Kafkasya ve yabanc1 iilkelere ulama789

smm saglanmas1 onemle rica olunursoo.

Ne var ki, bu propagandalarm Sovyet liderlerini
de etkiledigi anla1lmaktadir. Nitekim sonbaharda Kafkasya'da yaptig1 bir geziden donen Stalin, 30 Kas1m
1920 tarihli Pravda'da yazd1g1 makalede, Kemalistlerin
emperyalizm ile uyrn~abilecegini ileri surer. Stalin, ((ttiIaf Devletleri'nin Kemalistlerle oynamak igin ciddi giriimde bulunduklanm gosteren belirtiler oldugunu,
ccKemalistlerin belki de saga dogru belli bir kayi yapacaklarini)) yazar ve Kemalistlerin mazlum milletlerin kurtulu davasma ihanet edebileceklerilJ ve hatta
Itilaf Devletleri cephesinde yer alabilecekleri olas11lgi iizerinde fikir yiirutur~ 91

Stalin'in kukulan, ingilizlerin Kafkasya'daki l3izans entrikalan ve baz1 Turk resmi kiilerin ingiliz
oyunlarma kap1hlanyla beslense gerektir. Dogu Cep:hesi Komutam Karabekir Paa'mn amlarmda, bu eytanca entrikalarm pek gok 6rnekleri vard1r*. Birka~
6rnek, 1ngiliz oyunlanm gostermeye yeterlidir :

* ingiltere D1ileri Bakanllg1 belgelerinde de ingiliz ajanlarmm ilginc; boleviklik oyunlan goriilmektedir. 6rnegin b!r
ingiliz ajam, Sovyetler ile Milliye~iler arasmda ilikiler kurmak isteyen Istanbul'daki bir grubun arasma s1zm1 ve onlara,
bir arkada1yla birlikte temsilci olarak Anadolu'ya gitmesini
kabul ettirmi;;tir. Bu ingiliz ajanma, <tbolevik ajam diye bir
tamtma mektubu ve Mustafa Kemal'e ifreli bir mesaj verilmitir. Ajan, Ekim 1919'da Bahlrnsir'de 61. Ti.inien Komutam
Kaz1m 6zalp ve Kuva-y1 Milliye Kornutam Hacim Muhittin
(Qankh) ile ili:;>ki kurmutur. Ajan, Ozalp'e Istanbul Bol:;>evik
Komitesi adma Yolda11 Abraham imzah bir mek:tup sunmustur. Ajan, raporunda, Kaz1m 6zalp'in i;;u goriileri !leri si.irdilgi.in-U yazmaktadir: Ti.irk birliklerinin i:;>gali sirasmda Kafkasya'da iken, Rus siyasal partileriyle temasa geldim. Onlara i;:ok
yard1m1m oldu, hatta polisin arad1g1 ki!)ileri saklad1m. Ki:;iisel
olarak, bol;;;evik programma sernpatim var, ama bu fikirle'iin
propagandasm1 bizim ii;:in olanaks1z sayanm, zira peimize dii;;;illmesine, hatta bize sava ai;:1lmasma gereki;:e saglar. Her yandan di.imanlarla i;:evriliyiz... 6te yandan, Turk halkmm Bolevik Hareketi hakkmda en ufak fikri yoktur. TUrkler arasmda ancak dini ve milli planlarda baanll propaganda yap1labilir. Bu nedenle, her tilrlil boh;;evik propagandasmdan uzak
790

Miltarekeden sonra Azerbeycan Hllkilrneti, Istanbul'dan bir hayli subay alrnltlr. Dogu Cephesi'nden
dahi firarla Azerbeycan Ordusu'na gegenler vard1t. Bunlann oraya gitrnesine ingilizler engel olrnad1klan gibi
tevik propagandas1 da yaprn1lardir. Maksat, Boleviklerle savaa Azerilerin ciir'et edebilmesinin saglanmas1 idi... -Agustos 1919->>::o:i
c<Azerbeycan Hiikiirneti, ingilizlerin nilfuzu altmdadir. Bizde ge~en durum.la ilgileri yoktur. Aksine bizi zaafa ug-ratmak isteyen ingiliz rnemurlarmm etkidurmallyun ... Bolevik Komiteniz ile kar1hkll teknik yard1m
plamnda kiisel olarak ibirligi yapmaya hazmm: Sizin yard1mm1z para ve silah saglamak olabilir.
Onceleri Mustafa Kemal Paa ile devamll temasta degildim. Sonradan baglant1 kuruldu, radyo-telegram ile ve en
t.inemli haberleri yollad1g1m1z t.izel kuriyelerle muntazam haberleiyoruz. Onbe giln once Mustafa Kemal Paa'ya t.izel bir lfreyle (ajan onu da ald1) kuriye gt.inderdim. Bu ifre degimeli.
Bolevik maskeli ingiliz ajam, Bolevik Komitesi'nin mer:miyle birlikte i.lc bin ti.lfek saglayacagm1 vaadeder. Komite ile
baglant1 icin Fethi Bey gorevlendirilir. Bir kag1t parcas1 iki
p2.rc:wa yirt1larak biri ajana, t.itekisi Feth! Bey'e verilir. Kag1t
parcasm1 getiren kimseyle Fethi Bey ac1k konuacakt1r. Ajana
bir ifre de saglamr. Kaz1m bzalp, Bolevik Komitesi'nin mektubunun c;evirisini t.izel kuriye ile Mustafa Kemal'e yollar. Kuriye aynca Istanbul'dan boleviklerle iliki kurulmasu konusunda Ozalp'in raporunu goturi.lr. Gelecek cevab1 Feth! Bey
Bolevik Komitesi'ne iletecektir. ingilizlerin Mustafa Kemal'e
yollad1klan c;ok gizli bahkll mektup oyledir :
(::ok sayg1deger General,
Istanbul'daki Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti
Temsilciler Komitesi, sizi, mazlum Ti.lrkiye'nin milli bag1ms1zhgmm cesur ve ateli mlicadelecisi olarak selamlar ve ac; gt.izli.l itilaf emperyalistlerine ve Sultan biirokrasisine karl zafere ulasmamz1 ic;tenlikle diler.
Komite, amaclanm1zm benzer devrimci nitelikte olduguna
dikkatlnizi ceker.
Ozglirlilk milcadelenize besledigimiz dostca duygular, Istanbul'daki Komite ile kurmaym1z arasmdaki temaslarm clilzenlenmesi t.inerisinde bulunmam1za izin verir. Boylece, size
mlimkiln olan her yard1m1 yapabiliriz ve zamam gelince, ayak.lanmay1 aym anda baslatmay1 planlayabiliriz. Bu anm, pek
791

siyle, bol para vererek ordumuzdan, subay, assubay ve

hatta erat kac;myorlar. Bugilnlerde bazi iyi subaylanm1z ve kilc;iik subaylanm1z Azerbeycan'a firar ettikleri
gibi, Istanbul'dan da gidiyorlar. Istanbul'dan gidenlerin onemi yoksa da, benim birliklerimden gayri meru
bic;imde gidiler disiplini sarsa.bilecektir ... Belki Bolevik istilasma karI da. bir hazirllk ic;in Azerbeycan Ordusuna Turk subaylarmm gitmesirie tngilizler izin veriyorlar ... -Ekim 1919-393
ingiliz temsilcisi Rawlinson, Tiirkiye'yi de ingilizlerin antibolevik Kafkas Federasyonu Cephesi'ne siiriiklemek ic;in devamh c;aba gostermektedir:
izmir'in igali ile birlikte Dogu'da bir propaganda
baladi. Dogu illeri halk1 Kafkas devletleri ile bir federasyon yaparsa kurtulurmu ... 3 94
Rawlinson (Karabekir'e) - ingilizler Kafkasya'dan c;ekilirken, Osmanh birlikleri celbolunmamas1 en
biiyuk kabahattir. -Haziran 1919- 39 5
Karabekir (Ataturk'e) - Heni.iz Kafkasya'ya ingilizler egemenken bir hareket yapmak sergiizetc;ilikten baka birey olamaz ... Bu harekete Erzurum'da
yakmda olacagma kesinlikle inanmaktay1z.
Yard1m1m1z, birliklerinlze para ve silah saglamak ve gerekirse yerli sosyalist askeri gruplar kurma bii;:iminde olabilir.
Son nokta i!;in bunlan kime baglayacag1m1Zl bildiriniz.
Bize aynca, en gerekli sayd1gm1z yard1mm ne oldugunu
da Hltfen yazm1z.
ileri stirdligilmilz tek kosul, iS~i s1mflan adma evrensel devrimin zaferi bi~imindeki nihai amacrm1zm kutsalhgm1 tammamzdir.
Cevabm1z1, size yollanan kuriye arac11lg1yla i;ifreli olarak
gondermenizi rica ederiz. Kardesi;:e selamlar. Komite Ba:;;kam
ve Sekreterinin imzalan~ (Bilal N. $imsir, ingiliz Belgelerlnde Ata turk, cilt I, s. 280-284).

Elimizdeki belgelerde, bu ingiliz oyununun nas1l geli;stigine dair bilgl yoktur. Fakat baz1 yazarlarca ileri silrillen Boli;:eviklerle ilk temaslarm, bolsevik maskell ingiliz ajanlannm
tuzaklan olabilecegi, yukandaki belgeden anla51lmaktad1r.
Ajan, Mustafa Kemal'in Kafkaslardaki bolseviklerle iliskisi bulunup bulunmad1gm1 ogrenmeye ozellikle onem vermistir.

792

Rawlinson beni tevik etmekte, Boleviklcrin U<; Sancak'a (Kars, Ardahan, Batum) geldigi haberleriyle vakitsiz bir hareketi cesaretlendirmektedir. -Haziran
1919-))306,

Rawlinson ile son g6rtimemizde, Boleviklerle

Azerilerin ve Giirctilerin <;arp1masm1 sab1rs1zhkla bekliyor gordtim ... !ngiliz politikasmm mtithi bir ilkesini
giilemiyor. Diyor ki: ildye iki zam edersen dart olur,
yani kuvvet iki kat artar; fakat ikiyi iki ile vuruturursam belki yarzsi, belki hepsi. . . herhalde onceki ikiden bir kzsmz telef olur. ---Ocak 1920-n:i97
Rawlinson, Bolevikler <<sznzrlara bu muazzam kuvvetle gelirse, tabii birey yapamazsznzz, fakat zayif gelirlerse de katzlacak mzsznzz, diyor ve Aras nehri-Soganli daglarznzn guzel bir savunma hattz olacagznz,
Trabzon'dan Beyazzt'a kadar kzsmen mevcut Omendoferin yapzlmaszyla bunun giiqlU savunma hattz olacagmi belirtiyor ve lngiliz Ordusu gerinizde kuvvetli olarak bekliyor diyerek, bizi destekleyeceginf ya da Boleviklerle birlikte hareket edersek tehdit edecegini anlatmak istiyor 898

Rawlinson, Bolevik Ordularma karI direnmemizi, bunun i<;in de gti<;lti bir savunma hatti olan ArasSankam1 hattim tutmanm gereginde israrh ve bunu
bir<;ok kez yetkili makama yazd1g1m i<;ten bir duru ile
s6yltiyor. -19 $ubat 1920-n:199 .
((Karabekir'e Kafkasya'dan gelen rapor: ingilizlerin amac1, Gtircu, Ermeni ve Azeri'den meydana getirilecek bir grupla Boleviklerin harekatm1 durdurmaktir ... U<; Sancak'm (Kars, Ardahan, Batum) kendi gu. diimii altmda Kafkas Federasyonu'na girmesi koE)uluna raz1 oldugunu ileri stiren Azerbeycan Hiiktimeti, bugiin Batum'un Gurcistan'a katilmas1m kabul ediyor. Ve
biitiln bunlar Azerbeyca11'1 y6neten Eitlik Partisi'nin
ingilizlerden emir almakta oldugunu gosteriyor. ingilizler, Kuzey Kafkasya'da da Boleviklere kar~1 hareket edilmesi i<;in k1k1rtmalarda bulunuyorlar... Azer793

beycan'm bu yoldaki onelisini Nuri (Killigil) Paa, kabul etmek zayifhgmda bulundu. -7 Mart 1920-->wo.
Baka bir rapor: Nuri Paa'nm emrinde bulunan
ve onun tutumundan cesaret alan assubayhktan yetime Tegmen <;erkez Kaz1m Efendi'nin Dag1stan Komuk
Ti.irklerinden bir Bolevik liderini oldi.irmesi ve Sovyeti dag1tmas1 ve i.iyelerden ileri gelenlerini oldi.irmek
i.izere tutuklamas1, Ti.irk subaylarmm Bolevik kaq1t1,
Denikin yanlls1 olduklan duygusunu vermi ve sonunda o bolgede birkac; Ti.irk subay1 halk tarafmdan karIhk olmak i.izern oldi.iri.ilmii ve bir k1sm1 da yarah ve
yaras1z Azerbeycan'a s1gmma zorunda kalm1 ve boylece Nuri Paa'nm oralardaki etki ve ni.ifuzu tamamen
kmlm1tir. -Nisan 1920- 401
ingilizlerin oyuncag1 durumuna diien Enver Paa'nm kardei ve 1918'in Kafkas islam Ordusu Komutam Nuri Paa, Polo1i.ya Saval dolay1siyle c;ok zayif
gi.ic;lerle Kafkasya'ya inen ve Karabekir ve Halil Paalann bir tertibiyle Azerbeycan'a davet edilen 10~ Kiz1l
Ordu'ya karI, daha once de belirttig'imiz uzere, Gence
bOlges]nde savaa giriecek, Sovyet birliklerinin gerisindeki koprtileri uc;uracak, kar1-devrim eylemlerine katilacaktir. Bolevikler, Giirci.i ve Ermeni ile sava1 b1rakarak Nuri Paa'nm Ti.irk subaylan yonetimindeki Azeri kuvvetleri uzerine yiiri.iyecekler ve 9 Haziran 1920
gi.inti onu Akdam'da bozguna ugratacaklardll'. Nuri Paa, iran i.izerinden Erzurum'a gelecektir. Bu sirada Lloyd
George Kafkasya'dan c;ekilme, Lord Curzon ise her ne
pahasma olursa olsun Kafkasya'da kalma ve dircnme
yanhs1dir. Zay1f kuvvetlerle Kafkasya'ya inen ve diren-.
me ile karilaan Bolevikler, Curzon tezinin kazanmasmdan urkerek, ingiltere gi.ldi.imiindeki Giircistan ile
anlama imzalarlar ve Ermenilerle gori.imelere balarlar. Nahc1van bolgesindeki smirh ortak eylem say1lmazsa, Ti.irkiye Biiyi.ik Millet Meclisi Hiikihneti'nin Kafkasya'da ortak askeri eylem onerisine yanamazlar. Mos-

794

kova, hem ingilizlerle savatan gekinmektedir, hem de

Tilrkiye'ye karl glivensizdir.
Bu koullarda Ermeniler, Tiirkiye ile Sovyet Rusya
arasmdaki yolu kapatmakta devam ederler. Hatta 10
Agustos 1920'de Denikin safmda savaan ingiliz kuklas1 Ermeni Hiikilmeti ile bir anlama imzalarlar ve
Ruslarla baglantida can daman sayd1g1m1z l?ahtahtiCulfa demiryolunun iletilmesini Ermenilere birakirlar!
0 glinlerde Moskova'da gi:irlimelerde bulunan delegasyonumuz da Qigerin'in Ermenilere Anadolu'da toprak
verilmesi istekleriyle kar1laIr. Atatlirl\, bu istegi sert
bir tepkiyle kar1lar. Moskova'daki D1ileri Bakanumz
Bekir Sami'ye 16 Ekim 1920'de gonderdigi ve daha once
sozi.mii ettigimiz direktifte, bunu emperyalistlik sayd1gim belirtir :
... Bir Ermeni azmhgma anavatandan kopartip
arazi verilmesi istegi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nden gelse. dahi emperyalist bir fikrin ilrtmii olmak lekesinden higbir bak1mdan kurtulamaz ve higbir yorumlamayla kabul olunamaz4oa.
ATATURK'UN BOL~EViKLERDEN KU~KUSU
Boleviklerin bu tutumu, Ankara'da Boleviklerin
bizim s1rtim1zdan ingilizlerle uzlaacag1 kukusunu yaratir. Atatlirk, 16 Eyliil 1920'de Ali Fuad Paa'ya yazd1g1 gizli yaz1da, Boleviklerin itilaf'la anlamalarmda
giiglii goziikmek igin bizi koz olarak kullanacaklarm1,
hatta bizi bu amag1a Bolevik yapacaklanm ileri surer:
ccCulfa hattmm Ermenilere teslimi geregine dair
olan kararlar, yenilenip dogrulanmaya balamitlr. Bumi Polonya yenilgisine baghyoruz ...
Biz bu durumdan, Boleviklerin malzemece pek fakir ve bana tene olduklanm, hazirlad1klan Polonya
seferini baanyla bitirme gergekleince, Batihlarla hemen uzlamak fikrinde bulunduklarm1 g1karttik. Bize
karl dost ve gilleryiizlii gorlinerek hem istam, hem de
ingiliz kamuoyunu etkilemek ve bu etkileri siirdlirmek
795

1c;m zorda kahrlarsa, bize en az Olgude yard1mda btilunmak, fakat daha soma Batihlarla uyumak olanagm1 elde tutmak igin bizimle kesin anlamalara girmeme tutumunu gordi.ik.
Bolevikler aym zamanda memleketimizde Bolevik orgutu kurmak igin olagani.istu c;abalara girimilerdir ... Amac;lan memlekette bir toplumsal devrim
yapmaktir ... Bu durumda memleket, dogrudan dogruya
U<;uncu Enternasyonal'e, yani Rusya'ya bagh olacagmdan, Bolevikler, (bize karI) hi<;bir yuki.imliiliige girimelerine ve yard1mlarma gerek kalmaks1zm, bizi kendilerine baglam1 ve Batihlarla politik pazarhklarmda
daha guc;li.i bir mevki elde etmi olacaklardm> 404
Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi Hiiki.imeti'nin Moskova'daki delegasyonumuza gonderdigi 2 Eyli.il 1920 tarihli direktif niteligindeki karar, daha sert bir dille Ankara'nm Boleviklerden duydugu krn~kuyu dile getirmektedir:
C<Bati devletleriyle anlama kariligmda Tilrkiye'nin terk ve f edasi olanagmi elde tutmak iQin, bize karZ kesin bir yilkilmlillilge girimemek, islfim milletlerini Tilrkiye'nin etkisine diliirrnemek i<;in aralarmda
baglanti kurulmasma engel olmak, Ermeniler nedeniyle Bati hiristiyan dilnyasinda Tilrkiye'ye kari yerleen zararli garilleri korilklemekten sakinmamak, kendilerine ve Bati devletlerine kari Tilrkiye'nin bagimsiz bir politika izleyebilmesini 0nleyebilmek i<;in BoMjevizmi Tilrkiye'ye bir oldu bitti olarak getirip Tilrkleri
baina buyruk uyuamiyacak bir duruma sokmak,
memleketin liderlerini ibaindan uzaklatirarak Turkiye kuvvetinfn yonetimini Moskova'ya baglamak.

Bolevikler dtiiinmektedirler ki, eger Tiirkler,

Azeriler ve Kuzey Kafkasya'hlarla baglanti kurarak
giic;lii bir varhk gosterirlerse, bu durum gerek Bati
devletleri ve gerek Bolevik Rusya i<;in bir kesin darbe
vurabilecek kudret gostereceg'inden bu takdirde, Tiirkler, kendilerine en gok c;1kar saglayan tarafl tutarak
796

miicadeleden vazgec;;ebilirler. ilk niifuz sahibi olan T'i.lrkiye'nin en i;ok c;1kan ise Bati'da ve Avrupa'nm bask1s1
altmdadir.
ite bu progra1m izleyen Bo1evikler, irndiye kadar hii;bir ozveri karIhgmda olmayarak, Ti.irkiye'nin
kendi ellerinde bulundugu propagandasm1 yapmilar
ve bu propaganday1 ingilizlerle pazarllkta degerli bir
degiim meta1 olarak kullanm1lar, Ti.irkiye'ye bir ku.ru vermeyerek onu avutabilmiler, Azerbeycan'1 kolayca igal edip somi.irmiiler, Tiirkiye'nin miisliimanlarla
baglantrnm1 fiilen engellemekle birlikte, Ermeni davas1m Ermeni yararma i;ozi.imleyebilecek bir durumcla olduklanm gerek Ermenilere ve gerek Bati Di.inyas1'na
gostermi ve kamtlam1lardir. Bu zaman zarfmda, umduklan gibi Polonya saldms1m . durdurur ve sonra
Wrangel'i bastlrarak ii; engelleri de ka1dmrlarsa, hi<;bir
yiikiimliiliikle bagh olmad1klan Ti.irkiye ve y1kmt1lan
iizerinde genel bir pazarhga giriebileceklerdirn.
iin dikkat i;ekici yam, Boleviklerin bu ol<;iide kotii niyetler ta1d1gm1 diiiinen Ankara'nm, Boleviklerle anlama geregine ve bunun geri;ekleebilecegine inanmas1dir:
Bu olas1hklar kar1smda bulunan Bolevikler, Tiirkiye'de komlinist devrimi viicuda getirmeyi ivedi ve
i;ozi.imi.i gerekli bir i;are saya.caklar, fakat bunda baanh olmad1klan, yani Ti.irk milletini bizim elimizden
alamad1klan takdirde, bizim isteklerimizle yetinerek,
geri;ek bir ittifak ilkesini saglamaya ve incelemeye girieceklerdir 405.
Ote yandan, Mustafa Kemal Paa, 22 Ekim'de Bekir Sami'ye i;ektigi bir telgrafla, Ermeni istekleriyle
Ruslarm 1ngilizlerin ekmeklerine yag siirdi.iklerinin anIat1lmasm1 ister. 1ngilizler, ic;; isyanlar, Halife Ordulan ve Yunan ilerlemesiyle Ankara'y1 dize getiremeyince,
Frans1zlarm da destegiyle, sozde milliyeti;ilerden yana
Tevfik Paa Hiiktimeti'ni ibama getirmilerdir. Toprak istekleri, Ankara Hilkiimeti'ni diliirebilecek, 1ti797

laf'a bag1mh Tevfik Paa Hilkiimeti'ni Ulkeye egemen

yapabilecektir. Bu, Tiirkiye'nin antiemperyalist savamm son bulmas1 ve itilafm antibolevik plamnm baarlSl demektir. Mustafa Kemal, Bekir Sami'den bu
tehlikeye karI Bolevikleri uyarmas1m ister :
Hemen btitun iiyeleri Kuva-y1 Milliye yandallg1
ile tanmm1 kiileri toplayan ibu kabinenin kurulUUna ingilizlerin izin veriinin ve hatta kuruluunu saglamalanmn nedeni, Anadolu halkm1 Batt ile uyuabilmek umuduna diiiiriip, Bolevik ve !slam diinyalannm
onem ve ciddilik kazanan ic;ten baglantilanm klrmak
ve hie; olmazsa taraflari kukuya diitirmektir.
Antlamamn kabulii ic;in Rusya tarafmdan arazi
b1rakllmas1 artmm ileri stiriildiigiiniin yalmzca soylentisi bile, Bati'nm aldatmalanna kap1lmaya egimli
olan ve ihtilalcilikten olaganiistii korkan Istanbul cievlet adamlarma halk iizerinde olaganustti bir etkenlik
kazand1racag1 ac;1ktir. Bu nedenle, Rus Hiikiimeti, Turk
milletinin emperyalizme karl miicadelesine eski iman
ve azimle devamm1 arzu ediyorsa, soz konusu istekten
-derhal vazgec;erek Dostluk Antlamas1'm imza etmesi
gerektir 406
LENiN'iN YAKTIGI

YE~iL I~IK

Sovyetlerin Ermenilerden yana goriinen bu tutumu

kaq1smda Lenin, bir yeil IIk yakar. Ermeni sorununu, bizim kendi guciimiizle c;ozmemizi onerir. Delegemiz Yusuf Kemal Tengirenk'e Ermeni anlamas1 konusunda 6yle konuur:
- Biz o anlamay1 yapmakla yamld1g1m1:1l'l anlad1k, duzeltmeye c;ahacag1z. Biz diizeltmezsek, siz duzel tirsiniz)) 407
Bir milyon altm ruble ve silahlarla Moskova'dan
aynlan Tengirenk, bu haberi hemen Ankara'ya ve Erzurum'a ulatlnr. Boylece <;ic;erin'in Hazirandaki yazIS1yla ertelenen Ermeni harekatma balama olanag1
dogar. ilk aamada, 29 Ezyliil'de Sankam1'1 almakla
798

yetinilir. 21 Ekim'de de Millet Meclisi Hi.ikil.meti, Kars'a.

saldm plamm onaylar. Moskova, Gi.irci.i ve Ermenilerin
Turk ilerleyiinden yakmmalarma ragmen, askeri harekatim1za seyirci kahr*.
Ermenilerin askeri gi.ici.ini.i kesinlikle yok etmek ve
bu sorunu kesinlikle sona erdirmek amac1yla Kars'a
saldm karan aldlktan bir gun sonra, 22 Ekim 1920'de
Mustafa Kemal, Qii;erin'e bir mektup yazarak btiyilk
dostluk gosterir. Bat1'nm i<;i s1mf1 ile mazlum milletler ittifakmm yeryi.izi.inde burjuva egemenligini y1kacag1na inand1gm1 bildirir :
ccBen ki, benim fikirlerim bilti.in arkadalanmca
payla1lmaktadlf, bir yandan Bat1'nm i<;i sm1f1, ate
yandan Asya ve Afrika'nm koleletirilmi halklan, milletleraras1 sermayenin kendilerini y1kmak ve efendilerine bi.iyi.ik i;1karlar saglamak igin kOle durumuna getirmek istedigini anlad1g1 ve somi.irge politikasmm iledigi sui; di.inya i<;ilerince kavrandlg1 gi.in, burjuvazinin kuvveti sona erecektir. Ben buna inamyorum,> 40 ~.
Oysa o gi.inlerde, Turk Ordusu'nun Ttirkiye-Azer-
beycan ve Sovyetler Birligi baglantism1 saglamakla yetinmeyip, Brestlitovsk Antlamas1 smlflanm da aarak
Gtimrii'yii igal etmesi ve Tilrkiye'nin 1828'de Rus-
iran saval ile iran'dan Rusya'ya gei;en Igd1r ve Tuzluca ilgelerini 3 Arahk 1920 tarihli Gtimri.i Antlama-
s1yla arazisine katmas1, Moskova'da iyi kar1lanmam1tir. K1z1l Ordu'nun destegiyle Ermenistan'da ihtilal oi~
mu, Komtinist Ermeni Hilktimeti ve Sovyet Hiiki.ime-

* Ermenilere karI Tiirk harekat1 s1rasmda, ingilizler ve oteki antibolevik kaynaklar, bunun Tanak Ermenistan ile Menevik Gtircistan'a kar1 yap1lm1 gizli bir Tlirk-Sovyet anlamasmm sonucu oldugunu yaym1lard1r. Sovyetler, bu iddiay1
yalanlam1lard1r. Qicerin, ates kesilmesini istemis ve arabuluculuk onerisini tekrarlam1t1r. Hatta Carr, Lenin'in 20 Kas1m'da Ttirklerle savama zorunda kalmacagmdan kayg1ll bir dille soz ettigini yazmaktadir <Carr, The Bolshevik Revolution
III, s. 296). Sovyetlerin, Sankam1s ve ~ahtaht1'rn isgalimizi
daha onceden onaylad1klari, fakat daha Herl gidilmesine kar~1 c1kt1klari anla~1lmaktad1.r.
799,

ti Giimrii Antlamas1'm tammay1 reddetmilerdir. Hatta Bolevik liderleri, Giimrii Antlamasi'nm beinci
maddesiyle komiinistlere kar91 Tanaklara silahh destek vaadinde bulundugumuzu diiiinmillerdir. Nitekim
<;igerin, Moskova'da Cebesoy Paa'ya bu iddiada bulunmur~tur10n.

Ermenistan iizerinde tam Tilrk askeri kontroliinil

kurmay1 ongoren bu madde, Ermenistan Cumhuriyeti tarafmdan istendiginde, ig ve di tehlikelere karI,
Tiirkiye Bilyilk Millet Meclisi Hilkiimeti Ermenistan'a
silahh yard1mda bulunmay1 garanti eder>l * denilmektedir.

Yine o giinlerde (::igerin'in Riza Nur'a soyledigine

gore, Moskova'da <;erkez as1lh D1ileri Bakamm1z Bekir Sarni, Qigerin'le gizli bir pazarhga girimi, Asetinler'in bag1ms1zhgma kar1, Bitlis ve Van'1 Ermenilere
b1rakmaya Millet Meclisi'ni raz1 edecegini soylemitir.
Pazarhk sonugsuz kalmca da Tiflis'e gegerek Frans1z
temsilcileriyle iliki kurmu, Boleviklere karl Polonya, Romanya, Gilrcistan vb. ile aym safta, Fransa'nm
hizmetinde Tiirkiye'yi savaa sokma gorilmeleri yapm1tir. Riza Nur, daha once degindigimiz bu goriimeleri Oyle anlatir :
ccTiflis'te Tiirkiye adma -ama boyle hic;bir yetkisi
yoktu- miizakereye girimi. Bu milzakerenin konusu
Polonya, Romanya, Kafkasya, Ti.irkiye. birleerek, Fransa'nm yard1m1yla ve birlikte Rusya'ya karI sava ilan
edecekler. Frans1zJar bunu pek istiyorlar. Nedeni Rus-

* Sovyetlerin Tasnak'la i5birligi yapmam1z kuskusuna kars1llk, Ankara Hilkilmeti'nin D1sislerl Bakan Vekili Ahmet Muhtar, 3 Ocak 1921 gilnil Millet Mecllsi"nde fiOyle konusmaktadir: Ermenistan'da Bat1 ve ozelllkle ingiliz emperyalizminin
hizmetine girmis olan Tasnaklarm iktidardan dilsmelerini
TBMM Hlikilmeti, bilyilk bir hosnutlukla kars1lam1stir. Bunlarm yerine Tilrkiye ve Ermenistan milletleri arasmda ic;ten bir
bag gorevini gorecek partinin i5basma gelmesi ilzerine isbu
hosnutlugumuz bir kat daha artm1t1r. Bunun en bilyilk kamt1, Gilmril'ye girince, ora komilnistlerini daha Ermenistan'da
Tasnak Hilkilmeti dururken iktidara getirmis olmam1zd1r.

,800

ya, Fransa'ya karl olan borcunu tammad1, onu alacaklar. Bize ise bir faydas1 yok. Bizi beygir, katir gibi
kullanacaklar ...
Ruslar, Tiflis giriimini duymw~lar. inanmilar, telaa diimiiler. Sonra Bekir Sarni Avrupa'ya gitti, yine bu ie c;ahtl. Bu konuda Briand ile de miizakereler
yapti. Bunlar Ruslara i)yle bir etki yapti ki, r;ok zaman
bizim Fransa ile Rusya'ya kari gizli bir ittifak yaptzgzmizz sanzp, bize guvenemedilerJ> 410

BATUM SORUNU
Bu kar1hkh kukU ve giivensizligin yam s1ra, Tiirkiye ve Sovyet Rusya arasmda arazi anlamazhgi vardir. Ttirkiye, miittefiki Almanya ile birlikte Boleviklere Brestlitovsk Antlamas1'm empoze etmitir. Fakat
Enver Paa, ingiliz emperyalizmine karl verdigi Panturanist savata Brestlitovsk sm1rlariyla da yetinmeyip Kafkasya'da ileri harekatm1 siirdtirmii, Eyltil'de
Bakti'yu igal etmitir. Halil ve Nuri Paalar, Hazer Denizi'nin Gtiney ve Kuzeyinden Ttirkistan igaline koyulmrn~lardir. Miittefikimiz Almanya bu genilememize
kar1 t;;Ikrm, Tiirkiye'den korkan Giircistan, Alman himayesine s1gmm1tlr. Giircistan Hiikiimeti'nin davetiyle, Almanlar Kafkasya'ya asker c;;1karm1lar ve Baku
petrollerine el koymaya yonelmilerdir. Batum-TiflisBaku demiryolu iletmesini Almanlar alm1t1r. Bat1'da
durumu s1k1an Almanya 27 Agustos 1918'de Brestlitovsk'a ek bir anlamayla, Bag1ms1z Giircistan'1 tammasma karihk Baku'yu Ruslara geri venneyi kabul etmitir. Tiirklerin Eyliil'de Baku'yu igal edip daha da
ilerlemesi iizerine 20 Eyliil 1918'de Bolevikler, Tiirkiye'ye karI Brestlitovsk Antlamas1 hiiki.imleriyle bagll
olmadlklanm ilan etmilerdir. Turk ve Alman yenilgisi
iizerine, itilaf Devletleri de Brestlitovsk'u gec;ersiz sayIl1Ilardir. ingiltere, biittin Kafkasya'yi kendi giidiimiine alm1tlr. Giicu yetmeyince, bu antlamayla kazan801

d1g1m1z Kars'1 Ermenilere, Batum ve Ardahan'1 da Giirciilere devretmitir.

Bolevikler ise, Finlandiya, Polonya, Balt1k Devletleri gibi eski Qarhk arazisine bag-Ims1zhk tammakla birlikte, Ukrayna'nm demir ve komiiriinden, Kafkasya'nm
da petroliinden vazgec;ebilecek ve buralara ayru bic;imde bir bag1ms1z1Ik tamyabilecek durumda degillerdir.
Nitekim, delegelerimizle daha ilk goriimelerinde, Klzll
Ordu destegiyle Kafkasya'yi bolevikletireceklerini
ac;1kc;a soylemilerdir. Esasen Biiyilk Millet Meclisi Hiikiimeti de, bu iin bir an once ortak askeri eylemle yap1lmasm1 istemi ve K1z1l Ordu'yu Baku'ya davet etmitir. Ne var ki, Baku, Brestlitovsk Antlamas1'nm
bize b1raktig1 Batum'la ekonomik bak1mdan bag-Imh iki
ehirdir. Karabekir Paa, 27 Mart 1921'de Ataturk'e
yazdlg1 bir yaz1da, bunu 6yle belirtmektedir :
Qarhk Rusyas1 zamanmda fabrika ve 6mendoferler tamamen Baku kaynaklarma gore yap1lm1 oldugundan Rusya ne bic;ime girerse girsin Baku'suz olmaz.
Baku'da Batum'suz olmaz 411
Bununla birlikte, Brestlitovsk Antlamas1 ile kazand1g-Im1z Batum, Milli Misak s1mrlan igine allnm1br.
Bolevik Rusya ve Gurcistan ise Batum'dan vazge<,;miyecektir. Bu da Tilrk-Sovyet ilikilerinde getin bir sorun olarak ortaya <;1kacaktir.
Biitiin bu gilc;Hiklere ragmen, Mustafa Kemal ve
Lenin, Bolevik-Kemalist yakmlamasm1 ger<;ekletirmekten vazgec;mezler. Ankara, bir sure kesilmi olan
ilikileri yeniden kurmak amac1yla, 22 Arahk 1920'de
Qigerin'e tekrar bavurur. Ankara, yetkili delege gCindermeyi ve anlamazhklarm c;oziilmesini ister :
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Hiikiimeti, kendisini, bilindigi ii.zere, Sosyalist FederatJf Rusya Cumhuriyeti'nin dogal miittefiki saymaktadir. Bunun igindir ki,
Rusya ile haberlemek olanag1 tekrar kurulur kurulmaz Rusya ile ilikileri ve Dogu ilerini ilgilendiren biltlin sorunlan goriimek iizere, Hilkiimet, gerekli yetkiyi
802

ta1yan delegelerini atamakta gecikmemek istemitir.

inkar edilmez ki, mutlu sonuglar dogurabilecek bir

i-

birliginin gerr;ek koUlu, iki millet arasinda tam bir

kariliklz gilvenin kurulmasi maddesi olup, ancak siyasal ilikilerin tam bir ar;iklzkla aydinlanmasina baglzdirn.

Ti.irk Hi.ikiimeti, Ermenistan ve Giircistan'a karl

Sovyet niyetlerini bilmek istemekte, ingilizlerin Ankara ile uyumayi denedigini hatirlatarak, Sovyet-ingiliz
Ticaret Antlamas1 gortimelerinden duydugu kukuyu
belirtmektedir :
ingiltere Devleti, Istanbul Hiiki.imeti arac1hg1yla,
devamh bize bavurmaktadir. Fakat sizinle yapmak istedigimiz antlamamn anlamma sad1k kalmak igin, bu
giriimlere daima 'hayir'la karIhk vermekteyiz. Oysa
Avrupa'mn biiti.in gazeteleri ve haber ajanlan durmaks1zm Rusya ile ingiltere arasmda imzalanmu;i antlamadan s6z etmektedirler. Hatta bu antlama, son zamanlarda ingiltere Parlamentosunda da gortime konusu olmutur. Bu haberler ile kui;iku duyan Ti.irkiye
kamuoyunun kukulanm gidermek zorunda oldugumuz
ic;:in, sozu edilen antlamanm ta1d1g1 hi.ikiimleri i:igrenmemiz gerekiyorll.
Qigerin, cevabmda Ruslann Giircistan ve Ermenistan niyetleri hakkmda pek aydmlatic1 olmaz. Fakat
ingilizlerle ilikiler konusunda aydmhk getirir:
ingilizlerin onerdigi husus Udur: Her iki devlet,
oteki taraf hakkmda diimanca davram ve giriimlerden ve topraklan dllllda, otekinin kurumlanna karl
dogrudan dogruya ya da dolayh yoldan propagandadan
kagmacakhr. Bu nedenle, Sovyet Htikiimeti, ingiltere'ye karI ve i;;1karlarma zararh her ti.irlii giriimlerden ve
telkinlerden vazgei;;ecegi gibi. as1l i:ngiltere iginde, ingiltere :imparatorlugu'nun oteki bolgelerinde ve Kafkasya ile Anadolu, !ran, Afganistan ve Hindistan'da buna benzer propagandalara yard1mdan vazgei;;ecektir.
Rusya Hiikiimeti, bOyle giriimleri ve telkinleri kendi
uyruklarma da yasaklayacakhr.
803

Bu ingiliz isteg;ini belirten Qir;;erin, gorilmelerin

heniiz sonui;;lanmad1gm1, fakat ticaret anlamas1 imzalamaya istekli olduklanm, propaganda yasagm1 kabul
edeceklerini bildirir. Qir;;erin, bu ticaret anlamasmm
Tiirkiye ile ilikileri etkilemiyecegi kamsmdadir. Fakat
Ankara'nm ingilizlerle uzlamasmm Rusya'ya karl
olacagmdan kukuludur. Bu kukusunu cevabmda
ag1kr;;a belirtir :
Bizim degerlendirmemiz Udur ki, imdiye kadar
yapt1gm1z gibi, emperyalist itilat Devletleri'ne karI
tam bir baanyla yiiriittiigiiniiz kahramanca miicadeleleriniz ile memleketin bag1ms1zhk ve dokunulmazhg1m savunuyorsunuz. Bu miicadele, ad1 gegen devletlerle
Tiirkiye arasmda iki bi<;;imde sonur;;lanabilir: Tiirkiye
halk1, dogup buyiidiigii vatandan ve ozellikle Istanbul'dan Avrupa igalcilerini ya silah ile kovup g1kanr, ya
da itilat Devletleri, Tiirkiye halkmm onurunu ve bag1ms1zhg1m sonuna kadar saV}lnmaya kararh ve gi.i<;;lii
oldugu kamsma vararak bir r;;1k1 yolu bulmaya galIIp
savatan vazger;;erler. Fakat Rusya Sovyetler Hilkilmeti bilir ki, emperyalist hilkilmetler, ele gegirdikleri yerlerden barz yoluyla <;;ikmazlar. Onlara gore, hak ve ada-

letin bir anlam1 yoktur. Onlar yalmz kuvvete boyun

egerler. Eger, Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Hiikiimeti'ne ingiltere Hiiki.imeti'nden oneriler yap1lm1 ise, biz
oyle diiiiniiyoruz ki, ingiltere bu giriiminde igtenliksizdir. Onun boyle davranmakta iki amac1 olabilir:
Ya kendisini kahramanca savunan Tilrkiye halki arasina 9ozillme nedenleri sokarak direnme gilcilnil azaltmak, ya da Sovyet Rusya ile olan milcadelesinde Tilrkiye'yi kendi yanina <;ekmektir. Fakat biz oyle samyo-

ruz ki, bu planlar, yarars1z ve sonur;;suzdur. Qiinki.i Tiirkiye Hiikiimeti ile Rusya arasmdaki r;;1karlar higbir vakit r;;at1amaz. Her an biiyiiyen dostluklanm bozamaz.
Bununla birlikte, Tiirkiye'nin bir ban yaamma kaVUarak, yedi y1ldan beri siiren nice savalarda ald1g1
yaralarm1 sarmaya elverili bigimde miicadeleyi sona

804

erdirecek onerileri de geri <_;evirmeye neden yoktur. Fakat dtitincemiz Udur ki, Ttirkiye Hi.ikumeti, hereyden once yap1lacak 6nerilerin ai;;1k ve resm'i olmasm1
ve bu oneriler sonunda Tilrkiye topraklarznm ve ozellikle bakentin, hangi milletten olursa olsun, yabanci
1cuvvetlerce derhal boaltzlmaszm istemelidir. Yapzlacak gorilmeler arasznda, Turkiye topraklarz iizerinde
yabancz askeri birliklerin bulunmasi, Hiikumeti elverisiz bir duruma dii:;urecek devamlz bir tehlike telt'il
eder>i.

Bu kar1hkh kukulara ragmen, her iki tilke arasmda yakmlamaya yonelinir. Ttirkiye'ye dogru yola
i;;1kan. fakat Ermeni harekat1m1z i.izerine aylarca Kafkasya'cla bekleyen Sovyetlerin Ankara Eli;;isi Mdivani,
Karabekir Paa'ya delegasyonumuzun bir ~politik, hatta askeri anlama i<;in Moskova'da beklendigini bildirir. Mdivani, daha sonra, 14 Ocak 1921'de kendisiyle
konw~an Cebesoy Paa'ya U yaz1h garantiyi verir :
((Ne ba.na verilmi olan direktifte ve ne de Yolda
Stalin ile yapml oldugum gortimede, Ermenistan'a
Ti.irk arazisinden herhangibir k1smm birak1labilecegi
hakkmda bir kelime bile yokturn.
Moskova'ya vannca da, delegasyonumuz, Qii;;erin'in
direnmelerine kaq1hk, en btiyiik yakmhg1 Stalin'den
gori.ir. Stalin, Ermeni sorununun konuulup konuulmayacag1 soru!unca, U gi.lven verici kaq1hg1 verir :
c<- Siz Ermenistan sorununu kendi kendinize i;;ozdi.inuz. Eger daha i;;ozeceginiz birey kalmI ise, onu da
i;-oztini.iz, fakat zamamm kesin olarak bize bildiriniz.
Stalin, asker! ittifak yapam1yacaklanrn, fakat para, silah ve hatta insan sag"layacaklanm delegasyonumuza belirtir :
- ittifak yapamay1z. Qtinkii ingilizlerle ticaret
anlamas1 yapa.cag1z... Fakat as1l amac1m1z olan mucadeleye, kapah ya da a~1k olarak, devam edecegiz. Biz
muhta<; bulundugumuz maddeleri ingiltere'den allr ve
itilaf Devletleri'nin birlig"ini parc;ala.rsak, 6nemli bir ba805

an elde etmi oluruz. O halde bu ticaret anlamasma

zarar verecek hereyden ka~mmak, sizin de <;1kanmz
geregidir. ittifaktan amac1mz para, silah ve insanca
yardnn ise, bunu derhal yapacag1z. Kardelik Antlagmas1'111 imza ederiz. <;iinkii onda ticaret anlamasma
zarar verecek birey yokturn m.
16 MART 1921 DOSTLUK ANTLAMASI
iki taraf arasmda Ermenistan ile Giircistan arazisi konusunda silahh bir <;atlmaya kadar varan ve
Lloyd George'a Kemalistler'le Boleviklerin savagmas1
kag1mlmazd1r dedirten esash anlamazhklar bulundugu halde, bunun emperyalizmin. iine yarayacag1 diiiincesiyle, Tiirkiye'ye gizlice askeri yardlm1 da ongoren bir Dostluk Antlamas1, karIhkh ozverilerle imzalanabilmitir. Sovyetler, Bolevik Ermenistan'a bask1
yaparak, onlara Giimrii Antlamas1 smirlanm kabul
ettirmilerdir. Boylece Tiirkiye, 1828'de iran, sonra Ru.s
arazisi olan Igdir ve Tuzluca'y1 kazanabilmitir. Bolevikleen Giircistan'm hak iddialarma ragmen, 1878'de
kaybettigimiz ve Brestlitovsk ile k1sa bir sure igin sahiplendigimiz arazi, Turk topraklarma katilabilmitir.
Tiirkiye de Batum konusunda gergekgi davranm1tlr.
3 Ocak 1921'de Millet Meclisi'nde Diileri Bakan Vekili Ahmet Muhtar, Milli Misak'a ragmen, t<Batum limanmm ozel durumu vardir. Batum, biitiin Kafkasya
cumhuriyetlerinin, orada yaayan oniki milyona yakm
<;eitli unsurlara mensup milletlerin tek nefes alacag1
penceredir diyerek, Batum konusunda bir ozveride bulunabilecegini belli etmitir. Nitekim Hiikl.1met, Karabekir Pai:ia'nm yazd1gma gore, 15 Arallk 1920'de, Batum ile Baku-Batum demiryolunun bulundugu arazinin birak1labilecegini kararlatlrm1 ve delegasyonumuza bildirmitir413 Moskova Biiyi.ikel<;imiz Ali Fuad
Paga da, baz1 koullarla Batum'u b1rakmanm kararlatmld1g1m belirtmektedir414
Bu karg1hkh anlama azmine ragmen, Qi~erin "in
806

Diileri Komiserligt'nin direnmeleri, ancak Stalln'in

miidahaleleriyle kmlabilmi ve Dostluk Antlama.s1 imzalanabilmitir.
KARf]ILIKLI GUVENSiZLiGE RAGMEN
ANLAi;;MA ...
Antlamanm imzaland1g1 giin, 11 Mart'ta Batum'u
igal eden birliklerimizle Bolevik Giirciiler ara.smda
c;arp1malar olmakta, Diileri Bakamm1z Bekir Sarni
Londra'da Lloyd George'a Boleviklere kar1 bir Kafkas Federasyonu kurmay1 onermekte ve Tiirkiye'de
FrallSlz hegemonyas1m kuran bir anlama imzalamaktadir! Turk Delegasyonu Bakam Yusuf Kemal Tengirenk, 14 Mart 1921'de Moskova'dan Ankara'ya bu tutumun i;ok kotu etki yarattigm1 bildirir :
Londra Konferans1 dolay1siyle, Avrupa'da yap1lan
tiirlii yaymlar, hatta Bekir Sarni Bey'in agzmdan Kiit;iik Antant'a kat1lacag11111z gibi iddetli propagandalar,
Ruslara pek ki:itu etki yap1yor. Hakk1m1zda kukulara
diiilyorlar. Bu da gui;Hiklere yol a91yor. 7 Mart tarihli
telgrafm1zdan anla1ld1g1 uzere, ingilizler bize, ornegin
Dog;u smll'lanm1zda Ruslar kadar c;1kar saglam1yor.
Onun i<;in buradaki kon.feransm kesin sonucu almmadan itilaf Devletleri ile kesin bir uyumanm yap1lmamas1mn uygun olacag1 kamsmday1Z. Giivenilir istihbaratim1za gore, Rus Hiikumeti, bizim Franszzlarla uyuacagzmzz ve bunun kendilerine kart bir fikir hareketi
doguracagi dililncesindedir. Bu yuzden gizli ya da ac;zk
bir belge ile bize belli miktarda para, silah verme yuJciimliilU.giinden ka<;inmakta olduklarzni anlzyoruz. Ta-

:rafm1zdan bu kukular giderilirse, daha c;ok c;1kar saglayacag11mz1 sanmaktaytz>>41 5

BU.ti.in bu kukulara ragmen, Ruslar bir Dostluk
Antlamas1 imzalamay1 neden kabul etmilerdir? Bu,
hereyden once, Polonya yenilgisinden sonra Di.l.nya ihtilali fikrinden va.zge<;en ve kendi i<; sorunlanna yone-

807

len Rusya'nm du~ politikasmdaki degiiklig-in sonucudur. 1921 y1lma kadar inamhyordu ki, Avrupa'da ihtiIal olmazsa, Rusya'da Boleviklik rejimi yaayamaz.
Avrupa ihtilali zorunludur. Avrupa'da ihtilal olunca da,
antiemperyalist miicadele veren, ezilen milletlerin kurtuluu kendiliginden gerc;;ekleebilecektir. Bu nedenle.
Bolevik yoneticiler ve Komintern, hi.ikiimetlere degil.
ezilen halklara c;;agnlarda bulunmakta ve komiinist
partileri ile iliki kurmakta, devletler arasmda antlamalar imzalamaktan kac;;mmaktaydi. Di.inya i:htilali
umutlan azahp ekonomik giic;;liikler ve ic;; sorunlar agirlik kazanmca, gi.ivenlik sorunu on plana gegmitir. Di.1~
man devletlerle ku~atilmak istenen Rusya, bu ku:~at
may1 boa gikarabilmek ic;;in sm1rlarmda gi.ivenilir dostlar edinme geregini duymutur. Hatta Polonya'ya ve
Baltik Devletleri'ne geni odi.inler vererek, onlarm Rusya'ya kar1 savama isteklerini frenlemeye c;;ahUUtlr.
Yalmz Ti.irkiye ile degil, iran ve Afganistan'la da Ti.i.rkiye'nin Dostluk Antlamas1'na benzer bic;;imde ve aym
gi.inlerde antlamalar imzalam1tlr. Komiinist partileri
artik kendi kaderlerine b1rak1lmakta, gilvenlik kayg1s1yla, Sovyet s1mrlannda ingiliz emperyalizminin sald1nlarma arac;; olrnayacak gi.ic;;li.i milliyetc;;i devletlerin kurulmas1 ve bu devletlerle dostc;;a ilikilerin geli.tililmesi goriiii ag1rhk kazanmaktadir. Bu baklmdan iran'da Riza Pehlevi'ye karI izlenen politika ozellikle ilginc;;tir. 27 Nisan 1920'de K1z1l Ordu Baku'ya girdikten
sonra, Raskolnikof, Hazer Denizi'nde Denikin donanmasm1 bozguna ugratir, Enzeli'de ingiliz mevzilerini bombalar. Bu baandan sonra Kiic;;i.ik Han, Boleviklerin
destegiyle, Gilan ve Ret'de Gilan Sovyet Cumhuriyeti 'ni kurar.
iRAN VE AFGANiSTAN'DA SOVYET POLiTiKASI
iran, Sovyetler Birligi ic;;in bi.iyi.ik bir tehdittir. ingiltere, 1919'da yalmz iran'm Gi.ineyi ile de yetinmiyerek, 1907 anlamasma gore Qarhk Rusyas1'mn ni.ifuz
808

bi.)lgesi olan Kuzey iran'a da el koymutur. Agustos

1919 ingiliz-iran anlamasma gore, bir ingiliz a:skeri
misyonu Arallk 1919'da iran'a gelmi, baka bir ingiliz misyonu iran maliyesine el koymutur. ingilizler.
claha 1919 baharmdan itibaren iran'1 Boleviklere kar~1 saldlnlarmda hareket iissii olarak kullanmaya koyulmulardir. Tiirkistan ve Baku'da Boleviklerle savaan
Hint-ingiliz birliklerinin hareket iissii iran olmutur.
Aynca iran'm ingiliz kontroliinde olmasmdan yararlanarak, Amiral Norris'in komutasmda Denikin donanmas1 Hazer'de serbestge harekatm1 yiiriitmiitiir.
Azerbeycan'da Bolevik ilerlemesi iizerine, ingilizler, Kafkasya ve Kuzey iran'dan gekilmek zorunda kalmu~lardir. Gilan Sovyet Cumhuriyeti'nin kurulmas1 ve
ingilizlerin c;;ekilmesi iran'1 Sovyetletirme egilimlerinin
Qekiciligini art1nmtir. Hatta Bolevik liderler, buna
kap1lmay1p Tahran Hiikiimeti'yle dostluk anlamas1
imzalad1ktan sonra dahi, Azerbeycan Boleviklerinin ve
iddiaya gore baz1 Bolevik liderlerinin destegiyle feodal-komiinisti> Kiic;;iik Han, Tahran iizerine yiiriimeye
kalk1m1t1r. Fakat Bolevik liderler, meydan bo oldugu halde, Kuzey iran'z bolevikletirmeyi reddederek
Kil<;itk Haniz feda etmiler ve milliyet<;i Tahran Hilkiimeti ile anlamzlardzr.

ingilizler ise, 1921 balarmda, 1907 ingiliz-Rus anlamas1yla <;arhk Rusyas1'na b1rakllan Kuzey iran'da
Boleviklerin bir Kuzey iran Sovyet Devleti Han etmesini beklemilerdir. Bu takdirde ingilizler de bir Giiney
iran Konfederasyonu kunnayi kararlatlrmilar ve bu
amac;;la ajan E. Noel'i 1921 y1h balannda bOlgeye gondermilerdir. Bu ajan, 6 Temmuz 192l'de oyle yazmaktadlr:
Ocak 1921'de askerlerimizin gekilmesiyle, Bolevik ordularmm girmesi ve bir Sovyet Cumhuriyeti'nin
kurulmas1 ve bizim de Glineyde boylece hareket serbestisi kazanmam1z beklendigi bir s1rada, DIileri Bakanhjtl tarafmdan iran'a gonderilmitim. Tahminimiz ger809

-<;;eklemedi. Bolevikler ilerleyecekleri yerde, geri c;;ekildiler. Durumdan yararlanmanm mevsimsiz oldugunu
dlliindftler. Politikalan, iran'm birlik ve bi.itiinliigfuri.in
korunmas1dir. Bizim bir Gi.iney Federasyonu kurmam1za kesinlikle karIdirlar>i.
Nitekim Tahran'daki ingiliz Elc;isi Sir Percy Lorraine, Sovyet temsilcisi Rothstein'a 1907'de oldugu gibi iran'm ni.ifuz bOlgelerine payla1lmas1111 onerecektir.
Sovyetler reddedeceklerdir.
Rothstein, iran'm bolevikletirilmesine de kesinlikle kaq1 91km1tir:
c(Taraf1m1zdan iran'm herhangibir yerinde bir ihtiJal balatmak ic;in giriilecek her giriimin, iran'da
hemen ingilizlerin vatan kurtanc1 gibi kar1lanmasma
yol ac;acag1ndan emin olabilirsiniz>>.m.
Lenin, bu gori.ie katilacak ve bu tez kazanacaktir.
Louis Fischer, Moskova'mn bu tutumunu 6yle ac;;1klar:
Sovyetler, Tahran Hi.iki.imeti'ni gi.ic;lendirmeyi yeg
tuttular ve bu nedenle Ki.i<;i.ik Han ve Eskanullah Han'a
yard1m1 reddettiler. K1sa bir si.ire sonra Riza Han, Kti.<;i.ik'e karI bir ordu gondermi ve onu daglara r;ekilmek
zorunda birakm1tlr ... i>
Gilan olayi kamtlad1 ki, Bolevikler komU iilkelerde ihtilal mealesini gezdirmeye niyetli degillerdir.
Baz1 komi.inistler, Marks'm bayragm1 ate ve demirle,
zorla dikmek istemilerdir. Fakat Sovyet Hiiki.imeti'nin
politikas1m bu yone c;evirmeyi hic;;bir zaman baaramam1lardir. Moskova'mn milliyetc;i iran'm bag1ms1zllgm1
giic;lendirmekte bi.iyi.ik <;1kan vardm> .
iran'da ingiliz niifuzu tamamen silinmi degtldi.
ingilizler Gi.iney'de dinginlikle yerlemilerdi. Orada ingiliz Hiiki.imeti'nin yaratlg1 olan ingiliz-iran Petrol f}irketi, Olc;i.isilz degerlerde bir petrol imtiyazm1 iletmekteydi. Petrol irketinin odedigi vergiler, iran'm yilhk
harcamalarmm dortte bir ila i.ii;te birini kar1lamaktaydI.
810

Bundan baka, Iran Ordusu'nda daha hala ingiliz

subaylan vardi. BU.yuk feodal beylere, ozellikle Luristan,
Kurdistan ve Giiney Arabistan'daki feodallere, ingiltere'nin arazileri igin besledigi ozel ilgiyi arahks1z belirtiyorlard1.
Riza Han'm iik ii, sad1k bir milli ordu kurmak oldu. Bu ordu ile, merkezi hukiimete karI koyan, vergi
odemeyen ve reformlara direnen beylerin giicfu1t1 kirabilecekti. Ne Babakan Ziyaettin, ne de onun yerine gelen kii, ingilizlerin kesin di.imam degildi. Meclisler
reodal rejime eg'ilimliydiler. Bununla birlikte Riza Han,
militan milliyetgiligini empoze etti.
Iran. ordusundaki :i:ngiliz ve isve~li subaylan geri
gonderdi, ingilizlerin elinde ag1kc;a arac; olan Giin ~Y
Iran Silahendazlanm silahs1zlandirdi. Sonm;, 1922 ve
hatta 1923'te zengin bir feodal ayaklanmalar hasad1
oldu. Gilan, Kuzey Horasan, Luristan ve Kiirdistan'da
ayaklamnalar, ac1mas1z bir sertlikle c;abuk bastmldi.
ingiliz-iran Petrol l;lirketi'nin paralanyla zenginlemi
ve yabanc1 silahlarla donat1lm1 Arabistan ve Bahtiyari oolgesinde eyhler ve beyler, Riza Han'1, kendileriyle
miizakereye zorlayacak kadar giig gosterdiler. Bununla
birlikte, 1923 sonunda Riza Han, soz dinlemez Guney'i
bile vergi odemeye ve asker yollamaya zorlayabildi. Feodalitenin ekonomik giicii kmlamad1, fakat askeri diktatorliige boyun egdirildi, politik giicii ezildi.
Feodal beylerin giiglerinin azalmas1yla, ingiltere'nin mevkii zay1fladv>~ '.
1

BAGIMSIZ VE TARAFSIZ GUQLU MiLLi

DEVLETLER KU~AGI
Demek ki, iran'da, becerebildigi olc;iide Atattirk'ti
ornek alan Riza Han'1 ve reformlarm1, Bolevikler desteklemektedirler. Euna kar1hk ingiltere, modernlem2ye karl koyan eyhlere ve beylere dayanarak egemenligini surdiirmektedir. Bolevik Rusya'mn c;1kan, iran'da
gii<;lii, milliyetc;i ve reformcu bir hiikiimetin yerlemesi,
811

tngiltere'nin c;;1kan ise feodallerin elinde geri ve zay1f

bir iran'm kalmas1dlr. UnlU Ingiliz yazan E. H. Carr,
bu tutumu belirtmektedir :
iran'da 26 ~ubat 1921 Sovyet-!ran Antlarnas1'mn
imzasmdan ve iki ay sonra Tahran'daki Sovyet ternsilcisi Rothstein'm geliinden sonra, Sovyet ve ingiliz
ni.ifuzu arasmdaki mUcadele, daha etkin ve inatc;;1 bi<;imde surdti. Fakat Afganistan'da oldugu gibi burada
da Sovyet politikas1, ihtilalcilik giitmekten c;;abucak
uzaklatl. iran Htiktimeti ile dtirtist ilikiler devam ettirildi. ~ubat 1921 darbesinin arkasmdaki askeri gilc;;
olan Riza Han'm yukselen y1ld1zma ragbet gosterildi.
Turkiye'de Mustafa Kemal'inki gibi, iran'da, Riza'nzn
kuvvetli eli, Sovyet gozlemcilerine, iran milliyetr;iliginin
kuvvetlerini temsil ediyor ve ingiliz egemenligine direnebilecek guce sahip bagimsiz bir iran'm en umut vericisini sunuyor gorundiJ..
Sovyet Rusya'nm yakm r;ikarlarz -o glinlerde bir
Sovyet yorumcusunun yazd1gma gore-, iran'm ugun~
cii. devletlerin, kw;kusuz ozellikle ingiltere'nin, ilerine
miidahale etmesine lcari lcendini savunabilecelc gilce
sahip, ku'l;vetli bir merlcezz devlet olmasmdadir. Guglii
bir iran, Rusya'ya saldm i<:;in ingiliz kuvvetlerinin iran
arazisini kullanmaszna kari, Sovyet Rusya bakimindan
bir garanti tekil edecektir. Tek bir milli orduya dayali
guqlii bir merkezi devlet iktidarinda, ayni zamanda iranin feodaliteden, ekonomik ve politik varligin modern
bi<;;imlerine ge<;;iinin, ticari ve kulturel geli!~mesinin garantisini bulabilecektir.
O donemde bu, Asya'da Sovyet politikasinzn bir kozudur. Sovyetler, gu<;;lU milli devletlerin gelimesini
kendi qikarlarz saymakta devam etmekteydiler. ingiltere'nin politikasz ise, o gunlerde htlla ingiliz himaye ve
yardzmina bagimli, ku<;;uk, yari-bagimli yoresel efleri
ve zayif yoneticileri destekleme tohmeti altznda bulunmaktadir418.
Demek Id, Bolevik Rusya'nm en onem verdigi ey,
812

tngiltere'nin ve oteki emperyalist devletlerin :i:ran topraklanm sald1n iissii olarak kull.anmasmm engellenmesidir. Rusya, bunun ba garantisini, modernlemeden
yana, kuvvetli, milliyetgi bir devletin varhgmda gormektedir. Kiigiik Han'm Sovyet Cumhuriyeti'ni bu yiizden feda etmi, ingilizlerle iran'1 paylamaya yanamamu~tir.

Boleviklerin tutumu, Afganistan'da da aym bi<;imde olmutur. ingilizlere karI sava veren Emanullah, Sovyetlerden 1919 bahannda yard1m istemitir. Lenin, Emanullah'a umut verici mektuplar yollam1tir.
Fakat ancak 28 :?ubat 192l'de bir dostluk antlamas1
imzalanabilmitir. Boleviklerin antlamadan amac1,
Afgan toprag1nm Rusya'ya karI saldm amac1yla kullarulrnasmm onlenmesidir. Nitekim dostluk antlamasmda, taraflann ii<;iincii bir devletle, taraflardan birine
karI bir asker! ve politik ittifaka girmiyecegi belirtilmitir. Rusya, iran'da oldugu gibi, Afganistan'da da
becerebildigi Olgiide kendine Ataturk'ii ornek alan Emanullah'm mill! bir ordu kurmaya ve tilkeyi modernletirmeye yonelen milliyetgi rejimini bu yolda garanti
saym1 ve Emanullah'1 giiglendirmeye gahqmItir. Bir
Turk askeri misyonu ve geitli alanlarda Tiirk teknisyenleri Afganistan'da Sovyetlerle aym yonde gaba!ar
gostermilerdir. Sovyetler, Afganistan'da Turk asker'!
misyonunun moden1 milli ordu kurma ugralanm iyi
kar1larken, ingiltere bundan biiyiik kukU duymutur.
Afganistan'a karI giiglii durumda bulunan ingiltere,
agir bask1larla Afganistan'1 bag-Ims1z ve tarafs1z politikadan vazgegirmeye gahmItir. 1923 Eyliiliinde Curzon, iki ingiliz subaymm smir airetleri tarafmdan 61diiriilmesini vesile ederek, Emanullah'1 Sovyetlerle di.plomatik ilikileri kesmeye zorlam1tir. Emanullah, Tiirk
ve Sovyet dostlugundan cesaret alarak direnmi, ingilizlerin Hindistan Hiikiimeti, Afganistan'1 sava agmakla tehdit etmitir. Tehdit, Curzon'un diimesi ve yerine McDonald'm gzlmesiyle atlat11m1tir.
813

ARA DUVARI TEORiSi

Ondokuzuncu yiizy1lda ingiltere, Qarhk Rusyas1
ile Asya'da giritigi miicadelede Afganistan'1 bir kukla
olarak kullanm1tlr. Afganistan'm di politikas1 ingiltere'ye birak1lm1tlr. Curzon, 1892'de yaymlad1g1 cciran11
adh kitapta, ingiliz c;1karlan, yani Afgan c;1karlarI gibi deyimlere s1k s1k yer vermitir. ingiltere, Rus'larla
savamakta Afgan birliklerinden de yararlanm1, ingiliz
himayesindeki Emir Abdurrahman, Pamir'in fethini denemitir.
Goziinii Uzak Dogu'ya c;eviren <;ar, 1895'te Pamir
s1rnrlanmn c;izilmesini kabul etmi, Hindistan ile Rusya'y1 smir komusu yapan HinclikU daglanndaki araziden vazgec;erek ingiltere'yi rahatlatmitlr. 1907 ingiliz-Rus Antlamas1 ile, Afganistan, iki emperyalist Ulke arasmda bir tampon devlet haline getirilmitir. DI
1:01itikas1111 elinde tutmakla birlikte, ingiltere, Afganistan'm ig ilerine kanmamay1 kabul etmitir. iran da,
Kuzey ve Gtiney'deki niifuz bOlgeleri arasmda bir tarafs1z bOlge aynlarak tampon devlet yap1lmu~tir. Ne var
ki, gerek <;arhk Rusyas1, gerekse ingiltere, bu tampon
devletleri feodal yap1ya dayah, geri bir durumda tutmaya onem verrnilerdir. ingiltere, Rusya'nm Tiirkistan
ve Kafkasya demiryollanm, iran ve Afgan smirma dogru gelitirmesini kotu kar1lam1tir. Tampon devletlerd2
Rusya'mn demiryolu inasm1 kesinlikle engellemitir.
iran'da demiryolu inasma da Rusya biitiin giiciiyle
karI koymw~tur. Tampon devletler gerilige mahkum
tutulmulardir.
Afganistan, 1919'da ingiltere ile savaarak bagJ.ms1zllgm1 kazanm1, dI politikasrn1 kendisinin yurtitmesi hakkm1 elde etmitir. Bundan sonra Moskova ve
Ankara ile yakm ilikiler kurmu, modernlemeye yonelmitir. Moskova, Afganistan'da da, iran'da oldugu
gibi, bu iilkelerin ig ilerine kan1lmayarak ingiliz imparatorlugu ile kendisi arasmda tarafs1z devletler durumuna getirilmesi gorili'tnu benimsemitir. Ne var ki,
814

bu iilkelerin bag1ms1zhklanm koruyabilmeleri, emper-yalist miidahalelere karI koyabilmeleri ic;in, Bolevik

Rusya, onlarm guc;lii milli devletler olmalanm gerekli
gormektedir. Feodal yap1da kald1klan slirece, bu Ulkelerin emperyalist mudahalelere karI koyabileceklerini
kukulu saymaktadir. Louis Fischer, Asya'daki Rus politikasm1 i:iyle ac;1klamaktad1r:
Komilnistler, Curzon'un Dilnya Sava~z'ndan onceki tampon Afganistan ve iran doktrinim benimsemilerdir. Fakat, demektedir Sovyetler, bu iki devlet bir
saldmya kan}i Rusya'yi ancak mill'i birliklerini gilglendirme, modern bir hilkilmet kurma, ekonomik bakzmdan engelsiz geliebilme ve tartiilmaz bir politik bagzmsizlzk saglama kO!;uluyla koruyabilirler)).

Bu gorue uygun bic;imde, <;ic;erin, Arahk 1922'de

Lozan Konferans1 sirasmda Curzon'a, ingiltere ile Rusya arasmda bir ara duvan kurmay1 6nermitir :
Athlanm1z Pamir yiiksekliklerinde yeniden boy
gosterdi diye huzursuzsunuz. Karm1zda artik size
1895'te Hindiku silsilesini b1rakan yanm zekah <;ar
yok diye rahats1zs1mz. Fakat biz size sava degil, ban
oneriyoruz. ikimiz arasmda, ara duvan ilkelerine dayah bir ban.
Dogaldir ki, kendi sistemi ve imparatorlugu ic;in
bir tehdit sayarak Bolevik rejimi devirme yolunda c;aba harcayan ingiltere, Hindistan'a ve M1s1r'a kotu 6rnek olurlar diye bu tilkelerin modern, giic;IU ve tam
bag1ms1z devletler olmalanna nza gostermemitir. Bu
i.ilkeleri ilk firsatta, eskisi gibi kontrolUne alma yolunda ugramItir. Fakat iki sava arasmda, Turkiye, :i:ran
ve Afganistan arasmda, Sovyetlerle dostluk ilikileri .
it;inde bir bag1ms1z ve tarafs1z devletler krn~agi kurulmas1m ingiltere, engelleyememitir.
TURKIYE VE RUSYA'NIN KAm~ILIKLI
GUVENLiGi
Ti.irk-Sovyet ilikilerinin gelimesinde de, ana etken iki tilkenin giivenliklerinin saglanmas1 olmutur.
815

Atatiirk, 5 1$ubat 1920 tarihli durum muhakemesinde

ayrmtilanyla belirttigi iizere, Tiirkiye'nin ingiliz ve
Frans1z emperyalizmi tarafmdan kuat1hp somurgeletirilmesine karl koymak is;in Bolevik Rusya ile Milliyets;i Ti.i.rkiye'nin ittifakm1 zorunlu saymitir. Sovyetler de, Bogazlar'dan ve arazisi uzerinden Giiney Rusya
ve Kafkasya'ya emperyalist sald1nlar is;in izin vermeyecek giis;lti., bag1ms1z bir milliyets;i Tti.rkiye'nin, giivenlikleri bak1mmdan biiyiik kazans; saglad1g1m anlam1Iardir.
Atatiirk doneminde, Sovyetler Birligi ile kurulan
i:;ok yakm ve giivenli ilikilerin temelinde, karIhkh olarak yap1lan bu geri:;eks;i degerlendirme yatmaktadrr.
itilaf Devletleri'nin Istanbul'a yerlemesiyle, Bolevik Rusya, ciddi bir tehdit altma dti.miitiir. Boylece
itilaf Karadeniz'de egemenlik kunnu, komiire, demire ve sanayie sahip olan Giiney Rusya ile petrol kaynag1 olan Kafkasya gibi Rusya'nm candamarm1 tekil
eden iki bOlgeyi sald1n tehdidi altmda tutmutblr. Frans1zlar Kmm'a, ingilizler Batum'a asker s;1kanmlar, biri Gti.ney Rusya'yi, oteki ise Kafkasya'yi ele ges;irmek
istemilerdir. Denikin ve Wrangel ordularmm zirhh
trenler, tanklar ve us;aklarla donat1Imas1, Bogazlar'm
Itilaf Devletleri kontroliine gei:;mesiyle mti.mkiin olmutur.
Ote yandan, Rusya'mn ithalat ve ihracatmm yar1sma yakm bir klsm1, Bogazlar yoluyla yap1lmaktadlr.
1911-1912 Trablusgarp SavaI ve 1912-1913 Balkan Sava1 giinlerinde Istanbul'un giivenligini saglama kaygis1yla maym dokerek Bogazlar'1 klsa bir siire ii:;in ticarete kapamam1z dahi, Rusya'ya biiyiik zararlar vennitir. Bu nedenle ittifak Devletleri Bogazlar'a el koymakla, Bolevik Rusya'ya karI giritikleri ekonomik ablukada, en etkin silah1 elde etmilerdir.
K1saca, ister komiinist, ister kapitalist olsun, Rusya is;in Bogazlar'm dilman ellerde bulunmas1, goniil
nzas1yla kabul edilebilecek bir durum degildir. Nitekim
816

Balkan Saval giinlerinde, Istanbul ve Bogazlar'm tehdit altma diitiigi.i bir s1rada, 23 Kas1m 1913'de <;ar'a
sunulan onemli bir rapor, Bogazlar'm dilman bir devIet eline gei;mesinin Rusya ag1smdan yaamsal bir sorun tekil ettigini belirtmektedir :
Bogazlar'zn gU'iflU bir devlet eline ge<;mesi, butun
Gilney Rusya'nzn ekonomik yaammzn o devletin egemenligi altzna girmesi demektiTl>.

1912 yilmda Rus ihracatmm ithalAta fazlallgi son

yihn ortalamasmdan yiiz milyon ruble eksik ge~ek
lemitir. Bunda bugday iiriiniinttn azhg1 ve Bogazlar'm
kapati1mas1 yiiziinden ihracattaki gii~liik etken olmUtur. Bu nedenle Merkez Bankasi, ii~ ay vadeli muameleler i~in iskonto fiyatm1 yiizde yanm artirrmtir. Dolayisiyle Bogazlar'm kisa bir sure kapah kahp ancak bizim basklm1z sayesinde ~abuk ag11mas1 bile, Rusya'mn
ekonomik durumunu etkilemi ve bizi milyonlarca zarara sokmutur. Bogazlar, bize aldin etmeyebilecek
gu~te bir devletin eline gegerse durum ne olur? Bogazlar'1 elde tutacak devletin bir Biiyiik Dcvlet giiciinde
olmas1 gerekli degildir. 0, Bogazlar'a ayak basar basmaz bu giicii kazamr. Qiinkii olagand11 cografya koUllan nedeniyle, oray1 elinde bulunduran devlet, Karadeniz'le Akdeniz'in anahtarlanm elinde tutmakla
kalmaz, Anadoluya girmek ve Balkanlarda egemenlik
kurmak ii;in gereken anahtarlan da elde etmi olur 419
u~

BOGAZLARDA GERQEKQiLiK
Bu nedenledir ki, Qarhk Rusya's1, Bogazlan kontrolU altma almayi her zaman arzulam1tlr. Ne var ki,
ingiltere tarafmdan kendisine peke ~ekilmedik~e Bogazlan ele ge~irmeye giiciiniin yetmiyecegini de her
zaman gormiitlir. Hatta ingiltere, Ermeni kmmm1 vesile edip 1895'te Rusya'mn Istanbul'u igaline nza gosterdigi ve Rusya'y1 buna k1k1rttigi halde, Rusya aske
ri yetersizligi yi.iziinden k1pirdamaya cesaret edememitir. Qar'a sunulan rapor, bunu belirtmekte ve hatta
817

deniz iistiinlilgfullin bile Turk.lerde oldugunu ileri surmektedir:

Bilinmektedir ki, 1895'te Ermeni kmmlan Sirasmda, o zaman en btiyiik ve tehlikeli rakibimiz olan
ingiltere, bunu bilerek Ve buna raZI olarak bizim bir
sure i~in Istanbul'a ordumuzu sokmarmz sorununu ortaya koymutur. Biz, ta1tlanm1zm yetersizligi ve kara
seferberligimizin eksiklikleri yuzilnden bu tasandan
vazgegmek zorunda kalm1tlk*.
Aradan onsekiz yil daha ge~mitir, yine yiizlerce
milyon harcamaktay1z, ama amac1m1za dogru tek ad1m
ilerlemi degiliz... Yapilan hesaplara gore 1914'ten
1916'ya kadar, Tilrkler Karadeniz'de bize iistun bir durumda bulunacaklardir ..
Bu nedenle, Tilrkiye'nin yakinda dagilmasi, Rusya'ca istenecek birey degildir ve bunu geciktirmek i<;in
diplomasi alaninda <;altmak gerekir)) diycn rapor, Rus-

ya'mn kendisi kontrol edemedigi siirece, Bogazlar'm

Tiirkiye'nin elinde kalmasmm en uygun gozfun yolu
oldugunu**, U gerekgeyle belirtir:
Tilrkiye ne airi gil<;lil, ne de aZri gil<;silz bir devlettir. O bizi tehdit edebilecek bir durumda degildir ve
aynz zamanda kendisinden gil<;lii olan Rusya'yi goz
onilnde tutmak zorundadm> 420
Ne var ki, Tiirkiye, baka bir emperyalist devletin

uydusu durumuna gelebilir. Bogazlar'm bu emperyalist

devletin amaglan ugruna kullamlmasma alet olabilir.
<;arhk Rusya'sm1 da, Bolevik Rusya'y1 da goriiniie go-

* 1915 y1lmda ingiliz, Frans1z ve italyanlar Akdeniz'den Bogazlar'a sald1rd1klan sirada, Rusya'nm da Karadeniz'den saldirmasm1 istemilerdir. Rusya k1p1rdayamam1t1r. Ancak inglliz-Rus ittifak1 sayesinde, diplomatik yoldan Bogazlar'1 ele gei;irmeye <;allm1t1r.
** Feridun Cemal Erkin, Qarhk Rusyas1'mn geleneksel politikasmm Bogazlar'a sahip olmak ans1 var olmad1kr;a, su yollarm1 Tiirklere birakmay1 yeg tutmak oldugunu, Bolevik Rusya'nm da bu tezi benimsedigini yazmaktadir (Feridun Cemal
Erkin, Tilrk-Sovyet ilikileri ve Bogazlar Meselesi, s. 56).
818

re, en t;ok korkutan durum budur. Nitekim daha once

ingiltere'nin, sonralan Almanya'mn Tiirkiye'de egemen
duruma gelmesi, Rusya'da giivensizlik yaratir. Ozellikle 1914 balarmda Liman von Sanders Paa'mn Istanbul'da Birinci Kolordu Komutanllg1'na atanmas1, Rusya'yi korkutur. Bunun igindir ki, Rus Diileri Bakam,
3 Nisan 1914'te ingiltere Biiyukelc;;isi'ne 6yle konuur:
Tilrlciye bagzmsiz bir devlet kaldikc;a, Rusya hi<;bir vakit ona saldirmayacaktir. Fakat onun baka bir
devlete bagzmli olmaszna higbir bi<;imde milsaade etmeyecektir)) 421

Bolevik Rusya ic;;in de en onemli sorun, bi.itful ernperyalizmlere karl koyabilecek ve Bogazlar'm emperyalist amac;;larla kullamlmasma izin vermeyecek gi.ic;;Hi, bagims1z ve dost bir Tiirkiye'nin Bogazlar'a ve Anadolu'ya tam egem2n olmas1dll'*.
Lozan'da Lord Curzon'un Bogazlar'm Turkiye'nin
kontrolfulde olmasmdan Rusya'mn gec;;mite c;;ok c;;ektigini, kuzu postuna buriinmii bir kurt rahathg1yla ileri
siirmesi iizerine, Qic;;erin 6yle karihk verir :
Tilrkiye'nin Bogazlar'daki mevkii yuzunden Rusya'nm ge<;rnite neler <;ektigine Lord Curzon'un dokunmasi <;ok hotur. Fakat ger<;ek odur ki, Rusya, 1919'dan
beri ingiltere'nin Bogazlar'daki mevkii yuzunden <;ok
daha fazla istirap <;ekmektedir)).

* General Nurettin Tilrsan, Sovyetler Birligi'ne saldm igin Titrkiye'nin milkemmel bir stratejik harekat ilssil oldugunu yazmaktad1r: Tilrkiye'nin Kuzeyinde tampon devletler yoktur.
Sovyetler igin gilvenlik pay1 da yoktur. Sadece gegilmesi zor
olmayan Karadeniz vard1r. ittifak gtic;leri (fiizeler, hava kuvvetleri, denizalt1lar, kara ve deniz kuvvetleri), Sovyetlerin endilstrice en zengin, savunmaca en zay1f b1r bolgesine en k1sa
mesafeden en az zamanda kolayca yoneltilebilir. Ukrayna'mn
zengin tanm alam, Azak Denizi Kuzey1ndeki Harkof ve Asag1
Don endilstri alanlan, ele gec;tigi takdirde Sovyet sava ekonomisini birdenbire sarsacak Qapta bilyilk endiistri bOlgeleridirler.
Turkiye btiyilk bir anfibi harekat ilssildtir. Normandiya g1karmas1 gapmda bir anfibi harekat alam Karadeniz bilyilk bir
819

QiQERiN'iN ARA DUVARI TEZi

Bu a<;1dan Qi~erin, Bogazlar'm Tiirkiye d1111daki

bi.iti.in i.ilkelerin sava gemilerine kapanmas1m ve bunun saglanmasmm Ti.irkiye'ye birak1lmas1111 onerir.
Boylece, ingiltere ve Rusya arasmda tam egemen bir
Ti.irkiye, ara duvan tekil edecektir. Qi~erin, gori.iiinti, Lord Curzon'un anlayacagi bir dille Oyle ~1klar:
ccingiliz muhafazakdrlzgznin en iyi gelenekleri, Rus
ve ingiliz nufuz bOlgeleri arasznda bir ara duvari 01'mekti. Biz de irndi, Turk halkznzn ozgurlilgu ve egenienligi temeli uzerine bu duvari dayandzrarak, ayni
eyi onermekteyiz.
ccTurkiye'nin bagzmszz varlzgi ile birlikte, bariz da
garanti altina alacak olan, ancak bir ara duvarzdzr.
Yakin Dogu'da bir barz durumunun tek ve surekli temeli, Turkiye'nin ozgiirlUgu ve ege.menligidir>> 422.
tehdit arzeder. Bu anfibi harekat, siiratle dftsman derinliklerine
girer ki, Bat1 Avrupa'da cepheden yap1lacak bir itise gore,
btiytik avantajlan vard1r. Tarihte Kmm Savas1, bunun ktic;iik
bir uygulamas1d1r.
Hava kuvvetleri, I. Baku, II. Baku (Kazan, Kutlisef, Ufa
uc;geni), Ploesti petrol, Yaroslav-Gorki ve Sverdlovsk-Celyabinski endiistri bi:ilgelerine ag1r darbeler indirir.
NATO kuvvetlerinin Kmm Kuzeyinde gorunmeleri, cephedeki peyk ve tampon devletleri stiratle savas dis1 birakabilir.
Ustelik bu devletlerin bir k1smmm hava meydanlar1, fUze tisleri, Ttirkiye'den birkac; ytiz kilometre uzakta olduklarrndan
kolayca tahrip edilebilirler.
Karadeniz'deki Sovyet Deniz Kuvvetleri, ani bir baskmla
bu denizde yok edilebilir.
Gi:iriiluyor kl, ittifak cercevesinde NATO'nun Kuzey ve Guney kanad1 c;ok duyarh durumdad1r, fakat kanatlardan manevralarda (yani saldmda) 5ovyetler ic;in o kadar tehlikeli, NATO
ic;in de o kadar basan vaad euicidir. Bu manevra ic;in Ttirkiye,
mtikemmel bir stratejik harekil.t 11ss1idiin (Belgelerle Ttirk
Tarihi Dergisi, say1: 42). Bu nedenle, Ttirkiye arazlsinin sald1n amac;lanyla kulland1rtlmayacagmdan gilvenli olmak, Sovyetler Birligi'nin gilvenligi ac1smdan yasamsal bir i:inem tas1maktad1r.

820

Egemen Tti.rkiye, Bogazlar'1 biltiin sava gemilerine kapayabilmek ic;;in, <;ic;;erin'e gore, gilc;;lii ve modern
bir orduya ve en iyi silahlara sahip olmah ve Bogazlar
bolgesinde her tilrlii tahkimati yapabilmelidir :
Kzyzlarim tahkim etmek ve silahlandzrmak, bir
sava donanmaszna malik olmak ve Bogazlar'la Marmara Denizi'ni savunmak iqin, Tilrkiye'ye gilnilmuz savalarznin biltiln teknik ara<; ve gere<;lerini kullanmalc
hakk'-i agzk<;a tanznmalzdm> *.

Giivenligi saglayabilecek tek devlet, Tiirkiye'nin

kendisidir. Tiirkiye'nin elinden bu olanag1 almak, gerc;ekte Bogazlar'1 savunmas1z b1rakmak ve Tiirkiye'yi
eli ve ayagi bagh olarak en kuvvetli devlete teslim etmek demektir 423
<;arhk Rusyas1, kendi giivenligi ac;;1smdan ne aIn giic;;lii, ne a1n giic;siiz}) bir Tiirkiye isterken, tam bir
kuatllma ve yok edilme kukusu ic;;indeki Bolevik Rusya giivenligini, Bat1 emperyalizminin uydusu olmad1g1
siirece, kendisine kar1 yalmz bama bir tehdit tekil
etmeyecek olan Tiirkiye'nin giic;;Iii olmasmda gormektedir. Bu nedenle, Milli Misak'm tam bag1ms1zhk ilkesini ingilizler kilstahhkn sayarken, Bolevikler -kendi c;;1karlan ve giivenlikleri ac;;1smdan- derhal kabul
etmiljlerdir. 1921 Dostluk Antlamas1, iki devlet arasmdaki biitiin anlamalan hiiki.imsiiz ilan etmi, kapitulasyonlan kaldirm1tlr. Rusya, her tiirlii mali ve oteki
haklanndan vazgec;;mitir. iki devlet, birinin tarumad1gi bir antlamay1, otekinin de tammayacag1m kararlatlrmltlr. Batum istisnas1yla, Milli Misak smirlan
kabul edilmitir.
KURTULU SAVAI'NA SOVYET YARDIMI
0 giinlerin ingiltere'si ise, Lozan Konferansm'da,
Sevr Antlamasi'mn ekonomik, asker'i ve mali tutsak"' ingiltere, Fransa, Amerika ve milttefikleri, Marmara bOlgesinin Turk asker ve silahlarmdan armmasm1, zaylf bir Ttlrkiye kurulmasm1 istiyorlard1.

821

hk hiikiimetlerinde 1srar etmekte, Turkiye'yi ordusuz

birakmakta, Bogazlar'a el koymakta, Gelibolu ve <;anakkale'de asker bulundurmakta, izmir'i Yunan'a peke <;ekmekte, geni bir Ermenistan ve Kurdistan kurmayi istemektedir.
A<;1ktir ki, i:ngiltere zayif, Bolevik Rusya ise gii<;lli. Tiirkiye istemektedir. Bolevikler, o gtinlerde i:ngil-

tere ile i;ok onem verdikleri bir ticaret anlamas1 imzalad1klan ve bu anlamanm ba koullanndan birini
Tiirkiye'ye yard1mm durdurulmas1 tekil ettigi halde,
Ti.i.rkiye'ye gizlice yard1m1 kabul etmilerdir. Moskova
El<;imiz Cebesoy Paa, bizimle ittifak1 reddeden Rusya'nm yard1m1m Oyle degerlendirir :
i:ttifak antlamasmda 1sranm1zm nedeni, fazlaca
saglamayi diii.indiigiimiiz yard1m1 bir yilki.i.mlliliige
baglamak i<;indi. Bir hiiki.i.metin otekine yapacag1 yard1mm bir ittifak antlamasma yiiklenilmesinin, emperyalist bir devlete karI miicadele durumunda bulunan
her millete yap1lacak bir prensip yard1mmdan daha gi.i.venli olacag1 kukusuzdu. Qok getin miizakerelerden
sonra para, silah ve sava malzemesi bak1mmdan yap1lacak yard1mm Sovyet D1ileri Komiseri ile Ti.irk
Biiyiikel<;isi arasmda karIhkh olarak gizlice verilecek
mektuplarla saptanmas1 ve bu gizli mektuplann da
imzalanacak olan Dostluk Antlamasl'mn aynlmaz bir
pari;as1 say1lmas1 kararlatlnlmiti. Klsa zamanda, birkag taksitte verilmek kouluyla 10 milyon altm ruble
ile iki tiimeni tamamen silahlandirabilecek miktarda
tilfek, si.i.ngii, mitralyoz, top, cephane, koUm hayvanlan ve benzerleri saglanmItl. 0 tarihlerde Polonya yenilgisi iizerine, Polonyahlara 30 milyon ruble gibi onemli bir sava tazminat1 verilmesi yiiki.i.mHiliigii ve Kiz1l Ordu'nun Polonya SavaI'ndaki silah ve cephane
kayb1 gozoni.ine getililirse, bizim elde edebildigimiz para ve silah yard1mmm Ruslar igin buyilk bir ozveri
olacagmdan ilphe edilemezdin4 24
822

DI~ POLiTiKADA MiLLiYETQi - BOLl]EViK

i$BiRL1G1
Bunlara karIhk Bolevikler, Tiirkiye'nin topraklarmm Batih emperyalist devletler tarafmdan Rusya'ya
karI kullamlmas1mn onlenmesini istemilerdir. Ruslar, Polonya ve Romanya'mn yapt1gi gibi, Turk topra~
lannda iislenmi silahh <;etecilerin, ornegin Menevik
Gtirciilerin, Tanak Ermenilerinin ve benzeri karI
devrimcilerin Kafkasya'da sald1nlara gegmesinden,
Rus topraklannda hak iddia eden siirgiin hiikiimetlerin Tiirkiye'de faaliyet gostermesinden kukuludurlar.
Dostluk Antlamas1'mn sekizinci maddesi, bu gibi orgi.i.tlere ve faaliyetlerine her iki tarafga da izin verilmemesini ongoriir. 6rnegin Menevik Giirciiler, Bolevik Giircii Hiikiimeti'ni devirmek i<;in Tiirkiye'de gaba
gosteremiyecektir. Tiirkiye, bunu onlemekle yiikiimliidur. 6te yandan Rusya da, diyelim, Kars ve Ardahan'i
bolevikletirip Gilrcistan'a katmayi amag edinen bir
&rgiltsel r;alzmayi yasaklayacaktir. Boylece, Tilrkiye'de
Bolevikligi yaymaktan da dolayli bir;imde vazger;ilmektedir. Bolevikler i<;in esas olan, Boleviklik ihrac1 de-

gil, Sovyet Cumhuriyetleri'nin giivenligidir.

iki taraf, ingiltere ve Fransa gibi emperyalist devl etlerin yakznlama oyunlarzndan ve anlamalar imzal ama r;abalarindan biribirlerini ayrintilariyla haberdar
edeceklerdir. Bir antlamayz oteki imzaci devlete haber
vermeden sonur;;landirmayacaklardir. Boylece diplomatik ilikilere ar;;iklik getirilmekte ve emperyalist tuzak-.
lara kari bir ortak degerlendirme ve ibirligi mekanizmasz kurulmaktadir.

Nihayet Bogazlar sorunu, Dostluk Antlamas1'mn

beinci maddesine gore, emperyalist devletleri kenarda
birakarak, Karadeniz'de sahili olan devletler tarafmdan
t.oplanacak bir konferansta <;6zlilecektir. Bununla birlikte, bulunacak goziim yolu, Turkiye'nin tam egemenHg"ine ve giivenligine uygun diiecektir. Baka bir deyile, Bogazlar ve Istanbul'u Tiirkiye en gii<;Iii bigim823

de koruyabilecektir. ingilizler ise, Amerikan mandasmda milletleraras1 bir Istanbul Devletin kurmakta baans1z kaldlktan sonra, Bogazlar'1 Tiirkiyenin kontroliinden g1karmayi milttefiklerine benimsetmilerdir.
Bogazlar'1 Tti.rkler degil, itilaf Devletleri askerleri koruyacaklardir. Bolevikler ise, giivenlikleri a~1smdan
yaamsal sayd1klan Bogazlar'm saldirgan am3.\!larla
kullamlmasm1 engellemfJkte kendi g1karlan ag1smdan
daha ileri bir gozilm yolunu hayalcilik sayd1klarmdan,
Milliyetgi Tilrkiye'ye giivenmek durumundad1rlar. Tiirkiye'den bekledikleri Bolevik olmasz degil, biiyiik devletlere karz bagzmszzlzgznz koruyabilecek giigte bulunmaszdzr. Bu nedenle, Mustafa Kemal'in Komintern'e

karI cephe almas1 ve Tiirkiye'deki komti.nist faaliyetleri yasaklamas1, Turk ve Sovyet hti.kiimetleri arasmdaki ilikileri hig etkilemez. O kadar ki, Komintern'in Dordti.ncii Kongresi'nde Kemalist hareketi destekleme karan ahmr. ikinci Kongre, milli burjuvazi ile g~ici bir
ittifakl onerirken, Dordti.ncti. Kongre, milli aristokrasi
ile ittifakl da buna ekler.
KARl?ILIKLI GUVENSiZLiK YILI
Tti.rk-Sovyet ilikileri, ger<;;ekgi bir tutumla tamamen karIhkh giiven olgiilerine bagh kahr. Ne var ki,
bu kar1hkl1 giivenin kurulmasma, 16 Mart 1921 TiirkSovyet Dostluk Antlamas1'mn imzalanmas1 yetmez.
Emperyalist manevralarla koriiklenen karIllkh gilvensizlik, 1922 yih balanna kadar surer.
Batum, emperyalist oyunlar yilzti.nden iki illke
arasmda neredeyse bir savaa yol agabilecek bir sorun
haline gelir. Lloyd George, 1920 yih sonlannda Mustafa Kemal de Doguludur. Bat1'mn yard1mma bavuracak. Ruslarla savaacakn derken, bu emperyalist oyunlara ve Atatilrk'ti.n Osmanh Paalan gibi davranacagina guvenmektedir. Emperyalistler, umutludurlar. Nitekim Genelkurmay Bakanhgi Harp Tarihi Dairesi'nin
yay1m, !tilaf Devletleri'nin 1920 sonlannda Tiirkiye ve
824

Rusya'mn savaacag1 umudunu beslediklerini yazmaktad1r:

itilaf Devletleri'nin Gilrcistan'da oturan temsil
cileri, Acara ve Batum bOlgelerine her iki tarafin da
verdigi anemin, bu iki taraf kuvvetlerini kar'Lkan;zya
getirecegi umudunu beslemekte ve bu yonden geni Ol<;iide bir propaganda yapmakta idiler>> 42~.

Gerc;ekten itilaf Devletleri, Gilrcistan'da pek ince

bir oyun oynarlar: 1920 sonbaharmda, Bolevikler, Polonya ile savaI sona erdirmiler ve Wrangel'i yenmilerdir. Artik Kafkasya sorununu c;ozmek ic;in Boleviklerin elleri serbesttir. Kafkasya'da ilerlemeye koyulan
ve Arahk 1920'de Erivan'da Bolevik Hilkilmeti kuran
Kiz1l Ordu'nun 1921 balannda Gilrcistan'1 bolevikletirmesi beklenmektedir. Ermeniler kadar dahi bir askerl varhk gosteremeyen Gilrciilerin, Tanak Ermenilerinin destegiyle de olsa, K1z1l Ordu kar1smda direnebilme olanagi yoktur. Tilrkiye ie kantlnlabilirse
ve Boleviklere karI bir Kafkas Federasyonu kurulabilirse, ancak Kafkasya'run zenginlikleri ve petrolil
belki elde tutulabilecektir. Bu nedenle, 1920 sonlarma
dogru itilaf Devletleri Ankara'ya karI biraz giileryilzlii davranmaya koyulurlar. Damat Ferit'in yerine getirilen Tevfik Paa, ingilizlerle uzlama konusunda
Mustafa Kemal'le yaZImalara balar. Dilnya SavaI'nm son yilmda Tli.rk Ordular1'nm girmesini engellemek ic;in Almanlan Gilrcistan'1 igale c;agiran, daha
sonra kurtulUU ingiliz igalinde arayan, 1920 sonbaharmdaki Ermeni harekat1m1z sirasmda seferberlik ilan
edip Tilrkiye'ye karI savaa haz1rlanan ve itilaf Devletleri'ne gilvenip Ankara Hilkilmeti'ni o ana kadar
tammay1 reddeden Gilrcistan, K1zll Ordu'nun ilerleyii kar1smda, Tilrkiye'nin birden bilyilk dostu kesilir.
Mo.skova'ya giden delegasyonumuz, Ocak 1921'de Tiflis'ten gec;erken, itilat Devletleri'nin kuklas1 olan Giircii Hiikilmeti'nden, Boleviklere kar1 ittifak ve birlikte sava onerileri ahr. Delegasyon Bakam Yusuf Ke825

mal Tengirenk, bu telkinleri 20 Ocak 192l'de Ankara'ya bir raporla duyurur. Rapora gore, Gi.ircii yetkili'leri, Ermenilerle bile birlememlzi isterler :
Miittefikiniz olan Rusya'nm -ki bugiin onunla
miittefik olmakta hakhs1mz, giinkii ingiltere'ye katl
boyle davranmak gerekir, fakat gelecekte miittefik kalamazs1mz-- amac1 Basra Korfezi'ne inmektir. Bunun
gergeklemesi, sizin de, bizim de tutsak olmam1zd1r.
Biz ise, bir daha tutsak olmamak istiyoruz. Bunun igin
Iran, Azerbeycan, Kuzey Kafkasya, Tiirkistan ve hatta -kiigiik bir Ermenistan, ozetle biitiln Dogu m.illetlerini
kapsamak iizere sizinle bir ittifak yapmahy1z. Bu ittifak yalmz politik degil, ekonomik de olmah. Bu ittifak
yalmz Ruslara karI degil, ingiltere ve bizi tutsak etmek isteyen oteki buyiik devletlere de karI olur. f}u
kadar ki, A vrupa'mn mali yardunmdan vazgegemeyizn.
Gurcistan yetkilileri, ingilizler adma konuarak,
bu ittifaka karIhk, Sevr Antlamas1'mn zaman iginde
degitirilebilecegini soylemektedirler :
Tiflis ingiliz Miimessili Stokes'un da s6yledigi
uzere, ingiltere Sevr Antlamas1'm degltirecektir. Fakat bunu zamanla yapacaktir. Venizelos'un diimesi ve
Ermenilerin komiinist olmas1 ile ingiltere, Sevr'i degitirmeyi imdiden ongoriiyor. Fakat gene zamana blrak1yor samnmiJ.
EMPERYALiZMiN OYUNUNA GELiR GiBi
OLUYORUZ ...
Giirciilerin bu goriilerini Ankara ya ileten Delegasyon Bakamm1z, raporuna U yorumu ekler :
Giirciiler bizimle bir ittifak yapmayi ve Kuzey'e
kan1i bir Kafkas Konfederasyonu kurmayi pek <;ok istiyorlar. Tiflis'in itilaf Devletleri entrikalarmm odag1

ve Kafkasya milletlerinin bu ag1dan bir randevu yeri

oldugu bilinmektedir. Bu nedenle, Gurciilerin Rusya'ya karI bize ittifak onerileri, itilaf Devletleri'nin et826

kisine bagalnabilir. Ruslarm bizim biitiin isteklerimizi

i;abucak karllayacaklan da belli degildini 42n.
Glirci.i yetkililerinin ittifak onerilerini, Moskova
gorlimelerinin sonw;suz kalmas1 olas1hg1m gozonunde
tutarak, delegasyonumuzun tamamen olumsuz kar1lamadlg-I anlailmaktadir. Cebesoy Paa, Gi.lrcistan temsilcimiz Kaz1m Dirik'in Gurci.ilerle temasa gegmesinin
kararlatmld1g1m yazmaktadir:
Ruslarla temasa gegmeden once, Menevik Giircistan'la bir iliki kurulmas1 ve ittifak imzalanmas1 sorununa gelince, Ruslan kukuland1racak ve onlara yeni yeni bahaneler icad ettirecek durumlarm ortaya g1kmamas1 gerekti. Eger Ruslarla bin~ey yap1lamaz ve :::onunda Ruslara karl Gi.ircistan ile bir ittifak yapma
zorunlugu dogarsa, durumumuz imdikinden daha zayif olabilirdi. Bu nedenle, Ti.irk Delegasyonu, Moskova'daki miizakerenin bigim ve rengine gore idare edilmek uzere, bizimle birlikte gelen Giircistan temsilcimiz
s.imdiden Gi.irciilerle temasa ge\!meliydi 427
Kazim Dink, ingiitere'nin kuklas1 Giirci.i yoneticileriyle temasa gegmenin gok otesinde yakm ilikiler
kurar. l?ubat ortalarma dogru, Kiz1l Ordu, Bolevik Ermenilerle birlikte Giircistan'a dogru saldmya gec,;ince,
Dirik, Kaz1m Karabekir kuvvetlerinin Gi.irci.iler yaranna Boleviklere karI savaa girmesini ister. Harp Tarihi Dairemizin yaym1, Dirik'in bu tutumunu U sozlerle belirtmektedir :
Tilrkiye temsilcisi Albay Kazim, Turk Dogu Cephesi'ni, Giirciller yararina savaa sokma onerisinde zsrar ediyordu. Giircillerin ve ingilizlerin isteklerine uyqun olan bu oneri, Turk temsilcisi tarafzndan Ankara'ya yazzlmifo> 428

KARABEKiR PA~A'NIN NOTLARI

Turk Dogu Cephesi Komutam Karabekir Paa cl.a.

delegasyonumuzun Moskova'ya varmak uzere oldugu
bir sirada goriilen bu tutum degiikligini notlarmda
~le ag1klar :
827

d6 ~ubat'ta (1921) Tiflis temsilcisi Kaz1m (Di1ik)

Bey makina bamda uzun bir ifre yazdirdi. Ozeti: Bu
sabah, Kiz1l Ruslar, tic; tumen ile Poylu-K1z1lk6prii hattma saldmya balam1lar, Gilrciller y1gmaklanm bitiremediklerinden biraz geri c;ekileceklermi. Gurcii Hiikumeti, himayemizi istiyor. Mudahale ile Ruslann ve
Ermenilerin harekatini durdurmamizi ve buna Dogu
Cephesi'nin sorumlulugunu alan Cephe Komutani'nin
girimesini Tica ediyorlar. !slam Komiteleri de rica edi-

yorlar*.
Buna pek atlm. <;ilnki.i Kaz1m (Dirik) Bey'e btzzat, Tiflis'e giderken, durum hakkmda geregi kadar
bilgi vermi ve Bolevik-Giirci.i savamda kesin tarafs1zhg1m1z1 koruyacag1m1z1, zira Ruslann yenilgisi halinde, Tilrkiye'yi kuatan !tilat Devletleri c;emberinin yeniden perc;inlenmi olacag1m anlatm1tlm. Bugi.in Glirci.i Mern~evik Hi.ikilmeti, itilat Devletleri'nin elindedir.
Nitekim Ruslarm saldms1 anlailmcaya kadar Ankara Hiikilmeti'ni tammam1lar ve Ermenilerle ban yaparken ses bile c;1karmam1lardi. Tiflis'te bizi Rusiarla
c;atlmaya yoneltenlerin kimler olduklan apac;1k bellidir. Kaz1m (Dirik) Bey, nas1l soylediklerimi dilfulemiyor da etki altmda kahyor. Buna aarken Genelkurmay Bakam Fevzi (Qakmak) Paa'dan da bir emir gelmez mi?
Antep'te Frans1zlarla savalarm baanyla devam
ettigi ve baanh bir huruc; yap1ld1gi haberi de gelmiti. Bati'da Yunanhlarla da aym halde idik. Bu durumda, ( Dogu Ordumuzun Dogu'ya dogru harekete hazir
bulunmasz emri geliyor), yani ben de Boleviklere saldzracagim, nedeni de Ankara Hukumeti karar vermi,
Kafkas Konfederasyonu yapacakmzf ..

Dogu koullan hakkmda Ankara'mn hala bilgili

olamad1gm1 nas1l kabul etmeli? Boleviklerle yap1lacak
dostluk ve belki de ittifak antlamas1 ic;in Moskova'ya
* Hlristiyan kontroltindeki Gtlrctl Htlktlmeti, milslilmanlara,
ozellikle Abazalara sistemli zulmetmitir.

828

delegasyonumuzun gonderilmesi zorunlugunu ve vakit

vakit durumu gerektigi gibi yazmItim. Delegasyonumuzdan da henilz fena bir haber almamIbk. bte
yandan Londra Konferans1'na da bir delegasyonumuz
gitmiti. Acaba bundan bir gi.izel haber mi gelmiti?
Ankara Hukumeti'ni Boleviklere kari harekete ger;iren itki bu mu idi? Ne olursa olsun, Bati istiUisi altinda iken Boleviklerle r;arpimak demek, elimizle ku~atma r;emberini uzerimize kapatmak degil mi idi? ...

Ti.irkiye'yi bir ate c;emberi i<;inde eritmek ve hi<;

degilse Ruslarla bizim ittifak etmemiz olanagm1 kald1rarak Dogu Cephesi birliklerinin Bat1'ya aktanlmas1m engellemek ve ooylece Yunanhlann istilas1ru kolaylatirmak igin mi Londra Konferans1 ag1ld1? Bu oyunu Ankara'daki arkadalanm1zm anlamamasma at1m. Ve Genelkurmay Bakanl1g1'na, Millet Meclisi Bakanhg1'na ve D1ileri Bakanl1gi'na durumu yanh gordUklerini ag1klayarak, (aslmda bizim olan ve Moskova'ya da bir kez daha bizim oldugunu onaylatmak iizere oldugumuz Ardahan ve Artvin bolgelerinin ban<;I
yoldan igal edilmesi zamanmm geldigini) tipkl Gtirciller bize Kars hareketi sirasmda bir gizgi gostererek,
A:rdahan ve Artvin'i haks1z yere kendilerine ahkoyma
yoluyla bu ~izgiyi amaz isek tarafSiz kalacaklanm
bildirdikleri gibi, biz de kar1hgim ag1klayarak Bolevik: ve Giirciilere karI tarafs1zhgim1z1 ilan etmeliyiz.
Ve derhal Ardahan ve Artvin'i igal etmeliyiz 4211
Karabekir Paa bu gorti.lerle, Kaz1m Dirik'e karI
<;1kar ve 20 l:)ubat 1921 tarihli bir yaz1yla onu sert bi~imde uyanr. Tiflis temsilcimize, durumu kavrayamad1gu11, itilaf Devletleri'nin hakklm1zdaki kararlanndan
heniiz vazgegmedigi g6Iiiliirken, Boleviklere karl biz! savaa siiriiklemelerinin, ate gemberi iginde eritmek
igin oldugunu unutmamas1 gerektigini hatirlat1r. Ankara, 20 ubat'ta Karabekir'in g6riiiinti benimser. Ardahan ve Artvin 23 ubat'ta Giircii Hiikiimeti'nin nzas1yla bize birak1hr. Ayru gi.in Ti.irk birlikleri Ardahan
ve Artvin'e girerler.

LONDRA KONFERANSI KAFKAS PETROLU

.
KOKUYOR
Ne var ki, bu arada ilginc; olaylar olur: itilaf Devletleri, Boleviklere kar1 cesaret:ini ve mtidahale olanaklanm artirmak ic;in 26 Ocak 192l'de Gtircistan'1
cede jure tammujilardir. Bir gti.n once de Londra Konferans1'na, Ankara'dan bir temsilci katilmasnu kararlatlrm1lardir. Harp Tarihi Dairesi'nin yay1mna gore, Ankara'mn Londra Konferans1'na c;agnhmm nedeni, Gtircilleri Boleviklere karI direnmede canlancbrmaktir:
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin temsilcileri de
Londra'ya gagrildz.
Bu olay, Giircii Hilkilmeti'ne resmen bildirildigi gibi, ajanslarla da yayznlandz. Tiirkiye'nin ve islam Alemi'nin <;eitli sorunlari iizerinde genel olarak uyuUldugunu ilan eden bu ajans haberi bir bomba glbi patladz. Bunun iizerine Giirciiler canlandzlar ...
Tiirklerin Londra Konferansz'na c;agrilmalari olayinz, ingilizler bu bOlgede etkili bir propaganda silahi
olarak kullandzlar. Fakat bunun siyasal bir manevra
oldugu c;abuk anlazldz. Qtinku ingilizler, Milli Misak'1

tammak istemiyorlard1 ve ileri surdtikleri oneriler Sevr

Antlamas1'ndan pek de farkh degildi 4:i 0 .
TA~NAK

ERMENiLERi ILE KU~KULU iLi~K1LER

Bir yandan Gtircillerin Ttirkler ve mtisltimanlar

da sizinle beraber1> diye morali ytikseltilirken, tite yandan 18 f;lubat 1921'de Tanaklar, ingiliz destegi ile bir
darbe di.izenleyerek Erivan'da Bolevik Ermeni Hi.i.kilmeti'ni devirirler. Tanak Ermenileri, Boleviklerle savaa tutuurlar ve bizden yarchm olarak ufak bir askeri kuvvet yollamam1z1 ve savata kullanmak i.izere elimizdeki Ermeni tutsaklan serbest b1rakmam1zi isterler. Karabekir Paa, savata tarafs1z kalacag1m1z ic;in.
Ermenilere yard1m etmek i.izere, asker gondermeyi red830

deder, fakat Ermeni tutsaklanmn geri verilmesini uygun bulur! 431

Ermeniler ve GiircUler, Boleviklere kaI'l bir siire
baanh olursa da, 24/25 ~ubat gecesi Tiflis diler, Tiflis'te Bolevik Hiikiimeti kurulur ve Bolevikler ilerlemeye devam ederler. Bu nedenle, Tiirkiye'yi Boleviklere karl savaa sokma yolundaki emperyalist oyunlar hiz kazamr. Gilrcii Hiikilmeti, bol toprak vaatleriyle, Tiirkiye'yi savaa sokmaya yonelir. Tiflis temsilcimiz Kaz1m Dirik, Gilrcil tezlerinin tam savunuculugunu yapar. Nitekim Tiflis'in Boleviklerce igali ilzerine, Mellevik Hilkiimet'le birlikte Kiltayis'e ~ekilen KA.z1m Dirik, 26 ~ubat'ta Batum'u igal etmemizi ister.
Euna karI c;1kan Karabekir Paa, 2 Mart 192l'de Genelkurmay Bakanhgi'm uyanr ve oyuna gelinmemesi
gerektigini belirtir. Harp Tarihi Dairesi AI'ivlerinde
bulunan Dogu Cephesi Komutam'mn bu uyaris1 ozetle oyledir :
Sovyet Rusya, Batum'u almak istedigine gore, belki de Ti.irkiye Hiikiimeti'ne hig sormadan Batum'u ve
biitiln sancagi igale kalk11r. Boyle bir durumda Batum'u elde tutacak kadar bir kuvvet bulundurmak zordur ...
Batum, askeri ve ekonomik bak1mdan Ti.irkiye ic;in
onemli degildir. Bu nedenle, Batum'un igalini yararll
bulmuyorum. ilk once igal edilip sonra boalfald1gi
takdirde islam halkmm ezilmesine ve giiveninin azalmasma yol agar ... 4s2
BOLl]EViKLERLE SAVAf1IN EiGiNDE
Ne var ki, Mart balarmda Batum, Ah1ska ve Ah1lkelek'in gec;ici olarak taraf1m1zdan igalini isteyen
Gurcii onerileri iizerine, Ankara'mn tutumunda bir dei~iiklik gori.ililr. Genelkurmay, 8 Mart 1921'de Giirciilerin boaltacag1 Batum Sancag1 ile Ahlska ve Ah1lkelek kasabalarmm igalini Dogu Cephesi Komutanhg1'na
831

bildirir*. Genelkurmay BB.kanllgi, 9 Mart 1921 tarihli

emirde, K1z1l birliklerin Acara vadisi boyunca Batum'a
girmelerine, silahh bir <;;atlmaya gidilmemek kouluyla engel olunmas1m ister433 Du1i:;ileri Bakanhgi ifresi
ile, Kafkas Federasyonu yapacag1m1z1, Dogu Cephesi'ne duyururm. 0 gfullerde D1ileri Bakam'm1z Bekir
Sarni, Londra'da Lloyd George'a Kafkas Federasyonu
onermektedir :
Turkiye'yi Rusya'dan korumak igin butun Kafkasya'da askeri bir set olarak bagzmszz bir konfederasyon
kurulmalidzr.
GU.glil bir Kafkas Konfederasyonu, hem Turkiye
ve hem de ingiltere'nin gikarznadzr 435

Lloyd George, bu oneriyi devlet adamma yaklir

bir davram diye degerlendirir. Fakat el altmdan Lloyd
George-Bekir Sarni gorU.melerinin tutanaklanm, daha once belirttigimiz uzere. Kemalist Tfukiye ile Boleviklerin aras1m ac;mak i<;in Moskova'ya ulatlnr! Bekir Sarni, aynca 9 Mart 1921'de Turkiye'yi FranSJz nufuz bOlgesi yapan bir anlamayi Frans1zlarla imzalar.
Oysa Frans1zlarla anlB.ma imzalad1g1m1z, Kafkas
Federasyonu'na yoneldigimiz ve Ordumuza K1z1l Ordu'nun ilerleyiini durdurma emrini verdigimiz 9 Mart
gunu, Moskova'daki Turk Delegasyonu Stalin ile yapt1g1 konumada Batum, Ah1ska ve Ah1lkelek'in Sovyet]ere birakllmasm1 kabul ettigini bildirir. Sovyet Birliklerine, bunun i.izerine, Batum'a girmek ic;in kesin emir
* Aralof, bu konuda :;;i:iyle yazmaktadir: Gtircil lideri Noy
Jordan, 1920 y1ll sonlarmda, Batum bi:ilgesini 15-20 yil silreyle
Ingilizlere kiraya vermeyi i:inerdi. Bununla bagll olarak da,
Mensevik Gege;kori'yi bu sorunu gi:irilsmek ilzere Londra'ya
gi:inderdi. Yukanda si:iz konusu edildigi ilzere, Gilrcistan Mentievikleri, Batum'la bitisik bolgelerin Ttirkiye'ye verilmesi l1;in
gizli bir antla~a imzalam1:;;lard1. Bunu yapmaktan maksat,
K1z1l Ordu'nun Kemalist Ttirkiye ile ;ati:;;mas1m saglamakt1.
Bu i~te, Kemalist Ttirkiye ile GUrcti Mensevikler arasmda blr
blok meydana getirmeye 1;ahi;an Fransa, k1skirt1c1 bir rol oynamakta idi> (Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tttrklye Hat1ralar1, s. 29).

S32

verilir. Tiflis'teki Bolevik lideri Orjenikidze, 10 Mart

1921'de Karabekir Paa'ya Moskova.'da delegasyonumuzla vanlan anlamayi bildirerek Batum, Ah1ska ve Ah1l.kelek igalinden vazge9ilmesini ister. Haber, Ankara'ya duyurulursa da, Ankara, Batum ve 9evresinin igalinde direnir. Birliklerimiz 11 Mart 1921'de Batum'u
igal ederler. 14 Mart'ta Bolevik yonetimi kurulmu
Ah1lkelek'e girerler. Frans1z donanmas1, Giircistan'da
ilerleyen Bolevikleri atee tutar.
12/13 Mart gecesi Ankara, Batum, Ah1lkelek ve
Ah1ska'da Turk hiikiimet memurlan atanmasm1 Dogu
Cephesi'ne bildirir. Kaz1m Dirik, Giirciilerle yanyana
Boleviklere karl savaa girmek i<;in sab1rs1zlanir. Dogu Cephesi Komutam, notlarmda durumu Oyle ai;:1klar:
Bizim Tiflis temsilcimiz Albay Kaz1m Bey, civar
miisliimanlarm1 da emrine alarak 24 saat zarfmda aksi
emir almazsa, Boleviklere karI islam Birlikleri Komutan1 olarak Giirciilerle ortak savaa girecegini ve
yanmdaki subaylan da 9e:;iitli komutanhklarda kullanacaguu bildiriyor!
Ankara, Hiikiimetimizin temsilcisi olan bu kiiye
birey yazm1 m1, bilmem. Bu hareketin oradaki islamlan toptan yok etmekten ve bizi de savaa siiriiklemekten baka bireye yararmyacagm1 kendisine sert
yazdlm ve onun Gurcu Hiikiimeti katmda bir temsilciden baka birey olmad1gm1 anlattim. Kaz1m Bey, 13
Mart'ta Batum'dan yaz1yor: Giircii Ordusu, SamtrediPoti hattma i;:ekilmi. Benim sert direktifimi de Kaz1m
Bey alnn. Dlileri Bakanllg1m1z, temsilcimize hi<;:bir
direktif vermemi. Ankara'daki Giircu Sefiri Mdivani'ye Hilkiimetimiz tarafmdan verilen bilgi, benim Kazim
Bey'e verdigim direktife kar1tm1 ! Giircil D1ileri Bakam, Kaz1m Bey'den durumun a<;1klanmas1m istemi, o
da bana soruyor ... Kazim Bey'e benden aldlg1 direktif
~er~evesinde davranrnasm1, kendiliginden aylun yonde iler yapmamas1m ve artik durumunun Batum

va:833

liligi'ne doniitilgtinti. anlattim 486

Gurcii Ordusu, 16 Mart 1921 gtinii Samtredi-Poti
hattmda da tutunam1yarak geri <;ekilir, ka<;anlar Batum'a dolar. Batum'dan Kazim Dirik, aym giin, Nasyonalist Demokratlar'm hukiimetleri ele alacaklanm ve
Tiirkiye'nin himayesini isteyeceklerini yazar. Karabekir
Paa, bu himaye istegini oyle yorumlar:
itilaf donanmas1 Karadeniz'de egemen iken, (b,atta baz1 Frans1z gemileri sahilden Boleviklere birka<;
top da atm1tlr) ve Istanbul'da ordulan da hazir iken
hala Giirciilerin bizim himayemizi istemeleri kukusuz
gosteriyor ki, itilaf Devletleri Boleviklerle <;arpt.maktan korkuyorlar ve bizi garpttirmakla hem onlan hem
bizi arzu ettikleri f elakete dililrmek istiyorlar ve halti
da ilmit ediyorlar 431

Batum'da Nasyonalist Demokrat Hiikiimet kurulmaz. Menevik Hukiimet, Giircii Boleviklerin koalisyon hiikumeti kurma onerisini de reddederek, 17 Mart
gecesi iilkeyi terkeder. Giircii Hiikiimeti aynlmca, 17 /
18 Mart gecesi Kaz1m Dirik, Batum'da Ti.irk Hiikiimeti kurar ve villi olarak ie balar. Batum'daki Giircti.
Alay1 Komutam da Boleviklik ilan edip ge<;ici hiikiimet kurar. Menevik Gilrciller de, Bolevik Gilrciller
de Batum'da Tilrk Hilkilmeti tekiline kari r;tkarlar!
<;arp1malar olur. Kiz1l Ordu Batum'a girer. 17/18 Mart

gecesi Tiflis'ten Bolevik lideri Orjenikidze, Karabekir'e bildirir :

- ingilizlerin tevikyle aramiz ar;iliyor. Batum'u
boaltiniz.

Oysa o tarihte Moskova'da Dostluk Antlamas1 itnzalanm1 bulunmaktad1r. Batum'da ise kanh <;arp1malar olmaktad1r.
OZELE~TiRi

Bu sualarda Londra Konferans1 baans1zhkla sove 23 Mart 192l'de Yunan Ordusu Eskiehir'e dogru ileri yiiriiyue ge<;mitir. ingiltere, Yunan'-

nu<;lanmu~

834

m arkasmdad1r. Dogu'da ingilizl.:>1 :, ya1ayacak bir maceraya yer yoktur. Mart sonunda D0~u'dai{i Turk birlikleri, bugilnku sm1rlanm1za <;ekiliiler. Ankara'daki
k1sa siireli, fakat tehlikeli dalgalanma boylece son bulur. Karabekir Paa, 27 Ma:t 1921'de Kars'tan Mustafa
Kemal'e yazd1g1 bir yazida, Gurcistan olaylarmm bir
ozeletirisini yapar ve giiven verici bir politika izlemenin onemini belirtir. 11 Nisan tarihli cevabmda Ataturk tarafmdan da pek kuvvetli bulunan Karabekir'in onerdigi Dogu Politikas1 i:iyledir:
Londra Konferans1'mn i<;yuzilniln, Rus-Gil.tcii savamda Tilrkleri Kafkas emelleri peine silrilkleyip
Giirciilerle birlikte Ruslara karI sava ac;tirmak ve
boylece Ti.frkiye'yi ate c;emberi i<;inde eritmek, ya da
hi<; olmazsa Gurciilere kar1 Turkiye'nin Ruslarla birlikte hareket etmesini engellemek i<;in dilzenlenmi bir
oyun oldugu artik gi.in gibi ag1ga <;1kti. itilaf Devletleri'nin Kafkas oyununu c;oktan beri a<;1kga gorerek, tarih ve ozetleri yaz1mm sonunda bildirilen gortiler ileri siirmiitum ve bu gortiler 15 Arahk 1920'de Hukiimetimizce de kabul edilmiti. Durum bu iken, can c;:ekimekte olan Menevik Giircii Htiklimeti ile anlamaya
gidilmesini ve hatta Kafkas Konfederasyonu yapmaya
kadar vanlmas1111 ve Batum igalinin Millet Meclisi'nce
dahI pek gok alk1lanmasm1, Dogu'nun koullanm ve
Rusya'nm yaamsal <;1karlanm bilenlerimizin az olmasma kar1hk, bizi her yandan saran itilaf Devletleri
propagandasmm dehetine baghyorum. Onceden saptanan program1 birden degitirerek, Ahlska ve Batum'u
igal ve ilhak ettik. Boylece Gtircu Hilkiimeti'nin direniinin vaktinden once kmlmasma yol agtik. Bolevikler
de direnmeye ugramadan Batum'a indiler. Batum'un
kendi ellerinden <:;1ktigm1 gorilr gormez Gilrciller, ister
Menevik, ister Bolevik olsun, bize karI birletiler.
Giircii Ordusu bize silah vermedi, silah attI. Sonunda
ne Ruslan, ne de Giircilleri honut edebildik ...
Ruslar Kafkasya'da egemen bulundulclari surece,

835

onlarla dost ve hatta milttefi!C olmaliyiz. Bu da Ruslarin

yllamsal <,;z.karlarinda gozilmilz bulunmadigzna onlarz
soz ve tutumumuzla inandzrmakla olur. <;arhk Rusyas1

zamamnda fabrika ve demiryollari tamamen Baku kaynaklarma gore yap1lm1 oldugundan, Rusya ne bic;ime
girerse girsin, Baku'siiz olmaz. Baku da Batum'suz olmaz. Bu iki onemli limam biribirine baglayan demiryolunu saglamak ic;in gerekli arazi de 4 Arahk 1920'de
sundugum ve Hilkilmetimizin dahi 15 Aralik 1920'de
kabul edip Moskova Delegasyonu'na bildirdigi ve bugiln de Antlama ile Ruslarla kararlagtmlan sznirdir.
Bu sznmn Kuzey'inden artik Ruslar kw;kulanmamalidzr. Bunun i<;in en once Baku, Tiflis ve baka yerlerdeki temsilcilerimiz kari-devrim komitelerinin yatagi
olmamalidzr. Temsilcilerimiz, Hiikiimetimizin de c;izdi-

gi politikadan kiisel duygularla, ya da baka etkilerle aykm diimeyecek kiiler olmah ve ellerinde ac;1k
direktif bulunmahdir. itilaf Devletleri, o kadar giic;lii
propaganda yap1yor ve o kadar harcamalara giriiyor
ki, bunlarm karismda a1rmamak ic;in biiyiik beceriklilik ve zeka ile birlikte pek de saglam bir ahl!ka
sahip olmak gereklidir. Aksi halde, itilaf Devletleri,
lcendi emellerini bizim memurlarimzza izletmekte devam edecekler ve Kafkasya'da kari-devrim hilcrelerini
bizim politik ilerle gorevli memurlarzmizzn <,;evresinde
kuracaklar ve Ruslarla aramizda sonsuza dek kuku
bulunduracaklardir. Bu ise, Ruslar kuvvetli oldugu silrece, bizim i<;in feUlketli bir politikadir>> 488 .

GUMRU OLAYI
Ne var ki, Atatiirk'9e de payla~1laa bu goriilere
ve Moskova Antlamas1'na ragmen, Giircistan olaylan,
iki illke arasmdaki kukulan ve karIhkh giivensizligi
artiracaktir. Giimrii'yii boaltmakta gecikmemiz ve Tanak Ermenileriyle ilikilerimiz bu kukulan koriikleyecektir.
Bu nedenledir ki, Moskova Elc;imiz Ali Fuad Cebe836

soy Paa, 11 Nisan 1921 tarihli ifresinde, Moskova Ant~

lamasi'nda ongoriilen smira birliklerirnizin derhal gekilmesini ister :
Eger Rusya'mn di politikaIDlzda bize destek olmas1 isteniyorsa ve sozle ve yaz1yla verecegini garanti
ettigi para, silah ve cephanenin h1zla teslimi gerekiyorsa, ozellikle Antlama'nin Dogu sinirlarina ait olan
maddelerini hemen uygulamak ve bu yanden Ruslari
kukuya dililrecek durumlara yol a<;mamak gerektigi
gibi, yeniden Sovyet olan Ermenistan ile, Gurcistan ve
Azerbeycan ile oldugu uzere, bir antlarna yapmak gerekecektir.
imzalamp sonra da BU.yuk Millet Meclisi tarafmdan reddolunan Ttirk-Frans1z anlamas1 ve Giircistan'daki ileri hareketimiz dolay1siyle Rusya gevrelerinde
hakk1m1zda dogan kukular imdilik gegrni ise de E;rmenistan'm yeniden Sovyet olmas1yla Antlama'run buna ait olan k1s1mlanm derhal uygulam1yacak olursak,
bu kw:?kular yeniden az r;ok dogacaktir 439
Ne var ki, Tiirkiye, Gtimrii ve Arpagay'm Dogu'sundan r;ekilmekte aceleci davranmaz. Karabekir Paa,
Genelkurmay'dan ald1g1 direktife gore, bazi politik diiiincelerle buralann boathlmasma yanamaz. Bu s1rada Azerbeycan ve Ermenistan'da durum kan1kt1r.
4 Nisan'da Baku'da r;okluk Ermenilerin katild1g1 bir
kar1-devrim olursa da bastir1hr. 18 ubat 192l'de Erivan'da kurulan Tanak Htikiimeti, 2/3 Nisan gecesi Klz1l Ordu'nun Erivan'a girmesi uzerine silah, top ve cephaneleriyle Zengezor'a r;ekilir. Tanaklar, Gerus'da General Dro'nun yonetiminde Ermeni Tanak Hiiktimeti
kurarlar. ingilizlerin destegiyle Boleviklere kar1 savamaya devam ederler. Tanaklar, Tiirkiye'den yard1m bile beklerler! Bu durumda Onbirinci Kiz1l Ordu
Komutam, Karabekir Paa'dan 16 Mart 1921 Antlamas1 smirlarma r;ekilmesini israrla ister. Ordu Komutam,
13 Nisan tarthli bir notayla, bOlgenin zorla boaltilacagm1 bildirir. 23 Nisan'da Gtimrti boalt11Ir.

837

Bu olay, Moskova Antlamas1'mn imzalanmas1yla

balayan yard.Imm durrnasma yol agar. Antlama imzalanmca Sovyetler, bir miktar sava malzemesiyle birlikte 10 rnilyon rublelik altm yard1rnmm 5 rnilyonunu
gonderirler. Arna bir sure sonra yard1mm gonderilmesi
durur.
STALiN YARDIMA

KAR~I...

Kafkasya olaylan kadar, Ruslar, Ttirk-Frans1z yakmlamasmdan da kukuludur. Bekir Sarni Antlarnas1, Millet Meclisi'nde reddedilmi ve <;igerin'in protestolan uzerine Bekir Sarni gorevinden aynlrn1tlr. Fakat Fransa, Ttirkiye'ye yakmhk politikasm1 stirdtirrnektedir. Franklin-Bouillon, Ankara ile bir anlamaya varmak igin gaba gostermektedir. Bu nedenle Ttirkiye'ye
yard1m konusunda Sovyet yoneticileri duraksamaya
dtimtilerdir. Louis Fischer'e gore, Lenin ve Trogki
Tti.rkiye'yi desteklemekten yanadlr. Stalin, Orjenikidze ve oteki baz1 bolevik liderleri, gtivensizlik duygulanyla, yard1rndan yana degillerdir.
Boleviklerin yard1rn konusunda gosterdikleri duraksama Ankara'da da kukular uyand1nr. Mart 1921'de ingilizlerle ticaret anlamas1 irnzalayan Rusya'mn,
ingiltere'nin goziine girmek igin Tiirkiye'ye yard1m1
durdurdug;u diiiiniiliir :
ccBir yandan Sovyet Dlileri Komiserligi, ate yandan Ugiincii Enternasyonal ingilizlere yaranabilrnek
igin aleyhimize o kadar gok donmiilerdi ki, bizleri ve
hatta Dogu milletlerini ingilizlerle gizli bir anlama
yapt1klan kukusuna diiiirmiilerdiHo.
Bu kukuyla, Moskova Biiyiikelgimiz Ali Fuad Paa, Nisan 1921'de Qigerin'e karI Oyle konuur :
Bugfmkii durumumuz ile Rusya'nm Giiney iilkesini biitiin anlam1yla dilmanlanna karI kap1yoruz ...
Eger Tiirkiye, ingiliz ernperyalizminin onciisii olan Yunan Ordusu'nu yenilgiye ugratarak istedigi barIl Bat1hlara kabul ettirirse, miittefikirniz Sovyet Rusya'nm
838

da onemi o olc;;iide Batihlar katmda yiikselecektir. Ekonomik yard1mlar o Olc;;ude artacaktir. Yoksa ingz"Uzlere
yaranmak i~in bizlere kari dostlugunuzu ve yardtmtnizi azaltacak ve bizden uzakla~acak olursamz, ingiliz
emperyalizmi her ikimizi de ayri ayri avlayacaktir. Ne

yaz1k ki, sizin tek tarafh hareketleriniz, onlara bu f1rsati verecektir. Biz davam1za baghy1z ve daima da bagh
kalacagiz. Benim ve hukumetimizin goriiii, sizinle gerc;ek dost ve miittefik olmaktir. Dilmanlar1m1za kar1
birlik olarak hareket etmektirn 441
ANKARA'DA BOL:;!EViK SALDIRISI BEKLENiYOR
Bununla birlikte, Sovyet yard1mlan yeniden ac;;1lmaz. Kukular devam eder. Enver Paa, Mustafa Kemal
itilaf Devletleri'yle Rusya'nm giivenligini tehlikeye
atacak bic;imde bir anlamaya varchg1 takdirde baVUrulacak bir koz olarak elde tutulur. Bu da Ankara'nm
kukulanm iyice artmr. O kadar ki, ingiliz propagandas1, Kral Konstantin'in Ankara'y1 igale hazirland1g1
gi.inlerde, Boleviklerin Kafkasya'dan Tilrkiye'ye sald1rabilecegine Ankara liderlerini inand1rmayi baarabilecektir ! Ornegin, Ali Fuad Paa, 26 May1s 1921'de Moskova'dan yollachg1 raporunda ozetle U gorilleri ileri
si.irer:
Bolevikler, i.ilkedeki gida ve uretim kaynaklan
bunahm1m gidermek ic;in ilkelerinden 6nemli bir klsm1111 feda etmek zorunda kalmu~larchr ...
ingiltere'de bugiln Rusya'nm sava sirasmda sipari ettigi birc;ok haz1r malzeme vardir ki, bunlar kolayca, istendigi anda Rusya'ya tamabilir. ic;te Rusya' daki i koullanm gerektirdigi bu durum, Rus di politikasmm da ingiltere'den yana egilimini dogurmutur ...
ingiltere'nin ... Rus-Tiirk yaklnlamasm1 parc;alamaya c;ahtlg1 kukusuzdur. Rusya, ic; durumunu d-Lizeltme ac;1smdan ingiltere'ye kar1 bag1mh durumda
kaldlg1 ic;in, ingiltere'nin bu ite baanh olacagi saml1r ...
839

Ruslar, bizi hi<; olmazsa 1914 s1mnnm gerisine atmakla, Kafkas demiryollanm tehditten kurtaracaklan
gibi, Islam Di.inyas1 i.izerinde son yillarda kazand1g1m1z
sozi.i ge~erliligi de azaltirlar. Bundan baka Aras gevresiyle Van ve Mu bOlgesini Ermenistan'a katarak da
ingiliz kamuoyunu kazamrlar 442
Atatiirk'iin dahi, Kafkasya'daki bir Bolevik sald1nsm1 olanaks1z saymad1g1 anlailmaktadir. Nitekim 10
Haziran 1921 tarihinde, Mustafa Kemal, Dogu Cephesi
Komutam'na oyle yazar :
<<Moskova Bilyilkelc;isi Ali Fuad Paa Hazretleri'nden 7 Haziran 1921 tarihinde gelen ayrintzli raporda
imdiye kadar ernperyalist ve kapitalist hilkumetlere
dilman olan Boleviklerin bu politikayi degitirdikleri, ozellikle fogilizlerle anlaarak Kafkasya yanilnde
bize hilcum eylemeleri olasi bulundugundan Dogu Ordumuzun her olaszliga karz olaganilstu uyanik ve hazir olmasi gerektigi onemle bildirilrnektedir.

Gereginin yap1lmasm1 ve bu konudaki gorti.lerinizin saglanacak bilgilerle iletilmesini dilerim)).

Karabekir Paa ise, Dogu Cephesi'ndeki birliklerin
Yunan'a karl savamak uzere Bat1'ya aktanld1g1 bir
s1rada ~1kan Rus saldms1 soylentisini 6yle yorumlar :
Kuvvetlerimizin Bati'ya yol aldzklari bir zamanda, Uilaf Devletleri ajanlarinzn Moskova'da, Tiflis'te
ve Batum'da delegelerimize, elc;ilerimize milthi propaganda yaparak, kuvvetlerirnizi Dogu'da alikoymaya
c;alitiklarina kukum kalmadi 443
O giinlerde, 18 Haziran 192l'de Lord Curzon, Tilrkiye'nin Kafkasya'ya dogru genilemesine raziyiz diye
deme~ vermekte ve Kral Konstantin biiyi.ik saldmsma
hazirlanmaktadir. Nihayet 5 Temmuz'da Konstantin
salchn emrini verir. Hedef, Ankara'dir.
Millet Meclisi'nce onaylanmas1 geciktirilen Moskova Antlamas1, boyle bir ortamda acele onaylamr. Antlamanm zorunlu kild1gi Giircistan, Ermenistan ve
Azerbeycan'la yap1lacak antlama ise ancak Sakarya
Zaferi'nden sonra Kars'ta imzalanabilecektir.
840

110 l,f;lEViKLERE VERiLEN ANTiEMPERYALiST

1:>1:1:rn1

Bu kar1hkh kuku ve guvensizlik ortammda AnMoskova'ya gonderdigi notada, en sert antiemperyali.st tutumun ampiyonlugunu yapmakta, Bolevik
'i:~usya'yi emperyalist ingiltere'nin aldatmacalarma kar~1 uyarmaktad1r. Cebesoy'un ag1klad1gma gore,
14
A~~ustos 1921 tarihini ta1yan ve 13 Eyliil'de Lenin,
Tr0<;ki, Stalin ve Qigerin'e gonderilen ve Mao'cu say1labilecek goriileri de dile getiren notam1z bu bak1mdan.
1lgingtir:
Pek yakmda Dogu sorununu kesinlikle gozecek
bir ban konferansma gagnlacag1m1z1 gosterir kamtlar
vardir.
Kamm1za gore Dogu sorunuyla Rusya'daki Bolevik yonetimin tanmmas1 ve kabul edilmesi sorunu, biribirinden aynlmaz bir davadir. Moskova Antlamas1'nm
imzasmdan once Moskova'ya gonderdigimiz birinci delegasyonumuz ve Antlamayi imzalayan ikinci delegasyonumuzla biz bu inanc1m1z1 aynntilanyla bildirmitik.
Fakat o vakitler Rus DIileri Komiserligi, dunya ekonomik durumunun ve ozellikle Rusya'nm ekonomik durumunun yeniden kurulmas1 gerektigi ve Sovyetler
Cumhuriyeti ile kapitalist devletlerin ilkelerinden herhangibir ozveride bulunmadan yalmz ban imzalayacak olurlarsa, ekonomik ilikilerin kendiliginden kurulabilecegi, buna her iki tarafm da inand1g1, aksi takdirde her iki t raf igin de gokiintiiniin kesin oldugu,
eger Sovyet Cumhuriyetleri ekonomik durumlanm duzeltmezlerse, rejim miicadelesine devam edemiyecekleri, bunun igin de ag1k, ya da gizli birlikte hareketin
mtimkiin olam1yacag1, ancak biraz para ve sava malzemesiyle yard1m yap1lacagi bildirilerek, onerilerimiz
ka bul edilmemiti.
Aradan alt1 ay gegtigi halde, bu yila ait para yard1mmm ikinci taksiti almmad1gi gibi, sava malzeme~; u ra,

841

sinin de top ve koum hayvanlarmm onemli bir klsnu

<la almamad1.
Biz o vakit olaylann gelimesini bekleyerek fazla
1srar eylememitik. Bugilne kadar gegen olaylar, bize
U kamyi vermitir ki, kapitalist hukiimetleri Sovyet
Cumhuriyeti ile ekonomik ilikilere girdikleri zaman
tirsattan en biiyiik Olgilde yararlanarak sava yoluyla
deviremedikleri Sovyet Cumhuriyetlerini, ekonomik
iliki perdesi altmda miidahale politikalarinz daha gok
genileterek onlari yikmayi diiiinmiilerdir. ite bugun, bu miidahale politikaszmn agzk orneklerini gozlerimizle goruyoruz. Onun igin bugiinkii durum bize, komunizmin kapitalist diinya ile herhangibir kombinezonla vakit kazandirdiktan sonra kesin mitcadeleye
girimesi yoluyla baariya ulm1acagim go,stermiyor. Tersine, Dogu milletleri ile gergek bir dostluk ve galtmada siki bir birlik yaparak, Bati'nin kartzk ve bOliimlere ugramt durumundan yararlanarak, bunlara politika ve ilkelerini zorla kabul ettirme yoluyla bir baarinzn elde edilebilecegini gosteriyor. Bu nedenle, ii~iin

cii kez Bat1'da bir konferansa gitmezden once, biitiin

Sovyet Cumhuriyetleri ile her konuda anlamayi ve s1k1 bir ibirligi yapmay1 istiyor ve oneriyoruz. Ancak
bu sayededir ki, Bati'ya karI baguns1zhg1m1ZI ve ozgtirliigtimiizii ve ilkelerimizi kuvvetli bir biQimde savunabilecegiz ...
Tarihin ve belki diinyanm en onemli dakikalanm
yaad1g1m1z bu anda iic;iincii kez onerdigimiz ibirligi
sorununun Rusya Sovyetler Hiikiimeti'nin yetki ve niifuz sahibi iiyelerinin bilgilerine ulahnlarak genel politikam1za kesin bir yon verilmesi igin iki y1ldan }?eri
soz konusu olan bu sorunlar hakkmdaki kesin cevaplann bildirilmesini son kez tekrarlanz 444
GOriiliiyor ki, Ankara Hiiktimeti, Boleviklerin Bati ile ekonomik ilikiler kurmas1111 yanh ve tehlikeli
bulmakta, Sovyetlerin milli kurtulu savaI yapan Dogu iilkeleriyle tam bir eylem birligi yaparak, Bat1'y1
gerekirse zorla bolevikletirmesini onermekte ve Ttir842

1uve'nin Bat1'ya kar'1 bag1ms1zll.k ve ozgtirliigiini.in sa\11mulmasm1 bu eylem birliginde gormektedir. Boleviklcr ise, bizim anlad1gnruz bii;;imde bir ittifaktan kai;;mmaktadlrlar. Nitekim <;ii;;erin, ittifak konusunda Cebe:1oy'a bir kez daha hayirn cevabm1 verir:
Notamzda tekrar ittifak sorunundan soz etmisinl z. Bunun ilkelerimize ayklri oldugunu ve fakat baz1 onemli sorunlarda ibirligi yapabilecegimizi daha
r>nce soylemitik. Bu fikrimizi degitirecek durumda
degiliz)) 445.
STALiN - CEBESOY KONU:~MASI
Bu sirada Sakarya Zaferi kazamhr. Enver Paa sorunu ortadan kalkar. Moskova'mn baskIS1yla Kafkas
Cumhuriyetleri, 16 Mart 1921 Antlamas1 ile i;izilen s1mrlan kabul ederler ve 13 Ekim'de Kars Antlamas1'm
imzalarlar. Ti.irk-Sovyet ilikileri iyiye yonelir*. Fakat
bu arada Tiirkiye, Fransa ile Ankara Antlamas1'm imzalama yolundadir. Bolevik Rusya'y1 kuatma politikasmm ampiyonlugunu yapan Fransa'nm Tiirkiye'ye
yakmlamas1 Moskova'da yine biiyiik kuku yaratir.
Ekim 192l'de Stalin ile Moskova Biiyiikeli;imiz Cebesoy
arasmda U ilgini; konuma gei;;er :
Stalin - Hepimizi telaa diliiren TUrk-Frans1z
anlamasmm geri;;ek anlam1 nedir?
Cebesoy - Tilrk-Frans1z anlamasmm geri;;ek anlam1, ortak cephemizde ve davam1zda iki kuvvetli diimandan birisini otekinden ay1rmaktan baka bireyle
yorumlanamaz. 1919'dan beri Bati ve Giiney cephemizdeki kuvvetli emperyalistlere karl saval kazanabilmek ii;;in biltiln iyi niyete ragmen, ihtiyac1m1z olan
save malzemesini vermemitiniz. Verdiklerinizin bir
* Curzon. 7 Eyltil 1921'de, Bol~eviklerin ingiliz-Sovyet ticaret
anlasmasmdaki propaganda yasag1 hi.ikmiinii (!igneyerek Hindistan, iran ve Afganistan'da faaliyet gosterdigini sert bir notayla ileri surer. Curzon'un bu sert tutwnu, ingiltere'ye odiln
vermenin yarars1zhgm1 gostererek, Sovyet yoneticilerlini Tiirkiye'ye ve i:iteki Dogu iilkelerine kar$I daha az ceklmser bir
politikaya itmi~ olabilir.

843

k1smm1 da onemsiz nedenlerle geciktirdiginiz igirl zamanmda yetiememiti. Boyle gok s1kl.1k bir durumda
sizinle aram1zdaki dostlugu bozm.adan Gtiney'de bulunan Frans1zlarla anlama olanagi dogarsa, nigin yapmayahm? Bu bir kusur degildir. Kald1 ki, bu anlamaya ait hereyi size gosterir ve kukularm1z1 giderirsek,
bunun imzalanmasmda bir sakmca olabilir mi? Bu anlamadan en biiyiik kazancmuz Gtiney Cephesi'nden
Ur; tiimenli ikinci Kolordumuzu Sakarya Meydan Savai'mn sol cenahma getirerek bu sava1 kazanmamIZl
saglam1 olmam1zd1r. Fransizlann sizinle olan dii.1nanltklanna devam ettiklerini biliyoruz. Fakat bizimle size kari bir hareket yapamiyacaklanni bildikleri in,
bize bu hususta hi<;;bir oneride bulunmamilardir. ite

Tlirk-Frans1z anlamasmm ir;yiizii budur.

Stalin - inamn ki, Tiirk-Frans1z anlamasrndan
ben kiisel olarak tela, etmemitim. Fakat DIileri K.omiserligimiz bizi gergekten telaa diliirebilecek bilgiler
vermiti. Artik bunu, ger;ici de olsa, burada birakahm.
$imdi sizden D1ileri Komiserligi ile olan anlamazhk1anmz1 dinleyelim.
Cebesoy - Benim ve hiikiimetimin gorilii, sizin
ve bizim hakh birer davamn, ya da inanchgi bir ilkenin gerr;eklemesi ir;in zorla iktidara gelmi bulunan
htiktimetlerin durumlan ne kadar giir; olursa olsun,
birdenbire davarmzdan ve ilkemizden vazger;iyoruz, cliyemeyiz. Bunlarm izlenmesindeki iddetimizi belki azaltabilir, ya da gizleyebiliriz, fakat gtintin birinde dostlanm1za karI filan hakl1 nedenlerden dolayi birlikten
vazger;tik, ba1mzm r;aresine bakln da diyemeyiz. DIileriniz, Sovyet Rusya Cumhuriyetleri'nin s1kl1k ekonomik durumlan kaq1smda, Avrupa ve Amerika ile ticari ve ekonomik ilikilere giriecegiz, artik higbir yerde onlara kar1 harekete devam edemeyiz, diyor. Birer bahane bularak, daha once vaad olunan eylerin
gonderilmesini de geciktirmek istiyor. Bunlan ~abuk
latmmz, ihtiyac1m1z r;oktur ve hatta yeniden U kadar
para ve malzeme daha istiyoruz, diyoruz. D1ilerinden,
844

h !.1 ki.imetimize bildirmeden birey soyleyemem cevab1n 1 ahyoruz. Aradan giinler, haftalar ve hatta aylar ge1:1 yor, higbir sonug 91krmyor ...
!ngilizlerle yaprm oldugunuz ticaret anlamas1n111 bir maddesi, her iki tarafm biribirine kar1 propa1.randay1 ve hareketi yasaklad1g1 halde, ingilizler, buJ.J:une kadar size karl olan giriimlerden vazgec;medigi
g'lbi, ticari ve ekonomik bak1mdan yapt1klan yollamalar
da bir hi<; olgusiindedir. Sizin de !ngilizler hakkmdaki
~~iriimlerinizden
vazgegemediginizi biliyoruz. Fakat
D1ileriniz, bize cevap verirken higbir eyden haberli
goriinmek istemiyor. Bu kadar iyi niyetimize ve U.9 y1ldan beri yllmadan emperyalist cephesinde edimsel olarak savamam1za ragmen bize giivenilmiyor ve yard1m
t."Clilmiyor. Bize daha fazla yardim yaparsamz, Yunan
Ordusu'nu pek yakmda yenebiliriz, emperyalistlerin bize karl 91karm1 olduklan son uydu ordu da boylece
ortadan kalkar. Bundan sonra ister istemez her tarafta bana yanaacaklardir. 0 zaman ekonomik durumumuzun ban yoluyla goziilmesi garesini, siz de, biz de
kolayhkla bulacag1z. Dogu'da boylece ban gergekle~ince, halklrmz honut olacak, ig durumlanm1z biitun
anlam1yla istikrar bulacak.
Stalin - Sizi gok s1kllm1 goriiyorum. Zaten anlamazhklanmzm onemli bir kisrmm Sakarya Sava1'm kazanmakla, Kars Antlamas1'm imzalamakla ve
aram1zdaki Dostluk Antlamas1'm onaylamakla 96zmu~
siinuz. Tiirk-Frans1z anlamasmdan dogan tela. da
azalmak iizeredir. ~imdi isteklerinizi ozetleyelim: Bizden gok para istiyorsunuz. Bunu verecek durumda degiliz. Eger her yll Odenmesi vaadini garanti ettigimiz
on milyon rubleyi y1h igerisinde verebilirsek, her iki
taraf igin de baan sayanm. Samrsam, bu yil taksidinden dort milyon altm ruble ka'm1tlr. Bunun hiikiimetinize teslim edilmek iizere yola g1kartild1gm1 haber ald1m. <;1kartllmam1 ise, derhal 91kartmz. Gelelim sava
malzemesi sorununa, ben kendi adima Franszzlarla birlikte bize duman olacaginzzi asla hatzrima getirmem
845

ve size giivenmm. Fakat biizi arkadalarimizi nasil

inandiralim? Eger siz arkadalarzmizi herhangibir bi<;imde kw;kularindan arindiracak bir yol bulabilirseniz elimizde sava malzemes~ olarak ne bulabilirsek
derhal gondermek sorumlulugunu uzerime almm.

Cebesoy - Benim de zaten sizinle bir an once gori.imek istememin nedeni budur, boyle bir sonuca varmak i<;indir. Cevaplanmzdan hiikiimetim <;ok honut
kalacaktir. Arkadalanmzm kukusunu giderecek bir
yolu, ben size derhal bulacag1m. Hiikiimetim beni olagan memur kadrosundan alarak buraya Bi.iyi.ikel<;i gondermemitir. Ben, bugiinkii Turk Milli Htikilmeti'nin
temsilcilerinden biri sayilmm. Bunu siz de bilirsiniz.
Hi.iki.imetim beni buraya olaganiistu buyukelgi olarak
yollam1tlr. Bundan baka, iki memleket arasmda kurulan dostlugun yap1c1larmdan biriyim. Bunu da elbette bilirsiniz. f?imdi memleketini burada gi.i~lii bigimde temsil eden bir biiyiikel<;i size diyor ki: Elinizdeyim, ne ben ve ne de memleketim hi<;bir hak iddia
etmeyecektir. $tlyet Fransizlarla birlikte size kar't yilruyecek olursak, beni rehine olarak tutunuz ve istediginizi yap1mz. Arkadalarm1zm kukulanm bundan
daha iyi giderebilecek bir gozum yolu olabilir mi? 446
Gori.ildi.igu i.izere, iki i.ilke arasmdaki arazi sorunlan gozi.ilmii, Kafkasya Cumhuriyetleri ile antlama
imzalanmitir. Euna ragmen, Bolevik yoneticiler, Polonya, Romanya ve Finlandiya gibi, Turkiye'nin de
Frans1zlar tarafmdan Sovyet Rusya'ya kar1 kullamlabileceginden kuku duymaktadirlar. tngilizler. TiirkSovyet ilikilerini bozmak igin Ankara'nm Boleviklere karl Fransa ile gizli bir anlama imzaladlg1m yay'm1lar ve bunda hayli etkili olmulard1r. Guvensizlik
duygusu igindeki Bolevikler, bu kukunun giderilme* Louis Fischer, Fransa ile kurulan dostluk ilii;;kilerini, Ankara'nm, Fransa ve Rusya arasmda bir koprti kurma arac1 diye
kullanmay1 denedigini yazmaktadir (Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s. 345)

846

sini istemekteler ve El~imiz Cebesoy Pa.8, garanti olarak kendini rehine sunmaktachrl
FRUNZE iLE BA~LAYAN TURK-SOVYET
DOSTLUGU

Bu guvensizlik ve kukular, 1921 y11I sonlarma

dogru Kiz1l Ordu'nun baar1ll komutanlanndan Frunze'nin Ankara'da Mustafa Kemal'le yapt1gi uzun konumalardan sonra kalkacaktir. iki general, askeri, ekonomik, politik butful durumu, hic;bir ey gizlemeden
ayrmtilanyla ortaya koyacaklar, gelecek hakkmdaki
planlanm ac;1klayacaklar ve bu ac;1kl1ktan kar11Ikll giiven dogacaktir. Ankara inanacaktir ki, Bolevik Rusya, Turkiye'yi Bolevik yapma gabasznda degildir. Bolevi'k olup olmamak Turkiye'nin kendi bilecegi bir itir. Komintern'in varligi, iki ulkenin di politikaszni
etkilemez. Bundan baka, ingiltere ve oteki emperyalist Ulkelerle uzlaip, Tilrkiye'yi onlara odiln olarak
sunmak soz konusu degildir. Tam aksine, gu<;;lU ve bagimsiz bir Tilrkiye'yi Bolevik Rusya kendi guvenliginin garantisi saymaktadzr. Frunze de gorecektir ki, guc;
koUllarda milli kurtulU savai yapan Tilrkiye, tarn
bagirnszz rnilti bir devleti ongoren Milli Misak ilkelerine sikisikzya baglidir. Bir Dogu Polonyasz)i, bir uydu devlet olrnaya asla niyetli degildir. Tam tersine, milli ama<;;larzni gergekletirebilmek ic;in, Sovyet dostlugunu ve destegini gerekli saymaktadzr.

Bu kaq1hkh anlayi ic;inde, Frunze'nin geliiyle

tam bir ag1k1Iga dayanan gergekgi bir politikamn temelleri at1hr. Frunze'nin 22 Arallk 192l'de Ankara'dan
<;igerin'e gonderdigi telgraf, bu ag1khk politikasmm geniligini gostermektedir. Bu ilging belge 6yledir :
Burada bulundugum sure iginde durumu yeteri
kadar kavrad1m. Mustafa Kemal ve Yusuf Kemal ile
toplantilar yaptim, birgok milletvekiliyle baglar kurdum. Vard1g1m kesin sonm;;lar Unlardir :
847

1 - Halk, iyice bitmi, tukenmitir, yorgundur,

banI ozlemitir. Fakat aym zamanda, uzun ve enerjik
propaganda sonucu, mucadele zorunlugunu hayli iyi
anlamaktad1r.
2 - Ordu, son derece kotu durumdad1r: Uniformas1 yoktur, silah1 i;ok yetersizdir. Bir kl seferine giriemez. Fakat Ordu'nun morali hala yfiksektir. Ulkede
gida stoklan varsa da, ta1ma arai;lanmn azhg1 yfizfinden Ordu'nun ikmali yetersiz kalmaktadir. Konaklama
ve beslenme koullan, harekat alanlarmm sei;iminde ve
harekatm niteligmin saptanmasmda ba rolii oynar.
3 - Geni kitlenin Rusya'ya karI davramI olumludur ...
4 - Askeri sorunu olumlu bir c;oziime ulatirmak
ii;in, Ttirkiye'nin kendi kaynaklan yetersizdir. Ordu direnebilir, fakat d1andan yardlm almad1kc;a kesin zaferi elde edebilmesi olanak d11d1r.
5 - Son iki iiq aydir, Hiikiimet, bir yol agzindadir: Bir yandan ciddz yardimin ancak bizden saijlanabilecegi ve saglanmasi gerektigi hususunda tam bir anlayi vardir. Ote yandan ... durumun umutsuzlugu, onlari baka yollar aramaya zorlamaktadir ...

6 - Mustafa Kemal ve Yusuf Kemal, resmen Unu belirtmektedir : 'Tilrkiye, Rusya'ya yonelmitir ve
yonelecektir. Yapilmi olan ve gelecekte, yapilabilecek
olan milzakerelerde, Rusya ile ilikilerimize zarar verecek en ufak birey olmamitir ve olmayacaktzr. Rusya
ile hemen bir aqik ittifak antlamasi imzalamaya ve
bunu biltiln dilnyaya ilan etmeye hazmz. Baka bir yol
diliinemiyoruz. Dililnsek bile, halkimiz bunu anlamiyacaktzr'.

7 - Istanbul'dan gelen son raporlar; !ngiltere'nin

yeni bir manevra planlad1gim gostermektedir: Trakya ve
izmir'i Yunan'dan ahp Sultan'a vermek istemektedirIer. Boylece Millet Meclisi bolfinecek ve Mustafa Kemal'in diL~U.il saglanacaktir...
8 - Genel sonui; : Mustafa Kemal'in Fransa'y1

kullanma giriimi baans1z kalm1tlr. Yunanhlara saldmya giriemez, fakat bunun muhalef eti gii9lendirmesinden <;ekinmektedir. ingiltere ile bir anlama ise,
onun igin gergekletirilmesi gii9 bireydir. Bu neden~
ledir ki, biitiin umutlar bize <;evrilmitir.
9 - Geqen akam Kemal, Genelkurmay ileri gelenleriyle muzakere iqin geldi ve Ordu'nun durumuyla
ilgili butun belgeleri getirdi. Beslenmesi gerekli insan
miktarz, sahra topu, makinelitufek, tufek ve savaqz
sayui, askeri birliklerin yapisi ve sayisi hakkznda ger<;ek rakamlari aldzm. Yunan askeri birlikleri hakkinda
da a1J1tt bilgi bana verildi. Planlari ve cephe gerisi durumunu vb. ayrmtzlarzyla inceledim. Son olarak bana

diimana iistiinliik kazanmak ve onu Anadolu'dan kovmak i<;in gerekli (silah) rakamlan a<;1klandi. Rakamlar
6yledir: 100 bin tiifek, herbirine yiiz bin mermi eridiyle 600 makinelitiifek, 3.500 hafif makinelitiifek, 20
ag1r Hovitzer, 12 hafif Hovitzer, 84 sahra topu, 120 oteki &lAhlar, 60 bin mermi, 400 bin elbombas1, 100 ila
150 lin asker elbisesi. Bunlann toplam maliyeti 40 ila
50 milyon Ti.irk liras1dlr. Sonunda Kemal, Unlan soyledi : 'Bir<;ok milletvekiline bildirilmeyen eyleri size
bildirdim'. Zira milletvekillerinin gogu, zayif yaradlh-

h kiilerdir. ~imdi durumumuzu biliyorsunuz. isterseniz, size ek bilgi verilecektir. ilkbahara kadar iki ii<;
ay i<;inde bu silahlan elde edemezsek, diplomasi kanallanyla bir goziim yolu aramak zorunda kalacag1z. Bmm
arzu etm.iyorum. Biliyorum ki, Bati ile uyuma, Tiirkiyre'nin ka<;1mlmaz olarak kole'letirilmesi anlamma
gelecek. Fakat durum, bizim kontroliimiizden <;1kabilir.
BU.tun bunlan size soyledim, zira Rusya ile sonuna kadar i<;ten olmak ve Rusya'nm ne di.ii.indiigiinii bilmek
istiyorum. Para ve silah bak1mmdan da durumumuzun
kotii oldugu kar1hgJ.m verdim, fakat Moskova'y1 hereyden haberdar edecegimi ekledim. ~u am, Ti.irkiye ve
Tiirkiye'nin gelecekteki bizimle ilikileri i<;in <;ok onemli say1yorum... Gerek Kemal, gerekse Millet Meclisi,
849

halen yalmzca bize guvenmektedir. 1 - Turkiye'ye ge1i kalan 3,5 milyon altm Rubleyi hemen yollaym,
2 - Yeni yard1m saglamayi ve bu yard1mm, olas1 s1mrlar igindeki gergek rakamlanm gecikmeksizin ~1k
lamayi zorunlu g6rilyorum* 447
Louis Fischer ise, Frunze ile gorilmelerde en 8.1n olas1hklan dahi ongoren planlar yap1ld:lg1m ileri surmektedir:
Frunze'nin 53 giinliik ziyareti, Rus ag1r askeri
malzemesinin gonderilmesi igin gerekli tedbirlerin almmasma ve gerektigi takdirde Kiz1l Ordu subaylarmm
da kat1lacag1, Yunanhlara karl ayrmt1h sefer plam
hazirlanmasma harcanm1tlr 448
Frunze ile vanlan anlayi birlig'i, Ankara'da gok
cokun gosterilere yol agar. Millet Meclisi, Ukrayna
Cumhuriyeti Hi.ikumeti'ne Zafer kazanm1 Kiz1l Ordu'nun en degerli ve kahraman komutan1armdan biri
ve halen Ukrayna Ordulan Bakomutam olan Frunze'yi Ankara'ya gondermesini ve hele bu karan Sakarya Sava1'ndan he:men once, dlimanlanm1zm kesin
bozgunumuzun yakm bulundugunu ilan ettikleri bir zamanda bize bildirmesini oven bir telgraf yollar. Atati.irk, Sovyetler Birligi'ne karl en cokun konumalanm
Frunze ziyareti s1rasmda yapar :

!<Ukrayna ile Tilrkiye, denilebilir ki, bitiik iki

memlekettir. Baku~lanm1z1 Kuzey'e gevirelim : Bir de* Rus kaynaklarma gore, Tiirkiye'ye yap1lan yardun miktan
oyledir: 16 Mart 1921 Moskova Antlamas1 ile Rusya, Tiirkiye'ye 10 milyon altm Ruble mali yard1m vermeyi kabul etmitir. Bu paramn 5,4 milyonu Nisan-Haziran 1921 doneminde taksit taksit odenmitir. Kas1m 1921'de Frunze gelirken 1,1
milyon altm Ruble getirmitir. 3 May1s 1922'de de geri kalan
3,5 milyon verilmitir. AEker!. yard1m miktarlan da Unlard1r:
Tiirkiye'ye bir mermi fabrikasmm makinalan ve parcalan saglanm115t1r. 350 maym, 8 alt1 lnclik top, 12 uc inclik top, 22.641
top mermisi, barut ve mermi kutulan, cok say1da t11!ek. 579
bin cephane eridi ve 75 milimetrelik Arisac topu icin 11 dizi
yedek parca (International Affairs, 1960, say1 7, _s. 122).

850

niz... Bir an i<;in bu denizin olmad1gim diitiniirsek,

Turkiye ve Ukrayna'nm biribirine en yakm iki memleket oldugunu goriirilz. iki memleket halklan arasmdaki i<;tenlik, bu ol<;ilde yakmdlf)).
lnsanliga yoneltilmi fikir hareketi erge<; baari
saglayacaktzr. Butun ezilen milletler, zalimleri bir gun
yok edecektir. o zaman dun ya yuzunden zalim ve ezilen kelimeleri kalkacak, insanlzk kendisine yakzan bir
toplumsal duruma eriecektir. Bizim milletimiz o zaman, bu amaca erien milletler araszndaki oncillukleri
ile cidden ovuneceklerdir)).

(<Abilof Hazretleri buyurmulard1 ki, Bat1'da ezilenlere kar1 birtaknn gorilmeler yap1lmaktad1r. Bizde bir
atasozu vardir: Mazlumlarm ah1, zalimlere kalmaz. Onlar istedikleri gorlimeleri yapabilirler. Fakat hie; kuku etmemelidir ki, en sonunda ezilenlerin hakkm1 tammaktan ibaret olan dogru yola gelmek zorundadirlar.
Biitiin zuhim dilnyasma kar1 harekette baa gegen Rus
milletinin eref ve kadrini biiyiik takdir ile anarnn)).
ccTiirkiye'nin yaamsal kOUllan, en gok tehlikelerle sanh oldugu zamanda bile, Karadeniz'in obiir tarafmda sad1k dost ve milttefikleri bulundugunu hatirlayabilir diye kulland1gm1z ciimleyi (Frunze kullamyor) ,.
Turk halkl ve TBMM Hi:ikiimeti adma honutlukla ve
teekkiirle senet sayanm. Buna karI Qar boyundurugundan kurtulmm~ olan Rus ve Ukrayna milletlerinin
de her durumda TLi.rk milletinin sadakatine, sars1lmaz
dostluguna giivene bilecegini size garanti ederim>l.
Bu arada ger<;ekc;i Atatiirk, Rus yard1mma bil.yiik
onem vermekle birlikte, milli miicadeleye kendi giicilmiize dayanarak giritigimizi belirtmeyi unutmaz:
((Biz mucadelemize balarken, saldirgan di.i.manlan kendi glicilmiizle ve Hakkm iyiligine dayanarak
kovacag1m1zdan gilvenli idik. Bu gilvenimiz bugtin dahi
silrmektedirl).
Kendine gilvenmeyi esas sayan Ata.tilrk, Tilrkiye'851

nin emperyalizme kap1lanabilecegi yolundaki Sovyet

kukulanm da reddeder ve Frunze ile uzun gorilmeIerin bu kukulan giderdigini belirtir. Ger~ekten Frunze, Biiyiik Millet Meclisi'ne seslenen mesajmda, itilaf Devletleri'nin silah zoruyla yok edemedikleri Turkiye'yi dostluk maskesi tak1p dize getirmeye ~al111a
caklarma deginmitir :
c<Higbirimiz Turkiye ve Sovyetler hiikiimetlerinin
yanyana dostga yaamalanmn birgok tehlikelere ~Ik
bulunabilecegini gizlememekteyiz. Tiirkiye'nin oliimiinden ve yok edilmesinden ~ekinmeyen ve onun varhgm1
yeryiizlinden silerek kendi somiirgeleri yaprnak isteyen
diimanlan, Buyuk Millet Meclisi'nin etrafmda toplanm1 Turk emek<;i halkmm kahramanca yap1lan direnmelerine ug-rad1ktan ve Ti.irk milletinin gii<; ve yaama
yetenegine sahip oldugunu gordukten sonra, kukusuz
ki, kendi hareket tarzlarm1 degitirmeye <;ahacaklard1r. Bunlar Tilrkiye'ye kari yaltaklanan dost, iyi dileklilik rolleri oynamaya balayarak, kukusuz ki, Tiirkiye'nin istildsina ve yok edilmesine tek karz gelen,
onunla Sovyetler Hilkilmetleri arasindaki dostlufju bozmaya ve Tilrkiye'yi Sovyetler Hilkilmetleri'ne karz kaldzrarak, imdiye kadar silah gil.cilyle elde edemedikleri amac;lara dost maskesiyle erimeye, kendilerine <;ozilmil gereken bir sorun sayarak, sonucun elde edilmesine
<;alzacaklardzr. Fakat biz gilvenliyiz ki, bir<;ok deneyler
gormil ve siyasal tarihten bir<;ok dersler almt olan
Tilrlciye Hilkilmeti ve halki, genel dilmanlarzmzzin hiyle ve dolanlarzna aldanmzyacalclardzr .

Mustafa Kemal, bu Sovyet kukularmm yersizligini belirtir :

((Frunze yolda, bizim de pek degerli bir arkada1m1z olmutur. Buraya gelmesi, daha bir<;ok noktalardan degerli oldu. ihtimal ki, Rusya ile Tilrkiye halk1
arasmda baz1 yanl1 anlamalarm var oldugu samlmakta idi. Bunlar, birtak1m bahts1zlarm yayd1klan aldat1c1 soylentilerden meydana gelmi ola.bilir. Gergekte
852

ise, bunlar kesinlikle temelsizdir. Frunze Cenaplan'nm

o~aganiistii bir temsilci kurulu bakanhgmda memleketimize gelerek, bizlerle temas edii, karIlamam1zdan
dogan duygular1 kendi memleketine bildirmesi, biitiin
bunlan silmeye yetecektir)).
ATATURK'UN LENiN'E YOLLADIGI
ONEML:t MEKTUP
Gergekten oyle olur ve giivenli ilikiler balar. Bu
bak1mdan Atatiirk'un Bolevik liderlerin Tilrkiye'nin
emperyalizmin uydusu olacag1 yolundaki kukulanm
dag1tmak ic;;in, 4 Ocak 1922 giinil Lenin'e gonderdigi
mektup ilginc;;tir. AtatUrkc;;ii dl politikayi anlamak bak1mmdan onemli olan bu mektup, biitiiniiyle 6yledir:
C<Saym Bakan,
Ankara'da genel bir sayg1 ve sempati kazanan Yolda Frunze'nin illkemizden aynhI vesilesinden yararlanarak kiisel duygu ve diiiincelerimden baka, gizli
olarak, Ti.irk politikas1 konusundaki g6rlilerimi ve
ozellikle Tiirk-Rus ilikilerini size k1saca ac;;1klamak isterim.
Bildig;iniz gibi, Ti.irk ve Rus halklan, yiizy1llarca
siirdiiriilmi.i boyunduruk zincirlerini bir hamlede silkip att1ktan sonra, kendi halklarmm da bu yolu izleyeceklerinden dolayi biiyiik korkuya kap1lan Bat11l emperyalist ve kapitalist kuvvetlerin sald1nsma ugTad1gmdan, halklanm1z arasmdaki yakmhk ve anlama kendiliginden gelimitir.
Hatirlayacagm1z gibi, ortak umutlarm ve benzer
koullarm sonucu olarak ortaya c;;1kan diiiincelerin gelimesi, Hiikiimetlerimiz arasmda resmi ilikilerin kurulmasma yol ac;;m1 ve 6zellikle bu ilikilerde kesin bir
rol oynam1tlr.
Tiirkler ve Ruslar, tarihleri, yiizy1llarca siirdiirtilmti savalarla doldurulduktan sonra anlaml ve uzlamIlardir. Bu durum, oteki milletleri akmhga ugratm1tir.
853

Pek <;ogu, dostlugun g~ici oldugu ve koullarm zoruyla sagland1g1 konusunda bir inanca sa.hip olmulard1r. Hala da bu inan<;tadirlar. Fakat iki halkm hangi koullarda ve ne ol<;iiye kadar biribirlerini anlayip
sevdigini ve eski ka vgalarm, zalim yoneticilerin klk1rtmalanyla <;1km1 oldugunu, son savata subaylann biribirleriyle nas1l isteksizce savat1g1m gormii olanlar,
yeni durumun siirekli ve istikrarh oldugunu kabul etmekte gecikmeyeceklerdir.
Tiirkiye'nin rejim degitirmesi, Rusya'da oldugu
gibi, toplumsal bir devrimle ortaya ~1km1 olmayip yabanc1 devletlerin saldm ve egemenliklerine karl bir
bakaldirma turiinde oldugundan diinyam:n dikkatini
<;ekmemitir. Bu bakaldm, canll ve ger~ek olarak dile
getirilmemitir. Yiizeyden de olsa, Ulkemiz hakkmda
bir bilgiye sahip olanlar, 1918 Miitarekesi'nden; ozellikle 16 Mart 1920'den beri alman yolun ~ok uzun oldug;unu kabul edeceklerdir.
Yiizy1llardan beri hereyde efendilerine ve sarayh-
lara ve daha sonra oligariye bagh kalan Tiirk halk1,
1919 yazmda giriilen savagla, kendi kaderinin sahibi
olmayi baarm1tlr.
A<;1k konu:~uyorum. Erzurum ve S1vas Kongreleri'nde biraraya gelen delegeler, insanlarm kendi kaderlerinin kendilerince saptanmasm1 ongoren bir yarg1ya varmIlardL Siz, Sayin Bakan, daha Diinya SavaI'ndan
once bu hususu savunmaktayd1mz.
Bu kongrelerde kabul edilen kararlarla, Istanbul'un yetersiz ve yeteneksiz ellerindeki iktidan tasfiye edilecek ve yeni yoneticileri, bizzat milletin kendisi se9ecekti.
Bu biiyiik halk toplant1smda bulunan, Tiirkiyede yeni bir donemin balad1gm1 ve Turk halkmm art1k
kendi liderlerinin koruyuculugu altmda degil, kendi
kendini yonetecegini ilan ettiler.
16 Mart 1920'den sonra Ankara'da toplanan halk
temsilcileri, milletin iradesini ve kaderini bag1ms1z ve
854

egemen bir varhk olarak saptama arzusunu ilan ettiginden, bu istegin bi.itilnilyle ger~eklemesi, milli bir ama~
olmutu.
~imdi bi.iti.in bunlar gergeklemitir. Halk tarafmdan segilmi olan temsilciler, yalmzca yasama yetkisini degil, aym zamanda yi.iriitme gorevini de ellerinde
bulundurmaktadirlar. istisnai olarak, milletin bag1ms1zhk ve gilvenliginin soz konusu oldugu yerlerde, halk
temsilcileri yasama yetkisini de yerine getirmektedir.
Gori.ildiigu gibi, Bati'da lcapitalist smifm tum millet iizerinde egemenlik kurmasma benzer bir durum .
bugiln Turk illkesinde_ yoktur.
Bu bak1mdan biz, kapitalist sistemden otede, halk<;1l1.k sistemini gerc;ekletirmi bulunuyoruz.

Toplumsal alanda da, iHkemizde benzer degimeler

olmutur. Yeni durumumuzun ve ekonomik koullarm
geregi olarak, toplumun artik somiiriiye ba egmeme
konusundaki karanmn sonucu olarak, herhangibir c;;alla gostermeksizin, bakalarmm emegi ile yaayan asa1aklar s1mf1 bi.itiiniiyle ortadan kalkmam1sa bile, bu
s1111fa girenlerin say1smda biiyiik bir azalma o!mutur.
Modern Turkiye'de imparatorluk daneminin efsanevz
.~engin sinifi artik yoktur. Bilyilk arazi sahiplerinin gelirleri artik dilmiltilr. imdi Tilrkiye'de herkes r.;alimak zorundadir.

Sonw; olarak, bugi.iniin Tiirkiye'si Bati Avrupa'ya

oldugundan gok, bir baklma, Rusya'ya daha yakmdlr.
Sonra iilkelerimiz arasmda bir baka benzerlik, bizim
kapitalist ve emperyalist di.izene karl savamam1zdlr.
Kapitalizm, Tiirkiye'de Rusya'da oldugundan daha zay1ftir. Fakat durum, biiyiik giriimlerdeki hemen biltiin kapitalin yabanc1lar tarafmdan yatmlm1 olmas1
yiizimden karma1ktir.
Halk1m1zm si:imiiriisiinii kolaylatlrmak igin kurulmu olan kapiti.ilasyon sistemi gelimemizi engellemitir.
Tilrkiye'nin haw a<;ik, ya da kapali olarak c;ugin-

855

ca saldzrilara hedef olmasinin nedeni, butun mazlum

milletlere kurtulu yolunu gostermi olmastdir. Butun
bunlar, Turkiye'nin butun kurumlariyla ve bugilnku
hukumetiyle yalnizca Sovyet Rusya'da giiven duygusu
yaratabilecegi, Bati'nin ise bize diiman gozuyle bakmasini gerektirecegi gergegini ortaya koyar.

Milletleraras1 politika alamnda, Tilrk-Frans1z anlamas1, Rus-ingiliz anlamas1 gibi, koullarm zoruyla
meydana gelmitir. Bu anlama gelecekte imzalayacag1m1z anlamalar gibi, dostluk anlay1lanm1z1 zedeleyemez. Size TBMM'nin Sovyet Rusya'ya karl izledigi
politikamn degimedigini, soylentilerin ger<;ege dayanmad1g1m belirtmek isterim.
Hukumetlerimizin, dolaylz, ya da dolaysiz olarak,
biribirlerine karZ bir anlamaya ve koalisyona girmeyeceklerine inanzyorum.

Aram1zdaki yanh anlaIlmalar, Ankara-Moskova

arasmdaki yaz1malann yavahgt yilzilndendir. Ger<;eklere a<;1khk veren bu mektubumun, ilikilerimizin kuvvetlenmesine yard1mc1 olacagi kamsmdayim, Saym
Bakan 449
ATATURK'UN DI~ POLiTiKA iLKESi
Mustafa Kemal, Frunze ile uzun konumalannda
yanh anlaIlmalan gidermesini bilmitir. Lenin'in
Tilrkiye'nin i<; ilerine mildahaleden kagmmaii direktifiyle Ankara'ya yollad1g1 Bilyilkelgi Aralof zamanmda,
Ankara ve Moskova arasmda <;ok s1k1 ilikiler kurulmutur. Atatilrk, Aralof'a onu cepheye gotilrecek, subaylar ve askerlerle temas etmesini ve konumalar yapmasm1 saglayacak kadar yakmhk gostermitir. Rus Elgisi, gizlilik ic;;inde yilriltillen Bilyilk Taarruz'dan dahi
haberli tutulmutur. Bu kez Sovyet yard1m1 gelmi ve
Buyiik Taarruz hazirhklanm kolaylatlrmi:~tir. Aralof,
amlannda bu yakm ilikileri uzun uzun anlatir. Ruslar, Fischer'e gore, itilaf Devletleri'nin Yudenig, Denikin, Miller, Kol<;ak gibi Beyaz generallere sagladikla856

r1, fakat Boleviklerin ele gec;irdikleri silah, top ve ceplrnneyi Turk Ordusu'na vermilerdir.
Ataturk, Mart 1922'de Millet Meclisi'nin U9iincli
'l'oplanma Y1h'm a9arken, Frunze ve Aralof'u alkIlar
arasmda over, Turk-Sovyet ilikilerini uzun uzun anlatir ve Turk dI politikas1m 6yle tammlar :
it;; politikamzzda oldugu gibi, dz politikamizda da:
temel ilkemiz Milli Misak maddelerinden ibarettir. (Alku;lar). Milli Misak'z kabul ederek, maddi ve manevi
alanda tam bagzmszzlzgimzzz onaylayanlarz derhal dost
sayiyoruz. Tam ve gergek bagzmsizlzgzmizi a<;zk ve i<;ten olarak en once taniyip bize dostluk elini uzatan
Rus Sovyetler Cumhuriyeti ile karde<;e baglarzmizzn
pekitirilmesi, dz politikamizzn esasidzr. (Surekli ve
~iddetli

alk1lar, 9ok dogru ve yaasm dostlanm1z ses-

leri).
Bu esas, tam bagimszzlzgzmizz onaylayacak herhangibir devletle ilikilerimizi yenilememize elbette engel tekil etmez.
Efendiler, dz politikamzzda baka bir devletin haklarzna saldirz yoktur. Ancak hakkzmzzz, yaamzmzzi,
memleketimizi, namusumuzu savunuyoruz ve savunacagiz. (Hayhay sesleri ve iddetli alkIlar) 450

Atatiirk, yukanda ana ~izgilerini belirttigi bu politikayi sonuna kadar surdurecektir.

iin ilginc; yam, 1922 y1hnda Millet Meclisi'nin Bols.eviklige en ~ok karI olan ve geleneksel Rus diimanhgi ile yetimi iiyeleri dahi, Bolevik Rusya ile dostlugun en ateli yandaland1r. Ornegin, 20 ~ubat 1922'de Aralof'un TBMM'ye yaz1lm1 bir mesaj1 DIileri Bakan Vekili Celal Bayar tarafmdan Meclis'e sunulunca,
Erzurum Milletvekilleri, millet olarak Ruslara ak ilan
eden konumalar yaparlar! Millet Meclisi'nin ba muhaliflerinden am antikomiinist Huseyin Avni 6yle konuur:
Efendiler, Rus milletini yakmdan tamnm. Dogruluk ruhu, o milletin cidden tamamen ruhunda varmir. Bizimle, huy, ahlak, tutum ve davramlan bakl857

mmdan ikizdirler. (Qok dogru sesleri) ... Turklere her

yandan hiicumlar, her. yandan paylamalar olurken,
yardl.m1 kendine insanhk geregi bilen Rusya, Tiirk'e elini uzattI. <;iinkii Rusya'nm da ~ikarlan bizimle ortaktir. Ruslar, siyasal ~ikarlarmdan da ozveride bulunarak bizim kutsal varl1klanm1za sayg1 gosterdiler ve sonsuza dek sayg1 gostereceklerdir. Ve bu millet sonsuza
dek bize yard1mc1 olacaktir. Kutsal varhklann en buyiigii, kiinin haklarma saygidl.r.
Efendiler, Ruslar kiiye hak tammak, yiiksek s1mfJann zorbahgmdan, tutsakhgmdan halkl kurtarmak istiyorlar. Bizim kutsal tamd1g1m1z dinimiz de bunu emreder. Bu yiizden, bizim tutsak olmaktan kurtulmakhg1m1z i~in bize yardl.m ediyorlar... Onlar bize ooyle
sayg1h olduk~a, fikir ve huyca ikiz olan Ttirkler de sonsuza dek onlarla yaayacak ve onlar da btitlin zuliim1erden kurtulacaklard1r.
Erzurum Milletvekili Salih Efendi de aym COkunlukla konuur :
Ruslarla biz ~ok yillar savatlk, fakat mert~e savatlk. Ruslar, komulan gibi hiyle ve dtizenle onun
bunun malma, 1rzma, namusuna sald1rmak ve yagma
etmek gibi bir ama~ izlememilerdir. Bundan dolayi
<;ar Hiikiimeti'nin kaldmlmas1yla son verilen o diimanhk, bir sevgiye doniimiittir ve bu sevgimiz ve i<;tenligimiz komU olmak dolay1siyle sonsuza kadar kahrnh olacaktm> 401
Turk Ocak~1 Hamdullah Suphi, daha da COkun bir
konurna yapar ve Biz de Rus rnilletiyle birlikte bu
yoldayiz. Ezilen mi'letlerle beraber ytirtiyecegiz der ve
iddetle alk1lamr. Yine ba muhaliflerden eski Kolordu Komutam (Qolak) Selahattin bir onerge verir ve
Aralof'a Meclis'~e teekktir edilmesini ister.
FRANSA, ANKARA'YI AYARTMAYA
lan
g5s

QALI~IYOR ...

Goriiliiyor ki, 1922 y1h balarmda giivensizlik buz~oztilmii goziikmektedir. Bu havada itilaf Devlet-

leri'n1n aray1 agmak i<;in giliecekleri <;eitli tertipler

pek etkili olmayacaktir. Aralof'un amlan, bu tertiplerin,
ya da kukUlarm hikayeleriyle doludur. Aralof, ozellikle Frans1zlardan kukuludur. Haziran 1922'de Ankara'ya yerleen Frans1z Temsilcisi Albay Mougin, Sovyet
El<;isi'nin iddiasma gore, devamh tertip ve komplo peinde kOffiUtur :
Mougin, Ankara Anlamas1'nm yaama gec;irilmesi sorunuyla ilgili olarak Ankara'ya gelmitir. Bur:.un:a
birlikte, Mougin, Mustafa Kemal'e Fransa ile Turkiye
arasznda bir askeri ittif ak imzalamayz, fogiltere ile uzlaiCt bir barz antlamasi yapmayi ve Sovyetler Birligi ile ilikileri kesmeyi onererek temsilcilik yetkEerini

geniletti. Mougin, amacma eriemedi, Mustafa Kemal

onun onerilerini reddettin 45 2.
>>Yusuf Kemal Bey, gizli olarak bana, Frans1zlar111
Ti.irkiye ile Frans a arasmda iyi ekonomik ilikilerin ku rulmasma en.gel olan ingiliz Hiikumeti'nden yakmd1klanm ve yakmda balayacak olan Lozan Konferans1'nda Tiirkiye'ye yardnn edeceklerine soz verdiklerini soyledi. Frans1zlar, her zamanki gibi, Tiirkiye ic;in Sovyetler Birlig'i'nden uzaklairsa c;ok daha iyi olacagm1 ima
etmiler. soz arasmda Sovyetlerin aghga, bozuk ekonomik duruma katlanabi)melerinin kukulu oldugunu da
eklemiler 4" 3
Aralof, Albay Mougin ile Millet Meclisi'ndeki muhalefeti perde arkasmdan yoneten Rauf Bey arasmdaki ilikilerden kukuludur :
Rauf ve Kara Vas1f Beylerin, Frans1z Temsilcisi
Mougin ile yakmhklan vardi. Daha ilk gi.inden beri,
muhalefet blokunun kurulmasmda, yonetiminde, pekitirilmesinde, ikisi elele vererek c;ahtllar.
((Muhalefet grubu, ozellikle bunun gizli bolilrnu, dairna Mustafa Kernal'i ve onun temsilcilerini Sovyetler
Birligi'ne kari kikirtmzlardz. Bu konuda gerici mu-

halefet, emperyalist devletlerin diplomatik temsilcileriyle ibirligi halinde gal1mItir. Arna Mustafa Kemal,
859

Sovyetler Birligi ile dostluk konusunda s1ms1k1 direnmi ve Rauf Bey'le bakalanmn Tlirkiye ile Sovyetler
Birligi'nin aralanm a<;mak <;abalanm daima suya dutirm tittir 404
Aralof, Albay Mougin'in her tilrlti kIkl.rt1c11Iga
bavurdugu kamsmdadir. Agustos 1922'de Ankara'da
Sovyet Btiyiikel<;iligini Mougin'in yaktird1g1, hatta Rauf Orbay'm dahi bu ite gizlice parmag1 bulundugu *
iddiasmdadir !m
Lozan Konferans1'ndaki Rus temsilcisi Vorovski,
Lozan'da oldiirtili.1r. Aralof, bunun emperyalistlerin direktifiyle yap1ld1gm1 ileri surer. Ali Naci Karacan, Bol.eviklerin, Lozan Konferans1 Gene! Sekreteri Massigli
tarafmdan bu cinayetin diizenlendigine inand1klanm
yazar! 456
Nisan 1922'de Moskova'daki Biiyiikel<;;iligimizin onde gelen dart kiisinin katild1g1 itilaf Devletleri yararma bir casusluk olay1 meydana <;;1kar. Ali Fuad Paa,
bu yiizden Moskova'y1 terkeder. Fakat buna benzer daha bir<;;ok olay ve <;;eitli ktkirtmalar, iki filke arasmda
gelien dostlugu bozmaz. Bu dostluk en biiyiik smav1
Lozan Konferans1'nda verecek, Konferansm ilikilerde
yaratt1g1 gerginlige ragmen, bunahm atlat1lacak ve giivenli ilikiler siirdiiriilecektir.
LOZAN'DAKi BUYUK SINAV
ingiltere ve Fransa, Lozan Konferans1'na Turk* Rauf Orbay, amlarmda Sovyet Elc;iligi'nin yaml hikayesini oyle anlat1r: 15 Agustos 1922 giinii Ankara'da biiyilk bir
yangm oldu. :Rus Elc;iligi binalarmdan birinden c;1kan yangm,
sondiirme arac;larmm yetersizligi ve susuzluk yuziinden genileyerek Kurunlu Cami'ye de s1c;radi. Zaten harap olan sehri biitiin biitun kill etme tehlikesini gosterdi. Mustafa Kemal
Pasa, h1zla ilerleyen yangmm mevcut suyla sondtirtl.lemiyecegi kamsma varmca, tahrip kallplari kullamlmasm1 emrederek
felaketi yirmi kilsur evle bir cami ve diikkamn yanmas1yla
durdurmay1 baard1~ <Yakm Tarihimiz, cilt III, s. 372).

860

8ovyet ilikilerini bozma amac1yla gitmilerdir. Lord

Curzon, 13 ~ubat 1923'te Lordlar Kamaras1'nda Lozan'da gilttiigii amacm Tiirkiye'yi Rusya'dan ayirmak oldugunu ai;1klam1tlr. Fransa ise, ingiltere'nin paraleline girdigi halde, Lozan'da Tiirkiye'nin koruyucusuymU iddias1m siirdiirmeye galImIt1r.
tngiltere'nin Lozan oncesinde Tiirkiye ile gizli bir
pazarhga giritigi bile ileri siiriilmiitiir. iddiaya gore,
Lord Curzon, Fransa'mn haberi olmadan, Tiirkiye ile
b"izli g6riimeler yapm1, bu goriimelerde Tiirkiye Bogazlar'1 sava gemilerine agt1gi takdirde, ingiltere'nin
kapittilasyonlar ile mali ve ekonomik sorunlarda Tiirkiye'ye destek olacagim bildirmitir"' 57
Hatta Aralof, ingiltere ve Fransa'nm Tiirkiye ile
Husya'y1 biribirinden koparabilmek igin, bu devletlerin Husya ile de konumak istediklerini, Rusya'nm bunu reddettigini ileri siirmektedir :
<<Lozan Konferans1'ndan once, ingiltere'nin, Rusya
ile Tiirkiye'nin arasm1 agmak amac1yla, Turk sorunu
uzerinde Rusya ile gorilmelere girimek istedigini soyledim. Sovyet Hiikilmeti, ingiltere'ye, Tilrkiye'den h&bersiz higbir goriimeye katilam1yacagm1 bildirdi. ~im
di Frans1z emperyalistleri, Rusya'y1 Tilrkiye'den ayirmaya gah1yorlar. Arna hiikiimetimiz bu konuda herhangibir goriimeyi tekrar reddetti. D1ar1dan goriinen
dostluk belirtilerine ragmen -bata Le Temps gazetesi olmak iizere Frans1z basmmdan bir boliimilniin Sovyetlerle dostluk kampanyas1 agmas1, Heriot'nun Rusya' ya gelii ve bunun gibi olaylar-, gergekte Fransa'nm ingiltere ile birlikte ortaklaa bir cephe kurdugunu ve yaptig1 flortlerle onu Sovyetler Birligi'nden ayirmaya gahhgm1 kesin olarak biliyorduk 4 "s.
BOGAZLAR KONUSUNDA UZLA$ICILIK. ..
Bununla birlikte Lozan'a dogru Tiirkiye'nin tutumunu, bu emperyalist giriimlerden gok bana varmak
istegi etkileyecektir. Mustafa Kemal, izmir ve Bursa'861

y1 kurtard1ktan soma c;anakkale'ye dogru ilerleyerek,

daha once gordugiimiiz uzere, Bogazlar igin !ngilizlerle
savam eigine gelecektir. Fakat Mustafa Kemal bu
eigi amamak igin buyuk dikkat gosterir. Nitekim Ordu'yu Bogazlar'dan gegirip Dogu Trakya ve Istanbul'u
kurtarmak ve Bogazlar'a el koymak yerine, Mustafa
Kemal, buralarm kurtulUUllU banm imzasma b1raklr
ve Bogazlar'da bir uzlama zemini arar.
Turkiye igin en uygun c;ozum yolu, elbette ki, beyiiz yildir oldugu gibi, Bogazlar'1 Ttirkiye'nin tek bama korumas1 ve Bogazlar'a tam egemen bulunmas1,
Turk Donanmas1'ndan baka butu.n sava gemilerine
Bogazlar'm kapah tutulmas1dir. Sovyetler Birligi, Lozan'da bu tezi savunur. tngiltere ise, 1914 y1lmdan once Qarhk Rusyas1'run Bogazlar'm sava gemilerine ag1k
olmas1ru istemesine kar1hk, kapah tutulmas1m savunurken, bu kez Bogazlar'm sava gemilerine ag1k birak1lmasm1, Bogazlar ve Marmara'nm silahlardan armd1nlmasm1 ve bu ii milletleraras1 bir komisyonun duzenlemesini ister. Bogazlar'm boylece Turk kontroliinden c;;1k1p en gi.iglti denizci devlet Ingiltere'nin kontroltine girecegi ve ingiliz sava gemilerinin gerektiginde
Giiney Rusya ve Kafkasya'y1 tehdit altmda tutacag1
umulmaktad1r.
Bu iki kar1t tutum arasmda Ti.irkiye, bir an once
baTIl imzalayabilmek ic;;in uzla1c1 ve orta yolcu gozukmiitiir. Bogazlar'm iki yakas1 Tiirkiye'nin elinde bulundug;u siirece, Bogazlar BOlgesi silahs1zlandmlsa dahi, sava gemilerinin belli sm1rlar iginde Karadeniz'e
gegmesini.n Tiirkiye ve oteki Karadeniz devletlerinin
giivenligini ciddi olarak tehdit etmeyecegi diitiniilmiitiir. Ttirkiye'nin Bogazlar'm hemen yakmmda bulunduracag1 Ordu birlikleriyle giivenligin saglanabilecegi
umulmutur. Nitekim daha once soziinii ettigimiz Qar'a
sunulan onemli raporda da bunun mtimklin olabileceg'i one surillmektedir:
Bogaz kly1larmm berkitilmesinin yasaklanmas1
862

Bogazlar'a egemen olan devletin onlan kapamasm1 ve

bize karI kullanmas1m engellemez. Berkitme yasag1,
yalmzca bu devletin Bogazlar'da dairni istihkarnlar ile
uzun galu~ma isteyen tesisler kurma olanagm1 ortadan
kald1hr. Arna k1y1larm elde bulundurulmas1, bu devlete
istediginde oralara toplar yerletirmesini, torpil at1c1
arac;lar koyrnasm1 ve Bogaz sularm1 rnaymlarnasm1
saglar 459
isrnet Paa, 31 Ekim 1922'de Aralof'la yaptig1 gorilmede, Tiirk askerinin en modern silah ve ara~larla
Bogazlar'1 tam kontroliinde tutrnas1m isteyen Rus tezine kar1hk, yukandaki diliincelerle, Tiirkiye'nin daha uzlaICI bir tutum takmacag1m belirtir:
ileri silrdilgi.iniiz Bogazlar rejimi ile ilgili formiil,
Milli Misak'm ve Moskova Antlarnas1'nm smirlanm
Tiirkiye'den yana geniletmektedir. Biz, ~ok dogaldir ki.
bi.itiiniiyle goriilerinizi paylaiyoruz. Arna, Bogazlar'm
berkitilrnesi konusunda Konferans'a sizin formtililniizu
onererneyiz. <;iinkil Batih Devletler bunu, Bogazlar'1
kaparnak istegi olarak anlayacaklardir. Bu i::ie, bizim
igin elverisiz bir durum yaratacaktir. Gerc;ekte Bog;:izlar'm iki yakas1m elirnizde tutrnakla, berkitrneden de,
kendi gilciimiizle elbette sava gemilerini sokmarnakla Bogazlar'm serbestligini saglayabilirizn 400
Bu nedenle, Tilrkiye, Bogazlar'daki egemenliginin
kisitlanmasini yaamsal saymami, bu yilzden ingiltere ile sava rizikosunu gaze almamt ve hatta bu konuda ABD dahil biltiln Batili bilyilk devletlerin ingiltere'nin peinde bir cephe tekil ettiklerini goriince, ekonomik bagimsizligimizzn saglanmasina karilik Bogazlar sorununu bir odiln olarak kullanmztzr. Bu konuda

Aralof'un ag1klarnalan ve yorumlan ilgingtir :

Lozan'daki Turk delegelerinin hakkm1 vermek
g<:rek. Gerek Delegasyon Bakam ismet Paa, gerek
oteki iiyeler, Yeni Tiirkiye'nin rnevzilerini inatla savundular. Yalmz Bogazlar sorunu bir ayralhk tekil etti.
ismet Paa, bu konuda c;abucak rnevzilerini teslim et863

ti. Bu i:izveri bizim hesab1m1za, bir dereceye kadar da

Tiirkiye'nin milli c;1karlan hesabma olmutu. Tilrkler
i<;in, Bogazlar, genel dt. politika sorunlarinin ancak
bir par<;;asi idi. Bogazlar, bir pazarlzk konusu. durumunu aldi. Turk Hilkilmeti, ingiltere'nin ve oteki Batzli
devletlerin sava gemilerinin Bogazlar'dan serbest<;e
ge<;ii sorunuyla yakindan ilgilendiklerini biliyor, Bogazlar iinde ozveride bulundugu takdirde kapitillasyonlar, toprak ve maliye ilerinde bir baarz saglayabilecegini umut ediyordu.

Mustafa Kemal Paa, Sovyet Hiikiimeti'nin Bogazlar ytiziinden Tiirkiye ile bogumayacag-I, bunun onemli bir sorun olmakla birlikte, Sovyetler Birligi ile Tiirk.iye ve oteki Dogu'lu Ulkeler arasmdaki genel politik
biitiin ic;inde, ancak bir parc;a tekil ettigi noktasma
dayanmakta idi.
Mustafa Kemal, ingiltere ve Fransa'nm, Rusya ile
Tiirkiye'ye yaptiklan askeri miidahalelerde iyice canlanmn yand1g-Im, onlarm ic; politik durumlanndaki karars1zhgm, milletleraras1 politik ve ekonomik sorunlardaki anlamazhklarm, kamuoyunda savaa karI artan
honutsuzlugun itilaf Devletleri'ne, yakm bir tarihte
yeni bir askeri sald1nya izin vermeyecegini birc;ok sef erler ima etmiti.
Mustafa Kemal'e gore, bu sure, Tilrkiye ile Rusya'ya durumlarzni gil<;lendirmek, Bogazlar rejiminde degiiklik yapmak olanaklarzni verecektir*. Bogazlar reji-

minde ingiltere'ye verilecek Odiin, Tiirkiye'ye Lozan

Konferans1'mn giindeminde bulunan baka sorunlarda
baanlar elde etmek olanagm1 saglayacakt1r...
Mustafa Kemal... Bogazlar sorununda ozveride bulunarak, ama Bogazlar'1 istedigi zaman kapamaya yetecek kadar garantileri elinde tutarak, Curzon'u aldat* Atatiirk'iin bu goriiii dogru i;1kml.t1r. Geri;ekten Lozan'dan
13 y1l sonra, ilk f1rsatta, Tiirkiye, Montreux Antlamalan ile

Bogazlar'1 silahland1rma hakkm1 elde etmi ve Rusya'mn giivenligini saglamlatrrml.trr.

864

mayi dilfultiyordu ~ 61
Ote yandan Balkan Sava91'ndan beri ag1r bir mi.icadelenin i<;inde bulunan Turkiye, gerc;ekten yorgundur
ve bana susam1br. Euna ragmen, :tngiltere ile Bogazlar i<;in sava91 goze ald1g1 takdirde, Rusya, Tiirkiye ile
birlikte savaa katilacak m1dir? Babakan Rauf Orbay, bu soruyu Rus Btiyi.ikel<;;isi'ne yoneltir :
<<~ Eger konf erans kesilirse, ingiltere bize karI
diimanca bir harekete ge<;;ecektir. Bu hareket, herhalde
ingiliz filosunun Karadeniz k1yilarma kar91 baz1 davramlan olarak ortaya <;;1kacaktlr. Bu takdirde Sovyetler Birligi a<;1k<;;a bizden yana, ingiltere'ye kar1 <;1kacak m1dir? ingiliz filosunun Karadeniz'e <;;1kmasma engel .olrnak i<;;in bizimle birlikte Bogazlar'1 savunacak
m1dir?n
Aralof, soruyu cevaps1z birakm1tlr462 ite bu ko~ullarda, Lozan'da Ttirkiye, Bogazlar sori.munda ingiltere'ye odun vermi, Sovyet dostlugundan aynhyormu
izlenimini yaratm1tlr.
LOZAN ONCESi KUl?KU BULUTLARI
Btiyiik Zafer'den hemen sonra, Ti.lrkiye, ban koUllanyla ilgili o1arak, itilaf Devletleri ile birtak1m goriimelere girmitir. Moskova Antlamas1, taraflarm bu
konularda biribirlerine bilgi vermesini gerektirdigi halde, bunun yap1lmad1g1 anla1lmaktad1r. Sovyet Htikiimeti, Mudanya Konferans1'nm a<;;1ld1g1 3 Ekim 1922 gi.inii bir nota vererek bu tutumdan yakmmu;itir:
<cSovyetler Birligi Hiiktimeti, Turk Hilktimeti Komutanhg~ temsilcileri ile itilaf Devletleri temsilcileri
arasmda bir konferans toplanacag1m, Turk Htiktimeti'nin Trakya'nm itilaf kuvvetlerince igaline raz1 oldtigunu, Bordeaux Radyosu'ndan ogrenmi bulunuyor.
Dost Sovyetler Birligi temsilcisine bu konuda onceden
bilgi verilmemitir.
Sovyetler Birligi Hiiki.imeti Yakm Dogu sorunlan
di politikasmda, ozellikle Bogazlar sorunu genel ka865

rarlannda, onceden kar1hkh gorti.ilp uyu~ma yti.kti.mlillti.gtinden soz eden Moskova Antlamas1'na oldugu
kadar, Diileri Bakam Yusuf Kemal Bey'in 4 Agustos
1921 tarihli, Ttirkiye'nin Moskova Bti.yiikelc;isi Ali Fuad Paa'nm 17 Eylill 1921 tarihli, aynca Sovyet Dlileri Bakam Qi<;erin'in 10 Ekim 1921 tarihli notasma
ve bundan sonraki bir s1ra notalara dayanarak, U anda kendi di politikasm1, Tiirkiye BU.yuk Millet Meclisi
HUkti.meti ile uyuarak yilriltmek <;abas1 i<;indedir.
Hukumetim, Turkiye Hukumeti'nin Sovyetler Birligi notaszm desteklemeyiine ve Mudanya Konferansz'na katilmayi kabul ediine, Trakya'nin ve ayrzca Bo-.
gazlar ile Istanbul'un igaline razz oldugunu haber vermeyiine olaganustu llmZ bulunuyor. Boylece d1 po-

litika uyuumu yiirtitiilmemi, bunun sonucu olarak da

itilaf Devletleri, ozellikle ingiltere i<;in uygun bir durum ortaya <;1km1 bulunuyor.
itilaf Devletleri, bu yolda ytiruyerek, Tiirkiye'yi oldugu kadar Rusya'yi da zay1flatmaya <;ahmaktadlrlar.
Ozellikle, bu anlardaki hareket uyumazhgma amaktayiz. Hukiimetim, Turk Ordusu'nun kazand1g1 btiyuk zaferlerin istenilen sonuca vardmlam1yacagmdan
korkmaktadir.
Hti.kiimetim, aram1zdaki Bogazlar Antlamas1 geregince, Sovyetler Birligi'nin, itilclf Devletleri'nin Tilrkiye ile ilgili olarak atacag1 her ad1m1 onceden ac;1klamak, TU.rkiye'nin de aym eyi yapmak zorunda oldugunu, aynca kar1hkh olarak biribirimizi destekledigimizi ve birimiz olmadan otekinin Bogazlar Konferansi'na katilmayacagm1 ac;1klayan karihkh birer nota vermemizin gerektigini bildirir 463.
Turk Hi.ikilmeti, Moskova Antlamas1'na gore, Bogazlar sorununun Karadeniz'de klyis1 olan devletlerin
kat1lacag1 bir konferansta c;oztilecegini kabul etmitir.
Oysa sorun imdi esas itibariyle, Bilyiik Devletler'le <;0zillrnektedir. Sovyetler Birligi, ancak Bogazlar konu-

866

sunda --o na -eek bama b1rakllm1 olarak- ban:~ konferansma ka.t1lahilecektir. Oteki sorunlarm goriliilmesinde, Rusya, katilmakta ISrarh olmasma ragmen, d1anda b1rak1lacaktir. ismet Paa, Aralof'a gore, bu tutumu 6yle ac;1klayacaktir :
- Sizsiz durumumuz daha zorlaacak, ama boyle olmas1 gerek. Biz bunu Mustafa Kemal'le konutuk.
Bu bizim ortaklaa goriii.imi.izdur. Siz Gazi Mustafa
Kemal'i bilirsiniz... 0 Sovyetler Birligi ile sonsuza dek
bir dostluk tarafhs1d1r. Biz moral bak1mmdan sizin bizimle oldugunuzu hissedecegiz... Beni anlamamzi rica
ederim 464
CURZON KAR~ISINDA <;i<;ERiN VE iSMET PA~A
Tiirkiye boylece, itilat Devletleri'nin kar1smda barI masasma tek bama oturacaktir. Bogazlar sorununu dahi Lord Curzon, Kemalist Turkiye ile Bolevik
Rusya'y1 biribirine diltirmek ic;in kullanacakt1r. Curzon'un taktigi ilginc;tir.
Konferans'ta Bogazlar sorunu ilk kez 4 Arahk
1922'de ele almd1gmda, Curzon; Turkiye'nin herkesten
once goriiilnil ac;1klamasm1 ister. ismet Paa bir iki genel ciimleyle bu istegi gec;itirir. Curzon, hic;bir ey
stiylemedi diye tsmet Paa'yi eletirir, ismet Paa konumayinca sozti. Qic;erin'e verir. Qic;erin, Turk Milli
Misak'mdaki Bogazlar goriiiinii benimsediklerini uzun
uzun anlatir. Ruslarm da kat1ld1gi Ti.irk goriiilni.in kabul edilmesini ister. Daha birkac; delegasyon konutuktan sonra Curzon soz ahr ve tutanaklara gore, ozetle
isu konu:~ma gec;er :
Curzon - Ti.irk Delegasyonu goriiilnii imdiden
bildirmek istememitir. Rus Delegasyonu Komisyona
ozenle hazirlanmu~ ve birtaklm onerileri de kapsayan
tam bir plan sunmutur: Butiin devletlerin gemileri
ii;;in, gerek ban, gerekse sava zamanmda, ticaret amac1yla gec;i serbestligi; Tiirkiye'den baka biitiin devlet-

867

lerin sava gemilerine ve hava kuvvetlerine Bogazlar

ile Marmara Denizi'nin kapanmas1; Tiirkiy~ye Bogazlar'm kly1fanm berkitmek ve bu bolgede diledigi gibi
kara ve deniz kuvvetleriyle sava ara<; ve geret;leri bulundurmak bak1mmdan serbestlik tanmmasi.
Ozellikle Tiirkiye'nin 9zkarlarzm savunan bu programi Rusya'nzn one surmil olmasi dikkat 9ekicidir. Bu
programzn a9zklanmasznz dinlerken, <;i9erin'in yamlarak rol degitirdigini ve hmet Paa'nzn kalpagzm giymi oldugunu dililndilm. Qi9erin, gorillerinin hem
Rusya'nzn, hem de Tilrkiye'nin gorilleri oldugunu soy!emitir, oyleyse neden Tilrk Delegasyonu da aym yolda konumamztzr? <;i9erin, Konferans'ta imdiye kadar Rusya, Ukrayna ve Gilrcistan temsilcisi olarak bulunmaktaydz. imdi aynz zamanda Tilrkiye'yi de temsil eder gorilnmektedir! ..

Qii;erin'in goriilerinin g.er<;ekten Tiirkiye'nin de

gortileri olup olmadlg1nm yakmda komisyonca ogrenilecegini umanm ...
Ttirk Delegasyonu'nun bugiin ogleden sonra konumas1 iyi olurdu. Qiinkii vakit yitirilmesini istememekteyim. Tiirklerin hi<; degilse yarm sabah konm~a
caklanm umanm.
tsmet Paa - Rusya, Romanya, Bulgaristan ve
Yunanistan delegasyonlarmm onerilerini ogrenmi olduk ... Yalmz Qi<;erin'in soyledikleri, Bogazlar'm milletleraras1 ulaima ai;1k olmas1 konusunda, Tiirk Delegasyonu'nun goriiiine uygun diimektedir. Bu konumada,
Istanbul ve Marmara havzasmm giivenligini saglamak
zorunlugu da gozoniinde tutulmutur.
Curzon - Az once Turk Delegasyonu'na, ileri siiriilen onerilerden birine, ozellikle Qi<;erin'in onerisine
kat1hp katilmadlgm1, aym zamanda da bugiln ogleden
sonra, ya da daha ileride Turk goriiiinii a<;1klamak isteyip istemedigini sordum. ismet Paa, Turk iilkesinin
giivenligini ve Bogazlar'm ticarete a<;1k tutulmasm1
saglad1g1 ol<;iide, Rus Delegasyonu'nun Turk Delegas868

yonu'nun goriilerine uygun kesin oneriler ileri siirmti oldugu cevab1m vermitir. Fakat Tlirk Delegasyonu, kendi hiiktimeti adma savunmak istedigi <;oziimu bildirmeye yanamam1tlr. Bu ytizden, Turk Delegasyonu'ndan, Rus Delegasyonu'nun gorlilerini benimseyip benimsemedigini, ya da Komisyon'a ileride Turk
Htikti.meti'nin gorti.tinu kapsayan ayn bir a<;1klama
yap1p yapamayacag1m sormak zorundaynn. ismet Paa'nm bu konuda vereceg'i cevab1 iittikten sonra, Komisyon'a <;ahmalanm nas1l bir usul i<;inde yurutmesi
gerektigi konusunda oneride bulunabilecegim.
ismet Paa - ileri suril.len onerileri ogrenmeden
ayrmtih a<;1klama1ara girimeyi gerekli gormiiyorum.
Komisyona sunulmu <;eitli formiiller arasmda, Rusya 'nm ileri surdiigii onerilerin Turk goriiiine uygun
gorundugiinii yeniden bildiririm.
Curzon - !smet Paa'nm cevabm1, Turk Delegasyonu'nun kendi gorulerini imdilik Komisyon'a bildirmek istemedigi bi<;iminde yorumluyorum. !smet Paa'nm vermek istedigi tek bilgi, ileri siiriilen gortiler arasmda Rus onerisinin Tiirkiye'nin gorulerine daha uygun diimekte oldugudur.
Turk Delegasyonu'nun verdigi bu cevapla, Konferans ile alay eder gibi gorilnmekte oldugunu soylemek
zorundayim. Konferans toplanah beri, bir<;ok gtinler

ge<;mitir. Konferansa sunulmu <;eitli sorunlarm <;oziimlenmesi i<;in ciddi <;abalar gosterilmitir. Konferans
en gii<; sorunu ele ald1g1 vakit, Turk Delegasyonu, goriilerini bildirmek durumunda, ya da isteginde olmad1g1m soylemektedir. Turk Delegasyonu, Rus Delegasyonu'nun onerisinin kendisine oteki onerilerden daha uygun geldigini soylemekle yetinmektedir.
Turk Delegasyonu, bu davraniiyla, Konferans'a
kart gereken gilven ve saygiyz gostermil olmmnaktadtr. Turk Delegasyonu'nun bu tutumu ogrenildigi Zaman, dilnyada gok olumsuz bir izlenim yaratacaktir.
GOrilme bu kOUllar altinda surilp gidemez. Du.rumun

869

incelenerek almmas1 gereken tedbirleriri saptanmas1

ic;in toplantmm ertelenmesi gerekir. Bu konuda Milttefik meslekdalanmla goril birliginde bulunmaktay1m.
Komisyonun c;ahmalarma yeniden ne zaman balayacagm1 delegasyonlara bildirecegim.
Qic;erin - Goriimelerin bu aamasmda ingilterenin, Fransa'nm ve italya'mn gorillerini dinlemek isti~
yo rum.
Lord Curzon, Balkan hilkiimetlerinden gorulerini
ac;1klamalanm istemitir. uzuntiiyle soylemek gerekir
ki, Lord Curzon kendi gorti.iinii ac;1klamam1tlr. Bundan baka Lord Curzon, italya ile Fransa'dan gorillerini a91klamalanm istememitir. Boyle olunca iki soru
sormak zorunday1m. BU.yuk Devletler, Bogazlar sorunu
ile ilgilenmekten vaz m1 gec;milerdir? Yoksa tersine,
kendilerini Konferans'ta temsil edilen oteki devletlerin
iistiinde gorerek, bu ite hakem rolii mu oynamak istemek.tedirler?
Curzon - Bti.tiin delegasyonlar once Karadeniz'de
kiy1s1 olan devletlerin gorillerini dinlemek igin toplanmilardir. Bu devletlerin goriilerini dinlemeden Muttefiklerin goriilerini ac;1klamalari nezaket kurallarma
aykm duerdi. Bir saate yakm suredir, Turk Delegasyonu'nu gorillerini ac;1klamaya raz1 etmek ic;in ugraIyorum. Turk Delegasyonu konumak istememektedir>>41lo.

Gorlildugu gibi, Lord Curzon, konferans1 diktatorce yonetmekte, delegeleri c;ocuk azarlar gibi paylamakta, tehdit etmekte, Qi<;erin'in Turkiye adma konutugunu belirtmekte ve 1srarla ismet Paa'y1 Rus tezine kar1 tutumunu a91klamaya zorlamaktadir. Harold Nicolson'a gore, Curzon, ismet'e Rusya ve Turkiye arasindaki yakm bagzn daha sonra qozillmesini saglayacak bir
gedik aqmittr 466

Konferans1 istegince yoneten Curzon, 6 Arahk gilnii Muttefik Devletler'in Bogazlar konusundaki gorillerini a91klar. Curzon, Qi<;erin'in Bog-azlar'da kesin Turk
870

egemenlig'ini savunan go:riiilnii U sozlerle reddeder:

Rus program1m ne kadar yakmdan incelersek, bunun yalruz tek bir amai; gi.itti.igi.i de o kadar ai;1ki;a ortaya i;1kmaktadir: Karadeniz'i bir Rus gOlii hiiline sokmak ve bu goliln kapiszna da Tilrkiye'yi sadik bir bek~i hdlinde koymak.

Curzon, Bogazlar'm askerlikten armd1nlmasm1 ve

bunun denetimi ii;in milletleraras1 bir komisyon kurulmas1m onerir. Fransa, italya ve ABD bu gori.ie katihr.
ABD Temsilcisi ChP<l, Amerika, sm1rlarmm d1mdaki
Panama Kanah'm dahi silahh tam kontroli.i altmda tutarken, Bogazlar'da silahs1z tam serbestligi savunur:
Biz o dili.incedeyiz ki, Karadeniz'in serbestligi ancak silahs1zlandmlmayla saglanabilir. Daha da ileri
gidiyorum : Bogazlar'1 ai;1k tutmaya yonelmi silahlann bile, gergekte, Karadeniz'in serbestligine bir tehlike yarattigm1 dili.inmekteyizn.
Ttirkiye'nin tam bir ozgi.irliikle, ge9i serbestligini
saglamak i9in Bogazlar'1 silahland1rmasm1 tehlike sayan Amerikan Delegesi, ingiliz ve Amerikan donanmas1m ise cckurtanc1 ve banI koruyucu)) bulmaktadir :
ccSava gemileri, zorunlu olarak bir yak1p y1kma
gorevlisi de degillerdir. Tam tersine, bunlar koruyucu
gorevliler de olabilmekte, diizensizligi onlemek ve ban1 korumakla hay1rh ve ban91 ama9lara da hizmet
edebilmektedirler* ... Yurttalarimizm ve gemilerimizin
gidebilecekleri her yerde, sava gemilerimiz

bart~t

do_-

* Lozan'dakl titeki ABD Delegesl Grew'un amlarma gore, Child,

ismet Paa He tizel konumasmda U mant1g1 ytirilttir: <1Bogazlar'1 berkitmek lstiyorsunuz. Bogazlar elinizde kald1kc;a bu
sizin ic;in iyi birsey. Hersey yolunda gldiyor say1labilir. Arna
ya Bogazlar bakasmm CSovyet Rusya kastediliyor> eline ge!;erse ne olacak? Bogazlar'1 silahland1rmaktan vazge!;ip milletleraras1 blr anlasmaya r1za gtistermek daha iyi degil mi'h
(Grew, The Turbulent Era, s. 509). Milletleraras1 anla~ma ise,
'Tiirk kontrolil yerine, Anglosakson kontrolil demektlr. Emperyalist mant1k ahanedir : Bogazlar'1 kendi silahm1zla korumak lstiyorsunuz, ama ya Bogazlar'1 kaptmrsamz'! iyisi mi
~imdiden Bogazlar'1 Anglosakson kontrolUne birakmrn ... ~

871

laZmlarini surdurmezlerse, kendimizi tatmin

saymayacagiz.

edilmi~

Curzon ve miittefikleri, sava gemilerinin silahs1zlandmlm1 Bogazlar'dan serbest<;e ge<;iinin yam s1ra,
el<;iliklerin emrindeki sava gemilerinin Istanbul'da
serbesti;;e bulunmasm1 isterler. Curzon, sava gemilerinin, Istanbul bir deniz ehri oldugu ii;;in, Kara Avrupa'smdaki eli;;iliklerin bulundurduklan binek otomobillerinden farks1z bii;;imde bir gezi motoru tekil ettigini
soyler! ismet Paa, daha sonraki toplantilarda buna
kesinlikle karI oldugunu belirtmekle yetinir. ABD Delegesi Grew dahi, toplantilarm birinde ismet Paa adJ.na oyle bir soylev verir :
- Eger stasyoner denen Ttirkiye'deki eli;;ilik sava
gemileri, Ekselanslarmm belirttigi bh;imde bir binek
arabasmdan farks1z ise, o halde Ekselanslannm bir liman olan Londra'da bir Turk stasyonerinin bulundurulmasma bir itiraz1 olmamas1 gerekir.
Grew, Ah, ismet boyle konusaydl, ne guzel bir
darbe olurdu Curzon'a der. Fakat ccfsmet ~ok sagir.
Olan biteni izleyebilmek i<;in sekreterinin i;;evirilerine
bag1mh. Hazircevaphkta usta Curzon'a karihk verebilme olanagma pek az sahip di ye kendini toparlar467
Curzon ise, Gei;;mite Bogazlar'1 koruyabildiler mi?
Rusya bu yuzden neler i;;ekti... diye Turkleri hafife ahr~
Curzon:
- Bu bolgelerin tarihi... Ttirkiye'nin Bogazlar'da
nas1l bek<;ilik yaptigm1 gosteren orneklerle doludur
diye Turkiye'nin yetersizligini ileri surer ve <;ii;;erin'in
tezini alay konusu yapar.
ismet Paa, Curzon'u.n itilaf Devletleri tezini ai;;1klamas1 kar1smda susar. inceleyecegimll demekle yetinir. Cevap vermek yine <;ii;;erin'e dtier. <;ii;;erin, daha.
once soztinii ettigimiz, Bogazlar'da mutlak Turk egemenligine dayah ccara duvan tezini gelitirir.
!smet Paa, nihayet 8 Arahk'ta konuur ve Turk
tezini a<;1klar. ismet Paa, itilaf Devletleri tezini, Bo-

872

j:\azlar, Istanbul ve Marmara Denizi'nin giivenligi ac;1smdan ileri siirdiigu yedi degiiklikle benimser. Cur-
zon, ismet Paa'ya ovgUler diizer. Tiirklerin, askerlikten
armdmlm1 bOlgeler kurulmas1, milletleraras1 bir ko-misyon tekili ve sava gemilerinin ge<;mesi gibi ilkelcri kabul ettikleri i<;in mutluluk duydugunu belirtir.
9a1ran Qi<;erin, Turk onerisini cevapland1rmaz, fakat.
ismet Paa'mn ilke olarak benimsedigi Muttefik tasans1m, Tiirkiye'nin bag1ms1zllgm1 kIS1thyor diye iddetle yerer. Qic;erin, ccara duvan tezini yeniden gelitfrir:
Eger ingiltere, 1833'te oldugu gibi, Rus donanmasnu Istanbul'da ve Rusya da K1nm SavaI s1rasmda
oldugu gibi ingiliz donanmasm1 Bogazlar'da gormek
istemiyorlarsa, Rus onerisi bu karihkh garantiyi saglamaktadir.
ideal c;oziim, biitlin deniz silahlarma, bi.itun denizlerde son vermek olacaktir. Ancak bugi.inki.i durumda
i;atian c;1karlar arasmda yap1lmas1 miimkfm tek uzlama, egemen Tiirkiye'ce Bogazlar'm sava gemilerine
kapatilmas1dir ...
Dzgilr ve ege:men bir Tilrkiye ... Bizim ic;in, Avrupa'nzn tam ortasznda isvic;re, ya da Bel<;ika gibi, bari-in vazge<;ilr,nez bir unsurudur _

Curzon ise, Tiirkiye ile Rusya arasmdaki gorl.1 aynhgm1 si:imiirmeye devam eder :
cc<;ic;erin'in konumas1, Turk Delegasyonu'nca ya-
p1lan konUmamn, Rus Delegasyonu'nu oteki delegasyonlar kadar airttigm1 gostermektedirn.
QiQERiN, DEVREDEN QIKARTILIYOR
Ti.irk tezini yeni ogrendigini si:iyleyen Qic;erin, bunun ayrmtilanyla bir altkomisyonda incelenmesini ister. Curzon, cc<;ic;erin, benim ve meslekdalanmm adalet duygusuna gilvenmelidir diye bu oneriyi reddeder.
Bundan sonra, Lozan'da Rusya'nm diarda biraklld1g1
ve habersiz tutuldugu bir uzmanlar c;ah:;imas1 balar.
873:

Tilrkiye ile itilaf Devletleri'nin goruleri uzlatlnlmaya c;;ah1hr. Rusya, protesto eder. Aralof, Babakan Rauf Bey'e 6yle konuur:
Delegemiz, itilaf Devletleri'nin uzmanlar komis_yonu iiyeleri Turk ilyelerini itilaf Devletleri'nin tasans1m Turk tasansma yaklatlrmak igin gizli ~ahirken
yakalarm. Delegasyonumuz olay1 yaz1h olarak protesto etmi. Arna bu protesto dikkate ahnmam1, eskisi
gibi bir kulis aras1 c;;ahmalar stiriip gidiyor. Sorun ac;;1k~a komisyonda ya da altkomisyonda gori.iillecegi yerde, bizim haberimiz olmadan gizlice pazarhga giriilecegi yolundaki kukulanmda ne kadar hakh imiim !
Hie;; de glizel olmayan bir durum g1km1 oluyor ortaya.
Dogrusunu isterseniz, bunu hie;; beklemiyorduk 46 s.
Bu protestolara ragmen, ozel c;;ahmalar devam
eder. Turk tezine baz1 6diinler saglamr. Fakat 18 Arahk'ta Mi.ittefikler, Bogazlar sorunundaki son onerilerini sunduklarmda, tezlerde hala onemli aynllklar vardir. Ozel gahmalann d1mda tutulan Rusya ise, Konferans'a bir kar1-tasan sunar ve itilaf Devletleri'nin
yeni tasansm1 iddetle eletirir. Tiirkiye'ye verilen bir
tak1m aldatic1 6di.inlerin, Rusya ve Tiirkiye'nin arasm1
ac;;mak amacm1 giittiigiinii ileri surer:
Bu ... tasanda, sald1rgan unsurlarm gene Rusya'ya yonelmekle birlikte, Tiirkiye'nin c;;1karlan ve giivenligi konusundaki -aslmda gerc;;ege dayanmayan- isteklerini yerine getirme giriimi de ac;;1kc;;a gorulm;;ktedir. Kukusuz, Tilrkiye'yi Rusya'dan ayzrmak ve Tilrkiye'de, Karadeniz'deki Turk kiyzlarznzn gilvenligi saglanmakszzzn, Rusya'yi Oteki devletlerden gelecek salclirzlann bi.dun agzrlzgz altina koymakla Tilrkiye'nin gilvenliginin saglanabilecegi yollu, yanlz bir sanz uyandzrmak istenmektedir. Yeni tasan, Ttirkiye'ye aldatic1
bir koruma sagfar gibi goriintirken, Rusya'ya karI bii.-

tiin sava tehditlerini sakh tutmaktadlr.

Curzon, yine Rusya ile Tilrkiye'yi ay1rma taktigine
bavurur:
.374

<<Qigerin, once Tlirkiye'ye verilen garantilerin aldat1c1 oldugunu soylemekle soze balamu~tir. Boyle bir
gortiti daha gok ismet Paa'mn one surmesi beklenebilir birey olurdu, fakat ismet Paa bu konuda higbir
.ey soylememitir; bu ytizden Turk ve Rus delegasyonlannm bu konuya ilikin tutumlan arasmdaki temel
.aynhg1 belirtmekle yetinirim.
CURZON ULTiMATOMUNA iNONU
BOYUN EGiYOR

Bu noktada ismet Paa, askerlikten armdirma ve

serbestligi konularmda Mtittefik tasanlannda degiiklikleri ongoren iki kar1-tasan sunar. Bunlann ya komisyonda ya da altkomisyonda incelenmesini ister. Curzon koptirtir. ilerin boyle yi.'trtittilemiyecegini ileri surer. Turk ve Rus delegasyonlanmn yann goriilerini
dinleyeceg'ini, sorunun goztimtine dogru kesin bir ad1m
atmak igin bu 24 saat iginde ciddi <;aba gostermek gerektigini bildirir.
Ertesi giin, Curzon, Rus kar1-tasansm1 Miittefikler adma reddeder. Turk onerilerinin en onemlilerini de
kabule yanamaz. ismet Paa, Bogazlar'da silahtan
armd1nlm1 bolgeler kurulmasm1 kabul etrni, fakat
Marmara Denizi'nde diledigi gibi tahkimat yapabilme
ve savunma serbestligini elinde tutmak istemitir. Cur.zon bunu reddeder. ismet Paa, Gelibolu'da 5 bin kiilik bir Ti.irk kuvveti bulundurmay1 ister, Curzon buna kesinlikle ((haym1 der. Ttirkiye'nin sava gemilerinin g-egiini, biittin devletlerin sava~ gemilerinin toplam1 igin, Tiirkiye'nin Marmara Denizi'nde normal olarak bulunduracag1 kuvvetle smirlamasma karI g1kar.
Bogazlar statiisiintin korunmasmda ismet Paa'nm devletl.erden ayn ayn istedigi garantiye yanamaz. Milletler Cemiyeti'ne dayah anlams1z garantiyle yetinir. Bogazlar Komisyonu'ndan yalmz Bogazlar'dan ge<;i iizerinde degil, armdmlrn1 bolgede de kontrol yetkisi bu875

lunmas1m ister.
ismet Paa sertlik gostermez. Turkiye'nin guveuligini en sert bi<;;imde savunmak yine <;igerin'e du:;ier :
Bogazlar'm k1yilan askerlikten armdlnlmakla,
buralarm gii.venlig'i hi<;;bir zaman garanti altma almm1:;i
olmamaktadir. Guvenligi saglayabilecek tek devlet,
Tiirkiye'nin kendisidir. Turkiye'nin elinden bu olanagi
almak, ger<;;ekte Bog-azlar'1 savunmas1z birakmak ve
Tiirkiye'yi eli ve ayag1 bagh olarak en kuvvetli devlete
teslim etmek demektir......
Lord Curzon'un buttin a<;1klamalan tek bir ama<;
gutmektedir: Bogazlar'm ve Istanbul'un savunmas1m
olanaks1z k1lmak ve Rusya'y1 buyiik donanmalarm sald1nsma kar1 a<;1k birakmak.
Curzon umursamaz. ismet Pa:;ia'ya Ya evet, ya haym>a benz.er bir ultimatom verir. Curzon, Bu son oturum olacaktl. Bir toplanti daha yapmay1 kabul ediyorum. Bu, kesinlikle son toplanti olacaktm> der. ismet
Paa'ya bu son toplantmm aym gun og;leden sonra m1,
yoksa ertesi gun mu yap1lmas1m segme hakk1 tamr.
Ismet Pa:;ia, iki giin sonra toplanahm, der. Curzon, hayirn der. !smet Paa tutanaga gore, Curzon'a duydugu sayg1yla ertesi gun toplamlmasm1 kabul eder.
ismet Paa ertesi gun (20 Arahk) yumuak konu:;iur:
Tiirkiye... Bogazlar'1 tahkim etmemeye raz1 olma
ozverisinde bulunmu:;itur. inangla belirtmek isterim ki;
hi<;bir millet, dtinya banl ugrunda buna benzer bir ozveride bulunmamitir.
Bir Ulkeyi, ba:;ikentini onceleri guvenilir ve iyice
savunulur bir durumda iken, :;iimdi karadan ve denizden gelebilecek her turlti tehlikelere kar1 a<;1k b1rakmaya, ancak i<;ten bir ban ve uzlama istegi raz1 edebilir ...
Oteki milletlerin isteklerini yerine getirmek ilzere,
savunma olanaklarzndan bu bi<;imde vazge<;mesinden
876

.otilrii, Tiirkiye i<;in tarihin ve gelecek 1cw;aklarin nasil

bir hiikum verecegini bilmiyorum.
ismet Paa, bunu belirttikten sonra, en esash iti-

razmm Bogazlar Komisyonu'nun kontrol yetkisi oldugunu soyler. Curzon, ol<;illii ve uzlaICI diye tsmet
Paa'mn konumasmdan honutluk duydugunu ac;1kIar1011.
Amerikan Temsilcisi Grew, amlarmda bu 19 ve 20
.Arahk gilnle1ini Oyle anlatir :
19 Arahk 1922'de Curzon, ultimatom bic;iminde
bir Bogazlar onerisi sundu: Baka Odiln yok, ertesi giln
Cevap, diyordu. Daha sonra Curzon, (ABD Delegesi)
Child'a anlatti ki, bOyle davranmakla bi.iyi.ik riziko ahyordu. Curzon, objektif bir gorille kendisinin eglenceli
bir tasvirini de yapti: Turklere bart koU.llarmz dinlemek i<;in galiplerinin karzsma <;tkarzlan yenik bir dil:~
manmz gibi alayci bir tonla konumaktaydi. Curzon,
lsmet bir kafa tutucu cevap verse, Miittefikleri son derece gii<; duruma diliiriir, diyordu.

Kritik toplantI 20 Arahk gilnil saat 16'da balad1.

Herkes heyecan i<;indeydi. Toplantiyi ac;an Curzon, soziln Turk Delegasyonu'nda oldugunu soyledi. tsmet, anlamazllk noktalari kalmasma ragmen, ihmlI ve uzlatiric1 konu:~tu. Curzon, art1k sorunun her iki tarafm
karIhkh c;1karlarma uygun bi<;imde Konferans salonunun dlmda sonuc;landlrilabilecegine inandlg1 kar1hg1m verdi. Ruslar, herkesi a1rtarak hi<;bir yorum yapmad1lar. Qic;erin'in yiiztinde tuhaf bir tebessum va:r-

cti. .....
Japon delegesi, ozellikle beceriksiz bir kollUma
yapti. Curzon'un dtinkii ultimatomunu iitince, Konferans'm kesilmesinden korkmutU ......
0 akam bizimle yemek yiyen (Ingiliz Delegasyonu'ndan) Sir William Tyrell, (Japon Delegesi) Hayai'nin herkesin dikkatle agzma almaktan kac;md1g1 ultimatcm sozcilgunil kulland1gm1 iitince, soguk bir titremenin belkemig-inden aag1 yayild1gm1 anlattil)m,
877

CURZON - QiQERIN DUELLOSU

Bundan sonra Bogazlar sorunu, Curzon'un belirttigi iizere, Konferans salonunun d1mda>J yti.riitiiliir.
Curzon, esas itibariyle Bog-azlar Komisyonu'nun yetkileri konusunda Tiirkiye'ye odiin verir. Tilrkiye de oteki noktalarda Miittefiklerin goriilerini kabullenir. Boylece Bogazlar sorunu, 1923 yilmm balannda, Rusya'nm d1mda <;6zillmi.i olur. Bogazlar sorununa ilikin
sozleme tasans1, Ocak ayi i~inde hazirdlr. Bu konuda
Komisyon 1 ~ubat 1923'de usulen toplamr. Curzon, sozii ismet Paa'ya verir. ismet Paa, bir iki noktaya dokunmakla birlikte, tasanya ciddi bir itirazda bulunmaz.
Qi<;erin i<;in ise, sozleme tasans1 bir siirprizdir :
ccBu, gizli gortimelerin uriiniidiir. Biz, bu goriimeleri kesin olarak yapllmam1 say1yoruz. Biz, Rusya, Uk...
rayna ve Giircistan katilmaks1zin haz1rlanmu~ Bogazlar'a ilikin bir sozleme tasans1yla ka!llaffil bulunuyoruz)).
Qi~erin, tasannm bir altkomisyonda goriiiilmesini
ister. Curzon, ccTasan, gizli kapakh haz1rlanmadi. Komisyonlarm ve altkomisyonlann ise art1k biitiin ~ah
malan sona ermitir kar1llgm1 verir. Bu f1rsattan yararlanarak, Turkiye'yi Rusya'ya kar1 oynama taktigini
bir kez daha degerlendirir :
Qi<;erin, sozleme tasansznm yalnzz Muttefiklerin
goriilerini yansittigzni soylemitir ... Tasari, yalnzz Miittefiklerin goriilerini yansitmak Dyle dursun, hemen
hemen her noktada Turk Delegasyonu'nun gorulerini
yansitmaktadir. Tasan yalnzz Muttefik delegasyonlarinca dilzenlenmi olsaydi, hi<; kukusuz, bunu bize tlk
soyleyecek Turk Delegasyonu olurdu. Fakat Turk Delegasyonu, bOyle bir gozlemde bulunmamitir... t;i<;erin,
bu metni imzalamak istemezse, bu karanndan ne kadar uzilntil duyarsak duyalim, bunu kabul etmek zorunda kalacagiz.

!smet Paa susarken, Curzon'a yine Qi<;erin karlllk verir:

878

Sayin Ba!jkamn, tasanmn Tilrkiye'nin gorillerini yansittigina ilikin sozlerine geiince, bu gorillerin
Tilrkiye'ye ultimatomlar ve sava tehditleri ile zorla
nasil kabul ettirildigini bilmekteyiz. Antlamanm bize

zorla kabul ettililmedigi soylenmekte, oysa bize U da

denmektedir : Ya imzalarsm1z, ya da i;ekip gidersiniz!
Boyle sert bir uyanda bulunmaya, antlamay1 zorla kabul ettirmek denir.
<;ic;;erin daha birgok neden arasmda, 16 Mart 1921
tarihli Moskova Antlamas1'm, bunu izleyen Kars ve
Ukrayna ile imzalanan Ankara antlamalarm1 hatirlatir, bu antlamalara gore taraflardan birinin otekine
zorla kabul ettirilmek istenen bir ban antlamasm1 ve
benzer belgeyi tammayacag1m belirtir ve oteki devletleri de tasany1 imzalamaktan ka<;mmaya gaginr.
Lord Curzon, Ruslarm imzadan kai;1m1m kotti bir
aka sayar:
c<Qigerin'i yapm1 oldugu, tadma vanlmas1 gtic;; akadan oturti kutlayacak degilim. iki c;;eit aka vardir.
tnsanlar, akalara gi.ilerler, c;;unkti. bunlar iyi ya da koti.i akalardlr. Bu sonuncu <;eit akalara daha gok gtilerler. <;ic;;erin'in akas1 ikinci <;eittendir......
<;it;erin buraya geldigi vakit bu salonda, <;ogunlugu Karadeniz ve Bogazlar sorununda <;ok btiytik <;1karlan olan on devletin temsilcileri bulunmakta idi. Qic;;erin'in onerilerinden yana hi<;bir ses ytikseldi mi? Bu
onerileri desteklemek i.izere, Ti.irkiye, Bulgaristan ve Romanya tek bir soz soylediler mi? 471
Bog-azlar konusunda, Curzon ve ismet Paa anlam1lardir, fakat Curzon oteki sorunlar yiizi.lnden yine
~1Ya evet, ya haym> metoduna bavurur. ismet Paa,
bu kez hayirn der. ismet Paa'nm cevab1m trene binmi bekleyen Curzon, yola c;;1kmak zorunda kahr.
VOROVSKi'NiN OLDURULU~U
Konferans ikinci kez topland1gmda Bogazlar sorunu tekrar ele almmaz. Fakat ilgililerin Bogazlar Soz879

Jemesi'ni imzalamas1 gereklidir. itilaf Devletleri, bu

kez Rusya'yi Bogazlar konusunda dahi konuturmamaya kararll goztikmektedirler. Ancak imza atmay1
kabul ettigini bildirirsen, gelebilirsin bic;iminde bir tutum ic;indedirler. Hikayenin bu k1smm1, Konferans'1 izleyen gazeteci Ali Naci Karacan'dan 6zetle dinleyelim :
Rusya, ikinci Lozan Konferans1'nm Bogazlar'a ait
gortimelerine <;ic;erin'in yerine Roma Temsilcisi Vorovski'yi atamitlr. Vorovski, Lozan'a oteki delegasyonlardan sonra ve binbir zorlukla gelebilir. Fakat May1s'm ilk haftasinda Lozan'a vard1g1 halde Konf'::rans'a bir
ttirlti c;agnlmaz.
Vorovski, Konferans'a c;agnlmaktan umuclunu kesince, gazetelerde bir ac;1klama yapar. Vorovski'ye gore, Konferans Genel Sekreteri Massigli, 12 Nisan"da
Moskova Hilktimeti'ne bir mektup gondermi, eger Bogazlar Sozlemesi'ni imzaya hazir ise, Rusya'nm ikinci
Lozan Konferans1'na katilabifeceginI bildirmitir. Bu
mektup iizerine Sovyetlerin Roma Temsilcisi Vorovski,
italyan Hiikilmeti'ne bir nota verir, boyle bir ultimatomun kabul edilemiyecegini belirtir, Sovyet Delegasyonu'nun keyfi olarak Konferans'tan uzaklatmlam1yacagm1 hatrlatir ve Lozan'a gelir. Lozan'a geldig;inde,
Berlin'deki isvic;re Elc;iligi'nin Rus diplomatik kuryesinin pasaportunu vize etmedigini 6g;renir. isvic;re Dlileri Bakanhg1'na bavurur. Buras1, Vorovski'ye derdini Konferans Gene! Sekreteri Massigli'ye anlatma ogudilnil verir. Massigli, Rus Delegesi'nin yaz1h istegini telefonla cevaplandmr. 12 Nisan tarihli mektubuna cevap gelmedikc;e, vize verdirmeyecegini bildirir. Vorovski, bir cins zab1ta olay1 niteligindeki bu idari olayla Bogazlar Sozlemesi'ni peinen imzalama yukiimlUlugti gibi 6nemli bir siyasal clay arasmda bagfanti kurmay1
reddeder. <(Muttefiklerin Rusya'y1 Konferans'tan uzaklatlrmak ic;in bu c;eit zab1ta olaylanna bavurabileceklerini sanmak istemiyorum> der ve telefonu Massigli'nin yiizilne kapar.
880

Vorovski, stirekli olarak c<imza edeceg;inizi soyleyin, gelin>1 baskls1 altmda tutulur. ismet Paa bir toplantida, Ruslar da sozlemenin imzasmda hazir bulunmahd1rn deyince ingiliz Delegesi Rumbold, imza edeceklerse, elbette gelebilirleri1 buyurur. Ruslar ise, Siz
imdi bizi Konferans'a kabul edin, imza edip etmeyecegimizi imza gilnil soylerizn kar1hg1m verirler.
Vorovski, isvi~re Hilktimeti tarafmdan devamll
horlamr. isvi~re faistleri onu otelinde devamh rahats1z
ederler. Ve nihayet 10 May1s gilnil Vorovski, kald1g1
otelin yemek salonunda tabanca kurunuyla Oldilrilltir,
yarchmc1lan yaralamr. Yarah yard1mc1 Arens ile konuan Ali Naci Karacan Oyle yazar:
Yaralt Arens'in iddia ve suqlamalari agirdi. Cinayet etrafznda Konferans Genel Sekreteri'nin adz dolamaya balamiti. Massigli, gazetelere verdigi bildiride,
'Tilrkler tarafzndan kabul edilen Bogazlar Sozlemesi'ni irnza edeceklerini ac;zk<;a belirtmekten kw;mdzklari
i<;in Rus delegelerinin Konferans'a alznmadzklarznz'
ar;ikliyordu. Bu karar, isvi~re Hilkumeti'ne bildirilmi,
isvi~re Htiktimeti de Rus delegelerine olagan kiiler
gibi davranarak, oteki delegeler i~in alman koruma
tedbirlerinden onlan yoksun b1rakm1tl 472
Bogazlar Sozlemesi, Lozan Antlamas1'yla birlikte
24 Temmuz 1923'te Lozan'da imzalamr. Sovyet Temsilcisi imzada yoktur. Sozleme, ti~ hafta kadar sonra Roma'da, Vorovski'nin yerine gelen temsilci tarafmdan
Protestolarla imzalamr. Fakat Sovyet Hilktimeti, Bogazlar Sozlemesi'ni onaylamaz.

SONUQ
Lord Curzon'un Lozan'da iki iilk& arasmdaki ilikileri bozma yolunda hayli baanh olmasma ragmen,
bu dostluk, her iki taraf da ingiliz ve Frans1z emperyalizmlerinin ara bozma oyu11lanm ve amai;Ianm iyi
degerlendirdiklerinden, bozulmaz. Atatiirk doneminde,
Bogazlar ve Tilrkiye arazisi hi~bir zaman BatI emper881

yalizminin ama<;lan ii;in kullamlmaz. Ataturk, buna

kesinlikle izin vermez. Karl taraf da bunu bilir ve Milliyet<;i Tilrkiye'nin Bati emperyalizmine silah alabilmek, ya da bor<; para bulabilmek gibi <;eitli ihtiya<;lar
ve s1kmt1lar yuzilnden de olsa, boyun egmeyecegine ve
komularmm guvenligi i<;in bir tehdit tekil etmeyecegine gilvenir.
Bu tutum, 17 Arahk 1925 Tarafs1zhk ve Sald1rhlazhk Antlamas1 ile belirlenir. eyh Sait isyanlarmm
korilklendigi bir sirada, ingiltere egemenligindeki Milletler Cemiyeti'nin Konsey'i, 1 Arahk 1925'te Musul'u
ingiltere'ye verir. 17 Arahk'ta da Qii;erin ve Tevfik Rtitii Aras, iki kisa paragraftan ibaret Tarafs1zhk ve Saldmnazhk Antlamas1'm imzalarlar. ilk paragrafta dI
politikada tarafs1zhk ilkesi ilan edilir. ikinci paragrafta ise, iki tarafin biribirine saldirmayacaklari gibi, taraflardan birine yoneltilmi bir politik bloka, kombinezona, hatta mall ve ekonomik anlamalara giremeyecegi belirtilir.

Goriildugu uzere, kar1hkll guvenlige dayah ilikiIer soz konusudur: Bolevik Ru,sya, Kemalist Tiirkiye'den guvenligi ag1smdan kendisine bir zarar gelmeyecegine, Milliyet<;i Turkiye'nin Bat1 emperyalizmine alet
olmayacagma inanmak istemektedir. Turkiye'nin tarafs1zhk politikas1 izleyecegine, Bati emperyalizminin
politik, askeri, mali ve ekonomik <;eitli kombinezonlannm ve bloklama <;abalarmm d1mda kalacagma guvenmektedir. Ekonomik ve askeri bak1mdan guglendikc;e, Tiirkiye'nin bu kombinezonlara ve bloklamalara
karI direnme giicilnun artacag1m diiilnmektedir.
Kemalist Turkiye ise, gei;miten ders almItlr: 1838
Ticaret Antlamasl'ndan sonra, ingiltere, koruyucu ve
kurtanc1 olarak Tiirkiye'de egemen olmutur. Qarhk
Rusyas1 dilmandir; ingiltere ise bu dilmandan Tiirkiye'yi korumak i<;in yardlmma kOan dosttur. Ne var
ki, bu dostluk, aymm pengesinden korkan kuzunun
kurda s1gmmas1 bi<;iminde bir dostluk olmutur. Dii882

man Rusya'dan. Turkiye'yi koruyan Ingiltere, Osmanll

imparatorlugu'nu yutmakta, <;arhk Rusyas1'ndan da
itahh ve daha becerikli davranm1tlr. K1bns, Mis1r ve
Basra Korfezi bOlgesi ve daha sonra Arabistan, ingiltere'nin imparatorluk'tan ald1g1. ((aslan pay1n olmrn,itur.
Ote yandan 1838 Ticaret Antlamas1 ile ag1lan donemde, c1hz Turk sanayii yok edilmi ve iilke somiirgeletirilmitir. Tiirkiye'de ingiliz ve Frans1z emperyalizminin ibirlik<;isi olan Rum ve Ermeni kompradorlara dayah somli.rge ekonomisi kurulmutur.
Ustelik, diiman Rusya'ya kar1 dost ingiltere aldatmacas1yla Tiirkiye'de egemenligini , kuran ingiliz
emperyalizmi, <;1karlan gerektirdiginde, 1890'dan sonra
goriildiigii iizere, diiman Rusya ile Tiirkiye'ye kart
yakm dost olmulardir. Birlikte Tiirkiye'yi paylama
planlan hazirlam1lar, Bogazlar ve Istanbul'u !ngiltere, Rus <;an'na peke i;;ekmitir.
Atattirk'iin ger<;ek<;i politikas1, bu gegmil} denemelerden ders alarak i;;izilmitir: Atatilrk, Turkiye'yi yafjmurdan ka<;arken doluya tutulma durumunda bzrakan,
uydulatzran ve somurgeletiren ((Ben dostunum, oteki
diimamn)) aldatmacasina dumemitir. Turkiye'nin
bagzmszzliginz koruma ve gu<;lendirme agzsindan en gegerli politikanin, emperyalist ama<;lz her <;eit bloklama ve gruplamanin dzZnda kalarak, herkesle dostluk
politikasz izlemelc oldugunu gormutilr. Bir emperyalist
kUatma ve saldzri korkusu i<;inde yaayan Bolevilc
Rusya'nin gilvenlik kaygzszni iyi degerlendirmi, onlara gilvenlikleri ac;zszndan en ge<;erli <;ozilm yolunun,
bloklar dzz, gil<;lil ve taraf szz bir Tilrkiye'nin varlzgz oldugu inancznz vermitir. Kendi gilvenligine en buyilk
onceiigi veren Bolevik Rusya, Tilrkiye taraf siz milliyet<;i <;izgide ilerledigi surece, i<; ilere mildahaleden ka<;inmitir. Yalnizca dz politikada, dantma ve bilgi vermeye dayali koordine bir politika izlenmitir.

Bu <;er<;eve i<;inde, yeryiizunde ilk milli kurtulu sava1m baanya ulatlran Kemalist Tli.rkiye'nin yi.iriit-

883

tilgil, Yunanistan'la bile <liimanhga son veren herkesle dostluk politikas1, giivenligimizi en iyi bic;imde gerc;ekletirdigi gibi, u.lkeye di diinyada itibar ve sayg1
saglamu~tir. Bu bag1ms1z di politika, aym zamanda ic;eride bag1ms1z bir ekonomi politikas1 izleyebilme olanajpm vermitir.
Emperyalist yoriingede bir d.1 politika, ekonominin
somiirgelemesiyle birlikte gitmitir. Bag1ms1z bir du~
politika ise, gec;miten miras .sOmiirge ekonomisi koUllarnu tasfiy~ edip planh bir ekonomiye yonelme olanag1m, it; gelimeler el verdigi Olc;iide, getirmitir.
Kisaca, Kemalist Tiirkiye'nin bata gelen ozelliklerinden biri, izledigi bu yeni dt politika olmutur.
Ataturk'iin olUmiinden lwmen sonra, ingiltere ve Fransa ile mevsimsiz bir askert ittifaka giriip bu dz politikamn terkedilmesiyle, bagimszz kalkznma olanagi da
yitirilmitir. Tanzimat donemi ekonomi politikasma do-

nillmiitiir. Y1l, 1939'dur. Fakat bu konuyu daha iyi degerlendirebilmek igin, once Kurtulm~ Sava1m1z'm dayand1g1 toplumsal giic;lerin sm1fsal yap1s1m ve bu savam ozel koullanm bilmek gereklidir. Bu konuyu,
U~iincii Kitap'ta ele alacag1z.

884

UQUNCU BOLUMUN NOTLARI

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.

Kaz1m Karabekir, !stiklal Harbimiz, s. 485

Prof. Tayyip Gokbilgin, Milli Mucadele Balarken I, s.
115
Halide Edip Ad1var, Turki.in Atele imtiham, s. 144-145
Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 260
Dogan Avc1oglu, Tiirkiye'nin Di.izeni, Beinci Bas1m, s.
219
Mahmut Gologlu, U<;i.incu Merutiyet, s. 210-213
Atattirk'i.in Soylev ve Deme<;leri, Cilt I, s. 104
Mahmut Gologlu, U<;i.!ncu Merutiyet, s. 253-254
Mahmut Gologlu, U<;1inc1i Merutiyet, s. 258
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 683
Feridun Kandemir, Atat1irk'1in Kurdugu Ti.irkiye Komiinist Partisi, s. 97
<;erkez Etem'in Hatiralan, Istanbul 1962, s. 164
Yakm Tarihimiz, Cilt IV, s. 99
Sabahattin Selek, Anadolu ihtilali, Cilt I, s. 18
Falih R1fk1 Atay, (,!ankaya, s. 166
Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 128
E. H. Carr. The Bolshevik Revolution, Cilt I, s. 328
J. Stalin, Marksizm ve Sol Mesele, Sol Yaymlan, s. 137
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 327
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 324
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 315
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 326
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 215
Atat1irk'1in Soylev ve Deme<;leri, Cilt I, s. 95
Rasih Nuri lieri. Atatilrk ve Komi.inizm, s. 124. (Ali Kemal Meram, Ti.irk-Rus ilikileri Tarihi, s. 261 bu blldirlyi
biraz farkh bi<;imde vermektedir.)
Ali Kemal Meram, Tiirk-Rus ilikileri Tarihi, s. 264
D. Ankoglu, Hat1ralanm, s. 151-152
Rasih Nnri ileri, Atati.irk ve Komunizm, s. 177-180
Fahrettin Altay, On Y1l Sava ve Sonras1, s. 276, 282 ve 248
Fahrettin Altay, On Y1I Sava ve Sonras1, s. 243
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 808
Mete Tuncay, Tlirkiye'de Sol Ak1mlar, s. BS
Rasih Nuri ileri, Atatlirk ve Komiinizm, s. 167
Rasih Nuri !Ieri, Ataturk ve Komlinizm, s. 149
Rasih Nuri ileri, Atat1irk ve Komlinizm, s. 171
G. Jaeschke, Turk Kurtulu Savai11 Kronolojisi, s. 119
Yusuf Kemal Tengiri;;enk, Vatan Hizmetinde, s. 157

885

38.
39.

40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.

47.
48.
49.
50.
51.

52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.

70.
71.
72.
73.
74.

75.
76.

77.
78.

886

Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 77

Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz,
s. 418
Mahmut Gologlu, Uc;iincii Mei;rutiyet, s. 250
Rarih Nuri ileri, Atattirk ve Komiinizm, s. 3-84
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 626
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 489
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 530
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 603
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 586
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 614
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 773
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 781
Kazrm Karabekir, istiklal Harbimiz, s.' 774
Tiirk istiklal Harbi, Dogu Cephesi, s. 111, Genelkurmay
Yaym1
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 783
Atatiirk'iin Soylev ve Demec;leri, Cilt IV, s. 3*-7
Celal Bayar, Ben de Yazd1m, Cilt VI, s. 1854
Tank Zafer Tunaya, TUrkiye'de Siyasi Partiler, s. 379
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 742-743
Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 101
Zeki Velidi Togan, Hat1ralar, s. 333
Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 145
Ziya Gokalp, Yeni Tiirkiye'nin Hedefleri, 1956, s. 46-51
Mahmut Gologlu, Uciincii Mei;rutiyet, s. 215
Korkut Boratav, Tiirkiye'de Devletc;ilik, s. 11
Kazim Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 1017
Halide Edip Ad1var, Tilrkiin Atei;le imtiham, s. 149
Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 87
Emin Tiirk Elic;in, Kemalist Devrim ideolojisi kitabma
ek, s. 359-383
A. Cerrahoglu, Tiirkiye'de Sosyalizm, Cilt III, s. 64-66
Mahmut Gologlu, Uc;iincii Mei;rutiyet, s. 176
Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 262
H1fz1 Veldet Velidedeoglu, Milli Miicadelenin ilk Y1llar111dan ilginc; Belgeler, Cumhuriyet gazetesi, 24 Nisan 1973
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbinde Enver Paa, s. 170
Feridun Kandemir, Atatiirk'iin Kurdugu Tiirkiye Komi.1.nist Partisi, s. 36
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 595-596
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 579-581
Kaz1m Karabekir, istik!al Harbimiz, s. 626, 627, 629 ve 658
f;levket Siireyya Aydemir, Enver Pai;a, s. 520
Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 250 .
Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 248

79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
39.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
l 04.
105.
106.
107.
108.
109.
llCF.

111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.

E;levket Silreyya Aydemir, Enver Pasa, s. 525-526

$evket Silreyya Aydemir, Enver Pasa, s. 553
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cut III, s. 249
$evket Silreyya Aydemir, Enver Pasa, Cilt III, s. 590
$evket Siireyya Aydemir, Enver Pasa, Cilt III, s. 564
Rasih Nuri ileri, Atatlirk ve Komilnizm, s. 111-112
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 53
Yusuf Kemal Tengirsenk, Vatan Hizmetinde, s. 156
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 257
f}evket Silreyya Aydemir, Enver Pasa, Cilt III, s. 568
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 265
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 266
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 162
$evket SUreyya Aydemir, Enver Pasa, Cilt III, s. 550-554
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 313
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 325
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 164
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 171
Yusuf Kemal Tengirsenk, Vatan Hizmetinde, s. 153
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, s. 250
Yusuf Kemal Tengirsenk, Vatan Hizmetinde, s. 222
f;]evket Silreyya Aydemir, Enver Pasa. Cilt III, s. 583
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 180
Sevket Silreyya Aydemir, Enver Pasa, Cilt III, s. 569
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 50-54
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 820
Sevket Silreyya Aydemir, Enver Pa:;;a, Cilt III, s. 574
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, s. 267
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 25-28
Kaz1m Karabekir, istiklil.l Harbimiz, s. 809
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 421
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 786
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 54
Hali! Pa:;;a, Bitmeyen Sava:;;, s. 341-342
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 877
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 169
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 172
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 275
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 163-164
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 166
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbinde Enver Pa~a. s. 128
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 165-167
Kaz1m Karabekir, istik1:3.l Harbimiz, s. 877
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 164
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 171
Mahmut Gologlu, Cumhuriyete Dogru, s. 268
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 238

887

126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.

88i

Ahmen Emin Yalman, Gordtiklerim ve Gei;irdiklerim, Cilt

I, s. 312
Ulug igdemir, S1vas Kongresi Tutanaklar1, s. 18-20
Belgelerle Tl.irk Tarihi Dergisi, Say1 III, s. 12
Mahmut Gologlu, Cumhuriyete Dogru, s. 268-269
Mahmut Gologlu, Cumhuriyete Dogru, s. 277
$evket SUreyya Aydemir, Enver Paa, Cilt III, s. 613-614
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 984
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 277
Sevket Silreyya Aydem!r, Enver Paa, Cilt III, s. 602
$evket Silreyya Aydemir, Enver Paa, Cilt III, s. 601
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 325
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 244
Bilal N. $lmlr, Sakarya'dan izmir'e, s. 191
Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 201
Mithat Sertog!u, ingilizlerin Kuva-y1 Milliye'yi Boleviklere Karl Kullanma istekleri, Belgelerle Tl.irk Tarlhi
Dergisi, Say1 12
Bilal N. Simir, Sakarya'dan izmir'e, s. 95-96
Bilal N. Simir, Sakarya'dan izmir'e, s. 188-189
Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 187
Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 199-200
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 236
Mahmut Gologlu, Cumhuriyete Dogru, s. 269
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 314
$evket Silreyya, Aydemir. Enver Paa, Cilt III, s. 586
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 949
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 988
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 248
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 279
Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 336-338
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralan, s. 465
Yunus Niidi, Qerkez Etem Kuvvetlerinin ihanet!, s. 11
Feridun Kandemir, Atatilrk'iln Kurdugu Tilrkiye Komilnist Partisi, s. 13-14
Feridun Kandemir, Atatlirk'iln Kurdugu Tilrkiye Komlinist Partis!, s. 148-152 ve 155-157
Atatilrk, Nutuk II, s. 467
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralar1, s. 451
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hatlralan, s. 408
Qerkez Etem'in Hat1ralar1, s. 56
Qerkez Etem'in Hat1ralar1, s. 61
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mticadele Hat1ralar1, s. 431
Qerkez Etem'in Hatiralan, s. 78
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralar1, s. 468

166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
1'18.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.

187.
188.
189.
190.
191.
192.

Hl3.
194.
1~5.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.

Atatlirk"iin Soylev ve Demecleri, Cilt I, s. 108

Atatil.rk'Un Soylev ve Demecleri, Cilt I, s. 342
Feridun Kandemir, Atatiirk'iln Kurdugu Ttirkiye Komi.inist Partsii, s. 20
Atattirk'iin Soylev ve Demecleri, Cilt I, s. 82-131
Mete Tuncay, Tlirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 90-91
Hasan izzet Dinamo, Kutsal isyan, Cilt VII, s. 340-342
Mete Tw1cay, Tilrkiye'de Sol Ak1mlar, s. Bl
Qerkez Etem'in Hatiralan, s. 109
Mete Tuncay, Ttirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 82
Fahrettin Altay, On Y1l Sava ve Sonras1, s. 277-279
Yakm Tarihimiz, Cilt I, s. 147 ve 148
Nurdogan Tacalan, Ege'de Kurtulu Sava! Baslarken, s.
151-160
Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, XIII, No. 100
Nurdogan Tacalan, Ege'de Kurtulus Savas1 Balarken, s.
158-159
inonli'nlin Hat1ralan, Ulus gazetesi, 28 Nisan 1968 ve 6
May1s 1968
Halide Edip Ad1var, Tiirklin Atele imtiham, s. 175
Fahrettln Altay, On Y1l Sava ve Sonras1, s. 252
Kaz1m Ozalp, Yakm Tarihimiz, Cilt II, s. 365
Atattirk'tin Soylev ve Demecleri, Cilt I, s. 141
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nas1l Kuruldu? s. 158
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Barbi II, Bat1 Cephesi,
s. 75 ve 85
Sevki Yazman, Yakm Tarihimiz, Cilt VI, s. 26
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralan, s. 403-405
Celal Bayar, Ben de Yazd1m, Cilt VIII, s. 2433-2435
Atatiirk'iin Soylev ve Demecleri, Cilt II, s. 395
Qerkez Etem'in Hat1ralan, s. 151
Atattirk'iln Soylev ve Demecleri, Cilt I, s. 143
Qerkez Etem'in Hat1ralan, s. 199
Harp Tarihi Dairesi, Ti.irk istik!Rl Barbi, II, Bat1 Cephesi, s. 87
Harp Tarihi Dairesi, Tilrk istiklal Barbi II, Bat1 Cephesi,
s. 135
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nas1l Kuruldu?, s. 158
Qerkez Etem'in Hat1ralan, s. 104-106
Atatlirk'iln Soylev ve Deme{;leri, Cilt II, s. 349
Feridun Kandemir, Atatiirk'lin Kmdugu Tiirkiye Komi.inlst Partisi
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mticadele Hat1ralan, s. 474-475
Ali Fuad Cebesoy, Milli Miicadele Hat1ralan, s. 471
<;erkez Etem'in Hat1ralan, s. 108

889

203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.

234.
235.

Harp Tarihi Dairesi, Tilrk istiklal Harbi II, Batl Cephesi, s. 70

Feridun Kandemir, Atatilrk'e 11 Suikast, s. 24-32
Atat11rk'11n Soylev ve Deme<;leri, Cilt II, s. 384
Kaz1m Ozalp, Yakm Tarihimiz, Cilt II, s. 362
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harb! II, Bat1 Cephesi, s. 79
.
_
Harp Tarihi Dairesi, Tilrk Istiklal Harbi II, Batt Cephesi, s. 88
Atatiirk, Soylev, Cilt II, s. 391
Kaz1m Ozalp, Yakm Tarihimiz, Cilt II, s. 363-364
Atatiirk, Soylev, Cilt II, s. 397
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harbi II, Bat1 Cephesi, s. 92
Atatilrl{, Soylev, Cilt II, s. 400
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harbi II, Bat1 Cephesl, s. 96
Atatilrk. Soylev, Cilt II, s. 402
Qerkez Etem'in Hat1ralan, s. 151
Qerkez Etem'ln Hatiralan, s. 167
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harbi II, Bat1 Cephesi, s. 605
Atattirk"iin Soylev ve Deme<;leri, Cilt IV, s. 365
Atattirk, Nutuk, Cilt II, s. 545-546
Sabahattin Selek, Anadolu ihtilali, Cilt II, s. 105
Qerkez Etem'in Hat1ralan, s. 151
Sabahattin Selek, Anadolu ihtilali, Cilt II, s. 108
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harbi II, Batt Cephesi, s. 213
Atattirk'tin Soylev ve Deme<;leri, Cilt I, s. 143
Feridun Kandemir, Atatiirk'iin Kurdugu Tiirkiye Komilnist Partisi, s. 158
Harp Tarihi Dairesi, Tiirk istiklal Harb! II, Bat1 Cephesi, s. 599
Mete Tuncay, Ttirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 97
Atatiirk, Soylev, Cilt II, s. 370
Tank Zafer Tunaya, Belgelerle Tilrk Tarihi Dergisi, Say1 3, s. 39
Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 136
Feridun Kandemir, Atatiirk'tin Kurdugu Tilrkiye Komi1nist Partisi, s. 125 ve 144
Feridun Kandemir, Atattirk'iln Kurdugu Tilrkiye Kom!inist Partisi, s. 159
Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 260
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s.
172-173

890

236. $efik Hii.snti, Secme. Yaz1lar, S; 131

237. $efik Htisnti, Secme Yaz1lar, s. 60
238. $efik Hiisnti, Segme Yaz1lar, s. 282
239. Sefik Htisnti, Secme Yaz1lar, s. 236
240. l;lefik Hiisnti, Secme Yaz1lar, s. 122
241. Sefik Hiisnti, Segme Yaz1lar, s. 280
242. $efil{ Htisnti, Secme Yaz1lar, s. 164
243. Sefil{ Hiisnti, Sec;me Yaz1lar, s. 184
244. $efik Hiisnii, Secme Yaz1lar, s. 227
245. Sefik Hii.snti, Sec;me Yaz1lar, s. 278
246. $efik Hiisnii, Se<;me Yaz1lar, s. 266
247. Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 178
248. Ahmet Bedevi Kuran, Osmanll imparatorlugunda ink1lap
Hareketleri, s. 550 ve 561
249. Sefik Htisnii, Se<;me Yaz1lar, s .. 11
250. Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 36
251. Kaz1m Karnbekir, istiklill Harbimiz, s. 780
252. Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 801
253. Samih Qoruhlu, istiklal Savamda Komtinizm Faaliyeti,
Yeni Istanbul gazetesi, Temmuz 1966
254. Mete Tuncay, Ttirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 106
255. Atatiirk'tin Soylev ve Demec;leri, Cilt I, s. 102
256: Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 817
257. Kaz1m Karabekt.:, istiklal Harbimiz, s. 828
258. Kazrm Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 782
259. Harp Tarihi Daires1, Turk istiklil.l Harbi III, Dogu Cephesi, s. 135
260. Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 853
261. Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatlralan, s. 41
262. Fethi Tevetoglu, Tiirkiye'de Sosyalist ve Komiinist Faaliyetler, s. 223
263. Ali Fuad Cebesoy, Milli Miicadele Hat1ralan, s. 475
264. Rasih Nuri ileri, Atatlirk ve Komiinizm, s. 223 ve sonras1: Yeni Istanbul gazetesinde Dr. Samih Qoruhlu'nun 1966
y1lmda yaymlad1g1 belgeler
265. Mahmut GologJu, Cumhuriyete Dogru, s. 396
266. Tarih Diinyas1 Dergisi, 2 Ocak 1965
267. Yusuf Kemal Tengir;;enk, Vatan Hizmetinde, s. 215
268. Mete Tuncay, Ti.irkiye'de Sol Ak1mlar, s. 131
269. Mete Tuncay, Tiirkiye'de Sol Ak1mlar, s. 141
270. S. Schram, Le Marxisme et l'Asie, s. 265
271. Mete Tuncay, Ttirkiye'de Sol Akrmlar, s. 125
272. Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 200
273. Ataturk'U.n Soylev ve Demei;;leri, Cilt III, s. 20
274. Ahmet Emin Yalman, Gordiiklerim ve Gei;;irdiklerim, Cut
III, s. 77
275. Celal Bayar, Ben de Yazd1m, Cilt V, s. 1620

891

276.

277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
238.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.

892

Nurdogan Tacalan, Ege'de Kurtulus Sava!;n Baslarkf(n,

s. 209
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mlicadele Ha.t1ralar1, s. 139
Kaz1m Karabekir, istikUi.l Harbimiz, s. 893
Bilal N. Simsir, Sakarya'dan izmir'e, s. 101
Adnan Ozyalcmer, a Dergisi, Agustos 1972
E. Hemingway, isgal Istanbul'u, s. 23
Atati.irk'lin Soylev ve Demecleri, Cilt III, s. 51
Mahmut Gologlu, S1vas Kongresi, s. 259
Atatlirk'lin Si:iykv ve Demecleri, Cilt IV, s. 78-82
Atatlirk'lin Si:iylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 108
Mahmut Gologlu, Uclincli Mei;;rutiyet, s. 266
Atatilrk'Un Si:iylev Ye Demecleri, Cilt I, s. 67
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mticadele Hat1ralan, s. 360
Slireyya Sehidoglu, Adapazan, Bolu, Dlizce-Hendek ve
Yi:iresi Ayaklanmalan, s. 50
Si.ireyya Sehidoglu, Adapazan, Bolu, DUzce-Hendek ve
Yoresi Ayaklanmalan, s. 60-61
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 277
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 774
G. Jaeschke, ingiliz Belgeleri, s. 272-273
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 920
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 924
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 919
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 914-918
Mahmut Gologlu, Cumhuriyete Dogru, s. 10
Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 459
ismet Bozdag, Tercliman gazetesi 16 Ekim 1972
Toplum Dergisi, Say1 36
Bilal N. Sim!;lir, Sakarya'dan izmir'e, s. 95
Grew, Turbulent Era, s. 875
Foreign Relations 1945, Cilt VIII, s. 1236
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 57
Kazun Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 61
Feridun Kandemir, Atattirk'lin Kurdugu Tlirkiye Komtinist Partisi, s. 22-24
Rasih Nuri ileri, Atattirk ve Komtinizm, s. 174-176
Ataturk'i.in Si:iylev ve Deme<;leri, Cilt IV, s. 349-350
Atati.irk'Un Si:iylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 356
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 232
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt IV, s. 192
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt IV, s. 135
Atatlirk'lin Si:iylev ve Deme<;leri, Cllt IV, s. 181
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 483
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 585-586
Mahmut Gologlu, Uclincli Mei;;rutiyet, s. 252-254
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 779

319.
32-0.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
364.

Atati.irk'iin Stiylev ve Deme<;leri, Cilt I, s. 136

Halide Edip Ad1var, Tilrkiln Atele imtiham, s. 149-150
Feridun Kandemir, Atatiirk'iin Kurdugu Tiirkiye Komiinist Partis!, s. 116-118
Atatilrk'tin Stiylev ve Deme<;leri, Cilt II, s. 119
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tiirkiye Hat1ralan, s. 92
Aralof, Bk Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s. 130
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hatnalan, s. 235
Atatiirk'iin Stiylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 360
S. Schram, Le Marxisme et l'Asie, s. 50
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralan, s. 472
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralan, s. 509
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 342
Atatiirk'iin Stiylev ve Demecleri, Cilt I, s. 138
Atatilrk'iln Stiylev ve Demecleri, Cilt I, s. 101
Mete Tuncay, Tilrkiye'de Sol Ak1mlar, s. 87
Yusuf Kemal Tengir12enk, Vatan Hizmetinde, s. 217
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mlicadele Hat1ralan, s. 513
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 786
Ali Fuad Cebesoy, Milli Mi.icadele Hat1ralan, s. 509
Atatilrk'lin Stiylev ve Demecleri, Cilt I, s. 136
Atatilrk'lin Soylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 7B
Rasih Nuri ileri, Atati.irk ve Komiinizm, s. 149
Ataturk'iin Stiylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 358
Ali Fuad Cebesoy, Milli Milcadele Hat1ralan, s. 512
Atatilrk, Nutuk, s. 594
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 923
Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cllt I, s. 23
Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 25-26
Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 26 ve 29
Kazim Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 1045
Atatiirk, Stiylev, Cilt II, s. 485
Kll.z1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 1077
Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 20
Tank Zafer Tunaya, Ttirkiye'de Siyasi Partiler, s. 532
Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 31-35
Atattirk'iln Stiylev ve Demecleri, Cilt I, s. 136-138
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s. 39
Atatilrk'Un Soylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 181-183
Kll.z1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 626
All Kemal Meram, Tlirk-Rus iliskileri Tarihi, s. 242
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 708
Kaz1m Karabekir, istiklil.l Harbimiz, s. 735
Atattirk'Un Stiylev ve Demecleri, Cilt IV, s. 338
Kaz1m Karabekir, istiklll.l Harbimiz, s. 756
Kaz1m Karabeklr, istiklal Harbimiz, s. 759
Atatilrk'un Soylev ve Deme~leri, Cilt I, s. 96-98

893

365.

Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s.

366.

Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s.

367.

Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s.

368.

Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s.

341-342
764
94
126
369. E. H. Can-, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 349
370. Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 677
371. Earle, The Bagdad Railway, s. 322
372. Arnold J. Toynbee, The Western Question, s. 89
373 .. Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 1004
374. Arnold J. Toynbee, The Western Que8tion, s. 23
375. Mazhar Mtifit Kansu, Atatiirk'le Beraber, s. 185
376. G. Jaeschke, ingiliz Belgeleri, s. 211

377. Taner Baytok, ingiliz Kaynaklarmdan Tiirk Kurtulu SavaI, s. 70

378. Taner Baytok, ingiliz Kaynaklarmdan Tfirk KurtulU Saval, s. 50
379. Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 100
380. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s. 264
381. Bilal N. $imir, Sakarya'dan !3mir'e, s. 342
382. Bilal N. $imlr, Sakarya'dan izmir'e, s. 313
383. Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s.
228
384.
385.
386.
387.
388.
389.
390.
391.
392.
393.
394.
395.
396.

397.
398.

399.
400.
401.

894

Bilal N. $imir, Sakarya'dan izmir'e, s. 416

E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 428
Harry N. Howard, The Partition of Turkey, s. 277
Taner Baytok, ingiliz Kaynaklarmdan Turk Kurtulu Sava1, s. 203
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s. 151
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 784
Atatilrk'iln Soylev ve Deme!;leri, Cilt IV, s. 345
E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 302
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 137
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 341
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 28
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 47
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 50
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 422
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 440
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 449
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimii, s. 492
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 577

4.02.

403.
404.
405.
406.
407.
408.
409.
410.
411.
412.
413.
414.
415.

416.

Harp Tarihi Dairesi, Ttirk istiklal Harbi, Cilt III, Dogu

Cephesi, s. 97
Atattirk'iln Soylev ve Deme~leri, Cilt IV, s. 356
Atattirk'iin Soylev ve Deme~leri, Cilt IV, s. 350
Ali Fuacl Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 76-77
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 91
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde ,s. 163
Ali Kemal Meram, Tiirk-Rus ilikileri Tarihi, s. 263
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 138
Riza Nur'un Hat1ralan, s. 679-681
Kazrm Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 883
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatiralan, s. 139
Kaz1m Karabekir, istikliil Harbimiz, s. 882
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 147
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s. 227
Louis Fischer, Les Soviets dans les affalres mondiales, s.
379

~119.

L. Fischer, Les Soviets dans Ies affaires mondiales, s .. 381

E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, Cilt III, s. 464
Hikmet Bayur, Ttirk ink1liib1 Tarihi Cilt II, KIS1m III, s.

420.

Hikmet Bayur, Turk inkllab1 Tarihi, Cilt II, K1s1m III,

~21.

Hikmet Bayur, Tilrk ink1Hl.b1 Tarihi, Cilt II, K1sun III,

422.

Seba L. Meray, Lozan Ban Konferans1, Tak1m I, Cilt I,

Kitap I, s. 151-152
Seha L. Meray, Lozan Ban Konferans1, Tak1m I, Cilt I,
Kitap I, s. 131 ve 280
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 149
Harp Ta1ihi Dairesi, Turk istiklal Har bi, Cilt III, Dogu
Cephesi, s. 228
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s. 209-211
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 116
Harp Tarihi Dairesi, Turk istikliil Harbi, Cilt III, Dogu
Cephesi, s. 230
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s, 864
Harp Tarihi Dairesi, Ttirk istiklal Harbi, Cilt III, Dogu
Cephesi, s. 231
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 867
Harp Tarihi Dairesi, Ti.irk istiklal Harbi, Cilt III, Dogu
Cephesi, s. 233
Harp Tarihi Dairesi, Turk istiklal Harbi, Cilt III, Dogu
Cephesi, s. 237
Kaznn Karabekir, fstiklal Harbimiz, s. 869
G. Jaeschke, Turk Kurtulu:;; Saval Kronolojisi, s. 143-145
Kaz1m Karabektr, istik!al Harbimiz, s. 870
895

417.
Jl8.

311-312

s. 311 - 313
s. 329

423.

'124.
I 25.
.;!26.
427.

.J.28.
429.
130.

4;31,
L32.
.I 33.

rn4.
l35.

-t:rn.

437.
438.
439.
4.40.
441.
4.42.
4'13.
4-14.
445.
443.
447.

448.

Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimiz, s. 873

Kaz1m Karabekir, istiklil.l Harbimiz, s. 881-882
All Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralari, s. 153
Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hiltualari, s. 197
Ali Fuad Cebesoy, Moskova H{tt1ralan, s. 200
Kaz1m Karabekir, istiklal Harbimlz, s. 910-911
Kaz1m Karabe!{ir, istiklii.l Harbimiz. s. 910
All .Fuad Cebesoy, Moskova Hat1ralan, s. 246-247
Ali Fuad Cebesoy, l'vioskova Hat1ralan, s. 249
Ali 1',uad Cebesoy. Mo~kova Hat1ralan, s. 267-269
Frunze's Mission to Turkey, Belgeler. International Affaires, 1060, say1 7, s. 121
Louis Fischer. Les Soviets dans les affaires mondiales, s.
344

461.

Ali Kemal Meram, TUrk-Rus ili~klleri Tarihi, s. 270-273

Atatiirk'Un Soylev ve Demei;:leri, Cilt I, s. 235
Rasih Nuri ...ileri, At.attirk ve Komilnizm, s. 281
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Ttirkiye Hat1ralan, s. 134
Aralof, Bir Sovy~t Diplomatmm Tiirkiye Hat1ralan, s. 178
Aralof. Bir Sovyet Diplomatmm Tiirkiye Hil.t1ralan, s. 190
ve 180
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tiirkiye Hat1rlan, s. 190
Ali Naci Karacan, Lozan, s. 435
Aralof. Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s. 199
Aralof, Bir Sovyet Diploniatmm Tilrkiye Hatualan, s. 209
Constantinople et les Detroits, <<;arllk Rusyas1'mn Dii?i~i'
leri Bakanllg1'nm Gizli Belgeleri), Paris 1930, s. 60
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Hat1ralan, s. 186,.
Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tilrkiye Jlat1rala1:1, s.

462.

Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Ttirkiye Hat1ralart, s.

463.

Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm TUrkiye Hat1ralan, s.

464.

Aralof, Bir Sovyet Diplomatmm Tlirkiye Hat1ralan, s. 188

Sella L. Meray, Lozan Barn~ Konferanst, Tak1m 'i. Cilt, I,
Kltap I, s'! 129-139
Grew, Turbulent Era, s. 506
Grew, Turbulent Era, s ... 516
Aralof, Bir Sovyet Di:plpinatmm Tilrkiye Hatualari, s. 207
Seha L. Meray, Lozari. ~ .. Jn Konferans1, Taktm I, Cllt I,
Kitap T, s. 139-284
.,
Grew.Turbulent Era, 515-516
Seha L. Meray, Lozan Bart. Konferans1, Tak1m I,.. Cut I,
Kitap I, s. 132-141
.
All Naci Karacan, Lozan, s. 423-437

449.
450.
451.
452.

453.
454.

455.
456.
457.

458.
459.
460.

182-183
193-194
151-152
465.
466.

467.
468.
469.
470.
471.
472.

896

Bu eser. 0! 1~ 1lrn1~ onlomdo bir torih kitob1 deg iidir. Turih.

genellikle gecmisin. yoni oliiniin incelenmesi r.emektir. Miiii
Kurtulu ~ Torihbnde ise. bugi.in kor91kon11yo bulundugumuz \le
yo~in kor!lilo9obileceglmlz sorunloro yon1t oronm19t1r. D<Jha oc1k
bir dey i9le. yeryuzi.inde ilk bog1ms1zhk sovo9m1 veren bir iilke.
nin mllli kurtu lu9 horeketi, gi.iniimi.izde ve gelecekt e Tiirkiyemizi bekleyen sorunlor oc1s1ndon sorguyo cekilmi~tir. Bu niteligiyle Milli Kurtulw;; Torihi . K1bns oloylon ve ABD siloh
omborgosuylo ortoyo c1kon geli9meleri, torihsel derinligi iclnde oydmlotcm kaynok eserdlr.
Birinci Kitop'to ABO ve ingiltere. Ti.irkiye'yi porca porco
etmek. Aru:dolu'yu Rum ve Er!TI<Jni !oprog1 yapmok icin kesln
kororh olduklon holde, i<urtului;; Sovo91 liderlerinin pekcogunun
kurtu lu~ u. Sovyetler Birligi'ne kor91 l119ilizlerle t:zlo~mokto, ya
do Amerikan mondcs1 olmakto g6nn!!leri b~lgelerle oc1k!onmakta ve emperyolist Boll devletlerini, Tanzimot gelene<uine
uygun bicimde koruyucu ~ ve kurtanc1 saymomn, doho sonroki olumsuz ic ve d1~ geli!lmelere nos1I domgosm1 vurdugu belirtllmektedir.
lkincl Kitop'to, 1917 Rus Devrimi ile Ti.irk Devrimi orosmdoki llir?!<i!er. mil!ici d1\) oolitiko 1e Ti.irkiye'de sol ok1mlor Gzerindekl etki oc1smdcn mcelenmekte. Rr;G "De;riml vc Komtinizl"1
korr?1smdo Atoti.irk'i.in ve lider kodronun tutumu tom bir oc1kl1ga
kovu!lturulmokto ve Yeni Turkiye'nin kon ve ote!I cemberi icinde d1~ politikos1n1n bicimlenli;;i onlot1lmoktod1r.
Mi lli Kurtului;; Ta rihf nin ilk bos1m1ndo bi.iyiik ho cim!i tek
cilt olon son b61umu, okuyucu lardon gelen is tek uzerine, bu
kez iki kitopto toplonm19tir. Ocuncu Kitop'to mill: k urt ~ lr; i;; horeketinin sm1fsol niteli{li ve onu 6teki kurtului;; hareketlerinc!e:i.
oy1ron 6zellikleri ele ohnmokto. Vorga'mn rnilli feodol orlstc Krosi diye odlond1rd1g1 Anadolu egemen sm1flonno ve burok rosiye doyoli bir milli ho reketin s1mrlon cizilmektedir.
Dorduncu Kitop' ta, Turkiye'deki ic gell:;;meleri yonlendirme
oc1s1ndo n d19 politikomn oneml belirtildikten sonro , 1939 ingiliz
itt ifok1 ile Ato!Urk donemindeki bloklor d191 politiko mn terkedili:;;i ve bunun ic politikado dogurdugu sonuclor ele ohnmoktodtr. Rooseveit ve Chvrchlll, Kazoblonko Konferons1'nda Cin'in
Amerikon. Tiirkiye'nin ise lr.glliz niifuz bolgesi o:dugunu kara rlo9tirm19iard1r. Durum, ilgililerce kabJI edllmii;; ve 1939'don ;;001-
ra d19 politlkoro1zm belli bo:;;h omoc:, Turklye'nin koderinl ABD
ve Buyuk Britonyo'yo boglamayo yonelmi!ltir. Bu yoneli9, 1838
lnglllz Tlcoret Anla9mas1 ve 18:l(ij Tanzimot Ferman1 ile bo:;;loyan
geli~me cizgisi i.izerindedir ve 1995'1erde Ortok Pozar'o tom
uye olmoklo doruk noktasma uio9obllecektir.

60 Lira
Tekin Yoymevi - Ankara Cad. 51 , istonbul - Tel. : 27 69 69