Edirne Muradiyye Vakfı'Nın Mali Yapısı Ve Gelişim (1598-1647)

EDRNE MURADYYE VAKFININ MAL YAPISI
VE GELM (1598-1647)
KAYHAN ORBAY*
Edirnede kurulu Muradiye Klliyesi, Sultan II. Muradn Edirnede kurduu
vakf klliyesi iinde mali adan en kuvvetli olandr. Dier ikisi erefeli Cami
Klliyesi ile Cami-i erif ve Darl-Hadis Vakfdr.1 1434-36 yllar arasnda tesis
edilen Muradiye Klliyesi kendisine vakfedilmi ve Dou Balkanlara yaylm olan
kylerden toplad gelirlerle muazzam bir bteye sahip, bu btesini dzenli maa
ve aylk demeleri, cret demeleri ve vakfn ileyiinin icap ettirdii her nevi mal
satn alm yoluyla ehir iktisadi ve ticari yaamna aktaran yeniden-datmc bir
iktisadi kurumdur.2 Bu alma Muradiye Klliyesini, XVII. yzyl banda Osmanl
mparatorluunun Balkanlardaki en nemli iktisadi ve sosyal kurumlarndan biri
olarak tanmlamakta ve onun kurumsal ve mali tarihini 1598-1647 (h. 1006-1057)
tarihleri arasndaki muhasebe kaytlar zerinden incelemektedir.3
alma, bir sultan vakfnn, bireysel bir kurum olarak iktisadi ve mali tarihine
ynelik monografik bir usl izlemekle birlikte4, ulalan sonularn vakfn temsil kabi-
* Do. Dr., Orta Dou Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Ankara/TRKYE, korbay@metu.edu.tr
1 Kayhan Orbay, Muhasebe Defterlerine Gre 17. Yzyl Balarnda erefeli Camii Vakf,
H.. Trkiyat Aratrmalar, Say 15, 2011, s. 159-165; Kayhan Orbay ve Hatice Oru, Sultan II.
Muradn Edirne Cmi-i erf ve Drl-hads Vakf (1592-1607), .. Tarih Dergisi, 56, 2012/2, s. 1-24.
2 Kayhan Orbay, Vakflarn ktisadi Boyutu; Yeni Ariv Kaynaklar ve ktisadi Yaklamlar, 6.
Uluslararas Trk Kltr Kongresi Bildirileri (The Sixth International Congress of Turkish Culture), Ankara, Pulat,
2009, cilt III, s. 1463-1474.
3 Muradiye muhasebe defterlerinden birinin neri iin bkz., mer Ltfi Barkan, Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, I/2, 1964, s. 301-313.
4 Bu usl ile yrtlen baz vakf almalar iin bkz., Suraiya Faroqhi, Vakf Administration in
Sixteenth Century Konya: The Zaviye of Sadreddin-i Konevi, Journal of the Economic and Social History of
the Orient, 1974, 17/2, s. 145-72; idem Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through
Sixteenth and Seventeenth-Century Documents, Turcica, Revue DEtudes Turques, 13, 1981, s. 90-121;
Stphane Yerasimos, Le Waqf du Defterdar Ebul Fazl Efendi et ses Bnficiaires, Turcica, Revue
DEtudes Turques, 33, 2001, s. 7-33; Kayhan Orbay, Bursada Sultan II. Murad Vakfnn Mali Tarihi
(1608-1641), .. ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt: 61, say 2, 2011, s. 293-322; idem, Edirne II. Bayezid
Vakfnn Mali Tarihi (1597-1640), A.. Gneydou Avrupa almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Dergisi
(GAMER), 1/1, 2012, 113-141; idem, Orhan Gazi Vakfnn Mali Tarihinden Bir Kesit (1593-1641),
Vakflar Dergisi, 38, 2012, s. 65-84.
984
KAYHAN ORBAY
liyeti nispetinde blgesel tarmsal ekonomiye ve Edirne ehrinin iktisadi durumuna

dair malumat verecei ve gelimeleri aksettirecei iddia edilebilir.5 Bir vakflar ehri
olan Edirnedeki dier sultan ve vezir vakflarnn ayn usl ile tetkiki sonucunda
blgenin ve ehrin iktisadi geliimine ynelik daha gvenilir neticelere ulalmas da
mmkn olacaktr.
almann inceledii zaman aral gnmz Osmanl tarih yazmnda yaygn
bir ekilde kriz ve deiim veya dnm dnemi olarak adlandrlmaktadr.6
Buna ramen, yakn zamanda dzenlenen Kriz ve Dnm altaylarnda7
sunulan tebliler ve mzakerelerde ifadesini bulduu zere, Osmanl tarihinin eitli
alanlarn alan tarihiler kriz ve deiim adlandrmasn evvelki k paradigmasna eletirel bir bak asnn, dnemin gelimelerini sorgulayc bir yaklamn ve 17.yy Genel Krizi Tezi8 ile birlikte deerlendirmenin erevesini izen,
5 Vakflarn mali ve kurumsal tarihlerinde tespit edilen deiimleri yerel ve genel iktisadi ve sosyal
koullar ile birlikte deerlendiren baz almalar iin bkz., Suraiya Faroqhi, A Great Foundation in
Difficulties: Or Some Evidence on Economic Contraction in the Ottoman Empire of the MidSeventeenth Century, Revue dHistoire Magrebine, 47-8, 1987, s. 109-121; idem, Agricultural Crisis and
the Art of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652), Turcica, Revue
DEtudes Turques, 20, 1988, s. 43-69; Kayhan Orbay, Gazi Sleyman Paa Vakfnn Mali Tarihi ve 17.
Yzylda Trakya Tarmsal Ekonomisi, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, 30/49, 2011, s. 145-181; idem,
Financial Development of the Waqfs in Konya and the Agricultural Economy in the Central Anatolia
(Late Sixteenth Early Seventeenth Centuries), Journal of the Economic and Social History of the Orient, 55,
2012, s. 74-116.
6 Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Studies in
Ottoman Social and Economic History, London, Variorum Reprints, 1985, V, s. 284-286; Suraiya Faroqhi,
Crisis and Change, 1590-1699, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. Halil
nalck ile Donald Quataert, New York, Cambridge University Press, 1994, s. 413-636; idem, Politics
and Socio-Economic Change in the Ottoman Empire of the Later Sixteenth Century, Sleyman the
Magnificent and His Age, The Ottoman Empire in the Early Modern World, ed. Metin Kunt ve Christine
Woodhead, London, Longman, 1995, s. 91-113; Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular,
stanbul, Dergah Yaynlar, 1997. ayrca bkz., Linda Darling, Revenue-Raising and Legitimacy; Tax Collection
and Finance Administration in the Otoman Empire 1560-1660, Leiden, E.J. Brill, 1996, s. 1-21. k paradigmasnn almas ve altn a tasavvurunun terk edilmesi gerektiini nemle vurgulayan ve farkl dnemselletirme teklif eden baz eletirel almalar iin bkz., Jane Hathaway, Problem of Periodization in
Ottoman History, Turkish Studies Association Bulletin, 1996, 20/2, s. 25-31; Linda Darling, Another Look
at Periodization in Ottoman History, Turkish Studies Association Journal, XXVI/2, 2002, s. 19-28.
7 lki 2008 senesinde 11th International Congress of Economic and Social History of Turkey
bnyesinde bir panel olarak organize edilen bu altay serisinin ikincisi 2012 senesinde Tarih Vakf ve
stanbul ehir niversitesi ev sahipliinde, ncs 2013 senesinde Tarih Vakf ve O.D.T.. ev sahipliinde 17. Yzylda Osmanlda Kriz ve Dnm ad altnda gerekletirilmitir. Ayrca bkz., Kahraman akul, Bir altayn Ardndan 17. Yzylda Osmanl mparatorluu: Kriz ve Dnm, Toplumsal
Tarih, 223, 2012, s. 22-37.
8 17. Yzyl Genel Krizi tartmas iin bkz., E. J. Hobsbawm, The General Crisis of the European
Economy in the 17th Century-I, Past and Present, 5, 1954, s. 33-53; Theodore K. Rabb, The Struggle for Stability
in Early Modern Europe, New York, Oxford University Press, 1975; Philip Benedict, Introduction, Early
Modern Europe, From Crisis to Stability, ed. Philip Benedict ve Myron P. Gutmann, University of Delaware Press,
2005, 11-14; Geoffrey Parker and Leslie M. Smith, Introduction, The General Crisis of the Seventeenth Century,
ed. Geoffrey Parker and Leslie M. Smith, London, Routledge & Kegan Paul, 1978, s. 1-25.
EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM
985
rehberlik eden bir adlandrma olarak grmekte ve aslnda kriz ve deiim anlayna da temkinli yaklamaktadr. Bu aamada Osmanl tarihilerinin deiim ve dnm tespite almakla birlikte devamllklar vurgulamay ve ariv malzemesini
eitlendirerek daha salkl bir yaklam ve tahlil arayn srdrmekte olduunu
sylemek hatal olmayacaktr. Vakf muhasebeleri zerinden yaplan almalar da
malzemenin eitlendirilmesi ile yantlar bulmaya ama ayn zamanda sorular retmeye ynelik bir aba olarak deerlendirmek mmkndr.
Evvela, 17. yzylda Osmanl tarmsal ve kentsel ekonomisi ile ticaretinin bir
kriz ierisinde olduunun kat bir netice eklinde ifade edilmediini ve hatta almalarn halen erken safhalarnda olduunu teslim ederek, Osmanl zelinde krizin
muhtemel sebebleri ve grnm zerine ska telaffuz edilen birka tezi sralamak
faydal olacaktr. Bylece, vakflar zerine almalarn ne ynde katklar olacana
da deinmek imkan doacaktr.
Bu tezlerden birisi 17. yzyln bir nfus azalmas dnemi olduu eklindedir.9
Dahas, Muradiye Vakfnn gelirlerini temin ettii Balkanlar iin nfus dn bir
demografik felaket olarak adlandran almalar vardr.10 Bylesi bir nfus deiiminin tarmsal ekonomi asndan sonucu retim daralmasdr. kinci bir tez daha
ziyade Anadolu corafyasn etkisi altna alan yaygn isyanlarn, yani Celali syanlarnn, iktisadi ve sosyal yaamdaki ykm etkisidir.11 syanlar neticesinde syiin
temin edilemedii, emniyetsizliin hakim olduu, topran ekmeden terkedip kaan
9 Birok alma iinden unlara baklabilir; Wolf-Dieter Htteroth, Landliche Siedlungen im sdlichen
Inneranatolien in den letzten vierhundert Jahren, Gttingen, Universitat Gttingen, 1968; Wolf Htteroth, The
Demographic and Economic Organization of the Southern Syrian Sancaks in the Late 16th Century,
Social and Economic History of Turkey (1071-1920), papers presented to the Fisrt International Congress on
the Social and Economic History of Turkey, Hacettepe University, Ankara, July 11-13, 1977, ed. Osman
Okyar and Halil nalck, Ankara, Meteksan, 1980, s. 35-47; Suraiya Faroqhi, Rural Society in Anatolia
and the Balkans during the Sixteenth Century, II, Turcica, Revue DEtudes Turques, XI, 1979, s. 103-153;
Machiel Kiel, Remarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman Balkans and Value
of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic Research, Etudes Balkaniques, 4, 1990, s. 70-104;
Michael Kiel, Hrazgrad Hezargrad Razgrad the Vicissitudes of a Turkish Town in Bulgaria, Turcica
Revue DEtudes Turques, vol. XXI-XXIII, 1991, s. 495-563; Oktay zel, Population Changes in Ottoman
Anatolia During the 16th and 17th Centuries: The Demographic Crisis Reconsidered, International
Journal of Middle East Studies, 36, 2004, s. 181-205; Mehmet z, Population fall in seventeenth century
Anatolia: some findings for the district of Canik and Bozok, Archivum Ottomanicum, 22, 2004, s. 159-171.
10 Bruce McGowan, Economic Life in the Ottoman Europe; Taxation, Trade and the Struggle for Land, 16001800, Cambridge, Cambridge University Press, 1981. Bu almay karlatr; Maria N. Todorova, Was
There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seventeenth Century?, Etudes Balkaniques, 2,
1988, s. 55-63.
11 M. aatay Uluay, XVII. Asrda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, Manisa Halkevi
Yaynlarndan Say: XI, 1944; William J. Griswold, The Great Anatolian Rebellion 100-1020 / 1591-1611,
Berlin, Klaus Schwarz, 1983; Karen Barkey, Bandits and Bureaucrats, New York, Cornell University Press,
1994; Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, stanbul, Cem Yaynevi, 1995;
Oktay zel, The Reign of Violence: the Celalis, c.1550-1700, The Ottoman World, ed. Christine
Woodhead, London-New York, Routledge, 2011, s. 184-202.
986
KAYHAN ORBAY
kyl kesimi ile birlikte youn bir i-g ve retim d yaand, ticari hayatn
da bundan etkilendii iddia edilmektedir. Anadolu corafyas iin yer yer salam
kantlarla ortaya koyulan bu olaylarn Balkanlar zerinde de bir takm tesirlerinin
olacan tasavvur edebiliriz. Ama ayn olaylarn Balkanlarda tezahr ettiini ispatlama noktasna henz gelinmemitir. Bir dier tez, iklimsel deiim ve bu deiimin
tarmsal ekonomi zerinde etkileri meselesidir.12
Sultan ve vezirlere ait vakflar devasa btelerini temin eden krsal ve kentsel
varlklarnn kaytlarn ihtiva eden ve gnmze kalan seri halindeki muhasebeleri
sayesinde nfus deiimleri, yaygn isyanlar ve hava olaylar ile bunlarn tarmsal ve
kentsel ekonomi zerindeki etkilerini bazan dorudan bazan dolayl olarak gsterebilmektedir. Krsal ekonomiyi veya ehir ekonomisini ciddi ekilde etkileyen gelimeler vakflarn maliyesini de etkilediinden bu gelimeleri tespit ve takip etmek mmkn olabilmektedir.
Muradiyenin Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Defterler Tasnifinde MAD 512 cildi iinde yeralan ve 1598 (1006-07) senesine denk gelen bir tam
yllk mali dneminde toplam beklenen geliri (asl- ml) 2.600.000 aka kadardr.13
Muhasebe dnemi bir tam gne yln kapsamaktadr ve bu bakmdan muhasebede
dnemsellik ilkesine sadktr. Muhasebe defteri (muhsebe-i mahslt ve ihrct)
mali dnem bittikten sonra yazlm olmasna ramen toplam gelir mebla aslnda
vakfn cari mali dnemde, yani 1598 senesinde fiilen kasasna giren nakit deildir.
Muhasebe kaytlarndaki asl- ml terimi toplam gelir olarak evirilse dahi bu terime
ilikin ilave baz aklamalar yapmak lzumludur. Seltn ve vzer vakflarnda
grlen muhasebe dzeninde herhangi bir mali dnemin toplam gelir rakam nceki
dnemlerden devreden tahsil edilememi gelirleri de ierir. Bu gelirler cari dnem
iinde de tahsil edilemeyebilir. Toplam gelirin iinde aylk bazda toplanan kira gelirleri de bulunur. Bu gelirler genellikle ilgili muhasebe dneminde fiilen tahsil edilen
miktarlar ile hesap edilirler ve toplam gelir rakamna dahil edilirler. Ancak muktaa
gelirlerinde durum byle deildir. Muktaa gelirleri fiili tahsilat miktarlar ile deil
szlemelerde tespit edilen miktarlar ile kaydedilir ve bylece toplam gelire eklenir.
12 William Griswold J., Climatic Change: A Possible Factor in the Social Unrest of Seventeenth
Century Anatolia, Humanist and Scholar, Essays in Honor of Andreas Tietze, eds. Heath, W., Lowry and Donald, Quataert, Istanbul, The Isis Press and the Institute of Turkish Studies, 1993, s. 37-57; Jack A.
Goldstone, East and West in the Seventeenth Century: Political Crises in Stuart England, Ottoman
Turkey, and Ming China, Comparative Studies in Society and History 30/1 (1988): s. 103-42; P. I. Kuniholm,
Archaeological Evidence and Non-Evidence for Climatic Change, in The Earths Climate and Variability of
the Sun Over Recent Millennia, Phil. Trans. R. Soc. Lond. A, eds. S. J. Runcorn and J. C. Pecker (1990): s. 64555; Sam White, The Climate of Rebellion in the Early Modern Ottoman Empire, New York, Cambridge University
Press, 2011.
13 Vakfn Hicri takvimle tarihlenmi muhasebe dnemlerinin birebir Miladi tarihe evrilmesi gtr. Hicri 1006-07 senelerini ksmen kapsayan muhasebe dneminin ou Miladi 1598 senesi iine dmektedir. Metinde ve tablolarda verilen tarihleri bu izahat istikametinde anlamak gerekir.
987
yleyse, toplam gelir rakamn bir vakfn mali durumunu ve geliimini izlerken mali
vaziyetin dorudan bir gstergesi olarak kullanmak sakncaldr.
1598 senesinde toplam gelirin 787.000 aka kadar nceki mali dnemden devretmitir (bakiyye-i muhsebe-i sene-i maziye). Bu mebla vakfn kasasnda tuttuu
nakitle birlikte tahsil edemedii gelirlerini de ierir. Nitekim, devreden bakiyyeden
371.000 aka kadar cari yl yani 1598 ylnda tahsil edilmitir (minh makbz,
minh tahsl). Bu meblan tamam bir nceki yldan kalan alacaklardan olumaktadr. Bunun iinde Birgos Kazasnda yeralan Hasanlu ve evresindeki kylerden
oluan muktaadan 70.000 aka, Yanbolu Kazasnda slavne ve evresi
muktaasndan kalan 64.500 aka ilk gze arpan yksek meblalardr. Gecikmeli
bir tahsilat olsa dahi, vakfn btn bu alacaklar tahsil edebilmi olmas mltezimlerin deme gl yaamadn gstermektedir. Mltezimlerin iltizam szlemelerinde tespit edilmi ykmllkleri gereince topladklar gelirlerden vakfa yapacaklar deme taksitlerinde hibir ekilde bir iktisadi skntya iaret etmeyen baz gecikmeler olabilir. Yine nceki yldan devreden ve cari ylda tahsil edilen bu gelirler
arasnda bir nceki mtevelli Mustafa Efendi zerinde grnen 150.000 aka, Halka
Pnar Nehri eltiklerinden vakf gelirlerini toplamakla vazifeli kimsenin (cbi-i eltik)
tahsil ettii ama nceki muhasebe dneminde vakf kasasna teslim etmedii
37.606,5 aka deerindeki 616,5 kile pirin, vakfn aylk kira gelirlerinin tahsili ile
vazifeli Rdvan adl vakf grevlisinin (cbi-i mhere) dkkanlar ve odalarn kiralarndan tahsil edip nceki dnem zarfnda vakfa teslim edemedii 1.000 akann
kayd da bulunmaktadr. Vakf cabilerinin uzak gelir blgelerinden tahsil ettikleri
gelirleri bazan ilgili dnem iinde vakf kasasna teslim edememeleri sradandr.
Vakf mtevellileri de vakfn kasalarn evlerinde tuttuklarndan mtevelli deiimi
halinde kasa nakitinin saym ve devrinin zaman almas tabidir.
Vakf Gelirleri
Vakfn 1598 senesinde cari dnemden kaynaklanan gelirlerinin toplam
1.851.355 akadr. Bunun sadece 14.605 akas vakfn kentsel kkenli kaynaklarndan toplad aylk kira gelirleridir. Bunun da 7.150 akas Edirnedeki dkkanlar,
serhne ve odalardan 12 Hicri aylk kira geliri ve dier 7.455 akalk ksm Siroz
Kasabasndaki hamam, dkkanlar ve bir zemin muktaasndan toplanmtr.
ltizam Gelirleri
Muktaa bedelleri muhasebe defterlerinde szleme deerleri ile kaytldr ve
1598 senesinde vakfn muktaa gelirleri 1.037.835 akalk toplam szleme deerine
sahiptir. Rakamlar fiilen vakfn tahsil ettii mebla ifade etmez. Toplam gelir rakam da muktaa gelirlerini szleme deerleri ile ierdiinden gerekleen geliri temsil
etmez. Dier taraftan, mali dnem kapatldktan sonra kaleme alnan muhasebe
defterini bir bte olarak adlandrmak uygun deildir. Muktaa gelirleri szleme
988
KAYHAN ORBAY
bedelleri ile kaytlyken, aylk bazda toplanan gelirler ounlukla fiili tahsilat miktarlar ile kaydedildiinden toplam gelire tam olarak beklenen gelir de diyemeyiz.
Muhasebe defterlerinin burada daha fazla tafsilatna girmeyeceimiz belirli bir dzeni ve kaideleri vardr. Ancak unu da ifade etmek gerekir; muhasebe defterlerinin
yaplar, defter tutma usulleri ve terminolojisi oturmu ve standartlam bir grnm arzeder.
Vakfn muktaa gelirlerinin 300.000 akalk ksm Gmlcine Kazasndaki
Bori Ky ve evresi ile birlikte bir muktaa birimi oluturan Gmlcinedeki
rsm- yacyndan gelmektedir. Gmlcine Kadlnda hazrlanan yllk
muktaa szlemesinin bedeli 900.000 akadr ve cari yl szleme mddetinin ilk
yldr. Defterdeki kadm ve ziyde od kaytlarna istinaden bu muktaa biriminin
nceki yldaki bedelinin 283.383 aka olduunu ve 16.617 akalk bir bedel art
(ziyde) gerekletiini anlyoruz.
Ayn Bori Kynn dalyanlar ise ayr bir muktaa birimi olarak yllk 120.000
akaya baz kimseler (der uhde-i baz kesn) tarafndan nakit ve tek seferlik deme
(ber vech-i makt) ile iltizama alnmtr.
Yanbolu Kazasndaki slavne Ky ve evresi yllk 500.000 aka bedelle iltizama verilmitir. lk yl olan (an kst- sene-i l) cari ylda denecek miktar 166.667
akadr.
Birgos Kazasna bal Hasanlu ve evresindeki kylerden kurulu bir dier
muktaa biriminin yllk bedeli 410.000, szlemenin ilk yl olan cari yla ait
deme tutar 136.667 akadr.
Edirne Kazas dahilindeki Sazldere, Dye Hatun ve evresi kylerinden oluan
muktaa biriminin yllk bedeli 203.500 akadr. Bu birimin ikinci ylna ait bedel
67.833 aka ile kaytldr.
psala Kazasnda avu Ky ve evresindeki kyler bir muktaa birimi olarak
nceki yl yllk bedeli 210.000 aka olmak zere Yenieri Mehmed tarafndan
iltizam edilmitir. ltizam szlemesinin ikinci ylna denk gelen cari ylda denecek
bedel 70.000 akadr.
Zara-i Atik Kazasnda Hereste (Horupite) Ky muktaas ki szlemesi
Edirne kads naibinin hccetine nazaran yllk 100.000 aka bedellidir, cari ylda
33.334 aka demektedir. Bu muktaa biriminin nceki yl 31.000 aka olan bedeli
cari ylda 2.334 aka art gstererek iltizam edilmitir.
Hayrabolu Kazasnda Lahna ve evresi kylerinden mteekkil muktaa biriminin yllk bedeli 100.000 akadr. Cari yl szlemenin ikinci yldr (an kst-
sene-i sn) ve yllk bedeli 33.333 aka olarak kaytldr.
Vakfn Zara-i Cedd, Zara-i Atik ve Yanbolu Kazalarndaki yacyn- evkftan
toplayaca vergiler bir dier muktaa birimi olarak dzenlenmi ve Mahmud bin
989
Malko tarafndan ilk yl demesi 26.667 aka olmak zere yllk 80.000 akaya
iltizam edilmitir.
Filibe Kazasnda Kara Reis Kynden vakf gelirleri yllk 20.000, yllk
60.000 akaya iltizam edilmitir. Yine Filibe Kazasndaki Halka Pnar ve evresindeki kylerden vakf gelirleri nceki yl yllna 90.000 aka bedelle iltizam edilmitir. Szlemenin ikinci yl olan cari ylda denecek bedel 30.000 aka olarak verilmitir.
Baba Eski Kazasnda yeralan Orulu Ky muktaas ile Edirne Kazasnda
yeralan mlek Ky mukta'as birlikte yllk 100.000 akaya iltizam edilmitir.
Cari yl bu muktaaya ilikin szlemenin son yldr ve yllk bedeli 33.334 akadr.
Vakfn Dorudan Toplad Gelirler (ber-vech-i emnet)
Vakf baz krsal gelirlerini emnet usul ile toplamaktadr (ber-vech-i emnet
zabt ode). Bu usulde vakfn daimi ve maal grevlileri olan cbler gerektiinde
vakfn ktibleri ile beraber vakfn gelirlerini toplamakta ve teslim etmektedirler. Vakf 1598 senesinde bu yntemle 797.335 aka gelir tahsil etmitir. Bu gelirin en mhim ksm 491.930 aka ile Filibe Kazasnda Kara Reis ve Halka Pnar eltik tarlalarndan toplanan gelirlerden olumaktadr. Vakf bu yerlerden 478 md ve 5 kile
pirin tahsil etmitir ki 1 md = 20 kile hesabyla toplam 9.565 kile etmektedir. Toplanan pirincin 432 md kadar tek bana Kara Reis blgesinden sadece 32 md
kadar Halka Pnar blgesinden gelmektedir. Bu miktar pirincin parasal deeri farkl
fiyat seviyelerinden 491.930 aka etmektedir. Pirin kile bana 50, 58 ve 60 aka
fiyattan satlmtr. Miktarca en byk sat 6.672 kile ile 50 akalk fiyattan olmutur.
Vakfn cizye vergisi tahsilat bir dier nemli gelir kalemidir. Vakf 2.689 hane
mkelleften hane bana 70 aka, toplam 188.230 aka cizye vergisi tahsil etmitir.
Emnet usul ile toplanan dier bir gelir kalemi Yanbolu ve slavne Kazalarndaki
vakf arazilerinde yerleiklerden (mtemekkinn- reya-yi evkf- mezbre) ber
mceb-i -i emr-i erf nakit olarak toplanan (ber vech-i makt) ve aslnda bedel-i avrz ve
teklif karl olan 55.000 akalk hayme behdr. Vakfn Gmlcine, Zara-i Cedd
ve Atik, Hasky, Yanbolu, Ahyolu ve dier Kazalarda yacyn- imret diye anlan
yrkler elinden tahsil ettii yadan (revgan- sde) elde ettii gelir ise 62.175 akadr. Bu mebla aslnda nefer bana 3 kyye sadeya hesabyla 829 neferden tahsil
edilen toplam 2.487 kyyenin, kyye bana 25 akadan yekndr.
eitli Gelirler
Vakfn yukarda saylan gelirlerinin dnda bir de eitli gelirler kalemi (emvl-i
mteferrika) bulunmaktadr. 1598 senesinde toplam sadece 1.580 aka olan bu gelir
990
KAYHAN ORBAY
kalemi czi miktarda sat yaplan buday ve pirin ile vakf tbhnesinde vefat eden
bir kimsenin muhallefatndan olumaktadr.
Vakf Giderleri
Maa ve Aylk demeleri
Vakf giderlerini ifade eden ve muhasebe defterinde giderler ksmna geildiine
iaret eden terim olan vuzia-zalik teriminin altnda 1.568.698 rakam kaytldr. Muhasebe defteri ilke olarak giderler ksmnda ilk nce el-vezif terimi altnda maa ve aylk
demelerini kaydeder. Vakfn 1598 senesinde on Hicri aylk bir dnem iin maa ve
aylk demeleri toplam 544.607 akadr. Bu mebla vakfn daimi hizmetlisi 148 kii ile
vakftan aylk alan 121 kii iin yaplan toplam demedir. Btn bu kimselere yevm
1.281,5 akadan on aylk dnem iin 499.785 aka denmitir. Ayrca 44.822 aka
el-mhere olarak denmitir. Vakfn yapt baz maa ve aylk demelerinin dnemi
el-vezif terimi altnda kaytl olan dneme denk gelmiyor ise (1598 iin bu on aylk
bir dnemdir), dnemsel olarak farkl olan bu demeler el- mhere terimi altnda ayrca belirtilir. Dahas defter iindeki maa ve aylk demelerinin ayrntl kaytlarnda da
ayn terim ile farkl dneme sahip demeler ayrca kaydedilir. Bu dnemsel farkllk bir
ok sebebden kaynaklanabilir; vakf hizmetlisinin dnem iinde greve balamas, bir
dierinin vefat etmesi, vazifesinden ayrlmas, vakfn baz aylara ait demeleri ertelemesi veya nceki dnemde ertelenen ve verilmeyen maa ve aylklarn cari dnemde
verilmesi durumlarnda, maa ve aylk demeleri ana giriinde kaytl dnemden farkl
dneme sahip demeler oluur.
Vakfn maal olarak 148 kiiye istihdam salamas ve onlara maa demesi olarak dzenli satnalm gc aktarmas Edirne ehir ekonomisindeki merkezi nemini
ve arln gstermektedir. Vakf alanlarna yaplan demeler, vakftan aylk alan
kimselere yaplan demelerle birlikte vakfn yeniden-datmc ilevini de ifade etmektedir.
Toplam maa ve aylk demeleri iinde vazfehrn demeleri olarak adlandrdmz, vakfn 148 kiilik daimi hizmetlilerine yaplan demeler on aylk dnem iin 209.235 akadr ve bunlarn iinde farkl bir dnem iin deme yer almamaktadr. Vakftan aylk alan 121 kii14 (zevidharn) iin ise on aylk dnemde
yaplan demelerin toplam 44.822 akalk el- mhere ile birlikte 290.550 akadr.
Vakf alanlar cemaatlar halinde vazifelerine gre tasnif edilerek ana muhasebe defterine kaydedilmitir. Defter istihdam edilenleri isim, grev ve maa miktarlar ile birlikte ait olduklar cemaat altnda kaydetmektedir. Tablo 1 vakftaki bu
cemaatleri grevli saylar ile birlikte listelemektedir. Mevlevhnede grevli drt
kiiden brahim elebi mesnevihndr ve yevm 15 aka maa almaktadr. Dier
sadece yevm birer aka maa alan arhn, muarrif ve kayymdr. Hademe-i imret
14
Kaytl 145 kiiden 121i mevcd bulunmaktadr.
991
kadrosu altnda 33 kii bulunmaktadr. Yevm 60 aka maa ile vakf mtevellisi
mer Bey burada kaytldr. Vakfn nzr Piri ise yevm 20 aka maa almaktadr.
Bu kii, vakfn daha sonradan nezaretinin devredilmesiyle birlikte vakf nzr olarak
kaytlarda yeralan Drssade Aasndan nce, vakfiye artlarna nazaran nzr
vazifesinde istihdam edilen kimsedir. Vakf ayn kadro altnda ktip istihdam
etmektedir. Bunlar srasyla ktib-i muhsebe, ktib-i evkf ve ktib-i kilrdr. Vakf ayrca
ktibn kadrosunda ky ve muktaalardan gelirlerin tahsili iin de ktipler istihdam
etmektedir.
Tablo 1: Muhasebe Defterinde Yeraldklar Srayla Vakf Grevlileri (1598 senesi)
Grevli says
Cemat
Cemat
Grevli says
Ahali-i cmi-i erf
24
Devr-hnn
11
Eczhnn- cmi-i erf
31
Mevlevhne
Msebbihn
14
Hademe-i imret
33
Cbiyn ve ktibn ve
mutemedn- evkf
26
Enmhnn
salavtyn
maa 5
1598 senesi muhasebe defteri vakfn aylk demeleri yapt kimseleri cemat-i
zevidhrn girii altnda herhangi bir alt-ayrm yapmakszn saymaktadr. 1601
(1009-10) ylna denk gelen defterde ise zevidhrn alt-ayrmlarla listelenmitir. Daha
aydnlatc olduundan vakfn cemat-i zevidhrn girii altnda listeledii kimseler ve
bunlara yaplan demelerle ilgili ksa izahat bahsi geen ikinci defterdeki kaytlar
zerinden yapmak uygun olacaktr. Bu kaytlarda vakfn zevidhrn terimi altnda ne
eitli kesimlere maa ve aylk demekte olduu, kendi btesinden baka vakflar
nasl destekledii ve vakfn yeniden-datmc ilevinin uzantlar daha rahat grlebilmektedir.
1601 senesi kaytlarnda cemat-i zevidhrn ana balnn hemen altnda
vazfehrn- cmi-i atik der mahmiyye-i Edirne bal yer almaktadr. Bu alt-balk altnda yeralan ilk kaytta Cmi-i Atik Medresesi Mderrisi ile birlikte medrese talebelerine harlk ve yemek iin (maa talebe ve tamiyye) yevm 95 aka tahsisatn kayd
dlmtr. kinci kaytta ise II. Murad tarafndan kurulan Haleb Medresesinin
mderrisi ile birlikte talebelere harlk ve yemek iin tahsis edilen yevm 86 akann
kayd yeralmaktadr. Bunlardan baka, Edirnedeki Cmi-i Atikin dier grevlilerine maa demeleri, Edirnede Talk Medresesi talebelerine yemek demeleri
(tamiyye, tam-beh) ile ilgili kaytlar bulunmaktadr.
Bundan sonra Malkara Kasabasnda yeralan Cmi-i Atikin yedi alanna
yaplan demeler (cemat-i mteferrike-i cmi-i atik der kasaba-i Malkara) ile ayn
caminin em-i revgan masraf iin verilen akann kayd verilmitir.
992
KAYHAN ORBAY
Bir sonraki alt-balk cemat-i zevidhrn der sakinn- mahmiyye-i Edirnedir. Buradaki ilk kayt eyh Ali c Zviyesi eyhi Alaeddine verilen yevm 15 akalk ayln kayddr. Kaytlarda ismi geen kimselerden bazlar muhtemelen fiilen grevlerini icra etmeyen ve emekliye ayrlm kimseler olmallar. 1601 senesinde kaytl 74
kiiden ilgili muhasebe dnemi iinde vefat etmitir ve bir dier ne ise sebebi
not edilmemekle birlikte [b]ki kayd ile hi deme yaplmamtr. Vakfn deme
yapt ve Edirnede ikamet eden bu kimseler arasnda tafsilat verilmediinden grev
yerleri bilinemeyen vaiz, hatip, imam ve mezzinler bulunmaktadr. Vakfa ait bir
ky olan mlek Ky mescidinin imam ve mezzini, dervi lakabl kiiler ve baz
kadnlar da aylk alanlar arasndadr.
Bir dier alt-balk oniki kiinin isminin verildii cemat-i mtekidn an ebn-i
siphiyn ve gayruhu eklindedir. Sonraki alt-balk ise cemat-i zevidhrn der sakin-i
mahmiyye-i stanbuldur ve burada 43 kii kaytldr ki bunlar iinde eyh nvanl kimseler ve kadnlar da vardr. Bylece 1601 senesinde cemat-i zevidhrn ana bal
altnda toplam 132 kii kaytldr.
Harcamalar
1598 senesinde vakfn maa ve aylk demeleri dndaki harcamalar ve tamirat
giderleri (el-ihrct maa meremmt) 1.024.091 akadr. Bu meblan iinde en
mhim yekn 866.651 aka ile imaret mutfann satnalm giderleridir.
Mutfak Harcamalar
1598 senesinde vakf et satnalm iin 278.762 aka harcamtr. Et 359 gn
boyunca piirilen yemeklerde hergn 84 kyye kullanlmak zere sarf edilmitir.
Vakf mutfann un tketimi iin 121.149 aka, buday iin 121.689 aka, pirin
iin 117.114 aka ve sadeya tketimi iin 82.047 aka harcanmtr. Bunlar mutfak
harcamalar iinde en byk harcama kalemlerini oluturan gda mallardr. maret
mutfanda piirilen yemek ve tatllarda ayrca bal, badem, niasta, zm, koruk,
erik, nohut, kabak, karabiber, safran, zeytinya, ekmek, tuz, soan ve pestil kullanlmaktadr. Ocaklar iin odun satn almnn maliyeti olan 66.782 aka da mutfak
harcamalar iinde gsterilmektedir.
Vakf misafirlere verilen ziyafetlerin masrafn ayrca kaydetmitir (beh-i harc-
ziyfet-i msfirn). Misafirler ve eraf iin et ve tavuk (tavuk orbas iin), binek
hayvanlar iin arpa ve yulaf sarf edilmitir ki 1598 senesinde misafir arlamann
vakfa maliyeti 48.260 akadr.
Cami ve imaret hizmetlileri ile misafirler iin vakf mutfanda reel ve turu da
yaplmaktadr ve bunlarn masraflar ayr bir alt-balk altnda verilmektedir. 1598
senesinde reel ve turu yapm iin 3.515 aka masraf edilmitir. Bu gider kalemi
993
mali adan nemsiz olduundan vakfn gelir-gider tablolarnda yer vermeye gerek
grlmemitir.
Ayn Hesaplar
Vakfn gda mallar stou ile yl iinde yapt almlar ve sarfiyatlarn dkm
muhsebe-i vridt ve mesrift- kilr- imret balkl ayr bir kiler muhasebesinde ayrntl
olarak verilmitir. Ana muhasebe defterine ilitirilen bu ayn muhasebeyi bir
mfredt defteri olarak deil de ayn hesaplara dair bir ana muhasebe olarak kabul
etmek uygun olacaktr.
Kiler muhasebesinde yeralan kaytlara gre vakfn bir nceki dnem sonunda
kilerinde kalan 150 kile buday cari dneme devretmitir. Ayrca 3.400 kile kadar
buday cari dnem iinde satnalnmtr. Tm bu budayn 702 kilesi yl iinde
toplam 312 gn piirilen buday orbasnda kullanlmtr. 1.600 kile kadar deirmende tlerek un elde edilmitir. Sadece 2 kile 3 inik miktar aure yapmnda
kullanlm ve 106 kile ise anbar eksii (kesr-i anbr) olarak kaydedilmitir. Bylece
sene sonunda 1.165 kile kadar bir kiler stou kalmtr.
Vakf satn ald buday deirmende ttrerek 1.517 kile un temin etmitir.
Vakfn kilerinde ise 144 kile un zaten mevcuttur. Ayrca pazardan 3.241 kile un
satnalnmtr. Un aslen ekmek yapmnda kullanlmaktadr. Unun 4.050 kilesi 360
gn boyunca fodula ekmei piirilmesinde kullanlmtr.15
1598 senesi muhasebe dnemi banda 596 kile pirin zaten kilerde mevcuttur
ve yl iinde 1.797,5 kile daha pirin satnalnmtr. Pirincin 861 kilesi 328 gn boyunca piirilen ve sabahlar, Ramazan ve mbarek gecelerde ikram edilen pirin
orbasnda, 757 kile kadar Cuma akamlar, Ramazan geceleri ile mbarek gn ve
gecelerde hazrlanan dane ve zerdede, 250 kile kadar ise misafirlere sunulan yemeklerde kullanlmtr.
Sadeyadan bal ve bademe, karabiberden safran ve tuza kadar birok gda
maddesi kiler stoklarnda mevcuttur ve yl iinde de yeni satnalmlar yaplmtr.
Zeytinya satnalm ise mutfak harcamalar ksmnda kaytl olmasna ramen tamam kandillerde kullanlmtr. Arpa ise tamamen hayvan yemi olarak misafirlerin
ve vakfn nazr, katip, cabi ve mutemedlerine verilmitir.
Dier Harcamalar, cret demeleri, Tamirat Giderleri
Vakf yukarda saylan gider kalemleri ile az aada deineceim cret demeleri ve tamirat masraflar dnda kalan harcamalarn dier harcamalar (ihrct-
sire) bal altna almtr. Bu balk altnda vakfn ok eitli gider kalemleri sayl-
15
Hergn 11 kile ve 1 inik un ekmek piirilmesinde kullanlmtr.
994
KAYHAN ORBAY
maktadr. Mesela aure maliyeti, temizlik ve mutfak malzemeleri alm, aydnlatma

iin yaplan harcamalar, ve vakfn fiili ileyiinin lzum gsterdii her trl mal alm
ile denen harlar dier harcamalar kalemi iinde yer almaktadr. Bunlar arasnda
torba, uval, krekten kat almna, mahkeme, hccet ve sicil masraflarndan Medrese-i Cami-i Atik ve Medrese-i Talk talebelerinin Ramazan ay yemeklerinin
demesine kadar eitli masraflar da bulunmaktadr. Dier harcamalar kaleminin
toplam 1598 senesinde 39.502 akadr.
Vakf ilerinin grlmesi iin dedii cretleri ayr olarak cretler (el-crt)
bal altnda kaydetmektedir. Bunlar vakf anbarndan deirmene budayn nakli
ve deirmenden anbara unun nakli iin arabaclara denen cretler, deirmenciye
denen cret, vakfn satn ald et ve tuz gibi gda mallarnn hammaliye creti,
kandilleri yakan kimse ile mumcuya denen cretler, vakf kynn anbarndan
vakf kilerine pirincin nakli iin denen cretler benzeri demelerdir ve 1598 senesinde 13.267 akadr.
Vakf kendi hizmet binalar ile gelir getiren mlklerinin dzenli onarmlarn
stlenmektedir ve bununla ilgili harcamalarn el-meremmt bal altnda kaydetmektedir. 1598 senesinde bu giderlerin toplam 52.896 aka gibi nemli bir miktara
ulamaktadr.
deme ve Nakd Teslimatlar
Vakfn yukarda saylan giderleri dnda baz deme ve teslimatlar vardr.
1598 senesi kaytlarna gre bu teslimatlardan biri II. Muradn Filibedeki Cmi-i
Atik Vakf mali sknt ekip alanlarnn maalarn deyemediinden, bu vakfa
maa demelerinde destek olmak zere sz konusu vakfn cbsine teslim edilen
15.742 akadr. Ayrca nceki mtevelli zamannda denmemi baz maalarn
demesi ile veresiye satnalnan karabiber ve mastaki iin yaplan demeler de bulunmaktadr. Vakf ayrca kendi cemat-i zevidhrn arasnda yeralan kimselerin
nceki mtevelli dneminde denmeyerek eksik kalan 47.100 akalk aylklarn da
demitir.
Vakfn hem cari dnemden hem de nceki yllardan tahsil edemedii gelirleri
493.382 aka olarak kaytldr. Vakfn kaytl alacaklar 1582 / 990 senesine kadar
geriye gitmektedir. 1582-85 yllar arasnda vakfn mtevellisi olan Ali Bey zamanndan mltezimlerin ve vakf kylerinin reayasnn borcu olarak grnen grece nemsiz baz meblalar kaytldr. Vakfn Filibe Kazasndaki Halkapnar kynn cbsi
olan Muradn elinde 1585den beri kalan 5.020 aka ile ayn kazadaki Kara Reis
Kynn cbsi olan Kara Mustafann yine ayn yln vakf gelirlerinden elinde
kalan 74.600 akann kayd ilgintir. psala Kazasndaki avu Kynn mltezimi
de 1585 senesi muktaa bedelinin 10.000 akasn vakfa dememitir. Birgos Kazasndaki Hasanlu Kynn mltezimi ise 1583-84 ylndan 131.000 aka ve 1585
ylndan 22.000 akay vakfa dememitir.
995
1587-88 yllarnda mtevelli olan Abdulbkinin elinde vakfn 5.000 akas kald gibi onun dneminden yacyn- evkf elinde 13.000 aka kadar vakf geliri tahsil
edilemeden kalmtr. Sonraki mtevelli Mustafa Efendi dneminden ise toplam
123.576 aka tahsil edilemeden kalmtr. Yanbolu Kazasndaki slavne Ky
muktaasndan Hicri 999, 1001 ve 1005 senelerinden olmak zere yl eksik deme yaplm olmas dikkat ekmektedir. Vakfn Yanbolu, Ahyolu, Zara-i Atik ve
Cedd Kazalarndaki rsmt- ycyn muktaasndan da Hicri 1001, 1002, 1003 ve
1005 senelerinden 51.000 akann zerinde geliri tahsil edilememitir. Cari dnemden ise 77.357 aka alacak kalmtr. Bunun iinde yine slavne Ky
muktaasndan kalan 34.000 aka kadarlk alacak, Hasanlu Ky muktaasndan
20.000 aka kadarlk alacak ve vakfn yacyan reayasnn vergilerinin
muktaasndan kalan 13.000 aka kadarlk alaca miktarca nemli olanlardr.
Bylece vakf, tm giderler karlandktan, gecikmi maa ve bor demeleri yapldktan ve tahsil edemedii tm gelirleri toplam gelir (asl- ml) rakamndan dtkten sonra, kasasnda nakit mebla olarak 491.225 aka gibi muazzam bir fazla
tutmutur.
Vakfn Mali Geliimi ve Blgesel Ekonomi
Muradiye Vakfnn incelediimiz muhasebe defterleri zerinden 1598-1647 dnemi zarfndaki mali geliimine gemeden nce, vakfn Barkan tarafndan muhasebe
defterlerinin neredildii 1488-89 mali yllarndaki gelir rakamlar ile 1598 senesindeki
rakamlar arasnda bir karlatrma yaplabilir. Barkan ve Pamuk tarafndan yaynlanan fiyat endesklerine dayanarak, 1489 ile 1598 yllar arasnda fiyatlarn yaklak
%468,5 art gsterdii grlmektedir.16 Ancak, eer 1489 ile 1599 yl deerlerini
dikkate alnrsa, bu art oran %373e decekti.17 Bu fark fiyatlar yldan yla ciddi
deiimler gsteren hububatn endeks iindeki arlndan kaynaklanmaktadr. Oysa,
vakf gelirleri, hele ki iltizam usul ile iletildiklerinde yldan yla olaanst koullar
ortaya kmadysa- daha istikrarl bir seyir izlerler. yleyse, elde pek az yla ait veri
varken, bylesi karlatrmalar zerinden fikir yrtmek ne kadar makul olabilir sorusu yerindedir. ekince altnda bu endeks deerlerini kabul ederek vakf gelirlerinin
geliimi ile bir karlatrma yoluna gidilebilir. Vakfn cari dnemden kaynaklanan
gelirleri 1489 ylnda 354.000 akayken 1589 ylnda 1.851.000 akaya ykselmitir. Bu
rakamlar gelir kaynaklarnn sabit kald kabul ile- yaklak %523 art ifade eder.
16 1489 senesinde tketici fiyatlar endeks deeri 1.30, 1598 senesinde ise 6,09 olarak verilmektedir,
bkz., mer Ltfi Barkan, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the
Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies, 1975, 6, s. 3-28; evket
Pamuk, stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998, Ankara, T.C. Babakanlk Devlet
statistik Enstits, Aralk 2000.
17 1599 senesi iin endeks deeri 4,85 olarak verilmektedir.
996
KAYHAN ORBAY
Bu durumda vakfn gelirlerinin fiyat artlarn takip etmesinin de tesinde ciddi bir reel
art gsterdii sylenebilir.
Cari dnemden kaynaklanan gelirler zerinden 1489 ile 1589 yllar arasnda
yaplan karlatrma vakfn gelirlerini reel olarak arttrdn gsterirken, sadece
kentsel kira gelirlerine bakldnda artc bir sonu ortaya kmaktadr. 1489 yl
muhasebesine gre vakf, Sirozdaki hamamndan yirmi ay iin 46.667 aka,
Yanboludaki hamamndan ise dokuz ay iin 4.584 aka kira geliri elde etmektedir.18
Vakfn Sirozda bulunan ve 15 bb olarak kaydedilen dkkanlar yirmi aylk bir
dnem iin 3.400 aka, Edirnede yeralan 11 bb dkkan ise on aylk bir dnem
iin 7.759 aka kira geliri getirmektedir. Bir yzyl sonra, 1598 ylnda Siroz ve
Yanbolu hamamlarnn kayd yeralmamaktadr. Vakfn Sirozdan gelen kira gelirleri
olarak 7.455 aka kaytldr ki bu mebla says belli olmayan dkkanlarn kiralar ile
bir zemin muktaasndan elde edilmektedir. Yine 1598 ylnda vakfn Edirnedeki
dkkanlar, odalar ve bir serhneden kira geliri ise yllk 7.150 akadr.
Edirneden elde edilen kira gelirini aylk bazda hesap edersek hem 1498de hem
de 1598de 596 aka civarnda olduunu grrz. Aradaki bir asr farka ramen,
stelik bu zaman zarfnda fiyatlar katlanm iken, kira gelirinin deimemi olmasn,
vakfn akrtnn harap olup gitmemi olduu varsaym altnda, vakfn kira gelirlerini fiyat artlarna uyduramamas ve hatta bu bakmdan yapsal bir zaafiyeti olduu
eklinde deerlendirebilir miyiz? Vakfn 1488 ve 1489 yl muhasebelerinde kiralama
iin icre-i vhide dnda bir yntem kullandna dair emare yokken 1598 ve sonrasnda icreteyn yntemi kullanld tespit edilebilmektedir.
Vakflar aylk kira gelirlerini anil-mahert bal altnda kaydederken aslnda
icre-i meccele gelirlerini kaydetmektedir. cre-i muaccele gelirlerini ise bu tr gelirler
aylk veya yllk bazda bir dzenlilik arzetmediklerinden dier gelirler (emvl-i
mteferrike) ksmna kaydetmektedirler. Maalesef elimizde mevcut en ayrntl kaytlar muhtevi ana muhasebe defteri dahi bu gelirleri dkkanlarla ilikilendirerek kira
bedellerinin seyrini salkl bir biimde tespite imkan vermemektedir. Aslnda yksek
kira gelirleri olan vakflar muhakkak ki bu gelirlerin takibi amacyla, hatta bazan
sadece bu ile grevli bir ktib-i mhert istihdam ederek ayrntl kaytlar ieren
mfredat defterleri tutmaktaydlar. Eer ki bu tr defterler gnmze kalabilmi
olsayd kira gelirlerinin seyri ile ilgili gvenilir kaynaklar bulunacakt. Vakfn icreteyn
yntemini kullanm olmas dolaysyla kira gelirlerinin fiyat hareketlerine uyum
salayamadn rahata sylemek imkan yoktur.
Bir yzyl ncesine ait rakamlarn bulunmasnn tevik ettii bu karlatrmay
uzatmadan sonlandrarak, daha gvenilir ve daha youn verilerin olduu esas analiz
18 Barkan, maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, s. 301; Gkbilgin, Tayyib M. (2007).
Edirne ve Paa Livas; XV. ve XVI. Asrlarda Vakflar Mlkler Mukataalar. stanbul: aret Yay, s. 205.
997
dnemine gemek uygun olacaktr. 1598 ylnda vakf hem Edirne hem de Sirozdaki
akrtndan kira geliri elde etmekteyken 1601 senesinde sadece Edirnedeki akrt
kira geliri getirmektedir. Edirnedeki akrttan gelen kira gelirlerini muhasebeler
zerinden aylk bazda izlemek mmkndr. Tablo 2 bize aylk bazda kira geliri
toplamnn 1601-1623 arasnda art veya azal ynnde deiim gsterdii yllar
gstermektedir. Edirnedeki vakf akrtndan 1598 senesinde aylk 595 aka kadar
bir kira geliri elde edildii belirtilmiti. Bu aylk kira geliri 1601 senesinde nasl 713
akaya ykselmitir? Yant 1601 senesi muhasebe defterinin tamirat giderlerini kaydettii el-meremmt bal altnda yazldr. Buradan anlalmaktadr ki Edirnede Ali
Paa ars yaknndaki vakf dkkanlar daha nce yanmtr ve 140.000 akann
zerinde masraf edilerek yeniden bina edilmilerdir. Ayrca, vakfn Sirozdaki hamamnn tamiri iin de 1.000 aka kadar bir masraf yaplmtr. Edirneden elde
edilen aylk kira gelirindeki artn sebebi yeni dkkanlarn kiraya verilmesi olmaldr.
1602 yl muhasebesi bu yeni bina edilen dkkanlarn 55.000 aka tutan muaccele
cretlerini kaydetmektedir.
Tablo 2: 1601-1623 arasnda deiim gsterdii yllara gre aylk kira gelirleri
Sene
1601
1603
1606
1609
1610-11
1616
1623
Aka
713
773
834
841
861
871
797
1603 senesinde aylk kira bedelinin 773 akaya ykselmesinin muhtemel sebebi
de yeni dkkanlarn kiraya verilmesi olabilir. Bunu her ne kadar kesin olarak tespit
etme imkanmz yoksa da, 1604 ylnda yeni bir dkkan iin alnan icre-i muaccele
bedeli kaydna istinaden iddia etmek mmkndr.
Vakf bir yandan da harap olmu ve kira geliri getirmeyen akrtn tamir etmektedir. 1604-05 mali dneminde, 1488-89 yl defterlerinde kaydn grdmz
Yanboludaki hamamn tamiri iin 10.500 aka kadar bir harcama yapld kaytldr.
Ayn mali dnemde, 1598 senesinden sonra kira gelirine ait bir kayt gremediimiz
Sirozdaki dkkanlarn tamiri iin de 1.600 aka sarf edilmitir. Bylece Sirozdaki
vakf dkkanlar ile bir zeminin tapu resmi 3.655 aka gelir getirmitir. Ancak her
nedense bu gelir kayd aylk gelirler bahsine deil eitli gelirler (emvl-i mteferrike)
ksmna kaydedilmitir. zleyen 1605 yl muhasebesinde iki dkkann daha yeniden
inas iin 13.766 aka harcandna dair kayt bulunmaktadr.
1606 senesine gelince Edirnedeki akrtdan elde edilen aylk kira bedeli bir kez
daha ykselmitir. Bu yl Yanboludaki hamamn tamiri iin 4.120 aka daha harcanmtr. Sirozdaki akrtn kaydnn 1606 senesi muhasebesinde ne aylk gelirler
ne de eitli gelirler ksmnda kayd yoktur ve bunu izah edecek bir bilgi yoktur. 1605
ylnda yeni ina edilen dkkanlardan alnan vergi gelirleri de 1605 ve 1606 yllarnda eitli gelirler ksmna, 1605 ylnda mahsul-i resm-i duhn ve 1606 ylnda
998
KAYHAN ORBAY
mahsul-i resm-i dkkn eklinde kaydedilmitir. Bu dkkanlardan, 1606 ylnda

Ali Paa ars yaknnda olan attar dkkan iin yllk 1.000 aka, Cami-i Atik
yaknndaki bakkal dkkan iin 3.000 aka vergi alnmtr. Bylesi bir gelir kayd
1608 senesi kaytlarnda tekrar etmemektedir. Bir ihtimal bu dkkanlarn, ayrca kira
bedelleri ile birlikte Edirnedeki akrtn aylk kira geliri 1606 senesinde 834 akaya
ykselmi olabilir.
1609 senesinde ve hemen ardndan 1610-11 mali dneminde Edirneden elde
edilen kira gelirleri bir kez daha artmtr. Bu yllarn defterlerinde Sirozdaki hamam ve dkkanlarn kayd yeralm ancak kira bedeli yazlmadan bk notu dlmtr. 1610 yl iine denk gelen bir muhasebede Sirozdaki hamamn daha nce
harap olduu ve battal kald, Ahmed Paann kendi cebinden tamiratn yaptrd
grlmektedir. yle anlalyor ki vakf Ahmed Paaya 50.000 akalk tamirat masraflarn toplu olarak geri demitir. Kira gelirlerindeki artn nedeni bu kez yeni
dkkanlarn inas deil mevcut olanlarn kira bedellerinin art olabilir. 1612-13 yl
defterinde yeralan bir kayt bu dkkanlardan birini, Cami-i Atik yanndaki bakkal
dkkann ileten Ahmed Paann kethdas Hasan Aann lm ile mahlul kalmas zerine iletmeyi kiralayan Saray- Atik Aas Yusuf Aann dedii 40.000
akalk muaccele bedelini vermektedir.
1616 ylnda kira geliri bir kere daha art gstermitir. Bu yl Sirozdaki hamam
ve dkkanlarn kayd olmakla birlikte hl notu dlmtr. Vakf Sirozdaki
akrtn tamir etmesine ramen henz bunlardan gelir temin edememektedir. Dier
taraftan inceleme dnemine giren defterlerde kayd bulunmayan ancak aslnda vakf
akrlar arasnda yeralan Yanboludaki bir hamamn tamirine dair kayd da 1616 yl
defterinde grlmektedir. Vakf bu hamamn tecdid ve tamiri iin 58.000 akann
zerinde bir harcama yapmtr.
1623 senesinde ise Edirne akrtndan gelirler aylk 797 akaya dmtr. Bu
dn sebebi serhnenin 1623 senesi ncesinde yanmasdr. 1623 senesi kaytlarnda serhnenin 23.000 aka masrafla yeniden ina edildii ve icre-i muaccele bedeli
olarak 10.000 aka alnd kaytldr.
Muhasebe defterlerinde bir boluktan sonra 1629 senesi iindeki drt aylk bir
muhasebe defterinde yaklak 12.000 aka yllk bedelle vakfn Filibede dkkanlar,
hamam ve zeminleri kayd grlmektedir. Hem 1629 hem de 1629-30 muhasebelerinde bk kayd yeralan bu akrtn daha evvel hibir muhasebede kayd bulunmamaktadr. Bu tarihten sonraki muhasebe defteri 1640-41 mali dnemine aittir. Edirnedeki akrtn kira geliri aylk bazda 750 akaya gerilemitir. Dier taraftan, Filibedeki akrt iki yllk bir dnem iin 20.448 akaya kiraya verilmitir. 1642de
Filibedeki bu akrtn gelir getirdii grlmektedir. Ancak hemen arkasndan 1643
ylnda ayn gelir kaynaklar hl kalmtr. Sonrasnda ise yine kira geliri getirmilerdir. Yanboluda tamiratna giriilmi olan hamamn ise kayd grnmemektedir.
999
1643 senesi muhasebesinde Sirozdaki hamamn kira geliri getirdii tespit edilmektedir. Ancak mevcut dier defterlerde bu hamamn bakaca bir kayd yoktur.
Mevcut muhasebe defterlerinde kentsel gelirlerle ilikili btn kaytlar birlikte
deerlendirildiinde, her eyden nce icreteyn usulnn kullanm ve muaccele gelirlerini takip etme gl karsnda, kira gelirlerinin gvenilir bir seyrini kurmann
mmkn olamad grlmektedir. Bu nedenle en azndan Muradiye Vakf zelinde
kira gelirlerinin fiyat hareketlerine uyum salad veya salayamad ynnde kesin
bir sonuca ulamak doru olmayacaktr. Buna ramen, vakfn kira gelirleri toplamn
deprem, yangn ve sel benzeri afetler ile zaman iinde oluan ypranmalarn etkilediini grmek mmkndr. Vakfn bu ekilde harap olan gelir kaynaklarn tamir
etmek iin ayrabildii mali imkanlarn kira gelirlerinin yeniden toparlanmas ve
artmas iin gerekli olduu izlenimi edinilmektedir.
Krsal Gelirler
Muradiye vakfnn 1598 yl muhasebe defteri iltizam gelirleri ksmnda bedel
artlarna iaret eden ilave kaytlar19 sayesinde elimizde bir nceki yln muhasebe
defteri mevcut olmasa dahi 1597 senesi iltizam gelirleri toplam hesap edilebilir. Bu
kaytlara istinaden 1597de 1.018.834 aka olan iltizam gelirleri 19.001 aka art ile
1598de 1.037.835 aka olmutur. Elbette bu fiili tahsilat miktarlarnda deil szleme bedellerinde gerekleen bir arttr, ama bu art nihayetinde tarmsal koullarda
istikrar ve mltezimlerin msbet beklentilerini ifade etmektedir denilebilir. Dier
taraftan 1595-97 yllar stanbul iin hazrlanan gda fiyatlar endeksinin ykseldii
yllardr. Her ne kadar vakflarn arzi fiyat art veya azallarn izleyen yllarn
szleme bedellerine yansttna dair bir kant yoksa da, buday fiyatndaki artn
muktaa szlemelerine yansm olmas ihtimali de gz nnde tutulabilir.
Sadece iltizam bedelleri zerinden 1598-1647 aralna baktmzda vakfn
muktaa gelirlerinin dm olduunu gryoruz. Dier taraftan ayn aralkta stanbul iin hazrlanan tketici ve gda mallar endekslerinin deerleri de dmtr.
Muradiye vakf kaytlarndan elde ettiimiz hububat fiyat verileri de fiyatlarda bir
d gstermektedir. Fiyatlar uzun dnemde derken iltizam bedellerinin de verimlilik art veya yeni arazilerin tarmsal retime almad varsaym ile elbette
vakf ynetiminin ihmal ve usulszl olmadn da kabul ederek dmesi olaan
karlanabilir.
Daha ksa mesela yllk bazda analiz edildiinde ise hem tarmsal retim miktarnda hem de fiyatlarda ciddi dalgalanmalar yakalanabilir. Bu dalgalanmalar iltizam
19
kadm ve ziyde od kaytlar.
1000
KAYHAN ORBAY
bedellerine yansmadklarndan kat zerindeki szleme bedelleri zerinden tarmsal retimi izlemek mmkn olmayacaktr.
1598 senesinde vakf nceki dnemden 787.052 akann devrettiini kaydetmektedir. Bu meblan ne kadarnn kasa nakiti ne kadarnn alacaklardan olutuu
akca kaydedilmemi olsa bile hesaplamak mmkndr. Defter zaten bu mebladan
371.027 akann cari dnem iinde tahsil edildiine dair kayd derek bu miktar
akann nceki dnemlerde tahsil edilememi alacaklar olduunu ifade etmektedir.
Defter sonunda kaytl alacaklar toplam ise 493.382 akadr. Bu mebla dnem
bittiinde nceki yllar ile cari yldan tahsil edilemeyen gelirlerin toplamn vermektedir. Bunun 77.357 akas cari dnem gelirlerinin tahsil edilememesinden doan bir
alacaktr. Bu son mebla toplam alacaklardan dtmzde 416.025 aka kalr ki
ite bu nceki yllardan devreden ve dnem sonunda hala tahsil edilemeyen alacaklarn toplamdr. Bu toplama dnem iinde tahsil edilen alacaklar yani 371.027
akay eklediimizde bu sefer cari mali dnemin bandaki alacak miktarn buluruz.
Bu ilemin sonucu 787.052 akadr, yani tamamen nceki yldan devreden meblaa
eittir. Baka bir deyile vakf nceki yldan hi nakit fazlas aktaramamtr. Bu mali
durum asndan iyi bir gsterge deildir. Ancak vakf maliyesini bir nceki dnem
zorlayan koullarn ne olduu tespit edilememektedir. Grlecei gibi bte fazlas
olarak nakit devretmemesinin sebebi nakdi teslimatlar da olabilmektedir.
1598 senesinde vakf maa ve aylk demelerini yerine getirmitir. maret mutfa tam ilemitir ve mutfak harcamalar fiyatlarn yksek olmas nedeniyle 900.000
akaya yaklamtr. Satnalmlar, cret demeleri ve tamirat giderleri karlanmtr.
stelik 85.000 aka kadar bor ve gecikmi maa demesi yaplmtr. Cari dnemin
gelirlerinden 77.357 akay tahsil edememi halde vakf mali dnemi 491.225 aka
gibi muazzam bir bte fazlas ile kapamtr. Bu kadar yksek bir fazla kaydnda
nceki dnem alacaklarndan 370.000 aka kadar bir meblan tahsili sayesinde
btedeki bymenin ve cari dnemde tahsil edilemeden kalan gelirlerin dk
olmasnn, dahas merkezi hazineye nakd teslimat yaplmam olmasnn ciddi pay
vardr.
1601 senesinde, nceki dnemden bir milyon akann zerinde bir mebla devretmitir. Aslnda bu meblan 417.765 akas an beh-i erz olarak kaytldr. Bu,
vakfn Kara Reis ve Halka Pnar blgelerinden nceki sene tahsil edemedii ve cari
yla devreden, cari ylda tahsil edip satn yapt 458 md pirinten gelen gelirdir.
Pirincin 6.290 kilesi satlmtr ve 417.765 aka gelir temin edilmitir. 2.874 kile ise
anbarda kalmtr. Maalesef nceki yl tahsil edilebilmi ve satlm veya anbara ekilmi pirin var mdr yoksa tamam m cari yla devretmitir bilinememektedir.
1598 senesinde vakfn ayn blgelerden tahsilat miktar 478 mddr ki tamamnn
satndan 491.000 aka kadar bir gelir elde edilmitir. Bu gelir 1598 senesinde, 1601
senesinde olduu zere muhasebe defterinin bana deil, emanet usul ile toplanan
gelirler ksmna kaytldr.
1001
1601de vakfn toplam muktaa gelirleri sadece toplam szleme bedelleri itibariyle hesaplandnda 1598 senesine kyasla dmtr. Toplam rakamn dm
olmasnn esas sebebi bir muktaa birimi oluturan Sazldere ve Dye Hatun kyleri
ile evresinin kaytlarda yer almamasdr. Yoksa, dier muktaa birimlerinin pek
ounun szleme bedeli ykselmitir. Sazldere ve Dye Hatun muktaa biriminin
neden kaytlarda yer almad bir muammadr. Bu birim 1598 senesinde kaydedildiinde yllk szlemenin ikinci ylndayd. 1602 senesi ise yeni bir yllk szlemenin son yldr. Szlemenin ikinci yl 1601 ve ilk yl 1600 olmaldr. Aslnda
1601 senesi muhasebesinin devreden alacaklardan tahsilatlar kayd altnda, bu
muktaa biriminin 1600 senesi bedelinden 59.484 akann tahsil edilemeden devrettiini ve 1601 yl iinde tahsil edildiini okuyoruz. Demek ki yeni bir szleme yaplm, birim iltizam edilmitir. Ancak bu muktaa biriminin 1601 senesine ait demeleri veya bu birimden cari ylda tahsil edilemeyen gelirlere ait kayt bulunmamaktadr.
Dier birok muktaa bedelinin 1598 ile 1601 arasnda artm olmas dikkat
ekicidir. stanbul iin hazrlanan endeksler tam bu ksa zaman aral iin art deil
1598 ylna kadar trmanan endeks deerlerinde bir rahatlama ve gerileme gstermektedir. Un ve ekmek fiyatlar da stanbulda dmektedir. Ancak stanbulun
iaesi mhim ve farkl bir mevzuu olduundan ehirde fiyatlar belirleyen faktrler
de ok eitlidir. stanbuldaki fiyat hareketleri hemen yaknndaki Edirne ehrindeki
fiyat hareketleri ile ksa dnemde farkllk arzedebilir. Nitekim, bu ksa aralkta buday, un ve arpa fiyatlar Edirnede artm veya art ynnde bir eilime girmilerdir.
Szleme bedellerinin ykselmesi fiyatlardaki bu eilim ve art beklentisi ile alakal
olabilir.
Kat zerinde bedelleri ykselen muktaa birimlerinden fiili tahsilat miktarlarna bakldnda tahsilat orannn olduka yksek olduu grlmektedir ki bu mltezimlerin tahsilat gl yaamadn, dolaysyla tarmsal retimi zorlayan bir
gelimenin olmadn ifade etmektedir. Daha nceki yllardan birikip gelen alacaklarla birlikte tahsil edilemeyen gelirler toplam 554.000 aka kadardr. Bunun en
byk ksm 274.000 aka ile 991-93/1583-85 yllarndan kalan alacaklardr. Vakf
cari dnemden sadece 38.000 akaya yaklaan bir mebla tahsil edememitir.
Vakfn emanet usul ile toplad gelirler iinde nemli bir paya sahip olan Kara Reis ve Halka Pnar nehirleri eltik mahsul 1601 senesinde 339 mde dmtr. 1598 senesinde mahsl 478 md ve pirincin kilesi vakfn satnalm kaytlarna
gre ortalama 65 aka kadar, 1600de ise mahsl en az 458 md ve pirincin kilesi
yine satmalm kaytlarna gre ortalama 59 akadr. Pirincin kilesi satnalmlara
nazaran daha dk tespit edildiini tahmin ettiimiz sat fiyatna gre 1601 ve
1602 yllarnda srasyla 66,5 ve 74,5 aka kadardr. Fiyatlarn bir lde mahsuldeki
d yansttn sylemek mmknse dahi blgesel tarmsal retim hakknda bir
karm yapmak salkl olmayacaktr.
1002
KAYHAN ORBAY
Vakfn emanet usul ile toplad bir dier gelir cizye vergisidir. Cizye hanesi
1598 ylnda 2.689 ve toplam vergi geliri 188.230 akayken 1601de hane says
2.700 ve gelir 189.000 aka olarak kaytldr. Bu rakamlar bir nfus artna iaret
etmekle birlikte izleyen yllarda hane says sabitlenerek en azndan 1630 ylna kadar
hane says ve toplam cizye geliri miktar deitirilmemitir. Bu durumun aslnda
cizye mkellefi nfusun deimemesi, cizye vergisi ykmllnn sabitlenmesi
veya vakfn cizye mkelleflerini tespit ve kaydnda ihmali ile deil de, vakfa deme
yapan mkellef saysnn sabit olmas ve cizye gelirlerindeki artn ziyde-i cizye geliri
olarak merkezi hazineye gitmesi ile aklamak mmkndr. Dier taraftan sabit
kalan rakamlar ziyde-i cizye miktarndaki deiimi bilmediimiz srece vakf kylerinde bir nfus d olmadnn kant olarak da alnmamaldr.
Vakfn Yanbolu ve slavne Kazalarndaki arazilerinde yerleik olan reayadan
maktu olarak tahsil ettii gelir de 55.000 aka olarak muhtemelen reaya ile uzlama
yoluyla tespit edilmi ve en azndan 1640 ylna kadar bu mebla deimemitir.
Ancak, bir ok kazaya yaylm yrklerden vakfn tahsil ettii nakd vergi geliri ki
nefer bana 3 kyye sadeya hesab zere toplanmaktadr, nefer saysna ve sadeyan fiyatna gre deimektedir. 1598 ylnda 829 nefer, 1601de ise 927 nefer
mkellefdir. Bu farkn gvenilir bir biimde nfus artna delil tekil edecei dnlmektedir. Kyye bana fiyat ayn yllarda 25 akadan 30 akaya ykseldiinden
toplam vergi geliri de 62.175 akadan 83.443 akaya ykselmitir. Ayrca bu rakamlar vakfn her yl dzenli olarak saym yaptn ve vergi matrahn gncellediini
gstermektedir. Maalesef bu saymlara dair ayrntl kaytlar ieren bir defter rneine henz tesadf edilmemitir.
Vakfn maa demeleri grece istikrarl bir seyir izlemektedir. Maa demeleri
toplamn daha ok demelerin ka aylk dnemi kapsad belirlemektedir. Aylk
demeleri ise ayn lde istikrarl deildir. Vakftan aylk alan kimselerin says ve
aylklarn miktar, demelerin kapsad dnemin deiimi ile birlikte bazan ciddi
dalgalanma gsterebilmektedir. 1601 ylnda, rnein, aylk demeleri yani
zevidharna demeler 400.000 akann zerine kmtr ki ayn yl maa demeleri
toplam sadece 187.000 aka kadardr. Aylk demeleri vakf maliyesini zorlayan
nde gelen gider kalemlerinden biridir.
maret mutfa harcamalar da gerek gda fiyatlar gerekse satnalm miktarndaki
deiimler nedeniyle yldan yla dalgalanmalar gsterir. 1598 ile karlatrldnda
1601 ylnda mutfak harcamalar 135.000 aka kadar azalmtr. Ne deimitir, bu
fark nasl olumaktadr? 1598de un satnalm miktar 3.241 kiledir ve kile bana 37,38
aka fiyattan 121.149 aka denmitir. 1601de ise alm miktar 3.559 kileye, fiyat 47
akaya ve toplam bedel 167.242 akaya ykselmitir. Dier taraftan satnalnan et
miktar dm ve et iin yaplan harcama da 25.000 aka kadar azalmtr. Mutfak
harcamasnn seviyesini en ok etkileyen gda mal olan budayda ise satnalm miktar
3.426 kileden 1.590 kileye dmtr. Ancak kile bana fiyat 35,52 akadan 48,10
akaya ykselmitir. Buday satnalmnn toplam maliyeti fiyattaki arta ramen
1003
miktardaki ciddi dten dolay 121.689 akadan 76.475 akaya gerilemitir. Ksaca
ifade etmek gerekirse fiyat seviyeleri ve satnalm miktarlar mutfak harcamalarnn
bykln etkilemektedir. Satnalm miktarlar da ncelikle vakfn stoklar ve bir
lde mali koullar ile ilikilidir. Vakf kilerinde nceki dnemden devreden buday,
un ve saire miktar oksa cari dnemde satnalm miktar dmektedir. Vakf maliyesi
zorlanyor ise stoklardan yaplan satlar artabilmekte ve sonraki dneme daha dk
bir kiler mevcudu devretmektedir.
u soru akla gelebilir; 1601 ylnda vakfn ok az miktarda buday satn almas
mutfan ileyiinde ve yemeklerin karlmasnda bir aksamadan m kaynaklanmaktadr? Bu soruyu yantlarken genellikle vakf ana muhasebe defterinin sonuna eklenen ve muhsebe-i anbr ve kilr olarak adlandrlan, vakfn ayn gelir ve gider
hesaplarn toplu olarak gsteren bir defterden yararlanyoruz. Bu defterlerin kendi
muhasebe dnemleri vardr ve ana muhasebeden farkl olabilirler. 1598 senesi kiler
muhasebesi bir senelikken, 1601 yl hesaplar 11 ay ve 5 gnlk bir dnemi kapsamaktadr.
1598 senesinde vakfn kilerine giren buday miktar 3.576 kiledir. Bunun 150
kilesi nceki dnemden devreden kiler stoudur. Yl iinde 3.426 kile daha satn
alnmtr. 1601 senesinde ise devreden stok 498 kile ile daha yksektir. Sene iinde
ise sadece 1.590 kile satn alnmtr. Bylece kilere giren toplam buday miktar
2.088 kile olmutur.
Peki bu miktarlar nerelere sarf edilmitir? 1598 senesinde budayn en byk
ksm, 1.600 kile ile deirmende tlerek un yaplmtr. 702 kile buday, 312 gn
boyunca, sabahlar, Cuma akamlar ve Ramazan akamlar sunulan buday orbasnda sarf edilmi ve 1.165 kile kilerde kalarak sonraki yla devretmitir. 1601 senesinde ise 650 kile buday deirmende tlm, buday orbas ise sadece 258 gn
piirilmi, 580 kile buday sarf edilmitir. Sadece buday orbasnn piirildii gnler
eksik deildir. Fodula ekmei de 1598de 360 gn piirilirken, 1601de 318 gn piirilmitir. 1601de misafirler iin kurulan sofra says ile dane ve zerde pien gecelerin
says da azdr.
Yukarda verilen rakamlar bize 1601 senesinde gda fiyatlar artm olmasna
karn vakfn mutfak giderlerindeki d aklamaktadr. Ancak bu durum vakfn
maliyesinde bir zorlanma sonucu bir tasarruf tedbiri midir?
Vakfn dier harcamalar kaleminde nemli bir deiiklik yoktur ancak cret
demeleri 111.000 akann zerine kmtr. Artn temel sebebi 8.910 kile pirincin
Kara Reis ve Halka Pnardan vakf kilerine, kile bana 6,5 ile 12 aka arasnda
deien fiyatlardan nakli iin arabaclara denen 78.125 akadr.
Vakf yine 1601 senesinde Edirnede yanan dkkanlarn inas iin ciddi bir tamirat masraf stlenmitir. Yl iinde yaplan tamiratlarn toplam masraf 143.000
akay bulmutur. Dahas 100.000 aka kadar bir mebla nceki dnemlerden kalan
1004
KAYHAN ORBAY
maa ve aylk demeleri ile bor geri demelerine gitmitir. Bunlarn stne 100.000
aka da merkezi hazinelere teslim edilmitir. Bylece dnem sonunda vakf kasasnda nakit kalmamtr. Nitekim, bir sonraki 1602 yl muhasebesinde, 1601 yl defterinin alacaklar ksmnda kaytl 554.426 akalk alacaklar toplam dnda devreden
hibir nakit kayd yer almamaktadr.
1601 senesinde, vakfn muktaa gelirlerinden tahsilat orannn yksek ancak
muktaa bedelleri toplamnn 1598e kyasla biraz daha az olduunu, pirin satndan gelen gelirlerin de ayn ekilde dm olduunu, dahas emanet usul ile toplanan gelirler iinde nemli paya sahip olan eltik mahsulnn de az olduuna deinilmiti. Gelirlerdeki azalmaya karn aylk demelerinde art, nakliye ve tamirat
giderlerinin yksek olmas, bor geri demeleri, merkezi hazinelere nakd teslimatlar
neticesinde vakfn mali dengesinin tehlikeye girdiini ve muhtemelen bu sebepten
mutfak harcamalarn kst sylenebilir.
zleyen 1602 senesinde vakf nceki dnem kilerine ektii pirinten 6.228 kile
satarak 465.000 aka kadar bir gelir elde etmitir. Muktaalarn szleme bedellerinde hibir deiim yoktur. Ancak geen sene kaytlarda grnmeyen Sazldere ve
Dye Hatun ve evresi muktaa birimi yeniden yeraldndan muktaa bedelleri
toplam artmtr. Dahas cari yl muktaa gelirlerinden sadece 25.000 aka tahsil
edilemeden kalmtr. Gelirlerdeki bu artla btenin bymesine karn vakf nceki dnemden devreden alacaklardan hemen hibir tahsilatta bulunamamtr.
Emanet usul ile toplanan gelirlerde ise eltik mahsulnn arttn, yacyndan
alnan vergi gelirlerinin ise mkellef saysnn 927den 875e dmesi ve ya iin
tespit edilen fiyatn deimemesi sonucu hafife azaldn gryoruz. Bu yl dier
gelirler kaleminin icre-i muaccele creti toplanmas sayesinde artt da grlyor.
Vakfn maa ve aylk demelerinde dikkate deer bir deiim yoktur. Mutfak
harcamalarnda bir miktar art olmutur. Misafirler iin ok daha fazla sayda sofra
kurulup yemek sunulduundan bu masraf kalemi 58.000 akaya yaklamtr. Buna
karlk cret demeleri kalemi geen yla kyasla yarya dmtr. Bu kalem iinde
nemli yekunu olan nakliyat masraf iin geen yl 8.910 kile pirincin nakline denen
78.125 akaya karlk bu yl 5.214 kilenin nakline 36.536 aka denmitir. Tamirat
giderleri, gecikmi maa ve bor demeleri de geen yla nazaran ok dmtr.
Buna karlk vakf merkezi hazinelere drt ayr tarihte olmak zere toplam 294.103
aka nakd teslimatta bulunmu ve kasasnda nakit kalmamtr. Bu teslimatlardan
ilki mtevelli eliyle 23 Mart 1603 (10 evval 1011) tarihindedir ve 130.000 akadr.
kincisi iki gn sonra 10.000 aka, 17 Mays 1604de 126.103 aka ve son olarak
ayn yl 26 Maysda 28.000 akadr.
Bu tarihlerin tm aslnda bu teslimatlarn kaytl olduu muhasebe defterinin
hesaplar kapad 9 Mart 1603 tarihinden sonradr. Ama son iki teslimat defterin
yazld ayda gereklemitir. Bu istisnai bir durum deildir. Muhasebe defteri hesaplar kapandktan ok sonra yazlmaktadr ve baz nakd teslimatlar hesap dnemi
1005
sonras gerekleseler bile cari dnemin bir ilemi imicesine muhasebe defterine
kaydedilmektedir. Baz rneklerde bu misal teslimatlar ana muhasebe defterine kaydedilmemi olsalar dahi icmal muhasebede cari dnemin bir ilemi gibi kaydedilebilmektedir.
1603 senesinde vakf, anbara ektii pirinten nceki yllara nazaran daha az
sat yapm ve sadece 200.000 akaya yakn bir gelir edinmitir. nceki dnemlerden devreden alacaklardan da tahsilat yaplamamtr. ltizam bedellerinde ciddi bir
deiim yoktur. Dolays ile vakf mali yla grece dar bte imkanlar ile balamtr.
Emanet usul ile toplanan gelirlere baktmzda da vakfn eltik gelirleri dndaki
gelirlerinde bir deiim gremiyoruz. Ancak, Kara Reis ve Halka Pnar nehirleri
eltik gelirleri bir afet-i semv nedeniyle 1.265 kileye kadar dmtr. Bu miktar
pirincin tamam 63.250 akaya satlmtr. Vakf pirin satnalmnda bulunmadan,
Kara Reis kyndeki anbarnda tuttuu ve satmad 4.581 kile pirin ile vakf kilerinde nceki dnemden devreden pirin sayesinde yl iindeki sarfiyatn karlamtr.
Aslnda afet-i semvnin mali etkisi bu kadarla snrl deildir. Cizye gelirleri de
toplanamamtr. Tahsil edilemeyen iltizam gelirleri ile birlikte cari dnem gelirlerinden tahsil edilemeyen mebla yekunu 363.000 akay gemitir. nceki yllar da
dahil edildiinde alacaklarn toplam 936.000 akaya ulamtr.
Vakf 750.000 akaya yaklaan mutfak harcamasnn 180.000 akasn veresiye
yapmtr. Bu mali koullara karn misafirlere sunulan yemekler iin yaplan harcamalar 90.000 akay amtr. Vakf mali yl 64.500 aka ak ile kapamtr.
1604 yl iine denk gelen aylk bir muhasebe defteri devreden alacaklardan
130.000 aka kadar bir tutarn tahsil edildiini kaydetmektedir. Bunu izleyen on
aylk muhasebe defteri 196.000 aka kadar bir meblan daha tahsil edildiini yazmaktadr ki bunun 159.000 aka kadar az yukarda tahsil edilemediini sylediimiz
cizye vergisi gelirleridir. 1604-05 yllarna denk gelen bu iki adet ardk ve eksik
dnemli muhasebe birlikte deerlendirildiinde bir ok muktaa biriminin iltizam
bedelinin arttn gryoruz. Vakfn r-i erz olarak toplad gelire bakarak eltik
mahsulnn de yeniden normal seviyelerine geldiini syleyebiliriz.
Yacyndan toplanan nakd gelir, mkellef says 1603 senesindeki 875 kiiden
1.050 kiiye ktndan ykselmitir. Vakfn eitli gelirler (emvl-i mteferrike)
kalemi ciddi bir art gstererek 145.000 akay amtr. Aslnda bunun 141.000
aka kadar anbardan satlan 2.000 kile kadar pirinten gelen gelirdir.
Biribirini tamamlayan bu iki defter yaklak bir yllk bir zaman diliminde
330.000 akann zerinde bor demesi ve nakd teslimat yapldn kaydetmektedir. 64.509 aka -ki bu mebla tam olarak bir nceki yln yani 1603 ylnn bte
ana denktir,- vakfn mtevellisine geri denmitir. Ksaca, 1603 yl bte an
vakf mtevellisi cebinden karlamtr. Vakfn 1603 senesinde veresiye satnalm
1006
KAYHAN ORBAY
yaptn yazmtk. Bu almlarn demeleri yaplmtr. 54.000 aka kadar bir mebla vakf fazlas (zevid-i evkf) ad altnda mtevelli eli ile merkezi hazineye teslim
edilmitir. Ayrca 100.000 aka emr-i erf uyarnca 11 Haziran 1604 tarihinde (13
Muharrem 1013) sefer-i hmyn hazinesine teslim edilmitir. 1604, 1605 ve 1606
yllar fiyatlarn ar yksek olduu yllardr. Bunun sonucu mutfak giderleri de ykselmitir. Vakfn cari dnem gelirlerinden 400.000 aka kadar bir mebla tahsil
edememesiyle birlikte, muhasebe 232.000 akalk bir ak ile kapanmtr.
1605 ylna denk gelen defter bir msvedde defterdir ve sadece drt aylk bir
dnemi kapsamaktadr. Vakf her zamanki gibi anbardan pirin satm ve 200.000
akaya yakn bir yekunu kasasna koymutur. 125.000 aka kadar bir mebla
muktaa birimin bedellerinden pein olarak tahsil edilmitir. Ayrca vakf Ahmed
Paa Vakf mtevellisinden 100.000 aka, dergh- l yenierilerinden birinden 6.000
aka olmak zere toplam 106.000 aka borlanmtr. Bu ksa muhasebe dneminde
maa ve veresiye almlardan birikmi borlarn geri demelerine dair kaytlar vardr.
Yansra, evvelce vakf harcamalar iin mtevellinin kendi cebinden vakfa verdii
70.000 aka kadar bir meblan geri demesi kaytldr.
1606 ylna denk gelen on aylk muhasebe defterinde pirin satndan
390.000 aka kadar bir gelir geldiini, devreden alacaklarn bir milyon akaya yaklatn okuyoruz. Bu alacaklardan yaklak 180.000 aka ki bunun 148.000 aka
kadar sadece Hicri 1013ten kalan alacaklardr, tahsil edilebilmitir. ltizam bedellerinde ykseli veya d ynnde ufak oynamalar vardr. Vakfn pirin r gelirleri
7.800 kileyi amtr. Bunun 3.760 kilesi Filibe anbarndan satlarak 188.000 aka
temin edilmitir. Yacyndan mkellef says 29 kii artla 1.079 kii olmu, bylece
vergi geliri 2.600 aka kadar artmtr.
Vakf giderlerinde mutfak harcamalar dnda ciddi bir deiim yoktur. Mutfak
giderleri, et, un ve sadeya alm miktarlarndaki arttan dolay, fiyatlarn da yksek
seyrettii bu dnemde bir milyon yz bin akann zerine kmtr. Vakf gecikmi
maa demeleri ve veresiye almlar iin 188.000 aka kadar demi, Darssaade
Aal Hazinesine de 127.430 aka teslim etmitir. 844.000 akann zerinde bir
alaca kaydederek dnemi 4.955 aka fazla ile kapamtr. Ancak bu meblan altnda da teslim be hizne-i mire-i drs-sade notu dlmtr.
Sonraki yl, 1607de, vakfn pirin satndan gelirleri hari hibir gelir kaleminde nemli bir deiim olmamtr. Vakfn yerel anbarlardan devreden pirin satndan geliri sadece yaklak 168.000 aka ve cari mahsulattan sat geliri 91.000 akadr ki bu rakamlar nceki ylara kyasla dktr. Dier taraftan geen seneye nazaran byk gider kalemlerinde bir azal vardr. Bylece vakf Darssaade Aal
Hazinesine de 200.000 aka teslim etmitir. nceki yllarda birikip devreden muazzam bir alacak miktar devam etmektedir. Ama cari yldan tahsilat oran olduka
yksektir. Vakf dnemi 30.000 aka kadar bir fazla ile kapayabilmitir.
1007
1608de pirin mahsul hayli yksektir. Fiyatlar ise 1607 ve 1608 yllarnda nceki yllardaki yksek seviyelerinden tedricen inmektedir. Emanet usul ile elde edilen gelirler ykselmitir. nk pirin rnden 6.000 kile (nceki yl 2.000 kile ve
90.000 aka gelir) satlarak 270.000 aka elde edilmitir. Vakfn geen yl ky
anbarlarnda brakt pirincin satndan sadece 175.000 aka kadar bir gelir geldiini, kiler mevcudundan pirin sat yapmadn ve nceki yllardan devreden alacaklarndan da sadece 30.000 aka kadarlk bir mebla tahsil ettiine bakarak cari
yl r tahsilatndan bu yksek miktarda sat gayet makul grebiliriz.
Mutfak harcamalar, sarfiyat deimemi olmakla birlikte baz kalemlerde
satnalm miktarndaki azalma ve fiyatlardaki d ile birlikte gerilemitir. Nihayet
vakf muazzam bir bte fazlas elde etmekteyken 400.000 aka Darssaade Aal
Hazinesine teslim edilmitir. Cari yl gelirlerinden tahsil edilemeyen gelirler 157.000
akaya km, bunlara ramen 48.594 aka bte fazlas ile dnem kapanmtr.
1609 senesinde avu Ky ve evresi 106.000 aka bedelli bir muktaa birimiyken emanet usul ile iletilmeye balanmtr ve 70.400 aka gelir elde edilmitir.
Sadeya gelirleri mkellef says 1.079dan 1.132ye kmasna ramen kyye bana
fiyat 30 akadan 26 akaya dtnden azalmtr. 1606 sonrasnda balayan fiyatlardaki geveme 1609 senesinde de devam etmektedir. Bu sene vakfn satnalm kaytlarna gre sadeyan kyyesi de ortalama 26,36 akaya dmtr.
Vakfn eitli gelirler kalemi olduka yksektir. Tek bana 345.000 aka, 5.700
kile pirincin satndan gelmitir. Aslnda pirin r tahsilatnn ok yksek olduu
1607 ylnda vakfn yerel anbarlara ektii pirin imdi satlmaktadr.
Vakf bu yl da 200.000 akay Darssaade Aal Hazinesine teslim etmitir.
Cari yldan 242.000 aka kadar gelir tahsil edilemediinden, nceki yllardan kalanlarla birlikte alacaklar toplam 1.160.000 akay bulmutur. Ancak vakf dnemi
389.000 aka kadar bir bte fazlas ile kapamtr.
Btenin ak verdii 1603, denk geldii 1602, fazla verdii 1609 yllarn karlatrarak vakfn bte deerlerini etkileyen faktrlere daha yakndan bakabiliriz.
Bte a verilen 1603 ylnda cari dnemin iltizam bedelleri toplam, emanet
usul ile toplanan gelirler, eitli gelirler kalemi ve aylk gelirler toplam hepsi birden
1.552.000 akadr. Btenin denk geldii 1602 ylnda ayn kalemlerin toplam biraz
daha dk, 1.475.000 akadr. Btenin ciddi bir fazla verdii 1609da ise bu toplam 1.856.000 akaya kmtr. Aslnda muktaa bedelleri toplam 1.055.000 akaya gerilemitir. Ama bir muktaa biriminin emanet gelirleri iine alnmas ile emanet usul ile toplanan gelirler 444.000 akaya ve aslnda 1607 ylnda tahsil edilip
anbarlara ekilen ykl miktarda pirincin satlmas ile eitli gelirler kalemi 347.000
akaya ykselmitir.
Bte a yl olan 1603 ylnda bteyi dardan destekleyen nemli bir kalem olan yerel anbarlarda tutulan pirinten yaplan sat geliri 198.000 aka, denk
1008
KAYHAN ORBAY
bte yl olan 1602de 465.000 aka, 1609da ise 228.000 akadr. Bu son rakamlarla birlikte 1603 yl btesi dier iki yldan bir hayli geride kalmaktadr. 1602 ve 1603
yllarnda devreden alacaklardan tahsilat yaplamazken 1609da 49.000 aka kadar
bir alacak tahsil edilmitir. Bylece 1603 bte a ylnda gelirler toplam
1.750.000 aka, 1602 denk bte ylnda 1.940.000 aka, 1609 bte fazlas ylnda
2.133.000 akadr.
Ancak bir de cari yl gelirlerinden tahsil edilemeyen gelirleri karmak lazmdr.
1603de 364.000 aka, 1602de sadece 25.000 aka, 1609da 242.500 aka cari dnem gelirlerinden tahsil edilemeyince, fiili bte imkanlar yle olumaktadr;
1603de 1.386.000 aka, 1602de 1.915.000 aka, 1609da 1.890.500 aka.
Grlyor ki 1603 btesini daraltan en nemli faktr tahsil edilemeyen gelirlerdir. 1602 yl btesini genileten faktrler ise cari yl gelirlerinin baarl bir ekilde tahsil edilmi olmas ve aslnda 1601 ylnda r olarak tahsil edilip yerel
anbarlarda braklan pirincin satndan gelen gelirdir. 1609 yl bte imkanlarn
artran ise hem 1608 hem de 1607 ylnda r olarak tahsil edilip, anbarlara ekilip,
cari ylda satlan pirintir.
Peki nasl 1603 yl btesi bu derece darken sadece 64.500 aka ak verilmitir? Nasl 1602 btesi bu derece geniken mali dnem fazla retememitir? Nasl
1609 btesi 389.000 aka gibi muazzam bir fazla elde etmitir?
1603te vakfn giderleri toplam 1.388.000 aka, 1602de 1.589.000 aka ve
1609da 1.290.000 akadr. 1602 ve 1603te maa ve aylk demeleri 610.000 aka
kadardr. 1609da ise 502.000 akadr. 1609da maa ve aylk demelerinin az olmas daimi alanlarn say veya toplam maa demelerinde bir dten kaynaklanmamaktadr. Vakftan aylk alanlarn says ve aylk demeleri toplam dmtr.
1602, 1603 ve 1609 yllarnda mutfak giderleri srasyla 804.000 aka, 748.000
aka ve 603.000 akadr. 1609da mutfak giderlerinin dmesi satnalm miktarlarnn kslmasndan ziyade fiyatlarn dm olmasndandr.
Misafirlerin arlanmas iin yaplan masraflar 1602de 58.000 aka kadarken,
1603de 91.000 aka, 1609da ise 29.000 akadr. Dier harcamalar kalemi ise
1609da dier iki yla gre 20.000 aka kadar yksektir. Yine 1609da cret demeleri toplam 1602den 20.000, 1603den 30.000 aka kadar fazladr. Tamirat giderlerindeki farklar tabloyu pek etkileyecek seviyede deildir.
Bu rakamlar daha byk bteye sahip 1609 ylnn giderlerinin de dk olduunu gsteriyor. 1603 yl ise tam tersine en zayf bte imkanlarna sahipken giderlerin en yksek olduu yldr. Ancak buna ramen bu yl bte ann sadece
64.500 aka kadar olmasn izah edecek bir rakam daha var. 1603de mutfak harcamalarnn 180.000 akas veresiye karlanmtr. Dolays ile fiilen kasadan kan
mebla 748.000 aka deil 568.000 aka kadardr.
1009
Son olarak bte dengesini belirleyen deiken geri demeler ve nakd teslimatlardr. 1603 senesinde sadece 14.500 aka kadar bir gecikmi maa ve/veya bor
demesi yaplmtr. Bte ann daha da byk olmamasn belirleyen son ve
nemli bir faktr budur. 1602 senesinde ise 294.000 aka kadarlk bir meblan
tamam vakf bte fazlas olarak Darssaade Aal Hazinesine teslim edilmitir.
Btenin geni olmasna ramen 1602de vakfn kasasnda hi nakit fazla kalmamasnn sebebi budur. 1609da ise dorudan Darssaade Aal Hazinesine teslim
edilen 200.000 akalk mebla dahil olmak zere, nakd teslimat, maa ve bor demeleri toplam 262.000 akadr.
u ana kadar anlatlanlarla birlikte bu ksa karlatrma, bize, vakf maliyesi
asndan vakfn ana gelir ve gider kalemlerinin seviyesi kadar, vakf maliyesini rahatlatan veya zorlayan baka kalemlerin bulunduunu, satnalm ve demelerin kslmas veya ertelenmesi benzeri uygulamalarn olduunu, borlanma imkannn bulunduunu, iltizam, maktu ve emanet gibi farkl tahsilat yntemlerinin uygulandn,
bedellerin pein tahsil edilebildiini, gelir kaynaklarnn tahrir edildiini ve gncellendiini, dolays ile vakf maliyesinin yllara yaylm ekilde dengesini koruyacak
bir mali idareyi tesis edebileceini gstermektedir.
1610 ve 1610-11 muhasebeleri dnemsel olarak eksiktir ve ikisi birlikte bir yllk
bir sreyi kapsamaktadr. Mukataa gelirlerinin szleme bedelleri toplamnda ciddi
bir deiim grlmemektedir. Hicri 1018 (1609-10) yllarnda olan bir fet-i semvnin
Hasanlu ve evresi mukataa blgesini etkilemesi dolaysyla 30.000 akann iltizam
bedelinden dld kaytldr. Ayrca, vakf mtevellisi Muhammed Aann
vakfn 290.000 akalk nakitini evinde muhafaza ettii, ancak kendisi vakf ileri iin
baka yerlerdeyken evin yand ve nakdin tamamen zayi olduunu anlatan bir evrak
bulunmaktadr. Bylece sz konusu mebla muhasebe sonunda kalan mebladan
dlmtr. Ancak mtevelliden toplamda 394.000 aka kadarlk bir meblan
hesab sorulmaktadr. Geriye kalan 104.000 aka mtevelli zimmetinde notu ile
alacak olarak kaydedilmi ve bylece hesaplar kapatlmtr.
zleyen dneme, yani 1611-12 dnemine ait defter mevcut deildir. 1612-13
muhasebe dneminde artk vakfn biriken alacaklar bir milyon drt yzbin akay
amtr. stelik bu alacaklardan cari dnem iinde hibir tahsilatta bulunulamamtr. Cari yldan da 285.000 aka kadar bir alacak dounca, sonraki dnemde, yani
1613de alacaklar toplam bir milyon altyz bin akaya ulamtr. Dier taraftan
alacaklardan 156.000 aka kadar tahsil edilebilmitir. Bunlara karn mali istikrar
daha da bozacak ekilde gelirlerde bir d veya giderlerde bir ime yoktur. Vakf
bu iki yl iinde Darssaade Aal Hazinesine toplam 500.000 aka nakd teslimatta bulunmutur. Elbette, bu teslimatlar sonunda dnem sonu kasa nakiti de 1613de
3.727 akada (1612-13de 8.935 aka) kalmtr.
Bundan sonra 1640 ylna dein sadece 1616, 1619, 1623 ve 1629-30 yllarna
ait defterler elimizdedir. Baz yllardaki ani fiyat oynamalarna karn (1623de fiyat-
1010
KAYHAN ORBAY
lar ani ykseli gsterir), fiyatlar genel olarak yzyln ilk onylndaki kadar yksek
olmadndan, vakf pirin satlarndan yksek gelirler elde edememektedir. Dier
taraftan mutfak giderleri de fiyatlara bal olarak dktr. Bu yllarda vakfn alacaklarnn birikmeye devam ettiini grmekteyiz. Bu az saydaki defter bize vakfta ciddi
bir mali darboaz izi vermiyor. Defterlerde ilgin bir kayt yeralyor. Yanboluda
zaman iinde harap olan bir kprnn tamiri iin vakf toplam 168.000 aka kadar
bir masraf etmitir. 1619da bu masraf karlamak iin 106.000 aka Sultan Ahmed
Han vakfndan dn alnmtr. Yine ayn yl, bir fet-i semv sebebiyle slavne
muktaas bedelinden 80.000 aka dlmtr.
1640 ile 1647 yllar aras iin yine bir seri deftere sahibiz. 40larn hemen banda vakfta nakit akmnda bir sknt yaand izlenimi ediniliyor. Vakfn, iltizam
bedellerinden pein tahsilatlar arttrmasnn yansra 1640 senesinde 150.000 aka
ve 1641 senesinde 100.000 aka olmak zere mtevelliden nakd yardm ald da
grlyor.
1640-41 yl muhasebesi cizye mkellefi hane saysnda ciddi bir azal gsteriyor. 1601 ile 1630 yllar arasnda deimeksizin 2.700 haneden hane bana 70 aka
olmak zere 189.000 aka olarak toplanan cizye geliri, 1640 ve 1641 yllarnda sadece 1.500 haneden toplanmtr. 1645de hane says 1613e km, 1647de 1595e
gerilemitir.
Vakf 1640-41e denk gelen iki yl iinde Darssaade Aal Hazinesine
250.000 aka teslim etmi, yine Yanboludaki kprnn tamiri iin 68.000 aka
masraf etmitir. Bundan bir nceki, on yl kadar ncesine, 1630 ylna ait defterde
kaytl olan alacaklarn hibirinin 1640-41 yl muhasebesinde kaytl olmadn
gryoruz. Byk ihtimalle ou toplanamam ve toplanamayaca da grldnden kaytlardan silinmitir. Bu nedenle defterde alacak olarak sadece iki yl iinde
tahsil edilemeyen 54.620 akalk alacan kayd yeralmaktadr. Nihayetinde de iki
yllk bir zaman dilimini kapsayan muhasebe 39.000 aka kadarlk bir ak ile kapanmtr. Tahsil edilemeyen gelirlerin dk olmas ve vakfn iltizam bedellerini
nemli oranda pein tahsil edebiliyor olmas tarmsal koullar asndan olumlu bir
gstergedir. 1642 senesinde pein tahsilatlarn toplam 680.000 akaya kadar ykselmitir. Dier taraftan 1642 ve 1643 yllarnda vakfn emanet usul ile toplad
eltik gelirleri hl kalmtr. 1643 ve 1645 yllarnda pein tahsilat miktarlar da dmtr. 1643de vakfn yacyndan toplad vergi gelirlerinde de hl kayd vardr.
1645 ve 1646 yllarnda ise sadece 646 neferden vergi alnmtr. Dahas kyye bana
fiyat 22 akaya gerilediinden vakfn geliri 88.000 aka dolaylarndan 40.000 akaya
kadar gerilemitir. Ancak 1647de yeniden 912 nefer mkellef kaytldr. nceki
yllarda 1.182 nefer mkellefin kaytl olduunu hatrlatalm. Vakf bu yllarda iltizam gelirleri asndan ciddi bir tahsilat gl yaamam olmakla birlikte kayda
deer bir bte fazlas da yaratamamtr. Buna ramen 1647 senesinde Hicri 1056
yl iin 150.000 aka ve 1057 yl iin yine 150.000 aka olmak zere toplam
300.000 aka Darssaade Aal Hazinesine teslim edilmitir. Dier taraftan tam
1011
olarak ayn yllarda 300.000 akann mtevellinin yardm olarak vakfa verildii de
kaytldr.
Genel Deerlendirme
Muradiye Vakf, Edirne ve Balkanlarn en byk vakflarndan birisi olarak iktisadi ve kurumsal tarih asndan nemli bir alma konusu oluturuyor. Vakf
yaygn gelir kaynaklar ile yerel ve blgesel ekonominin iinde yeraldndan, dolays
ile iktisadi gelimelerden etkilendiinden, vakfn allmas, ayn zamanda iktisadi
gelimeleri grmek asndan nemlidir. Bu alma ise daha ok vakfn bireysel
kurumsal ve mali tarihi ile ilikilidir. Byle bir almann en temel ve birincil ariv
malzemesi elbette vakfn tm mali ilemlerini kaydeden muhasebe defterleridir. Bu
defterler ayn zamanda kurumun fiili ileyiiyle ilgili bir ok meseleyi de akla
kavuturur. Dier taraftan, Muradiye benzeri yaygn krsal ve kentsel gelirlere sahip,
devasa bteleri idare eden, eitli hayr ileri ve hizmetleri gren byk vakflarn,
braknz iktisadi, mali, idari ve sosyal ynleri, yani bir ok vehesini birlikte ele almay, sadece tek bir vehesini bile ortaya karmak pek ok monografik almann,
farkl kaynaklarn da katks ile yazlmasn gerektirecektir. Bu gerei dikkate alarak,
vakfn mali tarihi zerine bu yndeki ilk almann kapsad yarm yzyllk dneme ait mali tablonun bir zeti sunulacaktr.
Vakfn kentsel kkenli gelirleri btesinin yzde birini dahi oluturmamaktadr.
creteyn ynteminin kullanlmas nedeniyle kentsel gelirlerin geliimini gvenilir
biimde izlemek mmkn olamamaktadr. Ancak alma, kentsel gelirlerin afetlerden sklkla etkilendiini ve aslnda bu tr gelirlerin de dalgalanmalar gsteren bir
doas olduunu gstermektedir. Vakfn gelirlerinin seviyesini de afetlerin getirdii
ykm ve bunun karsnda stlenilen tamiratlar belirlemektedir. Tamiratlar sonras
icre-i muaccele ve icre-i meccele gelirleri artmaktadr.
Vakfn ekonomideki arlnn gstergelerinden biri, onun giderlerine ait rakamlardr. Vakf, 150 civarnda bir alan kadrosu istihdam etmektedir ve bu kiilere yllk 200.000 aka kadar bir gelir aktarmaktadr. Ayn zamanda, ok sayda kii
vakftan aylk almaktadr ve bu kiiler iin baz yllarda 300.000 aka civarnda bir
aylk denmektedir. Btn bu kiiler iinde aslnda baka baz vakf kurumlarnn,
camii, mescid ve medreselerin alanlar da yeralmaktadr. Baka bir deyile, Muradiye Klliyesi, dorudan Klliyeye ait bina ve hizmetlerin tesinde, Edirne ve Malkarada, vakf kylerinde yer alan vakf ve hizmet kurumlarnn da giderlerini karlamaktadr.
Tm bu giderlerin btesi ise vakfn krsal blgelerden temin ettii ve kasasnda
toplad dzenli gelirleridir. Kasada toplanan gelirin nemli bir ksm maa ve aylk
demeleri yoluyla yeniden datlmaktadr. Vakf sadece nakd gelirlerini deil, ayn
olarak tahsil ettii hububat da belirli anbarlarda toplayarak ve buralardan satarak
veya vakf nakliyesini de stlenerek vakf kilerine ekip satn yaparak da aslnda
1012
KAYHAN ORBAY
hem bir yeniden-datm ilevi yerine getirmektedir hem de Edirnenin iaesinde

nemli bir rol stlenmektedir.
Vakfn imaret mutfa iletmesi de nemli bir hizmetidir. Dier yandan, mutfak
sarfiyat iin yerel pazarlardan yaplan ve deeri bazan yllk bir milyon akaya yaklaan satnalmlar yoluyla da yerel pazarlar ve ticareti desteklemektedir. Btn bunlara vakfn tamirat ve nakliyat ilerinden dier her trl masraflarna varncaya dein envai satnalmlarn da eklersek, ehir iktisadi yaamnda arln, ticari hayata
getirdii canll tahmin edilebilir.
Vakf btesi baz yllarda ak vermi veya fazla retememitir. Aslnda vakfn
hayli yksek meblalarda bte fazlas elde ettii yllar da vardr. Ancak dier bir ok
Seltn vakfnda olduu gibi bte fazlasn Darssaade Aal Hazinesine devretmektedir. Dolaysyla vakf bir yandan da merkezi hazineleri desteklemektedir. Hatta
1604de olduu gibi dorudan sefer-i hmyn hazinesine nakd teslimatta dahi
bulunmutur.
Vakfn btesinin esasn oluturan krsal gelirler baz yllarda afetler sebebiyle
dmtr. Afetlerin etkileri 1603, 1609-10 ve 1619 yllar muhasebelerinde kaytldr. Ancak afetin etkiledii blge farkl kazalara yaylan kyleri olan vakfn mali
durumunu vahim bir biimde etkilememitir. Dahas fiyatlar zerinde de kayda
deer bir etki grlmediinden afetin etkisinin yerelle snrl kald sylenebilir.
Muhakkak ki bir doal afetten kaynaklanmakszn hasatn kt gittii yllar da olmaldr. Vakf, 1608 ve 1609 yllarnda slavne ve evresi muktaa blgesinin, 1610 ve
1617-18 yllarnda ise Hasanlu ve Lahna ve evresi muktaa blgesinin mltezimlerinden nemli miktarda geliri tahsil edememitir. Hasatn zayf olmas mltezimlerin
mkellefiyetlerini yerine getirmemi olmalarnn u an iin muhtemel bir izahdr.
Yine, 1623-24, 1626-27 ve 1627-28 yllarnda da mltezimlerin elinde ciddi gelirler
kalmtr. Bu tarihlerden en azndan 1623 senesinde fiyatlarn ani ykseli gsterdiini tespit edebiliyoruz. Dier yllar iin ise fiyat verisi bulunmamaktadr. 1642 ylnda emanet usul ile toplanan eltik gelirlerinin hl kalmas, 1643 ylnda ise hem
eltik gelirlerinin hem de yacyndan toplanan gelirlerin hl kalmas tespit ettiimiz
ama arkasndaki sebebi henz bulamadmz bir dier gelir kaybdr.
Sonu olarak, bte imkanlar daha ok krsal gelirlere bal olan Muradiye
Vakfnn herhangi bir yldaki bte dengesi, ilk olarak nceki yllarn tarmsal koullar ile ilikilidir. Tarmsal koullarn iyi olmas gelirlerin artmas veya en azndan
daha eksiksiz tahsil edilmesi demek olduundan bte imkanlarn bytmektedir.
Tersine, tarmsal koullar ve fiyatlar vakf iin elverisiz olduunda, tahsilat glkleri nedeniyle gelir ve gider dengesini tutturmak zorlamakta ve vakf veresiye almlar
ile maa demelerini erteleme yoluna gitmektedir. Bu ise sonraki yllarn btelerine
ilave ykler bindirmektedir. kinci olarak cari yln tarmsal koullar ve fiyatlar
vakfn mali durumunu belirlemektedir. Fiyatlar vakfn hem gelirlerinin hem de giderlerinin hacmini belirleyen nemli bir faktrdr. Fiyat artlarnn, zellikle de an
1013
ve geici fiyat artlarnn iltizam bedellerine yansmadn biliyoruz. Ancak vakf,

nakde evirebilecei nemli miktarda ayn geliri, daha dorusu pirin ve sadeya
kendi cbleri ile toplamaktadr. Bu iki rnn fiyat, sattan gelen mebla, dolays
ile bte bykln etkilemektedir. maret mutfann sarfiyat da ciddi bir gider
kalemidir ve gda mallar fiyatlar bu kalem zerinde etkilidir. Etki eden bir dier
faktr ise vakf kileri mevcududur.
Herhangi bir yl sonunda vakfn mali tablosunu ekillendiren nemli faktrlerden birinin merkezi hazinelere teslimatlar olduunu, teslimatlarn nihayetinde vakf
kasasnda kalan mebla tamamen alp gtrebileceini grdk. Baz arz durumlar
da vakf zora sokabilmektedir. 1609-10 yllarnda mtevellinin evindeki yangn sonucu vakfn 300.000 akaya yakn nakdinin kayb buna iyi bir rnektir. Dier taraftan
vakf zor bir mali dnemi veresiye satnalmlar, maa ve aylk demelerini erteleme
yoluyla aabilmekte, mali skntsn yllara yayabilmektedir. Dahas vakfn borlandn, zellikle vakfn kendi mtevellisi elinden ciddi meblalarn bor olarak alndn, bylece nakit akmndaki skkln da alabildii grlmektedir.
ncelediimiz yarm yzyllk dnem iinde tarmsal nfusta retim ve vergi gelirlerini etkileyen bir deiim tespit edilememektedir. Anadolu corafyasnda Celali
syanlar srasnda gzlediimiz nfus hareketleri ve tarmsal retim dne benzer
gelimeler de grlmemektedir. Ar hava koullarna da balanabilecek kt hasat
yllar tespit edilebilse dahi tarmsal retim ve fiyatlar zerinde etkilerin ksa mrl
ve yerel kald izlenimi edinilmektedir. Nihayet, 17. yzyln ilk yarsnda vakfn
grd hayr ileri ve hizmetlerinde ve yeniden-datmc ilevinde ciddi bir gerileme veya aksama tespit edilememektedir.
1014
KAYHAN ORBAY
Tablo 3.1: Vakf Gelir ve Giderleri

Hicri
Miladi
Defter
893-94
1488
Toplam gelir / asl- ml 436.718

Devreden bakye-i mziye 81.980
beh-i erz der-zimem
Devreden alacaklardan
tahsil / minh tahsil ode
Cari dnemden gelirler / 354.738
mahslt
Aylk gelirler / mhert
Aylk bazda gelir
Muktaa gelirleri
Bori ve evresi ile rsm-
yacyn
Bori dalyanlar
slavne
Hereste (Horupite)
15.495
Hasanlu ve evresi
Lahna ve evresi
Sazldere ve Dane Hatun
ve evresi
Zara-i Cedd ve Atik,
Yanbolu Kazalarndan
rsm- yacyan
Kara Reis
11.176
avu ve evresi
5.981
Orulu ve mlek
Halka Pnar ve evresi 542
ber-vech-i Emnet gelirler
Kara Reis ve Halka
Pnar eltik geliri
Cizye hane says
Cizye geliri
894-95
1489
1006-07
1598
MAD 512
100720
1599
MAD 512
404.172
19.142
2.638.407
787.052
1.023.060
984.607
1009-10
1010-11
1601
1602
MAD 2769 MAD 2769
MAD 1900
2.430.835
2.494.050
1.072.124
1.019.394
654.449
464.968
417.765
554.426
137.678
38.453
1.358.621
1.474.656
9.26921
713
1.015.002
320.000
8.556
713
1.182.836
320.000
120.000
166.667
33.334
136.667
33.333
67.833
120.000
168.334
33.334
120.000
168.334
33.334
173.33422
173.334
67.834
26.667
30.000
30.000
20.000
70.000
33.334
30.000
797.335
491.930
26.666
80.000
33.334
30.000
327.443
339 md23
26.666
80.000
33.334
30.000
322.750
378 md24
2.689
188.230
2.700
189.000
2.700
189.000
371.027
385.030
1.851.355
14.605
1.037.835
300.000
20.018
1.280
6.868
3.136
3 aylk.
13 aylk
22 Hasanlu ve evresi muktaa birimi ile birlikte.
23 Hemera der anbar ode.
24 Hemer der anbr ode der Karye-i Kara Reis.
20
21
35.260
adr bedeli / hayme beh

Sadeya / rugan- sde
eitli gelirler / emvl-i
mteferrike
Toplam giderler /
vuzia-zalik
Maa ve aylk demeleri
/ el-vezif
Vazfehrn demeleri
Vazfehrn says
Zevidharn demeleri
Zevidharn says
Ahali-i cmi-i erf
Eczhnn- cmi-i erf
Msebbihn
Enmhnn maa
salavtyn
Devrhnn
Mevlevhne
Hademe-i imret
Cbiyn ve ktibn ve
mutemedn- evkf
Harcamalar ve tamirat
giderleri / ihrct maa
meremmt
maret mutfa / harc-
matbah- imret
Misafir arlama / harc-
ziyfet-i msfirn
Dier harcamalar /
ihrct- sire
cret demeleri / elcrt
Tamirat giderleri / elmeremmt
Bor demeleri ve
teslimatlar / Min zalikelbaki
Alacaklar / Der zimem
Teslimatlar
Kalan (der-kese-i vakf veya
ez-ziyde harc anil-asl)
83.430 olmalyd.
13 aylk.
27 Art 44.822 aka mhere.
25
26
55.000
62.175
1.580
1015
3.193
55.000
83.44325
6.907
55.000
78.750
63.334
1.568.698
396.543
1.673.018
1.588.669
544.60726
77.730
595.869
610.880
209.235
148
290.55027
121
24
31
14
5
39.600
142
38.130
60
187.224
148
408.645
132
25
31
14
5
203.358
149
407.522
124
24
31
14
5
11
4
34
26
11
4
34
26
11
4
33
26
1.024.091
398.922
1.076.989
977.789
866.651
299.616
732.247
804.780
44.080
57.828
48.260
39.502
20.513
43.632
45.557
13.267
75.034
111.300
52.803
52.896
2.579
142.990
13.404
103.391
22.200
554.426
100.000
0
574.116
294.103
0
85.102
493.382
491.225
488.986
113.651
1016
KAYHAN ORBAY

Hicri
1011-12
1012-1328
101329
101431
1014-1533
1015-16
Miladi
1603
1604
1604-05
1605
1606
1607
Defter
MAD 2769
MAD 2769
MAD 2769
MAD 2769
MAD 2769
MAD 5266
MAD 5437
MAD 525430
MAD
449532
Toplam gelir /
asl- ml
2.274.604
1.208.078
2.415.475
885.128
3.092.535
2.630.481
Devreden
772.029
1.001.197
809.062
bakye-i mziye
574.116
beh-i erz
197.913
65.338
1.012.383
197.700
der-zimem
935.841
809.062
an aka-i piin
10.000
32.364
bor
125.124
389.415
167.772
973.880
844.611
9.000
106.000
Devreden alacaklardan tahsil /

minh tahsil ode
130.274
196.702
180.877
29.660
Cari dnemden
gelirler / mahslt
1.552.075
196.881
1.704.480
444.119
1.620.240
1.606.348
Aylk gelirler /
mhert
9.276
2.319
8.50334
3.95535
10.84236
10.800
Aylk bazda gelir
773
773
773
773
834
834
Muktaa gelirleri
1.089.334
120.431
1.140.001
359.038
1.144.998
1.155.665
Bori ve evresi ile

rsm- yacyn
320.000
74.000
329.000
131.900
329.000
338.333
Bori dalyanlar
120.000
120.000
26.550
120.000
120.000
slavne
168.334
168.334
37.135
168.334
168.934
70.000
22.328
63.333
63.333
Hereste (Horupite) 33.334
21.931
1012 evval 1013 Muharrem aras 3 aylk.

10 aylk.
30 Msvedde defter.
31 4 aylk.
32 Msvedde defter.
33 13 aylk.
34 11 aylk.
35 5 aylk.
36 13 aylk.
28
29
Hasanlu ve evresi
1017
175.000
22.000
177.000
177.000
71.000
18.764
76.666
87.000
33.334
31.666
32.333
32.333
Lahna ve evresi
175.000
Sazldere ve Dane
Hatun ve evresi
71.000
Zara-i Cedd ve
Atik, Yanbolu
Kazalarndan
rsm- yacyan
30.000
Kara Reis
26.666
avu ve evresi
80.000
13.000
106.666
37.126
106.666
106.666
Orulu ve mlek
33.334
4.500
33.334
6.960
36.666
36.666
Halka Pnar ve
evresi
31.667
33.334
24.609
35.000
35.000
ber-vech-i Emnet
gelirler
366.000
410.550
530.810
433.810
Kara Reis ve Halka 1.265 kile

Pnar eltik geliri
63.250 aka
1.407 kile
3.760 kile
1.820 kile
70.350 aka
188.000
91.000
Cizye hane says
2.700
2.700
2.700
2.700
Cizye geliri
189.000
189.000
189.000
55.000
55.000
adr bedeli /
hayme beh
55.000
Sadeya / rugan-
sde
78.750
eitli gelirler /
emvl-i mteferrike
18.175
Toplam giderler /
vuzia-zalik
7.000
189.000
55.00037
17.710
55.000
94.500
58.590
97.110
97.110
74.131
145.426
4.826
15.924
7.075
1.388.712
304.375
1.504.073
1.910.037
1.441.375
Maa ve aylk
demeleri / elvezif
606.321
133.754
486.745
634.007
516.971
Vazfehrn
demeleri
207.060
180.740
240.712
221.811
Vazfehrn says
139
157
151
158
Zevidharn
demeleri
399.261
306.005
393.295
295.160
37
eitli gelirler kalemi iine alnm.
1018
KAYHAN ORBAY
Zevidharn says 135
116
136
69
Hademe-i cmi-i
erf
25
26
25
26
Eczhnn- cmi- 31
i erf
31
31
31
Msebbihn
14
14
14
14
Enmhnn maa
salavtyn
Devrhnn
11
11
11
11
Mevlevhne
10
Hademe-i imret
34
34
30
36
Cbiyn ve ktibn 26
ve mutemedn-
evkf
26
21
26
Harcamalar ve
962.391
tamirat giderleri /
ihrct maa meremmt
255.506
1.017.328
1.276.030
924.404
maret mutfa /
748.433
harc- matbah- imret
205.044
928.514
1.131.481
767.410
Misafir arlama /
harc- ziyfet-i
msfirn
91.339
25.428
61.342
42.327
Dier harcamalar / 45.281

ihrct- sire
10.057
49.730
45.460
51.025
cret demeleri /
el-crt
7.296
22.439
81.712
42.499
Tamirat giderleri / 5.232

el-meremmt
7.246
16.645
10.897
14.498
Bor demeleri ve
teslimatlar / Min
zalikel-baki
14.560
164.509
167.240
332.932
321.755
Alacaklar / Der
zimem
935.841
809.062
1.012.192
844.611
836.894
Kalan (der-kese-i vakf - 64.509

veya ez-ziyde harc
anil-asl)
- 69.868
- 232.362
4.955
30.457
68.436
Teslimatlar
1019

Hicri
1016-17
1017-18
1018-1938
101939
1021-22
1022-23
Miladi
1608
1609
1610
1610-11
1612-13
1613
Defter
MAD 2769
MAD 2769
MAD 2769
MAD 2769 MAD 2769
MAD 2769
Toplam gelir / asl- 2.829.515

ml
3.105.879
3.153.054
2.273.296
3.041.976
3.219.828
Devreden bakye-i
mziye beh-i erz
1.043.045
1.248.019
1.752.238
2.246.693
1.435.964
1.832.345
175.644
228.000
198.003
24.856
5.588
222.846
836.894
971.425
1.165.265
2.246.693
1.415.277
1.600.564
30.457
48.594
388.970
15.099
8.935

minh tahsil ode
22.950
48.710
Cari dnemden
gelirler / mahslt
1.786.470
1.855.860
1.400.816
31.747
1.606.012
1.387.483
Aylk gelirler /
mhert
10.84240
10.092
5.04641
5.305
10.232
10.232
Aylk bazda gelir
834
841
841
861
861
861
Muktaa gelirleri
1.161.332
1.054.666
1.045.334
1.063.666
1.046.337
Bori ve evresi ile

rsm- yacyn
338.333
338.333
340.667
340.666
340.004
Dalyan- Bori
120.000
120.000
120.000
120.000
120.000
slavne
168.334
168.334
156.687
156.667
146.667
63.333
63.333
63.333
63.333
Hasanlu ve evresi
177.000
177.000
177.000
156.667
150.000
Sazldere ve Dane
Hatun ve evresi
87.000
87.000
87.000
79.000
79.000
Kara Reis
32.333
32.333
32.333
24.000
24.000
der-zimem der-kese
an aka-i piin bor
851.319
155.936
Lahna ve evresi
7 aylk.
6 aylk.
40 13 aylk.
41 6 aylk.
38
39
1020
KAYHAN ORBAY
avu ve evresi
106.666
60.000
60.000
Orulu ve mlek
33.333
33.333
33.334
33.333
33.333
Halka Pnar ve
evresi
35.000
35.000
35.000
30.000
30.000
ber-vech-i Emnet
gelirler
612.810
444.396
348.136
491.850
330.804
Kara Reis ve Halka 6.000 kile

Pnar eltik geliri
270.000
1.000 kile
Cizye hane says
2.700
2.700
2.700
2.700
2.700
Cizye geliri
189.000
189.000
189.000
189.000
189.000
adr bedeli /
hayme beh
55.000
55.000
55.000
55.000
55.000
70.400
14.140
(7 aylk)
avu ve evresi
157.500
40.000
27.652
Sadeya / rugan-
sde
97.110
88.296
88.296
88.650
85.104
eitli gelirler /
emvl-i mteferrike
1.696
346.916
2.300
40.474
320
Toplam giderler /
vuzia-zalik
1.391.758
1.289.869
709.131
601.730
1.232.477
1.317.652
Maa ve aylk
demeleri / elvezif
536.897
502.035
291.24042
226.20043
542.180
574.750
Vazfehrn
demeleri
246.542
331.890
129.585
94.875
227.700
227.880
Vazfehrn says
159
158
146
157
157
157
Zevidharn
demeleri
290.355
170.145
161.655
131.325
314.480
346.870
Zevidharn says 74
51
53
87
88
85
Hademe-i cmi-i
erf
26
26
25
26
26
26
Eczhnn- cmi- 31
i erf
31
30
31
31
31
42
43
7 aylk.
5 aylk.
1021
Msebbihn
14
14
13
14
14
14
Enmhnn maa
salavtyn
Devrhnn
11
11
11
11
11
11
Mevlevhne
Hademe-i imret
36
35
33
37
37
37
Cbiyn ve ktibn 27
ve mutemedn-
evkf
27
21
25
25
25
Harcamalar ve
854.861
tamirat giderleri /
ihrct maa meremmt
787.834
417.891
374.530
776.978
742.902
322.524
312.768
595.476
602.117
maret mutfa /
689.541
harc- matbah- imret
Misafir arlama /
harc- ziyfet-i
msfirn
27.694
29.200
19.609
2.915
66.815
28.769

ihrct- sire
65.050
16.979
34.113
50.600
44.235
cret demeleri /
el-crt
68.502
72.673
48.777
17.468
47.195
49.288

el-meremmt
17.514
8.692
3.726
13.468
12.906
Bor demeleri ve
teslimatlar / Min
zalikel-baki
417.738
261.765
50.000
284.092
200.000
405.879
Alacaklar / Der
zimem
971.425
1.165.265
2.142.153
1.365.374
1.650.064
1.492.570
388.970
393.840
22.100
8.935
3.727
Teslimatlar
Kalan (der-kese-i vakf 48.594
veya ez-ziyde harc
anil-asl)
1022
KAYHAN ORBAY

Hicri
1025-26
1028-29
1032-3344
103846
1038-39
1049-51
Miladi
1616
1619
1623
1629
1629-30
1640-41
Defter
MAD 2769
MAD 2769
MAD 602745 MAD 2769 MAD 276947 MAD

MAD 428448 581849

ml
3.371.778
3.671.684
Devreden bakye-i
mziye beh-i erz
1.555.948
1.878.556
70md 5kile
130.875
1.551.637
1.714.662
4.311
2.420
der-zimem der-kese
an aka-i piin bor
3.638.487
4.747.194
2.536.548
3.181.085
3.035.394
2.438.131
3.173.045
23.345
98.417
8.040
133.886
minh tahsil ode
3.101.825
565.414
121.517
516.662
Cari dnemden
gelirler / mahslt
1.650.067
1.418.217
1.489.159
1.101.939
1.555.729
2.326.468
Aylk gelirler /
mhert
10.452
10.425
6.232
3.98550
5.57951
39.948
Aylk bazda gelir
871
871
797
797
Muktaa gelirleri
1.072.337
1.010.334
1.109.000
1.048.500
1.094.500
Bori ve evresi ile

rsm- yacyn
340.004
347.004
353.000
354.500
374.000
Dalyan- Bori
120.000
120.000
105.000
120.000
120.000
slavne
156.667
146.664
185.000
210.000
210.000
63.333
30.000
7 ay 20 gnlk.
Msvedde defter.
46 4 ay 13 gnlk.
47 7 ay 16 gnlk.
48 9 ay 16 gnlk msvedde.
49 26 aylk.
50 5 aylk.
51 7 aylk.
44
45
750
2.179.514
1023
160.000
175.000
175.000
160.000
175.000
Sazldere ve Dane
Hatun ve evresi
80.000
80.000
91.000
70.000
70.000
Kara Reis
24.000
30.000
40.000
60.000
65.000
avu ve evresi
70.000
70.000
70.000
50.000
Orulu ve mlek
33.333
33.333
35.000
24.000
50.000
Halka Pnar ve
evresi
25.000
25.000
25.000
ber-vech-i Emnet
gelirler
506.910
396.622
334.650
332.650
542.650
994.694
120.000
543.906
2.700
2.700
3.000
Hasanlu ve evresi
Lahna ve evresi
Kara Reis ve Halka 172.260

Pnar eltik geliri
61.972
Cizye hane says
2.700
2.700
Cizye geliri
189.000
189.000
189.000
189.000
189.000
210.000
adr bedeli /
hayme beh
55.000
55.000
55.000
55.000
55.000
110.000
Sadeya / rugan-
sde
88.650
88.650
88.650
88.650
88.650
130.790
eitli gelirler /
emvl-i mteferrike
10.840
836
39.952
500
Toplam giderler /
vuzia-zalik
1.424.366
1.178.096
944.923
999.152
2.769.122
Maa ve aylk
demeleri / elvezif
600.181
608.580
412.560
185.779
354.530
1.192.980
Vazfehrn
demeleri
231.840
231.840
156.480
85.335
162.480
785.040
Vazfehrn says
158
158
156
157
158
Zevidharn
demeleri
368.341
376.740
256.080
95.344
192.050
Zevidharn says 106
113
127
84
97
Hademe-i cmi-i
erf
27
27
27
27
avu ve evresi
27
407.940
27
1024
KAYHAN ORBAY
Eczhnn- cmi- 31
i erf
31
31
31
31
31
Msebbihn
14
14
14
14
14
20
Enmhnn maa
salavtyn
Devrhnn
11
11
11
11
11
11
21
Mevlevhne
2752
Hademe-i imret
37
37
36
37
37
37
Cbiyn ve ktibn 25
ve mutemedn-
evkf
26
23
24
24
22
Harcamalar ve
824.185
tamirat giderleri /
ihrct maa meremmt
581.076
568.428
231.393
649.137
1.576.412
maret mutfa /
731.882
harc- matbah- imret
502.778
485.253
188.080
524.197
1.446.640
Misafir arlama /
harc- ziyfet-i
msfirn
47.342
10.664
17.464

ihrct- sire
40.191
45.528
33.177
88.540
86.440
cret demeleri /
el-crt
13.223
15.678
8.107
7.861
28.309
7.901
2.933
1.205
28.539
14.753
1.889.722
2.544.693
1.173.045
5.778
-722
8.040
24.400

el-meremmt
Bor demeleri ve
teslimatlar / Min
zalikel-baki
156.477
Alacaklar / Der
zimem
1.566.787
29.492
54.620
Teslimatlar
Kalan (der-kese-i vakf 8.887
veya ez-ziyde harc
anil-asl)
52
Fukara-i mevlevihane neferen 20 fi yevm 20.
8.783
-38.823

Hicri
Miladi
Defter
1051-52
105353
1642
1643
MAD 15986 MAD 988
MAD 6239

ml
Devreden bakye-i
mziye beh-i erz
der-zimem der-kese
an aka-i piin
bor
679.117
Devreden alacak17.203
lardan tahsil /
minh tahsil ode
Cari dnemden
610.832
gelirler / mahslt
Aylk gelirler /
19.344
mhert
Aylk bazda gelir
780
Muktaa gelirleri 1.026.110
ber-vech-i Emnet
238.012
gelirler
Kara Reis ve Halka
Pnar eltik geliri
Cizye hane says
1.500
Cizye geliri
105.000
adr bedeli /
55.000
hayme beh
avu ve evresi
Sadeya / rugan-
78.012
sde
eitli gelirler /
emvl-i mteferrike
Toplam giderler / 1.154.214
vuzia-zalik
Maa ve aylk
583.680
demeleri / elvezif
Vazfehrn
384.960
demeleri
7 aylk.
Muhtelif tarihler iin.
55 Muhtelif tarihler iin.
53
54
1054-55
1645
MAD 4492
1055-56
1646
MAD 995
1056-57
1647
MAD 995
827.159
1.156.449
1.613.650
1.399.833
153.244
36.361
21.870
102.130
154.000
15.114
85.650
36.361
529.000
9.370
99.564
2.539
370.000
74.454
474.415
1.034.428
1.062.780
627.730
20.400
22.620
19.980
913.000
348.274
842.000
283.880
837.500
299.250
110.520
75.000
70.840
1.500
105.000
55.000
1.613
112.910
55.000
114.650
55.000
1.595
111.650
55.000
Hl
42.658
40.240
54.760
27.186
1.430
521.593
1.162.043
1.293.753
990.549
226.38554
583.170
624.680
590.060
174.435
375.920
387.620
394.24055
995.018
160.000
1025
1026
KAYHAN ORBAY
Vazfehrn says
Zevidharn
demeleri
Zevidharn says
Hademe-i cmi-i
erf
Eczhnn- cmii erf
Msebbihn
Enmhnn maa
salavtyn
Devrhnn
Mevlevhne
Hademe-i imret
Cbiyn ve ktibn
ve mutemedn-
evkf
Harcamalar ve
tamirat giderleri /
ihrct maa meremmt
maret mutfa /
harc- matbah- imret
Misafir arlama /
harc- ziyfet-i
msfirn
Dier harcamalar /
ihrct- sire
cret demeleri /
el-crt
Tamirat giderleri /
el-meremmt
Bor demeleri ve
teslimatlar / Min
zalikel-baki
Alacaklar / Der
zimem
Teslimatlar
Kalan (der-kese-i vakf
veya ez-ziyde harc
anil-asl)
56
57
212
198.720
200
51.950
252.580
196
237.060
198
195.820
61
27
37
27
26
72
27
65
26
31
31
30
31
30
20
20
14
6
14
7
17
7
11
21
37
24
11
21
37
24
11
7 + fukara
36
23
11
7
36
22
11
9
37
24
628.794
317.703
578.893
669.073
891.436
547.61056
293.13457
447.118
550.225
465.186
48.320
23.559
96.153
96.049
96.200
28.457
13.129
18.348
7.165
19.670
10.702
8.788
22.966
1.110
19.080
108.995
153.244
378.310
21.870
85.510
119.390
131
- 72.744
57.270
2.539
- 106
Yaklak 11 aylk.
7 aylk.
1027
1028
KAYHAN ORBAY
KAYNAKLAR
Ariv Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Tasnifi
MAD 512
MAD 2769
MAD 1900
MAD 5266
MAD 5437
MAD 5254
MAD 4495
MAD 6027
MAD 4284
MAD 5818
MAD 15986
MAD 6239
MAD 988
MAD 4492
MAD 995
Kaynak ve nceleme Eserler
Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, stanbul, Cem Yaynevi,
1995.
Barkan, mer Ltfi, Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, 1964, I/2, 235-377.
------------------------------, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the
Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies, 1975, 6,
s. 3-28.
Barkey, Karen, Bandits and Bureaucrats, New York, Cornell University Press, 1994.
Benedict, Philip, Introduction, Early Modern Europe, From Crisis to Stability, ed. Philip Benedict
ve Myron P. Gutmann, University of Delaware Press, 2005, s. 11-14.
Darling, Linda, Revenue-Raising and Legitimacy; Tax Collection and Finance Administration in the Otoman Empire 1560-1660, Leiden, E.J. Brill, 1996.
------------------------------, Another Look at Periodization in Ottoman History, Turkish Studies
Association Journal, XXVI/2, 2002, s. 19-28.
Faroqhi, Suraiya, Vakf Administration in Sixteenth Century Konya: The Zaviye of
Sadreddin-i Konevi, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 1974, 17/2, s.
145-72.
1029
------------------------------, Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century, II,
Turcica, Revue DEtudes Turques, XI, 1979, s. 103-153.
------------------------------, Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and
Seventeenth-Century Documents, Turcica, Revue DEtudes Turques, 13, 1981, s. 90-121.
------------------------------, A Great Foundation in Difficulties: Or Some Evidence on Economic
Contraction in the Ottoman Empire of the Mid-Seventeenth Century, Revue dHistoire
Magrebine, 47-8, 1987, s. 109-121.
------------------------------, Agricultural Crisis and the Art of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the
Mevlevi Dervishes (1595-1652), Turcica, Revue DEtudes Turques, 20, 1988, s. 43-69.
------------------------------, Crisis and Change, 1590-1699, An Economic and Social History of the Ottoman
Empire, 1300-1914, ed. Halil nalck ile Donald Quataert, New York, Cambridge
University Press, 1994, s. 413-636.
------------------------------, Politics and Socio-Economic Change in the Ottoman Empire of the Later
Sixteenth Century, Sleyman the Magnificent and His Age, The Ottoman Empire in the Early
Modern World, ed. Metin Kunt ve Christine Woodhead, London, Longman, 1995, s.
91-113.
Goldstone, Jack, A., East and West in the Seventeenth Century: Political Crises in Stuart
England, Ottoman Turkey, and Ming China, Comparative Studies in Society and History,
30/1, 1988, s. 103-42.
McGowan, Bruce, Economic Life in the Ottoman Europe; Taxation, Trade and the Struggle for Land,
1600-1800, Cambridge, Cambridge University Press, 1981.
Gkbilgin, Tayyib M. Edirne ve Paa Livas; XV. ve XVI. Asrlarda Vakflar Mlkler Mukataalar,
stanbul, aret Yay., 2007.
Griswold, William, J., The Great Anatolian Rebellion 100-1020 / 1591-1611, Berlin, Klaus
Schwarz, 1983.
------------------------------, Climatic Change: A Possible Factor in the Social Unrest of Seventeenth
Century Anatolia, Humanist and Scholar, Essays in Honor of Andreas Tietze, eds. Heath,
W., Lowry and Donald, Quataert, Istanbul, The Isis Press and the Institute of Turkish
Studies, 1993, s. 37-57.
Hathaway, Jane, Problem of Periodization in Ottoman History, Turkish Studies Association
Bulletin, 1996, 20/2, s. 25-31.
Hobsbawm, E. J. The General Crisis of the European Economy in the 17th Century-I, Past
and Present, 5, 1954, s. 33-53.
Htteroth, Wolf-Dieter, Landliche Siedlungen im sdlichen Inneranatolien in den letzten Htteroth,
Wolf-Dieter, The Demographic and Economic Organization of the Southern Syrian
Sancaks in the Late 16th Century, Social and Economic History of Turkey (1071-1920),
papers presented to the Fisrt International Congress on the Social and Economic
History of Turkey, Hacettepe University, Ankara, July 11-13, 1977, ed. Osman Okyar
and Halil nalck, Ankara, Meteksan, 1980, s. 35-47.
1030
KAYHAN ORBAY
nalck, Halil, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700,
Studies in Ottoman Social and Economic History, London, Variorum Reprints, 1985, V, s.
283-337.
Kiel, Machiel, Remarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman
Balkans and Value of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic
Research, Etudes Balkaniques, 4, 1990, s. 70-104
------------------------------, Hrazgrad Hezargrad Razgrad the Vicissitudes of a Turkish Town in
Bulgaria, Turcica Revue DEtudes Turques, vol. XXI-XXIII, 1991, s. 495-563
Kuniholm, P. I. Archaeological Evidence and Non-Evidence for Climatic Change, The
Earths Climate and Variability of the Sun Over Recent Millennia, Phil. Trans. R. Soc. Lond. A,
eds. S. J. Runcorn and J. C. Pecker, 1990, s. 645-55.
Orbay, Kayhan, Vakflarn ktisadi Boyutu; Yeni Ariv Kaynaklar ve ktisadi Yaklamlar,
6. Uluslararas Trk Kltr Kongresi Bildirileri (The Sixth International Congress of Turkish
Culture), Ankara, Pulat, 2009, cilt III, s. 1463-1474.
------------------------------, Muhasebe Defterlerine Gre 17. Yzyl Balarnda erefeli Camii Vakf, H.. Trkiyat Aratrmalar, Say 15, 2011, s. 159-165.
------------------------------, Bursada Sultan II. Murad Vakfnn Mali Tarihi (1608-1641), .. ktisat
Fakltesi Mecmuas, cilt: 61, say 2, 2011, s. 293-322.
------------------------------, Gazi Sleyman Paa Vakfnn Mali Tarihi ve 17. Yzylda Trakya Tarmsal
Ekonomisi, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, 30/49, 2011, s. 145-181.
------------------------------, Edirne II. Bayezid Vakfnn Mali Tarihi (1597-1640), A.. Gneydou Avrupa
almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Dergisi (GAMER), 1/1, 2012, s. 113-141.
------------------------------, Orhan Gazi Vakfnn Mali Tarihinden Bir Kesit (1593-1641), Vakflar
Dergisi, 38, 2012, s. 65-84.
------------------------------, Financial Development of the Waqfs in Konya and the Agricultural
Economy in the Central Anatolia (Late Sixteenth Early Seventeenth Centuries),
Journal of the Economic and Social History of the Orient, 55, 2012, s. 74-116.
Orbay, Kayhan ve Hatice Oru, Sultan II. Muradn Edirne Cmi-i erf ve Drl-hads Vakf
(1592-1607), .. Tarih Dergisi, 56, 2012/2, s. 1-24.
z, Mehmet, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, stanbul, Dergah Yaynlar, 1997.
------------------------------, Population fall in seventeenth century Anatolia: some findings for the district
of Canik and Bozok, Archivum Ottomanicum, 22, 2004, s. 159-171.
zel, Oktay, Population Changes in Ottoman Anatolia During the 16th and 17th Centuries:
The Demographic Crisis Reconsidered, International Journal of Middle East Studies,
36, 2004, s. 181-205
------------------------------, The Reign of Violence: the Celalis, c.1550-1700, The Ottoman World, ed.
Christine Woodhead, London-New York, Routledge, 2011, s. 184-202.
1031
Pamuk, evket, stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998, Ankara, T.C.
Babakanlk Devlet statistik Enstits, Aralk 2000.
Parker, Geoffrey and Leslie M. Smith, Introduction, The General Crisis of the Seventeenth
Century, ed. Geoffrey Parker and Leslie M. Smith, London, Routledge & Kegan Paul,
1978, s. 1-25.
Rabb, Theodore, K. The Struggle for Stability in Early Modern Europe, New York, Oxford
University Press, 1975.
akul, Kahraman, Bir altayn Ardndan 17. Yzylda Osmanl mparatorluu: Kriz ve
Dnm, Toplumsal Tarih, 223, 2012, s. 22-37.
Todorova, Maria, N. Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the
Seventeenth Century?, Etudes Balkaniques, 2, 1988, s. 55-63.
Uluay, aatay, M. XVII. Asrda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, Manisa Halkevi Yaynlarndan Say: XI, 1944.
White, Sam, The Climate of Rebellion in the Early Modern Ottoman Empire, New York, Cambridge
University Press, 2011.
Yerasimos, Stphane, Le Waqf du Defterdar Ebul Fazl Efendi et ses Bnficiaires, Turcica,
Revue DEtudes Turques, 33, 2001, s. 7-33.

Edirne Muradiyye Vakfı&#39;Nın Mali Yapısı Ve Gelişim (1598-1647)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Edirne Muradiyye Vakfı&#39;Nın Mali Yapısı Ve Gelişim (1598-1647)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDRNE MURADYYE VAKFININ MAL YAPISI

liyeti nispetinde blgesel tarmsal ekonomiye ve Edirne ehrinin iktisadi durumuna

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Kaytl 145 kiiden 121i mevcd bulunmaktadr.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Ahali-i cmi-i erf

Eczhnn- cmi-i erf

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Hergn 11 kile ve 1 inik un ekmek piirilmesinde kullanlmtr.

maktadr. Mesela aure maliyeti, temizlik ve mutfak malzemeleri alm, aydnlatma

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

mahsul-i resm-i dkkn eklinde kaydedilmitir. Bu dkkanlardan, 1606 ylnda

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

kadm ve ziyde od kaytlar.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

hem bir yeniden-datm ilevi yerine getirmektedir hem de Edirnenin iaesinde

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

ve geici fiyat artlarnn iltizam bedellerine yansmadn biliyoruz. Ancak vakf,

Tablo 3.1: Vakf Gelir ve Giderleri

Toplam gelir / asl- ml 436.718

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

adr bedeli / hayme beh

Tablo 3.2: Vakf Gelir ve Giderleri

Devreden alacaklardan tahsil /

Aylk bazda gelir

Bori ve evresi ile

Hereste (Horupite) 33.334

1012 evval 1013 Muharrem aras 3 aylk.

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Kara Reis ve Halka 1.265 kile

Cizye hane says

eitli gelirler kalemi iine alnm.

Zevidharn says 135

Dier harcamalar / 45.281

Tamirat giderleri / 5.232

Kalan (der-kese-i vakf - 64.509

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Tablo 3.3: Vakf Gelir ve Giderleri

MAD 2769 MAD 2769

Toplam gelir / asl- 2.829.515

Devreden alacaklardan tahsil /

Aylk bazda gelir

Bori ve evresi ile

Hereste (Horupite) 63.333

Kara Reis ve Halka 6.000 kile

Cizye hane says

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Dier harcamalar / 42.681

Tamirat giderleri / 20.871

Tablo 3.4: Vakf Gelir ve Giderleri

MAD 602745 MAD 2769 MAD 276947 MAD

Toplam gelir / asl- 3.156.517

Aylk bazda gelir

Bori ve evresi ile

Hereste (Horupite) 63.333

EDRNE MURADYYE VAKFI'NIN MAL YAPISI VE GELM

Edirne Muradiyye Vakfı'Nın Mali Yapısı Ve Gelişim (1598-1647)

Edirne Muradiyye Vakfı'Nın Mali Yapısı Ve Gelişim (1598-1647)