Professional Documents
Culture Documents
HENRI PIRENNE
Ortaa
Avrupasnn
Ekonomik ve
Sosyal Tarihi
Economic and Social History
o j Medieval Europe
NGLZCEDEN EVREN
U ygur Kocabaolu
HENR1 PIRENNE (d: 1862 - : 1935) Ortaalar Avrupas ve Belika tarihinin nde
gelen araurclanndan birisi olan Henri Pirenne, 23 Aralk 1862'de Belikada do
du. Byk bir sanayicinin olu olan Pirenne, Liege niversitesinde doktora reni
mi yapt. Leipzig, Berlin ve Paris niversitelerinde almalarn srdren Henri Pirenne, 1886 ylnda Ghcm niversitesinde profesr oldu. 1930 ylnda emekli olana
kadar ayn niversitede Ortaalar ve Belika Tarihi dersleri verdi.
Almanlarn Belikay igali srasnda ders vermeyi reddeden Henri Pirenne 1916
ile 1918 yllan arasnda Almanlar tarafndan hapsedildi. lm nden sonra yaym
lanm olan Avrupa Tirrilfnin taslan bu mahpusluk yllannda belleinde olutur
d u . Pirennein ilk nem li kitab, Ortaalarda Din ant Kentinin Anayasas Tarihi
(1889) adl ortaalar kent hayaun anlatan almasdr. En nemli yapt yedi ciltlik
Belika Tarihi (1900-1932) Henri Pirennee uluslararas bir n kazandrd.
Henri Pirennein 1922 ylnda Amerika'daki Princeton niversitcsi'nde verdii
dersler daha sonra (1925) Ortaa Kentleri ad alunda yaymland. Bu yapt, oraagiann sonlannda kentsel merkezlerin ve ticari faaliyetlerin canlannn klasik bir
zmlemesi saylr. lm nden sonra yaynlanan Muhammcd ve arlman (1937) adl
yapmnda Pirenne, Roma Imparaorlugunun knn Cermen istilalarnn deil,
Akdenizdeki Arap egemenliinin bir sonucu olduu tezim ortaya att. ok eser ver
mi bir tarihi olan Pirennein teki nemli yaptlar arasnda Eclcmenk'delti Esli De
mokrasiler (1910), Ortaalarn Sonu (1931), Ortaa Kent Anayasalarnn Kkeni
(1895) saylabilir.
Belika Kraliyet Tarih Komisyonu Bakanl ve Uluslararas Tarih Kongresinin
yneticiliini de yapm olan Henri Pirennein Ortaa Avrupacnn Ekonomik ve Sos
yal Tarihi (1933) adl bu yapt ortaa Avrupa tarihinin baeserlerinden biri sayl
maktadr.
Pirennein lkemizde bir dier kitab Ortaa Kentleri /.Kkenleri ve Ticaretin Can
lanmas (cv. Sadan Karadeniz) letiim Yaynlanndan kt.
indekiler
nsz............................................................................................. 7
G R ..............................................................................................................9
B R NC BOL M
. Akdeniz.....................................
25
2. Kuzey Denizi ve Battk Denizi................................................ 31
3 . Ticaretin Canlan.................................................................. 36
K NC B L M
K e n t l e r .................................................................................................... 5 i
T o p r a k v e K i r s a l S i n i f l a r ....................................................... 7 i
D R D N C BL M
O nnc Y z yilin S o n u n a Ka d a r T Ic a r e t
. Ticaret H areketleri
_____ 103
_................................................................ 103
2. Panayrlar----------- ....................113
3. Para......................
121
4* Kredi ve Para Alverii.................................................... ....136
BE NC BL M
161
. Mallar ve Uluslararas Ticaretin....Ynleri..................
161
2. Uluslararas Ticaretin Kapitalist...Nitelii............................ 181
A L T I N C I BL M
K e n t s e l E k o n o m v e E n d s t r n n D z e n l e n I
189
.........................189
198
Y E D N C BL M
ON D RT VE ONBENC YZYILLARDAK
EKONOMK DEMLER
...................................
245
nsz
izleyen sayfalarda, Roma lm paratorlugunun sonundan onbeinci yzyln ortalarna kadar, Bat Avrupann ekonomik
ve toplumsal evriminin nitelik ve genel dorultusunu ana
izgileriyle anlatmaya altm. Bu geni alan, paralarnn
birbirleriyle srekli iletiim iinde bulunduu tek bir btn
olarak grmeye gayret ettim. Baka deyile, uluslararas bir
hareket noktas benimsedim ve her eyden nce, yalnzca
farkl lkelerde deil fakat ayn lkenin farkl kesimlerinde
aldklar zel grnm leri ikinci planda tutarak, betim le
nen olaylarn asl karakterini ortaya koym aya uratm .
Bylece doal olarak, Ortaalar boyunca ekonom ik hare
ketin en tam ve en hzl gelitii lkelere, rnein tm Av
rupadaki dolayl ya da dorudan etkileri her zaman gzle
nebilecek olan Felem enk ve talya gibi lkelere zel bir
nem vermek durum unda kaldm.
Bilgi daarcmzda hl o kadar ok boluk var ki, olay
lar aklamak, onlann isel balantlarn izleyebilmek iin
olaslklara ya da varsaymlara bavurm ak zorunlu oluyor.
Ancak gereklere hakszlk etm emek iin kuramlara sn7
G I r I
(*) Sarazen ya da Sarakcn (Saracen): A vrupaltlann genel olarak M slm an Araplara verdikleri ad - .n.
10
11
13
14
16
18
20
21
22
23
BRNC BLM
TCARETN CANLANII
. Akdeniz1
slmn yedinci yzylda Akdeniz havzasn istils, bu de
nizi Batnn Hristiyanlarna kapamt ama btn Hristiyanlara kapamamt. Tiran Denizinin bir M slman gl
olduu dorudur. Oysa Gney talya kylarn kuatan su
larn ya da Adriyatikin veya Ege Denizinin kaderi ayn ol
mad. Bu yrelerde Bizans filolarnn Arap istilsn ps
krtm eyi baardklarn ve 719 ylnda K onstantinopolis
kuatm asnda engelle karlalmasmdan sonra Hillin bir
daha Boaz sularnda ortaya km adn daha nce gr
mtk. Ancak, birbiriyle sava halinde olan iki inan ara
sndaki mcadele, baar ya da baarszlklarn birbirini iz
1 Bibliyografya: W. Heyd ve A. Schaubenin aada genel bibliyografyada gsteri
len eserlerine baknz; H. Kretschmayer, Geschicte von Venedig, G otha, 1905-34,
3 c R. H eynen, Z ur Entstehung des Kapitalismus in Venedig, Stuttgart-Berlin,
1905.; I.. B rentano, Die Byzantinische Volkswirtschaft, bkz. Jahrbuch f r Gesetz
gebung, Verwaltung, vs. c. XLI, 1917.; H. Pirenne, Medieval Cities; Their Origins
and The Revival o f Trade, ev. F rank D. Halsey, P rinceton, 1925, F ranszca bas
k, Les villes du Moyen Age, Brksel, 1927.
25
27
llcy n en , <Lg.(., s. 82. Bu uygulam ann gnderm e yaplabilecek ilk rnei 1110
ylndadr. A ncak uygulam a elbette d aha eskidir.
(*) Dogc (Do): Venedik ve Cenova'da d kler arasndan seilen kentin en yksek
yneticisi - .n.
28
30
31
33
34
35
3. Ticaretin Canlan9
Kta Avrupas ksa srede, biri Ba Akdeniz ve Adriyatikte,
tekisi Ballk ve Kuzey Denizinde ortaya kan iki byk
ticar km ldanm ann gcn snrlarnda duymaya m ah
km du. nsan doasnda var olan kazan hrs ve macera
arayna cevap verdii iin ticaret esasen bulacdr. ste
lik doas gerei, ylesine her yana yaylcdr ki, sm rd
insanlara bile kendisini kabul ettirir. Gerekten de, tica
9 Bibliyografya: Heyd, Schaubc, Kretschm ayer ve Pirennein 1 no'lu d ip n o tu be
lirtilen eserlerine baknz; C. M anfroni, Storia del ti marina italiana d a lk invasione barbariche al trattato di Ninfoe, c. 1, Livoum e, 1899; G. Caro, Genua und die
Machte am Mittelmee; H alle, 1895-9, 2 c.; G.j. Braianu, Recharcles sur le com
merce gnois dans la mer Noire au XUI sicle, Paris 1929; A.E. Sayous, Le rle dit
capital dans la vie locale et le commerce extrieur de Venise entre 1050 et 1150,
bkz. Revue belge de philol. et d'histoire, c. XIII, 1934.; E.H. Bym e, Genoese Sliipping in the Twcljth and Thirteenth Centuries, Cambridge (M ass.) 1930; R. Davidsohn, Geschichie von Elorenz, c. I, Berlin, 1896; A. Sayous, Le commerce des Eu
ropens Tunis depuis le XII sicle, Paris, 1929.; E.H. Byme, Geneose Colonies
in Syria, bkz. The Crusadcs and Other Historical Essays presented to D.C. Munro,
N ew York, 1928.; L. de Mas-Latrie, Traits de paix et de commerce, concernant
les relations des chrtiens avec les Arabes d l'Afrique septentrionale au Moyen Age,
Paris, 1866.; H. Pirenne, Histoire de Belgique, c. 1, 5'inci ed. Brksel, 1929. R.
H apke, Brggcs Entwichclung zum mitlelalterlichen Weltmarht, Berlin, 1908.; H.
Pirenne, Draps de Frise ou draps de Flandre?, a.g.y.; R.L. Reynolds, Merchanls of
Arras and the Overland Trade with Gcnoa, bkz. Revue Belge de Philol. et d'histoire,
c. IX, 1930.; Ayn yazar, The M arket fo r Northern Textilles in Genoa, 1179-1200,
a.k., c. V lll, 1929.; E Rousseau, La Meuse et le pays mosan en Belgique, bkz. An
nales de la Socit archologique de Namur, 6. XXXIX, 1930.
36
38
40
44
45
46
47
48
49
KNC BLM
Kentler
51
54
2. Tacirler ve Burjuvazi5
Domakta olan kentlerin zanaatkr ve tacirleriyle, iinden
ktklar tarmsal toplum arasndaki en temel fark, birinci
lerin hayat tarznn artk toprakla olan ilikilerine gre belirlenmemesiydi. Bu adan kelim enin her anlam nda, bir
yerinden yurdundan edilenler (dracins) snf o luturu
yorlard. O zamana kadar varlklar, kendilerini istihdam
eden byk m lk sahipleri tarafndan garanti edilen manor
ajanlarnn yalnzca arz ve aralklarla srdrdkleri bir
ura olan ticaret ile endstri, imdi bamsz meslekler ol
du. Bu ilerle uraanlar, itiraz kabul etmez bir ekilde ye
ni insanlard. Bunlar, m anorun ev atlyelerindeki kle
3 Bkz. Rousseau, a.g.e., s. 89 ve devam .
4 P Rolland, expansion toumaisiennc, aux X I et XII slid es, A n et commerce de la
pierre, bkz. Annales de l'Acadmie royale d archologie de Belgique, 1924.
5 Bibliyografya: 1 n o lu dipnota baknz, ayrca: W. Vogel, Ein seefahrender Kaufmann um 1100, bkz. Ifansiscle Ceschichtsblattcr, c. XVIU, 1912; H. Pirenne, Les
priodes de lhistoire sociale du capitalisme, bkz. Bull, de l'Acad. royale de Belgi
que, (M ektuplar blm ) 1914.
56
57
58
59
10 Aziz G uyu n Hayat (o nbirinci yzyl), yazann, d aha fazla sadaka verebilm ek
iin kendisini i h ayatna adadn aktarm aktadr. Ata Sarc. Bol!., Eyll, c.
IV, s. 42.
61
62
63
64
65
burglu da, ortak hukukun etki alan dna kar; onlar gibi
zel bir hukuk! durum (status), daha sonralar nc ta
baka (third estate) olarak adlandrlacak olan zel bir d u
rum kazanr.
Kentin arazisi de sakinleri kadar ayrcalklara sahipti. Ya
banc otoriteden kaarak, Kiliseye snan bir adam n ko
runmas gibi, oraya snan bir kiiyi koruyan, ona bir tr
muafiyet" salayan, snlacak bir yerdi. Ksaca burjuvazi
her anlam da olaanst bir snft. Her kent, ayrcalklar
konusunda kskan ve btn kom ularna kar dm an,
deyim yerindeyse, kendi bana bir devlet meydana getiri
yordu. Ortak bir tehlike ya da ortak bir ama, rnein Al
man Hansa Liginde olduu gibi, ok ender olarak, bunlarn
kentsel bireycilikleri zerinde ittifaklar ya da birlikler kur
m a ihtiyacn zorla kabul ettirebiliyordu. G enel olarak,
kentsel politikalar, daha sonra devlet politikalarn telkin
edecek olan ayn kutsal bencillik tarafndan belirleniyordu.
Burglu iin krsal nfus, yalnzca sm rlm ek iin vard.
Kendi ayrcalk ve haklarndan onlar yararlandrm ak bir
yana, bunlardan en kk bir pay vermeyi inatla reddetti
ler. Ortaa kentlerinin, zellikle esnaf tarafndan ynetil
dikleri dnem lerde, ayrcalklarn savunm a konusundaki
bakalarn darda brakan tutum lar kadar, m odem de
mokrasinin ruhuna aykr baka bir ey olamaz.
69
NC BLM
To p r a k
ve
Kirsa l S
in iflar
71
2 H Lot, Ltat des paroisses et des fe u x de 1328, bkz. Bibliothque de lcole des
Chartes, c. XC. (1 92 9) s. 301'de, o n d rd n c yzyln banda F ra n sa'n n
kentsel n fu su n u n , lkenin toplam n fu su n u n onda biri ile yedide biri arasn
da old u u nu ileri srm ektedir. A ncak B raban iin, J. Cuvelier, Les dnombre
ments de foyers en Brabant, s. CXXXVde, 1437 ylnda, tm dkaltktaki evlerin
te ikisinin krsal alanlarda b u lu n d u u n u belirtm ektedir.
3 Avrupa'nn farkl yrelerinde m anor rg l n n farkllklar gsterm esi gerei
karsnda, burada b u rgtn ok genel bir ekilde tanm land, yalnzca belli
bal ve tipik zelliklerinin belirtildiine dikkat ekm eye gerek bile yoktur.
72
73
74
(*) L ance cotarii ve bordarii, ngilizce'de ise cotters ve bordcrs kelim eleriyle kar
lanan yoksul kyller, O sm anl toprak d zen in d e bcnnak, kara, bekar ve
nm-i/t sahibi gibi adlar alyorlard, (.n.)
76
tu; zaman zaman bugn bile pek ok erken Ortaa lordluunu, bir papazn ynetimindeki kilise blgesi olarak ana
izgileriyle muhafaza etmektedir.
Bylece manor, yalnzca ekonomik deil, fakat toplumsal
bir kurum du. Sakinlerinin tm hayat zerinde kendisini
zorla kabul ettiriyordu. Bu sakinler lordun yalnzca kiracs
deillerdi; kelim enin her anlamyla onun adam idiler ve
senyrlk otoritesinin, bu yetkiye sahip olan kiinin topraa
dayanan m lk sahiplii sfatndan ok, onun reislik sfatna
dayand hakl olarak ileri srlmtr. M anor rgt esa
sen patriyarkaldi. Dilin kendisi buna tanklk etm ektedir.
Seigneur (yaa byk), zerlerinde otoritesi olan ve onun
tarafndan korunan ailenin, familia, by deil de nedir?
Sava srasnda onlar dmana kar koruyan ve atosunun
snrlar iinde barndran senyr, bunu aka kendi kar
iin yapyordu nk onlarn emeiyle yayordu. Senyrlerin sm rsne ilikin oluturmaya alk olduum uz d
nce, belki bir para kestirmedir. nsann smrlmesi, en
fazla retim in elde edilmesi iin onun bir ara olarak kulla
nlmas isteini ifade eder. Antik dnyann krsal klelii,
onyedi ve onsekizinci yzylda smrgelerdeki kleler ya da
ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda byk endstrideki i
inin durum u bize bilinen rnekler sunmaktadr. Fakat b
tn bunlar, insann haklann ve sorum luluklarn o ok g
l gelenein belirledii ortaa manorundan ok farkldr.
Tek bana bu gerek, ekonomik egemenliin, kr saiki ile
zgrce kullanlmasnn yol at acmasz iddeti nleme
ye yeterlidir. stelik her trl kr dncesi ve kr salama
olanann kendisi, byk ortaa mlk sahibinin igal etti
i konum la badamazlk iindedir. Pazar talebine bal ola
rak, sat iin retim yapmadndan, yalnzca yk olacak
bir fazlay, adamlarndan ve toprandan skp almak iin
dehasn zora komaya ihtiya duym uyor ve rettiini ken
77
80
81
Saale nehirlerinin sag yakasndaki Slav lkelerini yerlemeye amalar. Sonu olarak, nfusun artan younluu ve ya
ylmas, onun, ekonom ik durum unda ve yasal statsnde
muazzam deiiklikleri de beraberinde getirdi. Deiik l
kelerde hz az ya da ok olmakla birlikle, ayrntlarda fark
llklar olmasna ramen, btn Batda ayn genel eilimi
ortaya koyan bir evrim sreci balad.
Kr dncesinin byk m lkn patriyarkal rgtne
tamamen yabanc olduunu daha nce grm tk. Byk
m lkn ilevi, yalnzca lordun ve adam larnn geim ini
salamakt. Her insann hak ve devlerini deimez bir e
kilde belirleyen gelenein ynettii bu kurum , kendisini
yeni koullara uyarlamak yeteneinden yoksundu. Hibir
yerde, byk toprak sahiplerinin mlklerini, deien ev
reye uyum lu hale getirmek iin ilk adm attklarn grme
yiz. Aktr ki bu deien evre onlarn dzenini bozuyor
du ve onlar ellerindeki toprak eklindeki muazzam serm a
yenin salayabilecei avantajla kazan peinde. komakszn, kendilerini olaylarn akna brakyorlard. Daha onikinci yzyln ilk yarsnda, en ileri lkelerde m anor siste
m inin bozulmasna yol aan deiiklikleri balatan lordlar
deil, onlarn kiraclaryd. Ancak bu, yalnzca Karolenj d
nem inde egemen olan ilkelerle kurulm u Benediktin ma
nastrlarnn, piskoposlarn ve lik aristoklarn eski m lk
leri iin doruydu. te yandan onbirinci yzylda, yani ge
leneksel dengedeki bozulm ann ilk belirtilerinin kendisini
gstermeye balad bir srada kurulan Cistercian* m anas
trlar tamamen yeni tip bir ynetim ortaya koyarlar. Bunla
rn ortaya kt dnem de, tm ekilebilir topraklar oktan
(*) Fransann Burgandiya blgesinde C iteauxda 1098 ylnda Roben de M olcsme
tarafndan k u ru lan b ir tarikat. O nikinci yzylda aln n an yaayan bu tari
katn keileri Bal Avrupa'da en d strin in alt yapsnn olum asna, zellikle
yol ve kpr yapm yla katkda b u lu n d u lar - .n.
82
yl sonra bu say 1248 oluyordu ve bunlarn yan ra htelerin salad zgr igc ayn hzla artyordu.8
Onikinci yzyln bandan itibaren artan bir sklkla g
rlen hdtes terimi (kelime anlam konuklar), o zaman kr
sal alanlarda yrrlkte olan harekete zgdr. Adnn da
iaret ettii gibi hote yeni gelmi bir kii, bir yabancyd. K
saca o, bir kolonizatr, tarma amak iin yeni topraklar pe
inde olan bir gmendi. Bu kolonizatrler, kukusuz, ya
isiz gsz takm arasndan -ki ayn dnem de kentlerin
ilk tccar ve zanaatkarlar da bunlar arasndan kyorduya da bylece serdiini silkip attklar byk m lklerin sa
kinleri arasndan seiliyorlard. nk htenin asl stats,
zgr bir statyd. Hemen hem en her zaman zgr olma
yan ana babadan doduklar kesindir, am a kendileriyle
doduklar mlk arasnda bir mesafe koymay baarabildiklerinde ve lordun takibinden kaabildiklerinde, artk onla
rn ilk statlerini kim bilebilirdi? Hi kimse artk onlarn
kiilii zerinde bir hak iddia edemezdi ve o andan itibaren
kendi kendilerinin efendisi olurlard. Bu holeler iin bol
miktarda bo arazi vard. Usuz bucaksz ssz yerler, or
manlar, aalk ve bataklklar, yalnzca byk lordun yarg
sal ve ynetsel otoritesine dayanan, zel mlkiyet dnda
kalan yerlerdi buralar. Buralarda yerlem ek iin gerekli
olan yalnzca basit bir izindi ve bu yeni gelenler, herhangi
bir yerlemi hakk ihll etm ediklerine gre, bu izin niye
esirgensindi? Her ey gsteriyor ki, pek ok durum da bun
lar, yeni lkelerdeki kolonizatrler gibi, topra temizleme
ye ve drenaja kendi inisiyatifleriyle baladlar. rnein oni-
84
85
89
90
93
95
96
97
98
99
101
DRDNC BLM
ONNC YZYILIN
Ka d a r Tc a r e t
onuna
. Ticaret Hareketleri1
Ortaalarn ticar canll, bu dnemde insanlarn ve eya
nn tanmasnda karlalan glklerin nda daha da
dikkate deer grnmektedir. D okuzuncu yzyldan itiba
ren yollarn d u ru m u ok ktyd. H ayranlk uyandran
Roma yol ebekesinden geriye kalanlarn tm de artk ta
mam en ortadan kalkmt. stelik, yalnzca bu yollarn ba
kmn salamaya ynelik gei resimleri varln srdr
mekle kalmam, antik teloneum y da bac- bazar (market
toll) adyla bilinen eski uygulamalar da ierecek ekilde
1 Bibliyografya; A. Schulte, a.g.e., s. jx; W. Vogel, a.g.e., s. 17, n. 4; W. Gtz, Die
Verkehrswege im Dienste des Welthandels, S tuttgart, 1888; T.H. Scheffel, Ver
kehrsgeschichte der Alpen, Berlin (1908-13) 2 C.; R. Laur-Belart, Studien zu r
Erffnungsgeschichte des Gotthardpasses, Z urich, 1934; J.E . Tyler, The Alpine
Passes in the Middle Ages, (962-1250), Oxford, 1890; R. B lanchard, Les Alpes
franaises, Paris, 1925; Ch. de La Ronciere, Histoire de la marine franaise, Pa
ris, 1899-1932, 6 c.; E.H. Byrne, a.g.e., s. 24, n. 9; Ed. von L ipm ann, Geschichte
des Magnetnadels bis zu r Einfhrung des Compasses, Berlin, 1932; A. Bardwood,
Alien M erchants in England, 1350-1377, Their Legal and Economic Position,
Cam bridge (M ass.), 1931.
103
104
105
106
107
109
110
111
112
2. Panayrlar18
Ortaalarn ekonom ik rgtlenmesinin en arpc zellik
lerinden birisi, panayrlarn, zellikle onnc yzyln
sonuna kadar oynad nemli rold. Btn lkelerde b u n
lardan pek ok vard ve her yerde uluslararas bir olay sayl
malarna yetecek ve varln Avrupa toplum unun koulla
17 Bu deiim kon u su n d a, H Rrig, Ilansische Bdlraege zu r deutschct Wirlschaftsgeschichte, (Brcslau, 1928), s. 217 ve devam na baknz.
18 Bibliyografya: H uv elin , a.g.e., s. VIII; E B ourqueloi, tude sur les foires de
Champagne, Paris, 1865, 2 c.; C. Basserm ann, Die Champagnermcssen Ein Beitrag zur Geschichte des Kredits, Leipzig, 1911; G. Des M arez, La lettre de foire a
Ypres au XIII sicle, Brksel, 1901 (Belika Akadem isi'nc su n u lm u alma);
H. 1-aurent, Documents relatifs la procdure en foire de Champagne contre des
dbiteurs dfaillants, bkz. Bulletin de la commission des anciennes lois et ordon
nances de Belgique, c. XIII (1929); H. Pirenne, Un conflict entre le magistrat
yprois et lesgardes des foires de Champagne, bkz. Bulletin de la Commission roya
le d'histoire de Belgique, c. LXXXV1 (1922); A. Sayous, Les operations des ban
quiers italiens et Italie et aux foires de Champagne pendant le XIII siicle, bkz. Re
vue historique, c. CLXX (1932).
113
117
118
zar yerleri ve hanlar bulunuyordu." Provinsde Lombardlarm kendi zel kalacak yerleri vard ve kentin m ahallelerin
den birisi Vicus AUemnanorum (Alman mahallesi) adn ta
yordu, ayn ekilde Lagnyde de bir vicus Angliae (ngiliz
mahallesi) bulunuyordu.23
C ham pagne panayrlarna uzaklardan insanlar eken
yalnzca eya ticareti de deildi. Buralarda yer alan hesapla
rn tutar o kadar ok ve ylesine nemliydi ki, bu panayr
lar ksa srede, ok yerinde bir terim kullanm ak gerekirse
Avrupann para piyasas haline geldiler.24 Her panayrda,
satlarn yer ald al dnem inden hem en sonra bir
demeler dnemi geliyordu. Bu demeler, yalnzca panayr
da taahht edilen borlar temizlemekle snrl kalmyor, fa
kat ou kez nceki panayrlarda ykm lenilen borlan da
bir karara balyordu. O nikinci yzyldan balayarak bu
uygulam a kredi ilem lerinin rgtlenm esine yol at ki,
herhalde polielerin kkenini bunda aramalyz. Ticar uy
gulamalar konusunda ktallardan daha ileri olan ltalyanlar,
kukusuz bu ite inisiyatifi ele aldlar. Bor senetleri, belirli
bir m iktar paray, bor altna girilen yerden baka bir yerde
demeyi ngren basit yazl bir taahht, yani hukuk deyi
miyle belirtilen yerde ham iline denecek bir se n etten
baka bir ey deildi. Aslnda imza eden, baka bir yerde,
alacaklya ya da onun nuntusuna, yani temsilcisine (aktif
deme art) ve bazen de ayn ekilde kendisi adna hareket
eden bir nuntius araclyla (pasif dem e art) dem ede
bulunmay ykm leniyordu. Champagne panayrlar yle
sine ok ziyaret edilen panayrlard ki, borlann ou, nere
de taahht edilirse edilsin, bu panayrlarn birinde ya da di
erinde deniyordu. Bu durum yalnzca ticar borlar iin
23 H uvelin, a.g.e., s. 505.
24 L. G oldschm idt, Universalgeschichte des Handelsrechts, s. 226.
119
120
3. Par a25
Alman iktisatlar, parann bulunm asndan nceki dnemi
betimlemek iin, doal ekonomi, Naturalwirtschaft terimini
icat etmilerdir. Ekonom ik gelimenin ilk aam alarndaki
deiimin doas asndan bu terimin gerekten uygulana
bilir olup olmadn tartmak bizim iimiz deil; ancak,
ou kez kullanld iin bu terimin onikinci yzyl rnesans ncesi Ortaalar asndan hakl olarak ne lde
kullanlabileceini aratrmak nemlidir. Bu dnem i bir do
al ekonomi dnemi olarak tanmlayan yazarlar, aktr ki,
bunun m utlak anlamda anlalmasn kastetmiyorlar. Onlar,
icat edildii andan itibaren parann, Batnn btn uygar
lklar arasnda srekli bir kullanm alan bulduunun ve
Roma lm paratorlugunun, kendisinden sonraki devletlere,
arada herhangi bir kesinli olmakszn paray devrettiinin
ok iyi farkndadrlar. Bylece, erken Ortaalar, bir doal
ekonomi dnemi olarak tanmlandnda, sylenm ek iste
nen tek ey, parann o zaman oynad roln, hem en hemen
dikkate alnmayacak lde nemsiz olduudur. Kukusuz,
bu iddiada byk lde gerek pay vardr; ancak abart
malara kar da ayn derecede dikkatli olmalyz.26
25 Bibliyografya: M. P rou, Les monnaies carolingiennes, Paris, 1896; A. Luschin
von H bengrcuih, Allgemeine M nzkunde und Ccldgeschichte, M unich-B erlin,
2nci ed., 1926; W.A. Shaw, The History o f Currency, 1252-1 894, L o n d o n ,
1895; A. Blanchct ve A. D ieudonn, Manuel de numismatique franaise, Paris,
1912-30, 3 c.; H. Van W erveke, Monnaie, lingois ou marchandsies?, bkz. Anna
les d'histoire conomique et sociale, c. IY (1932); Ayn Yazar, Monnais de compte
et monnaie relle, bkz. Revue Belge, 1934; A. Landry, Essai conomique sur les
mutations des monnaies dans l'ancienne France de Philippe le Bel Charles VII,
Paris, 1910; E. Bridrey, La thorie de la monnaie au X IV sicle, Nicole Oresmc,
Paris, 1906.
26 A. D opsch, Naturalwirtschaft in der Weltgeschichte (Viyana, 1930) doal eko
n om i ve para ekonom isinin farkl dnem lerde yan yana varolularm aklkla
an cak ek o n o m ik evrim in ve deiim in yalnzca biim i zerinde deil fakat
doas zerindeki yansm alarn dikkate alm akszn aklam tr. H. Van W er-
121
122
123
125
126
129
131
kullanlyordu.36 rnein, 1071de, Hainault Kontesi Richilda, Checignydeki m lkn 500 altn bezant gibi m uaz
zam bir mebla karlnda Saint-Hubert M anastr'nn re
isine rehnediyordu.37 Her ne kadar talyan denizcileri Do
u ile olan ilikilerinde bunun avantajn erken kefetmi
ve bu parann kendi lkelerine girmesini arzu etm i olsalar
da, bu dnem de, olaan ticar ilemlerde altn kullanld
pek grlmyor.
II. Frederick 1231 ylnda Sicilyada, pek beenilen altn
Augustaleyi bastrd. Bunlar ortaa sikkelerinin aheseri
dirler, ancak hibir zaman Gney talyann snrlarnn te
sine geememilerdir. 1252 ylnda Floransada, zerlerinde
kentin amblemi olan zambak figr basl olduu iin by
le adlandrlan ilk florinlerin (jlorino doro) karlmasyla
Avrupada altn paralarn yaylmasnn yolu alm oldu.
Bunu bir sre sonra Cenova izledi ve 1284te Venedik, ken
di duka ya da zechiniyle, florinin bir kopyasn tedavle
kard. Bu iki gzel madeni para, 3,5 gram geliyor ve aynen
grosun bir sounun deerine eit olmas gibi, bir gm
gros poundun deerine eit bulunuyorlard. Bylece altn
poundun sunuluuyla pound, sou gibi, bir hesap paras ol
maktan karak, gerek bir para olmaya balyordu. Karolenj dneminde fiilen tedavlde bulunan biricik para olan
dinar, bundan byle yalnzca kk ilemlerin sikkesi olu
yordu. Sekizinci yzylda Akdenizin kapanmas, uzun bir
134
'36
137
1082 ylnda Saint-Hubert Manastr reisine bir m lk satnalabilmesi iin gerekli olan paray veren Liegeli tacirler bu
trdendi.41 Her ne kadar taraflar arasndaki szlemeye ili
kin hibir ey bilmiyorsak da, bu dn verme ilem inin
karlksz olduunu dnm ek m m kn deildir. Borcu
verenler, elbette, karlk olarak saydklar yeterli avantajlar
karlnda buna raz olm ulardr ve herhangi bir ekilde
faiz alm aktan kanm olduklarna inanm ak zordur. Her
halde, faiz uygulamas, onikinci yzyln ortasnda btn
iddetiyle ortaya km grnmektedir. Saint-Omerli Willi
am Cadenin (1166 yl dolaylarnda lm tr) ayn zam an
da eya ve para ticaretini birlikte y r ttnden kuku
duymamamza yetecek, bu kiinin i hayatna ilikin yeterli
veriye sahibiz. O nu, ngiliz m anastrlarndan, koyunlarn
ynn pein satn alarak gerek kredi ilemleriyle urat
n gryoruz ve byle davranmakla yalnzca ann b
tn byk tacirlerinin bavurduklar yola uymu olduun
da hi kuku yoktur. stelik, baharat, arap, yn, kuma ve
teki mallarn loptan ticaretinde alm ve satmlarn kredi ile
yapldna ilikin deliller de yok deildir.
Parasal dolamn yetersizlii, normal olarak kredi ilem
lerinden yararlanlm olm as varsaym dnda, byk
apl ticaretin gerekletirilmesinin m m kn olabileceini
kavramay olanaksz klm aktadr. Kredi kullanm k o n u
sunda, ekonomik ilerlemenin ktadan ok daha nce bala
d talya, kusur bulunam ayacak deliller sunmaktadr. Da
ha onuncu yzylda Venedikliler, deniz ticareti giriimleri
ne para yatryorlard ve Cenova ile Pisa kendilerini deniz
cilie adar adamaz, ok sayda soylu ve burglu, sermayele
rini denizde riske sokmay gze alyorlard. Bu ie yatrlan
miktarlarn kk oluu, bu yatrmlarn nemi konusunda
41 Chronique de Saint-Hubert, ed. H anquet, s. 121.
140
141
142
ler, Rostocklu Johann Tlnerin Handlungsbchefi,45 Hamburglu Vicko von Geldemsen46 ve Lbeckli Hermann ve Jo
hann VVittenborgunkiler47 ve hepsinden daha eski olan yine
Lbeckli W arendorplarnkilerdir.48 O nnc yzyln ba
nda Leonardo Pisano (Leonardo Fibonaci) tacirlerin kulla
nm iin bir aritmetik bror hazrlamtr.
Yabanc dil bilmek de phesiz i adamlar arasnda yay
gnd ve ekonom ik ilerde Franszca, bugn ngilizcenin
oynadna benzer bir rol oynuyordu. Bunun oluum unda
elbette Champagne panayrlarnn byk etkisi oldu. Bu di
li retm ek iin, o n d rd n c yzyln o rtalarn d a Brugesde yaymlanm birka kk konum a kitab zaman
mza kalmtr.49 Franszcann yansra Latince de, zellikle
Romen ve Cermen halklar arasnda, uluslararas bir dil ol
ma ilevini yerine getirmeye devam etmitir.
Eitimin gelimesi, kredinin geliimiyle yakndan ilgili
grnm ektedir ve talya rneinin ortaya koyduuna gre,
kredi alanndaki gelime arttka, eitimdeki bu ilerleyi de
daha hzl olmutur. Gnm ze kadar korunm u olan tica
r belgeler, uzun dnemli demelerin ok yaygn olduunu
gstermektedir; yukarda anlan muhasebe defterlerine geli
igzel bir bak bu gerei aklar. Bundan baka, bu def
terler yalnzca perakende ticaretle ilgilidir. Toptan ilemler
143
146
byk soylular, kentlerin burjuvalarna borluydular. Artoisllarn yansra Lens, Louai, Tournai, G hent ve Valenciennesli burjuvalarn bor verenler arasnda olduklarn du
yuyoruz ve bunlara borcu olanlar arasnda Flander Kontes
leri Jeanne ve Marguerite, Kont Gui de Dampierre, oullar
Robert ve Jean, Liege Piskoposu, Artois Kontu 11. Robert ve
pek ok bakalar bulunm aktadr. Bor verilen m iktarlar
60tan 14.000 livreye kadar deimektedir, ancak ayn kii
ler srekli olarak yeniden borlanmaktadrlar. Gui de Dampierrein, 1269 ylndan 1300 ylna kadar yalnzca Flander
kontluundaki borlar toplam 55.813 livreye ulam tr ve
baka daha ne kadar borcu olabileceini ise bilemiyoruz.
Borlarn denmesi genellikle bir yllk sre iinde ve kimi
zaman zengin burjuvalarn, kimi zaman Arrasm ve Bethuneun avoueleri* ve Audenarde Lordu gibi nemli ahsiyet
lerin ve de kimi zam an (ki ounlukla byle oluyordu)
Bruges kentinin kefalet garantisi altnda oluyordu. Kimi za
man da garanti borlunun gayri m enkulnce salanyordu.
Kentler de soylular kadar bor almaya hazrdlar. By
ve k ile srekli olarak tacirlerin para antalarna ba
vuruyorlard. 1284 Ekim inden 1305 ubatm a kadar, on
ayr d u ru m d a B rugesn ald b o r la r toplam o lara k
460.000 livreye ulayordu.54 Din! kurulularn ihtiyalar
daha az dikkate deer olmakla birlikte, onlar da srekli ola
rak kredi peinde kouyorlard ve Bapiskopos Eudes Regaudun (1248-69) gezileri srasnda tuttuu gnlk, Norm andiyanm hem en hem en b t n m an astrlarn n bor
iinde olduunu gstermekledir.
Bu rnekler, ticaretten salanan m tedavil serm ayenin
varlndan doan kredi ilemlerinin kapsamn aklamaya
{*) Avou: O dnem de Fransada dava vekillerine verilen ad. - .n.
54 G. Bigwood, a.g.e., c. 1, s. 99.
147
148
lard. Burada, Sienam n Gallerani, Buonsignori ve Salimbene, Floransann Bardi, Peruzzi, Pucci ve Frescobaldi, Piacenzann Scotisini, C eneviz, Pisoja ve L anguedoclu
Chorsinlerin yamsra grmekteyiz. Btn bu gneyliler ti
car bir eitime, kambiyo ve kredi ilemlerinde yerlemi
detlere ve srekli iliki iinde olduklar Avrupann byk
ticar merkezlerine ait bilgilere sahiptiler ve bu durum on
lar rek ab et edilem ez y ap yordu. B ouvines sav an d an
(1214 - .n.) sonra K ontes Jeannem , kocas Ferrand de
Portugal Philip Augustusn elinden fidye vererek kurtar
mak iin, talyan kredisine bavurm u olmas artc de
ildir. Kontes, 1221 ylnda, 34.626 livre borlanmak kar
lnda 29.194 livre elde etmiti. Faizciler iin bu gzel bir
iti ve hi kukusuz Kontes de kendi payna bu faizcilerin
i bitiren rolleri nedeniyle kendisini kutlayabilirdi.S7 Ne
olursa olsun, o tarihten itibaren, da tesinden (utram ontani: talyan ve svireliler iin kullanlan bir deyim - .n.)
bor alma uygulamas hzla yayld.
Kredinin gelimesi ald eitli biimlerde grlm ekte
dir. Cham pagne panayrlar genellikle bor dem elerinin
yapld yer olarak saptanyordu ve borcun sresini de be
lirliyordu. Fakat ayrca talyan bankerler de lke dndaki
demelere araclk ediyorlar ve kambiyo ilemleriyle kli
ring brosu uygulamalar, yani borlarn takas edilmesin
deki ustalklar, onnc yzyln sonlarndan itibaren,
Alplerin kuzeyindeki bankaclk lekelini onlara kazandr
yordu. Fransa ve ngiltere krallar, yresel byk lordlar,
piskoposlar, manastr reisleri ve kentler, bunlarn uluslara
ras mterileriydi. Papalk, elinin altndaki muazzam m ik
tarlar ekip evirm ek, K atoliklerden alnan istee bal
vergiyi toplamak ve Kiliseyi bunaltan ve giderek artan her
57 a .k , s. 180.
150
151
154
155
156
157
159
160
BENC BLM
161
162
165
166
167
170
dan duruyordu; Macaristann gelimemi durum u ve Balkanlarn bilmez tkenm ez sorunlar, bu nehrin alt kesim
lerinde her trl ulam olanaksz klyordu. stelik Al
manyann ileri derecedeki siyasal blnm l, impara
torlarn zayfl ve rakip hanedanlar arasndaki mcadele,
ekonom ik hayatn gelimesi iin fevkalde elverisizdi. tal
yann daha ileri bir uygarlktan ve ktann denizle ilikisini
kolaylkla salayan coraf konum dan elde ettii avantajlar
ayrntlaryla anlatm ann yeri buras deildir.
Feodal byk lordlann engellemesiyle karlamadan, l
kenin bir ucundan teki ucuna kadar otoritesini duyurabilen Avrupadaki tek ulusal hkm ete sahip olan ngiltere,
b tn kta devletlerininkinden daha stn bir ekonom ik
ynetime sahipti. Ancak, ne endstrisi ne de ticareti bu el
verili koullardan yararlanabiliyordu. O ndrdnc yzy
ln ortalarna kadar, ngiltere esas olarak bir tarm lkesiy
di. Onbirinci yzyldan beri ktali tacirlerin k sk urad
liman Londra dnda btn kentler, III. Edwardin saltanat
yllarndan nce, retim lerini kendi hemehrileri ve evre
lerindeki krsal alann sakinlerine yetecek dzeyde tutuyor
lard. O n n c yzyln yaklak bir elli yl boyunca
Stradfordun farkl durum u dnda, krallktaki o m kem
mel yn yalnzca kendi tketim lerine ve yerel m terileri
ne yetecek kadar retiyorlard. Bu arpc anormalliin ne
deni, erken rtaalardan itibaren Flander kum ann ola
anst gelime gsterm i olm asnda aranm aldr. Felem enkteki kom ularnca geride braklan lngilizler, onlara
hammadde salamakla yetiniyorlard. Gnm zde Arjantin
Cumhuriyeti ve Avustralya, Avrupa ve Amerika iin neyse,
onlar da Flander kuma endstrisi iin ayn eydiler. O nlar
la rekabet etmek yerine, her zaman sat olan yn daha
ok m iktarda retm ekle yetiniyorlard. ngilteredeki Cis
tercian manastrlar koyun yetitiricisi olarak stnlk ka
172
zandlar. Yn ticareti Ouse zerindeki St. Ives, W inchesterdeki St. Giles, Stourbridge, Bostondaki St. Botolph,
W estminster, N ortham pton ve Bristol panayrlarnn zen
ginliini salarken, ayn zamanda kralln da gelirlerinin
byk bir ksm n temin ediyor ve lim anlarda durm adan
artan faaliyete yol ayordu.7
Ancak, artc grnrse de, ngiliz gemicilii bu lke
nin yn ihracatyla birlikte gelimedi. Her eyden nce bu
yn esas olarak kta gemilerince tanyor ve bu i onnc yzyla gelindiinde hem en hem en tam am en Ttonik
Hansann tekeline giriyordu. ngiltere krallar, ortaalarn
sonundan nce tebaalarnn tam aclk iini gelitirm ek
iin hibir giriimde bulunmadlar.8 Aksine, yabanc tacirle
ri, her trl ayrcalklar bahederek, kendi kylarna ek
mek iin pek hevesli grndler. Kukusuz onlarn bu po
litikas zellikle mal nedenlere dayanyordu. nk hzi
neleri yabanc ticaret zerine konan vergilerle ve tahtn
Londrada yerlemi serm ayedarlardan ald dn para
larla besleniyordu. O nnc yzyla gelindiinde, burada
ok sayda talyan yerlemi bulunuyordu ki bunlar Flanderde saltklar ya da dorudan Alplerin tesindeki kuma
merkezlerine ve zellikle Floransaya gnderdikleri ynn
ticareti ile mal ilemlerini bir arada yrtyorlard.
Fransann ekonom ik nitelii, Ingilereninkinden ok da
ha karmakt. Ortaalarn sonundan nce Fransa, hibir
anlam da ekonom ik bir btnle sahip deildi. Birbiriyle
7 A. Schaube, Di V/ollausfuhr Englands vom Jahre 1273, bkz. Vieneljahrscrijt fitr
social-und V/irtschafisgeschichtc, c. VI (1908).
8
1381'de b ir yasa, krallktaki ticareti yalnzca gem ilerine hak olarak tannyor
d u . A ncak b u n u uy g u lam ak im kn bulunm ad iin, eskiden o ld u u gibi
Hanse gem ilerine bavurm ak zorunlu oluyordu. Bununla birlikte 1381 Yasas,
yeni b ir politikann, devletin ekonom ik m dahalesinin habercisi olan b ir poli
tikann balangc olarak saylmaldr. Bkz. FR. alter, The Economich History
Review (1931), s. 93.
173
174
175
176
Fransa, arap ve tuzun yansra, Artois ve N orm andiyadan tahl ihra ediyordu. Orta alarn iviti olarak ad
landrlan iviotu, Picardyde yetitiriliyor ve bunun ticare
ti Amiens ve Languedocda younlaarak Toulouseun refa
hna byk katkda bulunuyordu. ivitotu, Flander ve tal
yan kuma endstrilerinde hazr bir pazar buluyordu.
Bylece Ortaa Fransas, bir btn olarak bugnn Fran
sas na ok benzeyen bir nitelie sahipti. Endstrisi kendi ih
tiyalarna yetiyor ve Limogesin ss eyas gibi birka lks
rn dnda, Avrupa ticaretinde yalnzca nemsiz bir yer tu
tuyordu. Kuzey kentlerindeki kuma ticaretinin, Champagne
panayrlarnn gelikin olduu dnemde etkin olduu, fakat
bu panayrlarn kyle birlikte uluslararas ticaretteki
yerlerinin Flander ve Brabant tarafndan alnd dorudur.
Kralln en kuzeyindeki Tournai ve (esasen imparatorlua
ait olan) Valencinnes, kukusuz birinci dereceden tekstil
merkezleri olarak kaldlar ama Brugesin eline bakyorlard
ve Felemenkin ekonomik etki alanna dahil bulunuyorlard.
Fransann zenginlii, her eyden nce, toprann salad
bol, eitli ve mkemmel rnlerden ileri geliyordu. zellik
le, btn hali vakti yerinde ailelerin sofrasnda baharatn yamsra yerini alan arab, onu talya ile birlikte Avrupann
lks yiyeceklerinin sencisi yapyordu. Bununla birlikte,
talyadan farkl olarak, ticaret iin rettii bu mallar kendi
sinin ihra etmeyiine dikkat edilmelidir. Akdeniz ticaretinde
etkin bir yer tutan Marsilya ve Provans limanlarnn gemileri
dnda, kelimenin gerek anlamnda bir ticaret filosu yoktu.
Gaskonya Krfezi, Kanal (Man Denizi) ve Kuzey Denizinde
gemicilii, hemen hemen tamamen Baskllar, Breonlar, lspanyollar ve Hansallar gibi yabanclara brakmlard. Ancak
Fransada, ne ticar ne de endstriyel byk servetler yoksa
da, Yz Yl Savalar felketine kadar, bunu telfi eden ve hi
bir yerde bulunmayan bir refah ve istikrar yrrlkteydi ve
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
ALTINCI BLM
Kentsel
Ek
o n o m
ve
ENDSTRNN DZENLEN
189
193
196
2. Kentsel Endstri7
Kentlerde yiyecek m addelerinin tedarigi konusunda az n
ce belirttiimiz zellikler, endstrinin rgtlenii konusun
6 L. G oldschm idt. Universalgeschichte des Handelsrechts, s. 230 ve devam .
7 Bibliyografya: L.M. H artm ann, Z ur Geschichte der Znfte im Frhen M iitelalter,
bkz. Zeitschrift f r Social-und Wirtschaftgeschichte, c, III, (1896); R. Eberstadl,
Der Eisprung des Zunftwesens (Leipzig, 2nci ed. 1915); G. Von Below, H anw erk
u n d Hofrecht, bkz. Vierteljahrstdrift f r Social-und Wirtschaftgeschichte, c. XII
(1914); F Keutgen, Aem ter und Znfte (Jena, 1903); G. Seeliger, Handwerk und
Hofrecht, bkz. Historische Vierteljahrscrift, c. XVI, (1913); Alm anca bibliyograf
ya iin Kulischer, a.g.e., c. I, s. 165'e bavurunuz; G. Des Marez, La premire
tape de la formation corporative. Ventr'aide, bkz. Bull, de la Classe des Lettres
deVAcad. royale de Belgique (1921); E. M artin Saint-Lon, Histoire des corporati
ons de mtiers (Paris, 3nc bask, 1922); G. Fagniez, tudes sur l'industrie et la
198
199
200
201
k o n u su d n e m d e , P o n to ise (1 1 6 2 ), H agenau (1 1 6 4 ),
Hochfelden ve Swindratzheim (1164ten nce) gibi9 nem
siz kentlerde grlebiliyorsa, daha nem li yerlem elerde
daha nce ortaya km olmaldrlar. u da var ki, ok n
ceki bir tarihle esnaf loncalarnn var olduklarn gsteren
belirli sayda belgeye de sahibiz: 1099 ylnda Mainzde do
k u m aclar, 1106 y ln d a W orm sta b a lk la r, 1128de
W urtzburgda ayakkabclar, 1149 ylnda Klnde yorganc
lar geleneksel gruplar oluturm ulard. O nikinci yzyln
banda Rouende, debbaglar, bu meslei icra etm ek isteyen
herkesin girmek zorunda olduu bir lonca kurm ulard. n
gilterede, I. Henrynin saltanat yllarnda (1100-35), Ox
ford, H untington, Winchester, Londra ve Lincolnde esnaf
loncalarndan sz edilm ektedir ve bunlar ksa sre sonra
btn kentlere yaylmtr.
Bundan u sonuca varabiliriz; onbirinci yzyldan bala
yarak kamu otoriteleri zanaatkrlar, denetlenmesi gereken
farkl zanaat says kadar gruba blerek kent endstrisini
dzenlemilerdir. Bu gruplarn her biri, icrasna kendilerini
adadklar zanaat yelerine sakl tutm ak hakkna sahiptiler.
Bylelikle bunlar, esasen endstriyel serbestiden m m kn
olduu kadar uzaklatrlm ayrcalkl gruplard. Bakalar
n darda brakma yntemi ve korumaclk esasna gre ku
rulmulard. Bunlarn sahip olduklar tekel, Ingilterede gild,
Almanyada Znuftzwang ya da Innung adyla biliniyordu.
Hi kuku yok ki, zanaatkrlann bu zorunlu snflandrl
ma ve denetlenmesi ncelikle zanaatkrlann karlann ko
ruma asndan gerekletirilmiti. Tketiciyi hile ve sahte
cilie kar korum ak iin endstriyel uygulamay dzenle
mek, satlar kontrol etmek yeterlidir. Loncalarn yararlan
d meslek! tekel ise, aslnda tamamen onlarn insafna terk
9 F. K eutgen, Urhundcn zu r staedlischcn Vcrfassungsgeschichtc. s. 136, (Berlin,
1899).
203
204
205
Ancak bu kar k onlarn cesaretini krmad. O ndrdnc yzyl boyunca, her yerde deilse de, kendi doyenlerini
ve jurelerini aday gstermek, siyasal bir grup olarak tann
mak ve yksek burjuvazi ile yetki paylamak haklarn elde
ettiler.
Esnaf loncalar, sahip olduklar siyasal etki ve i zerklik
asndan bir yerden baka yere olduka byk farkllklar
gsterm ekle birlikte, bunlarn ekonom ik rgtlenm eleri
btn Avrupada birbirine benziyordu. H er yerde tem el
zellikleri ayn idi. Ortaa kent ekonom isinin doasnda
var olan korumaclk kendini en gl olarak burada gste
riyordu. Loncalann temel amac, zanaatkarlan yalnzca d
rekabete kar deil fakat ayn zam anda kendi yelerinin
rekabetine kar korumakt. Kentin pazarn, yabanc rn
lere kaparken, yalnzca kendi yesine ak bulunduruyor
du, ve ayn zamanda meslek yelerinden hibirinin dierle
rinin zararna zenginlememesine dikkat ediyordu. Bu ba
lamda giderek daha ayrntl dzenlemeler, herkes iin ayn
olan bir uygulamay ynlendiriyordu; alma saatlerini be
lirliyor, fiyat ve cretleri saptyor, her trl reklm yasakl
yor, atlyelerdeki ii ve alet saysna karar veriyor, en kl
krk yarc ve engizisyona zg yetkilerle donatlm neza
retiler tayin ediyor, tek kelime ile, yelerinin her birine
hem koruma hem de m m kn olduunca eksiksiz bir eit
lik salamann arelerini aryordu. Sonu, her birinin ba
mszlnn, tm nn gl bir ekilde itaat altna aln
mas yoluyla salanmas eklinde oldu. Loncann sahip ol
duu tekel ve ayrcalklarn karl, her trl giriim g
cnn yok edilmesiydi. Hi kimsenin, bakalarndan daha
abuk ve daha ucuza retim de bulunabilecei yntemlerle
bakalann zarara sokmasna izin verilmiyordu. Teknik ge
limeler, hyanet olarak karlanyordu. lksel olan, dura
an bir endstride, deimeyen koullard.
206
208
210
211
YEDNC BLM
213
214
216
217
219
223
11 IM fon d u com m un de la ville dYpre dem eure dehors les portes, qui m aint
outrageus et h o rrible fait et conspiration o n t fait su r les boins de la ville... si
que les portes fussent ostes, li boine gent de la ville seroient en pril de estre
m ourdri p ar n uit et d e desrobeir le u r avoir." Bulletin de la Commission royale
dhistoire, 5'inci seri, c. Vil (1897), s. 28.
227
228
229
231
232
233
234
235
237
238
239
240
242
243
244
G enel Kaynaka
E konom ik ve toplum sal tarihe ilikin zel bir kaynak kolleksiyonu yoktur. Ama
toplum sal tarihe ilikin h er trl belge; polypcha, em lk sicilleri, urbaren, weistm cr adl yazl belgeler, sanayi ynetm elikleri, zel ve kam usal kaytlar, yazm alar
vs. h er lkede yaym lanm ve giderek daha ok sayda yaym lanm aktadr. O nlar
dan burada sz etm en in pek yaran olmayacaktr. O kuyucu, deiik lke ve d
nem lere ilikin belge ve teki kaynaklan, aada ad geen kitaplarda bulacaktr.
Toplum sal ve ek onom ik gelimeyle dorudan ilgili belgelere ek olarak, bu ko
nuyla uraan tarihi, setii dnem in genel tarihine ilikin kaynaklardan da ay n ca haberdar olm aldr. Bu d u ru m , m alzem enin by k o unluunu n zel siciller,
kaytlar, custum allann yansra, yllk, gnlk ve anlardan karld O rtaa iin
zellikle geerlidir. Bylelikle tam bir toplum sal ve ekonom ik tarih bibliyografya
s, genel b ir ortaa bibliyografyas haline gelecektir.
Kitabn y azan , b u nedenle, Ortaa boyunca ya da O rtaan b yk bir bl
m boyunca, genel ya da belli bir lkenin ekonom ik ve toplum sal gelim esini ele
alan m o dem yaptlarn yansra, gelim elerin belirli bir b l m n n tarihini arat
ran eserleri de sralam ay gerekli grm tr. zel du ru m lara ilikin bibliyografya
lar h er blm e eklenm itir.
GENEL ARATIRMALAR
K. Bcher, Die Entstehung der Volkswirtschaft (1893), T bingen, T nci bask, 1910.
W. C unnigham , An Essay on Western Civilisation in Its Economic Aspects, C am brid
ge, 1 8 9 8 -1 9 0 0 ,2 c.
M. Kowalewsky, Die konomische Entwickelung Europas bis zum Beginn der Kapita
listischen W irtschaftsform (Alm anca evirisi) Berlin, 1901-14, 7 c.
A. Dopsch, Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der Europaeischen Kulturentwic
kelung aus der Zeit von Caesar bis a uf Karl den Grossen, V ienna, 2'nci bask,
1923-4, 2 c.
R. K tzschke, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des M ittelalters, Jena, 1924.
J. Kulischer, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters, und der Neuzeit, Mnih-Berlin, 1 9 2 8 -9 ,2 c.
J.W. T h om pson, An Economic and Social History o f the Middle Ages, New YorkLondra, 1 9 2 8 -3 1 ,2 c.
M. Knight, Economic History o f Europe to the End oj the Middle Ages, Cambridge
(M ass.), 1926.
245
246
SREL YAYINLAR
Vierteljahrschrift f r social und Wirtschaftsgeschichte, herzg. von L. A ubin, Leibzig
(1893-1900, yllarnda Zeitschrift f r Social-und W irtscha/tsgeschichte adyla ya
ym lanm tr.)
Revue d'histoire conomique et sociale, Paris, ilk yaym tarihi 1903.
Economie History. A Supplement o f the Economie Journal, ed. by J.M . Keynes and
D.H. Macgregor, L ondra, ilk yayn tarihi 1926.
The Economic History Review, ed. by E. Lipson and R.H. Tawney, 1927-34, and by
M.M. Postan from 1934, Londra, ilk yayn tarihi 1927.
Journal o f Economic and Business History, ed. E.E G ay ve N.S.B. Gras, Harvard University, 1928-32.
Annales d'histoire conomique et sociale, ed. by M. Bloch an d L. Febvre, Paris, ilk
yaym tarihi 1929.
247