You are on page 1of 250

HENRI PIRENNE

O rta a A v ru p as n n E k o n o m ik v e S osyal T arih i

Histoire de Moyen Age, Henri Pirenne, Gustave Cohen, Henri Focillon


1933 Presses Universitaires de France
Economie and Social Hiscoty o f Mdival Europe
1936 Routledge & Kegan Paul Ltd.
iletiim Yaynlan 1120 Tarih Dizisi 36
ISBN-13: 978-975-05-365-8
2005 letiim Yaynclk A. .
1-2. BASKI 2005-2007, stanbul
3. BASKI 2009, stanbul
DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Suat Aysu
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELT Serap Yeen
BASKI ve CLT Sena Ofset

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok' 6. Kat No. 4NB 7-9-11


Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21
le t i im Y a y n la r

Binbirdirek Meydan Sokak iletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul


Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

HENRI PIRENNE

Ortaa
Avrupasnn
Ekonomik ve
Sosyal Tarihi
Economic and Social History
o j Medieval Europe
NGLZCEDEN EVREN
U ygur Kocabaolu

HENR1 PIRENNE (d: 1862 - : 1935) Ortaalar Avrupas ve Belika tarihinin nde
gelen araurclanndan birisi olan Henri Pirenne, 23 Aralk 1862'de Belikada do
du. Byk bir sanayicinin olu olan Pirenne, Liege niversitesinde doktora reni
mi yapt. Leipzig, Berlin ve Paris niversitelerinde almalarn srdren Henri Pirenne, 1886 ylnda Ghcm niversitesinde profesr oldu. 1930 ylnda emekli olana
kadar ayn niversitede Ortaalar ve Belika Tarihi dersleri verdi.
Almanlarn Belikay igali srasnda ders vermeyi reddeden Henri Pirenne 1916
ile 1918 yllan arasnda Almanlar tarafndan hapsedildi. lm nden sonra yaym
lanm olan Avrupa Tirrilfnin taslan bu mahpusluk yllannda belleinde olutur
d u . Pirennein ilk nem li kitab, Ortaalarda Din ant Kentinin Anayasas Tarihi
(1889) adl ortaalar kent hayaun anlatan almasdr. En nemli yapt yedi ciltlik
Belika Tarihi (1900-1932) Henri Pirennee uluslararas bir n kazandrd.
Henri Pirennein 1922 ylnda Amerika'daki Princeton niversitcsi'nde verdii
dersler daha sonra (1925) Ortaa Kentleri ad alunda yaymland. Bu yapt, oraagiann sonlannda kentsel merkezlerin ve ticari faaliyetlerin canlannn klasik bir
zmlemesi saylr. lm nden sonra yaynlanan Muhammcd ve arlman (1937) adl
yapmnda Pirenne, Roma Imparaorlugunun knn Cermen istilalarnn deil,
Akdenizdeki Arap egemenliinin bir sonucu olduu tezim ortaya att. ok eser ver
mi bir tarihi olan Pirennein teki nemli yaptlar arasnda Eclcmenk'delti Esli De
mokrasiler (1910), Ortaalarn Sonu (1931), Ortaa Kent Anayasalarnn Kkeni
(1895) saylabilir.
Belika Kraliyet Tarih Komisyonu Bakanl ve Uluslararas Tarih Kongresinin
yneticiliini de yapm olan Henri Pirennein Ortaa Avrupacnn Ekonomik ve Sos
yal Tarihi (1933) adl bu yapt ortaa Avrupa tarihinin baeserlerinden biri sayl
maktadr.
Pirennein lkemizde bir dier kitab Ortaa Kentleri /.Kkenleri ve Ticaretin Can
lanmas (cv. Sadan Karadeniz) letiim Yaynlanndan kt.

indekiler

nsz............................................................................................. 7
G R ..............................................................................................................9
B R NC BOL M

TCARET N C AN L ANI I ...........................................................................25

. Akdeniz.....................................
25
2. Kuzey Denizi ve Battk Denizi................................................ 31
3 . Ticaretin Canlan.................................................................. 36
K NC B L M

K e n t l e r .................................................................................................... 5 i

. Kentsel Hayatn Canlan.......................................................51


2. Tacirler ve Burjuvazi...............................................................56
3. Kentsel Kurumlar ve Hukuk................................................... 62
NC BLM

T o p r a k v e K i r s a l S i n i f l a r ....................................................... 7 i

. Manor rgtlenmesi ve Sertlik.............................................. 71


2. Onikinci Yzyln Bandan tibaren Tanmdak Deimeler .81

D R D N C BL M

O nnc Y z yilin S o n u n a Ka d a r T Ic a r e t
. Ticaret H areketleri

_____ 103

_................................................................ 103

2. Panayrlar----------- ....................113
3. Para......................
121
4* Kredi ve Para Alverii.................................................... ....136
BE NC BL M

O nnc Y zyilin So n u n a Kadar


U L U S L A R A R A S I T C A R E T ...............................................

161
. Mallar ve Uluslararas Ticaretin....Ynleri..................
161
2. Uluslararas Ticaretin Kapitalist...Nitelii............................ 181

A L T I N C I BL M

K e n t s e l E k o n o m v e E n d s t r n n D z e n l e n I

. Ekonomik Merkezler Olarak Kentler.


Kentlerin Beslenmesi
.......
2. Kentsel Endstri..........................

189

.........................189
198

Y E D N C BL M

ON D RT VE ONBENC YZYILLARDAK
EKONOMK DEMLER
...................................

. Felketler ve Toplumsal Karklklar.........


............213
2. Himayecilik, Kapitalizm ve Merkantilizm
.......
231
G en el K ayn aka

245

nsz

izleyen sayfalarda, Roma lm paratorlugunun sonundan onbeinci yzyln ortalarna kadar, Bat Avrupann ekonomik
ve toplumsal evriminin nitelik ve genel dorultusunu ana
izgileriyle anlatmaya altm. Bu geni alan, paralarnn
birbirleriyle srekli iletiim iinde bulunduu tek bir btn
olarak grmeye gayret ettim. Baka deyile, uluslararas bir
hareket noktas benimsedim ve her eyden nce, yalnzca
farkl lkelerde deil fakat ayn lkenin farkl kesimlerinde
aldklar zel grnm leri ikinci planda tutarak, betim le
nen olaylarn asl karakterini ortaya koym aya uratm .
Bylece doal olarak, Ortaalar boyunca ekonom ik hare
ketin en tam ve en hzl gelitii lkelere, rnein tm Av
rupadaki dolayl ya da dorudan etkileri her zaman gzle
nebilecek olan Felem enk ve talya gibi lkelere zel bir
nem vermek durum unda kaldm.
Bilgi daarcmzda hl o kadar ok boluk var ki, olay
lar aklamak, onlann isel balantlarn izleyebilmek iin
olaslklara ya da varsaymlara bavurm ak zorunlu oluyor.
Ancak gereklere hakszlk etm emek iin kuramlara sn7

mamaya zen gsterdim. Amacm gerekler tarafndan yn


lendirilmektir. Bununla birlikte baarl oldum diye kuku
suz vnemem. Son olarak, en tartmal sorunlar bile, el
den geldiince ak bir biimde ortaya koymaya altm.
O kuyucunun benim aklam alarm tam am lam a ya da
grlerim i eletirmesine olanak verecek kitaplara ilikin
gerekli gndermeler, her blme eklenmi (ngilizce bask
iin zel olarak gzden geirilmi) bibliyografyalarda bulu
nabilir. Bu bibliyografyalarda, ieriklerinin zenginlii ya da
sonularnn nemi asndan gerekten deerli olan eserle
ri vermeyi amaladm; bu, sreli yaynlardaki ok sayda
makaleye yer veriimin nedenini de aklayacaktr. Kolay
lkla grlebilecek eksiklikler iin imdiden zr dilemeli
yim. Bunlarn bir ksm benim kendi bilgisizliimin, bir ks
m da, b tn seme bibliyografyalarn, kanlmaz bir bi
imde, bu semeyi yapann tercihlerini yanstmas gerei
nin bir sonucudur.
HENRI PlRENNE

G I r I

Bat Avrupada, onbirinci yzyldan itibaren yer alan ekono


mik canlanmay anlayabilmek iin, ilkin, nceki dneme
bir gz atm ak zorunludur.
Burada benimsememiz gereken bak asna gre, beinci
yzylda Bat Avrupa topraklarnda kurulan barbar krallk
larnn, eski uygarln en arpc ve kanlmaz karakterini,
yani Akdeniz karakterini hl koruduunu ilk bakta gr
rz.1 Eski dnyann btn uygarlklar, karalarla kuatlm
bu byk denizin evresinde domutur. Bu eski uygarlk
lar onun araclyla iletiimde bulunm ular, fikir ve ticaret
lerini onun araclyla geni alanlara yaymlardr ki bu du
rum, Akdenizi, Britanyadan Frata tm eyaletlerin etkin
1 Bu gerek, gn m zd e, b ein d yzyldaki istillarn Avrupa uygarlm ykt
m ve d n t rd n ileri sren iarihilerce bile genellikle kabul edilm ekte
dir. Bkz. E Lot, Histoire du Moyen Age (Histoire Gnrale, Ed. G. G lotz), s. 347.
A. D opsch, Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der Europaeischen Kulturentwicketung aus der Zeit von Caesar bis a u f Karl den Grossen, 2'nci bask (Viyana
1923-4, 2 cilt) adl yapt, im paratorlukta A lm anlarn yerletirilm esinden nce
ve sonraki dnem lerde iktisat tarihi asndan bir kopm ann olm adn gster
m esi asndan deerlidir.

liklerini bir araya getiren, Roma mparatorluunun gerek


anlam da m erkezi haline getirm itir. Ancak byk deniz,
Cermen istillarndan sonra bu geleneksel roln srdr
mtr. talya, Afrika, spanya ve Galyada yerleen barbar
lar iin, Bizans mparatorluu ile ilikilerinin aracs olmaya
devam etmi ve bylelikle srdrlen ilikilerin, ksaca, es
ki dnyann devam olan ekonomik hayatn desteklenmesi
ni olanakl klmtr. Burada, Suriye denizcilerinin beinci
yzyldan sekizinci yzyla kadar Bat ile Kk Asya li
manlar arasndaki faaliyetlerini, Akdeniz havzasnn eko
nom ik birliinin sem bol ve arac olan Roma altn solidusun Cermen krallklarnca korunm asn ve son olarak,
insanlarn hl, tpk Romallar gibi, hakl olarak Mare nostrum (Bizim Deniz) diye adlandrabilecekleri bu denizin k
ylarna ynelik ticaretin genel dorultusunu hatrlatm ak
yeterlidir. Islmiyetin yedinci yzyl iinde birdenbire sah
neye k ve bu byk Avrupa glnn dou, gney ve
bat kylarnn fethiyle durum , tarihin bundan sonraki tm
akn etkileyecek olan sonularyla, deimitir.2 Bundan
byle Akdeniz, o zamana kadar Dou ve Bal arasnda yz
yllar boyu srdrd balant olma ilevini yitirmi, bir
engel olmutur. Her ne kadar Bizans mparatorluu, donan
mas sayesinde, slm saldrlarn Ege Denizi, Adriyatik ve
talyann gney snrlarndan pskrtm eyi baarmsa da,
Tiran Denizi,btnyle Sarazenlerin* egemenlii altna gir
mitir. Balear Adalar, Korsika, Sardinya ve Sicilya, bu deni
2

H. Pirenne, Mahomet el Charlemagnc, ve Un contraste conomique: Mrovingi


ens et Carolingiens Revue belge de phiologie et d'histoire. Ayn yazar. Les villes du
Moyen Age, s. 7 ve dev. (Brksel 1927). Bu gr b u rad ay an u lan m asi m m
k n olm ayan itirazlara yol am tr. Bu kon u d \ki b ir deerlendirm e 11. Lau ren in, Les travaux de H. Pi renne sur la fin du monde antique et les dbuts du
Moyen Age adyla Byzantion, c. Vil, s. 495 ve devam nda grlebilir.

(*) Sarazen ya da Sarakcn (Saracen): A vrupaltlann genel olarak M slm an Araplara verdikleri ad - .n.

10

zi, gneyden ve batdan kuatan Araplara, blgedeki ege


m enliklerini tamamlayan deniz sleri salamtr. Sekizinci
yzyln bandan itibaren bu byk deniz drtgeni iindeki
Akdeniz ticareti mahvolmu ve tm ekonom ik hareket im
di Badata ynelmitir, lbn-i H aldun, canl bir anlatmla,
Hristiyanlar, diyor, burada artk bir tahta bile yzdremezler.3 Bir zamanlar ortak detlerin, ihtiyalarn ve fikir
lerin etkileimini srdren bu kylarda, iki uygarlk ya da
daha dorusu iki yabanc ve dm an dnya, Hillin ve
Han dnyas imdi kar karya gelmiti. Cermen istilla
rna kar koyabilen antikitenin ekonomik dengesi, slmn
saldrs karsnda kt. Karolenjler, Araplarn Pirenelerin
kuzeyine yaylmasn nlediler ama denizi yeniden ele gei
remediler ve hatta yetersizliklerinin bilinci iinde bunu de
nemediler bile. arlman mparatorluu, Roma ve Merovenj
Galyasmn tam tersine, esasen bir kara imparatorluu ya da
(bazlarnn yeleyecei bir anlatmla) bir kta im paratorlu
u idi. Ve bu temele ilikin olgudan, zorunlu olarak, erken
Ortaalara zg yeni bir ekonomik dzen dodu.
M slm anlarn daha ileri uygarlndan Hristiyanlarn
pek ok ey dn aldn bize gsteren daha sonraki tari
hin, ilk dnemlerdeki ilikiler konusunda aldatc grleri
beslem esine izin verilmemelidir. BizanslIlarn ve onlarn
Napoli, Amalfi, Bari ve hepsinden ok Venedik gibi uzakta
ki limanlarnn, dokuzuncu yzylda, Sicilya Araplar, Afri
ka, Msr ve Kk Asya ile olduka etkin bir biimde tica
ret yapt dorudur. Ancak Bat Avrupa ile olan durum ol
3 Gcorges Marcaisin Histoire et hisloriens de l'Algerie, s. 212'de (Paris 1931) be
lirttii gibi, Kuzey Afrika lkelerinin Islm iyetin ynetim i altna girdii andan
itibaren, ara sra grlen istisnalar dnda, b t n O rtaalar boyunca, Kuzey
Afrika lkeleriyle Hristiyan Avrupa arasndaki k p r ler atlm t... Kuzey Afri
ka lkeleri. Dou lem inin bir eyaleti haline gelm iti." lbn-i H aldun'un m etni
ne ilikin bilgiyi G. Marcaisin nazik bir m ektubuna borluyum .
4 H. P irenne, Un contrasle iconomitfuc, bkz. 2 nolu dipnot.

11

duka farklyd. Burada, kar karya gelen iki dinin d


manl, taraflar sava halinde tutuyordu. Sarazen korsanla
r Lion Krfezinin kyya yakn kesimlerini, Cenovanm gi
riini, Toskanya kylarn sk sk taciz etm ekten hibir za
man geri durmadlar. Pisay 935 ve 1004 ylnda yamalad
lar ve Barselonay 985te yktlar. Onbirinci yzyln ban
dan nce bu yrelerle spanya ve Afrikadaki Arap limanlar
arasnda herhangi bir iletiimin olduunu gsteren en k
k bir iz bile yoktur. Ky boyunda gvensizlik ylesine
by k t r ki, M aguelonne piskoposluunu M ontpelliere
nakletmek zorunlu olmutur. Ktann kendisi de saldrdan
korunm u deildi. O nuncu yzylda M slm anlarn Alplerde, Garde-Frainetde asker! bir ileri karakol kurduklarn
ve orada Fransadan talyaya geen yolcu ve haclar rehine
olarak tuttuklarn ya da ldrdklerini biliyoruz. Ayn d
nemde Roussillon, onlarn Pireneler tesine tadklar aknlarn deheti iinde yaamtr. Sarazen aknclar 846 yln
da Romaya kadar ilerlemiler ve Sain Angelo. kalesini ku
atmlardr. Bu koullar altnda Araplarn yaknl, Batnn
H ristiyanlanna katksz felketten baka bir ey getire
mezdi. Saldrya, gemeyi dnem eyecek kadar zayf ol
duklarndan kendi ilerine ekildiler ve zerinde artk tehli
keyi gze alamadklar denizi rakiplerine terk ettiler. Asln
da, dokuzdan onbirinci yzyla kadar Bat iine kapand.
Her ne kadar uzun aralklarla Konstantinopolise eliler yi
ne de gnderiliyor ve olduka ok sayda hac adm larn
Kudse yneltiyorduysa da, hedeflerine lllirya ve Trakya
zerinden uzun ve zor yolculuklar sonucu ya da Adriyatiki
aarak talyann gneyindeki Bariden Rum gemileriyle ula
yorlard. Nitekim, onlarn bu seyahatlerini, bazen yapld
gibi, slm yaylmasndan sonra Bal Akdenizde deniz
ulam nn devam etliinin bir kanl olarak gsterm enin
hakl nedeni yoktur. Deniz ulam tamamen son bulmutu.
12

Akdenizin byk bir ticaret yolu olmu olmasna karn,


ticari faaliyet de varln srdremedi. Ticaretin canl oldu
u srece, talya, spanya, Afrika ve Galya limanlaryla bun
larn h in terlan tn d a ticareti, denizciliin s rd rd n
gsterm ek kolaydr. Elim izdeki, maalesef pek nadir olan
belgeler, Arap istilsna kadar, tm bu lkelerde bir profes
yonel tccar snfnn, varl inkr edilemez ama nemi
belki sz gtrr bir ihracat ve ithalt ticaretini srdrdk
lerini kukuya yer vermeyecek ekilde gsteriyor. Bylelik
le Roma kentleri, deniz kysndan kuzeye doru, en azn
dan Ren Vadisine kadar uzanan bir trafiin toplanma nok
talar ve i merkezleri olarak kaldlar. Bu merkezlere, Akde
niz kylarna boaltlan, baharat, dou araplar, papirs ve
ya ithal ediliyordu.5
Yedinci yzylda Mslmanln yaylmasyla Akdeniz li
m anlarnn kapanm as, zorunlu olarak, bu faaliyetin ok
hzl bir biimde gerilemesine yol at.6 Sekizinci yzyl bo
yunca ticaretin durmas, tacirlerin ortadan kalkn dour
du ve onlarca ayakta tutulan kent hayat da ayn zamanda
yok oldu. Roma kentleri, piskoposluklarn ynetsel m er
kezleri olduklar ve bu nedenle piskoposlarn yaad ve
kalabalk ruhban heyetlerinin topland yerler olmalar ne
deniyle elbette varlklarn srdrdler ama, hem ekono
mik nemlerini hem de beled ynetimlerini yitirdiler. Ge
nel bir fakirleme apakt. Altn sikke ortadan kalkarak,
5 R Scheffer-Boichorst, Die Syrer im Abendlande, bkz. Miltcilungen des Instilutsfr
Oesterrcichischc Ceschichts/orschung, c. VI (1385), s. 521 ve dev.; L. Brhier, Les
colonies des Orientaux en Occident au commencement du Moyen Age, bkz. Byzantinischri/t Zeitschrift, c. XII (1903), s. 11 ve dev.; J.E bersolt, Orient et Occident
(Paris 1929), s. 26 ve dev.; H. Pirenne, Le commerce du papyrus dans la Gaule
Mrovingienne, bkz. Comptes rendus des sances de l'Acad. des Inscriptions et Bel
les-Lettres, 1928 s. 178 ve dev.; ayn yazar. Le Cellarium fisci, bkz. Bull, de la
Classe des Lettres de l'Acad Royale de Belgique, 1930 s. 201 ve devam.
6 Yalnzca bu n o ktada E. Sabb'nin Revue helg. de pliilol. ci d'hist. 1934-35teki iki
m akalesine baknz.

13

Karolenjlerin onun yerine ikame etmek zorunda kaldklar


gm sikkeye yerini brakt. Eski Roma altn solids'un
yerine kurduklan yeni para sistemi, antik ekonom iden ya
da Akdeniz ekonom isinden kopularnn ak bir delilidir.
arlman devrini, hem en her zam an yapld gibi, bir
ekonomik gelime dnemi olarak dnm ek aka yanl
tr. Bu kuruntudan baka bir ey deildir. Gerekle, Merovenjlerle karlatrldnda, Karolenj dnemi, ticar bak
asndan bir dknlk, hatta gerileme adr.7 arl, eer
denemi bile olsayd, deniz ticaretinin yok oluunu ve deni
zin kapannn kanlm az sonularn nlemeyi baara
mazd. Bu sonularn Gneyi etkiledii iddetle Kuzey'i et
kilemedii yeterince dorudur. Dokuzuncu yzyln ilk ya
rsnda Q uentovic (bugnk Etap-les-sur-la C anche) ve
Duurstede (Ren zerinde Utrechtin yukarsnda) limanlar
olduka sk ziyaret ediliyor ve Frizye* gemileri, Scheld,
Meuse (Maa) ile Ren nehirlerini amay srdryor; Kuzey
Denizi boyunca ky ticaretini devam ettiriyorlard.8 Ancak,
bu gerekleri, yeniden douun belirlileri olarak hayal et
m ekten kanmalyz. Bunlar, Roma mparatorluu zaman
na kadar geri giden ve Merovenjler dnem inde de devam
eden bir faaliyetin duraklam asndan baka bir ey deildir.9
Aix-la-Chapelledeki kraliyet saraynn allagelmi varl
nn ve onun pek ok saydaki personelinin geiminin sa
7

L. H alphen, Eluds critiques sur lhistoire de Charlemagne, s. 239 ve dev. (Paris


1921); H. Pirenne, a.g.y., bkz. 1 nolu dipnot.

(*) Kuzey Felem enk ahalisine verilen ad - .n.


8

O. Fengler, Quentowic, seine m aritime Bedeutung unter Merowingern und Karo


lingern, bkz. Hansische Ccschichtsblatter, 1907, s. 91 ve devam H. Pirenne,
Draps de Frise ou draps de Flandre? bkz. Vierteljahrschrift f r social-und W irtsc
haftsgeschichte, VII (1909), s. 308 ve devam H. Poclm an, Ceschiedents van den
handel van Noordnedcrland gedurende het Merowingische en Karolingische lijdperk (A m sterdam 1908).

E C um ont, Comment la Belgique fu t romanise, 2'nci bask (Brksel), 1919.

14

lanmas zorunluluunun evre alanlarda ticaretin yalnzca


varln srdrm esine deil, hatta gelimesine katkda bu
lunm u olmas ve buralar, im paratorluk iinde baz ticar
faaliyetlerin gzlenebilecei biricik yerler haline getirmesi
olanakl ve olasdr. Ancak, byle olm u olsa da, Kuzeyliler
gemiin bu son kalntlarna bir son verdiler. Dokuzuncu
yzyln bitiminden nce Quentovic ve Duurstede, yknt
larndan bir daha hibir zam an dorulam ayacak ekilde
adamakll yamaland ve ykld.
Akdenizin Dou ve Bat arasndaki byk etkileim yolu
oluunun yerini Tuna Vadisinin alm olduu dnlebilir
ve zaman zaman gerekten dnlm tr de. Aslnda bu,
eer balangta Avarlar, daha sonra Macarlar tarafndan ola
naksz klmmasayd olabilirdi de. Kaynaklar bize, Strasburg
tuzlalarndan yklenen birka m avnadan baka bir ticaret
trafii olduunu gstermiyor. Elbe ve Saale kylarndaki
putperest Slavlarla yaplan szmona ticarete gelince, bu i,
barbarlara silah salamay amalayan ya da imparatorluun
tehlikeli kom ularndan Karolenj birliklerinin ald sava
tutsaklarn daha sonra kle olarak satabilmek amacyla sa
tn almaktan teye gemiyordu. Kilise kaytlar aka gs
termektedir ki, srekli gvensizlik iinde olan bu asker s
nr boylarnda normal ve dzenli bir ticaret trafii yoktu.
Sahip olduum uz verilere gre, olduka aktr ki, seki
zinci yzyl sonlarndan itibaren Bat Avrupa, tamamen ta
rmsal bir durum a geri dnd. Toprak, tek yaama kayna
ve zenginliin biricik koulu oldu. Topraklarndan salad
gelirinden baka bir eyi olmayan imparatordan en mtevazi
serfe kadar, nfusun btn kesimleri, dorudan ya da dolay
l olarak, ister kendi emei ile retsin, isterse bunlar topla
mak ya da tketmek biiminde olsun, topran rnleriyle
yaar durum a geldi. Tanabilir zenginlikler ekonomik ha
yatta artk hibir rol oynamyordu. Her trl toplumsal va
15

rolu, toprak mlkiyeti ya da topraa tasarruf temeli zerine


oturdu. Dolaysyla bu temel zerine oturmayan bir yneti
mi ve asker sistemi srdrm ek devlet iin olanaksz hale
geldi. imdi artk ordu m ensuplan /ie/lerden, yneticiler ise
byk toprak sahipleri arasndan seiliyordu. Bu artlar al
tnda devletin bann egemenliini korumak olanaksz hale
geldi. Bu egemenlik ilkesel olarak varln srdrdyse de,
uygulamada ortadan kalkt. Feodal sistem yalnzca, her biri
nin topran bir blm ne sahip olduu, bamszlam ve
kendilerine devredilen otoriteyi miras haklarnn bir paras
olarak gren kendi unsurlannn elinde kamusal otoritenin
daln temsil eder. Aslnda Bat Avrupada dokuzuncu
yzyl boyunca feodalizmin ortaya k, toplum un tam a
myla krsal bir medeniyete geri dnnn siyasal plandaki
yansmasndan baka bir ey deildi.
Ekonomik bak asndan bu uygarln en arpc ve en
belirgin kurum u byk m lktr. Bunun kkeni kukusuz
ok daha eskilerdedir ve ok uzak gemile ilikisini kur
mak kolaydr. Galyada Sezardan nce olduu gibi, Alman
yada da istillardan ok nce byk toprak sahipleri vard.
Roma m paratorluu, byk Galya mlklerinin varlklarn
srdrm elerine izin verdi ve bunlar fatihlerinin m lklerin
de var olan rgtsel yapya ksa srede kendilerini uyarlad
lar. m paratorluk dnem inin Galya villas, m lk sahibi iin
ayrlan arazi ve kolonlaryla (coloni), talyan tarmclarnn
Cato zamanna ilikin olarak anlattklar trden bir sm
ry temsil eder. Cermen istillar srasnda hemen hi de
imeyen, Merovenj Fransasnn koruduu bu kurum u, Ki
lise, Hristiyanlk yayldka adm adn Ren Nehrinin te
sine tamtr.10
10 B tn b u n lar iin o k u y u cu n u n , M. Bloch'un Les carcteres originaux de l'histo
ire rurale franaise, s. 67 ve devatnm dakidaki m kem m el deerlendirm esine
bavurm asn salk verm ekle yetineceim .

16

Bylece byk m lkn rgtlenii, hibir adan, yeni bir


ey deildi. Ancak yeni olan ey, ticaretin ve kentlerin orta
dan kalkt andan itibaren bunun ald yeni ilevsel biim
di. Ticaret, byk m lkn rnlerini tamaya yeterli oldu
u, kentler ise buna bir pazar salad srece, byk mlk
darda dzenli bir sata egemen olabiliyor ve dolaysyla
bundan krl kyordu. Genel ekonomik faaliyet iinde yi
yecek maddelerinin reticisi ve mamul maddelerin tketicisi
olarak yer alyordu. Bir baka deyile, d dnya ile karlkl
alverii srdryordu. Ama imdi bunu yapamaz durum a
geldi, nk arlk ne tacirler ne de kentler vard. Artk alc
olmadna gre kime sat yapacakt ve ihtiya olmad iin
talep edilmeyen rnleri nerede elden karacakt? imdi
herkes kendi topranda yaad, dardan yiyecek satn al
mad ve talebin bsbtn yok oluu nedeniyle, toprak sa
hibi kendi retimini tketm ek zorundayd. Bylelikle her
m lk, tam da doru olmayarak kapal m lk ekonom isi
eklinde tanmlanan ve gerekle pazarlar olmayan basil bir
ekonomi trne kendisini baml kld. Bunu isleyerek de
il, zorunluluk sonucu yapt. Salmak istemedii iin deil,
fakat alclar artk onun alanna giremedii iin bunu yapt.
Lord, yalnzca demesnesinin geliri ve kendi kyllerinden
salayaca resimlerle yaamn srdrm ek iin deil, fakat
bunlar baka yerden salayamadna gre, topraklarnn i
lenmesi iin gerek duyduu alet ve gerelerle, hizmetkrlar
nn giysilerini de maliknesinde retmek iin gerekli dzen
lemeleri yapt. Bundan dolay, erken Ortaalarn malikne
organizasyonunun pek karakteristik bir esi olan bu atlye
ya da gynaeceas, tamamen ticaret ve endstrinin yokluu
nu telfi etmek amacyla oluturulmutu.
Aktr ki, bu durum, insanlar kanlmaz bir ekilde ikli
min btn tehlikelerine ak bir konum da brakyordu. Ha
sat yetersiz olduunda, bir ktlk durum una kar biriktirilen
17

erzak ksa zamanda tkeniyor ve gerekli olan tahl salamak


iin insann tm zeksn kullanmas gerekiyordu. O zaman,
evrede daha ansl olan bir komudan ya da bolluun ege
men olduu bir baka yreden bunu salamak iin serfler se
ferber ediliyordu. Lord, serilere para salayabilmek iin de
erli sofra takmlarn en yakn darphanede erittirm ek zo
runda kalyor ya da bir kom u manastrn yneticisine bor
lanyordu. Bylece, atmosfer koullarnn etkisi altnda, gelip
geici ve koullara bal bir ticaret varln srdryor, kara
ve su yollannda ara sra grlen bir ticaret trafii devam edi
yordu. Ayn ekilde, bolluk yllarnda insanlar, tarlalarnn ya
da balarnn hasat fazlasn, benzer biimlerde satmaya al
yorlard. Sonunda, yaam iin zorunlu bir katk olan tuz
ancak belirli yrelerde bulunabiliyor ve aresiz oralardan gi
dilip alnyordu. Ancak btn bunlarn iinde, zel ve pro
fesyonel anlamda, ticari faaliyet olarak nitelenebilecek bir
ey yoktu. Tacir, deyim yerindeyse koullarn emrettii bi
imde ve geici olarak varln koruyordu. Alm ve satm,
hi kimsenin normal ii deildi; bunlar, ihtiyalar zorladn
da insanlarn bavurduu arelerdi. Ticaret, toplumsal faali
yet dallarndan birisi olmaktan ylesine uzaklamt ki, her
mlk, btn ihtiyalarn kendi bana gidermeyi amalyor
du. zm balar bulunm ayan Felemenk* gibi yrelerdeki
manastrlarn, her yl arap mahzenlerini yeniden doldura
bilmek iin Sen havzas ya da Ren ve Moselle vadilerindeki
m lklerin balarn elde edebilmek iin denenm edik yol
brakmamalarnn nedeni budu r.11
(*) Felem enk g nm zdeki Belika, H ollanda ve Lksem burg'un deniz seviyesi
nin altn d a kalan (Neederland) yrelerini ierm ek zere ve Ingilizlerin (Low
Countries, Franszlarn Pays Bas olarak niteledikleri blgeyi karlam ak zere
kullanlm tr - .n.
11 H. Van W ervcke, Comment les tablissement religieux belges se procuraient-ils du
vin au haut Moyen Age?, bkz. Revue belge dephilol. et d'hist. c. II (1923) s. 643
ve devam.

18

lk bakta, ok sayda pazarn varl, an ticar adan


felli durumuyla eliiyor gibi grnebilir. nk dokuzun
cu yzyln bandan itibaren bunlarn saylar hzla artm
ve srekli olarak yenileri ortaya kmtr, Ancak, bunlarn
says nemsiz olularnn delilidir. Yalnzca Paris yaknlarn
daki Sl. Denys (Lendit) panayr, ylda bir kez, ziyaretileri
arasndaki uzak mesafelerden gelmi ve frsat dtke tica
ret yapan alc ve satclar kendisine ekebiliyordu. Bunun
dnda, yalnzca ok sayda haftalk pazar kuruluyor ve y
renin kylleri buralarda, birka yumurta, tavuk, birka kilo
yn ya da evde dokunm u birka arn kaba kuma sata
sunuyorlard. Yaplan alveriin nitelii, bu satlarn per de
nerates, yani deer olarak birka kuruu amayacak byk
lkle olularndan aka anlalr.12 Ksaca, bu kk toplu
luklarn insan ihtiyalarn tatmin etme gc, evredeki n
fusun gnlk ihtiyalarn gidermek ve bir de, hi kukusuz,
gnm zde Kablyle?ler* arasnda olduu gibi, btn insan
larda doutan var olan toplumsallk gdsn tatmin et
mekle snrlyd. Bu pazarlar, toprakla uraan bir toplumun
sunabildii tek elenceyi oluturuyordu. arlmann, kendi
mlklerindeki sertlere, pazarlarda dolamamalar" iin ver
dii buyruk gstermektedir ki, bunlar oralara eken ey, ti
car endielerden ok hoa vakit geirmektir.13
Dolaysyla profesyonel taciri bulmaya bouna urarz.
Byle birisi yoktur ya da daha dorusu, Karolenj dnem i
nin bandan beri dzenli bir ticareti srdren Yahudilerden baka kimse yoktur. O kadar ki, Judaeus (Yahudi) ve
mercator (tccar) kelimeleri neredeyse eanlamldr. Bunla
rn bir ksm gneyde yerlemiti; ancak ounluk, Akde

12 Edictum Pislense, 20. Borcius, Capitularia, l II, s. 316.


(*) Kabyle: Cezayirin dou kylarndaki dalk yrelerin Berber ahalisi - .n.
13 Capitularic de Villis, 54, a.k., c. 1, s. 88.
19

nizin Mslman lkelerinden gelmi ve spanya zerinden


Bat ve Kuzey Avrupaya ulamlard. Bunlar, Dou lkele
riyle yzeysel bir ilikiyi hl srdren srekli seyahat eden
Radanitelerdi.14 u da var ki, bunlarn urat ticaret, b
yk emek karl Msr, Suriye ve Bizanstan Karolenj lmparatorluguna tadklar baharat ve kymetli eyalardan
ibaretti. Bunlarn araclyla bir kilise, lh ibadet ve ayin
ler iin kanlmaz olan ttsy ve katedral hzinelerinin
kimi rneklerini gnm ze kadar saklad deerli kum a
lar, byk zaman aralklar ile de olsa elde ediyordu. Bun
lar, pek nadir ve pahal olduu iin zaman zaman para yeri
ne de kullanlan biberi ve aristokrasinin lksn oluturan
dou yapm mine ya da fildiini de ithal ediyorlard. Bylece Yahudi tacirler ok snrl bir mteriye hitap ediyordu.
Saladklar krlarn nemli olmas gerekir. Ancak, her ey
hesaba katld zaman, ekonom ik rollerinin, aksesuvar ol
maktan teye geemedii grlr. Toplum, onlarn ortadan
kalkyla hayat hibir ey kaybetmemitir.
Bylece, Bat Avrupa, her adan, dokuzuncu yzyldan
balayarak, deiimin ve mal hareketlerinin m m kn olan
en kk dzeye indii, asl olarak krsal bir toplum gr
nm ndedir. Tccar snf ortadan kalkmtr. imdi bir in
sann durum u, sivil ve ruhban bir aznln elindeki ve b
yk m lkn erevesi iinde ok sayda kiracya datlm
toprakla olan ilikilerine gre belirleniyordu. Topraa sahip
olmak, ayn zamanda, zgrle ve g6e sahip olmak de
mekti; bylece toprak sahibi ayn zamanda lorddu. Bunlar
dan yoksun olmak serflie indirgenmek oluyordu. Bylelik
le vilain kelim esi, hem bir m lkte (villa) yaayan kyl
hem de serf iin kullanlyordu. Krsal nfus iinde, urda
14 Yahudiler k o n u su n d a Barbier dc M aynard tarafndan evrilen (Journal Asiati
que, 1865) lbn-i K hordadbehin (850 yllarnda) Livres des roules et des pays
adl eserine baknz.

20

burda birka kiinin kendi lopragm ve dolaysyla kiisel


zgrln korum u olmasnn nem i yoku. Genel bir
kural olarak serflik, tarmla uraan ynlarn, yani btn
ynlarn normal durum uydu. Kukusuz bu sertliin pek
ok mertebesi vard. nk, antikitenin kleliinden pek
fazla kurtulam am insanlarn yansra, byklerin koru
m asna kendilerini gnll olarak terk eden yerlerinden
edilmi kk m lk sahiplerinin neslinden olanlar da bulu
nuyordu. Asl nemli olan olgu, bunlarn yasal deil fakat
toplumsal koullaryd. Senyr topranda yaayanlar, top
lumsal olarak, ayn zamanda hem sm rlen hem korunan
ve artk baml olan kiilerdi.
Kat bir hiyerariye sahip bu to p lu m d a birinci ve en
nemli yer, ayn zamanda ekonom ik ve manev stnl
olan Kiliseye aitti. Kilisenin saysz m lk, byklk y
nnden asilzadelerinkinden daha stn olduu gibi, kendi
leri de bilgice onlardan stndler. stelik, inananlarn ba
lar, haclarn zektlar sayesinde kilisenin eli altnda,
ktlk zam anlarnda ihtiya duyan sivillere bor verilebile
cek mal kaynaklar bulunuyordu. Ayrca, genel bir cehalete
yeniden gm lm bir toplum da, yine de yalnzca kilise,
okum a ve yazma gibi kltrn kanlmaz iki aracn elinde
bulunduruyor, krallar ve byk lordlar, anslyelerini, sek
reterlerini ve "noterlerini, ksaca onlarsz ilevlerini sr
drm eleri m m kn olmayan tm renim grm perso
nelini, zorunlu olarak kilise adamlar arasndan seiyorlar
d. Dokuzuncu yzyldan onbirinci yzyla kadar btn y
netim ii, sanatlarda olduu gibi bu alanda da stn olan
Kilisenin elindeydi. Kilise m lklerinin rgtlenii, soylula
rn m lklerinin bouna erimeye altklar bir modeldi.
nk polyptycha'hn* hazrlayabilecek, hesaplar tutabile
(*) Polyptycha: Kaytlar - .n.

21

cek, fatura ve harcamalar hesap edebilecek ve dolaysyla


bunlar denkletirebilecek yetenekte elemanlar yalnzca Kilisenin elindeydi. Bylelikle Kilise, yalnzca an byk
manev otoritesi deil, fakat ayn zamanda byk mal g
cyd.
Bundan baka Kilisenin dnya gr, topran, toplum
sal dzenin biricik temeli olduu bir an ekonom ik ko
ullaryla hayranlk veren bir uyum iindeydi. Toprak, Tan
r tarafndan insanlara, burada, aada, ebed kurtulular
n salamak zere yaayabilmeleri iin verilmiti. alma
nn amac zengin olmak deil, fakat fan hayat ebed hayata
dnene kadar insanlarn doduklar zamanki durum lar
n koruyabilm elerini salam akt. Keilerin d nyadan el
etek ekmi hayatlar, zerinde btn toplum un dikkatleri
ni toplam as gereken bir idealdi. Zenginlik peinde ko
mak, tamah batana saplanm akt. Yoksulluk lh kken
liydi ve Tanr tarafndan takdir edilmiti. Zenginlerin, ma
nastrlarn rneklik ettii biim de, hayrseverlik yoluyla,
zenginliklerinden kurtulm alar uygun olurdu. M anastrla
rn ihtiya halinde kendilerinden dn alman paralar ser
beste ertelemeleri gibi, rnlerin fazlas da ambarlanm ak
ve parasz datlmalyd.
Muluum date nihil inde sperantes.* Faizle ya da (kl
tc bir anlam kazanan ve gnm ze kadar bu anlam n
koruyan .teknik terimi kullanmak gerekirse) murabaha yo
luyla dn verm ek nefret edilecek bir eydi. Bu i, din
adamlar iin daha balangta yasaklanm ve dokuzuncu
yzyldan itibaren Kilise bunu, Kilise dndakiler iin de
yasaklamay ve din mahkemelerin yarg alan iine almay
baarmt. stelik, genel olarak ticaret de, para ticaretinden
daha az itibarsz deildi. nk o da teki dnyay dn
(*) B undan hibir ey um m ayanlara dendi. - .n.

22

mekten insanlan alkoyduundan maneviyat iin tehlikeliy


di. Homo mercator vix aut nunquam potest Doe placere. *15
Bu ilkelerin olaylarla nasl uyutuunu ve dinsel idealin
gerekle nasl rahata badatn grmek kolaydr. En ok
kilisenin yararland bu durum un hakllatrlmasn sal
yordu bu. O yzyllarda, her devletin kendisine yeterli ve
normal olarak kendi dnyasndan ibaret olduu bir zaman
da, m urabahann, ticaretin ve kr saikiyle kr etm enin la
netlenm esinden daha doal ne olabilirdi? Yalnzca ktln
insanlan kom ularndan dn almaya zorlad, dolaysy
la dinsel ahlka m ahkm edilm em i olsa, ihtiyalarn o
kar konulam az istism ar etme igvasnn derhal her trl
m urabaha, speklasyon ve tekelcilik ktlklerine kap
aaca hatrlanrsa, bundan daha yararl ne olabilir? Ku
kusuz teori ve uygulam a b irb irle rin d e n kilom etrelerce
uzakt ve ou kez Kilisenin emrini m anastrlar iniyor
lard. Ancak buna ramen, Kilisenin etkisi dnya zerinde
izini ylesine derin brakmtr ki, gelecein ekonom ik can
lannn gerekli kld yeni uygulamalara alabilmeleri ve
ticar krlar, sermaye kullanm ve faiz karl dn ver
meyi, ok byk bir zihinsel kayt olmakszn, meru ola
rak kabul edebilmeleri, insanlann yzyllarn almtr.

(*) Tacir, T an nn n hi h ouna gitm ez." - .n.


15 L. G oldschm idt, Universalgeschichte des Handelsrechts, c. I, s. 139 (Stuttgart,
1891).

23

BRNC BLM

TCARETN CANLANII

. Akdeniz1
slmn yedinci yzylda Akdeniz havzasn istils, bu de
nizi Batnn Hristiyanlarna kapamt ama btn Hristiyanlara kapamamt. Tiran Denizinin bir M slman gl
olduu dorudur. Oysa Gney talya kylarn kuatan su
larn ya da Adriyatikin veya Ege Denizinin kaderi ayn ol
mad. Bu yrelerde Bizans filolarnn Arap istilsn ps
krtm eyi baardklarn ve 719 ylnda K onstantinopolis
kuatm asnda engelle karlalmasmdan sonra Hillin bir
daha Boaz sularnda ortaya km adn daha nce gr
mtk. Ancak, birbiriyle sava halinde olan iki inan ara
sndaki mcadele, baar ya da baarszlklarn birbirini iz
1 Bibliyografya: W. Heyd ve A. Schaubenin aada genel bibliyografyada gsteri
len eserlerine baknz; H. Kretschmayer, Geschicte von Venedig, G otha, 1905-34,
3 c R. H eynen, Z ur Entstehung des Kapitalismus in Venedig, Stuttgart-Berlin,
1905.; I.. B rentano, Die Byzantinische Volkswirtschaft, bkz. Jahrbuch f r Gesetz
gebung, Verwaltung, vs. c. XLI, 1917.; H. Pirenne, Medieval Cities; Their Origins
and The Revival o f Trade, ev. F rank D. Halsey, P rinceton, 1925, F ranszca bas
k, Les villes du Moyen Age, Brksel, 1927.

25

lemesi eklinde devam etti. Afrikann hkimi olan Araplar,


Sicilyay ele geirmeye yneldiler ve 878de Sirakzanm
zaptndan sonra, burasn tamamen egemenlikleri altna al
dlar. Ne var ki, bu onlarn ilerlemelerinin snr oldu. G
ney talya kentleri Napoli, Gaeta ve Amalfi ve Batda Saler
no ile Douda Bari, Konstantinopolisteki im paratoru tan
maya devam ettiler. Sarazen yaylmasndan hibir zam an
korkacak fazla bir eyi olmayan, Adriyatikin yukarsndaki
Venedik de ayn eyi yapt. Bu limanlarla Bizans lm paratoriuunun ilikilerini salayan ban ok gl olmad ve
giderek de zayflad dorudur. Norm anlarn talya ve Si
cilyada yerlemeleri (1029-91), ilikileri bu blge asn
dan kesin olarak kopartm t. K arolenjlerin dok u zu n cu
yzylda zerinde kontrol kurmay baaramadklar Vene
dik, Vasileusun otoritesi altnda ilikileri srdrm eyi yele
miti. nk imparator, akll bir tutum la, bu otoriteyi kul
lanm aktan geri durarak, kentin yava yava bam sz-bir
cum huriyete dnm esine izin veriyordu. Geri kalanlar
iin, im paratorluun uzaktaki talyan eklentileriyle siyasal
ilikileri pek hareketli deildiyse de, im paratorluk onlarla
ok canl bir ticareti srdrerek durum u onaryordu. Bu
anlam da, anlan kentler, Bizansn yrngesinde hareket
ediyor ve deyim yerindeyse Batya arkalarn dnerek, Douya yneliyorlard. N fusu bir milyon dolaylarnda olan
Konstantinopolisi beslemek ii, bunlarn ihracatlarn sr
drmelerini salyor ve karlnda bakentin ar ve ima
lthanelerinden, onlarsz yapamayacaklar, baharat ve ipek
lileri tedarik ediyorlard.
nk Karolenjlerde olduunun aksine, Bizans tm paratorluunda, lks mallara olan talebi besleyen kent hayat
ortadan kalkmamt. Birinciden kinciye gei, baka bir
dnyaya gei gibiydi. Burada ekonom ik evrim , slm n
ilerleyiiyle kat b ir ek ild e kesintiye u ratlm am ve
26

nemli bir deniz ticareti, zanaatkrlar ve profesyonel tacir


lerin oturduu kentleri beslemeye devam etmiti. Topran
her ey, ticaretin ise hibir ey olduu Bat Avrupa ile yal
nzca ticaretle yaayan ve topraksz bir kent olan Venedik
arasnda var olan ztlktan daha arpcs dnlem ez.
Konstantinopolis ve Dounun Hristiyan lim anlar, Ve
nedik ile talyadaki Bizans kentlerinin biricik deniz ticaret
hedefi olm aktan ksa srede ktlar. Teebbs ruhu ve ka
zan araynn ok gl ve gerekli oluu, dinsel tereddt
ler nedeniyle, her ne kadar imdi kfirlerin elinde bulunsa
da, Afrika ve Suriye ile eski i ilikilerini yenilem ekten da
ha uzun sre alkoyamad. Dokuzuncu yzyln sonundan
itibaren, dzenli olarak daha da yetkinleen ilikiler kurul
du. Kilisenin lnetledii ve tamah olarak damgalad ka
zan hrs, burada en gaddar biimiyle kendisini gsteriyor
du. Venedikliler, kapp kardklar ya da Dalmaya kyla
rndan satn aldklar gen Slavlar, Msr ve Suriyenin ha
remlerine ihra ediyorlard. Ve bu kle2 trafii, kukuya
yer olmayacak bir biimde, onlarn artan zenginliine, ay
nen onsekizinci yzyldaki kle ticaretinin pek ok Fransz
ve ngiliz deniz tacirine salad boyutta katklar salam
tr. Buna, slm lkelerinde bulunm ayan kereste ve demir
tamacln da eklemelidir. Geri bu kerestelerle yapla
cak gemilerin ve demirlerden dklecek silhlarn Hristiyanlara ve hatta Venedikli denizcilere kar kullanlacan
da kukuya yer yoktur. Ama tacir, her zaman olduu gibi,
burada da ivedi karndan ve iyi bir i baarm aktan tesini
gremiyordu. Papann, Hristiyanlar kle olarak satanlar
aforozla tehdit etmesi ya da im paratorun kfirlere kar sa
vata kullanlabilecek m alzemenin satlmasn yasaklamas
bounayd. Dokuzuncu yzylda tacirlerin skenderiyeden
2 Slave (kle) kelim esi, kukusuz, kolayca anlalaca zere slav kelim esinden
gelm ektedir.

27

Aziz Markosun kemiklerini getirdikleri Venedik, bu kutsal


emanetlere gsterdii hrm etin hakl dl olarak zengin
liini srekli artryor ve bunlarn korunm asndan salad
gvenle kendi yoluna gidiyordu.
Bu gelime, gerekten, kesintisizdi. Lagnler kenti, ne
vasta ile olursa olsun, varlnn temel art olan bu deniz
ticaretini, hayret verici bir enerji ve etkinlikle artrm aya
kendisini adamt. Ktada insanlarn topraa tbi olmas gi
bi, burada da tm nfus denizcilie gveniyor ve onunla
megul oluyordu. Dolaysyla, zamann krsal kyl uygar
lnn kanlmaz sonucu olan serflik, denizciler, zanaat
karlar ve tacirler kentinde bilinmiyordu. Bunlarn arasna,
hukuk durum dan bam sz olarak toplum sal farkllklar
yerletiren, yalnzca servetin yaratt tehlikelerdi. ok eski
zamanlardan beri, ticar krlar zengin bir tacirler snf ya
ratmt ki, bunlarn ilemleri tartma gtrm ez bir ekilde
kapitalist nitelikler gsterm eye balam t bile. Bizansn
gm rk uygulam alarndan dn alnd apak ortada
olan commenda onuncu yzylda ortaya kt.
nemi ne olursa olsun, her trl i hareketleri iin ka
nlmaz olan yaznn kullanm, ekonom ik gelimeye sz g
trmez bir ekilde tanklk etmektedir. Sefere kan her tc
car gemisinin donanm nn bir parasn, bir ktip olutu
ruyordu ve bunlardan biz, gemi sahiplerinin kendilerinin
de hesap tutmay ve srekli ticar ilikiler iinde bulunduk
lar kiilere m ektup gndermeyi rendiklerini karsayabiliriz.3 Belirtilmelidir ki, burada, geni apl ticar ilere her
hangi bir ekilde kt gzle baklmyordu. En nemli aile
ler bu ile urayorlard. Dogelarn* kendileri buna rnek
3

llcy n en , <Lg.(., s. 82. Bu uygulam ann gnderm e yaplabilecek ilk rnei 1110
ylndadr. A ncak uygulam a elbette d aha eskidir.

(*) Dogc (Do): Venedik ve Cenova'da d kler arasndan seilen kentin en yksek
yneticisi - .n.

28

oluyorlar ve Sofu Lewisin adalarna akl almaz gibi g


rnen bu ii, dokuzuncu yzyln ortalan gibi erken bir d
nemde yapyorlard. 1007 ylnda, Pietro 11. Orseole ticaret
ten salad krlardan 1250 livrelik bir tutar hayr kurum
lan iin bir yana ayryordu. Onbirinci yzyln sonunda
kent, gemilerde bir m iktar ortaklk paylan (sortes) olan ve
maazalaryla boalma iskeleleri (stationes) kyda birbiri
yansra dizilen ve rhtmlar lgnn adalar boyunca gide
rek yaylan zengin asilzadelerle doluydu.
Venedik daha o zamandan itibaren byk bir deniz gc
olm utu. 1100den nce A driyatik D enizini Dalmayal
korsanlardan tem izlem eyi, kendi alan olarak sayd ve
yzyllarca yle kalan bu denizin tm kysnda hegemon
yasn salam bir ekilde kurmay baarm t. Bu denizin
Akdenize ald blgedeki kontroln koruyabilmek iin,
Sarazenleri Bariden atm ak zere 1002 ylnda Bizans filo
suna yardm etmiti. Yetmi yl sonra, Robert Guiscard tara
fndan gney talyada kurulan N orm an Devleti, kendisine
olduu kadar, Rum lm paratorluuna da tehlike tekil eden
deniz rekabetiyle onu tehdit ettiinde, Venedik, savamak
ve tehlikeyi bertaraf etm ek zere Bizansla bir kere daha i
birlii yapt. Robertin lm nden sonra (1076), bu dhi
prensin, Akdenizdeki yaylma hlyas son buldu. Sava Venedikin lehine dnd ve kent, ayn vurula Napoli, Gaea,
Salerno ve hepsind en nem lisi Amalfin in rekabetinden
kendisini kurtard. Norm an Devletinde yutulm u olan bu
kentler, N orm an Devletiyle birlikte k t ler ve bundan
byle K onstantinopolis ve Dou pazarlarn Venediklilere
terk ettiler.
in aslna baklrsa, Venedikliler burada uzun bir sredir
zaten tartma gtrm ez bir stnle sahiptiler. Doge Piet
ro II. Orseolo, 992 senesinde, mparator Vasil ve Konstantinden, V enedik gem ilerinin o zam ana kadar Abydosta
29

(Nra Burnu) dem ek zorunda olduklar gm rklerden


kurtulm a konusunda bir ferman elde etmiti. Lagnler ken
tiyle, Konstantinopolis arasndaki ilikiler ylesine canlyd
ki, kincisinde im paratorlarca onaylanm, hukuk ayrca
lklara sahip bir Venedik kolonisi kurulm utu. Sonraki yl
larda Laodicea (Lazkiye), A ntioch (Antakya), M am istra,
Adana, Tarsus, Satalia, Ephesus (Efes), Chios (Sakz), Phocaea (Foa), Selembria, Hereclea (Ereli), Rodosto, Andrinple (Edirne), Salonica (Selanik), Demetrias, Atina, Thebes (Teb), Coron (Koron), Modon ve Corfuda (Korfu) ba
ka tesisler oluturulm utu. Venedik, im paratorluun her
noktasnda kendisine ticar stnlk salayan ikmal ve n
fuz sleri elde etmiti. Onbirinci yzyln sonundan itiba
ren, hl Konstantinopolisdeki yneticilerin elinde bulu
nan Asya ve Avrupadaki tm eyaletlerin ulatrma tekelini
fiilen Venedikin ele geirdii sylenebilir.
mparatorlar da, ztlamann kendi zararlarna olacan
bildikleri bu durum a kar kmamaya almlardr. Aleksi
Kommen tarafndan 1082 Maysnda Dogea verilen im ti
yaz, Bizans m paratorluundaki Venedik stnlnn ni
ha takdisi olarak deerlendirilebilir. Bundan byle Vene
dikliler, im paratorluun her yerinde, her trl ticar vergi
den muaftlar ve bylelikle im paratorun kendi tebaasndan
daha fazla kayrlm oluyorlard. Yabanc ticar eya iin
gm rk demeye devam edecekleri koulu, o zam andan
itibaren Akdenizin dou ucundaki tm deniz licarelinin
onlarn eline getiinin en son kantdr. Her ne kadar onla
rn, onuncu yzyldan balayarak slm diyarlaryla olan ti
caretlerinin gelimesi konusunda olduka yetersiz bilgiye
sahipsek de, her ey, bu ilikinin, tamamen ayn gte ol
masa da, ayn ynde gelitiini gstermektedir.

30

2. Kuzey Denizi ve Battk Denizi4


Kuzey Avrupann kylarn yalayan iki i deniz, Kuzey De
nizi ve Baltk, Avrupann gney kylarn yalayan benzeri
Akdeniz gibi, dokuzuncu yzyln sonundan onbirinci yz
yln so n u n a kadar, anlatm akta o ld u k larm zd an esasta
farkl olmakla birlikte, hi deilse bir ana noktada ona ben
zeyen bir m anzara ortaya koyuyordu. nk burada da,
deniz kysnda, deyim yerindeyse, Avrupann snrnda, k
tann tarmsal ekonom isiyle arpc bir tezat tekil eden,
denizcilik ve ticar faaliyeti buluyoruz.
Quentovic ve Duurstede lim anlanndaki faaliyetin, doku
zuncu yzyldaki Vking istilsna dayanamadn daha nce
grmtk. Donanmas olmayan Karolenj mparatorluu, Bi
zansn Mslmanlara kar kendini savunmas gibi, kuzeyli
barbarlar karsnda kendisini savunamamtr. Gszl,
enerjik lskandinavlar tarafndan, yalnzca kuzey nehirlerinin
halileri yoluyla deil, fakat ayn zamanda Allantik krfezleri
kanalyla, yarm yzyldan fazla bir sre, yllk basknlarla
pek gzeL istismar edilmitir. Kuzeyliler, yalnz talanclar ola
rak dnlm elidir. Denizlerin hkim i olduklar iin, bu
zelliklerini saldrganlklaryla birletiriyorlard. Ktada ve
Britanya Adalarnda birka yerlemeyi ele geirdikleri halde btn yapabildikleri buydu- amalar fetih olamazd ve de
ildi de. Ancak, ktann iyice derinliklerine doru ynelttik
leri aknlar, aslnda byk razzialard. Aktr ki bunlarn r

4 Bibliyografya: A. Bugge, Die nord europischen Verkehiswege im frhen Mittelalter


und die Bedeutung der Wikinger f r die Entwickelung des europischen Handels
und der europischen Schiffahrt, bkz. Vierteljahrschrift f r Social und W irtschaft
geschichte, c. IV. 1906.: W. Vogel, Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, Berlin
1925.; J. Kulischer, Russische Wirtschaftgeschichtc, c. I, Berlin, 1915.; E. BabeIon. Du commerce des Arabes dans le nord de l'Europe avant des croisades, bkz.
AthnCe oriental, Paris 1882.; O. M ontelius, Kulturgeschichte Schewcdens, Leip
zig, 1906.; K.T. Strasse. Wikinger und Normannen, H am burg, 1928.

31

gtlenii titizlikle planlanyordu; hepsi bir merkezden, kom


u yrelerden toplanan ganimetin Danimarka ya da Norvee
tanmak zere yld tahkim edilmi bir kamp yerinden
hareket ediyorlard. Aslnda Vikingler korsandlar ve korsan
lk ticaretin birinci aamasdr. Bu, dokuzuncu yzyln so
nundan itibaren ylesine dorudur ki, aknlart sona erdiin
de Vikingler basit birer tacir olmulardr.
Bununla birlikte, skandinav yaylmasn anlayabilm ek
iin, bu yaylmann yalnzca Batya ynelmedii hatrlan
maldr. DanimarkalIlar ve' Norveliler, Karolenj m parator
luu, ngiltere, lskoya ve rlanda zerine u llanrken,
kom ular sveliler de Rusyaya ynelmilerdi. Dinyeper
Vadisindeki Slav prenslerinin Peeneklerle yapt m ca
delelerde ya da Baltk am berinin (kehribar) peinde koan
Rum tacirlerinin, Azak Denizi ve Kersondan, ok eski za
manlardan beri byk doal yol olan Karadeniz zerinden
Bizans kylarna kendiliklerinden sokulular ve kazan pe
inde de olsalar bunlarn yardma arlm olmalar bizim
bak amzdan nemsizdir. D okuzuncu yzyln ortalarn
dan itibaren bunlarn Dinyeper ve kollar boyunca, Dani
markalI ve Norveli kardelerinin ayn tarihlerde Scheldt,
Meuse ve Sen havzasna yaptklarna benzer ekilde, etraf
hendekle evrili kamp yerleri kurduklarn belirtmemiz ye
te rlidir. Anavatandan o kadar uzakta kurulan bu etraf ev
rili alanlar (enceintes) ya da Slavca kelimeyi kullanrsak gorod lar, istilclarn, evrelerindeki o denli sava olmayan
halklar egemenlikleri altna almak ve sm rm ek iin kul
landklar daim kaleler haline geldiler. Bakir orm anlardan
elde ettikleri krk ve bal olduu kadar, alnan esirleri ve
yenilenlerin srm a ykledikleri harac da buralarda topluyorlard. Ancak ok gemeden iinde bulunduklar durum ,
kanlmaz bir ekilde onlar ticaretle uramaya yneltti.
Yerlemi olduklar Gney Rusya, aslnda, daha stn iki
32

uygarlk arasnda kalyordu. Douda Hazar Denizinin te


sinde Badat halifelii uzanyor, gneyde ise Karadeniz, Bi
zans lm paratorlugunun snrlarm yalyor ve Konstantinopolise uzanyordu. Dinyeper havzasndaki Iskandinavlar,
derhal bu ifte cazibeyi fark ettiler. Bu yreyi onlarn geliin
den nce zaten sk sk ziyaret eden Arap, Yahudi ve Bizans
tacirleri, onlara, izlemeye oktan gnll olduklar bir yol
gsterdiler. Ele geirdikleri lke, M slman haremlerinden
olduu kadar, Venedikin de itahm kabartan, byk m lk
lerden gelen talebi ve ikbal dnemini yaayan zengin impa
ratorluklarla ticaret yapmaya zellikle uygun olan ve byk
krlar vadeden, bal, krk ve hepsinden nemlisi esir gibi
mallar onlarn em rine veriyordu. Konstantin Porfirogenetus, onuncu yzylda, bizlere, Iskandinavlarn ya da daha
dorusu (Slavlarn onlan tandklar adla sylemek gerekir
se) Ruslarn, her yl buzlarn erimesinden sonra, kayklarn
Kievde bir araya getirilerinin bir tasvirini brakmtr. Dinyeperin ok saydaki akntsnn ortaya koyduu engel, ka
yklarn kydan yedekte ekilmesiyle alyor ve kk filo,
ar ar nehirden aa iniyor.5 Denize ulanca, uzun ve
tehlikeli yolculuun hedefi olan Konstantinopolise doru
ky ky yelken alyordu. Burada Ruslarn zel bir mahal
lesi vard ve byk kentle olan ticaretleri, en eskisi doku
zuncu yzyla kadar geri giden ahitnamelerle dzenleniyor
du. Kentin, onlar zerinde ksa srede icra etmeye balad
etki iyi bilinm ektedir. Hristiyanl oradan aldlar (9571015); onun sanatn, yazsn, para kullanmay ve rgtleri
nin nemlice bir ksmn aktardlar. Boazii ile srdrdk
leri ticaretin nemine bundan daha arpc bir tank buluna
maz. Ayn zamanda Volga Vadisi kanalyla Hazar Denizine
5 W. T hom son, Der Ursprung des nssischen Staatcs, s. 55 ve dev. (G oha 1879);
H.J. A m e, La Sude el I'Orienl (Upsala, Paris Leipzig, 1914, J.A. L undell'in edi
t rln yapt Archives d'tudes orienlalesde.)

33

ulayor, burann lim anlann sk sk ziyaret eden Yahudi ve


Arap tacirlerle alveri yapyorlard.
Ancak faaliyetleri bununla snrl deildi. Kuzeye, baha
rat, arap, ipekliler, kuyum cu ileri vs. gibi her tr ticar e
yay, oradan aldklar bal, krk ve esirler karlnda ihra
ediyorlard. Rusyada bulunan ok saydaki Arap ve Bizans
sikkesi, bir pusulann gm inesinde olduu gibi, ya Volga boyunca ya da Dinyeper ve Dvina nehirleriyle Botni Krfezine bantl gller yresinde kesien ve bu lkeyi boy
dan boya geen mallar Baltka ular ve onun kanalyla yo
luna devam ederdi. Kta Rusyasnn usuz bucaksz dz
lklerini aan skandinav gemicilii, bylelikle dou d n
yasyla balant kurdu.6 Gotland Adasnda Rusyada bulu
nandan ok daha fazla sayda bulunm u olan slm ve Rus
sikkeleri, bu adann, szkonusu ticaret trafiinin byk bir
antreposu ve onun Kuzey Avrupa ile temas noktas olduu
nu gsterm ektedir. Kuzeylilerce ngiltere ve Fransadan
toplanan ganimetin burada, Rusyadan getirilen deerli eya
ile deitirildiini dnm ektedir insan.
Her halde, onuncu ve onbirinci yzyllarda, yani Dani
markalIlarla Norvelilerin Baty istil edilerini izleyen d
nemde, gemiciliin artc geliimini dikkate aldmzda,
skandinavyann oynad arac roln kukuyla karla
mak olanakszdr. sveli kardelerinin ortaya koyduu r
nekten sonra.bunlarn da korsanl brakp tccar oldukla
r, ama en kk bir frsatta korsanla dnmeye hazr, her
eye ramen tccar ve stelik ak denizlerde ticaret yapan
barbar tacirler olduklar ok aktr.7 Gvertesiz gemileri,
6 Rusyada b u lu n an Arap ve Bizans sikkeleri iin, E.J. Am c, a.g.e.'e ve R. Vasmer,
Ein im Dorfe S a ryi Dedin in W eisrussland gemachter Fund Kufischer M nzen
(Stockholm Tarih Akadem isin in Fomvannen'e, 1929) baknz.
7 D o k u zu n cu yzyldaki sve ticaretine ilikin ilgin ayrntlar, E. de Morea u 'n u n , Saint Anschaire, Louvain, 1930 adl yaptnda bulunabilir.

34

imdi Gotlanda ulaan ticaret eyasn her yere tayordu.


sve kylaryla o dnemde henz Slav olan Elbe ve Vistl
arasndaki geni ky eridinde ticaret noktalar kurulm u
tu. Danimarkann gneyinde, Haithabuda (Kielin kuzeyi)
son zam anlarda yaplan kazlar, harabelerinin, onbirinci
yzyl boyundaki nem ine tanklk ettii bir emporiumun
(ticaret merkezi) varln ortaya karmtr.8 Bu ticar fa
aliyet, doal olarak, kuzeylilerin iyi tand ve gerisindeki
lkeleri uzun sredir yamaladklar Kuzey Denizinin li
manlarna kadar uzanyordu. Elbe zerindeki Hamburg ve
Waal zerindeki Tiel, onuncu yzylda, Kuzeylilerin gemi
lerince sk sk ziyaret edilen faal limanlar haline gelmiler
di. Bu gemilerin daha da ok sayda bir blm ngiltereye
gidiyor ve Danimarkallarca yaplan ticaret, Byk Canuteun (1017-1035) ngiltere, Danimarka ve Norvei geici
bir im paratorluk iinde birletirdii dnem de en yksek
noktasna ulaarak onlara, Anglosaksonlarn kar koyama
dklar bir stnlk salyordu. Bylece Thames ve Ren ne
hirlerinin azndan, Dvina Nehrinin azna ve Botni Krfezine yaplan ticaret, Ballk ve Kuzey Denizi havzalarnda
bulunan ngiliz, Flander ve Alman sikkeleriyle kantlan
yordu. Yazl olarak saptanmalar daha ge bir tarihte olma
sna ram en, skandinav sagalar (ykleri), zlanda ve
Grnland gibi uzak mesafelere gitmeyi gze alabilen korku
suz denizcilerin karlatklar tehlikelerin ansn hl ko
rumaktadr. Cesur gen adamlar, gney Rusyadaki yurtta
larna katlmaya gidiyorlar, Konstantinopoliste im parator
larn zel muhafz olarak Anglosaksonlar ve Iskandinavlar
bulunuyorlard. Ksaca, Nordik insanlar, bu dnem de, bizlere Homerik an Yunanllarn hatrlatan bir enerji ve gi
riim ruhunun kantlarn vermilerdir. Sanatlan, ticari u
8 O. Schecl ve R Paulsen, Quellen zu r Frage Schlcswig-Haithabu im Rahmen der
frnkischen, schsischen und nordischen Beziehungen (Kiel, 1930).

35

ralarn onlar ilikiye soktuu Dounun etkilerine ihanet


eden barbar yaratclk nitelikleri tar. Ne var ki, ortaya
koyduklar alkanln bir gelecei olamazd. Gemilerinin
yelken at usuz bucaksz geniliklerde stnl elle
rinde bulundurm ak iin saylar ok yetersizdi. Dolaysyla,
ktadaki ticaretin gelimesi onlarnkiyle rekabet edebilecek
bir gemiciliin canlanmasna yol anca, daha gl rakip
lere yerlerini brakm ak zorunda kaldlar.

3. Ticaretin Canlan9
Kta Avrupas ksa srede, biri Ba Akdeniz ve Adriyatikte,
tekisi Ballk ve Kuzey Denizinde ortaya kan iki byk
ticar km ldanm ann gcn snrlarnda duymaya m ah
km du. nsan doasnda var olan kazan hrs ve macera
arayna cevap verdii iin ticaret esasen bulacdr. ste
lik doas gerei, ylesine her yana yaylcdr ki, sm rd
insanlara bile kendisini kabul ettirir. Gerekten de, tica
9 Bibliyografya: Heyd, Schaubc, Kretschm ayer ve Pirennein 1 no'lu d ip n o tu be
lirtilen eserlerine baknz; C. M anfroni, Storia del ti marina italiana d a lk invasione barbariche al trattato di Ninfoe, c. 1, Livoum e, 1899; G. Caro, Genua und die
Machte am Mittelmee; H alle, 1895-9, 2 c.; G.j. Braianu, Recharcles sur le com
merce gnois dans la mer Noire au XUI sicle, Paris 1929; A.E. Sayous, Le rle dit
capital dans la vie locale et le commerce extrieur de Venise entre 1050 et 1150,
bkz. Revue belge de philol. et d'histoire, c. XIII, 1934.; E.H. Bym e, Genoese Sliipping in the Twcljth and Thirteenth Centuries, Cambridge (M ass.) 1930; R. Davidsohn, Geschichie von Elorenz, c. I, Berlin, 1896; A. Sayous, Le commerce des Eu
ropens Tunis depuis le XII sicle, Paris, 1929.; E.H. Byme, Geneose Colonies
in Syria, bkz. The Crusadcs and Other Historical Essays presented to D.C. Munro,
N ew York, 1928.; L. de Mas-Latrie, Traits de paix et de commerce, concernant
les relations des chrtiens avec les Arabes d l'Afrique septentrionale au Moyen Age,
Paris, 1866.; H. Pirenne, Histoire de Belgique, c. 1, 5'inci ed. Brksel, 1929. R.
H apke, Brggcs Entwichclung zum mitlelalterlichen Weltmarht, Berlin, 1908.; H.
Pirenne, Draps de Frise ou draps de Flandre?, a.g.y.; R.L. Reynolds, Merchanls of
Arras and the Overland Trade with Gcnoa, bkz. Revue Belge de Philol. et d'histoire,
c. IX, 1930.; Ayn yazar, The M arket fo r Northern Textilles in Genoa, 1179-1200,
a.k., c. V lll, 1929.; E Rousseau, La Meuse et le pays mosan en Belgique, bkz. An
nales de la Socit archologique de Namur, 6. XXXIX, 1930.

36

ret, kurduu deiim ilikileri ve yaratt ihtiyalar dolay


syla bu insanlara muhtasa da, tarmn olmad bir ticareti
dnm ek olanakszdr. nk, ticaretin kendisi ksrdr,
altrd ve zenginletirdii insanlara yiyecek salamak
zere tarma gerek duyar.
Bu kanlmaz zorunluluk, zerinde hibir eyin yetime
dii lagnn kum lu adacklarnda daha ilk kurulduu an
dan itibaren Venedike kendisini kabul ettirm iti. Venedikin ilk sakinleri, hayatlarn kazanabilm ek iin, baka
trl elde edemedikleri, msr, arap ve eti, ktali kom ula
ryla tuz ve balk karlnda dei toku etm ek zorunda
kalmlard. Ancak bu ilkel dei toku kanlmaz bir e
kilde geliti ve ticaret ehirlerini daha kalabalk ve zengin
yapt gibi ayn zamanda talebi artrd ve i hayatn g
lendirdi. Dokuzuncu yzyln sonunda, Verone yresini ve
hepsinden nem lisi, talyaya nfuz etm ek iin kolay bir
yol olan Po Vadisini denetimi altna almt bile. Bir yzyl
sonra ilikileri, Pavia, Treviso, Vicenza, Ravenna, Cesena,
Ancona ile kyda ve ktadaki pek ok baka noktaya kadar
genilemiti.
Aktr ki, ticar tecrbelerini birlikte gtren Venedikli
ler, deyim yerindeyse, ticareti gittikleri her yerin iklimine
uydurdular. Venedikli tacirleri yava yava taklit edenler
kt. Krsal bir nfusun iinde ticaret tarafndan ekilen to
hum larn gelimesini izlemek, veri yokluu nedeniyle, ola
nakszdr. Bu gelimeye, kukusuz, ticarete dm an olan
Kilise tarafndan kar klmt ve hibir yerde piskopos
luklar Alplerin gneyinde olduundan daha ok ve daha
gl deildi. Aurillacl Aziz Geraldn (lm 909) haya
tndaki ilgin bir olay, Kilisenin manev llerinin, kazan
ruhu, yani i ahlkyla badamazlnn arpc bir kantn
oluturmaktadr. Dindar lord, Romaya yapt kutsal bir zi
yaretten dnerken, Paviada kendisinden baz Dou mallar
37

ve baharat satr almasn isteyen birtakm Venedikli tacirle


re rastlar. Derhal bu frsattan yararlanarak Romadan kendi
si iin satn ald pek grkemli bir cbbeyi (pallium ), de
dii fiyat da belirterek tacirlere gsterir. Tacirlerin, bu pal
tonun Konstantinopoliste ok daha fazla edeceini syleye
rek bu alveriinden tr kendisini kutlamalar zerine,
satcy dolandrm olduuna esef eden Gerald, tamah g
nahna girmeden byle bir durum dan yararlanmasna ola
nak bulunm adn dnerek, fark geri gnderm ek iin
sabrszlk gsterir.10
Bu kk hikye, ticaretin canlannn her yerde uyan
drd ve Ortaalar boyunca hi eksilmeyen ahlki m ca
deleyi ok gzel tasvir etmektedir. Kilise, bandan sonuna
kadar, ticar krlar bir tehlike olarak grme alkanln
srdrm tr. Tarmsal bir uygarla fevkalde uygun d
en, Kilisenin din uruna dnyevi hazlar feda eden lk
s, nleyemedii, hatta zorunluluklarn onu boyun emek
durum unda brakt, bununla birlikle, hibir zaman aka
uzlaamad toplumsal deimelere kar hep kuku duy
masna yol amtr. Faizi yasaklay, daha sonraki yzyl
larn ekonom ik hayat zerinde nemli etkiler yapacaktr.
Kilise, tacirlerin temiz bir vicdanla zenginlem esini ve i
hayatnn uygulamalarnn dinin buyruklaryla badatrl
masn nlemitir. Bunun bir kant olarak, aldatm olduk
lar fakirlere demeler yaplmas ve kalplerinin derinlerinde
bir yerde kt yolla kazanlm olduuna ilikin duygular
bulunan mal varlklarnn din adam lanna miras olarak bra
klmasna ilikin ok saydaki banker ve speklatr vasiyet
namesini okum am z yeterlidir. Gnah ilemekten geri du r
mam olsalar da, hi deilse imanlar sarslmamtr ve k
10 S. Geraldi comids, Aureliaci jundatoris Vita (Yazan Clunyli O do) bkz. Patrologia lalina, c. CXXX1U, satr 658, bu konuda aynca EL. G anshof'un Mlanges
lorga s. 295deki (Paris 1933) yazsna baklabilir.

38

yamet gnnde gnahlarnn affedilmesi iin buna gven


mektedirler.
Bununla birlikte, bu ateli im ann, Batdaki ekonom ik
gelimeye, her eye ramen, byk lde katkda bulun
duu kabul edilm elidir. Pisa ve Cenevizlilerin, onbirinci
yzylda, M slm anlara kar saldrya gem elerinde b u
nun nemli bir rol olmutur. Kazan ruhunun egemen ol
duu Venediklilerden farkl olarak, bu kentler, bir yandan
kfire kar olan nefret, bir yandan da Tiran Denizinde s
tnl Sarazenlerden geri alma saikleriyle hareket ediyor
lard. Burada kar karya gelen iki din arasnda bitmeyen
bir mcadele yer alyordu. Balangta bu mcadele srekli
M slm anlarn lehineydi; 935te ve yeniden 1004te, her ne
kadar gsz de olsa, buradaki ilk denizcilik faaliyetlerini
bastrm ak amacyla, Pisay yamalamlard. Ancak Pisallar yaylmaya kararlydlar ve ertesi yl Mesina Boaztnda
bir Sarazen filosunu yendiler. Dm an, cesur rakiplerinin
limann basp imha ederek intikam n ald, ancak Papalarca
tevik edilen ve rakiplerinin zenginlii tarafndan cezbedilen Pisallar, ayn zamanda hem din! hem de ticar olan bir
sava srdrm eye karar verdiler. C enevizlilerle birlikte
Sardinyaya saldrdlar ve 1015 ylnda orada yerlemeyi ba
ardlar. Baarlarndan cesaret alarak, 1034 ylnda Afrika
kylarna kadar uzanmay bile gze aldlar ve bir sre ken
dilerini Bnenin (Annaba) efendisi yaptlar. Bir sre sonra
Pisal tacirler Sicilyay ziyaret etmeye baladlar ve onlar
korum ak iindir ki 1052 ylnda bir Pisa filosu Palermo Limannn giriini zorlad ve cephanelii imha etti.
Bu tarihten itibaren talih H ristiyanlarn lehine dnd.
1087 ylnda Modena piskoposunun, varlyla Kilisenin de
tm itibarn katt Mehdiyeye kar bir sefer dzenlendi.
Denizciler, kendilerini savaa gtren bamelek Mikail ve
Aziz Petrusu gkyznde grdler. Kenti aldlar, Muham39

medin papazlarn katlettiler, camiyi yamaladlar ve ka


zanl bir ticaret anlamasn yenilenlere kabul ettirdiler. Bu
zaferden sonra yaplan Pisa Katedrali, hem Pisallarn iman
n, hem de zaferlerinin onlara salamaya balad zenginlii
mkemmel bir ekilde sembolize etmektedir. Stunlar, de
erli mermerler, altn ve gm sslemeler, Palermo ve Mehdiyeden alnp getirilen erguvan ve sar perdeler bu katedra
li sslemekteydi. Sanki bu binann ihtiamyla, zenginlikleri
bfr skandal ve kskanlk konusu olan Sarazenlere kar, H
ristiyanlarn intikam sembolize edilmek isteniyordu.
Islm, Hristiyan kar saldrsndan nce geri ekildi ve
bir M slman gl olan Tiran Denizindeki egemenliini
kaybetti. 1096 ylnda ilk hal seferinin balatlmas, onun
kesin olarak yeniliine iaret ediyordu. 1097 ylnda Cene
vizliler, Antakyay kuatan Hallara bir filo takviye ve mal
zeme gnderdiler ve ertesi yl Tarentolu Bohemmonddan
ticar ayrcalklar ieren bir fondaco (han) elde etliler. Bu,
Kutsal Diyarn kylarndaki ticaret kentlerinin zaman iin
de elde edecei bir dizi ayrcaln ilki oluyordu. Kudsn
ele geirilmesinden sonra, Cenovann Dou Akdenizle ili
kileri hzla artt. 1104te Cenova, Akkda bir koloniye sa
hip oldu. Kral Baldwin kentin te birini, deniz kenarnda
bir soka ve gm rk gelirlerinden 600 altn Bizans dinar
n (bezant) bu koloniye tahsis etti. Venedik, Sayda, Sur, Akk ve Kefede (Feodosiya) tccar yazhaneleri at. Pisa, ar
tan bir evkle, Hallar tarafndan Suriyede kurulan devlet
lerin ihtiyalarn karlamaya adad kendisini. Bundan ba
ka, talya kysnda balayan ticar canlan ksa srede Provansa ulat. Hemehrileri 1136 ylnda Akkda bir yerle
me kurm u olan Marsilya, im diden nemli bir yer kazan
l

40

E. Du Mril tarafndan yaym lanan (Paris. 1847) Posies populaires latines du


Moyen Age, s. 251de o gnlerin havasn veren bir iir, Piza'nn yaylm asnda
dinsel heyecann oynad nem li rol kavrayabilm em izi olanakl klm aktadr.

mt. Lion Krfezinin teki yakasndan Barselona, gele


cekteki zenginliini daha im diden hazrlyor, aynen eski
zamanlarda M slmanlarn Hristiyan esir ticaretiyle me
gul olmas gibi, Ispanyada ele geirilen Fasl esirler, kentte
ticar alveriinin bir kalemini salyordu.
Bylece, btn Akdeniz, bat denizciliine ald ya da
daha dorusu yeniden ald. Roma zamannda olduu gibi,
aslen Avrupah olan bu denizin bir u cundan teki ucuna
ulam saland. Bu denizin sularnn M slmanlarca istis
mar sona erdi. Ona egemen olm ann garantisi olan adalar,
Sardinyay 1022, Korsikay 1091 ve Sicilyay 1058-90da
Hristiyanlar yeniden ele geirdiler. Hallarca kurulan gei
ci prensliklerin ksa sre sonra Trkler tarafndan yklmas
yani Urfanm (Edessa) 1144te, amn (Damascus) 1154te
H ill tarafn d an yeniden ele geirilm esi, S alh ad d in in
1183te Halepi (Aleppo), 1187de Akky, Nazereth (Nas
ra), Sayda, Beyrut, Ascelon ve nihayet Kuds almas ve
btn abalarna ramen, Hristiyanlarn birinci hal sefe
rinde ele geirdikleri Suriye hkimiyetini daha sonra, gn
m ze kadar, h ib ir zam an yeniden ele geirem eyileri
nemli deildir. Her ne kadar genel tarihle nemli olsa da
Trklerin atlm, talyan kentlerinin Dou Akdenizde ka
zanm olduklar durum u sarsmad, lslmn bu yeni saldr
s yalnzca karalan etkilemiti. Trklerin filolar yoktu ve
bunu oluturm ak giriiminde de bulunmadlar. Kk As
yann kylarndaki talyan ticareti onlara zarar vermek ye
rine ilerine geliyordu. nk in ve H int kervanlaryla
Suriyeye getirilen baharat, talyan gemileriyle Batya tan
maya devam ediliyordu. Hibir ey, Trk ve Mool diyarla
rnn ekonom ik faaliyetlerini devam ettirmeye yarayan bir
denizciliin varln srdrm esinden daha krl olamazd.
Kukusuz talyan filolar, hem siyasal hem dinsel alanda
kesin bir snrlama anlam na gelen ve Hal seferlerini sona
41

erdiren Tunusdaki St. Louis yenilgisine (1270) kadar, Ha


llara srekli ve etkin bir yardm salyorlard. Venedik, Pisa ve Cenovanm destei olmakszn, bu semeresiz serg
zeti bu kadar uzun zaman srdrm enin imknsz olduu
nu belirtmek yanl olmayacaktr. Yalnzca birinci Hal se
feri, Kudse giden kitleleri deniz yoluyla tamann henz
m m kn olmad bir zam anda, kara yoluyla yaplmtr.
talyan gemileri, ordulara gerekli olan eyleri salamaktan
te bir katkda bulunmadlar. Ancak, hemen bunun ardn
dan, Hallarn talyan deriizciliinden talepleri, talyan de
nizciliine inanlmaz g ve canllk kazandrd. Ordu m
teahhitlerinin gerekletirdikleri krlar her ada muazzam
olm utur ve kendilerini bir anda zenginlemi olarak bulan
Venedikli, Pisal, Cenevizli ve Provansilarm, filolarna yeni
gemiler katmak iin acele etmi olduklarndan kuku d u
yulamaz. Suriyede Hal devletlerinin kurulm as, Frankla
rn onsuz Doguda varlklarn srdrm esine imkn verme
yecek olan bu ulam aralarnn dzenli kullanm n g
vence altna alm t. Bylece bu devletler, kendileri iin
hizmetleri kanlmaz olan kentlere bol bol ayrcalklar sa
lyor ve onbirinci yzyln sonundan itibaren Filistin, K
k Asya ve Ege adalar kylarnda kendi fondaci ve echellesini (urak yerleri) kurm alarn salyordu. Gerekten,
ok gemeden, bunlardan askeri harektlar iin de yarar
lanmaya baladlar. kinci Hal seferinde talyan gemileri
VII. Louis ve III. Conradm birliklerini Anadolu kylarn
dan Kutsal Diyara tayordu. nc Hal seferi, Philip
Augustus ve Aslan Yrekli Riarn birliklerini tamaya ye
tecek denli bym olan talyan ve Provans gemilerinin
tonajlarndaki artn kendine zg kantn sergilem ekte
dir. O andan itibaren btn seferler yalnzca deniz yoluyla
gerekletirilmitir. D rdnc Hal seferi iin hazrlanan
filoyu, kom utanlar, yolculuk iin nceden kararlatrlan
42

fiyat deyemedikleri ve seferin tm ynetim ini onlara b


rakm ak zorunda kallarndan yararlanarak, Venediklilerin
Konstantinopolise ynelttikleri ve sonunda bundan kentin
ele geirilmesi iin nasl yararlandklar iyi bilinmektedir.
O zam an Bogazn kylarnda kurulan geici Latin impara
torluu byk lde Venedik politikasnn bir sonucuydu
ve bu devlet ortadan kalktnda (1261), Venedik, kendisi
ni geebilm ek iin M ihail Paleologu n tahta kmas iin
alan Cenovaya istemeyerek de olsa Dou Akdenizdeki
st n l k yarnda kendisiyle m cadele olana verm ek
zorunda kalmt.
Bylece Hal seferlerinin kalc ve nem li bir sonucu
Italyan ve daha az lde Provans ve Katalonya kentlerine
Akdenizde stnlk kazandrmas oldu. Her ne kadar kut
sal yerleri M slm anlarn elinden skp almay baaramadysalar, Kk Asya kylarnda ve adalarda ilk fethettikle
ri yerlerden yalnzca birka tanesi dnda ellerinde bir ey
kalmadysa da, en azndan Bat Avrupann, Boaz ve Suri
yeden Cebelitark Boazna kadar olan tm ticaret tekelini
ele geirm eyi deil, fakat ayn zam anda orada, giderek
kendisini Alplerin kuzeyindeki lkelere de yayan ekono
mik ve tam manasyla kapitalist faaliyetleri gelitirmeyi ba
ardlar.
slmiyet, bu muzaffer ilerleyie kar onbeinci yzyla
kadar tepki gstermedi ve aresiz Bizans m paratorluu bu
na boyun emek zorunda kald. Onikinci yzyln bandan
itibaren Bizansn Dou Akdenizdeki stnl son buldu.
Bizans im di hzla, onun ithalat ve ihracat ticareti tekelini
ele geiren denizci kentlerin nfuzu altna girdi. Zaman za
man bu boyunduruu krm a abasyla im parator, Pisa ve
Cenovallan Venediklilere kar oynamay denedi ya da r
nein 1182de olduu gibi halkn nefret edilen yabanclar
ayrm gzetmeksizin ldrm esine izin verdi. Ama impara
43

tor onlarsz yapamyordu ve ister istemez Bizansn ticareti


ni, onyedinci yzylda Ispanyann kendi ticaretini Hollan
da, ngiliz ve Franszlara terk ediinden daha da kapsaml
bir biimde, bu denizci kentlere terk etti.
Deniz ticaretinin canlann, bunun ktaya doru nfuz
edii izledi. Yalnzca r n lerin e kar olan taleple tarm
uyarlmad ve imdi bir paras olduu deiim ekonom isince dnm e uratlmad, fakat yeni bir ihracat ekono
misi dodu. Her iki ynde de ba eken, Venedik, Pisa ve
Cenova gibi gl ticaret m erkezlerinin arasnda imrenile
cek bir yere sahip olan Lombardiya Ovas oldu. Krsal alan
lar ve kentler retim de ayn oranda pay sahibi oldular. Bi
rinciler tahl ve araplaryla, kinciler ketenli ve ynl ku
malaryla. Daha onikinci yzylda, Lucca, hammaddesi de
niz yoluyla gelen ipekli dokum a retiyordu. Toskanada, Sienna ve Floransa, Amo Vadisi kanalyla Pisa ile ilikide bu
lunuyor ve onun refahndan pay alyordu. Cenovanri te
sinde, hareket, Lion Krfezi kylarna yaylyor ve Rhone
havzasna ulayordu. Marsilya, M ontpellier ve Narbona li
manlar tm Provansda, Barselona ise Katalonyada ticaret
yapyorlard. Denizci lkelerin ticareti ylesine canlyd ki,
Garde-Frainetdeki Sarazenlerin ok tehlikeli bir biimde
onuncu yzylda kapattklar Alp geitlerinden, onbirinci
yzylda kuzeye doru yaylmaya balamt. Ticaret trafii,
Brenner, St. Bernard, Septimer ve Mont Cenis geitleriyle,
Saone, Rhone ve Ren vadileriyle Almanyaya ulayordu.
Uzun sre geit vermeyen St. G othard, sonunda boazn
bir yakasndan tekisine, kayadan kayaya kurulan bir asma
kpr ile bir transit yeri oldu.12 Onbirinci yzyln ikinci
yarsnda Fransada, talyanlarn bulunduunu gryoruz.
Byk olaslkla bunlar, o dnem de Chanpagne panayrla 12 Bu, varln bildiimiz ilk asm a kprdr. M uhtem elen o n n c yzyln
ilk yllarndan kalm adr.

44

nn bir sredir sk sk ziyaret ediyorlar ve Flander kylarn


dan gelen ticaret cereyanyla orada karlayorlard.13
Gerekten de, Akdenizde gelime sresi iinde olan eko
nom ik canlan, kapsam ve nitelik bakm ndan farkl olsa
da, Kuzey Denizinin kylarnda, ayn nedenlerden hareket
eden ve ayn sonulan douran bir baka canlanla benzer
lik gsteriyordu. Yukarda grm olduum uz gibi, Kuzeyli
ler, Ren Nehrinin kollanyla Meuse ve Scheldt nehirlerinin
meydana getirdii halilerde, ksa srede, her yerden bu ne
hir boylanna ticar faaliyeti eken pazar yerleri kurm ular
d. Onbirinci yzylda Tiel pek ok tccann gelip gittii bir
ticaret merkezi olarak belirmiti bile ve imdi nemli faali
yet gstergeleri ortaya koyan Kln ve Mainzle, Ren Vadisi
kanalyla etkileim iindeydi. Hersfeldli Lampertin, her ne
kadar verdii sayy kukuyla karlayabilir ve bu vakanvisin zenginlik l s n n ne olduunu bilem esek de, bu
kentlerin birincisinde, 1074 ylnda alt yz mercatores opulentissimi (zengin tacir) bulunduunu sylem esinden daha
baka bir kanta gerek yoktur.14 Ayn dnem de, Meuse Vadisinde, Maastricht, Liege, Huy ve Dinant yoluyla Verdune
kadar u z a n an b ir tic a re t gelim iti. S ch eld t N e h ri ise,
Cambrai, Valenciennes, Toumai, Gand ve Anversin denizle
ve sularn Zealand Adalar arasna dken byk nehirlerle
13 G reg o r VU tarafn d an F ra n sa'n n ba$piskopos ve p isk o p o sla rn a 10 Eyll
1074le yazlan m ek tu p Kral I. P hilip'in davrann knam akta ve o n u "M ecaloribus qui de m u ltis terrarum partibus ad fodum quoddam in F rancia n u p e r
convenerant... m ore p raedonis infiniam pecuniam " (E. Caspar, Dos Regi ster
G rcgors Vit, M .M .G.G., s. 131) diye sulam aktadr. kinci m ek tu p ta Papa ta
cirleri Italae negociatores (a.k., s. 150); n c m e k tu p ta ise o nlardan,
Italis et aliarum p rovincianm m ercatoribus" (a.k., s. 168) olarak sz etm ek
tedir. G regory V llnin b u srarl tu tu m u , o dnem deki i ticaret gelim esinin
b ir delili olarak dnlebilir. Eer, A. Schaube, a e .g ., s. 91'de ileri srd
gibi olay, pek n em i o lm ayan Lendit fuarnda m eydana gelm ise, tacirlerin
m aruz kaldklar zararlarn aklanm as zordur.
H Lam ptri Hersfeldensis opera, ed. O. Holder-Egger, s. 192.

45

ilikisini salyordu. Zwyn Krfezinin sonundaki, im di


kumlarla kapanm olan Bruges Liman o kadar elveriliydi
ki, onbirinci yzyln sonundan itibaren gemiler, buray
teki limanlara tercih etmeye baladlar ve kentin gelecek
teki ihtiam bylece olutu.
O nuncu yzyln sonunda skandinav ticaretinin, Flanderi Kuzey Denizi ve Baltk lkeleriyle yakn ilikiler iin
de tuttuu aktr. Koni II. Arnold ve IV Baldwinin (9651035) kestirdii sikkeler, Danimarka, Prusya ve hatta Rus
yada bulunm utur. Flanderin ngiltere ile olan ticareti do
al olarak daha canlyd. Londra gei yerlerinin, 991 ve
1002 yllar arasndaki gm rk tarife cetvelleri, Flanderlileri, kentle ticaret yapan yabanclar arasnda sayar.15 Kanal
(Man Denizi), Kuzey Denizinden daha az ziyaret edilen
bir yerdi. Bununla birlikte, Norm an ve Ingiliz kylar ara
snda Rouen yoluyla, Sen Nehri boyunca Parise, Champagrie ve Burgonya snrlarna kadar uzanan dzenli bir ticaret
yrrlkteydi. Loire ve Garonne, uzaklklar nedeniyle, da
ha sonraki dnem lere kadar kuzey denizlerindeki ticar
canlann etkilerini duymadlar.
Flander, ksa srede, Ortaalarn sonuna kadar sahip
olaca ayrcalkl bir durum a ykseldi. Burada, o kadar er
ken bir tarihte, baka hibir yerde ve bylesine artc so
nularla grmediimiz, bir baka etkenle, endstriyle kar
layoruz. Daha Kelt dnem inde, Lys ve Scheldt vadilerin
de, Morini ve Menapi,* bu yrenin bereketli otlaklarnda
besledikleri byk koyun srlerinden yn retiyorlard.
Bunlarn ilkel imalt yntem leri, uzun sren Roma ege
menlii srasnda, fatihlerinin Akdenizin teknik yntem le
rini onlara retmeleri sonucu mkemmellemiti. Bu ge15 E L ieberm ann, Die G azetze der Angelsachsen, c. 1, s. 232.
(*) Galyada yaayan iki kavim. - .n.

46

me ylesine hzl olm utu ki, ikinci yzylda Flander,


talyaya bile kum a ihra ediyordu.16 Yreyi beinci yzyl
da istil eden Franklar, kendilerinden ncekilerin gelenei
ni srdrdler. D okuzuncu yzylda Kuzeylilerin geliine
kadar Frizyeli gemiciler, palia fresonica adyla Flanderde
dokunan kum alar Felemenkteki nehirler boyunca dzen
li olarak tayp durdular. Gzel renkleri bu kum alar yle
sine n sahibi yapmt ki, arlman, Halife H arun El-Reide
hediye olarak gnderecek daha iyi bir ey bulam am t.17 lskandinavlann istilsyla ticaretin ortadan kaldrl, doal
olarak bu ihracat sekteye uratt. Ancak, onuncu yzyl
boyunca, ne zaman ki eski yamaclar tccar oldular ve ge
mileri Meuse ve Scheldtde ticar eya peinde komaya ba
lad, kuma imalt yeniden pazar bulm u oldu. Bu kum a
larn gzellii, Kuzeyli denizcilerin ziyaret ettii kylarda,
ksa srede yle bir talep yaratt ki, talebi karlamak zere
retim o zamana kadar ulalmam boyutlara ykseldi. O
zaman iin bu ylesine bykt ki, on u n cu yzyln so
nunda, yerli yn, ihtiyalar iin yetersiz kalnca, ngilte
reden yn ithal etm ek zorunda kalnd. ngiliz yn n n
daha iyi olan kalitesi, doal olarak kum an kalitesini de
gelitirdi ve bu kum alann nyle birlikte satlar da artt.
Onikinci yzyl boyunca Flander, batan aa dokum aclar
ve rpclar lkesi haline geldi. O zam ana kadar krsal
alanda srdrlen kum a imalt, her yanda kurulan ve gi
derek artan bir ticareti besleyen tccar kentlerinde youn
lat. Gand, Bruges, Ypres, Lille, Douai ve Arrasn domak
ta olan zenginliini yaratan kumat. Deniz ticaretinin artk
balca maddesi olan kuma, imdi, karayoluyla srdrlen
son derece nemli bir ticaretin varoluunu salad. Onikin16 Camitle Julian , Histoire de la Gaule, c. II, s. 282.
17 H. P irenne, Draps de Frise ou draps de Flandrr? bkz. G iri B lm 8 no'lu
dipnot.

47

ci yzyln bandan itibaren, ltalyanlar, Alplerin gneyin


den ithal ettikleri baharat, ipekliler ve kuyum cu ileri kar
lnda kuma saln almak iin Flandere gelirlerken, Flander kum a deniz yoluyla Novgorod panayrna gtrl
yordu.8 Ancak Flanderlilerin kendileri, Kuzey Denizi ve
Alplerin ortasndaki nl Champagne panayrlarn sk sk
ziyaret ederken, Lonbardiya ve Toskanyadan gelen alclar
la karlatlar. Bunlar, panni francesi adyla ve deniz yoluyla
Dou limanlarna kadar ulatrlan pek ok miktarda Flander kuman Cenova Limanna tayorlard.
Kukusuz, Flander kum a imal eden tek yer deildi. Do
kumaclk, doas gerei, ynn bulunduu her yerde, yani
btn lkelerde, tarih ncesi zamanlardan beri var olduu
bilinen ve srdrlen ev ekonom isine ilikin bir urat.
Bunun retimini tahrik etm ek ve tekniini gelitirmek iin
yalnzca gerek bir endstri olmasn salamak yeterliydi.
Bu ihmal edilmedi. O nnc yzylda, Ceneviz noterlik
kaytlar, bu limana kum a gnderen bir dizi kentin adn
dan sz eder: Amiens, Beauvais, Cambrai, Liege, M ontreuil,
Provins, Tournai, Chalons vs. Bununla birlikte, Flander ve
ksa sre sonra kom usu Brabant, rakipleri arasnda esiz
bir yer igal ettiler. ngiltereye olan yaknlklar, onlara, en
iyi artlarla ve tekilerden daha byk miktarlarda ok iyi
kalite yn salama olana verdi. O nnc yzylda Flan
der endstrisinin kar konulm az stnl, yabanclarda
uyandrd hayranlkta yansmaktadr. Ortaa Avrupas
nn tarihi boyunca baka hibir blge, Scheldl havzasnnki
kadar bir endstri lkesi olma zellii ortaya koyamamtr.
Bu anlamda blge, onsekiz ve ondokuzuncu yzyllar ngil
teresini hatrlatrcasna, Avrupann geri kalan ksmyla te
zat tekil eder. Baka hibir yerde, bu kumalarn renk, yu18 H. Pirenne, Draps d'Ypres Novgorod a commerccmcn du X llc sicclc, in Rcvue
belge de philol. et d'hisolre, c. IX (1930), p. 563.

48

muaklk, parlaklk ve uyum una eriebilmek olanakl deil


di. Flander ve Brabant kuma, gerekten de, de luxe bir ku
mat, baarsyla dnya apndaki yaygnln salayan da
buydu. Ulam aralarnn, ucuz ve ar eyann dolamn
salamaya uygun olacak lde henz yeterince gelime
mi olduu bir ada, uluslararas ticarette birinci sray,
deeri yksek, orta arlktaki eyler alyordu. Ksaca, Flan
der kum ann baans, baharatta olduu gibi, yksek fiyat
ve ihra etmedeki kolaylkla aklanr.
Flander ve Brabant, endstriletike, talyan kentlerinin
tam tersine, coraf konum larnn onlar zorunlu kld de
niz ticaretiyle daha az urar oldular. Bu ii, endstrileri
nin giderek arlan saylarda Bruger Limanna ektii yaban
clara, onbirinci yzylda lskandinavlara, daha sonralar ise
Hansallara terk ettiler. Bu anlamda onlan, Ortaalarla g
nm z ne kadar karlatrlabilinirse, grece ekonom ik ge
limiliklerini dikkate alarak, ada Belika ile karlatr
mak uyarcdr. Bir zam anlar onlarn igal ettii ayn top
raklarda, gnm z Belikas da, olaanst sanayi ret
kenliini grece olarak nemsiz bir denizcilikle bir arada
gtren ayn elikili grnm ortaya koym uyor mu?

49

KNC BLM

Kentler

. Kentsel Hayatn Canlan1


Akdeniz ticareti, Bat Avrupay kendi yrngesine ekmeye
devam ettii srece, talya, spanya ve Afrikada olduu gibi
1 Bibliyografya: H. Pirenne, Les Villes du Moyen Age, bkz. Giri Blm 2 nolu dip
not.; G. von Below, Der Ursprung der deutschen Stadtverfassung, Dsseldorf, 1892;
K. Hegel. Stdte und Gilden der Germanischen Vlker im Mittelalte Leipzig, 1891,
2 c.; Ayn Yazar, Die Entstehung des deutschen Stadtewesens, Leipzig, 1898; E Keutgen, Untersuchungen ber den Ursprung der deutschen Stadtverfassung, Leipzig,
1895; S. Rietschel, Die civitas a u f deutschem Boden, Leipzig, 1894; ayn yazar,
M arkt und Stadt in ihrem rechtlichen Vfcrhaltniss, Leipzig, 1897; E Beyerle, Z ur
Typenfrage in der Stadtverfassung, bkz. Zeitschrift f r Rechtsgeschichte, Germ. Apt.
1930; G. Espinas, La vie urbanic de Douai au Moyen Age, Paris, 1913 (4. C .) ; C.
Gross, The Gild Merchant, Oxford, 1890, 2 c.; EW Maitlandt, Township and Boro
ugh, Cambridge, 1898; C. Petit-Dutaillis, The Origin of the Towns in England, bkz.
Studies Supplemantary to Stubbs' Constitutional History, c. 1, M anchester, 1908; S.
Stephenson, The Origin o f the English Towns, bkz. Amer. Hist. Rev., c. XXXII, 1926;
ayn yazar, The Anglo-Saxon Borough, bkz. Eng. Hist. Rev 1930; Ayn Yazar, Borough
and Town, A Study o f Urban Origins in England, Cambridge, (Mass.), 1933; H. Pi
renne, Les villes flamandes avant le X ll sisle, bkz. Annales de l'Est et d u N ord, c. I,
1905; ayn yazar. Les Anciennes dmocraties des Pays-Bas, Paris, 1910; G. Des Marcz, tude sur la proprit dans les vides du Moyen et spcialement en Flandre, G hent,
1898; E Vercanteren, tude sur les civitates de la Belgique Seconde, Brksel, 1934; L.
von Heinem ann, Zur Entstehung der Stadtverfassung in Italien, Leipzig, 1893; G.
Mengozzi, La citt italiana nell'alto medivo evo, 2'nci bask Floransa, 1931.

51

Galyada da kentsel hayat devam etti. Ancak, lslmiyetin ya


ylmasnn Afrika ve spanya kylarn kontrol altna al ve
bu yaylmann daha sonra Tiran Denizindeki limanlar kap
samas zerine kentsel faaliyet hzla sona erdi. Bizans ticare
ti sayesinde kentsel faaliyetin varln srdrd Venedik
ve Gney talya dnda her yerde grlen bir ortadan kal
kt bu. Kentler varlklarn srdrdler ama, zanaatkar ve
tccar nfuslarn ve onunla birlikte de Roma mparatorlu
undan arta kalan kentsel rgtlenmelerini yitirdiler.
Her birinde bir piskoposun oturduu kentler imdi pis
koposluk blgesinin dinsel ynetim merkezinden baka bir
ey deildi. Bylece dinsel adan nemlerini kukusuz b
yk lde korudular, ama ekonomik adan hibir nem
leri kalmad. ounda, evredeki kylerce beslenen bir k
k yerel pazar, katedral ve onun evresinde km elenmi
kilise ve m anastrlarn says kabark ruhban ve bunlarn
hizmetinde altrlan serilerin gnlk ihtiyalarn karl
yordu. Byk yllk festivallerde kente, akn eden piskopos
luk blgesinin halk ve ziyaretiler, belirli bir faaliyeti de
vam ettiriyorlard am a bunlarn hibirinde bir canlann
herhangi bir iareti grlm yordu. Gerekte, bu piskopos
luk kentleri, yalnzca krsal alana dayanarak varlklarn
srdryorlard. Surlar iinde oturan piskopos ve m anastr
reisleri, m lklerinden saladklar kira ve resimlerle yayor
ve bylelikle varlklar esas olarak tarm a dayanyordu.
Kentler yalnzca dinsel deil, fakat ayn zamanda m anora
ilikin ynetim merkezleriydi.
Sava zamanlarnda kentin eski surlar evredeki nfusa
snacak bir yer salyordu. Fakat Karolenj m paratorlu
u n u n zlyle birlikte yerleen gvensizlik ortam n
da, Gneyde Sarazen saldrlar, Kuzey ve Batda Norm an
saldrlaryla -ki buna onuncu yzyln banda Macarlarn
korkun svari akmlar da eklenmiti- tehdit edilen insan
52

lar iin korunm a ihtiyac birincil zorunluluk oldu. Bu sald


rlar her yanda yeni yeni snacak yerlerin kurulm asna yol
at. Bu dnem de Bat Avrupa, feodal byk lordlarca kendi
adamlarna barnak olmak zere yaptrlan m stahkem a
tolarla doldu. Bu atolar ya da allm adyla bourg ya da
burglar, genellikle zerinde geitler olan bir hendekle ev
rilmi toprak ya da ta surlardan oluuyordu. evredeki vilainler, bunlar ina etm ek ve bakmakla mkelleftiler. Bun
larn iinde bir valye garnizonu bulunuyor; lordun ika
metgh olarak yksek bir kule yer alyor, katedral ya da
byk kiliselerin yelerinden oluan bir ruhban grubu di
nin gereklerini yerine getiriyor, garnizonu beslem ekle y
km l olan ve tehlike annda srleriyle birlikte kaleye do
luan m anor kyllerinden salanan her tr ayn resimler
le, ttslenm i et ve tahl koymak iin tahl ve zahire am
barlan kuruluyordu. Bylece, dinsel kent gibi din d burg
da topraklan geimini salyordu. Her ikisi de tarmsal bir
uygarlkla fevkalde uyum iindeydiler; dolaysyla ona
kar durm aktan ok onun korunmas iin hizm et ettikleri
'sylenebilir.
Bununla birlikle, ticaretin canlan, ksa srede bunlarn
niteliini deitirdi. Bu canlann ilk belirtileri, onuncu
yzyln ikinci yars boyunca gzlenebilir. Tacirlerin gez
ginci yaamlar, kar karya kaldklar trden riskler, ya
mann ikinci derece soylularn geim kayna olduu bir
ada, balangtan itibaren seyahat ettikleri nehirler ya da
doal yollar zerinde belirli aralklarla kurulm u olan sur
larla evrili kasabalarn ya da burglarm korum asn aram a
larna yol at. Buralar yazn bir mola yeri, kt havalarda
ise k geirme yeri olarak grev yapyordu. Bir kk kr
fezde ya da bir nehir giriinde, iki nehrin kesitii noktada
veya nehrin ulama imkn vermedii ve yklerin daha ile
riye gtrlebilmesi iin boaltlmasnn gerektii yerler gi
53

bi, konum u asndan en iyi durum da olanlar, bylelikle ta


cirlerin ve ticari eyann konaklam a ve gei yerleri oldular.
Kentlerin ve burglann, ticaretin artna bal olarak say
lan giderek artan ve zor durum da kalan bu yeni gelenlere
ayrabilecei mekn ksa srede yeterli olmaktan kt. Bun
lar surlann dnda yerlemeye, eski burgun yannda yeni
bir burg ya da buralar en iyi bir ekilde tanmlayan terimi
kullanm ak gerekirse bir Jauborg (forisburgus) yani bir d
burg kurmaya zorlandlar. Bylelikle, dinsel kentler ve fe
odal kaleler yaknnda, sakinlerinin, i kentteki insanlarn
yaamyla tam bir tezat tekil eden bir hayata kendilerini
adadklar ticar toplanma yerleri ortaya kt. O nuncu ve
onbirinci yzyl belgelerinde bu yerlemeler iin sk sk kul
lanlan portus kelimesi, buralarn niteliini tastamam tasvir
eder.2 Gerekte buralan, m odern anlamda bir limandan (li
man ve gm r olan kent) ok, ticar eyann tand ve
bu nedenle zellikle aktif bir transit yeri oluyordu. Ve yine
bu nedenledir ki, Ingiltere ve Flanderde port sakinleri, ken
dilerini poorters ya da portmet diye adlandryorlard ve bu
ad uzun sre bourgeois ya da burgess kelimeleriyle eanlam
lyd ve gerekten de bu yerleri son iki terimden daha iyi ta
nmlyordu. nk ilkel burjuvazi geimini yalnzca tica
retle salayan insanlardan m eydana geliyordu. O nbirinci
yzyln bitiminden nce bunlarn, dibinde kurulduklar es
ki burglarn sakinleri iin gerekten ok daha uygun bir ke
lime olan bourgeois terimiyle anlmaya balamalarnn nede
ni, ok nceleri tccar gruplarnn da kendilerini, gvenlik
nedeniyle, sur ya da daraba iine almalar ve bylelikle ken
di iinde bir burg oluturmalaryd. Bu anlam kaymas ko
laylkla anlalabilir, nk yeni burg eskisini ksa srede
glgede brakmtr. Bruges gibi, ticar hayatn aktif m erkez
2 H. Pirenne, Les villes flam andes avam le XI/ sicle, bkz. Annales de l'est du nord,
c. I (1905).

54

lerinin ounda, daha onikinci yzyln balannda burg, bu


yerlemenin ekirdeini oluturan kaleyi her yandan kuat
yordu. Yardmc olan eyler asl olmu, yeni gelenler eski
sakinlere galebe almt. Bu anlamda, ortaa kentinin ve
dolaysyla m odern kentin, yerleme birim inin fauborgunda
ya da onun yerini belirleyen bour1da dom u olduunu
sylemek tam anlamyla dorudur.
Tacirlerin elverili noktalarda toplanmalar bir sre sonra
zanaatkrlarn da ayn yerlerde toplanmalarna yol at. En
dstriyel tem erkz, ticar tem erkz kadar eskidir. Bunu
dikkate deer bir aklkla Flanderde gzleyebiliriz. Balan
gta krsal alanlarda srd r len kum a yapm cl, bu
imaltn rnleri iin sat imkn veren yerlere kendiliin
den g etti. Buralarda dokumaclar, tacirler tarafndan it
hal edilmi yn, rpc ve boyaclarn kulland sabunu
ve boya malzemesini buluyorlard. Maalesef ayrntsn bil
mediimiz gerek bir sanayi devrimi, bu krsal endstrinin
kentsel endstriye dnmesine elik ediyordu. O zamana
kadar kadnlar tarafndan srdrlen bir ura olan doku
maclk, erkeklerin eline geiyor ve ayn zamanda eski k
k pallia yerini, ihracat iin daha uygun olan ve kum a
imaltnda stok boyutu olarak gnm ze kadar gelen daha
uzun kum a paralarna brakyordu. Bu dnem de doku
m aclarn kulland tezghlarda, yirm i ile altm arn
uzunluundaki atknn, tezghn kiriine uygulanm asna
olanak verecek ekilde bir deiim in m eydana geldiini
varsaymak iin yeterli neden vardr.
Flander kuma endstrisinde meydana gelen deiiklie
benzer ekilde M ueuse Vadisinin m etalrji endstrisinde
de bir evrimin gerekletii gzlenebilir. Belki de Roma i
gali srasnda burada etkin bir ekilde gelitirilm i olan
bronz ilemecilii dnemine kadar geri giden bakr ileme
cilii, nehir zerindeki ulatrm ann canlanm as zerine,
55

ihracat yapma olanayla, gl bir saik kazand. Ayn za


manda Namur, Huy ve zellikle Dinan gibi, demirci esnaf
nn (marchands batleurs) ihtiya duyduu bakr iin, onbirinci yzylda, gittii Saksonyadaki kentlerde bakr ilet
mecilii temerkz etti.3 Bunun gibi, Tournai yresinde bol
m iktarda bulunan nitelikli ta, bu kentle ilendi ve vaftiz
kurnas imalat ylesine canland ki, bunlara, Southham p
ton ve W inchester gibi uzak yerlerde bile rastlyoruz.4 tal
yada da hikye ayndr. Deniz yoluyla Doudan ilk kez bu
lkeye giren ipek dokumacl Luccada temerkz ederken,
ksa sre sonra Toskanya tarafndan taklit edilen Milan ve
Lombardiya kentleri, kendilerini pam uklu kadife imaltna
adadlar.

2. Tacirler ve Burjuvazi5
Domakta olan kentlerin zanaatkr ve tacirleriyle, iinden
ktklar tarmsal toplum arasndaki en temel fark, birinci
lerin hayat tarznn artk toprakla olan ilikilerine gre belirlenmemesiydi. Bu adan kelim enin her anlam nda, bir
yerinden yurdundan edilenler (dracins) snf o luturu
yorlard. O zamana kadar varlklar, kendilerini istihdam
eden byk m lk sahipleri tarafndan garanti edilen manor
ajanlarnn yalnzca arz ve aralklarla srdrdkleri bir
ura olan ticaret ile endstri, imdi bamsz meslekler ol
du. Bu ilerle uraanlar, itiraz kabul etmez bir ekilde ye
ni insanlard. Bunlar, m anorun ev atlyelerindeki kle
3 Bkz. Rousseau, a.g.e., s. 89 ve devam .
4 P Rolland, expansion toumaisiennc, aux X I et XII slid es, A n et commerce de la
pierre, bkz. Annales de l'Acadmie royale d archologie de Belgique, 1924.
5 Bibliyografya: 1 n o lu dipnota baknz, ayrca: W. Vogel, Ein seefahrender Kaufmann um 1100, bkz. Ifansiscle Ceschichtsblattcr, c. XVIU, 1912; H. Pirenne, Les
priodes de lhistoire sociale du capitalisme, bkz. Bull, de l'Acad. royale de Belgi
que, (M ektuplar blm ) 1914.

56

personel ya da kllk zamannda ev halkn beslemek gre


viyle ykm l, bolluk zamannda ise retim fazlasn da
rda satabilen seriler arasndan tretm ek konusunda sk sk
giriim lerde b u lu n u lm u tu r.6 Ancak, byle bir evrim ne
kaynaklarca desteklenm ekledir ne de m uhtemeldir. Kuku
yoktur ki, urada burada yresel lordlar, rnein, burglulan n lordun frnn ve deirmenini kullanma ykm ll,
ba bozum undan sonraki birka gn iinde lordun kendi
arabnn satlmas lekelini elinde bulundurm as ya da es
naf loncalarndan eitli resimlerin toplanmas gibi birta
km ekonom ik ayrcalklarn, domakta olan ehirlerde de
olduka uzun bir sre korum ulardr. Ancak bu haklarn
yresel olarak varln srdrm esi, kentsel ekonom inin
m anor kkenli olduunun bir delili deildir. Tam tersine,
her yerde dikkatimizi eken odur ki, kentsel ekonom i, z
grlk koulunun gerekletii yerde ortaya kmaktadr.
Ancak, derhal u soru, ortaya km aktadr: nsanlarn
normal durum unun serflik olduu, hemen hemen tamamen
krsal bir toplumsal ortamda, zgr tccar ve zanaatkrlarn
oluum unu nasl aklayacaz? Bilgi ktl bizi, sorunun
nem inin gerektirdii kesinlikte cevap verm ekten alkoy
maktadr. Bununla birlikte hi deilse belli bal etkenlere
deinilmesi m mkndr. lkin, biricik varlk temelinin yal
nzca toprak olduu bir toplum un, deyim yerindeyse, sn
rnda yaayan topraksz insanlar arasndan, balangta, ti
caret ve endstrinin ilk kadrolarn setii tartma gtr
mez. Ktlk ya da sava zamanlannda, topraklarn terk ede
rek baka yerlerde geimlerini arayan ve bir daha geri dn
meyen insanlardan bsbtn ayr olarak, m anor rgtnn
geindirmeyi baaramad tm bireyleri de hatrlamak zo6 R. Eberstadt, Der Ursprung des Zunftu/esens und die alteren Handwerksverbande
des M iltelalters, Leipzig, 1915 ve deiik bir biim de E K eutgen, A m ter und
Zn/te, Jen a, 1903.

57

randayz. Kyllerin arazileri, ancak dzenli olarak vermek


durum unda olduklar resimleri karlayacak byklkteydi.
Dolaysyla ok ocuklu bir adamn kk erkek ocuklar,
babalarnn lorda kar demelerini yapabilmesi iin, ou
kez evi terk etmek zorunda kalyorlard. O andan itibaren,
krsal alanlarda babo dolaan, m anastrdan manastra gi
derek fakirler iin ayrlan sadakadan paylarn alan, hasat ya
da ba bozum u zaman, iglerini kyllere kiralayan ve
sava zamanlarnda, feodal birliklere paral asker olarak ya
zlan serseriler kalabalna katlyorlard.
Bu adamlar, kylarda ve nehir azlarnda, gemilerin ve ta
cirlerin geliiyle onlara salanan yeni geim imknlarndan
yararlanmakta acele davranyorlard. Daha da maceraperest
olanlarn pek ou, kukusuz Venedik ve skandinav gemile
rine tayfa olarak yazlyor; dierleri, kendilerini giderek ar
tan bir sklkla limanlara ulatran tccar kervanlarna ka
tlyorlard. Bunlarn arasndaki en iyiler, kendilerini, zek ve
enerji ile iin gbeine atan maceraperest ve serserilere ticari
hayatn para yapma konusunda salad pek ok frsattan,
ansn da yardmyla yararlanmakta gecikmiyordu. O zaman
ortaya kan yeni zenginlere (nouveaux riches) gzel bir r
nek olan Finchaleli Godricin yks, her ne kadar yeterin
ce veriye sahip deilsek de, byk bir olaslkla gerein ye
niden inasn desteklemeye yetecek niteliktedir.7 Godric,
onbirinci yzyln sonlarna dora Lincolnshireda fakir bir
kyl ailesi iinde dnyaya gelmi ve kukusuz aile ocan
terk etmeye zorlanarak, geimini salamak iin btn zek
sn kullanmak durum unda kalmt. Her adaki pek ok
teki talihsiz gibi, dalgalann kyya att gemi enkaz pein
7 St. G odric iin Vogelin d ip not S te anlan m akalesine baknz. Libdlus de vita et
m iraculis S. Godric i, heremitae de Finchale, anctore Reginaldo monacho dunelmensi, 1847 ylnda S tevensoriun editrl alm da Surtees Dem ei adna ya
ym lanm t.

58

de koan bir ky taraycs olmutu. Deniz kazalar pek ok


tu ve gzel bir gnde m utlu talihi ona, bir gezginci esnaf tez
ghn donatmaya yetecek umulmadk bir ksmet getirdi. Bir
tccar grubuyla karlap onlara katld zaman, bir miktar
para biriktirmiti. leri iyi gitti ve ksa srede, ngiltere, Iskoya, Flander ve Danimarka kylarnda gemi donatp tica
ret yapmak iin ortaklk kurabilecek kadar kr salamt.
Ortaklk baarl oldu. Ortakln faaliyetleri, oralarda kt ol
duu bilinen mallarn gemiye yklenm esi ve karlnda,
dn kargosu olarak, o zamanlar talebin en gl olduu
yerlere ihra edilebilecek ve dolaysyla en yksek krlar
salayabilecek eyann yklenmesinden ibaretti.
Godricin yks, kukusuz, pek ok bakalarnn da yksyd. Yerel ktlklarn srekli olduu bir ada, tahln
bol olduu yerden ok byk miktarlarda ucuza satn aln
mas, daha sonra ayn yntemlerle artrlabilecek muazzam
krlann gerekletirilmesi iin yeterliydi. Bylece bu tr bir
iin balang noktas olan speklasyon, ilk ticar servetlerin
oluum una geni lde katkda bulunm utur. K k bir
gezginci esnafn, denizcinin, kayknn ya da bir tersane i
isinin tasarrufu ona, eer bunu nasl kullanacan biliyor
sa, olduka yeterli bir sermaye salyordu.8 Bir toprak sahi
binin, gelirinin bir ksmn deniz ticaretine yatrmas da ay
rca m m kndr. Liguria sahilindeki soylularn, Ceneviz
gemilerini ina etmek iin gerekli fonlar saladklar ve Ak
deniz limanlarnda mal saundan salanan krlara ortak ol
duklar hem en hemen kesindir. Ayn ey baka talyan kent
lerinde de meydana gelmi olmaldr. En azndan, talyadaki
soylularn byk bir ksm nn, Alplerin kuzeyindeki kar
delerinin aksine, kentlerde yayor olmalar bu varsayma
8 Kolaylkla oaltlabilecek baz rnekler iin. Bulletin de la Classe Lettres de
l'Acadmie royale de Belgique, 1914 adl yapttaki benim alm am . Les priodes
de l'histoire sociale du capitalism e baknz.

59

bizi zorluyor. Bunlarn bir ksmnn, evrelerinde yer almak


ta olan ekonomik canlanla bir ekilde ilgilenmi olmalarn
varsaymak pek doaldr. Bu durum da, m lk biim indeki
sermayenin nakil sermayenin olumasna katkda bulunm u
olmas kanlmazd. Bununla birlikte bu katk ikinci dere
cedeydi ve her ne kadar ticaretin canlanmasndan kazanl
ktlarsa da, bu canlan salayan kesinlikle onlar deildi.
lk itici g, Gneyde Venedik ve Kuzeyde skandinav
denizcilii ile dardan geldi. Tarmsal uygarl iinde be
lirli bir ekil alm olan Bat Avrupa, d uyarc ve rnek ol
makszn, yeni bir t r hayata, kendiliinden bylesine a
buk uyum salayamazd. Zamann en gl toprak sahibi
Kilisenin ticarete kar, yalnzca pasif deil, fakat etkin bir
biimdeki dmanca tutum u, bunun olduka yeterli bir ka
ntdr. Eer ticar kapitalizmin ilk gelimeleri ksmen dik
katimizden kayorsa, onun onikinci yzyl boyuncaki evri
mini izlemek ok daha kolaydr. Gelimesinin grece gc
ve hz abartmasz, ondokuzuncu yzyln sanayi devrimi
ile karlatrlabilir. Avare dolaan topraksz insanlara ken
disini sunan yeni tr bir hayat, ortaya koyduu kazan va
adiyle, onlar iin kar konulmaz bir cazibe tekil ediyordu.
Sonu, krlardan, domakta olan kentlere doru gerek bir
g oldu. Ksa srede adm larn kentlere doru ynlendi
renler yalnzca Godric trnden serseriler deildi. Serilerin,
doduklar manorlardan kentlere, ya zanaatkar ya da n
b t n lkeye yaylan zengin tacirlerin yannda almak
zere kamalar iin tahrik bykt. Lordlar onlar izliyor
ve ele geirebildikleri lde m lklerine geri gtrebiliyor
lard. Ancak pek oklar bu kovalamacadan yakay kurtar
yor ve kentin nfusu arttka, kentin himayesine sm an
kaaklar yakalamaya almak tehlikeli oluyordu.
Endstri, kentlerde tem erkz etm ek suretiyle, giderek
daha da byk bir ihracat ticaretini besleyebiliyordu. By60

lece tacirlerin says ve bununla birlikte ilerinin nemi ve


krlar dzenli bir ekilde artyordu. Ticar bym enin o
dneminde, gen insanlar iin, zengin bir patronun yann
da yardmc olarak i bulmak, onun iine ortak olm ak ve
sonunda zengin olmak zor deildi. Cambrai piskoposlar
nn Gestas,* Piskopos Burchard dnem inde (1114-30)
zengin bir tacirin hizmetine giren, onun kzyla evlenen ve
kendisi de zengin olacak kadar iini gelitiren W erimbold
adnda birinin yksn ayrntl bir ekilde aktarmaktadr.
Kentte ok m iktarda arazi satn alm, muazzam bir ev yap
trm, kentin kaplarnn birinde gei resmi alma hakkn
satn alm, kendi kesesinden bir kpr yaptrm ve so
nunda servetinin byk bir ksmn Kiliseye brakm t.9
Bu dnem de, ihracata ynelik ticaretin gelitii b tn
merkezlerde byk servetlerin vakfedilmesi, kukusuz or
tak bir olguydu. Gemite toprak sahiplerinin manastrlara
bol bol toprak armaan etmeleri gibi, imdi de tacirler, bl
ge kiliseleri, hastaneler, yoksullar evi yaptryorlar, ksaca,
hayr ve din ilerinde hemehrileri ve kendi ruhlarnn sel
meti iin harcama yapyorlard. Gerekten de din, bunlarn
pek ounu, Tanr adna adamaya kararl olduklar servetle
ri kazanmada tevik etmi olabilir. Unutulm am aldr ki, k
sa srede W aldensTer tarikatnn dom asna yol aacak
olan Lyon Fakirlerinin kurucusu (1173) Peter Walde bir ta
cirdi ve hem en hem en ayn tarihlerde, Aziz Francis, Assiside bir tacirin evinde dnyaya gelmiti.10 Dnyevi tutkula
rn daha fazla etkisinde kalan teki yeni zenginler, toplum
(*) Gesta: Yaplan iyi ve hayrl ileri anlatan vg yazlar. O sm anlcada tebirdi,
lebim ame. - .n.
9

Gesta episcoporum cameracensium continuata, cd. G. W aitz, M .M .G.G. . XIV, s.


214 ve devam.

10 Aziz G uyu n Hayat (o nbirinci yzyl), yazann, d aha fazla sadaka verebilm ek
iin kendisini i h ayatna adadn aktarm aktadr. Ata Sarc. Bol!., Eyll, c.
IV, s. 42.

61

sal hiyeraride kendilerine daha yksek yerler edinm eyi,


kzlarn valyelerle evlendirerek salamaya alyorlard
ve servetlerinin bykl, valyelerin bu konudaki aris
tokratik gnlszln bastnyordu.
Bu byk tacirler ya da daha dorusu yeni zenginler, bur
juvazinin kendisi de ticar canlann bir rn ve balan
gta mercator ve burgensis kelimeleri eanlaml olduuna
gre, doal olarak burjuvazinin ncleriydiler. Ancak bu
burjuvazi, bir sosyal snf olarak geliirken, kendisini ayrca
son derece zgn nitelikte yasal bir snfa dntryordu
ki imdi bunu ele almalyz.

3. Kentsel Kurumlar ve Hukuk


Burjuvazinin ihtiya ve eilimleri, Bat Avrupann gelenek
sel rgtlenmesiyle ylesine badamazd ki, derhal iddetli
bir muhalefet yaratt. Bu eilim ve ihtiyalar, madd olarak
byk mlk sahiplerinin, manev adan ise, ticarete kar
olan nefreti gemlenemeyen Kilisenin tm fikir ve karlar
na ters dyordu.11 Kendi kendisini aklayan bir m uhale
feti, her ne kadar bu tr isnatlar sk sk yaplmsa da fe
odal tiranlk ya da papaz kib rine balam ak hakszlk
olur. Her zaman olduu gibi, kurulu dzende kan olanlar,
yalnzca karlarn garanti ettii iin deil, fakat toplum un
korunmas asndan bunun onlara kanlmaz grnmesi
nedeniyle, dzeni inatla savundular. Bundan baka burju
vazinin kendisi de, bu toplum a kar devrimci bir tavr al
maktan uzakt. Yresel byk lordlarn otoritesini, soylula
rn ve hepsinden nemlisi Kilisenin ayrcalklarn hak ola
rak gryorlard. Hatta, hayat tarzlaryla aka elien, din
uruna dnyevi hazlar feda eden bir ahlk anlayn bile
11 Yukarda anlan Aziz G uy'un H ayau'nn yazar, azizin i hayalna atlm asn sa
lk veren tccar, eytann vekili olarak nitelem ektedir.

62

aka savundular. stedikleri yalnzca gnein altnda bir


yerdi; talepleri ise en kanlmaz ihtiyalaryla snrlyd.
Bu ihtiyalarn en kanlmaz, kiisel zgrlkl. zgr
lk olmakszn, yani, gidip gelmek, i yapmak, mal satmak
gibi serfliin sahip olamad bir yetkiye sahip olam adan ti
caret olanakszd. Bunun iin, srf ortaya koyduu avantaj
lar asndan zgrl talep ettiler. Burjuvazinin kafasnda
zgrlk, doal bir hak olmaktan ok uzakt, onlarn g
znde zgrlk yalnzca yararl bir eydi. stelik pek ou,
defacto olarak buna sahiptiler de, nk, lordlannn kendi
lerini izleyemeyecei kadar uzaklara gelmi ve her ne kadar
zgr olmayan ana ve babadan domu olsalar da, serfliklerine ihtimal verilemeyecei iin serbeste dolaan m lteci
ler durum undaydlar. Bununla birlikte fiil d u ru m u n bir
hakka dntrlm esi de gerekiyordu. Yeni bir hayat ara
mak iin kente gelip yerleen kylnn, kendini gvence
iinde hissetmesi, kap geldii m anorlara zorla geri gt
rlm ekten korkmamas zorunluydu. Angarya hizm etinden,
yalnzca kendi snfndan bir kadnla evlenmek ve miras
nn bir ksmn lorda brakm ak gibi, baml nfusun yerine
getirmek zorunda bulunduu nefret edilen ykm llkler
den kurtarlm ak zorundaydlar. Onikinci yzyl boyunca,
ou kez tehlikeli ayaklanmalarla desteklenen bu haklarn,
isler istemez verilmesi gerekiyordu. Guibert de Nogent gibi
en inat muhafazakrlar, lordlarnn otoritesinden kamak
ve onun son derece yasal haklarnn pek ouna yan iz
mek iin serflerce kurulan o menfur kom nlerden, 1115
ylnda sz ederken, yalnzca kelimelerden ibaret bir inti
kam almak zorunda kalyorlard.12 zgrlk, burjuvazinin
12 G uilbert d e N ogent, Histoire de sa vie, ed. G. Bourgin, s. 156 (Paris 1907).
O n n c yzyln banda Jacques de Vitry, zorlu ve bell communitatcs'e
kar vaaz verm ektedir. A. Glry, Documents sur les relations de la royaut avec
les villes en France, s. 59 (Paris, 1885). Benzer ekilde Ingiltere'de Richard de

63

yasal stats oldu. O kadar ki, artk yalnzca kiisel bir im


tiyaz deil, fakat serfligin m anor toprann doasnda mev
cut olmas gibi, kentsel arazinin doasnda var olan, belirli
bir blgeye ilikin bir imtiyazd. Buna sahip olabilmek iin,
bir kentin surlar iinde bir yl, bir gn oturm ak yeterliydi.
Alman atasz, Kentin havas insan zgr yapar (Staduft, macht frei) der.
Ancak, zgrlk burjuvazinin birincil ihtiyac idiyse, bu
nun yansra pek ok baka ihtiyalar da vard. Geleneksel
hukuk, dar, biimsel usulleri, cezann tayinini Tanrya bra
kan yntemleri, yasal dello hakk, krsal nfus arasndan
seilen ve topraa tasarruf etm ek ya da sahip olmak yoluy
la hayatlarn kazanan insanlarn ilikilerini dzenlem ek
zere zamanla gelitirilmi olan detlerden baka bir ey
bilmeyen yarglaryla, varl ticaret ve endstriye dayal
olan bir nfus iin yeterli olamazd. Daha abuk ve bece
rikli bir hukuk, daha hzl ve rastlantlara daha az baml
ispat yollar, yarg yetkileri alanna giren insanlarn meslek
uralarn bizzat daha iyi tanyan ve nne gelen meseleyi
iyi bildii iin tartmalar ksa kesebilen yarglar gerekliy
di. Koullarn basks, pek erken, en ge onbirinci yzyln
banda, bir ju s mercatorum yani ilkel biimde bir ticaret
yasasnn meydana getirilmesine yol at. Bu, i hayatnn
deneyim lerinden doan team ln, tacirlerin kendi arala
rndaki ilemlerde uygulayageldikleri uluslararas detle
rin, bir araya toplanm asyd. Mevcut m ahkem elerde, her
trl yasal geerlilikten m ahrum olduu iin, bunlardan
yararlanabilmek olanakszd. Bu nedenle tacirler, anlam az
lklar kavrayabilmek ve bunlar derhal sonulandrabilm ek
iin gerekli ehliyete sahip, kendi aralarndan hakem ler seDcvtzes, C om m unia est lu m o r plcbis, lim or regni lepor sacendotii" (K om n
ler pleplerin derdi, kralln korkusu, ru h b an n ise uyuukluudur) dem ekte
dir. W. Stubbs, Select Charters, s. 252 (O xford, 1890).

64

mek konusunda anlatlar. Hi kuku yok ki, Ingilterede,


buralara bavuran tacirlerin ayaklan, henz yollarn tozuy
la kapl olduu iin piepowder (pied poudre) m ahkem eleri
denilen adliye binalarnn kkenlerini burada aramalyz.13
Ksa srede bu ad hoc (zel) kaza hakk sreklilik kazand
ve kam u otoritesince tannd. Ypresde, F lander K ontu,
1116 ylnda, yasal dello hakkn ilga etti, hem en hemen
ayn tarihlerde, kendisine bal k entlerin pek ounda,
burglular arasnda seilen ve onlar yarglamaya yetkili ma
kam olan chevin* mahkemeleri kurdu. Er ya da ge ayn
ey btn lkelerde meydana geldi. talya, Fransa, Alman
ya ve ngilterede kentler, kendilerini yresel team ln d
nda tutan ve bamsz yarg hakkna sahip adacklar hali
ne getiren yargsal zerklik kazandlar.
Bu yargsal zerklie ynetsel zerklik elik etti. Kentsel
topluluklarn oluum u, onlara yardm etmek iin ne istei
ne de im knlar olan geleneksel o to ritenin yokluunda,
kendi balarna salamak durum unda olduklar, savunm a
iin tiygun birtakm dzenlemelerin yaplmasn gerektiri
yordu. lk belirtileri onbirinci yzylda ortaya kan ve onikinci yzylda asl organlarnn tm ne daha o zaman sahip
olan beled rgtlenmeyi, kendi abasyla ayaklan zerine
oturtabilmi olmas, burjuvazinin enerji ve giriim gcnn
gl bir kantdr. Bu ekilde baanlan i, daha fazla vgye
lyktr, nk yaratlan ey orijinaldir. Mevcut dzen iin
de, buna model olabilecek hibir ey yoktu, nk onun ta
rafndan karlanmas ngrlen ihtiyalar yeni idi.
13 E x tran eu s m ercato r vcl aliquis tran sien s p e r regnum , n o n h ab en s certam
m ansionem infra vicecom iatum sed vagans, qui vo catu r piepow drous (Ya
yabanc ya d a tacir, krallktan geen, belli bir yeri olm ayan, babo dolaan
kim selere piepowdrous denilir. - .n. (1124-53) Ch. G ross, The Court o f Pi
epowder, bkz. The Quarterly Journal o f Economics, c. XX, (1906), s. 231, n. 4.
(*) chevin: Fransa'da nceleri yarg yardm clanna daha sonra ise belediye g
revlilerine, Belika'da da belediye m eclisi yelerine verilen ad. - .n.

65

En acil ihtiya, savunmaya ilikin oland. Tacirler ve onla


rn ticar eyalar, gerekten ylesine tahrik edici bir avd ki,
bunlar gl bir duvarla yamaclardan korum ak bir zo
runluluktu. Bylece kale duvarlarnn yapm, kentler tara
fndan stlenilen ilk bayndrlk ii oldu ve Ortaalarn so
nuna kadar kentlerin srtndaki en ar yk olarak da kald.
Gerekten de bunun, anlan kentlerin mal rgtlenmesinin
balang noktas olduu hakl olarak sylenebilir. rnein,
Liegede her zaman Jirmitas adyla bilinen kom n vergisi ve
baz kentlerde, kasaba mahkem elerince verilen cezalardan
bir ksmnn ad opus castri olarak (yani kalelerin glendi
rilmesi iin) tahsis edilmesi o zamandan kalmadr. Bugn
kent armalarnn surlardan oluan elenklerle kuatlm ol
mas gerei, kale duvarlanna verilen nemi gsterir. O rta
alarda kale duvarlaryla berkitilmemi kent yoktu.
Kent istihkm larnn devaml olma zorunluluunun ya
ratt masraflar iin para bulunm as gerekiyordu ve bu pa
ra en kolay kent ahalisinin kendisinden toplanabilirdi. Or
tak savunma herkesi ilgilendiriyordu ve herkes masraflar
karlamak mecburiyetindeydi. Her bireyin deyecei pay,
servetine gre hesaplanyordu. Bu byk bir bulutu. n
k, yalnzca lordun kar iin toplanan keyf feodal vergi,
yerini genel yarara dnk amalar iin tahsis edilen ve ver
gi m kellefinin im knlaryla orantl bir demeye brak
yordu. Bylece vergi, feodal ada ortadan kalkan kamusal
niteliini yemden kazand. Bu vergiyi tayin etmek ve topla
mak iin olduu kadar, kent nfusunun dzenli artyla,
rhtm ve pazar yerleri yaplmas, kprler ve kiliseler ina
s, m esleklerin tanzimi ve yiyecek m addelerinin denetimi
gibi, artan sradan ihtiyalarn karlanmas iin talya ve
Provansta konsolosluk ve yksek mem ur meclisleri, Fran
sada jri yeleri ve ngilterede belediye meclisi yelerinin
seilmesi ya da oluturulm asna izin vermek, ksa srede
66

bir zorunluluk haline geldi. Bu kurum lar onbirinci yzyl


da Lombardiya kentlerinde ortaya ktlar, henz 1080 tari
hinde Lucca konsoloslarndan szedilir. zleyen yllarda,
her yerde, kam u otoritesince resmen onaylanm ve her be
lediye nizam nam esinde yer alan bir kurum haline geldiler.
Felem enkte grld gibi, pek ok kentte, echevinler,
kent ahalisinin hem yarglar hem de yneticileri oldular.
Kilise d byk lordlar, kentlerin gelimesinin kendileri
iin ne denli yararl olduunu ksa srede kavradlar. n
k bunlann, karayollar ve nehirler zerindeki ticareti art
tka, artan i hacmi, tedavldeki para m iktarnda da ayn
oranda bir art gerektiriyor, eitli gei yerlerinden ve
darphanelerden salanan gelirler, artan bir ekilde lordun
hzinesine akyordu. Bu nedenle, lordun kent ahalisine kar
genel olarak hayrhah bir tavr almas artc deildir.
Bundan baka, kural olarak kent dndaki atolarnda yaa
dklar iin, kent ahalisiyle kar karya gelm iyorlar ve
bylelikle pek ok srtm e nedeni ortadan kalkm olu
yordu. Kilise byk lordlarnn durum u ise olduka farkly
d. Kentsel harekete, baz durum larda ak mcadeleye d
nen, hemen hemen istisnasz bir mukavem et gsterdiler.
Piskoposlarn, piskoposluk blgesi ynetim inin m erkezi
olan kentlerinde oturm ak zorunda olmalar gerei, ka
nlmaz olarak onlar, otoritelerini korumaya, Kilisenin g
znde her zaman pheli kii olan tacirlerin harekete getir
dii ve ynettii burjuvazinin ihtiraslarna daha da byk
bir kararllkla kar kmaya zorluyordu. Onbirinci yzy
ln ikinci yarsnda im paratorluk ve papalk arasndaki kav
ga, Lombardiyann kent halkna, m ukaddes eyleri alp sa
tan yksek kilise grevlilerine kar ayaklanma frsat verdi.
Hareket, oradan Ren Vadisi yoluyla Klne yayld. Cambrai
kenti 1077 ylnda Piskopos II. Gerarda kar ayakland ve
Alplerin kuzeyinde karlatmz en eski kom n mey
67

dana getirdiler. Liege piskoposluk blgesinde de ayn ey


oldu. 1066 ylnda Piskopos Theoduin, Huy kentinin ahali
sine bir zgrlkler berat bahetm ek zorunda brakld ki,
bu berat, im paratorluun baka yerlerinde verilip de metni
gnm ze kadar korunm u olan beratlardan birka yl da
ha eskidir. Fransada, 1099da Beauvais, 1108-9da Noyonda ve 1115 ylnda Laonda kentsel ayaklanm alardan
sz edilir.
Bylelikle, kentler, iyi ya da kt yollarla, zorla ya da ba
r bir ekilde, kimisi onikinci yzyln banda, kimisi ise
onikinci yzyl boyunca sakinlerinin hayatna uygun beled
anayasalar elde ettiler. Tccar ve zanaatkarlarn km elendi
i yeni burglarda, portusta ortaya kan bu kemler ksa s
rede, eski surlar her yandan yeni yerlemelerle kuatlm,
eski yasann kendisi gibi harabeye dnm eski burglarn
ve kem lerin ahalisini de iine alacak ekilde gelitiler.
Bundan byle, ruhban dnda, kent surlarnn iinde oturan
herkes, burslularn ayrcalklarna ortak oldular.
Aslnda burjuvazinin en temel zellii, nfusun geriye
kalan blm iinde ayrcalkl bir snf oluturmasyd. Bu
adan ortaa kenti, nfuslarnn younluu ve ynetim le
rinin karmakl ile farkllk gsteren, gerek antik, gerekse
gnm z kentine gre arpc bir ztlk ortaya koyar ve ay
rca buralarn sakinleri, ne kam u ne de zel hukuk asn
dan devlet katnda zel bir yer igal ederler. Aksine ortaa
burglusu, kentin surlar dnda yaayan herkesten farkl
bir kiiydi. Bir kez kentin kaplarnn ve hendeinin tesine
getiniz mi, bir baka dnyada ya da daha dorusu bir ba
ka hukukun etki alanmdasmzdr. Hemehrilik sfatnn ka
zanlmas, bir adamn valye iln edilmesi ya da bir rahi
bin bu sfat kazanmasn izleyen sonulara benzer ekilde,
bunlara zel bir hukuk stat tevcih etmesi asndan birta
km sonular da beraberinde getirir. Rahip ya da soylu gibi
68

burglu da, ortak hukukun etki alan dna kar; onlar gibi
zel bir hukuk! durum (status), daha sonralar nc ta
baka (third estate) olarak adlandrlacak olan zel bir d u
rum kazanr.
Kentin arazisi de sakinleri kadar ayrcalklara sahipti. Ya
banc otoriteden kaarak, Kiliseye snan bir adam n ko
runmas gibi, oraya snan bir kiiyi koruyan, ona bir tr
muafiyet" salayan, snlacak bir yerdi. Ksaca burjuvazi
her anlam da olaanst bir snft. Her kent, ayrcalklar
konusunda kskan ve btn kom ularna kar dm an,
deyim yerindeyse, kendi bana bir devlet meydana getiri
yordu. Ortak bir tehlike ya da ortak bir ama, rnein Al
man Hansa Liginde olduu gibi, ok ender olarak, bunlarn
kentsel bireycilikleri zerinde ittifaklar ya da birlikler kur
m a ihtiyacn zorla kabul ettirebiliyordu. G enel olarak,
kentsel politikalar, daha sonra devlet politikalarn telkin
edecek olan ayn kutsal bencillik tarafndan belirleniyordu.
Burglu iin krsal nfus, yalnzca sm rlm ek iin vard.
Kendi ayrcalk ve haklarndan onlar yararlandrm ak bir
yana, bunlardan en kk bir pay vermeyi inatla reddetti
ler. Ortaa kentlerinin, zellikle esnaf tarafndan ynetil
dikleri dnem lerde, ayrcalklarn savunm a konusundaki
bakalarn darda brakan tutum lar kadar, m odem de
mokrasinin ruhuna aykr baka bir ey olamaz.

69

NC BLM

To p r a k

ve

Kirsa l S

in iflar

. Manor rgtlenmesi ve Serflik1


Ortaalarn her dnem inde, burjuvazinin etkisi, saysal
nemiyle gl bir ztlk ortaya koyduu iin, daha da a
1 Bibliyografya: G enel bibliyografyada anlan M. Bloch, H. See, L am prech ve Inama-Semeggin eserlerine K. Lam prechtin Etude sur ltal conomique de la Fran
ce pendant la prmierc partie du Moyen Age, ev. M arignan, Paris, 1889; L, Delisle,
tudes sur la condtion de la classe agricole et ltat de lagriculture en Normandie au
Moyen Age, Paris, 2'nci bask, 1903; A. Hansay, tude sur la formation et l'organi
sation conomique du domaine de Saint-Trond jusqu' la fin du XIII sicle, G and,
1899; L. V eniest, Le Servage dans la comt de Hainaut. Les sainteurs. Le meilleur
catel, Brksel, 1910 (Belika Akademisine sunulm u alma) C. des Marez, No
te sur la manse brabanon au Moyen Age, bkz. Mlanges Pirenne, Brksel, 1926; H
Seebohm , The English Village Community, L ondra, 1883; P. Vinogradoff, The
Growth o f the Manoi; Londra, 1905; ayn yazar, Society in the Elevcnth Century,
O xford, 1908; G .G . C o u lto n , The M dival Village, C am bridge, 1925; G.F.
Knapp, Grundherrschaft und Rittergul, Leipzig, 1897; W. W itlich, Die Grundherrschaft in Nordwestdeulschland, Leipzig, 1896; O. Siebeck, Der Fnmdienst als
Arbeitssystcm, T bingen, 1904; R. Gaggese, Classi e communi rurali nel medio evo
Italiano, Floransa, 1906-9, 2 c.; H. Blink, Geschiedenis van den boenenstand en den
anlondbouw in Nedcrland, Groningen, 1902-4,2 c.; G. Roupel, Histoire de la campagne franaise, Paris, 1932; M. Bloch, Libert et servitude personclles au Moyen
Age, particulirement en France, bkz. Annario de Historia del Derecho Espagnol,
1933; C.E. P en in , Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine, Paris, 1935.

71

rtcdr. Kentler, nfusun aznlna, hatta bazen ok k


k bir aznlna sahiptiler, istatistik! verilerin var olmay
nedeniyle, onbeinci yzyldan nce, kukusuz herhangi
kesin bir saysal tahm in yaplamaz; ancak onikinci ve onbe
inci yzyllar arasnda tm Avrupada kentsel nfusun,
tm nfusun onda birinden fazla olmadn kabul etm ek
le, belki de pek byk bir yanl yapm olmayz.2 Fele
menk, Lombardiya ya da Toskanya gibi, yalnzca belirli bir
ka yrede, bu oran nemli lde almtr. Herhalde, or
taa toplum unun, demografik adan, esas itibariyle tarm
sal bir toplum olduu tartma gtrmez bir gerektir.
Bu tarmsal toplum zerinde byk m lk ylesine derin
bir iz brakmtr ki, pek ok lkede, ondokuzuncu yzy
ln birinci yarsna kadar bu izler silinmemitir. Burada, Or
taalarn antikiteden devrald bu kurum un kkenine in
memiz gerekmez. Gerekli olan, onun, onikinci yzyl bo
yunca, yani kentlerin etkisiyle henz deimeye balamad
bir dnemdeki en gelikin durum unu tanmlamaktadr.3
Manor rgtlenmesinin tm krsal nfusa kabul ettirilm e
mi olduunu eklemek de belki gereksizdir. Bu rgtlenme,
belirli sayda kk, zgr m lk sahibine ans tanm tr ve
ssz yrelerde onun denetim inden az ya da ok kaabilmi
kylere rastlamaktayz. Ancak bunlar yalnzca istisnadrlar
ve Bat Avrupann ana izgileriyle genel evrimi iinde hesa
ba katlmalar gerekmez.

2 H Lot, Ltat des paroisses et des fe u x de 1328, bkz. Bibliothque de lcole des
Chartes, c. XC. (1 92 9) s. 301'de, o n d rd n c yzyln banda F ra n sa'n n
kentsel n fu su n u n , lkenin toplam n fu su n u n onda biri ile yedide biri arasn
da old u u nu ileri srm ektedir. A ncak B raban iin, J. Cuvelier, Les dnombre
ments de foyers en Brabant, s. CXXXVde, 1437 ylnda, tm dkaltktaki evlerin
te ikisinin krsal alanlarda b u lu n d u u n u belirtm ektedir.
3 Avrupa'nn farkl yrelerinde m anor rg l n n farkllklar gsterm esi gerei
karsnda, burada b u rgtn ok genel bir ekilde tanm land, yalnzca belli
bal ve tipik zelliklerinin belirtildiine dikkat ekm eye gerek bile yoktur.

72

Byk ortaa m lkleri, byklk asndan, adlarn


fazlasyla hak ederler. Bu mlkler, ortalam a olarak yz
iftlik (mansi) ya da yaklak 10.000 acre* araziyi kapsa
maktaydlar ve hi kukusuz pek ou daha da bykt.
Ancak byk m lkn topraklar hibir zaman bir arada de
ildi, dank haldeydi. Ayn toprak sahibinin villalar,
byk mesafelerde birbirinden ayrlr ve m anor m erkezin
den uzakta bulunurdu. rnein Saint-Trond Manastr, b
yk ksm kendi civarnda kmelenmi olan, ama kuzeyde
Nimwegen yaknlarna, gneyde ise Triere kadar yaylm
uzak eklentilerden oluan geni topraklarn lorduydu.4 Bu
dalma, doal olarak, m anorlarn byk lde birbirine
karmasna, ayn kyn iki ya da lorda kulluk grevle
riyle bal olmas sonucuna yol ayordu. ou kez olduu
gibi, m lkn birka byk lordun ynetimindeki blgelere
ya da farkl diller konuan yrelere yaylmas halinde, d u
rum daha da karmak bir hal alyordu. Bu durum , arazi k
melerini, Kilisenin durum unda olduu gibi, ok sayda ha
yr sahibinden birbirini izleyen balar halinde ya da soy
lularn durum unda olduu gibi, miras ya da evlilik birlikle
rinin rastlants sonucu bir araya getirmekten kaynaklan
yordu. Byk m lkn olumasn salayan herhangi belirli
bir plan sz konusu deildi; her trl ekonom ik endieden
bamsz olarak, tarih onu nasl yapyorsa yleydi.
Byk m lkler dank da olsalar, asl unsurlarnn btn
lkerde ayn olduu, gl bir rgtlenm eye sahipliler.
M lkn merkezi, katedral, kilise, m anastr ya da m stah
kem bir ato biim inde, toprak sahibinin geleneksel ika
metghyd. Topran tm , her biri bir ya da daha fazla
(*) ngiliz dnm : 0.4 h ek tar ya da 4.39 dnm byklnde toprak - .n.
4

Bu m lk n o n d rd n c yzyldaki haritas, H. Pirennein, Le Livre de l'abb


Guillaume de Ryckel, polyptyque et comptes de l'abbaye de Saint-Tmnd au milieu
du XII sicle (Brksel, 1896) yaptnda grlebilir.

73

kye (villae) sahip (ngilterede manor, Almanyada hoj La


tin dillerinin konuulduu lkelerde cour diye anlan) bir
curtisin yarg alanna giren eitli blmlere ayrlmt. Bu
rada iftlik binalar, ambarlar, sr bannaklar, ahrlar vs.
ile birlikte, ev ilerine bakmakla grevli serfler (servi quotidiani, dagescalci) yer alyordu. Burada aynca, ministeriales,
yani mahrem adam olarak lordun evinde grevlendirilen ve
ynetimden sorum lu olan viNicus ya da major (ktada maire, mayenr, ngilterede seneschal, steward ya da bailiff) ya
yordu. Ortaalarn tarmsal dnem ine zg genel evrim
sonucu, balangta azledilebilen bu grevli, ksa srede,
grevine ilikin olarak kaltmsal bir hakka sahip oldu.
Bir courn yarg alanna giren topran tm ya da ma
nor, ksma ayrlmt: demesne (hassa iftlik), kyl ilet
meleri ve ortak alanlar (commons). Demesne, (tena indominicata, mansus indominicatus) senyr hakkn oluturuyor ve
yalnzca lordun kullanm iin ayrlan araziden meydana ge
liyordu. Deiik m anorlarda olduka farkllk gsteren bu
ksmlarn oransal nemini kesin bir ekilde belirlemek ola
nakszdr. Genel bir kural olarak, bunlar, kyl iletmeleri
arasnda, uzun ensiz paralard. te yandan, kyl iletme
lerinin bykl, deiik yrelerde olduka byk farkl
lklar gstermekle birlikte, her villnda, dikkate deer bir ka
rarllk gsteriyordu. Aslnda bunlar, topran verimliliine
gre deien byklklerde olmakla birlikte, bir aileye yete
cek kadar topraktan oluuyordu.5 Bunlar Latincede macus
(manse, mas), Almancada hufe, ngilizcede ise virgate ya da
yardland adyla bilinirlerdi. Hepsi de, lordun yararna (ge

5 Bibliyografyada sz edilen (d ip n o t l de) Des M arezin eserine gre, Brabant'da


olaan bir manse, 10 il 12 fcomiers'den, yani bonniers'lerin alannn farkl ol
d u u dikkate alnrsa, yaklak (yaklak 20 - 37.5 acre) 8-15 hektardan olu
m aktadr. Marc Bloch'a gre ise, a.g.e., s. 159, Fransa'da iftliklerin yzlm
5 ile 30 hektar arasnda deim ekte ve ortalam a olarak 13 hektar bulm aktadr.

74

nellikle ayn) resimler ve alma ykm ll ieriyordu.


Bu yerler, zilyedlerine, ayrlar, bataklklar, fundalk ya da
ormanlar gibi ekili araziyi evreleyen ve kaynaklarda communia ya da warescapia olarak geen yerler zerinde ortak
kullanm a hakk veriyordu. Bu ortak arazilerde, szde kollektif mlkiyetin izlerini bulmak iin nafile abalar harcan
mtr. Aslnda buralann mlkiyeti lordun elindeydi.
Lordun dnda bir m anorun arazisi iinde yaayan herkes
ya serf ya da deyim yerinde ise, yan-serfti. Her ne kadar an
tik dnyaya ait klelik ortadan kalkm idiyse de, bunun ka
lntlar, bizzat ahslar lorda ait olan, onun tarafndan besle
nen ve o n u n hizm etine tahsis edilen servi quatidiani ve
mancpia statsnde hl varln srdryordu. Lord, demesnesindeki alanlar yani srtmalar, obanlar ve te
kerlekilerin, demircilerin, bira yapanlarn ve teki zanaat
karlarn alt, mlkte retilen keten ve ynn dokundu
u manor curtisinin gynecea ad verilen atlyelerinde al
anlar, bu yan-serfler arasndan seiyordu. Mlklerdeki yer
leik kiraclar ya da (onikinci yzyla kadar yaygn olan teri
mi kullanmak gerekirse) ccsati arasnda, hl ok sayda in
ce farkllklar olmasna ramen, kiisel anlamda serflik daha
az belirgindi. Oysa gerekte, hepsi iledikleri topran kal
tm yoluyla geen zilyedligini, her ne kadar balangta pek
oklan bunu bakasnn keyfine tbi bir hak olarak ellerinde
tuttularsa da, sonunda kazanmlard. Bunlar arasnda ou
kez, zgrlkleri, iledikleri arazinin payna den ar a
lma ykm ll ve resimleri yerine getirme ya da deme
kouluyla byk lde kstlanm olan eski zgr kylle
ri bile bulm ak m m knd. M anastrlara ait m anorlarda,
manor ahalisinin iinde imtiyazl bir snf olum utu. Kendi
sini bir m anastrn himayesine terk eden, gelirlerine sahip
olmak ve her yl yaplan byk kilise festivallerinde balm u
mu temin etme kouluyla, arazilerinin mlkiyetini manast
75

ra devreden, ounlukla zgr kkenli dul kadnlarn nes


linden olan bu kiilere cerocensuales deniyordu.6 zgr kira
clardan biraz farkl, kk bir topraa tasarruf eden ve hakl
olarak fakir kyl (cotarii, bordarii) diye adlandrlan bu
seriler,* lordun ya da tam ift sahiplerinin (virgater) hizme
tinde tarm iileri olarak istihdam ediliyorlard.
Manor ahalisinin lorda olan bamll, kincilerin birin
ciler zerinde yarg hakk kullanmasyla daha da artyordu.
stisnasz btn serfler, bu yarg hakkna tbi iken, teki ki
raclar cinayet ve cnha (hafif crm ler) konusunda ou
kez ortak hukuk m ahkem elerinin yargsna tbi oluyorlar
d. Senyrlerin yarglama yetkisi, kraln egemenlii zerin
deki feodal snrlamalarn geniliine bal olarak lkeden
lkeye deiiklik gsteriyordu. Bu yetki Fransada en ok
ngilterede ise en azd. Ancak bu yetki, her yerde, en azn
dan topran ilenm esi, resimler, alm a ykm ll,
kyl iletmeleri konusundaki tm sorunlar iin geerliydi.
Her manorun, khya ya da villicusun bakanlnda kyl
lerden oluan ve m anorun detine gre, yani halkn
uzunca aralklarla lorda da danarak, costumal ya da vveistmer denilen yazl belgelerde aklanan teamle gre h
km veren mahkemeleri vard.
Her manor, yargsal bir b t n l k ortaya koyduu gibi,
dinsel ynden de bir btnlk ortaya koyuyordu. Lordlar
asl olarak oturduklar yerde, toprak vakfettikleri ve grev
lileri de kendilerince atanan bir apel ya da kilise ina ettiri
yorlard. Pek ok saydaki krsal kilise blgesinin (parish)
kkeni buydu. O dinsel rgtlenme ki, piskoposluk blgesi
olarak uzun sre Roma kentlerinin snrlarn korum u
6

H ainault ve kom u yrelerde b unlar sainteurs diye adlandrlm akladr.

(*) L ance cotarii ve bordarii, ngilizce'de ise cotters ve bordcrs kelim eleriyle kar
lanan yoksul kyller, O sm anl toprak d zen in d e bcnnak, kara, bekar ve
nm-i/t sahibi gibi adlar alyorlard, (.n.)

76

tu; zaman zaman bugn bile pek ok erken Ortaa lordluunu, bir papazn ynetimindeki kilise blgesi olarak ana
izgileriyle muhafaza etmektedir.
Bylece manor, yalnzca ekonomik deil, fakat toplumsal
bir kurum du. Sakinlerinin tm hayat zerinde kendisini
zorla kabul ettiriyordu. Bu sakinler lordun yalnzca kiracs
deillerdi; kelim enin her anlamyla onun adam idiler ve
senyrlk otoritesinin, bu yetkiye sahip olan kiinin topraa
dayanan m lk sahiplii sfatndan ok, onun reislik sfatna
dayand hakl olarak ileri srlmtr. M anor rgt esa
sen patriyarkaldi. Dilin kendisi buna tanklk etm ektedir.
Seigneur (yaa byk), zerlerinde otoritesi olan ve onun
tarafndan korunan ailenin, familia, by deil de nedir?
Sava srasnda onlar dmana kar koruyan ve atosunun
snrlar iinde barndran senyr, bunu aka kendi kar
iin yapyordu nk onlarn emeiyle yayordu. Senyrlerin sm rsne ilikin oluturmaya alk olduum uz d
nce, belki bir para kestirmedir. nsann smrlmesi, en
fazla retim in elde edilmesi iin onun bir ara olarak kulla
nlmas isteini ifade eder. Antik dnyann krsal klelii,
onyedi ve onsekizinci yzylda smrgelerdeki kleler ya da
ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda byk endstrideki i
inin durum u bize bilinen rnekler sunmaktadr. Fakat b
tn bunlar, insann haklann ve sorum luluklarn o ok g
l gelenein belirledii ortaa manorundan ok farkldr.
Tek bana bu gerek, ekonomik egemenliin, kr saiki ile
zgrce kullanlmasnn yol at acmasz iddeti nleme
ye yeterlidir. stelik her trl kr dncesi ve kr salama
olanann kendisi, byk ortaa mlk sahibinin igal etti
i konum la badamazlk iindedir. Pazar talebine bal ola
rak, sat iin retim yapmadndan, yalnzca yk olacak
bir fazlay, adamlarndan ve toprandan skp almak iin
dehasn zora komaya ihtiya duym uyor ve rettiini ken
77

disi tketmek zorunda olduu iin, retimini ihtiyalaryla


snrl tutmak ona yetiyordu. Varoluunun temelleri, gelitir
meye almad bir rgtn geleneksel ileyii tarafndan
garanti edilmiti. Onikinci yzyln ortalarndan nce, ken
disine ait olan arazisinin byk ksm fundalk, orm an ve
bataklklara dnm t. Hibir yerde, ekilen rn, topra
n zelliklerine uydurmak iin o khnemi rotasyon siste
minden ayrlmak ya da tarmsal aralan gelitirmek konu
sunda en kk bir aba grmeyiz. Kilisenin ve soylularn
elinde bulunan toprak biimindeki muazzam sermaye, po
tansiyel kapasitesi hesaba katlrsa, ou kez nemsenmeye
cek bir haslattan baka bir ey retememitir.
Her ne kadar olanaksz ise de, iletme sahiplerinin kr
amalamad bu m anorlarda, haftada bir il gn lordun
topranda alan kyllerin, topraklarnn kendilerine
ykledii ayn resimleri, belirlenmi olan tarihlerde dedik
ten sonra, ne kazandklarn gsterebilmek ilgin olurdu.
Bu, eer hibir ey deilse, ok az bir ey olmaldr. Fakat
bu az ey, lordlar gibi, kendilerinin de tek amac, ihtiyala
rna yetecek kadar retm ek olan insanlar iin yeterliydi.
Villain, topra miras olarak intikal ettii iin, her trl ye
rinden atlma korkusundan rakt ve gven iinde olmak
gibi bir avantajdan yararlanyordu. Fakat te yandan, ta
rmsal sistem ona, bireysel sm r iin ne bir istek ne de
olanak veriyordu. Aslnda sistem, zorunlu olarak, ortak a
lmay gerektiriyordu. Kkeni, kukusuz tarih ncesi za
manlara kadar giden, uzun ve ensiz ya da gayri muntazam
tarlalarda yaplan iki byk tarm yntem inde durum budur. Her ikisinde de, ister iki tarla, ister tarla sistemi y
rrlkte olsun (yani ekilebilir arazinin her yl ya yars ya
da te biri nadasa braklsn) ekim in rotasyonu, her iki
durum da da topran kollektif olarak ilenmesini zorunlu
klyordu. Shot veya quartier veya gewann denilen her b
78

yk tarlann her bir parac, birlikle srlm ek, ekilmek


ve hasattan sonra ise baak toplanmasna birlikte almak
zorundayd. Bu kk toprak paralarnn birbirine kar
m olmalar durum u, ekilen msrn filizlenmesine kadar
ak kalmalar, bundan sonra ise geici bir it iine alnm a
lar anlamn tayordu. Topluluk, hasattan sonra hakkm
kaybetmiyordu. Msrn ambarlanmasndan ve itlerin kal
drlm asndan sonra, srlen tarlalardaki ekin diplerini yi
yebilmek iin, kydeki tm hayvanlar tek bir sr halinde
buralara sokuluyordu.
Bir kiinin faaliyetinin btn tekilerin faaliyetine bal ol
duu bylesi bir durum da ve bu durum devam ettii srece,
kyl-iftiler arasndaki genel kural eitlik olmaldr. Hasta
lk ya da malllk hallerinde komular yardma geliyordu.
Aktr ki, daha sonra kyllerin bir zellii olacak olan, bi
riktirme eilimi, kendisini aka ortaya koyma olanan bu
lamyordu. Eer bir aile ok kalabalksa, kk erkek ocuk
lar fakir kyller (cotarii) grubuna katlyor ya da krsal alan
da ylan serseri kalabalklarn artrmaya gidiyorlard.
Bundan baka lordun haklan, kiilere gre deien l
lerde, bireysel faaliyeti engelliyordu. Hakl olarak byle ad
landrlan serfler, ne vergi demeden evlenebilir, ne de izin
almakszn m anor dndan (formarier) bir kadn alabilirler
di. lmeleri halinde lord, m iraslarnn tm ya da bir ks
mna (corimedis, mort-main, heriot) sahip olurdu. alma
ykm ll ve ayn resimler, kiraclar ya da daha dorusu
btn kiralanm m lkler zerinde ar bir yk oluyordu.
nk zamanla bunlar kiisel olmaktan kp, gayri m en
kule ilikin ykm llkler haline dnyordu. Bu ba
lamda, birbirinden farkl, eitli mansi kategorileri vard.
Bunlarn kimisi ingenuiles, kimisi serviles, kimisi de lidiles
idiler ve bunlarn ykm llkleri aslen tam s e rf, lite (yan-zgr) ya da zgr bir kiinin elinde olmasna bal ola
79

rak deiiklik gsteriyordu. Lordun, ihtiya halinde, adam


larndan, normal vergilere ek olarak ayrca talep ettii bir
vergi olan avarz (tallage), tartm a gtrm ez bir ekilde
bunlarn karlatklar en ar vergi ve en fazla nefret uyan
drc angarya idi. Bu onlar, yalnzca cretsiz ve keyf bir
ykm llkle kar karya brakyor ve bylelikle ar bir
suiistimale olanak veriyordu. Vilainleri, tahllarn lordun
deirmeninde tme, birasn onun birahanesinde yapma
ya,da zm n onun cenderesinde skma zorunda brakan
rf vergiler (banalits, banalities)* szkonusu olduunda
durum farklyd. nk btn bunlar iin denen vergi,
hi deilse, lordun kendi cebinden harcayarak kurduu bir
tesisin kullanlmasyla karlanm oluyordu.
Sonu olarak, lordun, m anorda toplanan her trl vergi
den bir kazan salam ad dikkate alnm aldr. Lordun
topraklan, ou kez, m lkiyetten deil, egemenlikten do
an haklarla, yani adl ve idari haklarla ipotek edilm i
oluyordu. rnein, toprakta, Roma dnemindeki genel ver
ginin ok uzak bir kalnts sayabileceimiz chanipart ya da
medemde durum ou kez budur. Pek ok toprak sahibi
buna kendi kar iin el koym utu, ancak zaman zaman
yresel bir byk lordun ya da onun tarafndan yetkili kl
nan birisinin yararna topland da olm utu. ok farkl
trden olan ondalk toprak vergisi (aar) dayanlmas ok
daha zor ve her eyden nce, ok daha genel bir ykm l
lkt. Kuramsal olarak Kilise tarafndan toplanmas gereki
yordu; gerekte ise pek ok lord bu hakk ele geirmiti.
Her halde, bu vergilerin kkeni, kyller iin pek fazla
nem tamyordu, nk nitelikleri ne olursa olsun, hepsi
ayn ekilde onun srtna ykleniyordu.
(*) Banalits, banalities: K keninde, eski C erm en askeri eflerinin m aiyetleri
m ensuplarna em retm e hakk, (bannum, ban) yatan vergiler g rubu; O sm an
lI'daki rfi vergiler ya da eklif-i rfiyye - .n.

80

2. Onikinci Yzyln Bandan tibaren


Tarmdaki Deimeler7
Sonunda, Sarazenlerin, Kuzeylilerin ve Macarlarn yama
sndan kurtulan Bat Avrupann nfusu, onuncu yzyln
ortalarndan itibaren, tam ayrntlarn bilemediimiz ama
sonular bir sonraki yzylda aka ortaya kan bir art
gsterdi. Aktr ki, m anor rgt, lmleri aan doum lar
la artk uyum salayamyor ve artan sayda insan baba m l
kn terk etm ek zorunda kalarak yeni hayat kazanma yol
lar aryordu. zellikle fiefleri miras yoluyla byk oula
geen ikinci dereceden soylular, bir kk erkek ocuklar
kalabal ile bunalyorlard. Gney talyay fetheden ve
Dk Williami izleyerek ngiltereye giden Norm an macera
clar -birinci Hal seferinin askerlerinin ounu bunlar
oluturuyordu- bunlar arasndan seilmiti. Krsal alanlar
dan, domakta olan kentlere g ve hemen hem en ayn za
manda yer alan bir tccar ve zanaatkr snfnn oluum u,
kent sakinlerinin saysndaki nemli artlar dikkate aln
makszn kavranamaz. Bu art onikinci yzyln banda
daha da arpcdr ve onnc yzyln sonuna kadar da
devam etmitir. Bundan iki nemli olgu ortaya km tr:
Bir yandan eski yerleim blgelerinde daha yksek bir n
fus younluu, dier yandan Alman gmenlerin, Elbe ve
7 Bibliyografya: Yukardaki d ipnot l e baknz. Aynca: Bonvalot (ed.), Le (iers-tat
d'aprs !a charte de Beaumont et ses filiales, Paris, 1884; M. P rou, Les coutumes
de Lorris et leur propagation au X II et XIII sicle, bkz. Nouv. Rev. hi st. du droit
franais, bkz. Mlanges P Frcdcricq, Brksel 1904; M. Bateson, The Laws ofBrctcuil, bkz. English Hisl. Review; c. XV, 1900; E G oblet d'Alviella, Histoire des bois
et forets en Belgique, c. 1, Brksel, 1927; A. Schw appach, Grundriss des Fortsund Jagdwesens Deutschlands, Berlin, 1892; E. de Borchgrave, Histoire de coloni
es belges qui s'tablirent en Allemagne pendant le XII et le XIII sicle, Brksel
1895, (Belika A kadem isine su n u lm u alma); R. Schroeder, Die Niederln
dischen Kolonien im Norddcutschland zu r Zeit des Mittelaltcrs, Berlin, 1880; E.O.
Schulze, Niederlndische Siedelungen in den Marschen an der unteren Weser und
Elbe im XII und XIII Jahrhundert, Hanover, 1889.

81

Saale nehirlerinin sag yakasndaki Slav lkelerini yerlemeye amalar. Sonu olarak, nfusun artan younluu ve ya
ylmas, onun, ekonom ik durum unda ve yasal statsnde
muazzam deiiklikleri de beraberinde getirdi. Deiik l
kelerde hz az ya da ok olmakla birlikle, ayrntlarda fark
llklar olmasna ramen, btn Batda ayn genel eilimi
ortaya koyan bir evrim sreci balad.
Kr dncesinin byk m lkn patriyarkal rgtne
tamamen yabanc olduunu daha nce grm tk. Byk
m lkn ilevi, yalnzca lordun ve adam larnn geim ini
salamakt. Her insann hak ve devlerini deimez bir e
kilde belirleyen gelenein ynettii bu kurum , kendisini
yeni koullara uyarlamak yeteneinden yoksundu. Hibir
yerde, byk toprak sahiplerinin mlklerini, deien ev
reye uyum lu hale getirmek iin ilk adm attklarn grme
yiz. Aktr ki bu deien evre onlarn dzenini bozuyor
du ve onlar ellerindeki toprak eklindeki muazzam serm a
yenin salayabilecei avantajla kazan peinde. komakszn, kendilerini olaylarn akna brakyorlard. Daha onikinci yzyln ilk yarsnda, en ileri lkelerde m anor siste
m inin bozulmasna yol aan deiiklikleri balatan lordlar
deil, onlarn kiraclaryd. Ancak bu, yalnzca Karolenj d
nem inde egemen olan ilkelerle kurulm u Benediktin ma
nastrlarnn, piskoposlarn ve lik aristoklarn eski m lk
leri iin doruydu. te yandan onbirinci yzylda, yani ge
leneksel dengedeki bozulm ann ilk belirtilerinin kendisini
gstermeye balad bir srada kurulan Cistercian* m anas
trlar tamamen yeni tip bir ynetim ortaya koyarlar. Bunla
rn ortaya kt dnem de, tm ekilebilir topraklar oktan
(*) Fransann Burgandiya blgesinde C iteauxda 1098 ylnda Roben de M olcsme
tarafndan k u ru lan b ir tarikat. O nikinci yzylda aln n an yaayan bu tari
katn keileri Bal Avrupa'da en d strin in alt yapsnn olum asna, zellikle
yol ve kpr yapm yla katkda b u lu n d u lar - .n.

82

igal edilmi olduundan, bunlar hem en hem en her zaman


el dem em i ve ekim e alm am alanlarda, orm anlarn,
fundalklarn ve bataklklarn ortasnda m anastrlarn kur
dular. Hayr sahipleri, demesnelerinde bolca bulunan bo
arazilerden bunlara byk balarda bulundular ve bylece keiler, inanlarnn ngrd ekilde bedenen al
ma im knn buldular. ounlukla nceden tarma alm
alanlarn geni lde vakfedilmesiyle oluan Benediktin
m anastrlarnn tersine, Cistercianlar, kendilerini daha ba
langta araziyi temizlemeye hasrettiler. O nlar bu ite, ken
di tarmsal ekonom ilerinin yeni bulular olan byk ift
likler ya da iftlik evi ile ahr ve am barlan iletme grevini
verdikleri din d biraderlerin ya da conversilerin yardm
n grdler. Buralar, genellikle 500den 700 acreye kadar
olan ve eitli paralara blnm olmak yerine bir kei
(grangiarius), conversi ya da hatta tarm iisi olarak istih
dam edilen dardan adam larn ynetim inde byk alanlan
kapsyordu.
O zamana kadar kyllerin normal stats olan serflik,
Cistercian arazilerinde hemen hemen hi yoktu ve biz bura
larda ne angarya ne de khyalann (villici) ehliyetsiz ve ezici
ynetim ini grrz. M erkezi ynetim leri, toplu haldeki
yerlemeleri ve rasyonel iletmeleriyle bu gzel Cistercian
iftlikleri ile eski m anor mlklerinin demesneleri arasnda
ne kadar byk farklar vardr. Bylece m anastrlarn tarma
atklar yeni topraklar kendileriyle birlikte yeni bir eko
nomik rgt tr ortaya kardlar. te bu, nfus arundan
nasl sonuna kadar kazan salanacan kefeden akll bir
sistemdi. Bu sistem, eski toprak dzeninde istihdam edile
m eyen o igc fazlasna bavurdu. O n nc yzyln
ikinci yansna kadar saylar artmaya devam eden din d
biraderlerin, bunlar arasndan seildii kesindir. Dunes Ma
nastr, 1150 ylnda, bunlardan 36 tanesine sahipken, yz
83

yl sonra bu say 1248 oluyordu ve bunlarn yan ra htelerin salad zgr igc ayn hzla artyordu.8
Onikinci yzyln bandan itibaren artan bir sklkla g
rlen hdtes terimi (kelime anlam konuklar), o zaman kr
sal alanlarda yrrlkte olan harekete zgdr. Adnn da
iaret ettii gibi hote yeni gelmi bir kii, bir yabancyd. K
saca o, bir kolonizatr, tarma amak iin yeni topraklar pe
inde olan bir gmendi. Bu kolonizatrler, kukusuz, ya
isiz gsz takm arasndan -ki ayn dnem de kentlerin
ilk tccar ve zanaatkarlar da bunlar arasndan kyorduya da bylece serdiini silkip attklar byk m lklerin sa
kinleri arasndan seiliyorlard. nk htenin asl stats,
zgr bir statyd. Hemen hem en her zaman zgr olma
yan ana babadan doduklar kesindir, am a kendileriyle
doduklar mlk arasnda bir mesafe koymay baarabildiklerinde ve lordun takibinden kaabildiklerinde, artk onla
rn ilk statlerini kim bilebilirdi? Hi kimse artk onlarn
kiilii zerinde bir hak iddia edemezdi ve o andan itibaren
kendi kendilerinin efendisi olurlard. Bu holeler iin bol
miktarda bo arazi vard. Usuz bucaksz ssz yerler, or
manlar, aalk ve bataklklar, yalnzca byk lordun yarg
sal ve ynetsel otoritesine dayanan, zel mlkiyet dnda
kalan yerlerdi buralar. Buralarda yerlem ek iin gerekli
olan yalnzca basit bir izindi ve bu yeni gelenler, herhangi
bir yerlemi hakk ihll etm ediklerine gre, bu izin niye
esirgensindi? Her ey gsteriyor ki, pek ok durum da bun
lar, yeni lkelerdeki kolonizatrler gibi, topra temizleme
ye ve drenaja kendi inisiyatifleriyle baladlar. rnein oni-

8 Cistercian m lklerinin rgtlenii ko n u su n d a rnein, Analectes pour servir


l'histoire ecclsiastique de ta Belgique, c. XXXII ve XXXU1 (1906-1907) de H. de
M oreau ve J.B. G oetstouw ers'in derledikleri Le polyptyque de labbaye de Villers
(13nc yzyl o rtalan ) ile E. de M oreau, Labbaye de Vlllcrs en Brabant, Brk
sel, 1909'a baknz.

84

kinci yzyln bandan itibaren zgr gm enler, Liege


lord-piskoposunun elinde bulunan Theux orm annn ge
ni m eknnda, ad geen lord piskopos tarafndan davet
edilmedikleri halde yerletiler. Bu vahi alanlara ilk girip
yerleen onlard; bu yerlemeler o zgr nclerin eseriydi
ve Ancien Rgime* dnem inin sonuna kadar oralarda serflik
hl bilinmiyordu.
Kukusuz bu ilkel ura biiminin pek uzun m rl ol
mayaca aktr. M anor communias dndaki tm bakir
topraklan ellerinde bulunduranlar, bir sre sonra, giderek
arlan emek gcnden yararlanmaya baladlar. Hteleri bu
ralara ekmek ve kira karlnda yerletirmek eklindeki
basil dnce kendini kabul ettirm eklen geri kalamazd.
Ayrntlarda gerekli deiiklikler yapld takdirde (mutatis
mutandis), ondokuzuncu yzylda Amerikann uzak bat
snda pek sk karlatmz, ayn yerleme ve iskn yn
tem lerini kullandlar. O nbir ve onikinci yzyln yeni
kentleriyle, Amerikal m teahhitlerin tren yolu boyunca
nceden kurduklar kentler arasnda gerekten, ayrnlarda
bile, arpc bir benzerlik vardr. Her iki durum da da, g
menleri ekebilmek iin, ona en elverili malzemeyi ve kii
sel artlar sunm ann yolunu bulmaya alyorlar ve onu
ayartm ak iin reklm a bavuruyorlard. K urulacak yeni
kemin imtiyaz berat, aynen gnm zde basnn, k u ru l
makta olan bir kentin kaynak ve olanaklarm en parlak bro
rlerle yaym lam as gibi, btn lkeye duyuruluyordu.
Yeni kentin ad bile, buralann tahsis edilmi olduu htelerin adndan daha az nemli deildi. Bu kentlerin, yeni
gelenler, yabanclar ve gmenler yani kolonizatrler iin
kurulm u olduunu aka belli ediyordu bu ad. Bu adan
byk m anor m lklerine gre, ilk bakta nemli bir ztlk
(*) F ransada 1789 Ihtilali'yle sona eren dnem i anlatm ak iin kullanlan b ir de
yim - .n.

85

ortaya koyuyordu ki bu olgu, yeni kentin kurucusunun he


men hemen her zaman bir ya da daha fazla manorun lordu
olmas gereiyle daha da ilgin bir nitelik kazanyordu.
Lord m anor rgln iyi biliyor, fakat, buraya ekmeyi ta
sarlad insanlarn istek ve ihtiyalaryla badamayacam
aka grd iin o rgtlenmeyi taklit etm ekten dikkat
le kanyordu. Hibir yerde, eski m anorlarla yeni kentler
arasnda en kk bir iliki, kentleri m anorlarn curtelerine balamak konusunda en kk bir aba ya da buralar
villidlerin yarg yetkisine terk etm ek gibi bir ey grmeyiz.
M anor ve yeni kent, iki ayr dnya imiler gibi, tamamen
birbirinden bamszdrlar.
Tarmsal adan yeni kentlerin balca zellii zgr igcyd. Onikinci yzyln bandan, onnc yzyln so
nuna kadar saylar pek ok olan imtiyaz beratlar, her yer
de ayn izlenimi verir. Kiisel anlamda serflik buralara ta
mamen yabancdr. stelik, dardan gelen serfler buralarda
bir yl bir gn oturduktan sonra zgrlklerini kazanyor
lard. Ancak buralarn kurucular, kendi manorlar kent le
hine nfus kaybna uramasn diye, zaman zaman, serflerini bu kuraln dnda tutabiliyorlard. alma ykm ll
konusunda da ayn ey geerliydi. Ne de olsa bu hizmet,
lordun dem esnesindeki topran ilenmesi iin kullanl
yordu ve burada (yeni kentte) demesne arazisi yoktu. B
tn arazi kyl iletm elerinden oluuyordu ve her kyl
emeinin tm n kendi toprana harcyordu. En ok, u
rada burada birka ortak alma ykm ll ahaliye em
poze ediliyordu. rnein, Lorrisin beratnda (1115) gr
len, ylda bir kez kraln arabn Orleansa tama ykm l
l, bu trdendi. M anor dndan bir kadnla evlenmemek
(formariage), caize demek (m ortm ain) ve m eruta (heriot) gibi eski senyrlk haklarna gelince, doal olarak b u n
lar artk sorun deildi. Avarz (tallage) ve askerlik yapma
86

ykm ll devam ediyordu, ancak bunlar artk kamusal


ykm llk nitelii kazanmlard ve ayrca snrlandrl
m ve dzenlenmilerdi. arap cenderesi ve deirmene ili
kin rf ykm llkler (banalit) ortadan kalkmad. Ancak
bunlar da kiisel statye halel veren haklar olmad gibi, il
gili tesis kanlmaz olduu ve lorddan baka hi kimse bu
nu kuramayaca iin, bu haklarn kullanlmas da sm r
saylmyordu.
Burada yeni kentin kyllerinin m anorun vilainlerinden farkl olmas kadar, burglularla da pek ok benzerlikle
rinin olduunu grm ek nem lidir. B uralarn ynetim ini
dzenleyen imtiyaz beratlar, dorudan kent hukukundan
etkilenm iti; o kadar ki yeni kentin sakinleri ou kez
burglu olarak tanmlanmtr. Gerekten de, burglular gibi
onlar da ihtiyalarna uygun konularda ynetsel zerklik
elde ettiler. Balanna getirilen belediye reisi, hibir ynden
m anor khyasna (villici) benzemiyordu. O, kyn karla
rnn koruyucusuydu ve azatlk beratlar, Argonnedaki Beaumont (1182) rneine gre kartlan ok saydaki yeni
kentte (villes neuves) olduu gibi, ou kez kyller tarafn
dan aday gsteriliyordu. Benzer ekilde, ville neuveler,
kentleri taklit ederek, sakinlerine hukuk ve adalet hizmeti
salayan kendi meclislerine sahiptiler. Bylelikle yeni krsal
snf, burjuvazinin salam olduu erken gelimelerden ya
rarland. Bunun iin, bazen sanld gibi, kentlerin kyler
den domasnn tam tersine, kendilerine uygulanabilir ol
duu lde, kent hukuku bahedilenler, zgr kylerdi.
lgin bir olgudur ki, dnemin byk bir blm nde, ikin
ci derecedeki yar krsal kentlerin deil de, byk kentlerin
yasalar tm krsal alanlara yayld. rnein, B rabantda
dkler 1160ta Baisyye, 1216da D ongelberge, 1222de
Wayreye, 1228de Courrierese ve 1251de Merchteme veri
len imtiyaz beratlarm, Louvaininkini esas alarak tescil etti
87

ler. Yeni kentlerden bazlarnn imtiyaz beratlar o kadar


m kem m eldi ki, uygulam ada bunlar her yere yayldlar.
Lorrisinki 1155 yl banda, Galinais ve Orleanisde 83 ye
re, Beaumontunki 1182 yl balarnda Cham pagne, Burgonya ve Lksem burgun 500den fazla ky ve burguna,
Prichesinki (1158) Hainault ve Vermondaisin pek ok yeni
kentine verildi. Ayn ekilde, Normandiyadaki Breeuiln
yasalar, onikinci yzyl boyunca ngiltere, Galler ve hatta
rlandada geni apta uygulama alan buldu.
Bununla birlikte karlatrma ok ileriye gtrlm em ek
ve villes neuve"nin kylleriyle, asl kentlilerin burglular
arasndaki benzerlikleri abartm aktan kanmaldr. Kyl
nn kiisel zgrl, lordun ky arazisine ilikin olarak
sakl tuttuu haklarla hl snrlyd. Aslnda hte, bir kira
(cens) karl, yalnzca topran miras yoluyla geen kul
lanma hakkndan yararlanyor, fakat plak m lkiyet lor
dun elinde bulunuyor ve arazi tasarruf hakkna ilikin t m
sorunlar senyre ait yarg hakkna tbi bulunuyordu. Ger
ee sadk kalarak, villes neuvedeki kyl tarm nn, byk
mlkle elele gittii sylenebilir. Byk m lk tm yapnn
hukuk esas tabakasn oluturuyor ve her ne kadar insanla
rn durum unu belirlemiyor ise de, topran durum unu be
lirlemeye devam ediyordu. Kukusuz, uzun dnemde, ky
lnn elindeki topraa olan sahiplii ylesine glendi ki,
yalnzca lorda itibar bir demeyi stlenmi bir tr m lki
yet hakk grnm ald. Bununla birlikte kyl mlkiyeti,
Ancien Regimein sonuna kadar, kendisini balayan snrl
lklar, hibir zaman tamamen koparp atamad.
Ville neuve Avrupa topran onbirinci yzyln sonundan
itibaren dntrm e, o byk topraklar tarma ama ii
nin yalnzca bir grnm yd. stelik bunlar, Fransann
kuzeyinde, Loire ve Meuse nehirleri arasndan baka hibir
yerde, anlattmz biimiyle grmek, olanakl deildir. Lo88

irem gneyindeki durum , prens ya da byk lordlarn ayn


ekildeki giriimlerinin rn olan bostidelerle* karlat
rlabilir. Ispanyada, Hristiyanlarca M slm anlardan geri
alnan yrelerin ahalisi (pobladone), asker! kolonizasyona
zg olduka farkl bir nitelik gsterirler, ttalyaya gelince,
burada, tarmn gelimesinin, Sarazenlerin ykm ndan ve
onuncu yzyln i savalarndan sonra, kkenleri antik za
manlara kadar geri giden eski tarmsal birim lerin yeniden
ele geirilmesi sonucu, buralarda yaayanlarn artyla bir
likte gereklem i olmas pek m uhtem el grnm ektedir.
Ancak, ayrntlardaki farkllklara ram en, genel olarak
olay her yerde aynyd. Eski Karolenj m parato rlu u n u n
kapsad dnem boyunca, nfusun artan younluu, yer
leilen merkezlerin saysnda byk bir art meydana ge
tirdi ve zgr igc, yeni tarlalar ele geirmek iin byk
bir enerji ile buralardan bo ve ilenmemi arazilere akn
etliler.
Felemenkte bu durum , deniz ve nehirlere kar ayn an
da yrtlen bir m cadele halini ald. Burada pek bariz
olan ar nfus, drenaj konusundaki ilk giriimlerin tart
masz nedeni oldu. Kaynaklardan biliyoruz ki, onbirinci
yzyl boyunca Flander lkesi, sakinlerini beslemekte g
lkle karlamaya balad. Gerekten ok sayda Flaman
1066da Fatih Williamn ordusuna yazld ve sefer sona er
diinde Ingilterede kaldlar ve yzyl boyunca ayn lke
den insanlar, gruhlar halinde gelerek onlara katldlar. Bir
sre sonra ayn lke birinci Hal seferinin en byk ordu
larndan birisini m eydana getirdi ve kom u prensler, geldungi, coteraoc ya da Brabanons adyla anlan ve onaltmc
yzyln askerlik tarihinde isvirelilerin oynadna benzer
bir rol onbir ve onikinci yzyllarda oynayan paral asker
(*) Baside: ao ya d a kale gibi m stahkem yerler. - .t.

89

leri bunlardan lemin ettiler.9 Nihayet, Flander kentlerinin


ayn dnemdeki olaanst hzl gelimesi, krsal nfusun
kentsel merkezlere aknn ak ve karakteristik bir ifadesi
dir. Yeni geim vastalar bulmak konusundaki ayn zorun
luluk ilk kanallarn ortaya kmasna yol am olmaldr.
Flander kontlar bunlar tevik etmek ve korum ak iin da
ha balangta nlem almlard. Gerekten de, tarma al
mas halinde kazanl klacak olan bataklklar (meerschen,
broeken) ve alvyonlu topraklar byk lordlarm otoritesine
tbi idi. V. Baldv/inin zamannda (1035-1067) salanan ge
lime, Rheims bapiskoposunu, o zamana kadar verimsiz
olan alanlar, srleri otlatmaya elverili m nbit topraklara
d n t rd iin K ontu kutlam aya yneltecek kadar
nemli olmutu. O zamandan itibaren bu denizcilik yresi,
koyun allaryla (vaccariae, bercariae) bezenmiti ve yzy
ln sonunda bunlarn gelirleri, profesyonel noterlerce tu tu
lan karmak hesaplara konu olabilecek kadar artmt.
Bu durum kontlarn, denizci Flanderin yeni arazilerine
m anor rgtleniini sokmadklarn gstermeye yeter. Sula
r boaltlacak ya da kanallar alacak alanlar, i ksmlarda
ville neuvelerin topraklan gibi, yerlemek iin buralara ge
len htelere balanmt. Bunlarn statleri de, yine ville
neuve'lerde olduu gibi, yalnzca ayn ya da nakd kira de
m ekle ykm l zgr insan statsyd. Ancak, denizle
mcadelenin gerektirdii zel artlar, bu insanlardan, kara
daki kyllerinkinden ok daha sk bir ibirliini talep edi
yordu. Her ne kadar wateringues birlikleri, yani, ayn blge
9 H. Pirenne, Histoire de Bdlgujue, c. I, 5'inci bask, s. 156. Flander'a bitiik Ltin
lkeleri de onikinci yzylda ok youn bir nfusa sahip grnm ekte ve Silezya ve hatta M acaristan gibi lkelere pek ok gm en gnderm ektedir. G ran ka
sabas kkenini bu gm enlere borludur. O nikinci yzylda burada, sakinleri
d ah a ok Lotharingia ve Artois'an gelm e insanlardan oluan bir vicus Intinonm vard. K. S chnem ann, Dic Entstehng des Sladtswesen in Sdosteuropa,
(Breslau, 1929).

90

deki kanallarn bakm ve sularn akn dzenlem ek zere


kurulan zorunlu gruplar, ilk metinlerde yer alm yorsa da,
bunlarn balangtan beri varolduklar konusunda kuku
ya yer yoktur. Daha onikinci yzylda, her yanda, Scheldl
Nehrinin halicinde, Kuzey Denizinin kylan boyunca, polderlere rastlanr ki, terim, kanallar alarak denizden kaza
nlan arazi anlam na gelir. Bu dnem de m an astrlar da
Kontu n rneini izleyerek, byk bir gayretle m lklerinin
bataklk ksm lanndaki sular boaltmaya baladlar. Bunlar
arasnda Cistercianlar ba ekti. O nnc yzyln orta
snda, yalnzca H ulst arazisinde, Dunes M anastn, 5000 l
kanal alm, 2400 l (srasyla 5500 ve 2750 acre)
kanal almam topraa sahip oldu.
Flanderin kuzeyinde, Hollanda ve Zealand yreleri de ay
n faaliyetin kantlarn ortaya koyar. Belge yokluu nede
niyle aynntlan bilmiyoruz, ancak ald sonular ve kazan
d n, bunun gelimesini kukuyla karlamaya hi yer b
rakmyor. Felem enk ahalisi, kanal yapclan olarak aslnda
ylesine n kazanmlard ki, onikinci yzyln banda Al
man byk lordlan onlar Aa Elbenin kylarnda kanal
lar amak iin davet ediyorlar ve bylelikle onlar Branden
burg ve Meclenburg gibi, topran grnm , eserlerinden
bugn bile izler tayan yerlere ksa srede nfuz ediyorlar
d. Onlar davet eden byk lordlar, doal olarak onlarn ki
isel zgrlklerini tanyor ve kendi lkelerindekine benzer
koullarda toprak balarnda bulunuyorlard. Bu kiilerin
beraberlerinde getirdikleri hukuk, flaemisches Recht olarak
biliniyor ve ylesine canl temsilcileri olduklar zgr kyl
snfn Almanyaya tantyordu. Bundan byle aemisches
Rech t'in balanmas, krsal nfusun azat edilm esine eit
kabul ediliyordu. Flanderli kolonizatrle ayn yolla Thuringia, Saksonya, Lausitz ve hatta Bohemyaya nfuz ettiler.
Dolaysyla bunlar, Elbenin sa kysnda ve Saale yrelerin
91

de Almanyann yrtt byk kolonyal yayln ncle


ri olarak kabul edilebilirler. Buradaki yerleme, tamamen fe
tihlerin bir devam ve sonucuydu. Saksonyann dkleri ve
Brandenburgun margrav'lan bu yrelerin Slav ahalisini geri
pskrterek ve ldrerek bu yreleri Alman igaline atlar.
Ayrca, bu srada anavatan topra, orann sakinleri iin ye
tersiz olmasayd, bu igalin hibir zaman bylesine byk
bir gayret ve yaygnlkla gereklemeyecei aktr. Kyller
Saksonya ve Thuringiadan kalkarak Elbe ve Saale arasnda
yerlemeye koyuldular. Ksa sre sonra bunlar W estphaliallar izledi ve birlikte Meclenburg, Brandenburg ve Lasuitze akn ettiler. O nikinci yzyln sonunda Meclenburg,
onnc yzylda ise Brandenburg tam am en yerlemeye
almt. 1230dan itibaren Dou Prusya, Livonya ve Litvanyadan Finlandiya Krfezine kadar uzanan Alman yayl
masn gerekletirmede, silah zoruyla yolu ama grevi To
ton valyelerine braklm t. Ancak, Bavyera ve Rhinelandllar da ayn zamanda Bohemya, Moravya ve Silazyaya,
Tirollere ve Macaristan snrlarna kadar ilerliyorlar ve bu
lkenin asl ahalisi olan Slavlarla yan yana yerleiyorlar ya
da onlara egemenliklerini kabul ettiriyorlard.
Bu hareket byk bir enerjiyle olduu kadar ustalkla da
ynetiliyordu. Byk lordlar, ele geirilen arazileri, grevle
ri buralara insan ekmek ve onlara toprak datmak olan
locatores ad verilen kolonizatr ajanlara paylatryorlard.
Barbarlaridan kazanlan bu alanlar, cm erte Cistercian
m anastrlarna vakfediliyor ve onlar da derhal buralarda
iftlikleriyle ahr ve ambarlarn kuruyorlard. Buralarn sa
kinlerinin koullar da, ville neuvelerdeki htelerin koulla
rnn aynyd. Nihayet kolonyal Almanyann bu gmenleri
de, her eyden nce, yeni gelmi kiilerdi. Bu arazileri m
tevaz bir cens (kira) karlnda miras yoluyla geen bir
hak olarak elde ediyorlar ve aslnda tm kolonyal topraklar
92

iin kanlmaz olan kiisel zgrlk hakkn kazanyorlar


d. Bylece yeni Almanya, yalnzca arazisinin dalm a
sndan deil, fakat ayn zamanda sakinlerinin stats a
sndan da eski Almanyadan farklyd.
Oniki ve o n nc yzyllarda krsal snflarn byk
dnm yalnzca artan nfus younluunun bir sonucu
deildi. Bu ayn zamanda byk lde kentlerin gelime
sine ve ticaretin canlanmasna balyd. Pazarlarn mevcut
olmad bir ada topran rnlerinin yerinde tketilm e
sini zorunlu klan eski manor rgt, srekli pazarlarn d
zenli sat imkn salamasyla deimek zorundayd. Kent
lerin, varlklar iin kanlmaz olan krsal alanlarn rnle
rini talep etmeye balam alarndan itibaren durum buydu.
lk kentsel topluluklar, kendilerini beslemeye yeterli yarkrsal m erkezler olarak sunm ak btnyle hataldr. Ba
langtan itibaren burjuvazi, bir tccar ve zanaatkrlar snf
olarak ortaya km tr ve btn byk m erkezlerinde bu
zelliini elinde bulundurm utur. Bylece o, onsekizinci
yzyl fizyokratlarnn dilinde, hayat srdrm eye yaraya-cak dorudan hibir ey retemedii iin, ksr bir snft.
O nun gnlk yaam, gnlk ekmei evredeki kylle
bal idi. O zam ana kadar kyller, kendileri ve lordlar
iin topra s rm ve hasad kaldrm lard; im di ise
burglularn tketim i iin bir retim fazlas salamaya ve
kentlerin say ve nemi arttka da artan bir oranda bunu
salamaya zorlanyorlard. Tahl, zahire am barlarndan k
yor, ya komu kente bizzat kylnn kendisi tarafndan ta
nmak ya da bu iin ticaretini yapan tccara yerinde satl
mak suretiyle dolama giriyordu.'0
10 K entlerin krsal blgeler zerindeki etkisi, krsal alanlarn by k kom nlerin
etkisi altnda olduu talyada zellikle glyd. Bu o lgunun en son deer
lendirm esi iin A. D eron, /talieniscle Wirtschaftsgcschichte, c. I, s. 193 ve de
vam na baknz.

93

Topran rnlerinin hareketlilii, zorunlu olarak bera


berinde, parasal dolamn lkede gelimesini getirdi. Bu
gelime, balang olamazd, nk pek sk ileri srlen,
Ortaalarn ilk yzyllarnn yani sekizinci yzyl izleyen
yzyllarnn parasal deil fakat ayn bir deiim a oldu
u konusundaki inan kadar geree aykr bir ey olamaz.
Aslna baklrsa, doal ekonom i (Naluralwirtschajt) denen
ey, saf biim iyle h ib ir zam an var olm am tr. B yk
m lklerin /am ilialarndan lorda denm esi gereken vergi
ler, kukusuz, genellikle topran rnleriyle deniyordu.
Bu tr kiralarn tek am acnn, toprak sahibinin geimini
salamak olduu bir sistemde, bundan daha pratik ya da
daha anlalabilir baka bir ey olamaz; ancak rnn bir
deiim nesnesi olmaya balamasyla fiyat da para ile ifade
ediliyor ve deniyordu. Bu d u ru m , ktlk zam anlarnda
bavurulm ak zorunda kalnan ve faslalarla yaplan ticaret
te de zaten sz konusuydu; ok gerekli olan tahln, hazr
para ile satn alnm ak yerine, takas edildiine ilikin hibir
iaret yoktur. stelik, zam ann kk piyasalarnda, para
nn etki alanna giren en nemsiz m uam elelerde bile d
zenli olarak para kullanld konusunda ikna olabilm ek
iin Karolenj belgelerini amak yeterlidir. Para kullanm
nn snrll doru olmakla birlikte, bunun nedeni para
nn bilinmemesi deil, fakat gerek ticar faaliyetle bada
mayan dnem in ekonom ik yapsnn bunu en aza indirge
mi olmasdr. Fakat bu faaliyet yeniden normal ve dzenli
bir hal alr almaz, hibir zaman ortadan kalkm am olan
parasal dolam ticaretle geliti. Ayn resim ler o rtad an
kalkmad -bunlar hibir zaman, hibir dnem de, hatta g
nm zde bile ortadan kalkmamtr- ancak deiimin artt
bir toplum da daha az yararl olduu iin daha seyrek
kullanlr oldular. Olan, doal ekonomi yerine para ekono
m isinin (GeldwirtschafO gemesi deil, fakat yalnzca para94

nm bir deiim arac ve deer ls olarak yerini alma


syd.11
iin gerei odur ki, para kullanm nn yaygnlamas na
kit hacmini artrd. Oniki ve onnc yzyllarda tedavl
de olan para m iktar, dokuzuncu yzyldan onuncu yzy
ln sonuna kadar var olan para m iktarndan olduka fazlay
d ve sonu, doal olarak, her yerde reticilerin yararna
olan bir fiyat art oldu. imdi bu fiyat art, isterleri gide
rek daha pahallaan bir yaam biimiyle el ele gidiyordu.
Ticaret, yayld her ynde, kendisiyle birlikte getirdii ye
ni tketim nesnelerine istek yaratyordu. Her zaman oldu
u gibi soylular kendilerini lksle ya da en azndan kendi
toplumsal dzeylerine uygun den bir konforla kuatm ak
istiyorlard. rnein, onbirinci yzyldaki bir valyenin
hayatn, onikinci yzyldakiyle karlatrdmzda, yiye
cek, giyim, ev eyas ve hepsinden ok silhlar iin yaplan
harcamalarn iki dnem arasnda artm olduunu derhal
grrz. Eer gelirler ayn lde bir art gsterseydi bu
harcamalar daha da arlard. Ancak, soyluluk gibi toprak sa
hibi bir snfta, hayat pahall artarken gelirler eskisi gibi
kalyordu; gelenek tarafndan belirlenen toprak kiralan deitirilemiyordu. Toprak sahipleri kiraclanndan, eski hayal
tarzlarn srdrm eye yetecek kadar gelir elbette elde edi
yorlard, ancak bu, imdi yaamak istedikleri hayat iin ye
terli deildi. Onlar, toprak halindeki serm ayelerinin deeri
ile orantl olan bir rant elde etm elerini nleyen modas
gemi ekonom ik bir sistemin kurbanydlar. Gelenek, kira
clarn vergilerinin ya da serflerin alma ykm llkleri
nin artrlm asnn dnlm esini bile olanaksz klyordu.
nk bunlar yzyllarn teamlyle belirlenmiti ve ok
H H. Van W erveke, Monnaigc, lingots ou marchandises? Les instrum ents d'Cchange
aux XI el XII sicles, bkz. Annales d'histoire conomique et sociale, 1932, s. 452
ve devam .

95

tehlikeli ekonom ik ve toplumsal yansmalara yol amaks


zn tecavz edilemeyecek haklar halini almlard.
Yeni ihtiyalara m ukavem et etm ekte ve bunlar tatm in
edecek parasal kaynaklar bulm akta ayn derecede aciz
olan ok sayda soylu, nce borca daha sonra da iflasa s
rklendi. Thomas de Cantimpre, onnc yzyln orta
snda, kendi blgesindeki valyelerin saysnn altm a
dtn, bir sonraki yzylda ise bu saynn bir ya da
iki52 olduunu nakleder. Bu durum genel bir olayn yalnz
ca yresel bir rneidir. Kilisenin kendisi de bundan etki
lenmitir. Aa yukar ayn yllarda Rouen Bapiskoposu
Eudes Rigaud, kendi piskoposluk blgesindeki kk ma
nastrlarn ounun durum unu, ar derecede utan verici
olarak tanmlar.13 Gerek kilise gerekse kilise dndaki b
yk toprak sahipleri, bu krize dayanmada, aka daha iyi
bir durum daydlar. Ne var ki bunun maliyeti, geleneksel
manor rgtnden az ya da ok, ama kesin bir kopu oldu.
Manor rgt, deiiklie izin verm ek iin her ne kadar
gereinden fazla yaam idiyse de, hi deilse maliyetler
azaltlabiliyor ve bir para daha kazanl bir m ahsul elde
edilebiliyordu. M anor rgtnn kurum larnn pek ou,
ticaretin canlanm asyla lzum suz hale gelm iti. Kum a
imal etmek ya da tanm aletleri yapmak iin, bu ii kom u
kentteki zanaatkarlarn yars kadar iyi beceremezken, ok
sayda serfi barndran ve her nem li m anorda bulunan
yerli atlyelerin (gynecea) imdi ne yarar kalmt? Bunla
rn, onikinci yzyl boyunca her yerde ortadan kalkmasna
boyun eildi. arap reten yrelerde, zm balar bulun
mayan m anastrlarn uzaktaki m lklerinin satn da ayn
12 T hom as dc C antim pre. Bonum Univcrsalc de apibus, II, 49, s. 446, Douai bas
k, 1605.
13 Journal des visites paslorales d'Eudcs Rigaud, archeveque de Rouen (1248-69),
ed. Th. Bonnin (R ouen, 1852).

96

etken abuklatrd.14 arap, pazardan elde edilebildiine


gre, bunu daha yksek maliyetle insann kendi arazisin
den salamaya devam etm esinin ne gerei vard? Lordun
dem esnesine gelince, alma ykm llnn verim siz
olmas ve araziyi nakit kira karl icara verm enin, yangn
ya da bozulm a tehlikesi karlnda r n toplam aktan
daha akllca olmas nedeniyle, dem esnenin m m kn oldu
unca byk bir ksmn kyl iletmelerine dntrm ek
akllca oluyordu.
Aktr ki bu andan itibaren en akll m lk sahiplerinin
amac, nakit gelirlerini, olanaklar lsnde arurm ak olu
yordu. Bu ise onlan, sertlii ortadan kaldrmak ya da dei
tirmeye yneltiyordu. Bir m iktar para karlnda bir ada
ma zgrln verm ek iki ynden krlyd, nk bir
yandan zgrln serfe para ile satyor, bir yandan da
onun kiilii zerindeki sahiplikten vazgemesi, kira ile
tuttuu araziyi ilemekten geri kalmasn gerektirmiyordu.
Eer isterse, lordun daha ok iine gelecek koullarda bu
araziyi elinde bulundurabiliyor; yok eer ayrlmak isterse,
yerine bir baka iftiyi koymak ok kolay oluyordu. Her
ne kadar onikinci yzylda ok sayda rnei varsa da, bil
diimiz gibi, bu azat etmeler, bir kle snfnn varln so
na erdirmedi. Ancak klelik varln srdrm ekle birlikte,
asl niteliinin ounu kaybetti; kyller, ykm l olduk
lar emek hizmetleri ve teki resimleri parayla deyebiliyor
lard ve her ne kadar meruta, caize ve m anor dndan ev
lenm eme ykm llkleri ndert Regimein sonuna kadar
aralklarla devam ettiyse de, uygulamada olduka yum ua
mt. Angarya varln srdrm ekle birlikte, eskiden ge
rektirdii ykm llklere oranla hafiflemiti. Derebeyi oto
14 Saim -Trod Keii 1264 y ln d a, P om m cren ve B riedeldeki z m balarn
H im tnerode m anastrna satt. Bu konuya ilikin m etinler iin L am prechtin
Deutsche Wirtschaftsleben, c. III, s. 24 ve devam na baknz.

97

ritesi hibir yerde ortadan kalkm ad, ama gc giderek


azald ve o eski ataerkil zelliinden ok az ey kald. Bu
evrimin sonucu o oldu ki, byk m lk sahiplerinin durum
lar, toprak rantiyelerinin durum una, yani m odern anlamda
toprak sahibine giderek daha ok benzemeye balad. z
grlklerini kazanm kyllerin byk ounluu, bir
cens (kira) karl kendisine toprak balanan ve hemen
hemen her zaman miras yoluyla topraa tasarruf eden kira
clar haline geldiler. Ve onnc yzyl boyunca, birka
yl sreli kiralamalar, gelimi yrelerde yaygnlat. Eski
demesnelerin ou, varlkl tarm iilerine iltizama verildi.
Eudes Rigaud, kendi piskoposluk blgesindeki m anastr re
islerine, topraklarn m m kn olduunca ok kiraya ver
melerini tavsiye etm ektedir.15 rnein Gneyde, Roussillonda, arazileri iki ile alt yl sreyle kiraya vermek detti
ve bunun yansra yarclk (metayer) ya da rnn bir ks
myla deme yaygnd.16
Ticaretin gelimesiyle orantl olarak senyrlk sistem i
nin knn hzlan tipik bir gelimedir. Baka bir de
yile, bu k, Lombardiya, Toskanya, Fransann kuzeyi,
Flander ve Ren kylar gibi byk kentleri ve gelimi ti
careti olan yrelerde, Orta Almanya ya da ngiltereye gre
daha hzlyd. kincilerde m anor sistem inin zlm eye
balam as ancak onnc yzyln sonlarnda g r l r
ken, Flanderde bu zln pek ok iareti, daha onikinci yzyln ortalarndan itibaren ortaya kmt. Ekonom ik
gelimenin serfliin ortadan kalkma yol a, burada her
yerden daha ok grlr. Ypres chevinleri, 1335 ylnda
15 D ipnot 13d e anlan Joum alm a baknz. 1268de bir m anastr reisine yle akl
veriyordu: quod quam m elius posset, m aneria ad firm am traderet (s. 607).
Kendisi de birka m anor'u, iki, ya da d n yllna kentlilere ve katiplere
kiralyordu. a.k., s. 766 ve devam.
16 A.J. Brutails, tude sur la condition des populations rurales du Rousillon au Mo
yen Age, s. 117 ve devam.

98

yle yazabiliyorlard:* O ncques navons oy de gens de


serve condicion, ne de m orte main, ne de quel condicion
quil soient.17
Ticaretin artan etkisinin daha da ileri bir sonucu, en azn
dan byk transit yollar boyunca ve lim anlarn hinterlantnda, iklimin ve topran zelliklerine uygun olarak tarm
da bir uzmanlamay meydana getirmesi oldu. Ticar alve
riin var olmad ya da nemsiz olduu srece, her manor,
m m kn olan en ok tahl eidini retm ek zorunda kal
yordu, n k b u n lar piyasadan salanam yordu. Ancak
onikinci yzyln banda, ticaretin gelimesi, daha rasyonel
bir ekonom inin olumasna yol at. hracat yapma imkn
olan her yerde toprak, en ucuz ve en bol verebilecei rne
gre ilenmeye baland. Onikinci yzyldan itibaren Ingil
teredeki Cistercian manastrlar yn retim inde uzm anla
tlar, Ortaalarn iviti olan ivitotu, Fransann gneyin
de, Picardyde, Aa Normandiyada, Thuringiada ve Toskanyada yetitiriliyordu. zellikle ok m iktarda iyi arap
retilen ve kolay tanabilen yrelerde zm balar, tahln
'aleyhine geliti. Salimbene, Auxerre Vadisindeki kyller
ne ekip ne bimiyorlarsa, bunun nedeninin, Pariste pek
soylu bir pazar olan araplarn tayacak iki nehre sahip
olmalardr diyerek, zekice bir gzlemde bulunuyor.18 Bor
deaux yresi, ne yetitirileceinin ticaret tarafndan belir
lendii bir blgenin en tipik rneidir. Gironde Krfezi ve
La Rochelle kenti kanalyla bu blgenin araplar Atlantik
kylarna, ngiltereye, Kuzey Denizi ve Baltk havzasna gi
derek artan bir ekilde ihra ediliyordu. Bordeaux arab,
onikinci yzyln sonunda, oktan Bruges Limanndan Li(*) Bizde sertliin kstlam alarna, ne mortmain ne de herhangi bir kstlam aya
tbi hi kim se yoktur. - .n.
17 Beugnot, U s Olim., c. 11, s. 770.
18 Marc Bloch, a.g.e., s. 23.

99

egee kadar yaylmt ve orada Ren ve Moselle araplarna


rakip olmutu. Avrupann teki ucundaki Prusya ise, H an
sa gem ilerinin Kuzey Avrupa lim anlarna tad tahln
retimine arlk vermiti.
Son olarak, ekonom ik harekelin artan younluunun,
topraa, onun blnm olduu geleneksel arazi byk
lklerini bozan bir hareketlilik verdiini grmek nemlidir.
Mansinin ilkel eitlii ve hu/en (ift yeri), yava yava yeri
ni, her biri tek bana bir iftlik oluturan ve bir kiracnn
sahip olduu deiik paralardan meydana gelen m uhtelif
byklklerdeki arazilere brakm t. imdi artk kyl,
rnleri iin komu kasabada bir pazar bulabildiine gre,
kr etm enin tadyla birlikte tasarruf etm enin de tadna var
d. Tasarruf etm enin ise topraa sahip olmaktan daha iyi bir
yolu yoktu. Ancak burjuvazi de ayrca toprak peindeydi.
Kentin varlkl tacirleri iin, ticaretten elde edilen kr ya
trm ann en iyi yolu toprak satn almakt. Pek ou, onnc yzylda, krsal alanlarda censiveler (etraf evrili
alanlar) satn aldlar. Kapitalistler Flanderde deniz seviyesi
nin altndaki arazilerde sular boaltm a iine kendilerini
adadlar; talyada Siena ve Floransak bankerler, malikne
ler satn aldlar ve bunlarn Fransa, Ingiltere ve Flanderde
ilerini takip eden ortaklar da topraklar kendi ellerine ge
irmekte ayn derecede istekli grndler.
Bununla birlikte birka lkeye zg olan ve buralarda
kapitalizm in b t n sonularn ortaya koym asna olanak
veren bir olay ok fazla genelletirmemeliyiz. Aslnda, ta
rmsal rgtlenmedeki ve krsal snflarn durum larndaki
deiiklikler, Avrupann byk ticaret yollaryla almam
kesimlerinde ok yavat. stelik, gelimenin en hzl oldu
u yerlerde bile gemiin arl b t n gcyle kendini
hissettiriyordu. Ekilen alan, nceki herhangi bir dnem e
gre daha fazla grnm ektedir ama bugnkne gre yine
100

s o n d erece azdr. T arm y n tem leri sa b it k alm g r n m e k


tedir; g b re k u lla n m , birka ayrcalkl yre d n d a b ilin
m em e k te d ir ve h e r yerde in sa n la r geleneksel ro ta sy o n siste
m in e bal kalm lardr. Serilik ne k a d a r d eiiklie ura
m olu rsa o lsu n , k y l yine de se n y r n yarg h a k k , o n
d alk vergiler, rf resim ler (banalits) ve y n e tim le rin o n u
korum ad ya da y etersiz derecede k o ru d u u h er t rl g
suiistim alleriyle kar karya b u lu n u y o rd u . H er ey d ik k ate
a ln d n d a , saysal o la ra k n fu s u n b y k o u n lu u n u
m eydana getiren krsal kitleler tam am en pasif bir rol o y n u
yorlard. Toplum sal hiyeraride vzamin yeri yoktu.

101

DRDNC BLM

ONNC YZYILIN
Ka d a r Tc a r e t

onuna

. Ticaret Hareketleri1
Ortaalarn ticar canll, bu dnemde insanlarn ve eya
nn tanmasnda karlalan glklerin nda daha da
dikkate deer grnmektedir. D okuzuncu yzyldan itiba
ren yollarn d u ru m u ok ktyd. H ayranlk uyandran
Roma yol ebekesinden geriye kalanlarn tm de artk ta
mam en ortadan kalkmt. stelik, yalnzca bu yollarn ba
kmn salamaya ynelik gei resimleri varln srdr
mekle kalmam, antik teloneum y da bac- bazar (market
toll) adyla bilinen eski uygulamalar da ierecek ekilde
1 Bibliyografya; A. Schulte, a.g.e., s. jx; W. Vogel, a.g.e., s. 17, n. 4; W. Gtz, Die
Verkehrswege im Dienste des Welthandels, S tuttgart, 1888; T.H. Scheffel, Ver
kehrsgeschichte der Alpen, Berlin (1908-13) 2 C.; R. Laur-Belart, Studien zu r
Erffnungsgeschichte des Gotthardpasses, Z urich, 1934; J.E . Tyler, The Alpine
Passes in the Middle Ages, (962-1250), Oxford, 1890; R. B lanchard, Les Alpes
franaises, Paris, 1925; Ch. de La Ronciere, Histoire de la marine franaise, Pa
ris, 1899-1932, 6 c.; E.H. Byrne, a.g.e., s. 24, n. 9; Ed. von L ipm ann, Geschichte
des Magnetnadels bis zu r Einfhrung des Compasses, Berlin, 1932; A. Bardwood,
Alien M erchants in England, 1350-1377, Their Legal and Economic Position,
Cam bridge (M ass.), 1931.

103

yenileri yaratlm t. Ne var ki bunlar, zgn kam usal


am alarndan tam amen saptrlm , yararsz ve can skc
bir verginin kalntlaryd yalnzca. Yresel byk lordlarca
gaspedilen Ortaalarn lonUeusu, ulam zerinde acmasz
bir yk ve yalnzca haksz bir mal zorlama haline geldi.
Bunun bir tek metelii bile yol onarmna ya da kprlerin
yeniden yapmna ayrlmyordu. Senyrlk haklarnn top
rak zerindeki basks gibi, bunlar da ticaret zerinde ar
bir ykt. Bunu deyen tccar, sz konusu demeyi yalnz
ca bir zor alm, bir gm rk bels, eyas zerine bindi
rilen haksz bir vergi, tek kelimeyle bir ktlk olarak g
ryordu ve bu, gerekten de baka bir ey deildi. Ulamn
nne konan tm engeller iinde, bundan daha genel ve
daha can skc bir bakas yoktu.
Doal olarak gelimekte olan kentlerin ilk taleplerinden
birisi, ya ksmen ya da kendi byk lordlarnm yarg alan
na giren tm blgede hem ehrilerinin bundan kurtarlm a
syd ki kendilerinden nce pek ok manastr, dinsel ne
denlerle, bundan baklk elde etmiti. Onikinci yzyl
dan itibaren en zengin kentler, kendi tacirlerinin sk sk zi
yaret ettii yabanc lkelerde bu gei resmine tbi olmama
ayrcaln elde etmeyi bile baarmlard.2 Ancak bu ayr
calklar ne kadar ok sayda olursa olsun, gei resimleri,
btn ulam yollarnda bir engel olmaya devam ediyordu.
Onbeinci yzyln sonunda, bu gei yerlerinden Rende
64, Elbede 35, Tunann yalnzca Aa Avusturyadaki kesi
minde 77 tanesi hl varln srdryordu.3
Bylece ulam, yollarn kt durum u kadar mal sm
2 1127'de Saint-O m er sakinleri, N orm andiyal W illiam 'dan, Ingiltere K ral'nca
m u af tutulacaklar yolunda sz aldlar. Ayn dnem de, Bruge'l G albertm ak
lamas, b u kentlerin, gei resm inin kaldrlm asna verdikleri nem i gsterir.
3 Kulischer, a.g.e., c. 1, s. 301. 1271de, Scarpe ve Scheldt zerinde, Douai ve Rupelm ondc arasnda 22 gei yeri saydm . W am koening and G heldorf, llistoire
de la Flandre et de ses Instilutions, c. II, s. 460 ve devam.

104

ryle de geciktiriliyor ve engelleniyordu. Kn su ve am ur


bata halinde olan yollarda bir yerden baka bir yere git
m ek hem en hem en olanakszd. Yollarn bakm, bunlarn
arazisinden getii kiiler ya da yollarn bakm ndan kar
olanlara braklm t. Lombardiyann kam usal ooriteleri,
talyann Kuzey Avrupa ile ulam asndan ylesine ka
nlmaz olan Alplerdeki geitleri iyiletirmek iin, herhangi
bir giriimde bulunm u grnmyorlar. Bu konuda salan
m olan tek gelime, yalnzca yolcularn, haclarn ve tacir
lerin inisiyatifine braklm grnyor. M ont-Cenis, Brenner, Septimer ve Saint-Bernard geitleri ilk zam anlar en ok
kullanlan geitlerken, onnc yzyln banda SaintGothard geidi kullanlmaya baland. Varlna ilikin bil
gimiz olan ilk asma kpr, isimsiz bir m ucit tarafndan ve
kukusuz bu yolu kullananlarn kesesinden Saint-Gothard
geidi zerinde kurulm utu ve bylelikle Ren ve Tuna vadi
leriyle Milano arasndaki en kestirme yol alm oldu. An
cak, Bizans im paratorluu ve M slman Sicilya rneinden
yararlanan Napoli Krallnda, H ohenstaufen ve Angevin
m utlak m onarisi, karayollarn onarm ak iin, ynetim ce
nlem ler ald.4 Fransada kraliyet hkm eti, bakent yakn
larnda bile, yol masraflarn buralar kullananlarn zerine
ykt. 1332de, Ghent ahalisi, ticar eyalarnn Parise ula
trlmasn hzlandrm ak amacyla, Senlis yolunu kendi cep
lerinden onarm ak zorunda kaldlar.5
K prlerin yapm , yollarn bakm ndan daha ok ilgi
uyandryordu. Bunlar olmakszn byk nehirler de ayn
ekilde, son derece zahm etli engeller m eydana getirm i
olacakt. Bununla birlikte, gerekten nemi olan ve dolay
syla byk masraflar gerektiren btn kprler kentlerde
1 G. Yver, Le commence et les marchands dans l'Italie mridionale, s. 70.
5 C artuiaire de la ville de Gond. Compte de la ville et des baillis, ed. J. Vuylsteke, s.
801 (G hcnt, 1900).

105

ve kukusuz byk lde burglularn kesesinden yapl


yordu. Meuse zerindeki M aastricht, Liege, Huy, N am ur
ve Dinant; Sen zerindeki Paris, ve Rouen; Rhone zerin
deki Avignon ve Tham es zerindeki Londra kprleri vs.
byledir.
Ulam aralar da doal olarak yollarn kt durum una
uyarlanmak zorundayd. Eya tanmas iin genellikle iki
tekerlekli hafif arabalar kullanlyordu ama at srtnda da
pek ok eya tamyordu. O dnemlerde ar ticari eyay
yollamak iin, yk, ok sayda ara ya da hayvana dat
m ak kesinlikle zorunluydu. Drt tekerlekli ar arabalar,
kukusuz, zeri ta vs. ile denmi olmayan yollarda ok
snrl bir kullanm alan buluyordu. Yk beygirlerinde
onuncu yzylda salanan gelime, ulam aralar daha az
kt olsayd, ayn sonular veremezdi.6
Kara ulamndaki bu boluk, her ne kadar yaz aylarnda
ki kuraklk k aylarndaki don, ilkbahar ve sonbahardaki
seller, sk sk nehir ulamn engellemi olsa da, su yollar
n belli bal ticaret yollar haline getirdi. Fakat byle de ol
sa, nehirler, deiim ve ulamn nemli aralarydlar. Bun
lar gelitirmek iin hibir aba esirgenmiyordu. Kanallar
ina ediliyor, uygun noktalarda rhtm lar ve iskeleler k uru
luyordu. Karalarca kuatlm sularn ok ar akt Flander dzlnde, nehirlerce beslenen kanallar kazm ak ve
bylece bunlar ulama amak m m knd. Bu vaatetrlerin
en eskisi, onikinci yzyla kadar geri gider. Ancak onnc yzyl boyuncadr ki, bunlarn says, yrenin ticar fa
aliyetlerine arpc bir biimde tanklk edecek bir dzeye
ulat. Aralklarla kurulan ahap bentlerde, su seviyesi ge
rekli ykseklikte tutuluyordu. Kayklar bu kanallar, bir
6 O nuncu yzyldan nce, hayvanlarn tam a gc olarak yetersizlii k o n u su n
da bkz. Lefebvrc des Noettes, Lattclage et le cheval de selle d travers les ges (Pa
ris, 1931).

106

bucurgatn ektii halatlarn yardmyla zerinden kaydk


lar rampa kzaklarn aarak geiyorlard. Bu tesisatn b
tnne overdrag deniyordu. Kanallarn yapm iin gerekli
masraflar, bazen kentler, bazen de tccar gruplar tarafn
dan karlanyordu. Feodal gei resim lerinden ok farkl
olan bu vergiler, geen gemilerden alnyor ve haslat, tesi
sat ve bakm masraflarn demek iin kullanlyordu.7
Deniz ticareti doal olarak nehir ticaretinden daha da b
yk bir nem kazand. O ndrdnc yzyla kadar Akde
nizde ve onbeinci yzyla kadar Kuzey Denizinde, yani
pusulann yaygnlat dneme kadar, gemiler ky boyun
ca seyretmek zorunda kalyorlard. ok ksa seferler dn
da birlikte seyrediyorlar ve durum elverdiinde tacirlerin
kendilerinin bile bavurmaktan geri durmad korsanln
bylesine yaygn olduu bir ada, kanlmaz bir nlem
olarak, ou kez sava gemilerince korunuyorlard. Yk tu
tar 200 il 600 ton arasnda deiiyordu.8 Akdenizde bal
ca kadrgalar kullanlyordu. Kuzey Denizi ve Baltkn,
Fransz yapm ne/ ve kkeleri (cogge) yuvarlak ve yksek
bordalaryla tek yelkenli gemilerdi. O nnc yzyln ba
nda dm enin gelitirilmesi btn teknelerin seyir yetene
ini artrd.9 Ancak bunlar, k m evsim inin rzgrlarnda
yolculuu hibir zaman gze alamyorlard. O ndrdnc
yzyln bana kadar Cebelitark Boazn gemek, talyan
gemileri iin kural dyd; ancak 1314te Venedik ve Cene
vizliler, Flander ve ngiltereye sefer yapabilecek donanm a
7 H. Pirenne, Les ovcrdraghcs et les portes d'eau en Flandcr au XIII sicle, bkz. Essays in Mdival History presented to Thomas Frederick Tout (M anchester, 1925).
8 A kdeniz gem ileri iin, Byme, a.g.e., s. 9 ve devam na bkz. O nun aratrm alar,
bu gem ilerin kapasitesinin, daha nce sanldndan ok d aha b y k olduunu
gsterm itir. Bu gem ilerin pek ou 1000 il 1100 yolcu tayabiliyordu.
9 Lefebvre des N oettes, La gouvernail. Contribution a l'histoire de tesclavage, bkz.
Mmoires de la socit des antiquaires de France 1934, s. 24 ve devam .. Yazann
vard sonular, hareketin nem ini abartyorm u gibi grnm ektedir.

107

lar rgtlediler.10 Onikinci yzyldan itibaren Kuzey sula


rnda tskandinavlarn yerini alan Hansallara gelince, onla
rn gemileri de arap iin uradklar La Rochelle ve tuz
iin girdikleri Bourgneuf Koyunun yer ald Biskay Krfezinden daha gneye inmiyorlard.
Lim anlarn tesis edilm esi, gem ilerin boaltlm as iin
sundurmalar, vinler ve salapuryalar yapmna neden olu
yordu. Gneyde Venedik, kuzeyde ise Bruges, Avrupann
en em in ve en iyi ynetilen lim anlan kabul ediliyordu. K
yya yaklaldnda, ulama ak kanallar belirtm ek zere
kilise kuleleri, m stakil an kuleleriyle seyyar kulelerden
yararlanlyordu. Bazen bu kulelerin tepesinde, deniz feneri
grevi yapmak zere iaret fenerleri yaklyordu. Gemiler
boaltldktan sonra, genellikle onarm iin nehirlerin kylanna ekiliyorlard.
eride gei resmi alma hakknn art tm trafii engel
lerken, siyasi snrlarda hibir engelin olmayyla hi deil
se biraz denge salanyordu. Onbeinci yzyla kadar, ilk
korum a belirtileri kendisini aa vurmad. Bundan nce,
ulusal ticareti yabanc rekabeti karsnda kollamak konu
sunda herhangi bir istein en kk bir belirtisi yoktur. Bu
balamda, onnc yzyla kadar ortaa uygarln be
lirleyen uluslararasclk, devletlerin davranlarnda zel
bir aklkla ortaya konuyordu. Ticar hareketleri kontrol
etme konusunda herhangi bir giriimde bulunulm uyordu
ve bu ad hak eden bir ekonomi politikasnn izlerini ara
mak bounayd. Doal olarak byk lordlarn siyasal iliki
leri, ekonom ik alanda yansmalarn ortaya koyuyordu. Sa
va zam anlarnda dm an lkelerin tacirleri tutuklanyor,
mallar msadere olunuyor ve gemilerine el konuyordu. Ti
caretin yasaklanmas, zorlamann sk bavurulan bir aracy
10 A. Schabe, D it Anfacnge der venezianisehen Galeerenfahrtcn nach der Nodsee,
bkz. Historische Zeitschrift, c. C1 (1908).
108

d. O nnc ve ondrdnc yzyllarda ngiltere krallar,


Flander ile olan anlam azlklarnda, endstriyel bir buna
lm yaratarak onlar boyun emeye zorlamak iin bu lkeye
yn ihracatn durduruyorlard. Ancak bunlar kalc bir
zm deil, yalnzca zora bavurma yollaryd. Bar salan
dnda her ey eskisi gibi oluyordu; dm an, onu pazarla
rndan yoksun brakm ak ya da endstrisine el koymak yo
luyla ykmaya almak konusunda herhangi bir dnceye
hibir yerde rastlanmaz. Ksaca, Ortaalarn byk lordlar, m erkantilizmin en kk bir esintisinden bile yoksun
dular. Bunun belki biricik istisnas, II. Frederick ve onun
Napoli Krallndaki Angevin ardllardr. Gereklen bura
da, Sicilya ve Afrikadaki M slm anlar ve Bizansn etkisi
altnda, en azndan, ekonomik sisteme devlet m dahalesi
nin balangcn sezebiliriz. Kral, buday ticareti tekelini
kendisine ayrm ve snrlarda dzenli bir gm rk yneti
mi kurm utur. O nun bu konudaki karlar, kukusuz mal
idi, bununla birlikte, ticareti kendi kontrol altna almakla,
m odern zamanlarn m odern m onarilerinin benimsedikleri
politikay nceden haber veren yeni bir yolu am olduu
da bir gerektir.11 Ancak Napoli krallar zam anlarnn ok
ilerisindeydiler; kendilerini taklit edecek kimseleri bulam a
yacak kadar dar snrlar iinde alyorlard ve bu abalar
Anjoulu arln 1282deki akbetinden daha uzun m rl
olmam grnmektedir.
Prensliklerin m liyeleri yararna ticareti sm rm e d
ncesi, doal olarak btn hkm etlerin akim a gelmitir.
Her yerde yabanclar zel vergilere tbi idiler ve anlam a
larla korunm adklar srece, mallar, ihtiya halinde yre
sel byk lordlar tarafndan elkonulm a tehlikesiyle kar
karya idi. Ancak lord bunlar eziyor ama ayn zamanda
11 N apoli Krall'nn ekonom ik politikas iin bkz. G. Yver, a.g.e.

109

da koruyordu. Tccar her yanda, haclar gibi, arazisinde


seyahat ettii lordun zel korum as altndayd. Kamusal
barn k o runm asndan yararlanyordu. Pek ok byk
lord, hrszlarn ve soyguncularn acmasz yargc olarak
hakl bir n kazanmtr. Her ne kadar Ortaalarn sonu
na, hatla daha yakn zam anlara kadar tacirlerin korkusu
olmaya devam eden ok sayda baron ve valye varln
srdrm se de, onnc yzyl balarna kadar bu kor
ku n Raubritter* tip in in yalnzca ssz yrelerde ya da
anariye terk edilm i lkelerde b u lu n d u u n u sylem ek
doru olacaktr. Bu tarihten itibaren, bar zam anlarnda
soygunculuk, hkm etlerin kendi m ahkem elerinin yetki
sini ve m em urlarnn otoritesini salam bir ekilde kurm u
olduklar her yerde gerekten istisna idi. Ayn zam anda
ekonom ik gelime ile badamayan ok sayda uygulam a
deitirilmiti. Denizin kyya att eyler zerinde lordun
hak iddia edebilm esini salayan enkaz hakk ortadan
kaldrlm ya da anlam alarla dzenlenmiti. Ayn ekilde,
lordlannm ya da vatandalarnn borcu nedeniyle yabanc
tccarlarn tutuklanm am asn garanti eden ok sayda an
lama yaplmt. Btn bu ilkeler onnc yzyl boyun
ca, artan bir bask ve iddetle belirlenmi, ancak bunlarn
uygulamas, zorlayc yaptrm larn yokluu nedeniyle, be
lirsiz ve faslal olmutur. Her eye ramen gvenlik duy
gusu artm ve kaba gcn rol azalmtr; uluslararas ti
caret ve almann gelimesine zellikle uygun bir ruh ha
li yava yava olum utur.
Balangta, tacirleri tehdit eden ok deiik tehlikeler,
onlar silahl takmlar ve kervanlar halinde seyahat etmeye
zorluyordu. Gvenlik yalnzca g karlnda salanabili
yor, g ise yalnzca birlik ile elde ediliyordu. Ticaretin en
(*) Raubritter: Yamaclkla geinen derebeyi. - .n.

110

hzl gelitii iki lkede, talya ve Felemenkte ayn ey ol


mutur. Bu balamda Romen ya da Cermen halklar arasn
da hibir fark yoktur. Birliklerinin ad ne olursa olsun, bu
ister Jrairies, charites, cotnpagnies, gildes ya da hanses olsun
realite ayndr. Burada, baka yerlerde olduu gibi, ekono
mik rgtlenmeyi belirleyen, ulusal deha deil toplum sal
ihtiyatr. lkel ticar kurumlar, feodalizmin kurum lan ka
dar kozmopolitti. Belgeler, onuncu yzyldan itibaren, Bat
Avrupada giderek artan sayda grlmeye balayan tccar
takmlarnn olduka canl bir resmini oluturm am za ola
nak verm ektedir. Bu takm larn ok ve klla silahlanm
yeleri, uvallar, balyalar, sandklar ve varillerle ykl ara
ba ve beygirlerin evresini sararlard. Bata sancak taycs
(schildrake) yrr ve bir nder, hansgraf ya da doycn, bir
birlerine sadakat yeminiyle bal biraderlerden (ihvan)
oluan topluluk zerinde otoritesini kullanrd. Sk bir da
yanma ruhu btn grubu canl tutard. Ticari eya, gr
ne baklrsa, ortak alnr ve satlr ve krlar, her adamn
payna gre, eil olarak (pro rata) datlrd.12 Fiyatlarn
esas olarak ithal edilen maln nedretine bal olduu ve bu
nedretin de mesafeye bal olarak artt bir ada, sefer ne
kadar uzun olursa, kr olasl da o kadar byk olurdu.
Kazan arzusunun, gezginci bir var olu biiminin tehlike
ve glklerini dengelemeye yetecek kadar kuvvetli oluu
nu anlamak kolaydr. Onikinci yzyl balarndan itibaren
Dinantllar, ihtiyalar olan bakr salamak iin Goslar ma
denlerine kadar uzanyorlar, Kln, Huy, Flander ve Ruenli
tacirler Londra Limann sk sk ziyaret ediyorlar ve ok sa
yda talyan, daha im diden Ypres panayrnda grnyor
lard. K mevsimi dnda, giriken tccar srekli yollar
dayd ve ngilterede bunlarn, ok canl bir anlatmla toz
12 C. K oehne, Das Hansgrafenamt, Berlin, 1893. W. Stein, Hansa, bkz. Hansische
Ccschichtsblatter, 1909, s. 53 ve devam.

111

lu-ayak (pedes pulverosi, piepowder) adn alm olmas se


bepsiz deildi.13
Ticar hayat, ilemlerinin artyla orantl olarak, kanl
maz bir ekilde uzmanlama gerektirdii iin, ok geme
den avare dolaan kitleler arasnda baz gruplar ortaya kt.
Sen Vadisinde, su-tacirlerinin Paris loncas, Rouene kadar
uzanan nehir ulatrmaclna kendisini adad.14 Onikinci
yzylda Flanderde, ngiltere ile ticaret yapan kent loncala
r; Londra Hansesi ad altnda bir birlik kurdular.15 talyada
Champagne panayrlarnn ekicilii, Universitas mercatom Italiae nundinas Canpaniae ac regni Franciae frequentanliumun kurulm asna yol at. Onyedi kentin ad geen
hansas, Champagne ile ticaret yapan Felemenk ile Kuzey
Fransann kuma reten baz kentlerinden de tacirleri ie
rir olm utu.16
Tccar, deniz ticaretinde olduu gibi, kara ticaretinde de
yersiz yurtsuz bir gezginciydi. Burada da her eyi bizzat
kendisi yapyor, satabilecei yerlere mallarn bizzat kendisi
tayor ve lkesine gtrecei mal kendisi satn alyordu.
Ancak, zamanla gelien kapitalizm, iin bann, faaliyelle13 Yukardaki ikinci b l m n 13 n o 'lu d ip n o tu n a b a k n a . Aadaki para. O r
taalarn gezginci tacirlerinin niteliini ok gzel anlatm aktadr. 1128 yln
da Bruges ahalisi Kont W illiam C liton'a kar ikayetlerini yle dile getiri
yorlard: Nos in terra hac (Planders) clausit ne negociari possem us, im o quicquid hactents possedim us, sine lucro, sine negotiatione, sin e acquisitonc
rerum co n su m p sim u s, n d e ju sta m habem us rationem expellendi illum a
terra". Galbcrt of Bruges, Histoire du meurtre de Charles le Bon, ed. H. Pirenne, s. 152.
14 H. Picarda, Les marchands de l'eau. Hanse parisienne et compagnie franaise, Paris,
1901. G. Huism an, La juridiction de la municipalit parisienne de saint Louis a
Charles VII (Paris, 1912); 11. Pirenne, A Propos de la hanse parisienne des marc
hands de Peau, bkz. Mlangs dlstoire offerts M. Charles Bemont, Paris, 1913.
15 H. Pirenne, La hanse flam ande de Londres, bkz. Bulletin de la Classe des Lettres
de VAcademic royale de Belgique, 1899, s. 65 ve devam .
16 H. L aurent, Nouvelles recherches sur la Hanse des XVII villes, bkz. Le Moyen
Age, 1935.

112

rin m erkezinde yer almasn gerektirdi, bar ve gvenlik)


seferin lim anda selmetle sona erebilecegine olan gveni
artrd ve tacirler daha iyi eitim grerek ilerini yazma
yoluyla yrtebilecek bir durum a geldiler. O zam an, ticar
eyaya bizzat elik etm ek daha az gerekli ve ticar hayat da
ha yerleik oldu; ulatrm aclk kendi personeline sahip
olan zel bir faaliyet dal olarak farkllat.17 Byk ticar i
letmelerin yneticileri, ortaklar ya da temsilciler ( factors)
tarafndan tem sil edildiler. Bu sistem onnc yzyln
ikinci yarsnda talyada, zaten epeyce gelimiti ve o za
m andan sonra da b t n lkelerde giderek geerli oldu.
Tccar gemilerinin uzun seferler boyunca korsanlk nede
niyle silahlanm ak zorunda kallar dnda, ticaret, ilk za
manlarda evresini saran asker gerelere gereksinme duy
mamay artk baarabiliyordu.

2. Panayrlar18
Ortaalarn ekonom ik rgtlenmesinin en arpc zellik
lerinden birisi, panayrlarn, zellikle onnc yzyln
sonuna kadar oynad nemli rold. Btn lkelerde b u n
lardan pek ok vard ve her yerde uluslararas bir olay sayl
malarna yetecek ve varln Avrupa toplum unun koulla
17 Bu deiim kon u su n d a, H Rrig, Ilansische Bdlraege zu r deutschct Wirlschaftsgeschichte, (Brcslau, 1928), s. 217 ve devam na baknz.
18 Bibliyografya: H uv elin , a.g.e., s. VIII; E B ourqueloi, tude sur les foires de
Champagne, Paris, 1865, 2 c.; C. Basserm ann, Die Champagnermcssen Ein Beitrag zur Geschichte des Kredits, Leipzig, 1911; G. Des M arez, La lettre de foire a
Ypres au XIII sicle, Brksel, 1901 (Belika Akadem isi'nc su n u lm u alma);
H. 1-aurent, Documents relatifs la procdure en foire de Champagne contre des
dbiteurs dfaillants, bkz. Bulletin de la commission des anciennes lois et ordon
nances de Belgique, c. XIII (1929); H. Pirenne, Un conflict entre le magistrat
yprois et lesgardes des foires de Champagne, bkz. Bulletin de la Commission roya
le d'histoire de Belgique, c. LXXXV1 (1922); A. Sayous, Les operations des ban
quiers italiens et Italie et aux foires de Champagne pendant le XIII siicle, bkz. Re
vue historique, c. CLXX (1932).

113

rnn doasnda bulan, ayn temel zellie sahiptiler. Gez


ginci ticaret anda en yksek dnemlerini yaadlar ve ta
cirlerin yerleik alma koullarna geiiyle orantl olarak
nemlerini kaybettiler. Ortaalarn sonunda ortaya kan
panayrlar tamamen farkl trdendi ve her ey dikkate aln
dnda bunlarn ekonom ik hayattaki nemi kendilerinden
ncekilerle kyaslanamaz.
Panayrlarn (nundinae) kkenini, dokuzuncu yzyln
bandan itibaren Avrupann her yerinde artan saylarda
ortaya kan o kk yerel pazarlarda aram ak bounadr.
Panayrlar bu pazarlardan sonra gelirlerse de, herhangi bir
ekilde onlarla bir ilikileri yoktu ve aslnda onlarla tam
bir ztlk ortaya koyuyorlard. Yerel pazarlarn amac, yre
de yerleik nfusun gnlk hayat iin gerekli olan ihti
yalar salamakt. Bu durum onlarn haftada bir kurulm a
larn, ok snrl bir ekim alanna sahip olmalarn ve fa
aliyetlerinin kk perakende ilem lerle snrl olunu
aklar. Panayrlar ise aksine, profesyonel tacirler iin be
lirli zamanlarda bulum a yerleriydi. Panayrlar, deiimin
ve zellikle toptan deiimin yapld yerlerdi ve yerel en
dielerden bamsz olarak, m m kn olan en byk sayda
insan ve eyay ekm ek iin kuruluyorlard. Bunlar belki
uluslararas fuarlarla bile karlatrlabilir, nk hibir
eyi ve hibir kimseyi darda brakmyorlard. lkesi ne
olursa olsun her birey, doas ne olursa olsun alnp satla
bilir her nesne buralarda m utlaka iyi kabul gryordu.
Bundan baka, bu panayrlar ayn yerde, ylda birden fazla
ya da en ok ikiden fazla kurm ak olanakszd, nk bu
nun iin yaplmas zorunlu olan hazrlk pek bykt. Pa
nayrlarn ounun, yarap olduka geni alanlar ierdii
dorudur. Onikinci ve onnc yzylda yalnzca Champagne panayrlar, Avrupann her yerinden tacirleri eki
yordu. Ancak nemli olan, her lim ann her trl gemicili
114

e olduu gibi kuram sal olarak her panayrn da her trl


ticarete ak olmasdr. Panayrla yerel pazarlar arasndaki
ayrlk, yalnzca bir byklk fark deil fakat ayn zam an
da bir tr farkdr.
M erovenj dnem ine uzanan ve O rtaalarn tarm sal
dnem i boyunca tek bana varln srdren ve hibir
takliti bulam ayan Paris yaknlarndaki Saint Deni pana
yr dnda, panayrlar ticaretin canlanyla ortaya kt
lar. Bunlarn iinde en eskileri, onbirinci yzylda vard
lar, onikinci yzylda saylar, daha o zaman epeyce oktu
ve bu say onnc yzylda daha da artt. Bunlarn ku
rulu yerleri doal olarak byk ticaret hareketlerince be
lirle n iy o rd u . H er lk ed e tic a re tin d ah a e tk in ve daha
nem li olm asyla oran tl olarak b u n larn saylar artt.
Bunlar kurm a hakk yalnzca o yrenin byk lorduna
aitti. ou kez byk lord bu hakk kentlere devrediyor
du. Bununla birlikte, hibir zaman b t n byk kentsel
m erkezler panayrlara sahip olm uyordu; M ilano ve Vene
dik gibi birinci derecede nemli kentlerin panayr yoktu.
Flanderde Bruges, Ypres, Lillede panayrlar vardysa da,
G hent gibi ok hareketli bir m erkezde panayr yoktu. Oy
sa, hibir zam an kk pazar kentleri olm aktan teye ge
emeyen T hourout ve Messinesde panayr kuruluyordu.
Lagny ve Bar-sur-Aube gibi kendileri nem siz ama pana
yrlar nl kentler dikkate alndnda, ayn ey Cham pagne iin de geerlidir.
Bylece panayrlarn neminin, kurulduu yerin nem in
den bamsz olduu ortaya kyor. Bu kolaylkla anlala
bilir nk panayr, uzaktaki m teriler iin belirli aralk
larla kurulan bir bulum a yerinden baka bir ey deildi ve
buna katlanlarn says, yerel nfusun younluuna bal
deildi. Ancak Ortaalarn ikinci yarsnda panayrlar, ge
ici insan kalabalklar ekmek yoluyla belirli kentleri ek
115

kaynaklara kavuturmak gibi bambaka bir amala kurulur


olmutu. Aktr ki, bu gibi durum larda yerel ticaretin he
saplar byk nem kazanyor ve kurum zgn ve asl
amacndan saptrlm oluyordu.
Yasalar, panayrlara ayrcalkl bir konum salyordu. Pa
nayrn zerinde kurulduu alan zel gvenlik nlemleriyle
korunuyor ve huzurun bozulmas halinde ar cezalar uy
gulanyordu. Buralara giden herkes, yresel byk lordun
conduit'si, yani korumas altndayd. Panayr m uhafzlar
(cuslodes mndinarum) dzeni salyor ve burada zel bir
yetki kullanyorlard. Onlarn m hryle m hrlenm i taah
h t m ektuplar zel olarak balayc kabul ediliyor ve
m m kn olan en ok sayda katlmay salayabilmek iin
birtakm ayrcalklar icat ediliyordu. rnein, Cambraide,
Saint Simon ve Saint Jude panayrlar sresince zar atm ak
ve iskambil oynamak iin zel izin karlyordu. Ziyafet
ler ve oyunlar balca ekiciliklerdi.19 Ancak asl kazanl
olan, panayr dnda taahht edilmi borlarda ya da ilen
mi olan suun cezasn ekmede ve msadere gibi konu
larda panayra gelen tacirlere baklklar salanmas, pa
nayrn asayii devam ettii srece davalarn ve infazlarn
askya alnmasyd. H epsinden daha deerlisi ise, m ukaddes
kitabn buyruu d o ru ltu su n d a m urabahann (yani faiz
karl bor verme) yasaklanyla, en yksek faiz oran
nn belirleniinin askya alnmasyd.
Panayrlarn coraf dalm n incelersek, ilk bakta
aka grlr ki, b u n lar arasnda en kalabalk olanlar,
talya ve Provanstan Flander kylarna uzanan byk tica
ret yolunun aa yukar yars boyunca km elenm iti.
Banlar btn yl boyunca birbirini izleyen nl Champagne ve Brie panayrlar idi. nce, ocak aynda k u ru lan
19 H uvciin, a.g.e., s. 438.
116

Marn zerindeki Lagny panayr, ondan sonra Lent ortasn


dan nceki sal kurulan Bar panayr, maysta Saint Quiricae panayr diye bilinen ilk Provins panayr, haziran ayn
da Troyesin scak panayr, eyllde Saint Ayoul ya da
ikinci Provins panayr ve nihayet, halkann sonuncusu ola
rak ekimde kurulan Troyesnin souk panayr. Onikinci
yzylda bu panayrlar, yalnzca m allarn toplanabilm esi
iin yeterli bir ara braktktan sonra alt hafta sryordu.
Kurulduklar mevsim nedeniyle en nemli olanlar, scak
Troyes ve Provins panayrlaryd. Bu panayrlarn baars,
kukusuz sahip olduklar mkemmel konum larnn bir so
nucudur. Aka anlalmaktadr ki, daha dokuzuncu yz
ylda, zamann ender grlen tacirleri, eer Loup de Ferrieresin20 bir m ektubunda sz edilen seden negotiatonm
Cappas (ticar ilikilerin yeri olarak Cappa), Aube eyaleti
nin Chappas kenti olduu dnlrse, Champagne Ovasn sk sk ziyaret ediyorlard. Ticaret canlanr canlanmaz,
Champagneden gelip geenlerin artmas, burann kontlar
n, birbirlerine yakn yerlerde panayrlar kurulm asn teklif
ederek, tacirlere kolaylk gstermek suretiyle, lkeleri iin
en byk avantaj salamaya yneltti. 1114 ylnda Bar ve
Troyes panayrlar bir sredir varlklarn srdryorlard;
kukusuz ayn ey Lagny ve Brovins iin de sz konusuydu.
Bunlarn yaknnda (her ne kadar ayn baany gsteremedilerse de) Sen zerindeki Bar, Marne zerindeki Chalons,
Chteau-Thierry, Sen zerindeki Nogent vs. gibi bakalar
da bulunuyordu. Bu Champagne panayrlarna karlk, bu
radan Kuzey Denizine uzanan izginin sonunda Bruges,
Ypres, Lille, Thourout ve Messinesdeki be Flander panay
r yer alyordu.

20 A. Giry, ludes carolingiennes, bkz. tudes d'histoire du Moyen Age ddies


Gabriel Monod, s. 118 (Paris, 1896).

117

Onikinci yzyl, bu ticar sistemin baarsnda olaanst


hzl bir gelimeye tank oldu. Daha 1127 ylnda Flander
ve Champagne panayrlar arasnda ok etkin bir ilikinin
sregittii konusunda en kk bir kukuya yer yoktur,
nk Galber, Kont yi arln ldrld haberi zerine
Lombardiya tacirlerinin Ypres panayrndan korku iinde
kalarn anlatmaktadr. Flanderliler, Champagnede ken
dileri hesabna, kumalar iin srekli bir pazar buluyorlar
d ve bu kum alar oradan ya kendileri ya da talyan ve Provansl alclar tarafndan Cnova Limanna tanyor ve bu
radan da Akdenizin dou kylarndaki limanlara ihra edi
liyordu.21 Bunun karlnda Flanderliler Champagneden
dokunm u ipekli kumalar, altn ve gm eyalar ve zel
likle Kuzeyli denizcilerin Brugesde onlara salad baharat
ile Flander kuma ve Fransz arab ithal ediyorlard. Onnc yzylda ticar ilikiler, gelime dzeylerinin en yk
sek noktasna ulat. Champagne panayrlarnn her birinde
Flanderli kum alarn kendi adrlar vard ye bunlar
kentlere gre gruplara ayrlyor ve kum alar buralarda ser
gileniyordu. Panayr ktipleri Champagne ve Flander ara
snda durup dinlenmeksizin gidip geliyor ve tacirlerin m ek
tuplarn tayorlard.22 Bununla birlikte, Champagne pana
yrlar, nem lerinin byk bir ksmn, kukusuz Flander
endstrisi ile talyan ticareti arasnda erkenden kurm u ol
duklar ilikilere borlu iseler de, etkileri Batnm btn y
relerine yaylmtr. Troyes panayrlarnda bir Alman evi
vard ve Montpellier, Provins, Auvergne, Barselone, Valensiya, Lerida, Rouen, M ontauban, Burgondiya, Picardy, Cenova, Clermont, Ypres, Douai, ve Sain-Omerli tacirlere ait pa
21 Birinci b lm n (Ticaretin C anlan) so n u n a baknz.
22 G. Espinas, Une guerre sociale intcr-urbaine dans la Flandre wallonne au XIII si
cle, s, 24, 35, 72, 82, 83 vsde (Paris-Lille 1930) bu ktiplere ilikin canl ay
rn tlar verm ektedir.

118

zar yerleri ve hanlar bulunuyordu." Provinsde Lombardlarm kendi zel kalacak yerleri vard ve kentin m ahallelerin
den birisi Vicus AUemnanorum (Alman mahallesi) adn ta
yordu, ayn ekilde Lagnyde de bir vicus Angliae (ngiliz
mahallesi) bulunuyordu.23
C ham pagne panayrlarna uzaklardan insanlar eken
yalnzca eya ticareti de deildi. Buralarda yer alan hesapla
rn tutar o kadar ok ve ylesine nemliydi ki, bu panayr
lar ksa srede, ok yerinde bir terim kullanm ak gerekirse
Avrupann para piyasas haline geldiler.24 Her panayrda,
satlarn yer ald al dnem inden hem en sonra bir
demeler dnemi geliyordu. Bu demeler, yalnzca panayr
da taahht edilen borlar temizlemekle snrl kalmyor, fa
kat ou kez nceki panayrlarda ykm lenilen borlan da
bir karara balyordu. O nikinci yzyldan balayarak bu
uygulam a kredi ilem lerinin rgtlenm esine yol at ki,
herhalde polielerin kkenini bunda aramalyz. Ticar uy
gulamalar konusunda ktallardan daha ileri olan ltalyanlar,
kukusuz bu ite inisiyatifi ele aldlar. Bor senetleri, belirli
bir m iktar paray, bor altna girilen yerden baka bir yerde
demeyi ngren basit yazl bir taahht, yani hukuk deyi
miyle belirtilen yerde ham iline denecek bir se n etten
baka bir ey deildi. Aslnda imza eden, baka bir yerde,
alacaklya ya da onun nuntusuna, yani temsilcisine (aktif
deme art) ve bazen de ayn ekilde kendisi adna hareket
eden bir nuntius araclyla (pasif dem e art) dem ede
bulunmay ykm leniyordu. Champagne panayrlar yle
sine ok ziyaret edilen panayrlard ki, borlann ou, nere
de taahht edilirse edilsin, bu panayrlarn birinde ya da di
erinde deniyordu. Bu durum yalnzca ticar borlar iin
23 H uvelin, a.g.e., s. 505.
24 L. G oldschm idt, Universalgeschichte des Handelsrechts, s. 226.

119

deil, fakat ayn zamanda kiiler, byk lordlar ya da dinsel


kurumlarca akedilen basit borlar iin de geerliydi. ste
lik, Avrupann tm pazarlarnn Champagne panayrlaryla
iliki iinde olmas durum u, onnc yzylda bu pana
yrlarda, denkletirm e yani takas dzenlemeleriyle bor
larn denmesi uygulamasn ortaya kard. Bylece o g
nn Avrupasnda panayrlar, ilkel bir kliring brosu rol
oynuyordu. Ktann her yanndan insanlarn oraya akn et
tii hatrlanrsa, bunlarn, Floransa ve Sienallar arasnda
kullanlan ve para ticaretindeki etkisi ar basan, gelitiril
mi kredi ilem lerine m terilerini altrm olm alarn
kavramak kolaydr.
Champagne panayrlarnn en yksek dzeye, onnc
yzyln ikinci yarsnda ulam olduklar kabul edilebilir.
Bir sonraki yzyln ilk yllar bunlarn gerileyiine tank ol
du. Temel neden kukusuz, gezginci ticaretin daha yerleik
uygulamalara yerini brakmas ve ayn zamanda talyan li
m anlarndan Flander ve ngiltereye dorudan yaplacak
nakliyeciliin gelimesiydi. Hi kukusuz, Flander K ontlu
u ile Fransa krallarn birbirine dren ve 1302 ylndan
1320 ylna kadar sren uzun sava da, kuzeyli m terilerin
en etkin grubundan onlar m ahrum brakarak, bu panayr
larn kne katkda bulundu. Bir sre sonra Yz Yl Sa
va, bunlara asl darbeyi indirdi. Bundan sonra, ikiyz yl,
Avrupann tm tacirlerinin adm larn ynelttikleri bu b
yk ticaret merkezleri artk yoktu. Ancak orada renilen
uygulamalar, imdi, yazmann ve kredi ilemlerinin genel
bir uygulama bulmasyla, ticaret dnyasnn Champagneya
yapt yolculuklardan artk vazgeebilecei bir ekonom ik
hayata kap at.

120

3. Par a25
Alman iktisatlar, parann bulunm asndan nceki dnemi
betimlemek iin, doal ekonomi, Naturalwirtschaft terimini
icat etmilerdir. Ekonom ik gelimenin ilk aam alarndaki
deiimin doas asndan bu terimin gerekten uygulana
bilir olup olmadn tartmak bizim iimiz deil; ancak,
ou kez kullanld iin bu terimin onikinci yzyl rnesans ncesi Ortaalar asndan hakl olarak ne lde
kullanlabileceini aratrmak nemlidir. Bu dnem i bir do
al ekonomi dnemi olarak tanmlayan yazarlar, aktr ki,
bunun m utlak anlamda anlalmasn kastetmiyorlar. Onlar,
icat edildii andan itibaren parann, Batnn btn uygar
lklar arasnda srekli bir kullanm alan bulduunun ve
Roma lm paratorlugunun, kendisinden sonraki devletlere,
arada herhangi bir kesinli olmakszn paray devrettiinin
ok iyi farkndadrlar. Bylece, erken Ortaalar, bir doal
ekonomi dnemi olarak tanmlandnda, sylenm ek iste
nen tek ey, parann o zaman oynad roln, hem en hemen
dikkate alnmayacak lde nemsiz olduudur. Kukusuz,
bu iddiada byk lde gerek pay vardr; ancak abart
malara kar da ayn derecede dikkatli olmalyz.26
25 Bibliyografya: M. P rou, Les monnaies carolingiennes, Paris, 1896; A. Luschin
von H bengrcuih, Allgemeine M nzkunde und Ccldgeschichte, M unich-B erlin,
2nci ed., 1926; W.A. Shaw, The History o f Currency, 1252-1 894, L o n d o n ,
1895; A. Blanchct ve A. D ieudonn, Manuel de numismatique franaise, Paris,
1912-30, 3 c.; H. Van W erveke, Monnaie, lingois ou marchandsies?, bkz. Anna
les d'histoire conomique et sociale, c. IY (1932); Ayn Yazar, Monnais de compte
et monnaie relle, bkz. Revue Belge, 1934; A. Landry, Essai conomique sur les
mutations des monnaies dans l'ancienne France de Philippe le Bel Charles VII,
Paris, 1910; E. Bridrey, La thorie de la monnaie au X IV sicle, Nicole Oresmc,
Paris, 1906.
26 A. D opsch, Naturalwirtschaft in der Weltgeschichte (Viyana, 1930) doal eko
n om i ve para ekonom isinin farkl dnem lerde yan yana varolularm aklkla
an cak ek o n o m ik evrim in ve deiim in yalnzca biim i zerinde deil fakat
doas zerindeki yansm alarn dikkate alm akszn aklam tr. H. Van W er-

121

Bir kere, normal deiim arac olarak, imdi artk parann


yerini takasn aldn dnm ek yanltr. Takas, toplumsal
ilikilerde her zaman kullanlmtr ve iin aslna baklrsa,
gemite olduu gibi gnm zde de hl yaygndr. Ancak,
parann icadndan sonra, hibir zaman onun ilevini gaspetmemitir. nsanlar takasa bavurduklarnda, bunu ya kolay
lk saikiyle ya da srf bir rastlant sonucu yapmlardr; bun
dan parann yerini almak zere deil, fakat yalnzca geici
olarak yararlanmlardr. Kaynaklar bu noktada hibir ku
kuya yer brakmyor. Dokuzuncu yzyldan onikinci yzyla
kadar, fiyatlar istisnasz para ile ifade ediyorlar ve demele
rin ayn olarak yapldn ifade eder grnmyorlar. Kayt
larn en geliigzel incelenmesi bize, ayn deiimin zellikle
kolay olabilecei yerel pazarlardaki kk ilemlerin (perdenerates) para ile yapldm ve ayrca para kabul etme y
km llnn resmen yerletiini gsteriyor. stelik, Karolenj dneminden sonra, lord tarafndan pazar kurma hakk
nn balanmasnn, bu pazarn lorduna sikke kesme hakk
verilmesiyle el ele gittii bilinmektedir ve bu birleim, para
nn bir deer ls ve alm satm arac olarak normal kulla
nmda bulunduunun ak bir gstergesidir. Kk ilemler
iin doru olan byk ilemler iin de ayn ekilde geerlidir. Ktlk zamanlarnda manastrlar, gerekli yiyecek madde
lerini dardan nakit para ile temin ediyorlar ve benzer ekil
de, bolluk zamanlarnda retim fazlas arap ve tahllarn yi
yecek maddeleri ile deil fakat para ile deitiriyorlard.
Bylesine aklkla saptanm gerekler karsnda, daha
sonraki bir ada, rnein Flander Kontu III. Baldvvinin
(958-62) temsil etlii, iki tavua kar bir kaz, iki kaza kar
bir st domuzu, bir koyuna kar kuzu, bir kze kar
dve gibi, satlar parasz srdrm ek konusundaki uy
veke'nin Annales dhistoirc iconomipe et sociale, 1931, s. 428 ve devam ndaki
gzlem leriyle karlatrnz.

122

gulamalara gven atfetmek olanakszdr.27 Ksaca Ortaala


rn tarmsal dneminde, nerede bir ticar deiim varsa, ora
da para ile yaplan deiimin olduu phe gtrm ez. Bu
anlamda uygulama kesintisizdir ve para ekonomisinin yerini
doal ekonominin aldndan sz etmek yanltr.
Ancak, bu dnem lerin ticaretinin nemsiz olduunu gr
m bulunuyoruz ve ticar eya hareketleri ok az olduu
iin, yalnzca snrl bir ticaret emberi iinde hareket ede
bilen para hareketleri de zorunlu olarak nemsizdi. O za
m ann toplum sal dengesinin dayand byk m lklerde
yaplan en gerekli ekonom ik demeler hem en hem en tama
men para hareketlerinin dndayd. Burada kiraclar lorda
kar olan ykm llklerini ayn olarak dyorlard. Her
serf ve her mansa (iftlik) sahibi belirli sayda gn bedenen
alyor ve belirli bir m iktar msr, yum urta, kaz, tavuk,
kuzu, dom uz vb. rn ya da kendisi tarafndan imal edil
mi, kenevir, keten ya da ynden yaplm kum a eyay
lorda vermekle ykm l bulunuyordu. Birka kuru den
mesi gerektii de dorudur; ancak bu btn iinde ylesine
* -kk bir oran tutuyordu ki, bu ekonom inin doal ekono
mi olduu sonucuna varmay nleyemiyordu. Bu ekonomi,
bir deiim ekonomisi olmad iin bir doal ekonomiydi;
pazarlardan yoksundu ve bylelikle kapal bir evre iinde,
d dnya ile iliki kurmakszn, geleneksel bir izgiye bal
olarak ve yalnzca kendi tketim i iin reterek varln
srdryordu. Byle bir sistem iinde toprandan geinen
bir lord iin en pratik yol, topran kiraclar tarafndan i
lenmesini salamak ve baka bir yerden tedarik edemeyece
i rnleri onlardan temin etmekti. stelik kyller, ml
kn dnda hibir ey satamadklarna gre, ykm llk
lerinin deerini karlamaya yetecek paray nereden bula27 H uvelin'in a.g.e., s. 538'de, bu yklerin gerekliini kabul etm i olm as ar
tcdr.

123

caklardt? Ortaalarn byk m lknn iinde ilerlik ka


zand koullarn kendisi, bu kurum un demelerini ve ge
lirlerini ayn olarak gerekletirm esini zorunlu klyordu.
Byk m lk ticaretle uramadna gre, para kullanmaya
ihtiyac yoktu; te yandan, ticaret para olmakszn kendi
kendisini devam ettiremezdi. Bu gerek ylesine tem eldir
ki, ticaretin etkileri altnda byk m lkn ekonomisi
zldnde, bu dnm n en esasl iareti, ayn ykm
llklerin yerini parasal demelerin almas oldu.
Bylece dokuz ile onikinci yzyllar arasndaki dnemi,
bir doal ekonom i dnem i olarak nitelem ek hem yanl
hem de dorudur. Eer parann normal bir deiim arac
olmaktan ktn sylemek istiyorsak yanltr, nk b
tn ticar ilemlerde para kullanlyordu. Fakat, o dnemde
byk m lkn tm rgtsel yaps, onsuz yapabildii iin,
parann rolnn ve dolamnn snrl olduunu sylemek
istiyorsak dorudur. Baka bir deyile, doal ekonomi, y
km llklerin yerine getirilme yntem ini belirlerken, bir
sat sonucu yaplan her demede para kullanlyordu.
ok nemli ve biraz da elikili grnebilecek bir gerek
tir ki, Ancien Regime srasnda Avrupann ve bugnk B
yk Britanya lm paratorlugunun tm parasal sistemi, para
dolamnn en kk dzeyde olduu bir dnemde kurul
mutur. Bu balamda Merovenj dneminden Karolenj dne
mine kadar, ok byk bir gerileme olduu konusunda ku
kuya kaplmak olanakszdr. slm saldrs Tiran Denizini
kapadnda, o zamana kadar gerekli btn unsurlaryla var
ln srdnn olan antikitenin ekonomisi ile Bat dnyas
arasnda bir kopua yol alm oldu. Bat imparatorluunu
kendi aralarnda paylaan tm barbar krallklar, para birimi
olarak Konstantinin altn solidusu korudular. Bu para her
ne kadar kendi krallarnn adna baslmyor idiyse de, Suri
yeden Ispanyaya ve Afrikadan Galyann kuzey snrlarna
124

kadar evrensel olarak kabul edilen, gerek bir uluslararas


para oldu.28 Ancak Bann kapatlmasnn yol at byk
karklkta varln srdrm eyi baaramad. D okuzuncu
yzyln bandan itibaren, artk ticar faaliyetle uramayan
bir tarm devleti olan Karolenj monarisinde ortadan kay
boldu. Yalnzca ticaretin baz kalntlarnn hl varln
srdrd, Frizye ya da spanya snrnda, Sofu Lewisin
saltanat dnem inde kesilmi birka altn sikke grlebili
yordu.29 Daha sonra Norman ve Arap istillarnn grlts,
bu antik sikkelerin arta kalanlarna da son verdi. Akdenizde
ticaretin kesilmesiyle Bat Avrupada kaybolan altn, yzyl
lar boyu bir deiim arac olmaktan kt. Ksa Pepenin sal
tanatndan itibaren, altnn yerini gm ald ve pek ok
baka adan olduu gibi bu adan da arlman, babasnn
iini tamamlad ve ona son biimini verdi.
O nun kurduu bu para sistemi, btn reformlar iinde,
pound-sterlinin y rrlkte olduu her yerde gnm ze
kadar gelmi olmas nedeniyle, en kalc olanyd ve Romann para sisteminden kesin bir kopuu temsil ediyordu.
Byk im paratorun btn politikalarnda olduu gibi, bun
da da gerek durum a uyma, toplum u etkileyen yeni koul
lara yasalar uydurm a ve dzensizlik iinden dzen kar
maya alm ak yerine, gerekleri kabul etm ek ve onlara
bal kalm ak konusunda ak bir istek gzlenebilir. arl
man, bu konuda olduundan baka hibir konuda bu denli
yaratc ve gereki bir deha olarak grnmez. Kukusuz o,
tarmsal bir durum a yeniden dnen bir toplum da, parann
bundan byle yerine getirecei ilevi fark etm i ve bu top
28 Giri blm 2 no'lu d ip n o tta anlan yaptlara baknz.
29 Parann ve altn sikkelerin dolam nn Karolenj dnem inde nem lice bir geri
lem eye m aruz kalm adn kantlam ak iin M. D opsch'un, a.g.e., s. 87, dipnot
24e belirttii m etinleri burada tartm ak olanakszdr. Bu nem li so ru n a ba
ka yerde yeniden dneceim .

125

luma, ihtiyalarna uygun bir sikke salamay kararlatr


mt. Onun para reformu, pazarlan olmayan krsal bir eko
nomi ana tpatp uyan bir reformdu ve bykl ile z
gnl de bu gerei fark etmi olmasndan geliyordu.
Karolenj para sistemi, ksaca, bir gm tek-maden siste
mi olarak tanmlanabilir. Devlet, bir iki yl iin, geici ola
rak, altn sikke basmna m sam aha etmekle birlikte, res
men yalnzca gm m adeninden sikke kesiyordu. Bu sik
kelerin temeli, 327 gram lk Roma poundundan daha ar
olan 491 gramlk yeni pound idi.30 Bir pound gm , 240
pens ya da dinar (denier, denarii) meydana getiriyordu. Her
biri yaklak iki gram gelen bu gm pensler ve yarm
pensler (oboli) tek gerek ve geerli nakit para idi. Ancak
bunlarn yansra, yalnzca birer saysal ifade olan ve her bi
ri belirli sayda pense eit olan bir hesap paras da vard.
Bunlar, 12 pense eit olan sou ya da ilin (solidus) ile, 20
souya eit olan livre ya da pound (libra) idi ve bylece bir
pound arln ierdii 240 pense eitti.31 Tedavldeki biri
cik parann, denarii ve obolinin deerinin dk oluu, i
lemlerin byk ounluunun kk perakende dem eler
den olutuu bir an ihtiyalarna fevkalde uygundu. Bu
para, aka, byk apl ticaret iin ngrlm deildi;
onun temel ilevi, kaytlarda ok sk sz edilen ve alm sa
tmlarn parayla (per denerates) yapld o yerel pazarlarn
tm m terilerine hizm et etmekti.
Bundan baka, devlet, sikkelerin alamnn ve arlnn
lsn korum a konusunda ok tiLiz davranyordu. Sikke
kesme hakkn yalnzca kendi elinde bulunduruyor ve bu
30 M. Prou. Les monnaies caralingiennes, s. XL1V ve devam.
31 Dolaysyla I-atin belgelerindeki hesap parasn (m oney of accoum ) gsteren s
fatlarn oul in halinde (geniive plural) okunm as gerekir. Bylece: V libras
tur: V Ugros turoncnses olarak deil de V libras turonensim olarak okunacaktr
n k bu terim Tours'da baslm 5 p o u n d arlnd denarii anlam na gel
m ekledir. Ayn ekilde V sol t u V solidos luroncnsium anlam na gelm ektedir.

126

ii kendi gzetimi altndaki az sayda darphanede yrt


yordu. Kalpazanlara kar son derece ar cezalar yaygnd
ve yasal dinarlar kabul etmeyenler cezalandrlyordu. Bun
dan baka parann dolam son derece snrlyd. Bu parala
rn basld metal, Merovenj hatta Roma dnem inden kal
ma kk kesirli antik gm paralardan, barbarlardan ele
geirilen ganim etlerden, A quitainedeki Melle gibi Galyann en az saydaki, iinde gm bulunan ince maden
dam arlarndan elde ediliyordu. stelik tedavldeki para,
hi kukusuz kalpazanlara engel olabilm ek iin, kraliyet
darphanelerince srekli olarak yeniden kesiliyor ve yeni bir
damga basldktan sonra tekrar datlyordu.
arlmanm para sistemi, Karolenj m paratorluunun par
alanm asndan doan btn devletlerce korundu. Hepsi,
gm dinar gerek para, sou ve livreyi de hesap paras
olarak muhafaza ettiler. Birincisi pfenning ya da penny, kin
cisi shilling, ncs pfund ya da pound olarak adlandrl
m da, olsa, farkl kelimelerin ardndaki gerek ayndr. Batda altn para, yalnzca, N orm anlarm istilsndan nceki
Gney talya ve Sicilya gibi Bizans ynetimindeki toprak
larda ya da spanya gibi M slmanlarca fethedilen blgeler
de korunuyordu. Anglosaksonlar da, 1066 ylndaki istil
ngiltereyi de genel kurala boyun edirmeden nce, birka
altn sikke kestiler.
Bununla beraber, Karolenj lm paratorlugunun dal ve
dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda kraliyet ynetim inin
k, parasal rgtlenm e zerinde etkilerini gsterecek
ti. Belli bal zellikleri her yerde korunm u ise de uygula
mada, her yerde nemli deiiklikler olm utur. Kralln
iktidarn glgeleyen anari iinde, bir yandan krallar bu
hakk kiliselere devrederlerken, feodal byk lordlar da
sikke kesme hakkn zorla ele geirme konusunda gecik
mediler. Ksa srede btn Batda, yksek yarg (hautejuc127

tice) hakkndan yararlanan byk fieflerin says kadar


farkl dinarlar tedavle kt ve bunun sonucunda m uaz
zam bir karklk dodu. Yalnzca sikkelerin eitleri art
makla kalmad, fakat etkin bir kontroln yokluu nedeniy
le arlklar ve saflklar da giderek daha ok bozuldu.
arlmanm poundunun yerini farkl yrelerde bakalar al
d. Onbirinci yzyln bandan itibaren, btn Almanyada
yeni bir parasal l grnmeye balad. Bu, m uhtem elen
kken asndan skandinav olan ve en ok bilinenleri
Kln ve Troyes m arkm n ortaya km asna da yol am
olabilecek 218 gramlk m arkt. Btn bu karklk neden
lerine, byk lordlarn sikke kesme hakkn sm rm esi,
bir yenisini ve de hepsinin en ciddisini ekledi. Belirli ara
lklarla para aa arlyor, yani tedavlden ekiliyor
du. Sonra bunlar darphanelere gtrlyor ve daha az ar
lkta ve alam giderek bozulan yenileri piyasaya srl
yordu; aradaki fark byk lordlar ceplerine atyorlar.'Bylece parann kendi deeri giderek hzla azalyor ve arlm anm gzel gm penny'leri daha fazla bakr kartrlm
paralarla deitiriliyordu ki, onnc yzyln ortalarnda
dinarlarn pek ou artk gm deil, fakat nerdeyse si
yaht (nigri denari).
Bu karklk yalnzca siyasal anarinin deil fakat ayn
zamanda an ekonomik koullarnn bir sonucuydu. Tica
ret hemen hemen ortadan kalktna gre, paralarn farkll
nn, parann dolamna bir engel oluturmas nemini yi
tirmiti. Hemen hem en btn ilemlerin yerel pazarlarda
yapld bir toplumda, insanlar, u ya da bu blgenin snr
lar iinde geerli olan paralardan son derece m em nundu
lar. Ticari deiimin azl, parasal deiimin de benzer e
kilde yetersizliine yol ayor ve sikkelerin niteliinin kt
oluu, ticaretin inebilecei en dk dzeye indii bir a
da insanlar pek fazla rahatsz etmiyordu.
128

B ununla birlik te, onbirinci yzyln so n u n d a sram a


kaydeden ekonom ik faaliyet, imdiye kadar, tedavle srl
d merkezlerin evresinde durgun kalan parann hare
ketliliini doal olarak yeniden hzlandracakt. Para, tacir
lerle birlikte dolamaya balad, her tr madeni para, ticaret
yoluyla her yandan kentlere ve panayrlara ekiliyor; para
nn arlan tedavl, metal arzndaki yetersizlii telfi edi
yordu. stelik, Freiburgdaki gm m adenlerinin kefi,
onikinci yzyln ortasnda para arzn besleyecek yeni kay
naklar salad. Bununla birlikte Ortaalarn sonuna kadar
melal arz her zaman yetersiz kalmtr. Onbeinci yzyln
ortalarnda Saksonya, Bohemya, Tirol, Salzburg ve Macaris
tanda, iinde gm bulunan maden yataklarnn iletilmesiyledir ki yllk gm retimi esasl biimde artmtr.
Parann bu hzlanan dolam, byk lordlar tarafndan
kendi karlar iin kullanlabilirdi. Para basma hakknn
tm n ellerinde bulunduran byk lordlar, bu hakk ken
di hzinelerinin kar dorultusunda kullanmaya kendile
rini yetkili sayyorlar ve bunun halkn srtndan kendilerini
zenginletirmek olduu gereine aldr etmiyorlard. Eko
nom ik hayatta parann kanlmazlnn artmas lsn
de, darphane tekelinden yararlananlarca parann deeri da
ha fazla drlyordu. zellikle yeni para basmak, gide
rek gelenek oldu; para sk sk tedavlden ekiliyor, yeniden
baslarak, eskisinden daha kt bir durum da yeniden piya
saya srlyordu. Bu tr ilemler, zellikle Almanyada pek
sk grlyordu. Bu lkede, Ascanial Bernardm 32 yllk
saltanat srasnda, ylda ortalama kez sikkeler deitiril
mi ya da daha dorusu deeri drlm tr.32
Byk lordlarn, ticaret ve endstrinin karlaryla o den
li badamaz olan keyf ilemleri zerinde, kent ahalisinin
32 Kulischer, a.g.e., c. 1. s. 324.

129

baz snrlamalar salayabildii lkelerde durum doal ola


rak daha iyiydi. rnein, 1127 ylnda Flanderde SaintOm er kentinin burglular, Alsace Kontu Thierryden para
basma hakkn, ba yoluyla elde ettiler. Bu hak bir yl son
ra geri alnd.33 Ancak buna ramen, bu durum km sen
memesi gereken bir dnce tarzna tanklk eder ve bunun
sonucu olarak Flander paras, her ne kadar btn ortaa
paralarna musallat olan genel bozulm adan kendini kurtaramadysa da, grece stnl asndan, her zaman ne
kmtr. Ren blgesinde yaygn olarak kullanlan Kln di
narlar, ayn ekilde, onikinci ve onnc yzyllarda dik
kate deer bir kararllk gstermitir.34 Ingilterede para bas
ma hakk yalnzca krala aitti ve ngiliz paras, ktada bu
hakk byk lordlarn zorla ele geirmesi sonucu ortaya
kan kt uygulamalardan daha az etkilenmi ve kalitesini
daha iyi korumutur.
Bu zorla ele geirmeye kar monari doal olarak ilk- fr
satta tepki gsterdi. Almanya ve talyada onnc yzyl
dan itibaren monarinin gcnn azalmas, bu balamda ol
duu gibi baka alardan da onu, krallk haklarna yeniden
sahip olma konusunda tm isteklerinden yoksun brakyor
du, ve gerekten de bu haklarn giderek daha ounu bir
lordlar ve kentler kalabalna terk etmesine karlk, Fran
sada Philip Augustusun saltanatyla birlikte kralln gc
dzenli bir ekilde yeniden artmaya balad. Kralln paraya
ilikin haklar, herhangi bir baka lkeden daha ok burada,
feodal baronlarca ele geirilmiti. Capeler hanedannn ilk
yllarnda (onuncu yzyln sonu ile onbirinci yzyln ba
lan - .n.), yaklak 300 vasal, para basma hakkn kendine
maletmiti ve yeterli gc bulduunda bu hakk geri alabil
33 A. G T y , Histoire de la ville de Saint-Ome; s. 61.
34 W. H avem ick, Der Klner Pfenning im X II und XIII Jahrhunden, Stuttgart, 1930.
130

mek kralln en deimez amalarndan birisi olmutu. Bu


amala ylesine baar saland ki, ondrdnc yzyln ba
nda, kendi darphanelerine sahip olabilen feodallerin says
yaklak otuzdan fazla deildi ve 1320-21de U zun Philip,
btn krallkta tek bir parann egemen klnmas gibi za
mansz bir projeyi biimlendiriyordu.35
Paraya ilikin krallk haklarnn yeniden kazanlmasnda
krallar yalnzca egemenlik endieleriyle hareket etmilerdi.
Feodal hak sahiplerinin ktye kullanmalarna bir son ver
mek ve parann standardn korum ak dncesi onlara y
lesine yabancyd ki, para basma hakkn yalnzca en deerli
gelir kaynaklarndan birisi olarak ele alyorlard. Bylece
para basma hakk bir kere daha kralla ait bir hak olunca,
ncekinden ok daha fazla istikrar salamad. Tedavle
karlan paralarn kalitesi, bir hkm darn dnem inden bir
bakasnn dnem ine daha da ktleiyordu. Parann ger
ek deeri srekli olarak derken, kralln ihtiyalaryla
uyum lu olarak parann nominal deerinin korunm as iin
emirname stne emirname yaymlanyordu. Kraln borlu
ya da alacakl olmasna gre parann deeri azaltlyor ya da
artrlyordu. Bu konuda Gzel Philip yalnzca var olan bir
uygulamaya boyun eiyordu. Parann deerindeki srekli
dalgalanm alar ve dolam daki m zm in dzensizlik, eer
kendi amz, baka nedenlerle de olsa, ayn derecede ar
dzensizlik rneklerini bize sunmam olsa, ticaretin m m
kn olmamas gerektiini dnmeye bizi yneltebilirdi.
lkel para basma teknikleri, karkl yalnzca artryor
du, nk bu teknikler, darphaneden kan madeni para
larda ayn arlk ve ayan salamak konusunda yetersiz ka
lyordu. Dolaysyla bu durum , trtklayclara tedavldeki
paradan rnlerini devirmek iin kolaylk salyor; canl
35 P. Lehugeur, Histoire de Philippe le Long, s. 368 (Paris, 1897).

131

canl kaynatlmak ihtimali kalpazanlan, kendileri asndan


bylesine elverili bir durum dan yararlanma ivasmdan al
koymuyordu.
Onikinci yzyln sonundan itibaren tedavldeki parann
dzensizlii yle bir noktaya ulamt ki, bir reform kesin
likle zorunlu olmutu. Bu konudaki giriimin, an en b
yk ticar merkezi olan Venedikten gelmi olmas nem li
dir. 1192 ylnda doge H eny D andolo, burada tam am en
yeni bir parann, iki gram gm ten biraz daha ar ve 12
eski dinar deerindeki gross ya da matapan'n baslmasn
salad. Bu gross bir Karolenj sousuna eitti; u farkla ki,
zgn olarak bir hesap paras olan sou, artk gerek bir pa
ra oluyordu. arlmann sistemi terk edilmedi ve yeni icat,
madeni paralarda eski sistemin lsn korudu. Yeniliin
getirdii tek ey, dinarn yeni dinarla ya da eski souya tas
tamam eit olan kendisinin oniki kal deerindeki (grosss
ad buradan gelir) bir sikke ile deitirmek iin dinarn s
rekli deer kaybetmesinden yararlanm ak oldu. Sou, imdi
bir grnt olmaktan kyor ve tedavldeki nakit parann
ayrlmaz bir paras oluyordu. Baka bir deyile, yeni sis
tem eskisine, onun metal deerine oniki kat eklemek dn
da, sadk kalm oluyordu. Eski dinar ortadan kaldrlmad;
gros, ticarette kullanlan para olarak onun yambanda ye
rini ald ve uygulamada dinar bozuk para mertebesine d
rd.
Venedik grosu tccarn ihtiyacna ylesine iyi cevap ver
di ki, Lombardiya ve Toskanyann btn kentlerinde der
hal taklit edildi. Ancak Alplerin kuzeyinde de, artk taham
ml edilmez bir hale gelen paralarn deerini drm e i
lemlerine bir zm getirme giriimlerinde bulunuldu. Du
rum un en kt grnd Almanyada (adn ilk nce ba
sld Swabiadaki Halle kentinden alan) Heller, arlk ve
saflk bakm ndan eskisinden daha iyi olan yeni bir dinar
132

tedavle sokm u oldu. ngilterede onikinci yzyl sonunda


ortaya kan madeni para sterhng de gelitirilmi bir dinar
d. Bununla birlikte, talyan rneinden ilham alan Fransa,
gerek zm bulan lke oldu. IX. Louis 1266 ylnda
gros toumois (grossus denarius tumnensis)yu buldu. Bir sre
sonra buna, gros toumoisdan bir eyrek kadar daha deerli
olan, gros parisis katld. Bu iki madeni para, ayn dnemde,
valye edebiyatnn, Gotik sanatn ve kibarln Fransadan
yaylmas gibi, derhal btn Avrupaya yayld. Bu yaylma
da, ad geen madeni paralara bir uluslararas nakit payesi
kazandran Cham pagne panayrlar, kukusuz nemli bir
rol oynad. Bu paralar hem en Flanderde, Brabantda, Liegede ve Lorrainede basldlar. Almanyada Groschen ola
rak bilinen gros lournois, 1276dan itibaren Moselle Vadisinde grld; onnc yzyln sonundan nce Klne
ulat ve oradan Kuzey Felemenke olduu gibi Renin te
sindeki tm Alman topraklarna yayld.
O nnc yzyln sonlarnda gelitirilen ve ayn ekilde
derhal Almanya ve Felemenkde taklit edilen ngiliz m adeni
paras sterlingin talihi, gros loumoisnn harikulade iyi tali
hine hemen hemen eit oldu. Bylece bu groslarm ortaya
kyla parann tarihinde yeni bir dnem ald. Karolenj
sisteminden bir kopu sz konusu deildi, bu yalnzca pa
ray ticaretin islerlerine uyarlama giriimiydi. Ve ksa sre
de altn maden paralara dnlm olmas, artan ihtiyalar
asndan ticarete yeterli bir deiim arac salama zorunlu
luunun bir baka delilidir.
Onbirinci yzyldan itibaren Akdeniz ticareti, Bizans ve
Arap altn sikkelerini nce talya ve daha sonra da Alplerin kuzeyinde yaymaya balamt. Ancak, bezant ya da
marabotin adyla bilinen bu altn sikkeler, bunlar ellerine
geirenler tarafndan biriktiriliyor ve yalnzca olaanst
masraflar gerektiren durum larda bir dem e arac olarak
133

kullanlyordu.36 rnein, 1071de, Hainault Kontesi Richilda, Checignydeki m lkn 500 altn bezant gibi m uaz
zam bir mebla karlnda Saint-Hubert M anastr'nn re
isine rehnediyordu.37 Her ne kadar talyan denizcileri Do
u ile olan ilikilerinde bunun avantajn erken kefetmi
ve bu parann kendi lkelerine girmesini arzu etm i olsalar
da, bu dnem de, olaan ticar ilemlerde altn kullanld
pek grlmyor.
II. Frederick 1231 ylnda Sicilyada, pek beenilen altn
Augustaleyi bastrd. Bunlar ortaa sikkelerinin aheseri
dirler, ancak hibir zaman Gney talyann snrlarnn te
sine geememilerdir. 1252 ylnda Floransada, zerlerinde
kentin amblemi olan zambak figr basl olduu iin by
le adlandrlan ilk florinlerin (jlorino doro) karlmasyla
Avrupada altn paralarn yaylmasnn yolu alm oldu.
Bunu bir sre sonra Cenova izledi ve 1284te Venedik, ken
di duka ya da zechiniyle, florinin bir kopyasn tedavle
kard. Bu iki gzel madeni para, 3,5 gram geliyor ve aynen
grosun bir sounun deerine eit olmas gibi, bir gm
gros poundun deerine eit bulunuyorlard. Bylece altn
poundun sunuluuyla pound, sou gibi, bir hesap paras ol
maktan karak, gerek bir para olmaya balyordu. Karolenj dneminde fiilen tedavlde bulunan biricik para olan
dinar, bundan byle yalnzca kk ilemlerin sikkesi olu
yordu. Sekizinci yzylda Akdenizin kapanmas, uzun bir

36 Sikke dolam nn canlanm aya balam asndan nceki ak n kullanm k o n u


su n d a M. Bloch, Le problme de au Moyen Age, Annales dhistoire, conomi
que et social, 1933, s. 1 ve dev. baknz. Yazar, baz prenslerce, yabanc altn pa
ralarn taklit edildiini vurgulam aktadr. A ncak bu paralarn ticari dolam da
yer aldna ilikin hibir iz y oktur ve bunlar esas olarak byk, yani olaa
n st d urum lardak i dem eler ve borlanm alar iin kullanlm gibi g r n
m ektedir.
37 La chronique de Saint Hubert, dite Cantatorium, ed. . H anquet, s. 68, (Brksel,
1906).

134

dnem iin, Bat Avrupaya gm paralan kabul ettirmiti;


imdi bu denizin al, altn sikkelerin oradaki eski roln
yeniden stlenmesine olanak veriyordu.
talyann ekonom ik gelimesi, grosu yaratma konusun
daki ncl kadar, altn bir sikkeyi yaratma konusunda
ki ncl iin de yeterli bir aklamadr. Ancak her iki
durum da da, Avrupa onun bu rneini izlemekte gecikemezdi ve altm konusundaki taklit, grosun taklidinden da
ha da hzl oldu. Bu gerek, hi kukusuz ticar ilikilerin
artan gelimesine balanabilir. M uhtem elen 1266da, yani
gros tounoisnn ilk kez grnd yl, IX. Louis, Alplerin
kuzeyinde tedavle girecek ilk altn dinar bastryor ve
kendisini izleyenlerin ynelim inde, zengin bir altn para
retimi kesintisiz olarak bunu izliyordu. O ndrdnc yz
yl boyunca, bylece balatlan hareket btn ktaya yayl
d. Ispanyada dzenli altm sikkeler, Kastilli IX. Alfonso
dnemine (1312-50) kadar geri gider; im paratorlukta n
cl 1325 ylnda Bohemya yapt; Ingilterede III. Ed
ward 1344te altn bir florin bastrd. Ticaretin pek etkin ol
duu Flanderin eitli kesim lerinde, Flanderde Louis de
Neves dnem inde, 1337den nce, Brabantda II. John d
neminde (1312-55), Liegede Engelbert de la Marck dne
m inde (1 3 4 5 -6 4 ), H o llan d ada V. W illiam d n e m in d e
(1346-89) ve Gueldersde III. Renaud dnem inde (134371) olmak zere altn sikkeler basld.
Grosun ve altm parann yaratl, parasal dolam yeni
den daha salkl bir durum a kavuturdu, ancak kar kar
ya bulunduu ktye kullanmalar hl sryordu. Krallar
ve byk lordlar paralarn ayarn bozmaya ve bunlara keyf
deerler vermeye devam ediyorlard. Parann deeri hl al
alan bir eri iziyordu. Genel politika, mal karlar eko
nom ik karlara feda ediyor ve bu konuda daha iyi bir anla
y iin ondrdnc yzylda Nicholas Oresme tarafndan
135

yaplan ar, sar kulaklara arpmaya m ahkm bulunu


yordu. Hkm etlerin gerek bir parasal ynelimin ilkeleri
ni izlemeye balamalar iin daha pek ok yzyl gemesi
gerekiyordu.

4. Kredi ve Para Al-Verii38


Ticar gelimeyi, ilki takas (Nalurahvirtschaft), kincisi para
(gldwirlschaft), ncs kredi (kreditwirtschaft) olarak
38 Bibliyografya: L. G oldschm id, a.g.e., s. VIII; M. P o u n , Crdit in Mdival Trade, bkz. The Economie History Review, c. I (1928); R. Gnes lal. Le rle des mo
nastres comme tablissements de crdit, Paris (1901); !.. Dclisle, Les oprations
financires des Templiers, Paris, (1889); H. Van W erveke, Le mort-gage et son r
le conomique en Flandre et en Lotharingie, bkz. Revue Belge de philol. et d'histo
ire, c. VIII (1929); G. Bigwood, Les financiers d A rras, a.h., c. III (1924); R.L.
Reynolds, The Merchants 0} Arras, a lt., c. IX (1930); H. Jenkinson, A Moneylender's Bonds of the Twelfth Century, bkz. Essays in History Presented to R. Lanc Poole, ed. H.W.C. Davis, Londra, (1927); G. Bigwood, Le rgime juridique et. co
nomique du commerce del'argcnt dans la Belgique du Moyen Age, Brksel, 192122, 2 c. (Belika Akadem isi'ne su n u lm u alma); S.L. Pruzzi, Storia deI com
m erc e dei banchieri di Firenze (1200-1345), floransa, 1868; A .S apori, E crise
delle compagnie mercanlili de i Bardi e dei Peruzzi, Floransa, 1926; Ayn yazar,
Una compagnia di Calim aia ai primi del trecento, Floransa (1932); Ayn yazar, I
libri di com mctio di Peruzzi, Milan, 1934; A. Ceccherelli, Le seritture commerci
ale nelle antiche aziende iorentine, Floransa, 1910; E.H. Byme, Commercial Contracts o f the Gense in the Syrian Trade o f the X ilth Century, bkz. The Quarterly
Journal o f Economies, c. XXXI (1916); A.E. Sayous, Les oprations du capitaliste
et commerant marseillais Etienne de Manduel, entre 1200 et 1230, bkz. Revue des
Questions historiques (1930); Ayn yazar, Les transformations des mthodes com
merciales dans. l'Italie mdivale, bkz. Annales d'histoire conomique et sociale, c.
1 ,1929; Ayn yazar, Dans l'Italie mdivale a lintriur des terres; Sienne de 1221
1229, a.lt., c. III (1931); Ayn yazar, Les mthodes commerciales de Barcelone au
X III sicle, bkz. Estudis universitaris catalans, c. XVI (1932); Ayn yazar, Les
mandats de Saint Louis sur son trsor, bkz. Revue Historique, c. CLXV1I (1931), E
Arens, Wihelm Scrvat von Cahors ali Kaufmann zu London, bkz. Viertcljahrschrift f r Social und Wirtschaftsgeschichte, c. IX (1913); W E. Rhodes, The Italian
Banhers in London and their loans to Edward I and Edward II, bkz. Owens Collge
Essays, M anchester (1902); W, Som bart, Die Judcn und das Wirtschq/tslcben, Le
ipzig, (1911); A. Sayous, Les Juifs ont-ils t les fondateurs du capitalisme moder
ne?, bkz. Revue conomique internationale (1932); W E ndem ann, Studien in die
romanischhanonistiche W irtschafts-und Rcchtslehre, Berlin (1 874-83), 2 c.; E
Schaub, Dcr K am pf gegen den Zinswucher, ungercchten Preis und unlaulerett Han

'36

birbirini izleyen aamaya ayran kuram uzun bir sre


rabet grmtr. Bununla birlikte, olgularn incelenmesi,
bunun gerek hayatta bir temeli olmadn, yalnzca eko
nom ik tarihin incelenmesini ou kez etkilemi sistemle
tirm e tu tk u su n u n bir baka rneini ortaya koyduunu
oktan aklam olmaldr. Kredinin artan oranda nemli
bir rol oynad tartma gtrmezken, onun btn dnem
lerde ibanda olduunun gzlenebilecei de ayn derecede
dorudur. Bu balamda aralarndaki fark, niteliksel deil,
yalnzca nicelikseldir.39
Doal olarak. Ortaalarn tarmsal dnem inde, profes
yonel bir tccar snfnn var olmad ve arasra yaplan ti
caretin de dank olduu bir ada gelimesi m m kn ol
mayan, kelimenin gerek anlamnda bir ticar kredi sorunu
sz konusu olamazd. Bununla birlikte dier yandan, pazar
lar olmayan krsal bir ekonomi temeline dayal bir toplu
m un ihtiyalaryla snrl olsa da, kredi hareketlerinin, her
eye ramen nemlice olduu aktr. O kadar ki, tm top
lumsal rgtlenm enin temeli olan bu toprak sahibi aristok
rasinin, kredinin yardm olmakszn kendini srdrm ol
masn kavramak gereklen zordur. Aslnda kredi yoluyla
dr ki toplum , belirli aralklarla iine dt ktlk felket
lerini amay baarabilmitir.
del, Freiburg, (1905); H. Pirenne, liinstruction des marclands au Moyen Age,
bkz. Annales d'histoire tconomique et sociale, c. I. (1929); A. Schiaflni, 11 mercante Genovese del dugento, bkz. A compagna adl dergi, 1929; F Rrig, Das l
teste erhaltene deutsche Kaufmannbshlein, bkz. Hansische Beitrage zur deutschen
Wlrtschajtgeschichte, Breslau (1928); n Keutgcn, Hansische Handelsgcsellchaftcn
vornehmlich des XIVJahrhunderts, bkz. Virteljahrschrift f r social-und Geldausle
iher im Mittelalter, bkz. Zeitschrift f r Volkswirtschaft, Sozialpolitik und Verwal
tung (1908); A.P. Usher, The Origins o f Banking, The Primitive Bank o f Deposit,
bkz. The Economic History Review, c. IV (1934).
39 G enel olarak varl yadsnm olan sat kredisi, gerekte, ortaa ticaretinin
mali tem elini olutu rm utur. teki kredi biim lerine gelince, b u n la n n varl
ndan hibir zam an kuku duyulm am tr am a ilevleri yanl yorum lanm
tr." Postan, a.g.y., s. 261.

137

Dnemin kanlm az faizcisi Kilise idi. Kiliseyi birinci


derece bir mal g yapan nakte evrilebilir sermayeye sa
hip olduunu daha nce grmtk. Vakayinameler, am
danlar, buhurdanlar, azizlerden kalan yadigrlar, deerli
m adenlerden yaplm kutsal kaplar, o her eyden gl
azizlerin yeryzndeki temsilcilerine inanan, (azizlerin ta
vassutu en garantili bir ekilde onlarn hizmetkrlarna kar
cm ert davranm akla salanabiliyordu), dindarlarca bol
bol balanan byk kk hediyelerle ykl m anastrla
rn zenginliini anlatan ayrntlarla doludur. Az ok ne sa
hip her kilise bylelikle, yalnzca ayinlerin ihtiamn artr
makla kalmayan fakat bunun yamsra muazzam bir serm a
ye birikimi oluturan zenginlikleri elinin altnda bulundu
ruyordu. htiya halinde elindeki birka para kuyum cu
iini eritip, elde edilen madeni, komu darphaneye gnder
mek, ayn miktar paray elde etmek iin yeterliydi ve bu i,
manastrlarn yalnzca kendi adna deil fakat bakalarnn
hesabna da bavurduklar bir uygulamayd. Eer bir pisko
pos, ister bir m lk alm m da, islerse kraliyet hizm etinde
olaanst bir deme yapmak durum unda kalrsa, yardm
iin kendi piskoposluk blgesindeki manastrlara bavuru
yordu. Bu tr borlanmalarn saysz rnekleri vardr. rne
in, Liege Piskoposu Otbert, 1096 ylnda Bouillon ve Couvin atolarn satn aldnda, bu ilemin masraflarn kar
layan, piskoposluk blgesinin kiliseleri olm utu.40
Ancak her eyden nce ktlk zamanlarnda m anastr h
zineleri greve arlyordu. Bunlar, yedekleri tkenen ve
geinmek iin zorunlu malzemeyi nakille satn almak zo
runda kalan komu lordlar iin bir kredi kuruluu rol oy
nuyorlard. Bor alann, borcun denmesini garanti etmek
zere bir toprak parasn rehin etmesi karlnda gerekli
40 H. Pirenne, Histoire de Belgique, c. 1, 5'inci bask, s. 139.
138

demeyi yapyorlard. Rehin edilen m lkn geliri, anapara


nn geri denm esine katkda bulunuyorsa buna canl re
hin (vif gage), gelirler asl bortan dlm eksizin krediyi
verene gidiyorsa buna da l rehin ya da mortgage deni
yordu. Her iki halde de murabaha yasana sayg gsterili
yordu, nk aslen bor verilen para kendiliinden faiz ge
tirmiyordu.
Onnc yzyl ortalarna kadar pek ok sayda olan bu
tr ilemlerde verilen borlar yalnzca tketim iin verilen
borlar oluyordu; yani bu tr borlanmalar acil bir ihtiyacn
sonucu olarak yaplyor, salanan para derhal harcanyor ve
bylece dn alnan her m iktar tam anlamyla bir kayb
temsil ediyordu. Dinsel nedenlerle murabahay yasaklayan
Kilise, bylelikle, erken Ortaalarn tarmsal toplum unda
bir iareti grevi yapm oluyordu. Antik dnyann pek
ar bir ekilde skntsn ektii tketim borlar derdinden
onu kurtarm oluyordu. Hristiyan hayrseverlii, burada
karlksz dn verme ilkesini alabildiine uygulayabili
yordu; mutuum date nihil inde sperantes kural, parann he
nz bir zenginlik arac olmad ve onun kullanm nda her
hangi bir karlk beklem enin bir eit zorla alma telkki
edildii bir dnem iin fevkalde uygundu. Ancak canlanan
ticaret, mtedavil sermayenin verimliliini fark ederek, in
sanlar tatminkr bir zmn bouna aradklar sorunlar
la kar karya brakt. Tam Ortaalarn sonuna kadar top
lum, dinsel ahlk ile i hayatnn uygulamalarnn dorudan
kar karya geldii, korkun m urabaha sorunuyla hrpa
lanmaya devam etti. Daha iyi bir zm bulunam ad iin
toplum, uzlamalar ve birtakm nlemlerle oyaland durdu.
Kaynaklarmzn ktl, ticari kredinin ilk kez hangi art
lar altnda baladn kefetmemizi olanaksz klyor; b u
nunla birlikte daha onbirinci yzylda mtedavil sermayeye
sahip ok sayda tccarn var olduunda kuku yoktur.
139

1082 ylnda Saint-Hubert Manastr reisine bir m lk satnalabilmesi iin gerekli olan paray veren Liegeli tacirler bu
trdendi.41 Her ne kadar taraflar arasndaki szlemeye ili
kin hibir ey bilmiyorsak da, bu dn verme ilem inin
karlksz olduunu dnm ek m m kn deildir. Borcu
verenler, elbette, karlk olarak saydklar yeterli avantajlar
karlnda buna raz olm ulardr ve herhangi bir ekilde
faiz alm aktan kanm olduklarna inanm ak zordur. Her
halde, faiz uygulamas, onikinci yzyln ortasnda btn
iddetiyle ortaya km grnmektedir. Saint-Omerli Willi
am Cadenin (1166 yl dolaylarnda lm tr) ayn zam an
da eya ve para ticaretini birlikte y r ttnden kuku
duymamamza yetecek, bu kiinin i hayatna ilikin yeterli
veriye sahibiz. O nu, ngiliz m anastrlarndan, koyunlarn
ynn pein satn alarak gerek kredi ilemleriyle urat
n gryoruz ve byle davranmakla yalnzca ann b
tn byk tacirlerinin bavurduklar yola uymu olduun
da hi kuku yoktur. stelik, baharat, arap, yn, kuma ve
teki mallarn loptan ticaretinde alm ve satmlarn kredi ile
yapldna ilikin deliller de yok deildir.
Parasal dolamn yetersizlii, normal olarak kredi ilem
lerinden yararlanlm olm as varsaym dnda, byk
apl ticaretin gerekletirilmesinin m m kn olabileceini
kavramay olanaksz klm aktadr. Kredi kullanm k o n u
sunda, ekonomik ilerlemenin ktadan ok daha nce bala
d talya, kusur bulunam ayacak deliller sunmaktadr. Da
ha onuncu yzylda Venedikliler, deniz ticareti giriimleri
ne para yatryorlard ve Cenova ile Pisa kendilerini deniz
cilie adar adamaz, ok sayda soylu ve burglu, sermayele
rini denizde riske sokmay gze alyorlard. Bu ie yatrlan
miktarlarn kk oluu, bu yatrmlarn nemi konusunda
41 Chronique de Saint-Hubert, ed. H anquet, s. 121.
140

gzm z balamamaldr. Riski databilmek iin insan


lar, her seferinde eitli gemilerde paylara sahip oluyor
lard. Onikinci yzylda oktan gelimi olan commenda, ti
car kredinin oynad rol ok ak bir ekilde ortaya koy
maktadr. Bor veren (commendator), salanacak krlardan
alaca paya (genellikle drtte ) karlk, borcu alann de
nizar alanlarda kullanaca bir m iktar sermayeyi salyor
du.42 Ceneviz belgelerinin, onikinci yzyldan itibaren var
olduunu gsterdii deniz sigortas da bir baka kredi uy
gulamasdr. O zamandan sonra bunun ald ok eitli ve
deiik biimleri anlatabilmek iin, burada m m kn oldu
undan ok daha fazla, ticaret hukukunun alanna girmek
zorunlu olacaktr. Deniz sigortasnn ilk gelimeleri, talyan
ve zellikle Cenevizli gemi sahiplerine bal grnm ekte
dir. Bunlar kanalyladr ki sigorta, deniz ticareti uygulama
larndan, genel mal uygulama alanna yaylmtr.
Kara ticaretiyle uraan irketler, deniz ticaretinde ortaya
kanlardan daha yava gelimilerdir. Ancak, onikinci yz
ylda, talyann btn ticar kentlerinde bunlar tm gle
riyle ortaya kmlardr. Akreditif (itibar m ektubu) de o
zaman dzenli olarak kullanlyordu; bunlarn Champagne
panayrlarnda yer alan ticari faaliyetlerde ne denli kanl
maz bir rol oynadklarn grm bulunuyoruz. Taahht
belgeleri ki polie de bunlar arasndan gelimitir, talya ve
Gney Fransada olduu gibi ya noterler ya da Flanderde
olduu gibi belediye ktiplerince dzenleniyordu.
Kredi aralannn gelimesi, tacirler arasnda okuma-yazma bilinm esini zorunlu klar. Hi kukusuz burjuvazinin
ocuklar iin ilk kez alan okullarn nedeni ticar faaliyet
ti. Balangta bu ocuklar ticar yazmalarda zorunlu olan
Latincenin ilk esaslarn renmek iin btnyle manastr
42 Bymee gre, onikinci yzylda Ceneviz irketlerinin norm al kr % 25i b u lu
yordu.

141

okullarna bal kalmak zorundaydlar. Ancak aktr ki bu


okullarn ne havas ne de rgtlenii, ticar hayata atlacak
kiilere gerekli olan pratik bilgilere rencilerin kendilerini
yeterince vermelerine elveriliydi. Bylece onikinci yzyln
ikinci yarsndan itibaren kentler, Ortaalarda lik bir eiti
min balang noktas saylabilecek kk okullar amaya
baladlar. Kukusuz ruhban, imdiye kadar btnyle ken
di tekelindeki bir alana kilise d bir gcn mdahalesine
kar kt. Her ne kadar toplum sal hayat iin kanlmaz
hale gelmi olan bu yenilie bir son vermeyi baaramadlarsa da, hemen hemen her yerde, kent okullarnn ynetimine
kendi ilhiyatlarn sokmay baardlar ama kent otoritele
ri retmenleri aday gsterme hakkn yine de korudular.
Onnc yzylda uluslararas ticaretle uraan tacirlerin
ounluu, kukusuz olduka ileri bir eitime sahipliler.
zel senetlerde Latincenin yerini ulusal dillerin almas, el
bette byk lde onlarn giriim lerinin bir sonucuydu.
Herhalde bu uygulamann, ekonomik olarak en gelimi l
kelerde, yani talya ve Flanderde baladn kaydetmeye de
er. Franszca hazrlanm en eski imtiyaz belgesi, Flanderde
yazlmt. talyada yaz, ticar hayatn ylesine bir paras
haline gelmiti ki, onnc yzylda, tacirlerin muhasebe
kaytlan tutmasnn, zorunlu olmasa bile, yaygn olduu g
rlmektedir. Ondrdnc yzyln bandan itibaren bu uy
gulama btn Avrupada yaygnlamt. Montaubandaki Bonis kardelerin muhasebe defterleri 1338 ylndan balar;43
Forcalquierdeki Ugo Teralhnkiler ise 1330-32 yllarn kap
sar.44 Almanyada, bakalar arasnda, gnmze kadar gelen
43 E. Forestie, Le livre de comptes des frres Bonis, marchands montalhanais du X IV
sicle (Paris-Ausch, 2 c., 1890-93).
44 P. Meyer, Le livre journal de matre Ugo Teralh, notaire et drapier Folcalquier
(1330-32), bkz. Notices et extraits des manuscrist de la Bibliotxque Nationale,
c. XXXVI (1898).

142

ler, Rostocklu Johann Tlnerin Handlungsbchefi,45 Hamburglu Vicko von Geldemsen46 ve Lbeckli Hermann ve Jo
hann VVittenborgunkiler47 ve hepsinden daha eski olan yine
Lbeckli W arendorplarnkilerdir.48 O nnc yzyln ba
nda Leonardo Pisano (Leonardo Fibonaci) tacirlerin kulla
nm iin bir aritmetik bror hazrlamtr.
Yabanc dil bilmek de phesiz i adamlar arasnda yay
gnd ve ekonom ik ilerde Franszca, bugn ngilizcenin
oynadna benzer bir rol oynuyordu. Bunun oluum unda
elbette Champagne panayrlarnn byk etkisi oldu. Bu di
li retm ek iin, o n d rd n c yzyln o rtalarn d a Brugesde yaymlanm birka kk konum a kitab zaman
mza kalmtr.49 Franszcann yansra Latince de, zellikle
Romen ve Cermen halklar arasnda, uluslararas bir dil ol
ma ilevini yerine getirmeye devam etmitir.
Eitimin gelimesi, kredinin geliimiyle yakndan ilgili
grnm ektedir ve talya rneinin ortaya koyduuna gre,
kredi alanndaki gelime arttka, eitimdeki bu ilerleyi de
daha hzl olmutur. Gnm ze kadar korunm u olan tica
r belgeler, uzun dnemli demelerin ok yaygn olduunu
gstermektedir; yukarda anlan muhasebe defterlerine geli
igzel bir bak bu gerei aklar. Bundan baka, bu def
terler yalnzca perakende ticaretle ilgilidir. Toptan ilemler

45 K. K oppm ann.Jolann Tlners Handlungsbuch von 1343-1350 (Rostock, 1885).


46 H. N irm h eim , Das Handlungsbuch Vickos von Geldemsen, (Ham burg-Leipzig.
1895).
47 C. Mollvvo, Das Handlungsbuch von Hcrman und Johann Wiltenborg, (Leipzig,
1901).
48 E Rrig, Hansische Beitrage, bkz. d ipnot 38deki bibliyografya. Bruges iin yal
nzca Collard de M arken in (1366-9) m uhasebe defterinin baz blm leri korunabilm itir. R. de Roover, Considrations su r le livre de comptes de C. de M.,
bkz. Bulletin d l'cole suprieure de commerce Sainl-lgnace Anvers (1930).
49 Le livre des mtiers de Brugies et ses drivs. Quatre anciens manuels de conversa
tion, e d .J . Gessler (Bruges, 1931).

143

le ilgili benzer belgeler kukusuz daha arpc olacaktr. n


gilterede yzlerce balya yn satn alan tacirlerin, bu yn
den yaplan kuma satm adan, ynn parasn demi ol
malarn dnm ek olanakszdr. stelik, byk tacirlerin
birbirleriyle srekli alacak ve bor ilikisi iinde olduu so
nucunu dorulayacak yeterli delillere sahibiz. Aslnda, O r
taalarda ticar krediye ihmal edilebilir bir ilev atfetmek
neredeyse det olmusa da, biz aksine, onun ok ar basan
bir rol oynadn kabul etm ek zorundayz.
Ticar kredi, elbette, btn lkelerde ayn lde gelimi
deildi. Flander ve her eyden nce talyaya gre, Alman
yann Ren tesinde kalan kesimlerinde ok daha az yaygn
d ve ou kez yapld gibi, Almanyaya bakarak bunu b
tn Avrupaya genellemek bir yntem yanldr. Belirli bir
olayn boyutlarn anlam ak iin onu g rnm lerinin en
gl olduu yerlerde incelemelidir. Byk Flander ve tal
yan kentlerinin ekonom ik faaliyeti, Main zerindeki Frank
furt gibi ikinci derecedeki kentlerin faaliyetine indirgene
mez. Ortaalarda ticar kredinin nemini, onu gnm zle,
hatta onbeinci yzyl sonuyla karlatrarak abartm ak da
ayn derecede kabul edilemez. Ticar kredi, zorunlu olarak,
Bada A tlantik kylar, Douda Akdeniz, K aradeniz ve
Ballk kylaryla evrilm i bir iktisad blgenin snrlar
iinde faaliyette bulunm ak durum undayd. Byle olunca,
byk devletlerin gcyle ayakta tutulm uyordu ve daha
sonra grnecek nedenlere bal olarak, endstri retim i
nin rgtleniini hi de ciddi bir ekilde etkilemeye m ukte
dir deildi.
Ticar kredi, kullanm a hazr mtedavil sermayenin yal
nzca bir ksmn seferber edebildi. ok daha byk bir ks
m, kamusal makamlara ya da bireylere bor vermede kul
lanlyordu. Ortaalarn bankaclk ilemleri esas olarak
dn vermek ilemleriydi ve bu dnemdeki para ticareti
144

tarihinin hemen hem en tm bu ilerle ilgilidir. Bu ticare


tin kendisi, onbir ve onikinci yzyllardaki ticari canlann
bir sonucudur yalnzca. Ortaan ilk bankerlerinin bazs,
farkl paralar kullanlm asnn bir sonucu olarak ok erken
tarihlerde ortaya kan ve her trl kontrolden bamsz bir
meslein uygulayclar olarak hzla zenginleen kambiyo
cularn (cam bilores) torunlar, saylar ok daha kabark
olan dierleri ise, bakalarna bor vererek fazla sermayele
rine bir kullanm alan bulan byk tacirlerdi. Ayrca ban
kacln hibir zaman, deyim yerinde ise zerine alanm
olduu eya ticaretinden btn btn ayrlmam olduu
dnlebilir. Bankaclk yalnzca yedek serm ayenin deer
lendirilmesinin yollarndan birisiydi. .
Genel bir kural olarak ortaa bankeri hem faizci hem de
tacirdi. Onikinci yzyl boyunca byk ticari servetlerin
ortaya k kanlmaz olarak krallarn, byk lordlarn,
aristokrasinin ve hatta Kilisenin dikkatini ekli. Bunlarn
hepsi, arlan ekonom ik faaliyet ve daha ileri bir yaam a
standardnn rn olarak masraflarn srekli art nede
niyle gelir yetersizlii ekiyorlard. Onlar iin, ihtiya duy
duklar paray, o para iinde yzen tacirlerden dn al
mak, topraklarn manastrlara rehin etm ek ya da kap ka
caklarn darphaneye gnderm ekten ok daha uygundu. Ve
bunlarn isteklerine tacirler nasl kar koyabilirlerdi? Siya
sal ve toplumsal etkileri olduka fazla olan, bu bor alma
isteklilerini reddetm ek ok tehlikeli olabilirdi. Onlarn bu
gcnn, ellerinde riske sokulan bu paralarn geriye den
mesini tehlikeye drebilecei dorudur; ancak, dene
meyecek borlar telfi etmeye yetecek derecede yksek bir
faiz oran talep edilmesi yeterli bir garantiydi. Her ey hesa
ba katldnda, eer risk bykse (bu risk acaba, her trl
sava, deniz kazas, korsan ve soyguncularn sz konusu ol
duu uluslararas ticaretteki tehlikelerden daha m byk
145

l?) um ulan krlar da o derece ekiciydi. O nnc yz


yldan itibaren bu kr um utlar, hemen hemen btn yeni
zenginleri tahrik etmi olmaldr. Aktr ki, bunlarn yap
tklar borlanmalardan yalnzca kk izler kalmtr, n
k geri deme yapldnda tapu senetleri yok edilmitir.
Bize kadar gelmi olan bilgilerin korunm u olmasn tama
men rastlantlara borluyuz ve bunlar az sayda olmalarna
karn, tacirlerin mterilerinin emrine tahsis ettikleri geni
kredileri deerlendirmemize olanak vermektedir.
1160larda William Cade, ngiltere Kral ve baz soylulara
n e m li m ik ta rla rd a k red i v e riy o rd u .50 G h e n tl i j o h n
Rynvisch ve Simon Saphir, ayn ii John Lackland iin yap
yordu.51 Hemen hemen ayn dnemlerde, Arras, bor para
verenleriyle nlyd:
A trebatum ... urbs... p len a
D ivitiis, inh ians lu cris et Jo e n o r e g a u d e n s .* 52

Bunlarn en zenginleri olan Louchardlar, Felem enkte ef


sanelemi bir isim brakmlar ve Crespinler de hemen he
men buna eit bir ne sahip olmulardr. Bunlarn zenginli
i ve kazan tutkularnn adalar zerinde brakt izle
nimleri Artois iiri bizler iin hl korum aktadr.53 O n
nc yzyln bandan itibaren Scheld havzasnn btn
50 Bu faaliyetler kokusunda, 38 no'lu d ip n o tta belirtilen H. Jen k in so n 'u n m aka
lesine baknz.
51 D aha 1176 ylnda ngiliz d in adam lar M ercatorcs F landriaeM en nem li
m iktarlarda bor alyorlard. A. Schube, Handelgeschichtc der Romanischen VOlker, s. 393.
(*) A trebatum ... Servetle., d o lu kazanca tam ah eden, faizden haz du y an larn
kenti.."
52 G uillaum e le Breton, Philipidis, Mon. Cerm. Hist. Script, c. XXVI, s. 321.
53 A. G uesnon, La satire Arras a XIII sicle, bkz. Le Moyen Age (1889 ve 1900).
O nikinci yzyln banda A rtois'llann zenginlikleri ve agzllkleri n ede
niyle sahip olduklar n konusunda G u ib en de Nogent'in Histoire de sa vie,
e d . . Bourgin, s. 223e baknz.

146

byk soylular, kentlerin burjuvalarna borluydular. Artoisllarn yansra Lens, Louai, Tournai, G hent ve Valenciennesli burjuvalarn bor verenler arasnda olduklarn du
yuyoruz ve bunlara borcu olanlar arasnda Flander Kontes
leri Jeanne ve Marguerite, Kont Gui de Dampierre, oullar
Robert ve Jean, Liege Piskoposu, Artois Kontu 11. Robert ve
pek ok bakalar bulunm aktadr. Bor verilen m iktarlar
60tan 14.000 livreye kadar deimektedir, ancak ayn kii
ler srekli olarak yeniden borlanmaktadrlar. Gui de Dampierrein, 1269 ylndan 1300 ylna kadar yalnzca Flander
kontluundaki borlar toplam 55.813 livreye ulam tr ve
baka daha ne kadar borcu olabileceini ise bilemiyoruz.
Borlarn denmesi genellikle bir yllk sre iinde ve kimi
zaman zengin burjuvalarn, kimi zaman Arrasm ve Bethuneun avoueleri* ve Audenarde Lordu gibi nemli ahsiyet
lerin ve de kimi zam an (ki ounlukla byle oluyordu)
Bruges kentinin kefalet garantisi altnda oluyordu. Kimi za
man da garanti borlunun gayri m enkulnce salanyordu.
Kentler de soylular kadar bor almaya hazrdlar. By
ve k ile srekli olarak tacirlerin para antalarna ba
vuruyorlard. 1284 Ekim inden 1305 ubatm a kadar, on
ayr d u ru m d a B rugesn ald b o r la r toplam o lara k
460.000 livreye ulayordu.54 Din! kurulularn ihtiyalar
daha az dikkate deer olmakla birlikte, onlar da srekli ola
rak kredi peinde kouyorlard ve Bapiskopos Eudes Regaudun (1248-69) gezileri srasnda tuttuu gnlk, Norm andiyanm hem en hem en b t n m an astrlarn n bor
iinde olduunu gstermekledir.
Bu rnekler, ticaretten salanan m tedavil serm ayenin
varlndan doan kredi ilemlerinin kapsamn aklamaya
{*) Avou: O dnem de Fransada dava vekillerine verilen ad. - .n.
54 G. Bigwood, a.g.e., c. 1, s. 99.

147

yeterlidir. Felemenkin ortaya koyduu grnt, farkl y


relerde ekonom ik hayatn daha az ya da daha ok etkinlik
gstermesine bal olarak ortaya kan farkllklarla btn
Avrupada tekrarlanyordu. Her yerde, ona olan talebin art
mas lsnde para, daha krl bir yatrm gvencesi kaza
nyordu. Bor verenlerce talep edilen her miktar, basit ola
rak murabaha ya da m odern terimi kullanmak gerekirse fa
iz eklinde bir kazan demekti. Ne belediye kaytlar ne de
kiisel ajandalar, nefret uyandrc murabaha kelimesi kar
snda bir irkilme gsteriyorlar. Ancak, kamuya ynelik bel
gelerde gerek baka trl gsterilmektedir. Bor alan, det
zere, srenin bitim inde, aslnda aldndan daha byk
bir m iktar demeyi kabul ediyordu ki aradaki fark faizi
oluturuyordu. zrl borlarda (ad manaium) kabul edi
len bor miktar, balangta alnan m iktar kadar oluyordu.
Belirlenen deme gnnde zarar-ziyan (zrler) deniyor
ve eer ana para ayn zamanda denmezse, borlu borcu
nun tm n deyene kadar bor yemleniyordu. Borlunun
belirlenen tarihte borcunu deyemeyecei nceden bilini
yor olmaldr, nk burada faiz, gecikme cezas grnts
altnda gizleniyordu.55 Genel olarak faiz oran yzde 10 ile
16 arasnda deiiyordu. Bazen yzde 5e kadar dyor,
bazen de yzde 24e ve hatta daha yukarlara kyordu. Sz
konusu iin risk derecesi, doal olarak ngrlen faiz ora
nm etkiliyordu.
Cade, Louchard, Crespin ve benzerleri gibi Kuzey Avrupal tacirlerin yrtt para ticareti, ok yaygn oluuna
karn, biim ynnden ok ilkeldi. Bu ilikiler, kapitalist
lerle bor alanlar arasnda bireysel szlemelerle snrl kal
m grnmektedir. Arras ve teki Flander kentlerinin ser
mayedarlar irketler oluturm u grnm yorlar. Bunlar
55 G. Bigwood, a.g.e., c. 1, s. 441.

148

ya tek balarna ya da, daha ok ikili ya da l gruplar ha


linde faaliyet gsteriyorlard. Aralarnda geici birlikler hi
kukusuz m evcuttu, ama dzenli irketler yoktu.56 Ne de
nizar lkelerde temsilcilikleri vard ne de buna benzer
kurulular. Champagne panayrlarnn banker ve kambiyo
cularyla bile iliki iinde grnmyorlar, nk bor ver
dikleri parann kendi ikametghlarnda denmesini m unta
zaman art kouyorlard. stelik bunlar ne depozito alyor
lar, ne denizar yerlerde deme yapyorlar ne de polieleri
iskonto ediyorlard. Oysa ttalyanlar onikinci yzyldan iti
baren btn bu ilemleri biliyorlar ve onnc yzyldan
itibaren de bunlar an toplumsal koullaryla badaan
en yksek gelimilik dzeyine karm bulunuyorlard.
talyanlarn kuzeyli sermayedarlara kar stnl ylesi
ne bykt ki, kinciler meydan onlara brakm ak zorunda
kalmlard. Ve onnc yzyln sonlarndan itibaren bu
sermayedarlar,, gayri m enkul edinerek ve rant alarak kendi
servetlerinin ynetim iyle uraan varlkl rantiyelerden
(otiosi) baka bir ey deillerdi.
O nnc yzyldan itibaren talyan ve Kuzeyli tacirle
rin Champagne panayrlarn ve Flanderi sk sk ziyaret et
tiklerini grm bulunuyoruz. rnlerini artan oranda Av
rupann gneyine ihra ettikleri kum a endstrisi onlar
iin ylesine nemliydi ki, pek oklar retim m erkezlerin
de yerlemeye ve burjuvazi ile sk ilikilere girmeye ynel
milerdi. Ancak buralara gelir gelmez, yerlilerle baarl bir
ekilde rekabet etmeye baladlar ve mal konulardaki daha
ileri teknikleri ve rgtlenmeleriyle byk bir avantaj sa
ladlar. Bal olduklar gl irketler, dardan onlar ser
maye ile destekliyor ve onnc yzyln sonundan itiba
ren hepsi Felem enkte kendi temsilcilerini bulunduruyor
36 a.k., s. 178.
149

lard. Burada, Sienam n Gallerani, Buonsignori ve Salimbene, Floransann Bardi, Peruzzi, Pucci ve Frescobaldi, Piacenzann Scotisini, C eneviz, Pisoja ve L anguedoclu
Chorsinlerin yamsra grmekteyiz. Btn bu gneyliler ti
car bir eitime, kambiyo ve kredi ilemlerinde yerlemi
detlere ve srekli iliki iinde olduklar Avrupann byk
ticar merkezlerine ait bilgilere sahiptiler ve bu durum on
lar rek ab et edilem ez y ap yordu. B ouvines sav an d an
(1214 - .n.) sonra K ontes Jeannem , kocas Ferrand de
Portugal Philip Augustusn elinden fidye vererek kurtar
mak iin, talyan kredisine bavurm u olmas artc de
ildir. Kontes, 1221 ylnda, 34.626 livre borlanmak kar
lnda 29.194 livre elde etmiti. Faizciler iin bu gzel bir
iti ve hi kukusuz Kontes de kendi payna bu faizcilerin
i bitiren rolleri nedeniyle kendisini kutlayabilirdi.S7 Ne
olursa olsun, o tarihten itibaren, da tesinden (utram ontani: talyan ve svireliler iin kullanlan bir deyim - .n.)
bor alma uygulamas hzla yayld.
Kredinin gelimesi ald eitli biimlerde grlm ekte
dir. Cham pagne panayrlar genellikle bor dem elerinin
yapld yer olarak saptanyordu ve borcun sresini de be
lirliyordu. Fakat ayrca talyan bankerler de lke dndaki
demelere araclk ediyorlar ve kambiyo ilemleriyle kli
ring brosu uygulamalar, yani borlarn takas edilmesin
deki ustalklar, onnc yzyln sonlarndan itibaren,
Alplerin kuzeyindeki bankaclk lekelini onlara kazandr
yordu. Fransa ve ngiltere krallar, yresel byk lordlar,
piskoposlar, manastr reisleri ve kentler, bunlarn uluslara
ras mterileriydi. Papalk, elinin altndaki muazzam m ik
tarlar ekip evirm ek, K atoliklerden alnan istee bal
vergiyi toplamak ve Kiliseyi bunaltan ve giderek artan her
57 a .k , s. 180.

150

t rd e n vergilem e ilerinde b u n lard an y ararlan y o rd u .58


Bunlar aslnda btn Avrupann mliyesini ynetiyorlard.
Krallar bunlar meclislerine aryor, darphanelerini bunla
rn ellerine teslim ediyor, vergilerinin ynetimi ve toplan
masnda bunlar grevlendiriyorlard. Pek ok kentte, re
tim, sat ve tketim vergilerinin mltezimliini bunlar ya
pyor ve her yerde byk lordlar kredi kurum lan (tables de
prts) amalar iin bunlara yetki veriyorlard. Bankacln
yansra her trl ticar faaliyetle urayorlard. Yn satn
alyor, kuma, baharat, kuyum cu ileri, ilemeli kum alar
ve ipekliler satyorlard. Bir yandan gemi sahibi oluyorlar,
bir yandan da Paris, Bruges ve Londrada hanlar iletiyor
lard. leri bydke cesaretleri de artt, nk salanan
krlar gze alman riskleri fazlasyla karlyordu. htiyala
rn zorlamasyla kendilerine bavuran borlular sktr
m aktan ekinmiyorlar, manastrlar ya da aresiz kalm ki
ilerden sk sk yzde 50 ve hatta yzde 100 bile aan fa
izler alyorlard. Ancak byk ilerde ve gc ya da borla
rn dem e yetenei kendileri iin tavsiye yerine geen
mterilerle yaplan ilemlerde bu oran genellikle yzde 10
dolaylarnda oluyordu.
talyan kredisinin ayn anda her yerde var olma zellii
ve gelikinlii ile karlatrlnca Yahudilerinki ok ufak bir
olay olarak grlr. Bunlarn Ortaalarda oynam olduk
lar rol kukusuz ok abartlmtr. Gerek olgu odur ki, bir
lke ekonom ik bakm dan ne kadar gelimise, Yahudi faiz
ciler orada o kadar azdr. Flanderde hibir zaman nemsiz
saylar aamamlardr ama Avrupann dousuna gidildik
e saylan artmaktadr. Bu say Almanyada Renden uzakl
a bal olarak aryordu ve Polonya, Bohemya ve Macaris
58 G. Schneider, Die fm a n zie llen Beziehungen der florentinischen Bankiers zu r
Kirchc (Leipzig, 1899), ed. Jordan, Le Saint-Sige et les banquiers italiens, bkz.
Congres internationale des catholiques, 5'inci blm , s. 292 (Brksel, 1895).

151

tanda ok sayda grlebiliyorlard. Yukarda gsterildii


zere, Ortaalarn tarmsal dnem inde, dou m allarnn
gezginci sokak satcln yapmlardr.59 Dindalarnn er
ken dnem de ok byk ekonom ik etkinlik kazandklar
M slman spanya kanalyla Kuzey Avrupaya baharat, de
erli kum alar ve kuyum cu ilerini tantm lardr. H atta
onuncu yzyln sonuna kadar gizli Hristiyan kle alveri
ine bile bulam grnm ektedirler. Bunlarn bir ksm
Fransann gneyinde toprak, zm balar ve deirmenlere
sahip olmulard. Ancak Kilise, bunlar ldrp ikence et
m eksizin, inananlarla bu im anszlar arasnda her trl
ilikiyi srekli nlemeye alt ve Birinci Hal seferiyle ay
n zamanda ortaya kan mistisizm patlamas bunlara kar
halkn nefretinin boalmasna yol at. Bu tarihten sonra sk
sk m aruz kaldtklan o uzun Yahudi katliamlar (pogromlar)
dizisini balatm oldu. Ayn zam anda onbirinci yzylda
Akdeniz ticaretinin onlarn aracl olmakszn yaplabil
mesini olanakl kld. Yalnzca Islm, dnem inde zenginle
en ve reconquista'dan sonra da Barselonada kalan Yahudi
tacirler, gemi sahibi ya da gemilerin kom anditer orta ola
rak deniz ticaretinde yer alabildiler. Batnn Yahudileri,
baka her yerde, rehin teminat karlnda bor veren tefe
ciler durum una dtler. Yalnzca Hristiyanlara uygulanan
m urabaha yasandan etkilenm ediler, bu zgrlkten ka
zanl ktlar, ve hi kukusuz bunu ktye kullandlar.
nk kimse gerekli olm adka bunlarn kapsn alm
yordu ve zorunluluk, bunlarn mterilerini istedikleri gibi
smrmelerine olanak veriyordu. Yalnzca Avrupadaki de
il, fakat Gneyin M slm an topraklarndaki dindalaryla
olan ilikileri, ileri iin gerekli olan hazr paray salamala
rn kolaylatryor ve aresizlik iinde kalan kiiler her za
59 Giri b lm ne baknz ve M. H ofm ann, Der Geldhandel der deutschen Juden
wahrend des Mittelaltcrs bis zum Jahre 1350, Leipzig, 1910'la karlam m z.
1 52

man bunlarn yardmn salayabiliyorlard; ihtiya ne dere


ce acil ise, m terinin fiyat konusunda pazarlk etme ans
da o derece az oluyordu. Bundan baka, Yahudilerden bor
alm ann, gizli kalma gibi dikkate deer bir avantaj vard.
Bu durum ylesine elveriliydi ki, dinsel kurulular bile bu
yola bavuruyorlard.
Yahudiler yerletikleri her yerde, yre egemeninin koru
mas altnda ve denilebilirse tamamen onun iyi niyetine tbi
idiler. Brabant Dk Henry, 1261 ylnda lm deindeyken, btn tefecilerin lkesinden snrd edilmesini buyur
du ve dul kars ancak St. Thomas Aquinasin tavsiyesi ze
rine onlara hogrl davranmaya raz oldu.60 I. Edward ise
1290 ylnda bunlar ngiltereden kovdu. Ayn ii Gzel Phi
lip 1306 ylnda Fransada yapt. Bununla birlikte kendisin
den sonra gelenler bunlarn yava yava kralla dnm esine
izin vermi olmallar ki 1393 ylnda bir kere daha bu lke
den srldler. sielik, kitlelerin saflndan yararlanarak,
Yahudilere borlu olanlann kolaylkla kkrtt halk, belirli
aralklarla bunlara kar ayaklanyordu.61 Yahudilerin dine
saygszlndan ve her trl ktlnden kuku duyulu
yordu. 1349 ylnda Brabantn her kesinde ldrlen Ya
hudiler, 1370 ylnda, ev sahiplerini kirlettikleri yolunda bir
dedikodu zerine kesin olarak lkeden atldlar.62
Yahudiler, tefeci olarak, onnc yzyldan itibaren biz
zat Hristiyanlarn gl rekabetiyle kar karya kaldlar.
Bu rakiplerin tarih asndan en eskisinin, tm Fransa ve
60 H. Pirenne, La duchesse Aleyde de Brabant et le "De regimine Judaeorum de Sa
int Thomas d Aquin, bkz. Bulletin de la Classe des Lettres de IAcadmie royale de
Belgique (1928).
61 1380 y lnda Pariste m erakl bir rn e k iin Chronique du religieux de saint
Dcnys, ed. Bellaguet, c. I, s. 54e baknr.
62 Bunlarn saylar pek fazla olam az n k bunlarn el konulan m allarnn tutar
yalnzca 7065 Brabant florini ediyordu. H enne ve W auters, Histoire de Bruxel
les, c. I, s. 133.
153

Felemenke yaylm ve buralarda son derece etkili olmu


Cahorslu kiiler olduu grlyor ki yzyln ortalarndan
itibaren Cahorsin szc faizcilikle eanlaml saylmaya
balamtr.63 Bununla birlikte Lombariyallar ya da daha
dorusu ltalyanlar, bu ite ksa srede onlann yerini aldlar.
Byk lordlar ve kentler, bir kira karlnda bunlara kre
di kurum lan (tables de prets) oluturm a hakkm verdiler;
Felemenkte bu haklarn en eskisi 1280 ylna kadar geri gi
der. Bu kurulularn hak sahipleri, toscans u coversins u
juis64 gibi bakalarn dlayan bir tekelden yararlanyorlar
d ve yerlerini aldklar Yahudilerin snrd edilm esinde
ou kez bunlann rol olduunu dnm ek m m kndr.
Her ne kadar verilen ilk haklar, borlarn, bien et loiaum ent sans malengien et sans usure* olmasn art kou
yor idiyse de, bundan kastedilen tek eyin ok yksek fa
izin yasaklanmas olduu aktr. Daha sonraki m etinler bu
noktada kukuya yer brakmyor; bu metinler yalnzca k
t mukaveleleri yasaklyor ya da bor verenleri, Lombardiyallann bor verirken yerine getirdikleri det ve uygula
malara uymaya zorluyordu.65 Bylece, m akul saylabilecek
bir faiz orann resmen onaylyorlard. Olaan oran, bir livre iin haftada iki dinar, yani ylda yzde 43.3 idi. Bu, ticari
faizin yaklak iki katyd. Lombardiya kredi k u ru m la n
stelik kendilerini yalnzca faiz karl bor verme ileriy
le snrlamyorlar; m terileri adna alacak ya da bor de
melerinde bulunuyorlar ve ticar ilerle urayorlard.
63 1367de Brugesde cauw ersinen" kelim esi Lombardiyallar iin kullanlyor
du. G illiodts van Sevcren, Inventaire des Archives de Bruges, c. 11, s. 140. Cahorsin'ler de hem para hem de eya ticaretiyle urayorlard. Bkz. E Arens,
Wilhelm Serval von Cahors als Kaufmann a t London, Viertaljahrschrift f r Soical-und Wirtschaftsgeschichte, . XI (1913), s. 477 ve devam.
64 Bigwood, Le commerce de l'argent, . I, s. 340.
(*) yi ve d r st b ir ekilde, kt niyet ve m urabaha olm akszn." - .n.
65 a.k., s. 451.

154

Kambiyocular da ayn zamanda para ticaretinde ve kredi


ilerinde yer alyorlard. Sarraflk krl bir iti ve bu ii yap
ma hakk, byk lordlar tarafndan, bir deme karlnda,
snrl sayda insana veriliyor ve onlar da bylelikle yar-resmi bir konum a sahip oluyorlard. Deerli m aden ticareti
bunlara zg bir ayrcalkt ve kambiyo ilemlerinden elde
edilen kom isyonun yansra muazzam kr salad aktr.
Bir sre sonra, saklanm ak ve korunm ak zere bunlara para
yatrlmas da det oldu ve bu hizmetler kukusuz bedava
deildi. Bunlar ayrca teminat akesi ve haciz altndaki fon
lar da kabul ediyorlar ve kolayca anlalabilecei gibi ou
kez deme ajan olarak hareket ediyorlar ve hatta bazlar
faizcilik yapyordu.
Le yandan, Ortaalarn ilk yzyllarnda gerek kredi
kurulularnn roln oynam olan dinsel kurulular, onnc yzyldan itibaren yalnzca ok ender durum larda
bor para veriyorlard. Onlar, sradan insanlardan farkl ola
rak, her ne kadar arasra bu yasaa aykr hareket etme hak
kn kendilerinde buluyor idiyseler de, faiz yasandan ya
kalarn kurtaram yorlard.66 stelik, istemi olsalar bile ta
cirler ve hepsinden ok talyan bankerleriyle rekabet etme
ye yetecek hazr paralar yoktu. Gerekten de bu bankerle
rin araclna genellikle bavuran ve hem en hem en her za
man da onlara borlu olan yine bunlar oluyordu. Yalnzca
Templar tarikat, Dou Hristiyanl ile olan ilikileri nede
niyle, onnc yzyl boyunca gerek bir mal g olmay
baarabildi. Tarikatn ubeleri, ister Suriyede, isterse Bat
lkelerinde yerlemi olsunlar, birbirleriyle srekli yaz
yorlard. B unlarn saygnl ve asker gc, soyluluun
bunlar, para saklanabilen emin yerler ya da iki ynl para
gnderebilen bir ara olarak kullanm alarna yol at. Fran
66 1228de Sam t-Bertin Abbe'si ad usu ram bor para veriyordu. Bigwood, a.g.c., c.
II, s. 263.

155

sada Gzel Philip, zenginliine gpta ettii ve vesayetini


krmak istedii bu tarikat datana kadar, her trl hazine
ilemleri Templarlara braklyordu.
Gerek kredi, (yani, toprak mlkleriyle ilgili kredi), hi
deilse kentlerde, ona asl bir nem kazandracak ekilde
geliti. Ticaretten zengin olan tacirler, krlarnn btnn
ilerinde ya da bor vermede kullanmyorlard. En emin ya
trm, kent nfusunun hzl artyla birlikte, yeni gelenlere
kiraya verilebilecek konul yerleri iin toprak satn almakt.
Daha onikinci yzyln banda, Gesta episcoporum camercensium, tarihin adn koruduu Felemenkin ilk byk ta
ciri Werimboldun, serveti arttka daha fazla rant elde etti
ini bize gsterir.
Census accescunt cencibus
El munera muneribus.*67

Toprak sahiplerince elde edilen eski arazi rantlarna, ksa


sre sonra, buralara dikilen evlerden, evlerin sakinlerince
elde edilen yeni rantlar eklendi. Bu ev rantlarnn yaratlma
s, ortaa kredisinin en genel ve en yaygn biimlerinden
birisiydi. Eer bir evin sahibi, uzun vadeli bor almak ister
se, evin rantn (kirasn) sata karrd; yani evin sahibi,
bazen srekli ama daha ok bedeli verilerek geri alnabilmek
kouluyla ve ev teminat gsterilerek, bor alnan sermaye
nin faizi karljm da evin rantn devretmeyi kabul ederdi.
Ticar faizden ok daha lml ve faiz yasann snrlar iine
girmemek gibi bir avantaj olan bu deme (faiz), onbeinci
yzyla kadar genellikle % 8-10 dolaylarnda deiiyordu.68
67 Gesta episcoporum Camcrdcemium Continuata, cd. G. W aitz, M.M.G.G., SS., c.
XIV, s. 215.
(*) G elir geliri artrr i dc ii."
68 W. A rn o ld , Z u r Geschichte des Eigentum s in den deutschen Stadien, (Basle,
1861). G. Des Marez, tude sur la proprit foncire dans les villes du Moyen

156

Gayri m enkullerden elde edilen bu rantlardan ok farkl


olarak, bir de yaam rantlar denilenler vard ki, bunlar
kentlerin borlanm alarnn bir sonucu olarak yaygn bir
uygulama alan buldu. O nnc yzyln bandan itiba
ren kentler, olaanst meblalar tem in edebilm ek iin,
bir ya da iki m r boyu srecek rant satm a uygulamasna
baladlar. Bu rantlarn bor verene, ya kendisinin ya da
vrislerinin m r boyunca (iki m r boyu rant) denmesi
sz konusuydu. Bylelikle bunlar, daha ilk zam anlardan
itibaren burjuvazinin en fazla gerekletirmeye alt ya
trm lar oluyor ve herkes bu trden rantlar satn aimakta
serbest olduundan, her kent, kimi zaman ok yaygn ola
rak grlen rantiyelere sahip oluyordu. Hileyi nlem ek
iin, m odern devlet istikraz sahipleriyle pek ak bir ben
zerlik gsteren bu rantlardan yararlanacak olanlarn l
m n bildiren herkese zel dller vadediliyordu. Ayrca
bazen hayat rantlarna sahip olanlarn kaydn tutm ak ze
re kent ynetim lerince zel ajanlar tu tu lu y o rd u .69 Kimi
kentler, gelirlerinin ynetim inin bir ksm n, borlarn
krlarndan deyen alacakllara brakyorlard. talyada bu
det, daha onikinci yzyln ortasnda pek modayd. Cenova 1164 ylnda, onbir yllk bir sre iin, gelirlerinin bir
ksmm, onbir kiiden oluan bir dem ee (m onte) devret
ti. O nnc yzyla gelindiinde kent, borlarn konso
lide etmi, alacakllarna ellerindeki paylan nc kiile
re satm a hakk tanm t. Onbeinci yzylda son derece
Age et spcialement en Flandre (G hem , 1898); J. G obbers, Die Erbleihe und ihr
Verhaeltniss zum Rcluehauf im miittelalterlichen Kain, bkz. Zcltschrifi der Savigny Stiftu n g j r Rechtsgeschiche, Gemi. Absth. (1883).
69 M anastrlar da alacakllar lehine hayat rantlar yarattlar. rnein, 1267de
pcnsioncs pe post viras hominum ad ecclesiam revertentur (lm den sonra kili
seye yaplacak dem eler) listesine baknz. H. Pirenne, (d.), Le livre de l'abbe
Guillaume de Ryckel, s. 68. ehirlerdeki hayat rantlar iin, G. Espinas, Les f i
nances de la commune de Douai, s. 321 ve devam na (Paris, 1902) baknz.

157

g kazanacak olan St. George Bankas (casa di S. Georgio)


bu ekilde dom utu.
Kredi ve para ticareti tarihinin yukardaki tasla, zayf ve
eksik de olsa, bunlann nemi ve onnc yzyln bitimin
den nce aldklar eitli biimler hakknda, her eye karn,
bir fikir vermi olmaldr. Bunlar olmakszn, Ortaalarn
ekonomik hayat anlalmaz olurdu. Ancak, sermaye piyasa
larm yneten kurumlarm ve gelecein bankalarnn daha o
zaman biimlenmeye balad byk talyan kentleri dn
da, bunlann enerjisi, teknik mkemmelliklerinden daha s
tnd. Bu dnemde, kelimenin gerek anlamnda para piya
sas diye bir eyin var olmad hakl olarak ileri srlm
tr. Her kredi muamelesi, aslnda zel artlann belirledii bir
szlemenin konusu, bor verenle alan arasnda zel bir an
lama oluyordu. Gerekte ticari borlanmalar, tketime y
nelik borlanmalardan henz aka farkllamamt.70
nsan, doal olarak, bu zayflklarn ne lde faizin'yasak oluuna balanabileceini sorm aya yneliyor. Bu ya
saklamann din alandan sivil hukuk alanna gemi olmas
gerei, kukusuz onu daha da byk bir engel haline ge
tiriyordu. Bununla birlikte gerek hayatla bu yasan harfi
harfine uygulanm asn salam ak olanakszd ve bu yasak
btn gcyle yalnzca ak m urabaha yani taahht kar
l tketim iin verilen ve ok ar bir faiz oran art ko
ulan durum larda geerli oluyordu. Kiilerin, bor verenle
ri hayal krklna uratmay dnebilmesi zordu, nk
kredi ihtiyac ok fazla ve ok yaygnd. O nnc yzyl
dan itibaren din bilginleri, Mutuum date rihil inde sperantes
m etninde ifade edilen kesin yasa, eitli uygun tedbirler
le deitirmenin yolunu aryorlard.7 Bir bor para verme
70 Bigvvood, Lg.e., c. I, s. 456.
71 W. E ndem ann, Sludien in die romanisch-kanonistiche V/irlschafs-nd Rechtslchrc, 2 c. (Berlin, 1874-83); E. Schreiber, Die vollmvirschaftlichen Anschauungcn
1 58

ileminde, bir niha zarar (damnun emergens) veya kazan


cn kesilmesi (lucrum cessans) ya da serm ayenin tehlikeye
dmesi (periculum sortis) sz konusu ise bir tazm inat ya
da bir baka deyile faiz (interesse) alnm asnn hakl oldu
u kefedildi. Bylece faiz ak bir ekilde yasal bir m ura
baha oldu ve bu m sam aha edilen m urabaha ile yasakla
nan m urabaha arasndaki farkn ne denli ince olduu ve
yorum iin yargca ne gibi bir alan braktn anlam ak ko
laydr. Ticarette parann kiraya verilmesine, car uygula
maya gre izin veriliyordu. Champagne panayrlarnda ve
genel olarak ticar irketin ilemlerinde kural buydu. Ondrdnc yzylda, ilahiyat bilgini Alvarus Palagius, m ura
baha yasann, ticar irketlere uygulanamayacan syle
m ektedir.72
Bununla birlikle gerek odur ki, Kilisenin knamas, kre
di ile ilgilenen herkesin zerinde srekli bir tehdit olarak
her zaman asl duruyordu. Kilise sk sk, borlular, borla
rna ait faizi deme ykm llnden affediyordu. Dolay
syla en byk hner, tehlikeli faizi baka trl gstererek
gizlemek zerinde odaklayordu. Bazen bor veren bunu,
verdii bor m iktarndan dyor, bazen geri demedeki
gecikme karl bir ceza kisvesi altnda gizliyor, bazen de
borlu, aslnda ald m iktardan ok daha byk bir borcun
senedini kabul ediyordu. Btn bu faize kar olan yasal
mevzuat, uygulamada, Amerikada Volstead Yasasnm , al
koll iki tketim ini nlemede yapabildiinden pek fazla
bir ey yapabilmi grnmyor. Btn bunlar bir ayakba
idi ama engel deildi. Kilisenin kendisi, ilemlerini knad
sermayedarlardan, srekli olarak bor almak zorunda ka
d er Scholistilt seit Thomas von Aquin, Jena, 1913; A. Fanfoni, Le origini del spirito capitalistico in Halia, Milat, 1932; A. Sapori, II guiso prezzo nella dottrina
di S. Tomoso t nella pratica del sno tempo, bkz. Archtvio sorico Italiano, 1922.
72 E. Lipson, Economic Histoy o f England.

159

lyordu. Papalk, gelirlerinin toplanm asn ve ynetim ini,


Hristiyanlk leminin her yanndan kalkp gelen sermaye
darlara emanet ediyordu. Papalarn, kendi bankerlerinin ne
t r ilerle uratndan habersiz olam ayacaklar ise pek
aktr.

160

BENC BLM

Onnc Y zyilin S onuna Ka d a r


U LU S LA RARASI TCARET

. Mallar ve Uluslararas Ticaretin Ynleri1


Garip grnebilirse de, ortaa ticareti, balangcndan iti
baren yerel ticaretin deil fakat ihracat ticaretinin etkisi al1 Bibliyografya: W. Heyd ve A. Schaubenin, kitabn sonundaki genel bibliyograf
yadaki yaptlarna ve R. H apke ile R.L. Reynolds'un birinci b l m n 9 nolu
d ip n o tu n d a yer alan eserlerine baknz. Am H. Sim onsfeld, Der Fandaco dei Tedeschi in Venedig und die dcutschvcnctianiichen Handelsbeziehungen (Stuttgart,
1887), 2 c.; W. S tein, Beitrge z u r Geschichte der deutschen Hanse (G iesen,
1900); E. D aenell, Geschichte der deutschen Hanse in der zweiten Hlfte des XIV
Jahrhunderts (Leipzig, 1897); ayn yazar. Die Bltezeit der deutschen Hanse (Ber
lin, 1905-6) 2 c.; RA. M eilink, De nederlandsche hanzesteden tot het laatstc
kw artal d er XIV eeuw (La Haye, 1912); E Rrig, Hansische Beitrage zu r deutsc
hen W irtschaftgeschichte (Breslau, 1928); ayn yazar, La Hanse, bkz. Annales
d'histoire conomique et sociale, c. II, 1930; ayn yazar, M ittelalterliche W elt
wirtschaft, Jena, 1933; A. A rndt, Z ur Geschichte und Theorie des Bergregals und
der Bergbaufreiheit (Halle, 2nci ed. 1916); L. Blancard, Documants indits sur le
commerce de Marseille au Moyen Age, (M arsilya, 1884-5, 2 c.); A. G erm ain, His
toire du Commerce de Montpellier, (M ontpellier, 1861), 2 c.; C. Port, Essai sur
l'histoire du commerce m aritim e de Narbonne (Paris, 1852); De Frville, Mmoire
sur le commerce maritime de Rouen (Rouen, 1857), 2 c.; L. M irot, Le colonie lucquoise Paris du X III au XV sicle, bkz. Bibliothque de l Ecole des Chartes
(1927-8); Z.W. Sneller, De ontwifeheling van den hande 1 tusschen Noodnederland
en Frankryk tot het midden der XV ceuw, bkz. Bydragen voor Vaderl-Geschiede-

161

unda gelimitir. O nbir ve onikinci yzyllardaki ekonomik


canlann balca arac olan profesyonel tccar snfnn
doum una yol aan, tek bana bu olguydu. Bu canlann
balad Avrupa'nn her iki kesiminde, Kuzey talya ve Felemenkte hikye ayndr. Bu olaya hareketi veren g, uzak
mesafe ticaretidir.2 Tanan m allarn niteliini inceledii
mizde bu hemen belli olur, nk bunlann tm yabanc
kkenlidir ve gerekten de erken ortaalarn ticareti ko
lonyal ticaretle birtakm benzerlikler gstermektedir.
Bu ticaretin birinci kalemi baharatt ve sonuna kadar da
bu ticaret iindeki ilk sray igal etm ekten hi geri kalma
d. Bunlar, yalnzca Venedikin deil fakat Bat Akdenizin
btn byk lim anlarnn zenginliinin yaratmydlar.
Onbirinci yzyl boyunca Tiran Denizi, Afrika ve Dou Ak
deniz limanlar arasnda dorudan deniz ulam yemden
kurulduunda, tccar gem ilerinin balca yk baharatt.
Arabistan, Hindistan ve inden gelen kervanlarla ok m ik
tarda baharatn tand Suriye, yeni deniz yollarnn ke
fiyle Portekizlilerin bunu dorudan salayabilmesine kadar,
Avrupa gemilerinin balca hedefiydi. Her ey, yani hem ko
lay tanmas hem de yksek fiyat salamas, baharata s
tnlk salyordu. Bylece ortaa ticareti bir lks mallar
ticareti, yani grece az masrafla byk krlar getiren bir ti
caret olarak balad ve greceimiz gibi bu zelliini hemen
hemen ortaalarn sonuna kadar korudu. Ar ham m adde
lerin ya da sradan tketim m addelerinin ulatrlmas, yol
atklar m uazzam tama giderleri ve b u n u n iin byk
sermaye bulma zorunluluu nedeniyle, o gnlerde bilinmi
nis (1929); A. Schaube, Die Woiiaus/ulir Englands vom Jahre 1273, bkz. Viertcljahrschrift fu r social-und Wirtscha/tsgeschicte, c. VI (1908); E.E. Power, The
English Wool Trade in the Reign of Edward IV, bkz. Cambridge Historical Journal,
c. II (1926); E.E. Power ve M. Postan (ed.) Studies in English Trade in the Fifte
enth Century (1933).
2 Yukardakt T ccarlar ve Burjuvazi blm ne baknz.

162

yordu ve ortaa ticareti ile m odern ticaret arasndaki en


arpc fark ite burada grlr. Bir ortaa lim annn tehi
zat, bir ya da iki maunasyla, 200den 600 tonlua kadar
gemilerin yanaabilecei gsterisiz aa rhtmlard. Tc
car gemilerinin deerli ykn oluturan birka yz tonluk
karabiber, tarn, karanfil, hindistan cevizi, eker kam
vs.yi tamak, yklem ek ve gnderm ek iin gerekli olann
hepsi buydu.
Merovenj dnem inin sonlarndan itibaren baharat k ul
lanm ay brakan Batl insanlar, b u n u artan b ir evk ve
m utlulukla karladlar. Baharat, ksa sre iinde, toplum un
yukar snflarnn yiyecekleri arasndaki eski yerini ald ve
ticaret yoluyla Alplerin kuzeyine ihra edildii lde bu
na olan talep de artt. Mallar ne kadar sk ve hzl gelirse
gelsin alc bulamama diye bir tehlike sz konusu deildi;
ortaalarda hibir gemi sahibinin, stoklarn birikmesi ya
da ykc fiyat dlerinden korkusu yoktu. nk, kaytl
olduu limana dnen her tccar gemisi yksek kr gven
cesini beraberinde getiriyordu. Ancak srekli deniz kazala
r, dzenli bir endstri gibi faaliyet gsteren korsanlk, ra
kiplerinin ticaretini yok etmek ve bylelikle onlarn felke
tinden kazan salamaya ynelmi Italyan kentleri arasn
daki srekli sava hali gibi gs gerilmesi gereken pek ok
tehlike de vard. Ortaalar boyunca bunlar Akdenizde birbirleriyle, aynen onaltmc yzyldan onsekizinci yzyla ka
dar spanya, Fransa ve ngilterenin A tlantik ve Pasifikte
yaptklar gibi, iddetle savatlar. Cenova ve Pisa Dou Ak
denizde ticaret yapmaya henz balamlard ki, o zamana
kadar bu yrenin tartmasz hkimi olan Venedikin biricik
amac onlar buradan kovmak oldu. Konstantinopoliste bir
Latin lm paratorlugunun kuruluu iin btn enerji ve be
cerisini ortaya koyan Venedik bylelikle rakiplerine kar
geici bir stnlk salad. Bu stnl Bizansn ksmen
163

C enovann abalaryla eski d u ru m u n u kazanm asndan


(1261) sonra kaybetti. Bu tarihten itibaren iki byk ticaret
kenti, srekli olarak birbirlerini kollayp engelleyerek Ege
Denizinin efendiliini paylatlar. Pisaya gelince, 1284 y
lnda Meloriada Cenevizlilerce uratld deniz yenilgisin
den sonra korkulacak bir g olmaktan kt. Bununla bir
likte, bu mcadelenin srarl ve uzun oluu, savaan tarafla
rn refahn bir an iin bile olsun engellemedi. Bu durum ,
hem onlarn enerjisinin hem de bu fena halde kavgal tica
retin muazzam kr saladnn arpc bir delilidir.
Baharat, Akdeniz ticaretine itici bir g kazandrd ama
bu ticaretin tm n ele geiremedi. Bat ile Dou ya da Hristiyanlarla M slmanlar arasndaki ilikiler daha yakn ve
sk olmaya balaynca, ok eitli doal ve retilmi mal,
artan llerle el deitirdi. O nnc yzyln bandan
itibaren Avrupann ithalat, pirin, portakal, kays, incir,
kuru zm, kokular, tedavide kullanlan m addeler ile (Hin
distandan gelen) bakkam aac, krmz boya, ap gibi ey
lerden oluuyordu. Bunlara, Venediklilerin Rumca (bombacinus), Cenevizlilerin ise Arapa adyla (cotone) tandklar
ve btn dillere aktardklar pam uk eklendi. Onikinci yz
yln sonundan itibaren ham ipek de pam uk gibi, nce tal
ya ve ksa sre sonra da ktada ipek ve pam uklu imaltnn
gelimesine bal olarak, artan m iktarlarda ithal edilmeye
baland. Dah$ sonra Batda taklit edilecek olan, amn da
maskosu, Badatn ipeklisi (baldachin), Musulun m slini
ve Gazzenin tl (gauze) gibi Dounun kum alarna da
ayrca talep vard. M odem Avrupa dillerinin szck daar
c, Dou ticaretinin ieri soktuu ve onun faaliyet ve zen
ginliine tanklk eden Arapa kkenli kelimelerle doludur.
rnein, ngilizcede divan (sedir), bazaar (pazar), artichoke (enginar), spinach (spanak), tarragon (ta rh u n o tu ),
orange (portakal), alcove (kameriye), arsenal (tophane), ja r
164

(kavanoz), magazine (cephanelik), syrup (urup), taffetas


(tafta), tare (dara), tariff (tarife); Franszcada ise douane
(gm rk), darse (iliman), gabelle (dolayl vergi), goudron
(katran, zift), jupe (etek), quintal (kental), recif (s kaya
lk) gibi ve talyanca araclyla gemi baka pek ok sz
ce sahibiz.
Btn Bat Avrupada, daha rahat ve ileri bir yaama d
zeyinin gereklemesine olanak veren ithalatn karlnda,
Italyanlar Dou Akdeniz lim anlanna kereste ve silh, Vene
dik ise -hi deilse bir sre iin- kle ihra ediyorlard. An
cak ksa sre sonra ynller, ilkin talyada dokunan dim i
ler, daha sonra Flander ve Kuzey Fransada dokunan ku
m alar balca ihracat kalemleri oldu. talyan tacirlerinin
Champagne panayrlarna yaptklar ziyaretler, hi kuku
suz, bu kum alarn daha iyi olan kalitesine dikkatlerini
ekti ve krl bir ticaretin olanaklarn onlara gsterdi. Bun
lar Douya ihra etm ek iin Cenova Liman elverili bir
durum dayd ve bu ticaretin hzl gelimesinde, hi kuku
suz byk bir rol oynadlar. Ceneviz arivlerindeki noter i
lemleri, bize, onnc yzyln balangcndan nce, ken
tin, Arras, Lille, G hent, Ypres, Douai, Amiens, Beauvais,
Cambrai, Tournai, Provins, M ontreul3 vs. gibi kentlerden
kuma ihra ettiini gsteriyor. Bu liste, grld gibi, ba
z Fransz kentlerini de iermektedir. Ancak onnc yz
yl boyunca bunlarn endstrileri, yerini o tarihten itibaren
Avrupann belli bal kuma blgesi haline gelen Flander
ve Brabant endstrilerine brakt.4 Bu kincilerin n, ret
3 Ticaretin Canlan adl blm n sonuna baknz.
4 B unlarn ku m a ticaretinin en yksek dnem i, o n d rd n c yzyln bana
rastlam aktadr. Bu dnem de Flander ve B raban kum a, byk apl ticarette
Fransz ve Ingiliz kum alarndan ok daha nem li bir rol oynuyordu. ngilte
re'de, yerli zanaatkarlarn aleyhine olarak F lander ve B rabantllann krallktan
ivi otu, tel tarak, kil satn alm alarndan ikyet ediliyordu. Lipson, a.g.c., c. I,
s. 399.

165

tikleri kum alarn rakipsiz renk gzellii, yum uakl,


uyum u vs. ile mkemmel olularna baldr. Bunlar, keli
m enin tam anlamyla lks rnlerdi ve ticari ynden istek
le karlanmalarnn nedeni ise yksek fiyat salamalaryd.
Yiyecek m addelerinin iinde baharatn oynad rol, teks
til rnleri iinde bunlar oynuyordu ve onnc yzyl
dan itibaren, talyan tacirleri, sahip olduklar daha ileri tek
nikler ve sermaye sayesinde, Flander kumann gneye ih
rac iinde bir tekel kazandlar. Champagne panayrlarnn
knden sonra byk talyan ticar irketleri, Flander
ve Brabant kum alarnn toptan alim ini yrtm ek zere
Brugesde simsarlar grevlendirdiler. hracat srasnda bu
kumalara fiyat ve kalitesini belirten kurun etiketler takl
yordu. Floransa, son ilemleri yaplmadan bu kumalardan
byk m iktarlarda sipari ediyor ve son ilem ler kentin
surlar iindeki nl arte di Calimala'da yaplyordu.5
Bylece Bruges ile srekli iliki iinde olan Flander ve
B rabant e n d strile ri, uzak m esafe A kdeniz ticaretin d e
nemli bir rol oynuyorlard. Bu olgu Brugese, ortaa Av
rupasnda baka hibir kentin bbrlenemeyecei trden
bir yer kazandryordu. Bu kent iin sk sk sylenen Kuzeyin Venediki sz, yanl bir yaktrmadr nk Vene
dik, bu byk Flander Limann kendine zg yapan ulus
lararas neme hibir zaman sahip olmamtr. Venedikin
gc, temelde onun gemiciliine bal idi ve kent yabanc
lara hibir ey borlu deildi. Yalnzca Almanlar, faaliyetle
ri, Venedik gemilerince ithal edilen m allan satn alma i
lemleriyle snrl olmak zere, burada srekli bir yerleme
ye, Fondaco dei Tedeschi, sahiptiler. Oysa Bruges, Anversin
onaltnc yzylda oynad rol, ok arpc bir biimde
nceden ortaya koyarcasna, her eyden nce varln ya
5 A. Sapori, Una campagnia di Calimala ai primi del treceno; A. D oren, Die Flo
rentiner Wollentuchindustrie vom X IV bis im XVI Jahrhundert (Stuttgart, 1901).

166

banc m erilerine borluydu. Bu kentin lim ann sk sk


ziyaret eden gemilerin byk ounluu, yabanclarn ge
mileriydi; bu kentin sakinlerinin kendileri ticar faaliyetler
de ok az yer alyor, bunun yerine, her yandan kente gelen
tacirlere kom isyonculuk etmekle yetiniyorlard. O nnc
yzyldan itibaren Venedikli, Floransak, Kalalonyal, span
yol, Bayonneli, Bretonyal ve Hansallar burada depo ya da
yazhane sahibiydiler. Kuzey ile gney arasndaki ticarette,
panayrlarda olduu gibi belirli srelerle snrl olmak yeri
ne, im di srekli ilikiler iinde bir temas noktas olarak
Champagne panayrlarn izleyen bu byk antreponun fa
aliyetlerini besleyen onlard.
Cenova ve Venedik ondrdnc yzyln ilk yansna ka
dar Bruges Liman ile deniz yoluyla dorudan iliki kurm a
dlar. O zamana kadar talya ve Fransann gneyi ile yal
nzca karayoluyla iliki kurm ulard. te yandan kuzeyin
gemileri her zaman Brugese gelmiler ve skandinav deniz
ciler, Brugesn lehine Tieli oktan terk etmilerdi. Onikinci yzyl iinde Kuzey ve Baltk denizlerinin egemenlii Al
m an kentlerine getiinde, ticar faaliyetin yeniden canlan
mas olay, Brugesin servetine yeni bir itici g kazandrd.6
ok m uhtem eldir ki, 1180de Dammedeki d lim ann ve
1293te Zwynin azndaki Sluysun yapm yalnzca Bruges
Limannm ulama elverili durum uyla aklanamaz, aksi
ne kprsz hafif skandinav barkolarnn yerini, imdi da
ha derin suya ihtiya duyan ve giderek artan saylarda gel
meye balayan ar Hansa kkelerine (coggen) brakm as
sonucu ksa srede daha fazla mekn gereksinim inin ortaya
kmasyla aklanabilir. Bunlarn ortaya k, aslnda hi
bir zaman pek yle nem kazanmam olan Flander ticaret
filosunun kesin olarak gerilemeye balad tarih olarak be
6 A. Buggc, D er Untergang der norwegischen Schiffahrt im Mittclaltcr, bkz. Vicrteljahrscrift f r Social und Wirtschaftsgeschichte, c. XII (1914), s. 92 ve dev.

167

lirtilebilir. Bu ticaret filosunun ortadan kalk, Brugesn


ticaretinin gerileme srecini tamamlamtr.
Scheldt havzasnda kum a endstrisinin olgunlam aya
balamas, talyanlarn yansra Hansallarm da Brugesde
yerlem elerinin tem el nedenidir. Ancak H ansallar iin,
kendilerini talyanlarla srekli temas halinde bulmalarnn
salad avantaj, kendi bana gl bir cazibeydi ve onlar
kente eken de tek bama buydu. Kendi karlarnn bilin
cinde olan Flander kontlar), onlara kolaylk salamakta a
buk davrandlar. 1252 ylnda, Lbeckin istei zerine
Kontes Margaret, imparatorluun birka kenti adma hare
ket ederek, Dammede gei resim lerinin toplanmas iini
bir dzene balad. O nnc yzyln ikinci yarsndan
sonra Hansallarm Brugesde kurduklar kontuar (7zonlor)
ya da Eastlerling, onlarn Almanya dnda sahip olduklar
ve Ortaalarn sonuna kadar da yle kalan en nemli kontuarlanyd.
T tonik Hansa, Kuzey Avrupada byk talyan lim an
kentlerinin Akdeniz havzasnda igal ettiklerine benzer bir
yer igal ediyordu. Onlar gibi, Bat Avrupa ile Dou arasn
da bir komisyoncu grevi yerine getiriyorlard. Ancak tal
yanlarn dousu ile Hansallarm dousu ok farkl eylerdi.
Birinde Bizans ve slm lemi, ticareti binlerce yllk bir uy
garlk srecinde gelitirilm i bir endstri ve doann c
merte salad rnlerle besliyordu. Oysa Hansallarm s
m rmeye giritikleri Dou, en yakn hl kolonizasyon s
reci, en uza ise ilkel bir barbarizm iinde olan bir Dou
idi. Ayrca onlar, hl byk lde orm anlarla kapl bir
arazi, kn buzlarn geilmez kld bir denizle, kuzey ikli
m inin etinliini de gslemek zorundaydlar. Alman kolonizasyonu Elbenin tesinde geliirken, btn Baltk ky
lar boyunca kentler domaya balad. 1158 ylnda Trave
kysnda kurulan Lbeckin gl kkrtmasyla adalara ve
168

nehir azlarna egemen oldular. Iskandinavlardan alnm


olan Gotland Adasnda, 1160 dolaylarnda Wisby kenti ku
ruldu. Rostock 1218, Starlsund ve Dantzig 1230, W ismar
ise 1269 dolaylarnda kuruldu. Riga, onnc yzyln ba
nda, Dorpat 1224 ile 1250 arasnda ortaya kt ve nihayet
bir yirmi yl kadar sonra uzaktaki Reval kuruldu. Bylece
ticaretle uraan orta snflar kendilerini, Slav, Litvanya ve
Letonya kylarna, daha buralarn fethi tam am lanm adan
yerletirmi oldular. Tton valyeleri henz Prusyann t
m n fethetm em iler ya da Knigsbergi kurm am lard
ama oktan Elbingin temellerini atmlard. Ayn zamanda
sve kylarnda ayak basacak bir yer elde etm iler ve Skaania Yarmadasnda ringa balkln kendilerine maletmilerdi.
lskandinavlarn henz ksa bir sre nce kovulduklar
bir denizin kysnda uzanan, daha yar fethedilmi yrele
rin ortasndaki bu ileri limanlarn ortak savunmas iin y
le ya da byle bir anlama zorunluydu. 1230 yl dolaylarn
da Hamburg ile bir dostluk ve serbest ticaret anlamas im
zalayan Lbeckin nderlii altnda Baltk Denizinin gen
kentleri, derhal Kuzey Denizi limanlarnn da katld yay
gn olarak tccar birliklerine verilen bir adla, Hansa adyla
bilinen bir birlik iinde toplandlar. A kdenizin talyan
kentleri arasndaki srekli savalara arpc bir tezat tekil
eden, denizci Alman kentlerinin bu konfederasyonu, onla
ra, btn Kuzey sularnda Ortaalarn sonlarna kadar el
lerinde tutacaklar bir stnlk salad. Bu anlam ann sa
yesinde, Danimarka krallar tarafndan yneltilen saldrlara
kar kendilerini korumada, d lkelerdeki ortak karlar
n gelitirmede baarl oldular.
Bat Avrupadaki Hansa ticaretinin temeli, onikinci yzy
ln ortasnda kurulan Londra Kantar ve her eyden nce
Brugesdeki kontuard. Doguda ise, Rusya ile ticareti yrt
169

tkleri Novgorodda bir ikinci konuara sahiptiler. Weser,


Elbe ve der kanalyla Polonyaya egemen oluyorlard; fa
aliyetlerini Balkanlarn snrlarna kadar uzatyorlard. te
yandan, Baltkm Rusya zerinden Konstantinopolis ve Ba
datla ilikisini salayan byk ticaret yolu, Hazar ve Kara
deniz kylarnda, onikinci yzylda Peeneklerin yerleme
sinden sonra kapanm olduundan M slman Dou ve Bi
zansla ilikilerin tekeli Akdenizin eline gemiti.
talyan lim anlarndan arpc bir biimde farkl olarak,
Hansallarn ihracat, kanlm az olarak, hinterlandndaki
tamamen tarmsal yrelerin ticarete sunabildii doal rn
lerden oluuyordu. Bunlar, hereyden nce, P rusyann
buday, Rusyann krk ve bal, Skaanianm tuzlanm
ringas, k u ru tu lm u balk, katran ve kereste idi. Ancak
bunlara, dn ham ulesi olarak gem ilerin ngiltereden
ykledii yn ile Fransz arabn tem in etlikleri Biskay
Krfezinden yklenen Bourgneufun (Tuz Krfezi) tuzu
ekleniyordu. Btn bu trafik, H ansa ticaretinin kayna
olan ve Baltk Denizi ile Biskay Krfezinin tam ortasnda
yer alan Brugesn evresinde younlayordu. Burada tal
yadan gelen baharatla, Flander ve Brabanttan gelen kuma,
Alman tacirlere sunuluyor ve onlar tarafndan Novgorod ve
Polonyann gneyine kadar iletiliyordu. B tn denizci
kentlerde bu mallar gewandschneiderlenn* maazalarnda
zengin burjuvalarn giyim-kuam iin istifleniyordu. Han
sa ticaretinin nicelii, eer Akdeniz ticaretinden fazla deil
se, kesinlikle ona eitti ama daha az sermaye gerektiriyor
du. Alp satlan ticar eyann deeri, baharat satndan
saland gibi byk krlara olanak veren trden deildi;
kk bir kazan elde edebilmek iin ar masraflar zorun
lu oluyordu. Bu nedenle, Hansa kentlerinde, ortaa ltal(*) Gvvandschneider: T e rz i- .n .

170

yasna Avrupann mal hegem onyasn salayan o gl


mal kurulular grmemiz artc deildir. Bardi ya da Peruzzi gibi firmalarla, Lbeckdeki W ittenborg, Hamburgda
ki Geldernsen ya da Rostockdaki Tlnerler gibi drst ta
cirler arasnda byk bir uurum vard ve birincilerin geli
kin ticar teknikleriyle, kincilerin basit yntem leri arasn
daki fark da ayn derecede bykt.
Almanyadan baka hibir blge, Hansam n elde etmi ol
duu ekonom ik canllk dzeyini tutturam ad. O nnc
yzylda denizci kentler, imparatorlua kent uygarln ge
lirmi olan Ren boyundaki kentlere gre ncelik kazandlar.
Almanyann byk pazar Hohenstaufenin hl etkisi altn
da olan Kln, 1250lerden itibaren Lbeck tarafndan glge
de brakld. Fakat Ren, talya ile Felemenk arasndaki belli
bal ticaret yollarndan birisi olduu iin Kln, kuzeyindeki
Utrecht ve gneyindeki Mainz, Spires, Worms, Strasburg ve
Basel gibi ticar ynden byk nem tamaya devam etti.
Ren ve Moselle boylarndaki zm balanndan ayrca nem
li lde arap ihracat oluyordu ve kapsam bakm ndan y
resel olmay hibir zaman aamam olsa da yrenin balca
merkezlerinde canl bir endstri varln srdryordu.
Gney Almanyaya gelince, her ne kadar Venedik kana
lyla Akdeniz ticaretiyle temas halinde idiyse de, Ortaala
rn sonunda elde etmi olduu refahn henz ok gerisin
deydi. Alm an tacirlerinin lgnler k en tin d e k u rd u k lar
Fondaco de i Tedeschi, hibir adan Brugesdeki gl Hansa
kontuaryla karlatrlam az. Tirol ve Bohemyadaki m a
denlerin iletilmesine henz yeni balanmt ve Salzkamm ergut ve Luneburg tuzlarnn alm-satm, deniz yoluyla
her yere ulatrlan Bourgneuf tuzuyla rekabet edemezdi.
Tunann K aradenize salad m kem m el k olana,
yalnzca Ausburg, Regensburg ve Viyana zerinden Bavyera
ve Avusturya arasndaki geie yaramak dnda kullanlm a
171

dan duruyordu; Macaristann gelimemi durum u ve Balkanlarn bilmez tkenm ez sorunlar, bu nehrin alt kesim
lerinde her trl ulam olanaksz klyordu. stelik Al
manyann ileri derecedeki siyasal blnm l, impara
torlarn zayfl ve rakip hanedanlar arasndaki mcadele,
ekonom ik hayatn gelimesi iin fevkalde elverisizdi. tal
yann daha ileri bir uygarlktan ve ktann denizle ilikisini
kolaylkla salayan coraf konum dan elde ettii avantajlar
ayrntlaryla anlatm ann yeri buras deildir.
Feodal byk lordlann engellemesiyle karlamadan, l
kenin bir ucundan teki ucuna kadar otoritesini duyurabilen Avrupadaki tek ulusal hkm ete sahip olan ngiltere,
b tn kta devletlerininkinden daha stn bir ekonom ik
ynetime sahipti. Ancak, ne endstrisi ne de ticareti bu el
verili koullardan yararlanabiliyordu. O ndrdnc yzy
ln ortalarna kadar, ngiltere esas olarak bir tarm lkesiy
di. Onbirinci yzyldan beri ktali tacirlerin k sk urad
liman Londra dnda btn kentler, III. Edwardin saltanat
yllarndan nce, retim lerini kendi hemehrileri ve evre
lerindeki krsal alann sakinlerine yetecek dzeyde tutuyor
lard. O n n c yzyln yaklak bir elli yl boyunca
Stradfordun farkl durum u dnda, krallktaki o m kem
mel yn yalnzca kendi tketim lerine ve yerel m terileri
ne yetecek kadar retiyorlard. Bu arpc anormalliin ne
deni, erken rtaalardan itibaren Flander kum ann ola
anst gelime gsterm i olm asnda aranm aldr. Felem enkteki kom ularnca geride braklan lngilizler, onlara
hammadde salamakla yetiniyorlard. Gnm zde Arjantin
Cumhuriyeti ve Avustralya, Avrupa ve Amerika iin neyse,
onlar da Flander kuma endstrisi iin ayn eydiler. O nlar
la rekabet etmek yerine, her zaman sat olan yn daha
ok m iktarda retm ekle yetiniyorlard. ngilteredeki Cis
tercian manastrlar koyun yetitiricisi olarak stnlk ka
172

zandlar. Yn ticareti Ouse zerindeki St. Ives, W inchesterdeki St. Giles, Stourbridge, Bostondaki St. Botolph,
W estminster, N ortham pton ve Bristol panayrlarnn zen
ginliini salarken, ayn zamanda kralln da gelirlerinin
byk bir ksm n temin ediyor ve lim anlarda durm adan
artan faaliyete yol ayordu.7
Ancak, artc grnrse de, ngiliz gemicilii bu lke
nin yn ihracatyla birlikte gelimedi. Her eyden nce bu
yn esas olarak kta gemilerince tanyor ve bu i onnc yzyla gelindiinde hem en hem en tam am en Ttonik
Hansann tekeline giriyordu. ngiltere krallar, ortaalarn
sonundan nce tebaalarnn tam aclk iini gelitirm ek
iin hibir giriimde bulunmadlar.8 Aksine, yabanc tacirle
ri, her trl ayrcalklar bahederek, kendi kylarna ek
mek iin pek hevesli grndler. Kukusuz onlarn bu po
litikas zellikle mal nedenlere dayanyordu. nk hzi
neleri yabanc ticaret zerine konan vergilerle ve tahtn
Londrada yerlemi serm ayedarlardan ald dn para
larla besleniyordu. O nnc yzyla gelindiinde, burada
ok sayda talyan yerlemi bulunuyordu ki bunlar Flanderde saltklar ya da dorudan Alplerin tesindeki kuma
merkezlerine ve zellikle Floransaya gnderdikleri ynn
ticareti ile mal ilemlerini bir arada yrtyorlard.
Fransann ekonom ik nitelii, Ingilereninkinden ok da
ha karmakt. Ortaalarn sonundan nce Fransa, hibir
anlam da ekonom ik bir btnle sahip deildi. Birbiriyle
7 A. Schaube, Di V/ollausfuhr Englands vom Jahre 1273, bkz. Vieneljahrscrijt fitr
social-und V/irtschafisgeschichtc, c. VI (1908).
8

1381'de b ir yasa, krallktaki ticareti yalnzca gem ilerine hak olarak tannyor
d u . A ncak b u n u uy g u lam ak im kn bulunm ad iin, eskiden o ld u u gibi
Hanse gem ilerine bavurm ak zorunlu oluyordu. Bununla birlikte 1381 Yasas,
yeni b ir politikann, devletin ekonom ik m dahalesinin habercisi olan b ir poli
tikann balangc olarak saylmaldr. Bkz. FR. alter, The Economich History
Review (1931), s. 93.

173

yabanclardan daha sk ilikisi olmayan, yan yana gelmi


belirli sayda blgeden oluuyordu. Gneyde Montpellier,
Aiguesmortes, Languedocdaki Narbonne ve hepsinden ok
Provansdaki Marsilya Akdeniz ticaretinde yer alyorlar ve
onnc yzyl boyunca Flander kuma ihracat ve baha
rat ithalatnda etkin bir rol oynuyorlard. Ancak yzyln
sonuna doru St. Louis Hallarnn baarszl ve Cenovanm rekabeti bunlarn refahn, onyedinci yzyla kadar
canlanamayacak ekilde, byk lde azaltt. Bu tarihten
sonra Marsilyann ticareti Gney Fransa ile snrl kald.
Marsilyann gerileyii, grdm z zere, onikinci yzy
ln bandan itibaren Avrupann byk antreposu olan
Champagne panayrlarnn kyle hemen hemen eza
manldr. Bu gerileyiten byk lde Paris yararland ve
Brugesle birlikte Alplerin kuzeyinde ticaret yapan talyan
firmalarnn balca merkezi oldu. Onlar buralarda ipek en
dstrisini kurdular ve zellikle bankaclkla uratlar.- An
cak Ortaalarn tarihinde Parisin oynad rol, Philip Augustus dnem inin balangcnda Fransann siyasal st n l
nn ve Fransz uygarlnn itibar ile badar nitelikte
deildir. niversitesi nedeniyle uluslararas bir kent olan
Paris, ne ticareti ne de endstrisi ile uluslararas niteliktey
di. halyanlar ve Felemenkten gelen uhaclarn dnda hi
bir yabancy kendine ekemiyordu ve her ne kadar nfusu
hzla artyor,idiyse de bunun balca nedeni siyasal m erke
zilemenin gelimesi ve sarayn varlyd. Burada onn
c yzyln sonunda var olan 282 zanaat, kk atlyeler
deki zanaatkrlarca, byk kentin ihtiyacn karlam ak
zere yrtlyordu,9 ama bunlar, pazarlarn kentin dna
9 Toplam 282 farkl zanaat, G. Fagniezin tudes sur lindustrie et la classe indust
rielle Paris au XIII et au X IV sicle, s. 7 ve devam (Paris 1877) adl alm a
sndaki listeden alnm , eanlam llarn yansra erkek ve kadn hizm etkrlar
dikkate alnm am tr.

174

geniletmek iin aba gstermiyorlard. Endstriyel bir ba


k asndan Fransa, talya ve Felemenkten farkl olarak,
ihracat bir lke deildi. Mimarlar ve heykeltralar sa
natlarn btn Avrupaya yayyorlar fakat uluslararas tica
retle onun igal ettii yer yalnzca doal zenginliklerinin
bol oluuna bal kalyordu.
Bu doal zenginlikler arasnda arap, tartmasz birinci s
ray alyordu. Ne baclk ne de arap ticaretinin, hak ettii
neme uygun bir biimde incelenmemi olmas, hem art
c hem de zcdr.10 arabn, zm retm eyen lkelerin
beslenmesinde sahip olduu yerin, Ortaalarda, zamanm
za gre ok daha byk olduu grlmektedir. zellikle, n
giltere, Almanya ve Felemenkte, varlkl snflarn olaan i
kisi arapt. Ghentde bir onnc yzyl keure' sradan bir
adam bir burjuva ile, qui in hospitio suo vinum bibere solet*11
diyerek karlatryordu, nk talyan araplar ihracata ko
nu olmuyordu, Ren ve Moselleninkiler ise snrlyd. O n
nc yzyldan itibaren Fransz araplar Kuzey lkelerinin
uluslararas ticaretinde tartmasz bir stnle sahipti. Sen
Vadisi ve Burgondiyanm araplar yalnzca Rouen gemileriy
le ihra edilir grnmektedir. Oysa Bordeaux araplar, daha
iyi kaliteleri, bol olular ve denize yaknlklarnn ulam
kolaylatrmas nedeniyle, onikinci yzyln ekonomik rnesans gelip attnda artan lde aranr olmulard. Bu a
raplar, Olron ve La Rochelle (La Rochelle ticar adyla bili
nen araplar, adn buradan almtr) limanlarndan, Gaskonya, Bretanya ve ngiliz gemileriyle ve hepsinden daha ok on10 H. Pirenne, Un Grand commerce d'exportation au Moyen Age: les vins de France,
bkz. Annales d'histoire conomique et sociale. 1933, s. 225 ve dev.; Z.W. Sneller,
W ynvaart Wynhandcl lusschcn F rankryk en de Noordelihc Nederlanden in de
tweede helft d e rX V ceuw, bkz. Bydragen voor Vaderl, geschiedenis (1924).
(*) K onuk gittii yerde hep arap ier.
11 W am koenig-G heldolf, Histoire de la Flandre, vs. c. III, s. 284.

175

drdnc yzyln ortalarndan itibaren de Hansa gemileriyle


Kuzey Denizine ve Balkm en uzak noktalarna kadar tan
mtr. Bunlar, nehirler kanalyla Avrupann ilerine kadar
nfuz etmilerdir. Ondrdnc yzyln banda Liegee y
lesine ok miktarda arap geliyordu ki, uzakla ramen Al
man araplarndan daha ucuza satlyordu.12 Onbeinci yz
yl ortalarna kadar ngiltereye tbi olan Gaskonya bu arap
lar iin daima bir ak pazar oluturuyordu. arap ticareti k
msenmeyecek servetlerin temelini atmt ve gnmzde,
ngiliz soylulan arasnda, ortaya kn buna borlu olanlar
vardr.13 Bordeaux araplarnn tanm as ii de ylesine
nemliydi ki, arap tayan filolarda geerli olan teamller
Kuzey Avrupada deniz ticaret hukukunun domasna yol a
mtr. Onikinci yzyl sonlarna doru dzenlenm i olan
Oleron Kaytlan, arap gemilerine ilikin hkm ler ieriyor
du ve bunlar ok erken tarihlerde Dammede Flander diline
evrilmi ve bu tarihten sonra da Wisbynin Deniz Hukuku
olarak bilindii Baltka kadar yaylmtr.14
Mutlu bir corafi rastlant sonucu Bourgneuf tz m aden
leri La Rochellee olduka yaknd, bylelikle tccar gemile
ri arap ve tuzu ayn anda ykleyebiliyorlard. O ndrdnc
yzyl boyunca, Hansa gemileri, Skaania kylarndaki ringa
balkl gelitike, artan miktarlarda bu krfez tuzundan
ithal ediyorlard. Bu tuz, Alm anyada bile, L uneburg ve
Salzburg tuzlalarnn tuzuyla baarl bir ekilde rekabet
ediyordu.15

12 Hoscem , Cesta episcoporum, cd. G. K urth, s. 252.


13 rnein, Bedford D k iin, G. Sco T hom son'un Two Centries o f Family His
tory (Londra, 1930) adl yaplna baknz.
14 Th. Kiesselbach, Der Ursprung der roles d'Okron und des Seerechts von Damme,
bkz. Hansische Geschichtsblatter, 1906, s. 1 ve devam.
15 A. Agats, Der hansische Baienhandel (H edilberg, 1908). H. Hausser, Le sel dans
lhistoirc ile karlatrnz, bkz. Revue tconomique internationale (1927).

176

Fransa, arap ve tuzun yansra, Artois ve N orm andiyadan tahl ihra ediyordu. Orta alarn iviti olarak ad
landrlan iviotu, Picardyde yetitiriliyor ve bunun ticare
ti Amiens ve Languedocda younlaarak Toulouseun refa
hna byk katkda bulunuyordu. ivitotu, Flander ve tal
yan kuma endstrilerinde hazr bir pazar buluyordu.
Bylece Ortaa Fransas, bir btn olarak bugnn Fran
sas na ok benzeyen bir nitelie sahipti. Endstrisi kendi ih
tiyalarna yetiyor ve Limogesin ss eyas gibi birka lks
rn dnda, Avrupa ticaretinde yalnzca nemsiz bir yer tu
tuyordu. Kuzey kentlerindeki kuma ticaretinin, Champagne
panayrlarnn gelikin olduu dnemde etkin olduu, fakat
bu panayrlarn kyle birlikte uluslararas ticaretteki
yerlerinin Flander ve Brabant tarafndan alnd dorudur.
Kralln en kuzeyindeki Tournai ve (esasen imparatorlua
ait olan) Valencinnes, kukusuz birinci dereceden tekstil
merkezleri olarak kaldlar ama Brugesin eline bakyorlard
ve Felemenkin ekonomik etki alanna dahil bulunuyorlard.
Fransann zenginlii, her eyden nce, toprann salad
bol, eitli ve mkemmel rnlerden ileri geliyordu. zellik
le, btn hali vakti yerinde ailelerin sofrasnda baharatn yamsra yerini alan arab, onu talya ile birlikte Avrupann
lks yiyeceklerinin sencisi yapyordu. Bununla birlikte,
talyadan farkl olarak, ticaret iin rettii bu mallar kendi
sinin ihra etmeyiine dikkat edilmelidir. Akdeniz ticaretinde
etkin bir yer tutan Marsilya ve Provans limanlarnn gemileri
dnda, kelimenin gerek anlamnda bir ticaret filosu yoktu.
Gaskonya Krfezi, Kanal (Man Denizi) ve Kuzey Denizinde
gemicilii, hemen hemen tamamen Baskllar, Breonlar, lspanyollar ve Hansallar gibi yabanclara brakmlard. Ancak
Fransada, ne ticar ne de endstriyel byk servetler yoksa
da, Yz Yl Savalar felketine kadar, bunu telfi eden ve hi
bir yerde bulunmayan bir refah ve istikrar yrrlkteydi ve
177

Fransz uygarlnn onnc yzyldaki parlak gelimesin


de hi kukusuz bunlarn pay vard.16
Ispanyada krallklar, Arap fatihlerini lkeden kovmaya
baladklarnda, iktisat tarihinde giderek arlan bir rol oyna
maya baladlar. Araondaki Barselona, onnc yzyl
dan itibaren giriimci ruhu ve cesur denizcileriyle tann
yordu. Reconquista'dan sonra orada kalan Yahudiler saye
sinde kent, deniz ticareti iin yeterli sermayeye sahip oldu
ve hzla talyann ticar tekniklerini rendi. Balangta
eski Venedikliler gibi kle ticaretiyle de uratlar ki, Ms
lm anlarla yaplan sava bu i iin onlara bol m iktarda
Maripli Arap esir salyordu. Aragon krallarnn Sicilyaya
mdahalesi, doal olarak onlann bu lke ile olan ilikileri
ne taze bir itici g kazandrrken, Katalanlarn Yunanis
tana ve bir sre sonra Ege adalarna maceral seferleri, sa
va ve ticareti bir arada yrten Barselonallarm Dou ile
yaptklar ticareti kamlad.17 O ndrdnc yzyln ban
dan itibaren bunlarn tekneleri Cebelitark Boazmn tesi
ne geme cesaretini gsterdiler. Brugesde, Atlanik kylar
boyunca ky ticaretiyle megul olan ve balca madenler ile
Ortaalarn sonunda Felem enk kuma retim inde kullan
lan ngiliz ynnn yerini alacak olan spanyol ynn ih
ra eden Portekiz ve Galicia gemilerine rastladlar.
Ortaalarn uluslararas ticaretini besleyen nesneleri dik
kate aldmzda, endstri rnlerinin, baharat, arap, msr,
tuz, balk, ve yn gibi tarmsal rnlerden ok daha az oldu
u grlecektir. Yalnzca kuma, nce Felemenk daha sonra
Floransann kuma, byk bir ihracat ticaretinin olumas
na yol at. Dokunm u ipekliler ve talyada retilen lks
16 F Lot, Vital des paroisses et des je u x de 1328, bkz. Bibliothque de l'cole des
Chartes, c. XC (1929), s. 405'e gre (bugnk snrlarna gre) F ransa'nn n
fusu 1328 ylnda, olduka yksek bir say olan 23-24 m ilyonu bulm utu.
17 Sayous'un d rdnc blm 38 nolu dipnottaki m akalesine baknz.

178

nesnelerin ihracat kapsam olarak snrlyd ve hemen hemen


btn endstri dallan (anak-mlek, mobilya, ayakkab, gi
yim, mutfak eyalar ve her trden alet) kentlerin snrlan
iinde kalyor, yerel pazan beslemekten teye gemeyecek
ekilde kentlerin zanaatkrlannn tekelinde bulunuyordu.
Ancak baz belirgin istisnalara iaret edilebilir. Almanyada
Hildesheim ve Nurembergde, Meuse Vadisinde, Huyda ve
hepsinden ok Dinantda metal iletmecilii, uluslararas ti
carete katkda bulunacak lde gelimiti. D inantn, Dinanderies adyla bilinen bakr eyalan Avrupa apnda rte
sahipti. Her eye ramen, modern dnyann ekonomisiyle,
Ortaalarn ekonomisi arasndaki en byk farkllklardan
birisi, ortaa m etalrjisinin ilkel gelimesinde grlebilir.
Tirol, Bohemya ve Carinthiann m adencileri, en ilkel bir
yntemle dalar delmek iin bir araya gelen kyllerden
baka bir ey deillerdi. Onbeinci yzylda komu kentlerin
kapitalistleri bunlar zerinde kontrol kurdular ve madenci
lii gelitirdiler ama o zaman bile madencilik pek nemsiz
di. Liege evresinde, onikinci yzyln sonlarndan itibaren
km rn kullanlmaya balanlmasna ve bir sonraki yzyl
da Liegeli madencilerin, maden ukurlarndan suyu boalt
mada, maden kuyular kazmada, toprak altnda tneller a
ma sanatnda dikkate deer beceriler kazanmasna ramen,
km r endstrisi daha da az gelimiti. nk daha yzyl
lar boyu, lerra tigra (siyah toprak) ok bol olduu yrelerde
yalnzca ev iinde kullanlyordu.18 ktisat tarihinde yeni bir
r aacak olan, demirin ergitilmesinde km r kullanlma
s, onsekizinci yzyla kadar gereklemeyecekti.
Akdenizden Baltka, Atlantikten Rusyaya kadar Avru
pann tm , onnc yzyl iinde uluslararas ticarete
18 O rtaalarda k m r m adenciliinin kkenine ilikin alm alarn bulunm ay
k arsn d a J.A . N ef, The Rise o f the British Coal Industy, 2 c., (L ondra,
1832)'ye bavurulabilir.

179

ald. Bu ticaret, Kuzeyde Felemenk, Gneyde talya ol


mak zere balca iki merkezden deniz kylarna ulat ve
buralardan da baarl bir ekilde ktann ilerine ilerledi.
ok kt deiim koullan, yetersiz ulam olanaklar, ge
nel gvensizlik ve yeterince rgtlenmemi para sistemi gi
bi stesinden gelmek zorunda kald btn glklerin
nda, elde edilmi olan sonularn bykln takdir
etmemek olanakszdr. Bu sonular, mal! nedenlerle tacirle
rin korunmas dnda, hkm etlerce hibir katkda bulu
nulm am as nedeniyle daha da dikkate ayandr. Bylece
uluslararas ticaret alannda salanm olan baar, yalnzca
tacirlerin bizzat kendilerinin enerji, giriim ruhu ve beceri
leriyle aklanabilir. Bu balamda Avrupann nderleri olan
ltalyanlar, Msr ve Pers uygarlnn antik Yunan zerinde
ki etkilerine benzer ekilde, daha ileri uygarlklarndan et
kilendikleri M slm anlar ve Bizanstan kukusuz ok ey
renm ilerdi. Yalnz ltalyanlar, i m cadelelerin iddeti
ynnden de kendilerine ok benzedikleri Yunanllar gibi,
dn aldklarn zmseyip gelitirmekte gecikmediler. Ti
car irketler kurdular, krediyi buldular ve paray eski d u ru
m una ykselttiler; ve ekonom ik yntem lerinin Kuzey Av
rupadaki yayl, onbe ve onaltnc yzyllarda hm anizmann yayl kadar arpcdr.
Sonu olarak, balca zelliklerine ana izgileriyle dein
me giriiminde bulunan bu uluslararas ticaretin boyutlar
hakknda insan, olduka tam ve doru bir tahm inde bulun
mak isteyecektir.19 Bilgilerimizin eksiklii, m aalesef bizi,
bylesi bir tahmine ulamak um udundan vazgemeye zor
lamaktadr. Bunu m odern ticaretle karlatrm ak elbette
sam a olurdu. M odern bilim in btn olanaklarna sahip
olan gnm z ticaretiyle, Ortaalar ticareti arasnda bir
19 Bu k o n u da Kulischer, a.g.e., c. I, s. 263 ve devam na baknz.

180

karlatrma m m kn deildir. Birincisinin m teriler top


luluu yz milyonlarla, ikincisininki ise birka dzine mil
yonla ifade edilebilir ve bir tek yirminci yzyl gemisinin
tonaj, onnc yzyldaki Venedik ya da Ceneviz filosu
nun toplam tonajna eittir. Ortaa ticaretinin nem ini,
onbeinci yzyl sonras ticaretle ilikisi asndan tahm in
etmeye alma giriiminin de salayaca bir yarar olamaz.
Her ne kadar aradaki fark daha az belirginse de, srf Hint
adalarnn ve Amerikann kefi nedeniyle yine de olduka
byktr. Ortaa ticaretinin, onalt ve onyedinci yzylla
rn ticaretinin bete biri kadar olduu varsaylmsa da, sa
ysal verilerin yokluunda bu anlamsz bir formldr. Bize
gerekli olan bu ticarete ilikin istatistiklerdir, oysa bunlar
yaklak olarak bile ortaya konamamaktadr. Syleyebilece
imiz tek ey, Ortaa ticaretinin hacminin, Venedik, Cenova ve Bruges lim anlarnn, Dou Akdenizdeki Italyan kolo
nilerinin, Hansa kentlerinin gemiciliinin ve Cham pagne
panayrlarnn gelimesinin yeterince tanklk ettii byk
lkte bir ticar faaliyete uygun dtdr.

2. Uluslararas Ticaretin Kapitalist Nitelii20


Teleskopun yanl ucundan baktklar, yani yirminci yzy
ln gzyle baktklar iin Ortaa ticaretinin nemsiz ol
20 Bibliyografya: G. von Below, Grosshamller und Kleinhndler im Deutschen Mittelalter, bkz. Probleme der Wirtshaftsgeschicte (Tbingen 2nei ed. 1926); E Keutgen, Der Grosshandel im Mittelalter, bkz. Hansische Geschichtsblattcr (1901);
H. Sieveking, Die hapitalische Entwickelung in den italienischen Stdten des M ittclalters, b k z. Vierteljahrscrifl f r Social-und W irtschaftsgeschichte, c. V ll
(1909); S. Strieder, Studien zu r Geschichte kapitalistischer Organisationsformen
(M nih, 2nci bask 1925); G. L uzzatto, Piccoli e grandi mercanti nellecilta italiene del Rinanscimento, bkz. Volume commemorativo in onore del Prof. Giuseppe
Prato (Turin, 1930); W. Som bart, Kapitalismus, bkz. s. IX; H. Pirenne, Les itapes de l'histoire sociale du capitalisme, bkz. Bulletin de la Classe des Leures de
l'Academie royale de Belgique, 1914.

181

duunu iddia eden iktisatlar, bu iddialarm desteklemek


iin, Avrupada Rnesanstan nce kapitalist bir tccar sn
fnn var olmayn delil olarak gstermilerdir. Bunlar, bir
ka talyan irketi lehine bir istisnay kabul etmeye hazr
olabilirler, ancak istisna yasann varln ispat eder. O rta
alarn tipik tccarnn, kr dncesi ya da kendini zen
ginletirmek arzusu olmayan ve yalnzca hayatn kazanm a
y dnen basit bir tacir olduu bile ileri srlm tr.
Kentlerin kk burjuvalar arasnda bu trden perakende
ci tacirlerin bulunduu kukusuz inkr edilemez, ancak i
lemlerini anlatmakta bulunduum uz bankerleri ve ihracat
lar bunlarn dzeyine indirgemek tuhaf olurdu. Yalnzca,
nyargl bir kuram nedeniyle gzlerini geree tam amen
kapam olanlar, ekonom ik rnesansn balamasyla birlikte
ticar kapitalizmin nem ve etkisini inkr edebilirler.
E lbette, ayn zam anda birbirlerinin nedeni ve sonucu
olan kapitalizmle byk apl ticaret btn lkelerde ayn
tarihte ortaya kmad ve her yerde ayn hzla gelimedi. Bu
balam da, Renin tesindeki Almanya, tartm asz Avru
pann ve her eyden nce talyann gerisindeydi. Kukusuz
bunu dikkate almadklar iindir ki, pek ok Alman bilgini,
kendi gemileri asndan ksmen doru olan sonulardan
aceleci genellemelere gitmilerdir. almalarnn isel de
eri, onlarn abartm alarnn dzeltilebilmesi iin, yalnzca
ayn yntemlerin, gelimenin Almanyadan daha hzl ve or
taa ekonomisinin gelimesinin en eksiksiz olduu lkele
re uygulanmasnn zorunluluu anlalana kadar, bu genel
lemeler taraftar salamtr.
Ortaa kaynaklan, kt da olsalar, onikinci yzylda kapi
talizmin varln, kukuya yer vermeyecek ekilde belirti
yorlar.21 O zam andan balayarak uzun mesafeler arasnda
21 Tacirler ve Burjuvazi blm ne baknz.

182

yaplan ticaret, tartm asz nem li servetler yaratm tr.


Godricin yks daha nce aktarlmt. O nu harekete geti
ren ruh, kelimenin tam anlamyla, btn zamanlarn o kapi
talist ruhuydu. O dnyordu, hesaplyordu ve tek amac
krn artrmakt.22 Bunlar, ne de olsa, kimi ekollere bal ta
rihilerin byk bir m uamma haline getirdikleri, oysa her
eye karn, insann sahip olma igdsne bal olduu
iin, farkl gelime derecelerinde de olsa, temelde ayn olan
kapitalizmin asli nitelikleridir. Godric de herhangi bir a
dan istisna olamazd. Bu skoun yksn bize ulatran
ans, ayn ekilde bir Venediklinin ya da Cenevizlinin yk
sn de bize aktarabilir ve bu insanlarn gelimeleri iin ola
anst uygun olan bir ortam iinde ayn kolaylklarn on
lar iin de seferber edilm i olduunu bize gsterebilirdi.
Godricin asl ilgin yan, (yaam yksn yazann zellik
le belirttiine gre) o zamann btn macerac tacirleri iin
de geerli olan o ruh halidir. O, ilkin deniz kylarnda ve
sonra kta ilerine yaylan ticaretin yaratt yeni zengin bir
tipti. Bunlardan pek ou, onikinci yzyln sonundan nce,
22 kinci blm 7 nolu d ipnotta belirtilen Libellusdan alm an aadaki para bu
d u ru m u so n u n a kadar kam dam aktadr: "Sic puerilibus annis sim pliciter dom i
transacis, coepit adolescentior prudentiores vitae vias excolore et docum enta
saecularis providentiae sollicite et exercilate perdiscere. U nde n o n agriculturae delegit exercitia colere, sed potius quae sagacioris anim i su n t redim enta
stu d u it, arripiendo exercere. H ine est quod m ercatoris aem ulatus studium co
epit m ercim onii frequentare negotium et prim itus in m inoribu s rebus quidem
et rebus pretii infrions coepit lucrandi officia discere. P ostm odum vero pau latim ad m ajoris pretii em olum enta adolescentiae suae ingenia prom overe (s.
2 5 )... U n d e et m ercan d i gratia freq u e n te r in D aciam ib at et aliq u o ties in
Flandriam navigii rem ige pervolabat, et dum opp o rtu n itas juvabat, littora m a
rina circuicns, m ultoties ad S cotorum fines deveniebal. In qu ib u s singulis terrarum finibusahqua rata et ideo pretiosiora reperiens, ad alius secum regiones
transtulit, in quib u s ea m axim e ignota fuisse persensit, quae a p u d indigenas
desiclerabiliora super auivm cxliterant; et ideo pro his quaeque alia, aliis terrarum incolis concupiscibilia, libentius et studiosissim e com m u tando com parabat. De quib u s singulis negotiando plurim um profecerat e t m axim as opum divitias in sudore v u ltu s sui sibi perquisierat, quia hie m ulto venundabat quod
alibi ex parvi pretii sum ptibus congregaverat (s. 29-30)."

183

hem talyada hem de Flanderde m ek gsterilebilir23 ve ti


car kapitalizmin o tarihteki nemine bundan daha arpc
bir delil bulunamaz. nk hatrlanm aldr ki, bizce bili
nenler onlarn temsilcilerinin yalnzca ender rnekleridir.
Daha nce gsterilmi olduu gibi, bu kapitalistler, o
unlukla, ticar hayat canlanmaya baladnda ie servetle
riyle deil, fakat enerji, zek ve macera akyla atlan ve ay
rca, hi kukusuz, pek fazla vicdan rahatszl duymayan
ayk takm arasndan ktlar. Pek oklar, ansn yard
myla, onyedi ve onsekizinci yzyllarda pek ok kolonizatr ve korsannkine benzer ekilde servetlerini yaptlar. Ye
rel pazarlarn kk perakendeci tacirleriyle bu maceraclar
arasnda ok byk fark vardr. Bu maceraclarn iinde yer
aldklar, erken Ortaalarn lonca ve birliklerinin tek ama
c, uzak mesafe ticaretinin gereksinm elerini yerine getir
mekti. Balangtan itibaren bu iin kr elbette ok byk
t. Birka yz pound baharatn ya da birka dzine deerli
kuma lopunun sat, henz rekabet ve piyasa fiyat olma
d ve bu erken dnemlerde, talep her zaman iin arzdan
kesinlikle fazla olduu iin haydi haydi kazanlyd. Bu ko
ullarda, ne ulam masraf ne de ok saydaki gei resmi,
ne kadar yksek olursa olsunlar, byk krlarn gerekle
mesini nleyemiyordu. Zengin olmak iin gerekli tek ey,
kararl arkadalarla bir ortaklk kurm ak, onlarla birlikte ih
ra edilebilecek eyann ucuza satn alnabilecei yerlerin
yolunu tutm ak ve sonra bu eyay sat yerine gtrmekti.
Kimi zaman bir yrede, kimi zaman bir baka yrede yay
gn olan ktlk da, ok az bir ey karlnda byk kazan
lar salama konusunda belli bir olanak veriyordu.24 Alk
tan len insanlar, bir torba tahln fiyat zerinde pek fazla
23 Kredi ve Para Alverii: Tacirler ve Burjuvazi; Kcnsel K urum lar ve H u k u k
blm lerine baknz.
24 E C urschm ann, Hungersnte im Miuelalter, s. 132 ve dev. (Leipzig, 1900).

184

pazarlk etmezler ve tacirlerin ise bu insanlarn felketin


den yararlanmak konusunda hibir vicdan duraksam alar
yoktur.25 Onikinci yzyln bandan itibaren, bu tacirlerin,
ktlk zam anlarnda tahl vurgunculuu yaptklar konu
sunda kaynaklar kukuya yer brakmyor.
O dnemin ticaretinin sunduu saysz frsatlardan yarar
lanmak iin, enerji ve zek ile desteklenen iradeden baka
bir eye ihtiya yoktu. Ortaalarn byk tacirlerini m j
deleyen bu kiilerin, ilerine kiisel servetlerle baladklar
na inanm ak iin hibir neden yoktur. Bunlar, balang
sermayesini salamak iin topran satan ya da gelirlerini
ticarette riske atan byk m lk sahipleri olarak dnmeyi
brakmalyz. Bunlarn pek ou, ilk sermayelerini, gemici
ya da dok iisi olarak iglerini kiraya vererek ya da tc
car kervanlarnda alarak salamlard. Bakalar, evrele
rindeki bir lorddan ya da herhangi bir m anastrdan biraz
dn alarak krediye bavurmu olmaldrlar. Yine bakala
r, ie paral asker olarak balam, talan ve yamadan elde
ettiklerini ticarette kullanmlardr. G nm zdeki byk
servetlerin yks, bunlarn oluum unda ansn oynad
roln pek ok rneini bize vermektedir. Toplumsal haya
tn kendisini ansn etkisine daha ok at bir ada, ayn
eyin meydana gelmi olmasn varsayabiliriz. rnein, ba
arl korsan seferlerinin, Pisa ve Cenoval tacirlerin atalar
na salam olduu zenginlii bir dnn. Son olarak, bu
ilk ticar sermayeyi salamada birlik kurm ann oynam ol
duu byk role gereken nem verilmelidir. Lonca ve Hansalarda almlar ortak yaplyor ve limanlarda gemiler birka
ortak tarafndan kiralanyordu. Herhalde, ilk profesyonel
tacirlerin mesleklerine tam olarak nasl baladklar konu

25 23 n o lu d ip n o tla geen desiderabiliora sper nurum (altndan daha ok arzu


edilen ey) eyalar h akkndaki cm leye baknz.

185

sunda bilgisiz olabilirsek de, en azndan kesinlikle biliyo


ruz ki bunlarn zenginlie trm an pek hzl olmutur.
Bu tacirlerin pek ou, daha onbirinci yzylda, byk
lordlara ok miktarda bor verebilecek, bulunduklar kent
te kendi keselerinden kilise yaptrabilecek ve gei resm in
den azat edilme hakkn lordlardan satn almaya yetecek
kadar kr salamlard. ok sayda kent ve kasabada orta
snfn douunu gerekletiren ve besleyen bunlarn fonla
ryd. Bunlarn ticar birlikleri, bir tr resm belediye yne
timi oluturuyordu. Saint-Om erde, tccar loncas (gild),
valinin de onay ile (1072-83), kent surlarnn yapm ve
sokaklara kaldrm ta denmesi iin zorunlu masraflarn
bir ksm ndan kendini sorum lu tutuyordu.26 Lille, Andenarde, Tournai ve Bruges gibi baka yerlerde kentin mal
ynetimi iinde yer alyorlard.27 Bundan baka, tacirlerin
saladklar krlar, hibir ekilde btnyle eya ticaretine
yatrlmyordu. Bunlarn pek ou, eya ticaretinin yarara
para ticaretiyle de urayorlard. Hem talyada hem de Felem enkte, aralarndaki en zenginlerin onikinci yzyldan
itibaren giritikleri ve krallarla feodal byk lordlara nem
li miktarlarda bor vermelerini salayan mal ilemler ko
nusunda baka yerde sylenmi olanlar tekrarlamak gerek
sizdir. Buna ek olarak, btn tacirler, pek bol olan ihtiyatla
rn, yatrmlarn en salam olan topraa yatrmaya devam
ediyorlard. Onikinci ve onnc yzyllar boyunca kent
lerin arazisinin ounu bunlar ele geirdiler.28 Srekli nfus
art, bunlarn arazilerini inaat alanlarna dntrerek,
elde ettikleri rant ylesine artrd ki, onnc yzyln
26 G. Espnas ve H. Pirenne, Les costumes de la p id e marchande d Saint-Omer,
bkz. Le Moyen Age, 1901.
27 H. Pirenne, Les priodes de lhistoire sociale du capitalisme, s. 282 ve devam .
28 Toprak ve Krsal Snflar b lm nn sonuna baknz ve H. Pirenne, Les villes
du Moyen Age, s. 168 ve devam .

186

ikinci yansndan itibaren pek oklan ticareti brakarak ran


tiye (otiosi, huiseux, lediggangers) haline geldiler. Bylece
m tedavil serm ayenin top rak tan kaynaklanm as yerine,
tam tersine, orta snfn topraa dayanan ilk servetlerinin
aralar domu oldu.29
Her zaman olduu gibi, bu yeni zenginler ksa srede ka
pal gruplar haline geldiler. Londradaki Flander Hansasnn tz (1187den nce) btn perakendeci tacirlerin
yansra trnaklar mavi olanlarn yani kum a endstrisin
de alanlarn birlie girmesini yasaklyordu.30 Byk apl
ticarete g irebilm ek, im di b u n u tek elin d e b u lu n d u ra n
gruplara balyd. Bu i imdi kentlerde, sradan insanlar
darda brakmaya ve onlar perakende ticaret ya da el zana
atlar iinde tutmaya kararl zengin ve kibirli bir patrisyenler grubunun elindeydi. Ekonom ik rnesansta ba eken
btn bu yrelerde byk ve kk ticaret arasnda arpc
bir kartlk vard. Byk ticaretin kapitalist nitelii inkr
edilem ez.31 Flander ve Brabant kentlerini ham m adde ile
besleyen yn ithalatlar, bir seferinde yzlerce top kuma
satan kum a tacirleri, Dou Akdeniz lim anlarnda ticaret
yapan Venedik, Cenova ve Pisal gemi sahipleri, Lombardiya ya da Floransann, ubeleri btn Avrupaya yaylan ve
ticaretle bankacl bir arada yrten firmalan, eer kapi
talist deilse neydiler?32 Perakende ve toptan ticaret arasm29 G. Des Marez, La proprit foncire danslts villes du Moyen Age, s. 11 vc dev. G.
Espinas, La vie urbaine de Douai, c. 111, s. 578 ve i y 4de kentteki iki uhac Je
ah n s de France ve Jakem es li Blons tarafndan satn alnan evlerin listesine ba
knz.
30 H. P irenne, La hanse flam ande de Londres, s. 81.
31 O n n c yzyln talyan belgelerinde capital kelim esi, s rek li olarak, ie
yatrlm para anlam nda kullanlm aktadr.
32 Cenoval Zaccarian n gz kam atran serveti ko n u su n d a, B raianu, a.g.e., s.
138 ve dev. ile Roberto Lopez, Genova marinara ne! duecento Benadetlo Zacca
ria, ammiraglio e m enante, M essina-M ilan, 1933e baknz.

187

daki ayrmn kesin olmad dorudur. Pek ok tccar ikisi


ni birlikte yrtyordu. zellikle Almanyada, Flanderden
kuma ithal eden terziler (gewanschneider), bunu dkkn
larnda arnla satyor,33 Floransada da Arti di calimala'mn
pek ok acentesi ayn eyi yapyordu.34 Kukusuz ticar uz
manlama da henz yeterince belirgin deildi. Tccar, yete
rince kazanl bir kr garantiledii srece, kendisine sunu
lan m allan, koullara bal olarak ithal ediyordu. Ancak b
tn bunlar, ticar kapitalizmin yalnzca piyasa ve an top
lumsal koullarnn empoze etlii durum a kendisini uyarla
dn gstermektedir.

33 Bkz. daha nce bahsedilen m uhasebe defterleri, s.143-144.


34 A. Sapori, Una compagnia di Calimala.

188

ALTINCI BLM

Kentsel

Ek

o n o m

ve

ENDSTRNN DZENLEN

. Ekonomik Merkezler Olarak Kentler.


Kentlerin Besl en m e si 1
Onbeinci yzyla kadar ve bu yzyl boyunca ticaret ve en
dstri merkezleri yalnzca kentlerdi. O derecede ki, endstri
ve ticaretin ak alanlara kamasna izin verilmiyordu. Kent
lerle kyler arasnda kesin bir iblm vard, kinciler yal
nzca tarmla, birinciler ise ticaret ve el sanatlaryla ura
yorlard. Bylelikle kentler, ekonom ik etki alanlarnn yar
apyla orantl bir nem kazanyorlard. Bu kuraln pek az
1 Bibliyografya: G. Espinas, La vie urbaine Douai, Paris (1913), 4 C .; W.S. Unger,
De levensmiddelen Vooziening der Hollaendsche sieden in de m iddleeuw en (Am s
terdam , 1906); J.G . Van Dillen, Het economiscl karakter der middleeuwschc stad
(Am sterdam , 1914); P Sander, Die reichsstadtiiche Haushaltung Nrnbcrgs, 143140 (Leipzig, 1902) s. c.; K. Bcher, Die Bevlkerung von Frankfurt am Main im
X IV und X V Jahrhundert (Tbingen 1886); J. Jastrow, Die Volkszahl Deutscher
Stdte zu Ende des Mittelalters, (Berlin, 1886); H. Pirenne, Les dnombrements de
la population dYpres au X V sicle, bkz. Viertaljahrsrift f r Social-und Wirtschafts
geschichte c. 1, (1903); J. Cuvelier, Les dnombrements de foyers en Brabant, XIVXVI sicles, (Brksel 1912); G. Pardi, Disegno dlia storia demografica di Firenze,
bkz. Anehivio storico italiano (1915); Buna Kulischer, a.g.e., c. 1, s. 164-165i ek
leyiniz ve ay n ca ehirler blm ndeki bibliyografyaya baknz.

189

istisnas vard, belki de Roma, Paris ve Londra gibi srasyla


Kilisenin ba ve iki byk kralln hkm darlarnn ika
metgh olarak baka trl sahip olabilecekleri etkiden ok
daha fazlasna sahip olan bu kentten baka istisna da yok
tur. Ortaalarda devlet henz yeterince merkezlememiti
ve hkmetlerle ynetim, bizim modern bakentlerimiz ya
da antik dnyann kentleri gibi kentsel merkezlerin oluma
sna olanak verecek lde biimlenmemiti. En ok birka
piskoposluk kenti, piskoposluk blgesinin merkezi olarak
konum larn, gnlk faaliyetlerini aratmasa da artran bu
avantajlarna borluydular. Hibir yerde, dinsel bir kurum
kendi bana kent hayatnda byk gelimeler yaratmaya ye
terli deildir. Kent ahalisinin yalnzca bir manastr ya kated
ralin ihtiyalarn karlamaya yneldii yerler, hibir zaman
ikinci dereceden bir kasaba olm aktan teye geememitir.
Almanyadaki Fulda ve Corbie, Felemenkteki Stavelot ve Terouanne, ngilteredeki Ely, Fransann gneyindeki Luxeuil,
Vezelai ve pek ok baka city hatrlamak yeterlidir.
Ortaa kentinde, ruhbann yabanc bir unsur olduu b i
linen bir gerektir. Sahip olduklar ayrcalklar onlar kent
hayatn paylamaktan alkoyuyordu. Ticar ve endstriyel
bir nfusun iinde onlarn ekonom ik rol yalnzca bir t
ketici rolyd. Soylulara gelince, yalnzca Akdeniz kyla
rnda, talyada, Fransann gneyinde ve Ispanyada bunla
rn bir ksm -kentlerde yayordu. Bu olgu, kukusuz, bu
lkelerde gelenein korunm asyla ve bir lye kadar da
Roma m paratorluunun buralarda damgasn ylesine de
rin vurduu kentsel nitelikle, ilgiliydi. Buralarn soylular,
hibir zaman, klerinin en youn olduu dnem de bile,
antik kentlerin bulunduu yerleri terk etm ediler ve kent
hayat canlandnda da buralarda yayorlard. O turduklar
evlerin atlarnn ta tepesine, pek ok eski Toskanya kenti
nin canllna hl ok eyler katan o kuleleri yaptrdlar.
190

Gerekte bunlar, ou kez ticari ilerle ilgilendiler ve gelir


lerinin bir ksmn bu ie yatrdlar; Venedik ve Cenovada
deniz ticaretinde kmsenmeyecek yerler tuttular. talyan
kentlerinin siyasal ve sosyal m cadelelerinde oynadklar
nemli rol harlatm ak gereksizdir. te yandan Kuzey Av
rupada soylularn hem en hepsi, krsal yrelerdeki atolar
na yerlemek zere kentleri terk ettiler. urda burda bir
valye ailesinin, soyutlanm ve burjuva toplum unun orta
snda yolunu arm bir durum da bulunm as yalnzca is
tisna koullarda sz konusudur. O rtaalarn sonundan
nce, yani o zamana gelindiinde artk daha az kavgac ve
daha fazla rahat dkn olan aristokrasinin kendisi iin
kentte lks evler kurmaya balamasna tank olunmaz.
Bylece Ortaa kenti, esas itibariyle burglunun bulundu
u bir yerdi; onlar iin ve onlarn yznden vard. Kendi
karlar ve yalnzca kendi karlar asndan kentsel kurum
lan yaratlar ve ekonomisini rgtlediler. Bu ekonomi el
bette, adna ilev grd nfusun az ya da ok kalabalk
olmasna ya da ticaret ve endstriyle az ya da ok urama
sna gre, az ya da ok gelimiti. Onu, sanki her yerde ayn
imi gibi tanmlamak ve yar krsal bir bourg'un rgtlenii
ya da Main zerindeki Frankfort gibi ikinci derecede bir
kentin rgtlenii, Venedik, Floransa ya da Bruges gibi bir
metropole sanki yeterli olabilirmi gibi, tm n tek bir tipe
indirgemek yanl pek sk yaplmtr. Belirli bir Alman eko
lnn pek byk bir dirayet ve bilgiyle gelitirmi olduu
Staadwirschaft (kent ekonomisi) kukusuz gerein belirli
grnmlerine uygundur, ama pek ok baka gerei gr
m em ezlikten geldii iin, ok nemli bir dzeltm e yapl
makszn onu kabul etmek olanakszdr. Tekrar etmek gere
kirse, bu grn sahipleri fikirlerinin temelini, gereinden
fazla Almanyaya dayandrmlar ve Renin dousundaki ba
z yerler iin geerli olan sonulan, keyf olarak Avrupann
191

tm ne yaygnlatrmlardr. Kentsel ekonomiye ilikin ye


terli bir fikir edinebilmek iin, tam tersine, bu ekonomi, en
yksek gelimesini gsterdii evre iinde incelenmelidir.
Aktr ki, bu ekonom inin en acil ihtiyac nfusa yiyecek
bulmakt. Nfusun bykln belli bir dorulukla kes
tirmek ise maalesef olanakszdr. Onbeinci yzyla kadar,
hibir istatistik! veriye sahip deiliz ve o dnem iin sahip
olduum uz veriler bile yetersiz ve ak olm aktan uzakt.
Bununla birlikte, bu veriler zerinde yaplan titiz ve eksik
siz almalar, Ortaa kentlerinin ok seyrek nfuslu ol
duklar sonucuna ulamamz hakl gsterir. Garip grne
bilirse de, 1450 ylnda N urem bergin yalnzca 20.165,
1440ta F rankfortun yalnzca 8.719, Baselin 1450lerde
yaklak 8.000, sviredeki Friburgun 1444te yalnzca
5.200, 1475lerde Strasburgun yalnzca 26.198, onbeinci
yzyln ortalarnda Louvain ve Brkselin srasyla 25.000
ve 40.000lik nfusa sahip olduklar saptanmtr.
Bunlar ok uzun sredir, her trl ihtimali gze alarak ka
bul edilegelmi olan hayal saylardan ok farkldr. Zira, onikinci yzyldan onbeinci yzyla kadar olan dnemin Avru
pasnn, yirminci yzyldaki kadar insan besleyebileceini
iddia etmediimiz srece, o zamanki ve gnmzdeki kent
sel nfus arasnda bir paralellik kurmann olanaksz olduu
kolaylkla kabul edilecektir. ou kez, bilgisinin gc, yllar
dr hrm et grm olmasyla kantlanmaya allan, fakat
saysal kesinlikten uzak olan veriler de eletiriye kar dura
mazlar. Onbir yllk arayla (1247-58) iki belge, Ypresin nfu
sunu srasyla 200.000 ve 40.000 olarak verirler, oysa hibir
zaman nfusun ikinci saysnn yansn bile bulup bulmad
kukuludur. Kesinlikle gvenilebilecek saymlar bize, 1412
ylnda kentin nfusunun 10.736 kii olduunu gsteriyor.
Nfusun bu dnemde ok azalm oluu, onnc yzyln
sonunda, endstriyel zenginliinin en yksek olduu d
192

nemde kentin nfusunun 20.000 dolaylarnda olabileceini


varsaymamz hakl klmaktadr. 1346 ylnda, 4.000 dolayn
da dokumacnn alug Ghentin, dokumaclarn alileleriyle
birlikte kentin nfusunun drtte birini oluturduunu kabul
edersek, yaklak 50.000 kiilik nfusa sahip olmas m uhte
meldir.2 Kukusuz Bruges daha az nemli deildi. talyada,
Batnn tartm asz en byk kenti V enedikin n fu su
100.000in altna dm olamaz ve muhtemelen Floransa,
Milano ve Cenova gibi kentlerin nfusundan da bu say pek
fazla deildir.3 Her ey dikkate alndnda, ondrdnc yz
yln banda, en byk kentsel topluluun, en ok 50.000
il 100.000 kiilik bir nfusa, yalnzca ender durum larda
ulaabildii, 20.000 nfuslu bir kentin zaten byk kent sa
yld ve pek ok durum da kentlerin nfusunun 5.000 ile
10.000 arasnda oynam olmas ok muhtemeldir.
Bu tahm inlerim izin balang noktas olarak ondrdnc
yzyln ban alyorsak, bunun nedeni, bu tarihin, hemen
hem en her yerde kent nfuslarnda bir duraklaya iaret
etmesindendir. O zamana kadar nfus srekli bir art gs
termitir. Kent hayatnn ilk merkezleri kukusuz, kent s
nrlarnn kesintisiz gelimesinden de aka anlald gi
bi, hzla bymlerdir. rnein Ghentin snrlar, kentin
etrafnda oluan varolar iine alacak ekilde, 1163, 1213,
1254, 1269 ve 1299 yllarnda srekli genilemitir. Son ge
nileme srasnda ina edilen surlarn, uzun bir sre, iinde
kurulacak yeni sem tleri kapsayabilecek ekilde geni bir
2 G. Espinas vc H. Pirenne, Recueil de documents reallifs a l'histoire de l'industrie
drapire en Flandre, c. Il, s. 637.
3 D avidsohn, Forschungen zu r Geschichte von Florenz, c. II, 2nci ksm , s. 171e
gre, F loransa'nm nfusu 1280de 45.000, 1339da 90.000 dolaylarndadr. E
Lot, V ital des paroisses et des jeux, a.g.e., s. 300e gre ise on d rd n c yzyln
banda, Fransada Paris dnda hibir ehir, 100.000 nfusa ulaam am t. Pa
rise gelince, eer b u ken t iin verilen aile says doru ise, n fu su n u n 200.000
kadar olabileceini dnebiliriz.

193

alan iermi olmas durum u, gelecekte yeni gelimelerin


m utlaka beklendiinin bir gstergesidir, ancak bu yeni
semtler kurulmamtr. nk nfus duraanlamtr. N
fusun ileriye doru gelim esini yeniden kazanm as iin
onaltnc yzyla kadar beklememiz gerekecektir.
Kentler, beslenm eleri iin, hem evrelerindeki krsal
alanlara, hem de byk apl ticarete bavurmak zorunday
dlar. Kendi ihtiyalann salama konusunda, bu ihtiyacn
son derece kk bir ksm dnda, kendi kendilerine ye
terli olmuyorlard. Yalnzca, Ortaalarn ikinci yarsnda
kendilerine beled haklar balanan ve ounlukla yarkrsal niteliklerini koruyan kk yerlemeler, d yardm
olmakszn varlklarn srdrebiliyorlard. Ancak, bunlar,
orta snfn beii olan byk ticari yerleme birimleriyle
karlatrmaktan daha byk bir yanl yaplamaz. Balan
gtan itibaren bu kinciler btn yiyecek maddelerini ithal
etmek zorundaydlar. Bu yeterince ak gerek, gelimeleri
nin en yksek dnem inde kentlerde bu lu n an dom uz ve
inek ahrlarna bakarak inkr edilmemelidir, nk bunlar
onsekizinci yzyla kadar b t n kentlerde bu lu n u rd u ve
bugn de tamamen ortadan kalkmamtr.
Burjuvazinin yiyeceini temin edenler her eyden nce ve
hereyden ok, evredeki yrenin kylleriydi. lk kentsel
yerleme, bunlarn rnlerine bir mahre salar salamaz,
krsal alanlarn ekonomik durgunluu gemie ait bir ey ol
du, nk o zamana kadar kentlerin ve bourglarm kk
yerel pazarlar dnda byle bir olanak yoktu. Kyllk ve
yeni doan kentler arasnda, birincilerin karn, kincilerin
ise ihtiyalarn tatmin eden bir iliki derhal kuruldu. Krsal
alanlar, merkezlerini meydana getiren kenti besledi, kentin
bymesi talebin daha da artmasna yol aarken, kyler, bu
art ve kendi rn fazlalarn artrmak yoluyla da srekli
artan tketimi karlamak iin nlemler aldlar.
194

Balangtan itibaren kent ynetimleri, yiyecek maddeleri


nin ithalt iini dzenlemek zorunda kalmlardr. Yalnzca
bunlar temin etmek deil, fakat ayrca fiyatlardaki keyf ar
tlara ve tekel tehlikesine kar nlem almak zorunda kal
mlardr. Kent ahalisinin bol ve ucuz yiyecek maddeleriyle
beslenebilmesini salamak zere iki nlem den yararlanm
lardr: Yani, ilemlerin ak olmasn ve mallar reticiden
tketiciye geiren araclarn ortadan kaldrlm asn sala
mak. Amalan, kydeki satcyla, kentteki alcy genel bir
kontrol altnda, yz yze getirmekti. Onikinci yzyldan iti
baren, maalesef yalnzca birka tanesi gnm ze kadar gele
bilm i olan, em ir ve tzkler yaynlanm tr. O nnc
yzyldan itibaren belgeler, bu amac gerekletirmek iin
yararlanlan srecin ok canl bir tasvirini veren, kl krk
yarc dzenlemelerle doludur. Fiyat ykseltmek iin yiye
cek maddelerini nceden davranarak satn almak ve satmak
(yani, bunlar kyl kente ulam adan satn almak) yasak
lanmt; btn mallar doruca pazara gtrlm ek ve belirli
bir sre sergilenmek zorundayd ki, bu sre iinde bunlar
yalnzca kentin ahalisine satlabiliyordu. Kasaplar kendi
mahzenlerinde et bulundurm aktan, frnclar kendi frnlan
iin gerekli olandan fazla buday satn alm aktan alkonuyordu. Hibir bourglu, kendisinin ve ailesinin ihtiyacndan
fazla bir ey satn almyordu. Yiyecek fiyatlarnda yapay arllan nlemek iin ok titiz nlemler alnyordu. ou kez
tavan Fiyattan belirleniyor, ekmein arl budayn fiyat
na oranlanyor, pazar yerlerinde dzenin salanmas, saylan
s re k li o la ra k a rta n k e n t g rev lile rin e b ra k ly o rd u .
Bourglu, speklasyon ve tekelin ktlklerine olduu ka
dar sahtekrla kar da korunuyordu. Btn mallar dikkat
le inceleniyor, kalite ynnden kusurlu otan ya da belgeler
de rastlanan terimle sadk olmayanlara el konuyor ya da
yok ediliyor ve ou kez srgne varan cezalar veriliyordu.
195

Saylar sonsuza kadar artrlabilecek btn bu koullar,


elbette bir kontrol anlay ve tketicinin yaranna olan do
rudan deiim ilkesince dzenleniyordu.4 Bu ilke o kadar
sk belirtilmi ve o kadar eitli biimlerde ortaya konm u
tur ki, baz yazarlar (bir para abartarak) bunu kentsel eko
nom inin zorunlu bir zellii olarak saptamlardr. Ne olur
sa olsun, uruna en keyf nlem lerin alnabildii bir lky
gerekletirm eyi am alayan bu nlem ler, hem ehrilerin
ortak yarar iin kukusuz yaygn bir biimde uygulan
mlardr. Bireyin zgrl pervaszca engellenmi ve yi
yecek m addelerinin sat, daha sonra greceimiz gibi, k
k lekli endstriye uyguland ekilde, nerdeyse zorba
ca ve engizisyon benzeri dzenlemelere tbi klnmtr.
Kentlerin beslenmesinden, yalnzca evredeki krsal alan
larn sorum lu olduu dnlmemelidir. Ticaretin de bu i
te pay vard. Byk kentlerce (20.000 nfuslu bir kent b
yk saylmaldr) tketilen yiyecek maddelerinin nem lf bir
ksm bu yolla salanyordu. Gui de Dampierrenin, 1297 y
lnda, Flander, dardan yiyecek maddesi gelmezse, kendini
besleyemez5 dediinde, belki de aklnda olan buydu. teki
ler iin ise, baharat, denizden uzak lkeler iin balk ya da
Kuzeyde arap gibi ithal edilmek zorunda olan pek ok mal
vard. Bu durum da, panayrlardan ya da retim merkezlerin
den loptan mal alan tacirlerin ie karmamas m m kn de
ildi. Ktlk y da alk dnemlerinde, kentler, bunlann ithal
ettikleri mallar sayesinde, kendi yakn evrelerinde yoksun
bulunduklar kaynaklar salayarak nfuslarn beslemeyi
baarabiliyorlard. Bu ithalat ticareti, biraz nce tasla izi
4 Doal olarak, hem yiyecek hem de ticaretin getirdii tketim m addelerinde, ol
d uka ok sayda perakende i yapan tacir b ulunuyordu. D orudan deiim ,
uygulam as pek ok istisnay kabul eden bir ilkeydi. rnein, B. M endelin
aratrm alarna baklabilir: Brrslau zu Beginn des XVJahrhundcrts, bkz. Zeitschri/t des Vereins fu r die Cesclichte Schlesiens (1929).
5 H. Pircnne, Histoire de Belgique, c. I, 5inci bask, s. 263.

196

len trden bir dzenlemeye tbi klnamazd. Dolaysyla bu


dzenlemenin btn kentsel ekonomiyi ierdii de ileri s
rlemez. Bu dzenleme kentin surlarnn iinde ilerlik ka
zand iin, egemen olabildii kent pazarna ynelik olarak
rgtlenmiti; oysa byk apl ticaret bunun dnda kal
yordu. tik fiyat artnda satmak zere ambarnda birka u
val msr saklayan bir frncy engellemede, bir kabzmal
gizlendii yerden bulup karmada ya da araclarn birka
kyl ile gizli m anevralarn nlem ede tam am en baarl
olunuyordu ama, avdar, peynir ya da arap flaryla dolu
birka geminin kargosunu kentin rhtm larna boaltan top
tanc tccar karsnda gsz kalmyordu. Bu durum da, fi
yatlar zerinde nasl bir etki salanabilirdi ve perakende ti
caret iin oluturulm u bir sistemi toptan satlara uygula
mak iin ne yaplabilirdi? Burada kukusuz, kent ynetimi,
alk olmad bir olayla kar karya idi. Sermaye, harekete
geer gemez, kendi kontrol dnda olan kent ynetimine
ilikin kurallar bozacakt. Kent ynetim inin yapabilecei
tek ey, kent ahalisinin, ithalatlarn krlarndan biraz pay
ve yaplan hizmetin karln alabilmesini salamakt. Ger
ekten de, dardan gelen bir yabanc olarak tccar, zorunlu
olarak, yerel nfusun yardmna muhtat. Onlarn aracl
yla tanmad insanlarla alveri yapabilirdi.
Balangta, hi kuku yok, kald evin sahibini rehber
ya da yardm c olarak altrd. K om isyonculuk kurum u
mutlaka bu detle ilgili olmaldr. Koullarn sonucu olan
bu uygulama giderek yasal bir ykm llk oldu ve tccar,
kent ahalisiyle yapt btn szlemelerini resm bir ko
m isyoncunun araclyla yapmak zorunda kald. Baka ko
nularda olduu gibi, bu konudaki rnei de ilk Venedikin
ortaya koyduu anlalyor; onikinci yzyldan itibaren bu
rada, Bizanstan alm an ve sersales adyla bilinen gerek ko
m isyoncular grlr. O nnc yzylda bu ajanlar, her
197

yerde, Flanderde makelaeren, Almanyada, unterkaeufer, n


gilterede ise broker ad altnda ortaya ktlar.6 Hatta bazen,
o ilkel ev sahibi (gasten) adn koruduklar bile oldu. Bun
lar btn kentlerde ylesine kazanl birtakm haklardan
yararlandlar ki, pek oklan hatr saylr servetler edindiler
ve burjuvazinin st sralarn igal etliler.
Ancak, yabanc kapitalistlerin istilsna kar, onlar pera
kende ticaretin dnda tutm ak eklinde bir baka nlem
alnd. P erakende ticaret, el s r lem ez b ir hak olarak
burglunun tekelinde kald: Bunu kendilerine sakladlar ve
her trl rekabete kar savundular. Bylece kent yasalar,
perakende ticaret iin tasvip etmedikleri o aracy, toptan
ticarete zorla kabul ettirdiler. Bu ak elikiyi, burglunun
karlar aklar. Bu durum , ithal edilen mallarn fiyatlarn
da bir arta yol am ise de, hi deilse yerel ticareti tevik
etmitir. Komisyoncu kullanlm asnn ve perakende ticaret
yapma yasann yalnzca yabanclar iin geerli olduu
nu eklemeye de gerek yoktur. Kentin kendi byk tacirleri
nin bu haklar sakldr.

2. Kentsel Endstri7
Kentlerde yiyecek m addelerinin tedarigi konusunda az n
ce belirttiimiz zellikler, endstrinin rgtlenii konusun
6 L. G oldschm idt. Universalgeschichte des Handelsrechts, s. 230 ve devam .
7 Bibliyografya: L.M. H artm ann, Z ur Geschichte der Znfte im Frhen M iitelalter,
bkz. Zeitschrift f r Social-und Wirtschaftgeschichte, c, III, (1896); R. Eberstadl,
Der Eisprung des Zunftwesens (Leipzig, 2nci ed. 1915); G. Von Below, H anw erk
u n d Hofrecht, bkz. Vierteljahrstdrift f r Social-und Wirtschaftgeschichte, c. XII
(1914); F Keutgen, Aem ter und Znfte (Jena, 1903); G. Seeliger, Handwerk und
Hofrecht, bkz. Historische Vierteljahrscrift, c. XVI, (1913); Alm anca bibliyograf
ya iin Kulischer, a.g.e., c. I, s. 165'e bavurunuz; G. Des Marez, La premire
tape de la formation corporative. Ventr'aide, bkz. Bull, de la Classe des Lettres
deVAcad. royale de Belgique (1921); E. M artin Saint-Lon, Histoire des corporati
ons de mtiers (Paris, 3nc bask, 1922); G. Fagniez, tudes sur l'industrie et la

198

da bir kere daha, ama ok daha eitli ve ustalkl biimde


ortaya karlar. Burada da sistem, iin toptan ya da peraken
de ticaret iin yaplna gre, deiiklik gstermektedir. Ye
rel pazara mal reten zanaatkrlar, ihracat iin alanlar
dan farkl muamele gryorlard. Birincilerden balayalm.
Byk ya da kk, her kent, kendi bykl ile oran
tl eit ve sayda zanaatkara sahipti. nk hibir kentin
halk mamul nesneler olmadan yapamaz. Lks m allar re
ten zanaatlar her ne kadar yalnzca byk kentlerde var
idiyse de, gnlk hayat iin kanlmaz olan, frnc, kasap,
terzi, demirci, doramac, mleki, kalayc vs. gibi zanaat
krlar her yerde bulunuyorlard. Aynen, Ortaalarn tarm
sal dnemindeki byk mlk nasl her trl hububat ret
m ek zorunda kalyorsa, her kent de sakinleri ve evresinde
ki krsal alanlar iin ortak ihtiyalar salamak zorunda ka
lyordu. Kent, rnlerini, yiyecek maddelerini temin ettii
alanlarda elden karyordu. Ona besin m addeleri tem in
eden kyller, karlnda endstriyel rnler alyorlard
ve bylelikle kk kent atlyelerinin m terileri hem ye
classe industrielle Paris, au XU1 et au XIV sicles, (Paris, 1877); R Boissonnade, tude su r lorganisation du travail en Poitou (Paris, 1899); G. Des Marez,
Lorganisation du travail Bruxelles, au X V sicle (Brksel, 1904), (Belika Aka
d em isin e su n u lm u alm a); E. Lipson, tLg.e., s. Vlll A. D oren, Das Florenti
ner Zunftwesen vom X IV bis zum XVI Jahrhundcrst (Stuttgart-B erlin, 1908); Ayn
yazar, Die Florentiner W ollentuchindustrie (Stuttgart, 1901); E. Rodocanachi,
Les corporations ouvrires Rome (Paris, 1894) 2 c.; H. Pirenne, Les anc. tmocr. des Pays Bas, s. 33, n. 1; G. Espinas ve H. Pirenne, Recueil de documents
relatifs l'histoire de l'industrie drapire en Flandre (Brksel, 1806-24), 4 c.; G.
Espinas, Les origines du capitalisme, c. I, Sine Jean Boi nchroke (Lille, 1930); Aym
yazar, Limiustrie drapire dans la Flandre franaise au Moyen Age, (Paris, 1926);
E. C o o m aert, Un centre industriel d'autrefois. La drapicre-saycltcrie d'Hondschoote, XIV-XVIII sicles (Paris, 1930); Ayn yazar, ^industrie de la laine BcrguesSaint Winoc (Paris, 1930); N.W. P osthum us, De geshiedenis van de Leidsche lakenindustrie, c. I (Lhey, 1908). Broglio d A jano, Die Venetiancr Seideninduslrie
und ihre Organisation bis zum Ausgang des Mittelalters (Stuttgart, 1893); E. W e
ge, Die Z n fte als Traeger w irtschaftlicher K ollektivm assnahm cn (S tu ttg a rt,
1932); F. Rrig, M ittelalterliche Weltwirtschaft (Jena, 1933).

199

rel burg'lulardan hem de evrenin krsal ahalisinden oluu


yordu.
Endstriye ilikin yasal dzenleme, yiyecee ilikin d
zenlem eden z o ru n lu olarak d ah a k arm ak t. k incisi,
burgluyu yalnzca bir tketici olarak ele almak zorundayken, birincisi onun ayn zamanda bir retici oluunu da he
saba katm ak zorundayd. Bylelikle hem reten ve satan
zanaatkar hem de satn alan mteriyi koruyan bir sistem
oluturm ak zorunluydu. Bu her lkede, ayrntlardaki say
sz farklla ramen her yerde ayn temel ilkeye dayanan
bir rgt tarafndan salanyordu: esnaf loncalar ... ok
deiik adlar altnda, Latincede officium ya da ministerium,
Franszcada metier y a da jurande, talyancada arte, Felemenkede ambacht ya da neering, Almancada Amt, Innung,
Zunft ya da Handwerk, ngilizcede craft-gild ya da mislery
diye bilinen bu kurum , her yerde znde ayndr. nk
her yerde ayn temel ihtiyalara cevap verm ektedir. Kent
ekonomisi, bu kurum un iinde en genel ve -en tipik ifadesi
ni bulmutur.
Loncalarn kkeni ok tartlmtr ve tartlmaya da de
vam edilmektedir. Her eyden nce bunun kkeni, ondokuzuncu yzyln bandaki limlerin eilimine uygun ola
rak, Roma lm paraorluunda kent zanaatkrlarnn iinde
kmelendirildii collegia ve arfeslerde aranmtr. Bunlarn
Cermen istillarnda varlklarn koruyabildikleri ve onikinci yzyldaki ekonom ik rnesansn bunlar yeniden canlan
drd varsaylmtr. Ancak, Alplerin kuzeyindeki bu ye
niden canlana ilikin henz hibir delil ortaya konm am
tr ve dokuzuncu yzyldan sonra kent hayatnn bsbtn
ortadan kalkna ilikin btn bildiklerim iz, bu grn
tamamen karsndadr. Erken Ortaalarda, yalnzca tal
yann Bizans ynetiminde kalan kesimlerinde, antik collegiann baz izleri bir lye kadar korunm utur. Ancak

200

olay, esnaf loncalar gibi bylesine genel bir kurum un k


keni olamayacak kadar yerel ve az nemlidir.
Bunlara m anorla ilgili bir kken bulma giriimleri de da
ha baarl olmamtr. Karolenj dnemi srasnda ve sonra
snda byk m lklerin merkezinde, lordun serilen arasn
dan seilen ve nezaretilerin gzetiminde onun hizmetinde
alan eitli trden zanaatkarlarn bulunduu bir gerek
tir.8 Maalesef hi kimse, kentlerin olutuu dnem de, ev
ekonomisine zg bu zanaatkrlann kam u iin almaya
yetkili klndn ve zgr insanlann da bunlara katlarak
yava yava bu kle kkenli gruplann zerk birlikler kur
duunu kantlayabilmi deildir.
ada bilim adamlarnn ou, hakl olarak, problemin
daha olas bir zm nn zgr birliklerde bulunabilecei
ni dnmektedirler. Gerekten, onbirinci yzyln sonun
dan itibaren kentlerdeki zanaatkrlann meslek temeline da
yanan kardelik birliklerini (fralernitates, carilales-ftvveL .n.) gryoruz. Bunlarn modelleri tccar loncalar, kilise
ve manastrlarn evresinde oluan dinsel topluluklard. lk
zanaatkar gruplar da gerekte hayrsever ve dinsel eilimle
riyle dikkat ekiyorlard; ancak bunlar ayn zamanda ekono
mik gvence ihtiyacm da karlyor olmaldrlar. Endstri
yel hayatn daha balangcndan itibaren, yeni gelenlerin re
kabetine kar koyabilmek zere, birbirine destek olma ko
nusundaki kanlmaz ihtiya da kendisini duyurmutur.
Bununla birlikLe, nemli olmasna karn, yalnzca birlik,
esnaf loncalarnn oluum unu salamaya yeterli deildir.
Bunda, kam u otoritesi ya da otoriteleri de nemli bir rol
oynamtr. Roma lmparatorluunun tm ekonom ik yasa
larna damgasn vuran dzenleyici nitelik, im paratorluun
kmesiyle ortadan kalkm olmad. Bu, O rtaalarn ta8 M anor rgt ve Serilik blm ne baknz.

201

nm sal dnem inde bile, krallarn ya da feodal glerin tart


lar, ller, para, gei yerleri ve pazarlar zerinde sahip ol
duklar denetim hakknda aka grlr. Zanaatkrlar yeni
kurulm akta olan kentlere tanmaya baladklarnda, bura
larda grev yapan kent yneticileri, (mayor ya da castellar)
doal olarak bunlardan kendi otoritelerine boyun emeleri
ni istemilerdir. Onbirinci yzyln birinci yarsndan itiba
ren bu kincilerin mal satlar ve eitli mesleklerin yerine .
getirilmesinde belirli kontrol haklarn srdrdklerini ka
bul etmek iin yeterince bilgiye sahibiz. Piskoposluk kent
lerinde piskoposlar ayrca Katolik ahlknn ilkelerini yer
letirmeye urayorlard ki bu, satclara, gnaha girmeksi
zin tecavz edemeyecekleri bir justum pretium (adil bir fi
yat) empoze ediyordu.
Bu eski endstriyel dzenlemelerin, yerel ynetim otori
telerince kent anayasalannn olutuu dnemde, artan l
de zmseip mkemmelletirilmesi kanlmazd. Flanderde, onikinci yzyln ikinci yarsndan itibaren echevinler, yalnzca yiyecek maddeleriyle ilgili deil, fakat ayn
zamanda tm teki ticar eyay ve dolaysyla endstriyel
mallar (in pane et vino et caeteris mercibus) da kapsayan fer
m anlar yaynlyorlard. A rtk reticileri de ierm eksizin
rnlere ilikin yasalar koymak elbette olanakszd, nk
kincilerin iyi kaliteli olmasn garanti etm enin tek yolu bi
rincileri denllem ekti. Bunu yapm ann en etkili yolu ise
onlar mesleklerine gre gruplara ayrmak ve belde otorite
sinin denetimine tbi klmakt. Bylece, zanaatkrlan birlik
oluturmaya ynelten o kendiliinden eilim, ynetsel de
netimin karlaryla glendirilmi oluyordu. Onikinci yz
yln ortalarna gelindiinde, kent zanaatkrlarnn yerel
otorite tarafndan tannan veya kurulan profesyonel grupla
ra blnm olmasnn, kentlerin pek ounda oktan ger
eklemi bir olgu olduu ileri srlebilir. Eer bunlar, sz202

k o n u su d n e m d e , P o n to ise (1 1 6 2 ), H agenau (1 1 6 4 ),
Hochfelden ve Swindratzheim (1164ten nce) gibi9 nem
siz kentlerde grlebiliyorsa, daha nem li yerlem elerde
daha nce ortaya km olmaldrlar. u da var ki, ok n
ceki bir tarihle esnaf loncalarnn var olduklarn gsteren
belirli sayda belgeye de sahibiz: 1099 ylnda Mainzde do
k u m aclar, 1106 y ln d a W orm sta b a lk la r, 1128de
W urtzburgda ayakkabclar, 1149 ylnda Klnde yorganc
lar geleneksel gruplar oluturm ulard. O nikinci yzyln
banda Rouende, debbaglar, bu meslei icra etm ek isteyen
herkesin girmek zorunda olduu bir lonca kurm ulard. n
gilterede, I. Henrynin saltanat yllarnda (1100-35), Ox
ford, H untington, Winchester, Londra ve Lincolnde esnaf
loncalarndan sz edilm ektedir ve bunlar ksa sre sonra
btn kentlere yaylmtr.
Bundan u sonuca varabiliriz; onbirinci yzyldan bala
yarak kamu otoriteleri zanaatkrlar, denetlenmesi gereken
farkl zanaat says kadar gruba blerek kent endstrisini
dzenlemilerdir. Bu gruplarn her biri, icrasna kendilerini
adadklar zanaat yelerine sakl tutm ak hakkna sahiptiler.
Bylelikle bunlar, esasen endstriyel serbestiden m m kn
olduu kadar uzaklatrlm ayrcalkl gruplard. Bakalar
n darda brakma yntemi ve korumaclk esasna gre ku
rulmulard. Bunlarn sahip olduklar tekel, Ingilterede gild,
Almanyada Znuftzwang ya da Innung adyla biliniyordu.
Hi kuku yok ki, zanaatkrlann bu zorunlu snflandrl
ma ve denetlenmesi ncelikle zanaatkrlann karlann ko
ruma asndan gerekletirilmiti. Tketiciyi hile ve sahte
cilie kar korum ak iin endstriyel uygulamay dzenle
mek, satlar kontrol etmek yeterlidir. Loncalarn yararlan
d meslek! tekel ise, aslnda tamamen onlarn insafna terk
9 F. K eutgen, Urhundcn zu r staedlischcn Vcrfassungsgeschichtc. s. 136, (Berlin,
1899).

203

edilmi alclar iin bir tehlikedir. Oysa reticiler iin, reka


betten kurtulm a gibi paha biilmez bir avantaj salyordu ve
hi kuku yok, onlarn talebi zerine yasal mercilerce veril
mi bir imtiyaz oluyordu. Onbirinci yzyln sonundan iti
baren zanaatkrlarca kurulm u gnll birlikler, gerekte,
meslein bakalarnca icra edilmesini nleme olana veren,
yasal herhangi bir hakka sahip deillerdi. Kendi birliklerine
bal olmayan kiilere kar tek silahlan boykottu, yani teh
likeli ve gvenilmez bir silh olan kaba gt. Bylelikle
her zanaakr ya kendi saflarna katlmak ya da dkknn
kapamak zorunda brakm ak hakkn olduka erken elde et
mi olmallar. Kent otoriteleri bunlarn taleplerini yerine ge
tirmede hibir glk ekmediler, nk bu kamusal bar
n yarannayd ve endstrinin denetimini kolaylatracakt.
ou kez loncalar, bu deerli imtiyazn karl olarak bir
demede bulunuyorlard. Sahip olduklan tekel karlnda
ngilterede hkm dara yaplan yllk dem e, phesiz,
Fransa, Almanya ve Felemenk kentlerinde deiik zanaatla
ra yklenen verginin de aklamasdr ayn zamanda.
Bylelikle loncalarn kkeni, iki etkenin harekete geme
siyle aklanabilir: yasal otorite ve gnll birlik. Birincisi,
kamu adna yani tketiciler adna olaya karyordu; kinci
si zanaatkarlarn yani reticilerin kendi giriim lerinin bir
sonucuydu. G rld gibi b u n lar balangta olduka
kart hareketlerdi. Otoritelerin, alanlarn birliklerini zo
runlu esnaf birlikleri olarak resmen tandklar andan itiba
ren iki hareket birlemitir.10 Esas itibariyle Ortaa esnaf
10 Etiene Boileau, Paris loncasnn kurallarn derlem eye kendisini ynelen saikleri yle aklyor: "P our ce que nous avons veu Paris en nostre tans m out
de plais et deiercne convoitise qui gastc soy m m e et par la non sens as jo
nes et as poix sachrans, entre les estranges gens et ceus de la vile, qui aucum
m estier usent et h an tent, p o u r la raison de ce quil avoient vendu as estranges
aucunes choses qui n estoient par si bonesne si loi aus que elles deussent..."
E tienne Boileau, Le livre des mtiers, Ed. S. D epping (Paris, 1837) s. 1.

204

loncalar, belirli bir zanaat, kamu otorilesince konulan ku


rallar erevesinde icra etmek tekeline sahip endstriyel bir
birlik olarak tanmlanabilir. Kendi kendini ynetm e hakk
nn, loncalann doasnda var olduunu tasavvur etm ek b
yk bir yanl olur. K entlerin byk bir ounluunda
bunlar, kent otoritesinin vesayetini hibir zaman skp ata
mamlar ve onun denetimi alunda ilevlerini srdren r
gtler olarak kalmlardr.11 Bu anlamda, Almanca ilev an
lamna gelen Amt kelimesi, bunlann niteliklerini pek gzel
aklar. rnein Nurem berg gibi hareketli bir m erkezde,
Ralh'a (Kent Meclisi) sk bir ekilde tbi olm aktan hibir
zaman kurtulam am lardr ve Rath bunlara, kendisi yetki
verm eden toplanm a hakkn bile tanm am ve yabanc
kentlerin zanaatkrlaryla yaptklar yazmalar onaydan
geirme zorunluluunu getirecek kadar ileri gitmitir.
te yandan, Bat Avrupa kentlerinin ounda, korporatif
eilim lerin ok yksek olduu sylenebilir. Felem enk ve
Fransann kuzeyinde, Ren kylarnda, talyada, yani kent
hayatnn en erken ve en eksiksiz gelimeyi gsterdii yre
lerde zanaatkr birlikleri, kendilerini yalnzca otorite ile
deil, fakat birbirleriyle de anlamazlklara iten zerklik ta
lebinde bulundular. O nnc yzyln birinci yarsndan
itibaren kendi kendilerini ynetme, kendi sorunlarn g
rm ek zere toplantlar yapma, bir an ve m hre sahip
olma ve hatta kent ynetim ini ellerinde bulunduran zengin
tacirlerin yansra kentin ynetimine katlm a haklarn ta
lep etmilerdir. Giriimleri yle rktc olmaya balam
t ki, 1189da Rouende zanaatkr dernekleri yasaklanmt
bile. Ve ayn ey 1255te Dinantda, 1280de Flander kentle
rinin ounda ve Tournaide, 1290da Brkselde de oldu.
11 rnein, bkz. J. Billoud, Del la confrrie d la corporation: les classes industriel
les en Provence aux XIV, X V el XVI sicles (M arscilles, 1929). E ndstri yine de
k en t k o n s rie rin c e denetleniyordu.

205

Ancak bu kar k onlarn cesaretini krmad. O ndrdnc yzyl boyunca, her yerde deilse de, kendi doyenlerini
ve jurelerini aday gstermek, siyasal bir grup olarak tann
mak ve yksek burjuvazi ile yetki paylamak haklarn elde
ettiler.
Esnaf loncalar, sahip olduklar siyasal etki ve i zerklik
asndan bir yerden baka yere olduka byk farkllklar
gsterm ekle birlikte, bunlarn ekonom ik rgtlenm eleri
btn Avrupada birbirine benziyordu. H er yerde tem el
zellikleri ayn idi. Ortaa kent ekonom isinin doasnda
var olan korumaclk kendini en gl olarak burada gste
riyordu. Loncalann temel amac, zanaatkarlan yalnzca d
rekabete kar deil fakat ayn zam anda kendi yelerinin
rekabetine kar korumakt. Kentin pazarn, yabanc rn
lere kaparken, yalnzca kendi yesine ak bulunduruyor
du, ve ayn zamanda meslek yelerinden hibirinin dierle
rinin zararna zenginlememesine dikkat ediyordu. Bu ba
lamda giderek daha ayrntl dzenlemeler, herkes iin ayn
olan bir uygulamay ynlendiriyordu; alma saatlerini be
lirliyor, fiyat ve cretleri saptyor, her trl reklm yasakl
yor, atlyelerdeki ii ve alet saysna karar veriyor, en kl
krk yarc ve engizisyona zg yetkilerle donatlm neza
retiler tayin ediyor, tek kelime ile, yelerinin her birine
hem koruma hem de m m kn olduunca eksiksiz bir eit
lik salamann arelerini aryordu. Sonu, her birinin ba
mszlnn, tm nn gl bir ekilde itaat altna aln
mas yoluyla salanmas eklinde oldu. Loncann sahip ol
duu tekel ve ayrcalklarn karl, her trl giriim g
cnn yok edilmesiydi. Hi kimsenin, bakalarndan daha
abuk ve daha ucuza retim de bulunabilecei yntemlerle
bakalann zarara sokmasna izin verilmiyordu. Teknik ge
limeler, hyanet olarak karlanyordu. lksel olan, dura
an bir endstride, deimeyen koullard.
206

Zanaatkarlarn zorla iine sokulduu disiplin, doal ola


rak, imal edilen rnlerin kalitelerinin eksiksiz olmasn
salamay hedef alyordu. Bu anlamda tketicinin yararna
uygulanyordu. Kentlerin sk bir dzen iinde tutulm as,
endstride dk nitelikli iilii, yiyecek maddelerine hile
kartrlmas kadar g ve tehlikeli klyordu. Hile, hatta
basit dikkatsizlik iin verilen cezalarn arl artcdr.
Zanaatkar yalnzca, gece ve gndz atlyesine girme hakk
na sahip olan nezaretilerin srekli kontrolne deil, fakat
ayn zam anda cam eknn iinde, onlarn gz nnde
almak zorunda olduu halkn denetim ine tbi idi.
Her loncann yeleri, ustalar, kalfalar (Knechte, compagnons) ve raklar (Lehrlihgen) diye, birbirinin ast ve st
olan eitli kategorilere ayrlmt. teki iki kategorinin
bal olduu stn kategori ustalard. Bunlar kullandklar
ham m adde ve aletlerin m lkiyelini ellerinde bulunduran
kk atlyelerin sahipleriydiler. Bylece, satlardan elde
edilen tm krla birlikte, imal edilen nesneler de bunlara
aitti. raklar bunlarn gzetiminde ie altrlrd ve hi
- kimse tamamen ustalamadan zanaata kabul edilmezdi. Son
olarak kalfalar, rakl am ama henz usta mertebesine
ykselm em i cretli alanlard. Aslnda ustalarn says,
yerel pazarn talebine bal olarak snrlyd ve ustaln ka
zanlmas, bu ii olduka gletiren baz koullara (bir gi
ri dentisi, nesebi sahih ve zgr olmak gibi) balyd. Her
iyeri ayn zamanda tketicinin retici ile yz yze geldii
bir dkknd. Burada, perakende yiyecek maddeleri ticare
tinde olduu gibi, arac, lyk olduu yere indirgenmiti.
Bylece, usta zanaatkr, kelimenin her anlamyla kk,
bamsz bir mteebbisti. Btn sermayesi, evi ve zanaat
iin kanlmaz olan aletlerinden oluuyordu. Kurallarca s
k bir ekilde snrlandrlan personel, bir ya da iki rakla
bir kalfadan oluuyor ve bu sayy ok ender olarak ayor207

du. Eger bir usta, tlih eseri, evlilik ya da miras yoluyla


meslektalarndan daha byk bir servete sahip olsa, onla
rn zararna iini bytemezdi, nk imalt sistemi reka
bete hi yer brakmyordu. Servet eitsizlii, bu klt bur
juvalar arasnda pek ender grlen bir ey olmaldr. n
k bunlarn hemen hem en tm iin ekonom ik rgtlen
me, benzer yaam biimi ve ayn mtevaz kaynaklar de
mekti. Bu onlara gvenli bir konum salyor ve bunun ze
rine kmalarn engelliyordu. Bu, aslnda, kapitalis-olmayan bir sistem olarak tanmlanabilir.
Bununla birlikle, kentsel ekonomi her yerde ayn deildi.
Pek ok kentte ve zellikle en gelimi olanlarda, yerel pa
zarlarda, m leebbis-zanaatknn yansra, ihracat iin al
an tam am en farkl bir grup da varln srdryordu.
Bunlar yalnzca, kentin ve yakn evresinin snrl m teri
kmesi iin retm ek yerine, uluslararas ticaretle uraan
toptanc tccarn yklemediini yapyorlard. Hammadde
lerini bu tacirlerden alyorlar, onlar iin alyorlar ve imal
ettikleri nesneleri onlara teslim ediyorlard. Bylece ive
renleriyle olan ilikileri asndan bunlar, yalnzca cretli i
ilerdi. Luccadaki12 ipek iilerinin, Dinantdaki bakrcla
rn, Ghent, Ypres, Douai, Brksel, Louvain ve Floransadaki
dokumac, rpc ve boyaclarn, ksaca Ortaalarn belli
bal byk endstrisi olan kum a endstrisinin btn
m erkezlerinde alanlarn durum u buydu. teki tm za
naatkarlar gibi, tm iilerin de loncalara ayrldklar do
rudur. Ancak her iki birliin biimi ayn ise de, yelerinin
konum u olduka farkldr. Frnclar, demirciler, ayakkab
12 Lcchese en dstrisinin kapitalist karakteri zerine EM. Edler, zel dolam
iin" bir zeti, Abstracts o f Thses o f ehe University o f Chicago: Humanistic Sri
es, c. VIII (1929-30)da yaynlanm b ulunan bir yapt hazrlam aktadr. D inan
endstrisi iin, H. P irenne, Les marchandsbattars de Dinant au X IV et au XV
sicles, bkz. Viertcljahrschrift f r Social-und Wirtschaftsgeschichte, c. II (1904),
s. 442 ve devam na baknz.

208

clar vs. gibi, yerel imaltla uraan m esleklerde, aletler,


atlyeler ve hamm adde ile tamamlanm rnler, tmyle
alana aitti ve o bunlar mterisine dorudan satyordu.
Oysa byk endstride sermaye ve emek birbirinden ayrl
mt. Pazardan ok uzak olan ii, yalnzca kendisine de
mede bulunan mteebbisi tanyordu ve onun araclyladr
ki emeinin rnleri, birka el deitirdikten sonra, sonun
da Dou Akdeniz limanlarnda ya da Novgorod panayrla
rnda satlyordu. Tarihilerin ou kez kentsel ekonominin
zorunlu zellii saydklar dorudan deiim, burada kesin
likle szkonusu deildi.
ihracat endstrisinde alan iiler, ayn zam anda sayla
r asndan da kentlerin kk esnafna gre byk farkl
lklar gsterir. Uluslararas ticaretin hizm etindeki giderek
byyen pazar, artan saylarda iiye ihtiya gsteriyordu.
O ndrdnc yzyln ortalarnda G hent, 4.000den fazla
dokum ac ve 1.200den ok rpcya sahipti; toptan nfu
sun kesinlikle 50.000den ok olmad hatrlanrsa bu m u
azzam bir saydr. Sradan Ortaa kentlerinde farkl mes
lekler arasnda kurulm u olan denge, burada birisi lehine
tamamen bozulm utur. Bu noktada, gnm z retim merkezlerininkine benzer bir durum la kar karya geliyoruz.
Tek bir olgu bunu kantlamaya yeerlidir. 1431de Ypresde,
yani, kuma retim inin hzla geriledii bir dnem de, btn
zanaatlarn %51.6sn yine kum a imaltl oluturu
yordu ki, ayn tarihte yerel bir endstri kenti olan Main
zerindeki Frankfortda kum a iinde alanlar yalnzca
%16 kadard.
Byk endstri kentlerinde alan kitleler, bunalm ve
tkanklklarn insafna terk edilmiti. Sava ya da ithalatn
yasaklanmas sonucu ham m addenin gelii kesildiinde, do
kuma tezghlar duruyor ve isiz kalabalklar sokaktan dol
duruyor ya da yiyecek bireyler dilenmek zere krsal alan
209

larda babo dolayorlard. Bu tr nlenemeyen yoksulluk


dnemleri dnda, ustalarn, mal sahiplerinin ya da atlye
mstecirlerinin durum u tatminkrd. Oysa onlar tarafndan
altrlan kalfalarn durum u ok farklyd. nk bunlar
genellikle, haftalk olarak kiraladklar, dar sokaklardaki
odalarda yayorlar ve stlerindeki giysilerden baka hibir
eye sahip bulunm uyorlard. Iglerini iverenlere kirala
yabilmek iin, kentten kente dolayorlard. Pazartesi sa
bahlar bunlara meydanlarda ya da kiliselerin avlularnda,
bir haftalna kendilerini kiralayacak bir ustay endie iin
de beklerken rastlanyordu. gn afakla balyor, akam
karanl ile sona eriyordu. cretler cumartesi gecesi deni
yor ve her ne kadar kent ynetimi cretlerin nakit olarak
denm esine ilikin buy ruklar karyorsa da para yerine
malla deme sistemi pek ok yolsuzlua neden oluyordu.
Bylece byk endstride alan iiler, teki zanaatkar
lardan ayr bir snf oluturuyor ve m odern proletarya-ile
yakn benzerlikler ortaya koyuyordu. Bunlar, mavi trnak
lar, giysileri ve kaba davranlaryla fark ediliyorlard. Us
talar bunlara insafszca davranm aktan ekinm iyorlard,
nk biliyorlard ki kovulann yeri ksa srede dolacaktr.
Bu nedenle onnc yzyln ortalarndan itibaren bunla
rn dzenledikleri grevlerle karlam ak artc deildir.
Bu grevlerden bildiimiz en eskisi, takehan ad altnda 1245
ylnda Douai.de meydana geldi.13 1274 ylnda Ghentli do
kumac ve rpclar topluca kenti terk ederek Brabana gi
decek kadar ii ilerlettiler ve nceden uyarlan Brabantl echevinler b u n lar k en te kabul etm ed iler.1'1 F elem en k te,
1245ten itibaren, kaak iileri, kukulu kiileri ve fesat
lar geri vermek zere zel kent birlikleri oluturuldu. Her
13 G. Espinas ve H. Pirenne, Recucil de doament% relatijs d l'histoirc de l'industrie
drapitre en Flandre, c. II, s. 22.
14 a.k., s. 379 ve devam.

210

ayaklanma giriimi, srgn ya da lm cezasyla karlan


yordu.
hracat endstrilerinin bu alanlar bir esasl noktada,
gnm zn cretlilerinden ayrlr. Bunlar byk fabrikalar
da bir araya gelmek yerine ok sayda kk iyerine dal
mlard. Kulland aletlerin sahibi ya da ou kez grld
gibi bunlar kiraya veren usta dokumac ya da rpc, b
yk kapitalist tccar iin alan yerli bir reticiydi. ktidar
yksek burjuvazinin elinde olduu srece -kentin yneticile
ri bu kapitalistler arasndan seiliyordu- kent yetkililerinin
en d stri z e rin d ek i den etim leri, alan in san lara ok
nemsiz bir gvence salyordu. O ndrdnc yzyln ba
nda, byk endstride alan zanaatkrlann hl ne l
de sm rldklerini kavramak iin, (1285-6da len) Douaili zengin uhac Jehan Boinebrokeu n 15 mirasyla ilgili
belgelere yalnzca bir gz atmak yeterlidir. Kendilerine i ve
ren mteebbislerce ezilen ustalar, bunun karlnda rak
lar ve kalfalar ezmek zorunda kalyorlard. Kentsel ekono
m inin kk zanaatlar sultasndan kurtarm ay baard
sermaye egemenlii, rakipsiz olduu toptan ticaret iin re
tim yapanlar zerine btn arl ile bastnyordu.

15 G. Espinas, Les orgines du Capitalisme, Sire Jehan Boinebroke, patricien et drapi


er douaisien, Lille, 1933.

211

YEDNC BLM

ONDRT VE ONBENC YZYILLARDA K


EKONOMK DEMLER

. Felketler ve Toplumsal Karklklar1


O ndrdnc yzyln ba, Ortaalar ekonom ik gelime
dnem inin sonu olarak kabul edilebilir. O zam ana kadar
gelime her alanda srekliydi. Krsal snflarn artan oranda
zgrlklerini kazanmas olay, ilenmeyen ya da sahipsiz
arazilerin temizlenmesi, drenaj ve iskn edilmesi ve Cer
1 Bibliyografya: H.S. Lucas, The Greal Europeat Fantine o f 1315, 1316 ve 1317,
bkz. Spculum (Mdival Academy o f America, 1930); HA. G asquct, The Black
Dealh o f 1348 and 1349 (Londra, 1908); H. Pirennc, Le soulvement de la Fland
re maritime de 1323-1328 (Brksel, 1900); A, Rville, Le soulvement des trava
illeurs d'Anglaterre en 1381 (Paris, 1898); O m an, The Greal Revoit o f 1381 (O x
ford, 1906); H. Powell, The Rising in East Anglia in 1381 (C am bridge, 1896);
G.M. Trevelyan, England in t he Age o f Wyclijfc (Londra, 3 n c ed., 1900); S.
Luce, Histoire de la Jacquerie (Paris, 1859); G. Franz, Die agrarischen Unruhen
des ausgehenden M ittelalters, (M arxburg, 1930); H. Denifle, La dsolation des
glises, menasttres et hpitaux en France pendant la guerre de Cent Ans (Paris,
1898-9), 2 c.; G. Schanz, Z ur Geschichte der deutschen Gesellenverbaende, (Leip
zig, 1877); H. M artin Saint-Lon, Le compagnonnage (Paris, 1901); H. Pirennc,
Histoire de Belgique, c. II (Brksel, 3nc ed., 1922); S. Salvem ini, Magnati e
popolani in Firenze dal 1280 al 1295 (Floransa, 1899); C. F alleiti-Fossati, 11 tumulto dei Ciompi (Floransa, 1882); L. Mirot, Les insurrections urbaines au dbut
du rgne de Charles VI, 1380-1383 (Paris, 1906).

213

m en kolonizasyonunun Elbe tesine yaylmasyla el ele gi


der. Endstri ve ticaretin geliimi toplum un grnm n,
aslnda tm yapsn tam amen deitirdi. Bir yandan Akde
nizle Karadeniz, teyandan Baltk ve Kuzey Denizi byk
ticarete sahne olur, bunlann kylar boyunca ve adalannda
limanlar ve ticaret merkezleri fkrrken, kta Avrupas, ye
ni orta snfn faaliyetlerinin her yana yayld kentlerle be
zendi. Bu yeni hayatn etkisi altnda para dolam yetkinlik
kazand, her trl yeni kredi biimleri kullanlmaya balan
d ve kredi kullanm sermayeyi zendirdi. Nihayet, nfu
sun art toplum un salk ve canllnn yanlmaz bir gs
tergesi oldu.2
imdi, ondrdnc yzyln ilk yllarnda btn bu yn
lerde belki bir gerileme deil ama her trl gelimenin du
raklamas gzlemlenir. Avrupa, deyim yerinde ise, kazand
ile idare ediyordu; iktisat cephesi duraanlamt. O za
m ana kadar genel gelim eden etkilenm eyen Polonya ve
2 Ortaa iktisat tarihini anlam ak iin, bu dnem deki Avrupa n fu su n u n youn
luuna ilikin salkl bir gre sahip olm ak ok nem lidir. M aalesef elim iz
deki veriler, pek fazla b ir ie yaram ayacak kadar farazi tahm inler yapm aya yar
yor yalnzca. M.F L ot'un son alm as Ltat des paroisses et des fe u x de 1328
(bkz. Bibliothque de l'cole de Chartes) c. XC (1929)a gre, (bugnk snrlar
iinde) Fransan n nfusu, o tarihte en ok 23 ya da 24 m ilyon kiiydi. Bu tah
m in de, h em hane says hem de hane saylarnn kala arplaca k o nusunda
gereinden fazla varsaym lara dayanyor. A ncak onbeinci yzyln bandadr
ki, olduka d ogju istatistikler karabileceim iz belgelere sahip oluyoruz. Yine
de birka eh ir dnda (Vlnc b lm n 1 no'lu dip n o tu n a baknz) gvenilir
n fus saym larna sahip deiliz. G nm zdekilerle karlaunldgnda burala
rn ok az gsterilen nfuslar, krsal yrelerin pek seyrek bir nfusa sahip ol
m alarn m uhtem el klm aktadr. T m Brabant Dkalg iin, J. Juvelier, 1437
ylnda, toplam 450.000 kiilik bir nfus sonucuna varm akladr ki, bu yrede
ki hane saylarna ilikin kesin bilgilerin gnm ze kadar gelm i olm as bu so
n u cu o lduka m m k n klm aktadr. B ugn ayn yrede yaklak iki b u u k
m ilyon insan yaam aktadr, yani n fu s be kat artm tr (J. Juvelier, Les d
nombrements des foyers en Brabant, s. cccxxvii). A ncak insan b undan hareketle
b ir genellem eye gitm ek ve O rtaalarn so n u n d a A vrupa n fu su n u n , g n
m zdeki n fu stan be kat az olduu so n u c u n a varm ak k o n u su n d a tereddt
ediyor. Ben, n fu su n daha az olduunu varsaym ak eilim indeyim .

214

zellikle Bohemya gibi lkeler bu hareket iinde daha etkili


bir ekilde yer almaya baladlar. Ancak bunlarn ge kalan
uyan, btn Bat dnyasnda gze arpacak lde ne
mi olan sonulara yol amad. Eger tek bana kinciyi ele
alrsak, artk insanlarn ihtiyalaryla tam badamayan bir
durum u hem dzeltmek hem de bunu baaramamak duru
m unda kallarn gsteren toplum sal huzursuzluun var
olduu bir konum da Bat dnyasnn, bir yaratma dnem i
ne deil fakat elde edileni koruma dnem ine girdii aktr.
Ekonom ik gelimedeki bu kesintinin bir delili, d ticaret
hacminin daha fazla genilememesi olgusunda derhal gr
lr. Onbeinci yzyln ortalarndaki byk keifler ama
kadar, d ticaret, talyan denizciliinin G neyde, Hansann ise Kuzeyde ulatklar u noktalarn, yani, bir yanda
Ege ve Karadeniz limanlar dier yanda Novgoroddaki Rus
panayrlarnn tesine hibir zaman geemedi. Ticaret, el
bette hl son derece etkindi. Belirli konularda artm oldu
u bile sylenebilir. Aslnda, Cenova ve Venedikin, Cebeli
tark Boaz yoluyla Bruges ve Londra ile deniz ticareti ili
kileri 1314 ylnda balar ve Hansann DanimarkalI Waldemara kar 1380 ylnda elde ettii zafer, Baltkm kontrol
n kesinlikle bunlarn ele geirdiini gsterir. Ancak, her
eye ramen, gerek, onlann daha ileriye atlmaya almak
yerine, gemite yaadklarn gsterir. Ayn ey kta iin de
dorudur. Doguya ynelik Cermen kolonizasyonu, tkenmiesine, Litvanya ve Latviya snrlarnda durdu. Ne Bo
hemya ve Polonyada ne de Macaristanda hibir yeni geli
me salayabildi. Flander ve Brabantda kum a endstrisi,
yzyln ortalarnda aniden gerilemeye balayncaya kadar,
yrenin geleneksel refahn, artrm asa da hl koruyordu.
talyada para ticaretine egemen olan byk bankalarn o
unluu, bir dizi sansasyonal ifls sonucu battlar: 1327de
Scali, 1341de Bonnaccorci, Usani, C orsini ve bakalar,
215

1343te Bardi, Peruzzi ve Acciajuoli kt. Champagne pa


nayrlarnn gerilemeye balamas yzyln ilk yllarna rast
lar.3 Tam o sralarda nfus art da durdu ve bu birden du
ru, en yksek noktasna ulam olan bir evrimin ve toplu
m un duraanlamasnn en nemli gstergesidir.'*
Hakszlk etmemek iin belirtmek gerekir ki, eer ondrdnc yzyl gelimeyi srdrem ediyse, bu yzyl tam a
myla kaplayan felketlerin bunda byk lde pay vardr.
1315ten D lT y e kadar Avrupann tm n viraneye eviren
korkun ktlk, ncekilerin "hepsinden daha ok ykma yol
amtr. Yprese ilikin olarak gnm ze kadar gelmi olan
bilgiler bunun kapsamn kestirmemize olanak vermektedir.
1316 ylnn mays ay bandan ekim ay ortalarna kadar
kent ynetimi 2794 cesedin gmlmesi iin emir vermitir.
Kentin sakinlerinin m uhtem elen 20.000i amad gerei
dikkate alnrsa, bu muazzam bir saydr. Otuz yl sonra yeni
ve ok daha korkun bir felket Kara lm (Veba), birinci
darbeden henz daha tam kurtulmam olan bir dnyann
zerine birdenbire kt. Tarihle sz edilen btn salgn
lardan tartmasz daha korkuntu. 1347den 1350ye kadar,
Avrupann nfusunun m uhtemelen te birini krd tah
min edilmektedir. Ve bunu, etkileri daha sonra ele alnacak
olan ve uzun sren bir yksek fiyat dnemi izledi.5
3 A. Sapori, La crist delle compagnie mcrcantili dei Bardi e dei Peruzzi (Floransa,
1926); E. Jordan, La faillite des Buonsignori, bkz. Milanges P Fabre (Paris, 1902).
4 Ortaa nfusu zerine yeterli sayda doru alm ann var olmay nedeniyle
burada yalnzca genel bir izlenim verilebilir. B unun ise ksm bir kesinlikten
teye geemeyecei aktr. G enel olarak Kara lm , nfusun yalnzca duraan
lam asnn deil fakat nfus artndaki bir gerileyiin de iareti saylabilir. Bu
nunla birlikte, bu felketten de nce. Bat A vrupa'nn her yerinde nfus oktan
duraanlam t. te yandan ondrdnc yzyln ilk yans, Dou Avrupann
Slav lkelerinde, zellikle Bohemyada, byk bir nfus artna tank oldu.
5 H er ikisi de fiyatlar d rm ek endiesiyle cretleri dzenleyen F ransa'daki
1351 tarihli kraliyet em irnam esi ile Ingilterede 1350 tarihli i Nizam nam esin in ortaya k ayn nedene baldr. R. Vvier, Im grande ordonnancc de Jtv-

216

Bu doal felketlere, daha az acmasz olmayan siyasal fe


lketler de eklendi. Btn yzyl boyunca talya i m cade
lelerle hrpaland. Almanya srekli bir anarinin kurban
oldu. Nihayet, Yz Yl Savalar Fransay kertti, ngilte
reyi ise tketti. Btn bunlar ekonom ik hayat zerinde
olanca arlyla etkili oldu. Tketicilerin says azald ve
pazar, massetmek yeteneinin bir ksmn kaybetti.
Bu talihsizlikler, ondrdnc yzyl onnc yzyl
dan kesin bir ekilde farkl klan toplumsal sorunlar ku
kusuz arlatrd. Ancak bu sorunlarn balca nedeni, eko
nom ik rgtlenm enin kendisinde aranm aldr. Bu ekono
mik rgtlenm enin ileyii krsal ve kentsel nfusta ayn
ekilde honutsuzluk yaratan bir noktaya ulamt.
Kyllerin zgrlemesi, her ne kadar, genel olarak n
ceki dnem boyunca gereklemi ise de, serfliin az ya da
ok izleri yine de kalmt. Pek ok lkede angarya (corvee)
kyller zerinde btn arl ile hkm srm eye devam
ediyor ve m anor rejiminin ortadan kalk angaryay daha
da arlatryordu. nk artk lord kendisini, m lknde
yaayanlarn koruyucusu olarak grm ekten vazgem iti.
Kiraclaryla olan ilikileri asndan konum u, artk, otori
tesini ataerkil kiiliine borlu olan babadan kalma bir reis
liin konum u deil, bir toprak sahibinin ve vergi toplayc
snn konum uydu.6 Byk m lklerin eski bo arazileri im
di igal edilmi olduuna gre, artk villes neuves kurulm u
yor ve imdi artk lord asndan serflere zgrlk verme
nin yararl olmak yerine, onlardan elde ettii kira ve hiz
metlerden onu yoksun brakt iin zendirici bir nedeni
kalmyordu. Elbette para gereksinimi ou kez lordlar, iyi
rier 1351: les mesures anticorjmralivcs el la libert du travail, bkz. Revue histori
que, c. CXXXV111 (1921), s. 201 ve devam
6 B tn b u n lar h ak k n d a M. Bloch, Les caractres originaux de l'histoire rurale
/ranaise, s. 112 ve devam na baknz.

217

bir fiyat karlnda zgrlk beratlar satmaya ya da ortak


arazilerin bir ksmn zerine geirme karlnda tm bir
kye bile zgrlk balamaya yneltiyordu. Ancak u da
var ki, artk arazi ama dnemi sona ermiti, kylnn el
dememi arazilere g ederek durum unu dzeltm e um u
du artk kalmamt. Devam etlii her yerde, imdi istisnai
olduu iin daha kltc bir grnm kazanm olan
serilik, bu nedenle bsbtn nefret uyandran bir ey ol
mutu. zgr iftiler, kendi paylarna, ona dayanarak ara
zilerini iledikleri ve bir zamanlar adam olduklar lordlann
ekonomik sm rsne onun araclyla baml klndkla
r m anor mahkemelerinin yarg hakkna kar kyorlard.
O nnc yzyl boyunca keilerin o eski cokunluunu
ve onunla birlikte saygnlklarn kaybetmelerinden bu ya
na ondalk toprak vergisi, son derece isteksiz bir ekilde
deniyordu. Demesne arazilerinde kurulan byk iftlikler
kyllerin zerinde ykc bir yk oluyordu. Byk iftlik
ler, ortak arazilerin nemlice bir ksm zerinde, srlerine
otlak olarak hak iddia ediyorlar ve kyllerin aleyhine s
nrlarn geniletiyorlard. Buralara el uzatm ak onlar iin
kolay oluyordu, nk bu yerler ou kez lordun khyas
nn ya da kasabalardaki yksek m em urlarn ellerinde bulu
nuyor ve bylelikle bu yneticiler oralarda yaayanlarn bir
ksmn kendileri iin tarm iisi olarak almaya zorlaya
biliyorlard..B tn bu h u zu rsu zlu k nedenlerine, sk sk
meydana gelen savalarn ktlkleri de ekleniyordu. zel
likle, paral askerlerin terhis olduktan sonra krsal alanlarda
yaamaya devam ettii Yz Yl Savalar, Fransann pek ok
yresini harabeye evirmiti. Buralarda artk ne bir horo
zun t ne de bir tavuun gdaklay iitiliyordu.7
Bu perianln Fransaya zg bir olay olduu dorudur
7 M. Bloch, a.g.e., s. 118.
218

ve Avrupann geri kalan ksmlarnda kyllerin durum u


nun ondrdnc yzyl boyunca daha kl olduunu ileri
srm ek hi kukusuz yanltr. Bu kitlenin pek ok rnei
ni verdii toplum sal honutsuzluk her yerde ayn ekilde
aklanam az. Bu toplum sal honutsuzluk, pekl yaygn
y o k sulluktan ve insanlarn stesinden gelebileceklerine
inandklar bu durum a bir son verme isteinden de kaynak
lanabilir. Eer, ile de Franceda 1357 ylndaki Jacquerie
ayaklanmas, soylulara kar nefret ve aresizlik iine ililen
ve bundan da soylular sorum lu tutan ahalinin kalkmasy
sa, 1323 ve 1328de Bat Flanderdeki ayaklanma ile 1381de ngilteredeki isyan, Fransadakinden olduka farkl g
rnmektedir.
Birincinin uzun srm olmas, bunun, sefil ve az sayda
bir kalabaln ii olmayacann yeterli delilidir. Bu, asln
da, yasal ve mal yetkileri ellerinden almak iin soylulara
yneltilmi gerek bir toplumsal devrim giriimidir. Courtai m uharebesiyle balayan savatan sonra, Fransa Kral
adna Flandere zorla yklenen ar tazm inat karlam ak
amacyla soylularn vergi toplam ada gsterdikleri sertlik,
ayaklanmalarn patlak vermesine yol at ki, ksa sre sonra
bunlar yerleik dzene kar ak bir isyana dntler. Bu
artk yalnzca hakszlklara bir son verme meselesi deildi.
O niki ve onnc yzyllarda bataklk arazileri larm a
aan Jtelerin torunlar olan yrenin sebatl kyllerinin
zgrlk ruhu, bu mcadelede, zenginleri ve hatta Kilisenin kendisini doal dmanlar olarak grecek kadar k
krtld. pheli saylmak iin topran geliriyle yayor ol
mak yeterliydi.8 Kyller ondalk tanm vergisini demeyi
reddettiler ve m anastrlarn ellerindeki tahl halka dat
8 "Diceban enim alicui diviti: Tu plus diligis dom inos quam com m unitates de
qu ib u s vivis; el nulla alia causa in eo reperta, talem exponebant m orti." Chronicon comitum Flandrcnsium, bkz. Corpus Chron. Flandr., c. 1, s. 202.

219

masn istediler. Kitleleri harekete getiren snf nefretinden


papazlar da kendilerini kurtaram ad; hareketin nderlerin
den birisi, papazlarn en sonuncusunu daraacnda grm ek
istediini haykryordu. Acmaszlk o derece ileriye vard
ki, soylular ve zenginler, kalabaln gzleri nnde kendi
akrabalarn ldrm ek zorunda brakldlar. O dnem de
dehete kaplm olan Bat Flanderdeki gibi iddet olaylar
na bir daha hibir zaman, ne Jacquerie ne de 1381 ngiliz
ayaklanmasnda rastlarz. syan bels ylesineydi ki, in
sanlar hayattan nefret eder olm ulard dem ektedir bir a
da. Canavarlar gibi duygu ve m antktan yoksun olan ve
yerleik dzeni tehdit eden bu isyanclar bastrabilmek iin
Fransa kralnn bizzat durum a el koymas zorunlu oldu.
Kendilerine gvenen kyller, krala kar cesaretle ilerledi
ler ve Cassel Da eteklerinde (23 Austos 1228) onunla
savaa tututular. Sava kanl olduu kadar ksa srd.
valyeler kendilerine kar kma cesaretini gsteren ve rf
ve det h u k u k u n u n dna dm olan bu ayaktakm m
acmaszca kltan geirdiler. Kral, denizci Flanderi tam a
men yakmas ve erkek, kadn ve ocuklar boazlamas iin
srar eden baronlar dinlemeyi reddetti ve kendisine kar
savam olan isyanclarn m allarna el koymakla yelindi.
Bir an iin baarl olan toplumsal ayaklanma bastrlmt.
Bu ayaklanm ann radikal eilim leri, gerekte, koullarn
zorlamasyla arla itilmi honutsuzluun geici fkesin
den baka bir ey saylamaz. Ayaklanmann uzun ve etin
oluu ise yine ksmen, kentlerin devrimci ruhunu krsal s
nflara geici olarak alayabilen ve onlarla ibirlii eden
Ypres ve Brugesl zanaatkrlarca evklendirilmi ve destek
lenmi olmas gerei ile aklanabilir.
1381 ngiliz ayaklanmas da, Bal Flanderdekine benzer
ekilde, kent ahalisiyle kyllerin ortak eseri ve yine onun
gibi, alan insanla onun emei ile yaayan insan arasndaki
220

kartlk duygusunun iddetli ve geici bir ifadesi olarak de


erlendirilebilir. ngiliz ayaklanmas da Flanderdekinden
farkl olmayan bir ekilde, krsal snflarn sefaletinin sonucu
deildi. Jacquerielerle ortak bir yan yoktu. Ingiliz kylleri
nin durum u, onnc yzyl boyunca bedensel hizmetin
yerini artan oranda parasal rantn almasyla dzenli olarak
iyilemiti. Ancak btn manorlarda serfliin bariz kalntla
r az ya da ok varln srdryordu ve Kara lm izle
yen fiyat ve cret artlar durumlarn daha da iyiletirdii
iin, serflik kalntlar onlara daha da dayanlmaz geliyordu.
Bunlarn ayaklanmasna resimleri ve alma ykm ll
n artrma giriiminde bulunan toprak sahiplerince yol al
dnn kantlanacak bir yan yoktur. Bu daha ok, m anor
sisteminin arta kalanlarn halkn yararna olarak skp at
ma giriimiydi. Muhtemelen Lollardlarm mistisizmi de bun
larn kafalarnda ayrca, demin kazd Havvann doku
duu dnem de var olmayan efendilere kar bir nefret
uyanmasna yol am olabilir. Aynen elli yl nce Flanderde
olduu gibi, isyanclarn kafalarn belli belirsiz komniste
emeller dolduruyor ve ayaklanmaya, toplumsal dzene kar
yneltilmi bir hareket grnm veriyordu. Ancak bunun
etrafa yayd terr ksa m rl oldu, intikam a susaml
ve topik umutlaryla, doruluk ve eitlik zerine kurulm u
ezel hayali gnllerinde besleyen kyllerle tutucu gler
arasndaki oranszlk ok bykt. Birka ay sonunda dzen
yeniden kuruldu. Tehlikeli olmaktan ok grltl olan bir
durum u sona erdirmek iin, valyelerin silahlanmas, kra
ln ise kendini gstermesi yeterli oldu.
O ndrdnc yzyln krsal ayaklanmalar, aslnda, orta
ya k ned en lerin i kylln kabalk ve zorbalna
borluydu. Bunlar kendiliinden baarl olamazlard. Her
ne kadar tarmsal snflar toplum un ok byk bir kesimini
oluturuyor idiyseler de, ortak bir eylem etrafnda birle
221

mek yeteneinden yoksundular; stelik yeni bir dnya kur


m ak dncesinden ise b sb t n yoksundular. H er ey
dikkate alndnda, bu ayaklanmalar, gelecei olmayan f
ke patlamalar, ksa m rl an ve yerel hamleler biim in
deki kalkmalardan baka bir ey deildi. Topra ileyen
kyllerle, ona sahip olan soylular arasndaki ztlk, ii ile
kentsel sermayedar arasndaki kadar gerek idiyse de, insa
n iledii topraa eitli balarla balayan ve her eye ra
men ona, byk endstrideki bir cretlinin sahip olduun
dan ok daha ileri derecede bamszlk veren krsal hayatn
kendi koullar nedeniyle daha az hissediliyordu. Bylece,
ondrdnc yzyln kentsel huzursuzluklarnn, iddet,
sre ve sonular bakm ndan, krsal yrelerdekilerle arp
c bir Lezat ortaya koymas artc deildir.
Bat Avrupann her yerinde yksek burjuvazi, daha ba
langtan itibaren kent ynetimlerini tekeline almt. Esas
olarak ticaret ve endstriye dayanan kent hayatn hatrlar
sak, baka trl de olamazd; endstri ve ticareti gelitiren
lerin ayn zamanda kent hayatn ynetmesi kanlmazd.
Bylece, oniki ve onnc yzyllarda, en tannm tacir
ler arasndan seilmi bir aristokrasi, her yerde kentlerin
ynetiminde sz sahibi oldu. Bunlarn ynetimi, kelimenin
tam anlamyla bir snf ynetim iydi ve uzun sre, enerji,
yksek kavray, aslnda kendi zel karlaryla zde ve
bunlarn temel garantisi olan kam u karma ballk gibi er
demlere sahip oldu. Gerekletirmi olduu i, meziyetleri
ne btnyle tanklk eder. Bu ynetim altnda kent uygar
l, sonuna kadar onu fark edebilir klacak olan zellikleri
ni kazand. T m k e n t ynetim i m ekanizm asn yaratt,
onun eitli hizm etlerini rgtledi, kam u m liyesinin ve
kredinin temellerini att, pazarlar kurdu ve rgLedi, okul
lar amak ve gl kale duvarlar ina etm ek iin gerekli
paray buldu, tek kelime ile burjuvazinin btn ihtiyalar
222

n karlamak iin ne m m knse yapt. Ancak, byk en


dstrinin ekonom ik ileyiini, yalnzca bu iin krlaryla
yaayan insanlarn eline terk etmi olan bir sistemin aksak
lklar yava yava kendisini gsterdi ve doal olarak al
anlarn payn en aza indirmeyi zorunlu kld.
Ortaa dnyasnn en byk kentlerinde, Flander kem
lerinde, tekstil iilerinin asilzade echevilere kar, grevle
rin patlak vermesiyle aka belli olan bir honutsuzluu
ortaya koymaya baladklarn daha nce grm bulunu
yoruz.9 Bunlarn honutsuzluuna, artan saylardaki hali
vakti yerinde burjuvann honutsuzluu da eklendi. nk
bu srada pek ok kentin asilzadelerin elindeki ynetimi,
iktidar, birka aile dnda herkesten kskanlkla saknan
ve bunu giderek daha ak biimde kendi karlar dorul
tusunda kullanan bir zenginler oligarisi haline geldi. Bylece, kent ynelimlerine kar, hem toplumsal hem de siya
sal bir muhalefet olutu. En iddetli olan m uhalefetin, pek
ok kanl olaylarla, ta onbeinci yzyla kadar devam ede
cek bir atmaya yol aan muhalefetin, toplum sal m uhale
fet olduu aktr.
Esnaf loncalarnn patrisyenler rejimine kar olan ayak
lanmas, ou kez demokratik bir devrim olarak adlandrl
mtr. Eer demokrasi kelimesinden bugnk anlam ka
rmyorsa, terim btnyle doru deildir. H onut olmayan
insanlarn halk ynetimi oluturmak gibi bir niyetleri yoktu.
Onlarn ufuklan kentlerinin surlaryla snrlandrlm, lon
calarnn erevesiyle kstlanmt. Her lonca iktidardan bir
pay almak istiyorduysa da, komularn pek az dnyor ve
davran, dar bir bireycilikle epeevre sarlm bulunuyor
du. Ayn kentin loncalar, zaman zaman elbette ortak d
man olan tchevin'ler oligarisine kar birleiyorlard. Ancak
9 A lunc b l m n so n u n a baknz.

223

ou kez, zaferden sonra birbirlerine dyorlard. Kendi


kendilerine bu sfat veren demokratlarn tm nn, muaz
zam tekel ayrcalklarna sahip endstriyel gruplarn yesi
olduu unutulmamaldr. Onlarn anlad ekliyle demokra
si, ayrcalkllarn demokrasisinden baka bir ey deildi.
Btn kentler esnafn talepleriyle rahatsz olmad. Ne Ve
nedik, ne Hansa kentleri ne de ngiliz kentlerinde toplumsal
alkantnn herhangi bir izi vardr. Kukusuz bunun nedeni,
yksek burjuvazinin ynetiminin buralarda kapal ve bencil
bir oligariye dnmemi oluudur. Ticaret yoluyla zengin
leen yeni insanlar, srekli bir biimde ynetici snf yenili
yor ve genletiriyordu. Patrisyenlerin i hayat ve kent y
netimi zerindeki ifte kontrolleri sayesinde herkes zerin
de otoritelerini koruyabilm e baarsn bu durum akla
maktadr. Yzyllar boyunca, Venedik aristokrasisi, en yce
vatanseverlik erdemlerinin, enerji ve becerinin hayran olu
nacak rneini verdi ve cumhuriyete kazandrd refah herkes iin ylesine parlak oldu ki, insanlar onlarn boyundu
ruundan kurtulm ay hibir zam an hayal etm edi. Hansa
kentlerinde de patrisyen ynetimini benzer nedenlerin ko
rumu olmas muhtemel grnmektedir. ngilterede krallk
otoritesinin kentler zerinde sahip olduu denetim, gerekti
inde ahalinin gcn kontrol etmeye yetecek kadar glyd. Ayn ey, onnc yzyln sonundan itibaren, artan
oranda Kralm ajanlarnn, baillis ya da khyalarn otoritesi
ne baml olan Fransz kentleri iin de szkonusuydu. Ba
ka yerlerde, rnein Brabantda, yresel byk lordun bizzat
kendisi yksek burjuvazinin koruyuculuunu yapyordu.
Kentsel devrimler, her yerden nce, Felem enkin byk
endstriyel kentlerinde, Ren kylarnda ve talyada meyda
na geldi. Burada biz bunlarn, balca zelliklerini, evre,
kar ve koullarn farkllna bal saysz deiiklii bir yana
brakarak, ancak ana izgileriyle belirtme giriiminde bulu
224

nabiliriz. Bu devrimlerin birinci nedeni, yneten durum un


daki oligarinin yolsuzluklarnda aranmaldr. Byk lordlarn gcnn, yneten oligariyi engelleyemeyecek ya da deneeyemeyecek kadar gsz olduu her yerde, onu devir
m ekten ya da tekeline almak istedii iktidar paylamaya
onu zorlam aktan baka yapacak bir ey kalm yordu. Bu
noktada zengin fakir herkes, zanaatkrlar gibi ticari ilerin
dnda tutulan tacirler ve byk endstrinin cretlileri, g
r birlii iindeydiler. Onnc yzyln ikinci yars iin
de balayan hareket, ondrdnc yzyl iinde sonuca ula
t. Hemen hemen her zaman silahl mcadeleler eklinde ge
lien ayaklanmalarn sonunda byk, ke kent y
netim lerinin aa yukar byk bir blm n devretmek
zorunda kald. N fusun ounluu esnaf loncalar iinde
yer aldna gre, reform, zorunlu olarak bunlar ynetime
katma biiminde oldu. Bazen, kent meclisinde ya da tchevinler meclisinde bir iki sandalyeye sahip olma hakkn ka
zandlar, bazen, eskisinin yansra onlar tarafndan seilen
yeni bir yarglar kurulu oluturuldu. Zaman zaman da ken
tin siyasal rgtlenmesi ve mliyesine ilikin btn nlem
lerin, genel mecliste, bunlarn delegelerinin onayna sunul
mas gerekiyordu. Hatta bazen, patrisyenlerin uzun sre el
srmedii bu yetkinin tm n ele geirmeyi baardklar bi
le oldu. rnein Liegede, 1384te, yzyldan fazla sren bir
engellemeyi devam ettiremeyen bykler sonunda boyun
ediler. O tarihten itibaren esnaf loncalar kentte tamamen
sz sahibi oldular. Ad yalnzca onlarn listesine kaytl olan
lar siyasal haklardan yararlandlar. yeleri her yl onlar tara
fndan seilen ve onlarn ynetici"lerince denetlenen mec
lis, faaliyetleri onlarn isteine gre dzenlenen bir makine
den baka bir ey deildi. Bu meclis iinden seilen iki bele
diye reisi (maitre), onlarn buyruunu yerine getiriyordu,
nk btn nemli sorunlar, incelenm ek zere 32 esnaf
225

loncasna sunuluyor ve her birinde ounluk oyuyla karara


varlyordu. Zanaatkr birliklerini, ken yneliminin hakemi
yapan benzer anayasalara Utrech ve Klnde de raslanr.
Ancak, tek bir endstrinin tekiler zerinde belirgin bir
stnle sahip olmad kentlerde m m kn olan, denge
nin aka bunlardan birisi lehine kayd yerlerde m m kn
deildi. Flanderin byk imalt kentlerinde loncalar bin
lerce yeye sahip olan dokumac ve rpclarn saysal s
tnl, saylar sekseni yz am ayan kk loncalara
salanan haktan bunlarn h o n u t kalm asn nlyordu.
Bunlar stnlk konusunda daha da istekliydiler nk c
retliler olarak durum lar, yerel pazara hizm et eden zanaatkrlarm kinden byk lde farklyd. O nlar iin patrisyenlerin k yalnzca siyasal bir sorun deil, ncelikle
ve her eyden ok toplumsal bir sorundu. alma koulla
rnn ve cretleri belirleme yetkisinin kendi ellerine geme
siyle, mesleklerinin onlar iine drd gvensiz orta
mn sona ereceini um arak, bu yolla ekonomik adan ikin
cil olma durum larnn ortadan kalkm asn bekliyorlard.
Pek ou, herkesin bakasnnki kadarna sahip olaca10
bir dnyann karm ak eitlik hayallerine kendini kaptr
yordu. O nnc yzyln sonunda, btn byk kentlerde
ayaklanma iaretini veren ve Courtai zaferinden sonra ken
dilerine geici bir stnlk salayan bu nemli mcadeleyi
srdrenler onlard. Ancak bu stnlk, ksa srede, burju
vazinin geri kalan ksmn bunlara kar kkrtt. karlar
nn, tccar ve zanaatkarlarn karlaryla farkl ya da daha
dorusu badamaz oluu, kincilerin tekstil iilerine ba
ml olmaya boyun emelerine yetmeyecek kadar bykt.
Bu cretlilere ve proletaryaya kar byk ticaretin kapita
listleri, simsarlar ya da ihracatlar, yerel endstrinin ba
10 L. Verriest, Le regislrc de la Loi de Toumal de 1302, bkz. fiulelin de la Comm is
sion royale dhistoire, c. LXXX (1911), s. 445.
226

msz kk mteebbisleriyle birletiler. Herkesi tatm in


edebilmek iin, ahalinin kmelendii byk gruplarn her
birine, yani yksek burjuvaziye (poorterie), kk zanaatlarda
alanlara ve tekstil iilerine yer ayrlm olan bir kent y
netimi oluturmaya altlar. Ancak bu yolla gerekletiril
mesi um ut edilen denge salanamazd ve bu denge istikrarsz
bir denge olmaktan teye de hibir zaman geemedi. Doku
maclarn gznde bu bir tuzaktan baka bir ey deildi, n
k bu durum , kentin teki sakinlerine gre onlan her zaman
aznlkta kalmaya mahkm ediyordu. steklerini elde edebil
mek iin yalnzca zora gvenebiliyorlar ve bunu da kullan
maktan geri kalmyorlard. Ondrdnc yzyl boyunca on
lan srekli olarak ayaklanp iktidan ele geirirken ve bu ikti
dar yalnzca bir kuatma sonucu alk tehlikesi karsnda
geri vermei kabul ederken ya da bir katlimla rakiplerinin
koalisyonuna terk etmek zorunda kalrken gryoruz.
Flander kentlerinde toplumsal nefretin bir lgnlk cin
neti gibi egemen olduu durum dan daha trajik bir ey ola
maz. Ypresin iyi insanlan, iinde yaadklar ve kendileri
ni sradan insanlardan koruyan i kalenin yklm asna
izin verm emesi iin 1320-32de krala ricalarda b ulu n d u
lar." Ghent ve Brugesnk gibi, bu kentin tarihi de, tekstil
iilerini, kaybedecek eyleri olanlarla kar karya geti
ren kanl mcadelelerle doludur. Bu mcadele, giderek ar
tan bir ekilde, zenginle yoksul arasndaki bir snf sava
grnm kazand. Ancak bu yalnzca grnteydi. Ayak
lanan ii kitleleri arasnda ortak bir anlay yoktu. cretle
rini dokum aclarn belirlemek ya da daha dorusu dr

11 IM fon d u com m un de la ville dYpre dem eure dehors les portes, qui m aint
outrageus et h o rrible fait et conspiration o n t fait su r les boins de la ville... si
que les portes fussent ostes, li boine gent de la ville seroient en pril de estre
m ourdri p ar n uit et d e desrobeir le u r avoir." Bulletin de la Commission royale
dhistoire, 5'inci seri, c. Vil (1897), s. 28.

227

mek istedii rpclar, birincilere dm an muamelesi yap


yorlar ve onlarn sm rsnden kurtulabilm ek iin, iyi
insanlarn davasn destekliyorlard. Kk retim yapan
esnaf loncalanna gelince, ilerine karan ve ilerini bozan,
nasl kendileri yneticileri ve soylular dehete dryor
larsa, k om niste eilim leriyle onlar dehete d ren
m enfur dokum aclardan12 da ylesine nefret ediyorlard.
Ancak srekli isyan halinde olan ve yetki kendi ellerindeyken bile btn abalarna ramen durum larnn iyilemedi
ini gren bu insanlarn um utsuzluu yalnzca anyordu.
Byk ticaretin ve kapitalist endstrinin, doas gerei on
lar, cretli bir snfn gvensizliine ve bunalm ve tkank
lklarn her trl ktlne kanlmaz bir ekilde m ah
km ediini kavrama yeteneinden yoksun olarak, kendile
rini, hesabna altklar ze n g in lerin kurban gibi gr
yorlard. Ylmadan srdrdkleri bu mcadele kum a en
dstrisinin knn, onlar baka yerlerde hayatlarn
kazanmaya zorlayna kadar devam etti.
Esas olarak Flanderin byk imalat m erkezlerindeki
durum , ihracat ticaretinin yerel ticarete egem en olduu
ken tlerd ek i d u ru m u n aynyd. D inantda b a k r iileri,
G hent ya da Ypresin dokum ac ya da rpclar gibi ileri
derecede etkinlie sahiptiler. Ayn zamanda bir bankerler ve
kumalar kenti olan Floransa bile, iilerin zora bavura
rak kapitalist-snftan iktidar ele geirilerine tank oldu.
Tekstil iilerince balatlan ve ynetilen Ciompi ayaklan
mas (1379-82) ayn tarihlerde Kuzey Avrupadaki devrimci
huzursuzluklara yedek para.grevini yapt. Arno kylarn
da olduu gibi Scheldt kylarnda da devrimcilerin, rakip
leri zerinde bir proletarya diktatrl kurmay amala
dklarn sylemek abartm a olmayacaktr.
12 Chronique rim (e dcs roubles dc Flandre cn 1379-1380, cd. H. Pirenne, s. 38
(G hem , 1902).

228

Bundan baka, yzyln ortalarna doru, rgtlenileri


nin b t n am acnn, yelerinin ekonom ik bamszln
korumaya ynelik olmas gerei bir yana, kk zanaat
larda bir proletarya ortaya kmaya balad. Bir iyiniyet us
talarla, bunlann altrd raklar ya da kalfalar arasnda,
kincilerin birincilerin konum una gemeleri kolay olduu
srece varlm koruyordu. Ancak nfus artnn .durduu
ve esnaf loncalarnn retim i snrlandrm a zorunluguyla
kar karya geldikleri andan itibaren, ustaln kazanlma
s giderek zorlat. Ustal aile yaknlar iin sakl tutm ak
eilimi, uzun raklk sreleri, usta sfatn kazanmak iin
zorunlu olan dentilerin artrlmas ve ustala talip olanla
rn, ustalklarnn kant olarak yaptklar aheserlere el
konulmas gibi her trl nlemde kendini gsterir. Ksaca
her zanaatkr loncas yava yava, kk dkknlarnn s
nrl m terilerini oullarna ya da dam adarm a miras brak
maya kararl, bencil birer iverenler kliine dnt.
Bundan dolay, ondrdnc yzyln ortalanndan itiba
ren, her adan durum larn iyiletirme um udunun yok ol
duunu gren raklar ve zellikle kalfalar arasnda, ilkin
daha yksek cret iin yaplan grevler ve nihayet ustalarn
yansra loncalarn ynetim ine katlm a isteiyle kendini
gsteren honutsuzluklarn gzlenm esi artc deildir.
Jacques de Hem ricourt (1333-1403), Liegede, Lonca mec
lisleri grevlilerini sem ek iin toplandnda, kalfalar ve
raklar dkkn sahipleri ve ustalar kadar oy hakkna sa
hiptiler dem ektedir.13 Aktr ki, o zamana kadar ustann
yardmcs olan, ona hayat boyu arkadalk eden ve ou
kez evlilik yoluyla onun ailesine giren ve onun yerini alan
kalfa, yava yava yalnzca bir cretliye dnyordu. Lon
13 J. de H em ricourt, Le patron de la temporalit des ivques de Lige, s. 56, C.D.
Borm an, A. Bayot ve E. Poncclet'in editrln yapt (Brksel, 1931) Oe
uvres de J. de H em ricourtn 111. cildine baknz.

229

ca da kendi payna emek ve sermayenin mcadelesine iank


oluyordu. Loncalarda uzun sre egemen olan bir aile olma
niteliinin yerini, iverenle alan arasndaki atma al
yordu. Kalfalar arasndaki karlarn ve taleplerin aynl,
ksa srede, eitli kentlere yaylan karlkl yardmlama
ve savunma birliklerinin domasna yol at. yelerine i
bulm ak ve onlar u stalarn s m r s n e kar k orum ak
amacyla nce Fransada ve bir sre sonra Almanyada orta
ya. kan dank kalfa birlikleri compagnonnages ve gesellenverbnde bu tr rgtlerdir. Bu kkrtc rgtlere kar
ustalar, kentler aras savunm a rgtleriyle cevap verdiler.
1383 ylnda Mainz, W orms, Speier, Frankfort, Aschaffenberg, Bingen, Oppenheim ve Kreuznachn demircileri, h u
zursuzluk yaratmaya balayan sz konusu zanaatlarn kal
falarna (knechte) kar bir birlik oluturdular.14
Bylece kentlerin iinde, nemli ve kalc nedenlerden
kaynaklandn ok yaygn oluuyla kantlayan bir ekono
mik ve toplumsal ztlama kendini gsterdi. Ancak bu hare
ket gl de olmu olsa, zanaatkr ve iilerin tehlikeye sokamayaca kadar salam olan yerleik dzeni devirmeyi ba
aramad. Yalnzca urada burada, kentli honutsuzlar, krsal
yreleri de kendi eylemlerine kazanmay denediler. Gerekte
iki ayn dnyaya ait insanlar arasnda mmkn olabilecek bir
anlayn salanmas iin, onlar kyllerden ayran pek ok
dn, ihtiya ve kar farkll vard. Bylelikle kentlerin
devrim giriimleri kesin bir yenilgiye m ahkum du. Bu devrimlerin tehdit ettii herkesin, byk tacirler, yksek burju
vazinin rantiyeleri ve lonca ustalarnn yardmna eyaletler ve
soylular geldi. Bir nceki yzylda ykselen dalga, onbeinci
yzylda, kendisine kar birleilen btn karlarn kanl
maz koalisyonunu bozmak iin, tersine dnd.
14 Kulischer, a.g.e., c. I, s. 214.
230

2. Himayecilik, Kapitalizm ve Merkantilizm15


Esnaf loncalarnn, kentlerin ekonom ik dzenine egemen
olduu ya da onu etkiledii dnem, ayn zamanda kentsel
himayeciliin en yksek noktasna ulat dnemdir. Mes
lek karlar ne kadar birbirine kar da olsa, btn sna
gruplar, sahip olduklar tekeli sonuna kadar kullanmak ve
kiisel giriimle her trl rekabet olasln ezmek konu
sundaki kararllklarnda bileiyorlard. Bundan byle tke
tici tamamen reticinin insafna terk edilmiti. hracaL en
dstrisindeki iilerin temel amac cretleri artrmak, yerel
pazarlara ynelik alanlarnki ise fiyatlar artrm ak ya da
hi deilse sabit tutabilmekti. Onlarn gr alanlar kentin
surlaryla snrlandrlmt ve hepsi kendi refahlarnn yal
nzca dardan gelecek her trl rekabetin engellenmesiyle
gvence altna alnabileceine inanmlard. Bu bireycilikleri
gitgide daha da azgnlat; her meslein yalnzca ayrcalkl
bir grubun tekelinde olmas gerektii dncesi, hibir za
man, bu Ortaa esnaf loncalarnda olduu kadar arlkla
ra zorlanmam tr. Onlarn gznde, kazanlm olanlarn
dnda baka hibir hak yoktur ve ortak yarar kavram her
grubun kendi karlarnn nnde kaybolup gitmitir.
Bu grnm n delilleri her yanda bulunabilir. Belki de en
nemlisi, hemehrilik hakknn kazanlmas zerine konan
15 Bibliyografya: Yukardaki Vl'nc blm n 7, VU'nci blm n 1 nolu dipnotlar
na baknz. W. Schmidt-Rimpler, Geschiche des Kommissiongeschafts in DeutschIand, c. 1 (Halle, 1915); A. Schulle, Geschiclle dergrossen Ravcnsbutger Handclsgeselleschaft, 1380-1530 (Stuttgart, 1923), 3 c.; W. Stieda, Briefweschel cines deutsehen Kaufmanns im X V Jahrhundert (Leipzig, 1921); H. A m m ann, Die Diesbach-Watl Gesllscha/t (Saint-Gall, 1928); A. Grunzweig, Correspondance de la
filiale de Bruges des Medici, l, (Brksel, 1931); H. Prutz, Jacques Coeur (Berlin,
1911); L. G uiraud, Recherches sur le prtendu rle de Jacques Coeur; bkz. Mmo
ires de la socit archologique de Montpellier (1900); 11. Pircnne, Les tapes de
lhistoire sociale du capitalisme, s. 133, n. 19; J. Strieder, Sludien zur Beschichte
kapitalistischer Organisationsformen. Monopole, Kartelle und Aktiengesellschaftcn
im Mittelalter un zum Beginn der Neuzeit, 2'nci bask (M nih, 1925).

231

snrlamalardr ki, bunlar her yerde zorla kabul ettiriliyordu.


Her kent doal olarak hem ehriliin salad avantajlar
kendi sakinleri iin sakl tutm ak istiyor ve bu tr ayrcalk
lar arttka, hemehriler bunlan bakalaryla paylamaya da
ha az raz oluyorlard. Bu durum , kenLin ayrcalklarndan
yararlanabilmek iin denen parann srekli artn ve me
ru doum, iyi hal ya da kken belgesi vs. gibi zelliklerin
daha ok aranmasnn nedenini aklar. Ayrcalk bahanesiy
le ya da yneticiden, ayaklanma ya da rvet vererek elde
edilen bir ayrcalk yoluyla kentin snrlar dnda bir dk
kn ya da i yeri amak ya da kentte, orda imal edilmemi
bir mal (panayr zam anlan dnda) satmak yasaklanmt.
Bu nlemlerin iddeti dem okratik ynetimin gelimesiyle
birlikte artt. Ghentde 1297 ylnda, kentin dnda dokun
mu olan kuman, kentte rplm olmak kouluyla kente
girmesine hl izin veriliyordu. Ancak 1302de bu ayrcala
son verildi ve 1314ten sonra, kentin surlarndan balayarak
yarap mil olan bir alan iinde kuma imalt yasaklan
d. stelik bu ii bo bir tehdit de deildi. Tm ondrdnc
yzyl boyunca, evredeki kylere kar silahl devriyeler
kartlm ve tezghlarla rpc tekneleri paralanm ya da
s k l p atlm tr.16 te yandan, b t n byk im alt
kentler, krsal yrelerin kadnlarn yn iplii eirmede a
ltrmlar ve bunlarn emeini yalnzca kendi kullanmlar
iin sakl tutmulardr. Flanderde olduu gibi Floransada
da kyl kadnlar bylelikle kent atlyelerinin hizmetinde
altrlm ve ipliklerini bu amala kurulm u depolara tes
lim etmek zorunda braklmlardr. Gl olan hakldr il
kesi her yerde geerli olmutur. Byk kentler en ok ara
nan nesneleri retm eyi kom ularna yasaklam a hakkn
kendilerinde bulmular ve u ya da bu zelliin taklit edildi
16 G. Espinas ve M. Pirennc, Recei! de documents rclalifs l'histoire de l'industrie
drapiire en Flandre, c. II, s. 606 ve devam.

232

i sulamas ou kez bu rekabeti ortadan kaldrmalar iin


yeterli olmutur. Ypres, G hent ve Bruges, kim senin hibir
zaman grmedii, ancak var olduunu ileri srmekle yetin
dikleri uydurma ayrcalklar" yoluyla evrenin ikinci dere
cedeki endstrilerini kendi kontrolleri altna almlardr.
1373 ylnda Poperinghenin Yprese kar at dava duru
mu pek gzel aydnlatmaktadr. Bu kasabann kumalar,
her insann kendi hayatn kazanm a konusundaki doal
hakkn" yardma arrken, Ypres, ayrcalklarn hakl k
lan kent hakkna dayanyordu.17
Loncalarn kapitalist mteebbislere kar olan tutum u,
doal olarak, ileri derecede bir gvensizlik ve kuku ieri
yordu. Kuma endstrisini rgtleyen byk tacirler, doku
m aclar loncasna kaytl olmaya ve kendilerini yalnzca
atlyelerin ba olma durum una indirgeyen dzenlemelere
boyun emeye zorlanyorlard. Elbette byk endstrinin
doas, bu dzenlemeleri kanlmaz olarak, bir felkete yol
amakszn ihll edilemeyecek snrlar iinde tutuyordu. Bu
zengin ustalar, btn Flander kentlerinde hem yn ithalat
s hem de kum a ihracats olarak kendi yerlerini alan
talyan irketleri ya da Hansa tacirleriyle i ilikisine gir
m ekten alkoymak olanakszd. Bunlarn yabanc olmalar
olgusu, onlar, yalnzca hemehrilerin tbi olduu yasalara
kar koruyordu. Bununla birlikte, cretlerdeki srekli ar
t, iilerin artan talepleri, dokumac ve rpclarn dei
meyen dmanl ve ayrcalklarda bir gedik almadan de
itirilemeyen teknik srecin inat bir ekilde korunm as
gibi nedenlerin bir sonucu olarak, endstri yava yava ge
riliyordu. 1350lerde iiler kukusuz, talyan sim sarlarn
vaadlerinden etkilenerek Floransaya ya da krallarnn yerli
kum a endstrisini gelitirmek iin durum dan yararland
17 G. E spinas ve H. P irenne. Recueil de documents rclaiifi d l'histoire de l'industrie
drapiire en Flandrc, c. 111, s. 168 ve devam.

233

ngiltereye, ok daha byk saylarda, g etmeye balad


lar.18 Yzyllarca Flandere ham m addesini salam olan
Ada, imdi onunla rekabet etmeye balyor ve daha onbeinci yzyln banda bu rekabet dayanlmaz bir hal alyor
du. Brabantda da benzer nedenler benzer sonular yarat
yordu. Olup bitenlerin bir lde de olsa farkna varldn
da artk ok geli ve 1435te Brksel, kuma toptanclarn,
dokum aclar loncasna girme ykm llnden bo yere
kurtaryordu.19
Kentsel bireycilik, nasl kentlerin byk apl endstriyi
engellemesine yol atysa, ayn ekilde byk apl ticaretin
engellenmesine de neden oldu. Ondrdnc yzyl boyunca
panayrlarn gerileyii ile zanaatkarlarn o amansz himaye
cilikle bylesine badamayan bir kuruma kar olan nefret
leri ilikisiz deildir. stelik, bir kasabadan geen tacirleri,
yollarna devam etmeden nce, yklerini boaltp mallarn
burglulara sata sunmaya zorlayan pazarlama mkellefiye
ti (staple right), yre ii ticaret iin ciddi bir engeldi. Baka
yerlerde kayklar loncas, evredeki suyollarmdan gelip ge
en gemileri yedekte ekme hakknn yalnzca kendilerine
ait olduunu ileri sryorlar ve bazen kendi kayklarnda ta
yabilmek iin gemilerin ykn bile boaltyorlard.20

18 F landr ve Brabant iilerinin Floransaya g konusunda, A. D oren, Deutsch


llandwerkhriulerschaften im miltclaUcrlidcn Italien, (Berlin, 1903). M. Batistini, La confrrie de Sainte-Barbe des Flamands Florence (Brksel, 1931). A.
G runzw eig, Les soi-disant statuts de la confrrie de Sainte-Barbe de Florence,
bkz. Bulletin de la Commission royale dhistoire, c. XCVI (1932), s. 33 ve dev.
baknz. Bunlarn Ingiltereye gleri k o nusunda ise E. Lipson, English Econo
mic History, c. 1, s. 309, 399. H. d Sagher, Limmigration des tisserands fla
mands et brabanons en Angleterre sous Edouard 111, bkz. M elanges.... Pirenne,
(Brksel, 1926)e baknz.
19 G. des Marez, ^organisation du travail Bruxelles, s. 484.
20 G. Bigwood, Gond et la circulation des grains en Flandre du XIV au XVHI sicles,
bkz. Vierteljahrschrifl fu r Social-und Wirtschaftgeschichte, c. IV (1906), s. 397
ve devam.

234

Elbette kuraln istisnalar vard. Ne kentlerin gelimesi


her yerde ayn derecede hzlyd, ne de loncalarn egemen
lii her yerde ayn younlukta gerekleiyordu. Bundan
dolay kentsel him ayeciliin derecesi farkllklar gsteri
yordu. rnein, byk apl endstri ve ticaretin, ondrdnc yzyl iinde henz yeni gelimeye balad Al
manyann gneyinde bu durum , eski bir ekonom ik gemi
i olan Ren blgesi ya da Felem enke gre daha az belirgin
di. Fransa ve ngilterede kralln otoritesi, bunun sonuna
kadar gelimesinden doacak sonulan nlyordu.2' ste
lik talyada serm ayenin gc, her zaman, buna snr koy
maya yetecek denli ok olmutu. Abartm akszn sylenebi
lecek tek ey, onnc yzylla karlatrldnda, ondrdnc yzylda, kent sanayiinin her zaman kendi yap
snda var olan yerel ayrcalk ru h u n u son snrna kadar
gelitirmi olduudur.
Ancak, kentler, byk-apl ticareti sm rm ek ve vergi
lendirm ek politikasn bouna izlediler; ticaretten kanamazlard, ne de byle bir istekleri gerekten vard, nk
bir kent ne kadar kalabalk ve ne kadar etkinse, ticaret o l
de kendisi iin kanlmazd. Nihayet, ticaret, kent halk
na yiyecek m ad d elerin in byk ksm n, zanaatlara ise
ham m addesinin hemen hemen tm n salyordu. Ticaret
sayesindedir ki, meyhaneciler araplarn, balk tacirleri ku
rutulm u balklarn ve ringalarn, baharatlar, eker, bi
ber, tarn ve zencefillerini, eczaclar ilalarn, kundurac
lar derilerini, mlekiler kurun ve tenekelerini, dokum a
clar ynlerini, rpclar sabunlarn, boyaclar ivit, ap ve
bakkam aalarn temin ediyorlard. Ticaret sayesinde kent
sanayiinin rnleri d pazarlara ihra ediliyordu. Kentlerin
21 Fransad a loncalar bask altnda tutm ay hedef alan 1351 Em irnam esi, fiyatla
r d rm ek gerekesiyle, alm a zgrl zerindeki snrlam alar azaltm a
y am alyordu.

235

yapabilecei tek ey, surlar iinde yer alan bu zorunlu ve


ok eitli faaliyetin biimini dzenlemekti. Bunun yayl
mas, dalm, beslendii kaynaklar ya da kulland kredi
zerinde herhangi bir kontrol kurm aktan olduka acizdiler;
gerekten de toptan ticarete baml olan tm ekonom ik
rgtlenme bundan ustalkla kanlmasn salyordu. B
tn bu muazzam alan zerinde saltanat sren sermayenin
gcyd, hem byk apl kara ve deniz ulatrmaclna
hem de ihracat ve ithalat ticaretine egemendi. Avrupann
btnne yayld, evresindeki denizde adalarn douu gi
bi, onun bannda da kentler dodu.
Ondrt ve onbeinci yzyllarn en arpc olaylarndan bi
risi ktann deiik yerlerinde her biri kendi komisyoncu,
muhabir ve uzanlaryla hzla byyen ticar irketlerin var
ldr. Onnc yzyln gl Italyan irketleri imdi Alplerin kuzeyinde takipiler bulmutu. nsanlara, sermayenin
ynetimini, defter tutmay ve eitli kredi biimlerini ret
miler ve her ne kadar para ticaretinde egemenliklerini koru
may srdrmlerse de eya ticaretinde kendilerini artan sa
yda rakip karsnda bulmulardr. Almanyada, faaliyetleri
Brugesten Venedike ve Baltkn en u noktalarna kadar
uzanan Lbeckin Hildebrand Vickinchusen ya da Orta Avru
pa, talya ve Ispanyann her yerinde muhabirleri olan Grosse
Ravensburger Gesellschaft gibi ticar firmalarn varlna dik
kati ekmek yeterlidir. Fransa ve ngiltere ki, Yz Yl Savala
rnda, birincisi yklm, kincisi ise yutulmuur, sermayenin
yaylmasnda daha az canllk ortaya koymulardr.
Bununla birlikte talya, olaanst dayanma gc saye
sinde yine de birinci sray almtr. O ndrdnc yzyln
ortalarnda ifls byk sarsntlara yol aan firmalann yeri
ne yenileri fkrm ve bunlarn en by, Medici, onbe
inci yzylda, dnyann daha nce grmedii bir mal! g
konum una ykselmitir.
236

Ge Ortaalarda kapitalizm in ykselii ve gc eitli


ynlerde kendisini ortaya koymutur. Onbeinci yzyln
balangcndan itibaren, genellikle % 12-14 dolaylarnda
varln koruyan faiz haddi, % 5-10a dm tr. Kredinin
ileyii, kabul teknikleri ve kambiyo senedi protestosu gibi
yeni nlemlerle mkemmelletirilmitir. Cenovada 1407de
kurulan casa di S. Georgio ilk m odern banka saylabilir ve
bu bankann hisseleri zerindeki speklasyon, mal! durum
zerindeki nemi ve etkisi asndan, onyedi ve onsekizinci
yzyllardaki ngiliz borlar ynetim inin senetleriyle karlatnlmtr.22 Cenovadaki Centurioni, Venedikteki Soranzo ve Floransadaki Medici gibi hem eya hem de para tica
reti yapan teki bankalar, sermayelerinin bykl ve i
lemlerinin genilii asndan casa di S. Geogiodan ok ge
rilerde deillerdi.23 Btn bu hareket, loncalarn etkisiyle
kent ekonom isinin dnm e urad bir srada ortaya
kan yeni bir snf insan tarafndan harekete geirilmitir. Bu
elbette bir rastlant deildir. Bundan byle ekonom ik haya
ta egemen olacak yeni koullar tarafndan iktidardan d
rlen ve etkisizletirilen kent patrisyenleri, birka istisna
dnda, krlarnn bir ksmn hep yatragelmi olduklar
bina ve arazilerin kiralaryla yaayan bir rantiyeler snf ha
line geldiler. Bunlarn yerine, hibir gelenek tarafndan en
gellenmeyen ve eski dzende meydana gelen deiiklikleri
glk ekmeden kabul edebilen, sonradan grme yeni bir
kapitalist snf olulu. Bunlar ounlukla, kambiyo ilemle
rinin, speklasyonun ve kredi alanndaki gelimelerin ken
22 J. Kulischer, a.g.e., c. 1, s. 347.
23 Tacir Francesco D ainin (lm 1410) F loransa yaknlarndaki talya, Ispan
ya, Afrika, Fransa ve ngilteredeki m teri ya da tem silcileriyle yapt haber
lemeyi ieren Prato m isafirhanesinde saklanan ve 100.000den fazla m ektup
tan oluan arivi, b ir b t n olarak o adaki talyan firm alarnn yaygnlna
tan k lk etm ek ted ir.. G. Livi, D all' Archivio di Francesco Dal ini (F lo ran sa,
1910). Hnrico Bensa, Francesco di Marzo da Prato (M ilan, 1928).

237

dilerine bir meslek kaps aralad, simsar, ticar temsilci


ya da kimi zaman hali vakti yerinde zanaatkarlard.24 An
cak, byk lordlarn hizm etinde zenginleen pek ok kii
de servetlerini i hayatna yatrdlar.
Gereklen, ynetimin gelimesi ve paral askerlerden olu
an ordular beslemenin ve bunlan silhla donatm ann artan
masraflar, krallar ve byk yresel lordlar, evrelerinde
soylularn ya dudak bkt ya da yerine getirmeyi becere
medikleri bir grevi stlenen danmanlar ve vekiller kala
bal oluturmaya zorlad. Bunlarn balca ura mal ile
ri ynetmekti. Efendilerinin her zaman skntsn ektikleri
paray bulduklar srece, ordu mteahhitleri, bankerler, fa
izcilerle yaptklar her trden szlemeler ya da para basma
sonucu kendi ceplerine giden krlar ok fazla kurcalamama
konusunda her trl nlem alnyordu. Jacques Coeur, bu
yeni zengin snfnn yalnzca en parlak bir rneidir. Onun
evresinde, Brabant D knn gvenilir danm an Guilla
ume de Duvenvoorde gibi serveti Nassau kuruntunun teme
lini oluturan ya da servetini B.urgondiya Dk yi Philipin
hizmetindeki grevlere borlu olan Nicolas Rolin ve Pierre
Bladelin ya da Fransa kralnn sarayndaki Semblanays ve
dOrgementler gibi pek ok bakalar vard.25 Gleriyle bir24 Bkz. G. Yver, De G uadagnis mercatoribus florentinis Lugduni commorantibus
(Paris, 1902); M. ja e n se n , Sludien z u r Fuggcrgeschichte, I. Di e Atfaenge der
Fgger (Leipzig 1907); A.H. Jo h n so n , English Nouveaux riches in the X IV Century, bkz. Transactions o f tlc Royal Historical Sociely, yeni seri, XV, 63; E. Coornaert, La D raperic-Sayetterie d'Hondschoolc, s. 362, 411, 445'te, o n b eten
onaltnc yzyla, sayette im alatnda birinci sray alan kum a ve tacirlerin,
'fakir' ya da 'ok fakir' ailelerden geldiklerine iaret etm ektedir. O ndrdunc
yzyldan balayarak, Felcm cnk'te soylular ticari ilerle uram aya baladlar.
A. de Chesret, Renaud de Schoenau, bkz. Mmoires de VAcadmie royale de Belque (Brksel, 1892). O nbeinci yzyln banda, Veereli Henri de Borsselen
birka gem i yaptrd ve bunlarla ticarete giriti. Z.W. Sneller, Walchcren in de
X V ceuvv, (U trecht, 1916).
25 J. Juvelier, Les origines de la fortune de la maison dOrange-Nassau, bkz. Mmo
ires de lA cadmie royale de Belgique (1921); L. M irot, Une Grande fam ille par-

238

likie lksleri de artan kraliyet saraylarnn ihtiyalaryla or


du iin yaplan taahht ilerinin ikisi de, byk krlarn
kaynayd. Parisli bir tacir olan Nicolas Boullard, 1388de
VI. arlm Guelders seferi iin toplad birliklerin ihtiyala
rn karlamak zere 100.000 altn sikke (tcus dor) tutarn
da bir szleme yapmt.26 Luccal Dino Rapondi, Burgondiya saraynn ba faizcisi olmutu.27 Her yerde, byk maliye
cilerin h km et evrelerindeki nem i artm , bu durum
hizmetleri karlnda kendilerine toplumsal saygnlk sa
layan yksek aristokrasi tarafndan sevinle karlanmtr.
Gerekten, kkenleri ne kadar deiik olursa olsun, ondrt ve onbeinci yzyllarn kapitalistleri, byk lordlarla
ilikiye girmek zorundaydlar ve aralarnda lam bir kar da
yanmas kurulm utu. Bir yandan byk lordlar, ne kamusal
ne de zel masraflarn maliyecilere bavurmakszn karlayamyorlar, te yandan byk tacirler de, bankerler ve gemi
sahipleri, ar kentsel bireycilie kar kendilerini korumala
rn, mal ve paralarnn dolamn gvence altna almalarn,
kentsel ayaklanmalar bastrmalarn byk lordlardan bekli
yorlard. Kaybedecek bir eyi olanlar toplumsal ayaklan
malardan ya da komniste hareketlerden tedirgin olduklan
lde, tek snak yerleri olan byk lord ve krallarn kolla
rna daha fazla itiliyorlard. Zanaatkarlar bile, kalfalar tarafn
dan tehdit edilme sras kendilerine geldiinde, onlarn koru
masna bavurdular, nk dzenin koruyucusu onlard.
Siyasal nedenlerle byk lordlarn sevmedii kentsel bi
reycilik, i ve karlar onun tarafndan bozulan herkes tara
lamentaire au X IV et au X V sicle. Les d'Orgemonl, leur origine, leur fortune, etc.
(Paris, 1913); A. Spont, Semblancay. l a bourgeoisie financire au dbut du XVI
sicle, (Paris 1895).
26 Chronique du Religieux de Saint-Denys, ed. Beltague, c. 1, s. 533. Kraliyet birlik
leri iin gerekli olan buday, 1383 ylnda oktan tem in etm iri., fl.li., s. 265.
27 L. M irot, tudes lucquoises (Paris, 1930).

239

fndan, ekonom ik nedenlerle ayn lde istenm iyordu.


Flanderde kk kasabalar, byk kentlerin uranlna kar
Konta bavurdular. Daha da ilgin olan, Kontun, kentle
rin ok acmaszca ezdikleri krsal endstriden yana giriim
de bulunm asyd. Louis de M lein saltan at yllarndan
(1346-84) balayarak, giderek daha ok sayda ky ve kont
luk, kuma retme hakkn kazand. Byk kuma reticisi
kentlerde gerilemeye balayan ayrcalkl imaltn yansra
imdi, eskisinden, hem kulland teknikler hem de alma
koullar bakmndan farkl olan bir yeni kumalk orta
ya kmt. Yeni kumalkta, lke iindeki talebin artmas
sonucu, giderek zor bulunan ngiliz ynnn yerini span
yol yn ve o eski nefis kum an yerini ise hafif ve ucuz
kumalar ald. Ancak hepsinden nemlisi, imalt alanndaki
ayrcaln yerini imdi zgrlk alyordu; bu gen krsal
endstri artk aka bir kapitalist endstriydi ve bu endst
ri iinde kat beledi dzenlemeler yerlerini, alanlarn a
ltranla tam bir zgrlk iinde szleme yapt ve cret
lerini iverenle birlikte saptad daha esnek bir sisteme terk
ettiler. Kent ekonomisinden pek az bir ey kalmt geriye.
Kent ekonomisinin kstek olmak istedii sermaye, bu krsal
endstride artk onaltmc yzylda kullanaca gcnn be
lirtilerini ortaya koyuyordu.28 Ayn sre, ondrdnc yz
ylda ortaya kan ve Avrupann pek ok yerinde ayn za
manda grlmeye balanan duvar kilimi yapm, keten do
kumacl, kt endstrisinin ilk rnekleri gibi btn yeni
endstrilerde de gzlenir.29
28 H. P irenne, Une crise conomique au X VI sicle. La draperie urbaine et la nouvel
le draperie en Flandre, bkz. Bull, de la Classe des Lettres de l'Acad. royle de Belgi
que (1905). E. C o o m aen , La Draperic-Sayetterie d'Hondschoote. O ndrd n c
yzyln so n u n d an itibaren Ingiliz kum alarnn kum a endstrisi zerinde
ki denetim leriyle karlatrnz. E. Lipson, a.g.e., s. 714 ve devam.
29 A. Blum, Les premires fabriques de papier en Occident, bkz. Comptes rendus des
sances de IAcadmie des Inscriptions, 1932.

240

Krallar ve byk lordlar, kapitalizmin gelimesine kar


gsterdikleri hogrde, yalnzca mal endielerden etkilen
miyorlard. Gleri arttka ortaya kmaya balayan devlet
kavram , kendilerini ortak yararn koruyucusu olarak
grm elerine yol ayordu. Kentsel bireyciliin en yksek
dzeyine tank olan ayn ondrdnc yzyl, ayrca, iktisat
tarihi kapsamnda krallk gcnn ortaya kn da grd.
O zamana kadar bu alana yalnzca dolayl olarak ya da ken
di hukuk, mal ve asker ncelikleri asndan m dahale
etmiti. Kamusal bann koruyucusu sfatyla, tacirleri ko
rum u, ticarete gei resimleri koym u ve sava halinde
dm an gem ilerine ambargo uygulam ve ticaretten al
koyma uygulamasn yaygnlatrm ise de, ekonom ik fa
aliyetlerinde uyruklarn kendi haline brakmt. Onlar iin
yasa ve dzenlemeleri yalnzca kentler yapyorlard. Ne var
ki, kentlerin etkisi, belediye snrlaryla kstlyd ve bireyci
likleri srekli olarak birbirlerine kar kmalarna yol a
yor ve m uhtem elen kendi bireysel karlar pahasna genel
yaran salayacak nlemleri alm alann aka olanaksz kl
yordu. Yalnzca byk lordlar, kentsel ekonomileri ierecek
ve kontrol edecek yresel bir ekonomiyi kavrama yetenei
ne sahiptiler. Ortaalarn sonunda insanlar, kukusuz bu
amaca ynelik bilinli bir politika ya da kararl bir hareket
ten henz uzaktlar. Kural olarak, yalnzca belirli aralklarla
ortaya kan birtakm eilimler gzlenebilir ve bunlar ak
a gsterm ektedir ki, devlet nerede o gc bulursa, m er
kantilizm dorultusunda hareket etmektedir. Bu kelimenin
yalnzca ok ciddi snrlam alarla kullanlabilecei aktr.
Ne var ki, ondrdnc yzyln sonlaryla, onbeinci yzy
ln balarndaki ynetimlere henz ulusal ekonom i.kavra
m nn yabanc olmas kadar, bunlarn davranlarndan da
aka anlald gibi, uyruklarnn ticaret ve endstrisini
yabanc rekabetine kar korum ak ve hatta urada burada,
241

lkelerine yeni faaliyet biim lerini sokm ak istedikleri de


gzlenmektedir. Bu noktada kentlerin ortaya koyduu r
nekten ilham alyorlard ve uyguladklar politika kentlerin
uygulad politikalarn bytlm nden baka bir ey
deildi. O politikann balca zelliini, yani himayeci zel
liini koruyordu. Bu, uzun dnem de ortaa enternasyona
lizmini bir kenara atm ak zorunda olan ve devletlerin birbirleriyle olan ilikilerini, aynen kentlerde yzyllar boyu ol
duu gibi, pek zel bir bireycilikle birlikte yrten bir sre
cin balangcyd.
Bu evrimin ilk iaretleri kendini, baka lkelerden daha
gl ve daha uyum lu bir ynetime sahip olan ngilterede
gsterdi. O ndrdnc yzyln ilk yarsnda II. Edw ard,
soylulann tketim ine ayrlanlar dndaki yabanc kkenli
kuma ithalatn yasaklamaya alt. 1331de III. Edward,
Flanderli dokum aclar ngilterede yerlemeye davet etti.
Hepsinden nem lisi, Crom wellin Deniz H ukukunun ilk
habercilerinden olan 1381 tarihli ve kukusuz uygulamas
olanak d olan bir yasa, lkenin ticaretini ngiliz gemileri
ne sakl tutuyordu. Bu hareket onbeinci yzylda daha da
etkin oldu. Yerli imalatlar korum ak amacyla 1455 yln
da ipekli kumalarn ithalat, 1463 ylnda yabanclarn yn
ihra etmesi yasakland; 1464te kta kum alarnn yasak
lanmas, ngilterenin ilk m odern kral olan VII. Henrynin
kararl, himayeci ve m erkantilist politikasn nceden haber
veriyordu ve ngiltere artk endstrisinin tarma ncelik ka
zand bir lke durum una gelmiti.30
Bu nlemler, en nem li endstrisi bundan zarar gren
Felemenkte, doal olarak misillemeleri kkrtt. eitli y
releri kendi ynetimi almda toplam olan Burgondiya D
30 E. Lipson, a.g.c., s. 502. IV. Edvvardn himayeci politikas k o n u su n d a bkz. ER.
alter, The Hanse, Cologne and ihe Crisis o f 1468, The Economie History Review
(1931), s. 93 ve devam.

242

k yi Philip, ngiliz kum ann lkeye girmesini yasaklaya


rak buna cevap verdi. Ancak o, saf bir himayecilikle-yetine
meyecek kadar youn bir ticaret trafiine sahne olan bir l
kenin yneticisiydi. Yeni yeni domakta olan Hollanda de
niz ticaret filosunu gelitirmeye ve onu Tton Hansas ile
rekabete tevik etmeye giriti ki, bir yzyl sonra bu alanda
tam bir baar salanacakt.3 O yalnzca Hollanda tamac
ln ve balklk endstrisini (bu endstri ringa varilleri
nin bulunm asndan sonra nem kazanmt) tevik etmekle
kalmad, ayrca o zamandan sonra Brugesn stnlne
son verecek ve bir sonraki yzylda dnyann en byk
antreposu haline gelecek olan Anvers (Antwerp) Limanmn gelimesine yardm etti.
Fransa Yz Yl Savalaryla harap olm utu, ve ancak IX.
Louis tahta ktnda lkenin ekonom ik canlann sala
yacak nlem ler alnabildi. O nun nasl bir enerji ve beceri
ile politikalarn uygulad iyi bilinmekledir. O, Lyon pa
nayrna, Cenova panayr karsnda stnlk salad, ipek
bceini lkesinin havasna altrm aya ve D auphinde
madencilii kurmaya gayret etti ve hatta Ingilizler, Fransz
tacirlerinin de dier lkelerinkiler gibi o m allan salayacak
gte olduklarn fiilen grsnler,32 diye Londradaki Fran
sz eliliinde bir tr sergi dzenlemeyi bile dnd.
Merkezi bir ynetimi olmayan Almanyadaki siyasal anar
i, onu Batl komularn taklit etm ekten alkoyuyordu. Bu
dnem de, Gney Almanya kasabalarnda, zellikle N rn
berg ve Ausburgda gelien ve Bohemya ile Tirol m adenleri
31 E. Vollbchr, Die Hollaendcr und die deutsche Hanse, (Lbeck, 1930).
32 De M aulde, Un essai d'exposition internationale en 1470, bkz. Comptes rendus
des sances de l'Acadmie des Inscriptions (1889). XI. Louisn in iktisat politikas
k o n u su n d a bkz. De la Roncire, Premire guerre entre le protectionnisme et le
Librechange, bkz. Revue des questions historiques, c. LV1I1 (1895). P. Boissonnade, Le socialisme d'tat, ^industrie et les classes industrielles en France pen
dant les deux premiers sicles de l're moderne (1453-1551), (Paris, 1927).

243

nin refahlarn borlu olduklar kapitalist hareket devletin


etkisine hibir ey borlu deildi. stnlk iin mcadele
eden prenslik ve cumhuriyetlere blnm olan talya, ba
msz ekonom ik alanlarn etkisi altnda kalmaya devam
ediyordu ki bunlardan en azndan ikisi, Venedik ve Cenova,
Dou Akdenizdeki varlklar sayesinde byk ekonom ik
glerdi. Gerekten de talyann bankaclk ve lks eya
endstrilerindeki stnl ylesine belirgindi ki, bu s
tnln, iinde bulunduu siyasal karklklara ramen,
Hint adalarna giden yeni yollarn bulunmas, denizciliin
ve ticaretin ana yrngesinin Akdenizden Atlantike kay
na kadar baaryla korudu.

244

G enel Kaynaka

E konom ik ve toplum sal tarihe ilikin zel bir kaynak kolleksiyonu yoktur. Ama
toplum sal tarihe ilikin h er trl belge; polypcha, em lk sicilleri, urbaren, weistm cr adl yazl belgeler, sanayi ynetm elikleri, zel ve kam usal kaytlar, yazm alar
vs. h er lkede yaym lanm ve giderek daha ok sayda yaym lanm aktadr. O nlar
dan burada sz etm en in pek yaran olmayacaktr. O kuyucu, deiik lke ve d
nem lere ilikin belge ve teki kaynaklan, aada ad geen kitaplarda bulacaktr.
Toplum sal ve ek onom ik gelimeyle dorudan ilgili belgelere ek olarak, bu ko
nuyla uraan tarihi, setii dnem in genel tarihine ilikin kaynaklardan da ay n ca haberdar olm aldr. Bu d u ru m , m alzem enin by k o unluunu n zel siciller,
kaytlar, custum allann yansra, yllk, gnlk ve anlardan karld O rtaa iin
zellikle geerlidir. Bylelikle tam bir toplum sal ve ekonom ik tarih bibliyografya
s, genel b ir ortaa bibliyografyas haline gelecektir.
Kitabn y azan , b u nedenle, Ortaa boyunca ya da O rtaan b yk bir bl
m boyunca, genel ya da belli bir lkenin ekonom ik ve toplum sal gelim esini ele
alan m o dem yaptlarn yansra, gelim elerin belirli bir b l m n n tarihini arat
ran eserleri de sralam ay gerekli grm tr. zel du ru m lara ilikin bibliyografya
lar h er blm e eklenm itir.

GENEL ARATIRMALAR
K. Bcher, Die Entstehung der Volkswirtschaft (1893), T bingen, T nci bask, 1910.
W. C unnigham , An Essay on Western Civilisation in Its Economic Aspects, C am brid
ge, 1 8 9 8 -1 9 0 0 ,2 c.
M. Kowalewsky, Die konomische Entwickelung Europas bis zum Beginn der Kapita
listischen W irtschaftsform (Alm anca evirisi) Berlin, 1901-14, 7 c.
A. Dopsch, Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der Europaeischen Kulturentwic
kelung aus der Zeit von Caesar bis a uf Karl den Grossen, V ienna, 2'nci bask,
1923-4, 2 c.
R. K tzschke, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des M ittelalters, Jena, 1924.
J. Kulischer, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters, und der Neuzeit, Mnih-Berlin, 1 9 2 8 -9 ,2 c.
J.W. T h om pson, An Economic and Social History o f the Middle Ages, New YorkLondra, 1 9 2 8 -3 1 ,2 c.
M. Knight, Economic History o f Europe to the End oj the Middle Ages, Cambridge
(M ass.), 1926.

245

ETL LKELERE LKN ALIMALAR


Alm anya
K.T. von Inam a-Stem agg, Deutsche Wirtschaftsgeschichte, Leipzig, 1879-1901,4 c,
yeni bask, c. I, 1909.
K. Lam precht, Deutsches Wirtschaftsleben im Mittelalter, Untersuchungen ber die
Entwickelung der materiellen K ultur des platten Landes... zunaechst des Mosel
lands, Leipzig, 1 8 8 6 ,4 c.
Th. von d er Goltz, Geschichte der deutschen Landwirtschaft, S tuttgart, 1902-3, 2 c.
Ingiltere
W J. Ashley, An Introduction ta English Economic History and Theory, Londra, 188893, 2 c.
W. C unningham , The Growth o f English Industry and Commerce, vol. I. M iddle
Ages, Cam bridge, 5'inci bask, 1910.
E. Lipson, Economic History o f England, L ondon, cilt 1, 5inci bask, 1929.
J.E.T. Rogers, History o f Agriculture and Prices in England, c. I-1II, Oxford, 1866-92.
Belika
L. Dechesne, Histoire conomique et sociale de la Belgique, Paris-Lige, gines jusqu'
la guerra mondiale, Paris, 1929.
Fransa
H. Pigeonneau, Histoire du commerce de la France, Paris, 1 8 8 5 -9 ,2 c.
E. Lavasseur, Histoire du commerce de la France, c. I, Paris, 1911.
Id., Histoire des classes ouvrires et de lindustrie en France avant 1789, Paris, 2'rici
bask, 1901.
H. Se, Esquisse d'une histoire conomique et sociale de la France, des origines jusqu'
la guerra mondiale, Paris, 1929.
Id. Les classes rurale et le rgime domanial en France au Moyen Age, Paris, 1901.
H., Franzsische Wirtschaftsgeschichte, je n a , 1930-36, 2 c.
G. d'Avenel, Histoire conomique de la proprit, du salaire et des prix (in France),
Paris, 1 8 9 4 -8 ,4 c.
M. Bloch, Les caractres originaux de l'histoire rurale franaise, Paris, 1931.
L.E Saizman, English Industries o f the Middle Ages, Oxford, 2nci bask, 1923.
talya
G. Arias, II sistema dlia constituzione economica e sociale italiana nell'et dei com
muai, Turin-Rome, 1905.
G. Yver, Le commerce et les marchands dans l'Italie mridionale au XIII et au X IV si
cle, Paris, 1903.
A. D oren, Italienische Wirtschaftgeschichte, l.Je n a , 1934.

246

BELRL KONULARA LKN ARATIRMALAR


W H eyd, Histoire du com m ette du Levant au Moyen Age. ed. Furcy-R aynaud, Leip
zig, 1885-6, 2 c., (yeni bask, 1923).
A. Schaube, Handelsgeschichte der romanischen Vlher des Mittelmeeigebiels bis zum
Ende der Kreuzzge, M unich-Berlin, 1906.
L. G oldschm idt, Universalgeschichte des Handelsrechts, c. I, S tuttgart, 1891.
E H uvelin, Essaie historique sur le droit des marchs et des foires, Paris, 1897.
E Boissonnade, Le travail dans l'Europe chrtienne au M oyen Age, Paris, 1921.
A. Schulte, Geschichte des mittelalterlichen Handels und Verkehrs zwischen Westde
utschland und Italien, Leipzig, 2 c.
W. Som bart, D er Moderne Kapitalismus, Leipzig, 2nci bask, 1 9 1 6 -2 7 ,4 c.

SREL YAYINLAR
Vierteljahrschrift f r social und Wirtschaftsgeschichte, herzg. von L. A ubin, Leibzig
(1893-1900, yllarnda Zeitschrift f r Social-und W irtscha/tsgeschichte adyla ya
ym lanm tr.)
Revue d'histoire conomique et sociale, Paris, ilk yaym tarihi 1903.
Economie History. A Supplement o f the Economie Journal, ed. by J.M . Keynes and
D.H. Macgregor, L ondra, ilk yayn tarihi 1926.
The Economic History Review, ed. by E. Lipson and R.H. Tawney, 1927-34, and by
M.M. Postan from 1934, Londra, ilk yayn tarihi 1927.
Journal o f Economic and Business History, ed. E.E G ay ve N.S.B. Gras, Harvard University, 1928-32.
Annales d'histoire conomique et sociale, ed. by M. Bloch an d L. Febvre, Paris, ilk
yaym tarihi 1929.

247

You might also like