diyalektik Sayı: 1

Mart 2010
ODTÜ Fizik Topluluğu‟nun Tüm
Doğa ÂĢıklarına Sunduğu Bilim,
Felsefe ve Sanat Dergisi Ücretsizdir

ODTÜ FĠZĠK TOPLULUĞU

Ġçindekiler
Editoryal – Jack Yakup ARAZ……...…………………………..…………….2
Prof. Dr. Sinan BĠLĠKMEN Ġle Röportaj……………………………………..3
“Biz” “Ne ĠĢe” “Yararız”? – M. Ali OLPAK …..............................................6
Türkiye-CERN ĠliĢkileri – Mehmet T. ZEYREK……………………………8
Bilim Ve Teknolojinin GeliĢim Sürecinde
Nanoteknolojinin Yeri – ġakir ERKOÇ...........................................................12
Yapay Uydu Gözlemi – M. RaĢid TUĞRAL………………………………...18
EPR DüĢünce Deneyi – Sadi TURGUT……………………………………...20
Ne Olacak Bu Bilimin Hali? – Erman ÇETE……….………………………..27
Dil ve Evrimi – Ġsa Kerem BAYIRLI…………………………………………30
Felsefe
Bir Felsefe Öğretimi Yöntemi – Cemil GÜZEY……………………………..33
Postmodernizm; Nedir ve Ne Değildir? – Sena Nur CANSIZ……………38
Türkiye Sanatçısında Nietzsche Yanılsaması – Ahmet ANTMEN……….40 Sanat
Kısa Jazz Tarihi – Hakan ÇADIR…………………………………………….44
… - Mert DEMĠR……………………………………………………………….46
Son – Hazal GÜLġAN…………………………………………………………48
Çöl Kuyusu – Jack Yakup ARAZ……………………………………………..49 Topluluklardan Inciler

Diyalektik
ODTÜ Fizik Topluluğu’nun Doğa ÂĢıklarına Sunduğu Bilim, Felsefe ve Sanat Dergisi
Mart 2010 Sayı: 1

Editör
Jack Yakup Araz

Tasarım, Sayfa ve Kapak Düzeni

ODTÜ Fizik Topluluğu

Yazı Kurulu
M. Ali OLPAK, Mehmet T. Zeyrek, ġakir ERKOÇ, M. RaĢid TUĞRAL, Sadi TURGUT,
Erman Çete, Ġsa Kerem BAYIRLI, Cemil GÜZEY, Sena Nur CANSIZ, Ahmet ANTMEN,
Hakan ÇADIR, Mert DEMĠR, Hazal GÜLġAN, Jack Y. ARAZ

Dergi Ekibi
Hakan Gündüz, Yasin Atasoy, Gürcan Demirci, Tuğba Andaç

ĠletiĢim Adresi
diyalektikekibi@gmail.com

1
EDITORYAL

BĠLGĠ, insanın varlığının ilk gününden beri peĢinde koĢturduğu tek olgu. Doğayı
anlamak, çevresindekilere anlam vermek ve en önemlisi de neden demek. Küçük çocuklar
gibi, ĢaĢkın bir “Neden?” ĠĢte insanı hayvanlar âleminden bir parça farklı kılan ve kendimizi
hayvan olarak saymama hatasını yapmamıza neden olan tek kelime.

“Tek bildiğim hiçbir Ģey bilmediğimdir.” der Sokrates çünkü hiçbir zaman her Ģeyi
bilme Ģansı olamaz insanın.

Ludwig Wittgenstein‟ın da savunduğu gibi düĢüncelerimiz ne yazık ki kullandığımız

kelimelerle ve bu kelimeleri birleĢtirip türetebilmemizle sınırlıdır.

Bu yüzden artık doğayı anlamanın tek yolu matematik olmuĢtur ve felsefe doğayı
algılama bayrağını tamamen fiziğe devretmiĢ ve “neden”, “nasıl”a dönüĢmüĢtür. Thales‟ten
günümüze uzanan süreç her geçen gün bize doğanın farklı bir yüzünü göstermiĢtir. Ancak
fizik tek baĢına tüm bilinmeyenlere ıĢık tutamaz. Vizyonu dar bir toplum ıĢığın parlaklığını
arttırmak yerine onu karanlığın perdeleri ardına saklar. Bu yüzden felsefe ve sanat her
zaman bilimin yanında hatta bilimden daha yüksek basamaklarda koĢarak ilerlemelidir. Her
saniye omuzlarından baktığımız devlerin ayaklarının altına bir basamak daha koymalıyız ki
yeni cevaplar ve yeni “neden” ve “nasıl”lar bulalım. ĠĢte bu dergide soru sorma aĢkıyla
yanıp tutuĢan insanların sorularına bir derece cevap bulmaları ve yeni “neden”lere
yönelmeleri için çıkarılmaya baĢlanmıĢtır. Biliyoruz ki sadece fizik aydınlanmaya giden
yalnızca çok küçük bir yoldur bu yüzden dergide elimizden geldiğince tüm bilim dallarına,
felsefeye ve sanata el uzatmaya çalıĢacağız. Gerçek cevapların verdiği eĢsiz hazzı asla
kaybetmemeniz dileğiyle…

Peki, Ne ĠĢe Yarar Bu Diyalektik? Yenir Mi?

Diyalektik sizlere geliĢimin her rengini tattırabilmek için Bilim, Felsefe ve Sanatın
tüm dallarından oluĢmaktadır. BaĢlıkları ayrı ayrı ele almak gerekirse: Bilimde temel olarak
fizik, matematik, kimya ve biyoloji dalları ek olarak ise tıp, tarih, bilim tarihi, astronomi gibi
dalları içermektedir. Felsefe ise bilim felsefesi, ontoloji, siyaset felsefesi, din felsefesi, estetik
gibi konuları; sanat: edebiyat (öykü, Ģiir, hikâye), müzik, resim, tiyatro, dans, sinema ve
bunun gibi konuları içermektedir. Konular yalnızca burada belirttiklerimle tabiî ki kısıtlı
değildir sizlerin katkılarıyla geliĢtirebilir, diyalektiği yenmesi daha zevkli bir tatlı haline
getirebiliriz. Yeter ki unutmayalım, her Ģey bizim elimizde, küçük bir kalem darbesi ağ
bağlamıĢ kilitli dolapların yegâne anahtarıdır…

Jack Yakup ARAZ

ODTÜ Fizik Topluluğu

2
 Prof. Dr. Sinan Bilikmen Ġle Röportaj
Hocam merhabalar, sizleri ODTÜ
Fizik Bölümü Başkanı olmanızın yanı sıra
öğrencilerle olan güçlü iletişiminiz, onlara
verdiğiniz önemli destekler ile birlikte
topluluğumuza vizyon anlamında ki
katkılarınız ile tanımaktayız. Bu
nedenlerle dergimizin ilk sayısında sizleri
konuk etmek istedik.
Şüphesiz ki öğrencileriniz
tarafından bu şekilde
tanınmanızda ODTÜ Fizik
Bölümü‘ne vermiş olduğunuz
önemin etkisi büyük. İlk sorumuz
da bu bağlamda olacak; Geriye
dönüp baktığınızda ODTÜ Fizik
Bölümü sizin için ne ifade ediyor?
1963-64 döneminde ODTÜ sınavını
kazandım bilim adamı olmaya karar
vermiĢtim ve diğer üniversite sınavlarına
girmedim. O zamanlar her üniversite
kendi sınavını kendisi yapardı. Sebebini
bilmiyorum ama ODTÜ kara delik misali
birçok kiĢiyi kendine çekmiĢtir ki o
zamana kadar da ilk mezununu bile
vermemiĢti. Ayrıca kampüsde mimarlık
binasından baĢka da bina yoktu. Ancak 3.
sınıfta S, üçlü anfi ve kütüphane binaları
bitmiĢti. Ayrıca Hazırlıkta okurken çam
ağaçları dikilmesine baĢlanmıĢtı, bende 40
kadar fidan dikmiĢtim. Dolayısıyla bende
bu kampüs ile büyüdüm sayılır. Yurt
dıĢında geçirdiğim 7 yıl dıĢında 1964
yılından beri ODTÜ Fizik Bölümü‟nde
öğrenci ve öğretim üyesi olarak
bulunuyorum. Anlayacağınız gibi ODTÜ
ömrümün geçtiği yer! Geriye baktığımda,
11 doktora 17 Master öğrencisi yetiĢtirmiĢ
olmamda ODTÜ Fizik Bölümünün
oynadığı rol çok büyüktür.
Peki, Sizce bir öğrenci neden
ODTÜ Fizik Bölümünde okumayı
seçmeli?
Gürcan Demirci
Bilim, fizik nedir ne değildir konularına
girmeden bir öğrenci merak, neden, niçin,
sebep, iliĢki, sorgulama ve problem çözme
gibi özelliklere önem veriyorsa bunları
kendisine sağlayacak eğitim fizik
eğitimidir. Bunun için neden ODTÜ Fizik
Bölümü„nü seçmelidir sorusuna yanıtım;
çünkü ülkemizdeki en iyi, en kaliteli, batı
standartlarında olan bir bölümdür. Sizler
belki de bilmiyorsunuz geçen yıl
bölümümüz üniversitemizin tüm
bölümlerinin (34 bölüm) eğitim ve
araĢtırma performans değerlendirmesinde
1. olmuĢtur! Ayrıca Ġslam Kalkınma
Bankası, IDB tarafından sadece Ġslam
ülkelerindeki kurumlara verilen Bilim ve
teknolojide üstün baĢarı ödülünü
kazanmıĢtır. Bu ödülü Türkiye‟den sadece
2004 yılında Bilkent Elektrik Bölümü
almıĢtır.
ODTÜ Fizik Bölümü ‘nün bazı
başarılarına değinmişken; ODTÜ
Fizik Bölümündeki çalışmalar bu
sene bölümün 50. kuruluş
yıldönümü olduğunu da
düşünürsek size göre istenilen
seviyede mi?
Fizikte çalıĢmalar hiç bir zaman istenilen
seviyede olamaz. Ama diyebiliriz ki Geçen
50 yılda geliĢme seviyemiz devamlı
artmıĢtır. Ġlk 10 yılda hocalarımız Erdal
Ġnönü, Feza Gürsey, Perihan Tolun, Ferit
Öktem, Adnan ġaplakoğlu, Önder
Tüzünalp, Mehmet Rona, Cavid Erginsoy,
Hakkı Ögelman, Dilhan Ezer, Cengiz
Yalçın ve diğerleri Bölümün temellerini
sağlam bir zemine oturtarak daha sonraki
68 kuĢağını yetiĢtirmiĢlerdir. Bunlar
arasında Mehmet Tomak, Halil Kırbıyık,
Hüsnü Özkan, Ahmet Gökalp, Esen
Özsan, Ordal Demokan, Gülay Öke,
Tuncay Ġncesu, Aymelek Özer, Meral
Serdaroğlu, Mehmet Koca, Hüseyin
3
Akçay, Ahmet Ecevit, Gülsen
Önengüt,Ümit Kızıloğlu, Erdoğan
Apaydın, Ġmre Usseli, Yılmaz Akyıldız,
Metin Durgut, Namık Kemal Pak ve Sinan
Bilikmen sayılabilir.
Fizik Bölümü ülkemizin diğer fizik
bölümlerine çok sayıda öğretim elemanı
yetiĢtirmiĢtir. Üniversitemizde en fazla
doktora derecesi veren bir bölümüz.
Mezunlarımız dıĢ ülkelerde üst düzey
kurumlarda baĢarı sahibi olmuĢlardır. Son
15 yılda araĢtırma makalesi yayın sayımız
40‟ lı sayılardan 150‟ ye ulaĢmıĢtır ki bu
hem üniversitemizde hem de ülkemizde
bölüm olarak en fazla yayın yapan bir
bölümü göstermektedir. Diğer önemli bir
seviye göstergesi de son 10 yılda
üniversite dıĢından alınan araĢtırma
projeleri toplamının yaklaĢık 25 milyon
TL civarında olmasıdır. Bu göstergeler
hiçbir zaman yeterli olmayıp daha üst
seviyelere ulaĢmak hedefimizdir.
AraĢtırmalarımızın bir kısmının ülkemizin
teknoloji ve sanayisine önemli bir katma
değer sağlaması durumunda daha ileri bir
seviyeyi yakalamıĢ oluruz.
Bunu da, yakında savunma sanayi ve
güneĢ enerjisi araĢtırmaları ile
prototiplerin yapılmasıyla sağlanacağını
düĢünüyorum.
yaklaĢmamdan dolayı galiba dedi. ġunu
unutmayın ki problemin her türlüsüne
sizlerin yaklaĢımı bir mühendis, bir
iĢletmeci, bir eğiticinin yaklaĢımından çok
daha faklı olacaktır. Fizikçi olmanın
ülkemiz dıĢına çıktığınızda ne kadar
ayrıcalıklı olduğuna Ģahit olacağınıza
inanınız. Ben buna bizzat Ģahit oldum.
Buradan mezun olduğunuzda çok çalıĢıp 4
yılın hakkını verdiğinizde Fizik
kavramlarını iyice öğrenmiĢ, iyi
matematik bilen, bilgisayar kullanmakta
kendini yetiĢtirmiĢ, topluluklarda aktif
görev almıĢ ve Türkçe ile Ġngilizcenizi çok
üst düzeyde geliĢtirmiĢ bir mezun olmanız
her kapıyı açacaktır. Kısaca çağımızın
gerektirdiği donanımlara sahip bir
mezunumuz olacaksınız.

ODTÜ Fizik Bölümü ‘nün

kilometre taşları olan değerli
mezunlarımızdan bahsettiniz;
Sizce ODTÜ Fizik Bölümünden
mezun olmuş bir öğrenci ne gibi
temel özellikleri kazanarak bu
Biraz da ülkemiz sınırları dışına
bölümden mezun olur?
yönelerek Dünyadaki Fizik
çalışmalarını düşünürsek ODTÜ
Bu soruya yanıt olarak sizlerle Ģu anımı
Fizik Bölümü’nün bu alandaki yeri
paylaĢayım: 4-5 yıl önce Mezunlar
ne durumda?
gününde eski mezunlarımızla bölümde
toplandığımızda özel bir Ģirkette çalıĢan
Bu çok zor bir soru. Fizik araĢtırma
bir mezunumuz yanıma gelerek „‟hocam konuları çok geniĢ bir spektrum arz eder.
sizlere çok teĢekkür ederim, bizlere Bölümde bu spektrumun tüm bölgelerini
problem çözmeyi çok iyi öğretmiĢsiniz‟‟
hem insan gücü hem de mali olanaklardan
dedi. Bunu biraz açmasını istedim, bana
dolayı kapsamamız imkânsız. Ġlk önce iyi
Ģirkette herhangi önemli bir problemle
olduğumuz alanlar arasında Yüksek
karĢılaĢtıklarında hep bana çözüm
enerji, Yoğun madde, Nanobilim, Lazer ve
üretmek için danıĢıyorlar, problemlere Optoelektronik ve Astrofiziği sayabiliriz.
hep bir fizikçi mantalitesi ile

4
GeliĢmeye açık alanlar arasında
Matematiksel Fizik, Plazma Fiziği,
Nükleer ve Atom fiziğini söyliyebiliriz.
Hemen geliĢtirilmesi gereken alanlar
arasında enerji, çevre, biyofizik ve nükleer
teknolojiler olmalıdır. Bu amaçla eğitim
programlarımızın tekrar gözden
geçirilmesi bunun içinde gerekli öğretim
üyesi ile mali kaynakların sağlanması
gerekmektedir ki bu günkü Ģartlar altında
zorlanmaktayız. 2009-2014 yılları arasında
emekli olmuĢ ve olacak öğretim üyesi
sayısı 14 olup bunların yerini
doldurmamız imkânsız gözükmektedir.
Peki, Fizik bilimi alanında Türkiye
de yapılan çalışmaları yeterli
buluyor musunuz?
YetiĢmiĢ insan gücü ve bilime ayrılan
kaynaklar göz önüne alındığında
çalıĢmaların yeterli olmadığını
düĢünüyorum. Örneğin Kaliforniya da
bulunan silikon vadisinde yer alan
Ģirketlerde binlerce doktoralı, aynı Ģekilde
lazer teknoloji Ģirketlerinde binlerce
doktoralı araĢtırmacı ve milyar dolarlık
AR-GE yatırımları yapılıyor ve o ülkenin
bilim ve teknolojide ilerlemesini sağlıyor.
Son 5 yıldır ülkemizde bu konuda bazı
iyileĢtirmeler baĢladı diyebiliriz. Ama
yeterli değil. Bilhassa fizikte kaliteli
öğrenci ve iyi eğitim veren kurum sayısı
çok az. Bu konuda Bölümümüz öğretim
üyeleri 1989 yılından beri ulusal ve
uluslararası Fizik Olimpiyatlarına öğrenci
yetiĢtirmektedir. YetiĢtirilen yaklaĢık 200
öğrenci (bunun 100 kadarı milli takıma
girmeyi baĢarmıĢtır) arasından fizikçi
olmayı seçenlerin sayısı %30 kadardır.
Fizik Biliminin geleceğini daha çok
hangi fizik alanlarında
görüyorsunuz?
Alternatif Enerji Kaynakları, Çevreyi
Koruma, Global Isınma, Nanoteknoloji,
Yoğun madde, Nükleer teknoloji
(hızlandırıcılar dâhil), Biyofizik, Uzay
AraĢtırmaları ve Ultrakısa-Atımlı Lazer
Teknolojileri ile Fotonik alanları öne
çıkmaktadır.
Sizce Fizik Bilimi Türkiye de hak
ettiği yere sahip mi?
Hak ettiği yerde değil. Çünkü ülkemizde
AR-GE ve buna dayalı yüksek teknoloji ve
sanayi ürünü geliĢtirilmesi emekleme
aĢamasında. Yüksek teknoloji ürünleri
ancak temel bilimlerde iyi yetiĢmiĢ eleman
gücü ve araĢtırmalarının desteklenmesi
yoluyla ortaya çıkar. Ayrıca bilim ve
teknolojide devletin yürüttüğü politikalar
da önemli rol oynar.
Son olarak, Fizik bilimindeki
çalışmaları daha da geliştirmek
adına ne gibi hamleler gereklidir?
Tekrar edeceğim; eğitimin iyileĢtirilmesi,
Ar-Ge‟ye devlet ve Ģirketler tarafından
ayrılan mali kaynak, üst düzeyde bilim
politikaları, sanayici için „know how‟
üretilmesi gibi hamleler yapıldığında veya
siyasiler ve sanayiciler tarafından
yeterince desteklendiğinde Fizik ve diğer
temel bilimler hızla geliĢecektir.
5
 “Biz” “Ne ĠĢe” “Yararız”?
Ġnsanların fazlasıyla yoğun
yaĢadığı bir çağdayız (tabi iĢ sahibi
olanların). Genelde çevremizde ya da
medya aracılığıyla bize sunulan
yaĢamlarda bir koĢuĢturma, ne yaptığını
bilememe, ne yapacağını hiç bilememe
hali var. Bu koĢullar altında, insanların
yaĢadıkları süreçlerle ilgili farkındalıkları
merak konusu haline geliyor. Özellikle de,
yaptıklarıyla bir Ģekilde topluma yön
veren, yön verme misyonunu üzerinde
hisseden ya da geçmiĢten kalan kimi
toplumsal ölçütlere göre, insanlara yol
gösterici olması beklenen kiĢilerin tecrübe
ettikleri toplumsal süreçler, ayrı bir
gerilim baĢlığı oluyor. Tabi pek çok
alandan buna örnekler vermek mümkün,
ancak önce kendi mıntıkamıza bakmakta
fayda var.
Bu farkındalık meselesi, yaĢamın
belli parçası ile sınırlı olarak
düĢünülmemeli. Örneğin, basitçe
"Fizikçiler bilimsel dünya görüĢünün
toplumda kabul görmediğinin farkında
olmalıdırlar" gibi bir tez öne sürmüyoruz.
Kimi olguları göz önüne alarak, kendi
alanımıza yansımaları üzerinden bunları
anlamaya ve tam olarak ne olup bittiğinin
farkına varmaya çalıĢıyoruz. Örneğin,
liseden mezun oluyor, ÖSS'ye girip
üniversite kazanıyor, bizim gibi baĢka
insanları gözlemliyor ve onlarla
paylaĢtığımız alanlardaki tecrübelerimizi
değerlendiriyoruz. Nihayet, hoĢumuza
giden/gitmeyen Ģeyler olduğunu görüyor
M. Ali Olpak 2004 senesinde EskiĢehir Fatih Fen
Lisesi'nden mezun oldu. 2004-2008 seneleri arasında
ODTÜ Fizik Bölümü'nde lisans eğitimini tamamladı.
Bu süreçte ODTÜ Fizik Topluluğu'nun daimi üyesi
olan M. Ali Olpak 2007-2008 döneminde ODTÜ Fizik
Topluluğu Yönetim Kurulu BaĢkanlığı yapmıĢtır.
2008 yılından itibaren ODTÜ Fizik Bölümünde
AraĢtırma Görevlisi olan M. Ali Olpak , ''Yüksek
Enerji Fiziği'' konusunda çalıĢmalarını
sürdürmektedir.
M. Ali OLPAK
ve dikkatimizi bunlara yöneltiyoruz. Bu
anlamda, yaĢamın bütününde sürekli
birĢeyleri gözlemlediğimiz söylenebilir.
Ama tabi ki, herĢeyi doğru anladığımız ve
süreçleri mükemmel Ģekilde
yönlendirdiğimiz söylenemez.
ġimdi, Ģu soruyu sormak gerek:
yaĢamımıza dair gözlemlerimiz ile,
toplumsal sorumluluk üstlenme meselesi
nerede kesiĢiyor? Yine farklı yanıtlar
üretmek mümkün ve bu yanıtlar aynı
anda geçerli de olabilir, ancak öncelikli
olan Ģey, yaptığımız "iĢ"in tam olarak ne
olduğunu/olmadığını sorgulamamız
gerek.
Tabi ki, ekonomik anlamda "iĢ"
olarak tanımlanabilecek etkinliğimiz,
derslere/uygulamalara (lab) girmek, sınav
yapmak, gözetmenlik yapmak, sınav
okumak, vs. Bunun dıĢında bir Ģekilde
içinde yer aldığımız bilimsel etkinlik, bu
anlamda "iĢ" sayılamaz. Ne var ki,
akademinin pek çok bileĢeni için
(araĢtırma görevlisi, öğretim üyesi farkı
gözetmeksizin), bu etkinlik de bir nevi
"mesai"ye indirgenmiĢ durumda. Bunu iki
farklı gözlemle destekleyebiliriz. Birincisi,
bilimsel etkinliğin yapılıĢ Ģekline bakalım
(tabi ki ülkemiz koĢullarında). Burada, iĢin
içine öğrenci bileĢenini de katarak, Ģunu
gözlemleyebiliriz: ne bilgi üretimi, ne bilgi
aktarımı, alıĢılagelmiĢ bilim geleneklerinin
(aydınlanmayla beraber ortaya çıkan ve
özellikle aydınlanmanın "tarafı" olan
gelenekleri kastediyoruz) kendine özgü
motivasyonuyla yürümemektedir. Sürekli
olarak, üretilen ya da aktarılan bilginin "ne
iĢe yarayacağı", gündelik anlamda
ekonomik/pragmatik bir bakıĢla
sorgulanmaktadır. Ġkinci olarak, bilimsel
etkinliğin de, kendinden menkul bir yapı
olarak iĢlediği algısını yaratan ve hatta bu
yapının kendinden menkul bir bürokrasi
6
olduğunu düĢündüren bir çalıĢma tarzını Buna yukarıda çizdiğimiz yabancılaĢma
gözlemlemek mümkündür. Bu ikinci tablosu kadar, toplumun diğer
baĢlık, aslında birincisini de kapsar; ancak kesimlerinin kendi pratiklerine
birincisi, ayrıca değerlendirilebilecek yabancılaĢması ve toplumun geneline
kadar görünür durumdadır ve ikinci sirayet etmiĢ bir çürümenin de sebep
baĢlığın harici içeriğinde, öğrenci bileĢeni olduğu söylenebilir: basitçe, ne yaptığımız
neredeyse yoktur. Bahsettiğimiz çalıĢma ya da yapmadığımız, belki
tarzı, sürece tam anlamıyla yabancılaĢma arkadaĢlarımızın bile umurunda değildir.
ile tanımlanabilir: bilimsel etkinlik,
çıktılarından bağımsız bir program olarak
yürütülmektedir ve ne bu çıktıların nasıl
değerlendirileceğine, ne de etkinliğe
kimlerin dahil olacağına iliĢkin, birkaç
yetkili insan dıĢında, hiçbir “mavi ya da
beyaz yakalı” personelin etkisi yoktur.
Dahası, etkinliğin diğer
toplumsal/ekonomik/siyasal unsurlarla
kurduğu bağlar da “olası en doğal”
bağlarmıĢ gibi algılanmaktadır.

Bizim mıntıkanın durumu budur.

Tabi ki sunulan düĢünceleri daha geniĢ
biçimde örneklemek ve açmak gerekirdi.
Ancak, bu baĢlıkların her biri, kendi
baĢına uzun uzun tartıĢılmayı hak ediyor
ve bunu hak eden baĢka konular da
mevcuttur. Bu konulardan biri, bilimsel
etkinliğe “çıraklık” düzeyinde katılan
öğrencilerin süreci ne Ģekilde tecrübe
ettikleridir. Aslında bir ipucu vermiĢ
ġimdi böyle bir tablo çizdikten
olduk; öğrencinin süreçte edilgen bir rolü
sonra, sanırım fizikçilerin gündelik
vardır. Tabi ki baĢka türlüsünün nasıl
pratiklerine iliĢkin özel bir Ģey söylemeye
olacağı sorulabilir. Hatta baĢka türlüsünü
gerek yok. Mıntıkanın genelinde durum
tasarlamanın gayet uğraĢtırıcı olduğu öne
neyse, bizim çevremizde de aĢağı yukarı
sürülebilir; ancak bilimsel etkinliğin,
odur. Buradan sonra söylenecekler, bu
kiĢisel motivasyonu da içeren ve bunun
durum karĢısında alınacak tavırlarla ilgili
bilgi üretimi açısından verimli
olmalıdır. Bu tavırlara dair tartıĢmayı, hak
değerlendirilmesini sağlayacak öğretici bir
ettiği geniĢlikte bir alana bırakarak, bir
iĢlevinin olması gerektiği
soruyla bitirelim: her birimiz, bu sürecin
unutulmamalıdır. Bu yüzden, çırakların
neresindeyiz, neresinde olmalıyız? Bu
da sürecin iĢleyiĢine dair bir farkındalıkla
soruya, “böyle iyi” Ģeklinde bir cevaba
sürece katılmaları mümkündür. Tek
indirgenebilecek tepkiler verenlere
baĢına bu farkındalık bile, öğrencinin
söyleyecek çok fazla söz olduğunu
rolünün bütünüyle edilgen olamayacağını
sanmıyorum. Ancak, baĢka türlü yanıt
göstermek için yeterlidir. Bunun ötesi,
verenlerin, iyice düĢünmeleri ve iĢe
tartıĢılmaya açık olmakla birlikte, kiĢisel
“bilimin ne iĢe yaradığına” iliĢkin elle
tercihlerin de belirleniminde Ģekillenir. Ne
tutulur bir görü kazanmaya çalıĢarak
var ki, bugün kendi çevremizden
baĢlamaları gerektiği, benim görüĢümdür.
baĢlamak üzere kuĢağımız çıraklarında,
dâhil olunan sürece dair tam anlamıyla bir
Saygılarımla,
farkındalık olduğunu söylemek güçtür.

7
 Türkiye CERN ĠliĢkileri
Mehmet T. Zeyrek

Türkiye CERN‟nin kuruluĢunun ilk Daha sonra Çukurova üniversitesi grubu

yıllarından beri gözlemci ülke CMS deneyine katılmıĢ, Boğaziçi ve
statüsündedir. Ayrıca UNESCO, Avrupa Ankara üniversiteleri ise ATLAS deneyine
Komisyonu gibi kuruluĢlar, Hindistan, dâhil olmuĢlardır. LHC deneylerine
Ġsrail, Japonya, Rusya ve ABD gibi bazı baĢlangıçta TÜBĠTAK, daha sonra TAEK
ülkeler de CERN‟de aynı statüde yer destek sağlamıĢtır.
almaktadır.
2000‟li yıllarda Türkiye‟den gerek
Türkiye-CERN iliĢkilerin LHC deneylerine gerekse diğer CERN
baĢlaması, ODTÜ Fizik Bölümündeki deneylerine baĢka katılımlar da olmuĢtur.
çalıĢmalarla 60‟lı yılların ikinci yarısına Örneğin ODTÜ grubunun bazı üyeleri
rastlar. ODTÜ‟nün CERN‟de ilk katıldığı OPERA nötrino deneyine katılmaktadırlar.
deney Lambda parçacığının manyetik
moment ölçümleriydi (1966-1971). 1976-77 Son yıllarda katılımın ve
yıllarından baĢlayarak CERN‟deki WA17 desteklerin artmasına paralel olarak yeni
numaralı deneye katılan ODTÜ‟lü bir aĢamaya gelinmiĢtir. 2006 yılından
fizikçiler, bu deneyde nötrino baĢlayarak CERN çalıĢmalarının resmi
etkileĢimlerinden oluĢmuĢ kısa ömürlü koordinatörü ve finans sağlayıcısı olarak
yeni parçacıkların araĢtırılmasına katkıda TAEK olmuĢtur. Halen özellikle LHC‟de
bulundular. olmak üzere CERN‟deki çalıĢmalara 100‟e
yakın sayıda Türkiye‟deki üniversite
80‟li yılların sonuna doğru ODTÜ gruplarından katılan Türk araĢtırmacılar
ve Çukurova üniversitesinden doktora ve ayrıca yurt dıĢındaki üniversite ve
öğrencileri, CERN‟deki SPS araĢtırma gruplarına bağlı olarak çalıĢan
hızlandırıcısında proton demetlerinin Türk araĢtırmacılar da katılmaktadır.
karĢılıklı çarpıĢtırılıp jet yapılarının
incelendiği UA8 numaralı deneyde Türkiye 2009 yılında CERN‟e resmi
Türkiye‟yi temsil ettiler. üyelik baĢvurusunda bulunmuĢtur.
Türkiye ile birlikte Sırbistan, Güney
1990‟lı yıllarda CERN iliĢkilerimiz Kıbrıs, Slovenya ve Ġsrail ile birlikte
WA79 numaralı nötrino elektron CERN‟e tam üye olmak için
saçılmalarının incelendiği CHARM-II baĢvurmuĢtur. CERN konseyi bu
deneyinin son aĢamasına katılım ve daha baĢvuruları incelemek için bir çalıĢma
sonraki WA95 numaralı nötrino grubunun kurulmasına ve gerekli
salınımlarının incelendiği CHORUS çalıĢmaların yapılmasına karar vermiĢtir.
deneyine katılımla devam etmiĢtir. Bu son
iki deneye ODTÜ‟nün yanında Boğaziçi ve CERN ve LHC Deneyleri
Çukurova üniversiteleri de katılmıĢlardır .
Bu çalıĢmalara DPT ve TÜBĠTAK destek Ġsviçre-Fransa sınırı üstünde,
sağladı. Cenevre‟de CERN (Avrupa Nükleer
AraĢtırma Merkezi) 12 Avrupa ülkesinin
90‟lı yılların ikinci yarısından 1954 yılında kurduğu bir merkezdir. ġu
itibaren Türk grupları LHC deneylerinde anda 20 Avrupa ülkesi CERN‟ün üyesidir.
yer aldı. ODTÜ LHC deneylerinden CMS Türkiye CERN‟de gözlemci ülke
deneyine 1996 yılında dahil olmuĢtur.

8
statüsündedir. CERN‟ün temel amacı bin parçacıklardan bazıları boĢlukta
yıllar önce baĢlayan maddenin yapısını gidercesine kalınlığı metrelerce olan çok
anlama serüvenini günümüzde en uç yoğun malzemelerden, örneğin kurĢundan
noktada sürdürmek, yani bu konudaki boĢlukta gidercesine geçebilmektedir.
temel araĢtırmaları planlamak, ve Dolayısı ile detektörler, yoğun
uygulamaktır. Bu çalıĢmalar parçacık malzemelerden çok büyük hacimlerde
hızlandırıcıları dediğimiz makinalarda inĢa edilmektedir. Bu yolla bu parçacıklar
kurulan algılayıcılarda (detektörlerde) durdurulabilir ve incelenebilirler. LHC
yapılmaktadır. CERN‟ün Ģu anda deneyinde inĢaatı tamamlanmakta olan
gündemindeki en önemli proje içinde deneylerden biri olan CMS (Compact
bulunduğumuz yılın sonlarında Muon Solenoid) detektörü 21 metre
tamamlanacak ve çalıĢmaya baĢlayacak uzunluğunda 16 metre çapı olan
yaklaĢık 4 milyar dolar bütçeli LHC (Large silindirdir ve ağırlığı yaklaĢık 12,500
Hadron Collider) projesidir. CERN‟de tondur. Detektör karmaĢık ve hassas
günümüzde yapılan deneyler büyük sistemlerin bir araya gelmesiyle
bütçeli ve çok fazla sayıda ülke, bilim oluĢmuĢtur, ve ağırlıkları 200 ila 2000 ton
adamı, öğrenci, mühendis ve arasında değiĢen parçalar yerin 100 metre
teknisyenenin katıldığı mega bilim altına indirilerek birleĢtirilmektedir. Bu
projeleridir. dev cihaz 37 ülkenin 155 kurumundan
yaklaĢık 2000 bilim insanından oluĢan
CERN‟deki parçacık fiziği büyük bir bilimsel ve teknolojik ortaklık
araĢtırmaları, bilim ve teknolojiye, dolayı sonucunda ortaya çıkmak üzeredir.
ile insanlığın hizmetine çok değerli buluĢ
ve kolaylıkları da sunmakta ve 50 yıldan Her çarpıĢma sonrası
fazla bir süredir Nobel ödülleri ile algılayıcılardan yılda yaklaĢık 10 petabyte
değerlendirilmektedir. Bu teknolojik kadar veri toplanacaktır. Dünyada bir
katkılar arasında World Wide Web‟in yılda basılan tüm kitapların içerdigi veri
keĢfi, elektronik ve tekekomünikasyon bu miktarın 10,000 de biri düzeyinde
teknolojileri, biliĢim teknolojileri, yeni hesaplanmaktadır. Bu büyük miktardaki
malzemeler, süperiletken mıknatıslar, verinin iĢlenme ve depolanma sorunu bu
nükleer tıp uygulamaları, ve yeni enerji projenin üzerinde çok düĢünülen bir
kaynaklarını sayabiliriz. konudur. Bunun çözümü Grid
sistemlerinin kullanılmasından
LHC çalıĢtığı zaman 7 TeV‟lik geçmektedir. Grid sistemi dünyanın çeĢitli
(TeV=Tera elektron Volt) yüksek enerjili yerlerinde bulunan bilgi-iĢlem
proton hüzmeleri, her saniyede 40 milyon birimlerinin bir araya getirilmesi ile bilgi
kez çarpıĢacaktır. Bu çarpıĢmalar yerin iĢleyen ve depolayan bir üst sistemdir.
yaklaĢık 100 m derinliğinde çevresi 27 km Grid kaynakları, yüksek enerji parçacık
olan bir halkada gerçekleĢecektir. LHC‟de fiziği dıĢında tıp, biyoenformatik,
protonlar halkanın etrafına yerleĢtirilmiĢ nanoteknoloji ve meteorolojide de
yaklaĢık 10,000 superiletken mıknatıs kullanılmaktadır.
tarafından yönlendirilecek ve zıt yönlerde
dönen protonlar kütle referans sisteminde Protonların çok yüksek enerjilerde
14 TeV‟de çarpıĢacaklardır. ÇarpıĢma çarpıĢtırılması ile amaçlanan evrenin
noktalarındaki dev algılayıcılar (detektör oluĢumunun baĢlangıcı olarak kabul
sistemleri) bu çarpıĢmaları izleyecek ve edilen Büyük Patlamadan sonra saniyenin
kaydedecektir. Parçacık fiziği milyarda biri gibi çok kısa zaman
deneylerinde küçük kütleli oluĢları ve aralığındaki Ģartların benzerlerini
yüksek enerjileri nedeniyle çok uzun laboratuar ortamında yaratmak ve bu
mesafelere gidebilen parçacıklar Ģekilde evrenin Ģu andaki durumunu ve
gözlenmeye çalıĢılmaktadır. Bu iĢleyiĢ mekanizmalarını anlamaya

9
 Mehmet T. Zeyrek, 1982 yılında ODTÜ Fizik
Bölümünden mezun oldu. ODTÜ‟de 1985 yılında
çalıĢmaktır. Bu Ģartlar altına yeni M.Sc. derecesini aldıktan sonra 1987 yılında
TÜBĠTAK-NATO bursiyeri olarak CERN‟e gitti.
parçacıkların ve oluĢumların ortaya
CERN‟deki doktora çalıĢmaları sonucunda, 1991
çıkması da beklenmektedir. Bunlar yılında ODTÜ‟de Ph.D. derecesini aldı. 1995 yılında
arasında Higgs parçacığı, süpersimetrik doçent, 2003 yılında profesör oldu. CERN‟ün yanında
parçacıklar, minyatür kara delikler, Avrupa, Japonya ve Amerika‟da çeĢitli üniversite ve
gravitonlar sayılabilir. Bu parçacıkların araĢtırma enstitülerinde deneysel yüksek enerji fiziği
alanında çalıĢmalar yaptı.
gözlenmesi ile evrenin iĢleyiĢ
mekanizmalarını anlamak ve bir çok LHC‟dekinden yaklaĢık 7 kat daha az
kuramsal çalıĢmanın geçerliliğini görmek enerjilerde gerçekleĢmektedir.
ya da reddetmek mümkün olacaktır.
Hızlandırıcılarda çok yüksek enerji ve çok LHC’de Durum
yüksek yoğunluktaki parçacık
demetlerinin sıklıkla çarpıĢmaların LHC, Eylül 2008‟de deneme
sonucunda sürprizlerin de beklenmesi çalıĢmalarına baĢlamıĢtır ve ilk kez
doğaldır. LHC makinasının en önemli ve protonlar LHC halkasında
bilim dünyasını heyecanlandıran tarafı da döndürülmüĢtür. Ancak kısa bir süre
budur. sonra meydana gelen bir teknik arıza
nedeniyle durdurulmuĢtur. Bu arıza
Parçacık fiziğinde maddenin temel ortaya konulan çeĢitli spekülasyonlara
yapısını anlama yolunda geliĢtirilen, karĢın, teknik bir arızaydı. LHC halkasını
kuramsal ve gözlemlere dayanan bir çok oluĢturan süperiletken mıknatısların bir
çalıĢma Standart Model adını verdiğimiz bağlantı noktasında oluĢan bir direnç
bir modelde birleĢtirilmiĢtir. Tüm süperiletken sistemin soğutulmasında
baĢarılarına karĢın yine de bu modelin kullanılan sıvı helyumun önemli bir
bazı temel sorulara yanıt veremediğini kısmının sızmasına ve 53 mıknatısın
biliyoruz. Bunlardan en önemlisi hasarına yol açmıĢtı. Makinanın mıknatıs
maddenin temel yapıtaĢlarının aksamı hızlandırıcıların en önemli
kütlelerinin nereden geldiği sorusudur. kısmıdır. Böylesine büyük bir teknolojik
LHC‟nin bu soruyu Standart Modelin projenin baĢına böyle bir arızanın gelmiĢ
öngördüğü Ģekilde yanıtlayacağı tüm olması bilim çevrelerini çok ĢaĢırtmıĢ
camianin ortak görüĢü. Bu yanıt Higgs adı ancak CERN yetkilileri çok zaman
verilmiĢ parçacığın gözlemiyle kaybetmeden bu arızanın onarılması için
gerçekleĢecek. Higgs parçacığı 1964 yoğun bir çalıĢma programı yapmıĢ ve bir
yılında Edinburgh üniversitesinden Peter yılı aĢkın bir zamandır bu çalıĢmalar
Higgs‟in önerdiği temel parçacıktır ve sürdürülmüĢtür. 2009 ilkbahar sonuna
Standart Modelde maddeye kütle doğru onarılan son mıknatısların halkaya
kazandıran unsurdur. Evrendeki karanlık yerleĢtirilmesi ile tüm halka tekrar
maddenin neden oluĢtuğu ve madde soğutulmaya baĢlamıĢ, bu iĢlemde
antimadde asimetrisinin nedenleri ile ilgili tamamlanınca 20 Kasım 2009 gecesi LHC
sorularımıza da LHC‟nin yanıtlar halkasında protonlar her iki yönde de
bulacağını bekliyoruz. döndürülmüĢtür. LHC‟nin yeniden
çalıĢmaya baĢlaması CERN tarihinde
LHC‟de proton çarpıĢmalarındaki önemli bir yer tutmuĢtur.
ulaĢılacak enerji ve parçacık demetlerinin
yoğunluğu ve çarpıĢma sıklığı bugüne 2009‟un sonlarında yeniden
kadar ulaĢılmıĢ en yüksek değerler baĢlayan LHC operasyonu detaylı kontrol
olacaktır. Örneğin, Amerika BirleĢik ve tüm aĢamalarda çok sıkı denetim ile
Devletlerinde Chicago‟daki Fermi tasarlanan çalıĢma Ģartlarına ulaĢmak
laboratuarında (Fermilab) Tevatron isimli amacını hedefledi. Öncelikle,
hızlandırıcıdaki proton çarpıĢmaları hızlandırmanın ilk aĢamasının

10
gerçekleĢtirildiği Süper Proton Sinkotron
(SPS) hızlandırıcısında 0.45 TeV enerjiye
ulaĢtırılan bir proton demeti 27 km‟lik
LHC halkasına oturtuldu ve demetler kısa
süreler için LHC halkasında döndürüldü.
Durgun kütlesi yaklaĢık 1 GeV (0.001 TeV)
olan protonlar bu enerjilerde ıĢık hızının
yüzde 99.99975 kadar hızla hareket
ederler. Bu proton gibi çok küçük
parçacıklar için muazzam bir enerjidir.
Parçacıkların yörünge içindeki hareketleri
kontrol edildi. Daha sonra parçacık
demetleri daha uzun sürelerde halka
içinde tutuldu ve halka içine iki yönden de
parçacıklar püskürtülmeye baĢlandı. Bu
aĢamada 27km‟lik LHC halkasındaki
deney noktalarında bu demetlerinin
çarpıĢtırılması çalıĢmalarına gelinmiĢti. Ġlk
operasyondan sonra bir kaç gün içinde bu
aĢamaya ulaĢıldı ve parçacıklar kütle
merkezinde 0.9 TeV (0.45 TeV + 0.45 TeV)
enerjide çarpıĢtırıldı. Saç telinden daha
ince boyutlara sıkıĢtırılan parçacık
demetleri çarpıĢma noktalarında
algılıyıcıların (detektörlerin)‟de tespit
ettiği gibi çarpıĢtırılınca maddenin temel
yapısının görüntüleri de ortaya çıkmaya
baĢladı. Ancak LHC halkasında meydana
gelen bu çarpıĢma enerjileri daha önceki
hızlandırıcılarda ulaĢılmıĢ enerjilerdi.
Örnegin Amerika‟daki Fermilab‟da
Tevatron hızlandırıcısı yaklaĢık 6.3 km‟lik
halkasında uzun yıllardır kütle
merkezinde 1.96 TeV enerjilerde proton
çarpıĢmaları gerçekleĢtiriyor ve bunları
kaydediyor ve çok önemli bilimsel
çalıĢmalara imza atıyordu. LHC‟deki
denemelerin ikinci aĢaması döndürülen
demet sayılarının artırılması, proton
demetlerinin içindeki proton sayılarının
artırılması ve enerjilerinin LHC halkasına
0.45 TeV ile giren proton demetlerinin
enerjilerini en azında Tevatron enerjilerine
ulaĢtırmak ve hatta geçerek bu alanda bir
dünya rekoru kırmak olacaktı.
Bu aĢamalarda parçacık
demetlerinin sayıları artırılabildi, karĢılıklı
16‟Ģar demetin halkada dönüĢü
gerçekleĢti. Burada tasarımında bu sayının
2808‟e ulaĢmasının önerildiğini
hatırlatalım. Aynı zamanda yine
tasarımda 100 milyar protonun bir demete
sıkıĢtırılmasının amaçlandığı bu
hızlandırma iĢleminde bunun 10 da biri
düzeylerine ulaĢıldı. Son olarak
protonların enerjileri LHC halkasında 1.18
TeV enerjiye ulaĢtırılıp protonlar
hızlandırıcıda karĢı karĢıya çarpıĢtırıldı.
Bu da CERN tarihine bir dünya rekoru
olarak geçti. Kütle merkezinde 2.36 TeV‟a
ulaĢan LHC bu Ģekilde Amerika‟daki
Tevatron hızlandırıcısının yıllardır 1.96
TeV‟de sürdürdüğü liderliğine son vermiĢ
oldu.
Aralık 2009‟un ilk iki haftasında bu
hızlı geliĢmeler bütün bilim camiasında
büyük yankı uyandırdı ve önemli
sayılacak miktarlarda veri de toplanması
mümkün oldu. ÇeĢitli performans
analizleri yanında LHC‟nin bu ilk
operasyon Ģartlarında birçok fizik olayı
tespit edildi, ölçüldü ve temel parçacık
fiziği modelimizin önğördüğü çeĢitli
parçacıkların varlığı çok hızlı bir çekilde
gösterildi ce CERN‟de sunuldu. Hatta bu
çalıĢmalar arasında seçilen bazı analizler
yayın olarak hazırlandı ve dergilere
gönderildi veya gönderilmek aĢamasına
getirildi.
16 Aralık akĢamı LHC
çalıĢmalarına 2010 ġubat ayında tekrar
baĢlamak üzere yeni yıl tatilinin de
baĢlaması nedeniyle planlandığı Ģekilde
bakım ve tasarlanan çarpıĢtırma Ģartlarına
makinayı hazırlamak için kapatıldı.
2010‟un ilk aylarında LHC protonların 3.5
TeV enerjilere ulaĢmasını hedefliyor ve
kütle merkezinde ulaĢılacak 7 TeV
enerjilerle gözlenecek olaylarla
planlandığı Ģekilde fizik programını
uygulamaya baĢlayacak. Bu enerji hala
tasarım enerjisi olmasa da LHC‟nin 1 ay
içindeki çok baĢarılı bir baĢlangıç yapması
ile gelecek yıllar içinde kütle merkezinde
14 TeV enerjilere ulaĢılacağında kimse
kuĢku duymuyor.
11
 BĠLĠM VE TEKNOLOJĠNĠN GELĠġĠM
SÜRECĠNDE NANOTEKNOLOJĠNĠN YERĠ
ODTÜ Fizik Bölümü’nde Nanobilim ve Nanoteknoloji ÇalıĢmaları
Bilim ve teknolojideki geliĢmelerin
sonucunda toplumların refah seviyesinde
yükselmeler oluyor. Burada iki soru
sorulabilir: Birincisi “refah seviyesini
arttırmak için mi bilim ve teknolojide
geliĢmeler oluyor?”, ikincisi ise “Bilim ve
teknolojideki geliĢmeler sonucunda mı
refah seviyesi kendiliğinden artıyor?”. Bu
iki soru birbirinden ayrı
düĢünülmemelidir. Ġhtiyaçlar sonucunda
talep arttıkça geliĢmeler olur. Bazı
durumlarda da geliĢmeler sonucunda yeni
talepler ortaya çıkabilir.
Özellikle teknolojik geliĢmeler söz
konusu olunca Ģu analizi yapmak yanlıĢ
olmayabilir: Ġnsan gücünün yetmediği ve
yetersiz kaldığı durumlarda insanoğlunun
düĢünerek bu yetersizlikle baĢedebilmeye
yönelik çabaları sanayi devrimini
Teknolojideki temel geliĢmeler ve dönemleri (Heming 2002’den uyarlanmıĢtır).
Burada sözü edilen herbir teknolojik
geliĢmenin baĢlangıç (yahut buluĢ),
geliĢme ve olgunluğa eriĢme (ya da
geliĢimini tamamlama) dönemlerinden
ġakir ERKOÇ
baĢlatmıĢtır. Bilim tarihi incelendiği
zaman görülecektir ki bilim ve teknolojide
temel geliĢmeler yüzyılda iki defa oluyor
ve sonuçta toplumun refah seviyesi
yükseliyor. Son iki buçuk asırdaki
teknolojik geliĢmeler buna iyi bir örnek.
1700‟lü yılların son çeyreğinde baĢlayan
tekstil endüstrisindeki geliĢmeler,
ardından 1800‟lü yılların ortalarında
baĢlayan demiryollarındaki geliĢmeler,
ardından 1900‟lü yılların baĢlarında
geliĢen otomobil endüstrisi, hemen
ardından 1900‟lü yılların ortalarına yakın
bir zamanda geliĢen bilgisayar teknolojisi,
ve nihayet 1900‟lü yılların sonlarında
henüz baĢlama aĢamasında olan
nanoteknoloji. Söz konusu teknolojik
geliĢmeler Ģematik olarak aĢağıdaki gibi
gösterilebilir.
bahsedilebilir. ġimdiye kadar ilk üç
teknolojik geliĢme sürecini tamamlamıĢ
gözüküyor, bilgisayar teknolojisi henüz
12
geliĢme sürecinde, nanoteknoloji ise henüz 0.1 mm, atomik kuvvet mikroskobu‟nun
baĢlangıç safhasında. hassasiyeti nanometre mertebesindedir.
Bu hassas ölçüm aygıtları üretim
Yukarıdaki geliĢim süreci incelendiğinde safhasında da kullanılır. Nanometre
teknoloji zaman Ģeridinin aĢağıdaki gibi mertebesinde ölçüm yapılabilen teknoloji
dört ana çağa ayrılabileceği söylenebilir. çağının adının da nanoteknoloji çağı
Bunlar mekanik, elektromekanik, olması anlamlı ve yerindedir. Üretilecek
elektronik ve nano çağ olarak nesnelerin boyutları mertebesindeki
adlandırılabilir. Ġlk teknoloji çağındaki en hassasiyette ölçüm yapabilmek iĢin temel
önemli buluĢun hassas ölçüm yapabilen öğesidir. Fizik biliminin ölçme bilimi
kumpas olması dikkat çekicidir. Burada olarak da adlandırıldığı göz önüne
önemli olan husus hassas ölçüm alınırsa, Fizik biliminin teknolojik
yapabilmektir. Hassas bir Ģekilde ölçüm geliĢmelerin öncüsü olduğu tartıĢmasız
yapmadan üretim de yapılamaz. anlaĢılır. Boyut ve ölçme hassasiyeti
Nanoteknoloji çağının baĢlamasına da dikkate alınmamıĢ olsaydı yapılan iĢler
öncülük yapan en önemli geliĢmenin yine küçük bir çicek saksısını kamyon
bir ölçüm yöntemi ve aygıtının doldurucusu ile doldurmaya, veya küçük
geliĢtirilmiĢ olmasıdır (taramalı bir çiçek saksısını itfaiye ile sulamaya
tünellemeli mikroskop, atomik kuvvet benzerdi.
mikroskobu gibi). Kumpas‟ın hassasiyeti

Teknolojinin geliĢim dönemleri (NANO 2004’den uyarlanmıĢtır).

Temel bilimlerin doğrudan uygulaması nanoteknoloji sayılabilir. Bu teknolojik

olarak nitelenebilecek teknolojik geliĢmelerin toplum refahını
geliĢmelerin baĢında yarıiletken teknolojisi yükseltmedeki etkileri zamana göre
(elektronik teknolojisi), biyoteknoloji Ģematik olarak aĢağıdaki gibi
(biyolojik yapılardaki geliĢmeler, yani gösterilebilir.
hücre seviyesinde yapılan geliĢmeler) ve

ODTÜ deki eğitim hayatına teorik

kimya dalında 1974 de yüksek
lisansını, 1977 de doktorasını
tamamlayarak devam etti.
1980 yılından itibaren ODTÜ’de
öğretim görevlisi olarak çalıĢmakta.

13
 Bazı teknolojik geliĢmelerin toplum refahını yükseltmedeki etkilerinin zamana göre değiĢimi
(Rocco 2002’den uyarlanmıĢtır).
Yukarıdaki Ģemalardan da anlaĢılacağı
gibi nanoteknoloji henüz baĢlangıç
aĢamasında, dolayısı ile bu sahada çalıĢma
yapma fırsatı her toplum için var. Bu
alanda araĢtırma ve geliĢtirmeye yatırım
yapabilen her toplum sonunda kazançlı
çıkacaktır. Türkiye için bu kaçırılmayacak
bir fırsattır. Sevgili gençler, burada size
çok iĢ düĢüyor!..
ODTÜ Fizik Bölümü’nde
Nanobilim ve Nanoteknoloji
ÇalıĢmaları
ODTÜ Fizik Bölümü‟nde nanobilim ve
nanoteknoloji konularında yapılan
çalıĢmalar deneysel ve kuramsal olmak
üzere iki ayrı grupta sınıflandırılabilir.
Deneysel çalıĢmalar ayrı bir yazının
konusu olarak değerlendirilebilir. Bu
yazıda sadece kuramsal çalıĢmalardan söz
edilecektir. Kuramsal çalıĢmalar da kendi
içinde sınıflandırılabilir: a) Atom ve
molekül topakları. b) Organik (karbon)
nanoyapılar. c) Ġnorganik nanoyapılar. d)
Hidrojen depolama.
ÇalıĢılan nanoyapıların incelenme
yöntemleri dikkate alındığında da
aĢağıdaki gibi bir sınıflama yapmak
mümkündür:
i) Kuantum mekaniğinin uygulandığı
yöntemler: Yarı-ampirik molekül-
yörüngemsisi, Hartree-Fock, Yoğunluk
Fonksiyoneli Kuramı, vs. gibi yöntemler
(elektronik, optik, manyetik özelliklerin
incelenmesi için).
ii) Klasik mekaniğinin uygulandığı
yöntemler: Molekül mekaniği, Molekül
dinamiği, Monte Carlo, vs. gibi yöntemler
(yapısal, termal özeliklerin incelenmesi
için).
Atom ve molekül topakları
Topaklar nanoteknolojinin önemli
malzemelerinden birisini oluĢturur.
Katalizden kuantum noktalara kadar geniĢ
bir uygulama alanı vardır. Literatürde
1980‟lerden beri hem deneysel hem
kuramsal çalıĢmalar artarak devam
etmektedir. ODTÜ Fizik Bölümü‟nde
yapılan çalıĢmalarda tek cins atomdan
oluĢan topaklar (Aln, Sin, ..., n atom sayısı,
homonükleer yapılar), iki ve daha fazla
cins atomdan oluĢan topaklar (ZnnCdm,
AlnTimNik, vs., heteronükleer yapılar) ve
molekül topakları olmak üzere üç gruba
ayrılır. Topak yapılar moleküllerden de
oluĢabilir, (H2O)n, su moleküllerinin
oluĢturduğu topaklar gibi. Topaklar
yukarıda bahsedilen her iki çalıĢma
yöntemleri ile incelenmektedir.
14
 Tek cins atom içeren topak örnekleri.

Ġki ve üç cins atom içeren topak örnekleri.

Su molekülü topak örnekleri.

Organik (karbon) nanoyapılar: önemlidir. Literatürde herhangi bir

Karbon nanoyapılar (toplar, tüpler,
çubuklar, halkalar) nanoteknolojide ençok
kullanılan malzemeler olması bakımından
önemli bir yer tutar. Bu malzemeler
pratikte kullanıldığı zaman yapısını
etkileyen en önemli dıĢ etki termal
değiĢikliklerden gelmektedir, dolayısı ile
bu tür yapıların ısıya karĢı dayanıklı
olmaları çok önemli olmaktadır. Böyle
yapıların zayıf ve kuvvetli taraflarının
önceden bilinmesi teknoloji uygulayıcıları,
aygıt tasarımcıları ve üreticileri açısından
fiziksel yapının ısıya karĢı dayanıklılığını
ifade etmek için “termal kararlılık” deyimi
kullanılır. Malzemelerin termal kararlılığı
nanoölçekte daha da önemlidir.
Karbon nanoyapıların termal
kararlılığını deneysel olarak incelemek
mümkün ise de günümüzde daha ziyade
modelleme çalıĢmaları ile kuramsal olarak
inceleniyor. Bu maksatla molekül
dinamiği bilgisayar benzetiĢim yöntemi
yaygın olarak kullanılıyor. ODTÜ Fizik
Bölümü‟nde bu konuda yapılan çalıĢmalar

15
aĢağıdaki gibi baĢlıca altı grupta 3. Nanotüpler (sonlu ve sonsuz yapıların
sınıflandırılabilir: özellikleri, eklem oluĢturulması,
geometrik konumun etkisi, vs.).
1. Fulleren ve benzeri nanokafes yapılar 4. Nanokapsüller (fulleren ile kapatılmıĢ
(gaz fazında nanotoplar, nanotoruslar, kapsüller, nanobambu Ģeklindeki
nanosoğan yapılar, kristal yüzeyinde kapsüller).
nanotoplar, vs.). 5. Nanoçubuklar (benzoçubuklar,
2. C60 zincirleri. benzoçubuk dizinler, elmas çubuklar,
nanotüp çubuklar).
6. NanodiĢliler.

Karbon nanoyapılardan bazı örnekler.

16
Ġnorganik Nanoyapılar
Karbon nanoyapılara benzeyen, ama karbondan baĢka elemen de içeren yapılar bu gruba
girer. Bu yapılar da top, tüp, çubuk Ģekillerinde olabilir. Böyle yapıların karbon yapılarından
farklı özellik göstermesi uygulama açısından önemlidir. Örneğin karbon nanotüplerin
elektronik özellikleri tüp geometrisine bağımlılık gösterirken, BN nanotüplerin
göstermemesi çok ilginçtir. Bazı inorganik nanoyapılara örnek: BN, ZnO, GaN, InP, vs.,
nanotüpler gösterilebilir.

ZnO ve BN nanotüp örnekleri.

Hidrojen Depolama
Hidrojen gazını emniyetli bir Ģekilde depolamanın nanoölçekteki malzemeler ile mümkün
olabileceği öngörülmektedir. Bu maksatla yapılan kuramsal çalıĢmalar ODTÜ Fizik
Bölümü‟nde de gerçekleĢtirilmektedir.

C60 ve karbon nanotüp içinde H2 gazı depolama örnekleri.

ODTÜ Fizik Bölümü‟nde nanobilim ve nanoteknoloji konusunda yapılan kuramsal

çalıĢmalar sonucunda Y. Lisans ve Doktora tezleri hazırlanmıĢ, uluslararası bilimsel
dergilerde makaleler ve uluslararası kitaplarda bölümler olarak yayınlanmıĢ, uluslararası ve
ulusal kongrelerde bildiri olarak sunulmuĢtur. Bu konularda yapılacak daha çok iĢ var,
meraklılarına duyurulur!.. ÇalıĢmaların tamamı ve ayrıntılarına aĢağıdaki web adresinden
eriĢilebilir.

http://nano.physics.metu.edu.tr

erkoc@metu.edu.tr , http://erkoc.physics.metu.edu.tr

17
 Yapay Uydu Gözlemi
M. RaĢid TUĞRAL

Amatör gökbilimin en güzel Fizik bölümü 2. Sınıf öğrencisi.

yanlarından biri de yapay uydu
gözlemidir. Yapay uyduların çıplak gözle
görülebileceğini söyleyince insanlar ilk
baĢta ĢaĢırmaktadırlar. Oysa ki Ankara
gibi Ģehir ıĢıklarının muazzam boyutlarda
olduğu bir yerde bile bir çok yapay
uyduyu rahatlıkla gözlememiz
mümkündür. Üstelik bunlardan bazılarını
gündüz bile görebilirsiniz.
Yapay uydular deyince insanların
aklına gelen ilk Ģey genelde televizyon
uyduları olmaktadır. Oysaki bu uyduları
çıplak gözle gözlemlemek imkânsızdır. Bu
uydular Dünya ile eĢ zamanlı
yörüngelerde (GSO- Geosynchronous
orbit) döndüklerinden dolayı 40.000 km
civarlarında yer alırlar. Bu ise oldukça
uzak bir mesafedir. Amatörlerin
gözlemlediği uydular ise çoğunlukla
Uluslararası Uzay Ġstasyonu (UUĠ) gibi
alçak yörüngede dolaĢan uydulardır.
Televizyon uydularının aksine bize göre
sabit değildirler ve çoğunlukla kutupsal
yörüngede dolaĢırlar. Bu yüzden
Dünya‟nın her bölgesinden görülmeleri
mümkündür.
Amatörlerin izlemekten büyük
zevk aldığı uyduların baĢında UUĠ ve
Iridium haberleĢme uyduları gelir. UUĠ
dünya yörüngesinde dolaĢan en büyük
insan yapımı uydu konumundadır.
YaklaĢık bir Ģehir büyüklüğünde olan
UUĠ‟nin parlaklığı halk arasında Çoban
Yıldızı olarak bilinen Venüs gezegenin
parlaklığına ulaĢmıĢ durumdadır. Bir
turunu yaklaĢık 90 dakikada tamamlayan
bu uydu 400km yüksekliğinde alçak
yörüngede dolanır. UUĠ‟yi belki de çoğu
insan farkında olmadan gözlemiĢtir. UUĠ
de tıpkı bir uçak gibi gökyüzünü boydan
boya kat eder. Peki, bir uydunun uydu mu
yoksa uçak mı olduğunu nereden anlarız?
Çok basit, uçakların ıĢıkları yapaydır ve
yanıp-sönen belirgin flaĢları vardır. Bu
flaĢlar uçak ne kadar yüksekte olursa
olsun rahatlıkla fark edilir. Uydular ise
ıĢıklarını GüneĢ‟ten alır ve çoğunun ıĢığı
sabittir. Bir kısmı kendi ekseni etrafında
dönmelerinden dolayı yanıp sönüyormuĢ
gibi görünürler fakat bunların sayısı da
oldukça azdır. Eğer buna rağmen tereddüt
ediyorsanız o zaman uyduyu sonuna
kadar takip edin, belirli bir süre sonra
uydu yavaĢ yavaĢ sönerek gözden
kaybolacaktır. Bunun nedeni uydunun
Dünya‟nın gölgesine girmesidir.

Fotoğrafta UUĠ ve Atlantis uzay mekiği ayrılmalarının ardından 8 saat sonra Fizik Bölümü
üzerinden geçerken görülüyor. 20’snlik pozda parlak çizgi UUĠ’yi, yanındaki sönük çizgi ise Atlantis
uzay mekiğini oluĢturuyor.
Fotoğraf: M. RaĢid Tuğral (ODTÜ-AAT)

18
Ġridium uydularını gözlemek ise UUĠ‟ye
göre biraz daha zordur. Fakat zor
olmasına karĢı oldukça zevklidir. Uyduyu
gözlemlemeniz için uydunun geçiĢ yeri ve
zamanını çok iyi bilmeniz gerekir. Çünkü
bu uydular UUĠ‟nin aksine kısa bir
parlama Ģeklinde belirler. Iridium
uyduları ismini atom numarısı 72 olan
Ġridyum atomundan alır. Uydu telefonu
için kullanılan bu uydular planlanırken bu
uydulardan 72 adet yapılması
planlanmıĢtır fakat daha sonra bu sayı
değiĢmiĢtir. Uydunun parlamasına neden
olan Ģey onun üç adet alüminyumdan
Fotoğrafta Fizik Bölümü üzerinde parlayan bir Iridium uydusu ve hemen 1o çaprazında yer alan
Kutup Yıldızı (Polaris) görülüyor.
Fotoğraf: M. RaĢid Tuğral (ODTÜ-AAT)
Bunların haricinde gözlenebilen
birçok yapay uydu vardır. Son günlerde
popüler olan uydulardan bir tanesi de
Lacrosse 3 istihbarat uydusudur. Bu uydu
Amerika BirleĢik Devletleri‟ne aittir ve
fırlatıldığı ilk günden beri amatör
gökbilimciler tarafından takip
edilmektedir. Uydunun varlığını ise
A.B.D. hâlâ kabul etmemektedir.
Uydunun popüler olmasının nedeni ise
yaptığı bir parlamadan ötürüdür. Tıpkı bir
Ġridium uydusu gibi bu uydu da
parlaklığını belirli bir miktarda artırır. Son
yapılmıĢ antenleridir. Bu antenler GüneĢ
ıĢığını tıpkı bir ayna gibi yansıtırlar. Bu
antenlerden biri uygun bir açıya
geldiğinde en parlak yıldız olan
Akyıldız‟ın (Sirius) 2000 katı, Venüs‟ün
yaklaĢık 100 katı kadar parlaklığa
ulaĢabilmektedirler.. Uyduyu ilk kez
gözlemlemek genelde bir sürpriz Ģeklinde
gerçekleĢir. Siz bir yere bakarken uydu
beklemediğiniz bir yerden geçerken
parlayıp sönebilir. Uydunun parlayıp
sönmesi yaklaĢık 20-30sn‟yi alır fakat tam
parlama anı yalnızca 1-2sndir.
günlerde böyle bir parlamanın UUĠ‟nin
GüneĢ panelleri tarafından yapıldığı
söylenmektedir.
Yapay uydularla ilgili temel
bilgiler Ģimdilik bu kadar fakat ilginizi
çektiyse uyduların geçiĢ tarihlerini
öğrenmek için internet sitemiz
http://gokyuzu.org adresini ziyaret
edebilirsiniz. Ayrıca yapay uydularla ilgili
sorularınızı da
http://gokyuzu.org/forum adresinden
bizlere aktarabilir, topluluk odamızı
ziyaret ederek de bizlere sorabilirsiniz.
19
 EPR DüĢünce Deneyi
Bir Telepati Gösterisi
Bir telepati gösterisine tanık
olduğunuzu düĢünün. Ġki kiĢi birbirlerini
göremeyecek Ģekilde bir perdenin iki
yanında oturuyor. Biri elindeki iskambil
destesinden düzenli olarak kağıt çekiyor
ve seyircilere gösteriyor. Bundan sonra da
perdenin diğer yanındaki arkadaĢı, çekilen
kağıdı görmemesine rağmen, hangi kağıt
olduğunu doğru olarak tahmin ediyor.
Bu tip bir gösteriyi izlediğinizde genellikle
nasıl düĢünürsünüz? Önümüzde sadece
iki olası açıklama Ģekli var: Ya bu kiĢilerin
gerçekten telepatiyle haberleĢtiklerini ve
ortada yeni bir olgu olduğunu
düĢünürsünüz; ya da iĢin içinde bir hile
olduğunu, göstericilerin önemli bir detayı
gizlediklerini ve bizi kandırdıklarını
düĢünürsünüz. Eğer bu son görüĢteyseniz,
bu kez hilenin nasıl yapıldığı ve nasıl
gizlendiği konusunda kafa yormaya
baĢlarsınız. Olası bir açıklama Ģekli Ģöyle:
Gösteriden önce kâğıtlar dizilir ve hafızası
en kuvvetli olan kiĢi kağıtları doğru
sırasıyla ezberler. Gösteri baĢlarken de eli
çabuk olan diğeri, sahnede karıĢtırdığı
baĢka bir desteyi seyircilere
hissettirmeden özel olarak dizilmiĢ
EPR
Peki, yukarıda anlatılan senaryoya
benzer bir Ģekilde parçacıkların telepati
yapabildiklerini gösteren bir deney
yapsaydık, acaba fizikçiler hangi açıklama
Ģekline yönelirdi? 1935 yılında Albert
Einstein, iki doktora öğrencisi Boris
Podolsky ve Nathan Rosen ile beraber
böyle bir düĢünce deneyi tasarladı.
Soyadlarından hareketle EPR deneyi
olarak adlandırılan bu tasarıda,
birbirinden oldukça uzakta deneyler
yapan iki gözlemci bir takım ölçümler
alıyor ve, aynen yukarıda anlatılan
Sadi TURGUT
desteyle değiĢtirir. Gösterinin devamıysa
olaysız olarak ve seyircilerin ĢaĢkın
bakıĢları altında geçer. Eğer gösteriden
önce bir telepati denemesi yapacaklarını
söylememiĢlerse hileyi gizlemeleri daha
kolay olur. Bu olası açıklama Ģekillerinden
sadece bir tanesi. Aynı gösteriyi değiĢik
hilelerle yapmak mümkün. Sihirbazların
hüneri hileyi baĢarılı bir Ģekilde
gizlemelerinde yatar.
Bilimsel düĢünceden nasibini almıĢ olanlar
genellikle hile alternatifine yönelirler.
Bunun asıl nedeni telepati gibi bir olayın
mümkün olmadığına inanılması değil,
aksine Occam‟ın usturasının bir yüzü
olarak bilimlerde takip edilen bir
yaklaĢımdır. Yeni bir gözlemi yeni
kuramlarla açıklamaya giriĢmeden önce,
eski kuramların o gözlemi açıklamakta
tamamen baĢarısız kaldığından emin
olmak gerekir. Eğer eski kuramlar o
gözlemi de açıklayabiliyorlarsa o zaman
yeni bir kurama gerek yoktur. Örneğin;
kuantum kuramı, eski kuramlar atomların
varlığı gibi birkaç olayı açıklamakta
tamamen baĢarısız kaldığı için geliĢtirildi.
Bu nedenle telepati gösterilerini önce olası
bütün hile açıklamalarıyla sınamak en
doğal ve en bilimsel yaklaĢım Ģeklidir.
sihirbazlık gösterisinde olduğu gibi, hep
aynı sonuçları elde ediyorlardı.
Bu düĢünce deneyinde, perdenin
görevini yerine getirecek Ģekilde
deneyciler birbirlerinden çok ama çok
uzağa yerleĢtirilmiĢlerdi. Zaten sadece bir
düĢünce deneyi olduğu için, iki
gözlemcinin galaksimizin karĢılıklı iki
ucunda yer aldığını da varsayabiliriz (ve
bunun için tek kuruĢ bile harcamamız
gerekmez). KarĢılıklı ölçümler arasında
geçen sürenin de pek fazla olmadığını,
yani en fazla 1-2 yıl gibi, ıĢığın galaksinin
çapını kat edebileceği on binlerce yıldan
çok daha kısa, olduğunu varsayıyoruz. O
halde, hiçbir mesajın ıĢıktan hızlı
20
iletilemeyeceğini söyleyen Görelilik
Kuramının o ünlü sonucuna dayanarak,
deneylerden birinin, galaksinin öbür
ucundaki diğer deneyi etkileyemeyeceğini
rahatlıkla görebiliriz. Böyle bir deneyi
açıklamak için, aynen yukarıdaki
gösteride olduğu gibi önümüzde iki
alternatif var. Bunlardan birincisi “telepati
açıklaması”: Standart Kopenhag
yorumuyla beraber Kuantum Kuramı EPR
deneyini bundan çok da farklı olmayan bir
Ģekilde açıklıyor. Ġkincisi de Einstein‟ın
tercih ettiği “hile açıklaması”: Einstein‟a
göre ortada mutlaka “gizli” bir Ģeyler
olmalıydı; mutlaka ölçüm sonuçları bu
ölçümler yapılmadan çok ama çok önce
belli olmalıydı. Büyük olasılıkla siz de
aynı Ģeyi düĢünürdünüz. Bu düĢünce
deneyinin yardımıyla Einstein, Kuantum
Kuramının tam olmadığını, kuramda hala
eksik bir Ģeylerin olduğunu gösterdiğini
düĢünüyordu.
EPR düĢünce deneyi, Einstein‟ın
Kopenhag yorumuna yönelttiği itirazların
sonuncusudur. Bu son itirazda daha
önceki bir çok itirazın unsurlarını görmek
mümkün. EPR bir bakıma, bütün bu
itirazların birleĢtirilerek sorunların daha
açık bir Ģekilde göz önüne serilmesini
sağlıyor. Einstein‟ın diğer itirazlarının
hepsi Niels Bohr tarafından baĢarıyla
püskürtülmüĢ olmasına karĢın, Bohr‟un
EPR‟a yanıtı çoğu kiĢi tarafından tatmin
edici bulunmadı. Dolayısıyla, bu düĢünce
deneyi bilim insanlarının kafasını uzun
süre meĢgul etti. Yıllar içinde “EPR
paradoksu” hatta “EPR problemi” olarak
anıldı. Deneyin kendisi de değiĢik ve daha
basit Ģekillerde yeniden düzenlendi. Fakat,
sonunda iĢ döndü dolaĢtı ve EPR deneyi,
Einstein‟ın beklentisinin tam aksine,
Kuantum Kuramının en önemli
desteklerinden biri oldu çıktı! Artık
Kuantum Kuramının doğruluğu
konusunda daha az Ģüphemiz var. Bu
yazıda bu ünlü düĢünce deneyini,
Einstein‟ın burada gördüğü problemi ve
bizim için bu deneyin önemini anlatmaya
çalıĢacağız.
Kopenhag Yorumu
Kuantum Kuramının üst üste
gelme ilkesine göre, herhangi bir fiziksel
sistem, olası durumlardan sadece birinde
değil, birçoğunda birden aynı anda
bulunabilir. Örneğin hidrojen atomunda
dolaĢan bir elektron, aynı anda her yerde
bulunur. Bu gibi garip durumları bizim
günlük hayatımızda tanıĢık olduğumuz
kavramlarla bağdaĢtırmak için, Alman
fizikçi Max Born, kuantum durumlarının,
değiĢik ölçüm sonuçlarının olasılıklarını
hesaplamamıza yarayan bir matematiksel
araç olduğu düĢüncesini ortaya attı. Bu
düĢünce, Niels Bohr etrafında toplanan bir
grup tarafından desteklenip savunuldu ve
Kuantum Kuramının Kopenhag
yorumunun doğmasına yol açtı.
Bu yoruma göre, hidrojen
atomundaki elektronun nerede olduğunu
bulmak için bir ölçüm aldığımızda, ölçme
aletimiz, “bu elektron her yerdedir” gibi
garip bir cevap vermez, aksine elektronun
bulunduğu yerlerden bir tanesini rastgele
seçer. Üstelik, ölçme iĢlemimiz elektronun
içinde bulunduğu durumu da bozar.
Aletimiz hangi konumu göstermiĢse,
ölçümden önce her yerde olan elektron
artık bu yeni konuma yerleĢmiĢtir. Bu
olaya, yani fiziksel sistemin kuantum
durumunun ölçüm nedeniyle aniden ve
geri döndürülemez bir Ģekilde
değiĢmesine kısaca çökme (collapse)
deniyor.
BaĢta Einstein olmak üzere birçok
kiĢi, Kuantum Kuramının bu garip ölçme
postülasından dolayı rahatsızlık
duyuyordu. Özellikle ölçüm sonucunun
rastlantısallık içermesi, ölçmeden önce
parçacık hakkında bilmemiz gereken her
Ģeyi bilsek bile, ölçmenin hangi sonucu
vereceğini ve ölçümden sonra parçacığın
hangi durumda bulunacağını
bilemememiz bu rahatsızlığı yaratıyordu.
Ölçümle elde edilen nicelik, tam ölçme
anında, doğal olarak takip edilemeyecek
bir süreç sonunda belirleniyordu. Ölçme
postülasının bu Ģekilde belirlenimciliğe
(determinizm, gerekircilik) aykırı özelliği
Einstein‟a “Tanrı zar atmaz!” dedirtmiĢ ve
Kuantum Kuramı içinde çeliĢkiler
21
bulmaya yöneltmiĢti. Çökme de
Einstein‟ın rahatsız olduğu bir baĢka
özellikti. Olasılık dalgası her yere yayılmıĢ
bir elektronun, konum ölçümünün
ertesinde, birden bire tek bir konumda
belirmesi gibi bir baĢka kuram, Einstein‟ın
geliĢtirmiĢ olduğu Görelilik Kuramı
açısından sorunlu gibi duruyordu. ĠĢte,
EPR düĢünce deneyi, ölçüm postülasının
bütün bu özelliklerinden sorunlu bir
senaryo üretmeyi hedeflemiĢti.
Üst Üste Gelme
EPR deneyinin nasıl tasarlandığını
anlayabilmek için öncelikle Kuantum
Kuramıyla ilgili birkaç Ģey söylemek
gerekiyor. Bu kuramda, herhangi bir
fiziksel sistemin içinde bulunduğu
durumu, “psi”, “dalga fonksiyonu”,
“durum fonksiyonu”, “durum vektörü” ve
benzeri bir çok değiĢik adla andığımız bir
matematiksel nesneyle betimliyoruz. Bu
yazıda söz konusu nesneye kısaca
“durum” ve ya “kuantum durumu”
diyeceğiz. Bu nesnenin ilginç bir özelliği
toplanabiliyor olması. Dolayısıyla, eğer iki
atomlu bir molekülde dolaĢan bir
elektrondan bahsediyorsak ve eğer
elektronun sadece sol atomda bulunduğu
bir durum ve sadece sağ atomda
bulunduğu bir baĢka durum varsa, bu iki
durumu toplayarak elektronun her iki
atomda birden yer aldığı baĢka bir olası
durum elde edebiliriz. Üst üste gelme
(süperpozisyon) olarak da adlandırılan bu
iĢlem aslında tümüyle matematiksel, ama
fiziksel olarak da böyle durumları elde
etmek çok zor değil. Üstelik, doğal
atomlarda da elektronlar böyle üst üste
gelmiĢ durumlara kendiliklerinden
giriyorlar.
Bahsedilen üst üste gelmiĢ
kuantum durumunda, elektronun
konumunu ölçmek istediğimizde iki olası
sonuç elde ederiz: Ya “soldaki atomda” ya
da “sağdaki atomda”. Ölçümden önceki
kuantum durumu bize bu sonuçların
hangisinin elde edileceğini söylemez,
sadece hangi sonucun hangi olasılıkla
belirebileceğini söyler. Ve son olarak,
ölçümün hemen sonrasında durumda bir
çökme yaĢanır ve elektron, elde edilen
sonuca bağlı olarak, atomlardan sadece
birinde konumlanır.
Yukarıda tarif ettiğimiz sistem
genellikle 2 düzeyli bir sistem olarak
adlandırılır, çünkü bu sistemin olası bütün
kuantum durumları iki temel durumun,
“sol” ve “sağ” durumlarının üst üste
gelmesi Ģeklinde ifade edilebilir.
Ölçülebilir bir nicelik olarak konum da
sadece “sol” ve “sağ” değerlerini
alabildiğinden 2 değerli bir niceliktir.
Buna benzer çok sayıda 2 düzeyli sistem
(elektron spini, foton polarizasyonu, iki
enerji düzeyi kullanılan atomlar, vs.) ve
her sistem için çok sayıda 2 değerli
nicelikler bulmak mümkün. Konum için
olası iki sonucu “sol/sağ” olarak
adlandırdık ama istesek bunları sayısal
olarak “0/1” veya “+1/-1” olarak da
niceliklendirebilir veya “evet/hayır”,
“yazı/tura”, “yatay/düĢey” gibi daha
geleneksel etiketlerle de adlandırabilirdik.
Fiziksel ve matematiksel olarak bütün bu
örnekler çok farklı görünse de, hepsi
Kuantum Kuramında aynı özelliklere
sahip ve EPR düĢünce deneyinin
tasarlanmasında herhangi bir farklılık
göstermiyorlar. Bu nedenle elimizde 2
düzeyli bir tür parçacık bulunduğunu, bu
parçacıkların X adında ölçülebilir bir
özelliğinin olduğunu ve son olarak bu
niceliğin sadece iki olası değere, “0” ve ya
“1” değerlerine sahip olduğunu
varsayacağız. Bu varsayımlar dıĢında
parçacığımız hakkında baĢka hiçbir
Ģeyden bahsetmemize gerek yok.
DolaĢıklık
ġimdiye kadar hep tek bir
parçacıktan bahsettik. ġimdi, üst üste
gelme özelliğini iki parçacık içeren bir
sisteme uygulamanın tam zamanı.
Elimizde A ve B adını verdiğimiz 2
düzeyli iki parçacığımız olsun. Bu iki
parçacıktan oluĢan sistemin, her iki
parçacığın birden “0” durumunda olduğu
belli bir kuantum durumu var; buna
kısaca “00” durumu diyebiliriz. Yine bu
22
sistemin, her iki parçacığın birden “1”
durumunda olduğu baĢka bir kuantum
durumu da var; buna da “11” durumu
diyelim. ġimdi bu iki parçacıklı sistemin,
“00” ve “11” durumlarının üst üste
gelmesiyle oluĢan bir kuantum durumuna
sokulduğunu varsayalım. Bu türden üst
üste gelmiĢ durumlara dolaĢık (entangled,
dolanık) durumlar deniyor.
Öncelikle dolaĢık durumların fiziksel
olarak hazırlanmasının hiç de zor
olmadığını belirtelim. Aslında, etkileĢen
tüm parçacıklar kendiliklerinden dolaĢık
durumlara girerler. Özellikle 1990 sonrası
yapılan deneysel çalıĢmalarda dolaĢık
parçacıkların hazırlanması, taĢınması ve
ölçülmesinde büyük ilerlemeler
kaydedildi. Kısacası, dolaĢıklığın
hazırlanması konusunda hiçbir
sorunumuz yok.
DolaĢıklık bir tür korelasyon; ama
bilindik klasik korelasyonlardan farklı
olarak kuantum durumları arasında yer
alan bir korelasyon. Bu nedenle de çok
değiĢik özellikleri var. DolaĢıklık terimini
ortaya atan Schrödinger, dolaĢıklığın,
Kuantum Kuramının klasik düĢünüĢ
biçimlerinden tamamen ayrılmasına yol
açan esas karakteristik özelliği olduğunu
söyler. Gerçekten de, son yirmi yıl içinde
yapılan çalıĢmalarda, klasik yöntemlerle
çözülmesi imkansız birçok problemin
dolaĢıklık yardımıyla rahatlıkla
çözülebildiği görüldü. Son zamanlarda
üzerinde çok çalıĢılan kuantum
bilgisayarların çok güçlü hesaplama
yeteneğine sahip olmalarını sağlayan kilit
özelliği dolaĢıklığın kullanılmasıdır. Bu
nedenle, 1990 sonrası yaĢanan (ikinci)
kuantum devriminin kalbinde dolaĢıklık
kavramının yattığını rahatlıkla
söyleyebiliriz. ĠĢte, EPR düĢünce deneyi,
dolaĢıklığın ilk defa tarih sahnesine çıktığı
yer...
EPR Deneyi
EPR deneyi baĢtan sona doğru
Ģöyle ilerliyor: Öncelikle, 2 düzeyli iki
parçacık birbirleriyle etkileĢtirilerek
istenen bir dolaĢık duruma sokulur. Bu
dolaĢıklığın hazırlanma evresi. Sonra, her
bir parçacık, kuantum durumlarını
zedelememeye özen gösterilerek,
galaksinin iki ayrı ucunda bekleyen Ali ve
Berna adlarındaki iki gözlemciye doğru
uzun bir yolculuğa çıkarılır. Bu da
dolaĢıklığın dağıtımı evresi. Ali A
parçacığını, Berna da B parçacığını elde
ettiklerinde artık bu gözlemcilerin
ellerinde dolaĢık bir kuantum durumunda
bulunan bir parçacık çifti vardır.
Deneyde, Ali ve Berna kendi
parçacıklarının seçtikleri bir özelliğini
ölçerler. DolaĢık durumun yukarıda
anlatılan Ģekilde olduğunu, ve
gözlemcilerin ikisinin de X özelliğini
ölçtüklerini düĢünelim. Ġlk ölçümü de Ali
yapıyor olsun. Kopenhag yorumuna göre,
Ali‟nin parçacığının X özelliği belirsizdir,
ölçüm sonucu olarak “0” ve “1”
değerlerinden birisi elde edilir ve durum
(yani A ve B‟den oluĢan tüm sistemin
kuantum durumu) bir çökme yaĢar. Yani,
eğer Ali “0” değerini elde etmiĢse, o
zaman çökme “00” durumunadır.
Dolayısıyla Berna da kendi ölçümünü
yaptığında Ali‟yle aynı sonucu, yani “0”
değerini elde eder. Diğer olasılıkta da aynı
Ģey söz konusu: Eğer Ali “1” sonucunu
elde etmiĢse, Berna da “1” sonucunu elde
eder.
Kısacası, ölçüm sonucu ne olursa
olsun, Ali‟yle Berna‟nın sonuçları arasında
mükemmel bir uyum var: Her ikisinin
sonuçları aynı. Buna karĢın, bütün
sonuçlar aslında rastgele! Ne kadar
muhteĢem bir sihirbazlık gösterisi! Kartlar
gerçekten rastgele çekiliyor ama ikinci
sihirbaz birincinin hangi kartı çektiğini
biliyor, hem de aralarında hiçbir Ģekilde
haberleĢme olanağı olmadan.
Telepati mi, Yoksa Hile mi?
Kuantum Kuramı (bu terimle her
zaman Kopenhag yorumunu da
kastediyor olacağız) açısından bu
deneyde pek bir sorun yok. Buna göre,
Ali‟nin deney sonucu gerçekten
rastgeledir. Yani, Ali ve Berna ölçümlerini
24
almadan önce her iki sonuç da olası ve
hangi sonucun geleceğini bilmek mümkün
değil. Fakat Ali ölçümünü yaptığı anda,
Berna‟nın da ölçüm sonucu belirsizlikten
kurtulmuĢ ve tamamen belli olmuĢtur.
Burada çökmenin garip bir özelliğiyle
karĢılaĢıyoruz: Herhangi bir ölçümün
neden olduğu çökme, evrenin her yerinde
aynı anda hissedilir.
Bir bakıma Ali‟nin yaptığı ölçümün
neden olduğu “etki”, aynı anda (sonsuz
hızla yayılarak) B‟nin kuantum durumunu
değiĢtiriyor. Ġlk bakıĢta, fiziksel
etkileĢmelerin ıĢık hızından daha hızlı
yayılamayacağını söyleyen Görelilik
Kuramıyla ilgili bir sorun varmıĢ gibi
görünüyor. Ama çökme, bildiğimiz
(kuvvet içeren) fiziksel etkileĢmelerden
çok farklı; bunları beraber değerlendirmek
yanlıĢ. Üstelik, Görelilik Kuramı aslında
sadece “bir mesajın ıĢıktan hızlı
iletilemeyeceği” sonucunu içeriyor.
Çökmenin bu garip özelliğinin hiçbir
Ģekilde mesaj iletmekte kullanılamayacağı,
ki kuantum kuramının buna kesinlikle izin
vermediğini matematiksel bir kesinlikle
gösterebiliyoruz. Bu açıdan baktığımızda,
Görelilik Kuramı açısından ortada hiçbir
sorun yok.
Kısacası, çökme öyle bir etki ki,
aslında bir Ģeyleri değiĢtiriyor ama
kendini hissettirmiyor ve böylece ıĢıktan
hızlı mesaj iletmemize de engel oluyor. Bu
özelliğinden dolayı Einstein çökmeye
“hayalet etki” adını takıyor. Einstein‟ın
rahatsızlık duyduğu noktalardan biri bu.
Bu rahatsızlığa yerellik (locality) adını
veriyoruz. Yerellik ilkesine göre, bir olayın
meydana getirdiği değiĢimler, çevreye
sonlu bir hızla (ıĢık hızını geçmeyecek bir
biçimde) yayılmalı. Tıpkı bir yangının
yayılması gibi. Nasıl bir yangın yavaĢ
yavaĢ büyüyor ama birdenbire her yere
sıçramıyorsa, fiziksel olaylar da evrenin
her yerinde aynı anda değiĢimler
meydana getirmemeli. Eğer söz konusu
değiĢimler deney aletleriyle ölçülerek
tespit edilebilirse, o zaman yerellik ilkesi
yeni bir Ģey getirmiyor çünkü Görelilik
Kuramının mesaj iletimiyle ilgili hız
sınırıyla aynı Ģeyi söylüyor. Bu nedenle
yerellik ilkesi sadece, çökme sonucu
kuantum durumunun değiĢmesi gibi,
mesaj iletiminde kullanılamayacak türden
değiĢimler hakkında yeni bir yargıda
bulunuyor.
Dolayısıyla, bir kuramın yerellik
ilkesini sağlamaması aslında Görelilik
Kuramına aykırı değil. Ama eğer kuram
yerel ise, o zaman Görelilik Kuramıyla
daha mükemmel bir uyumla
bütünleĢebiliyor. Bu nedenle, yerel
olmayan Kopenhag yorumunun, biçim
olarak Görelilik Kuramına
uydurulmasında sorun yaĢanıyor.
Örneğin, EPR deneyinde çökmeye kimin
neden olduğu konusunda bir sorun var:
Görelilik Kuramına göre, birbirlerine göre
hareket etmekte olan ve ölçümlerin ters
sırada alındığını gören iki gözlemci
bulunabilir. Bu gözlemcilerin biri ilk
ölçümü Ali‟nin aldığını, diğeriyse bunun
Berna tarafından yapıldığını görecektir.
Kısacası bu iki gözlemci, çökmenin ne
zaman ve kim tarafından gerçekleĢtirildiği
konusunda görüĢ birliği içinde olmaz. Bu
somut bir çeliĢki değil, ama önümüzde
mükemmel uyumlu kuramlar görmek
isteyen bizler için rahatsızlık uyandıran
bir Ģey.
Einstein, EPR deneyindeki ölçüm
sonuçlarının mükemmel uyumunu
açıklamak için hile açıklamasını tercih
ediyordu. Nasıl sihirbazlar hangi kağıdın
hangi sırada çıkacağını önceden
belirlemiĢlerse, parçacıklarımız üzerinde
yapılacak ölçümün sonucu da önceden
belli olmalıydı. Yani parçacıklar
hazırlanma evresindeyken, X ölçümü
sonucunda hangi değerin ortaya çıkacağı
belli olmuĢ, parçacıkların dağıtımı
sürecinde de bu değer değiĢmemiĢ
olmalıydı. Ölçüm sırasında rastlantısal
hiçbir Ģey olmuyordu. Sadece deneyciler
hangi sonucun geleceğini bilmiyorlar, bu
nedenle elde ettikleri değerlerin rastgele
olduğunu düĢünüyorlardı. Yani
belirsizliğin ve “rastlantısallığın” asıl
nedeni deneycilerin bilgisizliğiydi.
Elbette yukarıdaki paragraftaki
gibi bir iddiayla Kuantum Kuramından
uzaklaĢmıĢ bulunuyoruz. Ölçümde hiçbir
25
belirsizliğin ve rastlantısallığın olmadığı
kuramların gerçekçilik (realism) özelliği
taĢıdığını söylüyoruz. Herhangi bir
karıĢıklığa meydan vermemek için, aynı
kelime kullanılmıĢ olsa da, bu terimin
sanat ve felsefedeki gerçekçilikle ilgisi
olmadığını hemen belirtelim. Kuantum
Kuramı, elbette, gerçekçi bir kuram
değildir.
Einstein doğanın, Kuantum Kuramı gibi
ne yerel ne de gerçekçi olan bir kuram
yerine; hem yerel hem de gerçekçi olan
baĢka bir kuramla açıklanması gerektiğini
düĢünüyordu. Bu noktaya kadar birçok
yeni terim tanımladığımızdan biraz
kafanız karıĢmıĢ olabilir. Bunları bir an
için unutup, bu yazının baĢında anlatılan
sihirbazlık gösterisini ve buna getirilen iki
olası açıklamayı hatırlayın. Siz hangi
açıklamayı tercih ederdiniz? Peki EPR
deneyi için? Kuantum Kuramını mı, yoksa
yerel gerçekçi yeni bir kuramı mı?
Gizli DeğiĢken Kuramları
Kuantum kuramının yerini
alabilecek gerçekçi kuramlar “gizli
değiĢken kuramları” (hidden variable
theories) adıyla bir süreden beri
bilinmekteydi. Bu tür kuramlarda,
kuantum kuramındaki dalga fonksiyonu
gibi durumu temsil eden matematiksel
nesnenin yanında bir de “gizli değiĢken”
bulunur. Gizli değiĢken, adı üstünde,
değeri deneyci tarafından bilinmeyen ama
ölçümlerde deneyin sonucunu belirleyen
bir nicelik olarak düĢünülür.
Kuantum Kuramını yeni öğrenmeye
baĢlayan pek çoğumuzun söylediği
“aslında elektron bir yerde ama biz nerede
olduğunu bilmiyoruz” ifadesi aslında gizli
değiĢken kuramlarına aittir. Yani,
elektronun durumunu belirten dalga
fonksiyonuna ek olarak bir de “elektronun
gerçek yeri” diye bir gizli değiĢkenin var
olduğu söyleniyor burada. Ġlk gizli
değiĢken kuramı önerisi Louis de Broglie
tarafından ortaya atılan “kılavuz dalga”
düĢüncesidir. David Bohm 1952 yılında bu
öneri etrafında daha somut bir kuram öne
sürmüĢtür. Bugünlerde genellikle
“Bohm‟un kuramı” adıyla anılan bu
gerçekçi kuram, bilim insanları arasında
küçük de olsa bir izleyici kitlesine sahip.
Bohm‟un kuramı, bekleneceği gibi,
EPR deneyindeki mükemmel uyumu
gerçekçi bakıĢ açısıyla açıklayabiliyor. Ne
yazık ki yerel değil! Yani bu kurama göre,
burada yaptığınız bir Ģey, o anda evrenin
her tarafında bir takım değiĢimlere neden
olabiliyor. Verdiğimiz sihirbazlık gösterisi
örneğini kullanarak açıklamak gerekirse
durum Ģöyle: Gerçekten telepati yapabilen
iki kiĢi var ve bunlar anlattığımız kart
gösterisini yapmak istiyorlar. Fakat bunu,
telepatiyle yapmak yerine, hileyle, kartları
ezberleyerek yapıyorlar! Einstein‟ın pek
hoĢuna gitmeyecek bir açıklama.
Bell EĢitsizlikleri
1960‟lı yıllarda EPR düĢünce
deneyi üzerinde çalıĢmaya baĢlayan ve
Bohm‟un kuramındaki sorunu fark eden
John Bell, Einstein‟ın istediği gibi yerel ve
gerçekçi bir kuramın mümkün olup
olmadığı sorusu üzerinde yoğunlaĢmaya
baĢladı. Sonunda, 1964 yılında EPR
öyküsündeki en önemli ikinci adımı attı.
Bell, yerel gerçekçi kuramlarla Kuantum
Kuramının bazı deneylerde çok farklı
öngörülerde bulunduğunu göstermiĢti.
Bu oldukça önemli bir baĢarı, çünkü artık
bu aĢamadan sonra EPR düĢünce deneyi
sadece düĢüncede yapılan, çoğu zaman
sonuçsuz tartıĢmalardan kurtulabilir ve
nihayet laboratuvarlara taĢınabilirdi.
Bell‟in aslında tam olarak gösterdiği Ģey,
bütün yerel gerçekçi kuramların deneysel
sonuçlarının bugün “Bell eĢitsizlikleri” adı
verilen bir takım cebirsel bağlantıları
(eĢitsizlikleri) sağladığı, ama Kuantum
Kuramının bu bağlantılara aykırı sonuçlar
ürettiğiydi. Bu bağlantılarda önemli olan
noktalardan birisi, bu bağlantıları tek bir
kuramın değil, bütün bir kuram sınıfının,
tüm yerel gerçekçi kuramların sağlamak
zorunda olmasıydı. Böylece deneyciler
laboratuvarlara gidip söz konusu deneysel
sonuçları elde edebilir ve bu eĢitsizliklerin
26
gerçekten sağlanıp sağlanmadığını kontrol
edebilirlerdi. Bu sayede EPR deneyinde
doğanın hangi açıklamayı tercih ettiği
anlaĢılabilirdi. Daha doğrusu, Popper‟ın
deyiĢiyle, artık hangi açıklamanın yanlıĢ
olduğu anlaĢılabilirdi.
Sözü fazla uzatmaya gerek yok. Bu
eĢitsizlikleri sınamak için ilk deneyler
1970‟li yıllarda baĢladı. 1980‟lerin baĢında
Alain Aspect‟in dolaĢık foton çiftleriyle
yaptığı deneyler yeteri kadar güvenilir bir
hassaslığa sahipti ve sonucu açık bir
Ģekilde ortaya koyuyordu. Doğa da Bell
eĢitsizliklerini sağlamıyordu; bütün
deneysel sonuçlar Kuantum Kuramının
öngörüleriyle uyumluydu. Bell
eĢitsizliklerinin sınanması günümüze
kadar değiĢik koĢullarda (ölçüm yapılan
yerleri değiĢtirerek, daha çok parçacığın
dolaĢmıĢ durumlarıyla) tekrarlandı.
Bunların hepsi yerel gerçekçi kuramların
doğayı açıklamaktan çok uzakta
olduğunu, Kuantum Kuramının
öngörülerininse hala baĢarılı olduğunu
ortaya koyuyor.
Bell eĢitsizliklerinin ne iĢe
yaradığını daha açık bir Ģekilde görmek
için, kuantum olguları açıklamakta
kullanılabilecek olası kuramları dört ana
baĢlık altında toplayabiliriz:
(1) Yerel olmayan gerçekçi
kuramlar. (Bohm‟un kuramı bu
sınıfta.)
(2) Yerel gerçekçi kuramlar.
(3) Kuantum Kuramı.
(4) Kuantum Kuramı dıĢındaki diğer
gerçekçi olmayan kuramlar.
Bunlardan sadece üçüncüsü tek bir
kuram; diğerleri birçok kuramı içinde
barındıran büyük sınıflar. Einstein’a
göre doğa 2'nci sınıftan bir kuramla
açıklanmalıydı. Birinci sınıf kuramlar,
yerel olmadıkları ve dolayısıyla görelilik
kuramıyla uyumlu bir biçimde
bütünleĢemedikleri için tercih
edilmemeliydi. Üçüncü ve dördüncü
sınıftakiler de gerçekçi değillerdi. Bell’in
çalıĢmasıysa, 2'nci ve 3'üncü kuramların
farklı öngörülerde bulunduğunu,
böylece bunlardan hangisinin yanlıĢ
olduğunun deneysel olarak
gösterilebileceğini söylüyordu. Son
olarak, yapılan deneyler, 2'nci sınıf
kuramları yanlıĢlamıĢtı.
Böylece elimizde, doğayı
betimlemek için sadece üç alternatif
kalmıĢ durumda. Bunlardan birinci
sınıfta olanlar, özellikle Bohm’un
kuramı, üzerinde ciddi olarak durulan
alternatifler. Fakat, yukarıda da
belirttiğimiz gibi, yerel olmadıkları için
bir anlamda Kuantum Kuramından daha
da garipler. Dördüncü sınıf içinde
bilinen somut bir kuram yok, ama bunlar
da hala olası. Elbette hiçbir deney, tek bir
kuramı “ispatlayıp”, diğer bütün
kuramları eleme yeteneğine sahip değil.
Dolayısıyla, alternatif kuramlar her
zaman var olacak. Fakat, bugün için
Kuantum Kuramından Ģüphelenmeye
gerek yok.
Sonuç olarak Kuantum Kuramı en ciddi
rakiplerini, yani bütün yerel gerçekçi
kuramları, bir çırpıda yenmiĢ durumda.
EPR deneyi, Kuantum Kuramının ne
anlamda klasik kuramlardan farklı
olduğunu, ne ölçüde garip olduğunu
somut bir biçimde gösteriyor bize. Ama
bütün bunlara ek olarak, doğanın da en
az Kuantum Kuramı kadar garip
olduğunu anlamıĢ bulunuyoruz.
27
 Ne Olacak Bu Bilimin Hali?
Tarihte Bilim, 2 Cilt
J.D. Bernal
Çeviren: Tonguç Ok1
Evrensel Yayınevi, Ġstanbul, 2008
Ġnsanoğlunun doğaya hükmetme
macerasının baĢlangıcı çok eskilere
dayanıyor. Ġlk avcı-toplayıcı atalarımızın
hayvan avlamak için geliĢtirdiği aletler,
“teknoloji”nin en ilkel hali sayılabilir.
Ġnsan, alet yapmaya baĢladığı; kendi
“doğa”sını ve tarihini yarattığı andan
itibaren hayvandan ve doğadan ayrılmaya
baĢladı.
Bilim denilen kavramın nüveleri, en
baĢında bu teknik ihtiyaçlardan ortaya
çıktı. Bugün “modern” anlamda
kullanageldiğimiz bilim dallarının ilk
birikim süreci, pratik insan ihtiyaçları
tarafından yönlendiriliyordu. Örneğin,
ateĢin kontrol altına alınıĢı ve bunun en
doğal sonucu olan yemek piĢirme,
bugünkü kimya biliminin baĢlangıcıydı.
Hayvan avcılarının parçaladığı hayvanlar,
anatomi ve biyolojiye yol açıyordu. Daha
çok bitki-meyve toplayan kadınlar, daha
sonra kendi üstlerine kalacak olan tıbbın
ve botaniğin temellerini atıyorlardı. Daha
yakın dönemden bir örnek, buharlı
motorun icadı, modern zamanların en
önemli bilim dallarından termodinamiğe
kapı aralıyordu.
1
“Kocaeli 2 Nolu F Tipi Cezaevi Eğitim Kurulu,
teslim edilmeyen yayınla ilgili aldığı 3 Temmuz
2009 tarihli kararını Tonguç Ok‟a tebliğ etti. Aynı
günlerde cezaevinde kalan başka tutuklulara gelen
„Tiroj„, „Nubihar‟, „Hinker ve Senem Xanim‟,
„Kelha Amed‟, „Birina Reş‟, „Mêrê Avis‟ ve „Jar Lê
Sermest‟ adlı Kürtçe ve „Mini International‟ adlı
İngilizce yayınları da kapsayan karara göre,
yayınların teslim edilmemesinin nedeni „tercüme
ettirilmemiş‟ olmalarıydı”. Radikal, “Cezavindeki
çevirmene komik yasak”, 9 Ağustos 2009,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Ra
dikalDetay&ArticleID=948930&Date=09.08.2009
&CategoryID=77
Erman Çete
Erman Çete: Havacılık ve Uzay Müh. 2. Sınıf
Uzun bin yıllar boyunca, bu birikmiĢ
bilgiler, gelenek/ritüel ve mitoloji Ģeklinde
gelecek kuĢaklara aktarıldı. Bugüne kadar
ulaĢan Adem ve Havva‟nın cennetten
kovulma miti, aslında avcı-toplayıcı, yani
bir nevi “asalak” yaĢantıdan, insanın
emeğinin gerçeklenmesi olarak var olan
tarım toplumuna geçiĢi simgeliyordu.
Kurban ritüeli, bitkinin “öldürülüp”
tohumunun tarlaya ekilmesi ve bire birden
fazla vermesinin cisimleĢmiĢ haliydi.
Birçok halkın bayramı olarak kutlanan
Newrozlar, Hıdrellezler doğanın
bereketlenmeye ve hareketlenmeye
baĢladığı baharı karĢılama bayramlarıydı.
Aslında teknoloji ve bilimin ileriye doğru
attığı her adım, insanlığın önüne yeni
olanaklar ve problemler çıkartıyordu. Her
yeni geliĢme, insanın doğayla kurduğu
iliĢkiyi yeniden düzenliyor; dolayısıyla
insan ile insan arasındaki iliĢkiyi de
değiĢtiriyordu:
“Teknoloji, insanın doğa ile kurduğu
iliĢkinin biçimini ve yaĢaması için gerekli olan
üretim süreçlerini açığa vurur; dolayısıyla
aynı zamanda sosyal iliĢkilerinin biçimini ve
bu sosyal iliĢkilerin belirlediği kavrayıĢları da
ifĢa eder.”2
Demek ki, kazı yapan bir arkeologun
bulduğu bir alet, (1) aleti kullanan insan
topluluğunun ekonomik yapısını; (2)
üretici güçlerin geldiği noktayı; (3) üretim
iliĢkilerini ve bu iliĢkilerin yarattığı sosyal
yapıyı; (4) bu sosyal yapının belirlediği
hukuki çerçeveyi anlamamızı sağlar.
Yontma TaĢ Devri (Paleolitik)‟ nden kalma
bir taĢ baltasının, her avcı-toplayıcı
2
Marx, Karl, Economic Manuscripts: Capital Vol.
I,
http://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-
c1/ch15.htm#n4
27
topluluk için aynı kültürü yarattığını iddia
edemeyiz; ancak bir Ģehir kültürü
yaratamayacağını pekâlâ iddia edebiliriz.
Bilim ve teknolojinin, insanların gündelik
yaĢamlarında ve tarihsel geliĢimindeki
yeri bizim için bu kadar açık görünürken,
bunları anlatmanın alemi ne?
Bunun için tarihte büyük bir sıçrama
yapıp yüz yıl kadar öncesine gitmemiz
gerekecek. Burjuvazinin gericileĢme ve
yozlaĢma döneminin bilim felsefesi olan
pozitivizm, aynı sınıfın istikrar arayıp
düzenini oturtmaya çalıĢtığı bir döneme
doğmuĢtu. Özet olarak Avrupa‟nın
geçirdiği burjuva dönüĢüm süreçlerinin
insanlık tarihinde bir sona iĢaret ettiğini ve
toplumların en yüksek aĢamasının
burjuvazinin iktidarında gerçekleĢtiğini
iddia ediyordu. Bu akımın bilime dair
yürüttüğü akıllardan birisi de, bilimi ezel
ve ebed bir kategori olarak görmek, onun
temel amacının saf gerçeğe ulaĢmak
olduğuydu. Böylece bilim, tarihten ve
sınıflardan bağımsız bir mertebeye
ulaĢıyordu.
Bu tablonun bozuluĢu, tahmin edileceği
gibi Sovyetler Birliği ile birlikte oldu. 1931
yılında Ġngiltere‟de yapılan 2. Uluslararası
Bilim Tarihi Kongresi‟ne katılan Sovyet
delegasyonu, hakim bilim-toplum
iliĢkisini kökünden değiĢtirecek sunumlar
yaptı. Özellikle Sovyet fizikçi, felsefeci ve
bilim tarihçisi Boris Hessen‟in Newton ve
Principia‟sı üzerine sunduğu ünlü
bildirge, büyük yankı uyandırdı. Hessen
özetle, Newton‟un bilime yaptığı
katkıların onun dehasından
kaynaklanmadığını, o dönemin yükselen
sınıfı olan Ġngiliz burjuvazisinin
çıkarlarıyla doğrudan iliĢkili olduğunu
iddia ediyordu.3
3
Hessen, Boris, The Social and Economic Roots of
Newton’s Principia, 1931, http://webfiles.mpiwg-
berlin.mpg.de/rereadingClassics/Hessen.pdf/V1_He
ssen.pdf
Sovyet bilim insanları ile diğer ülkelerin
bilim insanlarının ilk teması, Ġngiltere‟de
bir “radikal akademisyenler” kuĢağı
doğurdu. Bu kuĢak, bilim ile toplum
arasında diyalektik bir iliĢki kuruyor,
güncel politik meselelerde doğrudan tavır
alıyordu.
John Desmond Bernal, bu kuĢağın önemli
isimlerinden bir tanesi. Fizikçi ve
moleküler biyolog olmasına rağmen, onun
ününü esas olarak bilim tarihi ve bilimin
toplumsal iĢlevi üzerine yazdığı kapsamlı
incelemeler oluĢturuyor:
“Yunan bilimi, paranın egemen
olduğu köleci demir çağı toplumunun
yükseliĢini ve çöküĢünü yansıtır. Uzun bir
dönemi kapsayan Ortaçağ’a, bilime çok az
ihtiyaç duyulan feodal ekonominin büyümesi
ve istikrarsızlığı damgasını vurdu. Bilim,
ancak burjuvazinin yükseliĢiyle feodal düzenin
bağları koparılıp atıldıktan sonra ilerleme
olanağı bulabildi.”4
Aslında bilimin bu “toplumsal” iĢlevinin
açık seçik göründüğü ilk “modern”
deneyimin Birinci Dünya SavaĢı olduğu
söylenebilir. SavaĢın artık iki ordu
arasında cephede olup biten bir olay
olmaktan çıkması ve “topyekûn savaĢ”
konseptinin devreye girmesi; kimyasal ve
biyolojik silahların siviller üzerinde
uygulanması ve savaĢın bir endüstri
haline gelmesi ilk uyarıcı iĢaretler
olmalıdır. Fakat esas büyük kopuĢun
faĢizmin yükseliĢi ve Ġkinci SavaĢ ile
gerçekleĢtiği muhakkaktır. Atom
bombasının bulunuĢu ve kullanılması,
havacılık sanayiinin büyük bir atılım
yaĢaması, insanlar üzerinde deneyler
yapılıĢı, modern tıbbın gerçek anlamda
modernleĢmesi Ġkinci Dünya SavaĢı
vesilesiyle gerçekleĢiyordu.
Bu noktada, özellikle savaĢtan sonra iki tip
görüĢ beliriyordu. Birincisi, Bernal‟in de
içinde bulunduğu politik ve bilimin halk
4
Bernal, J.D., Tarihte Bilim, Cilt 1, İstanbul,
Evrensel:2008, s.33.
28
yararına kullanılabileceğini iddia eden, iktidarların ve sınıfların dolayımıyla
faĢizme karĢı mücadele eden ve savaĢtan yapılır. Bu minvalde “taraflı”dır.
sonra da barıĢa ve silahsızlanmaya vurgu
yapan bir bilim insanları, siyasetçi Fakat bu taraflılık meselesinde dikkatli
grubuydu. Ġkincisi ise, felsefesini olmak gerekiyor. Burjuvazinin gericileĢtiği
Frankfurt Okulu düĢünürlerinin dönemde, karĢıt sınıfa, yani iĢçi sınıfına
oluĢturduğu, karamsar, modern akılcılığın karĢı kullanılan tarafsızlık maskesi, bugün
insanlığı faĢizme götürdüğünü ve emperyalizmin ideolojik saldırısı
teknolojinin eninde sonunda savaĢlara ve tarafından, bilimin orasından burasından
insanlığın yıkımına yol açacağını iddia çekiĢtirildiği bir taraflılığa dönüĢtürülmüĢ
eden bir grup. Ġkinci gruba rahiplerin de durumda. Bu taraflılığın içine, din, kültür
dahil olduğunu belirtmek gerekir. ve her türden gerici ideoloji girmektedir.
BaĢpiskopos Ripon, daha 1927 yılında Böylece, “senin bilimin sana, benim
Ģunları söyleyebiliyor: bilimim bana” denmektedir.

Öyleyse bu saldırıya karĢı, ideolojik bir

silah olarak bilimin saflığı iddiasıyla karĢı
durulabilir mi? Mitlerden ve dinlerden
ayırt edilemeyen bilimin eski çağlarına
dönüĢün karĢısına, eski Aydınlanma
felsefesinin güncellenmesi ile çıkılabileceği
kanaatindeyim. Kaldı ki, “bilim öyle değil
böyle olur” demek için dahi, bilimin
siyasallaĢması gerekmektedir. Bilimin
saflığı, kendisini siyasi mücadele içersinde
gösterecektir. Bilimi her türden gericiliğin
elinden kurtaracak olan, bilimin siyasal bir
silaha döndürülmesidir. Hem bu, 20.
yüzyıl bilim ve siyaset pratiklerinin esas
omurgasını oluĢturur- bilim ile siyasetin
birbirinden ayrılamadığı çağa:

“Ġlk ve en zorlu adım mevcut bilgimiz

ıĢığında bilinen kötülükleri ortadan
kaldırmaktır. Ġkincisi, bugün üstesinden
gelemediğimiz kötülüklere son verecek,
hastalıkları tedavi edecek, herkesin sağlıklı ve
mutlu bir yaĢam sürmesini sağlayacak
“Birileri tarafından linç edilmek araçların bulunması için araĢtırmalar
pahasına söylemeliyim ki, geçen on yıldaki fizik yapmaktır. Ama bunun da ötesinde, baĢka yeni
ve kimya laboratuvarları kapatılsaydı, görevler bizleri beklemektedir: (...) Öte yandan,
insanlığın toplam mutluluğundan bir Ģeyler daha olumlu bir biçimde yeni güzellikleri, yeni
eksilmezdi...”5 gereçleri ve en önemlisi toplumsal eylem için
yeni ve etkili örgütlenme temellerini
Peki, bugün ne durumdayız? Öncelikle, keĢfetmemiz gerekir.”6
bilimin saf “gerçek”i aramadığı
doğrusunu bir tarafa koyalım. Bilim siyasi

5
Başpiskopos Ripon‟dan aktaran, Bernal, J.D., The
6
Social Function of Science, London, M.I.T. Bernal, J.D., Tarihte Bilim, cilt 2, İstanbul,
Press:1967, s.2. Evrensel:2008, s.508.

29
 Dil ve Evrimi
-Küçük küçük bebeler nasıl öğreniyor dili
yahu?
-Oğlum, anneleri babaları öğretiyor ya iĢte.
-Abi, Eskimoların dilinde kar için yüzden fazla
kelime varmıĢ.
-ġimdi sen bu küçücük çocuğa aynı anda iki
dili öğretirsen ne olur? Hem dilleri
karıĢtırırlar hem de kafaları karıĢır tabii…
Yukarıdaki yorumları yapanlar
hayali arkadaĢlarım. Ve onların bu
yorumlarını dil ile ilgili pek çok
düĢüncelerimizin aslında hiç de doğru
olmadığını göstermek için koydum.
Aslında bu kadar yanılmamızda ĢaĢılacak
bir Ģey yok. Dil bizim için öyle doğal bir
Ģey ki bazen onun kullandığımız karmaĢık
bir sistem olduğunu unutuyoruz. Dil
sıradanlaĢmaya baĢlıyor bizim için. Belki
de bu yazının ana konularından birisi bu.
Aslında çok yönlü ve ilgilisi için çok
heyecan verici bir yetenek bu. Bu
nedenledir ki meraklarının peĢinde koĢan
dilbilimciler için tatlı bir baĢ ağrısı oluyor.
Dilin ne olduğunu biraz biliyoruz ama
yeterince değil. Hele ki dille ilgili
kanılarımız söz konusu olduğunda,
üzgünüm, sanırım çok Ģeyi yanlıĢ
düĢünüyoruz.
Dilbilim alanına “teğet geçenler”
bile bu alanda en önemli kiĢilerden birinin
Noam Chomsky olduğunu duymuĢtur.
Dünyada Ģu ana kadar en çok alıntılanan
on kaynaktan biri kendileri. Bunlar
arasında yaĢayan tek kiĢi. Genelde politik
görüĢleri ve Amerikan emperyalizmine
aleyhtarlığıyla tanınan bu bilim insanın
çok büyük bir dilbilimci olduğunu
söylemem gerekiyor. 50‟lerden bu yana,
özellikle de sözdizim yapılarını üreten
kuralların ve biyolojik mekanizmanın
çalıĢılması söz konusu olduğunda,
Chomsky ve yandaĢlarının tezlerinin
Ġsa Kerem BAYIRLI
dilbilimdeki baskın paradigma olduğunu
belirtelim.
Chomsky öncesi dönem dil
yeteneğinin genel öğrenme
mekanizmalarıyla açıklanmaya çalıĢıldığı
bir dönem. Genelde hakim olan görüĢ o
zamanın ünlü figürleri Skinner ve
Piaget‟nin görüĢleri. Temel tezleri ise dilin
diğer bütün Ģeyler gibi öğrenildiği (olumlu
pekiĢtireç, taklit, düzeltemeler aracılığıyla
vs) ve insan zihninin üzerine deneyimlerin
yazıldığı boĢ bir levha (tabula rasa)
olduğu… Chomsky‟nin bu noktadaki karĢı
çıkıĢı temel olarak bir çocuğun maruz
kaldığı dil girdisinin onun sahip olduğu
dil yeteneğini (içselleĢtirdiği dil bilgisini)
açıklamakta yetersiz kalacağı idi. Yani
çocukların dilin bu kadar hızlı Ģekilde
öğrenmelerinin genel öğrenme
mekanizmalarıyla açıklanamayacağı ve
bizim dil öğrenmek için biyolojik bir
mekanizmayı harekete geçirdiğimizi
savundu.
ġunun düĢünün. Anadili Ġngilizce
olan bir ailenin bir çocuğu var ve Ģöyle
Ģeyler duyuyor:
The man is happy.
Is the man happy?
Beklenen Ģey Ģu olurdu. Bizim
çocuk Ġngilizce de soru yapmak için
gördüğü ilk “is”in baĢa alınmasını
gerektiğini düĢünmeli. Çünkü elindeki
örnek ona bu bilgiyi veriyor. Peki
çocuktan aĢağıdaki cümleyi soruya
dönüĢtürmesini istersek ne olur?
The man who is happy is my father.
Beklenen Ģey ilk “is”i baĢa alarak
yanlıĢ bir cümle kurması. Ama olmuyor.
Çocukların dil kullanımını inceleyen
araĢtırmacılar bu tip yanlıĢların
30
yapılmadığını söylüyorlar. Demek ki bu
iĢin içinde baĢka bir iĢ var.
ĠĢte Chomsky ve arkadaĢlarının
iddiası da çocukların dili edinmeleri
sürecinde kullandıkları biyolojik bir
mekanizmanın (adına Evrensel Gramer
deniyor) hem dile ait olan ve olmayan
sesleri ayrıĢtırmasında hem de dilin
edinilmesi sürecinde yardımcı olduğu…
Peki nasıl bir mekanizma bu? Bir kere bu
belli bir dile özgü olamaz. Bir Ġngiliz
çocuğu alın doğduktan sonra Türkiye‟ye
getirin hiçbir Ģey olmamıĢ gibi Türkçe
edinecektir. Uzun zamandır bu biyolojik
yeteneğin ayrıntılarıyla ilgili tartıĢmalar
sürüyor. Gelinen nokta Ģu: Bu
mekanizmada ilkeler ve parametreler var.
Ġlkeler bütün dillerde ortak özelliklerle
ilgili. Mesela bütün diller öbeklerleri iç içe
geçirerek onlardan sonsuz yapılar
üretmeyi olanaklı kılan özyineleme
yeteneğine sahip. (Bundandır ki dil de en
uzun cümle diye bir Ģey yok.)
Parametrelerse mesela öznenin
düĢürülmesine izin verip vermemesi ya da
soru yaparken soru kelimesinin baĢa
alınıp alınmaması gibi Ģeyler. Öznenin
düĢürülmesi kapalı ve soru kelimesinin
baĢa alınması açık ise Ġngilizcenin
gramerine ulaĢıyorsunuz. Öznenin
düĢürülmesi açık ve soru kelimesinin baĢa
alınması kapalı ise alın size Türkçe. Bu
Ģekilde bu küçük afacanların dilleri nasıl
bu denli hızlı öğrendiklerini ve diller
arasındaki benzerlik ve farklılıkların
nedenlerini anlama imkânına sahip
oluyoruz.
Yukarda anlattıklarım teorinin
gerçek zenginliğinin yanında karikatürün
karikatürü. Ama bir fikir vermiĢ
olabileceğini düĢünüyorum. Bunlara bir
destek de antropoloji çalıĢmalarından
geliyor. Kabilelerin kullandığı dillerle
sanayileĢmiĢ toplumların kullandığı
dillerin aynı derecede karmaĢık ve kurallı
olduğu görülüyor. Bir baĢka bulgu da
Ģöyle: Farklı uluslardan insanların
sömürgeciler tarafından çalıĢtırılmak
üzere bir araya getirildiği yerlerde
kelimelere dayalı basit iletiĢim sistemleri
kullanılıyor. Ve bir nesil sonra bu eksik dil
girdisine maruz kalan çocuklar herhangi
bir dilin sahip olduğu karmaĢıklıkta ve
kurallılıkta diller üretip onu kullanmaya
baĢlıyor. Bu biyolojik yeteneğe hepimiz
aynı derecede sahibiz. Ve bütün bunların
dolayımlı bir sonucu da Ģu: Bizler
(insanlar) birbirimizden farklı
olduğumuzdan daha çok, birbirimize
benziyoruz.
ġimdi ister istemez merak ediyor
insan. Peki nasıl oldu da biz bu biyolojik
yetiyi kazandık? Nasıl oldu da diğer
akrabalarımızla pek çok konuda
benzerlikler taĢırken en azından dil
konusunda bu kadar farklılaĢtık? Bunun
acaba bizim diğer geliĢmiĢ zihinsel
yeteneklerimizle ve doğaya Ģekil vererek
yaĢamaya baĢlamamızla bir ilgisi var mı?
Varsa nasıl bir iliĢki bu?
Açıkçası biraz daha spekülatif bir
alana geçiĢ yapıyoruz. Dilin evrimini
bilmek çok zor çünkü dil fosilleĢmiyor.
Uçup gidiyor. Fizikçi arkadaĢlar bir gün
konuĢtuklarımızı evrenin bir yerinde
bulup bizlere dinletirlerse ne ala? Ama
onları bekleyecek vaktimiz yok çünkü çok
merak ediyoruz.
Çok kısaca Ģunları demek lazım.
Bir görüĢ dilin sesli iletiĢimden değil de el
ve mimiklere dayalı iletiĢimden evrildiğini
söylüyor. Çünkü Ģempanzeleri ve diğer
maymunları incelediğimizde bunların
iletiĢim kurmak için seslerden ziyade el ve
mimikleri kullandığını gösteriyor.
Beyindeki homolog bölgeler üzerinde
yapılan çalıĢmalar da maymunlarda
hareket yetenekleri ile insanlardaki dil
yeteneklerinin benzer bölgelerden
yönetildiğini gösteriyor.
Ġkinci bir görüĢ ise dilin birden bire
diğer yeteneklerle ortaya çıktığı ve buna
neden olan mutasyonun insanın Afrika
dıĢına yolculuğunun baĢlamasına neden
olduğunu söylüyor. Dilin birdenbire mi
yoksa tedrici bir Ģekilde mi evrildiğine
31
dair tartıĢmalar 90‟lardan bu yana yeniden
alevlenmiĢ durumda. Genel olarak dilin
daha etkili iletiĢimi sağladığı için
kullanıcılarına adaptif bir avantaj
sağladığı söyleniyor. Ama “dil iletiĢim
içindir” iddiası kimilerince kabul
edilmiyor. Onlar dilin varlığının baĢka
avantajları olduğunu söylüyorlar.
Yukardaki hayali arkadaĢlarımızın
söz ettiği Ģeylere gelirsek Ģunları
diyeceğiz. Hayır, dili annemiz öğretmiyor.
Dil için sahip olduğumuz biyolojik
mekanizmamız sayesinde çevremizdeki
girdileri alıp belli bir Ģekle sokarak dilleri
ediniyoruz. Ve bunu bilinçli olarak değil
bilinçaltında yapıyoruz. Biliyoruz ama
neyi bildiğimizi bilinç düzeyinde
bilmiyoruz. Bu; elin, ayağın, gözün
oluĢması kadar biyolojik bir süreç. Ġkincisi
Eskimoların dilinde kar için yüzden fazla
sözcük falan yok. YaklaĢık on tane var. Bir
o kadarını Ġngilizce‟de de bulabilirsiniz
Türkçe‟de de. Üçüncüsü çift dilli
çocukların ne aklı karıĢık ne de onlar
dilleri birbirine karıĢtırıyor. Tam aksine
hem problem çözme yeteneklerinin daha
geliĢmiĢ olduğuna hem de dilin bir sistem
olarak algılamakta daha baĢarılı
olduklarına dair çalıĢmalar var.
Akıllı bir okurun kafasında burada
yazılanlarla ilgili çok sayıda soru oluĢmuĢ
olsa gerek. Belki de çoktandır üzerinde hiç
düĢünmediğiniz bu tuhaf yeteneğinize bir
iyilik yapmalı ve Chomsky‟nin Dil ve
Zihin kitabından baĢlayarak onu tekrar
düĢünmelisiniz.
32
 Bir Felsefe Öğretimi Yöntemi
Okumayı öğrenir öğrenmez kıĢın
evimizdeki, yazın tatil için gittiğimiz
Ġstanbul‟da nenemin evindeki bütün
romanları okumuĢ biri olarak,
Üniversite‟deki kelli felli hocalarımdan
birinin hayatında hiç roman okumamıĢ
olmakla övündüğünü duyduğumda ne
diyeceğimi bilememiĢ, ama içimden
“yandık; iĢimiz var bununla” diye
hayıflanmıĢtım. Bazılarıysa yalnızca
içerdiği felsefeden ötürü, gençliklerinde
roman okumuĢ olduklarını, ama “gerçek”
felsefeyi(yani felsefe metnini) keĢfeder
etmez bu “yüzeysel” etkinlikten
vazgeçtiklerini söylüyorlardı. Edebiyata
çok önem veren bir hocamızlaysa
yıldızlarımız barıĢmıyordu bir türlü.
Önceleri sınıf arkadaĢlarıma, daha sonra
görev yaptığım çeĢitli üniversitelerdeki
öğrencilerime felsefe problemleriyle ilgili
görüĢlerimi anlatırken, romanlardan örnek
verme ihtiyacım arttıkça, bunu derslerde
temelli Ģekilde ele alınması gereken bir
yöntem olarak görmeye baĢladım. Ġster
birey veya toplum, isterse insan türü için
olsun, herĢeyin insan için ve insana göre
olduğuna inandığımdaysa Murdoch‟a
sempati duymaya baĢladım:”Zirâ insan
ırkının hem kolektif hem de bireysel
kurtuluĢu için, sanat hiç kuĢkusuz
felsefeden önemlidir ve en önemlisi de
edebiyattır”1.Gerçi edebiyatın önemi
konusunda onun kadar inançlı değilim,
ama en sıkıcı konuların iĢlendiği derslerde
kurtarıcı olduğunu kabul ediyorum. Bu
yüzden felsefe derslerinde roman ve Ģiiri,
hatta sinemayı sistematik bir Ģekilde
kullanıyorum.
Öncelikle ve özellikle ahlâk felsefesine
ait konular edebiyatta çok canlı, vurucu ve
açık seçik olarak ele alınabilmektedir;
felsefe metnindeyse böyle bir dile getirme
tarzından söz edilemez. Bunun yanında,
bazı romanların fenomenolojik bir görev
üstlendiklerini, yani yaĢanan-hayatı tasvir
edebildiklerini de görmekteyiz ki, bu da
Cemil GÜZEY
bir felsefe metninin üstesinden
gelebileceği bir iĢ değildir. Üstelik okuma
ödevi olarak romanın pek çok pratik
faydası vardır: öğrenciye okumayı
sevdirmek, tutkuyla okumalarını
sağlamak ve pek çok öğrencinin muzdarip
olduğu zoraki-okuma tutumunu kırmak.
Öyle sanıyorum ki, ahlaksal
sorunlar çeĢitli sebeplerle edebiyatta
yaĢam buluyorlar ve böylelikle
öğrencilerin onlar hakkında ciddi bir
Ģekilde düĢünmesini sağlıyorlar; bunların
soyut(hatta boĢ) sorular olarak
görülmelerini engellemek için uygun bir
yoldur bu. Ben söz konusu sorunların iki
tanesini ele alacağım: Edebiyatın naiv
ahlaksal görecilik karĢısında sergilediği
tavırlar ve ahlaksal sorunları dile getirme
yolları. Ahlaksal göreciliğin “giriĢ”
derslerindeki en yaygın ve baĢ edilmesi en
güç mesele olduğunu uzun yıllar önce fark
etmiĢtim. Hangi ahlak kuramını ele
alıyorsak alalım(veya özel bir ahlâksal
konu) aynı göreci argümanlar ortaya
dökülmektedir. Hiçbir eylem doğru veya
yanlıĢ olarak değerlendirilemez; her Ģey
sizin bakıĢ açınıza veya kültürel
önyargınıza bağlıdır. O halde diğer
kültürlerin(toplulukların, bireylerin)
ahlakını yargılama giriĢimleri entellektüel
açıdan savunulabilir değildir. Gerçi bu
çetrefilli sorunla ilgili çok güzel metinler
vardır, ama öğrenciler bunları
çürütülebilecek(çürütülmeli) bir dizi
parlak argüman muamelesi yaparak
okumaktadırlar, çünkü naiv
göreciliklerinin apaçık(ve empirik olarak)
doğru olduğuna inanmaktadırlar. Ahlakın
umutsuz göreciliğiyle ilgili bu inatçılık
elbette bir yandan etnik/dinsel arka
planımızı hatırlatmakta, öte yandan diğer
kültürleri incelerken tolerans(hoĢgörü
değil) kavramının önemini de
vurgulamaktadır. Öğrencilerin çoğu;
göreciliğin mantıksal sonuçlarında ortaya
çıkacak tehlikelerden bîhaberseler de, bu
33
sonuçlardan bazılarını kendi ırkçı veya
dinci veyahut da cinsiyetçi tutum ve
davranıĢlarını desteklemek amacıyla
kullanmaktadırlar. Sınıftaki hararetli bir
tartıĢmanın tam ortasında Henry James’in
“Daisy Miller” veya Herman Melville‟in
“Benito Cereno” adlı novellalarını
gündeme getirmek, tam da böyle
durumlarda yapılması gereken uygun ve
keyifli iĢlerdir. Ġlkindeki aleni cinsiyetçiliği
ve sinsi kültürel seçkinciliği, ikincisindeki
kaba ırkçılığı kavrayamayan öğrencim
olmamıĢtır henüz ve her iki yapıt da farklı
bir kültüre aittir.
Peki, öyleyse öğrenciler nasıl olup
da genellikle enine boyuna
düĢünülmemiĢ, sanki laf olsun diye ifade
edilmiĢ göreciliklerini, romanlarda
somutlaĢan ahlaksal “sezgiler”le uyumlu
kılabilmektedirler? Irza geçme veya
klitoral sünnet yalnızca birisi bunların
yanlıĢ olduğunu düĢünüyorsa mı
yanlıĢtır? Irk ayrımcılığı veya apartheid
veyahut da Yahudi soykırımı, sırf egemen
güçler onaylamıĢ olduğu için haklı
görülebilir mi? Gerçekten de Ģu veya bu
eylemin ahlaksallığı hakkında bir yargıda
bulunmak, yalnızca o eylemi
gerçekleĢtiren kültür veya öbek içinde mi
mümkündür? Biz töre cinayetlerine veya
Ġslam adına gırtlak kesenlere tolerans mı
göstermeliyiz? ”Hiçbir eylem doğru ya da
yanlıĢ değildir, bu özellikleri biz yükleriz”
düĢüncesi derin bir ahlaksal kavrayıĢ
mıdır yoksa ahlaksal âmâlık mı?
Buradan hareketle, öğrencilerin
çoğunun naiv görecilikte ısrarcı
olmalarının sebebinin, farklı kültürler
veya kiĢiler hakkında yeterli bilgi sahibi
olmadan suçlayıcı ifadeler kullanmaya
isteksiz olduklarına karar verdim. Bu
elbette alkıĢlanacak bir titizliktir ve
romanlar da genellikle eylemlerin
doğruluğu, yanlıĢlığı ve de kiĢilerin
suçlanabilirliği arasındaki ayrımı açıkça
oldukça etkileyici bir Ģekilde
yapmaktadırlar. Üstüne üstlük, iyi
romanlar suçlamaya yönelik
yargılamalarda çok titiz olmak
gerektiğinin “göreli olmayan” bir ahlaksal
hakikat olduğunu gayet açık seçik olarak
ifade ederler; bu konuda dikkatli
olmayanlar(inançları veya töreleri ne
olursa olsun) ahlaksal bir hata
yapmaktadırlar.
Dikkat çekmek istediğim bir baĢka
konuysa, edebiyatın ahlak sorunlarını ne
Ģekilde dile getirdiğidir. Öğrencilerim
felsefecilerin kupkuru ve soyut olarak
ifede ettikleri ahlak kuramından
sıkıldıklarını sık sık belirtmiĢlerdir. Hele
örnekler verildiğinde veya hipotetik
durumlar sunulduğunda, itirazlar
genellikle “felaket ötesi senaryolar” veya
gerçek hayatta asla rastlanmayacak “hava-
cıva” örnekler olduğu Ģeklinde
olmaktaydı. Bu tür saldırılara her daim
açığımdır; yararcılığın tam bir ahlak
kuramı olarak yetersiz olduğunu
göstermek için verdiğim hipotetik örnek
durumunda olduğu gibi.”In a Different
Voice” 2 adlı yapıtında Carol Gilligan,
ahlak kuramcılarının ezici çoğunluğu
erkek olduğu için, ahlaksal düĢüncenin
yaĢanan ahlaksal hayatın karmaĢık
yapısını tahrip eden soyut ve dedüktif
modeller Ģeklinde ifade edildiğini ileri
sürmüĢtü. Gilligan‟a göre, kadınlar
ahlaksal bakımdan kifayetsiz(erkek
modeline göre “yaĢamayı” beceremeyen)
olarak tasvir edilegelmiĢtir,çünkü bağlam
konusunda ısrarcıdırlar ve ahlak
sorularına basitçe “evet” ya da
“hayır”,”doğru” ya da “yanlıĢ” gibi
cevaplar vermeye direnmektedirler.
Erkek ahlâkçıların “hakikate karĢı
zarafet” gerekliliğine yem olup olmadığı
sorusunu bir kenara bırakacak olursak, iyi
romancıların ahlaksal konuları dipdiri ve
ikna edici yollarla sunabildiklerini
belirtmek istiyorum. Söz konusu ahlak
meseleleri neredeyse bütün hayat
Yüksek Lisans ve Doktora derecesini
Ġstanbul Üniversitesi Felsefe
Bölümü'nden aldı. Ġlgi ve çalıĢma
alanları: Ontoloji, Wittgenstein
felsefesi, Herakleitos felsefesi, Dinler
Tarihi, Sanat Tarihi, Mitoloji, Ġngiliz ve
Amerikan Edebiyatı. Alanında birçok
makalesi ve çevirisi yayınlandı.
34
durumlarında ahlaksal gerekçelerin gerçek
bir çatıĢma içinde olduğunu apaçık
göstermekle kalmaz, bizlerin(okurların)
ahlaksal kararların korku ve titreme ile
alınmasının Ģart olduğunu idrak etmemizi
de sağlar. Eylemimizi hala kuĢku
içindeyken gerçekleĢtirmemiz
gerekmektedir; ahlaksal durum/seçim için
uygun olan bütün olgulara sahip olup
olmadığımızı asla bilemeyecek olmamız
yüzünden değil, eylemlerimiz veya
savsaklamalarımız/ihmalkârlıklarımızın
sonuçlarını önceden bilemeyeceğimizden.
VaroluĢçular eylemlerimizin bizi
“aĢtığını” ileri sürerken bunu da göz
önünde bulundurmuĢlardır. Edebiyat
ahlaksal kararların laboratuar ortamında
veya vakumda alınmadığını, kullanma
kılavuzuna bakarak hiçbir sorunun
üstesinden gelemeyeceğimizi çok güzel
anlatmaktadır. Iris Murdoch‟ın hem felsefi
metinlerinde altını çizdiği hem de ahlâksal
bakımdan cüretkâr romanlarında
gösterdiği gibi, doğruluk ve yanlıĢlık
durumun gerçekten de ne olduğuna
dayanır ve durumu ne kadar açık
görebilirsek, doğru kararı verme Ģansımız
da o denli fazla olur.
Hırsızlık doğru mudur? Öldürmek
yanlıĢ mıdır? Sözümüzün eri olmak
zorunda mıyız? Kürtaj yanlıĢ mıdır? Bu
soruların soyut bir Ģekilde ortaya konması
bir noktaya kadar anlam ifade edebilir; hiç
değilse bir ahlak yargısının oluĢum
aĢamasında göz önünde bulundurulması
gerekenleri hatırlatır(bu tür sorular aynı
zamanda yanıltıcı ve bir bakıma boĢ da
olabilirler).Gerçek ahlak yargıları ve
bunlardan türeyen gerçek eylemler
zengin, karmaĢık ve rastlantısal bir
bağlamda ortaya çıkmaktadır. Romanlar
bize bu bağlamı ve ahlaksal meseleler
yüzünden ızdırap çeken(veya çekmeyi
reddeden) insan yüzlerini
sunabilirler.”Sanat bir oyalanma aracı
veya bir yan-konu değildir, o bütün insan
etkinliklerinin en eğitsel olanı ve ahlakın
doğasının görülebileceği bir yerdir.3
Ahlak konularının edebiyatta nasıl
ele alındığından bahsederken, edebiyatın
yaĢanan-hayatı sergilemek için uygun bir
ortam olduğuna değinmiĢtim. ġimdi bu
meseleyi biraz daha etraflıca ele almak ve
edebiyatın doğası gereği “fenomenolojik”
olduğunu teyit etmek için baĢka nedenlere
iĢaret etmek gerekmektedir.
MeslekdaĢlarımın çoğu bu tanımlamayı
kabul edecek, ama böylesi bir tasvirin
felsefe değil deneysel psikoloji olduğunu
ileri süreceklerdir. Felsefenin ne olduğu
veya ne olmadığı tartıĢmasını teğet
geçip(bu konuda bizleri aydınlatmaya
kararlı olan genç/yaĢlı meslekdaĢlarıma
saygılarımla) yaĢanan-hayatın tasvirinin
kayda değer bir görev olduğunu ve
romana özellikle yakıĢtığını söylemekle
yetineceğim.
Ġnsan varoluĢunun tarihsel
doğasının altını çizenler(zaman-içinde-
varlık olduğumuz ve tarihselliğin asıl
varoluĢ tarzımız olduğu) yalnızca
Heidegger veya Merleau-Ponty gibi
fenomenologlar değildir;Hegel,Marx ve
Nietzsche de tarihselliğimizin altını
çizmiĢlerdir.Gerçi Kant deneyin ön koĢulu
olarak kategorilerin(evrensel ve zorunlu
yapılar) Ģart olduğunu söylemekte haklı
olabilir,ama bu tür kategoriler pekala
tarihsel ve kültürel koĢullardan etkilenmiĢ
olabilir.Kısacası,tarihselliğimiz yabana
atılmaması gereken bir özelliktir.
Ancak,19.ve 20.yy düĢünürlerinin
ısrarla tarihsellik konusuyla
uğraĢmalarına rağmen, yapıtlarının
çoğunun soyut ve tarih-dıĢı olması
ilginçtir; felsefe metninin doğasında bu da
vardır. Romanlar insanları tarhlerinin-
içine öyle bir yerleĢtirirler ki, felsefe
metninden aynı baĢarıya ulaĢmasını
beklemek beyhude olur4.Geçtiğimiz yıl
35
özel bir felsefe oturumunda Janet
Hobhouse‟ın “Dancing in the Dark” adlı
yapıtını kullandığımda, öğrencilerin hic et
nunc “kendimizi” okuyabildikleri için
mutlu olduklarını
farketmiĢtim.Hobhouse(ve Toni
Morrison,Alice Walker,Iris Murdoch,Doris
Lessing,Milan Kundera,Nadine Gordimer)
Ģimdi ve burada insan iliĢkilerindeki
sıkıntıyı modern büyük Ģehir stresleri ve
karmaĢıklıkları bağlamında ele
almıĢtır.ĠliĢkilerin nasıl alt-üst
olduğunu,hatta nasıl ve ne zaman sil-
baĢtan kurulabilecekleri hakkında bir
takım ipuçları elde etmeyi
istiyorsak,gözümüzü çevirmemiz gereken
yer edebiyatın alanıdır.ĠliĢkilerden
bahsedenler yalnızca romancılar(bu
alandaki erkek kotasına hücum eden
varakperverlere rağmen,genellikle ve
öncülükle kadın romancılar) olduğundan
değil,bu konular hakkındaki söylemleri
bütün karmaĢıklıkları dile getirdiği içindir
ki,onları yaĢanan-hayatta olduğu Ģekliyle
sergilerler ve popüler psikolojinin
yalapĢap çözüm önerileri ve kliĢelerinden
özenle kaçınırlar.
Görüldüğü gibi; kuramcılar
yaĢanan hayatı sunmada veya
çözümlemede baĢarı sağladıklarında bile,
kurgu karakterler kuramda
somutlaĢtırılmıĢlarsa çözümleme yepyeni
bir anlam kazanmaktadır. Ġster”otantik
olmayan bir hayat”ın tehlikelerini veya
baĢımıza örebileceği çorapları tasvir
etmekyi arzulayalım isterse cinsiyet
baskılarının örseleyici etkilerini, en grafik
ortam edebiyattır(veya sinema ya da
drama).YaĢanan hayatı teĢhir etmek için
sanata baĢvurmak heuristik açıdan
yardımcı olmakla kalmaz, iĢin en önemli
özelliklerinden biridir de.
“Romancı gözünü ne yaptığımıza
dikmiĢtir, ne yapmamız gerektiğine veya
yapmamızın beklendiğine değil.
O,akademisyenin olsa olsa aslı astarı
olmayan, keyfî bir disiplinle elde
edebileceği doğal bir hediyeye,
rasyonalizmden kurtulmayı sağlayan o
kutsal özgürlüğe sahiptir. En son
felsefecilerin de ileri sürdüğü gibi,
açıklayıcı değil tasvir edici olagelmiĢtir her
zaman ve netice itibarıyla sık sık
felsefecinin keĢiflerini önceden
görmüĢtür... Roman insanın halinin bir
resmi ve yorumudur...”5
Görüldüğü gibi, sanatçıların
özellikle de romancıların yaĢanan hayatın
ayrıntılarını ortaya çıkarma tarzlarıyla
ilgili örnekler vermeyi ilânihaye
sürdürebilmek mümkündür. Bu konunun
üzerinde yeterince durmuĢ olduğumu
varsayıyor ve felsefe öğretirken edebiyatı
kullanmanın bazı pratik yararlarına
değinmek istiyorum. Problemi eveleyip
gevelemeden ortaya koymak için olgulara
baĢvurmak gerekmektedir: felsefe metnine
burun kıvıran öğrenci, romanı
okuyacaktır! Çünkü felsefe problemleri
kurgusal olarak verildiğinde daha kolay
kavranabilmektedir, bu yüzden olsa gerek
felsefe metnine çok daha güçlü bir direniĢ
göstermektedirler. Acı ama gerçektir ki,
öğrencilerin çoğu “açıkta
kalmama”,”askerlik”,”eĢ bulma” vb.
nedenle gelmektedirler. Bölümü ve
felsefeyi sevmek veya kavramak gibi bir
dertleri(bu yazının baĢından beri
kullandığım “problem”,”mesele”,”sorun”
sözcüklerinin asıl gönderimidir dert)
yoktur. Sözgelimi, Stanislaw Lem‟in
Solaris‟i ile Bertrand Russell‟ın DıĢ Dünya
Üzerine Bilgimiz adlı yapıtlarını
karĢılaĢtırdığımda her ikisinin de harika
olduğunu düĢünmekteyim ve Felsefeye
GiriĢ derslerinde sıkça yararlanmıĢımdır.
Ne yazık ki, pek çok öğrencimin Russell‟ı
okumamıĢ olduğunu ve okuyanların
çoğunun da anlamamıĢ olduğunu
gördüğümü de belirtmem gerekmektedir.
Çünkü beni ilgilendiren, yüz küsur
öğrenci arasındaki üç-beĢ felsefe delisi
değildi; yöntemimi değiĢtirmem Ģart
olmuĢtu. Çünkü aynı konuları Lem ele
aldığında, öğrencilerim ne olup bittiğini
derhal anlıyor, görünüĢ ve gerçeklikle
ilgili sorunların kendi hayatları
bakımından gerçek ve önemli olduğunu
ifade ediyorlardı.
Diğer yandan, öğrencilerin çoğuna
göre Lem okuması bir “kıyak”tı ve “ayak”
yerine kıyakla karĢılaĢmak hiç de hafife
36
alınmayacak bir etki yaratmaktaydı. Ġtiraf
etmemiz gereken bir olgu vardır:
Öğrencilerimizin ekseriyeti tatsız bir
eğitim süreci sonunda üniversiteye
gelmiĢlerdir ve okumayı zul
addetmektedirler. Eğer mezun oldukları
anda okumayı bırakıyorlarsa, yalnızca
eğitimci olarak değil felsefeci olarak da
baĢarısızız demektir. Derste öğrencilere
aktardığımız malumattan daha önemlisi,
onların üzerinde bıraktığımız etkidir. Eğer
onlara öğrenmeyi tutkuyla sevmeyi,
okumaya gönülden bağlanmayı ve
okuduklarını anlama yetilerine
güvenmelerini “öğretebilmiĢsek”
baĢarmıĢızdır; hepimizin hocası olan
Sokrates adına! Eğitimci sıfatını hak eden
kiĢiliklerden biri olan John Dewey‟nin
vurgulamıĢ olduğu gibi, eğitim hayat
boyu devam eden bir süreçtir; Milli Eğitim
değerlendirilirken söz konusu sürece
katkısının ne denli baĢarılı veya baĢarısız
olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır.
Aynı dönem mezun olduğumuz
arkadaĢlarımın çoğu, diplomalarını alır
almaz gazete ve dergi dıĢında birĢey
okumaz oldular. Çünkü onlara okumanın
zul olduğu belletilmiĢti. Elbette
öğrencilerin felsefe metnini
okumama/anlamama ve roman
okuyup/anlama meselesiyle ilgili olarak
ileri sürdüklerini, meslekdaĢlarım kendi
tecrübeleri ıĢığında değerlendireceklerdir,
ama yine de çözüm bizlerin roman
hakkındaki cehalet veya önyargımız
olmamalıdır.
Öğrencilerin en “hâlis” inançlarına
meydan okuyamadıklarını, kendi
ideolojilerinin, dinsel tercihlerinin ve
cinsel seçimlerinin aksini savunan
1 -Iris Murdoch,”The Sovereignty of Good”,ARK Paperbacks,1985,s.76
2 Carol Gilligan,”In a Different Voice”,Harvard University Press,1982
3 -Murdoch,a.g.y.,s.87-88
4 -Giovanni Tommaso di Lampedusa,”Leopar”
5 -Murdoch,”Sartre: Romantic Rationalist”,Yale University Press(Üçüncü baskı),1961,s.ix-
x(GiriĢ)
yazarları okumamayı sağlam bir karakter
özelliği olarak gördüklerini de müĢahade
etmiĢ bulunmaktayım. Dost acı söyler
misali, bu kafirane kaynakları tavuk karası
bakıĢlarıyla okurlar ki, gözlerinin önünde
duran problemi görmeyi
baĢaramazlar(havuz problemlerini
yeğlerler).Yine de,Ursula Kroeber Le
Guin‟in Mülksüzler‟ini,Richard Wright‟ın
Black Boy ve American Hunger „ını,Nadine
Gordimer‟ın The Burger’s
Daughter‟ını,bizim Servi boylu al yazmalı
karakterimizin sorgulamalarını yalnızca
“öykü” olarak görüp,temayüllerini karĢıt
fikirlerin arasına iteklemeden önce uzun
bir kuluçka dönemi geçirebilir ve iyi
yürekli insanların iyi sebepleri olduğunu
görebilirler.Tabiidir ki,devasız
inatçılığa,dikbaĢlılığa karĢı yapılabilecek
fazla Ģey yoktur;gerek de
yoktur.Lakin,mesleğimize ve
öğrencilerimize borcumuz da vardır.
Son olarak, felsefe yerine eğlence
önerdiğimi ileri süren sesleri hala
duymakta olduğumu belirtmek istiyorum.
Bu mızmız sesler felsefeyi en iyi Ģekilde
sunmanın asıl görev olduğunu ve yalnızca
“hevesli” felsefeci adaylarına karĢı
“sorumlu” olduğumuzu iddia etmeyi
sürdürüyorlar. Biz eğitimciyiz,
felsefeciyiz, ama komedyen değiliz! Ben
yalnızca romancılara bir Ģans verilmesi
gerektiğini savunuyorum; ne kadar iyi
düĢünürler veya felsefeciler olduklarını
göstersinler diye. Ancak Ģunun da altını
çizmem gerekiyor; öğretirken
eğlendirmek, hoĢ vakit geçirtmek bir suç
değildir. Son çözümlemede, öğrenci
öğrenememiĢse öğretici öğretememiĢ
demektir.
37
 Postmodernizm; Nedir ve Ne Değildir?
Son dönemlerde adını sıkça
duyduğumuz bir terim postmodernizm…
Edebiyat, mimari, güzel sanatlar ve siyaset
alanlarında adı geçtikçe yeni bir olguymuĢ
gibi görünse de aslında kökleri daha
eskilere dayanıyor. Bazı düĢünürler
kökenlerini Dada'ya Nietzsche'ye hatta St.
Augustinus'un "Ġtiraflar'' adlı eserine
kadar götürmektedirler. Postmodernizm
ilk Amerikalı soyut ekspresyonizm içinde
adı anılan Robert Rauschenber'in
resimlerindeki kolâjlarla plastik sanatlarda
anılmaya baĢladı. Aslında
postmodernizmin bugünkü anlamda asıl
tartıĢmaları 1979 yılında Jean-François
Lyotard'ın Postmodern Durum adlı
kitabıyla baĢlamıĢtır. Peki, postmodernizm
ne anlama geliyor?
"Modern" sözcüğünden önce gelen
"post" öneki bu kavrama birçok anlam
katıyor. Modernden önce, modernden
sonra, eklektizm, avantgard, bireyleĢme,
cemaatleĢme vb… Ve bu belirsizlik bir
anlam karmaĢasına yol açıyor. Yani
postmodernizmi anlamak için önce
modernizmi anlamak gerekiyor.
Sena Nur CANSIZ
Modernizmi yeni olanı benimseme ve
eskiyle sentezleme gibi açıklayabiliriz.
Geleneksel olanı yeni olanla birleĢtirme,
alıĢılmıĢ olanı yeniye uydurma eylemi
veya düĢünce tarzı diyebiliriz. Felsefi
olarak da aydınlanma ile ortaya çıkan
entelektüel dönüĢümün yarattığı dünyaya
bakıĢ açısını hümanizm ve demokrasi
temelli yükselen ilerlemeci ve insan
merkezli ideoloji diye açıklanabilir. Dünya
üzerinde her insanın yaĢamsal deneyim
tarzı vardır ve bu deneyimlerin bütününe
modernite adı verilebilir. Modern olmak
insana iktidar, serüven, haz, ilerleme ve
bunların yanı sıra kendisinin ve dünyanın
dönüĢünü vadeden ama aynı zamanda
sahip olduğu, bildiği ve "olduğu" her Ģeyi
imha etme tehdidini taĢıyan bir ortam
bulunulması demektir. Modern ortamlar
ve deneyimler, her türlü coğrafi ve etnik
sınırları, sınıf ve ulus sınırlarını, din ve
ideoloji sınırlarını yırtıp atar. Bunlara
dayanarak, modernite insanları paradoksa
bir birliktelik ile birleĢtiren bir olgudur.
Uyumsuzluğun uyumu, herkesi dur durak
bilmeyen bir çözümleme, yenilenme,
38
mücadele, çeliĢki ve ıstırap girdabına
bırakır. Karl Marx'ın deyimiyle "Modern
olmak katı olan her Ģeyin buharlaĢtığı bir
evrenin parçası olmaktır.”
Ġnsanları cehaletten kurtarmak,
onları yanlıĢ bilgiden arındırıp yeni,
eğitimli bir insanlık kurmayı amaçlayan
modernistlerin düĢünceleri ve
savundukları Ģey 2. Dünya SavaĢı sonrası
eleĢtirilmeye baĢlandı. Dünyaya barıĢ
getirmesi gereken modernizm, savaĢ gibi
insanın özgürlüklerini kısıtlayan, insanı
daha geriye götüren, insanı yok eden bir
Ģeye yol açmakla suçlandı. Bunun
sonucunda postmodernizm denilen yeni
bir akım çıktı. 1943 yılı modernizmin
bittiği yıl olarak kabul edilir.
Modernizmden sonra postmodernizmin
çıkıĢı birçok farklı anlamda yorumlandı:
Modernizmin bir sonucu olması
anlamında, modernizmin devamı olması
anlamında, modernizmin inkârı olması
anlamında, modernizmin geliĢmiĢ hali
olması veya modernizmden sonra doğmuĢ
olması anlamında… Zaten postmodern
tamlaması da bütün bu anlamların
karıĢımı olarak kullanılmıĢtır.
Postmodernizmin moderniteye
karĢı bir tepki olarak nitelenebileceğini
görmek için üsluba iliĢkin bir dizi karĢıtlık
bulabiliriz. Postmodernistler eleĢtirmeyi
severler. Modernistlerin düĢüncelerini,
salt doğruları, teknolojiyi, sanayileĢmeyi
eleĢtirirler. Ġnsanların kabul ettiği kesin
doğruları inkâr eder. Her toplumun, her
bireyin kendine göre doğruları ve
yanlıĢları olduğunu bu doğruların kesin
olarak sınırlandırılamayacağını söyler.
Mesela post-modernistler iki ayrı felsefe
5 Ocak 1991‟de, Ġstanbul‟da doğdu.
ġuanda IĢık Üniversitesi endüstri
mühendisliği bölümünde okuyor ve
beraberinde sanat merakını da
sürdürüyor. Resim, yazı, fotoğrafçılık
ve müzik alanında çalıĢmaları
bulunmakta ve sürdürmektedir.
sena.cansiz@isik.edu.tr
olan kapitalizm ve sosyalizmi eĢit biçim ve
miktarda eleĢtirir. Sosyalizmin de
kapitalizmin de doğru ve yanlıĢ olan
yanları olduğunu söyler; ama bu doğrular
ne kesin doğrudur ne de yanlıĢlar kesin
yanlıĢtır. O doğru ve yanlıĢlar o felsefelere
ait doğru ve yanlıĢlardır. Belirli yargıların
bir Ġslam toplumunda doğru sayıldığını,
bunun onların doğrusu olduğunu söyler
ve kabul eder ama bu doğruların
Hıristiyan bir toplumda da doğru olması
gerektiğini savunmaz.
Modernizmin ahlaki iddialarına,
modern temelli evrensel ahlak
düĢüncesine, özellikle de yararcılık
teorilerine karĢı çıkar. Ġnsanı ruh-beden
olarak ikiye bölen anlayıĢlarla hesaplaĢır,
tek ve mutlak doğrunun egemenliğine
karĢı çıkar. Birey, kimlik, kültür,
konularında radikal, sistemi değiĢtirme
konusunda ise muhafazakâr bir tutum
sergiler. Politik anlamda anarĢist olsalar
da genellikle sistem savunuculardır.
Lyotard'a göre sanayileĢme sonrası
kültürler postmodern olarak
adlandırılmalıdır. Postmodernizmi
eleĢtirenler ise postmodernizmin
eleĢtirdiği, yıktığı, kuĢkuculuğu ve
yumuĢama bilmez tavırları yüzünden
eleĢtirmiĢtir. Her zaman olumsuz olan
tavrı, eleĢtiriyi ve baĢkaldırıyı
yüceltmesinin yanı sıra liberalizme karĢı
olsa da aslında modernizmin ticarileĢmiĢ
versiyonu olması yönünde eleĢtiriler
almıĢtır. Ayrıca her ne kadar özgür
düĢünse de doğruları toplumlara ve bireye
göre sınıflandırması doğrulan
sınırlandırıyor olmasına neden olur ki bu
noktada da eleĢtiri almıĢtır.
Modernizmin devamında ortaya
çıkan postmodernizmin baĢındaki "post"
eki her ne kadar anlam karmaĢasına yol
açsa da aslında o modernizmin devamı
olan ve aynı zamanda modernizme tepkili
olandır. Kesin doğruları kabul etmez,
eleĢtirir, yorumlar. Mimaride, edebiyatta,
güzel sanatlarda, felsefede ve siyasette
kısacası hayatımızın içinde olan bir
olgudur postmodernizm...
39
 TÜRKĠYE SANATÇISINDA
NĠETZSCHE YANILSAMASI
Ahmet ANTMEN

Bu yazı kapsamındaki sonra gelen sanatsal akımlar, modern

değinilerimiz, Nietzsche‟nin felsefi karĢıtı modern ya da burjuva karĢıtı
öğretisinden çok, onun Türkiye sanatçısı burjuva olarak nitelenebilir. Sanatın
üzerindeki etkilerine odaklanacaktır. Daha tepkisi bu noktadan sonra bilinçli
açık söylersek, Türkiye sanatçısının ve hamlelerle örgütlendi. Manifestolarla,
yazın insanlarının kendi zaaflarını genç Ģairi öğütlerle, bildirilerle... Artık,
örtmede kullandığı Nietzsche illüzyonuna sanat kendiliğinden bir akıĢın içinde
odaklanacaktır. Siyasal duruĢu, iĢçi doğal-yıkıcı bir lirizme değil; öznel-yıkıcı
sınıfına, kadınlara, seçme seçilme hakkına alanını ve araçlarını tanımlamıĢ bir
dair fikirleri oldukça netken; Nietzsche‟yi anlayıĢa yönelmeliydi. Ve lirizm de bu
temize çekmek gibi bir niyetim yok. sürecin belirleyenlerinden değil,
Ancak, Ģunu hemen belirtmeliyim ki bileĢenlerinden biri oldu.
Nietzsche Türkiye‟de kendisi hakkında Bu bağlamda, Nietzsche‟nin
oluĢan algıdan çok daha derindir. Tragedya‟nın DoğuĢu‟nda tanımladığı
Nietzsche, mikro düzeyde eylemsiz sanatsal düzlem ve Tragedya‟nın önemine
değildir. Ġçgüdüsel ve kendiliğinden yaptığı vurgu aĢıldı. Her tür bağımsız
yaĢam aracılığıyla sınırları zorlamakta; değiĢkenden bağımsız düĢünürsek
ancak bu sınırları aĢamamaktadır. Belki Sokrat‟a, „akla ve diyalektiğe verdiği önem
de, nesnelliğe tabi kalıĢın son ve en derin nedeniyle, en üstün sanatın(tragedyanın)
halkasıdır. Ona göre, birey ve insani eylem katili olduğu‟, yönünde yürüttüğü
doğanın birer parçasıdır. Bunu tartıĢmaya suçlama Nietzsche‟nin kendisini mağlup
bile gerek yok. Ancak, bu saptamayı, insan
ve onun somut emek süreçlerinin ürünü
olan kültür, doğaya karĢıtlık geliĢtiremez
Ģeklinde ilerletirseniz, bu tam bir
iradesizlik beratı olur. En yalın ifadeyle,
sanat derdi, kavgası olanların iĢidir.
Uyumlu olmak, itaat etmek için sanat
yapılmaz. Hareketsizliğe ve durağanlığa
karĢı gemiyi terk etmeyeceklerin baĢında
sanat gelir. Çünkü, onun ortaya çıkıĢı ,
insanın egemenlik alanını; dolayısıyla da
düĢlerinin gerçekleĢme alanını
ilerletmekle ilgilidir. Ve her doldurulan
boĢluk yenilerine iĢaret ettiğinden, sanatın
alanı özellikle kapitalist sisteme kadar
kendiliğinden bir geliĢime tabi oldu; fakat
kapitalist sistem örtülü yapısıyla sanata en
fazla müdahale eden sistem oldu. Bu,
sanatta Ģüphesiz bir alan daralmasına yol
açtı. Fakat, sıkıĢtırılan her özne gibi sanat
da tepkisini vermekte gecikmedi. Bundan

40
düĢürmüĢtür. Brecht‟in içgüdüyü temel
alan sanatçıları hedef alan aĢağıdaki
saptamasını Nietzsche‟ye de rahatlıkla
uyarlayabiliriz:
“ Sanatçılar genellikle bilimsel bilgiyle
iliĢkiye girdiğinde doğallığını
kaybedeceğinden korkar. Fakat Ģöyle bir
araĢtırmaya görsün, doğallık dediği Ģeyin
dünyeviliğini derhal kavrayacaktır...
Sözüm ona bin yıllık içgüdüleri, kafasına
öğretmeninin sopasıyla sokulmuĢtur.
Ġçgüdülerinden gelen ses, onu
sömürenlerin sesinden baĢka bir Ģey
değildir. Sanatçı, kendine gerekenden
daha fazlasını bilmekten korkuyor. Bu boĢ
bir korku değildir. Çünkü bir insanın
kendisinin bile inanmadığı bir yığın
zırvaya baĢkalarını inandırması çok
zordur.”
Nietzsche‟nin Sokrat‟a yönelttiği
eleĢtiriler Ģöyle bir temel üzerinden
Ģekilleniyor; Sokrat aklı içgüdünün önüne
koyarak herkes için belirli bir etik
yaratmıĢtır. Nietzsche bunun yerine
bireysel göreliliğe vurgu yapmıĢtır. ĠĢte,
Türkiye aydınının etik çöküntüsünü
meĢrulaĢtırmada kullandığı bir diğer araç
da bu olmuĢtur. Bu aracın Nietzsche‟de
dile geliĢi; insan nasıl olmuĢsa odur,
Ģeklinde. Diğer bir deyiĢle, insanın iç
yolculuğunu ulvileĢtirir Nietzsche. Bu
vurgusu önemli; fakat eksiklidir. Ġnsanın
kendi içine yaptığı yolculuk toplumsal
olandan; yani onu çevreleyen olay-durum
ve kiĢilerden bağımsız değildir. Bu
bağlamda yine Nietzsche‟den sürdürürsek
yolumuzu özgürlüğe giden yol kendini
tanımaktan; kendini tanımaksa ötekini
tanımaktan geçer. Ötekini tanımayan
sanatçılar, yüzyıllardır farklı farklı
biçimlerle benzer kurguları aktarıp
durmuĢlardır. Nietzsche gibi, doğal
benzetlemelerle konuĢursak en çok
rüzgâra benzer sanatçı. Bir aĢkın
kokusunu diğerine taĢır, tanımadığı
dudaklara taĢır bir ölüye son dokunuĢu;
yani bir duygu
düĢünce seyyahıdır. AkĢam yemeklerinin
davetsiz misafiridir, geceleri sokaklardan
farklı insanların ayak izlerini toplayandır
o. Bunu toplumsal ve tarihsel düzlemde,
sanatın avcı-toplayıcı dönemde hayatın
diğer alanlarına göre hızlı bir geliĢme ve
öne çıkıĢ dönemi yaĢamasıyla
açıklayabiliriz. Nedir, avcı-toplayıcı
toplumun genel özelliği? YerleĢik bir
yaĢam tarzına sahip olmamaları, besin
kaynakları göç etmeleri. Böylesi bir yaĢam
insana keĢif olanağı ve icat Ģansı tanıyor.
Doğal çevrenin ve duyguların değiĢimi,
hayvanların değiĢen doğal halleri ve
bunları avcılık-toplayıcılık sırasında
gözlemleyebilme fırsatı sanattaki bu
geliĢimin temelleridir:
Tragedyaya önem atfetmek
Nietzsche ve Aristo‟nun ortak noktasıdır.
Aristo, Tragedyanın tüm sanat dalları
arasında en soylusu olduğu fikrinde.
Nedeni basitçe Ģu; Aristo‟ya göre etik ve
estetik bir birlik oluĢtururlar:
“ Taklit edenler(sanatçılar) etkinlik
halindeki insanları taklit ederler. Etkinlik
halindeki insan ya iyidir ya da kötü; tüm etik
değerlerimiz eni sonu iyi ve kötü arasındaki
zıtlaĢmada düğümlenir.”
( Poetika- II,I)
“ Tragedya ve Komedi arasındaki bir
diğer fark da bu noktadadır. Çünkü komedi
ortalamadan kötü karakterleri; Tragedyaysa
ortalamadan üstün karakterleri taklit etmek
ister.”
(Poetika-II,III)
Tragedyanın önemini belirleyen
etik değeridir. Esasında, Tragedya
oluĢturduğu korku ve sevecenlikle ruhun
hırslardan arınmasını sağlar-yani
katharsis‟i. Nietzsche ise Tragedyaya
yönelik tutumunu Ģöyle açıklıyor:
“ Tragedya, eserin kahramanı üzerinden,
insani etkinliğini dıĢlayan bir dünya
karĢısında acı çeken insanı yüceltir. Koro
biçimindeki coĢkuyla, insanı eninde
sonunda ait olduğu bir dünyaya taĢır.
Bireyler doğaya aittir ve onu hakimiyet
altına almak için yapıp ettikleri de eninde
sonunda doğaldır ve yok etmeye
çalıĢtıkları doğanın ürünüdürler.”
41
 Hem Nietzsche hem de Aristo,
sanatçıya uyumlu olma ve insanları
dönüĢtürücü mücadelelerden soyutlama
görevini yüklüyorlar. Belki, Baudelaire‟nin
aĢağıdaki dizeleri sanatçının daha gerçekçi
bir çizimini yapar:
Doymuyorum bir türlü
daima aç ruhum
karanlığa ve belirsizliğe açım
sanmayınız cennetten kovulmuĢ Ovide gibi
size yalvaracağım.
Nietzsche‟ye göre insanın eninde
sonunda kendisinin de doğanın bir parçası
olduğunu kavramasını sağlayan
Tragedya‟nın kahramanına yakından
bakalım. Aristo, mimesisin değerini
sanatçının taklit ettiği karakterlere göre
tanımlıyor. Her sanatsal ürün etik bir
değer taĢır. Çünkü, mimetik bir öğeye
yönelmek durumundadır. Ve çağının
etkinlikleri doğrudan doğruya insanla
ilgilidir. Yani her mimetic öğe, insana
yönelir. O dönemin, yani Tragedya
döneminin sanatı genel olarak
insanbiçimci olarak nitelenir.
ġimdi, Engels‟in bu dönemi nasıl
betimlediğine bakalım:
“ Ġlkel insanlar için, doğal güçler yabancı,
mistik ve sıradıĢıydı. Ġnsanoğlu bütün uygar
toplulukların ulaĢtığı bir noktada,
maddeleĢtirme yoluyla bu Ģeyleri kendine
benzetti. Bu maddeleĢtirme eğilimi, dünyanın
her yerinde tanrıları yarattı.”
(Engels Anti-Duhring)
Engels‟in bu saptamasını Estetik
isimli eserinin ilk cildinde Lukacs Ģu
Ģekilde tamamlar:
“ Nesnel gerçekliğin gerçekten bilimsel açıdan
kavranabilmesi; ancak insanbiçimci bakıĢ
açısının köktenci bir tutumla bırakılması
koĢuluyla gerçekleĢebilir. Gerçekliğin
yansıtılmasının bilimsel türü, bilginin gerek
nesnesinin gerekse öznesinin
insanbiçimcilikten arındırılmasıdır... Ortaya
çıkan Ģudur: Ġdealar dünyasına insanbiçimci
yaklaĢım doğrudan doğruya idealist felsefenin
özle görüngüler dünyasının yanında, daha iyi
bir deyiĢle görüngüler dünyasının üzerinde bir
varlık tanımasından ileri gelmektedir. Bu
bağımsız varlığın da kendine özgü birtakım
çizgileri zorunlu olarak taĢıması
gerekmektedir. Bu çizgiler, maddi dünyanın,
diyalektik çeliĢkililiğin kopyaları
olmadığından, insanın boyutlarından baĢkaca
bir Ģey olması düĢünülemez.”
Alıntılardan rahatlıkla
çıkarsanabileceği üzere, insanbiçimci sanat
anlayıĢı (konumuz açısından Tragedya)
tanrılara ve model oluĢturacak kiĢilere
gereksinim duyar. Bu metafizik sürecin
kendisi sabit iliĢki biçimleri
oluĢturmaktan, değiĢim dönüĢüm
istemlerini hayalileĢtirmekten baĢka bir iĢe
yaramaz. Bir nevi ibadethaneye ya da
tapınağa dönüĢür sanat eseri. Artık eser
kahramanının yapıp etmeleri sünnetlere
dönüĢür. Onun gibi olmaya çalıĢırız. Onun
bir sanat eseri olduğunu unuturuz.
Artık herkesin bir dini var zaten Ģizofren
âĢıkların, bunalımcıların, yalnızlıkçıların,
bireysel hazcıların hepsinin bir romanı, bir
Ģiiri var zaten. Bu tapınakların hepsi var
olan düzenin muhalefetin akıĢını kendi
dümenine göre belirlemesinin araçları.
KarĢı olan; ama alternatifi olmayanlar.
Acıya yöneliyorlar; bedenlerinde,
ruhlarında, toplumla bağlarında. Herkes
özelleĢtirilmiĢ mezhepler yaratıyor
kendisine. Ġçinde bulunduğumuz dönemin
kendisiyse, bu özelleĢtirilmiĢ mezhepler
arcılığıyla ebedi ilan ediliyor; yani tanrısal
ilan ediliyor. Ġlla ki tanrısal.
Bir elimizle de avangarda tutunup
Nietzsche‟nin kendi sözleriyle
tamamlayalım yazımızı:
“DüĢünen insan için tanrı eksik bir cevaptır.”

12 Eylül 1979 Mersin doğumlu. ODTÜ Uluslararası ĠliĢkiler Bölümü‟nden mezun oldu. Öğrencilik yıllarında, ODTÜ Edebiyat
Topluluğu baĢkanlığını yürüttü. ArkadaĢlarıyla birlikte Nikbinlik dergisini çıkartmaya baĢladı. Derginin Ģiir dinleti grubunun
düzenlediği gösterimlerde yer aldı, bu dinletilerin senaryolarını yazdı. Dergide yayın kurulu sekretaryasındaki görevini sürdürüyor.
2002-2003 döneminde Edebiyatçılar Derneği‟nde Genel Sekreter Yardımcılığı; kısa bir dönem içinse Damar dergisinde sanat
yönetmenliği yaptı. ġiir ve makaleleri ülke çapında yayın yapan pek çok dergide yayımlandı. 2002 Yılı SES ġiir Birincilik ödülünü alan
"Ayrıksı Otları" isimli Ģiir kitabı 2003 yılında yayımlandı. Yayıncılık, çevirmenlik ve editörlük yapıyor. "Gayri Resmim" isimli ikinci Ģiir
kitabı basıma hazırlanıyor. Ahmet Antmen Ģu sıralarda hayalleri arasında bulunan Türkiye'nin ilk ücretsiz edebiyat ve mizah dergisi
olan Nikbinlik dergisini çıkartarak okuyucularına ulaĢtırmanın keyfini sürmekte ve ilk romanının hazırlıklarını sürdürmektedir.

42
 Kısa Jazz Tarihi
Hakan ÇADIR

Jazz, 19.yy sonları ile 20.yy Chicago: 1917 yılında Chicago'ya göç eden
baĢlarında, Afrika kökenli New Orleans'lı zenci jazz
Amerikalı siyahların ve Kreollerin müzisyenlerinden etkilenen beyaz ırktan
(Fransızca konuĢan, Avrupalı-Afrikalı müzisyenlerin, trompetten ziyade tenor
siyaz melez göçmenler) yarattığı müziktir. saksafona ağırlık verdikleri bir jazz
Bir anlamda bugün sanat müziği düzeyine üslubudur.
eriĢmiĢ ve dünyanın malı olmuĢ tek halk
müziği türüdür jazz... Temel özellikleri Hot Jazz: Doğaçlamayı ön planda tutan
doğaçlama, karmaĢık ritm, aksak vurgu, siyah jazzcılar titreĢimli gamlar ve
blue note'lar ve çeyrek seslerdir. Bu öğeler, kaydırmalar uygulayarak bu jazz
düzenli olmayan bir ritm (polyrhytms) ve üslubunu oluĢturmuĢlardır.
solo becerisiyle (vokalize enstrüman
tekniği) kaynaĢır. Jazz, ses (insan sesi, söz) Dixieland: New Orleans‟lı beyaz
ve ritm zenginliğini Afrika'dan, çalgılarını müzisyenlerin, 1920‟lerin baĢlarında
Amerika'dan, armonik özelliklerini ise yarattıkları bir jazz üslubudur. Beyaz
Avrupa'dan alarak oluĢmuĢ bir bütündür. oldukları için Amerikalı siyahların etnik
Yakın sayılacak bir geçmiĢe sahip temaları yerine Avrupa müziğinden ve
olmasına karĢın "Jazz" sözcüğünün nasıl Ragtime‟den esinlenerek yaratılmıĢtır.
doğduğu ve ne anlama geldiği bugün dahi
tartıĢılır. Bir varsayıma göre Antil Swing: Canlı ve ağır ritm
adalarından gelerek New Orleans'a dalgalanmalarından oluĢan jazz
yerleĢen Fransız göçmenlerin arasında üslubudur. 1930-35 arası Louis Armstrong
kullanılan ve cinsel birleĢme anlamına tarafından tanıtılmıĢtır.
gelen "Jass" deyiminden türemiĢtir, bir
baĢka varsayıma göre dedikodu, çene Classic Jazz: 1920'li yıllarda yaratılan bir
çalmak anlamlarındaki yine Fransızca jazz üslubudur. Bu terim bazen de Be-bop
"Jaser" sözcüğünden...,Bir üçüncü sava öncesi jazzı tanımlamak için kullanılır;
göre de Ġngilizce argoda, canlanadırmak, yani jazz tarihi 1945'e kadar "Classic Jazz",
diriltmek anlamına gelen fakat cinsellikle 1945'ten sonrası "Modern Jazz" diye ikiye
bağlantılı olarak kullanılan "Jazz" ayrılır.
sözcüğünden doğmuĢtur. Daha masum
bir görüĢ ise, Mississipi nehri dolaylarında
Vicksburg kentinde yaĢayan Charles
adında bir bar piyanistini coĢturmak için
dinleyenlerin "Haydi Chaz, haydi..."
derken yaptıkları "Chaz" kısaltmasının
sonradan Jazz'a dönüĢtüğünü savunur.
Louisina eylaetinin liman kenti New
Orleansdaki barları ve batakhaneleri ile
ünlü Storyville mahallesi, Jazz müziğinin
doğum yeri olarak bilinir.
_____________
New Orleans: Jazz topluluklarında
doğaçlamanın tek tek değil topluca
yapılmasını öngören bir jazz üslubudur.

44
Boogie-Woogie: 1930'lu yıllarda popüler Berkley Jazz Akademisi
olan jazz kaynaklı bir solo piano stilidir. EskiĢehir Anadolu Üniversitesi Sosyal
Bilimler
Be-bop: 1945‟den sonra yaygınlaĢan bir Ġktisadi Ġdari BĠlimler Fakültesi
Halkla ĠliĢkiler
jazz stilidir. Be-bop heceleriyle vurgulanan Ekonomi
büyük ritmik çıkıĢlar, kromatik ve Bölümleri mezunu olan Hakan Çadır
uyumsuz armoni bu üslubun en önemli bugün kendi öğrencilerine gerçek
özelliğidir. Eski müzisyenlerin bir bölümü müziğin ne olduğunu öğretmektedir.
ve kulağı jazzın diyatonik tonlarına,
Bossa Nova: 1960'lı yılların baĢlarında
melodik ve armonik yapısına alıĢkın olan
popüler olan Brezilya kökenli bu tarz,
dinleyicilerin çoğunluğu, bu tarz jazza
diğer Afro-Latin ritmlere göre oldukça
ısınamamıĢtır.
sakindir ve West Coast jazzının armonik
yapısından etkilenmiĢtir.
Gospel: Ġlahilere dayanan popüler ve
ritmik bir jazz üslubudur.
Free Jazz: Bu jazz üslubu ise hiçbir müzik
kuralına bağlı kalmamayı temel alır.
Hard-bop:1950'li yıllarda Cool akımına
tepki olarak; Gospel ve R&B karıĢımıyla
Cool Jazz: Be-bop akımına karĢı doğan,
yaratılmıĢ bir jazz üslubudur. Diğer adı ise
ondan daha yumuĢak ve sakin yapıda
Funky Jazz‟dır.
olan bu jazz üslubuna West Coast Jazz
(Batı Kıyısı Jazz‟ı) da denir.
Rhytm and Blues: 1940-60 arasında
popüler olan bir jazz üslubudur. Kısaca
Jazz-Rock: Dans ritminde olması,
R&B olarak tanımlanan danslı halk müziği
doğaçlamaya daha az yer vermesi;
biçimindeki bu jazz türü, siyah Amerikan
verilecekse de bunun baslar ve elektronik
müziğinin geleneksel Blues ve Gospel
çalgılarla yapılmasını öngören bir jazz
üslüplarıyla jazza özgü senkoplu ritmlerin
stilidir.
kaynaĢmasından doğmuĢtur.

45
 …
I. Bölüm: UYKU FELCĠ
Görmek ve dokunamamak. Bilmek ve
kalkamamak. OkĢamayın saçımı, bu rüya
görmekten beter. Raflardaki her paket
kafein, bensiz yaĢayamadığını söylüyor.
Bense, benimle yaĢayamıyorum. Bir delik
bul ve içeri ak. Delik deĢiğim, su
kaybediyorum. Saat daha erken, ne olur
benimle kal. Benim kal. Ne kadar çabuk
unutacaksan beni, o kadar benim ol Ģu an.
Hatta, Ģimdiden baĢla unutmaya beni,
yanındayken hatırlatabilirim sana
kendimi; yeniden unutabilesin diye.
Zaten, tatsız sinüs dalgaları değil miyiz?
Fazlaca aktif pasifleriz. Yalnızca nasıl
yandığını görebilmek için bir ev
yaptırdığım gün, gerçekten barınma
ihtiyacımdan kurtuldum demektir. Ve
istersem uyuyabileceğimi kendime
kanıtladığım gün, bir daha uyuma Ģansım
olmayacak. Bu dünya fazla somut,
kesmiyor beni kararların
süperpozisyonundan gayrısı.
Ansiklopediler sizin olsun, ben içiçe
parantezlerde kaybolmaktan memnunum.
Burada nokta kullanmadan ilerlemek
mümkün, sizdekinin aksine. Kendisine
alfa ve omega diyen bir koca adam var. Ve
milyarlarca zavallı, betadan psiye tüm
harfleri unutup, diğer adamın peĢinde
dolanan. Onu güçsüz ve yalnız
bırakmaktan korkuyorlar, çünkü bu kendi
yalnızlıklarını hatırlatıyor. Nedensiz yere
düĢünebilecek kadar var mısınız, ne denli
nedenliyim diye?
En azından parmağımı kımıldatabilmeye
baĢladım
II. Bölüm: KATAPLEKSĠ
Rahatladım. Üzerimden bir yük kalktı
sanki. Ağırlığı olmaz serbest düĢenlerin.
Mert DEMĠR
Tek bir anı beklemek bu, bir çarpıĢmayı.
Ben mi daha fazla hasar alırım, hayat mı
alır? Gitmemek aklını alır, kalmazsan,
aklın kalır. Ġnsan ruhu, yaĢamak için değil,
ve ruhu olmaz ölülerin. Dünyadaki en
büyük çeliĢki, mümkün olan en mantıklı
sonuçların, çeliĢkiden gelmesidir ki bu çok
mantıklıdır, zira çeliĢkili mantıklar,
çeliĢkilere gebedir. Doğrudur bir bataklığa
adımımı attığım, ama en azından
ilerideyim korkaklardan bir adım. Madem
katatonik cümle alem, o halde doğru yere
oturmak önemli olan ve doğru yöne
bakmak. Anladım ki bazen, anlatmaya
üĢenmekten kaynaklanıyor anlaĢılmamak.
Ve en çok anlayan, en az umursayan
oluyor anlaĢılmayı. Bazen anladıklarımız
anılarımız oluyor, bazen anılarımızla
anlıyoruz. Bu yüzden korkulasıdır onlar.
Anılar, insanlardan daha canlı. Mesela
hep, ölü adamların heykelleri dikilir. Daha
da kötüsü, kiminin anısı, heykellerden
ibarettir. Ve çok yalnızdır, tüm heykeller,
ezberlendikçe ıssızlaĢır kelimeler.
SeviĢirken ruhum çok yanlıĢ ve çok yalnız.
Ġnsan en çok yakın olduğunda bir
baĢkasına, en çok yalnız hissediyor.
Çünkü hissediyor, karĢısındakinin
yalnızlığını da.
Lütfen, bu denli kısıtlayıp, katılaĢtırmayın
beni. Tanrı olmaya niyetim yok.
III. Bölüm: HĠPNOGOJĠK
HALÜSĠNASYONLAR
1.KADER: Nereye koĢarlar tikler ve
taklar? Neden bu acele?
Sabırsızlanmıyorlar bir gelecek yaratmak
için; sıralarını savıyorlar yalnızca, hepimiz
gibi. Bir adamın elleriyle yarattığı bir
geleceği ve henüz belirsiz bir geçmiĢi
vardı. GeçmiĢine gelecek diyordu ve
geleceğine geçmiĢ. Beni tanısaydı eğer,
46
hakkımda aynılarını söylerdi. Ben otuz
yaĢındaydım o doğduğunda ve o otuz
yaĢındaydı ben doğduğumda.
KarĢılaĢtığımızda anladım, Tanrı‟nın
saatinin durduğunu.
2. PANKEK TEORĠSĠ: Her Ģey,
Cehennem‟in 7. katının çökmesiyle
baĢladı. Bu aslında bir yükselmeydi, zira
kat numaraları, yerin altına inildikçe
yükselmekteydi, iniltilerle doğru orantılı.
7, 6‟ya çarptı, sonra ikisi 5‟e. Cennet‟in
tabanı paramparça oldu Ģiddetle. Kolonlar
yıkıldı, ve Tanrı tahtından aĢağıya
yuvarlandı. Yere çarptı ve parçalandı.
UlaĢılmaz olduğu için, kırılgandı. Cennet
insanları ise, baĢa çıkabilirlerdi bu
düĢüĢle, Tanrı zamanında çok kaydırmıĢtı
ayaklarını. Bir adam çıktı ve Ģöyle dedi:
Uçlarımız vardı ve uçların olduğu yerde
kolonlar da olur. Katlarımız vardı, herkes,
alçalmak ya da yükselmek zorundaydı. En
büyük günahkarlar oldu, kurtarıcılarımız
ve bize günah iĢleme özgürlüğünü
getirenler!
3. ORGAZM SĠGARASI: Ġtti, üstündeki,
teri ağır kokan yarı cesedi. Esrarla dolu
gözlerine yakıĢan bir sarma yaktı. Zevk de
alsan bazen, her defasında, seni beceren
hayattı. Sevenlerdendi, tırnak izlerini,
teninde; tüm imamlar ĢaĢırırdı ezanı, o
dua ettiğinde; Papazları emerdi, Ġsa‟nın
eĢleri, günah çıkarma kabinlerinde. Hatta
bırakırdı Tanrı; kutsamayı, Amerika‟yı. Ya
da, o öyle sanırdı. Bir tavĢan vardı,
çalmıĢtı bir sihirbazın Ģapkasını, çekip
çekip içinden tavĢanları, ırzlarına
geçiyordu. Her kanal, alt yazılarla, tüm
kitap kurtlarının, kitapların arasında
kaldığı haberini veriyordu. Soluksuz
kalmıĢlardı. Sağlam karakterli resimler,
ressamlarını çiziyorlardı. Yol çizgileri,
asfaltın üstüne, insan çekiyordu.
Çocuklarının sürekli suratını yaladıkları
bir anne, güzelleĢmek uğruna, yüzüne
yılan zehri sürüyordu. Kesinlikle, kafayı
bulmuĢtu yine. En kötüsü, uyanacaktı, o
iri adamın kollarının içinde. UyuĢacak
mıydı yoksa?
IV. Bölüm: REM
Deli değilim ben! Ne olur, hastaneye
kapatın beni ve betonla örtün, tüm
giriĢleri.
Bir tek, rüyalar özgürdü. Bir tek, rüyalar
özgündü.
47
 Son
Hazal GÜLġAN

Uzun ince bacaklarıyla odanın bir ucundan bana doğru yürümeye baĢladı. Hayatım boyunca
bu kadar zarif bir Ģey gördüğümü hatırlamıyorum. Her hareketi matematiksel oranlarla
belirli, her duruĢu doğanın parmaklarını batırdığı bir sanat eseriydi.

Bir anlığına bir düĢe kapılıp onun ağına düĢmüĢtüm sanki. Her hareketimden korkar
gibiydi. Ona ellerimi uzatsam kaçıp gideceğinden, karanlık derinliklere gömüleceğinden
emindim. Böylece bekledim. Bana gelmesini bekledim. Gözlerimi ona diktim ve onu
kendime çektim. Aramızda bir bağ oluĢmuĢtu sanki.

Gözlerimin içine bakıyor gibiydi. Hipnotize olmuĢ gibi adımlarını bana yöneltiyordu.

Sayısız adım sonra yanımdaydı. Yarım metre ötemde bir saniyeliğine durdu.

Bir saniyeliğine bütün evren durdu,

...

Bir tek ben nefes almaya devam ediyordum.

Beynimin impulslarıma gönderdiği elektiriği hissediyordum adeta.
Vücudum ısınıyordu, kalbim hızlanıyordu, elime terliğimi aldım ve o küçük kafasını ezdim.

...

O zarif bacakları ters dönmüĢtü.

Bunu hak ettiğini düĢündüğümden değil. Genel olarak örümcekleri pek sevmem.

48
 Çöl Kuyusu
Jack Yakup ARAZ

Kum…
Her taraf uçsuz bucaksız kumlardan ibaret
Bir çöl
Ama ne sıcak…
Nede soğuk
Tek bir yol arkadaĢı var
Önündeki kumları süpüren
Her adımında arkandan izleri silen
Rüzgâr…
Tepede bir güneĢ
Ġlerde bir kuyu
Koca çölün tam ortasında
Simsiyah taĢlarla örgülü bir kuyu
Belki de gözlerimizin bizlere oynadığı ufak bir oyun
Deliliğin doruk noktası
Kapat gözlerini
Kuyuya doğru
YavaĢ yavaĢ
Bu son görüĢün yumuĢak kumların üstünde parıldayan güneĢi
Bir daha güneĢ kumların üstünde parıldamayacak
O gün gelene dek…

GüneĢ batıyor
ĠĢte kuyunun uçsuz bucaksız karanlığı
Suyu bulma amacıyla çaresizlik içinde inilen kara bir delik
Beklide sudan kurtulmak için…
At bacağını artık taĢların üstüne
Buz gibi taĢlar
Kim bilir görülemeyen karanlığın dibinde neler var…
GüneĢ battı…
Yolculuk baĢladı…
Teker teker
Her bir taĢa basa basa
YavaĢ yavaĢ
Her bir adımda
Bir ıĢık yanıp sönüyor
Kuyunun artık çok uzaklaĢan giriĢinde…
TaĢların bazıları keskin
Bazıları soğuk
Bazıları adeta ayakla basılması için özenle yontulmuĢ
YontulmuĢ taĢları seçmeden devam etmek imkânsız
Kan…
Kara taĢları renklendiriyor
Kara taĢları renklendirmesi gerekiyor…
Sadece koyu bir sıvı kütlesi
Bilinmeyen derinliğe iniyor

49
Acı…
Susuzluk gittikçe artıyor
Adeta indikçe daha fazla uzayan bir kuyu
Her adımda daha da zorlaĢıyor
Her adımda daha çok acı veriyor
Beklide pes etmek ve bırakmak gerek
AĢağıya doğru süzülüp suları daha çabuk bulmak
Peki ya aĢağıda su yoksa?
Ya sadece kuru kumdan ibaretse karanlık?
O zaman bunca kanın ve acının da yok hiçbir anlamı
BoĢu boĢuna zorla çıkılmıĢ bir yolculuk
Dikey düzlemde
Keskin taĢlara karĢı verilen savaĢ
Ama su yok
Tek bir damla bile
Suyun sesi bile yok
Beklide bir taĢı koparıp atmak güç verir
Yukarıdaki taĢlardan seç
Onlarla bir iĢin kalmadı
Sadece sana acı vermiĢ olan taĢlarla dolu yukarısı
Hayır…
Çıkmıyor yerinden
Tek bir tanesi bile…
Dokundukça daha çok parçalıyor
Keskinliğinden azıcık bile ödün vermemiĢ
O zaman devam et
BaĢka yolu yok
Ya da bırak
Zaten devam edersen sonunda kayıp gömüleceksin karanlığın dibine
Her iki Ģekilde de aynı son
Aynı kader
Dur…
Neden aynı olsun?
Devam et
Bu sefer daha kararlı
Daha güçlü
TaĢların keskinliğine aldırmadan
Dökülen kanları görmeden
Tepedeki ıĢık hala yanıp sönüyor
Her bir adımda
Aydınlık ve karanlık bir arada
Aslında karanlık bile karanlık değil
Kuyunun dibindeki sonsuz yokluk kadar
Rüzgâr nerde?
Neden taĢları yontmuyor?
Neden geçmem için kolay bir hale getirmiyor taĢları?
Neden her Ģey zor olmak zorunda
Birkaç damla su için
Neden bu kadar acı?
Çölün ortasında kalmayı mı tercih ederdin?
Her biri diğerinin aynı olan günleri izlemeyi mi tercih ederdin?

50
Amaçsızca
GüneĢe doğru bitmeyen yürüyüĢ…
ġimdiki amaç ne ki?
Ġki damla su için bitmeyen iĢkence…
O zaman atla
Ve bitir iĢkenceyi
Gömül suların dibine…
Hayır…
Korkuyorum…
Biraz daha devam…
Hiçlikte yok olmaktansa
Acı…

Süre gelen bitmez tükenmez adımlar

TaĢlara acı akıtmaktan baĢka bir Ģey değil
Kapat gözlerini…
Bırak kendini hiçliğe…
Hiçliğin derinliklerine…
Sonsuzluğun karanlığına…
Belki rüzgâr gelipte kurtarır
Beklide bitirir,
Umutsuzluğun karanlığına yapılan bitmez tükenmez yolculuğu…
Rüzgârdan umut yok…
O her adımla yanıp sönen ıĢığın yanında
Seyrediyor
Çıkmamı
Veya
Yok olmamı
Seyretmiyor…
O sadece kumların arasında
Bir yerden bir yere dolaĢan hava akımından ibaret
BaĢından beri tek baĢına
Sonuna kadar
Yokluğun karanlığındaki sonsuz suya ulaĢana dek
Peki ya sonra?
Suyu bulduktan sonra?
Bir hiçlik daha…

51
 ODTÜ Psikoloji Günleri
Ortadoğu Teknik Üniversitesi Psikoloji Topluluğu‟nun Mart 2009‟da ilkini organize ettiği,
büyük katılım ve beğeni toplayan Psikoloji Günleri‟nin bu yıl da ikincisi düzenlenecektir.
ODTÜ Psikoloji Günleri Ģehir içinden ve dıĢından birçok akademisyenin ve öğrencilerin
katılacağı seminer, panel, ve film gösterimi oturumlarının olacağı bir etkinliktir.
Üniversitelerin bütün bölümlerindeki öğrencilere yönelik bir programı vardır.
GelenekselleĢtirilen bu etkinlik bu yıl da 17-18-19 Mart 2010 tarihlerinde ODTÜ Merkez
Mühendislik Binasının mm25 salonunda gerçekleĢecektir.
BaĢlığı “Benlik ve Kültür” olarak belirlenen etkinliğe Türkiye‟nin farklı üniversitelerinden
akademisyenler ve çeĢitli bölümlerinden öğrencilerin yanı sıra çeĢitli dernekler ve alanda
çalıĢan psikologların da katılımıyla zengin bir program oluĢturulmuĢtur. Programımız
sizlerin de katılımıyla ayrı bir renk kazanacaktır.
ODTÜ Psikoloji Bölümü‟nün kuruluĢunun 50. Yılında daha büyük önem kazanan
etkinliğimizde sizleri de aramızda görmekten mutluluk duyarız.

ODTÜ Psikoloji Topluluğu

“ÇalıĢan Kazanır, Elması Kızarır” Mı

Oku(ya)madıkça?
Okumayı yazmayı söktükten
sonra, hani öğretmenlerimiz çizdikleri
elma ağacında elmamızı kırmızıya
boyardı, hani kurdele takardı kimimize...
Önceleri çok bir üstünlük sanırdık
anlamlar çıkarmayı o kargacık burgacık
harflerden, yavaĢ yavaĢ, heceleye
heceleye, gururla... Sonra ne oldu? Bu
yeteneğimizi yalnızca okul derslerini
anlamakta kullandık, at yarıĢının en güçlü
binicisi olmak için koĢturulduğumuzda,
araba markalarını okuyup kıyaslamakta,
alıĢveriĢte, borsada, sokakta... Okuma-
yazma, bize yalnızca, sürmekte olan
dünya düzenine ayak uydurabilmemiz
için öğretilmiĢti, verilen buyrukları
okuyup anlayabilmemiz için; yeni bir
söylem üretmek de neydi? Hem yenisini
üretebilmek için daha çok okumak gerekti;
ama zaten kitapların, hatta ozanların
yakıldığı bir dünyada; kütüphane de
neyimizeydi??
Öyle bir çağda yaĢıyoruz ki,
teknolojinin olanaklarını kullandığımız
takdirde, iki dakikamızı almıyor
istediğimiz bilgiye ulaĢmamız...
Teknolojinin olanaklarının sınırlı olduğu
yerler içinse ahlanıp vahlanıyoruz. Henüz
suyu, yolu olmayan köyleri, kıĢın kar
yağdığında dıĢ dünyayla bağı kopan
dağları unutup son teknoloji ürünü „üç
tane G‟nin her köyde, dağda, ovada
çektiğini gösteren reklamlar izliyor, mutlu
oluyoruz... O köy bizim köyümüz çünkü...
o ev, o okul, o çocuklar... (Gerçekten öyle
hissediyor muyuz?)
Kitap Yardımı Projesi iĢte böyle
doğdu... O köye 3G‟yle bağlanmayı
seçseydik, ahlanıp vahlanmaya devam
edecektik. Yaptığımız Ģey “vicdan
rahatlatmak”, sadece “iyilik yapmak”
olsaydı, oraya yalnızca teknoloji
götürecektik... Sürmekte olan dünya
düzenini sorgulamasaydık, geldiğimiz
eğitim sisteminin “böyle gelmiĢ böyle
gider” ağaçları olacak, yeni elmalar
verecektik. Aynı sistemde kızaracaktı yine
okumayı yeni öğrenen kardeĢlerimizin

52
elmaları. Ve dıĢarıdan her Ģey normal
görünecek, oysa toprağın altından ağaçlar
kurumaya devam edecek; biz bir araya
gelmiĢ insanlara “örgüt” gözüyle
bakmaktan alıkoyulamazken, bir araya
gelmiĢ dizeleri de yakmaya devam
edecektik...
Biz kitap yardımına iĢte “bu
yüzden” gidiyoruz...
Kütüphaneleri bomboĢ okullarda,
gözleri merakla ıĢıldayan çocuklardan
birkaçına olsun, bir Ģeyler anlatabilmeye...
Sadece “Ģairin o mısrada ne anlattığı”nı
değil, “Ģairin böyle bir dünya düzeninde o
Ģiiri yazmaya neden gerek duyduğunu”
da düĢünebilsinler diye...
Hepsi sadece öğretmen, doktor, polis ya
da hemĢire olmak istemesin; gittiğimiz bir
baĢka köyde tiyatrocu, sosyolog, Ģair,
mimar ya da genetik bilimcisi olmayı da
hayal eden çocuklarla tanıĢabilelim diye...
Sadece test kitaplarının değil; baĢuçlarında
bulunacak bir öykü kitabının da
hayallerini geniĢletmesine izin versinler
diye... ĠĢte budur; bir ucundan baĢlayıp,
insanın en büyük hazinesini, “düĢünme”yi
hatırlatmaya çalıĢmaktır „Sürdürülebilir
Kitap Yardımı‟nın altında yatan.
Samsun‟daki köy okulunda o küçücük
kardeĢimizin “Neden kitap okumalıyız?”
sorusuna verdiği yaĢının katlarca
üstündeki o etkileyici cevap gibi:
“Bize verilen yaĢama hakkını eksik
kullanmamak için”
Birkaç el‟dik baĢlarda, büyüdük
eller olduk, gelin daha büyük eller olalım
hep birlikte, daha çok kitap kolisi
taĢıyabilecek daha temiz eller... Yarın
okuduklarımızı, okuyamadıklarımızı,
okutulmadıklarımızı bağıracak sesimiz
olsun!!
Kitap yardımlarınız için: Kitap
toplama kolilerimiz kütüphane topluluk
panomuzun altı, Hazırlık E ve F Blok,
Eğitim, BeĢeri, Fizik, Mimarlık bölümleri,
BÖTE ve yurtlarda.
Ayrıca iletiĢim için, Özge: 0537 740
04 40 , Gizem: 0506 327 55 85 ve
odtu_egitimtoplulugu@googlegroups.com

ODTÜ Eğitim Topluluğu

Genel olarak algılananın aksine, çevre sorunları ve çevrecilik

bizden ve hayatımızdan soyut kavramlar değildir. Sadece
belli bir grubun ilgilendiği, toplanıp baĢkalarını attığı çöpleri
toplamak ise hiç değildir. Biz yaĢadığımız Dünyamızı,
yaĢadığımız topluma etkilerini, bireyin üstünde kalan
çevresel politikaları anlamak adına her yıl Türkiye'nin farklı
bir üniversitesinde düzenlenen Çevre Sorunlarına Öğrenci
YaklaĢımları Sempozyumunun çok önemli bir yeri olduğuna
inanıyoruz. 15-16-17 Nisan 2010 tarihlerinde ODTÜ'de
gerçekleĢecek olan 13. Çevre Sorunlarına Öğrenci
YaklaĢımları Sempozyumu‟na ODTÜ Çevre Topluluğu
olarak bu sene biz ev sahipliği yapıyoruz. Sunum
hazırlamak isteyen arkadaĢlar için üst baĢlıklarımız aĢağıda
belirtilmiĢtir. Üzerinde yaĢadığımız çevre hakkında ve çevre
sorunları hakkında konuĢma ve birlikte hareket etme fırsatı
bulabileceğimiz bu sempozyumda duyarlı sunumlarınızı
bekliyoruz.
BaĢka bir dünya mümkün…
Sunum Konuları: Çevre ve Tarım, Çevre ve Teknoloji, Çevre
ve SavaĢ, Çevre Felsefeleri
Sunum Özeti son gönderme tarihi: 15 ġubat 2010
Özetlerin gönderileceği adres: bildiri@csoy.biz
Demet Gülçiçek
ODTÜ Çevre Topluluğu

53