Professional Documents
Culture Documents
com
TiRK
MiTOlOJiSiNiN
ANAHATlARI
Bir ulusu en iyi yanstan aynalardan biri mitolojidir. Bu aynada
o ulusun ve bireylerinin gereksinimleri ve tutkular, i dnyalarnn
zenginlii tm plaklyla gzler nne serilir. Hi kukusuz mitoloji
yalnzca manevi dnyay deil, ayn zamanda d dnyayla ilikileri
de yanstr. Gelecekteki dncelerin esin kaynadr mitler. Din,
felsefe, sanat, dler mitlerin byl kazannda pier. Baka
inanlarla etkileimin sonularn, byk tarihsel olaylarn imgelere
yansmasn, lm doum gibi temel yaamsal deneyimlerin insann
kendine ve dnyaya ilikin tasarmlarnda nasl dalgalandn, btn
bunlar mitolojinin yardm olmadan asla anlayamazdk.
Yaar oruhlu bu kitapta, tarih boyunca eitli isimlerle farkl
corafyalarda yaam Trk uluslarnn inanlarn, imgelemlerini,
rettikleri sanat eserlerini birbirleriyle ilikili olarak ele alyor; belirli
alanlarda daha nce yaplm almalar birletirerek, mitlerin
simgesel dilini zmek ve kendimizi biraz daha tanmak iin iyi bir
frsat sunuyor.
-.,-.,GU
..F
KTABEV
9 789758 240111
....
c ::
=-=
51
..-..
....
=e n
--
zz::
Si
z:
:Dl
::1:
....
YAAR ORUHLU
TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHA TLARI
cl. 1986 ylnda Mimar Sinan Oniversiesi Fen-Edebiyal Fak ltesi arkeoloji ve
sanal tarihi blmnde asistan olarak greve balad .
YAAR ORUHLU
TRK MITOLOJISINI N
ANAHATLARI
@KABA1.C
YAYINEVi
Yaar oruhlu
Trk Mtolo;sinn Anaha/an Kabalc Yaymevi, 2000
Birinci Basm. Haziran 2002
Ya}'lma Hazrlayan Ergun Kocab}'lk
Tekmk Hazrlk Zeliha Guler
KABALCI YAYINEVI
Hmnye-i Efol Sok. 8-B Caalolu 34410 ISTANBUL
Tel (0212) 526 85 86 Faks: (0212) 513 63 05
kabalcy@urk.ne
KTPHANE BiLGi KA lm
Caaloging-in-Publicar ion Da a (ClP)
oruhlu, Yaar
Tirl \lto/ojisnin Analalan
MtoloJ 2. Arkcoloj 3. Sanal Tarihi
ISBN 975-8240-11-0
tINDE KlLER
KISALTMALAR LlSIESl ............................................................................................... .....,. ... 7
NSZ .......................................................................................................................... 11
GtRl ..................................................................................................................12
!. AMANlST MlTOLOJl -15
amanizm ........................................................................................................15
amanist Tanrlar ve Ruhlar ..................................................................................... 16
Tann Kavram......:................................................................................16
................22
..2 6
..............28
Suyla ................................................................................................................. 31
Karlk ................................................................................................................ 31
U tkuc ................................................................................................................ 32
Yldnm TanrL.................................................................................................... 32
Sava Tanrtlan ve Yuhn Dnyamn Hastaltk Veren Kt Ruhlar ....................... 32
Ev Ruhlar ................................................................................................,.......................................5 2
Av ve Simgeciligi................................................................................................ 160
181
San ...........................................................................................................................................l 93
Saylar .......................................................................................................................194
lZtM LlSTESl VE KAYNAKlARI ........................................................................... 207
KISALTMALAR LlSTESl
AA
AATD
Artilns Asfae
Anay urttan Atayurda Tiirk Dnyas De rgisi
a.g.e.
Ad geen eser
a.g.m.
a.g.mad .
a.g.t.
Ad geen makale
AO
Acta Orientalia
Arkeoloji ve Sanat
Ege niversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi De gisi
Ankam niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fal. Trkoloji Degisi
Atalrk nivmil'esi Edebiyat Fak . Dergisi
AS
ASTD
A DTCFTD
A EF
CAJ
c.
Cilt
BCAS
CEA
ev.
eviren
DTCFD
DTS
EWA
FEFD
haz.
Hazrlayan
IA
1slam Ansiklopedisi
]ournal of Ttrkish Studies-Trhlk Bilgisi Aratrmalar
Malazgirt Armaan
Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Milletleraras Trkoloji Kongresi
Miletleraras Trk Sanat/an Kogresi
Makaleler ve lncelemeler
FEFAD
JTS-TBA
MA
MATFK
MATK
MATSK
MI
MTK
MITKT
MRDTB
MTAD
NSZ
Bu kitap, Trk Mitolojsinin ABC'si (1998) isimli kitabn gzden geirilip genile
lmesi sonucunda onaya kt. Elbette bir nceki kitapla karlatnldnda ok
daha fazla emografik malzeme ve sanat eseri iennekte, sz konusu eserlerin zel
liklerine ve mitleri nasl yansttna geni olarak deginilmektedir .
Bu almada, Trk mitoloJsnin tarihsel ynyle ilgili eserlerden oldugu ka
dar. gnmze dek eski inanlarn koruyabilmi eitli Trk topluluklannda yap
lan bilimsel aratrmalardan da yararlanld. Temel kltrel unsurlardan oluan bir
zemin zerinde, tarihsel geliim dikkate alnarak, Trklerin orta olduu ya da
sonradan dahil olduu mitolojiler incelenmeye alld. Konu daha ok Trk toplu
luklarn ilgilendirecek biimde zmlenmeye alld in , ayn mitoloji grubu
na giren dier topluluklara zorunlu olmadka deinilmedi; deiik topluluklar,
mitolojiye ilikin bi r konuya auf ta bulunmak ya da benzerlik leri onaya koymak ge
rektiinde sz konusu edildi.
Genel anlamda ele alacak olursak Trk mitolojisi , Trk kuhur tarihi iin oldu
gu kadar, sanat tanh iin de buyuk nem tamaktadr . Baz aratrmaclar , Trk
mit0lojisinin sanat eserlerinde fadesini bulamadndan sz ederler; bu durum as
lnda Trk sanat eserlerinin mitolojiyle yorularak ilenmemesinden kaynaklan
maktadr. Umuyoruz ki, bu alma Trk mitoloJsnin sanat eserlerine yansmad
grn byk lde ortadan kaldracaknr.
almalarm srasnda eitli yardmlann grdm Yrd. Do. Dr. Tlin o
ruhlu'ya, Bilgehan ve Elif iek oruhlu'ya ve beni bu kitab yazmaya tevik eden
Mustafa Kpolu'na teekki. bir bor bilirim .
Yaar oruhlu
Kuuk Yal, 03.10.2001
11
s.
SAD
SDJES
SMSKMS
STAD
STY
TA
TDA
TDAYB
TDE
TOTO
TOVIA
TED
TFA
THKA
TKA
TKEK
TM
TTK
TA
TY
UATKK
UOTKK
YAD
Sayfa
Seluklu Aratrma/an Dergisi
Shamans Drum, A journal of Experienal Slamasm
Seluk niversitesi Milli Seluklu Kullu ve Medeniyeti Semineri
Sanat Tarihi Aratmalar Dergisi
Sanat Tarihi Yll
Trk Ansiklopedisi
Trk Dnyas Aratrmalar
Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
Trk Dl ve Edebiyat Dergisi
Trk Dnyas Tarih Dergisi
Trkiye Diyanet Vakf lslam Ansihlopeds
Tarih Enstits Dergisi
Trk Folklor Aratmalan
Trk Ha l k Kltr Arat rmalar
Trk Kltr Aratrmalar
Trk Kultr Elhitab
Trhyat Mecmuas
Tirh Tarih Kongresi
Trk Amac Dergisi
Trk Yurdu Dergisi
Uluslararas Trk Kltr Kongresi
Uluslararas Osmanl ncesl Trk Kltn1 Kongresi
Yllk Aratma lar Dergisi
10
GlR!
Trk mitolojisi, Trk sanatnda ol duu gibi, Orta ve l Asya'cla paleolitik devir
den beri geliip bozku kltrnde yeniden biirnlenen ve proto -Trklerce (kendi
katklaryla birlikte) farkl bir btn haline getirilerek yenbden ortaya kan bir olu
um srecine sahiptir. Bu nedenle Trklerden nceki devrelerin mitolojik karakterl i
arkeoloji ve sanal tarihi malzemesi, Trk mitolojisi iin de nem tar. Asl olarak
erken devirlere kadar geri gitmeyeceksek de zellikle proto-Trk ve Hunlardan iti
baren ele aldmz Trk mitolojisine ilikin sanat eserleri ya da arkeolojik nesnele
re zaman zaman deineceiz.
Dnya mitolojileri balamnda, mitoslar sanat eserlerinden aynan mmkn
olmad aktr. Sz konusu mit.aslar yaratan toplum , onlar srekli olarak gele
cek nesillere aktarr. Toplumun geliim izgisi iinde mitoslarn etk isinin ikinci
planda kald grlrse de toplumun eitli gelenekleri, bu gel eneklere bal ola
rak onaya konan el sanat, hatta plastik sanat rnleri gemiten szlerek gn
mze kadar ulaan mitolojik deerleri yanstr. Bu toplumun sanatn geri planda
besleyen temel bir yap her zaman sz konusudur.
Mitlerin ortaya kmasndaki en nemli etken -zellikle erken devirler sz ko
nusu olduunda- dindir. Tren ve byyle ilgili eitli uygu1analar mitlerin olu
umunu besleyen en nemli kaynaklardr. Kk byk her dinin yarattt bir
mi
Eliade mitin bir yaradl yks olduunu belirtir ve mitlerdeki kiilerin olaa
nst varlklar olarak kimi zaman insanlarla ilikiye girdiini ifade eder. Bylece
doast ve kutsal varlk lar, insann insani zell i kler edinmesini salam olurlar.
12
GiRi
Efsane ise dogast varlklara ilikin olaylan konu alr. Destan (lcgend), efsanenin
kart olarak insanlarn yarattg bir olaydr. Burada yeryzndeki kahramanlann
yapug iler ve balarndan geen olaylann yazya geirilmesi, ycryuznde yaayp
yaamadklan gibi eylerin tarihsel temellere dayanarak araurlp kaydedilmesi
sz konusudur . Bu farkllga ragmen destanlar da genelli kle mito loji kapsamnda
ele alnr. Mitolojinin kapsam gnmzde hayli genilemi tir. Destanlar, hikaye
ler, masallar, romanlar ve hatta insan n gnmze kadar sren yaantsnn kaytla
r ve imdiki hayatmz da mitolojinin konusudur; nk tm bunlarn iinde mit
13
1. AMAN1ST MTOLOJ
amanizm
amanizm. nilauan nceki )'lllardan bu yana Trklerin ve evrelerindeki topluluk
larn, i Asya ve Ona A!iya'da yaadk lar b lgelerde uygulad klan ve aman ya da
kam :ad verilen din adamla r araclyla gerekletirilen bir inan ve uygulamalar
btndur.
Bazlanna gre bir elini ifade eden bu terimin karlk geldigi inan sistemi, as
lnda lslamiyet, Hristiyanlk, Budizm gibi tam anlamyla teekkl etmi bir din de
il tanrlor, ruhlar ve insanlar arasnda iliki salayan bir sistem ve tekniktir.
Baka bir gre gre ise bir din olmakla birlikte bu, onu tmyle kavrayabilecek
yeterli bilgiye sahip olmadmzdan aka ortaya konulamamaktadr.
amanizm szc Tunguzcadaki aman isminden gelmektedir. Bu szck Rus
1
sz konusu inanlar
dan once Orta Asya 'da bilinmediini iddia etmektedirler. Aratrmac Gumilev ko
nuyla ilgili olarak: "Gerek 'kam' terimi ve gerekse 'kamlk' sz ilk defa VJL yz
ylda respit edildiinden, Cungarya ve Alcay Trkleri arasnda da kamlk sistemini n
Vll.-Xll . yzyillar arasnda ortaya km olmas ihtimali fazladr," grn dile
getirir. J Bununla birlikte Sibirya'daki kaya resimlerinde ok daha eski tarihli ve a
A. Yaar Oc-k, Bektai Mealbaeleri nde Islam Ocesi lna Moijlerl, s. 34-35.
L. N. Gumilev, Eski Trkler, cv. Ahsen Batur, s. 129.
15
dousunda
yaayan
insanlar
konusu nanlar arasnda evren. dunya, teki dunyayla lgli inanlar ve dnceler
de yer almaktadr. By lece ortoya kan bu buyuk ve karmak btn, ya dogndan
dogruya miloloj i kapsamna gi rmekte ya da eitli mitolojik geleri iermektedir .
rercune in bkz. Ramazan Sc n (haz.), /s/a Cograf_vaclamu Gre Trkler ve Tirl lt:l:n,
. 195.
16
SAMANIST Ml1'01.0JI
kabul
etmek ile lslamiyetin Allah kavram arasnda hibir ilinti yoktur. Kald ki inanlar
da Gk Tann'nn yan sra Yer Tanr'dan ve tannsal nitelikler tayan ruhlardan da
sz edilmektedir.
Bununla birlikte lslamiyetin Orta Asya'da yaylndan sonra, bu dinin etkisyle
Mslmanlarla ilikiye geen Trk toplul.klannda tek Tanr kavramnn Gk Tann
klt sayesinde daha kolay yerleligini de kabul etmeliyiz. Nitekim X. yzyln ilk
eyregmde Ouzlar arasndan geen Arap gezgin lbn Fadlan, Oguzlann zorda kal
dklannda (Mslmanlara yaknlk duyduklan iin) balann gge kaldrarak "Br
Tann" dediklerini bildirmektedir:
llennden biri zulme ugrar ya da scvmed br ey grrse ban semaya kaldrp "Br
Tann" der. Bu Tlrke 'Bir Allah' demektir. Zlra Trk ede bir, vahit ve Tengn ise Allah
demekur.5
17
AMANlST MiTOLOJi
vurmaktadr. 9
Trk toplu luklannda da durum byledir. Her ne kadar Orhun yaztlarnda "yu
karda Trk tanrs" deyimi kullanlyorsa da, eitli dnya dinleri ve mitolojilerin
de tanr szc gkle ilikilendirilmi ya da gk tanrlarndan sz edilmilir. in
lilerde de gk tanrs biliniyordu. Benzer ekilde lskandinav mitolojisinde Odin
gk tanrsyd. eitli dillerdeki tanr szc gkyz ya da gk tanrs anlamna
gelmektedir: Moolca tengri, gkyz; ince tien, gkyz/gk tanrs; Babilce anu,
gkyz; Smerce dingir, ak, parlak (gkyz) vb.
10
Eski Trk lehelerinde tangr, tenri, tengere, tangara, ture, tenegere gibi deiik
ekillere brnen tergri szc hem g hem de Gk Tann'y ifade ediyordu. 11
Konuyla ilgili olarak Seyidov, gnmz Trk topluluklarndan Trkiye ve Azerbay
can Trklerinin tanr, Altay Trklerinin tengri, tengeri; orlarn tengri, Hakaslarn
ligir, ter; Tuvallarn deer; uvalarn tura, Yakutlarn tangara, Moollarn tenger;
Buryatlann tengeri, tengri; Kalmuklann tenger szcklerini kullanld n syleye
rek, szcn en eski eklinden bugne kadar kullanlan biimlerinde ng seslerinin,
sonradan sar n ve g terkibine blnm olduunu ve baz Trk topluluklarnda n,
bazlannda da g sesinin dtn belirtir. 12
Anlald kadaryla Gk Tanr inanc zellikle byk impara torluklarn kurul
duu devirlerde genel bir klt olarak kabul edilmitir. Gk Tanr da tanrlarn en
by saylm olmaldr. Orta Asya'da devlet kuran slalelerin hepsinde
Gk
13
il
A. lnan, Tarihte ve Bugn amanizm. s. 26-29; H. Tanyu. Islamlhtan Once Trklerde Teh Tarn
inanc, s. 9.
olduunu daha nce belirtmitik; bu, Trkler lslamiyetle ilk karlat klar zaman
larda da byleydi. Nitekim lbn Fadlan seyahatnamesinde Ouzlarda acalar kltne
iaret eden u ifadelere de yer vermektedir:
Hibir eye ibadet ennezler. Aksine byklerine Rab (Allah) derler.6
du
Gk Tanr
Ehade'ye gre gk tanrs ya da gkteki tanrlar fikrinin doguu, gkyznn ya da
uzayn sradan insanlarn ulaamayaca yksek blgeler oluundan kaynaklanmak
tadr. O yzdendir ki, eitli yollarla (rnein amanlarn Dnya Aacn basamak
olarak kllannalar) ve eitli amalarla bu ulalmaz yerlere kabilen insanlar, ar
tk insan olmaktan, en azndan sradan bir insan olmaktan karlar. Gk tanrs ya
da gkteki tanrlar bu dnceyle ve gkyznn etkisiyle tasarlanm olmaldr:
Samoyedler, ad gkyz anlamna gelen ve gkyznn en yukarsnda OLtran tann
Num'a tapmakta drlar. Koryak larda yce tanr, 'yukard an biri,' 'yukarnn efendisi,'
'var olan' olarak adlandmln1<1ktadr. Aynular ise onu 'gkyznn tanrsal reisi,' 'gk
sel tanr,' 'dnyalann tanrsa l yaratcs' olarak, ama ayn zamanda Kamui, yani 'gky
z' olarak da tanmaktadrlar.
Gk tanns1 bazen gkle zdeletiri lmekle birlikte, daha yaygn olarak evrenin
gkte oturan yaratcs olarak alglanmtr. Ancak yaradltan sonra ge ekil
mi, temsilcisi olan baka tanrlar yeryzne gndermitir. Bununla birlikte insan
lardan mutlak biimde uzaklamamtr, darda kaldklarnda insanlar yine ona ba-
6
7
18
Benzer bir rnei, S. Bulu'un RadlofPtan aktard efsane karakteri gsteren bir
15
Bilge Kaan yazt, Dou cephesi, 35. Bu ifadeler iin bkz. 1-1. N. Orkun, Eski Tarh Yavlan, s.
16
29, 66.
17
20
$AMANIST MiTOLOJi
yi amalar ve gkten Tanr Kan'n kzm almak ister. Atyla gkyzne karsa da
gkten yeralt alemine yuvar lanr. Ancak atnn yardmyla karan l klar aleminden
kurtulup yeniden ge kar; eitli zorluklara gs gerip baarl olunca, byk
bir lenden sonra kz alr. 18 Grld gibi bu tip mitolojik motifler bir yandan,
daha sonra ele alacamz babasz treme veya babasz doum konusuyla btnle
mektedir.
Radloff, Sibirya'da yapt aratrmalarda AltayWann, tannlann en ycesi, b
tn varlklarn balangc, insanolunun ata ve anas Tengere Kayra Kan'm dnyay
ve insanlar yarattn anlatr. Aynca Tengere Kayra Kan'n bugn gn onyedinci
katnda oturarak oradan evrenin kaderini idare ettiini ve ondan sudur yoluyla
yksek tanr meydana geldiini belirtir. Bunlardan ilki Bay lgen'dir 19 (bkz. s. 26).
Eliade, Altayllarda asl byk tanrnn Bay lgen deil, Tengere Kayra Han
(Kayrc Gk Han) olduunu kabul etmektedir. Ona gr evrenin yaratl ve dn
yann sonu gibi konularla ilgili millerde Tengere Kayra Han daima n plandadr.
20
da yine iyi vasfl tanrlardr. Eliade ayn tanry, dnyann ba Ata Bey (Art-To
yon-Aga) olarak verir. Ona gre amblemi gne olan bu tanr gk grlemesiyle ko
numakta, kendisire dua edilse de insanlarn ilerine karmamaktadr ve bu kural
yalnzca istisnai durumlarda bozulmaktadr.21
Baz aratrmalarda lgen'e atfedilen yedi ya da dokuz oul ya da kzdan kimi
kaynaklarda gk tannsmn kzlan olarak sz edilmektedir. insanlar arasnda yalnz
ca amanlar bunlarla iliki kurabilmektedir.
Gk Tann'nn sanat tarihindeki tasvirleri daha ok simgeseldir. Bunun gzel bir
rnei, Orta Asya 'da ak y ya da boz y olarak adlandnlan, yurt denilen adrlar
dr. Daha sonra da szn edeceimiz gibi, bir nikrokozmos say lan meskenir ve
18
S. Bu lu, "Altayca Bir Bahad r Efsanesi," Trk Amac, No: 7, 1943, s. 327.
W. Radlo[, Siblrya'dan, ev. Ahmet Temir, s. 3-4, 6.
20
M. Eliade, amanizm. ev. lsmel Birkan, s 231.
21
M. Eliade, a.g.e., s. 219.
19
21
AMANl T MiTOLOJi
En Buyk Ulu Tann) kans Kn Kubey Hornn'dur (rn Anl Hown) . Dunyay s
ur , temizler ve hayatn srekliliini salar.25 Ancak Eliade, kansnn deil de g
un dokuzuncu katnda oturan gkteki tann ve nhlann bakannn ambleminin g
26
L N. Gumilev,a.g.e.. s.115,118-119 .
21>
M. Eliade, a.g.c.. s. 219.
n . .
.
U. Gunay ve U. H Gngr, Balangtan Gnum<ze Tirh/cnn Dn Tanli,s. 45.
28
. lbrayev, "Kazak Folklorunda Nevruz," Nevr.z ve Rehler Tlirl Dnyasmda Ncvnz Ilinc/
Bilg leu Bildirilen, haz. Sadk Turnl ve Elmas Kl, s. 190.
23
22
22
23
22
l<aldnyoruz ellerimizi,
Gne ahit ol!30
Msrl eski bir Trk tarihisi olan Ebu Bekir b. Abdullah b. Aybek ed-Devada
ri'nin eseinden nakledilen bir Trk yarad l efsanesi, bize gnein bir tanr olarak
alglandgn gsteriyor. Bu metinde dolayl olarak ayn da gne tarafndan yarat l
m olduu ifade ediliyor. Aynca erkek iin kullanlan ay atam (ay baba) ve dii
iin kullanlan ay-va (ay yzl) tabirleri, Trk ikonografisinde karmza kan e
matik ay yzl insan tasvirlerine iaret etmektedir. Trklerdeki bu gzellik anlay
n ifade eden tanmlamalar edebiyatta da geni yer bulmutur.
A. lnan'n ilenigine gre, ilkagda yamurun meydana getirdii sellerin etkisiy
le, Karadagc olarak anlan bir dadaki maaraya srklenen amur, insana benzer
yarklara dklm. Balk halindeki su ve toprak bir sre bu yarklarda kalm.
Daha sonra gne $aratan (Yenge) burcunda ve gl ssyla, kalba dklm su
ve toprag piirmi; bylece temel unsurun ekillendirdii bu yn zerine ba
ka bir unsur olan rzg<'inn dokuz ay esmesiyle, Trke Ay Atam denilen ve ad Ay
Baba anlamna gelen bir insan ortaya km. Maarann burada ana kam ilevi
grd dikkat ekmektedir. Ay Atam iyi haval, tacl sulu, yaamaya daha elverili
bir yere iner. Burada kutsal dag ve maara kltne iaret edilerek yksek yerden al
ak bir yere, daha uzak bir ihtimalle gkten yere inildii kastediliyor olmaldr.
Ayn ilemler daha sonra bir kez daha tekrarlanr. Ancak o srada gne Snble
yld znda oldugundan, topran pimesi gne aagya indiinde gerekleir ve pi
en bu topraktan dii yaratlr. Ay-va ile Ay Atam'n evlenmesi sonucunda yirmis i
29
30
. Nadirof,
24
AMANIST MiTOLOJi
erkek, yirmisi dii krk ocuk dnyaya gelir. Bunlar birbirleriyle evlenirler ve by
lece sz konusu Trk toplumu ortaya kar. Efsaneye gre, bu ocuklar ana babalan
lnce onlar yaratldklar maaraya gmerler ve rnaaranm azn kapatp nne
iekler koyarlar.
A. ay, bu efsaneyi Nevruz' la ilikilend irmektedir. Ona gre yaratlma ilemi
Anadoltt Seluklu mimarisindeki rnekler iin bkz. G. Oney, "Sun and Moon Rosettes in
the Shape of Human Heads in Anarolian Seljuk Architecture ," Anatolica, say lll, 19691970, s. 195-203.
25
AMANbT MI 1 01.0JI
gelmiur: Sem.ann onaltnc katnda altn br dag uzerinde yaayan ve orada alnn bir
taht zerinde oturan Bay lgen; semann dokuzuncu katnda oturan Kzagan Tengere
ve semann yednci katnda yaayan aktU Mergcn Tengere; gkle yen aydnlatan gine
ana (kon :na) burada bulunur. 36
iaret eder. lgen ism ge dnemlerde Bay Ulgen (ulu zengin) olarak da kullanl
mtr.
Grld gibi Gk Tann'nn yerine kullanldL kabul edilen lgen isminin
gerekte Gk Tanr olup olmadtg pek belirgin deildir . Eliade bu konuyla ilgili
olarak yle demekte:
... verilen zelliklei goge likin olmakla brlkte, bu tannnm net olarak \'C teden beri
br yce gk tanns olmadna inanmak iin nedenler vardr. Bay Ulgen daha ok br
atmosfer (hava durumu) ve vcrimlili k/dogurganhk a rs gibi grnyor, i.lnku ei ve
ok sayda ocugu vardr: srlerin ogalm.s ve u rnl erin bol olmas onun elindedir....
Evrenin yarattl.t ve dnyann sonu gibi konulardaki miclerde barol hep Tengere
Kayra Han oynar; Bay Ulgen ise burada hu; yer almaz.... Bu olgu, br atmosrer (ve tarm
sal dnlerde veimlhk) annsnn yava yava br gk tanrsnn yenn almas, dnler tari
hnde olduka sk rastl;nan bir olgudur ;s
JcS
37
38
TRK MiTOLOJiSiNiNANAliATlARI
pek ok ritin kayna.n oluturur. Bu neden le 7 ve 9 ile bu sayl arn kadarna nem
verilmitir. Bunlardan Vens, tanr Erlik'le ilikilendirilir ve Roux'ya gre afak
skt zaman yldzlan ldren bir sava olarak dnlmtr. Xl. yzyldan
sonra kl bir yldz olarak obanyldz'yla kannnlr . Bu ikiliden Mars ise zel
likle Krgzlarda kt etkiler getiren gezegen olarak tannr. lker yldzlan (iyi ye
diler) vm. yzylda iyi mevsim geliren yldzlardr; tersine kt mevsim getiren
yldz da vardr, Bykay, yedi hanlar, Jpiter ya da Terazi burcu uyumlu kahra
manlar olarak alglanr. Yine Roux'ya gre, zellikle, Trklerin tanrlarn
tanrs
olarak and Sirius yldzna, Satrn (Zha l) gezegenine ve [kizler'e zaman zaman
taplmtr.
33
ve Yer'le ilikisini
lgen
lgen, Radlorrun Sibirya'da yapt. derlemelerde, sudur yoluyla Kayra Kan'dan
meydana gelmi, gkteki nemli ilahtan ilkidir. RadloIT bu konuyu yle ifade
eder:
Tengere Kayra Kan bugn dahi semann onyedinci katnda oturur ve orada n kainatn
kaderini idare eder. Kayra Kan'dan sudur yoluy la aadaki yksek il<h meydana
33
35
R_
j. P. Roux, "Gk, Gk-tengri ve Trkler ile Moollarda Yldzlar," a.g.y., s. 343; yldzlar ze
rine genel olarak aynca bkz. U. (Harva) Holmberg, The Mythology of Ali Races Finno-Ugic, Si
beria, s. 417-438.
26
lgen'in yedi olu vardr: Karaku (muhtemelen kartal), Kart, Buura-Kan (veya
Pura Kan), Bura-Kan, Yal-Kan, Baku-Kan (veya Pakt Kan), Er Kanm .
Erkek evlatlardan biririn Karaku olmas Trk sanat tarihi bakmndan nemli
dir; nk sanat tarihimizde yrtc ku (kanal) tasvirleri son
derece yaygndr.
Yayk
lnsanlan ktlkten koruyan ve hayat veren bu ruh, taun lgen tarafndan gnde
rilmi ve ondan sudur etmi gksel bir ruhtur. Aynca nsartlarla Ulgen arasnda el
ilik grevi grr. lnan'a gre aman dualannda Yayk, lgen'in emir eri, kzl bu
lut srmal, dizgini gkkua, kams boz alev olan gkten haberler alan bir tann-
28
29
$AMANIST MiTOLOJi
ruhlar , koruyucu melekler ve insanlara elik eden ruhlardr. Bu arada iyi insanla
rn, doru yolda bulunanlann , yani aktularn yaad.k lan ak/cennet buradadr. Rad
lofrun anlattklarndan kardmza gre cennetteki bu ruhlar, yaayan insanlann
atalan olup bir sre sonra yar tanr haline gelerek gerektiinde hayattaki akrabala
rna yardm ederler.
41
43
Bu
Suyla
At gzl kartal da denen bu tanr/ruh yine gksel ruhlar snfndand r; insanlar ko
rur ve onlarn arasnda yaar. Su, ay ve gnein paralarndan yaratlmtr . Altay
Wara gre bu ruh insann hayatn deerlendirir ve hayatmda gerekleecek deiik
likleri haber verir. Bu yzden 'iki dilli kekeme han' (eki tild haan-hele) ad verilen
bu gksel ruha, bu bilgilerin derlendii yllarda rak sas yapyorlard. Aynca Ya
yk'la birlikte kurbann cann lgen'e gtren bu ruh, esrik yolculuunda aman,
yolundan evirmek isteyecek kt ruhlardan korur.
kar1ik
Suyla ile birlikte grnen ve onunkine benzer grevi olan bir ruhtur. lareti byk
11
42
w_
31
kadar olur. Hepsi beyaz kldan rlen bir ipe sralanarak evin arka tarafndaki iki
" A. v. Anohin, "Altay amanlna Ait Makaleler," Makaleler ve lnce1emeler, ev. A. lnan, s. 415.
30
yzne inmedii iin aman gkte karlayarak onun dileklerini lgen'e ulatrr.
Sunulan kurban da alarak altn tahtnda oturan lgen'e takdim eder. Bylece Altn
kazta (Demirkazk/Kuzey yldz) kadar gelebilm i olan amana geri dnerken ze
rine binecei bir kaz verilir. aman ve elikileri (Suyla, Karlk ve Yayk), Budist
ve dier Asya mitolojilerinde tanrlann/nhlarn ya da nemli kiiliklerin bir hay
vann srtnda bir yerden bir yere umas ya da gitmesi gibi bu hayvann srtna bi
nerek yeryzne inerler.
Yldnm Tanns
Baz amanistlerin gkteki btn olaylan lgen'e balamalanna ramen, birtakm
amanistler gkle ilgili kimi unsurlan da ilah olarak kabul ederler. Yldmm tanrs
bu gruptandr. Ye-Ydeki kt ruhlar izleyen bu ranr, kt ruhlann sakland var
saylan aalara ateini gnderir . Bylece zerine yldrm den aatan bir para
alnp sakland zaman o parann bulunduu yere kt ruhlarn ve cinlerin girme
mesi salanm olur. Baz Trk topluluklar yldrm tannsna st ya da ayran sa
ediyorlard. Yldrm Uygurlarda da kutsal saylyordu. Uygurlar yldrm der
ken ge doru ok atarlard. ]. P. Roux, Tahtaclarn baz inanlarna, Nasreddin
Hoca fkralarna' ve Volga Bulgarlarnda zerine yldrm den evin, iindeki eya
larla birlikte terk edilmesi gerektii inancna dayanarak , gk grlemesi ve yldr
44
mn, tanrsal bir cezalandnna olduunu iddia eder. Y. Vasilyev, atlan li
te'nin Yakutlarda (Sahalar) yldrm ruhu olduunu belircmektedir; ayn eserde ayr
45
ca Etin lite/gkgrlts ruhu olarak anlatimaktadr.
Sava Tanr.lan ve Yuhan Dnyann Hastalk Veren Kt Ruhlar
Kskanlk , dmanlk ve acmaszln tanrlar olan llbis Kuha ve Ohol Uola, Ya
kutlarn sava tanrlard r. Aynca gn eitli yerlerinde bulunan ve insanlara e-
].
32
SAMANIST MiTOLOJi
Kuran'l-Haliye adl kitabnda Kimak lkesinde bir dada bulunan bir pnara tapld
n yle anlatyor:
Kimak lkesinde Menkr denen dada bu gol gibi bir tatl su gz vardr. Bu gzn
miktan byk bir kalkan geniliindedir . Suyu azna kadar doludur. ou defa bu
sudan bir ordu ier, fakat bir parmak dahi eksilmez. Bu gzn yannda bir ta zerin
de secde eden bir adamn ayaklarnn, parmaklaryla beraber avulannn ve dizlerinin
izi vard r. Ouz Trkleri bunlan grnce secde ederler.47
"6
33
$AMANlST MiTOLOJi
yor. zellikle her yl ayn yere gelerek ayn ritelleri tekrar etmeleri bu konuda
pheye yer brakmyor.
ldrisi'nin Nzlet'l-Mtdk fi Thtirdh'l-Af.h kitabnda Kimaklardan bahsedilirken
yukard a belirtildii gibi bir ibadet yeri hakknda bilgi verilmektedir:
Ulan ehri yksek bir dan alt tarafndadr . Dan banda mermerden byk bir pu l
in.a edilmitir. Bu havalinin halk bu puta mpar lar, ona adak adarlar, her taraftan onu
ziyarete gelirler. 50
li bir motif olan demir unsuru da iin iine girmektedir. Nitekim bir demircinin
nerisiyle Trkler dada bulunan bir demir yalan eriterek sndklan yerden
kar ve atalanmn ropraklanna inerler.
Yer unsuru iine giren demir eski Trklerde kutsal saylyordu. Bunun en byk
35
Yer-Su ruhlar (veya ilahlar) insan larla ilgili pek ok eyi dzenlerler, Dag ruh
tan da bu grubun iine girer. Hayvanlarn oalmas, salk, ktlklerden korun
ma onlarn sayesinde olur. Yer-Su ruhlar da iyi ruhlar rumresinden olup cz yerine
de geer.
Eski Trklerde yer kltlerine bal olarak birok inan gelimitir . Bunlardan
biri de kutsal da ile ilgilidir. Kutsal dalar yeryznn merkezinde yer alyor ve
dnyann eksenini ol uturduklar kabul ediliyordu. Eski Trklerde kutsal ola rak ta
nnm eitli dalar vard. Bunlarn en tannmlanysa tken dalk ve ormanlk
alanyd. Byk Trk devletleri buray devlet merkezi yapnulardtr:
... imdi de fesat olmaksnn Trk hakan tken ormannda oturur ise lkede mihnet
olmaz.....;8
Aym yazar kitabnn baka bir yerinde Tuguzguzlarn (Dokuz Ouz) (\!kesinden
sz ederken unlar syler:
Tuguzguz ulkesinde yeryzndeki daglann en yksei bulunur. Bunlar bu dada dua
ederler, adaklar adarlar, kurbanlar keserler. Enesi sene ayn yere geldikleri zaman b
rakuklan kemikler ve kllerin olduu gibi kaldn rzgarlar ve yamurlar tarafndan
de4;iklie urau lmad tn grrler.49
-s Kl tigin yazu, g:lney cephesi, H. Nam k Orkun, Eski T:rl Yazt/an, s. 23-24.
Q
A.g.y.
34
Tl)RK MlTOLOJISINliN
ANAHAT!.ARI
52
53
C. r<a-0, "The Ching lu Shen Shines of Han Sword Woshlp in Hsiung nu Religion," O\J, c.
V, say 3, 1960, s. 223.
36
SA11ANl.SI MiTOLOJi
bir devenin kan damlalarn tak.ip eden oban, buldugu bu klc koarak Attila'ya
getirir. Hkmdar bunu, Allah tarafndan dnya hakimiyetinin kendisine verildii
ne dair bir iaret sayar. Bu efsane eitli kaynaklarda deiik ekillerde anlat hr.
54
Son devirlerde Trk topluluklan arasnda yaplan arat ;malarda tespit ed ilen
destan, hikaye, masal ve efsanelerde yerin nemine ilikin birok ey anlatlr. Se
yidov'a gre Krolu hikayesinin Trkmenistan deikesinin ilk eklinde Krolu
mezarda, yani topran iinde doar. Bylece onu yer dourmu olur. Yakutlann
Olonho hikayelerinde, zayf dogan kahramanlann topraa bastrlarak ondan aldk
lan gdayla grbzletikleri, gl bahadrlar olduklan anlaulr. Doan ocuu
topran zerine koyma gelenei ya da zayf ve hasta olanlar toprakla temas ettir
me gibi uygulamalar inlilerde ve baz eski Avrupa kltrlerinde de karmza k
maktadr .
Yer kltyle ilgili bir efsanede inli kza ak olan Trk hakanndan sz edil
mektedir. inliler, kz Trk hakanna memleketin ortasnda bul1.:1nan ve kutsal sa
ylan bir ta (muhtemelen yada ta veya kayas) kend ilerine vermeleri karlnda
verebileceklerini sylerler. Bu taa sayg gsterildii zaman (ya da tapnrken) lke
de bolluk ve bereket olurmu. Hakan ta vermeye raz olur. Para para in'e gt
rlen tan son paras da gittikten sonra lkede felaketler balar:
Si.z inli prensesimile evlendiniz, bizim de sizden baz yardmlannz istemek iin rica
lanmz olacak. lyi talih talan sizin muhterem memleketinizce kullamlmamakad r. Si
zin yeinize biz bu talan deerlendirelim, dediler ve Tigin ile anlaular. Bu talan alp
in'e gtrmek istedi l er. Faka t talar ok bykt ve in'e gu:nne im.kam yoktu.
Bunun zerine tal ar atee verip yaknlar, zerlerine sirke dkp heps i ni kk para
Sol
55
37
SAMANtST MiTOLOJi
'
59
Umay
Tanra ya da dii ruh olarak ele alabileceimiz Umay hakkndaki en erken belgel er
Orhun Abidcleri'dir. Tonyukuk yaztnn 38. satnnda dmann okluu karsnda
geri dnmek isteyenlere Tonyuku k'un verdii cevabn bir blmnde Umay zikre
dilmektedir:
(Buralara kadar) gelenler "(geli) zor(du)" dedler, (ama pek de zorluk) hissetmediler .
Galiba, Tann Umay, Kutsal Yer ve Su (ruhlan bize) yardmc oluverdiler. Niye kayo
ruz?60
Tonyukuk\m ikna edici konumasndan sonra Gktrkler sava kazanan taraf olur.
Kltigin yamnn dou cephesinin 31. satmnda da Umay'dan bahsedilmektedir:
Umay misali annem Hatun'un kutu sayesinde, kardeim Kltigin erkeklik adm elde et
ti. Onalu yanda, arncan Hakan'n devleti icin yle baanlar kazand
........................................................................................................................................................ 61
kadn (anne) ve ouklarla ilgili bir tanna ya da ruh oldugu belli olmaktadr.
59
Bunlar hakknda bkz. Y.Vasilyev, a.g.e., s. 7-8. Ellade'ye gre bu ilahlardan av tanrs Bay
Baynay (sic.) gCn dou blgesinde oturur, tarlalarda ve onnanlarda bulunabilir ve ona si
yah manda kurban edilir.Av tanrsn ayn bir tann sayan aratnnacya gre, bu son zelli
inden dolay o aslnda bir yer tanrsdr. Bkz. M. Eliade, amanizm. ev.i smet Birkan, s. 219.
60
T. Tekn, Turyukuh Yazt, s. l6-J7.
61
T. Tekin, Orhon Ya.ztlar, s. J 7.
39
nen ve dnyadaki varoluu temsil eden bir tanr olan Ulu Toyon'dan bahseder. Bu
da belki Yo Kan ile kyaslanabilir.
Talay Kan
Denizlerin hakimi, llerin koruyucusu ve yeryzndeki btn sularn hkmdar
dr; AltayWarda bazen Yayk Han olarak da anlr. Evi onyedi denizin birletii yer
dedir. Ele aldmz bu tanr Yunan mitolojisindeki, deniz tanrs Poseidon (Nepru
nus) ve Mezopotamya tanrlarndan Ea'ya karlk gelir.
Tam olarak Talay Kan'la ayn niteliklere sahip olmasa da Yakutlarda, suyun te
mizliini, balklarn oalmasn salayan bir ruh vardr (Y. Vasilyev'e gre Kh
Bolloh Toyon/Ukulaan Ay).7
Radloff , Talay Kan'dan sonra baka nemli yer ruhlar (veya hanlar) olduunu
da aktarmaktadr:
Beinci Han Adam Kan'dr (bu ahsiyel, Kazaklar vastasyla Mslmanlardan gemi
tir).Aluncs , Abakan Nehri'nin hkmdar olan Mordo Kan ya da Abakan Kan'dr;Te
les Gl'nun dousunda Abakan Nehi'nin menbamda oturur ve orada yamur ilah
olarak takdis edilir. Yedincisi, altay halknn batn.si Al.ay Kan'dr: katunya ile semaya
kadar ykselen Bcluha membalannda oturur. Sekizincisi, Kemik'in ve Yenisey men
balannn zengin sahibi Krgs Kan'dr. Dokuzuncu han Yaba Kan, onuncusu Edar
Kan'dr. Dier yedi han muhteli f boylar arasnda muhtelif adlar alanda zikred ilmekte
dir. Kuzey Altay'da duyulan adlar unlard: Yabr Kan, Kayra Kan, Puysan Kan, Parbi
Kan, Mansar Kan, Pru Kan ve Oktn Kan.58
Yakutlarda da benzer ekilde deiik yer ve i nsanlarla ilgili ilahlar vardr: Bay
Bayanay, byk ormann, avcltm ruhu; Mohol Toyon/Buoma Hotun, yol ruhlar ,
56
57
58
n. s. 7.
38
llk olarak Samoilovi'in nerettii Gktrk devrine ait Ulan-Bator kiremit yaz
unda da Kgmen, Mukaddes Yer-Su ve Han Tann sralamasnda drdnc olarak
Umay Hatun saylmaktadr. Burada bir derecelendirme belli belirsiz sezilmektedir.
Umay, Orhun yazulannda dii bir ruh olarak anlrken, Alun Kl L yazunda
62
ad Bey (beg) olarak geer: "bu bizim admz Umay begdir ." Fakat, bu durum da
normal saylabilir; nk sz konusu olan tanra ya da dii ruh insanlarn dou
muyla ilgilenmektedir. Bu nedenle bu yce varln ismi erkek olsun dii olsun in
sanlara verilebilir. Nitek im Trk kltrndeki ad vermeyle ilgili geleneklerde, bi.r
isim bazen anlamndan dolay kadna-da erkee de verilebilir.
ileri
srlmtr.
H.
N.
Orkun'a gre bir ilaheyi ya da dii ruhu i fade eden bu szcn asl Sanskirite, ol
63
maldr. Nitekim eski Hint mitolojisirde Uma isimli bir tanra vard . Uma sz
c k anlamna gelmekte olup zellikle eski Hint canns Siva'nn kansnn ismi
olarak gemektedir . Ik, kken olarak gne ve dolaysyla kla ilikilendirilmesi
nedeniyle tanra Umay'la balantldr.
Divan Llgat-it-Trh' te Umay'a tapldnda olan ocuk doumunun gerekleti
i ifade edilmekte, ayrca onun doumdan soma kan 'son' (plasenta) olduu belir
tilmektedir.ili]. P. Roux'ya gre, Kagarh Mahmud'un Umay olduunu ileri srd
plasentayla insan ruhu arasnda sk1 bir iliki vardr. Van der Leeuw'in grn
kabul eden bu aratmac, plasentann doumdan hemen sonra vcudu terk etmesi
ne ragmen bu varla bal kalmay srdren ruh zn oluturdumu belirtir.
Ona gre bu ruhla Kagarl'nn belirttii , Umay aym tanrdr.
65
Umay gnmzde kadnlar ve ocuklan koruyan bir ruh biimini alm olup,
Tunguzlar ile birlikte Gney Sibirya ve Altay Trklerinde grlr. Buralardaki
iranlara gre, Umay her zaman ocukla beraberdir; ancak onun ocuu terk ettii
zam.anlar da olur. Bu ayrlma uzun srd zam.an ocuk hastalanr. Umay'n o
cukla beraber olduunun iareti, ouun uykudayken glmesidir. Alad zaman
sz edilen koruyucu ruhun gittii dnlr. ocuk hastalandnda Umay gelir62
63
64
65
].
66 ].
40
AMANbT \.llTOLOJl
mesi iin kam anlr. Bazen ocuun dogmadan nce ruhunu koruduu varsaylan
Umay; Sagaylar, orlar ve &!tirler arasmda yana gelene kadar ocuun ruhunu
temsil etmektedir.
07
Umay hakkmda geni bilgi veren Seyidov, Umay' bir yandan gnele ilikilen
drirken, bir yandan da diil unsur olan yerle lgl grmektedir. Kutsal Yer'n
(Lken) Trk topluklanna yardm etmesi gibi Umay da yalnz ocuklar deil, bu
tun Trk halklarn, hana butn insarlan koruyan. orlara kut veren br tanradr
Bu nedenle Krgzlara gre Umay, ayn zamanda bol mahsul almaya mal ve mulkn
anmasna da yardm eder. Seyidov'a gre Umay'n tken kltyle ilikisi de var
dr Ona gre tuken; devleti, hakimiyeti koruyan bir ilahedr Bu tanna, bakanla
ra dukluk, bolluk ve kur verirdi. Bu zellii az nce Umay'la ilgili sylediimiz
zelliklerle akr ya da en azndan paralel der. tken daha genel olarak duu
nuldgnde Yer k:ltu (doga ana) ile ilgldir. Bylece topran ana olmas fikryle
Umay dncesi uyuur.
le yandan her eye hayat veren gnein de Umayla ilgisi vardr. Gnein sar
rengi yznden Turk halklarnda Umay'a San Kz da denlmekredir. Gnen s
vermesi dolaysyla Umay, ate ve ocak kltleriyle de ilikilendrilir. Eer szcuu
Trke kabul edersek ay szci. de umay szcne yakn durmaktadr. Trk mi
68
Kadirzade Kadir'e gre, Baz Trk topluluklarnd a grulen mama ruhu, dogum
hamisinin addr. Anahid, Ayst ya da Umay Ana isimleri farkl blgelerde degik
zamanlarda eanlaml kabul edlmi gibi grnyor. te yandan Anahid insan nesli
nin anp ogalmasm gzeten esk bir Mecusi tannasdr ve yine bu araurmacya
gre Umay Ana kltuyle ilikilidr.69
"11
AMANlST MiTOLOJi
gkten iki ayisitin gelerek kadna erkek ouu doururken yard1m ettii ifade edil
mektedir. Harva ayr1ca bazen doum esnasnda beyaz bir hayat svs (st?) aktabi
len tek bir doum ilahesinden bahsediyor. Bir dua bunu gstermektedir:
Ey halik benim iin ltfet, sen ki ilk gnde orta makamda (yani arzda) iken hayat ma
yni bana aktr ve dersin: Sen srekli refese ve lmez hayata ail olacaksn ve bu sana
salan inekten gelecek, bunun sayesinde doan ocuklarn oalacaktr.
Yine Harva'nn ifadesine gre, Altay Trkleri de ayn ekilde ocuk ruhunun (ya
ni kutunuri) gkte bulunduunu kabul ediyorlardL Anohin, Teletlerin gn dr
dnc kaunda oturan Enem Yayui'nin (Yayui Ana) oua ruh verdiine inandkla
rn sylemektedir:
Doum ilahesi o anda doacak ocuun mrnn uzunluunu hususi bir kitaba kay
detmek suretiyle tayin eder. Teletlerin anlamklarna gre, kitaba kaydedilen an geldi
i zaman ruh (sr) vcudu ebediyyen terk etmek mecburiyetindedir. Eer kundak o
cuu lrse Teletl anne gslerindeki st saarak Enem Yayui iin etrafa saar.
Teletler bundan mada hayvanlann ruhlarnn (kut) bir gk hediyesi olduuna da ina
nyorlar. Anohin'e gre hayvanlarn ruhunu veren Eman-Kan gn nc katnda
otunyor. Altayllan dini telakkilerini inceleyen Radloff en yksek yaratc Kutlay Ya
yui'nin beinci gk katnda oturduunu anlatyor ve ayn ekilde Verbitskiy de o
cuklarn yarat!cs olan kudretli melek Yayui'in gn beinci katnda oturduunu
sylyor. Verbitskiy'ir tetkik ettii aman arklarnda Yayui kadn ilahe olarak Enem
Yayui, Yayui anne olarak g0rlyor. $aman gn beinci karna, seramoni ile vasl
olduu zaman ilaheyi bu isimle selamla'.. Ara sra bu ilaheyi Khan Anne Yayui diye de
isimlendirir. Fakat bunu takip eden en enteresan ey aman tarafndan sylenen u
arkdr:Anne Yayui beinci gk katnda napak olan paklayan st beyaz glde / Ey
Tapkay! Gbek ban zersin/ Sana yalvanp yakaryorum ey Yayui Klan.
St beyaz gl sr ak gl cennet blgelerinden biridir. lnanlan birok tabirlerde
ocuk ruhun.u semavi cennetten yeryzne geldiini gsterir .72
Bir mezar ya da pnar bandaki aacn dallarna Allah'tan ocuk dilemek zere
kk bez salncak-beiklerin aslmas, Islamiyetten nceki Umay k:.iltnn izleri
olarak deerlendirilebilir. Bu tespit doruysa Umay kltnn yer, su, aa, lm
kltleriyle ilikili olduu bir kez daha vurgulanm oluyor (Resim 2).
72
U. Harva (Holmberg), "Altayl Kavimle rde Doum ve ocuk Ruhlan," ev. Erdem Kayran ,
TY, s. 2, Austos 1954, s. 144-145.
43
salk hummas1n lemsi! eden bir ruh ya da eytan olarak alglanan Al Kans'nn (Al
bs) dman olup olmad n renmenin ilgin olacan sylyo r. Fakat Seyi
dov'un dedii gibi, Albs gerekten gnein, atein, mahvedici scakln timsaliyse
onun Umay'dan ayn bir ruh olacan dnmek de hata gibi grunyor.
te yandan aada da belirtilecei zere, Umay'la ilgili uygulamalarda onun za
man zaman kt nitelikli bir hale
Umay'n
ta
bebek lyord u.
71
70
71
42
aac.
Altayllar rarafmdan inanlan iki dii ruhtur. Akene yaranc eril tann 1gen'e yaratma kud retini
ve ilhamn vermitir. Ana Maygl
ise ulusu
73
73
74
74
lslam
corafyaclanndan,
bu duay okuyunca yamur yagmasm niyaz etti. Allah onun duasm kabul etti. Yafes'e bir ism (dua) retti. Yafes bu ismi
75
Yada, yad, jata, sata/cara (Yakutlarda), cda (Alay'da) cama, say, ay/cay (Kpak grubu),
jayta/zaJtas (Krgzlarda). Aynca yede, yeda, ka vb.bu Laa venlen ismlerdir. Bkz. A inan,
Tarihte ve Bug ataili:m, s. 160; M. Seydov, Ga-aa ve Orm Gayrag!ama Umumi
Bal. 116,130,132; H. Tanyu, Trklerde Tala llgl /cnlar, s. 45-49.
45
$AMANlST MiTOLOJi
dr.1a
Bu hikayede, aslnda tamamyla eski Trklerdeki da klt ifade edilmektedir.
Gnein dan ardndan yere ok yakn dogmas ve zerine dt eyleri yakma
s, bu dan ok yksek ve gnee yakn olarak tasavvur edildiini gsterir; belki
de tann olarak grlen trden bir dad. Daha eski Trk ve in mitolojilerindeki
'yamur yadran gk ejderi' temas burada 'yamur yadran ta' temasna dn
mtr. Bylece burada gkle yer arasna yerlemi kutsl da (eksen) casavvuruna
iaretle, kozmik sistem de vurgulanm oluyor. Ayrca yukardaki metinde yer alan
baz ifadeler maara kltyle ilgili olarak da yorumlanabilir. Ancak yukardaki
alntnn son cmlesinde grld gibi mitsel bir bilgi Islamiletirilmitir.
Yakut Mervezi'den yapt alntlarn devamnda, Samanoullar hkmdar Is-
78
R. een (haz.), a.g.e. , s. 136-137. Bu efsaneden ksa bir biimde bahseden A. lnan, bu bil
ginin Islan tarihilerinden lbn'l-Fakih'in eseinde bulunduunu belirtiyor. A. lnan, Tarih
te ve Bugn ana11izm, s. 161.
47
bir ta zerine y,zd. lhti'yaten unuu1tamas iin bu ta boynuna ast. Bu isimle yart.ur
yamasn istedii zaman yamur gelirdi. Bu ta suya vumrsa bu su hastaya ifa verirdi.
Bu taa onun oullan miras oldular. Ouz, Halluh (Karluk?), Hazar ve benzerleri gibi,
onun nesli oald. Sonra, bu ta sebebiyle nesli arasnda anlamazlk kt. Bu ta
0uzlann elindeydi. Yafes'in oullan "Bir gn toplanp kura ekelim, ta kime karsa
ona verelim," dediler. Bunun zerine Ouzlar ayn ekilde baka bir ta yaptlar. Bu is
mi (duay) onun zerine de yazdlar. Ouzlarn by bu sahte ta boynuna asu. Ka
rarlatnlan gn gelince, kura ektiler. Ta Halluhlann hissesine dt. Ouzlar yaptk
lan sahte ta Halluhlara verdi. Esas ra yanlarnda kald. Trklerin tala yamur isteme
leri bu sebeptendir.76
lr.
76
77
R. een (haz.), Islam Cografyaclanna Gre Trkler ve Tarh lkeleri, s. 72. M . Seyidov, bu ef
sanenin ilk blmn aktanyor ve bunun Kazv1ni tarafndan rivayet edildiini sylyor.
Bkz. M. Seyidov, Cam-aman ve onun.Gayaglana Umumi Bah, s. 121.
Metnin evirisi iin bkz. R. een (haz.), Jslam Cogra.JYaclanna Gre Trkler ve Trh lkeleri,
s. 33; M. Seyidov, Gam-aman ve Onun Gaynaglanna Umumi Bah, s. 122.
46
79
Btrnt, Trklerden birine yamur yadrmas iin bir deneme yaptrr, ancak
giriim baarszlkla sonulanr. Sonuta bir bilim adam kiiliine sahip olan bu
onaag Trk yazan, bu rivayetlere geni halk kitlesi yannda okumu kimselerin de
inanmasna ardn belinir ve yapnrd denemede olduu gibi ta bir ie yara
mad zaman insanlann bu tan Trklerin ulkesinde etkili olduunu ileri srdk
lerini syler.80
Yada hakkndaki en eski bilgiler Vll. yzylda yaayan kimlii bilinmeyen bir
Suriyeli rahibin kroniinde yer almtr. Bu ta ya da yamur yagdrmayla ilgili
inanlarn, Trklerde ve Moollarda Vl.-Vll . yzyllarda ortaya kn belirtilmek
tedir. Gumilev 'e gre, yada tayla yagmu r yagdran yadaclar aman deildir ve
yada XX.yzyla kadar sr, at veya domuz kamndan, cier veyahut baka blgelerin
den alnan ei.li ekillerdeki kulk alann uzerine dualar okumak sureriyle yamur
Yada tann eitli nemli talarla ilikisi olduu da ileri srlmtr; rnein
Azerbaycan'da ya, ak ve akmaktayla baglanuh grlmtr. Birbiriyle bag
dannlan bu talar ate karmak dolay!Slyla imek aktrmak iin kullanlrd.
te yanda n baz aratnnalarda yada ta yeim ta ola rak da anlalmtr. Asya
mitolojilerinde zellikle de in mitolojisinde nemli bir yer tutan bu tan yada ile
79
80
81
82
48
\MANIST MiTOLOJi
bep olmutur. Yadmn hayvan kamndan kanlar bir ta olduguna lkn br rva
yetlen , yani onun bir canl iinden kartld duncesinden dolay baz yerlerde
bu t- canl saylmtr
Yakull:r yada t n: sat: derler Bu a, Yakutlara gre m nck. a;,. kun gb hayvanla
nn inde bulunur. En kuvvetli sar: a kurdun kamndan kanlan laur Sata tayl:
amanlar yamur, yazn kar yadrabilrler; mth frcna esrirler. Saa a canl br ci
simdir. insan kafasna benzer. Yizu. gzll, kula, az ok ak gnlir; Kadn ya da
bir yabancnn eh ya da gzu dokunursa Olr, kuvveun kaybeder Canl sata ele alnp
yukan kaldnlrsa derhal souk ruzgar eser, yamur verahut kar yaar. Elnde bu ta
bulunan adam uzak yola karsa aunn yelesi ve kuyruunun altna bunu balarsa at
terlemez; daima esen scrn ruzgar altnda rahat rah;, seyahat eder. am;.nlardan bnne
satay kartal vem tir 93
Bu alntda baka mtlerle lkili olan iki husus n plana kmaktadr: Bunlar
dan ilki amanlardan birine bu tan bir kartal tarafndan verilmesidir k, szu ed
len kanal muhtemelen amann kartal anasdr ya da belki de gk anrsnn temsil
cisidir. ikincisi salann canl ve insan ba eklinde tasavvur edilmesi ve bir kadn
ya da yabanann dokunmas ya da bakmas (nazar?) sonucunda lmes morifidir. Bu
bze zellikle onaalardan itibaren yaygnlaan Vak Vak Aac temasn hatrlat
yor. Bu aa da nsan ya da hayvan balar bulunuyor ve bunlar olgunlatklannda
daldan dyor ve lyorlard (bkz. s. l l1).
Ate
Turk-Mogol topluluklarnn inanlarnda ok kutsal saylan atete de br ruh oldu
una inanlmaktayd. Atein temizleyici, kt ruhlardan ve hastalklardan koruyucu
br unsur olduu kabul edildii iin ona kurban sunuldugu ve sa yapldg blin
mektedr. Altay Trklernn ve Moollarn dualarndaki tasvirlerde ate ruhunun
otuz ayakl dii bir ruh oldugu ifade edlir.
Altay l ananist Trkler arasnda anlmtlan bir efsaneye gre, nceleri toplayc-
83
49
AMANIS'l MiTOLOJi
eklinde tasavvur edilir. Goldlarda gelin yeni evinde nce ate anaya (ya da ate ni
ne) takdim edilerek ateten iyi bir hayat ve ok ocuk dilenir. Atee su ya da p
dklmemesi, atein
aniden
kantnlmamas,
av
hayvanlarnn
ty
lUtamlannn
Od-tegin,
unvan
Trklerde
kUk
oullar
ate
iin
iyiletirilebileceklerine inanldn,
Anadolu'da Sibir
ya'da olduu gibi, oturulan odann , kt ruhl ar kovmak iin yanmakta olan ard
aac dallaryla ttslendiini belirtir.90
89
90
J. P. Roux, "Ate Turklerde ve Moollarda Ate Kltu," ev. Gnl Ylmaz, Anl Oimya
ve
Gelcnelsel Toplumlarda Dinler ve Mclojilcr Szlg, yn. Yves Bonnefoy. s. 84, 85. Aynca
51
tkla beslenen ilk insanlann acee ihtiyalan yokmu; ancak tann onlara et yemele
rini buyurunca atee ihtiya duyulmu. Tanr lgen biri ak bii kara tala gelerek
atein nasl yakhcan insanlara retmi. Efsaneye gre o, bir tan zerine koy
64
Yakut Trkleri
nin efsanelerine gre ise ate, gklerin nc katnda oturan Ulu -toyon tarafndan,
'ate kargas' yoluyla insanlara gnderilmiti.
85
80
88
Si
85
116
87
88
ilahi n ve ilahlarn yeri olan kutsal merkezlerdi. Ate eski lran'da ayn zamanda gkte ve
agaa bulunan ilahi ate Atar tarafndan temsil edilen gunee ait g.. Ate ayn zamanda
hukuk ve dzenle ilikiliydi. Zerdlukte insan ve bogalann tohumlan su deil ate k
kenlidir. Bkz. J. C. Cooper, A Illusrat:d Ecyclopaedia of Traditional Synbols, s. 68.
L. N. Gumilev, a.g.e., s. 128; ayn konuda bkz. L. Ligeri, a.g.c., s. 64.
50
bilir) ise yamura ve bollua. beyaz ise kurakla, knnz ise kan dklmesine, sa.o ise
hastalklara ve vebaya, siyah ise hkmdann lumne ya da uzak yolculua delalet
91
eder. Son renk olursa hkmdar yola ya da gazaya kmaya acele eder.
Ev Ruhlan
Ate ruhu dnda baz Trk opluluklan, rnein Volga Trkleri y yesi, yani ev
sahibi olarak anlan bir ruha inanrla r. Bu ruh evi korur, ailenin mutluluk ve refa
hn saglamaya alr, ancak memnun olmad zamanlarda hastalk getirebilir. Bu
nedenle ev ruhuna ylda bir kez kurban kesilir ya da bulama sunulur. Benzer ekil
92
92
93
Y. Kal:fat. Dov.Aadolu'da Esl Trh lnmlannm T.lert. s. 48; Rfat Anz. Narp.'ta Es/ti Tirh
Jalan ve / a/h Helinlig, s. 61-63.
52
AMANIST MiTOLOJi
fotorafn
olan Kormsl erle iliks olabileceg ler surulen Kamos'mr. Bunun da birtakm
hascalklar ,eren faaliyetleri yannda, nsan bogarnk oldrdne inanlr. Uykuyla
uyanklk arasnda olan ki o geldii zaman gcldn hissetmekle birlkte kurtul
mak in herhangi bir harekcue bulunama Bazen ir yan bir insanken bazen de k
kan boyundadr. Zaman zaman da ka ra bir kediye benzer. Dou Karaden iz'de, llar
put'ta Kamos'a ya da Kara-kura'ya at fed i len, insan n zerine ullanp onu nefessiz b
rakma {veya bom a) zelliine sahip ktu
varlk daha ok Kara Koncolos olarak bilinr .
Trk-lslam kltri.nd e cnler-eyan
lar, kt yaraukl ar tem elde eski Trk,
Hint , lran mitolojileri ve inanlaryla
bunlarn bir karmasndan oluur Ozellk
le Turklere ait ortaa ve daha ge dnem
lern yazma kitaplarnda bu turden varlk
lar ok grrz . Bununla birlktc genel
lslam devri mitolojisin in ol uu rdugu b r
dinsel kkenli anlay da bunlara eklen
milir . Bu son grup, lslam dneminde bu
varlklarla ilgili inanlara, Musevilik ve
Hrisiyanlktaki benzeri i nanlarn kar
masndan meydana gelmilir . Bun lara ili
9S
Bahaeddin gel, Krms' yaradl destnna dyanarak Erlik'le bir tutmaktadr ve eytan olarak nicelemekedr . Bu sz (Krumcs ekl de vardr) ona gre ytan'n kr oldu
unu da fade etmektedr Hakkaen gunumuz Turkye'sinde de baz yrelerde "Hay kM
-Seytan sana lanet olsun." eklnde fadelcr kullanlmaktadr. Bkz. B. gt>I, Tri Molops, c.
. s. 429-430.
55
sun
5, 6).
ra neme, Yakullardaysa abasr denir. Bazen bunlara, ounlukla da Uygurca da yekler de denilir.
94
54
hascaln
edilmekte
bir
yazmadaki
ninyarrde
mavi
mavinin
haslalk
Resim
Bu tzlerin ortaya kn
daysa en nemli etken alalar klt, yani atalara gsterilen saygdan dolay oluan
inanlar bltundr (Resim 7).
Animizm esas olarak ve en basit ekliyle btn varlkla rn , canl cansz her e
yin bir ruhunun bulunduuna inanmakur. lnsanlann deiik inanlarna gre farkl
zelliklere sahip olan ruhlarla ilgili olan animis inan, ruhlar ya da atalan lemsil
ettiine inanlan tzl er iin de geerldir. Animizm Trk mitolojisinde sz konusu
olan Yer-Su inanlarnn baka bir ifade tarzdr. Ancak de.relerde, vadilerde, aga-
90
97
F. Bozkurt, XlX. yzyl sonlannda Orta Asya Trkleri nde grlen felllerin Lotemcilikteki
AMANIST MITOLOJ l
du. Baz aratrmaclar bu erken devir Turk lerinde atalara insan kurban edildiln
den de sz ederler; ancak bu tarumaldr.rs
Tz kltnn gelimesiyle ksmen ilgisi olan fetiizm, esas ilibaryle doada
bulun an (ta, deri, pene, boynuz vb.) birtakm nesnelerin ya da maddelerin kutsal
saylmas (ilerinde bysel g bulunduuna inanlmas), bunlarn nazardan sakn
ma, by yapma, ugur gelirecegine inanma gibi amalarla kullanlmas nedeniyle
dir. Tz denilen pudarn en basit ekilleri de aslnda put olarak kullanlmayan feti
denilen do<d maddelerin baka maddeler ya da meyd ana getirilen ekiller zerine
tuuurulmas sonucunda oluuyordu.
99
Tzler, atalar kltyle ilgili olarak ok eski devirlerde (proto-Trk devri) inan
lan hayvan-ala ya da hayvan-ana kltlerine de iaret etmektedir. Hayvan-ana/ata ko
nusuyla ilikili en ilgir ve Lamnn rnek Ouz Trkleriyle
ilgilidir. Nitekim
Ouz boylannn her birine ait bir hayvan-ana/ata kavramna karlk gelen ku
simgeleri ayn zamanda birer tzd . Dolaysyla bu inanlarla ilgili olan ongunlar
da, tarihin iinde ne kadar degiik veche alrlarsa alsnlar tz kavram iine girer
ler.
Bu tzler, aym zamanda koruyucu ruh tasavvuruyla ilgilidir. Hay\'an-ana/ata
kuknn bir yansmas olarak gnmzde de baz yerlerde yaayan bu inanca gre,
98
J. P. Roux,
99
M. Uraz, a.g.e. 205; S. Veyis mek, 100 Soruda Ilhcllerde Di, By.Sanat, Efsme. s. 46-47
"Atalar Klt Trkler ve Moollar," ev. Gnl Ylmaz, Artil Dnya ve Gelenekse/
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sozlg, yn. Yves Bonnefoy, s. 81; ayrca daha ayrntl bil
gi iin bkz. j. P. Roux, Eskiag ve Onaagda Altay Trllcrirde lm, ;ev. Aykut Kazancgil , s.
193-202.
57
\ !ANIT MIrLOJI
tz. sayarlar.
LOO
Ancak Eade, Yakutlarn ye-hla (hayvan ana, Rusas lja lwl, YakUL syleyiinde
inye klo) dedii ruhlar koruyucu mh olarak kabul ederken. A. lnan'n Lz olarak
kabul ettii Emeget'n tamamyla farkl br varlk olduunu soyleyerek, onun l
m bir aman n ruhu ya da nemsiz gk ruhlannd a biri olduunu belin i yor. o
Eski in }'lllklannda Hunbr \'e Goknrklerde tozlenn \'arlnd:n bahsedil
mektedr Erken Altay mezarlarnda bulunan Ye muhtemelen bir bayrak dreginin
Lcpesine dikilmi geyik heykeli bu hususlardaki rneklerden bridir. o
59
TURK
gk boaya saldm. Yenilen gk boa kurt biimine girerek kaar; dolaysyla Topcan kendi hayvan ei olan kara boaya yardm etmi olur. Bu menkbede hem bm
deitirme hem koruyucu-ruh temas hem de hayvan oslubunun en nemli sahnele
rinden olan hayvan mcadele cas\'irlerne deginilmektedr (Resim 8). lslamyeuen
sonra hayvan donuna girip birbirleriyle mucadele eden kamlann yenni, derviler
ve eyhler almtr. zellikle Bektai menakbnamelerinclc bu konuyla ilgili i lgin
rnekler mevcuttur .
eitli Trk topluluklarnda olduu gibi Yakutlarda da koruyucu ruh dtiuncesi
Yardr. 8ade'ye gre her amann sakl tuttuu hayvan-anas, onun koruyucu nhu
dur. Gl amanlarda bu koruyucu ruh kanal, boa, boz ay, sm ya da cay gbi
hayvanlar olabilirken, gstiz amanlar n koruyucu ru h u bi r kpekt ir.
Gunmz Turk topluluklannda ve komularnda yaplan aranrmalara gre, on
Onlar
ezelden beri mevcut olan ruhlardr. Tozler aru tz, kara toz olmak uzere ikye ay
rlmur. Bugunku Alcayllar ve Yenseyliler de dalarn ve hayvanlarn ba:lann
58
Nom Ula'daki kurt bana gre daha gereki olan Gktrk bayragnda kee k
1
sm bir ejder gvdesini andrr ekilde yaplm olup kuma bayraa gei evresine
iaret etmektedir. Bu ksmn zerindeki kurt ba da genellikle madenden yaphyor
du. Kurt bal tz ya da sancagm en gelimi tasvirleri ne Dou Trk istan freskola
rnda rastlanmaktadr.
En yaygn olanlar geyik, kurt, kartal eklinde olan hayvan biimli tzler bazen
adrn nnde duran bir diree taklyor, bazen ana direinin ucuna denk gelecek
ekilde, adrn tepesine yerletiriliyordu (Resim 9). Bunlarn d1nda yaplan kukla
gibi tasvir ler de adrn iine atalara saygnm bir ifadesi olarak aslyor ya da konu
yordu (izim 3, 4, 5).
Chtchoukin 'in bir Sibirya seyahatinde bulduu iki eski Yakut elyazmasnda Ya
kutlann adrlarndaki tzlerden bahsedilmek tedir. Bunlar tahtadan yap lm, kayn
aac kabuklaryla rtl ve mercan
gzl tasvirlerdir. Elyazmas metin
lerde Yakutlarn ilgili hayvann etini
yemeye balad klarnda, sz konusu
heykelciklerin yzn yala svazla
dklar
belirtilmektedir.
Baka
bir
104
105
60
SAMANIST llTOLOJI
olduunu iddia ederler. Ancak zellfkle erken dnemlerde tzlerin ilah ya da ruh
larla ilgili olduu dncesi hi de yanl deildir.
Tz kltnn atalar klt haline gelmi eklinin izleri, Turkiye'de de srmekte
dir. ou yerde yallara byk sayg gsterilmesi, Anadolu'nun eitli yerlerinde
kat-kocalann adlarnn sylenmemesi, baba otoritesi ve evin sahibinin en yal er
kek saylmas (kr. evin sahibi saylan ruhlar) ve bunun daha sonra oullara aktanl
nast gibi gelenekler ata kltlerinin kalntlarndandr.
aman (Kam)
amanla Seilme, amann Eitimi ve zellikleri
Varhtna inanlan nhlar, tanrlar ve insanlar arasnda araclk yapan din adamlar
na aman ad veihnektedir. Bunlar her trl hastala are bulmak, hastann hasta
lk esnasnda ayrlan konyucu ruhunu geri getirmek, ksrlk ve zor doumlarda
yardm etmek, verilen kurbanlar. gk ve yer tanrsna ulaunnak, eitli dinsel t
renleri icra etmek, ruhlar ait olduklar yere (ller alemine) gndermek, kt ruh
lardan 1nsanlan korumak iin ayinler dzenlemek, fal bakp gelecekten h aber ver
t.ek gibi ileri yaparlar (Resim 10).
61
SAMANIST MITOLO]l
kulsal saylr. Bununla birlikte yer ve yeralu nhlaryla daha ok ilikiye geen kara
amanlar digerlerinden ok daha fazla ekinilen amanlardr. Eliade kadn amanla
rn gk yolculuuna kmadklar iin daima kara aman kategorisinde olduklarn
belirtir ki, herhalde bu dnce de ge dnemlerde gelimitir.
Herkesin .aman olmas mmkn deildir. amanla r seilmi insanlardr. Bunlar
nadiren s-0ylarnda kam-aman bulunmayanlar arasndan seilir. Ara trmac larn
belirttiine gre 'byk amanlar' kendi isteiyle deil de ruhlarn ars sonucun
da aman olurlar. amanlk meslei babasndan kalanlarsa 'kk ananlar'dr.
Her eyden nce amann kolaylkla vecde ve istirak haline geebilecek karakte
re sahip olmas gerekmektedir. Bu nedenle amanlar genellikle toplumdan uzak du
ran kiiler arasndan kar. eitli aratrmaa lar amanlk belirtilerinin zellikle
ergenHge gei evresinde baladm belirtir. Gerek st varlk lar grme, sk sk
ba dnmesi ve baylmann meydana gelmesi, ruhsa.l've bedensel aclara maruz kal
ma, sinirli olma, yemeden imeden kesilme, insanlann yaad yerlerde n uzakla
ma, ruhlarla ve teki alemlerden varWda rla konuma, srekli dnceli bir halde
o1ma gibi davran biimleri aman olacak kiide gzlenen belirtilerdir. o9
Grld gibi aman aday ya da amanda baz psiko-pa talojik zellikler gr
lebilmek tedir. Ohlmarks bunu hatal olarak "kutup isterisi" diye tanmlam t. Bir
takm Trk topluluklarnda kendinden gemeyi kolaylatnc hastalklardan sz edi
lir; rnein Yakut Trklerinde amanla ye tenei olan kimselerde grlen ve ko
laylkla vecde erimeyi salayan hastala menerik denilmektedir. Vecd haline ge
mek iin dnyann eitli yerlerindeki aman larn bir blm uyuturucu bitkileri
ya da ilalar kullanmakla birlikte, ayn amala bitkilerin kullanm yaygn deil
dir; rnein Altayl amanlar bu tr bitk ileri ku llanmaya ihtiya duymazlar. Ancak
yalnzca yaradltan gelen zellikler ve kabiliyet aman olmaya yetmez; n k a
manhk mesleini icra edebilmek iin zorunlu olan bilginin de renilmesi gerekir.
Samanlarn soylarnda mu tlaka baka amanlar da vard r; rnein Bat Sayan
Dalar'nda oturan Sagay (Hakas) Trklerinde durum byledir. amanlk nesilden
nesile aslnda irade d olarak, ru hlarn araclyla ya da genetik olarak akp giden
bir gelenektir . Nitekim Sagaylarda istem d olarak slalenin alas olan amann
emriyle veya kutsal bir dan ynlendirmesiyle ya da amanlara zg hastalk yo
luyla aman olunabiliyordu.
Bununla birlikte Kataov, 1890 ylnda Karagaslara yapt bir seyahatle onlarn
lo9 S. Veyis O
- mek, a.g.e., s.49-50.
63
lV).
108
nin in gk ve yer olmak zere iki esas prensibe sahip olmasyla ilgilidir. Ak ayn
zamanda lgen'in de renk simgesi olduurdan ak amanlar kara amanlardan daha
107
S. Veyis mek,a.g.e., s. 47 .
108
62
arasmda grd amanlardan bahsederken : "l<am olmak iin ok zel artlan tat
mak gerekmez. Onun ocuklar da, olaanstQ zelliklere sahip deil, normal in
sanlardr," szlerini sarfetmektedir. o Ancak yine de bu son sylenen tipteki a
manlarn zellikle daha eski tarihlerde nemli amanlar olan;k grlmeyecei ak
tr.
Trk topluluklarnda, aman olan kiinn mesleini icra etmeye balamas yap
lan eitli trenlerden sonra sz konusu olmaktadr. amann aman oluu hakkn
daki evrelerle ilgili olarak, eitli mitolojik ykler dikkati ekmektedir; rnein
nl din tarihisi Eliade'nin bahseuii bir Buryat efsanesinde zetle .yle denilmek
tedir: Balangta dogudaki kt ruhlar ve bacdaki ilahlar vardr. Tanrlar insan
yaram. nceleri mutlu bir ekilde yaayan insanlar, kt ruhlann hastalk ve lm
yaymaya balamas zerine kt duruma derler. Bumm zerine ilahlar lm ve
hastalkla savamas ve insanlara yardm etmesi iin, onlara bir aman gndenneye
karar verirler. Ancak aman olarak gnderilen kartaln dilinden anlamayan insanlar
ona gvenemezler. Bunun zerine kartal ilahlara dnerek, kendisine insanlarla ko
numa yeteneinin verilmesini ya da Buryallara kendi cinslerinden bir kam gnde
rilmesini syler. Bylece ikinci dilei kabul edilen kartal insan eklinde tekrar dn
yaya geri gnderilir. Geri dnen kanal bir aacn altnda uykuya dalm bir kadn
grr. Bu kadn ile kartaln beraberlii sonucunda ilk aman olarak nitelenen bir
ocuk doar.
111
M. Elade, $amaizn1, ev. ismet Birkan. s. 95. Buryclara ait baka bir efsanede ilk amann
haddini bilme}"erek tannyla yana girmes anlaulr Benzeri anlamda bir Yakut efsanesi de
rdr. Olaans: gce sahip ilk aman. kibri yozunden annnn .istun1n tanmam.
Vcudu ylanlardan oluan bu aman yakmak .lzere tnn ate gndermi. Alevlerden
kan kara kurbaadan meydana gelen kLU cinler, Yakutla.nn en stn kadn ve erkek a
nanl:nn dnyaya gerirmiler. bkz. a.g.e., s. 94. Asl d ilk amanlarl a ilgili bu efsanede
kasLcdilen amanlar kara-amanlar labilir.
AMANIST MiTOLOJi
amann douu esnasnda demr ti.ylu ve elk peneli bir kanal karaam aac
na konarak bir yumurta brakr. Kartal yksek rtbeli amanlarda yl, alak de
receli amanlardaysa bir yl suresince kulukaya yatar. amann ha}'\an-anas olan
bu yrtc ku, ikinci kez bedeninn paralanmas ve kurban edilmesi esnasnda.
uuncu kez ise lmu srasnda amana gruneceklir.
amann ruhu yumunadm kt zaman, hayvan-analan, yani kanal bebek .
nan, br gzlu, bir elli ve br bacakl Burgestez-Udagan denilen bir ruh amana ha
vale eder . Bu ruh onu demr bir beie koyarak sallar ve hizmetinde bulunur . Uy
gun an gelince mh-aman onu korkun kara ve kuru cine brakr. Bunlar onun
bedenini paralara ayrarak ban bir kazk uzerine dikerler ve bedennin paralar
n btn ynlere datrlar. Bu arada baka ruh da amann ene kemiini alr ve
frlanr. Kemiklerin dume ekline gre amann insanlara dert ve straplarnda fay
dal olup olamayacana dair kehanette bulunulur.
Yine bir baka Yakut rivayetncle, ku ana amann ruhunu alarak yeraltna gotu
rur ve dierleriyle birlikte onu bir am aacnn dallarnda ku biimini alm ola
rak olgunlancaya kadar brakr. Ruh olgunluk haline eritii zaman ku onu yere
indirir. 112
Ruhun yukardaki riva}'ederde grldugu gibi ku biiminde olmas, br baka
deyile kularn ruh simgesi olmas, Turk mitolojisinde yaygn olarak grulen br
husustur Bu smgecilik esk birok toplulukta da mevcuttur ve izlen ge tarihi de
virlerdeki Trklerde bile kaybolmamtr; rnein Goktrk devrinin unlu Orhun
yazclarndaki u satrlar bu hususa iaret etmekt edir: "Babam kaan bylece ili, t
reyi kazanp, uup gitmi," "Babam kagan utugunda kuk kardeim Kultigin ycd
yanda kald," "Deerli olunuzdan evladnzdan ok daha iyi beslerdiniz. Uup
gittinz," "O bilmemenden dolay, ktulugun yz:mden amcam kaan uup gitti,"
"Bu kadar kazanp babam kaan kpek yl, onuncu ay, yinnialtda uup gitti," "Bil
ge Kaan utu."
Gruldgu gibi, amann geirdig aamalar anlatan, ancak gnumu:.e yakn za
manlarda derlenmi bu rivayetler, Dunya Aac tasavvurlaryla, aynca ruhun sim
geleri olarak, kanal ve ku ile lgldr Blndig gibi u;:ertnde kanaln ya da kula
rn tasvr edildii Dunya Aac eklleri Turk sanaunn eitli devrelerinde yaygn
hr biimde karmza kmaktadr Dunya Agacyla ilgl inanlar ve tasvrler et
65
AMANIST MiTOLOJi
111
yn kcnanna gelerek yzst yere kapanr. Azndan kpkler gelir. 'Bir sre bu e
kilde kalr. Ayldktan sonra ise aman olur. Bu aratrmacnn yonmuna gre, bu
rada esk Trklerce kutsal saylan yer ve su unsurlan bir aradadr, nku aman
aday suyun kenarnda yere kapanmaktadr. Bir kadn olarak grulen ve yamur va
stasyla maya lanan topraa ve suya sayg gsteren aday ancak bu vesileyle aman
lk yeteneine kavuur.
115
bann evresinde ancak baka bir aman tarafndan grlebilen bir hale vardr.
116
117
Daha nce belirttiimiz gibi aman olmu bir kanun vazifes doaSt dnyayla
ilikye geerek, halkn etli turden denlenne ve steklerine are bulmaktr.
aman eitli ilen gerekleurmek zere esnk br yolculua kmadan nce bir
tren duzenlemek durumundadr. Bu esrik yolculuk esnasnda ge klr ya da
yeraltna inilir ,.e amana kanal, rdek, kaz, ku, geyik, at, ay1, kun gibi eitli
hayvanlar yardmc olur. aman bunlann yardmyla ya da onlann biimine bur
nerE'k gkyzne kp tannlardan, ruhlardan ya da Gk Tann'dan ya da lgen'den
gerekli eyleri alr ve insanlann yardmna koar, isteklerine are bulur ve hastalk
lann saaltr. Bu hayvanlardan biri amann koruyucu ruhudur (Resm 11).
111
5
1!
116
117
67
ya
plan bir derlemede, aman olacak gen aday nce bir ruya grur. lm amanla
rn ruhlar toplanp aman adayn kesp paralarlar. Akan knn, aman davulunun
tokmag vastasyl: alnarak hastalklara engel ekil etmek uzere (bu
hastnlklarn
geldigi) yollara serpilir. gn sren bu durum esnasnda aman bitkisel hnyn tay-
lll ,\
22.
66
K.;cnofontov'un derlemele
rnde amann koruyucu ruhu
ya ela yardmc hayvan mLZ
rak gibi gagal, keskin pene
l, u kula kuyruklu, byuk
br kutur. Bu ku amana ilk
olarak onun ruhunu eitmek ,
kncsndeyse olm vaktinin
geldgn belirtmek zere go
runur.
llR
119
68
A.\IANl T MiTOLOJi
AMANIST MI fOLOJl
aman Elbisesi
amamn kendsne yardmc m:l::emelerinden biri de
zerinde eilli unsurlann ve hayvan kalnularnn bu
lunduu aman elbisesidir (Resim J 3). Bu elbise onun
esrik yolculuu srasnda biim deitirme yeenegine
sahip olduguna iaret eLmektedir
122
(izim 6). El ia
121
larlar. Eyalarn Labur.a koymazlar. Onu gmdkleri yere aac dikip o aaca btn e
yalann asarlar. 12
izm 7 (sold).Bir Yerusey 0.;ti:k am:mnn geyk pt bal (U. Holmberg, The
Bu elbiselerin eitli blm leri olan balk, izme ya da ayakkab ve ha tla mask
lar da amaca uygun olarak yaplyordu. Yukagi.r, Yakul ve Kamadallarda maske rol
oynamazken Kara Tatar amanlan, byk ve kalan sincap kuyruundan yap lm
kayn aac kabuundan bir maske kullanrlar. Goldlar ve Altayllar lnn ruhunu
luler <\lemine getirirken, kendilerini engelleyebilecek ruhlar tarahndan Lannrna
mak in yzlerini kurumla syah renge donuturtr. Maske bazen amann yzu ta
nnmasn dye, bazen de .am tersne lamnmak ve ruhlar alemine girebilmek, yani
vecd haline gemeyi salamak n br byl aracdr. Hatta bazen bu tip aksesuarlar
ve davulun elbise yerine geti de olur. Nitekim Radlof Pun belimiine gre Kara
Tntarlnr, Teletler, orlar ve Lebed Tatarlar elbise lnllanma::lar ; bunun yerine ba
larna br kuma paras sararlar. Bu ekilde hayvan bmine girmeye iarel eden
cit l hususlar, lslamiyeuen sonra da zellikle larika erbabyla ilgli eitli mito
lo1k unsurlar ieren hikayelerde yaamaya devam etmur.
72
AMANl'I fi 1"01.Cl)I
Genellikle
mi nesneler elbisenin uzerine ilitirileblir. Gnei temsil eden yuvarlak delk eklndek br nesne amann yeraltna
inmek iin kulland deliin yerine geeblr. amann omuzunda aynca onun zor
luklara olan dayankl ln ve gcn simgeleyen bir demir zincir bulunmaktadr.
Elbise zerine cakllan demir nesneler ktu ruhlann saldrlanna kar bir kalkan
vazifesi grr. Madeni nesnelerin canl olduu dnuld iin bunlann paslan
mayacagna inamlu. Sieroszewski'ye gre bir aman elbisesinde (Yakutlarda) made
ni taklar, yaklak olarak 13-17 kilo civannda olmaldr.
Baz aman elbiselerine, tren esnasnda yardm alnan hayYan ruhlara iaret
eden tavan, sncap ya da dah: baka hayYanlann derilen, ku tyleri ya da peneler
aslabilir. Kimi zamanda elbsesnin kollanna ya da gus losmlanna kol ve ka
burga kemiklerini temsil eden ve genellkle tekrar dirilie iaret eden ekiller de di
kilmektedir. Bunlar bazen kol. bacak ve kaburgalan temsl eden emler ya da u
buklar da olabilr (izim 9, 10)
Altay amanlannn elbiselerinde Yutpa denilen yeralt canavan ya da ylann
temsil eden kurdeleler de bulunnbilir. lkl gz ve ak aztyla gsterilen bu y lan
73
AMANIST MiTOLOJi
123
Tulayev tarafndan tespit edil en bir Karagas aman, elbisesinin balna bir
kurt az ve bumu aplike edilmi olmas, kurtu ata tanyan eski Trk ler bakmn
dan da hayli nemlidir. Baln her tarafndaki yldzlar ve ay, geyiin kutsal bo
yun tuyleriyle ilenerek meydana getirilmitir. Baln zerine sincap kuyruklar
ve ku tyleri ilitirilmitir. Aynca amann omurgasna iaret eden ve baln ar
kasndan sarkan zeri yldzlarla ssl bir kurdele vardr.
aman Davulu
Saman giysileri ve tren srasnda kul lanlan kimisi gerek ve kimisi hayal i eya lar
ve unsurlar dorudan doruya mitolojik olaylara iaret etmektedir. Bu konularla il
75
bazen lek bal gvdeli ve atal kuyruklu olarak belinilir , lgen'in kzlann ba
zen de Erlik'in ocuk1ann lemslen ngrak ya da kuklalar da (elbisenin Zerinde)
yer alabilir (Resim 14). Bu kuklalar zaman zaman ruhlan da temsil eder. Bir Altay
amannn dedigine gre yakasna takt kuklalar 7 gk kzym ve 7 ngrak da
bu 7 kzn ruhlan aran sesin i temsil ediyormu. Elbisenin zerine kt ruhlar
karmak iin ok-yay gibi dem ir silahlann ilendii ele olur. Giysinin srt kesimine
hayvan postlar ve iki baktr yuvarlak, yakala siyah ve kahverengi bayku tyle
rinden bir saak tutturulmutur.
yor
olmaldr.
Altayllann aman elbiselerinde bazen su alandaki dnyaya dal temsil eden
man ve kuu gibi su kularn temsil eden figrler yer alr. Pazrk kurganlan gi
bi eitli kurganlardan karlan su kuu tasvirlerinin, amann su aluna daln ya
da yaradl esnasnda denizin altndan yaratma ileminde kullanlacak topra geti
ren hayvan temsil ettiini syleyebiliriz. Eliade'ye gre elbise zerinde
aynca ay,
kpek gibi hayvanlann tasvirleri yan sra boynuna halka geirilm i, yani amann
hizmetine sunulmu kartal figrleri de bulunmaktadr .
Darkhat amanlar kuak (baband) biiminde kahverengi, yeil ya da mavi ku-
Resim 14. Moolistan'dan bir amann elbisesi zerindeki dokuz bebek kuklas, anlar ve
ylan balan (E. ve M. Taube, Schamanen ud Rhapsoden - Die Geistige Kulur Der Alt:n Mongo
lei, Leipzig 1983).
74
Bundan baka , eitli iler iin, rnein tanrya ya da ruhlara kurban su nm a, bir
evi kt ruhlardan temizleme ya da lnn ruhunu yera ltna, lle r dnyasna g
trme gibi amalarla yaplan amanlk seanslarnda ; davulun ruh larla ilikiye gir
mek, onlan yakalamak ya da iinde ruhlar toplamak (Altayl Trkler ve Yakuar
da), kt ruhlar korkutmak gibi amalarla kullanldn tespit edebiliyoruz. Ayr
ca davul sesinin ritmi ve bu sesin alalp ykselmesiyle ayinin gidia tn izleyicile
re aktarmak , vecd durumuna gemeyi kolaylatrmak gibi amalarla da kullanlm
tr.
Davul, amana yardmc olan hayvan-ruhlar gibidir. Bazen o amann binei ola
rak alglanmtr. aman davulun tek dze sesine uygun olarak ge kar ya da
yeralnna iner. Bu ilevinden dolay davul, l;irtakm Trk topluluklarnda amann
125
at saylmtr .
kam; sulardan geerken davul kayk , tokmak krek; ge karken de bir eit
ku ya da kanatl at olur. Derisi iin geyik ve benzer trden post kullanldnda,
davul bu hayvanlarn adn alr ; rnein Karagas ve Soyot amanlan , ilahi syler
ken davulu kastederek yabani bir karacayla gezdiklerini sylerler.
Davulun yapld malzeme de ou kere simgesel an l amlar tar. Ana maddesi,
genellikle ku tsal saylan bir aatan alnr; rnein Trklerde davulun kasnann
yaplaca aa, genel olarak kayn ve sedir aacndandr. Ayn ekilde davulun i
taraftaki sap da bu aalardan yaplr. Bu aa, kutsal olan Dnya Aacna iaret et
tii iin, bu i iin kullanlacak aacn, insan eli dememi ya da herhangi bir hay
vann kirletmedii bir aa olmas istenir.
Eliade'ni n tespitlerine gre aman , kasnan yaplaca aacn yerini dorudan
doruya ruhlardan renir . Tespitten sonra bu dal kesmek iin dostlann gnde
rir. Yakutlardaysa stne yldrm dm (bu ifade yldrm tanrsna/ru huna bir
gnderme yapyor) bir aacn seilmesi daha dogru bulunuyor.
Ayrca davulun eitli yerlerinde kullanlan ve niteliklerine gre anlam kazanan
demir ya da bakr nesneler ya da bu trden malzeme de madenin, daha ok demirin
kutsallndan dolay seilmitir.
Davulun yzeyini tekil eden derinin alnaca hayvan da geliigzel seilemez.
Bu seimin av kltleriyle ilikisi olduuna inanan aratrmaclar , en ok geyik ya
da da keisinin derisinin kullan ldn sylerler. Az da olsa tay (veya at) derisinin
m Al t.ayllar ve Soyotlarda davu lun at ya da amann seyahat arac olarak kabu l edilmesi ko
nusunda bkz . N. Druy, amanizm, s. 75-76. Ayn hususlarda bkz.M. Eliade, amani.m , ev.
ismet Birkan, s. 204-205.
76
AM\NlST MiTOLOJi
yaplr.
Potatov ve Menges'in orlarla ilgili tespitlerinde , aman aday meslee davet edildi
inde, iinde yaad toplu lukla birl i k t e ormana gider. Burada aman ayin dzen
ler. gn iinde davul yapldktan sonra zerine, simgesel anlam olan resimler
yaplr. aman aday bu ekilde hazrlanan davulu, toplumun koruyucu ruhu saylan
Mu z Ta'a (Buz Da) sunar. Muz Ta, davulu kk birer da olan oullanna gste
rir ve sonra kendisi de inceleyerek davulun mrn tespit eder. Ondan sonra sra
syla lgen'in annesi ya da kans kabul edilen Taz Kan'a davulu sunar. gn son
ra da ayn davul trenle Erlik'e gsterilir. Erlik de davulu inceleyerek adayn bu
nunla ka yl amanlk yapacan (ayn zamanda amann ne kadar yaayacan ) ve
ka kez kurban sunacan bildir i r.
A. lnan'n aktardna gre de, amana mr bien Muz Ta'dr ve onun mr
boyunca ka Lane davul kullanabileceini belirler. Ayn aratrmacnn Potatov'dan
naklettii bir bilgi bu durumu gzel bir ekilde aklyor. Sandra isimli bir aman,
L. P. Potatov'a tayin edilen davullarn saysnn tamam oldugunu ve yaknda lece
ini sylemi ve bilgiyi veren aratrmac birka gn sonra amann ldne ahit
olmu. 126
Anohin de baz Altayl amanlarn davullaruu, temiz nhlardan ya da da ruhla
nndan aldklarm belirtir.
Eliade'nin tespitlerine gre, baz topluluklarda, rnein Altayl Tuvalarda aman
davulu trenle canlandrlr. Davulun canlanaca dncesi, davulun yardmc ruh
larla ilgisinden kaynaklanr. Bu nedenle sz konusu tren srasnda aman hay vanatasnn hayaum anlatr.
aman adaynn davulunun hazrlanmas, mitolojiyle ilikili
simgesel
davran
lara neden olur. Burada eski Trk dinini ifade eden gk ve yer unsurlan ya da ilke
leri n plana kyor. Nitekim yukarda sbz edilen orlarda davu l
ge
mensup
ilahlara bir dnya ekseni olarak alglanan kutsal da vastasy la sunulur. Daha son
raysa yeralt aleminin korku lan ilh Erlik'e takdim ediliyor.
Davulun derisi yprandnda, davul geliigzel aCTlmaz, bir ormanda (orman ve
126
A inan, amanizm. s. 94. Davulun usulcnnes, temiz ve salam aac:m yaplmas konu
sunda bkz. a.g.e., s. 94.
77
l\Nl T llTOLOJI
Ahayllarda
clc
kl,
8)
d.gw olarak adlandrlan Yakut davulu daha ok beyzi biimded ir. Bu isim yukar
da sozunu euiimiz AILay Trklerinde , Soyot ve Karagaslarda da ltlnlr ya da tngr
eklindeydi. BahseLtmz bu s;:c:k Yakutlar arasnda davula ek olar.k kullanlan
bir Lell alg olan dunure de iaret eder Ayrca twr szcgnn cvllkten doan
akrabal (dunur) ifade ettii Lespil edlmitir. Bu da amann esasen ai lenin ba
olduunu ve davulun ama n ve ruhlar :rasnda olduu kadar, aman ve toplum ara
sndak brlin (likinin) iareti sayldn gsterir.
Czaplcka. ak ve kara amanlarn davullar arasnda da baz farklar olduunu
sylem ekedir. Onun Troshchansk'dcn nk ardna gre, yal bir nman olan bir
Yakut kadn ak aman davulunun arnfnda kasnaa balanm at kl (muheme-
79
aga kultleri ekisiyle) aacn dalna aslarak terk edilir. Aynca aman ld za
man davulu ahrip edilerek mezanrun yan bandaki agaca aslr. Muhemelen bu
nu n sebebi sz konusu davulun, ayn zamanda amamn kendisini temsil ediyor ol
masdr.
Nitekim A. lnan'n espiclerine gre, davulun aga ve demir aksam hari, )'lpra
nan derisi deitirilebilir. Aynca bir de birisinin ld bir evde bulunan amana
ait eyala r ve davul, Erlik'in elisi olan Alda'mn konuta gelmesiyle kirlenmi ve
gcn kaybetmi sayld zamanlarda da eski deri yerine yenisi gerilir.
Orta ve l Asyal Trklerde davul kasna yuvarlak ya da beyzi ekildedir. Ba
zen, bugn bizim tef dediimiz mzik aletinin byk ekli gibidir. Yapmmda yu
kanda da belirttiimiz gibi aga, teller, rnadeni paralar ve deri kullanlr. Deri da
vulun bir yzn gergin bi r biimde kaplar. Boyalarla yaplan ve simgesel anlam
olan resimler daha ok bu yuzdedir; Ancak bazen baka yerlerde de olabilir.
Bo olan arka yzde, amann bir eliyle davulu tutabilecei bir sap vardr. Ge
nellikle davulu iki eit paraya ayran bu sap Altayllar ve dier baz Trk lopluluk
larnda gr ld gibi , bazen kabaca insan eklinde yaplr. Bu sap genellikle l
m eski bir aman, yani davul sahibi ruhu ifade eder. AlLayllar davulun bu para
sna eezi ismini verirler. Anohin'e gre, eezi'nin ba beyzi eklinde olup, yz ze
rinde oyma suretiyle ka, buru n, az, sakal yaplm, baz ye rlerde bu ksmlar ba
kr levhayla kaplannutr. Altay aman davu llarnn bir blm nde eezt iki bah ela
olabilir. Bu durumda ayak tarafndaki ba amann badr. Bu eklin gs zerin
den geirilen ve kiri denilen demir ubuksa onun kollann oluturur. Birtakm cla
vu1larda eezi'run aa taraf ikiye ayrlarak aal ayaklan olulurur. Bu ara! ksm
nn zerinde yer alan kk bir resim bazen amann koruyucu ruhunun simgesi
dir.
Czaplicka ise daha erken dnemlerde kaleme ald aratrmasnda, bu teki in
san eklindeki ya da sade olan sap ksmna Altayl kabilelerin bar dediini ifade edi
yor. Ayn aratrmac Al tayllarda kiri denilen ya tay demire aslan ses karan de
mir nesnelereyse kungru dendiine ve bunlarn saysnn amann rt besini gsler
diine deiniyor.
127
orlarla Kumand Turklerinde tz kltlerine iaret eden ve alt gzl ala kaplan
olarak isimlendirilen sapn zerin de baka eitli sslemeler, kiriin iki yanna k
t ruh lar kovan madeni pa ralar ashr. Bazen de bura da amann emrind e bulunan
78
128
Davulun yzeyindeki re
simlerde ezilip toz haline ge
tirilmi olan yumuak talar
dan elde edilen boya l ar kulla
nlr. Daha ok simgesel ba
kmdan nemi bulunan krm
izim 12. Alt<ty amanlana ait davullar (A. V. Anohin.
"Altay ammhma Ait Maddeler," ev. A.lnan, Makaleler
ve incelemeler, Ankara 1968).
80
$AMANlST MlTOl.OJI
Davulun yukan taraf Gk Tanr'y (veya sonra bunun yerine geen lgen) ifade
eden gkyzne tahsis edilmitir. Buras yatay bir izgiyle alt ksmdan aynlmur.
Sz konusu yerde, ay (eksenin ya da eezi'nin sanda) ve gne (solda), ayrca koz
molojik-astrolojik bakmdan nemli saylan yldzlar bulunur. Bunlar belki ok da
ha eski olan gne ve yldzlarla ilgili kltlere iaret etmektedir.
Ay ve gnein iki yannda, baz davullarda bulunan iki daireden biri, tan vakti
ni, dieriyse gnein batn (veya gndz ve geceyi/obanyldz ve Akamyld
z'n) temsil eder. Ay ve gne klt bilindii gibi proto-Trk devirlerden beri et
kilerini srdrm, hatta lslamiyetten sonraki devrelere de szmtr. 'Ay atam g
ne anam' deyimi bunu ifade eder. Eski Trklerde kadn, ou kere gnele iliki
lendirilmitir. Aslnda daha ok yer kltleri iinde ele alnan tanra Umay'n da
gnele ilikilendirildiinden daha nce de bahsetmitik. Gne, yldrm, ate hep
si de bir ruh ya da tanr olarak kabul edilen doa unsurlar olup, bu konuyla ilgili
dirler.
129
TO.rklerde ay ve gO.ne kltleri in genel olarak bkz. E. Esin, "Kn-Ay: Ay Yldz Motifinin
Proto TO.rk Devrinden Karahanhlara Kadar ikonografisi," Vll. Trll Taril Kongresi Bildiileri,
c. .s. 343-359.
81
AMANIST MiTOLOJi
130
x Davulun derisindeki tasvirler iin bkz. S. Bulu, "aman ve amanzm," lA, c. Xl, s. 317.
13 1 w. Radloff, Sibirya'dan, c. lll, s. 20-22.
:m 13.
tnusinsk blge!inden
Lcv.XLVlll).
ya Aacn simgeleyen casvirle r bu lunur. st ksmda aynen gunc ve ayla bera ber
Sabah ve Akamyldz bulunur.
Hangi toplulua ait olduu blinmeyen bir Kuzey S brya aman davulunda d
dcgk tas\rler goruyoruz Bu davulda, onada .man tasvin gorluyor Onun ba
ndaki nlann ve kularn, amann duunce gcun ifade em ler surlmekle
brlkte haleyi de hatrlatmaktadr Ust soldaki ekl gnetir Gunein iindeki iz
giler yonler, zerinde ku olan zg se Dunya Aacn anlat)'Or olmaldr. Sada
ki ekil ay tasviridir . Ayrca bu ksmda amana yardmc bir hnyvn n tasviri de var
dr. Davu lun eperlerine bal darelerdeki balklar balg bol olan yerleri, ii bo
olan daire ise balk olnayM denizleri ifade eder.
Czaphcka'nn Klementz'den naklcuii, br da\ ul zerindeki rcsmlerde daha de
tayl yorumlar gryoruz. Minusinsk blgesinden alnm bir davulun aag blu
munde Bay Kayn tasviri , kayn agac etrafnda yaplan kurban torenlenn anlatr
Beynz renkte iki aa Ulug-bay-Kazun, yan Ulu Han'n ulkcsindc buyyen iki aa
tr. Burada gorlen ak ve kara kurbaga se, Ulu Han'n h:mets olarak anlr. A)'
nca davul zerinde, yedi yuva (aga dallarndaki aman ymalar?) ve yed ku tu
yuyle (telek) ilgili ruh lar, msann hastnlk getirdi belirtilen yedi kz tasviri ve di
veya kulak agrsn iyilctrdi i varsay lan bir ruh ekli ik zannn n nnas denilen
bir ruh rer alr. Yukar blumdc, yani gok ksmnda, bir ammn hale olarak yo
nnladg, Sabah Yldz yn da nfak skuun anlatan bir ckl, amandan eyranla
rn mesaj gturen iki karaku, aynn dilerinden oluan aba-ts, Ulu Han'n atlar .
ar:u edlen eye ulamak in dua ecllen bir ruh tasviri bulunur . Dger hayvan bii84
A (V
dnda bir de, tokman ba ile tutulan ksm S biiminde k\Tlms olan baka
bir LOkmak vrdr. Bunun vuruln yzu yne tuylu hayvan dcrsiyle, bur tarf ise
mecal levhayla kapldr.u (izim 14).
amann Kulland Dier Nesneler
Hayvan bal br asa, kaseler, vecde gemeyi kolaylanrc ve ogu uyuturucu nte
likteki maddelerin ya da bitki yapraklarnn bulunduu kaplar, yeri geldiinde kul
lanlmak zere doa l ortamd::n Lemin edilmi t, akla, sopa vb. maddeler, a
mann kull::ndg diger eyalar arasnda saylablir Ancak uyuturucu mdde ve bit
kleri kullanma oran dier manist topluluklara gre, Ti.rk topluluklarnda ok
daha azdr.
u Davul tokm:: zerine genel blg iin bkz. Saadcnn Bulu, "S:m:n ve ;n:.nizn," IA, c.
Xl.,s. 317.
l)J
$AMANIST MITOLO]l
amacyla yaptrlan bir ev temizleme ayini idi.Trene itirak edenler, ruh temizleme ayi
ninin yaplaca yuma toplanrlar. Karanlk bamaya balaynca aman yurdun dnda
monoton bir ilahLsylemeye ve adrn etra[n tavaf etmeye balar. Bu ilem bittikten
sonra ierideki ocakta yanmakta olan atele aydnlanan yurdun iine girer. nce da
vuhnu, kutsal saylan atei n duman zerine tutar. Sonra kapy la yanmakta olan atein
arasna oturarak yine monoton bir sesle ilahi sylemeye balar . llahi syleyen amann
sesi nhlar aleminde karlalan duruma gre inili kl olmaya balayacak tr. Bir ara
sesi zayflar ve iniltili bir hal alr. Bu ilemden sonra aman adrn ierisinde lnn u
hunu aramaya ve yakalamaya alr. Sonunda lnn ruhunu yakaladnda onu da
vulla yere skunr. Bu arada durumu ifade etmek zere, amann syledii ilahi nce
idderlenmi ve sonra yine fslt haline dnmtr.
Kam daha sonra yerin alnndan ses geliyormu izlenimini vermek iin d<1vulunu ye
re vurur. Ve aag dnyaya, yani ller diyarna doru bir seyahate balar. Nihayet kuv
vetli bir darbe ile buraya va rdn bildirir. amann amac, bedeni yeni lm ruhu ara
lanna almak istemeyen eski lleri raz etmek ya da kandrmaktr. Sonuta o llere
hayat suyu (rak) ikram ederek onlann sarho olmasn salar ve fark ettirmeden bera
berinde getLrdii, bedeni yeni lm ruhu, onlahn arasna brakm. olur. ite bu nokta
da amann ilahisi ok iddedi bir hal alr. O daha sonra yava yava ller diyarn terk
ederek yeryzne ykselir. "Yukanya vardktan sonra birdenbire srar ve Vcudu si
nirli bir halde iddetle gerilir. Nihayet ark hain bir barma eklini altr; aman lgn
sramalarla yurdun iinqe dnerek dans eder ve en sonunda ter ierisinde kendinden
geerek yere yuvarlanr. 134
87
at
bama sahip bir asa tespit edilmitir. Bir metal yay as:
nn st ksnma tutturu lmutur (Resim 15).
Dioszegi'den baka araurnaclar da deiik aman
asalar tespit ennilerdir (izim 15); ama ana ilkeler berzerdir; rnein Yenisey
Trklerinde l atal eklinde olan asalar biimleri bakmndan szu edilen rnek
lere benzer, ama Dnya Aacna iaret eder ve ayin yaplaca k ad rn nne dikilir.
Trenlerde, davul dndaki mzik aletleri de amann kulland malzemeler
arasndadr. zellikle muziin ve mzik aletlerinin nem-
Trenler
W. Racllofl'un Sibirya'da isimli, eserinde amanist tren
lerden eitli rnekler bulunmaktadr. 1860'ta bu arallr
macnn Altaylar da Kengi Gl civarnda tespit euigi bir
amanist trenin zecle u ekilde yapldtm gryoruz:
Bu. lnn ruhunun verebilecei zararlardan kotunmak
86
Vlkerkun
leri birbirine karr, adeta ses tonlanndan bir su alayan halini alr. Birden her ey su
sar. Yeniden davuldan sivri sinek vzltsna benzer sesler kar ve grlt gittike anar;
bu biimde srp giden grulu1 srasnda aman bysel arklar syler, ayerin kudretli
kz.in," "stepin beyaz aun," "ate cinini" vb. anr. aman ark, syleyerek yardm
c ciniyle dier koruyucu cinlerin yanna gelmelerini rica eder ve onlardan yardm ister:
onlara binakn sorular sorar ve karlklar alr. Sorduu sorulan da kendisi yantlar.
Bylece agnlan cinler gelmi olurlar. yle ki onlann birden onaya kndan , kor
kun baklanndan korkan ve arplan aman yere der.... Keneli konyucu cini ama
nn iine girdii zaman, aman yeniden kendine gelip, dorulur ve balar oynamaya s
ramaya .... Hareketleri gittike abuklar. O kadar ki, onu tuu1ak isteyenler byk a
ba harcarlar. Saman bir deli gibi oynar da oynar.... Sonra sakinleerek yumuak bi r ilahi
alar ve syler.... Sonunda ne bilmek istemise, hepsini bilmi olur: hastaln nedeni
nedir ya da kimdir? Sonra da cinlerden, hastal saa ltmas iin kendine yard m ede
ceklerine dair sz aldn syler. Ve birden canhra bir feryat ykselir ... bylece hasLa
hgm nedeni olan cini uzaklatrm olur. Hastamn aryan, szlayan yerini emmeye ba
lar. Bu arada kut.sal cinler iin nasl bir kurban verileceini de renir. Hastaln nedeni
uzaklam, kurban kabul edilmi, dua duyulmutur. m
135
A Ohlmarks, Studim zum Problem des Schamamsns, s. 185- 18Tden nakleden S. Veyis r
nek, JOO Soruda 1lltllerde Dn, Biyii, Sanat, Efsane, s. 56-57. mek'in zetle akt"llrdg bu
derlemenin daha geni metni Eliade'nn ktbnda )'er almaktadr Bkz. M. Eliade. amanizm.
cv. ismet Birkan, s. 262-264.
88
Evren/Dnya Tasanmlan
eitli araurmaclara gre, Trkler inlilere benzer ekilde, yeryzn bir dik
drtgen ya da dngen biiminde tasavvur ediyorlard.
Trkler bazen dnyay tepsi gibi ya da yuvarlak olamk gormekle birlikte zellikle buyuk
devletler zamannda yaygn olan gnl dunyann drt kc olduu dncesidir. B. ge!,
dnyann eklinin Trk devletinin yapsyla L<.rlaunr ve kozm olojinin devlet yaps ze
rindeki etkisini onaya koyar , bkz. Bahaeddin Ogel , Tlrl Mitolojisi, c. il, s.243-244.
H. N. Orkun, Eski Trl Yazt/an, s 22
89
bir
kare iinde daire ve Llgili ilallann lasvirinden oluur. Ancak deiik ekilleri. de
vardr; rnein bazL rneklerde tamamen daire eklinde manda lalar da grebiliyo
ruz. Eliade'ye gre mandala bir imago mudi'yi Lanmlad kadar simgesel bir pan
teonu da Lemsi! emekedir. Bu bakmdan hr tapnak da "merkezi vurgulama" ve
mikrokozmos olma bakmndan bir mandaladr. Eski Trklerdeki yeryz ve h
kmdar ehri plan hem daha eski Trk topluluklan ndaki evren emas hem de
mandalayla ilikil.iydi.
Mandala Budist resim sanaundaki detayl tasvirleri yannda, yere izilerek
bir
llard a zaman arkn bir ift ejderin evirdii kabu l ediliyordu . Bu singe ayn za
manda Buda'n n adaletinin ve gnein simgesidir. Dharma-Cakra ise yasa ark de
mektir, yani o ayn zamanda Yasa'y temsil eder.
Mandala hakknda bkz. E. Esin, lslamiyeten Onceki Trk Kltr Talihi ve lslama Giri, s.
132; E. Esin," 'Muyanhk' Uygur 'Buyan Yapsndan (Vhara) Hakanl Muyanhgna (Rbac) ve
Seluklu Han ile Medresesine Gelime," MA, s. 77. dipno 19-20; M, Eliade, imgeler Simgeler, s.
35-37;j. C. Cooper, An 111ustrated Encyclopedia ofTraditional Symhols, s. 103 j. 1 lall , a.g.e., s. 34.
E.Esin , Tad Koznolo)Isi Glk Devir zeric Aratr malar), s. 15, 32 vd .
91
KA>
,.,,.
tG
. ,-
\MIOY-.a...Y:o
9J
hayvan ve yldzlar
90
kanaln bulun
duu bir Dnya Aa
disi
o. (U. H Holmberg,
a.g.e., Res. 24'ten i
zim).
Lotus zerine aynnul bilg iin bkz. Y oruhlu. "Lotus ikonografisi ve Uygur Sanatnda
Lotus," Uluslararas Osmal Oncesi Tilrh Kltr Kogrcsi Bildirileri, -1-7 Eyll 1980 Ankara, haz.
A. Akla Yasa ve S. O. Aulgan, Ankam 1997, s. l 55-168.
Bu hususlarda bkz. j. P. Roux, 'Trk GOebe Sanatnn Dini Bakmdan Anlanu. TKET< Osla
miyetm nceki Trk Sana Haldmda Aratmalar), c. 11, Ksm 1 a, s. 77; B. gel. Trk Mitolo
ji5i, c.l, s. 92-93.
92
Hal Sanat).
mtl olarak anlaclr. Yalnz konunun bu ksmnda nemli bir forka dikkati ekmek
gerekir Dunya Aac ile Hayat Agac birbirleriyle ilikili fakat birbirlerinin ayns1
degldr Bnncisi kozmolojik sistemde yen olan dunyn ekseni, dgenyse hayann
yemlenmesi, yani tremeyle ya da olumsuzluk konusuyla ilgilidir. Her ikisinin a
kan ilikisiyse sz konusu kozmolojik duzenn de ayn zamanda hayatn devaml
lgm ve srekli olarak yenilenmesin salamasdr Bu nedenle bu ki tasavvur za
man zaman birbirine kantnlmr
Bazen
de
birbrnin
yenne
kullanlrruur.
M. l:lade, anmizn. ev. lsmel Birkan. s. 293 vd. Benzeri bilgiler ve yorumlar Holmberg'de
de vardr Ona gore Trk soylu topluluklar bazen yldzlann byk bir at srusu olduunu
dllunnekedr. Bu nedenle dnya dreg alann baglandg br direk olarnk da kabul edilir.
Ona A:;,ya Turklerinin gerek ya<nl:nnda d: boyle alann lxgl:ndg direkler vardr. Baz
Sbuyah T:arffrk kabileleri gke br :lun a dre Onndeki adrda yaayan tannlara
n:nrbr Y:kutl:r 'at direi sahibi' dediklcn br ruhun var olduunu ileri surerler. Bkz. U.
Holmberg, The Mythology of Ali Raccs Fo-Ugrlc, Sberia, s. 337.
U . (Harva) 1lolnberg, a.g.e.. s. 336. 1 lolmbcrg sw edilen eseinde dnyay tayan direk ya
da suun konusunda birok efsaneyi n:klemcklcdir Ona gore Moollar. Buyalar, Kal
mukl:r ve Altay Turkleri Kuupyldz'n 'Altn Sun.' Krgz. B:kir {B:ku) ve diger Sibir
y: Turk topluluklar 'Demir Suun,' Telculer 'Yalnz Drek,' olarak anyorlard. Buna uygun
olarak br Yakut efsanesinde dny:nn 'hr demir :gac;tan' )'3\'a y:": geliug anlatlyordu.
Ona w le; Asy:'d: sz konusu bu dnya dreklenne kanl kurb.nl:r da sunulmutu (s.
333-334).f lolmberg"in anlat dier efsane n bkz .s 335-336.
93
tanns karan lktr. Ate parlakt r, su karanlktr . Er parlakt r, dii karanlkar. Bu yerli
gkl, diili-erkek li (unsurlar) kavuursa, btn canl ve cansz, iki trl varlk doar ,
belirir .... Gne ve ay kanp kavuarak, yol almaktadr. Bundan tr, yaz11-kl, drt
mevsim olur.
14
13
95
10
12
94
111
Gk zerine eitli derleneler ve yorumlar in bkz. B. Ogel, Turl Molojisi. c. il, s. 145-182.
E. Esin, ag.c., s. 15.
W. Radl olT, Sibiya'da Sceler, s. 215: yer ve yeralu 1\lem i iin :yncn bkz. B. gcl, TCrl Mi
lyoruz. Bu srada Ulgen'in gnlne bir ilham gelir. Altayllarca kabul edilen iki di
i ruhtan brisi olan Ak-ene (Ak Ana) lgen'e yaratma kudretini ve ilhamn vermi22
J P Roux, "Dnya Trkler ve Moollarda," ev. Gon:l Ylmaz. Anrl Dnyada ve Ccleelsel
Toplumlarda Dmler ve Mltolo1ilcr S:::lgu, yon Yves Bonnefoy, s. 193, j. P. Roux. "Da Koz
mi.lc Eksen Trkler ve Moollar." a.gt., s 147.
97
mt r .
bin bal bir ylan bulunduu kabul ediliyordu . Bir Osmanl minyatrnde, yer
katmanlarn gsteren ekilde , dnya yuvarlann etrafn saran bir ylann gste
rilmesi herhalde 'yerin altndaki ylan' dncesine iaret etmektedir.
te yandan kaplumbaa nn dnyay tamasyla ilgili simgesel dzenlemeleri de
Trk san at tarihinde grebiliyoruz; rnein Gktrk devrine ait, kaplumbaga kai
de zerine dikilmi, tepesinde ejde r balarnn bir kemer oluturduu Kltigin yaz
t (MS 732) ve
Dou Trkistan'daki bir Uygur freskosunda, Buda'nn kutsa l ylanlar olan Nagalar
zerinde tefekkre dalmasn gsteren bir tasvire benzer ekilde, balk zerinde du
28
ran bir Budist ilah gryoruz. Holmberg'e gre dnyay tayan boga fikri Tataru
21
2S
26
.
.
Verbskiy'in derledii efsanenin Trkesi iin bkz. B. gel, Trk Mitolojisi, c. 1, s. 432-436.
Bkz. W. Ruben, Budd hiz:n Tarihi, ev. A. itil, s. 79; G. Tmer, Birni'ye Cre Dinler ve J slan Dini , s. 203.
Bu konuda bkz. Y. oruhlu, "Trk Sanatnda Kaplumbaa Figrlerinin Sembolizmi, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, say 62/63. s. 29-36.
27
Feideddin-i Attar, Malm '-Tay,., ev. A. Glpnarl, s. 5.
e Bk z. Y. oruhlu, a.g...s. 205.
99
tir. Ancak Verbitskiy'in derledii efsanede, lgen'e gklerden gelen bir ses emir ve
rir ve bu emir zerine lgen denizden kan bir tan uzerine kar. Bundan sonra
lgen yerin ve gn nasl yaratlacan dnrken su iinde yaayan Ak-ene
kp gelir, lgen'e bir yaratc ol arak bu ii nasl yapmas gerekt igini retir ve l
gen de yeri ve g yaratr:
Dnya bir deniz idi, ne gh vard e biryer!
Usuz bucaksz sonsuz sular ireydi heryer,
Tam Olge uuyor, yoktu bir yer hoacah,
98
nn balayacagndan soz edilir. Soz konusu baln ba , zncirle br diree baglanmtr. Ashnda bu direk daha nce szn ettiimiz Dunya Aac. yan dny:nn eksendir. Holmberg
de balklarn dnyay tad bu anlaytan sz
eder Bununla brlikte o ku::eydeki baln solungalanndan bir iple u diree bag
land gn beli rtr. Ona gre bir skma anmda onatla bulunan kuzeydeki balk, ba
n saga sola sallaynca tufanlar meydana gelir. Balk bul unduu pozisyondan daha
aa battgndaysa bmun yeryuz: su altnda kalr. Holmberg aynca aslnda bir Bo
disanva olan Mancl-i re'nin bir grevinin de bu balkla lgilemnek olduunu sy
ler. Nitekim o birinci kazktan ipi kurtardnda, yeryuzu kuzeye doru eilr ve
orada seller soz konusu olur; eer uncu kasktan ipi karrsa buttn yeryznde
tufan gerekler. her araf su ahnda kalr.
30
100
32
101
meydan a getirir.
33
adam/kii
gelir. lgen ona kim olduunu sorunca yeri yaratmaya geldiini syler. Bunun ze
rine Tann kzarak, "benim bile yaratamadm eyi sen nasl yapabilirsin?" der. Ki
i ise yerin maddesinin nereden alndn bildiini syler. Bunun zerine Tanr
ona biraz getirmesi iin kiiyi skrnr. Adam/kii suya dalar ve okyanusun dibin
deki bir dadan bir para kopararak agzna koyar. Su yzne ktnda onun bir
ksmn Tann'ya verir, bir ksmn da kendine saklar. Ancak bir sre sonra mecbur
kalp azndaki paray tkrr, bylece yeryznde bataklklar oluur.:-.
Dnyann ve ilk insann yaradln konu alan birok efsane vardr. Lebed Ta
tarlarna gre:
nce her taraf su idi ve hibir tarafta toprak yoktu. O zaman Tann suya ak bir kuu
kuu gndererek bir gaga dolusu su getirmesini emretti. Fakat suya daldnda kuu
nun gagasna bir para toprak yapm olduundan kuu bunu ufleyerek frlau. Top
rak paralan kk roz zerreleri eklinde suya derek opun zerinde yzmeye bala
dlar Bu tozlar bymek ve yay1lmak suretiyle yeri meydana getirdiler. Fakat arazi yass
ve dzd. Tann gagas ile topra karLtrs n diye arzn zerine i kinci bir ku gnderdi.
Bu yzden arzn zennde da ve vadiler meydana geldi, fakat gzel ve aasz arazi
Seytan'n houna gitmedi. O da bataklktan ile brlkte Kara Orman' yaratt. Burada
yaayan insanlar fakirdi ve geinmeleri zordu. Tanr nce arzn zerinde yalnz bana
yaayan bir insan yaratt, bu nsan bir erkekti. Birgun uyurken eytan onun gsne
dokundu. Bunun zerine erkein kaburgalarndan bir kemik byyerek yere dt,
daha fazla uzaynca bundan kadn meydana gelcli. 35
3'I
35
Bkz. A. inan, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 14-19; W. Radloff, Sibirya'dar Semeler, s. 215
vd.; Bu efsanenin benzeri bir anlatm iin bkz. B. Necatigil , 100 Soruda Miologya, s. 9-10;
sz 'konusu Altay yarad! efsanes inin ba ksmt Holmberg'de biraz farkl anlatl r. Bkz. U.
(Harva) Holmberg, a.g.e., s. 317-318.
U. (Harva) Holmberg, a.g.e., s. 314-315. Holmberg'in anlatt bir dier efsanede suyun altna dalan bir krlang ya da kii ya da Erlik'in (eytan) biim deitimi ekli olan hr su ku
udur (s. 317). Baka bir yerdeyse yine bir Alay hikayesindeyse suya dalan br kaplumbaa
dr (s. 327).
B. Seyidolu, Mitoloji zerine Arnunnalar: Metinler ve Tahliller , s. 27.
103
uarak Tann'dan daha yksee kmak istedii iin suya batmt. Tann'nn yard
myla kurtulur ve ikisi Tanr'nn yarau bir ta zerine karlar. Tanr 'kii'ye su
ya dalp toprak karmasn syler ve kanlan toprakla yeri yaratr. ikinci kez Tan
r kiiye toprak karmasn emreder. Kii hem Tann'ya toprak karr hem de ken
dine yer yaratmak iin bir blmn azna saklar. Yaratc, gelen topraktan kan
yeri meydana getirir. Azndaki toprak bymeye balayn ca, Tanr'dan yardm is
temek zorunda kalan kiinin azndan att topraktan kk kk tepeler (Holm
berg'e gre batakhklar) meydana gelir.
Bu efsanede aynca Tanr, dalsz bir aac dokuz dall hale gelirerek, dokuz kii
nin bu dallann kknden tremesini ve dokuz ulusun da buradan meydana gelmesi
ni ister; bu aa motifi ilk amanlarn yaratl1yla ilgili efsanelerle uyutuu gibi,
Hayat Aac tasav.vurlanna da iaret etmektedir.
ilk yaratlan kii olan Erlik, bu kavmir Tann tarafndan kend isine verilmesini
ister. 1stei reddedilen Erlik insanlarn yanna gider. Bakar ki onlar bir aacn bir
tarafndaki meyvelerden yiyor, dier tarafmdaki meyvelere dokunmuyorlar. Onlara
niin byle yaptklanm sorar. lnsanlar bunu tannnm yasakladn sylerler. So
nunda Erlik beki vazifesini gren ylan ve kpei kandrr. Ylan aaca karak ya
sak meyvadan yer.
Erlik, burada dolaan Trngey ve Eje'yi de kandrmak ister. Eje yasak meyve
lerden birini srr, meyve kendine ok tatl gelir ve istemedii halde kocasnn da
azna srer. O anda her ikisinin de tyleri dklr ve plak kalrlar.
Sonunda
Tanr Trngey, Eje, kpek ve ylana ok kzar. Onlarsa suu birbir lerinin zerine
atarlar. Tanr ylana grld yerde insanlar taraf ndan talanmas eklinde bir ce
zay, Eje'ye ocuk dourma ve doum sanosn verir. Trngey ve Eje lml k
lnrlar ve eytan'la mcadeleye memur edilirler.
Sonra Tann eytan'a btn bunlar niin yaptn sorar. Erlik ise bu kavmi za
tndan istediini, fakat kendisinin bu arzuyu yerine getirmediini syler ve o andan
itibaren srekli olarak insanlara ktuli.k yapacan syler. Bir sre sonra May-Te
re'nin yakant zerine Tanr Erlik'e izir verir. Erlik bu izin zerine gklerde kendi
laifesini yaratr. Tann'nn z kiisi olan Mand-ire bu duruma darlr. Erlik'le m
cadeleye girerse de yenilir. Bunun zerine Tann'ya derdini arzeder ve sonunda Tan
n'nn yardmyla bu kez Mand-ire Erlik'i yener ve gklerini para para eder. Bu
paralardan dalar, kayalar onaya kar. Dolaysyla bu kez Erlik Tann'dan yardm
istemek zorunda kalr; Tann ise ona yeralnrn verir. Erlik burada ktu yaranklar
102
yor. Ancak derlenmi baz efsaneler ise, dorudan doruya ilk insann nasl yaratl
dn anlatr.
Seyiclov'un aktard eski bir Azerbaycan efsanesinde, gkle birlikte yoktan var
edilen yerin ardmda hayvanlar , bitkiler ve daha sonraysa insanlar yaratlmtr. ln
sanlar ksa srede oalp bulunduklar yere smadklar iin birbirleriy le mcade
le etmeye balarlar. Bunun zerine balangla birlikte olan gk ve yer birbirinden
ayrlr.
36
insann yaradlna ait bir dizi gzel efsane rneini, Holnberg'in eserinde g
ryoruz. Bunlardan birisi Kara Tatarlara ainir. Belirtildiine gre, Byk Pajana,
yerin bir parasndan ilk insan yarattgnda onlara can/ruh veremez. Bu nedenle on
lara can verecei ruhu bulmak zere tann Kutlay'a gitmek zorunda kalr. Yaramg
insanlann yanndan aynlrken kpei beki olarak brakr. Bu esnada Erlik, yani
eytan gvdesini rtecek bir posta sahip olmayan kpee, altm tyl bir deri ver
meyi vaat ederek , yaratlan ilk insan kendisine vermesini ister. Bylece ilk insanla
rn yanna yak1aabilen Erlik onlar tkrkleriyl e kirletir. Zaman geip tanr, ya
ratt ilk insanlara hayat vennek iin dndnde, eytan\n insan lann vcutlann
kirletmi olduunu grr. Onlarn temizlenmesi mmkn olmad iin, tann on
lann dn iine evirir. Bu nedenle o zamandan beri insann ii pislik ve salyayla
(krnlk) dolu olmutur. ilk insann yaradlyla ilgili bu efsane, ayn zamanda in
sann iindeki ktln kaynana da deinmitir.
Holmberg'in verdii Yakut ve Altay sylenceleri nde de benzer bir durum sz
konusudu r. Yakut efsanesinde, Tanr dnyay yarattktan sonra, iinde yedi m in
san suretinin bu1unduu tatan byk bir ev yapar. Bu kez Adam insan surederine
bekilik iin braklr. eytan plak olan Adam'a yrtlmas mmkn olmayan bir
elbise vereceini syleyerek onu kandrr ve suretlere yaklar. Bunun zerine onlar
kirlenir ve toprak haline gelir. Daha sonra tann yaptg suretlere bakmaya gelince
durumu grr ve bekiyi azarlayarak bir kpege dntrr. Yaramg suretlerin de
iini dna evirir ve onlara ruh fler.
Bir Altay hikayesinde ise, tanr lgen, etleri iin topra, kemikleri iin ta
kullanarak ilk olarak erkei sonra ela onun kaburga kemiinden kadn yaratr. On
lara ruh verebilecek birini aramak zere bulunduu yer i terk eder ve sz konusu
ifti beklemesi iin tysz bir kpei yoktan var eder. Ancak Erlik'in dksn yi
yen kpek tylerle kaplannca, eytan'n yaratlan ilk ifte yaklamasnda mahzur
36
104
iLE
LLGIU TASAWURU\R
grmez. eytan, bir kam boruyu ansten sokarak uyumakta olan iftin iine ruh
fler. lgen geri dndnde, insanlar yalnz grnce, yeni bir insan yaraup ya
ratmadndan phelenir. Bylece dnrken bir kurbaa ortaya kar ve bu mah
luklar in (kt ruha sahip olmalanndan dolay) kendisini sorumlu hissetmemesi
ni, onlara yaamak ve lmek hususunda karar hakk tanmasn syler. Bunun zeri
7
Adem
dediler
............................................. 38
Adem canlandktan sonra eytan hari btn melekler Allah'n istei zerine ona
secde etmitir. Allah Adem ile einin bir aacn bir tarafndaki dallannda bulunan
meyvelere dokunmamalan kaydy la cennette yaamasna izin vermitir (Resim 20).
37
38
232.
z.
Karg lmez, s.
105
;t
byk sayg gren bir simge haline gelmiti. Bylece bozkr yaayyla yerleik
kavim lerin yaaylar arasndaki fark, kurt simgesinde ortaya kmtr. Kurdun
proto-Trk topluluklannda bir totem, daha dorusu bir tz olduu anlalmaktadr.
Bu totem fikri Hun devrinde atalar klt haline gelmitir . Kem Vadisi'nde bir me
zarfa zerine yaplm olan resimde, bu konuyla ilgili olarak bir tanr-kurt tasvi
rini gryoruz. Bu ekilde gk kaynakl ve hayvan-ata simgesi olan kurt tasvirleri
ne aman alet ve elbiselerinin zerinde ve kaya resimlerinde de rastlanmaktadr.
Kurdun treme simgesi olduu efsanelerden birisi Wu-sunlara aittir. Burada bir
ilah tarafndan yaratlma kavram, bir atadan treme ekline dnmtr. in kay
naklarnda bu efsanenin iki ekli yer almaktadr .
Han-Shu'da, Byk Jou-Chinlar'n (Yeiler ), K'un-mo'nun babas Nan-tou-mi'yi
ldrerek Wu-sun topraklarn zaptettikleri, Wu-sun halknn kaarak Hsiung-nu'ya
tabi olduu anlatlr. K'un-mo, bu srada domutur. Fu-fu-pu-chiou-lin beyi
(gel'e gre Wu-sun hkmdarnn olunun hocas ya da lalas) onu kucaklayp ot
lan: iine saklar. Sonra yiyecek aramaya gider. Dndnde bir kurdun onu em
zirdiini grr . Bir ku da (gel'e gre karaku ya da karga) azmda et tutarak et
rafnda umak tadr. Lin Beyi onun tanr olduunu zanneder ve ahp Hsiung-nu'ya
gtrr. Ch'an-y onu severek byt r. 39
in }'lllklarnda bu efsanenin biraz deiik ekilleri de verilmektedir. Benzer
ekilde Ti boylar bir ilah olarak nitelenen alacal bir kurdun, bir hkmdar kzyla
birlemesinden meydana gelmitir.
Kagnl Trk boylanndan Kao-ch'elerin de erkek kurttan treyiini anlatan bir
efs r. Bu efsaneye gre, Kao-ch'e hkmda r, ok akll olan kzlarm insa
nogullaryla deil tanrlarla evlendirmek istedii iin, bir tepe zerine terk eder.
Bir mddet sonra ihliyar bir kurt tepe zerinde delamaya balaynca, kk kz
onun tanr oldugunu dndn ve onunla evleneceini kardeine syler Ablas
nn gitmemesi iin srar etmesine ramen kurtla evlenen kz' Kao-ch'e halknn tre
mesini salar.40
Yukar da bahsettiimiz kavimlerle ilgili kurttan treme efsaneleri M III-1.
yzyllar arasnda Hun devi.rleinde karmza kmaktadr.
Kurttan treyi efsanesi Gktrklerde de mevcuttu. Bu efsaneler Chou-shu ve
39
40
Hayvanlardan Treme
Trk mitolojisinde grlen treme efsaneleri
aslnda yine insann yaradlyla ilgilidir. An
cak bu ikisi arasnda ogu kere nemli bir
fark vardr. Yaradl efsanelerinde btn in
sanhm yaradl sz konusu edilirken tre
meyle ilgili efsanelerde belirli Trk kavimle
rinin atalarndan nasl tredikleri ele alnmak
Resim 20. Adem ile Hawa'nm cen
netten kovuluunu gsteren Osman
l minyatr.
trden efsaneler
unsurlannn
106
'1
1
42
tasvir edil mi
"1
Bugut abidesi iin, S. aatay ve S. Tezcan, "Kktrk Tarihinin ok Onemli Bir Belgesi: So
guta Bugut Ant," TDAYB, (1975-1976), s. 245-252.
108
ayaklar
kesilmi
Gk
rih adl eserinin ikinci cildinde yer almaktadr. Burada yer alan lslami rivayetteyse
Ouzlarn atalan Nuh peygamberin byk olu Yafes'e dayandrlr. Rivayete gre
Nuh peygamber yeryzn oullar arasnda bltrd zaman byk olu Ya+4
1
)
109
baya binmi bir kz, iki rman birletii yerde grp tanarak evlenirler. Yu
kanda da belirtildii gibi bunlar, Kitanlarn sekiz eski kabilesinin atalan olmu
9
tur.
Kartal ve ahin, atmaca, doan gibi kular, Trk m i tolojisinde treyile ilgili
nemli simgesel hayvanlardr. Bunlar kendilerinden trenildiine inan lan bir hay
van-ata ya da hayvan-anadr. Bu nedenle bu avc kular ayn zamanda birer tzdr.
Yakutlarn soylu kabilelerin in atas kartald. Telellerden Merktler bir kara
kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz bal bir kartaldan trediklerine inanyordu. Ay
n ekilde ato hkmdan Li-ko-yung'un kartal yuvasnda doduu, Macar Arpad
slalesinin bir kartaldan geldii gibi eitli bilgiler aratrmaclar tarafndan ortaya
konmutur.
Kartal gibi baz hayvanlar, treyi efsanelerinin daha nce deindiinz baka
bir ynne de iaret eder. Bazen bir kavmin tremesi dnda aman, hkmdar,
kahraman tipindeki kiilerin de kartal ya da baka hayvan lardan tredii grlr.
halk onu grse; "Eyvah!lyoru z," der ve (Lad) st (ac) kmz ol urdu .
Ouz Kaan onu grnce akl gitti. Yreine ate dt; onu sevdi, ald ........50
Bkz, Yaar oruhlu, "Trk Sanaunda Grlen Boga (kz, lnek) Figrlerinin Sembolizmi,"
TOTO, say 101, Ma)'1s 1995, s. 53-00.
111
47
da
vardr. Bu hayvanlardan biri amr. Arkeolojik deliller tzlere dayanan ata kltnn protoTrk ve Hunlarda yaygn olduunu gstermel<tedir. Bu erken dnemlerde at baz
kabilelerin kendisinden tredik lerine inandklar kutsal bir hayvandr. U.
Har va
(Holmberg) baz Yakut kabilelerinin, beyaz lekeleri olan attan trediklerine inan dklarn
aklamaktadr. in kaynaklarndan Uao-Shih'e dayanan B. gel, Trklere benzer
ekilde, Hitay devletinin kurulu efsanesinde Kitanlarn atas olan bir erke gin, beyaz
bir aca bindiini ve bu at ile bir kz arabasn sren ilk anann birle mesinden Kitan
kavminin trediini sylemektedir. Bu nedenle bahsedilen ilk sekiz kabile sonbahar ve
ilkbaharda, inandklar tanrya beyaz bir at ve boz bir inek kur ban ediyordu.
Buryat destanlarnda bir amann ruhuyla evlenen ve amann atlarndan birinin
bir ksrakla iftlemesi sonucunda doan sekiz bacakl bir ata binen kadnn bir
kam olmas ve onun Buryatlarn koruyucu ruhu saylmas gibi hususlar atn treyi
simgeciliiyle ilikisine iaret edebilir.
48
lslamiyetten sonra, tespit edilen rivayetlerde amanist Yakutlarn boz inei kut
sal atalan arasnda saydklarn gryoruz. Eberhard'n tespitine gre in'in kuze
yindeki kavimlerde inek ya da sgr klt vard. Yen-i'nin (Kara ar) kuzeyinde
oturan Cye-gulann tredikleri atann simgesi inekti. Rivayete gre bunlarn atas
maarada bir inekle birlikte yaard.
Ayn ekilde Kitanlar da atalarna bir ak ve kara kz kurban ederlerdi. Kitanla
nn treme efsanelerinde ata binmi bir erkekle, koyu renkli srlarn ektii ara-
46
A.
47
H.Gungr, "Sryani Kaynaklanna Gre Trklerin Menei, Dini inan ve Adetler," TDA, say
40, ubat 1986, s. 81-82.; kurt simgecilii iin detayl olarak bkz. Y. oruhlu, Tarl Sanatn
AL simgeciligi konusunda ayrnt iin bkz. Y. oruhlu. "Trk Sanaunda At f'igC rleinin Sem
bolizmi," TDA, say 98, Ekim 1995, s. 171-219.
110
vard1. Kadn o aaca gidip ocuunu dourdu . ocuu Ouz'un yanna getirdiklerin
de durumu ona anlamlar. Oguz adn Qpaq koydu (ki, Qpaq. qabuq kelimesinden
kmtr. Trk dilinde ii n1mu ve oyulmu agaca derler. Dier Trklerin fikrince
52
Burada henz ileri bir aama olarak, toplumlarn ve daln sonra da kahramanla
nn (Manas, Alparn, Maaday Kara, Ural Baur vd.) tremesini ve yaanusn anlatan
destan ya da hikayelere gei aamasnn sz konusu oldugu anlaltyor. Nitekim
Maaday Kara'da Kgdey Mergen 'in dodugunda Hayat Aacnn z suyuyla beslen
51
52
112
Bu kar: da
53
113
115
kesi dokuz kulat. Onun kklerinden ebedi su (hayat suyu) kpryordu . Hay
vanlar (ve insanlar) bu aacn dallan ve kozalaklarndan damlayan reine ya da z
suyunu itikleri ya da yalad k larnda genliklerini yeniden elde ediyorlard. 5 1'
Aatan tremeyle ilgili efsanelerin en nemlisi Uygur larn treyi efsanesidir.
Bu efsanenin, Mani dinini kabul eden Bg Kaan'la ilgili olduu ileri srlmtr .
Cveyn.l'nin Tarih-i Cihangua isimli eserinde sz edilen efsanenin bizi ilgilendiren
blm yledir:
Orada (Ordu Balg'd a bulunan bir kuyunun iinde) byk bir kitabeye rastladla r ...
Kitabede unlar yazlyd: O srada Karakorum nehirleti arasnda Tugla (yani Tula) ve
Selenge adlannda iki nehir vard. Bunla r Kamlacu denilen bir yerde birbiiyle birli
yordu. Bu iki nehir rasnda birbirine yakn iki aa vard. Birine, kn selvi gibi yaprak
larn dkmeyen ve m aac eklinde olan fesuk (Kasuk, Sibirya cedar) ac dedik
leri aa , dieri ise, tur aacyd. Bu iki aa arasnda byk bi.r da oldu. Gkten o da
n ferine gnden gne byyen k salmaya balad. O garip durumu gren Uygur
halk, daa sayg ve tevazuyla yaklauklar zaman dadan i ac, sevin verici sesler
duymaya baladlar. gnden soma dan etrafnda her gece dourma srasmdaki ha
mile kadna benzeyen otuz ayak uzunluunda bir k belirdi ve dagda bir kap ald.
linde ayn ayn kurnlm u adr gibi be ev vard ve her birinin ii nde, azlarnda ibti
yalanna gre st bulunan bir emzik olan bir olan ocuu oturmu tu. adnn ze
rinde de gmten bi:r at vard. B. durumu renen kabileni.n reislei bu garip man
zaray grmek iin oraya geldiler ve sayg ifadesi olarak arlarn nnde diz ktler.
ocuklar, biraz byyp y rme gc kazannca bulunduk lar yerden ktlar. Onlar
iin dadlar (daye) grevlendirip sayg ve evgi trenini yerine getirdiler. SL ime an
atlatp konumaya baladklar vakit anne babalarn sordular. Aalar gsterdikleri za
man oraya giderek aalara evladn babaya gsterdii saygy gsterdiler . Aala nn bil
tigi yeri muhterem tuttu lar. Bu durum karsnda dile gelen aalar, "Gzel huylarla
sslenmi olan hayrl evlatlar ana babala rna bu ekilde davramrla r," dedikten sonra
"Ana baba hakkn gzetiniz. mrnz uzun, ansnz daim olsun," diye dua ettiler.
Bunun i,zerine civarda bulunan btn kavi.ler, o ocuklara ehzadelere davranr
gibi davrandlar. Geri dnd kleri zaman her biine bir ad koyd ular. En byne San
kur Tegi, ikinciye Kornr Tegin, ncye Tukel Tegin, drdncye Or Tegin, bein
ciye de Buku Tegi.n adlarn verdiler. Grdkleri olaanst olayn tesirinde kalarak
onlarn yce Tarn rarnEndan gnderildiini dndler ve ara larndan birini padiah
yapmay kararlatrdlar . Buku Ban, akl, bilgi ve vcuL gzelligi bak mndan dierlerin
den stn olduu gibi btn kabilelerin dillerini ve yazlarn da biliyordu. Hepsi onun
5q
jisine gre, gkteki ebedi amann kapsna diktii agacm dallan arasnda tanrnn
ocuktan himaye grrd. Ruhlar ku biimini alm olarak bu agacn dallar ara
snda uuurlard. Anlanldna gre bir insan dounca buradan bir ruh uarak , o
insana can verirdi.
Yakutlar ayrca yeraltndaki kklerinin altndan, kpkl bir san sv. halinde
g veren bir suyun fkrdn kabul eltikleri, gvdesi dn.yann merkezinde yer
116
TRK
TASAWURLAR
saylan
Choular,
Hsiung-nular
(Hun), Kagnl ve Te-le olarak anlan Trk copluluklan, Goktrk ve Uygurlar, hat
ta Jslarniyetten sonra ozellikle Osmanllar aac hkmdarlk simgesi ve ata ruhla
rnn makam saymaktaydlar.
Tabga ve Uygur Trklerinin kabul ettii dinlerden biri olan Budizmde de aga
nemliydi. Trke Budist metinlerde, Udambara adyla sz edilen bir efsanev aa
cn, bin ylda bir incir verip Buda rutbesinde bir ahsn dnyaya geldiini haber
verdii anlanlmaktadr .'8 Bilindii gibi Buda (Burkan) byle kutsal bir agacn altn
da tam aydnlanmaya erimiti.
57
U. (Harva) Holmberg. The Myhology of Ali Races Finno-Ugric, Sibcrian, c iV, s. 351;J P. Roux,
Tirhlenn ve Mogollann Eski Dn, s. 123.
58
'9
tO
ll7
Gn do
arken ve akamlan "vak vak," diye bararak ark sylerlermi. Bir baka hikaye
de Ta-ehe krah Tong-Tien, yanlarna yiyecek iecek ve eitli giysiler alm olan in
sanlar denize yollar. Kare biiminde bir kayaya rastlarlar. Bu kayann zerinde dal
lan krmz, yapraklan yeil bir aa grurler. Aacn uzerinde birok
kk ocuk
vardr. Bunlarn boyu 6-7 parmak kadardr. insan lan grdklerinde konuamamak
kafa
larsa mays aynda byr. Bu kzlar ok gzeldir. Daha sonra haziran aynda d
meye balarlar. Derken de "vak vak" derler.
Vak Vak Aac zerine aktanlan genel bilgiler iin bkz. J. Ballnsaitis, Le Moyen Age Fantastique-Atiquites et Exotlsmes Dans L'ar Gothique, s. 125 131. Franszca metni Trkeye akta
ran Taluyzde'e teekkr ederim. Ayn konuda aynca bkz. Metin And, Minyatrlerle Os
ma l Mitologyas, s. 291-295.
119
01
Ayn ekilde Mevlana'nn yoruml:dg bir ruyada , Dnya Aac cennetteki Ttlba
aacyla bagdatnlml, dallanndaki kular Peygamber ve velilerin ruhlar olarak
62
03
JJ8
ne gidince hamile olduu anlalm ve bu durumda daha nce kimle evli olduunu
ve kimden hamile kakln sormular. Kz kimseyle bir ilikisinin bulunmadn
syleyerek olaya gereke oluturan bir hik!ye anlatm. Anlam hikayeye gre, sa
vatan sonra anne-babasndan aynlan ve bozkrlarda dolaara k yiyecek arayan kz,
bir ey bulamam. Ancak o esnada yaan yamurla birlikte bir buz parasnn yere
dtn ve krdktan sonra da on.un ierisinde iki tane buday tanesinin bulundu
unu gnn (buz ve bud ay tanelerinin gl<ten, yani tanrdan geldiin e dikkat
edin). Onlar yedii zaman da kamnda tuhaf bir deiiklik olduunu hissetmi.
65
Dolayl olarak, sudan tremeJ7e iarel eden bir efsane ise, Gerdtzl'nin Zey'l
Ah1Jar isimli kitabnda yer almaktadr.
Bu efsane Kimaklann sudan tredikleriri ve bundan dolay lrti Nehrini taun
olarak tamdklann anlanr . Ancak burada 'deniz kz'nn hatunu suyun iine ek
mesin\n remeyle bir ilikisi olup olmad ak degildir.
65
66
66
120
lm
Hemen her toplulukta olduu gibi Turkler de ldkten sonra bu dnyadakine ben
zer bir hayat yaayacaklanna inanyorlard. Proto-Trk, l-lun, Gktrk, Uygur ve
dier Trk lopluluklanyla ilgili yap lan arkeolojik kazlar bu hususu destekler ma
hyeuedir (Resim 24). Anlald kadanyla lm mukadder olarak karlanmakta
ve kurulu olan dzenin gereg olarak alglanmaktadr. Bu nedenle gk-yer dikmo
msiyle ilikisi olan ve doal karlanan lmle ilgili olarak; eski Turkler an ka
zanmadan ya da savamadan lmeyi kuklk sayyorlard le yandan savata da
iyi guleri temsilen galip olunmalyd; nku savata ldnlen neml dumanla
nn ruhlan teki dnyada hizmetkar olarak kullanlmak zere balbal haline getirili
yor ve sonra rnein Khigin'in mezar klliyesinin dogu giri,inden itibaren sralar
halinde uzanan ta di,zilerinde olduu gibi balbal olan dman ifade eden bir ksm
kabaca yontulmu talar dikliyordu:
Babam hakana Baz hakan birinc balbal dkmi ... Binnd Krgz hakann balbal dik
um....
121
der1er.
Yine yabanc din. ve millerin etkisiyle olsa gerek, Krgzlar gibi baz Trk toplu
luklarnda ceset uurlu ruhlarn makam kabul edilen agalar zerinde ryene ve
kular tarafndan etleri temizleninceye kadar kalyordu. Baz Trk topluluklarnda
yeniden douun olabilmesi iin kemiklerin kalabilmesi gerekliydi.
Eski Trkler bazen ruhlarn hortladna da inanrlard. Hana ruhlar bazen ba
kasnn bedenine de girerdi. llerin babo dolaan ruhlarna Altayllar zt di
yorlard. Bu ekilde hortlayan ruhlar ller alemine kabul euirmek ya da gnder
mek amanlarm (veya din adamlannn) greviydi. eitli aratrmaclar tarafndan
tespit edilen bu tip trenler ilgi ekici mitolojik moriOer iennekteclir.
Eliade'nin aktardna gre Sar Uygurlar lye, "ocuklarm, hayvanlarn ve
mallarm da yanna alma!" diye seslenirler. Bylece insanlar yeni lenlerden kor
kar, eskiden lenlereyse sayg gsterir ve onlardan yardm beklerler. aman, lenin
ruhunu ller alemine gtrp kabul ettirene kadar, yeni l yeralu dnyasna al
amaz, ailesini, arkadalann ve srlerini yanna almaya alr. Bu nedenle lnn
ruhunun dirileri takip edememesi iin mezarlktan karken baka yol kullanmak
gibi eitli nlemler alnr. inanlara gre ll er ancak lmlerinden , yedi ya
da krk gn sonra, verilen cenaze leninin ardndan bir daha dnmemek zere l
ler alemine gider. Nitekim Anadolu'da lnn yemek verilerek anld belirli gn-
nu ifade eder. Allay Turklerine gre bu nedenle Erlik gnderdi elemanlan vas
tasyla nsanlarn ruhlann yakalatarak canlann alr.2 Bir grue gre lenlerden
yeraltna gidenler hasta olarak lenlerdir. Yalnzca baka bns tarafndan ldrul
mu ya da kahramanca l m olanlar ge kmaktad r,3
Eliade, birok Asya halknn leki dnyay, bu dunyann tersine dmnu bir e
olarak anladklanru belnmektedir. Bu, tersine evren imges Turk topluluklan in
de geerlidir. Brok yerde l.ilere likin trenlerin gne battkta n sonra yaplma
snn sebebi, br dnyada gndz olduunun ve llerin yeni gune baladklannn
dnlmesinden kaynaklannaklad r. ogu yerde bu r dnya olarak tasarlana n ye
rala dnyasnda rmaklar lers ynde, yani kaynaklarna dogru akar. lye sunulan
eyler mezann zerine ters evrilerek, bazen de krlarak konur k, teki dnyada
duzgun ve krlmam olsun. Buna gre Osmanl cenaze alaylannda lnn adan
nn eyerlerinin ters vurulmu olmas, belki de teki dunyada duz olarak kullanabil
meleri iindi.
Taoculuktakine benzer bir ekilde yukselen ruhlarn makam kutsal daglard. Ye
nisey yaZLLlan, Alan Kl yazt gibi baz yaz ttlarda gid ilecek yerler arasnda gk
bozkrlarndan da bahsedilir. Bu anlay Kuzey Amerika k zlderililernin mitoloji
sinde de karmza kyo r. i l. Altn Kl antnda gkyzundcki Altn Bozkr yerine
122
lerin banda krknc1, elli ikinci gnleriyle lm ytldnm gelir. Seyrek olarak
da nc ve yedinci gnlerde belli ekillerde anma yaplmaktadr ve bu esnada e
Bilindii gibi birisi ld zaman bir sre yurtta bek letiliyor (bugn bile bir
ok Trk cumhuriyetinde grlen bir uygulamadr), ceset bekletildii srada ziyare t
ediliyor ve yas ifadesi olarak atnn kuyruu kesiliyor ya da dumleniyor (Resim
25) ve atlardan bir ksm kurban edilerek mezara konuluyordu. Tren esnasnda es
ki metinlerde ve freskolarda tasvir edildii gibi i nsanlar salarn keserek ya da b
aklaria yzlerini izerek kanl gzyayla alyorlard. Gktrk yaztlarnda yas
olayn ifade eden saurlar vardr; rnein Klligin yazmnn kuzey cephesinde, Kcl
Ligin'in lronden duyulan buyk Czntii oyle anlatlyor:
124
K1cuk kardeim vefat et. Ben yaslnndm . Grr gorom gom1ez gib. blir blgm bil
me:: gibi oldu. Ben yaslandm. Gzden y:. gelerek. euen () gnuldcn feryat gelerek
yanp ynkldm. ok f:zl: yaslandm. lk ad (ile beraber) k1k kardelenm ve karde
oullanm (?), oullanm, beylerim ve k<vmimin gz, k: (alamaktan) fen: olacak di
ye sakndm.
g koymak
gerekir
(izm 20).
Asl cenaze treni ceset mezara konulurken yaplyor; sa kcsp, sakal tra
ederek ya da kulaklarn ucunu keserek ya da yzleri bakla keserek alanyordu.
adrda bekleme esnasnda olduu gibi mezarn etrafnda da dnulyordu. Yu
oreni srasnda gelen konuklara ziyafet veriliyor, hatta bazen muzikli elence yap
lyordu .
ller genellikle (yksek tabakadan olanlar) kurgan denilen toprnk altnda birbi
rine geinlen ahap tomruklarla ina edilmi oda ya da odalardan ibaret (baz bl
gelerde tan da kullanld}. stne toprak ya da dallarn yld tumls gr
nl mezarlara gmluyordu. Bu kurganlar ve adrlar lslamyeLLcn sonraki Trk
mezar mimarisinin en nem li iki kaynan meydana gelinnektedir
11
(bkz. Resin
24).
ulaan
eziyetnden
125
1578.
127
11
12
Nirvana zerine felsefik bir aklama iin bkz. Lin Yutang (ed.), The Wisdom of China and in
dia, s. 552-553.
o Kama hakknda baz dnceler iin bkz. M. Eliade, Ebedi Dn Mitosu, ev. . Altu, s.
101-103.
11
1
126
Daha geni olan Telengitlere ait efsan evi anlatmda, zetle dnyann sonu geldi
i zaman yeryz atele kaplanacak, tanr kul.akla rn insanlara tkal tutacakt r. Yer
ve insan nesli mahvolacak, tre bozulacak, tepeler alkanacak, ulus bozulacaktr .
Aynca kara su, kanla kark akacak, dalar sallanacak, gk grleyecek ve yrtla
cak, deniz dalgalanp dibi grnecektir. te yandan deniz dibinden kacak olan do
kuz karatan iinde bulunduu sandklardan demir atl dokuz kii karak n ayak
lan kll, kuyruklar kamal ve rastlad kiiyi mahfeden atlara binecekler. Ay ve
gne kararacak, baba ocl\tndan ayrlacak, bitkiler mahvolacakur.
Anlatlanlara gre kyamet kopaca srada bir zehirli ot biter ve tan r Mand-i
re'den yardm ister, ancak yardm gelmeyince May-Tere'ye seslenir. Ondan da yant
alamaz . Bundan sonra Kara ve Kerey yeryz ne kar. Onlar knca Mand-ire ve
May-Tere onlarla savamak zere (l gen tarafndan gnderilir) yere iner. May-Te
re'nin kan ate olarak yeryzn kapla d zaman_ kalgan ak, yani kyamet ko14
par.
Benzer bir efsane Altay Tatarlan arasnda anlatlmaktayd. Buna gre lgen, Ma
idere'yi (May-Tere, Holmberg'e gre aslnda bir Budist l3odhisattva) tanndan kork
may ve kend ilerini deilirmeyi retmek zere insanlara gnderecek; buna kzan
eytan Erlik, Maidere'ye saldracak; Maidere'nin kan bt n dnyay kzla boyaya
cak; her taraf ate ve alevler kaplayacak ve bunlar gklere kadar ykselecek; o za
man lgen gelecek ve ellerini rpp "Ey ller kalkn," diyecek, ller yerden, de
nizden, ateten ya da lm geldiinde bulunduklan yerden kacaklar, dnyadaki
yangn veya ate Erlik'le beraber onun taifesi olan btn kt insanlar yok ede
cektir. Ls Aslnda kyamet alanerleri ve kyamet gn gerekleecek doa hadiseleri
dier dinlerde anlatlanlara benzemekted ir.
16
128
ma, kend isi beceremey ince sandn yaplmas iini oullarma brakt. Sandk bir da
zerine yaplp carnamlanclnda ogullanna, her biri 80 kula olan sekiz halatla kele
rinden asmalann syledi. Bylece su seksen kulaca ykseldiinde durum anlalacakt .
Bundan sonra Nama, sular ykseldiinde kurtulmalan iin, ailesi ve eitli hayvan ve
kular alarak bu sanda girdi. Yedi gn sonra yere balanan ha l :llar koptu ve sand k
serbeste srklenmeye balad. Suyun seksen kula ykseldii bylece anlalma .
Baka bir yedign daha getikten sonra Nama, en byk oluna sandn penceresini
amas n ve eL rafa balmasm syledi. Sozun-U ul btn ynlere baknklan sonra yle
dedi: "Her ey sulann altna batm, yalnzca dalann zirveleri grnyor." Daha sonra
babas da bakumda, o da gkyz ve sular dnda hibir ey grnmyor ," dedi.
Sonunda tahta sandk, sekiz dan birbirine yaklat ye rde du rdu. O zaman Na
ma pencerey i aarak, kuzgunu serbest brakt. Kuzgun geri dnmedi. lkinci gn kar
gay. nc gnse ekin kargasn gnderdi. Hibiri geri gelmedi. Drdncu gn bir
gvercini gnderince, gvercin gagasnda bir ince hu aac dalyla birlikte geri dnd.
Na ma ayrca bu kutan teki kulann niin geri gelmediin i de rend i. Onlar srasy la
geyik, kpek ve bir alin leini yemek zere gittikleri yerde kalmlard. Nama bunu
duyduunda fkelendi ve onlar undi ne yapyorsa, dnyann sonuna kadar da onu
yapmaya devam etsinler dedi.
17
17
da Zmruduanka 'dr. Garuda Hint mitoloJsnde yer alr (izim 21). Buna karlk
nitelik leri bu yaranklara benzeyen karaku (ki kanal olabilecei ihtimal uzerinde
durulur) Turk kltr ve mitolojisine aiuir. Butn mitolojilerde yer alan Grifon ve
gerek hayvanlar olan akbaba ve baka baz hayvanlar bile zaman zaman bu gruba
girer.
Grifonlar g, tan aarn, ilim, rfan, kuvvet gibi kavramlar ifade eder.
Trk sanatnda zellikle kartal bal gri fonlar yaygn olarak grlr. M il. binyl
da Shang devrine ait koyun krek kemiklerinde yrtc kularn Gk Tann'mn
simgesi olduu ifade edilir.
Hnt moloJisinde nemli yeri olan Garuda, Turk nmolojsnde de yer almtr .
Garuda br kanaln gagas, peneleri ve bana sahiptir. Gvdes, kol ve bacaklar
insan grnumndedir. Annesi Vinata babasysa Kasyapa'dr. Hayat Aacnn dallar
zerindeki bir yuvada bulunan yumurtadan kmtr (bu, amanlann benzer ekilde
doumuyla karlatrlabilir). Garudayla ilgil olarak anlatlan birok efsane var
dr. Bu efsanelerde Garuda kah kutsal y
lanlar olan nagalarla mcadele eder kah
tanrlara kar gelerek onlarla savar. Tan
rlarla girui bir mcadelede baarl ola
maynca tanr Vinu'nun
binek
hayvan
olur
Bu adan ve dou ekli nedeniyle ayr
ca onu Trk mitolojisindeki Er-Tt uk
Destaru'nda yer alan karakua benzetebili
riz. Destan metnine gre Hayat Aacnd:
yuvas bulunan karaku avlanmaya giuigi
zaman , her sene bir ejderha musallat ol up,
Yavrularn yemektedir. Bu kez de ayn ey
131
al mtr. tslamiyetten
Ejd erha
Ejderha btn dnyada in mitolojisi ve sanatna ait kabul edilirse de Trk mitolo
jisi ve sanatnda da byk yer tutmutur. Bu masal hayvan, gk ve yer-su unsurla
rna bal olarak geni bir uygulama n lan bu lmutur (Resim 28, 29).
..
{
tawn
132
dzenlediinden
Ej
merkezlerinin
Hsiung-nu lara ait Noin-Ula kurganndan karlan ve bayrak haline gelmi kee
den rorba eklindeki bir tzn bal bulundu u yerde, yani gnderin tepesinde bir
kurt bann bulunmas yukarda belinriimiz gibi bu hususlarn Hunlardan beri
gelitiini gsteriyor.
Oguz.
burcu
A. Taal, Ghtrlt OTltesine Gelen uli El;ileri Raporlanna Gre Ghurh-ir llifilei (552630), 1. . Sosyal Bilimler EnsciLSO genel T rk tarihi anabilim dal yaymlanmam yiksek li
sans tezi, s. 187.
135
Kurt
Kurdun prOLo-Trk topluluklarnda bir toterken 1-{un devrinde ata kltnn bir
para s haline gelmitir (Resim 31). Trk dnyasnn ei tli yerlerinde l<aya vey
mezar talan zerinde ya da aman elbisesi ya da malzemelerinde tanr-kurt tasvir
lerine rastl1yoruz (bkz. Resim 21).
Kurtla ilgili olarak zamanla gelien hayvan-ata kavram devlet, hkundarlk vb.
unsu rlarn simgesi de olmu; gk ve yer unsur laryla ilgili eitli anlam lar kazan
rutr.
134
gibi imi, dman koyun gibi imi" ifadesi buna ia ret etmektedir.
Kurt esin in biim deitirme temasy la da ilgisi vardr; rnei n Ouz Kaan
Destan'nda gk kurdun bir kla (k tannnm ya da tannsalltn habercisidir) be
raber onaya kmas buna iaret etmektedir.
te yandan kozmolojik unsurlara bal olarak, gk kurt ya da bozkurt niteleme
lerinin yannda, ak kun ya da al kun, kara kurt ibarelerine de rastlanmaktadr. Bu
tr adlandrmalar renk simgeciliine iareL etmektedir . Burada ak kurt gk unsuru
na (buna bal ol arak, saflk , temizlik, erdeme), al ku rt iddete ya da yer unsuruna,
kara kurt ise kar durulmaz kuvve Le, yeralt unsuruna ya da kLle iaret ediyor
olmaldr.
Birok hayvanda sz konusu olduu gibi, kurtlar da lslamiyeuen sonra, eski ila
hi anlamlann byk lde kaybetmitir. Birtakm kalntlarsa tamamyla ls
lamiyete uydurulmutur. Kurdun baz olumsuz anlamlar kazanmas dnda, zellik
le yiitlik ya da g smgesi olmas, nazardan koruyucu saylmas gibi baz1 anlam
lar devam etmitir.
Aslan
Trk sanatnda aslan figrleri daha ok Budizmle birlikte grlmekle beraber, Al
taylarda Paznk kurganlanndan karlan eserler zerinde aslan-grifon tasvirlerine
rastlanmas bu hayvann Trklerde daha erken devir1erde n itibaren tanndn gs
terir.
Eberhard'n in kaynaklarudan derledii bilgilerde n Hsiung-nu kavimlerinden
bazlannda aslann bilindiini ve aslan oyunu denilen folklorik bir oyunun oynan
dmi, hara ya da vergi olarak canl aslan verildigini ve aslann taht simgesi oldu
unu reniyoruz.
Hayvan mcadele sahnelerinde aslan gk unsuru na uygun olarak zafer kazanan
konumdadr ve iyi-kt, aydnlk-karanlk gibi kavram iftlerinden olumlu olan ta
rafa karlk gelmektedir. Dolaysyla birok hayvan iin geerli olduu gibi aslan
da sava, zafer, iyinin kty yenmesi, kuvvet ve kudret simgesi ol mutur.
Aslann postu ve yelesi de yiitlik simgesi olarak kullanlmur . Bu nedenle
Trklerde uzun san yaygn olmasyla aslan yelesi arasnda simgesel iliki kunl
mutur.
Budist mitoloj i ve sanatta da eiLli simgesel anlamlan vard. l3azen bir rann
simgesiydi, bazen de hkmdarn kendisin i ya da ot urdugu taht simgelerdi. Buda,
Sakya'mn aslan olarak amlr, vcudunun dtn.u aslana benzetilir ve vaazlar insan136
lan uyaran aslan kkremesi gibi kabul grrd. Aslann bu an lamlar Budist Trk
ler iin de geerliydi. Nitekim in kaynaklarnda baz Trk hukmdarlanrnn aslan
ya da taht timsali olmas gibi hususlar birok mitolojide ortaktr; rnein aslann
kkremesi nasl Budizmin inananlarn uyaryorsa, ayn husus, Hrisliyanlk ya da
lslamiyet iin de geerlidir (Resim 32).
Kaplan
Kaplan Trk mitolojisi ve sanatnda in'dekine parale l bir ekilde >er alr. Eber
hard'm in kaynaklarndan aktard bilgilere gre, Krgtlann atalan olnas muh
temel Cye-gular, 'kaplan yl' tabirini kullanyorlardL Kaplan Turk kabilelerinin ve
yiitlerinin (alp) en eski tzlerind endi.
Trklerde kaplann alplk ongunu (tz) ya da simgesi olmas, ayn zamanda ast
rolojiyle ilgiliyd i. Drt anaynden birin e ait ola n ak ya da benekli pa rs, drt byk
137
Resim 33. MS 1600 Tarihli zbek m inyaLrtl. Sultan Hseyin'in Allar Top
lanls kitabndan Mir Salih tarafndan isLinsah edilmi minyaLCrde eyh din
sel gcnn simgesi olarak kaplan poslu zerinde oturuyor.
ten Kalmashapa adl bir ocuk dogar ve zaman gelince kral olur.
lslam devrinde kaplanla ilgili alegorinin byk oranda devam ettigini gryo
ruz. Bi rok ortaag Trk-lslam kaynanda kapla nn eitli niteliklerinden sz
edil mektedir. Burada konuyla ilgili yalntzca bir rnek verelim ; Kagarl Mahmud
nl eserinde bu konuda yle diyor:
Tonga: Bebr. Kaplan cinsinden bir hayvandr; fili ldrr, asl olan budur. Bu ad
Trklerde yaamaktadr; anlam kaybolmusLur. ok kere kii ad olarak kullanlr.
Tonga Xan. Tonga Tigin denir. Buna benzer byle adlar ok kere verilr. Trklerin b
yk hakan Afrasyab'm asl Trk ad Tonga Alper'dir; bebr gibi kuvvet l i, yiit bir adam
demektir.3
Erken devir Trk sanatnda oldugu gibi lslamiyetten sonraki Trk sanatnda
zellikle minyatrlerde kaplan tasvirlerinin sz edilen kavramlar aksenirir ekil
de yaygn olarak ele alndn gryoruz (Resim 33).
Ay
Trk mitolojisinde nemli bir yer tutmakla beraber hibir zaman kartal, at ya da
3
139
Buda ile ilgili ok bilinen efsanelerden bir dierinde ise u olaylar anlatlmakta
dr: Brahmadatta adndaki bir hkmda r,
gsteren minyatr.
szcklerin bir ksm ata anlamna gelir . Bakurtlar gibi baz Trk toplu
At
amanist trenlerde at amann gkyzne kacag binei ve kurbanlk hayvan ola
rak nem kazanmtr. amann davulu da hemen hemen her zaman at olarak nite
lendirilmitir. ogu kere Gk Tanr'nn (yeni tespit edilm i rivayetlerde ba tanr
saylan lgen'in) simgelerinden biri olarak nem kazanmakla ve kurban olarak da
ona sunulmaktadr . aman at yardmyla yeraltna ya da teki dnyaya geebildii
iin lmn de simgesi olmutur.
At amana ge kma olana saglad iin ou kere kanatl olara k dnl140
gr1yoruz.
143
:.l'J)I
u:c.
env. A. 3632.
jik motif olan ve Bat sanat ve mitolojilerinde tekboynuz olarak anlan Orta Asya
ve in'de Ch'ilin (Kilin) adyla yer alan mitoJojik hayvanla ilikisi olduu da anla
lmaktadr. Gvdesi bazen at biiminde alnnda uzun bir boynuz la tasvir edilmi
tir. Ancak Trk ve in mitolojisinde bu yaratk daha ok geyikle ilgili olarak gr
lr. O her iki Loplulnkda da uzun mrlln, mutluluk, refah, dogruluk, hret,
iyilik ve neslin devamllnn ve iyi haberin simgesi olmutur.
Geyik
Trk mitoloji inin, kkleri mezolitik devre kadar inen en eski simgelerinden biri
dir. Gk ve yer unsurlan na bal olarak dier birok hayva nla ortak zellikler gs
terir.
aman trenleinde suretine brnlen hayvan-ata ya da ruhlardan biridir. Bu
nedenle aman elbisesi ya da davulu zerinde temsili olarak ya da ona ait bir par
ayla grlebilirler.
Kurua olduu gibi olaslkla ok erken devirlerde totem saylm olan geyiin
bu zellii, Pazrl< kurganlarndan birinden karlm atlarn balarnda geyik
masklarnn bulunuundan da anlalmaktadr. Bu, ayn zamanda atn daha sonra ge
yiin yeini aldna iaret ediyor. Sonraki devirlerde ruhlarna sahip olm ak ama
cyla geyiklerin kurban edilmesi onun bu eski niteliinden kaynak lanm olmaldr.
142
Balk
Verbiskiy'in derledii Altay yaradl des
tannda nemli bir yeri olan balk (bkz. s.
fat Suresi 139-148) anlat lan kssadan k:ynakla maktadr (Resim 37).
144
145
edilmesi bu hususlara iaret etmektedir. Bu, dier hayvanla rda olduu gibi devenin
de hkmdarlkla ilgili bir simge olmasna sebep olmutur.
lslamiyect en sonraki minyatrlerde deve ou kere alegorik olarak kullanlm
ur. Kelile ve Dimne'deki bir hikaye bu konuyla ilgilidir. Bu hikayede dnya nimetle
rine kaplp , ahireti feda eden bir insan tasvir edilmektedir. Bu konun yer ald bir
minyat rde, kzgn bir deveden kaan adamn kurtulma k iin kendisini bir kuyuya
sarktmas tasvir edilmiti r. Bu resimde deve, adamn tutunduu dal kemiren fare
ler, kuyudaki ylan, ejder ve kuyunun kendisi dnyevi zevkleri ve lm temsil et
mektedir. Sonunda adam nefsine yenilmekte ve kuyuya dmektedir.
Fil
Trk mitolojisinde filin yer almas ve sanattaki tasvirleri Budizmle olan ilikiler
sonucunda gelimitir.
Fitl e ilgili eitli mitolojik hususlar, Hindistan'da Budizmden nceki devirlerin
mitolojisinde de karmza kmak tadr. Birok ilahn bineidir. Baz ilahlar fil su
retine girerler. Tann ya da nemli kiileri tayan fil tasvirleri Trk devrine ait
freskolarda da karmza kmaktadr.
Beyaz fil Buda'nn nemli simgelerinden biriydi . ja taka hikayelerinden birinde
Buda'nn girdii biimlerden olan beyaz ve alt dili filin yksn okuyoruz. Uy
gurca yazlm bu hikt'.lyeye gre, Buda alt dili beyaz bir kutsal fil olarak Himala
yalann yamacnda yaamaktad r. Yine fil suretindeki iki kansndan birine iek ver
meyi unutur. Unu tulan e, iek verilen dierini kskanr ve fil biimindek i Bu
da'd an intikam almay tasarlar.
Bu fil-kadn ldkten sonra yeniden douunda Benares kraliesi olarak dnyaya
gelmek iin ilahlanna dua eder. Sonunda istei gereklei r ve Brahmadatta ile evle
nir .
lntikam almak iin kocasna, ryasnda alt dili bir fil grdn ve onun di
lerini istediini syler. Ancak hibir avc bu filin yerini bilemeyince, kralie rya
snda grdn iddia ederek, fil suretindeki Buda'nn yaad1 yeri tarif eder ve
onu ldrmesi iin avcya zehi rli bir ok verir. Avc yola kar ve denilen yere ula
r. Fili vu rduu zaman, kutsal fil hibir nefret h issi duymakszn avcya yardm
eder. Bu arada ilahlar hkmdan lndra, file, neden bu acya katlandn ve sonraki
douunda lndra olmak n1 istediini sorar. Sonuta filin amac yalnzca iyi bir r-
147
Deve
Diger birok hayvan gibi deve de Trk m it olojisinde alp simgesi ya da bir ongun
du. zellikle bura denilen erkek develer kahram anlar tarafndan tz olarak kabul
ediliyordu . eitli tasvirlerde , rnein Suleg petroglifierinde ve Akbeim eserlerin
de devenin tz olarak tasvir edildiini gryoruz.
Tespit edilmi baz amanist Lasavvurlarda Altayl kamlar tarafndan, sava ilah
Kzagan Tengere, km11z yularl erkek deve srtnda bir ilah olarak arlr.
Daha nce ksmen belirttiimiz gibi in yllklarndan Hou-han-shu'da Hsiung
nulann ge ibadet etmek zere toplandklan srada, at ve deve yarlarnn dzen
lerdii de sylenmektedir., Herhald e bu yar yalmz elence amacyla yaplmyor
du. Bu yartan belki de gelecek hakknda sonular karlyordu . Nitekim Eber
hard'a gre, Kua'da yeni ylda yaplan kz, at ve deve greleri, gelecek hakknda
hkm verme amacna dayanyordu . Sz konusu yarlar ok erken alarda hayvan
mask eleri taklarak yaplyordu. Eski hayvan biimine girme temas ve hayvan m
cadeleleri konusuy la ilgili olan bu husus (iki devenin yarmas ya da gremesi ),
bylece iki rakip tarafn mcadelesinin alegorisi olmaktadr.
Dede Korku t hikayelerinde Bayndur Han gl bir boay bura (erkek deve)
ile gretirir. Bu grelerde boa nn yannda devenin de kudrec kavram yla ilgisi
olduu anlalyor . Dede Korkut kitabnda deve, kahramanlarn kuvvet gsterisi
iin yendii bir hayvandr.
te yandan lslamdan nce oldugu gibi lslami>euen sonra da devenin tz olma
vasfnn devam emiini gryoruz; rnein Karahanllarda deve unvan ongunu idi.
Onun zaman zaman erken devirde ya da lslamiyecten sonra kanatl olarak da tasvir
4
5
146
Horoz ve Tavuk
Proto-Trk ya da Hun devrine ait Pazrk kurganlarndan kanlar eserler arasnda,
deriden kesilmi ya da lahtler zerine oyulmu ya da elbiselerde yer alm bir e
kilde karmza kan horoz-tavuk figurleri byk olaslkla ktu ruhlar kovan , ko
ruyucu bir simgeydi. zellikle horoz gunn agann hber vermesyle bu anlam
ifade edyordu.
Genel olarak alln tavuk Trklerde hukumdar ailesinn ve gm avuk ise h
kmdar ailesinden olmayan soylu kiilern timsaliydi . Eb'l-Gazi Bahadr Hann Se
cere-i Terahime'sinde bu konuyla ilgl olarak bir trenden bahsediliyor
... ondan sonra Oguz Han"n yaptrd ahn evini (otan) diktirdi. Sa t:rafta alt ak
adr ve sol tarafta alt ak adr kurdurdu Ve yne sag tar:ft: bana altn tavuk tuttu
rulan krk kula bir aa diktrdi. Ve sol tarafta bana gUm tavuk tumrulan krk
kula br aa diktird Ve sonra hann emn le Bozok oullan maiyetleri le alun tavu
u, Uok ogullan mayetleri ile gl1m tavuu atla vurup :ttlr.Tavuktan vuran kimse
lere ok nmetler verd .. 7
Yalnz burada sz edilen tavuk, yani eski Trkedeki takagu hem tavuk ctnsin
hem de bu cinsin erkeim, yani horozu fade etmektedir.
Eski lran miwlojisnde lln habercisi ve bekisi kutsal bir varlk olan horoz.
6
w Ruben. Buddlizm Tanh. ev. A lul. s 16; V. !ons. /dan tdythology. s. 129.
Ebulgn;: BahadLT H:n. 5:ccre-i Teralic Til/0111 Soy Ktugti , haz. Muharrem Ergn. s. 43
H.
148
Kaplumbaa
Trk mitolojisi ve sanatndaki kaplumbaa simgecilii eski in ve Him tasavvurla
nyla olan likiler sonucunda gelimitir .
Kaplumbagann kubbe eklini andran sru gk (yang) ve alt ksmysa yer (yin)
unsunna iaret etmekteydi. Bylece kaplumbaa bir su zerinde bulunan yeryzy
le onun uzerindeki g temsil eden bir simge olarak karmza kmaktadr.
Trklerde ve inlilerde ortak olan bu kozmolojik asanma gre, kutlu bir hay
van olan kaplumbaa amolojik bir simgedir. Onun don ayann birbirini izleyii,
drt mevsimin ahenkli bir biimde birbirini takip ediine benzetilir. Kabuunun
zerindeki desen, kuzey gk yanmkresindeki bir y ldz grubuna iaret eder. Sol
g6z gnei, sag gzyse ay temsil eder. Btn kabuklu hayvanlann reisi saylan
kapl umbaa, kn hareketsiz kaldg ve yazn kabuunu deitirip kabuundan d
an kt iin uzun bir mre sahip olmu, bundan dolay uzun mrlln ve
sabrn simgesi saylmtr. Uzun mrl oluu ve sabrndan dolay gl bir hay8
149
van saylmt ve aym zamanda refahn, bann ve muduluun bir iareti olarak g
rlmtr.
Kaplumbaa Gktrk dneminde hanedan simgeciliiyle ilgilydi. Nitekim Kl
tigin, Bilge Kaan mezar klliyelerinde olduu gibi hanedandan olan kiilerin yazt
ejder
koruma
ilevi
de
Koyun, Ko ve Kei
Koyun ve zellikle beyaz ko eski Trklerde Gk Tanr'ya sunulan kurban lar ara
sndayd. in kaynak lannn aktardna gre, Tabgalar Gk Tanr ayini olarak an
lan trende ak buza, ko ve at kurban ediyorlard. Benzer ekilde gnmz ama
nist topluluklarndan Beltirler, gk iin dzenledikleri trenlerde beyaz koyun ya
da olak kurban ediyorlard. Bu nedenle gk unsuruna atfedilen bulun zellikler ko-
.yun, ko ve keiler iin de s>z konusuydu. Ancak koyun ve kei (beyaz olmayan
renkte) zaman zaman yer tanrsnn hayvan da sayldndan zellik le matem tren
lerinde yere de kurban ediliyordu. Bu hayvanlar aralann ruh lar iin ya da ama
nizmde kt ruhlardan korunmak iin de kurban ediliyordu. Ayrca koyun oniki
hayvanl Trk takviminin yl simgelerinden biriydi.
Zt kavramlann mcadelesini gsteren hayvan mcadele sahnelerinde koyun ve
da keileri malup olar, yani olumsuz unsur olarak yer almur. Ko ise daha ok
gkle ilgili sayldndan ongun olarak kullanlm, g ve kuvvet ya da alplk
simgesi olmutur.
te yandan ko ya da dag keisi ekli bazen hanedan armas olarak da kullanl
mtr. Bunu en gzel,
amblem ifade etmektedir. Eski Trklerde da keis i sgun szcyle ifade edili
yordu. Bu szck ayn zamanda geyikle ilgilidir. Da keileri geyikte olduu gibi
av kltyle balantldr. Aynca Taoizmdeki kutlu da efsanesinde bu hayvanlar s
gun otundan yiyerek lmsz olduklan iin lmszlk simgesiydi.
150
aman bu kazn zerine otunr ve kollanyla gge uuyormu gibi harekeder yapar.
Kazla ilgili manzumeler syler ve kazn sesini taklit eder. Bu h,usus amanm, kendi
sine yardmc olan kularn dilini bildiine iaret eder. Bunu ifade etmek zere a
man elbisesinde ku biimi taklit edilir ve zerinde ku ekilleri bulunur .
Kaz motifi Radlofrun derledii Altay yaradl destannda da yer alr. Burada ya
radl esnasnda, kara kaz insan ve yara tc tanry simgelemektedir:
Ewelce ancak su vard ; yer, gk ay ve gne yokm. Tann (Kutlay) ile bir "ki" vard.
Bunlar kara kaz ekline girip su zerinde uuyorlard. .......11
13
14
J. Stryzgows
ki'ye gre St. Petersburg Hermitage Mzesi'nde bulunan, ba ku, gvdesi balk
eklinde olan bir figur ve benzeri tasvirler, muhtemelen yaradl destanlarnda su
yun dibinden topra almak iin dalan insan, hayvan ya da Erlik Han' temsil et
mektedir.
15
Bilindii gibi kuu ve kaz gibi baz kular Orta Asya 'da ve in'de ok eski a
lardan beri kmsal saylyordu; rnein bld rcn yiidiin, sln gzel lik ve iyi
11
152
568 ylnda lstemi Kaan'a eli olarak giden Bizansl Zamarkhos, hkumdann
tahtn tavus figirlerinin tadndan bahseuiine gre, tavus kuu tahl simgecili
iyle ilgili olmaldr.
Szun ettiimiz yn da etmediimiz birok kula ilgli eitli hususlar kahra
manlar iin de geerlidir. Manas Destnn'nda dmann saldrsn gren Semetey'in
nianls Ay rek, kahraman Semetey'e-haber verebilmek n, kuu kuu suretne
grip havalanr ve Talas'a doru uar te yandan Altay masallanndan Aymergen
Altn Kuspnan masalnda, altn kuu cklndelti ilahlar, koruyucu unsur olarak,
masaldaki ocuu Solban Mergen'den kurn.nnaya alr. Masaln devamnda bu o
cuk Aymergen olur.
17
16
17
18
C AS. \Villiams, Encycloptda of Chitse Symlolsn cvd Art Movts, s. 100, 102. 145, 215,
260, 318-319, 322
slamiyetten sonra kpein ava verilen nem ve avn soylular arasnda itibar g
ren bir spor olmas nedeniyle nemi daha da artt. Ancak avc hayvan olarak eitli
cins kpeklerin nem kazanmasyla birlikte onunla ilgili olumsuz anlamlar da de
van etmitir. Av kpei dostluk ve sadakatin timsalid ir, o ayrca sabrn ve tevek
kln de bir amblemi olmutur.
Maymun
Maymunla r Trk sanatnda yaygn olarak karmza kmazlar. Bu hayvan zellikle
Hint mitolojisinde grlr. Trkler zellikle Budist oldu klar dnemde onunla ilgi
li eitli tasavvurlardan etkilenmilerdir. Maymunlar Hindistan'da inekler gibi bu
gn de sayg gren hayvanlardandr.
Hint mitolojisinde zellikle Jatakalann temeli saylan Panchatantra hikayelerinde
yer alrlar. En nemli Hint eserlerinden saylan Ramayana Destan'nda Rama, may
munlar hkmdar Hanuman'n yardm sayesinde kamlan kars Sita'y geri ala
bilmitir. Bu nedenle Hanuman ayn zamanda bir ilahtr. W. Ruben'e gre, maymun
eski bir iftilik ilah olmaldr.
Budist mitoloj ide maymun Buda'nn Buda olmadan nce brnd kifk lerden
biridir. Belirtildiine gre maymun kral olarak doan Buda, halkyla beraber bir
aacn zerinde yaamaktadr. Avlanrken bu aacn dibine gelen kral Brahmadatta,
aac sallamaya balar. Halkn kunarmak isteyen Buda ok uzaklara srar ve bir
bambu aacyla geri dnerek onlar kurtarr. Ancak bu i srasnda ok yorgun d
er ve lr. Brahrnadatta bu durumu grnce yaptklarndan pimanlk duyar ve Bu
19
da'ya iman eder. Maynunlar beyi konulu hibi.yede ldkten sonra insanlara yar
dm etmek iin maymun olarak domak isteyen bir beyin hikayesi anlatlr . Ancak
nefsten feragat etmek iin gsterdii fedakarlklar karsmda tanrla r mkafat ola
rak onu ldrr ve straptan baka bir ey vermeyen haya ttan kurtanrlar. 20
te yandan lslamiyenen nce ve sonra maymun oniki hayvan l T rk takviminin
yl simgelerinden biri olmutur.
lslamiyetten sonra mayn unun ogu anlamlar onadan kalkmur. Eski mitolo
jik izlere nadiren rastlanr; rnein aslan ya da kaplan oyunu gibi Dogu Trkistan
blgesindeki Uygurlarda, bugn de sz konusu olan ve ok eskiden beri oynanan
maymun oyununun varl buna iaret etmektedir.
19
20
..
155
Kpek
Kpek Trklerde genellikle kurdun karsnda koyunun konumuna benzer bir ilev
stlenmitir. Nitekim ayinler srasnda gl amanlar kurt, kartal gibi hayvan larn
biimine girerken, zayf amanlar kpek ekline giriyordu ve kpek genellikle ye
raltna inerken kullanlyordu. Bu olumsuz anlamna uygun olarak baz Trk toplu
luklarnda cenaze treninde kurban edilen bu hayvan, Trk Kozmolojisinde lme
iaret eden timsallerdendi.
Nadiren olmakla birlikte proto-Bl1lgarlar gibi bazt eski Trk topluluklar kpe
e tapyor ve ona kurban kesiyorlard. Karakrgzlar ya da in'in kuzeyindeki eski
Trk kavimleri gibi bazlar da kpekten tredik lerine inanyorlard. Ancak kpe
in tanr, ata ya da treme simgesi olmas daha ok Mool, Tibet ve in kltryle
ilgilidir.
ou kere olumsuz anlamlarna ragmen eitli Trk topluluklarnda nemli sa
ylan baz efaanevi kpekler de yok deildir ; rnein Krgzlarda Kumayk, Bakun
larda Barak, lslaniyetten sonra da Mslman Trklerde ve dier Mslman toplu
luklarda Ktmir (Kehf Suresi, 9-26) nemli kpeklerdir (Resim 39).
te yandan eski dnyann birok milletinin mitolojisinde yer alan kpek bal
insanlarn varlndan kuzey ve dogu Trklerinde sz edilir. Efsanelere gre il ba
l sr ayakl bu millet gel'e gre daha sonra lt-Barak adyla karmza kacaknr.
Kpek, Budizmde tenash inancna gre gnahkar insanlarn nc kez doduk
larnda brndkleri hayvan suretlerinden birisidir. O ayn zamanda Buda'nn , su
retine brnd hayvanlardand. Hint mitoloj isindeyse ller diyannn muhafz
hayvan ve talihsizlik simgesidir.
154
21
22
156
Tilki
Alrayl1ar ve Yakutlarda tzler arasn
da tilkinin de yer alm as onun esl<i
alarda ata simgesi olduuna iaret
etmektedir.
Tilki in'de
iyi ans,
uzun
mr ve kurnazl simgeliyord u.
Trklerde de hilekar ve kurnaz bir
hayvan olarak tannyordu.
Tilki'nin bazen kahramanla rn ko
ruyucu ruhlarndan sayld da anla
lmaktadr; bu koruyucu ruh ld
iinde kahramann da ldne ina
nlmtr.
Ylan
Ylan Trk amanizminde yeralt ilah Erlik'le ilgili bir simgedir. Onun genellikle
23
157
Ylann Trklerde daha ok olumsuz bi: niteligi olmasna karn eski Msr ve
Hint mitolojilerinde kutsal ve ilahi nitelik lere sahip bir hayvand. Ayn husus Yu
nan.Roma, Hristiyan topluluklar iin geerliyse de o yeralt dnyasyla ilikilen
dirildiginde ktle iaret eder. Tiirkler zaman zaman bu anlaytan da etkilenmi
tir.
Eski Hint mitolojisindeki ylanla ilgili baz temalar Budist mitolojiye de aktanl
mtrr. Nitekim Buda'un ylan-kral Mucilinde'nin sarayn ziyaretini anlatan efsane
vi ykde ve Budist tasvirlerin baz1 sahnelerinde Buda, bir frtnadan korunmak
amanyla ba zer i nde bir siper oluturan dokuz bal ylann kvrmlar zerinde
oturuyorken tasvir edilmitir. te yandan ylan, Budann yeniden doduu hayvan
suretlerinden biridir.
Kutsal ylanlar olan Nagalann kral ve kralieleriyle ilgili tasavvurlar Uygurlar
da, dnyann merkezindeki Altn Da'da oturan ve intarnani'ye sahip Ejder Hanlar
28
ile ilgili ol arak yer alyordu . Bu kutsal ylan tasavvuru Irh Bitig'de "altun bal y
lan" olarak gemek tedir.
29
ylan
nemli yer tutmaktadr. Ylann bu muhtelif ynleri lslamiyetten sonraki Trk (ve
lslam) tasavvurlarna da yansmtr; rnein Erlik'le ilgili olarak sylediimiz gi
bi tarikat mensuplarnda aslana binip ylan kam olarak kullanma tasavvurunun
grld Malik Akse! tarafndan ifade edilmitir.
30
Eski Iran mitoloisinin etkilerini de ieren ehnane'de ylan bir ejderha gibi al
glamp anlatlmtr. te yandan Budist bir destanla ilikisi olduu anlalan Dah
hak ilgili hikayede de eytan'la ibirlii yapan Dahhak 'rt omuzlarndan insan bey
niy1e beslenen iki tane kara ylan kar . Seytan'n bu temsilcisini ileride ancak Feri
dun kz bal grzyle ldrebilecektir.
28
29
30
M. Akse!. "Halk lnanlan ve Halk Sanal!: Aslana Binme, Duvar YrLm e Kerameti," TFA, say
182, s. 3520.
159
kara ylan olarak :nlmasnn sebeplerinden biri yine Erlik'le ilglidir; unk: Turk
micolojisinde ak ya da gk renk Gk Tanr'y, kara renkse yeri ve yeralt tanrs
Erlik'i temsil eder. Erli k baz aman dualarnda kara ylandan bir kam ya sahip
olarak tantlmaktadr. H
te yandan baz amanlar ylan bmne girerler. Tren esnasnda onun hare
ketlerini akll ederler. Bu nedenle aman elbiselerinde ylana aret eden nesneler
de yer alr. Altay aman elbiselerinde bazen ylann ba ve atall kuyruu belirgin
bir ekilde gsterilmitir. Yutpa ad verilen bu atal kuyruklu, drt ayakl ylan,
yeraln canavarn temsil eder . amann klhn n n ksmnda da birka sra ylan
ba yer alr. Aynca nman davulunun derisi iinde dier tasvirlerle birlikte yeralt
denizinde yaad varsaylan bir ylan resmi bulunmaktadr.
25
16
Trk kozmolojisnde yer unsurunun ve kuzeyin simgesi olan kara ylan ayn za
manda yedier yldz mal::emesinden oluan, don yldz grubundan birini olutu
rur.
Oniki hayvanl Turk takviminin y l smgelerinden biri olan ylan Rad lofrun tes
pit etlii Altay yarad l efsanesinde yer alr. Burada ylan, Er l ik'in szne aldanan
bir hayvandr; i.nku ylan ve kpek, yenilmesi yasaklanan dn daldaki meyveleri
korumakla grevlyd. Erlik ilk insanlar olan Trungey \'e Eje'y yasak meyveyi
yemeleri iin kandrmaya alrken, ylan agaca karak elmay srr. Bu arada Er
lik'n szlerine kanan ve ylann yaptgn gren Eje de elmay srr ve srmak s
emedii halde Trngey'in azna srer. O anda her ikisinin de tyleri dklr.
Yaratc lgen bu iin sorumlusunun kim olduunu sordugu zaman ylan. kpek,
Trngey ve Eje suu brbirine atarlar. Bu nedenle hepsini cezalandran lgen yla
na: "imdi sen Knns (eytan) oldun. Kiiler sana dman olsun, vursun, ldr
sun," der. Sonunda Trungey ve Eje dunyada, eytan da yeraltnda yaamaya mah
kum edilir.
li A
27
s M. Eliade, Shanas, s. 149,152; S. Bulu, a.gn., s. 315, 317; AV. Anohn, a.g.m , s. 442.
o t-.1. Eliade, Slunaisr. s 68.
7 A. inan. Tanhtc ve Bugun Samanitm, s. 15-16.
LSB
Av ve Simgecilii
Avla ilgili tasvirlerin eskiden beri avda baanl olmak n buyu amacyla yapld
31
anlatmas gerekir .
yapma isteine dayanmaktadr Bylece wdan nce yaplan dinsel tren resim diliy
le tekrarlanm olmaktadr. Bu tasvirler yoluyla avda baarl olunacana inanl
yor olmalyd.
insann avlad hayvana sayg duymas ve onun gucunden korkmas hayvan bi
imne girme isteine yol amaktayd. H Bylece hayvan bimne girebilen insan
kendisinden kuvvetli olan hayvanlar avlamak ta ghk ekmeyecekti. Hayvan bii
mine brnmeyi konu alan tasvirlerin ardnda bu tr inanlar vard.
Altay Trk topluluklarna gre avn verimlilii ve zenginlig baz nhlarn ta
sarrufu altndadr. Bu ruhlar dag ve orman ruhlardr. Avclar bu varhklann av s
rasnda kendilerini koruduuna inanmaktaydlar. Altayllar da dier birok Turk
toplulugu gibi ava kmadan nce binakm dinsel ibadetleri yerine getirirler ve
avn baarl olmas iin gereken brun rf ve adetlere uyarlard.>+
Bugnk amanist Trk opluluklannda yaplan tespillere gre, or avclar San
g denilen bir insan eklindeki tze sayg gsterirler. inanca gre bu ruh kendisini
memnun eden avclara bol av verir, danltrsa onnanlan yakarak av hayvanlarn ka
rr, ayn ekilde avda yardmc olan orman ruhlan da byk sayg grrd. Ya
kud:rda bu ruhlann en by Bay Bayanay'dr.
35
Altayl Trk topluluklannda , avda iten bir inan ve temizlie sahip olmann
gerektine inanlr. Temizlk esas oldugundan ava kacak avc karsyla birlikte
olmaz, kimseyle konumaz . A lnan'n tespt ettii or Turklerine ait tasavvurlarda
bunlara benzer nanlar \'ardr Bu toplulukda ava kmadan nce temizlie dikkat
edlr, av dnne kadar oyun, elence yasaklanr. Ancak orman nhlan hikayeler
dinl emeyi sevdikleri iin avc lar, avda n eil pay alan usta bir hikllyeciyi yanlannda
160
bulundururlar.
36
37
Trk m itolojisinde avn zaman zaman yernlu unsurlanyla ilgili olarak yer ald
gn biliyoruz. Burada av, yeralt unsuruyla ilgili tasavvur1ara iaret eden bir alego
ridir. Bu konud aki hikayelerde ya da efsanelerde temel olarak yeralt tanrsna (Er
lik) ve onun elinde bulunan lme iarel edilir. Bu, yeralt ilah ya da ruh lann avc
39
Av hayvan bazen iyi (gksel) bir ruhu temsil eder. Yol gsterici av hayvan mo
tifi bu ekilde ortaya kar. Bu motif Ouz Kaan Destan'ndaki savaa giden Ouz'a
ve ordusuna yol gsteren kurdun yerini tutmaktadr. Bu kurt Gk Tann'y temsil
eden ilahi bir varlk olarak alglanmt .
Bizans tarihisi Jordanes'in eserinde yer alan bir Hw efsanesinde, Hun avclar
srek av yaparlarken karlanna bir geyik kar. Dii geyik onlara yol gsterir ve
Gney Rusya'daki Maeo tis batak1klanm geerler. Burasm getikten sonra geyik
ortadan kaybolur. Bylece 1-iunlar lskit topluluk larnn topTak larna girmi olur
lar."
lslamiyeuen nceki Trk inanlar arasnda koruyucu ruh kavram yaygnd.
Her kahramann kendisini koruduuna iand bir koruyucu ruh u vard. Bu koru
yucu ruh, korud uu kiinin hayvan biiminde cisimlemi cam (ruhu) idi. Bu ne
denle hayvan ld zaman insan da lyor, kahraman ld zaman koruyucu ru-
.l6
37
38
39
161
iaret
Baka bir Budist hikayede ise, Buda'nn bir av hayvan (geyik ya da ceylan) ola
rak doduu hayat devresinden bahsed ilmektedir. Hikayeye gre geyik biimindeki
Buda, geyik avna kan, kt yrekli kral Dantipala'dan, teki marallarn balan
masn diler; ancak kral klcn ekerek geyiin kafasn keser. O anda kraln da bi
lei koparak klcyla birlikte yere der. Kral Dantipa la hatasn anlayp, balan
ma dilerse de artk i iten gemitir. Yer yarlr ve cehennemin alevleri kral iine
46
eker. Bu konuyla ilikili olabilecek, daha dorusu benzeri bir temay ileyen bir
fresko Dou Trkisan'da bulunmaktadr. Bu resimde, kral Brahmadatta'nn klcy
la ldrmek zere bir geyie saldrdn gryoruz.
Av klt ve simgeciliinin belirgin olduu resimler de en ok geyik tr hay
]. Andrew Boyle, A Eurasian Bunting Riual, The Mogol World Empire 1206-1370, s. 12-13.
15
6
" W. Ruben, Buddhizm Taili, s. 13-L 4.
163
hu da ortadan kalkyordu.
41
Av bir kurum olarak en erken devirlerden beri Trkler iin byk nem
tamtr. Av daha Hunlar zamannda k-urumsallam bir hale gelmi, zamanla e
itli av trleri orcaya kmt. Avn nemi Osmanl devrine kadar artarak devam
etm itir. Avclk, Osmanl devrinde, mkemmel bir kurum ha line gelmiti r. Tek
nikler, usuller gelimekle birlikte ama ve anlam baknundan fazla bir deiimin
gzlendii sylenemez. Avlar eskiden olduu gibi, askeri eilmek ve savaa hazrla
mak iin ya da sultann ve devlet ileri gelenlerinin katld bir srek av olarak ya
plrd. Aynca byk srek avlan padiahn ve devletin gcn simgelemeye de
vam ediyordu. Kanuni Sultan Sleyman bir av dn ordusunun ve imparatorlu
gunun yenilmezliinin, devletin azametinin bir nianesi olarak insan derisirden ya
plm kirili bir yayla oku, Avrupa imparatorlanndan birine gndermiti.
42
Avlan devlet ve halk avlan olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Erken devir
lerde halk avlan ve devlet avlan kabile av eklinde bir btnlk arzecliyordu. Hun
lardan itibaren devlet av tm tekilatyla beraber uygulanm aya balam olmaldr.
Hun devrinde av, tmen eitim av ve byk devlet av eklinde gerekletiriliyor
43
du. Bu avlardan ikincisi lopyekn bir avd. Av Trkler iin geim vastas olmas
yannda, zamanla bir spor haline gelmi ve savaa hazrlk ve eitim gibi amalarla
da kullanlmtr.
Trk avlanma ekillerinin en nemlilerinden birisi srek avdr. Srek av av
hayvanla rnn eitli yollarla kovalanarak belirlenmi bir yere toplanmasna ve by
lece avlanmasna dayanyordu. Bu avlar srasnda atlar , avc kular, av iin terbiye
edilmi ita ve pars gibi eitli hayvanlar kullanlmaktayd.
Proto-Trk devrinde, kimi bilimadam lannca Chou hkmdar ava
kunda
arnlar tapnana kurban olarak sunmak iir okla geyik vuruyordu . Granet'in akla
masn doru olarak kabul edersek , hkmdarn geyii avlayp yanndakilerle bir
likte yemesi, onun ruhunun kendisine ve yanndakilere gemesi iirdi.
Islamiyetten nce Trkler, ocuktan ya da torunlar ilk avlann vurduklan za
man eylan ya da en denilen z iyafetler dzenlerlerdi. Daha ge devirlerde bu tren
!ere Trke olarak yaglama, Moolca 'daysa Trkeden gemi olarak yaghlamis hi de
nilmekteydi. Reideddin 'in Camiyy't-Tevarih'inde bu tren hak knda bilgiler var
41
162
Sz edilen kaya resimlerinden ele alacamz ilk rnek milattan nceki devirle
re ait olup (proto-Trk ya da Hun dnemi) Baykal Gl evresindendir. Bir av sah
nesin ieren bu tasvir ayn zamanda Anadolu'daki benzer rOrden kaya resimlerini
hatrlatmak tadr.
Moolistan'm Bicigtyn Chad blgesinden milattan nceki devirlere ait kaya res
mi, Sibirya'da tespit edilmi dier bir petroglif. yine Moolistan'dan Bicigtyn an
blgesinde bulunan ve bir geyik avn gsteren kaya resmi; aynca anrun zerinde
geri.ye dnerek att okla -Trk ve Moollarda grlen ikonogra fk bir emad r
bir geyigi vuran avc ile iki avcmm skurd g bir da keisini avlamalan n tasvir
eden dier iki resim gelimi rneklerdir. Sz konusu kaya resminde svarinin at
cg ok ile ann arasnda bir balantya iaret edilmesi belki de resmini yapma yo
luyla, hayvan nceden 'yakalama' amacna iaret etmektedir. Ayrca da keistnin
benekli olarak ele alnmas da bu hayvann kutsalln vurgu lamakLadr .
Benzer trden av sahneleri, ahap oyma, eyer ka zerine yaplnu resim, fres
ko ve kuma zerine yaplm rnsvir olarak karmza kabilmektedir. Hun ve
Gktrk dnemind e avlayarak kurban etmeyi gsteren ya da avlanan hayvan ld
rerek ya da yiyerek onun ruhuna, canma ve gcne sahip olma amacyla yaplan av
lan ifade eden tasvirlere rastlanmur. Gktrk dneminde, br hk"limdann ya da
ka h ramann gcn ya da yiitliim vurgulayan av sahneleri de nemlidir. En ok
aslan ve kaplan gibi y rtc hayvanla nn avlandn gsteren tasvirlerdir bunlar.
Hun devrine ait IV. Paznk kurganndan. kazlar sonucunda karlan ve agznda
geyik kafas tutan ahap kurt heykelcikleri iki hayvann mcadelesine ve yrtc ola
nn dierini avlamasna dair ilgin tki rnektir. Bunlar av ile hayvan mcadele sah
neleri arasndaki ilikiyi gstermektedir. Hayvann hayvanla, insann irsanla ya da
insann hayvanla mcadelesi iyi-kot, aydnlk-karanlk, dost-dman. erkek-dii
gbi birbirine zt grnen kavram ftlerinin atmasn simgeler. Aslan-boa m
cadelesi gibi baz sahneler ise astrolojtk olayfarla da ilikilendirilmitir. Mcadele
sahneleri ayn zamanda biim dei tinne konusuyla da ilgilidir.
Afrasiyab (Semerkand) Saray'nda Gktrk devrinde yaplm freskoda kaplan
avlayan alp figrleri ile yine Gkturk devrine ait Aslana mezarlndan kanlan bir
kuma zerindeki av sahnesi ne benzer birok tasvirde oldugu gibi yiitlie iaret_
eder. Bu tema lslamiyetten sonra da ok etkili olacaktr.
Manas ve Oullar ile ilgili dest::nlarda, kahramanlann av kular ile av kpek
leri en yakn arkadalarndan saylyordu . Avc kulann Trklerin hayatnda byk
nemi vard. Bu duruma iaret eden en gzel rnekler arasnda Ouz boyhnnn ku
164
atma binerek dag kec;isne eriir; uzun kulakl, nce belli kpeklerle tilkiler avl:r).17
Dede Korkut kitabnda drt ayakl hayvan av iin uav avlamak," avc kularla
yaplan av iin de "ku kulamak" deyimleri kullamlrruur ve bu onemh eserlerde
ki hik yelerde avn sava kadar nem tad grulmektedir. Yine bu hikayelerde
srek avlarndan da b:.hsedilmekte, babas dururken evladn tek bana ava kama
yacandan sz edilmekte, br nsanm hayaundaki ilk avn nemine deinilmekte
dr.
lslamiyeuen son ra, Trk hukumdarla nnn dzenled ikleri avlar, lslamiyetten n
ceki devi rlerde olduu gibi, hkmdarn gcne kuvvetine iaret ederler. Bir kahra
mann taca kavumak, gucnu kantlamak u:ere br aslan ya da ejderhay ya da ef
sanevi br yaran ldurme sahneleri bu adan nemlidir (bkz. Resim 32). lsbmi
yetten son raki Trk sanaunda hayvan mcadele sahnelerinden biri de insan -ejderha
mcadelelesidir (Resm 41). Ejderha ldrme temas Asya, Turkiye ve Avrupn'da
ok tutulmu ve y:.ygn bir eklde gunmuze kadar tasvr edilmitir.48
Anadolu Seluklu sanatnda av sahnelerini n bazen taht sahneleri, t ls m l ek ller
ve bur tasvirleriyle beraber ele al ndklar grlmektedir.
Nizam'nin 1491 anhli Hamsc'snde bulunan br mmyatrde Behram Gur'un av17
48
165
50
51
167
19
Minyatr ,;;eklerinin kaynaklan iin bkz. K. Kerimov, Nizanr Gencevi Hamse Miniacrler
N.zaml Guanjevi Hamse Mnayuri-Nizanf Ganjevi Khamsa Mniatures, R.81, 132; J M Rogers.
Fliz aman ve Zeren Tannd, Toplap-The Albums and lllustraed Manuscnps. R 64; E. Atl.
Sltyna1111ame The lllusrated 1/sory of S1lcyma11 The Magniftce, lcv. 11.
166
TRKMlTOLOJISINlN ANAHATU\RJ
imine girme temasna iaret ediyor olmaldr. Nitekim Ouz Kaan ormandaki at
srlerini ve insanlan yiyen bir canavar olan gergedanla mcadele etmekte ve onu
52
52
53
54
Anlan kon unun Trk komolojisindeki ilk ekli iin bkz. E. Esin, Trk Kozmolojisi (ilk Devir
Ozerire Aratnnalar) , s. 1-3 vd.
168
n alarak oniki yla ad olarak venniler; ocuklann yalann, sava tarihlerini ve daha
baka eyleri hep bu yllann dnmesi ile hesapla rlar. Bunun kk yle olmutur: Trk
hakanlanndan birisi kendisinden birka yl nce gemi olan bir savat renmek iste
mi, o savan yapld y lda yamlmla r; onun zerine bu i iin Hakan ulusuyla gene
(mavere) yapar ve kumltayda "biz bu tarihte nasl yanldksa bizden sonra gelecek
olanlar da yanlacaklardr; yle ise, biz imdi gn oniki burcu ve oniki ay saysmca
her yla birer ad koyalm; salan mz bu yllann gemesiyle anlyalm bu , aramzda
unumlm.az bir anda olarak kalsn," dedi. Ulus, Hakann bu nergesini onaylad.
Bunun zerine Hakan ava kar; yaban hayvanla rn llsu'ya doru srsnler diye
emreder. Bu by k bir rmaktu. Halk bu hayvanla r sktrarak suya doru srer .
Bu hayvanlardan avlarlar; birta km hayvan lar suya atlrlar; onikisi suyu geer; her
geen hayvann ad bir y1la ad olarak taklr. Bu hayva nlardan birincisi sgan (s
an) imi. Ilk nce geen bu hayvan olduu iin senenin ba bu adla anlm ve s-
55
lslamiyetten sonraki Trl.< sanatnda hayvan figrlerinin devam hakknda bkz. Yaar o
ruhlu, "lslamiyetin Kabulnden Sonraki Asya Trk Sanatnda Hayvan slubu nun lzleri,"
DTS, c. 7, say 26, s. 11-15; Anadolu Trk sanaundald baz rnekler iin bkz. Gnl ney,
"Anadolu Seluklu Mimarisinde Boa Kabanmalan," Belleten, c. XXXIV, say 133, s. 92; G
nl ney, "Anadolu Seluklu Mima risi'nde Avc Kular, Tek ve ifL Bal Karta l," MA , s, 154156; Kenan Bilici, "Anadol u Ta Tezyinatnda Hayvan slubu," ASTD ,ll, s. 22-23 vb.
169
59
60
Bunlar daha ok devenin niin hayvan takviminde yer almadn izah ederler. te
yandan sann kurnazl da sz konusudur .
Bu takvimin Uygur devrinde uygulanan ekillerinden birinde, (esas inde Rahu
ve Ketu'nun yer ald 9 gezegenli 1lint astrolojik sistemine dayanarak) Uygur Bu
dizmi ve Maniheizminde yer alan tannlann isimleri, Sanskritedeki karlktan ve
tanrlarn niteliklerine gre yllarn ntelkleri, rengi ve gezegenleri de brlikte ve
rilir. Takvm uygulamalar ile ilgil bu tabloda zellikle tanrlarn isimlernin yer
almas dikkati ekmektedir. Buradan yola karak, belki de ok eski tarihlerde tak
vim hayvanlarnn totem (tanr) olduklarn duunebiliriz. Dolaysyla insanlar on
lann niteliklerinin, adlanyla anlan yllar ya da aylar, bu aylarda doan insanlar
etkilediine inanm olmaldr lar.
Eski Trk takvimindek i sz konusu oniki yllk devrelerin Gktrk lerden nce
ay yh esasna gre ele alnd, Gktrk l erden sonraysa gne yl sistemine geil
dii duunlebilir. Ancak belk belli bir dnemden sonra Trk hayvan takviminin
gne-ay karma esasna gre yapland duunlebilir. Belirtildii uzere, burada
yl hesab gnee, ay hesab ay ayna gre yaplr.
Her bir hayvann ismyle anlan yl 12 aydan oluuyordu. Her ne kadar genel
olarak bunlarn birinci ay, ikinc ay diye anld belirtiliyorsa da eski Uygurlar
bazen aylan da 12 hayvann ismiyle anyorlard. lslamiyetten sonraki devirlerde de
aylarn adlar hayvan isimleri olarak ifade edil mekle beraber (hayvanlarn bir ktsm
deimitir), bunlar burlar kL\ag yla llgili olduu iin baz hayvanlarn adlar
de
imi ve buday, lk (veya erentz), yay gibi adla r da eklenmitir. Uygurlar oni
ki ay ayrca alt dneme ayryorlard. Drt mevsim buradan ortaya
kyordu: e
59
60
17J
gan yl denilmi; bundan sonra sLrasy la geen hayvanlarn adlar yllara verilmi;
Ud (kz) yl, Pars (Kaplan veya Aslan) yl, Tavgan (Tavan) yl, Nek veya Luu
(Timsah, Ejder veya bazen Balk) yl, Ylan yl , Yund veya Yont (At) ytl, Koy veya
Kon (Koyun veya Ko) yl, Biin (Maymun) yl, Takagu veya Takgu (Tavuk ve
Horoz) yl , 1t (Kpek) yl, Tonguz (Domuz) yl. Domuz ylndan sonra tekrar
sgan ylna dnlr.
56
ar. Domuz yl girince kar ve souk ok olur, kargaalk karm. Bylece Td<ler, her
yl bir ey olacana inanrlar. 57
'8
170
daha sonra yaz ortasna gelen aya da 'Ulu ay' derler demekted ir.61
Bylece 12 aydan oluan yl, aynca 60 gnlk haftalarla alt haf ta, 365 gn ve
be saat saylyordu. Balangc gece yanst olan gn 12 aa (blm) aynlyor ve
her bir ag belirtilen srayla hayvanlarn adn alyordu. Bir a iki saat, her bir ag
62
le aynca altm yllk devreler elde edilmitir. R. Rahmeti Ara t, bu hususta altm
ylhk devrenin inillerin l'luk devresindeki ksmlardan birinin (ipkan)
12'hk
dev reye eklenmesiyle olu.cugunu bildirir. Rasony'nin , Ara t'm ve baka aratrmac
la rn belirttigi gibi, 12 ve 60 yllk devrelerden baka 180 y llk devreler de kulla
nlmtr. 180'1ik devre 60'lk devrenin bir letirilmesiyle olumu olup, Uygur
metinlerinde bu tane 60'lk grup ba, ona ve son tabirleriyle de karmza
kar.6'4
Hayvan takviminin anlanlan eklinden baka, deiik sistemlerle birletirilen
ekilleri de vardr. Uygurlardaki belgelere dayanan bu ekiller Bazin'in eserinde ve
rilmitir .65
Hayvan takviminin yaygn olarak karmza kan ekilleri dnda, bakalar da
vardr. in slalelerinden Tai-Ch'ing slalesinin K'ang-hsi saltanat devrine gre ya
plm bir takvim sistemi hayvan takvimiyle birletirilerek kullanhmtr Bu e
kliy le Suvarnaprabhdsastra 'da karmza kar ve aslnda 60 yllk devreyi kulla
nr. Yine Uygur Trkesiyle yazlm eski metinlerde grlen bir dier ekil Mani
heizm le ilgili olup Yezdicird tarih sistem i ne gre ele a lnm bir takvim hesabn
gsteriyor. Burada da hayvan isimli yllar 60 yll k devreye uygun ekildedir. Bir
dier takvim yllarn Selefkt (Selevkos?) tarihine gre ele alnd sistemdir. Kral
Aleksandros, Aliksandros Han olarak gemekte ve burada 12'lik devre unsurlar
bl
62
63 L. Ligeli, Bllirneyer l Asya, ev. SadreLUn Karatay, s. 286-287; 60'1 sistemin bu unsurlarla
R. Rahmeti Aral, "Tl):klerde Tarih Zapt," Makaleler, haz. O. F. Senkaya, s. 158, 160; L Ra
sonyi. Tarihte Trllh, s. 34.
L, Bazin, a.g.e., s. 263, 277, 289.
172
TRK
t1TOl.OJISIN111' 1 IAYVANU\R
kullanlmaktadr. Eski Uygur metinlerinde yer alan bir dier takvimde Mani'nin l
du yl esas olarak alnm olup 12'1ik hayvan devresi buna eklenmitir . Eski me
nnlerde grlen bir dier ekildeyse Turk hukmdan Kl Bilge Tengri'nin tahta
66
Hayvan takvimi yllarna iaret eden bir dier eser ise, Turfan'da yaplm ve
muhtemelen Uygur veya rang devnne at bir heykeldir. Heykelin gvdes insan b
iminde baysa tavuk eklindedr Giydi geni kollu elbise nedeniyle fresko ola
rak yaplm rneklere benzemektedr (Resm 44).
66
67
Miladi ya da Rumi yllann hangi hayvan ylna karllk geldiini g6steren formller iin bkz
N . Akgr, "Oniki Hayvanl Trk Takvmi," mA.s. 64, ubat 1990, s. 200; Osm:n Turan,
Omli Hayvanl Tiirh Takvimi, s. 42.
Bkz . E Esin, "The Horse in Turlcc Art," CAJ, X, 3-4, 1965,s. 169, Resim l.
173
lr; rnein bugnk Krgz bayramlarnda bahara giri, Nevruz; yaza giri, l;
gze giri de ekor bayramdr.
M. cal Ogu:, "Krg:lann Kutlad Bayramlar ve Nevruz Pratikleri," Nevruz ve Renk ler Trk
Dnyasmda Nevruz lkici Bilgi lei Bildirileri, Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tura! ve
Elmas Kl, s. 304.
175
174
di gnde geerek kimsenin yaamad bir dzle gelirler. Ergenekon adn ver
dikleri bu yerde uzun bir sre birlikce yaar ve oalrlar. Aradan 400 yl getikcen
sonra bu yere smaz hale gelirler. Yallar bir araya gelip bir k yolu dnr
ler ve eski olaylan yad ederler. Sonunda dalann arasndan bir yol bulup kmaya
karar verilerse de geecek bir yer bulamazlar. Bir demirci, bildii bir yerde, bir le
mir yata olduunu syleyerek oray eri tilirse bir yol alabileceini ve buradan
kabilecek lerini syler. Nitekim ok byk miktarhrd a odun ve kmr. buraya
yerletiri lerek atelenir.
Esasnda bir treyi destan olan bu ykde atalarnn eski yunlarna ulatlma
s1, k gnnn tarihinin her yl trenlerle hatrlanmas , bu olayn muhtemelen
bahar aylarnda gereklemesi ve "kl gn" olarak anlmas baZl araurmaclann
bu mitolojik ierikli olaylarla Nevruz arasnda iliki kurmasna sebep olmutur.
Firdevsi, Gazneli Mahmud 'a sunduu nl eseri ehame'de yine eski lran tari
hiyle i likilendirerek byle bir yaktrma yapmtr. lran'da bu bayramn kutlan
mas Ahamenidler (M 559-330) dnemine kadar indirilmektedir. Darius'un ba
kenU Persepolis'te bu bayramn kutland sylenmektedir. te yandan baz aratr
maclar tarafndan, mitolojideki lranllann kutsal ataSJ olan Yima 'nm devler lke
sinden zaferle dnmesi olayyla ilgili olarak bu dnn ansna Nevruz kutland
belirtilmicir. Bununla ilikili biimde Firdevsi Nevruz'un Cemid adna icat edildi
ini ne srer. Gnmzde lran'da ve lranhlann yaad yerlerde Nevruz lran g
ne takviminin birinci aY1 olan Farvardin'ir 20/2l'inde kutlaml r.
176
saltanata yeniden sahip oldugu bugn Ne\'luz'un balangc saylr. Bylece burada
baha nn gelii, yenden doann canlanmas, bir bakma yeniden dou le Suley
man'n hukumdarln tekrar elde edii arasnda iliki kurulmu oluyor.
inana gre Adem Nevruz gn yaratlmtr. lbrahim putlan bugn ykm ve
Muhammed Ali'yi yine Nevruz gn kendisinin vekili olarak i lan etmir. Al'nin
doum gn, Facrna'yla evlendii gn ve h alife olduu gn Nevruz gndt.lr. Yu-
177
10
11
nus peygamberin baln kamndan kug gun de Yeni Gun yani Nevruz gndr.
Hatta o kutlu gnde Allah yer kuresni yaratmm. Silifke Tahtaclar Nevruz gn
nu Hseyn'n dogum gn olarak kabul ederler
Nevruz'un lslami bir gelenek halne gelmesi n ortaya atlan rivayetler zinciri
nn bir halkas da lslan peygamberi Muhammed'le ilgilidir. Hikayeye gre Nevruz
gn Peygambere helva dolu bir g:mu Labak hediye edilmi. Peygamber bunun ne
olduunu sorduunda kendisine Nevruz olduu sylenmi. Nevruz'un ne olduunu
sorduunda da Trklerin ve lranllann bayram olduu belirtilmi. Peygamber, o
gunun lmden korkup memleketlerini Lerk eden insanlar Allah'n Nevruz gn di
rilterek ruhlann geri verdii gn olduunu anlatmtr. Ayrca Allah'n emriyle o
gun, gk diriltilenlerin zerine yamur yadrd iin insanlarn Nevruz gn su
serpmeyi adet edindiklerini bildinnitir. Peygamber helvay yemi, iinde getirildi
i kab krarak oradakilere taksim etmi ve "keke bizim iin her gn Nevruz ol
7
L78
dualar eliginde tren alann kmz serperek temzlemcsiyle balar. Tren alanna
hlal ekl oluturacak tarzda gen ak aalar dikilir. Sonra torenin uyguland yer
de kutlama bitene kadar sondurulmeyecek bir ate yaklr amann yapt uygula
malar gemi ytln ktuluklerinin kovulmas ve gelecek gnlere bir zararlannm ol
mamasn salamak iin dir . Gen kz ve erkeklerle dier bireyler yeni ylda gerel<
l cmesin i isted ikleri dil ekl eri ii n meydan daki aalara bez pa ras bal arlar.
180
Renkler
Trk kltrnde renklerin miLoloj iyle ilgisi daha ok kozmolojik tasavvurlardan
kaynaklanmaktadr. Ancak zaman ierisinde renk lerle ilgili baka konularla ilikil i
hususlar da ortaya kmtr.
Trklerin ve onlara paralel olarak inlilerin dnd kozmolojik sistemde,
dn anayn tasavvuru bulunmaktayd. Drt anaynn simgeleri arasnda da renkler
bulunmaktayd. Hatrlatacak olursak bu emada kuzeyin renk simgesi kara, gneyin
kzl, dounun gk rengi mavi (bazen yeil), baunn rengiyse ak (beyaz ya da beyaz
lekeli) idi. Merkezin, yani topran rengiyse san ya da yaz (siyah) olarak anl
yordu . Bu emayla ili kili dier simgele r, yani hayvanlar, y Lldzlar , su, ate, aa,
maden, topra k (merkez) gibi unsurlar aslnda renklerin kozmolojinin ve mitoloji
nin dier lanlarnn konularyla sk skya ilikili. ol duunu gsteriyor; rnein
Uygurca da kuzey kara ylan, gtney kzl saksaan, dou mavi ya da yeil ejderha,
ban ak parsur.
renklerle anlmas
ya ela
kuze
yinde Karadeniz, gneyin de Kzl Deniz, batsnda Ege Denizi (Akdeniz) bulunmak
tadr. A. Gabain bu hususta Anadolu'nun bilinli olarak
Bkz. A von Gabain, "Renklerin Sembolik Anla mlan," ev. Semih Tezcan, A DTCF Turkolo
ji Dergisi, say 3/1, s. 109
2
Bkz. K Veli Nenmanoglu, "Turk Dnya Bak.n;la Reng; Nev111 \'e Renkler Tif Dnyasda
Nevruz lhinci Bilgi leni Bldirileri, Alzara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl, s. 72.
181
yll:r almur.9
l83
den in resmi hanedan tarihi Shih-Chi'de yer alrna ktadr.6 Konuyla ilgili
11
15
Altayl amanist Trklerde ruhlann iyi ve kt nhlar olarak 'aru tz' ya da 'ka
ra tz' olarak adlandrld bilinmek tedir. Kara tz deyimi kt ruhlar ifade eder.
Sz edilen kt ruhlarn banda da her trl felaketin kendisinden geldiine ina
nlan yeralt tanns Erlik bulunmak tadr. Erlik'in gzleri ve kalar kmr karas
dr. Kara amurdan ya da kara demirden bir sarayda ornrur. Onun oullar da kara
renkle dorudan ya da simgesel ilikisi olan isimler alr; rnein oullarndan biri
nin ismi Kmr Kaan'dr. Bu durumda tanr lgen aru tz grubuna girmektedir.
16
11
184
kartmza kyor.
17
Yeraln dunyasndaki birok unsu r kara renkle ifade edilir. te yandan kara renk
Trk dnyasnda yaygn bir biimde lm n , lmden duyulan yasn ifadesidir.
Mezarlara kara renkli paav ra ya da flama aslmas, Dede Korkut gibi nemli eser
lerde yas olan evden sz edilirken "karal gkl ota" tabirinin kullanlmas,
18
yine
ayn kitaptaki hi yelerden birinde (Dirse Han Oglu Boa Han hikayesi) olu-k
olmayan hann kara adra konulmas gibi hususlar kara rengin lm, yas ve zn
tnn ifadesi olduunu bize gstermek tedir.
19
Kara rengin yas ifadesi oluuyla i lgili birok rnek vardr. Ahmed bin Mah
mud'un Seluhndme isimli eserinde Sul tan Melikah'n ol.. Davud'un lm (12
Mays 1082) zerine turulan yasta kara renk karmza kar:
Trklerin hepsi lsfahan'da toplandlar, salann zdler. lnn nnce aglayp szla
yarak gitdiler. Btn kadnla r, maiyyet ve hizmetkarlar da byle yapalar. Atlara kara
ullar (hayvan rts) giydirdiler, sala rn ve kuyruklan n kesip, eyerlerini ters vurdu
lar. Melikah yemekden ve imekden vazgeti , alayp szlayarak sabn arkada brakt,
gece-gndZ gzlerinin ya akt. ehr halk, biitn evlerde ve arlarda yas ve matem
zerine birletiler, yedi gn bu durumda kaldlar .20
Buradaki yaz szc szlkte esmer, doru, yiit anlamlanna gelmektedir. Klti
gin yaztndaki ifadede, koyu renkh topran bu koyu-esmer (karaya yakn) renkte
olmas hem. yeryznde yaamann zorluuna hem de yeraluyla (ller ya da ktu
lkler alemi) balants olmasna iaret ediyor. Yani zor ama iyi, bir yandan da k
r ile ilgili oldugu iin, tam olara k kara diye nitelenmemi, yaz yani esmer ola
rak belirtilmitir.
gel'e gre 'kara toprak' deyimi daha sonralan ortaya kmcr. ge! kara ren
gi, 'kara yer' ve 'kara toprak," (Kutadgu Bilig'e dayanarak) ev, mezar ve makam ola
rak kara yer kat gibi balklarla ele alr. Yaz terimine de eitli eski metinlerden
17
185
Eski Trklerde sayg duyulan ate krmz ren kle temsil edilmitir. Tanna
Umay'la ilikisinin olup olmad tartlan al ruhu, al kars, albasn gibi hami
lelere ya da lohusalara musallat oldugu varsaylan ve Trk dnyasnn her yerinde
bugn de yaayan bu mitin al renkle ya da ate rengiyle ilikisi old uu anlalmak
tadr.
gel'e gre Trkler krmz szcn ortaadan itibaren kullanmaya bala
mlard ve krmz yerine en ok kzl szcgn tercih ediyorlard. Krmz daha
ok kanla kyaslanyo rdu ve dn ve gerdek rengiydi. lnsan vcudu tarif edilirken
krmz ya da al renkten sz edilmekteydi. Seluklulardan beri Trkmenler krmz
balk, krmz bayraklar kullanyor, Osmanllarda olduu gibi ou kere hkm
dar otalan km11z olarak betimleniyordu. Krmz rengin bayraktaki ifadesi daha
ok kzl bayrak ya da gnmzde kullandmz gibi al bayrak eklindedir. Krm
z ayn zamand a savan ve zaferin rengidir. Kml ya da krmz renkleri hayvanlar
iin kullanld nda da arlk, g ya da hileye iam eder.
Gnmz Trkmenistan Cumhuriyeti'nde de ilki daha eski olmak zere kzl ve
krmz ayn rengi ifade etmektedir. Orada da daha ok bu renge kz ve gelinlerin
elbiselerinde rasclanr ve bu renk Trkm enler iin gnee atfta bulunan kulsal bir
anlam tar. Burada lslam ncesi inanlar ve millerinden gelen etkiler sezilmekte
dir.
Knnz renkli baln Ona A.sya'dan Anadolu'ya kadar Osmanllar dahil Trk
menle rde giyildii dnlmektedir. 28 Bylece burada sz edilen husus Trk top
luluklannn renklerle birbirlerinden ayrlmalar konusuna (Ak Koyunlu ve Kara Ko
yunlu gibi) tipik bir rnek olarak kabul edilebilir. Ayrca Trkmenistan blgesinde
kalan Trkmenler daha gneye inen ya da oralarda yaayan Trkmenleri, (gneyin
simgesi kzl olduu iin) kmlba olarak anp anmadklar aratrmaya deer bir
konudur.
Krmz (al ya da kzl) rengin Trklerde bu kadar nemli olmas belk i de inli
lerde olduu gibi onun hayat veren renk olarak dnlmesinde yatyor olabilir.
Bilindii gibi in mezarlannda cenazeyle birlikte zincifre ya da krmz tebeir g
mld ileri srlmektedir . Aynen trklerde olduu gibi gneyi ifade eden bu
27
28
Aynnul bilgi iin bkz. B. Mahir, "Elinde Ahn Kre (Kz l Elma) Tutan Osmanl Sultan Port
releri ," Drdcil UATKKBildlileri4-7Kasm1997 ,s. 91-98, Resim: s. 383-388.
R. Gen, a.g.e., s. 21.
187
22
23
Krmz
Bu renk gnein ve tm sava tannlannn rengidir. Eril hareket ilkesini, atei, h
kmdarlg1, ak, hazzl, gelin ve evlilikle ilgili birtakm hususlar ifade eder. Onun
bu genel anlamlan Trklerdeki anlamlanna uygundur.
Merkezin (yaanlan anavatamn) gneyini ifade eden bu renk Trk kltr ya da
mierinde hem gk ve hem de yer unsuruy la ilgili eitli alanlarda karmza kar
dur. gel'e gre al renk kzl degildi, fakat R. Gen, al rengi kzl olarak yorum
lamaktadr.25 Burada kzl, alev rengi veya krmzya alan altn rengi olarak kabul
edecegiz.
26
lir.
Kzln altn rengiyle ilikisi ge dnemde Trk mitolojisindeki kzl elma efsa
nesinde grlr. Kzl elma ya da altn kre , Trklerin dnya hakimiyeti idealinin
bir simgesi olarak anlalmtr ve esas olarak 'ulalmak istenen gaye, ama, yer'
anlamndadr. Aklanan nedenlerden tr kzl elma hkmdar simgeciliginde
nemli yer tutar ve sanat tarihinde elinde kzl elma (altn kre) tutan Osmanl h-
22
23
24
25
26
Kztl Osmanlcada ve bugnk bir ksm Asya Trk ivelerinde alan anlamnda kullanlnak
tadr. Bkz.T. Tekin, vd., Trkmece-Tlrle Szlk, s. 269; S. Altayl, Azerbeycan Trkesi
Sz lg, c. I,s. 251.
186
kere
29
30
Eski in'de krmz renk simgecilii in bkz. \V. Eberhard, ir Simgeleri Szl:gu, s. 175-176.
Bkz . J. C Cooper, a.g.e., s. 40.
188
31
Buradaki ilk cmle lacivert ya da koyu mavinin yas ifadesi olarak kullanlabildi
ini gstermektedir. Bylece ayn eserdeki minyatrde grlen insanlarn mavi ve
siyah giysili olarak tasvir edilmesinin tesadlifi olmad anlalyor. Sz konusu
minya trde ise, ortada tabutu tayan alt kiiden ikis mavi zerine siyah, biri i
ksm mav i d taraf kahve rengi elbise zerine siyah, dier kiiyse tamamen
mavi giyinmitir. Tabutun gerisinde sayfann ust tarafnda alayan ve teessrle sa
larn ekitirmekte olan ya da elini yzne kapanu kii yer alyor. Bunlardan
ortadakinin.mavi zerine siyah, dier ikisininse tamamen mavi gi ysili oldukbn
grnyor. Bu durumda yas duygularnn derecesini ifade ederken renklerin kulla
nlp kullanlmad sorusu onaya Lkmaktadr. Siyah belki de daha fazla matem
duymay1 ve toplum sal stat olarak lene daha yakm olmay, maviyse daha az dere
cede yas tutmay ya da lenle yaknln ikinci derecede oluunu gsteriyordu.
Her ne kadar baz metinlerdeki yas ifadelerinde mavi gk rengi olarak belirtili
yorsa da kanmca yas ifadesi olan mavi renk gk mavisi deil, daha ok donuk ve
koyu mavidir.
lstanbul niversitesi Ktphanesi, T.6044, v. 273b. ilgi li resim iin aynca bkz. S. Bac,
a.g.m., Lev. v.
32
189
36
yaz olur.
36
Beyaz renk ska lm ya da lmden dolay duyu lan znty ifade eunek iin
de kullanlr. Ben bu rengin yas rengi olmasnn sebebini Man iheizme, dolaysyla
Uygur devrine balamak pek de yanll olmasa gerek. Zira Maniheizmde g (iyili
i) temsil enii iin ok nemli olan bu renk zellikle rahip elbiselerinin rengi ola
B. gel, TCtrk Kltr Tarihine Giri, c. VI, s. 377-400 Bugnk TrkmenisLan'da ak rengin
gelecek, bahLiyarlk, mutluluk. temizlik ve sevgi anlamna geldii. A. Nunnemmel tarafndan
beliniliyor: A. Nurmemmet, Tlrlmenlerde Renk Dnyas ve Nevruz, s. 81.
37
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, ev. Reid Rahmeti Ara, beyit 2080, s. 157. Bu ercmeyi R
Gen, biraz farkl ekilde ele alyor: R. Gen, a.g.e. , s. 9-10.
38
Bkz. R. Gen, a.g.e., s. 10-13.
191
Beyaz
Beyaz rengin dnya genelinde eitli mitoloji ve kltrlerden doan en genel anlam
lan, aydnlk, k, gne, hava, saflk, temizlik. iffet, masumiyet, sadelik, mkem
mellik, kutsallk, kurtulu, ruhsal yetkinliktir. Beyaz bir elbisenin giyilmesi, saf
lk, Lemizlik ve iffete iaret ettii kadar ruhun beden zerindeki zaferini de gste-
"
r.r.
Beyaz renk, Trk mitolojisi ve kltrnde en yaygn olarak yer bulan bir renk
tir. Aslnda onun bu yaygnl muhtemelen gk renginin yerine geerek onu ikinci
Trk kozmolojisinde bat ynnn simgesi beyazd. Bu yne bagl olan adlan
drmalar da beyazla yaplabiliyordu; ornein Altn Ordu Hanlnn dou blm
Gk-Orda olarak anlyorken bat kanadna Ak-Orda deniliyordu. 35
gel'e gre Trklerde aklk; temizlik, arl k, u lu luktur. Devletin adalet ve gc-
33
34
35
M. Kafal, "Trk Kllun:lnde Renkler," Nevuz ve Renkler, Trk DQryasda Nevruz !hinci Bilgi
leri Bildirileri Ahara 19-21 Mart.1996, haz. Sadk Tural ve Elmas I<l, s. 50.
190
kavram iftleri nasl birbirini btnlyorsa, ayn ekilde mavi ve yeil de birbirini
btn1ediinden Turk mitolojisi ve kltryle ilgili eski metinlerde zaman
bu iki renk birbiri yerine kullanlmur.
zaman
Demek ki, yeil ren]< gerektiinde mavi (gk mavisi) yerine kullamlabilir . Nite
k im Uygur devrinde daha nce sylediimiz gibi dounun rengi mavi bazen yeil
olarak sylenir. te yandan zellikle Lslamiyetten sonraki Trk mimarisinde g
simgeleyen kubbelerde en ok finze diye anlan mavi-yeil kanun rengin kulla
nlmas anlamldr.
Ancak yukanda da belirtildii gibi yeil daha ok yer kavram iine girer ve ge
nel olara k oman klt daha zel olarak da aa kl t ve dolaysy la Dnya Aac
ve Hayat Aac kavramJaryla ilgilidir.
Szcln kkenine inildiinde bu durum daha iy anlalabilir. Yeil szc
duu gibi.
Yeil, lgen'in oullarndan birinin addr: Yal Kan. Bu heralde doann yeil
lenme.si olayyla ilikilendirilmi bir ilahtr. Bu kamda olan R. Gen, baz aalann
neden srekli yeil kaldklarna iaret eden bir miti bize aktaryor:
lgen, insan vcudunu yarntukt:n sonra Kuday'n yksek uluhiyetinin huzuruna
kuzgun den ilen kuu gndererek yaratt insan iin can ister. Kuzgun semaya uar.
Can alp dnerken yerde bir le grr. Dayanamayarak lei yemek iin azn aar. Ga
gasndaki can, am ormanna derek dalr.Bundan dolaydr ki am, ard gb aga
lar k ve yaz yeillklerini muhafaza ederler. -o
Dier ana renkler gibi yeil de zaman zaman hkmdarlk ve hakimiyetle ilgili
19
Bu konuda bkz. B. Ogel, Trl Kllir fanle Gii, c_ VI, s. 471-472; A Nunncmme. Trk
R Gen, a.g.e., s. 23, R. Gen, kitabnda bu bilgiyle iJgili dipounda B. gel'in frr1t Mitoloji
si kitabnn c ll ve 272. sayfasn gsternek lebirlikte sz konusu bilgiyi orada bulanad Lk.
192
bir renk olmutur; megn inli rahip Huan Tsa:g Bat Gkturk kaannn yeil
satenden bir kaftan giydini belnmektedir.
liinden dolay, yeil Turk ordulan nda sancak rengi de olmutur; ornegin Gokturk
bayrann zemininin mavi zerindeki kurt bann yeil olduu, Avarlarn ve Gaz
nelilerin bayraklannn zeminin de yeil olduu belirtilmektedir. Bu arada 1992'de
kabul edilen Baunsz Turkmenistan Cumhuriyeli'nin de bayrann zemini yel
dr.
zellikle lslamiyeuen sonra Peygamberin sancaklanndan brsinin renginin ye
il olmas. Tarikat ehli insan larn (erenlerin) ounlukla sank ve cbbelerinde yei
lin tercih edilmesi yine bu rengin Trklerde her devirde nemini srdrdn bi
ze gsteriyor. Bu konuyla ilgili olarak belinildigine gre Peygamberin ehl-i beyti
nin ve oullarnn smgeleri yeil idi. Bu yu:den peygamberin evlad saylan sey
yidlerin alamet de yeildi.
Trklerde grulen yeil renkle ilgili anlamlar genel dnya simgeciliindeki an
larnlanna uygundur. Bu bakmdan ele alndnda genlie, umuda, yeniden dogu:,
cennete, koyu olduu takdirde lume iaret edebilir. Aynca geiclik ve kskanl
da fade edebilr. Aynca ;lklar ifti olarak sunulan Venus ve Merkur'un rengi olup
bundan dolay ilkbahara, btklerin oalmasna, bolluk, baar ve mutlulua am
eder.
Sar
eitl ulkelerin mitolojilerinde ve simgecilnde san renk genel olarak. gUree a
bir simgedir (k ve altn sans). Bu olumlu unsura bal olarak da, akl, ::ihin, id
rak, sezgi, iman gibi eitli kavramlar ifade eder. Ancak eer k ve altn sans d
nda ki koyu sa; sz konusuysa o zaman olumsuz an lamlar ifade eder. Nitekim ko
yu san haset, hrs, tamah etmek, vefaszlk, hyanet, imanszlk, ketumluk ve vefa
szlk gibi anlamlan gstenr. San ya da sar ve siyah bayraksa aynlga (karantina
ya) iaret eder. !
Dnya emasnda Turklerde san renk merkezin rengi olarak (yaz ya da kara
renk yannda) kabul edilmitir. Topran, yani yaanan lkenin rengidir. Bu neden-
il
ilj.
gorulur.
le yer unsuruy la baglat ldr. Yukanda yeil renkl e i lgili olarak bahsettiimiz gibi,
altn rengi bu renkle ilikilidir. Dolaysyla Alnn Y ,Altn Orman) ya da 'ahn
yaprakl kayn aac' tasavvurlanndaH olduu gibi bir taraftan orman \ e aa klt
leriyle de balantldr. Aslnda bu renk te yandan beyaz ya da krnmyla da iliki
lidir. Bu da daha ok aLe, gne., k k l tleriyle ilgilidir.
Hkmdarlk ve hakimiyet simgeciliinde bu rengin nemli olmas daha ok
in miwlojisinden kaynaklanr. Sar, in'de MS Vl. yzylda imparatorluk rengi
olarak kabul edilmiti. Bundan dolay sradan kiiler in san renkli giysile r giymele
ri yasaklanmu; dinsel anlamda egemen k iler olan din adamlar da san elbiseler
giyebilmekteydiler. te yandan Sar Turklerde oldugu gibi inlilerde de merkez
kavram yla ilgiliydi. Eberhard'a gre bu muhremelen Gbi l'nden gelen lsle
rtlen Kuzey in topran rengin in sar olmasyla ilikiliydi. Merkez ve hkm
dar simgcciliine bal olarak san ayn zamanda n ve ilerlemenin de simgesiydi.
Bu nedenle san ejderha iyiye iarerri.+
Hakimiyet simgecilii iin geerli olan pek ok eyde olduu gibi san renk din
sel nitelikli kiiler iin de dinsel anlamda gll ve hakimiyeti ifade eder. Buna
en gzel rnek Anadolu alp-erenlerinden olan XIIL yzyla ait bir Trk kahraman
na San Salmk denilmesidir.
Bunu nla birlikte daha ziyade yer unsurlarna balt olarak san renk daha ok ate
in, aJbastnn, hastaln rengi olmutur . "Betin benzin sarard" sz buradan ileri
gelir. Aslnda san renk Trklerde daha ok olumsuz anlamlaryla n plana km
tr. in'dekinin m aksine bu renk ktln ve felaketlerin habercisi saylmur .
Saylar
Trklerde saytlan iki ana grup halnde ele almak gerekmektedir: Mslman olma
yan ve eski Trk inan larn srd ren topluluklarn ;ritleri ve inanlarnda sayla-
14
Altn yprokl bay kayn" ifadesi aman ilahilerinde gemektedir. Bkz. A. lnan, "Trk Boyla
nnda Da, Aa (Oman) ve Pnar Klt," MI , c. il,s.254.
in'de sar renk zerine verilen bu bilgiler iin bkz. Wol fram Eberhard. ir Simgeleri Sz.l
gc. s. 263.
194
Talay Kan ya da Yayk Han onyedi denizin birletii yerde oturur vs.
Anohin'in Altay Tatarlan iin aktard benzer bilgilerdeyse en yce tann Bay
lgen'dir ve yedinci katta oturmaktadr. Artk Kayra Han, yani Gk Tann kaybol
mutur.
Teletlerde de, en yukandaki gk katnda Tengere Kayra Han (Kayrc Gk H
kmdan) oturmakta olup, onun alunclaki katta, ondan sudur etmi Bay lgen
onaltnc katta , Kzuga n Tengere (ok Kuvvetli Tanr) dokuzuncu katta, Mergen
Tengere (Her eyi Bilen Tann) gnein bulunduu yedinci katta oturur.
Grld gibi gn en yksek katnda Gk Tann'nn ya da daha sonra onun
yerini alan baka bir tannnn bulunmas bu tannrun btn dier tanrlarn srunde
olduuna iaret ediyor. Bu da belki lslam ncesi dnemde 1 saysnn ifade edili
ekli olabilir. Her eyin yaratcs olan 'bir tann' vardr, O da Gk Tann'dr, yani
n kendisidir.
Baz metinlerde Gk Tanr'nn oul ya da kzlarnn saysndan bahsedilir. Orta
ve kuzey Asya'daki Trklerde ve komularnda Gk Tanr'mn yed ya da dokuz o
lundan sz edilir. Bu ifade onlarn oturduu 7 ya da 9 gkkresi ya da kat olduu
nu gsterir.
Gk katlar bu ekilde tasavvur edildii gibi yeralt da belirli sayda katlara b
lnr. Karagas ve Soyotlar gkleri 3 kat olarak dndkleri gibi yeraltn da 3 kat
olarak dnmek teydiler. Ancak Orta ve Kuzey Asya'daki Trk veya onlarn komu
lar olan topluluklarda, yeralt, her biri amann gemesi iin birer engel tekil
eden 7 ya da 9 katl olarak dn lmtr. 46
Yeraltndaki katlardan sz edi lirken en ok Erlik'in beinci ya da dokuzuncu kat
ta oturduu belirtilir. Ondan aadaysa Altayllarn (kasrgan) dedikleri cehennem
bulunur.
Trk kozmolojisine bal ikincil derecedeki unsurlarda da baz saylar sklkla
yinelenir. Nitekim dnyann eksenini temsil ettii kabul edilen ve yeraltndan ka
rak, yeryz ve gkyznn en st katlarna kadar ulaan Dnya Aacnn dokuz
dall olduunun sylenmesi nemlidir. aman ya da kam dokuz gk katn ieren
bu dallara kmak iin aacn yedi ya da dokuz entiini ya da budan (ki bunlar
45
46
196
engellerdir) kullanr; rnein Yakmlar kurban sunmak iin dokuz entikli bir aaca
trmanr, bunun bir modelini de yurdun (admn) iinde bulundururlar.
Benzer ekilde Teletlerde ise amann merdiven gibi kulland Dnya Aacn
da, onalt g temsilen onalu entik bulunurdu. gel, Gney Sibirya'daki Minu
sinsk Tatarlarnn syledii bir destana dayanarak, yalnz gkyznde deil yeral
tnda da kutsal bir dokuz dall aa bulunduunu ilei srmektedir. Ayn aratrma
c Yakut mitolojisinde Tanr gkte ilk aman yarattnda, onun meskeninin kaps
nnde de sekiz dall bir aa dikildiini belirtmektedir. amann evinin nne di
kilen bu aalar bazen " aa" oluyordu. Anlaldna gre amann aalan gk
teki aaca nazaran daha az nemli idi. Ka Tatarlar kutsal kayn aacndan: "sekiz
glgeli kutsal kayn! / Dokuz kkl, altn yaprakl Bay-Kayn! .." olarak sz eder
ken; Abakan Tatarlar'nn efsanelerinde Demir Dan zerinde yedi dall bir kayn
aacndan bahsediliyor.'17 Burada saysal olarak yedi, sekiz ve dokuz n plana k
yor. Ancak "sekiz glgeli kutsal kayn" nitelemesi ilgi ekici. Bu, kutsal aaca hitap
eklinin rastgele olmadn gsteriyor. Aacn sekiz glgesi herhalde sekiz daln
dan ileri geliyordu. Eer dokuz da' kutsa l aatan sz edilseydi, ihtnalen bu aa
da "dokuz glgeli" diye nitelenecektir.
Bu arada yine konuyla ilgili olarak amann giysisinde de saysal simgeler sz
konusudur. amann giysisinde lgen'in oullan ya da ounlukla kzlarn ifade
eden belli sayda kuklalar ya da ngraklar bulunmaktadr; rnein Altayl Trkler
de aman giysisindeki yedi ngrak gn yedi kzn temsil ediyor olmaldr. Eli
ade'ye gre yedi says amann tekniinde ve esrimesinde nemli rol oynad iin
birok yerde sk sk tekrarlanmak tadr.
Anohin'in aktardna gre, aman cbbesinin esas otuz para olmakla birlikte
ayrnt paralarla bu say otuzun kat olan allma kar. Elbisenin kala zerine ge
len ksmna taklan mendillerin (aruul) altna, sol tarafa renkli kumatan rlm
(biri kr iki ylan temsil eden ve kt ruhlar kovan) iki kaln rg balanr . Elbi
se omuzlarnn zerine puhu ve bayku tylerinden iki demet konur. Bunlar iki kar
tal ya da ahini temsil eder. Manyak'n (aman elbisesi) n kenarna dikilen krmz
eritte iki dme vardr. Manyakn gs ksmndaki diki yeri dokuz yerinden d
mlenmitir. Elbisenin eteklerinde drd kei derisinden de kumatan olan
yedier tane manyakk bulunur. Manyakklara dikilen eric ve rglerin says ka
ytan olanlarda 6-9 tane, kumatan olanlarda 2-3 tanedir.
1
"
.
197
uh guruptan varsa, buna izafeten insanlann da ogullan ve kzlan belirli say grup
myla anlm olmahdr. Hana Trk corafyasnn ve eski Trk metinlerinin eic
.y
yerlerinde geen 40 kz, bazen 3 k1z, 7 kz, 9 kz, 30 yenge, 72 kadn,
40 yigit,
49
:i
:.ratl ve yaratltan doan ikicilik (Allah'n cemali ve celali). Saysal deeri iki
an b harfi dnyaya bir gndermedir.
199
TRKMITOLOJISIN!N ANAHATL\RJ
Yine belirtildii zere, sradan aman elbisesi klahnn tepesinde bayku tyn
den bir demet ve arka tarafnda da yalama denilen erit k01ulur. Bu yzden bu
aman klah ya1ama1uu. hu prh olarak anlr. Klahn esas ksm kan uzun
luundadr ve dmeye sahiptir. Biri gz, biri aln ortas, biri de ense hizasnda
olmak zere, klahn yerine vaak derisi dikilir. Gz zerindek i ksmda bulu
nan saylan muhteli[ (5, 9 ya da 16) olan boncuk dizilerinde her dizide be boncuk
ve ucunda bir ylan ba (salyangoz kabuu) bulunur. Baz klahlann kulak hizasna
sincap derisiyle byke bi r boncu k konur. Sincap derisine kulak, boncua da kpe
denir. Klahn aln hizasna dikilen ylanbalarnm says 19, 29 ya da 4 l'dir. Dizi
halinde olursa 13 sradr. Baz klahlara eklenen gkkuan temsil eden bir kay
tansa dokuz yerinden dmlenir. Benzer trde bir say simgeciliini aman davu
6
18
aman elbisesi, klah ve davuluyla ilgili saysal veriler iin bkz.A. V. Anohin, Altay analr
198
Tasavvufi ruhun derece olarak snflandrlmas (ktlge tevik eden ruh, sula
yan ruh, huzurlu ruh). Bu say ayn zamand a ii1ikteki lemeye (Allah, Muham
med, Ali) iaret eder. Kimi Alevi topluluklarda gne Muhammed, ay Ali ve Zhre
50
(oban, olpan) Fatma olarak grlr.
Bektailikte de eriilmesi gereken mertebe vard. Bu tevhidin kademesi
olarak grlyordu. Birinci mertebe telkin, ikinci mertebe libas nc mertebe aha
diyyet idi.
Mevlevilikte dervi aday nce ile eker. Mutfakta post zerinde gn bekler
ve dnerek devam edip etmemeye karar verir. Eer yine dervi olma karar de
imemise gn sonra kendi.sine yakasz kolsuz ve etekli bir giysi olan tennure
giydirilir, beline elif harfini agruran ince uzun bir kuak (elif-i nemed) balanr ,
tennurenin stne kollu ve ksa hrka (destegl) bana da sikke giydirilir. Btndan
sonra yla yakn bir sre (binbir gn) eitli hizmetleri grr.
Drt
Cennetteki drt rmak kavramna iarettir. Ayn zamanda lslamiyete gre drt yasal
e, ilk drt halife, dn ana mezhep, Allah'a ulamann drt yolunu (eriat , tarikat,
hakika t ve marifet) ifade eder .
Ahilik tekihtnda bu tekilata mensup bireyler drt temel esasa gre davran
mak (glyken affetme, kzgnken yumuak davranabilme, dmanna da iyilU< ya
pabilme , muhtaken bile sahip oldugunu bakalany la paylama) durumundaydlar.
lran'da yaplm muhtemelen bir Trk hals olan ve cennetteki drt nehri gste
ren bahe hallarndan bir rnek, aslnda lslam ncesi devirlerin dn anayn kavra
myla i likili olan drt rmak dncesinin tslam dnemi Trk sanatnda da yer al
dn gsteriyor.
Toprak, hava, su, ateten ibaret drt unsur (anasn erbaa) divan edebiyatnda
sevgili ve an birtakm zelliklerine ve dnya ya da evrene atfta bulunur.
Bektailerin kulland dn kap selam denilen bir selam ekli vard. l3u selam
eriat, tarikat , marifet ve hakikat erenlerine selam vermek eklindeydi.
Bektai giyiminde kuag drt ke oluturacak ekilde balama gelenei vardr.
Bu drt kitaba, drt byk melee ve drt unsura iaret eder. Aynca yine Bektai
likte bi.lgi ve olgunlua erien insanlara kutup denilmesi de bu konuyla hatta daha
50 M. Erz, Eshi
Trk Dini (Ck Ta1111 inanc) ve Alevilik Behtailil .s. l 10. 115.
200
sonra ele alacamz 5, 7 ve aynca 300 saysyla ilgilidir. lslam ncesi Trk koz
molojisine uygun bir ekilde evrenin i11Sanlar tarafndan temsil edilen bu kutupla
rn evresinde dnd kabul edilir. Kutuplarn en nemlisi, kutuplann kutbudu r.
Aralrmaclann aktardna gre onun bir yannda sa imam, dier yannda sol
imam yer alr. Daha sonra evrenin dn yann yneten (lslam ncesindeki drt
anayn kavramna iaret edilmi oluyor. Ayrca Budizmde bu drt ynn tanrlar
da olduu hatrlanabilir) drt direk (kutup) gelir. Bunlan dierleriyle birlikte bey
ler adn alan abdallar, abdallar yediler ve yzler izler.
Osmanl devrinde "drt kitap hakk in" diye yemin yerine kul1arnlan bir ifade
vard. Aynca "drt stne" ya da "drt st dn" eklinde kullanlan tabirler m
kemmellik ve eksiksiz olma yerine kullanlrd. Bunun tersine "drt yan deniz ke
silmek" ise zorlua, mitsizlie dmek demekti.
Be
Fatrna'mn eli. Bu el ayrn zamanda Muhammed, Fatma, Ali ve Hasan ile Hseyin 'i
ifade eder. Bu el iaretinin nazar ve genel anlamda ktl engelledii dnlr.
Fatma'mn eli ile ilgili tasvirler sanat taihimizde grlebilmektedir.
Alt kollu yldz olan Mhr Sleyman gibi tlsm mahiyetinde kullanlan ve
beli yldz ya da be kollu yldz denilen ve ssleme sanatmzda grlen bir simge
vardr. Kaidesi olmayan genin birbirine gemesinden ibaret bu ekil aratr
maclarn dncelerine gre mistik ierii olan 3 ve 5 saylaryla, genin gz
eklini oluturmasy la ve yine nazara kar. kullanlan el (pene) ile ilikilidir.
Alt
Allah'n dnyay alt gnde yaratna iaret eder. Kuran\n A'raf Suresinin 54. aye
tiyle Yunus Suresinin 3. ayetinde Allah'm gkleri ve yeri alt gnde yaratt ifade
edilir.
Alu kollu bir yldz olan Mhr Sleynan, Trk sanat ve mimarisinde en ok
tasvirine rastlanlan ktlkten ve nazardan korunma amal simgelerden birisi ola
rak karmza kmaktadr.
Yedi
Yedi says Islami inanlarda yaygn olarak karmza kar. Allah g yedi katl
olarak yaratmtr. Bakara Suresi 29. ve M'minn Suresi 17. ayette Allah'n gg
yedi ka t yaratt belirtilir . Hac'da Kabe yedi kez tavaf edilir. Safa ile Merve arasn
da yedi art uygulanr, yed i gidi dn yaplr ve yedier tala kez eytan tala201
203
Tann'y ve baz yerlerde Ali'yi kastederek) emsi .a denilr. ' te yandan Kadri ta
rikat inin Erefi koluna mensup olanlann gydikleri talar da yed dilimliydi. Bu ta
cn (baln) yedi terki yedi gze iarcuir. Bu tacn zerine onsekizbin aleme ifade
eden ya da besmeledeki b harfleri saysna gre konulan onsekiz ya da ondokuz k
eli mhr, yedi ismi (esmd-i seba) simgeleyen yedi renk ibriimle ilenir.
Sekiz
Geleneksel lslam inancna gre, yedi cehenneme karlk sekiz cennet vardr. Bir
k1Sm minyatrl het behi (sekiz cennet) isimli kitaplar da burdan onaya km
ur. Trk ve lslam bahe dzenlemelernde bahelerin drt ya da sekiz katl ya da
bluml olmas da cennet kavramna atfta bulunur.
Baz lslami inanlara gre ar sekiz melek tar. i inanna gre bu sekiz
melek, Nuh, lbrohim, Musa, Isa , Muhammed, Ali, Hasan ve Hseyin'den ibarettir.
Dokuz
Dokuzun lslami dnemdeki varl daha ok lslam nces Trk mitleri ve inanla
nndak dokuzun neminden kaynaklanr.
51
202
Onsekiz
Mesnevi'nin giri blm onsekiz msradr. Mevlevi dervii olmak isleyen herkes
onsekiz gn lekkede hizmet ettikten sonra mucfakta onsekiz eil hizmeli renir.
Hazrl k sresini tamamladktan sonra aday onsekiz kollu bir amdanla bir hcreye
gLrlr. Burada onsekiz gn ile eker tefekkre dalar. Mevlevi dergahn ziyaret
edenlerin yannda onsekiz hediye getirmeleri bir gelenek halini almt. Besmelede
onsekiz sessiz harf bulunmasndan onsekiz bin alem olduu inan tremitir.
Ondoku z
Allah'n en nemli isimlerinden olan Vahid, yani Bir'in saysal deeri 19'dur, yani
Allah' ifade eder. Bu nedenle yl ondokuz gnlk ondokuz aya blen Bahailerin
kulsal saysdr.
Yirmisekiz.
Kuran'm yaz ld alfabenin harf saysna iaret eder.
Krk
lslam ncesi Trk geleneklerinde de ok yer tutan bu say Muhammed'in krk ya
nda Allah'tan ilk vahyini almas, Allah'n Adem'in amurunu krk gn yogurdugu
na inanlmas, Mehdi'nin dnyaya lekrar geldiinde krk yl kalacak olmas, dirili
esnasnda gklerin krk gn boyunca dumanla kaplanaca ve diriliin krk yl sre
ceini ifade eder. Muhammed'in isminin balad ilk harf olan mim harfinin saysal
deeri k rkur.
te ya ndan Alevilerdeki cem trenlerinin Peygamberin ge olan yolculuunun
tekrarndan ibaret olduunu syleyen Melikoff, mira hadisesi esnasnda Krklar
Meclisinin kunldugunu sylyor. Sivas yresinden bir Alev'i'nin lanklna daya
nan araurmac bu tana izafeten: "Alevilerde Cem demek Krklann Cem'ini taklir
etmek, yani onu canlandrmak demektir," szn ak.anyor. 52
Doum ve ocukla ilgili birtakm geleneklerin uygulanmasnda, bu kuk gnlk
sre nemli saylrnnr. Trk-lslam edebiyatnn pek ok eserinde krk saysnn
simgeselliine dayanlr .
Altmalt
Allah isminin saysal karl almaltdr. Saysal deeri alt olan vav harfinin
52
205
izim L Altayl amann tann lgen'e ulamak iin izledii )101. ................................................... 29
izim 2. Yama LaSvirlerinden etkilenmi hlmn efendisi Erlik Han' gsteren, XD<. yzyla ait
bir mask. Choijin-Lama Tapna Muzes Moolistan. K Tsurata'nn focografndan zim,
(P. Berger ve T. Banholom ew, Morgolia The Legacy of Chiggis KJum, Londra & San
Francisco [basm yeri 1-long Kongl 1995, s. 168, Res. 40) ...................................................... 53
izim 3 (solda). Mogolistan'da tespi L edilm i bronz tz (E. ve M. Tau be , Schamane ud
Rhapsade , Leipzig 1983, s. 80) ................................................................................................. 61
izin 4. Kalmuklara ail keeden bir tz (E. ve M Taube, Sdaracn wd Rhapsodo, Leipzig
1983, s. 94). 61
izim 5. Bir Gold amannn reki dnyaya yolculuu esnasnda faydaland Koon ve Bucu
adl "ku ruhlar." (U. Harva Holmberg, Thc Mythalog:; of Ali Races Flro-Ugic, Siberian, c. iV,
New York 1964, Res. 19) ............................................................................................................ 6 1
izim 6. Hayv:111 bic;imi.ne gim1e L enasna iaret eden metal ayna lar ya da levhalar zer ine
oyulmu zooantropomorfik fig rler($. lvanov, Ancieu Masls of Sibe ia Peopl es, Leningrad
1975, ek.2)...................................................................................................................................... 7 l
izim 7. Br Yemsey Ostiak amannn geyik upi bal (U. Holmberg, The Mytlology of All
R.aces Flno-Ugric, Siberia., Res. 21) ........................................................................................... 72
izim 8. Bir Yakut amana aic ku tipi elbisenin on ve arka wrafLn gri.nleri (U. Holnberg,
Tie Mythology of Ali Ram Fio -Ugrlc, S iberian, lev.lXdan zim) ....................................... 72
izim 9. ze rinde ayak kemiklerini temsil eden aplike eritleri olan arttan izmesi (V Dioszegi.
"Ethnogenic Aspects ofDarkhal Shamanisn," Acta Oricalia, c. XV1 il. Budapete 1963,
Res. l 4'deki fotoraftan izim) ......................................................................................................... 73
izim 10. Aynn bacak kemikleri ve amann ay tipi sol izmesi (U. Holmberg, Tle Mytiology
of Ali Raccs Fino-Ugic, Sibeia, Res. 20) ............................................................................ 73
izim 11. Sanzeev tarafndan tantlan nnan davulunun arka yz 0/. Dioszegi. 1963, Res.
8). ........................................................................................................................................................79
izim 12. Altay amanlanna ait davullar (A V. Anohin, "Altay Samanl na Ail Maddeler," ev.
A.lnan, Makaleler ve lcelemeler, Ankara 1968) .............................................................. 80
izim 13. Minusinsk blgesinden bir aman davulunun n taraf (U. liolnberg, The Mythology
of
Ali
Races
1-inllO-Ugric.
Siberia,
Lev.
XLVlll)
.......................................................................................................................................... 84
izim 14. Darkh:t atnanlanna ait bir dvul tokma (V. Dioszeg , 1963, Res.10.) .................85
izim l 5. Bir aman asas. Hamburg Vl kerkunde Mzesi (G. Nioradze, Der Schamarnsnus bel
den Siliriscle Vllen, Smcgart l925, res. 35) ...................................................................... 86
izim 16. Binakm araunnaclann anlauklar na dayanlarak, dn anayne gre ele alnm
be temel unsur le bu yn ve unsurlara bal olarak mevsim. zaman, renk, hayvan ve
207
Leningrad ) Hennitage Mzesi U. Scryzgowski. ''Trkler ve imali Asya Sanan'nn Buz Dev
rindeki Menei ," ev. C. Kpn l ti-Nusret, Ollil (l l ai k Evleri Dergisi), c. IX, s. 49, Ankara
1937. Res. 9'dki fotorafu:n izen Yaar onhlu).............................................................. l O l
izim 20.Alayllarda taytlga (baydara) denilen . snga taklm kurban edilmi attn derisi ve
ba (A V Anohin, 1968, ekil l7; N. Diyarbekirli, Hun Sanat, lsanbul 1972, s. 203)... 12s
izim 21. Peenek Trklen 'e ait Nagyszentmiklos hazinesindeki 7 numaral srahide
bulunan Garuda (karaku?) Ogr (L Racz' fotoraf ndan izen Yaar oruhlu) .... 131.
izim 22. Dou Trkistan'da bu lunan , Koo Uygur kaanl'na ait bi r freskodan kurt bal
gnder tuun hkmdar figr MS TV.-Vlll . yuzyl (A. Grunwedel. Ali-Buddhistisch Klstaete
in
Chinesisch-Iurkesta,
Berlin
1912,
Res.
287)
....................................................................................................................................... 135
izim 23, Oniki Hayvanl Takvim (Trkmen MedeiycU Dergisi, 1994, say 1, arka kapak)... J 74
208
Resim l. Sibirya kaya resminde aman olduU dnlen figr (S. Anadol, kSaman Trkler
Tuva ve Hakasya: Atlas, say 82, Ocak 2000, s. 46) ...........................................................16
Resim 2. Trkmenistan'n Nisa kentinde EbO Ali Dekkak Trbesi yaknnda pnar banda
bu lunan dilek aac (Fotoraf: Yaar oruh lu , 1996) ......................................................... 44
Resim 3. Ta zerine yaplmt Umay tasvin . Taraz (eski Cambul) Kastayev Devlet Sanatlar
Mzesi (Fotoraf: Yaar oruhlu 1998) ............................................................................. 45
Resim 4. Nazarltk olarak kullaulan, keeden yaplmt Umay tasviri (Yaar oruhlu arivi) ... 45
Resim 5. Siyah Kalem'e atfedilen bir cin tasviri. Topkap Saray Mzesi l<tphancsi
2153
(M. . l pirolu, Siyal Kalem Wird of The Steppe, lstanbul 1985, Res. 40) .............................54
Resim 6. Ktllle ve Dimne'den aslana binen ve ylan kam olarak kullanan (Erlik imgesinin
etkisini ayan) bir cin tasviri. Edgar Blochet, Les Enluntinures des Manuscrips Ori:taux -
(G. ney, Anadolu Seluklu Mimari.sinde Ssleme ve B Sanatlan, Ankara 1978, Res. 25) ...... 58
Resim 9. Olaslkla czlerle ilgisi bulunan adr direi tepelikki ya da sancak alemleri. Avar
devri buluntusu . Budapcte Milli Mze (Fotoraf: Yaar oruhlu. 1989) ........................ 60
Resm 10. Yaku t aman (M. And, Oyun ve Bt1g1, Trk Kltrnde OyL Kavram, Lev. iV) ............... 62
Resim 11. amann manevi yolculuu esnasmda kulland hayvan-ruha at model; Sbirya
Budape.te Etnografya Mzesi (Fotoraf: Yaar oruhlu 1989)......................................................................................68
Resim 12. Ge manevi yolculugu esnasnda amann merdiven olarak kulland drck. Bu
direk ayn zamanda dilek aac olarak da kullanlr. Dou frkistan. W. Zengyuan vd.
(ed.), Xijiang Oina, s. 138.)........................................................................ .......'. ................. 69
Resim 13. XlX. yzyla ail bir Sibirya aman elbsesi. SL Petersburg Etnografya Mzesi (S. A. Avi
janskaya, Gosudarstv:nnyi Muzcy Etnografii Narodov SSSR, Leningrad 1989, Res. 84) .... 71
Resim 14. Mooliscan'dan bir amann elbisesi zerindeki dokuz bebek kuklas, anlar ve ylan
balan (E. ve M. Taube, Sclamaen und Rhapsoden-D ie Gelstige Ku ltur Der Alter Mongolei,
Leipzig 1983) ........................................................................................................................................ 74
Resim 15 Ac bal aman asalan. Sc. Petersburg Etnografya Mesi (S. A Avijanskaya, Gos.darstv:nniyi Muzey Etnografii Narodov SSSR, Leningrad 1989, Res. 95) ....................................... 86
Resim 16.Bir mandalay tasvir eden fresko'dan detay; V.-V1.yzyllar (M.Bussagll, Cenral Asia
Paititg, s. 3) .................................................................................................................. 90
Resim l7. XV. yzyl Anadolu Tu rk halsmdan detay; Dnya Agc ve zerinde kular (erare
Yetkin, Tih Hal Sanat, tst::nbul 1991) ............................................................................. 93
209
RESiM LiSTESi
Env. 3632, Vr. 25 b, XTI!.-XlV. yzyl (y. oruhlu, Tirk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, lstanbul 1995, Res. 112) .......................................................................................................140
Resim 35. Acaiba'/-Mah/akat. Topkap Saray M1zesi Env. A. 3632 ............................................ 142
Resim 36. Aslan-geyik mcadelesini gstren duvar resmi_ Azerbaycan Seki Hanlar Saray
(Fotoraf: Yaar oruhlu, 1997) ............................................................................................ 143
Resim 37. Yunus'un Cebrail'in yardmyla baln karnndan k, Falname, Topkap Saray
MQz. H 1703 (M. And, Minyatrlerle Osmanl-lslam Mitologyas, lsanbul 1998, s. 21 1).. 144
Resim 38. lbrahim'in lsmail'i kurban edecei srada melein gkyznden bir ko getirii.
tasvir eden Ksas- Enbiya (Sir T. W. Arnold ve A. Grohmann, Tle I slamc Booh a Cotribution
to its Art ad History ]rom he Vll-XVlll. Cetuy, 1929) ...........................................................151
Resim 39. Yedi uyurlar efsanesini asvir eden minyatr Topkap Saray Mzesi H 1654, 32 b,
15.3 x 25 cm. Raid al-Din Faz! Allah b. 'lmad al-Davla EbO.'I Hayr b. Muvaffk al-Davla
(lm. 718/1318-19) .................................................................................................................... 154
Resim 40. Davulun sesine aldanan tilki. Kelile ve Dimne hikayelerinden . Topkap Saray Mzesi
Kt. Env. Nu. Revan 843 ............................................................................................. 157
Resim 41. Krgz larn Manas Destam'nda bir sahne. Almanbet ve Srgak ejdere kar savayor.
M. Manuilova 1971. Metal madalyon (K. N. Usubalieva, Krgz Mamleketik Surt lshusstvo
Mzeyi-Kirg/zskiy Gosdarstvenniy Mzey /zobrazitelmh lshtsstv-The l<irghiz State Art Museum, Bikek (Frunze) 1985, Res. 106) ......................................................................................... 165
Resim 42. Hamse-i Nizamf'den bir av sahnesi, 1491 (K. Kerimov, Nizami Gecevi Hamse Miniatirler-Nizami Gajevi Khamsa Miiatres, Bak1 1983, s. 132, Res. 81) .............................. 166
Resim 43. Kanuni Sultan Sleyman'n doganla avlanmas (E. Atl, Sleymamane-Tle Illusrated
History of Sleyman The Magificent, Washington 1986, s. 117) ........................................ 166
Resim 44. Turfan'dan (Dou Trkistan) tavuk yln simgeleyen kil heykel 0N. Zengyuan
(Haz.). X i11jia11g-Oia, Uruni 1989, s. 51). ............................................................................ l 74
211
Resim 18. B:bur'un olu l lmayun'un doumuyla ilgili kutlama lar konu alan bu rninyaLrde
bahedeki havuzun ekli evren Lasarmn (kare iinde daire) yanslmakta<lr (H. Sleyman,
Bobmoma Rasmlan-Matures of Babr-amah, Takent 1978, Lev 45) .......................... 94
Resim 19. Trk mitolojisindeki dnyay tayan hayvan (balk, kz vs.) tasavvurundan
etkilenmi bir Trk lslam minyatr. Accib'l-Mah/uhal, var;:k 1 31 a (Topkap Saray Mz.
Kt. env. no. A 3632) ...............................................................................................................100
Resim 20. Adem ile Havva'nn cenneuen kovuluunu gsteren Osmanl minyatr Falndme,
Topkap Sar. Mz. H. 1703. (F. aman ve Z. Tannd, Topkap Saray Muzesi lslan Minyatiirlei, lstanbu l 1979, Res. 58)................................... ......................................................... l 06
Resim 21. Gktrklerin kuman treyi efsanesini taSVir eden Bugm abidesindeki
kabartmadan ayrnt; kurttan sut emen ocuk (N. Diyarbekirli, lslaniyete Once Tfrl Sanat, Balargcda Bugne Tarh Sma, Ankara, 1993, Resim 40)...................................... 108
Resim 22. Sivas Gk Medrese cakapsndan aynnu; tepesinde ka nal bulunan Dnya Aac
kabartmas (Fotoraf: Yaar oruhlu) .................................................................................... 115
Resim 23. Ag: ejderi. Burada kozmolojik emaya gre aa unsurunun ve dou ynunun
simgesi mavi ejderler, Topkap Saray Mz. Kl. H 2152 59 a (Yaar oruh l u :rivi) ....... 115
Resim 24. Ukok l'latosu'nda br kadn asilzadeye ait kurgann rekonstrksiy onu. Muh leme
len Hun devrine aittir (N. Polosmak, "A mumy uneanhed from the Pastures of Heaven,"
Natioal Geographic Magazine , say 186, Ekim 1994, s. 90) ............................................. 122
Resim 25. Sullan H. Osman kuyruu balanm atn zerinde grlyor, 1618 (f. aman ve
z. Tannd, Topkap Saray Mzesi lslam Minyatirlci, lstanbul 1979, Res. 62) ...............124
Resim 26. Buda'ya elindeki iei adak olarak sunan Uygur prenses (M. Bussagli. Ccntra/ Asia
Pairtlrg, s. 107) ........................................................................................................................127
Resim 27. Elinde gl tutan Falih Sultan Mehmet. Uygurlann iek sunma sahneleriyle
benzerlii dikkat ekicidr. Tahta baskL Tobias Stimmer 1578 ......................................... 127
Resim 28. Acaib11-Mahlala'tan bir ejder tasviri (Top. Sar. Mz. Kt. A. 3632, vr.26 b) ....... 132
Resim 29. Behram Gur'un ejderi ld r . ehrare, iraz 1370 Topkap SnrayL Mzesi, T 1
1511, s. 203 b. (B. Gray, Persian Pairlig, Geneva l 972, 2. bask, s. 63) ........................... 132
Resim 30. Anadolu Seluklu devrine ait ifc bal kanal kabanmas. Konya ince Minareli
Medrese Mzesi (Fotoraf : Yaar oruhlu) .......................................................................... 133
Resim 31. Cengiz Han'n kans Alan -Koa'y hamile brakan gk kun (Topkap Saray Mzesi
Baysungur Albm, 1653) ...................................................................................................... 134
Resim 32. Behram Gur, aslan yenerek tac alyor Hamse-i l'\iza. Herat 1479/80 (F. Sulema
nova, Nizamiy "Hamsa" llangar Rasrrlar-lllwnnators of Nisari's "Hamsah, Takem 1985,
Resim. 18).................................................................................................................................. 137
Resim 33. 1600 Tarihli zbek minyatr. Sultan Hscyin'in Allar Toplas kitabndan t-.1r
Salih tarafndan islins:h edilmi minyatrde eyh dinsel gcunn simgesi olarak kaplan
postu zerinde oturuyor (O. Galerkina, Mawararrahr Bool Painwg, Leningrad 1980, !ev.
38) ............................................................................................................................................... 139
Resim 34 Buytlkay ve Kukay takmyldzn gsteren minyatur Topkap Saray !'.!z. Kut.
210
KAYNAKA
Aa, M., Oniki Hayval Trl Takvimi Etrafida Teell<l Etmi Baz Efsaneler, TDTD, say 98, ls
tanbul (ubat) 1995.
Agar, M. E., "Yaratl Efsanelei zerine." TKA Proj. Dr. Muhamn Ergi' e Amaga, XXVllV 1-2,
(1990), Ankara 1992.
Ahmed bin Mahmud, Seluk-dne, haz. E. Meril, c. 1-11, lstanbul 1977.
Akdoan, Y., lskendemdme'den Semele r, Ankara 1988.
Akgr, N., "Oniki Hayvanl Trk Takvim\," TDA, say 64, ubat 1990.
Akse!, M., "Halk inanlar ve Halk Sanat: Aslana Binme Duvan Y rtme Kerameti," TFA, say
182, lstanbul 1964.
Alaaddin Ata Melik Cuveynl, Tarih-i Cihanga, ev. M . zrk, Ankara 1998.
Alayl, S., Azerbaycan TUrkesi Szl, c. 1-11, Ankara 1995.
Anadol, 5., "aman Trkler Tuva ve Hakasya," Atlas, say 82, lsanbul, Ocak 2000.
And, M. , Oyun ve Bug, lstanbul 1974.
-Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977.
-Minyatrlerle Osmanl-lslam Mitologyas, lstanbul 1998.
-40 G 40 Gece Osmanl Dnleri enlikleri Geil Alay/an, lstanbul 2000.
Anohin, A. V., "Altay amanlna Ait Maddeler, ev.A. !nan, Makaleler ve lnce/emeler, c. 1, An
kara 1968.
Anonim, Trke Mani El Yazlan (Mamdaila) K!oto Harabelerinde Buluup A. Von Le Coq Tarafida Tantlan El Yazlan, ev. F. Kseraif, c. , lstanbul 1936.
-"Avalokuesvara," TA, c. lV, Ankara 1950.
"Avclk,'' TA, c. N, Ankara 1950.
-"Asura," TA, c. IV, Ankara 1950.
-"Bodhisattva," TA, c. Vll, Ankara 1955.
-"Brahma," TA, c. Vlll, Ankara 1956.
-"Cataka lar," TA,c. JX, Ankara 1958,
-"imemani," TA, c. Xll, Ankara 1964.
-"Dvarapala," TA,c. XIV, Ankara 1966.
-"Dhyani Buda," TA,c. Xlll, Ankara 1966.
-"Deva," TA, c. Xlll, Ankara 1966.
-"Devi," TA, c. Xlll, Ankara 1966.
-"lndra," TA,c. XX, Ankara 1972.
-Trk Dil Kurumu Trke Szlk , c. I-11. Ankara 1988.
Arat, R. R., Eski Trk iiri, Ankara 1986.
-"Trklerde Tarih zapt." Makaleler, haz. O. F. Senkaya, Ankara 1987.
-"Trl Cehennemler zerine Uygurca paralar." Makaleler, haz. O. F. Senkaya, c. 1, Ankara
1987.
Araz, R., Harput 'ta Eski Trk /nanlan ve Halk Hekimlii, Ankara 1995.
213
KAYNAKA
215
Aurov, A., "Trkmen Edebiyatnda Nevruz," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevruz lkici
Bilgi leni Bildirileri Alara 19-21 Ma 1996, haz. S. Tura!ve E. Kl, Ankara 1996.
Aul. E., Sleynannane The Illstrated Histoy of Sleyman the Magifcert, New York 1986.
Aydnl, A. ve 1. L. akan, "Aeri-i Mbeere,tt TDVIA, c.3, 1stanbul 1991.
Bac,$., "lslam Toplunlannda Matemi Simgeleyen Renkler: Mavi, Mor, Siyah," Cnelieres et
Traditlors Fueraires dans le Mord e lslanique-lslan Du11yasmda Mezarlklar ve Defin Gelenekle
ri, c. il, Ankara, 1996.
Balrrusailis, j. Jurgis, Le Moye Age Fatasique-Aquites et Exotisres Das L'art Gohique, Paris
1981.
Bang, W. ve G. R. Rahmeti Arat , Oguz Kaan Destan, lstanbul 1936.
Baer, S., Gk Tann' Sfatlarua Bmd'l-Hsnd Asndan Bak, lstanbul 1991.
Bayramolu, ., aman Davulu (Danman: Y. oruhlu), MS Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Blm, yaymlanmam lisans ezi, lstanbul 1997.
Bazin, L., Les Systemes Clrorologiques dans le Morde Turc Ancle, Budapete, 1991.
Bardeau, M., "Deva/Asura Hinduizmdeki Gksel Tannlar ve Demonlar," ev. S. Agldere, Antik
Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, yn. Y. Bonnefoy, haz. L. Yl
maz, c. l, Ankara 2000.
-"Devi Hindistan'dak i Tanna," ev. S. Aldere, Antik Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Din
ler ve Mtolojiler Szlig, yn. Y. Bonnefoy, h. L. Ylmaz, c. 1, Ankara 2000.
Bilici, K., "Anadolu Ta Tezyinaanda Hayvan slubu-Erken Devir rnekleri zerine lf Dene
me,"ASTD, c. il, lzmir 1983.
Black,j. ve A., Green, Gods, Demons and Syrbols of Acient Mesopotamia, Londra 1992.
Blochet, E., Les Enlumiures des Manuscripts Orietaux-turcs, arabes, persiws de la Biblioheque
Natioale, Paris 1926.
Bongard, G. M. ve E. A. Gramovsky, "amanlar ve amanizm," UNESCO'da Grller, say 12,
Aralk 1976.
Boswonh, c. E., lslan Devletleri Taihi, ev. E. Meril ve M. lpirli, lstanbul 1980.
Boyle,j. Andrew, A Eurasian Hutig Rinal, The Mogol World Empire 1206-1370, Londra 1977.
-Turkisf and Mongol Shamaism in Middle Ages, The Mongol World Epire 1206-1370, Londra
1977.
Bozyel, 1., "Idr Nahivan ve Tebnz geninde Nevruz geleneklei,n Nevruz ve Reller Trk
Dnyasnda Nevruz lkici Bilgi leni Bildirileri Arhara 19-21Mart1996, haz. S. Tura!ve E. Kl,
Ankara 1996.
Bozkun, F., TCrkleri Dim, lsranbul 1995.
Bulu, S., "amanizm 1-Vll," TA.
"Altayca Bir Bahadr Efsanesi," TA, say 7, 1943.
-"amanizmin Menei ve inkiaf Hakknda," TDED, c. 11, say 3-4, 1946.
"aman ve amanizm," IA. c. XI, lstanbul 1979.
Bunker, C. E., C. V. Chatwin ve A R Farkas, Aial Syle Ar Fron East to Wes, New York
1970.
Caferolu, A., "Trk Onomastiinde At Klt," TM, c. X, 1953.
"Trk Onomastiinde Ay ve Gune Unsurlan," TDED, c. Xlll, 1964.
214
-"Trk Sanan'nda Grlen Horoz ve Tavuk Fg:rleinin Sembolzm," / DTD, say 91, Temmuz 1994.
-"Turk Sanat' nda Grlen Tavan Figrlennin Sembolizmi ," TDTD, say 92, Agtstos 1994.
-"Trk Sanau'nda Gr len Maymun Figrlerinin Sembolizmi," TDTD. say 9'1, Ekim 1994.
-"Trk Sam'nda Kaplumbaa ri gurlerinin Sembolizmi ." AS, say 62/63. lsanbul 1994.
-"Turk Sana'nda Grlen Tilki figurlennln Sembolizmi." TDTD. say 95, Kasm 1994.
-"Trk San:r'nda Grlen Ylan Tasvrleinn Sembolizmi. TDTD, say 96. Aralk 1994
-"Turk Molojisi ve Trk Sana: insan Bilmlen Araurmalan-Yen Harran evresi, say 7-8,
1994.
-"Turk Sanau'nda Sava ve Bar Sembollen," il. M::edlik Senunen Bldinler, A-;ken Muze ve
Kulur Sesi Komuanlg. 19-23 Eylul 1994, lsanbul 1995.
-"Turk Samtmda Hale. Dolmtmcu MATSK, c. 1. Ankara 1995.
-"Orto ve i Asya'da 'Hayvan Biime Gine' inanc ve Trk Sanall le llksi," MSOFEFD,
say 2, lsrrnbul Ocak 1995.
-Tarl Saatmda 1-Iayva Sembolizm/, lsanbul 1995.
-"Turk S:n:t'nda Kpek Figurlerinn Sembolzm," Toplumsal Tanh, c 3, s:y 14, lsanbul ub:t, 1995
-"Turk Sanar'nda Balk FgUrlennn Sembol mi," IDTD. say 99. Man 1995
-"Turk San:u'nda Koyun. Ko. Kei l'gurlennn Sembolizm," TDTD, sa> 100, Nisan 1995.
-"Turk S:nat'nda Gnllen Boa (kuz, inek) Fg:rleinin Sembolzm," TDID, say 101,
Mays 1995.
-"Ti.Irk Sanau'nda Ymc Olmayan Kulann Sembolzmi -!," TDTD,say 102, Haziran 1995.
-" rork Sana'nda Grlen Geyik Fgurlcnni n Sembolizmi," Toplumsal Tar il.say 18, lstanbul
l l azlran 1995.
-"Turk Sanat 'da Yrtc Ol maya n Kulann Sembolizmi - 2," TDTD. s.y 103, Temmu z
1995
-"Turk Sanau'nda Fil figurlennn Sembolizm," Toplumsal Tarih, say 23, lstanbul, Kasm
1995
-"Turk S:nan'nda Grlen Deve Fgurlennn Sembolizmi; TKA Prof. Dr.Olay Aslanapa'ya
Annaga, Yl XXXl / 1-2 (1993). Ankara 1995.
-"Trk Sanau'nda At Fgurlennn Sembolzm," TDA,53}'1 98, Ekm l 995.
-"Turk Kozmolojisin de Yer Alan B:z Unsurlann Trk Hallanndaki izlen," TDA Prof Dr. Farul Swer'e Amagan, say 100, uba 1996.
-"l .ous ikonografisi ve Uygllr Sanau 'nda Lm s," UO TKK. 4-7 Eyl l L989, Ankn ra 1997.
-"Trk Sanau'nda Av Sembolizm," AS. s:y 76, (Ocak-ubat), lstanbul L 997
-"Or: \sya'dan Anado lu'ya Lah (veya Ta Sanduka) !erde Grulen 1lancr-B:k Tasvirlerinin Sembolzrru: Tarihi Kltun ve: Saatyla Eypsultan Sempozyumu. /, 9-11 Mays 1997, ls
tanbul 1997
-"Seluklu Sarnm'nda Grlen Kuyrugu Duguml At Tas--rlennn lkonogr:fk ve lkonolojik
216
KAYNAKA
KAYNAKA
Mangalcepe, lstanbul 1999.
G kyay, O. aik, Dedem Korludun Kitab, lsanbul 1973.
Grard , R., Popol-Vul Maya-Kie'lerin Kutsal Kitab, ev. S. Tansu, lsanbul 1991.
Gnaznov, M. P., Pazyryhsliy Kurgan -Le Kurgae de Paz.yrh, Moskova-Leningrad 1937.
Sd Sibirien, Stugan 1970.
-"teki Dnya iin Hazrlanan Adar," UNESCO'dm Gilri, say 12, Aralk 1976.
Grousse, R., Bozkr lmparatorlugu Atilla, Cengiz Ha, Tinur, ev. M. Reat Uzmen, lstanbul
1980.
Gubaev, A., Arheologiy a Turkmenistana, Akabad 1989.
Gumilev, L. N., Eski Trkler, ev. A. Batu r, lstanbul 1999.
Gnalray, $.,Trk Tarihinin ilk Devirlerinden Yakn arl Elam ve Mezopotamya, Ankara 1987.
Gcnay, . ve . H. Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara 1997.
Gngr, l-'!., "Sryani Kaynaklanna Gre T rklerin Menei, Dini inan ve Adetleri," TCr Dnya
s Aratnnalan, say 40, Subat 1986.
-"On Asya Kltrl erinde Yeniden Dou ve Trklerde Nevruz," Nevruz, Trh Kltirfmde Nevruz Uluslar aras Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirilei, haz. S. Tura!,Ankara 1995.
-Trk Bodin Bilimi Aratrma/an, Kayseri 1998.
Gngren, 1., Buda ve retisi, lstanbul 1988.
Gzel, A., "Trk Kllrnde Nevruz ve Milli Birlik-Beraberlik," Nevruz ve Reller Trk Dnya
snda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildirilen, haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
l-lackn, S., "Orta Asya'da Budist Micoloji," ev. Yaa r oruhlu, STAD, say 11, (Aralk 1992),ls
tanbul 1994.
Hajek, L., lndische Minialire von Hof der Mogul Kaiser, ekoslavakya 1960.
Halaoglu, Y., "Osmanllarda Nevruz Kutlamalan," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevrz
lhinci Bilgi leni Bildirileri, Ankara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura!ve E. Kl .Ankara 1996.
Halifax,j. , The Wounded llealer Shanm, Londra 1982.
Hali,].. lllusrated Dictionary of Synbols in Eastern ad WestenAr, Londr: 1994.
Hamilon,J. R., Budaa Iyi ve Kt Kalpli Prens Masalmn Uygurcas-Kalyanamkara ve Papamhara,
ev . Ece Korkut ve ismet Birkan, Ankara 1998.
Hanerlioglu, O., lslan inanlar Szlg, lstanbul 1984.
Hannan, O. Faruk ve B. Topalolu, "Cehennem," TDVIA, c. Vll, lstanbul 1993.
Hamer, M., aman'm Yolu, ev. A. Atalay, lstanbul 1999.
l-lanner, W. ve R. Etlinghausen, "The Conquering Lio: The Li fe Cycle ofa Synbol," Oriers,
c.17, Leiden 1964.
Heyet, C., "Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri," Nevru< ve Rerller Trk Dyasda Nevruz ikinci
Bilgi leni Bildirile ri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
Hinnels,j. R., Persia Mytlology , Londra 1985.
Hiylmaz, E., Baverenler, Baha1dralar, lstanbul 1993.
(Holmberg) U. Harva, Die Religise Vorstellugen der Alaischen Vlker, l-lelsinki 1938.
-Altayl Kavimlerde Doum ve ocuk Ruhlar, ev. Erdem Kayran, Trk Yurd u , say 2. Agustos
1954.
Holmberg U. (Harva), Tle Mythology of Al/ Races Fmo-Ugric, Sibeia, New York 1964.
219
Emmanuel, R., Hint, Yunan ve Msr Mito1ojilerinde Gizemli Bilgilefa Kayallan. ev. R zden, lstanbu l J.99 1.
Erdentu, N., Sosyal AdeL ve Gelenekler, Ankara 1977
Ergin, M., Orhun Abideleri, lstanbul 1976
-Dede Korkut Kitab, Metin-Szlk,lstanbul 1986.
-Ouz Kagan Desta, 1sranbul 1988.
Ergun, M., Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi, c. 1-11, Ankara 1997.
Ergun, M. ve G.lbrahimov, Bakurt rfalk Destan Ural Bat r, Ankara 1996.
Erhat, A.. Mitoloji Szl, lstanbul 1978
Erz, M., Eski Trl Dini (Gktanr lnmc) ve A1ev11ik Bektailik, lstanbul 1992.
Ersz,!., "Ashab- Kebr," TDVlA, c. III, lstanbul 1991.
Esin, E., "The Horse in Turkic Art." CA], c. X, sa}'l 3-4, 1965.
-"Evren (Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk ikonografisinde Meneleri)," SAD, sy 1, An
kara 1969.
-"Kn-Ay (Ay Yldz Mmifinin proto -Trk Devrinden Karahanllara Kadar lkonografisi," Vll.
TTK Bildiriler/ , c. l, Ankara 1972.
-" 'Muyanlk' Uygur 'Buyan' Yapsndan (Yihara) Hakanl Muyanlma (Ribat) ve Seluklu
Han lle Medrnsesine Gelime," MA, Ankara 1972.
-"Kuu (Trk Sanau'nda ALi Doanc ikonografisi Hakknda),'? STY, c. Y1 (1974-1975), lstanbnl 1976.
-1slamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, !stanbul 1978.
-Trk Kosmolojisi (llk Devir zerine Aratnmala), Tstanbu11979.
-"Trk Budist sim Sanannn Taihesi," 1. MATK, lstanbul 15-20. X. 1973, Trk Sanat Tarihi Teblileri, lstanbul 1979.
-"Altun-Y (The Golden Mounrain)," ]TS TBA, c. V, 1980.
-"Bri il," l. M T K Teblileri , lstanbul 1980.
-Drakht - Can (Can Agac). haz. F. Halc, Konya 1984.
-"Tonga-Alp-Er (Klrr ve Sanat Tarihi Bakmndan Bir Deneme) ," FEFAD, fas. 1, say 13, Erzurum 1985.
Ferideddin-i Attar, Mantl al-Tayr, ev. A. Glpnarl, lstanbul 1990.
Finch, R., "The Shaman's Drum of Siberia and the Far-East," nc OTKK Bildirileri 25-29 Ey
ll 1992, Ankara , Ankara 1999.
Findeisen, H. ve H. Gehrts, Die Schamaen]agdhelfer und Ratgeber, See/efahrer, Kder Ltnd Heiler, Kln, 1983.
Frazer,J. G., Altn Dal Dini ve Folklon Kkleri, ev. M. H. Doan, c. l-ll, lstanbul 1991-1992.
Friedrich , A. ve C. Budruss, Sclananen Geschichten aus Sibiria, 1955.
Gabain, A. Yon, "Renklerin Simgesel anlamlan ," ev. S. Tezcan, A. DTCF TD, sa}'l 311, 1968.
-Das Lebe in Uigrischen Krigrelch von Koo 850-1250, Wiesbaden 1973.
Gelibolulu Mustafa Ali, Meva'id'n-Nefais Fi Kava'idi'l-Mecalis, XVI. yzy l Osmanl lmparatorlu
guda Gelenekler-Greehler ve Sosyal Haya, sadeletiren: C. Yener, lstanbul 1975.
Gen, R., Trk lnamlar Be Milli Gelenehlerinde Renkler ve Sar Krnz Yeil, Ankara 1997.
Giraud, R, Ghti'rk imparatorluu /lteri, Kapgan ve Bilge'in Hhndarlklan (630-734), ev. l.
218
lbn al-Kalbi, Putlar Kitab (Kitiib al-Asndm), ev. B. Dngen, Ankara 1969
!bn Bibi, Al-Evamir'l -Aldiyye fi'l -Umuri'l-Alt'iyye, Ankara 1956.
Ibrayev, ., "Kazak folklorunda Nevruz" (aktaran M. Ahrnetova), Nevruz ve Renkler Trl Dn
yasnda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildrileri, Anhara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl,
Ankara 1996.
lltebir, A., "Gnmz Uygur Trklerinde Eski Treler ve Nevruz," Nevruz ve Renkler Trk Dn
yas nda Nevruz lkind Bilgi leni Bil dirileri , Anka ra 19-21 M art 1996, haz. S. Tura l ve E. Kl,
Ankara 1996.
inan, A., Makaleler ve incelemeler, Ankara 1968.
-"Yakut amanizrnindeki lja Knl," MI, Ankara 1968.
-"Ongon ve Ts Kelimeleri Hakknda," MI, Ankara 1968.
-"Mlslman Trklerde amanizm kalnulan," MI, Ankara 1968.
Kafal, M., "Trk Kltrnde Renkler," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildirileri, haz. S.Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
Kafesolu, 1., Esli Trk Dini, Ankara 1980.
-Trk Millr Kltr, lstanbul 1986
Kafeso lu, 1., Y. Halaoglu ve S. gt, "A," TDVIA, lsanbu11991.
Kala fat, Y., Dou Anadolu'da Eski Trk /nan lannm / zleri, Ankara 1990.
Kao, C., "The Ching lu Shen Shrines of t-an Sword Wors hip in Hsiung nu Religions," C A ],
No.3, 1960.
Karla, H. Bekir, "Anasr- Erbaa," TDVIA, c. !il, lsanbul 1991.
Kagarl Mahmud, Divan Lgat -t-Trk, ev. Besim Atalay, Ankara 1985.
Katanov, N F., Tallap Algan Tostan, Blimsel Eserlerinden Semeler-Hakas Folhlonnun Paza E
ografiyazrm Tdsten-Hahas Folkloru ve Etnografya MeUleri, haz. V. E. Maynogoeva, ev.
220
KAYNAKA
221
KAYNA KA
har-K, 1993.
Phllps, E D., /le Royal Hordcs Nomad Pcop!:s of lc Stppcs. Londra 1965
Polosmak. N.V. "Streguae Zoloto Grifi" (Al-Alalnsly Kurgans), Novosbirsk 1994
Radloff, \V. Sbrya"dan Sentler. e' Ahmet Temr, Ank.r: 1986.
-Siblrya'da, ev. AhmeL Temir, c. l-IV, lsanbul 1994
-M a nas Dcst a , haz . E. Garsoy Naska li. An k:rn 1995.
Rasonyl, L., Ta rilte TUrklh, Ankara 1988.
Rice, T Talbo, The ScytliaLS, Londra 1961.
Robinson. B. \V. yd., /slanic Paintmg ad h: Ars of lc Bof:/, Keir Col/ectio, Londrn 1976.
Rogers, J M , F. agrnan ve Z. Tannd, Toplap-Tit Albus and lllusrated Maruscrps, Londra
1986.
RosLOVLZcff, M., Tic Aimal Style in Soutl Russia ard Clira, Ncw York 1973.
Roux,J. P, "Trk G<;ebe Sanamn Dini Bakmd:n Anlam," TKEK (lslamyeen nccl.. T:rk
San: Hakknda Aratrmalar). c. il, Ks. l :. lsanbul 1972.
Tlrllt'rr \'t Mogollann Esh Dim. ev. A. Kaz.ncgl , lsanbul 1994.
Esliag ve Oraagda Altay Tiirlleride Olrr, ev. A Kazancgil, lsanbul L999
"Trklerde Din," ev. G. Y lmaz, Atih Dnya da ve Geleneksel Toplumla rda Dinler ve
Mitolojiler
Szl'.l , yn.Y. Bonne foy, haz. L. Ylmaz, Ankara 2000.
"Gk-tengn ve Trkler ile M oollarda yldzla r ," ev. G. Ylmaz, Atik Dmyacla ve Geler
clsd
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, yon Y nonnefoy. haz. L Ylmaz, Ankara 2000.
"Turkler ve Moollarda Kiileen Yldnm ev. G. Ylmaz, Antih Dnyada w Gdceksr1
Top
lumlarda Dm/er \'t: Mitolopler S:lig. yon Y Bonnefoy. haz. L Ylm:z .Ankara 2000
-"ALe. Turklerde ve Mogoll:rda Ae Kull," ev (, Ylmaz. Antik Dnyada ve Gelereksel Top
lrnlarda Dinler ve Mitolojiler S.tlg, yn . Y. Bonnefoy , haz. L Ylmaz, Ankara 2000.
-"Demonla r Trklerde ve Moollarda ," ev. G. Y lmaz A ntih Dnyada ve Gclcelscl Toplumlar
da Dmlc ve Mitolojiler Szlg. yn . Y. Bonnefoy, h:z. L. Ylmaz, Ank:r: 2000
-"Atalar Kult Tarkler ve Moollar." ev. G. Ylmaz. Anuk Dnyada ve Geleneksel Toplum
larda Dmler ve Mtolojiler Szlu, yn.Y. Bonncfoy. haz . L Ylm:z, Ank.ra 2000.
-"D: kozmi k eksen Trkler ve Moollqr." cv. G Ylmaz. Antik Dnyada ve Gelcehsel fop
lr nlarda Dinler ve M itolojiler Szli, yn. Y. 'Bonncfoy, haz. L. Ylmaz, Ankara 2000.
-"Kozmogon ve kozmografi." ev. G. Ylmaz, Arl Dnyada ve Gclerdscl Toplumlarda Dler
ve Molojle S::/lg, yon. Y. Bonnefoy. haz L Ylmaz, Ankara 2000
-Aa Trklerde ve Moollarda Ha}'3t Aac ve kozmk eksen, ev G. Ylmaz. Anl Diuyada
ve Gclerdsel Toplumlarda Dinler ve Mitoloiler Sb\:lig, yn. Y. Bonnefoy. h:z . L Ylmaz. An
kara 2000.
Ruben, w.. Hddhivn Tarihi, ;ev. A. itil,Ankara l947
Ruden ko, S. 1., ''The Mythological 12agle, The Gryphon , The Winged Linn tmd Thc Wol f in t h e
An of Northem Nomads," Artibus Asiae, c. V, s.1y1 XXl, 1958.
-Fro::c Tombs of Siberia-11c Pazyyl Buials of Jro Agc Horsemen, cv. M \V, Thompson ,
Londra 1970.
Samdup. K D. Tbe'm Olilc Kab, ev Sual TahsuA. anbul 1991
Samolin, W, "Prolo-Trkllr ve n," TKB< (lslamycncn nceki Turk S:nau Hakknda Ara-
223
ahin, M. Sreyya veB. Topalolu. "Cennet ." TDVlA, c. Vll , lstanbul 1993.
ener, C., Ttlrklerin Mslmanlktan celi Din/ Samanizm. lstanbul 1997.
een, R., (haz) Onuna. Asrda Trkistan'da Br lslan Seyyah lbn Fazlan Seyalat:niimesi Tercmesi.
lstanbul 1975.
-"Klasik lslam Kaynaklarna Gre Eski Trklerin Dini ve aman Kelimesinin Menei," Tarih
Enstltfis Dergisi, say X-Xl, (1979-80) lslanbul 1981, aynbasm.
-lslam Corafyaclanra Gre Trkler ve Turk /heleri, Ankara 1998.
Tannd, Z., Siyer-t Nebi, lstanbul 1984.
Tanyu, H., Tr1lerin Dini Tarihesi, Jsunbul 1978.
-1slam1lta nce Trklerde Tek Tan lanc, lscanbu l 1986.
-Trklerde Tala 1/gili Inanlar, Ankara 1987.
Taagl, A., Gktrh lkesine Gelen inli Elilefo Raporlanra Gre Goktar1-in llikilei (552-630),
l. . Sosyal Bilimler Enst. yaymlanmam yksek lisans tezi , lsranbul 1988.
-Gktrkler, 2 c.ilt, Ankara 1995 ve 1999.
Taube, E. Ve M. Schamanen Und RJapsode-Die Gesigc Kulur Der Alten Mogolei, Leipzig
1983.
Tekin, ., "Metinlere Dayanarak Esk Trklerde Gebe (lken) ve ehir (Hou) Medeniyetlerinin Tahlili; A. Edebya Faheltts Dergisi, say 3, Erzurum 1975.
-Uygurca Metinler 1 Kuan i im Pusar (Ses fim ilah), Ankara 1993
Tekin, T., Orhon Yaztlan,Ankara 1988.
-Tunykuk Yazt, Ankara 1994.
224
KAYNAKA
225
DlZlN
Altay Kan, 38
Altay ku ltr , 22
Abakan Nehri, 38
abas. 54
Adam Kan, 38
204, 205
Afrasyab, 138, 139
Altun Kazguk, 28
animizm. 56, 57
Anka (Zmrdanka) , 131, 132
Ahamenidler, 176
Ahmed bin Mahmud
Seluhndme, 185
anu, 19
Anu (Tann), 22
Ahmedt
Ahriman , 145
Ares klc. 36
Arrianus , 59
Ahuramazda, 145
A-Shi-na, 108
Ai Toyon, 27
Iskendername, 189
Ak Ayas, 28
Ak Hazarlar, 186
al
ak y, 21
Ak Tatarlar, 186
Ak-ene,44,97,98,190
ahinakes, 36
Akkzlar, 28
Avarlar, 193
Avfi, 50
Ayas Kaan, 28
ayna, 73
227
Aynular, 18
ay,67, 71, 135, 140
ay klt, 140
Ayst, 41, 42
Azerbaycan, 19, 48, 67, 104, 212
Babumane, 168
Bad Biy, 53
Bakt-Kan (Paku Kan), 28
balbal, 121
Cemid, 176
bar, 78
Barak, 154
Bakur,93, 135, 140, 154,218
Ceyhun Nehri, 46
Ch'ih-yo, 33, 138, 145
Ch'ilin (Kilin), 142
Ching-lu ba , 36
Choular, 117
Belktk, 47
Beltirler, 41. 82, 150
bldrcn,l52
Bilge Kaan, 20. 65, 150
Ch-hsn Kao, 36
Cungarya Trkleri, 15
Ccenler, 48
Cveyn1
Tarih-i Qhagua, 114
1 Uygur Kaanlg , 19
Bodisanva, 100
boz oy, 21
boa,52,58, 70,99, 100, 145, 146. 164
aaday Bolloh, 33
alan lite, 32
alkarakuu, 153
aluu, 85
aramba Kans, 54
ekor, 175
en, 162
ns Haan. 39
igiller, 34
in, 16, 19, 22, 35, 36, 37. 47, 48, 57,
bura, 146
Bulu, S., 20, 21, 52, 82, 85, 158
017.IN
177
el-Asdr'l-Bdliye an el-Kt'l-Hdliye,
16,33,45
el-CemLlhir fi Ma'rifet'I Cehdvir, 45
Ebu Zeyd el-Belhi
el-Bed' ve7d11, 23, 45
Ebn'l-Abbas el-Mervezi, 46
Ebf'l-Gazi Bahadr Han, 105
ecere-i Terahime, 1'18
Edar Kan, 38
tezi, 78, 80, 81, 82
Ehrimen,52
ejderha, 131, 132, 159, 165, 169, 181,
194
Eje, 102, 158
El-Cahz
Kitab'l-Hayvan, 119
E liade, Mircea, 12, 21, 23, 27, 28, 31, 38,
58,59,62,63,64,66, 71, 74, 76, 77,
81, 91, 95. 122. 123. 197
emege, 58, 59
Enem Yayui (Yayui Ana). 43
Enlil (Tann), 22
Envan.'/.Akrn, 153
Er Kanm, 28
Dalbar uonah, 33
Daneshvari , A. 149, 216
Darius, 176
Darkha, 73. 74. 75, 79,83,85,86
da keis, 76, 85, 143, 150, 163, 164,
165
Dede Korkul, 39, 70, 117, 118, 146,
153, 165, 182, 185, 188, 189. 218
deer, 19
demir, 35, 36, 53, 65, 71, 73, 74, 76, 78,
79, 83, 113, 128, 172, 176, 184, 189,
197
demirci, 35, 36, 176
Demirkazk (aynca bkz. Kuupyldz), 20,
26,28,32,93, 141
dingir, 19
Dioszegi, V., 73, 75, 79, 83, 85, 86
Dohsun Duyar, 33
doa klu, 15, 116
ereni, 7l
Devadar1, 24
Eb Reyhan el-Btron1, 35. 48. 99, 159,
DiZiN
lm, 132
lrkBitig, 97 , 134, 153, 1 59
lsakh bayram , 177, 179
lbn fadlan, 17, 18, 125, 141, 159
lbnu'l-Fakih, 47
i Asya. s. 78, 97. 106, 138, 140, 143.
152, 168, 195
ljini-niibu , 48
idil-Ural Tatarl:n, 24, 222
ldrtsi, 23, 3S, so
Nz#eru'l-Mdk ft lhtir.k'l-Afdk. 35
lja kl, S9
il. Altn Kol anu. 122
llbilge Hatun, 33
!ibis Kuha, 32
l heri Hakan , 33
inan, A. 24, 27, 28, 30, 48, 58, 59, 77,
78, 116, 127, 160, 170
inek,43,49, 110. 155, 199
inye kul, 59
lran,50, 52,SS,62, 131, 132, 145, 148,
159, 168. 176, 178, 200, 223
lskandin av, 19
lslamiyet, 15, 16, 17, 18, 43, 58, 59, 72,
81,91,92,94,97, lOS, 110, 117,
121. 12S, 132. 13+. 135. 136, 137,
138, 139, 140, 141, l42, 144, 146,
147, 148, 150, lSl, 154, 1S5, 1S6,
157, 159, 161, 162, 164, 16S, 167,
169, 171, 177, 192, 193, 200, 223
h-Barak, 154
itil Mren , 109
Jatakalar, 143, 155
Etn lte, 32
Evliya elebi, 118
1latan Temeiye, 51
Hayat Aac, 93, 102. 111. 112, 1J3,
reuzm, 56, 57
Flrdevsi, 119, 176
hayatsuyu,87, 114
Hayat'l -Hayvan, 153
Flavus, 59
hayvan klui, 15
Ganea, 148
Gaokerena Aac, 132
Hazar kltr, 22
l lerodot, 36
l lisciyanl1k, 15, 42, 55, 97, 119, 137
Hmr, 118
Hndistan, 16, 119, 145, 147. 155
1ltttler, 22
llolmberg, Uno Harva, 31, 42, 43, 93, 94,
164, 165
o. 112.
Horasan halk, 16
175, 198
/ludad'l-Alem, Sl
Hunlar, 12, 19, 23, 25, 36, 48, 57, 59,
95,97, 110, 133, 135, 161, 162, 169,
48,50,57,59,60,65,86,97,99,
107, o8, 109. 116, 111, 121, 123,
Avrupa Hunlan, 36
Han-dzan, 50
Grfonlar, 131
Gumilev, L. N.. 15, 19, 22, 23, 48, 50
ago, 163
lIOma, 42, 132
Gu-tzang. 169
Guz, 46
(,ultsan, 153
huht, 153
230
Krmsler, 55
Krolu, 37
Kral Arthur, 36
Ksenofomov, G. V., 64, 66, 67, 68
Kubilay, 163
Kua, 146
Kutlay Yayui, 27, 30, 43, 104, 152, 161,
Kudirge, 44
Kerkes, 153
Kday Bahs, 36
Krgs Kan, 38
Krgzlar, 23, 26, 41, 45, 50, 51, 58, 123,
137, 145, 154, 170, 175, 179, 222
Kemik, 38
Kengi Glu, 86
192, 195
Kumayk, 154
kumu, 71
kungru, 78
kurt , 49, 57, 58, 59, 60, 67, 75, 106,
Kyanlar , 28
Kzagan Tengere, 27, 146, 195
kile (dilek), 24
Kirnak lkesi, 23, 33, 35, 120
kutsal kl, 36
Kitey Ana, 54
Kitab'l-Cografya, 119
Kkay, 135
Kl Bilge Tengri, 173
Kltigin, 33, 34, 39, 65, 124, 198
Kokar-Mundus, 119
kn ana, 27
Kn Kbey Horun (rn Anl Hotun), 23
Koryaklar, 18
kotun (katur/hatun), 42
knni, 28
Kr Chgy Toyon, 39
kygeki , 28
Kgrnen, 40
Kgdey Mergen, 112
kyngrak, 36
Kmr Kan, 53
kpek,58,65, 74, 102, 104, 129, 154,
Ulan, 35
Le Coq, A. Von, 173
Lebed Tatarlar, 72, 103
232
DiZiN
Mircea, Eliade, 18
Liao-Shih , 110
Mitra, 145
Mohol Toyon/Buoma Hotun , 38
Mordo Kan, 38
Maahbu'l-Aifn, 153
Mcmel't-Tevcinh, 45, 46
Mars , 25, 26
Nemeth, 182
Mattr, 53
mavi, 20, 33, 52, 56, 74, 86, 96, 181,
Nevruziye, 178
193
Nganasanlar, 22
Niidu, 48
Nioradze, G., 71
May-ata, 30
May-Tere, 101, 102, 112, 128
NizamJ, 119
No Nehri, 36
Memluk, 189
Nogaylar, 118
Menknr Da, 33
Nom-Ula mezarlan, 59
Num, 18
MesO.dY
Aci'ib'l-dnyd, 52
Metali'l -Sacide, 56
Ocak klt, 51
Mevlana
ocak ruhu, 51
od, 51
od anas, 51
od atas, 51
Odin, 19
233
l)IZIN
eylan.162
orlar, 19, 41, 72, 77. 78, 82
mgay, 53
aman, 15, 18.21, 27. 28, 30. 31. 32. 39,
43,48,49, 51,54,58, 59,61,62, 63,
64,65,66,67,68,69, 70, 71, 72, 73,
74, 75, 76, 77, 78, 79,81,82,84,87,
88, 110, lll, 116, 123, 131, p3,
140, 141, 167, 184, 196, 197
ak aman, 62, 79, 158, 179, 184
asas, 86
aalan. 197
davulu , 66, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 82,
83, 84, 85, 86, 156, 158, 198
dualan, 28, 53, 158, 190
elbisesi, 73, 74, 75, 107, 133, 134,
140, 142, 152, 158, 197, 198
kara aman, 62, 63, 79, 158, 184
ve yardmc ruhlar, 151
a-men (aynca bkz. aman), 62
Sayan Ogurlar, 22
Seyidov, M., 19, 22, 37, 41, 42. 45, 46,
48, 59, 62,67,81, 104, 184,225
Shih-Chi, 133, 182
sgun (aynca bkz . geyik), 143. 150
sr, 48, 110, 154
Sibirya, 15, 21, 26, 40, 51, 60, 70, 84,
100, 114, 164, 176, 195, 197
Sidre aac, 117
Sin:urg, 131, 132
Sinor, D., 42
Sirenler, 132
Sirius yldz, 26
Sira, 155
Siva, 40, 204
siyah, 52, 70, 72, 74, 86, 119, 141, 156,
181, 183, 184, 189, 191
So Kan, 37
son (plasenta). 40
SoyuLlar, 27
smlk, 179
sramana, 62
St. Petersburg Hermiage MO.zesi, l 52
Scryzgowski, J., 100, 152
Su.i-shu, 108
Suyla, 31, 32, 153
Sleyman peygamber, 177
sin , 152, 153
Smerler, 22
S Caahn, 39
Snble yldz (Baak), 24, 25
Sro Dat, 30
Sut-ak-kl, 30, 195
235
Od-tegin, 51
Odun H::n, 39
Ogo lmu:, 42
Oguzlar, 17, 18,46.109.199
Oguz K:gan. 20, 109, 111. 116, 167,
Priskos. 36
proo-TOrklcr, 12, 59, 188
168
Ouz Kn :n Destan, 20, 108, 109, 113.
OktO K:n, 38
Olonho hikAyeleri, 37
omurga kemii, 79, 83
ongun (ayrca bkz. tz). 57, 59, 88, 109,
158, 195
Reicleddin, 116
80. 151
Orkun, H. N , 40
51,52.54,57,60,89,92,97,
116,
SAbiller. 24
s., 30, 31. 32, 49, 77, 84, 88
oyun :ngas:, 71
S:ena, 132
Sagay (Hakas) Trkleri, 63
gel, 13., 27, 50, 52, 55, 89, 92, 96, 99,
179
saksaan, 153, 181
Saltuhndme, 153
oken,34,41,89,97,226
Oy uyesi, 52
OzQL, 123
Samoyedler, 18
s.1msam. 91
pak:n, 81
Sangr. 160
Sanskirie, 40
Saratan (Yenge), 24, 25
p:p:g:n, 153
P:rb Kan, 38
pars, 137, 138. l62, 169, 181
Persepols, 1 76
234
ure, 19
Luma, 153
Tuvallar, 19
ttlnr, 79
Lngr, 79
tngr asi, 82
Trk hat sanat, 25
Trkiler (Triler), 34
Trkiye, 19, 23, 25, 26, 51, 52, 55, 61,
83,84, 165, 169, 178, 179, 181
Lekboynuz, 142
Telengiller. 127, 128
Teles Gl, 38
Telet Trkleri, 36, 43, 72, 83, 93, lll,
127, 128, 184, 196, 197
Temir Kan , 37, 53
tenash , 16, 154
teneger, 19
tenger . 19
tengere, 19
Tengere Kayra Han (Kayrc Gk Han),
21, 26, 27, 195, 196
tengeri, 19
tengircilik, 15
tengri, 17, 18, 19, 20, 26
tenri, 19
te, 19
Terazi, 26
Tal-holoruk lite, 44
Tie-le Trk topluluklan, 117
tien, 19
tigir, 19
tilki, 119, 157, 161, 165
Tong-Tien, 119
Tonyukuk , 39
Tonyuku k yazt, 39, 145
Tr ngey, 102, 158
totemist inanlar, 15
tz klt, 57, 61, 78
tz(ler). 28, 34, 56, 57, 58, 59, 60, 61,
81,83,88, 107, 110, 111, 135, 137,
140, 146, 156, 157, 160, 165
aru tz, 58, 18'1
hara tz, 58, 184
TOba aac , 58, 117, 118
Tuguzguz (Dokuz Ouz), 34
Tuguzguz lkesi, 16, 34
Tuhfet'l-Muneccimin, 156
Tunguzca, 15, 62
Tunguzlar, 40
tura, 19
Uar Kan, 53
Udambara aac, 117, 118
Ulan-Bator, 40
Ulu Toyon, 38
Ulug-bay-Kazun (Ulu Han), 84
Ulu-toyon, 50
Uluu Suorun Toyon, 39
Uma, 40
Umay, 25,31, 39,40,41,42,43,44,45,
54,56,81,97, 116, 132, 187
Umay klt, 25, 42, 43
Uranhay, 58
Urun-ay-toyon (Yryn-ai-tojon), 113
Unz, 117
Utkuc, 32
Uygur lar, 32, 37, 59, 97, 114, 117, 142,
155, 159, 171, 172. 182, 221, 223
lgen, 22, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 37, 44,
50,53,54,62,67,69, 70, 74, 77,81,
88,92,97,98, 101, 103, 104, 105,
112, 116, 128, ]29, 140, 152, 158,
184, 190, 192, 195, 196. 197, 199
lker yld zlan, 26
l, 175
l, 20
rn Aar Toyon (rn Ayn Toyon, En
Byk Ulu Tann). 21, 23
Vak Vak Aac. 49. 118, 119
Yarka ve Glah, 149. 168
236
DiZ.iN
yalama, 162
129, 196
Volga Bulgarlar, 32
Yaz Yer, 33
Vu-huanlar, 22
yehler, 54
ye-kla, 59
Wey-u, 19, 22
Wu-sunlar, 59, 107
Yaba, 38, 53
Yaba Kan, 38
Yima, 176
Yabr Kan, 38
Yo Kan ,37, 38
yada , 35,37,44,45,46,48,49
yadacl ar, 48
Yukagir, 72
Ya l-Kan , 28
yaghlanishi, 162
Yiikt el-Hama\11
Yurtas, 11l
Yeban kabilesi, 48
Mu'cem'l-Bldd , 45
Yu treni, 125
ylan. 53, 73, 82, 99, 102, 106, 131, 147,
yalgn, 28
Yama,52,53,91, 145
Yayui Oajutshi), 31
Zemarkhos (Zemarh), 50
Zeus, 22
237