You are on page 1of 248

www.eskikitaplarim.

com

TiRK

MiTOlOJiSiNiN
ANAHATlARI
Bir ulusu en iyi yanstan aynalardan biri mitolojidir. Bu aynada
o ulusun ve bireylerinin gereksinimleri ve tutkular, i dnyalarnn
zenginlii tm plaklyla gzler nne serilir. Hi kukusuz mitoloji
yalnzca manevi dnyay deil, ayn zamanda d dnyayla ilikileri
de yanstr. Gelecekteki dncelerin esin kaynadr mitler. Din,
felsefe, sanat, dler mitlerin byl kazannda pier. Baka
inanlarla etkileimin sonularn, byk tarihsel olaylarn imgelere
yansmasn, lm doum gibi temel yaamsal deneyimlerin insann
kendine ve dnyaya ilikin tasarmlarnda nasl dalgalandn, btn
bunlar mitolojinin yardm olmadan asla anlayamazdk.
Yaar oruhlu bu kitapta, tarih boyunca eitli isimlerle farkl
corafyalarda yaam Trk uluslarnn inanlarn, imgelemlerini,
rettikleri sanat eserlerini birbirleriyle ilikili olarak ele alyor; belirli
alanlarda daha nce yaplm almalar birletirerek, mitlerin
simgesel dilini zmek ve kendimizi biraz daha tanmak iin iyi bir
frsat sunuyor.

-.,-.,GU
..F

KTABEV

Mhrdar Caddesi No:6111 Kadky/ IST.


Tel.:(0216) 347 30 4 J.47 le 98
Fax: (0216) J.4j 30 O:?

'f "ff ll1llf


0

9 789758 240111

....

c ::

=-=

51

..-..
....

=e n
--
zz::
Si
z:
:Dl

::1:

....

YAAR ORUHLU
TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHA TLARI

KABALCI YA YINEVI: 169


ANTROPOLOJi-ARKEOLOJi-MiTOLOJi DiZiS: 10

Yaar oruhlu 1964 ytlnda Trabzon'da dod u . l su.nbul Davudpaa Lisesi'ni


biti rdikLen soma lstanbul niversiLesi EdebiyaL Faku lLesi'n e girdi. Trk ve Is
lan sanat krssnde ren ime balad . Arkeoloji ve sanal caihi b l mnde
sanal tarihi anabilim dalna devam ederek 1985'te yksekrenimini Lanamla

cl. 1986 ylnda Mimar Sinan Oniversiesi Fen-Edebiyal Fak ltesi arkeoloji ve
sanal tarihi blmnde asistan olarak greve balad .

1985-86 dneminde yksek lisarsn "Anadolu Seluklulannu Ta Tezyi


naanda Ona Asya ile Balanular" konulu teziyle .amamlad. 1988-89 dne
minde balad doktora almalann 1992'de tamamlayan oruhlu. Trh Re
sim Saauda Hayvan Semlolizmi balkl teziyle doktor unvann ald.
1993 ylnda Yrd. Do. Dr. olarak recin yeliine yksclcilen oruhlu.
halen aym niversitede lisans dzeyinde lsl:miyenen nceki Trk sanan, lsla
miyetten sonrakAsya Trk sanat, Trk mitolojisi , lisans sr dzeyde ise. Asya
Trk arkeolojisi, Trk sanatnda ikonografi araunnalan konulu dersler ver
mekL edir.

YAAR ORUHLU

TRK MITOLOJISINI N
ANAHATLARI

@KABA1.C

YAYINEVi

Yaar oruhlu
Trk Mtolo;sinn Anaha/an Kabalc Yaymevi, 2000
Birinci Basm. Haziran 2002
Ya}'lma Hazrlayan Ergun Kocab}'lk
Tekmk Hazrlk Zeliha Guler

Orse Hazrlk Altu Gzey (Figr)


Kapak Duzen: Serdar Bal

Bask : Yaylack Matbaas


Mcellit: Yedigun Mcellithanesi

KABALCI YAYINEVI
Hmnye-i Efol Sok. 8-B Caalolu 34410 ISTANBUL
Tel (0212) 526 85 86 Faks: (0212) 513 63 05
kabalcy@urk.ne

KTPHANE BiLGi KA lm
Caaloging-in-Publicar ion Da a (ClP)

oruhlu, Yaar
Tirl \lto/ojisnin Analalan
MtoloJ 2. Arkcoloj 3. Sanal Tarihi
ISBN 975-8240-11-0

"Trk dili; dillerin en zenginlerindendir; yeter hi bu dil uurla ilensin.

Jlhesini, yhseh istikbalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de


yabanc dillcri boyunduruundan kurtarmaldr," diyen Mustafa
Kemal Atatrk' yolundan gidenlere.

tINDE KlLER
KISALTMALAR LlSIESl ............................................................................................... .....,. ... 7
NSZ .......................................................................................................................... 11
GtRl ..................................................................................................................12
!. AMANlST MlTOLOJl -15
amanizm ........................................................................................................15
amanist Tanrlar ve Ruhlar ..................................................................................... 16
Tann Kavram......:................................................................................16

Gksel Tanrlar ve Ruhlar........................................................................................18


Gk Tanr ........................................................................................................... 18
Gne ya da Ay Tannst ya da Gne e. Aya ve Yld zlra Tapnma .
lgen ....................................................................................................
Yayk........................... ................................................................

................22

..2 6
..............28

Suyla ................................................................................................................. 31
Karlk ................................................................................................................ 31
U tkuc ................................................................................................................ 32
Yldnm TanrL.................................................................................................... 32
Sava Tanrtlan ve Yuhn Dnyamn Hastaltk Veren Kt Ruhlar ....................... 32

Yer-Su (Orta Dnya ve Aa Dnya) Tanrlar ve Ruhla r ................................. 33


Genel Aklamalar............................................................................................................... 33
Yo Kan .......................................................................................................................... 37

Talay Kan ......................................................................................................... 38


Umay ...................................................................................................................... 39
Ana Maygl ve Ak-ene ........................................................................................................ 44
Rzgar ve Yamurla ilgili geler ...................................................................................... 44
Ate...................................................................................................................... 49

Ev Ruhlar ................................................................................................,.......................................5 2

Yeraltna (Aa Dnya) Mensup llahlar/Ruh lar ...................................................... 52


Erlik ........................................................................................................................ 52
Eski Trk Mitolojisinde Tzler (PL1t lar) .................................................................. 56
an1an (Kam) ............................................................................................................. 6 1
amanla Seilme, amann Eitimi ve zellikleri ................................................ 6 1

aman Elbisesi .................................................:................ ...................................,..................7 l


anan Davulu .................................................................. .......................................,..................7 5

Maymun ......................................................................................................... 155

Tavan ........................................................................................................... 156


Tilki .................................................................................................,. .............................. 157
Ylan............................................................................................................................................. 57

Av ve Simgeciligi................................................................................................ 160

Hayvan Mcadele Sahneleri .............................................................................. 166


Trk Hayvan Takvini ................................................................................... 169
V. TRKL RDE DlNI TRENLER VE 'BAYRAMLAR - 175

V1. TRK MlTOLOjlSlNDE RENKLER VE SAYilAR

181

Renkler ...................................................................................................... 181


Siyah ............................................................................................................... 183
Krmz .................................................................................................................. 186
Mavi ................................................................................................................ 188
Beyaz .................................................................................................................... 190
Yei'I...................................................................................................................... 191

San ...........................................................................................................................................l 93

Saylar .......................................................................................................................194
lZtM LlSTESl VE KAYNAKlARI ........................................................................... 207

RESIM LlSTESl VE KAYNAKlARI ......................................................................... 209


KAYNAKA .......................................................................................................... 213
D1ZlN ................................................... ..................... ............,,......................................" ............ 2 2 7

amann Kulland Dier Nesneler..............................................................................85


aman Trenleri ve Dualanndan mekler .............................................................. 86
Trenler .................................................................................................. 86

11. TRK MlTOLOJlStNDE EVREN/DNYA TASARIMLARI - 89


Evren/Dnya Tasarmlar ............................................................................... 89
Yarad1l ve Tremeyle tlgili Efsaneler .............................................................. 97
Yaradl Destanlan ............................................................................................ 97
Treme Efsaneleri ........................................................................................................06
Hayvanlardan Treme ..........................................................................................106
Aatan Treme ve Dnya/Hayat Aac. ............................................................111

Deiik Unsurlardan Treme (Babasz Doum) ...................................................119

lll. TRK MITOLOJISINDE LM VE KIYAMET - 121


lm .................................................................................................................. 121

Kyamet ya da Dnyann Tahribi .............................................................................127


IV. TRK MlTOLOJlSlNDE HAYVANLAR- 131
Anka,.Simurg, Phoenix, Garuda , Grifon ................................................................ 131
Ejderha .............................................................................................................................132
Kartal ve Avc Kular ................................................................................................. 133
Kurt ........................................................................................................................... 134
Aslan ......................................................................................................................... 136

Kaplan ............................................................................................................................ 137


Ay ................................................................................................................................... 139
At ...................................................................................................................................... 140
Geyik ............................................................................................................................... 142
Balk ................................................................................................................................ 144
Boga (kz, lnek) ........................................................................................................ 145
Deve .................................................................................................................... 146

Fil ..................................................................................................................................... 147


Horoz ve Tavuk. ................................................................................................. 148

Kaplun1baa .............................................................. ................................................. ................. l49


Koyun, Ko ve Kei. .................................................................................................... 150
Yrtc Olmayan Kular. ............................................................................................. 151
Kpek .................................................................................................................. 154

KISALTMALAR LlSTESl
AA
AATD

Artilns Asfae
Anay urttan Atayurda Tiirk Dnyas De rgisi

a.g.e.

Ad geen eser

a.g.m.
a.g.mad .
a.g.t.

Ad geen makale

AO

Acta Orientalia
Arkeoloji ve Sanat
Ege niversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi De gisi
Ankam niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fal. Trkoloji Degisi
Atalrk nivmil'esi Edebiyat Fak . Dergisi

AS
ASTD
A DTCFTD
A EF

Ad geen ansiklopedi maddesi


Ad geen tez

CAJ

Bulleti of the Colloge Arts ad Sciences


Cetral Asiaticjourral

c.

Cilt

BCAS

CEA

The Cambridge Ecyclopedia of Arcleology

ev.

eviren

DTCFD

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergi.si


Dou Trhistan'n Sesi

DTS
EWA
FEFD

Encyclopedia of World Art


Ankara niversilesi Fen-Edebiyat Fak . Aratrma Dergi.si
MS fr-Edebiyat Fakltesi Dergisi

haz.

Hazrlayan

IA

1slam Ansiklopedisi
]ournal of Ttrkish Studies-Trhlk Bilgisi Aratrmalar
Malazgirt Armaan
Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Milletleraras Trkoloji Kongresi
Miletleraras Trk Sanat/an Kogresi
Makaleler ve lncelemeler

FEFAD

JTS-TBA
MA
MATFK
MATK
MATSK

MI
MTK

MITKT
MRDTB
MTAD

Milli Trkoloji Kongresi


Milli Tlrholqji Kongresi Tebligleri
Memoirs of t}e Research Departmert of the Toya Bwko
Marmara niversitesi Trklk Aratrmalar Dergisi
9

NSZ
Bu kitap, Trk Mitolojsinin ABC'si (1998) isimli kitabn gzden geirilip genile
lmesi sonucunda onaya kt. Elbette bir nceki kitapla karlatnldnda ok
daha fazla emografik malzeme ve sanat eseri iennekte, sz konusu eserlerin zel
liklerine ve mitleri nasl yansttna geni olarak deginilmektedir .
Bu almada, Trk mitoloJsnin tarihsel ynyle ilgili eserlerden oldugu ka
dar. gnmze dek eski inanlarn koruyabilmi eitli Trk topluluklannda yap
lan bilimsel aratrmalardan da yararlanld. Temel kltrel unsurlardan oluan bir
zemin zerinde, tarihsel geliim dikkate alnarak, Trklerin orta olduu ya da
sonradan dahil olduu mitolojiler incelenmeye alld. Konu daha ok Trk toplu
luklarn ilgilendirecek biimde zmlenmeye alld in , ayn mitoloji grubu
na giren dier topluluklara zorunlu olmadka deinilmedi; deiik topluluklar,
mitolojiye ilikin bi r konuya auf ta bulunmak ya da benzerlik leri onaya koymak ge
rektiinde sz konusu edildi.
Genel anlamda ele alacak olursak Trk mitolojisi , Trk kuhur tarihi iin oldu
gu kadar, sanat tanh iin de buyuk nem tamaktadr . Baz aratrmaclar , Trk
mit0lojisinin sanat eserlerinde fadesini bulamadndan sz ederler; bu durum as
lnda Trk sanat eserlerinin mitolojiyle yorularak ilenmemesinden kaynaklan
maktadr. Umuyoruz ki, bu alma Trk mitoloJsnin sanat eserlerine yansmad
grn byk lde ortadan kaldracaknr.
almalarm srasnda eitli yardmlann grdm Yrd. Do. Dr. Tlin o
ruhlu'ya, Bilgehan ve Elif iek oruhlu'ya ve beni bu kitab yazmaya tevik eden
Mustafa Kpolu'na teekki. bir bor bilirim .
Yaar oruhlu
Kuuk Yal, 03.10.2001

11

s.
SAD
SDJES
SMSKMS

STAD
STY
TA
TDA
TDAYB

TDE

TOTO
TOVIA
TED
TFA
THKA
TKA

TKEK
TM

TTK
TA
TY
UATKK
UOTKK

YAD

Sayfa
Seluklu Aratrma/an Dergisi
Shamans Drum, A journal of Experienal Slamasm
Seluk niversitesi Milli Seluklu Kullu ve Medeniyeti Semineri
Sanat Tarihi Aratmalar Dergisi
Sanat Tarihi Yll
Trk Ansiklopedisi
Trk Dnyas Aratrmalar
Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
Trk Dl ve Edebiyat Dergisi
Trk Dnyas Tarih Dergisi
Trkiye Diyanet Vakf lslam Ansihlopeds
Tarih Enstits Dergisi
Trk Folklor Aratmalan
Trk Ha l k Kltr Arat rmalar
Trk Kltr Aratrmalar
Trk Kultr Elhitab
Trhyat Mecmuas
Tirh Tarih Kongresi
Trk Amac Dergisi
Trk Yurdu Dergisi
Uluslararas Trk Kltr Kongresi
Uluslararas Osmanl ncesl Trk Kltn1 Kongresi
Yllk Aratma lar Dergisi

10

GlR!

Trk mitolojisi, Trk sanatnda ol duu gibi, Orta ve l Asya'cla paleolitik devir
den beri geliip bozku kltrnde yeniden biirnlenen ve proto -Trklerce (kendi
katklaryla birlikte) farkl bir btn haline getirilerek yenbden ortaya kan bir olu
um srecine sahiptir. Bu nedenle Trklerden nceki devrelerin mitolojik karakterl i
arkeoloji ve sanal tarihi malzemesi, Trk mitolojisi iin de nem tar. Asl olarak
erken devirlere kadar geri gitmeyeceksek de zellikle proto-Trk ve Hunlardan iti
baren ele aldmz Trk mitolojisine ilikin sanat eserleri ya da arkeolojik nesnele
re zaman zaman deineceiz.
Dnya mitolojileri balamnda, mitoslar sanat eserlerinden aynan mmkn
olmad aktr. Sz konusu mit.aslar yaratan toplum , onlar srekli olarak gele
cek nesillere aktarr. Toplumun geliim izgisi iinde mitoslarn etk isinin ikinci
planda kald grlrse de toplumun eitli gelenekleri, bu gel eneklere bal ola
rak onaya konan el sanat, hatta plastik sanat rnleri gemiten szlerek gn
mze kadar ulaan mitolojik deerleri yanstr. Bu toplumun sanatn geri planda
besleyen temel bir yap her zaman sz konusudur.
Mitlerin ortaya kmasndaki en nemli etken -zellikle erken devirler sz ko
nusu olduunda- dindir. Tren ve byyle ilgili eitli uygu1analar mitlerin olu
umunu besleyen en nemli kaynaklardr. Kk byk her dinin yarattt bir

mi

toloj i vardr. Kltrn insanlar arasndaki baglanty salayan bu nemli unsun,


doal olarak kendi sanatn da yaratacaktr. Bu sebeple sanat tarihimizin, Trk mi
tolojisiyle ilgili almalar yaplmadan ayclnlatlabilnesi mmkn deildir.
Efsane anlamna gelen mit ile clesran kavr.amlarna da ksaca deginmekte yarar
var; nl dinler tarihisi Mi rcea Eliade yle der:
Mit kutsal b ir yky anlatr: en e ki zamanda , 'bal::ngaki' masa llara zg zamanda
olup bitmi bir olay anlaur. Bir baka de le mit, dogast varlklarn baarLl ar saye
sinde, ister eksi ksiz olarak btn gereklik, yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca
bir paras olsun bir gerekliin nasl yaa ma geriini anlatr.

Eliade mitin bir yaradl yks olduunu belirtir ve mitlerdeki kiilerin olaa
nst varlklar olarak kimi zaman insanlarla ilikiye girdiini ifade eder. Bylece
doast ve kutsal varlk lar, insann insani zell i kler edinmesini salam olurlar.

M. Eliade, Mitlerin zel/ikleri, ev. Sema Rifat, s. 15.

12

GiRi

Efsane ise dogast varlklara ilikin olaylan konu alr. Destan (lcgend), efsanenin
kart olarak insanlarn yarattg bir olaydr. Burada yeryzndeki kahramanlann
yapug iler ve balarndan geen olaylann yazya geirilmesi, ycryuznde yaayp
yaamadklan gibi eylerin tarihsel temellere dayanarak araurlp kaydedilmesi
sz konusudur . Bu farkllga ragmen destanlar da genelli kle mito loji kapsamnda
ele alnr. Mitolojinin kapsam gnmzde hayli genilemi tir. Destanlar, hikaye
ler, masallar, romanlar ve hatta insan n gnmze kadar sren yaantsnn kaytla
r ve imdiki hayatmz da mitolojinin konusudur; nk tm bunlarn iinde mit

lerin yansmalar ya da bakalam biimleri mevcuttur.


Erken devirlerde sosyal bilimciler mitleri masal, hikaye niteliinde -basil, ger
eklikten yoksun- rnler olarak kabul ediyorlard. Artk bilim adamlan mitleri,
ait olduklar toplumlarca bir zamanlar meydana geldiine inanlan olaylarn kursal
anlatmlar olarak kabul etmekte ve bu ynleriyle topluma model oluturduklarna
dikkat ekmektedirler.

13

1. AMAN1ST MTOLOJ
amanizm
amanizm. nilauan nceki )'lllardan bu yana Trklerin ve evrelerindeki topluluk
larn, i Asya ve Ona A!iya'da yaadk lar b lgelerde uygulad klan ve aman ya da
kam :ad verilen din adamla r araclyla gerekletirilen bir inan ve uygulamalar
btndur.
Bazlanna gre bir elini ifade eden bu terimin karlk geldigi inan sistemi, as
lnda lslamiyet, Hristiyanlk, Budizm gibi tam anlamyla teekkl etmi bir din de
il tanrlor, ruhlar ve insanlar arasnda iliki salayan bir sistem ve tekniktir.
Baka bir gre gre ise bir din olmakla birlikte bu, onu tmyle kavrayabilecek
yeterli bilgiye sahip olmadmzdan aka ortaya konulamamaktadr.
amanizm szc Tunguzcadaki aman isminden gelmektedir. Bu szck Rus
1

bilim adamlar araclyla bilim terminolojisine girnitir. Trk topl uluklannda


aman teriminden ok kam szc kullan l mur; bu yzden

sz konusu inanlar

btnne Kamcl.k demek de mmkndr ya da Orta Asya'nn baz blgelerinde


kullanld gibi tannclk veya tengircilih de denilebilir.
amanizm, erken devir Trkleri ve onlarn komular arasnda ok daha eski
alardan iLi baren totemist inanlar, aLa klt l eri, hayvan kltleri, doa k lLleriyle
birlikte grlmek Ledir. Baz aranrmaclar bumdan hareketle amanizmin Trkle re
sonradan geldii [ikri Czerinde durmakta, dolaysyla amanizmin IV.-V. yzy l lar
2

dan once Orta Asya 'da bilinmediini iddia etmektedirler. Aratrmac Gumilev ko
nuyla ilgili olarak: "Gerek 'kam' terimi ve gerekse 'kamlk' sz ilk defa VJL yz
ylda respit edildiinden, Cungarya ve Alcay Trkleri arasnda da kamlk sistemini n
Vll.-Xll . yzyillar arasnda ortaya km olmas ihtimali fazladr," grn dile
getirir. J Bununla birlikte Sibirya'daki kaya resimlerinde ok daha eski tarihli ve a

man olduu dnlen ya da byle yorumlanabilecek insan tasvirlerine rastlanmas


(Resim 1), bu konu zerinde daha ok aratrma yaplmas gerektiini ortaya koyu
yor.

S. V. mek, llldlerde Din, Ui,yii, Saa, Efsae, s. 47.

A. Yaar Oc-k, Bektai Mealbaeleri nde Islam Ocesi lna Moijlerl, s. 34-35.
L. N. Gumilev, Eski Trkler, cv. Ahsen Batur, s. 129.

15

1RK MI rmqJl<;ININ ANAllATI.J\RI

Ebtl Reyhan el-Birtlni el-Asd'l-Bdlliye


an el-Kurtinu'l-Hdliye adl eserinde amaniz

mn. Buda onaya kmadan nce \'ar oldu


unu syleyerek bu inan sisceminin ok
daha esk olduunu belirciyor:
eriaLlar meydana gelmeden ve Buda
(BudasiO onaya kmadan nce yery
znn

dousunda

yaayan

insanlar

amaniyyn dler. Bunlar putpcresiler.


6\lnlann k:lntlan bugn HndisLan,
in, Tuguzguz clkesinde bulunmakta
dr. llomsan halk bunlara enmdr de.r....
Bun lar zamann ebediyetine , ruhlann
tcnashUne, felein sonsuz bir bolukta
d\l mekc olduuna inan rlar."

Trklerde en erken devirlerden beri


Rcsm 1.Sbiya kaya resmnde aman ol
duu dUunulen figur (S. Anadol, "aman
Trkler Tuva \'e Hakasya. Alas, say 82.

Ocak 2000, s. 46).

inan sisleminin Gk-Yer/Su -Atalar eklin


de forrnule edldii anlalmaktadr. Bu
sistem, yukarda adlarn andgmz eitli
inanlarla hr arada yer almaktadr. Sz

konusu nanlar arasnda evren. dunya, teki dunyayla lgli inanlar ve dnceler
de yer almaktadr. By lece ortoya kan bu buyuk ve karmak btn, ya dogndan
dogruya miloloj i kapsamna gi rmekte ya da eitli mitolojik geleri iermektedir .

amanist Tanrlar ve Ruhlar


Tanr Kavram
Trk mitolojisinde pek ok :mn ve ruh vardr; ancak bunlarla ilgli ok aynnul
bilgye sahip deiliz. Bu konudak blgler farkl Turk kavimlenne gre deimek
te, bunlar arasnda anlalmaz ya da celk fadeler bulunmaktadr; megin ileride
deineceimiz gibi baz nraum:clar lsl:miyeten once Turklerde tek Tann inan
cnn bulunduunu savunmakta, am: bunu kantlayacak deliller birok kiiye gre

rercune in bkz. Ramazan Sc n (haz.), /s/a Cograf_vaclamu Gre Trkler ve Tirl lt:l:n,
. 195.

16

SAMANIST Ml1'01.0JI

zayf kalmaktadr. Bu konu temelde dinlerin oktannclktan tektanncla doru


gelitii tezine kar ortaya attlan, tektannclgn insanlkla yat olduunu ve son
ralan toplumlann inanlannn yozlaarak oktannclgm ortaya ktn ifade eden
baka bir tezle ilgilidir. Bu tez eski Trklerde tektanncln izlerinin bulunduuna
iaret etse de, ikinci derecede cannlar ya da ruhlann da var oldugu gereini orta
dan kaldrmaz.
Bugn kullandmz tann szcu, lslamyetteki Allah kavramyla brleip yeni
bir arlam kaza.nmnr. Aslnda tann szcugu, eski Trkedeki tengri szcnden
gelmekte ve bu szck eitli Trk topluluklarnda birbirinden kk farklarla kul
lanlmaktadr.
Trklerde tann tasavvuru Gk-Yer/Su-Atalar formlyle ifade ettiimiz etl
kltlerle birlikte karmza kmaktadr. Bu nedenle erken devirde tek bir Trk dini
ile kar karya olmadmz syleyebiliriz. Trklerin din anlaylan, kavimlerin
gsterdigi toplumsal yap deiiklikleri nedeniyle, zamana ve yere bagl olarak
farkWklar gstermektedir. Buna ek olarak, devletin din anlayyla halkn din anl a

y arasnda zaman zaman uurumlar onaya kmnr. Nitekim halk arasnda, yu


kanda belimiimiz birtakm esk inanlarla birleen amanist uygulamalar egemen
ken, -rnein Gktrk devrinde Orhun yaztlarndan da anlald gibi- bir Gk
Tann iranc mevcuttu. Yalnz baz aratrmaclarn savunduu gibi bu, onun bir e
it tektannl din olduu anlamna gelmez. Baat unsur olarak gkyzun

kabul

etmek ile lslamiyetin Allah kavram arasnda hibir ilinti yoktur. Kald ki inanlar
da Gk Tann'nn yan sra Yer Tanr'dan ve tannsal nitelikler tayan ruhlardan da
sz edilmektedir.
Bununla birlikte lslamiyetin Orta Asya'da yaylndan sonra, bu dinin etkisyle
Mslmanlarla ilikiye geen Trk toplul.klannda tek Tanr kavramnn Gk Tann
klt sayesinde daha kolay yerleligini de kabul etmeliyiz. Nitekim X. yzyln ilk
eyregmde Ouzlar arasndan geen Arap gezgin lbn Fadlan, Oguzlann zorda kal
dklannda (Mslmanlara yaknlk duyduklan iin) balann gge kaldrarak "Br
Tann" dediklerini bildirmektedir:
llennden biri zulme ugrar ya da scvmed br ey grrse ban semaya kaldrp "Br
Tann" der. Bu Tlrke 'Bir Allah' demektir. Zlra Trk ede bir, vahit ve Tengn ise Allah
demekur.5

Trklerde din mefhumu, Gk-Yer/Su-Atalar formlne uygun olarak ekillenmi


R. een, X. Asrda Tirkisan'da Bir lslam Seyyal lbn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, s. 31

17

AMANlST MiTOLOJi

vurmaktadr. 9
Trk toplu luklannda da durum byledir. Her ne kadar Orhun yaztlarnda "yu
karda Trk tanrs" deyimi kullanlyorsa da, eitli dnya dinleri ve mitolojilerin
de tanr szc gkle ilikilendirilmi ya da gk tanrlarndan sz edilmilir. in
lilerde de gk tanrs biliniyordu. Benzer ekilde lskandinav mitolojisinde Odin
gk tanrsyd. eitli dillerdeki tanr szc gkyz ya da gk tanrs anlamna
gelmektedir: Moolca tengri, gkyz; ince tien, gkyz/gk tanrs; Babilce anu,
gkyz; Smerce dingir, ak, parlak (gkyz) vb.

10

Eski Trk lehelerinde tangr, tenri, tengere, tangara, ture, tenegere gibi deiik
ekillere brnen tergri szc hem g hem de Gk Tann'y ifade ediyordu. 11
Konuyla ilgili olarak Seyidov, gnmz Trk topluluklarndan Trkiye ve Azerbay
can Trklerinin tanr, Altay Trklerinin tengri, tengeri; orlarn tengri, Hakaslarn

ligir, ter; Tuvallarn deer; uvalarn tura, Yakutlarn tangara, Moollarn tenger;
Buryatlann tengeri, tengri; Kalmuklann tenger szcklerini kullanld n syleye
rek, szcn en eski eklinden bugne kadar kullanlan biimlerinde ng seslerinin,
sonradan sar n ve g terkibine blnm olduunu ve baz Trk topluluklarnda n,
bazlannda da g sesinin dtn belirtir. 12
Anlald kadaryla Gk Tanr inanc zellikle byk impara torluklarn kurul
duu devirlerde genel bir klt olarak kabul edilmitir. Gk Tanr da tanrlarn en
by saylm olmaldr. Orta Asya'da devlet kuran slalelerin hepsinde

Gk

Tanr kltnn bulunduu in kaynaklarndan da anlalmaktadr; rnein in res


mi tarihi Wey-u'da beinci ayn onuncu ve yirminci gnleri arasnda halkn nehir
kenannda toplanarak gn ruhuna kurban sunmas, Trklerde eskiden beri gk
tanr fikrinin bulundugunu gsteriyor.

13

Gktrk yaztlanna gre hakanlar tahta

karan, Trklere zafer kazandran, felaketlerden koruyan Trk tanrs Gk Tan


r'dr. H
Aratrmaclarn kulland eitli kaynaklarda Hunlar, Tabgalar , Gktrkler ,
l. Uygur Kaanl gibi byk Trk tophluklannda, Gk Tann inancnn baskn

M. Eliade, a.g.e., s. 99-101, 103.

lo M. El' ade, a.g.e. s. 99.

il

A. lnan, Tarihte ve Bugn amanizm. s. 26-29; H. Tanyu. Islamlhtan Once Trklerde Teh Tarn
inanc, s. 9.

M. Seyidov, Gam-aman ve Onun Gaynaglanna Umumi Bah, s. 52.


13
.
L. N. Gumlev, a.g.e., s. 115.
HA. nan, a.g.e. s. 26-28.
19

TORK M!TOLOJ ISIN!N ANA! IATU\Rl

olduunu daha nce belirtmitik; bu, Trkler lslamiyetle ilk karlat klar zaman
larda da byleydi. Nitekim lbn Fadlan seyahatnamesinde Ouzlarda acalar kltne
iaret eden u ifadelere de yer vermektedir:
Hibir eye ibadet ennezler. Aksine byklerine Rab (Allah) derler.6

lslamiyetin yaylmaya balad devirlerde Trklein tann anlaynn ne

du

rumda olduunu konuyu biraz basite indirgese de Kagarl Mahmud'.n u szlerin


de izleyebiliyoruz:
Yere batas kafirler ge "... Tengri" derler, Yine bu adamlar by k bir da, byk bir
aa gibi gzlerine ulu grnen her eye "... Tengri" derler. Bu yzden bu gibi eylere
ykunrler (secde ederler) . Yine bunlar bilgin kimseye "... Tengrigen" derler. Bunlarn
7

sapklklanndan Tanr'ya snnz.

Gksel Tanrlar ve Ruhlar

Gk Tanr
Ehade'ye gre gk tanrs ya da gkteki tanrlar fikrinin doguu, gkyznn ya da
uzayn sradan insanlarn ulaamayaca yksek blgeler oluundan kaynaklanmak
tadr. O yzdendir ki, eitli yollarla (rnein amanlarn Dnya Aacn basamak
olarak kllannalar) ve eitli amalarla bu ulalmaz yerlere kabilen insanlar, ar
tk insan olmaktan, en azndan sradan bir insan olmaktan karlar. Gk tanrs ya
da gkteki tanrlar bu dnceyle ve gkyznn etkisiyle tasarlanm olmaldr:
Samoyedler, ad gkyz anlamna gelen ve gkyznn en yukarsnda OLtran tann
Num'a tapmakta drlar. Koryak larda yce tanr, 'yukard an biri,' 'yukarnn efendisi,'
'var olan' olarak adlandmln1<1ktadr. Aynular ise onu 'gkyznn tanrsal reisi,' 'gk
sel tanr,' 'dnyalann tanrsa l yaratcs' olarak, ama ayn zamanda Kamui, yani 'gky
z' olarak da tanmaktadrlar.

Gk tanns1 bazen gkle zdeletiri lmekle birlikte, daha yaygn olarak evrenin
gkte oturan yaratcs olarak alglanmtr. Ancak yaradltan sonra ge ekil
mi, temsilcisi olan baka tanrlar yeryzne gndermitir. Bununla birlikte insan
lardan mutlak biimde uzaklamamtr, darda kaldklarnda insanlar yine ona ba-

6
7

R. een, a.g.e., s. 30.


Kagarh Mahmud , Diva Lgac -i-Tfrh Tercmesi , ev. Besim Atalay, c. III, s. 377-378.
M. Eliade, Ku tsal ve Dind, ev. M. Ali Klbay, s. 97-98.

18

TRK MiTOLOJiS iNiN ANAHATLARI

olduu anlalmaktadr. O her eyin yaraucsdr, ezeli ve ebedidir. Orhun yazcla


nnda belirtildii gibi "Trk lanns" olarak anlmakla birlikte, ayn yaztlarda Gk
(tanrs) kavramnn karsma Yer'in de konulduu grlr :
Yukanda mavi gk, aada yaz yer yarau ldnda ... Yukandaki Tann ve m ukaddes
yer, sular (amcam) hakann talihine yar olmadlar. 15

Birtakm aralrmaclar Gk Tanr dnda, sz edilen lannlarn ikincil olduu


nu ve sonuta ona balandn belirtir. Jean-Paul Roux'ya gre Gk Tann yaamsal
mutluluu (kut) ve talihi (lg), loplumsal durumlarna gre insanlara verir. Koz
molojik ve toplurrsal dzeni salar; ona dua edilir ve kurban verilir. Bazen tanr
olarak adlandr lan, ruh ya da kutsal kabul edilen ok saydaki ikincil g ise daima
Tanr'ya balanr. 16 Ancak bu, balang iin dorudur; zaman ierisinde ortaya
kan gelime ler bazen ikinci l olau , birincil olanla eit konuma, hana onun yeri ne ta
mtr. Bu nokta, belki de Trk dininin kozmolojik dncelerin geliimi sonu
cunda ortaya ktna iaret etmektedir; ancak bu temel inan ve mitolojinin iine
pek ok dinden etkiler kart gibi, zellikle aman izmin ehresi de byk oranda
deimitir.
Trklerde hkmdar, Gk Tanr 'nn yeryzndeki temsilcisidir. Tanr ona kut
ve g verir. Trk mito lojisinde ya da destanlarda, gkten gelen ya da Gk Tan
r'nn kzlaryla evlenen kahramanlar vardr. Bunlarn banda Ouz Kaan gelmek
tedir. Uygur Trkesinde yazlm Ouz Kaan Destam'n da Ouz'un gkten gelen
kzla evlenmesi yle anlatlmaktadr:
Ouz Kaan bir yerde Tann'ya yalvarmaka idi. Karanlk bast. Gkten bir gk 1k in
di. Gneten ve aydan daha parlakt. Ouz Kaan oraya yrd ve grd ki o n
iinde br kz var, yalnz oturuyor. ok gzel bir kzd. Banda (alnnda?) ateli ve par
lak bir beni vard, Demirkaz k (Kutupyldz) gibi idf. O kz yle gzeldi ki , glse Gk
Tann glyor, alasa Gk Tann alyor (sanlrd). 17

Benzer bir rnei, S. Bulu'un RadlofPtan aktard efsane karakteri gsteren bir

15

Bilge Kaan yazt, Dou cephesi, 35. Bu ifadeler iin bkz. 1-1. N. Orkun, Eski Tarh Yavlan, s.

16

j. P. Roux, "Trklerde Din," ev. Gnl Ylmaz, Artik Dnyada

29, 66.

17

ve Gele elsel Toplumlarda Din


ler ve Mitolojiler Szl, yn. Yves Bonnefoy, s. 1100. Bu konularda aynca bkz. j. P. Roux,
"Gk Gk-tengri ve Trkler ile Moollarda Yldzlar," a.g.e., s. 342-343;j. P. Roux , Trhlein ve
fo.foollann Esh Dini, ev. AykUL Kazancgil, s.88-97. 98-99.
\V. Bang ve G. Rahmet i Arar. Ouz Kagan Destan, s. 1.3, l S (eviri), s. 12, 14 (zgn metin).

20

$AMANIST MiTOLOJi

masalda gryoruz. Burada kahraman, babasnn intikamn aldktan sonra evlenme

yi amalar ve gkten Tanr Kan'n kzm almak ister. Atyla gkyzne karsa da
gkten yeralt alemine yuvar lanr. Ancak atnn yardmyla karan l klar aleminden
kurtulup yeniden ge kar; eitli zorluklara gs gerip baarl olunca, byk
bir lenden sonra kz alr. 18 Grld gibi bu tip mitolojik motifler bir yandan,
daha sonra ele alacamz babasz treme veya babasz doum konusuyla btnle
mektedir.
Radloff, Sibirya'da yapt aratrmalarda AltayWann, tannlann en ycesi, b
tn varlklarn balangc, insanolunun ata ve anas Tengere Kayra Kan'm dnyay
ve insanlar yarattn anlatr. Aynca Tengere Kayra Kan'n bugn gn onyedinci
katnda oturarak oradan evrenin kaderini idare ettiini ve ondan sudur yoluyla
yksek tanr meydana geldiini belirtir. Bunlardan ilki Bay lgen'dir 19 (bkz. s. 26).
Eliade, Altayllarda asl byk tanrnn Bay lgen deil, Tengere Kayra Han
(Kayrc Gk Han) olduunu kabul etmektedir. Ona gr evrenin yaratl ve dn
yann sonu gibi konularla ilgili millerde Tengere Kayra Han daima n plandadr.

20

Yakutlarda (Sahalar), yukar dnyadaki rn Aar Toyon (rn Ayn Toyon) do


kuzuncu gkte oturan, dnyay ve insanlar yaratm en byk tanrdr. Yukar dn
yaya olduu gibi, orta dnyaya da hlaneder ve baka tanrlar ynetir. iyilik ve
iyilie ilikin kavram lar bu tanryla ilgilidir. Dnyay dzenler ve evrensel yasala
ra uyulmasn ister. Gnee benzetilen bir kars vardr. Yeryznde iyiliin, dze
nin hakim olmasn ve korunmasn isteyen kan koca tanrlarn iki olu ve iki kz

da yine iyi vasfl tanrlardr. Eliade ayn tanry, dnyann ba Ata Bey (Art-To
yon-Aga) olarak verir. Ona gre amblemi gne olan bu tanr gk grlemesiyle ko
numakta, kendisire dua edilse de insanlarn ilerine karmamaktadr ve bu kural
yalnzca istisnai durumlarda bozulmaktadr.21
Baz aratrmalarda lgen'e atfedilen yedi ya da dokuz oul ya da kzdan kimi
kaynaklarda gk tannsmn kzlan olarak sz edilmektedir. insanlar arasnda yalnz
ca amanlar bunlarla iliki kurabilmektedir.
Gk Tann'nn sanat tarihindeki tasvirleri daha ok simgeseldir. Bunun gzel bir
rnei, Orta Asya 'da ak y ya da boz y olarak adlandnlan, yurt denilen adrlar
dr. Daha sonra da szn edeceimiz gibi, bir nikrokozmos say lan meskenir ve
18

S. Bu lu, "Altayca Bir Bahad r Efsanesi," Trk Amac, No: 7, 1943, s. 327.
W. Radlo[, Siblrya'dan, ev. Ahmet Temir, s. 3-4, 6.
20
M. Eliade, amanizm. ev. lsmel Birkan, s 231.
21
M. Eliade, a.g.e., s. 219.
19

21

AMANl T MiTOLOJi

etmenn benzerinin eski Turklerde de olduunu ifade ediyor; bu durumda Nganasan


dilinde nuo szcgu gkyuz anl:nuna gelir ve 'en ulu' anlamn da ierir. Bylece
evrenn yaracs Nelata-nua (gun ruhu), onun iisi olarak grlen Kon, yani
gnele birlikte dnyann dzenini salamaktadr. 2
Yakut mitolojsinde, baz aratrmaclarn yapt derlemelere gre gune, yuka
r dnyada bulunan en byk ulu tann olan Orun Aar Toyon'un (ri.n Ay Toyon,

En Buyk Ulu Tann) kans Kn Kubey Hornn'dur (rn Anl Hown) . Dunyay s
ur , temizler ve hayatn srekliliini salar.25 Ancak Eliade, kansnn deil de g
un dokuzuncu katnda oturan gkteki tann ve nhlann bakannn ambleminin g
26

ne olduunu sylemektedir. Burada zlmesi gereken bir sorun onaya kyor;


ama devirlere gre her ik dnce de ifade edilmi olabilir.
Yakutlar, gunei ve ay karde sayyor, baz kahramanlarn onlann isteiyle u
rediini ifade ediyorlard. Bu nedenle aman giysileri zerinde madeni halkalar yer
alyordu (bkz. s. 71). Yakutlar, belki de Manic milolojnin etkisiyle, gne ve ayla
savaan ve bazen onlar karanlk dnyasna hapseden kt ruhlardan sz eder. Onla
ra gre gne ve ay tutulmasnn sebeb buydu Onlar ay ve gne tmulmalannda,
tpk Turkiye'nin eitli yerlerinde olduu gibi davul alarak, grlt kararak ay
ve gnei ktu ruhlardan kurtarmaya alyorlard. 27
Ay ve gnee tapnma, eitli Trk topluluklarnda olduu gibi Kazaklarda da

yaygnd . Birok Kazak efsanesi ve geleneinde bu konuya rnek oluturacak kant


lar vardr. Bir Kazak efsanesinde eskiden gne ve ayn iki guzel kz olduu anlatl
maktadr : Bunlar birbirini kskanyormu, gne ayn yzn trmalam ve byle
ce ayn yzndeki lekeler olumu. te yandan ay da gnee yaklamyor ve onu
uzaktan kzdrmaya alyormu. Yine konuyla ilgili olarak aktarlan baka bir ge
lenekteyse , Hunlarda oldugu gb Nevruz gumnde Kazak kadnlan gne dogunca
ona eilerek selam verirler. 28
Onaag lslam yazarlarndan Ebo Zeyd el-Belhl, el-Bed' ve'Tiirih isimli eserinde
Krgzlann bir ksmnn gunee ve bir ksmnn da ge taptnn rivayet edildii
ni belinmektedir . Benzer ekilde yine ortaa yazarlarndan 1drtsi, KimakJann
21
2

L N. Gumilev,a.g.e.. s.115,118-119 .

' Y. Vasilyev, Saha Trhleri, s. 7.

21>
M. Eliade, a.g.c.. s. 219.
n . .
.
U. Gunay ve U. H Gngr, Balangtan Gnum<ze Tirh/cnn Dn Tanli,s. 45.
28

. lbrayev, "Kazak Folklorunda Nevruz," Nevr.z ve Rehler Tlirl Dnyasmda Ncvnz Ilinc/
Bilg leu Bildirilen, haz. Sadk Turnl ve Elmas Kl, s. 190.

23

"NRK MiTOLOJ iSiN iN ANAHATl.ARJ

zellikle adrlann st blm, yani kubbe biimli olanlannda uglann evlke br


letigi blm, g dolaysyla Gok Tann'y temsil etmektedir. adrn mimaride
en nemli etken ve basamak olmas da bundan kaynaklanmaktadr.
Gk Tanr ya da baz topluluklarda zamanla onun yerine geen lgen, Yunan
mitolojisindek Zeus (tanrlarn tanns), Smerlerdeki Anu'ya karlk gelmektedir.
Zaten yukarda Trk diniyle ilgili olarak ifade ettiimiz forml eski Smerlerde de
vard. Anu-Enll-Ea lus gk-yer-denz tannlanru smgeliyordu. Bu ekl Hlicler
de benimsemiti.

22

Benzerlikler nedeniyle baz aratrmaclar, M Ill. binyldan bu

yana, hatta daha erken dnemlerden beri Mezopotamya nnolojisi ve kltryle Ha


zar ve Altay kltrleri arasnda birtakm ilikiler olduuna dikkat ekmitir.

Gne ya da Ay Tanns ya da Gnee, Aya ve Yldzlara Tapnma


Eski Trklerde grlen gne, ay ve yldz kltlerinin, Gk Tanr kltyle ilikisi
ok erken dnemlerde aranabilir. Nitekim in kaynaklarna gre, Hun hkumdan
her sabah adrndan karak gnei ve akamlar da ay ululuyordu. Bu inanlar
Vu-huanlar, Tabgalar ve gnmzde Yakuclarda devam etmitir ve bu konudaki
mitolojik ve dinsel etkiler Anad olu Trklerinde de karmza kabilmektedir.
Azerbaycanl Trk aratrmac M. Seyidov'a gre, esk Trklere ait cangr szcu
gnn kk tan (g)'dr. Eski Trk yaztlarnda ve birok agda Trk lehesinde

tan, gnein dogdugu yerdir. Bu nedenle tangr szc gnete ilikilidir ya da


gnei aran, domasn salayan anlamnd dr. 23
Gumilev, Seyidov'un gryle ilikilendirilebilecek bir ekilde eski Trklerde,
ogunlukla da Gktrklerde diger toplumlarda grldgunden farkl, zgn bir gu
ne kltnn bulunduunu belirtmektedir. Bu aratrmacya gre Gk Tanr'rln tek
sfan knr. in yll Wey-u'da gunen lkenin zerinde doguunu temsil eden
bir davran ol arak hkndann otana doudan girdii belin llmektedir. Bylece
aslnda tanry temsil eden gn na taplm olunuyordu. Gumilev, XIX. yzyl
sonuna kadar Kainlerde uygulanan ge kurban adama toreninde tapnlan nesnele
rin gkyz ve gune olduundan sz ediyor. Trklem eski Sayan Ogurlann ya
kn atalan olduu savunulan ve daha sonr: Ruslar tarafndan kuzeye sirulen Ngana
sanlar, sz edilen bu eski kurban geleneini srdrerek ylda iki kez gne na
kurban kesmekteydi. Bu nedenle Gumilev, Nganasanlarda grlen kutsal kabul

22
23

Bkz C. Turkkan, Molo. s. 104.


M Seyidov, a.ge., s. 52.

22

TRK MITOlOJISININ ANAHATl.ARI

Sabiilerin dinini benimseyerek gnee ve meleklere taptgn syler. 29


ldil-Ural Tacarlanndan derlenen bir duada (kile ya da dilek) yerin, gn, gnein tann sayld zamanlann izleri belli belirsiz sezilmektedir:
Yer atas-alaca sakal!
Yer anas-asl bike !
Tepesine tokluun ver
Damarna gcn ver,
11 stne bolluun ver,
il iinde bize de ver,
Balyoruz dileimize

l<aldnyoruz ellerimizi,
Gne ahit ol!30
Msrl eski bir Trk tarihisi olan Ebu Bekir b. Abdullah b. Aybek ed-Devada
ri'nin eseinden nakledilen bir Trk yarad l efsanesi, bize gnein bir tanr olarak
alglandgn gsteriyor. Bu metinde dolayl olarak ayn da gne tarafndan yarat l
m olduu ifade ediliyor. Aynca erkek iin kullanlan ay atam (ay baba) ve dii
iin kullanlan ay-va (ay yzl) tabirleri, Trk ikonografisinde karmza kan e
matik ay yzl insan tasvirlerine iaret etmektedir. Trklerdeki bu gzellik anlay
n ifade eden tanmlamalar edebiyatta da geni yer bulmutur.
A. lnan'n ilenigine gre, ilkagda yamurun meydana getirdii sellerin etkisiy
le, Karadagc olarak anlan bir dadaki maaraya srklenen amur, insana benzer
yarklara dklm. Balk halindeki su ve toprak bir sre bu yarklarda kalm.
Daha sonra gne $aratan (Yenge) burcunda ve gl ssyla, kalba dklm su
ve toprag piirmi; bylece temel unsurun ekillendirdii bu yn zerine ba
ka bir unsur olan rzg<'inn dokuz ay esmesiyle, Trke Ay Atam denilen ve ad Ay
Baba anlamna gelen bir insan ortaya km. Maarann burada ana kam ilevi
grd dikkat ekmektedir. Ay Atam iyi haval, tacl sulu, yaamaya daha elverili
bir yere iner. Burada kutsal dag ve maara kltne iaret edilerek yksek yerden al
ak bir yere, daha uzak bir ihtimalle gkten yere inildii kastediliyor olmaldr.
Ayn ilemler daha sonra bir kez daha tekrarlanr. Ancak o srada gne Snble
yld znda oldugundan, topran pimesi gne aagya indiinde gerekleir ve pi
en bu topraktan dii yaratlr. Ay-va ile Ay Atam'n evlenmesi sonucunda yirmis i
29
30

R. een (haz.), lslan Cografyaclanra Gre Trller ve Trl /heleri, s. 108.


"ldil-Ural Tatarlannda Nevruz Bayrarnlan," Nevruz ve Renkler Tiirl DWyasnda
Nevruz lhind Bilgi leni Bildirileri, ha,. Sadk Tura! ve Elmas Kl, s. 295.

. Nadirof,

24

AMANIST MiTOLOJi

erkek, yirmisi dii krk ocuk dnyaya gelir. Bunlar birbirleriyle evlenirler ve by
lece sz konusu Trk toplumu ortaya kar. Efsaneye gre, bu ocuklar ana babalan
lnce onlar yaratldklar maaraya gmerler ve rnaaranm azn kapatp nne
iekler koyarlar.
A. ay, bu efsaneyi Nevruz' la ilikilend irmektedir. Ona gre yaratlma ilemi

gne Saratan burcundayken, yani 21 Haziran-20 Temmuz gnlerinde balam, bu


na dokuz ay on gn eklendiinde doum mart ayna (aslnda mart-nisan) denk gel
lnitir.31 te yandan diinin yarattl ayn aya denk gelmez; nk onun hammad
desi Snble burcundayken (Baak) pimeye balamtr (23 Austos) . Buna dokuz
ay on gn eklediinizde doum ya da yaradl haziran ayma rastlar. Aslnda bu
sralama Nevruz'dan ok bahar balangc (erkein yaradl) ve yaz dnm ba
langcn (diinin yaradl) ifade eder .
Trklere ait birok efsane, masal ve hikayede ay erkek , gne dii olarak algla
nr. Bu Umay kltyle balantldr ; nk bir tanna ya da dii uh olan bu ilah
ayn zamanda gnele de ilikilendiri l mitir. Bu yzden Anadolu Seluklu mimari
sine ait birtakm rneklerde erkek ve kadn temsilen (daire ya da nl daire) iin
32

de ay (hilal) ve gne kabartmalar bulunmakcadr. Bu ekillerin Trk hat sanatn


da yaygn olarak karmtza kan bilyelerle de ilikisi vardr. Peygamberin vasfla
rnn anlatld hilyelerde ana metin, bazen hilal .ekli oluturulmu bir daire ya da
yalnzca bir daire iine yerletirilmitir.
Gne ve ayn kutsallnn gnmz Anadolu'sundaki Mslman Trklerin ina
nlarnda da baz izleri kalmtr; rnein gne ve ay tutulmasnda teneke alna
rak ya da havaya kurun sklarak ay ya da gnein bu durumdan kurtarlmaya al
lmas cldeti Trkiye'nin eitli yerlerinde grlr. Harput'ta, gne doarken uyu
yan kiinin evinin bereketinin kaybolacana inanlr. Bu belki de Hunlardan ber i
sren gne doar domaz, ona sayg gstererek selam verme geleneinin bir yan
smasdr ve bu nedenle gne doarken uykuda bulunmamak , gnee duyulan say
gnn ifadesidir ve bereketi n salanmas iin gereklidir.
Deiik aratrn1alarda, eitli Trk toplu luklannda ve Moollarda baz yldzla
rn, yldz kmeleri ve gezegen lerin nemli sayld, hatta bunlara tapld ifade
edilmektedir. J P. Roux'ya gre zellikle 7. ve 9. gezegenler olan Vens ve Mars
31 A. ay, Trk Ergenekon Baymm Nevraz. s. 28.
32

Anadoltt Seluklu mimarisindeki rnekler iin bkz. G. Oney, "Sun and Moon Rosettes in
the Shape of Human Heads in Anarolian Seljuk Architecture ," Anatolica, say lll, 19691970, s. 195-203.

25

AMANbT MI 1 01.0JI

gelmiur: Sem.ann onaltnc katnda altn br dag uzerinde yaayan ve orada alnn bir
taht zerinde oturan Bay lgen; semann dokuzuncu katnda oturan Kzagan Tengere
ve semann yednci katnda yaayan aktU Mergcn Tengere; gkle yen aydnlatan gine
ana (kon :na) burada bulunur. 36

Bugun daha ok Altay ve Yenisey evn.:lernde kullanlan Ulgen isnnin yerini


bazen Kuday -bu szcuk Farsada Huda olarak geer- (ya da Yakutlarda Ai Toyon)
szcu almaktadr. A. lnan'a gre Kuzeybat Mogolistan'dak Soyutlar bu ilaha 'b
yk han' anlamna gelen Kayra Han (veya Altaylarda Tengere Kayra Kan, yani Rad
loffun evirisine gre 'merhametli sema') demekredir. lke n sozcug Kazak ve Kr
gz lehelerinde 'byk' ve 'ulu' anlamlarn iermekte olup, Burym vesinde ilgine;
biimde 'ulu Yer' demektir. Bu nokta ou kez Gok Tann'nn yerme kullanlan bu
szcun belk eskiden ya da baz Trk lopluluklannda Yer Tann olabileceine de
17

iaret eder. lgen ism ge dnemlerde Bay Ulgen (ulu zengin) olarak da kullanl
mtr.
Grld gibi Gk Tann'nn yerine kullanldL kabul edilen lgen isminin
gerekte Gk Tanr olup olmadtg pek belirgin deildir . Eliade bu konuyla ilgili
olarak yle demekte:
... verilen zelliklei goge likin olmakla brlkte, bu tannnm net olarak \'C teden beri
br yce gk tanns olmadna inanmak iin nedenler vardr. Bay Ulgen daha ok br
atmosfer (hava durumu) ve vcrimlili k/dogurganhk a rs gibi grnyor, i.lnku ei ve
ok sayda ocugu vardr: srlerin ogalm.s ve u rnl erin bol olmas onun elindedir....
Evrenin yarattl.t ve dnyann sonu gibi konulardaki miclerde barol hep Tengere
Kayra Han oynar; Bay Ulgen ise burada hu; yer almaz.... Bu olgu, br atmosrer (ve tarm

sal dnlerde veimlhk) annsnn yava yava br gk tanrsnn yenn almas, dnler tari
hnde olduka sk rastl;nan bir olgudur ;s

Belki de lgen. byk devletler kurmu Turk topluluklarnn Gk Tann olarak


adlandtrd ilahn daha az nemli, byk devlet kuramam Trk topluluklarndaki
dnm eklidir.
Bir iyilik ilah olan lgen ay, gne ve yldzlardan yukarda yaar. lgen'in
bulundu u yere uzanan yoldaki engelleri ancak aman aabilir. Erkek aman yalnz-

JcS
37
38

W. Radlorr, Sibrya'dan, ev. A. Temir, c. u. s. 6.


A. inan, Tarih: ve Bugun amaruvn, s. 31-33'de aynntl bilgi vardr.
M. Eliade, amauzm, ev ismet Birkan. s. 23 J; gel de aa yukan bu gorue uygun szler
sarfediyor ve lgen'n baz zelliklerine degnyor Bkz. B. gel, T1 Mlrolo;s, c. , s. 426428.
27

TRK MiTOLOJiSiNiNANAliATlARI

pek ok ritin kayna.n oluturur. Bu neden le 7 ve 9 ile bu sayl arn kadarna nem
verilmitir. Bunlardan Vens, tanr Erlik'le ilikilendirilir ve Roux'ya gre afak
skt zaman yldzlan ldren bir sava olarak dnlmtr. Xl. yzyldan
sonra kl bir yldz olarak obanyldz'yla kannnlr . Bu ikiliden Mars ise zel
likle Krgzlarda kt etkiler getiren gezegen olarak tannr. lker yldzlan (iyi ye
diler) vm. yzylda iyi mevsim geliren yldzlardr; tersine kt mevsim getiren
yldz da vardr, Bykay, yedi hanlar, Jpiter ya da Terazi burcu uyumlu kahra
manlar olarak alglanr. Yine Roux'ya gre, zellikle, Trklerin tanrlarn

tanrs

olarak and Sirius yldzna, Satrn (Zha l) gezegenine ve [kizler'e zaman zaman
taplmtr.

33

Ortaa Tslam yazarlarndan Zekariyya b. Muhammed b. Mahmod el

Kazvni, nl Asdr'l -Bil.d ve Ahbar'l-'lbad adl eserinde kimi Trklerin yldzlara


taptln belirtirken unlar ekler: "Meslekleri kendi yldzlar Merih'in sanat olan
harp ve darpur."J.
Tm bu yldzlarn, yldz kmelerinin ve gezegenlerin, Gk

ve Yer'le ilikisini

salayansa Kutupyldz, Trkiye Trkesinde hala yaayan dier ismiyle Demirka


zk yldzdr. Dnyann eksenini (axis mundi) tekil eden Dnya Aac, Kumpyld
z'nn oluturdugu eksene balanr.

Baz Trk topluluklannda Kutupyldz (Kuzey yldz ya da Demirkazk yldz)


gn direi saylr ve tanrlann atlann bu diree baladna inanlr. Baka bir
mitteyse sz edilen bu y ldtz, gn gbei olup yerin gbeiyle kozmik eksen
araclyla birbirine balanr. )'

lgen
lgen, Radlorrun Sibirya'da yapt. derlemelerde, sudur yoluyla Kayra Kan'dan
meydana gelmi, gkteki nemli ilahtan ilkidir. RadloIT bu konuyu yle ifade
eder:
Tengere Kayra Kan bugn dahi semann onyedinci katnda oturur ve orada n kainatn
kaderini idare eder. Kayra Kan'dan sudur yoluy la aadaki yksek il<h meydana

33

j. P. Roux, "Gk, Gk-tengri ve TQrl<ler ile Moollarda Yldzlar," Aruik Dnyada ve

Gelenekstl Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler, s. 343; ]. P. Roux, Trklerde Din,ft a.g.y., s.


1102.
34

35

R_

een (haz.), a.g.e., s. 146.

j. P. Roux, "Gk, Gk-tengri ve Trkler ile Moollarda Yldzlar," a.g.y., s. 343; yldzlar ze
rine genel olarak aynca bkz. U. (Harva) Holmberg, The Mythology of Ali Races Finno-Ugic, Si
beria, s. 417-438.

26

TURK MiTOLOJiSiNiN ANAllATI.ARJ

ca engellerden biri olan Ahun Kazguk ya da Demirkazk denilen KULupyldz'na ka


dar ulaabilir. Baz tasavvurlarda onun gn yedinci, dokuzuncu ya da onalunc
katnda oturduu belinilmektedir (izim 1).
Altn kapl saray ve altn tah bulunan Ulgen, genellkle insan eklinde tasavvur
edilir. Ancak simgesel olarak lgen'i ifade eden eitli emografik ve sanatsal zelli
i olan nesneler de bu tanrnn tasVirlen olarak ele alnmaldr. Anohin'in aktard
aman dualarnda lgen'in belirleyci birok sfat olduu da grlr. Dualarda Be
yaz Parlak (Ak Ayas), Parlak liakan (Ayas Kaan), grltc (hnrti), yakc (kily

gehi), imeki (yalgm) gibi ifadelerle nitelenir.


lgen'e kurban sunmak eicli alardan nemlidir. Anohin'e gre Altayllarda
lgen'e , alt, dokuz ya da oniki ylda bir tren yap larak, yanda (byk bir
olaslkla beyaz) bir ksrak kurban edilir. Anohin belir tmemesine ramen, kurban
kesen ve kalabalk bir halk kitlesinin yer ald, bolluk, bereket ve refah dualanrun
edildii treni idare eden ki aman olmaldr. Eliade'ye gre, lgen'e kurban su
nulmas onun Gk Taun olmadna iaret eder. Balang dnemleri hari, Gk
Tann'ya kanl kurban sunulmamur.
Birok yerde ezeli ve ebed olarak kabul edilen lgen, insan ve dnyann yarad
lnda barol oynar; atmosfer olaylarn dzenler, yldzla n idare eder. Gkkua
gn, nsan ve hayvanlann balarn, krpk ve gbeklerini o yaratmnr. insanlarn
yaayaca yerlen de yoktan var eden odur

lgen'in yedi olu vardr: Karaku (muhtemelen kartal), Kart, Buura-Kan (veya
Pura Kan), Bura-Kan, Yal-Kan, Baku-Kan (veya Pakt Kan), Er Kanm .
Erkek evlatlardan biririn Karaku olmas Trk sanat tarihi bakmndan nemli
dir; nk sanat tarihimizde yrtc ku (kanal) tasvirleri son

derece yaygndr.

Kanal ayn zamanda daha sonra deineceimiz gibi Gk Tanr'nn simgesidir.


lgen'in saylar dokuzu bulan kzlar, Akkzlar ya da Kyanlar denilen ilham
perileridir. Bu kzlar temsilen kukla biiminde yaplan tzler, amann elbisesi
olan manyah'n ze rine ilitirilmekteydi (bkz. s.74).

Yayk
lnsanlan ktlkten koruyan ve hayat veren bu ruh, taun lgen tarafndan gnde
rilmi ve ondan sudur etmi gksel bir ruhtur. Aynca nsartlarla Ulgen arasnda el
ilik grevi grr. lnan'a gre aman dualannda Yayk, lgen'in emir eri, kzl bu
lut srmal, dizgini gkkua, kams boz alev olan gkten haberler alan bir tann-

28

'izim l. Altayl amann tanr lgen'e ulamak iin izledigi yol.


En altta nnde ate yanan ve kurban sunulan adr bulunmak
tadlt. l\eride amann karlaaca ana tannya adanan su
nu (sa) ve kurban edilen al gni\Qyor. Burada kurbann derisi
bir kazk zerine konulmu. aman dokuz dall kayn agacn
kullanarak ge kmaya balar.Aaca kugnda bir tanryla kar
lar ve kayn aacndaki dal saysna gre dokuz yerde konak
lar. Sonra aman ilki beyaz kumla, ikincisi mavi kumla kapl ve
ncsu bulutlarn arasnd; bulunan arazden geer. Bura
dan kaktan sonra kurban ettii au sunmak iin -el olarak
lgen'e ular.

29

$AMANIST MiTOLOJi

ruhlar , koruyucu melekler ve insanlara elik eden ruhlardr. Bu arada iyi insanla
rn, doru yolda bulunanlann , yani aktularn yaad.k lan ak/cennet buradadr. Rad
lofrun anlattklarndan kardmza gre cennetteki bu ruhlar, yaayan insanlann
atalan olup bir sre sonra yar tanr haline gelerek gerektiinde hayattaki akrabala
rna yardm ederler.

41

Yayk'tan fazla sz etmemekle bir1ikte Yayk Han' Eliade'nin neden Denizin


Efendisi olarak sunduu anlalmaz bir nokta olarak kalmaktadr. Yalnz Radloff,
Altayllann Yer-Su tanrlar/ruh larndan sz ederken, bunlarda n Talay Kan'a, 'tam
sularn han' anlamna gelen Yayk Han da denildiini belirtir. Eliade'nin sz ettii
Yayk Han byk bir olaslkla bu ilah olmaldr. Eliade, Yayk'n aynca amann
esrik yolculuuna kmadan nce bavurduu yardmclardan biri olan bir ruh ya
42

da tanr olduunu ifade eder.

Holmberg, Yayk Han'n Tufan Prensi olduunu , yukarda anlatlanlara benzer


trenlerin yaplld1n, yksek bir da zerinde ona kurban verildiini, lnn kr
knc1 gn trenlerinde ev temizleme (arndmna) ayini iin bu tanrnn arldn
\'.e bazen lnn ald hayva nlar geri getirmesinin istendiini syler. Aynca bir
ocuun doumu, iin on n bir ruhla birlikte tanrnn mesajn yeryzne gtrd
n ve bu nedenle kendisine Yayui (Jajutshi) denildiini de belirtmektedir.
son bilgi herhalde daha eski dnemlerden gelen Umay'la da ilgilidir.

43

Bu

Suyla
At gzl kartal da denen bu tanr/ruh yine gksel ruhlar snfndand r; insanlar ko
rur ve onlarn arasnda yaar. Su, ay ve gnein paralarndan yaratlmtr . Altay
Wara gre bu ruh insann hayatn deerlendirir ve hayatmda gerekleecek deiik
likleri haber verir. Bu yzden 'iki dilli kekeme han' (eki tild haan-hele) ad verilen
bu gksel ruha, bu bilgilerin derlendii yllarda rak sas yapyorlard. Aynca Ya
yk'la birlikte kurbann cann lgen'e gtren bu ruh, esrik yolculuunda aman,
yolundan evirmek isteyecek kt ruhlardan korur.

kar1ik
Suyla ile birlikte grnen ve onunkine benzer grevi olan bir ruhtur. lareti byk

11
42

w_

Radloff, a.g.e., c. lII, s. 6.

M. Eliade, amanizn, ev. ismet Birkan, s. 116;W. Radloff,a.ge., c. ili,s. 7.


3
- U. (Harva) Holr:berg, The Mytlo1ogy of All Races Finn.o -Ugric-Siberian, s. 365-366.
+

31

TRK MlTOLOJlSINlN ANAHATLARI

dr. Ayrca topluluklarn ve kiilerin yaradlnda yardmc olnm, aile ocana e


kil vermi Ak Yayk olarak da anlr. Yine Inan'a gre Yayk rehberlik etmezse
39

man gklere kamaz. Ancak bu durum tartmaldr; nk amann ge kma


sna yardmc baka tanrlar ve ruhlar da bulunmaktadr; Yayk'a atfedilen eitli
zellikler baka tanrlara da atfedilir.
Anohin, Altayllarn Yayk dedii tanrdan daha ayrntl sz eder. O ktlkler
den korumak, hayat vermek iin insanlarn arasna gnderilmitir ve onlarla birlik
te yaar; bu nedenle Kutlay adyla da anlr . lgen'le insanlar arasnda araclk ya
parken aman kullanp kullanmad sorusuna yant aramak yersiz olur; rk in
san lar arasnda yayorsa, bu arachkta amana ihtiya yoktur. Bu da byk bir ola
slkla aman unsurunun bu inama daha ge dnemde eklendiini gsteriyor.
te yandan yine Anohin'in Yayk k11ldrma treni dedii sa treni de ilgi eki
cidir. Tren ilkbaharda, davarlarn ve ksraklarn Salan ilk style bulgurun ka
ntnlrnasnd an oluturulan lapann salmas eklinde yaplr. Bunun baharn geli
ini kutlama (Yeni Gn/Nevruz) uygulamalaryla ilikisi olduu anlalmaktadr.
Nitek im bu trende de gelen yln faydal olmas temenni edilir.
Anohin'in u tespitinin de etnog:allar ve sanat tarihileri iin nemli olduunu
dnyorum:
Yaytk namma beyaz kumatan rasvir (put) yaplr; bu puta beyaz eritten ba, kulak, el,
ayak ve kuynk konulur. Ayaklarna kzl erit dikilir. Bu putlar (kuklalar) yimi ya da
Olllz

kadar olur. Hepsi beyaz kldan rlen bir ipe sralanarak evin arka tarafndaki iki

hu ... aac arasna gerilir.'1-0

Radloffun Altaylardan yapng derlemelerde Anohin'in aktardklanyla uyuma


yan yerler vardr. Nitekim o beinci katta en yksek yaratan tann denen Kuday Ya
yui'rin bulunduunda n sz eder ve Bay lgen'in iki olundan biri olan Yayk'tan
daha sonra bahsedilir. Radlof Pun derlemesinde bu birinci ouldan ayn zamanda
May-ana olarak sz edilmesi ilgintir . Dier oulsa insanlarn hamisi ve piri say
lan May-ata olarak belirtilir. lgen'in iki olunun yaad yer gn nc kat
dr ve burada ayn zamanda Trk mitolojisi iin nemli baz geler bulunur; rne
in yaamn kayna olduu kabul edilen, Radloff un deyimiyle St-ak-kl (gl) ile
onun yannda kutsal bir da olan Sro Da da burada bulunur. Sz konusu dada
yedi Kuday, yani yedi tanr yaar. Bu tanrlarn lebalan, Yayui (yaratan) denilen
39

A. i nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 33-34.

" A. v. Anohin, "Altay amanlna Ait Makaleler," Makaleler ve lnce1emeler, ev. A. lnan, s. 415.
30

TRK MlTOLOJISININ ANAHA'n.ARI

olaslkla dumandr; nk Anohin'iu derlemesine gre onun adna, adrn tepesin


deki aklktan ocakta bulunan ate zerine duman kmasl iin su serpilir.
Utkuc
amann kurbann ba tann lgen'e ileten ve bu tanrnn elisi saylan ruhtur; yer
1

yzne inmedii iin aman gkte karlayarak onun dileklerini lgen'e ulatrr.
Sunulan kurban da alarak altn tahtnda oturan lgen'e takdim eder. Bylece Altn
kazta (Demirkazk/Kuzey yldz) kadar gelebilm i olan amana geri dnerken ze
rine binecei bir kaz verilir. aman ve elikileri (Suyla, Karlk ve Yayk), Budist
ve dier Asya mitolojilerinde tanrlann/nhlarn ya da nemli kiiliklerin bir hay
vann srtnda bir yerden bir yere umas ya da gitmesi gibi bu hayvann srtna bi
nerek yeryzne inerler.
Yldnm Tanns
Baz amanistlerin gkteki btn olaylan lgen'e balamalanna ramen, birtakm
amanistler gkle ilgili kimi unsurlan da ilah olarak kabul ederler. Yldmm tanrs
bu gruptandr. Ye-Ydeki kt ruhlar izleyen bu ranr, kt ruhlann sakland var
saylan aalara ateini gnderir . Bylece zerine yldrm den aatan bir para
alnp sakland zaman o parann bulunduu yere kt ruhlarn ve cinlerin girme
mesi salanm olur. Baz Trk topluluklar yldrm tannsna st ya da ayran sa
ediyorlard. Yldrm Uygurlarda da kutsal saylyordu. Uygurlar yldrm der
ken ge doru ok atarlard. ]. P. Roux, Tahtaclarn baz inanlarna, Nasreddin
Hoca fkralarna' ve Volga Bulgarlarnda zerine yldrm den evin, iindeki eya
larla birlikte terk edilmesi gerektii inancna dayanarak , gk grlemesi ve yldr
44
mn, tanrsal bir cezalandnna olduunu iddia eder. Y. Vasilyev, atlan li
te'nin Yakutlarda (Sahalar) yldrm ruhu olduunu belircmektedir; ayn eserde ayr
45
ca Etin lite/gkgrlts ruhu olarak anlatimaktadr.
Sava Tanr.lan ve Yuhan Dnyann Hastalk Veren Kt Ruhlar
Kskanlk , dmanlk ve acmaszln tanrlar olan llbis Kuha ve Ohol Uola, Ya
kutlarn sava tanrlard r. Aynca gn eitli yerlerinde bulunan ve insanlara e-

P. Roux, "Trkler ve Moollarda Kiile.en Yldrm," Antik Dinya ve Geleneksel Toplumldrda


Dinler ve Mitolojiler S:di, yn. Yves Bonnefoy, s. 1106.
4
5 Y, Vasiylev , Saha Trlleri, s. 7.
44

].

32

SAMANIST MiTOLOJi

itli hastalklan gnderen kt ruhlar olarak (Yakutlarda) Hagdan Buuray Toyon,


Dohsun Duyar, Dalbar uonah, aaday BoUoh, Kere Ubahalaah Hatun ve Cabaa
Buuray Toyon'un adlan sralanabilir.
Trk topluluklannda sava tanns olan baka tanrlar ve kahramanlar da vardr;
rnein Erlik bazen sava tanrs kimliine brnr. Ch'ih-yo, Alp-Er Tunga gibi
kahramanlann da bu konuyla ilikisi vardr .

Yer-Su (Orta Dnya ve Aa Dnya) Tanrlar ve Ruhlar


Genel Aklamalar
Orhun yaztlanndaki baz saurlarda Yer-Su ruhlan ya da ilahlanndan bahsedilmek
tedir:
Yukandaki Trk Tanrs (ve) Trk kutsal yer ve su (ruhtan) yle yap lar: Trk halk
yok olmasn diye, halk olsun diye, babam Uteri Hakan' (ve) annem llbilge HaLUn'u
gn tepesinden tutup (daha) y1ksee kaldnmlar muhak kak ki.46
Kara yer anlamna gelen Yaz Yer tabiri, Orhun yaztlannda "mavi gk" ifade
siyle yan yana geer; bu husus Gk Tann'y anlatan bu ok nemli ibare yannda
Yaz Yer'in, dola)11Syla yer tanns (ve ruhlannn) nemini gstermektedir. eitli
aratrmaclar Yer ya da Yer Tanr kavramn dii olarak grmekte, buna bal ola
rak da yer ilahesi deyimini kullanmaktadrlar. Ancak kimi aratnnaclar ayr bir
yer tanrs (veya tanras) olduunu kabul etmemektedir. Zannederiz ki, bu konu
daki bilgilerimiz artmadka sz konusu husus tam akla kavuamayacakt r.
Yer-Su ruhlar, zerinde yaanlan yeri temsil eden ruh lar toplu luu olduu
iin, daglann eteklerinde, nehirlerin kaynak larnda (pnar), denizlerde vs. oturur
lar. Bir gre gre saylanl7'dir. Ebii Reyhan el-Biruni, el-Asar'l-Bahiye an el

Kuran'l-Haliye adl kitabnda Kimak lkesinde bir dada bulunan bir pnara tapld
n yle anlatyor:
Kimak lkesinde Menkr denen dada bu gol gibi bir tatl su gz vardr. Bu gzn
miktan byk bir kalkan geniliindedir . Suyu azna kadar doludur. ou defa bu
sudan bir ordu ier, fakat bir parmak dahi eksilmez. Bu gzn yannda bir ta zerin
de secde eden bir adamn ayaklarnn, parmaklaryla beraber avulannn ve dizlerinin
izi vard r. Ouz Trkleri bunlan grnce secde ederler.47

"6

T.Tekn, Orhon Yaztlan, s. 11 (Kltign Yazm Dou Ylz satr 10-11).

H R.een (haz.), lslam Corafyaclanna Gre Tirhler ve Trh lhe1en,s. 195.

33

$AMANlST MiTOLOJi

yor. zellikle her yl ayn yere gelerek ayn ritelleri tekrar etmeleri bu konuda
pheye yer brakmyor.
ldrisi'nin Nzlet'l-Mtdk fi Thtirdh'l-Af.h kitabnda Kimaklardan bahsedilirken
yukard a belirtildii gibi bir ibadet yeri hakknda bilgi verilmektedir:
Ulan ehri yksek bir dan alt tarafndadr . Dan banda mermerden byk bir pu l
in.a edilmitir. Bu havalinin halk bu puta mpar lar, ona adak adarlar, her taraftan onu
ziyarete gelirler. 50

Trklerin komusu in'de be dag kltn meydana getiren dalann hepsi de


Trklerd e olduu gibi aala kaplyd ve zerlerinde ok sayda Tao tapna bulu
nuyordu .
Kazvinl'nin, nl Asdr'l-Biltd ve Ahb.r'l-'lb.d isimli eserinden baz ifadelerse
(bu ifadeleri el-Birfini'nin eserinden aldn belirtiyor), bize da zerindeki her e
yin kutsal ya da nemli olduunu gstermektedir. Bu, aada alntladmz para
da kutsal dalar ve yada ta arasndaki iliki de grlmektedir:
Trk diyannda biT da vardr. l3u dadan koyunlar geerken umaklan tala ra vuru p da
yamur yamasn diye ayaklan ynle sanlr.,,

Treyi konusuyla ilikili olarak sk sk onaya kan maara klc de (bkz. s.


24) bu konuyla ilgilidir ve kuman treme efsanelerinde de grlr. Belki yabanc
kaynakl olmakla birlikte Gktrk hkmdar l arndan birinin maarada geyik ekli
ne girmi tanrayla beraber olmasn anlatan efsanede de bu husus vurgulanr.
le yandan bilindii gibi kuman treyi efsaneleriyle ilikisi bulunan ve Trk
lerin dmanlarndan kaarak sgndlklan dalann arasndaki blgeden (Ergenekon)
kunulu lann anlatan ve Gktrk dnemine dayanan Ergenekon Destan da Lemel
de, da ve yer kltleriyle ilikilidir . Ancak bu destanda Trk kozmolojisinde nem

li bir motif olan demir unsuru da iin iine girmektedir. Nitekim bir demircinin
nerisiyle Trkler dada bulunan bir demir yalan eriterek sndklan yerden
kar ve atalanmn ropraklanna inerler.
Yer unsuru iine giren demir eski Trklerde kutsal saylyordu. Bunun en byk

so R. een (haz.), a.g:e., s. 106.


s
R. een (haz.), a.g.e., s. 147 een'in ayn eserinin 96. sayfasnda evinsi yer alan. Ebo leyd
el-Belhl'nin anlatuna benzer bir hikayede ise, Trk lkesindeki bir dada, Trkler toz kal
kp da yamur yagnasn d iye hayvanlann trnaklarna kee ve yn balarlarm . Trkler bu
dagu tandan aldktan paralan susadklarnda suyun iinde hareket ettirerek yamur ya
dnrlam1.

35

TRK MlTOLOJlSINLN ANAHATIAR!

Yer-Su ruhlar (veya ilahlar) insan larla ilgili pek ok eyi dzenlerler, Dag ruh
tan da bu grubun iine girer. Hayvanlarn oalmas, salk, ktlklerden korun
ma onlarn sayesinde olur. Yer-Su ruhlar da iyi ruhlar rumresinden olup cz yerine
de geer.
Eski Trklerde yer kltlerine bal olarak birok inan gelimitir . Bunlardan
biri de kutsal da ile ilgilidir. Kutsal dalar yeryznn merkezinde yer alyor ve
dnyann eksenini ol uturduklar kabul ediliyordu. Eski Trklerde kutsal ola rak ta
nnm eitli dalar vard. Bunlarn en tannmlanysa tken dalk ve ormanlk
alanyd. Byk Trk devletleri buray devlet merkezi yapnulardtr:
... imdi de fesat olmaksnn Trk hakan tken ormannda oturur ise lkede mihnet
olmaz.....;8

Onaag lslam kaynaklannda Trklerin kutsal dalara tapuklanna ya da onlara


sayg gscerdiklerine, baz trenleri dalarda yapklanna dair bilgiler vardr; rne
in Gerdiz1, Zeynl'l-Ahbar isimli kitabnda igiller ve Trkilerden (Trgiler)

bahseder ken konuyla ilgili olarak unlar sylyor:


Bunlar Trkl.ler olup bozkrda otururlar. Baka daga ise U lug-dag derler. Buras k
ktr. Buradan 30000 svari kar. Bu da baka bir daa bitiiktir . Trkler bu so
nuncu daa taparlar. Bu da adna yemin ederler. Burann Allah 'n ikamegih olduu
nu sylerler. "Allah ise onlarn dediklerinden (zanlarndan) mnezzehtir....

Aym yazar kitabnn baka bir yerinde Tuguzguzlarn (Dokuz Ouz) (\!kesinden
sz ederken unlar syler:
Tuguzguz ulkesinde yeryzndeki daglann en yksei bulunur. Bunlar bu dada dua
ederler, adaklar adarlar, kurbanlar keserler. Enesi sene ayn yere geldikleri zaman b
rakuklan kemikler ve kllerin olduu gibi kaldn rzgarlar ve yamurlar tarafndan
de4;iklie urau lmad tn grrler.49

Bir belge olarak kullanabileceimiz bu ifadelerden anlatldt zere da, tepe ya


da yksek yerler Trk topluluklannda byklklerinden ve ge olan yaknlkla
rndan dolay bazen tanr olarak kabul edilmi, bazen de muhtemelen ge ve yere
ibadet edilen alanlar olarak kullanlmlardr. Sz edilen kaynaktaki ikinci ifade,
birok Trk topluluunda dzenlenmi ak alanlar eklinde ve nemli ksm da,
tepe ya da yksek yerlerde bulunan tapnma yerlerinin varln ak olarak gsreri-

-s Kl tigin yazu, g:lney cephesi, H. Nam k Orkun, Eski T:rl Yazt/an, s. 23-24.
Q

A.g.y.

34

Tl)RK MlTOLOJISINliN

ANAHAT!.ARI

sebeplerinden biri de Trklerin yurlannda demir yataklarnn bulunmas ve bunla


nn Altay'n Demircileri olarak anlan Trkler tarafnd an ilenmesi, zellikle silah
yapmnda kullanlmasdr. Kt ruhlar kovduuna inanlan demir, be1ki de yz
yllarca, yeni lmu insanlann bekletilen cesedleri zeine konulmutur. te yan
dan demiri ileyen ve ona ekil veren demirciler de nem kazanm, birok efsane
ya da hikayede yer almu r. Hatta bazen Yakutlardaki l<clay Bahs gibi demirci
ustalarnn koruyucu tanrsndan bahsedilmitir. 52
Demirin ya da genel olarak madenin kutsal saylmas baka mitolojik evrelerde
de sk sk karmza kan kutsal kl ya ela bak kavramn hatrlatmaktadr. Bu
kutsal kl ya da bak motifiyle ilk kez in resmi tarihi Han-Shu'da Hunlann kur
ban treni an1athrken karlayoruz:
Han Ch'ang ve Chang-neng birlikte Shan-y ve byk memurlar ile dadan No Nehri
nin dousuna indiler. Kurban etmek maksadyla oraya beyaz bi r at koydu lar. Shan-y,
Ching- lu ba (klcyla) bir meta l kak ald ve (atn kanm) arapla kartrd. O za
man Lao-sh<ng Shan-y tarafndan kesilen Ye-chih kralnn kafatas, iki kab olarak
kullanlyordu. Birlikte ierek kan yemini ettiler.'3

Ancak anlaulan bu hik<'lye de esasnda yer unsuruyla ilgili olmas gerekirken


belki de tanrsal bir nesne olduundan dolay ya da renginden tr bak ya da k
l ge kurban treni esnasnda kullam1mur. Ch-hsn Kao'nun araurrnasna
gre, gge kurban Lrenlerinde kullanlan Ching-lu ba ya da klc (muhtemelen
me denilen iki taraf keskin ksa kl) zamanla bir ruh ya da ilah haline gelmitir.
lnana gre, Ching-lu zaman iinde gn dokuz katndan birinde bulunan bir ruh
olarak kabu l edilmit i. Telet Trklerinde karumza kan hyngrah ve Dogu Trkis
tan'daki gingrak (kt'ik bak) szcnn bu kutsal sila hla ilgili olduu sanlr.
te yandan Herodot'un kitabnda kan ve arab kanurmak iin kullanld syle
nilen akinahes, bu tip bir ksa klc ifade ediyor. Bylece Trklerde de yava ya,,a
gelien kutsal kl motifi, Cermen mitolojisindeki Kral Archur'a verilen ve insan
dnyann hakimi haline getiren kutsal kl efsanesinde olduu gibi Avrupa Hunla
rnda da grlecek ve Auila'nn eline ulaacaktr.
Attila ile ilgili bu efsane Priskos ve Jordanes'in anlattklarnda yer alr. Buna g
re kutsal sayl an Ares k lc bir obann vastasyla A Ltila'nn eline geer. Tesadfen

52
53

Y. Vasilyev, Saha TCril:rl, s. 8.

C. r<a-0, "The Ching lu Shen Shines of Han Sword Woshlp in Hsiung nu Religion," O\J, c.
V, say 3, 1960, s. 223.

36

SA11ANl.SI MiTOLOJi

bir devenin kan damlalarn tak.ip eden oban, buldugu bu klc koarak Attila'ya
getirir. Hkmdar bunu, Allah tarafndan dnya hakimiyetinin kendisine verildii
ne dair bir iaret sayar. Bu efsane eitli kaynaklarda deiik ekillerde anlat hr.

54

Son devirlerde Trk topluluklan arasnda yaplan arat ;malarda tespit ed ilen
destan, hikaye, masal ve efsanelerde yerin nemine ilikin birok ey anlatlr. Se
yidov'a gre Krolu hikayesinin Trkmenistan deikesinin ilk eklinde Krolu
mezarda, yani topran iinde doar. Bylece onu yer dourmu olur. Yakutlann
Olonho hikayelerinde, zayf dogan kahramanlann topraa bastrlarak ondan aldk
lan gdayla grbzletikleri, gl bahadrlar olduklan anlaulr. Doan ocuu
topran zerine koyma gelenei ya da zayf ve hasta olanlar toprakla temas ettir
me gibi uygulamalar inlilerde ve baz eski Avrupa kltrlerinde de karmza k
maktadr .
Yer kltyle ilgili bir efsanede inli kza ak olan Trk hakanndan sz edil
mektedir. inliler, kz Trk hakanna memleketin ortasnda bul1.:1nan ve kutsal sa
ylan bir ta (muhtemelen yada ta veya kayas) kend ilerine vermeleri karlnda
verebileceklerini sylerler. Bu taa sayg gsterildii zaman (ya da tapnrken) lke
de bolluk ve bereket olurmu. Hakan ta vermeye raz olur. Para para in'e gt
rlen tan son paras da gittikten sonra lkede felaketler balar:
Si.z inli prensesimile evlendiniz, bizim de sizden baz yardmlannz istemek iin rica
lanmz olacak. lyi talih talan sizin muhterem memleketinizce kullamlmamakad r. Si
zin yeinize biz bu talan deerlendirelim, dediler ve Tigin ile anlaular. Bu talan alp
in'e gtrmek istedi l er. Faka t talar ok bykt ve in'e gu:nne im.kam yoktu.
Bunun zerine tal ar atee verip yaknlar, zerlerine sirke dkp heps i ni kk para

lara ayrdlar . Ondan sonra da bu paralan alarak in'e gitiler. 55


Bu olaydan sonra kular ve hayvanlar tuhaf tuhaf barmaya balar. lkenin ba
1na trl felaketler gelir. Birok kaan arka arkaya lr. Bunun zerine Uygurlar

memleketlerinden aynlmak zorunda kalarak Koo'ya g ederler.


Yo Kan
Yer ilahlanrun en kudrellisidir. Dnyann merkezinde olduu varsaylan ve ucu l
gen'in evine kadar ulaan bir amn (dnya aac) bulunduu yerde oturur. Onun So
Kan ve Temir Kan isiml i iki olu v<rdr. Bunlar , insanlar tarafndan sunulan eyleri

Sol
55

S. Echardt, Efsanede Attila, Attila ve Hulan. ev. erif Batav, s. 130.


M.Seyidov, Gam-aman ve Onu Gaynaglanna Umumi &il, s. 26.

37

SAMANtST MiTOLOJi

'

Sn Caahn, gyla dnyay eytan'n ktlk


den temizleyen, insanlar korulerin
yan ruhlar; Odun Haan ve ms Haan, dnyann ynetimi iin gerekli olan yasa lar
dzenleyen ilahlar; Clga Haan Toyon ve Ianha Haan Toyon, kiinin doumundan
itibaren kaderine hkmeden tannlardr. Aynca Kiir Chgy Toyon, tannlann
kanatl atlaryla ilgili ve ayn zamanda genel olarak allann tanrs, Uluu Suorun To
yon, insana can veren tanr, Howy Ayu ise hakimiyet tanrsdr. Yakutlarda bunlar
dan baka da yer-su ile Lli$kil i tann ya da ruhlar vardr.

59

Umay
Tanra ya da dii ruh olarak ele alabileceimiz Umay hakkndaki en erken belgel er
Orhun Abidcleri'dir. Tonyukuk yaztnn 38. satnnda dmann okluu karsnda
geri dnmek isteyenlere Tonyuku k'un verdii cevabn bir blmnde Umay zikre
dilmektedir:
(Buralara kadar) gelenler "(geli) zor(du)" dedler, (ama pek de zorluk) hissetmediler .
Galiba, Tann Umay, Kutsal Yer ve Su (ruhlan bize) yardmc oluverdiler. Niye kayo
ruz?60

Tonyukuk\m ikna edici konumasndan sonra Gktrkler sava kazanan taraf olur.
Kltigin yamnn dou cephesinin 31. satmnda da Umay'dan bahsedilmektedir:
Umay misali annem Hatun'un kutu sayesinde, kardeim Kltigin erkeklik adm elde et
ti. Onalu yanda, arncan Hakan'n devleti icin yle baanlar kazand
........................................................................................................................................................ 61

Sz edilen bu parada Gk Tann'y temsil eden hkmdann hanmnn da Umay'


cemsil euii anlalmaktadr. Kutunu aslnda Umay'dan alan Hatun onun yardmyla
Kltigin'i dnyaya getirmi, Kltigin de bu kut sayesinde zaman geldiinde erkek
lik adna sahip olmutur. Burada Dede Korkut'ta da grlen bir erkein adnm son
ralar yararlhk ya da kahramanlk gerekt iren bir i yapuk tan sonra konulmas ge
leneginin eski bir eklini gryoruz; nk burada erkeklik ad bir aman ya da
ozan sayesinde deil Umay sayesinde elde edilyor. Bu ifadelerden aka Umay'n

kadn (anne) ve ouklarla ilgili bir tanna ya da ruh oldugu belli olmaktadr.
59

Bunlar hakknda bkz. Y.Vasilyev, a.g.e., s. 7-8. Ellade'ye gre bu ilahlardan av tanrs Bay
Baynay (sic.) gCn dou blgesinde oturur, tarlalarda ve onnanlarda bulunabilir ve ona si
yah manda kurban edilir.Av tanrsn ayn bir tann sayan aratnnacya gre, bu son zelli
inden dolay o aslnda bir yer tanrsdr. Bkz. M. Eliade, amanizm. ev.i smet Birkan, s. 219.
60
T. Tekn, Turyukuh Yazt, s. l6-J7.
61
T. Tekin, Orhon Ya.ztlar, s. J 7.

39

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATI.ARI

memnuniyetle kabul ederler.


Yakutlarda bu Altayl ilahn yerine Aan Alahm Hotun denilen bir ruh Orta Dn
yann en byk ruhu olarak anlr. insanlar, hayvanlar ve doann koruyucusudur .
Byk kayn aalannda ocuran ve otluk-yeil alanlarda kasrga eklinde gezen bu
Lann, insanlarn ekolojik evreyi tahrip etmesine ok zlr ve alarm. Yine bu
tanrnn oLlar, aalar ve dier bitkilerin ruhlar olan ogullar ve kzlar vardr. Bu
nun dnda Eliade, zaman zaman yere inen, sonsuzluun gl beyi olarak nitele
50

nen ve dnyadaki varoluu temsil eden bir tanr olan Ulu Toyon'dan bahseder. Bu
da belki Yo Kan ile kyaslanabilir.

Talay Kan
Denizlerin hakimi, llerin koruyucusu ve yeryzndeki btn sularn hkmdar
dr; AltayWarda bazen Yayk Han olarak da anlr. Evi onyedi denizin birletii yer
dedir. Ele aldmz bu tanr Yunan mitolojisindeki, deniz tanrs Poseidon (Nepru
nus) ve Mezopotamya tanrlarndan Ea'ya karlk gelir.
Tam olarak Talay Kan'la ayn niteliklere sahip olmasa da Yakutlarda, suyun te
mizliini, balklarn oalmasn salayan bir ruh vardr (Y. Vasilyev'e gre Kh
Bolloh Toyon/Ukulaan Ay).7
Radloff , Talay Kan'dan sonra baka nemli yer ruhlar (veya hanlar) olduunu
da aktarmaktadr:
Beinci Han Adam Kan'dr (bu ahsiyel, Kazaklar vastasyla Mslmanlardan gemi
tir).Aluncs , Abakan Nehri'nin hkmdar olan Mordo Kan ya da Abakan Kan'dr;Te

les Gl'nun dousunda Abakan Nehi'nin menbamda oturur ve orada yamur ilah
olarak takdis edilir. Yedincisi, altay halknn batn.si Al.ay Kan'dr: katunya ile semaya
kadar ykselen Bcluha membalannda oturur. Sekizincisi, Kemik'in ve Yenisey men
balannn zengin sahibi Krgs Kan'dr. Dokuzuncu han Yaba Kan, onuncusu Edar
Kan'dr. Dier yedi han muhteli f boylar arasnda muhtelif adlar alanda zikred ilmekte

dir. Kuzey Altay'da duyulan adlar unlard: Yabr Kan, Kayra Kan, Puysan Kan, Parbi
Kan, Mansar Kan, Pru Kan ve Oktn Kan.58

Yakutlarda da benzer ekilde deiik yer ve i nsanlarla ilgili ilahlar vardr: Bay
Bayanay, byk ormann, avcltm ruhu; Mohol Toyon/Buoma Hotun, yol ruhlar ,

56

57
58

M. Eliade, amaniz;n , ev. ismet Birkan, s. 221.


Bu ruh iin bkz.Y. Vasilyev, a.g.e., s. 7.
W. Radloff, a.g.e., c.

n. s. 7.

38

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATVJu

llk olarak Samoilovi'in nerettii Gktrk devrine ait Ulan-Bator kiremit yaz
unda da Kgmen, Mukaddes Yer-Su ve Han Tann sralamasnda drdnc olarak
Umay Hatun saylmaktadr. Burada bir derecelendirme belli belirsiz sezilmektedir.
Umay, Orhun yazulannda dii bir ruh olarak anlrken, Alun Kl L yazunda
62

ad Bey (beg) olarak geer: "bu bizim admz Umay begdir ." Fakat, bu durum da
normal saylabilir; nk sz konusu olan tanra ya da dii ruh insanlarn dou
muyla ilgilenmektedir. Bu nedenle bu yce varln ismi erkek olsun dii olsun in
sanlara verilebilir. Nitek im Trk kltrndeki ad vermeyle ilgili geleneklerde, bi.r
isim bazen anlamndan dolay kadna-da erkee de verilebilir.

Umay szcnn etimolojisi hakknda eitli fikirler

ileri

srlmtr.

H.

N.

Orkun'a gre bir ilaheyi ya da dii ruhu i fade eden bu szcn asl Sanskirite, ol
63

maldr. Nitekim eski Hint mitolojisirde Uma isimli bir tanra vard . Uma sz
c k anlamna gelmekte olup zellikle eski Hint canns Siva'nn kansnn ismi
olarak gemektedir . Ik, kken olarak gne ve dolaysyla kla ilikilendirilmesi
nedeniyle tanra Umay'la balantldr.
Divan Llgat-it-Trh' te Umay'a tapldnda olan ocuk doumunun gerekleti
i ifade edilmekte, ayrca onun doumdan soma kan 'son' (plasenta) olduu belir
tilmektedir.ili]. P. Roux'ya gre, Kagarh Mahmud'un Umay olduunu ileri srd
plasentayla insan ruhu arasnda sk1 bir iliki vardr. Van der Leeuw'in grn
kabul eden bu aratmac, plasentann doumdan hemen sonra vcudu terk etmesi
ne ragmen bu varla bal kalmay srdren ruh zn oluturdumu belirtir.
Ona gre bu ruhla Kagarl'nn belirttii , Umay aym tanrdr.

65

Bylece yeni doan

ocuk, muhtemelen ana karnndaki eine ya da 'son' olarak bellnilen plasentaya, ya


66

ni Umay ismindeki tek bir ruha sahiptir.

Umay gnmzde kadnlar ve ocuklan koruyan bir ruh biimini alm olup,
Tunguzlar ile birlikte Gney Sibirya ve Altay Trklerinde grlr. Buralardaki
iranlara gre, Umay her zaman ocukla beraberdir; ancak onun ocuu terk ettii
zam.anlar da olur. Bu ayrlma uzun srd zam.an ocuk hastalanr. Umay'n o
cukla beraber olduunun iareti, ouun uykudayken glmesidir. Alad zaman
sz edilen koruyucu ruhun gittii dnlr. ocuk hastalandnda Umay gelir62

H. Namtk Orkun, Eski Trk Ya.ztlan, s. 512.

63

H. Namk Orkun, a.g.e., s. 76.

64

Kagarl Mahmud, Dlva Lagat-it-Trh, ev. Besim Atalay, c. l, ss. 127.

65

p Roux, Altay Tcrhlerinde Olm, ev.Aykut Kazancgil, s. 137-138.


P. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dirl, s. 136.

].

66 ].

40

AMANbT \.llTOLOJl

mesi iin kam anlr. Bazen ocuun dogmadan nce ruhunu koruduu varsaylan
Umay; Sagaylar, orlar ve &!tirler arasmda yana gelene kadar ocuun ruhunu
temsil etmektedir.

07

Umay hakkmda geni bilgi veren Seyidov, Umay' bir yandan gnele ilikilen
drirken, bir yandan da diil unsur olan yerle lgl grmektedir. Kutsal Yer'n
(Lken) Trk topluklanna yardm etmesi gibi Umay da yalnz ocuklar deil, bu
tun Trk halklarn, hana butn insarlan koruyan. orlara kut veren br tanradr
Bu nedenle Krgzlara gre Umay, ayn zamanda bol mahsul almaya mal ve mulkn
anmasna da yardm eder. Seyidov'a gre Umay'n tken kltyle ilikisi de var
dr Ona gre tuken; devleti, hakimiyeti koruyan bir ilahedr Bu tanna, bakanla
ra dukluk, bolluk ve kur verirdi. Bu zellii az nce Umay'la ilgili sylediimiz
zelliklerle akr ya da en azndan paralel der. tken daha genel olarak duu
nuldgnde Yer k:ltu (doga ana) ile ilgldir. Bylece topran ana olmas fikryle
Umay dncesi uyuur.
le yandan her eye hayat veren gnein de Umayla ilgisi vardr. Gnein sar
rengi yznden Turk halklarnda Umay'a San Kz da denlmekredir. Gnen s
vermesi dolaysyla Umay, ate ve ocak kltleriyle de ilikilendrilir. Eer szcuu
Trke kabul edersek ay szci. de umay szcne yakn durmaktadr. Trk mi
68

tolojisinde agalann insann tremesiyle likisi de bu konuyla tlgilidir .

Kadirzade Kadir'e gre, Baz Trk topluluklarnd a grulen mama ruhu, dogum
hamisinin addr. Anahid, Ayst ya da Umay Ana isimleri farkl blgelerde degik
zamanlarda eanlaml kabul edlmi gibi grnyor. te yandan Anahid insan nesli
nin anp ogalmasm gzeten esk bir Mecusi tannasdr ve yine bu araurmacya
gre Umay Ana kltuyle ilikilidr.69

]. P. Roux, Umay'n ocuklar ve kadnlan korumasyla ilgili olarak onun !ohu67

D. Sinor, "Trkler r:rafndan ereflendirlen Bir Mool Ruhu," ev. A Taal, MS Fe


Edebiyat Fakltesi Dergisi, c. 2, s 207.
68
M. Seydov, a.g.e. s. 82-88, 89, 91, 93, 102, delllyl bilg in s. 80-114. Burada baZ1 Turk
topluluklarnda Um:y': San Kz denilmes ok ilgnur, nku B:lkesir'de Kazdat yore
sindeki Trkmenler arasnda anlaulan Sarkz efsanesine aklk getirmektedir. San Kz ismi
sarn olan bir kza deil Umay'n (ya da yoruma gre Tann'nn) korumasnda olan br k
za anfta bulunuyor olsa gerek. Bu bakmdan "San Gelin" turkusndek gelin szcii:, san
nlga deil muhtemelen san/k/gnele lkilendirilen, ocuklarn ve kadnlann koruyu
cusu Umay'a iaret etmektedir.
69

K. Kadrzade, "Dogumla Bal Ham Ruhlar. ar Quvvalar ve Geneuk Alakalar. MTD, c. 2.


Ocak 1994. s. 71.

"11

AMANlST MiTOLOJi

gkten iki ayisitin gelerek kadna erkek ouu doururken yard1m ettii ifade edil
mektedir. Harva ayr1ca bazen doum esnasnda beyaz bir hayat svs (st?) aktabi
len tek bir doum ilahesinden bahsediyor. Bir dua bunu gstermektedir:
Ey halik benim iin ltfet, sen ki ilk gnde orta makamda (yani arzda) iken hayat ma
yni bana aktr ve dersin: Sen srekli refese ve lmez hayata ail olacaksn ve bu sana
salan inekten gelecek, bunun sayesinde doan ocuklarn oalacaktr.

Yine Harva'nn ifadesine gre, Altay Trkleri de ayn ekilde ocuk ruhunun (ya
ni kutunuri) gkte bulunduunu kabul ediyorlardL Anohin, Teletlerin gn dr
dnc kaunda oturan Enem Yayui'nin (Yayui Ana) oua ruh verdiine inandkla
rn sylemektedir:
Doum ilahesi o anda doacak ocuun mrnn uzunluunu hususi bir kitaba kay
detmek suretiyle tayin eder. Teletlerin anlamklarna gre, kitaba kaydedilen an geldi
i zaman ruh (sr) vcudu ebediyyen terk etmek mecburiyetindedir. Eer kundak o
cuu lrse Teletl anne gslerindeki st saarak Enem Yayui iin etrafa saar.
Teletler bundan mada hayvanlann ruhlarnn (kut) bir gk hediyesi olduuna da ina
nyorlar. Anohin'e gre hayvanlarn ruhunu veren Eman-Kan gn nc katnda
otunyor. Altayllan dini telakkilerini inceleyen Radloff en yksek yaratc Kutlay Ya
yui'nin beinci gk katnda oturduunu anlatyor ve ayn ekilde Verbitskiy de o
cuklarn yarat!cs olan kudretli melek Yayui'in gn beinci katnda oturduunu
sylyor. Verbitskiy'ir tetkik ettii aman arklarnda Yayui kadn ilahe olarak Enem
Yayui, Yayui anne olarak g0rlyor. $aman gn beinci karna, seramoni ile vasl
olduu zaman ilaheyi bu isimle selamla'.. Ara sra bu ilaheyi Khan Anne Yayui diye de
isimlendirir. Fakat bunu takip eden en enteresan ey aman tarafndan sylenen u
arkdr:Anne Yayui beinci gk katnda napak olan paklayan st beyaz glde / Ey
Tapkay! Gbek ban zersin/ Sana yalvanp yakaryorum ey Yayui Klan.
St beyaz gl sr ak gl cennet blgelerinden biridir. lnanlan birok tabirlerde
ocuk ruhun.u semavi cennetten yeryzne geldiini gsterir .72

Bir mezar ya da pnar bandaki aacn dallarna Allah'tan ocuk dilemek zere
kk bez salncak-beiklerin aslmas, Islamiyetten nceki Umay k:.iltnn izleri
olarak deerlendirilebilir. Bu tespit doruysa Umay kltnn yer, su, aa, lm
kltleriyle ilikili olduu bir kez daha vurgulanm oluyor (Resim 2).

72

U. Harva (Holmberg), "Altayl Kavimle rde Doum ve ocuk Ruhlan," ev. Erdem Kayran ,
TY, s. 2, Austos 1954, s. 144-145.

43

TRK Ml1'0LOJlSlNIN ANAHA11.AR I

salk hummas1n lemsi! eden bir ruh ya da eytan olarak alglanan Al Kans'nn (Al
bs) dman olup olmad n renmenin ilgin olacan sylyo r. Fakat Seyi
dov'un dedii gibi, Albs gerekten gnein, atein, mahvedici scakln timsaliyse
onun Umay'dan ayn bir ruh olacan dnmek de hata gibi grunyor.
te yandan aada da belirtilecei zere, Umay'la ilgili uygulamalarda onun za
man zaman kt nitelikli bir hale
Umay'n

ta

geldii de dnlrse, Al Kans belki de

kendisidir ya da onun ktl temsil eden bir eklidir. Nitekim Trk

topluluklarnda Umay 'ate ruhu' olarak da kabul grmtr.


Yine Sinor'un aktardna gre , Uma y'la ilgili gizli ve tehlikeli bi r uygulama da
yaplyordu . aman vastasyla yaplan bir trende, salkl bir bebein ruhu nakle
dilerek ksr bir kadnn ocuk sahibi olmas salanmaya allyordu . Tren sonu
cunda kadnn gebe kalmas umul uyor, ancak ruhu nakledilen, yani Umay' getiren
70

bebek lyord u.

Grld gibi Umay klt zaman zaman tehlikeli ve iyiliin

yannda ktlk getirici bir uygulamaya dnebilnektedir . Bunu ksmen Mezopo


tamya ve Avrupa'nn karanlk glerle il gili eitli klde;indeki bebek kurban ayi
nine benzetebiliriz.
Baz topluluklardaysa Umay (Imay) ate ruhu, bazen de lm melei olarak ka
bul edilmitir. Umay klt Yakutlard a yerini zamanla ayst denilen ruhlara brak
mtr . Bunlar bereke t ve refah salayan ruhlardr. nanca gre Yaku Llann Ogo lm
ta, 'ocuk ms' dedikleri bu ruh bir ku eklinde ocuun ba zerinde ter ve bu
nunla ocuun neslinin bereketli olacan haber vermi olur. llgintir ki, Trk-ls
lam k ltrrde karmza kan ve daha ok talih kuu olarak alglanan Hma ile il

gili eitli inanlar bu ruh ya da ruhlar iin sylenenlere az ya da ok uyar. Hma


kuunun benzer trden baka uar hayvanlarla ilikisi vardr.

71

Uno Harva, Ay1st ya da Ayisit denilen ruhtan ayrntl olarak bahsetmektedir.


Ayisit aslnda dii bir ilahedir; Yakutlar onu Kotun (Katun/Hatun ) olarak anarlar.
Belirtildiine gre o eski efsanelerdeki gk lanrnn karsdr. Hristiyanlk devrin
de de Allah'n anas olarak kabu l edilmiti r (Meryem'le ilikilendirilmi olmal).
Yakutlar lohusay gn sonra terk eden Ayisit'i n ougu korumak ve ona bakmak
la grevli olduunu kabul ediyorlard.
Baka bir efsanedeyse doum sanclan geldiinde kadnn ge dua ettii ve

70
71

D. Siner, a.g.m., s. 207-208.


Bu konuda bkz. Y. oruhlu , Tarh Sanatnda 1-Iayva Semboliz mi, s. 25; ayrca ilgili diger ku
lar iin bkz. s. 15-42.

42

TRK MlTOLOJISININ ANAliAl\Rl

Trk sanat rarihi kapsamna giren baz hey


kel ve kaya resimlerinin Umay' tasvir ettii
ileri sr.lntr. Gktrk devrine ait baz
heykeller, K.azakistan'n Taraz (Cambul) ehrin
deki blge mzesinde bulunan Gktrk devri
kaya resmi , yine Gktrk sanatnn bir rnei
olan Kudirge kaya resimlerindeki kadn tasvir
lerinden byk ebatta yaplm olan, Umay
olarak kabul edilmi ve sayg grmtr. G
nmz Orta Asya'sn n, el sanatlannda nazarlk
olarak kullanlan farkl nitelikteki Umay tasvir

li dokuma lara da rastlanmakta dr (Resim 3, 4).


Ana Maygl ve Ak-ene
Resim 2. Trkmenistan'n Nisa ken
tinde Ebu Ali Dekkak Ttlrbes yak
nndaki pnar banda bulunan dilek

aac.

Altayllar rarafmdan inanlan iki dii ruhtur. Akene yaranc eril tann 1gen'e yaratma kud retini
ve ilhamn vermitir. Ana Maygl

ise ulusu

koruyan ve kendisine ulus anas da deni len


ruhtur.

Rzgar ve Yam urla tlgili eler


Bu ruhlar hem Gk hem de Yer-Su unsurlanyla ilgilidir. Baz Trk topluluklanna
gre, rzgar ya da kasrga eitli ruhlann iidir; rnein Yakutlarn inand
ruhlardan Tal-holoruk lite, rzg r ve kasTgann ruhu olarak sunulmaktadr.

73

Aynca yamur yamasn salayan ruhlar da vard r.


Eski devirlerden kaynaklanan inanlara gre yad, yada

73
74

74

veya baka isimlerle

Y. Vasilyev, a.g.e., s. 17.


Kagarl Mahmud, bu tasn adn yat olarak anmaktadr. Daha dorusu yat szclnn
anlamn, talarla yamur ve nlzg1r getirmek iin yaplan kamlk (amanhk) olarak akla
makcadr. Bir baka yerde de "Bir turlu kamlkur (kahinliktir). Belli bal talarla (yada tay
la) yaplr. Bylelikle yamur ve kar yagdnlr; rzgar estirilir. Bu Trkler ar:smda tannm
bir eydir. Ben bunu Yama lkesinde gozmle grdm. Orada bir yangn olmutu, mev
sim yaz idi: bu suretle kar yagdnld ve ulu Tann'nn izniyle yangn. sndrld," demekte
dir. Bu szck Kagarl Mahmud'un eserinin muhtelif yerlerinde gemektedir. Bkz. Kagar
l Mahmud, Divan uga-l-Tarh T:rcncs, ev. Besim Aralay, c. l, s. 3. 307-308.

SAMANl T Mil n 011


75

anlan bir tan gerektiinde yamur,


kar yadrmak ve ruzgar estirmek iin
kullanldna ilikin rivayetlerin sz
n elliimiz bu konuyla ve kutsal da
temaSlyla ilgisinin olmas gerekir. Ya
mur ta konusunda onaag lslam kay
naklan da dahil olmak zere birok es

ki metinde ok sayda efsane ya da mi


toloj ik iz tayan hikayeler anlatlr.
Onaag

lslam

corafyaclanndan,

Gerdlzt'nin Zeyn'l -Ahbar, YakOt el-Ha


mavt'nin Mu 'cem'l -B!ddn, Eb Zeyd
el-Be\ht'nin el-Bed' ve'Tdrih, EbO Rey

han e1-Btrnl'nin el-Asani1"Biikiye an el

Resim 3. T zerine yaplm Umay tasviri.


Taraz (eski Cambul) Kastayev Devlet Sa
nallan Muzesi (Fmoraf: Yaar oruhlu
1998).

Kurn'l-Ffdliye, yine B"ninI'nin el-Ce


mahir fi Ma'rifet'l Cehavir adl eserle
rinde ve yazan bilinmeyen H. 520 ta
rihli M.cmel.'t-Tevdrih adl yazmada
yada tandan bahsedilmektedir.
Anlat1anlann bir ksm milolojik
bir ksm da millerden etkilenmi riva
yeLler eklindedir. Aada da deinile
cei gibi, baz anlatmlarda bu konuda
ki rivayetler lslamiletirilnitir ; rne
in Gerdtzfnin eserinde yada tann
kkeni Nuh peygamberin duasna ba
lanr;
Nuh peygamber Allah'a dua edip
Yafes'e bir isim (dua) retme.sini,

Resim 4 NazarlLk olarak kullamlan, kee


den yaplm Umay tasviri.

bu duay okuyunca yamur yagmasm niyaz etti. Allah onun duasm kabul etti. Yafes'e bir ism (dua) retti. Yafes bu ismi
75

Yada, yad, jata, sata/cara (Yakutlarda), cda (Alay'da) cama, say, ay/cay (Kpak grubu),
jayta/zaJtas (Krgzlarda). Aynca yede, yeda, ka vb.bu Laa venlen ismlerdir. Bkz. A inan,
Tarihte ve Bug ataili:m, s. 160; M. Seydov, Ga-aa ve Orm Gayrag!ama Umumi
Bal. 116,130,132; H. Tanyu, Trklerde Tala llgl /cnlar, s. 45-49.

45

$AMANlST MiTOLOJi

rinin hkmdarnn olu Belk1k'e, Trklerin yamur ya da kar yadrdklarnm


doru olup olmadn sorduunu anlatyor. O da cevaben bunu Trklerin yapma
dn, ama gerekten (bir tala) yamur yagdnldtn belirtiyor ve atalarna dair
ok ilgin bir hikaye anlatyor:
Atalanmdan biri babasna karL kmt. Hkmdardan ayrlp hizmeckarlanndan,
mevalisinden ve dier kendine balt haydutluguseven kiilerden bir maiyyet edinmiti.
Yama yaparak, nne kan hayvanlan avlyarak douya doru yneldi . Nihayet , yer
li:lerin daha douda k noktas bulunmadn syledikleri bir yere vard. Yerliler "g
ne bu dan ardndan yere ok yakn olarak doar. Orada zerine dt eyleri ya
kar," dediler. Hkmdar "orada yaayan insanlar ve hayvanlar yok mu?" dedi. Onlar
"Evet var," dediler. "yleyse nasl oturabiliyorlar?" dedi. Onlar "Oradaki insanlar dalar
altnda dehlizler ve maaralar edinmilerdir. Gne dounca oralara ekilirler. Gne
gidinceye kadar kalrlar. Sonra karlar. Hayvanlara gelince, onlar dadan azlanna ta
lar alrlar. Her hayvan azna bir ta alarak ban havaya kaldrr. Bu tala glgelenir. Bu
srada bir bulut meydana gelir, onlarla gne arasna girer, onlan glgelendirir. Atam
oraya vannca, meseleyi kendisine anlatlan ekilde buldu. Hayvanla nn zerine atlarak
ta tamd ve bu tatan yanna ald. Adanlan bu talardan tayabildikleri kadar lkele
rine gtrdler. Bu ta zamanmzda onlann elindedir, Yamur yadrmak isterlerse, bu
ta azck sallarlar, gkte bulut meydana gelir ve yamur yaar . Kar ya da dolu yadr
mak isterlerse biraz daha fazla sallarlar, ka r ya da dolu yaar. Mesele bundan ibarettir .
Bu husus onlann bulduu bir are deildir. Allah'm kudretiyle meydana gelen bir olay

dr.1a
Bu hikayede, aslnda tamamyla eski Trklerdeki da klt ifade edilmektedir.
Gnein dan ardndan yere ok yakn dogmas ve zerine dt eyleri yakma
s, bu dan ok yksek ve gnee yakn olarak tasavvur edildiini gsterir; belki
de tann olarak grlen trden bir dad. Daha eski Trk ve in mitolojilerindeki
'yamur yadran gk ejderi' temas burada 'yamur yadran ta' temasna dn
mtr. Bylece burada gkle yer arasna yerlemi kutsl da (eksen) casavvuruna
iaretle, kozmik sistem de vurgulanm oluyor. Ayrca yukardaki metinde yer alan
baz ifadeler maara kltyle ilgili olarak da yorumlanabilir. Ancak yukardaki
alntnn son cmlesinde grld gibi mitsel bir bilgi Islamiletirilmitir.
Yakut Mervezi'den yapt alntlarn devamnda, Samanoullar hkmdar Is-

78

R. een (haz.), a.g.e. , s. 136-137. Bu efsaneden ksa bir biimde bahseden A. lnan, bu bil
ginin Islan tarihilerinden lbn'l-Fakih'in eseinde bulunduunu belirtiyor. A. lnan, Tarih
te ve Bugn ana11izm, s. 161.
47

TRK MITOLOJLS!NIN ANAHATI..AlU

bir ta zerine y,zd. lhti'yaten unuu1tamas iin bu ta boynuna ast. Bu isimle yart.ur
yamasn istedii zaman yamur gelirdi. Bu ta suya vumrsa bu su hastaya ifa verirdi.
Bu taa onun oullan miras oldular. Ouz, Halluh (Karluk?), Hazar ve benzerleri gibi,
onun nesli oald. Sonra, bu ta sebebiyle nesli arasnda anlamazlk kt. Bu ta
0uzlann elindeydi. Yafes'in oullan "Bir gn toplanp kura ekelim, ta kime karsa
ona verelim," dediler. Bunun zerine Ouzlar ayn ekilde baka bir ta yaptlar. Bu is
mi (duay) onun zerine de yazdlar. Ouzlarn by bu sahte ta boynuna asu. Ka
rarlatnlan gn gelince, kura ektiler. Ta Halluhlann hissesine dt. Ouzlar yaptk
lan sahte ta Halluhlara verdi. Esas ra yanlarnda kald. Trklerin tala yamur isteme
leri bu sebeptendir.76

Grld gibi lslami dnem mitlerine gre, muhtemelen Allah'n sznn ya


zl olduu bir tatan ibaret saylan yada ta, Allah'n Trklere Nuh ve Yafes arac
lyla armaandr. O Trklere zg bir ayrcalktr. Bu ifadelerde yada tann k
keninin lslamiletirildiini gnnekteyiz. Oysa bunun yukanda Kazvmi'nin eserin
.den verdiimiz da ve yamur ta arasndaki ilikiden de anlald gibi, bu ta
dar anlamda da klt, geni anlamda yer kltyle ilgilidir.
Mcmel't -Tevarih isimli kitapta konuyla ilgili anlatlanlar daha nce ele ald
mz parayla ksmen rtmektedir. Yalnz burada Nuh'un ta verdii Yafes, Cey
hun Nehri'nde ldkten sonra ta Guz alr ve bunun zerine kardeler arasnda tar
tma kar. Sonunda kura ekmeye karar verilir. Guz tan bir benzerini yaparak,
daha sonra kurada kazanan Trk'e verir. Kuradan 120 yl sonra yamur yadrmak
gerekince, Guz'un hile yapt anlalr; nk hi yamur yamaz . Trk o dnem
de taa sahip olan Guz'a me1<tup yazarak yaplan hileden ikayeti olur, tekiyse
Trk'n ve taifesin in Allah' incittii iin dualannn kabul olmadn ve yalan sy
ledii cevabn verir. Ancak daha sonra Guz'un yanura ihtiyac olunca, gerek ta
karr ve yaplan dua sonucunda Allah onlara yamur veir. Bu durumda hile iyice
ortaya kar ve Trk ile Guz arasnda kan savata, o dnemdeki Guz olan Beyg
77

lr.

En ilgi ekici mitlerden biriyse Yakut tarafndan anlatlr. Yakut, Eb'l-Abbas el


Mervezi'nin, tant Davud b. Mansur isimli eski Horasan valisinin, Ouz Trkle-

76

77

R. een (haz.), Islam Cografyaclanna Gre Trkler ve Tarh lkeleri, s. 72. M . Seyidov, bu ef
sanenin ilk blmn aktanyor ve bunun Kazv1ni tarafndan rivayet edildiini sylyor.
Bkz. M. Seyidov, Cam-aman ve onun.Gayaglana Umumi Bah, s. 121.
Metnin evirisi iin bkz. R. een (haz.), Jslam Cogra.JYaclanna Gre Trkler ve Trh lkeleri,
s. 33; M. Seyidov, Gam-aman ve Onun Gaynaglanna Umumi Bah, s. 122.

46

TURK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLARt

mail'den bizzat iittiini anlatt bir baka hikayede, Trklerin by yoluyla ya


mur y;:gdrd klar ve bunu sava esnasnda dnanlann yenmek iin yapuklan an
latlr. Buradaki yamur bereket anlamndaki yam ur deil , felaket getiren, ordula
r telef eden bir yamurdur. 449 ylnda Kuzey Hunlannn idaresinde yaayan Ye

ban kabilesinin kahinleri Ccenlerin saldrlarna kar koyabilmek iin ok iddetli


yamur yadrp, fruna karmlard.

79

Btrnt, Trklerden birine yamur yadrmas iin bir deneme yaptrr, ancak
giriim baarszlkla sonulanr. Sonuta bir bilim adam kiiliine sahip olan bu
onaag Trk yazan, bu rivayetlere geni halk kitlesi yannda okumu kimselerin de
inanmasna ardn belinir ve yapnrd denemede olduu gibi ta bir ie yara
mad zaman insanlann bu tan Trklerin ulkesinde etkili olduunu ileri srdk
lerini syler.80
Yada hakkndaki en eski bilgiler Vll. yzylda yaayan kimlii bilinmeyen bir
Suriyeli rahibin kroniinde yer almtr. Bu ta ya da yamur yagdrmayla ilgili
inanlarn, Trklerde ve Moollarda Vl.-Vll . yzyllarda ortaya kn belirtilmek
tedir. Gumilev 'e gre, yada tayla yagmu r yagdran yadaclar aman deildir ve
yada XX.yzyla kadar sr, at veya domuz kamndan, cier veyahut baka blgelerin
den alnan ei.li ekillerdeki kulk alann uzerine dualar okumak sureriyle yamur

yadrmak in uygulanagelen bir byucoluk eklidir.81


Gkt rklerde yada ta ku llanmndan bahseden bir efsaneye gre, V. y zyln
ilk yarsnn sonlannda Gktrklerin atalan So kabilesinden aynlm. olarak Gney
Altayda yayorlard. Bunlar nceleri yeLmi kardetir. Bu kardelerden ilki kurttan
domu olan Niidu'dur (A. l nan'da ljini-niibu). Niidu, istedii zaman rzgar es82

tirip yamur yadrabilir .

Yada tann eitli nemli talarla ilikisi olduu da ileri srlmtr; rnein
Azerbaycan'da ya, ak ve akmaktayla baglanuh grlmtr. Birbiriyle bag
dannlan bu talar ate karmak dolay!Slyla imek aktrmak iin kullanlrd.
te yanda n baz aratnnalarda yada ta yeim ta ola rak da anlalmtr. Asya
mitolojilerinde zellikle de in mitolojisinde nemli bir yer tutan bu tan yada ile

79

A. Lnan. Tarihle ve Bg.n aanitm, s. 161; L. N. Gumilev, a.g.e.. s. 126.

80

R. een (haz.), a.g.e., s. 199.

81

L N. Gumilev, a.g.e., s. 127.

82

A. Lnan, Tarthe ve Bugu ananivn. s. 160; M. Seyidov, Gan-amm ve Om Gaynaglanna

Umui Bah, s. 119-120.

48

\MANIST MiTOLOJi

ilkilendirilmes normal grnyor Nnekim yukarda belirmimiz inli }'azarn


eserinde yada tann daha ok gk reng, san, ak ve ycl renklerinde olduu ifade
ediliyor. Bilindii gibi yeim ta da bu renklerde olabliyordu. Ancak yada ta ta
rih boyunca baka enli talar ve nesnelerle de ilikilendirilmilir. Bylece bu ta
n baka nesnelerle badatrlmas onun baka mitlerle balantl olmasna da se

bep olmutur. Yadmn hayvan kamndan kanlar bir ta olduguna lkn br rva
yetlen , yani onun bir canl iinden kartld duncesinden dolay baz yerlerde
bu t- canl saylmtr

Yakull:r yada t n: sat: derler Bu a, Yakutlara gre m nck. a;,. kun gb hayvanla
nn inde bulunur. En kuvvetli sar: a kurdun kamndan kanlan laur Sata tayl:
amanlar yamur, yazn kar yadrabilrler; mth frcna esrirler. Saa a canl br ci
simdir. insan kafasna benzer. Yizu. gzll, kula, az ok ak gnlir; Kadn ya da
bir yabancnn eh ya da gzu dokunursa Olr, kuvveun kaybeder Canl sata ele alnp
yukan kaldnlrsa derhal souk ruzgar eser, yamur verahut kar yaar. Elnde bu ta
bulunan adam uzak yola karsa aunn yelesi ve kuyruunun altna bunu balarsa at
terlemez; daima esen scrn ruzgar altnda rahat rah;, seyahat eder. am;.nlardan bnne
satay kartal vem tir 93
Bu alntda baka mtlerle lkili olan iki husus n plana kmaktadr: Bunlar
dan ilki amanlardan birine bu tan bir kartal tarafndan verilmesidir k, szu ed
len kanal muhtemelen amann kartal anasdr ya da belki de gk anrsnn temsil
cisidir. ikincisi salann canl ve insan ba eklinde tasavvur edilmesi ve bir kadn
ya da yabanann dokunmas ya da bakmas (nazar?) sonucunda lmes morifidir. Bu
bze zellikle onaalardan itibaren yaygnlaan Vak Vak Aac temasn hatrlat
yor. Bu aa da nsan ya da hayvan balar bulunuyor ve bunlar olgunlatklannda
daldan dyor ve lyorlard (bkz. s. l l1).
Ate
Turk-Mogol topluluklarnn inanlarnda ok kutsal saylan atete de br ruh oldu
una inanlmaktayd. Atein temizleyici, kt ruhlardan ve hastalklardan koruyucu
br unsur olduu kabul edildii iin ona kurban sunuldugu ve sa yapldg blin
mektedr. Altay Trklernn ve Moollarn dualarndaki tasvirlerde ate ruhunun
otuz ayakl dii bir ruh oldugu ifade edlir.
Altay l ananist Trkler arasnda anlmtlan bir efsaneye gre, nceleri toplayc-

83

A inan, Tarihte ve Bugu aman::r. s. 162

49

AMANIS'l MiTOLOJi

e taptklann yazar. Aynca Hudd'l-Alen'de de Krgzlarn atee tapt ve lleri


ni yaktklar belirtilmekLedir. 89 Buradan da anlamakLadr ki, gelimi olan Turk
topluluklar aLee Lapmaktan ok sayg duymakla, daha az gelimi Turk toplulukla
nysa atee tapmakta ya da atee kar olan davranlar bunlar izleyen gezgin ler ya
da aratrmaclar tara fndan 'tapma ' olarak yorum lanmaktadr.
Bu konu ayn zamanda ocak ki.lLleriyl e ilgil i olmaldr. Ocak kll de genellikl e
atalar klt ierisinde deerlend irilir. Hun Trk lerinden itibaren bu kltlerin ge
erli olduu eitli aratrmalar sayesinde anlalmaktadr , rnein Etil (idil) boyu
Trklerinde od ve ocak ruhu vardr. Buna tapnlr ve atalar khyle ilgili olarak
'od anas' ve 'od atas'ndan sz edilir. Baz Yakutlar Hacan Temieriye'yi atein ruhu
olarak kabul ederler. iinde Trklerin de yer ald amanist Sibirya topluluklan
rn ounda ate ruhu ocan alevlerinde eik bir vaziyette oturan ihtiyar bir kadn

eklinde tasavvur edilir. Goldlarda gelin yeni evinde nce ate anaya (ya da ate ni
ne) takdim edilerek ateten iyi bir hayat ve ok ocuk dilenir. Atee su ya da p
dklmemesi, atein

aniden

kantnlmamas,

av

atee drlmemesi onun rahatsz olmamas iin

hayvanlarnn

ty

lUtamlannn

ngrlen yasaklardandr. Ate

(ocak) yuvann ve oradaki hayatn srekliliinin simgesidir. Birok yerde


erildir.

Od-tegin,

yani ocan prensi

unvan

Trklerde

kUk

oullar

ate
iin

kullanlrd. ingiz Han devletinde bu unvan, otigin ya da oigin olmutur. Baba


ocann, yani eski atein sahibi kk oul idi. eidi yerlerde atein dii bir tanr
olduu da belirtilir. Deiik Trk topluluklarnda bereket iin dua edilip, ilk rn
ler ona sunulur..
Ayrca benzer ilevlerinden dolay (yay lmas, comas ya da azalmas, kt ruh
lar uzakta tutabi l mesi vb.) Trkler ve komu l arnda ate, amann alter ego'su ola
rak kabul edilir. Roux, bu nedenle eline alevleri alabilen ya da ate zerinde yr
yebilen Mslman evliyalann da aman gibi atein efendisi olduunu syler. Atein
yok edici zelliinden dolay, yeryzne ait varl silinmek istenen lulerin ceset
leri ve eyalar atete yaklr. Bu arada Ttirkiyede yapt ada inanlarla ilgili
tespitlerin den bahsederek , Trkiye'de hastalarn ocak zerinden atlatlarak ya da iki
ate arasndan geirilerek

iyiletirilebileceklerine inanldn,

Anadolu'da Sibir

ya'da olduu gibi, oturulan odann , kt ruhl ar kovmak iin yanmakta olan ard
aac dallaryla ttslendiini belirtir.90
89

R. een (haz.), a.g.e., s. 64, 91. 117, 146.

90

J. P. Roux, "Ate Turklerde ve Moollarda Ate Kltu," ev. Gnl Ylmaz, Anl Oimya

ve

Gelcnelsel Toplumlarda Dinler ve Mclojilcr Szlg, yn. Yves Bonnefoy. s. 84, 85. Aynca

51

TRK MITOl.OJISININ ANAllATU\RI

tkla beslenen ilk insanlann acee ihtiyalan yokmu; ancak tann onlara et yemele
rini buyurunca atee ihtiya duyulmu. Tanr lgen biri ak bii kara tala gelerek
atein nasl yakhcan insanlara retmi. Efsaneye gre o, bir tan zerine koy
64

duu ezilmi ku ru otlara teki tala vurarak yanmasn saglam.

Yakut Trkleri

nin efsanelerine gre ise ate, gklerin nc katnda oturan Ulu -toyon tarafndan,
'ate kargas' yoluyla insanlara gnderilmiti.

85

eitli kaynaklarda belirtildiine gre, baz Trk topluluklar atee tapyorlard;


rnein nl inli rahip Han-dzang Vll. yzylda aralannda seyahat ettii Gk
trklerin atee tapun ve bu nedenle aatan oturma yerleri olmadm sylemek
tedir. Ona gre aa ate unsurudur ve atee olan sayglanndan Gktrkler aa
zerine otunnazlar.

80

Oysa Orta Asya'da atein kutsal saylmasn Zerdtlkle ilgi

li gren F. Ratsel'e kar Gumilev, Gktrklerin atei kutsal saymasyla Zerdt


lkteki ate kltu arasnda yalnzca d grn itibariyle benzerlik oldu,15unu belir
tir. Ona gre lran'da atee taplrken, Gktrklerde atel e kt ruhlar kovulmakta,
87

yani ate by unsuru olarak kullanlm aktad r.

N itekim Gktrklerin atei kutsal ve kt ruhlardan temizleyici olarak kabul et


tiklerini., 568'de Bizans elisi Zemarkhos (Zemarh) ve beraberindekilerin atele te
mizlenmek zorunda braklmalar aka gstemektedir.

88

Bu ilemin baz yerlerde

gnmz Nevruz kutlamalarnda ate zerinden atlamak suretiyle gerekletirildii


dikkati ekmektedir. Bylece genel olarak atein Trklerce kutsal saylmasnn
lran'daki at ee taparlk ile bir ilgisinin olduu zannedilnemektedir. Ancak bununla
birlikte yukandaki mege benzer ekilde, Gktrkler dndaki baz Trk topluluk
lanrn atee tapuklanna dair rivayetler, ortaa 1slam kaynaklannda da verilmekte
dir; rnein Kazvint, baz Trklerin y l dzlara bazlanmnsa atee taptn: ldrisi,
Ezgilerin atee ve d ier aydnlk lara taptn; Avfi, Krgzlarn llerini yak p ate-

Si

85

116
87

88

Aynca bkz. M. Uraz, Trh Miolojisi, 1992, s. 165-166.


B. gel, Trh Mitolo;si. c. il, s. 501-502; Ulu-Toyon'un zellkleri ve atei vermesi hakkn
da aynca bkz. M. Eliade, amatm, ev. ismet Birkan, s. 220; ate zerine genel blgler iin

bkz. U. Harva l-lolmberg, a.g.e., s. 449-458.


L. Ligeti, Bilieye i Asya, ev. S. Karauy, s. 88.
L. N. Gumilev, a.g.e., s. l28. Eski l ran'da ate tapna klar vard. Buralar insann ruhundaki

ilahi n ve ilahlarn yeri olan kutsal merkezlerdi. Ate eski lran'da ayn zamanda gkte ve
agaa bulunan ilahi ate Atar tarafndan temsil edilen gunee ait g.. Ate ayn zamanda
hukuk ve dzenle ilikiliydi. Zerdlukte insan ve bogalann tohumlan su deil ate k
kenlidir. Bkz. J. C. Cooper, A Illusrat:d Ecyclopaedia of Traditional Synbols, s. 68.
L. N. Gumilev, a.g.e., s. 128; ayn konuda bkz. L. Ligeri, a.g.c., s. 64.
50

fRK MiTOLOJiSiN iN .\N\1 I A'fLARl

Atele ilgili deiik mitsel uygulamala r da vardtr. Mesudi'nin Acd'iba'l-dnya


isimli eserinde atele fal bakma treni anlatlr:
Trkl er sihir, iddel ve kin sahibi insanlardr. f-lk.mda rlannn senede muayyen bir g
n vardr. Bugn hkm dar adna byk bi r aLe yaklr. Hkmda r yksek bir yer
den aLee doru eilmi bakarken kahinler atee kar bir eyler sylerler. Bunun zeri
ne meten yukan doru br ehre ykselir. Eer bu ehre mavi (yeil anlamna da gele

bilir) ise yamura ve bollua. beyaz ise kurakla, knnz ise kan dklmesine, sa.o ise
hastalklara ve vebaya, siyah ise hkmdann lumne ya da uzak yolculua delalet
91

eder. Son renk olursa hkmdar yola ya da gazaya kmaya acele eder.

Ev Ruhlan
Ate ruhu dnda baz Trk opluluklan, rnein Volga Trkleri y yesi, yani ev
sahibi olarak anlan bir ruha inanrla r. Bu ruh evi korur, ailenin mutluluk ve refa
hn saglamaya alr, ancak memnun olmad zamanlarda hastalk getirebilir. Bu
nedenle ev ruhuna ylda bir kez kurban kesilir ya da bulama sunulur. Benzer ekil
92

de Yakuliar da ev ruhuna inanrlar. Ev ruhu ya da ev iyesiyle ilgili inanlar Tr


9

kiye Trklerinde de karmza kmaktadr. >

Yeraltna (Aa Dnya) Mensup tlahlar/Ruhlar


Erlik
Yeraltma mensup kt ilah ya da ruhlar zmresinin banda eytan'a karlk olarak
ele ahnabilecek Erlik bulunmaktadr. Erlik szc baz aratrmaclara gre, kud
retli anlamna gelen erl?!ig szcnn deimi eklid Lr ve Altayllara gre gl
kuvvetli dernektir. Budist mirolojideki lm mabudu olan (ve bir boaya binen)
Erklig Yama'nn etkisiyle bu ad1 alm olmaldr; yoksa gel'in savundugu gibi
onun lran mitolojisindeki Ehrimen'le ilgisi yoktur.
Erlik'in ortaya k ge dnemlerde Vens'le ilkilendirilnitir. Gl, yiit
(erklik ve erlik) bir kii olan sava (Vens), tan aganrken grnen yldzlan ldayn konularda bkz. J. Pau\ Roux, Turllerl ve Mogollarm Eshi Dini, s. 178-J 80; B. gel,

T:rh Mitulojsi, c. il, s. 498. 504.


91

R. een (haz.), a.g.e., s. 57

92

S. Bulu, aaU:m. TA, say 3, 1942, s. 125.

93

Y. Kal:fat. Dov.Aadolu'da Esl Trh lnmlannm T.lert. s. 48; Rfat Anz. Narp.'ta Es/ti Tirh
Jalan ve / a/h Helinlig, s. 61-63.

52

AMANIST MiTOLOJi

rr. Erlk Han Yama'nn amanizmdek karH olarak bu savayla zdeleLiril


mtir Onun olum canns olmas da belki bu daha eski tasavvurl:ra dayanmaktadr
(izm 2)
Erlk'in banda yer ald klu ruhlar zumres nsanlara her turlu ktl,
hastal ve lm getirirler. Bun lar daha ziyade korkun ekilli yan.tklar ya da
cinlerden meydana gelir. Bu k uli.lk ilah, yine tanr lgen tarafndan yaratlm
olup, cehennemin zerindeki bir yerde, Radloff'a gre aa dnyann benci ya da
dokuzuncu kaunda oturur. Burada demr aul bir saray, gmuten bir taht var
dr. Bir grue gre Erlik, her birnn br tanrs bulunan dokuz tabakadan meyda
na gelen yeraltnda kara bir gne yaratm ve bu kla buray aydnlatmtr. Rad
loffa greyse Erlik'in oturduu tabakadan daha aada gnahk:'!rlann srld
yer olan cehennem bulunmaktadr.
Erlk her trl hastalklar gndererek
insanlardan kurbanlar ister. Bu kurbanlar
verilmedgi takdirde, ldrdu insanla
rn canlarn yakalayarak yeralt dunyasna
gotrr ve kendisine kle yapar Altayl
lar zellikle hastaln hkm surdug za
manlarda Erlk'ten ok korkar ve onu kur
banlarla aldatmaya alr.
aman dualarnda bir canavar olarak
tasvir edilen Erlik, salam vcutlu bir ih
tiyar olarak dnlmtr. Gzleri ve
kalar kara, atal sakall, yaban domuzu
na benzeyen az dili, kara ve kvrck sa
l, kara renkli bir ata ya da Okuze binen,
ylan kaml, kana benzer parlak yuzlu bu
ktuluk ilah konografik zelhkleriyle sa
nat tarihimzde zaman zaman karmza
kar. Baz yerlerde onun demrden klc ve
kalkan oldugu da anlatlr.
Erlik'in 7 ya da 9 oglu ve 2 ya da 9 k
z vardr Onun dokuz oglu olarak Kara,
Mamr, ngay, Kmr Kan, Bad By, Ya
ba, Temir Kan, Uar Kan, Kerey Kan'n
53

Ozm 2. Yama w.svrlcnnden etkilenmi


lumun efends Erlk l lan' gosteren. XlX
yuzyla al bir mask. ok rcnkl kartonpi
yer. Yapmnda yaldz, at klh ve pek de

kullanlmr. Choijin-Lama Tapna M


zesi Moolistan. K. Tsur::'n

fotorafn

dan izm. (P. Berger vr: T 13artholomew,


Mongolia The l..eguy of Clrnggis l<Ja, Lon
don & San Francsco (ba. m yeri Hong
Kong, 1995. s 168. Re,.,, 4-0) .

AMAN l'; MI J OI0.11

(bir keiye benzeyen ve erkekleri bogmak n uzeine atlayan kcd buyuklgunde


br ya ratk) denilen bi rtakm ktu ruh ya da yaraklarsa ge dnemlerde turetlm
olmaldr.
Kara-Kura'ya benzer bir yarnu k I-larpu t'ta karmza kan ve 1::.rlik'in taifesinden
95

olan Kormsl erle iliks olabileceg ler surulen Kamos'mr. Bunun da birtakm
hascalklar ,eren faaliyetleri yannda, nsan bogarnk oldrdne inanlr. Uykuyla
uyanklk arasnda olan ki o geldii zaman gcldn hissetmekle birlkte kurtul
mak in herhangi bir harekcue bulunama Bazen ir yan bir insanken bazen de k
kan boyundadr. Zaman zaman da ka ra bir kediye benzer. Dou Karaden iz'de, llar
put'ta Kamos'a ya da Kara-kura'ya at fed i len, insan n zerine ullanp onu nefessiz b
rakma {veya bom a) zelliine sahip ktu
varlk daha ok Kara Koncolos olarak bilinr .
Trk-lslam kltri.nd e cnler-eyan
lar, kt yaraukl ar tem elde eski Trk,
Hint , lran mitolojileri ve inanlaryla
bunlarn bir karmasndan oluur Ozellk
le Turklere ait ortaa ve daha ge dnem
lern yazma kitaplarnda bu turden varlk
lar ok grrz . Bununla birlktc genel
lslam devri mitolojisin in ol uu rdugu b r
dinsel kkenli anlay da bunlara eklen
milir . Bu son grup, lslam dneminde bu
varlklarla ilgili inanlara, Musevilik ve
Hrisiyanlktaki benzeri i nanlarn kar
masndan meydana gelmilir . Bun lara ili

Resi m 6. Kel ile ve Dimc'dcn aslana hi nen

kitaplarnda grlr. Yalnz bu grupla l

ve ylan kam olarak ku llanan (Erlk


mgesinin etkisin tayan) br cn LaSVIn .
Edgar Blochet, us Enluminrcs des Mausc

gil m inyatrlerin slubu Hrstiyan ya da

nps Onmtaux -Turcs, Aral>t:s, Pcrsans- d: la

Musevi geleneklerin den ok Asya sanal ge-

Bblioheqe Nationalt, Pans 1926).

kn rnekler de genel lslam yazarlarnn

9S

Bahaeddin gel, Krms' yaradl destnna dyanarak Erlik'le bir tutmaktadr ve eytan olarak nicelemekedr . Bu sz (Krumcs ekl de vardr) ona gre ytan'n kr oldu
unu da fade etmektedr Hakkaen gunumuz Turkye'sinde de baz yrelerde "Hay kM
-Seytan sana lanet olsun." eklnde fadelcr kullanlmaktadr. Bkz. B. gt>I, Tri Molops, c.

. s. 429-430.

55

TRK MiTOLOJiSiNiN \NAIIA1LARI

adlan belirtilir. Onun kzlannn fazla bir ilevi


olmamakla birlikte, aman lgene kmban

sun

mak zere gge karken, bu kzlar aman ya


taklanna ararak onu yolundan alkoymaya a
lrlar. Saman grevini unutup bunlarn cilvele
rine aldanrsa baka ruhlar tarafndan cezaland
rlr ve kurbann tann tarafndan kabul edilmesi
ii tehlikeye der. Bu kLZlardan yalnzca ikisinin
ismi bilinir: sekiz gzl Kitey Ana ve Erke Sol

ron. Bu ekliyle Erl ik, Trk sanatnd aki cin tas


virleriyle ilgilidir; zellikle Uygur duvar resim
lerinde rastladmz bu tasvirler Topkapt Sara y
Ktphanesi'nde yer alan Muhammed Siyah Ka
lem'e atfedilen minyatrlerde de grlr (Resm

5, 6).

Resim 5. Siyah Kalem'e aLfedilen


br cn .asviri. Topkap Saray M
zes Ktuphanesi R 2153 (M. .
lpirolu, Siyah Ka1em Wind of The
Seppe, stanbul 1985, Res. 40).

Trk mitolojisinde yer alan Erlik dndaki


eytan, cin vb. tasavvurlar eski Trk dinsel ina
nlar, Budizm, Maniheizm gibi dinlerin etkile
riyle ekillenmitir. Kt ruhlara Altaylarda ka

ra neme, Yakullardaysa abasr denir. Bazen bunlara, ounlukla da Uygurca da yekler de denilir.

Bu szck Uygurcada ayn zamanda eytan szcgcnn de karldr.* Daha nce


Unay'la ilgili olarak ele almaya altm z Albasc, Al Ruhu, Al Kans, Al, Al Ana
gibi isimlerle anlan ruh , muh temelen Umay'n sonradan gelien ikici ilkelere gre
olumsuz anlamda bakalam ekl idi r; baka bir deyile ondan tretilmi bir ruh
ya da ilahtr. Ancak bu durumda kt ruhlar zmresindend ir; nk o lohusalara
eziyet eder ve lohusa hummasna (albast) neden olur. Bunun dnda bazen Albas
t'yl a zdeletirilen ancak ayn bir ruh da saylabilecek Albs veya Albn da cinler
ya da eytanlar taifesindendir. Kara Koncolos, Roux'un iddiasna gre Yunanca Kali

katzaros sznden gelir ve zellikle k aylannda yakalad herkese eitli sorular


sorup bilemedii takdirde onlan bir tarakla lduren kt bir varlktr. Btn bu
eytan ya da cin raifesi gnmfize kadar ulam eski tasavvurlardan oluur. Kara
I<oncolos, aramba Kans (arambalar insanlara zarar dokunur) ve Kara-Kura

94

A. !nan, Ta?lte ve Buga araniv. s. 4 J .

54

TR!< Ml1'0L()!ISINLN ANAl li\TLARJ

!eneklerine baldr. Cinler ve eytan uzerine


Kuran'da birtakm sure ve ayetlerde yer alan bil
gileri ise ayn bir gruba koymalyz .
Osmanl dnemine ait Mea1ia'l-Saadc isimli
humma

hascaln

yapan kt bir ruh ya da ci n tasvir

edilmekte

bir

yazmadaki

ninyarrde

dir.96 Bu minyatrde ortada bir dii cin

mavi

renkli gvdesiyle Csl yars plak olarak dizleri


zerinde oturmaktad r. Sivri az dii yananda n
kmakta ve alevli soluu grlmek ted ir. Mavi
gzleri alev eklindedir. Soluk

mavinin

haslalk

ve yas rengi. olduunu hatrl amak gerek (bkz. s.

181). Bunun i.ki yannda bir isi kei bah, dieri


boynuzlu insan eklinde. bal ve gvdeli iki ba
ka cin daha vardr. Ortadaki humma hastal

1. Gold ve Gilyaklara ait

ruhu, ayaklarndan kaldrd yeni domu bir

Amur Tzleri (M. And, Oyw ve Bg


Trk Kltrnde Oym Kavram, ls
tanbul 19H).

bebei tutmaktadr. Bu tasvir bize eski Trkler

Resim

deki Umay Ana kln'.in ve Albast ruhunu haur


latmaktadr; belki de burada kastedilen lohusa
humm asdr.

Eski Trk Mitolojisinde Tzler (Putlar)


Trk rniwlojisi.nde grlen ve erken de\rirlerden iLibaren ortaya kan tzler (ruh),
97

yani icloller esas olarak animizm ve fetiizmle ilgilicl ir.

Bu tzlerin ortaya kn

daysa en nemli etken alalar klt, yani atalara gsterilen saygdan dolay oluan
inanlar bltundr (Resim 7).
Animizm esas olarak ve en basit ekliyle btn varlkla rn , canl cansz her e
yin bir ruhunun bulunduuna inanmakur. lnsanlann deiik inanlarna gre farkl
zelliklere sahip olan ruhlarla ilgili olan animis inan, ruhlar ya da atalan lemsil
ettiine inanlan tzl er iin de geerldir. Animizm Trk mitolojisinde sz konusu
olan Yer-Su inanlarnn baka bir ifade tarzdr. Ancak de.relerde, vadilerde, aga-

90

Resim ii bkz M. And, Mirya irlerle Osnml-lslamMitologyas, s. 71, Res. s. 256.

97

F. Bozkurt, XlX. yzyl sonlannda Orta Asya Trkleri nde grlen felllerin Lotemcilikteki

umga'lar andrdn ileri srmektedir. Bkz. F. Bozkurt , Trhlerin Oif. s. 16.


56

AMANIST MITOLOJ l

larda, kayalarda ya da hayvanlarn gvdelerinde yaad1klan ileri srulen doast


varlklarn d1nd a kalan unsurlar da bu kavram iine girebilir. Bedensel varl ol
mayan, hayalet, cin, ruh gibi varlklann tmnn de ine girdii animizmin zel
bir biimi olan ataya tapnma ya da sayg gsterme olgusu tzlerin oluumundaki

en nemli etkenlerdendir. Ataya sayg ya da tapnma kavramnn aile btnln


saglayc ya da koruyucu sonular da vardr.
in kaynaklannda Gktrklerin atalarna yedinci ayn yedinci gnnde kurban
sunduklar aklanmaktadr. Bu kurban, bir erkek ve bir dii kuman oluan bir ata
ya tapma ekHndeydi ve ata lar maaras denil en bir maarada gerekleiyordu. te
yandan ayn devirde insan-atalara tapma biiminde ki bu ata kll, llere tapnlan
br tapnan ya da ly temsil eden yazl mezar ta1 ya da heykelin yannda da ic
ra ediliyordu. Hunlarda olduu gibi insan atalarn ruhlarna da kurban su uluyor

du. Baz aratrmaclar bu erken devir Turk lerinde atalara insan kurban edildiln
den de sz ederler; ancak bu tarumaldr.rs
Tz kltnn gelimesiyle ksmen ilgisi olan fetiizm, esas ilibaryle doada
bulun an (ta, deri, pene, boynuz vb.) birtakm nesnelerin ya da maddelerin kutsal
saylmas (ilerinde bysel g bulunduuna inanlmas), bunlarn nazardan sakn
ma, by yapma, ugur gelirecegine inanma gibi amalarla kullanlmas nedeniyle
dir. Tz denilen pudarn en basit ekilleri de aslnda put olarak kullanlmayan feti
denilen do<d maddelerin baka maddeler ya da meyd ana getirilen ekiller zerine
tuuurulmas sonucunda oluuyordu.

99

Tzler, atalar kltyle ilgili olarak ok eski devirlerde (proto-Trk devri) inan
lan hayvan-ala ya da hayvan-ana kltlerine de iaret etmektedir. Hayvan-ana/ata ko
nusuyla ilikili en ilgir ve Lamnn rnek Ouz Trkleriyle

ilgilidir. Nitekim

Ouz boylannn her birine ait bir hayvan-ana/ata kavramna karlk gelen ku
simgeleri ayn zamanda birer tzd . Dolaysyla bu inanlarla ilgili olan ongunlar
da, tarihin iinde ne kadar degiik veche alrlarsa alsnlar tz kavram iine girer
ler.
Bu tzler, aym zamanda koruyucu ruh tasavvuruyla ilgilidir. Hay\'an-ana/ata
kuknn bir yansmas olarak gnmzde de baz yerlerde yaayan bu inanca gre,

98

J. P. Roux,

99

M. Uraz, a.g.e. 205; S. Veyis mek, 100 Soruda Ilhcllerde Di, By.Sanat, Efsme. s. 46-47

"Atalar Klt Trkler ve Moollar," ev. Gnl Ylmaz, Artil Dnya ve Gelenekse/
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sozlg, yn. Yves Bonnefoy, s. 81; ayrca daha ayrntl bil
gi iin bkz. j. P. Roux, Eskiag ve Onaagda Altay Trllcrirde lm, ;ev. Aykut Kazancgil , s.
193-202.

57

\ !ANIT MIrLOJI

tz. sayarlar.

LOO

Ancak Eade, Yakutlarn ye-hla (hayvan ana, Rusas lja lwl, YakUL syleyiinde
inye klo) dedii ruhlar koruyucu mh olarak kabul ederken. A. lnan'n Lz olarak
kabul ettii Emeget'n tamamyla farkl br varlk olduunu soyleyerek, onun l
m bir aman n ruhu ya da nemsiz gk ruhlannd a biri olduunu belin i yor. o
Eski in }'lllklannda Hunbr \'e Goknrklerde tozlenn \'arlnd:n bahsedil
mektedr Erken Altay mezarlarnda bulunan Ye muhtemelen bir bayrak dreginin
Lcpesine dikilmi geyik heykeli bu hususlardaki rneklerden bridir. o

te yandan in kaynaklarnda anlanldgna gre M 121 ylnda, br Hun pren


sni yenen inlerin ele geirdikler altn put belki de balangta tzlerin Lann su
retinde olduuna iaret ediyordu; nk belirtildiine gre Hun prensi bu alnn
heykeli n karsna geerek Gk Tanr'ya kurban sunuyordu.
Tz demlen keeden yaplm hayvan ve nsan cklindek kuklalara benzer ta5vrler Tatk devrinden nce ve sonra dev:m etmiti. Ancak Trk bozkr kltrne
uygun olarak hayvan bal tz.ler de (ts) ok youn olarak gorulmektcydi Ozellik
le Trklerde yaygn olan kurt ongunu da toz olarak kullanlyordu. Bilindg gibi
kurt ongunu Wu-sunlardan Uygurlara kadar pek ok Turk kavminde neml bir yer
tutuyordu.
Hunlara atfedilen Non-Ula mezarlarndan biri nde ortaya kanlan hayvan ek
lnde Lorbann tz konusuyla lgh oldugu anlalmaktadr. Degitk renktek keele
nn dikilmesnden meydana gelen torba, ayn mez::rd:: bulun::n t::htad::n yaplm
kurt bayla beraber diree takldnda kun ongunuyl:: ilikili olarak devletin sim
gesi bayrak ya da sancak onaya kmur Prmo-Turkler, Hunlar, Gkturkler ve
Uygurlarda; hatta baka Turk Lopluluklarncla da bayraklar bu tip t:derin gelmi
ekilleriyle ilgiliydiler. Part bayran anlatan (1. yy) Arrianus'un yapt akla
ma, Non Ula'dan karlan torba ekLindeki tz, Flavus iin de dorudur. Bir dire
ge asl ongunun keeden yaplm torba eklindek gcvdesi, n:zgar onu irince
hareket ediyomlU gibi (canlym gibi) grnyordu Torbann iine giren rzga-

oo A. i nan, "Ongon ve Tos Kelmelen 1 l:kkn<l:; Mahalda \'C lncelceln. s. 268-273. l Se


yidov, tzlen Hak.aslarda an co:, kara tz v.: oban oz (kotu melkl) olmak u:ere
gruba aynr; bkz. M. Seyclov, a.g.e.. s. 51.
o A. inan, "Yakut amanzmindeki lju Kl," ivil. s. 458, dipnot l.
: .: ?.1. Ehade, Samanizn. tv lsmc Brk.1n. s. 117
101
E. Es, /slaytten Oahi Tirh Kulur Tanl VI' lslarna C, s. 17, lev Xl b.

59

TURK

rn OJISININ ANA! IA llJIRI


herhangi bir kahramann, dn adamnn ya
da nemli bir kinin bir hayvan-enn
olduu kabul edilir. Bu onun koruyucusu
dur. Nitekim bu hayvan ldnde kahra
man da lmekte ya da herhangi bir neden
le bir nsan ldugu zaman onun koruyucu
ruhu da hayatn yitrmektedir. Yakutlar
da, Sagaylarda, Kazak ve Krgzlarda ve
baka Turk boylarnda eidi efsanelerde

Resim 8. Diyarbak r Ulu Cami kaps1 uze


rindeki aslan-boa mcadelesini gsteren
kabanna (G. ney, \nadolu Seluklu Mima
nsinde Ssleme \'( El Sanalan, Ankara
1978, Res. 25).

bu konuya iaret eden hususlar \'ardr


Bununla ilgili bir Sagay menkbesinde
Topan adl bir kam, hr ayini gerekleu
rirken bir gk ve bir kara boann brbir!eriyle mcadele ettiklerini grr. Topcan

gk boaya saldm. Yenilen gk boa kurt biimine girerek kaar; dolaysyla Topcan kendi hayvan ei olan kara boaya yardm etmi olur. Bu menkbede hem bm
deitirme hem koruyucu-ruh temas hem de hayvan oslubunun en nemli sahnele
rinden olan hayvan mcadele cas\'irlerne deginilmektedr (Resim 8). lslamyeuen
sonra hayvan donuna girip birbirleriyle mucadele eden kamlann yenni, derviler
ve eyhler almtr. zellikle Bektai menakbnamelerinclc bu konuyla ilgili i lgin
rnekler mevcuttur .
eitli Trk topluluklarnda olduu gibi Yakutlarda da koruyucu ruh dtiuncesi
Yardr. 8ade'ye gre her amann sakl tuttuu hayvan-anas, onun koruyucu nhu
dur. Gl amanlarda bu koruyucu ruh kanal, boa, boz ay, sm ya da cay gbi
hayvanlar olabilirken, gstiz amanlar n koruyucu ru h u bi r kpekt ir.
Gunmz Turk topluluklannda ve komularnda yaplan aranrmalara gre, on

gon szcgnlin daha ok Moollarda, ts {lz) szcgununse Trklerde yaygn ol


duuna dair ipular vardr. Bu konuda bir incelemesi bulunan A. inan, Yenisey ,.e
Altay Turklerinn tos, tz szcunu kullandklar, Tuba, Uranhay Turklerinin a}'lll
anlama gelmek zere eren, Yakutlarn tangara ya da emeget szcklerini terch etuk
lerini beliniyor. Ayn araurmac tz lerin, soyl u llerin ve aman larn erefine
yapldgn, Altaylarda her oyman br buyuk t::u oldugunu beliniyor

Onlar

ezelden beri mevcut olan ruhlardr. Tozler aru tz, kara toz olmak uzere ikye ay
rlmur. Bugunku Alcayllar ve Yenseyliler de dalarn ve hayvanlarn ba:lann

58

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHt\Tl\Rl

rn kardg sesler de bu anlama katkda bulunuyordu. 104


Gktrkler de deri bir torba iinde sakladklan kee idoller yaparla rd. Yine i
yay la yala nan bu tasvirler flyn zamanda sr]< zerine tutturuluyordu . 105

Nom Ula'daki kurt bana gre daha gereki olan Gktrk bayragnda kee k
1

sm bir ejder gvdesini andrr ekilde yaplm olup kuma bayraa gei evresine
iaret etmektedir. Bu ksmn zerindeki kurt ba da genellikle madenden yaphyor
du. Kurt bal tz ya da sancagm en gelimi tasvirleri ne Dou Trk istan freskola
rnda rastlanmaktadr.
En yaygn olanlar geyik, kurt, kartal eklinde olan hayvan biimli tzler bazen
adrn nnde duran bir diree taklyor, bazen ana direinin ucuna denk gelecek
ekilde, adrn tepesine yerletiriliyordu (Resim 9). Bunlarn d1nda yaplan kukla
gibi tasvir ler de adrn iine atalara saygnm bir ifadesi olarak aslyor ya da konu
yordu (izim 3, 4, 5).
Chtchoukin 'in bir Sibirya seyahatinde bulduu iki eski Yakut elyazmasnda Ya
kutlann adrlarndaki tzlerden bahsedilmek tedir. Bunlar tahtadan yap lm, kayn
aac kabuklaryla rtl ve mercan
gzl tasvirlerdir. Elyazmas metin
lerde Yakutlarn ilgili hayvann etini
yemeye balad klarnda, sz konusu
heykelciklerin yzn yala svazla
dklar

belirtilmektedir.

Baka

bir

kaynak ta bu tzlerin kee, deri gibi


malzemelerden, bazen ii doldurulmu
hayvan derisinden yapld sylenir.
Yine mercan gzl olau bu tasvirlerin
tahtadan olanlan boyal da olabiliyor
du. 106
Grld gibi tzler kutsal nes
Resim 9. Olaslkla tzlerle ilgisi bulunan adr
diregi tepelikleri ya da sancak alemleri. Avar
devri buluntusu . Budap te Milli Mze (Foco
raf: Yaar oruhlu, 1989).

nelerdi. Baz aratrmaclar bunlarn


tann suretiyle ilikisi olmadgn, bir
ugur , kt ruhlar kovan bir simge

104

E. Esin, a.g.e., s. 19.


W.Eberhard, in'in imal Komu/an, s. 87.
oo ]. P. Roux, Eshiag ve OraagdaAltay Tarhleinde lm, s. 204.

105

60

SAMANIST llTOLOJI

izim 3 (solda). Moolistan'da tespit edilmi


bron z tz (E. ve M. Taube, Schananen und
Rhapsode, Leipzig 1983, s. 80).

izim 5. Bir Gold amannn teki


dnyaya yolculugu esnasnda fayda
landg Koor ve Bucu adl "ku ruh
lar." (U. Harva Holmberg, The Myho

izim 4. Kalmuklara ait keeden yaplm bir


tz (a.g.e., s. 94).

logy of Ali Races Finno-Ugric, Siberian,

c. LV, NewYor k 1964, Res. 19).

olduunu iddia ederler. Ancak zellfkle erken dnemlerde tzlerin ilah ya da ruh
larla ilgili olduu dncesi hi de yanl deildir.
Tz kltnn atalar klt haline gelmi eklinin izleri, Turkiye'de de srmekte
dir. ou yerde yallara byk sayg gsterilmesi, Anadolu'nun eitli yerlerinde
kat-kocalann adlarnn sylenmemesi, baba otoritesi ve evin sahibinin en yal er
kek saylmas (kr. evin sahibi saylan ruhlar) ve bunun daha sonra oullara aktanl
nast gibi gelenekler ata kltlerinin kalntlarndandr.

aman (Kam)
amanla Seilme, amann Eitimi ve zellikleri
Varhtna inanlan nhlar, tanrlar ve insanlar arasnda araclk yapan din adamlar
na aman ad veihnektedir. Bunlar her trl hastala are bulmak, hastann hasta
lk esnasnda ayrlan konyucu ruhunu geri getirmek, ksrlk ve zor doumlarda
yardm etmek, verilen kurbanlar. gk ve yer tanrsna ulaunnak, eitli dinsel t
renleri icra etmek, ruhlar ait olduklar yere (ller alemine) gndermek, kt ruh
lardan 1nsanlan korumak iin ayinler dzenlemek, fal bakp gelecekten h aber ver
t.ek gibi ileri yaparlar (Resim 10).

61

SAMANIST MITOLO]l

kulsal saylr. Bununla birlikte yer ve yeralu nhlaryla daha ok ilikiye geen kara
amanlar digerlerinden ok daha fazla ekinilen amanlardr. Eliade kadn amanla
rn gk yolculuuna kmadklar iin daima kara aman kategorisinde olduklarn
belirtir ki, herhalde bu dnce de ge dnemlerde gelimitir.
Herkesin .aman olmas mmkn deildir. amanla r seilmi insanlardr. Bunlar
nadiren s-0ylarnda kam-aman bulunmayanlar arasndan seilir. Ara trmac larn
belirttiine gre 'byk amanlar' kendi isteiyle deil de ruhlarn ars sonucun
da aman olurlar. amanlk meslei babasndan kalanlarsa 'kk ananlar'dr.
Her eyden nce amann kolaylkla vecde ve istirak haline geebilecek karakte
re sahip olmas gerekmektedir. Bu nedenle amanlar genellikle toplumdan uzak du
ran kiiler arasndan kar. eitli aratrmaa lar amanlk belirtilerinin zellikle
ergenHge gei evresinde baladm belirtir. Gerek st varlk lar grme, sk sk
ba dnmesi ve baylmann meydana gelmesi, ruhsa.l've bedensel aclara maruz kal
ma, sinirli olma, yemeden imeden kesilme, insanlann yaad yerlerde n uzakla
ma, ruhlarla ve teki alemlerden varWda rla konuma, srekli dnceli bir halde
o1ma gibi davran biimleri aman olacak kiide gzlenen belirtilerdir. o9
Grld gibi aman aday ya da amanda baz psiko-pa talojik zellikler gr
lebilmek tedir. Ohlmarks bunu hatal olarak "kutup isterisi" diye tanmlam t. Bir
takm Trk topluluklarnda kendinden gemeyi kolaylatnc hastalklardan sz edi
lir; rnein Yakut Trklerinde amanla ye tenei olan kimselerde grlen ve ko
laylkla vecde erimeyi salayan hastala menerik denilmektedir. Vecd haline ge
mek iin dnyann eitli yerlerindeki aman larn bir blm uyuturucu bitkileri
ya da ilalar kullanmakla birlikte, ayn amala bitkilerin kullanm yaygn deil
dir; rnein Altayl amanlar bu tr bitk ileri ku llanmaya ihtiya duymazlar. Ancak
yalnzca yaradltan gelen zellikler ve kabiliyet aman olmaya yetmez; n k a
manhk mesleini icra edebilmek iin zorunlu olan bilginin de renilmesi gerekir.
Samanlarn soylarnda mu tlaka baka amanlar da vard r; rnein Bat Sayan
Dalar'nda oturan Sagay (Hakas) Trklerinde durum byledir. amanlk nesilden
nesile aslnda irade d olarak, ru hlarn araclyla ya da genetik olarak akp giden
bir gelenektir . Nitekim Sagaylarda istem d olarak slalenin alas olan amann
emriyle veya kutsal bir dan ynlendirmesiyle ya da amanlara zg hastalk yo
luyla aman olunabiliyordu.
Bununla birlikte Kataov, 1890 ylnda Karagaslara yapt bir seyahatle onlarn

lo9 S. Veyis O
- mek, a.g.e., s.49-50.

63

TRKM ITOLOJt:SlNIN ANAHATu\Rl

Genel kabule gre, aman szc


Tunguzcadan Rus bilim adanlan arac
lyla literat re gemitir. Manu di
lindeki sama szc, Sanskrite sra

mana szc, Palicede dilenci kei


anlamna gelen samana szc ve in
cedeki a.-men szc gibi rnekler a
man szcnn erimolojik kkeninin
107

kark olduuru gstermekted i r .

Bu terimler erkek ya da kadn ama


n ayn anda ifade eder, yani 1<adn ve

erkek amanlar iin ayr terimler sz


konusu deildir. eitli arannnalara
gre ilk ve en etkili amanlar kadn lar
d. Ancak daha sonra bu ite baskn rol
oynamaya balayan erkek amanlar, ll k
dnemlerde kadn amanlarn by k et
kisi nedeniyle gr n bakmndan ka
dn amanlara benzemeye al$:rn ol
rnahdrlar.
amanlar genel olarnk ak amanlar
ve kara amanla r olarak ikiye ayrlr.
Resim 10. Yakut amam (M. And, Oyun ve Ancak bu aynn nispeten ge dnernler

Biig. TCrl Kiltininde Oyw Kavram , 1974, lev.

de ortaya km olmaldr. Eliade'ye

lV).

gre ilk amanlar ak amanlard. Kara

amanlar sonradan ortaya kmt ve muhtemelen lran etkisiyle gelimiti. Ge d


nemlerde zellikle Rus bilim adamlannn ya pt aranrn1alarda Altay aman lar
arasnda ak ya da kara amanlarn da bulunduu anlatlmaktadr. Altayllara gre bu
amanlar gkyz ne kan, yeralt ruh l aryla iliki kuran ya da her iki aleme de gi
dip gelen amanlar olmak zere grupru.

108

M. Seyidov'. gre bu durum Trk di

nin in gk ve yer olmak zere iki esas prensibe sahip olmasyla ilgilidir. Ak ayn
zamanda lgen'in de renk simgesi olduurdan ak amanlar kara amanlardan daha

107

S. Veyis mek,a.g.e., s. 47 .

108

M. Eliade, amanizm.ev. ismet Birkan , s. 218, 222.

62

TRK MLTOLQJISlNIN AN/\: IATLARI

arasmda grd amanlardan bahsederken : "l<am olmak iin ok zel artlan tat
mak gerekmez. Onun ocuklar da, olaanstQ zelliklere sahip deil, normal in
sanlardr," szlerini sarfetmektedir. o Ancak yine de bu son sylenen tipteki a
manlarn zellikle daha eski tarihlerde nemli amanlar olan;k grlmeyecei ak
tr.
Trk topluluklarnda, aman olan kiinn mesleini icra etmeye balamas yap
lan eitli trenlerden sonra sz konusu olmaktadr. amann aman oluu hakkn
daki evrelerle ilgili olarak, eitli mitolojik ykler dikkati ekmektedir; rnein
nl din tarihisi Eliade'nin bahseuii bir Buryat efsanesinde zetle .yle denilmek
tedir: Balangta dogudaki kt ruhlar ve bacdaki ilahlar vardr. Tanrlar insan
yaram. nceleri mutlu bir ekilde yaayan insanlar, kt ruhlann hastalk ve lm
yaymaya balamas zerine kt duruma derler. Bumm zerine ilahlar lm ve
hastalkla savamas ve insanlara yardm etmesi iin, onlara bir aman gndenneye
karar verirler. Ancak aman olarak gnderilen kartaln dilinden anlamayan insanlar
ona gvenemezler. Bunun zerine kartal ilahlara dnerek, kendisine insanlarla ko
numa yeteneinin verilmesini ya da Buryallara kendi cinslerinden bir kam gnde
rilmesini syler. Bylece ikinci dilei kabul edilen kartal insan eklinde tekrar dn
yaya geri gnderilir. Geri dnen kanal bir aacn altnda uykuya dalm bir kadn
grr. Bu kadn ile kartaln beraberlii sonucunda ilk aman olarak nitelenen bir
ocuk doar.

111

Ksenofontov tarafndan derlenmi ve Eliade ile birlikte birok aratm1acnm


aktard bir Yakut efsanesine gre, kuzeyde kt hastalklarn bulundugu bir yerde
byk bir karaam aac1 vardr. Bunun dallarnda arnanlan doduu yuvalar bu
l unmaktad r. Gl, byk amanlar en yksek dallardaki yuvalarda bulunur. Orta
derecedeki amanlar orta seviyedeki dallarda, kk amanlarsa en alaktaki dallar
da bulunan yuvalarda doar.

o N. F.I<atanov, Tallap Algan Plg Togsar-BilimscL Eselerirde Semeler Hakas Folklon11n Pa

za Etnografiyasn Tekstten-Hakas Folkloru ve Etogr (yas Metinleri, haz. V. E. Maynogae


va. Trkeye ev. Fauna zkan, s. 211
111

M. Elade, $amaizn1, ev. ismet Birkan. s. 95. Buryclara ait baka bir efsanede ilk amann
haddini bilme}"erek tannyla yana girmes anlaulr Benzeri anlamda bir Yakut efsanesi de
rdr. Olaans: gce sahip ilk aman. kibri yozunden annnn .istun1n tanmam.
Vcudu ylanlardan oluan bu aman yakmak .lzere tnn ate gndermi. Alevlerden
kan kara kurbaadan meydana gelen kLU cinler, Yakutla.nn en stn kadn ve erkek a
nanl:nn dnyaya gerirmiler. bkz. a.g.e., s. 94. Asl d ilk amanlarl a ilgili bu efsanede
kasLcdilen amanlar kara-amanlar labilir.

AMANIST MiTOLOJi

amann douu esnasnda demr ti.ylu ve elk peneli bir kanal karaam aac
na konarak bir yumurta brakr. Kartal yksek rtbeli amanlarda yl, alak de
receli amanlardaysa bir yl suresince kulukaya yatar. amann ha}'\an-anas olan
bu yrtc ku, ikinci kez bedeninn paralanmas ve kurban edilmesi esnasnda.
uuncu kez ise lmu srasnda amana gruneceklir.
amann ruhu yumunadm kt zaman, hayvan-analan, yani kanal bebek .
nan, br gzlu, bir elli ve br bacakl Burgestez-Udagan denilen bir ruh amana ha
vale eder . Bu ruh onu demr bir beie koyarak sallar ve hizmetinde bulunur . Uy
gun an gelince mh-aman onu korkun kara ve kuru cine brakr. Bunlar onun
bedenini paralara ayrarak ban bir kazk uzerine dikerler ve bedennin paralar
n btn ynlere datrlar. Bu arada baka ruh da amann ene kemiini alr ve
frlanr. Kemiklerin dume ekline gre amann insanlara dert ve straplarnda fay
dal olup olamayacana dair kehanette bulunulur.
Yine bir baka Yakut rivayetncle, ku ana amann ruhunu alarak yeraltna gotu
rur ve dierleriyle birlikte onu bir am aacnn dallarnda ku biimini alm ola
rak olgunlancaya kadar brakr. Ruh olgunluk haline eritii zaman ku onu yere
indirir. 112
Ruhun yukardaki riva}'ederde grldugu gibi ku biiminde olmas, br baka
deyile kularn ruh simgesi olmas, Turk mitolojisinde yaygn olarak grulen br
husustur Bu smgecilik esk birok toplulukta da mevcuttur ve izlen ge tarihi de
virlerdeki Trklerde bile kaybolmamtr; rnein Goktrk devrinin unlu Orhun
yazclarndaki u satrlar bu hususa iaret etmekt edir: "Babam kaan bylece ili, t
reyi kazanp, uup gitmi," "Babam kagan utugunda kuk kardeim Kultigin ycd
yanda kald," "Deerli olunuzdan evladnzdan ok daha iyi beslerdiniz. Uup
gittinz," "O bilmemenden dolay, ktulugun yz:mden amcam kaan uup gitti,"
"Bu kadar kazanp babam kaan kpek yl, onuncu ay, yinnialtda uup gitti," "Bil
ge Kaan utu."
Gruldgu gibi, amann geirdig aamalar anlatan, ancak gnumu:.e yakn za
manlarda derlenmi bu rivayetler, Dunya Aac tasavvurlaryla, aynca ruhun sim
geleri olarak, kanal ve ku ile lgldr Blndig gibi u;:ertnde kanaln ya da kula
rn tasvr edildii Dunya Aac eklleri Turk sanaunn eitli devrelerinde yaygn
hr biimde karmza kmaktadr Dunya Agacyla ilgl inanlar ve tasvrler et

l topluluklarda da ok youn olarak k:rmza kmaktadr.


J. Halfax, The Wounded Heala Shanw. s. 2O.

65

AMANIST MiTOLOJi

m gib, yani l gibi kmldamadan, yemeden imeden yatar.

111

Azerbaycanl Turk aratrmac M Seyidov, bu konuda degik br rnek ven


yor. Anlaug hikayeye gre, gelecein aman rahatszlk geirdikten sonra bir a

yn kcnanna gelerek yzst yere kapanr. Azndan kpkler gelir. 'Bir sre bu e
kilde kalr. Ayldktan sonra ise aman olur. Bu aratrmacnn yonmuna gre, bu
rada esk Trklerce kutsal saylan yer ve su unsurlan bir aradadr, nku aman
aday suyun kenarnda yere kapanmaktadr. Bir kadn olarak grulen ve yamur va
stasyla maya lanan topraa ve suya sayg gsteren aday ancak bu vesileyle aman
lk yeteneine kavuur.

115

Paralara aynlarak ruhu temizlenen ve beden g, kuvvet, daha iyi grme ve


itme gb eitli yeuler kazanan aman, rehberiyle eitimine devam eder; ge
kmay ya da yerin altna inmeyi renir. Hamer, bakalarnn gremedii eyleri
grme zelliine aydnlanma demektedir. Aydnlanm olan aman gz kapal ken
bile karanln iindeki eylen grebilir. Bu aydnlanmada kuvars kristallennin de
rol vard r. Bu kristaller 'kaulam k' anlamndadr. Aydnlanm bir amann

bann evresinde ancak baka bir aman tarafndan grlebilen bir hale vardr.

116

Bu konuyla ilgilenen, Drury'ye gre amanlk br anlamda zhnsel blnmenin


kontrollu bir eylemi olmak durumundadr. aman aday ya da tecrubesiz aman bu
yolla varlnn dier alanlanna ulamak iin eitl unsurlan da kullanarak aslnda
kendi bedeninde yolculu k yapmaktad r.

117

Daha nce belirttiimiz gibi aman olmu bir kanun vazifes doaSt dnyayla
ilikye geerek, halkn etli turden denlenne ve steklerine are bulmaktr.
aman eitli ilen gerekleurmek zere esnk br yolculua kmadan nce bir
tren duzenlemek durumundadr. Bu esrik yolculuk esnasnda ge klr ya da
yeraltna inilir ,.e amana kanal, rdek, kaz, ku, geyik, at, ay1, kun gibi eitli
hayvanlar yardmc olur. aman bunlann yardmyla ya da onlann biimine bur
nerE'k gkyzne kp tannlardan, ruhlardan ya da Gk Tann'dan ya da lgen'den
gerekli eyleri alr ve insanlann yardmna koar, isteklerine are bulur ve hastalk
lann saaltr. Bu hayvanlardan biri amann koruyucu ruhudur (Resm 11).
111

Y. Vasilicv, "Sahalardn an:mizm," AATD, c. , s. 4, Eylul 1993, s. 12-1J; Kseno fomov'un


an:.n l:r bulup konutur:rak derledii eitli bilgiler iin bkz. G. V Kscofomov, ama
ni<m lzbrannie Trud

5
1!
116

M. Seyidov, a.g.t.. s. 23.


M H:mer. aman' Yolu. ev Asena Atalay, s. 45-47.
N. Druy, amanizm-amalgn geleri, ev E. Sinek, s 31.

117

67

TURK MiTOLOJiSiNiN \N\liATL\RI

aman adayl esnasnda ya da daha sonra yapug uygul<malar srasnda mane


'' anlamda br p:r:lanma ve tekrar dirilme olay meydana gelir. amann elbse
sndeki kemik t:svirlcri bu konuyla ilgldr amann vucudunun paralanmasyla
ilgi li lgin hikc'yclc:ri n biri nde , Mc ran e ad l bi r kadn aman yle anlauyo r:
Onlar ilkn b::n kesp. yurdun kereven uslunc koydular Sonm kemik srasna gre,
bedenim p:m;:lar: ayrdlar Kesp aldklan her el parasn doku= kazk flstine gerdi
ler. Sonra heps hr araya gelip etleri yemee baladlar. Derken danalara hastalk ge
ren cce br cin annn orta diregndcn kt ve eki cmlenn yedklerinden ana kal:n
kemikleri lnplayarak az nce soyulmu taze kayn aac kabuk lt1nnn stune koydu.
Bundan sonra canm yeniden bedenimin me girdi. Ben de ayga kalkum.
Tas\'irin ne derece dehet \'erici olduu aka grul::yor. Bu hikaye bze Muham
med Siyah Kalem'e atfedilen ya da Siyah Kalem ekol iinde yer alan ve Topkap Sa
ny Ktphanes'nde muhafazn edilen album iindeki minynturlerde bulun:n cinle
rn br an paralayp yedikler sahneyi hatrlatyor.
Baka bir anl:tmda yle sylenmektedir:
Saman olmas gcekcn bir insan, le drt yl boyunca ruhsal br hastala yakalanr
Yani bu u demektr :Aday bir yerde yaar ve bedeni para para kf!;lr. Anlaukl:nna
gre kesilen beden paralan ve akan kan tpk bir kurban eu ve kan gibi ha:.alk ve
lm geircn ycrkre aulr ve serplr.... Bedenin kesilii srasnda :nnnlar yattklan yer
den kprdnnaz l nr ve yaralanm grnmez ler.1 13
Bu, aman ad:ylanmn geirmek :orunda olduklan mstik bir paralanmadr . Bu
p:r:lanna lkcl denilen topluluklardaki inisiyasyon trenlerinde adaylarn m:me,;
0hrak lp dirilme konusuyla benzerlik tamaktadr. Eliade'de amann aman
ol uuyla ilgili, zellkle aman olarak seilme ve eitim surelerin i inisiyasyon su
reci olarak nitelcndinnekte ve bunun. sm erdrme ya ela srra erme olduunu be
l rtnektedir.
G. V. Ksenofontov'un (lm. 1938), l920'li yllarda yaptg araunnalarndan

ya

plan bir derlemede, aman olacak gen aday nce bir ruya grur. lm amanla
rn ruhlar toplanp aman adayn kesp paralarlar. Akan knn, aman davulunun
tokmag vastasyl: alnarak hastalklara engel ekil etmek uzere (bu

hastnlklarn

geldigi) yollara serpilir. gn sren bu durum esnasnda aman bitkisel hnyn tay-

friednch ve C. Budrus.s. Sclaancgesclchc aus Sbirien, 1955, s. 14l-142'dcn akar:n


S \'eyis Om:k, c.g , s. 51-52 C. $ener, Trllen Muslnallan Ocehi Dr amau;::m, s.

lll ,\

22.

66

HlRK MITOLOJLSl:-SIN AN,\ll\TI \RI

Resim 11 $am:nn m:nev yolculuu esnasnda kullan


d ha}'van-ruha : model, Sibirya Budapele Emograf
}'a Mil:!csi (Fowgr:f: Yaar oruhlu 1989)

K.;cnofontov'un derlemele
rnde amann koruyucu ruhu
ya ela yardmc hayvan mLZ
rak gibi gagal, keskin pene
l, u kula kuyruklu, byuk
br kutur. Bu ku amana ilk
olarak onun ruhunu eitmek ,
kncsndeyse olm vaktinin
geldgn belirtmek zere go
runur.

Baz yerlerde aman ldkten sonra muhtelif kiiliklerde baka toplumlann a


mam olarak tekrar clunyaya gel ir; rnein Ksenofontov, yukarda bahsettiimiz ka
dn aman Mat rera'n n yle ded iini iitmitir:
Ben nce ruguz millelinin aman idim. Bir gn kayp olan geyikl erimi ararken u.zaa
laklp ldum (tuzak mzrakl di). Sonra Sahalann (Yakul:r) onasnda ikinci defa
dogdw. Bu snmd:k delik ilk lum:me sebep olan m::r:g dclidr Gelecekte de
b}'le olacak ve ben kpe ok olan bir mlleun anasnda doacam .118

amann goge yolculugu srasnda Dtnya Aacn merdi\'en olarak kullanr. o

gu kere bu aacn g,desnde ya da dallarnda bulunan kcnkler bu ii grr ve ay


n zamanda gogun kadarn ela temsil eder. amann goe kna ilikin rneklerin
en ilginci hastay yilelrnc seans esnasnda gerckleend i r. aman hastadan emdi
i hasln l k rdl.\klen sonra kurban edilen hayvan n mhun u ge gt r r. Yur
dun dna dallan buda n m kayn aac di kilir, ortadak i ucuna bir deniz kuu
aslmm Kaynn dou yanna, Altayllarda aylga denen ucuna at kafa as yerleti
rilmi bir kazk aklr. Bu agalar at klndan rulmu sicmle gun yolunu gos
termek u:ere birbirine balanr Aalarla yurdun arasnda u:ennde alkollti iki bu
lunan kuk bir masa konur :man ku uuunu taklt ederek ya\'a ya\a gge
yukselr . Yolda bulunan dokuz konaklama yerinde bu yerlerin ruhlarna sunul:r
akdn eder. Geri dnduunde \ucudunun bir parasnn ntete anndmlmasn is
ter.1rn
ei tli Rus aratrmaclar n yapt derlemelere gre, AltaylL amann ge k
ve at kurban sunmas zetle yle gerekleir: llk aknn tren yeri ne bir yurt

llR

Y.V;Nlyev, Saha Tlle.s. 5.

119

M . El;de, aman::m. ev. bmet Birkan. s. 264.

68

A.\IANl T MiTOLOJi

kurulur. Yurdun orta direi kayn aacndandr ve


gvdesine dokuz basamak oyulmutur. Kaynn st
ksm yurdun ocak deliinden dlan kar. Yurdun
eVTesinde kayn dallarndan bir it vardr. Kur
banlk at, 'ba tutan' denilen kiiye tutmas iin
teslim edilir Saman gvdelennden ruhlann
karmak amacyla, kurban ve ba tutana doru ka
yn daln sallar. aman, d:vulu araclrla yar
dma ruhlarn topbdkt:n sonra adrdan kar
ve hazrlanan knz ekli u:enne oturarak ilahiler
syler ve atn nhunu n peinden goge kmaya
balar. Atn ruhunu yardmclanyla birlikte yaka
lar. Au kutsadktan sonr: kann aktmakszn hay
vann omurgasm krarak lcl.lrur. Atn eti trende
yenir , derisi bir srn ucuna nslr.

Resim 12 Gge manevi yo lculu


m:nn merd\en
olarak kull:ndg drek. Uu direk
ayn ::amanda dlck aac olarak
da kullanlr Dogu luksan. \\'.
Zengyu:n vd. (ed .), Xi)lang Oi
u esmsncla

Trenin ertesi akam gerekleen ikinci ks


mnda, aman aten yanmakta olduu yurdun
iinde ruhlara ve Kayra Hana atn etinden sunar ve
kabul etmesi iin ilahler soyler. Atee ve yardm a,s. 138 ).
c ruhlara et sunar. Ev sahbinn sungusu olarak
bir ipe aslm dokuz giysy ilahiler elgnde trsuleyerck Ulgen'e sunar Kam aman giysisini giydikten sonra, yardmc ruhlar agrr ve un kuu Merkf'e
seslenir. aman cezbe haline getii nde kayun gvdesindeki cnLi k leri (apl) kul
lanarak ge ykselmeye balar. Bunu hareketleriyle de belli eder. Her bir basamak
gn bir katm temsil eder. aman yannda atn ban tutan kinn ruhunu da g
turur. uncu kau geince me\'CUt yardmc n.h yoruldugu iin aman, kaz a
rr. Bu arada bir mola \erir. Bylece yolculuk amann gcune gre 9-12. katlara
kadar devam eder. Ulaabldg son katta Ulgen'e seslenir Sonra kurbann kabul
edlip edilmedgni ,.e baka eyleri grenir. Geri dnduunde aman yere yglr
ve kendinden geer. Uyandgnda uzun br yolculuktan donmu bir k gib treni
izleyenleri selamla r 120 (Resi m ] 2).
Ge ka nazaran yeraluna ini daha zor ve daha tehlikelidir. Dunyann eitli
blgelerindeki amanlar yeralt yolculuguna maara, kuyu, ukur, yerdck bir de-

o M. Eliade, a.gc., s.222229


69

AMANIST MI fOLOJl

aman Elbisesi
amamn kendsne yardmc m:l::emelerinden biri de
zerinde eilli unsurlann ve hayvan kalnularnn bu
lunduu aman elbisesidir (Resim J 3). Bu elbise onun
esrik yolculuu srasnda biim deitirme yeenegine
sahip olduguna iaret eLmektedir

122

(izim 6). El ia

de'ye gbre amann giyssi zel bir dinsel mikroko::


mosu temsil eder Bu elbise amann hzmet euigi ru
hun istegne ve en nce ayrntlarna kadar yapt tari
fe grediklr ve aksesuarlar temin edlir. Bylece
ruh ya da ruhlar tarafndan, Allayhlarn naryal?, Ya

kuLlarn lumu, ereni ya da aman giysisi (oyun agasa)


dedikleri bu elbi senin yaplmas emrini alan aman ,
elbise ve aksesuar yap.na lan iin evresindeki arka
dalarndan ve akrabalanndan yard m ister. M lzeme
len haZLr olduktan sonra, belli kurallara uyularak ka

Resim 13. XIX. yuzy la r L br


Sibiry: :man elbbes S. Pc
tersburg Etnografya Muzes .

dnlar tarafndan dkilen elbise. 'manyak takdis etme'


treniyle ruhlarn ncelemesine sunulur.
Aratrmaclara gore en eski ve zgun aman elbi
seleri hayvan ekllerini takliL eden giysilerdir. Bunu
giyen aman, hem kendi atasn ve hem <le gerektii
zaman o kuun ya da hayvann ekline gi rebileceini
gstermekted ir . i rokogorov'a gre Yakutlarn kullan
d giysi demirden bir ku iskeletini andrr. Nlor.d
ze'ye gre elbse tumuyle koruyucu ciru (hayvan) tem
sil eder ve elbise uzerindeki onunla ilgili tasvirler .-
man kuvvet ve kudretlerinin etksi aknda brakrlar. izm 6. liayvan bmnc gr
Kanal , geyik, ay biiminde yaplm ya da bu hayvan me emasna iaret eden metal
aynalar ya da levhalar uzenne
lara iaret eden eitli unsurlar bunyesinde barndra n
oyulmu zooantropomorfk
elbiseler en yaygn ol anlardr (izim 7, 8).
figrler.

121

Bkz. Y. oruhlu. "Turk amanizmnde Biim Detnne (Me.amorpboss) Olay ve Turk


Sana ile Balants zcnne Birka Sz." STAD, c. 1, No. 1.s. 5458; Y.oruhlu, "Ona ve i
Asya'da Hayvan Bmine Gnnc inanc ve Turk '>ana le llkisi," MSU FEFD, c 2. Ocak
1995. s. 59-93.
71

TURK MiTOLOJiSiNiN ANAHA11ARI

lik, pnar, aga kt ve kkleri gibi yerlerden balar Aa budaklanndan ya da


merdvenden ini de sz konusu olabilir ya da aada belirleceg gibi bir canava
nn agzndan yerahna inilcblir. Kam yedi basamakl bir merdvenden (olaslkla
bir aa), yardmc ruhlarla birlikte inmekle ve her katta karl:.t engelleri a
mak zorunda kalmaktad r. Dokuzuncu ve son kaua Erlik Han'n ta ve siyah balk
tan yap lm, ok iyi korunan saray na varr, Erlik'in nnde, iinde lgenin de is
minin getii bir dua okur. Sonra yurda dnerek yolculuunun sortulan:u aktarr.
Stbirya Yakutlanna gre aman yeraluna bir canavar-ylann boazndan girerek
ve v:.cudunda seyahat ederek gder. Bu nedenle aman bu yolculuk esnasnda kar
laaca dar ve sivri yerlerden korunmak iin elbisesi ve ayakkablarm ona gre
semek zorundadr. Yoksa lumcul yaralar alabilir.
Altay amanlanysa yeralt yolculuu esnasnda nce ormanlar, yksek dalar,
bozkr ve orak arazileri geer. Bu yolculuu srasnda buralarda lm amanlann
kemik lerinden olumu y nlar grr. Sonra aman yeralllna giden bir delie ula
r . Buradan asl yolculua balar. Bu arada ller lkesine girdikten sonra hastalk
veren ruhlar aman taciz ederler. Snunda aman azgn br boa gibi bren ye
ral dnyasnn efendisinin (Erlik) karsna gelerek onunla mucadele etmeye balar
(bu mcadele Dede Korku hik yelerindeki Boa Han'n boayla mcadelesini ha
trlatmaktadr). Sonuta etl hleler ve hediyelerle Erlk' yautrmay baaran ve
onun yardm vaatlerini alan (ya da ruhlan kurtaran) aman br erkek yabankazrun
kanatlan uzerinde yeral dnyasndan geri dner. Bu son molif, yani kuun kanat
lar zerinde yeryzne kna temas Er-Ttk masalnda da yer almaktad r.
amann lmnden sonra yap lan ilemler, eitli Trk Loplu luklannda deiik
ve bazen de benzer zellikler rnr. Katanov'un Karagas amanlan iin yapug tespit
lerde bu konu hakknda yle denyor:
Kam ld zaman, ister yaz. 5terse k olsun, asla topraa gmmezler Baltayla agac
oyup yontarlar. kamn cesedn ine ko)rup. zenni hr kapakla kaparlar Onun ba
n batya doru koyarlar. Br kimse doudan gelirse. onden geldm." der, ban ynin
dcn gelen ise "arkadan geldm," der. Gneyden gelen, "ben d$Und:n geldm," lnzey
den gelen, "ben eriden geld i m," der. Kamn ayaklarn douya. hnn batya koyarlar.
Kamn bL n L akmlarn, krklln, tokman, apkasn, Lefini rabutun yannda sak

larlar. Eyalarn Labur.a koymazlar. Onu gmdkleri yere aac dikip o aaca btn e
yalann asarlar. 12

u N F.Katanov, a..g.t., s. 211.


70

TURK Ml1"0LOJISININ ANAl!ATI.J\RJ

izm 7 (sold).Bir Yerusey 0.;ti:k am:mnn geyk pt bal (U. Holmberg, The

Myhology of Ali Raus Fnno-Ugnc, Slxnan, Res.21).


izm 8. Bir Yakut :mana ai ku tp elbsenn n ve :rka ar:flan gor:nUlei
(U. Holmberg, The Mythology of Ali Ram Finno-Ugnc, Stbcrian, !ev. LX'dan izim).

Bu elbiselerin eitli blm leri olan balk, izme ya da ayakkab ve ha tla mask
lar da amaca uygun olarak yaplyordu. Yukagi.r, Yakul ve Kamadallarda maske rol
oynamazken Kara Tatar amanlan, byk ve kalan sincap kuyruundan yap lm
kayn aac kabuundan bir maske kullanrlar. Goldlar ve Altayllar lnn ruhunu
luler <\lemine getirirken, kendilerini engelleyebilecek ruhlar tarahndan Lannrna
mak in yzlerini kurumla syah renge donuturtr. Maske bazen amann yzu ta
nnmasn dye, bazen de .am tersne lamnmak ve ruhlar alemine girebilmek, yani
vecd haline gemeyi salamak n br byl aracdr. Hatta bazen bu tip aksesuarlar
ve davulun elbise yerine geti de olur. Nitekim Radlof Pun belimiine gre Kara
Tntarlnr, Teletler, orlar ve Lebed Tatarlar elbise lnllanma::lar ; bunun yerine ba
larna br kuma paras sararlar. Bu ekilde hayvan bmine girmeye iarel eden
cit l hususlar, lslamiyeuen sonra da zellikle larika erbabyla ilgli eitli mito
lo1k unsurlar ieren hikayelerde yaamaya devam etmur.

72

AMANl'I fi 1"01.Cl)I

aman elbiseleri eitli Turk toplu


luklarnd a hep ayn unsurlar iermez
Bazen amaca gre elbisenin uzerine ta

klan nesneler deiebilr

Genellikle

denden olan elbise dgmesiz ve nu


ak olarak dikilmitir. Kn br gm
lek zerine, yazn da plak beden u::e
rine giyilr. Deri kemer ya da kuak
kullanlr. Elbise zerinde eitli sim
gesel anlamlan olan motiner ya da e
killer (ku ekilleri ya da arba denilen.
Erlik'in lkesinde yaadna inanlan
canavann resmi gibi), yine deiik zm 9 (solda). Uzerinde ayak kemiklerim
eylen temsil eden demir ya da bakr cmsl eden aplike eilei olan aman izmesi
nesneler yer alr. amann alemleri, (V Dioszeg, "Ethnogenic Aspects or Darkhat
dnyay ve insanlann cann, sonuta Shamansm," Aca Orienalia, c. XVI il Buda
evrenin yansmasn grmesin sala

petc 1963, Res. H'deki fotografan ::m) .

zm 10. A)ntn bacak kemiklen ve amann


ay up sol izmes (U. Holrnberg, f/c Myhology
eden rozet ya da daire eklnde kesil- of Ali Rac:s Fino-Uwic, Sbcrian, Res. 20).

yan madeni ayna), gnei ve ay temsil

mi nesneler elbisenin uzerine ilitirileblir. Gnei temsil eden yuvarlak delk eklndek br nesne amann yeraltna
inmek iin kulland deliin yerine geeblr. amann omuzunda aynca onun zor
luklara olan dayankl ln ve gcn simgeleyen bir demir zincir bulunmaktadr.
Elbise zerine cakllan demir nesneler ktu ruhlann saldrlanna kar bir kalkan
vazifesi grr. Madeni nesnelerin canl olduu dnuld iin bunlann paslan
mayacagna inamlu. Sieroszewski'ye gre bir aman elbisesinde (Yakutlarda) made
ni taklar, yaklak olarak 13-17 kilo civannda olmaldr.
Baz aman elbiselerine, tren esnasnda yardm alnan hayYan ruhlara iaret
eden tavan, sncap ya da dah: baka hayYanlann derilen, ku tyleri ya da peneler
aslabilir. Kimi zamanda elbsesnin kollanna ya da gus losmlanna kol ve ka
burga kemiklerini temsil eden ve genellkle tekrar dirilie iaret eden ekiller de di
kilmektedir. Bunlar bazen kol. bacak ve kaburgalan temsl eden emler ya da u
buklar da olabilr (izim 9, 10)
Altay amanlannn elbiselerinde Yutpa denilen yeralt canavan ya da ylann
temsil eden kurdeleler de bulunnbilir. lkl gz ve ak aztyla gsterilen bu y lan

73

AMANIST MiTOLOJi

natan yaplm balklar kullanmaktaydlar. Balklann st tarafna kanal vb. hay


vanlarn tyleri yerle tirilmekteydi. Bu baln all ularndan rulm eritler
sarkmaktayd. Babantlan zerinde, kalar, gzler, burun, az ve kulaklar ifade
eden aplike ilemeler vard. Bazen sakal ve kulak halkalar da belirtiliyordu. Bunun
dnda bir dier benzeri balk tipinde, sz konusu ilemeler yerine dairesel disk
ler yer alr. Bun larda insan yz ortadaki diskte gsteriUyordu.

123

Tulayev tarafndan tespit edil en bir Karagas aman, elbisesinin balna bir
kurt az ve bumu aplike edilmi olmas, kurtu ata tanyan eski Trk ler bakmn
dan da hayli nemlidir. Baln her tarafndaki yldzlar ve ay, geyiin kutsal bo
yun tuyleriyle ilenerek meydana getirilmitir. Baln zerine sincap kuyruklar
ve ku tyleri ilitirilmitir. Aynca amann omurgasna iaret eden ve baln ar
kasndan sarkan zeri yldzlarla ssl bir kurdele vardr.
aman Davulu
Saman giysileri ve tren srasnda kul lanlan kimisi gerek ve kimisi hayal i eya lar
ve unsurlar dorudan doruya mitolojik olaylara iaret etmektedir. Bu konularla il

gili en nemli nesnelerden birisi de aman davuludur.


Yakutlarda aman, daha adayl srasnda bir davula sahip olur. Kendi alannda
stat olan yal bir aman, gen aman adayn, yksek bir dan bulundu yere ya
da bir bozkr alana gtrerek, ona aman elbisesi giydirip bir davul verir. Baz du
rumlarda aman giysisi ve davulun yapm iin gerekli malzemeyi, amann akraba
l ar ve arkadalar hediye eder. Adaya verilen bu davul, genelde ata ruhlarndan al
nan ilham zerine ya da amann hizmetinde bulunduu ruhun isteine gre yapl
mtr.
Her aman, baba ya da ana tarafndan olan byuk babalanndan ya da analanndan l
m bir aman, ozo kamn varisidir ve hamsi ve selefi olan bu ruhun talebiyle davul sa
hibi olur. Hibir aman kendi arzusu ve isteiyle davul yapmamaz, upk (manyak) me
selesinde olduu gibi, ruh davul yapurmak iin amana telkirlerde bulunur. Meslee
giren aman ruhun arzulanna tabidir. Onun istedii gibi davul yapunr, ekil ve biltn
teferruat ruhun hayaL ta kulland g davula uygun ol ur. 124

ncelikle ananm yeraltna ini ya da gkyz ne ykselme trenlerinde, davu


lun ounlukla kullanlmas gereken bir ara olduunu gryoruz.
123
121

V. Dioszegi, "Ethnogenic aspects of Darkhal Shamanism, AO, XVl / l, s. 59.

A V. Anohin, a.g.m., s. 443.

75

TlJRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATL\RI

bazen lek bal gvdeli ve atal kuyruklu olarak belinilir , lgen'in kzlann ba
zen de Erlik'in ocuk1ann lemslen ngrak ya da kuklalar da (elbisenin Zerinde)
yer alabilir (Resim 14). Bu kuklalar zaman zaman ruhlan da temsil eder. Bir Altay
amannn dedigine gre yakasna takt kuklalar 7 gk kzym ve 7 ngrak da
bu 7 kzn ruhlan aran sesin i temsil ediyormu. Elbisenin zerine kt ruhlar
karmak iin ok-yay gibi dem ir silahlann ilendii ele olur. Giysinin srt kesimine
hayvan postlar ve iki baktr yuvarlak, yakala siyah ve kahverengi bayku tyle
rinden bir saak tutturulmutur.
yor

Elbisenin saaklan , hizmelk r ruhlara iaret edi

olmaldr.
Altayllann aman elbiselerinde bazen su alandaki dnyaya dal temsil eden

man ve kuu gibi su kularn temsil eden figrler yer alr. Pazrk kurganlan gi
bi eitli kurganlardan karlan su kuu tasvirlerinin, amann su aluna daln ya
da yaradl esnasnda denizin altndan yaratma ileminde kullanlacak topra geti
ren hayvan temsil ettiini syleyebiliriz. Eliade'ye gre elbise zerinde

aynca ay,

kpek gibi hayvanlann tasvirleri yan sra boynuna halka geirilm i, yani amann
hizmetine sunulmu kartal figrleri de bulunmaktadr .
Darkhat amanlar kuak (baband) biiminde kahverengi, yeil ya da mavi ku-

Resim 14. Moolistan'dan bir amann elbisesi zerindeki dokuz bebek kuklas, anlar ve
ylan balan (E. ve M. Taube, Schamanen ud Rhapsoden - Die Geistige Kulur Der Alt:n Mongo
lei, Leipzig 1983).

74

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLARI

Bundan baka , eitli iler iin, rnein tanrya ya da ruhlara kurban su nm a, bir
evi kt ruhlardan temizleme ya da lnn ruhunu yera ltna, lle r dnyasna g
trme gibi amalarla yaplan amanlk seanslarnda ; davulun ruh larla ilikiye gir
mek, onlan yakalamak ya da iinde ruhlar toplamak (Altayl Trkler ve Yakuar
da), kt ruhlar korkutmak gibi amalarla kullanldn tespit edebiliyoruz. Ayr
ca davul sesinin ritmi ve bu sesin alalp ykselmesiyle ayinin gidia tn izleyicile
re aktarmak , vecd durumuna gemeyi kolaylatrmak gibi amalarla da kullanlm

tr.
Davul, amana yardmc olan hayvan-ruhlar gibidir. Bazen o amann binei ola
rak alglanmtr. aman davulun tek dze sesine uygun olarak ge kar ya da
yeralnna iner. Bu ilevinden dolay davul, l;irtakm Trk topluluklarnda amann
125

at saylmtr .

Tren esnasnda amann ruhu yolculua knca davul at, tokmak

kam; sulardan geerken davul kayk , tokmak krek; ge karken de bir eit
ku ya da kanatl at olur. Derisi iin geyik ve benzer trden post kullanldnda,
davul bu hayvanlarn adn alr ; rnein Karagas ve Soyot amanlan , ilahi syler
ken davulu kastederek yabani bir karacayla gezdiklerini sylerler.
Davulun yapld malzeme de ou kere simgesel an l amlar tar. Ana maddesi,
genellikle ku tsal saylan bir aatan alnr; rnein Trklerde davulun kasnann
yaplaca aa, genel olarak kayn ve sedir aacndandr. Ayn ekilde davulun i
taraftaki sap da bu aalardan yaplr. Bu aa, kutsal olan Dnya Aacna iaret et
tii iin, bu i iin kullanlacak aacn, insan eli dememi ya da herhangi bir hay
vann kirletmedii bir aa olmas istenir.
Eliade'ni n tespitlerine gre aman , kasnan yaplaca aacn yerini dorudan
doruya ruhlardan renir . Tespitten sonra bu dal kesmek iin dostlann gnde
rir. Yakutlardaysa stne yldrm dm (bu ifade yldrm tanrsna/ru huna bir
gnderme yapyor) bir aacn seilmesi daha dogru bulunuyor.
Ayrca davulun eitli yerlerinde kullanlan ve niteliklerine gre anlam kazanan
demir ya da bakr nesneler ya da bu trden malzeme de madenin, daha ok demirin
kutsallndan dolay seilmitir.
Davulun yzeyini tekil eden derinin alnaca hayvan da geliigzel seilemez.
Bu seimin av kltleriyle ilikisi olduuna inanan aratrmaclar , en ok geyik ya
da da keisinin derisinin kullan ldn sylerler. Az da olsa tay (veya at) derisinin
m Al t.ayllar ve Soyotlarda davu lun at ya da amann seyahat arac olarak kabu l edilmesi ko
nusunda bkz . N. Druy, amanizm, s. 75-76. Ayn hususlarda bkz.M. Eliade, amani.m , ev.
ismet Birkan, s. 204-205.
76

AM\NlST MiTOLOJi

kullanld da grlmtr. aman davulunun derisinin seiminde, amann kom


yucu ruhu olan hayvanlar da rol oynam olmaldr.
Yeni davul yapldktan sonra, dualar okunarak ttslenir. Bu eklde kt ruhla
nn etkisinden arndrlm olur. stne kmz veya rak gibi, iki sas

yaplr.

Potatov ve Menges'in orlarla ilgili tespitlerinde , aman aday meslee davet edildi
inde, iinde yaad toplu lukla birl i k t e ormana gider. Burada aman ayin dzen
ler. gn iinde davul yapldktan sonra zerine, simgesel anlam olan resimler
yaplr. aman aday bu ekilde hazrlanan davulu, toplumun koruyucu ruhu saylan
Mu z Ta'a (Buz Da) sunar. Muz Ta, davulu kk birer da olan oullanna gste
rir ve sonra kendisi de inceleyerek davulun mrn tespit eder. Ondan sonra sra
syla lgen'in annesi ya da kans kabul edilen Taz Kan'a davulu sunar. gn son
ra da ayn davul trenle Erlik'e gsterilir. Erlik de davulu inceleyerek adayn bu
nunla ka yl amanlk yapacan (ayn zamanda amann ne kadar yaayacan ) ve
ka kez kurban sunacan bildir i r.
A. lnan'n aktardna gre de, amana mr bien Muz Ta'dr ve onun mr
boyunca ka Lane davul kullanabileceini belirler. Ayn aratrmacnn Potatov'dan
naklettii bir bilgi bu durumu gzel bir ekilde aklyor. Sandra isimli bir aman,
L. P. Potatov'a tayin edilen davullarn saysnn tamam oldugunu ve yaknda lece
ini sylemi ve bilgiyi veren aratrmac birka gn sonra amann ldne ahit
olmu. 126
Anohin de baz Altayl amanlarn davullaruu, temiz nhlardan ya da da ruhla
nndan aldklarm belirtir.
Eliade'nin tespitlerine gre, baz topluluklarda, rnein Altayl Tuvalarda aman
davulu trenle canlandrlr. Davulun canlanaca dncesi, davulun yardmc ruh
larla ilgisinden kaynaklanr. Bu nedenle sz konusu tren srasnda aman hay vanatasnn hayaum anlatr.
aman adaynn davulunun hazrlanmas, mitolojiyle ilikili

simgesel

davran

lara neden olur. Burada eski Trk dinini ifade eden gk ve yer unsurlan ya da ilke
leri n plana kyor. Nitekim yukarda sbz edilen orlarda davu l

ge

mensup

ilahlara bir dnya ekseni olarak alglanan kutsal da vastasy la sunulur. Daha son
raysa yeralt aleminin korku lan ilh Erlik'e takdim ediliyor.
Davulun derisi yprandnda, davul geliigzel aCTlmaz, bir ormanda (orman ve

126

A inan, amanizm. s. 94. Davulun usulcnnes, temiz ve salam aac:m yaplmas konu
sunda bkz. a.g.e., s. 94.

77

l\Nl T llTOLOJI

ruhlar temsil etmek uzere ngraklar


yer alr Anohin'e gore

Ahayllarda

kirie aslan ve ngrak denilen

clc

mr par:lar ok eklinde olup kot


ruhlan kovmaya yarar. Bunlann say
s amann koruyucu nhlanrun say
sna

gre belirlenir. Davul un i Larn

fnda bazen yay ve bak gibi silah l:r


da temsl olarak bulunur (izim 11).
Darkhatlarda da\'ul yaklak daire
biimn dedr. Be ya da yed aa ya
da iki bal bir kemik davul kasna
nn arka ksmna aa ivilerle cuttu
nlmu LUr. Bunlann balan at

kl,

geyik kirii ya da pamuklu eride

i:n 11 Sam:ee, tarafndan tanul:n aman


davulunun :rka y\zf (V. Dios:eg. 1963. Res.

8)

balannur. Erkek ya da dii geyik derisi davulun yzn kaplar. Ak k smn di


er tarafna monte edilmi ahap sapn yerinin yukarsnda ve aasnda iker
oyuk bulunmaktadr. Bunlann zen btksel }'a da geometrik s:sleneyle kapldr
(omurga kemi). U demir parayla sapn usl tarafna tuuurulmu br demir em
bere erit paralar :slmur (lmrban kurdelesi kurban ifade eder). Ayrca aatan
yaplm br sopa kardan karya geecek ekilde yerletirilmi ve al nal biimin
de bir demir erit onun aasnda yer almtr (gem demiri). Bundan baka davul
embcrne tulturulmu drtgen demr halkalara bir ya da iki tutam ert aslmtr.
Sieroszewski'ye gre tngr, Troshchanski'ye gre tnr ya da clur yahut

d.gw olarak adlandrlan Yakut davulu daha ok beyzi biimded ir. Bu isim yukar
da sozunu euiimiz AILay Trklerinde , Soyot ve Karagaslarda da ltlnlr ya da tngr
eklindeydi. BahseLtmz bu s;:c:k Yakutlar arasnda davula ek olar.k kullanlan
bir Lell alg olan dunure de iaret eder Ayrca twr szcgnn cvllkten doan
akrabal (dunur) ifade ettii Lespil edlmitir. Bu da amann esasen ai lenin ba
olduunu ve davulun ama n ve ruhlar :rasnda olduu kadar, aman ve toplum ara
sndak brlin (likinin) iareti sayldn gsterir.
Czaplcka. ak ve kara amanlarn davullar arasnda da baz farklar olduunu
sylem ekedir. Onun Troshchansk'dcn nk ardna gre, yal bir nman olan bir
Yakut kadn ak aman davulunun arnfnda kasnaa balanm at kl (muheme-

79

TRK M iTOLOJiSiNiN ANAHATLARI

aga kultleri ekisiyle) aacn dalna aslarak terk edilir. Aynca aman ld za
man davulu ahrip edilerek mezanrun yan bandaki agaca aslr. Muhemelen bu
nu n sebebi sz konusu davulun, ayn zamanda amamn kendisini temsil ediyor ol
masdr.
Nitekim A. lnan'n espiclerine gre, davulun aga ve demir aksam hari, )'lpra
nan derisi deitirilebilir. Aynca bir de birisinin ld bir evde bulunan amana
ait eyala r ve davul, Erlik'in elisi olan Alda'mn konuta gelmesiyle kirlenmi ve
gcn kaybetmi sayld zamanlarda da eski deri yerine yenisi gerilir.
Orta ve l Asyal Trklerde davul kasna yuvarlak ya da beyzi ekildedir. Ba
zen, bugn bizim tef dediimiz mzik aletinin byk ekli gibidir. Yapmmda yu
kanda da belirttiimiz gibi aga, teller, rnadeni paralar ve deri kullanlr. Deri da
vulun bir yzn gergin bi r biimde kaplar. Boyalarla yaplan ve simgesel anlam
olan resimler daha ok bu yuzdedir; Ancak bazen baka yerlerde de olabilir.
Bo olan arka yzde, amann bir eliyle davulu tutabilecei bir sap vardr. Ge
nellikle davulu iki eit paraya ayran bu sap Altayllar ve dier baz Trk lopluluk
larnda gr ld gibi , bazen kabaca insan eklinde yaplr. Bu sap genellikle l
m eski bir aman, yani davul sahibi ruhu ifade eder. AlLayllar davulun bu para
sna eezi ismini verirler. Anohin'e gre, eezi'nin ba beyzi eklinde olup, yz ze
rinde oyma suretiyle ka, buru n, az, sakal yaplm, baz ye rlerde bu ksmlar ba
kr levhayla kaplannutr. Altay aman davu llarnn bir blm nde eezt iki bah ela
olabilir. Bu durumda ayak tarafndaki ba amann badr. Bu eklin gs zerin
den geirilen ve kiri denilen demir ubuksa onun kollann oluturur. Birtakm cla
vu1larda eezi'run aa taraf ikiye ayrlarak aal ayaklan olulurur. Bu ara! ksm
nn zerinde yer alan kk bir resim bazen amann koruyucu ruhunun simgesi
dir.
Czaplicka ise daha erken dnemlerde kaleme ald aratrmasnda, bu teki in
san eklindeki ya da sade olan sap ksmna Altayl kabilelerin bar dediini ifade edi
yor. Ayn aratrmac Al tayllarda kiri denilen ya tay demire aslan ses karan de
mir nesnelereyse kungru dendiine ve bunlarn saysnn amann rt besini gsler
diine deiniyor.

127

orlarla Kumand Turklerinde tz kltlerine iaret eden ve alt gzl ala kaplan
olarak isimlendirilen sapn zerin de baka eitli sslemeler, kiriin iki yanna k
t ruh lar kovan madeni pa ralar ashr. Bazen de bura da amann emrind e bulunan

m M. A Czaplicka, Aboiginal Slberia o Study i Social A11thropology. s. 39.

78

TRK MITOLOJlSlNlN ANAHATI.ARI

len beyaz at kl) bulunduu


nu ifade etmitir.

128

Davulun yzeyindeki re
simlerde ezilip toz haline ge
tirilmi olan yumuak talar
dan elde edilen boya l ar kulla
nlr. Daha ok simgesel ba
kmdan nemi bulunan krm
izim 12. Alt<ty amanlana ait davullar (A. V. Anohin.
"Altay ammhma Ait Maddeler," ev. A.lnan, Makaleler
ve incelemeler, Ankara 1968).

z ve beyaz renkler kullanl


mtr. Buradaki resimler e
it li Trk toplulukla rnda az

ok birbirine benzer. Trkler dndaki baz amanist topluluklardaysa hem paralel


hem de deiik rnekler vardr.
zellikle Altay Trklerinde davul yzeyi kozmik alemi yanstr (izim 12). Da
vul ou kere yatay ve dikey bir hatla blnmtr. Bu yatay ve dikey hat drt
anayne iaret edebilecei gibi, dnyay gk ve yer olmak zere iki paraya da b
ler. Yatay hat kiritir ve zerinde erit ya da ngrak olduu dnlen resimler
vardr. Bilind ii gibi gk ve yer (su-atalar) forml evrenselci bir karaktere sahip,
eski Trk dinine bal dikotomik bir anlaya iaret etmektedir . Orhun yaztlarnda
da bu anlay gsteren eitli ifadeler vardr. Bu husus in kltrndeki ying ve
yang (yer ve gk) ilkesinin Trk kltrne zg bir ifadesidir ve Trk sanatnda
bunun en gzel yorumunu bayvan mcadele sahnelerinde buluyoruz.
Davul zerinde dikey unsur olarak grlen izginin dnyann eksenini de ifade
ettii dnlebilir . Bu bazen bir srk eklinde olduu kabul edilen Dnya Aacn
agntrr. Davulun aasnda da resmi bulunan Dnya Aac (Bay Kayn); bilindi
i gibi kkleri yeralt aleminde , gvdesi yeryznde, dallan ve yapraklarysa g
n en st tabaka lannda olan bir eksen gibi dnlmtr. Ratta bazen Kutupyl
dz'na kadar uzand kabu l edilir. Temelde onun Trk mitolojisindeki yeri kutsal
dalar ve aa daha dorusu eski Trklerdeki orman kltne dayanr.
l3ununla birlikte bir eksen oluturduunu sand1n1 bu dikey izgi ve hat, kimi
aratrmaclara gre. eezl'yi tekil eder. st taraftaki insan yznn onun ban, alt
taraftaki kaideyi ifade ettiini ileri srdmz eklin ise, ayaklanm gsterdii ka
bul edilir.

s M.A. Czaplicka, a.g.e, s. 36.

80

$AMANlST MlTOl.OJI

Davulun yukan taraf Gk Tanr'y (veya sonra bunun yerine geen lgen) ifade
eden gkyzne tahsis edilmitir. Buras yatay bir izgiyle alt ksmdan aynlmur.
Sz konusu yerde, ay (eksenin ya da eezi'nin sanda) ve gne (solda), ayrca koz
molojik-astrolojik bakmdan nemli saylan yldzlar bulunur. Bunlar belki ok da
ha eski olan gne ve yldzlarla ilgili kltlere iaret etmektedir.
Ay ve gnein iki yannda, baz davullarda bulunan iki daireden biri, tan vakti
ni, dieriyse gnein batn (veya gndz ve geceyi/obanyldz ve Akamyld
z'n) temsil eder. Ay ve gne klt bilindii gibi proto-Trk devirlerden beri et
kilerini srdrm, hatta lslamiyetten sonraki devrelere de szmtr. 'Ay atam g
ne anam' deyimi bunu ifade eder. Eski Trklerde kadn, ou kere gnele iliki
lendirilmitir. Aslnda daha ok yer kltleri iinde ele alnan tanra Umay'n da
gnele ilikilendirildiinden daha nce de bahsetmitik. Gne, yldrm, ate hep
si de bir ruh ya da tanr olarak kabul edilen doa unsurlar olup, bu konuyla ilgili
dirler.

129

Davulun aa ksmnda gkkuan ifade eden ekiller vardr. Bunlar eksenin


ya da eezi'nin iki tarafndan kan i ie yaylar biimindedir. Eliade'ye gre, gkku
ag, Dnya Aac tasavvurunda olduu gibi, amann zerine trmanarak yukar ta
bakalara ykselmesi iin yardmc olarak tasvir edilir ya da sz konusu olan olay
temsil eder. Seyidov'a gre ise, tanrnn kudreti amann ba zerine bulut gibi ge
lip, gkkua eklinde bedenine girer.
Bu yay paras gibi ekilleri , da olarak nitelemek de mmkndr ve baz Trk
topluluklar, dalan kutsal olarak ya da tanr ya da ruh olarak grmekteydi .
Davulun aa kesiminde bazen trenler srasnda Dnya Aacn temsil etmesi
iin kullanlan bir aa tasviri, amann kendisi, amann tzn ya da kurbann
ifade eden hayvan tasvirleri (rnein geyik) ya da baydara olarak anlan yere akl
m bir kazn atalna yerletirilen, bir ucu yerde bir ucuysa gkyzne doru
uzanan sra (bazen palan da denir) geirilmi, kurban edilmi hayvann kafatas
ve derisini ve ayn zamanda onun bulunduu yeri gsteren tasvir bulunur. Birtakm
davullarda lgen'in kzlarn temsil eden resimler de vardr.
Baz Altay davullannda ayrca zerinde eritlerin baland g ve tz ifadesi olarak
bir erkek tavan derisi aslan, iki aga arasna gerilmi ip tasviri, Trklerde bey ya
da nemli kiilerin koruyucu ruhun simgesi olan sungur ekli, zerine yatay aa129

TO.rklerde ay ve gO.ne kltleri in genel olarak bkz. E. Esin, "Kn-Ay: Ay Yldz Motifinin
Proto TO.rk Devrinden Karahanhlara Kadar ikonografisi," Vll. Trll Taril Kongresi Bildiileri,

c. .s. 343-359.
81

AMANIST MiTOLOJi

belirtildi gibi, eski Trklerin evrerll/dnyay, gk ve yer olarak ikiye bldklen


ni ve yeryznyse insanlan ayrdklarn biliyoruz. Daire biiminde dnlen
gkyz, bir drtgen olarak alglanan yeryz zerine otu rur. Gkyznn eitli
katlar vardr. Bunlar gk arkla r eklinde ifade edilir. Benzer ekilde yerallnda da
eitli saylarda tabakalar vardr. Yukanda ele alnan emada, don anaynn birle
tii dunlen merkezde da ve zerinde Dunya Aac bulunur. Bunlar dnyann
eksenini remsil ederler. Daha nce de deinildii gibi, bazen yalnzc Dnya Aac
ekseni tekil eder. Kozmolojik sistemde ynlere bal olarak renkler hayvan biim

li, zoornorfik timsaller, yld z ya da yldz kmesi simgeleri yer alr.


Deiik Trk topluluklnna ait davullard zaman zaman deiik tas\irler de g
rlebilm ektedir. Darkhat amann davulu yaklak olarak daire biimindedir. Be ya
da yedi aa ya da iki bal bir kemik, davul kasnann arka ksmna aa ivilerle
tutturulmutur. Bunlarn balan at kl, geyik kirii ya da pamuklu eritle balan
mur. Davu lun tokmakla vuru lan yz erkek ya da dii gey ik derisindendir. Ak
ksmn dier tarafma mome edilmi ahap sapn yuka rsnda ve aasnda ikier
oyuk bulunmaktadrr. Bunun uzeri bkisel ya da geometrik sslemelerle kapldr
(omurga kemii). demr parayla sapn st tarafna tutturulmu bir demir em
bere erit paralar aslmur. Ayrca aatan ypln bir sopa, krdan karya ge
ecek ekilde mome edilmi ve aL nal biiminde bir demir erit onun aagsnda
yer alm tr (gem demiri). Bundan baka davul emberine LUlturulmu drtgen de
mir ho.lkalara bir ya da iki tutam erit astlrrutr.
Sz konusu toplulukta bir de Sanzeev tarafndan tespit edilmi ok farkl bir da
vul vardr. Dioszegi'nin ha eklinde oldugunu syledii, ancak aslnda drt anay
n ifade eden ubuklar davulun arkasndaki tuuna yerini oluturur. Dikey olan so
pann ucunda bir atba bulunur. Davul kasnann ortasndan geen ya Lay sopann
stnde yay eklini oluturan ve muhtemelen dnlan simgeleyen br ekil vardr.
Aad aysa bu yay eklinin ularna balanan ve kirii gerilm yay ndran erit
ler bulunur. Btn amansl Turk topluluklarnda olduu gibi, davul bu toplulukta
da amann teki dnyaya gitmesini saglyan bir aratr (bkz. izim J 1).
Teleutlere aiL bi.r amn davulu, gk ve yer olmak zere iki blme ayrlmtr
(izim 13). Gk burada dnha f:zb yer tutar. Alt ksmdn, evin iinde bulunan 'yal
adam' tasviri, evin koruyucusu ve efendisi olan ruhtur. Daha nce tzlerle ilgili b
lmde aklandg gibi, Turkye'de yaplan derlemelere gre 'e\-in sahibnin' e\'in en
yal kiisi olduu eklindeki gelenek, bu davuldaki yal adam tasviriyle ilgin bir
ekilde uyumaktadr, yani davuldaki tasvir ata k lt yle ilikilidir ve ayn ekilde

TORK MiTOLOJiSiNiN ANAH-\TLARI

lar yerletirilmi dn smk ve amann yannda durduu varsayla n bir kazk da


gsterilmi tir. Bunlardan baka bazen davullarda bir kpr ekli de vardtr ki, o da
amann bir kozmik blgeden baka bir kozmik blgeye geiini ifade eder.
Baz durumlarda Altay davullarnn i taraflanna ve kasnak zerine birtakm re
simler yap l mtr. lteki resimler eezi, yani davulun sahibinin resmi, kavis eklin
de gkkua, onun altnda kutsal kayn aac ve davulun yap ld hayvann resmi
ve en altta Erlik'in oullanndan biri tarafmdan ynetilen, cehennemdeki gllerin
sahillerinde yaayan bir kirpi tasvirinden oluur. Da ha ok dekoratif amal birbiri
ni kesen izgiler ve yldz resimleriyse kasnak zerinde yer alr. Katanov'a gre,
Beltir ve Sagay amanlannn davullannda yedi sar kz, maral, kurbaa, ylan, kut
sal kayn aac, ay, gne, eitli yldzlar ve hastalk yapan kt ruh larn tasvirler i
bulunur.
Davulun i yznde davulun sahibi, kasnan yapld ilahi kaynakl aa, deri
n in alnd kutsal h ayvan, yera lt denizinde ya5adg varsaylan (muhtemelen Mezo
potamya mitlerinden etkilenmi) bir ylan ya da canavar, kiriin st tarafnda g
ne, ay ve yldzlar vardr.

130

Yzeyindeki resimler itibariyle deiik zellikler gsteren bi r davu lu Radloff Si


birya'dan isimli eserinde anlatr. Bu davulun ak olan arka ksm dierleri gibidir,
yani Anoh in'in eezi dedii davulun sahibini ifade eden ekil (Radlo ff buna tngr asi
demektedir) bulunmaktadr. Kitabnda bir izimini verdii davulun deri gerilmi
ksmnn d yzeyine k rmz boyayla resimler yaplmtr. Yine genel ema olarak
yukanda gk, aada yer ele alnmtr; ancak burada , ortadaki gne ve ayn yu
karlarnda da yldzlarn bulunduu ge ait ekiller az yer kaplamaktadr. Yere ait
olan aadaki ksmda iki tarafta bulunan aalar tanrsal kkenli kayn aacn ifa
de etmektedir. Kollarn aarak yuva rlanmak ta olan bir adamn ne anlama geldiini
belirtmeyen Radloff, resimdeki binicili atlarn kurban at, kularn kaz ve kartal, at
zerindek i figrn (veya figrl erden birinin ) aman olduunun kendisine sylendi
ini belirtiyor. Davul tokman anlatan aratrmac, onu farkl bir isimle (ordu?)
anyor. 131 Kuzey Altay Trklerinde grlen bu davul ekli, baz kk farkllklarla
Abakan, Baraba, Sagay, Belrir, Kalar ve orlann davullarna benzer.
Burada aklananlardan da anlalaca gibi, Trk topluluklarnda davul yzeyin
deki resimler, kozmolojik bir tasarm vermektedir. Nitekim yukanda da ksmen

x Davulun derisindeki tasvirler iin bkz. S. Bulu, "aman ve amanzm," lA, c. Xl, s. 317.
13 1 w. Radloff, Sibirya'dan, c. lll, s. 20-22.

JURK 1IT\ll.OJISININ ANAIWHARI

:m 13.

tnusinsk blge!inden

br aman davulunun n taraf (U.


llolmberg,

Lcv.XLVlll).

Turkiye"deki gelenekte de bu kuhun etkisinin


ynad t grlmektcdr Bu da\'ulda yal adam
casvinnin altnda, tanrlnra ya da ruhlara sunu
ya da sa yap lan kadehler bulunmaktadr. Da
vulun st tarafndaki gk bolgesi, genlerden
oluan bir eritle alL b lgeden nyrlr. Dalara
ve gkeki gulere iaret eden bu erit, yarm
daire oluLUracak ekilde davulun st tarafn
e\Teler. Burada grtlen atlar ,.e kular ama
nn elileridir. st ksmda yer alan kafesler,
gok varlklannn muhafz olan, ku eklindeki
ruhlar yakalamak iin amnnlnr tarafndan kul
lanlr . Davul yzeyinin sa )'<1111 boyunca, Dn-

ya Aacn simgeleyen casvirle r bu lunur. st ksmda aynen gunc ve ayla bera ber
Sabah ve Akamyldz bulunur.
Hangi toplulua ait olduu blinmeyen bir Kuzey S brya aman davulunda d
dcgk tas\rler goruyoruz Bu davulda, onada .man tasvin gorluyor Onun ba
ndaki nlann ve kularn, amann duunce gcun ifade em ler surlmekle
brlkte haleyi de hatrlatmaktadr Ust soldaki ekl gnetir Gunein iindeki iz
giler yonler, zerinde ku olan zg se Dunya Aacn anlat)'Or olmaldr. Sada
ki ekil ay tasviridir . Ayrca bu ksmda amana yardmc bir hnyvn n tasviri de var
dr. Davu lun eperlerine bal darelerdeki balklar balg bol olan yerleri, ii bo
olan daire ise balk olnayM denizleri ifade eder.
Czaphcka'nn Klementz'den naklcuii, br da\ ul zerindeki rcsmlerde daha de
tayl yorumlar gryoruz. Minusinsk blgesinden alnm bir davulun aag blu
munde Bay Kayn tasviri , kayn agac etrafnda yaplan kurban torenlenn anlatr
Beynz renkte iki aa Ulug-bay-Kazun, yan Ulu Han'n ulkcsindc buyyen iki aa
tr. Burada gorlen ak ve kara kurbaga se, Ulu Han'n h:mets olarak anlr. A)'
nca davul zerinde, yedi yuva (aga dallarndaki aman ymalar?) ve yed ku tu
yuyle (telek) ilgili ruh lar, msann hastnlk getirdi belirtilen yedi kz tasviri ve di
veya kulak agrsn iyilctrdi i varsay lan bir ruh ekli ik zannn n nnas denilen
bir ruh rer alr. Yukar blumdc, yani gok ksmnda, bir ammn hale olarak yo
nnladg, Sabah Yldz yn da nfak skuun anlatan bir ckl, amandan eyranla
rn mesaj gturen iki karaku, aynn dilerinden oluan aba-ts, Ulu Han'n atlar .
ar:u edlen eye ulamak in dua ecllen bir ruh tasviri bulunur . Dger hayvan bii84

AMANhr \llTOI OJI

nundek figurler ise, Kzl Kkh


J-lan'n avlanchgn anlauyor.
Radloff. Potanin, Anohin, Pot:tov ve Menges gibi, etl a
manist derlemeler yapan aratr
maclar ; davulun cokmagnn ka
km, samur ya da tavan ayag <le

C.zm 14. l):rkh: manl:ra ait bit d::vul tokma

A (V

Dinszegi, 1963, Res.10)

nsiyle kaplanmasnn, sesin bouk kmasn salamak in olduunu syluyorlar.


Bazen tavan aya dorudan doruya tokmak olarak kullanlmtr_ Tokmaa Altay
Trklerinde aluu (Anohn), ancak genel olarak kam denir. Bu, ou kere davulun
amann ge ve yeraluna seyahat ertii all saylmasndan ileri geliyor olmaldr. 132
Altay davul LOkmaklarnda, amann eline geirmesi iin sapn ucu delnerek br ka
y taklr ve buna bir halka tutturulur. Tokman ba ksm deriyle kaplanr ve aynca u ila dokuz halkayla suslenir.
Darkhat aman larnn davul l annda kullan lan tokmaklar baz fark lltkl ar arze
der. Aatan oyulmu br rnekte silindirik tarzda yaplm tokmagm bann elip
tik olduunu ve dbkey ksmn muhtemelen da kesinin ayak derisnden (ya da
tuylerinden) yapldn gruyoruz. Ayrca LOkmam ba ksmna br metal levha
metal halkaylo. tutturulnu L ur. Bumda kk baka hal kalr da vard r. Bu t ipin

dnda bir de, tokman ba ile tutulan ksm S biiminde k\Tlms olan baka
bir LOkmak vrdr. Bunun vuruln yzu yne tuylu hayvan dcrsiyle, bur tarf ise
mecal levhayla kapldr.u (izim 14).
amann Kulland Dier Nesneler
Hayvan bal br asa, kaseler, vecde gemeyi kolaylanrc ve ogu uyuturucu nte
likteki maddelerin ya da bitki yapraklarnn bulunduu kaplar, yeri geldiinde kul
lanlmak zere doa l ortamd::n Lemin edilmi t, akla, sopa vb. maddeler, a

mann kull::ndg diger eyalar arasnda saylablir Ancak uyuturucu mdde ve bit
kleri kullanma oran dier manist topluluklara gre, Ti.rk topluluklarnda ok
daha azdr.

u Davul tokm:: zerine genel blg iin bkz. Saadcnn Bulu, "S:m:n ve ;n:.nizn," IA, c.
Xl.,s. 317.
l)J

V. Dos=eg, l:lwgcnc Aspecs cif Drlha Slatc1>111. s. 60-63.


85

$AMANIST MITOLO]l

amacyla yaptrlan bir ev temizleme ayini idi.Trene itirak edenler, ruh temizleme ayi
ninin yaplaca yuma toplanrlar. Karanlk bamaya balaynca aman yurdun dnda
monoton bir ilahLsylemeye ve adrn etra[n tavaf etmeye balar. Bu ilem bittikten
sonra ierideki ocakta yanmakta olan atele aydnlanan yurdun iine girer. nce da
vuhnu, kutsal saylan atei n duman zerine tutar. Sonra kapy la yanmakta olan atein
arasna oturarak yine monoton bir sesle ilahi sylemeye balar . llahi syleyen amann
sesi nhlar aleminde karlalan duruma gre inili kl olmaya balayacak tr. Bir ara
sesi zayflar ve iniltili bir hal alr. Bu ilemden sonra aman adrn ierisinde lnn u
hunu aramaya ve yakalamaya alr. Sonunda lnn ruhunu yakaladnda onu da
vulla yere skunr. Bu arada durumu ifade etmek zere, amann syledii ilahi nce
idderlenmi ve sonra yine fslt haline dnmtr.
Kam daha sonra yerin alnndan ses geliyormu izlenimini vermek iin d<1vulunu ye
re vurur. Ve aag dnyaya, yani ller diyarna doru bir seyahate balar. Nihayet kuv
vetli bir darbe ile buraya va rdn bildirir. amann amac, bedeni yeni lm ruhu ara
lanna almak istemeyen eski lleri raz etmek ya da kandrmaktr. Sonuta o llere
hayat suyu (rak) ikram ederek onlann sarho olmasn salar ve fark ettirmeden bera
berinde getLrdii, bedeni yeni lm ruhu, onlahn arasna brakm. olur. ite bu nokta

da amann ilahisi ok iddedi bir hal alr. O daha sonra yava yava ller diyarn terk
ederek yeryzne ykselir. "Yukanya vardktan sonra birdenbire srar ve Vcudu si
nirli bir halde iddetle gerilir. Nihayet ark hain bir barma eklini altr; aman lgn
sramalarla yurdun iinqe dnerek dans eder ve en sonunda ter ierisinde kendinden
geerek yere yuvarlanr. 134

ifa ayini ise yle yapyordu:


Hasta iin arlan aman en iyi ere buyur edilir. aman salann zp datr ve h
kmaya balar; gi:ysilerini giyip, Sslerini t kar ...ubuuna doldurduu ttnden ek
meye balar ... gittike sararr; Litremesi ve hkn gittike artar; yurdun ortasna bir at
postu serilir. aman bLraz su itikten sonra, adrn ortasna gidip, drt rzgar ynne
doru eilip, azndaki suyu drt bir yana serper. Bu srada hi kimseden ses kma
maktadr. Ocaa beyaz at kllan atllr ve ate sndrlr ... gneye ynelen aman, da
vulunu bir kalkan gibi tutar ... bir eyler nunldamr ve hknr. Kesin bir sessizliin ege
men olduu srada grltl bir biimde geirir . Yurdun bir yerinden ya bir atmaca ya
da bir mart lklar atmaya balar. Derken ortala yine bir sessizlik ker. Sonra a
man usuldan usuldan davulunu almaya balar, tpk bir sivrisinek gibi sesler karur;
giderek davulun sesi glenm.eye balar, bir gkg.rlts1 halini ahr.... Bw1a uygun ola
rak kular, atmacalar barmaya balarlar.... Davulun vurutan iyice anar. zil ve an ses-

3" W. Radloff, Sibirya'da Semeler, s. 282-285.

87

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATI.ARI

Burada yalnzca, aman asalanna rnek vermek tn,


Dioszegi'nin yapt tespitlere bir gz atabiliriz: Dark
hatlarda amann asas layag ya da at bal tayag olarak
anlmaktadr. Tayag, ba ksm iki ya da atall olan
bir sopadr. ataln ular amann a oldugu klan ifade
eder. f u ktsna kumalardan yaplm beyaz, san , kr
mz, yeil, mavi

ve siyah renklerde eritler ve anlar

balanmtr. te yandan, alma esnasnda elde edilen


ve bir kadn aman tarafndan kullanlm at bal asada
yalnzca at bam temsil eden bir oyma degil atn nmak
lar ve kuyruunu ifade eden eyler de vardr. Yedi metal
an andran bir ekil, farkl renklerdeki eritler de bu
asada yer alrd. alma srasnda aynca bir de ift
Resim 15. At bal aman
asalan. St. Petersburg Et
nografya Muzesi.

at

bama sahip bir asa tespit edilmitir. Bir metal yay as:
nn st ksnma tutturu lmutur (Resim 15).
Dioszegi'den baka araurnaclar da deiik aman

asalar tespit ennilerdir (izim 15); ama ana ilkeler berzerdir; rnein Yenisey
Trklerinde l atal eklinde olan asalar biimleri bakmndan szu edilen rnek
lere benzer, ama Dnya Aacna iaret eder ve ayin yaplaca k ad rn nne dikilir.
Trenlerde, davul dndaki mzik aletleri de amann kulland malzemeler
arasndadr. zellikle muziin ve mzik aletlerinin nem-

li olduu anlalmaktadr. Bu durumu sanat tarihi nesne


leri de doru lamaktadr. Nitekim, Kazakistan'da bizzat
grdmz ve aman tasvir ellii kabul edilen, Gk
trk de\Tine ait ta babalann bazlar, ellerinde muzik
aletleriyle gsterilmitir.
aman Trenleri ve Dualarndan rnekler

Trenler
W. Racllofl'un Sibirya'da isimli, eserinde amanist tren
lerden eitli rnekler bulunmaktadr. 1860'ta bu arallr
macnn Altaylar da Kengi Gl civarnda tespit euigi bir
amanist trenin zecle u ekilde yapldtm gryoruz:
Bu. lnn ruhunun verebilecei zararlardan kotunmak

86

izim l S. 13ir aman asa


s. liamburg
de Muzes.

Vlkerkun

Tl)RK MITOLOJLSINlN ANAHAT!.ARI

leri birbirine karr, adeta ses tonlanndan bir su alayan halini alr. Birden her ey su
sar. Yeniden davuldan sivri sinek vzltsna benzer sesler kar ve grlt gittike anar;
bu biimde srp giden grulu1 srasnda aman bysel arklar syler, ayerin kudretli
kz.in," "stepin beyaz aun," "ate cinini" vb. anr. aman ark, syleyerek yardm

c ciniyle dier koruyucu cinlerin yanna gelmelerini rica eder ve onlardan yardm ister:
onlara binakn sorular sorar ve karlklar alr. Sorduu sorulan da kendisi yantlar.
Bylece agnlan cinler gelmi olurlar. yle ki onlann birden onaya kndan , kor
kun baklanndan korkan ve arplan aman yere der.... Keneli konyucu cini ama
nn iine girdii zaman, aman yeniden kendine gelip, dorulur ve balar oynamaya s
ramaya .... Hareketleri gittike abuklar. O kadar ki, onu tuu1ak isteyenler byk a
ba harcarlar. Saman bir deli gibi oynar da oynar.... Sonra sakinleerek yumuak bi r ilahi
alar ve syler.... Sonunda ne bilmek istemise, hepsini bilmi olur: hastaln nedeni
nedir ya da kimdir? Sonra da cinlerden, hastal saa ltmas iin kendine yard m ede
ceklerine dair sz aldn syler. Ve birden canhra bir feryat ykselir ... bylece hasLa

hgm nedeni olan cini uzaklatrm olur. Hastamn aryan, szlayan yerini emmeye ba
lar. Bu arada kut.sal cinler iin nasl bir kurban verileceini de renir. Hastaln nedeni
uzaklam, kurban kabul edilmi, dua duyulmutur. m

Metnin ierisinde konunun uzman olmayan kiilerin anlayamayaca binakm


motifler gizlidir; rnein aman lreni, yun denilen ars kubbe biiminde olan
adrda yapar; nk adr bir mikrokozmoslur. Nitekim agzma su alan amann
adm ortasndaki al postuna olurarak bu suyu drt rzgar ynne doru serpmesi
bunu gstermektedir. aman evrenin drt anaynne ve rzgar unsuruna suyla sa
yapmaktadr. Bu arada at postuna oturulmasL, ocaa beyaz at kl ::nlmas da ilgin
motiflerdir. zellikle beyaz at lgen'i simgeler. Bazen amann yolcukulan esnasn
da kulland binegidir. Aynca ate ve ocak yine Trk mitoloj isi ve ina nlarnda
daha nce bahsettiimiz gibi ok nemli yer tutarlar. Ate nhundan, ocak sahibin
den bahsedilir. admn eitli yerlerinden duyulan ku ve yrtc kularn sesleri de
eitli ruhlara ve lzlere iaret eder. Atmaca gibi kular Trklerde koruyucu nh ya
da tz (ongun) olarak da karmza kar. amann yerin kudrelli kzn arma
s da ilgintir. Daha sonra grlecei zere Hint mitolojisinden kaynaklanan 'yeri
tayan kz' motifi Trk milolojisinde de etkili olmutur. Aynca bu motif yeral
unda yaayan ve binegi kara kz ya da at olan Erlik Han'a da iaret edebilir.

135

A Ohlmarks, Studim zum Problem des Schamamsns, s. 185- 18Tden nakleden S. Veyis r
nek, JOO Soruda 1lltllerde Dn, Biyii, Sanat, Efsane, s. 56-57. mek'in zetle akt"llrdg bu
derlemenin daha geni metni Eliade'nn ktbnda )'er almaktadr Bkz. M. Eliade. amanizm.
cv. ismet Birkan, s. 262-264.

88

il TRK MlTOLOJlS!NDE EVREN/DNYA TASARIMLARI

Evren/Dnya Tasanmlan
eitli araurmaclara gre, Trkler inlilere benzer ekilde, yeryzn bir dik
drtgen ya da dngen biiminde tasavvur ediyorlard.

Bu clikdrgen iinde var ol

duu dnlen daire, gkyenn temsil ediyordu. Bu eklin merkezindeyse kutsal


olarak kabul edilen bir dag (Trklerde tken dalan, Kan-Tengri, Altun-Y (Altn
Oman) gibi isimlerle anlan dalar) ve DL\nya Aac eitli katlara ayrlm g
ve yeri birletiriyo rdu. Yeryz dn yne blnmt. Eski Trk metinlerindeki
birtakm ifadeler dnya emas ierisinde bu yn kavramna deinir; rnein Klti
gin yaztnn kuzey cephesind e yer alm aadaki Satrlarn yle yorumlanabilecei
kansndayz:
Buyruk beyleri Otuz (tatar). Dokuz Ouz heylen, mlleti! ... bu szm iyice iit; sa
lamca dinle: ileri (douda) gn dousuna, beri (guneyde) gun on:sna, geri (banda)
gn baasna, yukaa (kuzeyde) gece onasma dogru (olan yerlerin) bu iindeki mil
let(ler) hep bana itaat eder. Bunca milleti htp tanzim ettim..... 2

Bu ifadeler, anaynlerin kozmolojik diyagramda temsil edildii saatle birlikte


ele alndgn gsteriyor. Dounun zaman unsuru sabah (yani gn douu), gneyin
le (gin ortas), batnn akam (gn bant), kuzeyinse gece yarsdr (yani gece or
tas). j. P. Roux'ya gre, XI. yzyldan nce olmak kaydyla gk ve yer kavramlar

na bir de yeralu eklenmitir. Yeralu daha sonralar cehennem olarak alglanmtr.


Bu emaya iaret ettii sanlan tasvirlere eidi yerlerde rastlanmtr (izim 16).
Yakn zamanla rda derlenmi bilgilerde Altayl larda, dnyann nce daire, sonra
kare eklinde olduguna inanld tespiL edilmitir . Yakutlardakl gk dairesinin
drtgen yeryznn kenarlarna dedii fikriyse yukardaki emaya tam olarak uy
maktadr. Burada da dn anayn fikri nemlidir. Yalnz bir Yakut hikayesinde yer
yznn ekli sekizgen olarak belinilnektedir ve ynler araynlerle birlikte burada
iki katna kmaktadr.

Trkler bazen dnyay tepsi gibi ya da yuvarlak olamk gormekle birlikte zellikle buyuk
devletler zamannda yaygn olan gnl dunyann drt kc olduu dncesidir. B. ge!,
dnyann eklinin Trk devletinin yapsyla L<.rlaunr ve kozm olojinin devlet yaps ze
rindeki etkisini onaya koyar , bkz. Bahaeddin Ogel , Tlrl Mitolojisi, c. il, s.243-244.
H. N. Orkun, Eski Trl Yazt/an, s 22

89

TRK MITOLOJlSINDE EVRFNmUN\'A

iLE I LGILl TASAVVURLAR

Evreni simgeleyen ekillerden bi.risl de mandaladr (Resim 16). Genellikle

bir

kare iinde daire ve Llgili ilallann lasvirinden oluur. Ancak deiik ekilleri. de
vardr; rnein bazL rneklerde tamamen daire eklinde manda lalar da grebiliyo

ruz. Eliade'ye gre mandala bir imago mudi'yi Lanmlad kadar simgesel bir pan
teonu da Lemsi! emekedir. Bu bakmdan hr tapnak da "merkezi vurgulama" ve
mikrokozmos olma bakmndan bir mandaladr. Eski Trklerdeki yeryz ve h
kmdar ehri plan hem daha eski Trk topluluklan ndaki evren emas hem de
mandalayla ilikil.iydi.
Mandala Budist resim sanaundaki detayl tasvirleri yannda, yere izilerek

bir

ema gibi de kullanlmtr. Nitekim ezoterik Budizmde VaJradhltu mandala, ruhsal


dnyann buyusel diyagramdr.
E. Esin'in tarif ettii bir lmaist mandala rnei XIV. yuz.yla ait eski bir me
tinden alnmtr. Burada tasvir edilen mandala, ba ilahn g\desi ve tapna say
lyordu. Mandalam merkezinde, lotus tahu zerinde oturan ba ilah Cakraamvara
Hemka ile kans bulunuyordu. eklin drt kesi tefekkr ve manda lamn ierisin
de oLurarak kendisini ba ilahla betunleliren kiiyi temsil ediyordu. Drtgenin ie
risinde i ie daire bulunuyordu. D.caki iki daire ba ilahn gvdesni ve dilini,
en ortadaki daireyse bu tannnn gnlunu temsil ediyordu.

Evren/dnya ile ilgili temsili anlamlar ieren terimlerden biri samsara'dr. Dn


yay, daha dorusu dnyevilii arlatr. Doum ve lm okyanusu (veya nehri) de
mektir. nsanl ar bu dnyevi yaanty1 aarak nirvanaya ularlar.
Sansara'mn tekerlek eklindeki emas varolu tekerlei (cakra), evreni ve bura
da olup biten her eyi, balangc ve sonu i fade eder. Evrenin eitli grn leri de
bu ekille ilgilidr. Tantrik Budizmde bu konuyu ifade eden ilahn ad KAla-Cak
ra'dr. E. Esin'e gre bu Zaman ark llah'dr. Ya da Kala-Yama ve bunlara ilaveten
Zurvan ejder alameti olan ve ark eviren tanrlard. Uygur ve daha sonra Karahan

llard a zaman arkn bir ift ejderin evirdii kabu l ediliyordu . Bu singe ayn za
manda Buda'n n adaletinin ve gnein simgesidir. Dharma-Cakra ise yasa ark de
mektir, yani o ayn zamanda Yasa'y temsil eder.

Mandala hakknda bkz. E. Esin, lslamiyeten Onceki Trk Kltr Talihi ve lslama Giri, s.
132; E. Esin," 'Muyanhk' Uygur 'Buyan Yapsndan (Vhara) Hakanl Muyanhgna (Rbac) ve
Seluklu Han ile Medresesine Gelime," MA, s. 77. dipno 19-20; M, Eliade, imgeler Simgeler, s.
35-37;j. C. Cooper, An 111ustrated Encyclopedia ofTraditional Symhols, s. 103 j. 1 lall , a.g.e., s. 34.
E.Esin , Tad Koznolo)Isi Glk Devir zeric Aratr malar), s. 15, 32 vd .

91

KA>

,.,,.

tG

. ,-

\MIOY-.a...Y:o
9J

izm 16. Birtakm ararmaclann anhuuklarna dayan


hrak, drt anayne gore ele alnm be temel unsur ile
bu yon ve unsurlar: bal olarak mevsim, zaman, renk.

hayvan ve yldzlar

Rcsm 16. Mandalay t<lSVir eden br lreskodan detay: V.


Vl. yzyllar (M.Bussagli, Cenral Asian Painting, s. 3).

90

TRK MlTOt.0Jl51NlN AN\HATI.ARl

Dharma bilindii gibi genel anlamyla Varlgn dzeni ya


da tannlarn ayn zamanda Buda'nn kiisel dzeni anlamna
gelir. Sanskine'de dharma szcyse tULmak. desLeklemek ,
camak, korumak gibi anlamlara gelir. Bylece az nce de
belirtildii gibi, j. Campbell'in deyiiyle, "... evreni ayakta
tutan ve bylece her varl ve eyi trne gre ayakta tutan
dzendir."5
Evrenle ilgi li olan simgelerden biri de lotus (nilfer) i
eidir. Trk Budist miLolojisi ve kozmolojisinde olduu ka

dar sanatta da nemli yer tutan lotus, 6 evrenin btn glerini,


seslerini, say larnt, sonsuz ve mutlak temizlii ifade
eder. Daha nce szn ettiimiz eski Trk inanlar ya da a
manist Lasavvurlarnda yeryznn ve ilk insann yaradlyla
ilgili efsanelerde olduu gibi, Budisl kozmolojide de btn ya
radllar sularda meydana gelir ve bunun iin suyun zerinde
izim 17. Dolgan a
nanlanna ai, Lepe
sinde kulann efen

kanaln bulun
duu bir Dnya Aa

disi

o. (U. H Holmberg,
a.g.e., Res. 24'ten i
zim).

bulunan bir toprak paras sz konusu edilir. Budizrnde Sarna


nizmden farkl olan hususlardan biriyse yerin/topran Jotus
zerinde yer almasdr.
Bazen bir srk eklinde Lasawur edilen Dnya Agac Ku
lupyldtz'na kadar uzanan dnyann ekseni veya diregidir
(izim 17). Sonradan amanist inanca sahip olmu Trklerde
de Dnya Agac1yl:: ilgili eitli dnceler vardr. Kimi zaman bu bir kayn aacdr, kimi zaman da bir am aacdr.

Genellikle dnyann zerindeki gk kreyi delip geen bu aacn yukansnda, g


n en yksek katnda tanr lgen otururdu. Bu aalar bazen 7 bazen 9 dall olarak
belirt ilirdi.

eitli Trk topluluklannda gn direi ya da ivisi olarak Dnya Aacnn


yerine yalnzca Kutupyldz'nn belirtildi i de olur. Bu bazen Allm bazen De-

J Campbell, a.g.e., s. 29.

Lotus zerine aynnul bilg iin bkz. Y oruhlu. "Lotus ikonografisi ve Uygur Sanatnda
Lotus," Uluslararas Osmal Oncesi Tilrh Kltr Kogrcsi Bildirileri, -1-7 Eyll 1980 Ankara, haz.
A. Akla Yasa ve S. O. Aulgan, Ankam 1997, s. l 55-168.

Bu hususlarda bkz. j. P. Roux, 'Trk GOebe Sanatnn Dini Bakmdan Anlanu. TKET< Osla
miyetm nceki Trk Sana Haldmda Aratmalar), c. 11, Ksm 1 a, s. 77; B. gel. Trk Mitolo
ji5i, c.l, s. 92-93.

92

TRK MITOLOJISINDI' l'\'IU NmlJNV\ u.ilrn 1 IJ\"v\\'\'URL\R

mirka:k olar.k anlr. Zaman zaman onun in


gunc dregi' terimi de kullanlr. Kubbel bir
adra (yurt) benzetilen gk-yuzunn ortasnda
k bu yldz, adrn ana diregnin yurdun kub
besn tunugu gibi gk kubbey tutar. Hm
yldzlar ana eksen olan KutupyldLz'na bagl
dr. Buryatlar, yldzlar bir al srst1, KuL up
yldz'n da allarn baglandg kazk olarak g
rur 8 Holnberg'e gre gk kubbedeki yldzlar
deliklerdir. En kt delik Pleiades (Surey
ya ..Ulker) yldz olup buradan ruzg11rlarn ve
sogugun yeryzne aknna inanlr.

Dunya Agac lazen Hayat Aacna dnJ

Resm 17. X:V. yzyl Anadolu T1rk


halsndan deuy: Dunya Aac ve
zerinde kular (erore Yetkin, Trk

Hal Sanat).

mtl olarak anlaclr. Yalnz konunun bu ksmnda nemli bir forka dikkati ekmek
gerekir Dunya Aac ile Hayat Agac birbirleriyle ilikili fakat birbirlerinin ayns1
degldr Bnncisi kozmolojik sistemde yen olan dunyn ekseni, dgenyse hayann
yemlenmesi, yani tremeyle ya da olumsuzluk konusuyla ilgilidir. Her ikisinin a
kan ilikisiyse sz konusu kozmolojik duzenn de ayn zamanda hayatn devaml
lgm ve srekli olarak yenilenmesin salamasdr Bu nedenle bu ki tasavvur za
man zaman birbirine kantnlmr

Bazen

de

birbrnin

yenne

kullanlrruur.

Dunya ve Hayat Aac konusunda Trk sanatnda eilli omekler grulmektedir


(Resn 17) Sz konusu agacn en dikkati eken rnekleri Anadolu Turk mimarisin
de ta kabartma olarak kar mza kmaktadr.

M. l:lade, anmizn. ev. lsmel Birkan. s. 293 vd. Benzeri bilgiler ve yorumlar Holmberg'de

de vardr Ona gore Trk soylu topluluklar bazen yldzlann byk bir at srusu olduunu
dllunnekedr. Bu nedenle dnya dreg alann baglandg br direk olarnk da kabul edilir.
Ona A:;,ya Turklerinin gerek ya<nl:nnda d: boyle alann lxgl:ndg direkler vardr. Baz
Sbuyah T:arffrk kabileleri gke br :lun a dre Onndeki adrda yaayan tannlara
n:nrbr Y:kutl:r 'at direi sahibi' dediklcn br ruhun var olduunu ileri surerler. Bkz. U.
Holmberg, The Mythology of Ali Raccs Fo-Ugrlc, Sberia, s. 337.
U . (Harva) 1lolnberg, a.g.e.. s. 336. 1 lolmbcrg sw edilen eseinde dnyay tayan direk ya
da suun konusunda birok efsaneyi n:klemcklcdir Ona gore Moollar. Buyalar, Kal
mukl:r ve Altay Turkleri Kuupyldz'n 'Altn Sun.' Krgz. B:kir {B:ku) ve diger Sibir
y: Turk topluluklar 'Demir Suun,' Telculer 'Yalnz Drek,' olarak anyorlard. Buna uygun
olarak br Yakut efsanesinde dny:nn 'hr demir :gac;tan' )'3\'a y:": geliug anlatlyordu.
Ona w le; Asy:'d: sz konusu bu dnya dreklenne kanl kurb.nl:r da sunulmutu (s.
333-334).f lolmberg"in anlat dier efsane n bkz .s 335-336.

93

TRK MiTOLOJiSiNDE EVREN/DNYA iLE ILGILl TASAVVURU\R

te yandan Trk Ak-yle de bu evren ya da dnya tasarmn yanstmaktadr.


adr eii himayeci, kapal bir dnya gibidir. Ocak ve adrn tepesindeki delik,
kozm ik ekseni (axis mundi) temsi1 eder . Bazen adnn direi bu mihveri tekil eden
Dnya Aacnn yerini alr.
Mesken eski Trklerde olduu gibi, dnyadaki birok toplulukta evren ya da
dnyay temsil eden bir mikrokozmostur; rnel Eliade'nin akcardna gre Ame
rikan yerlilermden Algon kin ve Siyt kabile lerinde, yetikinlerin topluluuna gei
trenlerinin yapld kulbeler evreni simgelemekted ir. Bu kulbenin dam gl<
k.bbeyi, demesi yetyzn, drt duvan dn anayn temsil etmektedir . L

Trklerdeki evren tasavvurlar esas itibariyle bir dikotomiye dayanr. Bu gk ve


yer/su dikotomisidir; yaruk ve kararg eklinde de ifade edilir. IX. yzyla ait olma
s muhtemel bir Budist metinde eski Trk-n evren tasavvurlary la ilgili olan bu
hususa yle deinilmektedir:
Bu kainatta, stteki gk parlaktr , altta yaz yer karanlkur. Gne tanns parlaktr, ay

tanns karan lktr. Ate parlakt r, su karanlktr . Er parlakt r, dii karanlkar. Bu yerli
gkl, diili-erkek li (unsurlar) kavuursa, btn canl ve cansz, iki trl varlk doar ,
belirir .... Gne ve ay kanp kavuarak, yol almaktadr. Bundan tr, yaz11-kl, drt
mevsim olur.

14

Bu yolla yarad l gerekleiyordu. Konuyla ilgili aklamalara gre Mahiyeti


anlalamayan ilk sebep ademi (yokluk) meydana getirdi. Ademden ilk monad (tek
varlk) olutu . Tek varlk taki eitli eler yarug (gk/yang) ve kararg (yer.iyin) un
surlarn meydana getirdi . Bu iki unsur in sanat ve kltrnde t'ai-chi olarak ad
landrlan, yars kara, yar ak bir daire eklinde gsteriliyordu. Sz konusu un
surlardan su, ate, aa, naden ve toprnk olarak be unsur daha ortaya kt. 15 Bu
unsurhr evren planna uygun olarak eitli benzer elerle birlikt.e yer alyordu.
Ancak baz aratnnac1ara gre dnyay oluturan esas elementler su, ate, toprak
ve havadr.
Gkle ilgili tasavvurlar da, Trkler ve inlilerde yine benzer ekilde yer almak
tayd. Gk kubbeye gk ark deniliyordu. Gkte yine drt yne gre 7 er gruba
ayrlan 28 bur bulunmak tayd. Bu husus eski Trklerl Hunlardan beri gezegenler-

13

M. Eliade, Kutsal ve Dind. s. 27.


"' Bkz. E. Esin. Trh Kosmolojisi Olh Devir zerine Aralmnala), s. 3.
5
E. Esin, Tirh Kosmolofisi, s. 4-5; y ig ve yag, elementler, in'de evren ekli iin aynca bkz .
W.Eberhard, i Simgeleri Szh1g , s. 95, 107, 322-323, 336-337.

95

1 RK llTOl.OJIS ININ ANAHATLARI

Bazen da tek bana Dnya Aacnn yeri


ni alr, yani dnyann eksenini da tekil
eder. Da iindeki maaralar da yaratl, do
um, ana rahmi gibi konulara iaret etmekle
birlikte ok genel anlamyla evrenin de bir
simgesidirler.
Buraya kadar belintiimiz hususlar, ayn
zamanda dnyann merkezi kavramyla iliki
lidir. NiLekim eksen olarak verdiimiz koz
molojik elerin bulundugu yer, baka bir
deyile eksenin yeri evren ve dunyamn mer
kezindeydi. Bylece bu genel emaya gre her
toplum kendisini merkeze koyuyor ve dier
topluluklar ikinci derecede topluluklar olarak
Resim 1 8. Babur'un olu l !nayun'un
doumuyla ilgili kuLlamalan konu ul an
bu minyatrde bahedeki
hvuzun
ekli evren tasanmn (kare iinde da
re) yanstmaktadr .

kabul ediyordu. Dnyann merkezi bazen


'dnyaun gbei' olarak da belirtilmekteydi.
l lolmberg, buras iin 'orta yer' demekte ve
inlilerin kendi lkelerini 'Orta imparatorluk'
olarak adlandm1alarna deinmektedir.

10

Dnyann, ayn zamanda evrenin merkezi kavramndan bahsederken, nemli bir


merkez esi olarak Kabe'yi hatrlatmak gerek. Kabe maddi bir yap olmaktan ok
bir kozmik eksen ya da merkezdir. 11
Ortasndan bir eksenin gelii bir dnya wsar mnda, ge zamanlarda onaya
km bir dnceye gre, gk kubbeyi drt yne gre yerleLirilmi drt direk
tamaktadr. Bu temsili dzen, tapnak, mezar ant gibi ehir mimarisinde olduu
gibi, el sanatlarnda da etkili olmutur; rnein Ordu-Balk denilen hkmdar ehri
planlan (zellikle Dou Trkistan'da) dn yne nam planda olup, yollar ortadaki
hkmdar otanda ya da saraynda kesimekteydi. Eski Uygur ehri Karabalga
sun'da da byle bir plan uygulanmt. Bu hususta verilebilecek ok rnek vardr.
Sz konusu, mimari anlay l slamiyetten somaki Trk sanaunda kervansaray ve
medrese mimarisinde hana baka mimari eserlerde etkil i olacaktr 12 (Resim 18).
10
11

12

U. (llarva) Holmberg, a.g.c., s. 309.


Bkz M. Eliade. imgeler Simgeler, ev. M. Ali Klbay, s. 23;]. C. Cooper, a.g.e.. s. 90-91.
Bu konuda bkz. E. Esin, "t.luyanlk. Uygur 'Buyan' )'apsndan (Vhara) 1 !akanl Muyanlna
(Rbat ) ve Seluklu Han ile Medresesme Gelime," MA. s. 75-102

94

TRK \1ITOL.OJl ININ ANAI IATI.ARI

den haberdar olcluklann gscennektedir.


Gkyz yukanda szn elliimiz sistem zerine otu
ruyordu. 16 Eski Turklerde ve nli\erde gk arknn (ve
ya arklarnn) dndu kabul edilmekte ve bir Uygur
metninde gk kubbenin en aluak emberini (felekini) bir
ift gk ejderinin evirdii belinilmektedir. Bylece ejde
rin eski Trklerde ayn zamanda evren olarak adlandnl
nasnn sebebi de anlalmaktadr. 17
izim l8. Gk ile Yer

Radlofrun derled nvayelierde AltayWara gre dnya


arasnda san. Gk- eidi katlardan meydana ge l mitir. Bu tabakalar belirli
turk devn kaya resmi.
bir ekilde birbirinden ayrlr. 17 kat gt\, yani k
<\lemini, 7 ya da 9 katsa yeralun yani karnnltk alemi meydana getirir. Bu ikisi ara
sndaysa insanlann yaad yery\z v::rdr. 18 Holmberg ise Ahayllarda, Hades
olarak nitelendirdii yeralunn 9 kat olduunu belirtirken gkyznn byklkle
ri birbirinden farkl 3, 7, 9 ya da daha ok kattan olutuunu sylemektedir.

111

Orhun Abideleri'nden Kltigin yaztn dou yznn birinci satnnda bu hu


susa yle iaret ediliyor
sne mav gk (y:zu) altn (do) yaz yer yorauldgnda, iksinin arasnda irsanogullan
yaratlm. lnsanoguUarnn tzenne (de) mnlanm declelenm Bumin Hakan (ve) lscem
Hakan (hukmdar olarak) tahta oturmu !ahta oturarak, Trk halknn dcvll'ini (ve)
yasalnnn yonenverm, duzenleyivermler o
Yenisey (Sulek) kaya resimlerinde gnlen ist ksm (veya ba) hlal eklinde
biten, ortadaki ekenar drtgenden kan drt anayn ya da insan gvdesyle liki
lendirilebilecek altta yatay dz bir izgiyle birleen ekil gk ve yer arasndaki in
san temsil eder ve Kltgn yaztndan yaptmz alntnn bir yansm::s olarak
karmza kar21 (izim 18).
Birok aratrmac, Gk Tanr'nn yannda onu tamamlayan bir yer t::nnas ol
duuna inamr. Bazen bu yer tanras zamanla bakalam olarak karmza kar;
16
17
18

Gk zerine eitli derleneler ve yorumlar in bkz. B. Ogel, Turl Molojisi. c. il, s. 145-182.
E. Esin, ag.c., s. 15.
W. Radl olT, Sibiya'da Sceler, s. 215: yer ve yeralu 1\lem i iin :yncn bkz. B. gcl, TCrl Mi

oloisl. c il, s. 255-266


< U. (Harva) Holmberg. Tic Mytlology of Ali Raccs Fnno-Ugric, Sil:ria. s. 309.
20

T.Tekn, Orlwr Ya::lan, s. 9

. Omr.luulu, Tegrilik Mttuk Filosofiyar Ugusuna algr). s. 34. sekil 312.

TRK MiTOLOJiSiNDE EVREN/DUNYA iLE ILGlll TASAVVUR!J\R

omegin J P. Roux, Xlll yuzyl gbi ge br devirde GkLUrklerin kutsal merkezi


tken'den (tken; dua, t ve ses anlamma gelen t kknden tret i lmitir)
Etgen/lt.gen isimli bazen dii bazen erkek olarak alg1lanan bir tann bulunduunu
ve sonra bu nann Trkler arasnda da yayldn anlatr. Yakutlar bu tannann
otlann buyumesi ve ocuklann dnyaya gelmesiyle ilgl olduunu kabul ederek
22
onu biraz Umay'la kantnrlar.
Burada haurlanmas gereken bir noktay belirtmekte fayda vardr. Gk-yer/su
unsurlan erken devir Turk sanauna yansmtr. Daha sonra zaman zaman deinece
imiz gib, lslamiyet nces Turk sanatndak eidi unsurlann gk ve yer-su for
mul:yle ilgil ynleri vardr. Bunun en karakteristik rneyse hayvan mcadele
sahneleridir. Bilindii gibi bu sahnelerde vahi bir hayvann vahi olmayan ya da
evcil trden hayvanlan altedii canlandrlmtr. Bu sahneler gk-yer, zafer-yenil
gi, erkek-d , aydnlk-karanlk gibi kavram iftlerinin smgeselliine aret eder.
Bu nedenle eski Trkler vahi ve yrtc hayvanlan ift trnakl hayvanlara (sz ko
nusu simgecilik nedeniyle) tercih etmilerdir. Bu hususta eitli tasvirler Hunlar,
Gktrkler ve Uygurlarda da karmza kar. Uygur dnemine ait bir fol kitab
olan Irk Bitig'de yrnc \e gul hayvanlann dier hayvanlara galebe almas iyiye
iaret saylmaktadr.

Yaradl ve Tremeyle llgili Efsaneler


Yaradl Destanlar

Ona ve l Asya'da yaayan Trk topluluktan arasnda, dunya ve insann yaradh


ya da insann treyi hakknda birok efsane tespit edilmitir. Bu efsaneler yakn
alarda derlendikleri in lslamiyet, Hristyanlk, Yahudlik, Budizm ve Manihe
iznden baz etkiler tamaktadrlar. Ancak bunlar genel yapsyla erken devir Trk
mitolojisinin izlerinin gruldu ok nemli rnler olarak karmza kmaktadr.
llk olarak Verbitskiy'in derledii Altay yaradl destann ele alacagz. Bu des
tandan, her yerin usuz bucaksz su halinde olduunu ve tanr lgen'in biim dei
tirmi olarak bu sularn zerinde utuunu, ancak konacak bir yer bulamadn an

lyoruz. Bu srada Ulgen'in gnlne bir ilham gelir. Altayllarca kabul edilen iki di
i ruhtan brisi olan Ak-ene (Ak Ana) lgen'e yaratma kudretini ve ilhamn vermi22

J P Roux, "Dnya Trkler ve Moollarda," ev. Gon:l Ylmaz. Anrl Dnyada ve Ccleelsel
Toplumlarda Dmler ve Mltolo1ilcr S:::lgu, yon Yves Bonnefoy, s. 193, j. P. Roux. "Da Koz
mi.lc Eksen Trkler ve Moollar." a.gt., s 147.
97

TRK MITOLOJlSINDE EVREN/DNYA iLE iLGiLi TASAVVURLAR

Bu dnyanm yanna yarat lm balk.


Bu byl balk lann ste dya lomu,
Balklar ok bylhm dnyaya destek olmu.
Dnyam yalanna iki de ball konmu,
Dnya gezer olmam, bir yerde lulp donu.23

Bu paralardan da anlalaca gibi, dnyann altndaki balklann, arzn dengesi


ni salamada rol vardr. Bala kutsallk atfedilmi ve o dnyann dengede

durmasnn simgesi olmutur. Aslnda bu husus eski Him tasavvurlannda da var


dr. Baln burada kullanlmas ayn zamanda onun, insann yaratlnn, hayatn
yeniden douunun , remenin , bolluk ve bereketi n simgesi olmasndan ileri gel. 24

mt r .

Eski Hint tasavvurlarnda kaplumbaayla birlikte dnyay denizin zerinde tu


tan bir ylan vard. Bir!lni'ye gre de Hinduizmde yerin en aa tabakasnn altnda
25

bin bal bir ylan bulunduu kabul ediliyordu . Bir Osmanl minyatrnde, yer
katmanlarn gsteren ekilde , dnya yuvarlann etrafn saran bir ylann gste
rilmesi herhalde 'yerin altndaki ylan' dncesine iaret etmektedir.
te yandan kaplumbaa nn dnyay tamasyla ilgili simgesel dzenlemeleri de
Trk san at tarihinde grebiliyoruz; rnein Gktrk devrine ait, kaplumbaga kai
de zerine dikilmi, tepesinde ejde r balarnn bir kemer oluturduu Kltigin yaz
t (MS 732) ve

benzerleri ayn zamanda birer evren imgesidirler. 26

Baln dnyann yaratlnn ya da dnyann simgesi olduguna dair gzel bir


rnek Ferideddin-i Attar'n Mauhu't-Tay r isimli eserinde yer almaktadr. Burada
27

yeryznn kz zerine, k1z nse baln zerine yerletirildiinden sz edi lir .

Dou Trkistan'daki bir Uygur freskosunda, Buda'nn kutsa l ylanlar olan Nagalar
zerinde tefekkre dalmasn gsteren bir tasvire benzer ekilde, balk zerinde du
28

ran bir Budist ilah gryoruz. Holmberg'e gre dnyay tayan boga fikri Tataru
21

2S

26

.
.
Verbskiy'in derledii efsanenin Trkesi iin bkz. B. gel, Trk Mitolojisi, c. 1, s. 432-436.

Bu konularda bkz. Y. oruhlu, "Trk Resim Sanatnda Hayvan Sembolizmi," MS Sosyal Bi


lim ler Enstits doktora tezi, s. 201 vd.

Bkz. W. Ruben, Budd hiz:n Tarihi, ev. A. itil, s. 79; G. Tmer, Birni'ye Cre Dinler ve J slan Dini , s. 203.

Bu konuda bkz. Y. oruhlu, "Trk Sanatnda Kaplumbaa Figrlerinin Sembolizmi, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, say 62/63. s. 29-36.
27
Feideddin-i Attar, Malm '-Tay,., ev. A. Glpnarl, s. 5.
e Bk z. Y. oruhlu, a.g...s. 205.

99

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAliATV.RI

tir. Ancak Verbitskiy'in derledii efsanede, lgen'e gklerden gelen bir ses emir ve
rir ve bu emir zerine lgen denizden kan bir tan uzerine kar. Bundan sonra
lgen yerin ve gn nasl yaratlacan dnrken su iinde yaayan Ak-ene
kp gelir, lgen'e bir yaratc ol arak bu ii nasl yapmas gerekt igini retir ve l
gen de yeri ve g yaratr:
Dnya bir deniz idi, ne gh vard e biryer!
Usuz bucaksz sonsuz sular ireydi heryer,
Tam Olge uuyor, yoktu bir yer hoacah,

Uuyor aryordu kat bi r yer, bir bucak,


Kutsal bir ilham ile naslsa gnl dold,
Kayptan gelen bu n, ona bir are buldu.
Gklerden gelen bir ses, lgen'e buyruk verdi;
-Tut nndeli eyi, hemen yakala! dedi.
Denizden kan bir tafrlad kt yze,
Hemence ta utu bindi tam stne!
Gklerin enri ile bulunca lgendurak,
Artk vahit gelmiti, gkleri yaratacak!
Bir Ak Ana (Al-ee) var idi,yaard su iinde,
Olge'e yle dedi, grd su yazode:
-Yarmmah stiyorsan sen de bir eyler lgen.
Yarauc olarak u kutsal sz ren!
Dehi hep, "yapun oldu'' baka bir ey sylcnel
Hele yarar ilc "yaptm olmad!" deme!
lgenyere bakarak "Yaratlsnyer!" demi.
Bu istel zerine denizden yer tremi.
lgenge bakarak "yaratlsm gk def."
Bu buynk uzerie stnii gk bezemi.

Verbicskiy'in derledii efsanenin bundan sonraki parasnda baz hayvanlarn


dnyayla ilgili simgeselliklerine yer verilmektedir.
Tann lgen dumam, aynca vemi salk,

98

llJRK MiTOLOJiSiNiN AN\llATlARf

!ar (Trkler) arachgyla lslami motiner ine


girmitir. Onun anlalltna gre Knn Tatarla
n , dunya okyanusunda bir byk balk bulun
duunu ve baln u;:ernde boynu::lanyla dun
yay taya n bir boa bulundugunu il eri srer
ler Bar Sbrya-Volga arasndaki Tatarlar da
dunyanm buyuk bir boga tarafndan tandna
inanmaktaydl ar. Bir Krgz h ikayesinde de
ko;:mik okyanustaki sisin iinden kan br ta
zennde ayakta duran 'dnya-bogas'ndan sz
edilir29 (Resim 19).
Vebitsky 'in derledii efsanede, ba tam
kuzeye (karanlk yer) evrili olan bir balktan
ba hsedilir. Bu balg n yn bi raz deise tufa
Resn 19 Trk mtolojisindeki dun
yay l:yan hayvan (balk, Okuz vs.)
tasavvurundan etkilen m i bi r Trk
lslam mnyatn Acaib'l-/\1ah1uha,
varak 131 a (Topkap Saray M.
Kt. cnv. no. A 3632).

nn balayacagndan soz edilir. Soz konusu baln ba , zncirle br diree baglanmtr. Ashnda bu direk daha nce szn ettiimiz Dunya Aac. yan dny:nn eksendir. Holmberg
de balklarn dnyay tad bu anlaytan sz

eder Bununla brlikte o ku::eydeki baln solungalanndan bir iple u diree bag
land gn beli rtr. Ona gre bir skma anmda onatla bulunan kuzeydeki balk, ba
n saga sola sallaynca tufanlar meydana gelir. Balk bul unduu pozisyondan daha
aa battgndaysa bmun yeryuz: su altnda kalr. Holmberg aynca aslnda bir Bo
disanva olan Mancl-i re'nin bir grevinin de bu balkla lgilemnek olduunu sy
ler. Nitekim o birinci kazktan ipi kurtardnda, yeryuzu kuzeye doru eilr ve
orada seller soz konusu olur; eer uncu kasktan ipi karrsa buttn yeryznde
tufan gerekler. her araf su ahnda kalr.

30

josef Zykan'a dayanan josef St ryzgowski'ye gre gvdes balk, gagas ku ek


linde gosterilen ve plastik sanallarda rastlanlan, balk -ku ya da dalg ku denilen
figurlcr baz efsanelerdek yaratlma i iin gerekl wprag kamuk zere denzn
dibnc dalma olayna i.'lret etmektedir Yine ayn aratrcya gre. yaraulan bu ilk
1

toprak balklarn ustune sabuenmtr (i.::im 19).


:!9

U. ( H:rva ) llolmberg. a.g e,s. 311-312.

u (ll:rva) Holmberg. a.g.c:.. s. 310-311


31 J Syzgow k. Ulrklcrv: imali Asya Saat Buz
30

100

Dcvrideh/ M:el, cv C. Koprl-N us

TURK MiTOLOJiSiNDE EVREN/DUN\',\ iLE ILGIU MSAWURl.AR

Verbilskiy'in derledii yaradl efsanesde suya


dalp toprak karma motifi bulunmamakla birlikte,
W. Radloff tarafndan derlenen Altay efsan11snde bu
motifin var oldugunu goruyoruz
... Tanr, 'kii'ye, "suya dal oradan toprak kar!" de
d. Ki suyun dibnden toprak kanp tannya verdi.

Tann bu topra suyun zerine marak "Yer olsun!

(yer bsa)," dedi. Bylece yer yaracl\m oklu....

Daha sonra kii, Tann'nn emriyle tekrar dalar ve


toprak getirir. Topran bir ksmn agzm saklar.
Tanr gelen bu ikinci toprakla, yer kabuunu (kat
yer) yaratr Kii kendsi iin yer yaratmak u;:ere a
znda saklad topra, miktarnn anmas uzerine
agznda saklayamayacak hale gelir. Sonuta Tann'dan
yardm isteyerek topra agzmdan atar ve bundan da
kk tepeler meydana gelir.

32

izim 19. Yaradl esnasnda


suyun dibinden toprag ka
ran balk-ku.

Dnyann alt g:nde yaradlndan sonra lgen


Alrn Dag'm tepesindeki tahtnda istirahate ekilir.
Bir gun yauktan sonra, "neler yarattm diye etrafna baktnda. dokuz ayr dnya
ve cehennemi de yaratn gorur. Briin bu dnyalara onlan idare edecek ynetici
ler atar.
Verbitskiy'in derledii, efsanenin ikinci blmnde, lk insann yaraul anla
lr. lnsan, sularda yzen bir toprak parasnn us:nde yer alan bir kilden yaratlr
Tanr bu ilk insana Erlik adn verir. Ancak Erlik iine hrs dolarak Tanr'dan dam
yksek bir mertebede olmak ister. Ona dum:m olur Bu nedenle Tanr kahraman
Mand-ire y ve baka yedi kiiy yaratr. insan Erlik'e kar korumak uzere yara
tlan Mand -ire'den baka, insanlar han olarak ynetmesi iin de May-Tere yarat l
mtr.
Radloffun derledg efsanede de, yer-gk yaratlmadan nce her eyin sudan iba
ret olduu belirtilmektedir. Yarat c tanryla ilk yaratt kii (blin deitirme te
masna iaret olarak) k kara kaz gibi suyun ti.zerinde umaktadrlar. Kii Tanr'ya
kar buyuklendigi in suya yuvarlanr. Holmberg'in anlatmna gre kii (eytan)
rel, lku, c IX, say 49, Man. 1937, s 20-21.
ll A

inan. Tanhte ve Bugu ama:. ::m. . 't.

101

TRK MiTOLOJiSiNDE EVRENIDUNYA ILF iLGiLi TASAWURlAR

meydan a getirir.

33

Ahayllann yukandakine benzer baka bir efsanesi, "Ne yer ne de gk vard, fa


kat yalnzq su varcl," diye balar. Tann yeri yara tmak iin su yzne i ner. Tekrar
tekrar dnmesine ramen yeri nasl yaratacan bilemez. O srada

adam/kii

gelir. lgen ona kim olduunu sorunca yeri yaratmaya geldiini syler. Bunun ze
rine Tann kzarak, "benim bile yaratamadm eyi sen nasl yapabilirsin?" der. Ki
i ise yerin maddesinin nereden alndn bildiini syler. Bunun zerine Tanr
ona biraz getirmesi iin kiiyi skrnr. Adam/kii suya dalar ve okyanusun dibin
deki bir dadan bir para kopararak agzna koyar. Su yzne ktnda onun bir
ksmn Tann'ya verir, bir ksmn da kendine saklar. Ancak bir sre sonra mecbur
kalp azndaki paray tkrr, bylece yeryznde bataklklar oluur.:-.
Dnyann ve ilk insann yaradln konu alan birok efsane vardr. Lebed Ta
tarlarna gre:
nce her taraf su idi ve hibir tarafta toprak yoktu. O zaman Tann suya ak bir kuu
kuu gndererek bir gaga dolusu su getirmesini emretti. Fakat suya daldnda kuu
nun gagasna bir para toprak yapm olduundan kuu bunu ufleyerek frlau. Top
rak paralan kk roz zerreleri eklinde suya derek opun zerinde yzmeye bala
dlar Bu tozlar bymek ve yay1lmak suretiyle yeri meydana getirdiler. Fakat arazi yass
ve dzd. Tann gagas ile topra karLtrs n diye arzn zerine i kinci bir ku gnderdi.
Bu yzden arzn zennde da ve vadiler meydana geldi, fakat gzel ve aasz arazi
Seytan'n houna gitmedi. O da bataklktan ile brlkte Kara Orman' yaratt. Burada
yaayan insanlar fakirdi ve geinmeleri zordu. Tanr nce arzn zerinde yalnz bana
yaayan bir insan yaratt, bu nsan bir erkekti. Birgun uyurken eytan onun gsne
dokundu. Bunun zerine erkein kaburgalarndan bir kemik byyerek yere dt,
daha fazla uzaynca bundan kadn meydana gelcli. 35

u ana kadar verdiimiz efsanelere ya da baz aratrmaclara gre efsane/hikaye


olarak anlatlan paralar, dnyann yaratl yannda insann yaratlna da deini33

3'I

35

Bkz. A. inan, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 14-19; W. Radloff, Sibirya'dar Semeler, s. 215
vd.; Bu efsanenin benzeri bir anlatm iin bkz. B. Necatigil , 100 Soruda Miologya, s. 9-10;
sz 'konusu Altay yarad! efsanes inin ba ksmt Holmberg'de biraz farkl anlatl r. Bkz. U.
(Harva) Holmberg, a.g.e., s. 317-318.

U. (Harva) Holmberg, a.g.e., s. 314-315. Holmberg'in anlatt bir dier efsanede suyun altna dalan bir krlang ya da kii ya da Erlik'in (eytan) biim deitimi ekli olan hr su ku
udur (s. 317). Baka bir yerdeyse yine bir Alay hikayesindeyse suya dalan br kaplumbaa
dr (s. 327).
B. Seyidolu, Mitoloji zerine Arnunnalar: Metinler ve Tahliller , s. 27.
103

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAl-IATU\RI

uarak Tann'dan daha yksee kmak istedii iin suya batmt. Tann'nn yard
myla kurtulur ve ikisi Tanr'nn yarau bir ta zerine karlar. Tanr 'kii'ye su
ya dalp toprak karmasn syler ve kanlan toprakla yeri yaratr. ikinci kez Tan
r kiiye toprak karmasn emreder. Kii hem Tann'ya toprak karr hem de ken
dine yer yaratmak iin bir blmn azna saklar. Yaratc, gelen topraktan kan
yeri meydana getirir. Azndaki toprak bymeye balayn ca, Tanr'dan yardm is
temek zorunda kalan kiinin azndan att topraktan kk kk tepeler (Holm
berg'e gre batakhklar) meydana gelir.
Bu efsanede aynca Tanr, dalsz bir aac dokuz dall hale gelirerek, dokuz kii
nin bu dallann kknden tremesini ve dokuz ulusun da buradan meydana gelmesi
ni ister; bu aa motifi ilk amanlarn yaratl1yla ilgili efsanelerle uyutuu gibi,
Hayat Aac tasav.vurlanna da iaret etmektedir.
ilk yaratlan kii olan Erlik, bu kavmir Tann tarafndan kend isine verilmesini
ister. 1stei reddedilen Erlik insanlarn yanna gider. Bakar ki onlar bir aacn bir
tarafndaki meyvelerden yiyor, dier tarafmdaki meyvelere dokunmuyorlar. Onlara
niin byle yaptklanm sorar. lnsanlar bunu tannnm yasakladn sylerler. So
nunda Erlik beki vazifesini gren ylan ve kpei kandrr. Ylan aaca karak ya
sak meyvadan yer.
Erlik, burada dolaan Trngey ve Eje'yi de kandrmak ister. Eje yasak meyve
lerden birini srr, meyve kendine ok tatl gelir ve istemedii halde kocasnn da
azna srer. O anda her ikisinin de tyleri dklr ve plak kalrlar.

Sonunda

Tanr Trngey, Eje, kpek ve ylana ok kzar. Onlarsa suu birbir lerinin zerine
atarlar. Tanr ylana grld yerde insanlar taraf ndan talanmas eklinde bir ce
zay, Eje'ye ocuk dourma ve doum sanosn verir. Trngey ve Eje lml k
lnrlar ve eytan'la mcadeleye memur edilirler.
Sonra Tann eytan'a btn bunlar niin yaptn sorar. Erlik ise bu kavmi za
tndan istediini, fakat kendisinin bu arzuyu yerine getirmediini syler ve o andan
itibaren srekli olarak insanlara ktuli.k yapacan syler. Bir sre sonra May-Te
re'nin yakant zerine Tanr Erlik'e izir verir. Erlik bu izin zerine gklerde kendi
laifesini yaratr. Tann'nn z kiisi olan Mand-ire bu duruma darlr. Erlik'le m
cadeleye girerse de yenilir. Bunun zerine Tann'ya derdini arzeder ve sonunda Tan
n'nn yardmyla bu kez Mand-ire Erlik'i yener ve gklerini para para eder. Bu
paralardan dalar, kayalar onaya kar. Dolaysyla bu kez Erlik Tann'dan yardm
istemek zorunda kalr; Tann ise ona yeralnrn verir. Erlik burada ktu yaranklar

102

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHrn.ARI

yor. Ancak derlenmi baz efsaneler ise, dorudan doruya ilk insann nasl yaratl
dn anlatr.
Seyiclov'un aktard eski bir Azerbaycan efsanesinde, gkle birlikte yoktan var
edilen yerin ardmda hayvanlar , bitkiler ve daha sonraysa insanlar yaratlmtr. ln
sanlar ksa srede oalp bulunduklar yere smadklar iin birbirleriy le mcade
le etmeye balarlar. Bunun zerine balangla birlikte olan gk ve yer birbirinden
ayrlr.

36

insann yaradlna ait bir dizi gzel efsane rneini, Holnberg'in eserinde g
ryoruz. Bunlardan birisi Kara Tatarlara ainir. Belirtildiine gre, Byk Pajana,
yerin bir parasndan ilk insan yarattgnda onlara can/ruh veremez. Bu nedenle on
lara can verecei ruhu bulmak zere tann Kutlay'a gitmek zorunda kalr. Yaramg
insanlann yanndan aynlrken kpei beki olarak brakr. Bu esnada Erlik, yani
eytan gvdesini rtecek bir posta sahip olmayan kpee, altm tyl bir deri ver
meyi vaat ederek , yaratlan ilk insan kendisine vermesini ister. Bylece ilk insanla
rn yanna yak1aabilen Erlik onlar tkrkleriyl e kirletir. Zaman geip tanr, ya
ratt ilk insanlara hayat vennek iin dndnde, eytan\n insan lann vcutlann
kirletmi olduunu grr. Onlarn temizlenmesi mmkn olmad iin, tann on
lann dn iine evirir. Bu nedenle o zamandan beri insann ii pislik ve salyayla
(krnlk) dolu olmutur. ilk insann yaradlyla ilgili bu efsane, ayn zamanda in
sann iindeki ktln kaynana da deinmitir.
Holmberg'in verdii Yakut ve Altay sylenceleri nde de benzer bir durum sz
konusudu r. Yakut efsanesinde, Tanr dnyay yarattktan sonra, iinde yedi m in
san suretinin bu1unduu tatan byk bir ev yapar. Bu kez Adam insan surederine
bekilik iin braklr. eytan plak olan Adam'a yrtlmas mmkn olmayan bir
elbise vereceini syleyerek onu kandrr ve suretlere yaklar. Bunun zerine onlar
kirlenir ve toprak haline gelir. Daha sonra tann yaptg suretlere bakmaya gelince
durumu grr ve bekiyi azarlayarak bir kpege dntrr. Yaramg suretlerin de
iini dna evirir ve onlara ruh fler.
Bir Altay hikayesinde ise, tanr lgen, etleri iin topra, kemikleri iin ta
kullanarak ilk olarak erkei sonra ela onun kaburga kemiinden kadn yaratr. On
lara ruh verebilecek birini aramak zere bulunduu yer i terk eder ve sz konusu
ifti beklemesi iin tysz bir kpei yoktan var eder. Ancak Erlik'in dksn yi
yen kpek tylerle kaplannca, eytan'n yaratlan ilk ifte yaklamasnda mahzur

36

M.Seydov, Gam-aman ve Ou Gayaglana Umumi Bah, s. 50.

104

TRK MlTOLOJISINl)c EVREN/DNYA

iLE

LLGIU TASAWURU\R

grmez. eytan, bir kam boruyu ansten sokarak uyumakta olan iftin iine ruh
fler. lgen geri dndnde, insanlar yalnz grnce, yeni bir insan yaraup ya
ratmadndan phelenir. Bylece dnrken bir kurbaa ortaya kar ve bu mah
luklar in (kt ruha sahip olmalanndan dolay) kendisini sorumlu hissetmemesi
ni, onlara yaamak ve lmek hususunda karar hakk tanmasn syler. Bunun zeri
7

ne lgen onlara yaama izni verir. .

tik insann yaradlna ilikin efsanelerle Adem'in yaradln anlatan slam


sylenceleri arasnda baz ilikiler oldugu grlmektedir. Kuran'tn eitli ayetlerin
de Adem'den bahsedilir. O yaraulan ilk insandr. Temel olarak balk ve amurdan
yaratlmnr. Hadislerde anlatlanlar destanlarda anlatlanlara alacak derecede uy
gundur. Bu da lslamiyetin ve Adem'in kaburgasndan Havva'nn, yani ilk kadnn
yaratlmas konusunda olduu gibi, Hristiyanln amanist karakterli yaradl ef
saneleri zerinde etkili oldugunu gsterir. Ancak baz durumlarda etkinin ak yn
tersine de olabilir. Hadislerde, Allah Adem'i yara tmak iin gerek l i olan toprag al
mak iin nce Cebrail'i yeryzne gndermi, eli bo dnnce de Azrnil'i gnder
mitir. Azrail'in yeryznden deiik renklerde getirdii topraklar su katlarak ma
yalandktan sonra krk yl bekletilmi ve sonra Allah ona bandan nh flemitir.
Adem 'in yaratln, Ebu'l-Gazi Bahadr Han yle anlatmaktadr:
Ytlce Tann meleklere "topraktan insan yapp can vererek yeryznde kendi yeime
halife brakacam, deyince melekler "onlar yukardaki dek ile aagdaki dei zabt
edemezler (gkyzn ve yeryzn tutamazlar). O yzden sana asi olurlar, yoktan
yaratman daha iyidir," dediler. Yce Tann "siz benim bildiimi bilmezsiniz. Gidin cop
rakta bir kiinin suretini yapn," dedi. Azrail aleyhisselam Tanr'nn emiyle yeryzn
deki her trl topraktan alp Mekke-i Muazzama ile Tairin arasnda topra ba lk ha
line getiip Adem'in eklini yapul:r.
(Aradan) birka yl getikten sonra Yce Tann ona can verdi ve bin yl bu dnyada
durdu. Adem Arapadr. Arap(lar) deriye adem der, her eyin dna deri derler. Melek
ler topra, yei kazp iinden almadlar, dndan alp Adem'in eklini yapular. Onun
iin

Adem

dediler

............................................. 38

Adem canlandktan sonra eytan hari btn melekler Allah'n istei zerine ona
secde etmitir. Allah Adem ile einin bir aacn bir tarafndaki dallannda bulunan
meyvelere dokunmamalan kaydy la cennette yaamasna izin vermitir (Resim 20).
37

38

Bu efsaneler iin bkz. U. (Harva) Holmberg, a.g.e., c. CV, s. 373-377.


Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terdhime (Trkmenlerin Soyht). haz.

232.

z.

Karg lmez, s.

105

;t

TRK MITOLOjlSINOE EVREN/DNYA iLE ILGIL! TASAWURLAR

byk sayg gren bir simge haline gelmiti. Bylece bozkr yaayyla yerleik
kavim lerin yaaylar arasndaki fark, kurt simgesinde ortaya kmtr. Kurdun
proto-Trk topluluklannda bir totem, daha dorusu bir tz olduu anlalmaktadr.
Bu totem fikri Hun devrinde atalar klt haline gelmitir . Kem Vadisi'nde bir me
zarfa zerine yaplm olan resimde, bu konuyla ilgili olarak bir tanr-kurt tasvi
rini gryoruz. Bu ekilde gk kaynakl ve hayvan-ata simgesi olan kurt tasvirleri
ne aman alet ve elbiselerinin zerinde ve kaya resimlerinde de rastlanmaktadr.
Kurdun treme simgesi olduu efsanelerden birisi Wu-sunlara aittir. Burada bir
ilah tarafndan yaratlma kavram, bir atadan treme ekline dnmtr. in kay
naklarnda bu efsanenin iki ekli yer almaktadr .
Han-Shu'da, Byk Jou-Chinlar'n (Yeiler ), K'un-mo'nun babas Nan-tou-mi'yi
ldrerek Wu-sun topraklarn zaptettikleri, Wu-sun halknn kaarak Hsiung-nu'ya
tabi olduu anlatlr. K'un-mo, bu srada domutur. Fu-fu-pu-chiou-lin beyi
(gel'e gre Wu-sun hkmdarnn olunun hocas ya da lalas) onu kucaklayp ot
lan: iine saklar. Sonra yiyecek aramaya gider. Dndnde bir kurdun onu em
zirdiini grr . Bir ku da (gel'e gre karaku ya da karga) azmda et tutarak et
rafnda umak tadr. Lin Beyi onun tanr olduunu zanneder ve ahp Hsiung-nu'ya
gtrr. Ch'an-y onu severek byt r. 39
in }'lllklarnda bu efsanenin biraz deiik ekilleri de verilmektedir. Benzer
ekilde Ti boylar bir ilah olarak nitelenen alacal bir kurdun, bir hkmdar kzyla
birlemesinden meydana gelmitir.
Kagnl Trk boylanndan Kao-ch'elerin de erkek kurttan treyiini anlatan bir
efs r. Bu efsaneye gre, Kao-ch'e hkmda r, ok akll olan kzlarm insa
nogullaryla deil tanrlarla evlendirmek istedii iin, bir tepe zerine terk eder.
Bir mddet sonra ihliyar bir kurt tepe zerinde delamaya balaynca, kk kz
onun tanr oldugunu dndn ve onunla evleneceini kardeine syler Ablas
nn gitmemesi iin srar etmesine ramen kurtla evlenen kz' Kao-ch'e halknn tre

mesini salar.40
Yukar da bahsettiimiz kavimlerle ilgili kurttan treme efsaneleri M III-1.
yzyllar arasnda Hun devi.rleinde karmza kmaktadr.
Kurttan treyi efsanesi Gktrklerde de mevcuttu. Bu efsaneler Chou-shu ve
39

40

l. Ching, Chang-Ch'ien'in Elilii Zananda ir ile KL12:eybat Komulannm Mnasebetleri, 1. .


Sosyal Bilimle r Enstits, yaymlanmam yksek lisans tezi, s. 11; B. Ogel, Byk Hun lmpa
rctorlu Tarihi, c. 1, s. 491;W. Eberhard, i'in imal Komu/an, s. 105.
B. ge!, Trk Mitolojisi, c. 1, s. 18.
107

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATI.ARI

eytan'n yaptg bir oyunla insanlarn yasak


meyveyi yemesi onlarn yeryzne gnderil
melerine sebep olmutur. Tevrat'ta belki ey
tan' temsil edecek ekilde aldatma iini ylan
stlenir . lslami anlaytaysa ylandan sz edilmez.
Treme Efsaneleri

Hayvanlardan Treme
Trk mitolojisinde grlen treme efsaneleri
aslnda yine insann yaradlyla ilgilidir. An
cak bu ikisi arasnda ogu kere nemli bir
fark vardr. Yaradl efsanelerinde btn in
sanhm yaradl sz konusu edilirken tre
meyle ilgili efsanelerde belirli Trk kavimle
rinin atalarndan nasl tredikleri ele alnmak
Resim 20. Adem ile Hawa'nm cen
netten kovuluunu gsteren Osman
l minyatr.

tadr. Dolaysyla bu ikinci

trden efsaneler

ata kltleriyle ilgilidir.


Treme efsaneleri ya da tremeyle ilgili

inanlar kend i ilerinde de gruplara ayrlabilir; rnein bu inanlarn bir ksmnda


babasz treme ya da babasz doum temas ilenmektedir. Bunlarn bir ksm eit

li bitkilerden ya da doga unsurlarndan tremeye iaret etmektedir. Birtakm efsane


lerse hayvanlardan treme temasn ilemekted ir.
Trk kavimleri asndan bu treme efsaneleri arasnda zellikle hayvan-ata/ana
kltleriyle ilgili olan hayvandan treme efsane ve inanlarn ele alacagz; nk
zellikle Uygur devletinin Dogu Trkistan'da ikirci kez kuruluundan nce, Trk
lerin yaad klar corafi evre, mitoloji ve sanat tarihinde hayvan

unsurlannn

nemli yer tutmasna sebep olmutur. Bu bakmdan ele alnabilecek hayvanlarn en


nemlisi kurttur. Kurtlar; Orta ve l Asya'nn hayvanclk ve avclkla geinen top
luluklarnn en ok korktuu hayvanlardan biriydi. Fizikse l kuvvetleri ve ymclk
lan nedeniyle, onlara dogast gler atfedilmi ve korkuyla kark bir saygyla
anlmlardr. Zamanla Trkler kendi hayat tarzlaryla kurdun yaama ekli arasn
da bir yaknlk grd ler. Yar yerleik Trklerin yerleik gney kavimleriyle olan
mcadele ekli, kurdun hayat tarzn andnyordu. Bu nedenle kurt, Trkler arasnda

106

TRK MlfOLOJblNlN ANAHATlJ\RI

'1
1

Sui-shu adl in kaynaklarnda anlaulmakta olup, IV.-Vl. yzyllara iaret etmekte


dirler. Rivayete gre Gktrklerin atalar Un devleti tarafndan yenilgiye uratla
rak tmyle yok edilirler. Geriye yaln z kol ve bacaktan kesilek (Lo;Nor civa
rnda olabilecek) bataklkta oLlar arasna atlan bir ocuk kalr. ocua et getiren
bir dii kurt, ondan gebe kalnca Un devletinin adanlan bu ocuu bulup ldrr
ler. Ancak kurt kaarak kurtulur ve Emel Esin'e gre Koo'nun Kuzeybausndaki
bir maaraya snr ve burada on ocuk dnyaya getirir (Burada konu maara Kl
tyle birleir. Bilindii gibi maara ya da Farsa Ouz Kaan Destan'nda olduu
gibi aa kovuu simgesel olarak dl yatan ifade eder). Bu ocuklardan birisinin
ad A-Shi-na olup, dierleri tarafndan hkmdar seilir. Gktrk soyu da bu ocuk
ve kardelerinden trer. Bahsedilen efsanenin
yer ald iki kaynakta da ana olaylar aym
dr. Esin'e gre,

kurdun olu A-Shi-na'nn

torunu, 552'de len Bumi n Kaan olarak or


taya ktndan Chou-shu.'da yer alan efsane
41

V.-VI. yzyllara ait olmaldr.

B. gel'in nakleuii bir nc efsanede,


Hun lkesinin kuzey blgelerinde oturan on
sekiz kardeten en bynn bir kurtrnn
doduu anlatlr. Bu byk kardein neslin
den gelen ikinci ocuun ad Krgz, drdn
csnn ise Trk't. Gktrkler Turk'n on
kansndan tremilerdi.

42

Sz konusu efsaneler, sanat tarihi kapsa


mna giren eserler zerinde

tasvir edil mi

ola rak da karmza kar. MS 582 tarihinde


Resim 21. Gktrklerin kurttan Lreyi
efsanesini tasvir eden Bugut abidesin
deki kabartmadan aynn; kurttan st
emen ocuk.

dikilmi Bugm abidesinin Sogdca yazlm


kitabe ksmnda, Gktrk hanedannn kurttan treyi efsanesinden bir sahneye iaret
eden, kurttan st emen ocuu gsteren bir
kabartma bulunmaktadr 43 (Resim 21).

"1

E. Esin, "Altn-Y (The Golden Mountain)," JTS-TBA, c. V, 1980, s. 422-423.

- B. ge!. Tfrf MtolOJISi, c. 1. s. 25-28.


"3

Bugut abidesi iin, S. aatay ve S. Tezcan, "Kktrk Tarihinin ok Onemli Bir Belgesi: So
guta Bugut Ant," TDAYB, (1975-1976), s. 245-252.

108

TRK MITOl.OJISlNOE EVREN/DN YA iLE 11.Clll T\St\VVUR LAR

Ayrca Trkistan'n kuzey-bausndaki Urasana'da bulunan Buncikes sarayndan


safhal bir duvar resminin, Gkturk kagan soyunun, kurttan treyi efsanesini
tasvir enigi samlmakcadr. ilk resimde vucudunun alt hsn grlen bir hkmdar
tahunda oturmaktadr. Bu husus onun ongununun kurt olduuna iaret ediyor. Tah
un sa ucundaki plak kadn, A-shi-na'nn annesini gstermekte, onun aasndaki
kurt ise bu kadn temsil etmektedir. Resmin en sanda, doan ocugun (Trk) ba
basna sunuluu grlmektedir. ikinci resim , kollan ve

ayaklar

kesilmi

Gk

trk'un dii kurt tarafndan Un lkesinin adamlarndan kurtarln tasvir ediyor


olmaldr. Kurt yaral Gktrkn ocuunu kamnda tamaktadr. En alttaki (ayn
zamanda, Romallarn Romus Romulus efsanesini hatrlatan) resimse domu olan
ilk Gktrklerin anneleri olan kuman st emmeleini tasvir etmektedir.-!'\
Btn bu efsaneler, kurdun eitli simgesel anlamlar kazanmasna sebep olmu
tur. Kurdun simgesel olarak yol gsterici olmas da bu konuyla ilgilidir. Bunun en
gzel negini Oguz Kaan Destan'nda gryoruz :
Ouz Kaan gazaba gelerek onun zerine yrmek istedi; bayran aarak, asker ile
bir dan eteine geldi. adnn kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan agannca Ouz Ka
gan'n adrna gne gibi bir 1k girdi. O ktan gk tyl ve gk yeleli byuk bir er
kek kun ku. Bu kun, Ouz Kaan'a hitap etti ve "Ey Oguz, sen Urum uzenne yur
mek isriyorsun. Ey Ouz. ben senin nnde yrmek istiyorum," dedi. Ondan sonra
Oguz Kaan adnn drdrd ve gitti. Grd ki, askerin nnde gk tylu ve gok ye
leli byk bir erkek kun yrmektedir ve kurdun ard sra ordu gelmektedir. Gk
tyl ve gk yeleli bu byk erkek kur birka gn sonra durdu. Ouz Kaan da as
keri ile durdu. ltil Mren'de yaplan sava kazandktan sonra Ouz Kagan yine gk
tyl ve gk yeleli erkek kurdu grd. O kurt Ouz Kaan'a, "imdi Ouz, sen asker
ile buradan yryerek, halk ve beyleri gtr; ben nden sana yol gsteririm," dedi.
Tan agannca, Ouz Kaan grd ki, erkek kun askerin nnde yrmektedir sevindi
ve ilerledi.45

Ouz Kaan Destan aslnda, 24 Oguz boyunun treyi efsanesidir; nk Ouz


boylar Oguz Kagan'n gk ve yerin kzlaryla evlenmesi sonucunda dogan ocuklar
dan trer. Ouz Kagan Destan'nm bir dier ekliyse Reideddin'in Caniyy.'t-Teva

rih adl eserinin ikinci cildinde yer almaktadr. Burada yer alan lslami rivayetteyse
Ouzlarn atalan Nuh peygamberin byk olu Yafes'e dayandrlr. Rivayete gre
Nuh peygamber yeryzn oullar arasnda bltrd zaman byk olu Ya+4

1
)

E. Esin. "Bri 11." L MTK Teblileri. s 433-434.


\V. Bang ve G. R. Rahmeti, Dguz Kagar Desa, s. 17-23.

109

TRK MiTOLOJiSiNDE EVREN/DNYA iLE ILGtLI TASAWUR LAR

baya binmi bir kz, iki rman birletii yerde grp tanarak evlenirler. Yu
kanda da belirtildii gibi bunlar, Kitanlarn sekiz eski kabilesinin atalan olmu
9

tur.
Kartal ve ahin, atmaca, doan gibi kular, Trk m i tolojisinde treyile ilgili
nemli simgesel hayvanlardr. Bunlar kendilerinden trenildiine inan lan bir hay
van-ata ya da hayvan-anadr. Bu nedenle bu avc kular ayn zamanda birer tzdr.
Yakutlarn soylu kabilelerin in atas kartald. Telellerden Merktler bir kara
kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz bal bir kartaldan trediklerine inanyordu. Ay
n ekilde ato hkmdan Li-ko-yung'un kartal yuvasnda doduu, Macar Arpad
slalesinin bir kartaldan geldii gibi eitli bilgiler aratrmaclar tarafndan ortaya
konmutur.
Kartal gibi baz hayvanlar, treyi efsanelerinin daha nce deindiinz baka
bir ynne de iaret eder. Bazen bir kavmin tremesi dnda aman, hkmdar,
kahraman tipindeki kiilerin de kartal ya da baka hayvan lardan tredii grlr.

Aatan Treme ve Dnya/ Hayat Aac


Trk mitolojisi ve inanlannda aatan treme motifin in izleri birok eski metin
de yaamaktadr. Bu metinlerin en tannmlanndan biri Ouz Destan'dr. Ouz
Kaan'm Gk, Da ve Deniz isimli ocuklanmn doduu (dikkat edilirse ocukla
rn isimleri Gk ve Yer/Su unsurlarna iaret eder) ikinci evlilii aa unsuruyla
ilikili olarak yle anlatlmaktad r :
Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. nnde, bir gl onasmda, bir aa grd. Bu aa
cn kovuunda bir kz vardt, yalnz oturuyordu. ok gzel bir ktzd. Gz gkten da
ha gk idi; sa nnak gibi dalgal idi; dii inci gibi idi. yle gzeldi ki, eer yeryz nn

halk onu grse; "Eyvah!lyoru z," der ve (Lad) st (ac) kmz ol urdu .
Ouz Kaan onu grnce akl gitti. Yreine ate dt; onu sevdi, ald ........50

Reideddin'in Ouznamesi'nde (Farsa Ouz Destan) deiik Trk boylarnn da


nasl tredii hikaye edilir. Bunlardan Kpaklarn treyii, bir aa araclyla
gereklemitir:
Ouz'un askerleinden birisinin kans hamile kalrn, kocas da savata ldrlmt .
Bu sava yerinde kadnn dogum yapmas yaklamt . Yaknlarda ii oyulmu bir aa
'19

Bkz, Yaar oruhlu, "Trk Sanaunda Grlen Boga (kz, lnek) Figrlerinin Sembolizmi,"
TOTO, say 101, Ma)'1s 1995, s. 53-00.

' M. Ergin, Ouz Kagar Destan, s. 16.

111

TORK MiTOLOJiSiNiN ANAHAT!.ARl

fes'e dou illeriyle Trkistan' venniti."6


Kurttan treme efsanelerinin eitli izleri lslamiyetten sonra da yaamtr ve
Anadolu'ya kadar ulamtr. Bunun ilgin bir rneine Sryani Mihael'in eserinde
rastlanmaktadr. Bu yazara gre Trkler, doudan batya doru ilerlemeye baladk
lan zaman, nlerinde kpee benzer bir hayvan gryorlard. Bu hayvan yrd
zaman onlar da yryor, durduu zaman onlar da duruyor ve ordugahlann kuru
yorlard.

47

Asyal Trk topluluklarnda baka hayvanlardan tremeyle ilgili destanlar

da

vardr. Bu hayvanlardan biri amr. Arkeolojik deliller tzlere dayanan ata kltnn protoTrk ve Hunlarda yaygn olduunu gstermel<tedir. Bu erken dnemlerde at baz
kabilelerin kendisinden tredik lerine inandklar kutsal bir hayvandr. U.

Har va

(Holmberg) baz Yakut kabilelerinin, beyaz lekeleri olan attan trediklerine inan dklarn
aklamaktadr. in kaynaklarndan Uao-Shih'e dayanan B. gel, Trklere benzer
ekilde, Hitay devletinin kurulu efsanesinde Kitanlarn atas olan bir erke gin, beyaz
bir aca bindiini ve bu at ile bir kz arabasn sren ilk anann birle mesinden Kitan
kavminin trediini sylemektedir. Bu nedenle bahsedilen ilk sekiz kabile sonbahar ve
ilkbaharda, inandklar tanrya beyaz bir at ve boz bir inek kur ban ediyordu.
Buryat destanlarnda bir amann ruhuyla evlenen ve amann atlarndan birinin
bir ksrakla iftlemesi sonucunda doan sekiz bacakl bir ata binen kadnn bir
kam olmas ve onun Buryatlarn koruyucu ruhu saylmas gibi hususlar atn treyi
simgeciliiyle ilikisine iaret edebilir.

48

lslamiyetten sonra, tespit edilen rivayetlerde amanist Yakutlarn boz inei kut
sal atalan arasnda saydklarn gryoruz. Eberhard'n tespitine gre in'in kuze
yindeki kavimlerde inek ya da sgr klt vard. Yen-i'nin (Kara ar) kuzeyinde
oturan Cye-gulann tredikleri atann simgesi inekti. Rivayete gre bunlarn atas
maarada bir inekle birlikte yaard.
Ayn ekilde Kitanlar da atalarna bir ak ve kara kz kurban ederlerdi. Kitanla
nn treme efsanelerinde ata binmi bir erkekle, koyu renkli srlarn ektii ara-

z. V. Togan, Ouz. Destan

Reideddin Oguz.cmesi, Terciime ve Tahlili, s. 17.

46

A.

47

H.Gungr, "Sryani Kaynaklanna Gre Trklerin Menei, Dini inan ve Adetler," TDA, say
40, ubat 1986, s. 81-82.; kurt simgecilii iin detayl olarak bkz. Y. oruhlu, Tarl Sanatn

da Hayvan Sembolizmi, s. 93-112.


48

AL simgeciligi konusunda ayrnt iin bkz. Y. oruhlu. "Trk Sanaunda At f'igC rleinin Sem
bolizmi," TDA, say 98, Ekim 1995, s. 171-219.

110

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAtWr..ARI

vard1. Kadn o aaca gidip ocuunu dourdu . ocuu Ouz'un yanna getirdiklerin
de durumu ona anlamlar. Oguz adn Qpaq koydu (ki, Qpaq. qabuq kelimesinden
kmtr. Trk dilinde ii n1mu ve oyulmu agaca derler. Dier Trklerin fikrince

bllun Kpak kavimleri bunun neslinden olmulardr).s


Nitekim Yakutlar, ilk insamn agacn iinde belinden yukars plak bir kadn ta
rafndan beslendiine inanmaktayd1lar. Ancak burada sz konusu olan bir kavmin ,
toplulugun, kahramann treyii deil, ilk insandan insanlgn treyiidir.
Bunun gibi ilk insanlarn treyiini anlatan ilgin bir Altay efsanesi Holmberg
tarafndan nakledilmektedir. lgen yeri yaramktan sonra, yeryznde yedi erkek ve
bu yedi kiinin her biri iin birer tane olmak zere yedi aa yaratr. Sonra Maide
re (May-Tere) isimli sekizinci bir adam ve Altn Da\n zerinde onun aacn yara
ur. Daha sonra onlan bir sre babo brak r. Yedi yl sonra dndnde yedi
aata, her biri bir yllda bym yedier dal olduunu grr. Ancak insanlarn sa
ys artmamtr. Tann, Maidere'ye niin Lnsanlann ogalmadklarm sorunca o da
bunu reme yetenekleri olmadklarna baglar . Bunun zerine Tanr, adamlarn y
netimini Maidere'ye verir. Maidere, Altn Dag'dan aa merek dier erkeklerin ya
nna gider ve lgen'in yapuna benzer ekilde (onu taklit ederek) bir kadn yarat
ma iine balar. nc gnde kadn yaraulm ancak henz bir rnha sahip olama
mtr . Bu konuyu grmek zere lgen'le bulumaya giden Maidere, yapn kad
m kollamak zere beki olarak bir kpei brakr . Ancak ktlk dolu Erlik, kpe
ge rveL vererek, kadm almay baarr. Yedi tonlu fltle burun deliklerine fleye
rek ve dokuz telli bir algy kulana alarak, kad na ruh ve akl verir . Bu aletler
den dolay kadnn yedi eit huyu ve dokuz eit ruh hali ortaya kar. Geri dnen,
Maidere durumu grnce, kpee bunu niin yaptn sorar . O da Erlik'in kendisi
ne yazn scaktan bunalmayaca, kn da meyecei bir post verdiini syler.
Bunun (\zerine Maidere de, zerindeki rtnn hzla byyen tyleri olacan ve
kendisinin kt muamele grerek dnyada yaamaya zorlanacan belinir.

52

Burada henz ileri bir aama olarak, toplumlarn ve daln sonra da kahramanla
nn (Manas, Alparn, Maaday Kara, Ural Baur vd.) tremesini ve yaanusn anlatan
destan ya da hikayelere gei aamasnn sz konusu oldugu anlaltyor. Nitekim
Maaday Kara'da Kgdey Mergen 'in dodugunda Hayat Aacnn z suyuyla beslen

dii yle anlatlyor:

51
52

A. Zeki Velidi Togan, Ouz Destan, s. 26.


u. (!larva) Holmberg, The Mythology of Ali Ram, c. !V, s. 379.

112

TRK MiTOLOJiSiNDE l!VRl:Nll)NYA ili:: iLGiLi TASAVVURLAR

Bu kar: da

Baban olsun, yavrum," dedi


Bu dn gvdeli k:yn. "Anan olsun. ya\'TUm," ded
Dn kaynn zsuyu

Bahadr oglunun azna


Her gn damla damla aksn diye
Bir oluk yerletirdi. ..13

tk insann yaratlyla ilgili aalar anlatm efsanelerin iki tannm varyam


daha vardr ki, Holmberg ve dier baka aratrmac.lann da ele ald bu efsaneler
den biri nl Ak Gen (Beyaz Delikanl veya Ak Olan) sylencesidr. Burada Ouz
Kaan Destan'ndakine benzer bir ekilde aatan kan bir kadn tasavvuru -biraz
farkl anlamda da olsa- vardr. Bu efsane zet olarak yledir: Yerin gbeinde bir
Ak Gen (ilk adam) varclr. Ortaya kl yeri ve evinin ne ekilde olduunu gr
mek iin dolamaya balar. Douda aydn l k, geni bir dzlk, dzln zerinde
bir byk tepe ve tepenin stnde bir byk aa grr. Aacn tepesi byk tanr
Urun-ay-toyon'un (Yryn-ai-cojon) bulunduu gn yedinci katna, kkleriyse yeral
tnn dermliklerine uzanmaktadr Aacn yapraklan gn sakinleriyle konumak
tadr
Yalnzlndan sklan Ak Gen ve Hayat Aacna yaklaarak, ona wsahibe, aac
mn ve evmin ruhu," diye seslenr ve yalnz olduunu syler, seyahat ederek ser
vetini paylaacak bir onak bulmak iin yalvarp dua eder.
Bu dua sonucunda agacn yaprak lan hrdamaya balar ve st eklinde bir ya
mur gencin zerine yaar ve aacn kk lerinden yan be l ine kadar plak bir kad n
ortaya kar. 9na yal ciddi bak l bu kadn kabaran/byyen gslerinden Ak
Gen'e genlik st sunar. Bu st itiinde gcnn yz kat daha arttn hisse
der. Aynca bu aa tanras ona her trl mutluluu vaat ederek onu, su, ate, de
mr ya da herhangi bir eyin zarar vermemesi iin takdis eder.
Holmberg bu efsaneyi aktardktan sonra, Middendorfun derledii yalnz adam
(Er Sogotoh) efsanelerindeki ilk adamla Ak Gen'in ayn olduunu ve Yakutlarn
atasna karlk geldiini belirtir. Middendorrun derledi efsanede de Yakutlarn
atasnn evi bir dzln merkezindedir. Buradaki Haya/Dnya Aac yzyllarca
yaam ok yal bir aat. Kkleri Hades'e ller alemine kadar iniyor ve tepesi
dokuz gk katna ulayordu. Her bir yaprann bykl yedi kula ve her bir

53

E. Gursoy Naskali. Altay

Dtsar Maaday Kaa, s. 58.

113

Resim 22. Sivas Gk Medrese takaps mdan aynnt; tepes


de kanal bulunan D1nya Aac kabartmas (Fotoraf: Yaar
oruhlu).

Resim 23. Kozmolojik emaya gre aa unsurunun ve dou


ynn n simgesi mavi aa ejderler.

115

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLAR I

kesi dokuz kulat. Onun kklerinden ebedi su (hayat suyu) kpryordu . Hay
vanlar (ve insanlar) bu aacn dallan ve kozalaklarndan damlayan reine ya da z
suyunu itikleri ya da yalad k larnda genliklerini yeniden elde ediyorlard. 5 1'
Aatan tremeyle ilgili efsanelerin en nemlisi Uygur larn treyi efsanesidir.
Bu efsanenin, Mani dinini kabul eden Bg Kaan'la ilgili olduu ileri srlmtr .
Cveyn.l'nin Tarih-i Cihangua isimli eserinde sz edilen efsanenin bizi ilgilendiren
blm yledir:
Orada (Ordu Balg'd a bulunan bir kuyunun iinde) byk bir kitabeye rastladla r ...
Kitabede unlar yazlyd: O srada Karakorum nehirleti arasnda Tugla (yani Tula) ve
Selenge adlannda iki nehir vard. Bunla r Kamlacu denilen bir yerde birbiiyle birli
yordu. Bu iki nehir rasnda birbirine yakn iki aa vard. Birine, kn selvi gibi yaprak
larn dkmeyen ve m aac eklinde olan fesuk (Kasuk, Sibirya cedar) ac dedik
leri aa , dieri ise, tur aacyd. Bu iki aa arasnda byk bi.r da oldu. Gkten o da
n ferine gnden gne byyen k salmaya balad. O garip durumu gren Uygur
halk, daa sayg ve tevazuyla yaklauklar zaman dadan i ac, sevin verici sesler
duymaya baladlar. gnden soma dan etrafnda her gece dourma srasmdaki ha
mile kadna benzeyen otuz ayak uzunluunda bir k belirdi ve dagda bir kap ald.
linde ayn ayn kurnlm u adr gibi be ev vard ve her birinin ii nde, azlarnda ibti
yalanna gre st bulunan bir emzik olan bir olan ocuu oturmu tu. adnn ze
rinde de gmten bi:r at vard. B. durumu renen kabileni.n reislei bu garip man
zaray grmek iin oraya geldiler ve sayg ifadesi olarak arlarn nnde diz ktler.
ocuklar, biraz byyp y rme gc kazannca bulunduk lar yerden ktlar. Onlar
iin dadlar (daye) grevlendirip sayg ve evgi trenini yerine getirdiler. SL ime an
atlatp konumaya baladklar vakit anne babalarn sordular. Aalar gsterdikleri za
man oraya giderek aalara evladn babaya gsterdii saygy gsterdiler . Aala nn bil
tigi yeri muhterem tuttu lar. Bu durum karsnda dile gelen aalar, "Gzel huylarla
sslenmi olan hayrl evlatlar ana babala rna bu ekilde davramrla r," dedikten sonra
"Ana baba hakkn gzetiniz. mrnz uzun, ansnz daim olsun," diye dua ettiler.
Bunun i,zerine civarda bulunan btn kavi.ler, o ocuklara ehzadelere davranr
gibi davrandlar. Geri dnd kleri zaman her biine bir ad koyd ular. En byne San
kur Tegi, ikinciye Kornr Tegin, ncye Tukel Tegin, drdncye Or Tegin, bein
ciye de Buku Tegi.n adlarn verdiler. Grdkleri olaanst olayn tesirinde kalarak
onlarn yce Tarn rarnEndan gnderildiini dndler ve ara larndan birini padiah
yapmay kararlatrdlar . Buku Ban, akl, bilgi ve vcuL gzelligi bak mndan dierlerin
den stn olduu gibi btn kabilelerin dillerini ve yazlarn da biliyordu. Hepsi onun
5q

u. (Hava) Holmberg, a.g.e., c.1V , s.353.


114

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLARI

pad i ah olnas konusunda gr birliine vardLlar ve bunu kutlamak iin byk en


likler kutladla r.
Roux'ya gre Reideddin'in anlatt Ouz Kaan Destan1'ndaki aga kovuunda
doum yapan bir kadnn, ocuuna Ouz Kaan tarafndan Kpak adnn verilmesi
Buku Han efsanesinin sonraki bir varyanndr. s
Aatan tremeyle ilgili efsaneler, Trk topluluklarnda kk tarih ncesi devir
lere kadar uzanan orman klrnn bir yansmas olarak ele alnmaldr. Ayn ekil
de kozmik aa, Dnya Aac ve Hayat Aac kavranlan da temelde orman kltyle
ilgilidir (Resim 22, Resim 23).
Orman klt ise da. pnar vs. gibi doa unsurlaryla birlikte doa kltlerine
dahildir ve T rk kozmolojisindek i Gk kavramna karlk Yer/Su ilkesi iine gi
rer. Nitekim Yer'e kurban trenleri bunu gstermek Ledir. Kagml Trk boyl arnda
kt ruhl ardan arndnlmak istene n bir yere .aga dikilir, kurban olarak da yere bir
koyun gmlrd. Benzer ekildeki uygulamalarn Gktrkler iin de geerli oldu
gu ifade edilmektedir.
Eski Trklerde, en makbul saylan aga kayn aacyd. A. lnan'n bdirttigine
gre, her aman a ini yaplrken kayn aac bulundurulurdu. amanist mitolojide
kayn agac tann lgen ve Umay ile gkten inmitir.
Altn yaprakl bay kayn.

Sekiz golgeli mukaddes kayn


Dokuz kkl., altn yaprakl mbarek kayn

Ey mbarek kayn, sana kara yanakl Ak kuzu kurban ediyorum.


amanlar aac gkyzne ulamak iin bi r merd iven gibi kullanyorlard. Ya
kut kamlarmn her birisinin bir agac vard. Genler aman olabilmek iin aga di
kerler, aman lnce aalan da yok edilirdi. Herhalde Anadolu'da sylenilen "bir
dikili aacn olsun" temennisi bu eski hususlara dayanmaktadr. Yine Yakut mitolo

jisine gre, gkteki ebedi amann kapsna diktii agacm dallan arasnda tanrnn
ocuktan himaye grrd. Ruhlar ku biimini alm olarak bu agacn dallar ara
snda uuurlard. Anlanldna gre bir insan dounca buradan bir ruh uarak , o
insana can verirdi.
Yakutlar ayrca yeraltndaki kklerinin altndan, kpkl bir san sv. halinde
g veren bir suyun fkrdn kabul eltikleri, gvdesi dn.yann merkezinde yer

J. P. Roux, Trlleri ve Mogolla rn Eshi Dii, s. 163-164.

56 B. gel, TL1r l Mitolojisi, s. 93-94.

116

TRK

Ml'TOLOJISINDE EVREN/DNYA iLE lLGlU

TASAWURLAR

alan ve dallan gk tabakalarn kateden bir dnya ve Hayat Aacndan sz ediyor


lard. Bu efsane Ak Gen efsanesinin bir varyant olarak karmza kmaktadr. Bu
efsanede ilk adam neden yaratldrn bilmek isteyince aaca yaklar ve aacn ko
vuunda ya da yangnda oturan bir kadn ortaya karak ona insan soyunun babas
olmak iin yaratldgn syler."

Baz araurmaclar tarafndan ksmen Trk

saylan

Choular,

Hsiung-nular

(Hun), Kagnl ve Te-le olarak anlan Trk copluluklan, Goktrk ve Uygurlar, hat
ta Jslarniyetten sonra ozellikle Osmanllar aac hkmdarlk simgesi ve ata ruhla
rnn makam saymaktaydlar.
Tabga ve Uygur Trklerinin kabul ettii dinlerden biri olan Budizmde de aga
nemliydi. Trke Budist metinlerde, Udambara adyla sz edilen bir efsanev aa
cn, bin ylda bir incir verip Buda rutbesinde bir ahsn dnyaya geldiini haber
verdii anlanlmaktadr .'8 Bilindii gibi Buda (Burkan) byle kutsal bir agacn altn
da tam aydnlanmaya erimiti.

Gerek aa kltyle ilgili inanlar gerekse Hayat Aac mefhumuna dayanan hu


suslar Trklerde lslamyetten sonra da (zellikle lslamiyete ilk girlen yllarda) de
vam etmitir. Dou Trkistan'n MSiman amanlar, hastay byyle tedav eder
ken evrelerinde kayn aac bulunduruyorlard. MSlmanlann deer verdii Tba
ve Sidre gibi aalarn aslnda amanist mitolojiyle ilgisi olmamasna ramen,
Trkler islam dinine girdikleri zaman, bu aga unsurlarna, amanist aa melhum
lann da katmlard.
Eski aa kltyle ilgili izler edebi meunlerde de yer almaktadr; rnein Dede
l<orkut hikayelerinde, Salur Kazan Han'n olu Uruz'un aaca htap ediinin, Altayl
amanistlerin mukaddes aalan iin syledikleri ilahilerle benzerliine dikkat e
kilmil\r:60

57

U. (Harva) Holmberg. The Myhology of Ali Races Finno-Ugric, Sibcrian, c iV, s. 351;J P. Roux,
Tirhlenn ve Mogollann Eski Dn, s. 123.

58

Emel Esin, Drahh- Cc2n (Ca Agaa), haz. F. Halc, s. 35.


Bu aaca Buda'nn "Uyan aac" da denlmektedir. Bu nedenle Bo ya da Bodhi (uyan)
Aac teriminin kullanl ok yaygndr. Bkz. J. Campbell, a.g.e., s. 21-26, 177. Bu aa
hakknda genel bilgi iin aynen Bkz. C. A. S. Wlliams, Encyclopedia of Chiese Symbolisn ad
Art Molives. s. 43-44. W. [berhard'a gre, sz konusu Bodi Aac, M 528 ylnda Sdd

'9

tO

hanha Gautama'nn, bugun Bodh-Gaya'dak Mahabodhi Tapna'na yakn bir yerde bu


lunan, kvnk, uzun, kalp eklinde yapraklan olan aa olmaldr ve Buda muhtemelen bu
rada "aydnlanmaya" erimi olmaldr. Bkz. W. Eberhard, in Sigelcri S l,Q, s. 67.
A. inan, "Mslman Trklerde amanizm Kalnlan," Makaleler ve /celentler, s. 468-469;

ll7

TRK MlTOLQJlSINDE EVREN/l)UNYA iLE iLGiLiTASAWURl.JIR

ye gre bu aacn dallannda Adcm'in oullarnn balar bulunmaktadr.

Gn do

arken ve akamlan "vak vak," diye bararak ark sylerlermi. Bir baka hikaye
de Ta-ehe krah Tong-Tien, yanlarna yiyecek iecek ve eitli giysiler alm olan in
sanlar denize yollar. Kare biiminde bir kayaya rastlarlar. Bu kayann zerinde dal
lan krmz, yapraklan yeil bir aa grurler. Aacn uzerinde birok

kk ocuk

vardr. Bunlarn boyu 6-7 parmak kadardr. insan lan grdklerinde konuamamak

ta fakat hareket edip glmektedirler . insanlar bunlar kopantklannda hemen kuru


makta ve siyaha dn1mek tedir, El-Cahz, Kitab'l-Hayvan adh eserinde, "vak vak,"
agaca salarndan aslm olan kadn ve hayvanlarn kard sestir; aatan kopa
rldklarnda susarlar ve lrler. K itab'l-Corafya isimli bir eserde, bu aacn in
denizinde Vak Vak Adas'nda ye titiin i syl emektedir. Bunun yapraklar incir aa
cun yaprak larna benzer. Mart ay banda meyveler olgunlamaya balar ve bun
lar gen kzlarn ayaklarna benzer. lnsanlann bedenleri nisan aynda oluur,

kafa

larsa mays aynda byr. Bu kzlar ok gzeldir. Daha sonra haziran aynda d
meye balarlar. Derken de "vak vak" derler.

Xlll. yzylda Kazvini bu efsaneyi gelitirmi, Nizami ve firdevsi ise Byk ls


kender mitine balamnr. Hindistan'da lskender'e gune ve ay aalanndan biri,
Yunanca olarak onun dnyay ele geireceini, dieriyse Hint dilinde Babil'de lece

ini sylemitir. Bu sylencelerde konuan aa tasavvun ortaya kmm.


Vak Vak Agaa ekilleri Turk lslam sanatlarnda minyatr, maden ve keramik
sanatlarnda yer almur. Aa larda insan balar gsterildii gibi, horoz, tilki, tav
an balan da bulunur. Bazen aslan, leopar ve ejder posLian ve bazen de insan ba
eklinde yapraklarla tasvir edilmilerdir.iri

Deiik Unsurlardan Treme (Babcsz Douty)


Turk ve Mool miwlojil erinde sk sk karmza kan babasz doum temasnn
Hristi yanlktak i Meryem'den babasz doan lsa'nn, Allah'm olu saylmas inan
yla olan yaknl dikkati ekmektedir.

gel'in de aktard Tles, Kokar-M.ndus ve Mundus boylarnn treyi efsane


sine gre, ok eski alarda savatan kaan bir kz, babo dolarken bir yun {adr)
grm. Yurdun iinden birisi km ve bu kzla evlenmi. Ancak kz kocasnn eviCI'!

Vak Vak Aac zerine aktanlan genel bilgiler iin bkz. J. Ballnsaitis, Le Moyen Age Fantastique-Atiquites et Exotlsmes Dans L'ar Gothique, s. 125 131. Franszca metni Trkeye akta
ran Taluyzde'e teekkr ederim. Ayn konuda aynca bkz. Metin And, Minyatrlerle Os
ma l Mitologyas, s. 291-295.

119

TURI< MiTOLOJiSiNiN ANAHATI.ARI

Aa, aa dir io;em sana erilenme aga


Mekke ile Medne'nun kapus aga
Musa Kelimn asas aga
Byk hyk sularun koprisi aa
Kara kara denizlerun gmsi aga
ah- merdan Al'nun Duldulinun eyen aga
ah Hasan le Huseyn\in bg aa
Eger erdur eger avratdur korhus aga
Baun ala bakar olsam basuz aa
Oibn ala bakar olsam dipsz aga
Meni sana asarl:r gtumegil aa
Gtrecek olur s<m ygilugm sen tutsun aga
Bizum ilde gerek idun aga
Kara hindu kull:mma buyuny idm aga
Seni para p<1ra ograyalar d aga

Evliya elebi'nin Seyahatarne'sinde Mslman Nogaylar iin sylenenler de


konumu:: a1sndan olduka ilgi ekcdr. Evliya eleb burada. Nogaylann agaca
tapuklanndan bahseunektedir. Bu toplulua gore ibadet ettikleri aga, Cebrail vas
tasyla Allah tarafndan gnderilen TCba agacnn dalndan btmi olup, Hzr eliyle
diklmitir.

01

Ayn ekilde Mevlana'nn yoruml:dg bir ruyada , Dnya Aac cennetteki Ttlba
aacyla bagdatnlml, dallanndaki kular Peygamber ve velilerin ruhlar olarak
62

aklanmur. Mevlana'nn Mcsnevr'sinde bahsedilen can agac temas da lslam d


nemi iin ilgin bir durum arzetmektedir. Can agac (diraht- can) anlaldna gre
63

"zamanenin ruhani sultam, lmsz can baheden vel i simgesidir." Bu haliyle sz


konusu aa hem az yukanda zikrett iimiz D nya Aacna hem de Udambara den
len aaca benzemektedir.
eitli Trk lslam metinleinde yer alan bu anlayn bu uzanus gibi grnen
br aa da Vak Vak Aacdr Turk-lslam dnyasnda yaygn olarak gorulen bu
aala ilgili efsaneler Avrupa'ya da ulam ve orada da sanat eserlerine konu ol
mutur. Vak Vak Aacyla ilgili anlatlanlann birok versyonu vardr. Bir sylent-

M Ergin. Dede Korlu Kilflb. s. 29-30.


A inan. Tanlte ve Bugn anau:::n, s. 65.
oz Semra Ogel, Anadolu Seluklu Sanat :::me Gri.l:, s. 8
61

03

Emel Esin, a.g.e.. s. 35, 38, 39.

JJ8

TORK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLARI

ne gidince hamile olduu anlalm ve bu durumda daha nce kimle evli olduunu
ve kimden hamile kakln sormular. Kz kimseyle bir ilikisinin bulunmadn
syleyerek olaya gereke oluturan bir hik!ye anlatm. Anlam hikayeye gre, sa
vatan sonra anne-babasndan aynlan ve bozkrlarda dolaara k yiyecek arayan kz,
bir ey bulamam. Ancak o esnada yaan yamurla birlikte bir buz parasnn yere
dtn ve krdktan sonra da on.un ierisinde iki tane buday tanesinin bulundu
unu gnn (buz ve bud ay tanelerinin gl<ten, yani tanrdan geldiin e dikkat
edin). Onlar yedii zaman da kamnda tuhaf bir deiiklik olduunu hissetmi.
65

Bunlann iki ocuk oldugunu anlam.

Dolayl olarak, sudan tremeJ7e iarel eden bir efsane ise, Gerdtzl'nin Zey'l
Ah1Jar isimli kitabnda yer almaktadr.
Bu efsane Kimaklann sudan tredikleriri ve bundan dolay lrti Nehrini taun
olarak tamdklann anlanr . Ancak burada 'deniz kz'nn hatunu suyun iine ek
mesin\n remeyle bir ilikisi olup olmad ak degildir.

65
66

66

Efsanenin r.amam in B. Ogel. Tarh Miolojfsi, c. !, s. 56-57.


Melnin tercmesi ic;in bkz. R. een (haz.), / slam Cografytclwna Gre Trllcr, s. 73-74.

120

Ill. TRK M1TOLOJ151NDE LM VE KIYAMET

lm
Hemen her toplulukta olduu gibi Turkler de ldkten sonra bu dnyadakine ben
zer bir hayat yaayacaklanna inanyorlard. Proto-Trk, l-lun, Gktrk, Uygur ve
dier Trk lopluluklanyla ilgili yap lan arkeolojik kazlar bu hususu destekler ma
hyeuedir (Resim 24). Anlald kadanyla lm mukadder olarak karlanmakta
ve kurulu olan dzenin gereg olarak alglanmaktadr. Bu nedenle gk-yer dikmo
msiyle ilikisi olan ve doal karlanan lmle ilgili olarak; eski Turkler an ka
zanmadan ya da savamadan lmeyi kuklk sayyorlard le yandan savata da
iyi guleri temsilen galip olunmalyd; nku savata ldnlen neml dumanla
nn ruhlan teki dnyada hizmetkar olarak kullanlmak zere balbal haline getirili
yor ve sonra rnein Khigin'in mezar klliyesinin dogu giri,inden itibaren sralar
halinde uzanan ta di,zilerinde olduu gibi balbal olan dman ifade eden bir ksm
kabaca yontulmu talar dikliyordu:
Babam hakana Baz hakan birinc balbal dkmi ... Binnd Krgz hakann balbal dik
um....

lmn eitli nedenleri vard. inanlan Tann'ya kar gelmek, kt ruhlann ve


buyoclerin faaliyetleri, lut'un ya da tm'n (ruh) yitirilii gibi deiik sebeplerin
lume yol aug dnluyordu. Kand: ya da kalpte bulunduu kabul edilen ruhun
gmesi belirtilirken en ok ruhun utuundan sz edilir. Bu ela gk-yer dikomoti
sindeki gk unsun iine girer.
Uma fikri byk dinlerde ifade edildii zere tam bir cennet anlayn dile ge
tirmemekle birlikte ruhlann yaanlan yerden ge ykseldiini ifade eder. Ancak
ge dnemlerde cennet fikrinin de olutuu anlalmaktadr. Nitekim Yakutlara gre
gklerin nc kat cennellere aynlmur. Melekler ve penlerle dolu \'e her trl
yyecein bulunduu cennetlere iyi insanlar girer. Gnah ohm insanlar da cehen
nemde cezalann ektikten sonra cennete giderler. Trklerde dha sonra cehennemin
karl olarak tamug szc kullanlmur. Genel olarak. bu anlayn lslamiyet
gbi tektannc dinlerin etkisiyle gelitii dnlebilir.
Baz araum1aclar Erlik'in zamanl llerin ve cehennemin tanrs na dnt-

11. N. Orkun. Esli Turh Yazlan, s.37.41,69,70, 128, 131, 557.

121

TURK MiTOLOJiSiNDE VE INANU\R!NDA OLUM VE KIYAMET

Altun Y (Alon Orman) kavramndan sz ediliyor. Bu husus da yer unsuruna bal


olarak orman klt konusuna girmektedir.
Ruh gklere ykseklii zaman, ceset deiik ekillerde olmak z.ere topraa g
mlmektedir; nk insan toprak ve sudan yaratld iin byle bir gmlme bii
mi uygu n grlmektedir. Nitekim baz amanist Trklerde z.ayf doan ocuklarn
glenmeleri iin topraa bastrld ve sonra ocuklarn ksa zamanda glendii
nin ifade edildiini gryoruz..
Ancak bu anlamda ksmen Gktrklerde olduu gibi lnun yaklmas, belki so
run oluturuyor gibi grlebilir. Fakat Phoenix'in kllerinden tekrar dirilmesi gi
bi, eski Msr ve Hint dinleri ve mitolojilennin etkisiyle bu durumda da bir yeni
den doua inanld anlalyor. te yandan ate temizleyici sayld iin lulerin
yakld da anla l yor; rnein Krgzlar (Gerdizt'ye gre) "Ate eyann en temi
ziclir. Ona den her ey temi.zlenir. Ate ly pislik ve gnahlardan ceniz.ler ,"
5

der1er.

Yine yabanc din. ve millerin etkisiyle olsa gerek, Krgzlar gibi baz Trk toplu
luklarnda ceset uurlu ruhlarn makam kabul edilen agalar zerinde ryene ve
kular tarafndan etleri temizleninceye kadar kalyordu. Baz Trk topluluklarnda
yeniden douun olabilmesi iin kemiklerin kalabilmesi gerekliydi.
Eski Trkler bazen ruhlarn hortladna da inanrlard. Hana ruhlar bazen ba
kasnn bedenine de girerdi. llerin babo dolaan ruhlarna Altayllar zt di
yorlard. Bu ekilde hortlayan ruhlar ller alemine kabul euirmek ya da gnder
mek amanlarm (veya din adamlannn) greviydi. eitli aratrmaclar tarafndan
tespit edilen bu tip trenler ilgi ekici mitolojik moriOer iennekteclir.
Eliade'nin aktardna gre Sar Uygurlar lye, "ocuklarm, hayvanlarn ve
mallarm da yanna alma!" diye seslenirler. Bylece insanlar yeni lenlerden kor

kar, eskiden lenlereyse sayg gsterir ve onlardan yardm beklerler. aman, lenin
ruhunu ller alemine gtrp kabul ettirene kadar, yeni l yeralu dnyasna al
amaz, ailesini, arkadalann ve srlerini yanna almaya alr. Bu nedenle lnn
ruhunun dirileri takip edememesi iin mezarlktan karken baka yol kullanmak
gibi eitli nlemler alnr. inanlara gre ll er ancak lmlerinden , yedi ya
da krk gn sonra, verilen cenaze leninin ardndan bir daha dnmemek zere l
ler alemine gider. Nitekim Anadolu'da lnn yemek verilerek anld belirli gn-

R. een (haz.), lslam CografyaalannaGre Turller. s. 77.


M. Eliade, amanjzn, ev. lsmeL Birkan, s. 240.
123

TURK MlTO .OjlSlNlN Al'AHATL\Rl

nu ifade eder. Allay Turklerine gre bu nedenle Erlik gnderdi elemanlan vas
tasyla nsanlarn ruhlann yakalatarak canlann alr.2 Bir grue gre lenlerden
yeraltna gidenler hasta olarak lenlerdir. Yalnzca baka bns tarafndan ldrul
mu ya da kahramanca l m olanlar ge kmaktad r,3

Resm 24. Ukok Platosu'nda (Rusya Federasyonu) br


kadn asilzadeye a kurgann rekonstruksyonu . Muh
temelen Hun devrine aur.

Eliade, birok Asya halknn leki dnyay, bu dunyann tersine dmnu bir e
olarak anladklanru belnmektedir. Bu, tersine evren imges Turk topluluklan in
de geerlidir. Brok yerde l.ilere likin trenlerin gne battkta n sonra yaplma
snn sebebi, br dnyada gndz olduunun ve llerin yeni gune baladklannn
dnlmesinden kaynaklannaklad r. ogu yerde bu r dnya olarak tasarlana n ye
rala dnyasnda rmaklar lers ynde, yani kaynaklarna dogru akar. lye sunulan
eyler mezann zerine ters evrilerek, bazen de krlarak konur k, teki dnyada
duzgun ve krlmam olsun. Buna gre Osmanl cenaze alaylannda lnn adan
nn eyerlerinin ters vurulmu olmas, belki de teki dunyada duz olarak kullanabil
meleri iindi.
Taoculuktakine benzer bir ekilde yukselen ruhlarn makam kutsal daglard. Ye
nisey yaZLLlan, Alan Kl yazt gibi baz yaz ttlarda gid ilecek yerler arasnda gk
bozkrlarndan da bahsedilir. Bu anlay Kuzey Amerika k zlderililernin mitoloji
sinde de karmza kyo r. i l. Altn Kl antnda gkyzundcki Altn Bozkr yerine

O. Gunayve H Gngr Balangtan Gnm;::e Trklmn Dn Tanl, s 70.


M . Elade, amanizm. ev ismet Brkan, s. 238-239.

" M Elade. a.g e.,s. 237

122

TURK MiTOLOJiSiNiNlNA HATIAR t

lerin banda krknc1, elli ikinci gnleriyle lm ytldnm gelir. Seyrek olarak
da nc ve yedinci gnlerde belli ekillerde anma yaplmaktadr ve bu esnada e

itli uygulamalar gerekletirilmektedir. lenlerin elbise ve eyala rnn baka l anna


verilmesi de bu elbiselerin tekrar kullanlmaktan saknld n gsterir.
Eski Trklerde yksek tabakaya mensup, lm kiilerin mezarlar genellikle.
ulalmas zor yerlerde olurdu. Mogollann da uygulad bir sistem le mezar yeri
nin stnden nehir geirilerek ya da mezan ina edenler ldrlerek defin yerinin
bulunmamas saglamrd .

Resim 25. Sultan il. Osman kuyruu balan


m alin zerinde grlyor, 1618.

Bilindii gibi birisi ld zaman bir sre yurtta bek letiliyor (bugn bile bir
ok Trk cumhuriyetinde grlen bir uygulamadr), ceset bekletildii srada ziyare t
ediliyor ve yas ifadesi olarak atnn kuyruu kesiliyor ya da dumleniyor (Resim
25) ve atlardan bir ksm kurban edilerek mezara konuluyordu. Tren esnasnda es
ki metinlerde ve freskolarda tasvir edildii gibi i nsanlar salarn keserek ya da b
aklaria yzlerini izerek kanl gzyayla alyorlard. Gktrk yaztlarnda yas
olayn ifade eden saurlar vardr; rnein Klligin yazmnn kuzey cephesinde, Kcl
Ligin'in lronden duyulan buyk Czntii oyle anlatlyor:

124

TRK MiTOLOJiSiNDE VI'INANLARINDA Ot.OM Vf- l<IYAW!1

K1cuk kardeim vefat et. Ben yaslnndm . Grr gorom gom1ez gib. blir blgm bil
me:: gibi oldu. Ben yaslandm. Gzden y:. gelerek. euen () gnuldcn feryat gelerek
yanp ynkldm. ok f:zl: yaslandm. lk ad (ile beraber) k1k kardelenm ve karde
oullanm (?), oullanm, beylerim ve k<vmimin gz, k: (alamaktan) fen: olacak di
ye sakndm.

Kurban edilen atlarn derileri ve balar smklara taklyordu. Bugunk Yak'Utla


rn alk dedii bu derilere Altayll ar baydara demektedir. X. yzylda Trk lkele
rinden b:hseden lbn Fad lan'n ifadesine gre bu lnn zerinde cennete gidecei
awr Elbette o dnemler iin cennet kavramnn yerine

g koymak

gerekir

(izm 20).
Asl cenaze treni ceset mezara konulurken yaplyor; sa kcsp, sakal tra
ederek ya da kulaklarn ucunu keserek ya da yzleri bakla keserek alanyordu.
adrda bekleme esnasnda olduu gibi mezarn etrafnda da dnulyordu. Yu
oreni srasnda gelen konuklara ziyafet veriliyor, hatta bazen muzikli elence yap
lyordu .
ller genellikle (yksek tabakadan olanlar) kurgan denilen toprnk altnda birbi
rine geinlen ahap tomruklarla ina edilmi oda ya da odalardan ibaret (baz bl
gelerde tan da kullanld}. stne toprak ya da dallarn yld tumls gr
nl mezarlara gmluyordu. Bu kurganlar ve adrlar lslamyeLLcn sonraki Trk
mezar mimarisinin en nem li iki kaynan meydana gelinnektedir

11

(bkz. Resin

24).

Budizmin etkisinden kaynaklanan Olmlc


ilgili baz motifler de Trk sanatna girmi
tir. Budi zmine gre. nirvanann bir anlam da
lumdr. Gerek anlamda nirvanaya

ulaan

kii cennette lotustan doacak. ama yeniden


bedenlenerek dnyada yaama

eziyetnden

kurtulacaktr. Bu gibi kiiler tannlarla birlik


te cennette yaayacakttr. Dierleriyse cehen
nemde cehennemin mensubu olan annlar ya
da cinlerle trl ikenceler grerek kal:cak-

izim 20. Al:yllarda cylga ( lxyda


ra) denilen, kurban edilen :tn sra
taklm delisi ve b:.

H N. Orkun, Eski Tlrl Yazt/an. s. 52.


lm zerine genel ve detayl bilgi n bkz A. inan, Tarihte v' Bugn anai::n. s. 176-200:
J. P. Roux. Trhleri ve Mogollann fhi Dl, s 207-239..J. P. Roux. Eslag vr Orta;agda Al
tay Jullrnde lm. c;ev Aykut K:zancgl.

125

TRK MffOLOjlSINDE VE INANLARINDA L t VE KIYAMET

ki iei adak olarak su

Resim 27. Elinde gl tutan F::tih Sul


tan Mehmet. Uygurlann iek sunma
sahneleriyle benzerligi dikkat ekici
dir. Tahta bask. Tobi::s Simmer

nan Uygur prensesi.

1578.

Resim 26. Buda'ya elinde

Beyaz locus Buda'nn manevi olgunluunu ve mutlak zihinsel aldm ifade


eder. Onun sekiz yapra Buda'nn sekiz asil yolunu (dogru sz, dogru davran,
doru hayat snne, doru muhakeme, dorn murakebe, doru nn lay, doru d
nce, doru niyet) ifade eder.
Trk sanatnn Uygur devresinde , freskolarda Uygur prens ve Prensesleri elle
rinde Buda'ya adak olarak sunduktan ieklerle grlmektedir. Bu durum iek sun

ma temasnn gelimesini salamltr. Bu bakmdan buna ilikin rnekleri, Seluklu


sanatnda ve Osmanl sanatnd a da grebiliyoruz. Osmanl sanatnda zellikle pad i

ah portrelerinde, sulcanlann ellerinde iek tutmas ikonografik olarak Uygur sa


natnn ve Budist mitolojinin etkilerine balanabilir 3 (Resim 26, 27).

Kyamet ya da Dnyann Tahribi


Trkl erde kyametle ilgili eitli mitik anlatmlar vardr. A. lnan'n W. Radloff ve
V 1. Verbitskiy'den aktard1na gre, Telecler ve Telengitler halgan ak dedikleri
13

Bkz.. Y. oruhlu, "Lotus lkonografsi ve Uygur Sanatnda Lotus," U O TKK, s. 155-168.

127

TRK llTOLOJISlNlN ANAHATlARl

lardtr. Ancak Budizmde cennec ve cehennemde kalmak sreklilik arzetmez.

te yandan gerek anlamda nirvanaya ulaamayan kiiler, yukarda da belirtildi


i gibi ldkten sonra dnyadaki hayatlarnn niteliine gre yeniden deiik be
denlerde doacaktr. Yaplan iler sonucu oluan kannas (kader) kt olan Budist
ler -hayvan da olabilen- baka canl lar halinde hayatlar srerek srekli strap e
kerle r . Bylece karma yasas t ruhun beden deitirmesin i n zorun luluunu aklar. 10
Samsara terimi ayn zamanda kiinin karmas sonucunda (eer buna olan zorunlulu
u ortadan kalkmamsa) dnyaya yeniden gelmesini ve lm-yaam dngsne
tekrar katlmasn da (tenash) ifade eder.

11

Lotus yukarda akladmz anlamlan yannda ayn zamanda lm ve yeniden


dirili ve doula ilgilidir. Birok ilah lotusdan domutur ve yine onlarn ou lo
tus tahtnda oturur ya da lotusun zerinde ayakta dunr. Buda'ya ya da dier ilahla
ra ibadet esnasnda ok sunulan bir nesne olan lotus bylece lm ve hayatla i ie
gemi bi r simgedir.
Dier Budist sanatlarda olduu gibi Uygur san atnda da Buda'ya layk iyi ruhla
rn cennette bir ouk grny le lotus ieinden doduu gsterilir. Bu husus
Uygurca yazlm eski metinlerde de atka karmza kmaktadr; rnein Abita
tanr ile ilgili istirak konulu paradaki;
imdiki insanlar luce,
Kat'i ve tiphesiz o/aral,
Abita Btrla'n huzwwda,

Alm lotus fide dogarlar,


eklindeki msralar bu hususa iaret etmektedir.

12

Lotusun bu kadar nemli olmasnn sebeplerinden biri ak lotusun Buda'nn ken


disini temsil etmesidir. Nitekim lotus amurun ierisinde kirlenmeden dnyann
iine domu, fakat dnyann stnde yaam Buda gibi bymutr . Buda aacn
altnda hakikate eritii zaman, insanlar amur iine batm ya da suyun yukarsn
da grlen lotus goncalar eklinde grmtr.

Nirvana zerine felsefik bir aklama iin bkz. Lin Yutang (ed.), The Wisdom of China and in
dia, s. 552-553.
o Kama hakknda baz dnceler iin bkz. M. Eliade, Ebedi Dn Mitosu, ev. . Altu, s.

101-103.
11
1

G Tumerve A. Kk, DmlerTa'il. s. 164.


R Rahmeti (Arat), Eski Trk iiri, s. 201.

126

TRK MITOLOJISlNlN l\NAHATLARI

kyamet hakknda rivayetler nakletmektedir ler. Teletlere gre,


Kalgan ak geldii zaman gk demir, yer san bakr olur.Hanlar hanlara saldrr, ulus
lar birbirine ktlk dnr , kat talar ufalr, sert aalar krlr. Kii bir dirsek (arn)
kadar kk olur. Baparmak kadar erkek olur. Erlerin dizgini ksa olur (gllerin
elinde oyuncak olur). Ayak caklm bey olur. Baba ocuunu , ocuk babasm tan maz.
Yaban soan pahal olur. At ba kada r altma biir kap yemek verilmez. Ayak altnda al
tn bulunu r onu alacak kimse bulunmaz.

Daha geni olan Telengitlere ait efsan evi anlatmda, zetle dnyann sonu geldi
i zaman yeryz atele kaplanacak, tanr kul.akla rn insanlara tkal tutacakt r. Yer
ve insan nesli mahvolacak, tre bozulacak, tepeler alkanacak, ulus bozulacaktr .
Aynca kara su, kanla kark akacak, dalar sallanacak, gk grleyecek ve yrtla
cak, deniz dalgalanp dibi grnecektir. te yandan deniz dibinden kacak olan do
kuz karatan iinde bulunduu sandklardan demir atl dokuz kii karak n ayak
lan kll, kuyruklar kamal ve rastlad kiiyi mahfeden atlara binecekler. Ay ve
gne kararacak, baba ocl\tndan ayrlacak, bitkiler mahvolacakur.
Anlatlanlara gre kyamet kopaca srada bir zehirli ot biter ve tan r Mand-i
re'den yardm ister, ancak yardm gelmeyince May-Tere'ye seslenir. Ondan da yant
alamaz . Bundan sonra Kara ve Kerey yeryz ne kar. Onlar knca Mand-ire ve
May-Tere onlarla savamak zere (l gen tarafndan gnderilir) yere iner. May-Te
re'nin kan ate olarak yeryzn kapla d zaman_ kalgan ak, yani kyamet ko14

par.

Benzer bir efsane Altay Tatarlan arasnda anlatlmaktayd. Buna gre lgen, Ma
idere'yi (May-Tere, Holmberg'e gre aslnda bir Budist l3odhisattva) tanndan kork
may ve kend ilerini deilirmeyi retmek zere insanlara gnderecek; buna kzan
eytan Erlik, Maidere'ye saldracak; Maidere'nin kan bt n dnyay kzla boyaya
cak; her taraf ate ve alevler kaplayacak ve bunlar gklere kadar ykselecek; o za
man lgen gelecek ve ellerini rpp "Ey ller kalkn," diyecek, ller yerden, de
nizden, ateten ya da lm geldiinde bulunduklan yerden kacaklar, dnyadaki
yangn veya ate Erlik'le beraber onun taifesi olan btn kt insanlar yok ede
cektir. Ls Aslnda kyamet alanerleri ve kyamet gn gerekleecek doa hadiseleri
dier dinlerde anlatlanlara benzemekted ir.

16

A. inan , Tarihte ve Bug amanizm, s. 24-25.


s Uno (Ham) Holmberg, The Mythology of Ali Races Finno-Vgric, Sibeia, c. lV, s. 370.
14

Lo M. Uraz, a.g.e..s. 98.

128

lRK MiTOLOJiSiNDE VE INANLARINOA LM VE KIYAMET

Trk mitolojisinde, kyameti anlatan yklerden baka dnyann tahribini konu


edinen tufan efsanelerine de yer verilir. imdi buna rnek olarak Hol nberg'in nak
lettii Altay tufan efsanesini ele alalm. Bu sylence lslam ve Hristiyan dunyasnda
bulunan Nuh tufanyla ilgili anlatlanlara olduka benzemektedir:
Sel btn yeri kapladnda, Tengys (Tengiz/deniz) yerin zerinde efendiydi. Onun
ynetimi altnda Nama isimli iyi bir adam yaamaktayd. lgen ona bir tahta sandk
(lerep) yapmasn emretri. Sozun-Uul, Sar-uul ve Balk olmak zere olu olan Na

ma, kend isi beceremey ince sandn yaplmas iini oullarma brakt. Sandk bir da
zerine yaplp carnamlanclnda ogullanna, her biri 80 kula olan sekiz halatla kele
rinden asmalann syledi. Bylece su seksen kulaca ykseldiinde durum anlalacakt .
Bundan sonra Nama, sular ykseldiinde kurtulmalan iin, ailesi ve eitli hayvan ve
kular alarak bu sanda girdi. Yedi gn sonra yere balanan ha l :llar koptu ve sand k
serbeste srklenmeye balad. Suyun seksen kula ykseldii bylece anlalma .
Baka bir yedign daha getikten sonra Nama, en byk oluna sandn penceresini
amas n ve eL rafa balmasm syledi. Sozun-U ul btn ynlere baknklan sonra yle
dedi: "Her ey sulann altna batm, yalnzca dalann zirveleri grnyor." Daha sonra
babas da bakumda, o da gkyz ve sular dnda hibir ey grnmyor ," dedi.
Sonunda tahta sandk, sekiz dan birbirine yaklat ye rde du rdu. O zaman Na
ma pencerey i aarak, kuzgunu serbest brakt. Kuzgun geri dnmedi. lkinci gn kar

gay. nc gnse ekin kargasn gnderdi. Hibiri geri gelmedi. Drdncu gn bir
gvercini gnderince, gvercin gagasnda bir ince hu aac dalyla birlikte geri dnd.
Na ma ayrca bu kutan teki kulann niin geri gelmediin i de rend i. Onlar srasy la
geyik, kpek ve bir alin leini yemek zere gittikleri yerde kalmlard. Nama bunu
duyduunda fkelendi ve onlar undi ne yapyorsa, dnyann sonuna kadar da onu
yapmaya devam etsinler dedi.

Hikayenin devam nda yaland zaman, onu, kurtard canllar ldnneye Le


vik eden kansn ldren Nama, olu Sozun-Uul'u da yanna alarak cennete (ge)
kar ve daha sonra orada be yldtzl bir yldz kmesine dnr. Holmberg'e g
re mitlerdeki tufan kahramanlar Yayk Han'a (bkz. s. 28) dnmtr.

17

u. (Harva) Holmberg, a.g.e ., s. 365


129

17

iV. TRK M1TOLOJ1StNDE HAYVANLAR

Anka .Simurg, Phoenix , Gamda, Grifon


Bu fantastik hayvan l arn farkl kltrlerde yer almakla birlikte zde birbirinden t
remi oldLt kl:.n sylenebilir. Phoenix esas it iba riyle Msr m itolojisinde, Simurg
ise

Iran mitolojisinde grlr. Bunun Arap-lslam kuhrndeki yansmas Anka ya

da Zmruduanka 'dr. Garuda Hint mitoloJsnde yer alr (izim 21). Buna karlk
nitelik leri bu yaranklara benzeyen karaku (ki kanal olabilecei ihtimal uzerinde
durulur) Turk kltr ve mitolojisine aiuir. Butn mitolojilerde yer alan Grifon ve
gerek hayvanlar olan akbaba ve baka baz hayvanlar bile zaman zaman bu gruba
girer.
Grifonlar g, tan aarn, ilim, rfan, kuvvet gibi kavramlar ifade eder.
Trk sanatnda zellikle kartal bal gri fonlar yaygn olarak grlr. M il. binyl
da Shang devrine ait koyun krek kemiklerinde yrtc kularn Gk Tann'mn
simgesi olduu ifade edilir.
Hnt moloJisinde nemli yeri olan Garuda, Turk nmolojsnde de yer almtr .
Garuda br kanaln gagas, peneleri ve bana sahiptir. Gvdes, kol ve bacaklar
insan grnumndedir. Annesi Vinata babasysa Kasyapa'dr. Hayat Aacnn dallar
zerindeki bir yuvada bulunan yumurtadan kmtr (bu, amanlann benzer ekilde
doumuyla karlatrlabilir). Garudayla ilgil olarak anlatlan birok efsane var
dr. Bu efsanelerde Garuda kah kutsal y
lanlar olan nagalarla mcadele eder kah
tanrlara kar gelerek onlarla savar. Tan
rlarla girui bir mcadelede baarl ola
maynca tanr Vinu'nun

binek

hayvan

olur
Bu adan ve dou ekli nedeniyle ayr
ca onu Trk mitolojisindeki Er-Tt uk
Destaru'nda yer alan karakua benzetebili
riz. Destan metnine gre Hayat Aacnd:
yuvas bulunan karaku avlanmaya giuigi
zaman , her sene bir ejderha musallat ol up,
Yavrularn yemektedir. Bu kez de ayn ey
131

zim 21 Peenek Trklcnne it


Nagyszemmiklos hazinesindeki 7 nu
maral srahide bulunan G:rud: (k:
mku1) fgru

TRK MlTOLOJl51NIN ANAHAn.ARI

olacakken Er-Ttk ejderhay ldurr ve yavnlan kurtarr. Bu iyilii zerine ka


raku onu yeryzne indim1ek uzere srtna bindirir. Yolda kahramann hayvana
verdii yiyecek bitince keneli euni kesip verir. Yere indikleri zaman karaku bu fe
dakarl grr ve onun yaralarnn iyilemesini salar.
lran mitoloj isinde Gaokerena Aacmn tepesindeki Saena kuu sonradan Sen
murw ve Simurg olarak anlmtr. Bu kuun baz zellikl eri asnda n dierler iyle
benzerlii vardr. lran etkisiyle Trk miloloj isinde de yer

al mtr. tslamiyetten

sonra zellikle tasavvufla ilgili mitsel zelliklerin sezildii hikayelerde karmza


kar.
Ote yandan devlet kuu olarak kabul edilen Hma'nn Yakutlarda Umay ya da
lm adyla talih kuunun ismi olarak getii anlatlr. Bu kuun Anka ya da Zmr
duanka ile ilikisi vardr; nk onun iin sylenen birok ey Anka kuu iin de
geerlidir. Sirenler (ku bal kadn gvdeli koruyucu varlklar) , Harpiler de (kadn
gs ve bana, akbaba peneler i ne sahip lmle ilgili varlklar) bu grup iinde ele
alnabilirler. Bu gerekst ve daha ok uan cinsten olan h ayvanlar Trk sanatnda
da lasvir edilmilerdir.

Ejd erha
Ejderha btn dnyada in mitolojisi ve sanatna ait kabul edilirse de Trk mitolo
jisi ve sanatnda da byk yer tutmutur. Bu masal hayvan, gk ve yer-su unsurla
rna bal olarak geni bir uygulama n lan bu lmutur (Resim 28, 29).

..
{

Resim 28. Acabii'l -Mahllat'an bir ejder

tawn

Resim 29. Behram Gur'u ejderi ldun .


elame , iraz 1370.

132

TRK MlTOLOJISINOE HAYVANAR

Trklerde zellikle erken dnemlerde be


reket, refah, g ve kuvvet simgesi olarak ka
bul edilmi bu efsanevi yaratk, On Asya kl
trleriyle ilikiye geildiinde bu anlamlar
zayflam ve daha ok altedilen ktln
simgesi olmutur.
in kaynaklarnd an Stih-Cli ve Hou-han
sh.'da gk ve yer ibadetlerinden bahsedilirken
Hunlarn bir ejder festivah
sz edilir. Hsiung-nulann

dzenlediinden

Resim 30. Anadolu Seluklu devrine

Ej

ait ift bal kanal kabanmas. Konya


lnce Minareli Medrese Muzesi

merkezlerinin

der ehri olarak anl da belki eskiden baz

Turk topluluklar arasnda ejder kltunn varln ortaya koyuyor.


Trk kozmolojisinde yer ejderi ve gk ejderinden sz edilir. Yeraltnda ya da
derin sularda bulunan yer ejderi bahar dnmnde yerin altndan kyor, pullar ve
boynuzlar oluarak gkyzne ykseliyor, bulu tlarn arasna karyordu. Bylece
yamur yamasn salayarak bereket ve refahn olumasna katkda bulunuyordu.
in mitolojisinde imparatorluk simgesi olan ve bazen hayat iksiri efsaneleriyle
ilikilendirilen ejder bu ynyle de Trkleri etkilemi, Trk mitolojisinde su, bol
luk ve yeniden douun timsali saylmltr. in'de olduu gibi ayn zamanda Trk
hayvan takviminde de yl simgesi olarak yer almtr.
Uygur devrinde olumlu bir simge olmaya devam eden ejderin bazen ilahlarla il
gili olduu anlalyor. Gk arkn bir ift ejderin evirdii dnlyordu. te
yandan Uygur mitolojisinde yar insan yar ejder zellikleri gsteren ejder hanla
rndan da bahsedilmektedir; bu halleriyle Fu-hsi ve Nu-wa tasvirlerini hatrlaurlar.
Onaag Trk metinlerinde ejderin eitli alegorik anlamlar ifade etmek zere
kullanldn gryoruz: Hkumdarlarla ilgili olarak ele alnyorsa iktidarn; din,
tasavvuf gibi konularla ilgili olarak zikrediliyorsa dnyann insan yolundan sapt
ran tuzaklarn vb. ifade eder.

Kartal ve Avc Kular


Trklerin milli simgeler inden olan kartal amanist uygulama larda ok yaygn ola
rak karmza kar (Resim 30). Yakutlarn en yksek ruhlar tadna inanlan bu
hayvan, Gk Tann'nn timsali olarak ya da aman ruhunu ifade etmek amacyla
Dnya Aacmn tepesinde tasavvur ediliyordu.
Hayvan-ata ya da yardmc ruhlardan birini temsilen zaman zaman aman elbise133

TORK MITOLOJISINOF l l\YVJ\N!.AR

in kaynaklar kurdun egemenlik ve yiitlikle i1ikisi hakknd a bilgiler sun


maktadr. Bir in yllnda , "Sancaklarnn bana alnndan kurt ba takarlar. Mu
hafzlanna savalanna fa-li (brl) derler. in dilinde anlam kurt demektir, yani
kuman domulardr ...." denilmektedir.

Hsiung-nu lara ait Noin-Ula kurganndan karlan ve bayrak haline gelmi kee
den rorba eklindeki bir tzn bal bulundu u yerde, yani gnderin tepesinde bir
kurt bann bulunmas yukarda belinriimiz gibi bu hususlarn Hunlardan beri
gelitiini gsteriyor.

Vl.-Xm. yzyllara ait Dou Tlrkistan'daki Trk freskolannda kurt bal gn


der (bayrak) tasvirlerine rastlanmaktadr. Bu ekilde tasvirlere lslamiywen sonraki
minyat rlerde de rastlanr (izim 22).
Trk-in mcadeleleri esnasnda beyaz
kurdun hara ya da vergi olarak deer kazan
mas onun Trkler arasndaki nemine iaret
eder.
Daha nce szn ettiimiz gibi, Uygurca
Kaan Destaru'nda kurt yal gsterici bir
unsur olarak karmza kyordu. Arannnac

Oguz.

lar benzer ekilde gm'1mzde yapla n tespitlere


gre kurdun, Bakurt Trklerinin efsanelerinde
de yol gsterici olarak yer aldn ifade etmek
tedirler.
Trk astrolojisinde gk unsuruna bagb ola
rak, gel'in aktardna gre, Kkay

burcu

bir arabay eken iki at ve Bykay burcu ise


onu kovalayan yedi kurttan olumutu ve Ya
kutlar ayn evrelerinin olumasn, kurt ve ay
larn dolunay yemesine balyorlard.
Kurdun Trk kozmolojisinde gk unsuruna

izim 22. Dou Turkistan'da bulu


nan, Koo Uygur Kaganl'na ait
bir freskodan kun bal gnder tu
tan hkmdar figr .

bagh olarak aydnln ve buna bagl unsurlarn simgesi olduu anlalmaktad r.


Kltigin yaztnn dousundaki "Tann g verdii iin babam hakann ordusu kurt

A. Taal, Ghtrlt OTltesine Gelen uli El;ileri Raporlanna Gre Ghurh-ir llifilei (552630), 1. . Sosyal Bilimler EnsciLSO genel T rk tarihi anabilim dal yaymlanmam yiksek li
sans tezi, s. 187.

135

TRK tlTOLOJISINlN ANAHATLAR l

Resim 31. Cengiz Han'n kans Alan-Koa'y hamile brakan gk kun.


si zerinde yer alyordu. nemli bir treme simgesiydi. zellikle Gkt':rk ve Uy
gur devirlerind e kartal ve dier )'lrtc kula r hkmd ar ya da beylerin timsali, ko
ruyucu ruhun ve adaletin simgesiydi. Gnei ve ayn zamanda g ve kud reti ifade
ediyordu .
Gk Tann'mn simgesi olarak ona ve baz yrtc kulara kurban sunuluyordu.
zellikle sanat tarihinde mcadele sahnelerinde zafer kazanan hayvan olarak yer
alan kartal, gk unsuruna dahil olup, olumsuz ka vram lara kar iyi olan unsurlar
temsil etmek(edir; rnein o bu ynyle bir fal kitab olan rk Bitig isimli yazmada
yer alr.
Kanaln hkmdarlk, g, kuvvetle ilgili simgesel anlamJan Islamiyetten sonra
da devam etmi, hatta zaman zaman arma olarak da kullamlmtr. Sz konusu yr
tc ku ya da kular bu anlamlar i fade eder biimde gerek kk sanallarda gerek
se mimari eserler zerinde kabartma olarak yaygn bir biimde kullan lmnr.

Kurt
Kurdun prOLo-Trk topluluklarnda bir toterken 1-{un devrinde ata kltnn bir
para s haline gelmitir (Resim 31). Trk dnyasnn ei tli yerlerinde l<aya vey
mezar talan zerinde ya da aman elbisesi ya da malzemelerinde tanr-kurt tasvir
lerine rastl1yoruz (bkz. Resim 21).
Kurtla ilgili olarak zamanla gelien hayvan-ata kavram devlet, hkundarlk vb.
unsu rlarn simgesi de olmu; gk ve yer unsur laryla ilgili eitli anlam lar kazan
rutr.
134

TRK MITOLOJl)ININ ANAI IATI..ARI

gibi imi, dman koyun gibi imi" ifadesi buna ia ret etmektedir.
Kurt esin in biim deitirme temasy la da ilgisi vardr; rnei n Ouz Kaan
Destan'nda gk kurdun bir kla (k tannnm ya da tannsalltn habercisidir) be
raber onaya kmas buna iaret etmektedir.
te yandan kozmolojik unsurlara bal olarak, gk kurt ya da bozkurt niteleme
lerinin yannda, ak kun ya da al kun, kara kurt ibarelerine de rastlanmaktadr. Bu
tr adlandrmalar renk simgeciliine iareL etmektedir . Burada ak kurt gk unsuru
na (buna bal ol arak, saflk , temizlik, erdeme), al ku rt iddete ya da yer unsuruna,
kara kurt ise kar durulmaz kuvve Le, yeralt unsuruna ya da kLle iaret ediyor
olmaldr.
Birok hayvanda sz konusu olduu gibi, kurtlar da lslamiyeuen sonra, eski ila
hi anlamlann byk lde kaybetmitir. Birtakm kalntlarsa tamamyla ls
lamiyete uydurulmutur. Kurdun baz olumsuz anlamlar kazanmas dnda, zellik
le yiitlik ya da g smgesi olmas, nazardan koruyucu saylmas gibi baz1 anlam
lar devam etmitir.

Aslan
Trk sanatnda aslan figrleri daha ok Budizmle birlikte grlmekle beraber, Al
taylarda Paznk kurganlanndan karlan eserler zerinde aslan-grifon tasvirlerine
rastlanmas bu hayvann Trklerde daha erken devir1erde n itibaren tanndn gs
terir.
Eberhard'n in kaynaklarudan derledii bilgilerde n Hsiung-nu kavimlerinden
bazlannda aslann bilindiini ve aslan oyunu denilen folklorik bir oyunun oynan
dmi, hara ya da vergi olarak canl aslan verildigini ve aslann taht simgesi oldu
unu reniyoruz.
Hayvan mcadele sahnelerinde aslan gk unsuru na uygun olarak zafer kazanan
konumdadr ve iyi-kt, aydnlk-karanlk gibi kavram iftlerinden olumlu olan ta
rafa karlk gelmektedir. Dolaysyla birok hayvan iin geerli olduu gibi aslan
da sava, zafer, iyinin kty yenmesi, kuvvet ve kudret simgesi ol mutur.
Aslann postu ve yelesi de yiitlik simgesi olarak kullanlmur . Bu nedenle
Trklerde uzun san yaygn olmasyla aslan yelesi arasnda simgesel iliki kunl
mutur.
Budist mitoloj i ve sanatta da eiLli simgesel anlamlan vard. l3azen bir rann
simgesiydi, bazen de hkmdarn kendisin i ya da ot urdugu taht simgelerdi. Buda,
Sakya'mn aslan olarak amlr, vcudunun dtn.u aslana benzetilir ve vaazlar insan136

TRK MITOl.OJISINDE HAYVANLAR

lan uyaran aslan kkremesi gibi kabul grrd. Aslann bu an lamlar Budist Trk
ler iin de geerliydi. Nitekim in kaynaklarnda baz Trk hukmdarlanrnn aslan

l tahtca oturduundan sz edilir. Budist Trk sanatnda ve dier Budist sanatlarda


aslann beyaz. kzl, san ya da kara olarak dnldn gruyoruz. Bu renklerin
bazs muhtemelen yn ve renk simgeciliiyle ilgilidir.
Bu arada Trk sanatnda kanath aslanlarn da nemli bir yer tutmas ge ait
unsur olarak dikkati ekmektedir .
lslamiyetten sonraki Trk sanatnda aslan simgecilii, lslamiyeuen ncekinin
izinde gelimitir . Yeni birtakm tasavvurla r iin iine ginnekle beraber, eski fikir
ler lslamla badacnlmnr. Zaten aslann g, kuvveL ya da koruyucu bir simge

ya da taht timsali olmas gibi hususlar birok mitolojide ortaktr; rnein aslann
kkremesi nasl Budizmin inananlarn uyaryorsa, ayn husus, Hrisliyanlk ya da
lslamiyet iin de geerlidir (Resim 32).

Resim 32. Behram Gur, aslanlar yenerek taca sahp olu


yor. lianse-i Nizami, Herat 1479180.

Kaplan
Kaplan Trk mitolojisi ve sanatnda in'dekine parale l bir ekilde >er alr. Eber
hard'm in kaynaklarndan aktard bilgilere gre, Krgtlann atalan olnas muh
temel Cye-gular, 'kaplan yl' tabirini kullanyorlardL Kaplan Turk kabilelerinin ve
yiitlerinin (alp) en eski tzlerind endi.
Trklerde kaplann alplk ongunu (tz) ya da simgesi olmas, ayn zamanda ast
rolojiyle ilgiliyd i. Drt anaynden birin e ait ola n ak ya da benekli pa rs, drt byk
137

TURK MITLOJISINOIZ MAVVANUIR

Resim 33. MS 1600 Tarihli zbek m inyaLrtl. Sultan Hseyin'in Allar Top
lanls kitabndan Mir Salih tarafndan isLinsah edilmi minyaLCrde eyh din
sel gcnn simgesi olarak kaplan poslu zerinde oturuyor.

ten Kalmashapa adl bir ocuk dogar ve zaman gelince kral olur.
lslam devrinde kaplanla ilgili alegorinin byk oranda devam ettigini gryo
ruz. Bi rok ortaag Trk-lslam kaynanda kapla nn eitli niteliklerinden sz
edil mektedir. Burada konuyla ilgili yalntzca bir rnek verelim ; Kagarl Mahmud
nl eserinde bu konuda yle diyor:
Tonga: Bebr. Kaplan cinsinden bir hayvandr; fili ldrr, asl olan budur. Bu ad
Trklerde yaamaktadr; anlam kaybolmusLur. ok kere kii ad olarak kullanlr.
Tonga Xan. Tonga Tigin denir. Buna benzer byle adlar ok kere verilr. Trklerin b
yk hakan Afrasyab'm asl Trk ad Tonga Alper'dir; bebr gibi kuvvet l i, yiit bir adam
demektir.3

Erken devir Trk sanatnda oldugu gibi lslamiyetten sonraki Trk sanatnda
zellikle minyatrlerde kaplan tasvirlerinin sz edilen kavramlar aksenirir ekil
de yaygn olarak ele alndn gryoruz (Resim 33).

Ay
Trk mitolojisinde nemli bir yer tutmakla beraber hibir zaman kartal, at ya da
3

Kagarl Mahmud, Divail LJgar-it-Trk, c. 1, s. 368.

139

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHt'.11.ARI

yldz grubundan birinin de timsaliydi. Gne ve Merth'in simgelerinden biri olan


kl, silahlarn mucidi olduu dnlen ve kaplan postu giyen Trk kahrnman
Ch'ih-yo ile ilgiliydi. Ch'ih-yo ayn zamanda kaplan postu giyen bir alp-ilah (sava
ilah) olarak kabul ediliyordu.
Kaplann g ve yiitlik simgesi olduuna iaret eden birok .sanat eseri Orta ve
l Asya'daki kazlarda ele geirilmit ir. Kazakistan'daki Esik kurganndan kanlan
eserler, Altaylardaki I. Tekta kurgarn vb. kurganlardan karlan eserler hem bu
konulara hem de bir zamanlar bu hayvann da hayvan-ata olarak sayg grdne
iaret etmektedir .
eitli yerlerde, rnein Kudrge kurganndan kanlrru bir eyer ka zerinde
ya da Bat Trkistan'daki duvar resimlerinde g ve yiitlii kantlamak iin kaplan
avlayan yiitlerin resimlerine rastlanmaktadr.
eitli aratrmaclar IX. yzyldan beri sz edilen Alp-Er Tunga'mn (tunga:
kaplan) eski sava ilah Ch'ih-yo ile ilgili olduunu ve Alp-Er Tunga hakkndaki d
ncelerin lslamiyetten sonra da devan ettiini ve onun ehame'de Afrasyab ola
rak anldn ileri sryorlar.
Kaplan postu , Budist devirde de Budizmin gcn ve dolaysyla hkmdarlarn
kudretini ifade ediyordu. Aslan gibi kaplan da bir taht simgesiydi.
te yandan zt kavram larn savana iaret eden hayvan mcadele sahnelerinde
kaplann galip hayvan olarak, yani olumlu unsura karlk gelecek ekilde gsteril
diini gryoruz .
Budist efsanelerde kaplan mo tifi bazen fedakarlk erdemini vurgulanmak zere
kullanlm tr. Bu efsanelerin Uygurcaya da evrildiini biliyoruz. Prensle Pars
hikayesi en ok tasvir edilen Budist hikayelerden birisidir. Bunda prens babala
ryla gezmek zere bir onnana giderler . Bir mddet iin babalarndan ayrlan o
cuklar, geldikleri bir yerde yeni yavrulam ve alktan lmek zere olan bir pars
grrler. prensten biri olan Mahasattva, kan ve irin dolu kt bir ey olarak d
nd bedenini bu hayvana kurban etmek ister ve kendisi ni hayvann nne atar.
Ancak dini-btn bir Budist olduu iin pars ona dokunmaz. Durumu anlayan
prens, bir bambu parasyla kendini ldrerek yrtc hayvann nne atar. Budist
tannlar onun bu fedakarln kutsarlar.

Buda ile ilgili ok bilinen efsanelerden bir dierinde ise u olaylar anlatlmakta
dr: Brahmadatta adndaki bir hkmda r,

bir kaplanla birlik te olur. Bu beraberlik-

S. aatay, Altun Yar.h'ta lki Para, s. 160-168.


138

TRK llTOLOJISININ ANAHAll.ARI

kun kadar nemli olmamtr. Son za


manlarda yaplan aratrmalarda Trk
ler ve evrelerindeki topluluklarda g
rlen oman kltnn, birtakm Trk
topluluklarndaki ay klt ve simge
ciliinin temelini oluturduu anla
lyor. Ay orman tanrs ya da orman
ruhunun simgesidir. Erken devirlerde
kurdun adnn tabu olmas gibi ay
adnn da zikredilmes i yasakt.
Ona ve i Asya'daki baz Trk top
luluklarnda hala yaayan tzler araResim 34. Byukay ve Kka)'l takm)ll ldzrn

smda ay da vard. Ay iin kullanlan

gsteren minyatr.

szcklerin bir ksm ata anlamna gelir . Bakurtlar gibi baz Trk toplu

luklar ata saydklar aydan trediklerine inanyorlard.


te yandan Yakutlar ay kafatas zerinde ant iiyorlard. in kaynaklarnda ku
zeyli gebelerin bayraklarnda adalet simgesi olarak aynn yer ald anlaulr.
Ay elbiseleri aman lar arasnda makbuld. Aynn muhtelif ksmlarndan al
nan kemikler de aman elbiseleri zerine dikiliyordu. amann ge yapt yolcu
luu esnasnda bazen ay da bir yardmc ruh olarak kullanlyordu.
Aynn avlanarak yenilmesiyle kuvvetinin ve eidi zelliklerinin insana getii
ne inanlyordu. Erken devir Trk sanatlarnda ay kltyle ilgili baz tasvirlere
rastlanmaktadr. lslamiyeuen sonra daha ok kaba kuvvetin, aptalln ve kt insa
nn simgesi olarak grlmtr. Ayrca astrolojik simge olarak da ok kullanlm
tr (Resim 34).

At
amanist trenlerde at amann gkyzne kacag binei ve kurbanlk hayvan ola
rak nem kazanmtr. amann davulu da hemen hemen her zaman at olarak nite
lendirilmitir. ogu kere Gk Tanr'nn (yeni tespit edilm i rivayetlerde ba tanr
saylan lgen'in) simgelerinden biri olarak nem kazanmakla ve kurban olarak da
ona sunulmaktadr . aman at yardmyla yeraltna ya da teki dnyaya geebildii
iin lmn de simgesi olmutur.
At amana ge kma olana saglad iin ou kere kanatl olara k dnl140

TRK MiTOLOJ iSiNDE HAYVANL'\R

mtT. Sieroszewskf nin tespitinde anamn ge kmas iin hazrlad dzenek


te beyaz at yelesinden yaplm elenl<:lerin aalara asld anlaulrnaktadr. Yine bu
dzenekle ilgili olarak baz Trk toplu l uklar tannlarn adarm dnyann eksenini
tekil eden ve Demirkazk denen Kutupyldz'na ulaan kaza baladklarn anla
trlar. Buryatlar Solbon (olpan= obanyldz, Zhre) yldzn eril sayp at srs
ne sahip olduuna ve bu yldzn atlann koruyucusu olduuna inanyor lard.
Daha nce szn ettimiz gibi in kaynaklan Hun Shan-yu'sunu n her yl dada
ge at kurban verdiinden bahsetmekteydi. Bu kurban trenlerinde zellikle beyaz
at kullanlyordu; nk siyah at daha ok Yer'e sunuluyordu. Proto-Trk ya da
Hun devrinde olduu gibi ge kurban ilemi Gktrk devrinde de s rmtr. Bu
devirde av esnasnda ak at vurularak kurba n edilirdi.
Kurgan den ilen eski Trk mezarlam1da da teki dnyada lye hizmet etmek
zere gmlm at kadavralanna rastlanmtr. ou kere yas iareri olmak zere
bunlarn kuyruklarnn kesilmi ya da dmlenmi olmas da dikkati ekmitir.
Atn kurban edilmesi gibi hususlar 1slarniyetin geldii devirlerde lbn Fadlan'n se
yahatnamesinde de anlatlr. Kesilmi aalar zerinde kabrin bana aslan at, cen
nete giderken binilecek hayvan olarak tasavvur edilir. lslamiyet dneminde de baz
Trk hkmdarlarn atyla beraber gmldg ya da atn tek bana gmlmesi
iin mezar yapldna dair bilgiler vardr.
Trklerle ilgili birok efsane, destan ve hikayede at, sahibinin yakn arkada,
zafer orta, en deerli varhg saylmtr. Savataki faydalan dolaysyla kuvvet ve
kudret timsali de olmutur . At srleri ise zenginliin ifadesi olarak grlmtr.
Atlann kavimlerin treyi efsanelerinde yer aldn ve renk simgeciligi ue gre
anlamlandrldn da gryoruz. Hatta baz devrelerde sava esnasnda atllarn
drt anaynn renk simgelerine gre konumlandrld anlatlmaktadtr.
At Trk kozmolojisinin eitli unsurlarna gre de anlam kazanmaktadr; rne
in su unsurunun hayvan biimli timsali attr. te yandan su kkenli atlar denilen
ve sudan kan kanat1 atlan anlatan efsaneler de bu unsurlarla ilgilidir. Ayrca zel
likle beyaz atlarn zerinde beneklerin bulunmas da uurlu saylmakta olup yine
bu unsurlarla ilikilidir. Dier bir tr efsanevi at ise gk kkenli at olarak anlr
lar. Ge mensup arlar kanat l olarak dnlmlerdir (Resim 35).
Atn mitolojik vasillan Trk-Budist devrinde de devam eunitir. En nemli
farkllk beyaz atn Gk Tann yerine Buda'nn simgesi olmasdr. Eskiden oldugu
gib.i yl simgesi olarak da kullanlan at , Budizmi.n yedi cevherinden de biri sayl
nutr. Yn olarak ate unsurunun iinde gneye tekabl ettigi dnlmtr. Bu
141

TRK MITOLOJISINPE llAVVANLAR

Yine gk unsuruna bal olarak


Orta ve l Asya'da zellikle beyaz ge
yiin nemli olduunu

gr1yoruz.

Al ya da kahverengi geyikler ise daha


ok yer ya da yeralt unsurlaryla il
gilidir. T rk miLo lojisinde peinden
koan avcy yeralLna (lme) gt
ren geyikleri anlatan efsaneler vardr.
Anadolu'daki alageyik efsanesi ya da
geyik destan da bu konuyla balant
ldr.
Geyiin deniz tanras sayld
bir Gktrk efsanesi de vardr. in
kaynaklarnn aktard bir efsaneye
gre Gktrklerin atalarndan biris i , Resim 36. Aslan-geyik ncadelcsini gsren
bir maarada gen bir kz suretindeki duvar resmi. Azerba}can Seki Hanlar Saray.
deniz tanrasyla sevimektedir. Ancak hkmdar bu kzn aslnda bir ak geyik olduunu bilmiyordu. Bir srek av es
nasnda sktrlan hayvanlar arasnda bulunan bir ak geyii, askerlerden biri ld
rnce gerek durum meydana kar. Zira maaraya giden hkundar sevdii kz ye
rinde bulamaynca onun aslnda geyik biimine girmi bir ilahe olduunu anlar.
Gktrk devrinde avlanarak kurban edilen geyik aym zamanda hi:ki.mdarlkla
ilgiliydi. Bu konuyla ilgili olarak Emel Esin, Kltigin yazuun dou yzndeki ka
an damgasnda gr1len da keisinin muhtemelen sgun (geyik) olduunu belirt
mektedir. O ayn zamanda Bey kutunun da simgesiydi.
Geyik Budist mitolojide daha ok Buda ile ilgili bir hayvand r; Budist masallar
da (Jatakalar) Buda'n n hayvan biimine girmi olarak yaad hayat devreleriyle il
gili olarak ve fedakarlk konusuna iaret etmek zere yer almtr.
Bu hayvan, hayvan mcadele sahnelerinde yer unsuru ierisinde ele alnmur,
yani yenilirken gsterilmitir. Bylece kavram iftlerinden olumsuz nitelikte olan
lara iaret edilmektedi r (Resim 36).
Geyiin birok anlamnn simgesel olarak Mi.slman Trklerde devam eniini
gryoruz. Onun bu neminin zellikle eitli tarikatlarla ilgili menkbelerde n
plana kngn gryoruz; rnein Bursa'nn manevi sahiplerinden saylan Geyikli
Baba'nn geyik bii mine girdigi anlatlmak tad r. Bunun gibi, baz eyh lerin binegi

143

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAttATL\RI

hususlar Uygurlar iin de ge


erlidir.
Atla ilgili pek ok mi tolojik
motif lslaniyetten sonra da de
vam etmitir. Muhammed'in ve
daha sonra Ali'ni.n atnn beyaz
olarak vurgulandn gryo
ruz. te yandan Muhammed'i
mira esnasnda gsteren min
yatrlerde Burak, Kuran'da tas
vir edilmemesine ragmen gele
..nee uygun olarak kadn yzl,
Re.sim 35. Acaib7-Mallulw. fopknp

:.l'J)I

u:c.

env. A. 3632.

wu kere gvdesi eenekli bir


at eklinde tasvir edilmitir.
A:t\n aynca lslamiyet ncesinde ve sonrasnda bir mitolo

jik motif olan ve Bat sanat ve mitolojilerinde tekboynuz olarak anlan Orta Asya
ve in'de Ch'ilin (Kilin) adyla yer alan mitoJojik hayvanla ilikisi olduu da anla
lmaktadr. Gvdesi bazen at biiminde alnnda uzun bir boynuz la tasvir edilmi
tir. Ancak Trk ve in mitolojisinde bu yaratk daha ok geyikle ilgili olarak gr
lr. O her iki Loplulnkda da uzun mrlln, mutluluk, refah, dogruluk, hret,
iyilik ve neslin devamllnn ve iyi haberin simgesi olmutur.

Geyik
Trk mitoloji inin, kkleri mezolitik devre kadar inen en eski simgelerinden biri
dir. Gk ve yer unsurlan na bal olarak dier birok hayva nla ortak zellikler gs
terir.
aman trenleinde suretine brnlen hayvan-ata ya da ruhlardan biridir. Bu
nedenle aman elbisesi ya da davulu zerinde temsili olarak ya da ona ait bir par
ayla grlebilirler.
Kurua olduu gibi olaslkla ok erken devirlerde totem saylm olan geyiin
bu zellii, Pazrl< kurganlarndan birinden karlm atlarn balarnda geyik
masklarnn bulunuundan da anlalmaktadr. Bu, ayn zamanda atn daha sonra ge
yiin yeini aldna iaret ediyor. Sonraki devirlerde ruhlarna sahip olm ak ama
cyla geyiklerin kurban edilmesi onun bu eski niteliinden kaynak lanm olmaldr.
142

TRK MITOI OiNNIN ANAHt\Tl.ARI

gey i kLir. Ayrca nazara kar geyik boynu


zu kullanlm tr ve bu sevimli hayvan Y
rkler arasnda bolluk ve bereketin simge
si saylmtr.

Balk
Verbiskiy'in derledii Altay yaradl des
tannda nemli bir yeri olan balk (bkz. s.

100). Trk kozmolojisinde gk grlts


unsurunun hayvan biimli timsalidir.
Ozellikle gl ve nehir kylarnda yaayan
Trk LOpluluklannda bereket, refah ve bol
luk L msali olarak grlmtr. Evlilikte
de mutluluk ve remenin simgesidir.

flk, eski Him mitolojisinin etkisiyle


Budist mitolojide de yer alyordu; baz
Resm 37. Yunus'un Cebraffn yardmy:a
baln kamndan k.

ilahlar baln zerinde casvir ediliyordu .

Balkla ilgili eitli tasavvurlar lslamiyetten sonra da geerli olmulUr; rnein

ba ln dnyann yarauhmm ya da dnyann simgesi ya da simgelerinden biri ol


duuna dair ok gzel bir rnek Ferideddin Auar'n Mantku't-Tayr isimli eserinde
yer almaktadr. Kitabn balangcnda yle deniyor:
Kimsenin ii gc yok ama herkes de bir ite ... isiz gcsuz kimse de yok.
Da. nce yeryne mh yapt da sonra yerin yzn dez sttlaryla ykad_

Yeryuzu ok.zn stne yerlet


k'.iz baln, balk da havann stnde.
llava ne stunde?
Ancak bir hi stnde.

Su halde her ey hien ibaret ...


Bu kvranmalar bu didinmeler ancak bir hi.

Trk ve lslam samnnda baln tasvir edild.i. ilgin konulardan biri de Yu


nus'un bir balk tararndan yutuluu ve sonra kurtuluuyla ilgili ol up Kuran'da (Saf

fat Suresi 139-148) anlat lan kssadan k:ynakla maktadr (Resim 37).

144

TRK MITOLOJISl:"OE llAYVAl'-'L.\R

Boa (kz, lnek)


Boa genellikle yer unsuru iinde deerlendrilmekle beraber baz anlamlanyla gk
le de ilikilendirlmLir. Daha once baz kavimlerin trediklerine inandklan bir
hayvan olduundan sz etmitik. Eski Trklerde zellikle boa ya da kz alplk
ongunu ya da Limsaliyd. Erken devir Turklernde sava lah saylm Ch'ih-yo'nun
ba; kaplan, ejder ve yabani boay andran bir mask olarak da kullanlyordu.
Boa ve onun yuksek corafi blgelerde yaayan tylu cinsi olan kotuz, kuvvet
ve kudret timsa li olduundan ayn zamanda hkmdar ya da hkumdarlk simgesi
ya da ongunu saylmtr. Tonyukuk yaz1tnda hukmdann yal semz bir boayla
karlaunlmas bu konuyu desteklemektedir. te yandan Yak kuz kuyruU ya da
kotuz kuyruU egemenlik simgesi olan tularda da kullanlyordu. zellikle bu tp
durumlarda boa goe mensup (gok boa) olarak dinuluyordu.
Ancak ogu kere yer unsuruna dahil edilmiti r. Nitekim yere kurban olarak
kz ve ko cinsi hayvanlar gm lerek sunuluyordu . Bazen yera lt ilah Erlik bir
boann srtmda (Hint mitolojisindeki Lann Yama'nm tasvtrine benzer ekilde) gs
terilmitir Kara boa ayn zamanda Erlik'e kurban olarak sunulur.
BudisL kozmolojide boa drt yon ile ilgli olarak ynlerden birinin hayvan b
imli timsalydi . Le yandan Buda'nn sesi baz metinlerde "boannki gibi gr ola

rak kabul ediliyor ve onun sesine benzeliliyordu.


En eski lint mito lojisinde tanr l arla ilgili bir simge (veya bereket le ilgili) ol
mas dolaysyla boa ya da kze tapldm gryoruz. Hindistan 'da bu hayvan
gnm\lzde de kutsal saylmaktadr Benzer ekilde men Gerdtzt'nin Zeynu'l
Ahbar adl eserinde Krgzlardan bazlarnn okuze rapogndan bahsedlmektedir.

Eski lran milOIOJISinde de boa ya da okuz yi ve kLU ynlere sahipLir. Ahri


man'm yaramg ilk rsan ve aacn yannda br de okz vard Ancak bu Lann ya da
Ahuramazda bereketm (dogma ve ureme) simgesi olan bu boay oldururken de ta
savvur edilmitir. Nev ruz bayramnda da tasvir edilen asl an (gne) ve boan n
mcadelesi baharn geliini simgelemektedir. lslamdan sonraki Trk minyatrlenn
de de (ozelhkle ehname minyaturlennde) karmza kacak olan, Zerduti rahipler
tarafndan cnlere kar kullanlan ve savan smgesi kabul edilen topuz (grz) tanr
Mitra'nn topuzuydu.
Hint mitolojisnin eLkisiyle dnyay Lad varsaylan hayvanlar arasnda okuz
de vard. Benzer ekilde N izami'nin Husrev ve irin adl eseri ni n bir yerinde konuy ln
ilgili olarnk asker dan eteine toplannca kalabalktan yerin alLndaki kz inle-

145

TORK MITOLOJISINOE HAYV\Nl.AR

edilmesi bu hususlara iaret etmektedir. Bu, dier hayvanla rda olduu gibi devenin
de hkmdarlkla ilgili bir simge olmasna sebep olmutur.
lslamiyect en sonraki minyatrlerde deve ou kere alegorik olarak kullanlm
ur. Kelile ve Dimne'deki bir hikaye bu konuyla ilgilidir. Bu hikayede dnya nimetle
rine kaplp , ahireti feda eden bir insan tasvir edilmektedir. Bu konun yer ald bir
minyat rde, kzgn bir deveden kaan adamn kurtulma k iin kendisini bir kuyuya
sarktmas tasvir edilmiti r. Bu resimde deve, adamn tutunduu dal kemiren fare
ler, kuyudaki ylan, ejder ve kuyunun kendisi dnyevi zevkleri ve lm temsil et
mektedir. Sonunda adam nefsine yenilmekte ve kuyuya dmektedir.

Fil
Trk mitolojisinde filin yer almas ve sanattaki tasvirleri Budizmle olan ilikiler
sonucunda gelimitir.
Fitl e ilgili eitli mitolojik hususlar, Hindistan'da Budizmden nceki devirlerin
mitolojisinde de karmza kmak tadr. Birok ilahn bineidir. Baz ilahlar fil su
retine girerler. Tann ya da nemli kiileri tayan fil tasvirleri Trk devrine ait
freskolarda da karmza kmaktadr.
Beyaz fil Buda'nn nemli simgelerinden biriydi . ja taka hikayelerinden birinde
Buda'nn girdii biimlerden olan beyaz ve alt dili filin yksn okuyoruz. Uy
gurca yazlm bu hikt'.lyeye gre, Buda alt dili beyaz bir kutsal fil olarak Himala
yalann yamacnda yaamaktad r. Yine fil suretindeki iki kansndan birine iek ver
meyi unutur. Unu tulan e, iek verilen dierini kskanr ve fil biimindek i Bu
da'd an intikam almay tasarlar.
Bu fil-kadn ldkten sonra yeniden douunda Benares kraliesi olarak dnyaya
gelmek iin ilahlanna dua eder. Sonunda istei gereklei r ve Brahmadatta ile evle
nir .
lntikam almak iin kocasna, ryasnda alt dili bir fil grdn ve onun di
lerini istediini syler. Ancak hibir avc bu filin yerini bilemeyince, kralie rya
snda grdn iddia ederek, fil suretindeki Buda'nn yaad1 yeri tarif eder ve
onu ldrmesi iin avcya zehi rli bir ok verir. Avc yola kar ve denilen yere ula
r. Fili vu rduu zaman, kutsal fil hibir nefret h issi duymakszn avcya yardm
eder. Bu arada ilahlar hkmdan lndra, file, neden bu acya katlandn ve sonraki
douunda lndra olmak n1 istediini sorar. Sonuta filin amac yalnzca iyi bir r-

147

TURK MiTOLOJ iSiN iN ANAHATu\RI

di..."- ifadesi yer almaktadr.


Dede Korkut hikayelerinde de boa g, kuvveL ve yii tlik simgesidir. Bu hika
yelerde (Boa Han) ya da ehrame'deki baz hikayelerin kahram anlarnn bu anlam
ifade etmek zere boay alt ettiklerini gryoruz.
Hayvan mcadele sahnelerinde boann yenildii grulmektedir: bu nedenle yer
unsuru ierisindedir. Oniki hayvanl Trk takvimi n in de y l simgelerinden birisi
dir (bkz. Resim 8).

Deve
Diger birok hayvan gibi deve de Trk m it olojisinde alp simgesi ya da bir ongun
du. zellikle bura denilen erkek develer kahram anlar tarafndan tz olarak kabul
ediliyordu . eitli tasvirlerde , rnein Suleg petroglifierinde ve Akbeim eserlerin
de devenin tz olarak tasvir edildiini gryoruz.
Tespit edilmi baz amanist Lasavvurlarda Altayl kamlar tarafndan, sava ilah
Kzagan Tengere, km11z yularl erkek deve srtnda bir ilah olarak arlr.
Daha nce ksmen belirttiimiz gibi in yllklarndan Hou-han-shu'da Hsiung
nulann ge ibadet etmek zere toplandklan srada, at ve deve yarlarnn dzen
lerdii de sylenmektedir., Herhald e bu yar yalmz elence amacyla yaplmyor
du. Bu yartan belki de gelecek hakknda sonular karlyordu . Nitekim Eber
hard'a gre, Kua'da yeni ylda yaplan kz, at ve deve greleri, gelecek hakknda
hkm verme amacna dayanyordu . Sz konusu yarlar ok erken alarda hayvan
mask eleri taklarak yaplyordu. Eski hayvan biimine girme temas ve hayvan m
cadeleleri konusuy la ilgili olan bu husus (iki devenin yarmas ya da gremesi ),
bylece iki rakip tarafn mcadelesinin alegorisi olmaktadr.
Dede Korku t hikayelerinde Bayndur Han gl bir boay bura (erkek deve)
ile gretirir. Bu grelerde boa nn yannda devenin de kudrec kavram yla ilgisi
olduu anlalyor . Dede Korkut kitabnda deve, kahramanlarn kuvvet gsterisi
iin yendii bir hayvandr.
te yandan lslamdan nce oldugu gibi lslami>euen sonra da devenin tz olma
vasfnn devam emiini gryoruz; rnein Karahanllarda deve unvan ongunu idi.
Onun zaman zaman erken devirde ya da lslamiyecten sonra kanatl olarak da tasvir

4
5

Nizam1, J ltisrev ve rin, ev. Sabri Sevsevil, s. 111.


K. Shin.uori, "On The Terrlto ry ofThe Hsiung-nu Prince Hsiut'u Wang and His Metal Stau

es [or Heaven -worship," MRDTB, c. V, s. 26.

146

TURK MiTOLOJiSiNiN ANAHATI.ARI

nek olmak oldugu in dileri yeniden kar


Buda bir fil terbiyecisine benzetilir; insan larn terbiyesiyle ugrar. !1uda, stlra
ba kaLlanabilen, hibir eyden korkmayan yalnz bir fil olarak kabul edilir.
Fil Budizmi benimsemi topluluklarda, hatta Turkler gbi daha sonra lslamiyet
kabul eden topluluklarda ble hukumdarln debdebe ve huamn, gucun ve kuv.
vetin, yiitliin simgesi olmutur. Bu nedenle taht simgeciliiyle de ilgsi vardr.
Eski jataka hikayelerinde fil bayramndan, file ibadet edildiginden (muhtemelen
Hint milolojisindeld fil bal, hikmetin ve saduyunun tanns Ganea le lgili ola
rak), bazen br filin uabldiinden vs bahsedilir.
Turk-lslam eserlerinde ve bu kitaplann minyatrlennde fl ou kere g, kuv
vet, hkmdarlk, hakimiyet ve yiitlik gibi kavramlar vurgulamak zere ele aln
mtr .

Horoz ve Tavuk
Proto-Trk ya da Hun devrine ait Pazrk kurganlarndan kanlar eserler arasnda,
deriden kesilmi ya da lahtler zerine oyulmu ya da elbiselerde yer alm bir e
kilde karmza kan horoz-tavuk figurleri byk olaslkla ktu ruhlar kovan , ko
ruyucu bir simgeydi. zellikle horoz gunn agann hber vermesyle bu anlam
ifade edyordu.
Genel olarak alln tavuk Trklerde hukumdar ailesinn ve gm avuk ise h
kmdar ailesinden olmayan soylu kiilern timsaliydi . Eb'l-Gazi Bahadr Hann Se
cere-i Terahime'sinde bu konuyla ilgl olarak bir trenden bahsediliyor
... ondan sonra Oguz Han"n yaptrd ahn evini (otan) diktirdi. Sa t:rafta alt ak
adr ve sol tarafta alt ak adr kurdurdu Ve yne sag tar:ft: bana altn tavuk tuttu
rulan krk kula bir aa diktrdi. Ve sol tarafta bana gUm tavuk tumrulan krk
kula br aa diktird Ve sonra hann emn le Bozok oullan maiyetleri le alun tavu
u, Uok ogullan mayetleri ile gl1m tavuu atla vurup :ttlr.Tavuktan vuran kimse
lere ok nmetler verd .. 7

Yalnz burada sz edilen tavuk, yani eski Trkedeki takagu hem tavuk ctnsin
hem de bu cinsin erkeim, yani horozu fade etmektedir.
Eski lran miwlojisnde lln habercisi ve bekisi kutsal bir varlk olan horoz.
6

w Ruben. Buddlizm Tanh. ev. A lul. s 16; V. !ons. /dan tdythology. s. 129.

Ebulgn;: BahadLT H:n. 5:ccre-i Teralic Til/0111 Soy Ktugti , haz. Muharrem Ergn. s. 43
H.

148

TRK MiTOLOJ iSiNDE HAYVANUIR

firdevsi'nin ehname'sinde de gnein doguunun simgesiydi. Bu anlam butn orta


ag Trk-lslam dnyas iin de sz konusuydu. Trklerde zellikle beyaz horoz
nemliydi.
Emel Esin'in belintiine gre Trk kozmolojisinde ban unsurunun hayvan bi
imli timsali horoz ve tavuktu. Aynca tavuk oniki hayvanl Trk takviminin yl
simgelerinden biriydi.
Horozun cesaret, savalk , drstl k, nezaket, eytan' def etme gibi vasflar,
onun bu kavramlann simgesi gibi alglanmasna yol amtr . Sahih olmayan bir
hadiste, Allah'm arn altna, kanatlan zmrt ve inciyle donaulm horoz biin'lh
bir melek koyduu ve bu horozun gece bittii vakt, diger horozlann tmesi iin
kanatlarn at anlatlmaktad r. Miracname'de bu konuyla ilgili minyatrlere rast
lanma ktadr .
te yandan gerekle pek ilgisinin olmad anlalan rivayetlerde horozun yaa
d eve eytan'n giremeyecei, Peygamberin bir beyaz horozu dost edindii, cami
de ve evinde bir beyaz horoz bulunduu, namaz vak lerini bildirdii iin, bir yere
giderken bir beyaz horozu yannda gtrd anlatlmaktadr.
Horoz'un bu tu.r anlamlarna uygun olarak Varha ve Glah minyatrlerinde de
8

gsterildii, A. Daneshvari'nin bir almasnda aklammur .

Kaplumbaa
Trk mitolojisi ve sanatndaki kaplumbaa simgecilii eski in ve Him tasavvurla
nyla olan likiler sonucunda gelimitir .
Kaplumbagann kubbe eklini andran sru gk (yang) ve alt ksmysa yer (yin)
unsunna iaret etmekteydi. Bylece kaplumbaa bir su zerinde bulunan yeryzy
le onun uzerindeki g temsil eden bir simge olarak karmza kmaktadr.
Trklerde ve inlilerde ortak olan bu kozmolojik asanma gre, kutlu bir hay
van olan kaplumbaa amolojik bir simgedir. Onun don ayann birbirini izleyii,
drt mevsimin ahenkli bir biimde birbirini takip ediine benzetilir. Kabuunun
zerindeki desen, kuzey gk yanmkresindeki bir y ldz grubuna iaret eder. Sol
g6z gnei, sag gzyse ay temsil eder. Btn kabuklu hayvanlann reisi saylan
kapl umbaa, kn hareketsiz kaldg ve yazn kabuunu deitirip kabuundan d
an kt iin uzun bir mre sahip olmu, bundan dolay uzun mrlln ve
sabrn simgesi saylmtr. Uzun mrl oluu ve sabrndan dolay gl bir hay8

A. Daneshvari, Aimal Symbolism i Warha wa GuLhah, s. 56-67

149

TRK MITOLOJ151Nl)I '1 IAVVANl.AR

Budist devirde koyun ve keinin bazen


Hahlarla lgil olduu anlalyor. Bezeklktc
ki Uygur tapnaklanndan birinde yer nlan
bir freskodaki, br lah tasvirinin vucut hale
sinde br kuzu fgurunun yer almas bu a
dan ilgi ekcdir.
Koyun l slamiyeuen sonra skcnct, huzur
ve bann simgesid ir. Ayn zamanda bol l uk
ve bereket iarell de saylmtr. Ko ise gu,
hakmiyet, kuwet ve yiitliin bir singes
olarak gorulmutur . lslam tasawurlannda
zellikle lsmal'n kurban olarak Allah'a ada
n balamnda kurban ve lm timsali ol
mutur . Demiri'nin aktard bir rivayete
gre Azrail, Adem'e bir beyaz ko sureti nde
gelmiti. Yine onun aktard bir hadise gre
cennetlikler cennete, cehennemlikler cehenne
me girdii zaman lum bir ko suretinde or

Resim 38. lbrahin'i lsmal' kurban


edece snrla melegn gokyuzl)nden
br ko getirii. Kw- Enlya

taya getirilecektir Minyarrlerde koun


zellikle lbrahm'n lsmail'i kurban etmesyle lgili olarak yer ald sahneler yay
gn olarak karmza kmaktadr (Resm 38).

Yrtc Olmayan Kular


lslamiyetcen nceki devrelerde baz Turk topluluklar kular ongun saymlardr.
Kuun ruhun smgesi olduu, Orhun yaztlarndaki lmle ilgili ifadelerden anlal
maktadr. Turkede 'umak' szcg: olumu ma ediyordu. Ayn zamanda cennetin
ifadesi olan kulann, amanlar tarafndan sureune brnlen ve yardm alnan ya
da koruyucu ruh olarak edinilen hayvanlardan sayld anlalmaktadr. Ohl
marks'a gre kaz, karga, bayku, kuu amann en ok suretine girdii hayvanlar
10

dandr . W. Radlofrta Sibirya'dan isiml eserinde kazm kurban treni esnasnda, a


mann ge yukselmek iin zerine bmdii hayvanlardan olduunu belirtmektedir.
Anlatldgma gre, bu i iin kaza benzeyen ot doldurulmu hr nesne kullanlr.

K. Demi1, Hayau1-llayvan, haz. S. agl:yan, s. 228-233.

o W. Radloff, Stbryc'da Semeler. s. 241-242 .

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATI..\Rl

van saylmt ve aym zamanda refahn, bann ve muduluun bir iareti olarak g
rlmtr.
Kaplumbaa Gktrk dneminde hanedan simgeciliiyle ilgilydi. Nitekim Kl
tigin, Bilge Kaan mezar klliyelerinde olduu gibi hanedandan olan kiilerin yazt

Jannda kaplumbaa eklinde kaide bulunmaktadr. Aynca tepeleri genellikle

ejder

tak biiminde olan bu yaztlar ayn zamanda evren/dnya emasn ya da devletin


uzun mrlln simgeliyor olmaldr. te yandan ruhu

koruma

ilevi

de

grebilir. Ancak bu hayvan yer unsuruyla ilikili olmas dolaysyla ansszlk, s


knt1, zorluk gibi hususlan da ifade etmitir.
Kaplumbaa, Islamiyenen sonra da zellikle Kelile ve Dimne hikayeleri ve minya
trlerinde alegorik kullanmyla karmza kmtr.

Koyun, Ko ve Kei
Koyun ve zellikle beyaz ko eski Trklerde Gk Tanr'ya sunulan kurban lar ara
sndayd. in kaynak lannn aktardna gre, Tabgalar Gk Tanr ayini olarak an
lan trende ak buza, ko ve at kurban ediyorlard. Benzer ekilde gnmz ama
nist topluluklarndan Beltirler, gk iin dzenledikleri trenlerde beyaz koyun ya
da olak kurban ediyorlard. Bu nedenle gk unsuruna atfedilen bulun zellikler ko-

.yun, ko ve keiler iin de s>z konusuydu. Ancak koyun ve kei (beyaz olmayan
renkte) zaman zaman yer tanrsnn hayvan da sayldndan zellik le matem tren
lerinde yere de kurban ediliyordu. Bu hayvanlar aralann ruh lar iin ya da ama
nizmde kt ruhlardan korunmak iin de kurban ediliyordu. Ayrca koyun oniki
hayvanl Trk takviminin yl simgelerinden biriydi.
Zt kavramlann mcadelesini gsteren hayvan mcadele sahnelerinde koyun ve
da keileri malup olar, yani olumsuz unsur olarak yer almur. Ko ise daha ok
gkle ilgili sayldndan ongun olarak kullanlm, g ve kuvvet ya da alplk
simgesi olmutur.
te yandan ko ya da dag keisi ekli bazen hanedan armas olarak da kullanl
mtr. Bunu en gzel,

Kltigin yaztnn dou

yzndeki da keisi eklindeki

amblem ifade etmektedir. Eski Trklerde da keis i sgun szcyle ifade edili
yordu. Bu szck ayn zamanda geyikle ilgilidir. Da keileri geyikte olduu gibi
av kltyle balantldr. Aynca Taoizmdeki kutlu da efsanesinde bu hayvanlar s
gun otundan yiyerek lmsz olduklan iin lmszlk simgesiydi.

150

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAl-IATI..ARI

aman bu kazn zerine otunr ve kollanyla gge uuyormu gibi harekeder yapar.
Kazla ilgili manzumeler syler ve kazn sesini taklit eder. Bu h,usus amanm, kendi
sine yardmc olan kularn dilini bildiine iaret eder. Bunu ifade etmek zere a
man elbisesinde ku biimi taklit edilir ve zerinde ku ekilleri bulunur .
Kaz motifi Radlofrun derledii Altay yaradl destannda da yer alr. Burada ya
radl esnasnda, kara kaz insan ve yara tc tanry simgelemektedir:
Ewelce ancak su vard ; yer, gk ay ve gne yokm. Tann (Kutlay) ile bir "ki" vard.
Bunlar kara kaz ekline girip su zerinde uuyorlard. .......11

Benzer ekilde Verbitskiy'in derledii Altay yaradl destannda da tann lgen


12

ku biimindedir . te yandan Tretyakorun derledii bir Yak'llt yaradL! efsanesin


de, suyun altndan topra karmak zere k rmz boyunlu balkl ile bir yaban
rdei grevlendirilir.

13

Kuu ve kazlar zellikle Trk-Mool topluluklannda, ikincil derecede de baka


topluluklarda sz konusu olan Kuu/Kaz Gl masalmda yer alrla :. zetle bir g
ln kenarna gelen erkek gen, kadnlarn plak olarak suya girdik lerini grr.
Bunlardan birinin elbiselerini alar. Dier kzlar kuu ya da peri biiminde gider
ken elbisesi alnan kz gidemez ve erkek tarafndan yakalanr. Adam kzla evlenir ve
ondan bir olu olur. Ancak daha sonra kz saf gen kzlk, yani kuu elbiselerini
bularak kp gider.

14

Ona ve i Asya'da eitli kurganlardan yaplan kazlar sonucunda karlan ve


her biri birer sanar eseri olan eyalar zerindeki kaz , rdek, kuu gibi tasvirler ve
bu hayvanlar gsteren ahap yontular, at koum takmlarna ait figrler bu anlar
uklarmza ve baka birok simgesel anlama iaret edebilir. Nitekim

J. Stryzgows

ki'ye gre St. Petersburg Hermitage Mzesi'nde bulunan, ba ku, gvdesi balk
eklinde olan bir figur ve benzeri tasvirler, muhtemelen yaradl destanlarnda su
yun dibinden topra almak iin dalan insan, hayvan ya da Erlik Han' temsil et
mektedir.

15

Bilindii gibi kuu ve kaz gibi baz kular Orta Asya 'da ve in'de ok eski a
lardan beri kmsal saylyordu; rnein bld rcn yiidiin, sln gzel lik ve iyi

A. Lnan. Tarile ve Bugfr amanizm. s. l4.


13. gel, Trk Mitolojisi, c. l, s. 432-433.
13 :. gel , a.g.e., c. 1, s. 449.
14 J P. Roux, Trkle1ir ve Mogoiiarn Esli Din, s. 165.
1
'J. Suyzgowski, a.g.n., s. 14-21.
11

11

152

TRK UTOLOJl IND!i llAY\IA.'lllAR

ansn, saksagan iyi haberin, lurna lumsuzh.n ve uzun hayatn, altn ya da kr


mz karga gnein, kara karga eytan'n ve ktln, rdek (Budist devirde) mut
luluk ve refahn, tavus guzellik, itibar ve erefin, gvercin uzun hayatn, kaz erkek
liin, evliliin ve baannn simgesi olmuLUr. Kaz ve kuu gibi kular Trklerde
aynca kut ve beylk Limsali olmutur. Aakakan da yardmc bir ilah olan Suy
la'nn ruhunun simgesi ve lannnn elisi saylyordu.
16

568 ylnda lstemi Kaan'a eli olarak giden Bizansl Zamarkhos, hkumdann
tahtn tavus figirlerinin tadndan bahseuiine gre, tavus kuu tahl simgecili
iyle ilgili olmaldr.
Szun ettiimiz yn da etmediimiz birok kula ilgli eitli hususlar kahra
manlar iin de geerlidir. Manas Destnn'nda dmann saldrsn gren Semetey'in
nianls Ay rek, kahraman Semetey'e-haber verebilmek n, kuu kuu suretne
grip havalanr ve Talas'a doru uar te yandan Altay masallanndan Aymergen
Altn Kuspnan masalnda, altn kuu cklndelti ilahlar, koruyucu unsur olarak,
masaldaki ocuu Solban Mergen'den kurn.nnaya alr. Masaln devamnda bu o
cuk Aymergen olur.

17

te yandan Altn Kl yazcndan tumann zenginlik, servet, refah simgesi oldu


u, lrh Bitg'de sksuk kuu ve kuunun olumlu simgeler olarak dnldugu grul
mektedir.
Kagarl Mahmud'un nl eseri Diva Lagat-it -Trh'te kular genel olarak, bey
lik, kut ve talih simgesi olarak anlr. Ona gre Kerkes kuu gibi baz kular da
18
uursuz olup lme aret ederler.
Bundan baka Kuadgu Bilig, Dede Korllul, Glistan, Mah::en-i Esrar, Hsrev ve i
rin, Kelile ve Dime, Manahbu'l-Arifi, Mescvr, Jiayat'l-Hayvar, Teba-y Hayava,
Saltukncme, Envaru' l-Akrn gibi eitli eserlerde kaz, rdek, turna, kl-kuyruk, kek
lik , blbl, kuu, tavus, gvercin, saksaan, alkaraku, papaan, karga, hulhi:ll,
s:l:n gibi eitli kulnrdan bahsedihr Bunlar ou kere alegori olurunnak iin
kullanlrlar.

16

17

18

C AS. \Villiams, Encycloptda of Chitse Symlolsn cvd Art Movts, s. 100, 102. 145, 215,
260, 318-319, 322

S. aatay. "Trk Halk Edeb1yatnda Kuu Kuu," 1. MATK 1971. s. 31S-316.


Kagarl Mahmud, Dlva Lgat-il-Ti11l. c. I. s. 38, 104. 164, 228. 331-332, 337. c. il. s.
177
153

TRK MITOLOJLSINDE HAYVANl.AR

slamiyetten sonra kpein ava verilen nem ve avn soylular arasnda itibar g
ren bir spor olmas nedeniyle nemi daha da artt. Ancak avc hayvan olarak eitli
cins kpeklerin nem kazanmasyla birlikte onunla ilgili olumsuz anlamlar da de
van etmitir. Av kpei dostluk ve sadakatin timsalid ir, o ayrca sabrn ve tevek
kln de bir amblemi olmutur.

Maymun
Maymunla r Trk sanatnda yaygn olarak karmza kmazlar. Bu hayvan zellikle
Hint mitolojisinde grlr. Trkler zellikle Budist oldu klar dnemde onunla ilgi
li eitli tasavvurlardan etkilenmilerdir. Maymunlar Hindistan'da inekler gibi bu
gn de sayg gren hayvanlardandr.
Hint mitolojisinde zellikle Jatakalann temeli saylan Panchatantra hikayelerinde
yer alrlar. En nemli Hint eserlerinden saylan Ramayana Destan'nda Rama, may
munlar hkmdar Hanuman'n yardm sayesinde kamlan kars Sita'y geri ala
bilmitir. Bu nedenle Hanuman ayn zamanda bir ilahtr. W. Ruben'e gre, maymun
eski bir iftilik ilah olmaldr.
Budist mitoloj ide maymun Buda'nn Buda olmadan nce brnd kifk lerden
biridir. Belirtildiine gre maymun kral olarak doan Buda, halkyla beraber bir
aacn zerinde yaamaktadr. Avlanrken bu aacn dibine gelen kral Brahmadatta,
aac sallamaya balar. Halkn kunarmak isteyen Buda ok uzaklara srar ve bir
bambu aacyla geri dnerek onlar kurtarr. Ancak bu i srasnda ok yorgun d
er ve lr. Brahrnadatta bu durumu grnce yaptklarndan pimanlk duyar ve Bu
19

da'ya iman eder. Maynunlar beyi konulu hibi.yede ldkten sonra insanlara yar
dm etmek iin maymun olarak domak isteyen bir beyin hikayesi anlatlr . Ancak
nefsten feragat etmek iin gsterdii fedakarlklar karsmda tanrla r mkafat ola
rak onu ldrr ve straptan baka bir ey vermeyen haya ttan kurtanrlar. 20
te yandan lslamiyenen nce ve sonra maymun oniki hayvan l T rk takviminin
yl simgelerinden biri olmutur.
lslamiyetten sonra mayn unun ogu anlamlar onadan kalkmur. Eski mitolo
jik izlere nadiren rastlanr; rnein aslan ya da kaplan oyunu gibi Dogu Trkistan
blgesindeki Uygurlarda, bugn de sz konusu olan ve ok eskiden beri oynanan
maymun oyununun varl buna iaret etmektedir.
19

W. Ruben, Buddhi.n Tarihi, ev. A. ltil, s. 15.

20

W. K. Mller ve A. Gabain, Uygurca U Hr niye -Ugunca TV B, C, D., ev. S. Himran, s. 11-17.

..

155

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATIAR I

Kpek
Kpek Trklerde genellikle kurdun karsnda koyunun konumuna benzer bir ilev
stlenmitir. Nitekim ayinler srasnda gl amanlar kurt, kartal gibi hayvan larn
biimine girerken, zayf amanlar kpek ekline giriyordu ve kpek genellikle ye
raltna inerken kullanlyordu. Bu olumsuz anlamna uygun olarak baz Trk toplu
luklarnda cenaze treninde kurban edilen bu hayvan, Trk Kozmolojisinde lme
iaret eden timsallerdendi.
Nadiren olmakla birlikte proto-Bl1lgarlar gibi bazt eski Trk topluluklar kpe
e tapyor ve ona kurban kesiyorlard. Karakrgzlar ya da in'in kuzeyindeki eski
Trk kavimleri gibi bazlar da kpekten tredik lerine inanyorlard. Ancak kpe
in tanr, ata ya da treme simgesi olmas daha ok Mool, Tibet ve in kltryle
ilgilidir.
ou kere olumsuz anlamlarna ragmen eitli Trk topluluklarnda nemli sa
ylan baz efaanevi kpekler de yok deildir ; rnein Krgzlarda Kumayk, Bakun
larda Barak, lslaniyetten sonra da Mslman Trklerde ve dier Mslman toplu
luklarda Ktmir (Kehf Suresi, 9-26) nemli kpeklerdir (Resim 39).

Resim 39. Yedi uyurlar efsanesini tasvir eden bir minya


tr.

te yandan eski dnyann birok milletinin mitolojisinde yer alan kpek bal
insanlarn varlndan kuzey ve dogu Trklerinde sz edilir. Efsanelere gre il ba
l sr ayakl bu millet gel'e gre daha sonra lt-Barak adyla karmza kacaknr.
Kpek, Budizmde tenash inancna gre gnahkar insanlarn nc kez doduk
larnda brndkleri hayvan suretlerinden birisidir. O ayn zamanda Buda'nn , su
retine brnd hayvanlardand. Hint mitoloj isindeyse ller diyannn muhafz
hayvan ve talihsizlik simgesidir.
154

TRK MlTOLOJ!S!NlN ANAHATLAR!

Islami tasavvurlarda maymun olumsuz nitelikleriyle n plana kar. Tuhjet'l


Mneccimin ve Marifetname gibi eserlerde maymun ylnda sava, fit.ne, hastalk ve
yankesiciliin ok olduuna dair verilen aklamalar bu duruma iaret eder. 2 May
mun hilekar, kurnaz ve edepsiz insanlarn alegorisi olarak kullanlmtr .
Tavan
Trk kltrnde ya da mitolojisinde fazla yer tutmaya n hayvanlardan biridir. Et
ken devirlerde bu renginden tr beyaz tavann ge ait, siyah tavannsa yer n
suruna ait saylmtr.
amanist Trk topluluklarnda dier birok hayvan gibi Altayllar ve Yakutlarn
duvarlara ya da srklara tavan derilerini asmalarndan da anla1ld gibi tavan
bir lzdr. amann yardmc ruhlarndan biridir. Bu nedenle aman davulunun y
zeyi bazen tavan derisiyle kaplanmtr.
Tavan aynca oniki hayvanl takvimdeki yl simgelerinden biidir. Gktrk
devrinde av hayvan olduu iin uurlu saylm ve bollu k timsali saylmtr .
Budist mitolojide tavan Buda ya da Budist Hahlarla ilgiliydi. Bir Budist hikaye
de tavan eklindeki Buda, maymun, kunduz ve vaakla beraber yaamaktad r. Buda
ile beraber yaayan hayvanlar tavan-Buda'nn kendileine Budist ahlakla ilgili bilgi
ler vermesin den dolay, eve yiyecek gelirme grevini stlenmilerdir. Buda bir gn
bu fedakarlklarndan dolay, arkadalarna yemek olarak kendi vcudunu sunmay
dnr. Buda'mn bu karan zerine, lndra onu denemek iin , a bir Brahman ola
rak yeryzne iner. teki hayvan hemen yiyecek getirip Brahman'a verirler.
Tavan-Buda ise kendi etini atete kzarta rak misafirine ikram eder. Bu durumdan
holanan lndra, Buda'nln kalan kemiklerini gkyzne gtrr.22 Budist freskolarda
muhtemelen bu konuya iaret eden casvirler vardr.
Islamiyetten sonraki Trk tasavvurlarnda tavann daha ziyade bolluk, kurnaz
lk ve iyi ansn simgesi olarak anlatldn gryoruz . O bazen korkaklk-rkek
lik simgesi de olmutur. Ancak onaag Trk-lslam dnyasnda (hatta gnmde
de) bu hayvann zellikle Alevi Trkler tarafndan uursuz bir hayvan olaral< kabul
edildii anlalmaktadr. Bu nedenle tavan gnmzde minyat rlerde olumsuz an
lamda da tasvir edilmitir.

21

22

O. Turan, Oihi Hayvanl Trk Takvimi, s.94.


W. Ruben, Buddhizn Tarihi, s. 16; metin iin W. K. Mller ve A Von Gabain, Uygurca
Hikaye, s. 64-87.

156

TRK MiTOLOJiSiNDE HAY\/ANLAR

Tilki
Alrayl1ar ve Yakutlarda tzler arasn
da tilkinin de yer alm as onun esl<i
alarda ata simgesi olduuna iaret
etmektedir.
Tilki in'de

iyi ans,

uzun

mr ve kurnazl simgeliyord u.
Trklerde de hilekar ve kurnaz bir
hayvan olarak tannyordu.
Tilki'nin bazen kahramanla rn ko
ruyucu ruhlarndan sayld da anla
lmaktadr; bu koruyucu ruh ld
iinde kahramann da ldne ina
nlmtr.

Resim 40. Davulun sesine aldanan tilki. Kelile


Dimne hikyelerinden .

aman balnda boncuklar, ipler ya da ku tylerinin yam sra tilki postunun


da yer almas, onun ananist trenlerde yer alan hayvanlardan biri olduunu gstermek tedir.
eitli hikayeler ya da efsanelerde anlatlan , avclar yeraltna (lme) ekmeJ<
isteyen kt ruhlar arasnda kara tilki de saylmtr. Onu takip eden avc yeraltna
giden kayadaki kapdan ieri girmek ister, ancak ou kere tecrbeli bir avc tara
fndan uyarlarak kurtanlu .
islamiyette tilki daha ziyade yalancln, hilekarln, korkakln ve kurnazl
n simgesi olmutur. Mahzen-i Esrar, Mesnevi, Kelile ve Dimne gibi eitli eserlerde
alegori olarak kullanmlar sz konusudur (Resim 40). Kagarl Mahmud'un byk
eserinde, kinaye olarak kz ocuklarna t ilki (tilk) denildii belirtilmektedir :
Bir kadn dourduu zaman ebeden "Tilh m togd az bri m?" diye sorarlar; "tilki mi
dodu yoksa kurt mu?" demektir. Bununla "kz m dodu yoksa olan m?" demek is
terler. Kza aldattgt ve yakaklandg iin Lilki denir, erkee yigitlii dolaysyla kurt der
ler.23

Ylan
Ylan Trk amanizminde yeralt ilah Erlik'le ilgili bir simgedir. Onun genellikle

23

KagarlMahmud , Divar Lga -it-Tirh, c. 1, s. 429.

157

WRK MiTOLOJiSiNDE 1-IAWANLAR

Ylann Trklerde daha ok olumsuz bi: niteligi olmasna karn eski Msr ve
Hint mitolojilerinde kutsal ve ilahi nitelik lere sahip bir hayvand. Ayn husus Yu
nan.Roma, Hristiyan topluluklar iin geerliyse de o yeralt dnyasyla ilikilen
dirildiginde ktle iaret eder. Tiirkler zaman zaman bu anlaytan da etkilenmi
tir.
Eski Hint mitolojisindeki ylanla ilgili baz temalar Budist mitolojiye de aktanl
mtrr. Nitekim Buda'un ylan-kral Mucilinde'nin sarayn ziyaretini anlatan efsane
vi ykde ve Budist tasvirlerin baz1 sahnelerinde Buda, bir frtnadan korunmak

amanyla ba zer i nde bir siper oluturan dokuz bal ylann kvrmlar zerinde
oturuyorken tasvir edilmitir. te yandan ylan, Budann yeniden doduu hayvan
suretlerinden biridir.
Kutsal ylanlar olan Nagalann kral ve kralieleriyle ilgili tasavvurlar Uygurlar

da, dnyann merkezindeki Altn Da'da oturan ve intarnani'ye sahip Ejder Hanlar
28
ile ilgili ol arak yer alyordu . Bu kutsal ylan tasavvuru Irh Bitig'de "altun bal y
lan" olarak gemek tedir.

29

tbn Fadlan'n seyahatnamesinde X. yzylda Bagrtlar

arasnda hala ylanlara tapalardan sz edilmesi bu eski tasavvurlarla ilgili olmal


dr.
Eski Hint tasavvurlarnda kaplumbagayla birlikte dnyay denizin zerinde tu
tan bir ylandan bahsedildii gibi, BirQni'ye gre de Hinduizmde yerin en aa ta
bakasnn almda bin bal bir ylan bulunduu kabul ediliyordu.
Gr lduil gibi Trkler ve evrelerindeki toplumlarn mitolojilerinde

ylan

nemli yer tutmaktadr. Ylann bu muhtelif ynleri lslamiyetten sonraki Trk (ve
lslam) tasavvurlarna da yansmtr; rnein Erlik'le ilgili olarak sylediimiz gi
bi tarikat mensuplarnda aslana binip ylan kam olarak kullanma tasavvurunun
grld Malik Akse! tarafndan ifade edilmitir.

30

Eski Iran mitoloisinin etkilerini de ieren ehnane'de ylan bir ejderha gibi al
glamp anlatlmtr. te yandan Budist bir destanla ilikisi olduu anlalan Dah
hak ilgili hikayede de eytan'la ibirlii yapan Dahhak 'rt omuzlarndan insan bey
niy1e beslenen iki tane kara ylan kar . Seytan'n bu temsilcisini ileride ancak Feri
dun kz bal grzyle ldrebilecektir.

28

29

30

E. Esin, Tlrh Kozwlojisi, s. 38.


H. N. Orkun, Es/li Tirl Yazlan, s. 267.

M. Akse!. "Halk lnanlan ve Halk Sanal!: Aslana Binme, Duvar YrLm e Kerameti," TFA, say
182, s. 3520.

159

TRK ?.llTOl.OJl ININ ANAHATi.ARI

kara ylan olarak :nlmasnn sebeplerinden biri yine Erlik'le ilglidir; unk: Turk
micolojisinde ak ya da gk renk Gk Tanr'y, kara renkse yeri ve yeralt tanrs
Erlik'i temsil eder. Erli k baz aman dualarnda kara ylandan bir kam ya sahip
olarak tantlmaktadr. H
te yandan baz amanlar ylan bmne girerler. Tren esnasnda onun hare
ketlerini akll ederler. Bu nedenle aman elbiselerinde ylana aret eden nesneler
de yer alr. Altay aman elbiselerinde bazen ylann ba ve atall kuyruu belirgin
bir ekilde gsterilmitir. Yutpa ad verilen bu atal kuyruklu, drt ayakl ylan,
yeraln canavarn temsil eder . amann klhn n n ksmnda da birka sra ylan
ba yer alr. Aynca nman davulunun derisi iinde dier tasvirlerle birlikte yeralt
denizinde yaad varsaylan bir ylan resmi bulunmaktadr.

25

amanist Turk topluluklannda ak aman }'annda ok korkulan kara amanlar ela


vard. Yakut nannda lk kam bir kara amand. Sradan olmayan bir guce sahp
bu aman, kibri nedeniyle Yakutlarn en buyi.k tanrsn tanmay reddeder. Vcudu
bir yn yh: ndan meyda na gelmi lan bu anam tanr atee atnr. Atei n alevlerin
den bir karakurbaa ortaya kar. Bu yaratktansa cinler meydana gelir.

16

Trk kozmolojisnde yer unsurunun ve kuzeyin simgesi olan kara ylan ayn za
manda yedier yldz mal::emesinden oluan, don yldz grubundan birini olutu
rur.
Oniki hayvanl Turk takviminin y l smgelerinden biri olan ylan Rad lofrun tes
pit etlii Altay yarad l efsanesinde yer alr. Burada ylan, Er l ik'in szne aldanan
bir hayvandr; i.nku ylan ve kpek, yenilmesi yasaklanan dn daldaki meyveleri
korumakla grevlyd. Erlik ilk insanlar olan Trungey \'e Eje'y yasak meyveyi
yemeleri iin kandrmaya alrken, ylan agaca karak elmay srr. Bu arada Er
lik'n szlerine kanan ve ylann yaptgn gren Eje de elmay srr ve srmak s
emedii halde Trngey'in azna srer. O anda her ikisinin de tyleri dklr.
Yaratc lgen bu iin sorumlusunun kim olduunu sordugu zaman ylan. kpek,
Trngey ve Eje suu brbirine atarlar. Bu nedenle hepsini cezalandran lgen yla
na: "imdi sen Knns (eytan) oldun. Kiiler sana dman olsun, vursun, ldr
sun," der. Sonunda Trungey ve Eje dunyada, eytan da yeraltnda yaamaya mah
kum edilir.
li A

27

tnan, Tarih: ve Bugw amanizm, s. 40

s M. Eliade, Shanas, s. 149,152; S. Bulu, a.gn., s. 315, 317; AV. Anohn, a.g.m , s. 442.
o t-.1. Eliade, Slunaisr. s 68.
7 A. inan. Tanhtc ve Bugun Samanitm, s. 15-16.
LSB

IURK MiTOLOJiSiNiN ANAHATLARI

Av ve Simgecilii
Avla ilgili tasvirlerin eskiden beri avda baanl olmak n buyu amacyla yapld
31

lcri surlmutur. Jung, av gerekletirlmeden nce avm adeta sahneye konuldu


u bir tren dzenlendiini syler. Ona gre, ilkel br nsana yapaca in ne oldu

unu anlatabilmek iin bu ii hareket lerle sanki gerekletiriyormu gibi yaparak


32

anlatmas gerekir .

Av tasvirleri avlanma gerekletirilmeden av simgesel olarak

yapma isteine dayanmaktadr Bylece wdan nce yaplan dinsel tren resim diliy
le tekrarlanm olmaktadr. Bu tasvirler yoluyla avda baarl olunacana inanl
yor olmalyd.
insann avlad hayvana sayg duymas ve onun gucunden korkmas hayvan bi
imne girme isteine yol amaktayd. H Bylece hayvan bimne girebilen insan
kendisinden kuvvetli olan hayvanlar avlamak ta ghk ekmeyecekti. Hayvan bii
mine brnmeyi konu alan tasvirlerin ardnda bu tr inanlar vard.
Altay Trk topluluklarna gre avn verimlilii ve zenginlig baz nhlarn ta
sarrufu altndadr. Bu ruhlar dag ve orman ruhlardr. Avclar bu varhklann av s
rasnda kendilerini koruduuna inanmaktaydlar. Altayllar da dier birok Turk
toplulugu gibi ava kmadan nce binakm dinsel ibadetleri yerine getirirler ve
avn baarl olmas iin gereken brun rf ve adetlere uyarlard.>+
Bugnk amanist Trk opluluklannda yaplan tespillere gre, or avclar San
g denilen bir insan eklindeki tze sayg gsterirler. inanca gre bu ruh kendisini
memnun eden avclara bol av verir, danltrsa onnanlan yakarak av hayvanlarn ka
rr, ayn ekilde avda yardmc olan orman ruhlan da byk sayg grrd. Ya
kud:rda bu ruhlann en by Bay Bayanay'dr.

35

Altayl Trk topluluklannda , avda iten bir inan ve temizlie sahip olmann
gerektine inanlr. Temizlk esas oldugundan ava kacak avc karsyla birlikte
olmaz, kimseyle konumaz . A lnan'n tespt ettii or Turklerine ait tasavvurlarda
bunlara benzer nanlar \'ardr Bu toplulukda ava kmadan nce temizlie dikkat
edlr, av dnne kadar oyun, elence yasaklanr. Ancak orman nhlan hikayeler
dinl emeyi sevdikleri iin avc lar, avda n eil pay alan usta bir hikllyeciyi yanlannda

L. $. B. Leakey, /sanm Atalar, ev. Gven Arsebuk. s. l29-l 30.


C G. jung, Bilin ve Bilalm ilevi, cv Engn Bykinal, s. 90-93.
11 [) Caner, The Synbol of h: 8cas The Anial Syle An of Eurasa, s 11
1-1 A. Caferolu, Turklerde Av Kulu ve Muesseses: v. 1TK Tebliglen. c. 1. s.169.
3, A. tnan, Tarihte ve Bugn aar;:m, s.46 63.
31
12

160

1'0RK MLTOLQJISINDE HAWANIAR

bulundururlar.

36

Bu ve benzeri kurallar ve av ruhlaryla ilgili mitik inanlar av

bir k lt haline getirmitir.

37

Trk m itolojisinde avn zaman zaman yernlu unsurlanyla ilgili olarak yer ald
gn biliyoruz. Burada av, yeralt unsuruyla ilgili tasavvur1ara iaret eden bir alego
ridir. Bu konud aki hikayelerde ya da efsanelerde temel olarak yeralt tanrsna (Er
lik) ve onun elinde bulunan lme iarel edilir. Bu, yeralt ilah ya da ruh lann avc

y bir av hayvan araclgyla yeralrna ekmesi eklinde olmaktadr. Geyik ya ela


ulki gibi bir av hayvann kovalayan avc, av bir trl yakalayamaz. Hayvan onu
bir kaya yzeyinde alan kapya eker. Avc ya bu kapdan geerek yeralt dnyas
na dahi1 olur ya da tecrbeli bir avcnn gd sonucunda durumu kavrar ve kurtu
lur. Avonn kovalad av hayvan ya yeralu ruhunun kendisi ya da elisidir. Bir
avc tarafndan kovalanan av bazen baka bir kiinin ya da avcnn koruyucu ruhu
da olabi1mektedir. Bu konud a rnek olarak tanr Kuday' temsil eden bir geyii ko
valayan avcy anlatan Sibirya masaln verebiliriz..s lslaniyenen sonraki Anado
Ju'da bu konuyu ileyen bir geyik desram ya da alageyik efsanesi vardr.

39

Av hayvan bazen iyi (gksel) bir ruhu temsil eder. Yol gsterici av hayvan mo

tifi bu ekilde ortaya kar. Bu motif Ouz Kaan Destan'ndaki savaa giden Ouz'a
ve ordusuna yol gsteren kurdun yerini tutmaktadr. Bu kurt Gk Tann'y temsil
eden ilahi bir varlk olarak alglanmt .

Bizans tarihisi Jordanes'in eserinde yer alan bir Hw efsanesinde, Hun avclar
srek av yaparlarken karlanna bir geyik kar. Dii geyik onlara yol gsterir ve
Gney Rusya'daki Maeo tis batak1klanm geerler. Burasm getikten sonra geyik
ortadan kaybolur. Bylece 1-iunlar lskit topluluk larnn topTak larna girmi olur
lar."
lslamiyeuen nceki Trk inanlar arasnda koruyucu ruh kavram yaygnd.
Her kahramann kendisini koruduuna iand bir koruyucu ruh u vard. Bu koru
yucu ruh, korud uu kiinin hayvan biiminde cisimlemi cam (ruhu) idi. Bu ne
denle hayvan ld zaman insan da lyor, kahraman ld zaman koruyucu ru-

.l6
37

38

39

A.inan, a.g.e , s. 63.


A. Caferolu , a.g.m., s. 170.

Aynnnl bilgi iin bkz. B. gel, Turk Mitolojisi, c. 1, s. 24, 557.


Bkz. Y. oruhlu, "Trk Sanatnda Grlen Geyik Figrlerinin Sembolizmi." Toplumsal Tarih
Dergisi, say 18, Haziran 1995.s. 33-42.

" B. gel. a.g.e., s. 578-579.

161

TORK MiTOLOJiSiNDE HAVVANl.J\R

dr. Burada bahsedilen avlardan birisi gelecekteki devleL kurucular Kubilay ve H


Jag'nn genliklerindeki ilk avlarn, dieri 1280'de Gazan Han'n sekiz yan
dayken ilk avn vurmasyla ilgilidir.H Bir ahsn ilk avn vurmas onun artk usta
la eritiine ve yetikin olduuna iaret saylyordu.
Uygur duvar resimlerinde eski Trk inanlarnn etkisiyle av sahneleri yannda,
yeni girilen dinlerin ikonografisine uygun olarak, zellikle Budist destan ve
hikayelerin tasvir edildiini gryoruz; rnein Dou Trkistan'dan bir freskoda
yer alan jataka hikayelerinden bir sahnede, kraln geyii kovalama temas bu hususa
iaret etmektedir. Kovalanan geyik ya da ceylan genellikle Burkan'n (Buda) aydn
lanmaya ermeden nce hayvan olarak yaad hayat devrelerinden birine

iaret

eder. Yinejatakalardan birinde, Buda ceylanlarn hkmdar idi. Bu masaln Uygur


casnda, zalim kral Dantipala, ormanda avland srada bir maral srsyle kar
lar. Bunlarn hkmdar maral eklinde domu olan Buda idi. Avlanma Bu
dizmde kt bir i olarak kabul ediliyordu. Nitekim Budist metinlerden birind e,
kendilerini avlayarak, ziyafet sofras kuran bir beyden, hayvanlar , beyin kendilerini
avlamasndan dolay dnyaya ikinci kez geldiklerinde irtsan olarak doamayacakla
nndan dolay, ikayeti olmulard.i

Baka bir Budist hikayede ise, Buda'nn bir av hayvan (geyik ya da ceylan) ola
rak doduu hayat devresinden bahsed ilmektedir. Hikayeye gre geyik biimindeki
Buda, geyik avna kan, kt yrekli kral Dantipala'dan, teki marallarn balan
masn diler; ancak kral klcn ekerek geyiin kafasn keser. O anda kraln da bi
lei koparak klcyla birlikte yere der. Kral Dantipa la hatasn anlayp, balan
ma dilerse de artk i iten gemitir. Yer yarlr ve cehennemin alevleri kral iine
46

eker. Bu konuyla ilikili olabilecek, daha dorusu benzeri bir temay ileyen bir
fresko Dou Trkisan'da bulunmaktadr. Bu resimde, kral Brahmadatta'nn klcy
la ldrmek zere bir geyie saldrdn gryoruz.
Av klt ve simgeciliinin belirgin olduu resimler de en ok geyik tr hay

vanlarn ve da keilerinin (ya da da koyunu) yer aldn gryoruz. Bu resimler


de en dikkat ekici zellik, av hayvanlannn ou kez avcdan daha byk olarak
tasvir edilmesidir. Bu anlay; av ve av hayvanlarnn klt konusu olduuna iaret
eder gibidir.

]. Andrew Boyle, A Eurasian Bunting Riual, The Mogol World Empire 1206-1370, s. 12-13.
15

S. . aalay, Altm Yaruk'td lli Para, s. 29-33.

6
" W. Ruben, Buddhizm Taili, s. 13-L 4.

163

TRK MiTOLOJiSiN iN ANAHATlARl

hu da ortadan kalkyordu.

41

Av bir kurum olarak en erken devirlerden beri Trkler iin byk nem
tamtr. Av daha Hunlar zamannda k-urumsallam bir hale gelmi, zamanla e
itli av trleri orcaya kmt. Avn nemi Osmanl devrine kadar artarak devam
etm itir. Avclk, Osmanl devrinde, mkemmel bir kurum ha line gelmiti r. Tek
nikler, usuller gelimekle birlikte ama ve anlam baknundan fazla bir deiimin
gzlendii sylenemez. Avlar eskiden olduu gibi, askeri eilmek ve savaa hazrla
mak iin ya da sultann ve devlet ileri gelenlerinin katld bir srek av olarak ya
plrd. Aynca byk srek avlan padiahn ve devletin gcn simgelemeye de
vam ediyordu. Kanuni Sultan Sleyman bir av dn ordusunun ve imparatorlu
gunun yenilmezliinin, devletin azametinin bir nianesi olarak insan derisirden ya
plm kirili bir yayla oku, Avrupa imparatorlanndan birine gndermiti.

42

Avlan devlet ve halk avlan olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Erken devir
lerde halk avlan ve devlet avlan kabile av eklinde bir btnlk arzecliyordu. Hun
lardan itibaren devlet av tm tekilatyla beraber uygulanm aya balam olmaldr.
Hun devrinde av, tmen eitim av ve byk devlet av eklinde gerekletiriliyor
43

du. Bu avlardan ikincisi lopyekn bir avd. Av Trkler iin geim vastas olmas
yannda, zamanla bir spor haline gelmi ve savaa hazrlk ve eitim gibi amalarla
da kullanlmtr.
Trk avlanma ekillerinin en nemlilerinden birisi srek avdr. Srek av av
hayvanla rnn eitli yollarla kovalanarak belirlenmi bir yere toplanmasna ve by
lece avlanmasna dayanyordu. Bu avlar srasnda atlar , avc kular, av iin terbiye
edilmi ita ve pars gibi eitli hayvanlar kullanlmaktayd.
Proto-Trk devrinde, kimi bilimadam lannca Chou hkmdar ava

kunda

arnlar tapnana kurban olarak sunmak iir okla geyik vuruyordu . Granet'in akla
masn doru olarak kabul edersek , hkmdarn geyii avlayp yanndakilerle bir
likte yemesi, onun ruhunun kendisine ve yanndakilere gemesi iirdi.
Islamiyetten nce Trkler, ocuktan ya da torunlar ilk avlann vurduklan za
man eylan ya da en denilen z iyafetler dzenlerlerdi. Daha ge devirlerde bu tren
!ere Trke olarak yaglama, Moolca 'daysa Trkeden gemi olarak yaghlamis hi de
nilmekteydi. Reideddin 'in Camiyy't-Tevarih'inde bu tren hak knda bilgiler var

41

A. inan ."Yakut amanizminde lja Kul,"Makaleler ve incelemeler, s. 458-461.

A. Caferolu, Trklerde Av Ki.ltO ve Muessesi." Vll. 1TK Teblileri , c. 1, s. 173

J B. Ogel, By k Hu lmparatorlugu Tarih, c. 1, s. 215-216.

162

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHAT1.ARI

Sz edilen kaya resimlerinden ele alacamz ilk rnek milattan nceki devirle
re ait olup (proto-Trk ya da Hun dnemi) Baykal Gl evresindendir. Bir av sah
nesin ieren bu tasvir ayn zamanda Anadolu'daki benzer rOrden kaya resimlerini
hatrlatmak tadr.
Moolistan'm Bicigtyn Chad blgesinden milattan nceki devirlere ait kaya res
mi, Sibirya'da tespit edilmi dier bir petroglif. yine Moolistan'dan Bicigtyn an
blgesinde bulunan ve bir geyik avn gsteren kaya resmi; aynca anrun zerinde
geri.ye dnerek att okla -Trk ve Moollarda grlen ikonogra fk bir emad r
bir geyigi vuran avc ile iki avcmm skurd g bir da keisini avlamalan n tasvir
eden dier iki resim gelimi rneklerdir. Sz konusu kaya resminde svarinin at

cg ok ile ann arasnda bir balantya iaret edilmesi belki de resmini yapma yo
luyla, hayvan nceden 'yakalama' amacna iaret etmektedir. Ayrca da keistnin
benekli olarak ele alnmas da bu hayvann kutsalln vurgu lamakLadr .
Benzer trden av sahneleri, ahap oyma, eyer ka zerine yaplnu resim, fres
ko ve kuma zerine yaplm rnsvir olarak karmza kabilmektedir. Hun ve
Gktrk dnemind e avlayarak kurban etmeyi gsteren ya da avlanan hayvan ld
rerek ya da yiyerek onun ruhuna, canma ve gcne sahip olma amacyla yaplan av
lan ifade eden tasvirlere rastlanmur. Gktrk dneminde, br hk"limdann ya da
ka h ramann gcn ya da yiitliim vurgulayan av sahneleri de nemlidir. En ok
aslan ve kaplan gibi y rtc hayvanla nn avlandn gsteren tasvirlerdir bunlar.
Hun devrine ait IV. Paznk kurganndan. kazlar sonucunda karlan ve agznda
geyik kafas tutan ahap kurt heykelcikleri iki hayvann mcadelesine ve yrtc ola
nn dierini avlamasna dair ilgin tki rnektir. Bunlar av ile hayvan mcadele sah
neleri arasndaki ilikiyi gstermektedir. Hayvann hayvanla, insann irsanla ya da
insann hayvanla mcadelesi iyi-kot, aydnlk-karanlk, dost-dman. erkek-dii
gbi birbirine zt grnen kavram ftlerinin atmasn simgeler. Aslan-boa m
cadelesi gibi baz sahneler ise astrolojtk olayfarla da ilikilendirilmitir. Mcadele
sahneleri ayn zamanda biim dei tinne konusuyla da ilgilidir.
Afrasiyab (Semerkand) Saray'nda Gktrk devrinde yaplm freskoda kaplan
avlayan alp figrleri ile yine Gkturk devrine ait Aslana mezarlndan kanlan bir
kuma zerindeki av sahnesi ne benzer birok tasvirde oldugu gibi yiitlie iaret_
eder. Bu tema lslamiyetten sonra da ok etkili olacaktr.
Manas ve Oullar ile ilgili dest::nlarda, kahramanlann av kular ile av kpek
leri en yakn arkadalarndan saylyordu . Avc kulann Trklerin hayatnda byk
nemi vard. Bu duruma iaret eden en gzel rnekler arasnda Ouz boyhnnn ku

164

TVRI\ MI 1OLOJ1.$INOE HAY\ ANl./IR

tzlerin i (ongun) belinebiliriz.


Divam Llgat-t-Turh'te Kag:.rl Mah
mud surek avndan bahseunektedr :
H:larn halkla bcrnber yaptkl o.r bir e
it av. yle ki, hann o.damlan ormanlara
ve krlara dalrlar yaban hayvanlann

nlcnne katarak hann oldugu yere do


ru srerler; o yo ru lmakszn bulunclugu

yerden nne kan harvanlan vurur

Yine Kagarl Mahmud, kitabnda avcya


yardm eden hayvanlarda n da bahsetmekte
dir:

Resim 41. Krgzlann t-.lanas Desan'ndan


br sahne. Almambet ve Srgak ejdere kar
o;avayor.

Dogan alp kheylana bmerek dag kei


sine enir; geyik avlor. tazy salverip til
kiy yakalar. (Eline dogan alr, kuheylan

atma binerek dag kec;isne eriir; uzun kulakl, nce belli kpeklerle tilkiler avl:r).17

Dede Korkut kitabnda drt ayakl hayvan av iin uav avlamak," avc kularla
yaplan av iin de "ku kulamak" deyimleri kullamlrruur ve bu onemh eserlerde
ki hik yelerde avn sava kadar nem tad grulmektedir. Yine bu hikayelerde
srek avlarndan da b:.hsedilmekte, babas dururken evladn tek bana ava kama
yacandan sz edilmekte, br nsanm hayaundaki ilk avn nemine deinilmekte
dr.
lslamiyeuen son ra, Trk hukumdarla nnn dzenled ikleri avlar, lslamiyetten n
ceki devi rlerde olduu gibi, hkmdarn gcne kuvvetine iaret ederler. Bir kahra
mann taca kavumak, gucnu kantlamak u:ere br aslan ya da ejderhay ya da ef
sanevi br yaran ldurme sahneleri bu adan nemlidir (bkz. Resim 32). lsbmi
yetten son raki Trk sanaunda hayvan mcadele sahnelerinden biri de insan -ejderha
mcadelelesidir (Resm 41). Ejderha ldrme temas Asya, Turkiye ve Avrupn'da
ok tutulmu ve y:.ygn bir eklde gunmuze kadar tasvr edilmitir.48
Anadolu Seluklu sanatnda av sahnelerini n bazen taht sahneleri, t ls m l ek ller
ve bur tasvirleriyle beraber ele al ndklar grlmektedir.
Nizam'nin 1491 anhli Hamsc'snde bulunan br mmyatrde Behram Gur'un av17
48

K Mahmud, Divanu Lugat-it -Trl T:rcConesl, ev Be!>m At:l:y, c. l, s. 365, 421


A roynbee, Tarih Blnci, res. 35-36.

165

TURK MiTOLOJiSiNDE l li\VVANIAR

onlardan korunmak ya da dumanlanna kar baarl olm:k iin, insanda ha}'\-an


gb kuvvetli olabilme isteim dourmu ve hayvan biimine girilebilineceine ya
da hayvanlarn hususi zelliklerini insanlara geirmeye muktedir olduguna inanl
mur.50 zellikle vah bir hayvann toynakl bir hayvana saldrd mucadele sah
neleri bu ekilde bir beklentiyi ifade etmektedir.
lslamiyetten nceki Trk sanatnda ve onun etkisiyle Trklerin evrelerindeki
topluluklarn sanatlarnda yer alan hayvan biimne girme ya da hayvan postuna
girme temas ok yaygndr.
lslamiyeuen nceki Trk sanatyla ilgili eitli tasvirlerde hayvan postuna ya da
biimine girmi insanlar grlur. eitl ekillerde ve deiik nitelikteki hayvanla
rn klna girilen tasvirlerde bazen hayvan biimine girmi insan figurlerinin han
gisi olduu anlalamamaktadr Bu nedenle hayvan mucadele sahnelerinde, kazanan
hayvann, savata ya da baka bir konuda baar kazanma isteinde olan ve hayvann
postuna brnm bir insan oldugu dnlebilir. Ve bu sebeple de zellikle sonra
lan yaygn olan insan-hayvan mucadele sahnelerinin de hayvan mcadele sahnele
riyle ayn anlam tad anlalmaktadr.
zellikle Alfldi ve ona dayanan D. Caner'a gre kovalayan bir dmandan sak
lanma arzusunun harekete geirdgi, insann hayvan birnine grme isegyle ilgili
olarak kovalama ve kovalanma temas hayvan mcadele sahnelerinin en karakteris
tik grubunda karmza kmakta ve zellikle saldrya urayan hayvann ban.
saldrnn geldii yne evirmesi bu duyguyu ifade etmektedir. Bylece hayvan mu
cadele sahneleri, zellikle Hun devrinde eitli sanat eserleri zerinde, kabtleler ara
snda zaman zaman meydana gelen arpmalarn grafik hr fadesi olarak ta5'.ir
edilmilerdir . Bunlar i Asya'nn kozmolojik ya da dnsel dncelerine dayanmak
tadr.
Orta Asya amaniznuyle ilgil derlenen bir metnde, amann ruhunun olgunla
mas iin geirdii deneyimler srasnda, cinler amann ruhunu, sahip olduklar
hikmetleri amana tamamen gretene kadar muhafaza ederler. Burada aman, kuvve
tne sahip olmak iin bir hayvan biimne grer ve bu halde bir baka amanla d
verek dmannn ruhunu yok etmeye alr. 5
Uygurca yazlm Ouz Kaan Desan'nda zafer kazanan ha}'\'ann yenni Ouz
Kaan almaktadr. Ouz'un bedennin hayvani zelliklerle tanmlanmas hayvan bi-

50

D. Carter, The Symbol of tle Beas. The Anma/ Syle Ar of T::urasia, s. L l .

51

M. Eliadc, Slamanism, s. 38.

167

TURK MITOI OJISININ i\NAllATlARt

Resim 42 Kanuni Sultan Sleyman'n doganla


avlanmas.

Resim 43. llamse- Nizanl'den bir av sah


nesi..

!anmas, XVI. yzyla ait br dier Hamse nshasndak lskender'in avlanmasn


gsteren kompozisyon, Timurlu devrine ait Emir Hsrev Dihlevi'nin 1496 tarihli
Hel Bih yazmasndaki sahne, konuyla ilgili ilgin mekelerdir. Aynca Kanuni

Sultan Sleyman ' av esnasnda gsteren Suleymanname m inyatrleri de avlarla i lgi


19

li gzel rneklerdir (Resim 42).


Bu minyatrlerin bazlan genel simgeciligin yannda, daha zel simgesel husus
lara da iaret ederler; rnein Hamse-/ Niza mi'den alnan bi r minyatrde alt sag ta
rafta hayvan mcadele sahnelerine iaret edildiini gryoruz. Burada yer alan aslan
ve yaban eeinin mcadeles ayn zamanda Behram Gur'un avlanmasnn bir alego
risidir (Resim 43).

Hayvan Mcadele Sahneleri


Hayvanlara kutsallk atfedi l mesi ve zellikle vahi hayvanlara kar duyulan korku,

19

Minyatr ,;;eklerinin kaynaklan iin bkz. K. Kerimov, Nizanr Gencevi Hamse Miniacrler
N.zaml Guanjevi Hamse Mnayuri-Nizanf Ganjevi Khamsa Mniatures, R.81, 132; J M Rogers.
Fliz aman ve Zeren Tannd, Toplap-The Albums and lllustraed Manuscnps. R 64; E. Atl.
Sltyna1111ame The lllusrated 1/sory of S1lcyma11 The Magniftce, lcv. 11.

166

TRKMlTOLOJISINlN ANAHATU\RJ

imine girme temasna iaret ediyor olmaldr. Nitekim Ouz Kaan ormandaki at
srlerini ve insanlan yiyen bir canavar olan gergedanla mcadele etmekte ve onu
52

yenilgiye uratmakcadr. Bu mcadele sonucunda Ouz Kaan'n Gk ve Yer'in


kzlanyla evlenii de ok ilgin bir temad r. Zira erken devirlerde]. P. Roux'ya g
re hayvan mcadele sahnelerinin evlenme ve dourganlkla bir ilgisinin de olmas
gerikir; rnein bir gencin toplumda bir erkek olarak kabul edilebilmesi iin bir ad
kazanmas gerekmektedir. Bu da gencin bir hayvanla karlamas sonucu oh.r.
Hayvan yenen gen hem bir ad kazanr hem de talip olduu kadnla evlenebilir. 53

!kinci kavramlar Avrasya ktasnda zellikle bozkr kua olarak adlandrlan


ve eitli tipte bozkrlar, dalar , yayla lar, ormanlar ve llerden oluan kuan g
neyinde kalan yerleik kavimlerde, rnein eski lran, in ve Mezopotamya'da g
rlmektedir . Anlalyor ki, bu ikinci kavramlar Orta ve l Asya'da ifadesini daha
ok hayvan mcadele sahnelerinde bulmutur. Bylece in'de yin-yang, lran'da k
ve karanlk, iyi ve ktyle ilgili zt kavram iftlerine dayanan ikici kavramlar ney
se, hayvan mcadele sahneleri de bu zt kavranlan artrr hale gelmitir.
Aslnda Trk kozmolojisinde balangta eski lran dinlerindeki ikici gr yok
mu gibi grnyor. Gk ve yer-su unsuru birbirine dman , biri iyilik dieri k
tlk simgesi olan iki zt unsur deildi. Ancak bir sre sonra bu yerleik kavimle
rin etkisiyle yer-su unsurunun yerine yeralt ve onun ktlk simgesi Erklik Han,
kt cinler ve ruhlar gemi, bylece gk ile yer (daha dorusu yeralt) balangta
ki dikotomiyi dualizme dntrm ve birbirine zt kuvvetler ortaya km olma
ldr.51 Trk kozmolojisindeki bu son husus balangca bahse ttiimiz erkek ve dii
unsurlann birlemesi sonucunda oalmann ve dzenin saglanmasmn, daha sonra
ki devirlerde, btnleme yerine zt kuvvetlerin arpmas haline dntne ia
ret ediyor.
Hayvan figrleri ve hayvan mcadelelerinin tasviri, Karahanl, Gazneh, Byk
Selu klu devirlerinde ana tema olmaktan km olmakla birlikte, temel simgesel
anlamn koruyarak snntr; rnein Firdevsi'nin ehname'sinin nshalannda ,

Kelile ve Dinme yazmalannda, hkmdar avn gsteren minyatrlerin bir kesinde,


Baburrame gibi hatratlarda, hatta Varka ve Glah gibi ak temasn ileyen eserler-

52

w. Bang ve ReiL R. Arat, Ouz Kaan Destam, s. 13.

53

J. P. Roux, a,g.m., s. 83.

54

Anlan kon unun Trk komolojisindeki ilk ekli iin bkz. E. Esin, Trk Kozmolojisi (ilk Devir
Ozerire Aratnnalar) , s. 1-3 vd.

168

'TRK MlTOLO]lSINDE HAYVANLAR


55

de ve aynca ta sslemeler zerinde hayvan mcadele sahnelerini gryoruz.

Trk Hayvan Takvimi


Her biri bir hayvann ismiyle anlan oniki yllk bir devre esasna dayanan Hayvan
takviminin kimi aratrmaclara gre in takvimi olduu ve kimi aratrmaclara
gre ise Trk kkenli olup sonradan inlilere gelii ifade ed ilmektedir. Trki
ye'de de uzun yllar alan dnyaca nl bir sinolog olan W. Eberhard hayvan tak
viminin Trk topluluklarnn icad olduu yolundaki grne delil olarak , takvi
min yl simgelerinden birisi olan ejderhann Hiung-nularda (Hsiung-nu/Asya Htm
lan) bir klt esi olmasn gsteriyor; bunu da eski in kaynaklarndan ald bil
giye dayandryor. Hiung-nulann Kan-su'da kurduklar Gu-tzang ehrine, yatan ej
derin beldesi isminin verilmesi, sz konusu Trk topluluunda byle eski bir kl
tn varlna iaret ediyor.
Hayvan takvimiyle ilgili olarak anlatlan efsane ve hikayelerin en ilginlerinden
birisi Kagarl Mahmud'un nl eserinde yer almaktadr :
Pars: Trklerin oniki ylndan biri. Bu yle olmutur: Trkler oniki eit hayvann ad

n alarak oniki yla ad olarak venniler; ocuklann yalann, sava tarihlerini ve daha
baka eyleri hep bu yllann dnmesi ile hesapla rlar. Bunun kk yle olmutur: Trk
hakanlanndan birisi kendisinden birka yl nce gemi olan bir savat renmek iste
mi, o savan yapld y lda yamlmla r; onun zerine bu i iin Hakan ulusuyla gene
(mavere) yapar ve kumltayda "biz bu tarihte nasl yanldksa bizden sonra gelecek
olanlar da yanlacaklardr; yle ise, biz imdi gn oniki burcu ve oniki ay saysmca
her yla birer ad koyalm; salan mz bu yllann gemesiyle anlyalm bu , aramzda
unumlm.az bir anda olarak kalsn," dedi. Ulus, Hakann bu nergesini onaylad.
Bunun zerine Hakan ava kar; yaban hayvanla rn llsu'ya doru srsnler diye
emreder. Bu by k bir rmaktu. Halk bu hayvanla r sktrarak suya doru srer .
Bu hayvanlardan avlarlar; birta km hayvan lar suya atlrlar; onikisi suyu geer; her
geen hayvann ad bir y1la ad olarak taklr. Bu hayva nlardan birincisi sgan (s
an) imi. Ilk nce geen bu hayvan olduu iin senenin ba bu adla anlm ve s-

55

lslamiyetten sonraki Trl.< sanatnda hayvan figrlerinin devam hakknda bkz. Yaar o
ruhlu, "lslamiyetin Kabulnden Sonraki Asya Trk Sanatnda Hayvan slubu nun lzleri,"
DTS, c. 7, say 26, s. 11-15; Anadolu Trk sanaundald baz rnekler iin bkz. Gnl ney,
"Anadolu Seluklu Mimarisinde Boa Kabanmalan," Belleten, c. XXXIV, say 133, s. 92; G
nl ney, "Anadolu Seluklu Mima risi'nde Avc Kular, Tek ve ifL Bal Karta l," MA , s, 154156; Kenan Bilici, "Anadol u Ta Tezyinatnda Hayvan slubu," ASTD ,ll, s. 22-23 vb.

169

TRK MI ro.osNDf lIAVV\NLAR

kalmur. Bundan dolay san devrenn binncl hayvan olmutur.

59

Bu efsanenin deiik ekilleri eid ar.:unnaclar Larafndan nakledilmitir.

60

Bunlar daha ok devenin niin hayvan takviminde yer almadn izah ederler. te
yandan sann kurnazl da sz konusudur .
Bu takvimin Uygur devrinde uygulanan ekillerinden birinde, (esas inde Rahu
ve Ketu'nun yer ald 9 gezegenli 1lint astrolojik sistemine dayanarak) Uygur Bu
dizmi ve Maniheizminde yer alan tannlann isimleri, Sanskritedeki karlktan ve
tanrlarn niteliklerine gre yllarn ntelkleri, rengi ve gezegenleri de brlikte ve
rilir. Takvm uygulamalar ile ilgil bu tabloda zellikle tanrlarn isimlernin yer
almas dikkati ekmektedir. Buradan yola karak, belki de ok eski tarihlerde tak
vim hayvanlarnn totem (tanr) olduklarn duunebiliriz. Dolaysyla insanlar on
lann niteliklerinin, adlanyla anlan yllar ya da aylar, bu aylarda doan insanlar
etkilediine inanm olmaldr lar.
Eski Trk takvimindek i sz konusu oniki yllk devrelerin Gktrk lerden nce
ay yh esasna gre ele alnd, Gktrk l erden sonraysa gne yl sistemine geil
dii duunlebilir. Ancak belk belli bir dnemden sonra Trk hayvan takviminin
gne-ay karma esasna gre yapland duunlebilir. Belirtildii uzere, burada
yl hesab gnee, ay hesab ay ayna gre yaplr.
Her bir hayvann ismyle anlan yl 12 aydan oluuyordu. Her ne kadar genel
olarak bunlarn birinci ay, ikinc ay diye anld belirtiliyorsa da eski Uygurlar
bazen aylan da 12 hayvann ismiyle anyorlard. lslamiyetten sonraki devirlerde de
aylarn adlar hayvan isimleri olarak ifade edil mekle beraber (hayvanlarn bir ktsm
deimitir), bunlar burlar kL\ag yla llgili olduu iin baz hayvanlarn adlar

de

imi ve buday, lk (veya erentz), yay gibi adla r da eklenmitir. Uygurlar oni
ki ay ayrca alt dneme ayryorlard. Drt mevsim buradan ortaya

kyordu: e

ehlik (iekli), isig (scak), yarrmrlg (yamurlu) ve harlh-buzluh.


Kagarl Mahmud, ehirlerin dndak yerlerde ve Mslman olmayan Turkler
de yln drde blnerek, her u aya bir ad venldiini syler. En ok kullanlanlar
iin de Yenigun'den (Nevruz) sonra ilkbahara 'Oglak ay,' sonrakine 'Ulu Oglak ay,'

59

60

O.Turan, a.g.e., s. 70.


Efsanenin deiik ekilleri iin bkz. M. A a. "Onik Hayvanl Trk Takvimi Elrnfnd: Teek
kl Elm Baz Efsaneler." TDTD. s. 98, uba l995. s. 56-57; Uno Harva (Holmberg). De
Religlsen vorsellmgen der Alaischcn Vlhu, s. 203'ten ve. Potanin, Ouhi severn-zapadnoy
Morgoli, iV, s. l 43'Len nakleden O Tur:n. a.g.:. s. 119.

17J

n'.JRK MiTOLOJiSi NiN ANAHATl.ARI

gan yl denilmi; bundan sonra sLrasy la geen hayvanlarn adlar yllara verilmi;
Ud (kz) yl, Pars (Kaplan veya Aslan) yl, Tavgan (Tavan) yl, Nek veya Luu
(Timsah, Ejder veya bazen Balk) yl, Ylan yl , Yund veya Yont (At) ytl, Koy veya
Kon (Koyun veya Ko) yl, Biin (Maymun) yl, Takagu veya Takgu (Tavuk ve
Horoz) yl , 1t (Kpek) yl, Tonguz (Domuz) yl. Domuz ylndan sonra tekrar
sgan ylna dnlr.

56

Kagarl Mahmud bu hayvanlann kendi z niteliklerinden kaynaklanan baz zel


liklerin doacak ocuklarn karakterini etkilediini anlatr. Ortaa Trk dnyasn
da bu yaygn bir dnce haline gelmitir:
Trkler, bu yllann her birinde bir hikmet var sanarak onunla fal tutarlar, uur sayarlar;
sz gelimi Ud yl girdiinde sava oalrm; nk kzler birbirleriyle vuruurlar, tos
yaparlar. Takagu )lllnda yiyecek ok olur, ancak insanlar arasnda kanklLk karm;
nk tavuun yemi danedir; daneyi bulabilmek iin r;pleri, krntlar birbirine kar
tnr. Timsah yl girdiinde yamur ok yagar, bo lluk olurmu; nk timsah suda ya

ar. Domuz yl girince kar ve souk ok olur, kargaalk karm. Bylece Td<ler, her
yl bir ey olacana inanrlar. 57

Burada olduu gibi kiilerin karakterleriyle ya da o ylda olacak hayrl ya da


kr olaylarla takvime adn veren hayvanlann ilikisi zerine kimi kurgusal
dnceler uretilrnitir. Ancak bu takvimin bir tr fal gibi kullanldn da gste
rir. Bell<i ok eski alarda bu deerlendirmeler millerden kaynaklannu; ancak
imdiki durumda faldan kaynaklanan hurafeler niteliindedir. 58
Trk hayvan takviminin kkenini aklayan millerden bir dieri Krgzlara ait
olup O. Turan tarafndan A. lnan'dan almp yaymlanmtr. Bir masal olarak tak
dim edilen bu para yledir :
Seneyi (yaz/gn) grmek zere birok hayvanlar toplanr, beklerler; deve boyunun
yksekliine gvenerek hepsinden nce goreceini syler ve ganece dalar, otlamaa
koyulur. Bunu duyan san devenin tepesine km; devenin tepesinde olduundan
seneyi (yaz) hepsinden nce grm ve bun arkadalarna haber vermi. Devreye gi
ren btn hayvanlar oradaki sra ile seneyi gnni1ler . Deve ise boyuna gvendiinden
ihmal etmi ve neticede seneyi grememi olduundan yl srasna girmekden mahrum
56
57

'8

Bkz. Kagarl Mahmud., Divani. Lagat-it-Trh, ev. Besim Atalay, s.344-346.


Kagarl Mahmud, a.g.e., c. 1, s. 347.
Ahldm-i Sdl-i Trkiin, Marifetnilne, UmdelC't-Tevarih, Tuhfet1-Mnecdmin gibi eski kaynak
lardan konuyla ilgili baz ksmlann metinleri i.in bkz. O. Turan. Oiki Hayvanl Ttirh Takvi
mi, s. 89-96.

170

TRK MITOLQJISlNIN ANA! IATLARI

daha sonra yaz ortasna gelen aya da 'Ulu ay' derler demekted ir.61
Bylece 12 aydan oluan yl, aynca 60 gnlk haftalarla alt haf ta, 365 gn ve
be saat saylyordu. Balangc gece yanst olan gn 12 aa (blm) aynlyor ve
her bir ag belirtilen srayla hayvanlarn adn alyordu. Bir a iki saat, her bir ag
62

ise sekiz heh'ten ibaretti.

Ligeci'ye gre 12 yllk hayvan devresi 10 unsurla geniletilmitir. Bu 10 unsur


S'i diil 5'i eril olmak zere aga, su, demir, toprak ve ateten oluuyordu. Yine bu
aratrmacnn ifadesiyle bu hesaplama Mteri Opiter) gezegeninin 12 yllk bir
devre gstermesiyle Ugilidir.

Bylece lO'luk ve 12'lik devrelerin birletirilmesiy

le aynca altm yllk devreler elde edilmitir. R. Rahmeti Ara t, bu hususta altm
ylhk devrenin inillerin l'luk devresindeki ksmlardan birinin (ipkan)

12'hk

dev reye eklenmesiyle olu.cugunu bildirir. Rasony'nin , Ara t'm ve baka aratrmac
la rn belirttigi gibi, 12 ve 60 yllk devrelerden baka 180 y llk devreler de kulla
nlmtr. 180'1ik devre 60'lk devrenin bir letirilmesiyle olumu olup, Uygur
metinlerinde bu tane 60'lk grup ba, ona ve son tabirleriyle de karmza
kar.6'4
Hayvan takviminin anlanlan eklinden baka, deiik sistemlerle birletirilen
ekilleri de vardr. Uygurlardaki belgelere dayanan bu ekiller Bazin'in eserinde ve
rilmitir .65
Hayvan takviminin yaygn olarak karmza kan ekilleri dnda, bakalar da
vardr. in slalelerinden Tai-Ch'ing slalesinin K'ang-hsi saltanat devrine gre ya
plm bir takvim sistemi hayvan takvimiyle birletirilerek kullanhmtr Bu e
kliy le Suvarnaprabhdsastra 'da karmza kar ve aslnda 60 yllk devreyi kulla

nr. Yine Uygur Trkesiyle yazlm eski metinlerde grlen bir dier ekil Mani
heizm le ilgili olup Yezdicird tarih sistem i ne gre ele a lnm bir takvim hesabn
gsteriyor. Burada da hayvan isimli yllar 60 yll k devreye uygun ekildedir. Bir
dier takvim yllarn Selefkt (Selevkos?) tarihine gre ele alnd sistemdir. Kral
Aleksandros, Aliksandros Han olarak gemekte ve burada 12'lik devre unsurlar

bl
62

Kagarl Mahmud, a.g.e., c. 1, s. 347-348.

O. Turan, a.g.e., s. 26-27.

63 L. Ligeli, Bllirneyer l Asya, ev. SadreLUn Karatay, s. 286-287; 60'1 sistemin bu unsurlarla

lgisi iin bkz. Bazi. a.g.e., s. 239'daki .ablo.


6i
65

R. Rahmeti Aral, "Tl):klerde Tarih Zapt," Makaleler, haz. O. F. Senkaya, s. 158, 160; L Ra
sonyi. Tarihte Trllh, s. 34.
L, Bazin, a.g.e., s. 263, 277, 289.

172

TRK

t1TOl.OJISIN111' 1 IAYVANU\R

kullanlmaktadr. Eski Uygur metinlerinde yer alan bir dier takvimde Mani'nin l
du yl esas olarak alnm olup 12'1ik hayvan devresi buna eklenmitir . Eski me
nnlerde grlen bir dier ekildeyse Turk hukmdan Kl Bilge Tengri'nin tahta
66

k ylnn esas olarak ele alnd hayvan takvmidir (izim 23).


Turk sanat tarihinde (in sanatnda olduu gibi) dorudan doruya hayvan ady
la anlan yl tasvir eden eserler vardr . Bu tip heykel ve tasvirlerde gvdesi insan,
ba hayvan ya da hayvan maskeli figratif bir dzenleme sz konusudur. rnein
'at cini tasviri' klasik Uygur resim slubunun en gzel rneklerinin bulunduu
Murtuk yaknlanndaki Bezeklik maara tapnaklanndan birinde yer almaktadr ve
fresko olarak yaplmtr . Bu at cini onki hayvanl takvimin simgelerini ieren ve
ilk defa A. Von le Coq'un tarum eserlerdendir. Trk-in yldz figurlerinin zel
liklerine uygun olarak yaplan bu insan tasvirlerinin, yalnzca hayvan yllarn sim
geleyen balarnda tadklan hayvan masklan deiiktir. Sz konusu ylda doan
lar etkiledii dnlen bu cinleri gsteren insan Eigrleri ellerinde Trke olarak
67

yl ismi yazl olan tomar halinde k<'ltlar tutmak tadrlar.

Hayvan takvimi yllarna iaret eden bir dier eser ise, Turfan'da yaplm ve
muhtemelen Uygur veya rang devnne at bir heykeldir. Heykelin gvdes insan b
iminde baysa tavuk eklindedr Giydi geni kollu elbise nedeniyle fresko ola
rak yaplm rneklere benzemektedr (Resm 44).

66

67

Miladi ya da Rumi yllann hangi hayvan ylna karllk geldiini g6steren formller iin bkz
N . Akgr, "Oniki Hayvanl Trk Takvmi," mA.s. 64, ubat 1990, s. 200; Osm:n Turan,
Omli Hayvanl Tiirh Takvimi, s. 42.
Bkz . E Esin, "The Horse in Turlcc Art," CAJ, X, 3-4, 1965,s. 169, Resim l.
173

V. TRKLERDE DlNl TRENLER VE BAYRAMLAR

Trk t0pluluklarnda eitli dinsel trenlerin, bayramlarn ve ou kere bunlarla


ilikilendirilen takvimle ilgili konulann bazen mitolojiyle i ie getiini grmek
teyiz.
Hunlar ve Gkt rklerde yln eitli zamanlarnda yapla n kurban trenlerinden
baka, zellikle gecenin ve gndzn uzunluunun birbirine eit olduu zamanlarda
kurban trenlerinin yaplmas da dikkati ekmektedir. Bahar aylarna denk gelen bu
kurban sunma olay, doann canlan esnasndadr ve y lban tekil etmektedir.
Hsiung-nularda atalar maarasnda . kurbanlarn ylbanda ge sunulduu, in
kaynak larnda ifade edilmektedir. Yine in kaynaklan Gktrklerin beinci ayn or
tasndaki on gnlk dneminde ya da bu ortadaki dnemin sekizinci gnnde Gk
Tanr'ya kurban sunmak iin toplandklarn anlatmaktadr.

Sz edilen bahar ya da yaz balanglarnda sunulan kurbanlar ve kurban tren


leri bahar ya da yaz bayla ilgili olduklanndan birtakm aratrmaclar tarafndan
Nevruz'la ilikilendirilmitir. Yln dier dnemlerine giri bazen farkl adlarla an

lr; rnein bugnk Krgz bayramlarnda bahara giri, Nevruz; yaza giri, l;
gze giri de ekor bayramdr.

Trklerin Nevruz kutlamalar Hsiung-nulardan (Asya Hunlar) beri grnen ba


hara giri ya da yaza giri kurban trenleriyle ilikilendirilmitir. Bu tr bir iliki
fendirme Ergenekon Destan'yla ilgili olarak da yaplmtr.
Bilindii zere, Gktrklere balt grnen Ergenekon Destan 'nda, Sevin Han
:<rgz hann yanna ekerek Trklere saldrr. Baarl olamaynca sava esnasnda
sahte ka" (rical) oyununu yaparlar. Mallarn brakp kamaya balayan Tatar ha
n ve ordusunu takip eden ilhan ynetimindeki Trk kuvvetleri mallan paylama
ine girince, kaan dman kuvvetleri geri dnerek Trkleri yok ederler. Sadece 11un'n kk olu Kyan ve karde olu Nkz sa kalr. Bunlar yeni evlendikleri
{arlaryla birlikte, sava esnasnda yenilgiye uradkl arn grnce, kaarak sarp
lalann bulundu u bir mntk aya giderler. Sonra dalarn arasndaki bir boaz ye]. P. Roux, Trklerin ve Mogollam Eski Dii, ev. Aykut Kazancgil, s. 192-193

M. cal Ogu:, "Krg:lann Kutlad Bayramlar ve Nevruz Pratikleri," Nevruz ve Renk ler Trk
Dnyasmda Nevruz lkici Bilgi lei Bildirileri, Ankara 19-21 Mart 1996, haz. Sadk Tura! ve
Elmas Kl, s. 304.

175

izim 23. Oniki Hayvanl Tahim.

Resim 44. Turfon'dan (Dou TUr


kisan) tavuk yln simgeleyen kil
heykel.

174

TRK M ITOLOJISlNJN ANAHA11.ARJ

di gnde geerek kimsenin yaamad bir dzle gelirler. Ergenekon adn ver
dikleri bu yerde uzun bir sre birlikce yaar ve oalrlar. Aradan 400 yl getikcen
sonra bu yere smaz hale gelirler. Yallar bir araya gelip bir k yolu dnr
ler ve eski olaylan yad ederler. Sonunda dalann arasndan bir yol bulup kmaya
karar verilerse de geecek bir yer bulamazlar. Bir demirci, bildii bir yerde, bir le
mir yata olduunu syleyerek oray eri tilirse bir yol alabileceini ve buradan
kabilecek lerini syler. Nitekim ok byk miktarhrd a odun ve kmr. buraya
yerletiri lerek atelenir.
Esasnda bir treyi destan olan bu ykde atalarnn eski yunlarna ulatlma
s1, k gnnn tarihinin her yl trenlerle hatrlanmas , bu olayn muhtemelen
bahar aylarnda gereklemesi ve "kl gn" olarak anlmas baZl araurmaclann
bu mitolojik ierikli olaylarla Nevruz arasnda iliki kurmasna sebep olmutur.
Firdevsi, Gazneli Mahmud 'a sunduu nl eseri ehame'de yine eski lran tari
hiyle i likilendirerek byle bir yaktrma yapmtr. lran'da bu bayramn kutlan
mas Ahamenidler (M 559-330) dnemine kadar indirilmektedir. Darius'un ba
kenU Persepolis'te bu bayramn kutland sylenmektedir. te yandan baz aratr
maclar tarafndan, mitolojideki lranllann kutsal ataSJ olan Yima 'nm devler lke
sinden zaferle dnmesi olayyla ilgili olarak bu dnn ansna Nevruz kutland
belirtilmicir. Bununla ilikili biimde Firdevsi Nevruz'un Cemid adna icat edildi
ini ne srer. Gnmzde lran'da ve lranhlann yaad yerlerde Nevruz lran g
ne takviminin birinci aY1 olan Farvardin'ir 20/2l'inde kutlaml r.

Gnmzde Avrasya'nn eitli yerlerinde, Orta Asya ve n Asya'da yaayan


Trk topl uluklarnn pek ounda Nevruz ya da Nevruz'la ilikilendirilebilecek bay
ramlar ya da trenler yaanmaktadr. Ancak Trk devlet ve topluluklarnn bulun
duu corafi blgeye gre baharn balamas ve doann yeillenmesi baz1 yerlerde
farkl tarihler gsterdiinden bu kutlamalar az ok farkl tarihlerde yaplabilir; r
nein birok yerde 20-22 Mart aras kutlama zaman olmakla beraber Trkmenis
tan'da lkenin dousunda bahar biraz erken kuzeyinde de ge geldiinden 20-22 Ni
san da kutlanr. Daha eski zamanlarda nisann banda kULlanyonnu. "' Benzer ekil
de Sibirya'da bahar ancak haziran aynda hissedildii iin Yakut (Saha) Trkleri ilk
baharn gelii ve yln bereketli gemesi iin bir kr bayram olarak kutladktan
3

H. Glngr, onasya Kllrlennde Yenden Dou ve Trklerde Nevruz." Nevroz, Tiirk

Keltrindc N evruz Uluslararas Bilgi iJ/ei (sempozyumu) Bildrilei , s. 3 1-32


A. Aurov, "Turkmen Edebiyaunda Nevruz," Nevnz. ve Renkler Tfrh Dwyasmda Nevruz Ihnd
Blgi le Bildirileri, Ankara 19-21Mart1996 , baz.Sadk Tura! ve Elmas Kl , s. 107.

176

TVRKLERDE DiNi TRF.NU:R VE MYRAMLAR

lsakh bayramn 21-22 Hazran tarihlerinde yapmaktadrlar. Bu bayram da ad ve


uygulamalar braz deiik de olsa bir eit Nevruz bayramdr.
lslamiyeuen sonraki de,irlerde Trklerdeki Nevruz'la ilgili rivayetlern balan
glCl Eb Reyhan el-Birnl'nn yazdklarna dayanr Birni, Nevnz'un yen yln lk
gun olduunu, daha nce artk yl zamanlannda gunen yenge burcuna grdii
zaman kutland n ama sonra ilkbahard a L ren lerin yapldn anlatr:
Bahar yamurunun ilk damlasnn dmesiy le eklenn almasna, aalar iek auk
lan sonra meyve verene, hayvanlarda (ehvet) urannca nesl oluuncaya ve btklenn
kmasndan gelmesine kadar uzanan zamanda gelr. Dolaysyla Nevruz alemin bala
masna ve yaradlna delil khnrnnr. 5
Bir lslam menkbesinde Nevruz'un douu Suleyrnan peygamberle likilendiri
lerek mlslmanla uyarlanmtr. Bu anlatya gre Sleyman peygamber fetheuii
bir ehrin hkmdarnn kzyla evlenir. Ancak evlendg kzn hep Zntulu oldu
gunu gren Sleyman k za bunun nedenini sorar. O da babasn zlediini ve bu z
lemini giderebilmesi iin babasn n bir heykelnin yap lmasn ister. Sleyman pey
gamberin emri uzerine bu heykel yapldnda Musluman olmayan halk ona tapma
ya bala r. Yine bu hikayenn devamnda anlatldna gore Sleyman peygamber,
kanda Allah'n ismi yazl olan yzm taharet esnnsnda kard bir gun, bu
yz verdii kars Emine'den Sleyman eklne giren br dev alr ve padah
olur. Sleyman durumu aklarsa da kimse ona inanmaz. 40 gn getikten sonra
onun veziri olan Asf padiahn baz hallerinden uphelendgi in, dua okuyarak Al
lah'n ismin i kuvvetli bir ekild e syleyince, padiah eklindeki devin pamanda
k i yzk nce yere der sonrada suya yuvarlanr. Daha sonra bu yz yutan ba
lg avlayan Suleyman yuzu parmana gererek yenden hkmdar olur. ite
6

saltanata yeniden sahip oldugu bugn Ne\'luz'un balangc saylr. Bylece burada
baha nn gelii, yenden doann canlanmas, bir bakma yeniden dou le Suley
man'n hukumdarln tekrar elde edii arasnda iliki kurulmu oluyor.
inana gre Adem Nevruz gn yaratlmtr. lbrahim putlan bugn ykm ve
Muhammed Ali'yi yine Nevruz gn kendisinin vekili olarak i lan etmir. Al'nin
doum gn, Facrna'yla evlendii gn ve h alife olduu gn Nevruz gndt.lr. Yu-

, N. Al Kabul, "zbeksan da Ne"n.z Yani Yem Gunun ir ve arklan," Ne\'ru:: ve Rtnkltr


Trh Dnyasda Nevruz lhmcr Bilg len Bildnlcr, Akara 19-21 Ma 1996, haz Sadk Tura!
0

ve Elmas Kl, s. 223.


A. Arov, a.g.111., s. 108.

177

TRKLERDE DiNi TRf:N1 lR VE BAYRAMLAR

Asya ya da Anadolu olsun ou yerde temel olarak birbirine benzer. Uygulamalann


ogunda yoksullara daulmak uzere yaplan bir yemek (Trkye'de aure, Krgz
larda budaydan yaplan smlh ve ;on h gibi) sz konusudur.
Nevruz'da hayvanlann gretirtlmesi, hastalk, an ve aclardan kunulmak
amacyla, ate yaklarak uzerinden atlanmas (birok yerde), han ya da ah bezeme
gelenei (Nahivan), destanlar sylenmesi, olak kapmaca (bozka) dahil olmak
zere eitli msabaka ve oyunlar, yanlar duzenlenir.
Nitekim lslam ncesi Trklerde hayvanlann gretirilmesi sonraki yln nasl
geeeine ynelik tahminler yaplmas iindi. Zamarkhos'un anlatt gibi Gk
turkler atee tapmmamakla beraber sayg duyuyor ve temizleyici zellii oldugunu
na inamyordu. Onlar Zamarhos ve beraberindekiler i ate zerinden geirmilerdi.9
Ate kltlerine kadar inen ate zerinden allama uygulamas yannda Nevruz'da
Nahivan'd a yaplan bir dier uygulamaysa su kltyle ilgilidir. Nevruz'un son sa
bahnda kzlar akar suyun yanma gelerek ona selam verir. Atete olduu gibi suyun
zerinden atlarlar. Sonra dereden aldktan bir kap suyu getirerek evin etrafna ve
oahesine serperler. Bu sknulann sona ermesi ve berekelin salanmas iin yap
Jr Bu uygulamada suyun evin etrafna dkulmesi muhtemelen kt ruhlar kov
nak ndir.
Mitolojik bakmdan gerek esk Anadolu gerekse Asya Trk kltrlerinn zin
ayan bir uygulama da han bezeme ya da ah bezeme geleneidr. L Bozyel'in ak
ardg Nahivan'n Ordubat blgesindeki uygulamada 21-23 Man arasnda yaplan
rende ahaliden bir han , vezir, hizmetiler vb. seilir. Han, zerindeki milli kya
et ve tala meydana kurulan tahta oturtulur. Hann yaknnda iinde meyve ve ye
niler bulunan kaplar vardr. Meydanda yaplan oyunlar ve yarmala r esnasnda,
erkes hann emirlerine uymak durumundachr. Ancak han ela yaplan bt n gld
c hareketlere ramen glmemek zorundadr. Gldugu takdirde kendisine verilen
Utn hediyeler geri alnd gibi, su kanalna aularak cezalandnlr.

10

Yakut Trklerinde (Sahalar), ilkbahann gelii ve yaanacak yln bereketli ge


:esi iin kutlanan lsakh bayram S:manzm ya da esk Trk dniyle ilgl olduu
;in bunda ok daha fazla milolojik e grulur.
Delimeroglu'nun derlediine gre,

11

lsakh bayram trenleri bir ak amann,

L Ugeti, Bilinmeyen i Asya, ev. S K:mmy. s. 64.


1 Bozyel, a.g.m , s. 116.
Y. Delimeroglu, a.g.m., s. 132.

TORK MITOl.OJl ININ ANAHATl.ARI

nus peygamberin baln kamndan kug gun de Yeni Gun yani Nevruz gndr.
Hatta o kutlu gnde Allah yer kuresni yaratmm. Silifke Tahtaclar Nevruz gn
nu Hseyn'n dogum gn olarak kabul ederler
Nevruz'un lslami bir gelenek halne gelmesi n ortaya atlan rivayetler zinciri
nn bir halkas da lslan peygamberi Muhammed'le ilgilidir. Hikayeye gre Nevruz
gn Peygambere helva dolu bir g:mu Labak hediye edilmi. Peygamber bunun ne
olduunu sorduunda kendisine Nevruz olduu sylenmi. Nevruz'un ne olduunu
sorduunda da Trklerin ve lranllann bayram olduu belirtilmi. Peygamber, o
gunun lmden korkup memleketlerini Lerk eden insanlar Allah'n Nevruz gn di
rilterek ruhlann geri verdii gn olduunu anlatmtr. Ayrca Allah'n emriyle o
gun, gk diriltilenlerin zerine yamur yadrd iin insanlarn Nevruz gn su
serpmeyi adet edindiklerini bildinnitir. Peygamber helvay yemi, iinde getirildi
i kab krarak oradakilere taksim etmi ve "keke bizim iin her gn Nevruz ol
7

sayd," demi. Bu rivayet Nevruz'u lslamiletirmeyi amalayan, onun nemini vur


gulayan ve ayn zamanda onu peygamberin anlatt nemli bir olaya balayan mi
tik karakterli bir paradr.
Bylece Nevruz bayram ve geleneklerinn Trkler ya da lran ahalisi eliyle lsla
miletinlmes daha ok halk arasnda etkili olan bu eski bayramn, Asya ve Anado
lu'daki buLUn Mslman Trk devlctlennde de nemsenmesine sebep olmutur. Bu
nunla ilgili olarak eski geleneklerle butunleen yen gelenekler ortaya kmtr.
Osmanllarda gnein Hamel (Ko) burcuna girdii gn yaplan (bu tarih Nevru
ziye kula denilen katlara yaz larak macun kaselerinin kurdeleleri arasna bagla
nrd) Nev ruz kutlama larnda hck imbalann 40 eit ba harat ve bitkiden yapt klar
krmz renkli ve kokulu, eitli hasulklara iyi geldii sylene Nevruz macunu
porselen kaplar iinde nce padiaha ve daha sonra onun ailesine ve saray ileri ge
lenlerine sunulurdu. Nevruziye sunan hekmbaya padiah huzurunda krk giydiri
lird. Benzeri kutlamalar halk arasnda da yaplml. Bu uygulamalarn en mehur
olan, XVI. yuzyldan gnmze kadar ulaan ve halen yaanlmakta olan Manisa
mesr bayramdr.

Gnmuzde gerek Asya Trk lkelerinde, Trklerin yaad baka yerlerde ve


Ti.rkiye'de Nevruz kutlamalar hala surdurulnektedir. ou yerde bir milli bayram
olarak alglanr. Nevruz kutlamalar esnasnda eitli uygulamalar yaplr ve bunlar
7

N .Al Kabul, a.g.m., s. 224


Y.l l:laoglu, "Osmanllarda Nevruz Kullamalan." Nevra: \'e Renkler Trh Dya.smda Nevra:
flnc Blg leni Bildrileri, Ahara 19-21Mart1996, haz. Sadk Tur:l ve Elmas Kl, s. 185.

L78

TRK MITOLOJISI NINA NAilA il.ARI

dualar eliginde tren alann kmz serperek temzlemcsiyle balar. Tren alanna
hlal ekl oluturacak tarzda gen ak aalar dikilir. Sonra torenin uyguland yer
de kutlama bitene kadar sondurulmeyecek bir ate yaklr amann yapt uygula
malar gemi ytln ktuluklerinin kovulmas ve gelecek gnlere bir zararlannm ol
mamasn salamak iin dir . Gen kz ve erkeklerle dier bireyler yeni ylda gerel<
l cmesin i isted ikleri dil ekl eri ii n meydan daki aalara bez pa ras bal arlar.

180

Vl. TRK M1TOLOJlS1NDE RENKLER VE SAYILAR

Renkler
Trk kltrnde renklerin miLoloj iyle ilgisi daha ok kozmolojik tasavvurlardan
kaynaklanmaktadr. Ancak zaman ierisinde renk lerle ilgili baka konularla ilikil i
hususlar da ortaya kmtr.
Trklerin ve onlara paralel olarak inlilerin dnd kozmolojik sistemde,
dn anayn tasavvuru bulunmaktayd. Drt anaynn simgeleri arasnda da renkler
bulunmaktayd. Hatrlatacak olursak bu emada kuzeyin renk simgesi kara, gneyin
kzl, dounun gk rengi mavi (bazen yeil), baunn rengiyse ak (beyaz ya da beyaz
lekeli) idi. Merkezin, yani topran rengiyse san ya da yaz (siyah) olarak anl
yordu . Bu emayla ili kili dier simgele r, yani hayvanlar, y Lldzlar , su, ate, aa,
maden, topra k (merkez) gibi unsurlar aslnda renklerin kozmolojinin ve mitoloji
nin dier lanlarnn konularyla sk skya ilikili. ol duunu gsteriyor; rnein
Uygurca da kuzey kara ylan, gtney kzl saksaan, dou mavi ya da yeil ejderha,
ban ak parsur.

Baz arannnaclar ynlere gre belirlenmi renkleri Hun ve Gktrklerde biraz


farkl olarak ele alyorlar; rnein Hunlarda kuzey kara, gney al, dou kr (boz),
bat ak, Gktrklerde ise kuzey yaz (konur), gney doru (koyu boz), dou kr
2

boz, bat ak olarak nitel eniyor.

Trk lkelerinin dn tarafndaki corafi unsurlarn


drt anayne gre yerlemeye dair ikna edici sayda

renklerle anlmas

ya ela

rnek vardr; rnein, iinde

benim de bulunduum bir aratnna grubu, Trkiye'nin etrafndaki denizlerin isim


lendirilmesini tesaduflere baglamak istemezler. Dikkat edilirse yurdumuzun

kuze

yinde Karadeniz, gneyin de Kzl Deniz, batsnda Ege Denizi (Akdeniz) bulunmak
tadr. A. Gabain bu hususta Anadolu'nun bilinli olarak

merkez (anavatan) kabul

edilmesine dayanarak yle diyor:


Anadolu'nun bilinli bir ekilde me rkez olarak kabul edilmesi gneyde Kmldeniz ve
kuzeyde Karadeniz adlandrma lanna yol ayor. Yalnz Tcrkler, Bulgarlar ve yeni Yu

Bkz. A von Gabain, "Renklerin Sembolik Anla mlan," ev. Semih Tezcan, A DTCF Turkolo
ji Dergisi, say 3/1, s. 109
2

Bkz. K Veli Nenmanoglu, "Turk Dnya Bak.n;la Reng; Nev111 \'e Renkler Tif Dnyasda
Nevruz lhinci Bilgi leni Bldirileri, Alzara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl, s. 72.

181

TRl< MITOl.OJISINDE RENKU:R VE SAYl.AR

5. Kara bey: Ka ra atlan olan Bay'n kabilesi.


6. Boru Tolma: Koyu renkl atlan olan Dilma'n kabilesi.
7. Yaz Kapan: (net degildir) Kaban kabilesi .

8. Bula oban: Alaca atlar ol an oban'n kabilesi.8


Renkleri, kozmolojik emaya, gk ve yer tasavvurlarnn yaradl snflandr
d genel emaya ve bu emann indeki ayrntlara gre ::elliklerini gruplayarak
ele alabiliriz.
Siyah
Genel hatlaryla baktldmda botun dnya ntiLolojilerinde ve simgeciliinde kara
rengin daha ok olumsuz anlamlar ifade etmek zere kulJanldm gryoruz .
Ezeli karanlk , bo l uk, lm karanl, tahribat, znt, by, ktlk ya da lm
le ilgili mitlerde yer alan tanrlar, karmaa ortam , eytan vb. gibi pek ok ey ka
ra renkle birlikte ifade ed Lir. Kara Trklere ok paralel millere ve inanlara
sahip olan inlilerde de karanlk, lm, kuzey, kara su gibi anlamlara sahiptir. Ve
ri1en bir rnekte
in imparatoru Shuang-<li krmz Zhou Hanedann yendiinde, siyahla bada.unlar
su, acei (krmz) sndrdnden hanedann rengi olarak siyah semitir. Onlardan
sonra ilk Han Hanedannn (M 206'dan itibaren) tekrar krmz rengini semesi yz

yll:r almur.9

Turklerde kara renk genellikle u anlamlarda kullamlmur: l. Kuzeyde olan bir


yer (ehir, rmak, gl vs.) ya da kuzeyde yaayan bir wpluluk. 2. iddet, g ve
younluu ve gerei vurgulamak iin. 3. lyi ya da iyilik ilkesinin karsnda
olumsuz ya da kt olan ilkeyi belirtmek iin. Yas, lm gibi insann hayatnda
meydana gelebilecek ilznt verici hususlar ifade etmek iin. 4. Olumlu ya da
olumsuz olarak nitelendirmeden iki farkl eyi belirtmek iin.
A. Von Gabain'e gre, Kagar'n kuzeyinde hkm sren ve lslam dnyasn bir
merk ez olarak kabul eden Karahanllar, hakanlanm lslam snrlarnn bekisi olarak
Karahan (kuzeyin hkmdar) olarak adlandrmlard. c te yandan Horasan'a gre
kuzeyde kalan bugnk Trkrnenistan'da bulunan Karaku m l 'nn ismi de bura
dan geliyordu. Ayrca Bozkr devletinin kuzeyinde bulunmas nedeniyle, Mool h8

A. Caferoglu, "Turk Onomastiginde 'Al" Klc," TM, s. 205.


W. Eberhard, in Simgeleri Szlaga, ev. A. Kazancgil ve A. Berekel. s. 273.
o Bkz. A. von Gabain , a.g.m., s. 109-1 .LO.

l83

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAllAll-'RI

na nhl r bardak d enize 'Akdeniz' ad n vermekledir.3


R. Gen'e gre Anadolu'nun dousunda bulunan ve Dede Korkut hkayelertnde
Gke Deniz olarak sz edilen Gke Gl, ararmaclann dkka clerinden kam
ur. Bylece Dou ynnn mavi/yeil renk smgesi bu glle kendini gstermeke
dr.1
Konuyla ilgili olarak eski kaynaklarda aktarlan ilgin br uygulama kozmolo
jiyle lgil drt anayn tasavvurunun pratk hayatta da etkisinin olduunu goser
mek tedir. At kltnn nemli bir yer tuttuu Hunlar, anaynlerle ilgili kozmolojik
anlaya bal olarak, kuzey cephesine "kara atllar," gney cephesine klZll atlla
n," dou cephesne boz atllar" ve bat cephesne de "beyaz al1an"gndermler
di.5
Bu bilgi Motun'un (Mete) in imparatorunu kuamg (M 200) savatm bahse.d

den in resmi hanedan tarihi Shih-Chi'de yer alrna ktadr.6 Konuyla ilgili

olarak B. gel, aynca MS 983-985 yllannda Uygur bakenline giden in elsi


Wang Yen te'nin Uygurlarda mulkiyetin at renklerine gre dzenlendiin
belirtmesine daya narak bunun sosyal ve ekonomik hayattan gelen bir gelenek
olduunu sylemeke dir .7
Konuyu daha ok at kulyle ilikilendiren A. Caferoglu, bununla ilgili T:rk de
virlennden rnekler verirken, Nemeth'in Konstamn Porphyrogennetos'un eserin
den evird ii, Peenekler iin sz ed ilen at klcy le ilgili sekiz kabile admdan ela
bahsed yor. Burada atlarn renklenyle vurgulanmas bizim in nemlidir:
1. Yawd Erdm Parlak Erdem. Parlak atlan olan Erdem kabilesi.

2. Kureki ur: Mavi ur. Mav atlan olan ur'un kabilesi.


3. Kabukn Yula: Aa kabuu renginde atlar olan Yula'nn (bir r t be) kabile
si
4. Suru Kl-bey: Boz atlan olan Kul-Bey'in kabilesi.

Bkz. A.von Gabain, a.g m ,s. 110.


R. Gen, Tm lnanlan ile Milli Gden:llende R.ehler ve San Kmn< Yeil, s.6.
5
A. Caferolu, "Trk Onomasui nde 'At' Kll," TM, X, 1953, s. 202.
6
B. gel, Bayh Hun lmparaorlugu Tarihi, c. 1, s. 406,411; ayn konuda bkz. B.gel, Tirl KUl
lir Tarihne Gin., c Vl, s. 175, 177.
7 B. gel, Blyih Hw lmparaorlugu Tanl, s. 411; B. gel, Trk Kltlr Tarihf11e Giri, s. 177:
Wang Yen-Te ile lgili olarak bkz_ lzg On Bis Wang Ytn-Te'nn Uygur Seyahatnamc s. s.
65
182

TURK MLTOLOJISININ ANAHATLARI

kmdarnn bakeminin ismi Karakunn'du.'

Gabain O. Pritsak'tan naklederek , Rus belgelerinde geen Kara Kalmuklar ve Ak


Kalmuklar isimlerinin herhangi bi r zthg ya da birbiriyle btnleen altematiilii
vermediini, nk Ak Ka lmuklann aslnda Teletler (Trkler) olduunu ve bura
daki Kara Kalmuk ifadesinin "gerek Kalmuk" anlamna geldiini belinyor.'
Hrkedeki kara k deyimi, iddetli geen k ifade ermektedir; bu anlamda
Trke hadr szcyle de adlandnlmur (kadr k). Kara szcnn hkmdar
ve hanedan sfau olarak kullanlmasnn (zorlu, etin hkmdar) olduu gibi hadr
sfat nn da hkmdarlar iin kullanlmasnn kayna budur . " Nitekim baz ara
urmaclar kara rengin 'kuvvetli' anlamn vermesinden dolay, Avrupal doubilim
cilerin unvanlannda kara 'kuvvelli' szcnn bulunmas nedeniyle bazlarnn
Hakaniler diye and slaleye Karahanllar dediini ifade etmektedir.

11

lslami dnemde Muhammed 'in sancandan birinin siyah olmas, hkmran


lkla ilgili bir simge olarak, siyah bayrart eit li Trk devletlerinde ya da ordu
birlik lerind e kullanlmasna neden olmutur.

15

Altayl amanist Trklerde ruhlann iyi ve kt nhlar olarak 'aru tz' ya da 'ka
ra tz' olarak adlandrld bilinmek tedir. Kara tz deyimi kt ruhlar ifade eder.
Sz edilen kt ruhlarn banda da her trl felaketin kendisinden geldiine ina
nlan yeralt tanns Erlik bulunmak tadr. Erlik'in gzleri ve kalar kmr karas
dr. Kara amurdan ya da kara demirden bir sarayda ornrur. Onun oullar da kara
renkle dorudan ya da simgesel ilikisi olan isimler alr; rnein oullarndan biri
nin ismi Kmr Kaan'dr. Bu durumda tanr lgen aru tz grubuna girmektedir.

16

Bu dikotomik aynnda olduu gibi gk ve yer unsurlarna bal olarak bir md


det sonra amanlar da ak aman ve kara aman olarak ikiye ayrlmtr. Bunlardan
Kara aman uygulamalarnda daha ok kt ruhlarla ilikiye giren aman olarak

11

Bkz. A. von Gabain, a.g.m..s 109-111.

Bkz. A. von Gabain, a.g.e., s. 108.


13

R. Gen, a.g.c. s. 41.


C. E. Boswonh, lslam Devleleri Tarihi (Kronaloji ve Soyltig Ellitab), ev. E. Merl ve M.
1pirli, s. 140-141.
15
R. Gen, a.ge., s. 42-43.
l6 A. i nan, "Ongon ve Ts kelimeler Hakknda," M 1, c. l, s. 270: A. V. Anohln, "Alay Samanl
na Ail Maddeler," ev. Abdulkadr inan, Makaleler ve /celemeler, c. l. s. 404-408.; lgen
ve Erlik arasndaki dikotornk farklln ak ve kara ile nitelenmesi iin aynca bkz. M. Scyi
dov. Gam-aman ve: Onun Gaynaglana Umwi BaJ, s 144- J +5.
H

184

TRK MlTOl.l)jlS!NDE RENKLER VE SAYit.AR

kartmza kyor.

17

Yeraln dunyasndaki birok unsu r kara renkle ifade edilir. te yandan kara renk
Trk dnyasnda yaygn bir biimde lm n , lmden duyulan yasn ifadesidir.
Mezarlara kara renkli paav ra ya da flama aslmas, Dede Korkut gibi nemli eser
lerde yas olan evden sz edilirken "karal gkl ota" tabirinin kullanlmas,

18

yine
ayn kitaptaki hi yelerden birinde (Dirse Han Oglu Boa Han hikayesi) olu-k
olmayan hann kara adra konulmas gibi hususlar kara rengin lm, yas ve zn
tnn ifadesi olduunu bize gstermek tedir.

19

Kara rengin yas ifadesi oluuyla i lgili birok rnek vardr. Ahmed bin Mah
mud'un Seluhndme isimli eserinde Sul tan Melikah'n ol.. Davud'un lm (12
Mays 1082) zerine turulan yasta kara renk karmza kar:
Trklerin hepsi lsfahan'da toplandlar, salann zdler. lnn nnce aglayp szla
yarak gitdiler. Btn kadnla r, maiyyet ve hizmetkarlar da byle yapalar. Atlara kara
ullar (hayvan rts) giydirdiler, sala rn ve kuyruklan n kesip, eyerlerini ters vurdu

lar. Melikah yemekden ve imekden vazgeti , alayp szlayarak sabn arkada brakt,
gece-gndZ gzlerinin ya akt. ehr halk, biitn evlerde ve arlarda yas ve matem
zerine birletiler, yedi gn bu durumda kaldlar .20

Gktrk devrinde ropragn, yani merkezin rengi yaz olarak anlatlmaktadr:


Yukarda mavi gk, aada yaz yer yararldkta; ikisinin arasnda insanoglu yarau l
m. 2 1

Buradaki yaz szc szlkte esmer, doru, yiit anlamlanna gelmektedir. Klti
gin yaztndaki ifadede, koyu renkh topran bu koyu-esmer (karaya yakn) renkte
olmas hem. yeryznde yaamann zorluuna hem de yeraluyla (ller ya da ktu
lkler alemi) balants olmasna iaret ediyor. Yani zor ama iyi, bir yandan da k
r ile ilgili oldugu iin, tam olara k kara diye nitelenmemi, yaz yani esmer ola

rak belirtilmitir.
gel'e gre 'kara toprak' deyimi daha sonralan ortaya kmcr. ge! kara ren
gi, 'kara yer' ve 'kara toprak," (Kutadgu Bilig'e dayanarak) ev, mezar ve makam ola

rak kara yer kat gibi balklarla ele alr. Yaz terimine de eitli eski metinlerden
17

Bu konuda bkz. M . Eliade, amaizm. cv. ismet Birkan , s. 216-2n.


R Gen, a.g.e., s. 42,
19
M. Ergin, Dede Korkut Kitab, s.11- 13.
20
Ahmed hn Mahmud, S:luk -nilme. haz. Erdoan Meril, s. 140
21
H.Namk Orkun, Esli Trk Yazdan, s. 29.
18

185

TRK MiTOLOJiSiNDE RENKLER VE SAYllJ\R


17

kmdar portrelerinin ortaya kmasna yol aar.

Eski Trklerde sayg duyulan ate krmz ren kle temsil edilmitir. Tanna
Umay'la ilikisinin olup olmad tartlan al ruhu, al kars, albasn gibi hami
lelere ya da lohusalara musallat oldugu varsaylan ve Trk dnyasnn her yerinde
bugn de yaayan bu mitin al renkle ya da ate rengiyle ilikisi old uu anlalmak
tadr.
gel'e gre Trkler krmz szcn ortaadan itibaren kullanmaya bala
mlard ve krmz yerine en ok kzl szcgn tercih ediyorlard. Krmz daha
ok kanla kyaslanyo rdu ve dn ve gerdek rengiydi. lnsan vcudu tarif edilirken
krmz ya da al renkten sz edilmekteydi. Seluklulardan beri Trkmenler krmz
balk, krmz bayraklar kullanyor, Osmanllarda olduu gibi ou kere hkm
dar otalan km11z olarak betimleniyordu. Krmz rengin bayraktaki ifadesi daha
ok kzl bayrak ya da gnmzde kullandmz gibi al bayrak eklindedir. Krm
z ayn zamand a savan ve zaferin rengidir. Kml ya da krmz renkleri hayvanlar
iin kullanld nda da arlk, g ya da hileye iam eder.
Gnmz Trkmenistan Cumhuriyeti'nde de ilki daha eski olmak zere kzl ve
krmz ayn rengi ifade etmektedir. Orada da daha ok bu renge kz ve gelinlerin
elbiselerinde rasclanr ve bu renk Trkm enler iin gnee atfta bulunan kulsal bir
anlam tar. Burada lslam ncesi inanlar ve millerinden gelen etkiler sezilmekte
dir.
Knnz renkli baln Ona A.sya'dan Anadolu'ya kadar Osmanllar dahil Trk
menle rde giyildii dnlmektedir. 28 Bylece burada sz edilen husus Trk top
luluklannn renklerle birbirlerinden ayrlmalar konusuna (Ak Koyunlu ve Kara Ko
yunlu gibi) tipik bir rnek olarak kabul edilebilir. Ayrca Trkmenistan blgesinde
kalan Trkmenler daha gneye inen ya da oralarda yaayan Trkmenleri, (gneyin
simgesi kzl olduu iin) kmlba olarak anp anmadklar aratrmaya deer bir
konudur.
Krmz (al ya da kzl) rengin Trklerde bu kadar nemli olmas belk i de inli
lerde olduu gibi onun hayat veren renk olarak dnlmesinde yatyor olabilir.
Bilindii gibi in mezarlannda cenazeyle birlikte zincifre ya da krmz tebeir g
mld ileri srlmektedir . Aynen trklerde olduu gibi gneyi ifade eden bu

27

28

Aynnul bilgi iin bkz. B. Mahir, "Elinde Ahn Kre (Kz l Elma) Tutan Osmanl Sultan Port
releri ," Drdcil UATKKBildlileri4-7Kasm1997 ,s. 91-98, Resim: s. 383-388.
R. Gen, a.g.e., s. 21.
187

TRK MlTOLOJlSlNIN ANAMATlARI

rnekler vererek deginir.

22

Ak Koyunlular ve Kara Koyunlular, Ak Hazarlar ve Kara Hazarlar, Ak Tatarlar


ve Kara Tatarlar gibi ifadelerse, byk olaslk la ayn topluluun iki farkl grubunu
belirtmek iin -herhangi bir .olumsuz anlam yklemeden- kullanlyordu.

23

Krmz
Bu renk gnein ve tm sava tannlannn rengidir. Eril hareket ilkesini, atei, h
kmdarlg1, ak, hazzl, gelin ve evlilikle ilgili birtakm hususlar ifade eder. Onun
bu genel anlamlan Trklerdeki anlamlanna uygundur.
Merkezin (yaanlan anavatamn) gneyini ifade eden bu renk Trk kltr ya da
mierinde hem gk ve hem de yer unsuruy la ilgili eitli alanlarda karmza kar

lar. Bu sz konusu rengin ya da renklerin olumlu ve olumsuz anlamlar ierdigine


iaret eder. Ancak her iki eit anlamda kuvvet, g, iktidar, iddet, younluk ifade
eder.
Drt anayn tasavvuruyla ilgili olarak proto-Trk topluluklardan Ti'lerden bah
sedebiliriz. Bunlarn tannm iki grubu daha gneyde oturan Krmz Ti'ler ve daha
batda oturan Beyaz Ti'ler idi (y. M 771-480).
Trklerde eitli dnemlerde al, kzl ve krmznn birbirinden farkl olarak an
lald biliniyor. Bununla birlikte burada daha ok krmznn tonlar sz konusu
21

dur. gel'e gre al renk kzl degildi, fakat R. Gen, al rengi kzl olarak yorum
lamaktadr.25 Burada kzl, alev rengi veya krmzya alan altn rengi olarak kabul
edecegiz.

26

Albast konusunda oldugu gibi bazen al renk kzl olarak da alglanabi

lir.
Kzln altn rengiyle ilikisi ge dnemde Trk mitolojisindeki kzl elma efsa
nesinde grlr. Kzl elma ya da altn kre , Trklerin dnya hakimiyeti idealinin
bir simgesi olarak anlalmtr ve esas olarak 'ulalmak istenen gaye, ama, yer'
anlamndadr. Aklanan nedenlerden tr kzl elma hkmdar simgeciliginde
nemli yer tutar ve sanat tarihinde elinde kzl elma (altn kre) tutan Osmanl h-

22

B. gel, Trk Mitolojisi, c. il,s. 259-262 .

23

Bkz. A. von Gabain, a.g.m., s. 108.

24

B. gel, Trk Kltr Taihire Giri, c.Vl, s. 401.


R. Gen, a.g.e.,.s. 20.

25
26

Kztl Osmanlcada ve bugnk bir ksm Asya Trk ivelerinde alan anlamnda kullanlnak
tadr. Bkz.T. Tekin, vd., Trkmece-Tlrle Szlk, s. 269; S. Altayl, Azerbeycan Trkesi
Sz lg, c. I,s. 251.

186

TRK MITOl.OJISININ ANA! iATLARI

rengin Chou (M 1050-256) devletinin rengi olmas da ilgintir; zira bu devleti


oluturan topluluklarn iinde proto-Turklerin de olduu sylenir. Bu devlet
trenlerinde kullamlan birok ey krmz renkteydi. 29
Mavi
Dou ynnn simgesi olan mavi , gi.n de rengi olmasndan dolay ou

kere

gk unsuruna iaret eden eitli elerin simgesi olarak ka rm za k maktadr. Bu


anlamda bazen beyaz bazen de yeille bir t utulur. Sfat olarak bi r isi mle kullanld
nda bu renk, o ismin Gk Tanr ya da gkte olduuna inanlan ruhlarla ilikili
bir ey olduunu gsterir.
Mavi rengin dnya mitolojilerindeki genel anlam da bu duruma uygundur. (.e
itli mitolojilerde akl , idrak, saduyu, iffet, lekesizlik, sadakat, Alla h'a hrmet, ba
r gibi erdem ve erdemli davran larn simgesi bu renktir. Gk ejderi de bu renkle
ilikilidir; ayn zamanda iinde her eyin yer ald sonsuz boluu da simgeler.30
Gk mavisi dndaki mavi , genel anlamda diil su u nsurunun da rengidir .
Trklerd en farkh olarak mavi in'de daha ok olumsuz anlamlar ifade eder; rne
in eytan krallarda n birinin mavi yzl ve kmnz sal olarak resminin yapld
ve tarif edildii belirtilmektedir. Mavi yzl adamlar genellikle kt karakterli ki
iler ya da hayalet olarak kabul edilir.
Gk rengi genellikle olumlu anlamlan ifade eder. Bir unsura bu renk izafe edil
diinde o ey saygn bir e ha line gelir; rnein eski Trke metinlerde geen gk
kurt , gk bri terimi bu hususa iaret eder. Gk renkli erkek ku r . Gk Tann'nn
bi r simgesidir . Nitekim gne gibi bir ktan ortaya km t r. Bu fade ieri sinde
ok eski gne klt ya da gn e tanrs inanlannn izleri ni de grmekteyiz.
Bun un gibi "gk sakall," ukaral gkl ota" (Dede Korkut). "gk polad" (gk
elik), "kk tem r" (gk demir), "gk bidevi adar" (Dede Korkut) gibi fadelere or
taa Trk metinlerinde rastlanmaktadr.
Mavi rengin Budist devirde yz ya da sa rengi olarak dnldun biliyoruz.
Bu zelli kle Budist mitoloji ve i konografiyle ilgilidir. Bu bakmdan Buda'nn ya da
birtakm Budist ilahlarn tasvirlerinde sa ya da yz rengi olarak mavin in kullanl
mas zellik le Budizmin yaygn olduu Tabga, Uygur ve Karluk lar asndan bizi
yakndan ilgilendirmektedir.

29

30

Eski in'de krmz renk simgecilii in bkz. \V. Eberhard, ir Simgeleri Szl:gu, s. 175-176.
Bkz . J. C Cooper, a.g.e., s. 40.

188

TRK MiTOLOJiSiNDE RENKLER VE S\Yll.AR

Burada aslnda sz konusu rengin maden unsuruyla ilikisi dikkati ekiyor.


Onun demir, elik , gm gibi madenler ve maden alamlary la balants, eski
Trklerde demirin kutsal olmasndan kaynaklanyor.
te yandan az da olsa Trklerde -muhtemelen su unsuruyla ilikili olmasndan
kaynaklanan- mavi rengin baz olumsuz anl:mlan da vard r. Onaa Trk metinle
rinden anlaldna gre bu en ok cenaze, cenaze evi lmle ilgili yas ifadelerinde
karmza kyor. Ozellikle Manas Destan ve Dede Korkut'la bu tip ifadelere rastl
yoruz. Trk minyatr sanat rneklerinde matemi simgeleyen mor, siyah bazen be
yaz yannda mavi rengin kullanldm da grmekteyiz. XIV.-XVl. yzylla r arasn
da Trkmen, Timurlu, Mernlk ve Osmanl yazmalarndaki cenaze trenlerinde in
sanlarn giysilerinde mavi, mor ve siyahn vurgtland anlalma ktad r. Bu minya
trlerin en ilgin rneklerinden biri Osmanl dneminden Ahmedi'nin Jskederna
me'sindeki bir minyaturde rnek olarak grulebilir.

31

Sz edilen kitapta lsken

der'in lm zerine sylenen bir beyite dikkat edelim:


Meneke onun iin laciven rengini giydi
gl, onun yasndan kana brndu. 32

Buradaki ilk cmle lacivert ya da koyu mavinin yas ifadesi olarak kullanlabildi
ini gstermektedir. Bylece ayn eserdeki minyatrde grlen insanlarn mavi ve
siyah giysili olarak tasvir edilmesinin tesadlifi olmad anlalyor. Sz konusu
minya trde ise, ortada tabutu tayan alt kiiden ikis mavi zerine siyah, biri i
ksm mav i d taraf kahve rengi elbise zerine siyah, dier kiiyse tamamen
mavi giyinmitir. Tabutun gerisinde sayfann ust tarafnda alayan ve teessrle sa
larn ekitirmekte olan ya da elini yzne kapanu kii yer alyor. Bunlardan
ortadakinin.mavi zerine siyah, dier ikisininse tamamen mavi gi ysili oldukbn
grnyor. Bu durumda yas duygularnn derecesini ifade ederken renklerin kulla
nlp kullanlmad sorusu onaya Lkmaktadr. Siyah belki de daha fazla matem
duymay1 ve toplum sal stat olarak lene daha yakm olmay, maviyse daha az dere
cede yas tutmay ya da lenle yaknln ikinci derecede oluunu gsteriyordu.
Her ne kadar baz metinlerdeki yas ifadelerinde mavi gk rengi olarak belirtili
yorsa da kanmca yas ifadesi olan mavi renk gk mavisi deil, daha ok donuk ve
koyu mavidir.

lstanbul niversitesi Ktphanesi, T.6044, v. 273b. ilgi li resim iin aynca bkz. S. Bac,

a.g.m., Lev. v.

32

Y. Akdoan, lsherdenae'den Se;mcler, s. 309.

189

TRK MlTOLOJ!SlNDE RENKLE ! \ff SAYI LAR

n simgeler ve devlet byklerinin ve rtbenin simgesidir . Yine gel'in aktardna


gre Hun ordusunda st rtbedeki subaylann beyaz renkte elbise giymeleri ilgin
tir. Ak rengin bu yce ve olumlu anlamlarndan dolay ak soylu olmak ve ruhun
soyluluunu bu renk araclgyla ifade etmek, atalann ak olmas ve buna bal ola
rak ana ve babann (veya babann ve dedenin saka1nm) akh, evin ya da otan ak
l, doa varl klarnn akl , insan ya da hayvan vcu dunun akh , silahlann akl
gndan sz emtek eski Trk metinlerinde ska karmza kan hususlardr.

36

Bu sz edilenlerle ilgili olarak rnein Altay Trklerinde ak ata destanlan var


d ve bunlarda ak renk insa n ln babasnn (Adem) simgesiydi. ce yandan yine
konuyla ilgili olarak meru saylan hkmda rlarn ak han dzeni y kmak isteyen
yneticilerin ya da dman hanlanmn ise kara han olarak adlandnlmas gk ve yer
dikotomisine uymaktadr. Demek ki ak eski tannlarla ilgili simgecilikten kaynakla
nan bir etkiyle hkfurdarbk singeciliine de girmitir. Bu etki lslam dneminde
de srer. Nitekim Kutadgu. Bilig'de (Karahanl devri) sradan kiilerin siyah ve beyle
rinse beyazla nitelendirildii gnilmekredir: Siya h kul rengidir , beyin rengi ise be
37

yaz olur.

Hkmdarlk simgeciliiyle balant l olarak Trk lopluluklannn sancak, bay


rak ve alemlerinde de beyaz renk ve bunlar iin ak sancak ya da ak alem terimleri
kullanlmt r. eitli metinlerde bu tr rnekler yaygn olarak yer alr.

36

Beyaz renk ska lm ya da lmden dolay duyu lan znty ifade eunek iin
de kullanlr. Ben bu rengin yas rengi olmasnn sebebini Man iheizme, dolaysyla
Uygur devrine balamak pek de yanll olmasa gerek. Zira Maniheizmde g (iyili
i) temsil enii iin ok nemli olan bu renk zellikle rahip elbiselerinin rengi ola

rak karmza kar.


Yeil
Nasl Trk mavisi rengini gkten (doadan) alyorsa, Trk topluluklan iin yeil
de rengini doadan alr. Baka bir deyi1e, mavi denince daha ok gkyz akla ge
liyorsa, yeil deyince de genellik le aga ve ornan akla gelmektedir. Gk ve yer
36

B. gel, TCtrk Kltr Tarihine Giri, c. VI, s. 377-400 Bugnk TrkmenisLan'da ak rengin
gelecek, bahLiyarlk, mutluluk. temizlik ve sevgi anlamna geldii. A. Nunnemmel tarafndan
beliniliyor: A. Nurmemmet, Tlrlmenlerde Renk Dnyas ve Nevruz, s. 81.
37
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, ev. Reid Rahmeti Ara, beyit 2080, s. 157. Bu ercmeyi R
Gen, biraz farkl ekilde ele alyor: R. Gen, a.g.e. , s. 9-10.
38
Bkz. R. Gen, a.g.e., s. 10-13.

191

TRK WTOLOJlSlNIN ANAHAT!.AR

Beyaz
Beyaz rengin dnya genelinde eitli mitoloji ve kltrlerden doan en genel anlam
lan, aydnlk, k, gne, hava, saflk, temizlik. iffet, masumiyet, sadelik, mkem
mellik, kutsallk, kurtulu, ruhsal yetkinliktir. Beyaz bir elbisenin giyilmesi, saf
lk, Lemizlik ve iffete iaret ettii kadar ruhun beden zerindeki zaferini de gste-

"

r.r.

Beyaz renk, Trk mitolojisi ve kltrnde en yaygn olarak yer bulan bir renk
tir. Aslnda onun bu yaygnl muhtemelen gk renginin yerine geerek onu ikinci

planda brakmasndan kaynaklanm olmaldr . Bu belki de Gk Tann kavramnn


yerini birok Trk topl uluunda grlen lgen'in almasyla ilgili olabilir; yani as
lnda ikinci derecede bir tanr olan lgen daha sonra Gk Tann'mn yerini almtr.

Bu nedenle beyaz, mavi yerine ya da mavi (gk mavisi) gibi Gk Tann'nn ya da


lgen'in rengi sa}'llmur. Dolaysyla yaradl esnasmda lgen'e ilham veren peri
ya da ruhun ad da Ak-ene/ana'dr. Bu nedenle ge ait ya da iyilik tanrlar olarak
gruplandrlabilecek tanrlarn hepsiyle ilgili eitli uygulama larda beyaz renk
karmza kar. Birbirini tamamlayan gk ve yer unsurlarndan ou kere gk un
suruna giren eyler beyaz/ak renkle nirelendirilmitir.
rnek olarak Abakan amanlannn dualarndan bir paray ele alabiliriz. Burada
ak tanrdan (muhtemelen lgen ya da obanyldz tanrs) sz edilmek tedir:
Gk tannda gk bulut, ak tanrda ak bulut. Ak tann, merhametli hanl Eri bu l unan
etekli, acal buluL ayakl, obanyldz tanr, ob.mylldz. ...

Gkte bulundugu varsaylan canrlardan Yayk da ak olarak Altay Trklerinden


derlenen (amanist) dualarda yer almaktadr:
Al evli ate sahibi Ak Yayk! Gkte Tanr!
Bunun in yalvanyonm ...... 34

Trk kozmolojisinde bat ynnn simgesi beyazd. Bu yne bagl olan adlan
drmalar da beyazla yaplabiliyordu; ornein Altn Ordu Hanlnn dou blm
Gk-Orda olarak anlyorken bat kanadna Ak-Orda deniliyordu. 35
gel'e gre Trklerde aklk; temizlik, arl k, u lu luktur. Devletin adalet ve gc-

33

J. C. Cooper. a.g.c., s. 41.

34

A. inan, TarihteveBugmarivn,s. 125, 131.

35

M. Kafal, "Trk Kllun:lnde Renkler," Nevuz ve Renkler, Trk DQryasda Nevruz !hinci Bilgi

leri Bildirileri Ahara 19-21 Mart.1996, haz. Sadk Tural ve Elmas I<l, s. 50.

190

TRK MI 1"01.0JIS ININ ANAl-J ATLAm

kavram iftleri nasl birbirini btnlyorsa, ayn ekilde mavi ve yeil de birbirini
btn1ediinden Turk mitolojisi ve kltryle ilgili eski metinlerde zaman
bu iki renk birbiri yerine kullanlmur.

zaman

Demek ki, yeil ren]< gerektiinde mavi (gk mavisi) yerine kullamlabilir . Nite
k im Uygur devrinde daha nce sylediimiz gibi dounun rengi mavi bazen yeil
olarak sylenir. te yandan zellikle Lslamiyetten sonraki Trk mimarisinde g
simgeleyen kubbelerde en ok finze diye anlan mavi-yeil kanun rengin kulla
nlmas anlamldr.
Ancak yukanda da belirtildii gibi yeil daha ok yer kavram iine girer ve ge
nel olara k oman klt daha zel olarak da aa kl t ve dolaysy la Dnya Aac
ve Hayat Aac kavramJaryla ilgilidir.
Szcln kkenine inildiinde bu durum daha iy anlalabilir. Yeil szc

yal'dan bakalamtr; szcln kk ise ya'ur; yani yeil yaarmak, yeemek,


ortaya kmak anlamndadr. Yan bir dier anlam da gen demektir. Aa yaken
eilir, atasznden de anlalaca gibi doann canlanmas, aalarn ve otlarn bit
mesi yeermesiyle (bir bakma yeniden diriliiyle) ilgi! i bir zcktr. 1q Birazdan
da greceimiz gibi doann yeennesi ve yeil renk bazen alLn rengiyle ilikili k
lnm ya da doann yaz ve sonbaharda daha ok san renkte olmas ekinlerin ve
baz aa yapraklannn sararmas gibi konular dolay1.syla saryla ilikilendirilmi
tir; rnein AlLun Y (Ahn Orman), "altn yaprakl Bay Kay n" gibi ifadelerde ol

duu gibi.
Yeil, lgen'in oullarndan birinin addr: Yal Kan. Bu heralde doann yeil
lenme.si olayyla ilikilendirilmi bir ilahtr. Bu kamda olan R. Gen, baz aalann
neden srekli yeil kaldklarna iaret eden bir miti bize aktaryor:
lgen, insan vcudunu yarntukt:n sonra Kuday'n yksek uluhiyetinin huzuruna
kuzgun den ilen kuu gndererek yaratt insan iin can ister. Kuzgun semaya uar.
Can alp dnerken yerde bir le grr. Dayanamayarak lei yemek iin azn aar. Ga
gasndaki can, am ormanna derek dalr.Bundan dolaydr ki am, ard gb aga
lar k ve yaz yeillklerini muhafaza ederler. -o

Dier ana renkler gibi yeil de zaman zaman hkmdarlk ve hakimiyetle ilgili

19

Bu konuda bkz. B. Ogel, Trl Kllir fanle Gii, c_ VI, s. 471-472; A Nunncmme. Trk

lerde Renk Dnyas vr Nevruz, s. 78.


.fO

R Gen, a.g.e., s. 23, R. Gen, kitabnda bu bilgiyle iJgili dipounda B. gel'in frr1t Mitoloji
si kitabnn c ll ve 272. sayfasn gsternek lebirlikte sz konusu bilgiyi orada bulanad Lk.

192

TURK MiTOLOJiS iNDE RENKLER VE SAYll.J\R

bir renk olmutur; megn inli rahip Huan Tsa:g Bat Gkturk kaannn yeil
satenden bir kaftan giydini belnmektedir.

Hakimiyet ve hukumdarlk simgeci

liinden dolay, yeil Turk ordulan nda sancak rengi de olmutur; ornegin Gokturk
bayrann zemininin mavi zerindeki kurt bann yeil olduu, Avarlarn ve Gaz
nelilerin bayraklannn zeminin de yeil olduu belirtilmektedir. Bu arada 1992'de
kabul edilen Baunsz Turkmenistan Cumhuriyeli'nin de bayrann zemini yel

dr.
zellikle lslamiyeuen sonra Peygamberin sancaklanndan brsinin renginin ye
il olmas. Tarikat ehli insan larn (erenlerin) ounlukla sank ve cbbelerinde yei
lin tercih edilmesi yine bu rengin Trklerde her devirde nemini srdrdn bi
ze gsteriyor. Bu konuyla ilgili olarak belinildigine gre Peygamberin ehl-i beyti
nin ve oullarnn smgeleri yeil idi. Bu yu:den peygamberin evlad saylan sey
yidlerin alamet de yeildi.
Trklerde grulen yeil renkle ilgili anlamlar genel dnya simgeciliindeki an
larnlanna uygundur. Bu bakmdan ele alndnda genlie, umuda, yeniden dogu:,
cennete, koyu olduu takdirde lume iaret edebilir. Aynca geiclik ve kskanl
da fade edebilr. Aynca ;lklar ifti olarak sunulan Venus ve Merkur'un rengi olup
bundan dolay ilkbahara, btklerin oalmasna, bolluk, baar ve mutlulua am
eder.
Sar
eitl ulkelerin mitolojilerinde ve simgecilnde san renk genel olarak. gUree a
bir simgedir (k ve altn sans). Bu olumlu unsura bal olarak da, akl, ::ihin, id
rak, sezgi, iman gibi eitli kavramlar ifade eder. Ancak eer k ve altn sans d
nda ki koyu sa; sz konusuysa o zaman olumsuz an lamlar ifade eder. Nitekim ko
yu san haset, hrs, tamah etmek, vefaszlk, hyanet, imanszlk, ketumluk ve vefa
szlk gibi anlamlan gstenr. San ya da sar ve siyah bayraksa aynlga (karantina
ya) iaret eder. !
Dnya emasnda Turklerde san renk merkezin rengi olarak (yaz ya da kara
renk yannda) kabul edilmitir. Topran, yani yaanan lkenin rengidir. Bu neden-

il

R Gen, a.g.:., s. 26 Bununla brlke T:rklerde kzlann elbselerinde yel rengin ok


kullanlmasnn kzlann yandlndan glen clveye are ectigi kaynaklarda belnilmekedr .
Bkz. B. el, Trl Kltr Tanhnc Giri, c. Vl. s. 476.

ilj.

C. Cooper, a.g.e., s. 42.


193

TORK MiTOLOJiSiNDE RENKlER \'E SAYIU\R

yeri, Mslman Trk topluluklarnn inanlarnda saylarn yeri. Ancak aslnda


:>U ikisi hem birbirinden farkl ve ayrdr hem de biri dierinden ok kopuk olna

,an bir buton tekil eder


Saylarn tekrarlanmas ve vurgulanmas bakmndan en zengin alan Samanzmle
.rnnm eski Trk kozmolojisidir. Eski Trk dinsel inanlarn ik temel unsurda
.oplayabliriz: gk ve yer. Yer unsuru zaman ierisinde yer-su-atalar eklinde b
nmulur. Zaman zaman da yer, yeraltndan aynlarak kili bir grup halinde kar
nza kyor. Hem gk hem de yeralt eitli katlara ayrlyor. Bunun dnda unlu
<ltigin yaztnda da belirtildii gib nsann yerytlzndeki konumu vurgulanrken
lnya temel olarak u bolme aynlmaktadr: gk, yer ve ikisi arasnda insanoglu
un yaad yeryz.
Trklerdeki dnya/evren emas anlayndan bahsederken, dunyamn dn ke
>imasndan ve drt anayn tasavvurunun neminden sz etmitik. Bu da dn raka
nnn dunyay simgeleyen bir say olduguna iaret edyor saylabilir. Dn anayne
agl ola rak drt unsur ate, su, maden, aa, drt hayvan, yldz kmeleri vb. sz
:onusudur. Her yne bir renk karlk gelir ve bylece drt ana renk sz konusu
lur. Bu drt anayn tasavvuruna merkezi (toprak, vatan, lke) eklediimzde beli
ir sistem ortaya kar.

Btn gneydou Sibirya'da en genel gk tasarm gn 7 kat olduunu syler.


;unun yannda Orta ve i Asya'da, 9 gokkre, 16, 17 ve 33 gk kat dnceleri de
aygn olarak karmza kar. Bazen bu durum braz kark br hal alr; rnein
Jtayll aC' hem yed gkten hem de 12, 16 ya da 17 gkten bahsederler. Bunun d
nda eitli devirlerdeki metinlerde 8 cennet, 12, 30, 33 gk kat, 99 alem ya da
k , 18000 alem gb saylarla gklern ya da gk katlarnn ya da farkl dnyalarn
itelendnldikleri

gorulur.

Radloff, Altayllarn amanizmi hakknda bilg verirken hangi Lanrlann hangi


k katnda oturduunu da aktarr. Bunun sonucunda baz saylar ne kar. Nite
im Tengere Kayra Kan, gn onyednci katnda; Bay lgen, gun onalunc ka
nda, Kzagan Tengere, dokuzuncu gk katnda; Akll Mergen Tengere ve gune
:a, yedinci katta; Kuday Yayui, benci katta; Yayk ya da May-ana ile May-rnta,
t-ak-kl ve Sro Da nc katta bulunurlar. Ayrca bu dagda lm iyi isan
.r ve melekler bulunur Radloff yeryzu zeindek tanrlar ya da ruhlar anlatr
n katlar sz konusu olmamakla brlkte )ine de baz saylar on plana kyor Ni
kim Ye r-Su derildinde onyedi yuksek Han'n (il:hn ya da nhun) hepsinden soz
fmi ofor. Bunlarn dereceleri srayla belirtilir . Yo-kan merkezde, drdnc tanr
195

TOR!< MiTOLOJiSiNiN ANAHATL\Rl

le yer unsuruy la baglat ldr. Yukanda yeil renkl e i lgili olarak bahsettiimiz gibi,
altn rengi bu renkle ilikilidir. Dolaysyla Alnn Y ,Altn Orman) ya da 'ahn
yaprakl kayn aac' tasavvurlanndaH olduu gibi bir taraftan orman \ e aa klt
leriyle de balantldr. Aslnda bu renk te yandan beyaz ya da krnmyla da iliki
lidir. Bu da daha ok aLe, gne., k k l tleriyle ilgilidir.
Hkmdarlk ve hakimiyet simgeciliinde bu rengin nemli olmas daha ok
in miwlojisinden kaynaklanr. Sar, in'de MS Vl. yzylda imparatorluk rengi
olarak kabul edilmiti. Bundan dolay sradan kiiler in san renkli giysile r giymele
ri yasaklanmu; dinsel anlamda egemen k iler olan din adamlar da san elbiseler
giyebilmekteydiler. te yandan Sar Turklerde oldugu gibi inlilerde de merkez
kavram yla ilgiliydi. Eberhard'a gre bu muhremelen Gbi l'nden gelen lsle
rtlen Kuzey in topran rengin in sar olmasyla ilikiliydi. Merkez ve hkm
dar simgcciliine bal olarak san ayn zamanda n ve ilerlemenin de simgesiydi.
Bu nedenle san ejderha iyiye iarerri.+
Hakimiyet simgecilii iin geerli olan pek ok eyde olduu gibi san renk din
sel nitelikli kiiler iin de dinsel anlamda gll ve hakimiyeti ifade eder. Buna
en gzel rnek Anadolu alp-erenlerinden olan XIIL yzyla ait bir Trk kahraman
na San Salmk denilmesidir.
Bunu nla birlikte daha ziyade yer unsurlarna balt olarak san renk daha ok ate
in, aJbastnn, hastaln rengi olmutur . "Betin benzin sarard" sz buradan ileri
gelir. Aslnda san renk Trklerde daha ok olumsuz anlamlaryla n plana km
tr. in'dekinin m aksine bu renk ktln ve felaketlerin habercisi saylmur .

Trk mitolojisi ve k lLryle ilgili metinlerde bu renkler bazen ikili olarak , ba


zen bunlarn karm renkler eklinde, bazen de farkl Lonlanyla birlikle anlrlar.
aman davullannda da grlen gkkuag tasavvurunda olduu gibi zaman zaman
da tamamen kark olarak dnlrler.

Saylar
Trklerde saytlan iki ana grup halnde ele almak gerekmektedir: Mslman olma
yan ve eski Trk inan larn srd ren topluluklarn ;ritleri ve inanlarnda sayla-

14

Altn yprokl bay kayn" ifadesi aman ilahilerinde gemektedir. Bkz. A. lnan, "Trk Boyla
nnda Da, Aa (Oman) ve Pnar Klt," MI , c. il,s.254.
in'de sar renk zerine verilen bu bilgiler iin bkz. Wol fram Eberhard. ir Simgeleri Sz.l

gc. s. 263.
194

TRK MiTOLOJiSiNiN ANI\! !A11.ARl


15

Talay Kan ya da Yayk Han onyedi denizin birletii yerde oturur vs.

Anohin'in Altay Tatarlan iin aktard benzer bilgilerdeyse en yce tann Bay
lgen'dir ve yedinci katta oturmaktadr. Artk Kayra Han, yani Gk Tann kaybol
mutur.
Teletlerde de, en yukandaki gk katnda Tengere Kayra Han (Kayrc Gk H
kmdan) oturmakta olup, onun alunclaki katta, ondan sudur etmi Bay lgen
onaltnc katta , Kzuga n Tengere (ok Kuvvetli Tanr) dokuzuncu katta, Mergen
Tengere (Her eyi Bilen Tann) gnein bulunduu yedinci katta oturur.
Grld gibi gn en yksek katnda Gk Tann'nn ya da daha sonra onun
yerini alan baka bir tannnn bulunmas bu tannrun btn dier tanrlarn srunde
olduuna iaret ediyor. Bu da belki lslam ncesi dnemde 1 saysnn ifade edili
ekli olabilir. Her eyin yaratcs olan 'bir tann' vardr, O da Gk Tann'dr, yani
n kendisidir.
Baz metinlerde Gk Tanr'nn oul ya da kzlarnn saysndan bahsedilir. Orta
ve kuzey Asya'daki Trklerde ve komularnda Gk Tanr'mn yed ya da dokuz o
lundan sz edilir. Bu ifade onlarn oturduu 7 ya da 9 gkkresi ya da kat olduu
nu gsterir.
Gk katlar bu ekilde tasavvur edildii gibi yeralt da belirli sayda katlara b
lnr. Karagas ve Soyotlar gkleri 3 kat olarak dndkleri gibi yeraltn da 3 kat
olarak dnmek teydiler. Ancak Orta ve Kuzey Asya'daki Trk veya onlarn komu
lar olan topluluklarda, yeralt, her biri amann gemesi iin birer engel tekil
eden 7 ya da 9 katl olarak dn lmtr. 46
Yeraltndaki katlardan sz edi lirken en ok Erlik'in beinci ya da dokuzuncu kat
ta oturduu belirtilir. Ondan aadaysa Altayllarn (kasrgan) dedikleri cehennem
bulunur.
Trk kozmolojisine bal ikincil derecedeki unsurlarda da baz saylar sklkla
yinelenir. Nitekim dnyann eksenini temsil ettii kabul edilen ve yeraltndan ka
rak, yeryz ve gkyznn en st katlarna kadar ulaan Dnya Aacnn dokuz
dall olduunun sylenmesi nemlidir. aman ya da kam dokuz gk katn ieren
bu dallara kmak iin aacn yedi ya da dokuz entiini ya da budan (ki bunlar
45
46

W. Radloff, Sibiya'dan, c.III, s. 6-7.


M. Eliade, a.g.e., s. 312.]. Paul Roux da baz: Altay Trklerinin yerin altnda bulunan cehen
nemi 3, 7 ya da 9 katl olarak dndklerini sylemektedir. Bkz. J. P. Roux, Eskiag ve Or
taagda Altay Trklerinde lm, ev. Aykut Kaz:ancgil, s. 170.; W. Radloff, Sibiya'dan, c.IU, s.
10.

196

TRK MlTOl.OJISINDE RENKLER VE SAYlLAR

engellerdir) kullanr; rnein Yakmlar kurban sunmak iin dokuz entikli bir aaca
trmanr, bunun bir modelini de yurdun (admn) iinde bulundururlar.
Benzer ekilde Teletlerde ise amann merdiven gibi kulland Dnya Aacn
da, onalt g temsilen onalu entik bulunurdu. gel, Gney Sibirya'daki Minu
sinsk Tatarlarnn syledii bir destana dayanarak, yalnz gkyznde deil yeral
tnda da kutsal bir dokuz dall aa bulunduunu ilei srmektedir. Ayn aratrma
c Yakut mitolojisinde Tanr gkte ilk aman yarattnda, onun meskeninin kaps
nnde de sekiz dall bir aa dikildiini belirtmektedir. amann evinin nne di
kilen bu aalar bazen " aa" oluyordu. Anlaldna gre amann aalan gk
teki aaca nazaran daha az nemli idi. Ka Tatarlar kutsal kayn aacndan: "sekiz
glgeli kutsal kayn! / Dokuz kkl, altn yaprakl Bay-Kayn! .." olarak sz eder
ken; Abakan Tatarlar'nn efsanelerinde Demir Dan zerinde yedi dall bir kayn
aacndan bahsediliyor.'17 Burada saysal olarak yedi, sekiz ve dokuz n plana k
yor. Ancak "sekiz glgeli kutsal kayn" nitelemesi ilgi ekici. Bu, kutsal aaca hitap
eklinin rastgele olmadn gsteriyor. Aacn sekiz glgesi herhalde sekiz daln
dan ileri geliyordu. Eer dokuz da' kutsa l aatan sz edilseydi, ihtnalen bu aa
da "dokuz glgeli" diye nitelenecektir.
Bu arada yine konuyla ilgili olarak amann giysisinde de saysal simgeler sz
konusudur. amann giysisinde lgen'in oullan ya da ounlukla kzlarn ifade
eden belli sayda kuklalar ya da ngraklar bulunmaktadr; rnein Altayl Trkler
de aman giysisindeki yedi ngrak gn yedi kzn temsil ediyor olmaldr. Eli
ade'ye gre yedi says amann tekniinde ve esrimesinde nemli rol oynad iin
birok yerde sk sk tekrarlanmak tadr.
Anohin'in aktardna gre, aman cbbesinin esas otuz para olmakla birlikte
ayrnt paralarla bu say otuzun kat olan allma kar. Elbisenin kala zerine ge
len ksmna taklan mendillerin (aruul) altna, sol tarafa renkli kumatan rlm
(biri kr iki ylan temsil eden ve kt ruhlar kovan) iki kaln rg balanr . Elbi
se omuzlarnn zerine puhu ve bayku tylerinden iki demet konur. Bunlar iki kar
tal ya da ahini temsil eder. Manyak'n (aman elbisesi) n kenarna dikilen krmz
eritte iki dme vardr. Manyakn gs ksmndaki diki yeri dokuz yerinden d
mlenmitir. Elbisenin eteklerinde drd kei derisinden de kumatan olan
yedier tane manyakk bulunur. Manyakklara dikilen eric ve rglerin says ka
ytan olanlarda 6-9 tane, kumatan olanlarda 2-3 tanedir.

1
"

B. gel, Tam Mitolojisi, c. 1, s. 91,93-94,

.
197

TURK MiTOLOJiSiNDE RENKLER Vl: :iAYILAR

ografya, hayvanlar vb. iin de kullanmlardr. Onik gk kan ve burada tannlar


ada ruhlar yaad1gna inanlyorsa, 12 bur, 12 hayvanl Trk takvimi, 12 yldz,
2 adr, 12 ogu l, 12 ayda dogma ve haua 12 dme vb. nilelendirmeler rahatlkla
rtaya kabilir. Yine yukarda beli ntiimiz gibi bir tanrnn rnein lgen'in be
.rli sayda kzlan ve ogullan varsa ya da eitli saylarda gkte yaayan tanr ya da

uh guruptan varsa, buna izafeten insanlann da ogullan ve kzlan belirli say grup
myla anlm olmahdr. Hana Trk corafyasnn ve eski Trk metinlerinin eic
.y
yerlerinde geen 40 kz, bazen 3 k1z, 7 kz, 9 kz, 30 yenge, 72 kadn,
40 yigit,

azen 30 yii L , 8 ogul gibi nitelend imeler de bu hususlara balanmaldr.


W. Rad loff, Sibirya'dan isimli mehur eserinde derledii yaradl efsanesini an
trken yle bir aktarma yapyor:
Kayra Kan kzgnlkla kiiye Erlik adn takt ve onu k diyanndan kovdu; bunun ze
rine arz zerinde yerlesinle:r diye baka kiiler yaratLL Yerden dokuz dall bir aa b
yterek, her daln altnda bir ki yaram. Bu dokuz kii , bugne kadar yeyznde ya
ayan dokuz boyun cedleri olmu lardr.

49

Eski millerin izlerini ieren bu metinde dokuz saysnn bu kadar vurgulanmas,


5atan treme konusuna bal olarak dokuz boyun hurdan tremesi bir tesadf
eildir. Nitekim .ilk akla gelen Dokuz Ouzlar denen ve dokuz ksmdan oluan
rk boyudur. Dokuz says pek ok yerde karmza kar: 9 oban, 9 dev, 9 deve
urbam , 9 felek , 9 gn, hakan 9 defa evime, 9 havuz, 9 inek, 9 insan, 9 kar
ar, 9 kz, 9 kii, 9 kolanl at, 9 kat kuma, 9 ogul, 9 ok, 9 rmeli sa, 9 pskl, 9
efa selam, 9 soy, 9 tann, 9 lke, 9 zincir.
Mslman Trk topluluklarnda Trklerde say simgeciliinin en yaygn olarak
armza kug alanlar bir eit felsefi okullar saylabilecek mezhepler, tarikatler
zellikle da Trk-lslam felsefesinin ana bnyesini tekil eden tasavvuf tur. Ancak
iz bu dnemle ilgili say simgeciliini, ok zet bir ekilde ele alacaz.
ir
llah'n birliinin ifadesi. Allah'n isminin balad elif harfinin saysal degeri.

:i
:.ratl ve yaratltan doan ikicilik (Allah'n cemali ve celali). Saysal deeri iki
an b harfi dnyaya bir gndermedir.

W. Radloff, Sibiya'dan, c. lll, s. 4.

199

TRKMITOLOJISIN!N ANAHATL\RJ

Yine belirtildii zere, sradan aman elbisesi klahnn tepesinde bayku tyn
den bir demet ve arka tarafnda da yalama denilen erit k01ulur. Bu yzden bu
aman klah ya1ama1uu. hu prh olarak anlr. Klahn esas ksm kan uzun
luundadr ve dmeye sahiptir. Biri gz, biri aln ortas, biri de ense hizasnda
olmak zere, klahn yerine vaak derisi dikilir. Gz zerindek i ksmda bulu
nan saylan muhteli[ (5, 9 ya da 16) olan boncuk dizilerinde her dizide be boncuk
ve ucunda bir ylan ba (salyangoz kabuu) bulunur. Baz klahlann kulak hizasna
sincap derisiyle byke bi r boncu k konur. Sincap derisine kulak, boncua da kpe
denir. Klahn aln hizasna dikilen ylanbalarnm says 19, 29 ya da 4 l'dir. Dizi
halinde olursa 13 sradr. Baz klahlara eklenen gkkuan temsil eden bir kay
tansa dokuz yerinden dmlenir. Benzer trde bir say simgeciliini aman davu
6

lunda da grmek mmk ndr ."

Muhakkak ki ayin, tren ve bayramlarn bir Trk topluluUndaki balang ve


icra edili tarihleri , kkeni mitolojik uygulamalara kadar giden bir nem arzeder.
Hsiung-nularda (Asya Hunlannda) genel olarak kurbanlarn sunulduu tarihin be
inci ay olduu belirt ilir. Gktrklerde ise ylm bu dneminde sadece ge ve yere
kurban sunulduu bilinmekted ir. Sz konusu devirde atalara kurban sunma baka
tarihte yaplrd. ]. P. Roux'un belirttiine gre Karaar'da atalara kurban sunulmas
treni yedinci ayn yedinci gnnde yaplmaktayd. Hayvan takvimine gre (ilk ay
21 Ocak-21 ubat aras kabul edilirse) beinci ay muhtemelen 21 Mays-21 Haziran
ar.asnda bulunan sredir .]. P. Roux , atalara kurban sunmann balad tarihi ona.
lama 5 Haziran , yani yazdnm olarak belirler . Bu hesaba gre yedinci ay 5 AUs
tosa denk gelir. llgin olan husus Kltigin mezar klliyesinin al trenini n Klri
gin'in lmnden sonraki yln (732) yedi nci aynn 27. gnnde yaplm olnas
dr.
Asyanm amanist inanlara sahip Trk topluluklannda bir insan ldnde
onun ruhunun gn iinde ld yeri terk ettiine inanld sylenmekle birlik
te, eitli metinlerin len kiinin ruhunun ancak yedi gnden sonra gittiinin belir
tilmesi kurban trenleri iin, yukarda belirttiimiz tarihlerden birine daha dogru
su yedi saysna balanmas bakmndan ilgintir .
nsanlar da, eitli kozmolojik ve mitolojik unsurla r iin kullandklar saylan,
kendileri doumla r , yaantlar, lmleri , ldkten sonraki yaamlar, yaadktan

18

aman elbisesi, klah ve davuluyla ilgili saysal veriler iin bkz.A. V. Anohin, Altay analr

na Ait Maddeler, s. 439-451.

198

TRK MlTOl..OJ ISININ ANAHATLARI

Tasavvufi ruhun derece olarak snflandrlmas (ktlge tevik eden ruh, sula
yan ruh, huzurlu ruh). Bu say ayn zamand a ii1ikteki lemeye (Allah, Muham
med, Ali) iaret eder. Kimi Alevi topluluklarda gne Muhammed, ay Ali ve Zhre
50
(oban, olpan) Fatma olarak grlr.
Bektailikte de eriilmesi gereken mertebe vard. Bu tevhidin kademesi
olarak grlyordu. Birinci mertebe telkin, ikinci mertebe libas nc mertebe aha
diyyet idi.
Mevlevilikte dervi aday nce ile eker. Mutfakta post zerinde gn bekler
ve dnerek devam edip etmemeye karar verir. Eer yine dervi olma karar de
imemise gn sonra kendi.sine yakasz kolsuz ve etekli bir giysi olan tennure
giydirilir, beline elif harfini agruran ince uzun bir kuak (elif-i nemed) balanr ,
tennurenin stne kollu ve ksa hrka (destegl) bana da sikke giydirilir. Btndan
sonra yla yakn bir sre (binbir gn) eitli hizmetleri grr.
Drt

Cennetteki drt rmak kavramna iarettir. Ayn zamanda lslamiyete gre drt yasal
e, ilk drt halife, dn ana mezhep, Allah'a ulamann drt yolunu (eriat , tarikat,
hakika t ve marifet) ifade eder .
Ahilik tekihtnda bu tekilata mensup bireyler drt temel esasa gre davran
mak (glyken affetme, kzgnken yumuak davranabilme, dmanna da iyilU< ya
pabilme , muhtaken bile sahip oldugunu bakalany la paylama) durumundaydlar.
lran'da yaplm muhtemelen bir Trk hals olan ve cennetteki drt nehri gste
ren bahe hallarndan bir rnek, aslnda lslam ncesi devirlerin dn anayn kavra
myla i likili olan drt rmak dncesinin tslam dnemi Trk sanatnda da yer al
dn gsteriyor.
Toprak, hava, su, ateten ibaret drt unsur (anasn erbaa) divan edebiyatnda
sevgili ve an birtakm zelliklerine ve dnya ya da evrene atfta bulunur.
Bektailerin kulland dn kap selam denilen bir selam ekli vard. l3u selam
eriat, tarikat , marifet ve hakikat erenlerine selam vermek eklindeydi.
Bektai giyiminde kuag drt ke oluturacak ekilde balama gelenei vardr.
Bu drt kitaba, drt byk melee ve drt unsura iaret eder. Aynca yine Bektai
likte bi.lgi ve olgunlua erien insanlara kutup denilmesi de bu konuyla hatta daha

50 M. Erz, Eshi

Trk Dini (Ck Ta1111 inanc) ve Alevilik Behtailil .s. l 10. 115.

200

TRKMITOLOJISINDE RENKLE-R VE SAYILAR

sonra ele alacamz 5, 7 ve aynca 300 saysyla ilgilidir. lslam ncesi Trk koz
molojisine uygun bir ekilde evrenin i11Sanlar tarafndan temsil edilen bu kutupla
rn evresinde dnd kabul edilir. Kutuplarn en nemlisi, kutuplann kutbudu r.
Aralrmaclann aktardna gre onun bir yannda sa imam, dier yannda sol
imam yer alr. Daha sonra evrenin dn yann yneten (lslam ncesindeki drt
anayn kavramna iaret edilmi oluyor. Ayrca Budizmde bu drt ynn tanrlar
da olduu hatrlanabilir) drt direk (kutup) gelir. Bunlan dierleriyle birlikte bey
ler adn alan abdallar, abdallar yediler ve yzler izler.
Osmanl devrinde "drt kitap hakk in" diye yemin yerine kul1arnlan bir ifade
vard. Aynca "drt stne" ya da "drt st dn" eklinde kullanlan tabirler m
kemmellik ve eksiksiz olma yerine kullanlrd. Bunun tersine "drt yan deniz ke
silmek" ise zorlua, mitsizlie dmek demekti.
Be
Fatrna'mn eli. Bu el ayrn zamanda Muhammed, Fatma, Ali ve Hasan ile Hseyin 'i
ifade eder. Bu el iaretinin nazar ve genel anlamda ktl engelledii dnlr.
Fatma'mn eli ile ilgili tasvirler sanat taihimizde grlebilmektedir.
Alt kollu yldz olan Mhr Sleyman gibi tlsm mahiyetinde kullanlan ve
beli yldz ya da be kollu yldz denilen ve ssleme sanatmzda grlen bir simge
vardr. Kaidesi olmayan genin birbirine gemesinden ibaret bu ekil aratr
maclarn dncelerine gre mistik ierii olan 3 ve 5 saylaryla, genin gz
eklini oluturmasy la ve yine nazara kar. kullanlan el (pene) ile ilikilidir.
Alt
Allah'n dnyay alt gnde yaratna iaret eder. Kuran\n A'raf Suresinin 54. aye
tiyle Yunus Suresinin 3. ayetinde Allah'm gkleri ve yeri alt gnde yaratt ifade
edilir.
Alu kollu bir yldz olan Mhr Sleynan, Trk sanat ve mimarisinde en ok
tasvirine rastlanlan ktlkten ve nazardan korunma amal simgelerden birisi ola
rak karmza kmaktadr.
Yedi
Yedi says Islami inanlarda yaygn olarak karmza kar. Allah g yedi katl
olarak yaratmtr. Bakara Suresi 29. ve M'minn Suresi 17. ayette Allah'n gg
yedi ka t yaratt belirtilir . Hac'da Kabe yedi kez tavaf edilir. Safa ile Merve arasn
da yedi art uygulanr, yed i gidi dn yaplr ve yedier tala kez eytan tala201

TOR!< MiTOLOJiSiNDE Rl:NKLER Vf SAYll.AR

Tasavvufta da dokuz gk inan vardr. Aynca Allah'n kudret ve azametinin te


cellisine kinaye olarak Allah'm dokuzuncu kat gkte olduu dullnlen tahnna ar
denrdi.
On
Cennet mjdelenmi on kiiye, Aere-i Mbeere'ye iaret eder. Bunlar EbO. Bekir,
mer, Osman, Ali, Abdurrahman bin Avf, Ebu Ubeyde bin Cerrah (veya Abdullah
bin Mes'ud), Talha bin Ubeydullah, Zbeyr bin Avvam, Saad bin Ebo. Vakkas, Saad
(veya Said) bin Zeyd'dir.
te yandan bu say Hseyin'in Kerbela'da katledildii H. 10 Muharrem 61 tari
hine ve bundan duyulan yasa iaret eder.
Oniki
zellikle Oniki imam ya da ilerki zamanlarda yeniden ortaya kacak ve insanlara
yard tm edecek olan onikinci imam ifade eder. Bu nedenle Bekta l ikte de oniki sim
gecilii yer bulmutur. Alevilikte de oniki imam dncesine bal olarak nemli
yer tutar. Anadolu'da Kerbela ehitleri ansna oniki gn oru tutulmas bu dnce
ye baldr.
Bektai giyiminde de oniki saysna verilen nemin ipular vardr. Etei. belden
biraz aada kolsuz bir yelek olan haydaiyenin st tarafna kutsal yerleri ziyaret
esnasnda taklan necef ya da Yemenandan yap lan kk yuvarlaklar olan habbe
ler ogu kere on iki tanedir. Aynca teslim ta denilen ve boyna taklan talann hilal
eklinde oniki ukurluu bulunmas oniki imam temsil eder.
Bektai balndaki oniki dilim de yine oniki imama iarettr. Bu tac giyen ki
inin onik erdeme sahp olmas gerekir. Bunlardan baka imam Cafer'e atfedilen
bir sze gre, Muhammed'e Cebmil'in getirdii nurdan ta oniki dilimlidir.
On drt
Alevi inanna gre Muhammed ve kz Fatma ile Ali'nin soyundan gelen, bata
Hasan ve HCseyin olmak zere bir grup kii, ondrt masum olarak kabul edilir.
Onyedi
zellikle iilkte Onemli yer tutar. Ali bn Ebo Talib'in onyedi yolda vard ve g
nn ayn blmnde onyedier defa dua ederdi. Onyedi Trk loncasnn koruyu

cu evliyalar da onyediydi. Ali'nin kendsmn kemer kualllg ve konyedi kemer


best" diye geen onyedi doscu oldugu be l irti l ir.

203

TORK llTOLOJISININ AN\liATI.ARI

nr. Tasavvufla bedenin ruhsal gulenn Loplandg yedi noktasndan sz edilir. Ay


nca dunyay evreleyen dokuz felekten yed tanesi yedi gezegcnn feleidir. Tasav
vufta yedi eit nefsten sz edilmtr. Kuzey yanm kredeki Sreyya (lker ya da
Pervin) yldz kumesi yedi yldzdan meydana gelmitir.
Yedi says en ok cehennem konusuyla ilgili olarak geer. Kuran'da el-Hcr
Suresinin 44. ayctnde cehennemin muhtemel yedi kaps olduu beyan edilr. te
yandan Kuran'n yetmiyedi ayetinde cehennem konusunun yer almas da yedinin
katlan olan bir say olmas bakmndan ilgintir.
Yedi Uyurlar ya da Ash1lb- Kehf (maara arkadalar) kssas Kehf Suresinde (926. ayetler) anlatlmaktadr (bkz. Resim 39).
Yed says Peygamberin mira hadsesyle ilgili olarak da karmza kar. Min
yatrlerde Peygamberin Burak zerinde, Tann kau saylan arn yer aldg yedmci
ge ktn gruyoruz. Cennetin kapsndan Rdvan vastasyla girdikten sonra,
arkasndaki ok sayda melekle birlkte Cebrail kendisini karlar.
Yedi saysna Bektai giyiminde de simgesel ifade amacyla kullanlm olarak
rastlarz. Kemer eski zamanlarda birtakm erdemleri ifade etmek zere yedi kere
balanrm. te yandan Bektai tacnn yed dilimli olanna gunee izafeten (belk
5

Tann'y ve baz yerlerde Ali'yi kastederek) emsi .a denilr. ' te yandan Kadri ta
rikat inin Erefi koluna mensup olanlann gydikleri talar da yed dilimliydi. Bu ta
cn (baln) yedi terki yedi gze iarcuir. Bu tacn zerine onsekizbin aleme ifade
eden ya da besmeledeki b harfleri saysna gre konulan onsekiz ya da ondokuz k
eli mhr, yedi ismi (esmd-i seba) simgeleyen yedi renk ibriimle ilenir.
Sekiz
Geleneksel lslam inancna gre, yedi cehenneme karlk sekiz cennet vardr. Bir
k1Sm minyatrl het behi (sekiz cennet) isimli kitaplar da burdan onaya km
ur. Trk ve lslam bahe dzenlemelernde bahelerin drt ya da sekiz katl ya da
bluml olmas da cennet kavramna atfta bulunur.
Baz lslami inanlara gre ar sekiz melek tar. i inanna gre bu sekiz
melek, Nuh, lbrohim, Musa, Isa , Muhammed, Ali, Hasan ve Hseyin'den ibarettir.
Dokuz
Dokuzun lslami dnemdeki varl daha ok lslam nces Trk mitleri ve inanla
nndak dokuzun neminden kaynaklanr.
51

M. croz, a.g.e., s. 25-27.

202

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATlAR!

Onsekiz
Mesnevi'nin giri blm onsekiz msradr. Mevlevi dervii olmak isleyen herkes
onsekiz gn lekkede hizmet ettikten sonra mucfakta onsekiz eil hizmeli renir.
Hazrl k sresini tamamladktan sonra aday onsekiz kollu bir amdanla bir hcreye
gLrlr. Burada onsekiz gn ile eker tefekkre dalar. Mevlevi dergahn ziyaret
edenlerin yannda onsekiz hediye getirmeleri bir gelenek halini almt. Besmelede
onsekiz sessiz harf bulunmasndan onsekiz bin alem olduu inan tremitir.
Ondoku z
Allah'n en nemli isimlerinden olan Vahid, yani Bir'in saysal deeri 19'dur, yani
Allah' ifade eder. Bu nedenle yl ondokuz gnlk ondokuz aya blen Bahailerin
kulsal saysdr.
Yirmisekiz.
Kuran'm yaz ld alfabenin harf saysna iaret eder.
Krk
lslam ncesi Trk geleneklerinde de ok yer tutan bu say Muhammed'in krk ya
nda Allah'tan ilk vahyini almas, Allah'n Adem'in amurunu krk gn yogurdugu
na inanlmas, Mehdi'nin dnyaya lekrar geldiinde krk yl kalacak olmas, dirili
esnasnda gklerin krk gn boyunca dumanla kaplanaca ve diriliin krk yl sre
ceini ifade eder. Muhammed'in isminin balad ilk harf olan mim harfinin saysal
deeri k rkur.
te ya ndan Alevilerdeki cem trenlerinin Peygamberin ge olan yolculuunun
tekrarndan ibaret olduunu syleyen Melikoff, mira hadisesi esnasnda Krklar
Meclisinin kunldugunu sylyor. Sivas yresinden bir Alev'i'nin lanklna daya
nan araurmac bu tana izafeten: "Alevilerde Cem demek Krklann Cem'ini taklir
etmek, yani onu canlandrmak demektir," szn ak.anyor. 52
Doum ve ocukla ilgili birtakm geleneklerin uygulanmasnda, bu kuk gnlk
sre nemli saylrnnr. Trk-lslam edebiyatnn pek ok eserinde krk saysnn
simgeselliine dayanlr .
Altmalt
Allah isminin saysal karl almaltdr. Saysal deeri alt olan vav harfinin

52

. Melkoff, a.g.e.. s. 65.


204

TRK MiTOLOJiSiNDE RENKLER VE S,\YllJ\R

yan yana kullanl allmalny ifade eder.


Yetmi
Ademi'in dnyann btn dillerini ifade ii n yetmi dil bildii ileri srlr. Mu
hammed'in miraca karken Kuran' yetmi defa ezbere okuduu sylenir. Yine Pey
gamberin Allah'tan gnde yetmi kez af diledii ifade edilir.
Sekse
n
Baz lslami kaynak lara gre Adem yaratlrken seksen yl amur halinde kalmtr
ve ondan sonra Allah tarafndan kendisine biim verilmitir.
Doksandoku z
Esma-i hsna denilen Allah'n en gzel isimlerini ifade eder. Aslnda Kuran'da ve
hadislerde geen daha baka isimler olmakla birlikte terim olarak genellikle dok
sandokuz isim kabul edilir.
Y z Yirmi
Baz Islami kaynaklara gre Allah Adem'e biim verdikten sonra onu yz yirmi yl
ruhsuz brakm ve bu sre sonucunda kendisine ruh verilmitir.

205

lZlM LlSTESl VE KAYNAKLARI

izim L Altayl amann tann lgen'e ulamak iin izledii )101. ................................................... 29
izim 2. Yama LaSvirlerinden etkilenmi hlmn efendisi Erlik Han' gsteren, XD<. yzyla ait
bir mask. Choijin-Lama Tapna Muzes Moolistan. K Tsurata'nn focografndan zim,
(P. Berger ve T. Banholom ew, Morgolia The Legacy of Chiggis KJum, Londra & San
Francisco [basm yeri 1-long Kongl 1995, s. 168, Res. 40) ...................................................... 53
izim 3 (solda). Mogolistan'da tespi L edilm i bronz tz (E. ve M. Tau be , Schamane ud
Rhapsade , Leipzig 1983, s. 80) ................................................................................................. 61
izin 4. Kalmuklara ail keeden bir tz (E. ve M Taube, Sdaracn wd Rhapsodo, Leipzig

1983, s. 94). 61
izim 5. Bir Gold amannn reki dnyaya yolculuu esnasnda faydaland Koon ve Bucu

adl "ku ruhlar." (U. Harva Holmberg, Thc Mythalog:; of Ali Races Flro-Ugic, Siberian, c. iV,
New York 1964, Res. 19) ............................................................................................................ 6 1
izim 6. Hayv:111 bic;imi.ne gim1e L enasna iaret eden metal ayna lar ya da levhalar zer ine
oyulmu zooantropomorfik fig rler($. lvanov, Ancieu Masls of Sibe ia Peopl es, Leningrad
1975, ek.2)...................................................................................................................................... 7 l
izim 7. Br Yemsey Ostiak amannn geyik upi bal (U. Holmberg, The Mytlology of All
R.aces Flno-Ugric, Siberia., Res. 21) ........................................................................................... 72

izim 8. Bir Yakut amana aic ku tipi elbisenin on ve arka wrafLn gri.nleri (U. Holnberg,
Tie Mythology of Ali Ram Fio -Ugrlc, S iberian, lev.lXdan zim) ....................................... 72
izim 9. ze rinde ayak kemiklerini temsil eden aplike eritleri olan arttan izmesi (V Dioszegi.
"Ethnogenic Aspects ofDarkhal Shamanisn," Acta Oricalia, c. XV1 il. Budapete 1963,
Res. l 4'deki fotoraftan izim) ......................................................................................................... 73
izim 10. Aynn bacak kemikleri ve amann ay tipi sol izmesi (U. Holmberg, Tle Mytiology
of Ali Raccs Fino-Ugic, Sibeia, Res. 20) ............................................................................ 73
izim 11. Sanzeev tarafndan tantlan nnan davulunun arka yz 0/. Dioszegi. 1963, Res.
8). ........................................................................................................................................................79
izim 12. Altay amanlanna ait davullar (A V. Anohin, "Altay Samanl na Ail Maddeler," ev.
A.lnan, Makaleler ve lcelemeler, Ankara 1968) .............................................................. 80
izim 13. Minusinsk blgesinden bir aman davulunun n taraf (U. liolnberg, The Mythology
of
Ali
Races
1-inllO-Ugric.
Siberia,
Lev.
XLVlll)
.......................................................................................................................................... 84
izim 14. Darkh:t atnanlanna ait bir dvul tokma (V. Dioszeg , 1963, Res.10.) .................85
izim l 5. Bir aman asas. Hamburg Vl kerkunde Mzesi (G. Nioradze, Der Schamarnsnus bel
den Siliriscle Vllen, Smcgart l925, res. 35) ...................................................................... 86
izim 16. Binakm araunnaclann anlauklar na dayanlarak, dn anayne gre ele alnm
be temel unsur le bu yn ve unsurlara bal olarak mevsim. zaman, renk, hayvan ve

207

TRK MiTOLOJiS iNiN ANAliATlARI

yldzlar (izim: Yaar oruhlu)....................................................., .......................................... 90


izim 17. Dolgan amanlanna ait, tepesinde kulann efendisi kanaln bulunduu bir Dnya
Aac. (U. l lolmberg, The Mytlology of Ali Races flmo-Ugic, Si/Jcria. Res. 24'Len izim)...92
izim 18 Gk ile Yer arasnda insan. Gktrk devri kaya resmi (. mraliuulu , Tengircilih
Uluttl Flosofiyanm Ugusuna algn. Blkek 1994, lev. 312) .............................................. 96
izim 19. Yaradl esnasnda suyun dibinden topra karan balk-ku, SL Pe.ersburg (Eski

Leningrad ) Hennitage Mzesi U. Scryzgowski. ''Trkler ve imali Asya Sanan'nn Buz Dev
rindeki Menei ," ev. C. Kpn l ti-Nusret, Ollil (l l ai k Evleri Dergisi), c. IX, s. 49, Ankara
1937. Res. 9'dki fotorafu:n izen Yaar onhlu).............................................................. l O l
izim 20.Alayllarda taytlga (baydara) denilen . snga taklm kurban edilmi attn derisi ve
ba (A V Anohin, 1968, ekil l7; N. Diyarbekirli, Hun Sanat, lsanbul 1972, s. 203)... 12s
izim 21. Peenek Trklen 'e ait Nagyszentmiklos hazinesindeki 7 numaral srahide
bulunan Garuda (karaku?) Ogr (L Racz' fotoraf ndan izen Yaar oruhlu) .... 131.
izim 22. Dou Trkistan'da bu lunan , Koo Uygur kaanl'na ait bi r freskodan kurt bal

gnder tuun hkmdar figr MS TV.-Vlll . yuzyl (A. Grunwedel. Ali-Buddhistisch Klstaete
in
Chinesisch-Iurkesta,
Berlin
1912,
Res.
287)
....................................................................................................................................... 135
izim 23, Oniki Hayvanl Takvim (Trkmen MedeiycU Dergisi, 1994, say 1, arka kapak)... J 74

208

RESM LlSTESl VE KAYNAKLARI

Resim l. Sibirya kaya resminde aman olduU dnlen figr (S. Anadol, kSaman Trkler
Tuva ve Hakasya: Atlas, say 82, Ocak 2000, s. 46) ...........................................................16
Resim 2. Trkmenistan'n Nisa kentinde EbO Ali Dekkak Trbesi yaknnda pnar banda
bu lunan dilek aac (Fotoraf: Yaar oruh lu , 1996) ......................................................... 44
Resim 3. Ta zerine yaplmt Umay tasvin . Taraz (eski Cambul) Kastayev Devlet Sanatlar
Mzesi (Fotoraf: Yaar oruhlu 1998) ............................................................................. 45
Resim 4. Nazarltk olarak kullaulan, keeden yaplmt Umay tasviri (Yaar oruhlu arivi) ... 45
Resim 5. Siyah Kalem'e atfedilen bir cin tasviri. Topkap Saray Mzesi l<tphancsi

2153

(M. . l pirolu, Siyal Kalem Wird of The Steppe, lstanbul 1985, Res. 40) .............................54
Resim 6. Ktllle ve Dimne'den aslana binen ve ylan kam olarak kullanan (Erlik imgesinin
etkisini ayan) bir cin tasviri. Edgar Blochet, Les Enluntinures des Manuscrips Ori:taux -

Turcs, Arabes. Persas- de la Bibliotleque Naclorale, Paris 1926) ........................................ 55


Resim 7. Gold ve Gilyaklara ait Amur Tzleri (M. And, Oyun ve Bg Trk K ll(.li.lde Oyun

Kavram, lstanbul 1974) ..................................................................................................... 56


Resim 8. Diyarbakr Ulu Cami kaps zerindeki aslan-boa m1cadelesini gsteren k:banma

(G. ney, Anadolu Seluklu Mimari.sinde Ssleme ve B Sanatlan, Ankara 1978, Res. 25) ...... 58
Resim 9. Olaslkla czlerle ilgisi bulunan adr direi tepelikki ya da sancak alemleri. Avar

devri buluntusu . Budapcte Milli Mze (Fotoraf: Yaar oruhlu. 1989) ........................ 60

Resm 10. Yaku t aman (M. And, Oyun ve Bt1g1, Trk Kltrnde OyL Kavram, Lev. iV) ............... 62
Resim 11. amann manevi yolculuu esnasmda kulland hayvan-ruha at model; Sbirya
Budape.te Etnografya Mzesi (Fotoraf: Yaar oruhlu 1989)......................................................................................68
Resim 12. Ge manevi yolculugu esnasnda amann merdiven olarak kulland drck. Bu
direk ayn zamanda dilek aac olarak da kullanlr. Dou frkistan. W. Zengyuan vd.
(ed.), Xijiang Oina, s. 138.)........................................................................ .......'. ................. 69
Resim 13. XlX. yzyla ail bir Sibirya aman elbsesi. SL Petersburg Etnografya Mzesi (S. A. Avi
janskaya, Gosudarstv:nnyi Muzcy Etnografii Narodov SSSR, Leningrad 1989, Res. 84) .... 71
Resim 14. Mooliscan'dan bir amann elbisesi zerindeki dokuz bebek kuklas, anlar ve ylan
balan (E. ve M. Taube, Sclamaen und Rhapsoden-D ie Gelstige Ku ltur Der Alter Mongolei,
Leipzig 1983) ........................................................................................................................................ 74
Resim 15 Ac bal aman asalan. Sc. Petersburg Etnografya Mesi (S. A Avijanskaya, Gos.darstv:nniyi Muzey Etnografii Narodov SSSR, Leningrad 1989, Res. 95) ....................................... 86
Resim 16.Bir mandalay tasvir eden fresko'dan detay; V.-V1.yzyllar (M.Bussagll, Cenral Asia

Paititg, s. 3) .................................................................................................................. 90
Resim l7. XV. yzyl Anadolu Tu rk halsmdan detay; Dnya Agc ve zerinde kular (erare
Yetkin, Tih Hal Sanat, tst::nbul 1991) ............................................................................. 93

209

RESiM LiSTESi

Env. 3632, Vr. 25 b, XTI!.-XlV. yzyl (y. oruhlu, Tirk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, lstanbul 1995, Res. 112) .......................................................................................................140
Resim 35. Acaiba'/-Mah/akat. Topkap Saray M1zesi Env. A. 3632 ............................................ 142
Resim 36. Aslan-geyik mcadelesini gstren duvar resmi_ Azerbaycan Seki Hanlar Saray
(Fotoraf: Yaar oruhlu, 1997) ............................................................................................ 143
Resim 37. Yunus'un Cebrail'in yardmyla baln karnndan k, Falname, Topkap Saray
MQz. H 1703 (M. And, Minyatrlerle Osmanl-lslam Mitologyas, lsanbul 1998, s. 21 1).. 144
Resim 38. lbrahim'in lsmail'i kurban edecei srada melein gkyznden bir ko getirii.
tasvir eden Ksas- Enbiya (Sir T. W. Arnold ve A. Grohmann, Tle I slamc Booh a Cotribution
to its Art ad History ]rom he Vll-XVlll. Cetuy, 1929) ...........................................................151
Resim 39. Yedi uyurlar efsanesini asvir eden minyatr Topkap Saray Mzesi H 1654, 32 b,
15.3 x 25 cm. Raid al-Din Faz! Allah b. 'lmad al-Davla EbO.'I Hayr b. Muvaffk al-Davla
(lm. 718/1318-19) .................................................................................................................... 154
Resim 40. Davulun sesine aldanan tilki. Kelile ve Dimne hikayelerinden . Topkap Saray Mzesi
Kt. Env. Nu. Revan 843 ............................................................................................. 157
Resim 41. Krgz larn Manas Destam'nda bir sahne. Almanbet ve Srgak ejdere kar savayor.
M. Manuilova 1971. Metal madalyon (K. N. Usubalieva, Krgz Mamleketik Surt lshusstvo
Mzeyi-Kirg/zskiy Gosdarstvenniy Mzey /zobrazitelmh lshtsstv-The l<irghiz State Art Museum, Bikek (Frunze) 1985, Res. 106) ......................................................................................... 165
Resim 42. Hamse-i Nizamf'den bir av sahnesi, 1491 (K. Kerimov, Nizami Gecevi Hamse Miniatirler-Nizami Gajevi Khamsa Miiatres, Bak1 1983, s. 132, Res. 81) .............................. 166
Resim 43. Kanuni Sultan Sleyman'n doganla avlanmas (E. Atl, Sleymamane-Tle Illusrated
History of Sleyman The Magificent, Washington 1986, s. 117) ........................................ 166
Resim 44. Turfan'dan (Dou Trkistan) tavuk yln simgeleyen kil heykel 0N. Zengyuan
(Haz.). X i11jia11g-Oia, Uruni 1989, s. 51). ............................................................................ l 74

211

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAI IATL\RI

Resim 18. B:bur'un olu l lmayun'un doumuyla ilgili kutlama lar konu alan bu rninyaLrde
bahedeki havuzun ekli evren Lasarmn (kare iinde daire) yanslmakta<lr (H. Sleyman,
Bobmoma Rasmlan-Matures of Babr-amah, Takent 1978, Lev 45) .......................... 94
Resim 19. Trk mitolojisindeki dnyay tayan hayvan (balk, kz vs.) tasavvurundan
etkilenmi bir Trk lslam minyatr. Accib'l-Mah/uhal, var;:k 1 31 a (Topkap Saray Mz.
Kt. env. no. A 3632) ...............................................................................................................100
Resim 20. Adem ile Havva'nn cenneuen kovuluunu gsteren Osmanl minyatr Falndme,
Topkap Sar. Mz. H. 1703. (F. aman ve Z. Tannd, Topkap Saray Muzesi lslan Minyatiirlei, lstanbu l 1979, Res. 58)................................... ......................................................... l 06
Resim 21. Gktrklerin kuman treyi efsanesini taSVir eden Bugm abidesindeki
kabartmadan ayrnt; kurttan sut emen ocuk (N. Diyarbekirli, lslaniyete Once Tfrl Sanat, Balargcda Bugne Tarh Sma, Ankara, 1993, Resim 40)...................................... 108
Resim 22. Sivas Gk Medrese cakapsndan aynnu; tepesinde ka nal bulunan Dnya Aac
kabartmas (Fotoraf: Yaar oruhlu) .................................................................................... 115
Resim 23. Ag: ejderi. Burada kozmolojik emaya gre aa unsurunun ve dou ynunun
simgesi mavi ejderler, Topkap Saray Mz. Kl. H 2152 59 a (Yaar oruh l u :rivi) ....... 115
Resim 24. Ukok l'latosu'nda br kadn asilzadeye ait kurgann rekonstrksiy onu. Muh leme
len Hun devrine aittir (N. Polosmak, "A mumy uneanhed from the Pastures of Heaven,"
Natioal Geographic Magazine , say 186, Ekim 1994, s. 90) ............................................. 122
Resim 25. Sullan H. Osman kuyruu balanm atn zerinde grlyor, 1618 (f. aman ve
z. Tannd, Topkap Saray Mzesi lslam Minyatirlci, lstanbul 1979, Res. 62) ...............124
Resim 26. Buda'ya elindeki iei adak olarak sunan Uygur prenses (M. Bussagli. Ccntra/ Asia
Pairtlrg, s. 107) ........................................................................................................................127
Resim 27. Elinde gl tutan Falih Sultan Mehmet. Uygurlann iek sunma sahneleriyle
benzerlii dikkat ekicidr. Tahta baskL Tobias Stimmer 1578 ......................................... 127
Resim 28. Acaib11-Mahlala'tan bir ejder tasviri (Top. Sar. Mz. Kt. A. 3632, vr.26 b) ....... 132
Resim 29. Behram Gur'un ejderi ld r . ehrare, iraz 1370 Topkap SnrayL Mzesi, T 1
1511, s. 203 b. (B. Gray, Persian Pairlig, Geneva l 972, 2. bask, s. 63) ........................... 132
Resim 30. Anadolu Seluklu devrine ait ifc bal kanal kabanmas. Konya ince Minareli
Medrese Mzesi (Fotoraf : Yaar oruhlu) .......................................................................... 133
Resim 31. Cengiz Han'n kans Alan -Koa'y hamile brakan gk kun (Topkap Saray Mzesi
Baysungur Albm, 1653) ...................................................................................................... 134
Resim 32. Behram Gur, aslan yenerek tac alyor Hamse-i l'\iza. Herat 1479/80 (F. Sulema
nova, Nizamiy "Hamsa" llangar Rasrrlar-lllwnnators of Nisari's "Hamsah, Takem 1985,
Resim. 18).................................................................................................................................. 137
Resim 33. 1600 Tarihli zbek minyatr. Sultan Hscyin'in Allar Toplas kitabndan t-.1r
Salih tarafndan islins:h edilmi minyatrde eyh dinsel gcunn simgesi olarak kaplan
postu zerinde oturuyor (O. Galerkina, Mawararrahr Bool Painwg, Leningrad 1980, !ev.
38) ............................................................................................................................................... 139
Resim 34 Buytlkay ve Kukay takmyldzn gsteren minyatur Topkap Saray !'.!z. Kut.

210

KAYNAKA
Aa, M., Oniki Hayval Trl Takvimi Etrafida Teell<l Etmi Baz Efsaneler, TDTD, say 98, ls
tanbul (ubat) 1995.
Agar, M. E., "Yaratl Efsanelei zerine." TKA Proj. Dr. Muhamn Ergi' e Amaga, XXVllV 1-2,
(1990), Ankara 1992.
Ahmed bin Mahmud, Seluk-dne, haz. E. Meril, c. 1-11, lstanbul 1977.
Akdoan, Y., lskendemdme'den Semele r, Ankara 1988.
Akgr, N., "Oniki Hayvanl Trk Takvim\," TDA, say 64, ubat 1990.
Akse!, M., "Halk inanlar ve Halk Sanat: Aslana Binme Duvan Y rtme Kerameti," TFA, say
182, lstanbul 1964.
Alaaddin Ata Melik Cuveynl, Tarih-i Cihanga, ev. M . zrk, Ankara 1998.
Alayl, S., Azerbaycan TUrkesi Szl, c. 1-11, Ankara 1995.
Anadol, 5., "aman Trkler Tuva ve Hakasya," Atlas, say 82, lsanbul, Ocak 2000.
And, M. , Oyun ve Bug, lstanbul 1974.
-Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977.
-Minyatrlerle Osmanl-lslam Mitologyas, lstanbul 1998.
-40 G 40 Gece Osmanl Dnleri enlikleri Geil Alay/an, lstanbul 2000.
Anohin, A. V., "Altay amanlna Ait Maddeler, ev.A. !nan, Makaleler ve lnce/emeler, c. 1, An
kara 1968.
Anonim, Trke Mani El Yazlan (Mamdaila) K!oto Harabelerinde Buluup A. Von Le Coq Tarafida Tantlan El Yazlan, ev. F. Kseraif, c. , lstanbul 1936.
-"Avalokuesvara," TA, c. lV, Ankara 1950.
"Avclk,'' TA, c. N, Ankara 1950.
-"Asura," TA, c. IV, Ankara 1950.
-"Bodhisattva," TA, c. Vll, Ankara 1955.
-"Brahma," TA, c. Vlll, Ankara 1956.
-"Cataka lar," TA,c. JX, Ankara 1958,
-"imemani," TA, c. Xll, Ankara 1964.
-"Dvarapala," TA,c. XIV, Ankara 1966.
-"Dhyani Buda," TA,c. Xlll, Ankara 1966.
-"Deva," TA, c. Xlll, Ankara 1966.
-"Devi," TA, c. Xlll, Ankara 1966.
-"lndra," TA,c. XX, Ankara 1972.
-Trk Dil Kurumu Trke Szlk , c. I-11. Ankara 1988.
Arat, R. R., Eski Trk iiri, Ankara 1986.
-"Trklerde Tarih zapt." Makaleler, haz. O. F. Senkaya, Ankara 1987.
-"Trl Cehennemler zerine Uygurca paralar." Makaleler, haz. O. F. Senkaya, c. 1, Ankara
1987.
Araz, R., Harput 'ta Eski Trk /nanlan ve Halk Hekimlii, Ankara 1995.
213

KAYNAKA

-"Trklerde Av Klt ve Messesesi," Vll. nx Teblileri, c. T, Ankara 1972.


-Trk Dili Tarihi, lstanbul 1984.
Campbel!,]., Bai Mitolojisi, ev. K. Emirolu, Ankara 1992.
-Ilkel Mitoloji, ev. K Emirolu , Ankara 1993.
-Oot Mitolojisi , ev. Kudret Ernirolu, Ankara 1993
Caner, D, The Synbol of Tle Beast-The A11imal Style Art of Eurasia, New York 1957.
Carus, P. (ed), Bda'nn gretisi,ev. T. Uygun, lstanbul 1984.
Chido, B., "A Propos D'un Personnage de la Mythologie Altaienne, Joual of Turksh Studi
es," Trklk Bilgisi Arannalan, c. V, 1980.
Ching, L., Chang-Ch'ie11'ir1 Elilii Zamarmda in ile Kuzeybat1 Komulannm M;asebetleri, 1. .
Sosyal Bilimler cntits, Genel Trk Tarihi AnabUim DaiL, yaytmlarunam yksek lisans tezi,
lstanbul 1987.
Cooper,]. C., An Illustraced Ecyclopaedia of Traditional Symbols, Londra 1992.
Coq, A. Von Le, Die Buddhistische Spatatike fn Mittelasie, c. Vl, Berlin 1928.
Cunbur, M., "Folklorumuzda Geyik Motif zerine," 11. MATFK Bildirileri, c. 11, Ankara 1982.
Czaplicka , A., Aborigi al Siberia.a Study in Social Anthropology, Oxford 1914.
Curtis, V. S., Persian Myhs , Londra 1993.
aatay, S., "Trk 1-l.alk Edebtyauncia KuU Kuu," 1. MATK, Tebliler, c. il, lstanbu l 1971.
-Altm Yaruk'tar iki Para, Ankara 1945.
aa tay, S. ve S. Tezcan, "Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souta Bugut Anm,"
TDAYB, (1975-76), Anhra 1976.
akr, A ve A ekr Turan, "Uygur Trklerinde Oynanan Hayvan Molilli 1-l.alk HiMyeleri,"
THKA, say 2. Ankara 1991.
ay, A., Tilrk E rgeneho Bayram Nevruz, Ankara 1988.
oruhlu , Y., "Trk amanizrninde Biim Deitirme (Metamorphosis) 01ay ve Trk Sanat 'ile
Balants zerine Birka Sz," STAD, c. 1, say 1, lstanbul (Kasn) 1987.
-Anadolu Seluklulannm Ta Tezyinanaa Orta Asya ile Balantlar , MS Sosyal Bilimler
Enstits Sanat Tarihi Programt yaymlanmam yksek lisans tezi, lstanbul 1988.
-"Leningrad HermitageMzesi ve Trk Sanat," TDA, Prof Dr. Bahaeddi n gd'e Armaan, say
65, lstanbul 1990.
-"lslamiyetin Kabulnden Sonraki Asya Trk Sanatmda Hayvan slubunun izleri," DTS, c.7.
say 26, lstanbul 1990.
-"Uygurca Yazlm Ouz Kaan Destan'ndaki Baz Unsurlarn Trk Sanat Tarihi ile llikilei
zerine Notlar," MTAD, say 6 (1990), lstanbul 1991.
-"Kltigin'in Ba Heykelinin lkonografk Bakmdan Tahlili," MSFEFD , say 1, lstanbul (Ara
lk) 1991.
-"Trk Resim Samt'nda Hayvan Sembolizmi,'' MS Sosyal Bilimler Enstits, doktora tezi,
lstanbu l 1992.
-"Nagyszenuniklos Hazinesindeki lki Srahi zerinde Bulunan Yrtc Ku (Kartal/Garuda)
Figrl Kompozisyonlann Trk Sanat ve ikonografisindeki Yeri," S. . Prof Dr. Ylmaz On
ge Amaa , Konya 1993.
-"lslamiyeuen nceki Trk Sanau'nda Hayvan Mcadele Sahneleri," Sanal Tarihinde foog-

215

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATU.RI

Aurov, A., "Trkmen Edebiyatnda Nevruz," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevruz lkici
Bilgi leni Bildirileri Alara 19-21 Ma 1996, haz. S. Tura!ve E. Kl, Ankara 1996.
Aul. E., Sleynannane The Illstrated Histoy of Sleyman the Magifcert, New York 1986.
Aydnl, A. ve 1. L. akan, "Aeri-i Mbeere,tt TDVIA, c.3, 1stanbul 1991.
Bac,$., "lslam Toplunlannda Matemi Simgeleyen Renkler: Mavi, Mor, Siyah," Cnelieres et
Traditlors Fueraires dans le Mord e lslanique-lslan Du11yasmda Mezarlklar ve Defin Gelenekle
ri, c. il, Ankara, 1996.
Balrrusailis, j. Jurgis, Le Moye Age Fatasique-Aquites et Exotisres Das L'art Gohique, Paris
1981.
Bang, W. ve G. R. Rahmeti Arat , Oguz Kaan Destan, lstanbul 1936.
Baer, S., Gk Tann' Sfatlarua Bmd'l-Hsnd Asndan Bak, lstanbul 1991.
Bayramolu, ., aman Davulu (Danman: Y. oruhlu), MS Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Blm, yaymlanmam lisans ezi, lstanbul 1997.
Bazin, L., Les Systemes Clrorologiques dans le Morde Turc Ancle, Budapete, 1991.
Bardeau, M., "Deva/Asura Hinduizmdeki Gksel Tannlar ve Demonlar," ev. S. Agldere, Antik
Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, yn. Y. Bonnefoy, haz. L. Yl
maz, c. l, Ankara 2000.
-"Devi Hindistan'dak i Tanna," ev. S. Aldere, Antik Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Din
ler ve Mtolojiler Szlig, yn. Y. Bonnefoy, h. L. Ylmaz, c. 1, Ankara 2000.
Bilici, K., "Anadolu Ta Tezyinaanda Hayvan slubu-Erken Devir rnekleri zerine lf Dene
me,"ASTD, c. il, lzmir 1983.
Black,j. ve A., Green, Gods, Demons and Syrbols of Acient Mesopotamia, Londra 1992.
Blochet, E., Les Enlumiures des Manuscripts Orietaux-turcs, arabes, persiws de la Biblioheque
Natioale, Paris 1926.
Bongard, G. M. ve E. A. Gramovsky, "amanlar ve amanizm," UNESCO'da Grller, say 12,
Aralk 1976.
Boswonh, c. E., lslan Devletleri Taihi, ev. E. Meril ve M. lpirli, lstanbul 1980.
Boyle,j. Andrew, A Eurasian Hutig Rinal, The Mogol World Empire 1206-1370, Londra 1977.
-Turkisf and Mongol Shamaism in Middle Ages, The Mongol World Epire 1206-1370, Londra
1977.
Bozyel, 1., "Idr Nahivan ve Tebnz geninde Nevruz geleneklei,n Nevruz ve Reller Trk
Dnyasnda Nevruz lkici Bilgi leni Bildirileri Arhara 19-21Mart1996, haz. S. Tura!ve E. Kl,
Ankara 1996.
Bozkun, F., TCrkleri Dim, lsranbul 1995.
Bulu, S., "amanizm 1-Vll," TA.
"Altayca Bir Bahadr Efsanesi," TA, say 7, 1943.
-"amanizmin Menei ve inkiaf Hakknda," TDED, c. 11, say 3-4, 1946.
"aman ve amanizm," IA. c. XI, lstanbul 1979.
Bunker, C. E., C. V. Chatwin ve A R Farkas, Aial Syle Ar Fron East to Wes, New York
1970.
Caferolu, A., "Trk Onomastiinde At Klt," TM, c. X, 1953.
"Trk Onomastiinde Ay ve Gune Unsurlan," TDED, c. Xlll, 1964.
214

JUR.K MI rDl.OJISININ ANAHATL\Rt

rafl Aratnnalar Gimer lnal'a Amagan. Ankara 1993.


-"Turk S:nau'nda Grlen Hayvan Fgurlerine 'Gk ve Yer' Sembolzm Asndan Br Bak."
TDA, s:} 87, lslanbul. Aralk 1993

-"Trk Sanan'nda Grlen Horoz ve Tavuk Fg:rleinin Sembolzm," / DTD, say 91, Temmuz 1994.
-"Turk Sanat' nda Grlen Tavan Figrlennin Sembolizmi ," TDTD, say 92, Agtstos 1994.
-"Trk Sanau'nda Gr len Maymun Figrlerinin Sembolizmi," TDTD. say 9'1, Ekim 1994.
-"Trk Sam'nda Kaplumbaa ri gurlerinin Sembolizmi ." AS, say 62/63. lsanbul 1994.
-"Turk Sana'nda Grlen Tilki figurlennln Sembolizmi." TDTD. say 95, Kasm 1994.
-"Trk San:r'nda Grlen Ylan Tasvrleinn Sembolizmi. TDTD, say 96. Aralk 1994
-"Turk Molojisi ve Trk Sana: insan Bilmlen Araurmalan-Yen Harran evresi, say 7-8,
1994.

-"Turk Sanau'nda Sava ve Bar Sembollen," il. M::edlik Senunen Bldinler, A-;ken Muze ve
Kulur Sesi Komuanlg. 19-23 Eylul 1994, lsanbul 1995.
-"Turk Samtmda Hale. Dolmtmcu MATSK, c. 1. Ankara 1995.
-"Orto ve i Asya'da 'Hayvan Biime Gine' inanc ve Trk Sanall le llksi," MSOFEFD,
say 2, lsrrnbul Ocak 1995.
-Tarl Saatmda 1-Iayva Sembolizm/, lsanbul 1995.
-"Turk S:n:t'nda Kpek Figurlerinn Sembolzm," Toplumsal Tanh, c 3, s:y 14, lsanbul ub:t, 1995
-"Turk Sanar'nda Balk FgUrlennn Sembol mi," IDTD. say 99. Man 1995
-"Turk San:u'nda Koyun. Ko. Kei l'gurlennn Sembolizm," TDTD, sa> 100, Nisan 1995.
-"Turk S:nat'nda Gnllen Boa (kuz, inek) Fg:rleinin Sembolzm," TDID, say 101,
Mays 1995.
-"Ti.Irk Sanau'nda Ymc Olmayan Kulann Sembolzmi -!," TDTD,say 102, Haziran 1995.
-" rork Sana'nda Grlen Geyik Fgurlcnni n Sembolizmi," Toplumsal Tar il.say 18, lstanbul
l l azlran 1995.
-"Turk Sanat 'da Yrtc Ol maya n Kulann Sembolizmi - 2," TDTD. s.y 103, Temmu z
1995

-"Turk Sanau'nda Fil figurlennn Sembolizm," Toplumsal Tarih, say 23, lstanbul, Kasm
1995

-"Turk S:nan'nda Grlen Deve Fgurlennn Sembolizmi; TKA Prof. Dr.Olay Aslanapa'ya
Annaga, Yl XXXl / 1-2 (1993). Ankara 1995.
-"Trk Sanau'nda At Fgurlennn Sembolzm," TDA,53}'1 98, Ekm l 995.
-"Turk Kozmolojisin de Yer Alan B:z Unsurlann Trk Hallanndaki izlen," TDA Prof Dr. Farul Swer'e Amagan, say 100, uba 1996.
-"l .ous ikonografisi ve Uygllr Sanau 'nda Lm s," UO TKK. 4-7 Eyl l L989, Ankn ra 1997.
-"Trk Sanau'nda Av Sembolizm," AS. s:y 76, (Ocak-ubat), lstanbul L 997
-"Or: \sya'dan Anado lu'ya Lah (veya Ta Sanduka) !erde Grulen 1lancr-B:k Tasvirlerinin Sembolzrru: Tarihi Kltun ve: Saatyla Eypsultan Sempozyumu. /, 9-11 Mays 1997, ls
tanbul 1997
-"Seluklu Sarnm'nda Grlen Kuyrugu Duguml At Tas--rlennn lkonogr:fk ve lkonolojik
216

KAYNAKA

Mahiyeti: V1 S M SKMSBldirilm.16-17 Mays 1996. Konya 1997.


Erken Devir Trk Sanar'nn ABCsi, lstanbul 1997
-"Trk Sanau'nda Av Sembolizmi," AS, c. V, say 76, Ocak-ubat 1997.
-"Kurgan ve adrdan (Yurt) Kmbet ve Turbeye Gei." Gcmftc' Gunmze Me:z:arll Kllt:r ve insan /-layaa Etlilcrl Sempozyumu, 18-20 Aralk 1998, lstanbul 1999.
-Trk Miwlojisiin AIJC's," lstanbul 1998.
"Trk Hayvan Takvim," M Ugur Deman 65 Ya Amaga111-65th Brhday Feschrif, (ecl 1.

Cemil Schick), lstanbul 2000


Daneshvai, A., Anmal Symbolism i Warka wa Gulshal, Oxford 1986.
0:1\'i.dson, E., Scandava Mythology, Londra, New York, Sydncy. 1969
Dclaby, L., "Efendi Ruhlar ve Samamm," ev Y. Ko, Atih Dunya ve Geleelsel Toplumlarda
Dinler ve Miolo;iler Stlugu, yon. Y Bonnefoy, haz. L. Ylmaz, Ankara 2000.
Dclimerolu, Y. Saha Trklerinde bir Nevruz versyonu: lsakh Bayram." Nevruz ve Renkler
Trk Dnyasnda Nevruz lla Bilgi leri Bildin/en Ankara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E
Kl, Ankara 1996.
Demirci, K., Hirduiz:mlr Kutsal Metinlei Vedalar, lstanbul 1991.
Demiri, K., Hayat'u/ /layvan. haz. S. (..alayan, lstanbul l 973.
Dioszeg V., "How to 13ccame : Shanan Among thc Sagais," AO, c XV, l3udapete 1962.
-"Echnogenic Aspecs of Darkhat Shanansm," AO, c. XVl /1, Budapete l963.
Diy.rbekirli, N., Hun Sa11a11. lsanbul 1972.
-Islamiyeen nce Tiirl Sana, Balangcndan Bugre Trk Sana, Ankara 1993.
Drury, N., amanzm-amarlgn gderi, ev. E. mek, lstanbul 1996.
Eberhard, W., Qn KayaJlana Gre Trkler ve Komulanrda Spor, ev. N. Ulutu, lk:, Halhevlei ve Ha/Jwdalan Dergisi. c. XVI. say 87 (Mays), Ankara 1940.
-i'in imal Komulan, ev. N. Uluru, Ankara 1942.
-in Simgeleri Szlug, ev. A. Kazancgil ve A. Bereket, lsanbul 2000.
Ebulgazi Bahadr Han, (Sccere-i Terahime) TUrhlein Soy Kti. haz M Ergn, lscanbul, tanhsz
-ecere-i Terahime (Tur hmcnl:rin Soy Ktli), haz. Z. K. lmez, Ankara 1996.
Ebrl-Hayr- Rml, Sa/tuh-name. haz. H. Akaln, Ankara 1988.
Echardt, S., Efsanede Atila, Attila ve Hun/an, ev. erif Batav, Ankara 1982.
Ekrem, N. H., ttunlarda Renk ve Yn Bilgisi." Nevruz ve Renkler Tt Dayasnda Nevruz lhnci
Bilgi leni Bildirileri Ankara 19-21Mart1996, haz. S. Tural ve E. Kl, Ankara 1996.
Eln, . Trk Halk Edebyana Giri, Ankara 1986
Eletr, M. Riad, lhe Elephant n he lndian Mughal Painting," BCAS, c. 1-lll, Badat 19561958.
Eliade, M.,Shamanism Archaic Teclniques of Ecstasy, ev. W. R. Trnsk, Londra 1964.
-Kusa1 ve Dind, ev. M. A. l<lbay, Ankara 1991.
-imgeler Simgeler, ev. M A. Klbay, Ankara 1992.
-Mlerin O:z:ellilleri, ev Sema Rifot, lsanbul 1993
-Elxdi Dn Mtosu ev.U. Altug, Ankara 1994
-amanizm Ilhcl Esnme Tclmhltri, ev. 1. Birkan, Ankara 1999
Eliade, M. ve L Couhano. Dmltr Tanhi Stlii, ev. A. Erba, lstanbul 1997.
217

KAYNAKA
Mangalcepe, lstanbul 1999.
G kyay, O. aik, Dedem Korludun Kitab, lsanbul 1973.
Grard , R., Popol-Vul Maya-Kie'lerin Kutsal Kitab, ev. S. Tansu, lsanbul 1991.
Gnaznov, M. P., Pazyryhsliy Kurgan -Le Kurgae de Paz.yrh, Moskova-Leningrad 1937.
Sd Sibirien, Stugan 1970.

-"teki Dnya iin Hazrlanan Adar," UNESCO'dm Gilri, say 12, Aralk 1976.
Grousse, R., Bozkr lmparatorlugu Atilla, Cengiz Ha, Tinur, ev. M. Reat Uzmen, lstanbul
1980.
Gubaev, A., Arheologiy a Turkmenistana, Akabad 1989.
Gumilev, L. N., Eski Trkler, ev. A. Batu r, lstanbul 1999.
Gnalray, $.,Trk Tarihinin ilk Devirlerinden Yakn arl Elam ve Mezopotamya, Ankara 1987.
Gcnay, . ve . H. Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara 1997.
Gngr, l-'!., "Sryani Kaynaklanna Gre T rklerin Menei, Dini inan ve Adetleri," TCr Dnya
s Aratnnalan, say 40, Subat 1986.
-"On Asya Kltrl erinde Yeniden Dou ve Trklerde Nevruz," Nevruz, Trh Kltirfmde Nevruz Uluslar aras Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirilei, haz. S. Tura!,Ankara 1995.
-Trk Bodin Bilimi Aratrma/an, Kayseri 1998.
Gngren, 1., Buda ve retisi, lstanbul 1988.
Gzel, A., "Trk Kllrnde Nevruz ve Milli Birlik-Beraberlik," Nevruz ve Reller Trk Dnya
snda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildirilen, haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
l-lackn, S., "Orta Asya'da Budist Micoloji," ev. Yaa r oruhlu, STAD, say 11, (Aralk 1992),ls
tanbul 1994.
Hajek, L., lndische Minialire von Hof der Mogul Kaiser, ekoslavakya 1960.
Halaoglu, Y., "Osmanllarda Nevruz Kutlamalan," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevrz
lhinci Bilgi leni Bildirileri, Ankara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura!ve E. Kl .Ankara 1996.
Halifax,j. , The Wounded llealer Shanm, Londra 1982.
Hali,].. lllusrated Dictionary of Synbols in Eastern ad WestenAr, Londr: 1994.
Hamilon,J. R., Budaa Iyi ve Kt Kalpli Prens Masalmn Uygurcas-Kalyanamkara ve Papamhara,
ev . Ece Korkut ve ismet Birkan, Ankara 1998.
Hanerlioglu, O., lslan inanlar Szlg, lstanbul 1984.
Hannan, O. Faruk ve B. Topalolu, "Cehennem," TDVIA, c. Vll, lstanbul 1993.
Hamer, M., aman'm Yolu, ev. A. Atalay, lstanbul 1999.
l-lanner, W. ve R. Etlinghausen, "The Conquering Lio: The Li fe Cycle ofa Synbol," Oriers,
c.17, Leiden 1964.
Heyet, C., "Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri," Nevru< ve Rerller Trk Dyasda Nevruz ikinci
Bilgi leni Bildirile ri Ankara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
Hinnels,j. R., Persia Mytlology , Londra 1985.
Hiylmaz, E., Baverenler, Baha1dralar, lstanbul 1993.
(Holmberg) U. Harva, Die Religise Vorstellugen der Alaischen Vlker, l-lelsinki 1938.
-Altayl Kavimlerde Doum ve ocuk Ruhlar, ev. Erdem Kayran, Trk Yurd u , say 2. Agustos
1954.
Holmberg U. (Harva), Tle Mythology of Al/ Races Fmo-Ugric, Sibeia, New York 1964.
219

TRK MITOLOjlSIN!N /\NAHATLARl

Emmanuel, R., Hint, Yunan ve Msr Mito1ojilerinde Gizemli Bilgilefa Kayallan. ev. R zden, lstanbu l J.99 1.
Erdentu, N., Sosyal AdeL ve Gelenekler, Ankara 1977
Ergin, M., Orhun Abideleri, lstanbul 1976
-Dede Korkut Kitab, Metin-Szlk,lstanbul 1986.
-Ouz Kagan Desta, 1sranbul 1988.
Ergun, M., Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi, c. 1-11, Ankara 1997.
Ergun, M. ve G.lbrahimov, Bakurt rfalk Destan Ural Bat r, Ankara 1996.
Erhat, A.. Mitoloji Szl, lstanbul 1978
Erz, M., Eski Trl Dini (Gktanr lnmc) ve A1ev11ik Bektailik, lstanbul 1992.
Ersz,!., "Ashab- Kebr," TDVlA, c. III, lstanbul 1991.
Esin, E., "The Horse in Turkic Art." CA], c. X, sa}'l 3-4, 1965.
-"Evren (Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk ikonografisinde Meneleri)," SAD, sy 1, An
kara 1969.
-"Kn-Ay (Ay Yldz Mmifinin proto -Trk Devrinden Karahanllara Kadar lkonografisi," Vll.
TTK Bildiriler/ , c. l, Ankara 1972.
-" 'Muyanlk' Uygur 'Buyan' Yapsndan (Yihara) Hakanl Muyanlma (Ribat) ve Seluklu
Han lle Medrnsesine Gelime," MA, Ankara 1972.
-"Kuu (Trk Sanau'nda ALi Doanc ikonografisi Hakknda),'? STY, c. Y1 (1974-1975), lstanbnl 1976.
-1slamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, !stanbul 1978.
-Trk Kosmolojisi (llk Devir zerine Aratnmala), Tstanbu11979.
-"Trk Budist sim Sanannn Taihesi," 1. MATK, lstanbul 15-20. X. 1973, Trk Sanat Tarihi Teblileri, lstanbul 1979.
-"Altun-Y (The Golden Mounrain)," ]TS TBA, c. V, 1980.
-"Bri il," l. M T K Teblileri , lstanbul 1980.
-Drakht - Can (Can Agac). haz. F. Halc, Konya 1984.
-"Tonga-Alp-Er (Klrr ve Sanat Tarihi Bakmndan Bir Deneme) ," FEFAD, fas. 1, say 13, Erzurum 1985.
Ferideddin-i Attar, Mantl al-Tayr, ev. A. Glpnarl, lstanbul 1990.
Finch, R., "The Shaman's Drum of Siberia and the Far-East," nc OTKK Bildirileri 25-29 Ey
ll 1992, Ankara , Ankara 1999.
Findeisen, H. ve H. Gehrts, Die Schamaen]agdhelfer und Ratgeber, See/efahrer, Kder Ltnd Heiler, Kln, 1983.
Frazer,J. G., Altn Dal Dini ve Folklon Kkleri, ev. M. H. Doan, c. l-ll, lstanbul 1991-1992.
Friedrich , A. ve C. Budruss, Sclananen Geschichten aus Sibiria, 1955.
Gabain, A. Yon, "Renklerin Simgesel anlamlan ," ev. S. Tezcan, A. DTCF TD, sa}'l 311, 1968.
-Das Lebe in Uigrischen Krigrelch von Koo 850-1250, Wiesbaden 1973.
Gelibolulu Mustafa Ali, Meva'id'n-Nefais Fi Kava'idi'l-Mecalis, XVI. yzy l Osmanl lmparatorlu
guda Gelenekler-Greehler ve Sosyal Haya, sadeletiren: C. Yener, lstanbul 1975.
Gen, R., Trk lnamlar Be Milli Gelenehlerinde Renkler ve Sar Krnz Yeil, Ankara 1997.
Giraud, R, Ghti'rk imparatorluu /lteri, Kapgan ve Bilge'in Hhndarlklan (630-734), ev. l.
218

TRK MiTOLOJiSiNiN ANA IATLARI

lbn al-Kalbi, Putlar Kitab (Kitiib al-Asndm), ev. B. Dngen, Ankara 1969
!bn Bibi, Al-Evamir'l -Aldiyye fi'l -Umuri'l-Alt'iyye, Ankara 1956.
Ibrayev, ., "Kazak folklorunda Nevruz" (aktaran M. Ahrnetova), Nevruz ve Renkler Trl Dn
yasnda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildrileri, Anhara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl,
Ankara 1996.
lltebir, A., "Gnmz Uygur Trklerinde Eski Treler ve Nevruz," Nevruz ve Renkler Trk Dn
yas nda Nevruz lkind Bilgi leni Bil dirileri , Anka ra 19-21 M art 1996, haz. S. Tura l ve E. Kl,
Ankara 1996.
inan, A., Makaleler ve incelemeler, Ankara 1968.
-"Yakut amanizrnindeki lja Knl," MI, Ankara 1968.
-"Ongon ve Ts Kelimeleri Hakknda," MI, Ankara 1968.
-"Mlslman Trklerde amanizm kalnulan," MI, Ankara 1968.

-Tarihte ve Bugn amanizm-Materyaller ve Aratnnalar, Ankara 1972.


-Manas Destan, Ankara 1985.
-Makaleler ve incelemeler, Ankara 1991.
-"Trk Boylarnda Da, Aa (Om1an) ve Pnar Klt," MI, Ankara 1991.
!ons, V .. lndian My hology , Londra 1986.
lpiroglu, M. S.. I s/ anda Resim Yasag ve Soulan, lstanbul 1973.
lskandar, A. Z., "A Doctor's Book on Zoology: Al Marwazi's Taba'i Al-Hayawan (Nature of Anirnals) Re-Assessed ," Oriers, Leiden 1981.
lvanov, S. V., Materiali po lzobrazitelnom Iskstvu Narodov Sibiri, (XlX-XXV), Moskva 1954.
lzgi, ., in Elisi Wang Yen-Te'nin Uygur SeyaJacnamesi, Ankara 1989.
-Kurluk Bilge-Kl Kagan-Bg Kagan ve Uygurlar, Ankara 1986.
Jettmar, K., Art of the Steppes-The Erasia Aimal Style, Londra 1967.
ju ng, C. G., Bilin ve Bilinaltnn ilevi, ev. E. Bykinal, lstanbul 1982.
Kabul, N . Ali, "zbekistan'da Nevruz Yani Yeni Gnn iir ve Sarklan" (aktaran . Necmed
din), Nevnz ve Renkler Trk Dnyasnda Nev nz llinci Bilgi leni Bilcli rileri, haz. S. Tu ra ! ve E.
Kl, Anka ra 1996.
Kadirzade, K., "Doumla Bal Hami Ruhlar, ar Quvvalar ve Genetik Alakalar," MTD, say 5,
(Ocak) Ankara 1994.

Kafal, M., "Trk Kltrnde Renkler," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevruz ikinci Bilgi leni Bildirileri, haz. S.Tura! ve E. Kl, Ankara 1996.
Kafesolu, 1., Esli Trk Dini, Ankara 1980.
-Trk Millr Kltr, lstanbul 1986
Kafeso lu, 1., Y. Halaoglu ve S. gt, "A," TDVIA, lsanbu11991.
Kala fat, Y., Dou Anadolu'da Eski Trk /nan lannm / zleri, Ankara 1990.
Kao, C., "The Ching lu Shen Shrines of t-an Sword Wors hip in Hsiung nu Religions," C A ],
No.3, 1960.
Karla, H. Bekir, "Anasr- Erbaa," TDVIA, c. !il, lsanbul 1991.
Kagarl Mahmud, Divan Lgat -t-Trk, ev. Besim Atalay, Ankara 1985.
Katanov, N F., Tallap Algan Tostan, Blimsel Eserlerinden Semeler-Hakas Folhlonnun Paza E
ografiyazrm Tdsten-Hahas Folkloru ve Etnografya MeUleri, haz. V. E. Maynogoeva, ev.

220

KAYNAKA

Fatma zkan, Ankara 2000.


Kaya , K., Hint Mitolojisi Szl, Ankara 1997.
Kaya, M., Romanlanmzda Trk Destanlannn Devam, M.. Trkiyat Aranrmalan Enstits ya
ymlanma m doktora tezi , lsranbul 1999.
Kerimov, K., Nizami Gencevi Hamse Miniatirler- Nizami Guanjevi Hamse Miniatyuri- Nzami Ganjevi KhamsaMiniatures, Bak 1983.
Koh!, P., Certral Asia Paleolithic 13egirnings to the Iron Age, Paris 1983.
Ksenofomov, G. V. amanizm / zbramie Trud (Publikatsii 1928-1929 gg.), Yakutsk 1992.
Kudar, Alibey, Sankz Efsanesi Rehbei-Kazdag, Balkesir , tarihsiz.
Kunter, H. Baki, Eski Trk Sporlar zerine Arallnalar, lstanbu l 1938.
Kur'an- Kerim ve Meai Celilesi (Kayzacle Osman Hattndan berkenar mushaf), ev. A Aydn,
Aydn yaynevi, lstanbul, tarihsiz.
Leakey, L. S. B., insann Atalar, ev. G. Arsebk, Ankara 1988.
Ligeti, L., Bilinmeyen l Asya, ev. 5. Karatay, Ankara 1988.
Mackenzie, D. A., in ve]apon Mitolojisi, ev. K. Akten,Ankara 1995.
Mahir, B., "Elinde Kre (Kzl Elma) Tutan Osmanh Sultan Pomeleri," Drdnc VOTKK Bildirileri, 4-7hasm1997 Ankara, Ankara 2000.
Mariyashev, A. N., Petroglyphs of South Kazakhsa and Senirechye, Alma Ata 1994.
Marlot, A.-C. K. Rachlin, Kzlderili Mitolojisi, ev. . znl, Ankara 1994.
Masson, V. M.ve S. 1. Saianidi, Centtal Asia Turlmenia Before the Achamenids, Londra 1972.
Maynagaer, S. D., "Beltir'lerde Tannya (Gke) Kurban Merasimi," ev. A inan, gr, c. V,
(Temmuz) Anka ra 1937.
Melikof, 1., Uyur idik Uyardlar Alevilih-Beltailik Aratrmalar. ev. T. Alptekin, lstanbul 1993.
Memi, E., lshitleri Tarihi, Konya 1987.
Meredith-Owen;, G. M, "Ona Asya Trklerinde Manihfillik," TI<EK. c. ll, Ks. l a, lstanbul
1972.
Mlayim, S., "Kuzeyde Geyik Klt ve 1-layvan slubunun Douu," Ege n.Sanat Tarihi Dergi
si, Bomova -lzmir 1994.
-Deitnin Tanhlan-Ortaag Trk Sanatnda Ssleme ve lhoografi, 1stanbul 1999.
Mller, F. W. K. ve A. Van Gabain, "atani Bey Hikayesi ," Ugurca IV-A, ev. S. Himran, lstan
bul 1945.
-"Uygurca Hikaye," Ugunca lV B, C, D, ev. S. l:iimran, lstanbul 1946.
Nadirof, 1., "idil-Ural Tatarlannda Nevruz Bayramlar" (aktaran lar A. Kamaleyeva ve M. Kalkan,
Nevruz ve Renkler Trk D1iyasnda Nevnzlkinci Bilgi leni Bildirileri, Ankara 19-21 Mart }996
haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara 199'6.
Nakamura, S. W., "Pushapa -puja, Budizmde iek Adaklan," STAD, ev. Yaar oruhlu, Arnltk
1989.
Naskali, E. Grsoy, Altay Destan Maaday Kara, lstanbul 1999.
Necaligil , B., 100 Soruda Mitologya, lstanbul 1978.
Nerimanolu, K. "Veli, Trk Dnya Baknda Renk," Nevruz ve Renkler Trk Dnyasnda Nevruz
ikinci Bilgi leni Bildirilei, Ankara 19-21 Mat 1996, haz . S. Tural ve E. Kl , Ankara 1996.
Nioradze, G., Der Schanaisms bei den Sibirischen Vlhen, ScutcgarL 1925.

221

KAYNA KA

har-K, 1993.
Phllps, E D., /le Royal Hordcs Nomad Pcop!:s of lc Stppcs. Londra 1965
Polosmak. N.V. "Streguae Zoloto Grifi" (Al-Alalnsly Kurgans), Novosbirsk 1994
Radloff, \V. Sbrya"dan Sentler. e' Ahmet Temr, Ank.r: 1986.
-Siblrya'da, ev. AhmeL Temir, c. l-IV, lsanbul 1994
-M a nas Dcst a , haz . E. Garsoy Naska li. An k:rn 1995.
Rasonyl, L., Ta rilte TUrklh, Ankara 1988.
Rice, T Talbo, The ScytliaLS, Londra 1961.
Robinson. B. \V. yd., /slanic Paintmg ad h: Ars of lc Bof:/, Keir Col/ectio, Londrn 1976.
Rogers, J M , F. agrnan ve Z. Tannd, Toplap-Tit Albus and lllusrated Maruscrps, Londra
1986.
RosLOVLZcff, M., Tic Aimal Style in Soutl Russia ard Clira, Ncw York 1973.
Roux,J. P, "Trk G<;ebe Sanamn Dini Bakmd:n Anlam," TKEK (lslamyeen nccl.. T:rk
San: Hakknda Aratrmalar). c. il, Ks. l :. lsanbul 1972.
Tlrllt'rr \'t Mogollann Esh Dim. ev. A. Kaz.ncgl , lsanbul 1994.
Esliag ve Oraagda Altay Tiirlleride Olrr, ev. A Kazancgil, lsanbul L999
"Trklerde Din," ev. G. Y lmaz, Atih Dnya da ve Geleneksel Toplumla rda Dinler ve
Mitolojiler
Szl'.l , yn.Y. Bonne foy, haz. L. Ylmaz, Ankara 2000.
"Gk-tengn ve Trkler ile M oollarda yldzla r ," ev. G. Ylmaz, Atik Dmyacla ve Geler
clsd
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, yon Y nonnefoy. haz. L Ylmaz, Ankara 2000.
"Turkler ve Moollarda Kiileen Yldnm ev. G. Ylmaz, Antih Dnyada w Gdceksr1
Top

lumlarda Dm/er \'t: Mitolopler S:lig. yon Y Bonnefoy. haz. L Ylm:z .Ankara 2000
-"ALe. Turklerde ve Mogoll:rda Ae Kull," ev (, Ylmaz. Antik Dnyada ve Gelereksel Top
lrnlarda Dinler ve Mitolojiler S.tlg, yn . Y. Bonnefoy , haz. L Ylmaz, Ankara 2000.
-"Demonla r Trklerde ve Moollarda ," ev. G. Y lmaz A ntih Dnyada ve Gclcelscl Toplumlar
da Dmlc ve Mitolojiler Szlg. yn . Y. Bonnefoy, h:z. L. Ylmaz, Ank:r: 2000
-"Atalar Kult Tarkler ve Moollar." ev. G. Ylmaz. Anuk Dnyada ve Geleneksel Toplum
larda Dmler ve Mtolojiler Szlu, yn.Y. Bonncfoy. haz . L Ylm:z, Ank.ra 2000.
-"D: kozmi k eksen Trkler ve Moollqr." cv. G Ylmaz. Antik Dnyada ve Gelcehsel fop
lr nlarda Dinler ve M itolojiler Szli, yn. Y. 'Bonncfoy, haz. L. Ylmaz, Ankara 2000.
-"Kozmogon ve kozmografi." ev. G. Ylmaz, Arl Dnyada ve Gclerdscl Toplumlarda Dler
ve Molojle S::/lg, yon. Y. Bonnefoy. haz L Ylmaz, Ankara 2000
-Aa Trklerde ve Moollarda Ha}'3t Aac ve kozmk eksen, ev G. Ylmaz. Anl Diuyada
ve Gclerdsel Toplumlarda Dinler ve Mitoloiler Sb\:lig, yn. Y. Bonnefoy. h:z . L Ylmaz. An
kara 2000.
Ruben, w.. Hddhivn Tarihi, ;ev. A. itil,Ankara l947
Ruden ko, S. 1., ''The Mythological 12agle, The Gryphon , The Winged Linn tmd Thc Wol f in t h e
An of Northem Nomads," Artibus Asiae, c. V, s.1y1 XXl, 1958.
-Fro::c Tombs of Siberia-11c Pazyyl Buials of Jro Agc Horsemen, cv. M \V, Thompson ,
Londra 1970.
Samdup. K D. Tbe'm Olilc Kab, ev Sual TahsuA. anbul 1991
Samolin, W, "Prolo-Trkllr ve n," TKB< (lslamycncn nceki Turk S:nau Hakknda Ara-

223

TlJRK MtTOl.O.Jl!>I NIN ANAI IATlARI

Niz:ml, Hlsrcv ve l1n, cev S Sevsevil, lstanbul 1986.


Nizamu'J.mulk. Siyaset-name, haz. M. Altay Koynen. ls.anbul 1990
Nowgorodowa. E..Aite Kunst der Mongolti. Lepzg 1980.
Numemnm, A , "Turkmenlerde Renk Dunyas ve Nevruz.. Nevnz ve Rtkll!r Tm Dunyasmda
Nev ruz llmci Bilg Slmf Bldirileri, Anhara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. Kl, Ankara
1996.
Ocak, A. Y., Bektai Mealbd meleride lsla111 Orces/ Jna M otifleri, lstanbu l 1983.
Odpv, N Ser. Bayarlgy lladi Zurag, Ulanbaor l987.
O'Flaheny. W .Hrdu Mitolojisi. ev. K. Emroglu, Ankara 1996.
Ouz, M. cal, "Krgzlann Kutlad Bayramlar ve Nevruz Pratiklen." Ntvn,z ve Rcnller Trk
Duyasmda Nevnz lhind Blg leni Bildrilci, Anlara 19-21 Mart 1996, haz. S. Tura! ve E. K
l, 1996.
Ollmarks, A, Sudie zum Problem des Schamasmus. Lund 1939.
Okl:dnkov. A. P..Ancia! Populaio of Siberia ad ts Outum, Cambndge 1959.
-Pctroglifi Agara l::datl!listvo Stvo Naoha, Moskova-Lenngrad 1966
Okla<lkov. A P. ve V. A. Zaporaskay, Pt!rogilrfi Zabaykaliya, 1, Lenngmd 1969.
Orkun . 11. N ., Esli TCrl Yaztlan, Ankara 1987.
Ogel , B., "Uygu rlann Men e Efsanesi," DTCFD. c. VI , say 1-2, 1948.
-T l Mitolojisi (Kayra/lan ve A!lamalar ile Dmala r), Ankara 1971.
-Byk Hun imparatorluu Tarihi, c. 1. Ankara 1981.
-Turl Kltr Tanhint Giri Trklad: Tug \'C Bayrak, Ankara 1984
-Trl Kltur Tanhre Gri-Trklerde Devlet w Ordu Mdueri, Ankara 1987
-lslanlyccten nu Trk Kltir Tarih (Ona fya Kaynak ve Buluntulana Gre), Ankara 1988.
Ogel, 5., Aadol Seluklu Sanat zerine Griler, lstanbul 1986.
nuraliu ulu. ., TegiriW (Uluttuk Flosofyan11 Ungusua algn), Bskek 1994.
ney, G., "lran Selukl.ularyla Mukayeseli Olarak Anadolu Seluklularnda ALi Av Sahneleri."
Aadol (Anatolia), 1967.
-"Anadolu Seluklu Sanatnd: Hayat Aac Mouf," Belleten, c. XXX l l, Nu.125, Ankara 1968.
-"Soon and Moon Roseues n the Shape of Human Heads in Aaolia Seljuk ArchiecLUre,"
A aolica, say 111, 1969-1970.
-"Anadolu Seluklu Mimarisinde Boa Kabanmalan." Belleten. c. XXXIV, say 133, Ankara
1970
-"Anadolu Seluklu Mimansi'nde Avc K lar, Tek \'e ift l Kanal." MA, Ankara 1972.
-Aaclol Selkl MnarisinU Sislene ve F.I Saatlan, Ankara 1978.
Omck, $. V., Aaclolt Folllonmda /im, Ankm 1979.
-llhcl/ erde, Dir, 131yl, Sanat, Efsae, lstnbul, 1988.
zg, T. ve M. Akok, "Afin yaknndaki EsMb Kchf Klliyesi," YAD. c. . An kara 1957
:trk. A. Caglan lcid, Trk Desalan, lsanbul 1980.
Pakaln, M. Zek. Osmanl Tarih Deyinleri vr 1cnml:ri Szliigti, lsanbul 1993.
Pala, 1. Asllopedl Dvan uri S::l. Ankara l995.
Parmakszoglu, 1.. "Efrasylb (Afrasyab) Frengasyan; TA.c. XIV, Ankara 1966
Peers, L, "in he Land of Eagles: Experiences on Lhe Shamanic Pah n Tuva." SD]FS, Sonba222

TRK MiTOLOJiSiNiN ANAHATl.ARJ

trmalar), c. ll, Ks.la, lstanbul 1972.


Schimmel, A. M., Saylann Gizemi, ev. M. Kpcoglu , lstanbul 1998.
Sec.kel. D., The Art of Buddhism, Londra 1964.
Sepetioglu, M. N., Yaracl ve Treyi. lstanbul 1969.
Seyidolu, B. Mitoloji zerine Aratnnalar Mecinler ve Tahliller. Erzurum 1989.
Seyidov. M., Cam-ana ve Onun Gayaglama Unum Bal, IBak 1994.
_"Gk, Ak ve Kara Renklerinin Eski l nanla rt: Alakas," ev. O.Yavuz, TDA, say 52, 1988.
Sezer. B. Asya Tarihinde Su boyu Ovalan ve Bozkr Uygarlk/an. lstanbul 1979.
Shiratori, K, "On the Territoryof the Hsiung-nu Prince Hsiu-L'u Wang and His Metal Statues
for Heaven-Worship," MRDTB , No.5, Tokyo l930.
Sinor, D., "Trkler Tarafndan ereflendirilen Bir Mool Ruhu Umay," ev. Ahmet Taal , MS
FCFD, say 2, lstanbul 1995.
Stein, R A., "Kap Bekileri: J-{int ve Japon Bud ist Mito l oj isinden rnekler," c;ev. G. erin, Antik
Dnyada ve Gelenelsel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szluge, yn. Y. Bonnefoy, haz. L. Ytl
maz , Ankara 2000 .
Suyzgowski, J., "Trkler ve imali Asya Sanatnn Buz Devrindeki Menei," ev. C. KprlNusret. Olki (Halk Evleri Dergisi), c. !X, say 49 (Mart) Ankara 1937.
Smer, F., Esho.b'l-Kehf (Yedi Uyurlar). lstanbul 1989.
SafeVi DeNletinin Kurulu ve Geliresmde Anadolu Trllerini Rol. Ankara 1992.
Smer, N. "Mitosun Bilim ve Sanatla Baglans zerine." Bedrtli Cmert'e Amaga, Ankara
1980.

ahin, M. Sreyya veB. Topalolu. "Cennet ." TDVlA, c. Vll , lstanbul 1993.
ener, C., Ttlrklerin Mslmanlktan celi Din/ Samanizm. lstanbul 1997.
een, R., (haz) Onuna. Asrda Trkistan'da Br lslan Seyyah lbn Fazlan Seyalat:niimesi Tercmesi.
lstanbul 1975.
-"Klasik lslam Kaynaklarna Gre Eski Trklerin Dini ve aman Kelimesinin Menei," Tarih
Enstltfis Dergisi, say X-Xl, (1979-80) lslanbul 1981, aynbasm.
-lslam Corafyaclanra Gre Trkler ve Turk /heleri, Ankara 1998.
Tannd, Z., Siyer-t Nebi, lstanbul 1984.
Tanyu, H., Tr1lerin Dini Tarihesi, Jsunbul 1978.
-1slam1lta nce Trklerde Tek Tan lanc, lscanbu l 1986.
-Trklerde Tala 1/gili Inanlar, Ankara 1987.
Taagl, A., Gktrh lkesine Gelen inli Elilefo Raporlanra Gre Goktar1-in llikilei (552-630),
l. . Sosyal Bilimler Enst. yaymlanmam yksek lisans tezi , lsranbul 1988.
-Gktrkler, 2 c.ilt, Ankara 1995 ve 1999.
Taube, E. Ve M. Schamanen Und RJapsode-Die Gesigc Kulur Der Alten Mogolei, Leipzig
1983.

Tekin, ., "Metinlere Dayanarak Esk Trklerde Gebe (lken) ve ehir (Hou) Medeniyetlerinin Tahlili; A. Edebya Faheltts Dergisi, say 3, Erzurum 1975.
-Uygurca Metinler 1 Kuan i im Pusar (Ses fim ilah), Ankara 1993
Tekin, T., Orhon Yaztlan,Ankara 1988.
-Tunykuk Yazt, Ankara 1994.

224

KAYNAKA

-Tekin, T., vd., Turkmence-Turhe Szlk, Ankar: 1995.


Togan. A. Z V., Ouz Destan Rqideddn Oguznanes Temime ve Tahlil. lsanbul 1982.
Topaloglu, B., "Allah. TDVlA, c. il, lsanbul 1989.
-"Esma-i HOSna," TDVIA. c. Xl, Islanbul 1995.
Toynbee, A., Tarih Bind, c. 1-U. Islanbul 1978.
Tunal, A, lsanbul niversitesi Kiaplg'nda Bulunan Kssa-i ehri ara'n Mryaurleri, 1. . Ede
biyat Fakoltesi Sanat Talihi Blm yaymlanmam lisans tez. lstanbul 1974.
Turan, O., O ihf Hayvanl T1rh Tahvim, lstanbul 1941.
-Tcrl Chdn H:ihimiyeti Mejhresl Tarihi Tarh Daya Nlzllmnm Mllr, lslanl ve insani Esaslan,
c.1-2, lstanbul 1993.
Tmer, G., 81rtlni'ye Gre Dinler ve Is/an DTri, Ankara 1986.
Tmer, G. ve A. Kk, Dinler Tanh, Ankara 1993.
Trkel, C., in Kayahlarna Gre Hunlan Atalan, 1. O. Sosyal Bilimler EnsilOsQ doktora tezi,
lstanbul 1990.
Trkkan, C., Miroloji, Ankara l976.
Uraz, M., Tarl Mitolojisi, lstanbul 1992.
lkOtar, M. $., Ttirklerde Aga Klll, Terl Hall Bilgisine Ait Ar tnnalar, lstanbul 1938.
Vaslev, Y.. "Sakalarda amanizm," MTD, c.I, say 4, (Eylal) Ankar: 1993
-Saha Trlleri (niversiteler iin Ders Kitab), Yakusk 1997.
Wcidner, W.S., "Shamanism," EWA, c Xlll, Londra 1967.
Wells, C., Sosyal Antropoloji Asndan insan ve Dnyas. ev Bozkun Guven, lstanbul 1984.
Wuhlleld, R ve A Farrer, Caves of h: Thousand Budas Oinese Art fron he Silk Roue , lilan
1990.
Wllams. C. A S.. Encyclopedia of Onese Symbolism and Ar Mouves, New York 1960.
Yldz, H. D., (ed.), Doguta GlmimZe Buy11 Islan Tanhi, lscanbul 1989
Yoldaoglu, F., Alpam Desar. Ankara 2000.
Yusuf 1!as Hacib, Kutadgu Bilig. ev. R. Rnhmel Arat, Ankara 1988.
Yttang. Un (ed.), The Wisdon of Chlna ad ldla, New York 1942.
Yce, K., Saltuh-nllme'de TarihT, Dini ve Efsanevi Unsurlar, Ankara 1987.
Zvelebil, M., "The lise of the nomads in Cenral Asia," CEA, Cambridge 1980.

225

DlZlN

Altay Kan, 38

Aan Alahn Hotun, 38


Abak an Kan, 38

Altay ku ltr , 22

Altay Trkleri, s. 19, 21, 28, 30, 31, 38,


40,43,44,49,52,53,57,58,60,62,

Abakan Nehri, 38

abas. 54
Adam Kan, 38

68, 71, 72, 74, 78, 79,80,82,85,89,

Adem, 105, 106, 119, 151, 177, 191,

93,96.97. 103, 122. 123. 125, 156,

204, 205
Afrasyab, 138, 139

157. 160, 190. 191, 195, 196


Altay'n Demircileri, 36

aa,32,35,38,41, 43,49, 50,56,68,

Altun Kazguk, 28

70, 76, 78, 79,80,81,82,83,84,85,

Altn KOi yazu, 40, 122, 153

92, 95, 102, 103, 108, 111. 112. 113.


114, ll6, 117, 118, 119, 123, 128,

Alm Ordu Hanl. 190


Ana Maygl. 44
Analid, 41

141, 148, 172, 177, 180, 181, 182,


191, 192, 194, 195, 197, 199

animizm. 56, 57
Anka (Zmrdanka) , 131, 132

agatan treme, lll, 114, 116, 199

Anohin, A. v.. 28, 30, 32, 43, 77, 78, 79,


82,85, 196, 197

Ahamenidler, 176
Ahmed bin Mahmud

Seluhndme, 185

anu, 19
Anu (Tann), 22

Ahmedt
Ahriman , 145

Ares klc. 36
Arrianus , 59

Ahuramazda, 145

A-Shi-na, 108

Ai Toyon, 27

at,49,67,68, 76, 79,80,82,83,86,87,

Iskendername, 189

Ak Ayas, 28

88, 93, 110, 128, 135, 139, 140, 141,

Ak Hazarlar, 186

142, 146, 150, 152, 168, 182


klt, 182

Ak Koyunlula r, 186, 187

al

ak y, 21

Ata Bey (Art-Toyon-Aga), 21

Ak Tatarlar, 186
Ak-ene,44,97,98,190

ata klt, 15, 61, 106


ate, 32. 37, 41, 42, 48, 49, 50, 51, 52,

ahinakes, 36

68,69,81,87,88,95, 111, 113,123,

Akkzlar, 28

128, 141, 156, 158, 172, 179, 180,

Al Kans (Albs), 42, 54, 187

181, 186, 187, 190, 194, 195, 200


ate klt , 50
Auila, 36, 37

alageyik, 143, 161


Albast, 54, 56, 186, 187, 194
Albs (ayrca bkz. Al Kars), 42, 54
Alda, 78

Avarlar, 193
Avfi, 50

Alp-Er Tunga, 33, 138


alplk, 137, l45, 150

Ayas Kaan, 28
ayna, 73
227

TRK MiTOLOJiSiNiN ANA! IATIARI

Aynular, 18
ay,67, 71, 135, 140

Burkan (aynca bkz Buda). 117. 126, 163

ay klt, 140

Buryauar, 19, 64, 93. 110. 141


by, 12, 48, 50, 57, 72. 160, 183

Ayst, 41, 42
Azerbaycan, 19, 48, 67, 104, 212

Bykay, 26, 135

Babumane, 168

Cabaa Buuray Toyon, 33

Bad Biy, 53
Bakt-Kan (Paku Kan), 28

Can aac (diraht- etin), l18


Caner, D., 167

balbal, 121

Cebrail, 105. 118, 144, 202, 203

Byk lskender, l19

Cemid, 176

bar, 78
Barak, 154
Bakur,93, 135, 140, 154,218

Ceyhun Nehri, 46
Ch'ih-yo, 33, 138, 145
Ch'ilin (Kilin), 142

Bat Sayan Dalar, 63


Bay Bayanay, 38, 160

Ching-lu ba , 36

baydara, 81, 125

Chou-shu, 107. 108

bayku, 74, 151, 197, 198


bayrak, 59. 1.15, 14, 187, 191. 193

Choular, 117

Bayndur Han, 146

Clga Haan Toyon. 39

Belktk, 47
Beltirler, 41. 82, 150
bldrcn,l52
Bilge Kaan, 20. 65, 150

cin, 54. 56, 66

Ch-hsn Kao, 36

Cungarya Trkleri, 15
Ccenler, 48
Cveyn1
Tarih-i Qhagua, 114

1. Tekta kurgan, 138

Cye-gular, 110, 137


Czaplicka, A., 78, 79, 80, 84

1 Uygur Kaanlg , 19
Bodisanva, 100

boz oy, 21
boa,52,58, 70,99, 100, 145, 146. 164

aaday Bolloh, 33

Boa Han, 70, 146, 185

alan lite, 32

Brahmadatta, 138, 147, 155, 163

alkarakuu, 153

Buda, 16, 91, 92, 99, 117. 126, 127,


136, 138, 141, 143, 145, 147, 148,

aluu, 85
aramba Kans, 54

154, 155, 156, 159, 163, 188


Budizm, 15. 54, 91, 92, 97, 117, 125,
126, 136, 137. 138. 141, 147, 148,

ekor, 175
en, 162
ns Haan. 39

154, 163, 171, 188, 201, 222

igiller, 34
in, 16, 19, 22, 35, 36, 37. 47, 48, 57,

bura, 146
Bulu, S., 20, 21, 52, 82, 85, 158

59, 80, 95, 107, 108, 110, 119. 1 32,


133, 135, 136, 137, 140, 141, 142,
143, 146, 149. 150, 152, 154. 157,
168, 169, 172, 173. 175, 182. 181.

Bumin Kaan, 108


Bura-Kan, 28
Burgestez-Udagan, 65
228

017.IN

187, 188, 194


ila, 162
obanyldz, 26, 81, 14l, 190
on k, 179
uvalar, 19

177
el-Asdr'l-Bdliye an el-Kt'l-Hdliye,
16,33,45
el-CemLlhir fi Ma'rifet'I Cehdvir, 45
Ebu Zeyd el-Belhi
el-Bed' ve7d11, 23, 45
Ebn'l-Abbas el-Mervezi, 46
Ebf'l-Gazi Bahadr Han, 105
ecere-i Terahime, 1'18
Edar Kan, 38
tezi, 78, 80, 81, 82
Ehrimen,52
ejderha, 131, 132, 159, 165, 169, 181,
194
Eje, 102, 158
El-Cahz
Kitab'l-Hayvan, 119
E liade, Mircea, 12, 21, 23, 27, 28, 31, 38,
58,59,62,63,64,66, 71, 74, 76, 77,
81, 91, 95. 122. 123. 197
emege, 58, 59
Enem Yayui (Yayui Ana). 43
Enlil (Tann), 22
Envan.'/.Akrn, 153
Er Kanm, 28

Dalbar uonah, 33
Daneshvari , A. 149, 216
Darius, 176
Darkha, 73. 74. 75, 79,83,85,86
da keis, 76, 85, 143, 150, 163, 164,
165
Dede Korkul, 39, 70, 117, 118, 146,
153, 165, 182, 185, 188, 189. 218
deer, 19
demir, 35, 36, 53, 65, 71, 73, 74, 76, 78,
79, 83, 113, 128, 172, 176, 184, 189,
197
demirci, 35, 36, 176
Demirkazk (aynca bkz. Kuupyldz), 20,
26,28,32,93, 141
dingir, 19
Dioszegi, V., 73, 75, 79, 83, 85, 86
Dohsun Duyar, 33
doa klu, 15, 116

ereni, 7l

Dogu Turkisan, 8, 36, 60, 69, 94, 99,


106, 117, 135, 155, 163
Drury, N., 67, 76
dgr, 79
dnr, 79
Dnya Aac, 18, 26, 65, 68, 76, 80, 81,
83,84,86,89,92,93,94,95, 100,
113, 116, 118, 133, 192, 196, 197
Dnyann ekseni (axis nu.dl), 26
Ea (Tanr), 22, 38
Eberhard, W., 60, 95, 107, 110, 117,
136, 137, 146, 169. 183, 188, 194
Ebn Bekir b. Abdullah b. Aybek ed-

Ergenekon, 35, 176


Ergenekon Destan, 35, 175
Erke Solton, 54
trhlig, 52
Erklig (aynca bkz. Erlik), 52
Erlik, 26, 33, 52, 53, 54, 55, 70, 73, 74,
77, 78,82,88, 101, 102, 103, 104,
112, 121, 122. 128, 145, 152, 157,
158, 159, 161, 184. 196, 199
Erman-Kan, 43
Er-Tk, 132
Er-TtO.k Destan, 70, 131
Esik kurgan, 138

Devadar1, 24
Eb Reyhan el-Btron1, 35. 48. 99, 159,

Esin, Emel, 91, 108. 143, 149


Etil (lehi), 5l
229

DiZiN

kalgan ak, 127, 128


Kalikamzaros (aynca bkz. Kara
Koncolos), S4
Kalmuklar, 19, 93, 184
kam (aynca bkz. amn), 15
Kamadallar, 72
kamlk (aync bkz . amanizm). 15
Kamos, 55
Kamui, 18
kan yemini , 36
Kan-su, 169
kaplumbaa. 99, 149, 150, 1S9
Kara Hazarlar, 186
Kara Koncolos, S4. 5S
Kara Koyunlular, 186, 187
kara neme, S4
Kar:: Tatar, 72, 104, 186
Karadac, 24
Kara, 53, 128
Karaar, 198
Karagas,63, 70, 7S, 76, 79,196
Karahanllar, 81, 91, 146, 183, 184, 218
Karaku, 28
Karakum l, l83
Kan-Ku ra, 54, 5S
Karakurum, 184
Kart, Buura-Kan (Pura Kan). 28
karga, 50, 107, 129, s. 153
Karlk, 31, 32
kanal, 28, 31, 49, 58. 60, 64, 65, 67. 71,
74, 75, 82, 111, 131, 133, 134, 139,
154, 169. 197
Kagarl Mahmud, 18, 40, 44, 139, 153,
157, 165, 169, 170, 171, 172
Divan Uigat-it-Trk, 40, 153, 165

lm, 132
lrkBitig, 97 , 134, 153, 1 59
lsakh bayram , 177, 179
lbn fadlan, 17, 18, 125, 141, 159
lbnu'l-Fakih, 47
i Asya. s. 78, 97. 106, 138, 140, 143.
152, 168, 195
ljini-niibu , 48
idil-Ural Tatarl:n, 24, 222
ldrtsi, 23, 3S, so
Nz#eru'l-Mdk ft lhtir.k'l-Afdk. 35
lja kl, S9
il. Altn Kol anu. 122
llbilge Hatun, 33
!ibis Kuha, 32
l heri Hakan , 33
inan, A. 24, 27, 28, 30, 48, 58, 59, 77,
78, 116, 127, 160, 170
inek,43,49, 110. 155, 199
inye kul, 59
lran,50, 52,SS,62, 131, 132, 145, 148,
159, 168. 176, 178, 200, 223
lskandin av, 19
lslamiyet, 15, 16, 17, 18, 43, 58, 59, 72,
81,91,92,94,97, lOS, 110, 117,
121. 12S, 132. 13+. 135. 136, 137,
138, 139, 140, 141, l42, 144, 146,
147, 148, 150, lSl, 154, 1S5, 1S6,
157, 159, 161, 162, 164, 16S, 167,
169, 171, 177, 192, 193, 200, 223
h-Barak, 154
itil Mren , 109
Jatakalar, 143, 155

Katanov, N. F..63, M,70, 82


Kayra Kan (aynca bkz. Tengere Kayra
Han), 26, 38, 69, 199
kaz, 32, 67, 69. 82, 101, 151, 152, 153
Kaz Gl , 152
Kazakistan, 44. 86, 138

Jordanes, 36, 16l


Jou-Chnlar (Yueiler), 107
Jpiter, 26, 172
Kailer. 22
Kadrzade, Kadir, 41. 221
231

TRK MITOLOJISININ ANAHATl.ARI

Etn lte, 32
Evliya elebi, 118

!lades, 96, 113


Hagdan l3uuray Toyon, 33
llakaslar, 19, 59
Han-Shu, 36, 107
Hanuman. 155
Harpler, 132
rlarput, 25, 52, 55, 213

Seyaha tname, 118


Ezgiler, 50
Fendeddin Attar

Manthu't -Tayr, 144

1latan Temeiye, 51
Hayat Aac, 93, 102. 111. 112, 1J3,

reuzm, 56, 57
Flrdevsi, 119, 176

116, 117, 131, 192

ehname, 149, 168, 176

hayatsuyu,87, 114
Hayat'l -Hayvan, 153

Flavus, 59

hayvan klui, 15

Ganea, 148
Gaokerena Aac, 132

hayvan -ata, 57, 77, 106, 107, lll. 133,


134, 138, 142

Garuda, 131, 215

Hazar kltr, 22
l lerodot, 36
l lisciyanl1k, 15, 42, 55, 97, 119, 137

Gazneli Mahmud, 176


Gazneliler, 168, 193
Gerdtzl, 45, 123

Hmr, 118
Hndistan, 16, 119, 145, 147. 155

Zeynu1-Albdr, 34, 4.5, 120, 14.5


geyik,35,59,60,67,68, 71, 76, 79,81,

Ht:y devleu, 110_

83, 129, 142, 143, 161, 162, 163,

1ltttler, 22
llolmberg, Uno Harva, 31, 42, 43, 93, 94,

164, 165

Geyikli Baba, 143

96, 99. oo. o, o2, 101.


113, 128, 129, 171

glngrah (kk bak), 36


Goldlar, 51, 72

o. 112.

Horasan halk, 16

gok ark, 95, 96


Gok Tann, 17, 18, 19, 20. 21, 22, 27, 28,

horo:, ll9, 148, 149


Hotoy Ay, 39
Hou-han-shu, 133, 146
Hsiung-nular(Hun), 117, 133, 135, 146,

33,39,59,67,81,96, 131, 133,134,


140, 141, 150, 158, 161, 175, 188,
190, 196, 200

175, 198

Gktrk yaztlan, 19. l 24


Gokturk(ler), 17, 19, 22, 35, 39, 40, 44,

/ludad'l-Alem, Sl
Hunlar, 12, 19, 23, 25, 36, 48, 57, 59,
95,97, 110, 133, 135, 161, 162, 169,

48,50,57,59,60,65,86,97,99,
107, o8, 109. 116, 111, 121, 123,

175, 181, 182, 198

134, 141,143, 150. 156, 164, 171,


175, 179, 181, 185. 193. 198

Avrupa Hunlan, 36
Han-dzan, 50

Grfonlar, 131
Gumilev, L. N.. 15, 19, 22, 23, 48, 50

ago, 163
lIOma, 42, 132

Gu-tzang. 169
Guz, 46
(,ultsan, 153

huht, 153

230

TRK MITOl.OJISININ ANAHAHARl

Km1s (aynca bkz. eytan), 55, 158

KazvinI, 46, 119


Asdr'l -Bildd ve Ahbdr'l-/bdd, 35

Krmsler, 55
Krolu, 37
Kral Arthur, 36
Ksenofomov, G. V., 64, 66, 67, 68

kei, 55, 56, 150, 151, 197


Kelile ve Dimne, 147, 150, 153, 157, 168
Kem Vadisi, 107

Kere Ubahalaah Hatun, 33

Kubilay, 163
Kua, 146
Kutlay Yayui, 27, 30, 43, 104, 152, 161,

Kerey, 53, 128


Kerey Kan, 53

Kudirge, 44

Kerkes, 153

Kudrge kurgan, 138

Kday Bahs, 36

kuu, 74, 103, 151, 152, 153

Krgs Kan, 38
Krgzlar, 23, 26, 41, 45, 50, 51, 58, 123,
137, 145, 154, 170, 175, 179, 222

Kuu Gl, 152

Kemik, 38
Kengi Glu, 86

192, 195

Kumayk, 154
kumu, 71
kungru, 78
kurt , 49, 57, 58, 59, 60, 67, 75, 106,

krmz , 80, 86, 178, 183, 186, 187, 188,


194
Ktmlr, 154

107, 135, 136, 140, 142, 154, 157,

Kyanlar , 28
Kzagan Tengere, 27, 146, 195

161, 164, 188, 193


kurttan treme, 35, 107, 108, 109, 110

kzl elma, 186

kut, 20, 39, 41, 153


Kutadgu Bilig, 153, 185, 191, 227

kile (dilek), 24
Kirnak lkesi, 23, 33, 35, 120

kutsal kl, 36

Kitey Ana, 54

Kutupytldz,20,26,28,80 , 92,93, 141

Kitab'l-Cografya, 119

Kuzey yldz, 26, 32

Kitanlar, 110, lll


ko, 145, 150, 151, 178

Kkay, 135
Kl Bilge Tengri, 173
Kltigin, 33, 34, 39, 65, 124, 198

Kokar-Mundus, 119

Kltigin mezar klliyesi, 121, 150, 198

Koo, 37, 108


Kon (gne), 23

Kltigin yazt, 39, 89, 96, 99, 124, 135,


143, 150, 185, 195

Konstamin Porphyrogennetos, 182

kn ana, 27
Kn Kbey Horun (rn Anl Hotun), 23

Koryaklar, 18
kotun (katur/hatun), 42

knni, 28

kot uz, 145


koyun, 35, 116, 131, 136, 150, 151,
154, 163

Kr Chgy Toyon, 39
kygeki , 28

Kgrnen, 40
Kgdey Mergen, 112

kyngrak, 36

Kmr Kan, 53
kpek,58,65, 74, 102, 104, 129, 154,

Ulan, 35
Le Coq, A. Von, 173
Lebed Tatarlar, 72, 103

155, 158, 164, 165

232

DiZiN

Leeuw, Van Der, 40

Mircea, Eliade, 18

Liao-Shih , 110

Mitra, 145
Mohol Toyon/Buoma Hotun , 38
Mordo Kan, 38

Ligeti, L., 172


Un devleti, 108

Motun (Mete), 182


Maaday Kara, 112, 113
Mahze-i Esrar, 153, 157
Maidere (aynca bkz. May-Tere), 112, 128

Moollar, 19, 20, 25, 26, 32, 4-0, 48, 49,


51, 52, 57, 58, 93, 97, 116, 117, 124,
125, 152, 164, 175, 224

Maahbu'l-Aifn, 153

Muhammed Siyah Kalem, 54, 66


Mundus, 119

Manas Destan, 153, 165, 189, 220, 224


Mand-ire, 100, 101, 102, 128

Muz Tag (Buz Da), 77

Mcmel't-Tevcinh, 45, 46

Mani dini, 114


Maniheizm, 7, 54, 97, 171, 172, 191
Mansar Kan, 38

Nasred din Hoca , 32

manyak (aman elbisesi), 28, 71, 75, 197


Marifetdne, 156, 170

nazar,44, 49,57, 136, 144,201


Neliita-nua (gn ruhu) , 23

Mars , 25, 26

Nemeth, 182

maske, 72, 146, 173

Nevruz, 23, 24, 25, 30, 50, 145, .171,

Mattr, 53
mavi, 20, 33, 52, 56, 74, 86, 96, 181,

175, 176, 177, 178, 179, 181, 190,


191, 192,217, 220, 221, 222, 223

182, 185, 188, 189, 190, 191, 192,

Nevruziye, 178

193

Nganasanlar, 22
Niidu, 48

May-ana, 30, 195

Nioradze, G., 71

May-ata, 30
May-Tere, 101, 102, 112, 128

NizamJ, 119

maara, 24, 25, 35, 47, 57, 69, 94, 108,

Hamse, 165, 166

Hsrev ve iin, 145, 153

110, 143, 173, 175, 202


Mecusi, 41

No Nehri, 36

Memluk, 189

Nogaylar, 118

Menknr Da, 33

Non Ula, 59, 60

Mergen Tengere, 27, 195, 196


Merku(ler) , 69, 111

Nom-Ula mezarlan, 59

Meryem , 42, 119

Num, 18

MesO.dY

nuo (en ulu), 23

Aci'ib'l-dnyd, 52
Metali'l -Sacide, 56

Ocak klt, 51

Nuh peygamber, 45, 109

Mevlana

ocak ruhu, 51
od, 51
od anas, 51
od atas, 51
Odin, 19

Mesnevi, 118, 153, 157


Mezopotamya, 22, 38, 42, 82, 168, 219
Minusinsk blgesi, 84
Miracnane, 149

233

l)IZIN

eylan.162
orlar, 19, 41, 72, 77. 78, 82
mgay, 53
aman, 15, 18.21, 27. 28, 30. 31. 32. 39,
43,48,49, 51,54,58, 59,61,62, 63,
64,65,66,67,68,69, 70, 71, 72, 73,
74, 75, 76, 77, 78, 79,81,82,84,87,
88, 110, lll, 116, 123, 131, p3,
140, 141, 167, 184, 196, 197
ak aman, 62, 79, 158, 179, 184
asas, 86
aalan. 197
davulu , 66, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 82,
83, 84, 85, 86, 156, 158, 198
dualan, 28, 53, 158, 190
elbisesi, 73, 74, 75, 107, 133, 134,
140, 142, 152, 158, 197, 198
kara aman, 62, 63, 79, 158, 184
ve yardmc ruhlar, 151
a-men (aynca bkz. aman), 62

Sayan Ogurlar, 22
Seyidov, M., 19, 22, 37, 41, 42. 45, 46,
48, 59, 62,67,81, 104, 184,225
Shih-Chi, 133, 182
sgun (aynca bkz . geyik), 143. 150
sr, 48, 110, 154
Sibirya, 15, 21, 26, 40, 51, 60, 70, 84,
100, 114, 164, 176, 195, 197
Sidre aac, 117
Sin:urg, 131, 132
Sinor, D., 42
Sirenler, 132
Sirius yldz, 26
Sira, 155
Siva, 40, 204
siyah, 52, 70, 72, 74, 86, 119, 141, 156,
181, 183, 184, 189, 191
So Kan, 37
son (plasenta). 40
SoyuLlar, 27
smlk, 179
sramana, 62
St. Petersburg Hermiage MO.zesi, l 52
Scryzgowski, J., 100, 152
Su.i-shu, 108
Suyla, 31, 32, 153
Sleyman peygamber, 177
sin , 152, 153
Smerler, 22
S Caahn, 39
Snble yldz (Baak), 24, 25
Sro Dat, 30
Sut-ak-kl, 30, 195

Tabgalar, 19, 22. 150


tabk. 125
Tahtaclar, 32, 178
takagu , 148
Talay Kan (aynca bkz. Yayk Han), 31, 38,
196
lamu, 121
tangara, 19, 58
L angn, 19. 22
Tanha Haan Toyon, 39
tannclk, 15
tapt , 69
Taraz (Cambul), 44, 45
tavan, 73,81,85, 119, 156
tavuk, 148, 149, 173
tavus, 153
tayag. 86
,aylga, 68, 125
Taz Kan, 77
Teba-y Hayavan , 153

amanizm, 15, 16, 20, 53, 92, 157, 195


ehname (aynca bkz. Firdevsi), 138, 145,
146, 159
Seytan,39,42,52,54,55,56. 101, 102,
103, 104, 105, 106, 149, 153. 158,
159, 183, 201
ernrn\n, 16

235

TRK MIT(ll.OJblNIN ANAI IATl.J\RI

Od-tegin, 51
Odun H::n, 39

Phoenix, 123, 131


Pru Kan. 38
Posedon (Neptunus), 38
Po:tov, L P., 77, 85

Ogo lmu:, 42
Oguzlar, 17, 18,46.109.199
Oguz K:gan. 20, 109, 111. 116, 167,

Priskos. 36
proo-TOrklcr, 12, 59, 188

168
Ouz Kn :n Destan, 20, 108, 109, 113.

pu (aynca bkz. oz), 30, 35, 57, 59. 177


Puysan Kan, 38

116, 135, 136, 161. 167

Ohlmarks, A. 63, 88, 151


Ohol Uol:, 32

R3dloff, W., 20, 21, 26, 27, 30, 31, 38,

OktO K:n, 38

43,53, 72,82,85,96, 101. 127, 152,

Olonho hikAyeleri, 37
omurga kemii, 79, 83
ongun (ayrca bkz. tz). 57, 59, 88, 109,

158, 195

Stbiya'dar, 82,86, 151, 199


R:mayan: Destan, 155
R3tsel, F., 50

137. 145, 146, 150, 151, 165


Oniki l lnyvanl Tab..'Vim, 146, 149, 150,
155, 156, 158, 170, 173

Reicleddin, 116

Camiyyi't-Tevaril, W9, 162


Ogu;;:ame, .l lI

Orhun Abideleri, 39, 96, 218


Orhun y:zl:r, 17, 19, 20, 33, 40, 65,

Roux,Jean-Paul, 20, 25. 26, 32, 40. 41,

80. 151
Orkun, H. N , 40

51,52.54,57,60,89,92,97,

116,

117, 125. 152, 168, 175, 196, 198

Ona Asya. 15, 17, 19, 44, 50, 142.152,


167, 176, 187
ogn (ogn), 51

SAbiller. 24
s., 30, 31. 32, 49, 77, 84, 88

oyun :ngas:, 71

S:ena, 132
Sagay (Hakas) Trkleri, 63

gel, 13., 27, 50, 52, 55, 89, 92, 96, 99,

Sagaylar, 41, 58, 63, 82


Sahalar (ayrca bkz. Yakutlar), 2 1, 32, 68,

107, 108, o. 116. ll8. 119, 120,


135, 152, 154, 61, 162, 182, 185,
186, 187, 190, 191, 192, 197

179
saksaan, 153, 181

n Asya, 133, 176

Saltuhndme, 153

ordek, 67, 152, 153

Salur Kazan Han, 117


s.m:. 62
snmana, 62

oken,34,41,89,97,226
Oy uyesi, 52
OzQL, 123

Samoyedler, 18
s.1msam. 91

pak:n, 81

Sangr. 160
Sanskirie, 40
Saratan (Yenge), 24, 25

p:p:g:n, 153
P:rb Kan, 38
pars, 137, 138. l62, 169, 181

San Uygurlar, 123


Satom (Zoh:l). 26

Persepols, 1 76
234

TRK MiTOLOJiSiNiN \NAHATI.ARI

ure, 19
Luma, 153
Tuvallar, 19
ttlnr, 79
Lngr, 79
tngr asi, 82
Trk hat sanat, 25
Trkiler (Triler), 34
Trkiye, 19, 23, 25, 26, 51, 52, 55, 61,
83,84, 165, 169, 178, 179, 181

Lekboynuz, 142
Telengiller. 127, 128
Teles Gl, 38
Telet Trkleri, 36, 43, 72, 83, 93, lll,
127, 128, 184, 196, 197
Temir Kan , 37, 53
tenash , 16, 154
teneger, 19
tenger . 19
tengere, 19
Tengere Kayra Han (Kayrc Gk Han),
21, 26, 27, 195, 196
tengeri, 19
tengircilik, 15
tengri, 17, 18, 19, 20, 26
tenri, 19
te, 19
Terazi, 26
Tal-holoruk lite, 44
Tie-le Trk topluluklan, 117
tien, 19
tigir, 19
tilki, 119, 157, 161, 165
Tong-Tien, 119
Tonyukuk , 39
Tonyuku k yazt, 39, 145
Tr ngey, 102, 158
totemist inanlar, 15
tz klt, 57, 61, 78
tz(ler). 28, 34, 56, 57, 58, 59, 60, 61,
81,83,88, 107, 110, 111, 135, 137,
140, 146, 156, 157, 160, 165
aru tz, 58, 18'1
hara tz, 58, 184
TOba aac , 58, 117, 118
Tuguzguz (Dokuz Ouz), 34
Tuguzguz lkesi, 16, 34
Tuhfet'l-Muneccimin, 156
Tunguzca, 15, 62
Tunguzlar, 40
tura, 19

Uar Kan, 53
Udambara aac, 117, 118
Ulan-Bator, 40
Ulu Toyon, 38
Ulug-bay-Kazun (Ulu Han), 84
Ulu-toyon, 50
Uluu Suorun Toyon, 39
Uma, 40
Umay, 25,31, 39,40,41,42,43,44,45,
54,56,81,97, 116, 132, 187
Umay klt, 25, 42, 43
Uranhay, 58
Urun-ay-toyon (Yryn-ai-tojon), 113
Unz, 117
Utkuc, 32
Uygur lar, 32, 37, 59, 97, 114, 117, 142,
155, 159, 171, 172. 182, 221, 223
lgen, 22, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 37, 44,
50,53,54,62,67,69, 70, 74, 77,81,
88,92,97,98, 101, 103, 104, 105,
112, 116, 128, ]29, 140, 152, 158,
184, 190, 192, 195, 196. 197, 199
lker yld zlan, 26
l, 175
l, 20
rn Aar Toyon (rn Ayn Toyon, En
Byk Ulu Tann). 21, 23
Vak Vak Aac. 49. 118, 119
Yarka ve Glah, 149. 168
236

DiZ.iN

Vasilyev, Y., 23, 32, 36, 38, 39, 44, 68


Vens,25, 26, 52, 193

Yayk haldma trci, 30


Yayk Han (aynca bkz. Yayk), 31, 38,

Verbitskiy, V. 1., 43, 97, 98, 100, 101,


127, 144, 152

yalama, 162

129, 196

Volga Bulgarlar, 32

Yaz Yer, 33

Vu-huanlar, 22

yehler, 54
ye-kla, 59

Wang Yen-te, 182

Yen-i (Kara Sar), 110

Wey-u, 19, 22
Wu-sunlar, 59, 107

Yenisey, 27, 38, 58, 86, 96


Yenisey yazulan, 122
YerTann, 17, 27, 33
Yezdicird, 172

Yaba, 38, 53
Yaba Kan, 38

Yima, 176

Yabr Kan, 38

Yo Kan ,37, 38

yada , 35,37,44,45,46,48,49
yadacl ar, 48

Yrk ler , 144

Yafes,45, 46, 109, 110

Yukagir, 72

Ya l-Kan , 28
yaghlanishi, 162

Yunus peygamber, 144


yun (adr), 21, 69, 88. 93, 119

Yiikt el-Hama\11

Yurtas, 11l

Yeban kabilesi, 48

Yutpa, 73, 158

Mu'cem'l-Bldd , 45

Yu treni, 125
ylan. 53, 73, 82, 99, 102, 106, 131, 147,

Yakuclar, 19, 21, 22, 23, 27, 32, 33, 36,


37,38,39,42,44,45,49, 51, 52,54,
58,59,60,64,68, 70, 71, 72, 73, 75,

158, 159, 181, 197, 198

76, 79, 89, 93, 97, 110, 111, 112,

Zekariyya b. Muhammed b. Mahmnd el

113, 116, 121, 125, 132. 133. 135.


140, 156, 157, 158, 160, 179, 197

Kazvini (aynca bkz. Kazvint)


Asdr'l -Bildd ve Ahb<ini'l-'lbad, 26

yalgn, 28
Yama,52,53,91, 145
Yayui Oajutshi), 31

Zemarkhos (Zemarh), 50

Yayk, 28, 30,31,32, 190, 195

Zykan, josef, 100

Zeus, 22

Ak Yayk, 30, 190

237

You might also like