Professional Documents
Culture Documents
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
Geopolticacontempornea
DuranteaGuerraFria,ageopolticadesempenhouumpapelcentralnosomentenombitoacadmico,
mastambmnaesferapolticomilitar.AformulaodapolticadecontenoedaOtan(Organizaodo
TratadodoAtlnticoNorte)aofinaldadcadade1940eseudesenvolvimentonasltimasdcadas
aoladododesenvolvimentodenovastecnologiasedacorridaarmamentistanasdcadasde1970e1980
foramreflexosdaestratgiaadotadapelaspotnciaspormeiodoestudodageopolticaclssicaedo
desenvolvimentodeumaanlisecomplexa.
TaisargumentoseconcepesforamfundamentadosporestudiososcomoHalfordMackinder,Nicholas
Spykman,ColinCinzaeZbigniewBrzezinski,noentanto,aocontrriodopensamentonorteamericano,
Kjellneosgeopolticosalemesressaltaramnosomenteasrelaesentreodesenvolvimento
tecnolgicoeseuimpactonageografia,mastambmaconexocomasquestestnicasepolticasque
impactavamnoambienteglobal.Acinciapolticaamericanasemdvidasherdouconceitosimportantes
datradioalem,particularmentedeHansMorgenthau,assimcomodeMaxWebereCarlSchmitt,mas
osnorteamericanospossuamtambmumaestratgiapolticaindividualeconstrudaembasesslidas
(VESENTINI,2007).
Ouniversalismoamericanoseopunhaemtermosaoculturalismoalemooucontextualismovistoda
perspectivadequeocontextoouapocainfluenciadiretamentenaconstruodopensamentoese
mostravamaisvoltadoparaareaestratgica.Contudo,atualmentenosepodedesvincularaanlise
geopolticadainterfacetnicaecultural,jqueaanlisegeopolticatemumprofundoimpactonas
decisesdasnaes.Apesardisso,SamuelHuntingtondebateochoquedascivilizaeseafirmaquea
polticasetornoumuitomaisprximasideiasdeKjelln.AlinhadedivisogeogrficaqueHuntington
criouentreascivilizaesdolesteedooestepraticamenteidnticaaqueKjelln,80anosantes,havia
ressaltadoseragrandelinhaculturalentreaRssiaeaEuropa(VESENTINI,2007).
Entretanto,foiageopolticasuecoalemcosmopolitaqueprovouserprecisanadescriodofuturoda
Europacontempornea,principalmentenosanosdereestruturaoeredefiniodoparadigmadas
relaesinternacionais.NoperodopsSegundaGuerraMundial,omundopresenciavaumaluta
incessantepelodomnioideolgicoepolticodeduasgrandespotncias,EstadosUnidoseURSS(Unio
dasRepblicasSoviticas),queutilizavamaszonasdeinflunciacomoformadeproteoedisseminao
deseusrespectivosideais.
Comumasituaodesfavorvelecomaeconomiaemrunas,aEuropanecessitavadecapitalexternoe
investimentosqueauxiliassememsuareestruturaopolticaeeconmica,bemcomonareintegrao
comosdemaispases.Tendoemvistaaameaasoviticaeapossvelalianacomospasesdoocidente
europeuoquefortaleceria,porconseguinte,osconceitosdocapitalismo,osEstadosUnidosda
AmricaidealizaramumplanocapazdesuprirasnecessidadesdasnaesdevastadasnaSegundaGuerra
Mundial:oPlanoMarshall.Inicialmente,osEUApretendiamabrangercomoplanonosoocidente
europeu,mastambmaUniodasRepblicasSocialistasSoviticas(URSS),quenecessitavaigualmente
doauxlio.Contudo,asdivergnciasideolgicasnopermitiramumacordo,oquedeterminouqueo
crditoseriaconcedidosomenteaospaseseuropeusquecompactuavamcomaspolticasamericanase
comaDoutrinaTruman.
Emcontrapartida,aURSSutilizouumapolticadeisolamentosemelhanteparaaproximarasnaes
comunistaseproteglasdainvasoideolgicadocapitalismoocidental:eraaCortinadeFerro.Como
afirmaHuntington(1997):
[...]Emsuacompetioentresi,osEstadosncleostentamcongregarsuaslegies
civilizacionais,fazeralianascomEstadosdeterceirascivilizaes,promoveradivisoe
defecesnascivilizaesadversriaseempregaracombinaoapropriadadeaes
diplomticas,polticas,econmicaseclandestinas,bemcomoinstigaesporpropagandae
formadecoero,paraatingirseusobjetivos[...](HUNTINGTON,1997,p.261).
Noentanto,apeculiaridadedaGuerraFriaaindaquehouvesseodesentendimentoentreaspotnciase
adivisodomundoresidianofatodequenoexistiaumperigoiminenteouumaameaadefinitivade
umaTerceiraGuerraMundial.Havia,naverdade,umasubdivisoadvindadofinaldaSegundaGuerra
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
1/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
MundialedoacordoentreEstadosUnidosdaAmricaeURSS.Essasubdivisoapontavaqueessespases
exerceriaminflunciasobsuasrespectivasreassemutilizaraforamilitar.SegundoHobsbawn(1995):
[...]Asituaomundialsetornourazoavelmenteestvelpoucodepoisdaguerrae
permaneceuassimatmeadosdadcadade1970,quandoosistemainternacionaleas
unidadesqueocompunhamentraramemoutroperododeextensacrisepolticae
econmica[...]asduassuperpotnciasaceitavamadivisodesigualdomundo,faziamtodo
esforopararesolverdisputasdedemarcaosemumchoqueabertoentresuasForas
Armadas[...](HOBSBAWN,1995,p.225).
Otermocoexistnciapacficadefiniaesseperododeincertezasederedefiniesdosistema
internacional,noqualumaaindafrgilpotncia,aURSSsevistapormeiodasmazelassociaisedas
revoluesinternas,viaumavastaoportunidadedemantersuahegemoniaedomnioterritorial,ao
mesmotempoemqueseusproblemaseconmicos,cadavezmaisevidentes,aproximavamnamaisde
seufim.
Entretanto,asmudanaspolticasnocontextodaGuerraFriatransformaramopanoramainternacional,
vistoquenohaviamaisumarivalidadeentreamaioriadasgrandespotnciasprincipalmenteentreas
queforamderrotadasnaSegundaGuerraMundial.Amaiorpartedelasseencontravaemprocessode
reconstruodesuapolticaeeconomia.Podeseafirmar,assim,quehouveumcongelamentodapoltica
internacionalequeasquesteslevantadasempocasdeguerraseviamabrandadaseinviveispara
seremcolocadasempautanovamente(HUNTINGTON,1997).
Porm,nodecorrerdasrelaesdaRssiacomospasescontguosapsadesestalinizao,houveum
constantedesentendimento,oquefezcomqueaentoimponnciadoexrcitovermelhotivessedeser
mostradanovamenteparaquesuahegemoniaregionalfossemantida.Asdivergnciaspolticas,
diplomticaseculturaiseramfatoresindispensveisparaanalisaressesconflitoseconseguircompreender
aestruturadecadaprovncia.Contudo,nosomenteolesteeuropeu,masafrica,marcadaporuma
grandemiscigenaoecommaisde50pases,sofreucomadificuldadedeabrangerpoliticamentetodas
asdiferenastnicaseculturaisdentrodeumasnao.ComoafirmouHuntington(1997):
Apolticamundialestsendoreconfiguradaseguindolinhasculturaisecivilizacionais.Nesse
mundo,osconflitosmaisabrangentes,importanteseperigososnosedaroentreclasses
sociais,ricosepobres,ouentreoutrosgruposdefinidosemtermoseconmicos,massim
entrepovospertencentesadiferentesentidadesculturais.Asguerrastribaiseosconflitos
tnicosiroocorrernoseiodascivilizaes[...](HUNTINGTON,1997,p.21).
DuranteaGuerraFria,ateoriadeHuntingtonfoicomprovadaespecialmentecomrelaosnaes
recmindependentesdocontinenteafricanoSaaraOcidentaleSomliaecomnaescomunistasdo
lesteeuropeu.Entretanto,essanovaeradageopolticamundial,queperduroude1947a1991,foi
marcadaporumhiatooucrisedaproduoediscussoacadmicareferenteaostemasgeopolticos.
DevidodissoluodaUnioSoviticaecrisedocomunismonomundo,oprocessode
desenvolvimento,apredominnciadocapitalismocomomodeloeconmicoeaconjunturainternacional
reacenderamodebateentreadcadade1980e1990.
Dessemodo,asmudanasprovocadaspelasconstantesevoluestecnolgicassetornaramcadavez
maisvisveisnasrelaesinternacionais(comoaTerceiraRevoluoIndustrial).Asuperaodedistncias
geogrficasetemporaiseatrocadeinformaesedecontedoemtemporealpermitiramo
aprofundamentodaglobalizao,ainterdependnciadaeconomiamundialeaintegraodevrias
esferasdasociedade,oqueintensificouosprocessosemodificouageopolticaglobal.
Diantedessacrescenteconectividade,verificaseaemergnciadeumsistemainternacionalcadavez
maiscomplexo,juntamentecomumaeconomiaglobaldinmicaeasubsequenteascensodenovos
atores(EstadosenoEstados).Aglobalizao,portanto,estfundamentadanosconceitosde
intercmbioeinterdependnciaentreasnaesemaspectosmaisabrangentesdoqueoeconmico,
comoosaspectosculturais,polticosesociais.
DesdeRatzel,ageopolticautilizacomoferramentadeestudoessasinterfaces,afimdeconseguir
compreendereanalisarasrelaesentreosEstadoseasquestesreferentesaoexpansionismo,
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
2/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
distribuiodosterritrioseaosconceitosderegionalizaoedeintegraopoltica,econmicaecultural,
quepermeiamoestudodasrelaesinternacionais.Algicadasdisputasestsubmetidahojeno
somentesquestesdocomrcio,masprincipalmentesquestesgeoestratgicas,comoainfluncia
ideolgicaeautilizaodosoftpower,essenciaisparaamanutenodahegemoniadasgrandes
potncias.
Fonte:
HOBSBAWM,E.Eradosextremos:obrevesculoXX(19141991).2.ed.
SoPaulo:Companhiadas
Letras,1995.
HUNTINGTON,S.P.Ochoquedecivilizaes.RiodeJaneiro:Objetiva,1997.
VESENTINI,W.J.Novasgeopolticas.4.ed.SoPaulo:Contexto,2007.
Exerccio1:
AGuerraFriadeterminouumperododebipolaridadenomundo.
Sobreesteperodo,nocorretoafirmar:
I)Ascolniaseuropeiasiniciamumprocessodedescolonizao,decorrente
daperdadopoderpolticoeuropeu.Osprocessosdeindependncia
eclodirameaslutascivispelopoderlocalforamalimentadaspelasduas
grandespotncias:EUAeURSS.
II)AGuerraFriafoiumfatordeestabilidademundial,namedidaque
somenteduaspotnciasdividiamopoder.
III)ApsaSegundaGuerraMundial,ospasesdolesteeuropeudecidiram
pelosocialismoeromperamcomosEUA.
IV)EmtodooperododaGuerraFria,osistemaeconmicodaUnio
Soviticaeracomandadopeloplanejamentoburocrtico.
V)Naseconomiascapitalistas,osistemaeconmicoeraocapitalismo,porm
comalgumaintervenoestatalnaeconomia.Esteeraosistemaeconmico
dasocialdemocracia.
ASomenteIeIIestoincorretas.
BSomenteIIeIIIestoincorretas.
CSomenteIIIeIVestoincorretas.
DSomenteIVeVestoincorretas.
ESomenteaVestincorreta.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio2:
SobreaSegundaGuerraMundialnocorretoafirmar:
AFoiumprolongamentodaPrimeiraGuerra:disputasdaspotnciasindustriaispormercadose
matriasprimas,noresolvidasnaPrimeiraGuerraeaprofundadaparaospases:Alemanha,Itliae
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
3/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
Japo.
BOTratadodeVersalhes,impostoAlemanhapelosvencedoresdaPrimeiraGuerrafoiumdosmotivos
quelevaramAlemanhaparaaguerra.EmsuasclusulasmaisimportantesaAlemanhafoianica
responsvelpelaeclosodaGuerraperdeutodasassuascolniasevriosterritriosalemesnaEuropa
almdeserobrigadaaenfrentaraslimitaesmilitaresepagamentodepesadssimasreparaesde
guerra.
CAsdurascondiesdoTratadodeVersalhesgeraram,entreosalemes,umprofundoressentimento,
responsvelemgrandepartepelaascensodeHitleraopoderequeacaboudesencadeandoSegunda
GuerraMundial.
DOspasesAlemanha,JapoeRssiaforamosprincipaispasesqueseassociaramemumaaliana
denominadaEixo.
EODiaDocorreuemjunhode1944,quandoastropasamericanascanadensesdesembarcaramna
Normandia,acelerandoofimdasegundaGuerraMundial.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio3:
Asdiferenasideolgicasentreosdoisblocosocapitalistaliderado
pelosEUA,eosocialistalideradopelaUnioSovitica,acabaram
determinandoaeclosodeumanovageopolticadomundo,aGuerra
Fria.
SobreaGuerraFrianocorretoafirmar:
AAdisputaentreosdoisblocospelahegemoniaplanetriaprovocariavriosconflitospelomundo.
BDurantemaisde40anos,asduassuperpotnciasmantiveramseemclimadeconfronto
permanente,chegandoaumconflitoarmadodireto.
CAGuerraFriaassinalouadecadnciageopolticadaEuropa,sendoqueesteterritriofoibipartidoem
zonasdeinflunciasubmetidoaosEUAeUnioSovitica.
DAdisputaentreosdoisblocospelahegemoniaplanetriaprovocouumacorridaaosavanosmilitares
ecientficos.
ENasreascoloniaisdafricaedasiaocorreuumprocessodedescolonizaodecorrentedarelativa
perdadodomnioeuropeunomundo.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio4:
MaisdeumadcadaapsaquedadoMurodeBerlimem1989,novasfronteiraspoltico
estratgicaseeconmicasvmsendodelineadasnaEuropa.Asafirmaesabaixorevelam
omovimentoatualdessasfronteiras,EXCETOque:
AAextinodafronteiraestratgicadaCortinadeFerrotempermitidoaexpansodeestruturasdo
blocoocidentalparaosterritriosdoantigoblocosovitico.
BOalargamentodoblocoocidentaleuropeusignifica,porsuavez,oaprofundamentodainfluncia
estratgicanorteamericananaEuropa.
CUcrniaeBelarus,integrantesdaComunidadedosEstadosIndependentes,funcionamcomouma
faixaestratgicaentreoblocoocidentaleaRssia.
DOespaoCentroEuropeuvemsendoreconstitudopelosinvestimentosalemesempasesex
socialistascomoaPolnia,aRepblicaTchecaeaEslovquia,almdeoutros.
EApssuaintegraoformalComunidadedosEstadosIndependentes,osEstadosBlticos,por
intermdiodaPolnia,estreitaramrelaescomaEuropaCentral.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
4/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
Exerccio5:
Adiferenasocioeconmicaentreospasesdesenvolvidosesubdesenvolvidoscadavez
maior,agravadapelaaceleraodoprocessodeglobalizaoeconmica.Oaumentoda
pobrezanomundorelacionaseavriosfatores.
Escolhaaalternativaquemelhorexpressaessarealidade:
AUtilizaodepolticaspblicaspaternalistasnospasespobrescontroledanatalidadenospasesricos
diminuiodafomenospasessubdesenvolvidos.
BAumentodaconcentraoderendaaumentodospostosdetrabalhonospasesdosulpouca
qualificaodapopulaonospasesmaispobres.
CPolticaspblicasquefavorecemadistribuioderendaigualdadedasoportunidadesentreos
diferentespasesmaiorcontrolenoprocessodefavelizaonospasesdesenvolvidos.
DAumentodaconcentraoderendafragilidadedepolticaspblicasfavorveisadistribuiode
rendadesqualificaodamodeobraparaoingressonomercadodetrabalhonospases
subdesenvolvidos.
EDesempregoelevadonospasessubdesenvolvidosocorrncia,emtodosospasesdomundo,da
modernizaodaproduoindustrialmaiordistribuiodeterrasnospasesmaispobres.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio6:
ComaquedadoMurodeBerlim(1989),ocolapsodosregimescomunistasdoLesteEuropeu
eofimdaU.R.S.S.(1991),aOTAN(OrganizaodoTratadodoAtlnticoNorte)deparou
comumacrisedeobjetivosquealevouaatuarmilitarmente,depoisdadcadade90,em
algumasregiesdomundo,conformeosexemplosabaixo.
I.1995IntervenomilitaremanutenodapaznaBsniaHerzegovina.
II.1999IntervenomilitaremanutenodapazemKosovo.
III.2003ComandodaforainternacionalqueatuaemCabul(Afeganisto).
IV.2003Intervenomilitar,comajustificativadedestruiroarsenalbliconoIraque.
Estocorretos:
AApenasI,IIeIII.
BApenasI,IIIeIV.
CApenasII,IIIeIV.
DApenasIeIV.
EI,II,IIIeIV.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio7:
Diferentestermosforamutilizados,apartirdaSegundaGuerraMundial,paracaracterizaro
desnveldedesenvolvimentoeconmicodeunspasesemrelaoaoutros.Entretanto,nos
anosmaisrecentes,muitosdessestermos,porteremconotaespreconceituosase
pejorativas,foramsistematicamentesubstitudosporoutros.
Assinaleaalternativaquemelhorretrataessatransiodeterminologia:
APasesatrasadosparasubdesenvolvidos,pobres,exploradosedeficitrios.
BPasessubdesenvolvidosparapasesemdesenvolvimento,atrasados,poucoprodutivoseagrrios.
CPasesdependentesparasubdesenvolvidos,pobres,atrasadosedominados.
DPasesexploradosparapobres,deficitrios,atrasadosesubdesenvolvidos
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
5/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
EPasessubdesenvolvidosparapasesemdesenvolvimento,explorados,dominadosedeeconomia
dependente.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio8:
Aconfiguraogeopolticadops2GuerraMundialestabeleceuumabipolaridade
dominadaporduassuperpotncias:EUAeURSS.EsseperodoficouconhecidocomoGuerra
Friaesecaracterizounoplanomilitardiplomticopor:
AConfrontosmilitaresemtodasasregiesdogloboondeosinteressesdasduassuperpotncias
estivessememdisputa.
BCombinaodepressesdiplomticaseacordosglobaisnolugardeconfrontosmilitares.
CConfrontosmilitaresatravsdealiadosregionaisemreasdoTerceiroMundoeacordosglobaisde
coexistnciapacfica.
DConfrontosreligiososemreasdoTerceiroMundoeacordosglobaisdecoexistnciapacfica.
EN.D.A.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio9:
OfimdaGuerraFriaeadesagregaodaURSSpuseramfimaomundobipolareantiga
classificaodospasesemPrimeiro,SegundoeTerceiroMundo.OSegundoMundoreunia
osantigospasessocialistas.Hoje,anovaordemmundial,representadanafigura,divideas
naesempobresericas,ousubdesenvolvidasedesenvolvidas.
Assinaleaalternativaquemelhordescreveanovaordemmundial:
AOspasesemergentes,tambmchamadosdesubdesenvolvidosindustrializadosouem
industrializao,atraemosinvestimentosdasempresastransnacionaisporqueapresentamasvantagens
deummercadoconsumidoremexpanso,dosinmerosincentivosfiscaisqueoferecemedaestabilidade
polticoeconmica.
BOsantigospasessocialistas,agoraditospasesdeeconomiaemtransio,atraemgrandes
investimentoseestoadaptandoseeconomiademercado,inclusiveCoriadoNorteeVietn.
CAmultipolaridademodificouadistribuiodariqueza.Issoporque,hoje,osploseconmicospossuem
modernasestratgiasparaalcanarnovosmercados.Dessamaneira,emboraospasesricos
permaneamricos,osquepertenciamaoTerceiroMundovemapobrezadiminuir.
DOconflitoNorteSulantagoniza,deumlado,tecnologia,altonveldevidaeriqueza,edeoutrolado,
exclusodosnovosmeiostcnicocientficos,baixonveldevidaepobreza.
EAmaioriadospaseslatinoamericanos,asiticoseafricanossubdesenvolvidosdoSuldespertao
interesseeconmicodosdesenvolvidosdoNorte,poisrepresentamnovosmercadosconsumidoresede
investimentodecapitalespeculativo,inclusiveosdafricaSubsaariana,quepassamporturbulncias
tribais,seca,fomeeaids.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
Exerccio10:
Apsotrminodabipolaridade,caractersticadoperododaGuerraFria,osconflitos
armados:
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
6/7
02/06/2015
UNIPUniversidadePaulista:DisciplinaOnlineSistemasdecontedoonlineparaAlunos.
AAumentaram,devidoinegvelsupremaciamilitardosEstadosUnidosnomundo.
BDiminuram,devidoaosurgimentodeoutrospolosdepodernomundo.
CDiminuram,devidoderrotadosocialismosovitico.
DAumentaram,devidoretomadadeantigasdiferenastnicasereligiosasentrepovos.
EAumentaram,devidoaocrescimentodepasesquedetmarmasnucleares.
Comentrios:
EssadisciplinanoEDouvocnofezcomentrios
http://online.unip.br/imprimir/imprimirconteudo
7/7