https://www.facebook.

com/ekitaphane
adresimizi arkadas olarak ekleyerek
ekitaphane grubumuza ye olabilirsiniz.

Herodotos

HERODOT
TARH
Trkesi:

MNTEKM KMEN

3/881

Yunanca Asliyle Karlatran

ve Sunan:

AZRA ERHAT

REMZI KITABEVI
Ankara Caddesi, 93 istanbul

HERODOT
TARH

BYK FKR KTAPLARI DZS, 19

Birinci Basm - Aralk 1973

5/881

REMZ KTABEVI Yaynlar

Dizgi, bask, cilt, kapak ve kitap dzeni:
Ykselen Matbaaclk Limited irketi, Caalolu istanbul

AKDENZ'N NSANI
1956 sularndayd, Halikarnas Balks, bana Ege'yi gezdiriyordu.
Geziye kmadan nce, onun bir kitabnda baslm bir cetveli incelemitim dne dne: Sayfa ikiye blnm, bir yana Anadolu,
br yana Yunanistan diye balk atlm, altna da kara zeminde ak
yazlarla ne kadar air, dnr, tarihi ve daha baka trden yaratc
varsa, adlar alt alta dizilmiti. Bakyordunuz, sayfann sol yannda,
yani Anadolu blmnde adlar uzayp gidiyor, sa yan ise kara,
boluklarla dolu, hele en eski alar iin. Kimleri yetitirmemi ki Anadolu! Homeros'tan balayarak, Alkman, Arkhilokhos, Sappho, Allcaios, Mimnermos, Anakreon, airlerin hepsi ya Ege kylarndan, ya
da Ege adalarndan. Thales, Anaximandros, Anaximenes, Herakleitos,
Pythagoras, Xenophanes, Anaxagoras... insan dncesinin bir k seli
gibi fkrp alamasna nc olan byk adamlar Miletos'ta,
Ephesos'ta, Samos, Kolophon ya da Klazomenai'da, yani hep izmir
yresinde domular. Dzyaz derseniz yle: Hekataios, Kad-mos ve
de tarihin babas Herodotos, Ege kylarna inci gibi dizilmi lonia ehirlerinde gelmiler dnyaya. Gne nasl doudan doarsa, uygarlk
da yle domu Akdeniz'in dou kylarnda, Halikarnas Balksnn
sonralar, "Aydeniz Uygarl" diye adlandraca aydnlk, bizim bu topraklardan yaylm dnyaya.
Kara zemin stndeki adlar bilinen adlard, her birini kitaplarda
izlemi, iyi kt okumu, anlamtm dile getirdiklerini, yerlerini
yurtlarn da bilmem gerekiyordu, nitekim bir Fransz dergisinin Herodotos' tan sz ederken, Halikarnassos'u Yunanistan'a yerletirmesine

7/881

ierlediim olmutu, ama yine de o gne dek cansz adlar, kitapta kalan
soyut kiilerdi bunlar benim gzmde. klimlerinin iinde
yaamamtm hi birini. Halikarnas Balks yaman bir yaatcdr,
her adm atnda canlanveriyordu bir toprak paras, binyllar ncesine uzanan kkenleriyle ayaklarnn altnda. Bergama, Ephesos, Miletos, Priene, o mermer caddeler, o ta stne ta tapnaklar, o sralar
yamalara trmanan tiyatrolar, o pazar meydanlar, o hamamlar, o
beden eitimi alanlar, kaplar, taklar, kemerler, otlarla, dikenlerle,
ieklerle sarma dola olmu renler, doann lmsz karmakl
iinde insandan da izler tayordu. Bir tr insan yayordu bugn de oralarda, bizim gibi etten kemikten, ak dokulu, dil konuan, dert dken,
insann mutluluu u ki, lmlln en karas iinde l l bir lmszle eriebilir, eer bir ta diker, bir yapt brakrsa kendinden geri.
Nice yaptlar yapm da brakm bu Ege insanlar! Dev tapnaklar, da
gibi tiyatrolar, bu ne akl dzenidir ki kurmu bunca salam yaplar?
Hippodamos diye bir usta, ehir dediimiz yerleme yerinin evler ve
sokaklardan oluacan, sokaklarn ise birbirini dikine kesen dz yollardan kurulacan dnm de gerekletirmi bugne dek en ufak
bir deiiklik yapmadan uyguladmz ehircilik bilimini. lk maddeyi
arayan fiziki bilginler, doadaki ak ve deiim srecini dnebilen
ncler, atom ann mjdecileri hep bu yrenin insanlar. Doann
cvl cvl uykusuna dalm bu canlar nasl oldu da yapabildi bunlar?
Ne biim kafalard kafalar ki, binlerce yl nce kavrayp tasarladlar
bizim g bel, trl aralar, gereler ve birbirini kovalayan deneylerle
skebildiimiz sorunlar, zebildiimiz srlar... Balk yryor, koca
bedeniyle salna salna, ellerini, kollarn, bacaklarn yerine ve szne
gre kprdata kmldata anlatyordu bunlar ve daha nice nice konuyu,
gerei. Ben de var gzmle bakyor, kafamda tek soru biiminde
kabaran yzlerce soruya onun dilinden ve devineinden cevap

8/881

alacama inanyordum. Evet, yle de oldu, Ege'nin srrn Balk'y

derinine anlamakla zebildim kendimce.
Halikarnas Balks kimdir, nedir ve beni gezdirdii o 1950 yllarnda
ne yapyordu? Hemen syleyeyim ki, u birka szden sonra sayfalar
dolusu eserini okuyacanz Halikarnas'l Herodot'un gnmzde
yaayan bir tpksdr da, ondan giritim size birini br ile anlatmaya.
Bodrum'da otuz yllk srgn hayat ile Harikarnas Balks, Trk
yaznnda daha denenmemi bir giriimi sonuca balam bulunuyordu:
Bir evrenin yaamn ayrntl gereklerinin tm ile paylatktan
sonra onu dile getirmeyi baarmt. Balk ile balkl, sngerci ile
sngercilii, denizci ile denizcilii yaam, toprak, gne, su ve hava
ile kar karya gelerek insan aklnn madde ile sk fk alveriinden
neler kartlabilir, yaratlabilirse hepsini deney szgecinden geirmi
ve bu teke tek karlamadan, doa ile insan arasnda, her iki varln
da tm yetilerini ortaya koyduklar bu yaman kaynamadan insan
dncesi ve dili gerei olan rn vermitir. Esin kayna yalnz ve
yalnz yaantsyd Halikarnas Balks'nn. Cevat akir denilen
adamn tm eleri, iinde yaad doal evrenin tm verileriyle
birlikte yourulunca, Halikarnas Balks'nn bildiimiz romanlar,
ykleri, resimleri ve kendine zg, tadna doyulmaz o szl yaratcl, yazya dklemeyen, teype bile alnamayan o ei benzeri bulunmaz "dil"i doup geliti. Bu dil, biriciktir ve karmza diktii
dnce ve imge yontularndan ok, ak, devinii, srekli geliimi,
deiimi ile deerli, nemlidir. Balk ne derse desin, szlerinin yerine
ve anna gre kanatlanp umasdr bizi byleyen. Hep ayn eyleri
syler sanrsnz, oysa Herakleitos'un dedii gibi, iki kez dalamazsnz
onun dnce rmann sularna, onu her dinleyite bir eyler
deimitir, konuan o konuan deildir, dinleyen de baka baka
izlenimlerle
etkilenmektedir.
Herakleitos'un
da
geleneini

9/881

yaatmaktadr Halikarnas Balks. Bu nasl olmakta, yirminci

yzyln bir insan ne hikmet ve kerametle binyllar tesindeki bir
dnr de, bir anlatcy da z ve kkenlerine varncaya dek kendi
kiiliinde canlandrabilmektedir?
Bu soruya gene Halikarnas Balks'nn bir buluu ile yant verilebilir:
Herakleitos, Herodotos, Cevat akir... de Akdeniz uygarlnn
rettii birer insandr. Corafya, bize dnyamzda be kta olduunu
bildirir, oysa yanl, uygarlk dzeyinde be deil, alt ktaya blnmelidir yeryz. nk tarihin en bulank alarndan gnmze dek
baka trl bir insanlk, baka trden bir yaratmla kmaktadr
karmza Akdeniz denilen bu evrede. Ya nedir bu insann z, zellii? Gz vardr ak ve gzle alglad, damarlarndan dmdz, p
diye varr beyninin merkezlerine, oralarda da dolar dolanr da sanki
birer soru iareti ile yansr gene karmza. Akdeniz insan grdn
dnr, dndn dile getirir, dile getirdiini baka insanlarla
tartr, ne kendi grnn, ne de baka grlerin tam ve son gerek
olduuna inanmaz, urar didinir somut geree ulamak iin, kulak
kabartr, kim ne verirse ondan alr, alr ama hemen aktarr, aktardka
dzeltir, sunduka atar, temizler, arndrr; kat, donuk, yerlemi hi
bir kanya, inan ya da sanya kaplmaz, dardan bakar eitli trelere,
gelenek ve greneklere, kafasnn eleinden geirip eletirir onlar.
Kimi zaman aar, kimi zaman beenir, kimi zaman yerer, kimi zaman
da doruyu bulacam diye yanl benimser, yanlr, yalan syler,
aldanr, yutturur. Ama hep kafas iler, gz drt almtr, koar
koturur. Sonsuz bir merak kemirmektedir beyninin kvrmlarn, durmak dinlenmek bilmez, susmak dinlemek bilmez. zgr kafadr, zgr
insandr, doa iinde yaam bitmez tkenmez bir savatr. Ne demi
Herakleitos hemerimiz: "Polemos panton pater" sava her eyin

10/881

babasdr. Akdeniz insan ite bu sava srdrr, meydana kard,

karmaya urat "her ey" de aydnlktr, insan aydnl.
O anlattm yllarda beni gezdirirken Halikarnas Balks ne yapyordu? Rehberlii meslek edinmiti zmir yresinde. ocuklar
bym, liseye gitmeleri gerekti, kinci Dnya Sava bitmi,
Bodrum'da bile geim zorlamt. Balk, mavi yaratcla boyad
srgn brakr, gelir zmir'e yerleir. Gnlnn yurdunu, Eski
Deniz'in arap gibi kpren dalgalar arasnda mermer adalarn ykseldii, tanrlarn balklarla oynat, gzn sonsuzlua dek uzand
gk ovalar, Balk, deien koullar yznden mi brakt da geldi
byk kente yerleti dersiniz? Deil. Balk, Yataan sandah iinde
engini dolaa dolaa tatt mutlu yalnzla bir son vermek zorundayd. Aktarmak bundan byle onun devi ve aln yazsyd. Yaymak
gerekiyordu mavi mutluluu ak denizden kara topraklara. Bugn
Knidos'ta bulunan bir parmak, ufack bir mermer paras, Praxiteles'in
nl anl Aphrodite heykeli bulundu bulunacak diye yzlerce
arkeologu dnyann drt bucandan Trkiye'ye, zmir'e koturuyorsa,
bunu Halikarnas Balks'na borludur yurdumuz. Bodrum'u,
Knidos'u, Gkova'y o yaratt, Ege kylarn o tantt, bilime, turizme o
at. Merhaba'sn nlatt almaz engellerin, kapal kaplarn tesine.
Rehberlik yapt ve yapmaktadr. Kklemi arpk grleri dzelterek
o yerletirdi Akdeniz uygarlnn Anadolu'da kaynak bulduu bilincini. Gereklere k tuttu. Ik doar ama, g szar ynla toprak
altna gml mezarlara, bilimin yanl samlar ve kanlarla rlm
tozlu alarn zor yrtar gerek sevgisi. Bu merak, bu aydn gz, yurdumuzun mavilii ve mutluluu uruna bin bir aamay at ve Akdeniz
uygarlnn baarsn salad. In yaylmasna bundan byle hi bir
karanlk engel olmayacaktr. te Halikarnas Balks bunu yapt.

11/881

ki bin be yz kadar yl nce bir baka yurtta ayn baary

salamt: Halikarnassos'lu Herodotos. Yaamndan ne biliyorsak, szlerinden ne kalmsa bundan sonraki sayfalarda okuyacaksnz. Bir
gezgindi Herodotos, rportaj yazarlarnn pri, u ya da bu nedenden
tr o da ayrlmt Ege kylarndan, dolam dolam, nerelere dek
gitmemiti! Akllara durgunluk verir bu kadar yer gezmesi, bu kadar
bilgi toplayp, hepsini aklnda tutmas ve o canm lonia diliyle ak
ak, herkese anlalr bir anlatyla aktarmas. Tarihin babas derler ona.
Ama tarih nedir? Bugn bile bu yaratcnn ardndan binlerce yl
getii halde, biliyor muyuz uygar dillerin ounda HSTORA diye
geen szcn tam ne anlama geldiini?
Anz eski Yunanca szl: "historein" diye bir fiil bulursunuz, anlamlar u: "renmeye almak, aratrmak, incelemek, kefe kmak, gezerek tanmak (bir lke, bir kent iin), sormak, soruturmak,
sorarak bilgi edinmek", sonra da "bilmek, tanmak" ve sonunda, "szle,
ya
da
yaz
ile
bildiini
aktarmak".
Bu
fiilden
treme "historia" szc de ilk anlamda aratrma, bilgi edinme ve
keif, onun sonucunda elde edilen bilgilerin dile getirilmesi, anlatlmas
demektir.
Herodotos'un
da
bu
anlamda
kulland "historia" szcnn koca bir bilim dal haline gelmesi elbette ki yzlerce yllk bir gelime sonucunda olmutur. Tarihin babas
denilen adam: "Bu, Halikarnassos'lu Herodotos'un kamuya sunduu
aratrmadr" derken, ne byle byk bir unvan kazanacan, ne de
bugn bile tartmal bir kavram olarak yaayan tarih bilimine yol
aacan aklndan geirmitir. Nitekim kendisinin Atina'da anlatmn
dinleyen gelecein tarihileri, tuttuu yolun hi de yol olmad
kansna varmlar, Herodotos eletirileri o gn bugn sregelmitir.

12/881

Herodotos' un anlattklar ne dereceye dek doru, ne dereceye dek yanl, anlatrken konudan konuya sapmas, duyduklarn, grdklerini
kiisel izlenimlere gre deerlendirmesi, nesnel olamay, btn
bunlar ve daha bir sr eletiri byk yurttamzn kafasna, szmona
tarihilerce bugne dek kaklagelmitir. okluk unutulur ki, Herodotos
evrensel bir meraka kaplp bu kadar yer gezmek, bu kadar ey grmek,
duymak ve kaydetmek sevdasna kaplmasayd, tarihin domas yle
dursun, ilka stne hi denecek kadar az bilgimiz olur, bilgi edinmek
iin de gnmzn arkeoloji kazlarndan kan tek tk anak mlek
paralarn beklemek zorunda kalrdk. Hele Akdeniz evresi, Anadolu,
Girit, Msr, Mezopotamya, Fenikye, ran, Hindistan, Asya ve Avrupa,
dou ve bat ve de corafya, etnoloji, antropoloji, mitoloji, filoloji ve
aklma gelen gelmeyen daha bir sr bilim dal ve konusu, onun giriimi, atlm ile var olmutur. Herodotos'suz bir insan ve uygarlk
bilimi dnlemez. Herodotos, szn ettii Homeros gibi, byk
sanatdr, dzyaznn yaratcsdr. Byle bir yaratc da ancak Ege
kylarndan kabilirdi. Zamanla deerden dmesi, bunca bilim dal
onun ilk ortaya karp aklad verilerden beslenerek yaarlarken,
onun daha ok bilim kitaplarndaki dipnotlarda anlmas, kamuya sunduu eserinin her ada gereince yaylmamas, yeni zamanlarn affedilmez bir hatasdr.
Yllardr Herodotos'un iyi bir Trke evirisini zler dururum. Bunu
kendim yapmaya ne vakit bulabildim, ne de olanaklarm yeterli
grdm. imde zlemin en ateli olduu bir anda dostum Mntekim
kmen gitti Bodrum'a yerleti. Uzun bir eviri yapmaya istekliydi.
Mntekim kmen, Halikarnas Balks'nn hayranlarndan ve vefal
dostlarndandr. Gkova'nn karsnda, Herodotos'un yurdunda, Halikarnas Balksndan ald esinlerle bu eviriyi herkesten iyi yapabilecei kansna vardm. eviri bir iklim ister, coku ve aba

13/881

olduktan sonra, baar insan elindedir. Nitekim yle oldu. Mntekim

kmen'in evirisi tam anlamyle bir baardr. Bir roman kadar
srkleyici olduu gibi, Herodotos' un slubunu ve eserinin ieriini
kusursuzca yanstmaktadr.
Bu eviriyi okurlara candan salk veririm. Eminim ki okuyup
renecekleri bunca konu dnda, yurdumuzda domu bir yazarn o
insana zg atele ne ereklere kadar ulaabileceini grerek, onu
kendilerine rnek, cokusunu kendilerine lk edinebileceklerdir.

nsz
Herodotos'un hayat zerine bilinenler azdr. Suidas'n ksa tantma
yazs ve Byzans'l Stephanos'un saklad mezar ta yazt,
Eusebios'un bir yazs ve dank birka belge. Eski alardan kalanlar
bunlardan ibarettir. Bunlarn zerinde alan bilginlerin kardklar
sonular, bize kendinden baka her eyi anlatmaya alm olan tarihin
babas iin tasarlanan hayat hikyesine kaynak olmulardr. Kitabna
kendisini bu kadar ok ve bu kadar az koyan bir yazar daha yoktur. Bu
kadar ok, nk sevimli safl ve anlatt konuya kendini kapt-r,
onun zevklerini, kiiliini ve dnce yolunu da yanstmaktadr; bu
kadar az, nk konusu araya kendisini de katmasna yer brakmaz,
zaten eski alarn yazarlar kendi zel gizlilerini amaya alkn
deillerdir. Kendisinden kendisi iin zaman zaman rendiklerimiz,
nerelere gittii, hangi kentlerde bulunduu ve kimlerle grtnden
ibarettir; ama bunlar azdr ve hangi tarihlerde olduunu da
yazmadndan, yolculuklarnn sras da bilinmez. ann tresine
uyarak kitabn "Halikarnassos'lu Herodotos aratrmasn, kamuya
sunar"diye imzalamtr. Ve adn ve yurdunu akladktan sonra
aradan ekilmitir. Bundan tr kitabnda onun yalnz aydn ve
manev kiiliini grebilmekteyiz.
Suidas'n tantma yazs bir szlk maddesidir: "Herodotos, Lyxes ve
Dryo' nun olu, Halikarnassos'ta yksek tabakadan doma; Theodoras
adnda bir erkek kardei vard. Artemisia'nn ikinci halefi Lygdamis
yznden Halikarnassos' tan kap Samos'a yerleti. Samos'ta loncasn
ilerletti, Pers kral Kyros ve Lydia kral Kandaules alaryle balayan
dokuz kitaplk bir tarih yazd. Halikarnassos'a dnd zaman tyran'
devirdi, ama politika ekememezlikleri karsnda kendi isteiyle kt
ve o srada Atinallarn kurmakta olduklar Thurium'da yerleti. Orada

15/881

ld. Mezar orada, agoradadr. Pella'da ldn syleyenler de

vardr. Eserinin kitaplar Musa'larn adlarn tar". (Kitaplara Musa adlarn koyanlar skenderiyeli eletiricilerdir. Bu iirli sunuu onlara
borludur). Herodotos'un Panyasis adnda Halikarnassos'lu bir airin
yeeni olduunu da gene Suidas'n bir baka yazsndan reniyoruz.
Byzans'l Stephanos, szlnn Thurium maddesinde tarihinin mezar ta iin yazlan bir yazt almtr. "Bu toprak Lyxes olu
Herodotos'un kemiklerini rtmektedir; eski on tarihilerinin prensi
Dor topraklarnda domutu. Yurttalarnn saldrlarna dayanamayarak kam ve Thurium'u ikinci yurdu yapmtr".
Eusebios da, "Tarihi Herodotos'un .. 468-467 yllarnda tannmaya
baladn" bildirir ki, bundan da yaklak olarak doum ylna
varlabilir.
Bu metinler zerine alan uzun tartmalara dokunmadan,
aratrclarn vardklar, doruya yakn sonular zetleyeceiz. Herodotos, Karia kenti Halikarnassos'ta, .. 490 yllarnda dnyaya
gelmitir. Sitenin gzde ailelerinden birindendir, sekin bir evrede
yaamtr. Amcas Panyasis, ok gerilemi olan iiri diriltebilecek
kadar gl bir airdi (Suidas, Panyasis maddesi). Herakles zerine bir
destan yazmt; eski lejand'lar, myth'ler ve Yunan anlatlar konusunda
yeeninin yetimesine yardmc olduu dnlebilir.
imdi bu kadarn bildikten sonra, biraz da belleimizi ileterek
konuyu daha da geniletmek mmkndr.
Dor'lar Halikarnassos'u kolonize etmilerdi, ama o ada her yerde Ion
dili konuuluyordu. Herodotos'un Samos'a gitmeden nce de ve hatta
ocukluundan beri, Yunanistan'n edebiyat dili olan bu zengin ve

16/881

kvrak dili bildii ve konutuu dnlebilir, zaten yazd tarih de bu

dilin en gzel antlarndan biri olarak kalmtr. Nerelere ve ne zaman
gittiini karmak zorsa da ok yer gezdii bellidir. Soyu sopu varlkl
olduuna gre, genliinde renimini br on kentlerinde tamamlam ve nasya'nn belli bal yerlerine gitmi olduu phesizdir.
Sonradan kendi yurduna dnm, ama tyran Lygdamis'e kar kopan
baarsz bir ayaklanmada amcas Panyasis lm, kendisi de
yurdundan karlm, Samos'a gitmitir. Eer Eusebios'un vermi
olduu tarih gerekten Herodotos'un tannmaya balad yl olarak kabul edilirse, bu olayn .. 468-467 yllarna rastlad dnlebilir.
Bylece belki Herodotos da, kk Yunan kentlerinde adlar daha nce
edebiyata gemi bulunan Harmodios ve Aristogeiton'un anlarn
ycelten ve ou zaman geici kalan bir bamszlk uruna, zorbala
ba kaldran yurtseverlerden birisi olmutur. Politik zgrlk konusunda Atinallara gzel bir vg yaptrr (Kitap V, blm 78), ve
kral Kserkses'i ven bir Pers'e kar, iki Spartal'ya u cevab verdirir:
"Sen kleliin ne olduunu biliyorsun, ama zgrlk, onun tatl m ac
m olduunu bilmiyorsun; eer onun tadn alm olsaydn, onu bize
mzraklarla deil, baltalarla savunmay tlerdin". (Kitap VII, blm
135).
Byk keif yolculuklarna Samos'tan kmtr. Belki ilk olarak
Kyrene'ye gitmi, ikinci olarak da Karadeniz blgelerini dolamtr.
Sonra, Pers makamlarnn saladklar byk kolaylklardan da yararlanarak, bu byk imparatorluun birok yerlerini, Lydia, Media, ran'
ve uygarln beii, sphinx'leri kadar esrarl Msr', dnyann en uzak
yerlerine, t Herakles direklerinin telerine kadar mal gtrp getiren
denizci tccarlar lkesi Fenike'yi gezmitir. Gittii yerlerde halk
azndan anlatlar topluyordu; ileri gelen kiilerle buluup gryordu; bilginlerle iliki kuruyordu; resm yazlar inceliyordu; Kserkses

17/881

ordusu birliklerinin saysn (Kitap VII, blm 184), ya da Plataia

savalarndaki Yunan ordusu mevcudunu (Kitap IX, blm 28) bu
belgelerden karmtr. lkenin gelenek ve greneklerini ve trelerini
aratryor, bir antn srrn zmek iin yolunu deitiriyor, aratran,
inceleyen ve anlayan uyank bir gzle olaylara, insanlara, anlatlara
bakyor, Odysseus gibi "ok insanlarn sitelerini grerek ve karakterlerini tanyarak (Odysseia I, 3)" ama fazla olarak, grdklerini tabletlerine
dikkatle not ederek deerli ve eitli bilgiler topluyordu. nsanolunun
elinden kan ilk byk tarih kitabnn dayanaklar byle toplanmtr.
Eser, arkeoloji, folklor ve tarihi hep birden kapsamakta ve olaylar
iinden gren duygulu bir gazete yazarnn taze izlenimlerini
vermektedir.
Yunanistan'da da yaad; V. yzyln gz kamatrc Atina'sn tand,
Sophokles'le dostluk etti; Plataia savalarndan nceki destan gnlerini
yaam olan Orkhomenos'lu Thersandros ile konutu (Kitap IX, blm
16). Yunan anlatlar, ki eletirisiz gvenilemez, onu bize birok yerde
ve zellikle Olympia' da ve Atina'da, eserinin en gzel paralarn okurken gstermektedir. ocuk Thukydides'te tarih merak Herodotos'u
dinlerken uyanm olmaldr. Bu eit seanslara tank olmak zere
elimizde gene Thukydides'in bir eletirisi vardr. Bu tarihleri, belki de
Herodotos'u kastetmeyerek kmser, bunlarn "gerei aramak zahmetine katlanan bir dnrn, gelecek yzyllara yararl bilgiler brakmak isteiyle deil, kalabalk karsnda okuyup abuk baarlar salamak" amacyle yazlm olduklarn syler (Thukydides I, 22).
Herodotos uzun yolculuklardan sonra yurduna dnd. Anlaldna
gre, tyran Lygdamis yurttalarna, sonradan .. 454'te devrilmesine
yol aacak olan bir eit anayasa tanmt; Halikarnassos'ta politika
olanaklar yeniden domu oluyordu. Ama Herodotos, yurdunda uzun
sre kalamad. Yunan sitelerinde sivrilmi kiilerin durumlar oynakt.

18/881

htiras ve kskanlk srekli didimelere yol ayordu. Az ok tannm

kiilerin bir ayaklanma sonucu yurtlarndan ayrlma zorunda kalmalar
eidinden olaylara Herodotos'un anlattklar arasnda oka rastlanr.
Herodotos'un daha o tarihte bir gemii vard, byk bir ie balamt,
vazgeemezdi, bu i onu yurdundan kmaya zorluyordu. Yeniden yola
kt. Birka yl sonra (.. 444'e doru) Byk Yunanistan'da
Thurium'u kurmak zere yola kan Atinallar arasna kart. Bundan
yararlanp Gney talya'y ve Sicilya'y da tand. Sonra yalanm ve
artk Thurium'dan ayrlmamtr, mezar da oradadr. Brakt an son
gnlerinin yurduna o kadar baldr ki, eski alarn editrleri onu
Thurium'lu olarak gsterebilmilerdir. Aristoteles, Halikarnassos'lu
Herodotos demez, Thurium'lu Herodotos der (Rhetorika, , 9). Peloponez savalar baladktan sonra lmtr. Kitabnn bir yerinde bu
savaa deinmesinden kan sonu budur (Kitap IX, blm 73). Gzlerini dnyaya .. 425'e doru kapad kabul edilmektedir.
Eserinin hemen btn elimizdedir. Bu tarihten baka bir eseri bilinmiyor. Kendisi iki yerde Asur hikyeleri'nden sz eder (Kitap I, blm
106 ve 184), ama bunlar yoktur, belki hi yazlmamtr. Bir de
Homeros'un hayat var, Herodotos imzasn tar, ama hi bir eletirici
bunu onun yazm olacan kabul etmez.
Herodotos tarihinden kan sorunlar bu yazda ele almak mmkn
deildir. Biz amz editrlerinin ve bilginlerinin dokunduklar belli
bal sorunlara deinmekle yetineceiz.
Eserin bir belge olarak deeri nedir? Eskilerden birou ve bu arada
Ktesias ve Plutarkhos, Herodotos'u ok hrpalamlardr, hatta
yalanclk ve kallelikle sulamaya kadar gitmilerdir. Hakl olarak

19/881

Plutarkhos'a mal edilen "Herodotos' un Ktl zerine" balkl

kitabn ad nemlidir. Bu eletirilere yeniler de katlmlardr. Byk
ngiliz editr Sayce, bir tarih yazar iin temel nitelik olan bilimsel
doruluu Herodotos iin kabul etmemektedir; Herodotos'u kendinden
ncekilerin verdikleri bilgileri, adlarn anmadan armakla ve kendini
onlardan daha bilgiliymi gibi gstermeye alm olmakla
sulamtr. Eer Fransz eletiriciler ve bu arada Hauvette ve Alfred
Croiset gibi, tarihinin iyi niyetinden phe etmiyorsak, o zaman u
sorulara cevap bulmamz gerekecektir: Anlattklarnn bir deeri var
mdr, grmesini ve sonu karmasn bilen bir gzlemci midir,
doruyu sylemek istese bile, neyin doru olduunu grebilmi midir?
Bu sorularn cevab iin koskoca bir program ya da son derece
karmak bir inceleme gerekir. Merakl bir okuyucu, Amedee
Hauvette'in "Herodote Historien des Guerres Mediques" kitabndan
daha iyi bir klavuz. bulamaz (Paris, Hachette, 1894). Bunda btn bu
sorular inceden inceye ilenmitir. eitli metinler ele alnm,
tartlmtr. M. Croiset de "Histoire de la Litterature Grecque"
(Paris, Fontemoing) inin ikinci cildinde ayn sorulara deinir.
Herodotos'tan nce Logograph (Logos Graphein, dzyaz ile yazan
yazar) lar vard. Miletos'lu Kadmos, Mitylene'li Hellanikos, Lampsakos (Lapseki)'lu Kharon, Miletos'lu Hekataios ve daha bakalar insanlarn gemileriyle ilgilenmilerdir. Kentlerin kurulularn anlatyorlard; bir siteyi ya da byk bir aileyi doru olmaktan ok, gz
kamatrc bir soy zinciriyle nl kahramanlara balyor, vyorlard.
Soyu ile vnen birok hanedan, soyluluklarn onlara borludur. Dou
dnyasn ve Akdeniz'i anlatyorlard. Samos'un anakara Yunanllarna
Herakles direkleri kadar uzak geldii bir zamanda (Kitap VIII, blm
132), adalarna hangi soydan geldiklerini ve iinde yaadklar

20/881

dnyay tantyorlard. Ama bunlarda masal, tarihten daha ok yer tutuyordu, sanat hemen hi yoktu. Zaten bunlar, bir yanlaryle az ok
mythos'a dayanan olaylar tek tek ve kuru kuru anlatmaktan teye
gemiyorlard. Felsefe ve moralin nda daha bir canl olarak ve bir
arada ele alnmyorlard. Ama hoa gidiyorlard. Saylarnn ok oluu
da bunu dorulamaktadr.
Bu yazarlardan Miletos'lu Hekataios hepsinden stndr. Btn
dnyay (o zaman ne kadar biliniyorsa) kapsayan geni bir tarih
dncesi, Herodotos' tan nce onundur. "Dnyann Tasviri" adiyle
yazdklar, zamannda ok beenilmitir, bugn de adn o yaatmaktadr, oysa brlerini yalnz uzman bilginler bilirler.
Herodotos'u aralarna katmamz gereken yazarlar bunlardr. Birinci
istei, ocukluunu aydnlatan anlatlar syleyenlerin katna ykselmekti. Sonra onlarn yetersizliklerini grd; stten bakmaya balad;
adlarn vermek gereini bile duymadan onlardan, "Ionia'llar",
"Grek'ler" diye sz eder oldu (Kitap II, blm 16). Ksr corafya bilgilerini alaya ald, hatta drde kadar saymasn bile bilmiyorlar diyecek
kadar aa grd. Balangta kendisine rnek tuttuklarnn da
bunlardan aa kalr yanlar yoktu. Kitabnn baz yerleri
logograph'larn tutumunu bize gstermeye yetmektedir. Kyrene'nin
kuruluu hikyesi bunlardan biridir (Kitap IV, blm 145). Msrllarn
detleri zerine verilen ayrntlar da byledir (Kitap II, blm 35), en
gnl geni okuyucuyu bile usandracak kadar uzundur. Bir Leonidas
ya da bir Leotykhidas'n soyunu sopunu t Sparta krallarnn atas
saylan Herakles'e kadar sayp dkmesi de bunun rneidir (Kitap VII,
blm 204; Kitap VIII, blm 131).
Ama Herodotos'u, belki Hekataios dnda, logograph'lardan ayran ve
daha baka bir yaylm alanna sokan ey, kitabnda yansyan kavray

21/881

stnldr. Eser iirsel ve ycedir. Halklar arasndaki gizli ilikilere,

aralarndaki beraberlie indii lde ve zamanla kavray gc daha
da gelimitir. Eski imparatorluklarn ykntlar zerinde yenilerinin
kurulduunu gryor ve dnyada olup bitenlere Dionysos tiyatrolarnda oynanan trilojilerde olduu gibi, olaylarn birbirine baland
bir dram seyreder gibi bakyordu.
Bu kavray stnl dramn iki ba oyuncusunu, Grek'lerle Barbarlar kar karya getirebildii zamanlar daha da aydnlktr (Kitap I,
blm 1-4). Io, Medeia ve Helene lejandlarnn yaattklar ilk
kavgalardan beri tarih Dou ile Avrupa arasndaki atmadr. Anlatana
den i, bu devler dellosunu gzler nnde canlandrabilmekten ibarettir. Tarih labirentine girebilmek iin elinde Ariadne iplii de vardr.
inde kaybolduu sanlan kark yollarn onu nereye karacan bilir. Bize hep Dounun, en son Med savalarnda Hellen kalkanna
arpp paralanncaya kadar, yapt satamalar, haksz istekleri
anlatmtr.
Yapt i, olaylar yanyana dizmekten ibaret deildir, Herodotos'ta
kompozisyon ve dzen vardr; ada Anaxagoras'in deyimiyle, "Kral
zek" olaylar kavranlr hale getirir. Yalnz ne var ki Herodotos,
eskiden bir logograph olduunu ska hatrlamaktadr; uzun yolculuklarn ve sabrl aratrmalarn sonularn fedaya raz olamaz. Ondan
ksaltmak, daraltmak, ayklamak istenemez. Bu ona Herodotos olma
demek olur. Bize, "byk, grlmemi" diye anlatt eylerin iinde
ok ocuka eyler de vardr. Ama bunu parmana dolayp onu
ekitirmek de iyi niyetle badaamaz. Biz de kzl Gustave Planche
gibi yapmalyz. Sainte-Beuve'e gre Planche, George Sand'n romanlarn okur, gzelliine dokunmadan, Franszca yanllarn dzeltirmi.
Herodotos da, Mme. G. Sand gibi lacta ubertasa sahiptir. Bu, st gr
memeleri kurutmamalyz.

22/881

AZRA ERHAT Eyll 1973

Bu

yaz,

Halikarnas

Balks

(Cevat

akir

Kabaaal)nn lmnden pek az nce yazlmt.

Biz, bu yazy kendisinin de okumu olduu bu
ekliyle brakmay uygun grdk.

24/881

25/881

26/881

NDEKLER

Birinci Kitap: KLIO

kinci Kitap: EUTERPE

nc Kitap: THALA

Drdnc Kitap: MELPOMENE

Beinci Kitap: TERPSKHORE

Altnc Kitap: ERATO

Yedinci Kitap: POLYMNA

Sekizinci Kitap: URANA

Dokuzuncu Kitap: KALLOPE

27/881

NOTLAR : Birinci Kitap

kinci Kitap
nc Kitap
Drdnc Kitap
Beinci Kitap
Altnc Kitap
Yedinci Kitap
Sekizinci Kitap
Dokuzuncu Kitap

Herodotosta ller

Soy izelgeleri

Kronoloji

Dareios Dneminin Balca Olaylar

Dizin

HALKARNASSOS'LU
HERODOTOS TARH
ya da
HER BR BR MUSA ADI TAIYAN
DOKUZ KTABI

29/881

30/881

Birinci Kitap

31/881

KLO
Bu, Halikarnassoslu Herodotos'un kamuya sunduu aratrmadr. nsanolunun yaptklar zamanla unutulmasn ve gerek Yunanllarn,
gerekse barbarlarn meydana getirdikleri harikalar bir gn adsz kalmasn, tek amac budur; bir de bunlar birbirleriyle neden dvrlerdi
diye merakta kalnmasn.
1. ranl anlatclar derler ki, kavgay Fenikeliler kardlar, bunlar
Erythreia denilen denizden kalkp bizim kylarmza geldiler[1], bugn
de zerinde oturduklar lkeye yerletiler ve hemen denize alp uzun
yolculuklara giritiler; Msr'dan, Asurya'dan mal toplayp, bunlar
btn blgelere, en ok da Argos lkesine gtrdler. Bugn Yunanistan denilen lkede Argos, o zamanlar her bakmdan nde giderdi.
Bylece Argos'a gelen Fenikeliler, diye anlatyorlar, mallarn sergilemiler. Beinci ya da altnc gn pek ounu elden karmlardr
ki, bir kme kadn deniz kysna kagelmi, kraln kz da aralarndaym. Ad, Yunanllarn da dedikleri gibi o idi ve nakhos'un kzyd. Bu
kadnlar, gemilerin k ynnde ve olduka yaknnda durup beendikleri eyleri satn almaya koyulmular, derken Fenikeliler hep birden
zerlerine atlmlar, ou kap kurtulmu, ama o yakalananlar
arasndaym, sonra gemilerine atlayp Msr'a doru dmen tutmular
ve gzden kaybolmular.
2. te o, Perslere gre ve Yunanllarn dediklerinin tersine, Msr'a
byle gelmi ve arpmalar byle balam, nk Yunanllar ki, ille
de onlardr denemez, bence belki de Giritliydiler, daha sonra
Fenike'deki Tyr'a yanam ve kral kz Europe'yi karmlardr.
Bylece iki taraf demi oluyordu; ama sonraki ikinci saldr Yunanllara yklenmelidir diyor bizimkiler. Uzun bir gemiye atlayp
Kolkhis'deki Aia kentine ve Phasis'e kadar krek ekmiler ve
kendilerini buralara kadar getiren isteklerinin hepsini elde ettikten
sonra dnerken, kraln kz Medeia'y da kaldrmlar. Kolkhis kral

32/881

pelerine adam salm, hakkn aram, "Kzm geri verin" demi, ama
onlar da karlk olarak demiler ki, "Siz de Argoslu o'yu karmtnz
ve karlnda honutluk da vermemitiniz, biz de size daha fazlasn
verecek deiliz."
3. Bu olaylarn zerinden iki nesil gemi, gene Perslere gre, bunlar
bilen Alexandros, Priamos'un olu, Yunanistan'dan bir kadn karmak
istemi, bu yzden bir cezaya arplmayacana gveniyormu, nasl
ki, o ilk kadn karclar da ceza grmemilerdi. Ve Helene'yi
karm. Yunanllar nce adamlar gnderip Helene'yi geri istemiler,
zr dileyin demiler. Buna karlk Medeia'nn kaldrl ne
srlerek, "imdi bizden istediklerinizi, o zaman da siz vermemitiniz," denilmi.
4. O zamana kadar olan ey, karlkl kz karmaktan ibaretti. Ama
bu sefer Yunanllar, Perslere gre, aka suludurlar zira onlarn
Asya'ya kar atklar sefer, Perslerin Avrupa'ya kar atklar seferden ncedir. Hem kadn karmay Persler de ho grmezler, ama bu
eit apknlklarn cn srdrmek, onlara gre akl ii deildir ve
akl banda kimselerin byle eylere pek aldr etmemeleri gerekir,
zira belli bir ey, bu kadnlar kendileri de raz olmasalar, zorla
karlamazlard. Onlar, Asyallar, kendilerinden kadn karlmasn
pek umursamamlard, ama Yunanllar Spartal bir kadn uruna koca
bir donanma toplamlar, Asya'nn stne yrmler, Priamos'un
lkesini yerle bir etmilerdi, o gnden bu yana Yunanl onlar iin artk
dmandr. Biliyoruz ki, Asya'y ve orada oturan barbarlar, Persler
kendilerinin sayarlar. Avrupa, zellikle Yunan dnyas, onlar iin
yabancdr[2].
5. Persler, olaylar byle anlatrlar ve lyon'un dyle balar Yunanllara kar fkeleri. o konusunda Perslerin ve Fenikelilerin
syledikleri birbirini tutmaz, Fenikeliler derler ki, o Msr'a
gtrlmtr, ama zorla deil. Argos'ta gemi sahibiyle ilikisi olmu,
gebe olduunu anlaynca ana babasnn yzne kamam, kusurunu

33/881

rtmek iin, kendi isteiyle almtr denize Fenikelilerin peinden.

Pers ve Fenike anlatm byle. Bana sorarsanz, ben yle oldu ya da
byle oldu diyemem, ama Yunanllara kar ilk hakszl yapan ite
udur diye gsterdikten sonra hikyeme devam edeceim ve kk
kentlerden de byklerinden daha az sz etmeyeceim. Zira o zamanlar byk olan kentlerin hemen hepsi sonradan klmlerdir ve benim grdm bykleri o zamanlar kktler. Bylece insanolunun
mal mlk bakmndan hep ayn dzeyde kalmadn gz nnde
tutarak, birilerini olduu kadar brlerini de anlatacam.
Lydia Kroisos
6. Kroisos doutan Lydia'lyd[3], gneyden girip Syria ve Paphlagonia arasnda akan ve Karadeniz denilen denizdeki Boreas rzgr
yresinde son bulan Halys rmann beri yakasndaki uluslarn tyran
olan Alyattes'in oluydu. te kimi Yunanllar haraca balarken,
kimilerini de dost edinen ilk barbar, bizim bildiimiz bu Kroisos'tur.
onlar, Aiolia'llar, Asya Dorlarn haraca balam, Lakedaimonlularla dost olmutur. Kroisos'un ortaya kndan nce btn Yunanllar
zgrdler, nk Kimmerlerin atklar sefer ki, onia zerine
yaplmtr ve daha eskidir, kentleri boyunduruk altna alamam ve bir
apulcu aknndan teye geememiti.
7. Heraklesoullarnn elinde bulunan devlet, Mermnadlar denilen
Kroisos soyunun eline gemi zamanla ve baknz bu nasl olmu: Yunanllarn Myrsilos dedikleri Kandaules adnda bir kral vard. Sardes
kralyd ve Heraklesolu Alkaios soyundan geliyordu (zira Alkaios'un
olu Belos, onun olu Ninos, onun olu Argon, Sardes'te hkm sren
Herakleslerin birincisiydi, Myrsos olu Kandaules de sonuncusu oluyordu. Buralarda Argon'dan nce hkm srm olanlar, eskiden
Maioniallar denilen Lydia halkna kendi adn vermi olan Atys olu
Lydos'un soyundan remilerdir. Herakles ile ardanos'un bir klesinden reyerek Myrsos olu Kandaules'e kadar, yirmi iki nesil, be yz

34/881

be yl babadan oula hkm srm olan Heraklesoullarna egemenliini, tanrsal yanta uyarak bunlar brakmlardr).
8. te bu Kandaules karsna sevdalyd ve sevdas ldrasya
olduundan, dnyann en gzel yaratnn kendi kars olduunu
sanyordu. Bu san ile bu arada unu da sylemek gerekiyor ki, askerleri arasnda en ok holand bir Daskylos olu Gyges vard[4]
nemli ilerini yaptrd bu Gyges'e, karsnn lsz gzellii ile
vnmekten de geri kalmazd. Sonunda bir gn Gyges'e unlar syledi
zira bana bir bela gelmesi gerekiyordu "Gyges, karmn ne kadar
gzel olduunu sylediim zaman pek inanr gibi grnmyorsun
(nk kulak gz kadar retemez doruyu insana). O halde onu bir de
rlplak gr." br kar koydu: "Efendim," dedi, "ne yakksz
bir ey yapmam istiyorsun. Efendimin karsn rlplak seyretmek
olur mu? Bir kadn stn kard m, utancndan da soyunmu olur.
nsanolunun namus kurallarn bulmasndan bu yana ok zaman
gemitir, bunlardan renilmesi gereken bir tanesi de u: Yalnz senin
olana bak. Btn kadnlar arasnda en gzel olannn seninki olduuna
inanyorum ve yalvarrm benden bu kadar ar bir su ilememi
isteme."
9. Bu szlerle ii atlatmak istiyordu, sonradan bana bir i almasndan ekiniyordu nk. Ama Kandaules yle cevap verdi:
"Korkma Gyges ve bunlar seni denemek iin sylediimi sanma,
karmn sana fenal dokunsun diye de deil; yle yaparz ki, o senin
kendisini grdnn farkna bile varmaz. Yattmz odann kapsnn
arkasna gizlerim seni, benden sonra o da gelir yatmak iin. Kapnn
yannda bir koltuk vardr, stndekileri birer birer karp oraya koyar,
sen de onu kolayca grrsn. O, koltuktan yataa doru yrrken arkasn sana dnm olacaktr, tesi sana kalm bir ey. Yalnz dikkat
et, kapdan karken seni grmesin."
10. br bakt ki, kurtulu yok. "Olur" dedi. Kandaules yatma
zaman geldiine hkmedince Gyges'i odaya gtrd, hemen arkadan

35/881

kadn da geldi, ieri girdi, soyundu. Gyges hayran seyrediyordu.

Yataa yatmak iin srtn dnd zaman, gizlendii yerden kt ve
usulcack kat. Ama kadn grd onu karken. Bu iin kocasnn
bann altndan ktn sezinledii iin hi ses etmedi, utancnda
alan yarann farkna varmam grnd, ama bunu Kandaules'e detmeyi koydu aklna. Zira Lydia'llarda, hemen btn barbarlarda olduu
gibi, plak grnmek byk ayp saylr, hatta erkekler iin bile.
11. Bir ey belli etmiyor, sesini karmyordu. Ama sabah olunca en
gvendii adamlarn ayrd, onlara grevler verdi ve birisini gnderip
Gyges'i artt. O da bir ey bildiini pek sanmad iin, emre uyup
gitti, ilk defa olan bir ey deildi, kralie her zaman yanna arrd
onu. Karsna knca kadn ona unlar syledi: "Senin iin iki yol var
Gyges, birinden birini seebilirsin, hangisini istersen onu yap. Ya
Kandaules'i ldr, beni de Lydia kralln da al ya da Kandaules'e ho
grneyim diye grmemen gereken eylere bir daha gzlerini
kaldrmaman iin, hemen imdi lmeye hazr ol. Evet, ikinizden biriniz
geberecek, ya seni bu suu ilemeye zorlam olan o ya da beni plak
grmekle edep dna km olan sen." Gyges, nce kulaklarna inanamad, sonra byle bir seime zorlanmamas iin yalvard, ama raz edemedi ve bakt ki durum kt, ya efendisini ldrecek ya da kendisi
bakalarnn eliyle lecek, kendi cann kurtarmay ye buldu. O zaman
yle dedi: "Mademki istemediim halde beni efendimi ldrmeye
zorluyorsun, yle olsun. Ama izin ver de bu ii nasl yapacam onu da
bileyim." Kadn cevap verdi: "Beni sana plak gsterdii yerden
saldrrsn, uyku onu senin elinin altnda tutar."
12. Karar verildi ve gece olunca (Gyges'i brakmamt, hibir aresi
yoktu savumann, ya kendisi canndan olacakt ya da Kandaules),
kadnn peine dt odasna kadar. Kadn eline bir haner tututurdu,
gene o kapnn arkasna gizlendi ve Kandaules uyuyunca, ses karmadan yanat ve vurdu. Kadn ve krallk Gyges'in oldu. Aa
yukar o zamanlarda yaam olan Paroslu Arkhilokhos da onun adn
bir lsnde yazmtr.

36/881

13. Krallk ona geti ve Delphoi orakli[5] de bunu saptad. Lydia'llar

arasnda Kandaules'in ldrlmesini canavarca bir i sayanlar oldu,
bunlar silaha sarldlar, sonunda Gyges'ten yana olanlarla bir anlama
yaptlar, buna gre eer orakl Lydia kralln ona verirse, kral o olacak
vermezse, krallk Heraklesoullarna geri verilecekti. Orakl, krall
ona verdi ve Gyges ite bylece baa gemi oldu. Aslnda, Pythia'nn
cevab yleydi, Heraklesoullar lerini alacaklar ve Gyges'in
drdnc kuak torununu vuracaklardr[6]. Lydia'llar da, krallar da bu
ngrye, gerekleecei gne kadar kulak asmadlar.
14. Devlet, bylece Heraklesoullarnn elinden km, Mermnadlara gemi oluyordu. Gyges baa geince Delphoi'ye sunular yollad,
pek ok armaan: Delphoi'deki gmlerden baka, saysz altn,
mcevher ve bu arada ad anlmaya deer olarak alt tane iki kulplu
som altn krateros vardr ki, bunlar tapnan iine koydurmutu.
Bugn bunlar Korinthos hazinesi iinde boy gsteriyorlar ve arlklar
otuz talantondur. Korinthos hazinesi diyorum, ama aslnda bu hazine
devletin mal deildir, Eetion olu Kypselos'undur. Phrygia kral Gordias olu Midas'tan sonra Delphoi'ye sunular gnderen ilk barbar, bizim bildiimiz, ite bu Gyges'tir. Midas da zerinde oturup alenen adalet
datt krallk tahtn ki, grlmeye deer bir eydir, sunu olarak vermiti, bu da tam Gyges'in krateroslarnn durduu yerdedir. Gyges'in
sunular olan btn bu altn ve gm paralara Delphoi'de, sunann
adna uyularak "Gygeantlar" denilir. Bu Gyges tahta ktktan sonra,
Miletos ve zmir zerine bir ordu gnderdi, hatta Kolophon kentini de
ald. Ama otuz sekiz yllk saltanat sresince, hatralarda yaayacak
baka hibir ey olmad ve biz de artk onu brakacak ve sz yeni
gelene getireceiz.
15. Gyges'in yerine geen olu Ardys iin tek ey syleyeceim.
Priene'yi ald ve Miletos zerine asker yollad. Gebe Skythlerin
yurtlarndan kovduklar Kimmerler, Asya'ya geldikleri ve akropol hari, Sardes kentini aldklar zaman burada hkm sren oydu.

37/881

16. Ardys krk dokuz yl bata kald, yerine geen olu Sadyattes on
iki yl kald ve ondan sonra Alyattes geldi. Bu, Med'lerden Deiokes
soyundan Kyaxares'e kar sava at. Kimmerleri, Asya'dan srd;
zmir'i ki, Kolophon oraya bir koloni gndermiti, ele geirdi. Klazomenaililere kar asker yollad. Ama urad ar bir bozgun yznden,
onlardan tatsz bir hatra kald kendisine. Onun hkm srd zamanlarda anlmaya deer u olaylar geti:
17. Miletoslulara kar alan sava, ona babasndan miras kalmt.
Bundan tr sefere kyordu ve kenti kuatmak iin yle yapt: Topraa emanet edilmi olan ekin olgunlanca yola kt. Ordu syrinx,
harp ve flt, hem kadn, hem erkek flt sesleriyle yryordu[7]. Miletos topraklarna varldnda, krlk yerlerde iftlikleri bozmak, yakp
ykmak bir yana, kaplarna bile el srmediler, her eyi yerli yerinde
braktlar; yalnz aalar kesiyor, ekini kaldryor ve geri dnyorlard.
Miletoslular denizlere hkimdiler, kenti kuatmak dnlemezdi, ama
Lydia'l, iftlikleri bozmaktan kanyordu; unun iin ki, Miletoslular
gene alsnlar, topra eksinler, iyice yorgun dsnler, o zaman o
kendisi, gelecek aknda yama edecek bir ey bulabilsin.
18. Bu sava bylece on bir yl srd, Miletoslular iki ar yenilgiye
uradlar; biri Limeneion'da, kendi topraklarnda dvrlerken, br
Maiandros Ovas'nda. Bu on bir yln ilk alt aynda, gene Ardys'in olu
Sadyattes hkm sryordu Lydia zerinde, zaten Miletos topraklarna
asker salan da oydu, savaa tutuan da oydu, sonradan gelen be ylda
askeri harekt yneten ise Sadyattes'in olu Alyattes'tir. Ona bu i babasndan kalmt, yukarda da belirtmitim, o da peini brakmamt.
Bu atmalar sresince Miletoslular, oniallardan Khios dnda bir
yardm grmemilerdir. Khios, Miletoslular tutmakla buna benzer bir
hizmetin karln demi oluyordu. Zira Miletoslular da onlarn
Erythrai'ye kar verdikleri savan ykn paylamlard.
19. On ikinci yl, ordu ekini atee verdii srada bir ey oldu: Buday
tututuktan sonra iddetli rzgrn nne katlan alev Assesia Athene

38/881

denilen Athene tapnana kadar uzand, tapnak alev ald, yand. O an

iin buna aldr eden olmad, ama ordu Sardes'e dndkten sonra Alyettes yataa dt. Bir trl iyileemiyordu, belki yaknlarndan birinin
szne uyarak, belki de kendiliinden Delphoi'ye eliler gnderdi,
hastal iin tanrsal kehanete danmakta hayr umuyordu. Eliler
Pythia'nn yanna vardklarnda, o nce Miletos topraklarnda Assesia
kentinde yakm olduunuz Athene tapnan yeniden yapnz, ondan
nce bir ey sylemem, cevabn verdi.
20. Bunu Delphoililer anlatmlardr bana bylece. Ama Miletoslular
da birka ayrnt eklediler: Kypselos olu Periandros, o srada Miletos
tyran olan Thrasybulos'un deerli konuu bulunuyordu. Alyattes'in
orakle bavurduu kulana alnnca, hemen Thrasybulos'a haber
uuran ve durumdan yararlanmasn salk veren o olmu. te Miletos'ta
da byle anlatlr.
21. Durumu renen Alyattes, hemen Miletos'a bir adam gnderdi,
Thrasybulos ve Miletoslularla bir ara verme anlamas yapmak iin,
tapnak yeniden kuruluncaya kadar. Haberci, Miletos'a geldi, bu arada
Alyattes'in asl niyetini renmi olan kurnaz Thrasybulos, yle bir
ey dnd: Emir verdi, ne kadar buday varsa, ister kendisinin ister
bakalarnn, hepsi agoraya yld; herkese duyurdu ki, ikili bir enlik
dzenlenecek, kendisi haydi der demez, herkes sevin gsterileri ierisinde birbirine lenler verecek.
22. Thrasybulos'un byle yapmas, Sardes elisi meydana ylan
buday tepelerini ve sevin iinde yzen insanlar grsn, gidip
Alyattes'e anlatsn diyeydi, bu emri onun iin vermiti. Byle de oldu.
Eli enlii grd ve Lydia'llarn szlerini Thrasybulos'a iletip de
Sardes'e dnd zaman, bar salayan biricik neden, bana dediklerine gre bu oldu. Alyattes, kendisine Miletos'ta iddetli bir ktlk
olduu ve halkn dayanacak hali kalmad haberinin getirilmesini
bekliyordu; eli, Miletos dn ona beklediinin tam tersini syledi.
Bunu, iki dman badatran bir anlama izledi; dahas Alyattes,

39/881

Assesia Athene'nin yerinde bir deil, iki tapnak yaptrtt ve sal

dzeldi. te byle oldu Alyattes'in Miletoslulara ve Thrasybulos'a
kar am olduu savan sonu.
23. Periandros, Kypselos'un oluydu (gene bu Periandros'a geliyorum, Thrasybulos'a orakli salk veren adama). Korinthos tyranyd.
Korinthos'ta Lesboslularn da doruladklar gibi anlatrlar ki, hayat
grlmemi bir mucizeye karmtr, Methymnal Arion, bir zamanlar
bir yunusbalnn srtnda Tainaron'a gelmi. Arion kitara alard ve
kimsenin kendisinden bir adm ne gemesine dayanamazd[8] ve dithyrambos adl dinsel havay, bizim bildiimiz, ilk olarak dzenleyen
ve Korinthos'ta aldran odur, bu ad da kendisi koymutur.
24. Bu Arion diyor bizimkiler, mrnn byk blmn
Periandros'un yannda geirdikten sonra, gnn birinde aklna esti, talya ve Sicilya'ya doru denize ald, sanat sayesinde oralarda zengin
oldu ve artk Korinthos'a dnmek istedi ve Taranto'da gemiye bindi ve
Korinthoslu gemiciler ald yanna. nk Korinthoslular kadar kimseye gvenemiyordu, oysa bunlar ak denizde Arion'u denize atp
varna youna konmay tasarlamlard ve o bunlarn niyetlerini anlaynca, yalvarp yakard, nesi varsa verip cann kurtarmak istedi,
yakarlarna sar kaldlar gemiciler, ya lmek, eer topraa gmlmek istiyorsa; ya da ksa yoldan denize atlamak dediler, bu ikisinden
biri. Syleyecek sz bulamayan Arion, mademki kararlar yleydi,
srtna en gsterili eylerini giyip, geminin arkasnda trkler
sylemesine izin versinler diye yalvard, kendini ondan sonra ldrecekti. Yzyln en iyi trkcsyd, adamlar onu dinlemek zevkini tatmak istediler. K taraf ona brakp geminin ortasnda toplandlar ve o
en grkemli giysilerini giyindi, kitarasn ald ve ayakta, arkada btn
Orthios'u syledi[9], bitirince kendini yle olduu gibi, gsterili
giysileriyle denize att. Gemi Korinthos'a doru yoluna devam etti ve
szn etmi olduum yunusbal, Arion'u srtna alp tad deniliyor,
Tainaron'a kadar. Kyya knca o st bala doru Korinthos'a gitti ve

40/881

olan biteni anlatt, Periandros pek inanmad, onu skca gzaltna alt
ve gemicileri bekledi. Bunlar limana varr varmaz hemen hepsini getirtip Arion'la yzletirdi. Tam "Onu talya'da, daha dorusu Taranto'da,
iinin gcnn banda ve sa salim braktk," dedikleri anda, Arion
dalgalarn iine atld giysileriyle ortaya kverdi. Neye uradklarn
bilemediler, inkra sapacak takatleri kalmad. Korinthoslularn ve Lesboslularn anlattklar budur ve gerekten Tainaron'da Arion adna
konulmu bir adak vardr tuntan ve pek de byk deil, yunusbal
srtna binmi bir adam gsterir.
25. Lydia'l Alyattes, Miletos savana son verdikten ok sonra, elli
yl saltanat srdkten sonra lmtr. Salna kavutuu zaman o da
armaanlar sunmutu, soyunda bilinen ikinci kii olarak Delphoi'ye,
kocaman gm bir krateros ve paralar kaynakla tutturulmu, demir
kaynan bulmu olan Khioslu Glaukos'un elinden kma demir bir
krateros tepsisi ki, Delphoi'deki btn sunular arasnda en gz alc
olan budur.
26. Alyattes lnce krallk, o zaman otuz be yanda olan olu
Kroisos'a geti. Ephesoslulardan balad Yunanllara kar saldrlarna,
evresi kuatlan Ephesoslularn Artemis tapnana kadar bir ip uzatp
tapna kale bedenine balamalar, bu suretle kentleri tapnaa adanm ve onun bir paras haline gelmi saymalar o zaman olmutur.
Dnnz ki eski kent ile, ki kuatlan oydu, tapnak aras yedi stadion ekiyordu. te Kroisos'un ilk olarak saldrd bunlard, sonra br
on ve Aiol halklarna geldi sra, bunlarn her birine bir eit sulama
yneltiyordu, ciddisini bulduu zaman ciddi, bulamad zaman nemsiz bahaneler.
27. Asya Yunanllarn haraca baladktan sonra, imdi de adalar
vurmak iin gemiler yaptrma arelerini dlemeye koyulmutu.
Hazrlklar byle bir silahlanmaya gre yaplyordu ki, Prieneli Bias
diyorlar, Sardes'e kageldi (belki de Mytileneli Pittakos) ve Kroisos'un
Yunanistan'da ne var ne yok sorusuna, silahlanma hesaplarn altst

41/881

eden u cevab verdi: "Kral," dedi, "btn adallar kendilerine birer at

tedarik ediyorlar, gelip Sardes'i vurmay koymular kafalarna."
Kroisos onun sahi sylediini sand, dedi ki: "Ben de pek isterdim
dorusu, tanrlar adalarda oturanlarn kafalarna, ata binip Lydia ocuklarnn yanna gelmeyi soksunlar diye." br sz ald: "Kral, yle
anlyorum ki, adallarn anakaraya kp at srmelerini gerekten istiyorsun, nk bylesi gelir senin iine. Ama ya adallar, onlar da senin
kendilerine kar gemiler yaptrmaya kalktn iittikleri zaman ne diyecekler, aman Lydia'llar denize alp kendilerini tehlikeye atsalar,
demeyecekler mi? Ve senden kle haline getirdiin anakara Yunanllarnn cn almay kurmayacaklar m?" Bu dobra dobra karlk
Kroisos'un pek houna gitti. Yunanlya inand, szlerini saduyuya uygun buldu, silahlanmay brakt ve adalarda oturan oniallara iyi
ilikilerle baland.
28. Gnler gnlere katld. Halys rmann beri yakasndaki
uluslarn, Kilikia ve Lykia'dan gayri hepsi boyun emi, Kroisos'un
egemenliini tanmlard. Bunlar; Lydia'llar, Phrygiallar, Mysia'llar,
Mariandynler, Khalybler, Paphlagoniallar, Thraklar, Thynler, Bithyniallar ve Karlar, onlar, Dorlar, Aiollar, Pamphyliallard.
29. Bu uluslar ba emiler ve Kroisos'un Lydia imparatorluuna
katlmlard ki, o zamanlar ie yarar diye bilinen ne kadar adam varsa
Yunanistan'da, ki byleleri hep oraya koarlard, zenginliin en st
noktasna varm olan Sardes'e tler, Solon da bu arada Sardes'e
gelen Atinallar arasndayd. Atinallar onun kendilerine yasalar yapmasn istemiler, o da bu yasalar yaymlam, sonra dnyay greceim diyerek, on yllk bir yolculuk iin denize almt. Aslnda
kendisini, koyduu yasalardan herhangi birini kaldrmaya zorlamasnlar diye gidiyordu, nk Atina halk bunu kendiliinden yapamazd,
Solon'un yasalarn on yl uygulamak iin byk yemin vermiti.

42/881

Solon
30. te bu nemli nedene baka yerleri grme istei de katlm. Solon yurdundan ayrlm, Msr'a, Amasis'in yanna gitmiti ve en son
Sardes'e, Kroisos'un yanna geliyordu. Orada, kraln konuu oldu
sarayda, nc ya da drdnc gn, Kroisos'un buyruunu alan adamlar Solon'a hazineleri gezdirdiler. Kroisos ona unu sordu: "Atinal,"
dedi, "benim konuum, bir filozof olarak sana bunca lkeyi gezdirten
merakl yaradlnn ve bilgeliinin nn birok kez biz de duyduk,
bundan tr sana unu sormak istei uyand bende, acaba mutlulukta
baka herkesi geride brakan bir kimseye rastladn m?" Byle soruyordu, nk kendisi bu adam olmakla vnrd btn talihli insanlar
arasnda, ama Solon, ona yaranmay aklna bile getirmeden ve yalnz
gerei dnerek, "Atinal Tellos'u grdm," dedi. Bu cevaba aran
Kroisos bir soru daha sordu: "Tellos'u niin bu kadar talihli sayyorsun?" "Tellos," dedi Solon, "zengin bir lkede yayordu, gzel ve erdemli ocuklar vard ve evinde baka ocuklarn da doduklarn ve
hepsinin de yaadklarn grd, stelik bizde talih bakmndan gerekli
olan geni ve maddi rahatl da vard, ama asl u ki, mr parlak bir
sonla taland, Atinallarn komu kente kar verdikleri bir savata,
Eleusis'te yurdunu savunurken ve dman nne katp kovalarken
buldu lmlerin en gzelini ve Atinallar ulusal tren yaptlar onun
iin, dm olduu yerde ve onu ok ululadlar."
31. Solon'dan Tellos'un mutluluunu dinlemekten usanan
Kroisos[10], "Ondan sonra kim gelir senin bildiin?" diye sordu, nk
hi olmazsa ikinciliin kendisine geleceinden hi phesi yoktu. "Onlar," dedi Atinal, "Kleobis ve Biton'dur. Argos soyundan olurlar,
namuslaryla yaayacak kadar varlklydlar, kollar da glyd, ite
bak byk yarmalarda kazandklar dllerden baka, bir de unu anlatrlar onlar iin: Argoslular Here onuruna bir bayram kutluyorlard;
analarnn bir arabayla tapnaa kadar getirilmesi gerekiyordu ve kzler istenildii saatte tarladan dnmemilerdi; ge kalmaktan korkan

43/881

geler, kendileri girdiler boyundurua ve arabay ektiler; arabann

zerinde analar vard ve gk demeden krk be stadion boyunca onu
tadlar ve tapnaa getirdiler. Orada bulunan btn inan sahibi
kiiler bunu gzleriyle grdler, bundan baka bu davranlar lmlerin en tatlsyla talandrld, Tanr onlara insan iin lmn yaamaktan
daha iyi olduu yeri gsterdi. Argoslular sarmlard evrelerini ve bu
gen adamlarn maddi manevi glerine imreniyorlard; bylece soylu
ocuklar olan anay kutluyorlard. Ana mutluluk iindeydi, oullarnn
baarsyla ba dik, tanrann heykeli karsnda ayakta duruyor, ona,
kendisine bunca onur kazandrm olan oullar Kleobis ve Biton'a insanolunun elde edebilecei en iyi eyi balamas iin dua ediyordu.
Bu duadan sonra kurban kesildi, kutsal lenler verildi; sonra delikanllar tapnan iinde yatp uyudular ve uyanmadlar, bu son uykuda
kaldlar. Argoslular onlarn heykellerini yaptrdlar, stn ve yce
kiiler sayarak Delphoi'ye sundular."
32. Solon, bylece, ikinci sray da bu gen adamlara vermi oluyordu. Kroisos fkelendi: "Atinal yabanc," dedi, "ya biz, bizim mutluluumuzu sen hie mi sayyorsun ki, bu basit insanlar koyuyorsun
ikinci sraya?" "Kroisos," dedi Solon, "sen tanrnn insanlara kar ne
kadar kskan olduunu ve ona hibir zaman gvenilemeyeceini bilen
bir kiiyi sorguya ekiyorsun. nsan bir mr boyunca, grmek
istemeyecei ok eyi grebilir, ok eziyet ekebilir. Ben aa yukar
yetmi yl sayyorum insan mrn. Bu yetmi yl, artk aylar saymazsak, yirmi be bin iki yz gn yapar[11], ama aylarla mevsimlerin denk
dmesi iin yla iki ylda bir, bir ay eklersek, yetmi yldan baka, bu
artkl aylardan otuz be ay daha eder ve bu aylarn gn says bin ellidir. Ve btn bu gnler de, ki hepsi yirmi alt bin iki yz ellidir ve
yetmi yla denk gelir, kesin olarak bir tek olay yoktur ki, bugnk
yarnkine benzesin[12]. u halde ey Kroisos, insan iin yalnz talih ve
talihsizlik vardr. Evet, gryorum, sen ok zenginsin, ok insana
hkmediyorsun, ama benden istediin eye gene de cevap veremem;
nk nce mrnn gzel bir sona balandn renmem

44/881

gerekir[13]. Zira ok zengin insan vardr ki, kt kanaat yaayan insandan hi de daha mutlu deildir, eer talih, zenginlik iinde geen
mrnn sonuna kadar ona yr olmazsa. Nice insan vardr ki, masallardaki kadar zengindir, ama mutsuzdur; niceleri de vardr ki, yle
byle geinirler, ama talihlidirler. ok zengin olann, eer mutlu
deilse, talihli olandan yalnz iki ayrcal vardr; ama talihli olann
mutlu olmayan zengine bakarak pek ok ayrcalklar vardr; birisi iin
her dilediini yapmak ve byk bir para kaybn karlamak ok kolaydr; ama bir de brnn stnlklerine bakalm: Elbette byk bir
kayb ve ar istemleri br gibi karlayamaz; ama talihi onu bundan
korur; stelik salam yapldr, hastalk bilmez, znt tanmaz,
grmelere layk ocuklar arasnda mutludur. Brak bir de btn
bunlara ta olarak mrn mutlu bitirsin ve ite mutlu adam szne
layk kii, senin aradn kii budur. Ama lmeden nce, dilini tut,
mutludur demek iin acele etme, yalnz talihli de, o kadar. Elbette her
stnl elde etmek bir lml iin olacak ey deildir; hibir toprak
yoktur ki, kendi kendisine yetsin ve her rn versin; u rn verir,
ama kendisinde yetimeyen brn baka yerden alr; en ouna
sahip olan en iyisidir. nsanolu iin de byledir; hi kimse tek bana
her eyi elde edemez; filan elde eder, falandan yoksun kalr. O ki mr
boyunca her zenginlie eriir ve en son dnyadan honut ayrlr; ite o,
bana gre, ey kral, mutlu insan adn hak eder. Her eyin sonuna bakmaldr; tanr ok insana mutluluu yem olarak sunar, sonra da eker
alr elinden."
33. Bence bunlar, zaten Atinalya pek deer vermeyen Kroisos'un
houna gidecek szler deildi ve bu, eldeki eyleri hor grp, her eyin
sonuna bakmay tleyen dar kafal adam kap dar etti.
34. Solon gitti, ama tanrlarn kskanl sert arpt Kroisos'u, phesiz kendisini insanlarn en mutlusu sayd iin. Solon gider gitmez
bir rya girdi uykusuna, olunun bana gelecek belay gsterdi ona.
ki olu vard: Biri Yaradan'n gadrine uramt, dilsizdi[14]; br her

45/881

bakmdan yatlarnn ok nnde gidiyordu; Ad Atys'ti. Ryann

Kroisos'a gsterdii oydu, ucu demirli bir karg ile vuruluyordu. Uyandktan sonra bu grd rya zerine derin dncelere dald, korkmutu, ilk i olarak olunu nianlad; Lydia ordularna komuta etmeye
alm olan gen adamn elinden bu grevi ald; savata kullanlan kargnn ve benzeri silahlarn ksa, uzun her eidini, nerede olursa olsun
toplattrd; ne olur ne olmaz, asld yerden kopar, olunun bana
der diye korkuyordu ve hepsini depolara ydrd.
35. Olu evlenme trenleriyle urarken, bir adam geldi Sardes'e,
kaderin kurban olmu, eli kana boyanmt. Doutan Phrygialyd,
kral soyundand. Kroisos'un sarayna geldi ve orann tresince arnma
dileinde bulundu. (Bu tren, Lydia'llarda da aa yukar Yunanllarda olduu gibidir.) Trenden sonra Kroisos, nereden geldiini ve
kim olduunu sordu adama: "Kimsin," dedi, "Phrygia'nn neresinden
geliyorsun benim atmn altna? ldrdn adam ya da kadn kimdir?" "Ey kral," dedi Phrygial, "adm Adrastos, Midas'n olu Gordias babam olur; kardelerimden birini ldrdm istemeyerek ve ite
babam her eyimi elimden alp beni kovdu." Kroisos ona dedi:
"Hatrn saydm kiilerin olu, dostlar arasna geldin; bizim
yanmzda kalrsan hibir eksiin olmaz. Uradn felakete katlan,
sabret, senin iin en iyisi budur."
36. Bu adam bylece Kroisos sarayna yerleti. O sralarda Mysia'nn
Olympos Da yrelerinde azman bir yabandomuzu tremiti; da
ynnden geliyor, Mysia kyllerinin ekinini silip spryordu,
kyller hayvan yakalamaya gidiyorlar, ama bir ey yapamyorlar,
kendileri onun kurban oluyorlard. Sonunda Mysia elileri gelip
Kroisos'a bavurdular ve dediler: "Kral, bir yabandomuzu azman
tredi bizim oralarda; ekinimizi bozuyor, ok uratk, yakalayamadk.
imdi senden dilediimiz, oluna ve yiitlerine buyur, kpeklerini alp
gelsinler, bizi kurtarsnlar." Dilekleri buydu. Kroisos'un ryasnda
grd eyler ve iittii szler geldi aklna ve cevap verdi: "Olum
iin srar etmeyiniz; onu gndermem; yeni evlendi, imdilik o ile

46/881

urayor. Ama yiit Lydia'llar ve btn av kpeklerini isterseniz

can gnlden veririm; lkenizi bu beladan kurtarmalar iin size
candan yardmc olmalarn sylerim gndereceim adamlarma."
37. Cevab byle oldu, Mysia'llar ok sevindiler. Ama Kroisos'un
olu geldi stlerine, dileklerini iitmiti; brleriyle beraber kendisinin
de gitmesini istemeyen babasna: "Baba," dedi, "benim en byk iki
iim av ve sava, bana deer salayan ilerim bunlar, ite imdi bunlar
bana yasak ediyorsun; oysa bende ne alaklk grdn, ne geveklik.
imdi ben kentin ky kucanda dolanrken, agoraya gidip gelirken,
yurttalarm benim iin ne diyecekler? Ya gen karm, evinde nasl bir
kocaya vardm diyecek? Brak ben de katlaym bu ava ya da dediini
yapmamn niin gerekli olduuna inandr beni."
38. Kroisos yle cevap verdi: "Yok olum, sende alakln izi yok
ve canm skacak bir ey de yapmadn. Byle davranmamn nedeni u
ki, uykuda biri grnd gzme, bana senin gnlerinin azaldn
syledi; karg demiriyle leceksin. Bundan tr evlendirdim seni
arabuk ve bizi ardklar sefere de bundan tr brakmyorum[15].
Hi olmazsa, ben sa kaldm srece seni alnnn yazsnda korumak
iin her areye bavuruyorum. Zira senden baka olum yok; br
sakat, onu saymyorum."
39. Gen adam, hemen: "Haklsn baba" dedi, "byle bir ryadan
sonra beni korumakta; ama seni artan ve yanlla dren bir nokta
var, bak sana anlataym. Bu rya diyorsun, benim bir karg demiriyle
leceimi haber veriyor; peki yabandomuzunun, seni korkutan demir
ulu kargy tutacak eli var m? Evet, rya sana yabandomuzu dii, ya
da ona benzer bir ey deseydi byle yapmakta hakl olacaktn; ama karg diyorsun. Mademki insanla dvmeyeceiz, brak beni gideyim."
40. "Olum," dedi Kroisos, "bu rya iin sylediklerin doru. Bunun
iin kararmdan cayyorum ve sana bu ava katlman iin izin
veriyorum."

47/881

41. Bu szleri syledikten sonra Phrygial Adrastos'u artt ve

huzuruna getirilince: "Adrastos," dedi, "kt bir i gelmiti bana, seni
bundan arndrdm, yanma aldm, geimini saladm; pekl... Sen
nasl en nce bana bavurdunsa, benim de nce sana bavurmam fena
karlamazsn. Olum ava gidiyor, yolda kt kiilerle karlaabilirsiniz, size saldrmak isteyebilirler, o zaman oluma gz kulak
olacana sz ver. Zaten sen kendin de, eline kendini gsterecek bir frsat gemesini istersin; bu senin kannda vardr, stelik glsn de."
42. "Kral," diye cevap verdi Adrastos, "aslnda byle av partilerine
katlmam. Bana benimki gibi bir felaket gelmi olan bir kimsenin,
gnl rahat yoldalar arasna katlmas yakk almaz; zaten insann
yrei orada olmaz ve bundan geri durmak iin elimden geleni
yapardm. Ama mademki sen istiyorsun ve ben de seni krmamak
zorundaym (nk iyiliini grdm) ite hazrm: Bana emanet ettiin
olun, koruyucusunun elinden geldii kadar, kazasz belasz dnp
gelecektir, bana gvenebilirsin."
43. Byle sz verdi Kroisos'a, sonra yiit yoldalar ve av kpekleriyle yola koyuldular. Olympos Da'na vardklarnda bir srek av
yaptlar; hayvan yerinden uratld, avclar evresini sardlar, ksa karglarn stne frlatmaya baladlar. te o arada bu yabanc da, iledii
cinayetten elleri arnm olan adam, kaderin hmna uram olan
Adrastos[16], o da att ksa kargsn, domuza rast getiremedi ve
Kroisos'un olunu vurdu; kargnn ucu sapland ve rya bylece gereklemi oldu. Birisi kotu haber vermek iin olanlar Kroisos'a;
Sardes'e varp, sava ve olunun bana geleni anlatt.
44. Bu lm Kroisos'u altst etti; ama onu asl sarsan, ellerini iledii
cinayetten kendisinin arndrm olduu adamn yapm olmasyd bu
ii. Byle bir rastlanty akl almyordu, gcenmiti, arndrc Zeus'e
sesleniyor, onu konuu olan adamn yaptklarna tank tutuyordu; ocak
tanrsna sesleniyordu, dostluk tanrsna (yani gene hep Zeus, br adlaryla), ocak tanrsna, nk sarayna kabul etmi olduu, bilmeden

48/881

karnn doyurduu bu yabanc, olunun katili olmutu; dostluk tanrsna, nk oluna koruyucu olarak verdii adam, onun kanl dman olmutu.
45. Lydia'llar ly getirdiler; katil arkalarndan geliyordu. lnn
nnde durdu ve Kroisos'a teslim oldu, ellerini uzatp yalvard, bu
lnn stnde kurban edilmesini istiyordu, bana gelen ilk felaket,
bugn kurtarcnn cellad olarak daha da arlamt, bunu hatrlatt,
artk yaayamayacan syledi. Kroisos, ocan sndren felakete
ramen, bu ac szler karsnda Adrastos'a acd ve ona: "Konuum,"
dedi, "senin kendi lmn istemen benim cm iin yeter. Hayr, bu
lm iin seni sulamyorum; hi deilse senin iradenle olmad bu. Bir
tanrdr phesiz sulamam gereken; o tanr ki, bir zamanlar neler
olacan daha nceden bildirmiti." Kroisos olunu trelere gre
gmdrd. Gordias'n olu, Midas'n torunu, nce kardeini, sonra da
elindeki lekeyi temizleyen adamn olunu ldrm olan Adrastos,
lm antnn evresinden el ayak ekince, kendisini dnyadaki insanlarn en mutsuzu sayd iin, mezarn stnde vurdu kendisini,
ldrd.
46. Kroisos iki yl acsnn stne kapand, olunun lmyle alan
boluun acsn ekiyordu. Sonra Kambyses olu Kyros'un Kyaksares
olu Astyages'i bozguna uratmas ve Pers ulusunun kalabalklamas
ona yasn unutturdu ve Persleri, devletleri geliip byk bir g
olmadan nce durdurma dncesine baland. Bir kez bunu kafasna
koyunca, Yunanistan ve Libya orakllerini yoklamaya giriti;
Delphoi'ye, Phokis'teki Abai'ye ve Dodona'ya: Amphiaraos ve Trophonios orakllerine ve Miletos topraklarndaki Brankhosoullarna, yani
her yere adamlar yollad[17]. Kroisos'un dant Yunan oraklleri
bunlardr; ayrca Libya'daki Ammon tapnana da bakalarn yollad.
Ama bu eitli danmanlardan bekledii ey, sadece kehanet bilimi
zerine bir fikir edinmekti, eer doruyu bildiklerine kanaat getirirse, o
zaman Persler zerine sefer aarsa, sonu ne olur, onu soracakt.

49/881

47. Oraklleri snamak iin yollad Lydia'llara verdii ynerge yleydi: Sardes'ten yola ktklar gnden balayarak gn sayacaklar,
yznc gn orakle varp soracaklar, Lydia'llarn kral Alyattes olu
Kroisos u anda ne yapyor diye, orakllerden her birinin cevabn
yazp kendisine getireceklerdi. Delphoi'ninki dnda, btn bu kutsal
tanklklardan bir iz kalmamtr; Delphoi'de Lydia'llar tanrya danmak zere tapnaa girip soruyu ynelttikleri zaman Pythia u altly
(hexametron) syledi:
Kumsaldaki kum tanelerini sayarm, denizi lerim.
Dilsizin szn anlarm; konumayan dinlerim.
Bir koku geliyor burnuma; kaplumbaa
Tunta piirilmi, kuzu ile beraber ve sarlm
Kaln bir deriye; tuntan bir rt var stnde,
Ve tun bir yatak serilmi altna.
48. Pythia oraklini syledi, Lydia'llar yazdlar ve yeniden Sardes
yoluna dtler. Saa sola gnderilmi olan br haberciler de cevaplar alp dndkten sonra, Kroisos bunlar alp at, gzden geirdi.
Delphoi'den getirilen orakle kadar hibirisini nemsemedi; ama ne zaman ki bunu okudu, hemen bunun nnde eildi ve onu ye tuttu, artk
nceden bilme (kehanet) yeteneinin yalnz Delphoi'de olduuna
kanaat getirmiti, zira vaktini nasl geirmi olduunu bilen oydu.
Sahiden, habercilerini tapnaklara doru yola kardktan sonra, belli
gn beklemeye koyulmu; sonra kimsenin aklna gelmeyecek ey ne
olabilir diye dnm ve bir kaplumbaa ile bir kuzuyu dilim dilim
kesip bir arada piirmeyi kurmutu, kendi eliyle ve tun bir kapakla
kapal, stten kulplu tun bir tencere iinde.
49. te Delphoi'nin Kroisos'a verdii cevap budur. Amphiaraos oraklinin cevabna gelince, bunun iin bir ey syleyemem; zira anlatanlar

50/881

bu konuda dilsizdirler Lydia'llar tapnan evresinde det olan dinsel

trenleri tamamladklar zaman onlara ne demi bilmiyorum, ama unu
biliyorum ki, Kroisos onu da gerek bir kehanet olarak tutmutur.
50. Kroisos, Delphoi tanrsna yaranmak iin pei peine byk kurbanlar kestirdi; eitli kurbanlk hayvanlardan bin tane; sonra altn ve
gm ilemeli yataklar, altn kupalar, erguvan kumalar ve gmlekler
toplatt, kocaman bir yn yapt, bu sunularla tanrya daha ok yaranmay umuyordu. Ayrca her Lydia'lnn da kesesine gre bir eyler sunmasn emretti. Sonra toplanan sunulardan kurulan altn ynlarn erittirdi, alt palme uzunluunda, palme geniliinde ve bir palme yksekliinde kleler halinde dktrd[18], yz on yedi kle oldu, drt
tanesi som altnd ve her biri iki buuk talanton ekiyordu, brleri
altn ve gm karmydlar ve bir tanesi iki talanton ekiyordu. Gene
som altndan ve on talanton arlnda bir de aslan heykeli yaptrtt.
Bu aslan, Delphoi tapna yand zaman, altnda ayaklk olarak duran
bu klelerin zerinden dmtr ve imdi konulmu olduu Korinthos hazinesinde alt buuk talanton ekmektedir. Zira buuk
talantonu erimitir.
51. Bunlar tamamlannca Kroisos, baka sunular da ekleyerek hepsini
birden Delphoi'ye gnderdi. Sunular arasnda nce iki byk krateros;
biri altn, biri gm; altn olan tapnaa girince sada dururdu, br
solda. Onlar da yangndan az sonra baka yerlere gtrdler, birincisi
imdi Klazomenai hazinesindedir; arl sekiz buuk talantonu on iki
mana geer; ikincisi ise avlunun kesinde durur; alt yz amphora
dolusu alacak byklktedir, Delphoililer Theophanialarda[19] arab
sulandrrken grmler. Delphoi'de bunun Samoslu Theodoros'un
elinden kma bir i olduu sylenir ve dorusu ben de buna inanrm,
nk herkesin yapabilecei bir i deildir. Kroisos bunlardan baka,
imdi Korinthos hazinesinde duran drt gm f ve kutsal su iin bir
altn, bir de gm iki gm gnderdi; altn gmn zerinde bunu
Lakedaimonlularn verdiklerini belirten bir sunu yazs vardr; bu yaz

51/881

uydurmadr; bu gm de brleri gibi Kroisos'un bir sunusudur ve

yaz Spartallara yaranmak isteyen bir Delphoi'nin marifetidir. Bu
adamn adn biliyorum, ama aklamayacam; dorusu udur ki,
Lakedaimonlularn verdikleri armaan, elinden su akan ocuktur; ama
o iki gm onlar vermi deildirler. Kroisos, br sunular arasnda,
ki hibirinde sunu yazs yoktur, gmten leenler de gnderdi, arap
sas iin ve dirsek boyunda altndan bir kadn heykeli, kendisine
ekmek youran kadnn heykeliymi, Delphoi'de yle sylerler. Daha
baka, karsnn gerdanlklarn ve kemerlerini de gnderdi.
52. te bunlard Delphoi'ye sunduu eyler. Erdemini ve bana
gelenleri renmi olduu Amphiaraos'a[20] da som altndan bir kalkan
ile gene som altndan bir karg yollad; altn sapn ucuna takl olan sivri u da ayn madenden yaplmt; bunlarn ikisi de, ben Thebai'den
geerken, smenios Apollon tapnanda duruyordu.
53. Kroisos, bu sunular tapnaa gtrecek olan Lydia'llara orakllerden unu sormalarn buyurdu: "Kroisos Perslerle savasn m; savaacaksa, dost bir ulustan da birka blk alsn m?" Lydia'llar gnderildikleri oraklin yanna vardlar, armaanlar sundular ve sorularn
ylece sordular: "Lydia'nn ve daha baka yerlerin kral olan Kroisos,"
dediler, "sizleri yeryznn tek gvenilir orakli sayyor; sizin bilgeliinize layk olan bu sunular gnderdi ve bu sefer sizden Perslerle
savaalm m ve savarsa eer, dost bir ulustan yardm almal m, bunu
soruyor." stekleri buydu. ki oraklin gr birbirine uyuyordu;
Kroisos'a unu bildirdiler, eer Perslerle savaa girerse, byk bir imparatorluu devirecektir; ayrca Yunanllarn en gllerine bavurup
dostluklarn salamas gerektiinde de birleiyorlard.
54. Kroisos kendisine getirilen oraklleri renince khinleri kutlad,
Kyros kralln devireceinden phesi kalmamt, adamlarn yeniden Delphoi'ye gnderdi, Delphoi'nin nfusunu daha nce renmiti,
btn halka adam bana iki stater altn dattrd. Bu cmertlik
karsnda Delphoililer de Lydia'llara baz ayrcalklar verdiler,

52/881

Kroisos ve Lydia'llar oraklin yanna sra beklemeden girebilecekler,

kendilerinden ikamet harc istenmeyecek, byk oyunlarda bakede
oturabileceklerdi, btn Lydia'llar istedikleri zaman Delphoi yurtta
olabileceklerdi.
55. Kroisos, Delphoililerin gzlerini iyice doyurduktan sonra, orakle
nc kez olarak dant. Onun doruyu bildiini anladndan beri
gvenci artmt. Bu sefer de "Saltanat uzun olacak m?" diye
sordurttu. Pythia, ona u uyary yapt:
Gnn birinde katr Med'lere kral olacak,
O zaman, ey yumuak ayakl Lydia'l ka,
akll Hermos boyunca, tabanlar yala,
Utanma, yzn kzarmasn katn iin.
56. Kendisine bildirilen bu szlere Kroisos tekilerden daha da ok
sevindi, zira bir katrn Lydia tahtnda bir adamn yerine gemesi
olamaz diye avunuyordu ve bir de demek ki kendisi de, ocuklar da
iktidardan dmeyeceklerdi. Bunun zerine Yunanllardan en gl
olanlar hangileridir diye bilgi toplamaya balad. Ald bilgilere gre,
bunlar Lakedaimonlularla Atinallard, biri Dorlarn banda geliyordu,
br onia'llarn. Yunanistan'n stn rklar bunlard, oniallar
Pelasglardan iniyorlard. Dorlar ise Hellenlerden. Pelasglar topraklarndan hi ayrlmamlard, Hellenler ise boyuna oradan oraya
gmlerdi. Kral Deukalion zamannda Phtiotis'te yayorlard, Hellen
olu Doros zamannda Ossa ve Olympos eteklerindeki Histiaia denilen
blgedeydiler. Kadmoslular gelip onlar Histiaia'dan kovmular, onlar
da Pindos'a gitmek zorunda kalmlar ki, orann ad Makednon idi. Bu
sefer oradan da Dryopis'e gmler ve btn bu glerden sonra
Peloponez'e varp Dorlar adn almlard.
57. Dile gelince, Pelasglar ne dili konuuyorlard, kesin bir ey diyemem. Eer bugn yaamakta olan Pelasglarn diline bakarak dnmek

53/881

doru olursa, ki bunlar Tyrsenlerden daha tede, Kreston denilen

kentte oturanlardr ve eskiden bizim Thessalia dediimiz lkede otururlard ve o zamanlar bugnk Dorlarla snr komusuydular bir de ok
eskilerde Atinallarla komu olanlar var, bunlar da Hellespontos
kylarndaki Plakia ve Skylake'de yerlemilerdir ve bir de br
btn siteler ki, adlar deimi olmakla beraber Pelasg siteleridir
eer diyorum, bu halklara bakarak bir sonuca varmak istersek,
Pelasglar yabanc bir dil konuuyorlard. u halde btn Pelasglar ayn
dili konuuyorlard ise, bu rktan olan Attika halk da Yunanistan'a
gerken kendi dilini brakm, baka bir dil almtr. Gerekten Kreston ve Plaika'da oturanlar, bugnk komularnn dilini konumazlar,
kendilerine zg bir dilleri vardr; bu da gsterir ki, bu blgelere
gerken hangi dili konuuyorlardysa, bugn de ayn dili
konumaktadrlar.
Hippokrates Peisistratos
58. Hellenlere gelince, bence bunlar batan beri hep ayn dili konumaktadrlar; aslnda Pelasglardan ayrldklarnda gl deildiler, ilk
zamanlar azlktlar, ama bata Pelasglar olmak zere, br barbar
uluslarn etkin yardmlaryla pek ok ulusu kapsadlar. Buna karlk
Pelasglar ki, onlar da barbardlar, eskiden byk lde oalmlardr,
ben bu sonuca varyorum[21].
59. Bu iki ulustan, Lakedaimonlular ile Atinallardan sonuncusu,
Kroisos'un da rendii gibi, bu yllarda Hippokrates olu
Peisistratos'un[22] buyruu altndayd ve tyranl pek de iyi yrmyordu. Bu Hippokrates sradan bir yurttat, Olympia oyunlar srasnda
bir gn byk bir mucizeyle karlat: Kurban kesmiti; yannda su ve
kurban etleriyle dolu leenler duruyordu; altnda ate yanmad halde
su kaynamaya ve tamaya balad. Lakedaimonlu Khilon da oradayd,
durumu grd ve Hippokrates'e t verdi: "Evine ocuk yapabilecek
kadn sokma," dedi, "eer evli isen kary boa, eer olun varsa onu da
kovala." Byle salk verdi. Khilon'un bu szleri Hippokrates'in houna

54/881

gitmedi ve sonradan bizim Peisistratos dnyaya geldi derler. Deniz

kysnda yaayan Atinallarla ierideki kylerde yaayan Atinallar
arasnda bir i sava patlak vermiti, birincilerin banda Alkmaion
olu Megakles, kyllerin banda Aristolaides olu Lykurgos vard
Peisistratos bu arada iktidar ele geirmek istedi ve nc bir parti
kurdu; bana adam toplad, da adamlarnn koruyucusu olarak ortaya
kt ve yle bir ey yapt: Kendisinde bir yara at, katrlarn da
yaralad; sonra katrlar agoraya srd, sanki yurduna dnerken dmanlaryla karlam, onu ldrmek istemiler gibi. Halktan kendisine koruyucular verilmesini istiyordu. Magera'ya kar yaplan
savata gsterdii yararlklar sayp dkyor, Nisaia'y aln ileri
sryor, bunu hak etmi olduunu sylyordu. Atina halk ona kand
ve kent halk arasndan bir birlik toplad, bunlara mzrakl diyemem,
daha ok topuzlu demeli, nk Peisistratos'un peinden ellerinde aa
topuzlarla yryorlard. Bunlar, ona uyarak ayaklandlar, akropol ele
geirdiler. Peisistratos bylece Atina'ya hkim oldu, ama devlet ynetimine ilimedi, yasalar deitirmedi; kenti yrrlkteki yasalara gre
ynetiyor ve bunlar bilgiyle, incelikle uyguluyordu.
60. Ama az zaman sonra, Megakles ile Lykurgos'u tutanlar, kendi
aralarnda anlatlar ve onu drdler. te Peisistratos, Atina'ya ilk
kez byle hkim olmu ve tyranln iyice yerletiremeden kaybetmitir. Onu drenler ise sonra yeniden birbirlerine girdiler. Drt
yandan ayaklanmalarla evrilen Megakles, bir adam gsterdi
Peisistratos'a, "eyiz olarak tyranl ona verirsem kzm alr m?" diye sordurdu. Peisistratos pek holand bu neriden, kabul etti, anlatlar. Ve yeniden baa gemesi iin bir plan kurdular ki, ben bu plan
gene de pek ocuka bulurum; Yunanllarn barbarlardan teden beri
ok daha ince dnceli olmakla ayrldklar ve onlar kadar bn olmadklar gz nnde tutulursa Yunanllarn da en akgz olmakla
vnen Atinallara kar byle bir planla klamazd. Paiania
demosunda Phya adnda bir kadn vard; iri bir kadnd, boyu drt
dirsekten parmak eksik ve ok gzeldi. Srtna bu kadnn, btn bir

55/881

zrh geirdiler, bir arabaya bindirdiler, grkemli grnmek iin nasl

davranmas gerektiini rettiler; sonra Atina'ya gtrdler; nlerinde
koan adamlar, kente girdikleri zaman barmaya baladlar: "Atinallar, Peisistratos'u barnza basnz, Athene kendisi getiriyor onu akropolne; nk btn insanlar arasnda en beendii odur!" Drt yana
dalmlar, bu szleri yayyorlard; Athene'nin Peisistratos'u getirdii
hemen her demosta yaylyordu ve kent halk bu kadnn sahiden tanra olup olmadndan hi kukulanmadan, bu lmlye tapyor ve
Peisistratos'u karlamaya kouyordu.
61. Tyranl ite byle ele geiren Peisistratos, aradaki anlamaya
uyarak Megakles'in kzyla evlendi. Ama yetikin oullar vard, bir de
Alkmaionoullar zaten tanr lanetine uram saylrlard, bu yzden
yeni karsndan da ocuk olsun istemiyordu; bundan tr karsn
tersinden kullanmaya balad. Gen kadn nceleri kimseye bir ey
sylemedi; sonradan anasnn zorlamasyla belki, anasna syledi, o da
babaya haber verdi. Megakles'in ok gcne gitti bu durum.
Peisistratos'u namusuna el uzatm olmakla sulad; o fkeyle politik
dmanlarna yaklat. Kendisine kar bir dolap dndrldn
renen Peisistratos, lkesinden ayrld ve Eretria'ya ekildi, orada durumu oullaryla birlikte dnmeye balad. Kendisiyle beraber gelenlerden Hippias'n dncesi tyranl yeniden ele geirmekti. Eretria'da,
eskiden kendilerine boyun borcu olan btn illerden para topladlar.
ou byk paralar verdiler, en cmert davrananlar da Thebaililer
oldular. Ama ie balayncaya kadar yllar yllara katld ve dn iin
hazrlandlar. Peloponez'den para ile tutulmu askerler geldiler, bir de
Naxoslu birisi geldi gnll olarak, ad Lygdamis'ti, pek ateli
grnyordu, para ve asker de getirmiti.
62. Ve ite on bir yl sonra Eretria'dan yola ktlar. nce Attika'da
Marathon'u aldlar. Bu yrelerde konakladlar, o arada kendisinden
yana olanlar da gelmeye balamlard; tyranln zgrlkten daha
gzel bulduklar adama komak iin yerlerini yurtlarn brakyorlard.
te bylece gleniyorlard; ama kentli Atinallar, Peisistratos'un g

56/881

kazanmasn ve hatta Marathon'u alm olmasn nemsemiyorlard; ne

zaman ki Marathon'dan Atina zerine yrdn rendiler, o zaman
onlar da sava iin yola ktlar. Saldrcya kar btn glerini seferber etmilerdi. br yanda, Peisistratidler Marathon'dan kp kente
doru ynelmilerdi, Pallene Athenesi tapnann orada karlatlar ve
karlkl konakladlar. Orada Akarnanial bilici Amphilytos, tanrsal
bir esine uyarak geldi, Peisistratos'u buldu, ona doru yryerek hexametron dizeler halinde u orakli syledi:
Alar atld, ayaydn gecede
Balklar gergin alara taklacaklar.
63. Byle konutu tanrsal bilici. Peisistratos, oraklin anlamn kavrad ve ona gre davrand, ordusunu yrtt. Kentli Atinallar yemek
yemilerdi, yemeini bitirenlerin kimi zarn bana oturmu, kimi yatp
uyumutu. Peisistratos'un adamlar onlar bastrd ve kardlar. Bunlarn katklarn gren Peisistratos, toparlanmalarna frsat vermemek
iin baka, daha ustalkl bir ey dnd. Oullarn atlandrd ve
nden gnderdi. Bunlar kaanlara yetiiyorlar, korkacak bir ey olmadn, herkesin kendi iinin gcnn bana gitmesini,
Peisistratos'un buyruunun byle olduunu sylyorlard.
64. Atinallar inandlar ve ite Peisistratos byle ve nc kez
Atina'da egemen oldu. Bir sr paral asker toplad ve bir de hem kendi
lkesinden, hem Strymon madenlerinden salad gelirle tyranln
iyice pekitirdi; hemen kaacak yerde kendisine kar savam olan
Atinallarn ocuklarn rehin olarak toplatt. Naxos'a yerletirdi (Bu
aday ele geirmi ve Lygdamis'in ynetimine vermiti.) Son olarak da
orakllerin dediklerine uyarak, Delos adasn arttrd, tapnan gr
alan iinde kalan mezarlar atrd, lleri karttrd ve adann baka
yerlerine gmdrtt Peisistratos artk Atina tyranyd; Atinallardan
kimisi savata lm, kimisi de Alkmaionoullarnn peine taklp g
etmiti, yurtlarndan uzakta srgn olarak yayorlard[23].

57/881

65. Kroisos'un soruturma yaptrd srada Atina'nn bana ite

bunlar gelmiti ve Kroisos da bunu bylece renmiti. Lakedaimonlular hakknda rendiklerine gelince, o da yleydi: Bunlar pek zor bir
dnemi arkada brakmlar ve Tegeallar yenmilerdi. Sparta'da Leon
ve Hegesikles'in hkm srdkleri dnemde baardan baarya koan
Lakedaimonlular durdurabilen bir tek bunlar olmulard. Daha da eskiye gidilirse, Lakedaimonlular btn Yunanistan'n uygarlkta en geri
olan halkydlar; darya kapalydlar, kendi aralarnda da bir toplum
yaaylar yoktu[24]. Bunlar, baknz, nasl kt yasalar kaldrp yerine iyilerini koydular. Sparta'nn hatr saylr yurtta Lykurgos,
Delphoi'ye gitmiti, orakle danacakt; tapnakta byk salonun
kapsndan ieri admn atar atmaz Pythia onu u szlerle karlad:
Zengin tapnamda grmeye geldin beni,
Zeus'n ve Olympos'ta oturan tanrlarn
Sevgilisi bir konuksun sen, ey Lykurgos,
Sen bir lml m, yoksa bir tanr msn? Bilemiyorum
Ama u gzlerimin nndeki Lykurgos daha ok bir
tanrdr.
Kimileri, bugn Sparta'da yrrlkte olan yasay da ona Pythia'nn
vermi olduunu sylerler. Ama Lakedaimonlulara gre, Lykurgos bu
yasay, yeeni Sparta kral Leobotes'in valisi olarak bulunduu
Girit'ten getirmitir. Bu grevi ald ve gerekten btn yasalar
deitirdi ve koyduu yasalara kar klmamasna dikkat etti. Bundan
sonra da sava ilerine degin olarak enomotialar, triekadlar ve syssitialar ve son olarak da ephoroslar ve Yallar Meclisi'ni kurdu[25].
66. Lakedaimonlular kt yasalarn byle deitirmilerdir ve
Lykurgos lnce, onun adna bir tapnak kurmular ve ona byk onur
vermilerdir. Toprak bereketli ve halk kalabalkt, ksa zamanda

58/881

gelitiler. Zenginletiler. Ve artk bar iinde yaamak onlara yetmez

oldu; Arkadiallardan daha gl olmakla vnmeye baladlar, "Btn
Arkadia'y ele geirebilir miyiz?" diye orakle dantlar. Pythia onlara
aadaki orakli syledi:
Arkadia'y istemek fazlasna kamaktr.
Olmaz. Orada mee palamuduyla beslenen
Gl bir halk var, abalarnz boa karrlar.
Ama sizden esirgemem, l ipleriyle llm
Ve ayaklar yere vurularak oyunlar oynanan
Topra bereketli Tegea'y, size onu vereceim.
Bu orakli dinleyen Lakedaimonlular, Arkadiallarla atmaktan
kandlar, yalnz Tegeallara kar sefer atlar, yanlarna zincirler
almlard, bu yaldzl szlere gveniyor, onlar tutsak edeceklerine inanyorlard. lk atmada yenildiler, canl ele geenler kendi elleriyle
getirdikleri zincirlere vurulup Tegea ovalarna srldler ve Tegeallar
onlara l ipleriyle topraklarn ltrdler. Balanm olduklar zincirler benim zamanmda da Tegea'da, Koruyucu Athene tapnana
epeevre aslm duruyorlard.
67. Demek, ilk savata Tegeallar karsnda geri basmlard; ama
Kroisos zamannda ve Lakedaimon'da Anaxandridas'n ve Aristo'nun
hkm srdkleri sralarda, Spartallar askerlikten yana ste ktlar;
baknz bu nasl oldu: Tegeallar karsnda srekli baarszlklar
sonunda, Delphoi'ye adamlar gnderdiler, "Dman yenmek iin hangi
tanrlarn gnln etmeliyiz?" diye sordular. Pythia onlara Agamemnon olu Orestes'in kemiklerini Sparta'ya getirmelerini buyurdu. Ama
onlar mezar bulamadlar ve tanraya yeniden adam gnderip, nerede
yattn sordular. Pythia bu soruya u cevab verdi:
Arkadia'da Tegea. Bir ova. ki rzgr eser orada:

59/881

Uursuz ve deimez bir yasadr bu.

Yumrua kar yumruk; eziyet stne eziyet.
Orestes oradadr, canl tohumlarla dolu toprak
rtyor onu. Al onu, kent senin olacaktr.
Bu szler zerine Lakedaimonlular aramadk ky bucak brakmadlar, ama gene bulamadlar, ta ki Spartallarn Agathoergos dedikleri kimselerden biri olan Likhas mezar buluncaya kadar. Bu Agathoergoslar kentte yaayan Spartallardandrlar, ya srasna gre her yl
be tanesi atl birliklerden kyorlard ve ktklar yl hemen emekli
olmuyorlar, devlet hesabna her biri ayr bir ite grev alyorlard.
68. te bu adamlardan biri olan Likhas, bir rastlantdan yararlanarak
ve biraz da kafasn altrarak Tegea'daki mezar meydana
karmtr. O aralk Tegeallarla ilikiler yeniden balamt. Orada bir
demirci dkknna girmi, demirin nasl ilendiini hayranlkla
seyrediyordu. Onun bu halini fark eden demirci, iini brakp ona unlar syledi: "Ey Lakonial yabanc, u demirin ileniine bakp ayorsun, ya bir de benim grm olduumu grseydin ne yapardn! u
avluda bir kuyu amak istiyordum, topra kazarken yedi dirsek boyunda bir tabut kt. imdiki insanlardan daha uzun bir insan olabileceine inanmadm iin tabutu atm ve ly grdm. Tabut, lnn
boyuna greydi, ltm ve sonra stne toprak attm, kapattm." Adam
grdn saf saf anlatyordu; ama szler brnn ilgisini
uyandrmt; oraklin verdii iaretlere gre, bunun Orestes olabilecei
sonucuna varyor ve u yaktrmalar yapyordu: Demircinin iki
kr iki rzgrd, rs ve eki karlkl iki arpmayd; dvlen demir, eziyetten doan eziyet, bu da demirin bulunuunu insanolunun
bahtszlna yoran bir ayrntyd. Kafasnda bunlar bir araya getiren
Likhas, doru Sparta'ya dnd. Lakedaimonlulara olan biteni anlatt.
Lakedaimonlular onu uydurma bir sulamayla szde mahkemeye verdiler ve lkeden srp kardlar. O da yeniden Tegea'ya geldi,

60/881

demirciye gidip bana gelenlerden yaknd, adamn olmaz demesine

bakmayp avluyu kiralamak istedi. Zamanla amacna ulat, oraya yerleti, tabutu kard, kemikleri toplayp Sparta'ya gtrd. O gn
bugn, ne zaman iki halk boy lse, savata stnlk hep Lakedaimonlularda kalr. Ve imdiden Peloponez'in byk blm onlarn
elindedir.
69. imdi gelelim gene Kroisos'a, o bu durumu renince Sparta'ya
eliler gndermiti, bunlar armaanlarla beraber birlik olma nerileri
de gtryorlard ve kullanacaklar dil kendilerine iyice belletilmiti.
Baknz nasl konutular Sparta'ya varnca: "Bizi buraya gnderen,
Lydia'nn ve daha baka yerlerin kral olan Kroisos'tur. Size unlar
sylyor: Lakedaimonlular diyor, tanrsal orakl bana Yunan lkesinde
bir balama aramam buyurdu; Yunanistan'n bata gelen halk olarak
bana siz gsterildiniz; ite ben de orakle uyarak sizinle yalansz
dolansz dost ve birlik olmak istediimi bildiriyorum." Kroisos'un
adamlaryla ilettii haber ite byleydi. Kroisos'a iletilmi olan
oraklden Lakedaimonlularn nceden haberleri olmutu, Lydia'llarn
geliine sevindiler ve yeminle pekitirilmi bir dostluk ve birlik
szlemesi yapmaya karar verdiler. Zaten Kroisos bundan nce de
kendilerine kar iyi davranmt, bu yzden ona balanmlard:
Lakonia'da Thormax Da'nn tepesinde bugn de duran Apollon
heykelini yapmak iin Sardes'e adam gnderip altn satn almak
istemilerdi ve Kroisos da satn almak istedikleri altn onlardan
esirgememiti.
70. Bu hatra zaten badamadan yana ekiyordu. Lakedaimonlularn, Kroisos'un btn Yunanllar arasndan dost olmak iin kendilerini semi olmasndan tr koltuklar kabaryordu. Ve istei kabul etmekle kalmadlar, bir de krateros yaptrdlar, bronzdan, d ilemeli,
aznn evresi hayvan resimleriyle ssl, yz amforalk bir krateros; kendileri de bir armaanla onurlandrm olmak iin bunu gnderdiler. Ama bu krateros Sardes'e ulaamad, nedeni iki trl anlatlr:
Lakedaimonlulara gre, Samoslular bunu haber almlar, krateros

61/881

Sardes'e gnderilirken, Samos yrelerinde, Samoslular uzun kayklarna binip kafilenin stne gidip yama etmiler; ama br yandan
Samoslular da diyorlar: Kraterosu gtrmekte olan Lakedaimonlular
ge kalmlard ve Sardes'in ve Kroisos'un dm olduunu haber
almlar ve kraterosu Samos'ta satmlardr, orada bunu zel kiiler
satn alm ve Here tapnana adamlardr. Ola ki, haberciler satp
savp Sparta'ya dndklerinde Samoslular bizi soydular, demi
olsunlar.
71. Kraterosun bana gelen ite budur. Bu arada orakli yanl yorumlamakta olan Kroisos, Kappadokia'ya kar sefer amt, Kyros'u
devirmeyi, Pers devletini ykmay umuyordu. Tam Perslerle savaa tutuaca srada, yurttalar arasnda bilgelii ve akl banda oluuyla
tannan bir Lydia'l ona dncelerini u szlerle bildirdi: (Bu
Lydia'lnn ad Sandanis'di.) "Kral, savaa tutumaya hazrlandn bu
insanlarn ne halde olduklarn dn: Ayaklarnda bol deri pantolonlar
var, zaten st balar hep deriden, istedikleri kadar deil, bulduklar
kadar yiyorlar, zira topraklar tatr. arap imesini bilmezler; ikileri
sudur; azlarn tatlandrmak iin incirleri ya da baka bir eyleri yoktur. Ellerinde bir ey olmadna gre, bunlar alt etsen de eline ne
geecektir? Ama yenilirsen, bak neler kaybedeceksin: Bir kez bizdeki
eylerin tadn tattlar m, smsk yapacaklar, bir daha da brakmayacaklar. Bana kalrsa, tanrlara krediyorum, Perslerin kafasna Lydia
zerine yrmek dncesini sokmuyor diye." Kroisos bu de kulak
asmad. Gerekten de Perslerin, Lydia'llar yenmeden nce bir tek
lksleri ve iyi bir eyleri yoktu.
72. Kappadokiallara Yunanllar, Suriyeli derler. Bu Suriyeliler, Pers
egemenlii altna dmeden nce Med'lere balydlar. Med'lerin topraklar ile Lydia'llarnkiler arasnda snr, aslnda Halys rmayd ki,
bu rmak Ermenistan dalarndan kar. Kilikia'dan geer, Matienleri
sana, Phrygia'y soluna alp, bu iki lke arasnda akar; bu lkeleri
getikten sonra kuzeye dorularak Kappadokia Suriyelileri ile sol
kydaki Paphlagonia arasnda snr izer. Demek ki Halys rma

62/881

hemen hemen btn Asya'y bir kydan brne kesmi olur, bir yanda
Kbrs adasnn karsna rastlayan ky, br yanda Karadeniz kylar.
Buras bir eit boyun noktasdr ve ayana abuk bir adam bu yolu
be gnde alabilir.
73. Kroisos, Kappadokia'ya sefer ayordu, nk bir defa imparatorluuna yeni topraklar katmak isteyen bir fatih olma tutkusu vard
iinde, bir de ve asl, Kyros'tan Astyages'in cn almak istiyordu,
zaten orakl de kendisine baar midi vermiti. Bu Astyages, Kyaxares
olu, Kroisos'un kayn ve Med'lerin kralyd ve Kambyses olu Kyros
tarafndan devrilmiti. Nasl olup da kayn olmutu Kroisos'un? yle:
Bir parti gebe Skyth, bir ayaklanmadan sonra gizlice Media'ya
kamt, o zamanlar burada Phraortes olu, Deiokes torunu Kyaxares
egemendi. Kyaxares ilkin bu yalvararak gelen Skythleri iyi
karlamt, o kadar ki, kendilerine byk deer vermi; gen ocuklar yay kullanmasn ve dil rensinler diye bunlara emanet etmiti.
Zaman geti. Bu Skythler dzenli olarak ava karlar, her seferinde bir
eyler getirirlerdi; ama bir gn hibir ey getirmediler. Elleri bo
dnnce, Kyaxares ki, pek huysuz bir adamd, bunlar kanlarna dokunacak kadar hrpalad. Bunlar, Kyaxares tarafndan kk drlm
ve yzlerine layk olmadklar bir kara alnm saydlar kendilerini,
yanlarna verilmi olan ocuklardan birini dorayp[26], avda
yakaladklar hayvanlar her zaman yaptklar gibi, gzel bir para
piirip Kyaxares'in nne srmeye karar verdiler, bu armaan sunacak
ve sonra hemen ksa yoldan Sardes'e, Sadyattes olu Alyattes'in yanna
gideceklerdi. yle yaptlar: Kyaxares ve konuklar yediler bu eti ve
Skythler bu marifetten sonra yalvarp yakalayarak Alyattes'in yanna
geldiler.
74. Kyaxares bunlar geri istedi, ama Alyattes vermedi. Bu yzden
Lydia'llarla Med'ler arasnda be yl sren bir sava kt, sk sk
Med'ler Lydia'llar dvdler, sk sk da onlar tarafndan dvldler.
Hele bir seferinde tuhaf bir gece savana da tututular; sava denk

63/881

koullar altnda sryordu ki, altnc ylda, bir arpma srasnda ve ortaln en ok karm olduu bir anda gndz, birden yerini karanla
brakt. Bu k tutulmasn Miletoslu Thales, oniallara daha nceden
bildirmiti; ylna, gnne kadar. Ama Lydia'llar ve Med'ler gn ortasnda gece olduunu grnce, arpmay kestiler ve hemen bir anlama, bir bar szlemesi yaptlar. Kilikial Syennesis ve Babilli
Labynetos'u kendilerine arac setiler. Bunlar, bar yeminleri getirip
gtrmektense, iki kral bir araya getirecek bir evlenme tezghladlar;
Alyattes, kz Aryenis'i Kyaxares'in oluna, Astyages'e versin, dediler;
zira ba salam olmazsa uzlama dayanksz olur. Bu halklarda
yemin Yunanllarda olduu gibidir, ayrca bir de kollarnn derisini izip karlkl kanlarn yalarlar.
75. te Kyros, aslnda anasnn babas olan bu Astyages'i, daha sonra
aklayacam bir nedenle devirmiti ve Kroisos'un Kyros'tan ikyeti
buydu, bundan tr orakle danm, "Perslere kar sava amas
gerekir mi?" diye sormu ve ald ikili cevab iine geldii gibi yorumlayp onlara kar sefer amt. Kroisos, Halys kylarna vard
zaman askerlerini mevcut kprlerden geirmitir, ben yle sanyorum;
ama Yunanistan'da yaygn olan sylentiye baklrsa, ona rma amann aresini Miletoslu Thales gstermitir. Kroisos'un diyorlar, ok
can sklyordu, nk onlara gre, demin sylediim kprler o zaman kurulmu deildiler. O srada onun konak yerinde bulunan Thales,
rma ordunun sol yakasnda gryordu ve onu sa yakadan da akttrd. yle yapt bu ii: Derin bir hendek kazdrtt, konak yerinin st
ynne doru ve yarmay biiminde, yle ki eski yatandan sapan rmak, konak yerinin ters ynnden giriyor ve evresini dolandktan
sonra gene ilk yatana dnyordu ve bylece ikiye blnm olan
rma amak daha kolay olmutu. Kimileri, "Eski yatak bsbtn kurutuldu," diyecek kadar ileri giderler. Ama ben bunu kabul edemem,
yle olsayd, rma dnte nasl geebilirlerdi?
76. Kroisos, ordusuyla birlikte rma atktan sonra Kappadokia'da
Pteria denilen yreye vard. (Pteria bu blgenin en salam yeridir;

64/881

aa yukar Karadeniz'in tannm kentlerinden Sinop yrelerine

der.) Orada konaklad ve Suriyelilerin yurtlarn yama etti; lkenin
bakentini ald ve halkn kleletirdi; evrede ky, kasaba ne varsa
hepsini ald ve kendisine hibir zararlar dokunmam olan Suriyelileri
g etmek zorunda brakt. Kyros ordusunu toplamt ve aralarndan
getii btn halklardan da beslenip gcn artrarak Kroisos'a kar
yrye gemiti. Onu topraklarndan atmak iin yola kmadan nce
oniallara eliler gndermi, Kroisos'a kar ayaklandrmay denemiti.
oniallar kulak asmadlar. Sonunda Kyros, Kroisos'a ulat ve geldi
Pteria'da onun karsnda konaklad, ie baladlar ve birbirlerinin boyunu ltler. Byk sava oldu, iki yandan da ok adam dt;
sonunda gece ayrd onlar birbirlerinden, yenen yenilen belli olmad.
77. Bu ilk arpma byle bitti. Kroisos kendi kendine kzyordu,
nk sayca azd. (Zira savaa srd asker says Kyros'unkinden
ok daha azd.) Bu bakmdan altta kaldna hkmederek ve ertesi gn
Kyros'un kendisine yeniden saldrmadn grerek Sardes yolunu
tuttu; Msrllardan yardm istemeyi kuruyordu, yeminle balydlar
birbirlerine, zira Lakedaimonlularla balamadan nce, Msr kral
Amasis ile bir ballk antlamas yapmt; Babil'den de asker isteyecekti, zira orada da Labynetos'ta egemen olan bir mttefiki vard, bir de
Lakedaimonlulara haber salacak, belli zamanda hazr olmalarn bildirecekti; btn gcn toparlayp kendi ordusunu da hazrlayacak, sonra
kn gemesini bekleyecek ve ilkbahar banda Perslere kar yrye
geecekti, byle tasarlyordu. Bu dnceyle Sardes'e vard ve hemen
mttefiklerine eliler koturdu, drt ay sonra Sardes'te bulunmalarn
tembih etti; Perslere kar savam olan elindeki orduya gelince,
iindeki paral askerlere yol vererek saysn azaltt, sonucu iyice belli
olmam bir savan arkasndan Kyros'un Sardes'e kadar gelmeyi akl
edebileceini hatrna bile getirmiyordu.
78. Bu tasarlarn orta yerinde, Sardes'in evresini ylanlar kaplad ve
bu srngenler ortaya kar kmaz, atlar otlaklarnda otlamay brakp
kendilerini ava verdiler ve bunlar yediler. Bu olay Kroisos'a bir

65/881

mucize gibi grnd, gerekten de mucizeydi. Hemen Telmessos

khinlerine bavurdu danmak iin[27]. Habercileri geldiler gelmesine
Telmessos'a, mucizenin anlamn da rendiler, ama cevab Kroisos'a
gtremediler, zira gemi onlar Sardes'e doru gtrrken, beri yanda
Kroisos esir dmt. Ama biz gene de Telmessoslularn yorumunu
syleyelim: "Kroisos," demilerdi, "zerine yabanc dil konuan bir
ulusun yrmesini beklesin; bunlar lkeye yaylacak, yerlileri boyunduruk altna alacaklar; zira ylan topran oludur, at ise sava ve
gebe bir hayvandr." Telmessoslular bu cevab verdikleri zaman
Kroisos oktan yakalanmt, ama onlarn Sardes'te olup bitenlerden ve
Kroisos'un felaketlerinden haberleri yoktu.
79. Kyros, Pteria savandan sonra, daha Kroisos'un yola kt an
kestirmiti ki, Kroisos dnte ordusunu terhis etmeyi dnmektedir;
igds ona Lydia'llarn kuvvetlerini yeniden toplamalarn
beklemeden, olanca hzyla Sardes zerine yrmesini sylyordu. Bir
kez kararn verdikten sonra hi zaman kaybetmeden uygulamaya geti.
Ordusunu Lydia'ya soktu; Kroisos'un onu karsnda grene kadar
haberi olmad. Her ne kadar birden baskna urad ise de, nk olanlar
beklediinden baka trl kmt, Lydia'llarn savaa srd. O
dnemde Asya'da hibir halk, yiitlikle ve gllkte Lydia'llarn
bileini bkemezdi; at stnde dvrlerdi, byk mzraklar vard ve
usta binciydiler.
Sardes Sava
80. ki ordu Sardes kentinin nnde uzanan o usuz bucaksz ve plak ovada karlat. Hyllos rma ve baka rmaklar akar burada,
hepsi de ilerinde en by olan ve Kutsal Ana'ya[28] adanm bulunan Dindymon Da'nda kan ve Phokaia yrelerinde denize dklen
Hermos rmana karrlar. Kyros, sava dzenine gemi olan
Lydia'llar grnce, bunlarn atllarndan rkt ve Medial
Hargapos'un szn dinleyerek u tedbirleri ald: Ordunun peinden
gelen ve yiyeceklerle br eyleri tayan develerin hepsini bir araya

66/881

toplatt, yklerini indirtti; zerlerine svari askerleri bindirtti, bu

hazrlk tamamlannca, bunlar Kroisos'un atllar zerine srmek iin
emir verdi, ordunun geri kalan bunlarn arkasndayd; piyadeler buyrultuya gre develerin arkasndan yryeceklerdi, onlarn arkasnda da
tm atl birlikler sralanmt. Herkes yerini aldktan sonra, kar koyacak olan Lydia'llarn aman vermeden ldrlmesini, yalnz Kroisos'un,
hatta evresinin sarldn grp kendisini savunsa bile ldrlmemesini buyurdu. Buyruklar byleydi. Atllara kar develerin karlmas
undand: At deveden korkar, ne grmeye, ne de kokusuna dayanabilir... te Kyros, Lydia'nn mucizeler bekledii parlak svarisini hie indirmek iin bu ustalkl areye bavuruyordu. Sava balayp da atlar
develerin kokusunu alnca ve onlar grnce, Kroisos'un btn mitlerini krarak tersyz ettiler. Bu hali gren Lydia'llar hi de korkuya
kaplmadlar, bineklerinden indiler ve yaya olarak yrdler Perslerin
zerine. ki tarafn da ar kayplar oldu. Sonunda Lydia'llar sava
alanndan ekildiler ve kale duvarlarnn arkasna kapandlar. Persler
kenti kuattlar.
81. Lydia'llar kuatlmlard. Kroisos bakt ki kuatma uzayacak,
mttefiklerine yeni haberciler koturdu; daha nce gitmi olanlar drt
ayn sonunda Sardes nnde bulunmalar iin haber gtrmlerdi;
yenileri ise kuatmay haber verecekler, yardmn en ksa srede
gelmesini isteyeceklerdi.
82. Kroisos, btn br mttefikleri gibi, Lakedaimonlulara da
eliler yollamt. Ama tam o sralarda Spartallarn kendilerinin de
Thyrea denilen yerden tr, Argoslularla balar belaya girmiti; buras Argos topraklar iindeydi ve Lakedaimonlular el koymulard.
Batya doru uzanan lke, ta Malea Burnu'na kadar hep Argoslularnd
ve anakaradaki bu topraklara Kythera ile birlikte br adalar da ekleniyordu. Argos, topraklar koparlan kentin yardmna kotu. Karlkl
konumalar balad, iki yandan da er yz savann dvmesi zerinde anlatlar; kim kazanrsa onun olacakt Thyrea. ki ordu kendi
snrlarna kadar geri ekilecekti, dv srasnda orada

67/881

bulunmayacaklard, kendi adamlarnn kaybetmekte olduunu grp

yardma komasnlar diye. Karar verilince birlikler uzaklatlar ve her
iki yandan seilen stn savalar dve tututular. Dv eit
deerde olduklarn meydana kard, alt yz yiitten kii kald
ayakta, iki Argoslu, Alkenor ve Khromios ve Lakedaimonlu
Othryades; en son bunlar kalmt ki, gece indi. O zaman iki Argoslu,
kendilerini kazanm sayarak Argos'a kotular; ama Lakedaimonlu
Othryades, Argoslu llerin silahlarn toplad, kendi konak yerlerine
gtrd, sonra gelip dvteki yerini ald. Ertesi gn iki ordu, savan
sonucunu grmek zere geldi. nce iki tarafn ikisi de baary kendisine mal ediyordu, biri geriye benden daha ok adam kald diyor,
br de bu kalanlarn katklarn, oysa kendi ampiyonunun yerinde
kalarak dman llerinin silahlarn topladn ileri sryordu;
sonunda bu ekime bir karkla yol at; iki yandan da ar kayplar
verildi ve Lakedaimonlular stn ktlar. te bu dnemden balayaraktr ki, Argoslular salarn kestirmilerdir; daha nceleri grenek
salarn uzatmalarn gerektiriyordu; ama imdi lanetler yadryorlard, Thyrea geri alnana kadar hibir Argoslu san uzatmayacak,
karlar da altn taklar takmayacaklard. Lakedaimonlular ise bunun
tersi bir karar almlard: O zamana kadar ksa olan salarn uzatacaklard. yz adamlarndan geri kalan tek kiiye, Othryades'e gelince,
derler ki, btn silah arkadalar lp de bir tek kendisinin kalm olmas arna gitmi, geri dnmektense, ayn yerde, Thyrea topra zerinde kendisini ldrmt.
83. te tam bu olaylarn orta yerinde Sardes elisi geliyor;
Spartallardan, kuatlm olan Kroisos'un yardmna komalarn diliyordu. Eliyi dinleyen Spartallar balarndaki belaya ramen, yardma
komak iin hazrla giritiler: Hazrlklar bitmi, gemiler yola kacak duruma gelmiken, bir baka haber geldi, kent dm, Kroisos
canl olarak ele gemiti. Bunu byk bir felaket saymakla beraber,
hazrlklar da durdurdular.

68/881

Sardes'in D
84. Sardes yle alnmt; kuatmann on drdnc gnnde Kyros
ordunun iinde atllar dolatrd, siperleri ilk olarak aacak olana
dller vereceini duyurdu. Herkes denedi, ama kimse aamad ve hepsi de bundan vazgeti, bir tek Hyroiades adnda bir Mardial akropole
bir kesinden ulamaya alyordu, orada nbeti yoktu, nk
oradan bir saldr yaplabilecei korkusu yoktu, dimdik iniyordu, saldr
yaplabilecek bir yer deildi. Sardes'in eski kral Meles, odalndan
olan aslann bir tek buradan geirtmemiti. "Eer," demilerdi
Telmessos bilicileri, "bu aslan siperlerin evresini bir tamam dolanrsa,
Sardes alnamaz." Meles akropole kan her yerden geirtmiti
hayvan, yalnz bu yan nemsememiti, "ok dik, buradan bir saldr
gelemez," demiti. Buras kentin Tmolos'a bakan yndr. Lydia'l
bir asker, den balnn peinden bu bayr inmi, bal alm,
sonra yeniden yukar trmanmt, bizim Mardial Hyroiades bunu
grm ve akl buna taklmt, kafasnda evirip evirmiti. O gn
kendisi de trmanmay baarm, br Persler de onun gibi trmanmlard; kale bedenlerini yeteri kadar adam anca Sardes dm ve
yama edilmiti.
85. Kroisos'a gelince, bana gelen uydu: Bir olu vard, daha nce
de sylemitim, gen bir adam, btn erdemlere sahip, ama
konuamyor. Gz kamatrc eski gnlerindeyken, Kroisos bunu iyiletirmek iin elinden geleni yapm, bin eit areyi denemi, bu
arada Delphoi orakline de bavurmutu. Pythia ona u cevab vermiti:
Lydia'nn gl kral, hi de ihtiyatl deilsin.
Saraynda iitmeyi isteme, ocuunun
Duymay o kadar zlediin sesini.
evreni saran imdiki sessizlii daha hayrl onun,
Zira o, acl bir gnde konuacak.

69/881

Kentin dt gn, kendisini tanmayan Persler, onu ldrmek iin

zerine doru yryorlard. Kroisos bunu grd, ama felaket yle kmt zerine ki, korunmaya demez sayyordu kendisini; lm bir
hiti artk onun iin; ama olu, o dilsiz, Pers'in geliini grd, zerine
ken korku ve ac, tutuk dilini balayan ipleri krd ve "Kroisos'u
ldrme!" diye bard. lk olarak konuuyordu ve artk mr boyunca
da dili zlm oldu.
86. te byle ele geirdiler Persler Sardes'i ve Kroisos'u, on drt
yllk bir saltanattan sonra on drt gnlk bir kuatma sonunda onlarn
eline dt canl olarak. Ve bylece yerle bir etti bir byk imparatorluu, oraklin dedii gibi, yani kendisininkini. Persler, tutsa Kyros'a
gtrdler. Kyros odun ydrd, zerine zincire vurulmu olan
Kroisos'u karttrd; iki yannda iki kere yedi Lydia ocuu yer
almt. Kyros bunlar bir ganimet sunusu olarak tanrlara kurban etmek
mi istiyordu? Bir ada vard da onu mu yerine getiriyordu? Yoksa
Kroisos'un dinine ne kadar bal bir insan olduunu renmiti de,
gelsin bakalm tanrlar da onu diri diri yanmaktan kurtarsnlar diyerekten mi karmt odun ynnn zerine? Neden olursa olsun, o byle
yapt diyorlar. Ve ekliyorlar: Kroisos, odun ynnn stnde ayakta
durmu; byle tam bir felaketin ortasnda Solon'u dnecek zaman
bulabilmi ve u szn tanrsal anlamn kavramt: "Hibir canl
mutlu deildir"; bunu dnm, gsnden derin bir inilti ykselmi
ve karanlk bir dilsizlikten karak, kez, "Solon!" diye barm.
Bunu iiten Kyros, adamlarna buyurdu, "Kroisos'tan sorunuz, bu
ard kimdir?" diye; bunlar odun ynna yaklap sordular.
Kroisos bir sre sustu, cevap vermedi, sonra kesin bir emir zerine
unlar syledi: "Bir adam ki, dnyay yneten kiiler onunla konuabilmi olsalard, bu benim iin byk hazinelerden daha deerli bir ey
olurdu." Bu szlerden bir anlam karamadlar ve bu szn ne demeye
geldiini syletmeye altlar. Yakasn syramad skc sorulara
kar Atinal Solon'un nasl geldiini, grdkleri karsnda nasl
ardn, onu nasl bir sylevle kk drm olduunu ve

70/881

olaylarn nasl, onun aslnda kendisine, Kroisos'a deil, daha ok btn

insanla ve zellikle kendilerinin mutlu olduuna inanan insanlara
yneltilmi olan szlerine hak verdiini, bir bir ve itenlikle anlatt.
Kroisos bunlar syledii srada ate verilmi, odun yn utan uca
alev almaya balamt. Ama tercmanlarn dilinden bu szleri dinleyen Kyros'un yrei szlamt ve dnyordu ki, kendisi de bir insandr ve yakmak iin diri diri atee verdii adamn, zenginlik
bakmndan kendisini kskanacak bir eyi olmamtr ve bir gn kendi
bana da byle bir ey gelebileceinden rkmt, nk dnyada insanolunun gvenebilecei hibir ey yoktu ve atein hemen
sndrlmesini, Kroisos ve arkadalarnn odunlarn stnden indirilmesini emretti.
87. Ama btn uramalara ramen ate sndrlemiyordu. O zaman
diyor Lydia hikyeleri, Kyros'un davranndaki deiiklii fark eden
ve herkesin atei sndrmeye abaladn, ama baaramadn gren
Kroisos yksek sesle Apollon'u yardma armaya balad, ona sunmu olduu gzel sunular yz suyu hrmetine bugn kendisine
yardm etmesini, tehlikeden kurtarmasn yalvaryordu. Ve bylece
gzleri yalar iinde tanrya yakarrken, durgun havasnda hibir esinti
olmayan ak ufuktan bir bulut koptu, bulut yarld, sel gibi yamur
indi ve atei sndrd. Kyros bununla anlad ki, Kroisos tanrlar
katnda deerli tutulan erdemli bir kiidir; onu indirtti ve sordu:
"Kroisos, kim sana syledi benim topraklarma saldrmay ve benimle
dost yerine dman olarak karlamay?" "Kral," dedi Kroisos,
"bunu yapan, senin iyi talihin ve benim kt talihimdir. Kabahat, senin
stne yrmek gibi kendini beenmilii bana veren Yunanllarn tanrsndadr. nk kimse bar dururken sava seecek kadar deli
deildir; barta oullar babalarn gmerler, savata babalardr oullarn mezara indiren. Ama phesiz byle olmas houna gidiyordu
tanrlarn."
88. Byle oldu konumas. Kyros onun balarn zd, yanna
oturttu ve onu pek iyi, pek ho tuttu; kendisi ve evresindekiler ona

71/881

hayranlkla bakyorlard. Kroisos dncelere dalmt, sesi kmyordu. Sonra dikkati Lydia'llarn kentini yama eden Perslere kayd:
"Kral," dedi, "u grdklerim karsnda aklma gelenleri syleyeyim
mi, yoksa susaym m?" Kyros istediini istedii gibi syleyebilecei
cevabn verdi. Ve Kroisos ona sordu: "Bu kalabalk ne yapyor byle
canla bala?" "Senin kentini," dedi Kyros, "yama ediyorlar, varn
younu paylayorlar." Kroisos cevap verdi: "Yama ettikleri benim
kentim, benim varlm deil; bunlarn hibiri benim deil artk; yama
ettiklerinin, alp gtrdklerinin hepsi senin maln."
89. Bu gzlem karsnda Kyros tasaland. Yanndakileri savd ve
ondan u durum karsnda kendisi iin en yararl olan yolun hangisi
olabileceini sordu: "Mademki," dedi Kroisos, "tanrlar beni sana kle
olarak verdi, benim grp de senin grmediin eyi sana bildirmem
gerekir. Persler dzen tanmaz yaradllar gerei yoksuldurlar. Eer
onlarn bu hazineleri ceplerine atmalarna seyirci kalrsan, bana gelecek olan udur: lerinden en ou kapan kimse, bil ki senin karna
dikilecektir. imdi, eer beni dinlersen, yle yap: Kaplara kendi
adamlarndan seilmi nbetiler koy; hazineyi dar karmak isteyenlerin ellerinden alsnlar ve desinler ki, bunlarn onda birini Zeus'e
ayrmak gerekir. Bylece hazineyi onlarn elinden alrken gzlerinden
dm olmazsn ve askerler senin niyetinin doruluuna inanarak
isteye isteye verirler ellerindekileri."
90. Bu szler pek houna gitti Kyros'un, nk iine geliyordu;
Kroisos'a tatl szler syledi ve ne dediyse onu yapmalar iin emir
verdi adamlarna. Sonra ona yle dedi: "Mademki bir krala yarar
gnl yceliiyle davranyor ve yle konuuyorsun, imdi sen de u
anda ne istein varsa iste benden." "Efendim," dedi Kroisos, "tanrlar
arasnda en ok sayg beslediim Yunan tanrsna u zincirleri gnderip
sordurmak istiyorum, kendisine kar daima sayg gstermi olan
kimseleri aldatmak diye bir hikmet var mdr, bana bunun iin izin verilsin, en ok istediim budur." Kyros, o zaman tanrya ulatrlmasn
diledii bu sitemi aklamasn istedi. Kroisos, eskilere karak ona

72/881

btn olan biteni, oraklin cevaplarn, zellikle sunduu armaanlar ve

tanrsal szlerin Perslere saldrmak iin ona nasl cesaret verdiini, bir
bir sayd dkt ve yeniden yalvarmakla balad szlerini, o tanry
byle sverek knamasna izin verilmesi iin. Kyros gler yzl cevap
verdi ona: "Bu dilek Kroisos, ve benden istemek frsatn bulacan
br dilekler yerine getirilecektir." Bu oluru alr almaz, Kroisos
Delphoi'ye Lydia'llar gnderdi; onlara u zincirleri tapnak kapsnn
eiine koymalarn ve tanrdan sormalarn buyurdu: Hi utanmadn
m? diye, oraklleri Kyros'un imparatorluunu ykaca inancn verip
Kroisos'u Perslere kar savaa tututurmaktan, ite o imparatorluun
yamasndan eline geen ganimet sadece u zincirlerdir bunu
sylerken zincirleri gstereceklerdi; ayrca Yunan tanrlar nankr olurlar diye bir ey var mdr? Onu da soracaklard.
91. Lydia'llar tapnaa vardlar ve grevlerini yerine getirdiler.
Pythia diyorlar, yle cevap verdi: "Aln yazsn bir tanr bile
deitiremez[29]. Kroisos, Heraklesoullarnn bir askeriyken, bir
kadnn ihanetine alet olarak efendisini ldren ve zerinde hibir
hakk bulunmad taht ele geiren drdnc kuaktan dedesinin
yaptn demi, aln yazsnn gereini yerine getirmitir. Loxias,
Sardes'in ykln, ocuklarnn zamanna erteleyerek Kroisos'u kurtarmak istemiti, ama kaderin elinden kurtaramad onu. Aln yazs ona
neleri uygun grd ise onu yapt, ama Kroisos'tan kendi hizmetlerini de
esirgemedi; zira yl sreyle Sardes'in dn erteledi ve unu da
iyi bilsin Kroisos ki, kendisi de belli gnden yl sonra yakalanmtr.
Ayrca yanaca srada imdadna koan gene Loxias'tr. Oraklin dediklerine gelince, Kroisos'un bundan da yaknmaya hakk yoktur. Loxias
ona, Perslere saldrrsa byk bir imparatorluu ykm olacaktr, diye
haber vermitir. Eer doru dnebilseydi, yeniden adam gnderip
sorduracakt, bu yklacak olan imparatorluk benimki mi, yoksa
Kyros'unki mi diye. Tanr szn anlayamad, sonrasn da sormad, o
halde kendisini sulasn. Bir de son sorusuna verdii cevapta Loxias
ona bir katrdan sz etmedi mi? te bunu da kula duymad, Kyros'tu

73/881

bu katr; nk anas ve babas ayn soydan deildiler; anas daha iyi

bir soydan geliyordu, babas ise onun kadar soylu deildir; ana Media
kral Astyages'ten inme bir Media kzyd; babas ise Pers, hi layk olmad halde, sahibi olan kadnn ats altnda yaamasna izin verilmi sradan bir adam." Pythia'nn Lydia'llara cevab byle oldu ve
onlar da bunu Sardes'e gtrdler, Kroisos'a ilettiler. Bunu duyunca,
kusurun tanrda deil, kendisinde olduunu itiraf etti. te Kroisos
imparatorluunun ve onia'nn ilk olarak elden k byle oldu.
92. Kroisos'tan Yunanistan'da, daha nce saylanlardan baka
armaanlar da kalmtr: Boiotia'daki Thebai'de smenios Apollonu'na
adam olduu altndan bir ayak, Ephesos'taki altn dveler ve kolonlarn ou; ayrca Delphoi'deki Pronaos Athenesi'ne sunduu byk
boy altn kalkan. Bu sunular, ben getiimde oradaydlar, brleri kaybolmulardr. Miletos Brankhosoullarnda da, bir sylentiye gre
Delphoi'dekiler ayarnda ve arlnda balar varm ki, onlar da
Kroisos vermi. Delphoi'dekiler ve Amphiaraos tapnandakiler kendi
malndandr; kendi gelirinin birer parasydlar; brleri daha kral
olmadan kendisine kar kan ve Lydia'llarn bana Pantaleon'u
geirmek iin yardaklk eden bir dmannn mallarndand.
Alyattes'in br oluydu bu Pantaleon, Kroisos'un ana ayr kardeiydi;
Kroisos Karia'l bir kadndan domutu, Pantaleon onial bir kadndan.
Kroisos, babasnn istei gereince tahta knca, kendisine kar
dolaplar eviren adam, bir tarak makinesinin sivri ularnda srkletip
ldrtmt ve bu adamn var you ki, daha nceden adak olarak gsterilmiti, biraz nce de sylemi olduum gibi, yukarda saylan
sunular iin harcanmt. Kroisos'un sunular zerine artk bir ey
sylemeyeceim.
Lydia ve Lydia'llar Hakknda Bilgiler
93. Lydia topra brlerinde olduu gibi, yle pek ad anlacak
olaanst eylere sahip deildir, yalnz Tmolos'tan akp gelen altn
kumu vardr. Ama Msr ve Babil'deki antlar bir yana, yle bir ant

74/881

vardr ki, bilinen btn brlerini aar. Bu, Kroisos'un babas

Alyattes'in mezardr, etekleri byk talarla rlm bir toprak
yndr. Kk esnafn, el iilerinin ve ak satcs kk kzlarn topladklar paralarla ykseltilmi bu ant. En yksek yerinde, ben oradan
getiim zamanda da be tane ta blok vard, zerlerine kazl olan
yaztlarda, buna katlan her meslek dalnn ne kadar verdii yazlyd,
bu rakamlara gre en ounu bu kk kzcazlar vermi oluyorlard.
unu da belirteyim; Lydia'l halk kzlarnn hepsi de kocaya varncaya
kadar kendilerini satarlar, eyizlerini bu zanaatla yaparlar, zaten kocalar bile bu kzlar ancak kzn kendi isteiyle yanlarnda tutabilirler.
Bu mezar, epeevre alt stad ve iki plethrondur; genilii on
plethron'dur. Yannda bir byk gl vardr ki, Lydia'llar hi kurumaz
derler; ad Gyges Gl'dr. te bu konudaki szm de bu kadardr.
94. Lydia'llarn grenekleri Yunanllarnkine benzer, ayrldklar
nokta udur ki, Lydia'llar kz ocuklarn orospulua brakrlar. Bizim
bildiklerimiz iinde ilk olarak altn ve gm para basan ve kullanan ve
ilk olarak ufak tefek ticaret ilerine girienler bunlardr. Kendileri anlatrlar ki, bugn gerek kendi lkelerinde, gerekse Yunanllarda oynanan oyunlar tretenler de kendileridir ve bu Etruria'nn koloni haline
getirildii zamana rastlar; baknz ne anlatyorlar bu konuda: Manes
olu Atys zamannda kyc bir ktlk sarmt btn Lydia'y. Bir sre
dilerini sktlar Lydia'llar, sonra ktlk srp gittii iin areler
aradlar, her biri kendince bir are srd ileriye. Bu oyunlar, zar, ak
(kemii) ve top oyunlar, tavladan gayri hepsi o zamanda ortaya kmtr; zira Lydia'llar tavlay biz bulduk demiyorlar. Bunlar bulduktan
sonra baknz ne yapyorlard alklarn bastrmak iin: Yiyecek
peinde komay unutmak iin, iki gnn birini oyuna veriyorlard,
ertesi gn oyunu brakp yemek yiyorlard. On sekiz yl boyunca byle
yaadlar. Ama ktlk azalaca yerde, krmn bsbtn artrnca kral
Lydia'llar ikiye ayrd, "Kim kalacak, kim gidecek kura ekilsin" dedi,
kaderin kalmak zere ayrdklar gene kendi hkm altnda bulunacakt, g edecek olanlara da olunu veriyordu kral olarak ki, ad

75/881

Tyrsenos'tu. Bylece lkeden kmak zere ayrlm olanlar zmir'e indiler, orada gemiler edindiler, ilerine yarayacak eyleri yklediler, bir
yurt ve yaama aresi peinde ky ky dolanp, sonunda Umbria'ya
yanatklar gne kadar denizlerde gezdiler; orada kentler kurdular ve
torunlar bugn de orada oturmaktadrlar. Lydia'l adn deitirdiler,
kendilerini yola karan kral olunun adn aldlar; yeni adlar olan
Tyrsenler szn onun adna gre retmilerdir.
95. Lydia'llar artk Pers egemenlii altna girmilerdi; imdi unu
soracaz kendimize, kimdi bu Kroisos saltanatn deviren Kyros ve
Asya Perslerin eline nasl geti? Bunu Perslerin eitli anlatlarndan
reniyoruz. Ben bunlarn iinden, Kyros yksn cilalayp parlatanlarn yerine, olan olduu gibi verenleri anlatacam[30]; her ne kadar
bunlar da Kyros yksn bambaka deiik biimde veriyorlarsa
da, ben yine de bunlar izleyeceim.
Med'ler ve Persler Kyros
96. Asurlar, Yukar-Asya'y be yz yirmi yldan beri egemenlikleri
altnda tutuyorlard; ilk olarak Med'ler ayrldlar, bamszlklar iin
Asurlara kar savaarak yiitlik kazandlar; klelikten kurtulup
zgrl elde ettiler. Onlardan sonra ayn eyi baka halklar da
yaptlar. u anlatacam ekilde yeniden tyranla dndkleri zamanlarda, boydan boya hepsi zgrdler: Med'ler arasnda Phraortes olu
Deiokes adnda becerikli bir adam vard. Bu Deiokes'in gz ykseklerdeydi ve yle yapyordu: Med'ler o zamanlar kylere serpilmi
olarak yayorlard ve Deiokes kendi kynn en ok saylan kiisiydi;
byk bir dikkatle ve bkp usanmadan yarglk yapyordu. Media
batan aa kargaalk ierisindeydi, o haklnn haksza anadan doma
dman olduuna inanyor ve byle bir ortam iinde alyordu. Kendi
kynde yaayan Med'ler onun yaam dzenini gryorlar, aralarnda
kan anlamazlklar zdrmek iin ona bavuruyorlar, o da gz
yksekte olduundan, adaletten ayrlmaz, doru bir adam gibi davranyordu. Grd iler hemerilerinin nice alklarn kazandryordu,

76/881

o kadar ki, baka kylerde yaayanlar da, hem Deiokes'in hakl yarglar
veren tek adam olduunu duyduklar, hem de daha nce haksz kararlarn kurban olduklar iin, kendilerine de yarglk etsin diye nn
iittikleri Deiokes'e kouyorlard ve bir daha da bakasna gitmek
istemiyorlard.
97. Yarglarndaki doruluk dillere destan olmutu, mterisinin
gnden gne arttn gren Deiokes, artk her eyin kendisine bal
olduunu gryordu; bir gn her zaman gidip, herkese ak olarak
kararlar verdii yere gitmedi ve bir daha oraya gitmeyeceini bildirdi,
zira diyordu, btn gn komunun ilerine bakmaktan kendi ilerine
bakacak zaman kalmyor. Kylerde karklk ve yama, eskisinden
beter hale geldi. O zaman Med'ler, olan biteni konuup dncelerini
karlatrmak zere toplandlar. Deiokes'in adamlarnn yle bir dil
kullanm olduklarndan hi phe etmem: "Mademki bugnk dzenimiz lkeyi ynetmeye yetmiyor, o halde bamza bir kral geirelim; o
zaman lkemize iyi yasalar gelir, biz de kendi iimize gcmze
bakarz, karklklar yznden yerimizden yurdumuzdan olmayz." Bu
dncelerle, herhalde bir kraln hkm altna girmek iin kendilerini
kandrm oluyorlard.
98. Kimi seeceiz sorusu ortaya knca herkes Deiokes'i ne srd,
gklere kardlar, "Onu seelim," dediler. Deiokes, "Kralln anna
layk bir konut isterim," dedi, hkm srebilmek iin koruyucular da
istiyordu. Med'ler olur dediler; gsterdii yerde koskoca bir kale
yaptlar, btn Med'ler ierisinden dilediini seip verdiler yanna koruyucu olarak. bana geer gemez Med'leri surlarla evrili tek bir
kent kurmaya, yalnz bunun iin almaya ve br kasabalar ikinci
srada tutmaya zorlad. Bakt ki, ne dese yapyorlar, bu sefer byk ve
salam kale bedenleri yaptrd, bunlar birbiri arkasna sralanm birok
surdur ki, bugn buraya Akbatana diyorlar. Surlar ylesine dnlm
ki, her biri brnden bir sava sahanl kadar yukardadr. phesiz
toprak da elveriliydi byle bir yap iin, nk yokutur, ama sanatn
pay da byktr. Hepsi yedi surdur, sonuncusunun iinde kral saray

77/881

ve hazine vardr. En byk sur, aa yukar Atina'nn evresi kadardr.

Birinci duvarn mazgallar beyazdr, ikincisinin kara, ncsnn parlak krmz, drdnc donuk mavi, beinci reine rengindedir. Bylece
surlarn mazgallar bir renk sralamas yapm olur. Son ikisine gelince,
birinin tahkimat gm, brnnki altn rengindedir.
99. Deiokes'in saraynn evresini kuatan, kendisi iin yaptrd
yaplar ite byledir; halka kalenin evresini gsterdi yerlemek iin.
Bu kaleyi tamamlam olmak zere Deiokes birtakm kurallar da
koymutur, yle: Kraln yanna kimse giremez; iler araclar eliyle
grlr, kimse kraln yzn grmez; ayrca karsnda glmek,
tkrmek, bunu yapan kim olursa olsun, byk terbiyesizlik saylr.
evresini byle gsterili kurallarla kuatmas, kendisiyle beraber
byyen ve ne doum, ne de deer bakmndan kendisinden aa olmayan yatlar onu grp kskanmasnlar, bir ktlk etmesinler diyeydi; gzlerine grnmedii srece, onlarda stn bir kii etkisi
yapacakt.
Med Boylar
100. Bu protokol koyduktan ve iktidar tek bana ele aldktan sonra
da adaletten ayrlmad, ama buna bir de arlk ekledi; davaclar ilerini
saraya yazl olarak gnderiyorlard; o da istenilen yargy verip geri
yolluyordu; davalara byle baklyordu, ayrca u tedbirler de alnmt:
Birisinin bir yaramazlk yaptn renince onu yakalatp suuna gre
ceza veriyordu ve egemenlii altnda bulunan btn lkede adamlar,
gzleri ve kulaklar vard.
101. Deiokes'in hkm altnda toplananlar yalnz Media ahalisiydi;
Med'ler eitli boylardan olumutu: Buslar, Paretakenler, Strukhatlar,
Arizantlar, Budiler, Mag'lar.
102. Med boylar bunlardr. Deiokes'in olu Phraortes'tir; babas
elli yllk bir saltanattan sonra ld zaman olu onun yerine geti
ve ileri eline alnca, yalnz Med'lerle yetinmedi, nce Persler zerine

78/881

sefer at ve br uluslar da boyunduruk altna almaya onlardan

balad. Sonra ikisi de birbirinden gl olan bu iki ulus sayesinde,
birinden tekine, teker teker btn Asya'y ele geirdi, ta Asurlara,
daha dorusu Ninive Asurlarna saldrd gne kadar; daha nceleri
btn Asya'ya hkm geiren bunlard; Phraortes zamannda mttefikleri kendisinden ayrldklar iin tek bana kalmt; ama gene de
yardm kaynaklar vard. Phraortes stlerine yrd, ama ordusunun en
byk blm ile beraber kendisi de yirmi iki yl sren bir saltanattan
sonra ld.
103. Bylece ortadan kalkan Phraortes yerine Kyaxares geti, bu
Phraortes'in olu, Deiokes'in torunuydu. Bu, babalarndan daha gl
gibi geinirdi; ilk olarak Asya ordularn belli kolordulara ayrd ve en
nce o soktu orduyu savaa belli bir dzen iinde, mzrakllar, okular,
atllar diye ayr birlikler halinde; o zamana kadar bunlar karmakark
savarlard. En byk arpmann ortasnda, gn gece olduu srada
Lydia'llar yenen ite odur; btn Yukar Asya'y birlikler halinde toparlayp, Halys rmana kadar hkm altna alan odur. Btn uyruklarn bir araya toplad. Ninive zerine yrd, babasnn cn alacak
ve kentin kkn kazyacakt. Asurlarla karlam, onlar yenmi,
Ninive'yi kuatmt ki, Protothyas olu Kral Madyas'n komutas
altnda ilerleyen byk bir Skyth ordusu dt zerine; bunlar Kimmerleri Avrupa'dan kardktan sonra pelerine dp Asya'ya
girmilerdi ve ite imdi de Media toprana yryorlard.
Skythler
104. Yk hafif bir adam Maiotis Gl'nden Phasis ve Kolkhis'e otuz
gnde yrr; Kolkhis'ten sonra Media'ya kadar alacak yol o kadar
ok deildir, zira bu iki blge arasnda bir tek ulus vardr, bunlar
Saspeirlerdir ve onlar arkada kaldklar zaman artk Media'dr. Ama
Skyth yaylmas buradan gelmi deildir; bunlar ok daha uzun olan
kuzey yolundan, Kafkas Dalar'n salarna alarak sapmlardr.

79/881

Med'ler Skythlerle savaa tututular, yenildiler, glerini yitirdiler.

Skythler btn Asya'ya yayldlar.
105. Oradan Msr zerine yneldiler; Filistin'den Suriye'ye girdikleri
srada Msr kral Psammetikos kt karlarna, armaanlar sundu, yalvarp yakard ve daha ileri yrmekten alkoydu. Skythler geri dnyorlard, Suriye'ye varmlar, Askalon kentine girmiler ve hatta en
byk blm bu kenti, klna dokunmadan gemilerdi ki, az sayda
Skyth, Gksel Aphrodite tapnan yama etti. Bu tapnak
aratrmalarmn vard sonuca gre, bu tanraya adanm tapnaklarn en eskisidir; Kbrs'taki tapnak da ondan rnek alnarak
yaplmt, Kbrsllar kendileri sylerler bunu ve Kythere'deki de gene
Suriye'nin bu blgesinden gelme olan Fenikelilerin elinden kmadlar.
Skythlerden Askalon tapnan yama etmi olanlar tanra arpm,
sapkla uramlar, babadan oula hepsi kadn olmulardr; Skythler
de bunlarn iledikleri bu gnah yznden hastalanm olduklarn
sylerler; ama Skythia'dan geen yolcular, Skythlerin "Enareler" dedikleri bu adamlarn ne eit bir hastala tutulmu olduklarn kendi gzleriyle de grrler[31].
106. Asya, yirmi sekiz yl Skythlerin boyunduruu altnda kald, ar
vergilerle, ilgisizlikle btn lke bir yknt yerine evrildi. Halktan
hara olarak topladklar az geliyor, aknlar yapyor, herkesin elinde ne
varsa zorla alp gtryorlard. Ama sonunda byk ounluu
Kyaxares'e ve Med'lere konuk olmular, sarho edilip boazlanmlardr; Med'ler yeniden g kazanmlar ve eskiden hkmleri
altnda bulunan uluslarn yeniden efendisi olmulardr; Ninive'yi
almlar (nasl aldklarn sonra anlatacam), Babil dnda kalan btn
Asurlar kendilerine balamlard. Neden sonra Kyaxares ld,
Skyth egemenlii sresini de kapsamak zere, krk yl hkm
srmt. Astyages'in, Kyaxares'in olunun sras gelmiti, krall o
devrald.

80/881

107. Bir kz oldu, Mandane adn verdi; ryasnda grd, kz iiyordu, o kadar bol ki, btn kenti, sonra batan baa btn Asya'y sel
gtryordu. Rya yormakta usta falclar bu ryay btn ayrntlarna
kadar, yreine korku salacak kadar aklamak yanlln ilediler.
Mandane, erkei tanma ana geldii zaman onu kendisine layk bir
Medial ile evlendirmedi, zira grm olduu ryann korkusu iinden
kmamt, Kambyses adnda bir Pers'e verdi, hem iyi bir soydand,
hem de uysal yaradllyd ve kral bir Pers'i, orta tabakadan bir Medialdan bile ok daha aa gryordu.
Kyros'un Douu
108. Mandane, Kambyses'in ats altnda yayordu. Bu evliliin
birinci ylnda Astyages bir rya daha grd; kzn dl yatandan bir
asma sryordu, asmann ubuklar btn Asya'nn stn kaplyordu.
Bu ryadan sonra rya yorumcularnn szne uyarak, kzn douraca zaman Perslerin yanndan alp kendi yanna getirtti ve skca gzaltna ald, doacak ocuu ldrtmek istiyordu; nk rya yorma
sanatnda ustalam olan falclar, bu kzdan doacak olann kendi
yerini alaca sonucunu karmlard o ryadan. Bu tehlikeyi savuturmak iin Astyages, Kyros doar domaz Harpagos'u artt, akrabalarndan biriydi, Med'ler iinde kendisine en ok bal olan ve en ok
gvendii adamd. Ona unlar syledi: "Harpagos, imdi sana syleyeceklerimi iyi dinle, bu szleri hafife alp beni tehlikeye atma, kendini
de bakasndan yana kp sonradan ayan srtrecek olan tehlikelere brakma. Mandane'nin dourduu ocuu al gtr evine ve
ldr; sonra gm, nasl kolayna gelirse." Harpagos cevap verdi: "Kral,
karndaki adamn bugne kadar hoa gitmeyecek bir ey yaptn
grmedin; bundan sonra da beni azarlaman gerektirecek bir ey yapmak istemem. Mademki yle istiyorsun, yle olsun, yeter ki bana verilmi olan ii tastamam yerine getirmi olaym."
109. Harpagos bu szlerle cevap verince, ocuk kendisine kefen olacak kundak bezleri iinde ona teslim edildi, o da gzyalar iinde

81/881

evine dnd. Eve vardnda, Astyages ile neler konutularsa batan

sona hepsini bir bir karsna anlatt. Kadn ona dedi ki: "imdi ne yapacaksn?" O cevap verdi: "Deil yalnz akln arm, hatta imdi
olduundan daha beter ldrm bile olsa, Astyages'in dediini harfi
harfine yapmam, hayr, yapamam, byle bir lm iin onun aleti
olamam. Ayrca bu kn kanna girmemek iin birok nedenim de
var: Bir defa benim kendimin de akrabas oluyor, ayrca Astyages
yal, erkek ocuu da yok; ya ld zaman tyranlk, imdi olunu
benim elimle ldrtmek istedii kzna kalrsa, o zaman bama gelecek
olanlardan daha berbat dnlebilir mi? imdi benim selametim iin
bu ocuu ortadan kaldrmak lazm; ama bu ii yapacak katili
Astyages'in adamlar arasndan semeli, benimkilerden deil."
110. Byle konutu ve hemen Astyages'in srtmalarndan birine
haber uurdu; bu, tasarlad ie en uygun den yerde, dalarn ortasnda, yaban hayvanlarn cirit attklar blgede sr otlatan srtmalardan birisiydi; bu srtmacn ad Mitradates'ti. Kendisi gibi kle
bir kadnla yayordu; kadnn ad Kyno'ydu, Yunanca'da kanck kpek
anlamna gelir, Med dilinde ise Spako. Zira Med dilinde kanck kpee
Spako denir. Bu srtmacn kzlerini yayd otlak, Akbatana'nn
kuzeyinde Karadeniz dorultusunda uzanan dalarn eteklerine dyordu; Saspeirlerle kar karya bulunduu bu ynde Med'ler lkesi
dalktr, yksek ve ormanlk koyaklarla rtldr; br ynleri tek bir
ovadr. imdi, haberi alan srtma hzla koup gelince, Harpagos ona
yle dedi: "te Astyages'in buyruu: Al bu ocuu, dalarn en uzak
yerine brak, abucak lsn! Ayrca sana unu sylememi de buyurdu,
eer bunu ldrmezsen ya da lmden kurtaracak gibi davranrsan, sen
kendin ikenceler iinde leceksin. Ben de lecei yere
gtrldnden emin olmak iin emir aldm."
111. Srtma bu szleri dinledi, ocuu ald, dn yolunu tuttu ve
ahrna vard. Kars tam o gnlerde dourmak zereydi ve srtma
kente gittii srada ocuunu dnyaya getirmiti. kisi de birbiri iin
sabrszlanyordu, biri karsnn doumundan tr meraktayd, br

82/881

de Harpagos'un kocasn byle beklenmedik zamanda ve arabuk

istetmesinden tr korkmutu. Dnp yanna vard zaman, onu hi
ummad halde karsnda gren kars, en nce niin Harpagos'un
byle abucak istetmi olduunu sordu. Ve o dedi: "Kadn, kente giderken, hibir zaman grmemem ve efendilerimizin katnda hibir zaman
olmamas gereken eyler grdm ve iittim. Harpagos'un evini
alamalar kaplamt ve ben ieri girince donakaldm. Girer girmez,
renkli kundak bezi iinde altn mcevherlerle sslenmi kk bir
ocuk grdm, orta yere koymular, rpnp haykryordu. Harpagos
beni grr grmez, hemen ocuu alp gtrmemi ve bizim dalarda
yaban hayvanlarn urak yeri neresiyse, oraya brakmam buyurdu.
Astyages'in emriymi ve eer bu emri yerine getirmezsem, lmlerden
lm beenmeliymiim. Hizmetilerden birinin oludur herhalde diye
dndm ve ocuu alp ktm; hibir zaman kukulanmayacaktm
da nereden geliyor diye. zerindeki altn ve kunda grp,
Harpagos'un evini gizlisiz kapaklsz dolduran bartlar iittiim zaman ap kalmtm. Ve sonra yolda, beni kentin dna kadar geiren
ve bebei elime veren hizmetiden her eyi rendim; rendim,
diyorum ki, Astyages'in kz Mandane ile Kyros olu Kambyses'in
oullarym ve Astyages ldrn diye emir vermi. te bak gr." Bunlar syleyerek ocuun yzn at, karsna gsterdi.
112. ocuk iri ve gzeldi, kadn onu grnce alamaya balad,
adamn dizlerine kapand, "Ne olursa olsun ocuu brakma!" diye yalvard. Ama o, "baka trl yapamam," diye cevap verdi; Harpagos'un
adamlar gelip bakacaklard ne oldu diye, eer emri yerine getirmezse
ikenceler iinde can verecekti. Kocasnn yola gelmediini gren
kadn yle dedi: "Pekl. Mademki dediinden dnmyorsun ve mademki oraya ille de bir ocuun braklmas gerekiyor, yle yapalm,
ben de doum yaptm, l bir ocuk dourdum. Al, onu gtr, brak
oraya ve Astyages'in kznn olunu bizimkiymi gibi yetitirelim. Hem
sen efendilerinin emrine kar kmam olursun, hem de biz kt bir

83/881

ie bulamam oluruz; l ocuk kral mezarnda yatar, canlnn da

can kurtulmu olur."
113. Srtma bakt ki karsnn dncesi duruma tastamam uymaktadr, dedii gibi yapt. ldrmek zere getirdii ocuu karsna verdi
ve kendi olunu ki lyd, onu da brn getirdii sepete koydu ve
brnn teberisiyle rterek gtrd, dalarn en ssz yerine brakt.
ocuu braktnn nc gn srtma, obanlarndan birini gz
kulak olsun diye orada brakp kente gitti, bebein lsn gstermeye
hazr olduunu syledi. Harpagos adamlarndan en gvendiklerini yollad, onlarn gzleriyle grdklerine gvenerek ocuu gmdrd. Bu
gmld, brn, ileride Kyros denilecek olan, srtmacn kars
yannda alkoydu ve besledi; o, onu Kyros diye deil, baka bir adla
aryordu.
114. ocuk on yana basmt ki, bana gelen bir i onu aa
vurdu. Sr hayvanlarnn konduu allarn bulunduu kyde, kendi
akran olanlarla birlikte sokakta oyun oynuyordu. ocuklar, oyun
gerei balarna kral olarak, srtma olu diye ardklar ocuu
semilerdi. O da ocuklar ayrm, birilerine saray yapmak grevi
vermi, brlerini asker diye kendi yanna alm, bir tanesini de kral
gz olarak semiti[32]; bir bakas da haber toplamak grevini
almt; szn ksas, her birine bir i vermi oluyordu. ocuklardan
biri, Med'lerin ileri gelenlerinden Artembares'in oluydu, Kyros'un emrini dinlemedi, o zaman Kyros brlerine, "Yakalayn bunu!" dedi;
ocuklar szn dinlediler ve Kyros, ocuu kam ile dverek ar bir
ceza verdi. br ellerinden kurtulur kurtulmaz, byle yakksz bir
hrpalama ile acsnn daha da arttn duyarak doru kente, babasnn
yanna kotu. Kyros'un kendisini kk drm olmasndan ac ac
yaknd; Kyros demiyordu (nk ad yle deildi daha), Astyages'in
srtmacnn olu diyordu. Artembares fkelendi, Astyages'e gitti,
olunu da beraber gtrd, utan verici bir durumla karlatklarn

84/881

syledi: "Ey kral," dedi, "ite klen srtma olunun bize kar gsterdii saygszlk!" Ve olunun omuzlarn gsterdi.
115. Bunu gren ve bu hikyeyi dinleyen Astyages, Artembares'in itibarn gz nnde tutarak, ocuun cn almak istedi ve srtma ile
olunun peine adamlar sald. kisi de karsna getirildikleri zaman
Astyages, Kyros'a bakt ve dedi ki: "Demek ki sen, benim katmda ba
yeri tutan u adamn oluna, hem de hangi tabakadan olduunu bile
bile byle ar bir hakarette bulunmaya kalktn." Kyros cevap verdi:
"Efendim, ben adaletten ayrlmadm. Ky ocuklar ki, bu da
aralarndayd, oyun oynarken beni kendilerine kral yaptlar; onlar ilerinde bu greve en layk kii olarak beni gryorlard. br ocuklar
emirlerimi yerine getiriyorlard, ama bu babozuk kt ve o kadar ileri
gitti ki, sonunda cezalandrdm. Eer bundan tr ceza grmem
gerekiyorsa ite emrindeyim."
116. ocuun szleri Astyages'in aklna bir eyler getirir gibi oluyordu; ocuun yz ile kendi yz arasnda bir benzerlik varm gibi
geliyordu ve bu cevap bir kle ocuun azndan kacak bir cevap
deildi; ayrca ocuun ya da uyuyordu; btn bunlarla arplm
olarak bir an sessiz kald. Sonra srtmac sorguya ekmeden nce
Artembares'i bandan savmak istedi: "Artembares," dedi, "yle
yapacam ki, senin de, ocuun da diyecek bir sznz kalmayacak."
Artembares'i gnderdi, Kyros'u hizmetilere verip sarayn i taraflarna
yollad. Srtma ile yalnz kalmlard, Astyages, bu ocuu nereden
bulduunu, onu kendisine kimin emanet ettiini sordu. Adam,
"ocuun babas benim, anas da evde oturuyor," diye cevap verdi.
Astyages, eer bana bir eyler gelmesin istiyorsa, tuttuu yolun yanl olduunu hatrlatt ve bunlar sylerken adamlarna yakalayn
iaretini vermiti. Srtma ikenceye konulacan anlaynca gerei
sylemeye raz oldu; batan balayp btn hikyeyi olduu gibi anlatt
ve szn balanmas iin yalvarp yakarmakla bitirdi.

85/881

117. Srtma gerei akladktan sonra, Astyages artk onunla

uramad, ii fkeyle dolmutu, adam gnderip Harpagos'u getirtti.
Harpagos gelince Astyages sordu: "Harpagos, kzmn dourduu
ocuu sana teslim etmitim, ocuk nasl ld?" Harpagos, srtmacn
orada olduunu grmt, keye skmt, kmldanacak durumu
yoktu, yalana sapmad. "Kral, kk ocuu aldm zaman dndm,
buyruunu nasl yerine getireyim diye, hem sana kar kusur ilememek, hem de kzna ve sana kar bir lmn vebalini tamamak
istiyordum. Onun iin yle yaptm: Bu srtmac artp ocuu verdim; ocuu ldrme emrinin senden geldiini bildirdim. Yalan
deildi, nk sen kendin vermitin bu emri. ocuu verdim, dan
ssz bir yerine brak ve lene kadar yanndan ayrlma, dedim. Eer bu
emri olduu gibi yerine getirmezse, ikenceye konulacan hatrlattm.
Emir yerine geldikten ve ocuk son nefesini verdikten sonra en
gvendiim hadm aalarm gnderdim, gzleriyle grdler ve ly
gmdrdm. te olan biten budur, ey kral, ocuun akbeti byle
olmutur."
118. Harpagos laf edirip kaydrmadan doruyu sylemiti.
Astyages, ona kar duyduu fkeyi belli etmeden, srtmatan dinlediklerini bir bir anlatt; sonra bu yeni hikye bitince, "ocuk sa ve
byle olduu daha iyi," diyerek balad szlerini: "Bu ocua yaptklarm," dedi, "iime dert olmutu, kzmla aramn almas da beni
zyordu. Mademki bu i byle mutlu bir sonuca baland, sen de
olunu gnder, bizim evine dnen ocukla tansn; ocuun cann
baladklar iin tanrlara kurban sunmak istiyorum, bunu hak ettiler,
sen de gel, birlikte yemek yiyelim."
119. Harpagos bu szler zerine yerlere kapand, byk mutluluk
iindeydi, emri yerine getirmemesi iyi olmutu, stelik bu mutlu sonu
kutlamak zere yemee de arlyordu. Evine kotu, abucak ieri
girdi. Bir olu vard, tek ocuu, daha on yanda; onu Astyages'e
gnderdi, kral ne buyurursa, onu yapmasn tembih etti; kendi de sevin iinde olup bitenleri karsna anlatacakt. Harpagos'un olu

86/881

gelince Astyages ocuu boazlatt, paralatt, paralarn kimini kzarttrd, kimini piirtti, tuz biber hepsi tamam, sofraya konmak zere
hazrlatt. Yemek vakti konuklar geldiler, Harpagos da aralarnda;
brlerinin ve Astyages'in nne koyun eti bulunan tablalar konuldu;
yalnz Harpagos'a olunu verdiler, Harpagos'a yedirilen yalnz
gvdeydi, ocuun ba, elleri ve ayaklar st rtl saz bir sepet ierisinde bir kenarda duruyordu. Harpagos iyice karnn doyurduktan
sonra Astyages sordu, "Et iyi miydi?" Harpagos "ok gzeldi," dedi. O
zaman nceden tembihli olan hizmetiler, ellerinde olunun ba, elleri
ve ayaklar, bir rtyle rtlm olarak geldiler, Harpagos'un yannda
ayakta durdular, rty ap iinden beendiini almasn sylediler.
Harpagos, "Olur," dedi, rty kaldrd ve grd olundan kalan
eyleri. Hi armad, duygularn belli etmedi. Astyages, yedii etin
hangi hayvann eti olduunu anlayp anlamadn sordu. Anlad cevabn verdi, "Kral ne yaparsa, iyi yapar," dedi. Bunu dedikten sonra
etten ne kald ise, hepsini toplayp evine dnd ve bu paralar yle
sanyorum ki, bir tek mezarn ierisine koydu.
Kyros Tahta Geiyor
120. Astyages'in Harpagos'u arptrd ceza ite bu oldu. Kyros'a
gelince, daha nce anlatm olduum ryasn yorumlam olan
Mag'lar getirtti. Geldiklerinde Astyages onlara sordu, ryasn nasl
yorumlamlard diye. Ayn aklamay yaptlar, ocuk yaarsa ve daha
nce lmezse, er ge baa geecektir. Kral u szlerle cevap verdi: "Bu
ocuk var ve henz sa; krda yayordu ve ky ocuklar onu kendilerine kral semilerdi. Ve gerek bir kral neleri yapabilirse, o da onlar
yapyordu; koruma birlii, mbair, haberci ve brleri, hepsini semi
ayrm ve buyruu altna alm. imdi bundan ne anlam karrsnz?"
Mag'lar cevap verdiler: "Eer ocuk yayorsa ve kendiliinden hkm
sryorsa, artk merak edilecek bir ey yok demektir, ban rahat olsun;
zira bir ikinci sefer saltanat srmeyecektir. Kimi zaman kk olaylar
arasnda bizim kehanetlerimizin de gereklemi olduu anlalr; ryada grlen ey, pek kk olaylar eklinde de olsa er ge gerekleir."

87/881

Astyages bir daha sz ald, unlar syledi: "Ben de Mag'lar, inanmay

ok istiyorum, mademki ocuk kral seilmi, rya yerine geldi demektir ve artk bu ocuktan ekinmenin gerei kalmamtr. Ama gene de
ne dersiniz, durumu enine boyuna iyice inceledikten sonra benim soyum iin ve ayn zamanda sizler iin tutulacak en iyi yol nedir acaba?"
Mag'lar cevap verdiler: "Ey kral, bizim iin de en iyisi, senin gcnn
sarslmamasdr. nk baka trl olursa, egemenlik bir Pers olan bu
ocuk yoluyla yabanclara gemi olacaktr ve biz ki Medialyz,
Perslerin kulu olursak, onlarn katnda sz gemeyen kullar olarak
kalrz; oysa senin gibi bir yurttamzn saltanatnda bizim de iktidara
katkmz olur ve senden byk sayg grrz. Bizim iin kesinlikle
gerekli olan, her eyden nce seni korumak ve gcn tutmaktr. Eer
bugn senin iin bir tehlike grsek, bunu eveleyip gevelemeden hemen
sana bildiririz. Bu rya byle nemsiz bir sonuca baland iin biz
kendi hesabmza rahatladk ve sana da deriz ki: Bu ocuu gz
nnden kaldr, Perslerin yanna, yaknlarnn evine gnder."
121. Astyages pek holand bu szlerden, Kyros'u artt ve unlar
syledi: "Ryamda grdm bir ey yznden hakszlk ettim sana
ocuum; ama sen aln yazsndan yakan kurtardn. imdi tanrya
emanet ol; Perslerin yanna git; yanna adamlar katacam, onlar seni
oraya gtrrler. Orada srtma Mitradates ile karsna hi benzemeyen bir baba ve bir ana bulacaksn."
122. Bunlar syledi ve Kyros'u gnderdi. Kyros, Kambyses'in evine
vardnda, ana ve babas tarafndan karland ve bunlar konuklarnn
kim olduunu rendikleri zaman byk sevecenlik gsterdiler zira
onu daha doduu gnden yitirdiklerini sanyorlard ve sordular
ondan nasl oldu da cann kurtard diye. O, son gnlere kadar hibir
eyden haberi olmadan derin bir yanlg iinde yaam olduunu, her
eyi yolda gelirken daha yeni renmi bulunduunu syledi; zira o
gne kadar, diye ekledi szlerine, kendisi Astyages'in srtmalarndan birinin olu olarak biliyordu, ama oradan buraya gelirken,
yanna katlm olan adamlardan her eyi renmiti. Onu srtmacn

88/881

karsnn beslediini de syledi; kadn ok yceltti ve Kyno'nun adn

anarak bitirdi szlerini. Ana babas bu ad azndan kaptlar ve oullarn kurtarm olan mucize Perslere daha da tanrsal grndnden,
u sylentiyi yaydlar, Kyros, brakld yerde bir kpek tarafndan
emzirilmitir. Kader yolunu izen hikyenin asl budur ite.
123. Kyros delikanl olmutu, yatlar iinde en yiidi, en yakkls
oldu. Harpagos ona yaranmaya alyor, armaanlara bouyordu; zira
yreinde Astyages'e kar hn besliyordu, ama kendisinden, basit bir
kimse olarak Astyages'e kadar uzanabilecek bir cezann kamayacan da biliyordu; Kyros'un yetimekte olduunu gryor, kaderlerindeki ortak yan belirterek gzne girmeye alyordu. Bu
balanglardan nce bir de unu yapmt: Astyages, Mediallara kar
kat davranyordu; Harpagos, Media'nn ileri gelenleriyle ilikiler kurarak, Kyros'un yannda yer alp Astyages'in saltanatna son vermek
gerektiini sokmutu kafalarna. Bunu saladktan sonra, tasarlad
eyi Perslerin yannda yaayan Kyros'a bildirmek istedi; ama yollar
gzaltndayd ve baka bir ey yaplamayacana gre, yle bir hileye
bavurdu: Yapma bir tavan buldu, tylerini bozmadan ve grnte
hibir eyi belli olmayacak ekilde karnn yard; karnnn iine bir
mektup yerletirdi, mektupta tasarlad eyler yazlyd; tavan yeniden dikti ve sadk adamlarndan birine avclarn kullandklar alardan
vererek Perslerin yanna gnderdi ve iyice tembih etmesini syledi
Kyros'a tavan verirken, kendi eliyle asn, yannda kimse bulunmasn
diye.
124. Dedii gibi oldu. Kyros tavan ald ve at; iindeki mektubu
buldu okudu; yle diyordu mektup: "Kambyses olu, tanrlar seni koruyorlar; yoksa aln yazn bu kadar gn vermezdi sana; katilinden,
Astyages'ten cn al. Eer onun istedii olsayd, sen lmtn; bugn
yayorsan eer, tanrlarn ve benim sayemdedir. Bunlar, sanrm oktan beri iyice renmi olduun eyler: Sana neler yaptklarn, benim
de Astyages'ten, seni ldrmeyip srtmaca teslim ettim diye neler
ektiimi biliyorsun. imdi eer bana gvenirsen, Astyages'in hkm

89/881

srd lke batan baa senin olabilir. Persleri ayaklandr, bir ordu ile
Media zerine yr. Astyages sana kar karaca orduya ister beni,
ister Media'nn br ileri gelenlerinden birini komutan yapsn, senin
baarya ulaman bakmndan fark etmez; ilk olarak Astyages'i brakp
senin yanna geecek ve kral devirecek olanlar onlardr. Biz hazrz,
sen de ne diyorsam onu yap, vakit geirmeden yap."
125. Bu haberi olan Kyros, Persleri Astyages'den ayrtacak en iyi
areyi dnmeye koyuldu ve dne tana u areyi buldu ve uygulad. stedii eyi bir tomara yazd, Persleri toplantya ard, tomar
onlarn nnde at ve okudu; Astyages, Perslerin komutanln ona
verdiini yazyordu bu fermanda. "imdi," diye balad sz, "size
bildiriyorum Persler, her biriniz elinize bir orak alp buraya geliniz."
Kyros'un emri byleydi. Persler eitli boylardan olumulardr;
Kyros bunlarn iinde bazlarn bir araya getirmi ve Med'lere kar
ayaklandrmtr; bunlar geri kalan btn br Perslerin de bal olduklar boylardr, demek istediim, Pasargadlar, Maraphlar, Masapilerdir;
Pasargadlar en soylu olanlardr, Perslerden gelen krallar bu boyun
kollarndan biri olan Akhemenidlerden kmlardr. br Persler,
Panthialailar, Derusiailar, Germanilerdir, hepsi de daha ncekiler gibi
iftidirler, Daolar, Mardiler, Dropikler, Sagartlar ise obandrlar.
126. lkenin bir ucunda on sekiz, yirmi stad karelik bir yer vard,
batan aa al, diken. Persler ellerinde oraklar, gelip burada toplandlar, Kyros emir verdi, "Burasn bir gn iinde ap temizleyeceksiniz," dedi. Tam bu zor ie svandklar zaman ikinci i olarak,
"Yarn gelip benimle yemek yiyeceksiniz," emrini verdi[33]. te
yandan babasnn ne kadar keisi, koyunu ve sr varsa hepsini toplad, kestirdi, yanna baka gzel yemekler ve araplar da katarak Pers
ordusu iin hazrlatt. Ertesi gne Persler geldiler, bir ayrlkta doyasya len ekildi. len bittikten sonra sordu, dn grdkleri ii mi
daha ok beenmilerdi, yoksa bugnkn m? "kisi arasndaki fark
ok byk," dediler; dn yalnz zahmet ekmilerdi, bugn ise yalnz

90/881

holarna giden bir ey yapyorlard. Kyros bu sz kapt, kafasndakileri ortaya dkt: "Persler," diye bard, "ite nnzde
alan yol: Eer beni dinlerseniz, btn bunlar ve daha pek oklar sizin olur; kimse sizi kle gibi altramaz; beni dinlemezseniz,
banzdan dnk gibi bir yn i hibir zaman eksik olmayacaktr.
Gelin beni dinleyin, zgr insanlar olun. Ben inanyorum ki, kader beni
bu ii grmek iin dnyaya getirdi ve sizin de hibir bakmdan, hele
sava bakmndan Med'lerden daha aa insanlar olmadnza gvenim var. Durumu iyi kavraynz, vakit geirmeden Astyages'i braknz."
127. Persler balarna bir adam geince, kendilerini nicedir utandran
Med boyunduruundan kurtulmak iin sevinle atldlar. Astyages,
Kyros'un becerdii ileri haber ald, birisini gnderip artt. Kyros
cevabnda, Astyages'in yanna geleceini, hatta onun istemeyecei
kadar erken geleceini bildirdi. Bu cevap zerine Astyages, btn
Med'leri silahlandrd ve balarna, tanrlar gzlerini balamlard,
nice aclar ektirdiini unutmu olduu Harpagos'u geirdi. Med'ler,
yolda Perslerle karlatklar zaman bazlar komploya katlm olmayanlar dvtler, brleri dmandan yana getiler, ounluk da
alaka geri basp kat.
128. Med ordusu utanlacak haldeydi, darmadan olmutu; Astyages
durumu haber alnca Kyros iin kurusk szler syledi: "Ne olursa
olsun," dedi, "Kyros isteine kavuamayacak!" Sonra Kyros'u serbest
brakmas iin t vermi olan rya yorumcusu Mag'lar kaza
vurdurdu, kentte Med'lerden kim kaldysa, ocuk ihtiyar bakmadan,
hepsini dmana kar seferber etti ve Perslerle yapt savata yenildi.
Kendisi de ele geti ve savaa srd Med'lerin ldklerini grd.
129. Tutsak Astyages'in karsna Harpagos dikildi, iindeki sevinci
ve hnc boaltt; yreini paralamak iin syledikleri arasnda, bir de
kendisine z olunun etlerini yedirdii leni hatrlatt, "Dn kralken
bugn kle olmak naslm?" diye sordu. Astyages de gzlerini ona
doru kaldrp sordu, Kyros'un yapt ii kendisine mi mal ediyor diye.

91/881

Harpagos, "Evet," dedi, zira bunu Kyros'a kendisi yazmt ve bu ii

hakl olarak kendisi yapm sayyordu. Ama Astyages ona, "Sen insanlarn en budalas ve en hakszsn!" dedi; "en budalas, nk mademki
bu ii sen kendin yapabilecektin, tac da kendi bana koyabilirdin,
oysa imdi bu gcn ancak te biri elindedir ve en haksz, nk o
lenin c Media'y klelie srklemitir"; eer krall kendisi alacak yerde ille de bir bakasna vermesi gerekiyorduysa, bunun bir Pers
yerine bir Medial olmas daha doru olurdu; oysa tersine, bu ite
hibir suu olmayan Mediallar efendiyken kle oldular ve Persler,
Med'lerin dnk kleleri, bugn onun efendisi oldular.
130. Astyages, otuz be yllk bir saltanattan sonra ite bylece iktidardan dt ve Med'ler onun kycl yznden, Perslerin nnde
boyun emek zorunda kaldlar; Halys rmann st yanna den
Yukar-Asya'y, Skyth egemenlii dnemi dnda, yz yirmi sekiz yl
ellerinde tutmulard[34]. Aslnda sonradan piman olmular ve
Dareios'a bakaldrmlardr; ama bamszlk iin yaptklar deneme
talihsiz bir sava yznden sonu vermedi, yeniden ba emek zorunda
kaldlar. Bu anlattm dnemde, Astyages'in saltanat zamannda
bakaldranlar Persler ve Kyros'tu; Med'lere kar ayaklanmlar, Asya
imparatorluunu ele geirmiler ve orada hkm srmlerdir.
Astyages'e gelince, Kyros ona hibir ktlk etmemitir, lnceye
kadar yannda tutmutur. te byle oldu Kyros'un douu ve
yetimesi; iktidar da byle ald, arkasndan Kroisos'un kendi kkrtmasyla onu da yukarda anlattm ekilde, boyunduruu altna
almtr. Ve onu da emri altna almakla btn Asya'nn efendisi
olmutur.
Perslerin Grenek ve Gelenekleri
131. Perslerin greneklerine gelince, ite bildiklerim unlardr: Tanr
heykeli, tapnak, sunak yapmak gibi eyler bilmezler; hatta yapanlara
deli derler, bu sanrm, onlarn tanrlara, Yunanllar gibi insan biimi
yaktrm olmamalarndan ileri gelir. Dinleri Zeus'e kurban kesmeyi

92/881

gerektirir; kurbanlar da balarnda keserler ve Zeus dedikleri de tanrsal gk kubbedir. Gnee, aya, topraa, atee, suya ve rzgra da kurban adarlar. Balangtan beri kurban kestikleri tanrlar bunlardr, yalnz sonradan Aphrodite'ye tapmay da rendiler, bu da onlara Asurlulardan ve Araplardan gemitir. Aphrodite'ye Asurlular Mylitta, Araplar
Alilat, Persler Mitra derler.
132. Yukarda saydm tanrlara kar sayg trenleri yledir: Kurban kesmek iin sunak yoktur, ate de yakmazlar. Kurbann zerine kutsal su samak, flt, giyim kuam, arpa tanesi gibi eyleri bilmezler.
Tanrlardan birine bir kurban kesmek isteyen kimse, kurban temiz bir
yere gtrr, bana genellikle mersin dalndan bir ta koyar, kurban
hangi tanr iin kesiliyorsa, o tanrnn adn anar. Kurban kesenin tanrsal yardm yalnz kendisi iin istemeye hakk yoktur; btn Persler
iin ve zellikle kral iin dua eder; btn Persler iin dua ederken
kendisi de bunun iindedir. Sonra kurban paralar, etleri piirtir, yere
yumuak otlar, zellikle yonca serer, etleri bu yaygnn zerine koyar.
O, bunlar koyunca, yannda ayakta duran bir Mag, tanrlarn soy zincirini anlatan dinsel bir hava okur, bu dinsel hava, kendi anlattklarna
gre byledir; din, bir Mag olmadan kurban kesmeyi yasak etmitir.
Ksa bir durutan sonra kurban keser, etleri toplar ve istedii gibi
yapar.
133. Doum gnn, yln btn teki gnlerinden daha stn sayarlar; o gn her gnknden daha bol yemek karrlar; zenginler btn
bir kz, at, deve ya da eei frnda piirip yle sunarlar; fakirler
kkba hayvanlarla yetinirler. Genellikle az yerler, ama yemekte son
olarak yenen yemi gibi eyleri ok bol karrlar ve birok sefer
yenilerler; Persler derler ki, Yunanllarn yemekten doymam olarak
kalkmalar, yemekte son olarak die dokunur bir eyler ikram edilmemesindendir ve diyorlar gene, eer yemein arkasndan tatl filan gibi
eyler de verilse, bu sefer yemekten hi kalkmazlard. arab ok
severler, bakalarnn yannda kusmak, abdest bozmak yasaktr. Btn
bu noktalarda uyguladklar treler bunlardr. Bir de unu syleyelim,

93/881

en ciddi konular ierek konumak da grenekleri ierisindedir. Eer

bir karar kadeh sesleri iinde verilmise, ertesi gn ayldklar zaman,
karar kimin evinde verildiyse o, ii yeniden oya koyar; eer ayk kafa
ile de olur derlerse, o karar yrtlr; yoksa vazgeilir; bunun tersine
olarak, ayk kafa ile dnlm bir ey de iki havas iinde yeniden
ele alnr.
134. Yolda rastlaanlar birbirlerine yaklarlarsa bu, onlarn ayn
toplum katndan olduklarn gsterir; gnaydn yerine, azdan
prler; eer biri brnden biraz daha aa kattansa, o yanaktan
plr; eer ok daha aa kattansa, bir dizini yere koyup brnn
karsnda secde eder. br uluslardan en saygn tuttuklar en yaknlarndaki komulardr, sonra birinciden sonraki en yakn olmak zere
bylece gider, kendilerinden uzaklat lde verdikleri deer de azalr; en az deer verdikleri kendilerinden en uzakta oturan uluslardr,
nk br uluslara gre kendilerini her bakmdan ok daha soylu
sayarlar, bakalar kendileriyle ilikileri lsnde erdemli olabilirler,
demek ki en uzakta kalanlar en geri olanlardr. Med egemenlii
zamannda, hatta halklar arasnda bile bir sralama gzetilir; Med'ler
herkese ve zellikle daha yakn olan komularna hkmederlerdi; bu
yakn komular da kendi yakn komularna hkmederler ve bu sonuncular, kendilerinden sonra gelen snr komularna hkmederlerdi, bu
tamamen Perslerde geerli olan deer lsne uygun bir durumdu;
zira Med buyruunun ve ynetiminin alan durmadan klyordu.
135. Bununla beraber, Persler yabanc grenekleri baka her ulustan
daha kolay kaparlar; Med'lerin giyinilerini kendilerininkinden daha
gzel bulmular, kendileri de yle giyinmeye balamlardr, sava konusunda da Msr zrhlarn rnek almlardr. Kulaklarna alnan
eitli zevkleri hemen kaparlard; rnein, gen olanlarla cinsel iliki
kurma huyunu Yunanllardan almlardr. Evlilik hayatna gelince, her
birinin birka nikhl kars olduu halde, ok sayda cariye de satn
alrlard.

94/881

136. Bir kimsenin kamuoyundaki deeri, nce savataki yiitlii,

sonra da ocuklarnn says ile tartlrd; en ouna sahip olan, kraldan
her yl dller alrd; okluktan kuvvet ktna inanrlard. Be
yandan yirmi yana kadar ocuklarna yalnz ey retiyorlard:
Ata binmek, ok atmak, doruyu sylemek. Be yandan nce ocuk
babasna gsterilmez; kadnlarn arasnda yaar; bylelikle ocuk eer
kk yata lrse, bu yasn babada fena bir etki yapmasn nlemi
olurlard.
137. Elbette bu huylarn beeniyorum ve unu da beeniyorum: Bir
tek su iin hi kimse, hatta kral tarafndan bile lme gnderilemez,
bunun gibi hibir Pers bir tek su iin, hizmetilerinden hibirine onarlamayacak bir ceza veremez; hatta daha da te, iyisiyle ktsn
teraziye vurur ve kts gerek, say gerek nitelik bakmndan daha ar
basarsa, o zaman ceza verebilir. Hi grlmemitir derler, birisi anasn
ya da babasn ldrsn; tutalm byle bir su ilendi, eer asl iyi
aratrlrsa derler, sonunda o ocuun ya bir gnah ocuu ya da bir
evlatlk olduu meydana kar; zira onlara gre asl ana babann kendi
ocuklar eliyle lmeleri diye bir ey yoktur tabiatta.
138. Yaplmas yasak olan eyin konuulmas da yasaktr. En byk
ayp yalandr, bundan sonra bor gelir, bu da brleri arasnda asl u
nedenle ki diyorlar, borcun arkasndan ister istemez yalan da gelir.
Czam ve akczam hastalna yakalanan yurtta kente sokulmaz, br
Perslerin arasna karamaz; onlarca bu hastalk gnee kar ilenmi
bir suun cezasdr. Bu hastala yakalanm olan yabanc, lkeden
karlr; oklar hatta ayn hastala yakaland diye ak gvercinleri bile
kovarlar. Bir akarsuya iemek, tkrmek, elini ykamak, hi yapmadklar eylerdir ve bakalarnn yapmasna da katlanamazlar; zira rmaa
en byk saygy beslerler.
139. Perslerin bir zellii daha, ki kendileri pek nemsemezler, ama
bizim gzmzden kamamtr: Adlarnn ki, ya fizik bir zellii ya
da bir kiilik onurunu belirtir, hepsi de ayn harfle, Dorlarn san,

95/881

on'larn sigma dedikleri harfle son bulur. Dikkat ederseniz, siz de Pers
adlarnn hep bu harfle bittiini greceksiniz; bu, bazlar iin byle,
bakalar iin deil diye bir ey yoktur; istisnasz hepsi iin dorudur.
140. Bu anlattklarm kesinlikle sylyorum, zira bunlar zerine ak
ve kesin bilgiler aldm. Buna karlk, lleri nasl gmdklerini kendi
dinlerinden olmayanlara gstermedikleri iin, bir Pers erkek lsnn,
bir yrtc ku ya da bir kpek tarafndan paralanmadan
gmlmediini kesinlikle syleyemem. Ama Mag'lar iin byledir,
bunu biliyorum, zira herkesin gz nnde yaplr. Persler ayrca
gmmeden nce ly balmumu ile svarlard. Mag'lar br insanlardan ve zellikle Msrl din adamlarndan ok bakadrlar; bu sonuncular, kurban kesme dnda, ellerini bir canlnn kanna bulatrmazlar;
ama Mag'lar, insan ve kpekten baka her canly ldrebilirler. Hatta
birbirleriyle yarrcasna karnca, ylan ne olursa olsun, yerde ve
havada yaayan her hayvan ldrrler. Bu grenekleri de, ilk balayann istedii gibi, varsn byle olsun, biz gene kendi hikyemize
dnelim.
onlar, Dorlar, Aiollar
Buralarn Kyros'un Eline Gemesi
141. Lydia'llarn Perslere boyun emesinden hemen sonra, onlarla
Aiollar Sardes'e, Kyros'a eliler gnderdiler. Kroisos'la nasl bal
idilerse, kendisinin egemenliini de ayn koullarla tanmaya hazr
olduklarn bildirdiler. Kyros bu nerilere bir tl hikye ile cevap
verdi: "Bir flt denizde balklar grmt" dedi, "gelip kyya vursunlar diye flt almaya balad. midi boa knca bir balk a
buldu, ok balk tuttu; sonra boyuna oynayan balklara bakarak yle
dedi: Ben size flt alarken hibiriniz sudan kp oynamadnz, imdi
de byle oynayp durmayn artk." Kyros'un onlara ve Aiollara kar
byle konumasnn nedenleri vard; daha nce Kroisos'tan ayrlsnlar
diye eliler gndermi, ama onlar kulak asmamlard, imdi her ey
olup bittikten sonra dediine geliyorlard. fkenin etkisiyle verdii

96/881

cevap bu oldu. Bu cevap kendilerine getirilince, Miletos'tan gayr br

on siteleri kalelerine kapandlar, Panionion'da toplandlar; zira Kyros,
Lydia'llara uygulanan ayn koullar iin yalnz Miletoslularla antlamt. Btn br onlar, oybirliiyle Sparta'ya eliler yollayp
yardm istemeye karar verdiler.
onia
142. Panionion'da toplanan onlar, kentlerini bizim yeryznde
bildiimiz en gzel gkyz altnda ve en gzel iklimde kurmulardr.
Ne daha kuzeydeki blgeler, ne de daha gneyde kalanlar onia ile bir
tutulamaz; hatta ne dousu, ne de bats; kimisi souk ve slak, kimisi
scak ve kurak olur. Dile gelince, hepsi ayn az kullanmazlar; drt
deiik konumalar vardr. Gneyden balayarak ilk kentleri
Miletos'tur; hemen sonra Myus ve Priene gelir; Karia'da kurulmu olan
bu kentler ayn blge dilini konuurlar. Lydia'da Ephesos, Kolophon,
Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia vardr. Bunlarn dili daha nce
saydmz kentlerin diline hi uymaz, hepsi de ortak bir blge dili
konuurlar. Bunlardan baka on kenti daha vardr ki, ikisi Samon
ve Khios adalarndadr, ncs Erythrai anakaradadr. Bunlardan
Khios ve Erythrai ayn blge dilini konuur, Samoslularn ise kendilerine zg ayr bir dilleri vardr. Bylece birbirinden ayr drt blge dili
km olur ortaya.
143. Bu onlar iinde bir tek Miletoslulard korkudan kurtulmu olanlar, nk Kyros'la aralarnda antlama vard; adalarda oturanlarn da
bir korkusu olamazd; zira Fenikeliler henz Perslerin egemenlii
altna girmi deillerdi, Perslerin de kendi gemileri yoktu. Sz konusu olan on iki kent, on dnyasnda yalnz u zellikle ayrlr: Bu
dnemde zaten gsz olan Yunan soyunun en gsz olanlar, en az
hatr saylanlar onlard; Atina dnda hibiri nemsenmiyordu.
Bundan tr br onlar ve zellikle Atinallar bu ad kabul etmiyorlar, kendilerine on denilmesini istemiyorlard; bugn bile bana yle
gelir ki, bundan ounun yz kzarmaktadr. Ama adlarn saydm

97/881

on iki kent, kendi adlaryla vnrlerdi; bunlar topraklarnda bir

tapnak kurmular ve Panionion adn vermiler ve br onlar ieriye
sokmamak iin szlemilerdir. (Zaten zmirlilerden baka girmek
isteyen de kmamt.)
144. Bunun gibi Dor Pentapolis'inde de, ki eskiden Hexapolis denilirdi, yleydi, bunlar da Triopion tapnana br Dor halklarnn yaklamamas iin titiz bir dikkat gsterirlerdi; hatta kendi aralarnda
tapnaa kar saygszlk gsterenler karsa, onlar da ieriye almazlard. Apollon onuruna dzenlenen trenlerde kazananlara eskiden
bronz ayaklar verilirdi dl olarak; bunu kazanan, alp tapnaktan
darya karamaz, tanrya adak olarak orada brakrd. Halikarnassoslu Agasikles adnda birisi, bu deti umursamam, kazand aya evine gtrm, duvara asmt. Bunun zerine br be kent, Lindos, alysos, Kameiros, Kos ve Knidos, altncsna, Halikarnassos'a
tapnan kaplarn kapatmlard. Onlar da onu ite byle
cezalandrmlard.
145. on'larn on iki kentlik bir konfederasyon kurmu olmalarnn ve
bu saynn oalmasn istememelerinin nedeni, sanrm daha
Peloponez'de oturduklar zamanlarda da gene byle on iki kente
ayrlm olmalarndandr, onlar bu lkeden karan Akhalarda da
yledir: nce Pellene gelir, Sikyon'dan knca rastlanan ilk kent budur, sonra Aigeira ve Aigai, bunlar hi kurumayan ve adn talya'daki
bir baka rmaa vermi bulunan Krathis rma zerindedirler; sonra
Bura, sonra Akhalarla girdikleri savatan yenik kan on'larn gm
olduklar Helike; sonra Peiros adndaki byk rman akt yerde Aigion, Rhypes, Patras, Phares, Olenos, sonra Dyme ve Tritaia; bir bu sonuncusu ieridedir. Eskiden on'larn olan bu on iki kent, bugn
Akhalarn elindedir.
146. on'larn on iki kentlik bir konfederasyon kurmalarnn nedeni
budur, bunlar brlerinden daha eski olan onlardr ya da stn bir soydan gelirler, nedeni budur, gibi szler akadan teye gemez, undan

98/881

tr ki, Euboia adasndan gelmi olan Abantlar da azmsanmayacak

bir yer tutarlar ve onlarla ortak hibir yanlar yoktur, hatta adlar bile
uymaz ve bunlar ayrca Orkhomenos Myniailileriyle, Kadmoslularla,
Dryoplarla, anayurttan ayrlm olan Phokaiallarla, Moloslarla, Arkadia Pelasglaryla, Epidauros Dorlaryla ve daha pek ok halklarla
karmlardr. lerinden Atina Prytaneion'undan gelmi olan ve
kendilerini on'larn en soylusu sananlar, kadnlarn koloniye
gtrmemilerdir. Ana babalarn ldrdkleri Karia'l kadnlar
almlardr. Bu cinayetten tr kadnlar, kendi aralarnda yeminle
berkittikleri bir yasa koymular ve bu yasay anadan kza
srdrmlerdir. Bu yasa, erkeklerle birlikte yemee oturmamak,
kocalarnn adn anmamaktr; byle yapmakla babalarnn, ilk kocalarnn ve oullarnn lmn detmek istemilerdir, bu cinayeti
iledikten sonra kendileriyle beraber yaamaya kalkanlara. Bu olaylarn gemi olduu yer Miletos'tur.
147. Bu on'lardan birtakm krallarn Hippolokhos olu Glaukhos
soyundan gelme Lykia'llardan, baka birtakm Melanthos olu Kordos soyundan gelme Pylos Kaukonlarndan; daha baka birtakm da bu
iki soyun ikisinden de gelme kimseler arasndan semilerdir. on adna
brlerinden daha ok bal olduklarna gre, gnl isterdi ki, asl
safkan onlar bunlar olsunlar; ama gerek onlar asl Atinal olanlar ve
Apaturia bayramlarn kutlayanlardr[35]. Ve bu bayram, Ephesoslularla
Kolophonlular dnda hepsinde kutlanr; Apaturialar yalnz bunlar
kutlamazlar; bu da gene, asln bilmediim bir kan davasndan
trdr.
148. Panionion, Mykale Burnu'nda kutsal bir yerdir; kuzeye bakar;
btn on'larn katldklar bir anlama ile Helike Poseidaonu'na adanm bir blgedir. Mykale anakarada bir burundur, Samos ynnde
batya doru uzanr; btn kentlerden gelen on'larn Panionia ad verilen bayram kutlamak iin burada toplanmalar gelenek haline
gelmitir. (Bu zellikle sadece on bayramlarna zg bir ey deildir.

99/881

Adlar, Pers adlar gibi hep ayn harfle biten, ayrmsz btn Yunan
bayramlarnda grlen ortak bir zelliktir.)
Aiolia Kentleri
149. on'larn kentleri ite bunlardr. Aiollarn kentlerine gelince, onlar da unlardr: Phrikon'un kenti denilen Kyme, Larissa, Neonteikhos,
Temnos, Killa, Notion, Aigiroessa, Pitane, Aigaia, Myrina, Gryneia;
eski on bir Aiol sitesi bunlardr; on ikinci olan zmir'i, onlar konfederasyondan ayrmlard; zira bu siteler de anakarada hepsi on iki taneydiler. Aiollar, topra on'larnkinden daha bereketli, ama havas onun
kadar gzel olmayan bir lkede yerlemilerdir.
150. Baknz nasl kaybettiler Aiollar zmir'i: Politik kartlarna
yenik den ve yurtlarndan gen Kolophonlular bu kente snmlard. Bu Kolophonlu srgnler, zmirlilerin, Dionysos bayramn
kutlamak zere surlarn dna ktklar zaman beklediler, sonra
kaplar kapatp kenti ele geirdiler. Btn Aiollar yardma kotular; bir
anlama yapld: onlar btn tanabilir eyay geri verecekler, Aiollar
da bunlar alp zmir'den kacaklar. zmirliler kabul ettiler, br on bir
kent bunlar paylap kendi yurttalar arasna kattlar.
151. Anakaradaki Aiol kentleri ite bunlardr, zira da blgesinde
kurulmu olanlar bunlardan ayrlmlardr. Adalardakine gelince, be
tanesi Lesbos'tadr (Lesbos'taki kentlerin altncs Arisba'y Methymnallar, kendileri de ayn kandan olduklar halde kleletirmilerdi);
Tenedos'ta yalnz bir kent vardr, bir tane de yz adalar denilen
adalarda vardr. Adalardaki btn onlar gibi, Lesbos ve Tenedos'taki
kentlerin de Kyros'tan ekindikleri yoktu. brleri onlarla birlik olup,
onlarn peinden gitmeye karar verdiler.
on ve Aiol Kentlerinin Kyros'a Kar Direnmeleri
152. on ve Aiol kentlerinin elileri acele Sparta'ya vardklarnda,
aralarndan szc olarak Phokaia elisini setiler, bunun ad

100/881

Pythermos'tu. Srtna erguvan krmzlar giyinmiti, duyan Spartal

kosun, ok kii toplansn diye[36] ve ortalarnda ayakta durarak uzun
bir sylev ekti, yardm dileinde bulundu. Lakedaimonlular kulak asmadlar ve on'larn yardmna komaya yanamadlar. Bunun zerine
eliler geri dndler; ama Lakedaimonlular bu istei geri evirdikten
sonra pelerinden elli krekli bir gemiyle kendi adamlarn gnderdiler,
maksatlar bence, Kyros ve onlar arasndaki ilerin nereye varacan
grmekti. Bu gzlemciler Phokaia'ya vardklarnda, ilerindeki en
nemli kiiyi, Lakrines adndaki yurttalarn Sardes'e gnderdiler, bu,
Lakedaimonlularn mesajn Kyros'a iletti ve ona herhangi bir Yunan
kentinin yklmasn istemediklerini ve byle bir ey olursa seyirci
kalamayacaklarn bildirdi.
153. Elinin bu szleri zerine, diye anlatyorlar, Kyros, yanndaki
Yunanllara sormu, "Kimdir bu Lakedaimonlular, byle bir dil kullanabildiklerine gre saylar nedir?" demi. stedii bilgiyi aldktan
sonra, Sparta elisine yle cevap vermi: "Yalan yere yeminler ederek
birbirlerini aldatmak iin kentlerinin orta yerinde zel bir buluma yeri
ayrm olan insanlardan korkum yoktur. Ve eer lmez sa kalrsam,
dedikodularnn konusu, onia'nn bana gelen felaketler deil de,
kendi balarna gelecek olan felaketler olacaktr!" Kyros, bu hakareti
btn Yunanistan'n yzne arpyordu, nk orada satlan ve satn
alnan eyler iin arlar vardr; Perslerden byle bir ey yoktur, ar
bilmezler, buna benzer bir eyleri yoktur. Kyros, bundan sonra Sardes
hkmetini Tabalos adnda bir Pers'e emanet etti ve Kroisos'un hazinesi ile br Lydia'llar getirmek grevini Paktyas adnda bir Lydia'lya
verdi, kendisi de Akbatama'ya dnd; Kroisos'u da yannda gtryordu; onlara gelince, balangta onlar hi nemsemiyordu. Babil'di
kendisine engel karan, Baktrianlar, Sakesler ve Msrllar da yle, bu
dmanlara kar ordusunu kendisi yrtecek, onlara kar sadece
birka general karacakt, byle tasarlyordu.

101/881

154. Ama Kyros orduyu alp Sardes'ten uzaklanca, Paktyas

Lydia'llar Tabalos'tan ve Kyros'tan ayrd. Sardes'in btn hazinesi
elindeydi, denize doru inerek bununla paral askerler toplad ve ky
adamlarn kendisiyle beraber savaa srkledi. Bunlar Sardes'e getirdi
ve kaledeki Tabalos'u kuatt.
155. Kyros bunu yolda haber ald ve Kroisos'a yle dedi: "Kroisos,
bunlarn sonu nereye varacak? Galiba bu Lydia'llar hep canm skacak
eyler yapacaklar ve ayn ekilde karlk grecekler. En iyisi bunlar
kknden kleletirmek midir acaba diye dnyorum. Bana yle
geliyor ki, u anda benim yaptm, babay ldrp ocuklar korumak
gibi bir eydir; tam bana uyan durum bu: Sen ki Lydia'llar iin bir
babadan da ileriydin, seni yakalayp gtryorum, Lydia'llar ise
kentlerini kendilerine brakacak kadar martyorum; bana kar ayaklanmalarna amak imdi pek yakyor dorusu bana." Kyros, kafasndan ne geiyorsa onu sylyordu; Kroisos, Sardes'te oturanlarn
tmn srmesinden korktu ve u cevab verdi: "Kral, bana sylediklerin grnte hep doru eyler; ama fkeni yen, suluyu susuzdan
ayr, eski bir kenti boaltma, nk onun ne daha nceki yanllklarda,
ne de imdi olanlarda suu vardr; zira gemiteki kusurlar benimdir,
cezasn ekmek de bana der. Bugnk kusurlar ise kendisine
Sardes'i emanet ettiin Paktyas'ndr, cezasn ekmek de ona der;
Lydia'llara gelince, onlar bala ve ayaklanmamalar ve senin iin bir
tehlike olmamalar iin de u tedbirleri al: Birisini gnder, sava silahlar tamalarn yasak et; mantolarnn altna uzun gmlekler, ayaklarna kothornos[37] giysinler; ocuklarna kitara almay, mzikle ve
ticaretle uramay retsinler. Ksa zaman sonra bunlarn erkek deil,
kadn olarak yetitiklerini grecek ve artk sana kar kmalarndan
ekinmeyeceksin."
156. Lydia'llar kle olacaklarna, srlp satlacaklarna byle
olsunlar daha iyi diye dnyordu Kroisos ve Kyros'un kafasna bunu
sokmaya alyordu; inandrc bir ey syleyemezse, kararn

102/881

deitirtemeyecekti, bunu biliyordu ve bugnk tehlikeyi savutursa

bile, Perslerin Lydia'llar yeni bir ayaklanma srasnda bsbtn yok
etmelerinden korkuyordu. Kyros pek holand bu fikrinden, yumuad
ve bu dnceye katlacan bildirdi. Medial birisini, Mazares'i
artt. Kroisos'un dediklerini Lydia'llara iletmesini buyurdu, Sardes'e
kar savamak iin Lydia'llarla birlemi olanlar da kleletirileceklerdi; Paktyas'a gelince, ne olursa olsun canl olarak getirilecekti.
Paktyas'n Snmas
157. Yolda bu buyrultular verdikten sonra, Perslerin oturduklar blgeye doru yoluna devam etti. Paktyas, zerine gnderilen ordunun
yaknda geleceini renince korktu ve Kyme'ye kat. Medial Mazares, Kyros ordusunun nemli bir blm ile Sardes'e vard zaman
kentte Paktyas'la birlikte olanlardan hi kimse kalmamt; Kyros'un
buyruklarn uygulamak iin ie Lydia'llar sktrmakla balad; bu
buyrultular sayesinde yaaylar deiiyordu. Arkasndan Mazares,
Kyme'ye haberciler gnderdi, Paktyas' teslim etmelerini istedi. Kymeliler Brankhosoullarnn tanrsna danmaya karar verdiler. Orada
bir orakl mihrab vard, ta eski zamanlarda kurulmutu ve btn onlar
ve Aiollar teden beri hep ona danrlard. Miletos topra zerinde
Panormos limannn tesindeydi.
158. Kymeliler de Brankhosoullarna adam gnderip, "Tanrlarn
rzasn almak iin Paktyas' ne yapmalyz?" diye sordurdular; sorulur
sorulmaz, orakl Paktyas'n Perslere teslim edilmesini buyurdu. Bu cevab alan Kymeliler onu teslim etmeye hazrdlar ve byk ounluk
bundan yana olduu halde, sitenin nde gelen kiisi olan Herakleides
olu Aristodikos yurttalarna engel oldu zira bu orakle gveni yoktu
ve elilerin doruyu sylediklerinden phe ediyordu. "Paktyas iin
bir sefer daha soralm, daha nce teslim edilmesin," dedi ve bu ikinci
yolculua kendisi de katld.
159. Brankhosoullarnn yanna vardklarnda, br delegeler orakle
danmak iin aralarndan Aristodikos'u setiler, soru yleydi:

103/881

"Efendimiz, Lydia'l Paktyas yalvararak bize geldi; Perslerin orada

kendisini bekleyen ac bir lmden kayor. Persler Kymelilerden onun
kendilerine verilmesini istiyorlar. Biz, Perslerin errinden korkmamakla beraber, bugne kadar byle bir crette bulunmadk; ne
yapmamz gerektiini nce sizin aznzdan ve aka duymak istiyoruz." Bu soruyu sordu ve tanr onlara Paktyas' Perslere teslim etmeleri
gerektiini yeniden bildirdi. O zaman nceden hazrlkl olan Aristodikos, yle yapt: Tapnan evresinde dolamaya balad, mihraptaki sereleri ve yumurtadan yeni km kck kular rktp
kartyordu; derken tapnan derinliklerinden doru bir ses iitir gibi
oldu, bu ses unlar sylyordu: "Hey, sen! nsanlarn en dinsizi, ne
yapyorsun? Tapnama snm olanlar kartyorsun." Aristodikos,
hi kaygsz cevap verdi: "Ya sen, efendimiz, snanlarn gayretli
savunucusu, sen de Kymelileri bir snm teslime armyor
musun?" Orakl yle cevap verdi derler: "Evet, aryorum, ama bunu
gnaha girip yakn zamanda yok olasnz ve bir daha orakle gelip snmlar teslim edelim mi diye soramayasnz diye yapyorum."
160. Bu cevab alan Kymeliler, Paktyas' verseler kendileri de yok
olacaklar vermeseler, kentleri kuatlacak, onun iin Paktyas'
Mytilene'ye srdler. Mytileneliler, Mazares'in ikinci bir istei zerine
yklce bir para karl teslim etmeye hazrlandlar; ka para
olduunu syleyemiyorum, nk pazarlk bitirilememitir. Mytilenelilerin niyetlerini sezen Kymeliler, Lesbos'a bir gemi gndermiler,
Paktyas' alp Khios'a gtrmlerdir. Khioslular da onu Poliukhos
Athenesi tapnandan karp satmlardr. Ve buna karlk Atarneus'u
almlardr; Atarneus, Lesbos'un karsna rastlayan Mysia'ya ait bir toprak parasdr. Paktyas' ellerine geiren Persler, Kyros'un huzuruna
kartmak iin skca sakladlar. Bu olayn zerinden ok uzun zaman
gemi olduu halde bile, Khioslular tanrlara adanan kurbanlarn
bana Atarneus arpas samazlar; bu toprakta yetien tahldan rek
yapmazlar ve orada yetimi hibir eyi tapnaklarnn hibirine
sokmazlar.

104/881

161. Paktyas' bylece Khioslular teslim etmi oldular; bundan sonra

Mazares, Tabalos'u kuatmak iin asiye yardmc olanlara kar sefer
at. Priene'yi kleletirdi ve btn Menderes Ovas'n bir batan bir
baa inedi; ordu Magnesia dahil, her yan yama etti. Arkasndan
hastalanp ld.
162. Onun lm zerine yerini Harpagos ald; o da bir Media'lyd;
Med kral Astyages'in kendisine haram bir len ektii adamd,
krall Kyros'a vermek iin el altndan alan da oydu. Kyros onu
ordunun bana getirince onia'ya yrd, toprak yma suretiyle
kentler ald. Kuatt kentin askerleri duvarlarn arkasna kapandktan
sonra, surlarn nne toprak ydrarak kendi askerlerini kartyordu.
onia'da ilk vurduu yer, Phokaia olmutur.
Phokaia'dan G
163. Uzun deniz yolculuuna kan ilk Yunanllar Phokaiallardr;
Adriyatik, Etruria, beria ve Tartessos'u aanlar bunlardr[38], yuvarlak
teknelerle deil, elli krekli gemilerle giderlerdi. Tartessos'ta bu lkenin kral pek sevdi bunlar, Arganthonios adndaki bu kral, yz yirmi
yllk mrnn seksen yln Tartessos'ta saltanat srerek geirmitir.
Phokaiallara ok iyilikleri dokunmutur, nce "Brakn onia'y, gelin
burada yerlein, beenirsiniz," demi, raz olmamlar, onun zerine,
Med'lerin gitgide glendiklerini rendii iin, kentlerini surlarla
evirsinler diye para vermitir. Ve hesapsz para vermitir, zira duvar
epeevre hayli stad tutar ve batan baa ilenmi byk talarla
yaplmtr.
164. Phokaiallar surlarn ite byle yaptlar. Harpagos orduyla
geldi, kenti kuatt; bu savunma tertibatnn yalnz bir yann ykarlar
ve bir tek yapy Byk Kral'a verirlerse, bununla yetineceini bildirdi.
Phokaiallar ki, klelik onlarn dayanabilecekleri bir ey deildir, bir
gn izin istediler, cevab sonra vereceklerdi; "Biz aramzda
konuurken, siz de ordunuzu surlarn uzana ekiniz," dediler.

105/881

"Aklnzdan geeni biliyorum, ama yle olsun," dedi Harpagos,

aralarnda danmalar iin sre verdi. Harpagos ordusunu kentte uzakta tuttuu sre iinde elli krekli kadrgalarn denize indirdiler,
karlarn, ocuklarn bindirdiler, varlarn yoklarn yklediler yalnz
bronz ve ta paralarla yaztlar ve tablolar braktlar kendileri de atladlar ve Khios'a doru dmen tuttular; arkalarnda hibir ey
brakmamlard; Persler ieri girdikleri zaman Phokaia botu.
165. Phokaiallar Oinussa denilen adalar satn almak istediler, ama
Khioslular buralarn satmay kabul etmediler, iyerleri kurup kendileriyle rekabete girmelerinden ekiniyorlard. O zaman Phokaiallar geminin burnunu Kyrnos'a evirdiler[39]. Yirmi yl nce, bir oraklin buyrultusu zerine Kyrnos'ta Alalia adnda bir kent kurmulard, br
yandan bu dediimiz tarihte Arganthonios artk yoktu. Onun iin
Kyrnos'a gittiler, ama nce Phokaia'ya uradlar. Harpagos kentte koruyucular brakmt, Phokaiallar bu garnizonu kltan geirdiler.
lerini aldktan sonra, filodan ayrlmay kafalarndan geirecek olanlar iin mthi lanetler yadrdlar. Atete kzdrlm koskoca bir demir parasn denize attlar, bu demir paras su yzne kmadka
Phokaia'ya dnmemek iin ant itiler. Sonra Kyrnos'a doru yelken
atlar; ama yarsndan ou sla zlemi ekmeye ve yurtlarnn
allm havasn dnerek yaknmaya balamlard, antlarndan
dndler ve gemilerini Phokaia'ya evirdiler. Andndan dnmeyenler,
Oinussa adalarndan kalkarak yollarna devam ettiler.
166. Kyrnos'a vardklar zaman be yl, oraya ilk olarak yerlemi
olan kolonlarla ortak yaadlar, tapnaklar kurdular. Btn evrede
apul yaptklar iin Etrskler ve Kartacallar aralarnda anlaarak,
bunlara kar her biri altm gemi ile sefer atlar. br yandan Phokaiallar da altm gemi donattlar ve Sardunya Denizi denilen denizde
dmana kar yrdler. Bir deniz sava oldu; bu Phokaiallar iin bir
eit Kadmos yenilgisiydi[40], zira gemilerinin krk tanesi batm, kalan
yirmisinin de mahmuzlar krlm, ie yarar hali kalmamt. Alalia'ya

106/881

dnerek kadnlarn ve ocuklarn aldlar, eyalarndan gemiye yklenebilecek ne varsa hepsini yklediler, sonra Kyrnos'u brakarak
Rhegium'a gittiler.
167. Batan gemilerin tayfalar Kartacallarla Etrskler arasnda kura
ile bllmt. (Etrskler arasnda bulunan) Agyllallar[41] en byk
blm aldlar, kendi yurtlarna gtrdler ve orada taa tutarak
ldrdler. O gnden beri Agylla'da taa tutularak ldrlm olan
Phokaiallarn yattklar yerden, insan ya da kk, byk herhangi bir
hayvan gese arplr, sakat kalr. Agyllallar Delphoi orakline
bavurup, "Ne yapsak da suumuz balansa?" diye sormular. Pythia
onlara, Agylla'da bugn de hl yaplmakta olan eyi yapmalarn buyurmu, yani kurban ettikleri Phokaiallar adna byk greler ve binicilik yarmalar tertiplerler ve arkasndan kurbanlar keserler. Bu
Phokaiallar ite byle lmlerdir. brleri, Rhegium'a snanlar,
oradan Oinotria'ya gemiler ve bugnk Elea kentini kurmulardr;
Poestumlu birisinden renmilerdir ki, Pythia, Kyrnos derken, onlara
kutlanacak bir kahraman ad vermek istemiti, yoksa bir ada alp, koloni haline getirin demek istememiti, bu Elea kentini bunu
rendikten sonra kurmulardr[42].
168. onia'daki Phokaia kentinin akbeti byle oldu; Teoslularn
bana da aa yukar ayn ey gelmitir. Vaktaki Harpagos, toprak teraslar sayesinde surlarn ele geirdi; hepsi de gemilerine atlayp
Trakya'ya gittiler, orada Abdera kentini kurdular; bu kentin temellerini
onlardan nce Klazomenaili Timesios atmt; ama Trakyallar onu
kovduklar iin yararlanamamt; Abdera'da yerleen Teoslular onu
yartanr katnda tutarlar.
169. Kle olmaktansa, yurdundan olmay ye tutan oniallar yalnz
bunlardr. br oniallar, Miletoslular dnda hepsi de g edenler
gibi Harpagos'a kar durmular, savamlar ve hibiri yurdunu korumak iin yiitlik gstermekten geri kalmamtr. Ama yenilmiler, ele
gemilerdir ve her biri gene kendi yurdunda kalarak yenenin buyruu

107/881

altna girmilerdir. Miletoslular, daha nce de sylemi olduum gibi,

kendiliklerinden Kyros'a balanmlard ve ekinecek bir eyleri yoktu.
onia, bylece ikinci kez boyunduruk altna girmi oluyordu. Harpagos,
anakaradakilere ba edirdikten sonra, adalardaki onlar da ayn
akbete uramaktan korkarak, Kyros'a kendiliklerinden teslim
olmulardr.
170. onlar, balarna gelenlere ramen, her zamanki gibi Panionion
toplantlarna devam ediyorlard. Bana anlattklarna gre, Prieneli Bias
onlara kurtarc bir yol gstermitir ki, eer kabul edilseydi, Yunanllar
arasnda en mutlular kendileri olacaklard; ortak bir donanma ile
Sardunya'ya gidip orada btn Yunanllar iin bir tek site kurmalarn
sylemi; byle olsayd klelikten kurtulacak, mutlulua erieceklerdi,
zira aralarnda adalarn en byn blecekler, br adalar da egemenlikleri altna alacaklard; br trl olursa diyordu, yani onia'da
kalrlarsa, onlar iin artk zgrlk dnlemezdi. Prieneli Bias'n
Yunanllara, ykmdan sonra verdii t ite budur. Aslnda damarlarnda Fenike kan akan Miletoslu Thales'in, hem de ykmdan nce
vermi olduu fikir de ok iyiydi. O, onia'nn orta yerlerine den
Teos'ta kurulacak bir tek yksek meclisin tannmas fikrini kabul ettirmek istemiti, kentler gene zgr halklar olarak kendi kendilerini
ynetmekte devam edeceklerdi. Bu adamlarn oniallara verdikleri
fikirler bunlardr.
Karina Kaunos Lykia
171. onia'ya ba ediren Harpagos, Karia'llar, Kaunos'lular ve
Lykia'llar zerine yrd; yannda onia'llar ve Aiolia'llar gtryordu. Bu ulustan birisi, Karia'llar, anakaraya adalardan
gelmilerdi. Eskiden Leleg ad altnda adalarda otururlard ve Minos
uyruundaydlar; bana anlatlanlara pek uymamakla beraber vergi vermezlermi, yalnz Minos vergi istedii zaman, ona gemilerde alacak
adamlar gnderirlermi. Ve Minos, savalar kazand ve birok
lkeye ba edirdii iin, Karia'l soyu da o zamanlar soylarn en

108/881

nls ve en kalabal olmu. u eyi onlar bulmulardr ve Yunanllar da onlardan almlardr: Sava balnn zerine konulan sorgu,
kalkan zerine iaretler kazmak bize onlardan gemitir ve bir de
kalkan tutmak iin kulp yapmak da onlarn icaddr; o zamana kadar
kalkan elle kulpundan tutulmaz, boyundan geirilen bir kayla sol
omuz stne alnr ve byle kullanlrd. ok sonralar Dorlar ve onlar, Karia'llar adalardan karmlar, onlar da bunun zerine anakaraya gmlerdir. Giritlilerin Karia'llar iin anlattklar budur; ama
Karia'llarn kendileri bunu kabul etmezler; onlar anakarann yerlisi
olduklarn ve hep imdiki adlarn tadklarn sylerler. Mylasa'da
Karia Zeus'ne ait ok eski bir tapnak gsterirler ki, buraya karde
uluslar olarak Mysia'llar ve Lydia'llar da kabul edilirlerdi; zira diyorlar, Lydos ve Myros, Kar'n kardeleriydiler. Bu iki ulus bundan tr
kabul ediliyordu; ama baka soylardan olanlar, Karia dili konusalar
bile, bu tapnaa sokulmazlard.
172. Kaunos'lular, bana kalrsa burann yerlisidir; ama kendileri
Girit'ten gelme olduklarn sylerler. Dillerinde Karia etkisi vardr ya
da Karia dilinde onlarn etkisi (iyice akla kavuturamadm bir
noktadr bu). Ama grenekleri bakmndan, tekilerden olduu kadar
Karia'llardan da uzaktrlar. Bunlarda iki lemleri tertiplemek gelenei
vard, ancak bunu yaparken erkek, kadn, ocuk ve ayrca ya ve
arkadalk ilikileri de dikkate alnrd. Kendilerine yabanc olan tanrlar iin bir din uyarlamlar, ama sonradan vazgemiler, yalnz
babalarnn tandklar tanrlara tapmay kararlatrmlardr; bunun
zerine lkenin genleri silahlanmlar, bu tanrlar havaya kl sallayarak Kalynda snrna kadar kovalamlardr; bunu, yabanc tanrlar
ite byle kovaladk, diye anlatrlar.
173. Bu ulusun gelenekleri byledir. Lykia'llara gelince, bunlar
Girit'ten gelmedirler. (Zira ok eskiden Girit'te yalnz barbarlar otururlard.) Europe'nin oullar olan Sarpedon ve Minos, Girit krall iin
atmlar, bir sivil sava kmt; Minos, kendinden yana kanlar
sayesinde kazand; Sarpedon'u ve arkadalarn lkeden srd; bunlar

109/881

Asya'ya, Milyas topraklarna gtler; nk Lykia'llarn bugn

oturduklar topraklar eskiden Milyas't ve Milyasllara Solymler denilirdi; o zamana kadar bu srgnlerin banda Sarpedon vard; geldikleri
zamandaki adlarn tayorlard, Lykia'llarn komular bugn de onlar
o adla, yani Termiller diye arrlar; Atinal Pandion olu Lykos da
kardei Aigeus tarafndan srlm, Sarpedon'un yanna, Termiller
lkesine gelmi ve bundan sonra bu halklara Lykos'dan kinaye
Lykia'llar denilmitir. Grenekleri bir yanyla Giritlileri, br
yanyla Karia'llar andrr. Ama bir detleri vardr ki, baka hibir
ulusta rastlanmaz, babalarnn deil analarnn adn alrlar; bir Lykial
brne, kimlerdensin diye sorsa, kendi adndan sonra anasnn adn
ve onun soyadn syler. Eer bir kadn yurtta, bir klenin ats
altnda yayorsa, yasalar ocuklar zgr sayar; tersine isterse yurdun
en nde giden kiisi bile olsa, bir erkek, yabanc bir kadnla ya da kle
bir kadnla yayorsa ocuklar yurttalk haklarndan yoksun kalr.
174. Harpagos hibir baar gsteremeyen Karia'llar kleletirdi; bu
blgede yaayan br Yunanllar da yiitlikten yana Karia'llardan
daha stn kmamlardr; bir Lakedaimon kolonisi olan Knidos da
bunlarn arasndadr. Bunlarn topraklar denize bakar; Triopion
denilmesi bundandr; buras Bybassos Yarmadas'nn uzantsdr;
btn Knidos topra, ince bir kstak dnda, suyla evrilidir; kuzeyi
Kerameikos Krfezi, gneyi Syme ve Rhodos Denizi'dir. Harpagos,
onia'ya indii zaman Knidoslular, bu aa yukar be stad geniliindeki ksta kazmaya baladlar; yurtlarn ada haline getirmek
istiyorlard. Bylece tamamen kendi yurtlarna ekilmi olacaklard,
zira kazmak istedikleri yer, Knidos topraklarn anakaraya balayan toprak parasyd. Pek byk insan emei harcand bu i iin; ama grlmemi bir olay geldi balarna, iiler talar krarlarken eitli yerlerinde ve en ok da gzlerinde inanlmaz byklkte yaralar almaya
balad. Delphoi'ye eliler gnderip bu nedir diye dantlar, Knidoslularn kendileri anlatrlar, Pythia u l iambos ile cevap vermi:
Kstak ne kale ister ne de kazlmak

110/881

Zeus isteseydi bu kayay ada yapamaz myd?

Bu orakl zerine Knidoslular ii braktlar ve Harpagos ordusu
geldii zaman arpmadan teslim oldular.
175. Pedasesliler Halikarnassos'un tesinde, kydan ieride oturuyorlard; kendilerinin ya da komularnn bana can skc bir eyler gelecei zaman, oradaki Athene rahibesinin sakal biter, kocaman olurmu.
Bu olaanst olay, kez olmu. Karia'da oturan halklardan bir tek
onlar Harpagos'a kar bir sre direnmilerdir; Lide Da denilen dalk
blgede tahkimat yapmlar, ok glk karmlardr.
176. Zamanla Pedasesliler de dtler. Lykia'llara gelince, Harpagos
ordusu Xanthos Ovas'na indii zaman, onlar da kar koydular, bitmez
tkenmez kuvvetlere kar az say ile dvtler, yiitlikle nam aldlar,
ama yenildiler, kentlerine geri atldlar, kadnlar, ocuklar, hazineleri
ve kleleri kaleye doldurdular ve alttan, yandan atee verdiler, yle ki,
yangn kaleyi yerle bir etti. Bundan sonra birbirlerine korkun yeminlerle balanarak dmana saldrdlar ve Xanthos'ta oturanlarn tm de
savaarak lm oldular. Bugn btn Lykia'da kendilerini Xanthoslu
diye tantanlarn, seksen ev dnda, hepsi de yabancdr; bu seksen
aile, o zamanlar lkenin dnda bulunuyordu; bundan tr hayatta
kalmlardr. te Harpagos, Xanthos'u byle ald ve Kaunos'u da aa
yukar ayn ekilde ele geirdi; zira Kaunos'lular da noktas noktasna
Lykia'llarn yaptn yapmlardr.
177. te byle, Harpagos n Asya'y yakp ykt: Yukar Asya ile
Kyros urayordu ve bir tekini atlamadan btn uluslara boyun ediriyordu. Bu uluslardan ounu dile almayacaz, yalnz ona en ok zarar
veren ve anlmaya hak kazananlar kimlerse, onlardan sz edeceiz.
Babil
178. Kyros, btn blgeye el koyduktan sonra Asurlar zerine
yrd. Asurlarn elinde pek ok kent vard. Bunlarn en nls ve

111/881

gls Babil'dir ve Ninive dtkten sonra krallar da buraya tanmtr; baknz nasld bu kent: Geni bir ova zerine kurulmutur, bir
yz yz yirmi stad eken bir drtgendir; duvar epeevre drt yz
seksen stad yapar. Babil bakentinin bykl ite budur; ayrca kuruluu ve tahkimat bakmndan biz buna benzer bir baka kent
bilmiyoruz. En dta derin bir hendek, geni, su dolu, frdolay evirir,
ondan sonra bir duvar gelir, genilii elli kral dirsei, ykseklii de iki
yz dirsektir (Kral dirsei, br dirsekten parmak daha uzundur).
179. Hendekten kan toprak ne oldu ve duvar nasl yapld, bunu da
anlataym. Babilliler hendei kazarken kan topraktan tula kesiyorlard; yeteri kadar tula biriktikten sonra bunlar frnlarda piirdiler;
nce hendein kenarlarn, sonradan duvarlar rdler; bu i iin har
olarak scak bitm kullanyorlar ve her otuz srada bir rlm
sazlardan yaplm it gibi bir ey koyuyorlard. Kale bedenlerinin
stnde ve d tarafna doru karlkl kuleler vard; kulelerin arasnda
yan yana koulmu drt atl bir sava arabasnn dnecei kadar bir
aklk braklmt. Kentin kaplar bu bedenlerin iine konulmutur;
yz kap vard, hepsi de birbirine eit dikme ve lentolarla tuntan
yaplmt. Babil'den yaya sekiz gn eken bir baka kent vard; buras s kentidir; burada bir dere akar, o kadar byk deildir, ayn ad
tar, Frat'a karr. Bu s deresinde su ile beraber ok miktarda bitm
taneleri de akar; Babil surlarnn yapmnda kullanlan katran buradan
karlmtr.
180. te Babil byle tahkim edilmiti. Bu kent iki mahalledir, zira
Frat denilen rmak iinden geer; bu rmak kaynan Ermenistan'dan
alr; byk, derin ve hzldr; Erythreia Denizi'ne dklr. Kale bedenleri her iki yandan rmaa kadar uzanr, orada bir ke yapar; birletikleri noktadan balayarak, sur izgisi, pimi tula ile yaplm iki duvar
arasndan akan rman kvrmlarn izleyerek gider. Kentin ierisi
drt katl evlerle doludur; sokaklar dzdr, hem enlemesine, rmaa
doru gidenleri, hem de brleri ayndr. Bu sokaklarn ulatklar
yerlerde rmak kysn evreleyen surlar ierisinde gizli kaplar vardr,

112/881

byle ka sokak varsa, o kadar da kap vardr; kentin kaplar gibi

bunlar da tuntan yaplmtr ve rmaa alrlar.
181. Bu duvar, kent iin bir zrh gibidir; i yann bir duvar daha
evreler; birinciden daha az salam yaplm deildir, ama daha dardr.
Bu iki mahalleden birinin ortasnda geni ve salam bir surla korunan
kral saray bulunur, brnde tun kapl ZeusBaal tapna vardr ki,
bugn de yerinde durmaktadr. Bir yan iki stadlk bir karedir. Bu kutsal yerin ortasnda bir stad geniliinde ve bir stad uzunluunda salam
grnl bir kule yaplmtr. Bundan daha yukarda bir tane daha
vardr; bu ikinciden sonra ayn biimde bir nc ve byle byle sekizinciye kadar, hepsi st ste kurulmu sekiz kuledir. zerine, dtan
sarmal olarak btn kuleleri dolanan bir merdivenle klr. kta,
aa yukar yar yolda, bir sahanlk ve oturup dinlenmek iin yerler
vardr; ziyaretiler burada oturup mola verirler. Sonuncu kulenin tepesinde byk bir tapnak ykselir; tapnan ierisinde, zerine zengin
rtler rtlm bir byk yatak ve onun yannda da altn bir masa bulunur. Ama ieride hibir heykele rastlanmaz. Hibir lml iin gece
ieride kalmaya izin yoktur; bu hak, bu tanrnn rahipleri olan
Khaldeallara baklrsa, yalnz tanrnn btn kadnlar arasndan semi
olduu yerli kadnlara verilmitir.
182. Gene bu rahiplere inanmak gerekirse, ki ben inanmyorum, tanr
kendisi gelir, tapnaktaki yataa yatar, dinlenirmi, tpk Msrllarn
anlattklar buna benzer bir hikyeye gre, Msr'daki Thebai tanrs da
ayn eyi yaparm; orada da Zeus tapnana bir kadn gelir yatar, uyumak iin ve bu iki kadn da, diye tuttururlar, erkeklerle hi dp
kalkmamlardr. Lykia'daki Patara'da da ayn eyi yaparlar, tanrnn
gelip kald zamanlar iin; nk bu kentte orakle her zaman danlmaz; tanr geldii zamanlar, byk rahibe de her gece onunla beraber
tapnaa kapanr.
183. Bu Babil tapnana bir baka tapnak daha baldr, bu daha
aadadr ve iinde altndan yaplma byk bir Zeus heykeli durur;

113/881

tanr oturmutur; yannda byk bir altn masa durur, ayak konacak
basamak ve taht da altndandr ve Khaldeallarn dediklerine baklrsa,
bunlarn yaplmas iin sekiz yz talant altn gitmitir. Tapnan
dnda altn bir sunak vardr. Bir byk sunak daha grlr, yetikin
hayvanlar burada kurban edilir; zira altn sunakta yalnz st hayvanlarnn kesilmesine izin verilmitir. Ayrca iki sunaktan by zerinde, Khaldeallar her yl bu tanrnn bayramn kutladklar srada, bin
talant gnlk yaklr. eride ayrca, bu dediim zamanlarda, on iki
dirsek boyunda som altn bir heykel dururdu; ben kendi gzmle
grmedim, Khaldeallarn sylediklerini sylyorum. Hystaspes olu
Dareios buna gz koymu, ama almay gz kesmemi. Dareios olu
Kserkses heykeli alm ve heykeli yerinden kaldrmasna engel olmak
isteyen rahibi ldrmtr. te daha nice zel armaan hesaba katmazsak, bu tapnan ierisinde bulunan gzellikler bunlardr.
184. Babil'de pek ok kral gelip gemitir, bunlar Asur hikyelerimde anlatacam, bunlar kale bedenlerine, tapnaklara nice gzellikler
katmlardr; aralarndan iki tanesi kadndr. Birincisi ikincisinden be
kuak nce gelmitir, ad Semiramis'tir; ovay kaplayan bentleri
yaptran odur; bunlar grlmeye deer eylerdir; eskiden rman deniz
gibi her yan basmas seyrek grlen bir ey deilmi.
Babil Kraliesi Nitokris
185. kinci kralie ki, ad Nitokris'tir, birinciden daha akllyd; anlatacam antlar yaptran odur ve Med'lerin ar ve sava glerini
ve baka kentler arasnda Ninive'yi de aldklarn grerek, bunlara kar
elinden gelen btn tedbirleri almtr. nce kenti ikiye ayran ve
eskiden dz bir izgi halinde akan Frat rmana yukar doru kanallar
kazdrarak, yle girintili kntl bir yatak atrd ki, rmak kimi Asur
kyleri iinden kez geer oldu; Frat'n iinden byle getii kyn
ad Arderikka'dr. Bylece bugn bizim denizden Babil'e Frat' inmek
suretiyle giden bir kimse[43], bu kyn iinden (birbirinin pei sra olmayan) ayr gnde kez geer. te ilk yapt i budur. Ayrca

114/881

rman her iki yakasnda da birer bent yaptrmtr ki, byklk ve

ykseklik bakmndan hayran kalnmaya deer. Bir de Babil'den
epeyce yukarda yapma bir gl atrm, rman fazla sularn oraya
akttrmtr; rman kenarnda ve az tededir; derinlik olarak rmak
sularnn hizasna kadar kazdrmtr; genilii drt yz yirmi staddr;
kan toprak, rman iki yakasnda yaplan setler iin kullanlmtr.
Gl kazldktan sonra talar getirtmi ve gln evresini bir rhtmla
evirtmitir. Bu iki ii yaptrtmas, rma kvrmlar iine kapamas ve
su dolu bir ukur kazdrmas unun iindir ki, nce birok kanalla n
kesilen aknt yavalam olacakt, bir de Babil'e su yolundan ulaabilmek iin birok dn yapmak ve bu dnler yznden gle kmak
ve onun geni evresini dolamak gerekecekti. Ve bunlar lkesinin,
dmann ilk olarak girecei blgesinde yaptrtmt; buras, Media'dan
bu yana en ksa yoldu, bylece Med'ler kendi halklaryla iliki kuramayacak ve bu yanda neler olup bittiinden haberleri olmayacakt.
186. Toprak zerinde yaptrd savunma kua ite byleydi ve ite
baknz sonradan eserini nasl tamamlad: Kent iki mahalleye
ayrlmt, arada rmak vard, eski krallar zamannda bir yandan
brne gemek iin kaya binmek gerekiyordu ve bu, bana kalrsa
pek rahat bir ey deildi. O da yle dnd; fazla sular aktmak iin
bir yapma gl alrken, bu arada bir baka ant kazanma frsat da
kyordu. nce kocaman talar yontturdu ve talar hazr, kazma ii de
tamam olunca, rman suyunu kazlm olan ukura evirtti; buras
doluncaya kadar geen sre iinde, rmak yata tamamen kurudu; o
zaman rman kentin iinden geen blmnde, her iki yakasn ve
kaplarn rmaa alan yerlerini, kale bedenlerinde olduu gibi pimi
tula ile rlm duvarlarla pekitirdi; sonra kentin aa yukar ortasna den bir yerde, ta ocaklarndan getirtilen talarla ve bu talar
demir ve kurunla birbirine tutturarak bir kpr kurdurttu. Bu maden
iskelet zerine, gndzleri drt ke tahtalar uzatlyor ve Babilliler bir
yandan br yana geiyorlard; geceleri hrsz, uursuz takm karanlktan yararlanp geemesinler diye, tahtalar kaldrlyordu. Yapma gl,

115/881

rmak sularyla dolup da sahici bir gl haline geldikten ve o arada kprnn yapm da bittikten sonra, Frat yeniden eski yatana evrildi;
bu suretle hem yararl bir su birikintisi, hem de bir kpr kazandrlm
oldu kent halkna.
187. Gene bu kraliedir ki, u hileyi akl etmitir. Kentin en ilek
kapsnn stne rastlayan sahanlkta bir ak hava mezar yaptrtt ve
bu antn zerine bir yaz kazdrtt, yazda yle deniyordu: "Babil'de
benden sonra gelecek krallardan biri darda kalrsa, bu mezar
asn ve iindeki hazineden istedii kadarn alsn; ama korusun
kendini, gerekten darda kalm deilse sakn amasn; nk
hayrn grmeyecektir." Kimse dokunmad bu mezara, ta yllar geip
de Dareios ibana geene kadar; hem bu kapy kullanmadan byle
brakmak, hem de elinin altnda bir hazine dururken bundan yararlanmamak Dareios'a pek sama grnd. (Bu kapdan geilemezdi, nk
lnn altndan gemek gerekiyordu.) Mezar at: Hazine mazine yok;
yalnz bir l ve bir de yazt: "Eer bu kadar para canls ve utanlacak kadar agzl olmasaydn, llerin sndklar yeri
amazdn."
Kyros Babil'de
188. te byleydi derler, bu kralie. Kyros, bu kralienin oluna
kar sefer amtr; bu oul babasyla ayn ad, Labynetos adn tayordu ve Asurya'ya hkmediyordu. Byk Kral, yanna bol yiyecek ve
srler almadan sefere kmazd; hatta su bile. Susa yannda akan
Khoaspes rmandan alnan su da orduyla beraber tanrd, Byk
Kral'n suyunu itii tek rmak buydu. Bu Khoaspes suyu kaynatlr,
gm kaplara konur, drt tekerlekli ve katr koulu bir sr arabaya
yklenirdi; kral ordusunu nereye gtrse, nerede savaa girse, bu su da
beraber gtrlrd.
189. Kyros, Babil zerine yrrken Gyndes kylarna ulat, bu su
dalk bir yer olan Matienler lkesinden kaynar, Dardanes topraklarndan geer ve baka bir rmaa, Dicle'ye dklr; Dicle de Opis

116/881

kenti yanndan geip Erythreia Denizi'ne dklr. Kyros, bu Gyndes

suyunu gemeye hazrlanyordu, bu i ancak gemiyle yaplabilirdi.
Kutsal Atlar takmndaki beyaz atlardan biri sabrszlanarak rmaa
dald ve gemek istedi; rmak, at dalgalar arasnda yuvarlad, batrd,
aknt ald gtrd. Kyros bu saygszlndan tr rmaa pek
fkelendi; onu kadnlarn bile, hem de dizlerini slatmadan geebilecekleri kadar gsz bir hale getirmekle tehdit etti. Bu tehdide, Babil'e
kar at seferi aksatmay gze alabilecek kadar balanmt,
ordusunu ikiye bld; byle ikiye bldkten sonra Gyndes'in her iki
kysnda, kendi gsterdii yerlere l ipleriyle, eitli dorultularda
olmak zere yz seksener izgi ektirdi ve bu i iin ayrd adamlarna, kanal kazmalar emrini verdi. Pek ok insan alyordu, i sona
erdirildi, ama byle bir i iin yaz da buralarda harcam oldular.
190. Vaktaki Kyros, sularn yz altm kanala blerek
Gyndes'den cn alm oldu ve ilkbahar klar ikinci kez prldamaya balad, kral Babil'e kar yeniden sefere kt: Babilliler kentten
kmlar, onu bekliyorlard. Sonunda oraya ulat, o vakit Babilliler
kuvvetlerini onun zerine srdler, ama savata yenildiler, i taraflarda
yeniden toparlanmak zere ekildiler. Kyros'un rahat durmayacan,
tersine hibirini ayrmadan btn uluslara saldrdn oktan biliyorlard ve bundan tr duvarlarnn arkasna nceden bilmem ne kadar
yl yetecek kadar yiyecek doldurmulard; hatta alaya alyorlard kuatmay, Kyros byk glklerle karlat zaman kuatma uzuyor, bir
stnlk salanamyor, iler yrmyordu.
191. Belki bu skntl halinde bir bakas verdi bu fikri, belki de
kendisi buldu, sonunda yle yapt: Orduyu iki noktada toplad,
yukarda rman kente girdii yerde ve aada kentten kt yerde
ve emir verdi, dedi ki, "Su, iine girilebilecek kadar ekildii zaman
yryp kente gireceksiniz." Bu durum alndktan ve emir verildikten
sonra, kendisi oradan ekildi, savata kullanlmayan hizmet birliklerini
yanna ald. Gln yanna geldi, Babil kraliesi rmak ve gl iin daha
nce ne yapmtysa, o da aynn yapt; rman suyunu bir kanaldan

117/881

geirterek, bataklk halinde kalm olan gle evirtti, rmak yatann

sular ekildi, iinden geilebilir hale geldi. Bu sonu elde edilince,
zaten bu niyetle yerlerini alm olan Persler, Frat yatandan geerek
Babil'e girdiler, sular yeteri kadar alalmt, askerin dizlerinin az
stne kadar ancak kabiliyordu. Aslnda Babilliler, Kyros'un tasarlad eyi nceden haber alsalar ya da sezinleselerdi, Perslerin kente
doru yrmelerinden telaa kaplmazlar, korkun bir krm yapabilirlerdi; rmaa alan kaplar kapatmak ve iki kydaki duvarlarn
zerine kmak, gelenleri an iine dm gibi yakalamak iin yeterdi. Ama byle olmad, nk Persler birdenbire bastrmlard.
Burada oturanlara inanmak gerekirse, kentin byk olmas yznden,
Babil'in ortasnda oturanlar, d mahallede oturanlarn balarna gelenleri fark etmediler bile; ayrca o gn bayram vard, sevin iinde
trkler syleniyor, oyunlar oynanyordu; farkna vardklar zaman,
oktan i iten gemi bulunuyordu.
192. Babil'in ilk dmesi byle oldu. Babillilerin gcn gstermek
iin ileri srebileceim bir sr ey arasnda ite ayrt edici bir rnek.
Byk Kral toplad vergiden baka, kendi yiyeceini ve ordusunun
erzakn salamak iin, buyruu altndaki lkenin btnn blgelere
ayrmt. Bir yln toplam olan on iki ayn drt aynda orduyu Babil
besliyordu, sekiz aylk yiyecei ise Asya'nn geri kalan btn br
lkeleri karlyordu. Demek ki Asurya, btn Asya kaynaklarnn te
birine tek bana sahipti. Bu eyalet hkmeti ki, bundan kastm Perslerin "Satraplk" dedikleri eydir, btn br eyaletlerden ok daha fazla
gelir salayabiliyordu, o zamanlar bu blgenin kral olan Artabazos
olu Tritantaikhmes, her gn bir artabe dolusu gm gnderiyordu.
(Artabe, bir Pers lsdr, bir Attika medimnosundan Attika
khoinixi[44] daha byktr.) Bu satrapn kendi tavlalarnda, sava atlar
hesaba katlmakszn, yalnz ksraklara amak zere sekiz yz damzlk
aygr beslenirdi, ksraklarnn says ise on alt bindi; nk bu aygrlardan her biri yirmi ksraa aabiliyordu. Av kpei srsne gelince,

118/881

o kadar ok Hint kpei vard ki, drt byk ky hi geri vergi demez, yalnz bu kpeklerin boazna bakard.
Asurya
193. Babil hkmetinin sahip olduu eyler ite byleydi.
Asurya'da yamur dnemi ksadr[45]; oysa tahl kklerinin gelimesi
iin yamur gereklidir; bununla beraber sulama sayesinde ekin byr,
buday geliir; Msr'dakine benzemez, rmak kendiliinden tap ekili
topra basmaz; sulama insan eliyle ve sulama borularyla yaplr. Zira
btn Babil, Msr'da olduu gibi, kanallarla izilmitir; bu kanallarn
en byne kayklar da girebilir; bu kanal ufukta k gneinin doduu nokta dorultusundadr. Frat'tan kp baka bir rmaa, yannda
Ninive'nin kurulmu olduu Dicle'ye doru akar. Bildiimiz topraklarn en bereketlisi bu topraktr ve en ok Demeter rnn buras
verir; buna karlk incir, ba ve zeytin gibi aa rnleri yetimez.
Ama Demeter rnleri bakmndan o kadar iyi bir topraktr ki, en az
bire iki yz ve bereket yllarnda bire yz verir. Buday ve arpa
yapraklarnn genilii drt parma bulur. Dar ve susam, aa gibi
boy verir; bu boyun ne kadar olduunu biliyorum, ama sylemeyeceim, nk unu iyi bilirim ki, Babil'e gitmemi olan bir kimse, tahl
iin sylediklerime bakp oktan pheye dmtr. Burada insanlar,
zeytinya kullanmazlar; ya susamdan karrlar. Btn ovada palmiyeler yetitirilmitir; ou yemi verir, yiyecek, arap ve bal yaplr; biz
incire nasl iyi bakarsak, onlar da bunlara o kadar iyi bakarlar; Yunanllarn erkek palmiye dedikleri aacn yemiini hurma aacna balarlar, bu yemite bir eit sinek vardr[46], bu sinek hurma aacnn
yemii iine girerek onu oldurur ve daldan dmesini nler; nk
palmiye yemiinde, ge yemi veren incirde olduu gibi, bu sineklerden bulunur.
194. Ama benim gzmde bu lkenin, kentin kendisinden sonra en
alacak eyi u anlatacam eydir. Babil'e gitmek iin rma inen
kayklar yuvarlaktr ve deriden yaplmlardr. Asurya'nn st yanna

119/881

den Ermenistan'dan st aalar kesip gemiler iin kaburga atal

yaparlar, bunun stn dtan deri ile kaplarlar, bir tekne kar ortaya,
eni boyu bir, ba k belirsiz; bu gemiyi dediim gibi yuvarlak yaparlar, tpk yuvarlak bir kalkan gibi; iine saman yayarlar, stne eyay
doldurup suyun akntsna brakrlar; belli bal ykleri palmiye
aacndan yaplma flardr, bunlarn iine arap doldurulmutur.
Geminin dz gitmesi iki tane skarmozsuz krekle salanr, bunlar
ayakta duran iki kii kullanr; birisi krei bu yana ekerken br tersine iter suyu. Bu gemiler kimi zaman pek byk olurlar, brleri daha
kktr. En bykleri be bin talant arla kadar yk alabilirler. Her
gemide canl bir eek bulundururlar; byklerinde daha ok vardr.
Bylece su zerinde giderek Babil'e varrlar, tadklar teberi mal
satarlar, sonra bara ara geminin tahtalarn ve samann da satarlar;
sonra derileri eeklerin srtna vurur, Ermenistan'a dnerler; zira rma
ters ynde kmak dnlemez, aknt buna elvermez, zaten gemileri
tahtadan deil de deriden yapmalarnn nedeni budur. Ermenistan'a
vardklar zaman ayn ekilde baka gemiler yaparlar.
195. Tekneleri byledir. Giyimlerine gelince: Ketenden uzun bir
gmlek giyerler, stne ynden bir tane daha geirirler; omuzlarna
kk beyaz bir aba atarlar; ulusal pabular vardr, Boiotiallarn uzun
konlu ayakkablarna benzer; uzun salarnn zerine sark sararlar;
derilerini kokularla ovarlar. Her biri bir mhr ve bir sopa tar elinde;
sopann zerine birka iaret ilenmitir, elma, gl, zambak, kartal vb.;
zira kendine zg bir iaret bulunmayan sopa tamak det deildir.
196. Giyimleri byledir. imdi bir de lkede yrrlkte olan ya da
daha eskiden yrrle konmu bulunan[47] yasalara bakalm. En akla
yakn olan, bana yle gelir ki, llyria'da Venetlerde de yrrlkte
olduunu bana sylemi olduklar yasadr. Her kyde ylda bir kez
yle bir tren yaparlar: Kocaya varma ana gelmi olan kzlar toplarlar; hepsi bir arada bir yere gtrrler, erkekler de gelip evrelerini
alrlar; tellal en gzellerinden balamak zere, hepsini teker teker

120/881

kaldrp sata koyar; bu, iyi bir para ile satldktan sonra, geri kalanlarn en almlsn artrmaya karr; bunlar, satn alan adamn kars
olarak satlyorlar. Evlenme ana gelmi olan btn zengin Babilliler
en gzelini alabilmek iin fiyat st ste artrrlar; gzellie pek
merakl olmayan halktan kimseler ise, tersine irkinleri almak iin ste
para da alrlard. Tellal, gzellerin satn bitirdikten sonra, en berbatn ya da sakat olanlarn kaldrr, en ucuza bunlara raz olanlara
gsterirdi, bu sefer eksiltme ile gitmi olurdu kzlar. Para, gzeller iin
denen paradan kyordu; bylece gzeller irkinleri ve sakatlar
evlendirmi oluyorlard. Hi kimsenin kzn kendi istediine vermeye
hakk yoktu, ayrca bir kimse satn ald kz, bir kefil gstermeden
alp evine gtremezdi; kz kendi evine gtreceine dair sz verdikten ve bu szn salama baladktan sonra ancak bu sevince erebilirdi. Eer o kzla yatmazsanz, yasa sizi para demeye zorlar. Baka
kylerden de isteyen bu pazara gelebilirdi. Bunlarn en gzel yasalar
buydu; ama bizim gnmze kadar gelmemitir, ksa bir sre nce
baka bir ey dnmler (kzlara ktlk gelmesin ve baka bir kente
karmasnlar diye); Babil dtkten, kendileri de evleri yklp balar
belaya girdikten bu yana, geim darln hafifletmek iin kzlarn
sokaa dkmlerdi.
197. imdi bir det daha, ki akla uygunluk bakmndan ikinci sray
veriyorum. Hastalananlar kentin meydanna getirip koyarlar, nk
hekim yoktur. Gelen geen hastaya hastal zerine tler verir, kimisinin kendi bandan da byle bir hastalk gemitir, kimisi bir
bakasnda grmtr; hastann yanna gelirler, areler gsterirler,
kendilerinin o hastalktan yle kurtulmu olduklarn ya da baka
birisinin yle kurtulduunu grdklerini sylerler. Hastaya bir ey
sylemeden gemek yasaktr; yoluna gitmeden nce, derdinin ne
olduunu renmek gerekir.
198. Kefenleme balla yaplr; atlar Msrllarnkine benzer. Bir Babilli karsyla her birlemeden sonra, yanar bir kokunun yannda oturup
arnr; br yandan kars da ayn eyi yapar; seher vakti ikisi de

121/881

ykanrlar; zira ykanmadan hibir kaba el sremezler; bu det Araplarda da vardr.

199. Bunlara karlk Babillilerin en yz kzartc detleri de udur.
Her kadn mrnde bir kez, Aphrodite tapnanda oturmal ve kendini
yabanc birisine vermelidir. Parasna gvenen ve kalabala karmak
istemeyen kadnlar, tapnan yanna kadar araba ile giderler ve pelerinde bir sr hizmeti bulunduu halde beklerler. Ama ounluk iin
yle olur: Aphrodite duvarlar ierisinde, balar kurdele ile atlm
birok kadn oturur; kimileri gider, yenileri gelir; yerler gerili iplerle
blnmtr; yabanclar nlerinde dolar, istediklerini seerler. Bu
duvarlar ierisine girip oturan kadn, bir yabanc gelip de tapnan
dnda onunla iftlemek iin dizleri zerine bir para atmadka evine
dnemez; paray atarken aynen unlar sylemek zorundadr: "Senin
ahsnda tanra Mylitta'y aryorum." Mylitta, Aphrodite'nin Asurcasdr. Ka para verdii nemli deildir; kadnn kabul etmemesi
korkusu yoktur; din bunu yasak etmitir, nk bu para kutsal olur.
Kadn, kendisine ilk para atann peinden gider ve kim olursa olsun
geri evirmez. Birlemeden sonra kadn tanrann gnln yapm
olarak evine dner ve bundan sonra ona ne verseniz, artk bir daha
batan karamazsnz. Yaradln gzel bir yz ve gzel bir endam
vermi olduu kzlar abuk dnerler evlerine; ama yle olmayanlar,
yasann gereini yerine getiremedikleri iin, tapnakta uzun sre
beklerler, drt yl bekleyenleri olur. Kbrs adasnn kimi yerlerinde de buna benzer bir det vardr.
200. te Babillilerin yasalarndan birka. Burada kabile vardr
ki, balktan baka bir ey koymazlar azlarna; tutulan bal gnete
kuruturlar ve yle yerler: Havan iine atarlar, havaneliyle dverler,
bezle elerler ve canlar nasl isterse, ya yourup lapa gibi yerler, ya da
ekmek gibi piirirler.

122/881

Massaget'ler
201. Kyros, Babil iini bitirdikten sonra, Massaget'leri de buyruu
altna almak istedi. Bu ulus ilk sylentilere baklrsa, byk ve
gldr, tanyerinin aard ve gnein doduu ynde, Arax'n br
yannda, ssedonlarn karsnda otururlar. Bunlarn Skyth soyundan
olduklarn syleyenler de vardr.
202. Arax, kimilerine gre ster'den daha byk, kimilerine gre
daha kktr; anlaldna gre, iinde aa yukar Lesbos
byklnde takmadalar vardr, orada yaayan insanlar, yazn yerden
sktkleri kkleri yerler ve mevsiminde aalardan topladklar
yemileri de bir kenara koyup k iin saklarlar. Bir de derler ki,
yemileri bakalarna benzemeyen birtakm aalar da bulmulardr:
Bir yerde buluup toplayor, ate yakp evresinde oturuyorlarm; bu
yemileri atee atp, yanan yemilerin kokusunu ekiyorlarm, Yunanllar arapla nasl sarho oluyorlarsa, bunlar da bu kokuyla sarho oluyorlarm; daha ok yemi atarlarsa daha ok sarho oluyorlar, o kadar
ki, sonunda kalkp oynamaya, trkler sylemeye balyorlarm.
Yaaylar byleymi, yle sylerler. Kyros'un yz altm kanala
bld Gyndes gibi Arax da Matienlerin lkesinden kaynar; sular
krk azdan dklr, bunlarn biri dnda hepsi de s bataklklardr,
burada i balk yiyerek geinen ve giyim olarak, fok bal derileri
rtnen halklar yaarlar. Arax'n yalnz bir az, bir engele arpmadan
Hazer Denizi'ne dklr.
203. Hazer, tek bana bir denizdir, baka bir denize karmaz.
"Baka bir deniz" diyorum, zira zerinde Yunan gemilerinin iledii
deniz ve Herakles kolonlarnn tesindeki Atlas Denizi dedikleri deniz
ve Erythreia Denizi, bunlarn hepsi bir tek denizdir. Hazer ayr bir denizdir; tekilere bal deildir, uzunluunu, krekli bir gemi on be
gnde geebilir demekle anlatm olabiliriz, en geni yeri de sekiz gnlktr. Gnbats ynnde dalarn en uzunu ve en yksei olan
Kafkaslar'la evrilmitir. Kafkaslar' ok ve eitli insan soylar

123/881

doldurur; ou geimini yaban ormanlardan karr; buralarda eitli

yapraklar veren aalar vardr, diye anlatrlar, burallar bu yapraklar
dvp su ile kartrrlar ve giysileri zerine hayvan resimleri yaparlar;
bu hayvan resimleri ykamakla kmaz; hatta sanki ynle ilenmi gibi,
dokuma eskiyinceye kadar yle durur. Bu insanlar, herkesin gz
nnde iftleirlermi, hayvanlar gibi.
Tomris
204. Demek Hazer denilen bu deniz gnbats ynnden Kafkaslar'la
kesilmitir; tanyeri ve gndousu ynnde usuz bucaksz bir ovaya
alr. Bu ok byk ovann en byk blmn Massaget'ler tutarlar
ki, Kyros'un kendilerine kar ordularn srmek iin sabrszland
halk bunlardr. Ona bu istei ve atlm veren birok nemli neden
vard. En bata, dnyaya gelii onu kendi gznde bir insandan daha
yce gsteriyordu; sonra savata onu brakmayan talihi vard; zira
Kyros nereye gittiyse, zerine gittii dman boyun emekten baka
bir ey yapamamt.
205. Massaget'ler, kocasnn lmnden sonra tahta gemi olan bir
kralienin ynetiminde bulunuyorlard; ad Tomris'di. Kyros, eliler
gnderdi, kendisiyle evlenmeyi ok istediini bildirdi. Ama Tomris
biliyordu ki, onun asl istedii kendisi deil, Massaget kralldr ve kabul etmedi. Kyros, hileyi sktremeyince, ordusunu Arax zerine
vurdu ve Massaget'lere kar aktan sefer hazrlna giriti; ordu geebilsin diye, rmak zerine kprler atyor, kayklar zerine kuleler ykletip rma artyordu.
206. Bu ilerle urarken Tomris'ten bir eli geldi ve unlar syledi:
"Med'ler kral, bu ilerden vazge; bu yaptklarn senin hayrna mdr,
deil midir bilemezsin; brak diyorum, kendi halklarna hkmet, bizim
de kendi halklarmza hkmetmemize karma. Ama sanrm yolunu bu
de gre izmek istemeyeceksin; yle deil mi? Eer ille de
Massaget'lerle boy lmek istiyorsan, o zaman rman iki yakasn
birletirmek iin bu kadar zahmete katlanma; biz rmaktan gnlk

124/881

yola kadar ekileceiz; suyu ge ve lkemize gel; yok eer bizim gelmemizi istiyorsan, bu dediimizi sen yap." Bu haber zerine Kyros,
Perslerin ileri gelenlerini artt, durumu anlatt ve nasl bir yol tutulmas gerektii hakknda onlar dant. Fikirler, Tomris'in ve ordusunun
Pers topraklarna girmesinin kendileri iin daha iyi olaca noktas
zerinde birleti.
207. Ama orada bulunan ve bu dnceyi beenmeyen Lydia'l
Kroisos, kar kt: "Kral," dedi, "sana daha nce de demitim, mademki Zeus beni sana verdi, soyunu tehlikeye atacak bir tuzak
grdm zaman bunu savuturmak iin elimden geleni yapmalym.
Uram olduum talihsizlik ve her eyimi kaybetmi olmam bana ok
ey retti. Sen bir lmsz olsaydn ve komuta ettiin birlikler lmszlerden kurulmu olsayd, dndklerimi sana amak zahmetine
katlanmazdm; ama eer sen de kendinin bir insan olduunu ve insanlara komuta ettiini kabul ediyorsan, nce unu renmelisin ki, insann talihi bir tekerlee benzer, dner, her zaman yze glmez. Bu ki,
ben imdilik kar karya bulunduumuz i iin baka trl
dnyorum. Eer dmann saldrsn bu lkede karlarsak u tehlikeye deriz: Yenilirsen, hem sava, hem de btn imparatorluu
kaybetmi olursun; Massaget'ler sava kazanrlarsa, geri dnmezler,
bu besbelli bir ey, senin krallna kar sefere devam ederler. Yendin
diyelim, o zaman da bu onlarn topranda kazanacan zafer kadar
byk olmayacak, nk orada kaan Massaget'leri, mutlu bir savatan
sonra kovalayabilirsin; imdi gene bataki dnceme dnyorum:
Dmanlarn yenersen, Tomris'in imparatorluunun yreine kadar
yryebilirsin. Bir de brak btn bu sylediklerimi, ayp olur, dayanlmaz bir ey olur, Kyros'un, Kambyses olunun bir kadn nnde geri
basp lkesinden bir paray ona brakmas. imdi benim dncem,
rma gemek, ileri yrmek, dman nereye kadar ekilirse, oraya
kadar ilerlemek; sonra nasl olacan syleyeceim ekilde onlardan
daha uygun bir duruma gemek. Syleyeceim dediim de u,
Massaget'ler Perslerdeki incelii bilmezler. Bu adamlar denemek iin

125/881

srlerimizden birok hayvan ldrelim, yemekler piirtelim, konak

yerimizde byk bir len yapalm; masrafa bakmadan, arap, yemek
ne varsa hepsini ortaya dkelim; sonra konak yerinde ordumuzun en az
ie yarayanlarn brakp, st yann toplayarak rmaa doru geri
ekilelim. Ya bsbtn yanlyorum ya da onlar bu kadar gzel eyi bir
arada grnce stne atlacaklar ve kendimizi gstermek iin meydan
bize brakacaklar."
208. ki gr karlayordu. Kyros birinciyi brakt ve Kroisos'un
dediini seti. Tomris'e geri ekilmesini, nk rma kendisinin
aacan ve ona kar yryeceini bildirdi. Tomris, bata yapt neriye uyarak geri ekildi, Kyros, kralln ynetimini olu Kambyses'e
brakt, Kroisos'u da ona emanet etti ve eer Massaget'lere kar at
sefer ktye dnerse, onu elden geldiince ho tutmas iin sk emir
verdi; bu emri verdikten sonra onlar lkesine gnderdi, kendisi de
ordusuyla birlikte rma at.
209. Arax'n br yanna getikten sonra gece bast, Massaget'ler topranda uykusunu bir rya ziyaret etti; yle: Kyros'a yle geldi ki,
uykusunda Hystaspes'in byk olunu grmektedir, iki omzunda iki
kanat, birinin glgesi Asya'ya, brnn glgesi Avrupa'ya uzanyor.
Hystaspes, Arsames'in olu bir Akhemeniddi; byk olu Dareios'du,
o zamanlar gen, en fazla yirmisinde ve henz sava ana girmedii
iin geride brakmlard. Uyannca bu ne ola ki, diye dnd. Gzne
nemli grndnden Hystaspes'i getirtti, ba baa kaldklar zaman
ona unlar syledi: "Hystsapes, oullarndan biri bana ve devletime
kar bir eyler eviriyor. Bunu nasl haber aldm da syleyeceim
sana. Tanrlar beni koruyorlar ve bana kar hazrlanan her eyi nceden haber veriyorlar. Bu gece de uyurken byk olunu grdm,
omuzlarnda iki kanat vard, birinin glgesi Asya'ya, brnn glgesi
Avrupa'ya dyordu. Byle bir rya grdkten sonra onun bana kar
bir ilere kalkm olduundan phe edilemez. imdi en ksa yoldan
geri dn ve durumu yle idare et ki, ben bu lkeyi yenip de dndm
zaman olun huzuruma getirilsin, iin ne olduu iyice anlalsn."

126/881

210. Kyros byle konuuyordu, nk Dareios'un kendisine kar bir

ktlk hazrladn sanyordu. Ama tanrnn ona haber verdii ey,
onun bu lkede lecei ve tacnn Dareios'a geeceiydi. Hystaspes
u szlerle cevap verdi: "Kral, Pers kanndan olanlar iinde sana bir
ktlk tasarlayan kimse kamaz. Eer karsa, o abucak lmelidir.
Sen, kle olan, bakalarnn boyunduruu altnda yaayan Persleri
zgr insanlar haline getiren, dnyann efendisi yapan kimsesin. Rya
benim olumun sana kar dmanlk hazrladn gsterdiine gre,
onu ben sana teslim ederim, sen de istediini yaparsn."
211. Hystaspes bu cevab verdikten sonra Arax' tekrar geti ve
Kyros'un salam bir savunucusu olarak, olu Dareios'u kollamak zere
Persler lkesine dnd ve Kyros, Arax'tan teye bir gn ilerledikten
sonra, Kroisos'un dediini yapt. Sonra orada deerli olmayanlar
brakp vurucu birlikleri Arax'a doru geri geti. Massaget ordusunun
te biri kageldi; Kyros'un braktklarn, kar koyduklar iin
ldrdler ve dman krdktan sonra hazr leni grdler, sofralarn
bana kp yemeye giritiler[48]; grtlaklarna kadar yemek ve arapla dolunca yatp uyudular. Persler stlerine geldiler ve ounu kltan
geirdiler, daha ounu da canl yakaladlar ve bu arada Tomris'in
olunu da ele geirdiler, ad Spargapises'ti ve Massaget'lere o kumanda
ediyordu.
212. Kralie, ordusunun ve olunun bana gelenleri renince
Kyros'a bir haberci sald, u haberi gnderdi: "Kana doymayan kanl
katil Kyros, bu baaryla iinme; bu zaferi, itiiniz zaman sizin de
aklnz banzdan alan, damarlarnza indii lde aznza kt szler kartan zm kazand. Bu zehirdir diyorum, seni hilebazlkla
olumun efendisi yapan; bu glerin lt sava deildir. Bak
imdi sana gzel bir t vereyim, beni dinle, olumu bana geri ver,
bir eyler kartrmadan k git bu topraklardan, Massaget ordusunun
te biri zerinde kazandn kaba zaferle yetin. Ama eer bu dediimi

127/881

yapmazsan, Massaget'lerin efendisi olan Gne adna ant ierim ki, kan
dkmeye doymayan adam, seni ben kanla doyuracam."
213. Elinin bu szlerine Kyros kulak asmad. Kralie Tomris'in
oluna, Spargapises'e gelince, sarholuktan aylp da bana geleni
grd zaman, balarnn zlmesi iin Kyros'a yalvard; isteini
yerine getirdiler, balar zlp elleri serbest kalnca, hemen kendini
ldrd.
214. Bu savann sonu byle oldu. Tomris, Kyros'un cevabn
renince btn kuvvetlerini toplad, Kyros zerine yrd. O sabah,
barbarlar arasnda geen savalarn, bana sorarsanz, en ar oldu ve
ayrca bana anlatlan hikyesi de yle: Balangta uzaktan uzaa ok
atmlar. Oklar tkenince karg ve hanerle birbirlerinin zerine atlp
gs gse vurumaya balamlar. Uzun sre ayn yerde akl
kalmlar, ne biri, ne de teki bir kar ekilmek istemiyormu;
sonunda Massaget'ler kazanmlar. Pers ordusunun byk blm
olduu yerde erimi. Kyros'un tam yirmi dokuz yl sren saltanat
bylece son buluyordu. Tomris, elinde kan dolu bir tulum, ller
arasnda Kyros'u aryordu; onu buldu ve kafasn tulumun iine
daldrd. lnn her yann kana bularken unlar sylyordu: "Canm
sa ve savatan zaferle ktm, ama sen beni ldrdn, hileyle olumu
yakaladn; ama ite sen de sana nceden sylediim gibi, benim elimle
kana doyuyorsun!" Kyros'un mrnn nasl sona erdii zerine ok
hikye vardr; ben doruya en ok benzeyenini anlattm.
215. Massaget'lerin giyinileri ve yaamalar Skythlerinki gibidir; atl
ya da yaya savarlar (nk her iki ekilde de savaabilirler), okla ve
kargyla savarlar ve daha ok sagaris dedikleri baltay kullanrlar. Silahlarn yalnz bakr ve altnla yaparlar; karg ve mzrak ular, baltalar
hep bakrla yaplr; sava bal, kl kay, koltuk altlarn koruyan
paralar altn sslerle bezenmitir. Atlar da yledir; gs cebeleri
bakrdandr; gem, kantarma, akaklar koruyan plaklar altn yaldzldr.
Demir, gm kullanmazlar; bunun nedeni, Skythlerde olduu gibi[49],

128/881

bunlarda da bu madenlerin bulunmaydr, buna karlk altn ve bakr

ok boldur.
216. imdi de grenekleri: Her erkek bir kadnla evlenir, ama ortak
yararlanrlar; Yunanllarn Skythlere yaktrdklar bu det, Skythlere
deil Massaget'lere ait bir dettir. Bir kadn arzulayan bir Massaget, ok
torbasn kadnn arabasnn nne asar ve hi ekinmeden onunla
kalr. mrlerinin yalnz u suretle son bulmasn dilerler: Birisi iyice
ihtiyarlad m, yaknlar bir araya gelir, srlerindeki baka birtakm
hayvanlarla beraber onu da kurban ederler; sonra bu etleri piirir ve afiyetle yerler. Bunu en mutlu akbet sayarlar; hastalktan lenler yenmez,
gmlr, kurban edilecek yaa ulaamamak byk talihsizlik saylr.
Topra ekip bimezler; sr hayvanlaryla ve Arax rmann bol
balklaryla geinirler; ikileri sttr. Taptklar tek tanr gnetir ve
ona at kurban ederler; bu kurban u dnceyle yaplr: lmllerin en
hzls, tanrlarn en hzlsna adanmtr.

130/881

kinci Kitap

131/881

EUTERPE
1. Kyros lnce iktidar, Kyros'un Pharnaspes kz Kassandane'den
olma olu Kambyses'e geti[50]; anas, Kyros'tan nce lm, babas
byk yas tutmu, hkm altndaki yerlerde de yas tutulmasn
istemiti. Bu kadnla Kyros'un olu olan Kambyses, oniallar ve Aioliallar babasnn kleleri sayyordu ve Msr'a sefer at zaman
hkm altndaki br uluslardan baka, buyruundaki Yunanllar da
beraber gtrmt.
Msr ve Nil
2. Msrllar, Psammetikos zamanndan nce, kendilerini dnyann
ilk insanlar sayyorlard. Ama gn gelip de Psammetikos krall ele
alnca ve ilk insanlarn kimler olduu merakna dnce, ite o gnden
sonra diyorum, kendilerini gene btn brlerinin en eskisi saymakla
beraber, Phrygiallarn kendilerinden de eski olduklar kansna
vardlar. Psammetikos, soruturmalarna ramen, dnyaya ilk gelen insanlarn kimler olduunu bir trl renemeyince, u anlatacam
areye bavurdu: Bir obana, rasgele iki tane yeni domu ocuk verdi,
bunlar ala konacak ve yle bytlecekti: ocuklarn yannda kimse
azn ap tek sz sylemeyecekti; ayr bir odada kendi balarna
byyeceklerdi; oban, belli saatte keileri alp yanlarna gtrecek st
iirip iyice doyuracak, sonra kendi ilerine bakacakt. Psammetikos'un
byle yapmasnn ve bu emri vermesinin nedeni, ocuklarn viyaklamalar an atktan sonra azlarndan kacak ilk sz yakalamakt; gerekten de yle oldu. zerinden iki yl geince, bir gn oban
kapy ap ieri girdi, nnde diz st duran iki ocuk, ellerini uzatarak, "Bekos!" diye bardlar. oban bu sz ilk duyduunda bir ey
demedi, ama daha sonra da her geliinde ayn sz iitince efendisine
haber verdi ve istei zerine ocuklar kendi grsn diye ald, ona
gtrd. Psammetikos kendi kula ile de duyduktan sonra, herhangi
bir eye bekos adn vermi olan insanlarn kimler olduklarn

132/881

aratrmaya koyuldu; araya taraya Phrygiallarn ekmee bekos dediklerini rendi. Bylece ve bu ipucuna tutunarak Msrllar, Phrygiallarn kendilerinden daha eski olduklarn itiraf ettiler. Ben bu
hikyeyi, Memphis'te Hephaistos rahiplerinden dinledim. Hephaistos'a
burada da taplr[51]. Yunanllar bu konuda bo laflar sylerler, Psammetikos, gya dilini kestirdii kadnlara emanet etmi bu ocuklar, filan gibi eyler.
3. Bu ocuklarn nasl bytldkleri konusunda bana anlattklar
ite bunlar; Memphis'te Hephaistos rahipleriyle grrken epeyce bir
eyler daha renmitim. Hatta Thebai ve Heliopolis'e bir daha gidip,
orallarn syledikleri Memphis'te anlatlanlara uyuyor mu diye
aratrdm; zira bu Heliopolisliler, Msrllarn en okumular diye
geinirler. Bana tanrlarn srlar hakknda retmi olduklar eyleri
anlatmak niyetinde deilim ve sadece tanrlarn adlarn vermekle yetineceim, zira orada bunlar herkes bilmektedir ve eer bu konuda bir
eyler sylersem, bu anlattm hikyenin gereini yerine getirmek iin
olacaktr[52].
4. nsanlar iin syledikleri arasnda birbirini tutanlar unlardr: nsanlar arasnda mevsimleri on iki blme ayrp ilk olarak yl bulanlar
Msrllardr; aylar ise yldzlara bakp hesaplayarak bulmulardr.
Msrllar, bana kalrsa, yl Yunanllardan daha bilimsel olarak hesaplamlardr. Yunanllar mevsimleri denkletirmek iin, yla iki ylda
bir, bir artk ay katarlar; Msrllar ise on iki ayn her birini otuz gn
sayarlar ve sadece yla aktan be gn katarak mevsimlerin periyodik
emberini tamamlam olurlar. Gene bana denilmitir ki, byk tanrlar
iin on iki ad ilk olarak Msrllar kullanmlar ve Yunanllar da onlardan almlardr, ve bu tanrlar iin ilk olarak sunak, heykel ve
tapnaklar yapanlar, talar zerine hayvan resimleri kazanlar da gene
onlardr. Ve bunlar syleyenler, bana her zaman sylediklerinin kantlarn da gstermilerdir. nsanlar arasnda Msr'da ilk olarak saltanat
sren, bana dediklerine gre Menes'tir[53]. Onun zamannda Thebai'den

133/881

gayr her taraf bataklkt, bugn Moiris Gl'nn uzand yerin tesinde de yleydi; onun iin deniz kysndan bu gle kadar, rma izleyerek gidebilmek iin yedi gn yol yapmak gerekiyordu.
5. lke hakknda verdikleri bu bilgiler bana doru grnmtr; burasn gren bir kimse, eer azck akl banda bir adamsa, kendisine
daha nceden haber verilmi olmasa bile, Msr'n Yunanllarn
yanatklar blgesinin, rman at ve armaan ettii[54] bir toprak
olduunu hemen anlar ve buna ben gln yukarsnda yaplacak
gnlk bir yolculuk boyunca grlen topraklar da katacam, adamlarm bana byle bir ey sylememilerdir, ama o topraklar da gerekte
byledir. Zira Msr'n bu topraklarnn durumu yledir: Msr'a denizden gelirken ve Msr kylarna varmak iin daha bir gnlk yol
varken dibe bir sonda salarsanz amur kar ve derinlik on bir kulatr.
Bu da rman buralara kadar alvyon tam olduunu gsterir.
6. Baka gzlemler: Asl Msr deniz kysnda altm skenes uzunluunda yer tutar, bu ly bulmak iin iki snr gerekir, bize gre bu
iki snr Plinthine Krfezi ile Kasion Da'nn yanndaki Serbonis
Gl'dr; altm skenes dediimiz ite bu ikisinin arasdr. Topra az
olan halklar topra kulala lerler; biraz daha ok topra olanlar ise
l olarak stad kullanrlar; topra ok olanlar parasang, daha da ok
olanlar skenes ile lerler. Bir parasang otuz staddr, Msrllarn
ls olan skenes, altm staddr. Byle stad olarak hesap edilirse,
Msr'n deniz kys izgisi bin alt yz stad olur.
7. Kydan Heliopolis'e kadar, i kesimlerde Msr genitir; dz, suya
doymu balk. Kydan ieri Heliopolis'e giden yolun uzunluu aa
yukar Atina'da on iki tanr suna ile Pisa'daki Olympos Zeus' tapna arasndaki yol kadardr. Bu iki yol llecek olursa, tam tamna eit
olmalarna pek az bir ey kald grlr; bilemedin on be stad; zira
Atina ile Pisa aras bin be yz stad olmak iin on be stad daha ister
ve deniz kysndan Heliopolis'e kadar uzanan yol ise tam tamna bin
be yz staddr.

134/881

8. Heliopolis'ten sonra ierilere doru Msr daralr. Bir yann Arap

dalar sktrr, bunlar kuzeyden gneye ve Notos rzgr blgesine
doru uzanrlar, sonra gene karadan Erythreia adndaki deniz
dorultusunda giderler; Memphis piramitleri iin alan ta ocaklar
buradadr. Dan bittii ve demin sylediim yne kvrld yer burasdr. Dan doudan batya en geni olduu yer de rendiime gre,
bir yandan br yana iki aylk yoldur ve gndousu ynnde gnlk[55] retilen blge ile snrlanmtr. Bu da byledir. Libya yannda
da Msr, br yanda olduu gibi bu da ile ayrlmtr, buralar piramitlerin bulunduu talk yerlerdir; ta, tan stnde kum; gneye doru
uzanan Arabistan dana paralel izer. Demek ki Heliopolis'ten tesi
pek geni saylmaz ya da Msr topra iin byledir; aa yukar on
drt gnlk su st yolculuu boyunca[56] ieriye doru Msr dar bir
toprak eridinden ibarettir. Bu dediimiz iki dan aras bir ovadr, Arabistan Da ile Libya Da denilen dan aras, en dar olduu yerde
bana yaklak olarak iki yz staddan fazla geni grnmemitir.
Bundan teye Msr yeniden geniler.
9. Tabiat ite byle yapmtr bu lkeyi. Heliopolis ve Thebai aras rmak yoluyla dokuz gn eker; stad olarak lersek drt bin sekiz yz
altm stad buluruz, nk seksen bir skenestir. llerin tmn ele
alrsak, ky boyu daha nce de sylediim gibi bin alt yz staddr;
imdi buna deniz kysndan Thebai'ye kadar, ieriye doru olan uzunluu ekliyorum, hepsi alt bin yz yirmi stad yapar. Ve Thebai'den
Elephantine adndaki kente kadar da bin sekiz yz staddr.
10. Anlattm bu lkenin en byk blmn Msrllar, bana yle
geliyor ki, sular zerinden kazanmlardr, bunu bana rahipler de byle
sylemilerdir. Ve Memphis'in tesinde uzanan ve demin sylediim
dalarn aras da herhalde denizin bir girintisiydi, ben yle sanyorum.
Eer u kk rnekleri byk bir ey iin de gstermek uygun
derse, tpk Troia'da, Teuthrania'da, Ephesos'ta ve Menderes
Ovas'nda olduu gibi diyebiliriz; ama bu blgelerden geen rmaklarn

135/881

hibiri be az olan Nil'in, byklk bakmndan bir tek az ile bile

ltrlemez. phesiz byk iler grdkleri halde, Nil ile
byklk bakmndan boy lemeyecek olan daha baka rmaklar da
vardr; brleri arasnda ve en bata Akheloos rman gsterebilirim,
Akarnania'dan geip denize dklen bu rmak, buradaki Ekhinad
adalarnn yan sra karaya bititiren salam topraklar oluturmutur.
11. Msr'dan pek uzak olmayan Arabistan'da, Erythreia denilen denizi meydana getiren bir krfez vardr; bu krfezin uzunluu ve darl
syleyeceim gibidir. Krfezin dibinden deniz yoluyla ve krekle ak
denize kadar krk gndr; ama en geni yerinde bir yakadan tekine
yarm gnde geilebilir. Ve bu denizde her gn kabarma ve ekilme
olur. yle ise! Demek ki, Msr da eskiden buna benzer bir baka krfezdi; bu krfez kuzeyde bulunan denizden, Ethiopia'ya doru bir girinti yapyordu ve Arabistan Krfezi de gneydeki denizden Suriye'ye
doru uzanyordu; dar bir kara eridi boyunca, ters ynlerde uzanan iki
krfezin birbiriyle birlemesi iin pek az bir ey gerekecekti. Diyelim,
gnn birinde Nil'in can ekip bu Arap Krfezi'ne doru sapmak
istese, sularnn tad millerin bu krfezi de hi olmazsa yirmi bin yl
sonunda doldurmasn kim nleyebilir? Bana sorarsanz, ben hatta on
bin ylda da olur derim; yleyse ben domadan nce gemi olan zaman iin, ok byk ve ok alkan bir rmak, hatta bundan ok daha
byk bir krfezi doldurmu olamaz m?
12. Msr'n meydana gelii konusunda ben, bana anlatlm olan
eylere inanyorum ve unlara bakarak bunun byle olduunu tamamen
kabul ediyorum: Msr, evresindeki topraklara bakarak, bir knt
yapmaktadr, dalarnn zerinde kk deniz kabuklarna rastlanr ve
tuzlu kellere zg bir bitki rts vardr (tuz, piramitleri bile kemiriyor), oysa Msr dalar arasnda, bir tek Memphis zerinde dada
kum bulunur. te yandan Msr, ne bitiiindeki Arabistan'a, ne
Libya'ya, hatta ne de Arabistan'n zerinde Suriyelilerin yaad ky
blmn meydana getiren Suriye'ye benzer; Msr topra, rman
Ethiopia'dan tad alvyon ve balktan olumu kara ve yumuak

136/881

bir topraktr; Libya topra, biliyoruz, krmzya alar ve olduka kaln

bir kum yaygs ile rtldr; Arabistan ve Suriye'de ise topran st
kil, alt tatr.
13. Bu lke iin bana rahiplerin vermi olduklar br nemli bilgiler: Kral Moiris zamannda diyorlar, Msr' Memphis'ten bu yana
suya bomak iin rman sekiz dirsek tamas yetiyordu; rahipler bana
bunu anlattklar zaman Moiris leli daha dokuz yzyl dolmamt.
Oysa bugn rmak on alt, hi olmazsa on be dirsek ykselmedike,
topra basmamaktadr. Gene bana yle gelir ki, toprak denizden
birazck daha yer kazanmak iin bu lde ykselmeye devam ederse,
Moiris Gl'nn alt yannda ve zellikle Delta ad verilen blgede yerlemi olan Msrllar, giderek Nil tamalarndan yoksun kalacak ve
ileride Yunanllarn da bana gelecek olan akbete mahkm olacaklardr. Btn Yunan lkesinin kendileri gibi rmaklarla deil, yalnz
yamurlarla sulandn rendikleri iin bir gn gelip, Yunanllarn
mitlerinde ac ekilde yanldklarn greceklerini, alk ve yokluk
iinde leceklerini ileri sryorlar. Bununla demek istiyorlar ki, eer
tanr yamur yadrmaz ve srekli bir kuraklk olursa, Yunanllar a
kalrlar; zira yamurun yerini tutabilecek baka bir eyleri yoktur ve
yamuru da onlara yalnz Zeus verebilir.
14. Msrllarn Yunanllar iin ileri srdkleri bu gzlem ok dorudur; ama bir de kendileri iin ne olacak, ona bakalm. Ya demin dediim gibi, Memphis'in alt yanndaki topraklar (zira toprak yrmesi
orada oluyor) gemiteki oranla ykselmeye devam ederse, orada oturan Msrllar alktan lmeyecekler mi, mademki rmak artk tarlalarn
sulamayacak ve yamur da yamayacak? Bugn iin kabul ediyorum,
br insanlardan, hatta br Msrllardan daha az aba ile ekin
kaldryorlar topraktan; topra sabanla srmek ve bellemek zahmetine
girmiyorlar, br insanlarn ekmeklerini karmak iin katlandklar
ar ilerden hibirini yapmyorlar; rmak kendiliinden kar
yatandan, tarlalar basar, sular, sonra ekilip yatana dner, o zaman
herkes kp tarlasna tohum serper, arkasndan domuzlar salar tarlaya,

137/881

bunlar topra ineyerek tohumu topraa gmerler ve artk hasat

zamann beklemekten gayr yapacak ey kalmaz; o zaman da ekini
sapndan gene domuzlara ineterek ayrtrlar, sonra kaldrrlar.
15. u anlattklarmzdan sonra bir de bakalm oniallar ne dnyorlar Msr hakknda. oniallar, Msr szn yalnz Delta iin kullanrlar ve Msr' deniz kys ynnden yalnz "Perseus kayas" denilen kaya ile Pelusion tuz depolar arasnda kalan krk skeneslik alan diye bilirler, i blgeler ynnden de Nil'in bir yandan Pelusion'a, br
yandan Kanobos'a doru akmak zere blnd yer olan Kerkasoros
ile deniz arasnda kalan blgeden ibaret sayarlar, Msr'n geri kalan
yerlerini ya Libya'ya ya da Arabistan'a balarlar. Biz onlara ispat
edeceiz ki, eer onlarn dediklerine kalsa, Msrllarn eskiden bir
yurtlar olmayacakt; gerekten Msrllarn kendi szlerine ve benim
kendi grme gre, rmak kelleri deltay meydana getireli ok ksa
bir zaman gemitir; daha dn ortaya kmtr denebilir. Eer bir
yurtlar olmasayd, kendilerini dnyann ilk insanlarnn bana nasl
koyabilirlerdi? ocuk denemesine ve ilk hangi dili konutuklarn
aratrmaya yer kalmazd. Ben sanmyorum ki Msrllar, oniallarn
verdikleri adla, delta ile ayn zamanda gelmi olsunlar yeryzne; tersine, ilk insanlarla adatrlar ve topraklar denizden yer kazand
lde ou deniz kysna doru kaym, bir blm de ieride
kalmtr. Zaten eski Msr dedikleri, evresi alt bin yz yirmi stad
olan Thebai blgesinden ibaretti.
16. Eer dndklerimiz doru ise, oniallarn Msr zerine olan
grleri yanltr; oniallarn grlerini doru sayarsak, o zaman ben
de Yunanllarn ve oniallarn say saymasn bilmediklerini ileri srerim, nk onlar yeryzn, Avrupa, Asya ve Libya olmak zere e
blerler; buna bir de Msr deltasn katmalar gerekirdi, mademki o ne
Asya'da, ne de Libya'dadr; zira Nil'i Asya ve Libya arasnda snr
olarak kabul etmezler. Gerekten de Nil, Asya ve Libya arasnda
skm olan Delta blgesinde eitli kollara ayrlmaktadr.

138/881

Nil ve Azlar
17. O halde oniallarn dediklerini brakalm ve bir daha diyelim ki,
Msrllarn yaadklar yerler Msr'dr, nasl ki, Kilikiallarn yaadklar yerler Kilikia ve Asuryallarn yaadklar yerler de Asurya'dr;
Asya ve Libya arasnda snr olarak, eer kelimelerin bir anlam varsa,
biz Msr'dan baka bir lke grmedik; ama eer Yunanllarn yaptklar blmeyi kabul edecek olursak Msr', btnyle, alayanlardan ve
Elephantine kentinden balayarak, yars Libya toprana, br yars
da Asya toprana olmak zere iki anakaraya bal iki ayr blmden
olumu gibi alacaz. nk Nil, alayanlardan balayarak, denize
kadar Msr' ikiye bler. Kerkasoros kentine kadar bir tek yatak iinde
akar; bu kentten sonra kola ayrlr. Biri gneydousuna ynelir ve
Pelusion az adn alr; ikincisi batya doru, Kanobos az adn alr;
ncs, Nil yatann Delta'ya kadar geldikten sonra, onu denize
dklecei yere kadar ikiye ayrm olan uzantsdr; ne tad su
miktar, ne de n bakmndan br ikisinden aa kalr; buna da
Sebennytik az ad verilir. ki baka az vardr ki, Sebennytik'ten
ayrlp denize kadar giderler: Bunlar, Sais ve Mendes azlardr.
Bolbitin ve Bukolik azlar ise kendiliinden alm kollar
deildirler, insan eliyle kazlmlardr.
18. Msr'n bykl hakkndaki grme kant olarak Ammon
oraklini ileri sreceim, ben bunu bu blge zerine kendi dncem
belirlendikten sonra rendim. Libya ve Msr arasndaki snr blgesinde bulunan Apis ve Marea kentleri ahalisi Msrl deil, Libyal saylmak kaygsna dmlerdi, dinsel yasaklardan usanmlar, inek etinin
yasaklanmasna kar kmlard; Ammon'a bavurdular, Msrllarla
ortak yanlar olmadn, kendilerinin Delta'dan dardaki yerlerde ve
onlardan baka bir tarzda yaamakta olduklarn ileri srdler; dertleri,
istediklerini yiyebilmekti. Ama tanr onlar dinlemek istemedi: "Nil
tat zaman sularnn yayld yer, Msr ve Elephantine'den balayarak, bu rman suyunu ien herkes de Msrldr," dedi. Onlara
bildirdii orakl byleydi.

139/881

19. Nil tat zaman, yalnz Delta'ya deil, kimi yerlerde Libya ve
Arabistan topraklarna da yaylr ve bu her iki yanda da bazen daha az,
bazen daha ok olmak zere iki gnlk yere kadar uzar gider. Irmak
neden taar, ne rahipler, ne de bakalar aklayabildiler. Nil sular yaz
gndnmnden balayarak yz gn sreyle kabaryor, bu sre dolmaya yakn ekiliyor ve btn k boyunca, ta yaz gndnmne
kadar, bir dere gibi kalyor; niin? Bunu yerlilerden renmeyi ok istedim. Nil'e br rmaklarn tersine bir rejim salayan bu zellik zerine, btn soruturmalarma ramen, hibir Msrldan aydnlatc bir
ey renemedim. Aydnlanmasn istediim bu sorundan baka bir de
btn akarsu yataklarndan kalkan esintiye bir tek bu rmakta rastlanmaz, neden? Bunu da renmek istiyordum.
20. Bununla beraber, Nil sularnn neden tatn aklamaya
kalkan baz akl evvel Yunanllar da kmtr; kuram ileri srlr
ki, bunlarn ikisi bence anlmaya bile demez; sadece bulunsun diye
yazacam. Birincisi, tamalar etesios rzgrlarna balyor, bu rzgr
rma geriye srer, sularn denize akmasna engel olur, diyor. Ama
Nil'in ayn ekilde tat, etesios rzgrlarnn balamasndan nce de
grlmtr. Bundan baka, eer tamann nedeni bu rzgrlar olsayd,
bu rzgrlara kar akan br rmaklarn da, ayn koullar iinde ayn
etki altnda kalmalar gerekirdi, kald ki bunlar daha kk olduklarndan akntlarnn kar koyma gc de daha azdr. Byle rmaklar
Suriye'de oktur, Libya'da oktur ve hibirisi Nil rejimiyle
ltrlemez.
21. kinci aklama birinciden ok daha az bilimsel ve ok daha
artcdr: Buna gre, Nil bu mucizeyi gsterir, nk o, Okeanos'tan
kar, Okeanos da btn yeryzn evreler.
22. nc aklamaya gelince, brlerinden ok daha iyi grnrse
de, o da onlar kadar samadr[57]; zira neden olarak karlarn erimesini
gsterir: Nil, Libya'dan kar, Ethiopia'dan geer, Msr'a ular. Nereden bulacak kar peki, mademki nce daha scak yerlerden dolanp

140/881

daha serincelerine daha sonra ulayor? Bu gibi eylere akl eren bir
kimsenin ilk bakta gzne arpacak olan aykrlk, olay kara
balarken, bu blgede esen rzgrlarn hep scak rzgrlar olduunun
dnlmemi olmasdr; ayrca bu blge ne yamur bilir, ne de kar;
oysa kar yad m, arkasndan be gn iinde yamur yamas kesin ve
zorunlu bir tabiat olaydr, demek kar yam olsayd, buras yamur
alan bir blge olacakt. ncs, insanlarn derisi scak yznden
kara olur; aylak ve krlang, bir yldan br yla buralardan hi ayrlmazlar ve Skyth lkelerinin kndan kaan turnalar klk yuvalarn
buralarda kurarlar. Nil'in iinden getii bu blgede, az da olsa kar
yasayd, bu zelliklerin hibirisine rastlanmayacakt; tabiat yasalar
byle bir dnceye elvermez.
23. Bilinmeyen bir eyi aklamak iin masala bavurarak
Okeanos'tan sz aan adama gelince, bunu rtmek bize dmez.
nk bir Okeanos rmann varlndan hi haberim yoktur ve bu ad
uydurup iire sokan Homeros'tur sanrm ya da ondan sonra gelenlerden birisidir.
24. imdi bu grlerin eletirisini yaptktan sonra, bu srlar
hakknda benim kendi grmn ne olduunu da aklamak gerekirse,
benim fikrimce Nil rma yazn niin kabarr, onu da syleyeceim.
Gne k mevsiminde, frtnalar yznden, balangtaki dnencesinden sapar, Libya'nn ortasna doru ynelir. Ksa bir aklama iin
buna eklenecek bir eyim yoktur; nk yle grnyor ki, bu tanr bir
blgeye ne kadar yaklarsa, orada kuraklk o kadar ok olur ve iinden
geen derelerde o lde susuz kalr.
25. Yok eer daha ayrntl bir aklama isteniyorsa, o zaman yle
diyeceim: Libya'nn ortalar zerinde yzen gne u etkileri meydana
getirir. Blgede hava srekli olarak aktr, toprak souk rzgrlar
esmedii iin iyice scaktr, bunun iin gne buralarn zerinde
yzerken, yazn gkyznn ortasnda durduu zaman yapt etkinin
aynsn yapar; suyu eker ve atmosferin en stteki blmlerine basar;

141/881

rzgrlar suyu oradan alp her yana tarlar ve bu buhar damlacklar

halinde younlatrrlar ve bu blgeden doru esen rzgrlarn, Notos
ve gneybat rzgrlarnn, en ok yamur ykl rzgrlar olmas
tabiidir. Hatta gene bana yle gelir ki, gne Nil'den ektii suyun
hepsini yamur olarak yadrmaz, bir blmn de kendisi iin saklar.
K yumuad zaman, gne yeniden gkyznn ortasndaki yerini
alr ve o zaman br rmaklardan da su eker. br rmaklar o zamana
kadar byk su ktleleri tarlar, nk lkelerini sulayan ve yol yol sel
yataklar izen yamur sularyla byk lde beslenirler; ama yazn
yamurdan yoksun olduklar ve ayrca gne tarafndan da emildikleri
iin sular azalmaktadr. Nil tersine; suyunu gne eker, yamur beslemez bir tek o vardr rmaklar arasnda, sular yazn deil de kn
ekilen. Demek ki gerekte, btn br akarsular kadar o da gnein
etkisi altnda kalmakta, ama kn yalnz onun sular azalmaktadr. te
bu olay gnee bu dnce yoluyla balyorum.
26. Gene odur bana kalrsa, btn bu lkelerin havasn kurutan,
nk getii blgeleri yakar kavurur; zaten Libya'nn ortas her zaman
yazdr. Diyelim iklimler yer deitirdiler, kn ve poyrazn
gkyzndeki yerini Notos ve gney rzgr ald. Notos'un yerine de
poyraz geti, eer diyorum, byle olsayd, poyraz ve frtna gnei
gkyznn ortasndaki yerinden srp Avrupa'nn ortasndan geirtecekti, bugn Libya'da olduu gibi ve yle dnyorum ki, bugn Nil
ne yapyorsa, o zaman da stros Avrupa'y geerken ayn eyi
yapacakt.
27. Nil'den serin esinti kalkmamasnn nedenine gelince, bu noktada
yle dnyorum: Isnm topraklarda serin esinti olmas beklenemez, serin esinti kalkmas iin genellikle serinlik ister.
28. Varsn, btn bunlar bugn ve eskiden naslsalar gene yle
kalsnlar. Nil'in kaynaklarna gelince, bu konuda grtklerim ierisinde, Msr'da Sais'teki Athene hazinesi yneticisi dnda, ne
Msrllar, ne Libyallar, ne de Yunanllardan bir kimse kp bunlar

142/881

bilirim diye vnemedi. Ama o ynetici de bana bunu iyi bildiini

syledii zaman aka ediyor sanmtm; diyordu ki, Thebai'de, Syene
ve Elephantine kentleri arasnda, sivri tepeleriyle gze arpan iki da
vardr; birinin ad Krophi, brnn ad Mophi'dir; bu iki dan
arasndaki dipsiz bir uurumdan fkrrm, Nil'in kaynaklar; sularn
yars Msr'a ve Boreas'a doru, br yars Ethiopia'ya ve Notos'a
doru akarm. Ama nereden biliniyor uurumun dipsiz olduu? Ona
kalrsa, Kral Psammetikos bunu ispat etmitir; binlerce kula uzunluunda bir ip rdrm, bunu uuruma sarktmlar, ama dibi bulamamlar[58]. Yneticinin anlattklar, eer gerekten yle olduysa,
benim anlayabildiime gre sular kabard zaman bu noktada kuvvetli
anaforlarn meydana geldiini gsterir. Dalara arpp krlan su,
sarktlan sonday srklemi ve dibi bulmasna engel olmutur.
29. Bu konuda baka kimseden bir ey renemedim. Ama ite daha
baka bilgiler ki, bunlarn Elephantine'ye kadar olanlarn, Nil boyunca
gidebildiim kadar uzaa giderek, kendi gzlerimle grp edindim,
ondan tekisini de sorup soruturarak ve bana anlatlanlarla rendim.
Elephantine'den tesi, ieriye doru sarp topraklardr; burada kay iki
yanndan halatlar atarak, kz gder gibi yedekte ekmek gerekir; halat
koparsa, aknt kay geri atar. Su stnde drt gnlk yoldur; ondan
te Nil, Menderes gibi dnemeler yapmaya balar; bu ekilde almas
gereken yol, on iki skenestir. Burada tek bir vadiye rastlanr. Nil, Takhompso adasn evreleyerek bu vadinin iinde akar. Elephantine'den
sonra ieriye doru olan blgede artk Ethiopia'llar oturmaktadr,
adann yars da onlardadr, br yarsnda Msrllar otururlar. Ada
byk bir gln azndadr, bu gln evresinde gebe Ethiopia'llar
vardr; bu gl anca yeniden Nil yatan bulursunuz, nk Nil
buradan yaylp bu gl meydana getirmitir. Burada artk gemiden inecek ve krk gn yaya gideceksiniz; zira buras sivri ular su stnde
ya da su altnda duran kayalklarla doludur; hangi kaykla olursa olsun
gidilemez. Bu blgeyi krk gn yryp atktan sonra bir baka kaya
binip on iki gn daha gideceksiniz; o zaman byk bir kente

143/881

varacaksnz ki, ad Meroe'dir; buras deniliyor, geri kalan Ethiopia'nn

merkezidir. Bu site tanrlar arasnda yalnz Zeus ve Dionysos'a tapar;
bunlara byk sayg gsterilir ve bir de Zeus orakli vardr. Bu halk,
Zeus oraklleri araclyla ne zaman ve kime kar derse o zaman ve
ona kar savaa girer.
30. Bu kentten karak su yoluyla "Kaaklar"a varmak iin,
Elephantine'den Ethiopia'nn merkezine kadar ne kadar zaman getiyse,
bir o kadar daha zaman harcamak gerekir. Bu kaaklara "Asmakh"
derler. Bu kelime Yunanca'da "Kraln sol yannda duranlar," anlamna
gelir. Baknz, niin bu iki yz krk bin Msrl sava kam ve gelip
Ethiopia'llarn yanna yerlemi. Psammetikos kral zamannda,
Elephantine kentinde Ethiopia'llara kar, Pelusion yaknndaki
Daphne'de Araplara ve Asurlara kar ve Marea'da Libya'ya kar garnizonlar kurulmu. Bugn de Persler ayn yerlerde kendi garnizonlarn
tutmaktadrlar, Psammetikos zamanndaki gibi Elephantine'de ve
Daphne'de garnizonlar vardr. Evet, Msrllar yl boyunca nbet
beklemiler, kimse gelip nbeti deitirmemi. Aralarnda danmlar
ve oybirliiyle karar vererek, Psammetikos'u brakp Ethiopia'nn
yolunu tutmular. Bunu haber alan Psammetikos pelerine dm;
yetimi ve bouna yalvarp yakarm, "Kendi z yurtlarnzn tanrlarn, karlarnz ve ocuklarnz brakp gitmeyiniz," demi. O zaman bu savalardan bir tanesi diyorlar, erkeklik aletini karp gstermi ve "Bu bende olduktan sonra nerede olsa kar da bulurum, ocuk
da yaparm," demi. Bunlar Ethiopia'ya vardklar zaman ora kralnn
emrine girmiler; o da onlar ho tutmu, kendisine kar km olan
baz Ethiopia'llarn yabanlklarn yumuatmlar, Msrllarn
greneklerini tantmlar.
31. Bylece Msr'dan sonraki drt aylk kara ve su yolculuu kadar
tutan bir mesafeyi renmi oluyoruz; zira Elephantine'den Kaaklar'a
kadar olan yolu hesaba vurursak, bu ancak aylarla llebilir. Nil,
biliyoruz ki, gneybatsndan bat blgelerinden gelir. Ama oray

144/881

getikten sonras iin kimse doru drst bir ey syleyemez; nk

toprak, yakc iklimden tr, lden baka bir ey deildir.
32. Bununla beraber, ite bana Kyrenelilerin anlattklar bir hikye:
Ammon orakline danmaya gitmiler, Ammonlularn kral Etearkhos
ile de tanp grmler, sz dnm dolam Nil rmana ve
kaynaklarn kimsenin bilmediine gelmi, o zaman Etearkhos, bir
zamanlar Nasamonlarn kendisine yaptklar bir ziyareti anlatm. Bu
Nasamonlar, Libya halkndandrlar; Syrte'de ve tanyeri ynndeki
komu lkelerde kk bir alan stnde oturanlar bunlardr. Kral,
Nasamonlarla konuurken Libya l hakknda kendisine bilinenden
baka bir bilgi verebilirler mi diye sorar; onlar da cevap verirler, bir
zamanlar lkelerinin ileri gelen kiilerinin soyundan, gzn budaktan
saknmayan ocuklar yetimi, bunlar byyp adam olunca, insan
gcn aan ilere kalkmlar ve bu arada bir gn aralarndan kura ile
ayracaklar be kiinin Libya llerinde, kendilerinden nce kimsenin
gidemedii kadar uzaa gidip aratrmalar yapmasna karar vermiler.
Kuzeyde uzanan deniz boyunca, Msr'dan Libya'nn br son ucu
olan Solunte Burnu'na kadar Libya kylarnda asl Libyallarla, ayn
soydan gelme br halklar yerlemilerdir, yalnz birka noktay Yunanllar ve Fenikeliler ellerinde tutmaktadrlar; i taraflarda, ky boyunun deniz yaknnda oturan halklarn br yannda, Libya yaban
hayvanlarla doludur; ondan da tesi kum, korkun bir kuraklk ve
ldr. Evet, Nasamonlar anlatyorlar: Arkadalar tarafndan yola
karlan bizim delikanllar, yanlarna su ve yiyecek aldlar, nce insanlarn yaadklar yerleri, sonra yaban topraklar atlar ve zephir
rzgrnn estii yne dorularak le daldlar; gnlerce kumla rtl
geni ve uzun mesafeleri yrdkten sonra bir vadide ykselen aalar
grdler; aalarn yanna gittiler, yemilerinden topladlar; o srada
ortadan daha ksa boylu kk adamlar kageldiler ve bunlar
yakalayp gtrdler. Nasamonlar bunlarn dillerini anlamyorlard,
Nasamonlarn dilini onlar anlamyorlard. Bunlar geni bataklklardan
geirttikten sonra, hepsi de kendileri gibi kk boylu kara insanlarn

145/881

oturduklar bir kente gtrdler. Kentin yannda, batdan gelip douya

doru akan byk bir rmak vard, iinde timsahlar kaynayordu.
33. Ammonlu Etearkhos'un szlerini, buraya kadar anlattm ve bu
kadar yeter; yalnz unu ekleyeceim, bana Kyrenelilerin anlattklar
bu hikyeye gre, Nasamonlar yurtlarna dnmler, yolculuklarn
sylemiler. Ne ise, biz bu kentin yannda akan rmaa dnelim:
Etearkhos bununla Nil arasnda iliki kuruyor, akla uygun olan da
zaten budur. Gerekten Nil Libya'dan kar ve onu ortadan ikiye ayrr.
Ve eer bilinene bakarak bilinmeyeni karmak yoluyla bir sonuca
varmay gze alabilirsem, kaynan stros gibi[59] uzun mesafeden almaktadr. stros, Keltlerin yurdundan ve Pyrene kentinden gelir,
Avrupa'nn ortasndan geer; Keltler, Herakles stunlarnn br
yannda otururlar; Avrupa'nn gnbats ynndeki on halk olan
Kynetlerle komu olurlar. stros, Avrupa'nn ortasndan geip
Karadeniz'e ular, bir Miletos kolonisi olan stria kentinin yaknnda
denize dklr.
34. Aslnda stros rma, hep insanlarn eletii yerlerden getii
iin herkes bilir, oysa Nil'in kaynaklar zerine kimse bir ey syleyemez; iinden getii Libya topraklar insanlarn oturamayacaklar bir
yerdir; ldr. Ama getii yerler iin, soruturmalarmn bana tantm
olduu uzaklklara kadar, ne biliyorsam hepsini syledim ve sonunda
Msr'a kadar indik. Msr, dalk bir yer olan Kilikia'nn aa yukar
karsna der; oradan Karadeniz kysndaki Sinop'a kadar, ayana
abuk bir adam iin dosdoru be gnlk yoldur ve Sinop, stros'un
denize dkld yerin karsna rastlar. Ve bylece btn Libya'y
geen Nil, stros'a benzetilebilir.
Msr'n Treleri
35. Nil iin bu kadarla yetineceim[60]; ama Msr zerinde biraz
daha duracam, zira buras alacak eyler ve eserlerle doludur
(dnyann geri kalan yerlerindekilerin hepsini toplasan, bu kadar

146/881

tutmaz), o kadar ki, anlatmaya sz yetimez, onun iin uzun anlatacam. Msrllar yalnz br iklimlerden deiik bir iklime ve
br rmaklara benzemeyen bir rmaa sahip olmakla kalmazlar; daha
geni olarak her eyde, detlerinde, yasalarnda hep bakalarnnkine
uymayan grenekleri vardr. Onlarda arya kadn kar, ufak tefek
alveriini kendi yapar; erkekler evlerde bez dokurlar; bakalar bez
dokurken atky yukar doru atarlar, onlar aaya doru atarlar.
Erkekler ykleri balar stnde, kadnlar omuzlarnda tarlar. Kadnlar ayakta ierler, erkekler melirler. Tabii ihtiyalarn evin iinde
giderirler, ama yemeklerini darda sokakta yerler ve bunu yle aklarlar ki, utandrc gerekler gzden uzak tutuluyor, utandrc olmayanlar ise aka yaplyor. Dii, erkek, hibir tanr sunak tana bir kadnn
hizmet etmesini istemez; din adamlar erkek tanrlar iin de, kadn tanrlar iin de erkektir. Ana babalarna bakmak istemeyen erkek ocuklar
buna zorlanamazlar, ama kzlar istemeseler de ana babalarna bakmak
zorundadrlar.
36. Tanr adamlar baka yerlerde uzun sal olurlar; Msr'da kafalar
kaznmtr. Baka yerlerde yakn akrabadan biri ld zaman, yas
tutmak iin kafalarn kaztrlar; Msrllar tersine, aslnda kaznm
olan sa ve sakallarn uzatrlar. Bakalar evlerinde hayvanlardan ayr
yaarlar, Msrllar evlerini hayvanlarla paylarlar. Bakalar buday
ve arpa yerler; Msr'da, ki geimini bunlar salar, bunlara hi deer
verilmez; ekmeklerini bazlarnn dzeia dedikleri deiik bir tahl
trnden yaparlar. Bunu ayakla, havanla ve elle yoururlar (elleriyle de
gbre de tutarlar). Baka yerlerde organlar tabiat nasl yapmsa yle
braklr. Yalnz Msrllar ve bu deti Msrllardan alm olanlar snnet olurlar. Giyim olarak erkekler iki para giyerler, kadnlar bir.
Yelken halkalar ve ipleri baka yerlerde dtan tutturulur, Msr'da
iten. Yaz yazmak ya da akl talaryla hesap yapmak iin Yunanllar
ellerini soldan saa doru yrtrler, Msrllar sadan sola; bununla
beraber kendilerinin saa doru yazdna, sola doru yazanlarn

147/881

Yunanllar olduklarna inandrmak isterler. Yaz yazmak iin iki eit

harf kullanrlar; birine kutsal, brne halk yazs derler.
37. br insanlardan ok daha ve ar derecede dindar olan
Msrllarn detlerinden birka: mek iin bronz kupalar kullanrlar
ve her gn iyice ovarak ykarlar ve bunu yalnz unlar ya da bunlar
deil, herkes yapar. Giyimleri ketendendir, yeni ykanm, temiz giyinirler, bu konuda pek titizdirler. Snnet olmalar temizliklerindendir,
zira temizlii gzellie stn tutarlar. Rahipler gnar yukardan
aa kaznrlar, bylece din hizmetlerini yerine getirirlerken zerlerinde bit, pire gibi kirli eylerin bulunmasn nlemi olurlar. Rahipler
giyim iin ketenden baka bir ey kullanmazlar; papirs sandallar giyerler; onlar iin baka giyimler ve baka sandal giymek yasaktr.
Gndzleri iki kez souk suyla ykanrlar, geceleri de iki kez. Anlatlmas ok uzun, bitmez tkenmez dinsel trenler yaparlar. Buna karlk
kazanlar yoktur. Kendi ceplerinden ve mallarndan hibir ey harcamazlar. Yiyecek olarak, her gn her biri iin kutsal yemekler piirtilir
ve tanr, bunlar kasaplk hayvanlarn etlerinden ve kaz etinden bol bol
hazrlanr. Ayrca ba arab da verilir, ama balk yemeye haklar yoktur. Baklaya gelince, Msrllar bunu hi ekmezler; kendiliinden
karsa ne inerler, ne de yemek olarak piirirler; rahipler bunu
grmeye bile dayanamazlar, nk bunu temiz bir zerzevat saymazlar.
Bir tanr iin bir tek rahip yoktur, birok rahip vardr, ilerinden biri
ba rahiptir; len rahibin yerini olu alr.
38. kz, Epaphos'un mal saylr; bunlar yle muayene ederler:
Eer zerinde bir tek siyah kl varsa kirli saylr. Bu i iin bir rahip
ayrlmtr; hayvan ayakta ve yan yatm olarak muayene eder, dilini
eker bakar, sonradan anlatacam kusurlardan birisi ile kirlenmi mi
diye; ayrca tyler dzgn olarak km m diye kuyruuna da bakar.
Hayvanda hibir kusur yoksa, iaret olarak boynuzuna bir papirs kabuu sarar; zerine zl toprak koyup mhrler; o zaman hayvan alp
gtrrler. Marka vurulmam bir kz kurban etmek lm tehlikesine atlmaktr. te hayvan byle muayene ederler.

148/881

Kurban Trenleri
39. Kurban trenleri yledir: Marka vurulan hayvan, kesilecei
sunak tana gtrlr; ate yaklr, hayvann bana ve sunak tana
arap serpilir, tanrnn ad anlr ve hayvan kesilir; sonra kafas ayrlr.
Derisi yzlr. Kafaya beddua edilir ve gtrlr. Bir pazar vardr,
iinde Yunanllar bulunur, alveri yaparlar, kafay oraya gtrr,
Yunanllardan birisine satarlar. Eer bir Yunanl bulunamazsa, kaldrp
dereye atarlar. Beddua, kurban kesenin ya da btn Msr'n bana
gelecek beladr bu baa gelsin, demekten ibarettir. Kurban edilen
hayvann bana beddua etmek ve arap serpmek, her kurban kesite
btn Msrllarn uyduklar bir gelenektir ve bu gelenek sonucudur ki,
bir Msrl ne kz ban, ne de bir baka hayvann ban azna
koyar.
40. Kurban edilen hayvann i organlarndan temizlenmesi ve
bunlarn yaklmas iin yaplan trenler kurbanna gre deiir. Ben
burada tanrlarn en by saydklar iin dzenledikleri en gzel
bayramlarda yaptklar trenleri anlatacam. Hayvann derisi yzlp
dualar edildikten sonra btn iini boaltrlar, yalnz yreini, cierlerini, karacierini ve iyan ieride brakrlar; butlar keserler, omuzlar
ve boynu da keserler. Bunlar ayrldktan sonra gvdeyi has buday ekmei, bal, kuru zm, incir ve eitli kokulu bitkilerle doldururlar;
sonra zerine bolca ya srer ve kurban olarak yakarlar; kurban, bir orutan sonra kesilir; sunulan paralar yanarken orada bulunanlar
dvnrler; kendi kendilerini lesiye dvdkten sonra, kurbandan ne
kald ise onunla kendilerine len ekerler.
41. Temiz kzleri, evet kz dedim, inek deil ve gen danalar
btn Msrllar byle kurban ederler; ama inek kurban edilemez;
bunlar sis'in kutsal hayvanlardr. Gerekten heykeller, sis'i inek
boynuzlu bir kadn olarak gsterirler, Yunan ressamlar da o'yu yle
izerler ve btn Msrllar inei br hayvanlardan daha kutsal saymakta az birlii ederler. Kadn ya da erkek hibir Msrl bir

149/881

Yunanly azdan pmez, bir Yunanlnn ban, kebap iini, tenceresini kullanmaz, hatta bir Yunanlnn ba ile kesilmi bir et
parasn azna koymaz. Kendiliinden len kzler kentin dna
gmlr, yeri belli olsun diye boynuzlarnn birisi ya da her ikisi toprak
stnde braklr. Hayvan rd ve vakti geldii zaman, her kente
Prosobitis denilen adadan kalkan bir kayk gelir. Bu ada Delta'dadr ve
evresi dokuz skenestir. Bu Prosobitis adasnda birok kasaba vardr;
kzlerin kemiklerini toplayan kayklarn geldii kasabann ad
Atarbekhis'tir ve iinde kutsal Aphrodite tapna bulunur. Bu
kasabadan srekli olarak birok insan yola kar, her biri bir yana, br
kentlere dalr; kemikleri topraktan karr, getirir, hepsini bir yere
gmerler. br ahr hayvanlar iin de ldkleri zaman ayn gmme
treni yaplr; yasa onlara byle yapmay emretmitir; zira onlar da
ldrmezler.
42. Thebai Zeusu iin tapnak yapm olanlar ya da Thebai yresinde
oturanlar, yani bunlarn hepsi demek istiyorum, dii koyuna sayg gsterirler, kurban olarak kei keserler. Zira Msrllarn hepsi ayn tanrlara tapmazlar, hepsinin birden tapt yalnz sis ve Orisis'tir ki bu
ikincisi onlarn katnda bizim Dionysos'u karlar; bu ikisine benzer
biimde taparlar. Buna karlk Mendes dininden olanlar ya da o
yrede oturanlar, keiyi saygn tutar, dii koyunu kurban ederler.
Thebaililer ve onlar gibi dii koyuna sayg gsterenler, bu yasann
neden konulduunu yle aklarlar: Herakles, Zeus' grmek iin
direniyor, Zeus ise ona grnmek istemiyordu. Herakles'in skc srarlarna dayanamayan Zeus, sonunda bir ko yzdrp kafasn kesmeyi
ve maske gibi yzne geirerek ve postunu da srtna giyerek,
Herakles'e bu gln klkla grnmeyi tasarlyor. te Msrllar bu
serveni anm olmak iin Zeus heykellerine ko ba koyarlar; Ammonlular da onlara uymulardr ki, bunlar Msr ve Ethiopia kolonlarnn bir karmdr ve konutuklar dil de bu iki lkenin diline alar.
Benim fikrimce Ammonlular ad bile takma bir addr, zira bu Ammon,
Zeus'n Msr dilindeki addr. Thebaililerin kou kutsal tutmalarnn

150/881

ve kurban olarak kesmemelerinin nedeni de budur. Yalnz ylda bir

gn, bir Zeus bayramnda bir ko keserler, bir tek, yzerler ve bunu
hikyede olduu gibi Zeus heykelinin srtna geirirler, sonra da bunun
nne Herakles'i gsteren bir baka heykel getirirler. Bu tren srasnda
herkes acl sesler kararak gsn dver, koun yasn tutarlar, sonra
kutsal bir tabuta koyarlar.
Msr Tanrlar ve Dinsel Trenler
43. Bana bu Herakles'in on iki tanrdan biri olduunu sylemilerdir;
br, yani Yunanllarn Herakles'i zerine Msr'da kimseden bir ey
iitmedim. Ne olursa olsun, Msrllar Herakles adn Yunanllardan
alm olamazlar, daha ok Yunanllarn Msrllardan alm olduklar
dnlebilir, yani demek istiyorum ki, Yunanllarn Amphitryon'un
oluna ad olarak verdikleri bu szc onlara Msrllar tantmlardr;
bunu dorulayan birok ipucu arasnda unlar sayabiliriz, Herakles'in
anas Alkmene ve babas Amphitryon'un her ikisinin de kkeni
Aigyptos'a kar ve bir de dediklerine gre, Poseidon'un ve
Dioskur'larn adlarn bilmezler ve bunlar Pantheonlarndaki tanrlar
arasna koymazlar. Eer baz tanr adlarn Yunanllardan alm
olsalard, en nce bunlar alm olmalar gerekirdi, nk o tarihte
Msrllar ok zamandan beri uzak deniz yolculuklar yapyorlard ve
buna karlk Yunanllarn arasnda da denizciler bulunduunu biliyorum; o halde Herakles'ten nce bu tanrlarn adlarn renirlerdi. Gerek udur ki, Msrllarn bu ad altnda bilinen ok eski tanrlar vardr;
kendilerinin dediklerine baklrsa, tanrlarnn saysn sekizden on ikiye karp bu arada Herakles'i de tanr olarak tanmalar, Amasis
zamanndan on yedi bin yl ncesine dayanmaktadr.
44. Bu konuya biraz k serpebilmek iin Fenike'deki Tyr'a kadar bir
deniz yolculuu yaptm. Orada pek yce tutulan bir Herakles tapna
bulunduunu iitmitim, bana bilgi verebilecek kimseleri orada
bulabilecektim. Tapna grdm; zengin sunularla sslyd, iki stun
vard, biri saf altn, br yeil akik tandan, geceleri prl prl

151/881

yanyordu. Tanr adamlaryla grtm ve onlara "Bu tapnak ne

zamandan beri var?" diye sordum. nk onlarn dinini de Yunan
dininden deiik bulmutum; zira bana dediler ki, tapnak Tyr kurulduu zamandan beri vardr ve Tyr'da insanlarn oturmaya baladklar
zamandan beri iki bin yz yl gemitir. Tyr'da bir Herakles tapna
daha grdm, buna Thasos Heraklesi diyorlard. Oradan kalkp
Thasos'a gittim ve bir Herakles tapna buldum, Europe'yi aramak iin
denize alan ve Thasos'da bir koloni kuran Fenikeliler yapmlar. Bu
olay Yunanistan'da Amphitryon olu Herakles'in doumundan be
kuak geriye gider. Demek ki, benim soruturmalarm Herakles'in eski
bir tanr olduunu ispat etmitir ve Yunanllar, benim fikrimce
Herakles adna iki din yaatmakla iyi yapyorlar, adna Olymposlu sfatn eklediklerine bir lmsze yaraan kurbanlar sunuyorlar,
brn de yalnz bir kahraman olarak kutluyorlar.
45. Yunanllarn hi eletirmeden ileri srdkleri birok konu vardr.
br biroklar arasnda Herakles konusunda da ite pek safa olan bir
tanesi daha. Herakles bir defasnda Msr'a gitmi, yle anlatyorlar,
bana kurban gibi bir ta koymular ve byk trenlerle gtrp
Zeus'e kurban etmeye kalkmlar. Herakles bir sre ses etmemi; sunak
tann bana getirip de kesmeye hazrlandklar zaman gcn kullanarak, orada kim varsa hepsini ldrm. Bence byle bir hikye,
Yunanllarn Msrllar ve onlarn yasalar hakknda hibir bilgisi olmadn gsterir. Dinleri temiz olmak artyla domuz, kz ve
danadan gayr hayvanlarn kurban edilmesini bile yasak etmiken, nasl
olur da insan kurban edebilirler? Ve gene kendi dediklerine gre, bir
lml olan Herakles, nasl olur da bir bana binlerce dman
ldrr? Bu sylediklerimin tanry da, kahraman da incitmi
olmamasn dilerim.
46. imdi de bu dediim Msrllarn keiye ve tekeye niin dokunamadklarna gelelim. Mendesliler on iki tanrdan nceki sekiz tanr
arasna Pan' da sokarlar. nsan resmi ve heykeli yapanlar, Yunanllarda
olduu gibi Pan' kei kafal ve teke ayakl olarak gsterirler; bu, onun

152/881

yle olduunu sandklarndan deildir; aslnda onu da br tanrlar gibi

grrler; o halde neden byle izerler? zin verilsin de burada susaym,
nedenini sylemeyeyim. Mendesliler btn keileri ve zellikle tekeleri kutsal sayarlar, teke srleri gezdiren kei obanlarna zel sayg
gsterirler; tekeler arasnda bir tanesi vardr ki, bsbtn ayr bir din
konusudur; ld zaman yasaya gre, btn Mendes blgesinde yas
tutulur. Msr dilinde Mendes sz hem teke, hem de tanr Pan anlamna gelir. Benim zamanmda bu blgede bir mucize oldu: Bir teke
herkesin gz nnde bir kadnla iftleti; bu olay btn dnyaya
yaylmtr.
47. Domuza gelince, Msrllar bunu temiz olmayan hayvan sayarlar.
imdi baknz: Bir domuzun yanndan geen ona srtnse,
stndekilerle beraber kendini rmaa atar, br yandan Msrllar
arasnda, hibir tapnaa sokulmayanlar, onlar da Msrl olduklar
halde, domuz obanlardr; hi kimse bundan kz alp vermez; domuz
obanlar yalnz kendi aralarnda evlenirler. Msrllar, Selene ve
Dionysos dnda hibir tanrya domuz kurban etmezler; bu iki kurban
da ayn zamanda ve dolunay varken kesilir ve domuzlar ldrdkten
sonra etini yerler. Niin bu bayramlarda kurban ederler de br
bayramlarda, deta tiksinti ile kanrlar? Bunu aklayan bir nedenleri
var ve ben de biliyorum, ama anlatmak yakk almaz. Baknz
Selene'ye domuz kurban etme treni nasl yaplyor: Hayvan kesilir,
kuyruk ucu, dalak, iya bir kenara ayrlr, hayvann karnndan kan
btn ya da stne konur ve bunlar artc atee atlr. Hayvann geri
kalann; bu kurbana tank olan dolunay sresince kendileri yerler; ama
yln br gnlerinden hibirinde bir daha domuz yemezler. Yoksullar,
gelirleri olmadndan, yorulmu hamurdan bir domuz yaparlar,
piirirler ve kurban olarak sunarlar.
48. Dionysos iin, kutsal akam yemei gn, herkes kapsnn
nnde bir kk domuz keser ve domuzu kendisine satm olan
domuz obanna verir, o da alr gtrr. Bu bayramn btn ayrntlar,
Msrllarda ve Yunanllarda, aka belli olacak kadar birbirinin

153/881

ayndr; yalnz Msrllarda dans korosu yoktur; bir de phallos yerine,

bir dirsek kadar boyunda heykelcikler yaparlar, bunlar kadnlar alrlar,
heykel gvdesinin geri kalan blmnden daha az byklkte olmayan
ve ipliklerle oynatlan phallosunu bir kaldrp bir indirerek, alay
halinde ky ky dolatrrlar. Alayn nnde bir flt yrr, kadnlar,
Dionysos'a adanm dinsel havalar ararak onun peinden yrrler.
Phallos neden gvdenin geri kalan blmlerinden daha byk tutulmutur ve neden yalnz o oynatlr? Bunu kutsal bir hikye
aklamaktadr.
49. yle sanyorum ki, Amythaon olu Melampus[61] bu tren
hakknda bir eyler bilmiyor deildi. Gerekte Dionysos adn, ona kurban sunma trenlerini ve phallos iin dzenlenen treni Yunanistan'a
sokan bu Melampus'tur. O, bu dini tam olarak anlayamam, zerindeki
rty aralayamamtr, ama ondan sonra gelen bilgeler biraz daha ileriye gidebilmilerdir. Kesin olan bir ey varsa, phallosun atafatl gsteriler ve alaylar dzenlenerek Dionysos'a gtrlmesi trenlerini
Yunanistan'a sokan odur ve Yunanllar bugn ne yapyorlarsa, ondan
renmilerdir. Kendi hesabma doruluyorum, evet, Melampus derin
bir bilge olarak kendisinde peygamberce bir g gryordu ve Msr
retisi sayesinde Yunanistan'a, br grenekler arasnda Dionysos
dinini de o getirmitir, ama hafife deitirerek getirmitir. Zira bu tanrya Msr'da ve Yunanistan'da ayn biimde taplyor diyemem; yle
olsayd, yeni getirilmi olmak yerine, ilkel ve ada zelliklere ayn
zamanda sahip olmas gerekirdi. Msrllarn bu dini ve daha baka
grenekleri Yunanllardan alm olduklarn da syleyemem. Bence en
byk olaslk, Melampus'un Dionysos dinini Tyrlu Kadmos'tan ve
onunla beraber gelip, bugn adna Boiotia denilen topraklara yerlemi
olan Fenikelilerden renmi olmasdr.
50. Zaten hemen hemen btn tanr adlar Yunanistan'a Msr'dan
gelmitir. Aratrmalarmn bana gsterdikleri gibi, bunlar biz barbarlardan ve sanrm zellikle Msr'dan almzdr. Daha nce de dediim

154/881

gibi, Poseidon ve Dioskurlar bir yana, Here, Hestia, Themis, Kharitler

ve Nereidler ve btn br tanrlar Msr topranda her zaman biliniyorlard. Msrllarn kendilerinin sylediklerini sylyorum. Ve
bilmiyoruz dedikleri tanr adlar, Poseidon dnda, sanrm Pelasglarn
koyduklar adlardr; bu tanr onlara Libya'dan gelmitir; gerekten
Libya'dan baka hibir halkta batan beri Poseidon ad yoktur; bunlar
ona her zaman tapmlardr. Ayrca unu da belirtelim, Msr'da
kahramanlara taplmaz.
51. te Yunanllarn Msrllara, ileride anlatacaklarmn dndaki
borlar bunlardr. Buna karlk phallosu kalkk Hermes figrn
Msrllardan renmemilerdir. Bunu ilk olarak Atinallar Pelasglarda,
br Yunanllar da Atinallarda grmlerdir. Atinallarn Hellen rkna
balanmalar, Pelasglarn gelip onlara komu topraklarda yerlemelerinden ve Hellenler arasnda saylmalarndan daha ncedir.
Samothrake'ye Pelasglardan miras kalm olan Kabir[62] srlarn bilenler, ne demek istediimi anlarlar; sonradan Atina yaknlarna gelmi
olan Pelasglar daha nce Samothrake'de oturmulardr ve Samothrakelilere bugnk srlar onlar brakmlardr. Bu phallosu kalkk Hermes
heykellerini Pelasglardan renen br Yunanllardan daha nce yapan
ve oaltan Atinallardr; Pelasglar bu konuda Samothrake srlarna
yabanc olmayanlarn bildikleri bir kutsal gelenek brakmlardr.
52. Pelasglar, ilk zamanlar tanrlara kurban keserlerken dua ederlerdi,
ama Dodona'da dinlediklerimden biliyorum; hibir tanrnn ne gerek,
ne de takma adn anarlard; nk o zamana kadar bu adlar
duymamlard. Onlar tanrlar diye (yani dzen kurucu ve ynetici
olarak) anyorlard, nk evrene dzen veren ve yneten onlard.
Daha sonra ve uzun bir zaman sonra, Msr'dan gelen tanr adlarn
rendiler, bir tek Dionysos ok zaman sonra renilmitir. Bir sre
sonra Dodona orakline bavurup bu adlar iin dantlar; bu orakl
herkesin dedii gibi, Yunanistan'daki orakllerin en eskisidir ve bu anlattmz zamanda ondan baka orakl yoktu. Pelasglar, barbar asll bu

155/881

adlar kendileri de alsnlar m diye orakle dantlar, orakl, "Aln" diye

cevap verdi; o zamandan sonradr ki, kurban keserlerken tanrlar adlaryla anar oldular ve daha sonra Yunanllar da bir Pelasg miras
olarak bu adlar benimsediler.
53. Peki nereden geliyorlard bu tanrlar? Ta batan beri mi vardlar?
Biimleri nasld? Daha dne kadar bir ey bilinmiyordu. Zira Homeros
ve Hesiodos benden herhalde drt yz yldan daha eski deildirler;
Yunanllar iin tanrlarn soy zincirini tertipleyen, tanrlarn sfatlarn,
grevlerini, kendilerine zg niteliklerini belirten, grnlerini anlatanlar onlardr. Onlardan nce geldiklerini syleyen airler, bence onlardan sonradrlar. Bu konularda bata sylediklerim iin Dodona
rahibesine dayanyorum, ama Hesiodos ve Homeros ile ilgili olan
sondaki gzlemler benimdir.
54. Yunan ve Libya oraklleri zerine Msrllarn anlattklar unlardr. Thebai'deki Zeus rahipleri derlermi ki, bir zamanlar Fenikeliler
tapnak rahibelerinden ikisini karmlar, sonradan haber alnm ki,
bu kadnlardan biri Libyallara, br Yunanllara satlm ve bu
lkelerde bir oraklleri bu kadnlar kurmular. Bu kadar kesinlikle nasl
bilebildiklerini sordum. Cevaplarnda dediler ki, bu kadnlar iin inceden inceye soruturma yaplm, kendileri bulunamam, yalnz bana
anlattklar eyleri renmiler.
55. Bana Thebai rahiplerinin azndan diye anlatlanlar bunlardr.
br yandan ite Dodona rahibelerinin anlattklar hikye: Msr'daki
Thebai'den iki kara gvercin umu, biri Libya'ya, br Dodona'ya
gitmi. Bu ikincisi bir meeye konmu ve dile gelmi, "Burada Zeus
adna bir orakl kurulsun," demi; Dodonallar bu szleri tanr buyruu
olarak karlamlar ve orakli kurmular. Ayrca derler ki, Libya'ya
uan gvercin de orada bir Ammon orakli kurulmasn buyurmu. Gerekten orada da bir Zeus orakli vardr. te Dodona rahibelerinin ki,
yalsnn ad Promeneia, ondan sonrakinin Timarete ve en gencinin de

156/881

Nikandra'dr, anlattklar bunlardr. Benim bu hikyeler hakkndaki

izlenimlerim ise unlardr:
56. Eer sahiden Fenikeliler rahibeleri gtrmler ve birini
Libya'da, brn de Yunanistan'da satmlarsa, bence Yunanistan'da
satlan, bugn Yunanistan'a balanm olan Thesprotlara, yani Pelasg
topranda satlm olmaldr; bu lkede kle olarak yaarken, orada
yetimi olan bir meenin altnda bir Zeus tapna kurmutur;
Thebai'deki Zeus tapnann bir rahibesinin, eski tapnann ansn
yeni lkesinde de unutmam olmas olaandr; sonra Yunan dilini anlamaya balaynca orakl vermeye koyulmutur. Ve ayn Fenikeliler
tarafndan karlan kz kardeinin de Libya'ya gtrlp orada
satldn da gene o anlatmtr.
57. Dodonallarn bu kadnlar iin gvercin demeleri, bana yle gelir
ki, bunlarn barbar olmalarndan ve onlara ku gibi anlalmaz sesler
karr grnmelerindendir; bir sre sonra gvercin, insan gibi
konumaya balad demeleri de, kadnn onlara anlalr szler
sylediini belirtmek iindir. "Barbarca" konutuu srece onlara gre
ku gibi cvldyordu; yoksa siz syleyin, nasl olur da bir gvercin insan gibi konuabilir? Ve gvercinin rengi iin kara demeleri de kadnn
Msrl olduunu gsterir.
58. Gerekten de khinlik Dodona'da ve Msr'daki Thebai'de
birbirine ok benzer. Gelecei kurbann barsaklarna bakp sylemek
Msr'dan alnmtr. Dinsel trenler, alaylar, toplu halde dualar
Msrllarda balam, Yunanllar onlardan almlardr. te bence bir
tant. Msrllarn yaptklar trenler gzle grlr surette bir daha eskilik markas tarlar, Yunanllar ise bunlar pek yeni bir tarihten beri
uygulamaktadrlar.
Msr Bayramlar
59. Msrllar ylda sadece bir defa deil, birok defa st ste bayramlar ve dinsel toplantlar yaparlar; en nemlileri ve en yaygn olanlar,

157/881

nce Bubastis'te kutladklar Artemis bayram ve bir de Busiris'te kutlanan sis bayramdr; nk en byk sis tapna, Delta'nn ortasnda, Msr topranda kurulmu olan bu kenttedir; sis, Yunan
dilindeki Demeter'in karldr. nc olarak Sais'te Athene
bayramn kutlarlar; sonra Heliopolis'te gne bayram, beinci olarak
Buto'da Leto bayram ve bir de Papremis'te Ares bayram.
60. Bubastis'e giderlerken yle yaparlar: Yolculuk rmak stnde
geer, kayklar kadn erkek tka basa doldururlar; baz kadnlar ellerindeki kastanyetleri alarlar; erkekler btn yol boyunca flt alarlar;
geri kalan kadnlar ve erkekler trkler arrlar ve el rparlar. Kayk
bir kentin nne geldii zaman kyya karlar, trl akalar yaparlar.
Kadnlarn bir blm demin dediimi yaparken, brleri tuhaf szlerle ve bara ara o kentin kadnlarna seslenirler, bazlar oyunlar
oynarlar, bazlar ayakst durup soyunurlar. te nnden getikleri
her ky kentinde byle yaparlar. Bubastis'e varnca bol kurban keserek
bayram yaparlar ve bu bayramda, yln geri kalan gnlerinde iilen
zm arabndan ok daha fazlas iilir. Burallarn dediklerine gre,
ocuklar hesaba katmazsak, kadn erkek yedi yz bin kii toplanrm.
61. Bu kentte yaplanlar ite budur. Busiris kentinde sis bayram
nasl kutlanr, daha nce aklamtm; kurbanlar kesildikten sonra yz
binlerce kadn ve erkek dvnrler demitim; yalnz, uruna bu kadar
alayp szladklar, dvndkleri tanrnn adn sylememe din izin
vermez[63]. Msr'da yerlemi olan Karia'llar daha da ileri giderler:
Baklarla yzlerini dilim dilim keserler; buna bakarak onlarn Msrl
deil, yabanc olduklar kolayca anlalr.
62. Sais'te toplatklar zaman, kurban kesmek iin, bir gece evlerinin
evresine birok ra dizip ak havada bunlar yakarlar; ralar,
ileri tuz ve yala dolu fincanlardr; iindeki fitil btn gece yanar. Bu
bayrama ra bayram derler. Msrllarn, bu trene katlmayanlar da
kurban gecesi ralar yakarlar; bylece yalnz Sais deil btn Msr

158/881

aydnlanm olur. Niin byle klar yaklr ve o gece byle zel bir
trenle kutlanr? Bunu aklayan dinsel bir yk vardr.
63. Heliopolis ve Buto'ya yalnz kurban kesmek iin gidilir.
Papremis'te nce, her yerde olduu gibi kurban kesilir ve dinsel trenler yaplr; ama gne batt zaman birka rahip heykelin yanna
koar, brleri ellerinde aa topuzlarla tapnan kapsn tutarlar;
says bini aan bakalar ise bir adakta bulunurlar; onlarn elinde de
aa sopalar vardr ve smsk toplap rahiplerin karsnda dururlar.
Heykel, altn kaplamal aatan yaplm kk bir mihrapta durur; bir
gn nce baka bir kutsal yapdan alnp getirilmitir. Hizmetinde bulunmak zere bana braklm olan rahipler drt tekerlekli bir arabaya
koulurlar, minik mihrap, iindeki heykelle beraber arabaya konur;
ama kapy tutanlar onlar ieriye brakmak istemezler; o zaman dualarn yapm olan brleri, tanrnn yardmna koanlar, kendilerini
savunan tapnak koruyucularnn stne sopayla yrrler. Topuz topuza yaman bir sava olur; kafalar krlr, hatta yaralananlardan ou,
sanrm lrler; ama Msrllar bana kimsenin lmediini sylemilerdir. Bu bayram, orann yerlilerine baklrsa unun iin yaplrm: Bu
tapnakta Ares'in anas oturuyordu; ondan uzakta bym olan Ares,
erkeklik ana ulanca anasn grmeye gelir; bu tanrann Ares'i
daha nce hi grmemi olan rahipleri, onun ieri girmeye kalktn
grnce gzlerini drt aarlar ve dar atmaya kalkarlar; o da gider
baka bir kentten takviye getirir, rahipleri hrpalar, geri atar ve anasnn
yanna gider. te buradan gelir diyorlar, Ares bayramlarndaki bu
dayak treni.
64. Kadnlarla kutsal yerlerde birlemek ya da bir kadnn kollar
arasndan ktktan sonra ykanmadan kutsal bir yere girmek yasa da
Msr'dan gelir. Msrllardan ve Yunanllardan baka hemen herkes,
kadnlarla kutsal yerlerde de seviirler ve bir kadnn kollarndan kp
ykanmadan bir tapnaa geebilirler; nk insan hayvanla bir tutarlar
ve hayvanlarn hem yerde dolaanlarnn, hem de kanatllarnn, gerek
tapnaklarda ve gerekse tanrlara ayrlm yerlerde iftletiklerini

159/881

grmektedirler; bu, tanrlarn houna gitmeyen bir ey olsayd diye

sonu karrlar, hayvanlar da yapmazlard.
Msrllar ve Hayvanlar
65. te bu yoruma dayanmaktadrlar, ama bence hi de ho bir ey
deildir. Daha baka dinsel gerekler yannda, Msrllar u diyeceklerim zerinde de ok titizlik gsterirler: Libya'ya komu olmasna
ramen, Msr'da fazla hayvan yoktur; ama din, Msr'da yaayanlarna
bir kutsallk rts rter; bunlarn bir blm insanlarla birlikte yaarlar, brleri yabandrlar. Hayvanlarn kutsal saylmas, sayg grmeleri
nedendir? Bunlar aklamak dinsel srlarn iine girmek olur, bense bu
srlar aklamaktan titizlikle kanmak istiyorum; eer baz noktalara
dokunuyorsam, bunu yalnz baz zorunlu aklamalar iin yapyorum.
te hayvanlar iin baz uyarlar: Her cins hayvann kendi bakclar
vardr, yemlerini onlar verirler; bunlar, kadn erkek Msrllar arasndan
seilmilerdir; bu i babadan oula kalr. Msr kentlerinde yaayanlar,
hayvanlara yle davranmakla ykmldrler: Bir hayvann adanm
olduu bir tanrya dua edecekleri zaman, ocuklarnn salarn kaztrlar, ya bsbtn, ya yarsn ya da te birini; salar bir teraziye koyar
ve gmle tartarlar; ne kadar tutuyorsa, o hayvann bakcsna o kadar
gm verirler, o da bu para ile balk alr, para para keser, hayvanlarna yedirir. Beslenmeleriyle ilgili kurallar byledir. Eer birisi bu
hayvanlardan birisini bilerek ldrrse lm cezas grr; istemeyerek
ldrmse, rahiplerin kesecekleri bir para cezas der. Ama eer len
bir ibis, ya da doan ise, bilmeyerek de yapsa, ldreni ldrrler.
66. phesiz evcil hayvan pek oktur. Ama eer kediler baz kazalara
kurban gitmeselerdi, bu daha da ok olacakt. Dii kedi yavrulad zaman erkek kediye srtnmez; erkek kedilerse diilere yanamak
isterler, ama bouna, o zaman diilere bir oyun oynarlar; yavrular ya
hile ile ya da zorla kaparlar; ldrrler ama yemezler; yavrusuz kalan
dii yeniden yavrulamak ister, bunun iin de erkee yanar, zira bu
cins hayvanlarda analk igds vardr. Bakas: Yangn kt

160/881

zaman kediler bir eit kutsal lgnla tutulurlar: Msrllar, onlar

korumak iin, kedileri ortaya alp bir zincir yaparlar, hatta yangn
sndrmeyi bile unuturlar, kediler aralarndan kaar, alevlerin iine
atlrlar. Msrllar bunu byk kayp sayarlar. Eer bir evin kedisi
doal bir lmle lrse, o evde oturanlarn hepsi kalarn kaztrlar;
eer len kpekse, kafa da beraber btn gvde kazanr.
67. Kedi ld zaman Bubastis'e gtrlr ve tahnit edildikten
sonra zel bir mezarla gmlr; kpek leleri kutsal tabutlara konup
ldkleri kentte gmlr; firavun faresi (ichneumon) de yle. Sivri
san ve doan Buto'ya gtrlr, ibis Hermapolis'e. Ay pek azdr;
kurtlar tilkiden pek byk olmazlar; bunlarn ikisini de lein bulunduu
yere gmerler.
68. te imdi de timsah. Kn en kt drt aynda hibir ey yemez;
drt aya vardr, ama hem durgun suda, hem de karada yaar. Karaya
yumurtlar ve karada kulukaya yatar. Hemen btn gnn karada, geceyi rmakta geirir; zira rman suyu gzel yldzlarn ve iylerin
havasndan daha scak olur. Bildiimiz hayvanlar iinde bu kadar
kk doduu halde bu kadar ok byyen tek hayvan budur; zira yumurtas kaz yumurtasndan daha byk deildir ve yumurtadan kt
zamanki bykl de o kadardr; ama byd zaman boyu on yedi
dirsei bulur, hatta geer bile. Gzleri domuz gzlerine benzer; dileri
boyuna uygundur, uzun ve kntldr. Hayvanlar iinde dili olmayan
bir tek odur ve altenesi oynamaz, bu bakmdan da tektir, stenesini
oynatr. Gl peneleri vardr, derisi pul puldur ve bu pullar srtta delinmez bir kabuk yaparlar. Gzleri su iinde grmez, ama darda,
gr olabildii kadar delicidir. Su iinde yaad iin, aznn ii
slk doludur. Drtayakllar ve kular yanna yaklamaz, yalnz
sinekkuu ile iyi geinir, nk iine yarar; sudan karaya kt zaman
azn aar (genellikle Zephyros rzgrna kar), sinekkuu azna
girer ve slkleri yutar; bylece hafifledii iin mutludur ve
sinekkuuna zarar dokunmaz.

161/881

69. Msrllardan bir blm timsah kutsal tutar, br blm tersine

dman sayar; Thebaililer ve Moiris Gl evresinde oturanlar kesin
olarak kutsal tutarlar; yalnz bu iki blgede halk, yetitirilmi ve evcilletirilmi timsah besler; kulaklarna altndan ve incik boncuktan
kpeler, n ayaklarna bilezikler takarlar; yasalarn gsterdii kutsal yiyeceklerle beslerler; mr boyunca pek ho tutulur, ld zaman
tahnit edilir, kutsal tabuta konur. Buna karlk Elephantine'de kutsal
saylmak ne demek, gereinde kesip yerler bile. Bu hayvanlarn ad
krokodil deil, khampsestir; krokodil diyenler Yunanllardr, nk
bununla kendi lkelerinde it aralarnda yaayan kk krokodiller ve
kertenkeleler arasnda benzerlik bulurlar.
70. Timsah pek deiik biimlerde avlanr; ben bana en merakl
grnenini anlatmakla yetineceim. Bir oltaya, yem olarak domuz srt
geirilir; braklr rman ortasna kadar gitsin; bir yandan da kyda
canl bir st domuzu dvlr. Bunun lklarn duyan timsah ona
doru gelmeye balar, yolda domuz srtna rastlar ve yutar; avc eker;
hayvan karaya alnd m, ilk i gzlerini milli amurla tkamaktr; bu da
oldu mu artk yola getirmek zor deildir; yoksa durum ktye
dnebilir.
71. Hippopotamlar, yani rmakatlar Papremis blgesinde kutsaldr,
ama Msr'n br yerlerinde deildir. Baknz, nasl bir hayvandr bu:
Drt ayakldr, ayaklar ataldr, kz ayana benzer, kt burunludur,
yelesi at gibidir, dileri kntl, kuyruu atnki gibi, onun gibi kiner,
byk bir kz iriliinde olur; derisi yle kalndr ki, kurutup kalkan
yaparlar.
72. Nil'de susamuru da yaar ve kutsal tutulur; balklardan pul derililer ve suylanlarndan Nil'de yaayan ve kulardan yeilba rdek
kutsaldr.
73. Bir de Phoinix dedikleri kutsal ku var. Aslnda ben bu kuu
grmedim, yalnz resimlerini grdm; zaten yle her zaman grnmezmi. Heliopolisliler be yz ylda bir diyorlar, yalnz diyorlar

162/881

gene, babas ld zaman meydana kar. Eer resimleri yeteri kadar

doru bir fikir verebiliyorsa, boyu ve grn yle olmal: Kanatlarnn bir blm altn sars, br blm krmz; kanat yaylm ve
ykseklii kartalnki kadar. Bu kua pek ustalkl iler yaktrrlar ki,
bana hi de inanlr gibi grnmemektedir. Babasn mr
(myrrha)'den bir kalp ierisine koyar, gtrr Arabistan'daki gne
tapnana gmermi. Bu i yle olurmu: nce mr'den yumurta
biimi bir ey yapyor, tayabilecei byklkte; sonra bir deniyor,
kaldrabilir miyim diye ve bu denemeden sonra balyor iini
kazmaya, babasn koymak iin; babasn iine koyduktan sonra,
stn gene mr'le kapatyor, bylece kazyarak kan mr'n arl
ile babasnn arl ayn olurmu; stn kapattktan sonra Msr toprandan alp gne tapnana gtryormu. Bu ku iin anlattklar
da budur ite.
74. Thebai dolaylarnda kutsal ylanlar vardr, insanlara hi
saldrmazlar. Boylar kktr ve balarnn tepesinde iki boynuz bulunur; ls Zeus tapnana gmlr, nk bu tanrya adanm
olduu sylenir.
75. Arabistan'da bir yer var. Buto dolaylarna yakn der, kanatl
ylanlar hakknda bilgi toplamak iin oraya gittim. Vardm zaman
ylan kemikleri ve ylan dileri grdm, saylamayacak kadar oktu;
ylan dilerinden tepeler yapmlard, kimisi ok byk ynlar
halindeydi, brleri daha kk, hatta ortadan da kk; byle pek ok
yn vard. Ylan dilerinin yldklar bu yer, bir eit boazdr,
dalk bir aralktan geildikten sonra byk bir vadiye alr; bu vadi
Msr vadisiyle snr komusudur. Rivayete gre, ilkbahar geldi mi,
kanatl ylanlar Arabistan'dan Msr'a doru uarlar, buna karlk bu
boazda onlar bekleyen ibisler Msr'a girmelerine engel olur ve
ldrrler. te bundan tr diyorlar Arabistan'da, ibis Msr'da o
kadar sayg grr ve Msrllar da bu kua bundan tr sayg gsterdiklerini kabul ediyorlar.

163/881

76. bis yle bir kutur: alacak kadar karadr; peneleri turna
penesine benzer; gagas iyice kvrktr; bykl sutavuu kadar
olur; bu dediim, ylanlarla dven kara ibistir. nsanlarn yaadklar
yerlerde daha ok rastlananlarnda (zira iki eit ibis vardr) kafa ve
boaz tyszdr, tyleri beyaz olur; yalnz ba, boyun, kanat ular ve
kuyruun ucu ok gzel kara renktedir; pene ve gaga brleri gibidir.
Ylanlara gelince, bunlar suylanna benzerler. Bu kutsal hayvanlar
szn de burada bitirelim artk.
77. Gene Msrllara gelelim, Msr'n ekin ekilen blgesinde[64]
yaayanlar btn insanlar arasnda hatralarna en ok bal olanlardr
ve grp tandm insanlarn bu bakmdan en bilgili olanlardrlar.
Yaaylar yledir; ayda bir defa gn st ste ilerini temizlerler;
alttan stten karc ilalar ve areler kullanrlar, nk onlarca btn
hastalklar besleyici maddelerden ileri gelir. Gerekten dnyann her
bakmdan en salkl insanlar, Libyallardan sonra Msrllardr; bunu
bence Msr'n mevsim deiiklii bilmeyen havasna borludurlar; zira
insan hasta eden eylerin banda alt eylerden kopmas gelir ve
bu da her zaman doru olan bir eydir ki, en ok mevsim deiikliklerinden ileri gelir. Speltadan yaplma ekmek yerler; bu ekmee
"kyllestes" derler. Arpa arab ierler, nk topraklarnda ba yoktur.
Kimi balklar i olarak ya da gnete kurutarak yerler, kimilerini de
salamurada brakp sonra yerler. Kulardan i ve tuzlanm olarak
yenilenler bldrcn, rdek ve kk boy olanlardr; br kularn ve
balklarn kutsal olmayanlarn kzartarak ya da piirerek yerler.
Msrllarn Baka Grenekleri
78. lenlerde ya da hi olmazsa zengin evlerinde verilen lenlerde,
yemekten kalklaca srada birisi eline tabut iinde bir ly gsteren
tahta bir heykel alr, epeevre dolatrr; o kadar iyi ilenmi ve boyanmtr ki, insan sahici bir l sanr; bir dirsek, bilemedin iki dirsek
boyundadr, bunu her misafirin nnde durup gsterir ve unlar syler:

164/881

"Bu aaca iyi bak ve iyice ye i; nk ldn zaman sen de byle

olacaksn." te byle yaparlar lenlerin sonunda.
79. Kendi ulusal gelenekleri vardr, yenilerini almazlar; en gzel
gelenekleri arasnda bir de ardklar bir trk vardr, Linos trks,
Fenike'de, Kbrs'ta ve daha baka yerlerde de arlr, ama lkesine
gre ayr adlar verilir; Yunanllarn Linos adn verdikleri ar ve dokunakl havann da bu ayn hava olduunda herkes birliktir; Msr'da
beni artan pek ok eyden birisi de buydu ve burada eskiden beri
arld anlalan bu Linos kasidesini nereden alm olabilirler diye
kendi kendime soruyordum. Msr dilinde Linos, Maneros diye arlr.
Msrllarn bana dediklerine gre bu, ilk Msr kralnn oludur ve
vakitsiz lm zerine Msrllar onu bu yas havasyla yceltmilerdir;
bu hava diye eklerler, ilk ulusal marlardr ve hep yle ve tek olarak
kalmtr.
80. te Msrllarla Yunanllar arasnda bir baka benzer nokta, ama
btn Yunanllarla deil, yalnz Lakedaimon'lularla: Genler yallarla
karlatklar zaman kenara ekilir, yol verirler; bir ihtiyar ieriye girdii zaman yerlerinden kalkarlar. Buna karlk ite bir grenek ki,
hibir Yunan topluluunda yoktur: Gnaydn demek yerine, sokaklarda
eilir ve ellerini dizlerine kadar indirirler.
81. Dizlerine kadar den ketenden yaplma saakl gmlekler giyerler, bunlara "kalasiris" derler, bu gmleklerin stne omuzlarna
beyaz ynden bir stlk atarlar; ama dinsel trenlerde yn giymezler
ve yn kefen olarak da kullanmazlar; dinlerinin yasas bunu yasak etmitir; Orpheus ve Dionysos dinlerinde de ayn yasaklara rastlanr ki,
bunlar da kaynaklarn zaten Msr'dan ve Pythagoraslardan
almlardr. Bu dinlerden olanlar da yn iinde gmlmek hakkna
sahip deillerdir. Bu konuda bir kutsal hikye yaygndr.
82. Msrllarn bulduklar eylerden birka daha: Aylarn ve gnlerin her birinin hangi tanrya adanm olduunu, bir insann doduu
gne bakarak bana neler geleceini, nasl leceini, nasl bir adam

165/881

olacan tahmin etmeyi onlar bulmulardr. Yunanistan'da iirle

uraanlarn yararlandklar grler oradan kmadr. Mucizeleri aklamak bakmndan, btn br insanlarn tmnden daha tecrbelidirler; zira bir mucize olduu zaman bunu izlerler, sonucunu bir
kenara yazarlar ve bir daha buna benzer bir mucize oldu mu, ayn
sonular beklerler.
83. Kehanet konusuna gelince, onlara gre bu sanat hibir lmlye
emanet edilmemitir, sadece belli tanrlara vergidir; orada bir Herakles
orakli, bir Apollon, bir Athene, bir Artemis, bir Ares ve bir Zeus orakli
ve Buto'da hepsinden daha yce tutulan bir Leto orakli vardr. Zaten
khinlik eit eittir, her yerde ayn ekilde yaplmaz.
84. Hekimlie gelelim, onlarda bu i yle dzenlenmitir: Bir
hekim, yalnz bir hastala bakar, birden fazlasna bakmaz. Bundan
tr hekim says oktur; gz, ba, di, karn arlarna, i hastalklarna ayr hekimler bakarlar.
l Gmme ve Mumya
85. imdi de l gmme trenleri ve atlar[65]. Bir evde hatr saylr
birisi ld m, evin btn kadnlar balarna, yzlerine amur srerler;
sonra ly evde brakp sokaklara dklrler, eteklerini bellerine
kadar kaldrrlar, memelerini aarlar ve dvne dvne sokak sokak
gezerler; btn akrabalar da onlarla beraber giderler; br yandan
erkekler, onlar da svanm olarak dvnrler. Bu trenden sonradr ki,
cenaze tahnit edilmek zere lcye gtrlr.
86. Mumya yapmann gizlisini bilen, bu ile grevli uzmanlar vardr.
Kendisine bir l getirildii zaman, mteriye boyal tahtadan, gayet
gzel taklit edilmi modeller gsterir. Bunlarn en iyisi, diye anlatr
mteriye, adnn anlmasn byk bir gnah saydm kiiye[66] benzeyenidir; arkasndan ikinci bir model gsterir, birinci kadar iyi
deildir ve daha ucuzdur, sonra bir nc ve en ucuzu. Bu

166/881

aklamalardan sonra sorar lnn yaknlarna, hangisinden istiyorsunuz diye. Mteri, fiyatta anlatktan sonra gider, mumyac, evden
dar kmadan ie koyulur. En iyi mumyalama dediimiz udur: nce
demir bir kanca ile burun deliklerinden beyni eker; ama hepsini alamaz, kalann ilala eritir. Arkasndan, keskin bir Ethiopia ta ile
lnn brn uzunlamasna keser ve iindeki her eyi boaltr; iini
byle temizledikten sonra hurma arabndan geirir ve kokular
pskrtr; karnna dvlm saf mr ve eitli kokular doldurur ve
diker. Sonra tabii sodyum karbonat iine daldrp yetmi gn onun
iinde brakmak suretiyle tuzlar. Yetmi gnden sonra karr, ykar ve
batan aa Msrllarn genellikle yaptrc olarak kullandklar
zamka batrlm gayet ince tl eritlerle sarar. Ve lnn yaknlarna
teslim eder, onlar da tam bir insan gvdesine gre yaplm olan bir
tabut hazrlatrlar ve mumyay iine kapatrlar; kapandktan sonra l
odasna gtrlr, ayakst bir duvara yaslanr.
87. te en pahal mumyalama budur. ok masraftan kaan ve orta
karar bir mumya isteyenler ise yle yaptrrlar: Mumyac, lnn
karnn yarp i organlarn karmadan, iine sedr aacndan karlan
bir ya rnga eder; rnga kndan yaplr ve svnn dar kamas
nlenir, gereken gn says kadar tuz iinde braklr; son gn ierideki
sedr likr ekilir. yle kuvvetli bir eydir ki bu likr, kendisiyle beraber lnn iinde ne varsa hepsi sv halinde dar kar; tuz eti yer,
l de bir deri bir kemik kalr. Bundan sonra, fazlasna bakmadan
ly teslim ederler.
88. imdi de fakir fukara iin nc snf mumyalama. lnn ii,
i srdrc bir tuzla temizlenir, yetmi gn tuza batrlr ve ailesine
teslim edilir.
89. Hatr saylr kiilerin karlar, pek gzel ve pek naml olan kadnlar, ldkleri zaman hemen mumyacya verilmezler; ancak drt gn
getikten sonra onlara emanet edilirler. Bylece mumyacnn kadna
kt bir ey yapmas nlenmi olur; anlalan bunlardan birinin yeni

167/881

lm bir kadna satat olmu ve beraber alt kimseler onu ele

vermiler.
90. Bir Msrl veya bir yabanc rmakta boulur ya da timsah kaparsa, l hangi kente daha yakn yerde ise, o kent ly en iyi ekilde
mumyalatp kutsal bir tabuta koymakla devlidir; hi kimse, yaknlar
ve dostlar bile el sremez, gmme trenini Nil rahipleri kendi elleriyle
yaparlar, sanki bir insan deil de bir ruhmu gibi.
91. Msrllar Yunanllarn, hatta bir kelimeyle, kendilerinden baka
hibir halkn greneklerini kabul etmezler. Bu bakmdan ok kapanktrlar. Bir tek Thebai blgesinde, Neapolis yaknndaki byk Khemmis kenti bunun dnda kalr; bu kentte Danae'nin olu Persesu adna
bir tapnak vardr; bu tapnak karedir, palmiyelerle evrilidir. Girii ta
delidir; ok byktr; tatan yontulmu iki yksek heykel vardr.
Tapnak duvar ierisine alnmtr, bunun iinde bir Perseus heykeli
durur. Bu Khemmisliler, Perseus'un kendilerine grndn sylerler,
kimi zaman yurdun eitli blgelerinde grnrm, kimi zaman da
ierisinde kendisine ait iki dirsek byklnde bir sandal bulunan
tapnan iinde ve o grnd zamanlar btn Msr mutlu olurmu.
Byle anlatrlar ve Perseus'e Yunan usul tren yaparlar: Bildiimiz
btn hareketleri kapsayan jimnastik oyunlar gsterirler; dl olarak
srler, yn ve deri stlkler koyarlar. "Perseus neden yalnz size
grnr de bakasna grnmez ve onu br Msrllarn tersine neden
jimnastik oyunlaryla kutlarsnz?" diye sorduum zaman, bana dediler
ki, "Perseus kendi sitelerindendir ve Yunanistan'a yelken aan Danaos
ile Lynkeus de Khemmislidirler; Perseus'a bu kahramanlardan inerek
geliyorlard." Ve szlerine ekliyorlard, Perseus Yunanllarn da
doruladklar bir nedenle, yani Libya'dan Gorgo'nun ban geri
gtrmek iin Msr'a geldii zaman, onlarn yanna gitmi ve btn
yaknlarn tanm. Zaten Khemmislilerin adn anasndan renmi
olarak geliyormu Msr'a ve kendi adna tertiplenen oyunlar isteyen
de kendisiymi.

168/881

Lotos ve Papirs
92. Btn bu anlattm grenekler, batakln gneyinde yaayan
Msrllarndr; bataklk blgede yaayanlarn grenekleri de br
Msrllarnki gibidir. Ayrca her birinin dam altnda, Yunanllarda
olduu gibi yalnz bir kadn yaar; ucuz yaayabilmek iin kendilerine
zg olan u kaynaklardan yararlanrlar. Irmak tap da ovay deniz
gibi kapladktan sonra suyun yznde, Msrllarn lotos dedikleri zambaktan pek ok yetiir. Bunlar toplarlar, gnete kuruturlar, lotosun
gbeini ki, hahaa benzer, dverler, atete piirir, ekmek yaparlar.
Lotosun kk de yenir; tatlms bir tad vardr; elma iriliinde ve
yuvarlak olur. Baka zambaklar da vardr, onlar da brleri gibi suda
yetiirler ve gle benzerler; yemii ayn kkten sren ve ayn bitkinin
yannda byyen asalak bir anak iinde oluur; tpk eekarlarnn
yaptklar bal peteine benzer; iinde zeytin ekirdei iriliinde pek
ok ekirdek bulunur, bunlar hem taze, hem de kurutulmu olarak
yenilebilir. Papirse gelince, bu bir mevsim bitkisidir, su birikintileri
iinde toplandktan sonra sapn keserler, saptan aada kalan ve bir
dirsek uzunluunda olan yeri yenilir ya da satlr, sap baka ilerde
kullanlr. En iyisi papirs kzgn atete zgara yapp yemektir. lerinde yalnz balk yiyerek yaayanlar da vardr; bunlar bal alrlar,
iini temizlerler, gnete kuruturlar ve yle yerler.
93. Irmaklarda sr halinde yaayan balklara pek rastlanmaz; byleleri daha ok su birikintilerinde olur ve yle yaarlar: Diilerin dllenme zaman gelince, srler halinde denize doru g ederler; erkekler
nde gider ve tohum serperler; arkadan gelmekte olan diiler bu tohumlar yutarlar ve sonra doururlar. Denize vardktan sonra geri
dnp yeniden su yataklarna gelir ve eskisi gibi yaamaya devam
ederler. Ama bu sefer nde gidenler bakadr; imdi yol gsterenler
diilerdir; nde bunlar toplanrlar ve daha nce erkekler ne yaptlarsa
aynn yaparlar; yumurtalar bir eit dar iriliindedir ve paketler
halinde dkerler; pelerinden gelen erkek balklar bunlar yutarlar; bu
tanecikler balk srs kadar oktur. Erkeklerin yutmadklar taneler

169/881

iinden balklar kar ve byrler. Denize doru g zamannda tutulan

balklarn balarnn sol yan bereli olur; geri rmaa dnte ise sa
yan bereli olur. Bunun nedeni udur: Denize doru gte, karaya sol
yandan srnerek inerler, rmaa dnte de gene ayn kydan karlar
ve akntya kaplp yoldan kmamak iin, kyya srtnecek kadar
yakn gemeye alrlar. Nil tamaya balad zaman su en nce
alak ve bataklk topraklar basar; buralar su altnda kalr kalmaz hemen ufack balklarla dolar. Nereden kar bunlar? yle sanyorum:
Bir yl nce Nil ekilirken balklar en son yumurtalarn baln iine
braktktan sonra giderler ve yeniden mevsimi gelip, ortal yeniden su
bast zaman, o dediimiz ufack balklar arabuk yumurtadan
kverirler.
94. te bu balklar iin syleyeceim budur. Batak blgede yaayan Msrllar ricin ekirdeinden kardklar bir ya kullanrlar, bu
yaa "kiki" derler ve bunu veren bitkiyi rmak kylar boyunca ve su
basan yerlerde ekip yetitirirler, oysa yabanisi Yunanistan'da
kendiliinden yetiir, ama Msr'da ekerek yetitirirler ve bereketli rn
alrlar, ama kokusu berbattr. Topladktan sonra isteyen ezerek yan
karr, kimisi kaynatr, kan suyu toplar. Olduka koyu bir svdr ve
zeytinya gibi aydnlatma maksadyla kullanlr, ama kokusu ktdr.
95. ok sivrisinek olur ve bundan korunmak iin baknz ne yaparlar:
Batakln st yannda oturanlar kulelere kp yatarlar; nk rzgr,
sivrisinein o kadar yksekte umasna elvermez. Batak blgede oturanlar, kule yerine baka bir are bulmulardr; herkesin evinde bir a
vardr, gndz balk tutar, gece uyuduu yatan stnde buna sarnp
yatar. Baka bir rt rtnse sivrisinek stnden gene sokar; ama a
olunca yanna bile yaklaamaz.
96. Tat gemilerini Msr akasyasndan yaparlar, bu aa Kyrene lotosuna benzer ve znden zamk karlr. Akasyay, aa yukar iki
dirsek uzunluunda paralar halinde dorarlar, gemileri bunlar tula
gibi birbirine atarak yaparlar. Bu i yle olur: Boylamasna kesilmi

170/881

uzun omurgalarn arasna bu iki dirseklik tahta paralarn akarlar;

tekne meydana kar, sonra iki borday, omurgalar zerine enlemesine
konulan bir tabanla birletirirler. Yanlar tutmak iin kaburga erisi
kullanmazlar, bunun yerine ek yerlerini papirsle iyice kalafat yaparlar.
Dosdoru omurga iinden geen bir tek dmen kullanrlar; direk
akasyadan, yelkenler papirstendir. Kuvvetli rzgr olmadka bu
gemiler rma kamazlar, kydan yedekte ekilirler. Aknt
dorultusunda olduu zaman ise yle yaparlar: Kam, saz ve tamarixi
birbirine dolayarak yaptklar bir eit sallar ve iki talant kadar eken
delik bir talar vardr. Sal, geminin pruvasna balanr ve akntya
braklr; ta baka bir iple geminin arkasna baldr. Sal akntya
kaplp hzla ilerler ve "Baris"i de (bu gemilerin ad byledir) peinden
srkler; arkaya bal olan ta dibi tarar ve geminin akntya kaplp
yoldan kmasn nler. Bu gemilerden pek ok vardr ve bazlar binlerce talant arlnda yk tayabilirler.
97. Nil tap da her yan bast zaman su yznde yalnz kentler
grnr, tpk Ege Denizi'nin adalar gibi; Msr'n geri kalan deniz
olur; yalnz kentler meydanda kalr. Byle olduu zaman, gemiler artk
rmak yatan izlemekten kurtulurlar, ovada yzerler. Bylece
Naukratis'ten kalkp Memphis'e giden bir yolcu, piramitlerin yanndan
geer; bu yol her zaman yoktur, baka zamanlar Delta izlenerek gidilir
ve Kerkasor yanndan geilir. Kanobos'tan deniz yoluyla Naukratis'e
giderken ovadan geilip Anthylla kentine ve bir de Arkhandros kentine
varlr.
98. Bu ikisinden Anthylla, belli bal kentlerden birisidir, saltanat
srmekte olan kraln karsna ayakkab salamak zere zel olarak
ayrlmtr; Msr'n Persler eline gemesinden bu yana byle det
olmutur. br kent, bana kalrsa, adn Danaos'n damadndan,
Akhaios olu Phtioslu Arkhandros'tan almtr; dediim gibi burann
ad Arkhandros kentidir; belki baka bir Arkhandros da vardr; ama hi
phesiz bu bir Msr ad deildir.

171/881

Msr Krallar ve Braktklar Eserler Menes

99. imdiye kadar kendi aratrmalarm, kendi yarglarm ve kendi
gzmle grdklerimi anlattm. imdi de bana Msrllarn anlatm
olduklarn olduu gibi aktaracam; araya elbette kendi kiisel gzlemlerimi de ekleyeceim. Rahiplerin bana anlattklarna gre,
Msr'n ilk kral Menes unlar yapmtr: nce Memphis'i koruyan
bendi yaptrmtr. Irmak eskiden Libya tarafndan kum da ynnde
akyormu, Menes, Memphis'in aa yukar yz stad kadar yukarsnda
ve rman gney kolu zerinde bir bent rdrterek eski yata kurutmu ve rman iki da arasndan gemesi iin yeni bir kanal kazdrtmtr. Bugn de Persler, eski yatana dnmesini nlemek iin bu
dirsee ok nem verirler ve bendi her yl onarrlar; zira rmak bendi
kertir ve bu yana taarsa, Memphis olduu gibi su altnda kalmak
tehlikesiyle karlar. te bu Menes ki, Msr'n ilk kralyd, rma
baka yana aktarp bu topraklar kazandktan sonra, burada bir kent
kurmutur; bu kent imdiki Memphis'tir; Memphis bugn de Msr'n
dar blmndedir. Bunun arkasndan, kentin dnda, kuzey ve bat
yrelerinde (zira douyu Nil kapatmaktadr) rmaktan beslenen bir gl
kazdrtm, sonra kentin iinde byk ve anlmaya deer bir
Hephaistos tapna yaptrtmtr.
Kadn Kral Nitokris
100. Rahipler bana bir kitap ap, bundan sonra gelen yz otuz
kraln adn okudular; bunca insan nesli iinde, on sekiz Ethiopia'l ve
bir tek kadn, yerli bir kadn vard; brleri erkektiler ve Msrlydlar.
Kralie olan kadn, Babilli Nitokris'le ayn ad tayordu. Bana yle
anlattlar: Msr kral bu Nitokris'in kardeiymi, ama Msrllar kral
ldrp baa onu geirmiler, o da kardeinin kann gtm sanyorum, pek ok Msrly hyanetlikle ldrm. Yeraltnda byk bir
salon yaptrm ve al treni yaplacak diye, kardeinin lmne n
ayak olduklarn bildii pek ok Msrly artm, bir len vermi;
ama niyeti bakaym: lenin ortasndan gizli bir yerden gelen rmak

172/881

sularn zerlerine evirtmi. Bana bu kadn hakknda baka bir ey

sylemediler, yalnz onun bu niyetini gerekletirdikten sonra, kendi
bana da byle bir ey gelmesinden korkarak, kendini ii kl dolu bir
odaya attn sylediler.
Moiris
101. br krallarn, adlarn yaatacak nemli iler yaptklarna dair
bir ey sylemediler, yalnz bunlarn sonuncusu olan ve Hephaistos
tapnann kuzey ynndeki giri blmnde hatras kalm bulunan
Moiris[67] iin bir eyler anlattlar; o da bir gl kazdrtm ki,
epeevre ka stad yer kapladn ileride syleyeceim, bir de piramitler yaptrtm, bunlarn byklklerini de bu glden sz ettiim zaman bildireceim. Bu bunlar yapm, ama brleri hibir ey
yapmamlar.
Sesostris
102. imdi bunlar atlayp onlardan sonra gelen Sesostris[68] adl
krala geiyorum; rahiplerin bana anlattklarna gre, bu kral yanna
sava gemileri alp Arap Krfezi'nden yola km, Erythreia Denizi
kylarnda yaayan halklar hkm altna alm ve bu deniz seferi
sonunda, sular s olduu iin kylarna yanalamayan bir denize
kadar ulamtr; oradan Msr'a dnm diye devam ediyorlar anlatmaya, bu kez yannda kalabalk bir ordu ile anakaradan geip, kendisine kar koyan btn uluslar dize getirmi. Bamszlklarna smsk bal yiit kiilere att yerlerde, onlar nasl yendiini belirtmek
zere, zerine kendi adn, yurdunu ve bu ulusu yenmi olduunu bildiren yaztlar yazl stunlar diktirmi; savunma yapmadan teslim olan
kentlere diktirdii stunlarn zerine ise, daha nce sava kiilerle
arpp onlar yendikten sonra ne yazdrmsa ayn eyleri yazdrdktan sonra, altna kadn reme organn gsteren heykelcikler uydurmu,
bylelikle ora halknn miskinliini ele gne ilan etmi oluyormu.

173/881

103. Btn anakaray bir batan bir baa getikten sonra, Asya'dan
Avrupa'ya atlam ve Skythlerle Thraklara da boyun edirmitir. Msr
ordusunun son dura burasdr sanyorum; zira diktirdii stunlara
buralarda da rastlanr, ama oradan tede artk yoktur. Oradan geri dnm ve Phasis'e gelmitir. Ordunun bir kolu burada kalm, yerlemitir; ama bunlar Sesostris kendi isteiyle mi brakm, yoksa askerler bu gezginci seferlerden usanp Phasis kylarnda kalmay
kendileri mi istemiler, orasn iyi bilemiyorum.
104. Kolkhisliler, besbelli Msrldrlar; bunu ben bakalarndan iitmeden nce kendim anlamtm. Bir kez bunu aklma koyduktan sonra,
bakalarndan da sorup soruturdum; Kolkhisliler Msrllar,
Msrllarn Kolkhislileri hatrlamalarndan daha iyi hatrlyorlar;
bununla beraber Kolkhisliler, Msrllara baklrsa, Sesostris
ordusundan kalmadrlar; derilerinin karalna ve salarnn kvrck
oluuna bakp ben kendim de bu kanya varmtm. phesiz bundan
bir ey kmaz, zira byle baka halklar da vardr; ama beni asl
etkileyen u olmutur: nsanlar arasnda yalnz Kolkhisliler, Msrllar
ve Ethiopia'llar snnet olurlar. Filistin'deki Fenikeliler ve Suriyeliler,
kendileri sylerler ki, bu deti Msrllardan almlardr; Thermodon ve
Parthenios rmaklar kylarnda yaayan Suriyeliler ve komular Makronlar da bunu Kolkhislilerden rendiklerini sylerler. Snnet yapan
halklar yalnz bunlardr ve anlaldna gre Msrllar gibi yapmaktadrlar. Bu deti kim kimden ald, Msrllar m Ethiopia'llardan,
yoksa bunlar m onlardan? Bunu bilemem; zira belli bir ey ki,
bunlarda bu det ok eskidir. Ama Msrllarla ticaret yapan halklar
bunu Msr'dan renmilerdir, bu konuda ayrca sz gtrmez bir
kant vereceim: Yunanistan'la iliki kuran Fenikeliler, artk Msrllar
gibi, yeni doan ocuklarn reme organlarn snnet ettirmeyi
brakmlardr.
105. Kolkhislilerin Msrllarla akrabaln gsteren baka hibir belirti yoktur. Sadece u var ki, Msrllar da, onlar da keteni ayn biimde ilerler; yaaylarnda ve dillerinde benzerlikler vardr.

174/881

Yunanllarn Sardunya keteni dedikleri, Kolkhis ketenidir; Msr'dan

gelenine Msr keteni derler.
106. Msr kral Sesostris'in ba edirdii lkelerde diktirdii stunlara gelince, bunlarn ou kaybolmutur; ayakta kalm olanlarn,
zerlerine ilenmi kadn reme organlar ve yazlaryla birlikte, Filistin Suriyesi'nde kendi gzlerimle grdm. Ayrca onia'nn iki yerinde, bu savann kaya zerine ilenmi resimleri vardr, birisi
PhokaiaEphesos yolu stnde, br Sardes'ten zmir'e giden yol
zerindedir[69]; bu iki yerde de iki buuk dirsek yksekliinde bir
heykel oyulmutur, sa elinde karg, sol elinde yay tutar; br donatmlar da gsterilmitir; Msr harfleriyle bir yaz kazlmtr, anlam udur: "Ben, bir omuz vuruta bu lkeyi yendim ve aldm." Adn,
yurdunu yazdrmamtr, ama bunlar baka biimde belirtmitir. Bu
heykeller, grenlerden bazlarna gre, Memnon'un heykelleridir; byle
diyenler gerekten ok uzaktrlar.
107. Hkm altna ald uluslardan toparlad pek ok kiiyi de beraberinde gtren bu Sesostris iin, rahipler bana unlar anlatrlar:
lkesine dnd zaman, Pelusion azndaki Daphne'ye vardnda
kardei ki, Msr' ona emanet etmiti, onu ocuklaryla beraber gelip
kendisine konuk olmas iin armt; bu karde evin evresinde
frdolay odun ydrm ve hibir yerinden geit vermeyen odun
ynna ate verdirtmi. Sesostris, durumun farkna varnca hemen
karsna danm, nk sefere karken onu da beraber almt; alt
tane ocuklar vard, kadn bunlardan ikisini alev alev yanan odun
ynlarnn stne bir kpr gibi uzatmay tlemi; bunlarn stne
basarak dar kabileceklerdi. Sesostris yle yapm: ocuklardan
ikisi byle yanmlar, geri kalanlar babasyla birlikte kurtulmular.
108. Msr'a dnte Sesostris, kardeini cezalandrd, yendii
lkelerden toparlayp getirmi olduu insan ynlarn eitli ilerde
altrd: Hephaistos tapnana onun zamannda tanm olan talar,
o kocaman talar srkleyenler bu tutsaklardr ve bugn Msr'

175/881

izgileriyle dolduran kanallar kazmaya zorlananlar da gene onlardr,

bylece ve istemeden, eskiden at ve araba ile yolculuk yaplan bu
lkeyi attan ve arabadan yoksun brakmlardr. Aslnda dmdz bir
lke olan Msr, bu tarihten sonra at da, arabay da unutmutur; bunun
nedeni lkeyi boydan boya kesip blen bu ok saydaki kanaldr.
Kraln her yan byle kanallarla donatmas, rmak kysnda deil de
ierideki kentlerde oturan Msrllara su gtrmek istemesindendir, zira
bunlar rmak yatana ekildii zaman su skntsna dyorlar ve ac
kuyu sular imek zorunda kalyorlard.
109. Msr'da bu kadar ok kanal bulunmasnn nedeni budur. Gene
rahipler bana dediler ki, bu kral btn topraklar Msrllar arasnda
bltrm, herkesin payna ayn lde toprak dmtr; her toprak
sahibi ylda bir ve belli zamanda kira gibi bir ey dyor, kral da kendisine bu yoldan bir gelir salam oluyordu. Irmak bunlardan birinin topran yerse, o adam gidip krala durumu anlatyor, bunun zerine
Sesostris adamlarn gnderip topra ltryor, ne kadarnn eksildii
saptanyor ve kyl vergisini o lde eksik dyordu; bana yle gelir
ki, sonradan Yunanistan'a da gemi olan geometrinin kkeni budur.
Gnomon'u[70], gne saatini, gnn on ikiye blnmesini ise, Yunanllar Babil'den renmilerdir.
110. Ethiopia'da hkm sren tek Msrl prens bu kraldr; ant olarak
Hephaistos tapna nndeki ta heykelleri brakmtr; bunlardan
otuzar dirsek boyundaki ikisi kendisiyle karsdr; drt tane de ocuklar vardr, bunlar da yirmier dirsek boyundadrlar. ok zaman sonra
Persli Dareios, bunlarn nne kendi heykelini diktirmek istemi, ama
Hephaistos rahibi bunu ho karlamamtr; Dareios'un zaferlerinin,
Msrl Sesostris ile ltrlemeyeceini sylemi; zira Sesostris,
Dareios'un yenmi olduu dmanlardan daha az kalabalk olmayan
nice ulus arasnda, Skythlere de ba edirmiti, oysa Dareios bunu
baaramamt. Baarlar kendisininkini amayan bir adamn

176/881

heykelinin bu byk kraln antnn nne geirilmesi doru olamazd.

Dareios bu creti balamtr derler.
Pheron
111. rendiime gre, Sesostris lnce, krallk olu Pheron'a
gemitir[71], bu, askerlikten yana bir ie girmemi, yalnz yle bir
kaza sonucu kr kalmtr: Irman ok takn olduu bir zamandayd;
derinlik on sekiz dirsei bulmutu ortal su bastktan sonra, bir rzgr
esti, byk dalga kaldrd; bu kral diyorlar, o zaman delice bir kendini
beenmilie kaplarak kargsn yakalad ve dalgay vurdu; hemen arkasndan gzleri bozuldu ve grmez oldu. On yl kr kald; on birinci
yl Buto kentinden bir orakl ulat; vakit tamam olmutu. Gzleri artk
alacakt, ama bunun iin gzlerini bir kadn sidii ile ykamas
gerekiyordu, ancak bu kadn, kocasndan baka kimseye yaklamam
ve baka dost tutmam bir kadn olacakt. nce kendi karsnn
sidiini denedi; gzleri almad; bundan sonra sraya koyup hepsini
denedi; gzleri ald zaman, kurtarc banyoyu salayan kadn
dnda, denenen br kadnlarn hepsini, bugn Erythrobolos (Krmz
toprak) denilen kentte toplad; onlarla beraber btn kenti de atee
verip yakt. Sidii gzlerine iyi gelen kadn da kendine ald. Hastalktan kurtulduktan sonra belli bal tapnaklara adaklar sundu; bunlardan
birisi zellikle anlmaya deer; bu, gne tapnandaki iki dikili tatr,
ikisi de yekparedir, ykseklikleri yz dirsek, genilikleri sekiz dirsektir, gz alc bir anttr.
Proteus ve Helene Hikyesi
112. Ondan sonra gelen, bana dediklerine gre, Memphisli birisidir,
ad Yunan syleyiine gre Proteus'tur ve bugn Memphis'te pek
gzel, pek bakml bir kutsal yeri vardr; Hephaistos tapnann gney
yznn karsna der. Tyr Fenikelileri bunun evresinde otururlar
ve btn buralara Tyrlular mahallesi denir. Proteus'un bu yerinde,
Yabanc Aphrodite tapna denilen bir tapnak vardr. Bu tapnak,

177/881

Tyndareos kz Helene iin kurulmu olsa gerektir[72], bana anlatlan

ve Helene'yi Proteus'un yannda gsteren hikyeden ve Aphrodite'ye
taklan "yabanc" sfatndan ben byle karyorum. nk bu tanra,
baka hibir tapnanda byle anlm deildir.
113. Helene hakkndaki sorularma rahiplerin cevaplar udur, Alexandros, Sparta'da Helene'yi kaldrdktan sonra yurduna doru denize
ald. Ege Denizi'ne vard zaman ters rzgrlar onu Msr Denizi'ne
attlar ve rzgr dmedii iin Msr kylarna, tam Nil'in Kanobos
denilen azna ve Tarikheia'ya yanat. Kyda bir Herakles tapna
vard bugn de vardr; bir kle, sahibinden kamak ve kendisini bu
tanrya adamak isterse, derisine birtakm kutsal dvmeler yaptrr, o zaman kimse ona dokunamazd. Bu yasa kurulduundan bu yana hl
geerlidir. Alexandros'un kleleri, tapnan bu zelliini renince,
efendilerini brakp yrdler, girip tapnakta oturdular, tanrya dualar
ettiler, Alexandros'u suladlar, ona ktlk olsun diye btn yaptklarn sayp dktler. Helene'yi nasl kardn ve Menelaos'a kar
iledii suu anlattlar. Bu sulamalar rahiplere syledikleri srada,
Nil'in bu aznda vali olan Thonis de orada bulunuyordu.
114. Bu adamlar dinleyen Thonis, Proteus'a haber vermek zere hemen Memphis'e bir rapor gnderdi: "Bir yabanc geldi," diyordu,
"Troya soyundan; Yunanistan'da bir gnah ilemi olmakla sulanyor;
ev sahibinin karsn karm; birok da maln alm ve rzgr
srkleyip senin kylarna, yanmza atm. Brakalm, hi ceza
grmeden yeniden denize alp gitsin mi, yoksa getirdiklerini elinden
alalm m?" Proteus cevap olarak bir haberci kard, u ynergeyi
gnderdi: "Bu adam, evinde konuk kald kimseye kar bir gnah
ilemi olmakla sulandna gre, kim olursa olsun yakalayp bana
gnderiniz, bakalm burada neler syleyecek!"
115. Bu emri alan Thonis, Alexandros'u yakalad, gemilerine el
koydu, varn younu ve Helene'yi ve tanrya snm olan klelerini
de yanna katp Memphis'e gnderdi. Bunlar geldiinde Proteus,

178/881

Alexandros'tan kim olduunu ve gemilerinin hangi lkeden geldiini

sordu. Nereden olduunu, lkesini, adn syledi, yolculuunu, gemilerinin nereden geldiini ak ak anlatt. Bunun zerine Proteus,
Helene'yi nereden getirdiini sordu; szn burasnda Alexandros, laf
uydurup kaydrmaya balad, gerei sylemeye yanamad, ama tanrya snm olan adamlar, onun lafn azna tkayp hyanetliini
sayp dktler. Sonunda Proteus, yargsn u sylevle patlatt:
"Rzgrn yoldan karp lkeme att bir konuu ldrmeye gnlm
raz gelseydi, sana gsterdii konukseverlie kar ar bir hyanetle
karlk vermi olduun Yunanlnn cn senin gibi bir alakta brakmazdm. Sana evini aan adamn karsna satatn; bu kadarla da kalmadn; aykr uuunda peinden gelmesi iin ona kanat da verdin;
gzn doymad, stelik konuu olduun evi de soydun. Ama ben bir
konuu, kendisine bir frsat tanmadan vurmak istemem, bu kadn ve
eyalar burada brakacaksn, bunlar kendi gelip arayaca gne
kadar, o Yunanl iin yanmda saklayacam sen ve yol arkadalarn
gn iinde lkemden kp gidiniz, baka bir yer bulunuz demir atmak iin; yoksa dmana ne yaparsam, size de onu yaparm!"
116. Rahiplerin bana anlattklarna gre, Helene, Proteus'un yanna
byle gelmi; zaten bana yle geliyor ki, bu hikyeyi Homeros da
biliyordu; ama herhalde anlatt destana layk bulmam olacak ki,
bunu bilerek kmsemitir, ama bildiini de belli etmitir; bu,
lyada'nn, Alexandros'un gebe geziini ve Helene'yi karrken, en
son Fenike'deki Sidon'a yanamadan nce, nasl o kydan bu kyya
atldn anlatan (ve destann baka bir yerinde tersi sylenmi olmayan) dizelerinden anlalmaktadr. Bu olaya Diomedes'in Baarlar'nda
dokunur. Orada grnyordu, diyor.
Bu, kadn elinden kma gz alc dokumalar
ki tanr benzeri Paris getirmiti Sidon'dan
Engin deniz stndeki maceral yolculuunda

179/881

Soylu Helene'yi karrken uzaklardaki yurduna.

br belirti de Odysseia'nn u dizelerindedir:
Zeus kznn byle ifal ilalar vard
Polydamna, Thon'un kars
vermi ona bunlar, bereketli topraklarnda
Msr'n, ki orada ok bol yetiir
ifal bitkilerle zehir yan yana.
te Menelaos'un Telemakhos'a syledikleri:
Geminin sla zlemi eken burnu Msr'da bal kald
Zira tanrlar ille de kurban istiyorlard benden.
Bu dizeler[73] pekl gsteriyorlar ki, Homeros, Alexandros'un
Msr'dan getiini biliyordu; zaten Suriye, Msr'a snrda olur,
Sidon'un sahibi olan Fenikeliler de Suriye'de yaarlar.
117. Bu dizelerden[74] ve zellikle bu blmden de aka belli oluyor ki, Kbrs destan Homeros'un deildir, bakasnndr. nk Kbrs
Destan'nda Alexandros'un, stliman bir denizde uygun bir rzgrla
yaplan bir yolculuktan sonra, Sparta'dan ayrldnn nc gn,
Helene ile birlikte lion'a varm olduu sylenir; oysa lyada'da ikisinin beraber babo denizlerde dolatklar anlatlr.
118. Ama Homeros'u ve Kbrs Destan'n brakalm artk. "Yunanllarn lion zerine anlattklar hikyeler asl astar olmayan eyler
midir, yoksa gerek midir?" diye sorduum zaman, rahipler bana
kaynan Menelaos'un kendisi olduunu syledikleri u hikyeyi anlatmak suretiyle cevap verdiler. Helene'nin kaldrlmas zerine, gl bir
Yunan ordusu Menelaos'u desteklemek iin Teukros'un topraklarna

180/881

kar; asker karaya kp ordugh kurulduktan sonra, lion'a aralarnda

Melenaos'un da bulunduu eliler gnderilir. Surlardan ieri alnrlar
ve Alexandros'un kard Helene'nin ve servetin geri verilmesini ve
bu haksz satamann detilmesini isterler; ama Troyallar, sonradan da
hep yapacaklar gibi, Helene'nin de, alnd sylenen servetin de
kendilerinde olmadn sylemekte az birlii ederler, yeminler
ederler; bunlarn Msr'da olduu ve Msr kral Proteus'un elinde duran
eylerden kendilerinin sorumlu tutulmalarnn yanl olacan bildirirler. Yunanllar, kendileriyle alay edildiini sanarak kenti kuatr ve
sonunda alrlar. Ama bakarlar ki, Helene yok ve kendilerine bata ne
sylendiyse gene ayn ey syleniyor, sonunda inanrlar ve Melenaos'u
Proteus'un yanna gnderirler.
119. Menelaos Msr'a gelir, Memphis'e doru yelken aar; olan
biteni dosdoru anlatr; ok iyi karlanr, bir sknt ekmemi olan
Helene'yi alr ve onunla beraber btn servetini geri getirir. Ama
Menelaos, btn bu iyiliklerine karlk Msr'a hakszlk etmitir. Yola
kaca srada uygun rzgr bulamad iin olduu yerde kalm; bu
byle uzaynca, dine aykr bir kurban kesmek istemi; iki Msrl
ocuk alm, bakla boyunlarndan kesmi. Sonradan bu su ortaya
knca paalar tutumu, gemileriyle beraber Libya'ya kam.
Oradan nereye gitmi? Msrllar bunu bana sylemediler. Bana anlattklar bu olaylar kimisi, biz kendimiz sorup soruturarak rendik
derlerken; kimisi de bunlar burada oldu, onun iin iyi biliriz
demilerdir.
120. Msrl rahiplerin anlattklar bunlardr. Helene iin anlatlanlara
ben u dnceleri ekleyeceim: Eer Helene lion'da olsayd, Alexandros istese de istemese de Yunanllara geri verilirdi. Zira gerek Priamos, gerekse soyu sopu, Alexandros Helene'yi ats altnda tutacak
diye kendi canlarn, ocuklarnn cann ve yurdunu ortaya koyacak
kadar lgn olamazlard. Hatta balangta yle olsa bile, Yunanllarla
yaplan her savata, ynla Troyal arasnda Priamos'un ocuklarndan
iki tanesinin de ldne bakarak (zira destanlarda anlatlanlara

181/881

inanmak gerekirse, bunlarn katlmadklar bir tek sava yoktur) diyorum, bylesine felaketler karsnda Priamos, bana yaan belalardan
kurtulmak iin, hatta kendi sevgilisi bile olsa, Helene'yi Yunanllara
geri verirdi, ben byle dnyorum. Ayrca Priamos ihtiyarlad zaman, krallk Alexandros'a gemeyecek, ynetim ona katlmayacakt,
Priamos lrse taht ondan daha yiit olan by Hektor'a kalacakt[75] ve onun da hem kendisinin, hem de br Troyallarn balarna bu
kadar bela aan sulu bir kardei korumas dnlemezdi. Gerek u
ki, Helene'yi geri verirlerdi ve kt niyetli olmadklar halde Yunanllar
onlar dzenbaz sayyorlard; phesiz benim kendi grm, tanr onlar iin bir ykm hazrlamt, ta ki tanrlarn byk hakszlklar byk
cezalarla cezalandrdn herkes grsn, ibret alsn diye. te benim
doru olduunu sandm hikye budur.
Kral Rhampsinitos
121. Bana dediklerine gre, Proteus'tan sonra yerine Rhampsinitos[76] gemitir ve bu da saltanatnn antlar olarak, Hephaistos tapnann bat avlusu ile bu avlunun karsna diktirdii yirmi be dirsek
boyundaki iki heykeli brakmtr; Msrllar bunlardan Boreas
rzgrndan yana bakanna yaz, Notos ynndekine ise k adnn verirler. Yaz dediklerine taparlar, dualar ederler; k dedikleri iin de tam
tersini yaparlar.
a) Zenginlik bakmndan, bana dediler ki, bu kraln o kadar ok
gm varm ki, kendinden sonra gelen krallarn hibirisi, deil onu
gemek, yaklaamam bile. Hazinelerini iyi saklayabilmek iin, bir
yz saray dna bakan ta bir oda yaptrm. Ama mimarn niyeti kt
ve yle bir dzene bavurur: Talarn arasna yle bir tane koyar ki,
iki hatta bir kii duvardan kolayca alabilirdi. Odann yapm bitince
kral hazinelerini buraya yd; aradan zaman geti; ii sonunun yaklatn anlaynca oullarn ard (iki olu vard), srf kendilerini
dnerek ve onlara rahat bir hayat salamak iin, kraln hazine
odasn hileli yaptn aklad; tan enini boyunu, nasl

182/881

kaldracaklarn ayrntlaryla anlatt ve bu szleri iyice kafalarna yerletirirlerse, kraln maliye bakanlar gibi olacaklarn syledi. ld;
oullar ie balamak iin ok beklemediler; kral sarayna gittiler, gece
vakti tan yerini buldular, kolayca yerinden kardlar ve epeyce ey
kaldrdlar.
b) Kral gelip oday at zaman ard, torbalardaki gm azalmt; kimden kukulanmak gerektiini bilemiyordu, zira oda iyice
kapalyd, mhrlere dokunulmamt. ki sefer daha at kapy; her
seferinde biraz daha azalyordu, nk hrszlar almaya ara vermiyorlard. O zaman baknz ne yapt: Alar rdrd, gm torbasnn
evresini bunlarla donatt. Hrszlar gene geldiler; birisi ieriye girdi ve
torbann yanna gelir gelmez tuzaa yakaland. Bana bir bela
geldiini anlaynca kardeini ard, bana geleni syledi, onu hemen
odaya girip kafasn kesmesi iin zorlad, nk yzn grecekler, bu
falancadr diyecekler, o zaman kendinden baka su ortann kafas da
kesilecekti. br de kurtuluu bu dncede buldu, bir iki demeden
istenileni yapt; sonra ta yerine koydu ve evin yolunu tuttu, kardeinin kafasn da beraber gtryordu.
c) Gn gelip de kral hazineye girince ap kald, alara yakalanm
basz bir gvde vard, ama hazineye dokunulmamt, girecek kacak
bir yer de grnmyordu. Bsbtn akl kart ve yle yapt: Hrszn
lsn duvara astrd, keye bucaa gzcler koydu, gzya dken,
acyan olursa yakalayp getirmeleri iin emir verdi. lnn aslm olmasn dnmek anasna dayanlmaz geliyordu; bunu br oluna da
syledi ve kardeinin lsn, ne yapp edip oradan almasn ve kendisine getirmesini emretti; eer bu dediini yapmaz, yan izerse, gidip
kral grecek ve hazineden alnanlarn onda olduunu syleyecekti.
d) Ana, elinde kalan olunu byle sktryordu, ocuk bakt ki, ne
dese meram anlatamayacak, yle bir hileye bavurdu: Birka eek
ald, semer vurdu, ileri arap dolu tulumlar ykledi; sonra eekleri n
sra gtt. Asl ly gzleyen nbetilerin yanna gelince,

183/881

tulumlardan ikisini n, boazlarna bal ipleri zp at, araplar

ortala sald; barp ararak ban dvmeye balad, eeklerden
hangi birine bakacan arm gibiydi. arabn ziyan olduunu gren
nbetiler, ellerine birer kap geirip doldurmaya koyuldular; sanki pek
fkelenmi gibi onlara kfr etmeye balad; nbetiler onu
yattrmaya altlar, az sonra yatm gibi yapt, barp armay
kesti; sonunda eeklerini toplayp yolun kenarna ekti, yklerini
dzeltti. Her kafadan bir ses kyordu, adamlardan biri akalar yapt, o
da pek holand, tulumlardan birini onlara verdi, az sonra herkes
yerlere serilmiti, kimsenin yerinden kmldayacak hali kalmamt ve
imekten baka ey dnmyordu; onu da gelip kendileriyle beraber
imeye ardlar; o da onlara uydu, oturup beraber imeye koyuldu.
Bir yandan iiyor, bir yandan onu pohpohluyorlard, o kadar ki,
sonunda bir tulum daha at; ok iildi; nbetiler grtlaklarna kadar
dolmulard, sonunda her biri bir yana szp kald. Gece bastrmt,
adam, kardeinin lsn zd ve alay eder gibi, nbetilerin sakallarnn sa yann kazd; sonra ly eeklerinden birine ykleyip eve
gtrd; anasnn isteini yerine getirmiti.
e) Hrszn lsnn alndn duyan kral kplere bindi; bu kt oyunlar oynayan ille meydana karmak istiyordu; yle yapt ki, ben
buna pek inanamyorum: Kendi z kzn bir geneleve koydurdu, isteyen herkesi kabul etmesini buyurdu; yalnz kendini vermeden nce, onlardan mr'lerinde yaptklar en iyi ve en kt ey ne ise onu kendisine anlatmalarn isteyecekti; hrszn durumuna uyan bir ey anlatan
olursa yakalayacak, darya brakmayacakt. Kz, babasnn emirlerini
yerine getirdi. Durumu renen hrsz, kralla bir daha ekimek istedi;
yle yapt: Yeni lm bir adamn kolunu omuz bandan kesti, mantosunun altna gizleyip kzn yanna gitti. Kral kznn yanna girdi:
Kz, herkese sorduunu ona da sordu; kardei hazine odasnda tuzaa
yakaland zaman onun kafasn kesmiti, iledii en ar su buydu,
byle cevap verdi; ama yapt en ustaca i nbetileri sarho edip
kardeinin lsn karmasyd. Bu szleri duyan kz, onu yakalamak

184/881

istedi; ama hrsz karanlktan yararlanarak, lden kesmi olduu kolu

uzatt, kz bu kolu yakalad ve brakmad, katilin kolunu yakaladn
sanyordu; ama hrsz kolu brakp kapdan savutu gitti.
f) Kral bu olaylar duyduu zaman, adamn zeksna ve korkusuzluuna hayran kald; her yana adamlar salp ilan etti ki, gelsin kendisini bildirsin, ona bir ey yapmadktan baka, byk iyiliklerde de bulunacaktr. Hrsz inand ve geldi. Rhampsinitos pek honut kald, onu
insanlarn en beceriklisi sayp kzyla evlendirdi; zira ona gre
Msrllar baka insanlardan stndler, ama bu Msrllardan da
stnd.
122. Bana bir de unu anlattlar: Bu kral, Yunanllarn Hades diye
bildikleri tanrnn yanna diri olarak inmi ve orada Demeter ile zar atm, kh kazanm, kh kaybetmi, sonunda Demeter'in kendisine
armaan ettii altn iplikle dokunmu bir pekirle yeniden yeryzne
dnm. Rhampsinitos'un cehenneme iniinden, daha dorusu
kndan beri, bana dediklerine gre, Msrllar bir bayram kutlarlar,
bu bayramn bugn de kutladn biliyorum, ama nedeni gerekten bu
mudur, onu bilemiyorum. Rahipler o gn iin de kendi elleriyle bir
manto dokurlar, ilerinden birinin gzlerini bir bezle balarlar, stne
bu mantoyu giydirip Demeter tapnann yolu zerine brakr ve
oradan geri dnerler; bu gzleri bal rahibi iki kurt alr, kentten yirmi
stad tedeki Demeter tapnana kadar gtrrm, yle diyorlar, sonra
da geri getirir, aldklar yere brakrlarm.
123. Bu eit hikyelere inanabilen bir kimse Msrllarn bu hikyelerine de inanabilir; ben buraya sadece eitli yerlerden dinlediklerimi
aktaryorum. Cehenneme egemen olan tanrlar, Msrllara gre, Demeter ve Dionysos'tur. nsan ruhunun lmsz olduunu ilk olarak
syleyenler de gene Msrllardr, onlara gre, len bir kimsenin ruhu
pe pee br canllarn gvdesine girer ve karada, denizde ve havada
yaayan btn hayvanlar devrettikten sonra yeniden insan gvdesine
gelir; bu gleri tekmilleyebilmek iin bin yl gemesi gerekir. Bu

185/881

inanlar kullanan eski Yunanllar olmutur; bu inanlar kendilerininmi gibi gstermilerdir; kimler olduklar da bilinir, ama ben burada
adlarn anmak istemiyorum[77].
Kheops Piramitler
124. Rhampsinitos zamanna kadar diyorlar, Msr'da gzel yasalar
geerliydi ve lke pek zengindi; ama Kheops ki, ondan sonra
gelmitir[78], kendisini kycla kaptrmt. Btn tapnaklar kapatm, Msrllara kurban kesmeyi yasak etmitir; ayrca herkesi kendisi
iin altrmtr. Kimisini Arabistan'daki ta ocaklarndan Nil'e kadar
ta ekmeye yollam; kimilerine de bu talar gemilere ykleyip kar
kyya geirmek, oradan da Libya dalarna kadar tamak iini vermitir. yerinde srekli olarak yz bin ii alyordu ve ayda bir
nbet deiiyorlard. lk on yl halk, talarn ekildii yolu yapmak iin
ezildi; nk bu yolu da kendi elleriyle yapmlardr. Ve bence bu yol
piramitten daha az nemli deildir; uzunluu be stad, genilii on kula ve en yksek noktasnda ykseklii sekiz kulatr; cilal tatan
yaplmtr, talarn zerine hayvan resimleri kaznmtr. Bu kaldrm
ve zerinde piramitlerin ykseldii tepelere oyulan yeralt odalar
diyorum, on yllk emee mal olmutur; Nil'den ayrd bir kanal
epeevre dolandrp ada haline getirdii bir yere kazdrd bu odalar
kral kendisi iin mezar olarak yaptrmt. Piramit iin de ayrca yirmi
yl harcanmtr; beher yz, sekiz yz plethron boyundadr, kare biimindedir, ykseklii de ayndr; talar cilaldr ve byk dikkatle yerletirilmitir; talarn her biri otuz ayaktan aa deildir.
125. Piramit yle kurulmutur: nce kimilerinin "bindirmelik"
kimilerinin de "kk kurban kesme yeri" dedikleri sahanlklar, st
ste sralanmtr. Bunlar yapldktan sonra talar, ksa kesilmi
aalardan yaplma makinelerle yukarya karlyordu; bu makine ta
yerden alp birinci sahanla brakyor, bu sahanlkta da bir makine var,
o makine ta alp ikinci sahanla karyor ve orada da bir vin var;
nk ne kadar sahanlk varsa o kadar da makine var, belki kolay

186/881

tanabilir bir tek makine vard da birindeki talar bitirilince brne

aktarlyordu; biz iki trlsn de anlatyoruz, nk bize de yle anlattlar. Bylece ilk yaplan yer, piramidin tepesi oluyor, sonra bir alt
blme iniliyor ve en son ta, yapnn en altna, topraa en yakn olan
yerine yerletiriliyordu. Yap sresince iiler ne kadar bayrturpu, ne
kadar soan, ka ba sarmsak yemiler, piramidin zerinde bunlar
gsteren ve Msr harfleriyle yazlm yazlar vardr ve eer bana
bunlar okuyup anlatan klavuzun szleri aklmda iyi kalmsa, toplam
bin alt yz talant gm tutuyordu. Bunlar bu kadar tutarsa, varn
hesap edin br giderleri, harcanan demiri ve iilerin yiyecei ve giyecei ne tutmutur? Hem phesiz bu ant iin harcanan zaman
bundan ibaret de deildir, buna bence talarn ilenmesi, tanmas ve
bir de yeralt odalarnn kazlmas iin harcanan zaman da eklemek
gerekir ki, bu da az ey deildir.
126. Bana dediklerine gre, Kheops o kadar kt bir adamm ki,
para sknts yznden kzn bir geneleve kapatp, kendisine belli bir
para getirmesini istemi, ama ka para olduunu sylemediler. Babasnn buyruuna istemeyerek boyun een kz, kendisi de bir ant
brakmak sevdasna dm; yanna giren herkesten kendisine bir ta
armaan etmesini istemi. Bu talar sonradan o maksat iin kullanacakm. Byk piramidin nne den ortadaki piramit ki, her yan bir
buuk plethron boyundadr, ite bu talarla kurulmu, bana byle
sylediler.
Khephren
127. Msrllarn bana dediklerine gre, bu Kheops elli yl saltanat
srd; ld zaman yerine kardei Khephren geti; bunun da
kardeinden kalr yeri yoktu, o da bir piramit yaptrmaktan geri kalmad, ama onunki Kheops'unki kadar byk olmad (ikisini de kendimiz ltk; bunda yeralt odalar ve brnde olduu gibi, Nil sularn
aktaran kanal yoktu), Kheops piramidinin ierisinde bir hendek
kazlmm ve Kheops'un lsnn konulduu yer bir ada gibi ortada

187/881

kalyormu[79], yle sylyorlar. Yapnn temeli, renk renk boyanm

Ethiopia tandandr; bunun genilii ve brnnki kadardr, yalnz
brnde krk ayak daha alaktr; byk piramide dokunacak kadar
yakndr. kisi de yz ayak yksekliinde bir tepenin stne oturtulmutur. Anlaldna gre, Khephren elli alt yl hkm srmtr.
128. Hepsi Msrllarn hesabnca yz alt yl oluyor; yoksulluk yllar, tapnaklarn kaplar kapal, hi almyor. Bu krallardan tiksiniyorlar, adlarn bile anmak istemiyorlar; piramitlerden sz ederken bile,
o zamanlar bu yrelerde sr gezdiren bir oban Philitis varm, onun
piramitleri derler.
Mykerinos
129. Khephren'den sonra diyorlar, Kheops'un olu Mykerinos saltanat srm Msr'da. Bu, babasnn tutumunu hi beenmezmi; tapnaklar am ve skntsnn son kertesine gelmi olan halk iine gcne
dnmek ve tanrlara kurban kesmekte serbest brakm; btn krallar
iinde, adaletten ayrlmayan bir tek o olmu. Bu doruluk, ona
gnmze kadar gelen Msr hkmdarlar iinde en ok tutulan olmak onurunu salamtr. Sadece yarglarnda doruluktan sapmamakla kalmyor, eer kararna kar kan olursa, zararn kendi cebinden dyor ve her isteini yerine getiriyormu. Ama uyruklarn bu
kadar ho tutmasna, bu kadar iyi bir ynetim kurmasna ramen,
felaket Mykerinos'u nce kz ile vurdu; ocann bu tek evladn lm
ald. Yreini saran lm acs ile kzn grlmedik ekilde gmdrmek hevesine kapld, aatan bir inek yaptrtt, ii bo, stn
altnla kaplatt, ly kznn lsn, bunun iinde koydurdu.
130. Bu inek topraa gmlmedi; Sais'ten geerken grdm; kral
saraynda pek atafatl bir odann ortasnda duruyordu; ieride gndzleri tts yaklyor, geceleri, gn yncaya kadar lamba yanyordu. Bu
inein yanndaki bir baka odada yirmi tane kadar plak kadn heykeli
vard, pek byk heykellerdi ve aatan yaplmlard ve Sais

188/881

rahiplerinin bana sylediklerine gre bu, Mykerinos'un haremiydi.

Kimdi bu kadnlar? Ben de bana sylenenden fazlasn bilmiyorum.
131. Bu inek ve kolos heykeller iin yle diyenler de var: Mykerinos, z kzna sevdalanm ve kz istemedii halde onu alm; ocuk
acdan deliye dnm ve kendini asm; o da onu bu inein iine
koymu, kzn anas, kzn babasnn avcuna teslim eden halayklarn
ellerini kestirmi; canlyken uradklar bu cezay dediler, bugn de
ekmektedirler. Bana kalrsa hepsi masal, hele heykellerin elleri iin
sylenenler; eller zamann etkisiyle kopup dmler ve heykellerin
ayakucunda durmaktadrlar, bunu oradan geerken kendi gzmzle
grdk.
132. nein zerinde erguvan rengi bir rt var, darda kalan ba ve
boyun kaln bir altn tabakas ile kapl; boynuzlarn arasna altndan bir
gne dnencesi koymular ki, batan yukar kadar kmaktadr; inek
ayak stnde durmuyor, dizleri zerine yatm; canl bir inek
byklnde. Msrllarn, olur olmaz yerde adn anmak istemediim
bir tanr onuruna her yl kutladklar ve gslerini dverek inildedikleri bayram gnnde bu inek de darya tanr[80]. Bylece gn
na karlm olur, zira diyorlar, Mykerinos'un kz, lrken babasndan kendisine ylda bir defa gnei grmesine izin vermesini
istemi.
133. Kznn lmnden sonra urad ikinci felaket de u: Buto'dan
gelen bir orakl, alt yl mr kald, yedinci yl iinde lecei haberini
getirdi. ok gcne gitti bu szler, orakle kar tanry ktleyen szler
syledi; babas ve amcas insanlara ektirdikleri aclar hesaba katlmasa bile tapnaklar kapattklar, tanrlara kar gnah iledikleri
halde diyordu fkeyle, ok uzun sre yaamlard, oysa kendisi bu
kadar dindar olduu halde sonu bu kadar abuk gelecekti. Ama orakl,
zaten dinine bal olduu iin mr ksalyor, diye cevap verdi, yapt
ey yapmas gereken ey deildi; Msr aslnda yz elli yllk bir
felaketler dnemine girmiti, kendinden nceki iki kral bunu

189/881

anlamlard, ama o anlamamt. Bu srr renen Mykerinos, artk

mrnn azaldn bir kez kafasna koyduktan sonra, birok lamba getirtti, gece olunca bunlarn hepsini yaktryor, yiyip imeye koyuluyordu; gece gndz demiyordu; glleri, ormanlar dolayor, genliin
en takn zevkleri arad yerleri drt dnyordu. mrn byle
geirmekle ve geceyi gndze katmakla, alt yerine on iki yl yaam
olmay ve bylece orakli yalanc karmay kuruyordu.
134. Babasnnkinden ok daha kk bir piramit brakmtr; bir
yan plethrondan yirmi ayak azdr. Kare biimindedir ve yarya
kadar Ethiopia tandan yaplmtr; bunu yosma Rhodopis'e mal eden
Yunanllar vardr, ama yanlmaktadrlar, hatta bana yle geliyor ki,
Rhodopis'in kim olduunu bilmeden konumaktadrlar; yoksa byle bir
piramidin masraflarn yle bir kadnn omuzlarna ykleyemezlerdi,
nk bu masraf binlerce talantla bile hesap edilebilecek gibi deildir;
unu da unutmamal ki, Rhodopis, mrnn ieini Mykerinos
zamannda deil, Kral Amasis zamannda yaamtr. Gerekte
Rhodopis, piramit brakan krallardan ok sonra gelmitir; bu kadn
Trakyaldr, Hephaistopolis olu Samoslu admon'un klesiydi ve ite
bunu dorulayan hatr saylr bir kant: Delphoililer, Aisopos'un
lmnden tr kime diyet vermeleri gerektiini srarla aratrdklar
zaman bir tek kii ortaya kmtr; bu bir baka admon'du, admon'un
oullarndan birinin olu olan admon; demek ki Aisopos, admon'un
malyd.
135. Rhodopis'i Msr'a Samoslu Xanthos getirmiti: Sanatn icra
etsin diye getirilmiti, ama nemli bir para karlnda azat edildi. Bu
paray ona Mytileneli bir adam, Skamandronymos'un olu ve air kadn
Sappho'nun erkek kardei Kharaxos salamt. Rhodopis zgrln
byle kazanmtr; Msr'da yerleti ve ok alml bir kadn olduu iin
byk bir servet biriktirdi, phesiz bir Rhodopis iin byk, ama
byle bir piramit yaptrmaya yetecek kadar byk deil. Onun servetinin onda biri ne kadardr, bunu bugn de isteyen grebilir ve byle
koskoca bir piramidi ona mal etmek byk abartma olur. Rhodopis,

190/881

Yunanistan'da hatrasn yaatacak bir ey brakmak istemi, bunun iin

de kimsenin aklna gelmeyen bir armaan sunmay tasarlam, bir sunu
ki, baka hibir tapnakta bulunmasn ve Delphoi'ye adn yaatacak bir
sunu gndermitir. Servetinin onda birini ayrm, bununla btn bir
kz kebap edebilecek kadar ok sayda demir iler yaptrmtr; servetinin bu i iin ayrd onda biri ile ka tane yaplabildiyse o kadar
i yaptrm ve bunlar Delphoi'ye gndermitir; bunlar bugn de
orada, hepsi bir arada, Khioslularn, mihrabn karsnda yaptrdklar
sunak yerinin arkasnda durmaktadr. Zaten Naukratis'te pek i ekici
zevk kadnlar bulmak zor deildir. Bu szn ettiimizin ad o kadar
yayld ki, Yunanllar iinde Rhodopis adn duymayan kalmad; daha
sonra Yunanistan'da Arkhidike adnda birisi de dillere destan olmutur,
ama br kadar deil. Kharaxos'a gelince, Rhodopis'i azat edip
Mytilene'yle dnd zaman, Sappho kendisini tatl tarafndan epeyce
azarlamtr.
Kral Askyhis
136. Rhodopis'i brakyorum artk. Mykerinos'tan sonra dediler rahipler bana, Asykhis Msr kral oldu; Hephaistos tapnann douya
bakan kapsn bu yaptrmtr; kaplarn en by ve en gzeli budur.
Kaplarn hepsinde oyma figrler ve her yapda bulunan sslemeler
vardr, ama hibiri bunun yanna yaklaamaz. Dediklerine gre, onun
zamannda para kt olduu iin Msr'da bir yasa karlm, bu yasaya
gre birisinden bor alan bir kimse, babasnn lsn rehin gsterirmi; bir de u: Bor alann aile mezar zerindeki btn haklar alacaklya geiyormu; eer bu artla bor alan bir kimse borcunu demezse, bana gelecek olan ey, ld zaman kendi aile mezarlna,
da, baka herhangi bir yere de gmlememekti; yaknlarndan biri lse
onu da rehin ettii mezara gmemezdi. Bu kral kendinden nceki
Msr krallarndan daha ne gemek iin ant olarak kerpi bir piramit
brakmtr ki, zerinde u yazt okunur: "br ta piramitlere bakp
beni hor grme; tanr Zeus nasl br btn tanrlardan stnse, ben de
br piramitlerden stnm. Zira bir batakln dibi kanca ile

191/881

kartrlrsa kil kar, bundan kerpi kesilir, ite beni de byle

yaptlar."
Kr Kral Anysis
137. Bu kraln yapt iler bu kadardr. Ondan sonra Anysis
kentinden, gzleri grmez birisi tahta gemi[81], yle diyorlar, kendi
ad da Anysis'mi. Onun zamannda gl bir Ethiopia ordusu yrm
Msr'n zerine, banda Ethiopia'llarn kral Sabakos varm. Kr
kral, batak blgeye doru kam ve Ethiopia'l elli yl sreyle Msr'a
hkim olmu. Ve belli bal i olarak unu yapm: Bir Msrl bir su
mu iledi, onu ldrtmyor, suunun nemine gre bir ceza veriyordu
ki, o da suluyu doduu kentin evresinde toprak setler yapma ilerinde altrmakt. Kentlerin oturduklar toprak bylece ykselmi
oluyordu; bu kentler ilk olarak Sesostris zamannda, kanallar aanlarn
elleriyle ykseltilmilerdi; Ethiopia'llarn zamannda bir kez daha ykseltilmi oldular. Genel olarak Msr kentlerindeki bu toprak dzeyi
ykseltmesi iinde, sanyorum en yksee km olan Bubastis'tir. Bu
kentte tanra Bubastis'e ait pek gz alc bir tapnak vardr, br
tapnaklar daha byk, daha pahal olabilirler, ama hibiri gzleri
bunun kadar sevindirmez. Bubastis, Yunanllarn Artemis'idir. Tapna yledir:
138. Girii saymazsak bir ada gibidir: Su, ayr iki kanalla Nil'den getirilmitir ve bu iki kanaln sular birbirine karmaz: kisi de giri
blmne kadar geldikten sonra biri sadan, teki soldan kuatr; ikisi
de yz ayak geniliindedir ve stlerine aalar glge salarlar. Giri on
kula yksekliindedir ve alt dirsek boyunda pek gzel figrlerle
sslenmitir. Tapnak kentin ortasna der; kenti epeevre dolatn
zaman her yerden grnr; nk kentin zerine oturduu toprak ykselmi, ama tapnak ayn dzeyde kalmtr, onun iin kolayca grnr.
evresi taa oyulmu figrlerle ssl bir duvarla evrilmitir; bu surun
iinde pek byk aalardan meydana gelen bir kutsal koruluk vardr,
bu koruluun ortasnda da iinde kutsal heykelin bulunduu byk

192/881

tapnak kurulmutur; tapnan eni ve boyu bir staddr. Ta kaldrml

bir yolla gidilir; bu yol stad eker, agoradan geer ve gndousu
ynne gider; genilii drt plethron kadardr; bu yolun iki yannda
gkyzne kadar boy vermi aalar dikilidir; Hermes tapnana
kadar gider. te bu tapnak da byledir.
139. Ethiopia'l gitmi ve bu gidi saltanatnn sonu olmu, bu konuda
bana anlatlan udur: Bir rya grm ve apar topar kap gitmi.
Yannda bir adam duruyormu ayakta ve ona Msrl rahiplerin hepsini
toplayp kltan geirmesini sylyormu. Bu rya ona kendisini bir
gvurluk yapmaya doru itip, sonra da tanrlarn ya da insanlarn gazabna uratmak iin yukardan tertiplenmi bir aldatmaca gibi grnm; ama o hibir ey yapmayacakt; vakit saat dolmutu, orakllere
gre artk Msr'daki egemenliine son vermeli, lkeyi brakp gitmeliydi. Gerekten daha Ethiopia'dayken, orakller ona Msr'da elli
yldan fazla hkm sremeyeceini haber vermilerdi. Durum akt
verilen sre dolmutu, grd rya da zihnini bulandrmt, Sarbakos
kendi isteiyle kt gitti Msr'dan.
140. Ethiopia'l Msr' brakp gidince, kr yeniden baa geti; elli
yldan beri iinde yaad bataklk blgeden kt, burada toprak ve
klden bir ada yapmt. Msrllar, aralarnda sraya koymular,
Ethiopia'lya sezdirmeden ona yiyecek tamlard, o da onlardan her
seferinde biraz da kl getirmelerini istemiti. Bu ada Amyrtaios
zamanna kadar gzlerden uzak kalmtr. Amyrtaios'tan nceki yedi
yz yldan fazla bir zaman sresinde hkm srm olan krallar, bu
aday ortaya karamamlardr. Ad Elbo'dur[82]; eni boyu on staddr.
Rahip Kral Sethos
141. Bu kraldan sonra, bana dediklerine gre, bir Hephaistos rahibi
tahta geti, ad Sethos'tu[83]. Bu, kendisi iin hi gerekli
grmediinden, Msrllarn sava kastn umursamamt; bunlar inciten eyler arasnda, eski hkmdarlarn bunlara balam olduklar

193/881

topraklar, yani sra d bir ba olarak verilmi olan plethronluk

yerleri de ellerinden ald. stelik Araplarn ve Asurlarn kral Sennakherib, Msr zerine byk bir ordu gndermiti, Msrl savalar
yurtlarn savunmak istemediler; ba darda kalan Hephaistos rahibi,
tanrsnn tapnana girdi, heykelin karsnda durup bana gelen beladan yaknmaya balad; byle szlanp dururken uyuyakald, ryasnda tanry grd, yannda duruyordu, ona hi sklmamasn, Arap
ordusuna kar yrmesini, yznn yere dmeyeceini sylyordu;
gereken savunmay o salayacakt. Bu ryaya gvenerek, kendisiyle
beraber gelmeye raz olan Msrllar alp yola dt ve Pelusion topraklarna indi (zira buras Msr'n kilididir). Savalardan kimse gelmemiti; yannda esnaf, zanaatkr ve dkknclardan baka kimseler
yoktu. Pelusion'a vardklarnda, geceleyin dman ordusunun zerine
tarlafareleri atldlar, ok torbalarn, yaylar ve kalkan kaylarna kadar
her eyi kemirdiler, o kadar ki, ertesi gn bunlar silahsz milahsz kamaktan baka bir ey yapamadlar ve pek ou da ld. Bugn bu kral,
ta bir heykel halinde, Hephaistos tapna iinde durmaktadr; bir
elinde bir fare ve bir yazt vardr: "Bana bak ve dinine sk tutun."
142. Buraya kadar anlattklarm Msrllardan ve Msrl rahiplerden
dinlediklerimdir; dediklerine gre ilk kraldan sonra, sonuncu kral olan
bu Hephaistos rahibine kadar yz krk bir insan kua ve bu kuaklar saysnca byk rahip ve kral gelmitir. yz kuak on bin yl demektir; nk kuak yz yl yapar; geri kalan krk bir kuak da bin
yz krk yl tutar. Toplam, on bir bin yz krk yl ve bu sre
iinde hibir tanr insan klnda grnmemi, bana yle dediler; zaten
ne daha nce, ne de daha sonra Msr'n br krallar zamannda byle
bir ey olduuna dair bir ey sylemediler. Buna karlk bu sre
iinde, bana dediler ki, gne drt sefer baka bir yerden domutur;
iki sefer batt yerden domu, iki sefer de doduu yerden batm.
Ama bunlar Msr'n durumunda bir deiiklik yapmam; ne topran
veriminde, ne rman yararlarnda azalma olmu, ne de hastalk ve
lm oranlar ykselmi.

194/881

143. Benden nce bir gn, tarihi Hekataois[84], Thebai'de kendi soy
zincirini aklam ve on altnc basamaktaki atasn tanr olarak gstermi; Zeus rahipleri o zaman nasl davrandysalar, bana da soy zincirim
hakknda bir ey sylemediim halde, ayn ekilde davranmlardr;
beni tapnan iine aldlar, geni bir yer; aatan yaplma kolos
heykelleri tek tek gsterip saydlar, toplam tam tamna dediim sayy
tutuyordu; zira her byk rahip salnda kendi heykelini yaptrp
buraya koydurmutu; rahipler bunlar bana gsterip sayarlarken, byk
rahipliin babadan oula gittiini de sylemilerdir; sonuncudan balayarak btn heykelleri bylece gsterdiler. Hekataios, soy zincirini
sayd ve kendisini on altnc basamakta bir tanrya balad zaman,
saylarn da dorulad bir baka soy zinciriyle elikiye dm oluyordu ve bir insann bir tanrdan inebilecei zerine syledikleri kabul
edilmemiti; nk onlar da ona kendi atalarn saymlar ve burada
heykeli bulunan herkesin bir "piromis"den gelme bir "piromis"
olduunu sylemiler ve bir teki de bir tanrnn ya da bir kahramann
evlad olmayan yz krk be heykeli birer birer sayp gstermilerdi.
"Piromis", bizim Yunanistan'da "doru adam" dediimizdir.
Tanrlar Hakknda
144. O srada orada heykeli bulunanlarn hepsini bu adla andlar ve
hibirisini tanrlara balamadlar. Bu insanlardan nce diyorlard,
Msr' tanrlar ynetiyorlard ve kendileri de insanlarla beraber burada
oturuyorlard ve iktidar her zaman onlardan birinin elinde bulunuyordu; bunlarn sonuncusu Osiris olu Horos'tu, yani Yunanllarn Apollon dedikleri; bu Typhon'u yenmi ve Msr'da sonuncu olarak hkm
srmt. Osiris, Yunanistan'da Dionysos'tur.
145. Herakles, Dionysos ve Pan, Yunanistan'da en gen tanrlar
olarak saylrlar; Pan, Msrllara gre bu nn en eskisidir ve ilk tanrlar kua olarak gsterilen sekiz tanr arasnda saylr; Herakles on
iki tanrdan oluan ikinci kuaa girer, Dionysos ise bu on ikiden
doan nc kuaktandr. Msrllara gre Herakles, Kral Amasis

195/881

zamanna kadar ka yl yaad, daha nce sylemitim; Pan iin daha

da uzun derler; bu arasnda en ksa mrls olan Dionysos iin de
Amasis'e kadar, on be bin yl hesap ederler. Msrllara gre bu saylar
kesindir, zira yllar titizlikle saymlar ve olaylar yazmlardr. Bir
de br Dionysos'a, Kadmos kz Semele'nin olu denilene bakalm:
Gnmze kadar bin alt yz yl sayarlar; Alkmene'in dourduu
Herakles, en ok dokuz yz yl kadardr; Penelopeia'dan doan Pan
(Yunanllar Pan', Hermes'in bir lmlden olma ocuu sayarlar),
Troya savandan daha gentir, ondan gnmze kadar geen zaman
sekiz yz yldan ok deildir.
146. te iki anlat; isteyen hangisini daha doru gryorsa onu kabul eder. Bana gelince, ben dncemi yukarda syledim. Eer
Semele'den doan Dionysos ile Penelopeia'dan doan Pan da Amphitryon olu Herakles gibi Yunanllar arasnda ortaya km ve onlar
arasnda yl tketmi olsalard, onlarn da onun gibi nce insan olduklar, sonra kendilerinden nce gelmi olan bu tanrlarn adn tadklar
sylenebilirdi. Ama gerek bambakadr: Dionysos iin Yunanllar
derler ki, doduktan sonra Zeus onu kendi bacana dikmi ve
Msr'dan daha teye, Ethiopia'daki Nysa kentine gtrm; Pan'a
gelince, doduktan sonra nereye gtrldn syleyemezler.
Bundan tr bence, pek belli bir eydir ki, Yunanllar bu tanrlarn adlarn br tanrlarn adlarndan daha sonra renmilerdir ve bu adlar
rendikten sonradr ki, onlar yaatm ve bir soy kt
tertipleyebilmilerdir.
147. Msr kaynaklarndan aldklarm anlattm. Bir de bu lke zerine bakalarndan edinilebilen ve Msrllarn da dorudur dedikleri
ayrntlar var ki, imdi de onlar vereceim ve bunlara kendi birka gzlemimi de katacam. Msrllar, Hephaistos rahibinin saltanatndan
sonra zgrlklerine kavuunca (aslnda tarihlerinin hibir dneminde
balarnda bir kral olmadan yapamamlardr), Msr' on iki blgeye
ayrmlar, her birinin bana bir kral koymulardr. Bunlar, aralarnda
kz alp vererek birbirlerine balanmlar, birbirlerini yerinden etmeye

196/881

ya da brnden daha ounu ele geirmeye kalkmadan, sk bir

dostluk iinde birleip hkm srmlerdir. ok nemli tuttuklar bu
balanmann nedeni uydu. Bunlar ibana geer gemez orakl, ilerinden hangisi Hephaistos tapnanda kalr, kaptan kutsal su serperse,
onun btn Msr'a hkim olacan haber vermiti; zira btn dinsel
trenler iin hepsi bir araya gelirlerdi.
Labyrinthos
148. Ortak bir ant brakmak istediler ve bu maksatla
Labyrinthos'u[85] yaptlar. Moiris Gl'nn az tesinde Krokodeilos
kenti yrelerinde. Ben grdm: Szle anlatlr ey deil. Buna Yunanllarn yaptklar duvarlara ve baardklar ilere bakarak bir deer biecek olan kimse, bunlarn tmnn Labyrinthos'tan hem daha ucuza,
hem de daha az zahmete mal olduu sonucuna varacaktr. Bununla beraber Ephesos ve Samos tapnaklaryla hakl olarak vnlebilir.
Piramitler de yle, onlar da her trl vgnn zerindedirler ve her biri
Yunanllarn birok byk yaps deerindedir; ama Labyrinthos
piramitleri de geride brakr. st rtl on iki avludan yaplmtr,
avlularn kaplar karlkldr, alts kuzeye, alts gneye bakar; birbiri
peine sralanmlardr ve bir tek duvarla evrilidirler. eride iki eit
oda vardr, birisi yeraltnda, br yukarda, birincilerin stnde; her
birinden bin be yz olmak zere hepsi bin oda. Yukardaki odalar
dolatk, kendi gzmzle grdk ve buna gre konuuyoruz, ama alttaki odalar yalnz dinlediklerimizle biliyoruz, zira saray bekileri oralar bize gstermekten kesinlikle kandlar; orada Labyrinthos'un
yapmn balatan krallarn ve kutsal krokodillerin mezarlar varm,
bize yle sylediler. Onun iin yeraltndaki odalar hakknda bana neler
dedilerse, ben de yalnz onlar syleyebilirim; kendi gzmle grdklerime gelince, st kattaki blmler yar yarya insanst ilerdir;
iinde insann kaybolduu avlularda gidip gelerek bu saray gezmek
bende byk bir aknlk uyandrd; bir avludan geip i dairelere giriyordum, buradan kaplara klyordu; bu kaplardan knca gene

197/881

birtakm odalara giriliyordu, bu odalardan sonra baka avlular geliyordu. Btn bu yaplar ve duvarlar ta damlar rtyordu; duvarlar
heykellerle kaplyd; avlularda beyaz ta stunlar vard. Labyrinthos'un
bittii yerde, byk heykellerle ssl krk kulalk bir piramit balyordu; buna bir yeralt yolundan geiliyordu.
Moiris Gl
149. Bu Labyrinthos pek gzeldi, ama Moiris Gl'nn de pek
artc yanlar vard (Labyrinthos bu gln yaknnda kurulmutur);
evresi bin altn yz stad eker, yani altm skenes, Msr'n denize
olan yznn btn kadar; bu usuz bucaksz alanda kuzeyden
gneye uzanr, en derin yeri elli kulatr. nsan eliyle kazlm, insan
emeiyle yaplmtr ve yapma bir gl olduu, aa yukar ortasna
rastlayan bir yerde iki tane piramidin ykselmesinden de bellidir, bu
piramitlerin su zerindeki blmleri elli kulatr ve bir o kadar da suyun altnda kalmtr; her ikisinin de tepesinde taht zerine oturmu
tatan iki kolossos vardr. Bylece bu piramitlerin ykseklii yz kula
tutmu olur ki, bu da bir stad ve alt plethron yapar, nk kula, alt
ayak ya da drt dirsek tutar, drt palma bir ayak, alt palma bir dirsektir. Korkun derecede orak bir yerdir, gl besleyecek kaynak yoktur;
suyu bir kanal yoluyla Nil'den alr. Su, alt ay Nil'den gle, alt ay da
glden Nil'e akar. Akntnn Nil'e doru olduu alt ayda gl balklk
sayesinde hazineye gnde bir talant gelir salar; aknt gle doru
olduu dnemde gelir yirmi manadan ibarettir.
150. Yerliler bana bu gln yeraltndan bir yolla Libya'daki Syrte'ye
bal olduunu sylediler[86]; gerekten bat ynnde ve Memphis'in
dimdik tepesinde duran dan boyunca, topran ierilerine doru uzamaktadr. Gln kazlmasndan sonra topra hibir yanda gremeyince, merak edip sordum o kylarda oturanlardan, gl kazarken kan
toprak nereye ylm diye. Bana nereye gtrldn gsterdiler ve
ben de onlara inandm, nk Asurya'daki Ninive'de buna benzer bir
olayn getiinden sz edildiini iitmitim. Ninive kral Sardanapal'in

198/881

hazinesi ok zengindi ve yeraltnda saklyordu; hrszlar armay kurdular. Evlerinden balayarak yeraltndan bir yol kazmaya giritiler ve
ynn ip gerip iyice hesapladktan sonra, kral sarayna kadar ulatlar;
kazdklar yerden kan topra, gece gtrp Dicle'ye, yani Ninive'yi
sulayan rmaa atyorlard; ta sonunda, tasarladklar ii baarncaya
kadar bu byle gitti. Msr'daki bu gl kazma iinde de benim
rendiime gre, ayn ey yaplmtr; yalnz bu ii gece deil, gndz
yapyorlard; Msrllar kazdklar yerden kan topra Nil'e dkyorlard; nk rman bu topraklar srp gtreceini biliyorlard.
Gln ite byle kazlm olduunu sylediler bana.
Psammetikos
151. Bu on iki kral, doruluktan ayrlmadlar. Bir zaman geldi,
Hephaistos tapnanda bir kurban kestiler; trenin son gn kutsal su
serpmeye gitmilerdi, byk rahip her zaman olduu gibi, altn kupalar
uzatt ama sayy armt, on iki yerine on bir kupa vard. O zaman
en arkadan gelen Psammetikos[87], bakt ki kupa yok, bandan bakr
tolgasn kard, kaldrd, kutsal suyu onunla serpti. br krallarn da
tolgalar vard ve o anda balarnda duruyordu. Psammetikos'un tolgasn kupa gibi kullanmasnda bir art niyet yoktu; ama brleri onun
bu davran ile daha nceki orakl arasnda hemen bir iliki kurdular,
orakle gre bakr kaptan kutsal su serpen kii Msr'a tek bana hkim
olacakt; bu sz diyorum, akllarna geldi; bununla beraber
Psammetikos'u lme layk grmediler, nk sorguya ektiklerinde
aldklar cevaplar, phe uyandrmayacak kadar akt, sadece onu
bataklk blgeye srdler, gelirinin ounu elinden aldlar ve Msr'n
baka bir yerine ayak basmasn yasak ettiler.
152. Bu Psammetikos daha nce de bir sefer kap gurbete gitmiti,
babas Nekos'u ldren Ethiopia'l Sakabos'un elinden kurtulmak iin
Suriye'ye gitmiti; Ethiopia'l, grd rya zerine ekip gidince,
Sais'te oturan Msrllar onu geri armlard. te imdi, saltanat
sresince ikinci kez br krallarn tokadn yiyor, bu uursuz tolga

199/881

yznden batak blgeye srlyordu. Onlarn bu onur krc kabalklarn cezalandrmay kurdu. Buto'ya birisini gnderip Leto orakline
dant; Msrllarn en gvendikleri orakl oradakiydi. Tanr ona verdii
cevapta, cn denizden geleceini ve tun adamlarn meydana
kacan bildirdi. nce bu tun adamlarn kendinden yana m olacaklarnda ikircikli kald. Biraz zaman geti: Korsanlk iin denize km
olan oniallarla Karia'llar, bir gn Msr'a yanamak zorunda
kalmlard; kyya tun silahl adamlar ktlar. Bir Msrl, bataklk
blgeye koup Psammetikos'a, mrnde hi tun silahl sava
grmemi olan insana, denizden "tun adamlar"n geldiini ve ortal
yama ettiklerini haber verdi. Anlad, orakl gerekleiyordu. oniallar
ve Karia'llarla anlat, kendilerine byk karlar salayacana sz
verdi ve kendisiyle badamaya raz etti. Bu badamadan sonra, kendisinden yana olan Msrllarn da yardmlaryla krallar devirdi.
153. Btn Msr' hkm altna alan Psammetikos, Memphis'te
Hephaistos iin gneye bakan antsal kaplar yaptrtt; sonra bu antlarn karsna Apis iin bir saray kurdurdu, Apis ortaya kt zaman
burada besleniyordu; bu, evresini figrlerle ssl stunlar eviren bir
avludur; stunlar on iki dirsek boyunda kolos heykellerdir ve aty
tutarlar. Apis'e Yunan dilinde Epaphos denir.
154. Kendisine yardm eden oniallarla Karia'llara Psammetikos,
Nil'in iki gecesinde sralanm, birbiri karsna den ve Nil'le ayrlan
topraklar verdi. Bunlara, "kamplar" ad verilmitir. Bu topraklardan
gayr, daha ne sz vermise hepsini yerine getirdi. Onlara Msrl
ocuklar emanet etti, Yunan dilini rensinler diye; bugn Msr'da
bulunan tercmanlar, o zaman Yunan dilini renmi olan bu ocuklarn torunlardr. Onlara verilen yerler Nil'in Pelusion az zerindeki
Bubastis'in az aasna der ve deniz kysdr, oniallar ve
Karia'llar burada uzun sre oturmulardr. Sonradan Kral Amasis onlar buradan Memphis'e aldrm ve Msrllara kar kendisini korumak
iin bunlardan bir birlik kurmutur. Onlarn Msr'a yerlemi olmalar
sayesindedir ki, onlarla iliki kurmu olan biz br Yunanllar, Kral

200/881

Psammetikos zamannda ve ondan sonra gelen krallar zamannda

Msr'da neler olup bittiini tam tamna renebiliyoruz; gerekten
bunlar, baka dil konuup da Msr'a girebilen ilk halktrlar. Sonradan
ayrldklar topraklar, ben oradan getiimde gene o halleriyle duruyorlard; gemilerini karaya ektikleri yerler ve evlerinin ykntlar
belliydi.
Leto Orakl'i
155. Psammetikos, Msr' ite byle ele geirmiti. Msr orakli
iin epeyce ey syledim, ama daha da syleyeceim, nk zahmete
deer. Bu orakl, Leto'ya adanmtr; Nil'in Sebennytik denilen azna
yakn bir yerdeki byk bir kenttedir; deniz kysndan rmak yoluyla
klrken oradan da geilir. Daha nce de syledim, oraklin bulunduu
bu kentin ad Buto'dur. Bu Buto kentinde bir Apollon ve bir Artemis
tapna vardr. Leto tapnana, yani oraklin bulunduu yere gelince,
bu da pek byk bir yapdr, ykseklii on kulac bulan ant kaplar
vardr, bu duvarlar ierisinde grdklerim arasnda en ok ap
kaldm ey, tanrann mihrabdr: Yekpare tatan yaplm, eni boyu
birdir ve krk dirsek tutar. Dam da tek bir tatandr ve drt dirseklik bir
knt yapar.
156. Bu tapnakta benim iin en alacak ey ite bu mihrapt.
Bundan sonra Khemmis denilen ada gelir. Buto tapna yanndaki
geni ve derin gln iindedir ve Msrllar bu adann yzdn
sylerler. Dorusu ben ne yzdn, ne de yer deitirdiini grdm
ve bir adann gerekten yzebileceini iittiim zaman ardm
kaldm. inde pek byk bir Apollon tapna vardr ve burada
sunak bulunur; palmiyeler ve yemi veren ve vermeyen pek ok aa
vardr. Baknz, Msrllara gre yzmesinin nedeni neymi: Bu ada
daha nce yzer deilmi, Leto'ya, ki sekiz tanrdan birisiydi ve
Buto'da oraklinin bulunduu yerde oturuyordu, Leto'ya diyordum, sis,
Apollon'u emanet etmiti; onu Typhon'dan karmak iin, bugn yzer
dedikleri adaya saklamt; zira Typhon her yan aratryor, Osiris'in

201/881

olunu ille bulmak istiyordu. Gerekten derler ki, Apollon ve Artemis,

Dionysos ile sis'in ocuklardr, Leto onlarn sadece stannesi ve koruyucusuydu. Msr dilinde Apollon Horos'tur, Demeter sis, Artemis
Bubastis'tir. Ephorion olu Aiskhylos'un, Artemis'i Demeter'in kz
yapmas bu hikyeden ileri gelir; baka hibir kaynak yoktur ve ona
gelinceye kadar hibir ozan buna dokunmamtr. Adann yzer
oluunu ite byle aklamaktadrlar.
157. Psammetikos, Msr'da elli drt yl hkm srd; byk Suriye
kenti Azotos'u kuatm ve yirmi dokuz yl orada ordugh kurmu,
sonunda kenti almtr. Bu kent, bizim bildiimiz, bir kuatmaya en
uzun sre dayanm olan kenttir.
Nekos
158. Psammetikos'un olu Nekos'tur[88], Msr hkmdardr.
Erythreia Denizi'ne ulaan ve sonradan ranl Dareios'un kazdrp
tamamlatt kanala ilk balayan odur; uzunlamasna gemek iin su
stnde drt gnlk yoldur, sra krekli iki kadrgann karlkl
geebilecei kadar genitir. Sular Nil'den gelir ve Nil'den Bubastis'in
az yukarsnda, Arap kenti Patumos yaknnda ayrlr; Erythreia
Denizi'ne dklr. Kazmaya Msr Ovas'nn Arabistan'a snr olan blgesinden balanmtr; Memphis'in yannda ykselen, ta ocaklarnn
bulunduu da da buraya bakar; kanal izgisi bu dan eteklerini izler
ve uzun sre gnbatsndan gndousuna doru gider, sonra dan
boazna ynelir, gney ve Notos rzgr ynnde devam ederek Arap
Krfezi'ne uzanr. lkenin en dar olduu yerde, genilii tamam bir
stad hesap edilmitir ki, buras kuzeydeki denizle gneydeki denizin,
yani Erythreian'n birbirine en yakn olduklar yerdir, yani Msr'
Suriye'den ayran Kasion ile Arap Krfezi arasnda kalan yerdir. Bu
dediim en ksa yerdir, ama kanal ok eri izdii iin ok daha uzundur; Nekos zamannda buras kazlrken yz yirmi bin Msrl can vermitir, kazma iinin orta yerinde Nekos ii durdurmu, nk bir orakl,
iin bitirilmesine kar km, nedeni de barbarlarn yararna

202/881

altym. Barbar demek, Msrllar iin, onlarn dilini konumayan

herkes demektir.
159. Bu kanal iinden vazgeince Nekos, sava ilerine dnd,
kuzeydeki denizde ve Arap Krfezi'nde, Erythreia Denizi'nde byk
kadrgalar yaptrmaya balad; bunlarn yapldklar kuru havuzlarn
yerleri hl bellidir. Gerektiinde bu gemileri kullanm, karada ise,
Magdolos'taki bir karlamada Suriyelileri yenmitir; bu sava, ona
Suriye'deki Kadytis kentini kazandrmtr; bu sefer srasnda stne
giydiklerini Apollon'a adam ve Miletoslu Brankhosoullar rahiplerine gndermitir. Bundan sonra lm, on alt yl sren saltanatna son
vermitir. Yerini olu Psammis almtr.
Psammis
160. Msr'da Psammis'in hkm srd dnemde Elis'ten eliler
geldi; Elisliler, olimpiyat oyunlarnda dnyann en doru ve en gzel
kurallarn koymu olmakla vnyorlard. Msrllarn, yani insanlarn
en aklllarnn bile, bu alanda daha ileriye gidemeyeceklerine ve daha
iyisini bulamayacaklarna inanyorlard. Elis elileri Msr'a geldiler ve
Psammis'e, yaptklar yolculuun nedenini akladlar; kral, Msrllarn
en aydn kafalarndan kurulmu bir kurula dant. Bu bilgeler toplanp
Elislilerden oyunlarda uyguladklar btn kurallar dinlediler; aklama bitince Elisliler Msrllara, eer bunlardan daha iyi kurallar
varsa, kendilerine salk vermelerini, nk buraya bunun iin gelmi
olduklarn sylediler. Onlar aralarnda dantktan sonra, Elislilerden
sordular, sizin hemerileriniz bu oyunlarda bakalaryla da yarrlar
m, diye. steyen her Yunanl, diye cevap verdiler, ister kendi kentlerinden, ister baka bir kentten olsun yarlara girebilir. O zaman
Msrllar bunun adalete uygun bir tzk olmaktan ok uzak olduunu
sylediler, kendi kentlerinden olan yary, yabanc yar zararna
koruma eilimini hibir are engelleyemezdi. Eer gerekten adalete
uygun bir tzk yapmak istiyorlarsa ve Msr'a da bu niyetle
gelmilerse, Msrllar buna inandrabilmek iin, oyunlar yabanclar

203/881

arasnda tertiplemeli ve bir tek Elislinin bunlara katlmasna izin vermeliydiler. Msrllarn Elislilere verdikleri cevap bu oldu.
Apries
161. Psammis alt yldan fazla kalamad Msr tahtnda. Ethiopia'ya
sava at ve arkasndan ld. Yerine olu Apries geti, bykbabasnn babas Psammetikos hesaba katlmazsa, btn Msr krallarnn
en zengini bu olmutur; yirmi be yl saltanat srd. Sidon'a kar sefer
at ve Tyrlulara kar da bir deniz sava verdi. Ama talihin o kanlmaz ters dnme zaman geldi att ve kaderin eline bir frsat geti ki,
Libya'y anlatrken bunu da uzun boylu anlatacam, imdilik sadece
birka szle dokunuyorum. Apries, Kyrene'ye kar kuvvetli bir ordu
gndermiti; ar bir yenilgiye urad. Msrllar onu suladlar ve
bakaldrdlar. yle sanyorlard ki, Apries onlar bu felakete bile bile
srklemitir, bunun byle olaca belli bir eydir; istedii kendilerini
toptan ldrtp geri kalan Msrllar zerinde diledii gibi ve gvenle
saltanat srmektir. Ocaklarna dnebilenler fena halde fkeliydiler,
lenlerin yaknlar da yle ve hep birden aktan aa bakaldrdlar.
162. Apries, ayaklanmay haber alnca, bunlarn nn kesmek ve
yattrmak zere Amasis'i gnderdi. Amasis, Msrllarn karsna
geldi, nce nasihat etti, yapmayn etmeyin, dedi; o bunlar sylerken
arkasndan bir Msrl gelip yanat, tolgasn bana geirdi ve "Kral
oldun," dedi. Bu szler ve bu davran cann skmam olacak ki, asi
Msrllar kendisini kral ilan eder etmez, bu sefer Apries zerine
yrmek iin hazrla giriti. Olup biteni renen Apries, enikonu
hatr saylr bir adam olan Msrl Patarbemis'i yollad, "Amasis'i diri
olarak yakala getir," dedi. Patarbemis, Amasis'in yanna geldi, onu
adyla ard, Amasis ki, o anda at zerindeydi, yle bir doruldu, bir
yel sald, "Al gtr Apries'e cevabm budur," dedi. Patarbemis az dil
dkmedi, onu kandrp kraln yanna gtrmek iin; ama Amasis ona,
zaten epeyce zamandr bunun iin hazrlandn, Apries'in kendisinden
honut olmas gerektiini, zira yaknda yanndakilerle birlikte gelip

204/881

kendisini greceini syledi. Bu szler, Amasis'in besledii niyet

hakknda, Patarbemis'te hibir phe brakmad ve hazrlklarn
artrdn da grnce, durumu krala haber vermek zere abucak geri
dnd. Kral, onun Amasis'i almadan dndn grnce fkeden kudurdu, dnp tanmadan, adamn burnunu ve kulaklarn kestirdi.
lerindeki en nl kiiye byle yakksz eyler yapldn gren ve
henz Apries'i tutmakta olan br Msrllar da bir dakika bile gecikmeden dmandan yana getiler, Amasis'e katldlar[89].
163. Bunlarn da ayrldn duyan Apries, yabanclardan kurulu koruma birliini silahlandrp Msrllara kar yrd. Yannda Karial ve
onial yardmclarndan otuz bin kii vard. Byk ve atafatl taht
otura Sais'teydi. Karlkl, Apries'in adamlar Msrllarn, Amasis'in
adamlar da yabanclarn zerine yryordu. ki taraf boy lecekti.
Momemphis'te karlatlar.
Msr'da Toplum Katlar
164. Msrllarda yurttalar yedi snfa blnmtr; rahipler, askerler, srtmalar, domuz obanlar, tacirler, tercmanlar, gemi
klavuzlar. Toplum katlar bunlardr ve yaptklar iin adn
almlardr. Askerler, KhalaSiri ve Hermotybi olmak zere ikiye
ayrlrlar; bunlar nomoslardan toplanmlardr. (Msr, nomos denilen
ynetim blgelerine ayrlmtr.)
165. Hermotybiler, Busiris, Sais, Khemmis, Papremis nomoslarnda
ve Prosobitis adas ile Natho'nun yar blmnde otururlar. Bu nomoslardan demitim, derlenir Hermotybiler ve en ok olduu zamanlarda
saylar yz altm bini bulur. Aralarnda herhangi bir meslek sahibi
kimse yoktur; silah kullanmaktan baka ey bilmezler.
166. KhalaSiri nomoslarna gelince: Thebai, Bubastis, Aphtis, Tanit, Mendes, Sebennytis, Athribis, Pharbaitis, Thmuis, Onuphis, Anysis,
Myekphoris'tir; bu sonuncusu Bubastis karsna den bir adadr.
KhalaSiri nomoslar bunlardr; en ok derlendikleri zamanda saylar

205/881

iki yz elli bindir. Herhangi bir el ii onlara da yasaktr; yalnz

savamasn bilirler ve babadan oula askerdirler.
167. Yunanllar, el ile yaplan bir meslee sahip olanlar ve onlarn
evlatlarn br yurttalardan daha az saygya layk grmeyi ve
mesleksiz olanlar ve zellikle askerleri daha stn tutmay da
Msrllardan m renmilerdir? yice bilemiyorum, zira Thraklarda,
Skythlerde, Perslerde, Lydiallarda ve hemen hemen btn barbarlarda
bunun byle olduunu grdm; ister yle ister byle, btn Yunanllar
ve zellikle Lakedaimonlularda da byledir[90]; buna karlk Korinthoslular zanaatkrlar hor grmezler.
168. Msrllar iinde zel ayrcalklar olanlar bir bu savalar, bir
de rahiplerdir: Her birinin vergisiz on iki arurae topra vard. Bu yz
Msr dirsek kare yapar, Msr dirsei Samos dirsei ile ayn boydadr.
Bu ayrcalk bunlarn hepsi iin tannmt; ama nbetlee yararlandklar baka ayrcalklar da vardr. Bin KhalaSiri ve bin Hermotybi, her
biri nbetlee bir yl sreyle krala koruyucu olarak hizmet ederler;
bunlarn topraklarndan ayr olarak, gnde adam bana be mana
pimi un, iki mana sr eti ve drt lek arap taynlar vard. Kraln
koruma birliinde bulunanlarn yararlandklar eyler bunlard.
169. Apries evresini alan adamlaryla Amasis de btn Msrllarn
banda olduu halde, birbirlerine kar yrdler, Momemphis'te
karlatlar ve savaa tututular; yabanc askerler yiite dvtler,
ama sayca ok azdlar ve altta kaldlar. Apries derler, iktidar kendisinden bir tanrnn bile alamayaca kansndayd; o kadar gvenliydi.
Oysa ite yenilmiti, canl olarak ele gemi ve Sais'e, bir zamanlar
kendisininken imdi Amasis'in olan tahtn bulunduu saraya getirilmiti. Bir sre bu sarayda kald, yedi iti ve Amasis ona iyi davrand.
Ama sonunda Msrllar Amasis'i knadlar, hem kendilerinin, hem de
kendisinin dman olan bir lmly sarayda beslemenin adalete
smayacan ileri srdler. Bunun zerine Apries'i Msrllara teslim
etti; onlar da bodular, atalarnn Athene kutsal duvarlar ierisindeki

206/881

mezarna gmdler; bu mezar byk salonun hemen yannda, tapnaa

girerken sol koldadr. Saisliler bu nomostan gelen krallar Athene
duvarlar iine gmerler. Amasis ant, Apries'in ve atalarnn antlarna
gre, byk salonun daha uzana der, ama kutsal avluda byle
deildir; tatan byk bir galeri, palmiye figrleriyle ve kendilerine
zg gsterili sslerle kapl stunlar arasnda kaps iki kanatl bir
trbe ve onun iinde Amasis'in mezar vardr.
170. Sais'te bir de onun mezar vardr ki, adn sylemek gnah olur
sanrm[91]; o da kutsal Athene duvarlar ierisindedir, sunan arkasna der ve duvarna bitiiktir, bu duvarn bir yzn boydan boya
kaplamaktadr. Gene bu duvarn iinde byk dikili talar bulunmaktadr, bunlarn yannda yuvarlak bir de gl vardr, rhtm tatandr ve
dikkatle kazlmtr ve tekerlek gl dedikleri Delos Gl kadar byktr, ben yle grdm.
171. Bu gl zerinde geceleri onun ekmi olduu ileleri belirten
gsteriler dzenlenir ve Msrllar bu trenlere Srlar derler. Bu konuda
daha fazla konuabilirim ve bu Srlar ayrntlaryla biliyorum, ama Srlara kar saygl olmalyz. Bunun gibi Yunanllarn Thesmophoros[92]
dedikleri Demeter Srlar iin de azmz amayalm ve bunlarn aklanmasn buna yetkisi olana brakalm. Bu Srlar Msr'dan getiren ve
Pelasg kadnlarna retenler Danaos'un kzlardr; sonralar Dorlar
gelip de Peloponez'de oturanlarn tmn yurtlarndan attktan sonra
bu trenler bsbtn kaybolmulardr; yalnzca ilk Peloponezliler olan
ve g etmeyip de yerlerinde kalm bulunan Arkadiallar korurlar
bunlar.
Amasis
172. Dediim gibi, Apries devrildikten sonra Amasis kral oldu. Sais
nomosunda Siuph adndaki kenttendi. Amasis, Msrllarn gzne
nceleri pek deerli grnmemiti, sradan bir evden yetimeydi,
dnk basit bir hemeriydi, pek yle sayg grmyordu; ama Amasis

207/881

becerikli bir adamd, hi zora bavurmadan hepsinin gzne girdi.

Saysz mal mlk arasnda bir de altn leen vard; her toplantda
kendisi ve konuklar bu leenin iinde ayaklarn ykarlard. Leeni
krdrp bu altnla bir tanr heykeli yaptrtt ve kentin en uygun yerine
koydurttu; heykelin nnden geen Msrllar toplad ve onlara bu tanr heykelinin eskiden ayak ykama leeni olduunu syledi; Msrllar
birisinin iine kusuyorlar, i ediyorlar, ayaklarn ykyorlard;
brnn nnde ise bugn yerlere kapanyorlard. Onun gibi diye
ekledi, kendi kiisel aln yazs da bu leene benziyordu; eskiden phesiz glgede kalm bir hemerileriydi, ama imdi kral olmutu, onlar
kendisine sayg gstermeye ve canla bala hizmet etmeye aryordu.
173. te byle kendini sevdirmi, Msrllar ona kle gibi balanmlardr. Gnlerini yle geiriyordu: Sabah erkenden kalkyor, pazar
yeri dolana kadar, nne getirilen ilere bakyordu; ondan sonra ikiye
oturuyor, iki arkadalaryla akalayor, tasasz, kaygsz vakit geiriyordu. Sevenleri bu duruma zlyorlar, onu uyaryorlard: "Kral," diyorlard, "bu yaptn hafiflikler senin yararna eyler deil. Grkemli
bir tahtn zerinde grkemle oturup gnn ilere bakmakla geirmelisin; byle yaparsan, ancak Msrllar balarnda byk bir hkmdar
bulunduunu anlarlar ve sen de senin iin gzel szler sylendiini
iitirsin; imdi yaptklarn ise bir krala yakmaz." O ise bunlara yle
cevap veriyordu: "Yay satn alanlar, yay ancak ok atacaklar zamanlar
kurarlar; attktan sonra gevetirler; nk hep kurulu braksalar krlr
ve asl gerektii zaman ilerine yaramaz. nsan iin de yledir.
Zamannda elenip keyif atmak istemeyen ve hep yle ciddi duran bir
adam, sonunda deli olur, hi deilse sersemleir; ben bunun byle
olduunu biliyorum; bunun iin de hem ona, hem de tekine zaman
ayryorum." Yaknlarna byle cevap veriyordu.
174. Zaten derler ki, Amasis kral olmadan nce de ikiden ve
keyiften nefret etmezdi ve hi de ciddi bir adam deildi. ip elenmek
iin paras yetmedii zamanlar sadan soldan armaktan da ekinmezdi. Kendisini paralarn almakla sulayanlara kar direnir, onlar da

208/881

onu tutar, en yakn oraklin huzuruna karrlard. Orakl, kimi zaman

sulu karr, kimi zaman da onurunu korurdu. Kral olduktan sonra ise
ne yapt, baknz: Onu susuz karan ve onurunu koruyan tanrlar hor
gryordu; tapnaklarnn bakm iin para vermiyor, semtlerine
uramyor, kurban kesmiyordu; bunlar nemsiz tanrlard, oraklleri
yalancyd. Ama hrszlk sulamalarndan yakasn kurtarmasna meydan vermemi olanlara ok saygl davranyordu; onlar gerek tanrlard ve orakllerine gvenilebilirdi.
175. Sais'te Athene tapnana gmlmemi gzellikte revaklar
yaptrmtr, bunlar o gne kadar yaplm olanlarn tmn ok geride
brakyorlard, yle geni, yle yksektiler ve talar o kadar byk ve
gzeldiler; kolos heykeller ve insan bal dev sphinxler yaptrm, tanraya sunmutur; onarm ileri iin de pek byk ta bloklar getirtmitir. Bunlarn bir blmn evredeki ta ocaklarndan, brlerini,
pek byk olanlarn Elephantine kentinden, rmak yoluyla en az yirmi
gnlk yerden Sais'e tatmtr. Ama btn bunlarn iinde en artc
olan ve beni de hepsinden daha ok hayran brakan bir tek ta bloktan
kurulmu bir yapdr, bu ta Elephantine'den ylda getirilebilmitir;
bu i iin hepsi de denizci olan iki bin kii altrlmtr. Yap dtan
yirmi bir dirsek uzunluunda, on drt dirsek geniliinde ve sekiz
dirsek yksekliindedir. Bir tek bloktan yontularak yaplm olan bu
yapnn d lleri bunlardr. eriden uzunluk on sekiz dirsek art
yirmi parmak, genilik on iki dirsek, ykseklik be dirsektir. Yap kutsal alann giri yerindedir; ieri alnmamasnn nedeni uymu derler:
Ta ekerlerken, mimar saatlerdir sren alma sonucu pek yorgun
dm, bitkin bir halde inlemeye balam; Amasis bundan huylanm, tan daha ileri ekilmesine izin vermemi. Bakalar da derler ki,
iilerden birisi kaldralarda alrken dp ezilmi, bunun zerine
i orada braklm.
176. Amasis, belli bal btn tapnaklara sunular gndermitir;
bunlar dikkate deer byklkte ilerdir; zellikle Memphis'te bir kolos koydurmular, Hephaistos tapnann nne, arkast yatm

209/881

olarak durur, yetmi be ayak boyundadr; ayn basaman zerinde iki

heykel ykselir, ikisi de ayn bloktan ilenmi, her biri yirmi ayak boyundadr ve byk heykeli ereveler. Sais'te baka bir ta heykel vardr,
Memphis'teki kolos byklndedir ve onun gibi durur. Ve en son
Memphis'teki sis tapnann yapmn da sona erdirmitir, ok geni
ve dikkate deer bir yapdr.
177. Msr en bereketli alarn Amasis dneminde yaamtr
saylr; rmak hibir zaman topraa bu kadar bereket getirmemitir, toprak insanlara hibir zaman bu kadar ok rn vermemitir; toplam
olarak diyorlar, Msr'da kent says yirmi bini buluyordu. Gene de
Amasis, Msrllarn her yl hkmdara mal beyannda bulunmas
zorunluluunu koymutur, bu yasaya uymayan ya da geim kaynaklarnn doru ve hakl olduunu kantlayamayan Msrlnn kafas kesiliyordu. Atinal Solon, bu kural Msr'dan alp Atina'da uygulamtr;
orada bugn de yrrlktedir ve ok akllca bir kuraldr.
178. Amasis, Yunanllarla dost olmu, bunlardan bazlarna tand
zel yararlardan baka, Msr'a urayan, ama orada yerlemeyi dnmeyenlere, kendi tanrlar iin tapnma yerleri yapabilsinler diye yerler
ayrmtr. Bu tapnaklardan en by ve en ok rabet greni Hellenion tapna adyla anlandr; bunu u siteler ortaklaa
yaptrmlardr: onia'dan Khios, Teos, Phokaia, Klazomenai;
Dor'lardan Rhodos, Knidos, Halikarnassos, Phaselis, Aioliallardan yalnz Mytilene. Bu tapnak bu sitelerindir; zaten ticaret komiserlerini de
bunlar gnderirlerdi; bu tapnak zerinde bunlardan baka hak iddiasna kalkanlar hakszlk etmi olurlar. Aiginallar kendi hesaplarna
bir Zeus tapna, Samoslular bir Here ve Miletoslular bir Apollon
tapna kurmulardr.
179. Eskiden Msr'n tek ticaret liman Naukratis'ti; bakas yoktu;
Nil'in br azlarndan birine yanaan bir tccar, bunu bilerek yapmadna yemin etmek zorundayd; nce bilerek yapmadm diye yemin
ederek kendini savunacak, sonra yeniden denize kacak ve Kanobos

210/881

azna gitmek zere yelken aacakt; eer rzgr ters esiyor, geminin
yrmesine elvermiyorsa, maln Nil gemilerine aktarr ve Naukratis'e
Delta'y dolaarak giderdi. Bu kente byle bir tekel tannmt.
180. imdiki Delphoi tapnann yapm iin Amphiktyonlar[93]
yz talant bir hesap karmlard (eski tapnak kazaya uram, yanmt), Delphoililer bunun drtte birini deyeceklerdi. Bunun zerine
kent kent dolap yardm toplamaya baladlar; Msr'dan aldklar
yardm zellikle byk oldu, Amasis bir talant ap verdi; buna karlk
Msr'da yerlemi Yunanllarn verdikleri hepsi topu topu yirmi
manayd.
181. Amasis, Kyrenelilerle bir dostluk ve balanma antlamas yapt.
Ayrca onlardan bir de kadn almak istedi, belki bir Yunanl kadn edinmi olmak iin, belki de Kyrenelilerle daha sk balar kurmu olmak
iin. Kentin etkili kiilerinden, kimilerine gre Battoslardan, kimilerine
gre Arkesilaoslardan ya da belki Kritobuloslardan bir kzla evlendi;
kzn ad Ladike'ydi; ama bu kadnla yatmak istedii zaman
dermanszla dyor, kadn elde edemiyordu; oysa baka kadnlarla
olduu zaman byle bir engelle karlamyordu. Her seferinde byle
oldu. Sonunda, Amasis, Ladike adndaki bu kadna: "Hatun," dedi, "sen
bana by yaptn, kendin de lmden kurtulamayacaksn; hibir
kadnn lmedii bir ac iinde leceksin!" Ladike bo yere, "Hayr"
dedi, Amasis yumuamyordu; bunun zerine kz, Aphrodite'ye dua
etti, eer Amasis o gece sabah olmadan kendisini elde etmeyi baarabilirse nk kurtuluu buna balyd Kyrene'ye kendisi iin bir heykel
gnderecekti. Duadan hemen sonra Amasis, kadn almay baard.
Ondan sonra ne zaman bu kadna yaklasa alabiliyordu, hem o kadar
iyi ki, artk onu pek seviyordu. Ladike, tanrya kar adan yerine getirdi; bir heykel yaptrtt ve Kyrene'ye yollad; ben oradayken hi
bozulmam olarak yerinde duruyordu; kentin dna doru bakar.
Kambyses, Msr'n efendisi, bu Ladike'nin kim olduunu rendii zaman, ona kt davranmam ve Kyrene'ye gndermitir.

211/881

182. Amasis, Yunan lkelerine de armaanlar gndermitir:

Kyrene'ye altn kaplama bir Athene heykeli ve bir de kendi resmi;
Lindos'a Athene tapna iin iki ta heykel ve pek gzel ketenden bir
zrh gmlei; Samos'a, Here tapna iin kendisinin aatan yaplma
iki heykelini; bunlar bugn de byk tapnakta kaplarn arkasndaki
yerlerinde dururlar. Bunlar Samos'a Aiakes olu Polykrates ile
aralarndaki konukseverlik hatr iin gndermitir; Lindos'a kar gsterdii cmertlik ise bu eitten bir badan ileri gelmiyordu, bunun
nedeni oradaki Athene tapnann Danaos'un kzlar tarafndan
yaptrlm olmasyd, sylentiye gre bu kzlar, buraya Aigyptos'un
oullarndan kaarlarken gelmilerdi; Amasis'in sunular ite bunlardr.
Bir de Kbrs' ilk olarak ele geirip haraca balayan da gene bu
Amasis'tir.

213/881

nc Kitap

214/881

THALA
Msr Perslerin Eline Geiyor
1. te bu Amasis'e kardr ki, Kyros olu Kambyses sefer amtr,
hkm altnda bulunan br halklardan gayr onia ve Aiolia Yunanllarn da beraber gtryordu, ileri srd gereke uydu:
Kambyses, Msr'a bir avu gndermi, Amasis'in kzn istetmiti,
bunu ona, Amasis'e kini olan bir Msrl tlemiti; bir zamanlar
Kyros, Amasis'e bavurmu, Msr'n en iyi gz hekimi kim ise, onun
kendisine gnderilmesini istemiti, o da bu Msrly semi, karsnn
ve ocuklarnn kollarndan ekip alarak Kyros'a gndermiti. Msrl
bunu affetmemiti, bir sr tlerle Kambyses'in kulana girmi, ona
Amasis'ten kzn istetmiti; Amasis'i bylece bir amaza sokmu oluyordu, ya kzn gzden karacak ya da olmaz deyip Kambyses'in
hncn stne ekecekti. Amasis bir yandan Perslerin gcnden
ekiniyor ve rkyor, bir yandan bu istei kabul etmek arna gidiyordu, nk pek iyi biliyordu ki, Kambyses kzn kar olarak deil,
odalk olarak alacaktr. Btn bunlar enine boyuna dndkten sonra
iin iinden yle kt. Apries, eski kral, gzel, alml ve gsterili bir
kz brakmt arkasnda zaten bir o kalmt ailesinden ad
Nitetis'ti[94]. Amasis bu kz telleyip pullad, altn taklarla bezedi,
kendi z kzym gibi Perslerle yollad. Aradan zaman geti, bir gn
Kambyses onu, babasnn adn da ekleyerek arnca, gen kz:
"Kral," dedi, "Amasis'in seni kandrdn anlamyor musun? Beni ssleyip psleyip sana kendi kz diye gnderdi, ama ben gerekte onun
efendisi olan ve bana getii Msrllara ldrtt Apries'in
kzym." Bu aklama Kyros olu Kambyses'i fena halde fkelendirdi
ve Msr'a kar sefer bu yzden ald. Perslerin anlattklar budur.
2. Ama Msrllar, Kambyses'i kendilerinden sayarlar; bu Apries'in
kz iin onun anasdr derler; Amasis'in kzyla evlenmek isteyen
Kyros'mu, Kambyses deil. Bunda yanlyorlar. Kendileri de pekl

215/881

bilirler ki (nk Perslerin detlerini bilen bir ulus varsa, o da

Msrllardr), Pers yasas meru bir oul dururken taht bir pie vermez, bu bir, ikincisi Kambyses'in anas bu Msrl kz deil, Akhemenidlerden Pharnaspes'in kz Kassandane'dir; ama onlar olaylar
deitirerek Kyros hanedan ile akrabalk kurmak isterler. Bu konuda
gerek ite budur.
3. Bu olaylar yle anlatrlar, ama ben hibirine inanmam. Kyros'un
kars Kassandane bir gn ocuklaryla otururken ranl bir kadn ziyaretine gelmi, byle anlatyorlar, gzel ve salam ocuklarm, kadn
hayran kalm, anay cokunlukla kutlam, pek gzel szler sylemi;
Kassandane, Kyros'un kars, "Ama," diye cevap vermi, "bu kadar
gzel ocuklar dourduum halde, Kyros beni hor gryor da
Msr'dan gelme yabancya yz veriyor." Nitetis'i kskanyormu da
ondan byle sylyormu; o zaman oullarnn en by Kambyses:
"Sen merak etme anne," demi, "hele bir byyeyim, o Msr'n altn
stne getireceim, yerle bir edeceim!" O zaman on yalarndaym;
kadnlar ap kalmlar; ama Kambyses szn unutmam ve
byyp adam olunca ve baa geince, Msr'a kar sefer am.
4. Talihi vard, seferde nemli bir rastlantdan yardm grd.
Amasis'in yabanc askerler birliinde Halikarnassoslu birisi vard, ad
Phanes'ti; yetenekli bir danman ve iyi bir askerdi. Bu Phanes,
Amasis'ten honut deildi, bir gn gizlice bir gemiye atlayp Msr'dan
kat, maksad Kambyses'in hizmetine girmekti. Msr'la ilgili her eyi
iyi bildii ve yardmclar arasnda nemli bir yeri olduu iin Amasis,
peine adam koturdu; yakalanmasna ok nem veriyordu; bunun iin
en gvendii hadm aalarndan birini bir sava kadrgasna bindirip
peine sald, hadm aas kaa Lykia'da yakalad, ama Msr'a getiremedi, nk Phanes daha kurnazd, gardiyanlar sarho etti ve
Perslerin yanna gitti. Kambyses Msr'a kar yrmeye hazrlanyordu, ama l nasl aacan bilemiyor, can sklyordu. Gidip onu
buldu ve Amasis'in durumu zerine syledii pek ok ey arasnda,
onun topraklarna girebilmenin aresini de gsterdi: Arabistan kralna

216/881

birisini gnderip lkesinden gvenlik iinde gemek iin izin istemesini t verdi.
5. Msr' istila etmek iin tek yol budur. Fenike'den teye snr kenti
olan Kadytis'e kadar olan yerler, Filistin Suriyelileri denilen Suriyelilerindir; Kadytis'ten, ki bana sorarsanz Sardes kadar byk bir kenttir, anysos'a kadar Araplarn lkesidir; anysos'tan tesi, Serbonis
Gl'ne kadar gene Suriyelilerindir, buras Kasion Da'nn denize
doru bir knt yapt yere yakn der; Serbonis Gl'nden tesi
artk Msr topradr; eskilere gre bu gl, gya Typhon'un saklanm
olduu yerdir. anysos ile Serbonis Gl yanndaki Kasion Da'nn
aras ki, geni bir yerdir, en az gnde geilebilir, bir damla su bulunmayan kuru bir ldr.
6. imdi Msr'a giden pek az denizcinin gzne arpan merakl bir
ey syleyeceim. Yunanistan'n her yanndan ve Fenike'den Msr'a
ylda iki kez arap gelir, bunlar toprak testiler ierisine konulmulardr,
ama Msr'n hibir yerinde bo testiye rastlanmaz. Ne oluyor, diye sorulabilir btn bu testiler? Bunu da anlatacam. Her Demarkhos[95],
blgesindeki testileri toplayp Memphis'e gndermekle grevlidir,
orada bunlara su doldurulup Suriye ln geecek olan koruma birliklerine gnderilir. Demek ki bir testi, Msr'da kk bir yolculuktan
sonra yeniden Suriye'ye gidiyor, orada eski yol arkadalaryla
buluuyor.
7. Msr'a gidebilmek iin su lazmd, bunu bu anlattm gibi, salamak yolunu bulan ve Msr' aldktan hemen sonra uygulayanlar
Perslerdir. Ama daha nceleri su biriktirme diye bir ey yoktu; bunun
iin Kambyses, Halikarnassoslunun szn dinleyerek, l geebilmek iin Arap kralna eliler gnderdi; istei kabul edildi; szlerini
tutacaklarna dair karlkl antlar iildi.
8. Antlarna Araplar kadar bal kimse yoktur; antlama yle yaplr:
Ant iecek iki kii ayakta dururlar, aralarnda bir nc adam vardr,

217/881

bu adam keskin bir ta alr, her ikisinin avularn, baparman hemen

dibinden keser, sonra bornozlarndan birer para koparp bunlar kesilen yerlerden akan kana batrr, ayaklarnn dibinde duran yedi ta bu
kanlarla boyar; bunu yaparken Dionysos ve Urania'nn adlarn anar.
Bu tren bitince ant ien adam, antlat kiiyi ki, bu bir yabanc ya da
bir hemeri olabilir, btn dostlarna tantr, onlara salk verir; onlar da
bu and onaylarlar ve kendileri de tutacaklarna sz verirler. Tanrlardan yalnz Dionysos ve Urania'y tanrlar ve biz de salarmz
Dionysos gibi kesiyoruz derler; salarn akaklarnn stnden halka
gibi keserler. Dionysos'a Orotalt, Urania'ya Alilat derler.
9. Arap, Kambyses'in adamlaryla antlatktan sonra yle yapt:
Deve tulumlarna su doldurttu, toplayabildii kadar deve getirip tulumlar ykletti ve bu kervan Kambyses ordusunun geecei le
gnderdi. Doruya en yakn olan anlat budur; bir de pek inanlr gibi
olmayan var, ama mademki anlatlr, onu da syleyeyim. Arabistan'da
Korys adyla anlan byk bir rmak vardr, Erythreia'ya dklr. imdi, diyorlar ki, Arabistan kral kz derilerinden ve baka hayvanlarn
derilerinden bir su yolu yaptrm, ama deriler tabaklanm deil ve
birbirlerine dikilmi de deil; su yolunun bir ucu o rmakta, br ucu
lde, o kadar uzun; lde byk sarnlar kazlm, rman suyu bu
sarnlara aktlm. Irmakla ln aras on iki gnlk yol, stelik su
yolu bir tane de deil, yerden byle ayr su yolu yaplm der
dururlar.
PersMsr Sava
10. Amasis'in olu Psammenitos, ordughn Nil'in Pelusion denilen
aznda kurmutu, Kambyses'i bekliyordu. Kambyses istilas srasnda
Amasis artk yoktu; kaderin nne hibir nemli engel karmad
krk drt yllk bir saltanattan sonra lmt; ls mumyalanm ve
salnda Athene tapna ierisine kendisinin yaptrm olduu mezara gmlmt. Amasis olu Psammenitos zamannda Msr'da
yazlmaya deer bir mucize olmutu: Thebai'ye yamur yamt, daha

218/881

nce hi yamamtr; nk Yukar Msr'da kesin olarak yamur

yamaz. Ama onun zamannda kk, ince bir yamur Thebai zerine
inmitir.
11. Persler l atlar ve Msrllarn karsna gelip ordugh kurdular, savaa hazrlandlar. Msr kralnn ordusundaki cretli askerler ki
bunlar, Yunanl ve Karialydlar Msr topraklarna yabanc bir ordu
getirmi olduu iin Phanes'ten almay, onu cezalandrmay kurdular. Phanes, ocuklarn Msr'da brakmt; onlar getirdiler; iki
ordunun arasna, orta yere bir krateros koydular; ocuklar birer birer
getirip, babalarnn gz nnde ve kraterosun stnde boazlarn
kestiler; ocuklarn hepsini bylece ldrdkten sonra kraterosun iine
su ve arap da koydular ve ocuklarn kanlarn son damlasna kadar
itiler. Bunlarn savaa girileri byle oldu. Sava ar geti. ki yandan
da ok sava dt; sonunda Msrllar tersyz ettiler.
12. Orann yerlileri bana pek merakl bir ey sylediler, kendi gzlerimle de grdm. Bu savata her iki yandan den savalarn kemikleri birer yn halinde duruyordu. (Kendim grdm, bir yanda Perslerin, br yanda Msrllarn ayr ayr, sava gnnde olduu gibi).
Perslerin kafalar o kadar inceydi ki, bir akl tayla vurdun mu deliniveriyordu; Msrllarnki tersine, o kadar sertti ki, tala vursan bile
zor krlyordu. Bunu yle akladlar ve ben de kolayca kabul ettim;
Msrllar ocuk yatan beri kafalarn kaztrlar ve kemikdokusu
gnein etkisiyle daha sk olur; bylece salarnn dklmesini de nlemi olurlar; gerekten dazlaklara en az Msr'da rastlanr. Demek ki
kafalarnn sertlii bundandr. Perslerin kafataslarnn ince oluu, daha
ocuk yatan balarna kee ve sark sararak kafalarn glgede tutmalarndandr. te merakl dediim olay budur; ayn eyi Papremis'te,
Libyal naros'un[96] Dareios'un olu Akhaimenes'i krd yerde len
Perslerin kemiklerinde grdm.
13. Sava alann brakan Msrllar darmadan katlar; gidip
Memphis'te toplandlar; Kambyses rmaktan bir Mytilene gemisi

219/881

yollad, gemide Msrllarla grmek ve bir anlama yapmay nermek zere bir Pers vard. Ama Msrllar geminin Memphis'e girdiini
grnce, surlardan dar urayp gemiyi bastlar, paraladlar,
iindekileri aldlar, para para edip surlarn ierisine gtrdler.
Bundan sonra bir kuatma oldu. Msrllar bir sre sonra teslim oldular;
komular Libya, Msr'n bana gelenlere bakp, hi dvmeden
Kambyses'e teslim oldu, kendiliinden haraca baland ve armaanlar
gnderdi. Onun kadar korkuya kaplan komular Kyreneliler ve
Barkallar da Libyallarn yaptklarn yaptlar. Kambyses, Libyallarn
armaanlarn gnl holuu ile kabul etti, ama Kyrenelilerinkini hor
grd, nk diye dnyorum, pek az bir eydi; Kyreneliler be yz
mana kadar gm gndermiler, o da bunlar kendi eliyle askerlerine
datm.
14. Memphis kalesi deli on gn olmutu, Kambyses Msrllarn
kral Psammenitos'u denemek ve kk drmek istedi;
Psammenitos'u ki, iktidarda alt ay kalabilmitir, baka Msrllarla
birlikte kentin d mahallesine srd: Kznn srtna kle gmlei giydirtti, eline bir kova verip su tamaya gnderdiler; yannda baka
Msrl kzlar da vard, onlar da kraln kz gibi giydirmilerdi, hepsi de
Msr'n en byk ailelerinin ocuklarydlar. Gen kzlar babalarnn
nnden geerlerken hkra hkra alamaya baladlar, kzlarna reva
grlen bu onur krc davran gren babalar da ac gzya dkyorlard; bir tek durumu anlam olan Psammenitos gzlerini yere emi,
ylece duruyordu. Su tayan kzlar getiler, arkadan kraln olu getirildi, kendi yanda baka iki bin Msrlnn arasndayd, boyunlarndan
balanmlard, azlarna gem vurulmutu. kenceye gidiyorlard,
gemiyle geldikleri Memphis'te ldrlen Mytilenelilerin leri
bunlardan alnacakt; kraln yarglar yle karar vermilerdi; bir Mytileneliye karlk Msr'n en soylu ailelerinden seilmi on Msrl.
Psammenitos bunlarn geilerini de grd; olunun lme gittiini anlad; yannda oturan br Msrllar alyorlard, aclarn aa vuruyorlard; o ise, kz geerken nasl durduysa, gene yle duruyordu. Onlar

220/881

da getiler, ite imdi kral lenlerinin her zamanki konuklarndan yal

bir Msrl, btn var you elinden alnm, hibir eyi kalmam, una
buna el amak zorunda braklm, askerlerden sadaka dilenerek
gelmi, kentin d mahallesinde oturan Psammenitos'un, Amasis'in
olunun ve Msrllarn nnden geiyordu. Psammenitos onu grnce
bir hkrk geldi, boazn tkad; dostunu adyla ard, ban iki
elinin arasna alarak dvnd. Yannda askerler duruyor, her kafilenin
geiinde ne yaptn gidip Kambyses'e bildiriyorlard. Kambyses bu
duruma ard ve bir haberci gnderip sordurdu, haberci: "Ey Psammenitos," dedi, "efendim olan Kambyses senden soruyor, kzn
utanlacak durumda grdn, olunu gzlerinin nnden geirip lme
gtrdler, ne aladn, ne de azndan bir sz kt, sra bu ihtiyara
gelince bu kadar ilgi gsterdin, oysa o senin bir eyin deil, bunun
nedeni nedir?" Haberci byle sordu ve kral ona u szlerle cevap verdi:
"Kyros olu, onlar benim kendi aclarmd ve o kadar byktler ki,
gzlerim kuru kaldlar; imdiyse, elinden her eyi alnm olan ve bir
aya ukurdayken dilenmek zorunda braklan bir dost iin alyorum." Habercinin getirdii bu cevab dinleyen Kambyses bu szlere hak
verdi; Msrllar derler ki, onunla beraber Msr'a gelmi olan
Kroisos'un ve kraln evresindeki Perslerin gzlerinden yalar boand;
Kambyses de merhamete geldi; hemen buyruk sald, lme gtrlenler arasndan kraln olunu ayrsnlar dedi, ayrca kraln kendisini de
bulunduu yerden alp getirmelerini istedi.
15. Kral olunu kurtarmaya gidenler, onu sa bulamadlar; en nce
onu vurmulard; Psammenitos'u olduu yerden alp Kambyses'e getirdiler ve onun yannda bir ktle uramadan yaad. Hatta eer birtakm dzenlere girimeseydi, kendisine Msr'n ynetimi bile emanet
edilebilirdi, nk Perslerde kuraldr, kral oullarna sayg gsterilir;
hatta kendilerine kar km olanlarn yerine oullarn getirirler.
Birok rnei vardr bu detlerinin; naros olu Thannyras babasnn
yerine geirilmitir, bir de Amyrtaios olu Pausiris var, o da baba
ocann bana geirilmitir[97]; oysa Persler bu naros ile

221/881

Amyrtaios'tan ektiklerini kimseden ekmemilerdir. Ama Psammenitos fena ilere giriti, karln da grd; Msrllar isyana
kkrtt. Kambyses haber ald ve ona boa kan iirtti, Psammenitos da
o anda ld[98]; bu kraln sonu byle olmutur.
16. Kambyses, Memphis'ten Sais'e geldi, yapmak istediini de orada
yapt: Amasis'in sarayna girdi, Amasis'in lsn mezarndan kartp
getirmelerini emretti; emir yerine getirildi, ly krbalatt, kllarn
yoldurttu, etine dikenler batrtt, trl biimlerde hrpalatt. Sonunda
cellatlar yoruldular, ba dilediler (l mumyalanmt, ne yapsalar
paralanmyor, dayanyordu), Kambyses ly yaktrtt: Bu, dine kar
gelmek, gnaha girmekti. Persler atei tanrsal cevherden sayarlar. Bu
iki halkn ikisinde de l yakma gelenei yoktur; Persler ite bu
nedenle insan lsnn bir tanrya yemek diye sunulmasn doru bulmazlar, byle bir eyden kanrlar; Msrllar ise atei nne kan her
eyi yiyen bir hayvan, bir canavar sayarlar, avn yiyip bitirdikten
sonra, bu yedii ile beraber kendisi de lr. Oysa hayvanlara insan
ls yedirmek det deildir; hatta ly mumyalamalarnn nedeni de
mezarda kurtlara yem olmaktan kurtarmaktr. Bundan trdr ki,
Kambyses'in buyruu her iki halkn geleneklerine aykr dyordu.
Aslnda Msrllara gre balarna bu iler gelen l Amasis'inki
deildir; Amasis'le ayn boyda bir baka Msrldr, Persler Amasis'in
ls diye bunu hrpalamlardr. Bir orakl derler, ldkten sonra
bana neler geleceini ona haber vermiti; o da kaderin ona ldkten
sonra indirecei darbeyi savuturmak istemi, ls hrpalanan adam
kendi mezarna, kapnn hemen yanna gmdrm, kendisi ld zaman da lsnn daha ieriye, en arkaya konulmas iin oluna tembih
etmi. Ama Amasis'in gerek kendi ls ve gerekse br adamn ls
iin byle emirler vermi olmas bana pek uydurma grnyor, bence
Msrllar byle diyerek durumu kurtarmaya bakyorlar.
17. Bundan sonra Kambyses l bir sefer tasarlamaya koyuldu;
Kartacallara kar, Ammonlara kar ve Libya'nn gney kylarnda

222/881

bulunan Ethiopia Makrobioslarna kar[99]; bu amala karar verdi,

Kartacallara kar deniz kuvvetlerini, Ammonlara kar kara
ordusunun bir blmn gnderecekti. Ethiopia'ya da imdilik atlar
yollayacak, bunlar sylendii gibi Ethiopia'da sahiden Gne Sofras
diye bir ey var m, buna bakacaklar, ayrca ie yarar baka bilgiler getireceklerdi; gya Ethiopia kralna armaanlar sunmak zere gidiyorlard, yolculuklarnn grnr nedeni buydu. Gne Sofras, aa
yukar yle bir ey:
Gne Sofras
18. Kentin yannda bir ayrlk, burada pimi etler duruyor, drt
ayakl hayvanlarn her cinsinden et; geceleri, kentin bu ile grevlendirmi olduu kimseler bu etleri buraya tayorlarm ve gndz
isteyen gidip orada karnn doyuruyormu. Yerliler, "Bu etler her gece
topraktan yetiiyor," diyorlar.
19. Gne Sofras dedikleri byle bir ey galiba. Kambyses elilerini gndermeye karar verir vermez, Elephantine kentinden Ethiopia
dilini konuan khthyophagoslar getirilmesini emretti[100]; bir yandan
bunlar getiriledursun, bir yandan da donanmaya emir verdi, Kartaca'ya
kar yola ksn, diye. Ama Fenikeliler "olmaz," dediler, onlara byk
antlarla balydlar, kendilerinden domu bir kente kar savamakla
gnaha girmi olacaklard. Fenikeliler olmad m, geriye deniz kuvveti
diye pek bir ey kalmyordu. Kartacallar Pers boyunduruundan
bylece yakay kurtarm oldular; Kambyses, Fenikelileri zorlamay
doru bulmamt, nk bunlar Perslere kendiliklerinden balanmlard, ayrca btn deniz gc ellerindeydi. Kbrsllar da yle,
Perslere ve Msr seferine kendiliklerinden katlmlard.
20. Elephantine'den khthyophagoslar geldiler, Kambyses, neler syleyeceklerini retti ve yola kartt; armaan olarak erguvan krmzs
bir giyecek, altn zincir bir gerdanlk, bilezikler, mermer bir kavanoz
iinde koku, bir kp dolusu hurma arab gtryorlard. Kambyses'in

223/881

eliler gnderdii bu Ethiopiallar, kendilerini dnyann en iri ve en

gzel insanlar sayarlard. Baka uluslardan ayrldklar baka detleri
arasnda kral seimi ile ilgili olan da vard: Kentin en uzun boylusu ve
gc kuvveti de boyuna gre olan kim ise, onu balarna geirirlerdi.
21. khthyophagoslar bu adamlarn lkesine geldiler, krala armaanlar sundular ve unlar sylediler: "Persler kral Kambyses, seninle dost
ve sana konuk olmak istiyor, bizi buraya bunlar sylemek iin yollad;
kendisinin en ok sevdii eylerden size de u armaanlar gnderdi."
Ama Ethiopial, bunlarn atlk iin gelmi olduklarn sezmiti, yle
dedi: "Hayr, Perslerin kral sizi ve bu armaanlar buraya benim
dostluuma nem verdii iin yollamad; doru sylemiyorsunuz; siz
benim krallma atlk iin geldiniz; hayr, o doru bir adam deil;
doru bir adam olsayd, bakalarnn topran ellerinden alp kendi toprana katmazd; kendisine hibir ktl dokunmam olan insanlar kle yapmazd. Aln u yay ona gtrn ve Ethiopia kralnn u
dn de kendisine ulatrn: Persler ne zaman bu boyda yaylar kurabilirlerse, o zaman yrsnler Ethiopia Makrobioslarna kar, zerine
onlarnkinden daha stn kuvvetler srsnler; o zamana kadar da tanrlar Ethiopia ocuklarnn kafasna ellerindeki topraklara baka topraklar katmak dncesini sokmuyor diye kretsinler."
22. Bunlar syledi, kurulu yay boaltt ve verdi. Sonra erguvan
rengi giyecei ald, bunun ne olduunu ve nasl yapldn sordu. khthyophagoslar erguvann ne olduunu ve dokumann nasl boyandn
olduu gibi anlattlar. Kral onlara, "Yalanclar," dedi, yalan giyecekler
getirdiklerini syledi. kinci olarak bu boyuna ve bileklere geirilen
bklm altnlarn ne olduklarn sordu; khthyophagoslar bunlarn ne
olduunu, nasl ss olarak kullanldn uzun uzadya anlattlar, kral
glmeye balad, bir kez bunlarn zincir olduklarn grmt, kendi
lkesinde bunlarn ok daha salamlarnn bulunduu cevabn verdi.
nc olarak da kokuyu sordu; bunun nasl yapldn ve bununla
vcudun nasl ovulduunu anlattlar, bunun iin de giyecek iin
sylediklerini syledi. Ama i araba gelip de bunun nasl yapldn

224/881

renince, bu ikiden holand; Byk Kral'n yiyecek olarak ne

yediini ve Perslerde en uzun mrn ne kadar olduunu sordu. Ona ekmek yedikleri cevabn verdiler ve budayn nasl yetitiini anlattlar;
ayrca en uzun mrl insann seksen yl yaayabildii cevabn verdiler. Bunun zerine Ethiopial bunda alacak bir ey olmadn,
gbre ile beslenenin elbette ok yaayamayacan, eer u iki de olmasa bu kadar da yaayamayacaklarn bildirdi (khthyophagoslara arab gsteriyordu) ve kendi halknn bu konuda Perslerden aa
olduunu itiraf etti.
23. imdi soru sormak sras khthyophagoslara gelmiti, nasl ve ne
ile ve ne kadar yaadklarn kraldan sordular. "Hemen herkes," dedi,
"yz yirmi ya bulur; bu ya aanlar da olur; halanm et yerler ve
st ierler." atlar ap kaldlar, bu kadar nasl yayorlar diye. O zaman onlar alp bir kaynaa gtrd, bu kaynan sular insan derisini
daha parlak yapyordu, zeytinya srlm gibi ve onlara yle geldi
ki, sanki biraz da meneke kokuyordu. Anlattklarna gre kaynan
suyu o kadar hafifti ki, zerinde hibir ey yzmyordu, odun bile,
hatta bundan da hafif eyler bile, iine ne dse, dibine kyordu.
Eer bu su dedikleri gibiyse uzun mrl olmalar da bundan ileri gelmeliydi, nk her eye bunu kullanyorlard. Bu kayna gsterdikten
sonra onlar bir de hapishaneye gtrd; burada bulunanlar altn zincirlerle balydlar. nk bu Ethiopiallarda bakr en az bulunan ve en
deerli olan maddedir. Hapishaneden sonra Gne Sofras denilen yeri
gidip grdler.
24. Gne Sofrasndan sonra son olarak mezarla gittiler; mezarlar,
deniliyor, kristaldendi ve yle yaplyordu; l nce, Msrllarn
yaptklar gibi ya da baka biimde mumyalanyor, sonra bir al kalp
iine alnyor, bunun zerine boya ile lnn elden geldiince kendisine benzeyen resmi yaplyor; sonra bunu ayakta, oyuk bir kristal
tabut ierisine koyuyorlar; kolaylkla ilenebilen kristali tatan bol bol
karrlarm; tabutun ortasna konan l grlebiliyor; koku vermiyor,
grn irenti uyandrmyor; sanki lnn kendisiymi gibi duruyor.

225/881

Yaknlar bir yl sreyle evlerinde tutuyorlar; yedikleri yemilerden ona

da ayryorlar ve onun adna kurbanlar kesiyorlar; bu sre dolunca
kentin yaknndaki mezarla gtrp brakyorlar.
25. atlar greceklerini grdkten sonra dnp geldiler. Grevlerinin sonucunu bildirdiler; Kambyses fena fkelendi, yeterli azk ve
gerecin salanm olup olmadna bakmadan ve kaca yolun uzunluunu hesap etmeden hemen Ethiopia zerine yrd; khthyophagoslarn syledikleri akln bandan almt, hemen yola kt, yalnz
Yunanllar brakm, br btn yaya birlikleri yanna almt.
Thebai'de ordudan elli bin kii ayrp Ammonlularn stne gnderdi,
Ammonlular boyunduruk altna alacak, Zeus oraklini barndran tapna ykacaklard; kendisi, kalan kuvvetlerin bana geip Ethiopia'ya
yrd. Ama yolun daha bete birindeyken yiyecek tkendi; yiyecekten sonra yk hayvanlar da tkendi, nk onlar da yemilerdi. Eer
Kambyses, durumu grp orduyu geri evirseydi, bata ilemi olduu
yanlla ramen gene de akll bir adam saylabilirdi; ama o aldrmad, ileri yrd. Asker, toprak zerinde karnn doyurabilecek bir
ey bulabildii srece, ot yiyip dayand; ama le knca aralarnda
korkun bir yola bavuranlar oldu; kura ekip ilerinden on kiiden
birini yediler; durumu renen Kambyses, bunlar birbirlerini yiyecekler diye rkt; Ethiopia'ya at seferden vazgeti, geri dnd;
Thebai'ye geldii zaman ordusunun byk bir blmn yollarda
tketmiti; Thebai'den Memphis'e indi, orada Yunanllar gemilerine
bindirip lkelerine geri gnderdi.
26. Ethiopia seferinin sonu byle oldu. Ammonlulara kar gnderilen askere gelince, bunlarn izleri Thebai'den, klavuzlarn gtrdkleri
Oasis kentine kadar srlebiliyor; bu kentte Aiskhrion kabilesinden
olan Samoslular otururlar[101] ve Thebai'ye yedi gnlk yoldur ve
lden geilerek gidilir; Yunan dilinde bu lkeye Mutlular Adas denir.
te bu ordu diyorlar, buraya gelmi; bundan tesi iin Ammonlulardan
ve hikyeyi onlardan dinleyenlerden baka kimse bir ey syleyemiyor;

226/881

ordu Ammonlular lkesine varmam, geriye de dnmemitir. Ammonlularn syledikleri de u, onlarn lkesine gitmek zere Oasis
kentinden ktklar zaman, askerler le rastlamlar, l Oasis ile
Ammonlularn lkesi arasndaki yolun yarsndadr, le yemeine
oturmular, gneyden bir yel kopmu, ok iddetli, sonra frtnaya
dnm, kum anaforlar kaldrm ve bunlar rtm, kaybolmular,
hibir iz kalmam. te bu sefer iin Ammonlularn dedikleri
bunlardr.
27. Kambyses, Memphis'e dnd srada Apis ki, Yunanllar Epaphos derler, Msrllara grnd; bu olay zerine Msrllar en gzel giyeceklerini giyindiler, bayram yaptlar. Msrllarn sevinlerini gren
Kambyses, kendi baarszlna sevindiklerini sand; Memphis yneticilerini artt, nne getirildikleri zaman, Memphis'e ilk geliinde
Msrllarn byle eyler yapmadklarn, neden kendisinin bu kadar
kaypla glgelenen imdiki geliinde byle dn bayram yaptklarn
sordu. Tanrnn grndn, bunun binde bir olan bir ey olduunu
ve Msrllarn bundan tr sevindiklerini, bayram ettiklerini
sylediler. Bu cevap zerine Kambyses onlar yalanclkla sulad ve
bundan tr lme mahkm etti.
28. Yneticiler ikenceye gnderildiler, bu sefer rahipleri getirtti, onlar da ayn eyleri sylediler; o zaman Msr'a sahiden byle doru
drst bir tanrnn gelip gelmediini anlayacan syledi. Baka bir
ey sylemedi ve rahiplere, "Apis'i getirin!" diye emir verdi; onlar da
getirmeye gittiler. Bu Apis ya da Epaphos, kendisini dnyaya getirdikten sonra bir daha gebe kalmayacak olan bir inekten doar. Msrllar
derler ki, bir imek der gkyznden bu inein zerine, o da Apis
kzne bu ktan gebe kalr. Apis denilen bu gen boa u belirtilerden bilinir: Rengi karadr, alnnda beyaz bir gen, srtnda kartal resmi
vardr; kuyruunun kllar ifte olur; dilinin altnda bcek resmi izilidir.[102]

227/881

29. Rahipler, Apis'i getirdiler, Kambyses ki, deli dolu bir adamd,
ban ekip hayvann karnna frlatt; ama buduna rastlatabildi. O zaman glmeye balad ve rahiplere unlar syledi: "Buna tanr m diyorsunuz siz odun kafallar? Sizin tanrnz byle etten ve kandan m
yaplmtr? Ve bakla da yaralanrlar, yle mi? Msrllar phesiz
tanrnn bylesine layktrlar. Ama benimle alay etmek size pahalya
oturacak!" Rahiplerin kanatncaya kadar krbalanmalarn ve hl
bayram yapan Msrllar karsa, onlarn da ldrlmelerini emretti.
Msrllar bayramn kesildiini grdler; rahipler cezalandrldlar;
Apis tapnakta yaral bacayla yatt ve ld.
30. lm ald yaradand, rahipler Kambyses'in haberi olmadan
onu gmdler. Ama Kambyses gnahn ldrarak dedi; zaten akl
nceden de pek yerinde saylmazd. nce kardei Smerdis'i ldrtt,
ana baba bir kardeiydi ve onu Msr'dan ran'a geri gndermiti,
kskanlndan, nk Ethiopia kralnn khthyophagoslara vermi
olduu yay bir tek o yalnz iki parmak kadar kurabilmiti; bunu baarabilen baka kimse kmamt. Smerdis dn yolundayken
Kambyses'in ryasna bir haberci girmi, Smerdis'in tahtta oturduu ve
bann gkyzne dedii haberini getirtmiti. Kendi bandan korktu,
kardeinin kendisini ldrtp iktidar ele geirmesinden ekindi;
Prexaspes'i peine gnderdi, btn Persler arasnda en ok ona
gvenirdi, grevi Smerdis'i ldrmekti. Prexaspes, Susa'ya geldi ve
Smerdis'i ldrd, kimileri ava gtrd, yle ldrd derler, kimileri
de Erythreia Denizi'ne gtrd, denize att derler.
31. Kambyses'in ilk cinayeti bu oldu; arkasndan kz kardeini
ldrtt; o da kendisiyle beraber Msr'a gelmiti; ana baba bir kardei
olduu halde onunla yatard. yle evlenmiti (zira Perslerde kz
kardele evlenmek diye bir ey yoktu): Kz kardelerinden birisine gz
koymutu, onunla birlemek istiyordu; ama bu istek detlere uygun
deildi, devlet yargclarna bavurdu, "ki taraf da isterse, kz ve erkek
kardelerin evlenmelerine izin veren bir yasa var mdr?" diye sordu.
Devlet yargclar Perslerin yksek katndan olurlar; hakszl aka

228/881

belli olan bir karar vermedike, mr boyu grevde kalrlar. Davalara

onlar bakarlar, ulusal yasalar onlar yorumlarlar; her i onlarn elinden
geer. Kambyses'in sorusuna doru ve gvenilir cevaplar verdiler; bir
kimsenin kz kardeiyle evlenmesine izin veren bir yasa bulamamlard, ama diye ekliyorlard, pek eski bir yasa bulmulard, bu
yasa Pers kralna diledii eyi yapma hakk veriyordu. Bylece
Kambyses'ten korkup yasay bozmadan, ama yasay koruyacaz diye
fazla titizlik gstermek uruna kendi balaryla da oynamadan kz
kardeleriyle evlenmek isteyen krala, bir baka yasa ile yolu am
oluyorlard. Kambyses gzne kestirmi olduu kz kardeiyle hemen
evlendi, ksa bir sre sonra kz kardelerinden bir ikincisini de ald.
Kendisiyle beraber Msr'a getirdii ve orada ldrtt bu ikincisi,
yani kk olandr.
32. Bunun lm iin de Smerdis'inki gibi iki sylenti vardr. Yunanllarn anlatna gre, Kambyses bir aslan yavrusu ile bir kpek
yavrusunu dvtryormu, bu kadn da onunla beraber oturmu,
seyrediyormu; kpek altta kalm, o zaman baka bir kk kpek,
brnn kardei, ipini koparp yardma komu; ikisi bir olup yavru
aslan yemiler. Kambyses'in pek houna gitmi bu, ama yannda oturan kars alam. Kambyses gzyalarn grm, neden diye sormu;
o da kardeinin yardmna koan kpei grnce gzyalarn tutamadn, nk Smerdis'i hatrladn, kimsenin onun yardmna
komadn sylemi. Kambyses, Yunanllara gre, bu szler zerine
ldrm onu. Msrllara gre ise, masa banda oturuyorlarm; kz
bir marul alm, d yapraklarn ayklam ve sormu kocasna, "Marul
byle ayklanm olarak m daha gzel, yoksa btn yapraklar zerindeyken mi?" "Btn yapraklar zerindeyken" demi; kars o zaman:
"Ama," demi, "sen de Kyros hanedann ite bu marula benzettin,
kolunu kanadn koparttn." Karsnn zerine fkeyle atlm,
tekmelemi; kadn gebeymi; ocuunu drm ve lm.
33. Kambyses yaknlarna byle eziyet ediyordu ite. Ya Apis
alyordu ya da bir hastal vard, insanlara musallat olan birok felaket

229/881

gibi: Gerekten Kambyses'in doutan ar bir hastal olduu

sylenir, buna kutsal hastalk diyenler vardr.[103] Vcuttaki bir
sakatln insann kafa saln da bozmas olaandr.
34. te imdi de Kambyses'in br Perslere kar yapt nobranlklar: En gvendii adam Prexaspes'ti, elilik ilerini ona grdrrd,
ikiyi onun olunun elinden ierdi ki, bu nemli bir grevdi, bir gn:
"Prexaspes," dedi, "Persler beni nasl biliyorlar, benim iin neler
sylyorlar?" br cevap verdi: "Efendimiz," dedi, "senin iin pek
iyi, pek ykseltici szler sylyorlar, yalnz arab biraz oka karyor diyorlar, o kadar." Perslerin duygularn yanstm oluyordu, ama
Kambyses fkelendi: "Demek Persler benim araba dtm, arabn
beni yoldan karp aklm eldiini sylyorlar, yle mi? Demek
eskiden syledikleri doru deilmi!" Gerekten Kambyses bir gn,
Kroisos'un da bulunduu bir toplantda, Perslerin, babas Kyros'la
karlatrnca kendisi iin ne dndklerini sormu, Persler de onun
babasndan stn olduu, nk babasnn brakt topraklarn dokunulmam olarak durduunu, ayrca kendisinin bunlara Msr' ve denizi de katm olduu cevabn vermilerdi. Persler byle konumular,
ama aralarnda bulunan Kroisos, bu yargy pek doru bulmam ve
Kambyses'e: "Ey Kyros'un olu," demiti, "ben seni babana eit saymyorum; nk o, senin gibi bir evlat brakt, oysa senin henz byle
bir evladn yok." Kambyses bu szden pek holanm, Kroisos'un
grn vmt.
35. Bunlar gelmiti aklna ve Prexaspes'e dnp fkeyle: "Bak
bakalm," dedi, "imdi Persler doru mu sylyorlar, yoksa samalyorlar m? Bak olun urada, yandaki sofada ayakta duruyor; eer
atacam ok tam yreine saplanrsa, demek Persler havaya konuuyorlar; eer vuramazsam, o zaman Perslerin hakl olduklarn ve benim
aklm arm olduumu syleyebilirsin." Bunu dedi ve yay kurup
ocuu vurdu; ocuk dt; gvdeyi yardrd, neresinden vurduuna
baktrd; ok tam yree saplanmt; pek keyiflendi, az kulaklarna

230/881

vard, ocuun babasna: "Grdn m," dedi, "demek deli deilmiim

ve demek Persler bouna konuuyorlarm; ite gznle grdn. Ama
syle bakalm imdi, hi byle benim gibi attn vuran bir kimse
grdn m?" Prexaspes'in gzlerinin nndeki adam besbelli bir lgnd, kendi bandan korktu ve cevap verdi: "Efendimiz, bence Tanr
bile bu kadar nianc olamaz" te Kambyses'in marifeti buydu; baka
bir seferinde de Perslerin ileri gelenlerinden on iki kiiyi, doru drst
bir nedeni olmadan, canl canl ve ba aa yere gmdrmt.
36. ler bu hale gelince, Lydial Kroisos onu u szlerle uyarmak istedi: "Kral, her zaman genliine ve genliin verdii atlganla
uyma; kendini tut, nefsine hkim ol. Byk adamlara yaraan ilerisini
grmektir, biraz ar ol. Akln gerei budur. Gereksiz yere kendi
ulusunun adamlarn ldrtyorsun; ocuklar ldrtyorsun. Eer
byle gidersen, dikkat et, Persler seni brakrlar. Baban Kyros sana gz
kulak olmam, t vermemi ve iine yarayacak dnceleri
bildirmemi istemiti, bunlar onun iin sylyorum." Kroisos bu szlerle ona balln belirtmi oluyordu; ama Kambyses ona yle
cevap verdi: "Sen bana akl retmeye mi kalkyorsun, sen kendi
lkeni pek mi gzel ynetmitin, Massagetler savanda onlar bizim
stmze yrmek istedikleri halde, babamn aklna Araxes'i geip onlarn zerine yrme fikrini sokan sen deil misin? Tuttuun kt yol
yznden kendi ban belaya soktun; Kyros da sana uyduu iin belaya urad. Ama artk yeter. oktan bu frsat bekliyordum, senin de
hesabn grmek iin!" Bunlar syledi ve oka yaya el att vurmak iin.
Kroisos oturduu yerden frlad, kendini dar att. Ok demeyince
adamlarna emir verdi, "Yakalayp ldrn!" dedi. Adamlar kraln
huyunu biliyorlard, Kroisos'u sakladlar, Kambyses sonradan piman
olur, Kroisos'unu arard, o zaman kartrz diye dndler (zira cann
kurtardklar iin kraldan ste para da alrlard); eer piman olmaz,
zlmezse, o zaman nasl olsa Kroisos'un iini bitirebilirlerdi. Ve gerekten, ok gemeden Kambyses, Kroisos'a yaptna piman oldu,
bunu gren adamlar, Kroisos'un lmediini sylediler. O zaman

231/881

Kambyses, Kroisos yaad iin kendisinin de onlar kadar sevindiini,

ama onu kurtarm olmann kendilerine bir yarar salamayacan, leceklerini syledi ve yle oldu.
37. Memphis'te kald srece Perslere ve mttefiki uluslara kar
bunlara benzer lgnca eyler yapt; eski zaman mezarlarn atrp
lleri seyretti; Hephaistos tapnana girdi, heykeli alaya ald; zira
Hephaistos heykeli tpk Fenikelilerin gemi pruvalarna koyup dnyay
dolatrdklar Pataikos denilen Fenike figrlerine benzer[104].
Grmemi olanlar iin sylyorum, bunlar Pygmaios grnndedirler. Kabirler tapnana da girmitir, oysa din bu tapnaa yalnz
rahibin girmesine izin verir; stelik ierideki heykellerle nce alay etmi, sonra da yakmtr. Bu heykeller de Hephaistos heykellerine benzer ve derler ki, bu tanrlar onun oullardrlar.
38. Btn bu yaptklarna bakarak Kambyses'in deli olduuna
hkmediyorum. Yoksa kutsal eyleri ve ulusal grenekleri alaya almazd. Zira insanlar en gzel yasalar semekte serbest braksalar, her
biri dner dolar gene kendisininkileri seer; herkes kendi lkesinde
geerli olan yasalarn en gzel yasalar olduuna o kadar inanr. Onun
iin, bir kimsenin akl banda kald srece, sayg gsterilen eyleri
alaya almas olaan deildir. nsanlarn kendi greneklerine kar besledikleri duygularn gerekten ne kadar kkl olduklarn gsteren pek
ok belirti vardr; ite pek oklar arasndan bir tanesi: Dareios kralken,
bir gn evresindeki Yunanllar toplayp sordu; "Babalarnzn
lsn yemek iin ka para istersiniz?" dedi; byle bir eyi hibir
cret karl yapmayacaklar cevabn ald. Dareios bunun zerine,
Kallatiai denilen Hintlileri artt, ana babalarn yerlerdi, grenekleri
byleydi ve Yunanllarn yannda bunlara sordurdu, bir tercman
araclyla, babalarnn lsn yakmak iin ka para isterler diye;
Hintliler bunu bir svg saydlar, kendilerine kar byle davranlmamas dileinde bulundular. Bu grenekler o kadar kkldr ve

232/881

Pindaros'un u
kraliesi"[105].

dizesi

ne

kadar

dorudur:

"Yasa,

dnyann

Polykrates, Samos Tyran

39. Kambyses Msr zerine yrrken, br yanda Lakedaimonlular
da Samos'a, Aiakes olu Polykrates'e kar yryorlard[106];
Polykrates zorla baa gemi, Samos'u ele geirmi ve nce cumhuriyeti e blerek kardeleri Pantagnotos ile Syloson'u bunlarn bana
geirmi, sonra birincisini ldrm; Syloson'u, yani ikincisini srm,
btn aday kendi hkm altna alm ve bylece iktidara tam olarak el
koyduktan sonra, Msr kral Amasis ile karlkl armaanlar alp vererek bir dostluk anlamas mhrlemiti. Polykrates'in gc ksa sre
iinde artm, onia'da ve Yunanistan'n her yerinde dillere destan
olmutu; silahlarnn grnd her yerde herkes eilir olmutu. Ellier
krekli yz gemisi, bin okusu vard; ayrt etmeden her gittii yere
sava ve ykm gtryordu; "Zira" diyordu, "bir dosttan hibir ey
almamaktansa, alp sonra geri vermek gibi bir incelik o dostun daha
ok houna gider." Birok aday, ayrca anakarada birok siteyi ele
geirmiti. Miletoslularn yardmna koan Lesbos savalarn, bir
deniz zaferinden sonra esir almt; Samos kalesini evreleyen hendein btnn, zincire vurulmu olan bu esirlere kazdrmtr.
40. Polykrates'in baarlar Amasis'in gznden kamyor, hatta
kukulandryordu. Talih Polykrates'in yzne gitgide daha ok glmeye balaynca bir mektup yazp Samos'a gnderdi ve yle bir
uyarda bulundu: "Amasis Polykrates'e der ki, bir dostun baarlarn
renmek tatl bir eydir. Ama senin bu byk mutluluun houma gitmiyor, zira tanrlar tanrm ve ne kadar kskan olduklarn bilirim.
Kendim iin ve sevdiklerim iin aralksz bir mutluluktansa, bir
baarlar ve baarszlklar karmn ye tutarm ve insan mrnn
byle nbetlee bir talihle sona ermesini dilerim; nk girdii her
iten baaryla kan bir kimsenin talihi zamanla ters dner, sonu fena
gelir; bunun baka trlsn hi duymadm. Onun iin sen de bana

233/881

inanrsan eer, baarlarn karsnda yle yap: Senin iin en yksek

deerde olan ve kaybetmekten en ok zlecein ey nedir? Bunu se
ve uzaklara at, o kadar uzaa ki, bir daha kimsenin gzne gzkmesin. Ondan sonra talih dnmedii ve sana yr olduu srece hep bu dediim eyi yap, kendini kurtar."
41. Bu szleri okuyan Polykrates, Amasis'e hak verdi; hazinesini
kartrd, neyi kaybederse daha ok zleceini aratrd; akl,
parmandan drmedii bir mhre takld, altn ereve iinde zmrt, Samoslu Telekles'in olu Theodoros'un elinden kma bir i. Bunu
gzden karmaya karar verdi, elli krekli gemilerinden birine bindi,
denize ald ve adadan iyice uzaklatktan sonra yz kard ve
gemide bulunanlarn gzleri nnde denize att. Sonra dnd evine
geldi, zntnn tadn karmaya koyuldu.
42. Bu olayn zerinden drt be gn gemiti, bir balk ok gzel
byk bir balk tuttu ve bunu Polykrates'e sunmaya karar verdi; bal
saraya gtrd, Polykrates'in huzuruna kmak dileinde bulundu ve
kt. "Kral," dedi bal sunarak, "u bal tuttum; o kadar gzel ki,
geimim bu iten olduu halde, pazara gtrp satmaya kyamadm; bu
ancak senin gibi kudretli bir hkmdara layk bir yemek olur diye
dndm; onun iin sana getirdim." Polykrates bu szlerden holand
ve cevap verdi: "ok iyi yaptn ve yle yaptn ki, armaannn deeri
iki katna kt; ben de seni akam yemeine aryorum." Balknn
koltuklar kabard, evine dnd. O arada alar bal kesip aykladlar; karnndan Polykrates'in mhr yz kt. Pek sevindiler,
alp hemen efendilerine kotular, yz verdiler ve nasl bulduklarn
anlattlar. Polykrates anlad, bu ite tanrlarn parma vard; bir papirs tomar ald, olan biteni yazd ve bir ulakla Msr'a yollad.
43. Amasis, Polykrates'in mektubunu okudu ve anlad ki, bir insan
kaderin penesinden kurtarmak kimsenin harc deildir ve
Polykrates'in sonu ktye varacaktr, zira o kadar mutlu ki, kurbanlar
bile kendisine geri veriliyor. Samos'a bir avu gnderdi, dostluk

234/881

anlamasn bozduunu bildirdi. Byle yapt, nk Polykrates'in

bana bir bela gelirse, dostluk uruna kendi bann da belaya girmesini istemiyordu.
44. Lakedaimonlular ite bu her zaman mutlu Polykrates zerine sefer amlard, onlar bu seferi amaya zendirenler ise, sonralar
Girit'te Kydonia kentini kurmu olan Samoslulard. Kyros olu
Kambyses Msr'a yrmek zere hazrlklara balad zaman,
Polykrates, Samoslulara haber vermeden ona bir avu gndermiti;
Kambyses'ten rica ediyordu, kendisine bir eli gndersin ve Samos'tan
da asker istesin, dilei buydu. Bundan pek holanan Kambyses,
Polykrates'ten Samoslularn da bir filo ile Msr seferine katlmalarn
istedi. Polykrates, hemen kendisine iyi gzle baktklarndan phe ettiklerini toplad, krk gemi hazrlatt, bunlar doldurup yollad,
Kambyses'e de, "Aman bunlar bir daha geri gnderme," diye haber
uurdu.
45. Kimileri derler ki, Polykrates'in gnderdii Samoslular Msr'a
kadar gitmediler, Karpathos adasna vardklarnda durumu kavramlar
ve daha teye gitmemilerdir; bakalarna gre ise, evet, Msr'a
varmlar ve gzaltnda tutulmular, ama kamlar; Samos'a vardklarnda Polykrates filosunu alp karlarna km ve savaa tutumu;
sava srgnler kazanm, adaya kmlar, ama kara savanda
yenilmiler ve Lakedaimon'a gitmiler. Bir de Polykrates'i, Msr
dn yendiklerini syleyenler vardr, ama bu dnce bana yanl
grnyor, nk tyrana kar duracak kadar gl olsalard, gidip
Lakedaimonlulardan yardm istemezlerdi. Zaten elinin altnda yabanc
paral askerler ve Samoslu okular ve gl bir ordu bulunduran bir
kimsenin, saylar pek az olan Samos srgnleri karsnda bozguna
uram olacan akl almaz; Polykrates'in boyunduruu altndaki
yurttalar derseniz, bunlarn oluk ocuklar da zaten onun elindeydi:
Bunlar tersanelere toplam, deniz tezghlaryla birlikte hepsini atee
vermeye hazr bekletiyordu, uyruunda olanlar brlerine, asilere
katlamazlard.

235/881

46. Polykrates'in srm olduu Samoslular Sparta'ya varnca kent

byklerinin huzuruna kmlar, dileklerini kabul ettirebilmek iin
uzun sylevler ekmeye koyulmulard. lk gn kentin bykleri cevap
olarak, bata ne sylediklerini unutmu olduklarn, sonundan da bir
ey anlamadklarn bildirdiler. Sonra bir kez daha huzura ktlar,
ellerinde bir uval vard, sadece, "uval, arpa unu bekliyor" dediler.
"uval" demenin gerei olmad cevabn aldlar; ama kendilerine
yardm etmeye karar verildi.
47. Lakedaimonlular hazrlklarn grdler ve Samos'a kar savamak zere yola ktlar. Samoslular bunu gemiteki bir iyiliin
karl sayarlar, nk Messeniallara kar vermi olduklar bir
savata onlar da Lakedaimonlulara gemiler vermek suretiyle yardm etmilerdi; ama Lakedaimonlularn dediklerine gre, bunlar sefere
karken ricac Samoslulara yardmdan ok, bir zamanlar Kroisos'a
gndermi olduklar kraterosun[107] ve Msr kral Amasis'in armaan
olan zrh gmleinin cn almay kurmaktaydlar. Zira Samoslu
korsanlar, kraterosu almadan bir yl nce, bu zrh gmleini de ele
geirmilerdi: Zrh gmlei ketenden yaplmt, dokusunda hayvan
resimleri vard, srma ve pamuklarla ilenmiti, zgnln salayan
ey, dmleriydi; dmler o kadar ince olduklar halde her biri
yz altm iplikten dokunmutu ve hepsi de tek tek grnyordu;
Amasis'in Lindos'taki Athene tapnana sunduu zrh gmlei ite
byleydi.
Samos Seferi ve Periandros
48. Samos seferine Korinthoslular da katldlar; canla bala katlyorlard, nk onlar da bu seferden bir kuak nce, kraterosun alnmasna yakn bir tarihte, Samoslularn hakaretine uramlard.
Kypselos olu Periandros, Kerkyra'nn seme ailelerinden toplanm
yz ocuu, idi ettirmek zere Sardes'e, Alyattes'in yanna gnderiyordu; ocuklar gtren Korinthoslular yolda Samos'a uradlar;
Samoslular ocuklar dinlediler. Sardes'e ne iin gnderildiklerini

236/881

rendiler; ocuklara Artemis tapnana girip oradan kmamalarn

sylediler; sonra da ieride dua eden kimselerin darya srklenmesine gz yumamayz, dediler. Ama Korinthoslular, ocuklara yiyecek
tanmasna izin vermiyorlard. O zaman Samoslular yeni bir dinsel
tren yarattlar ki, bugn de ayn ekilde kutlanr. Bu ocuklar tanraya dua ederlerken, akamlar olan ocuklardan ve kz olan
kzlardan kurulmu bir koroyu tapnaa gnderiyorlard; ocuklar, tanraya sunulmak zere susaml rek ve bal gtryorlar, Kerkyral
ocuklar da bunlar alp yiyorlard, yani byle anlamlard. Korinthoslular ocuklar brakp gidinceye kadar bylece srp gitti;
ocuklar Kerkyra'ya Samoslular geri gtrdler.
49. Aslna baklrsa, eer Periandros'un lmnden sonra Korinthoslularla Kerkyrallarn aralar dzelmi olsayd, Korinthoslular
Samos'a kar alan sefere katlmak iin byle bir nedeni yeterli saymazlard; gerekte adann koloni haline getirilmesinden bu yana
aralarndaki dmanlk (birbirleriye akraba olduklar halde) kesilmi
deildi. Korinthoslularn Samoslulara kar hnlarnn nedeni ite
budur.
50. Periandros'un, Kerkyra'nn belli bal ailelerinin ocuklarn idi
ettirmek zere Sardes'e gndermesinin nedeni vard, zira daha nce
Kerkyrallar da onlara kar ar bir su ilemilerdi. Periandros'un,
kars Melissa'y ldrdkten sonra bana gelen yeni bir felaketle derdi
tazelenmiti; Melissa'dan iki olu olmutu, biri on yedi, br on sekizine basmlard. Annelerinin babas Proklos, Epidauros tyran, ocuklar yanna aldrtm, byk sevecenlikle barna basmt ve olaan bir
eydi bu, kznn ocuklarydlar. Dnecekleri gn onlara yle demiti:
"Ananz kim ldrd biliyor musunuz ocuklarm?" By bu sze
kulak asmam, ama kn ki, ad Lykophron'du, yreine bir ac
kmt; Korinthos'a dndkleri zaman, babas ile konumad, ona
annesinin katili gzyle bakyordu; babasnn szlerine cevap vermiyordu; sorularn susarak karlyordu. Sonunda fkeye kaplan Periandros, onu sarayndan kovmutu.

237/881

51. Bundan sonra byk oluna sordu, bykbabanz size ne syledi

diye. Olu nasl gzel karlandklarn anlatt, ama Proklos'un tam
ayrlacaklar srada sylemi olduu szleri karamad, zaten iyi
duymamt. Ama Periandros, bykbabann ocuklarn kafasna bir
eyler sokmam olabileceini kabul etmiyor, ocuu sorularla
bunaltyordu; olan sonunda hatrlad ve syledi. Periandros anlad ve
hi yumuam grnmek istemedii iin, ocuun yanlarnda
barnd kimselere haber gnderip, ocuu kovsunlar ve bir daha da
atlarnn altna almasnlar dedi. ocuk bylece, bir evden atlnca
brne gidiyor, arkadan Periandros'un onu barndrmay yasak eden
emri oraya da ulayordu; ama bir yerden atlnca, Periandros'un olu
olduu iin, korka korka da olsa gene de baka bir ev onu kabul
ediyordu.
52. Sonunda Periandros bir bildiri kartt: Bu olunu ats altna
alan ya da onunla konuan kimse, Apollon tapna yararna dinsel bir
cezaya arplacakt; cezann ne kadar olaca nceden aklanmt. Bu
buyrultu zerine kimse onu evine almak istemedi ve onunla
konumad; zaten delikanl da emre kar durmaya kalkmad;
zamann kemer altlarnda geiriyor, halinden yaknmyordu. Drdnc
gn Periandros onun ykanmadan ve bir ey yemeden dolatn grp
acd; fkesi hafifledi; yanna gitti ve unlar syledi: "Ne dersin
olum, hangisi daha iyi, u halin mi, yoksa babann szn dinleyip
onun gcnden ve elinde bulunan nimetlerden yararlanmak m?
Olumsun, bu zengin Korinthos'un kralsn ve dilenci gibi yayorsun,
cann borlu olduun adam ktlyor, ona kar kyorsun. Banza
gelen felaket yznden beni knyorsun, oysa felaket asl benim bama
gelmitir, can en ok yanan benim, sorumluluum ne kadar bykse,
ektiim ac da o kadar byk. Sana gelince, imdi artk acnacak bir
kimse olmaktansa, kskanlacak bir kimse olmann daha iyi olduunu
ve babalara ve gl kimselere fkelenmenin insan nerelere
srklediini renmi olmalsn; imdi evine dn artk." Periandros
byle yapmakla olunu yeniden kazanmak istiyordu. Ama olu

238/881

babasna, kendisiyle konutuu iin tanrya ceza demesi gerektiini

sylemekle yetindi. Periandros bakt ki, bu derdin aresi yoktur ve
bununla baa klamaz, gzm grmesin deyip gemiye bindirdi.
Kerkyra'ya srd, zaten oras da kendi hkm altndayd. ocuk gittikten sonra Periandros kaynatas Proklos'a kar yrd, bana bu
dertleri saran oydu. Epidauros'u ald, Proklos'u yakalad ve tutsak
olarak yannda alkoydu.
53. Zaman geti; Periandros yaland, artk devlet ilerine bakacak,
ynetecek durumdan km olduunu gryordu. Kerkyra'ya adam
gnderip olu Lykophron'u artt, kendi yerine onu geirtecekti, zira
byk olunda bir zek gremiyordu, beceriksizin biriydi. Ama
Lykophron ald habere cevap bile vermedi. Periandros olundan
vazgeemiyordu, bu sefer kzn gnderdi, bakalarnn alamad
olunu bir kz karde alabilir diye hesaplyordu. Kz gitti ve yle
konutu: "ocuk, tyranlk bakalarnn eline gesin, onu mu istiyorsun?
Babamzn servetini kendi eline almazsan kapann elinde kalacak, istediin bu mudur? Gel etme, bize dn; artk kendine eziyet etmeyi de
brak. Bu kadar inat iyi ey deil[108]; ktlk ktlkle dzelmez.
ok kimse durum gerektirdii zaman adaletten vazgeer. Kimi de ana
davas gderek babasnn maln tepiyor. Tyranlk oynak bir eydir; ok
dertler karr; baba yaland artk, kt; elinde olan eyi yabanclara
brakma." Babasnn bellettiklerini tekrarlyordu ve inandrc szler
sylyordu; ama br, babas sa olduka Korinthos'a dnmeyecei
cevabn verdi. Kz dnd, babasna bu szleri ulatrd, Periandros bu
sefer nc olarak bir avu gnderdi; kendisi Kerkyra'ya gidip orada
oturacakt, olu gelsin Korinthos'da onun yerini, iktidar alsnd. Olu
bu artlar kabul etti. Periandros Kerkyra'ya gitmek iin, olu da
Korinthos'a dnmek iin hazrlklara baladlar. Ama Kerkyrallar olup
biteni renmilerdi, Periandros gelip onlarn yannda oturmasn diye,
delikanly ldrdler. Periandros, Kerkyral ocuklar ite bunun iin
idi ettirmek istiyordu.

239/881

54. Lakedaimonlular ar bir donanmayla gelip Samos'u kuattlar,

kaleye yrdler, deniz kysndaki kuleye ayak bastlar ki, bu kule
kentin varolarnn hemen yanna der; ama Polykrates kendisi yanna
kalabalk bir birlik alp bu noktaya geldi ve brlerini pskrtt. Da
eteklerine hkim olan ve i yn koruyan ynden paral askerler ve ok
sayda Samoslu yurtta bir k yaptlar; ama Lakedaimonlular
karsnda uzun sre dayanamadlar ve katlar.
55. Pelerine den Lakedaimonlular yetitiklerini ldryorlard. Ve
eer o gn Lakedaimonlularn hepsi de Arkhias ve Lykopas'n yaptklarn yapm olsalard, Samos derdi. Arkhias ve Lykopas tek
balarna, bozgun halinde kaan Samoslularn pelerine dmlerdi,
arkalarnn kesildiini grdler ve Samos kenti iinde can verdiler. Ben
baka bir Arthias tandm, bu Arkhias'n olu Samios'un ocuuydu.
Yani brnn torunu oluyordu; ona yerlisi olduu Pitane'de
rastlamtm; yabanclar ierisinde en ok Samoslular sayard; babasna Samios adn takmalar, kendisi syledi bunu bana, Samos'ta
kahramanca can veren Arkhias'n ocuu olmasndanm. Samoslulara
saygs vard, nk onlar bykbabasna sayg gstermiler, kendi
trelerine gre cenaze treni yapp yle gmmlerdir.
56. Lakedaimonlular Samos nnde krk gn kaldlar, baar elde edemediler ve Peloponez'e geri dndler. Olduka yaygn ve budalaca bir
sylentiye gre, Polykrates ok para bastrm, kendi lkesinin altn kaplama kurun parasndan ve bunlar vermi onlara; onlar da kabul etmiler ve ellerinden yle kurtulmu. Lakedaimon Dorlarnn Asya'ya
kar atklar ilk sefer budur.
57. Polykrates'e kar yryen Samoslular, Lakedaimonlularn
kendilerini yalnz brakp savuacaklarn anlaynca Siphnos'a yelken
atlar. Para bulmalar gerekiyordu ve Siphnoslular pek iyi bir durumdaydlar; adalarda yaayanlarn en zenginleri bunlard, nk adada
altn ve gm madenleri vard ve toprak altndan karttklar servetin
ondal olarak Delphoi'ye parlak hazinelere denk bir hazine

240/881

sunmulard; madenden salanan geliri her yl aralarnda paylarlard.

Delphoi'ye sunacaklar hazineyi biriktirirlerken, orakle danp sordular, bu zenginlik hep byle srecek mi diye; Pythia onlara u cevab
verdi:
Ama ne zaman ki Siphnos grecek Prytaneion'un aardn
Ve ssl meydanlarnn beyazlar giyindiini,
Akllca bir t pek yararl olacak onlara
Krmz eliler ve gz boyayc tahtalara kar.
O zamanlar Siphnos'ta Prytaneion ve agora gz alc Paros mermerleriyle yaplmt.[109]
58. Bu orakl o zaman, hatta Samoslular geldikten sonra bile anlalamam olarak kalmtr. Samoslular Siphnos sularna vardklar
zaman gemilerden birine elilerini koyarak gnderdiler. Eskiden gemiler parlak krmzya boyanrd. Pythia, Siphnoslular gz boyayan
tahtaya ve krmz elilere kar uyarrken bunu anlatmak istemiti.
Eliler geldiler ve Siphnoslulardan on talant bor istediler. Siphnoslular buna yanamaynca Samoslular yamaya giritiler. Siphnoslular
mallarn korumak zere atldlar, sava oldu, yenildiler; Samoslular
ounu kente sokmadlar. Daha sonra yz talant vergiye baladlar.
59. Samoslular Hermionililerden Peloponez kylar yaknndaki Hydreia adasn satn aldlar ve Troizenlilere emanet ettiler. Kendileri
Girit'e gittiler ve orada Kydonia'y kurdular; oraya gitmekten maksatlar bu deildi, Zakynthoslular adadan karmak iin gitmilerdi. Be
yl kaldlar, zengin oldular; bugn Kydonia'da grlen tapnaklar onlarn ellerinden kmadr, Diktynna tapna da onlarndr[110]. Altnc
ylda bir deniz sava oldu. Aiginiallar bunlar yendiler, Giritlilerin
yardmyla kleletirdiler, gemilerin pruvasn ssleyen domuz ba
biimindeki mahmuzlar kesip aldlar ve Aiginia'daki Athene

241/881

tapnana astlar. Bu Aiginiallarn Samoslulara kar besledikleri

hncn sonucuydu; nk daha nce Samoslular, Samos'da
Amphikrates'in hkm srd zamanlarda Aiginia'ya kar sefer
amlar ve kendileri de ok zarar grm olmakla beraber, Aiginiallara ok ktlkleri dokunmutu.
60. Aiginiallarn fkesi bundand. Samoslular zerinde fazlaca
durdum, nk btn Yunanistan en byk eserlerinden n onlara
borludur. En bata, yz elli kula kadar yksekliindeki bir dada
alan tnel gelir; dan dibinde bir azdan girer, da deler, br
yandaki azdan kar. Yedi stad uzunluundadr, genilii ve ykseklii sekizer ayaktr. Bu yol boyunca ayak geniliinde ve yirmi
dirsek derinliinde kazlm ikinci bir yer daha vardr; bu da su yoludur, pek gr bir kaynaktan kan su, borularla bu yoldan kente indirilir.
Bu ii yneten mhendis Megaral Eupalinos'tur, Naustrophos'un oludur. Dediim eserden biri budur. kincisi liman evreleyen mendirektir, derinlii ferah ferah yirmi kula eker, uzunluu da iki stad
geer. ncs bir tapnaktr, bildiimiz tapnaklarn en
bydr[111]; ilk mimar orann bir yerlisidir, Philes olu
Rhoikos'tur. te bu eserlerinden tr biraz fazlaca durdum Samoslular zerinde.
Mag'larn Ayaklanmas
61. Kyros olu Kambyses Msr'da abuk sabuk ilerle oyalanadursun,
iki Mag, iki karde, ona kar ayaklandlar[112]; bunlardan birisini,
maln mlkn idare etmekle grevlendirmiti; btn i bunun bann
altndan kyordu. Bakt ki Smerdis'in lm gizli tutuluyor, bilen ok
az ve halk ynlar onu yaamakta sanyor. Plann bunun zerine kurdu ve saraya saldrd. Bir erkek kardei vard, demin de sylemitim, o
da ona katld. Bu karde, tpk Kyros'un olu ve Kambyses'in kardei
olup Kambyses'in ldrtt Smerdis'e benziyordu. Hem yalnz benzemekle kalmyordu, ad da onun gibi Smerdis'ti. Mag Patizeithes, ona
gven verdi, btn ileri onun adna kendi zerine alacakt ve gtrd

242/881

tahta oturttu. Sonra her yana haberciler sald, Msr'a kadar, "Ordu
bundan sonra," dedi, "Kambyses'ten deil, Kyros olu Smerdis'ten
emir alacaktr."
62. Haberciler bildiriyi drt yana yaydlar; bunlardan Msr'a gnderilmi olan Suriye'nin Akbatana kentinde Kambyses ve ordusu ile
rastlat; askerlerin ortasnda ayakta durarak Maglarn szlerini
bildirdi. Habercinin szlerini Kambyses de duymutu; doru sylyor
sand, demek Smerdis'i ldrsn diye gnderdii Prexaspes, dediini
yapmam, ona ihanet etmiti. Prexaspes'e dnd: "Demek byle
Prexaspes," dedi, "benden aldn emri byle yerine getirdin!"
"Efendimiz," diye cevap verdi br, "kardein Smerdis'in sana
bakaldrd haberi doru olamaz, ondan yana gnn birinde kk
byk herhangi bir ayaklanma bekleyemezsin. Ben kendim, senin emrini yerine getirdikten sonra onu kendi elimle gmdm. Evet, eer
ller mezarlarndan kalkabilirse, o zaman Medial Astyages'in de sana
kar yryebileceini dnebilirsin; ama eskiden doru olan bir ey
bugn de doruysa bu kkten, beklenmedik bir belann yeerebileceinden korkun olmasn. Bana sorarsanz, bence haberciyi yakalayp
soralm, bakalm Kral Smerdis'in buyruklarn dinlememizi syleyen
kimdir?"
63. Kambyses, Prexaspes'in bu szlerine inand; haberci yakalanp
getirildi, Prexaspes ona yle sordu: "Mademki seni Kyros olu
Smerdis'in gnderdiini sylyorsun, bize doruyu aklarsan, sana
dokunmayz, gene dner gidersin, sen bu emirleri Smerdis'in kendisinden mi aldn, yoksa adamlarndan birisinden mi?" "Kyros olu
Smerdis'i," diye cevap verdi haberci, "Kral Kambyses'in Msr'
aldndan beri hi grmedim; bana bu emirleri veren adam,
Kambyses'in ilerine bakan Magdr; bize bunlar sylemek grevini
Kyros olu Smerdis vermi ona, yle sylyordu." Haberci bir ey saklamam, doruyu sylemiti. O zaman Kambyses: "Prexaspes," dedi,
"sen aldn emri dorulukla yerine getirdin, sana inanyorum; ama kim
olabilir bu Smerdis'in adn kaparak ran'da bana bakaldran adam?"

243/881

Prexaspes cevap verdi: "Kral," dedi, "olanlar anlar gibi oluyorum; bu

ilerin banda Maglar var, ilerini emanet ettiin Patizeithes ve kardei
Smerdis."
64. Smerdis adn iitince, bu szlerdeki tutarll ve grm olduu
ryay kavrad; hatrlanacaktr, gece birisi grnm, Smerdis'in kral
tahtna oturacan ve bann gkyzne deeceini bildirmiti.
Kardeini bo yere ldrttn anlad ve Smerdis iin gzyalar dkt, bu pe pee rastlantlardan yaknd, sonra atna atlad, vakit
geirmeden Susa'ya komak, Maga saldrmak istiyordu ve eyere atlarken palasnn knn tutan bilezik zld; pala yaln kald ve
oyluuna batt. Bir zamanlar Msrl Apis'i vurduu yerden yaralanmt. Kambyses yarann ldrc olduunu anlad, u anda hangi ilde
bulunduklarn sordu; "Akbatana" dediler. Buto orakli eskiden ona son
gnlerini Akbatana'da geireceini bildirmiti. O, bunu Media'daki Akbatana sanmt, btn var you oradayd, orada yaayacak, orada lecekti. Oysa imdi anlalyordu ki, oraklin szn ettii Akbatana
Suriye'de olanyd. Kentin adn sorup renince, Magn isyan ile
kendi yaralan arasndaki rastlanty birbirine balad, akl bana
geldi, oraklin szlerindeki anlam kavrad ve "Demek sonun burada
Kyros olu Kambyses," dedi. Ve o gn bir daha azn amad.
65. Yirmi gn kadar sonra orduda bulunan Perslerin ileri gelenlerini
istetti ve onlara u sylevi verdi: "Durum, beni o kadar titizlikle sakladm eyleri size aklamak zorunda brakt. Msr'dayken uykuma
bir grnt girdi... Tanr bir daha gstermesin. Yurdumuzdan gelen bir
haberci grdm sanyordum; bana Smerdis'in kral tahtna
oturduunu ve bann gkyzne eritiini sylyordu. Korktum:
Kardeim elimden yerimi mi alacakt? yice dnp tanacam
yerde aceleye kapldm; imdi anlyorum ki, aln yazsna kar elden
bir ey gelmiyor. Aklsz kafam... Smerdis'i ldrsn diye Prexaspes'i
Susa'ya yolladm. Ve bu korkun cinayet ilendikten sonra kimsenin
bana kar ayaklanabilecei hi aklma gelmiyordu. Ama aln yazs
zerinde aldanmtm; onun iin hi gerei yokken karde kanna

244/881

girdim ve gene de tahtm kaybettim; onu benden alan bu Magdr,

bakaldracan bana nceden tanrnn ryamda haber verdii Smerdis
budur. Szn ksas, ben bu cinayeti iledim; demek ki diyeceksiniz,
Kyros olu Smerdis artk yoktur. imdi kral sarayndan buyruklar
salanlar Maglardr, malmn mlkmn ilerine baksn diye orada
braktm adamla kardei Smerdis'tir. Ve beni Maglarn bu onur krc
cretlerine kar koruyabilecek olan ilk adamm artk yaamyor, kendi
ailesi iinden birisinin iledii gnaha kurban gitmitir. Mademki o
artk yok, benden sonras iin, ranllar, mrnn son annda istediklerimi syleyebileceim yalnz sizler varsnz. Krallarn cn srdren
tanrlarn adlarn anarak sizlere devinizin ne olduunu sylyorum;
tahtn Medlere gemesine izin vermeyiniz; eer hileyle ele geirirlerse,
siz de hileye bavurun; eer zorla alrlarsa, siz de zorla, ordularnzla
onlarn elinden aln. Eer bu dediklerimi yaparsanz, ben de dilerim ki,
topranz sizlere bereketli ekinler, karlarnz ocuklar ve srleriniz
servetler versin. Her zaman zgr yaayn. Ama iktidar kurtarmazsanz, hi olmazsa kurtarmak iin uramazsanz, dilerim tanrlardan
banz beladan kurtulmasn ve gene dilerim ki, btn ranllarn sonu
benimki gibi olsun." Kambyses bunlarn sylerken kaderi iin gzyalar dkyordu.
66. Krallarnn aladn gren ranllar, birbirleriyle yarrcasna
st balarn yrtmaya ve bitmez tkenmez yakarmalara koyuldular.
Sonradan kangren kemie iledi, etler rmekte gecikmedi ve hastalk
Kambyses'i, Kyros'un olunu ald gtrd, hepsi yedi yl be ay saltanat srmt, kz, olan, bir evlat brakmamt. Onun dediklerini dinleyen ranllar, baa Maglarn gemi olabileceine inanacaa benzemiyorlard; Kambyses'e Smerdis'in lm konusundaki szleri syleten, kardeine ktlk etmek ve imparatorluun ran blmn ona
kar ayaklandrmak isteiydi, yle sanyorlard. Saltanatn gerekten
Kyros olu Smerdis elinde olduuna inanmlard. Zaten Prexaspes de
Smerdis'i ldrdm demiyordu; zira Kambyses ldkten sonra,
Kyros'un olunu kendi eliyle ldrdn sylemek iine gelmiyordu.

245/881

67. Mag, Kambyses ldkten sonra, ada Smerdis'in ad altnda hi

kaygsz saltanat sryordu, yedi ay boyunca ki, bylelikle Kambyses
saltanatnn sekizinci yl dolmu oluyordu; bu sre iinde uyruundaki
herkese yarar dokunmutu; o kadar ki, ld zaman ranllar dnda,
btn Asya uluslar matem tuttular. Gerekten bu Mag, imparatorluun
her yanna adamlar salm, yl sreyle kimseden vergi alnmayacan ve kimsenin askere arlmayacan bildirmiti; bu karar onun
baa gemesiyle beraber yaynlanmt. Ama sekizinci ayda hilebazl meydana kt, yle:
Mag' Devirme Hazrlklar
68. Otanes, Pharnaspes'in oluydu; gerek douu, gerekse zenginlik
bakmndan en gzde ranllar arasnda saylrd. lk olarak bu Otanes
phelendi, bu Smerdis'in Kyros'un olu olmadn ve gerekte kim
olduunu anlad; Mag, saraydan dar adm atmyor ve soydan yksek
ranllarn hibirisiyle kar karya gelmiyordu. Bir kez kukulandktan sonra baknz ne yapt: Kzlarndan birisini Kambyses almt, ad
Phaidyme'ydi; sonradan Mag almt ve Kambyses'in btn br
karlaryla birlikte Magn hareminde yayordu. Otanes sordurdu
kzna, yatan paylat kii kimdir diye; Kyros'un olu olan Smerdis
mi, yoksa baka birisi mi? Kz verdii cevapta, "Bilmiyorum," dedi;
Kyros olu Smerdis'i hi grmemiti, yatandaki adam hangisiydi,
bilmiyordu. Otanes ikinci bir haber daha gnderdi: "Mademki Kyros'un
olu Smerdis'i grmedin, tanmyorsun," dedi, yleyse "Atossa'ya sor,
kim bu adam diye, nk ikiniz de bir yerde yayorsunuz, hi olmazsa
o kardeini tanr."
69. Otanes'in kz bu sefer u cevab yollad: "Ne Atossa ile konuabilirim, ne de bu sarayda yaayan br kadnlardan birisini grebilirim.
Tahtta oturan adam her kimse ilk i olarak bizi birbirimizden ayrd ve
sarayn ayr yerlerine kapatt." Bu szler Otanes'in gznde durumu
aydnlatyordu. Kzna nc kez haber uurdu: "Ey benim kzm,"
dedi, "sen soylu bir ailenin kzsn, babann sana verdii emri yerine

246/881

getirmek iin kendini tehlikeye atmaktan saknmamalsn. Eer bu senin Smerdis, Kyros'un olu deil de benim sandm kimse ise, sana ve
ran krallna rahata sahip olmamaldr; olmas gereken, onun cezasn bulmasdr. Onun iin u dediimi yap: Senin yatanda uyurken,
elinle dokun, bak bakalm kulaklar yerinde mi, eer yerindeyse, o zaman anlarsn ki, koynunda yatan adam Kyros olu Smerdis'tir; ama
deilse eer, anla ki, yanndaki adam Mag Smerdis'tir." Phaidyme
cevap olarak bu dediini yapmakla kendini byk tehlikeye atm
olacan bildirdi; eer gerekten kula yoksa ve kulaklarnn ellendiinin farkna varrsa, hi phesiz kendisini ortadan kaldracaktr;
ama gene de emrini yerine getirecekti. Grevi babasnn hatr iin
kabul ediyordu. Kambyses olu Kyros, iktidardayken bu Mag
Smerdis'in kulaklarn kestirmiti, suu herhalde pek ufak bir ey
deildi. Evet, bu Phaidyme, Otanes'in kz, babasna verdii sz
tuttu. Magn yanna girme sras kendisine geldii zaman, nk ranl
kadnlar kocalarnn yatana srayla girerler gitti, onun yannda yatt
ve Mag uykuya dalnca kulaklarn yoklad ve bir tehlikeyle
karlamadan adamn kulaklar olmadn anlad. Ve sabah olunca da
durumu babasna aklatt.
70. Otanes, ran'n en byk iki kiisini kenara ekti, bunlar gizlisini
aabilecei en gvenilir adamlard ve olan biteni anlatt. Onlar zaten
phe iindeydiler. Otanes onlar kendisine inanmaya hazr buldu. Her
biri en gvendii bir ranlya ii aacakt, yle kararlatrdlar. Otanes,
aralarna ntaphernes, Gobryas, Megabyzos, Aspathines ve Hydarnes'i
ald. Hystaspes olu Dareios, ran'dan Susa'ya geldiinde saylar altyd; Dareios'un babas ran'da satrapt. Dareios gelince aralarna onu da
almaya karar verdiler.
71. Bu yedi gizli rgt aralarnda toplandlar, ballk and itiler
ve oturup konutular. Konuma sras Dareios'a gelince, dncesini u
szlerle aklad: "Tahtta oturann Mag olduunu ve Kyros olu
Smerdis'in ldn bir kendim biliyorum sanyordum. Ve arabuk
buraya geliim de onu ortadan kaldrmak iin hazrlk yapmakt. Ama

247/881

mademki durumu siz de biliyorsunuz ve bu konuda yalnz deilim,

bana kalrsa, hi beklemeden hemen harekete gemeliyiz; bouna vakit
kaybetmeyelim." Sras gelince Otanes de konutu: "Hystaspes olu,"
dedi, "sen soylu bir babann olusun ve gryorum sen de baban kadar
deerlisin; ama bu ite acele etme, enine boyunca dn, en gvenilir
yolu bul ve onu tut; harekete gemek iin daha kalabalk olmalyz."
Dareios cevap verdi: "Ey sizler," dedi, "burada hazr bulunanlar, eer
Otanes'in dedii gibi yaparsanz, biliniz ki baya ekilde lrsnz;
hi pheniz olmasn, bir hain kar, kendi kiisel kar iin gider sizi
Maga satar. Her birinizin bu ii tek bana zerine almas daha iyi
olurdu[113]; ama mademki srr bakalarna da amay uygun buldunuz
ve beni de iin iine kartrdnz; bu gnden tezi yok, hemen ie girielim, yoksa iyi biliniz ki, eer bugn yapmazsak, bir bakasnn gidip
beni haber vermesini beklemem, ben kendim gider Maga her eyi
olduu gibi aklarm."
72. Dareios'un atlganln gren Otanes ona yle cevap verdi:
"Madem bizi hemen ie girimeye zorluyorsun ve iyice dnp tanmaya zaman brakmyorsun, o halde syle bakalm saraya nasl gireceiz, bu adamlara nasl saldracaz? Sen de sanrm bizim kadar bilirsin ki, her yan nbetiler tutmutur; kendi gznle grm olmasan
bile bunlardan sz edildiini duymusundur; o halde bunlar nasl
aacaz." "Otanes," dedi Dareios, "ile aklanabilecek bir eyi aklamakta sz ou kez yetersiz kalr; baka bir kez de ok laf edilir, ama
i eyleme gelince baarya gtrmez. unu biliniz ki, nbet postalarn
amakta bir zorluk yoktur. nce bizim gibi adamlara ister sayg, ister
korku sonucu olsun, sarayn kaplarn amayacak adam olamaz; ayrca
saraya girebilmek iin benim kiisel bir nedenim de var; ran'dan yeni
geldiimi ve krala babamdan haber getirdiimi sylerim. Zira yalann
gerekli olduu yerde yalan sylemekten ekinmemeliyiz; ister yalanc
olalm, isterse dorudan hi ayrlmam olalm, ayn amac gtmyor
muyuz? Kimileri yalan kendisine kar salamak iin syler, kimileri
de doruyu sylerler, nk doruyu syleyen adamdr diye ilerde

248/881

kendisine gvenilmesini salamak ister. Demek ki, eitli yollardan

ayn sonuca yneliyoruz. Eer ortada elde edilmek istenen bir yarar olmasa, ha dorucu bir adam yalan sylemi, ha bir yalanc doru
sylemi, hibir fark olmazd. Bizi uysallkla ieriye brakacak olan
nbetiler sonra piman olmayacaklar; eer yolumuzu kesmeye kalkacak olanlar olursa, hemen o anda onlar dman sayar ve bir anda ieriye girerek iimizi bitiririz."
73. Gobryas ald sz: "Dostlar," dedi, "bir daha ne zaman elimize
geer byle bir frsat? mparatorluu kurtaracaz, kurtaramazsak canmz vereceiz. Biz ranlyz ve bamzda bir Medial, bir Mag var,
stelik kulaklar kesik bir Mag. Aranzda Kambyses lrken yannda
bulunanlar var, devleti yeniden ele geirmek iin uramayacak olan
ranllara son deminde yadrd beddualar unutmamlardr sanrm;
o zaman onun szlerine kulak vermemitik; szlerini iftira sanmtk.
Ama bugn Dareios'tan yana oy veriyorum ve bu toplantdan knca
dosdoru Magn yanna gidelim diyorum." Gobryas byle konutu,
tekiler de ona uydular.
74. Onlar bu ileri hazrlarlarken kader yle getirdi ki, Maglar iyice
dnp tandktan sonra Prexaspes ile balamaya karar verdiler,
nk Kambyses en byk ktl ona yapm, okla olunu
ldrmt. nk Kyros olu Smerdis'in lm olduunu bir tek o
biliyordu. Kendi elleriyle ldrmt. Son olarak da ranllar arasnda
byk yeri olan bir kimseydi. Bu niyetle kendisini armlar ve bu
yeni dosta antlarla balanmlard; ona kendilerinin ranllara kar
yaptklar dzenbazl hi kimseye sylemeyeceine dair ant
iirmiler, buna karlk birok vaatlerde bulunmulard. Prexaspes onlara sz verdi. Bir kez onu kendilerine kazandktan sonra Maglar yeni
bir istekte bulundular: Btn ranllar dediler, krallar saraynn duvarlar dibine toplayacaklar, o da bir kuleye kacak, herkese bildirecekti
ki, imdi efendileri Kyros olu Smerdis'in kendisidir, bakas deildir,
bunu yapmasn rica ediyorlard. Bunu onun yapmasn istiyorlard,
nk ranllara kar ondan daha iyi bir inanca bulamazlard. nk

249/881

ou zaman Kyros olu Smerdis'in yaadna tanklk etmi ve onun

katili olduu masaln rtmt.
75. Prexaspes bunu da yapmaya hazr olduunu syledi; Maglar ranllar arttlar, onu da bir kuleye kartp halka kar konumaya
ardlar. Ama o, bile bile onlarn kendisinden istediklerini unuttu. Ta
Akhaimenes'e kadar Kyros'un atalarn sayp dkmeye giriti ve yzyllar inip Kyros'a geldii zaman, bunun ranllara yapt iyilikleri,
btn bunlardan sonra da gerei aklad. Eskiden gizli tutuyordu,
nk olan biteni anlatmak kendisi iin tehlikeliydi, byle syledi; ama
imdi sanki bir g kendisini buna zorluyordu. Kyros olu Smerdis'in
nasl, Kambyses'in silahlandrd kendi eli altnda can vermi
olduunu syledi ve imdi saltanat srenlerin Maglar olduunu aklad. Eer bu Maglar tepelemezler ve devleti ellerinden kurtarmazlarsa, tanrlarn btn belalar ranllar zerine yasn dedi;
sonra kulenin tepesinden att kendisini. Sayg ile evrelenmi bir
mrden sonra byle ld Prexaspes.
76. Bu arada Maglara saldrmak iin vakit geirmemeye karar vermi
olan yediler, bunlardan habersiz, tanrlara snarak yola kmlard.
Olanlar yar yolda iittiler. Bir kenara ekilip durumu yeniden gzden
geirdiler. Bir blm, Otanes ile beraber, kesin olarak ii ertelemeyi
ve bu kaynama iinde bir ie kalklmamasn istiyordu; Dareios ve
brleri ise, ileri yrmek ve alm olduklar karar vakit geirmeden
uygulamak istiyorlard. Tam bunlar bu tartmadayken yedi ift ahin
grnd, bunlar iki ift akbabay kovalyorlar, tylerini yoluyor, didikliyorlard. Bunu gren yediler tek dncede birletiler. Bu, Dareios'un
dncesiydi ve saraya doru yrdler, kularn grnmesi yreklerine g vermiti.
Mag Smerdis'in lm
77. Giri yerine vardklar zaman, Dareios'un saduyusu kendisine
nceden nasl dediyse yle oldu; nbetiler bu kadar sekin ranllar
karsnda sayg ile eildiler ve ufack bir pheye dmeden, tanrlarn

250/881

gnderdikleri bu adamlar ieriye braktlar; kendilerine bir ey soran

olmad. Avluya geldiler, burada haberci harem aalaryla karlatlar.
Bunlar, niye geldiklerini sordular; bir yandan onlar sorguya ekerken
bir yandan da kap nbetilerine kyor, "Bunlar niin ieri soktunuz?" diye gzda veriyor ve daha ileri gemelerine engel olmak
istiyorlard. Aralarnda sessizce anlaan yediler hanerlerini ektiler,
dmanlarn orackta vurdular ve koarak selamla girdiler.
78. Maglarn ikisi de tam o srada ierdeydiler ve Prexaspes'in yaratt grlt zerine birbirlerine danyorlard. Harem aalarnn patrt
karttklarn ve bardklarn grnce, ikisi de hemen yerlerinden frladlar, ne olduunu anlamlard, kendilerini savunacaklard. Birisi
duvara atlp yayn okunu almaya davrand; br mzrana kotu.
Bir karklk oldu. Ok ve yay bir ie yaramad, nk dmanlar ok
yakndaydlar, gs gse dvyorlard, br kendisini mzrakla
koruyordu; Aspathines'i oyluundan, ntaphernes'i gznden vurdu; bu
yara ntaphernes'in gzn kard; ama bundan lmedi; br yayn
bir ie yaramadn grnce, kendini selamla bitiik bir odaya att;
kapy kapatmak istedi, ama yedilerden ikisi, Dareios ve Gobryas da
peinden atlmlard. Gobryas Maga smsk sarld; yanlarnda
Dareios vard, karanlkta Gobryas' vurmaktan korkuyor, ne yapacan
bilmeden ylece duruyordu. Onun yle eli kolu bal dikilip baktn
gren Gobryas sordu: "Niye yardm etmiyorsun?" dedi. Dareios, "Seni
yaralamaktan korkuyorum" dedi. Gobryas, "Sen sok klcn," dedi,
"isterse ikimiz de vurulalm." Dareios onu dinledi, haneriyle vurdu ve
bereket versin vurulan Mag oldu.
79. Maglar ldrdkten sonra kafalarn kestiler, iki yaral yryecek durumda deildi, onlar sarayda braktlar, zaten kaleyi de korumak
gerekiyordu, br bei Maglarn kellelerini alp komaya baladlar,
lklar atyor, olay anlatyor, kelleleri gsteriyorlard ve ellerine
geen btn Maglar ldryorlard. Yedilerin baarsn ve Maglarn
dzenbazln renen ranllar da onlardan geri kalmamak iin
hanerlerini ekmiler, yakaladklar Magn kann dkmeye

251/881

balamlard; eer gece bastrp durdurmasayd, canl bir tek Mag kalmayacakt. Bu gn ranllar imdi de byk bir ulusal bayram olarak
kutlarlar; her yl o gn byk trenler yaparlar ve "Mag Kym" derler.
O gn hibir Magn ortaya kmasna izin yoktur, hepsi de evlerine
kapanrlar[114].
ran Saraynda Demokrasi Tartmas
80. Ortalk yatmt, aradan be gn gemiti, Maglara kar
bakaldrm olanlar durumu grmek zere toplandlar; sylevler
verildi ki, phesiz bunlara kimi Yunanllar inanmazlar, ama brleri
ne kadar doruysa, bunlar da hi olmazsa o kadar dorudurlar. Otanes,
ran halknn kendi kendisini ynetmesini neriyordu ve u kantlar
ileri sryordu. "Ben," diyordu, "iimizden birini ayrp baa geirmeyi
doru bulmuyorum; bu ne ho bir eydir, ne de bir kurtulu yoludur.
Kambyses'in, lgnl ve kstahl nerelere kadar gtrdn biliyorsunuz, Maglarn saygszlklarn da denediniz. Bir kimseye hibir
hesap verme klfetine katlanmadan dilediini yapmak imknn veren
monaride srekli bir denge kurulabilir mi? Bu kadar gc kuvveti
dnyann en akl banda adamna verseniz, o bile saptr. Kendini
beenmilik uursuz bir eydir, eldeki g onu besler ve haset insanoluna daha doduu andan penesini geirir. Bu iki kusur insan
canavar haline getirir; cinayetlerin yars kendini beenmilikten, br
yars hasetten gelir. Ama ne diyeceksiniz, bir tyran kimseyi kskanmaz, nk onun her eyi vardr. Oysa tam tersine, haset ve tyranlk i
iedir ve yurttan zararna iler; iyi insanlar kskanmas iin onlarn
sadece var olmalar bile yeter, kentlerde ktlerden bakasn sevmez;
iftira onun katnda iyi bir eydir. Ama en byk tutarszlk uradadr:
Sayg gsterirsiniz daha ounu ister, daha ounu gsterirsiniz, bu sefer de dalkavuk der. Daha acsn, daha ktsn de syleyeyim:
Atalardan kalma grenekleri bozar; kadnlarn rzna geer, karar
olmadan adam ldrr. Buna karlk halk idaresi, en bata ad gzel,
sonomi, yasalar karsnda eitlik. kincisi hkmdarn arlklar

252/881

bunda yok; yneticiler kura ile seilirler; yneticiler sorumluluk tarlar; her karar kamuya dayanr. Benim nerim bu, bu monariyi
brakalm, halk ynetimine geelim; zira her iyilik halk ynlarndadr"[115].
81. Otanes'in gr buydu. Megabyzos oligariyi nerdi: "Tyranlk
iin Otanes'in dediklerine katlrm," diye balad, "ben de onun dediklerini derim; ama iktidar halkn ellerine brakmak dne gelince, en
iyi olan bu deildir. Kendisinden hibir ey beklenemeyecek bir
kalabalk, bundan daha budala, daha kstah bir ey olamaz. Bir tyrann
kstahlndan kaaym derken dizginsiz bir halkn kstahlna teslim
olmak, hibir zaman kabul edilemez. Bir tyran bir ey yapt zaman ne
yaptn bilir, ama yn onu bile bilmez; nereden bilsin? Kendisine
bir ey retilmemitir, hibir zaman da kendi kendisine iyi bir ey
renemez; kn coturduu sellere benzer, bilinsiz atlmlarla her
eyin altn stne getirir. Halk idaresini, ranllarn dmanlar iin dileyelim; ama biz kendimiz iin iyi yetimi insanlardan bir kurul seelim, devleti onlara emanet edelim; tabii aralarnda biz de bulunacaz;
en iyi kararlar en iyi olanlardan kar."
82. Megabyzos'un grleri de byleydi. nc olarak Dareios
dncelerini u szlerle aklad: "Megabyzos'un halk idaresi iin
syledikleri bence ok iyi sylenmi szlerdir, ama oligari iin
syledikleri doru deildir. eit devlet alalm, hepsi de kendi
eitlerinin en iyisi olsun, halk idaresinin en iyisi, kusursuz bir oligari
ve monarinin en erdemlisi. Ben derim ki, bu nn en iyisi monaridir. nk en stn dzeydeki bir hkmdarn erdeminden daha iyi
bir ey gsterilemez. Kendisinde varsaydmz dnme yetisiyle halk
yararna daha iyi alr ve bylece alnacak kararlar kt niyetlilere
kar daha iyi korunmu olur. Oligaride kamu yararna uygun sanlan
bu insan kurulu hi de yle deildir, ounlukla doymak bilmeyen
kiisel didimelerle paralanr; nk her biri brlerinden daha stn
olmak, kendi szn yrtmek ister, sonunda hepsi de birbiriyle kanl

253/881

bakl olur; dzen bozulur, arkasndan lm gelir. lm monariyi getirir, bu da onun en iyisi olduunu gsterir. br yandan, demokrasi
yozlamay dourmasn olmaz; kamu iin en byk felaket olan bu
yozlama, yozlam yurttalar arasna dmanlk sokmaz, tersine
aralarnda salam bir dostluk kurulmasna yol aar; nk devleti soymak iin birbirinin desteini gerekli grrler. Bu da birisinin kp
halkn bana gemesine ve dndrlen dolaplar durdurmasna kadar
srer gider. O zaman bu birisi halkn ba tac olur ve hkmdarla getirilir. te monarinin gzle grnr stnl burada da karmza
kmaktadr. Btn bunlar bir szckle zetlersek, bu zgrlk dediimiz ey, bize ne kazandrmtr? Kim verdi onu bize? Halk m, oligari mi, yoksa monari mi? Ben u dncedeyim ki, bizi bir insann
iktidar kurtarmtr, bu rejime bal kalalm ve bunu bir yana braksak bile atalarmzn geleneidir, bozmayalm, nk o iyidir; nk
onu bozarsak, hibir ey elde edemeyiz."
83. Aklanan gr buydu; geri kalan drt ranl bu sonuncu
gre eildiler. ran'da politik eitlik kurmak isteyen Otanes bakt ki,
aznlkta kalyor, u szleri syledi: "Bu devrimin efleri, iimizden
birimiz kral olacak, yle anlalyor, ister kura ile seilsin, ister
brakalm ran halk kendisi sesin, isterseniz herhangi bir yoldan biz
kendimiz seelim; bu koullar altnda ben sizlere kar adaylm
koymayacam. Ne emir vermek, ne emir almak, istediim budur. ktidarda gzm yok, buna karlk bir tek artm var, ben ve soyumdan
gelenler iinizden hibirini kendi efendisi olarak tutmayacaktr!" Byle
konutu ve altlar onun bu artna olur dediler. O da artk onlarn
katnda kalmayarak kenara ekildi ve orada oturdu, bugn hl ran'n
tek zgr ailesi budur; yrrlkteki yasalara dokunan bir ey yapmazlar, bunun dnda yalnz kendi uygun grdkleri devleri yerine
getirmekte serbesttirler.
84. Geriye alt kii kalmt, dndler kral semek iin tutulacak en
iyi yol hangisidir diye; nce aralarnda kararlatrdlar, ilerinden biri
kral olunca Otanes'e ve onun soyundan gelecek olanlara olaanst

254/881

ayrcalklar tanyacakt: Otanes'e her yl bir Med giysisi ve ranllarca

en makbul saylan armaanlar verilecekti. Bu onurlar ona tandlar,
nk devrimi ilk tasarlayan ve hepsini bir araya getiren oydu.
Otanes'in zel ayrcalklar bunlardr. Kendileri iin de u olanaklar
saladlar: Bu yedi kii, istedikleri zaman ve nceden haber vermeden
kraln yanna girebilecekti, yeter ki kral karlarndan biriyle yatakta olmasn. Kral, karlarn yalnz bu yedi kiinin ailesinden alacaktr. Bir
de kral nasl seilecek, onu kararlatrdlar: Atlarna binip kentin dna
kacaklard, gne doduktan sonra hangisinin at daha nce kinerse,
o kral olacakt.
85. Dareios'un Oibares adnda becerikli bir seyisi vard. Toplant bittikten sonra Dareios bu adama: "Oibares," dedi, "hangimizin kral
olaca bak nasl belli olacak: Atlarmza bineceiz, gne kt zaman nce kimin at kinerse kral o olacak. Dn tan, aklna ie yarar
bir ey gelirse, vakit geirmeden yap, tekileri atlatp bu onuru biz
kazanalm." Oibares cevap verdi: "Kral olman buna kaldysa, hi
zlme efendimiz; bana gvenebilirsin, sen dururken baka kimse kral
olamaz; bunun en iyi aresini ben biliyorum." "Eer sahiden," dedi
Dareios, "akgzlne bu kadar gveniyorsan, hi vakit geirmeden
kollar sva; nk bu i yarn sabah olacak." Durumu byle renmi
olan Oibares, baknz ne yapt: Dareios'un atnn, br ksraklarn
hepsinden daha ok arad gen bir ksrak vard, gece olunca onu alp
kentin dna gtrd, bir yere balad; sonra Dareios'un atn alp kt,
uzun sre ksran yaknlarnda dolatrd, diinin kokusunu aldrd,
sonra koyverdi, at gidip ksraa at.
86. Gn maya balamt, altlar kararlarna uygun olarak kentin
dna doru ilerliyorlard; geceleyin ksran balanm olduu yere
geldikleri zaman, Dareios'un at kineyerek drtnala kalkt; o anda bulutsuz gkyznde bir imek akt ve gk grledi. Bu belirtiler sanki
zel olarak ortaya kmt, Dareios'un seimini onaylayan tanrsal bir
olayd; brleri hemen atlarndan inip nnde yere kapandlar.

255/881

87. Oibares'in kurnazl kimilerine gre budur, bakalarna gre ise,

zira ranllar arasnda iki trl anlatlr eliyle sz konusu gen ksran ap arasn okam ve elini geni dizliinin altna saklam.
Sonra gne karken atlar yola dzlnce bizim Oibares kolunu uzatm, elini Dareios'un atnn burun deliklerine dedirmi, hayvan kokuyu alnca hzla kinemi.
Dareios Ynetim Araplar ve Hintliler
88. Hystaspes olu Dareios[116] artk kral olmutu ve Araplar dnda
btn Asya uluslar, Kyros'un ald ve Kambyses'in genilettii topraklarla beraber hkm altndayd; Araplara gelince, bunlar hibir
suretle ranllarn boyunduruu altna girmemiler, sadece Kambyses'i
Msr'a gemeye braktklar zaman mttefikleri olmulard; zira Araplar kar dursalard, ranllar Msr' alamazlard. Dareios kendisine
ranllar katnda daha yksek bir yer salamak amacyla nikhlar kyd;
Kyros'un kzlar Atossa ve Artystona ile evlendi; Atossa daha nce
kardei Kambyses'in, sonra da Magn kars olmutu; Artystona gen
bir kzd; ayrca Kyros olu Smerdis'in bir kzyla da evlendi, ad
Parmys'di; bunlardan baka Otanes'in Mag meydana karan kzn da
ald. Her ey gcnn belirtilerini gsteriyordu. nce bir ta yontturup
diktirdi, zerine kabartma olarak bir atl ilenmiti ve u yaz vard:
"Hystaspes olu Dareios, at burada hayvann ad yazldrnn
acarl ve seyisi Oibares'in beceriklilii sayesinde ran tahtna geti."
89. Bu ant kurdurdu, sonra lkeyi kendilerinin satraplk dedikleri
yirmi hkmete ayrd, hepsinin bana birisini koydu, uyruunda bulunanlar rklarna gre blp ayrarak, her birine vergiler sald, bu
ayrm yaparken kimi zaman komu olanlar birletirdii gibi, kimi zaman da snr komusunu atlayp daha uzakta kalan bir ulusu u ya da
bu rka balad oluyordu. Baknz bu hkmetleri nasl datm ve
yllk vergi gelirini nasl dzenlemiti: Vergi taksitlerini gm olarak
deyenler iin l, Euboia talantyd. Babil talant yetmi sekiz
Euboia manas tutar. Kyros ve Kambyses zamannda vergi

256/881

konusunda belli ve deimez bir kural yoktu; krala armaanlar

sunulurdu. Vergilerin byle dzene sokulmas ve buna benzer br reformlar ranllara Dareios iin tccar, Kambyses iin zorba, Kyros iin
de baba dedirtmitir, nk birincisi her eyde bir kazan arard, ikincisi sert ve duygusuzdu, ncs ise insan adamd ve onlarn iyilii
iin alrd.
90. oniallar, Asya Manisallar, Aioliallar, Kariallar, Lykiallar,
Miliallar, Pamphyliallar (bunlarn hepsi vergi bakmndan bir arada
saylyorlard) hazineye drt yz talant gm dyorlard. Birinci
hkmet burasyd. Mysia, Lydia, Lasonia, Kabalia ve Hytenneia be
yz talant. kinci hkmet buydu. Hellespontos'da, Yunanistan'dan
gelirken sada oturanlar, Phrygia, Asya Thraklar, Paphlagonia, Mariandyn, Suriye yz altm talant; nc hkmet de bu. Kilikiallardan gnde bir taneden yz altm beyaz at ve be yz talant
gm; bunun yz krk talant Kilikia'daki atl birlikler garnizonuna
ayrlmt ve kalan yz altm talant Dareios'a gidiyordu. Buras da
drdnc hkmetti.
91. Amphiaraos olu Amphilokhos'un Kilikia ve Suriye snrlar
zerinde kurmu olduu Poseidon kenti ile bu kentten Msr'a kadar uzanan yerler Araplarn oturduklar yerler dnda, onlar bir ey vermezlerdi yz talant, bu hkmet ki, btn Fenike'yi, Filistin denilen
Suriye'yi, Kbrs adasn kapsar, beinci hkmetti. Msr, Msr'a
komu den Libya topraklar, Msr'a bal blgeler olan Kyrene ve
Barka yedi yz talant, ayrca Moiris Gl balklnn geliri; zira
budaydan salanan gelir gibi, bu para da yedi yz talantn iinde
deildi. Yz yirmi bin medimnos buday, Memphis'deki beyaz tabya
garnizonunda bulunan ranllarla bunlarn yardmclarna datlyordu.
Bu hkmet altncyd. Sattagydler, Gandarlar, Dadikler, Aparytler bir
tek hkmet iinde toplanmlard, yedinci hkmet oluyorlard,
hazineye yz yetmi talant dyorlard. Susallar ve Kissiallarn geri
kalanlar yz talant; bunlardan da sekizinci hkmettiler.

257/881

92. Babil'den ve Asurya'nn geri kalan yerlerinden bin talant gm

ve be yz idi edilmi olan ocuk; buras dokuzuncu hkmetti.
Akbatana ve Media'nn geri kalan yerleri, Parikanlar, Orthokorybantlar
drt yz elli talant; bu onuncu hkmettir. Kaspianlar, Pausikaililer,
Pantimathililer, bunlarla birlikte Daritaililer hepsi bir arada vergi
olarak iki yz talant dyorlard, bu da on birinci hkmetti.
Baktrian'dan Aigles lkesine kadar yz altm talant. On ikinci
hkmet.
93. Paktyika lkesinden, Ermenistan'dan ve komular olan lkelerden, Karadeniz'e kadar olan yerlerden drt yz talant geliyordu; buras
on nc hkmetti. Sagartianlar, Sarangianlar, Thamanaolular,
Utialar, Mykoslar, Erythreia adalarnda oturanlar ki, buralara Byk
Kral "Gurbeti"leri yerletirmiti, bunlara byle derler srgn anlamna, ite btn bu halklarn tm toplam olarak alt yz talant vergi
dyorlard; bu on drdnc hkmetti. Sakaeliler ve Kaspianlar iki
yz elli talant veriyorlard, on beinci hkmet. Parthlar, Khorasanllar,
Safad ve Aryallar, on altnc hkmet ve yz talant.
94. Parikanlar, Asya Ethiopiallar drt yz talant, on yedinci hkmet. Matienler, Saspeirler, Alarodiallardan iki yz talant isteniyordu,
on sekizinci hkmet. Moskhililer, Tiberanililer, Makronai, Mossyoikia ve Marsa yz talant, on dokuzuncu hkmet. Hintlilere gelince
bunlar bildiimiz insan topluluklarnn en kalabalk olandr ve brlerine bakarak en ar vergiyi bunlar verirlerdi. yz altm talant altn
tozu; yirmici hkmet buydu[117].
95. Bu Babil gm talantnn karl, Euboia talant ile dokuz bin
sekiz yz seksen talant tutar; altn paray gm parann on kat
tutarsak altn tozu drt bin alt yz seksen Euboia talant eder. Hepsini
birden hesap edersek, Dareios'un yllk geliri on drt bin be yz altm
Euboia talant oluyor demektir. Kesirleri saymyorum.

258/881

96. Bu Dareios'un Asya'da ve Libya'nn kk bir kesinden

salad gelirdir. Sonradan adalara, hatta Tesalya'ya kadar Avrupa
blgelerine de vergi salmtr. Baknz Byk Kral hazineye denen
paralar nasl saklyordu: Madeni erittiriyor ve toprak kaplara doldurtuyordu; kaplar dolunca bu toprak kalplar krdryor, para gerektii
zaman ve her seferinde gerektii kadar para bastryordu.
97. Hkmetler ve bunlara salnan vergiler bunlard. Vergi verenler
arasnda yalnz ran'n adn anmadm; unun iin ki, z ran verginin
dnda braklmt. Haraca balanm olmayan yerler de kendiliklerinden armaanlar sunuyorlard; bu dediklerim Kambyses'in Makrobios
Ethiopiallarna kar yry srasnda boyunduruk altna alm
olduu Msr snrndaki Ethiopiallardr; kutsal Nysa kentinde ve
evresinde otururlar ve nl Dionysos bayramlarn kutlarlar. (Bu
Ethiopiallar ve komular, Kalantia Hintlileri ile ayn taneyi yetitirirler[118], bu Hintlilerin evleri yeraltndadr.) Dediim bu iki ulus, iki
ylda bir armaanlar sunarlard ve bugn de sunarlar. ki khoinix som
altn, iki yz abanoz ktk, be Ethiopial ocuk ve be tane de
fildiidir armaanlar. Kolkhisliler ve bunlarn Kafkaslar'a kadar
komular da kendi istekleriyle vergiye katlyorlard. (Zira ran egemenlii bu daa kadar uzanyordu, Kafkaslar'n kuzeyinde ranllar
yoktu.) Bu halklar da bylece kendiliklerinden armaanlar veriyorlard
ve be ylda bir getirip sunuyorlard ve bugn de sunmaktadrlar;
sunular yz olan ve yz kzdr. Araplar her yl bin talan tts gnderirler. Bu uluslarn krala vergi dnda, sunular bunlardr.
Hindistan
98. Hintlilerin krala toz halinde getirdiklerini sylediimiz u bol
altna gelince, baknz nasl topluyorlard bunu: Hindistan'n dou
kesimi lden ibarettir; bizim bildiimiz tanyeri ve gne ynnde,
haklarnda az ok kesinlikle konuulabilecek olan ilk Asya halk Hintlilerdir; Hindistan'n dousu ldr, kum yznden kimse oturmaz.
Ayrca Hindistan'da birok rk yaar, dilleri birbirine uymaz; kimileri

259/881

gebedir, kimileri deildir, ger olmayanlar bataklk rmak

kylarnda yaarlar, bambu kayklarla balk tutar ve i olarak yerler;
bambunun her boumundan bir kayk kar. Bu Hintliler giyimlerini
sazdan yaparlar; rmak kenarlarndan saz toplarlar, keserler, hasr gibi
rerler ve zrh gibi giyerler.
99. Baka Hintliler de vardr ki, bunlarn daha dousunda yaarlar,
gebedirler ve i et yerler; adlar Padaeilerdir. yle detleri vardr
derler: lerinden birisi, kadn ya da erkek, hastalannca ldrrler;
erkekse yakn arkada olan erkekler yaparlar bu ii; derler ki, hastalk
yalar eritir ve etin tadn bozar; hasta, hasta deilim diye kendini
savunur; ama onu dinlemezler, ldrp afiyetle yerler. Eer hasta
kadnsa, gene erkeklerde olduu gibi yaparlar kadnlara, hastann yakn
arkadalarna brakrlar bu ii, boazn onlar keserler. Yalanp ihtiyarlayan olursa, o kurban olarak kesilir ve len ekilir; ama bu az
rastlanan bir ereftir; nk yalanmadan nce hastalanan kimse
ldrlr.
100. Baka Hintlilerin grenekleri ok deiiktir; hibir canly
ldrmezler, ekin ekmezler, evde yaama detini bilmezler; ot yerler;
bir kabuk iinde ve dar iriliinde taneler veren bir bitkileri vardr, ekip
bimeden rn verir; bunu toplar, kabuu ile beraber piirirler.
Aralarndan birisi hastalanrsa, tek bana bir yere gidip yatar; ne oldu,
ld m, kald m diye kimse arayp sormaz.
101. Saydm bu Hintlilerin hepsi de herkesin gz nnde
iftleirler, hayvan gibi; derilerinin rengi birbirine benzer ve Ethiopiallarnkine alar; kadnlar gebe brakan tohumlar, baka erkeklerinki
gibi beyaz deildir, derileri gibi karadr; Ethiopiallar da bunlarnkine
benzer bir tohum fkrtrlar. Bu Hintliler ran'dan ok uzakta, gney
ynnde yaarlar; hibir zaman Dareios'un uyruu olmamlardr.
102. Bir de Paktyika[119] yrelerinde ve Kaspatyros kenti yaknnda
yaayan Hintliler vardr; br Hintlilerin daha kuzeyine derler;

260/881

yaama biimleri bakmndan Baktriallara yakndrlar; Hintlilerin en

sava olanlar bunlardr ve altn aramak iin yolculuklara kanlar da
gene bunlardr. Bir l demitik, vardr ki, kum yznden kimse
yaayamaz. Bu lde kumlar iinde dev karncalar rerler, kpekten
kk, ama tilkiden byk olurlar. ran kralnn hayvanlar arasnda
bunlardan da vardr ki, orada yakalanmlardr. Bu karncalarn inleri
yeraltndadr ve yeraltndaki kumu yeryzne tarlar, Yunanistan'daki
karncalarn yaptklar gibi, zaten bunlar da tpk onlara benzerler,
yeryzne karlan kum altnl bir kumdur. te bu altn toplamak iin
giderler le Hintliler. Her biri deve ile gider. Ortadaki dii deveye
biner, iki yanna yularla bal iki erkek deve eker; dii deve zellikle
yeni dourmu olmaldr. Deve attan daha az hzl deildir; stelik
daha ok yk tar.
103. Nasl olduklarn Yunanllar da bilirler, bu konuda bir ey
sylemeyeceim; yalnz bilinmeyen bir zelliini belirteceim; arka
bacaklarndaki dizler ift olur, her birinde iki oyluk ve iki diz vardr;
erkein kam ki, arka bacaklar arasndan geer, kuyrua doru
dnktr.
104. Demek ite bu hayvanlarla giderler Hintliler altn aramaya; yolculuu altn toplayacaklar yerlerin en scak olduu zamana rastlatrlar;
karncalar scaktan yeraltndaki inlerine kam olurlar. Bu uluslarn
oralarda gnein en scak olduu zaman seher vaktidir, br insanlarn
yaadklar yerlerdeki gibi le vakti deil; en ok tepe noktasna
kncaya kadar olan zaman iinde, yani arnn kapand saate kadar
yakar kavurur; bu sre iinde Yunanistan'n le zamanndan ok daha
fazla yakc olur, o kadar ki Hintliler kendilerini suya atarlar bu saate
kadar, yle anlalyor. Gn ortasnda scaklk hemen hemen baka
yerlerde ve Hindistan'n br yerlerinde olduu kadardr; leden sonra
gitgide kuzeydeki halklarda olduu kadar lml olur ve gne yatt
lde hava sour, sonunda gne batt zaman iyice ayaz yapar.

261/881

105. le varnca Hintliler getirdikleri kk torbalara abucak kum

doldurup dnerler; abucak, zira ranllara inanmak gerekirse, kokuyu
alan karncalar pelerine derler ve dnyann en hzl canllar olduklarndan, bunlar toparlanncaya kadar, Hintliler eer atik davranmamlarsa bir daha topraa dnemezler. Diileri kadar iyi koucu olmayan erkek develer az ok bir aralkla arkada yedekte kalrlar, ama
brakm olduklar yavrularnn kokusunu alan diiler hi yorgunluk belirtisi gstermezler. te Hintliler, ranllarn dediklerine gre, altnn en
byk blmn byle elde ederler; ayrca kendi lkelerinde toprak
altndan da karrlar, ama o daha azdr.
106. Yaradl en gzel yemilerini yeryznn iki ucuna vermi, tpk Yunanistan'a da en gzel ve lml iklimi verdii gibi. Douya doru,
demin de sylediim gibi, insanlarn en son yaadklar yer
Hindistan'dr; canllar, drtayakllar ve kanatllar br blgelerde
olduundan ok daha iri olurlar, yalnz atlar yle deildir; Med atlar
bunlarnkinden daha byktr, bunlar Nesaia atlar diye anlrlar.
Ayrca burada tkenmeyecek kadar ok altn vardr, bu altnlar toprak
altndan karlr, rmaklarn sularyla gelir ya da anlattm gibi byk
bir aba sonucu elde edilir. Ve orada aalar, hem de yabani aalar,
rn olarak bir eit yn verirler ki, gzellikten yana ve kullanmaktan
yana bizim koyundan aldmz yn geride brakr. Hintliler bundan
giyecek yaparlar.
Arabistan
107. Gneyde insanlarn oturduklar son yer Arabistan'dr; tts,
murra, kassia, kinnamon, ladanon karan tek lke burasdr[120].
Murra dnda btn bu rnleri devirmek iin Araplar olduka eziyet
ekerler. Yunanistan'a Fenikelilerin getirdikleri ve Yunanllarn da ancak bylece edinebildikleri bir zamk vardr ki, ttsy onu yakarak
elde ederler; zira tts veren aalarn evresinde ksa kanatl, kck
ylanlar kaynar, renkleri eit eittir, her aacn evresi bunlarla

262/881

doludur ve hatta belli zamanlarda Msr' istila ederler[122]. Bir tek bu

zamkn duman ylanlar aalardan uzaklatrabiliyor.
108. Gene Araplar derler ki, btn yeryzn bu ylanlar kaplard,
eer balarna engerek ylanlarnn bana geldiini bildiim eylere
benzer bir ey gelmeseydi. phesiz tanrsal g kendi hikmetinden
beklenen tedbirleri almtr: Yenilen ve yenilmekten korkan btn
trlere, yenile yenile nesilleri tkenmesin diye byk bir dourganlk
vermitir; buna karlk tehlikeli olan ve ktl dokunanlar az
rerler. Tavan diyelim, hayvan, ku, insan hepsi onun peindedir ve
dl bereketlidir. Btn hayvanlar iinde gebeyken, dourmadan nce
gene gebe kalan tek hayvan dii tavandr, o kadar ki, anann karnnda
tylenmi yavrularla birlikte tysz, daha yeni biimlenmi ve yeni
gebe kalnm yavrular da bulunur. te tavanlar byledir. Buna
karlk dii aslan, hayvanlarn en gls ve en atlgan, mrnde bir
kez ve bir tane dourur; zira doururken yavruyla beraber dl yatan
da atar. Ve bunun aklanmas: Yavru aslan ana karnnda kmldanmaya balad zaman dl yatan yrtar, nk peneleri br
hayvanlardan ok daha sivridir ve bydke daha da ok yrtar; doduu zaman bozmadk bir tek nokta brakmaz.
109. Bunun gibi engerek ylanlar ve Arabistan'n kanatl ylanlar da,
eer istedikleri gibi reyebilselerdi, insana yeryznde yaama olana
brakmazlard; ama iftletikleri zaman, dii ylan tohumla sulanr sulanmaz, erkek ylan henz yaratc eyleminin zerindeyken
grtlandan yakalar, dilerini geirir ve paralayp yemeden brakmaz.
Erkein sonu ite byledir; ama o da diiye baka yoldan kendi
lmn detir. Babalarnn cn srdren yavrular, daha ana
karnndayken onu yerler ve a kmak iin karnn kemirerek
kendilerine bir geit aarlar; oysa br ylanlar, insana dokunmayanlar,
yumurtlarlar ve bir sr yavru ylan kabuunu krarak kar. Engerek
ylan btn yeryzne yaylmtr; kanatl ylanlar ise Arabistan'da toplanmlardr; baka yerde yoktur; orada saylar bundan tr oktur.

263/881

110. Demek Araplar ttsy byle topluyorlar; kassiaya gelince

bunun iin de yle yaparlar: Devirmeye gidecekleri zaman meine ve
hayvan postuna brnrler, her yerlerini ve yzlerini rterler, yalnz
gzleri akta kalr. Bu bitki s bataklklarda yetiir, bulunduklar
yerler, hatta ileri, yarasaya ok benzeyen kanatl hayvanlarla doludur;
kulaklar sar edici sesler karrlar ve ok saldrgan olurlar; kassia toplarken kiinin gzlerini iyi korumas gerekir.
111. Kinnamona gelince, bunun toplanmas daha da artc. Nerede
yetiir, hangi lkede olur, bilen yoktur; kimilerinin dedii gibi, belki de
Dionysos'un yetitii yrelerde olmaktadr; kinnamon bir Fenike ad,
biz de yle diyoruz, ince dallardr, byk kular toplarlarm; bunlar
getirir, kile kartrp yuva yaparlarm, yuvalar dalarn yaln kayalklarnda, insan elinin eriemeyecei yerlerde. te becerikli Araplarn
buluu. kz, eek ya da baka yk hayvanlarnn lsn byk
paralar halinde kesiyorlar; bunlar bu blgeye getirip yuvalara yakn
yerlere brakyorlar ve kendileri geriye ekiliyorlar; kular et
paralarna saldryor ve yuvalarna tayorlar; ama yuva ince yapl, bu
yk tayamyor, yerinden kopup dyor ve yerde paralanyor; gzetleyenler koup kinnamonlar topluyorlar. Onlarn byle topladklar
kinnamon, br lkelere gtrlyor.
112. Ladanonun ki, Araplar ladanum derler, kkeni daha tuhaftr;
ince ve tatl bir kokusu olduu halde kt kokularn yayld bir yerde
bulunur: Keilerin ve tekelerin sakallarndan sarkar, reine gibidir.
Birok koku bundan karlr ve Arabistan'da tts olarak genellikle bu
kullanlr.
113. Kokulu bitkiler konusunu burada brakalm. Arabistan'da ok
ho bir koku duyulur. Orada iki eit koyun vardr ki, baka bir yerde
bulunmaz, hayran kalnmaya layk hayvanlardr. Birinin kuyruu uzundur, dirsekten ksa deildir; bu kuyruk eer yle braklrsa, yerde
srnr, hayvann can yanar, srnmekten yara olur; ama her oban
bir araback yapp hayvann kuyruunu iine yerletirecek kadar tahta

264/881

yontmasn bilir; her hayvann, iinde kuyruunu tad kmencik

bir arabas vardr. br cins dii koyunun kuyruu gze arpacak
kadar geni olur ve bir dirsee kadar varabilir.
114. Gnn darald ynde, batya doru Ethiopia uzanr, insanlarn
oturduklar u topraklardr; bu toprakta ok altn bulunur, kocaman
filler, yaban aalarn eidi, abanoz vardr, insanlar iri olurlar, pek
yakkldrlar ve uzun mrldrler.
115. Asya ve Libya'nn en u yerleri buralardr. Avrupa'nn bat
ucuna gelince, geni bir aklama yapamam. Gerekten barbarlarn
Eridanus ad ile tandklar bir rmak varm, kuzeydeki denize, bize
amberin geldii yere dklrm, ben kendi hesabma byle bir ey
kabul edemem, bir de Kassiteros adalar varm[123], kalay bize
oradan gelirmi, bunu da kabul edemem. Bir kez bu Eridanus adnn
kkeni Yunandr, yabanc deil, bundan belli; bu ad bir ozan uydurmu olmal; br yandan ben o kadar soruturdum. Avrupa'nn tesinde
bir deniz grdn syleyen tek kiiye rastlamadm. yle ya da
byle, bize kalay ve amber yeryznn ularndan gelmektedir.
116. En byk altn yataklar, yle anlalyor ki, Avrupa'nn kuzeyinde bulunmaktadr; ama bu altn nereden geliyor? Buna da kesin bir
cevap veremem. Arimaspesler varm derler, tek gzl olurlarm,
altn bunlar Griffonlardan koparrlarm. Ama baka her bakmdan
br insanlar gibi olsunlar da tek gzl dosunlar, ben byle bir eye
de inanmam. Ama bizim iin en gzel ve en az rastlanan eylerin,
yeryznn en uzak ularnda, yeryzn kuatan emberin zerinde
bulunduklarn syleyebiliriz.
117. Asya'da bir ova var. Her yan bir dala evrilmi ve dan be
boaz var; bu ova eskiden Khorasanllarnd; Hyrkaniallarn, Parthiallarn, Sarangiallarn ve Thamanaeililerin lkelerine snr dyordu;
ama imdi buralar ranllarndr ve Byk Kral'n mlkdr. evresini
saran dadan Akes adndaki rmak kar. Eskiden bu rmak be kola

265/881

ayrlr, yukarda adlarn saydm uluslarn topraklarn sulard; bir

kanal, dan be tane sarp boaznn her birinden bu lkelerin topraklarna su gnderiyordu. Ama ran egemenlii baladktan sonra yle
oldu: Byk Kral, be boazn beine de birer kapakl alavere havuzu
yaptrtt; suyun n tkand, yksek dan ortasndaki ovay su bast,
nk rmak ovaya iniyor, ama oradan darya akamyordu. Eskiden
rmaktan yararlanan lkeler, artk bu iyilikten yoksun kalmlard ve
byk skntya dtler. Kn tanr, baka insanlara olduu gibi, onlara da yamur gnderiyordu, ama rman suyu yazn dar ve susam
ekerlerken gerekliydi. Bu sudan yoksun kalnca, karlarn da yanlarna
alp ranllara kotular, kral saraynn kapsnda dineldiler, yrek
paralayan seslerle yakndlar. O zaman kral, alavere havuzlarnn almas iin emir verdi, su nce en acele gerekli olduu yere verildi; bu
lkenin topra suya doyduktan sonra, kral burasn kapattrp tekini
atrd, gene en acele gerekli olduu yere gnderdi; ama unu da
sylemeden geemem, havuzu amak iin para alyordu ve ald haratan gayr, bu yoldan da nemli bir gelir salyordu.
ntaphernes'in lm
118. te bunlar hakknda syleyeceklerim de bu kadar. Maga
bakaldran yedilerden birisi olan ntaphernes, ayaklanma olayndan
hemen sonra, kstahl yznden lm hak etti. Bir gn kral sarayna
gidip kraln yanna girmek istemiti; aralarnda byle szlemilerdi;
Mag devirmi olanlar, kraln yanna habersiz girebilirlerdi, yeter ki
kral o anda karsyla halvette olmasn. ntaphernes de haber vermeyi
gerekli grmedii iin, nk kendisi de yedilerdendi, kraln yanna
girmek istedi. Kapc ve perde avuu brakmadlar, kraln halvette
olduunu sylediler. Ama ntaphernes onlarn yalan sylediklerini
sanyordu, palasn ekti, ikisinin de kulaklarn ve burunlarn dorad,
atnn dizginine dizip boyunlarna takt ve bylece gnderdi.
119. Adamlar kraln huzuruna ktlar, balarna geleni anlattlar.
Dareios nce altlarn arasnda bir anlama m var acaba, diye rkt.

266/881

Adam gnderip brlerini getirtti, hepsine ayr ayr sordu, bu yaplan

doru buluyorlar m diye. ntaphernes'in bu ii onlarla anlaarak yapm olmadna iyice akl yatnca, onu btn ocuklar ve akrabalaryla
beraber yakalatt; nk kuvvetli varsaymlar, onun ailesiyle birlikte
kendisine kar bir ayaklanma hazrlatt dncesini uyandryordu;
yakalandlar, ldrlmek zere hapse atldlar. Ama ntaphernes'in
kars saray kapsndan ayrlmyor, alayp szlyordu. Dur durak vermeyen bu yakarmalar Dareios'un yreine dokundu; haber yollad:
"Hatun, Kral Dareios hapisteki akrabalarndan hangisini istersen sana
balayacak, kendin se." Kadn dnd, cevap verdi: "Eer Byk
Kral bana bir kiinin cann balyorsa, erkek kardeimi braksn."
Kral ard ve bir haber yollad: "Hatun, hangi akla uyuyorsun da
kocan ve ocuklarn atlayp sana ocuklarn kadar yakn ve kocan
kadar sevgili olmayan kardeini seiyorsun?" Kadn u cevab
gnderdi: "Ey kral, eer benimkileri kaybedersem, elbette bir baka
kocam ve tanr verirse baka ocuklarm da olabilir; ama imdi ne
anam, ne de babam var, bir kardeim daha olamaz. Bana o sz syleten bu dncedir." Kadnn szleri Dareios'a ok akllca grnd.
steini yerine getirdi, kardeini verdi, szlerinden holand iin
oullarnn en byn de balad; brlerinin hepsini ldrtt.
Yedilerden biri bylece ve ksa zamanda yok olup gitmitir.
Polykrates'in Sonu
120. Kambyses'in hastal srasnda, baknz baka bir yanda neler
oluyordu: Kyros daha o zamanlar Sardes'in bana Oroites adnda bir
ranl brakmt; bu adamn aklna kt bir istek takld; Samoslu
Polykrates'le aralarnda bir gemi yoktu, hakknda kt bir ey de
duymamt, hatta yzn bile grmemiti ve imdi onu yakalatp
ldrmeyi koymutu aklna; bunun nedeni olarak genellikle unu
sylerler: Oroites bir gn kral saraynda oturuyordu, yannda
Mitrobates adnda bir baka ranl vard, bu adam Daskyleion blgesinin satrapyd[124]. Aralarndaki konuma az dalana dnd, sen

267/881

ylesin ben byleyim derken Mitrobates, Oroites'e yle kt:

"Adam msn sen! Byk Kral'n imparatorluuna u burnunun dibindeki Samos adasn bile katamadn, oysa ne kadarck i, bana on be
hoplit[125] toplayan bir yerli bile alm, hl saltanat sryor." Bu
hakaret Oroites'in ok arna gitmi derler ve cn kendisine bu
hakareti layk gren adamdan alacak yerde, onun yznden hakarete
uradm diye, Polykrates'i ne pahasna olursa olsun devirmeyi koymu
aklna.
121. Daha az yaygn bir baka anlat: Oroites, bir i iin (ne i
olduu sylenmiyor) bir avu gndermi Polykrates'e. Polykrates
selamlkta yatyormu; Teoslu Anakreon da yanndaym[126]; belki
Oroites'i aalamak iin bile bile yle yapm, belki de suu sadece bir
rastlantdr; her ne hal ise, Oroites'in avuu yanna girmi, syleyeceini sylemi; Polykrates'in yz duvara dnkm, ne bu yana dnm, ne de cevap vermi.
122. Polykrates'in lmn bu iki nedenden birine balarlar; isteyen
hangisi houna giderse ona inansn. Evet, Oroites, Menderes zerindeki
Manisa'ya geldi, Samos'a Lydial Gyges olu Myrsos'u gnderdi;
Polykrates'in denizlere egemen olmay kafasna koymu olduunu
biliyordu; byle bir tutkuya kaplan ilk Yunanl, bizim bildiimiz budur; evet, Knossoslu Minos vard ve daha eskilerde deniz imparatorluunu ele geirenler olmutu; ama ok eski hikyeler ann sona
ermesinden bu yana, phesiz onia ve adalar zerinde egemenlik kurmay dnen ilk kimse Polykrates'dir. Oroites ite onun bu tasarsn
haber almt ve ona u mesaj gnderiyordu: te Oroites'in
Polykrates'e diyecekleri: "Kafanda byk tasarlar varm, yle haber
aldm ve para kaynaklarn tasarlarn kadar byk deilmi. Eer dediimi yaparsan, hem senin ilerin kolaylar, hem de beni kurtarm
olursun. Kral Kambyses beni ldrtecek. Salam yerden haber aldm.
Gel beni de, param da onun kt niyetlerinden kar; parann bir
paras senin olsun, kalann bana brak; bu para seni btn

268/881

Yunanistan'n efendisi yapmaya yeter. Eer sahiden paras var m diye

phe edersen, gvendiin birisini gnder, kendi gzleriyle grsn."
123. Bu neri Polykrates'in houna gitti, olur dedi. Paraya
doymadndan, nce hazineyi yoklasn diye Maiandrios olu
Maiandrios'u gnderdi, yerliden birisiydi, yaz ilerini ona grdrrd.
Sonradan Polykrates'in zel dairelerindeki sslemeleri ki, ok gz alc
eylerdir, Here tapnana sunan adam budur. Oroites, yaknda bir
mfettiin geleceini haber alr almaz yle yapt: Sekiz tane sandk
ald, ilerine ta doldurttu, yalnz stlerini bo braktrd; talarn
stne altn yayd ve sandklar iplerle balatp hazr etti, Maiandrios
geldi, grd ve gidip Polykrates'e anlatt.
124. Polykrates tanrlardan ve dostlarndan gelen birok uyarya kulak asmad, oraya gitmek zere gemiye atlad, hatta kznn grd bir
ryay bile umursamad. Kz, babasn havalara karlm olarak
grmt. Zeus ykyor, Helios ya srp ovuyordu. Bunu grnce, babasnn Oroites'e gitmesine engel olmak iin urat; hatta elli krekli
kadrgasna binerken bile peini brakmad, ona kendisini bir uursuzluun beklediini anlatmaya alyordu. O da eer sa salim dnersem, seni yllar yl kz olarak bekletirim diye gzda vermek istedi.
Kz, keke yle olsa diyordu, babamdan olacama yllar yl kz
kalaym daha iyi.
125. Ama Polykrates uyarlarn hibirine kulak asmamt, dalgalarn
zerinde Oroites'e doru yol alyordu; yanna birok yol arkada
almt, Krotonial Kalliphon olu Demokedes de bunlarn arasndayd,
ann en usta hekimiydi. Manisa'ya vard zaman, Polykrates, kendisine ve byk tutkusuna layk olmayan ac bir sonla karlat; zira
Syrakusa tyran dnda hibir Yunan tyran Polykrates'le ltrlecek kadar gz kamatrc olmamtr. Oroites onu yle ldrtt ki,
zerinde durmaya bile demez, yani kaza vurdurdu. Yol
arkadalarndan Samoslu olanlar, zgr kaldnza kredin, deyip
geri gnderdi; yabanclar ve kleleri kle olarak alkoydu. Polykrates

269/881

havaya aslm, kznn ryas gereklemiti; Zeus yamurla ykyor,

Helios kaslarn ovuyor, gvdedeki nemi su buharna eviriyordu.
126. te Polykrates'in srekli talihi, onu sonunda Msr kral
Amasis'in nceden haber vermi olduu akbete gtrmt. Ama ksa
sre sonra Oroites'teki c alnm oldu. Kambyses'in lmnden ve
kralln Maglara geiinden sonra da Oroites Sardes'te oturuyor, imparatorluu Medlerin eline dm olan ranllar yararna bir ey yapmyordu. Bu kark zamanlardan yararlanarak, daha nce Polykrates
konusunda kendisini aasam olan Daskyleion satrap Mitrobates'i
ldrd. Mitrobates'in olu Kranaspes'i ldrd. kisi de ran'da ok
saylan kimselerdi. Bu eitten tutarsz sular arasnda bir de u;
Dareios'tan bir haber gelmiti, haber houna gitmemi, haberciyi dn
yolunda, kiralk katillere ldrtm, habercinin de, atnn da lsn
ortadan kaldrmt.
127. Darieos tahta geer gemez, yapt btn kt ilerden tr ve
zellikle Mitrobates ve olunu ldrd iin, Oroites'in cezasn vermek istedi. Aka bir ordu gndermek istemiyordu, zira tahttaki
deiikliin yanklar henz son bulmamt, tahta geeli pek az zaman
olmutu, ald haberlere gre, Oroites'in nemli kuvvetleri vard; bin
ran askeri tarafndan korunuyordu, Phrygia, Lydia, onia blgelerini
elinde tutuyordu. Bu durum karsnda kurnazla bavurmak zorunda
kald; ranllarn ileri gelenlerini toplantya artt ve unlar syledi:
"ranllar, iinizden kim u imdi syleyeceim ii yapmay zerine
alr? Ama zor kullanarak, grlt kararak deil, ustalkla becerilecek
bir i. Zira ustalk isteyen bir ite kuvvet ie yaramaz. inizden kim
Oroites'i canl ya da cansz bana getirebilir? Bu adam ranllar yararna
hibir i yapmad; stelik byk sular iledi. Hepsi bir yana, iinizden
iki kiiyi, Mitrobates ile olunu ldrd; dahas benim buyrultularm
gtrenleri ldrtyor, yapt kstahlklar haddi at. ranllara daha
ok ktlk etmesi iin ona daha fazla zaman brakmamalyz;
ktlklerine son vermek iin onu ldrelim."

270/881

128. Dareios'un bekledii grev buydu; grevi zerine almak isteyen

otuz kii kt. Aralarnda ekiiyorlard; Dareios, "Ad ekilsin" dedi;
Artontes olu Bagaios'un ad kt; ad ekilmi olan Bagaios yle
yapt: eitli konularda birok mektup yazd, altna Dareios'un
mhrn bast ve alp Sardes'e gitti. Sardes'e ulat, Oroites'in karsna
kt, teker teker mektuplarn balarn zmeye balad; at mektuplar okusun diye krallk sekreterine veriyordu, zira her satrapn
yannda krallk sekreterleri bulunur. Mektuplar verirken Bagaios koruma askerlerine bakyordu, bunlar Oroites'ten koparlabilir mi, onu anlamak istiyordu. Buyrultulara kar ok saygl davrandklarn grd,
hele iinde yazl olanlar daha byk saygyla karlyorlard. O zaman
sekretere, iinde u szlerin yazl olduu mektubu uzatt: "ranllar,
Kral Dareios sizin Oroites'e koruma askeri olarak hizmet etmenizi yasak etti." Bu szleri duyunca mzraklarn braktlar. Emre uyduklarn
gren Bagaios yreklendi ve sonuncu mektubu verdi: "Kral Dareios"
diye yazlyd bunda, "Sardes'deki ranllara Oroites'i ldrmelerini
emreder." Bu szleri duyduklar anda koruma askerleri hanerlerini
ektiler ve hemen vurup ldrdler. te Samoslu Polykrates'in c,
ranl Oroites'ten byle alnm oldu.
Demokedes yks
129. Oroites'in hazineleri Susa'ya getirildikten ve koruma altna
alndktan az sonra bir ey oldu, Kral Dareios avda attan inerken aya
burkuldu; olduka nemli bir burkulmayd; ayak bilei yerinden kmt. Sarayda Msr'n en iyi hekimleri diye geinen hekimler bulunurdu, onlar artp baktrd. Ama aya o kadar kabaca eip bktler ve ovdular ki, ar daha da artt. Yedi gn yedi gece Dareios'un
gzne acdan uyku girmedi. Sekizinci gn durum gene dzelmemiti,
orada bulunanlardan birisi, Dareios'a Krotonlu Demokedes'i salk
verdi, bir zamanlar Sardes'te onun iyi bir hekim olarak nn iitmiti.
Dareios hemen bulunup getirilmesini emretti. Oroites'in kleleri
arasnda arayp buldular; oradan ekip aldlar ve Dareios'a gtrdler.
Zincirlerini srkleyerek geldi; paavralar iindeydi.

271/881

130. Kraln huzuruna knca, "Hekimlikten anlar msn?" diye sordular. Anlarm demek istemiyordu, zira bilgisini aklarsa eer, bir daha
Yunanistan' gremeyeceinden korkuyordu[127]. Dareios anlad, bu
iten anlyor ama belli etmek istemiyordu; onu getirmi olanlara
denek ve ivili kam getirmelerini emretti. Demokedes o zaman, evet
dedi, ama gene de hekimlik sanatndan pek o kadar anlamadn, sadece sk sk bir hekimi grd iin az bir eyler renmi olduunu
syledi. Buna ramen kral, kendini onun ellerine teslim etti, o da onu
Yunan usulnce tedavi etti; kabaca bir bakmdan sonra gelen ar
dindirici ilalar sayesinde, hasta nce uykuya ve ksa bir sre sonra da
salna kavutu. Eski evikliini bir daha bulamayacandan korkan
Dareios, ona iki ift altn zincir verdi. Bunun zerine Demokedes,
"Kendisini iyi ettiim iin zincirleri iki katna m karyor?" diye
sordu. Bu sz Dareios'un houna gitti, onu hareme gnderdi; harem
aalar nne dtler, kadnlara kral salna kavuturan adam diye
tanttlar. Kadnlarn her biri altn dolu bir sanda daldrdklar
kupalarla altn vermeye baladlar ve Demokedes o kadar ok altn ald
ki, kupalardan tap yerlere salan altlar toplayan Skiton adndaki
hizmeti bile hatr saylr bir para edinmi oldu.
131. Baknz bu Demokedes, Kroton'dan Polykrates'in yanna nasl
gelmiti: Korkun fkeli bir adam olan babasnn yannda Kroton'da
yayordu. Bir gn dayanamad, onu brakp Aigina'ya gitti. Adada yerleti ve daha ilk ylda br hekimlerin hepsini geti, oysa elinde ne bir
arac vard, ne de bu sanat iin gerekli olan br eyler. kinci yl Aiginallar onu yll bir talanta resmen maaa baladlar; nc yl Atinallar yz mana verdiler; drdnc yl Polykrates iki talant verdi.
Samos'a ite byle gitti ve Krotonlu hekimlerin n onunla balam
oldu; zira bu olaylarn getii dnemde, Krotonlu hekimler
Yunanistan'da el stnde tutuluyorlard; onlardan sonra Kyreneliler
geliyordu; bu ayn alara doru Yunanistan'n en iyi mzik sanatlar
olarak da Argoslular n yapmlard.

272/881

132. Demokedes, Dareios'u iyiletirdikten sonra, Susa'da byk bir

konak sahibi oldu; kraln can yolda olmutu ve istediini yapmakta
serbestti, yalnz Yunanistan'a dnmesine izin yoktu. Ondan nce krala
bakmakta olan Msrl hekimler, bir Yunanl hekime alt olduklar iin
kaza vurulacaklard; krala yalvard, bunlarn canlarn balatt;
Eleusisli bir falcy da kurtard, bu da Polykrates'le beraber gelenlerdendi ve kleler arasnda unutulup kalmt. Bu Demokedes, kraln
yannda hatr saylr bir kii olmutu.
133. Bu olaylardan az zaman sonra baka bir ey oldu. Atossa,
Kyros'un kz ve Dareios'un kars, gsnde bir sivilce kard, kad,
sivilceyi azdrd, balangta saklam, utancndan kimseye sylememiti; ama hastalk ilerleyince Demokedes'i artp gsterdi. O da,
"Ben bunu iyi ederim," diye sz verdi; ama o da ondan bir ey istiyordu, o da onu yapacana dair kendisine sz verecekti; istedii ey,
onuruna dokunacak bir ey deildi.
134. Atossa, Demokedes'in tedavisiyle salna kavutuktan sonra,
beraber yattklar bir gece Dareios'a unlar syledi: "Nedir bu ey kral,
elinde bu kadar g kuvvet varken, bir ey yapmadan oturuyorsun, ran
imparatorluuna yeni bir ulus, yeni bir lke katmyorsun? Bu kadar
byk hazinelerin sahibi ve stelik gen olan bir adamn baarlar
kazanmas, kendisini gstermesi gerekir, o zaman ranllar da kendilerini bir erkein ynettiini anlarlar. Byle yapmakla iki yararn olur;
birincisi ranllara balarnda bir erkein bulunduunu gstermi olursun, ikincisi onlarn enerjilerini savata harcar, sana kar ayaklanmalar iin vakit brakmam olursun. Kendini gstermenin zaman
imdidir, nk gensin; insanolunun enerjisi gvdesinin gcyle artar; ama bir gn gelir kocalr ve artk i grecek hali kalmaz." Byle
konuuyor, ald dersi tekrarlyordu ve kral ona cevap verdi: "Hatun,
sylediklerin tastamam benim de aklmdan geen eyler. Evet, ben de
karar verdim, bu anakaradan br anakaraya boyunduruk gibi bir kpr
atacam ve Skythlere kar yryeceim; az zaman sonra bu i yoluna
girmi olacak." Atossa o zaman unlar syledi: "Beni dinle, nce

273/881

Skythlerin stne yrmekten vazge; onlar istediin zaman alabilirsin. Sen asl, Yunanistan'a kar yrmelisin. Yanma Lakonial, Argoslu, Atinal ve Korinthoslu kadnlar almak istiyorum hizmeti olarak,
nlerini ok dinledim. Elinin altnda sana btn Yunan lkelerini tantmak ve klavuzluk etmek iin bulunmaz bir adam var; ayan iyiletiren adam demek istiyorum." Dareios cevap verdi: "Mademki
gcmz nce Yunanistan'a kar kullanmamzn daha iyi olacana
inanyorsun, bana kalrsa nce oraya durumu anlamak iin birka ranl
gndermeli, o dediin adam da yanlarna katarz; durumu grrler,
renirler ve Yunanllara ait her ey zerinde bize bilgi getirirler;
bunlar rendikten sonra, ben de onlara kar dnerim."
135. Byle dedi ve dediini yapt. Hemen o sabah erkenden ileri
gelen ranllardan on beini grevlendirdi, Yunanistan kylarn
dolaacaklard, Demokedes'i de yanlarna katyordu, kamasn diye gz
kulak olacaklar, ne olursa olsun geri getireceklerdi. Bu emirleri verdikten sonra Demokedes'i artt; ona da ranllara btn Yunanistan'a
gezdirmesi ve her eyi iyice gstermesi grevini verdi; sonra hemen
geri dnecekti; btn tanabilir servetini de isterse gtrebilecek, babasna ve kardelerine armaan edebilecekti, dnte kendisine
bunlarn yz kat verilecekti; bu armaanlar gtrebilmesi iin emanet
olarak bir de yk gemisi verilecekti, bunu azna kadar deerli
armaanlarla doldurabilir ve denize onunla alabilirdi. Bence
Dareios'un bunlar sylemekte bir art niyeti yoktu; ama Demokedes,
kral kendisini deniyor sand; el aklndan yararlanmaya kalkmad;
eyalarn dnnde almak zere burada brakacan syledi; bununla
beraber ana babasna ve kardelerine gtrmek zere verecei eyleri
alacakt. Dareios, Demokedes'e de gerekli ynergeyi verdikten sonra,
keifilerini denize kmak zere yollad.
136. Fenike'ye geldiler, daha dorusu Sidon'a ve orada oyalanmadan
iki trirem[128] donattlar, bir de ii deerli armaanlarla dolu bir yk
gemisi. Btn hazrlklar sona erince Yunanistan'a doru yola ktlar;

274/881

kydan gidiyorlar ve btn ky boylarn inceleyip haritasn karyorlard[129]; en byk blmn ve zellikle ad ok duyulan yerleri
gezdikten sonra talya'da Taranto'ya vardlar. Burada Tarantolularn
kral Aristophilides, Demokedes'in hatr iin ranllarn gemilerinin
dmenlerini karttrd, kendilerini de casus diye hapse attrd. Onlar
hapishanede eziyet ekerlerken Demokedes Kroton'a gitti; o yurduna
dndkten sonra Aristophilides, ranllara zgrlklerini ve gemilerinden aldrd paralar geri verdi.
137. ranllar denize aldlar ve Demokedes'in peine dp Kroton'a
ulatlar[130]; onu bir meydanda dolarken buldular ve yakaladlar.
Krotonlularn arasnda ran devletinden ekinen kimseler vard,
Demokedes'i teslim etmeye hazrdlar; ama bakalar da vard, kocaman sopalarla giriip Demokedes'i ranllarn elinden almaya
kalktlar. ranllar, "Krotonlular!" diye baryorlard, "aklnz
banza toplayn. Elimizden almaya kalktnz bu adam, Byk
Kral'ndr; kaaktr. Kral Dareios kendisine hakaret edilmesine izin
verir mi sanrsnz? Eer bu adam elimizden alrsanz, banza neler
geleceini dnmyor musunuz? O zaman ordularmz doru kentinizin zerine yrmez mi? En bata sizler kle olmaz msnz?" Ne dedilerse dinletemediler Krotonlulara. brleri Demokedes'i aldlar; yanlarndaki yk gemisini de aldlar, ranllar yeniden Asya yolunu tuttular, klavuzlar yoktu artk, Yunanistan'n i blmlerini gezmeyi
dnmediler. Gemiye bindikleri zaman, Demokedes onlara, "Gle
gle," dedi, gidip Milon'un kzyla evleneceini, Dareios'a yle
sylemelerini bildirdi. Zira bu greinin ad, Byk Kral'n saraynda
bilinirdi. Demokedes bu evlenme iin byk para vermitir, bence
bunu srf kendisinin kendi lkesinde de hatr saylr bir adam olduunu
Dareios'a gstermek iin yapmtr, baka bir ey deil.
138. Kroton'dan kalkan ranllarn gemileri apygia'da karaya
vurdu[131]; ranllar burada kle olarak alkoydular; ama Tarantolu bir
srgn, Gillos onlar kurtard ve Kral Dareios'un yanna kadar onlarla

275/881

beraber gitti. Kral bu hizmetine kar honutluk olarak ne isterse

vereceini syledi. Gillos, bana gelenleri anlatt ve ondan bekledii
tek iyiliin kendisini Taranto'ya geri gndermek olduunu syledi; ama
koca bir donanmay talya'ya gndermek btn Yunanistan' ayaa
kaldrrd, "Onun iin," dedi, "Knidoslular bu ii kendi balarna yapabilirler." Knidoslular, Tarantolularla dosttular, dnn herkesten iyi
onlar salayabilirlerdi. Dareios dilei kabul etti, yerine getirmek iin
davrand. Knidoslulara haberci gnderdi ve Gillos'u Taranto'ya
gtrmelerini emretti. Knidoslular, Dareios'un szn dinlediler, ama
Tarantolulara laf anlatamadlar, dediklerini zorla yaptracak kadar
gleri de yoktu. Bu hikye byledir; Asya'dan Yunanistan'a geen ilk
ranllar bunlardr ve bunlarn casus olmalarnn nedeni de budur.
Syloson yks
139. Bundan sonra Kral Dareios, Samos'u ald; Yunanistan ve barbar
illerinde ald ilk yer burasdr ve saldr nedeni aa yukar udur:
Kyros olu Kambyses'in Msr seferi srasnda kalabalk Yunanl kafileleri de bu lkeye gelmilerdi, kimisi akla gelebilecei gibi ticari bir
saldr yapmak zere, brleri de sadece gidip grm olmak iin[132];
Syloson da bunlarn arasndayd, Aiakes'in olu Polykrates'in
kardeiydi ve Samos'tan srlmt. Bu Syloson talihli adamm.
yle ki, omuzlarna al renkli gzel bir manto alm, Memphis
agorasnda aylak dolanyordu; Dareios ki, o zamanlar Kambyses'in
koruma birliindeydi ve kiisel bir etkenlii yoktu, onu grd, manto
houna gitti, satn almak iin Syloson'un yanna gitti. Dareios'un mantoyu pek beendiini gren Syloson, ona, tanrsal bir esine uyarak
yle dedi: "Bu mantoya fiyat biilemez, ama mademki bu kadar
beendin, al senin olsun." Dareios teekkr etti ve ald.
140. Syloson bou bouna mantosundan olduuna hayflanyordu.
Zaman geti, Kambyses ld. Yediler, Maga ba kaldrdlar ve ilerinden biri, Dareios tahta geti. Syloson, vaktiyle Msr'da mantosunu
armaan etmi olduu adamn tahta getiini rendi. Gitti, Susa'da

276/881

kral saraynn eiine oturdu ve kendisini Dareios'a iyilii dokunmu

bir adam olarak tantt. Kapc, gidip krala anlatt. Kral ard, cevap
verdi: "Kimmi bu iyiliini grm olup da grdm iyilie kar
borlu kalm olduum Yunanl? Tahta geeli ok olmad ve bu arada
hibir Yunanl kalkp beni grmeye gelmedi. Bu Yunanlya borcum
olduunu sanmyorum. Getiriniz bakalm, iin asl neymi anlayalm."
Kapc, Syloson'u ieri ald; huzurda ayakta durdu, tercmanlar adn
ve krala ne gibi bir hizmette bulunmu olduunu sordular. Bunun zerine Syloson, manto hikyesini anlatt, o adamn kendisi olduunu
syledi. "Ey insanlarn en cmerti," dedi o zaman Dareios, "henz
iktidarda bulunmadm gnlerde bana bu armaan veren sendin demek. Pek o kadar byk bir armaan deil, evet, ama bugn bir
bakasndan alacam krallara layk bir armaan kadar honut brakmtr beni. Seni hesapsz altna ve gme bomak istiyorum, ta ki
Hystaspes olu Dareios'a yararn dokunduuna piman olmayasn." Bu
syleve Syloson u cevab verdi: "Bana ne altn, ne gm gerekir ey
kral, ama Samos'u kurtar, yurdumu bana ver, nk imdi o, kardeim
Polykrates'in lmnden beri klelerimizden birinin eline kalmtr ve
bu klelere Oroites arka kmaktadr; onu kan dkmeden ve
kleletirmeden bana geri ver."
141. Bu dilek zerine Dareios birer ordu gnderdi, banda yedilerden Otanes vard; Syloson'un btn isteklerini yerine getirme emri
almt. Otanes, deniz kysna doru yrd ve seferi ynetti.
142. Samos'ta Maiandrios olu Maiandrios iktidardayd; Polykrates,
hkmeti ona emanet etmiti. bu adam insanlarn en dorusu olmak
istiyordu[133], ama buna imkn bulamad. Polykrates'in ldn
rendii zaman, baknz ilk olarak ne yapt: Samos'un d mahallesinde bir yer ayrtt, evresini kutsal olarak ilan etti ve ierisine Kurtarc Zeus adna bir mihrap kurdurdu; bu i bitince hemerilerini toplantya ard ve u sylevi verdi: "Hepiniz biliyorsunuz,
Polykrates'in tac ve hkmdarlk asas bana verilmitir; imdi

277/881

zerinizde hkm srmek benim elimdedir. Ama elimde olsa bile

bakalarnda knadm eyi kendim yapmak istemem. Polykrates'in
kendisi gibi insanlar kle olarak kullanmas houma gitmiyordu,
bakalarnn da kullanmas houma gitmez. te imdi artk Polykrates
yok; ben iktidar halka brakyorum ve aranzda hak eitlii ilan ediyorum. Buna karlk kendim iin yalnz unlar istiyorum: Bana
Polykrates'in hazinesinden alt talant gelir balansn ve ayrca Kurtarc
Zeus tapnann kutsal hizmeti bana ve benim soyumdan gelecek olanlara verilsin, zira bu mihrab ben kurdurdum ve zgrl size ben verdim." Samoslulara bunlar syledi. O zaman ilerinden biri kalkt ve
unlar syledi: "Hayr, sen bize emir veremezsin, soysuz olu soysuz,
alak herif! Sen asl elindeki parann hesabn nasl vereceksin? Onu
dn!"
143. Bunlar syleyen adam, hatr saylr yurttalardan biriydi, ad
Telesarkhos'tu. O zaman Maiandrios bakt ki, iktidar kendisi braksa,
bir bakas kp tyranl ele geirecek, brakmaktan vazgeti; hemen
kaleye kapand, yurttalarnn ileri gelenlerini[134], hesap verme
perdesi altnda artt ve hepsini skca balatp hapse att. Orada hepsi de zincire vuruldular; ama Maiandrios hastaland, lmn bekleyen
kardei ki, ad Lykaretos'tu, Samos'ta iktidar kolayca ele geirebilmek
iin, hapistekilerin hepsini ldrtt; anlalan Samoslular zgrlk
istemiyorlard.
144. Syloson'un yol gsterdii ranllar Samos nlerine geldikleri zaman, kimse onlara kar elini silaha srmedi; Maiandrios'tan yana olanlar ve Maiandrios'un kendisi bir anlama yaplmasn istediler, anlamaya gre kendileri adadan ekileceklerdi. Otanes anlamay kabul
etti ve mtareke ilan etti; ran ordusunun byk blm kalenin
karsna yerleti ve kuatmaya balad.
145. Tyran Maiandrios'un bir kardei vard, biraz atak bir adamd, ad
Kharilaos'tu; bu, birtakm sular ilemiti ve hapishanenin bir
zindannda cezasn ekiyordu. Olan bitene kulak kabartt iin, tavan

278/881

penceresinden sarkt bakt, ranllar bir ey yapmadan yle oturuyorlard; o zaman barp armaya balad, Maiandrios'la grmek
istiyordu. Maiandrios da grlty duymutu. Balarn zdrtp getirtti. Karsna kar kmaz svp saymaya balad, onu ranllarla
savamaya kkrtyordu. "Nedir bu yaptn?" dedi, "Ey alaklarn
ala, ben ki senin kardeinim, hapse atlmay gerektirecek bir ey
yapmadm halde, beni zincire vurup zindana atyorsun; ama ranllar
gelip seni kendi evinden kovmak, varn younu elinden almak istiyorlar da neden bu kstahl onlarn yanna brakyorsun? Oysa onlar alt
etmek iten bile deil. Ama sen korkuyorsan, koruma birliini bana
ver, onlar buraya geldiklerine piman edeyim. Seni adadan sa salim
kartmay da ben zerime alyorum."
146. Kharilaos byle konutu. Ve Maiandrios, onun dediini yapt.
Bence kendi askerlerinin kraln askerlerini yeneceklerini sandndan
deil herhalde; daha ok Syloson'u kskandndan, el dememi bir
kenti hi vurumadan onun eline brakmak istemediinden. Bylece
ranllar kzdrmak ve Samos'u onlara teslim etmeden nce, ne kadar
olabilirse o kadar ktlk yapmak istiyordu; nk biliyordu ki, eer
ranllar ok kayp verirlerse, bunun acsn Samoslulardan karacaklardr. Kendisine gelince, o istedii zaman adadan burnu kanamadan
kp gidebilirdi; yeraltnda kaleden denize kadar gizli bir yol
kazdrmt. Ve Maiandrios, Samos'u brakp gemiye atlad, gitti. Kharilaos btn yabanc koruma askerlerini silahlandrd, kale kaplarn
atrtt ve askerlerini, her iin yoluna konulduunu sanan ve bir saldr
beklemeyen ranllar zerine saldrtt. Paral askerler, ranllara
saldrdlar. Saldrya urayanlar, ranllarn en gzde olanlarndan,
orduya tahtrevanla katlanlardandlar; byk kym oldu. Onlar bu ie
dalmken, ran ordusunun br blm yardma kotu; paral askerler
ezildiler ve kaleye sndlar.
147. ranllarn byk kayplar vermi olduunu gren general
Otanes, Dareios'un yola karken kendisine, hibir Samoslunun
ldrlmemesi, kleletirme koullarnn uygulanmamas ve kentin

279/881

hibir zarara uratlmadan Syloson'a teslim edilmesi yolunda vermi

olduu ynergeyi unuttu; bu uyarlar zihnine iyice kazlmt, ama gene
de unuttu ve askerlerine ellerine geen erkekleri kk byk ayrmadan ldrmelerini emretti. O zaman ordunun bir blm akropol
kuatrken, kalan genel kyma giriti, eline deni vurup ldrd, kutsal yerlere snanlar bile kurtulamadlar.
148. Maiandrios, Samos'tan aldktan sonra gemisini Lakedaimon'a
evirdi. Oraya varnca, yannda getirdii hazineyi gvenilir bir yere
koydu ve yle bir ey yaptrd: Gzle grnr bir yere altn ve gm
kupalar dizdirdi, hizmetiler bunlar silip parlatrken kendisi de Sparta
kral Alexandridas olu Kleomenes ile grmeye gitti ve onu alp evine getirdi. Kupalar gren Kleomenes hayran kald, gzlerini
ayramyordu. Maiandrios, istediklerini alp gtrebileceini syledi,
srar etti. Ama Kleomenes doruluktan ayrlmad; ama sunduu
armaanlar geri evirdii iin Maiandrios kukuya decekti, eli de
akt, yurttalar arasndan adam kandrabilir, kendisinden aldrabilirdi, bunlar dnerek gitti, ephoroslar buldu[135], Sparta'nn karlar
asndan bu Samoslu yabancnn Peloponez'den srlmesi iyi olacak,
dedi, bylece kendisinin ya da baka Spartallarn doru yoldan kmalar tehlikesi nlenmi olacakt. Onlar da olur dediler ve bir avu
gnderip srgn kararn Maiandrios'a bildirdiler.
149. ranllar, Samos'u a iine dm gibi sarmlard; Syloson'un
eline getii zaman tek erkek kalmamt, hepsi lmt. Sonradan
general Otanes, yeniden enlendirmek iin kolonlar getirtip yerletirdi,
nk bir rya grmt ve reme organlarnda bir hastalk ba
gstermiti.
Dareios'un Babil Seferi
150. Samos'a kar deniz seferi ald srada Babilliler ayaklandlar[136]; ok iyi hazrlanmlard; zira Magn hkm srd
zamanlarda, yediler bakaldrd srada, uzun sren karklklardan

280/881

yararlanarak bir kuatmaya dayanabilecek duruma gelmilerdi; phesiz hazrlklarn gizli tutuyorlard. Aka ayaklanacak duruma gelince,
baknz ne yaptlar: Her erkek evinden yalnz bir kadn seip ayrd.
(Ana olanlar zaten ayrlmlard.) Kalan btn kadnlar topladlar ve
bodular. Her biri yalnz bir tane alkoymutu yemek piirmek iin;
brlerini bomulard. nk yiyeceklerin bo yere harcanmasn nlemek istiyorlard.
151. Bu olaylar haber alan Dareios btn kuvvetlerini toplad ve
Babil zerine yrd; orduyu kentin duvarlar dibine getirdi, kenti
kuatt; Babilliler aldr etmiyorlard. Tabyalarn gze grnen yerlerine kyor, oyunlar oynuyorlard, Dareios'la, ordusuyla alay ediyorlard; ilerinden birisi yle diyordu: "Burada ne bekliyorsunuz ranllar? ekip gitseniz daha iyi edersiniz. Ne zaman katrlar dourursa,
siz de bizi o zaman ele geirebilirsiniz." Bu Babilli byle konuuyordu,
nk bir katr hibir zaman dourmaz diye dnyordu.
152. On dokuz ay olmutu, Dareios ve ordusu, Babil'i almadan
bekliyor, canlar sklyordu. Bavurmadk dzen brakmamlard, her
yolu denemilerdi; ama kenti alamyorlard. Baka yollar arasnda,
Kyros'a kentin kaplarn atran yola da bavurmulard. Ama Babilliler artk gafil avlanmyorlard ve kent alnamyordu.
153. Yirminci ayda Zopyros, Maga kar bakaldran yedilerden
Megabyzos'un olu, bir mucizeye tank oldu: Erzakn tayan katrlardan birisi, bir katr dourmutu. Koup haber verdiler, nce inanmad, sonra gidip yavru katr kendi gzyle grd ve mucizenin tanklarn "Kimseye haber vermeyin," diye tembihledi ve dnmeye koyuldu. Babillinin sylediklerini dnyordu, daha bata sylemiti,
katrn dourduunu grrseniz, kaleyi alrsnz demiti; o szlerle bu
olay birbirine uyuyordu; o szlere dayanarak Babil'in deceini koydu
kafasna; Babilliye bu szleri syleten tanr, katrlarndan birine bir
katr dourtmutu.

281/881

154. Ona gre artk kaderin Babil'in decei gn olarak ayrd gn

gelip atmt; gitti, Dareios'u buldu, bu kentin alnmas kendisi iin
ok mu nemliydi? nce onu rendi. Kraln bu ie ok nem verdiine kanaat getirdikten sonra, nasl etsem de kenti alacak adam ben
olsam, bu ii ben kendim yapabilsem diye hayal kurmaya balad; zira
ranllarda byk baarlar byk onurlar salar. Bunun iin aklna
gelen tek are u oldu: Kendi kendisinin bir yerlerini kesip atacak ve
Babillilerin saflarna geecekti. Onarlamayacak bir budanmay
isteyerek gze ald; burnunu ve kulaklarn kesti, bir kara bahtl gibi
salarn epeevre kazd, kendi kendini kamlad ve Dareios'a gitti.
155. En yksek kattan soylu bir adam byle kesilmi biilmi gren
Dareios ok zld; yerinden frlad, barmaya balad, "Kim yapt
bunu, neden yapt?" diye sordu. "Benim gibi bir adam," diye cevap
verdi ranl, "bu hale getirebilecek senden baka bir lml yoktur;
bende bu yaralar aan, ey kral, bir bakasnn eli deildir; benim kendi
elimdir, nk Asurlularn ranllar alaya almalarna artk dayanamyorum" "Ey insanlarn en talihsizi," dedi kral, "utanlacak bir
eyin stn onurlu bir bahaneyle rtmek istiyorsun, bu onulmaz
yaralarn nedeni bu kuatmadr diyorsun. Ey lgn, bu yaralar dmann yenilmesini salar m? Akl banda bir kimse kendi kendine
bunlar nasl yapabilir?" br cevap verdi: "Eer tasarladm eyi
sana nceden sylemi olsaydm, bana izin vermezdin, ama ben
yapacam i iin yalnz kendime dantm. imdi eer sen ii gevek
tutmazsan, Babil bizimdir. Ben u halimle bir kaak gibi gidip onlara
teslim olacam; bana bunlar senin yaptn syleyeceim; onlar
kandrp ellerinden bir komutanlk koparacam. Sen benim kente giriimden balayarak on gn say; ordundan, kayb nemli olmayan bir
birlik ayr; Semiramis kaps denilen kapya yakn bir yere bin kii
gnder. Sonra bu ilk on gnden sonraki yedinci gn Ninive'liler kaps
denilen kapya iki bin kii koy; bu yedi gnden sonra brak yirmi gn
gesin, sonra Khaldeallar kapsna bir baka birlik gnder, bu sefer
drt bin kii olsun. Ama gerek ncekilerin, gerekse bunlarn ellerinde,

282/881

kendilerini savunmak iin hanerden baka bir ey bulunmasn; brak

hanerleri dursun. Bu yirmi gn de geince btn orduyu ilerlet; yalnz
ranllar kalsn, btn tabyalar evir, ranllar da Belos ve Kissia
kaplar karsna koy. Kazanm olduum byk baarlardan sonra
Babillilerin, kaplarn anahtarlarn bana emanet edeceklerinden
phem yok. Ondan sonras da artk ranllara ve bana kalan bir i."
156. Bu ynergeyi verdikten sonra kentin kaplarna doru yrd;
sahici bir kaak gibi, ikide bir dnp kukuyla arkasna bakyordu. Bu
yandaki kulelerin tepesinden bakan nbetiler, aaya kotular, kapy
hafife aralayp, "Kimsin, ne istiyorsun?" diye sordular. "Adm
Zopyros," diye cevap verdi, onlarn safna gemek istediini syledi.
Bu szler zerine, nbetiler onu alp Babilliler Yksek Kurulu'na
gtrdler. Orada oturdu, yanp yaknmaya balad, kendi eliyle at
yaralar gsterip, "Bunlar hep Dareios yapt," dedi, btn bunlarn, ona
ordusunu geri ekmesini, nk kenti almann yolu olmadn
syledii iin, bana geldiini syledi. "Oysa," diye ekledi szlerine,
"imdi benim sizin, Babillilerin arasnda bulunmam, sizin iin byk
talihtir, Dareios iin ve ordusu iin ve ranllar iin byk felakettir.
Beni byle doramasnn cezasn ekecek; btn planlarn biliyorum,
btn gizlilerini biliyorum."
157. Byle konutu. Babillilerin karsndaki adam ranllarn en
soylu katndan geliyordu, burnu, kulaklar doranmt, derisinde
kam izleri vard, st ba kan iindeydi, szlerinin doru olduuna
ve kendileriyle ibirlii yapmak iin geldiine inandlar; istediini yapmaya hazr grnyorlard; o zaman o da onlardan bir komutanlk istedi. Komutanl ele alnca Dareios ile kararlatrdklar gibi yapt;
onuncu gn komutas altndaki Babillilerle bir k yapt, Dareios'tan
ilk olarak karsna kmasn istedii bin kiiyi ortaya ald ve kltan
geirdi. Babilliler baktlar ki yapt i syledii sze uyuyor, ok
sevindiler ve her dediini kr krne yapacak hale geldiler. O
bekledi, belli gn gelene kadar, Babilliler arasndan yeni bir birlik seti
ve savaa soktu ve Dareios'un iki bin askerini daha kltan geirdi. Bu

283/881

ikinci baary da grdkten sonra Babilliler artk az birlii etmi

gibi, yalnz Zopyros'a vgler dzer oldular. O gene bekledi, belli sre
gesin diye, sonra komutas altndaki birlii belli yere gtrd, drt bin
kiiyi evirdi ve ldrd. Bu sefer artk Zopyros, Babil'de her eydi;
bakumandanl verdiler, tabyalarn korunmas ona emanet edildi.
158. Dareios, szletikleri gibi genel saldrya geti, birliklerini tabyalar zerine srd, o zaman Zopyros asl dzenbazln ortaya koydu.
Dareios'un ordusu saldr stne saldr tazeliyor, Babilliler kale duvarlar zerinden onlar pskrtyorlard; ama Zopyros, Belos ve Kissia
adl kaplar at, ranllar ieriye ald, Babillilerden onun yaptklarn
grenler, Zeus Belos tapnana doru katlar; grmeyenler ise,
ihanete uram olduklarn anladklar ana kadar sava yerlerinden
ayrlmadlar.
159. Babil, ikinci kez olarak ite byle alnd. Kente hkim olunca
Dareios duvarlar yktrd, btn kaplar kaldrtt; ondan nce Babil'i
alm olan Kyros, ne birini yapmt ne brn; ayrca Dareios, Babillilerin kentte kalmalarna izin verdi. Kendilerine kadn bulmalar iin
ileri grl tedbirler ald, nk soylarnn tkenmesini istemiyordu.
(Yukarda sylemitik, Babilliler yiyecekten kazanmak uruna
karlarn bomulard.) Dareios buyruklar sald, evredeki uluslardan
Babil'e kadn gndermelerini istedi; her birinin ka kadn gndereceini belirtti, bylece elli bin kadn topland; imdiki Babilliler bu
kadnlardan remilerdir.
160. Dareios'un gznde Zopyros, bu baarsyla bir tek Kyros
dnda, gelmi gemi btn ranllarn stne ykselmiti; nk
bugne kadar hibir ranl, kendisini Kyros ile ltrmeye
kalkmamtr. Derler ki, Dareios ou zaman, Zopyros'un burnu ve kula iin yirmi tane Babil feda olsun, dermi. Onu onurlara bodu; her
yl ranllarn gznde en deerli saylan armaanlar veriyordu;
Babil'in bana onu geirmiti, mr boyu orada kalacak, gelirin
tmn kendisine alkoyacak vergi de vermeyecekti ve daha birok

284/881

iyilikte bulundu. Bu Zopyros'un bir olu oldu, Megabyzos, Atinallar

ve mttefiklerine kar Msr'a gnderilen ordunun banda bulunmutur[137]; bu Megabyzos'un da bir olu oldu, Zopyros, bu da Atinallarn hizmetine girmek iin ranllar brakmtr.

286/881

Drdnc Kitap

287/881

MELPOMENE
Skyth'ler Yurtlar zellikleri
1. Dareios, Babil'i aldktan sonra Skyth'lere kar sefer at[138]. Asya
ok gelimiti, nfusu tayor, zenginlik iinde yzyordu. Dareios,
Skyth'leri cezalandrmay koymutu kafasna, Media zerine ilk atlanlar onlard, sava amlar, dmanlarn yenmiler, haksz savalara
nayak olmulard. Daha nce de sylemi olduum gibi, Skyth'ler
Yukar Asya'da yirmi sekiz yl hkm srmlerdir. Kimmerleri
kovalayarak gelmiler[139]; Asya'ya gemiler, Med egemenliine son
vermilerdi, Skyth'ler gelmeden nce bu lkenin sahibi Medlerdi.
Skyth'ler yirmi sekiz yllk bir ayrlktan sonra kendi yurtlarna
dndkleri zaman, Medlerle yaptklar savatan daha az olmayan
glklerle karlatlar; bir ordu yollarn kesmiti, bu ordu yle
umursanmayacak gibi deildi; zira erkeklerin dnmediklerini gren
Skyth kadnlar, kleleriyle iliki kurmulard.
2. Skyth'ler ikileri olan st elde etmek amacyla btn klelerin
gzlerini oyarlar, baknz st nasl saarlar: Kleler, flte ok benzeyen bir eit kemik boru alrlar; bunu ksran dl yatana sokar ve
azlaryla flerler; onlar flerken, brleri de saarlar. Neden byle
yaparlar, kedilerine sorarsanz, hava ksran damarlarn aar, stn
memelerine inmesini salar. Salan st tahta flara boaltlr; evresine kr kleler dizilir ve st dverler; stte kalan ayrp alrlar.
Skyth'lerin gznde en iyi st budur; altta kalann dk kalite sayarlar. te Skyth'ler, ellerine denlerin hepsinin gzn bu ii grdrmek
iin kr ederler; zira ekip biemezler, gebedirler.
3. Bu klelerle Skyth kadnlarndan bir genlik yetiti, bunlar
dnyaya nasl geldiklerini rendiler ve Media'dan dnen Skyth'lerin
karsna dikildiler. nce Tauris dalarndan PalusMaiotis'in[140] en
geni olduu yere kadar geni bir hendek kazdlar, bylece yurtlarn

288/881

ayrm oluyorlard. Skyth'ler hendei gemek istediler; dmanlar

gelip karlarna kamp kurdu ve sava oldu. st ste savatlar, ama
Skyth'ler bir adm bile ilerleyemediler; o zaman ilerinden birisi
bard: "Nedir bu yaptnz ey Skyth'ler," dedi, "kendi klelerimizle
dvyoruz. Bizi ldryorlar, gittike azalyoruz; biz de onlar
ldryoruz, yarn ilerimizi grdrmek iin elimizde kle kalmayacak. Bence oku ve mzra brakalm. Krbalarmz alalm ve yle
yryelim stlerine. Bizi elde silah grdke, kendilerini bizimle bir
tutuyorlar, bizim kanmzdan sayyorlar. Ama bizim elimizde silah
deil, krba grnce klelerimiz olduklarn anlayacaklar, bunu anlaynca da bize kar duramayacaklar."
4. Bu d dinlediler ve yle yaptlar. Bu hali gren dmanlar
ardlar, sava braktlar ve katlar. Asya'da egemen olduktan sonra
Medlerin kovalad Skyth'ler, yurtlarna byle dndler. Ve ite
Dareios ordusunu onlarn bu haddini bilmezliklerinin cezasn vermek,
onlara kar yrmek iin topluyordu.
5. Skyth'ler, kendilerini rklarn en genci sayarlar ve kkenlerini
yle gsterirler: Bu lke botu, burada ilk olarak Targitaos adnda bir
adam dodu. Bu Targitaos'un babas Zeus, anas da Borysthenes
rmann kzym, yle derler. Benim aklm ermez, ama bana ne, efsane byle diyor. Targitaos'un kkeni buymu demek; bunun
ocuu olmu, Lipoxais, Arpoxais ve en kkleri Koloxais. Bunlarn
zamannda Skythia'ya, gkyznden altndan yaplma zanaat aralar
dyor, bir saban, bir boyunduruk, bir balta ve bir kupa. Bunlar ilk
olarak en bykleri gryor ve yaklayor almak iin; altn kzl kor
oluyor. O geri ekiliyor, ortanca ilerliyor, gene ayn ey oluyor. Maden
yle ate sayor ki, uzaklamak zorunda kalyor. Sra ncye, yani
en kklerine geliyor, o zaman altn souyor, o da bunlar alp evine
gtryor. Mucizeyi gren bykler, iktidar en kklerine
brakyorlar.

289/881

6. Lipoxais'ten, Aukhatea denilen Skyth'ler domutur. Ortancadan,

Arpoxais'ten inenler Katiariler ve Traspieslerdir ve en kklerinden
de krallar kmtr ki, adlar Paralatailardr. Tm de Skoloti diye anlrlar ki, bu krallarn lakabdr. Bunlara Skyth'ler adn Yunanllar
takmlardr.
7. Kendi dediklerine baklrsa, Skyth'ler byle meydana kmlardr,
ilk krallar Taritaos'dan Dareios'un lkelerine kar at sefere gelinceye kadar rklar diyorlar, hepsi bin yldan teye gitmez, tastamam bu
kadardr. Gkten den bu kutsal altn krallar byk bir dikkatle saklarlar ve byk kurbanlar keserek honutluunu kazanmaya alrlar.
Kutsal altn korumakla grevli olan kimse, bu bayram sresinde ak
havada uyursa o yl karamaz. Skyth'ler yle derler ve bu beki bir
gn iinde at srtnda ne kadar topra epeevre dolanabilirse, o toprak
kendisine dl olarak verilir. Yurtlar ok byktr. O kadar ki,
Kolaxais kralla ayrm, her birini bir oluna vermitir; bu krallklardan biri brlerinden daha byktr, altn burada saklanr. Kuzeye
doru, Boreas rzgr blgesinde ve insanlarn yaadklar topraklarn
tesinde ne daha ileriye gidilebilir, ne de bir ey grlebilir, nk ku
ba iriliinde tylerle doludur; bu tyler geri g kaplar, ufku perdeler[141].
8. Skyth'ler kendileri iin ve yurtlarnn kuzey blgeleri iin ne anlatrlarsa, ben de onu anlattm. te imdi de Pontos Euxeinos'da yerlemi olan Yunanllarn anlattklar: Herakles diye anlatrlar,
Geryon'un[142] kzlerini nne katm giderken, bugn Skyth'lerin
oturduklar yerlere gelmi, o zamanlar buralarda kimse yokmu; Geryon, Pontos'un ok uzanda oturuyordu; Herakles direklerinin tesinde,
Okeanos Gadeires'i yaknnda bulunan ve Yunanllarn Erytheia dedikleri aday alm yerlemiti[143]. Okeanos'a gelince, bu da dou blgelerinden karm ve btn topraklar epeevre dolanrm, byle
sylerler, ama bir kant gstermezler. Evet, ite Herakles buralardan
kalkm, bugn Skythia denilen lkeye gelmi; souk, buz gibi bir

290/881

havaya yakalanm, aslan postunu ekmi zerine ve uyumu; arabasna koulu iki ksrak ki, otlamaktaymlar, bu arada bir mucize
olarak kaybolmular.
9. Herakles uyanm, ksraklar aram, btn lkeyi gemi, sonunda
"Aalk" denilen yere gelmi. Bir maarann iinde bir yaratk bulmu, yars kz, yars ylan; kalalarndan balayarak yukars kadn,
alt yan ylan. Bu grd karsnda uram olduu aknlktan kurtulunca, acaba kendi balarna dolaan ksraklar grd m diye sormu; o da ksraklarn kendi elinde olduu ve geri alabilmek iin kendisiyle yatmas gerektii cevabn vermi. Herakles bu cret karlnda
onunla birleti. Ksraklar geri vermeyi erteliyordu, nk Herakles ile
daha uzun zaman kalmak istiyordu, br ise bir an nce ksraklar alp
gitmek istiyordu. Sonunda verdi ve unlar syledi: "Buraya gelen ksraklar senin iin sakladm; sen de karln dedin, ite senden
ocuum oldu. Byyecekler, o zaman onlar ne yapacam? Bunu sen
syleyeceksin. Burada m yerletireyim nk bu topraklar benimdir, yoksa senin yanna m gndereyim?" Byle sordu ve ite diyorlar,
ald cevap: "ocuklarnn byyp adam olduklarn grdn zaman, eer u diyeceimi yaparsan, yanl bir ey yapm olmazsn:
lerinden hangisi u yay benim gibi kurar ve u klc benim gibi
kuanrsa, onu bu lkeye yerletir; bu dediklerimi yapamayanlar kov
bu topraklardan gitsinler. Eer bu dediimi yaparsan, mutlu olursun,
benim szmden de kmam olursun."
10. Herakles yaylarndan birini (nk o zamana kadar iki yay vard)
kurdu, omuzdan atma kl kaynn nasl kuanldn gsterdi, sonra
yay ve kl kayn kadna verdi; kl kaynn tokasnda altn bir
kupa vard. Bunlar verdikten sonra gitti. ocuklar dodular.
Byynce analar adlarn koydu; birincisinin ad Agathyrsos, sonrakinin Gelonos, en knn Skythes[144]. Sonra Herakles'in szne
bal kalarak onun emretmi olduu eyi yapt. ocuklarndan ikisi
Agathyrsos ve Gelonos istenilen eyi yapamadlar, kendilerini dnyaya

291/881

getirmi olan analar onlar kovdu, kp gittiler; en kkleri Skythes,

istenileni yapt ve yerinde kald. Sonradan gelen btn Skyth krallar
bu Herakles olu Skythes'ten tremilerdir. Skyth'lerin bugn de kl
kaylarnda asl duran kupalar, Herakles'in kupasnn ansn
srdrrler. te Pontos Euxeinos Yunanllarnn anlattklar da
bunlardr (ve unu da eklerler ki, bu, analarnn Skythes yararna uydurduu bir eyden ibarettir).
11. Bir anlat daha var. Ben de bunu tutuyorum, o da u. Gebe
Skyth'ler Asya'daydlar; Massagetlerle yaptklar bir savatan yenik
ktlar, Araxes rman getiler, Kimmerlerin yanna g ettiler.
(Skyth'lerin oturduklar yerler eskiden Kimmerlerinmi, yle derler).
Skyth'ler geldikleri zaman Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle toplanp grtler. Dnceler blnd, iki taraf da
dediinden amad, ama krallardan yana olanlarn dncesi daha bir
yrekliydi. Halkn eilimi kendiliklerinden kp gitmekti, bylesini
uygun buluyordu; bu apulcu alayn beklemek byk bir tehlikeye
atlmakt; krallar ise yurtlarn bu istilaclara kar sonuna kadar savunmak istiyorlard. Ne halk krallarnn dediine olur diyordu, ne de krallar halkn dediine. Halk, savamadan yurtlarn dmana brakp ekilmeyi dnyordu; ama krallar halkla beraber kap gitmektense,
yurtlarnda kalp lmeye karar verdiler; imdiye kadar yurtlarnn sefasn srmlerdi ve onu brakrlarsa, balarna gelmedik bela kalmayacakt, durum yle gsteriyordu. Sonunda halk ve krallar ikiye
blndler ve saylar birbirine denk olduundan, birbirleriyle
dvtler ve Kimmer halk karde eliyle lenleri Tyras rma
kylarna gmd, mezarlar hl durur. Geride kalanlar, onlar mezarlarna koyduktan sonra yurtlarn brakp ktlar. Skyth'ler geldiinde
kimseler kalmamt.
12. Bugn de Skythia'da Kimmer kaleleri vardr. Kimmer Boaz
vardr. Kimmeria denilen bir blge vardr. Bir Kimmer Bosphoros'u
vardr. Besbelli Kimmerler Skyth'lerden kaarlarken Asya'dan
gemiler ve Khersonesos'ta, iinde bugn Sinoplu Yunan kolonlarnn

292/881

oturduklar kentler kurmulardr. Gene besbelli, pelerinden gelen

Skyth'ler, Media'y yollarn ardklar iin istila etmemilerdir. Zira
Kimmerler kaarlarken ky boyunu brakmamlar, oysa Skyth'ler onlar, ieriye sapp Media'ya girdikleri gne kadar Kafkaslar' salarna
alarak izlemilerdir. Bu da nc bir anlatdr, Yunanllar da, barbarlar da byle anlatrlar.
Aristeas
13. br yandan Prokonnesos'da doma Kaystrobios olu Aristeas
adnda biri vard[145], destan dzerdi, o da Apollon'un fkesinden
kaarken ssedonoslarn lkesine yanatn ve ssedonoslarn tesinde
tek gzl Arimaspes rknn yaadn, bunlarn tesinde de kutsal
altna bekilik eden Griffonlarn, daha uzakta denize kan yerde
Hyperbore uluslarnn yaadklarn syler. Bunlarn hepsi diye ekler
szlerine, kendi snrlarnda bulunanlar, Hyperborelilerden gayrs,
birbirleriyle dalamak iin bahaneler bulurlard; ilk balayanlar Arimaspeslerdi. Bu Arimaspesler, ssedonoslar yurtlarndan atmlard.
ssedonoslar da Skyth'leri yurtlarndan atmlard; Skyth'ler Notos Denizi kylarnda oturan Kimmerlerin zerine saldrmlar ve blgeden atmlar. Ama Aristeas'n Skyth lkesi hakknda anlatt bu hikye
Skyth'lerin sylediklerine uymamaktadr.
14. Bu destanlar dzen Aristeas'n yurdu neresidir sylemitim; onun
hakknda Prokonnesos ve Kyzikos'da edinmi olduum bilgileri de
ekleyeceim. Bana anlattklarna gre, Aristeas doumu bakmndan en
byk yurttalar katndand; bir gn Prokonnesos'da bir bez basma
atlyesine girdi ve orada dp ld. Basmac, dkkn kapatt, gidip
lnn yaknlarna haber verdi. Aristeas'n lm haberi kentin iinde
yeni yaylyordu ki, Kyzikoslu birisi geldi, lm haberini yalanlad,
Artake'den geliyordu ve Kyzikos yolunda Aristeas'a rastlam, hatta
onunla konumutu. Adam dediinden amyordu, o arada lnn
yaknlar basmacnn dkkanna gelmiler, cenaze kaldrmak iin
gerekli eyleri getirmilerdi. Kapy ap girdikleri zaman, ieride

293/881

Aristeas'n ne ls vard, ne dirisi. Ama alt yl sonra Prokonnesos'da

yeniden ortaya km ve bugn Yunanistan'da "Arimaspea" adyla
tannan destanlar yazm ve bestelemitir. Bunlar besteledikten sonra
ikinci kez kaybolmutur.
15. Prokonnesos ve Kyzikos'da sylenen budur. te yandan,
Aristeas'n ikinci kayboluundan iki yz krk yl sonra talya'da,
Metapontum'da gemi bir olay daha biliyorum. Bu sayy
Prokonnesos'da ve Metapontum'da verilen tarihleri karlatrarak buluyorum. Metapontumluar anlatrlar ki, Aristeas orada grnm,
kendilerine emir vermi, "Apollon adna bir sunak yapnz," demi ve
hemen yanna kendi ad olan Prokonnesoslu Aristeas adnda bir heykel
konulmasn istemi; Metapontum, diye aklam, Apollon'un talya'da
uram olduu tek yerdir ve kendisi de tanrnn peinden gelmi, ama
imdiki grnnde deil, karga biiminde. Bu szleri syledikten
sonra gzden kaybolmu, Metapontumluar Delphoi'ye adamlar gndermiler ve tanrdan "Bu grnn anlam nedir?" diye sormular.
Pythia, grntnn dediini yapmalarn emretmi ve szn dinlerlerse, byk kazanlar olacan sylemi; bunun zerine kendilerine verilmi olan grevi yerine getirmiler ve bugn Metapontum'da
tanrsal Apollon heykelinin hemen yannda Aristeas adnda bir adam
heykeli ykselmektedir; evresi defne aalaryla sarlmtr; Apollon
heykeli kentin meydanndadr. Ama Aristeas iin bu kadar yeter.
16. Anlatmaya altmz bu lkenin kuzeyinde ne vardr, kimse
doru drst bir ey bilmez; bir eyler renebilmek iin, oralar kendi
gzyle grm bir kimseye rastlamadm. Az nce szn ettiim
Aristeas da destanlarn yazd srada, ssedonoslardan teye getiini
sylemiyor; daha kuzeydeki lkeler zerine o da kulaktan duyduklarn
ve ssedonoslar ne dedilerse, onlar aktarr. Bununla beraber, biz soruturmamzn uzanabildii en u snra kadar topladmz ve az ok
doru olarak kabul ettiimiz bilgileri vereceiz.

294/881

17. Borysthenes rma kylarnda yaayanlarn deniz stndeki limanlarndan ki, buras btn Skyth kylarnn orta noktasdr, ite bu
limandan balayarak, nce Kallipidai Skyth'lerine rastlanr, bunlar
Yunan soyundandrlar; daha kuzeyde baka bir halk vardr, Halizonlar.
Bunlarn yaaylar da Kallipidailerinki gibi Skyth'lerden epeyce
deiiktir, buday ekerler ve bununla beslenirler, ayrca soan, sarmsak, mercimek ve dar da eker ve yerler. Halizonlarn yukarsnda ifti
Skyth'ler vardr; bunlar da buday ekerler, ama yemek iin deil, satmak iin. Daha yukarda Neuriler yaarlar. Neurilerin kuzeyinde,
bildiimiz kadaryla insanlarn yaamadklar bir blge uzanr. Bu
uluslar, Borysthenes'in batsnda Hypanis rma boyunca
dalmlardr.
18. Deniz ynnden gelirken Borysthenes rman geince, aalk
blge gelir, sonra ieriye doru ifti Skyth'ler otururlar, Hypanis
rma Yunanllar bunlara Borysthenesliler derler. Kendileri adlarnn
Olbiopolitler olduunu sylerler. Bu ifti Skyth'ler, gndousu
ynnde gnlk yol boyunca bir blgeyi tutarlar; Pantikapes ad
verilen rmaa dayanrlar. Kuzeye doru Borysthenes rman
karken, on gn boyunca onlarn lkelerinden geilir; ondan tesi
byk ldr, ln hemen tesinde bambaka bir halk, Androphag'lar
vardr, bunlar Skyth soyundan deildirler. Daha da yukars yeniden
l... Bu kez sonsuz, hibir insan soyuna, bizim bildiimiz kadaryla
rastlanmaz.
19. Bu ifti Skyth'lerin dousunda, Pantikapes'i geince, gebe
Skyth'ler srlerini otlatrlar; toprak srmez, ekin ekmezler. Aalk
blge dnda btn bu topraklarda aa yoktur. Bu gebeler gndousu ynnde, Gerros rmana kadar uzanan blgeyi tutarlar ki, on
drt gnlk yol geniliindedir.
20. Gerros'tan tesi ahane Skyth'ler lkesi denilen yerlerdir;
Skyth'lerin en yiit ve en kalabalk blm buralarda yaarlar; br
Skyth'leri kendi kleleri sayarlar. Snrlar yledir: Gney ynnde

295/881

Taurik, dou ynnde krlerin ocuklarnn am olduklar hendek ve

PalusMaiotis zerinde bulunan ve Kremnes[146] denilen deniz ars;
lkelerinin bir blm Tanais'e kadar dayanr. Kuzeyde, ahane
Skyth'lerin tesinde Melankhlenos'lar otururlar, ayr rktandrlar, Skyth
deildirler. Melankhlenos'lardan tesi bataklk ve ldr, yle
biliyoruz.
21. Tanais'i anca artk Skythia deildir; ilk ulus Sauromat'lardr; bu
Sauromat'lar, PalusMaiotis'in meydana getirdii krfezin dibinde
kuzeye doru on be gnlk yol boyunca uzanr; btn bu lke plaktr, ne elle yetitirilmi, ne de kendiliinden yetimi aa vardr. Daha
kuzeyde ikinci bir blge gelir, Budin'lerdir ve ok aalktr, batan
sona eitli trden aalarla kapldr.
22. Budin'lerin kuzeyi yedi gnlk ldr; bu l ap az douya
kaynca Thyssaget'lerin yurdudur, kalabalk ve ayr soydan bir ulustur,
avclkla geinirler. Bunlarn snrnda, ayn blgede Iyrkai'ler denilen
kimseler otururlar; bunlar da avclkla yaarlar, avlanmalar yledir:
Aacn tepesine kp av gzlerler. nk btn lke ormanlarla
kapldr; her avcnn hazr bir at vardr, karn stne yatrlmtr gze
arpmasn diye; bir de kpek vardr. Aacn tepesinden hayvan
grdler mi ok atarlar, atlarna atlayp kovalarlar, kpekler de iz
srerler. Bu halkn kuzeydousunda baka Skyth'ler vardr, bunlar ahane Skyth'lerden ayrldktan sonra gelip bu lkede yerlemilerdir.
23. Bu sonuncu Skyth'lere kadar anlattmz btn bu lke zengin
bir ovadr, topra rm rgensel maddelerden olumutur. tesinde yer talk, kayalktr. Bu talk blgeyi geince yksek dalarn
eteinde uzanan geni bir alana klr, buras doutan kel olduklar
sylenen insanlarn oturduklar yerdir, kadn erkek hepsi keldir, burunlar yass, eneleri frlaktr; dilleri ayrdr, Skyth'ler gibi giyinirler,
aalardan topladklar yemilerle beslenirler. Ya kardklar aaca
fndk aac derler. Aa yukar incir aac byklnde olur; bakla
iriliinde yemi verir, ekirdekli bir yemitir bu. Bu yemi

296/881

olgunlanca bez iinde ezip zn szerler, koyu ve siyah bir z akar;

bu akan svya "askh" derler; zevkle ierler, stle kartrp yle de
ierler; tortusu yapkan bir macun kvamnda olur, bundan da rekler
yapp saklarlar; zira bu ulusun srleri azdr, nk otlaklar fakirdir.
Her biri bir aa altnda yatar; k geldi mi aacn evresine, adr gibi,
beyaz ynden bir rt gerilir; yazn rty kaldrrlar. Bu halklara
kimse zarar vermez, kutsal saylrlar; sava iin silahlar yoktur.
Komularnda bir anlamazlk ksa, yargc olarak onlara bavurulur
ve eer birisi, kendi yurdundan kap onlara snsa, ona artk kimse
dokunamaz. Bunlara, Argipeialar derler.
24. Bu kel insanlar lkesine kadar geilen btn blgeler ve buralarda oturan uluslar bilinip tannrlar. nk bu uluslarn yurtlarna
yolculuk yapan Skyth'ler vardr. Haklarnda bilgi edinmek zor deildir;
Borysthenes azndaki deniz arsnda ve Pontos'un br arlarnda
bulunan Yunanllar da buralara giderler. Bu uluslarn yanna giden
Skyth'ler, ilerini grebilmek iin yedi tercman kullanrlar, nk oralarda birbirinden ayr yedi dil konuulur.
25. Argipeialara kadar rendik demektir; ama bu kel adamlarn
kuzeyinde kalan blge iin kimse kesin bir ey syleyemez. nk
evresi dalarla kesilmitir; geit vermez dalardr ve kimse de
gememitir. Kel adamlar bu dalarda kei ayakl insanlarn yaadklarn sylerler, ama ben pek inanmam. Bir de bu halklarn tesinde insanlara rastlanrm ki, yln alt ayn uykuda geirirlermi, ben byle
masallara inanmam. Kel adamlarn dousuna den lkede ssedonlarn yaamakta olduklar kesindir; ama kuzey ynlere den blgeleri,
zayf baz sylentiler dnda, ne kel adamlar, ne de ssedonlar
tanmaktadrlar.
26. ssedonlara balanan baz grenekler; birisinin babas ld m,
btn akrabalar ona sr hayvanlar gtrrler; kurban ederler,
paralara ayrrlar; ev sahibinin babasn da keserler ve etini br etleri
arasnda kartrrlar, bir len ekerler. lnn kafasn kazrlar,

297/881

iinden beynini karrlar; altn yapraklarla kaplarlar ve bir tanr surat

gibi her yl byk kurbanlarla yceltirler. Yunanistan'da lm
yldnmleri nasl kutlanrsa, burada da her oul, babas iin yle
yapar. Ayrca ssedonlar da Argipeialar gibi adaletleriyle tannmlardr
ve kadn da erkek gibi ayn haklara sahiptir.
27. Bu uluslar zaten biliniyorlard, ama tede, kuzeyde tek gzl
adamlar varm ve kutsal altna bekilik yapan Griffonlar varm,
bunlar yalnz ssedonlardan reniyoruz; Skyth'ler onlarn anlattklarn tekrar ederler, o kadar; bize de bu inan Skyth'lerden gelmitir ve
birincilere Arimaspes demekle bir Skyth szc kullanm oluyoruz,
zira "arima" Skyth dilinde tek, "spu" ise gz anlamna gelir.
Skythia K
28. Bu anlattm blgede k yaman olur. Bir fikir vermek iin belirtiyorum: Sekiz ay sresince dayanlmaz souk olur, o kadar ki, yere
su dklse amur olmaz ve ate yaklsa amurdan baka bir ey ele
gemez ve deniz donar, Kimmerler Bosphoros'u donar. Savata
Skyth'ler ordularn hendein br yakasna, Sindlerin lkesine buz
zerinden geirmilerdir. Bylece k sekiz ay srer, br drt ayda da
gene kuvvetli ayaz yapar. Skyth k br lkelerin kndan ok baka
olur bu mevsimde ki, aslnda yamur mevsimidir, yamurun damlas
dmez; oysa yazn yamur hi dinmez. Baka yerlere yldrm dt
mevsimlerde buraya dmez, ama yazn hemen hemen btn blgede
der. Eer kn yldrm derse, bir mucize olmu gibi arrlar;
bunun gibi deprem de ister yaz olsun, ister k olsun Skythia'da bir mucize gibi karlanr. Atlar soua iyi dayanrlar, ama katrlar ve eekler
hi dayankl deildirler; oysa br yerlerde tersine, soukta kalan atlar
kangrenden krlrlar, buna karlk eekler ve katrlar dayanrlar.
29. Bence bu blgelerde boynuzsuz kzlerin boynuz karmalarna
engel olan da gene souktur. Ve ben bu konuda Homeros'un yetkesine
dayanyorum, nk yle diyor:

298/881

Kuzularn
Libya.[147]

alnlarnda

boynuzlarn

abucak

kt

Hakl olarak, scak lkelerde boynuzlar erkenden kar demek istiyor.

Ar souk yapan lkelerde hayvanlar ya zaten boynuzsuzdur ya da
boynuzluysa eer, ok zor kar.
30. Demek ki bu lkelerde souk byle eylere yol ayor. Ama
atm bir ey var ki, bu ara szler[148], tabii konumun iindedir
btn Elis'de katr yetitiremezler; oysa buralar souk deildir ve
gzle grnr bir neden de yoktur. Elislilerin kendi szlerine baklrsa,
katr yetitirilmesine engel olan ey bir bedduadr. Ksraklarn gebe
kaldklar mevsim geldii zaman, bunlar komu lkelere gtrrler ve
brleri tohumlanncaya kadar, eeklerle orada bulutururlar. Sonra
alr kendi lkelerine geri getirirler.
31. Skyth'lerin, havay karartr, gr perdeler ya da st yandaki
lkelere gidilmesine engel olur dedikleri tylere gelince, benim bu konudaki grm ite budur: Bu blgenin kuzeyinde aralksz kar yaar,
tabii yazn ktan daha az yaar; sk bir kar yan az uzaktan grm
olanlar ne demek istediimi anlayacaklardr; kar taneleri tylere benzerler. te bu sk souk yznden anakarann kuzey blgelerinde oturulamaz. Bu ty sz bence bir imgedir. Skyth'ler bununla kar anlatmak istemilerdir. Usuz bucaksz denilen bu alanlar iin bu kadar
yeter.
Hyperbore'liler
32. Hyperboreliler zerine[149] ne Skyth'ler, ne de bu blgelerde
oturanlar bir ey sylemektedirler. Belki ssedonlar bir eyler
sylemilerdir, ama bence onlar da bir ey sylememilerdir.
Syleselerdi, Skyth'ler de bunlar hakknda bir eyler sylerlerdi,
nitekim tek gzller iin sylemilerdir. Ama Hesiodos;

299/881

Hyperborelilerden sz etmitir. Homeros'un Epigonoslarda yapt gibi,

tabii sahiden bu destan Homeros yazdysa.
33. Bunlar hakkndaki bilgi bize asl Deloslulardan gelmektedir.
Skythia'ya buday saplaryla balanm kutsal sungular Hyperborelilerin oralardan gelir derler; oradan da uzak Adriyatik blgelerine kadar,
bir lkeden brne elden ele verilerek gider; oradan gneye ynelen
sungular, nce Yunanistan'da Dodonallarn eline varr; orada Malia
Krfezi'ne iner ve Euboia Boaz'ndan geer; bir ilden brne
Karystos'a yollanrlar; oradan ktktan sonra Andros'a gemezler;
Karystos'dan dosdoru Tenos'a ve Tenos'dan da Delos'a tanrlar. te
Deloslular bu sungularn adalarna byle geldiini sylerler. Ama ilk
seferinde Hyperboreliler bunlar iki kz olan kza tattrmlar ki,
Deloslular bunlara Hyperokhe ve Laodike adlarn verirler; kendi
yurttalarndan be kiiyi de yanlarna katmlar ki, bugn bunlar
Delos'da byk sayg grrler ve Tayclar diye anlrlar. Ama Hyperboreliler gnderdikleri adamlarn geri dnmediklerini grmler.
Acaba sonradan gidecek olan elilerimiz de dnmeyecekler mi diye
tela etmiler; bundan sonra buday saplarna sarlp balanm olan
sungularn getirip komularna vermiler ve onlarn da br komularna vermelerini istemiler. Bylece elden ele Delos'a kadar gelir
derler. Ben kendi hesabma, Thrak ve Paionia kadnlarnda da bu sungular iin yaplanlara benzer bir grenek olduunu biliyorum: Kralie
Artemis adna kurban kestikleri zaman, treni buday sap olmadan
yapmazlar.
34. Bu kadnlarn sayg gsterdikleri grenek ite budur. Hyperborelilerden gelen gen kzlar, Delos'da lmlerdir, bunlara sayg olmak zere bu adada kzlar ve olanlar salarn dibinden keserler.
Kzlar evlenmeden nce salarn keserler; bir ubua dolayp iki
bakirenin mezar zerine koyarlar. Bu ant Artemis duvarlar ierisindedir, girite sola der; bir zeytin aac glgeler. Delos delikanllar da
salarn bir tutam ota sarar, brleri gibi mezarn zerine brakrlar.
Bu gen kzlara Delos'da byle sayg gsterilir.

300/881

35. Gene ayn kaynaktan rendiimize gre, iki Hyperboreli kz,

Arge ve Opis de ayn yerlerden geerek, hem de Hyperokhe ve
Laodike'den nce, Delos'a gelmilerdir. abuk dourmak iin
Eileithyia'ya hara verirlerdi. Treler byle gerektiriyordu, onlar da
bunu yerine getirmek zere gelmilerdir; bu Arge ile Opis adaya tanrlarla ayn zamanda gelmiler, yle diyorlar ve Deloslular onlara sayglarn deiik bir biimde gsterirler: Kadnlar sra olurlar, Lykial
Olen'in kzlar vmek iin dzenledii ilahiyi okuyarak adlarn anarlar. Ayrca Opis ve Arge ilahisini onlarn adlarn anarak syleyen ve
onlar adna yardm toplayan oniallarla, adalarda yaayanlarn bu adlar kendilerinden rendiklerini sylerler. (Delos'da okunan eski ilahileri dzenleyen gene bu Olen'dir. Oraya Lykia'dan gelmitir.) Sunak
zerinde kurbann butlar yakld zaman, klleri Opis ve Arge'nin
mezarlar zerine serpilir. Bu mezar Artemis tapnann arkasna konmutur; yz gnein doduu yne bakar ve Keallarn len
salonunun hemen yanna der.
36. Hyperboreliler hakknda daha fazla bir ey sylemeyeceiz. Gya
Hyperboreli olan ve elindeki okla hibir ey yemeden dnyay dolat
sylenen Abaris sylentisi iin bir ey demek istemiyorum. Eer
Hyperbore'de, yani yeryznn en kuzeyindeki ucunda yaayanlar
varsa, phesiz en gney ucunda da yaayanlar vardr. Ve ben bu,
"Dnya evresinde yolculuk"lara bakp glyorum, bunlardan bizde
epeyce var ve akln alabilecei bir bilgi vermiyorlar. Bunlar, Okeanos
tekerlek bir topra kuatan bir kemer gibidir, diye souk eyler yazyorlar. Asya ile Avrupa'y ayn byklkte gsteriyorlar. Ben bu anakaralarn birbiriyle ltrmeli olarak ne byklkte olduklarn ve
her birinin grnlerini birka szle gstereceim.
Corafya Bilgisi
37. ranllarn lkesi, Erythreia Denizi denilen Gney Denizi'ne dayanr; kuzey snrlarnda Medler otururlar, Medlerin st yannda
Saspeirler, Saspeirlerin stnde Kolkhisliler ki, bunlar Phasis

301/881

rmann dkld Kuzey Denizi'ne kadar giderler[150]. ki deniz

arasndaki btn alan bu drt ulus tutar.
38. Bu lkelerden gnbatsna doru, iki denizin kylar blgenin
bat ynndeki denize kadar uzanr. Durumlar yledir: Kuzeyden
alrsak birincisi Phasis'den balar ve deniz kysn izleyerek Pontos
Euxeinos ve Hellespontos boyunca uzanr, Troas'da Sigeion Burnu'na
gelir; gneyden alrsak, ayn ky emberi Fenike'de Myriandikos
Krfezi'nden Triopion Burnu'na kadar uzanr. Bu deniz kys boyunca
otuz insan soyu oturur.
39. ki ky blgesinden biri budur. br ran'dan karak Erythreia
Denizi ynnde uzanr ve orada sona erer; ran, onun devam olarak
Asurya ve Asurya'ya bal olan Arabistan bunun iindedir. Bu blge
Dareios'un, Nil'in bir kanalnn yatan deitirttii Arap Krfezi'nde
biter Aslnda bitmez, ama herkes yle der. ran ile Fenike arasnda
ok geni bir ova vardr; Fenike'den balayarak ky boyu Filistin
Suriyesi'ni ve Msr' izleyerek bizim denize uzanr; burada yalnz
ulus vardr.
40. ran'dan batya doru Asya lkeleri bunlardr. ranllardan daha
uzakta Medler, Saspeirler ve Kolkhisliler, tanyeri ve gndousu blgelerine doru Asya, gneyden Erythreia Denizi'yle, kuzey de Hazar Denizi ve douya doru akan Araxes ile snrldr. Asya, Hindistan'a kadar
insanlarn oturduklar yerlerdir; oradan sonra douya doru sszdr,
kimse belli bir ey syleyemez. Asya'nn kuruluu ve bykl
byledir.
Libya
41. Libya iki ky blgesinin ikincisindedir. Zira Msr'dan sonras
Libya'dr. Msr dolaylarnda ky eridinde bir daralma olur. Gerekten
bizim denizden Erythreia Denizi'ne yalnz yz bin kula, yani bin stad
eker. Ama bu kstaktan sonra erit ok geniler ve Libya denilen yer
ite burasdr.

302/881

42. Libya, Asya ve Avrupa arasna snrlar koyup birbirinden ayran

sivri aklllara baylyorum. Bu topraklar arasndaki farklar az buz
eyler deildir. Uzunluk derseniz, Avrupa br iki anakarann btn
kadar yer tutar; ama genilikten yana, bana yle grnyor ki,
ltrme bile yaplamaz. Libya, Asya ile snr olan blgesi dnda
suyla evrili grnyor; bunu ilk olarak ortaya koyan, bizim bildiimiz, Msr kral Nekos'tur; Nil'den Arap Krfezi'ne akacak kanaln kazlmasn durdurduktan sonra, Fenikelilerden ayrlan bir keif kurulunu
gemilere bindirip gnderdi. Grevleri, Herakles direkleri yoluyla
Kuzey Denizi'ne kadar gitmek ve Msr'a bu yoldan dnmekti. Bu
Fenikeliler, Erythreia Denizi'nden yola ktlar ve bu Gney Denizi'nde
ilerlediler. Gz sonu geldii zaman, gemileri Libya kylarnn neresinde ise oraya yanayorlar, topra ekiyorlar ve hasat zamann bekliyorlard; yazn ekini kaldrdktan sonra yeniden denize kyorlard.
Bylece iki yl geti ve nc yl Herakles direklerini atlar ve
Msr'a ulatlar. Ve benim akl erdiremediim, ama belki bakalarnn
kabul edebilecekleri bir ey anlattlar: Libya'nn evresini dolanrken
gne hep salarndaym.
43. Libya ilk olarak byle renildi. Kartacallardan gelen bilgilerde
vardr; zira Akhaimenid hanedanndan, Teaspis olu Sataspes zel
olarak grev verilip gnderildii halde, Libya turunu yapmamtr.
Uzun sre deniz stnde kalmaktan, yalnzlktan korkmu ve anasnn
zorla yklemi olduu bu g ii sonuna erdirmeden dnmtr.
Megabyzos'un olu Zopyros'un bir kzn bozmutu; bu sutan tr
Kral Kserkses'in emriyle kaza vurulacakt, anas araya girdi,
Dareios'un kz kardeiydi, kraln verdii cezadan daha beterini
vereceini vaat etti, olunu balatt: Libya'nn evresini dolanacak,
Arap Krfezi'ne varncaya kadar gemiden inmeyecekti. Kserkses bu
artlar kabul etti. Sataspes, Msr'a geldi, bir gemi ald, denizciler
buldu ve Herakles direklerine doru denize ald; direkleri geti, Solunte Burnu denilen Libya Burnu'nu doland ve gneye doru yelken
at; deniz stnde uzun aylar boyunca uzun bir yol yapt; ama hep

303/881

daha uzaa gitmek gerekiyordu. Onun iin dn yolunu tuttu ve

Msr'a geri geldi. Oradan Kral Kserkses'in yanna vard, raporunu
verdi: En uzak kylarda diyordu, ksa boylu adamlara rastlamlar,
bunlarn giyimleri palmiye yaprandanm; gemi ne zaman kyya
yanasa kentlerini brakp dalara kayorlarm; zaten kendileri de
bunlara bir ktlk yapmyor, yalnz srlerini alyorlarm. Libya'y
tamamen dolanamamasnn nedeni olarak, rzgr olmadndan geminin daha teye gidemediini ileri srm[151]. Kserkses bu hikyeye
kanmam; onu verilen ii yapmam sayarak ilk cezay uygulatm,
kaza aktrmtr. Bu Sataspes'in bir harem aas vard, efendisinin
lm zerine Samos'a kat; yannda byk bir hazine varm, onu da
bir Samosluya kaptrmtr; bu Samoslunun adn biliyorum, ama hatrlamak bile istemiyorum.
Asya
44. Asya'nn byk blm Dareios'un n ayak olmasyla kefolunmutur. ndos rmann denize nerede ulatn renmek istiyordu,
iinde timsah bulunan iki rmaktan biridir szlerine gvenebilecei
kimseleri ve bu arada Karyanda'l Skylax' gemilerle yola kard.
Kaspatyros ilinden ve Paktyika toprandan yola ktlar; rma
tanyeri ve gnein doduu ynde denize kadar indiler; denize knca
gnbatsna yneldiler ve otuzuncu ayda Msr kralnn yukarda sz
geen Fenikelileri Libya'nn evresini dolanmak zere yola karm
olduu yere ulatlar. epeevre yaplan bir deniz yolculuundan sonra
Dareios, Hintlileri egemenlii altna ald ve Hint Denizi'ni gemilerine
at. Dou blgesi bir yana braklrsa, bylece btn Asya bilinmi
oldu ve Libya ile ayn tabiatta bulunduu anlald.
Avrupa
45. Avrupa'ya gelince, kuzeyi ve dousu deniz midir, kimse bilmez.
Uzunluu biliniyor, dnyann br iki blm kadardr. Zaten bir trl
akl erdirememiimdir, neye dayanarak bir tek topraa, hepsi de diil

304/881

sontakl ad verilmitir ve blgeler arasnda snr olarak niin

Msr'da Nil ve Kolkhis'de Phasis (baka birilerine gre
PalusMaiotis'de Tanais ve Kimmerler Boaz) seilmitir. Ayrca bu
ayrmlar kim yapm, bu adlar kim vermitir? Bunu da bir trl bulup
karamamtr. Libya'ya gelince: Yunanistan'da genellikle adnn, oral
bir kadnn ad olan Libye'den geldii sylenir; Asya ad da
Prometheus'un karsndan gelir; ama Lydiallar bu ada sahip kmak
isterler. Asya derler, adn Prometheus'un kars olan Asia'dan deil,
Manes olu Kotys'in olu olan Asias'n adndan almtr. Bu Asias
adn Sardes boylarndan birisi olan Asiadlar da tar. Europe'ye
gelince, o da suyla m evrilidir? Kimse bilmez; ad nereden gelir? Kim
bulmutur bu ad? Bunlar da bilinmez, belki de bu lkede Tyroslu
Europe kendi adn vermitir. Ondan nce bir ad olmadn kabul etmek gerekir, br ikisi de yle. Ama bu Europe'nin ki, asl Asyalyd,
Yunanllarn bugn Europe dedikleri lkeye gelmedii kabul edilmektedir. O, yalnz Fenike'den Girit'e, Girit'ten de Lykia'ya gitmitir. Biz
zerinde fazla direnmeden, bugn genel olarak nasl anlyorsa o adlarla anacaz.
46. Dareios'un sefer am olduu Pontos'un evresi, Skyth'ler bir
yana braklrsa, en geri insanlarla kuatlmtr. Denizin bir yakasnda
Skyth'lerden baka, kafas aydnlanm bir ulus gsteremeyiz,
Anakharsis'ten baka doru drst bir adamn ansn bulamayz. Hatta
insanlar iin pek nemli bir alanda esiz bir stnlk gstermi olan
Skyth ulusunun bile br ilerine pek kulak asmam. Ama bu nemli
sorunu Skyth'ler, grlmemi bir ustalkla zmlemilerdir. unu demek istiyorum: Kendilerine saldran hi kimse, onlarn ellerinden kurtulamaz ve kendileri istemedikleri srece kimse onlar bulup
bastramaz; yle insanlar ki, ne kentleri vardr, ne kaleleri, hepsi de
atldr ve ok atarak savarlar. Evlerini pelerinde tarlar, zira ekip
bierek deil, hayvanclkla geinirler, evleri arabalardr byle insanlar yenilebilir, ele drlebilir mi?

305/881

Tuna ve br Akarsular
47. Bu durumu bir savunma arac olarak kullanabilmelerinin nedeni,
lkenin byle bir tutuma elverili, akarsularnn da buna yardmc olmasdr. lke, iyi sulanan otlak bir ovadr; bu topraklar sulayan rmaklarn says Msr Nil'inin kanallarndan daha az deildir. Bu rmaklardan, denizden gelen bir geminin iinde yzebildii en nllerin adlarn sayacam: Denize be azdan dklen stros, sonra Tyras,
Hypanis, Borysthenes, Pantikapes, Hypakyris, Gerrhos ve Tanais. Ve
ite bunlarn, balca izgileriyle yataklar[152].
48. stros, bildiimiz rmaklarn en bydr. Denize aktt su,
yaz k deimez. Skyth lkesinin, bat ynnde son rmadr ve en
nemlisidir. nk baka rmaklar da buna dklrler. Sularn besleyen br rmaklar unlardr: Skythia'dan gelirken be tane vardr:
Skyth'lerin Porata, Yunanllarn Pyretos dedikleri rmak, sonra Tiarantos, Araros, Naparis, Ordessos. Bu rmaklarn birincisi byk bir rmaktr, dou ynnde akar[153] ve stros'a dklr; ikincisi olan Tiarantos
en batya denidir ve en kdr; Araros, Naparis ve Ordessos bu
ikisi arasnda akarlar ve stros'a dklrler. Bunlar, stros'u besleyen rmaklarn Skyth'lere ait olanlardr; gene stros'la birleen Maris rma,
Agathyrs'ler lkesinden gelir.
49. Haimos dalarndan (kp) kuzey ynnde akan ve stros'a
dklen br rmak, Atlas, Auras ve Tibisis'tir; Trakya'da ve tam
Trakya Krobyzoslar topraklarnda akan Athyrs, Noes ve Artanes de
gene stros'a dklrler; Paionia ve Rhodop Da'ndan gelen Skios,
Haimos'un orta blgelerinden getikten sonra stros'a ular. llyria'dan
kuzeye doru akan Angros, Triballia Ovas'na iner, Brongos'a karr, o
da stros'a dklr ve bu suretle stros ayn zamanda iki byk rman
sularn alm olur. stros'u, Yukar Umbria'dan da gene kuzey ynnde
akan Karpis ve Alpis karlar. nk stros, boydan boya btn
Avrupa'dan geer; kaynan Avrupa'nn, Kynetlerden sonra, en

306/881

batsnda oturan Keltlerin topraklarndan alr ve stros, bu anakaray bir

utan bir uca geip Skythia'nn hemen yannda denize dklr.
50. Bu saydmz rmaklar ve daha pek oklar sularn ona boalttklar iindir ki, stros rmaklarnn en by olur; yoksa tadklar
suyu, uzunluu hesaba katmadan karlatrrsak, su okluu
bakmndan Nil, stros'u geer; nk Nil'in sularn baka hibir ay
ve hibir kaynak beslemez. stros'un sularnn yaz k ayn dzeyde akmasnn nedeni ise, bence udur: Kn su dzeyi ortalama olarak, her
zamankini hafife geer; nk bu lkeler kn yamurla pek az sulanrlar; buralarda yaan kardr. Ktan kalan birikmi kaln kar
tabakalar yazn erir ve her yandan stros'a akar; rman sular kabarr
ve sk yaan sel gibi yamurlarla daha da ykselir, zira yaz yamur
mevsimidir; yazn gne sayesinde ktan ok daha fazla olan buharlamay, stros bu mevsimde ald nemli katklarla karlam olur;
bu birbirine ters den iki olay bir denge salar ve bu da rman
akn gzle grlr bir dzen iinde tutar.
51. Demek ki stros bir Skyth rmadr; sonra Tyras gelir; kuzeyden
akar ve kaynan Skythia ile Neuris arasnda snr olan byk bir
glden alr. Denize dkld yerde Yunanllar yerlemilerdir ki, adlar Tyritos'dur.
52. nc rmak Hypanis, kaynan Skythia'da, evresinde beyaz
yaban atlarn otlad bir byk glden alr. Bu gle hakl olarak
Hypanis'in babas denilir. Bu glden ktktan sonra Hypanis rmann
sular be gnlk gemi yolculuu boyunca olduka azdr ve tatldr;
ama sonra deniz kysndan drt gnlk uzaklkta sular korkun derecede acdr; nk tuzlu bir kaynan sular karr, hem o kadar tuzlu
ki, pek gr akmad halde, birok aydan daha byk olan Hypanis
gibi bir rman sularn bozar. Bu kaynak, ifti Skyth'lerle Halizonlarn arasndaki snr zerindedir; Skyth dilinde Exampaios adn tar,
kt yerin ad da ayndr; Yunanca'da karl "Kutsal Yollar"dr.
Tyras ve Hypanis'in yataklar sonralara doru Halizonlar lkesinde

307/881

birbirine yaklarlar; sonra her biri ayr bir yn alr ve aralarnda pek
geni bir toprak paras yaylr.
Borysthenes (Dinyeper) Irma
53. Drdnc rmak Borysthenes'tir, btn bu rmaklarn, stros'dan
sonra en bydr ve bana kalrsa, yalnz Skyth rmaklarnn deil,
Msr'daki Nil dnda baka btn rmaklarn hepsinin en verimlisidir,
Nil ile baka hibir rmak lemez. Nil'i saymazsak Borysthenes
kadar yararl bir tane daha yoktur. Srler iin en gzel otlar, en semiz
ayrlar salar, sularnda tadna doyulmaz esiz balklar kaynar,
ayrca suyu pek gzel iilir; aylar amurlu akan bir lkede onun sular berrak akar, kylarnda bereketli ekin kaldrlr, ekilmeyen topraklarnda gmrah ayrlar biter. Denize dkld yerde kendiliinden
olumu usuz bucaksz tuz depolar vardr. Mersinbal denilen[154]
ve havyar karlan kocaman balklar bol miktarda tutulur ve daha
baka olaanst yararlar salar. Gemiyle krk gnlk yol tutan Gerrhos lkesine kadar, kuzeyden akt bilinir, ama ondan teki yata
zerine kimse bir ey sylemez; yalnz kesin olarak bilinen ey, ifti
Skyth'lerin topraklarna gelinceye kadar plak alanlardan getiidir;
zira kylarnda, gemiyle on gnlk yol boyuncu bu Skyth boylar otururlar. Bir Nil, bir de bu rmak iin kaynadklar yer urasdr diyemiyorum ve sanrm hibir Yunanl da diyemiyor. Denizin hemen
yaknnda Hypanis'in sular Borysthenes'e dklr ve ikisi beraber
usuz bucaksz bir su birikintisini meydana getirirler. Bu iki rmak
arasnda kalan bir eit toprak knts vardr. Hippolas Burnu derler;
zerinde bir Demeter tapna ykselir; tapnan st yannda, Hypanis
zerinde Borysthenesliler otururlar.
54. Bu rmaklar iin belirtmeye deer eyler bunlardr. Bunlardan
sonra bir de beincisi var ki, ad Pantikapes'tir; o da kuzeyde bir lden
kp gelir; Borysthenes ile birlikte kapladklar alan ierisinde ifti
Skyth'ler otururlar. Aalk Blge'ye gelir ve burasn getikten sonra
Borysthenes'e dklr.

308/881

55. Altnc rmak Hypakris'tir; bir glden kar, gebe Skyth'ler

yurdundan geer ve Aalk Blge ile Akhilleus'un At Meydan denilen yeri sanda brakarak, Karkinitis kenti yannda son bulur.
56. Yedinci rmak Gerrhos'dur; Borysthenes'in ayaklarndan biridir,
bu rmaktan Borysthenes'in artk bilinmedii yerde ayrlr; buradan
sonra ayr saylr ve Gerrhos adn alr, bu blgenin ad da budur; denize doru akarken Gebelerin lkesi ile ahane Skyth'ler lkesini
birbirinden ayrr ve Hypakyris'e dklr.
57. Tanais sekizinci rmaktr; kuzeyde ta uzaklarda bir glden kar
ve PalusMaiotis adnda daha byk bir gle dklr ki, bu gl ahane
Skyth'ler ile Sauromat'lar arasnda snr izer. Tanais'e de Hyrgis
adnda bir baka rmak dklr.
58. Skythia'nn nl rmaklar bunlardr; Skythia'da srlerin beslendikleri otlar, bizim bildiimize gre, safra salgsna iyi gelir;
hayvanlarn ii ald zaman bu szn doru olduu grlr.
Skyth'lerin Gelenek ve Grenekleri
59. Skyth'lerin elindeki belli bal yararlar bunlardr. br yandan
grenekleri yledir: Tanrlar iinde yaranmak istedikleri en bata Hestia olmak zere Zeus ve Toprak ki bunu Zeus'n kars olarak tanrlar, sonra Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Ares'tir. Bu tanrlar
btn Skythia'da ululanrlar; ahane Skyth'ler ayrca Poseidon'u da
kutlarlar. Skyth dilinde Hestia'ya Tabiti, Zeus'e, benim fikrimce pek
doru olarak, Papaios[155] ad verilmitir, Toprak'a Api, Apollon'a
Oitosyros, Gksel Aphrodite'ye Argimpasa, Poseidon'a Thagimasadas
derler. Ares dnda heykel, sunak, tapnak kurma gelenekleri yoktur,
yalnz Ares iin yaplr.
60. Btn bu ilkel halk topluluklarnda yalnz bir eit kurban vardr,
btn dinsel trenlerde hep ayndr. Dinsel trenler yledir: kurban ortaya konulur, n ayaklar balanr; kurban kesecek olan adam

309/881

hayvann arkasnda durur, ipin ucunu eker, hayvan drr; hayvan

drrken kurban hangi tanrya sunuluyorsa, o tanrya dua eder, sonra
boazna ince bir ip dolar, ipin arasna bir sopa sokar, sopay evire
evire skar ve kurban boar; ate yaklmaz, nceden bir tren yaplmaz, kutsal su serpilmez. Kurban boduktan sonra yzer ve piirirler.
61. Skythia'da odun pek bulunmaz, onun iin eti yle piirirler:
Kurbanlar yzdkten sonra, kemikleri rten btn etleri ayrrlar,
sonra kendi lkelerine zg bir tencere vardr. Ellerinin altnda byle
bir tencere bulunuyorsa, eti ona koyarlar. Bu tencereler tpk Lesbos
krateroslarna benzerler, yalnz onlardan ok daha byk olurlar; etler
bunun ierisine konur, tencere hayvann kemikleri zerine konur ve
kemikler atee verilir. Eer tencere yoksa, etler hayvann iskeleti zerine konur, su da katlr, alttan kemiklerle beraber atelenir; kemikler
pek gzel yanarlar ve iskelet kemikten ayrlm eti kolaylkla tutar. Bir
kzn btnn piirebilmek iin yakacan da bylece kendisi
salam olur ve her kurban iin de ayn ey yaplr. Et piti mi, kurban kesen bir para ayrr, ayrca barndan da bir para alr ve bunlar
ayaklarnn dibine atar. Kurban olarak btn hayvanlar ve zellikle at
keserler.
62. Kurban, btn tanrlara bu dediimiz biimde sunulur. Yalnz
Ares ayr bir tapnma konusudur. Her blgede, toplant yerlerinde bu
tanr adna, u rnek zere bir tapnak ykselir: stad eninde ve
stad boyunda bir alana, staddan az alak ve ince dallardan yaplma
demetler ylr. Tepesi, eni, boyu eit drtgen bir terastr; yan dimdik iner, stne drdnc yandan klr. Her yl yz elli araba dolusu
yeni odun getirilip yna eklenir. nk frtnalar yznden srekli
olarak ker. Bu kk tepenin en stne demirden yaplma bir pala
dikilidir, bu pala ok eski olduu iin her blgeden sayg grr ve Ares
heykeli ite budur. Bu palaya her yl sr hayvanlar kurban edeceklerdir ve tabii at, br tanrlardan daha cmerte kurban edilir. Savata
esir aldklar zaman, bunlarn yz tanesinden birini kurban ederler, ama
hayvanlar iin yaplan treni yapmazlar. Bann zerine arap

310/881

serperler, kafay bir lenger zerinde keserler, lengeri odun balarnn

tepesine tayp iinde bulunan kan palann zerine boaltrlar.
Yukarda olan budur; o srada aada, kutsal tepeciin yannda u
tren yaplr: Kurban edilen adamlarn sa kollarn elleriyle beraber
omuz balarndan keserler, gkyzne doru frlatrlar, brlerini de
kurban ettikten sonra giderler. Kol nereye dtyse orada, gvde de bir
baka noktada, olduu yerde kalr.
63. Kurban kesme trenleri byledir. unu da belirtelim ki, domuz
kurban etmezler, hatta topraklarnda retmezler bile.
Skyth'lerin Savala lgili Gelenekleri
64. Savala ilgili detleri unlardr: Bir Skyth, ldrd ilk dmann kann bir kupaya doldurup ier; savata ldrd herkesin kafasn kesip krala gtrr; zira ancak kafa gtrrse, ganimetten pay
alabilir; yoksa hibir ey vermezler. Dmanlarnn kafasn yle
yzerler: Kulaklarn kenarndan epeevre keser, kafay tutup silkeleyerek deriyi alr, iyice yumuasn diye kzn kaburga kemiiyle
temizler ve avularnda yourur, elbezi gibi kullanmak zere saklar.
Bunlar atnn dizginlerine dizer ve bununla vnr, nk bu havlulardan en ounu tayan en yiit diye geinir. Hatta ilerinden birou
yzlm deri paralarndan, srtma kazaklarnkine benzer mantolar
yapp giyerler. Gene biroklar, yendikleri dmann sa elinin derisini
de trnaklarla beraber yzerler ve ok torbasna kapak yaparlar. nk
insan derisi kaln ve prtksz olur; belki de deriler iinde en
beyazdr. Hatta biroklar lnn btn derisini yzer, aatan bir ereveye gerer ve at zerinde gezdirirler.
65. Bu konudaki trenleri byledir. te bir de btn balara deil de
yalnz en nefret ettikleri dmanlarnn balarna yaptklar: Kafatas
kalar hizasndan biilir, ierisi temizlenir; dn fakirler ham kz derisiyle kaplarlar; zenginler de dn yle kaplamakla beraber, iini
altnla kaplarlar ve kupa olarak kullanrlar. Hatta kendi yurttalarna
da, eer aralar alr ve onu kraln nnde yenerlerse, ayn eyi

311/881

yaparlar. Hatr saylr bir konuk ziyaretlerine gelirse, bu kafalar onlara

da gsterirler ve aklamakta da kusur etmezler ki, bu adamlar kendi
uluslarndan olduklar halde, kendilerine kar sava amlar ve
yenilmilerdir, bunu bir soyluluk belirtisi sayar ve vnrler.
66. Ylda bir, her vali kendi blgesinde bir krateros ierisinde su ve
arab kartrr; bir dman yenmi olan her Skyth gelir ier;
alacanda byle bir baar olmayanlar bu onur arabndan iemezler;
hor grlr ve kenarda kalrlar, bu hal en ar hakarettir. Buna karlk
ok sayda dman ldrm olanlar, iki kupayla gelir ve st ste
ierler.
Skyth'lerde Falclk
67. Skyth'lerde pek ok falc vardr, bunlar ileride olacak eyleri
st deneklerine bakarak haber verirler. yle: Bu deneklerden
byk demetler getirirler, yere koyup datrlar, sonra denekleri birer
birer ayrarak gelecekte olacak eyleri sylerler; konuurken denekleri
toplar, bir demet haline getirirler. Bu eit falclk atalarndan kalmadr,
ama "Enareler", yani ecinseller, gelecekten haber verme yeteneini
kendilerine Aphrodite'nin verdiini iddia ederler; bunlar, hlamur kabuu ile fala bakarlar; kabuu uzunlamasna e blerler, parmaklarnn ucuna dolarlar, sonra aarak gelecekten haber verirler.
68. Skyth kral hastaland zaman, en iyi falcy getirtir, onlar da
anlattm gibi fala bakarlar. Genellikle syledikleri filan ya da falann
(burada o yurttalarn ad veriliyor) kral hanedan zerine yalan yere
yemin ettiidir. Skyth'ler arasnda, nemli konularda kral hanedan
zerine yemin edilmesi dettir. Falclarn yalan yere yemin etmekle
suladklar adam hemen yakalanr, tek bana kraln huzuruna
karlr; falclarn yannda kendisine anlatlr ki, bunlar sanatlar sayesinde onun kral hanedan zerine yalan yere yemin etmi olduunu ve
kraln bu yzden hastalandn meydana karmlardr; o inkr eder,
hi yalan yere yemin etmediini syler, gcenir. nkr zerine kral
bunlarn iki kat kadar daha falc getirtir; eer bunlar da bilimlerine

312/881

danp yalan yere yemin sulamasna katlrlarsa, hemen kafas kesilir,

var you ilk falclar arasnda kura ekilerek paylalr; eer sonradan
gelen falclar adam susuz karrlarsa, bir daha, sonra bir daha yeni
falclar getirilir. Eer sonunda ounluk san temize karrsa, ilk
gelmi olan falclar lme mahkm edilirler.
69. Bunlar yle ldrrler. Bir arabaya al rp doldurulur ve
kzler koulur; falclar ayaklar bal, elleri arkadan bal, azlar
tkal olarak arabaya bindirilir, odunlarn ierisine konur; ate verilir,
sonra kzler kovalanr, hzl kosunlar diye rktlr. ou zaman
falclarla birlikte kzler yanarlar; kimi zaman da arabann oku alevlerden yanp kopar, kzler de her yanlar yank iinde kaarlar. Falclarn
baka nedenlerle de ayn ekilde yakldklar olur ve adlar yalancya
kar. Kral, birisini ldrd zaman ocuklarn geride brakmaz;
olan ocuklar da beraber ldrtr, kzlara dokunmaz.
70. Skyth'ler yle ant ierler: Toprak bir kupann ierisine arap doldururlar; ant iecek olanlar buna kanlarn kartrrlar; bunun iin sivri
bir eyle kk bir delik aarlar ya da klla hafif izerler; sonra kabn
ierisine bir pala, oklar, bir balta ve mzrak daldrrlar; bu da olduktan
sonra tanrsal fke zerine ant ierler ve kaptaki araptan azck ierler
ve orada bulunanlarn ileri gelenleri de onlarla beraber ierler.
Skyth Krallarnn Mezarlar
71. Kral mezarlar Gerrhos topraklarnda, yani Borysthenes zerinde
gemilerin gidebildikleri son blgededir. Krallar ld zaman, o
blgede eni boyu bir, drtgen, byk bir mezar kazarlar ve hazr
olduu zaman ly getirirler: Gvde mumla kaplanmtr; nceden
karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz tohumu, anason ve
dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu, sonra
dikilmitir; l bir arabaya konur ve baka bir halk topluluuna
gtrlr; teslim alanlar ahane Skyth'lerin geleneklerini uygularlar:
Bir kulaklarnn memesini keserler, balarn epeevre kazrlar,
kollarnn etini izerler, alnlarn ve burunlarn yrtarlar, sol ellerine

313/881

ok saplarlar. Sonra arabann iindeki kral ls, gene kendi uyruunda

olan bir baka halk topluluuna gtrlr; ilk olarak gtrld yerin
ahalisi de peinden gider. Btn halk topluluklar dolatrldktan sonra
l imparatorluun en uzak lkesi olan Gerrhos lkesine gtrlr;
mezar orada kazlmtr. Mezarn iine imen yaylr, kral zerine konur; l yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir glgelik
konur, sazlarla rtlr; mezarn iinde bo kalan geni yerlere
karlarndan birisi, elinden iki itii kimse, bir a, silahtar, uaklarndan birisi, bir haberci ve atlar, boulup konulur; kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur (gm ve bakr kullanmazlar).
Bu tren tamamlannca herkes mezarn zerine krekle toprak atar ve
en yksek tmsei yapmak iin birbirleriyle yar ederler.
72. Aradan geen bir yln sonunda u trenler yaplr: Kraln adamlarndan ona en ok hizmet etmi olanlar seilir; bunlar Skyth
rkndandrlar, zira kral kimi isterse hizmetlerine alr ve para ile satn
alnm kleleri yoktur; bunlardan ve en gzel atlarndan ellier tanesi
boulur, barlar kartlr, ileri temizlenir, saman doldurulup dikilir;
iki aa destein arasna bir tekerlein yars, yuvarlak yan yere dnk
olarak konur; br yar ayn ekilde ve ayr iki kaza balanmtr;
bunlardan byle ok sayda yaparlar. Atlara enseye kadar uzunlamasna
birer aa kazk geirirler ve yarm tekerlein zerine kaldrrlar. At
bir ksm nden, omuzlarnn altndan tutup kaldrr; brleri arkadan,
butlarnn yanndan karnn tutarak kaldrr; atn iki yandan bacaklar
sarkar, ama yere demez. Atlara gem ve dizgin vurulur ve dizginin ucu
bir ayaa balanr. Boulan delikanllardan her birini bir atn zerine
ekerler ve yle yaparlar: Gvdeye belkemii boyunca enseye kadar
sert bir kazk geirirler; kazn alt ucu dar kar ve atn iinden
geen kazn zerinde zel olarak alm olan yuvaya oturur. Mezarn
evresine bu grlmemi atllar dizdikten sonra, braklr giderler.
73. te krallarn byle gmerler; br Skyth'lerden birisi ld zaman en yaknlar bir arabaya koyup srayla br yaknlarn dolatrrlar; bunlardan her biri kafilenin geldiini grnce brlerine yemek

314/881

karr ve yemeklerin hepsinden birer para ayrp lnn nne koyar.

Krk gn boyunca ller bylece birinden brne gezdirilir, sonra
gmlr. ly gmdkten sonra Skyth'ler kendilerini temizlerler:
Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren
yaparlar, yere st ular birbirine eik kazk akarlar, zerine
epeevre kee sararlar, keelerin ierisinde ve kazklarn ortasnda bir
tekne vardr, iyice kzdrlm birok ta getirip bu teknenin iine
koyarlar.
74. Topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha
kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir, hem kendiliinden
yetiir. Thraklar bundan tpk ketene benzer giyecekler yaparlar. Hatta
bu iten ok iyi anlamayanlar iin, bu giyecekler ketenden mi yaplm,
yoksa kenevirden mi hi belli olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir
diye yemin edebilirler.
75. Skyth'ler kenevir tohumunu alrlar, anlattmz kee rtlerin
ierisine girerler ve bu tohumlar kzgn tan zerine atarlar; tohum
taa deince ttmeye balar ve yle bir buu karr ki, bizim
Yunanistan'daki hamamlarda bile bu kadar boucu bir buu olmaz.
Skyth'ler baylrlar buna ve keyiften haykrrlar; bu onlar iin ykanma
yerine geer, nk gvdelerine hi su dedirmezler. Kadnlarna
gelince, onlar da servi, sedir, gnlk yongalarn prtkl bir ta zerinde iyice dvp su katarlar; bu hamuru yzlerine ve btn gvdelerine
srerler; koklamaya doyulmaz bir koku kazanm olurlar ve ertesi gn
bu lapay kaldrdklar zaman derileri prl prl ve taze bir renk alm
olur.
Skyth'lerin Kendi Geleneklerine Ballklar
76. te bir halk ki, yabanc geleneklerden hangisi olursa olsun, ama
zellikle Yunanllarnkinden dleri kopar. Anakharsis ve daha sonra
Skyles rneklerinden bunu ortaya koymulardr. Anakharsis birok
lke gezmi, engin bir kltr edinmiti[156]. Baba ocana dnerken,

315/881

Hellespontos'u getii srada Kyzikos'a yanat; o gn Kyzikoslular,

Tanrlarn Anas onuruna bayram yapyorlard. O da pek gsterili bir
ekilde kutlanan bu bayramn ortasna dmt. Anarkharsis de adak
adad, yurduna sa salim dnerse Ana'ya Kyzikos usulnce bir kurban
kesecek ve gece enlii yapacakt. Skythia'ya vardnda Aalk
Blge'ye gitti, buras Akhilleus'un At Meydan'na yakndr ve her eitten aalarla kapldr; bu ormanlarn ortasnda, tanra iin yaplagelen
btn trenleri yerine getirdi; boynuna bir trampete ve tanrann
imgelerini asmt. Ama yurttalarndan birisi grd bu yaptklarn,
koup kral Saulios'a haber verdi; kral kalkt, oraya gitti ve Anakharsis'i
dinin gereklerini yerine getirirken yakalad. Bir ok atp ldrd. Bugn
Anakharsis'i sorarsanz, Skyth'ler byle bir adam tanmadklarn
sylerler. nk o yurdunu brakp gitmi ve gittii yerden garip gelenekler getirmitir. Ariapeithes'in temsilcisi olan Tymnes'den[157] iittiime gre, Anakharsis, Skyth kral danthyrsos'un amcas ve
Spargapeites'in olu Lykos, onun olu Gnuros'un oluydu. Eer
Anakharsis gerekten bu hanedandan ise, o zaman demek ki onu
kardei ldrmtr; zira danthyrsos, Saulios'un oluydu ve
Anakharsis'i ldren de bu Saulios'tur.
77. Bununla beraber Peloponezlilerden dinlediim bir baka anlat da
vardr: Skyth'lerin kral gndermi dediler, Anakharsis'i. Yunanistan'da
bir okula girmi; dnte kendisini gndermi olan krala bir rapor vermi. Lakedaimonlulardan gayr btn Yunanllarn zamanlarn eitli
ve ustalk isteyen ilere vermi olduklarn, ama doru drst bir
konumay da yalnz brleriyle yapabildiini sylemi. Ama bu, Yunanlarn kendilerinin uydurduklar bir masaldr ve Anakharsis denildii
gibi lmtr. te dardan gelme geleneklere kaplan ve Yunanllarla
dp kalkan adamn akbeti bu olmutur.
78. Bundan ok sonra Ariapeithes olu Skyles'in bana da buna benzer bir ey geldi. Skyth'ler kral Ariapeithes'in ocuklarndan birisi de
Skyles'di; bu, stria[158] ilinden ve Skyth olmayan bir kadndan

316/881

domutu. Anasndan Yunan dili ve edebiyat renmiti. Sonralar

Ariapeithes, Agathyrs'lerin kral Spargapeithes'in gizlice kurduu bir
ihanete kurban gitmi, lmt; yerine Skyles geti ve ayn zamanda
babasnn Opoia adndaki karsn da ald; bu kadn Skyth'lerdendi ve
Ariapeithes'den Orikos adnda bir ocuk dourmutu. Skyth'ler kral
Skyles, yerli gelenekleri beenmiyordu; grm olduu eitim gerei
daha ok Yunanistan'la ilgili eylere yaknlk duyuyordu. Ve yle
yapyordu: Skyth ordusunu Borystheneslilerin kentine doru gtrd
zamanlar, ki bunlar kendilerinin aslen Miletoslu olduklarn sylerler,
ne zaman gitse bu kente demitim, Skyles askerleri d mahallede
brakr, kendisi kaleye girer, kaplar kapattrr, stndeki Skyth giyimlerini karr, Yunanllar gibi giyinir ve bununla kar, yanna ne
koruma askeri, ne de bir kimse alr, agoraya gider dolard. Skyth'ler
onu bu klkta grmesinler diye kaplar gzaltnda tutulurdu. Burada
tam bir Yunanl gibi yaar, tanrlara Yunan greneine gre kurbanlar
sunard. Bir ay ya da daha ok byle yaar, sonra eski giyimlerini giyip
giderdi. Bu keyfi sk sk tekrarlard. Borysthenes'de bir saray yaptrm,
ierisine yerlilerden bir kadn koymu ve onunla evlenmiti.
79. Ama bana bir felaket gelmesi gerekiyordu ve bu felaketin bahanesi u oldu: Dionysos srlarnn kutsal esinlerine karmak hevesine
kapld. Tam bu isteini gerekletirecekken, etkileyici bir mucizeye
tank oldu. Az yukarda sylediim gibi, Borysthenes'de pek gsterili,
pek byk bir saray vard; evresi beyaz mermerden sphinxler ve Griffonlarla sslenmiti; tanr gzlerini bu yapya evirdi ve yakt; ama bu
mucize Skyles'in att adma engel olmad. Oysa Skyth'ler, Dionysos
diniyle ilgili Yunan trelerini hor grrler; insanlara akllarn kaybettirmek tanrsal bir klfa sokulamaz derler. Skyles, Dionysos dinine
girdii srada, Borysthenesli birisi gizlice kentten kp Skyth'lere gitti:
"Siz Skyth'ler," dedi, "Dionysos cezbesine tutulup tanrnn kurban
oluyoruz diye bizimle alay edersiniz; pekl. Ama ite sizin kralnz da
ayn eyi yapyor, kendisini Dionysos'a teslim ediyor, tanrsal lgnlk
onu da yakalad. nanmyor musunuz? Gelin, kendi gzlerinizle

317/881

grn." Skyth efleri peine takldlar; onlar kente soktu, gizlice bir
kulenin stne yerletirdi, oradan Dionysos ayini yapan alay ierisinde,
kendini kutsal cezbeye kaptrm olan Skysles'i grdler. Skyth'ler
bunu byk bir felaket saydlar. Kentten ktlar ve grdklerini btn
orduya yaydlar.
80. Skysles her zamanki yerine dndkten sonra Skyth'ler, Teres'in
kzndan olma kardei Oktamasades'i balarna geirip ona kar ayaklandlar. Bana gelecei ve bunun nedenini anlam olan Skysles,
Trakya'ya kat. Oktamasades bunu haber alnca Trakya'ya sefer at;
stros zerine dman kuvvetleriyle karlat, tam arpma balayacakken Sitalkes, Oktamasades'e u haberi gnderdi: "Niye dvyoruz sanki? Sen benim kz kardeimin olusun ve erkek kardelerimden
birisi senin elinde; sen onu bana ver, ben de sana Skyles'i vereyim;
neden kaderimizi savaa teslim edelim?" Sitalkes"in gnderdii haber
byleydi; gerekten de Sitalkes'in erkek kardelerinden birisi kam,
snacak bir yer aramt ve imdi Oktamasades'in yanndayd. Oktamasades bu neriyi iyi karlad, daysn Sitalkes'e teslim etti ve
kardei Skyles'in kafasn kestirdi. te kendi trelerine Skyth'ler bu
kadar titizlikle baldrlar, yabanc geleneklere uymaya kalkanlar
byle cezalandrrlar.
81. Skyth'lerin nfusu tam olarak ne kadardr renemedim; deiik
eyler sylediler; bana ok kalabalk olduklarn, ama bunlarn arasnda
asl Skyth'lerin az olduunu sylyorlard. Bununla beraber ite bana
gsterdikleri: Borysthenes ile Hypanis arasnda Exampeia denilen yer
var; biraz yukarda bu blgede ac bir kaynak bulunduunu ve bunun
Hypanis'e kararak bu rman suyunu iilemeyecek hale soktuunu
anlatrken sz gemiti. Orada bir bakr kazan vardr, Pontos
Euxeinos'un aznda Kleombrotos olu Pausanias'n sungusu olarak
bulunan kazandan alt kere daha byktr. Pontos Euxeinos'un
azndaki kazan grmeyenlere anlatmak iin sylyorum, Skyth
kazan alt yz amphoray rahat rahat alr ve kalnl alt parmaktr. O
lkede oturanlar bana bunun karg ular eritilerek yapldn

318/881

sylemilerdir. Krallar Ariantas, Skyth'lerin ka kii olduklarn renmek istemi, her Skyth'in kendisine bir karg ucu getirmesi iin haber
salm; getirmeyen ldrlecekmi. Pek ok karg ucu getirilmi ve o
da bunlardan kalc bir ant yaptrmak istemi. O zaman bu bakr kazan
yaplm, bu Exampeia denilen yerde kurbanlar bunun iine konur. te
Skyth'lerin ka kii olduklar hakknda dinlediklerim bunlardr.
82. ok sayda ve ok byk rmaklar bir yana braklrsa, bu topraklarda olaanst bir ey yoktur. Bununla beraber bu rmaklardan
ve usuz bucaksz ovalardan ayr olarak ilgi ekici bir eyi daha belirtelim: Bir kayann zerinde Herakles'in ayak izlerini gsterirler; Tyras
rmann yanndadr, insan aya izine benzer ve iki dirsek uzunluundadr. Bu konu da ite bu kadar; imdi asl anlatacam hikyeye
geliyorum.
Dareios, Skyth Seferine kyor
83. Dareios, Skyth'lere kar sefer hazrl yapyordu, st ste haberciler salyor, kimilerinden yaya askeri, kimilerinden gemi, kimilerinden
de Trakya Bosphoros'u zerine kpr kurmalarn istiyordu, ama
kardei Hystaspes olu Artabanos, onu Skyth'ler zerine yrmekten
vazgeirmeye urayordu. Bunlarn ilkel toplumlar olduklarn, yoksulluk iinde bulunduklarn ileri sryordu. Ama bu akll uslu
tlerden bir sonu alamad; stelemekten vazgeti. Dareios, her ey
hazr olunca ordunun bana geip Susa'dan yola kt.
84. olu da askere alnan ranl Oiobazos'un, Dareios'un huzuruna
karak, oullarndan birinin kendisine braklmasn istemesi o zamanda olmutur. Dareios, ona verdii cevapta, mademki kendisinin dostudur ve hakl bir istekte bulunmutur, hepsini brakacan syler.
Oiobazes sevin iinde kalmt; oullarnn seferden ayrlmasn
bekliyordu; Dareios evresini alan yksek grevlilere emir verdi, oullarnn n de ldrtt.

319/881

85. te bu delikanllar, babalarna l olarak braklmlardr.

Dareios Susa'dan kt, zerinde kprnn kurulmu olduu
Bosphoros'daki Khalkedon'a geldi; orada gemiye bindi, Kyaneia
adalarna gitti. Bu adalar, Yunanllara gre eskiden yzer adalard.
Kutsal duvarlar iinde oturup Pontos Euxeinos'un doyulmaz gzelliklerini seyre koyuldu. Denizler iinde en artc olan budur: Uzunluu
on bir bin yz staddr; en geni olduu yer bin yz staddr. Bu
denizin az, drt stad geniliindedir ve Bosphoros denilen bu kanal
ki, kpr bunun zerine kurulmutur, yz yirmi stad boyunca uzanmaktadr; Bosphoros, Propontis'e ular. Propontis'in genilii be yz,
uzunluu bin drt yz staddr, Hellespontos'a kar, burada drt yz
stad boyunca, yedi stada kadar daralr. Hellespontos, Ege denilen bir
ak denizde son bulur.
86. Baknz bu ller nasl alnmtr: Bir gemi, iyi mevsimde genellikle gndz yetmi bin kula, geceleyin altm bin kula yol yapar.
Bunu bildikten sonra, denizin giri yerinden Phasis'e, yani en uzun
olduu yere kadar dokuz gn sekiz gece eker, bu da bin yz on tane
bin kula, baka deyile on bir bin yz stad tutar. Ve Sindoslarn
lkesinden Thermodon zerindeki Themiskyra'ya kadar Pontos
Euxeinos'un geni yeri gn iki gecelik yoldur, bu da yz otuz
bin kula ya da bin yz stad tutar. te ben Pontos Euxeinos'un,
Bosphoros'un ve Hellespontos'un enini boyunu byle hesap ettim. Verdiim bu aklamalar corafya gereklerine tam olarak uyar. Bir de
unu ekleyelim: Pontos Euxeinos'da aa yukar kendisi kadar byk
bir de gl vardr; ad PalusMaiotis'dir, Pontos Euxeinos'un babas diye
ad takmlardr.
Boaz Kprs
87. Denizi seyreden Dareios geriye dnd ve Samoslu Mandrokles'in
yapm olduu kprye doru yelken at. Bosphoros'u da grd ve
deniz kysna beyaz mermerden iki direk diktirdi; birine Asur, brne
Yunan harfleriyle, savaa gtrd halklarn dkmn yazdrd;

320/881

imparatorluundaki uluslarn hepsini gtrmekteydi. Btn bu birliklerin hesab yaplmtr, donanmay saymazsak, atl yaya hepsi yedi
yz bindir; ayrca alt yz gemi toplanmt. Sonradan Bizansllar bu
direkleri kente tamlar ve Orthosia Artemis sunan yapmlardr;
Asur yazlaryla dolu bir tek ta, Bizans'daki Dionysos tapna iin
ayrlmtr. Benim hesabma gre, Dareios'un Bosphoros zerine kurduu kpr, Bizans ile Pontos Euxeinos'un azndaki tapnan orta
yerine der.
88. Bu arabuk yaplm olan yap houna gitti; mimar, Samoslu
Mandrokles'e verilebilecek her eyin on katn verdi. Mandrokles
bunlarla, aslna bakarak yaplacak bir tablo iin dl koydu ve tabloyu
Samos'daki Here tapnana astrd: Resim, Bosphoros zerine atlm
olan kpry, eref yerinde oturan Dareios'u ve boaz gemekte olan
orduyu gsterir; bir de u yazy yazdrd:
Mandrokles bu sunguyu Here iin ayrd
Balklar bol Bosphoros'da dalgalara hkmeden bir kpr
Bu deersiz tablo bu duvarlara aslsn
Zira Dareios'un planlarn uygulayan adam
Kendisinin ve Samos'un erefini ykseltti.
Bu ii yneten adamn brakt ant byledir.
89. Mandrokles'i mkfatlandrdktan sonra Dareios, Avrupa'ya
geti. oniallara verdii grev, gemilerini Pontos Euxeinos'a sokacaklar, stros zerine bir kpr atp orada bekleyeceklerdi; donanma onia,
Aiolia ve Hellespontos kylar denizcilerinin ynetimi altndayd. Kyaneia adalarn geip doru stros'a kt; rmaa girip iki gn gitti ve
stros'un kollara ayrd bu ynde bir kpr kurdu. Dareios, arabuk
kurulan kprden Bosphoros'u getikten sonra Trakya'da ilerledi,
Tearos rma kaynaklarna vard ve orada gn dinlendi.

321/881

90. Tearos kylarnda yaayanlar derler ki, bu rmak, birok hastala

iyi geldikten baka, insanlarda ve atlarda grlen uyuzu da geirtir.
Ayn kaya zerinde otuz sekiz kaynaktan fkrr; souk olan da
vardr, scak olan da. Bu kaynaklar Perinthos yaknndaki Heraion
kentiyle Pontos Euxeinos zerindeki Apollonia arasnda tam orta yerdedir ve ikisine de iki gnlk yoldadr. Tearos Kontadesdos'a, Kontadesdos Agrianes'e, Agrianes Hebros'a, Hebros da Ainos kenti yannda
denize dklr.
91. Bu suyun kysna varan Dareios, burada kamp kurdu ve rmak
houna gittiinden, buraya da bir direk diktirdi ve stne yle
yazdrd: "Tearos'un kaynaklar bir rman verebilecei suyun en iyisini ve en gzelini vermektedirler ve ranllarn ve btn anakarann
kral, en yiit ve en gzel insan, Hystaspes olu Dareios ve ordusu,
Skyth'ler zerine yrrken bu kaynaklarn yanndan geti." Buraya
kazdrd yazt ite buydu.
92. Buradan kalkt, bir baka rman kylarna geldi, bu Odrysler
lkesindeki Artiskos rmadr. Bu rman yanna vardnda baknz
ne yapt: Ordusuna bir yer gsterdi, herkesin buradan geerken bir ta
getirip brakmasn emretti. Btn ordu bu emri yerine getirdi ve
buraya bu ok yksek ta ynn brakp yle gitti.
93. stros'a varmadan nce ilk yendii ulus Getaililer, lmek istemeyen halktr; zira Apollonia ve Mesambria kentlerinin yukarsndaki
Salmydessos'da[159] yaayan ve Skyrmiadai ve Nipseia adlar ile anlan
Thraklar, Dareios'a, savamadan teslim olmulardr; ona kar durmak
lgnlna kaplan Getaililer hemen kleletirilmilerdir; oysa bunlar
Thraklarn en yiit ve en doru olanlarydlar.
94. "lmek istemeyen halk" szn u anlamda syledim: Kendilerinin lml olduklarna inanmazlar; len kimsenin gidip tanrsal ruh
Zalmoxis'e ya da ilerinden bazlarnn verdikleri adla Gebeleizis'e
kavuacan sanrlar. Her be ylda bir kendi yurttalar arasnda kura

322/881

ile birini seip bu Zalmoxis'e haberci olarak gnderirler; habercinin

grevi, ona dileklerini iletmektir. Baknz bunu nasl gnderirler: lerinden kii ellerinde bir kk mzrakla ortaya karlar; brleri
Zalmoxis'in yanna gidecek olan ellerinden ve ayaklarndan tutup
havaya kaldrrlar ve mzraklarn sivri ular zerine brakrlar. Eer saplanp lrse, tanrnn kendilerinden honut olduu anlalr; lmezse
haberciye kzarlar, kt niyetli olmakla sularlar ve ondan honut kalmadklar iin bir bakasn gnderirler; zaten grevin kendisine
salnda verilmesine dikkat ederler. imee ve yldrma kar
gkyzne ok atp kendi tanrlarnn gzn korkutmaya kalkan
Thraklar bunlardr; zira orada kendilerininkinden baka bir tanrnn bulunabileceine inanmazlar.
95. Pontos Euxeinos ve Hellespontos Yunanllarnn bana anlattklar
hikyeye gre bu Zalmoxis bir insanm, Samos'ta kleymi, efendisi
de Mnesarkhos'un olu Pythagoras'm[160]. Azat olduktan sonra
byk bir servet kazanm, yurduna ok zengin olarak dnm. Thraklar yaaylar zor, olduka kaba insanlarm; Zalmoxis ise on konforunu tanmt, Thraklardan daha derin bir yaama anlay vard;
Yunanllara srtnmt, hem de yle byle deil, nk bilge
Pythagoras' tanmt. Ve bundan tr diye dnyorum, sofrasn
herkese am, bir eit toplant yeri haline getirmiti; orada lkesinin
ileri gelenlerine bir yandan lenler ekiyor, bir yandan da ne kendisinin, ne konuklarnn, ne de gelecek kuaklarn leceini, hepsinin bir
yere gideceini retiyordu. Onlara byle davranr, byle eyler
sylerken, bir yandan da yeraltnda bir ev yaptryordu. Oras hazr
olunca ortadan kayboldu, oraya indi, yl orada kald. Thraklar bir
l iin yaptklar gibi, onun iin de zlyor, alyorlard. Drdnc
yl ortaya kt ve onlar dediklerine byle inandrd. Zalmoxis ite
byle yapm diye anlatrlar.
96. Eer bu kimse ve onun yeralt evi hakkndaki kendi dncemi
sylemek gerekirse, olay inkr etmemekle beraber, ancak snrl olarak

323/881

inanabildiimi syleyeceim; bildiim bir ey varsa, o da Zalmoxis'in

Pythagoras'dan yllarca nce yaam olduudur. Bununla beraber Zalmoxis adnda bir adam varm ya da bu Getaililerin ulusal tanrlarym, bence nemli deil. ster yle ister byle, ranllar kendilerine zg niteliklerini belirtmi olduum bu halk yenmiler ve askere
alp orduya katmlardr.
97. Dareios, stros'a vard ve askerleriyle beraber rma geti; sonra
oniallara emir verdi, kpry ykacaklar ve gemilerin mrettebatyla
beraber orduyu karada izleyeceklerdi. oniallar buyruu yerine getirmek zere kpry ykmaya davranrlarken, Mytilenelilerin banda
bulunan Erxandros olu Koes, fikrini sylemek isteyen bir kimsenin
szlerinin honutsuzlukla karlanmayacana gvenerek, Dareios'a
unlar syledi: "Kral," dedi, "yle bir lkeye giriyorsun ki, ne
srlm bir kar topra, ne de iinde insanlar oturan bir kenti vardr;
brak bu kpr yerinde kalsn, onu kuranlar da bana beki olarak
koy. Byle yaparsan, Skyth'lere rastladmz zaman tasarlarmz yerine getirebilirsek, yurtlarmza dnebiliriz; yok onlar yenemezsek, o
zaman ne yapalm, gene de sknetle yerlerimize dneriz. Skyth'lere
savata yenileceimiz gibi bir dnce aklmn ucundan gemez, ben
daha ok onlar bulamamaktan ve topraklarn dolarken yoksullua
dmekten ekiniyorum. Denilecektir ki, ben kendi karm asndan
ve burada kalmak iin byle konuuyorum. Ama hayr, bence en iyisi
budur, benim sylediimdir; zira kendi hesabma ben seninle geleceim, geride kalmayacam." Dareios bu tten ok holand. u
szlerle cevap verdi: "Lesboslu yabanc, eer sa salim sarayma dnersem, bu gzel dne gzel bir karlk vermek frsatn bana
kazandrmak iin mutlaka gel, beni gr."
98. Bunu dedi ve bir kayn zerine altm tane dm vurarak onia
kentlerinin tyranlarn artt ve unlar syledi: "oniallar, kpr
hakknda vermi olduum emri verilmemi saynz: Bu kay alnz ve
ne diyorsam onu yapnz: Skyth topraklarna girdiimi grdnz
gnden balayarak diyorum, her gn dm znz, eer bu sre

324/881

iinde dnmezsem ve dmleri zmek iin belirtilen gnler biterse,

buray brakp geri dnnz, lkenize doru yelken anz. Ama o
zamana kadar, mademki bu yeni karar aldm, kprye iyi baknz, iyi
koruyunuz ve onu ayakta tutmak iin alnz. Gstereceiniz dikkat
benim iin ok deerlidir." Bu emirleri verdikten sonra Dareios, acele
lkenin ierilerine doru yrd.
Skythia ve Burada Yaayan Uluslar
99. Skythia kylar Trakya kylarnn uzantsdr; Trakya bir krfez
izer, ondan sonra Skyth topraklarna girilir ve Euros rzgr ynnde
akarak denize dklen stros'un azna varlr. stros'dan tesi artk asl
Skyth kylardr, imdi uzunluu anlalabilsin diye bunlar anlatacam: stros'u geince buras eski Skythia'dr; gneye, Notos
rzgr dorultusunda, Karkinitis iline kadar uzanr; tesi ayn kynn
devam ki, dalktr ve Pontos Euxeinos'a doru bir knt yapar,
Taurika Khersonesos'u[161] ya da Kayalk Khersonesos denilen
yarmadaya kadar uzanr ve burada Tauriler otururlar; bu yarmada
denize kar ve douya doru uzanr. Zira Skyth'lerin iki yandan snr
denizdir, Gney Denizi ve Dou Denizi, tpk Attika gibi. Ve Tauri
halk Skythia'nn bu blgesinde oturur, eer Attika'da Thorikos demosu
ile Amaphlystos demosu arasnda denize doru bir knt yapan engebeli Sunion Burnu'nda Atinallardan baka bir halk otursayd, burada
da durum yle olacakt. Elbette ki bu kk lkeler ok geni topraklarla ne kadar ltrlebilirse, bunu da o lde almak gerekir.
Tauris'in durumu byledir. Attika kylarn grmemi olanlar iin ite
baka bir benzetme: Tpk apygia'da Brindes liman ve Taranto
arasndaki kntda yabanc bir halk oturuyor ve apygia'y ikiye
ayryormu gibi. Tauris deyince akla gelen baka rnekleri sralamak
istemiyorum ve yalnz bu iki knty sylemekle yetiniyorum.
100. Tauris'den sonra gene Skyth'lerle karlarz; bunlar, Tauris'in
kuzeydousundaki lkede, Dou Denizi kylarnda, yani Kimmerler
Bosphoros'unun ve PalusMaiotis'in Tanais'e kadar uzanan bat

325/881

blmnde otururlar; Tanais bu i denizin bir girintisinde denize

dklr. br yandan stros'dan kuzeye doru kara ynnden girilirse, Skythia snr olarak nce Agathyrs'lerin lkesine, arkasndan
Neuriler lkesine, sonra Androphag'lar lkesinden geerek, en son
Melankhlenos'lar lkesine varlr.
101. Skythia iki kenar deniz kys olan bir drtgen izer, denize
bakan kenarlarnn uzunluu eittir. Gerekten stros'dan Borysthenes'e
kadar yaya on gnlk yoldur; Borysthenes'den PalusMaiotis'e kadar
gene on gndr ve denizden ieriye doru, Skythia'nn kuzeyinde oturan Melankhlenos'larn lkesine kadar yirmi gnlk yoldur. Benim hesabmca, bir gnlk yol iki yz stad demektir. Demek ki Skythia'nn bir
utan bir uca enlemesine uzunluu drt bin stad olur. Ve ieriye doru
boylamasna da gene drt bin stad tutar. Bu lkenin eni boyu ite
budur.
102. Skyth'ler kendi balarna dz ovada verecekleri bir savata
Dareios ordusunu pskrtemeyeceklerini anlamlard; komularna
eliler gnderdiler. Bu uluslarn bandakiler tam o srada toplanm,
birbirleriyle danyorlard, byle hatr saylr kuvvetlerin ilerleyiini
grp telaa dmlerdi. Tauris, Agathyrs, Neuri, Androphag,
Melankhlenos, Sauromat, Gelon ve Budin krallar bir araya
gelmilerdi.
103. Tauris halknn grenekleri unlardr: Gemileri kazaya urayan
ve denizde ellerine geen btn Yunanllar Bakire'lerine kurban
ederler; baknz bunu nasl yaparlar: Bir kurban treni hazrlarlar ve kafaya sopa indirerek ldrrler. Kimi anlatlara baklrsa; gvdeyi tapnan bulunduu kayadan aaya atarlar ve kelleleri kazklarn ucuna
geirirler; br anlatlar kelleler iin ayn eyi sylemekle beraber,
gvdelerin atldn kabul etmezler ve gmldn sylerler. Taurislilerin kurban sunduklar bu tanr, kendi itiraflarna gre, Agamemnon
kz phigenia'dr[162]. Savata ellerine den dmanlarn sonu ise
yledir: Her sava bir kafa kesip evine gtrr; uzun bir sra

326/881

geirir ve kulbesinin stne, ta yukarya, tam dumann kt yerin

tepesine diker; bu nbetidir derler, btn eve gz kulak olur.
Geimleri sava ve apuldur.
104. Agathyrs'ler pek fazla kadnlam adamlardr; parlak sslere
baylrlar; kadn herkesindir, bylece herkes birbiriyle karde olur ve
bu genel akrabalk karlkl kskanlk ve kin duygularn kaldrr.
br gelenekler bakmndan Thraklara yaklarlar.
105. Neurilerin grenekleri Skyth'lerinki gibidir. Dareios
istilasndan bir nesil nce lkelerini ylanlar kaplam, buras daha nce
de zaten ylan doluymu, yurtlarn brakp kmak zorunda kalmlar.
Kuzeyden kk bir ordu gibi yenileri inmi, lke artk ylanlarla
dolmu, sonunda gidip Budin'lerin yanna snmlar. Bana yle geliyor ki, bunlarn tm de gzbacyd, Skyth'lere ve Skythia'da yerlemi
Yunanllara bakarsanz, her Neuri ylda bir kez ve birka gn iin kurt
biimine girer, sonra eski haline dnermi. Aslnda bu laflar pheyle
karlarm, ama srmazlarm, bunu syler, yemin bile ederler.
106. Androphag'lar, insanlarn en yabanlardrlar; ne adalet bilirler,
ne yasa; gerdirler, Skyth'ler gibi giyinirler, ama dilleri ayrdr ve
btn bu halklarn iinde tek insan yiyenler bunlardr.
107. Melankhlenos'lar karalar giyinirler; adlar buradan gelir[163].
Skyth'lerin geleneklerini uygularlar.
108. Budin'ler[164] gl ve kalabalk bir ulustur; gzleri parlak,
salar kzl sardr, Gelonos derler, tahtadan yaplma bir kentleri
vardr. Kale bedeninin her kenar otuz staddr ve aatan yaplma yksek bedenlerdir; evleri aatandr, tapnaklar da yle. Zira tapnaklar
da vardr. Yunan tanrlar iin kurulmutur. Yunanllarnki gibi
heykeller, sunaklar ve tahta mihraplarla donatlmtr ve ylda bir
Dionysos adna kutladklar bayramda Dionysos trenleri yaparlar.
Gelonlarn asllar Yunandr, ondan byle yaparlar; deniz kysndaki

327/881

yerlerinden gtkten sonra Budin'lerin yanna gelip yerlemilerdir;

Yunan ve Skyth karm bir dil konuurlar.
109. Budin'lerin ne dilleri, ne de gelenekleri byledir; zira buralarn
yerlisi olan Budin'ler gerdirler ve btn uluslar ierisinde bit yiyenler bir tek bunlardr; Gelonlar ise topra ekerler, buday yerler, bahe
yetitirirler; ne grnleri, ne de renkleri Budin'lere benzer. Bununla
beraber Yunanllar, Budin'lere de Gelonos adn verirler, ama yanltr.
lkeleri vadilerden ve ormanlardan oluur, eitli bitkilerle kapldr;
bitkilerin en bol olduu vadide ok byk ve derin bir gl bulunur;
bataklk kylarnda saz yetiir. Burada susamuru, kunduz ve drtgen
burunlu baka hayvanlar tutulur, bunlarn krklerini br adi krklerin
iine dikerler ve hayalarn dlyata hastalklarna kar ila olarak
kullanrlar.
Amazonlar
110. Sauromat'lara gelince, bunlar iin sylenenler de unlardr:
Amazonlara[165] ki, Skyth'ler bunlara Oiorpata derler, yani Yunanca
karl erkek ldrenler nk Skyth dilinde oior erkek demektir,
pata da ldrmek sava aan Yunanllar diye anlatrlar, Thermodon
savan kazandktan sonra, canl olarak yakaladklar Amazonlar
gemiye doldurup denize almlar; Amazonlar ak denizde erkeklerin
zerine atlp dve dve ldrmler. Ama bir gemi nasl ynetilir
bilmiyorlard, dmen nasl tutulur, yelken nasl kullanlr, krek nasl
ekilir, haberleri yoktur. Erkekleri ldrdkten sonra rzgrn ve dalgann nne katlmlar. "Dik Bayr" denilen PalusMaiotis'e
varmlar. Buralar zgr Skyth'ler topraklar iinde kalr. Amazonlar
burada karaya karlar ve lkenin insanlarn yaadklar blgesine
giderler; otlayan atlara rastlaynca bunlar alp stlerine atlarlar ve
Skyth topraklarn yamaya balarlar.
111. Skyth'ler balarna gelene bir anlam veremiyorlard; bunlarn ne
dillerini anlyor, ne giyinilerini tanyor, ne de kim olduklarn

328/881

biliyorlard; nereden kt bunlar diye arp kalmlard, bunlar gen

ve zorlu erkekler sanyorlard[166]; sonunda savatlar; arpmadan
sonra lleri gren Skyth'ler, bunlarn kadn olduklarn anladlar;
aralarnda dantlar ve ne olursa olsun bunlar bir daha ldrmemeye
karar verdiler. Bakacaklar, grne gre bunlar ka kiidir? Kendi
aralarndan ve en genlerinden o kadar delikanl ayracak ve karlarna
onlar karacaklard; bunlar kamplarn gidip kadnlarn kampnn hemen yanna kuracaklar ve kadnlarn davranlarna gre davranacaklard; eer kadnlar stlerine yrrlerse savaa girmeyecekler ve aray
biraz amakla yetineceklerdi; sonra onlar durunca bunlar da duracak ve
kamplarna dneceklerdi. Skyth'ler byle dnmlerdi, nk bu
kadnlardan ocuklar olsun istiyorlard.
112. Delikanllar aldklar emri yerine getirdiler. Amazonlar, bunlarn
kendilerine ziyan dokunmayacan anlaynca onlara aldrmaz oldular.
Delikanllar her gn kp br kampa yaklayorlard. Onlarn da
Amazonlar gibi at ve silahtan baka bir eyleri yoktu; onlar da av ve
yama ile yayorlard.
113. le vakit olunca Amazonlar yle yapmay det edinmilerdi:
Birer ikier dalyorlar ve tabii ihtiyalarn gidermek iin birbirlerinden ayrlyorlard. Buna gre Skyth'ler de yle yapmaya baladlar.
Ve ilerinden birisi bu tek bana kalm kzlardan birisini yere yatrmak istedi; Amazon, olmaz demedi ve delikanlnn kendi gvdesine
yaptklarna kar fkelenmedi. Ona bir ey syleyemezdi, nk ikisi
de birbirinin dilinden anlamyordu ama iaretlerle ona anlatt ki, yarn
gene gelsin, bir arkadan da getirsin, kendisi de bir baka kz daha getirecekti. Delikanl dnd, olan biteni brlerine anlatt. Ertesi gn
yanna bir arkadan alp gitti; Amazon, yannda bir baka Amazonla
beraber bekliyordu. Durumu gren br olanlar da geri kalan
Amazonlar insanlatrmaya koyuldular.
114. Ondan sonra kamplarn birletirip beraber yaadlar. Herkesin
kars, ilk olarak bulumu olduu kzd. Erkekler kadnlarn dilini

329/881

skememiler, ama kadnlar erkeklerin szlerini anlamay

baarmlard. Birbirleriyle anlaabildikleri zaman delikanllar,
Amazonlara yle dediler: "Bizim ana babalarmz, malmz mlkmz
var. Artk byle yaamay brakalm; bizimkilerle birleelim, onlar gibi
yaayalm. Bizim karlarmz olacaksnz, stnze baka kadn getirmeyeceiz." Cevap verdiler: "Biz sizin evlerinizdeki kadnlarla bir
arada oturamayz; trelerimiz birbirine benzemez. Sizin kadnlarnz
dediklerimizin hibirisini yapmazlar; kadn ileri yaparlar, arabalarnn
iine kapanp otururlar, ne ava giderler, ne de baka bir yere; onun iin
biz onlarla anlaamayz. Ama siz eer bizleri kar olarak almak ve bize
iyi davranmak istiyorsanz, gidip babalarnz bulunuz, paynza denleri alp geliniz, burada kendi yasalarmza gre yaayalm."
115. Delikanllarn akll yatt, yle yaptlar. Paylarna denleri alp
Amazonlarn yanna dndkleri zaman, kadnlar unlar sylediler:
"Sizleri atalarnzdan ayrdk ve ka defa mallarnz yama ettik, bu
olanlardan sonra bu lkede kalmaktan ekiniyoruz, biraz da rkyoruz.
Bizi mademki karlarnz olarak istiyorsunuz, hep birlikte yle yapalm; bu topraklardan gidelim, Tanais'i geip br yanda yerleelim."
116. Delikanllar buna da olur dediler. Tanais'i getiler. Tanais'in
dousunda yaya gnlk yolda bulunan bir lkeye kadar ilerlediler,
buras PalusMaiotis'den kuzeye doru gene gnlk yaya yol tutuyordu. Buraya geldiler ve buraya yerletiler, ocuklar bugn de burada
otururlar. O zamandan beri ve bugn de Sauromat kadnlar
bykanneleri gibi yaarlar. Kocalaryla beraber ya da kendi balarna
ata binip ava giderler, savaa girerler ve erkekler gibi giyinirler.
117. Sauromat'lar, Skyth dili konuurlar, yalnz ta batan beri birok
yanl yaparlar, nk Amazonlar hibir zaman bu dili iyice renememilerdi. Evlenme konusuna gelince, treleri udur: Bir kz, bir dman ldrmeden evlenemez. Bu yasann gereini yerine getirmedii
iin bekr olarak ihtiyarlayan kzlar vardr.

330/881

118. te Skyth'lerin habercileri, btn bu uluslarn toplant halinde

bulunan krallarna gnderilmi oluyordu. ranllar komu anakaray
btnyle egemenlikleri altna almlar, Bosphoros Boaz'na kpr
kurdurmular ve bu yana, kendi anakaralarna gemilerdi, bunlar
aklyorlard; Thraklar yenmiler, stros zerine kpr atmlard,
nk egemenliklerini bu topraklara kadar yaymak istiyorlard.
"Kenarda durup felaketimize seyirci kalmaktan saknn," diyorlard.
"Hep birlik olup istilacya kar ayaklanalm. Kabul etmiyor musunuz?
O zaman yenilsek de yenilmesek de, ya topraklarmz brakp gideceiz ya da eer gitmezsek, Dareios ile anlama yapacaz. Eer
yardmmza komay kabul etmezseniz, baka ne yapabiliriz? Ayrca
byle yapmakla kendi banzdaki tehlikeyi hafifletmi de olmayacaksnz; ranllar yalnz bize kar deil, size kar da yryorlar; bizi kle
yapmalar, sonradan sizi rahat brakmalar iin deildir. Gzle grlr
bir kant ister misiniz? Eer ranllar Asya'daki eski kleletirmenin
cn almak iin yalnz bize kar sefer am olsalard, buraya
gelmeden nce br btn uluslara saldrmazlard; o zaman, evet,
gstermi olurlard ki, yalnz Skyth'lere kar yrmektedirler, herkese
kar deil. Ama daha anakaraya ayak atar atmaz, yollarna rastlayan
herkesi kendilerine baladlar. Thraklar saymasak bile, yakn komularmz Getailere de boyun edirmediler mi?"
119. Saydm uluslarn efleri Skyth'lerin nerilerini grtler,
grler ayrld; Geloni, Budin ve Sauromat krallar Skyth'lere yardm
etmekten yana ktlar. Ama Agathyrs kral, Neuri kral ve
Androphag'larn ve Melankhlenos'larn efleri, Taurisliler, Skyth'lere
cevap verdiler: "Eer ilk olarak siz ranllara saldrm ve dmanlk
rnei vermi olmasaydnz, imdiki dileiniz hakl olabilirdi, o zaman
biz de pekl kaderimizi sizinkisiyle birletirirdik. Ama daha nce siz
onlarn lkesine atldnz; tanrnn houna gittii srece ve bizsiz orada
egemen oldunuz. Bugn de sra ranllarda, onlar da gene ayn tanr
yrtyor. Biz o zamanlar bu adamlara kar bir saldrda bulunmadk;
bugn de ilk olarak biz onlar ldrmeye kalkmayz. Eer stmze

331/881

gelirler ve ilk olarak onlar bize saldrrlarsa, bunu onlara yaptrmayz.

Ama onlardan bir dmanlk grnceye kadar yerimizde rahat dururuz;
nk ranllarn buralara bize saldrmak iin geldiklerini sanmyoruz.
Bizce onlar, yalnz ilk saldry yapanlara kar yryorlar."
Skyth'lerin Sava Taktii
120. Bu szler Skyth'lere ulat zaman karar verdiler, mademki
komular onlarla kader birlii yapmak istemiyorlard, onlar da ak bir
meydan savana girmeyeceklerdi, azar azar toprak brakarak ekileceklerdi; yollar stndeki kuyular dolduracak, emeleri tkayacak,
otlar bieceklerdi. ki gruba ayrldlar. Birinin kral Skopasis'ti, bu
grup Sauromat'larla birleecekti; eer ranllar bunlara kar yrrlerse
PalusMaiotis boyunca ve Tanais dorultusunda yava yava ekileceklerdi, eer ranllar uzaklarlarsa pelerine deceklerdi. Bu Skopasis grubu daha yukarda sz geen krallktan birisiydi[167]. br
iki krallktan danthyrsos ynetiminde olan by ile Taxakis'in hkm altnda bulunan ncs tek ordu halinde toplanm ve Gelon ve
Budin'lerle de takviye edilmiti; bu ordu bir gn aralkla ranllarn
nnden yava yava geri ekilerek toprak brakacak ve alnm olan
kararlar uygulayacakt. nce kendilerine yardm reddetmi olan devletler ynnde gidecek, bylece onlar da savaa zorlam olacakt; mademki kendiliklerinden katlmamlard ran'a kar savaa, imdi buna
zorlanm olacaklard; arkasndan bu ordu Skythia'ya doru geri dnecek ve durumu uygun bulursa, saldrya geecekti.
121. Bu kararlar alndktan sonra Skyth'ler, Dareios'a kar yrd;
en iyi atllarn keif iin ileriye gndermilerdi. ocuklarnn ve kadnlarnn ilerinde yaadklar arabalar ve bu arabalarla birlikte srler de
ayrlm, nceden yola karlmlard, yalnz kendi yiyeceklerini
salayacak kadar blmn yanlarnda brakmlard; durmadan
kuzeye doru ekileceklerdi.

332/881

122. Geri ekilme yolunu ilk olarak bu kervan tutmutur; bu arada

Skyth keif yollar gnlk yolda ve stros dolaylarnda ranllara
rastladlar; brleri de onlarn nerede olduklarn rendikleri zaman,
ran ordusuyla aralarnda bir gnlk yol vard; durdular ve toprak
stnde ne varsa silip sprdler. ranllar, Skyth atllarn grr
grmez pelerine dtler, ama brleri bir grnp bir kayboluyorlard. Sonra iki gruptan birincisinin peine dtklerinden, ranllar
douya, Tanais'e doru yrdler. Skyth'ler Tanais'i atlar ve ranllar
da onlarn peinden Tanais'i getiler. yle ki, sonunda Sauromat'larn
lkesini ap Budin'lerin lkesine vardlar.
123. ranllar, Skythia ierilerinde Sauromat'larn lkelerinde
ilerledikleri srece bir zarar veremiyorlard, nk her yanlar botu;
ama Budin'lerin topraklarna girdiklerinde orada tahtadan yaplma
kenti buldular; Budin'ler kenti brakmlard; tek kii kalmamt; kenti
yaktlar. Sonra dmann peine dtler, ama hep uzaktan; lkeyi
getiler; nlerine bo stepler kt. Bu stepte bir tek insan yaamaz;
Budin'lerin lkesinin kuzeyinde yedi gn ylece uzanr. Stepin st
yannda Thyssageteialar vardr, Maiotislerin topraklarn geip
PalusMaiotis denilen gle dklen drt byk rman kaynaklar
oradadr. Bunlar Lykos, Oaros, Tanais ve Syrgis rmaklardr.
Hayalet Atllar
124. Dareios stepe knca kovalamay durdurdu ve ordusunu Oaros
zerinde yerletirdi. Burada tahkimat yaptrd, aa yukar altm stad
aralkla sekiz tane byk kale yaptrd ki, kalntlar hl durur, o bu
ilerle urarken, kovalad Skyth'ler kuzeyden dolanarak yeniden
Skythia yolunu tuttular. Bsbtn gzden kaybolmulard. Artk bu
hayalet atllar[168] gremeyen Dareios, yar yaplm kk kaleleri
brakt ve yn deitirerek batya doru yrd, zira Skyth'lerin batya
doru katklarn ve onlar orada bulacan sanyordu.

333/881

125. Orduyu cebri yryle gtryordu. Skythia'ya vardnda bu

sefer birlemi olan iki Skyth grubu ile karlat. Bunlarn peine
dt, onlar ise hep bir gnlk aralk brakarak ekiliyorlard. Dareios
pelerini brakmad iin, Skyth'ler planlarna gre onu kendileriyle
birlik olmak istemeyen uluslarn ve en bata Melankhlaneiallarn zerine doru ekiyorlard. Bu lkeyi nce kendileri ve onlarn peinden
ranllar yakp yktktan sonra Skyth'ler bu sefer ranllar
Androphag'larn topraklar zerine ektiler; burann da alt stne
geldikten sonra ranllar Neurilere geirttiler; bunlarn da keyfini
karttktan sonra Skyth'ler geri ekilme yolunu Agathyrs'lerin topraklarna ynelttiler. Skyth'lerin nnden kaan komularnn halini gren
Agathyrs'ler daha atik davrandlar, Skyth'lere bir avu gndererek, topraklarna girmeyi onlara yasak ettiklerini bildirdiler; eer girmeye
kalkrlarsa, nce kendileriyle savamak zorunda kalacaklard.
Agathyrs'ler bu haberi gnderdikten sonra snrlarn korumak zere
yrye getiler; niyetleri istilacya kar engel koymakt.
Melankhlenos'lar, Androphag'lar ve Neuriler zerlerine ranllarla
birlikte Skyth'lerin ullandklarn grmler, kar koymaya
kalkmamlard; batan savurduklar tehditlerini unutmular, srayla
hepsi kuzeyin, barnmak olana olmayan bo steplerin yolunu tutmulard. Skyth'ler, Agathyrs'lerin savunmalar karsnda onlarn topraklarna girmekten vazgetiler; ranllar Neuris'den sonra kendi z
yurtlarna ektiler.
126. Ve bu oyun ara vermeden bylece srp gidiyordu. Dareios,
Skyth kral danthyrsos'a bir atl ile haber gnderdi: "Ey garip adam,
yapabilecein baka iki ey varken niin boyuna kayorsun? Eer
kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan, ona gre davran, kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan,
gene boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su
getir, huzuruna k."
127. Skyth kral danthyrsos, u cevab gnderdi: "ranl, ite benim
kanaatim: Beni hi kimse ne korkutabilir, ne de nnden kamaya

334/881

zorlayabilir; senden de katm yok: imdiye kadar yapm olduum

ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen
savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var,
ne de bir tek dikili aacmz ki, elden gitmesin ya da yaklp yklmasn
diye korkup hemen savaa girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim atalarmzn mezarlar var; onlar bulun, onlara el
kaldrn, o zaman grrsnz mezarlarmz iin dvyor muyuz,
dvmyor muyuz. Ama daha nce ve keyfimiz istemedii srece
sizinle savamayacaz. Bu konu bu kadar. Efendilik konusuna gelince,
ben yalnz iki efendi tanyorum; atam Zeus ve Skyth'lerin kraliesi
Hestia. Ve bir de hara olarak istediin ekmek ve su yerine, sana layk
olduun eyleri gndereceim; mademki kendini benim efendim sayyorsun, senin bu palavrana cevap olarak, ala diyorum sana." (Skyth
dilinde atasz hkmnde bir deyim.)[169] avu bu cevab Dareios'a
ulatrmak zere ayrld.
128. Efendi sz Skyth krallarna ok dokunmutu. Sauromat'larla
birlikte Skopasis'in komutas altnda kurulmu olan grup, bir konferansa armak zere oniallara gnderildi; bu dediklerim stros zerindeki kpry koruyan oniallardr. Geride kalan Skyth'ler de ranllar artk daha fazla koturmamaya karar verdiler, bunun yerine yemee oturduklar zaman kollayp onlar tedirgin edeceklerdi. Yemek
zamanlarn kolluyor ve kararlarn uyguluyorlard. Skyth atllar her
seferinde ran atllarn nlerine katp kovalyor, ama ran atllar kendi
yaya askerleri zerinde toparlanyorlar, yayalar atllarn yardmna
kouyorlard. Skyth'ler atllar geriye attktan sonra, bu sefer yayalardan ekindikleri iin kendileri geri dnyorlard. Skyth'ler geceleri
bile bu eitten klar yapyorlard.
129. ranllarn iine yarayan ve Skyth'lerin Dareios'un kampna
zamanl zamansz yaptklar aknlar gletiren tuhaf bir ey vard: Bu,
eeklerin anrts ve katrlarn grntsyd. Skyth topranda eek ve
katr yetimez, daha nce sylemitim ve btn Skythia'da souk

335/881

yznden bir tek eek ya da katr bulunmaz. Tiz eek anrtlar Skyth
atlarn korkutuyordu. Ve ou eek anrtlarn duyan atlar rkyorlar,
solumaya balyorlar, kulaklarn dikiyorlar ve lgnlk belirtileri gsteriyorlard, nk ne byle bir ses duymular, ne de byle bir hayvan
grmlerdi. te ranllarn kk baarlar buydu.
130. ranllarn tedirginliklerini gren Skyth'ler, onlar daha uzun zaman Skythia'da tutabilmek, oradaki gnlerini uzatmak ve tam bir yoksullua drp ac ektirmek iin yle bir ey dndler: Arada bir
kendi srlerinden birkan alp, obanlaryla beraber gizliden kendi
elleriyle dman kampna gtrp bir yerden ieriye salveriyorlard.
ranllar ortaya kyor, srleri kapyor, bu sayede canlanyorlard.
131. Dareios birok defa bu tuzaa yakalandktan sonra, sonunda
ktlk iine dtn grd[170]. O zaman Skyth krallar ki, durumu
anlamlard, Dareios'a bir avula armaanlar yolladlar: Bunlar bir
ku, bir fare, bir kurbaa ve be tane de oktu. ranllar, getirene "Bunlar gndermekten maksatlar nedir?" diye sordular. Ama ona, sadece
bunlar teslim etmek ve hemen geri dnmek grevi verilmiti; ranllar,
eer akllar varsa, bu armaanlarn anlamn kendileri bulup
karabilirlerdi.
132. Bu cevap ranllar dndrd. Dareios, Skyth'lerin toprak ve
su ile kendilerine teslim olduklar anlamnda direniyordu. Dncesi
uydu: Fare toprak iinde yaar ve insan gibi toprak rnleriyle beslenir; kurbaa suda yaar; ku tpk at gibidir; oklar da silahlarn
teslim ettikleri anlamn tar. Dareios'un ileri srd dnce buydu;
ama tam bunun kart bir gr de Mag deviren yedilerden biri olan
Gobryas'dan geliyordu; o, armaanlarn unu demek istediini sylyordu: "ranllar, eer ku olup umazsanz, fare olup yerin altna
girmezseniz ve kurbaa olup batakla atlamazsanz, yurdunuza dnemeyeceksiniz; oklarla vurulup leceksiniz."

336/881

133. ranllar armaanlar byle yorumluyorlard Bu arada

Skyth'lerin ilk grubu, balangta PalusMaiotis blgelerini kollamak
ve imdi de oniallarla grmek grevlerini alm olan, stros kprsnn yanna ulamt. oniallara unlar sylediler: "oniallar,
eer bizi dinlemek isterseniz, biz size zgrlk getirmek iin geldik.
Bize dediklerine gre, Dareios size bu kpry altm gn iin emanet
etmi ve bu sre sonunda gelmezse, brakp yurdunuza dnmenizi
sylemi. imdi onun dediini yaparsanz, size bir ey diyemez. Bize
gelince, bizim sizinle bir alp veremediimiz yok; size verilen gn
bitince kp gidiniz." oniallar bu szleri kabul ettiler, brleri de geriye, br Skyth'lerin yanna dnmek iin acele ettiler.
134. Dareios'a armaanlar yolladktan sonra, Skyth'lerin yerinde
kalan blm, yaya ve atl bir saldrya geecek gibi ranllar
karsnda sava dzeninde sralandlar. Hepsi yerlerini almt ki, bir
tavan geti: Gren peine takld, saflar karm, naralar ykselmiti...
Dareios, dman saflarndaki kargaaln nedenini sordu. Tavan
avna ktklarn sylediler: "Yaa arkadalar," dedi yannda duran her
zamanki arkadalarna, "gerekten bu adamlar bizi umursamyorlar ve
imdi anlyorum ki, Gobryas armaanlar doru yorumlam. Evet, ben
de onlarn anlamnn bu olduunu gryorum, bize imdi bizi buradan
kurtaracak akllca bir t gerekiyor." O zaman Gobryas cevap verdi:
"Ey kral, ben iittiklerime bakarak, bu adamlarn ele gemez olduklarn zaten biliyordum; ama buraya geldikten ve onlarn bizi alaya
aldklarn grdkten sonra daha iyi anladm. te ben yle dnyorum: Gece olunca her zaman yaktmz btn klar yakalm; askerimizin en ypranmlarn, bir bahane uydurup burada brakalm,
eekleri de balayalm, Skyth'ler stros'a gidip kpry ykmadan ya da
oniallarn felaketimize yol aacak bir oyun oynamalarna zaman
brakmadan gidelim."

337/881

Dareios Geri ekiliyor

135. Gobryas'n nerisi buydu. Gece olunca Dareios yle yapt. Kaybndan zarar grmeyecekleri hasta ve gsz askerleri, bir de btn
eekleri balayp kampa braktlar. Eekleri ve ie yaramazlar brakmalar undandr; eeklerin anrts duyulacakt, askerlere gelince,
bunlar zaten ie yarar eyler deildi. Dareios, ordunun salam askerlerini alp Skyth'lere saldrrken[171], onlar da kamp koruyacaklard, onlara byle deniliyordu. Geride braktklarnn kafasna bu dnceyi
soktuktan ve ak ordughn klar yandktan sonra Dareios hzla
stros yoluna atld. Kendilerini hemen hemen boalm bir kampta
gren eekler, her zamankinden daha fazla anrmaya koyuldular ve bu
sesleri duyan Skyth'ler de ranllarn yerlerinde olduklarn sandlar.
136. Gn dodu. Gzden karlm ve geride braklm olan askerler, Dareios'un kendilerini harcadn anladlar. Skyth'lere barp
ararak, iaretler yaparak, olup biteni anlatmaya altlar. Skyth'lerin
durumu gren ikinci grubu, yanlarnda bulunan Sauromat'lar, Budin'ler
ve Gelonlarla birlikte ranllarn peinden stros'a doru atldlar. ranllar arasnda yaya oktu, yolu iyi bilmiyorlard, zaten yol denecek bir
yol da yoktu. Buna karlk Skyth'ler atlydlar, kestirme yollar biliyorlard, onun iin ranllarla karlamadan ve onlardan nce vardlar.
ranllar henz gelmemilerdi, gemilerine ekilmi olan oniallara: "oniallar," dediler, "size verilen gn doldu, siz hl burada kalmakla
doruluktan ayrlm oluyorsunuz. Eskiden sizi burada tutan korkuydu;
ama imdi hemen bu geidi yknz, gnlnz sevinli olsun, tanrlara
ve Skyth'lere krederek zgrlnze kounuz. Sizin efendiniz olan
adama gelince, biz onu bir daha kimseye sataamayacak hale
getireceiz."
137. oniallar, aralarnda konutular. Khersonesos kylarnda yaayanlarn tyran olan Atinal general Miltiades, Skyth'lerin dediklerini
yapp onia'y zgrlne kavuturmak grn savundu. Miletoslu
Histiaios'un[172] dncesi bunun tersiydi; ona gre her biri kendi

338/881

lkesinde Dareios sayesinde tyran olarak kalabiliyordu. Dareios'un

gc krlrsa, ne kendisi Miletoslularn, ne de brleri br uluslarn
banda kalabilirlerdi; bu sitelerin hepsi de tyranl kaldrp demokrasi
kurmak sevdasndayd. Histiaios fikrini syler sylemez, hepsi de nce
Miltiades'in grn kabul etmi olmalarna ramen, dnp bu dnceye katldlar.
138. Bu yolda oy kullanan ve Byk Kral'dan yana olan gre
katlanlar, Hellespontos tyranlar olan Abydos'dan Daphnis,
Lampsakos'tan Hippoklos, Parion'dan Herophantos, Prokonnesos'dan
Metrodoros, Kyzikos'tan Aristagoras ve Bizans'dan Ariston'du;
Hellespontos'tan olanlar bunlard; oniallardan da Khios'tan Strattis,
Samos'tan Aiakes, Phokaia'dan Laodamos, Miletos'tan Miltiades'in
grn yenmi olan Histiaios; Aioliallar arasnda belli bal ad
olarak yalnz Kyme'den Aristagoras vard.
139. Histiaios'un grn benimseyen efler bunu szle ve ile
pekitirmeyi uygun buldular: Kprnn Skythia'ya bakan blmn bir
ok atm yere kadar ykacaklard, bylece bir ey yapmadan durmak
yerine bir eyler yapyorlarm gibi grnecekler, hem de Skyth'lerin
kprden yararlanp stros'u geme dncesine kaplmalarn nlemi
olacaklard; kprnn Skythia'ya bakan blmn ykarken seslenecekler, "stediinizi yapyoruz," diyeceklerdi. Histiaios'un nerisi
bylece tamamlanm oluyordu. Bunun zerine Histiaios, hepsi adna
Skyth'lere cevap verdi: "Skyth'ler," dedi, "bize iyi bir fikir verdiniz,
yaplacak tek ey bu. Bize tutulacak en iyi yolu gsterdiniz, biz de dediklerinizi harfi harfine yapacaz. te gryorsunuz, kpry ykyoruz ve ykmak iin canla bala urayoruz, zira zgr olmak istiyoruz.
Ama biz bunu ykarken, siz de dman ordusunu arayn ve bulunca
hem bizim hesabmza, hem de kendi hesabnza layk olduu cezay
verin."
140. Skyth'ler ikinci defa olarak oniallarn szlerine kandlar ve
ranllarn peine gittiler; ama onlarn izledikleri yolu bulmakta

339/881

yanldlar. Su kendilerinindi: Atlarn otlayabilecekleri otlaklar

bozmular, kuyular doldurmulard. Eer byle yapm olmasalard,
onlar abucak bulabileceklerdi. Ama onlara o zaman iyi gelen bu davran, imdi kendilerini yanla srklyordu. Dman, atlar iin taze
ot ve su kalm olan blgelerde aryorlard. nk onlarn o blgelerden geeceklerini sanyorlard. Ama ranllar hangi yoldan gittilerse, o
yoldan dnyorlard ve byle olduu halde stros kprsne gene de
zor yetitiler. Gece geldiler, kprnn yklm olduunu grdler, oniallarn kendilerini brakp gittiklerini sandlar, dehet iinde kaldlar.
141. Dareios'un adamlar arasnda bir Msrl vard, sesi grlmemi
gteydi. Dareios bunu stros kysna getirtti, Miletoslu Histiaios'a
seslenmesini emretti. Seslendi; Histiaios daha ilk seslenite kulak
kabartt ve hemen rma amak ve kpry kyya balamak iin
btn gemileri ordunun emrine verdi.
142. ranllar byle kurtuldular. ranllar ikinci kez aramakta olan
Skyth'ler onlar bulamadlar. Sz oniallara geldi mi, bunlarn kle olmayanlarn dnyann en kalle ve en alak adamlar sayarlar, kle
olanlar iin de kap kurtulmay en az dnen en iyi uaklarn
bunlardan ktklarn sylerler. Skyth'ler oniallara ite byle hakaret
ederler.
143. Dareios, Trakya iinde ilerledi. Khersonnesos'ta Sestos'a geldi;
gemileri onu Asya'ya geirdiler; Avrupa'da brakt birliklerini
Megabazos adnda bir ranlya emanet etmiti, daha nce de bu adam
bir sylevle yceltmiti; bir gn nar yiyordu, ilk nar at srada
kardei Artabanos, "Nar taneleri kadar ok olmasn istediin ey
nedir?" diye sordu. Dareios buna, "Devletime Yunanistan' katmaktansa, Megabazos gibi adamlarmdan bu nar taneleri kadar ok olsun
daha iyi," cevabn verdi. br ranllar nnde bu szlerin sylenmi
olmas byk erefti ve seksen bin askerini ellerine teslim etmek zere
ite bu efi semiti.

340/881

144. Bu Megabazos, Hellespontoslulara unutulmaz bir hatra olarak,

tarihe geecek bir sz brakmtr. Bizans'ta bulunduu srada, Khalkedonlularn kentlerini Bizansllardan on yedi yl nce kurmu olduklarn renmiti; bunun zerine Khalkedonlularn o zamanlar kr olmalar gerektiini syledi; gzleri kr olmasayd, ellerinin altnda bu
kadar gzel bir yer dururken gidip o kadar gzel olmayan bir yeri
semezlerdi. Bu Megabazos, Hellespontos blgesinde kald srece,
Med egemenlii dnda kalm olan sitelere de boyun edirmitir.
Libya Olay Kyrene'nin Kuruluu
145. Megabazos bu ilerle urarken, bir baka nemli harekt da
Libya'ya kar almt, nce baz aklamalar yapacam ve nedenini
sonra syleyeceim. Brauron'da Atinallarn karlarn karan[173]
Pelasglar, Argo gemisi denizcilerinin nc kuaktan yeenlerini
Lemnos'tan kovmular, onlar da deniz yoluyla Lakedaimon'a gitmiler,
Taygetos zerinde kamp kurmular, ate yakmlard. Bunu gren
Lakedaimonlular, birisini gnderip kim olduklarn ve nereden geldiklerini sordular. Habercinin sorusuna verdikleri cevapta, Minyailerden
olduklarn, Lemnos'a urayp orada dl brakan Argo gemisi
kahramanlarnn torunlar olduklarn sylediler. Minyailerin varln
bylece renmi olan Lakedaimonlular, birini daha gnderip, lkelerine niin geldiklerini ve niin bu alevleri gkyzne doru ykselttiklerini sordular. Cevap olarak Pelasglardan kap babalarnn yurduna
geldiklerini sylediler ve byle yapmaya haklar vard; Lakedaimonlularla beraber yaamay, kamu grevlerinden kendilerine de pay ayrlmasn ve toprak verilmesini istiyorlard. Minyaileri kendi kendilerinin
koymu olduklar koullarla aralarna almak, Lakedaimonlularn
houna gitti. Argo seferine Tyndareos'un oullarnn[174] da katlm
olduklarn unutmamlard, onlara kar byle davranmalarnn asl
nedeni buydu. Minyaileri aralarna aldlar, toprak verdiler ve kabilelere
bldler, Minyailer hemen evlenme balar kurdular, Lemnos'tan getirmi olduklar kadnlar da bakalaryla evlendirdiler.

341/881

146. Ama az sre sonra Minyailerin stlerine bir byklk geldi,

krallkta sz sahibi olmak istiyor, tanrlarn gcne gidecek baka
istekleri de oluyordu. Lakedaimonlular o zaman bunlarn tmn
ldrmeye kalktlar. Hepsini yakalayp hapse attlar. Lakedaimonlular
mahkmlar gece ldrrler, gndz ldrmezler. Tam bu Minyailerin
ilerini bitireceklerden, bunlarn karlar ki, doumlar bakmndan
yurttalar ve Sparta'nn ileri gelenlerinin kzlarydlar, hapishaneye
girip kocalaryla konumalarna izin verilmesini istediler. Spartallar izin verdiler, nk onlardan yana bir ihanet beklemiyorlard. Hapishaneye girince baknz ne yaptlar: stlerindekileri karp erkeklerine giydirdiler, kendileri de onlarn stndekileri giyindiler. Kadn giyimleri iindeki Minyaileri kadn sanp dar braktlar, onlar da ktlar;
bu hile sayesinde kurtuldular ve yeniden Taygetos'a ekildiler.
147. Gene bu zamanlara doru Theras ki, Autesion, Tisamenos ve
Thersandros yoluyla Polyneikes soyundan iniyordu, gidip bir koloni
kurmak iin Lakedaimon'dan ayrlmak zere hazrlk yapyordu. Bu
Theras, Kadmoslular soyundandr, Aristodemos'un oullar Eurysthenos ve Prokles'in daylar olur. Bunlar henz bebek yatayken,
Sparta kralln Theras, naip sfatyla bu ocuklar adna ynetmiti.
Ama ocuklar byyp ileri kendi ellerine alnca, bir kere iktidarn
tadn tatm olan ve bakasnn hkm altna girmeye raz olmayan
Theras, Lakedaimon'da kalmak istemediini ve kendi ulusunun
yaad yere yelken aacan syledi. Bizim Thera dediimiz adada
ki, eskiden Gzel Ada derlerdi, Fenikeli Poikiles olu Membliaros soyundan inenler oturuyorlard. Agenor olu Kadmos[175], Europe'nin
peinde giderken bugn Thera dediimiz adaya da uramt; buraya
yanatktan sonra, belki site houna gittii iin, belki de bambaka bir
nedenle, Fenikeli kolonlarla birlikte akrabalarndan biri olan
Membliaros'u da burada brakmt. Theras buraya yanat zaman, bu
koloni sekiz nesilden beri o zamanlar Gzel Ada denilen bu adada
yaamaktayd.

342/881

148. Theras'n Sparta boylarndan seip ayrd yol arkadalaryla

birlikte yelken amak iin hazrland ada ite burasyd. Burada oturmakta olanlar adadan karmak deil, onlarn arasnda ve tam bir anlama iinde yaamak istiyordu. Bu arada Minyailer hapisten kam,
Taygetos'a snmlard. Theras bunlar ldrmek isteyen Lakedaimonlulara, "Braknz bunlar da alp gideyim," dedi. Bylece bunlar
ldrmekten kurtulmu olurlard. Lakedaimonlular, olur dediler. Otuz
krekli gemiyle Membliarosoullarna doru yelken at. Minyailerin hepsini deil, pek azn gtryordu, nk ou Paroreatlarn ve
Kaukonlarn topraklarna gitmiler, onlar atmlar, alt kola blnmler ve bu evrede Lepreon, Makistos, Phrixas, Pyrgos, Epion ve
Nudion kentlerini kurmulardr. Bunlarn ou, zamanmzda, Eleiallarn darbeleri altnda yok olmulardr. Theras bu aday koloni
haline getirmi ve kendi adn vermitir.
149. Theras'n olu, babasyla beraber denize almak istememiti;
Theras'a, kurtlar arasna bir koyun brakyorum, szn syleten budur,
bu sz zerine delikanlnn ad Oiolykos'a km ve yle kalmtr.
Oiolykos'un olu Aigeus'tur, byk bir Sparta boyu olan Aigidlerin ad
buradan gelir. Bunlar ocuklarn koruyamyorlard, bunun iin bir
orakle uyarak, Laios'u ve Oidipus'u cezalandran Erinysler adna bir
tapnak yaptlar; o zamandan sonra ocuklarn koruyabildiler. Ayn
ey Thera'da, ayn ailenin torunlar olanlarn da bana gelmitir.
150. Hikyemizin burasna kadar Therallarn sylediklerini Lakedaimonlular da kabul ederler. Bundan sonrasn yalnz Therallar byle anlatlar. Aisanios olu Grinnos ki, adann kral ve bizim Theras'n torunlarndandr derler, sitesinden getirdii bir hekatombe[176] ile
Delphoi'ye gitti; yanndaki Therallar arasnda Minyailer soyundan ve
Euphemos'un torunlarndan Polymnestos olu Battos da vardr. Thera
kral Grinnos, Pythia'ya dant; o, sorularn hibirine aldr etmeden
Libya'da bir kent kurmasn syledi. "Efendim," diye karlk verdi
Grinnos, "ben artk yalandm, ihtiyarlk kt stme; bu grevi

343/881

yerine getirmeyi bu delikanllardan birisine emret." Bu szleri

sylerken Battos'u gsteriyordu. O an iin olan bundan ibaretti. Sonra
oradan giderken, artk orakli dnd yoktu; Libya neresidir bilmiyordu ve bu kadar esrarl bir yere kolon gndermeyi gz yemiyordu.
151. Bundan sonra Thera'ya yedi yl yamur yamad; adadaki
aalar kurudu, yalnz bir tek aa kurtuldu. Therallar Pythia'ya
dantlar; o gene Libya'nn koloniletirilmesinden sz etti. stlerine
ken felaketten baka trl kurtulamayacaklarn anladlar, Girit'e
eliler yollayp sordurdular; acaba Giritliler arasnda ya da orada yerlemi yabanclar iinde Libya'y grp bilen var m diye. Aday
dolarlarken tanos iline vardlar, orada Korobios adnda bir krmz
bez boyaycsyla tantlar; bu adam bir yolculuk srasnda rzgrn
kendisini yolundan saptrdn ve Libya'ya, daha dorusu Platea
adasna[177] gitmi olduunu syledi. Adam altn gcyle alp
Thera'ya getirdiler, Thera'dan Korobios'un klavuzluunda nce lkeyi
yoklamak zere az sayda adam gnderdiler. Korobios'u bu Platea
adasnda braktlar, u kadar aylk yiyecek verdiler ve olabildii kadar
abuk Thera'ya dnp rapor vermek zere yelken atlar.
152. Ama dedikleri zamanda dnmediler. Korobios'un hibir eyi
kalmamt. te o srada Msr'a gitmekte olan bir Samos gemisi bu
Platea adas zerine dmt, geminin patronu Kolaios adnda
birisiydi. Samoslular Korobios'tan olanlar dinledikten sonra, ona bir
yl yetecek yiyecek braktlar. Kendileri bir an nce Msr'a varmak
zere aldlar, ama dou rzgr onlar aa att. Rzgr durmad
iin Herakles direklerinin tesine kadar srklendiler ve Tartessos'a
geldiler; phesiz onlar bir tanr yrtyordu, zira bu ticaret liman el
dememi hazinelerle doluydu; bu sayede mallarndan byk krlar
salam olarak dnyorlard. O kadar ki, kazanc lleri aan Aiginal Laodamos olu Sostratos'u saymazsak Yunan tacirleri, hi olmazsa
benim bildiim kadaryla, byle bir kazan daha elde edememilerdir.
Samoslular net krlarndan yzde on, yani alt talant ayrdlar; bununla

344/881

Argos kraterosunu rnek tutarak bakr bir vazo yaptrdlar; epeevre

kabartma Griffon balaryla sslenmiti ve bunlar vazonun kenarlarndan tayordu; ayak olarak her biri yedi dirsek boyunda tane
tun kolosla birlikte vazoyu Here tapnana sundular. Therallar ve
Kyrenelilerle Samoslular arasndaki dostluk ilikileri, bu Samoslu denizcilerin yardmlaryla balam oldu.
153. Thera denizcileri, Korobios'u adada brakp dnmler ve Libya
kysndaki bir adada kurulacak kolonun temellerini attklarn
bildirmilerdi. O zaman Therallar karar verdiler, her ailenin iki
olundan kura ile seilecek birisi ve adalarnn yedi blgesinin her
birinden ayrlacak u kadar sayda kolon gndereceklerdi; klavuz ve
kral olarak da Battos gidiyordu. Elli krekli iki gemi bylece Platea'ya
doru yelken at.
Battos
154. Therallarn anlattklar budur; bu hikyenin geri kalan iin
bunlarn Kyrenelilerle tamamen mutabk olduklarn greceiz; ama
Battos'un rol ve yola k zerine Kyrenelilerle Therallar ok
deiik eyler sylerler. te Kyrene'de anlatlan: Girit'te bir Oaxos ili
varm, burada Etearkhos adnda bir kral hkm sryormu; kraln bir
kz var, ad Phronime. Kral, kz iin, kaybettii anasnn yerini tutsun
diye bir baka kadnla evlenir; ama yeni gelen, Phronime'ye yaptklar
ile vey ana szne gerekten layk olduunu gsterir; elinden gelen
ktl yapyor, kz mahvetmek iin ne yapacan bilemiyormu, o
kadar ki, sonunda ahlakszlkla sulam ve kocasn da buna inandrm. Baba, karsnn iyice fit vermesi sonunda kzna kar iren
bir ceza tasarlam. Oaxos'da Themison adnda Theral bir tacir varm,
Etearkhos onu atsnn altna alm ve ne derse yapacana yemin ettirmi. Yemin ettikten sonra kzna gtrm, kz ona vermi ve
gtrp denize atmasn emretmi. Themison, kendisinden kallelikle
yemin ald iin tiksinti duymu. Etearkhos'la ilikisini kesmi ve iin
iinden kabilmek iin yle yapm: Kz alp denize alm,

345/881

Etearkhos'a verdii yemini yerine getirmi olmak iin kz dalgalarn

arasna atm, ama kz iplerle balym, tekrar ekip yukar alm.
Sonra kzla beraber Thera'ya gitmi.
155. Phronime, Thera'da hatr saylr yurttalardan Polymnestos'un
evine geti ve onun zevkine hizmet etmeye balad. Aylar geti, bir
olu oldu; ocuk kekeliyor, zorlukla konuuyordu. Kyreneliler ve
Therallar da adnn Battos olduunu sylerler; ama bana kalrsa asl
ad bakayd, Battos adn Libya'ya gittikten sonra ald, kendisine
Delphoi'de verilen ve kendisinin de yerine getirdii grev nedeniyle bu
lakap verilmitir. Libya dilinde krala Battos denir ve bana yle gelir ki,
Pythia Libya dilini kullanm ve bu ad ona bir n grev olarak o vermitir, nk onun Libya kral olacan biliyordu. Byyp erkek
srasna girdii zaman, Delphoi'ye gidip kekemelii zerine danm
ve Pythia, sorularna yle cevap vermiti:
Battos, buraya sesin iin geliyorsun,
Apollon ister ki admlarn, ayrlar bereketli Libya'ya
Bir gn koyun srleri gtrsn.
Yunanca sylemi olsayd, "Kral, buraya sesin iin geliyorsun..." diyecekti. Battos: "Tanrm," diye karlk verdi, "ben buraya dilimdeki
aksaklk iin geldim, sen ise benim soruma aldr etmiyorsun. Benden
olmayacak eyler istiyorsun, Libya'y kolonlatr diyorsun. Ben bunu
neyle yaparm? Kiminle yaparm?" Bu klara kar baka bir orakl
verilmedi. Rahibe deminki szleri tekrar ederken, o szn bitirmesini
beklemeden kt ve Thera'ya dnd.
156. Ama arkasndan hem kendisi, hem de adada oturanlarn tm
tanrnn fkesine arpldlar. Ve balarna ken felaketin nedenini
bilmediklerinden, Delphoi'ye adamlar gnderip dantlar. Pythia cevabnda, Battos'la beraber gidip Libya'da Kyrene'yi kursunlar, o zaman
talihlerinin dndn greceklerdir dedi. Therallar, Battos'u elli

346/881

krekli iki gemiyle yolladlar. Kolonlar Libya'ya doru aldlar, ama

ne yapacaklarn bilemediklerinden Thera'ya geri geldiler. Thera'da onlar karaya kmaya brakmadlar, gemileri yanatrmadlar ve geriye,
oraya gitmelerini emrettiler. Baktlar ki olmuyor, geri dndler ve daha
nce de sylendii gibi, Libya kylarnn yaknndaki Platea adasn
atlar. Bu adann imdiki Kyrene ili kadar byk olduu sylenir.
157. Adada iki yl kaldlar, durumlar dzelecee benzemiyordu,
ilerinden birini orada brakp, hepsi de Delphoi'ye doru denize
aldlar. Oraklin yanna vardklarnda sorularn sordular; Libya'ya gitmiler, ama talihleri dzelmemiti. Bunun zerine Pythia u cevab
verdi:
ayrlar bereketli Libya topra
Ben, ki oray grdm, ama sen grmediin halde
Benden daha iyi biliyorsun, dorusu bu hayran
kalacam bir mucize.
Bu cevab alan Battos ve arkadalar geri dndler; zira besbelli tanr
onlar isteini yerine getirmi saymyordu ve kolon kurmak iin asl
Libya toprana girmeleri gerekiyordu. Platea adasna geri dndler,
orada brakm olduklar arkadalarn aldlar, adann karsna den
Libya topraklarna ktlar, burann ad Aziris'ti, iki yandan aalkl iki
koyakla korunan ve bir rmakla sulanan bir yerdi.
158. Burada alt yl kaldlar; yedinci yl Libyallar, sizi daha iyi bir
yere gtreceiz, diye stlerine dtler ve sonunda oradan gitmeye
karar verdiler. Libyallar bunlar bylece g ettirdiler ve batya doru
gtrdler. Topraklarnn en gzel yerini Yunanllara gstermemek
iin yry gnee gre dzenlemilerdi ve oras gece geilmi oldu.
Orann ad rasa'dr. Yunanllar Apollon emesi denilen bir
kaynaa gtrdler, "Yunanllar," dediler, "ite size uygun bir yer,
burada gkyzne delikler almtr."

347/881

159. Koloninin krk yl banda kalan kurucusu Battos'un salnda

ve olu, on alt yl hkm sren Arkesilaos zamannda, Kyreneliler koloninin ilk kurulduu zamandan daha kalabalk deildiler. Ama Mutlu
Battos dedikleri nc kral zamannda, Pythia'dan esinlenen Yunanllar, her blgeden kalkp Kyrenelilerle beraber yaamak zere
Libya'ya geldiler; nk Kyreneliler onlara yurtlarnda toprak gedikleri
veriyorlard. Pythia'nn o zamanlar vermi olduu orakl uydu:
Her kim Libya topraklarndan payn
Almakta gecikirse, diyorum ki, piman olacaktr.
Bylece Kyrene'de bir kalabalk toplanm oldu; ama evredeki Libyallar, topraklarndan geni paralarn budandn gryorlard; krallarnn ki, ad Adikran'd, Kyreneliler her eyini elinden almlard,
yapmadklar hakareti brakmyorlard, o da Msr kral Apries'e haber
gnderdi, halk ile birlikte kendisine teslim olduklarn bildirdi. Apries
kuvvetli bir ordu kaldrd, Kyrene'ye kar gnderdi. Kyreneliler savamak zere lkelerinden kp rasa denilen yere, Thestis pnarnn
yanna gittiler; sava kazandlar. Msrllar ki, o zamana kadar Yunanllarla hi karlamamlard ve ilerini ters tutuyorlard, para para
oldular; o kadar ki, ilerinden pek az Msr'a dnebildi. Msrllar
Apries'ten ayran nedenlerden biri de budur[178].
160. Bu Battos'un bir olu oldu, Arkesilaos, kral olur olmaz
kardeleriyle bozutu; onlar da Kyrene'den ktlar, Libya'nn baka bir
yerine gittiler ve kimseye danmadan kendi bildiklerine gre, o
zamandan beri ve imdi de Barka diye anlan kenti kurdular[179]; bu
arada Libyallar Kyrenelilerden ayrmaya alyorlard. Arkesilas onlara uyup ayaklanan Libyallar zerine sefer at; Libyallar korktular,
dou yanlarndaki komularnn yanna katlar. Arkesilaos pelerini
brakmad; ama kaanlar Libya'da, Leukon'da pelerinden gelen dmana saldrma zamannn geldiine hkmettiler. Ve sava Kyreneliler
iin ykm oldu, yedi bin kii kaybettiler. Bu kymdan sonra, bir gn

348/881

hastalanan ve uyku ilac alan Arkesilaos'u, erkek kardei Learkhos

boup ldrd. O da Arkesilaos'un kars Eryxo'nun kurduu tuzaa
dp ld.
161. Arkesilaos'un yerine olu Battos geti; topal ve pek evik saylmazd. Talihleri ters dnm olan Kyreneliler, Delphoi'ye adam gnderip dantlar, ilerini nasl ynetsinler diye sordular. Pythia,
Arkadia'daki Mantineia'dan bir ynetici getirtmelerini bildirdi.
Kyreneliler, Martineiallardan byle birisini istediler, onlar da
yurttalarnn ileri gelenlerinden Demonax adnda birisini gnderdiler.
Bu bilge, Kyrene'ye geldi, durumu inceden inceye gzden geirdi; nce
Kyrenelileri kabileye ayrd, yle: Birine Therallar ve kentin
evresinde oturanlar koydu, brne Peloponezlileri ve Giritlileri,
ncsne de adalardan gelme btn Yunanllar koydu; kutsal topraklar ve dinsel grevleri kral Battos'a brakp, eskiden krallarn
elinde bulunan btn haklar halka verdi.
162. Battos'un krall sresince durum byle gitti. Ama olu
Arkesilaos zamannda, politik grevler konusunda byk karklklar
kt. Topal Battos ile Pheretime'nin olu olan Arkesilaos, Demonax'n
getirmi olduu dzene katlanamayacan ilan etti ve atalarnn haklarn geri almak istedi. Baaramad ve Samos'a srgn gitti, annesi ise
Kbrs'ta Salamis'e ekildi. O sralarda Salamis'e Euelthon egemendi ki,
imdi Korinthos hazinesinde duran gz alc buhurdanl Delphoi'ye
sunan odur. Pheretime, ondan olunu ve kendisini Kyrene'ye geri
gtrmek zere bir ordu istedi. Euelthon ona ordudan baka her istediini veriyordu, kadn onun armaanlarn kabul ediyor, "Bunlar ok
gzel, ama en gzeli istediim askerleri vermesidir," diyordu. Her
armaan alta bu szleri tekrar ediyordu, bir gn Euelthon ona
altndan bir kirmen ve (ynyle beraber) bir reke gnderdi ve her
zamanki szlerine kar da "Kadn ksmna armaann bylesi yarar,
ordu pek o kadar yaramaz," dedi.

349/881

163. Bu arada Arkesilaos, Samos'ta herkesi Libya'ya aryor, toprak vereceini sylyordu. Bana epeyce bir kalabalk toplad,
Delphoi'ye doru yelken at, Kyrene'ye inmek iin orakle danacakt.
Pythia yle cevap verdi: "Loxias size Kyrene kralln drt Battos ve
drt Arkesilaos, sekiz insan nesli sresi iin veriyor; sonras iin elinizde tutmaya kalkmanz tavsiye edilmiyor. Sen evine dn ve rahat
dur. Eer frn amphora ile dolu bulursan, amphoralar piirtme,
dardaki rzgra ver; eer frn yakarsan, su duvar ierisine girme;
yoksa hem sen lrsn, hem de seninle beraber en gzel boa lr."
164. Pythia'nn Arkesilaos'a cevab bu olmutu. O, yanndakilerle
birlikte Kyrene'ye karma yapt, iktidar geri ald, ama orakli unuttu;
dmanlarndan srgnn cn almay kuruyordu. Bunlardan birileri
lkeyi brakp gitmilerdi; brlerini Arkesilaos yakalad, ldrsnler
diye Kbrs'a yollad; ama bunlar Knidos yallarna dtler, Knidoslular bunlar kurtardlar ve Thera'ya gnderdiler. Kyrenelilerin bir
blm de byk bir kuleye snmt, bu kule sahipliydi, Aglomakhos kulesi denirdi. Arkesilaos kulenin evresine odun ydrd ve atee
verdi. Ve bundan sonra akl bana geldi, Pythia'nn yapma dedii
buydu, ona eer frn amphoralarla dolu bulursan, amphoralar piirtme demiti. O zaman Kyrene'ye girmekten vazgeti, oraklin haber verdii lmden korkuyordu ve o nl su duvarnn da Kyrene'yi sulayan
rmak olduunu sanyordu. Kars, Barkallarn kral Alazeir'in kzyd,
ayn zamanda akrabas oluyordu. Onun iin kaynatasnn yanna gitti.
Onun geldiini haber alan Barkallar, buraya snm olan
Kyrenelilerle birleerek Arkesilaos'u ve onunla birlikte Alazeir'i, kentin
meydannda ldrdler. Oraklin emrine bilerek ya da bilmeyerek
uymam olan Arkesilaos, bylece canndan olmutu.
165. Arkesilaos, Barka'da kendi lmn hazrlad srada anas
Pheretime, olu adna ileri ynetiyordu, her ie el koymutu ve meclis
toplantlarnda hazr bulunuyordu. Olunun Barka'da ldn duyunca kap Msr'a snd. Arkesilaos'un Kyros olu Kambyses'e yapm olduu hizmetlerin karln grebilirdi; Kyrene'yi Kambyses'e

350/881

veren ve kendi rzasyla kendini haraca balatan bu Arkesilaos'tu.

Msr'a gelen Pheretime, Aryandes'in ocana dt, yalvarp yakard,
olunun bana gelenleri Medlere kar besledii dostluk duygularna
balad, cnn alnmasn istedi.
166. Bu Aryandes, Kambyses'in Msr'n bana geirttii validir.
Sonradan kendini Dareios ile bir tutmaya kalkt iin canndan olan
adam budur. Dareios, egemenliinin bir ans olarak, baka hibir
kraln brakmad bir ey brakmak istiyordu, Aryandes bunu duymu,
gzyle de grm ve Dareios'un yaptn yapmaya kalkm, cezasn bulmutu. Dareios altn paralar erittiriyordu, maksad daha saf
olamayacak kadar saf altndan yeni bir para bastrmakt; Aryandes,
ynetimi altndaki Msr'a ayn eyi gmle yaptrd; bugn bile en saf
gm para Aryandes parasdr. Ama Dareios haber ald, ona olmadk
bir su ykledi; isyanla sulad ve ldrtt.
167. Aryandes, hikyemizin getii dnemde Pheretime'ye acd ve
Msr'n btn kara ve deniz kuvvetlerini emrine verdi; kara ordusunun
bana Maraphlardan Amasis'i, donanmann bana da Pasargad soyundan Badres'i geirdi[180]. Ama bu kuvvetleri yola kartmadan nce,
Barka'ya bir avu gnderip Arkaselios'u ldrenin adn sordurdu.
Barkallar sorumluluun hepsinde olduunu, nk Arkesilaos'un
kendilerine yapmadk ktlk brakmadn sylediler. Aryandes bu
cevap zerine orduyu, Pheretime de beraber, yola kard. Paravan
olarak kullanlabilecek bir bahane de bulmutu, ama bence bu seferin
gerek amac Libyallar boyunduruk altna almakt. Libyallar ok
dank topluluklar halindeydiler, Byk Kral'a bal olanlar pek azd,
ou Dareios ile alay ederdi.
Libya Uluslar
168. Libyallarn yerleme durumu yleydi: Msr'dan sonra ilk
olarak Adyrmakhidler gelir; hemen btn grenekleri Msrllarnki gibidir, ama Libyallar gibi giyinirler. Kadnlar ayak bileklerinin ikisine

351/881

de bakr halka takarlar; balarnn stnden sk bir sa kmesi taar;

eer arasnda bit bulurlarsa, bu parazitleri srr ve tkrrler. Byle bir
grenei olan tek Libya halk bunlardr. Bir de evlenme ana gelen
kzlar krala sunarlar; kral istediinin kzln alr; bu grenek de yalnz bunlarda var. Adyrmakhidler, Msr ile Plynos liman denilen yer
arasnda kalan blgeyi tutarlar.
169. Bunlarn komular Giligam'lardr, bat ynnde Aphrodisias
adasna kadar olan yerlere dalmlardr. Kyrenelilerin am olduklar
Platea adas bu aradadr ve yal boyunda Menelaos liman ile Aziris
vardr, Kyreneliler orada da oturmulardr. Silphium tarlalar buradan
balar ve Platea adasndan Syrtis'e kadar uzanr. Bu halklarn treleri
bundan ncekiler gibidir.
170. Giligam'lardan sonra bat ynnde Asbystler gelir; Kyrene'nin
gneyinde otururlar; bu Asbystlerin denize kaplar yoktur, yal boyu
Kyrenelilerdedir. Libya'da yaayan halklar ierisinde drt atl arabay
en ok bunlar kullanrlar. Trelerinin byk blm Kyrenelilerden
alnmadr.
171. Gene bat ynnde Asbystlerin snr komular Auskhislerdir;
Barkalarn gneyine derler ve Euesperides blgesinde denize kaplar
vardr. Auskhis topraklarnn ortasnda Bakalesler otururlar, pek
kalabalk deildirler, Barka lkesinin Taukhira ili yannda deniz
kysna karlar. Giyinileri Kyrene'nin gneyinde yaayan halklarnki
gibidir.
172. Bu Auskhislerin batsnda Nasamonlar otururlar, kalabalk bir
halktrlar, yazn srlerini deniz kysnda brakp ierilere, Augila vahasna gider hurma devirirler; nk orada hurma aac oktur ve dallar yemile ykldr. Nasamonlar ekirge de avlarlar, gnete kurutur,
sonra dverler ve elde ettikleri ekirge tozunu ste kartrp ierler.
Kadn konusuna gelince, her birinin birok kars vardr; aa yukar
Massagetlerde olduu gibi ortak kullanrlar; nlerine bir denek diker,
sonra iftleirler. Bir Nasamon ilk karsn ald zaman, gen kadn ilk

352/881

geceyi davetlilerle geirir, gelenek bunu gerektirir, o gece birinden

brne hepsiyle iftleir; her biri iftletikten sonra kza bir armaan
verir, o da onu eyizine katar. Yemin ve kehanet konusunda ise yle
yaparlar: Kendi ilerinden yetimi en iyi ve en doru adamlar iin dua
ederler; ellerini onlarn mezarlar zerine koyup ant ierler. Kehanet
iin de gene eskilerin mezarlarna gidip danrlar; dua eder ve mezarn
yannda yatarlar; ryalarnda ne grrlerse, yle davranrlar. Yemin
ada olarak her biri brne kendi eliyle bir iki iirir; eer o anda
elleri altnda bir sv yoksa yerden biraz toz alr, birbirlerine onu
yalatrlar.
173. Nasamonlarn yaknnda, imdi artk izleri kalmam olan Psyllilerin lkesi uzanr; bunlarn hepsi yle lmlerdir: Yakc Notos
rzgr sarnlarn kurutmutu; Syrtis'in ierilerinde olan lkenin
hibir yerinde su yoktu. Toplanp dantlar ve Notos'a kar savamaya
karar verdiler. (Libyallarn dediklerini diyorum.) Kumlarn ortasna
vardklar zaman Notos, bora halinde esnemeye balad ve toz kasrgalar kaldrarak hepsini gmd. Onlar ortadan kaybolduktan sonra topraklarn Nasamonlar aldlar.
174. Daha gneyde, bu uluslarn snrndaki yaban hayvanlar
lkesinde Garamantlar yaarlar, insanlar grdler mi kaarlar, iliki
kurmazlar; sava iin silahlar yoktur ve kendilerini savunmasn
bilmezler.
175. Bu anlattklarm, Nasamonlarn gneyinde kalanlardr, bat
ynnde ve deniz kysnda Maklar vardr; enselerini tepelerine kadar
kazrlar, yalnz tepede sa brakrlar, iki yandaki salar da dibinden
keserler. Sava konusunda, Struthion dedikleri kocaman kanatsz serelerin[181] derisinden kalkan yaparlar. lkelerinin iinden akan
Kinyps rma, Kharitler tepesi denilen yksek bir yerden gelip denize
dklr. Bu Kharitler tepesi sk aalktr, oysa yukarda saylan br
Libya lkeleri plaktr; denizden iki stad ierdedir.

353/881

176. Maklarn komular Gindanlardr, kadnlar ayak bileklerine deri

halhal takarlar. Nedeni; galiba bunlarn her birini bir dostu takyor;
bunlarn en ounu takan en gzde kadn saylyor, daha ok erkei
batan karm oluyor.
177. Gindanlarn lkesinden denize doru uzanan burun, yalnz lotos
yemii ile beslenen Lotophaglarn yurdudur. Bu yemi, sakz aacnn
yemii byklnde olur ve hemen hemen hurma kadar da tatldr.
Lotophaglar bundan bir eit arap da karrlar.
178. Deniz kysnda Lotophaglardan sonra Makhlyesler gelir, bunlar
da lotos yerler, ama bir ncekiler kadar deil. Bunlarn yurdu Triton
adndaki byk rmaa kadar uzanr, bu rmak byk bir gle, Tritonis
Gl'ne dklr[182]; bu glde Phla adnda bir ada vardr ve Lakedaimonlulara bu adaya yerlemelerini bir orakl emretmitir, yle derler.
179. Bu gl konusunda bir de u hikye anlatlr: Jason, Pelion
eteklerinde Argo gemisini yapp bitirdikten sonra, ierisine hekatombe
ile beraber tuntan yaplma bir ayak da koydu ve Delphoi'ye gitmek
zere Peloponez'i doland. Malea Burnu yaknna geldii zaman kuzey
rzgrlarna yakaland ve rzgr onu Libya kylarna doru att.
Karay grmeden nce Tritonis Gl yaknlarndaki slklara dt,
buradan nasl kurtulacan bilemedi. O zaman diyor hikye, karsna
Triton kt; Jason'a aya kendisine verirse ona geidi gstereceini
ve denizcileri bir zarar grmeden geri gndereceini syledi. Jason raz
oldu; Triton kum slklarndan kmak iin tutulmas gereken yolu
gsterdi ve aya kendi tapnana koydu ve bu ayak zerinde bir
orakl syledi: Jason'un yol arkadalarna aka bildirdi, Argo denizcilerinin torunlarndan biri aya kaldrd zaman, Tritonis Gl'nn
evresinde yz Yunan kentinin ortaya kacan syledi. Aln yazs
byleydi. Bu blgede oturan Libyallar bu ngry haber almlar ve
aya saklamlardr.

354/881

180. Makhlyeslerin komular Auseialardr. Bundan ncekilerle beraber Tritonis Gl kylarnda otururlar, ikisi arasnda Triton snr
izer. Makhlyesler salarn enselerine doru, Auseialar alnlarna
doru uzatrlar. Ylda bir yaplan Athene bayramnda bu lkenin kzlar
iki kampa ayrlr, ta ve sopayla dvrler; bylece bizlerin Athene
dediimiz yerli tanray dedelerinden kalma geleneklerle kutladklarn sylerler. Aldklar yaralardan len kzlara yalanc bakire derler.
Her yl savaa gnderilmeden nce, hep birlikte bir gzellik kraliesi
seerler, bana deriden ve Korinthos rneine gre yaplm bir sava
bal ve batan aa bir Yunan zrh takm giydirirler, sonra bir arabaya koyup gln evresinde dolatrrlar. Yunanllar oraya gelip yerlemeden nce bu kzlar nasl giydirirlerdi, bir ey diyemeyeceim,
belki de Msr zrhlar giydiriyorlard; zira bence kalkan ve sava
bal Yunanistan'a Msr'dan gemitir. Athene'nin, Poseidon ile Tritonis Gl'nn kzlar olduunu iddia ederler, sonra babasna darlm
da gidip Zeus'e snm, o da onu evlat edinmi, yle anlatrlar. Bunlarda kadn herkesindir; bir arada yaamazlar ve hayvan gibi
iftleirler. Bir kadn, yavrusunu doumuna kadar tar, doumdan
sonra iki ay beklenir, sonra erkekler bir araya toplanrlar, ocuk
hangisine benziyorsa, o adam ocuun babas saylr.
181. Deniz kysndaki Libya gebelerini syledik; gneyde topran ieri blgelerine doru, Libya'nn byk yaban hayvanlarnn
bulunduklar yerler gelir; bu yaban hayvanlar yatandan sonra da
Msr Thebai'den Herakles direklerine kadar uzanan kumluk blge
gelir. Bu lde her gnlk yryten sonra, tepelerde iri tanelerin
birbirine yapmasndan olumu tuz bloklarna rastlanr, her tepede bu
bloklarn tam ortasndan tatl ve serin bir su fkrr; bu kaynaklarn
banda, yaban hayvanlar blgesinden sonra balayan ln snrnda
yaayan son insanlar otururlar. Thebai'den balayarak ilk onuncu gnde
Ammonlara rastlanr, tapnaklar Thebai Zeus' tapnan andrr; zira
daha nce de sylemi olduum gibi, Thebai'deki Zeus heykeli de ko
baldr. Bunlarn ayrca bir zel pnarlar vardr, suyu gn doarken

355/881

lk, pazar zaman olduka serin, gn ortasnda ok souk olur; baheleri o zaman sularlar; gn inerken yava yava lnmaya balar, gn
batana kadar byle gider, o anda lk olur. Daha bitmedi: Gece yarsna
kadar snmaya devam eder, gece yars olunca taan su gibi kaynar. O
zaman getikten sonra seher vaktine kadar sour; bu kaynaa Gne
Pnar denir.
182. Ammonlardan sonra hep kumluk blgeden geerek, bir on gn
daha sonra Ammonlarn lkesindekine benzer bir tuz tepesine rastlanr;
burada da su ve insan topluluu vardr; buraya Augila denir; mevsiminde Nasamonlarn hurma toplamaya geldikleri yer burasdr.
183. Augila'dan sonra gene bir on gn daha, yeniden bir tuz tepesi ve
su, bundan ncekindeki gibi pek ok hurma aac. Burada Garamantlar
denilen insanlar yaarlar, nemli bir ulustur, tuzun zerine toprak getirir yayarlar ve topra ekerler. Yaya otuz gn uzaklktaki Lotophagoslar lkesine giden en ksa yol bunlarn kabileleri arasndan geer,
buralarda merakl bir eye daha rastlanr, bu da otlarken geri geri giden
kzlerdir. Geriye doru otlamalar undandr: Boynuzlar ileriye
dnktr; bundan tr otlamak iin geriye doru giderler, ileri doru
otlayamazlar, nk boynuzlar yere taklr. Baka kzlerden farklar
yoktur, yalnz bu ayrnt ve derilerinin kalnl ve prtkl oluuyla
ayrlrlar. Bu Garamantlar, maaralarda yaayan Ethiopiallar drt atl
arabalarla kovalarlar; zira bu maara Ethiopiallar koudan yana
dnyann ya da hi olmazsa bize bunlar anlatanlarn ayana en abuk
olan insanlardrlar. Maara adamlar ylan, kertenkele ve bu cinsten
srngenlerle beslenirler. Konutuklar dil baka dillerin hibirisine
benzemez; yarasalar gibi ksa sesler karrlar.
184. Garamantlardan sonra gene on gnlk bir ara, bir baka tuz tepesi ve su, burada da Atarantlar denilen insanlar otururlar; yeryznde
adlar olmayan, bizim bildiimiz bir bunlar vardr; kabilenin ad
Atarantes, ama kiilerin ad yok. Gne zerlerinden geerken lanetler
savururlar, en baya cinsten kfrler yadrrlar, nk o, scakl ile

356/881

topra ve insanlar mahveder. Arkadan bir on gn daha, sonra bir

baka tuz tepesi ve su bulunur, burada da insanlar yaarlar. Bu tuz tepesinin arkasndan Atlas adndaki da gelir. Her yan sarp ve sivri bir
dadr, o kadar yksektir ki derler, tepeleri grlemez; doruunu saran
bulutlar, gerekten, yaz k dalmazlarm. Yerliler bunun bir gkyz
direi olduunu sylerler[183]. Yerliler adlarn bu dadan almlardr;
gerekten bunlara Atlantlar denir. Canl bir ey yemezler ve rya
grmezler.
185. Bu kum izgisi zerinde yaayan kabilelerin adlarn buraya
kadar verebildim; daha tesini bilmiyorum. Bu kumluklar Herakles
direklerine, hatta daha teye kadar uzanrlar ve onar gnlk aralklarla
tuz yataklar ve insan topluluklar bulunur. Btn bu kabileler tuz
kristallerinden kulbe yaparlar; nk Libya'nn bu blmne yamur
yamaz; yamur yasayd tuz bloklarndan yaplm olan duvarlar
ayakta kalamazlard. Burada karlan tuz bazen beyaz olur, bazen
krmzya alar. Bu kumluklarn tesinde, gneye, yani Libya'nn
merkezine doru lke ldr, su yoktur, yaban hayvan yoktur, yamur,
orman yoktur, herhangi bir yalktan yoksundur.
186. Msr'dan Tritonis Gl'ne kadar Libyallar gebedirler; yedikleri et, itikleri sttr. Msrllar gibi onlar da kesinlikle inek yemezler,
domuz beslemezler. Kyreneli kadnlar bile, Msrl sis'in etkisiyle inek
yemeyi yakk almaz sayarlar; bu tanra onuruna oru tutar, bayram
yaparlar; Barkal kadnlar inek yemedikleri gibi, domuz da yemezler.
187. te bu lke byledir. Ama Tritonis Gl'nn batsndaki Libyallar artk gebe deildirler ve gelenekleri de deiiktir ve ocuklarna gebelerin yaptklarn yapmazlar. Gebe Libyallar Hepsi
mi? Evet, diyemem ama herhalde ou ocuklarna yle yaparlar:
Drt yana gelince ya temizlenmemi koyun ynyle, bann
stndeki kara damarlar, hatta bazlar akaklarndakileri de yakarlar,
maksat beyinden akan sv ile hastalanmalar olanan kknden
kaldrmaktr. Salam insanlar olmalarn buna borlu olduklarn

357/881

sylerler. Bildiimiz insanlarn en salkl olanlarnn Libyallar olduklar bir gerektir. Byle yaptklar iin mi? Kesin olarak evet diyemem,
ama salam olduklar da inkr edilemez. Bu ii yaparken debelenmesinler diye bir ila bulmulardr: ocuun zerine teke sidii serperler, ocuun rpnmas hemen durur. Libyallarn kendileri bana ne
syledilerse, ben de onu sylyorum.
188. Gebelerde kurban treleri yledir: En bata kurbann kulan keser eikten dar atarlar, sonra hayvan boynunu burarak
ldrrler. Yalnz gnee ve aya kurban keserler ve tanrlara kurban
olarak her eyi keserler; ama Tritonis Gl kylarnda oturanlar
Athene bata olmak zere, Triton ve Poseidon dinlerini de tanrlar.
189. Athene heykellerinin stnde grlen giyimleri ve kalkan,
Yunanllar Libya kadnlarndan almlardr; ama Libya kadnlar giyeceklerini deriden yaparlar ve kalkann kenarlar ylan gibi deildir,
ylan kaytan yaparlar; gerisi ayndr. Zaten Athene heykellerini ssleyen giyimlerin ad bile bunun Libya'dan olduunu gsterir; Libya
kadnlar giyeceklerinin stne kenarlar pskll ve krmz kkboyas
ile boyanm tysz kei derileri atarlar; Yunanllar aigis terimini[184]
kei derisi szlerinden karmlardr. Hatta ben bizim dinsel
haykrlarn da kaynan bu ilkel toplumlardan aldklarn sanyorum;
nk Libyal kadnlar da dinsel trenlerde byle sesler karrlar.
Bunun gibi, "Drt Atl" koumda da Yunanllar Libyallarn
rencisidirler.
190. llerini gmerken, Nasamonlar dnda, gebeler Yunanllarn yaptklar trenlerin tpksn yaparlar. lleri oturur biimde
gmerler ve son nefesini arkast yatarken vermesin, oturarak lsn
diye dikkat ederler. iri otu[185] saplarn kamlara sarar, kulbelerini bunlarla yaparlar, bunlar tanabilir kulbelerdir. Bu ilkel toplumlarn grenekleri bunlardr.

358/881

191. Triton rma batsnda Auseialara komu ifti Libyallar

vardr, ev yapmasn bilirler, adlar Maxy'dir; balarnn sa yannda
sa vardr, solunu kazrlar ve gvdelerine zincifre[186] srerler, bu
kabileler Troyallardan rediklerini savunurlar. Bu lke ve Libya'nn
gnbats blm, yaban hayvanlarnn gebelerin lkelerinden ok
daha fazla bulunduklar ve ok daha fazla aalkl olan yerlerdir. Zira
Libya'nn gebelerin bulunduklar dou blm, Triton rmana
kadar alak ve kumluktur; sonra batya doru iftilerin topraklar ok
dalktr, zerinde bitki rts vardr, yaban hayvanlarla doludur; buras dev ylanlar, aslanlar, filler, aylar, zehirli ylanlar, boynuzlu
eekler, kpek ballar, Libyallarn dediklerine baklrsa gzleri
gsnde olan basz hayvanlar, yaban erkekler, yaban kadnlar ve
hibiri masal olmayan daha bir yn canavar yaratklar lkesidir.
192. Gebelerin oralarda bunlarn hibiri yok. Oralardaki hayvanlar
unlar: Ceylan, karaca, antilop, eek ama boynuzlu deil, yalnz
bunlar susamazlar ve su imezler boynuzlarn Fenike lyrinin iki yan
erevesini yapmak zere kullandklar baka antiloplar (bunlar aa
yukar kz byklnde olurlar), kk tilkiler, srtlanlar, oklu kirpiler, yaban kou dikty[187] , akal, panter, borye, karada yaayan ve
kertenkelenin yakn akrabas olan ve boyu aa yukar dirsei bulan
timsah, kanatsz, iri sere ya da struthion[188], balarnda boynuz bulunan kk ylanlar. Bu lkede bulunan hayvanlar bunlardr; baka
yerlerde bulunan hayvanlar da vardr, yalnz geyik ve yabandomuzu
bulunmaz; Libya'da geyiin ve yabandomuzunun izine rastlanmaz.
eit fndk san vardr: Dipod, zegeri (tepe anlamna bir Libya
szc) ve bir de kirpi sanlar. Gene orada Silphium tarlalarnda
gelincik[189] bulunur; Tartessos'dakilere ok benzer. te gebe Libyallarn topraklarnda, aratrmalarmzn uzanabildii yerlere kadar,
bulunan hayvan eitleri bunlardr.
193. Maxaya'lere yakn olan Libyallar, Zauteklerdir; savata arabalarn kadnlar srerler.

359/881

194. Bunlardan sonra Gyzantlar gelir. lkelerinde ok bal veren

arlar vardr ve dediklerine gre becerikli ustalar vardr, onlar daha da
ok bal yaparlar. Hepsi de zincifre srnrler ve dalarnda ok bol bulunan maymunlar yerler.
195. Kartaca anlatlar Kyraunis adasn bu blgede gsterirler, uzunluu iki yz staddr, genilii azdr; anakaradan gitmesi kolaydr, zeytin aalar ve zm balaryla doludur. Burada bir gl vardr derler, o
evrenin kzlar gln dibindeki balktan, zifte batrlm ku tyleri
kullanarak altn karrlarm. Sahiden yle midir, bilmem; bana anlatlan sylyorum. Kesinlikle doru da olabilir. Zakynthos'daki bir
gln sularndan zift kardklarn ben kendi gzmle grdm; bu
adada epeyce gl vardr, ama en by yetmi ayak kareyi gemez ve
derinlik iki kulatan fazla deildir, bir kancann ucuna mersin dal
balayp daldrrlar, dala zift yapr, yukar ekerler; bitm gibi kokar
ve Pieria ziftinden daha iyidir; gln yannda kazlm bir ukura
boaltrlar; ok topland zaman, amphoralara koymak iin buraya
doldururlar. Gle bir ey derse, bir yeralt kanalndan denize gider ve
orada bulunur; denizle gl aras yaklak olarak drt staddr.
Grlyor ki, Libya kylarndaki ada iin sylenenler doru olabilir.
196. Gene Kartacallara gre, Libya'da Herakles direklerinin tesinde
insanlarn oturduklar bir yer varm, gemilerle oraya gider, yk
boaltrlarm; getirdikleri mal ky boyunca yan yana dizer, sonra
gemiye dnp gkyzne bir duman salverirlermi. Duman gren
yerliler deniz kysna iner, mala karlk olarak yere altn brakrlar ve
uzaklarlarm. Kartacallar gemilerinden inerler, hesap ederler, eer
altn, getirdikleri mal karlyorsa, altn alp giderler; karlamyorsa,
gemiye dnp beklerler. O zaman brleri gelirler, yeniden altn
brakrlar ve altn kabul edilinceye kadar bu byle gidermi. ki taraf da
birbirlerine bir ktlk yapmyorlar, Kartacallar yeter bulmadka
altna el srmyorlar, yerliler de Kartacallar altn almadka mallara
dokunmuyorlarm.

360/881

197. Adlarn syleyebildiimiz Libyallar bunlardr. lerinden ou

Med kralndan bugn olduundan fazla ekinmiyordu. Bu blge
hakknda sylediklerime u noktay da ekleyeyim ki, burada benim
bildiim drt insan rk yaar, daha fazla deil ve bu rklardan ikisi orann yerlisidir, brleri deildir; Libyallar ve Ethiopiallar yerlidirler,
birileri Libya'nn kuzeyinde, tekileri gneyinde yerlemilerdir;
Fenikeliler ve Yunanllar dardan gelmedirler.
198. Verimlilik bakmndan, bana yle gelir ki, Libya, Avrupa ve
Asya ile llebilecek kadar cmert bir toprak deildir, yalnz rmakla
ayn ad tayan Kinyps[190] blgesi bunun dnda kalr. Bu blge tahl
verimi bakmndan en iyi topraklara eittir; Libya'nn br blmlerine
hi benzemez; topra kara bir lkedir, bol kaynaklarla sulanr, kuruyacak ya da yamurlarla sel olacak diye bir korku yoktur. (Libya'nn bu
blgesinde yamur vardr.) Burada tahl retimi Babil lkesiyle
ayndr. Euesperides'de oturanlarn topraklar da iyidir; nk verim
yksek olduu zaman bire yz verir, Kinyps ise bire yz verir.
199. Gebelerin oturduklar Kyrene lkesi Libya'nn bu taraflarnn
en yksek yeridir, olaanst tarm blgesine sahiptir. Hasada ve
babozumuna ilk olarak rnn zs ile dolu olduu ky kesimlerinden balanr; burada i bittii zaman ky blmnn st yanndaki
"Tepeler" denilen ve blgenin ortasna rastlayan yerdeki rn kaldrlr;
bu ikinci hasat biter bitmez, lkenin arkalarna den blgelerde taneler
zle imi olur. Bylece ilk hasadn rnlerinin yenilip iilmesi bittiinde sonuncusu yetiir; Kyrene'de bylece hasat ve babozumu sekiz
ay srer. Bu lke hakknda bu kadarla yetineceiz.
200. Pheretime'in cn almak zere Aryandes'in emriyle Msr'dan
kalkp yrye geen ranllar Barka'ya geldiler, kenti kuattlar ve
Arkesilaos'un lmnden sorumlu olanlarn kendilerine verilmesini istediler. Ama sorumluluu Barka halknn tm paylayordu; ltimatom kabul edilmedi. Barka'y dokuz ay kuattlar; yeraltndan hendek
kazp tabyalara yanayorlar, iddetli saldrlara giriiyorlard. Ama bir

361/881

demirci, hendeklerin nerede kazldn bakr geirilmi bir kalkanla

meydana karyordu; bunun iin yle yapyordu: Kalkan tabyalarn
i tarafnda gezdiriyor, topran stne koyuyordu; orada hendek
kazlmyorsa, kalkan topraa dedii zaman titremiyordu; ama kazlan
yerlerin stne konduu zaman, kalkann bakr ses yanstyordu. O zaman Barkallar da topra dman ynnde kazyor ve yeraltndaki
ranllar toptan ldryorlard. Barkallarn hendeklere kar uyguladklar strateji buydu; saldrlar ise pskrtyorlard.
201. Bylece ok zaman geti; iki yandan da kayplar oluyordu ve
ranllar da az sknt ekmiyorlard. Kara ordusunun banda bulunan
Amasis, Barka'y zorla ele geiremeyeceini anlaynca hileye ba
vurdu; bu yoldan bir sonu alabileceini dnyordu. Gece geni bir
ukur kazdrd, zerini dayanksz tahtalarla kapattrd; bunun da
stne, evresindeki toprakla ayn dzeyde, toprak ektirdi. Sabah
olunca, grmek zere Barka'llar artt; onlar nihayet bir anlamaya varlabilecei sevinciyle kabul ettiler. Sylenen aa yukar
uydu: tikleri ant, bu toprak byle kald srece gzle grnmeyen toprak zerine ant iiyorlard bu lkede yrrlkte kalacakt;
Barka'llar byk krala dil bir vergi demeyi kabul ediyorlard, ranllar da onlara dokunmayacaklard. Ant iildikten sonra ilerine gven
gelen Barka'llar kentten ktlar, dmamn ieriye serbeste girebilmesi iin kaplar ardna kadar atlar. O zaman ranllar, gizli kpry ykp, tabyalardan ieri daldlar. Tahta kpry ykmalar itikleri anda bal kalm olmak iindi; nk Barka'llar a kar anlamann dnya durduka yrrlkte kalacana ant imilerdi ama toprak byle kald srece; mademki kpr yklmt, iilen ant da
bozulmu saylrd.
202. ranllar, Barkallardan sulu olanlar Pheretime'ye teslim ettiler,
o da tabyalarn zerine epeevre kazklar diktirdi, sulu Barkallarn
hepsini kaza vurdurdu. Karlarnn memelerini kestirtip, bunlarla

362/881

surlarn duvarlarn kaplattrd. Geri kalan Barkallar, ganimet olarak

ranllar arasnda paylatrd. Battos soyundan olanlarla, lmden sorumlu tutulmayanlara dokunmadlar; kenti de bunlara emanet ettiler.
203. ranllar, br Barkallar kle olarak yanlarna alp geri
dndler. Kyrene kentinin yaknlarna vardklar zaman, Kyrenelilerin
dinsel bir gerek olarak uyduklar bir orakle dayanarak, kentin iinden
geme hakkn elde ettiler. Ordu kentin iinden geerken donanma
komutan Badres, kenti zaptetmek iin emir verdiyse de kara kuvvetleri
komutan Amasis brakmad; "Barka, bizi gnderdikleri tek Yunan
kentidir," dedi. Sonra kentten kp Lykai tanrs Zeus[191] tapnann
ykseldii yere vardklar zaman, Kyrene'yi almadklarna piman
oldular, yeniden kente gitmeyi denediler; ama Kyreneliler bu kez kar
durdular. ranllar, arada bir sava olmad halde bozguna uradlar ve
altm stad kadar teye kamadan durmadlar, orada kamp kurdular.
Onlar buradayken bir haberci geldi, Aryandes geri aryordu. ranllar bu sefer Kyrenelilere yalvardlar, yol iin yiyecek istediler, istediklerini aldlar ve Msr yoluna dtler. Bundan sonra yollarnn
getii yerlerdeki Libyallar, ta Msr'a varncaya kadar bunlara musallat oldular, donatmlarna ve arlklarna tamah edip, arkada kalan
ocuklar ve dkntleri kltan geirdiler.
204. Libya'da ran ordusunun ulat en u nokta
Euesperides'dir[192]. Kle olarak getirilen Barkallar Msr'dan Byk
Kral'a gnderildiler. Dareios, yurtluk olarak onlara Baktria'nn bir
kasabasn verdi. Bu kasabaya Barka adn verdiler, Baktria blgesinde
bugn de yerinde durmaktadr.
205. Pheretime, mrn mutlu olarak bitiremedi. Barkallardan
cn alp da Libya'dan Msr'a dner dnmez, pis bir hastala
yakalanp ld. Canl canl, gvdesinde kaynaan kurtlara yem oldu.
Zira ar almalar, insann stne tanrlarn fkesini eker. Ve
Battos'un kars Pheretime de Barkallardan, dediim gibi ar bir
ekilde almtr.

364/881

Beinci Kitap

365/881

TERPSKHORE
Hellespontos ve Trakya Perslere Boyun Eiyor
1. Dareios'un, balarna Megabazos'u koyup Avrupa'da brakm
olduu Persler, Hellespontos uluslar arasnda nce, Dareios'un uyruu
olmay kabul etmeyen Perinthoslulara boyun edirdiler[193]. Bunlar
onlardan nce Paioniallar da fena hrpalamlard. Strymon
kylarndan olan bu Paioniallar, Perinthoslular zerine yrmek ve
onlarn karsnda sava dzenine getikleri zaman, eer Perinthoslular
onlar adlaryla arp meydan okurlarsa o zaman savamak zere, bir
oraklden emir almlard, eer adlarn armazlarsa, savaa kesin
olarak girmemeliydiler. Bunun zerine Paioniallar yle yaptlar: Perinthoslular onlara kar, kentlerinin dnda safa girmilerdi; meydan
okuma zerine grlmedik l bir sava oldu: Bir adama kar bir
adam, bir ata kar bir at ve bir kpee kar bir kpek kardlar. Perinthos ampiyonlar bire iki kazandlar ve Perinthoslular sevin iinde
paian okumaya baladlar. O zaman Paioniallar durumu orakl ile
karlatrdlar ve kendi kendilerine aa yukar yle dediler: "te
orakl'in dedii olmak zere; imdi sra bize geldi." Ve tam Paian'n orta
yerinde Perinthoslulara yklendiler, byk farkla kazandlar, pek az
kii ellerinden kurtulabildi.
2. Paioniallarn Perinthoslular uratm olduklar felaket byle
olmutu. Bu dediim tarihte ise Perinthoslular zgrlklerini yiite
savunmulardr; ama Megabazos'un Persleri onlar say stnl ile
ezmilerdir. Megabazos, Perinthoslulara ba edirdikten hemen sonra
Trakya iinde ilerledi, bu lkedeki btn siteleri ve uluslar Byk
Kral adna ele geirdi. Zaten Dareios'un emri de buydu, Trakya'ya ba
edirmekti.
3. Yeryznde Hintlilerden sonra en kalabalk olanlar Trakyallardr;
bir tek adamn komutasnda ya da tek iradeyle hareket etseler, hi

366/881

yenilmez ve bence uluslarn en gls ve en kalabal olurlard. Ama

onlar iin imknszlk buradayd ve bu birlik hibir zaman kurulamad;
bunlarn zayf yerleri burasdr. Oturduklar yere gre birok adlar alrlar, ama btn bu uluslarn grenekleri her noktada hemen hemen
ayndr, yalnz Getaililer ve Trausililerle Kreston'un kuzeyinde oturanlar bunun dnda kalrlar[194].
4. Kendilerini lmez sayan Getaililerin greneklerini daha nce anlatmtm. Trausililer, br Trakyallarn greneklerinden, yalnz
doum ve lm konusunda ayrlrlar. Bir ocuk dodu mu, yaknlar bu
kk yaratn evresini alr, doduu u andan balayarak bana
gelecek olan ktlklerden tr yaknp dvnmeye balarlar ve insanlarn payna den btn aclar zetlerler; buna karlk lleri sevin iinde topraa verirler ve bunu sefaletin yknden kurtuldu, br
dnyann mutluluuna eriti diye yaparlar.
5. Krestonlularn kuzeyinde oturan uluslara gelince, ite onlarn
ayrldklar noktalar: Her erkein birka kars vardr; bir erkek ld
zaman karlar arasnda, hangimizi daha ok severdi diye bir tartma
balar, dostlar da ie karrlar; seilen, yani bu seimle onur kazanm
olan, kadnlarn ve erkeklerin kutlamalar arasnda, mezarn zerine
yatrlp boaz kesilerek ldrlr ve bunu en yakn akrabas yapar;
ls erkeinin lsyle birlikte gmlr ve brleri kendilerini byk
bir felakete uram sayarlar; nk bu baarszlk bir kadn iin
byk ayptr.
6. br Trakyallarn u grenekleri vardr: ocuklarn kle olarak
yabanclara satarlar; kzlarn kapamazlar, istedikleri adama gitmekte
serbest brakrlar; buna karlk ana babalarndan para karl satn
alm olduklarna hi gz atrmazlar. Dvme yaptrmak soyluluk
iaretidir; dvmesiz olmak ktlk getirir. Hibir i grmemek
kibarlktr; toprakta almak erefsizliin en aasdr; soylu yaamak
demek, savaa gitmek ve bakalarn soymaktr. Belli bal grenekleri
bunlardr.

367/881

7. Tanrlar arasnda yalnz Ares, Dionysos ve Artemis'i sayarlar[195].

Yalnz krallar, br yurttalardan ayr olarak en byk saygy
Hermes'e gsterirler, onu atalar sayar ve yalnz onun adna ant ierler.
8. Zenginlerin l gmme treleri yledir: ly gn seyre koyarlar, eitli kurbanlar keserler, yanp yaklrlar ve arkasndan byk
bir len gelir. Sonra gmerler, l ya topraa verilir ya da klleri
alnr; bir tmsek yaparlar, eit eit oyunlar oynarlar, en yksek
kazan, teke tek yaplan gre iin konulan dldr. Thraklarn l
gmme trenleri bunlardr.
9. Bu topraklarn kuzeyinde hangi uluslarn oturduklarn doru
olarak kimse syleyemez; stros'un tesinde, anlaldna gre yalnzca geni ve bo alanlar vardr. Bu rman st yannda yaadn
renebildiim tek ulus, Medlerin ulusal giyimlerini giyen Sigynnailerdir. Atlarnn derler, btn gvdesi be parmak uzunluunda tylerle
rtldr, boylar kk ve burun delikleri yass olur, binicilie elverili deildirler, ama iyi araba beygiri olurlar; bundan tr bu lkede
oturanlar arabaya binerler. Bu ulusun topraklar, anlaldna gre
Adriyatik zerindeki Enetler blgesine kadar uzanmaktadr[196]. Bunun
Media'dan gelme bir koloni olduu sylenir. Bu Med kolonisi nasl
kurulmutur? Bunu ben bir trl anlayamadm; ama yzyllarn ak
iinde her ey olabilir. Sigynnai, Massalia'nn[197] kuzeyinde, i
blgedeki Liguryallarn, kk gezginci satclara verdikleri addr;
Kbrsllar da kargya byle derler.
10. Trakyallara baklrsa, stros'un tesindeki lke ar doludur, oraya
gitmelerine engel olan ey de bu bceklerdir. Ama bu szler bana pek
inandrc gelmiyor. Zira bildiimize gre, ar souktan holanmaz;
bence ay burcuna doru uzanan yreleri oturulmaz hale getiren ey,
asl bu souktur. te Megabazos'un, kylarn Pers egemenlii altna
almakta olduu lke hakknda sylenenler bunlardr.

368/881

Paioniallarn yks
11. Dareios, Hellespontos'u geer gemez Sardes'e geldi, kendisine
Miletoslu Histiaios'un yapm olduu hizmeti ve Mytileneli Koes'in
vermi olduu d unutmamt. Bunlar Sardes'e getirtti ve hizmetlerine karlk ne istediklerini sordu. Miletos tyran Histiaios, yalnz
Edonilerin topraklarndaki Myrkinos blgesini istedi, orada bir kent
kurmak istiyordu, baka bir eyde gz yoktu[198]. O, orasn ald,
Koes ki, o zamanlar tyran deil, herhangi bir yurttat, Mytilene'de
iktidarn kendisine verilmesini istedi.
12. Bunlar dilekleri kabul edildikten sonra, elde ettiklerinin keyfini
srmek zere gittiler. Dareios da Megabazos aracl ile Paioniallar,
Avrupa'dan getirtip Asya'ya yerletirmek hevesine kapld, nk u
anlatacamz eye tank olmutu: Dareios, Asya'ya dndkten sonra
Paionial iki kii, Pigres ve Mantyes Sardes'e gelmilerdi, Paionia tyran olmak istiyorlard; kz kardelerini de beraber getirmilerdi ki, uzun
boylu, gzler sevinci bir kzd. Dareios'un Sardes kenarnda divan kurduu zaman kolladlar ve yle yaptlar: Kz kardelerini elden
geldiince ssleyip su almaya yolladlar; kzn banda bir kk testi
vard, yularn koluna geirdii bir at gdyor, bir yandan da keten
eiriyordu. Gen kz, Dareios'un nnden geti ve bu tablo kraln
dikkatini ekti; zira bu iplik bken kzn yapt i bir Pers ya da bir
Lydia deti deildi ve Asya uluslarnn hibirinde byle bir eye
rastlanmazd. Kraln merak uyanmt, at ne yapacan anlamak iin
askerlerinden birkan peine sald. Askerler peine dtler; hayvan
sulayp testisini doldurduktan sonra ayn yolu ald ve kraln nnden
bir daha geti; suyu banda tayor, kolunu dizgininden geirdii at
gtryor ve parmaklarnn arasnda kirmen dndryordu.
13. Adamlarnn anlattklarna ve gzlerinin nndeki seyre hayran
kalan Dareios, gen kz istetti; kz alp krala gtrdler; erkek
kardeleri de oradaydlar, sahneyi seyrediyorlard. Dareios nereli
olduunu sorunca delikanllar ileri ktlar, Paionial olduklarn, bunun

369/881

da kz kardeleri olduunu bildirdiler. O zaman kral karlk olarak, bu

Paioniallarn kim olduklarn, yeryznn neresinde oturduklarn ve
kendilerinin Sardes'e ne iin gelmi olduklarn sordu. Kendisine teslim
olmak zere geldiklerini, Paionia'nn Strymon kylarnda bulunduunu, zerinde kentlerin ykseldii bir lke olduunu ve Strymon'un
Hellespontos'tan uzak olmadn ve son olarak da Troya'dan gelme kolonlarn soyundan indiklerini bildirdiler. Bunlar ona bir bir anlattlar.
Kral, orann kadnlar hep byle kz kardeleri gibi becerikli mi olurlar
diye sordu; evet, diye atldlar, yle olduklarn sylediler. (Zaten bu
sahneyi bu sz syleyebilmek iin tertiplemilerdi.)[199]
14. Bunun zerine Dareios, Trakya'daki askerlerinin banda brakm olduu Megabazos'a bir mektup yazdrd; Paioniallar anayurtlarndan karmasn, ocuklar ve kadnlaryla birlikte kendisine getirmesini emretti. Bir haberci bu haberi hemen Hellespontos'a doru
koturdu ve yolculuunun sonunda mektubu Megabazos'a verdi. O da
ne yazldn renince yanna klavuz olarak Trakyallar ald ve
Paioniallara kar sefer at.
15. Paioniallar, Perslerin gelmekte olduklarn haber aldlar, toplandlar ve onlarla karlamak zere deniz kysna gittiler, nk
Perslerin oradan geleceklerini dnmlerdi. Paioniallar, Megabazos
ve ordusu ile atmak iin hazrlanmlard, ama Paioniallarn seferberlik yaptklarn haber alan ve deniz kysndan gelecek bir harekete
kar hazrlandklarn bilen Persler, dn yaptlar, klavuzlar sayesinde lkenin i kesimlerine doru yneldiler ve Paioniallarn haberi
olmadan, erkeklerin boaltm olduklar kentlerine yklendiler. Savunmasz kalm olan bu yerler, saldrcya rahat bir baar salad.
Kentlerinin dtn renen Paioniallar daldlar, her biri kendi
kentine gitti ve Perslere teslim oldu. Ve bylece Siriopaion, Paioplai
halklar ve Prasias Gl'ne kadar uzanan blgedeki btn kabileler,
yurtlarndan koparldlar ve Asya'ya gtrldler.

370/881

16. Megabazos'un Pangaion Da dolaylarnda yerlemi olan Paioniallara [Doberler, Agrianlar ve Odomantlar] ve Prasias Gl evresinde
oturan kabilelere ziyan dokunmad. Ama aldklar arasna, gln zerinde u anlatacam biimde yaayanlar da katmak istemiti: Gln
ortasna yksek kazklar zerinde duran bir tahta deme yapmlardr;
karaya kmak iin dar bir kprden baka bir ey yoktur; demeyi
tayan kazklar ilkten btn yurttalarn ortak emeiyle dikilmitir;
sonras iin de u yol tutulmutur: Erkekler her evlenilerinde, buraya
aklmak zere Orbelos Da'ndan on kazk getirir; zaten her birinin
birok kars vardr. Yaaylarn yle dzenlemilerdir: Bu tahta
taban zerinde her birinin bir kulbesi vardr, onun iinde yaar, tahta
tabanda gle alan bir kapak bulunur. Kk ocuklar, suya
dmesinler diye, katrtrnandan rlme bir iple ayandan balarlar.
Atlara ve ahr hayvanlarna ot ve saman yerine balk verirler. Glde o
kadar ok balk vardr ki, kapa kaldrp, bir ipin ucuna bo bir rme
zembil balayp indirsen, abucak balk dolar ve yukar alrsn. Bu
balklar Paprax ve Tillon olmak zere iki cins olurlar.
17. Boyun emi olan Paioniallar, Asya'ya getirildiler. Megabazos
nce bunlar kle yapt, sonra Makedonia'ya yedi haberci kard,
bunlar Perslerden seilmilerdi ve ordunun kendisinden sonra en
bykleriydiler. Amyntas'n yanna gnderiliyorlard. Byk Kral
Dareios adna toprak ve su isteyeceklerdi[200]. Prasias Gl'nden
Makedonia o kadar uzak deildir; bu gln bir ucu Alexandros'un
gnde bir talant gm kard madene dayanr; bu madenden sonra
Dysoron Da alnca artk Makedonia'dr.
18. Evet, bu Pers elileri Amyntas'n[201] sarayna varr varmaz,
grme istekleri kabul edildi. Amyntas'dan Byk Kral Dareios adna
toprak ve su istediler. Dileklerini kabul etti, konuu olmalarn rica etti,
zengin bir len hazrlatt, yani bu Perslere dnyann en dosta muamelesini yapt. Yarrcasna iki ien Persler, yemein sonunda ona unlar sylediler: "Makedonial ev sahibimiz, bizim Perslerde det, byk

371/881

bir len verdiimiz zaman, elence kzlarn olduu gibi, meru

karlarmz da getirtmek ve onlar da yanmza oturtmaktr. Mademki
bizi sayg ile karladn, ok iyi muamele ettin ve Byk Kral'a toprak
ve su verdin, artk detlerimizi de kabul etmelisin." Amyntas buna
yle cevap verdi: "ranllar, dediiniz det bizde yoktur, bizde det
kadnlar erkeklerden uzak tutmaktr; ama mademki siz yle istiyorsunuz ve burann efendisisiniz istediiniz yaplacaktr." Amyntas laf
uzatmad ve kadnlar emretti. Emri zerine kadnlar getirildiler.
Perslerin karsna yan yana oturdular. Karlarnda pek gzel kadnlar
gren Persler gene Amyntas'a dndler, "Byle yapmak hi doru
deil," dediler, "bu kadnlar byle yanmza deil de karmza oturtacak olduktan sonra hi getirtmemek daha iyi olurdu, nk bu gzlerimiz iin bir ikencedir." Zor karsnda kalan Amyntas, kadnlar yanlarna oturttu; kadnlar dediini yaptlar ve ranllar hemen kadnlarn
gslerini okamaya koyuldular biraz fazlaca imilerdi ve phesiz pmeye de kalkmlardr.
19. Amyntas zlmesine ramen, duruma seyirci kalyordu; Perslerden o kadar ok korkuyordu. Ama Alexandros, Amyntas'un olu ki, bu
sahneyi o da gryordu henz felaket nedir bilmeyen bir delikanl,
daha fazla dayanamad, durum kanna dokunmutu, babasna dedi:
"Baba, yan gereine kar durulmaz; sen git yat, bu iki lemini fazla
uzatma. Ben buradaym, konuklarmzn istekleriyle ilgilenirim."
Amyntas, Alexandros'un kafasndan nasl bir patrtnn getiini anlad.
"Olum," dedi, "ne demek istediini tek kelimenden anlyorum; fke
ile tutuuyorsun, patrt karmak iin beni gndermek istiyorsun. Ama
rica ederim, eer mahvolmamz istemiyorsan, bu adamlara dokunma;
soukkanl ol. Zaten ben de dediini yapp ekiliyorum."
20. Amyntas bunlar syledikten sonra ekildi. O zaman Alexandros,
Perslere "Konuklarmz, bu kadnlar tamamen sizin emrinizdedir, istediinizle istediiniz gibi elenebilirsiniz, nasl isterseniz yle yapabilirsiniz. Ama imdi yatma zamannz gelmek zere; arabn etkisiyle
olduka neelendiniz; onun iin, eer beni dinlerseniz, braknz bu

372/881

kadnlar gidip ykansnlar ve banyodan ktklar zaman ltfen onlar

tekrar kabul ediniz." Bu szler Perslerin houna gitti. Gen prens,
kadnlar karttrd, hareme yollad. Sonra sakal bitmemi gen
ocuklar arasndan ayn sayda seip ayrd, kadnlar gibi giydirdi,
ellerine birer haner verdi, ieri ald ve u szlerle Perslere tantrd:
"Evimizde iyi tertiplenmi bir len bulduunuz iin vn duyuyorum. Size layk neyimiz varsa hepsini ortaya kardk, emrinize verdik.
Ama ite hepsinin gzeli, analarmz ve kz kardelerimiz, sizi layk
olduunuz saygyla karlanm olduunuza inandrmak iin, bunlarla
ahane bir ikramda bulunmu oluyoruz. Buradan dndnz zaman,
bir Yunanlnn, Makedoniallarn hkmdarnn sizi sofrada ve yatakta
ok iyi karladn, sizi buraya gndermi olan Byk Kral'a
bildirmeyi unutmaynz." Bu szlerden sonra Alexandros, her ranlnn
yanna, kadn klna sokmu olduu Makedon delikanllarndan biri
oturttu. Ve bunlar da ranllar kendilerini okamaya kalknca onlar
hanerle vurdular.
21. te byle ldler, hem kendileri, hem de yanlarnda getirdikleri
adamlar; nk pelerinde gsterili bir hizmetiler alay da getirmilerdi. Hepsi yok oldu, hibir iz kalmad. Sonradan Persler bu
adamlar aradlar. Ama Alexandros bu aramalar bo kartmak
ustaln gsterdi; generalin kayplar aramak zere kard adamlardan birisi olan ranl Bubares'i altna bodu, Gygea adndaki kz
kardeini verdi; aratrmalar durdurdu, i rtbas edildi, elilerin
ldrlmesi ii unutuldu.
22. Perdikkas soyundan inme olan bu Makedon prensleri, kendilerinin de dedikleri gibi Yunanldrlar, yapm olduum aratrmalarla bunu
kesin olarak renmi bulunuyorum ve ileride bunlarn gerekten Yunan soyundan olduklarn gstereceim[202]; zaten olimpiyat oyunlarn
dzenlemekle grevli Yunanllar da yle demilerdi. Alexandros bir
gn dl kazanmak hevesine dm, bu amala arenaya inmiti;
yarta boy lecek olan Yunanllar, ona engel olmak istediler, "Bu

373/881

oyunlara yalnz Yunan atletleri katlabilir, barbarlara yasaktr," dediler.

Ama Alexandros, Argoslu olduunu ispat etti[203], resmen Yunanl
olarak kabul edildi, stadyumdaki yarlara katld; hatta talih onu ilk iki
yar arasna koydu. Bu iler ite aa yukar byle olmutur.
Histiaios ve Aristagoras onia'da lk Kprdamalar
23. Megabazos, Paioniallar gderek Helespontos'a geldi, oray geti
ve Sardes'e ulat. Miletoslu Histiaios, stros zerindeki kpry korumasna karlk olmak zere Dareios'dan kopard yerde imdiden
tabyalar yaptrmt; buras Strymon kylarndadr ve Myrkinos denilir.
Megabazos, Histiaios'un neler yaptn renmiti; onun iin Paioniallarla birlikte Sardes'e gelir gelmez Dareios'a unlar syledi: "Ey
kral, sen ne yapyorsun? Byle kurnaz ve becerikli bir Yunanlya
Trakya'da kent kurmak iin izin verilir mi? Orada orman ok, gemi ve
krek yapmak iin istedii kadar aa bulabilir, gm madenleri ve
gerek Yunanl, gerek barbar, kalabalk bir halk yn var ki, eer
balarna geecek birisi ksa, gece demez gndz demez her dediini
yaparlar. Eer kullarnn arasnda bir i sava istemiyorsan bu adamn
kalkt ilere bir son ver. nce tatllkla al getirt, bir kere avcuna
girdi mi, emir ver, bir daha Yunanllarn yanna dnmesin."
24. Megabazos'un iin sonunda nereye varacan iyi kestiren bu szleri, Dareios zerinde istedii etkiyi yapt. Myrkinos'a bir haberci
koturdu. "Histiaios," diye emretti, "ite kral Dareios'un sana szleri.
Benim devletime ve kendime senin kadar candan bal bir baka kimse
daha tanmyorum; bunlar sylediklerinle deil, yaptklarnla
rendim. imdi kafamdan geen byk tasarlar var; her eyi brak
gel, bu ileri sana emanet edeceim." Bu szlere kanan ve Byk
Kral'a danman olacam diye iinen Histiaios Sardes'e geldi.
Karsna kt zaman Dareios unlar syledi: "Histiaios, bak seni
niin getirttim: Skythia'dan dndmden ve senin benden ayrlmandan beri, seni grmek ve seninle konumak isteinden daha ileri
bir duygum olmad; zira en deerli ey, zeki ve gvenilir bir dosttur;

374/881

bunlarn ikisi de sende var, biliyorum ve bunu sana da gstermek iin

seni kendi hizmetime alyorum. Geldiin iin sevindim ve sana unu
neriyorum: Miletos'u ve yeni kurduun kenti brak; benimle beraber
Susa'ya gel; can yoldam, danmanm ol, varlma ortak ol."
25. Dareios, Histiaios'a bunlar syledikten sonra, baba bir kardei
Artaphrenes'i Sardes'e vali olarak brakt, kendisi de Histiaios ile
birlikte Susa'ya dnd. Otanes, kyda yaayan uluslar zerinde
komutan oldu. Babas kraliyet yarglarndand; rvet yiyip aka
haksz bir karar verdii iin, Kral Kambyses derisini yzdrerek
ldrtmt; yzlen deriden kaylar kestirmi, Sisamnes'in yarglk
yapt krsy bunlarla kaplatm; krs kaplannca derisini
yzdrm olduu Sisamnes'in yerine yarg olarak onun z olunu
getirmi ve hangi krs zerinde yarglk ettiini aklndan
karmamasn tembih etmiti.
26. Ordunun bana, Megabazos'un yerine ite bu Otanes, yani byle
bir krsye oturmu olan adam geirilmiti; Bizans' ve Khalkedon'u
ald[204], Troas'da Antandros'u[205] ald, Lamponion'u ald, Lesboslulardan salad gemilerle, o ada her ikisi de Pelasg'larn elinde bulunan Lemnos ve mbros adalarn ald.
27. Lemnoslular iyi dvtler, dayandlar, ama zamanla felakete
uradlar; canl kalanlar ynetmek iin ranllar, u Samos'ta hkm
srm olan Maiandros'un[206] kardei Lykaretos'a yetki verdiler. Bu
Lykaretos, Lemnos'u ynetirken lmtr. Otanes'in bir tek seveni
yoktu; uluslar kleletiriyor, eziyor, kiminin Skyth seferinden kam
olduunu, kiminin de Skyth seferinden dnen Pers ordusuna zarar vermek istediini bahane ediyordu.
28. Otanes'in at seferde kazand baarlar bunlar olmutur.
Sonra ksa bir sre iin bir durulma oldu, ama Naxos ve Miletos, oniallarn balarna yeni iler atlar. Naxos, adalarn en zenginiydi ve o
alara doru Miletos da en parlak zamanlarn yayordu. onia'nn

375/881

incisiydi; daha nce iki insan kua boyunca, br kentlerin hepsinden

daha ok devrim afetlerinin acsn ekmiti; bundan Paroslularn
yardmlar sayesinde kurtulmulard; nk Miletoslular btn Yunanllar arasnda, yurtlarnda dirlii salasnlar diye onlar semilerdir.
29. Baknz Paroslular bunlar nasl uzlatrdlar: Yurttalar
arasndan en bilge olanlar ayrp Miletos'a gnderdiler, bunlar kenti
korkun bir yoksulluk iinde buldular ve btn lkeyi dolamak istediler, dolatlar. Miletos krlarnn her yann gezdiler, lke gler
yznden boalmt; gzel, ekili bir tarlaya rastladklar zaman
sahibinin adn yazdlar. Sonunda baktlar ki, ad yazlanlarn says pek
az, kente dner dnmez halk meclisini topladlar ve devleti ynetmek
zere tarlalar bakml olan bu kiileri setiler; nk diyorlard, kendi
karlarnda dikkatli olanlar kamu karlarnda da dikkatli olurlar ve ilk
i olarak eskiden i sava kkrtm olan Miletoslular sindirdiler.
30. Paroslular, Miletos'da dzeni byle kurmulardr. Ve ite imdi
de bu kent, anlattmz ada nasl Naxos ile birlikte onia'nn
urad tersliklerin kayna oldu? Halk tarafndan kovulan hali vakti
yerinde Naxos yurttalar Miletos'a geldiler. Miletos'ta ynetim
Molpagoras olu Aristagoras'a emanet edilmiti[207], bu, Dareios'un
Susa'da yannda tuttuu Lysagoras olu Histiaios'un damad ve yeeniydi; Naxoslular geldikleri srada Miletos tyran Histiaios Susa'da bulunuyordu ve bunlarla konukseverlik ilikileri vard. Naxos'tan
srlm olanlar Aristagoras'a yalvardlar, yurtlarna dnmek zere
kendilerine asker vermesini istediler. O da eer bunlar yurtlarna kendi
yardmyla dnerlerse, belki Naxos'u da ele geirebilirim diye dnd
ve Histiaios ile olan dostluklarn ileri srerek yle dedi: "Benim elimde, bugn Naxos'un banda bulunanlara ramen sizi yurdunuza
gtrmeye yetecek kadar g yoktur; nk Naxos'un sekiz bin kalkanl askeri ve pek ok sava gemisi varm diye duydum; ama size yardm
etmenin bir yolunu bulacam ve bunun iin var gcmle alacam;
aklma gelen tasar udur: Artaphrenes dostumdur; Artaphrenes'in

376/881

Hystaspes olu ve Byk Kral'n kardei olduunu bilirsiniz; btn

Asya kylarna o komuta eder, elinde byk bir ordu ve ok gemi var;
byle bir adamn istediklerimizi yapmasndan kvan duyacam." Bu
syleve kar, Naxoslular Aristagoras'a yetki verdiler; kendi adlarna
armaanlar sunmakla grevlendirdiler ve kendi hesaplarna, yaplacak
seferin btn giderlerini karlayacaklarna sz verdiler. Naxos'da yle
bir grndler mi, herkesin onlarn nnde ba eeceini ve o zamanlar bir teki bile henz Dareios'un hkm altnda bulunmayan br Kyklad adalar halklarna da zorla ba edirecekleri sanyor, iiniyorlard.
31. Bunun zerine Aristagoras, Sardes'e gitti, Artaphrenes'e
Naxos'tan sz at, burasnn phesiz o kadar geni deil, ama onia'ya
yakn, gzel, bereketli ve zengin bir ada olduunu ve klelerle dolup
tatn anlatt. "Bir ordu gnder," dedi, "buraya kar, gelen srgnleri de al gtr. Eer bunu yaparsan, bende sana verilecek ok para var,
ordu iin gerekli olan giderler de ayr. (nk bu iin yaplmasn
isteyenler elbette bize para verecekler.) Ayrca nce Naxos'u ve arkasndan, ona bal olan Paros ve Andros adalarn ve Kykladlar denilen br btn adalar da Byk Kral'n imparatorluuna katm olacaksn. Bu da Euboia zerine atlabilmek iin dayanak noktas olacaktr; oras byk ve zengin bir adadr; Kbrs'tan daha az geni deildir
ve ele geirmek ocuk oyuncadr. Btn bu adalar yz gemiyle alnabilir." Pers, ona u szlerle cevap verdi: "Kral hanedan iin akll bir
danmansn ve gemi says dnda btn sylediklerin ok gzel. lkbaharda yz deil, iki yz gemin olacak. Ama tasarya nce kraln da
olur demesi gerek."
32. Bu cevab alan Aristagoras, sevin iinde Miletos'a dnd,
Artaphrenes, Aristagoras'n nerilerini Susa'da kraln onayna sunduktan ve Dareios'un olurunu aldktan sonra iki yz trirem ve ran mttefiki lkelerden devirilmi kalabalk birlikler hazrlad; bu kuvvetlerin
bana, Akhaimenid hanedanndan, Kral Dareios'un ve kendisinin
yeeni olan Megabates adnda bir ranly geirdi ve eer hikyeye

377/881

inanmak gerekirse, Lakedaimonlu Kleombrotos olu Pausanias[208],

sonradan btn Greklerin tyran olmak sevdasna dp, bunun kzyla
evlenmek isteyecektir. Sonra Megabates'in komutas altnda, bu orduyu
Aristagoras'a yollad.
33. Megabates'e, Miletos'da on ordusu ve Naxos srgnleriyle
birlikte Aristagoras da katld; Hellespontos'a doru denize aldlar,
ama Khios'a geldiklerinde Kaukasa'da[209] durdular, Boreas
rzgrndan yararlanarak Naxos zerine atlmak istiyorlard. Ama
kader bu filonun Naxos'u ykmasn istemiyordu, ite olanlar unlard:
Megabates gemilerin nbet ilerini denetliyordu, bir Myndos gemisinde nbeti gremedi; ar bir ie kalkt, kendi koruma askerlerini
gnderip geminin komutann getirtti ki, ad Skylax'd, emir verdi,
adam gvdesinin ortasndan geminin lombar deliklerinden birine
balatt, ba darda, gvde ieride sarkyordu. Skylax bylece balanmt ki, Aristagoras Myndoslu konuunun Megabates'in emriyle zincire vurulmu olduunu, irkin bir duruma sokulduunu haber ald.
ranly yumuatmaya gitti, ama ricalar sonu vermedi; o zaman
konuunu kurtarmay kendi zerine ald. Megabates bunu rendi ve
ok fena karlad; Aristagoras' azarlamaya gitti, o da ona u cevab
verdi: "Sen bu ilere ne karyorsun? Artaphrenes seni benim emrime
vermedi mi ve benim emredeceim yere gideceini sylemedi mi? Ne
diye her ie burnunu sokuyorsun?" Bu k zerine teki fkelendi,
gece olunca Naxos'a bir gemi gnderdi, iinde orallara kendilerine
kar hazrlanan eyleri haber vermekle grevli adamlar vard.
34. nk Naxoslular bu filonun kendi adalar zerine yryeceinden kukulanmamlard. Durumu renir renmez krlarda bulunan her eyi tabyalarn ierisine aldlar, kuatmaya kar hazrlandlar
ve kente acele yiyecek iecek doldurdular. Pek yakn sandklar sava
iin byle hazrlanyorlard; Khios'dan kalkan dman donanmas
Naxos'a geldi. Ama karsnda tabyalarla evrilmi bir kent buldu ve
drt ay sreyle kuatma iinde tuttu. Perslerin kendi yiyecekleri

378/881

tkenmiti. Aristagoras ste kendi cebinden bir sr masrafa girmiti,

ama kuatma dahasn istiyordu; sonunda Naxos srgnleri iin bir kale
yapt, tam bir baarszlk ierisinde anakaraya geri dndler.
35. Aristagoras, Artaphrenes'e verdii sz yerine getirememiti;
stelik kendisinden istenen sava masraflarn demekten de
bunalmt, ayrca urad yenilgiden ve Megabates'in azarlamalarndan da tasalanyordu. Miletos zerindeki mutlak ynetimin
elinden alnmasn bekliyordu. Bu zntler ierisinde isyan geliyordu
aklna. Ve ba dvmeli adamn gelii btn bunlara denk dyordu,
Susa'dan geliyordu, ona Histiaios'un Byk Kral'dan ayrlmasn bildiren ynergesini getiriyordu. Histiaios, Aristagoras' ayaklanmaya
kkrtmak istiyordu, ona yol koruma polisinin gznden karp tehlikesizce haber uurabilmek iin baka bir yol bulamamt; klelerinden kendisine en ok bal olan ayrtp kafasn kaztmt; buyrultusunu deriye dvdrm; salarn yeniden uzamasn beklemi,
salar yeteri kadar uzaynca, hemen Miletos'a gndermiti. Kle
Miletos'a varnca, Aristagoras'a sadece kafasn kazttrp bakmasn
syleyecek, baka bir ey demeyecekti; dvme, dediim gibi isyan
buyrultusundan ibaretti. Kendisini Susa'ya kapatlm grmek
Histiaios'u skyordu, bunu onun iin yapmt. Eer ayaklanma olursa,
kendisini salverir, deniz kysna gnderirler diye mitleniyordu.
Miletos'ta bir karklk kmazsa, bir daha geriye dnmeyeceini
biliyordu.
36. Histiaios'un haberciyi yola karmaktan amac buydu. Btn bu
nedenler, Aristagoras'n nne ayn zamanda kmak zere bir araya
gelmi gibiydiler. Kendinden yana olanlarla dant, kendi grn ve
Histiaios'un ynergesini aklad; oylar dalmad, herkes ayaklanmadan yana kt; bata, evet, tarih yazar Hekataios kar km,
Pers kralna savaa atlmay uygun bulmam, Dareios'a bal olan
uluslar tek tek saym, gcn anlatmaya almt. Ama kimsenin
kulak asmadn grnce denizlerde stnl salamak gerektiini
ileri srm, bunun iin de Lydial Kroisos'un Brankhosoullar

379/881

tapnana sunmu olduu hazineyi almak gerektiini, baka are

gremediini sylemiti. Zira Miletos'un gelir kaynaklarnn ne kadar
zayf olduunu biliyordu. Bu hazine sayesinde deniz stnlnn
salanacana gveniyordu. Ayrca bu paray kendileri almakla, dmann eline gemesini de nlemi olacaklard. Bu hazine nemliydi,
ilk hikyelerimde anlatmtm[210]. Bu gr tutmad; ayaklanmaya
karar verildi; ilerinden birini gemiye bindirip Myus'a gnderdiler,
donanma Naxos'tan dndnden beri orada demirliydi, sefere katlm
olan efleri ele drecekti.
37. Bu grev atragoras'a verilmiti, bu adam, Mylasal banollis olu
Oliatos, Termeral Tymnes olu Histiaios, Dareios'un kendisine
Mytilene'yi balam olduu Erxandros olu Koes, Kyme'den
Herakleides olu Aristagoras ve daha birounu tuzaa drd.
Aristagoras bylece aka bakaldrm ve Dareios'a kar her trl
dmanca tedbire bavurmu oluyordu. Bata Miletoslular da isyana
isteyerek katlsnlar diye, szde tyranlktan ekilmi ve Miletos'da demokratik bir hkmet kurmutu; sonra da bu gz boyama devrimi
onia'nn her yanna yaymt; birok yerde tyranlar kovmu, yurtd
sefere katlm olup da gemilerde ele gemi olanlar kendi yurtlarna
geri gndermiti; her birine kendi tyranlarn teslim ederek honutluklarn kazanmak istemiti.
38. Mytilenelilere teslim edilen Koes, surlardan darya srklendi
ve taa tutularak ldrld; Kymeliler ise eski efendilerini srmekle
yetindiler; br kentlerden birou da ayn eyi yaptlar. Bylece on
sitelerinde tyranla ara verilmi oluyordu. Miletoslu Aristagoras tyranlar devirdikten sonra, her kentin halkna strategoslar[211] semeleri
iin emir verdi, sonra bir trireme bindi ve onia delegesi olarak
Lakedaimonia'ya doru yola kt, nk yeni yandalar aramak
gerekiyordu.

380/881

Sparta ve Atina Aristagoras'n abalar

39. Sparta'da ynetim artk Leon olu Anaxandridas'da deil, o
lm, krallk olu Kleomenes'e gemiti[212] ve bunu aklndan ok
babasna borluydu. Anaxandridas'n kars, kz kardeinin kzyd;
gzne ho grnyordu, ama ondan ocuu olmamtr. Bu durum
karsnda ephoroslar ona buyrultu vererek yle dediler: "Sen
hanedannn geleceini dnmeyebilirsin, ama biz Eurysthenes soyunun snmesine gz yummayz; evinde oturan kadn sana ocuk vermiyor; onu geri gnder ve baka bir tane al; byle yaparsan Spartallar
honut etmi olursun." O cevap verdi, ne birini, ne brn yapacakt,
evlendii kadndan honuttu, kendisine kar kt bir davranta bulunmamt, onu atp yenisini istemeleri doru deildi; bunun iin onlar
dinlemeyecekti.
40. Bunun zerine ephoroslarla Yallar Meclisi ortak toplant
yaptlar ve krala u neride bulundular: "Seni elindeki kadnn ana
dm gryoruz, mademki yle, hi olmazsa u dediimizi yap ve bu
sefer de kar durma ki, Spartallar da sana kar durmak zorunda kalmasnlar. imdi istediimiz, evindeki karn boaman deildir; ona
gene imdiye kadar davranm olduun gibi davranabilirsin; yalnz evine karndan baka bir kadn daha al ve bu kadn dourgan bir kadn
olsun, bize bu kadar yeter." Byle ya da buna benzer bir ey sylediler
ve Anaxandridas raz oldu, o gnden sonra Sparta yasalarna kar
olarak, ayr iki kadn ve ayr iki ev sahibi oldu.
41. kinci olarak ald kadn ok beklemeden bir ocuk dourdu, bu
bizim Kleomenes'tir. Ama tam o Spartallara ileride krallar olacak
ocuu sunduu srada, o gne kadar ksr olan ilk kadn, garip bir
rastlant sonucu gebe kald. Karnnda sahiden bir ocuk vard, ama durumu haber alan ikinci kadnn yaknlar patrt karmaya baladlar,
onun uydurma bir evlatla vnmek istediini ve srf kendilerine
ktlk olsun diye byle yaptn ileri srdler. Doum gn yaklatka patrty da artryorlard, sonunda kukuya den ephoroslar,

381/881

doum srasnda gelip yatan evresinde nbet beklediler. Kadn,

Dorieus'u dourdu, sonra hemen arkasndan Leonidas'a, gene hemen
arkasndan Kleombrotos'a gebe kald; Leonidas ve Kleombrotos'un ikiz
olduklarn syleyenler de vardr. kinci karsna, Kleomenes'in anasna
gelince, Demarmenes olu Prinetades'in kz olan bu kadn baka ocuk
dourmad.
42. Kleomenes, dediklerine gre, yle pek akll saylacak bir adam
deildi; hatta deliliin snrndayd; buna karlk Dorieus, yat
genlerin banda geliyordu ve ok iyi biliyordu ki, eer krallk
layna verilecek olsa, kendisi kral olurdu. Ama Anaxandridas ld
zaman Lakedaimonlular greneklerinden ayrlmadlar ve byk olu
Kleomenes'i tahta geirdiler. Dorieus'un gururu incindi; Kleomenes'in
uyruu olmay kendine yediremedi, yanna yol arkadalar alarak
Spartallarla birlikte bir koloni kurmaya gitti. Yerleecei lke
hakknda ne Delphoi orakl'ine dant, ne de bu gibi hallerde gerekli
olan treleri uygulad. fkesine kaplarak gemilerini Libya'ya doru
gtrd; kendisine Therallar klavuzluk ediyorlard. Geldi, Libya'nn
pek gzel bir blgesi olan Kinyps'de, ayn ad tayan rman kenarnda yurt tuttu, ama Libya kabilelerinden olan Maglar ve Kartacallar
onu orada barndrmadlar, iki yl sonunda Peloponez'e geri dnd.
43. Eleonlu Antikhares[213] ona, Laios orakl'ine uyarak Sicilya'ya
gidip orada Herakleia kentini kurmasn salk verdi; "Btn Eryx
lkesi," diyordu, "Heraklesoullarndandr, nk buralarn Herakles
amtr." Dorieus bu dnce ile Delphoi'ye gitti; oraklden, gitmeyi
tasarlad lkeyi alabilecek mi diye sordu; Pythia alacan syledi.
Bunun zerine Dorieus, Libya'dan getirdii adamlarla yeniden yola
kt ve bunlar talya kylar boyunca gtrd.
44. Bu sralarda diyorlar Sybarisliler, kendileri ve krallar Telys,
Kroton'a kar sefer amak zereydiler; korkuya kaplan Krotonlular
Dorieus'tan yardm istediler, o da kabul etti. Dorieus onlarla birlikte
Sybaris'e kar sefer at ve onlarla birlikte kenti ald; Sybarislilerin

382/881

anlattklarna gre, Dorieus'un ve yanndakilerin bu olaydaki pay budur; ama Krotonlulara inanmak gerekirse, hibir yabanc, Sybaris'e
kar alan savata kendileriyle birlik olmamtr, yalnz bir tek amidler soyundan[214] Elisli khin Kallias, Sybaris tyran Telys'in
yanndan gizlice kap onlara katlmaya raz olmutur, nk bir kurban kesme srasnda dant tanrlar, Kroton'a kar sava iin uur
gstermemilerdi.
45. Bu iki halkn anlattklar byledir, ikisinin de kendisine gre inancalar vardr: Sybarisliler Krathis'in kuru yata yaknnda bir orman
ve bir tapnak gsterirler; onlara gre Dorieus, kenti aldktan sonra burasn Krathisli denilen Athene iin ayrmtr; ayrca temel dayanaklarn Dorieus'un lmnden karrlar; orakl'i dinlemedii iin lm
olduuna dikkati ekerler; zira ukalalk etmeye kalkmayp da sadece
kendi iine baksayd, Eryx lkesini alr ve ordusuyla beraber mahvolaca yerde bu topraklarn efendisi olur, hkm srerlerdi. br
yandan Krotonlular da Elisli Kallias'n Kroton topraklarnda sahip
olduu olaanst mlkleri gsterirler, bunlarn bugn de onun miraslarnn olduklarn, oysa Dorieus'un ve torunlarnn hibir eyleri
bulunmadn sylerler. Eer Dorieus, Sybaris savana katlm
olsayd, ona da Kallias'a verilenden daha ounun verilecei aktr.
Her birinin kendisine gre ileri srd inancalar bunlardr. Okuyucu
bunlardan hangisi kendisine daha inanlr gibi gelirse, onu kabul etsin.
46. Gemiye Dorieus ile birlikte Thessalos, Parebates, Kelees, Euryleon gibi baka Sparta gmenleri de binmilerdi; Sicilya'ya vardklar
zaman btn koloni, Fenikeliler ve Segestallarla yaptklar felaketli bir
arpma sonunda ld. Bu kent kurucular iinde bir tek Euryleon cann kurtarabilmiti. Ordudan geri kalanlarla birlikte Selinus kolonisi
Minoa'y alm ve Tyran Pythagoras'n boyunduruunu sarsmak iin
onlarla elbirlii yapmtr. Onu devirince Selinus tyranln kendisi almay denemi, bir mutlak ynetim kurmu, ama bu geici olmutur,

383/881

zira Selinus yurttalar bir ayaklanma srasnda onu, snm olduu

Zeus Agoraios sunanda ldrmlerdir[215].
47. Kroton yurtta Butakides olu Philippos da Dorieus'un kaderini
ve lmn paylamtr; Sybaris tyran Telys'in kzyla nianlyd ve
Kroton'dan srlmt; bu evlilik olmaynca Kyrene'ye gitmek zere
gemiye bindi; oradan ierisinde kendi toplad adamlar bulunan kendisine ait bir trirem ile ve Dorieus'la birlikte dnd; olimpiyat oyunlarndan baar kazanm olanlardand; zamann en yakkl Yunanlsyd. Segesta'da gzellii sayesinde baka bir rnei olmayan bir
sayg kazanmtr: Yatt yere bir tapnak kurulmutur; orada kendisine bir yartanr gibi kurbanlar kesilir.
48. Dorieus'un sonu byle geldi; eer Kleomenes'in uyruu olmaya
katlanp da Sparta'da kalsayd krall alacakt, nk Kleomenes uzun
sre bata kalamam ve Gorgo adnda bir kzdan baka ocuk
brakmadan lmtr.
49. mdi, Miletos tyran Aristagoras, Sparta'ya Kleomenes'in iktidarda bulunduu srada gelmiti. Onunla grm, bir de bronz tablet
getirmi, Lakedaimonlular sylerler, zerine denizleri ve akarsularyla
birlikte btn dnya ilenmimi. Kleomenes'in karsna knca,
Aristagoras onunla yle konutu: "Kleomenes, byle apar topar
geliime bakp ama. Durumumuz yle: zgr onia ocuklarnn
kle olular nce bizim bamza gelmi olan byk bir hakaret ve eziyettir, bu btn br Yunanllardan ok size dokunur, nk rkmzn
en ileri durumunda olanlar sizsiniz. Yunanistan tanrlar adna size
geliyorum, oniallar klelikten kurtarnz; onlar da sizin
kannzdandr. Bu sizin iin g deildir; barbarlar o kadar korkun
deildirler ve siz de sava olarak en stn noktaya ykselmi bulunuyorsunuz. Onlar okla ve ksa kargyla dvrler; savaa ayaklarnda bol poturlar, balarnda yksek balklarla girerler; byle
ksteklenmi olduklar iin yenmek kolaydr. lkelerinin bulunduu
blge ok zengindir, en bata altn br uluslarn hepsindekinden ok

384/881

daha boldur. Ayrca gm, bakr, parlak dokumalar, yk hayvanlar ve

kleleri vardr; bunlarn hepsi sizin olabilir, istemeniz yeter. Yerini de
sana gstereyim. te oniallar urada, ondan hemen sonra Lydiallarn
oturduklar yerler ki, bereketli ve altndan ve gmten yana ok zengin topraklardr." Bunlar sylerken, yannda getirmi olduu bronz
levha zerine izilmi dnya haritas zerinde, bu lkelerin yerlerini
gsteriyordu. "Lydiallarn," diye devam etti, "komular Phrygiallardr, ite bizim Suriyeliler dediimiz Kappadokiallar; onlarn
snrnda Kilikia; urada denize karlar ve ite burada Kbrs adas. Kilikia, Byk Kral'a her yl be yz talant hara verir. Kilikia'dan sonra
Ermenistan gelir, zengin otlaklar vardr; Ermenilerden sonra ite
Matien'lerin blgesi. Bu blgeye bitiik Kissia ve u blgede,
Khoaspes rmann yannda Susa'y gryorsun ki, Byk Kral burada
oturur; hazineleri de buradadr; bu kenti ele geirdiniz mi, zenginlikten
yana Zeus'le boy lebilirsiniz, o halde! O kadar byk ve phesiz o
kadar bereketli olmayan yerler ve dar toprak eritleri uruna, sizin
kadar gl olan Messeniallarla, Arkadiallarla ve Argoslularla
dvyorsunuz; oysa oralarda insanlarn elde etmek iin birbirlerine
girdikleri altndan ve gmten eser yoktur. imdi Asya'y kolayca ele
geirmek dururken baka ey yaplr m?" Aristagoras byle konutu ve
Kleomenes yle karlk verdi: "Miletoslu yabanc, cevabm erteliyorum, onu sana iki gn iinde vereceim."
50. O gn iin grme o kadarla kald. Cevap iin belirtilen gn
geldiinde, tam zamannda bulutular; Kleomenes, Aristagoras'tan onia ile kral saraynn arasnn denizden balayarak ne kadar yol
olduunu sordu. O zamana kadar pek becerikli konuan ve brn
kafese koyan Aristagoras, burada yanl bir adm att; Spartallar gerekten Asya'ya ekmek istiyordu ise, bunu sylememesi gerekirdi;
oysa o bunun aylk yol olduunu saf saf itiraf etti. O zaman Kleomenes laf ksa kesti, Aristagoras'n yol konusunda yapmak istedii
aklamalar dinlemedi ve cevap verdi: "Miletoslu yabanc, gn
batmadan Sparta'dan k git, zira Lakedaimonlularn kulaklarna ho

385/881

gelecek szler sylemiyorsun, bizi deniz kysndan ieri aylk yola

srklemek istiyorsun."
51. Kleomenes byle konutu; sonra evine dnd. Aristagoras bir
zeytin dal alp Kleomenes'in evine gitti; bir dilek sahibi sfatyla
yanna girdi ve kzn dar karp kendisini dinlemesi dileinde bulundu; nk Kleomenes'in kz ki, ad Gorgo'ydu, babasnn yannda
ayakta duruyordu; tek evlatt ve o zamanlar on sekiz, on dokuz
yalarndayd. Kleomenes, kk kzn kalabileceini, syleyecei ne
ise ekinmeden sylemesini bildirdi. Bunun zerine Aristagoras, eer
istediimi yaparsan, on talant veririm demekle balad. Kleomenes, olmaz anlamna iaret yaptka Aristagoras boyuna artryordu, elli
talanta kt zaman kk kz bard: "Baba, eer brakp gitmezsen,
sonunda bu yabanc seni kandracak!" Kk kzn verdii de sevinen Kleomenes, onun bu szleri zerine kalkt, baka bir odaya geti
ve Aristagoras, Byk Kral'a ulaan yolu daha iyi tantmak frsatn bulamad bu yerden kp gitti.
Kral Yolu
52. Biz kendimiz de bu yol hakknda bir eyler syleyeceiz: Btn
yol boyunca kraliyet konutlar ve ok gzel kervansaraylar vardr[216];
hep insanlarn oturduklar yerlerden ve gvenlik iinde geilir. Lydia
ve Phrygia ierilerinde yirmi stathmetikos ya da konak boyunca uzanr
ki, bu doksan drt buuk parasang tutar. Phrygia snrnda Halys
rmana rastlanr, bu rma geebilmek iin buraya hkim durumda
olan sradalar ve rma gzaltnda bulunduran nemli bir kaleyi amak gerekir. Bunu atktan sonra Kilikia snrlarna kadar Kappadokia
iinde yirmi sekiz konak, yani drt yz parasang gidilir; snrda iki
srada aacak ve iki kalenin nnden geeceksiniz. Oradan te, Kilikia ierisinde geilecek yol konak, on be buuk parasangdr. Kilikia ve Ermenistan arasnda snr, iinde gemilerin yzebildii bir rmaktr ki, ad Frat'tr. Ermenistan iinde her biri bir garnizonla tutulan
on be konaklk yol vardr, elli alt buuk parasang tutar. Bu blgeyi

386/881

gemilerin yzebildii drt rmak sular; bunlar geilmeden gidilemez.

Birincisi Dicle'dir; ikinci ve nc ayn yerden kmadklar ve bir tek
rmak olmadklar halde ayn ad tarlar. Birincisi Ermenistan'dan,
br Matien'lerin lkesinden gelir. Drdncsnn ad Gyndes'dir;
eskiden Kyros'un yz altm kanala ayrm olduu rmak budur.
Ermenistan'dan Matien'ler lkesine geerken drt konak vardr ve bu
lkeden Kissia'ya vardktan sonra, zerinde Susa kentinin kurulmu
olduu ve gemilerin ilemesine elverili bulunan Khoaspes'e kadar on
bir konak, krk iki buuk parasang yoldur. Btn bu konaklarn toplam
yz on birdir; Sardes ile Susa arasndaki konaklarn says ite budur.
53. Kraliyet yolu pasarang olarak daha iyi llrse ve bir parasang
otuz stad hesap edilirse ki, gerekte o kadardr, Sardes'den "Memnon
Saray" denilen kral konana kadar on bin be yz stad eker,
nk drt yz elli parasangdr. Gnde yz elli stad tutarsak, bu yol tastamam doksan gnde alr.
54. Demek ki Miletoslu Aristagoras, Lakedaimonlu Kleomenes'e kral
konana kadar ay yrmek gerektiini sylerken doru cevap vermi oluyordu. Eer biri kar da daha dorusunu ararsa, buna Sardes ile
Ephesos arasndaki blm de ekleyeceim ve Hellen Denizi'nden
Susa'ya kadar (Memnon'un kenti denilen kent burasdr) on drt bin
krk stad olduunu syleyeceim; zira Ephesos ile Sardes aras be yz
krk staddr, gsterilen ay bylece gn daha uzatmak gerekir.
Atina'nn Tyranlardan Kurtuluu Yunan Yazs
55. Sparta'dan karlan Aristagoras Atina'ya gitti; Atinallar tyranlarndan yle kurtulmulard: Peisistratos'un olu ve Tyran Hippias'n
kardei Hipparkhos nasl leceini ryasnda grm ve eskiden
Gephyra'dan[217] gelmi olan bir aileden kan Aristogeiton ve
Harmodios'un ellerinde can vermiti; Atinallar onun lmnden sonra
da hi yumuamayan, hatta daha da arlaan tyranl drt yl daha
ekmilerdi.

387/881

56. Hipparkhos'un ryas uydu: Panathene bayramndan[218] nceki

gece Hipparkhos'un yannda uzun boylu ve pek gzel bir adam belirdi
ve ona yle bir bilmece yneltti:
Korkun aln yazsna, ey aslan, korkmadan katlan:
yi bil ki, hibir ktlk karlksz kalmaz.
Sabah olunca ryasn rya yorumcularna anlatt; sonra kendisine
sylenenlere kulak asmadan ayin alayn ynetti ve orada ld.
57. Hipparkhos'u ldrenlerin soyundan olan Gephyrallar, asllarnn
Eretria olduunu sylerler; ama benim kendi aratrmalarm, bunlarn
gerekte Fenikeli olduklarn ve bugn Boiotia adn tayan lkeye
Kadmos ile birlikte geldiklerini gstermitir; orada, kaderin onlara
ayrm olduu Tanagra topraklarnda oturuyorlard. Kadmoslular ilk
olarak Argoslular kovdular; sonra bir de Boiotiallar tarafndan kovulan
bizim Gephyrallar Atina'ya tandlar. Atinallar bunlar baz koullar
altnda kendi yurttalar arasna kattlar; onlar burada yazlmaya
demeyen birok ayrcalklarn dnda braktlar.
58. Bu szn ettiim Fenikeliler, Kadmos'un Gephyral yol
arkadalar, bu lkeye yerletikten sonra Yunanistan'a pek ok bilgi getirmiler ve zellikle yazy sokmulardr ki, ben Yunanllarn bunu
daha nce tandklarn sanmyorum; balangta bu btn Fenike'de
kullanlan harflerdi; sonra zamanla bu iaretlerin okunular gibi
biimleri de deimitir. O zamanlar bunlarn evresindeki lkelerin
ounda yaayanlar onialydlar; bunlar Fenike alfabesini almlar ve
biraz deitirerek kullanmlardr ve "Fenike yazs" adn korumakta
saknca grmemilerdir ki, zaten dorusu da buydu, nk bu harfleri
Yunanistan'a Fenikeliler getirmilerdi. Hatta oniallar eski gelenee
uyarak bugn de papirse yazl kitaplara diphtera ya da deriye yazl
kitap derler, zira eskiden papirs zarlar az bulunduundan, yazlar
koyun ve kei derisi zerine yazlrd. Bugn de birok barbar, yaz
yazmak iin deri kullanr.

388/881

59. Kadmoslularn harflerini Boiotia Thebai'sinde, smenios

Apollon'u tapnanda ben de grdm; tane ayak zerine kaznmlardr ve ou onia harflerine benzer. ayaklardan birindeki yaz
udur:
Teleboai'den dnen Amphitryon'un sungusu
Bu yaznn tarihi, anlaldna gre Kadmos olu Polydoros olu
Labdakos olu Laios zamandr.
60. kinci ayaktaki hexametron dize:
Yumruk oyununu kazanan Skaios sundu bu ince sanat
rnei sunguyu Oku Tanr Apollon'a.
Bu Skaios, Laios olu Oidipus zamannda yaayan Hippokoon'un
olu olamaz m? Belki de bu sunguyu veren Hippokoon'un olu ile
ayn ad tayan bir baka Skaios'dur.
61. nc ayakta da gene hexametron dize ile yle yazldr:
Kral Laodamos ince bir sanat rnei olan
Bu aya Keskin Oku'ya sunar.
Argoslular tarafndan kovulan Kadmoslularn, Enkhelea'ya ekilmeleri ite bu Eteokles olu Laodamas'n hkmdarl zamanna rastlar; o
zaman lkede braklm olan Gephyrallar, sonradan Boiotiallarn
basks altnda Atina'ya gtler ve Atina'da kendi greneklerine gre
tapnaklar kurdular; br Atinallar bu tapnaklara gitmezlerdi; br
dinlerin tapnaklarndan bsbtn baka yaplard; zellikle
Akhaia'daki Demeter tapna ve Mysterlerini buna rnek olarak
gsterebiliriz.
62. Hipparkhos'un ryasn ve onu ldrenlerin soyu olan
Gephyrallarn kkenini anlattm; imdi bata aldm konuya dnp

389/881

Atinallarn tyranlarndan nasl kurtulduklarn anlatmam kalyor.

Tyranl Hippias almt ve Hipparkhos'un lmnden tr Atinallara kin besliyordu. Peisistratidlerin Atina'dan g etmeye zorlam
olduklar Atinal bir aile olan Alkmaionidler[219], br Atinal srgnlerle birleerek, zorlu bir saldr yapmay ve bylece Atina'ya dnmeyi
denediler; ama amalarna ulaamadlar ve bir giri yapp tyran devirelim derken kendileri byk bozguna uradlar; o zaman Paionia'nn
yukarsndaki Leipsidrion'da toplanp Peisistratidlere kar hazrlklara
koyuldular. O srada henz yaplmam olan imdiki Delphoi tapnan yapmak zere Amphiktyonlarla gtr creti zerinde anlatlar.
Zengindiler, ayrca ok eski bir ailenin nemli kiileriydiler, istenilenden daha grkemli bir tapnak yapmak iin plann da tesine
getiler; anlamaya gre yap tften yaplacakken, btn yzn Paros
mermeriyle kapladlar.
63. Atinallarn anlattklarna gre, Delphoi'de yerlemi olan bu
adamlar Pythia'ya para yediriyorlard, kendisine danmak zere bir
Spartal geldii zaman, danma konusu ister zel bir i, isterse devlet
ii ya da sava olsun, hep Atina'y kurtarmalar iin t verdiriyorlard. Hep ayn orakl'i alan Lakedaimonlular, sonunda ileri gelen
yurttalarndan biri olan Aster olu Ankhimolios'u, Peisistratidleri
Atina'dan kovmak zere bir ordu ile gnderdiler; oysa aralarnda ok
sk komuluk ilikileri vard; ama tanr buyruunu insan ilikilerinin
zerinde tutuyorlard. Bunun iin onlar deniz yoluyla gnderdiler.
Ankhimolios, Phaleron'a yanat ve karaya asker dkt. Durumu daha
nce renmi olan Peisistratidler, Thessalia'dan yardmc kuvvetler
getirmilerdi, nk o lke ile aralarnda bir antlama vard. Thessaliallar, istek zerine oybirliiyle ve krallar Gonnos yurtta Kineas'n
komutasnda bin atl gnderdiler; bu yardm elde eden Peisistratidler
u taktii dndler: Phaleron dzndeki btn aalar kestirdiler,
atl saldrya elverili bir hale gelen alan, Lakedaimonlulara ok adam
kaybettirdi, Ankhimolios da kurbanlar arasndayd. Cann kurtaranlar
gemilerine dnmek zorunda kaldlar. Lakedaimonlularn ilk seferi

390/881

byle bitti. Ankhimolios'un mezar, Attika'da Kynossarges'deki

Herakles tapna yannda, Alopekai kasabasndadr.
64. Bunun zerine Lakedaimonlular daha gl bir sefer hazrladlar
ve Atinallar zerine gnderdiler; orduyu bu sefer denizden deil,
karadan gndermiler ve bana krallar Anaxandridas olu
Kleomenes'i geirmilerdi. Bu ordu Attika'y istila etti ve nce Thessalia atllarnn saldrsna urad; ama Thessaliallar, az sonra yerde
krk kii brakarak tersyz ettiler; cann kurtaranlar doru Thessalia'ya
katlar. Kleomenes kente kadar yrd, zgrlkten yana olan Atinallarla birleti, Pelasg kalesine kapanm olan tyranlar kuatmaya
ald[220].
65. Lakedaimonlular dmanlar iin uursuz, kendileri iin uurlu
bir rastlant olmasayd, Peisistratidleri buradan karamazlard, zira
kuatmay uzatmaya niyetleri yoktu, Peisistratidlerin yiyecei iecei
boldu birka gnlk bir kuatmadan sonra Sparta'ya dneceklerdi;
Peisistratidler gvenilir bir yere gnderilmek zere ocuklarn gizlice
karmlard, bunlar ele getiler. Olay, Peisistratidlerin durumunu
kknden deitirdi; ocuklarn kurtarmak ok pahalya mal oldu, Atinallar be gn iinde Attika'dan kmalarn istediler, bunun zerine
Skamandros zerindeki Sigeion'a ekildiler. Atina'da otuz alt yl
hkm srmlerdir; asllar yabancyd, Pylos'dan gelmilerdi,
Atina'ya kendilerinden nce gelmi ve burada krallk yapm olan Kodros ve Melanthos ile ayn soydan, Neleus soyundan iniyorlard. Bunlarn anlarna bal kalm olmak iindir ki, Hippokratos, olu
Peisistratos'a Nestor olu Peisistratos'un adn vermitir. Atinallar tyranlarndan byle kurtulmulardr; imdi de kurtulutan sonra ve
onia'nn Dareios'a kar ayaklanmasndan, yani Miletoslu
Aristagoras'n kendilerinden destek istemesinden nce, neler yaptklarn ve balarndan neler gemi olduunu anlatacam.
66. Atina zaten bykt, ama tyranlardan kurtulduktan sonra daha da
byd. ktidar iki kii blyordu, Pythia'y doru yoldan karan

391/881

adam olarak bilinen ilk Alkmaion, Kleisthenes[221] ve bir de eskiye uzanan asllar zerine bir ey sylemediim nl bir hanedandan inme
Teisandros olu sagoras; yalnz bunlarn Karia Zeus'ne kurban sunduklar kesindir. Bu adamlarn iktidar iin ekimeleri karklklara
yol ayordu; Kleisthenes altta kalnca halktan destek arad. Drt Atina
kabilesini ona bld; on'un drt olunun adlarndan alnm olan Geleon, Aigikoreus, Argades ve Hoples adlarn deitirdi, hepsine yerli
kahramanlarn adlarn verdi, yalnz bir tanesine, o da komu ve mttefik olduu iin, yabanc bir ad olan Aias adn koydu.
67. Bence bizim Kleisthenes bu konuda, ana tarafndan dedesi olan
Sikyon tyran Kleisthenes'den rnek almtr. Gerekten bu Kleisthenes, Rhapsodoslarn Homeros iirleri okumalarn yasak etmiti,
nk bu iirler ounlukla Argos'u ve Argoslular yceltiyorlard,
oysa kendisi Argoslularla sava halindeydi; sonra Sikyon'da ta
agorann ortasnda Talaos olu, kahramanlardan Adrastos'un tapna
vard[222], Kleisthenes, Argosludur diye bu kahraman da lkeden atmaya kalkt. Delphoi'yle gidip "Adrastos dinini kaldrabilir miyim?"
diye dant; Pythia ona cevap olarak, "Adrastos, Sikyon kralyd, sen
ise talanmaya layk bir haydutsun!" dedi. Bakt ki tanr bu iyilii
kendisinden esirgiyor, dnte Adrastos kendiliinden gitsin diye
areler aratrmaya koyuldu. areyi bulduuna akl yatnca, Boiotia'ya,
Thebaililere haber gnderip Astakos olu Melanippos'u kendi sitesine
almak istediini bildirdi; Thebaililer de ona bu kahramann heykelini
gnderdiler. O zaman Kleisthenes, Melanippos'u Sikyon'a gnderdi,
hatta Prytaneion'da bir de mihrap ayrd ve heykeli en iyi korunan yere
koydurdu. Kleisthenes, Melanippos'u oraya koyduruyordu, (bu aklamay eklemek gerekiyor) nk Melanippos, Adrastos'un dmanyd, kardei Mekistes ile damad Tydeus'u ldrmt. Ona bir tapnak
ayrlmas houna gitmiyordu, kurbanlarn ve bayramlarn da kaldrd
ve bunlar Melanippos'a verdi. Sikyon halk Adrastos'a sayg gstermeye alknd, zira bu lke eskiden Polybos'undu, Adrastos ile
Polybos'un kzlarndan birinin oluydu ve miras brakmadan lrken,

392/881

devleti ona brakmt. Sikyonlularn onu ululamak iin yaptklar

birok ey arasnda trajik korolarnda, onun bana gelmi olan
felaketleri de anlatrlard, zira trenler Dionysos adna deil, Adrastos
adna yaplyordu. Kleisthenes koroyu Dionysos'a geri verdi ve br
trenleri de Melanippos'a ayrd.
68. Adrastos iin yaptklar bunlardr. Sikyon'daki Doris kabilelerinin
adlarn da Argos'dakilerle ayn olmasn diye deitirdi; hatta Sikyonlular alaya alm olmak iin, ilkel adlardan son taklar uydurarak domuz,
eek gibi yeni adlar koydu; ama kendi kabilesi iin byle yapmad,
kendi egemenliini de belirtmi olmak iin Arkhelaoi (yani, ynetici)
kabile adn takt. brlerinin adlar Hyatialar, Oneatialar ve Khoiriatailer[223] oldu. Bu adlar Kleisthenes zamannda olduu gibi onun
lmnden sonra da altm yl Sikyon'da yrrlkte kalmlardr; bu
gln adlar sonradan Hylleuslular, Pamphyliallar ve Dymanatiallar
olarak deitirilmitir; gene ayn zamanda drdnc kabilenin ad da
deitirilip Aigilaios yaplmtr, bu ad Adrastos olu Aigilaios'dan
alnm oluyordu.
69. Sikyonlu Kleisthenes ite byle yapmtr[224]; bu birinci
Kleisthenes'in kzlarndan birinin olu olan ve onun adn alm bulunan Atinal Kleisthenes de dedesinin Dorislilere layk grd
aasamann tpksn onlara gstermi ve Atina kabileleri oniallarla
ayn adlar tamasnlar diye, ada olan br Kleisthenes'in yaptn
yapmtr. Kendisinden nce politika hayatnn tamamen dnda
braklm olan Atinallar kendi davasna inandrdktan sonra kabilelerin adlarn deitirmi, saylarn artrmtr. Kabile eflerinin saysn
drtten ona kartm, bu kabileler iindeki demoslar da on gruba
blmtr. Halkn destei sayesinde kartlarndan daha gl bir durum kazanmtr.
70. br yandan durumu sarslan sagoras, Peisistratidleri kuatm
olduu zamandan konuu olan Lakedaimonlu Kleomenes'den yardm
istemeyi dnd. (Zaten Kleomenes'i, sagoras'n karsyla oka ili

393/881

dl olmakla sulayan sylentiler vardr.) Kleomenes, nce Atina'ya

bir avu gnderip Kleisthenes'in ve onunla birlikte, kendisinin "Enageoslar", yani lanetliler diye adlandrd bir blm Atinallarn kentten kmalarn istedi. Bu ltimatomu verdiren sagoras'd; zira Alkmaionlar ve onlardan yana olanlar cinayetle sulandklar halde, kendisinin ve taraftarlarnn adlar byle bir ie karmamt.
71. Baz Atinallara lanetli denmesinin nedenine gelince, Olimpiyat
oyunlarnda kazanan Kylon[225] adnda bir Atinal vard. Kendini
beenmiin biriydi ve tyranla gz dikmiti; gen partizanlardan bir
grup toplayp Akropol' almaya kalkt; alamaynca tanr heykelinin
yanna snarak orada oturdu. O sralar Atina'y ynetmekte olan
Naukraros, Prytaneionlar, onu ve arkadalarn sndklar yerden
karttlar; sularnn hesabn verecekler, ama canlarna dokunulmayacakt, yle sz verilmiti. Oysa Alkmaionlar bunlar ldrmekle
sulandrmlardr. Bu olaylar Peisistratidler dneminden ncedir.
72. Kleomenes'in, bir avu gndererek, Kleisthenes'in ve lanetlilerin
lkeden kmalarn istemesi zerine, Kleisthenes kendi hesabna gizlice gitti; ama Kleomenes gene de kk bir ordu ile de olsa Atina'ya
geldi; gelir gelmez sagoras'n szne uyarak yedi yz Atinalnn
ocan boaltt. Bundan sonra meclisi datmak[226] ve iktidar
sagoras'dan yana olan yurttalardan yznn eline brakmak istedi.
Buna raz olmayan meclisin dayatmas karsnda Kleomenes, sagoras
ve arkadalaryla birlikte Akropol'e kapand. Aralarnda dayanma
olan br Atinallar bunlar iki gn sreyle kuattlar; nc gn
teslim oldular ve Lakedaimonlu olanlar lkeden ktlar. Kleomenes'e
verilmi olan haber bylece dorulanm oluyordu; zira Akropol' almak zere trmanrlarken, tanraya danmak zere tapnaa girmiti;
ama rahibe daha o kapdan girmeden yerinden frlam ve yle demiti: "Geri Lakedaimonlu yabanc, bu kutsal yere giremezsin; tanrlar
Dorislilerin buraya girmesini istemezler!" "Ama kadn," diye cevap
vermiti, "ben Dorisli deilim, Akhaialym." Ve duyduu szlere

394/881

aldr etmeden iine bakmt. Ama Lakedaimonlularla birlikte oradan

geri dnd. Su ortaklarna gelince, Atinallar bunlar ldrmek zere
hapse attlar; yapt iler ve gsterdii yiitlik zerine syleyecek ok
szm bulunan Delphoili Timesitheus da bunlarn arasndayd. Bu
adamlar hapse atlmlar ve mrlerini orada tketmilerdir.
73. Atinallar, Kleisthenes'i ve Kleomenes'in srm olduu yedi
yzleri geri ardlar; sonra Perslerle anlama yapmak zere Sardes'e
eliler gnderdiler; zira Lakedaimonlularla ve Kleomenes'le savaa gireceklerini biliyorlard. Sardes'e gelen eliler, Sardes valisi olan Hystaspes olu Artaphrenes'e ne iin geldiklerini anlattlar; o Perslerle anlamak isteyen bu adamlara hangi ulustan olduklarn ve hangi lkede
oturduklarn sordu; istediini rendikten sonra, onlara u ksa
formlle cevap verdi: "Eer Atinallar Kral Dareios'a toprak ve su verirlerse anlama olur; buna raz olmazlarsa, ltfen yurtlarna dnsnler."
Eliler raz olduklar cevabn verdiler zira bu anlamay salamak
kararndaydlar. Ama yurtlarna dndkleri zaman bu cevaptan tr
iddetli saldrlara uradlar.
74. Bu arada Atinallarn kendisini hem szle, hem de davranlaryla
maskara ettiklerini bilen Kleomenes, btn Peloponez'den ordu topluyor, ama gidecei yeri gizli tutuyordu; Atinallardan almak ve
Akropol'den ktktan sonra kendisiyle birlikte gelmi olan sagoras'
yeniden tyranla yerletirmek amacn gdyordu. Bunun iin Kleomenes byk kuvvetlerle Eleusis zerine atld ve Boiotiallar da
aradaki bir anlamaya dayanarak Attika'nn snr demoslar olan Oenoe
ile Hysiai'yi aldlar; kar kydaki Khalkisliler de Attika ovalarna
dalmlard, her yan silip spryorlard. Birok noktada birden
baskna urayan Atinallar, Boiotiallarla ve Khalkislilerle hesaplamay daha sonraya brakarak Eleusis'de kamp kurmu olan Peloponezlilerin karsna gelip sava dzenine girdiler.
75. ki taraf savaa tutuacaklarken, ilk olarak Korinthoslular yaptklar iin doru olmadn fark ettiler ve birdenbire geri dnp

395/881

ekildiler; Ariston olu Demaratos da onlar gibi yapt; bu Sparta

kralyd; Kleomenes ile anlam olarak Lakedaimon kuvvetlerini alp
gelmiti ve bundan nce aralarnda hibir gr ayrl olmamt.
Sparta'da ordu savaa gittii zaman iki kraln birden gnderilmesini yasak eden yasa, bu anlamazlk zerine karlmtr. (Zira o zamana
kadar ikisi de katlrlard.) ki kraldan biri komutanlktan alndktan
sonra, o zamana kadar koruyucu tanr olarak ordu ile birlikte gitmekte
olan iki Tyndareos'tan[227] birinin de Sparta'da braklmasna karar verilmitir. Eleusis'de toplanm olan mttefik ordunun geri kalan
blm de Lakedaimon krallar arasndaki anlamazl ve Korinthoslularn geri ekildiklerini grerek dald ve her biri kendi
yurduna dnd.
76. Bu, Dorislilerin Attika'y drdnc istilasdr; iki kez dman
olarak, iki kez de Halk Partisi'ne yardm iin gelmilerdir. lk gelileri
Megara'y kolonlatrdklar zamandr. (Bu savaa Kodros Sava
denilebilir[228], nk o zamanlar Atina'nn kral oydu.) kinci ve
nc sefer Peisistratidleri atmak iin gitmilerdir; drdncs bu anlattmdr, Kleomenes'in ynetimi altnda Eleusis'i almlardr. Dorislilerin Atina'ya kar atklar drdnc sefer byle olmutur.
77. Mttefiklerin baar salamadan dalmalar zerine, Atinallar
alma hrsna kaplarak nce Khalkislilerin zerine yrdler. Ama
Boiotiallar Euripos zerine gelerek Khalkislilerin yardmna kotular.
Bu yeni kuvveti gren Atinallar, Khalkislileri brakp nce Boiotiallara saldrmaya karar verdiler. Ve bunlarn zerine atldlar, ezici
bir zafer kazandlar; pek ounu ldrdler, yedi yz tutsak aldlar.
Ayn gn Euboia Boaz'n getiler ve Khalkislilerle savamak zere
yrdler, onlar da yendiler ve byk sr besleyicilerin topraklarnda
drt bin klerukhos braktlar[229]: Khalkis'in zengin mlk sahiplerine
byle deniliyordu. Canl ele geenlerin tm, Boiotial tutsaklarla
birlikte zincire vurulup hapse atldlar. Ama bir sre sonra adam bana
iki mana kurtarmalk karlnda serbest brakldlar. Bunlara vurulan

396/881

zincirler Akropol'e aslmtr; benim zamanmda da tapnan gnbatsna bakan ynnde, Medlerin birok yerini yakm olduklar
duvarn zerinde asl duruyorlard. Kurtulmaln onda biri, Atinallarn Pallas'a sunduklar bronzdan yaplma drt atl araba iin
ayrld; Akropol Propulaion'una giren ziyaretinin soluna rastlayan ilk
sungu budur; zerinde u yazt vardr.
Khalkisliler ve Boiotiallar sert yere attlar;
Atina ocuklar saldrlarn krd;
Demirler ve karanlk zindanlar gururlarn sndrd,
Pallas, ondalk olarak bu ksraklar kabul et.
78. Atina bu felaketten bym olarak kyordu; zgrln ve
eitliin deerli eyler olduu, bir kez iin deil, her zaman iin ne
kadar dorudur! Tyranlar ynetimindeki Atina, askerlik bakmndan,
komu uluslarn hibirisine stn deildi; tyranlarndan kurtulunca ok
ne geti; bu da unu gsterir ki, bir efendinin buyruu altnda
yurttalar istekli davranmazlar, nk bir efendi iin almaktadrlar,
oysa zgr olduklar zaman, artk kendi z karlar haline gelmi olan
eyi canla bala savunurlar.
Atina ile Thebai ve Aigina Arasnda Sava
79. Atinallarn aln yazlar ite byle olmutur. Bundan sonra Atinallardan almak isteyen Thebaililer, Delphoi'ye eliler gnderdiler.
Pythia onlara yalnz kendi kuvvetleriyle alamayacaklarn bildirdi ve
"i nce gevezelere havale edip, sonra gidip en yaknlarndakilere yalvarmalar" dn verdi. Danmaclar, Halk Meclisi'ni toplayp
orakl'i bildirdiler; en yaknlarndakilere yalvarma dn iiten
Thebaililer, dediler: "Ne demek! Bize en yakn komularmz Tanagra,
Koronai ve Thespiallar deil mi? Bunlarsa her zaman savaa bizimle
beraber katlyorlar. Onlara niye yalvaralm? orakl'in anlam baka m
yoksa?"

397/881

80. Bu yorumlar arasnda, orakl'i anlam olan birisi, birdenbire

atld: "Galiba tanrnn bize ne sylediini anladm. Asopos'un iki kz
vard derler[230], Thebe ve Aigina; mademki bunlar kardetiler, bana
yle geliyor ki, tanr bize cmz almak iin Aiginallara yalvarmamz anlatmak istemitir." br dncelerin hibiri bu kadar
akllca grnmyordu. Hemen Aiginiallara haber yolladlar, orakl'i
ileri srerek yardm istediler, nk kendilerinin en yakn akrabalarydlar. Bu istek zerine Aiginallar, onlarla birlikte savamak zere
Aiakidleri gndereceklerine sz verdiler.
81. Thebaililer, Aiakidlerin yardmyla yeniden savaa kalktlar, ama
Atinallar bunlar fena hrpaladlar. O zaman Aiginallara baka eliler
gnderdiler. Aiakidleri geri verdiler ve yerine adam istediler. Byk
refahlar ile pek burnu bym olan Aiginallar, Atinallara kar besledikleri eski bir kini hatrladlar, Thebaililerin srekli yalvarlar
zerine, haberci gnderip resmen sava ilan etmeden Atina'ya kar
savaa atldlar. Atinallar Boiotiallar yakndan sktryorlard. Aiginallar da uzun sava gemilerine binip Attika'ya gittiler, Phaleron'u
ve ky boyunun br yerlerindeki pek ok demosu batan baa yktlar.
Bu soygun Atinallar iin nemli bir kayp oldu.
82. Aiginallarn Atinallara kar besledikleri kinin asl u anlatacam olaylara dayanr: Epidauros lkesinde rn yetimez
olmutu; bu felaket yznden Epidauroslular Delphoi orakl'ine
dantlar. Pythia onlara, Damia ve Auxesia heykellerini dikmelerini
salk verdi[231]; o zaman durumlarnn dzeldiini greceklerdi;
Epidauroslular bu sefer de, "Heykel bronz mu olsun, yoksa mermer
mi?" diye sordular; Pythia, "kisi de olmaz," dedi, al zeytin
aacndan olsun istiyordu. O zaman Atinallardan bir zeytin aac kesmek iin izin istediler; en kutsal zeytinlerin Attika'dakiler olduuna inanyorlard; ayrca o zamanlar zeytin aac yalnz Attika'da bulunuyordu diyenler de vardr. Atinallar bir tane vermeye raz oldular, ama
onlar da her yl Polias Athene'ye ve Erekhtheos'a sungular

398/881

getireceklerdi, yle art kotular. Bu noktada anlama olunca

Epidauroslular istediklerini aldlar ve bu zeytin aacndan yaplan tanrsal heykelleri kendi topraklarna diktiler; topraklar bereket kazand
ve Atinallarla anlatklar gibi vergilerini dediler.
83. Daha nce de olduu gibi, o dnemde de Aiginallar Epidauroslularn uyruklarydlar; zellikle aralarndaki davalara baktrmak, kim
hakl kim haksz anlamak iin denizi ap Epidauros'a tanrlard. Ama
bu andan balayarak tezghlara gemiler koydular ve ihtiyat elden
brakmamalar iin yaplan tlere kulak asmayarak Epidauroslulara
kar bakaldrdlar. Sava balad, bunlar denizlerdeki stnlklerinden yararlanarak dman lkeyi yama ettiler, Damia ve Auxesia
heykellerini de kaldrp kendi topraklarna getirdiler ve lkelerinin ortasna, kentin yirmi stad kadar tesindeki Oia denilen yere diktiler.
Buraya yerletirdikleri bu tanrlarn hayrn grmek iin kurbanlar
sunuyor ve Svgc Kadnlar Korosu ayryorlard; tanralardan her
biri iin on korocu kadn ayrlmt; korolarn svgleri erkeklere kar
deil, yerli kadnlara karyd; bu dinsel grenek Epidauros'da pek
nemliydi ve orada aklanmas yasak olan daha baka ve gizli
grenekler de vard.
84. Heykeller ellerinden gittikten sonra Epidauroslular, artk Atinallara o vergiyi vermez oldular. Atinallar, Epidauroslulara honutsuzluklarn bildirdiler. Ama onlar kendilerinin suu olmadn
sylediler; heykeller kendi lkelerinde olduu srece vergiyi
demilerdi. Onlar kendilerinde olmadklar halde gene de vergi
demeleri hakszlk olurdu; demesi gerekli olanlar onlara bugn sahip
olanlar, yani Aiginallard. Bunun zerine Aigina'ya haber gnderen
Atinallar heykellerini istediler; Aiginallar da, "Bizim sizinle bir alp
vereceimiz yok," cevabn verdiler.
85. Atinallarn anlattklarna gre, heykelleri istedikten sonra bir trirem, sadece iinde resmi grevliler olduu halde yola kt, Aigina'ya
vard, grevliler Atinallarn aacndan yaplm olduklarn ileri

399/881

srerek heykelleri istediler ve kaldrp gtrmek iin kaidelerinden

skmeye giritiler. Skemeyince epeevre ip balayp ekmeye
baladlar; ekerken gk grledi, yer sarsld; triremi getiren ve ipleri
ekmekte olan adamlar deli oldular ve bu lgnlk iinde dman gibi
birbirlerini ldrmeye baladlar, bir teki kald, brlerinin hepsi ld,
o da bir bana Phaleron'a dnd.
86. Atinallarn anlattklar byle. Ama Aiginallar, Atinallarn bir
gemi ile gelmediklerini sylerler. (Bir deil, isterse birka gemiyle
gelmi olsunlar, kendi donanmalar da vard, bunlar kolayca pskrtebilirlerdi.) Btn bir donanmayd diyorlar kendi lkelerine kar gelen;
kendileri kar koymamlard; denizde bir atmaya girmemilerdi.
Deniz savanda Atinallarla ba edemeyeceklerini bildikleri iin mi,
yoksa zaten ne yaptlarsa gene onu yapmak iin mi brakmlard? Burasn belirtmiyorlar. Atinallar diye ekliyorlar, baktlar ki kimse
karlarna kp savamyor, o zaman karaya indiler, heykellerin
yanna gittiler, ama heykelleri kaidelerinden skemeyince, evrelerine
ip sarp ekmeye baladlar ve byle ekilen iki heykel, ikisi de ayn
eyi, bence inanlmaz, ama belki inananlarn bulunabilecei eyi yapncaya kadar ektiler: Heykeller dizst dtler ve ondan sonra da hep
yle kaldlar. Atinallar, Aiginallara baklrsa ite bu dediklerimi
yaptlar ve Aiginallar da Atinallarn stlerine yryeceklerini haber
alnca Argoslulara bavurdular. Bylece Atinallar, Aigina'ya ktklar
zaman, karlarnda Aiginallar savunmak iin gelmi bulunan Argoslular buldular; Epidauros'tan Aigina'ya gelirken bundan haberleri
yoktu; Atinallar bunlarn kendi zerlerine yrdklerini ve gemilerle
aralarnn kesildiini grdler, ayn anda gk grledi, yer sarsld.
87. Argoslularn ve Aiginallarn anlattklar byledir ve Atinallar,
ilerinden yalnz birinin kurtulup Attika'ya dnd noktasnda onlarla
birliktirler. Yalnz Argoslular, Atina ordusunun geriye bir tek kii
kalana kadar krlm olmas onurunu kendilerine mal ederlerken, Atinallar bunu tanrsal gten bilirler. Zaten derler, geriye dnen de ok
yaamad; lm yle olmu: Atina'ya dner ve felaketi haber verir;

400/881

beraber Aigina'ya gittii arkadalarnn karlar onun tek bana

dndn haber alnca fkelenirler ve zavally yakalarlar; ortalarna
alrlar, mantolarndaki engelli ineleri etine batrmaya balarlar ve
kocalarn ondan isterler, geride kalan da byle lr ve bu kadnlar
ayaklanmas Atinallar br felaketten daha ok acndrm. Kadnlar
baka trl cezalandramadklar iin, giyimlerini on giyimleriyle
deitirirler; nk eskiden Atinal kadnlar, Korinthoslularnkine ok
benzeyen Doris giyimleri giyiyorlard. Bir daha engelli ine kullanmasnlar diye keten gmlek giydirdiler.
88. Aslnda bu giyim onia'nn deil, Karia'nndr; zira btn Yunanl
kadnlarn ulusal giyimleri eskiden, bizim bugn Doris giyimi dediimiz gibiydi. Buna karlk, bu olay diyorlar, Argoslularn ve Aiginallarn lkelerinde o gne kadar yaplanlardan yarm boy daha uzun
ineler yaplmas detinin yerlemesine yol amtr; bu ineler,
karlarnn iki tanra tapnana sunduklar en nemli sungular haline
geldiler, bu tapnaa Atina'da yaplm hibir ey, zellikle kap kacak
sokulmazd; artk kendi lkelerinde yalnz kendi yaptklar kaplardan
imek det olmutur. O zamandan beri ve bugn de Argos ve Aigina
kadnlar, Atinal kadnlar aasamak iin eskisinden daha uzun ineler kullanrlar[232].
89. Aiginallarn Atinallara kar besledikleri kinin kayna bu anlattmz olaydr. Thebaililer kendilerinden yardm isteyince, heykeller
yznden uram olduklar hakaretin kiniyle dolu olan Aiginallar
comu ve Boiotiallarn yardmna komulardr. Aiginallar Attika
kylarn krp geiriyorlard; Atinallar tam Aigina zerine bir donanma gnderecekleri srada Delphoi'den bir orakl geldi: Aiginallarn
yaptklar bu ktln zerinden otuz yl gemesini bekleyeceklerdi,
otuz birinci yl Aiakos iin bir tapnak aacaklar ve sonra Aigina'ya
kar savaa gireceklerdi; o zaman baar onlarn olacakt. Eer savaa
hemen girerlerse, son zafer gene kendilerinde kalacakt, ama arada
savan gereine gre baar elden ele gidip gelecekti. Atinallar bu

401/881

orakl'i aldktan sonra agorada bugn de yerinde durmakta olan tapna

Aiakos iin ayrdlar, ama Aiginallarn srm olduklar silinmez lekeden sonra otuz yl uslu uslu oturmaya katlanamadlar.
90. alma hazrlklarndaydlar ki, Lakedaimonlularn karttklar
bir olay tekerlerine sopa sokmu oldu. Lakedaimonlular, Alkmaionlarn Pythia'y kandrm olduklarn ve Pythia'nn kendilerine ve Peisistratidlere kar yapt kallelii renmilerdi. ki kat znt duyuyorlard, zira kendi konuklarn Attika'dan kovmular ve Atinallara
yaptklar bu hizmet stelik boa gitmi, onlardan bir karlk
grmemilerdi, bunu iyice anlyorlard. Ayrca kendilerine, Atinallardan ktlkten baka bir ey beklememeleri gerektiini bildiren
orakl'ler de vard; asln bilmedikleri bu orakl'leri Sparta'ya Kleomenes
getirmi ve herkes de renmiti. Kleomenes bunlar Atina kalesinde
ele geirmiti, zira bunlar daha nce Peisistratidlerin elindeydi, kaarlarken tapnakta brakmlar, Kleomenes de oradan almt.
91. Bu orakl'leri elde eden ve Atinallarn oalm olduklarn ve
kendi uyruklar olmaya hevesli olmadklarn gren Lakedaimonlular,
zgr bir Atina halknn kendileri karsnda bir arlk olarak meydana
kacan, oysaki bir tyrana ba eerlerse, glerini yitireceklerini ve o
zaman kendi uyruklar olabileceklerini hesapladlar; kafalarna bu
dnce yerleince, Peisistratidlerin Hellespontos'da snm olduklar
Sigeion'da bulunan Peisistratos olu Hippias'a haber gnderdiler.
ary alan Hippias, onlarn yanna geldi. Spartallar br mttefiklerinden de delegeler getirttiler ve yle konutular: "Silah
arkadalarmz, yaptklarmzn yanl olduunu anladk; dzmece
orakl'lere kandk, bize bunca konukseverlik duygularyla bal olan ve
Atina'y buyruumuz altna almamza engel karmayan kimseleri
yurtlarndan srdk; bu yetmiyormu gibi, kenti, bizim sayemizde
zgrle kavutuu halde bize bakaldran, bize ve kralmza kar
saygszlkta bulunan ve kovan bir halkn eline braktk. Bu halk imdi
glendi byd, kendini beenir oldu, komular Boiotiallar ve
Khalkisliler bunu herkesten iyi biliyorlar bilmeyenler de pek yaknda,

402/881

Atinallar eksikliini duyduklar azck bir eyi ellerinden almak istedikleri zaman renecekler. imdi mademki bir yanllk yaptk, elbirlii edip bu yanl dzeltelim. te Hippias burada, onu ve sizleri
kentlerinizden alp buraya bunun iin getirttik; akas onu el ve silah
birliiyle yeniden Atina'ya yerletirelim ve elinden alm olduumuz
eyi geri verelim."
92. Byle konutular. Ama mttefiklerinin ou bu szlere kanmad.
Hepsi de susuyorlard; Korinthoslu Sosikles sz ald:
a) "Ah," dedi "gkyz yere inecek, yeryz havaya kacak ve
gkyzne hkmedecek, insanlar denizde yaamaya zorlanacaklar,
balklar da insanlar gibi yaayacaklar, nk siz Lakedaimonlular,
gler arasndaki eitlii krp sitelerde tyranl, yani haksz ve eli
kanl bir eyi diriltmek istiyorsunuz. Eer sitelerin tyranlar eliyle
ynetilmesini uygun buluyorsanz, nce siz banza bir tyran geiriniz,
brlerine sonra sra gelsin; ama hayr, siz onu kendiniz iin istemiyorsunuz, aman Sparta'ya girmesin diye bakyorsunuz, istediiniz sadece
onu mttefiklerinize zorla kabul ettirmektir. Eer onu siz de bizim gibi
denemi olsaydnz, nasl bir ey olduunu bilir ve baka trl
konuurdunuz."
b) Eskiden Korinthos'da iler yleydi: Bir oligari vard, kenti oligarinin yeleri olan Bakhiadlar ynetiyorlard; bunlar yalnz kendi
aralarnda evlenirlerdi. lerinden birisinin, Amphion'un topal bir kz
oldu; ad Labda'yd. Bakhiadlardan hi kimse bununla evlenmek
istemiyordu; ksmet Ekhekrates olu Eetion'unmu, bu Petra
demosundan, ama aslnda Lapitlerdendi ve Kaineidlerden iniyordu. Ne
bu kadndan, ne de brlerinden ocuu olmutu. Bunun iin danmak
zere Delphoi'ye gitti. Tapnaa girer girmez Pythia onu u dizelerle
karlad:
Sen ki erefsiz yayorsun, erefe layksn
Labda'nn karnnda bir kaya var, yryen bir ktle

403/881

Zengin kentin krallarn ezmek ve onlar

Korinthos'un yasalarna boyun edirmek iin.
Eetion'a verilmi olan bu orakl nasl olduysa Bakhiadlarn kulana
gitti. Daha nce de Korinthos'a deinen bir baka orakl duymulard,
ama anlamn kavrayamamlard ve Eetion'un orakl'i ile ayn anlama
geliyordu.
Kayalarn stnde, bir kartaldan bir aslan doacak,
Gl, etobur penesi altnda dizler atrdayacak...
Dnlsn, bu szler sevimli kylarnda
Peirene'nin[233] ve kurumundan geilmeyen Korinthos'un.
c) Bakhiadlar bu orakl'i, Eetion'a verilen orakl'i rendikleri gne
kadar anlamamlard. imdi anlyorlard, bu iki orakl ayn sesi veriyordu. Bunu anladklarn hi belli etmediler, zira Eetion'un evinde
doacak olan ocuu ldrmeye karar vermilerdi. Eetion'un kars
dourur dourmaz, ilerinden on kii ocuu ldrmek zere Eetion'un
evine gidip bebei grmek istediler. Labda, bunlar ocuun babasnn
dostlar sand, hibir eyden phelenmedi, ocuu onlardan birinin kucana verdi. Bunlar yolda gelirken aralarnda kararlatrmlard, bebei ilk alan yere arpp kafasn ezecekti. Ama tanrlar ocuu koruyorlard, ocuk adama glmsedi, bu gl adam duygulandrd, acd,
ldremedi; acma duygusu baskn kyordu, ocuk ikincinin, sonra
ncnn eline geti. Bylece elden ele dolat, on kiinin onu da
ocuu yanndakine vermi, ldrememiti. ocuu anasna geri verip
ktlar. Kapnn eiinde birbirlerine girdiler, birbirlerini suladlar,
zellikle verdikleri karar uygulamad iin ilk alana yklendiler; bir
sre sonra anlatlar, hep birden girecekler ve hep beraber
ldreceklerdi.

404/881

d) Ama Eetion olunun Korinthos'un bana belalar amas gerekiyordu. Kapnn yannda dikilen Labda her eyi duymutu. Fikirlerini
deitirmelerinden ve yeniden gelip ocuu ldrmelerinden korkmutu, ocuu alm, en az akla gelebilecek bir yere, bir kutuya saklamt; nk biliyordu, bir daha gelirlerse, ocuu bulmak iin aramadk yer brakmayacaklard; yle de oldu. eriye girdiler, aradlar,
ama ocuktan iz yoktu. O zaman geriye dnmeye ve kendilerini buraya
gndermi olanlara, emirlerini tastamam yerine getirdiklerini
sylemeye karar verdiler. Gittiler ve gerekten de yle sylediler.
e) Eetion'un ocuu byd, kurtulduu tehlikeden kinaye, Kypselos
adn almt, ki kutu anlamna gelir. Bydkten sonra Delphoi'ya
gidip orakle dant; ald cevap iyiydi, bir ekincesi vard, ama o yine
de orakle gvendi, ie giriti ve Korinthos'u ald. Sz konusu orakl
udur:
Mutlu bir adam bu evime giren Eetion olu Kypselos,
Kendisi ve oullar nl Korinthos'da kral olacaklar
Ama oullarnn oullar deil artk.
Orakl byleydi. Tyranl alnca Kypselos yle bir adam oldu: Pek
ok Korinthosluyu kovdu, srd, baka biroklarnn varn younu ve
daha da ounun cann ald.
f) Otuz yl hkm srd ve hep mutlu olarak yaad; sonra olu Periandros tyran oldu. Periandros nceleri babasndan biraz daha yumuakt; ama elileri Miletos tyran Thrasybulos ile grtkten sonra
Kypselos'dan daha da kan dkc oldu. Thrasybulos'un yanna bir eli
gndermiti, sitesini iyi ynetebilmek iin nasl bir hkmet sistemi
kurmalyd, onu renmek istiyordu. Thrasybulos, Periandros'un
gnderdii adam kentin dna gtrd; ekin tarlalar arasnda
gezindiler, ekinler arasndan geerlerken eliyi konuturuyor, ne iin
geldii konusunda sorular soruyordu ve bu arada ba brlerini

405/881

gemi olan baaklar koparp yere atyordu; sonunda en gzel ve en

verimli baaklar yok olmutu. Tarlalardan ktklar zaman tek kelime
sylemeden eliyi gnderdi. Eli Korinthos'a dnd, Periandros hemen, ne t verdi diye atld. Ama eli, Thrasybulos'un kendisine bir
t vermediini syledi. Periandros'un kendisini byle kt akll ve
kendi malna zarar vermekten ekinmeyen bir adama yollamasna
ayordu; bu arada Thrasybulos'un yaptklarn da anlatmt.
g) Periandros, onun ne demek istediini anlamt; Thrasybulos ona
yurttalar arasnda sivrilenleri ldrmesi gerektiini anlatmak istiyordu, o da bunu kavramt; bundan sonra yurttalarna kar son derece
kyc oldu. Kypselos'un elinden lmeden ya da srlmeden kalm
olanlar da Periandros haklad. Kars Melissa yznden, bir gn
Korinthos'un btn kadnlarn soymutur. Bir zamanlar bir konuun
bu Melissa'ya emanet etmi olduu parann yerini renmek zere, bir
adamn Thesprotlara, Akheron'daki orakle gndermiti; burada ller
arlp sorular sorulurdu. Melissa'nn glgesi grnm ama bir ey
sylememi, bir iaret vermemiti. Zira yordu, nk plakt;
kendisiyle beraber mezara konulmu olan giyecekler ie yaramyordu,
nk yaklmamlard ve tyrann bu szlerin doruluunu anlamas
iin unu da szlerine ekledi; Periandros ekmekleri frna koyduu zaman frn artk soumutu. Bu szler Preiandros'a bildirildi, szlerinin
anlalmas iin yapt uyarnn onun iin bir anlam vard, bunda
phe edilemezdi, nk Melissa'ya sahip olduu zaman kadn lm
bulunuyordu. avular karp ilan ettirdi, btn kadnlarn Here
tapnanda toplanmalarn emretti. Kadnlar bayramlklarn giyinip
geldiler, en gzel taklarn taknmlar, sslenmilerdi. eride askerler
vard; zgr, kle ayrmadan kadnlar soyuldular, giyecekler bir ukura
dolduruldu, Melissa iin dualar edildi ve giyecekler yakld. Bu
trenden sonra tapnaa ikinci bir eli gnderdi, bu sefer Melissa'nn
grnts parann yerini syledi: "te Lakedaimonlular tyranln
nasl bir ey olduunu anlaynz, onlar ite byle eyler yaparlar. Biz
Korinthoslular sizin Hippias' arttnz duyunca armtk, imdi

406/881

duyduumuz szleriniz ise bsbtn artc; tapndmz btn Hellen tanrlar adna sizden rica ediyoruz, sitelerimizde tyranl kurdurmaynz. Elbette bizi dinlemeyeceksiniz, adalete kar gelerek Hippias'
getireceksiniz; ama biliniz ki, en azndan Korinthoslular bunu kabul
etmeyeceklerdir."
93. Korinthos delegesi Sosikles byle konutu. Sonra Hippias sz
ald. Ayn tanrlar tank gstererek, kaderin belirledii gn gelip attnda Atinallarn Korinthos'a saldracaklarn, o zaman da Korinthoslularn Peisistratidleri kandille arayacaklarn syledi. Hippias
bunlar orakl'i iyi bilen birisi olarak sylyordu. brleri o ana kadar
azlarn amamlard. Sosikles'in zgr insan dili ile sylediklerini
dinledikten sonra onlar da konutular, Korinthoslulardan yana ktlar,
tanrlarn adn anarak, Lakedaimonlularn bir Yunan sitesine byle yz
karas bir yenilik getirmeye kalkmamalarn istedi.
94. Bu i yle bitti: Hippias lkeden ksn denildi. Makedonial
Amyntas ona Anthemus'u verdi; Thessaliallar olkos'u verecek oldular; o ikisini de istemedi. Peisistratos'un Mytilenelilerden kl zoruyla
alm olduu Sigeion'a dnd[234]; Peisistratos buraya, Argoslu bir
kadndan peydahlad pii Hegesistratos'u tyran yapmt. Bu tyran
kendisine yaplm olan bu batan pek kolay yararlanamad.
Akhilleion'da stlenmi olan Mytilenelilerle Sigeion'da tutunan Atinallar arasndaki sava uzun srmt; biri elinden alnm olan topraklarn geri verilmesini istiyor, br vermem diyor, Aiollarn lion
lkesi zerinde kendilerinden, yani Helene'yi karanlar cezalandrm
olan Menelaos'un Yunanl yoldalarndan daha ok haklar olamayacan ileri sryorlard.
95. Ve savayorlard, arada birok olay geiyordu; Atinallarn daha
iyi durumda olduklar bir kapma srasnda ozan Alkaios kap cann
kurtarm, ama silahlar Atinallarn elinde kalmt[235]. Atinallar bu
silahlar Sigeion'daki Athene tapnana asmlardr. Alkaios bu olay
bir iir konusu olarak ilemi ve bana gelenleri, arkada

407/881

Melanippos'a iletilmek zere, iiri Mytilene'ye gndermitir. Mytilenelilerle Atinallar, her iki yann oluru ile arac olarak seilmi bulunan Kypselos olu Periandros uzlatrmtr. Uzlama, her birinin halen
elinde bulunan topraklara sahip olmas temeline dayanyordu. Sigeion
bylece Atinallara kalm oluyordu.
96. Lakedaimon'dan Asya'ya dnm olan Hippias, Atinallara kar
elinden geleni yapyordu. Atinallar Artaphrenes'e ekitiriyor;
Atina'nn, Artaphrenes'in ve Dareios'un egemenlii altna dmesi iin
aba harcyordu. Hippias'n evirdii dolaplar haber alan Atinallar
Sardes'e eliler gndererek, Perslerin Atina'dan gm olanlarn szlerine kaplmalarn nlemek istediler. Ama Artaphrenes onlara,
balarn belaya sokmak istemiyorlarsa, Hippias' geri armalar emrini verdi. Atinallar bunu kabul etmediler ve bu istei reddettikten
sonra artk kendilerini aktan aa Perslere dman durumda gstermekten ekinmediler.
97. Lakedaimonlu Kleomenes tarafndan atlm ve Sparta'dan kovulmu olan Miletoslu Aristagoras Atina'ya geldii zaman, Atinallar ite
bu durumdaydlar; Atina btn siteler iinde en gl olanyd. Halk
Meclisi'nin karsna karlan Aristagoras, Sparta'da vermi olduu
sylevi burada da tekrarlad; Asya'nn ne kadar zengin olduunu anlatt, Perslerle savamann kolaylndan, kalkan ve mzrak bilmedikleri
iin kolay ele geirilecek bir av olduklarndan sz etti. Bunlar boyuna
ve st ste tekrarlyor, szlerine yeni kantlar ekliyordu; Miletoslularn,
Atinallarn kolonu olduunu, onlar yokluktan kurtarmann Atina'nn
boynunun borcu olduunu ileri sryordu. stedii karar verdirinceye
kadar dkmedik dil brakmad. Bir kalabal kandrmak, demek bir tek
kiiyi kandrmaktan daha kolaym ki, bir tek Lakedaimonlu
Kleomenes'i kandramad halde otuz bin Atinaly kandrabilmitir.
Bu ie akl yatan Atinallar, oniallarn yardmna komak zere yirmi
gemi gndermek iin oy kullandlar; her bakmdan gvendikleri
yurttalar Melanthios'u da bu kuvvetlerin bana geirdiler.

408/881

Yunanllarn ve barbarlarn balarna ne bela geldiyse, hepsinin

kayna ite bu gemilerdir.
Sardes'in D ve Yan
98. Aristagoras, donanma yola kmadan gemiye atlayp Miletos'a
gitti; oniallara bir ey kazandrmayacak, ama Dareios'u kukulandracak bir proje tasarlamt ve zaten istedii de bundan ibaretti;
Megabazos'un Strymon kylarndaki yurtlarndan zorla karp Phrygia
topraklarnda nemli bir koloni kurdurmu olduu Paioniallara adam
gnderdi. Bu adam, Paioniallara unlar syledi: "Paioniallar, beni
size Miletos tyran Aristagoras yollad, size beni dinlerseniz kurtulacanz bildiriyor. Btn onia Byk Kral'a kar ayaklanmtr,
artk sa salim yurdunuza dnebilirsiniz. Deniz kysna ulamak zere
yola knz, st yan ile biz ilgileniyoruz." Paioniallar bu szleri sevinle karladlar; ocuklarn ve karlarn alp gizlice katlar ve deniz
kysn tuttular; ama ilerinden bazlar korkmu, gitmemiti. Deniz
kysna ulaan Paioniallar, Khios'a gtrldler; bu arada kuvvetli bir
Pers atl birlii pelerine dmt, bunlar kyya, brlerinin gemiye
bindikleri yere vardklar zaman Paioniallara haber gnderip geri
dnmelerini istediler. Ama Paioniallar dinlemediler. Khioslular onlar
Lesbos'a, Lesboslular da Doriskos'a yolladlar[236]. Paioniallar oradan
kara yoluyla Paionia'ya gittiler.
99. Aristagoras, yirmi Atina gemisi, ayrca Eretria'nn gnderdii be
trirem ile beraber geldii zaman (Eretria bu triremleri Atinallarn hatr
iin deil, Miletoslularn hatr iin gnderiyordu, zira eskiden Eretria,
Khalkislilerle savarken Samoslular da Eretria ve Miletos'a kar
Khalkislilerden yana km, bunun zerine Miletoslular da Eretria'y
tutmulard.) Aristagoras demitik, bu gemiler gelince ve br mttefikler de toplannca Sardes zerine sefer at. Kendisi sefere katlmyordu; o Miletos'da kalm ve Miletoslularn bana z kardei Kharopinos ile bir baka yurtta olan Hermophantos'u geirmiti.

409/881

100. Donanma ile Ephesos'a gelen oniallar, gemileri Ephesos topraklarnda Koressos'a brakp, kalabalk kuvvetlerle karadan yola ktlar. Klavuz olarak Ephesoslular almlard. Kaystros suyunu
izlediler. Tmolos'u atlar ve Sardes nlerinde buldular kendilerini ve
hibir atma olmadan kenti aldlar; Akropol dnda btn kent ellerine gemiti. Akropol' Artaphrenes kendisi savunuyordu ve elinde
nemli kuvvetler vard.
101. Kenti aldlar, ama yama etmediler, evlerin ou sazdan yaplmayd; tula yaplarn bile stleri sazla rtlyd. Askerlerden biri, bir
eve ate verdi. Evden eve srayan yangn btn kenti yakt. Alevler
iinde kalan kentte bulunan Lydiallar ve Persler, gz ap kapayncaya
kadar ate iinde buldular kendilerini. Yangn btn kenti, en uzak
kelerine kadar sarmt, kap kurtulma olana kalmamt; halk,
yn yn agoraya ve Paktolos kylarna kouyordu; Tmolos'dan altn
pullar tayan bu ay, agorann ortasndan geer ve denize dklen
Hermos'a karr. Paktolos kylarna ve agoraya ylan Lydiallar ve
Persler, kendilerini savunmak zorunda kaldlar. Dmandan birilerinin
kendilerine kar durduunu, kimilerinin de stlerine yrdn
gren oniallar kamaya baladlar ve korktular, Tmolos Da'na
doru gerilediler ve sonra gece olunca oradan da gemilerine dnmek
zere ekildiler.
102. Sardes yanmt ve bu arada lkenin tanralarndan Kybeba'nn
tapna da yanmt[237], sonradan Persler bunu btn Yunan tapnaklarn yakmak iin bahane olarak kullanmlard. Halys'in bu yannda
bulunan Persler, seferi haber almlar ve Lydiallarn yardmna komak zere toplanmlard. Ama oniallar Sardes'de bulamaynca,
pelerine dp Ephesos'a gelmilerdi. oniallar burada savaa girdiler
ve bozguna uradlar. Persler ounu ldrdler, lenlerden nemli
kiiler arasnda Eretriallarn balarnda bulunan ve oyunlarda talar
kazanarak Keoslu Simonides'den vgler toplam olan Eualkidas da
vard. Savatan artakalanlar sitelerine daldlar.

410/881

103. Bu sava byle oldu. Atinallar oniallar brakp gittiler ve

Aristagoras'n elileri ne kadar srar ettilerse de bir daha yardma
gelmediler. Atina'nn desteinden yoksun kalm olmakla beraber, oniallar Byk Kral'a kar savamak zere hazrlk yapmaktan geri
kalmyorlard; Dareios'a kar alm olduklar durum onlar buna
zorluyordu. Hellespontos zerine gemiler gnderdiler ve Bizans da
iinde olmak zere blgenin btn sitelerine boyun edirdiler; hatta
Hellespontos'dan sonra Kariallar da balaklar arasna kattlar ve
nceleri kendileriyle birlikte savamak istememi olan Kaunos kenti de
Sardes yandktan sonra onlarla birlik oldu.
104. Btn Kbrs da Amathuslular dnda, kendiliinden oniallara
katlmt. Aslnda Kbrsllar da Medlere kar ayaklanmlard.
Onesilos adnda birisi vard, Kbrs'ta Salamis kral olan Gorgos'un
kk kardei ve Euelthon olu Siromos'un olu Khersis'in olu oluyordu; bu adam, kardei Gorgos'u Byk Kral'dan ayrmaya alyordu.
oniallarn ayaklandklarn duyunca yeniden baskya balamt.
Gorgos'un adamlaryla birlikte kentten kmasndan yararlanarak,
Salamis'in kaplarn kapattrd ve Gorgos'u ieriye brakmad. Kenti
elinden gitmi olan Gorgos, Medlere snd. Bylece Onesilos,
Salamis'i ele geirmi oldu ve btn Kbrs adasn da peine takarak
bakaldrd. Btn aday, ama Amathuslular dnda; bunlar onu dinlememilerdi, o da bunlar kuatmaya almt.
Histiaios e Karyor
105. Onesilos, Amathus'u kuatmt. Dareios, Atinallarla oniallarn Sardes'i aldklarn ve yaktklarn, bu ilerin Miletoslu
Aristagoras'n bann altndan ktn haber verdikleri zaman derler
ki, Dareios nasl olsa kolayca haklarndan gelebileceini bildii oniallara hi aldr etmemi ve ilk ii, "Kim bu Atinallar?" diye sormak
olmu; kim olduklarn renince yayn getirtmi, bir ok takm,
gkyzne dorultup atm ve oku tanrlar katna gnderirken
barm: "Ey Zeus! Brak beni, Atinallara hadlerini bildireyim." Bunu

411/881

demi, sonra adamlarndan birisine emir vermi, kendisine her yemek

getirdiklerinde sefer, "Ey kral, Atinallar unutma!" diye hatrlatlsn
demi.
106. Bu buyruu verdikten sonra, oktan beri yannda tuttuu
Histiaios'u huzuruna getirtmi ve unlar sylemi: "Haber aldma
gre Histiaios, senin Miletos'u ellerine emanet ettiin vali, benim
yetkilerime kar bir ayaklanma dzenlemi; bana kar br anakaradan ve onia'dan adamlar getirtmi ki oniallar bunun hesabn
vereceklerdir, bu oniallar da br yabanclarla birlikte kendi peine
taklmalar iin kandrm ve Sardes'i elimden alm. Syle bakalm
bana; houna gidiyor mu bu iler? Ve senin haberin olmadan byle bir
ayaklanma olabilir mi? Ayan denk al, bir daha byle sulamalar
karsnda kalmamaya bak!" Histiaios cevap verdi: "Ey kral! Neler
sylyorsun! Ben senin az da olsa cann skacak adam mym? Bundan
elime ne geer! Benim neyim eksik? Beni elindeki her eye ortak ettin,
gizlini bana atn. Hayr, eer benim braktm vali dediklerini gerekten yapmsa, kendi bana yapmtr. Ben Miletoslularn ve valinin
seninle olan ilikilerinde en kk bir deiiklik yapmaya kalkacaklarna kesinlikle inanmam. Ama eer yaptlarsa ve eer duyduklarn
doruysa, ey kral, o zaman beni denizden uzaklara gtrmekle ne yapm olduunu anla ite. yleye benzer ki, ben aradan ekilince oniallar oktan beri yapmaya tasarladklar eyi yapmlardr; eer ben
onia'da kalm olsaydm, hibir site kln bile kprdatamazd. imdi
hemen beni onia'ya geri gnder, ileri dzelteyim ve ayaklanmay
karan valiyi de sana teslim edeyim. leri senin istediin yolda
dzelttikten sonra, krallarn koruyucusu tanrlarn adna ant ierim ki,
imdi onia'ya giderken giydiim sava gmleini, dnyann en byk
adas olan Sardunya'y sana hara demek zorunda brakmadan
karmayacam!"
107. Histiaios bu szlerle Dareios'u aldatmak istiyordu. Dareios
aldand ve sylediklerini yapar yapmaz, gene Susa'ya dnmesini tembih ederek gitmesine izin verdi.

412/881

Kbrs Sava
108. Bu arada, yani Sardes olaylarnn Byk Kral'a haber verildii,
Dareios'un gkyzne ok frlatt, Histiaios ile konutuu ve bunun da
denize doru yolland srada diyorum, Salamis'teki Onesilos ki,
Amathus'u kuatmaya almt, Pers komutan Artybios'un buyruu
altnda toplanan kalabalk bir Pers ordusunun Kbrs'a gelmek zere
olduunu haber ald. Bunun zerine onia'nn her yanna avular gndererek oniallar yardma ard. oniallar uzun uzadya grmelere
dalmadan, nemli bir donanmayla Kbrs'a kotular. oniallar ve
Kilikia'dan gemilerle gelen Persler adaya ktlar, karayolundan Salamis zerine yrdler; bu arada Fenike gemileri de Kbrs Anahtar diye anlan burnu dolanyorlard.
109. Durumdan rken Kbrs tyranlar, onial efleri ararak unlar sylediler: "oniallar, Perslere kar m, yoksa Fenikelilere kar
m savamak istersiniz? Kendiniz karar veriniz. Eer karada ranllara
kar savamak isterseniz, hemen gemilerinizden karak karada sava
dzeni alnz, o zaman biz de sizin gemilerinize binerek Fenikelilere
kar karz. Eer Fenikelilerle karlamay ye buluyorsanz, serbestsiniz, ama ister karada ister denizde, yle davrannz ki, sonunda onia
da, Kbrs da zgr lkeler olarak kalsnlar." oniallar cevap verdiler:
"onia Meclisi bizi denizi korumak zere gnderdi, gemilerimizi
Kbrsllara brakp karada Perslerle dvelim diye deil. Biz de bize
verilmi olan grevi yapmaya alacaz. Size gelince, Med boyunduruu altnda ok inlediniz, siz de yiite savanz."
110. oniallar byle karlk verdiler. Bu arada Persler Salamis
Ovas'na varmlard. Kbrs krallar ordularn sava dzenine soktular;
Salamis ve Soloi askerlerini safkan ranllarn karsna karyor, geri
kalan Kbrsllar da dman ordusunun br askerleri ile savaa sokuyorlard. Pers komutan Artybios'a kar Onesilos kendisi kyordu.
111. Artybios'un at, ar silahlar tayan bir adama kar savamak
zere zel olarak yetitirilmiti; Onesilos bunu haber almt. Sava

413/881

ilerine yatkn, yiit, Karial bir at ua vard, onu artt: "Duyduuma gre Artybios'un at aha kalkar, karsna kan dmana
ayaklaryla ve burnuyla vururmu, yle yetitirilmi. imdi dn ve
bana cevap ver, bu durumda ata m, yoksa Artybios'un kendisine mi
saldrmak gerekir?" Sava adam cevap verdi: "Kral, ben kendi hesabma, ikisini birden ya da yalnz birisini, tek kelimeyle siz nasl emredersiniz yle yapardm, ama sizin ne yapmanz gerektiine gelince,
onu da syleyeyim: Bir kral ya da bir ef iin, bir kral ya da bir efle
karlamak yakk alr; bir efi ldrrsen bu senin iin byk onur
salar, ama Tanr saklasn, ya o seni ldrrse, kendi dzeyinde bir
adamn eliyle lmek de bir onurdur; bizim gibi uaklar iin yakk
olan da bizim gibilerin eliyle ya da bir at tarafndan ldrlmektedir.
Onun iin bu hayvandan ekinme; ben sana sz veriyorum, bundan
sonra o hayvan hibir insana kar ahlanamayacaktr."
112. Byle konutu ve hemen arkasndan denizde ve karada sava
balad. Denizde o gn, daha stn olan oniallar, Fenikelilerden
baskn ktlar; bu savata en baarl olanlar Samoslulard. Karada
karlaan iki ordu savaa girdiler. ki ef arasndaki karlama yle
oldu: Artybios at zerinde Onesilos'a saldrnca, Onesilos Karial
adam ile kararlatrdklar gibi, btn gcyle Artybios'a vurdu; ahlanan at, ayaklaryla Onesilos'un kalkanna arpt; o arada Karial, eri
pala ile hayvann dizlerini dorad. Pers komutan Artybios at ile beraber dt.
113. Her yanda sk bir dv balamt ki, Kurion tyran Stesenor
yanndaki nemli birliklerle dmandan yana geti. (Kurion iin Argos
kolonisidir derler.) Bunlarn ihanetinden sonra Salamis sava arabalar
da br yana geti. O zaman Persler Kbrsllardan daha stn duruma
gemi oldular. Yunan birlikleri kamaya balad, ilerinden ok adam
dt, Kbrs' ayaklandrm olan Khersis olu Onesilos, Philokypros
olu Soloi kral Aristokypros da lenler arasndayd. Kbrs'a gelen Atinal Solon'un iirlerinde, btn tyranlar arasnda ycelttii Philokypros
budur.

414/881

114. Onesilos'un kafasn kesip kentin kaplarndan birine asanlar

Amathuslulardr, nk o, bu kenti kuatmaya almt. Bu aslan ve ii
boalan kurukafann iine bir ar oulu yuvaland ve bal doldurdu.
Meraka den site, orakle bavurdu; orakl, kafann indirilip gmlmesini ve Onesilos iin her yl, bir kahramanm gibi kurbanlar kesilmesini
bildirdi; "Byle yaparsanz hakknzda hayrl olur," dedi.
115. Gnmzde de onun iin kurban kesilmektedir. Kbrs
kylarnda savaa tutumu olan oniallar, Onesilos'un yenildiini ve
adadaki sitelerin kaybedildiini haber aldlar; yalnz Salamis
kuatlmam, halk eski kral Gorgos'u geri getirmiti. Durumu renen
oniallar hemen onia'ya doru yelken atlar. Kbrs siteleri iinde
kuatmaya en uzun dayanan Soloi oldu; Persler kentin byk evresine
hendekler kazdlar ve kuatmann beinci aynda kenti aldlar.
116. Bir yl iin zgr kalm olan Kbrsllar yeniden klelie
dmlerdi. Dareios'un kzlarndan birisiyle evlenmi olan Daurises
ve gene Dareios'un kzlaryla evlenmi bulunan br Pers generallerinden Hymaias ve Otanes, Sardes zerine yrm olan oniallara
kar sava srdryorlard; bunlar oniallar yenmiler, gemilerine
ekilmek zorunda brakmlar, sonra btn siteleri paylaarak yama
etmilerdir.
Karia Ayaklanmas
117. Daurises, Hellespontos siteleri zerine yryerek Dardanos'u
ald; Abydos, Perkote, Lampsakos ve Paisos'u ald; bu kentleri birer
gn ara ile ele geirmiti. Paisos'tan Parion zerine yrrken, Kariallarn da oniallara uyarak Perslere kar ayaklanm olduklarn
haber ald. Ve Hellespontos'tan geri dnerek Kariallar zerine atld.
118. Rastlant yle getirdi ki, onun geliini Kariallar haber aldlar.
drias lkesinden geerek, Maiandros'a karan Marsyas ay
kylarndaki Beyaz Direkler denilen yerde toplandlar. Kariallarn
kurduklar mecliste birok gr ortaya atld. Bana kalrsa en iyisi,

415/881

Kilikia kral Syennesis'in kzlarndan birisiyle evlenmi olan Kindyeli

Mausolos olu Pixodaros'un gryd. Bu adamn dncesi
Maiandros'u gemek, srtn rmaa vererek, yani Kariallara kama
olana brakmayarak savaa girmek ve sonuna kadar dayanmakt.
Ama onu dinlemediler. Kendi almalar gereken durumu Perslere brakmaya, yani rma onlarn gemesine karar verdiler; bylece Persler
eer savata yenilirlerse, kendilerini rmaa atacak, kaamayacaklard.
119. Persler geldiler ve rma getiler. Kariallar kavgaya Marsyas
kylarnda tututular. Yiite dvtler ve uzun sre dayandlar, ama
sonunda, say okluu karsnda ezildiler. Persler sava alannda yaklak olarak iki bin kii braktlar, Kariallar on bin. Sa kalanlar
Labranda'da, nar aalaryla kapl byk kutsal ormann ortasndaki
Ordular Tanrs Zeus tapnanda toplandlar. (Bizim bildiimiz, yalnz
Kariallar tanr Ordular Tanrs Zeus'.) Burada toplanp kurtulu yolu
aramaya alyorlard: Perslere teslim olmak m, yoksa Asya'y bsbtn brakp gitmek mi daha iyiydi?
120. Onlar byle grrlerken, yardma koan Miletoslularla mttefikleri kageldiler. Bu yardm karsnda Kariallar ilk tasarlarn
brakp yeni bir savala talihlerini denemeye karar verdiler. zerlerine
gelen Perslerle tututular ve ncekinden daha ar bir yenilgiye
uradlar; kayplarnn toplam ykseldi; Miletoslularn kayplar daha
da byk oldu.
121. Ama bu felaketten sonra Kariallar toparlandlar ve savaa yeniden baladlar. Perslerin Karia siteleri zerine yrmeye hazrlandklarn renince, Pedasos'a giden yol zerinde pusu kurdular. Persler
gece pusuya dtler ve balarnda bulunan Daurises, Amorges ve Sisimakes de iinde olduu halde kltan geirildiler; bunlarla beraber
Gyges'in olu Myrsos da ld. Bu ii baaranlarn banda Mylasal
banollis olu Herakleides vard. te Perslerin bu ordusu byle
mahvolmutur.

416/881

122. oniallar kovalamakla grevlendirilenlerden ve Sardes seferine

katlm olanlardan Hymaias, Propontis zerine yrm, Mysia'da
Kios'u ele geirmi, bundan sonra, Daurises'in Karia'ya gitmek zere
Hellespontos'tan ayrlm olduunu renince Propontis'i brakm ve
ordusunu Hellespontos zerine srmt. lion topraklarndaki btn
Aiollar ve onlarla birlikte bu topraklarda kalm olan eski Troyallar,
yani Gergithleri de almtr. Bu baarlarndan sonra Troya'dayken
hastalanm ve lmtr. Gnleri byle sona ermitir.
123. Sardes valisi Artaphrenes ile nc general Otanes'in amalar,
onia ve onia'ya komu Aiol topraklaryd. oniallardan
Klazomenai'yi, Aiollardan da Kyme'yi aldlar.
124. Onlar bu kentleri alrlarken, Miletoslu Aristagoras da unlar
yapyordu: Grld gibi yiit saylacak bir adam deildi, onia'y
kartrm, byk olaylara yol amt ve imdi de ilerin ne hale girdiini grnce kap kurtulma areleri aramaya balamt; Kral Dareios
zerine yrmek artk ona aka olanaksz grnyordu. Kendinden
yana olanlar artt ve unlar syledi: "Yarn eer Miletos'tan kovulursak nereye gideriz, bunu imdiden dnsek iyi olur." Ya hep beraber Sardunya adasna gidip orada bir koloni kurmak ya da Dareios'un
Edonia topraklarnda Histiaios'a balam olduu, onun da duvarlarn rmeye balad Myrkinos'a gmek vard. Aristagoras,
ikisinden birinin seilmesini neriyordu.
125. ykler brakm olan Hegesandros olu Hekataios, ne biri, ne
teki dedi. Eer Miletos'dan kmak zorunda kalrlarsa, Leros'a[238]
ekilmeli, bir kale kurup kendilerini unutturmalydlar; aradan bir sre
geer, sonra gene Miletos'a dnerlerdi.
126. Hekataios'un nerisi buydu. Ama Myrkinos'a gidip orada koloni
kurmak fikri Aristagoras'a daha iyi geliyordu. Miletos'u kentin ileri
gelenlerinden Pythagoras'a brakt, kendisiyle gelmek isteyenlerle beraber deniz yoluyla Trakya'ya gitti ve ulamak istedii lkeye gidip

417/881

orasn tuttu. Bu lkenin dna yapt bir seferde, kuatmaya alm

olduu Trakyallar tam vire ile kmak isterlerken, Trakyallarn elinde
hem kendisi, hem ordusu mahvoldu.

419/881

Altnc Kitap

420/881

ERATO
Kargaaln Arkas Miletos Deniz Sava br Savalar
1. onia'y ayaklandrm olan Aristagoras'n lm byle oldu. Bu
arada Dareios'un serbest brakm olduu Histiaios, Sardes'e gelmiti.
Susa'dan geldii zaman Sardes valisi Artaphrenes, onia ayaklanmasnn nedeni zerine ne dndn sordu. O da karlk olarak, bir
ey bilmediini syledi ve olan biten eylere ok aran ve hibir eyden haberi olmayan bir adam gibi davrand. Onun inceden bir oyun
oynadn ve ayaklanmann neden ktn pekl bildiini sezen
Artaphrenes yle dedi: "lken iin gerek olan u ki Histiaios, sen
pabucuna yama vurdun, Aristagoras da onu kendi ayana geirdi."
2. Ayaklanma konusunda Artaphrenes bunlar syledi. Onun bir
eyler sezinlemi olduundan ikillenen Histiaios, hemen o gece gizlice kap deniz ynne doru gitti; Kral Dareios'a oyun oynam oluyordu; ona en byk ada olan Sardunya'y alacana dair sz vermiti,
imdi de savaa kkrtmak iin oniallarn yanna gidiyordu. Khios'a
urad; Khioslular onu hapse tktlar, Dareios'un kkrtc ajan olarak
gelmi olmakla suladlar. Ama bandan geenleri renip de
Dareios'a aka dman olduunu anlaynca salverdiler.
3. oniallar sorguya ekip de Aristagoras' niin isyana iterek
onia'nn ban byle belaya soktuunu sorduklar zaman, Histiaios
gerek nedenleri aklamad; Dareios'un Fenikelileri kendi lkelerinden
kaldrp onia'ya yerletirmek, buna karlk oniallar Fenike'ye
srmek istediini syledi; o tleri bundan tr vermi oluyordu.
Oysa byle bir tasar kraln aklndan bile gememiti ve bu,
Histiaios'un oniallarn gzleri nnde sallad bir umacdan baka bir
ey deildi.
4. Arkadan, Histiaios Sardes'e yerlemi olan Perslere Atarneuslu
Hermippos ile haberler yollad, bu haberler ayaklanma konusunda daha

421/881

nce de grmeler yaplm olduunu meydana vuruyordu. Lakin

Hermippos mektuplar sahiplerine verecek yerde hemen gtrp
Artaphrenes'e teslim etti; btn entrikay renmi olan vali,
Hermippos'a Histiaios'un mektuplarn sahiplerine vermesini, alaca
cevaplar da gene kendisine getirmesini syledi. Bylece su ortaklar
meydana km ve Artaphrenes bu frsattan yararlanarak pek ok
Pers'in canna kymtr.
5. Sardes'de bu iler olurken, bu yandan umudunu yitiren Histiaios'u
Khioslular, kendi istei zerine Miletos'a gtrmlerdi. Ama zaten
Aristagoras'tan kurtulmu olduklarna kreden Miletoslular, lkelerine
yeni bir tyrann gelmesi iin hi de itahl grnmyorlard. Histiaios
gece vakti Miletos'a zorla girmeye kalkt: Bir Miletoslu onu
bacandan yaralad. lkesinden geri atld ve yeniden Khios'a dnd;
Khioslulardan gemi alamaynca Mytilene'ye geti ve kendisine kk
bir donanma vermeleri iin Lesboslular kandrabildi; Lesboslular onun
iin sekiz trirem donattlar ve onunla beraber Bizans'a doru yelken
atlar. Orada boazlar tutarak Karadeniz'den kan gemileri yakalamaya baladlar. Histiaios'un emirlerine ba eenlere dokunmuyorlard.
6. Histiaios ve Mytileneliler bu seferi yrtrlerken, Miletos'da da
kara ordusu ile desteklenen nemli bir donanma bekleniyordu. Pers
generalleri birlemiler, btn birliklerini tek ordu halinde toplamlard ve br sitelere nem vermeyerek, doru Miletos zerine
yrye gemilerdi. Deniz kuvvetleri iinde savaa en ok itahl
olanlar Fenikelilerdi; ksa sre nce boyun emi olan Kbrsllarla Kilikiallar ve Msrllar da onlarla beraber geliyorlard.
Lade Adas Bozgunu
7. Bylece Miletos ve onia'nn geri kalan yerlerine kar sefer
alm oluyordu. Durumu renen Miletoslular, Panionion'a eliler
gnderdiler; orada grmeler yapld ve Perslere kar kara ordusu
karmamaya karar verildi; Miletoslular kalelerini kendileri savunacaklard, yedekte bir tek gemi brakmadan byk bir donanma

422/881

hazrlanacak ve Miletos'u gemilerden oluan bir kale ile savunmak

zere hemen Lade'de toplanacaklard. (Lade, Miletos nndeki kk
adadr.)
8. Bu karar alndktan sonra gemilerini tam takm donatan oniallar,
Lesbos'daki Aiollar da yanlarnda olduu halde toplant yerine geldiler;
sava dzenleri yleydi: Miletoslular dou ynnde, donanmann sa
kanadn tutacaklard; saf halinde seksen gemi dizmilerdi; onlardan
sonra Priene'nin on iki, Myus'un gemisi geliyordu, Myus gemilerinden sonra Teoslularn on yedi gemisi vard; Teos gemilerinden sonra
Khios'un yz gemisi sralanyordu. Onlardan sonra Erythrai ve Phokaia
gemileri dizilmilerdi; Erythrai sekiz, Phokaia gemiyle
katlmlard. Phokaiallardan sonra Lesboslularn yetmi gemisi geliyordu; en son, bat ucunda Samoslularn altm kadrgas uzanyordu.
Toplam olarak donanmaya yz elli gemi katlm oluyordu.
9. onia kuvvetleri byleydi. Ama barbarlarn alt yz gemileri vard.
Pers donanmas ve kara ordusu Miletos nlerine geldii zaman, on
donanmasnn nemli olduunu renen Pers efleri, baardan
pheye dtler; denizde yenilirler ve Miletos'u alamazlarsa,
Dareios'dan ekecekleri vard. En ok bundan korkuyorlard ve Miletoslu Aristagoras tarafndan iktidardan drlm ve Perslere snm olan ve bu sefere Perslerin yannda katlan eski onia tyranlarn
ardlar. Bunlar toplaynca unlar sylediler: "oniallar, ite sizin
iin krala yararl olmann zaman geldi; kar yandaki yurttalarnz
kazanmaya alnz; onlara yle sz veriniz: Ayaklandklar iin ceza
grmeyecekler, ne tapnaklar, ne de mlkleri yaklacak, eskisinden
daha ar bir muameleye uramayacaklar. Ama sizi dinlemezler, ne
olursa olsun deyip savaa girerlerse, balarna nelerin geleceini de
iyice anlatnz: Sava kaybedecekler ve kle olacaklardr; oullar
idi edilecek, kzlar Baktra'ya gnderilecek, topraklar bakalarna
verilecektir."

423/881

10. Byle sylediler ve onia tyranlar kendi sitelerinin adamlarna

geceleyin haberler uurdular. Ama bu haberleri alan oniallar bunlar
kabul etmediler, ihanete raz olmadlar ve bunlarn her biri bu haberin
yalnz kendisine gnderildiini sanyordu. te Miletos nlerine gelen
Perslerin ilk i olarak yaptklar bunlard.
11. onia efleri Lade adasnda toplanp sava meclisi kurdular. Sz
alan hatipler arasnda bulunan Phokaial ef Dionysios u szleri
syledi: "Evet, onial yurttalar, ustura az zerindeyiz[239]; kl pay
farkla, zgr ya da kle olacaz ve stelik kap da yakalanm kle
durumuna gireceiz. imdi eer zahmeti gze alrsanz; phesiz zor
bir an geireceksiniz, ama sonra dman yenecek ve zgr olacaksnz; yok ii gevek tutar, dzeni bozarsanz, ayaklanmann cezasn
kraldan fazlasyla ekersiniz. Sylediklerime inannz ve braknz sizi
ben yneteyim ve ben, eer tanrlar izin verirlerse, size dmann
savaa bile giremeyeceini, girse bile byk kayplar vererek
kacan syleyebilirim."
12. Dionysios'u dinleyen oniallar onun buyruu altna girdiler. O,
her sabah gemileri uzun diziler halinde ak denize karttryor, tam
tehizatl krekilere, sra ile iki dman gemisi arasndan geme
talimleri yaptryordu. Sonra gnn geri kalan saatlerinde gemileri demir zerinde brakyor ve oniallar akama kadar eitli ilerde
altryordu[240]. Yedi gn her dediini yaptlar, emirlerini yerine getirdiler; ama ondan sonra bu eit ilere alkn olmayan oniallar,
kzgn gne altnda yorgunluktan bitkin bir halde sylenmeye
baladlar: "Hangi tanrnn dediine kar ktk da bamza bu kadar
rezillik geldi," diyorlard. " gemiyle gelip bamza geen bu
Phokaial palavracnn buyruu altna girmek iin aklmz yitirmi, ipin ucunu karm olmalyz. Bizi babasnn ua gibi altrp ar i
altnda gebertiyor; ite biroumuz hasta dt, daha biroumuzun
bana da ayn ey gelecek. Bu kadar eziyet ekmektense, brakalm ne
olacaksa olsun. Bugnden zincire vurulmaktansa, bekleyip yarn kle

424/881

olmak daha iyi. Haydi be! Artk elimizi bir ie srmeyelim!" Byle
konuuyorlard ve hibiri artk buyruk dinlemek istemiyordu; kara
ordusu gibi adada barakalar kurup glgede yatyorlar; gemiye binip
talime kmaya yanamyorlard.
13. oniallarn bu hallerini gren Samoslu efler, ki daha nce Syloson olu Aiakes, Perslerin buyruu zerine kendilerine oniallarn saflarndan ayrlmalar iin haber gndermiti, ite bu Samoslu efler, onia saflarnda esen bozgunu grnce, o nerileri dnmeye koyuldular, ayrca Byk Kral'a stn gelmenin olanaksz olduunu da aka
gryorlard; zira bu filoyu yenseler bile arkadan be kat glsnn
geleceinden hi pheleri yoktu. oniallarn bu hallerini kendileri iin
frsat saydlar ve tapnaklarn ve mallarn kaybetmeden iin iinden
syrlmay ye buldular. Perslerin arac olarak kullandklar bu
Aiakes, Aiakes olu Syloson'un oluydu; Samos'da tyranken, br on
tyranlar gibi, Aristagoras onun elinden de iktidar almt.
14. Fenikeliler davrandklar zaman, oniallar da gemilerini uzun
diziler halinde aa srdler. ki taraf karlat, sava balad. Bu deniz savanda oniallardan hangileri alaklktan, hangileri yiitlikten
yana nde gitmitir, bunu kesin olarak syleyemem, zira hepsi de
birbirini sulamtr. Denildiine gre Samoslular, Aiakes ile yaptklar
anlama uyarnca, yelken basp saftan kmlar ve Samos'a doru yol
almlardr, ancak bunlardan on bir tanesi onlara katlmamtr; bu on
bir geminin komutanlar, yukardan aldklar emre uymayarak yerlerinde kalmlar ve savamlardr. Samos Halk Meclisi, bunlarn gsterdikleri yiitliin ans olarak bir dikme ta dikmeye ve zerine her
birinin adn baba adlaryla birlikte yazmaya karar vermitir; bu dikme
ta bugn de agoradaki yerinde durmaktadr. Sava komularnn
katklarn gren Lesboslular da Samoslular gibi yapmlar, oniallarn byk blm de onlara katlmtr.
15. Kalp savaanlar arasnda en byk kayb Khioslular verdiler,
zira parlak baarlar kazanmlar, canla bala savamlard. Yukarda

425/881

dediimiz gibi, yz gemiyle safa girmilerdi ve her gemiye kendi

yurttalarndan krk sekin asker koymulard. Sava arkadalarndan
ounun ihanet ettiklerini grdler. Ama onlar gibi alaka davranmay kendilerine yediremediler ve evrelerinde kalm olan az saydaki
mttefikleriyle yalnz balarna savatlar, kendilerini dman gemileri
zerine attlar, dmann ok sayda gemisini saf d braktktan sonra
kendi gemilerinin de ounu kaybettiler. Ellerinde kalanlarla da
yurtlarna doru katlar.
16. Gemileri ok zarar gren ve dman tarafndan kovalanan
Khioslular, Mykale'ye sndlar. Gemilerini karaya oturtup orada
braktlar. Sonra kara yolculuuna ktlar. Ephesos topraklarna
vardlar; geceydi ve Ephesos kadnlar Thesmophorialar kutluyorlard;
Khios denizcilerinin balarna gelenlerden haberi bulunmayan
Ephesoslular, silahl bir kuvvetin lkelerine girdiini grnce, bunlar
kadnlarn kaldrmak zere gelmi bir haydut etesi sandlar; btn
kent, kadnlarn korumak iin atld ve btn Khioslular kltan geirildiler. Aln yazlar byle oldu.
17. Phokaial Dionysios'a gelince, dmann gemisini ele
geirmi, sonra oniallarn durumundan hayr kalmadn grm ve
Phokaia'ya dnmek istememiti; btn onia gibi kendi lkesinin de
kleletirileceini biliyordu. Bir an soluk almadan doru Fenike'ye
gitti, bir sr ticaret gemisi batrd, dnyann maln elde etti ve oradan
Sicilya'ya yelken at, orada slendi ve korsanla balad; yalnz
Kartacallara ve Etrsklere saldryor, Yunanllara dokunmuyordu.
Lade Savann Sonular
18. Denizde oniallar yenen Persler, Miletos'u denizden ve karadan
kuatmaya almlard. Duvarlarn altndaki topra kazmlar, her eitten makineler kullanmlard; bylece Aristagoras'n balatt ayaklanmann altnc ylnda[241], kenti alp dipten doruu ykmlardr.

426/881

Ahaliyi kleletirmilerdir. Bu felaket, oraklin Miletoslular iin

sylediklerini dorulam oluyordu.
19. Argoslular kentlerinin kurtuluu iin Delphoi'ye danmlard.
Orakl cevabn vermiti, cevabn bir blm Argoslular, bir blm de
Miletoslular ilgilendiriyordu. Argoslular iin olan, hikyemde yeri
geldii zaman syleyeceim. Miletoslulara, kendilerinin haberi
olmadan deinen blm udur:
O zaman, Miletos, ey belalar iisi, o zaman
Biroklar iin zengin bir len, parlak bir ganimet
Olacaksn, kadnlarn ele geecek, uzun sallarn
Ayaklarn ykayacaklar ve Didyma, bizim
Tapnamz, yabanc efendilerin mal olacak
Miletoslularn bana ite bu geliyordu, erkeklerin ou uzun sal
Perslerin ellerinde can vermilerdi, ocuklar ve kadnlar kle
olmulard ve Didyma, kutsal yaplar[242], orakli barndran tapnak ve
mihrap yama edilmi, yaklmt. Bu duvarlarn iindeki zenginlii,
hikyemin birok yerinde daha nce belirtmitim.
20. Esir edilen Miletoslular Susa'ya gnderildiler. Kral Dareios
bunlara ktlk etmedi; Erythreia denilen denizin kylarnda ve Dicle
suyunun aznda bulunan Ampe kentine yerletirmekle yetindi. Miletos
topraklar Perslerle Kariallar arasnda blld; Persler Miletos kenti
ile yaknndaki krlk yerleri, Pedasos Kariallar da dalarn eteklerindeki yerleri aldlar.
21. Kentlerini kaybettikten sonra Laos ve Skydros'a yerlemi olan
Sybarisliler, Perslere yenilen Miletoslulara, eskiden onlardan grm
olduklar yaknla karlk bir ilgi gstermediler. Krotonlular Sybaris'i
aldklar zaman Miletos'da btn genler kafalarn kaztmlar, byk
yas tutmulard. Zira bizim bildiimiz, bu iki site kadar birbirine yakn
dostluk besleyen iki site yoktur. Atinallarn davran Sybarislilerden
ok baka oldu. Atinallar, Miletos'un Perslerin eline gemi olmasna,

427/881

szle anlatlamayacak kadar ok yanmlardr; bunu belirten birok

rnek arasnda unu veriyoruz: Phrynikhos, Miletos'un dn anlatan dram oynatrken[243] btn tiyatro gzyalarna boulmu, halka
byle byk ve ulusal bir acy hatrlatt iin bir drahmi para cezasna
arptrlm ve dramn oynatlmas yasak edilmitir.
22. Artk Miletos'da Miletoslu kalmamt. Samos'da ise mlk sahibi
olanlar, kaptanlarnn Medler karsnda takndklar durumdan honut
kalmadlar. Deniz savandan hemen sonra toplanarak, Samos'da kalp
Medlerin ve Aiakes'in klesi olmaktansa, Tyran Aiakes gelmeden nce
gidip bir koloni kurmaya karar verdiler. Tam o srada Sicilya'nn
Zankle kenti[244] yurttalar eliler gndererek, Gzel Ky zerinde
kurmak istedikleri on kentini gelip kurmalar iin oniallara neride
bulunmulard; Gzel Ky denilen bu yer Sicilya'nnd; buras
Sicilya'nn Etruria'ya bakan blgesidir. Bu ary yalnz Samoslularla
Miletos'tan kaabilmi olanlar kabul ettiler.
23. Bu sefer srasnda geen olaylar unlardr: Sicilya'ya giden
Samoslular, Zephyrion Burnu'ndaki Lokroililer lkesine vardlar[245].
Bu srada Zankleliler, balarnda krallar Skythes bulunduu halde,
yama edip ykmak istedikleri bir Sicilya kentini kuatyorlard. Durumu haber alan ve Zanklelilerle aras iyi olmayan Rhegion tyran Anaxilaos, Samoslularla grt. Onlar Gzel Ky'dan vazgeirerek, o
srada iinde erkek bulunmayan Zankle'yi almalar iin kandrd.
Kentlerinin elden gitmi olduunu renen Zankleliler koup geldiler,
bu arada mttefikleri olan Gela tyran Hippokrates'i de yardma
ardlar. Hippokrates, ordusu ile birlikte gelecekmi gibi davrand;
ama tersini yapt. Kenti kaybetmi olduunu bahane ederek Skythes'i
zincire vurdu, kardei Pythogenes ile birlikte nyx kentine gnderdi;
sonra Samoslularla anlat, karlkl antlar iildi ve Zanklelilerin geri
kalann da onlara teslim etti. Buna karlk Samoslular, kentte tanabilen mallarn ve klelerin yarsn, kent dndakilerin de hepsini ona
vereceklerdi. Halka gelince, byk blmn Hippokrates kendisi iin

428/881

saklad, zincire vurup kle yapt, ilerinden belli bal yzn

ayrp, ldrlmek zere Samoslulara verdi. Ama Samoslular byle bir
ey yapmadlar.
24. Zanklelilerin kral Skythes, nyx'den Himera'ya kamt; oradan
Asya'ya geti ve Kral Dareios'a gitti, Dareios onu Yunanistan'dan
gelenlerin en dorusu olarak tutmutur; zira kraln izni ile Sicilya'ya
dnm olduu halde orada kalmam, mrnn sonuna kadar Persler
arasnda an ve eref iinde yaam, orada ihtiyarlayarak lmtr.
Samoslular Medlerin elinden byle kurtulmulardr ve Zankle gibi
grkemli bir kente vurumadan sahip olmulardr.
25. Miletos iin giriilen deniz savandan sonra Fenikeliler, Syloson
olu Aiakes'i Samos'a gtrdler; Perslerin buyruu byleydi, onu
kendileri iin deerli bir yardmc sayyor, iyilik etmek istiyorlard.
Dareios'a bakaldran uluslar arasnda yalnz Samoslularn kentleri ve
tapnaklar yanmaktan kurtuldu, nk sava srasnda gemilerini alp
gitmilerdi. Miletos'un alnndan hemen sonra, Persler Karia'y da
egemenlikleri altna aldlar, Karia kentlerinden kimisi kendiliinden,
kimisi de zor karsnda boyun emitir.
Histiaios'un Sonu
26. Burada bunlar olup biterken, Bizans dolaylarn tutup
Karadeniz'den gelen on ticaret gemilerini vurmakla uraan Miletoslu
Histiaios, Miletos'da olup bitenleri haber almt. Hellespontos'u Apollophanes olu Abydoslu Bisaltes'e brakarak, kendisi Lesboslularla
birlikte Khios'a doru yelken at; Khios garnizonu, onu karaya brakmad, bunun zerine, "Slk" denilen yerde o garnizonla vurutu,
ounu kltan geirdi. Polikhna'y[246] s olarak kullanan Histiaios ve
yanndaki Lesboslular, zaten Miletos deniz savandan byk kayplarla km olan Khioslular yenerek aday ele geirdiler.
27. Bir kentin bana byk ykmlar gelmeden nce, genellikle bunu
haber veren eyler olur. Khios'un bana gelecekler de nceden belli

429/881

olmutu. Delphoi'yle koro olarak gnderdikleri yz genten yalnz ikisi

geri dnebilmiti; geri kalan doksan sekizi, o aralk patlak veren
vebaya yakalanp lmlerdi. Ayrca kentte gene o sralarda ve deniz
savandan az nce, bir okul ieride ders grmekte olan ocuklarn
bana yklmt; yz yirmi ocuktan yalnz biri kurtulmutu. Tanrlarn uyarlar byle olmutu. Arkadan btn kenti dizst ken bir
dv gibi sarsan deniz sava gelmiti; imdi de btn bunlar yetmiyormu gibi, Lesboslularn banda Histiaios ortaya kyordu; ok
eziyet ekmi olan Khioslular artk bu ykma kar koyamadlar.
28. Histiaios, bundan sonra elindeki ok sayda onial ve Aiolial ile
birlikte Thasos'a kar sefer amtr. Thasos'u kuatt srada Fenikelilerin Miletos'dan kalkarak onia'nn br blgelerine doru yelken
atklarn haber ald. Bunun zerine Thasos'u alp yama etmekten
vazgeerek btn ordusuyla Lesbos'a gitti. Ama orduda ktlk balamak
zereydi, bunun iin Mysia'da Atarneus ve Kaiokos ovalarndaki ekini
kaldrmak zere Lesbos'tan kalkp kar kyya geti. Bu blgede tam o
srada, gl bir ordunun banda olarak Harpagos adnda bir ranl bulunuyordu; Histiaios ordusu karaya karken stlerine atld, Histiaios'u
yakalad ve ordusunun byk blmn ldrd.
29. Histiaios yle yakalanmtr: Yunanllarla Persler, Atarneus topraklarndaki Melene'de savaa girmilerdi, bir sre sonra yedekteki
atl birlikler de Yunanllarn zerine atldlar; atllarn saldrs zerine
Histiaios'un askerleri kamaya baladlar; krala kar sulu olmakla beraber onun kendisini balayacana gvenen Histiaios, cann kurtarma igdsne kapld: Kaarken nn kesen bir Pers neredeyse
onu yakalayp vuracakt ki, adn bildirdi, Miletoslu Histiaios olduunu
syledi.
30. yle sanyorum ki, yakalandktan sonra Kral Dareios'a gnderilmi olsayd, ktlk grmez, suunun cezas o kadar ar olmazd.
Ama onun balanacan kestiren ve cezadan kurtulmakla kalmayp
yeniden kraln gzne girmesinden ekinen Sardes valisi Artaphrenes

430/881

ile onu yakalam olan Harpagos, srf bu yzden Sardes'e getirilir getirilmez kaza vurdular; kafasn kesip mumyaladlar ve Susa'ya, Kral
Dareios'a gnderdiler. Dareios onu kendisine canl gndermedikleri
iin onlar azarlad; Histiaios'un ban ykatt, kefene sard ve anna
layk biimde, sanki kendisine ve Perslere byk hizmetlerde bulunmu bir adamm gibi gmdrtt.
onia'nn Ykm Gnleri
31. Histiaios'un sonu byle oldu. Pers donanmas Miletos yaknlarnda klad, ikinci yl denize ald ve anakaraya yakn olan Khios,
Lesbos ve Tenedos adalarna kolayca ba edirdi. Barbarlar adalar
aldklar zaman halk a ile avlar gibi topluyorlard. A dedimse yle:
Her biri yanndakinin elini tutuyor, adann kuzey kysndan gney
kysna kadar uzanan bir zincir meydana gelmi oluyor, sonra bir
batan br baa yryor ve nlerine kan insanlar srgn avndaki
gibi topluyorlard. Anakaradaki on kentlerini de ayn kolaylkla ele
geiriyorlard; ama bu a manevrasn uygulayamyorlard, nk buralarda byle bir ey yaplamazd.
32. Pers efleri, gemileriyle gelip onia gemileri karsna dizildikleri
zaman, oniallara kar savurduklar tehditlerin hepsini gerekletirmilerdir. Bir siteye girdikleri zaman en gzel olan ocuklar
ve ocuk yapabilecek erkekleri idi edilmek zere ayryorlard; en
gzel kzlar Byk Kral'n sarayna gidiyorlard. Ayn anda kentleri ve
tapnaklar atee veriyorlard. Bylece oniallar nc kez kle oluyorlard; birinci sefer Lydiallar eliyle kle olmulard, sonradan iki sefer de Perslerin kendi eliyle ayn akbete uruyorlard[247].
33. onia'dan ayrlan donanma, Hellespontos'un bat kysn da
batan baa egemenlii altna ald. Dou kylarn, srf Perslerden kurulu kolordular, zaten daha nce anakaradaki bir savala ele
geirmilerdi. Hellespontos'un Avrupa kylarnda Khersonesos ki pek
ok oturma yerini kapsyordu Perinthos gibi Thrak kaleleri ile

431/881

Selymbria ve Bizans bulunuyordu. Bizans ve karsndaki Khalkedonlular, Fenike gemilerinin gelmesini bile beklememilerdi; lkelerini
brakp kmlar, Karadeniz'e girerek orada Mesambria kentini kurmulard. Fenikeliler bu dediim lkeleri atee vermiler, ta stnde
ta brakmamlar, arkasndan Prokonnesos ve Artake'ye sapmlar,
buralar da yaktktan sonra, ilk seferinde dokunmadklar illeri yama
etmek zere yeniden Khersonesos'a dnmlerdi. Yalnz Kyzikos'a
dokunmamlardr, nk bunlar Fenikeliler gelmeden nce Daskyleion valisi Megabazos olu Oibares ile anlaarak, kraln egemenlii
altna girmeyi kabul etmilerdi. Kardia ili dnda btn Khersonesos,
bylece Fenikelilerin eline gemi oluyordu.
Miltiades
34. Bu illerin tyran, o zamana kadar Stesagoras olu Kimon'un olu
Miltiades'dir. Baka bir Miltiades[248] ki, Kypselos olu idi, buralar
ok daha nceleri yle ele geirmiti: Khersonesos, Thrak
uluslarndan Dolonklarn elinde bulunuyordu. Bu Dolonklar bir savata
Apsinthiallara yenilmiler ve bu sava zerine danmak zere krallarn Delphoi'ye gndermilerdi. Pythia, tapnaktan ktktan sonra
kendilerine ilk olarak kendiliinden konukseverlik gsterecek olan
adam alp yurtlarna gtrmeyi ve orada ona koloni kurdurmay salk
verdi. Dolonklar btn Boiotia ve Phokis boyunca kutsal yolu izlediler,
kimse kendilerini evine buyur etmedi; bunun zerine Atina'ya saptlar.
35. O dnemde Atina tek bana Peisistratos'un buyruu altndayd;
ama Kypselos olu Miltiades de hatr saylr bir kiiydi; yar atlar besleyen bir ailedendi, atalar Aiakos'a ve Aigina'ya dayanyordu[249],
ama bu aile Aias olu Philaios ile birlikte Atina'ya gelip yerleeli ok
olmamt. Bu Miltiades bir gn kapsnn eiinde otururken Dolonklar oradan getiler, st balar ve karglar yerli olmadklarn gsteriyordu; seslendi; geldiler, evine buyur etti. "Olur," dediler, Miltiades'in
konuu oldular, orakli anlattlar, tanr buyruunu yerine getirmesini
rica ettiler. Miltiades mrn krn etmeden, "Olur," dedi, zaten

432/881

Peisistratos'un ynetimi arna gidiyordu ve kurtulmay kuruyordu.

Oraklin ne diyeceini, Dolonklarla birlikte gitmesini doru bulup bulmayacan renmek zere hemen kalkp Delphoi'yle gitti.
36. Phythia da ayn eyi syleyince, Olimpiyat oyunlarnda yan yana
drt at koulu arabasyla yarlar kazanm olan Kypselos olu Miltiades, kendisine katlmak isteyen Atinallar da yanna alarak Dolonklarla birlikte yelken at; lkeyi buyruu altna ald, kendisiyle beraber
gelmi olanlar da onu tyran yaptlar. Khersonesos kstan kesmek ve
Apsinthiallarn saldrlarna kar korumak zere Kardia ile Paktya
arasna duvar ekmekle ie balad. Kstak otuz alt stad geniliindedir. Kstan beri yannda Khersonesos'un uzunluu drt yz yirmi
staddr.
37. Bu geidi kapattktan ve Khersonesos'u Apsinthiallarn
saldrlarndan kurtardktan sonra, baka uluslar ierisinde dman
olarak nce Lampsakoslular seti. Ama Lampsakoslular pusuya
drp onu ele geirdiler. Beri yandan Miltiades, Lydial Kroisos'un
sevgisini kazanmt; bana gelenleri renen Kroisos, Lampsakoslulara Miltiades'i salvermeleri iin haber gnderdi; yoksa onlar am
aac gibi ezecekti. Lampsakos'da Kroisos'un bu sz ile, yani am
aac gibi ezmek sz ile ne demek istediini uzun boylu dndler.
Bir ihtiyar epeyce kafa yorduktan sonra anlad ve aklad: Aalar
ierisinde yalnz am aac, bir defa kesildi mi lr, bir daha srmezdi.
Kroisos'un fkesinden korkan Lampsakon halk Miltiades'i salverdi.
38. Kroisos tarafndan kurtarldktan sonra ocuk brakmadan ld ve
iktidar ile beraber mal varln da ana tarafndan vey kardei olan
Kimon'un oluna brakt. Bu olun ad Stesagoras'd. Miltiades lnce,
Khersonesos uluslar onun adna da kent kurucularna yapld gibi
kurban adama gnleri ayrdlar; erefine jimnastik gsterileri, at
yarlar tertiplediler, bu yarlara Lampsakoslularn katlmalarn yasak ettiler. Bu kentle yeniden savaa tututular ve bu sefer de
Stesagoras ve o da ocuk brakmadan ld; Prytaneion'da birisi

433/881

kafasna baltayla vurmutu, bu birisi kendisini asker kaa olarak

gstermek istedi, oysa eline abuk bir dmand.
39. Stesagoras'n sonu da byle gelince, Peisistratidler, Kimon'un
olu ve len Stesagoras'un kardei olan Miltiades'i bir trireme bindirip
iktidar almak zere Khersonesos'e yolladlar. Atina'da Atinallar sanki
babas Kimon'un lmnde parmaklar yokmu gibi, onu ok sayarlard, Kimon'la ilgili olay baka bir hikyede anlatacam. Miltiades,
Khersonesos'a gelince, kendisine borlu olduu kardei Stesagoras'n
ansna sayg gstermi olmak iin evine kapand. Bunu haber alan Khersonesos ileri gelenleri, btn illerden bir kurul seerek onun yanna
gnderdiler ve acsn paylatklarn belirttiler: O da bunlar hapse att.
Ve bylece Khersonesos'un efendisi oldu; be yz paral asker tuttu ve
Trakya kral Oloros'un kz Hegesipyle ile evlendi.
40. Kimon olu Miltiades, Khersonesos'a geldii zamanda da burasn u anlattklarmzdan baka ve nemli zorluklar iinde bulmutu. u
ulatmz dnemden iki yl nce[250], Skythlerin nnden kamt;
nk Kral Dareios'un kkrtm olduu Skyth gebeleri
Khersonesos'a kadar inmilerdi. Miltiades onlarn gelmesini
beklemeden kam ve onlar geri gidene kadar da dnmemiti; sonradan Dolonklar gidip kendisini bulmular ve geri getirmilerdir. Bu
olay imdi anlatmakta olduumuz tarihten iki yl nce gemiti.
41. Fenikelilerin Tenedos'a geldiklerini renir renmez, varn
younu be trireme ykleyip Atina'ya doru yelken at. Kardia'dan
yola kt iin Melas Krfezi'nden geiyordu; Khersonesos boyunca
inerken Fenike donanmasnn zerine dt; drt trirem ile kap mbros adasna snd; pelerine dm olan Fenikeliler beinci triremi
yakalamlard. Bu geminin komutan Miltiades'in, Trakyal Oloros'un
kzndan deil, baka bir kadndan olan olu Metiokhos'du. Fenikeliler
gemiyle beraber onu da ele geirdiler ve Miltiades'in olu olduunu anlaynca Byk Kral'a gnderdiler; kraln pek honut kalacan sanyorlard. nk Skythler, oniallara stros zerindeki kpry ykp kendi

434/881

topraklarna ekilmelerini syledikleri zaman, Miltiades oniallara

Skythlerin szn dinlemeyi tavsiye etmiti. Ama Dareios, Miltiades
olu Metiokhos kendisine getirildii zaman gen adama dokunmad;
tam tersine, birok iyilikte bulundu; saray, mal, mlk, kar olarak da bir
Pers kz verdi, bundan doan ocuklar Pers soyundan sayldlar. Bu
arada Miltiades de mbros'dan Atina'ya gemiti.
Mardonios Seferi
42. Bu yl Persler, onia'ya kar bir ey yapmadlar; tersine, oniallar
iin kurtarc olan yle tedbirler aldlar: Sardes valisi Artaphrenes, onia sitelerinin delegelerini getirtti, u koullarla anlama yapmalar iin
zorlad: Bundan byle aralarnda kacak olan anlamazlklar hakeme
bavurmak suretiyle zecekler, birbirlerini vurup yama etmeyeceklerdi. Onlara bunu kabul ettirdi. Ayrca topraklarn ltrtt; kullanlan l otuz stadyon karl olan Pers ls parasangd ve her
birini bu llere gre vergiyle balad; o gn bugn vergiler
Artaphrenes'in koyduu hesaplara gre alnmaktadr ve vergi oranlar
eskisinden pek farkl deildir.
43. Ortal yattrmak iin alnan tedbirler bunlard. lkbaharn
banda br generaller aa karldnda, Gobryas olu Mardonios[251], nemli bir donanmann ve ok gl bir kara ordusunun
banda deniz kysna gnderildi. Genti ve daha yeni Dareios'un kz
Artozostra ile evlenmiti. Mardonios bu ordu ile Kilikia'ya geldi,
oradan gemiye bindi, br efler orduyu karadan Hellespontos'a doru
gtrrlerken, o da donanmayla denizden gidiyordu. Mardonios Kk
Asya'y dolanarak onia'ya vard. imdi burada, bir Otanes'in yediler
toplantsnda, ran'da demokrasi kurulmas fikrini savunmu olabileceini kabul etmeyen Yunanllar iin akl almaz bir ey anlatacam:
Mardonios, onia'daki btn tyranlar atm, sitelerde demokrasi kurmutur. Bu ii tamamladktan sonra acele Hellespontos zerine yrd.
Orada ar bir donanma ve daha az ar olmayan bir de kara ordusu

435/881

toplad, Hellespontos'u gemilerle at, Eretria'ya ve Atina'ya kar

yrmek zere Avrupa'nn ierilerine doru yol ald.
44. Bu kentler seferin bahanesiydi; Pers yksek komutanlnn asl
amac, olabildii kadar ok Yunan kenti almakt; kendilerine el
kaldrmam olan Thasos'u donanmayla alp halkn kle yapmalar,
kara ordusuyla da daha nce kleletirilmi olan uluslara Makedoniallar da katmalar bundandr; zira Makedonia'nn beri yanndaki btn
uluslar zaten boyunduruklar altndaydlar. Thasos'dan sonra yollarna
devam ettiler ve Akanthos'a kadar ky boyu indiler[252]; sonra
Akanthos'dan kalkarak Athos Da'n dolandlar. Buray dolanrlarken
kuzeyden bindiren bir frtnaya tutuldular, yaman bir frtnayd, fena
hrpalandlar; gemilerin nemli blm srklendi, Athos Da'na
arpt. Grne gre yz gemi ve yirmi binden fazla adam harcand; zira bu Athos Da blgesinde canavar balklar ok olduundan,
ou bu canavarlara yem oldular; kimileri de kayalara arpp ezildiler;
yzme bilmedikleri iin boulanlar ve souktan lenler de vard.
45. Deniz seferinin sonu byle oldu. Kara ordusu ile Makedonia'da
kamp kurmu olan Mardonios, geceleyin Trakyal Bryglerin basknna
urad. Brygler Mardonios'un ok adamn ldrdler, kendisini de
yaraladlar. Bununla beraber bu ulus da Pers boyunduruundan kurtulamad, zira Mardonios bunlara da ba edirmeden oradan ayrlmad.
Orada kald, Brygleri yendikten sonra orduyu Asya'ya gtrd, zira
banda Bryglerin am olduklar beladan baka, donanmas da Athos
yaknlarnda ar kayba uramt. Bu sefer, demek oluyor ki, baarsz
bitti, ordu ve donanma Asya'ya dnd.
Thasos ve Altn Damarlar
46. Thasos'un komular Dareios'a Thasoslular ekitirmiler,
bunlarn ayaklanma niyetinde olduklarn sylemilerdi. Dareios ikillenmi, seferden bir yl sonra bunlara bir buyrultu gndererek hisarlarn ykmalarn ve gemilerini de Abdera'ya gtrmelerini istemiti.

436/881

ok zengin olan Thasoslular, Miletoslu Histiaios'un yapt

kuatmadan beri korku iinde yayorlard, bunun iin tezghlara yeni
sava gemileri koymular, bir yandan da kenti kuatan hisarlar
pekitirmeye koyulmulard. Anakaradan ve madenlerinden gelirleri
vard. SkapteHyle'deki altn madenlerinden normal olarak seksen
talant kazanyorlard. Thasos'daki altn madeninden o kadar kazanmyorlard, ama bunlar iin vergi demediklerinden kazanlar gene de iyi
oluyordu, anakaradan ve madenlerden iki yz talant yllk gelir salyorlard; iyi yllarda kazanlar yz talanta bile kabiliyordu.
47. Bu madenleri ben grdm; beni en ok artanlar, Thasos ile
birlikte burasn da kolonize etmek zere gelmi olan Fenikelilerin
am olduklardr. (Zaten adn da bu Fenikeli Thasos'dan almtr.)
Adada Fenikelilerin meydana karm olduklar bu madenler
Samothrake'nin karsna den Ainyra ve Koinyra denilen yerlerdedir;
koca bir dadr ve ocaklar ok derin kazlmlardr.
48. te bu nokta zerine birka ayrnt. unu da ekleyelim; kraln
buyruu zerine Thasoslular hisarlarn ykmlar, gemilerini
Abdera'ya yollamlardr. Daha sonra Dareios, Yunanllar yoklatt,
savaacaklar myd, yoksa kendisine teslim mi olacaklard? Bunu
renmek istiyordu. Bu maksatla Yunanistan'n her yanna eliler gnderip Byk Kral'a toprak ve su yollamalarn istedi. Yunanistan'a
gnderdiklerinden baka, ky boyunca kendisine hara veren br
btn illere de haber avular yollad, kendisi iin sava gemileri ve at
tamak iin gemiler yaplmasn emretti.
49. Gemiler tezghlara konuldular; Yunanistan'a gnderilmi olan
avular, anakarann ve gittikleri btn adalarn, kraln buyruuna ba
stne diyen uluslarn egemenlikleri altna aldlar. Dediim gibi,
btn adalar ve zellikle Aigina, Dareios'a toprak ve su verdi. Aiginallarn bu davranlarn renen Atinallar fkelendiler, bunu
kendilerine kar dmanlk gsterisi saydlar, Pers kral ile bir olup
kendileriyle savaacaklar yolunda yorumladlar. Byle bir bahane elde

437/881

etmi olduklar iin sevinen Atinallar, Sparta'ya gidip Aiginallar

Yunanistan'a ihanet etmi olmakla suladlar.
AtinaAigina atmas
50. Bu sulama zerine Sparta kral Anaxandridas olu Kleomenes,
Aiginallar ierisinde en ok sulu saydklarn yakalamak zere
Aigina'ya gitti. Ama bunlar tutuklamak istedii zaman Aiginallar
kyameti kopardlar. Polykritos olu Krios kar koyanlarn banda
geliyordu; bu gz pek yurtta bir tek Aiginalya bile dokunamayacan, dokunursa cezasn greceini syledi; onun bu ie Sparta'nn
olurunu almadan, srf Atinallardan rvet yedii iin kalktn ileri
srd; yle olmasayd br kral da beraber gelir, tutuklamalar beraber
yaparlard. (Bu szleri onun kulana fsldayan Demaratos'un mektubuydu.) Aigina'dan kovulan Kleomenes, Krios'a adn sordu, o da adn
syledi: "Krios," dedi Kleomenes, "koum[253], boynuzlarna tun kaplatsan iyi edersin; nk yaknda zorlu bir dmana toslayacaksn!"
51. Bu arada Ariston olu Demaratos ki, Sparta'da kalmt, herkesin
dncesini Kleomenes'e kar elmeye alyordu; o da Sparta kralyd, ama onun hanedan brnnkinden sonra geliyordu[254]; aslnda
eit, nk atalar birdi, yalnz yaa byk olmann verdii hak ile
Eurysthenes dal nemli stnlk salyordu.
52. Lakedaimonlular, ozanlarn tersini sylemelerine karn,
kendilerini bugnk yurtlarna kral Aristodemos'un kendisinin (ocuklarnn deil) getirmi olduunu sylerler. Aristodemos, Hyllos olu
Kleodaios'un olu Aristomakhos'un oludur. Az zaman sonra
Aristodemos'un karsndan ocuklar oldu. Karsnn ad Argeia'yd;
denildiine gre, babas Polyneikes olu Thersandros'un olu olan
Tisamenos'un olu Autesion'dur; bu kadndan ikizleri oldu. Aristodemos, ocuklarnn domasndan hemen sonra hastalanp ld. Bunun
zerine Lakedaimonlular, yasalar gereince, ikizlerden byn kral
yapmak zere toplandlar; ama hangisini seeceklerini bilemiyorlard,

438/881

nk ikizler hem grn, hem de irilik bakmndan birbirinin tpksyd. Seim yapamaynca, hatta belki seim yapmaya girimeden
nce, anaya bavurdular; o da ayrm yapamayaca cevabn verdi.
Hangisinin daha byk olduunu pekl biliyordu, byle demesinin
nedeni, ikisinin birden kral olmasn istemesiydi. Lakedaimonlular iin
iinden kamadlar ve bu aknlk iinde, ne yapalm diye sormak
zere Delphoi'ye bavurdular. Pythia, ikisi birden kral olsun, ama
by daha saygn tutulsun diye buyurdu. Pythia'nn verdii orakl bu
oldu; ama Lakedaimonlularn bilmedikleri zaten hangisinin byk
olduuydu, o srada Messanial Panites adnda birisi onlara bir fikir
verdi; Panites denilen adamn verdii fikir ite u: Ana gzetlenecek,
ykamak ve emzirmek iin hangisini daha nce alyor, bunu
renecekler; eer hep ayn ocuu nce alyorsa, daha teye gitmenin
gerei yoktu; yok eer bir ayrm yapmyor, kh birini, kh brn
alyorsa, o zaman onun da kendilerinden fazla bir ey bilmedii meydana km olacak ve baka bir yolu denemek gerekecekti. Spartallar
Messanialnn dediini yapp Aristodemos'un ocuklarnn anasn gzaltna aldlar ve baktlar ki, ykarken de, emzirirken de hep ayn ocuu
daha nce alyor, nk kadn, kendisini niin gzaltnda tuttuklarn
bilmiyordu. Anann zel ilgi gsterdii ocuu aldlar ve Prytaneion'da
yetitirdiler. Ona Eurysthenes, brne Prokles adn verdiler.
Bydkleri zaman bu iki ocuk diyorlar, karde olduklar halde,
birbirlerine dman kesildiler ve ocuklar da bu karlkl dmanl
srdrdler.
53. Yunanllar iinde bunlar anlatanlar yalnz Lakedaimonlulardr;
aada okunacak olanlar ben kendi adma ekliyorum ve bu konuda
Yunanllarn anlattklarna dayanyorum: Atalarn Danae'nin olu
Perseus'a kadar sayp, tanrsal atalarn sylemeyen bu Doris krallar
Hellen soyundandrlar; Yunanllar doru bir soyaac izerek, eski
alarda kendilerinin de Hellenler arasnda bulunduklarn belirtirler.
Daha yukar kmadan, yalnz Perseus'a kadar dedim, nk Herakles'e
soyad olarak taklan Amphitryon ad gibi, Perseus'a da bir lml ad

439/881

taklm deildir; onun iin doru olarak, Perseus'a kadar[255] diyorum.

Ama eer Akrisios kz Danae'den balayarak ana tarafndan klrsa,
Doris eflerinin safkan Msr rkndan olduklar grlr.
54. Burada verdiim soy zinciri Yunanllara gredir. Perslerin anlattklar ise udur: Perseus aslnda Asuryalyd, kendisi Yunanl oldu,
ama atalar Yunanl deildi; Akrisios[256] soyundan reyenlere gelince,
ki bunlarn Perseus ile hibir akrabalklar yoktur, bunlar Yunanllarn
da dedikleri gibi Msrldrlar.
55. Bu konuda bu kadar aklamay yeter sayalm. Zaten Msrllar
nasl ve ne gibi byk iler baararak Dorisliler zerinde egemen oldular, bunu bakalar aklamlardr; onun iin ben bu noktay geiyorum; ben sadece bakalarnn sylemediklerini anlatmakla yetiniyorum.
Sparta Krallarnn Ayrcalklar
56. Spartallarn krallarna tandklar ayrcalklar unlardr: Bunlar,
birisi Lakedaimon tanrs Zeus, br Gk tanrs Zeus olmak zere iki
tanrnn rahibidirler; istedikleri lkeye kar sava aabilirler, hibir
Spartal buna kar kamaz, karsa gnaha girmi saylr; savata krallar nde giderler, sonra dnerler; savata yz seme adam tarafndan
korunurlar; seferde istedikleri sry alrlar, kesilen hayvanlarn ynleri ve derileri onlarn olur.
57. Bunlar sava zaman iin. unlar da bar zamanndaki haklar:
Resmi kurban trenlerinde ve lenlerde bakeye oturtulurlar, en
nce onlara hizmet edilir; her yemekten bakalarna verilenin iki kat
verilir; arap serpme srasnda bata gelirler, kurban derileri de onlarn
hakkdr. ki ayda bir ve ayn yedinci gn, devlet her ikisine de Apollon tapnanda bytlm lekesiz birer kurban, bir medimnos arpa
unu ve Lakonia llerine gre drtte bir lek arap verir. Btn oyunlarda bake onlarndr. Yurttalar arasndan proksenleri[257] seme
hakk da onlarndr; ayrca her ikisi ikier Pythiac seerler; gerektii

440/881

zaman Delphoi'ye danmak bu Pythiaclarn grevidir. Krallar gibi onlarn geimi de devlete aittir. Eer krallar genel lene katlmamlarsa,
evlerine ikier khoinix arpa ve birer kotule arap gnderilir;
katlmlarsa her yemekten iki porsiyon alrlar, bakalarnn masalarna
arldklar zaman da gene yle arlanrlar. Alnan oraklleri zel
arivlerinde saklarlar, Pytihaclar da bunlar bilirler. Tek yargc krallardr, ama yarg yetkileri u durumlarla snrldr: Bir kz henz babas
tarafndan nianlanmadan baba mirasna konarsa, kiminle evleneceine
onlar karar verirler; ulusal yollarla ilgili ileri dzenlemek onlara aittir;
bir de birisi bir ocuu evlat edinmek isterse, trenin onlarn huzurunda yaplmas zorunludur. Yirmi sekiz kiilik Yallar Meclisi'nde
onlar da bulunurlar. Bulunmadklar toplantlarda, yallardan kendilerine en yakn kimse onun tarafndan temsil olunurlar ve bunlar kendi
oylarndan baka ikier ek oya sahip olurlar[258].
58. Sparta devletinin krallarna salklarnda tannan ayrcalklar
bunlardr; ldkleri zaman ise: Btn Lakonia'ya atllar karlr, haber
herkese duyurulur; kadnlar (davul alar gibi) tencerelere vurarak kenti
dolarlar; bu sesleri duyan evlerde iki zgr kii, bir kadn bir erkek
yas giyimlerine brnrler; bu yasaya uymayanlara ar cezalar verilir.
Kral ld zaman yaplan eylere gelince, Asya barbarlar ne yaparlarsa, Lakedaimon'da ayn eyler yaplr; barbarlarn ounda da krallar
ld zaman yaplan trenler ayndr. Yani Lakedaimonlularn bir
kral ld zaman cenaze trenine, Spartallardan baka, btn Lakedaimon lkesinden, belli sayda periek de katlr. Bunlar, hilotlar ve
Spartallarn kendileri, binlerce kii halinde, bir yerde toplanrlar. Bunlar balarn dverlerken bir yandan da kadnlar lklar atarlar, giden
kraln krallarn en iyisi olduunu haykrrlar. Eer kral savata
lmse, heykeli yaplr, zengin kumalar rtlm bir yataa yatrlr
ve heykel bylece trene gtrlr. Gmlme srasnda agora on gn
kapal kalr, ynetici seimleri de ayn sre iin ertelenir. On gn yas
tutulur.

441/881

59. Perslerinkine benzer bir baka treleri de udur: Bir kral lp de

yerine yenisi geince, yeni kral, krala ya da devlete borlu olan btn
Spartallarn borlarn balar. Perslerde yeni baa geen kral, btn
illerin o tarihteki vergi borcunu siler.
60. Lakedaimonlular Msrllara yaklatran bir nokta: Keruxlerin[259], flt alanlarn, alarn grevleri babadan oula geer; her
flt bir fltnn, her a bir ann, her kerux bir keruxn ocuudur. Bir bakasnn sesi daha gr olabilir, ama buna dayanarak bir kerux ocuunun iini alamaz; meslein babadan kalmas bata gelir.
te eitli alardan grenekleri byledir.
KleomenesDemaratos ekimesi
61. Anlattm bu dnemde Kleomenes, Aigina'da Yunanllarn
hayrna alrken, Demaratos da onun zararna alyordu ve Aiginallar dndnden deil, ekememezliinden, kskanlndan
tr byle yapyordu. Buna karlk Kleomenes de Aigina dn
Demaratos'u krallktan atmann yollarn aratrmaya balamt ve anlatacam olaylardan yararlanarak bunun iin bir dayanak da bulmutu.
Sparta kral Ariston, iki kadnla evlendii halde ocuu olmamt.
Kusurun kendisinde olduunu sanmad iin nc bir kadnla
evlendi ve bunu yle yapt: Spartal bir dostu vard, yurttalar
arasnda en ok ona balyd. Bu adamn kars Sparta'nn en gzel
kadnyd, ama eskiden Sparta'nn en irkiniydi. ocukluunda yzne
baklmaz bir eydi; zengin bir ailenin mirass olan ocuun irkinliine ve bu yzden ok zlen ana babaya acyan stanas bir are
dnd; ocuu her gn Therapna denilen yerde, Phoibos tapnann
st yannda bulunan Helene tapnana gtrmeye balad; ocuu her
gtrnde tanr heykelinin karsnda ayakta duruyor ve ocuu
irkinlikten kurtarmas iin dua ediyordu. Bir gn tapnaktan karken
nn bir kadn kesti, yle anlatyorlar, kucanda ne tuttuunu sordu;
o da bunun bir ocuk olduu karln verdi. Kadn ocuu kendisine
gstermesini rica etti; br olmaz dedi, nk ocuun ana babas

442/881

ocuu bakalarna gstermeyi yasak etmilerdi; ama kadn ok

steledi, ille grmek istedi. Stana bakt ki bu kadn ille de grmek
istiyor, sonunda gsterdi; kadncaz ocuun ban okad ve bu
ocuun Sparta kadnlar arasnda gzelliiyle nam salacan syledi.
O gnden sonra kk talihsiz deimeye balad. a gelince
Ariston'un arkadayla, Alkeides olu Agetos ile evlendi.
62. Oysa Ariston bu gzel kza kar iinde ak duygular besliyordu.
yle bir kallelik dnd: Kadnn kocas olan arkadana bir
armaan verecek oldu, kendi hazinesi iinde neyi isterse alabileceini
syledi; buna karlk o da kendisine ayn eyi yapacakt. br kars
bakmndan ikilli deildi, nasl olsa arkadann da kars vard, raz
oldu, anlatlar, birbirlerine yemin verdiler. Bunun zerine Ariston,
Agetos'a hazineye girip istediini almasn syledi, ne alrsa alsn
nemli deildi, kendisi de armaan almas sras gelince, arkadandan
karsn getirmesini istedi. Bunun zerine arkada bararak bunun
pazarla dahil olmadn syledi. Ama arada yemin vard, kendisine
kar oynanan bu becerikli ihanet oyununa kar bir ey yapamad;
karsn brakt.
63. te Ariston nc karsn byle ald, ikincisini boad. Kadn,
gnnden nce, on ay dolmadan bizim Demaratos'u dourdu.
Ariston'un uaklarndan biri, ephoroslarla toplant halinde bulunan
krala gidip haber verdi. O, kadn ne zaman evine getirdiini bildii
iin, parmaklaryla hesap etti ve tanrlarn adn anarak, "Bu benden
olamaz!" dedi. Ephoroslar bu szleri iitmiler, ama o gn iin nemsememilerdi. ocuk byd ve Ariston o sz sylemi olduuna piman oldu, zira sonradan Demaratos'un kendi ocuu olduuna kesin
olarak inanmt. Ona neden Demaratos adn verdiine gelince: Bu
olaylardan nce Spartallar, gelmi gemi krallarn en deerlisi olarak
bildikleri Ariston'un bir olu olsun diye hep birlikte dua etmilerdi.
ocua bundan tr Demaratos adn takmt.

443/881

64. Zaman geti, Ariston ld. Demaratos kral oldu. Ama herhalde o
szlerin yaylmas ve bu yzden Demaratos'un krall kaybetmesi
gerekiyordu. nk Kleomenes, ordusunu Eleusis'den geri evirdii
gn ona can dman kesilmiti ve nk Kleomenes, Med partizanlarn cezalandrmak zere Aigina'ya gittii zaman bu kin daha da
bymt[260].
65. Gzn hn bryen Kleomenes, Demaratos ile ayn
hanedandan olan Argis olu Menares olu Leotykhidas ile anlat.
Aralarndaki pazarlk yleydi: Eer o onu, Demaratos'un yerine kral
ilan ederse, Leotykhidas da Aiginallara kar onunla birlik olacakt.
Leotykhidas da zaten Demaratos'a kar ac bir kin besliyordu, nedeni
uydu: Damarmenos olu Khillon'un kz Perkalos, Leotykhidas'n
yavuklusuydu; Demaratos onun yavuklusunu elinden almak istiyordu;
bu niyetini abucak gerekletirmi, Perkalos'u karm ve kars yapmt. Leotykhidas'n Demaratos'a hnc bundand. Leotykhidas,
Kleomenes'in hazrlad bu frsattan yararlanarak Demaratos'un
Ariston'un olu olmadna yemin etti, onu Sparta krallna haksz
yere gemi olmakla sulad. Yarglar huzuruna kt; Ariston'un, uak
gelip ocuun doumunu haber verdii zaman, parmaklaryla hesap ettikten sonra, tanrlar tank gstererek bu ocuun kendisinden olmadn belirtmek zere syledii nl szleri tekrarlad. Bu szlere
bir sava atna biner gibi atlayan Letykhidas, bu szleri Demaratos'un
Ariston'un olu olmadna dair bir kant olarak kullanyor, Sparta
krall grevinin ona verilemeyeceini savunuyordu; o srada Ariston
ile birlikte toplant halinde olup o szleri iitmi olan ephoroslar da
tank gsteriyordu.
66. Sonunda Spartallar da konuyu kendi aralarnda ekimeye
balamlard, Demaratos, Ariston'un olu mudur, deil midir diye
Delphoi'yle danmaya karar verdiler. Bu karardan Kleomenes'in de
haberi vard. Konu Pythia'nn huzuruna getirildii zaman, Delphoi'de
sz geer birisi olarak tannan Aristophantos olu Kobon'a bavurdu,

444/881

o da barahibe Perialla'y, Kleomenes'in istedii cevab vermeye raz

etti. Gelen danmaclara Pythia, Demaratos'un Ariston'un olu olmad cevabn verdi. Ama sonradan bu dzen meydana km, Kobon Delphoi'den kovulmu ve barahibe Perialla da grevinden
alnmtr.
67. te Demaratos krallktan byle atlmtr. Sonradan Medlerin
yanna snmtr. Bunun nedeni, karlat u onur krc olay
olmutur: Krallk elden gittikten sonra Demaratos sadece yargc olarak
kalmt. Gymnopaidia'daki bir gsteri srasnda o da seyirciler
arasnda bulunuyordu. Leotykhidas ki, onun yerine kral olmutu, onu
kzdrmak ve alay etmek iin uan gnderdi, "Krallktan sonra yarglk naslm?" diye sordurdu. Demaratos sorudaki hakareti anlad,
cevap olarak kendisinin her ikisini de denediini, ama Leotykhidas'n
denemediini[261] ve bu sorudan tr Lakedaimonlularn bana ok
kt ya da ok iyi eylerin gelebileceini bildirdi. Bu szlerden sonra
yzn kapatt ve evine dnd. Hemen bir kurban hazrlad. Zeus adna
kestirdi; kurban kesildikten sonra anasn artt.
68. Anas gelince kurbann barsaklarndan bir parasn anasnn
avularnn iine koydu ve bu barsaklarla anasna yalvard: "Ana,
btn tanrlar adna ve zellikle urada mihrab duran Ocak Tanrs
Zeus adna sana yalvaryorum: Gerei benden saklama; babam kimdir? Leotykhidas, kinine kaplp senin Ariston'un evine geldiin zaman
ilk kocandan gebe olduunu ilan etti; bakalar da alaka masallar uyduruyorlar, senin eekleri otlatan uaklarnzn birinden gebe kalm
olduunu, benim de bu adamn ocuu olduumu yayyorlar. te ben
imdi sana geliyorum ve tanrlar akna senden gerei istiyorum;
syleneni yapm olsan bile bunu yapan yalnz sen deilsin; ok kadn
ayn eyi yapmtr, ayrca Ariston'un ocuk yapacak gte olmad
dedikodusu da btn Sparta'da yaygndr; yle olmasayd, ilk
karlarndan da ocuklar olurdu."

445/881

69. Byle konutu; o da ona u szlerle cevap verdi: "Olum, mademki byle yalvarp yakararak benden gerei renmek iin tanrlar
tank tutuyorsun, btn gerei reneceksin. Ariston'un beni evine
gtrdnn nc gecesi, bana doru Ariston'un biimine girmi
birinin geldiini grdm. Yatam paylat ve yannda getirmi olduu
elenkleri bama koydu ve gitti. Sonra Ariston geldi. Bamdaki elenkleri grnce bunlar kimin verdiini sordu: Kendisinin verdiini
syledim; kabul etmek istemedi; byk tanrlar zerine yemin ettim ve
dedim ki, byle sylemesi doru deildir, nk kendisi az nce
yanma gelmi, yatam paylam ve elenkleri vermitir. Benim bu
szlerim ve yeminlerim karsnda Ariston, bunun tanrlarn ii
olduunu anlamt; elenklerin, avluda giri kapsnn yannda bulunan
ve ad Astrobakos olan kahramann elenkleri olduunu grmt;
br yandan khinler de ona ziyaretinin bu kahraman olduunu
sylyorlard. te olum renmek istediin her eyi rendin: Sen ya
bu kahramandan oldun ve baban bu yartanr Astrobakos'dur ya da
baban Ariston'dur; nk sana o gece gebe kaldm. Dmanlarnn
zerinde durduklar noktaya, yani senin doduunu haber alan
Ariston'un birok kii nnde senin kendisinin ocuu olamayaca
(nk gerekli zaman, yani on ay dolmam olduu) yolunda syledii
szlere gelince, bu szleri Ariston bu ilerdeki bilgisizliinden tr
sylemitir. Zira kadn, on ay dolmadan nce de, dokuz ayda da, yedi
ayda da dourabilir[262]; ben seni olum, yedi aylk dourdum. Zaten
Ariston da az sonra dncesiz konutuunu anlamt. Onun iin
doumun hakknda anlatlan baka hikyelere kulak asma; imdi dinlediklerin gerein tam kendisidir. Eekiye gelince, dilerim
Leotykhidas'n ve bu dedikodular yayanlarn karlar da onlara
eekilerden ocuk yaparlar!"
70. Kadn byle konutu; o da renmek istedii eyi rendikten
sonra yol hazrlna giriti ve orakl'e danmak zere Delphoi'ye
gidiyorum diyerek kt ve Elis'e gitti. Lakedaimonlular Demaratos
kaacak diye kukulandlar ve peine dtler. Bereket versin,

446/881

Demaratos onlar varmadan nce Elis'den ayrld, Zakynthos'a geti.

Lakedaimonlular da peinden geldiler, onu buldular ve yanndaki
adamlardan ayrmak istediler. Zakynthoslular teslim etmek istemediler,
bunun zerine Asya'ya, Dareios'un yanna gitti. Dareios onu ok iyi
karlad, topraklar, kentler verdi. te Demaratos Asya'ya birok olaydan sonra ve byle gelmitir. Lakedaimon'da birok i baarm, mecliste ad ok duyulmu bir kiiydi, hatta yan yana koulmu drt atl
arabasyla olimpiyatlara katlm ve zafer kazanmt; yar kazanan tek
Sparta kral oydu.
71. Demaratos krallktan drldkten sonra, yerine Menares olu
Leotykhidas gemiti; bunun Zeuxidamos adnda bir olu oldu ki, baz
Spartallar bu ocua Kyniskos lakabn takmlardr. Bu Zeuxidamos,
Sparta kral olamad; arkasnda Arkhidamos adnda bir ocuk
brakarak, Leotykhidas'tan nce ld. Zeuxidamos'u kaybeden
Leotykhidas, ikinci bir kadnla, Diaktorides'in kz ve Menios'un
kardei olan Eurydame ile evlendi. Ama bundan erkek ocuu olmad,
yalnz Lampito adnda bir kz ocuu dodu ki, bu da sonradan
Zeuxidamos'un olu Arkhidamos ile evlenmitir.
72. Leotykhidas da son gnlerini Sparta'da geiremedi ve
Demaratos'un c de bylece yerde kalmam oldu. Lakedaimon birliklerini Thessaliallara kar savaa gtrmt ve tam bunlar dize getirecekken yksek bir para karlnda kendisini satt. Kampta ii para
dolu bir zrh eldiveni zerinde otururken sust yakaland, yarg
huzuruna karlarak Sparta'dan srld; evi de batan aa ykld;
Tegea'ya snm, son gnlerini orada geirmi ve orada lmtr.
73. Bunlar daha sonraki olaylardr. Anlattmz dnemde Kleomenes, Demaratos iini becerdikten sonra, Leotykhidas' yanna alarak,
hi vakit geirmeden Aigina zerine yrd, orada bana gelenlerden
tr, iinde korkun bir hn vard. ki kraln birden geldiklerini gren
Aiginallar kar durmaktan vazgetiler, Spartallar soy sop ve zenginlik bakmlarndan nde giden on Aiginaly ayrp gtrdler. Sitenin

447/881

en hatr saylr kiileri olan Polykritos olu Krios ile Aristokrates olu
Ksambos da bunlarn arasndayd. Spartallar bunlar Attika'ya gtrp
Aiginallarn can dmanlarna, yani Atinallara emanet olarak
braktlar.
Kleomenes'in Sonu
74. Kleomenes'in Demaratos'a kar yapt kallelii sonradan
herkes renmi, o da rkm ve gizlice Thessalia'ya kamt. Oradan
Arkadia'ya geti ve Spartallara kar kkrtmalara giriti; Arkadiallar, kendisi nereye gtrmek isterse oraya gitmeleri iin yemin etmeye zorluyor ve zellikle Arkadial efleri, Styx suyu[263] zerine ant
imek zere Nonakris kentine gtrmek istiyordu. Bu Arkadia ilinde,
Styx suyunun bulunduu sylenir, bu bir tatan kaynayan ve kuru
tatan bir duvarla evrili bir yalaa akan sudur. Bu kaynan bulunduu Nonakris, Pheneos yaknnda kurulu bir Arkadia kentidir.
75. Kleomenes'in evirdii dolaplar haber alan Lakedaimonlular
rktler ve kendisini btn yetkileriyle yeniden Sparta'ya gelip yerlemeye ardlar. Ama dner dnmez zaten pek yerinde olmayan akl
bsbtn bandan gitti; bir Spartalya rastlad zaman suratna sopay
indiriyordu. Bu rezillikler ve lgnlk belirtileri zerine, akrabalar
boynuna aa bir lale geirip balattlar. Byle smsk balyken,
yannda yalnz bir gardiyann bulunduu bir gn, bir haner istedi;
adam nce vermek istemedi, ama serbest kalnca ben sana gsteririm
diye gzn korkuttu zira gardiyan hilottu ve haneri ald. Ba
eline geiren Kleomenes kendine vurmaya balad; nce baldrlarn
kesti, dilim dilim dorad; baldrlardan sonra bacaklara, bacaklardan
kalalara, brlere kt, sonunda karnn, barsaklarn deti ve ld.
Yunanllar genellikle, Demaratos iinde Pythia'ya rvet yedirdii iin
cezasn buldu derler; ama Atinallar bu akbeti, onun Eleusis'i ele
geirdii zaman kutsal ormann aalarn kesmesine ve bylece
Eleusis tanralarna el kaldrm olmasna yorarlar; Argoslulara gre
ise, sava srasnda, Kahraman Argos'a adanm olan kutsal alana[264]

448/881

snm olan Argoslular oradan karttrp kltan geirtmi olmasnn ve koruyu dokunulmazlna sayg gstermeyerek yaktrmasnn cezasn bulmutur.
76. Aslnda Kleomenes, Delphoi orakline dant zaman, ona
Argos'u alaca gvencesi verilmiti. Bunun zerine Spartallarla
birlikte Erasinos rmana gelmiti; bu rman Stymphalis Gl'nden
kt sylenir; zira gl, anlaldna gre dibi grnmez bir uuruma
dklr ve sonradan Argolis'de yeniden yze kar ve Argoslular
bundan sonra ona Erasinos derler. Kleomenes bu rman kylarna
ulat zaman rmaa bir kurban kesmi, ama karya gemek iin bir
geit bulamamtr. Erasinos'un kendi yurttalarna ihanet etmemi olmasndan sevin duyduunu sylemi, ama szlerine Argoslularn gene
de elinden kurtulamayacaklarn eklemi. Sonra ordusunu alp
Thyrea'ya gtrm, denize bir boa kurban etmi ve Tiryns topraklarndaki Nauplia'ya geirmek zere birliklerini gemiye yklemitir.
77. Argoslular tehlikeye den illerini savunmak zere deniz kysna
kotular. Tiryns yaknndaki Sepeia denilen yere vardklar zaman,
Lakedaimonlularn karsnda ve onlarn birka mzrak atm tesinde
kamp kurdular. Doru drst bir savatan ekindikleri yoktu, onlar
korkutan tuzaa drlmekti. nk Pythia bir orakl vermi ve bunda
hem kendilerini, hem de Miletoslular bekleyen bir bozgundan sz etmiti, u szlerle:
Ama ne zaman ki dii, erkee stn gelecek
Ve Argos'da parlak bir nam kazanacak,
Argoslu kadn aln yazs budur batracak
Kzgn trnaklarn kendi yaral gvdesine.
Ve ondan yle sz edecek gelecek kuaklar:
Karg ldrc yaralar at
kere halkalanm korkun ylanda

449/881

Btn bunlarn bir araya gelmi olmas Argoslularn gzn korkutuyordu. Dman kampta verilen emirlere kulak kabartmaya karar verdiler. Bylece kendi durumlarn Lakedaimonlularn kamplarnda duyulan emirlere gre dzenlemeye baladlar.
78. ok gemeden Kleomenes kendisi ne emir verirse, Argoslularn
da onu yaptklarn fark etti ve Lakedaimonlulara, le yemei iin
emir verdii zaman Argoslular zerine atlmalarn tembih etti ve yle
yaptlar; Argoslular kar taraftaki emri duymular, kendileri de yemee oturmulard ki dman bastrd; ou ldrld, daha ou da
Argos kutsal koruluuna snd, dman da oray sard, onlar ember
iinde tutsak tuttu.
79. O zaman Kleomenes yle yapt. Yannda asker kaaklar vard;
onlardan korulua kapanm olan Argoslularn adlarn rendi ve bir
haber avuu gndererek her birini teker teker artt; darya
kabileceklerini, nk kurtulmalklarnn verildiini syletiyordu;
Peloponez'de kurtulmalk adam bana iki manadr. Kleomenes bylece
adlarn artp koruluktan karttrd elli kiinin kafasn kestirtti.
Ormanda kapal olanlarn bundan haberleri yoktu; koruluk ok skt,
aalarn yapraklar darda arkadalarnn balarna gelenleri
ieridekilerin gzlerinden saklyordu. Sonunda birisi aaca kt ve
olan biteni grd. Ondan sonra bouna ardlar, kimse kmad.
80. Bunun zerine hilotlara ormann evresine al rp ymalarn
emretti; dediini yaptlar ve kutsal orman atee verdiler. Koru
yanarken yannda bulunan kaaklardan birine sordu, bu koru hangi tanrnndr diye. Argos'un olduu karln ald. Bu karl alnca
yreinden bir ah koptu ve yle dedi: "Ey Apollon, sen ki gelecei bilirsin, nasl aldattn beni, Argos'u alacam syleyerek![265] imdi anlyorum ki oraklin dedii buymu!"
81. Bunun zerine Kleomenes ordusunun byk blmn Sparta'ya
geri gnderdi, yanna seme bin kii alarak kurban kesmek zere Here

450/881

tapnana gitti. Sunak ta zerinde kurban kendi eliyle kesmek isteyince, rahip kar kt; tanrsal yasa, bir yabancnn burada kurban
kesmesine izin vermiyordu, bunu bildirdi. Kleomenes, hilotlarna emir
vererek rahibi dar srkletti ve krbala dvdrd, sonra kurban
kendi eliyle kesti ve Sparta'ya dnd.
82. Dnnde dmanlar onu ephoroslarn karsna karttlar,
Argos'u kolayca alabilecekken almadn, rvet yediini sylyorlard. te verdii cevap doru mu, eri mi bilmiyorum doru ya da
eri, savunmas u: Kahraman Argos'a ait olan kutsal alan aldktan
sonra kurbanlar keserek, tanrnn kenti de kendisine nasip edip etmediini renmeden saldrmay uygun bulmamt. Here tapnanda
uygun alametler umarken, tanrsal heykelin gsnden bir alev
fkrmt[266]; bu kesin olarak Argos'u alamayacan gsteriyordu
Zira alev bandan ksayd, bu onun kenti alp yerle bir edeceini
gsterecekti; ama gsnden ktna gre, o da tanrnn kendisinden
istemi olduu eyi yapyordu. Bu szleri Spartallar itenlikle sylenmi szler olarak karladlar, akla yakn buldular, o da kendisini
sulayanlar rahata alt etmi oldu.
83. Ama Argos, kannn son damlasna kadar tkenmiti; o kadar ki,
mal, mlk klelerin eline geti, iktidara geip ili kendileri ynetmeye
baladlar, len yurttalarn oullar erkeklik ana gelinceye kadar
byle gitti; vakit gelince bu oullar Argos'u ele aldlar, kleleri kovdular, onlar da gidip zorla Tiryns'i aldlar. ki kent iyi geiniyordu, ama
bir sre sonra klelerin kentine bir khin geldi, ad Kleandros'du.
Phigalia'da domutu ve Arkadia'dan geliyordu. Bu adam, kleleri
efendilerine kar yrmeye kandrd. Bunu olduka uzun sren bir
sava izledi ve sonunda Argoslular gbela stn gelebildiler.
84. Argoslular, Kleomenes'in delirmesini ve sonunun byle kt
gelmesini, onun kendilerine ektirdiklerinin cezas olarak yorumladlar.
Spartallar ise onun ldrmasn tanrlarn ii olarak grmezler; onlara
gre Skythlerle fazlaca dp kalkmas sonucu arab susuz imeye

451/881

almt, ldrmasnn nedeni buydu. Gerekten gebe Skythler,

yurtlarn Dareios istila ettii zaman, almak istemiler, Sparta'ya
eliler gndererek antlama yapmak zere grmelere girmilerdi; u
maddeler zerinde anlamay neriyorlard: Kendileri Phasis boyunca
ilerleyerek Media zerine yrrlerken, Spartallar da Ephesos'dan
balayarak ierilere doru kacaklar ve kendileriyle birleeceklerdi.
te o zamanlar derler, antlama yapmak zere gelmi olan Skythlerle
fazlaca dp kalkm, arab susuz imeyi renmi ve bir daha da
araba su katmamtr; Spartallara gre Kleomenes bu yzden akln
karmtr; o zamandan beri kendileri de ne zaman birisi arabna pek
su katmak istemezse, "Skythler gibi yapyor," derler. Kleomenes iin
Sparta'da byle anlatrlar. Bana kalrsa, ben Demaratos'a yaptklarnn
karln grd derim.
85. Kleomenes'in ldn haber alan Aiginallar, Sparta'ya eliler
gndererek Atina'da rehin tutulan yurttalar konusunda Leotykhidas'a
yakndlar. Lakedaimonlular, bir mahkeme topladlar ve Leotykhidas'n
Aiginallara kar ok kt davranm olduuna, buna karlk Aiginallarn da Atina'da hapse atlanlarn cn almak zere onu alp
Aigina'ya gtrmelerine karar verdiler. Aiginallar Leotykhidas' alp
gideceklerken, Sparta'nn ileri gelenlerinden Leoprepes olu Theasidas
unlar syledi: "Ne yapyorsunuz Aiginallar? Yurttalar onu size veriyor diye Sparta kraln alp gidecek misiniz? Bugn fkeye kaplp
byle karar veriyorlar, ama eer onu gtrrseniz, yarn gelir
yurdunuzda ta stnde ta brakmazlar." Bu szler zerine Aiginallar
kral gtrmekten vazgetiler ve yle anlatlar: Leotykhidas onlarla
birlikte Atina'ya gidecek ve adamlarn kendilerine geri verecekti.
86. Leotykhidas Atina'ya gitti, emanetleri geri istedi; Atinallar vermek istemiyorlard ve kaamak yollardan savsaklamaya getiriyorlard,
"Bunlar bize iki kral birden getirdi, imdi yalnz birine geri vermek olmaz," gibi szler sylyorlard.

452/881

a) Sonunda Atinallar veremiyoruz diye dayatnca, Leotykhidas onlara yle bir sylev ekti: "Pekl Atinallar! Nasl isterseniz yle
yapnz. Emanetleri geri verirseniz sevap ilemi vermezseniz gnaha
girmi olursunuz. Baknz, ben size eskiden Sparta'da olmu bir emanet
hikyesi anlataym. Biz Spartallarda anlatlr; Lakedaimon'da,
kuak nce bir Epikydes olu Glaukos vard, talih ona dnyann en
gzel eylerini balamt, zellikle onu zamannn btn Lakedaimonlularndan daha stn klan bir doruluk duygusu vard. te bu
adam diye anlatlr bizde, bir gn bir olayla karlat: Sparta'ya
Miletos'tan birisi geldi, onunla konumak istedi ve unlar syledi: Ben
Miletosluyum dedi, buraya senin doruluundan yararlanmak iin
geldim. nk senin doruluun onia'ya kadar btn Yunanistan'da
dillere destan olmutur; onia her zaman tehlikelerle dolu bir lke,
buna karlk Peloponez her zaman gvenlik iinde ve rahat yayor ve
talih her zaman ayn kimseye yz gstermez diye dndm. Ve bu
dnce ve hesapla btn servetimin yarsn gme evirip, sana
emanet brakmaya karar verdim, nk biliyorum ki, bu senin elinde
hi dokunulmadan kalr. Bunlar sakla ve tanmalk olarak da unu al,
kim ki sana bunun eini getirir, ona teslim edersin.
b) Miletos'tan gelen yabanc baka bir ey sylemedi. Glaukos
emaneti ald ve ileri srlen art kabul etti. Aradan ok zaman geti ve
bir gn maln emanet olarak brakm olan adamn ocuklar Sparta'ya
geldiler; tanmal gsterdiler ve gm istediler. Ama o, u karl
verdi ve onlar bandan savmak istedi: Bu kadar eski bir eyi hatrlamyorum, syledikleriniz bana bir ey hatrlatmyor, hatrlatsa ben de
vermek isterim. Eer gm almsam, aynen geri veririm; ama eer
byle bir ey almad isem, size kar Yunan yasalarn uygularm. imdi size bugnden balayarak ay mhlet veriyorum bu ii kesip atmak
iin.
c) Miletoslularn ileri yand, gm kaybettiklerini dnerek geriye dndler. Ve Glaukos orakl'e danmak zere Delphoi'ye gitti.

453/881

Yemin etmek suretiyle gm ganimet olarak cebine atp atamayacan sordu. Pythia ona u dizelerle cevap verdi:
Epikydes olu Glaukos, tam vaktinde edilen
Gsterili bir yemin, bir ailenin ok iine yarar;
Yemin et, mademki doru olanlarn da sonu er ge
lmdr...
hanet anadr, dourur bir kz,
Adsz, elsiz, ayaksz, ama gene de atlr
Yalan yere yemin edenlerin zerine yolar, ldrr.
Ama doru adam ulusuna onur kazandrr.
Bu szleri iiten Glaukos, tanrya yalvard, szlerini balamasn ve
fkesini dindirmesini diledi; ama Pythia, tanrya bir ey sormakla o
eyi yapmak ayn eydir diye cevap verdi.
d) Bunun zerine Glaukos, yabanclar artt ve gmlerini verdi.
Atinallar bunu size niin anlattm, imdi onu syleyeceim: Bu
Glaukos'un bugne kalm tek ocuu yoktur ve onu bize hatrlatacak
odu oca da kalmamtr. Kksz bir aa gibi, soyu sopu Sparta'dan
atlmtr. te grnz, emanet sz konusu olduu zaman, onu sizden
isteyene hemen geri vermekten baka kurtulu aresi yoktur!"
87. Bu hikyeyi anlattktan sonra, Atinallar bu szlere ramen onu
dinlemek istemediler. Leotykhidas uzaklat. Aiginallar bir zamanlar
Thebaililere uyarak Atina'ya kar saygszlk etmiler, onurlarna dokunacak eyler yapmlard ve Atinallardan bu eski satamann
karln grmeden nce, bu Aiginallar unu yaptlar: Yrekleri
Atina'ya kar hnla dolu olarak ve kendilerine hakszlk edildiine inanarak, almak iin hazrlandlar; o aralk Atinallar Sunion'da be
ylda bir yaplan bayram kutluyorlard; Aiginallar pusu kurdular ve
Atina'nn ileri gelenlerini tayan kutsal gemileri ele geirdiler;
iindekileri hapse attlar.

454/881

88. Aiginallarn yaptklar bu kabalktan sonra, Atinallar artk almay ertelemekten vazgetiler ve dmanlarna kar hzla hazrlk yapmaya giritiler. Knoithos olu Nikodromos adnda birisi vard,
Aigina'nn hatr saylr yurttalarndand; Aiginallara kar krgnd,
nk adadan srlmt. Atinallarn almak iin hazrlandklarn
duyunca, yurttalarna ktlk etmekten baka bir ey dnmedii
iin, Aigina'y onlarn eline teslim etmek zere Atinallarla anlat;
kendisinin ne gn saldracan ve onlarn da hangi gn gelip kendisini desteklemeleri gerektiini bildirdi. Anlatlar, Nikodromos
aradaki anlamaya uyarak, Eski Kent denilen yeri ele geirdi. Ama Atinallar belli gnde gelmediler.
89. nk o aralk Aigina donanmasna atacak gte gemileri
yoktu, Korinthoslulardan emanet gemi alalm diye urarlarken,
partiyi kaybetmilerdi. O dnemde Atinallarla pek iyi geinen Korinthoslular, ricalar zerine onlara yirmi gemi verdiler, ama gya satyorlarm gibi yaparak gemi bana ortalama be drahmi aldlar; zira
yasa, iyilik olsun diye dn gemi vermeye izin vermiyordu. Bunlar
kendininkilere katan Atinallar, hepsi yetmi gemi donattlar, Aigina'ya
yrdler, ama belli gnden bir gn ge kalmlard.
90. Atinallar belli saatte gelmeyince, Nikodromos gemiye atlayp
kamt. Yannda baka Aiginallar da vard, Atinallar bunlara oturma
yeri olarak Sunion'u verdiler. Onlar da burasn kendilerine s yapp,
adada oturan Aiginallar zerine apul ve yama seferleri yapmaya
baladlar. Ama bunlar da sonra olmutur.
91. Aigina'da, halkn Nikodromos'la bir olup kendilerine kar ayaklanm olduu varlkl snf duruma hkim olmutu ve ayaklanmay
bastrdktan sonra, imdi dmanlarna ikence etmeye balamt[267].
Bu yzden gnaha da girmi, katland akla gelebilecek btn sungular ie yaramam, bu gnahtan arnamamtr; tanray
yattramamlar, devrilmiler ve adadan srlmlerdir. Canl olarak
ele geirmi olduklar yedi yz kiiyi ldrmeye gtryorlard.

455/881

lerinden biri balarn krp, Yasa Koyucu Demeter tapna avlusuna

kotu, oraya snd, kap tokman smsk yakalayp orada kald. Tutup geriye ekemedikleri iin vurup ellerini kestiler, paralanm bir
halde ikenceye gtrdler. Kap tokmana yapm eller ylece
duruyorlard.
92. Aiginallar kendi kendilerini byle paraladlar. Ama arkadan Atinallarn donanmas geldi, yetmi gemiyle bunlara kar savaa girdiler, altta kaldlar ve eski mttefikleri Argoslulardan yardm istediler.
Ama onlar yardma komak istemediler. Aiginallara kar fkeliydiler,
nk Lakedaimonlularn Argolis zerine am olduu sefere,
Kleomenes'in yannda, zorla da olsa onlar da katlmlard. O istila
srasndaki kartmada Sikyon denizcileri de vard. Argoslular, bundan
tr Aiginallar ve Sikyonlular, her biri be yz olmak zere bin
talant cezaya arptrmlard. Sikyon suunu kabul etmi, yz talanta
uzlamt. Ama Aigina suu kabul etmemi, hatta yksekten atmt.
te imdi de Argos, yardm dileklerini resmen geri eviriyordu.
Bununla beraber bin gnll gelip onlarn safnda dvt. Bunlarn
banda Pentathlon yarlar iin yetitirilmi[268] Eurybates adnda bir
ef vard; ilerinden ou yurtlarn bir daha gremedi; Aigina'da Atinallarn darbeleri altnda can verdiler. efin kendisi, Eurybates de teke
tek dvmekte usta olduundan, kiiyi ldrm, ama drdncs
olan Dekeleial Sophanes'in elinde can vermiti.
93. Aiginallar, Atina filosunun henz sava dzenine girmemi
oluundan yararlanarak kendi filolaryla saldrya getiler, yendiler ve
iindekilerle birlikte drt gemi ele geirdiler.
Marathon
94. Bylece Atina ile Aigina arasndaki sava balam oldu. Bu
arada Pers kral, kendi niyetlerini gdyordu; uak, hi sektirmeden
Atinallar unutmamasn hatrlatyor, Peisistratidler srekli kkrtmalarla kendisini ember iinde tutuyorlard. Dareios da, denizde ve

456/881

karada egemenliini tanmayan Yunanllara ba edirmek iin bu bahaneden yararlanmak istiyordu. Mardonios, at seferin stesinden
gelememi, acnacak duruma dmt; komutanlktan onu alarak yerine baka eyler koymu ve Eretria ile Atina'ya kar gndermiti;
bunlar, Medial Datis ile yeeni Artaphrenes olu Artaphrenes'ti;
Atina'y ve Eretria'y kleletirmek ve kleletirilen halk huzuruna getirmek emrini almlard.
95. Bu dediimiz generaller, kraln yanndan ayrlarak yola ktlar,
Kilikia'ya geldiler, iyi hazrlanm byk bir ordu ile Aleion Ovas'nda
kamp kurdular; illerden istenilen deniz askerleri de gelip onlara
katldlar ve ayrca Dareios'un haraca bal yerlerde geen yl yaptrm
olduu yk gemileri de atlar yklemek zere geldiler. Atlar ve kara
birlikleri gemilere yklendi ve alt yz trirem onia'ya doru yola kt.
Oraya varnca gemilerini anakara boyunca Hellospontos'a ve Trakya'ya
karacak yerde, Samos'a uradktan sonra, karos ve Kyklad adalar
arasn kestiler. yle sanyorum ki, Athos Da'n dolanmamak iin
byle yapyorlard, nk oradan dehetli rkyorlard, bir yl nceki
seferde uram olduklar felaketi unutamamlard; ayrca henz egemenlikleri altna girmemi olan Naxos'u almak iin de o yolu tutmak
gerekiyordu.
96. karos Denizi'nden[269] kan filo, Naxos'u tuttu ve oraya yanat,
nk Persler savaa bu adadan balamak istiyorlard daha nce olanlar bilen Naxoslular, dmann gelmesini beklemeden dalara
ekilmilerdi. Persler ellerine denleri kle yaptlar, tapna ve kenti
atee verdiler, sonra br adalara gitmek zere denize aldlar.
97. Burada bunlar olurken, Deloslular da Delos'u brakarak Tenos'a
snmlard. Ordu adann karasularna girerken, nden gitmekte olan
Datis, gemileri adann nnde demirlemeye brakmad, daha teki
Rhenaia'ya ektirdi. Sonra Deloslularn nerede olduklarn renerek
kendilerine haberci yollad ve unlar syletti: "Niin kayorsunuz ey
kutsal adamlar? Beni yanl anlamsnz. nk Byk Kral bana

457/881

yle emir verdi, hatta (bu emir olmasayd bile) ben de gene ayn
ekilde hareket ederdim: ki byk tanrnn doumunu grm olan
yerde topraa ve halka hibir zarar verilmesin[270] imdi evlerinize
dnnz, adanz ekip biiniz." Habercinin Deloslulara ulatrd
haber buydu, sonra Datis tapnaa yz talant gnlk ydrp yakt,
dumanlar gkyzne ykseldi.
98. Bu i bitince Datis, nce ordusu ile birlikte Eretria zerine
yrd; yannda oniallar ve Aiollar da vard. O ayrldktan sonra
Delos'da deprem oldu ve bu, Deloslulara gre, bu adada gnmze
kadar grlen tek depremdir. Ve phesiz tanr, insanlarn bana gelecek olan felaketleri byle korkun bir ekilde haber vermi oluyordu.
nk Hystaspes olu Dareios, sonra Dareios olu Kserkses ve
Kserkses olu Artakserkses zamanlarnda, yani pe pee kuak
sresince Yunanistan'n bana yle belalar yadrmtr ki, Dareios'dan
nceki yirmi kuak boyunca bu kadar grlmemitir; bu belalarn bir
bl Persler yzndendir, br bl de sitelerin banda iktidar
iin atan adamlarn yzndendir. O gne kadar deprem grmemi
olan Delos'un sarslmas da olmayacak bir ey deildi. Yazl olarak
saklanan bir orakl de vard, zaten o haber veriyordu:
imdiye kadar sarslmam olan Delos'u sarsacam.
[Ayrca unu da belirtelim, bu Dareios, Kserkses, Artakserkses adlar
"icra eden", "sava" ve "ok sava" anlamna gelir; Yunanllar bu
krallara kendi dillerinde, ok doru olarak bu adlar takmlardr.][271]
99. Delos'dan ayrlan barbarlar baka adalara da uradlar: Uradklar yerlerden yeni askerler topluyor, adallarn ocuklarn rehin olarak
alyorlard. Adalar arasnda dolarlarken Karystos'a uradklar zaman[272], Karystoslular rehin vermeyi reddettiler ve komu sitelere,
yani Eretria ve Atina'ya kar savamayacaklarn dobra dobra
sylediler. Bunun zerine barbarlar bunlar kuattlar, Pers boyunduruunu kabul ettirinceye kadar krdlar.

458/881

100. Perslerin gelmekte olduklarn duyan Eretriallar, Atina'ya haber

gnderip yardm istediler. Atina, istei geri evirmedi; Khalkis'deki
hayvan yetitiricileri yanna yerletirilmi olan drt bin klerukhosu
destek olarak gnderdi. Ama Eretriallar kararszdlar, ne yapacaklarn
bilemiyorlard; Atina'dan yardm istedikleri srada ikiye blnmlerdi:
Bir blm kenti brakp Euboia srtlarna ekilmek istiyordu; kendi
kiisel karlarn dnp Pers kralndan bir eyler koparmay hesaplayan br blm de ihanete hazrlanyordu. Bu iki durumu da bilen
ve Eretria'nn ileri gelen kiilerinden biri olan Nothon olu Aiskhines,
Atinallar geldikleri zaman durumu kendilerine aklad ve kendi
balarna gelecek olan onlarn da bana gelmesin diye geri gitmelerini
rica etti. Atinallar da Aiskhines'in dedii gibi yaptlar.
101. Boaz getiler ve Oropos'a sndlar. Bu arada deniz yolculuklarn srdren Persler, Eretria kylarna vardlar. Tamynai, Khoireai
ve Aigilia'da karaya ktlar, atlar indirdiler, hazrlklarn grp dmana kar yrdler. Eretriallar bunlarn karsna kp savamay
akllarna bile getirmiyordu. Ama surlarn savunabilecekler miydi?
Kenti brakmak istemeyenlerin fikri stn geldiinden beri tek kayglar buydu. Surlara kar kuvvetli bir saldr oldu, alt gn iki yandan
da ok adam krld. Yedinci gn kentin ileri gelenlerinden Alkimakhos
olu Euphorbos ile Kyneos olu Philagros, kenti Perslere atlar.
Persler girdiler, Sardes'de yklm olan kutsal yaplarn cn almak
iin tapnaklar soydular ve yaktlar, Dareios'un buyruu gerei, halk
kle yaptlar.
102. Eretriallar boyundurua vurduktan sonra, birka gn dinlendiler, sonra Attika'ya doru yelken atlar; Atinallar kstryorlard[273], bunlara da Eretriallara yaptklarn yapmay kuruyorlard.
Svari hcumu iin Marathon en uygun yerdi; ayrca Eretria'ya da ok
yaknd; Peisistratos olu Hippias onlar oraya gtrd.
103. Durumu haber alan Atinallar Marathon'da tehlikeyi gze
aldlar. Balarnda on strategos vard. Onuncusu Miltiades'di; bunun

459/881

babas, Hippokrates olu Peisistratos zamannda Atina'dan kam olan

Stesagoras olu Kimon'du. Srgndeyken Olimpiyat oyunlarnda, yan
yana koulu drt atl araba yarn kazanmak mutluluuna erimiti ki,
bu baar daha nce ana bir kardei Miltiades'in kazanm olduu ayn
baary tazelemi oluyordu. Bir sonraki Olimpiyat oyunlarnda da
gene adn bartmt; kazand zaferden Peisistratos yararna
vazgemi olmas zerine ba elde etmi, evine dnmesine izin verilmiti. Ayn atlarla Olimpiyatlarda nc bir kez daha zafer kazanm, sonra lm bulunan Peisistratos'un oullar tarafndan
ldrlmtr. Onu bir gece Prytaneion yaknlarnda kiralk katillere
ldrtmlerdi. Kimon'un mezar, kentin giriinde Vadi Yolu denilen
yolun te yanndadr; mezarnn karsnda Olimpiyat oyunlarnda
zafer kazanm olan atlarn ant ykselir. Ayn baary daha nce
Lakonial Evagoras'n ksraklar da kazanmlard; ama bu sayy geebilen olmamtr. Kimon'un oullarnn by Stesagoras'd ve o
zamanlar amcas Miltiades'in yannda Khersonesos'da bulunuyordu; en
kkleri Atina'da Kimon'un yanndayd ve o da Khersonesos'da koloni kurmu olan amcas gibi Miltiades'in adn tayordu.
104. ki kez lmden kurtulduktan sonra Khersonesos'dan gelip
Atina'da general olan ite bu Miltiades'dir. ki kez lmden kurtulduktan sonra diyorum, nk bir kez kendisini yakalayp Byk Kral'a
gndermek isteyen ve yakalayana byk paralar vadeden Fenikelilerden kap mbros'a gelmiti, sonra Atina'ya dnp de tam kendini kurtulmu sayd srada dmanlar yakasna sarlm ve
Khersonesos'daki zorbalklarn ileri srerek, hakknda kovuturma
atrmlard. Bu yeni beladan da kurtulduktan sonra halkn oylar ile
Atinallar strategosu seilmiti.
105. Kentten ayrlmadan nce, strategoslar, meslekten ulak olan
Pheidippides adnda, ayana abuk Atinal bir kerux Sparta'ya yollamlard; bu adam, kendisinin Atinallara anlatt ve resmen bildirdii zere, Tegea zerindeki Parthenion Da'na vard zaman,
karsna birdenbire tanr Pan km, "Pheidippes!" diye ona kendi ad

460/881

ile seslenmi ve kendisinin Atinallar koruyan bir tanr olduunu, onlara imdiye kadar birok iyilii dokunduunu, bundan sonra da dokunacan bildirmi; hal byleyken Atinallarn onun dinini niin
tanmadklarn Atinallardan sormasn buyurmu. Atinallar bu anlaty doru olarak kabul etmiler ve durum dzelir dzelmez Akropol
eteklerinde Pan adna bir tapnak kurmulardr; o zamandan beri tanrnn honutluunu kazanmak iin kurbanlar kesilir, meale yarlar
yaplr.
106. te, strategoslarn gndermi olduklar ve kendisine tanr Pan'n
grnm olduunu syleyen Pheidippides, Atina'dan ktnn ertesi
gn Sparta'ya vard. Kent yneticilerinin huzuruna karak unlar
syledi: "Lakedaimonlular, Atinallar sizden kendilerine yardm etmenizi ve Yunanistan'n en eski sitesinin barbarlar elinde kleletirilmesine
gz yummamanz rica ediyorlar. te daha imdiden Eretria kle oldu
ve Yunanistan soylu bir sitesinden yoksun kalarak gc azald." te
kendisine emanet edilmi olan haberi bylece ulatrd; Spartallar, Atinallarn yardmna komay kabul ettiler; ama bu hemen olabilecek
bir i deildi, nk yasay bozmak istemiyorlard; nk henz ayn
dokuzuydu ve ayn dokuzuncu gn diye akladlar, ay emberi henz
dolmamtr, onun iin sefere klamaz[274].
107. Dolunay bekliyorlard. Bu arada Peisistratos olu Hippias, barbarlarn nne dm, onlar Marathon'a gtryordu; nceki gece bir
rya grmt; sanki anas ile yatyordu. Bunun Atina'ya dnecei anlamna geldiini sylyordu. Atina'ya dnecek, baa geecek, yllarca
orada yaayacak, yurdunda lecekti. Ryay byle yorumluyordu. imdilik Perslere klavuzluk ediyor ve Eretria'da ele geirilen tutsaklar
Styrallarn elinde bulunan Aigileia adasna karyordu[275]; sonra
gemiler Marathon Krfezi'ne girince, gemileri demirleyen ve karaya
inen barbarlara nereleri tutmalar gerektiini gsteren de oydu. Onlar
durumlarn dzene sokarlarken birden haprd ve her zamankinden
ok daha kuvvetli ksrd; o zamanlar ya zaten epeyce ilerlemiti,

461/881

hemen btn dileri sallanyordu. Byle hzla ksrnce dilerinden

biri azndan frlad, kumlarn zerine dt, o da hemen ve merakla
diini aramaya koyuldu. Ama bulamad. Sonunda derin bir soluk ald
ve evresinde bulunanlara unlar syledi: "Bu toprak artk bizim deil
ve burasn ele geiremeyeceiz; bana verilen yer, u diimin dt
yerden ibarettir!"
108. Bununla ryasnn bu kadarla gereklemi olduunu dnyordu. Atinallar Herakles'e adanm olan kutsal alanda saf tutmulard
ki, btn Plataia halknn yardmlarn grmlerdi; bu ballklarnn
nedeni uydu: Thebaililerden ektikleri eziyet karsnda Plataiallar
nce, o ara bu blgede bulunan Anaxandridas olu Kleomenes'e ve
Lakedaimonlulara balanmak istemilerdi. Ama onlar istemediler:
"Biz," dediler, "size uzak deriz, bizim yardmmz size ulancaya
kadar sour; karlaacanz tehlike bizim kulamza gelene kadar siz
yirmi kere kle olursunuz. Biz size Atinallara balanmanz salk veririz; onlar komunuzdurlar ve koruyucu olarak onlar da aresiz kimseler
deillerdir." Lakedaimonlularn bu tleri vermeleri iyiliklerinden
deildi, onlarn istedii Atinallarla Boiotiallar birbirlerine
drmekti. Plataiallara byle sylemeleri ondand. Plataiallar kar
koymadlar; on iki tanr adna trenler yapld srada Atina'ya
geldiler, mihrabn yannda oturup dileklerini bildirdiler ve Atinallara
balandlar. Bunu haber alan Thebaililer, Plataiallara kar sava
atlar; o zaman Atina bunlarn yardmna kotu. Sava balayaca
srada Korinthoslular geldiler, araya girdiler. Hakemlik ederek iki taraf
uzlatrdlar, snrlar belirlediler. Thebaililere Boiotia'ya bal kalmak
istemeyen Boiotiallara engel olmamalar koulunu kabul ettirdiler.
Hakemlik ettikten sonra Korinthoslular ekildiler; Atinallar da ekileceklerken Boiotiallar zerlerine atldlar; ama bu saldrlar kendilerinin bozguna uramalaryla sonuland. Atinallar Korinthoslularn
izmi olduklar snr geerek Thebai ile Plataia kenti arasndaki snr
Asopos'a ve Hysiai'ya kadar gtrdler. te Plataiallar Atinallara bu

462/881

anlattm ekilde balanmlard ve imdi de onlara yardm iin

Marathon'a geliyorlard.
109. Atina strategoslarnn dnceleri ikiye blnmt. Bir blm
savaa girmek istemiyordu. Zira Med ordusuna oranla bir avu insandan ibarettiler. br blm ve bu arada Miltiades, sava diyordu.
Oylar her iki yanda da eit olduundan, daha az elverili olan fikir
kazanacakt[276]. On birinci oy, arkhontlar arasndan bakla ekerek
seilmi bulunan polemarkhosa[277] ait olduundan, zira Atinallar
eskiden polemarkhosa, strategoslara eit oy hakk tanyordu Miltiades
gidip zamann polemarkhosu Aphidnaili Kallimakhos'u buldu ve unlar syledi: "nsanlar arasnda Harmodios'un ve Aristogeiton'un anlar
kadar gzel bir an brakmak bugn senin elindedir Kallimakhos. Atinallarn kle olmalar ya da zgr kalmalar sana baldr. nk Atina
kurulduundan beri bugnk kadar byk bir tehlikeyle
karlamamtr. Eer Atinallar Medlere boyun eerlerse Hippias'a
teslim edilecekler ve o zaman balarna neler gelecei bellidir. Yok
eer bu site bu saldrdan baar ile karsa, btn Yunan sitelerinin
bana geer. Bu nasl oluyor ve durum niin senin kararna bal kalyor? imdi onu syleyeceim. Biz on strategosuz ve oylarmz yar
yarya blnmtr; birilerimiz sava diyor, brlerimiz sava istemiyor. Eer savamazsak kafalarda bir aknlk olacak, Medlerle yaknlama isteyecek kadar sarslacak; yok eer kimi Atinallarn yreklerinde baz eyler rmeye balamadan savaa girersek dman yeneriz, yeter ki tanrlar tarafsz kalsnlar. Her ey senin elinde; eer benim
fikrimi tutarsan yurdun zgr kalr ve kentin de Yunanistan'n birinci
kenti olur; eer savaa kar kanlarn fikrine katlrsan, imdi sana
ak seik anlattm durumun tam tersi olacaktr."
110. Miltiades bu szlerle Kallimakhos'u kendinden yana ekti ve
polemarkhosun oyu da katlnca sava karar verildi. Savatan yana
oy kullanm olan strategoslar, komuta gnleri gelince[278], komutay

463/881

Miltiades'e braktlar; o da grevi ald, ama kendi gn gelmeden nce

sava balatmad.
111. Sonunda beklenen gn geldi, Atinallar sava dzenini yle
aldlar: Sa kanad Polemarkhos Kallimakhos ald, zira o zaman Atinallarda yasa buydu, sa kanatta polemarkhos bulunurdu. polemarkhosdan sonra, nceden belli olan sraya gre, hi aralk brakmadan
kabileler dizilmilerdi[279]; en sonda sol kanad Plataiallar tutuyorlard. Bu savatan sonradr ki, Atinallar drt ylda bir yaptklar dinsel
trenlerde kurbanlar kesilirken, Atina halknn kerux dua ederken,
kendi halknn yan sra Plataia halknn da adn anar ve tanrdan onun
iin de dilekte bulunur. Atinallar, Marathon Ovas'nda saf tutmulard ve ite unlar oldu: Saflar Medlerin saflar kadar uzun
olduundan, merkezde derinlikleri azd ve en dayanksz yerleri burasyd; ama kanatlarn ikisi de yedeklerle iyice pekitirilmiti.
112. Saflar kurulup, kesilen kurbanlardan da iyi belirtiler alnnca,
Atinallar atldlar ve hemen barbarlara kar komaya baladlar. ki
ordunun aras sekiz stadyondan az deildi. Dmann koarak geldiini
gren Persler de davrandlar. Atinallar lmlerine susam deliler gibi
gryorlard, saylar azd, koarak geliyorlard, saldrlarn rtecek
atllar ve okular da yoktu. Barbarlar byle dnyorlard. Ama
gs gse geldikleri zaman, Atinallar yrei pek insanlar gibi
dvtler. Bizim bildiimiz kadaryla, Yunanllar arasnda ilk olarak
onlar dmana koarak saldryor, Med donatmlar ve bu donatmla
donatlm Med askerleri karsna kmay ilk olarak onlar gze alm
oluyorlard; o gne kadar Yunanllar arasnda bir tek Med sz bile
korku yaratrd.
113. Bu arada Marathon Ovas'nda arpma uzun srd; saflarn
merkezinde stnlk barbarlardayd; oray Perslerin kendileri ve
Sakalar tutuyorlard; bu noktada zafer barbarlardayd, dman geri atmlard ve ieriye doru kovalamaya balamlard. Ama iki kanatta
zafer Atinallarla Plataiallardayd. Dman yenmilerdi ve onu

464/881

bozgun halinde kamaya brakmlar, iki kanat birleerek merkezi

kertmi olan dmana kar savaa girmilerdi ve zafer Atinallarda
kald. Persler kayor, onlar da elde kl kovalyorlard; deniz kysna
varnca, "Ate!" diye barmaya baladlar[280], bir yandan da gemileri
ele geirmeye urayorlard.
114. Bu zorlu savata polemarkhos yiite savat ve ld; strategoslardan Thrasylaos olu Stesilaos da ld ve Euphorion olu
Kynegeiros[281] da bir geminin pruva kpetesini yakalamt, baltayla
vurup elini kestiler, o da ld ve Atina'nn daha nice evlad, hem de en
nlleri!
115. Atinallar yedi gemi ele geirdiler; Persler brleriyle suya
krek sallayarak aldlar; Eretria'dan aldklar tutsaklar brakm
olduklar adaya gidiyorlard. Bu maksatla Sunion Burnu'nu dolandlar,
Atina'ya Atinallardan nce varmak istiyorlard; Atina'da bu projeyi
Perslere fsldadlar diye Alkmaionidler sulanmlardr; daha Persler
gemilerindeyken diyorlard, Alkmaionidler iaret olmak zere havaya
kalkan kaldrmlardr.
116. Persler Sunion Burnu'nu dolanyorlard; ama Atinallar kentlerini savunmak iin bacaklarnn btn hz ile kouyorlard; barbarlar
getiler, Marathon'da Herakles'e adanm olan bir alandan
ayrlmlard, imdi gene bir baka Herakles topranda, Kynosarges'de
toplanyorlard. Phaleron aklarna gelen barbarlar gemilerini orada
demirlediler. Atina'nn demir yeri o zamanlar orasyd sonra burunlarn Asya'ya evirdiler.
117. Bu Marathon gnnde yaklak olarak alt bin drt yz barbar
lmtr; Atinallar yz doksan iki kii kaybetmilerdi. ki yann kayplar bu kadardr. Burada yle bir mucize oldu: Kuphagoras olu
Epizelos adnda bir Atinal, kalabaln arasnda canla bala dvyordu, birden gzleri grmez oldu, oysa gvdesine bir ey dememi,
yaralanmamt ve o gnden sonra kr kald. Benim duyduuma gre,

465/881

bana geleni yle anlatyormu. nnde uzun boylu bir asker belirmi, yani ona yle gelmi, askerin sakalnn glgesi btn kalkan
kaplyormu; bu grnt yanndan gemi ve yanndaki sava
arkadan ldrm. Bana dediklerine gre Epizelos byle
anlatyormu.
118. Ordusu ile Asya'ya dnmekte olan Datis, Mykonos'a geldii zaman[282] uykusunda bir rya grd. Neydi bu rya? Bunu sylemiyorlar. Sabah olunca gemileri denetlemeye balad ve Fenike gemilerinden
birinde altnla kaplanm bir Apollon heykeli buldu. Nereden alndn
soruturdu, hangi tapnan olduunu rendi, gemiye binip Delos'a
gitti; Deloslular adaya yeni dnmlerdi; heykeli tapnaa emanet
olarak brakt ve Boiotia'da Delion'a geri gtrmelerini Deloslulara emretti; buras Khalkis'in karsna den kyda bir yerdir; bu buyrultuyu
verdikten sonra Datis yeniden denize ald. Deloslular heykeli geri
gtrmediler, aradan yirmi yl getikten sonra bir oraklden durumu
renen Thebaililer, kendileri gelip heykeli aldlar; Delion tapnana
geri gtrdler.
119. Kle olarak toplanan Eretriallar, Datis ve Artaphrenes deniz
yoluyla Asya'ya getirdikten sonra Susa'ya yolladlar. Kral Dareios, Eretriallar yakalanmadan nce, bunlara kar dehetli fkeliydi, onlar
kendisini haksz saldrlarla kkrtm olmakla suluyordu; ama bunlar
srgn olarak getirilip ellerine teslim edildikleri zaman bir ktlk
yapmad; Kissia'ya gndermekle yetindi, orada Susa'ya iki yz stad
uzaklkta Arderikka denilen ve kendisine ait olan bir durak vard, oraya
yerletirdi; eit rn veren garip kuyu, bunun krk stad tesine
der: Bu kuyudan bitm, tuz ve ya karlr. Bunlar yle karlr:
Kova yerine krk kullanlr, kra yarm tulum balanr; tulum kuyuya daldrlr, sonra yukarya alnr, bir havuza boaltlr, oradan da
eide ayrlarak akar; bitm dibe ker, tuz abucak kristalleir, ya da
bir kaba akp orada birikir; Persler bu yaa "Rhadimake" diyorlar;

466/881

rengi kara olur, kokusu serttir. Kral Dareios'un Eretriallar yerletirdii

yer burasdr, bugn de orada otururlar ve eski dillerini konuurlar.
120. Eretria'nn bana gelenler bunlardr. Dolunaydan sonra
Atina'ya iki bin Lakedaimonlu geldi; savaa katlmaya o kadar itahlydlar ki, Sparta'dan ktklarnn nc gn Attika'ya varmlard.
Sava bitmi olduu iin hi olmazsa Medleri grelim dediler;
Marathon'a gtrldler ve grdler. Sonra Atinallarn zaferini kutlayp lkelerine dndler.
Alkmaionidler
121. Benim iin hi inanlacak bir ey deildir; Alkmaionidlerin,
Atina'y barbarlara ve Hippias'a teslim etmek iin kalkan kaldrp iaret
vermeleri. Bu hikyeye bir trl inanamyorum; evet, tyranlara onlar
da Phainippos olu ve Hipponikos'un babas Kallias kadar, hatta belki
de daha ok ve aktan aa dmandlar. Ve Peisistratos Atina'dan
srld ve mallar devlet eliyle hara mezat satld zaman bunlar
satn almak cesaretini gsteren tek Atinal bu Kallias olmutur; zaten
ona kar dmanln ortaya vurmaktan hibir zaman ekinmemiti.
122. Bu Kallias her zaman ve herkes tarafndan hatrlanmaya layk
bir kiidir; az nce sylediimiz gibi, yurdunun zgrl uruna
alm bir yiittir, ayrca Olimpiyatlarda yarm, baarlar kazanm, yan yana drt at koulu araba yarnda ikincilik almtr; Pythia
oyunlarnda da zafer kazanm, Yunanllar arasnda elinin aklyla
tannmtr. Ayrca kzna kar davran ile de nasl bir adam
olduunu gstermitir: Evlenme ana geldikleri zaman, onlara parlak
eyizler vermi ve btn Atinallar iinden kendi istedikleri kocay
semekte serbest brakmtr; her biri istedii adamla evlenmitir.
123. te Alkmaionidler de tyranlara onun kadar dmandlar.
Bundan tr ben bu sinsi iftiray kabul etmiyorum, bana gre inanlr
yan yoktur byle insanlarn kalkan kaldrp iaret vermi olmalarnn.
Zaten tyranlar zamannda hep srgnde kalmlardr ve Peisistratidler

467/881

tyranlktan onlarn dzenleriyle atlmlardr. O kadar ki, Atina'y kurtaranlar, bana gre Harmodios ve Aristogeiton'dan ok onlardr. Bu
ikisinin Hipparkhos'u ldrmeleri, Peisistratos'un sonuncu olunun ve
yandalarnn bsbtn canavarlamalarndan baka bir sonu vermemi, kyclklarn nleyememiti; eer Pythia'y raz ederek, daha
nce anlatm olduum gibi, Lakedaimonlulara Atina'y kurtarmalar
iin emir verdirenler sahiden bu Alkmaionlar ise, Atina'da zgrln
yeniden kurulmasn salayanlar da onlar demektir.
124. Ama denilecek, belki de Atina demokrasisine kar hnlydlar
da bu yzden yurtlarna ihanet etmeye kalktlar. Nasl yani? Atina'da
onlar kadar saygn gren, onlar kadar onurlu kimse yoktu ki. Onlarn
sz konusu kalkan bu gibi nedenlerle kaldrm olabileceklerini akl
kabul etmez. Kalkan herkesin gz nnde havaya kaldrlm; kimse
bunu yadsyamaz; olmu bir ey; ama kim kaldrm, kim vermi bu
iareti? Benim rendiklerim bu noktada durmaktadr.
125. Alkmaionidler Atina'nn eski zamanlardan beri nl bir
ailesiydi; ama Megakles'in ok sevdii Alkmaion'dan beri lsz bir
grkem kazanmlardr. Kroisos, Delphoi orakline danmak zere
Sardes'den bir Lydia misyonu gnderdii zaman, bu Megakles olu
Alkmaion onlara yardm iin elinden geleni yapmtr; Kroisos, Lydiallardan tapnak katnda kendilerine bu kadar yarar olann kim
olduunu renmiti; onu Sardes'e arm ve zerinde bir seferde
tayabilecei kadar altn alabileceini sylemiti. Alkmaion, bu
cmertlikten iyice yararlanabilmek iin stne ok geni bir gmlek
giymi, bulabildii en geni izmeleri geirmi ayaklarna ve
klavuzlarn peinde kral hazinesine girmi, bir altn tozu kmesinin
nnde melmi ve izmelerinin ierisine alabildii kadar doldurmu;
sonra iple belinden skt gmlein iini de doldurmu, bir avu da
azna atm ve hazineden km her yan altn dolu olarak ve
pabularn zor sryerek. Bu halini gren Kroisos glmekten
baylm, stndekilerden baka bir o kadar daha vermi. Bu hanedan

468/881

bylece ok zengin olmutur ve bizim Alkmaion, at yetitirmek iin

tavla kurmu, Olimpiyat oyunlarnda zaferler kazanmtr.
126. Bir kuak sonra Sikyon tyran Kleisthenes ile balanma sonucu,
bu aile daha da ykselmitir, o zamana kadar Yunanllar arasnda
grlmedik bir ne kavumutur. Arystonymos olu Andreus olu
Myron'un olu olan Kleisthenes'in Agariste adnda bir kz vard.
Kzn Yunanistan'n en sekin kiisini bulup ona vermek istiyordu.
Yan yana koulu drt atl araba yarn kazanm olduu Olimpiyat
oyunlarnda bir duyuru yaptrd, kendisini Kleisthenes'e damat olmaya
layk gren btn Yunan yurttalarnn altm gn ierisinde Sikyon'a
gelmelerini, nk altmnc gn izleyen bir yl ierisinde kzn gelin
edeceini bildirdi. Gerek kendisini, gerekse yurtta olduu kenti buna
layk grenler toplantya kotular; Kleisthenes konuklar arlamak niyetiyle bir stadyum ve gymnasyum hazrlatmt.
127. talya'dan Sybarisli Hippokrates olu Smindyrides geldi, tatl
yaamaktan yana bu adamn zerine yoktu ve Sybaris o sralar en parlak dnemini yayordu. Bilge adyla anlan Amyris olu Sirisli
Damasos geldi. Bunlar, dediim gibi talya'dan gelenler. onia
Krfezi'nden[283] Epistrophos olu Epidamnoslu Amphimnestos geldi;
onia Krfezi'nden bir o gelmiti. Aitoloi, Titormos'un kardei Males'i
gnderdi, gl kuvvetli olmaktan yana btn Yunanistan'da bu Titormos gibisi gelmemiti ve insanlardan kamak iin Aitolia topraklarnn
en uzak yerinde deniz kysna ekilmitir. Peloponoz'den Leokedes
gelmiti, bu Argos kral Pheidon'un oluydu. Bu Pheidon, Peloponez'e
arlk ve uzunluk llerini sokmu olmakla n kazanmtr; Yunanllarn en ters adam olarak bilinirdi, bir zamanlar ii Elislileri Olimpiyat oyunlarnn organizatrleri arasndaki yerlerinden atarak trenlere
kendisi bakanlk etmeye kadar vardrmt. Arkadia'dan Trapezoslu
Lykurgos olu Amiantos, olu ile beraber gelmiti; Paion'dan Azanial
Laphanes; bu Laphanes'in babas Euphorion, Arkadiallarn anlattklarna gre, Dioskurlar evinde arlamtr ve o zamandan sonra evini

469/881

herkese ak tutmutur ve Elisli Aigaios olu Onomastos. Bunlar z

Peloponez topraklarndan gelenlerdir. Atina'dan gelenler ise Kroisos'un
konuu olan Alkmaion'un olu Megakles ile zenginlik ve gzellikten
yana Atina'da ei bulunmayan Teisandros olu Hippokleides'dir. O
aralk parlak dneminde olan Eretria'dan Euboia temsilcisi olarak
Lysanias. Thessalia'dan Krannonlu Diaktorides ki, Skopadlar soyundandr ve Molossoslardan Alkon. Damat adaylar listesi byleydi.
128. Belli gnde hepsi geldiler. Kleisthenes, nce her birinin nereli
ve hangi aileden olduunu sordu, rendi; bunlarn kafalarn, tabiatlarn, terbiyelerini, karakterlerini bir iyi deneyebilmek iin hepsiyle
hem teker teker, hem hepsini birden araca genel toplantlarda
grmek istedi ve bunun iin bir yl sre koydu; en genlerine jimnastik yaptryor ve her birini insann en iyi belli olduu yerde, sofra
banda inceliyordu; konuklarn yannda bulundurduu sre iinde
prensler gibi arlyor, bir yandan da en ince noktalarna kadar dikkatle
izliyordu. Beenisi yava yava Atinal adaylara doru kayyor ve zellikle Hippokleides'den holanyordu, nk bu, hem erkek olarak gzel
ve glyd, hem de Korinthoslu Kypselos hanedan ile uzaktan akrabal vard.
129. Sz kesme gn geldi, len sofrasna oturuldu. Kleisthenes,
adaylar arasndan kimi setiini aklayacakt. Kleisthenes yz kz
kurban etmiti, damat adaylaryla birlikte btn Sikyon sitesine len
ekiyordu. Yemein sonunda damatlk iin yaranlar, mzikteki hnerlerini, topluluk iinde konuma yeteneklerini gstermeye
balamlard; len uzadka Hippokleides brlerinin hepsini glgede
brakyordu[284]. Fltye ar bir dans havas almasn emretti; flt
ald; o da oynad; herhalde kendi bildii gibi oynuyordu, ama Kleisthenes bu sahneyi seyrederken kalarn atmt. Hippokleides biraz
dinlendikten sonra bir masa getirtti ve masa yerine konulunca zerine
kt, nce Lakedaimon admlarn; sonra Attika dans figrlerini gsterdi ve sonunda masada bann zerinde dikilerek, ayaklarn elleri

470/881

gibi sallamaya balad. Daha birinci ve ikinci danstan sonra Kleisthenes, byle densizlikleri ve sama hareketleriyle cann skan adam
damat edinmek dncesini, ta iinden kopan bir irentiyle kafasndan
atmt; bununla beraber sertlie gitmemi, kendini tutmutu. Ama
ayaklarn sallamaya balamas zerine dayanamad, parlad:
"Teisandros'un olu!" diye bard, "bu cambazlkla evliliini bozdun!"
Gen adam da: "Hippokleides'e vz gelir!" diye karlk verdi; bu atasz buradan kalmtr.
130. Kleisthenes herkesi susturdu ve sesini ykselterek unlar
syledi: "Kzm iin adayln koyanlar, hepinizden ne kadar honut
olduumu sylemek istiyorum; iinizden yalnz birini deil, hepinizi
honut etmeyi isterdim; ama insann bir kz olunca herkesi sevindirecek bir karar alnamaz. Bu toplantdan eli bo olarak kacak olanlara
birer talant gm armaan etmek istiyorum, nk benimle akraba olmay istemek ltfunu gsterdiler ve zahmet edip buraya kadar geldiler;
kzm Agariste'yi Atina yasalarna gre Alkmaion olu Megakles'e veriyorum." Megakles bu deerli emaneti kabul ettiini syledi ve evlenme kararn Kleisthenes bylece aklam oldu.
131. Adaylar arasndan damat seimi ite byle oldu. Ve Alkmaionidlerin ad bylece btn Yunanistan'a yayld. Yeni kar kocann
Kleisthenes adnda bir oullar oldu ki, Atina demokrasiyi ve kabilelerin organizasyonunu buna borludur; ana tarafndan bykbabas olan
Sikyon tyrannn adn vermilerdi. kinci bir oullar daha oldu, Hippokrates; bu Hippokrates'ten bir baka Megakles ve bir ikinci Agariste
dodu, bu da ilk Kleisthenes kznn adn tayordu. Ariphron olu Ksanthippos ile evlendi, tam ana olacakken bir rya grd, ryada bir
aslan douruyordu ve birka gn sonra Ksanthippos'a bir oul dourdu,
bu oul Perikles'dir.
Miltiades'in Sonu
132. Marathon'da Perslere atlan dayaktan sonra, Atinallar arasnda
zaten saygn bir yeri olan Miltiades'in deeri daha da ykseldi.

471/881

Atinallardan yetmi gemi[285], bir ordu ve para istedi; hangi lkeye

sava aacan sylemiyordu; yalnz eer dediini yaparlarsa, onlar
zenginlie boacak, ynla altn bulunan bir yere gtrecekti. Bu szlerle istiyordu gemileri, bu vaatlerle yemlenen Atinallar istediklerini
verdiler.
133. Orduyu alan Miltiades, Paros'a doru yelken at; Paroslular
Perslerin yannda Marathon'a bir trirem gndermilerdi, bunu bahane
ediyor, dmanlk sayyordu. Ama bu, resmi azn yanstt bir d
nedenden baka bir ey deildi. Aslnda Paroslulara ilerinden birinin
dndrd dolaplar yznden derin bir hn besliyordu. Bu adam
kendisini Pers Hydarnes'e fitlemi olan Tisias olu Lysagoras'dr. Denizden yapt seferin sonuna varnca Miltiades, surlar ierisine kapanm olan Paroslular kuatmaya balad; avu gnderip yz talant istedi vermezlerse, onlar ele geirinceye kadar kuatmay kaldrmayacakt; Paroslular Miltiades'e az ya da ok bir para vermeyi dnmediler bile; onlarn dndkleri, kentlerini savunmakt; aldklar tedbirler arasnda, surlarn saldrlarda oka hrpalanan yerlerini gece
rp iki kat daha yksek olarak yeniden yapmak da vard.
134. Olay btn Yunanllar buraya kadar byle anlatrlar; ama u anlatacam ayrntlar yalnz Paros kaynaklarndan kmadr. Miltiades
glkler iinde rpnrken bir kadn, tutsaklardan biri onunla konumak istedi. Paros'dand, ad Timo'ydu. Yeralt tanralarnn[286] tapnanda aa, sradan bir grevi vard. Miltiades'in karsna getirildii
zaman, eer Paros'u ille de almak istiyorsa dediini yapmasn syledi.
Ve ona gizlisini aklad; o da doru kentin nnde ykselen tepeye
yrd, bu tepede Demeter Thesmophoros'a adanm bir kutsal yer
vard; kapy aamad iin duvardan atlad ve tanr bilir ne yapmak
iin, tapnan byk salonuna doru yrd. Belki de dinin dokunulmaz sayd bir eyi kaldrmak iin; zaten nemli deil. Ne yzden
olursa olsun, giri yerine girdii zaman birden yer sarsntsna urad;

472/881

koa koa geri dnd, ta duvarn zerinden atlarken dt, baca

krld; dizini yere arpt, diyenler de vardr.
135. Miltiades acnacak hale dmt, gemilerini alp dnd, ne
Atina'ya para gtrebilmi, ne de yirmi alt gn sren kuatma sonu
vermiti; kenti alamamt, sadece aday soymutu. ki tanrann hizmetine bakan Timo'nun Miltiades'e yol gstermi olduunu renen
Paroslular kadn cezalandrmak istediler. Kuatmadan kurtulur kurtulmaz, Delphoi'ye haclar gnderdiler; Miltiades'i erkeklere yasak olan
tapnaa gnderdii ve yurdunun dmanna, kenti alabilmesi iin en
gvenilir yolu gsterdii iin Timo'yu ldrmeli miydiler? Bunu soruyorlard. Pythia izin vermedi; Miltiades'in sonu kt gelmesi gerekiyordu ve kadn onu sua iten aln yazsnn bir aracsndan baka bir ey
deildi. Pythia'nn Paroslulara verdii orakl byle oldu.
136. Miltiades, Paros'tan dndkten sonra herkes onun bandan
geenleri konumaya balamt; Ariphron olu Ksanthippos zerine
atld, Halk meclisi nne srkledi, Atinallar aldatm olmakla
sulad, ban istedi. Miltiades oradayd, ama savunmasn kendisi
yapmad (bacandaki yara azmt, konuacak hali yoktu); hasta
yatanda getirmilerdi, yerine dostlar konutular. Marathon'u ve
Pelasglardan alarak Atina'ya kazandrm olduu Lemnos'u hatrlattlar. Halk verilen lm cezasn kabul etmedi, sadece yapt yanl
hareket iin elli talant para cezasna arptrld. Bu karardan sonra
Miltiades'i kangren kemirdi, rd ve lm ald gtrd. Olu Kimon
elli talant bir tamam demitir.
137. Kimon olu Miltiades, Lemnos'u yle almt. Eskiden Atinallar Pelasglar Attika'dan srmlerdi, hakl haksz; ben bu konuda
ancak dinlediklerimi syleyebilirim; haksz diyor Hegesandros olu
Hekataios, szleri udur: "Atinallar Hymessos Da eteklerinde,
kendilerine ait bulunan bir lkeyi, yerlemek zere Pelasglar a vermilerdi. Bu, Akropol' evreleyen kale bedenlerinin cretiydi, bu
duvarlar Pelasglar rmlerdi. Eskiden bereketsiz ve deersiz saylan

473/881

topran gzelce ilendiini gren Atinallar, burasn onlara verdiklerine piman oldular ve yargca filan gitmeden Pelasglar kovdular."
Atinallar, yaptklarnn hakl olduunu sylerler; Hymessos eteklerine
yerleen Pelasglar Atina'ya geliyor, uygunsuz iler yapyorlard; Atinal
gen kzlar (ve olanlar) her gn Enneakrunos emesine gider su tarlard; zira daha o zamanlar, br btn Yunanllar gibi Atinallarn da
hizmetileri yoktu. Her gidilerinde Pelasglar kabadaylk ediyor,
aalk ve utanmaz satamalarla ocuklar zorlamaya kalkyorlard.
Bu kadarla da kalmamlar, sonunda saldrmaya da balamlard. "Biz
gene de onlara onlardan daha insanca davrandk," diyor Atinallar;
"btn Pelasglar ldrebilirdik, nk bize saldrmak istiyorlard."
ldrmediler; sadece lkeden kmalarn istediler. Pelasglar baka
blgelere ve zellikle Lemnos'a gidip yerletiler. te iki anlat, biri
Hekataios'un, yukarda anlattm, biri de Atinallarn.
138. Lemnos'daki Pelasglar Atinallardan almak istiyorlard. Atinallarn bayram gnlerini biliyorlard, ellier krekli gemiler saladlar
ve Brauron'da Artemis iin trenler yapmakta olan Atinal kadnlar
bastrp karmak iin yola ktlar; ounu kardlar, deniz yolu ile
kap Lemnos'a getirdiler ve odalk olarak kullandlar. Bu kadnlar ok
dourgan ktlar; ocuklarna hep Atina dilini ve trelerini retiyorlard. ocuklar, Pelasg kadnlarndan doan ocuklarla karmak
istemiyorlard; br ocuklardan biri onlardan birini dverse, hep
birden koup savunuyorlard, hep birbirlerini destekliyorlard. Hatta
br ocuklara da sz geirmek istiyorlar ve kolaylkla da geiriyorlard. Durumu beenmeyen Pelasglar oturup meclis kurdular ve yrek
karartc bir dnceye kapldlar. Bu ocuklar, genken alm olduklar meru karlarndan doan br ocuklara kar imdiden birlik
oluyor, onlar alt ediyorlar, bydkleri zaman ne yapmazlar? Bunun
zerine Atinal ocuklar ldrmeyi uygun buldular, i tamam olsun diye ocuklarla beraber analarn da ldrdler. Pek ar sular iin
Yunanistan'da kullanlmas det olan "Lemnos suu" sz ite bu

474/881

cinayetten ve bir de daha eskiden Lemnoslu kadnlarn kocalarn ve

krallar Thoas' topyekn ldrm olmalarndan kalmtr[287].
139. Pelasglar ocuklarn ve karlarn ldrdkten sonra, topraklar
onlara rn vermez oldu; kadnlarn ve srlerin eski dourganl
kalmamt. Nfusun azalmas ve ktlk yreklerine korku salyordu,
Delphoi'ye adam gnderip bu beladan nasl kurtulabileceklerini sordular. Pythia, "Atina'nn gnln yapn, ne isterse verin," dedi. Bunun
zerine Pelasglar Atina'ya geldiler, iledikleri kusurlarn karln
demek istediklerini bildirdiler. Atinallar Prytaneion'da bir sofra hazrladlar, evresine yataklar dizdiler, zerlerine bulabildikleri en deerli
eyleri koydular, sofraya neredeyse kecek kadar bol ve nefis yemekler doldurdular ve Pelasglar a, kendi topraklarn ayn durumda
kendilerine vermelerini sylediler. Bunun zerine Pelasglar u karl
verdiler: "Ne zaman ki kuzey rzgr topraklarnzdan kalkan bir gemiyi bir gn iinde bizim topraklarmza getirir, o zaman adamz size
veririz." Byle sylediler. Bunun olacak i olmadn biliyorlard,
nk Attika, Lemnos'un epeyce gneyinde kalr.
140. O zaman iin i bu kadarla kald. Aradan uzun yllar geti,
Hellespontos Khersonesos'u Atinallarn eline geti, Kimon olu Miltiades, Etesios rzgrndan[288] yararlanarak Khersonesos'un liman
Elaius'tan yola kt, Lemnos'a indi. Pelasglar a bir gn gelip gerekleebileceine inanmadklar orakli hatrlatarak adadan kmalarn
istedi. Hephaistiallar boyun ediler, ama Myrinallar Khersonesos'u
Attika topra saymyorlard; teslim oluncaya kadar kuatldlar. te
Miltiades'in gtrd Atinallar, Lemnos'u byle almlardr.

476/881

Yedinci Kitap

477/881

POLYMNA
Dareios'un lm Taht Kavgas
1. Byk Kral Hystaspes olu Dareios, Sardes'e yaptklar saldrdan
tr, Atinallara zaten kinlenmiti, Marathon savann haberleri
gelince bu kin korkun bir fkeye dnt ve Hellas'a kar silahl bir
saldrya gemek zere daha byk bir istee kapld. Haberciler hemen yola ktlar, ilden ile atlayarak, eskisinden daha ok asker toplanmas, gemiler yaplmas, at ve yiyecek, giyecek hazrlanmas iin
emirler uurdular. Emir her yana yayld ve Asya yl kaynad;
Yunanistan'a gnderilmek zere en ie yarar adamlar topland,
donatld, yetitirildi. Ama drdnc yl, daha nce Kambyses'in boyunduruk altna alm olduu Msrllar Perslere bakaldrdlar[289].
Bunun zerine Dareios, ayn zamanda her iki ulusa kar sefer amak
iin daha da byk aba harcad.
2. Tam Dareios Msr'a ve Atina'ya kar sefer amaya davranrken,
oullarnn arasnda taht kavgas kt: Pers trelerine gre ordunun
bana gemeden nce, kendinden sonraki kral semesi gerekiyordu.
Dareios'un daha kral olmadan nce, ilk karsndan, Gobryas'n kzndan
ocuu vard; kral olduktan sonra Kyros'un kz Atossa'dan drt tane
daha olmutu. Birincilerin by Artobazanes'di, ikinci karsndan
olanlarn by Kserkses'di. Ayr iki anadan olan ocuklar iki kar
safa ayrlmlard. Her yerde geerli olan ortak gelenek, iktidar en
yal olann hakk sayar. Btn oullarn en by olan Artobazanes
de bu gelenee dayanyordu; Kserkses ise annesi Atossa'nn haklarna
dayanyordu, nk o Perslere zgrlk salam olan Kyros'n kzyd.
3. Dareios henz fikrini bildirmemiti. Bu srada Sparta'da krallktan
drldkten sonra kendi isteiyle Lakedaimon'dan uzaklam olan
Ariston olu Demaratos, daha yeni Susa'ya gelmi bulunuyordu ve
gelii bu taht kavgasna rastlyordu. Dareios'un oullar arasnda kan

478/881

anlamazl renen Demaratos, inanlr sylentilere gre, Kserkses'e

gider ve dayanak olarak ileri srd eylere unu da eklemesini
syler: Kendisi, Dareios Pers kral ve Perslerin efendisi olduktan sonra
domutur, oysa Artobazanes doduu zaman Dareios herkes gibi
birisiydi; krallk gibi yce bir grev iin bir bakasnn onun nne
gemesi ne hakl, ne de kabul edilebilir bir eydi; Demaratos sylediklerine dayanak olarak Sparta'y rnek gsteriyordu: Orada eer bir
kraln kral olmadan nce domu ocuklar varsa ve eer kral olduktan
sonra da ocuu olursa, babann yerini bu ikincisi alrd. Kserkses de
kulana Demaratos'un fsldam olduu bu kant ileri srd, Dareios
da bunu hakl buldu; kral olarak o seildi. Bana kalrsa Kserkses'in kral
olmas iin zaten byle bir kant ileri srmek gerei de yoktu, Atossa
ne derse o olurdu.
4. Perslerin gelecekteki kraln setikten sonra Dareios artk sefere
kmaya hazrlanyordu; ama Msr'daki ayaklanmay ve bu aile
kavgasn izleyen ylda ve hazrlklarn ortasnda, lm yakasna
yapt. Tam otuz alt yl hkm srmt; ne bakaldrm olan Msr',
ne de Atina'y cezalandrabildi. Dareios lnce saltanat olu
Kserkses'in eline geti[290].
5. Kserkses ilk zamanlar Yunanistan seferi iin hi acele etmiyordu;
orduyu Msr' dize getirmek iin hazrlyordu. Ama Gobryas olu Mardonios yanndayd, onun kadar sz geer hibir Pers yoktu; Mardonios, Dareios'n kz kardeinin oluydu, Kserkses ile karde ocuklar
oluyorlard ve ona hi durmadan u tertip eyler sylyordu: "Efendimiz, Perslere bu kadar ktlk etmi olan Yunanllara hadleri bildirilmesin olmaz. nce u elinin altndaki ii bitirsen ve Msr'n kr kstahln da krdktan sonra ordularn Atina'ya kar seferber etsen olmaz m? Btn insanlar arasnda adn yiit olarak anlr ve bir gn
ordularn senin topraklarna srmeye kalkabilecek olanlar da akllarn
balarna devirmek zorunda kalrlar." Bu sylev bir alma arsyd; ayrca Avrupa'nn hibir yerle llemeyecek gzelliini,

479/881

aalarnn cinslerini, eitlerini, topran bereketini anlatmaktan da

geri kalmyor, byle bir hazinenin btn lmller arasnda yalnz
Byk Kral'a layk olduunu ekliyordu.
6. Bunlar sylyordu, nk sava ve serveni seven bir kimseydi
ve nk Yunanistan'a satrap olmak istiyordu. Bir zaman sonra bu tasarlar gerekleti ve Kserkses'i sava dncesine yatrd. Ayrca
Kserkses'i inandrmak iin rastlantlar da kendisine yararl olmutu.
Bata Thessalia'dan Aleuadlarn gnderdikleri grmeciler, kral Yunanistan zerine yrtmek iin didiniyorlard. (Bu Aleuadlar denilen
kimseler, Thessalia krallardrlar.) Sonra Susa'ya gelmi olan Peisistratidlerin yaknlar da bu dnceyi krklyor, yeni kantlarla besliyorlard. Bu Peisistratidler, Atinal Onamakritos'u da beraber getirmilerdi, bu adam orakl derleyicisi ve yorumcusuydu ve Musaios
orakllerinin yaymcsyd; onunla olan eski atmalarn unutmulard,
nk bir zamanlar bu Onamakritos'u Peisistratos'un olu Hipparkhos
Atina'dan kovmutu; Hermioneli Lasis, bunun Musaios oraklleri
arasnda, Lemnos blgesindeki adalarn denizin dibine batacana dair
uydurma bir orakl sokuturduunu anlam ve yakalamt[291]. O gne
kadar ok sayg gren bir adam olduu halde, bu dzmecilik yznden
Hipparkhos tarafndan srlmt. u anlattmz dnemde Peisistratidlerin peinde Susa'ya gelmiti ve bunlar da onu krala iyi birisi
olarak tantmlard. Bu adam ne zaman kraln huzuruna ksa oraklleri
anlatrd; barbarlarn yenileceklerine dair olanlar sylemez, onlar atlard; yalnz byk zaferler mjdeleyenlerini sylerdi; diyelim aln
yazs bir ranlnn Hellespontos zerine bir kpr atmasn istiyor der,
seferin nasl olacan uzun uzun anlatrd. Bylece bir yandan Peisistratidler ve Aleuadlar krala planlarn aklarken, br yandan da bu
adam kehanetleriyle kral kuatyordu.
Kserkses, Yunanistan Seferine Hazrlanyor
7. Yunanistan'a kar sava amaya karar veren Kserkses, Dareios'un
lmn izleyen yl, nce bakaldranlar zerine bir ordu gnderdi.

480/881

Btn Msr', Dareios zamanndakinden ok daha ar koullar altnda

yeniden kle yapt ve bana Dareios'un olu ve kendi kardei olan
Akhaimenes'i koydu; bu, daha sonra Msr' ynetirken Psammethikos
olu Libyal naros'un eliyle ldrlmtr[292].
8. Msr yeniden alndktan sonra, Kserkses Atina'ya kar alacak
seferin ynetimini ele almadan nce Perslerin ileri gelenlerini artt,
bir komisyon kurdu, maksad niyetlerini aklamak ve onlarn grlerini almakt.
a) Meclis topland. Kserkses unlar syledi: "Persler, byle bir meclisi ilk olarak ben toplamyorum, ben sadece eski bir gelenee uymu
oluyorum. Yallarmzdan rendiimize gre, Medler Kyros'un eliyle
Astyages'den alnan imparatorluu bize braktklarndan bu yana hi rahat yz grm deiliz[293]; bize bir tanr yol gsteriyor ve onun gsterdii yolda yryoruz, bu yol bizi hep birbirinden byk baarlara
ulatryor. Kyros'un, Kambyses'in ve babam Dareios'un baarm
olduklar ileri, egemenliimiz altna aldklar uluslar hepiniz biliyorsunuz, ayrca hatrlatmann gerei yok. Ben de krallk tahtn onlardan
devraldm gnden beri, bu grevde benden ncekilerden geri
kalmamann ve Pers egemenliini ayn lde geniletmenin yollarn
aramaktan baka bir ey dnmyorum ve dne tana kazanlacak
yeni bir zafer, alnacak bir toprak buldum, bu toprak imdi elimizde
olan kadar geni, onun kadar bereketli, hatta daha eitli rnler veren
bir topraktr ve ayrca cmz alm ve onurumuzda alan yaray
kapatm olacaz.
b) Hellespontoslular denizine bir kpr atmay dnyorum.
Avrupa'nn iine bir ordu sokmak istiyorum, Atinallar tepelemek iin,
evet, Perslere ve babama yaptklarnn cezasn ekecekler. Siz de
grdnz, Dareios bu adamlarn zerine yrmek iin hazrlanyordu.
Dareios yok artk; almak iin yanp tutuuyordu; onun cn almak
imdi bana dyor, btn Perslerin cn, Atina'y alp yakana kadar
durmadan savaacam. nce onlar ve haksz olarak babama ve bana

481/881

kar saldrya getiler. Bizim klelerimizden biri olan Miletoslu

Aristagoras ile bir olup Sardes'e saldrdlar; kutsal orman ve tapna
yaktlar; sonra Datis ile Artaphrenes'in ynettikleri sefer srasnda, topraklarna ktmz zaman bize yapmadklar kalmad. Bunu da biliyorsunuz, deil mi?
c) te ben de bunlardan tr savamak istiyorum. imdi bir de
byle bir seferin salayaca kazanlar dnelim: Eer bu ulusu ve
Phrygial Pelops'un blgesini dize getirirsek, Perslerin gzleri nnde
artk tanrsal gk kubbeden baka snr kalmayacaktr. Evet, gne artk
snrlar bizimle bir olan baka toprak grmeyecektir; sizin
yardmnzla, Avrupa ierisinde yapacam basit bir gezinti ile btn
topraklar bir tek lke halinde birletireceim. Zira bana dediklerine
gre durum yle: Bir kez bu dediim uluslar ortadan kaldrdktan
sonra, artk savaabilecek bir tek site, lmller arasnda bizimle
savata boy lebilecek bir tek ulus kalmyor. Bylece dmanlarmzn boynuna klelik boyunduruunu vurmakla herkesi, hatta dmanmz olmayanlar da ayn boyundurua vurmu olacaz.
d) imdi siz de u diyeceklerimi yaparsanz, beni honut etmi olursunuz: Her biriniz, hadi dediim anda seve seve grevlerinizin bana
koacaksnz; kim ki en iyi donatlm birliklerle karma gelir, benden
yurdumuzun en deerli armaanlarn alacaktr. te syledim yaplmas gerekli olan eyi; ama sizin karnza yalnz kendi sesine kulak
veren birisi olarak kmak istemiyorum; konuyu tartmaya ayorum,
dncesini sylemek isteyen sylesin."
9. Bunlar syledi ve sustu. Mardonios sz ald. "Efendimiz," dedi,
"yksek dncen yalnz gelmi gemi Perslerin deil, gelecek kuaklarn da stne ykseliyor. Sylevinde en geerli ve en somut gereklere dokundun ve zellikle bu Avrupa oniallarnn kendi hallerine
bakmayp bizimle elenmeye kalkmalarna katlanmak istemiyorsun.
Evet, ok tuhaf olur, bize hibir zarar dokunmam olan Sakesleri,
Hintlileri, Ethiopiallar, Asurlar ve srf egemenliimizi geniletmek

482/881

istediimiz iin klelerimiz haline gelmi olan daha bin ulusu buyruumuz altna aldktan sonra, bizi kendilerine aynyla karlk vermek
zorunda brakan Yunanllar cezasz brakmak tuhaf olur. Neden korkacaz? Kalabalk ordular m var? Tkenmez paralar m var?
a) Sava yntemlerini biliyoruz. Kaynaklar az, onu da biliyoruz.
Ayn rkn bugn avcumuzda tuttuumuz ocuklar var, oniallar, Aioliallar, Dorisliler denilen bu insanlar bizim topramzda, bizim
klelerimiz olarak yayorlar. Ben kendim denedim bu adamlar,
babann emriyle zerlerine ordu gtrdm; Makedonia'ya kadar gittim;
Atina'ya varmama ramak kald; kimse bana kar savamay gze alamad[294].
b) Bununla beraber sylemeyi gerekli bulduum bir ey var; Yunanllar ok dncesizce savarlar, hoppa, beceriksiz ve ihtiyatszdrlar;
rnek mi, sava atklar zaman en gzel en dz ovay seer, altn
stne getirirler, kaleden inip orada savarlar; sonunda yenen de
byk zararla kar; yenilenlere gelince, lafn bile etmiyorum; kkten
yok olurlar. Ayn dili konutuklar halde, neden birbirlerine eli gnderip konumazlar, ilerini dzeltmezler de byle boyuna dvrler?
Diyelim ne olursa olsun dvecekler, o zaman da en uygun yeri seip
orada savamalar gerekir. Oysa ite bu Yunanllar, ben Makedonia'ya
kadar yrdm zaman, onurlu kimselerin katlanamayacaklar duruma katlanmlar, sava, sonuna kadar gze alamamlardr.
c) yle ise, ey kral, sen Asya'nn insan denizini peine takp gzel
donanml gemilerinle yrdn zaman, kim seninle sava gze alabilir? Yunan'n cretinin bu noktaya kadar kabileceine, iznin olursa,
inanamam. Diyelim ki dncem yanl kt, bir kendini beenmiin
aklna uydular ve bize kar savaa girdiler, o zaman da bizim
herkesten daha iyi dvtmz renmi olurlar. Ne olursa olsun,
bir defa denemeden bu iin peini brakmayalm; zahmetsiz hibir ey
olmaz; insanolu hibir eyi aba harcamadan elde edemez."

483/881

10. Mardonios, Kserkses'in tasarsn przlendiren glkleri

bylece silip sprdkten sonra susmutu. br Perslerden ses kmyordu, ileri srlen dnceye kar kmay kimse gze alamyordu.
Hystaspse olu Artabanos, Kserkses'in amcas oluyordu, buna
gvenerek sz ald:
a) "Kral," dedi, "eer iki kar dnce atmazsa seim yapmak ve
ikisinden en iyisi hangisiyse ona karar vermek mmkn olmaz; ortaya
srlm olan dnceye katlmak zorunluluu ortaya kar; iki
dnce olmaldr ki seim yaplabilsin. Altn alalm, alamlar olmasa lye vurulamaz, deeri bilinemez; ama iki para altn mihenk
tana vurulursa hangisinin daha saf olduu meydana kar. Babana,
kardeim olan Dareios'a da syledimdi, Skythlere kar sefer ama,
bunlar bir yerde kent kurup yerlemezler dedimdi, ama o Skythleri, bu
gebeleri egemenlii altna almay kuruyordu, bana inanmad[295]; sefer at ve yiitlerinden birounu yitirmi bir ordu ile geri dnmek
zorunda kald. Oysa sen kralm, Skythlerden ok daha deerli
kimselere kar yrmek istiyorsun; bunlarn gerek deniz savanda,
gerekse kara savanda ok becerikli olduklar syleniyor. Daha beteri
de var ki, grevim sana onu da bildirmektir.
b) Orduyu Yunanistan'a kar yrtebilmek zere Avrupa'ya
geirmek gerekir, bunun iin diyorsun, Hellespontos Denizi zerine bir
kpr kuracam. imdi bir dnelim: Diyelim ki, karada ya da denizde ya da her ikisinde birden yenildin; nk bunlar dayankl insanlar
ve Attika'ya giden Datis ve Artaphrenes ordular gibi nemli bir orduyu
Atinallarn tek balarna yenmi olduklarn gz nnde tutarsak, demek ki gerekten dayankl insanlar. Tutalm ki, ikili bir baar kazanmadlar. Ama eer denizden saldrr ve kazanrlarsa Hellespontos'a
gelir, bizim kpry ykarlar, ite ey kral, o zaman durum zor olur.
c) Bu benim kendi uydurduum bir varsaym deildir; baban,
Skythlere kar yrrken Trakya Bosphoros'u kylarna vardktan
sonra stros zerine kpr atmt, o zaman az daha bamza kt bir

484/881

felaket geliyordu. Skythler stros kprsn koruyan oniallara kpry yktrmak, dn yolumuzu kesmek iin ellerinden geleni yapmlard. Ve eer Miletos tyran Histiaios da br tyranlara uyup olur
deseydi, Persler tmyle krlacaklard. Byk Kral'n talihinin bir tek
adamn oluruna kalm olmasn dnmek, byle bir eyi iitmek bile
insann tylerini rpertir.
d) imdi sen, ok darda kalmadka byle bir tehlikeyi gze
almamalsn. Bana inan: imdilik bu toplanty ertele; iyice dn
tan, dncenin sessizlii iinde konunun her yann aratr, sonra
sana da en iyi gelen dnceyi syle. Zira en yararl ey, iyi dnmektir; bence en byk kazancmz dncelerimize doru bir yn vermektir; yolumuzu bir engel kesse bile, biz gene doru dnmz, ama
kader tedbirimizden baskn kt deriz; hesap yanl olur da ans
yardm ederse, bu beklenmedik bir kazantr; yanl hesap gene de yanl olarak kalr.
e) Grmyor musun ki, tanr bakalarndan byk olanlar kurum
taslamaya brakmaz, yldrmyla arpar? Ama kklere bir ey olmaz.
Ve grmyor musun ki, yaplarn ve aalarn en yksekleri, her zaman yukarnn gazabna urarlar? Zira tanr izgiyi aanlar budamaktan holanr. Ve yle getirir ki, bakarsn bir avu insan koskoca bir
orduyu bitirir; kskan tanrnn, iine korku ya da bana bir yldrm
salmas yeter[296], o zaman layk olmad bir felakete urar.
f) Zira tanr, gururu kendisinden bakasna brakmaz. Ve bir de u,
acele etmek her ii yanla srkler, byk zararlar genellikle bundan
kar; beklemek deerli bir sanattr, kazanc abuk grlmese bile,
zamanla ortaya kabilir.
g) te sana, ey benim kralm vereceim t budur. Ve sen, Gobryas
olu, Yunanllar iin byle bo lakrdlar sylemekten vazge, onlar
byle kmsenmeye layk deillerdir. Yunanllara kara almaktan
kastn, kraln kendisini onlara kar sefere karmaktr; bu kadar

485/881

abalamandan karttm sonu bu. Dilerim ki, istediin olmasn! Zira

kara almak zellikle kt bir eydir! Zira byle bir durumda kurban
bir, sulu ikidir; kara alan, arkadan konutuu iin suludur; onu dinleyen de doru mu, yanl m diye aratrmadan dinledii iin suludur;
kara alnan ise, birisi ktledii, br de onu yle sand iin kurban durumuna girer.
h) Sonunda, ne olursa olsun deyip bu adamlara kar sefere klacaksa pekl! Ama hi olmazsa kraln kendisi Pers ulusunun ocandan
ayrlmasn; biz ikimiz rehin olarak ocuklarmz ona brakalm, sen
ordunun bana ge; istediklerini se al, istediin kadar gl bir ordu
ile git ve eer dediin gibi kraln ann ykseltebilirsen, beni de
ocuklarm da ldrsnler; sonu eer benim dediim gibi karsa,
senin ocuklarn ve dnebilirsen eer, seni de ldrsnler. Bu dediimi kabul etmezsen eer ve gene de ne olursa olsun deyip
Yunanistan'a kar orduyu kendin gtrmek istersen, burada kalacak
olanlar, Mardonios'un bir gn Atinallarn oralarda bir yerde, Perslere
bunca ktlk ettikten sonra kpekler tarafndan paralandn, kurda
kua yem olduunu iiteceklerdir, hatta belki de daha nce, daha
yoldayken Lakedaimonlularn ellerinde ayn akbete urayacak ve
karlarna kral srmek istediin adamlarn nasl insanlar olduklarn
reneceksin."
11. Artabanos'un szleri bunlardr. Kserkses fkelendi ve u karl
verdi: "Artabanos, sen babamn kardeisin; byle olduun iin bu akl
almaz szlerin karln grmekten kurtuluyorsun. Ama mademki
alak ve korkaksn, seni bir namus lekesi ile cezalandryorum, benimle
birlikte Yunanistan seferine katlmayacaksn, burada karlarla beraber
kalacaksn. Sylediklerimi yapmak iin senin olurunu almay gerekli
grmyorum. Eer Atinallara hadlerini bildiremezsem, bana da
Akhaimenes, Teispes, Kambyses, Kyros, Teispes, Ariaramnes, Arsames, Hystaspes, Dareios olu demesinler. Zaten biliyoruz ki, biz yerimizde kalsak bile onlar rahat durmayacaklar; daha nce de bize
satatlar, Asya'ya girdiler, Sardes'i yaktlar, daha iyi savamak

486/881

midiyle gene gelecekledir. Hayr, iki ampiyonun da kapal alandan

darya kabilmesi olana kalmamtr; vuracaksn ya da vurulacaksn, kavgann yasas budur ya btn bu topraklar Yunanllarn eline
geecek ya da btn oralardaki topraklar Perslerin olacak; zira hn,
ikisi ortasn tanmaz. nce onlar bize saldrdlar, cmz alacaz
hem de ben bu suretle renmi olurum, bakalm bu adamlara kar
yrmekle urayacam nemli zararlar neymi; bu adamlar bizim
atalarmzn klesi olan Phrygial Pelops sonuna kadar
kleletirmiti[297], hatta bugn bile lkeleri, kendilerini yenmi olan
adamn adn tamakta, kendileri de ayn ad kullanmaktadrlar."
12. Tartma daha ok uzamad; sonra bilge t gece geldi,
Kserkses'in akl Artabanos'un szlerine taklmt. Btn gece dnd
tand, sonunda Yunanistan'a kar sefere kmann gerekli olmayaca
kansna vard. Gitmemeye karar verdi ve derin bir uykuya dald. Ve
ite bir rya grd Persler anlatyorlar bunu Yannda uzun boylu,
yakkl bir adam duruyordu, bu adam unlar syledi: "Demek fikrini
deitirdin, hem birliklerin toplanmasn emrettin, hem de imdi
orduyu Yunanistan'a gtrmekten vazgeiyorsun, yle mi? Ama fikrini
deitirmeye hakkn yok, kimse de sana hak vermeyecek; hayr,
gndz verdiin karar, uyman gereken karardr." Bunlar syledikten
sonra utu gibi geldi Kserkses'e.
13. Ama gn belirdii zaman ryay artk nemsemiyordu; dn
toplam olduu Persleri getirtti, unlar syledi: "Persler, kararm
abucak deiti diye beni balayn; henz aklm iyice bama
devirememitim, ayrca dn konutuumuz konuda beni kendi yanlarna ekmek isteyenler bir dakika peimi brakmak istemiyorlard.
Artabanos'un szlerini iittiim zaman genlik kan tepeme srad, o
yata bir adama kar lsz ve yaralayc szler syledim. Ama imdi
onun dncesinden yanaym ve onu dinleyeceim. imdi biliniz ki,
Yunanistan'a kar sefer amak dncesini braktm, siz de gidip

487/881

rahatnza baknz." Bu szleri iiten Persler sevin iinde yerlere

kapandlar.
14. Gene gece oldu, Kserkses uykusunda ayn ryay grd, gene o
adam geldi: "Dareios'un olu," dedi, "demek Perslerin karsna sava
tasarlarndan vazgeme karar ile kyorsun ve benim szlerime kulak
asmyorsun, sanki bu szleri syleyen bo bir adamm gibi! Ama unu
iyi bil, eer hi ara vermeden bu sefer iin hazrlanmazsan bana gelecek olan udur: Nasl ksa zamanda bydn ve ykseldinse, gene yle
abucak alalacaksn."
15. Kserkses korktu, yatandan srad ve hemen birisini gnderip
Artabanos'u artt, gelince: "Artabanos," dedi Kserkses, "o zaman
aklm bamda deildi, senin kurtarc tlerine budalaca szlerle
karlk verdim; sonra aklm bama geldi, dediini yapmak gerektiini
anladm. Ama tutmak istediim bu d gel gr ki tutamayacam.
Fikrimi deitirip senin grne katldktan sonra ryama birisi girdi,
gzlerimin nnde oynayp duruyordu, ama yeni kararm kutlamak
iin deil. Korkun eylerle gzm korkutuyor. Eer bunu gnderen
bir tanr ise, demek ki ordularmz Yunanistan'a kar sefere kartmamz istiyor, o halde bu buyruu getiren bana olduu gibi kanatlarn
sana da dokunduracaktr. Ve bunu deneyebileceimizi dndm,
istersen benim stmdekileri giy, tahtmda otur, sonra da yat, benim
yatamda uyu."
16. Kserkses, Artabanos'a bunlar syledi. Artabanos nce ekindi,
zira kral tahtna oturmaya kendini o kadar layk grmyordu; sonunda
olmaz diyemedi, Kserkses'in buyruuna ba edi, ama nce unlar
syledi:
a) "Ey kral, doru dnmekle doru sze kulak vermek arasnda
bence bir ayrlk yoktur. Sende ise bunlarn ikisi de var; evreni alanlar
senin fikrini eldiler. nsanlara en ok yarar dokunan ey denizdir;
ama halkn inanna gre, rzgr kalkar, denize saldrr, nk kendisini onun yaradltan gelen iyiliine brakmaya katlanamaz. Bana

488/881

gelince, senden o kat szleri iittiim zaman, eer ok zlmsem

bunun nedeni u ki, Perslerin nne serilen iki dnceden birisi
gururu krklyor, br ise insan yreini ar ve doymaz isteklerle
beslemenin kt bir ey olduunu belirterek gururu yattrmak istiyordu. te bu iki kart dnceden diyordum, sen Persler iin ve kendin iin tehlikeli olan seiyordun.
b) Oysa imdi tam iyi olan yolu semiken, Yunanistan'a kar silahlanma dncesinden vazgemiken, bana bir rya grdn,
bunun bir tanr yant olabileceini ve sana sava hazrln brakmay
yasak ettiini sylyorsun. Ama bunda olum, tanr parma grmenin
yeri yoktur; zira insanlarn grdkleri ryalarn nasl eyler olduklarn
sana aklayacam, nk ben senden epeyce yalym; ryalarmza
giren grntler, genellikle, gndz kafamz yormu olan konularla ilgilidir; bizim aklmzda ise son iki gndr bu seferden baka bir ey
yoktu.
c) Yok eer bu rya benim anlamadm gibi deil de tanrsal bir
eylerle ilgili ise, pekl, zaten sen kendin syledin, sana grnd
gibi bana da grnsn bakalm, sava szlerini bana da sylesin.
Ama bunun iin senin stndekileri giyinmem gerekli deildir, grnecekse benimkilerle de grnr, bunun gibi ha senin yatanda yatmm, ha kendiminkinde, o da fark etmez yeter ki bana da grnmek
niyetinde olsun, nk sana uykuda grnen bu grnt, kim olursa
olsun, beni grd zaman srf zerimde senin giyimlerin var diye beni
sen zannetmez. Belki de beni buna layk bulmayacak, hi grnmeyecektir, o zaman stmde gene ha senin stndekiler olmu, ha benim
stmdekiler, o gene sana grnecektir. Eer gene de yalnz sana
grnrse, o zaman ben de bunu tanrsal bir iaret sayarm. Neyse,
mademki sen byle karar verdin ve mademki seni dncenden caydramam, dediin olsun, senin yatanda yatarm. Kendi hesabma
rolm bilerek oynuyorum; haydi bakalm sana grnd gibi bana
da grnsn. O zamana kadar imdi nasl dnyorsam gene yle
dneceim."

489/881

17. Bu kk sylevden sonra Artabanos, Kserkses'in kafasndaki

bo dnceleri datacan dnerek, ne emretti ise onu yapt.
Kserkses'in stndekileri giydi, tahta oturdu, sonra yatp uyudu, ryasnda Kserkses'e grnen ayn grnty grd; Artabanos'un
baucunda durmu, unlar sylyordu: "Sendin deil mi, Kserkses'i
Yunanistan'a sefer amak dncesinden caydran? Bundan ok rkyorsun galiba; kaderin nne gemeye kalktn iin er ge cezan bulacaksn. Kserkses'e gelince, beni dinlemezse urayaca cezann ne
olduunu kendisine syledim bile."
18. Artabanos'un grntnn azndan ktn sand szler byleydi; sonra sanki kzgn demirle gzleri dalanyor gibi oldu. Bir
lk kopararak yataktan frlad, Kserkses'in yanna oturdu, bir tek
ayrnty atlamadan, ryasnda olup biteni bir bir anlatt ve ona yle
dedi: "phesiz ey kral, ben nice byk ve gl giriimlerin sayca
daha az dmanlar eliyle boa karldn grm bir adam olarak,
senin genlik ateini biraz yattrmak istemitim; yatmaz istekler beslemenin ktln bilirim; Kyros'un Massagetlere kar am
olduu sava ve bu savan sonunu hatrlyorum; Kambyses'in
Ethiopia seferini de hatrlyorum, ayrca Dareios'un Skyth seferine
kendim de katldm. Bunlar gz nnde tutarak senin de bar iinde
yaarsan eer, herkesin imrenecei bir mr sreceini dnmtm.
Ama yle anlalyor ki, yukardan bir ar var, tanr fkeli ve Yunanllarn bana bir bela gelsin istiyor, onun iin ben fikrimi deitiriyorum. Sen de tanr buyruunu Perslere bildir ve onlara hazrlk iin vermi olduun ilk ynergeye uymalarn buyur; yle davran ki, tanrlar
honut kalsnlar ve bana bir ktlk gelmesin." Bu konuma bittikten
sonra, grntden aldklar gle sabah beklediler; Kserkses Perslere
olanlar anlatt ve eskiden sefere kar km tek kii olan Artabanos
da imdi ona katld[298].
19. Kserkses sava hazrlklarna balamt, uykusunda nc bir
rya daha grd; Maglar bunu savan btn dnyay kaplayaca ve

490/881

btn insanlarn ona kle olaca yolunda yorumladlar. Rya yleydi: Kserkses'in banda taze zeytin dalndan bir ta vard, daldan
kan iekler btn dnyay kaplyordu; sonra bandaki ta giderek
yok oluyordu. Maglar bu yorumu yaptktan sonra, Kserkses'in yannda
toplant halinde bulunan Perslerin her biri abucak kendi eyaletine
kotu, kraln sz verdii armaanlar azlarn sulandryordu, bu
armaanlar hak edebilmek iin, canla bala uramaya baladlar.
Hazrlklar, Athos Da, Orduda Saym
20. Msr'n ba emesini izleyen drt yl orduyu hazrlamak, ordu
iin gerekli servisleri kurmakla geirdi. Korkun kuvvetler banda sefere kt zaman beinci yl doluyordu. Bizim bildiimiz seferler ierisinde en nemlisi budur; Dareios'un Skyth seferi bunun yannda hi
kalr, Skythlerin Kimmerleri kovalayarak Media zerine atlmalar ve
btn Yukar Asya'y ele geirmeleri ve oralarda yerlemeleri ile
sonulanan sefer de yle Dareios, Skyth seferi ile bunun cn almak
istiyordu, hatta bize dediklerine gre, ne Atreusoullarnn lion'a
kar atklar sefer, ne de Mysiallarn ve Teukriallarn, Troya olaylarndan nce Bosphoros'u geip Avrupa'ya atldklar ve btn Thraklar egemenlikleri altna aldktan sonra onia Denizi'ne doru indikleri
ve gneyde Peneios rmana kadar ulatklar sefer onunla
ltrlebilir.
21. Btn bu yaylmalarn tm ve gemiin btn seferleri bir araya
getirilse, bu bir tek seferin yannda laf edilmez. Gerekten Kserkses'in
Avrupa'ya srmedii Asyal ulus mu kalmtr? Askerlerine iirmek
iin, byk rmaklar dnda, hangi rman suyu yetebilir? Uyruu
altndaki uluslarn kimi gemi donatyor, kimi kara ordusu hazrlyordu,
kimileri atl birliklerin yiyecei ile urayordu, bakalar savalardan
baka atlar iin tat gemileri donatmakla da ykmlydler, daha
bakalar gemikprlerin yapm iin zel uzun gemiler, kimileri de
yiyecek ve gemi hazrlyordu.

491/881

22. Birinci sefer, Athos Da dolanlrken batankara gittii iin,

nce bu dada hazrlk almalarna balamt ve yldan beri
sryordu; Khersonesos'daki Elaius'da demir zerinde gemiler bulunduruluyordu, bu balant limannda her ulustan birok insan toplanmt, gemiler bunlar ekipler halinde getiriyor, nbetlee ve kam
altnda kaz ilerinde altrlyorlard; ayn ie Athos Da evresinde
oturanlar da katlyordu. in banda iki Pers, Megabazos olu Bubares
ile Artaios olu Artakhaies vard. Athos, byk ve nl bir dadr, denize ular, zerinde insanlar yaar. Anakaraya baland ynde aa
yukar on iki stad geniliinde bir kstak bulunur, bylece bir yarmada
olur; burada da alalr, ova olur, zerinde pek yksek olmayan tepecikler vardr. Bu ova, kylarnda Akhantos'un bulunduu deniz ve
Torona'nn karsna den kylar arasndadr. Athos'un balad kstak zerinde bir Yunan kenti olan Sane bulunur; Sane'nin berisinde,
Athos'un bulunduu yanda Perslerin anakaradan ayrp birer adal kent
haline getirmek iin uratklar baka kentler vardr: Bunlar, Dion,
Olophyksos, Akrothoon, Thyssos ve Kleonai kentleridir. Athos
Da'ndaki siteler bunlardr.
23. Kaz yle yaplyordu: Barbarlar ksta uluslar arasnda
bltrmlerdi; Sane kentine doru dmdz bir izgi ekilmiti;
hendek belli bir derinlie indii zaman, ekiplerden bir blm aada
toprak kazarken, brleri biriken topra iskeleden iskeleye aktararak
yukarya karyorlard; yukardakiler de topra alp kazlan yerin uzana serpiyorlard. Fenikelilerden bakalar bu ii bir daha yapmak
zorunda kalyorlard: Kazdklar yerin iki yan durmadan kyordu,
kanlmaz bir eydi, nk hendein st ile altn ayn genilikte tutuyorlard. Oysa Fenikeliler ki, bu gibi ilerde stlerine yoktur,
zeklarn gstermilerdi. Kura ekilip de kendilerine rastlayan yer
belli olunca, hendein st yann alttaki kanaln geniliinden iki kat
daha geni tutmulard; i ilerledike yava yava daraltyorlard; dibe
vardklar zaman onlarn am olduklar kanal, brlerininki ile tpatp

492/881

ayn genilikteydi. Kurduklar kampn yaknnda bir ova vard, orada

bir eit pazar yeri kurulmutu; Asya'dan bol un geliyordu.
24. Dnyorum da Kserkses bu ii herhalde gsteri olsun diye
yapyordu diyorum kendi kendime; gcn gstermek ve antlar brakmak hevesine dm olmalyd; zira bu eziyete katlanmadan da gemiler kstan zerinden ekilebilirdi; oysa iki denizin arasna yan yana
iki trirem geebilecek genilikte bir kanal almasn emretmitir. stelik Strymon zerine atlacak kprnn atsn da bu da kazananlar
koyacaklard.
25. Bu ilerden baka, kprlerin yapm iin papirs, keten ve
kenevir liflerinden halatlar hazrlanyordu; ayrca Yunanistan'a
geirilecek ordunun askerleri ve hayvanlar a kalmasnlar diye yiyecek depolar yapmak grevi de Fenikelilerle Msrllara verilmiti. Bu
maazalarn kurulacaklar yerler uzun incelemelerden sonra seilmiti
ve Asya'nn drt bucandan gemiler, dubalar dolusu yiyecek tayorlard. Her ulus iin maazalar ayrlmt, bunlar doldurmakla ykmlydler. Yiyeceklerin en byk blm Trakya'da Beyaz Yal denilen
yerde toplanmt; brleri Perinthoslularn Tyrodiza kentine, bir
blm Doriskos'a, bir blm Strymon zerindeki Eion'a, bir blm
Makedonia'daki depolara gnderilmiti.
26. stihkm ve levazm servisleri bu ilerle urayorlard, Kserkses
toplanan kara ordusu ile birlikte Sardes zerine yrmeye balamt.
Ordu, Kappadokia'daki Kritalla'dan yola kmt; Kserkses'in
komutasnda anakaray geecek olan btn birlikler iin toplanma yeri
olarak buras seilmiti. Satraplardan, en iyi donatlm birlikleri getirip
kraldan, sz vermi olduu armaanlar alan hangisiydi? Bunu syleyemeyeceim, hatta bunu meydana karmak iin bir geit treni
yaplm olup olmadn da bilmiyorum. Halys rman geip
Phrygia'ya ve lke iinde yrnerek Kelaina'iye varld, Maiandros'un
kaynaklar buradadr, Maiandros'a eit bir rmak olan Kataraktes de
burada, hatta Kelainai agorasnda kaynar ve Maiandros'a karr.

493/881

Marsyas Silenos'un derisinden yaplm olan tulum da gene bu kentte

asldr; Phrygiallarn anlattklarna gre Apollon diri diri derisini
yzm, duvara asmtr[299].
27. Bu sitede bir Lydial oturuyordu, Atys olu Pythios; bu adam
orduyu ve kral byk bir cmertlikle arlad; hatta para yardm
yaparak sefer giderlerine de katlmak istedi. Bu cmertlik karsnda
Kserkses, yanndakilere sordu, kim oluyordu bu Pythios ve varl
neydi ki, byle bir neride bulunabiliyordu. "Kral," dediler, "bildiin
altn nar ve altn asma daln[300] baban Dareios'a armaan eden
adam budur; bugn de bildiimiz en zengin insan, senden sonra odur."
28. Kserkses'in az ak kald. O zaman onunla kendisi konutu, serveti ne kadar diye sordu. "Kral," dedi Lydial, "senden saklayacak
deilim, ne kadar olduunu ben de bilmiyorum deyip susmayacam
da; ne kadar olduunu ok iyi biliyorum, sana da ayrntlaryla aklayacam. nk senin Hellen kylarna doru inmekte olduunu haber
alnca, sava giderlerine katlmak istediimden, varm youmu hesap
ettim, hesaplarn verdii sonuca gre, iki milyon gm ve drt milyon
Dareios stateri tamamlamak yedi bin altn eksik. Bunlar senin emrine
veriyorum; benim daha geride klelerim ve mlklerim var, beni bol bol
geindirir."
29. Byle konutu, bu szlerden holanan Kserkses yle cevap
verdi: "Lydial ev sahibi, ran'dan ktmdan beri beni ve ordumu
byle karlayan ve sava bteme yardm iin hazinesini
kendiliinden nme seren bir kimseye rastlamadm; bunu bir sen
yaptn. Askerlerimi prensler gibi arladn, bana byk bir para
yardm yapmak istedin. Buna karlk ben de sana u erefi veriyorum:
Bundan sonra benim resmi konuumsun, drt milyon staterine gelince,
yedi bin darik de ben sana kendi cebimden veriyorum, yuvarlak hesap
olsun ve biz de sana bu kadarck bir iyilikte bulunmu olalm.
Elindekilerin hepsi senin olsun ve her zaman byle eli ak bir adam

494/881

olarak kal; ne imdi, ne de gelecekte byle davrandna piman

olmayacaksn."
30. Ve dediini yapt, sonra yola koyuldu. Phrygia kenti Anaua'nn
ve tuz karlan bir gln yanndan geti, byk bir Phrygia kenti olan
Kolossai'ye geldi; Lykos rmann bir yarktan akp kaybolduu yer
burasdr; aa yukar be stad tede gene yeryzne kar ve
Maiandros'a karr. Kolossai'den kan ordu Phrygia ve Lydia'y ayran
snra, Kydrara'ya geldi, burada topraa akl bir dikmeta vard,
Kroisos tarafndan diktirilmitir ve zerindeki yazt snr
gstermektedir.
31. Phrygia'dan Lydia'ya geildi. Yol ikiye ayrld, sol yan Karia'ya,
sa yandan Sardes'e doru; bu yol tutulursa Maiandros'u amak gerekir
ve oradan hnerli ustalarn has buday ve lgn aa ieklerinden bal
kardklar Kallatebos kentine varlr. Kserkses bu yolu tuttu; bu yolda
bir nar aac grd, o kadar gzeldi ki dallarna bir altn ta ast ve
korumak zere yanna lmszlerinden birini brakt[301]. Ve ertesi
gn Lydia bakentine girdi.
32. Sardes'e varnca Yunanistan'a haberciler gndererek toprak ve su
istedi, sitelere Byk Kral' karlamak zere lenler hazrlanmas iin
haber yollad. Atina'ya ve Lakedaimon'a toprak istemek iin kimse
gndermemiti[302], bunlarn dnda her yere gnderdi. Yeniden toprak ve su istemesinin nedeni uydu: Eskiden Dareios'un emrine ba
ememi olanlarn imdi korkup dize geleceklerini sanyordu ve adamlarn, bu ngrnn doru kp kmayacan anlamak iin
gnderiyordu.
33. Sonra Abydos'a gitmek zere hazrlklara balad, bu arada
Hellespontos'ta Asya ile Avrupa'y birletirecek kpr iin boyunduruk
kuruluyordu. Hellespontos Khersonesos'unda Sestos ve Madytos illeri
arasnda, ky Abydos'un karsnda denize doru inen sarp kayalktr.
Sonradan, ama ok sonradan deil, Ariphron olu Ksanthippos'un

495/881

komutas altndaki Atinallarn Sestos valisi ranl Artayktes'i diri diri

diree akm olduklar yer burasdr; bu adam sk sk Elaius'daki
Protesilaos tapnana kadn gtrr, gnah ilerdi[303].
34. Abydos'dan balayarak, kynn bu noktasna doru kpr kurmakla grevli olan iiler iki kpr yapyorlard; birisi iin Fenikeliler
beyaz keten kenevir lifi, br iin Msrllar papirs lifi kullanyorlard. Abydos'dan kar ky yedi staddr. O byk frtna kt zaman
iki ky yeni birlemiti ki, btn halatlar koptu, sonuna gelmi olan i
mahvoldu.
35. Bunu duyan Kserkses fena fkelendi; Hellespontos'a yz sopa
ekilmesini ve bir ift buka taklmasn emretti. Hatta bunu bile iittim: Cellatlar gndermi, "Hellespontos'u kzgn demirle dalayn" demi. Denizi dverlerken lgn olduu kadar baya kfrler de savuracaklard: "Deniz, deniz, sana bu cezay efendin ektiriyor, nk ondan
hibir ktlk grmediin halde, sen ona ktlk ettin. stesen de
istemesen de Byk Kral seni geecek. Hi kimsenin sana kurban
kesmemesi hakl, nk sen sular pis ve ac bir dereden baka bir ey
deilsin."[304] Denize uygulad cezalar bunlard; kpr yapm ile
grevli olanlara gelince, onlarn da kafalarn kestirdi.
36. Byk iler yapan adamlar nankr ilerinin kurban oldular, yeni
mhendisler geti iin bana. Baknz nasl attlar kprleri: Elli
krekli gemilerden ve triremlerden yz altm tanesini yan yana
balayp kpr tamal olarak koydular, bu Euxeinos'dan yana oland, br yan iinde tamalk olarak yz on drt gemi kullandlar;
gemilerin eksenleri Pontos ile a yapt iin Hellespontos'un
akntsna paralel dyorlard ve bylece aknt, halatlara binen yk
artrm olmuyordu; birbirine bal olan gemileri ayrca ok byk demirler atarak pekitirdiler, kprlerden biri iin Pontos tarafna, o
ynden gelip Hellespontos'da esecek rzgrlara kar; br iin de
Ege Denizi'nden ve bat kylarndan yana, Zephyros ve Notos'a

496/881

kar[305] Pontos'a ileyen kk gemilerin geebilmeleri iin yerde

aralk braktlar. Bu bittikten sonra, karadan balayarak halatlar ekmeye giritiler, bu i iin aa bocurgatlar kullanyorlard; bu sefer
keten kenevir lifleriyle papirs ayr ayr kullanmyorlard, her iki kpr iin de drder papirs ve ikier keten kenevir lifinden yaplma halat gerdiler. Bu iki cins halat, kalnlk ve gzellik bakmndan eittiler,
ama keten kenevir liflerinden olanlar daha salamdlar; bir dirsei bir
talant ekiyordu. Kprnn ats bylece atldktan sonra, kprnn
enine uygun byk kalaslar kesildi; bunlar da pe pee dizildikten
sonra stten baladlar; daha sonra bunlarn zerine gzelce bir tahta
taban dediler; zerine bir kat toprak ektiler, dzelttiler, en son iki
yanna korkuluklar koydular, yk hayvanlar ve atlar denizden
rkmesinler diye.
37. Kprler bitmiti, Athos Da'ndaki ilerin de, hem kanaln, hem
de deniz ykseldii zaman azlar tkamasn diye giri ve kta
yaplan yksek dalgakranlarn bittii haberi gelince, k Sardes'de
geirmi olan ordu, ilkbaharda btn eksiklikleri tamamlanm olarak
Abydos'a doru yola kt. Gne gkyznde her zamanki yerindeyken tutulduu zaman ordu yola km bulunuyordu, gne
grnmez olmutu, hava dnyann en gzel havasyd, hi bulut yoktu
ve gn ortasnda gece olmutu. Bu grlmemi olay karsnda
Kserkses tasaland ve Maglardan olayn neye yorulabileceini sordu.
Onlar yle akladlar: Tanr, Yunanllara kentlerinin kararacan
haber veriyordu, "nk" dediler, "nasl gelecei bize Ay haber verirse, Yunanllara da Gne haber verir." Bu yorumdan pek holanan
Kserkses yeniden yola dt.
38. Ordu yeniden yola koyulduu zaman bu tanrsal olaydan pek
korkmu olan Lydial Pythios, krala kar gstermi olduu cmertlie
gvenerek Kserkses'e geldi ve unlar syledi: "Efendimiz, senden bir
dilekte bulunmama izin ver, senin iin yerine getirilmesi ok ufak, ama
benim gzmde ok byk dilek." Kendisinden bambaka bir dilekte

497/881

bulunulmasn bekleyen Kserkses, dilei ne ise sylemesini, yapacan

bildirdi. Bu gzel szlerle cesareti artan Lydial: "Efendimiz," dedi,
"be ocuum var, hepsi de senin yannda Yunanistan seferine kyorlar. Ey kral, yal olduumu gryorsun, bana ac; oullarndan birini,
byn azat et, beni ve servetimi korusun; br drdn al git ve
btn tasarlarn dilerim yerine gelsin, geriye yle dn!"
39. Yrei tiksinti ile dolan Kserkses u szlerle cevap verdi: "Alak!
Yunanistan seferine ben kendim giderken, oullarm, kardelerimi,
yaknlarm ve dostlarm gtrrken, sen nasl oluyor da oullarndan
birisi iin byle bir ey dnebiliyorsun, sen ki benim klemsin! Sen
ki btn ailenle, hatta karn da alp peimden gelmeliydin! imdi unu
bil, insan iin kulak yrein kapsdr; eer yrek erdemli szler duyarsa, batan aa sevin duyar; ama eer bunlarn tersini duyarsa
fkeyle kabarr. Sen bana konukseverlik gsterdin, davrann yalanc
karmayan sunular verdin, ama cmertlikte Byk Kral' geemezsin,
bununla vnemeyeceksin. Sen ki bugn kendini yakk almaz
dncelere kaptrdn, layk olduun cezay grmeyeceksin. Bana kar
gstermi olduun konukseverlik seni ve drt olunu kurtaryor; ama o
beincisi, senin en ok sevdiin, seni onunla cezalandracam." Bu
cevab verdikten sonra, bu eit ileri yapanlara emretti, Pythios'un
byk olunu bulacaklar, ikiye blecekler, lnn yarsn ordunun
getii yolun bir yanna, br yarsn br yanna koyacaklard.
40. Emir yerine getirildi ve ordu bu iki insan parasnn arasndan
geti[306]. En bata tama kollar ve yk hayvanlar gidiyordu; sonra
her rktan ayrm yaplmadan toplanm karmakark savalar. Birliklerin yars bunlardan oluuyordu. Sonra bir aralk. Bunlarla Byk
Kral'n arasna bir sayg aral braklyordu. Bata kraln Persler
arasndan seilmi bin atldan kurulu zel birlii; sonra bin mzrakl,
bunlar da btn birliklerden seilerek ayrlm, mzraklarnn ucu yere
bakyor; sonra gz alc koumlar vurulmu on kutsal at, bunlara Nesaion diyorlar. Bu Nesaion ad, Media'nn geni bir ovasndan geliyor,

498/881

bu gzel hayvanlarn yetitii Nesaion Ovas. Bu on attan sonra,

Zeus'n sekiz beyaz sava at koulu kutsal arabas; atlarn arkasnda
yaya bir src, elinde dizginler; nk bu tahta hibir lml
oturamaz. Bu arabann arkasnda Kserkses'in kendisi, koum atlar Nesaion cinsinden[307]. Src, arabann yannda yryor, bir Pers,
Otanes olu Patiramphes.
41. Kserkses, Sardes'den beri byle yolculuk yapyordu, arada can
isterse kendi arabalarn brakyor, kapal bir arabaya biniyordu. Arkasndan en soylu ve en yiit olanlardan seilmi bin mzrakl, bunlar
mzraklarn her zamanki gibi tutuyorlar. Bunlar, hepsi iinden
seilmi bin baka atl izliyordu ve bu atllardan sonra Pers birlikleri
arasndan derlenmi on bin kiilik sekin bir birlik; bunlar yaya; ilerinden bin tanesinin mzrak saplarnn ucu sivri demir deil altn bir nar;
bunlar br dokuz bin kiinin evresini almlard, bu dokuz bin kii
onlarn ortasnda yryordu, mzrak saplarnn ucunda gm narlar
bulunuyordu. Mzraklarn ular yere dnk olarak tayanlarda da
gene altn narlar vard ve Kserkses'in hemen arkasnda yryenlerinki
altn elmayd. Bu on bin kiiden sonra on bin Pers atls geliyordu. Bu
atllardan sonra iki stad bir aralk ve ordunun geri kalan blm, karmakark birlikler.
42. Ordu, Lydia'dan Kaikos rmana ve Mysia'ya ynelmiti;
Kaikos'u getikten sonra Kane Da'n sola alarak Atarneos iinden
Karene kentine doru yrd. Bu kentten sonra Atramytteion kentini
ve Pelasg sitesi Antandros'u geerek Thebe Ovas'na indi. da Da'n
soluna alarak lion topran geti[308]. Ve orada gece da eteklerinde
konaklamlarken bora patlad, zikzak gezinen yldrmlar dt ve
olduka nemli sayda kurban verdirdi.
43. Ordu Skamandros rmana varmt; Sardes'den yola ktklarndan beri ilk olarak su sknts ekildi, askere ve hayvana yetecek
kadar su bulunamad. Bu rmaa ulatklar zaman Kserkses, Priamos
Pergamon'unun bulunduu tepeye kt, evreyi seyretmek istiyordu.

499/881

Seyretti, orada geen nl olaylar dinledi ve lion Athene'si iin

dourmam bin inek kurban etti, bu arada Maglar bu kahramanlar toprana sular serpiyorlard. Bu trenler bittikten sonra bir gece
rknts kamp allak bullak etti. Gn ynca, Rhoiteion,
Ophryneion, Dardanos kentleri (bu sonuncusu Abydos topraklar
snrndayd) sola ve Troyallar soyundan olan Gergithleri saa alarak
yola kld.
44. Abydos'a vardlar, burada Kserkses btn orduyu gzden
geirmek istedi. Daha nce burada yksek bir yere, kral iin bu maksatla beyaz mermerden bir tribn kurulmutu, bunu kraln istei zerine Abydos mermercileri yapmlard. Oraya geti ve kyda toplanm
olan kara ordusunu ve donanmay seyretti, sonra bir deniz sava gsterisi yaplmasn istedi. Bir deniz sava taklidi yapld ve Sidonlu
Fenikeliler kazandlar. Kral manevralar pek beenmiti.
Kserkses Artabanos Konumas
45. Btn Hellespontos gemi doluydu, btn Abydos kylar ve topraklar insanla kararmt, bunlar grd ve kendini kutlad; sonra
alamaya balad.
46. Artabanos, amcas, farkna vard; bata Kserkses'i Yunanistan'a
kar yrmek dncesinden caydrmak iin fikrini aka ortaya
koymu olan adam bakt ki, Kserkses gzyalar dkyor, neden
olduunu sordu gizlice: "Ey kral," dedi, "az nce sevinliydin, imdi
alyorsun, bu iki davrann birbirinden ne kadar baka." "unun
iin ki," diye cevap verdi Kserkses, "insan mrnn ksal geldi
aklma, yreim kabard, gzlerimizin nndeki u insanlardan, u
kalabalk ierisinden, yz sene iinde bir teki bile kalmayacak!" Artabanos sz ald: "Bir mr boyu, acmaya daha ok layk olan nice
olaylar grrz; zira bu ksa mr iinde bunlardan ya da
bakalarndan bir tek kii yoktur ki, ara sra deil sk sk, yaamaktansa
lmek daha iyi diye dnmesin, zira hibir mutluluk srekli deildir.
zerine ken felaketler, aznn tadn karan hastalklar, bu ksack

500/881

mr ona ok uzun gsterir. te bunun iin eziyet eken birisi iin

lm, insana en iyi snak gibi gelir; ama tanr bize tatl eyler de tattrr ve bizi aldatan da onun kskanlndaki bu inceliktir."
47. Sonra Kserkses konutu: "Artabanos, insan byle yaayacak
olduktan sonra hi konumayalm daha iyi; hazinelerimizi koyacak yer
bulamazken bahtszlktan sz amayalm. Yalnz unu syle bana: O
ryamza giren grnt, o kadar ak seik grnm olmasayd, gene
eski fikrinde direnecek, beni Yunanistan'a yrmekten alkoymaya
alacak mydn, yoksa bugn baka trl m dnecektin? Rica
ederim, hi ekinmeden cevap ver." "Kral," diye cevap verdi Artabanos, "dilerim ki, ryamza girmi olan bu grnt bizi isteklerimize
uygun bir sonuca ulatrsn! Bana gelince, ben bugn de aklm dolduran btn br glklerin yan sra, bunlarn hepsinden baskn iki
korkun dmann senin karna dikildiini gryorum ve iimi byk
bir korku kaplyor."
48. Bu szler zerine Kserkses yle dedi: "Kt yrekli adam,
neymi bu benim iin en kt olan iki dman? Yaya askerimin says
m gzne az grnyor veya Yunan ordusunun sayca bizimkinden o
kadar ok olacan m dnyorsun? Yoksa donanmamz m onlarnkinden daha zayf? Yoksa her ikisi de mi? Bu ynden hazrlklarmz
yeterli bulmuyorsan, hemen yedek bir ordu da kurabiliriz..."
49. Bu szleri Artabanos'un cevab izledi: "Hayr kral, azck akl
olan kimse bu ordu iin zayf diyemez, donanma iin de yle. Eer say
artarsa, dediim o iki dman daha da korkun olur. nk bu iki dman, kara ve denizdir. Eer frtna patlarsa bu donanmay, senin donanman iine alabilecek, gemilerini barndrabilecek bir tek liman yoktur yeryznde. Byle bir limandan, hi olmazsa bir tane olmalyd;
kadrgalarn gnderecein anakara boyunca byle bir liman yoktur.
Elde uygun bir liman olmaynca talih insana hkmeder, insan talihe
deil. ki dmanndan birini gsterdim; imdi sana ikincisini syleyeceim. Bak neden toprak da dmanlarnn safndadr? Eer nne bir

501/881

engel kmazsa daha uzaa gideceksin, zira insan baarya doymaz;

ama sen yrdke onun dmanl da artacak. Bunu, kimsenin sana
kar duramayacan dnerek sylyorum. Sen ilerledike, bir sre
sonra ordunda alk balayacak. Gerek bilgelik kayg ile dnmektir,
her talihsizlii hesap etmek, ama bir kere eyleme getikten sonra da cesur olmaktr."
50. Kserkses yle cevap verdi: "Artabanos, baa gelebilecek btn
terslikleri birer birer ve geree yakn olarak inceliyorsun. Ama o
kadar korkma, her eyi byle hesaplamaya kalkma. nsan her eyi
byle uzun uzadya inceler, her eyi ayn planda tutarsa hibir ie el
sremez; kendine gvenip ktsn de gze almak, batan korkak davranp bama bir ey gelmesin de ben baardan da vazgetim demekten
daha iyidir. Zaten btn dnceleri eletirip de sonunda doru olan
kendin syleyemezsen, sen de sana kar dnenler gibi yanla
dersin. kisi de ayn eydir. Doru olan bilen kimdir? Byle birisi
yoktur sanyorum. Oysa yalnz eyleme geen kimse baarya ulaabilir;
her eyi hesap edenler ve hep ikircikli kalanlar iin ise baar yoktur.
Perslerin gc nerelere kadar uzanyor, gryorsun; eer benden
nceki krallar da senin gibi dnenlere kulak vermi olsalard Persler
hibir zaman bugnk duruma gelemezlerdi; tehlikeyi gze aldklar
iindir ki, byle ykselebildiler. Byk iler byk tehlikelere
atlmadan gerekletirilemezler. te biz de onlarn katna eriebilmek
iin yanp tututuumuzdan, yln en gzel mevsiminde yola ktk ve
alk belasna ya da baka bir talihsizlie uramadan, btn Avrupa'y
dize getireceiz ve ondan sonra lkemize dneceiz. Yanmzda ok
yiyecek tayoruz, ayrca alacamz topraklarn ve uluslarn ekinleri de
var; ordumuzu gebelerin deil, iftilerin topraklarna gtryoruz."
51. "Ey kral," dedi Artabanos, "mademki hibir eyden ekinmiyorsun, bari u dm dinle: Bu kadar karmak iler zerinde laf uzatmak doru deil. Kambyses olu Kyros, btn onia'y Atina dnda,
Perslere hara vermek zorunda brakt. Sen bu oniallar ne yap yap,
atalarnn karsna karma; onlar olmadan da biz dman yenebiliriz.

502/881

Eer bizimle beraber gelirlerse, ya anayurtlarn kleletirdikleri iin

insanlarn en haksz olacaklar ya da onlarn kurtulular iin alacak
ve insanlarn en hakllar olacaklardr. u eski sze de kulak ver: Nasl
balayaca bilinir, nasl bitecei bilinmez..."
52. Kserkses buna u cevab verdi: "Artabanos, dncelerinin iinde
en yanl olan budur: oniallarn dman safna gemelerinden
korkuyorsun; oysa biz onlarn bize ballklarnn kantlarn grdk;
Skyth seferinde Dareios'un yannda sen de vardn, kendin de biliyorsun; Pers ordusunun yok olmas ya da kurtulmas onlarn eline
kalmt: Onlar doru ve ak davrandlar, kallelik yapmadlar[309].
Bunu bir yana brakalm; ocuklar, karlar, mallar mlkleri hepsi
kendi kentlerinde kald, byle bir tehlikeyi gze alabilmeleri dnlemez. Onun iin bundan da korkun olmasn; bana, hanedanma ve otoriteme gven; zira btn herkes iinde krallk asam sana, yalnz sana
emanet ediyorum."
53. Grme sona erince Kserkses, Artabanos'u Susa'ya gnderdi,
sonra ileri gelen Persleri artt, bunlar huzuruna getirilince unlar
syledi: "Persler, sizi buraya yiitlik gstermenizi, Perslerin zaferlerle
dolu gemilerine, bu parlak ve deerli mirasa leke srdrmemenizi
rica etmek zere ardm; her birimiz tek tek ve toplu olarak btn
abamz harcamalyz, zira silahlarmzn baars hepimizi eit olarak
ilgilendirir. Sizden bu savaa drt elle sarlmanz unun iin istiyorum
ki, bana dediklerine gre, yiit uluslara kar yryoruz; eer onlar
yenersek, artk ordumuzun karsna kabilecek bir g kalmayacaktr.
imdi aln yazsnn Pers imparatorluunu ellerine brakt tanrlara
dua edelim, sonra da denizi geelim!"
Pers Ordusu Avrupa Topraklarnda
54. O gn gei iin hazrlklar yapld, ertesi sabah kprlerde eitli
ttsler yaktlar, mersin dallaryla sslediler ve gnein douunu
grmek iin beklediler. Yldz grnd zaman, Kserkses altn bir

503/881

kupadan denize adak serpti ve gnee dnerek dua etti; Avrupa'nn son
snrlarna ulancaya kadar nn kesecek bir olayn kmasna izin
vermemesini diledi. Duasn bitirdikten sonra altn kupay ve ayrca
altn bir krateros ile Perslerin akinakes dedikleri ulusal kllarn denize att. Bunlar niin dalgalarn arasna atyordu? Gnee adamak iin
mi, yoksa Hellespontos'u sopayla dvdrm olmasndan tr pimanlk duyuyordu da onun iin mi, iyi bilmiyorum.
55. Tren bitti ve gei balad. Kprlerin birinden, Euxeinos
ynnde olanndan yayalar ve atllar geiyordu; Ege Denizi ynnde
olanndan ise yk hayvanlar ve br ordu servisleri geiyordu. Bata
on bin kiilik Pers kolordusu yryordu, hepsinin banda elenkler
vard; bunlar br uluslardan derlenmi olan kark birlikler izliyordu.
Bunlar ilk gn getiler; ertesi gn nce atllar ve mzrakllarn temrenleri yere dnk olarak getiler; bunlarn da balarnda elenkler vard;
sonra kutsal atlar ve kutsal araba; hemen arkasndan Kserkses,
mzrakllar, bin atl ve en son ordunun btn geri kalan blm. Bu
arada gemiler de kar kyya gemilerdi. Kraln en son gemi olduu
sylentilerini de iitmiimdir.
56. Avrupa'ya geen Kserkses durup, boaz kam altnda gemekte
olan ordusuna bakt. Gei aralksz olarak yedi gn yedi gece srd,
bir an bir duraklama olmad. Bu kylarda oturanlardan birisi diye anlatrlar, az nce Hellespontos'u gemi olan Kserkses'e bakm: "Ey
Zeus," demi; "mademki Yunanistan' batrmak istiyordun, ne diye bu
Persin klna brndn ve Zeus adn Kserkses ile deitirdin? Bunlar
olmadan da pekl yapabilirdin yapmak istediini!"
57. Boaz gemiler, yola dzlmlerdi ki, grlmedik bir olayla
karlatlar; ama Kserkses bunu nemsemedi, oysa ne anlama
geldiini kolayca anlamt: Bir ksrak tavan dourmutu. Ne anlama
geldiini bulmak kolayd demitim: Kserkses, Yunanistan zerine parlak, grkemli bir ordu sryordu, ama aln yazs onu kendi bann
derdine dp lgn gibi gene o lkeye kamaya zorlayacakt. Daha

504/881

Sardes'deyken de gene byle grlmemi bir olayla karlamlard:

Bir dii katr dourmutu, doan katrn hem erkek, hem de diilik organlar vard; erkeklik organlar diilik organlarnn zerindeydi.
58. Kserkses bu iki olaya aldrmamt; kara ordusu ile birlikte
yoluna devam etti. Donanma Hellespontos'tan kyordu, srtn kara
ordusuna dnm ky boyunca gidiyordu; batya ynelmiti, Sarpedon
Burnu'nu tutacak ve ald emre gre, oralarda bir yerde demirleyecekti; kara ordusu tanyerine ve gndousuna ynelmiti, Athamas kz
Helle antn[310] sana, Kardia kentini soluna alarak ve Agora denilen
kentin dosdoru iinden geerek Khersonesos'da ilerliyordu. Oradan
Melas Krfezi'nin evresini izleyerek ve bu krfeze adn vermi olan
ve byle bir ordu iin yeteri kadar suyu olmadndan kuruyuveren
Melas rman geerek batya yneldi. Aiol kenti Ainos'u ve Stentoris
Gl'n geerek Doriskos'a ulat.
59. Doriskos, Trakya'da bir yerdir, geni ovadr, ortasndan byk bir
rmak olan Hebros akar; burada Byk Kral'n bir kalesi vard Doriskos kalesi denilen kale, Dareios burada bir garnizon brakmt ve
Skyth seferinden beri buradayd. Askere ekidzen vermek, birliklere
ayrmak iin buras Kserkses'e uygun grnd, bu arada saym da
yaplacakt; bunlar yapld. Donanma da tam takm Doriskos'a
ulamt; gemilerin kaptanlar, Kserkses'in buyruu zere, gemilerini
Doriskos'a yakn kylara ektiler, Samothrakelilere ait bir kent olan
Sale ve Zone kenti buradadr ve bu kylar Serrheion Burnu'na kadar
uzanr. Bu lke eskiden Kikonlarnd. te bu kylara varnca gemileri
karaya ektiler, bu arada Kserkses orduda saym yapmakla
urayordu.
Kserkses Ordusunun Saym
60. Blgelerden toplanan asker says ayrntl olarak ne kadard,
bunu iyi bilemiyorum (nk bu bilgi hibir yerde yok). Ama kara
ordusunun says toplam olarak yz yetmi myriad kiiye

505/881

ykseliyordu284. Saym yle yaplmt: Belli bir yere on bin kii

konuyor, gzelce istif ediliyor, evresine bir ember iziliyordu; ember izildikten sonra on bin kii oradan karlyor ve ember izgi
boyunca bel hizasnda bir ta duvar rlyordu. Duvar rldkten
sonra ieriye baka on bin kii sokuluyordu ve byle byle btn asker
saylm oluyordu; saym bittikten sonra uluslarna gre ayrlyorlard.
61. Sefere katlan uluslar unlard: Bata Persler; donanmlar yle:
Balarnda tiara dedikleri yumuak kee balk, stlerinde kollu zrhlar,
bunlar balk pullar gibi demir pullarla ve pek gzel ilenmi, ayaklarnda geni poturlar; maden kalkanlar yerine sorkun aacndan
yaplma kalkanlar tayorlard, bunlar sadaklarnn zerine asmlard;
ksa mzraklar, byk yaylar ve kam oklarla silahlanmlard, ayrca
kemerlerinde sa bacaklarna sarkan hanerleri de vard. Balarnda
Kserkses'in kars Amestris'in babas Otanes bulunuyordu. Perslere
eskiden Yunanllar Kephen, Perslerin kendileri ise Artae derlerdi ve
komular da onlar bu adla anard. Danae ile Zeus'n olu Perseus,
Belos olu Kepheus'un yanna gelip bunun kz Andromeda ile evlenmi ve bir olu olmutu; oluna Perses adn vermi ve bunu erkek
ocuu olmayan Kepheus'un yerine gemek zere orada brakmt;
Persler yeni adlarn bu ouldan almlardr.
62. Medler de onlar gibi kuanmlard; bu niforma zaten Medlerindi, Pers kaynakl deildi. Medlerin banda Tigranes adnda bir
Akhaimenid bulunuyordu; bunlar eskiden Arianlar diye tannrlard;
Kolkhisli Medeia, Atina'dan Arianlar lkesine geldikten sonra adlar
deimitir; Medlerin kendileri byle anlatrlar. Kissiallar da Persler
gibi kuanmlard, yalnz balarnda kee yerine sivri klah vard. Kissiallar Otanes olu Anaphes'in komutas altndaydlar. Persler gibi giyinmi olan Hyrkaniallarn banda, sonradan Babil valisi olan
Megapanos bulunuyordu.
63. Asurlular seferde tun lamellerden rlm balk giyiyorlard,
bu eski bir barbar geleneidir, nasl bir ey olduunu anlatabilmek

506/881

zordur; kalkan, mzrak ve hanerleri Msrllarnki gibidir, ayrca stlerine demir iviler akl aa topuzlar ve keten zrhlar tarlar. Bunlara Yunanllar Suriyeli, barbarlar Asurlu derler. (Arada Khaldeallar
diye anldklar da olmutur.) Balarnda Artakhaies olu Otaspes
bulunuyordu.
64. Baktrianlar Medlerinkine pek benzeyen bir balk giyiyorlar,
ulusal silahlar olan kam yaylar ile ksa mzraklar tayorlard. Skyth
soyundan olan Sakalarn balarnda, koni biiminde dz duran kat
takkeler vard; ayaklarna bol poturlar giyiyorlard, lkelerine zg
yaylar ve hanerleri, ayrca balta yerine kendi ulusal sagarisleri vard.
Skythlerin Amyrgia kabilesinden olduklar halde bunlara Sakesler
deniliyordu. Baktrianlar ve Sakesler, Dareios'un Kyros kz Atossa'dan
doan olu Hystaspes'in komutas altndayd.
65. Hintliler, o aatan karttklar giysilerini giyiyorlard[311], yaylar ve oklar kamtand, oklarnn ucu demirliydi. Donanmlar byleydi ve savata Artabatos olu Pharmazathres'in buyruuna
verilmilerdi.
66. Arilerin yaylar Medlerinki gibiydi, bunun dnda donanmlar
Baktrianlarla aynyd. efleri Hydarnes olu Sisamnes'ti. Parthlar,
Khorasmialar, Sogdular, Gandarlar ve Dadikler, seferde Baktrianlar
gibi donatlmlard. efler unlard: Parthlarn ve Khorasmiallarn efi
Pharnakes olu Artabazos, Sogdularn Artaios olu Azanes, Gandariallar ile Dadiklerin Artabanos olu Artyphios.
67. Kaspienliler deri abalar giymilerdi, kendi uluslarna zg kam
yaylar ve palalar vard; donanmlar byleydi, balarnda Artyphios'un
kardei Ariomardos vard. Sarangiallar ac renklerle boyanm giyimleriyle gze arpyorlard; dizlerine kadar kan izmeleri vard, Med
yaylar ve mzraklar tayorlard. efleri Megabazos olu
Pherendates'di. Paktyallar krkl deriler giyiyorlard, kendi ulusal

507/881

yaylarn ve hanerlerini tayorlard; thamitres olu Artayntes'in

komutasndaydlar.
68. Utiallar, Mykler ve Parikanlar, Paktyallar gibi giyinmilerdi,
Utiallarla Myklerin banda Dareios olu Arsamenes, Parikaniallarn
banda ise Oiobazos olu Siromitres bulunuyordu.
69. Araplar uzun entarilerini bir kemerle skyorlar ve sa ellerinde
tersine gerebildikleri byk yaylar tayorlard. Ethiopiallar panter ve
aslan postlarna brnmlerdi; palmiye saplarndan yaplm, ok
byk, en az drt dirsek uzunluunda yaylarn sallyorlard, oklar
kkt ve kamtan yaplmt; ularna demir yerine sivri talar
konulmutu, mhr kazmak iin kullanlan talardan. Mzraklar da
vard, ucundaki sivrilik yerine bilenmi gazal boynuzu konmutu, ellerinde ivi akl kocaman sopalar tayorlard, savaa gvdelerinin
yarsn tebeirle, yarsn da krmz zincifre ile svayp yle gidiyorlard. Msr'n st yannda oturan Araplara ve Ethiopiallara Dareios'un
Kyros'un kz Artystone'den olan olu Arsames komuta ediyordu.
Dareios, karlar ierisinde en ok Artystone'yi severdi ve ekile ilenmi altn bir heykelini yaptrmt.
70. Demek Msr'n gneyindeki Ethiopiallarla Araplar, Arsames'in
buyruuna verilmilerdi; gndousu ynnde oturan Ethiopiallar (zira
seferde ikiye ayrlmlard), Hintlilerle ayn birlie verilmilerdi;
grnte br Ethiopiallardan, salarndan baka bir ayrlklar yoktur, yalnz kendilerine zg bir konumalar vardr; Dou Ethiopiallar
dz sal olurlar, Libya Ethiopiallarnn salar ise dnyann en kvrck salardr. Bu Asya Ethiopiallarn donanmlar hemen hemen Hintlilerinki gibiydi, yalnz balarnda atn aln derisinden yaplma balklar vard, deri yele ve kulaklarla birlikte yzlmt; yele sorgu yerini tutuyordu ve atn kulaklar kaskat dikeliyordu; turna kuu derisinden yaplma kalkanlar kullanyorlard.
71. Libyallar deriden acayip eyler giymekteydiler, demiri atete
sertletirilmi mzraklar vard, efleri Oarizos olu Massages'di.

508/881

72. Paphlagoniallar savaa rme balklar, kk kalkanlar, olduka

ksa karglar, mzraklar ve hanerlerle gidiyorlard; ayaklarnda bacaklarnn yarsna kadar gelen, kendilerine zg pabular vard. Lygyallar, Matienler, Mariandynler ve Suriyeliler, Paphlagoniallarla beraberdiler. Bu Suriyelilere Persler, Kappadokiallar derler. Paphlagoniallarla Matienlerin banda Megasidros olu Dotos vard; Mariandynler ile Suriyeliler ise Dareios'un Artystone'den olma olu Gobryas'n
komutas altndaydlar.
73. Phrygiallarn donanmlar Paphlagoniallarnkine ok benziyordu, ama kk deiiklikleri vard. Makedoniallara gre Phrygiallar, Avrupa'da oturduklar zaman Bryg adn tayorlard ve onlarn
komularydlar, Asya'ya getikten sonra yurtlar ile birlikte adlar da
deimitir. Phrygia kolonlar olan Ermeniler, Phrygiallar gibi giyiniyorlard ve bunlar da Phrygiallar gibi, Dareios'un kzlarndan biriyle
evlenmi olan Artokhmes'in buyruu altndaydlar.
74. Lydiallarn silahlar Yunanllarnkine ok benziyordu, Lydiallar
eskiden Maioniallar adn tarlard; imdiki adlarn Atys'in olu
Lydos'dan almlardr ve eski adlar unutulmutur. Mysiallar kendi
lkelerinin balklarn giyiyorlard, ellerinde kk kalkanlar ve atete
sertletirilmi demirden karglar vard. Bu Mysiallar Lydia kolonlardrlar ve Olympos Da'na komu olduklar iin bunlara Olymposlular da denilir. Lydiallarla Mysiallarn banda, Datis ile birlikte
Marathon kartmasn yapm olan Artaphrenes olu Artaphrenes
vard.
75. Thraklar savaa tilki derisi balklarla gidiyorlard; zrh gmleklerinin zerine geni, alacal pelerinler atmlard; ayaklarnda ve
dizlerinde geyik derisinden pabular vard; mzrak, kk hafif bir
kalkan ve ksa bir haner tayorlard. Asya'ya getikten sonra Bithyniallar adn almlardr[312]; kendi dediklerine gre, eskiden Strymoniallar adn tarlarm, nk Strymon kylarnda otururlarm;

509/881

"Troyallarla Mysiallar" derler, "bizi kovdular ata yurdumuzdan." Bu

Asya Thraklarnn banda, Artabanos olu Bassakes vard.
76. .........[313] larntabaklanmam deriden kk kalkanlar vard;
her biri Lykia ii ikier mzrak tayordu; bakr balklar giyiyorlard,
bu balklar sorgularla bezemilerdi ve kulaklarn zerinde bakrdan
yaplma kz boynuzlar bulunuyordu; bacaklarna krmz dolaklar
saryorlard. Bu adamlarn bir Ares orakli vardr.
77. Maionia'da oturan ve Lasonial diye arlan Kabalar da Kilikiallar gibi donatlmlard; bunlar sra Kilikiallara geldii zaman anlatacam. Milyasllar ksa karglar tayorlard, giyimleri kopalarla
tutturulmutu; ilerinden bazlarnda Lykia yaylar ve bakr balklar
vard. Bunlarn tmnn banda Hystanes olu Badres bulunuyordu.
78. Moskhoilerin balklar aatand, kalkanlar kk, mzraklar
ksa saplyd, ular sivri ve uzundu. Tibarenlerin, Makronlarn ve
Mossinoiklerin silahlar da Moskhoilerinki gibiydi; efleri unlard:
Moskhoiler ile Tibarenlerin banda Dareios'un, Kyros olu Smerdis'in
kz Parmys'den doan olu Ariomardos vard; Makronlarla Mossinoikler ise, Hellespontos zerindeki Sestos kentinin valisi olan Khorasmis olu Artayktes'in buyruu altndaydlar.
79. Marlar kendi yurtlarna zg balk, kk bakr kalkan ve
mzrak tayorlard. Kolkhislilerin balklar aatand, kalkanlar
kkt ve tabaklanmam derinden yaplmt, ksa mzraklar, eri
kllar vard. Marlara ve Kolkhislilere Teaspis olu Pharandates
komuta ediyordu. Alarodlar ile Saspeirlerin silahlar Kolkhislilerinki
gibiydi; balarnda Siromitres olu Maisistios vard.
80. Erythreia Denizi'ndeki adalarda oturan uluslardan orduya katlm
olanlar Byk Kral'n "Srgnler" denilenleri yerletirmi olduu
adalarda oturanlar kastediyorum Medlerinkine ok benzeyen giyimler ve silahlar tayorlard; bu adallarn banda Bagaios olu

510/881

Mardontes vard ki, bu adam bir yl sonra, bakomutan olarak katld

Mykale savanda lmtr.
81. Anakarada yryen ordu ite bu birliklerden kurulmutu. Ordunun efleri bu yukarda sylenenlerdir; orduyu dzene sokan, sayan
ve bin ve on bin kiiye bir komutan koyan onlard; yz kiilik ve on
kiilik takmlarn komutanlarn da on bin kiiye komuta edenler seiyorlard. Dzenlenen bu kadrolara komuta edenler, her birliin kendi
ulusu iinden ayrlmt.
82. Btn bu eflerin stnde, kara ordusunun byk komuta kurulu
olarak Gobryas olu Mardonios, Yunanistan seferine taraftar olmayan
Artabanos'un olu Tritantaikhmes ki, bunlardan biri Dareios'un kz
kardeinin, br erkek kardeinin ocuklarydlar, yani ikisi de
Kserkses ile karde ocuklar oluyorlard[314], Otanes'in olu Smerdomenes, Dareios'un Atossa'dan olma olu Masistes, Ariazos olu Gergis, Zopyros olu Megabyzos vard.
83. Kara ordusunun yksek komuta kurulu, on bin kii dnda,
bunlarn eline verilmiti. Perslerin en sekinleri olan bu on bin kii,
Hydarnes olu Hydarnes'in buyruu altndayd. Bunlara lmszler
deniliyordu, nedeni u: lerinden lm ya da hastalk yznden birisi
eksilse, hemen bir yenisi seilir, saylar hep on bin olarak kalrd, ne
bir fazla ne bir eksik. Persler, lksleriyle br birliklerden ayrlyorlard ve ordunun en yiit kiileri bunlard. Yukarda anlattmz silahlar tayorlard, fazla olarak giyimlerinin zerine bol altn yaldz serpilmiti, parl parl yanyorlard; yanlarnda kapal arabalar iinde
kalabalk hizmetilerini, sandk sepetlerini, haremlerini de beraber
gtryorlard. Yiyecekleri de zel olarak ayrlmt, develer ve yk
hayvanlar srtnda, brlerinden ayr olarak tanyordu.
Atl Birlikler
84. Bu uluslarn hepsi binicidir; ama atl birliklere hepsi katlmyorlard. Atl birlikler yalnz unlardan meydana gelmiti: Persler,

511/881

donanmlar kara ordusu gibidir, yalnz bazlarnn banda dvme demir ve bakrdan takkeler bulunur.
85. Sagartlar denilen gebeler ki, aslnda rk ve dil bakmndan
bunlar da Perstir; donanmlar yar Persler, yar Paktyallar gibi; atl
birliklere sekiz bin kii vermilerdi; haner dnda tun ve demir silah
kullanmasn bilmezler; rme kaytan kement kullanrlar; bu kadarck
bir silahla hi korkmadan dman zerine yrrler; yle savarlar: At
ya da biniciye rastlattlar m, hemen ekerler; bylece balanm olan
dman, bitti demektir, taktikleri byledir. Birliklere Perslerle beraber
ayrlmlardr.
86. Medler ve Kissiallar atl birliklerde de yayalar gibi silah tarlar.
Atl ve yaya birlikleri ayn donanmda olan Hintlilerin binek atlarndan
baka at ve yabani eek koulmu sava arabalar da vard. Baktrian ve
Kaspian atllar da yayalar gibi giyinmilerdi; Libyallar da yle, yalnz
bunlarn da sava arabalar vard ve hepsi bunlarn zerinde savarlard. Paktyallar ve Parikanlar da piyadeler gibi silahlanmlard. Araplar da ayn, ama onlar develere biniyorlard ve deve de hzdan yana
attan geri kalmaz.
87. Atl birliklerde yalnz bu uluslar vard; atl birliklerin toplam,
develer ve arabalar dnda, seksen bin kiiyi buluyordu. Atl birlikler
mangalara ayrlmlard; Araplar artda kalmlard, nk atlar deveden rkyor, kokusunu sevmiyorlard.
88. Atl birliklere Harmamithres ve Tithaios komuta ediyorlard, her
ikisi de Datis'in oluydu. Onlarla beraber bir nc ef daha vard ki,
hastalanm, Sardes'de kalmt, ad Pharnukhes'di. Sardes'den karken
bana beklenmedik bir kaza gelmiti. Atnn ayaklar arasna bir kpek
dalm, batan kpei grmemi olan at rkm, aha kalkm
Pharnukhes'i drmt. Praknukhes kan kusmaya balam ve gsz
kalmt. Pharnukhes'in adamlar, binicisini atan at, onun emrine
uyarak, hemen alp meydana gtrmler ve bacaklarn doramlard.
Pharnukhes komutanlktan ite byle olmutu.

512/881

Donanma
89. Trirem says bin iki yz yediye kyordu; geldikleri yere gre
dalmlar: Fenikeliler ve Filistin Suriyelileri yz; niformalar
yle: Balarnda hemen hemen Yunanllarnkine benzer deri balklar;
keten zrh, dz kenarl kalkan ve mzrak. Kendilerinin dediklerine gre
eskiden Erythreia Denizi'nde otururlarm; sonralar Suriye'yi geerek
Akdeniz kylarna yerlemiler; Suriye'nin bu blgesi Msr'a kadar
btn yal boyunca Filistin adn tar. Msrllar iki yz gemi vermilerdi. Oymal balklar, byk devrik kenarl dbkey kalkanlar,
denizci mzraklar ve byk baltalar vard. lerinden ou zrh giyiyordu ve byk palalar tayorlard. Byle donanmlard.
90. Kbrsllar yz elli gemi getirmilerdi; giyimleri yleydi: Krallar
balarna sark dolamlard, brleri stlerine kazak giymilerdi, silahlar Yunanllarnkine benziyordu. Aralarnda eitli etnik gruplar
vard: Kimileri Salamis'den ve Atina'dan, kimileri Arkadia'dan,
kimileri Kythnos, kimileri Fenike ve kimileri Ethiopia'dan geliyorlard;
kendilerinin anlattklar byledir.
91. Kilikiallar yz gemi getirmilerdi. Kendi lkelerinin balklarn
tayorlard; kalkan olarak tabaklanmam ynl kz derisi kullanyorlard, yn gmlek giyiyorlard, her birinde iki mzrak ve
Msrllarnkine ok benzeyen birer kl vard. Eskiden Hypakhailer
denilirken, sonradan Agenor olu Kiliks'in adn almlardr. Pamphyliallar otuz gemi veriyorlard; donanmlar Yunan donanmyd. Bu
Pamphyliallar, Amphilokhos ve Kalkhas'n silah arkadalar olup,
Troya dn dalm olanlarn soyundan geliyorlard.
92. Lykiallar elli gemiyle gelmilerdi. Gslk ve dizlik giyiyorlard; kzlck aacndan yaylar ve dikensiz kam oklar ve mzraklar
vard; omuzlarna kei postu atarlar, balarna epeevre tyler takl
kee balklar geirirlerdi. Ayrca kl ve haner de tayorlard. Lykiallar Girit'ten geldikleri zaman Termiller adn tayorlard; imdiki adlarn Atinal Pandios olu Lykos'dan almlardr.

513/881

93. Asya Dorislileri otuz gemi getirmilerdi; Peloponez'den geldikleri

iin donanmlar Yunand. Kariallar altm gemi ile gelmilerdi; donanmlar Yunand, fazla olarak kl ve haner tayorlard. Eski adlarnn ne olduunu ilk anlatlarmdan birinde sylemitim.[315]
94. oniallar yz gemi gndermilerdi; Yunan usul silahlanmlard.
Danaos ile Ksuthos'un Peloponez'e gelilerinden nce, Peloponez'in
bugn Akhaia denilen blgesinde oturduklar uzun sre iinde Aigia
Pelasglar adn tamlard; sonradan Ksuthos olu on'un adn
almlard[316].
95. Adalarda oturanlar on yedi gemi ile gelmilerdi. Bunlar Pelasg
rkndandrlar ve Atina kaynakl on iki site onlar gibi onial adn
almlardr. Gene Yunanllar gibi silahlanm olan Aiollar, altm gemi
getirmilerdi. Bunlar da Yunan anlatlarna gre, eskiden Pelasg adn
tarlard. Hellespontoslular kraldan, kprleri kurmak zere kendi
lkelerinde kalmak buyruunu alm olan Abydoslular dnda sefere
katlmak zere Pontos'dan gelmi olanlarla beraber, hepsi yz gemi
donatmlard. onia ve Doris kolonilerinden olduklar iin, onlar da
Yunan donanm tayorlard.
96. Btn bu gemilerde Perslerden, Medlerden ve Sakeslerden
derlenmi deniz askerleri vard, Fenikelilerin ve zellikle Sidonlularn
getirmi olduklar gemiler denize en dayankl olanlarydlar. Kara
ordusunda olduu gibi bu deniz birliklerinin bandaki komutanlar da
kendi lkelerindendiler; ama beni bu komutanlarn listesini yaynlamak
zorunda brakan nemli bir neden bulunmad iin adlarn vermiyorum; zira btn bu uluslarn eflerinin adlarnn anlmaya demez oluu
bir yana, bu uluslarn her birinde ne kadar kent varsa, o kadar da ef
vardr. Zaten orduya general olarak deil, btn br savalar gibi
kle olarak katlyorlard; ben kara ordusunda da yukarda grld
gibi, yalnz yksek komuta basamaklarndaki generalleri ve eitli
uluslar iinden zellikle Persleri saym bulunuyorum.

514/881

97. Donanmaya gelince, banda Dareios olu Ariabignes, Aspathines olu Preksaspes, Megabates olu Megabazos ve Dareios olu
Akhaimenes bulunuyordu; oniallar ve Kariallar, Dareios'un
Gobryas'n kzndan olan olu Ariabignes'in komutasndaydlar;
Msrllara Kserkses'in ana baba bir kardei Akhaimenes komuta ediyordu; geri kalanlar br ikisi arasnda paylalmt. Otuz ve elli
krekli gemiler, hafif gemiler, at tayan kk gemiler, hepsinin toplam says aa yukar bini buluyordu.
98. Deniz subaylar iinde bulunan nl kiiler amirallerden sonra
unlard: Sidon'dan Anysos olu Tetramnestos, Tyr'dan Siromos olu
Matten, Arados'tan Agbalos olu Merbalos, Kilikia'dan Oromedon
olu Syennesis, Lykia'dan Sikas olu Kyberniskos, Kbrs'tan Khersis
olu Gorgos ve Timagaras olu Timonaks, Karia'dan Tymnes olu
Histiaios, Hysseldomos olu Pigres ve Kandaules olu Damasithymos.
99. br kaptanlar saymyorum, saymann yarar yok. Yalnz
Artemisia'y zellikle anmak istiyorum[317], onun bir kadn olduu
halde Yunanistan seferine katlm olmasn hayranlkla karlyorum;
kocas lmt; olu kkt, tyranl kendisi ynetiyordu; giriken
ruhu, erkeke korkusuzluu, onu gerei olmad halde, sefere katlmaya srklemitir. Ad Artemisia'yd; Lygdamis'in kzyd; baba
tarafndan Halikarnassoslu, ana tarafndan Giritliydi. Halikarnassoslularn, Koslularn, Nisyroslularn ve Kalydnoslularn bana gemiti.
Be gemi getirmiti ve btn donanmada Sidonlu denizcilerden sonra
en nl gemiler onunkilerdi; btn mttefikler iinde krala en iyi
fikirler veren oydu. unu da syleyeyim ki, komuta ettiini sylediim
sitelerin hepsi de Dor rkndandr; Halikarnassoslular Troizen'den,
brleri Epidauros'dan gelmedirler.
100. Deniz ordusunu da bitiriyorum artk. Orduda saym ve dzenleme ileri bittikten sonra Kserkses, her eyi bir daha gzden geirmek
istedi. Ve geirdi; arabas eitli uluslardan toplanm askerlerin
nnden geiyordu; her biri iin ynergeler veriyor, bunlar yazclar

515/881

not ediyorlard; bylece btn atl ve piyade saflarnn nnden geti

ve grd. Bu i bittikten sonra gemiler denize indirildiler; Kserkses
arabadan indi ve Sidon gemilerinden birisine bindi; altn yaldzl
rtlerden kurulu bir glgelikte oturdu ve gemilerin nlerinden geti;
kara ordusunda olduu gibi her gemi iin bilgi istiyor ve kendisine
sylenenleri not ettiriyordu. Kaptanlar gemileri kydan amlard ve
aa yukar drt phletron akta demirlemilerdi, pruvalar karaya
bakyordu, saf halinde dizilmilerdi; deniz askerleri savataki donanmlaryla hazrdlar; Kserkses denetlemesini gemilerle kara arasndan
geerek yapt.
KserksesDemaratos Konumas
101. Gemilerin denetlenmesi bittikten sonra gemiden indi ve
Yunanistan'a at seferde yannda bulundurduu Ariston olu
Dameratos'u artt; gelince ondan unu sordu: "Demaratos," dedi,
"imdi sana kendimce bir eyler sormak istiyorum. Sen Yunanlsn ve
gerek senin szlerine ve gerekse yanma gelmi olan br Yunanllarn
dediklerine baklrsa, senin siten Yunanistan'n en gsz ve en kk
sitesi deildir. imdi unu syle bana: Yunanllar bana kar silah ekmek iin diretecekler midir? Zira benim fikrimce btn Yunanistan bir
araya gelse, hatta bat ynnde oturanlar da katlsa, benim yrmemi
silahla durduramazlar; nk en bata, aralarnda birlik yoktur.
Bununla beraber senin de fikrini almak, ne diyeceini bilmek isterim."
Kserkses bu soruyu sordu ve Spartal cevap verdi: "Byk Kral, sana
gerei mi syleyeyim, yoksa houna gidecek eyler mi?" Kserkses
gerei sylemesini ve byle yapmakla gzden dmeyeceini syledi.
102. Bunun zerine Demaratos unlar syledi: "Byk Kral, mademki benden kesin olarak her noktada doru olan sylememi ve sonradan beni yalanc karmayacak yolda konumam istiyorsun, sana
nce unu haber vereyim ki, Yunanistan yoksullukla stkardetir; akll
ve gl bir renimin rn olan erdem, ona zorla kabul ettirilmi bir
konuktur; kendisine onur salayan bu erdem sayesindedir ki,

516/881

yoksullua kar kendisini savunabilmektedir; tyranla kar da

kendini byle korur. Bu uzak Dor topraklarnda yerlemi olan btn
Yunanllar selamlyorum, ama konumam bunlarn tm iin deildir;
Lakedaimonlular iin konuuyorum; nce unu haber vereyim ki, senin
Yunanistan' kle haline getirecek olan yasalarn asla kabul etmeyeceklerdir; bir de unu syleyeyim, hatta btn Yunanistan senden yana
ksa, onlar gene de sana kar savaacaklardr. Saylar m? Byle durumlarda onlar sayy dnmezler, bin kii de kalsalar gene savaa
girerler, daha ok da olsalar, daha az da olsalar ayn ekilde
dvrler."
103. Bu szler zerine Kserkses ks ks gld: "Demaratos," dedi,
"azndan neler karyorsun? Bin kii byle bir orduya kar kabilir
mi! Haydi canm, sen byle insanlara m krallk yapyordun? imdi sen
kendin on kiiyle baa kabilir misin? O halde? Eer sivil milis btn
ile sahiden bu anlattn gibi ise, diyelim sen, ki bu ulusun kralydn,
sizin kendi yasanza gre, senin de onlarn savatklarnn iki kat dmanla dvebilmen gerekirdi[318]. Yurttalarnn bir teki benim
ordumdaki adamlarn onuna denk ise, senin de yirmisine denk olman
gerekir; o zaman sylediklerin doru olur. Ama ben ite seni ve bugne
kadar benimle iliki kurmu olan Yunanllar grdm, boyunuzu
bosunuzu biliyorum, o halde byle bbrlenmeniz bo bir ey deil
mi? imdi bakalm, btn olaslklar gzden geirelim. Bin kii, on
bin, hadi elli bin diyelim, stelik hepsi de zgr ve bir kiinin buyruunda deil, u grdn kuvvetle baa kabilir mi? Zaten be bin de
olsalar, biz onlara kar bire bin kuvvetindeyiz. Hatta belki bizde
olduu gibi, bir tek adamn buyruu altnda olsalard, doaya karn,
daha byk bir g gsterebilirlerdi; o zaman sayca az olsalar bile,
kendilerinden daha ok sayda dmana kar zorla ve kam altnda
yrtlebilirlerdi. Ama zgrlk onlar gevek davranmaya iter,
bunlarn ne birini, ne de brn yapabilirler; hayr, ben kendi hesabma sanyorum ki, Persler tek balarna olsalar bile Yunanllar bizimle zor savarlar. O senin dediin korkusuzluk asl bizde vardr; o

517/881

kadar sk deil; nk az rastlanan bir eydir. Ama gene de bizde, benim zel birliklerimde, Yunanlnn ne birden kar kabilecek
sekin Persler vardr, sen onlar tanmyorsun; onun iin byle bo
eyler sylyorsun."
104. Demaratos cevap verdi: "Byk Kral, batan biliyordum ak
szn houna gitmeyeceini. Ama doruyu apak sylememi sen istedin; ben de sana Spartallar iin doru olan ne ise onu syledim. Ve
bugn onlar sevip sevmediimi herkesten iyi sen biliyorsun: Onlar
baba hakk grevimi ve onurumu elimden aldlar; beni yurdumdan ettiler, srgn durumuna indirdiler; baban beni kabul etti, geimimi
salad, saraylar balad. Yrek sahibi bir insann bu iyiliklere kar
nankrlk etmesi dnlemez; bunun deerini herkesten iyi bilir. Ben
kendi hesabma, on dmana kar koyacak gte grmyorum
kendimi, hatta iki kiiye kar bile, hatta eer elimde olsa bir tek kiiye
kar bile dvmek istemem. Ama gerektii zaman ve acele bir yarar
salanmas sz konusu ise, her biri Yunanlya denk tutulan kimselerle ben kendi bama ve dnyann en byk yrek huzuru ile tek tek
dvrm. Lakedaimonlular teke tek dvte de hi kimseden aa
kalmazlar, ama ordu halindeyken insanlarn en deerlisi onlardr.
zgrdrler, evet, ama her noktada deil; onlarn da bir efendisi vardr,
o da yasadr, senin adamlarn senden ne kadar ekinirlerse, onlar da
yasadan yle ekinirler. ekinmek olmasa bile yasann buyruuna kr
krne boyun eerler. Ve bu buyruk hi deimez: Dman says ne
olursa olsun sava meydanndan kamamak, yeninceye ya da lnceye
kadar saftan kmamak. Ama biliyorum, bunlar sana gre budalaca
gsterilerden baka bir ey deildir, bundan sonra da artk bir ey
sylemeyeceim; bugn de sen emrettiin iin konutum. Gene de
dilerim ki, her ey gnlnce olsun, Byk Kral!"
105. Demaratos'un cevab byle oldu. Kserkses bu cevab glerek
karlad, fke belirtisi gstermedi; Demaratos'u gler yzle uurlad;
bu grmeden sonra Dareios'un Doriskos kalesine brakm olduu

518/881

komutan grevden ald, yerine Megadostes olu Maskames'i koydu ve

orduyu Trakya zerinden Yunanistan'a doru yola kard.
106. Kserkses, Doriskos'da brakt bu Maskames'e (ve bir tek ona)
her yl dzenli olarak ihsanlar gnderdi, nk gerek Dareios'un, gerek
kendisinin atam olduu valilerin en iyisi oydu, o kadar karakter
sahibi bir adamd. hsanlarn gndermekte bir yl aksamazd.
Kserkses'in olu Artokserkses de Maskames'in ocuklarna ayn
ekilde
davranmtr.
Daha
sefer
balamadan
Trakya'ya
Hellespontos'un her noktasna valiler atanmt. Doriskos valisi dnda,
bunlarn hepsi, Trakya'dakiler ve Hellespontos'dakiler, bu seferden
sonraki yllar ierisinde Yunanllar tarafn kap dar edilmilerdir;
ama Maskames'in komutas altnda bulunan Doriskos kalesi nnde,
Yunanllarn Persleri atmak iin yaptklar btn saldrlar bugne
kadar sonu vermemitir. Pers krallarnn hi aksatmadan bu aileye
armaanlar yollamalarnn nedeni budur.
107. Yunanllarn atm olduklar bu valilerden hibirisini,
Kserkses'in zaten gz tutmamt, bir tek Eion komutan Boges bunun
dnda kalyordu. Kserkses buna her zaman deer vermi, Persler
arasnda brakt ocuklarn kral ailesine zg kayrmalardan yararlandrm, onur iinde tutmutur. Boges de byk vmelere layk
grlmtr. Miltiades olu Kimon komutasndaki Atinallar, onu
kuatmlar, vire nerisinde bulunmular, kaleyi verirse Asya'ya dnebileceini bildirmilerdi; ama o Byk Kral'n karsna, hayatn bir
alakla borlu olarak kmak istememiti; sonuna kadar dayanmt.
Yiyecei bitince meydana byk bir odun yn toplatm, ocuklarn,
karsn, odalklarn, hizmetilerini boazlam ve alevler arasna atmtr; sonra kentte ne kadar altn ve gm varsa hepsini hisarlarn
zerinden Strymon'a frlatm, en sonunda kendini de atein iine atmtr. Persler bundan tr onu bugn de pek yce tutarlar.

519/881

Kserkses Ordusu Trakya'da

108. Kserkses, Doriskos'dan Yunanistan'a doru yola kt; yolda
rastlad btn uluslar orduya katlmaya zorluyordu. Zira daha
yukarda da aklam olduum gibi, Thessalia'ya kadar btn blge
zaten Byk Kral'a boyun emi, kleletirilmi ve haraca balanmt;
buralarn ilk olarak Megabazos boyunduruk altna alm[319], sonradan
Mardonios da pekitirmiti. Doriskos'dan kalkan Kserkses nce Samothrake kaleleri boyunca yrd ki, bu kalelerin gnbatsna doru sonuncusu, Mesambria adnda byk bir kenttir. Buradan sonra yol
Thasos'a ait olan Stryme'den geer; Lisos rma bu iki il arasnda akar,
bu su orduya yetmemi, kurumutur. Eskiden Gallaika denilen bu
lkenin gnmzde ad Briantika'dr; zaten o da Kikonlarn elindedir.
109. Lisos'un kuruyan yata aldktan sonra, Kserkses, yolu zerindeki u Yunan kentlerinden geti: Maroneia, Dikaia ve Abdera; bu
arada blgenin nl glleri olan smaris ve Bistonis'in yanlarndan
geti. smaris, Maroneia ve Stryme arasndadr; Bistonis, Dikaia yrelerine der; bu sonuncuya iki rmak, Trauos ile Kompsatos rmaklar
dklr. Abdera dolaylarnda nl bir gle rastlamad, sadece denize
dklen Nestos deresini buldu. Bu blgenin tesinde yoluna devam
ederek baka illerden geti, bunlardan birinde evresi yaklak olarak
otuz stad eken, ii balk kaynayan bir ac gl vardr; bu suyu yalnz
yk hayvanlar iebildiler ve gl kurudu; bu ilin ad Pistyros'dur. lerinde Yunanllarn oturduklar bu ky illerini, Kserkses sola alarak
yryordu.
110. lkelerinden getii Thrak uluslar unlardr; Paitiler, Kikonlar,
Bistoniler, Sapailer, Dersailer, Edonlar ve Satrailer; deniz kysnda
oturanlar donanmaya, adlarn saydm ierideki kentlerde oturanlar
ise, asker olarak zorla toplanp kara ordusuna katlyorlard, yalnz Satrailer bunun dnda braklmt.

520/881

111. Satrailer, bizim bildiimiz kadaryla, bugne kadar hi kimsenin

egemenlii altna girmemilerdir; Thraklar ierisinde gnmze dein
zgr kalanlar yalnz bunlardr, nk bunlar yksek da balarnda
yaarlar. Derin koyaklarla dolu, eit eit ormanlarla kapl, karlarla
rtl dalardr. Ayrca korkun savadrlar ve bir de Dionysos
oraklleri vardr; bu tapnak, dalarnn en yksek tepesindedir ve Satrailer iinde orakl szcln Bessiler yaparlar; Delphoi'de olduu
gibi, orakli bir rahibe verir ve bunun verdii orakller de brnn verdiklerinden daha kolay anlalr deildir.
112. Sylediim blgeyi geen Kserkses, Pieria kaleleri boyunca uzand, bunlardan birinin ad Phagres, brnn ad Pergamos'dur. Kalelerin altndan geti, Pangaion Da'n sada brakt, bu yksek ve byk
bir dadr, altn ve gm madenleri vardr, buralarda Pieriallar, Odomantlar ve zellikle Satrailer alrlar.
113. Pangaion'un kuzeyinde oturan Paioniallar, Doberleri ve
Paiopllar getikten sonra Ponant'a doruldu; Strymon zerindeki
Eion kentine vard, szn etmi olduum Boges o zaman sad ve
burann komutanyd. Pangaion'un evresini alan bu blgeye Phyllis
denir; buras Strymon'a dklen Angites ay'na doru, bat ynnden
alalr ve gneye doru Strymon'a kadar uzanr. Bu rmaa vardklar
zaman, mutlu bir yorum salamak iin Maglar kurban olarak dokuz
tane beyaz at kestiler.
114. Irma bu kan ile afsunladktan ve baka byler yapp yalvardktan sonra, daha nce Strymon zerine atlm olan kprlere varmak zere Edonlar lkesinden, Dokuz Yol topraklarndan geti. Buralara Dokuz Yol denildiini renince, bu lkenin ayn sayda kz ve
olan evladn diri diri gmdler. Canl adam gmmek bir Pers
greneidir; bana dediklerine gre, Kserkses'in kars Amestris ihtiyarlad zaman, yeraltnda hkm sren tanrya yaranmak iin, en gzde
ailelerden seilmi iki kere yedi Pers delikanlsn gmdrmtr.

521/881

115. Ordu Strymon'u geride braktktan sonra batya doru, zerinde

Yunan kenti Argilos'un bulunduu yal boyuna geti; bu blge ve
kuzeyi Bisaltia adn tar. Oradan, Posideion tapna yaknndaki krfezi solda brakarak Syleos Ovas'n ve Yunan kenti Stagiros'u geerek,
Akanthos'a vard. Daha nce sylemi olduum ilkelere uyarak Pangaion Da evresinde oturan btn uluslar da beraberinde srklyordu, gene ky kesiminde oturanlar donanmaya, ierilerde oturanlar da
kara ordusuna sokuluyorlard. Kraln orduyu geirmi olduu yerlerde
Thraklar bugn de topra sabanla srmezler; bu topra ekmezler;
buraya dinsel sayg gsterirler.
116. Akanthos'a giren Kserkses, bu kent halkna kraln ev sahibi
adn verdiini ilan etti; kendilerine Med cppesi verdi ve vc szler
syledi, nk onlar sava iin canla bala alr grmt ve ayrca
orada Athos kanalna dair haberler de almt.
117. Kserkses, Akanthos'dayken bu ileri yrtmekte olan mhendis
hastalanp lmt, Artakhaies adndaki bu adam, Akhaimenidlerden
ve kraln gzdelerindendi; Persler arasnda en uzun boylu olanyd (be
kral dirseinden drt parmak eksik), onunki kadar gl bir ses hibir
insanda grlmemiti. lm zerine Kserkses byk yas ilan etti;
byk gmme trenleri ve atafatl bir mezar yaptrtt; mezarn stnde
bir kmbet ykseltmek iin btn ordu seferber edildi. Bir oraklin verdii iarete uyarak Akhantos'da bu Artakhaies iin kurbanlar kesilir ve
ad yartanr olarak anlr. te Kral Kserkses, Artakhaies'in lm
zerine byle yas tutmutu.
118. Ordunun getii yerlerdeki Yunanllar orduyu arlyor, kral sofrasn donatyorlard, kara bir yoksullua dyorlard; o kadar ki,
ykk evlerini brakp gidiyorlard. Bunun nasl bir ey olduunu u
rnee bakp anlayn: Thasoslular, Kserkses ordusunu karlayp arlayan, anakaradaki illerinden hesap aldlar; bu siteler adna ileri gelen
yurttalardan Orgeos olu Antipatros'un vermi olduu bu hesaba gre,
len drt yz talanta patlamt.

522/881

119. br illerden gelen hesaplar da aa yukar ayn sayy tutuyordu. Ve ite, hazrlanmas iin ok ncelerden buyruklar salnan ve
her sitenin namus belas katland bu lenlerin nasl eyler olduunu
da grelim. Her yana salnm olan habercilerden biri gelip de buyruu
bildirdi mi, ahali en nce kentte ne kadar tahl varsa aralarnda
blyorlar ve aylarca alp terek buday ve arpa unu haline getiriyorlard; bir yandan da sr hayvanlar besliyorlar, yksek fiyatlarla
satn alyorlar, bunlar orduyu arlamak iindi. Ayrca sofrada servis
yapmak iin, altn ve gm kupalar, krateroslar ve baka sofra takmlar hazrlyorlard. Bunlar yalnz Byk Kral'n ve davetlilerinin masas iindi; ordunun geri kalan blmne yalnz yetecek kadar yiyecek
veriliyordu. Ordu geldii zaman hazr bir adr Kserkses'i bekliyordu; o
adrda kalyordu; ordu ak ordugh kuruyordu. Yemek vakti gelince
ev sahipleri korkun skntlara katlanmak zorunda kalyorlard; konuklar iyice karnlarn doyurduktan sonra geceyi olduklar yerde geiriyorlar ve ertesi sabah, adr skyor, kap kacak ne varsa bir tekini
brakmadan hepsini topluyor, ev sahiplerini bylece soyup, ondan
sonra gidiyorlard.
120. Bu durumdur ki, Abderal Megakreon'a u ho sz syletmitir.
Abderallara, kadn erkek tm toplap tapnaklara komalarn ve Kral
Kserkses gnde iki n yemek yemedii iin tanrlara kretmelerini
ve bundan sonra da balarna gelecek belalarn yarsndan korunmalar
iin dua etmelerini sylemi; nk akam iin de byle bir yemek
karmak zorunda kalsalard, Abderallar, ya Kserkses'in bu grtlak
saldrsn beklemeyip savumak ya da korkun bir yoksullua dmek
tehlikesine, ikisinden birine katlanacaklard.
121. Bu uluslar zar zor da olsa emirleri yerine getiriyorlard.
Kserkses, Akanthos'da donanmadan ayrlm, donanmay Therma'ya
gndererek, amirallere kendisini orada beklemelerini emretmiti; bu
Therma dediim, Thermaion Krfezi'ndedir ve krfez adn bu kentten
almaktadr. Kserkses kendisi iin en kestirme yolun burada olduunu

523/881

renmiti[320]. Doriskos'dan Akanthos'a kadar kara ordusunun

yry dzeni yleydi: Ordu kola ayrlmt; birisi deniz kysn
izliyor, donanmayla balant kuruyordu; bu ordunun banda Mardonios ve Masistes vard; ikinci kol Tritantaikhmes ve Gergis
komutasnda ieriden gidiyordu; Kserkses nc koldayd, bu kol ortay tutuyordu, banda Smerdomenes ve Megabyzos vard.
122. Kserkses'un yola kard donanma, br ucu Assa, Piloros,
Singos ve Sarta kentlerinin bulunduu krfeze alan Athos Da
kanaln geti ve sitelerden de yeniden asker toplad. Sonra kalkt,
Therma Krfezi'ne doru yola kt, Torona Krfezi zerindeki Ampelos Burnu'nu doland ve Torona, Galespos, Sermyle, Mekyberna ve
Olynthos kentleri boyunca uzand, bu kentlerden de asker ve gemi toplad. Bu blgenin ad Sithonia'dr.
123. Kserkses donanmas, bundan sonra Ampelos kayasndan doru
Byk Pellene Yarmadas'nn en uzun knts olan Kamastraion
Burnu'na vurmu, Potidaia, Aphytis, Neapolis, Aige, Therambo,
Skione, Mende ve Sane'den gemi ve tayfa toplamtr; eskiden Phlegra
denilen bu Pallene Yarmadas zerindeki siteler bunlardr. Bu kylar
tarayan donanma, belli buluma yerine doru yelken at, yolda
rastlad sitelerden yeni takviyeler ald, Pallene Yarmadas'na bitiik
olan ve Therma Krfezi'nin snrnda bulunan bu sitelerin adlar udur:
Lipaksos, Kombreia, Lisai, Gigonos, Kampsa, Smila ve Aineia. Bu
lke Krossaia topradr, bugn de ayn ad tar. Saydm illerin sonuncusu olan Aineia'dan kalkan donanma, bu sefer doru Therma
Krfezi'ne ve Mygdonia'ya vurdu ve tuttuu yol onu doru, yolculuunun var yeri olan Therma kentine, Sindos'a ve Mygdonia ile
Bottiaia'y birbirinden ayran Axios rma zerindeki Khalestra'ya
ulatrd ki, bu Bottiaia, khnai ve Pella kentlerinin dar ky eridini
tutar.
124. Donanma burada Axios ile Therma'nn ve bu iki snr arasnda
kalan illerin karsnda demirledi; orada kral bekliyordu; bu arada

524/881

Akanthos'dan kalkm olan Kserkses ve kara ordusu, lkenin ortasndan Therma'ya doru yola kmt. Paionike Khrestonike'yi
geerek Khrestonike'den kaynayan ve Mygdonia'y sulayarak Axios
yaknndaki deniz kulana dklen Ekheidoros rmana doru
yryordu.
125. Bu blgeden geerken erzak tayan develere aslanlar
saldrdlar. Aslanlar gece inlerinden kp dalardan iniyorlard; ne
br yk hayvanlarna, ne de insanlara dokunuyorlard; kurbanlar yalnz develerdi. Aslanlar insanlara ve br hayvanlara salmaktan alkoyan ve yalnz hi grmedikleri ve hi tanmadklar develer stne
saldrtan akl ermez gc bir trl anlayamadm.
126. Gerekten bu yrelerde aslan ve ok uzun boynuzlu yabankz
pek oktur; bu boynuzlar Yunanistan'a getirilir. Aslanlara Abdera'da
akan Nestos rma ile Akarnaia'da akan Akheloos arasnda rastlanr;
Avrupa'nn ne Nestos'dan teye den ve douya doru uzanan
blmnde, ne de Akheloos'un batsnda, anakarann baka hibir yerinde aslana rastlanmaz, yalnz bu iki rmak arasndaki blgede yaarlar.
127. Therma'ya varnca Kserkses, orduya kamp kurdurdu. Kamp ky
boyunca yle uzanyordu: Therma ve Mygdonia kentlerini iine alarak
Bottiaia ile Makedonia'y birbirinden ayran ve sular birbirine karan
Lydias ve Haliakmon rmaklarna dayanyordu. Barbarlar ite bu lkede konaklamlardr. Saydm rmaklardan yalnz Krestonai'den
gelen Ekheidoros'un sular orduya yetmemi ve kurumutur.
128. Kserkses, Therma'dan beri Thessalia dalarn, Olympos ve
Ossa'y seyrediyordu; bunlar korkun yksek dalardr; aralarnda dar
bir koyak bulunduunu ve iinden Peneios rmann aktn rendi;
kendisine bu aralktan geerek Thessalia'ya girilebilecei sylendii
zaman, Peneios'un azn grmek ve bunun iin de gemiye binmek
hevesine kapld; zira lkenin yukar blgelerine Gonnos kentinden
geerek Perrhaibia dorultusunda ilerleyip, daha kuzeyde bulunan
Makedonia'ya girmeyi kuruyordu; rendiklerine baklrsa, kydan

525/881

gitmektense bu yol daha gvenilir gibi grnyordu. Bildii gibi yapt:

Byle gezintilere kmak istedii zamanlar yapt gibi, gene ayn
Sidon kadrgasna bindi, iaret ektirip br gemilerin de demir almalarn emretti ve kara ordusunu olduu yerde brakt. stedii yere
varnca Peneios'un azn seyretti ve ard, hayran kald; klavuzlar
getirtti ve rmak sular denize baka bir yerden aktlamaz m diye
renmek istedi.
129. Thessalia iin eskiden gld derler, yani her yan ok yksek
dalarla kapaldr. Gerekten, douda Pelion ve Ossa dalarnn
etekleri birleir ve nn kapatr; kuzeyde Olympos, batda Pindos ve
gneyde Notos blgesine doru Othrys; bu dalarn ortas leen biimindedir ve Thessalia adn alr. Ama bu leenin iinden birok rmak
akar; belli bal be tanesini sayalm: Peneios, Apidanos, Onokhonos,
Enipeus, Pamisos; Thessalia'y evreleyen dalardan inip ovada
birleirler ve denize bir tek ve pek geni olmayan bir geitten akarlar;
buraya varmadan nce birbirleriyle karrlar; birletikleri zaman, ad
tekilerden baskn olan Peneios brlerinin hepsini grr ve onlar
artk adsz kalrlar. Ama yle anlalyor ki, denize alan bu geit
eskiden yoktu; bu rmaklarn ve bu rmaklardan baka Boibeis
Gl'nn bugn olduu gibi, o zaman da adlar yoktu, ama gene de o
topraklarda akyorlard ve tadklar sular btn Thessalia'y sudan bir
araf haline getiriyordu. Thessaliallar, iinden Peneios'un akt
geidi Poseidaon amtr derler; o kadar da yanl deil; zira yer sarsntlarn Poseidaon'un yaptna ve yer sarsntsnn meydana getirdii
atlaklarn da bu tanrnn ii olduuna inandktan sonra, bu dediimin
de Poseidaon'un ii olduu pekl sylenebilir; nk benim de
grdme gre bu dalar yer sarsnts sonucu yarlmlardr.
130. Kserkses'in Peneios'u bir baka yerden denize aktmak konusundaki sorusuna, buralar iyi bilen klavuzlar cevap verdiler.
"Irma baka bir yere evirmek olamaz; bir tek buras vardr, nk
btn Thessalia dalarla evrilidir." Kserkses, o zaman derler, u szleri sylemi: "Akll insanlarm bu Thessaliallar; ilk batan yz geri

526/881

edip her tehlikeden ve zellikle en nemlilerinden yakay syrmlar;

bir yurtlar var ki ne byk, ne de ele geirilmesi zor; yaplacak tek
ey, rman azn tkayp, imdi iinden akmakta olduu kanal kesmek ve suyu geldii topraklara doru geri aktmak, bylece btn
Thessalia'y su basar, suyun dnda bir tek dalar kalr." Bu szleri,
Yunanllar arasnda krala ilk teslim olan Aleuas soyundan Thessaliallara dnerek sylemiti. Kserkses byle konuuyordu, nk onlarn
kendisine balama nerisinde bulunduklar zaman, btn lke adna
konutuklarn sanyordu. Buralar seyrettikten ve bu tarihsel szleri
syledikten sonra Therma'ya dnd.
131. Pieria'da birka gn kald; zira btn ordunun Perrhaibia'ya
girebilmesi iin, ordunun te biri Makedonia eteklerindeki ormanlar
doramakla urayordu. Toprak istemek iin Yunanistan'a gnderilmi olan avular, o buradayken geri dndler; kimileri eli bo
dnyor, kimileri de toprak ve su getiriyorlard.
Kserkses Karsnda Yunanistan
132. Toprak ve su veren uluslar unlardr: Thessaliallar, Doloplar,
Enienler, Perrhaibiallar, Lokrisliler, Magnetiallar, Malisliler,
Phtiotis'deki Akhaiallar, Thebai ve Thespia ile Plataiallar dnda
kalan Boiotiallar. Barbarlara kar duran Yunanllar bu uluslara kar
yle ant imilerdir: Yunan rkndan olup da Perslere savamadan
teslim olan btn uluslar, durum dzeldii zaman, varlklarnn onda
biri tutarnda bir cezaya arptrlacaklar ve bu, Delphoi tapnana
verilecektir. Yunanllar byle ant imilerdi.
133. Kserkses, toprak istemek iin Atina ve Sparta'ya undan tr
kimseyi gndermemiti. Daha nce Dareios gene bu maksatla eliler
gnderdii zaman, bu iki ulustan birisi bu grevle gelmi olan
avular barathrona yuvarlayvermi[321], br de kuyuya atm, her
ikisi de Byk Kral'n istedii topra ve suyu oradan kartp
gtrmelerini sylemiti. te bunun iin Kserkses onlara kimseyi

527/881

yollamamt. Elilere kar byle davrandklar iin Atinallarn

balarna neler geldi, bunu syleyemem; bildiim ey, topraklarnn ve
kentlerinin silinip sprlddr, ama bunun o cinayetin sonucu
olduunu sanmyorum.
134. Ama Lakedaimonlular, Agamemnon'un kerux Talthybios'un
hmna uramlardr. Zira Sparta'da bir Talthybios tapna
vardr[322], bugn de soyundan gelmi olanlar bulunur, Talthybiadlar
derler ve Sparta'nn gerektii zaman resmi kerux grevi bir onur olarak
onlara verilmitir. O cinayetten sonra Spartallar kurbanlar kesip tanrlara dantklar zaman, iyi cevaplar almadlar. Ve bu durum bylece
uzad. ok zlen ve ileri sknt ile kemirilen Lakedaimonlular, ka
sefer Halk Meclisi'ni topladlar ve sonunda "Sparta uruna lmek isteyen bir Lakedaimonlu yok mu?" diye kerux barttlar. Bunun zerine
Aneristos olu Sperthies ile Nikolaos olu Bulis geldiler, ikisi de
Sparta'nn iyi ailelerindendir ve birinci sradan varlkl kimselerdir,
bunlar Dareios'un Sparta'da ldrlen keruxlerinin c alnsn diye,
gidip Kserkses'e teslim olmay gnll olarak kabul ettiler. Spartallar
bunlar ldrlmek zere Medlere yolladlar.
135. Bu adamlarn yiitliklerine dorusu diyecek yoktu; sylemi
olduklar szler de davranlarndan daha aa kalmamtr. Susa'ya
doru yol alrlarken gidip Hydarnes'i buldular. Hydarnes, Pers
rkndand ve Asya kylarndaki uluslarn askeri efiydi. Onlar buyur
etti, sofrasna ald ve ats altndayken onlara sordu: "Niin siz Lakedaimonlular, Byk Kral'n dostluundan ekiniyorsunuz? Kraln
deerli kimselere nasl sayg gsterdiini gryorsunuz; ite bana ve
servetime baknz. Siz de ona teslim olsanz (zira sizlere de deer veriyor), Byk Kral, Yunan topraklarnda size de yerler verir, orann
efendisi olursunuz." Bu syleve kar yle cevap verdiler: "Hydarnes,
bize verdiin t bir noktada aksyor: Sen ki bize t veriyorsun, iki
durumdan yalnz birini biliyorsun, brnden haberin yok; klelik
nedir, bunu biliyorsun, ama zgrln ne olduunu, tatl mdr, ac

528/881

mdr, hi tatmadn, bilemezsin. Eer bir gn tadarsan onu, mzrakla

deil, baltayla savunmamz tlersin bize." Hydarnes'e byle karlk
verdiler.
136. lkenin ierisinde Susa'ya kadar yollarna devam ettiler ve
Byk Kral'n karsna karldlar. Koruma askerleri, batan kendilerine kraln nnde secdeye kapanmalarn ve ayaklarnn dibinde yeri
pmelerini emretmilerdi; sonra da zorla yaptrmak istemilerdi; ama
onlar kafalarn zorla edirseler bile, gene dediklerini yapmayacaklar
cevabn verdiler; onlarda bir adamn nnde secdeye varmak diye bir
grenek yoktu ve buraya kimseye dalkavukluk etmek iin gelmemilerdi. Zorla bu aalk duruma girmekten kurtulduktan sonra,
krala zetle unlar sylediler: "Medlerin kral, eskiden Sparta'da
ldrlm olan keruxlerin cn alabilesin diye Lakedaimonlular bizi
gnderdiler." Byle bir dil karsnda Kserkses ii gnl yceliine
vurdu: Lakedaimonlulara benzemek istemediini bildirdi; onlar elileri
ldrmekle btn uygar insanlarn sayg gsterdikleri grenekleri
ayaklar altna almlard; onlar sulad eyi kendisi de yapamazd;
onlarn elilerini ldrp Lakedaimonlular sularndan arndrmak
istemiyordu.
137. Spartallarn bu klarndan ve Sperthies ile Bulis'in sa salim
dnlerinden sonra, Talthybios'un fkesi bir sre iin yatm oldu.
Ama yllar sonra diyorlar Lakedaimonlular, Peloponez ile Atina
arasnda kan sava srasnda yeniden alevlendi. Bana yle gelir ki, bu
iinde tanrlarn parmann daha iyi seildii olaylardan birisidir.
Talthybios'un fkesi bu iki kiiyi arpabilir ve gene de yatmayabilirdi, hakas buymu denilebilirdi; ama onu yattrmak iin Susa'ya
kadar gitmi olan adamlarn ocuklarn, Bulis'in olu Nikolaos ile
Sperthies'in olu Aneristos'u Tiryns kolonisi Halieis'yi ii asker dolu
bir ticaret gemisiyle ele geiren adamdr vurmu olmasnda ben
aka tanrlarn elini gryorum; Lakedaimonlulardan bir elilik
grevi alm olan bu oullar, Thrak kral Teres olu Sitalkes[323] ile

529/881

Abderal Pythes olu Nymphodoros'un ihanetlerine uramlardr,

Hellespontos'daki Bisanta'da yakalanmlar, Attika'ya gtrlmler ve
Atinallar tarafndan, Korinthos yurtta Adeimantos olu Aristeas ile
birlikte ldrlmlerdir. Bunlar Byk Kral'n at seferden yllarca
sonra olan ilerdir. Ben gene kendi hikyeme dnyorum.
138. Kraln seferi Atina'ya karym gibi grnyordu, ama aslnda
btn Yunanistan'a karyd. Yunanllar oktan haber almlard, ama
aralarnda gr birlii yoktu. Pers kralna toprak ve su vermeye raz
olanlar, barbarlardan bir ktlk grmeyeceklerine gveniyorlard;
ileri rahatt; toprak ve su vermeye raz olmayanlar ise korku iindeydiler; Yunanistan'da istilacnn vuruunu karlayabilecek sayda gemi
yoktu, bunu biliyorlard, unu da biliyorlard ki, uluslarn ou, sava
savala karlamak isteinden ok uzakt, Medlere ho grnmekten
baka bir ey dnmyorlard.
139. Gerein gc, bana epeyce dman kazandrabilecek cinsten
bir yargy burada aklamaya zorluyor beni, ama ben doruyu ortaya
karacam sandm yerde kendimi susmaya zorlayamam. Eer Atinallar, korkun istiladan korkuya derek yurtlarn brakp gitselerdi
ya da brakp gitmek yerine, gene orada kalmak uruna Kserkses'e
teslim olsalard, denizlerde kraln karsna kimse kamazd. Denizde
kimse Kserkses'e kar duramaynca da karada u olurdu: Diyelim ki
Korinthos'da, sthomas'a arka arkaya duvarlar rp Peloponez'i
ayrdlar; gene bir ey kmaz; Lakedaimon'un, kendi balarnn
derdine den mttefikleri, ona ihanet etmek zorunda kalacaklard,
nk barbar donanmas btn kentlerini teker teker drecekti; Lakedaimonlular tek balarna kalacaklard ve kendi balarna kalnca da
yiitlik mucizeleri yaratacak ve kahramanca leceklerdi, ellerinden
baka bir ey gelmeyecekti. Ya bu byle olacak ya da nceden Medlere
boyun emi olan br Yunanllarn verdikleri rnee uyarak onlar da
Kserkses ile anlamaya gideceklerdi. Bylece her iki halde de Yunanistan Perslerin boyunduruu altna decekti; zira Pers kral denizleri
elinde tuttuktan sonra, sthmos'u kesmek iin rlen duvarlar ne ie

530/881

yarayacakt? Bunu bir trl anlayamammdr. Onun iin Yunanistan'

Atinallar kurtardlar denildii zaman dorunun tesine geilmi olmaz; nk onlar ne taraf tutarlarsa, terazinin kolu o tarafa yatacakt
ve Yunanistan'n varln srdrmesine ve zgr kalmasna karar vererek, Medlere kaplanmam olan btn br Yunan uluslarn uyuukluktan kurtarp uyaranlar ve Byk Kral' geri atanlar elbette ki
tanrlardan sonra onlard. Hatta Delphoi'den gelen korkun orakl bile
yreklerine o kadar korku sald halde, Yunanistan' brakp gitmelerine yetmedi; tuttuklar mevzilerde kaldlar; yurtlarn ellerinden almaya
gelecek olan korkmadan beklediler.
140. Atinallar, orakle danmak zere Delphoi'ye eliler gndermilerdi; tapnan iinde yaplmas det olan trenler bittikten
sonra, eliler byk salona girdiler, yerlerine getiler ve Pythia'dan ki,
ad Aristonike'ydi, u orakl'i aldlar:
Durma burada; lgn, yr, defol!
Kentini, atlarn ve kayaya srt vermi hisarlarn
Brak, ka dnyann br ucuna kadar.
Gvde salam deil, ba titriyor;
rgenler, el, ayak ve gvde hepsi
Parampara; bahtlarna gvenilmez artk,
Mzra sivri Ares, ate kasrgalar
Arasndan Suriye arabasn sryor stlerine
km hisarlarnn zerine kuleler ykyor!
Nice tapnaklar doymaz alevlerin azna atlm!
Tanrlarn heykelleri bu yavuz kavga ile sarslyor,
Yzlerinden souk terler boanyor.
Bahtnn gelecei iin kt alametler,
Saraylarnn stnden kara bir kan szyor.
k benim tapnamdan ve lmden korkmamak
iin
Onlarn darbeleri zerinde yiitliin ldasn.

531/881

141. Gelecei gsteren bu szleri iiten Atina elileri korkun bir

skntya dtler. Kendilerine haber verilen bu belalardan byk
korkuya kaplm, mitlerini yitirmilerdi ki, Delpoi yurtta ve kentin
en sekin kiilerinden olan Androbulos olu Timon, ellerine zeytin dallar alp, oraklin yanna bir daha girmeleri ve yalvarmalar iin t
verdi. Atinallar dediini yaptlar: "Prens," dediler oraklin nne dizilerek, "yurdumuz iin bize biraz daha gven verici eyler syle; huzuruna varmak iin ellerimize aldmz bu dallar akna dualarmz kabul
et; yoksa hi kimse bizi tapnandan karamaz; gerekirse lnceye
kadar burada kalrz." Bu szler zerine rahibe u ikinci orakl'i verdi:
Pallas Athene'nin yapt zl savunma ie
yaramad;
Olympos'un efendisi dualarna sar kald;
Ama ben sana yargm bir daha bildireceim,
Su verilmi elik en sert tatan daha sert olur.
Kekrops topra, tanrsal Kithairon'un yamalar,
Hepsi elden gidecek; ama
Gk bakl Zeus, aatan bir bel kemeri balyor,
Ayakta duran tek ey, barbarla kar,
ocuklarn iin ve senin iin kurtarc duvar olacak.
Yerinden kmldamadan bekleme, topraklarn
ineyecek olan ksraklar,
Ve dman uluslarn kalabalk askerlerini;
Dn srtn; bir gn onlar yakndan greceksin.
Ah! lmllerin ocuklar arasnda bu ne kadar yas,
Tanrsal Salamis, senin kutsal yerlerinde
Demeter ekin demetleri balasn ya da toplasn![324]
142. Bu cevap Atina elilerine ncekinden daha yumuak grnd
gerekten de yleydi; yazdlar ve Atina yolunu tuttular. Dnlerinde orakli Halk Meclisi'ne bildirdikleri zaman her kafadan bir ses kmaya balad, herkes kendince yorumluyordu; biz kart iki gr

532/881

vereceiz: Yallara baklrsa, tanr Akropol'n dayanacan gstermek istiyordu; zira bir zamanlar, Atina'nn gemiinde Akropol'n
kazk bir duvarla kapatld olmutu. Aatan bel kemerini byle yorumluyorlard. brlerine gre tanr gemileri kastediyordu, bunu
sylyor ve yurttalarn, baka her eyi brakp gemi donatmaya
aryorlard. Ama aa duvar gemi diye yorumlayanlar, Pythia'nn
son dizesi artyordu:
Ah! lmllerin ocuklar arasnda bu ne kadar yas,
Tanrsal Salamis, senin kutsal yerlerinde
Demeter ekin demetleri balasn ya da toplasn!
Bu szler nl aa duvar iin gemidir diyenlerin yorumunu sakatlyordu; zira resmi orakl yorumcular bunu, eer deniz sava olursa,
Atina'nn Salamis yaknnda yenilgiye urayacan bildiren uursuz
bir haber sayyorlard.
Themistokles
143. Atinallar arasnda birisi vard ki, bir zamandan beri politikaclar
arasnda sivrilmeye balamt; ad Themistokles'di[326] ve Neokles
olu diye anlrd. Bu yurtta, resmi yorumcularn oraklin her kelimesi
zerinde kesinlikle bir ey sylemediklerine dikkati ekti; eer sahiden
diyordu, tartma konusu olan cmle Atinallar kastetseydi kullanlan
sfat, onun fikrince bu kadar iyilikil olmazd; tanr, "Zavall Salamis"
derdi, "Tanrsal Salamis" demezdi, eer bu adada yaayanlar,
kylarnda lecek olsalard. Hayr, eer oraklin anlam tam olarak kavranmak isteniyorsa, bu cmleyle tanr Atinallar deil, dmanlar kastediyordu. Onun iin deniz savana hazrlanmalydlar, zira aa duvar
besbelli gemilerdi, Themistokles'in yorumunu dinleyen Atinallar, bunu
resmi yorumcularn aklamalarndan daha yararl buldular, nk resmi yorumcular, deniz sava iin hazrlk yaplmasn istemiyorlard,
btn istedikleri, dmana kar silaha sarlnmasn, herkes lkeyi
brakp gitsin, kendisine baka bir Attika bulup orada yerlesindi.

533/881

144. Themistokles, daha nce de tam zamannda yapm olduu bir

yasa nerisiyle baar kazanmt: Atina maliyesi nemli bir gelir
artyla karlamt, bu art Laurion madenlerinden geliyordu ve bu
para adam bana on drahmi olmak zere yurttalar arasnda bllecekti. Themistokles, Atinallara bu paray datmak yerine, gelir
artndan yararlanp tezghlara iki yz gemi konulmasn nermiti;
Aigina'ya kar sava dnyordu. Ve bu iki ulus arasnda patlayan
savatr ki, u iinde bulunduumuz dnemde Yunanistan' kurtarmtr, nk Atinallar denizci olmaya o zorlamtr. Gemiler
yapldklar maksat iin kullanlmadlar; ama Yunanistan tam gerektii
srada bunlar hazr buldu. Bu gemiler o srada Atinallarn elinde
hazrd, ama bakalarn da yapmak gerekiyordu. Orakl zerine yaplan
grmeler, Yunanistan' istila eden barbarlar denizde karlamak iin
savalarn gemilere bindirilmesi karar ile sonuland; tanr byle emrediyordu, deniz savanda kendilerine katlmak isteyen Yunanllarla
birleeceklerdi.
145. Atinallara verilen orakl'ler byleydi. Yunanllar, Yunanistan'
karlar gz nne alarak federal meclis halinde toplandlar, durumu
incelediler, aralarnda karlkl antlarla balandlar; grmelerin
birinci rn, her eyden nce kendi aralarndaki hnlar yattrmak
ve aralarndaki ekimelere son vermek oldu; atmalarn en ar Atina ile Aigina arasnda olanyd. Sonra Kserkses'in ordu ile birlikte
Sardes'e gelmi olduu haber alnnca, neler olup bittiini anlamak
amacyla Asya'ya gzlemciler gnderilmesine, Pers tehlikesine kar
bir ortak savunma anlamas yapmak zere Argos'a eliler yollanmasna ve yardm istemek iin de Sicilya'ya Deinomenes olu Gelon'a
ve Kerkyra'ya ve Girit'e baka eliler gnderilmesine karar verildi;
amalar, mmkn olursa, Hellen dnyas birliini gerekletirmek,
Yunanllarn banda ok yakn bir tehlikenin dolatn ileri srerek,
herkesi dirsek dirsee ve yan yana savamann zorunlu olduuna inandrmakt. Gelon'dan br Yunan devletlerinin herhangi birinden ok
daha stn ve byk bir yardm umuluyordu.

534/881

146. Bu kararlar alndktan sonra aralarndaki anlamazlklara son

verdiler, ilk i olarak Asya'ya gzlemci gnderdiler. Bunlar Sardes'e
geldiler, Byk Kral'n ordusunu yakndan incelediler, ama
yakalandlar ve kara ordusu generalleri tarafndan sorgular yapldktan
sonra ldrlmek zere hapishaneye atldlar. Kafalar kesilecekti, yle
karar verilmiti; ama durumu haber alm olan Kserkses, generallerin
kararn beenmedi; korumaclarndan birini gndererek atlar eer
canl bulursa, alp kendisine getirmesini emretti. Korumaclar yanlarna
geldikleri zaman henz kafalar kesilmemiti. Alp Byk Kral'n
karsna kardlar; ne iin gelmi olduklarn rendi; sonra korumaclarna emir verdi, bunlarn yanlarna klavuzlar katlacakt, her istedikleri yaplacakt; btn kara ordusu, piyadesi ve svarisiyle gsterilecekti ve istedikleri zaman, hibir ktlk grmeden
gidebileceklerdi.
147. Bu emirlerinin nedenini aklamtr: Eer atlar
ldrlselerdi, Yunanllar, kuvvetinin anlatlmaz bykln nceden
renemeyeceklerdi ve kii kaybetmi olmak dman iin zarar
saylmazd; ama bunlar Yunanistan'a dndkleri zaman, kaynaklarnn
bykln anlayacak olan Yunanllar, istilay beklemeden, kendiliklerinden gelip zgrlklerini onun elleri arasna brakacak ve stlerine
sefer amak gerei kalmayacakt, yani byle olacan sanyordu.
Kserkses'in bu dncesi bana baka bir ey hatrlatr: Abydos'dayken
Kserkses tahl ykl gemilerin geliini grmt, Pontos Euxeinos'dan
geliyorlard; Hellespontos'u geip, yklerini boaltmak zere Aigina ve
Peloponez'e gideceklerdi. Bakanlar bunlarn dman gemileri olduklarn renince gzlerini krala evirdiler, gemilere el koymak iin bir
iaret bekliyorlard. Kserkses denizcilere nereye gittiklerini sordu:
"Efendimiz," dediler, "dmanlarna gtryoruz bu buday."
"Pekl," dedi Kserkses, "biz de zaten bunlarn gittikleri yere gitmiyor
muyuz? Baka birok eyimizin yannda bizim de kendi budaymz
yok mu? Bunlar da bu buday bizim iin tayorlar, fena m?"

535/881

148. atlar her eyi grp inceledikten sonra yola ktlar ve

Yunanistan'a dndler. Perslere kar birleip antlam olan Yunanllar, atlar yola kardktan sonra Argos'a eliler yollamlard.
Orada neler olduunu Argoslular yle anlatyorlar: Bunlar, kendi dediklerine gre, barbarlarn Yunanistan'a kar hazrlklara giritiklerini
batan beri biliyorlard; bu arada Yunanllarn, Perslere kar kendileriyle birlik olmalarn isteyeceklerini de bildiklerinden, tanrdan hangi
yan tutmak daha iyi diye sorup anlamak zere Delphoi'ye danmaclar
yollamlard; zira Lakedaimonlular ve Anaksandridas olu Kleomenes, alt bin yurttalarn daha yeni ldrmtler, danmak
istemekte bundan tr haklydlar. Pythia, sorularna cevap olarak u
orakli verdi:
Bakalarnn di biledii, ama gkyznde
Oturanlarn sevgilisi, mzran rahat brak, gzn
Drt ap bekle, tetikte dur; en ok
Kafan sakn, zira kafa kurtulursa gvdeye de bir ey
olmaz.
Pythia'nn vermi olduu orakl byleydi; sonra da Yunan elileri
Argos'a geldikleri zaman meclis salonuna alndlar ve grevlerinin ne
olduunu anlattlar. Argoslular cevap olarak, kendilerinden beklenileni
yapmaya hazr olduklarn bildirdiler, yalnz daha nce Lakedaimonlularla kendileri arasnda otuz yllk bir mtareke anlamas yaplmalyd,
bir de koalisyonun banda, yksek komutaya yar yarya katlmalar
salanmalyd; aslnda yksek komuta tmyle onlarn hakkyd; ama
onlar bunu ikide bir orannda blmeye raz oluyorlard.
149. Argoslulara gre, meclisin verdii cevap buydu; oysa orakl onlara Yunanllarla balamay yasak etmiti; ama orakle kar gelmek
pahasna da olsa, otuz yllk bir mtareke yapmay ok istiyorlard, bu
sre iinde ocuklar byyp adam olacaklard. Mtareke yaplmazsa,
daha nce uram olduklar felakete, bir de Perslerden gelecek felaket
katlacak, o zaman da gelecekte Spartallarn boyunduruu altna

536/881

girmekten kurtulamayacaklard. Argos meclisinin karar aklandktan

sonra, Sparta elileri sz aldlar: "Mtareke konusunu ulusumuza bildiririz," dediler; komuta konusuna gelince, bunun iin verecekleri cevap
hakknda gerekli ynergeyi almlard; kendilerinin iki, Argoslularn
ise bir krallar vard; Sparta krallarndan birinin hakkn elinden almak,
elbette olacak ey deildi; Argos efinin de kendi krallar gibi, bir oy
sahibi olmasna engel yoktu. Argoslular, Spartallarn bu kendini
beenmi hallerine dayanamadklarn sylerler; elilere gne
batmadan Argos toprandan kmalarn, yoksa dman muamelesi
greceklerini bildirdiler.
150. Argoslularn bu olaylara deinen anlatlar aynen budur. Ama
Yunanistan'da yaygn ikinci bir anlat vardr. Kserkses, gya
Yunanistan'a kar yrmek iin hazrlklara balamadan nce Argos'a
bir kerux gndermi, kerux kente gelmi ve unlar sylemi: "Argoslular, Byk Kral Kserkses size u buyruu gnderiyor: "Biz Persler,
dnyoruz ki, biz Perses'in ocuklaryz, onu Danae olu Perseus'a
Kepheus kz Andromeda dourmutu. Onun iin bizim kendi
atalarmza kar sefer amamzn gerei olmad gibi, sizin de srf
yabanclar savunmak iin nmze bir engel olarak dikilmenizin
gerei yok; en dorusu siz rahat durun, bu patrtya karmayn. Eer
iler iyi giderse, sizden daha yksekte tutacam ulus olmayacaktr."
Bu szler diyorlar, Argos'da umulmadk bir ans olarak karland;
onun iin imdilik Yunanllardan bir ey istemek bir yana, ufack bir
grmeye girimekten bile saknyorlard; eer ileride Yunanllar onlardan koalisyona girmelerini isterlerse, onlar da kenarda kalmalarn
salayacak bir bahane elde etmi olmak iin kendi isteklerini ne sreceklerdi; Lakedaimonlular komutay kendileriyle eit olarak paylamay asla kabul etmezlerdi, bunu iyi biliyorlard.
151. Bu anlat desteklemek zere baz Yunanllar arasnda, yllarca
sonra olmu bir hikye anlatlr: Atina elileri Memnon'un kenti
Susa'da bulunuyorlard, bir i iin arlmlard. Hipponikos olu Kallias ve elilik personeli vard; o aralk Susa'da Argoslularn elileri de

537/881

bulunuyordu; eliler Kserkses'in olu Artokserkses'e sormular,

Kserkses ile yapm olduklar balama antlamas hl yrrlkte
midir, yoksa kendilerini dman m sayyor diye ve Kral Artokserkses
her zamandan daha ok yrrlkte olduu ve kendisi iin hibir sitenin
Argos kadar deerli olamayaca cevabn vermi.
152. Kserkses gerekten Argos'a haber avuu ve byle bir duyuru
gndermi midir? Susa'ya girmi olan Argos elileri Artokserkses'i,
balama konusunda yoklamlar mdr? Hibir ey diyemem, ben
kendi hesabma, kesin olarak Argoslularn resmi anlatsn tuttuumu
aklamak isterim. Bir tek ey bilirim ki, eer insanlar iledikleri kusurlar birbirleriyle dei toku etmek iin ortaya yaysalar, bakalarnnkilerin ne kadar aalk olduunu grp, gene kendi kusurlarn, hem de
sevine sevine alr giderlerdi. Bunun gibi, Argoslularn vicdanlar zerinde de o kadar arlk yoktur. devim, bana anlatlan ne ise onu vermektir, inanmaya gelince, hibir ey beni buna zorlayamaz ve bunu
btn anlattklarm iin sylyorum. Ayrca Persleri Yunanistan'a Argoslularn arm olduklar, Lakedaimonlularla silahl bir atmay
gzleri kesmedii iin ve onurlar krld iin bu yola sapm olduklar bile sylenmemi midir?
153. Argos iin bu kadar. Gelon'u birlie almak iin Sicilya'ya
giden balak eliler arasnda bir de Lakedaimonlu Syagros vard.
Gelon'un atalarndan biri, Gela'y kolonize edeni, Triopion Burnu
yaknnda bulunan Telos adasndand. Rhodos Lindoslular ve Antiphemoslular, Gela'ya kolonlar getirdikleri zaman, o da unutulmad.
Zamanla torunlar, yeralt tanrlarnn hierophantesleri oldular[327]; bu
yksek orun, ailede bunu kazanm olan atalarndan Telines adnda
birisinden beri srp geliyordu ve o, bu orunu yle elde etmiti:
Gela'nn stnde bulunan Maktorion kentine, bir kart grubun gadrine
uram olan Gela yurttalar snmlard. Telines bunlar Gela'ya
geri getirdi; yannda silahl kuvvet yoktu, yalnz bu tanrlarn kutsal
alametleri vard. Bunlar nasl elde etti, ard m, kazand m, bir ey

538/881

diyemem. yle ya da byle, soyundan gelecek onlarn bu tanrlarn

hierophantesleri olacaklar vaadi karlnda, kutsal niteliine de
gvenerek srgnleri geri getirdi. Beni asl artan, hakknda
rendiim eylere bakarak sylyorum, Telines gibi bir adamn byle
bir ii nasl olup bittiye getirebilmi olmasdr; bu eitten ileri her
nne gelen kvramaz, buna kesin olarak inanyorum, yiit bir yrek
ve erkeklik ister; oysa Sicilyallar onu tam tersine, kadns ve olduka
yumuak birisi olarak anlatlar.
154. te Telines bu grevi byle kazanmt. Pantares olu
Kleandros, Gela'da yedi yl tyranlk yaptktan sonra, kent
yurttalarndan Sabyllos'un eliyle ldrlnce, Kleandros'un kardei
Hippokrates mutlak iktidar ele almt. Hippokrates'in tyranl
zamannda hierophantes Telines'in torunlarndan olan Gelon da
Pataikos olu Ainesidemos ile ve daha biroklaryla beraber hkmdarn koruma birliinde bulunuyordu; ksa zamanda kendisini gstermi, sivrilmi ve btn atl birliklerin bana gemiti. Hippokrates,
Syrakusa ve daha birok barbar sitelerinden baka, Kallipolis, Sicilya
Naxos'u, Zankle, Leontinoi'yu kuatt zaman, Gelon gerekten parlak
bir asker olduunu gstermiti. Adlarn saydm bu kentlerden,
Syrakusa dnda, hibiri Hippokrates'e kar, zgrln savunamamt. Ama Heloros rma zerinde verilen bir savata yenik den
Syrakusallar, Korinthoslular ve Kerkyrallar sayesinde durumlarn
kurtarabilmilerdi. Hippokrates'i bunlar, sadece en eski zamanlardan
beri Syrakusallarn elinde bulunan Kamarina'y alarak bar yapmaya
raz etmiler ve Syrakusa'y bylelikle kurtarmlardr.
155. Hippokrates de kardei Kleandros'la ayn sre tyranlkta kald,
sonra Hybla kenti yaknnda Sikellerle savarken ld; ite o zaman
Gelon, Hippokrates'in oullar Eukleides ve Kleandros'un haklarn
bunlara hizmet etmek istemeyen yurttalarna kar korumak perdesi
altnda iktidar ele geirdi ve Gelallar da silah zoruyla alt ettikten
sonra, haklarndan yoksun brakt. Bu gzel ansn arkasndan bir

539/881

ikincisi de geldi: Gamoriler[328] denilen Syrakusallar halk ve Kyllyrioi ad ile tannan kleleri kovmulard; Gelon bunlar Kasmene
kentinden alp Syrakusa'ya geri getirmi ve birden bu sonuncu kenti ele
geirmiti, nk Gelon'u gren Syrakusallar, kenti ona vermiler,
kendileri de teslim olmulard.
156. Devletine Syrakusa'y da kattktan sonra Gelon artk Gela'da
hkm srmeye hevesli grnmyordu; orasn kardei Hieron'a
emanet etti, kendisi Syrakusa'ya yerleti. Syrakusa tmyle elindeydi.
Zaten bu da kent iin abucak bir uyan ve yeniden dou dnemi
olmutu; Gelon Kamarinallar da buraya getirtmi, Syrakusa yurtta
yapmt; Kamarina kentini yerle bir etti; sonra Gela yurttalarnn
yarsn da ayn eyi yapmaya zorlad. Sicilya Megarallarn da
kentlerini kuatarak ayn eyi yapmaya raz etti; savaa kalkan,
bundan tr de lmlerini bekleyen zengin takm verdii emir zerine Syrakusa'ya getirildiler ve yurttalar arasna alndlar; bu atmada
hibir sorumluluu olmayan ve bundan tr de hibir karlk beklemeyen Megara halkn Syrakusa'ya getirtti, ama Sicilya dna karlmak zere kle olarak satt. Aralarnda ayn ayrm yaparak, Sicilya'da
yerlemi olan Euboia kolonlarna da ayn eyi yapt. Bu ikisi iin
byle davranmasnn nedeni, komu halk can skclktan yana ok
verimli bulmasyd. te Gelon, yapt bu ilerden tr byk
olmutu.
157. Yunan elileri Syrakusa'ya geldiler, Gelon'un karsna ktlar
ve unlar sylediler: "Bizi buraya Lakedaimonlular, Atinallar ve
bunlarn balaklar gnderdiler, barbarlara kar savaanlar safna
seni de katmak iin. Yunanistan'n banda dolaan tehlikeyi duymam
olamazsn: Bir Pers, Hellespontos Denizi'ne kpr kurdu, dounun
btn apulcu alayn peine takp, ta Asya'nn dibinden kalkp Hellas'a
kar yrmeye kalkt; bu seferin Atina'ya kar olduunu bir bahane
olarak ileri sryor, ama asl istedii, btn Yunanistan' almak ve
kendisine kle yapmaktr. Sen bugn iktidarn doruundasn ve

540/881

mademki Sicilya'da hkm sryorsun, Yunan topran paylayorsun

demektir; o halde Yunanistan' kurtarmak isteyenlerin yardmna
komalsn; onlarla bir olup onu kurtarmalsn. Zira Yunanistan'n
gleri bir araya topland m korkun ve som bir g olur ve o zaman
istilacnn karsna, onunla boy lebilecek bir halde kabilir; ama
iimizden kimileri ihanet eder, kimileri de kar durmak istemezse ve
eer Yunanistan'da salam pek az kii kalrsa, o zaman elbette btn
Yunanistan'n yklmasndan korkulur. Sanma ki, Pers sava kazandktan ve bizi egemenlii altna aldktan sonra, bir tek sana kar yrmekten geri kalr; bu tehlikeyi de dn; bize yardm etmen, kendine
yardm etmen demektir. Her ite nceden akll davranmak, genellikle
sonucun hayrl olmasn salar."
158. Yunan elilerinin sylevi byleydi. Ama Gelon fena fkelenmiti, ters karlk verdi: "Nedir bu! Yunanllar, haddini bilmez neriler
hamallar, barbarlara kar sizinle birlik olmam istemeye yznz var
m? Bir zamanlar ben de sizi, Kartaca ile bam belaya girdii vakit
barbar ordusuna kar benimle birlik olmaya ardm, Anaxandridas
olu Dorieus'un lmn Segesta'ya detmek iin sizleri o kadar
sktrdm, kendinizin de byk krlar ve byk karlar saladnz
deniz pazarlaryla serbest ticareti gvenlik altna almak iin benimle
ibirlii yapmanz isterdim, o zamanlar benim iin ya da Dorieus'un
cn almak iin geldiniz mi, bana yardm ettiniz mi? Hayr; size
kalsayd bugn btn bu pazarlar barbarlarn elinde olurdu. Ama imdi, tanrya kr, durum dzeldi, bizim yararmza geliti. Ve imdi
sava yer deitirdi, sizin tarafa geti ve hemen Gelon'u hatrladnz!
Pekl! Sizden grdm onur krc ilgisizlie ramen ben size benzemeyeceim; size yardma hazrm, iki yz trirem, yirmi bin hoplit, iki
bin atl, iki bin oku, iki bin sapanc ve iki bin hafif atl vermeye
hazrm; ayrca ne kadar uzarsa uzasn, sava sresince btn Yunan
ordusunun budayn da zerime alyorum. artlarm udur: Barbarlara
kar Yunanllarn ba ben olacam, yksek ynetim bende olacak;
yoksa ne kendim gelirim, ne de takviye gnderirim!"

541/881

159. Syagros bu szler karsnda dayanamad: "Ah!" dedi, "Pelops

olu Agamemnon, bir gn Spartallarn hegemonyalarn, bir Gelon'a
ve Syrakusallara kaptrdklarn duyarsa pek zlr! Hayr, bir daha
byle bir eyi azna alma, komutay sana brakabileceimiz dncesini aklndan kar. Eer Yunanistan'n yardmna gelirsen, bil ki, Lakedaimonlularn buyruu altna gireceksin. Eer buna katlanamyorsan,
ne yapalm, olmaz dersin."
160. Syagros'un bu nobran haline bakan Gelon, u szlerle son tavizlerini verdi: "Spartal yabanc, bir kimsenin yreine ileyen aasalamalar, genellikle fkesini diline kartr. Bununla beraber, sen bu densiz szlerinle bile vereceim cevapta beni terbiye snrlar dna
kartamayacaksn. Siz eer hegemonyanza bu kadar bal iseniz, ben
de sizden daha ok balym, nk ben ok daha gl bir ordunun ve
ok daha byk bir donanmann efiyim. Ama mademki bizim nerimizi bu kadar hrn karladnz, biz de ilk koullarmz biraz yumuatyoruz. Karada siz komuta edin, denizde ben, ne dersiniz? Eer
siz denizi isterseniz, ben de o zaman kara ordusunu alrm. Bu tavizlerle yetinmelisiniz, yoksa bizim gibi bir mttefikten yoksun
kalrsnz."
161. Gelon avans veriyordu, ama cevab bu sefer Lakedaimon
elisinden nce davranan Atina elisi verdi: "Syrakusa kral," dedi,
"Yunanistan bizi sana bir hkmdar deil, bir ordu veresin diye
gnderdi, ama sen bir ordu gndermek istemiyorsun; buna karlk
Yunan ordularna bakomutan olmak iin ar istek besliyorsun. Btn
Yunan ordularnn bakomutanln istediin zaman biz Atinallar ses
karmadk, Lakonialnn her ikimizin de haklarn savunacan biliyorduk; ama imdi yksek komutadan vazgeip, denizlerde komutay almak istediine gre beni iyi dinle: Lakonia elisi bunu sana braksa
bile, biz brakmayz. nk bu komutanl Lakedaimonlular istemezlerse, o zaman biz alrz. Bir tek onlarn almalarna raz olabiliriz; donanmay baka hibir ulusun eline brakmayz. Biz bouna m
Yunanistan'n en ok denizci karan ulusu olduk, biz Atinallar deniz

542/881

savann ynetimini Syrakusallarn eline nasl brakabiliriz? Biz ki

soyu en eski olanz, biz ki Yunanllar iinde bir tek yurt deitirmeyen
kimseleriz[329], Homeros bile destanlarnda, Troya savalar arasnda
atalarmzdan birinin adn anar, orduyu safa sokmak ve dzenlemekte
stn bir komutan olarak sz eder! Ve ite gryorsun, bunlar senin
nne sermekte aalatc hibir ey yok."
162. Gelon yle cevap verdi: "Atinal yabanc, gryorum ki, sizin
kurmaynz var, yalnz askeriniz yok. Pekl! Mademki hi karlksz
her eyi elde etmek istiyorsunuz, imdi hi vakit kaybetmeden dnp
Yunanistan'a haber veriniz ki, onun iin yl, bahar tacndan yoksun olacaktr." [Baknz bu sz niin syledi ve bu szn anlam nedir: lkbahar, besbelli, yln tacdr, onun gibi kendi tac da Yunan ordusunun en
deerli ss olacaktr. te bunun iin kendisinden yoksun kalan
Yunanistan', bahar tacn drm yla benzetiyor.]
163. Yunan elileri Gelon'la laf daha ok uzatmadlar, gemiye binip
gittiler. Ama Gelon, Yunanllar ynnden kukuya dmt: Ya barbarlar yenerse? te yandan utanlacak bir ey olurdu, kendisinin, Sicilya tyrannn Lakedaimonlularn buyruu altna girmek iin ta kalkp
Peloponez'e gitmesi, olacak ey deildi; bu dnceyi kafasndan att
ve baka bir dnceye tutundu: Pers'in Hellespontos'u getii haberini
alnca, Koslu Skythes olu Kadmos'u, hazineyi ve bir de dostluk mesaj
verecek elli krekli bir gemiye bindirip Delphoi'ye yollad; orada
pusuya yatp savan sonunu gzleyecekti, eer barbar kazanrsa,
elindeki hazineyi, Gelon'un elinde bulunan btn karalarn ve denizlerin egemenlii ile beraber ona verecekti; eer Yunanllar kazanrlarsa,
hazineyi Syrakusa'ya geri getirecekti.
164. Bu Kadmos'a, Kos adasnda babasndan yerlemi bir tyranlk
kalmt; banda hibir tehlike dolamad halde ve srf kendi niyeti
sonucu olarak ve adaletten baka eye kulak vermeyerek, iktidar Kos
halkna devretti ve Sicilya'ya gitti; ad sonradan Messana olarak
deitirilmi olan Zankle'nin alnnda Samoslulara yardm etti ve

543/881

burada yerleti. te byle rastlantlar sonucu Sicilya'ya gelmi olan

Kadmos'u seiyordu Gelon, nk doruluuna gveniyordu, her
bakmdan inanlr bir adamd; doruluunun birok rneini vermi
olan bu namuslu adam, bunlara daha az gzel olmayan bir rnek daha
katmtr; Gelon'un emaneti olan hazineyi kendisi alabilirdi; almad.
Yunanllarn deniz zaferinden ve Kserkses'in geri dnnden, daha
dorusu bozguna urayndan sonra, hazine ile birlikte Sicilya'ya geri
dnd.
165. Sicilya'da bir de unu sylerler; eer derler, o aralk Agrigentum
hkmdar Ainesidemos olu Theron'un Himera'dan kovmu olduu
Himera tyran Krinippos olu Terillos, Sicilya'ya yz bin kiilik bir
ordu kartmasayd, Gelon, Lakedaimonlularn buyruu altna girmek
pahasna da olsa, Yunanllara yardm edecekti. Bu ordu Fenikelilerden,
Libyallardan, beriallardan, Liguriallardan, Helisykiallardan, Sardunyallardan ve Korsikallardan meydana gelmiti, banda general
olarak Kartaca kral Hannon olu Hamilkar bulunuyordu. Kartaca
kraln bu sefere, aradaki konukseverlik balarn ileri srerek ve zellikle Rhegion tyran Kratinas olu Anaxilaos'un gayretli araclndan
yararlanarak Terillos raz edebilmiti; Anaxilaos, Sicilya'ya gidip
kaynatasnn cn alabilsin diye, Hamilkar'a rehin olarak kendi z
evlatlarn vermiti, zira Anaxilaos, Terillos'un kz Kydippe ile
evliydi. Gelon bu durumda Yunanllarn yardmna koamam ve
hazinesini bundan tr Delphoi'ye gndermitir.[330]
166. unu ekliyorlar, Yunanllarn Salamis'de Pers'i yendii ayn
gnde Gelon ve Theron da Sicilya'da Hamilkar' yeniyorlard. Bu
Hamilkar baba ynnden Kartacal, ana ynnden Syrakusalyd;
deerli bir kimse olduu iin Kartaca'da kralla kadar ykselmiti; iki
ordu atm, bozguna urayan Hamilkar kaybolmutur, yle diyorlar;
Gelon dikkatli aratrmalar yaptrm, l ya da diri, bulunamamtr.
167. Kartacallar btn olup biteni olduka akla yakn biimde anlatrlar. Barbarlar Yunanllarla akama kadar dvmler (zira

544/881

diyorlar, Hamilkar akama kadar dayanmtr). Bu zaman iinde

Kartacal ef kampta kalm, boyuna kurban keser, kesilen kurbanlarn
gvdelerini olduu gibi, btn olarak yaktrd byk bir atee atar,
sevindirici belirtiler dilermi. Askerlerinin yenildiklerini grd
srada o hl hayvanlarn barsaklarna kutsal sular serper dururmu,
kendisini de kaldrp atee atm; yanm, parasn bulamamlar,
bylece kaybolmu. ster Fenikeliler, ister brlerinin anlatt gibi
olsun, gvdesi kaybolduktan sonra, Kartacallar onun adna kurban
kesmeye balamlardr, koloni kurduklar her kentte adna heykeller
dikmilerdir; en by Kartaca'dadr. Sicilya'da olanlar ite bu kadardr[331].
168. Kerkyrallara gelince, elilere verdikleri cevaplar ve yaptklar
eyler unlardr: Sicilya'ya gidenler neler sylemilerse, buraya gelenler de ayn eyleri sylemilerdi; Gelon'dan istenen eylerin tpks
kendilerinden istenmiti. Hemen takviye gndermek ve birlie katlmak zere sz verdiler; Yunanistan'n inenmesine gz yumamayz,
diye aklyorlard durumlarn; o yenilirse eer, nasl olsa onlar da
daha ilk gnden kleletirileceklerdi; btn gleriyle destek olacaklard. te elileri byle ho szlerle karlamlard. Ve Yunanistan'n
yardmna komak iin altm gemi donattlar, ama bir hesaplar
vard; gemileri yola kartmakta ok ar davrandlar, Peloponez'e
gtrdler ve Pylos yrelerinde ve Lakedaimon topra olan Tainaron
Burnu'nda demirleyip orada kaldlar; orada ve bunalmlar iinde,
savan sonunu beklediler. Yunanllarn kazanacaklarn pek sanmyorlard. Pers, byk farkla zaferi kazanacak, btn Hellas'n efendisi olacakt, bundan pheleri yoktu. Onun iin byle yapyorlard, Perse unlar diyebilmek iin: "Byk Kral, Yunanllar bu atmaya bizi de
kartrmak istiyorlard; gcmz onlardan az deildi, savaa girseydik
bizim gemilerimizin says brleri arasnda en az olmazd. Tersine en
ounu, elbette Atinallar dnda, biz verirdik, ama bunu yapmadk,
sana kar kmak, yolunu kesmek istemedik." Byle sylemekle
brlerinden daha iyi bir durum elde edebileceklerini sanyorlard ve

545/881

sanrm yle de olacakt. te yandan Yunanllara kar kullanacaklar

zr de hazrd ve zaten bunu kullanmlardr: Yunanllar, neden
yardma gelmediniz diye ktklar zaman; "Biz altm gemi donattk,
ama mevsim rzgrlar brakmad, Malea Burnu'nu dnemedik," dediler; bundan tr Salamis'e varamamlard, savaa katlamam olmalar hi de alaklklarndan deildi. te Yunanllarn isteklerini
Kerkyrallar byle atlattlar.
169. Giritlilere gelince, bu ile grevli Yunanllar geldii zaman
yle davrandlar: Delphoi'ye resmi eliler gnderdiler, Yunanllara
yardm konusunu dantlar. Pythia cevap verdi: "Aptallar! Menelaos'a
yardm ettikten sonra Minos'un hmna urayp onca gzya dkm,
szlanm, Minos Kamikos'ta ld zaman cn almak iin onlar
sizden yardmlarn esirgedikleri halde, siz bir barbarn kandrd
kadn iin onlara arka kmtnz!" Bu cevap karsnda Giritliler bu
atmann dnda kalmaya karar verdiler.
170. yle anlatlr: Minos, Daidalos'u[332] ararken Sikania'ya,
bugnk adyla Sicilya'ya gelir ve burada ac bir lmle lr. Ama
ondan sonraki zamanlarda Polikhna ve Praisia dnda tm Giritliler,
tanrsal bir zendirmeye uyarak ve gl bir donanma ile birlikte
Sikania'ya giderler ve bugn Agrigentumlularn ynetiminde olan
Kamikos kentini be yl kuatrlar. Ama alamazlar ve ala da dayanamazlar, kuatmay kaldrp giderler. Deniz yolculuu bunlar apygi
aklarna getirdii srada zorlu bir frtna ile karaya derler; gemileri
paralanr, Girit'e dnebilmek iin ellerinde hibir ara kalmaz, orada
kalrlar ve Hyria kentini kurarlar; adalyken anakaral bir koloni olurlar, Giritli adn da Messapia apygileri olarak deitirirler. Hyria
kentinden yaylp baka siteler de kurarlar. ok sonralar Tarantolular
onlar buradan atmaya kalkmlar, ama kanl bir bozgundan baka
sonu alamamlardr; bizim bildiimiz en byk Yunan krm budur;
Yunanllarla birlikte Tarantolular da kurbanlar verdiler ve Khoiros olu
Mikythos'un basks altnda Tarantolulara yardma gelen baz

546/881

Rhegionlular da bine kadar varan kayplara uradlar. Tarantolularn

kayp says antmezarda yazl deildir. Anaxilaos'un klesi olan bu
Mikythos, Rhegium'da naip olarak kalmt; Thegion'dan kovulan ve
Arkadia'da Tegea'ya gelip yerleen ve Olympos'a bilinen bir sr
heykeli sunan adam budur.
171. Rhegion ve Taranto iin bu sylediklerim, hikyemin ierisinde
bir kntdr. Boalan Girit'te diye anlatrlar Praisiallar, yeni bir halk
gelip yerleti, ilerinde bakalar da vard, ama ou Yunanlyd;
Minos'un lmnden sonraki nc kuakta Troya sava oldu, bu
savata Giritliler Menelaos'u savunmak iin az aba harcamadlar.
Bunun cezas olarak, Troya dn alk ve salgn hastalk balad;
hem kendileri, hem sr hayvanlar krldlar, o kadar ki, Girit ikinci
bir sefer boald, nc sefer olarak yeni bir insan topluluu geldi,
ikinciden artakalm olanlarla kart ve ite bugnk Giritliler
bunlardr. Pythia onlara bu felaketleri hatrlatarak Yunanllara yardm
heveslerini krm oluyordu.
172. Thessaliallara gelince, kendilerinin de dedikleri gibi, bata
Medlerin kollarn istemeyerek atlmlard, zira Aleuadlarn evirdikleri dolaplardan holanmyorlard. Persin Avrupa'ya gemek iin hazrlandn haber aldklar zaman, sthmos'a eliler gnderdiler.
sthmos'da Yunanistan delegelerinden bir komite toplanm bulunuyordu, bunlar Hellen lkesinin karlar uruna almak isteyen sitelerin vekilleriydiler. Bunlarn yanna gelen Thessalia elileri unlar
sylediler: "Yunanllar, Thessalia'nn ve Yunanistan'n batan baa
istila edilmesini nlemek iin Olympos Da'nn geidini korumak
gerekir. Biz oray sizinle birlikte korumaya hazrz; bunun iin sizin de
gl bir ordu gndermeniz gerekir; gnderemezseniz, biz de Pers ile
anlama yaparz, bunu iyi biliniz. Yunanistan'n en utaki mevzii biziz
diye, srf sizi savunmak iin tek bamza krlmamz olmaz. Bize
yardm etmek istemediiniz andan itibaren, bizi hibir eyle zorlayamazsnz, zira olmayacak eyi kimse zorlayamaz. O zaman biz de
kendi bamzn aresine bakarz." Thessaliallar byle konutular.

547/881

173. Yunanllar, bunun zerine da zincirini korumak iin deniz

yolundan bir kara ordusu gndermeye karar vermek zorunda kaldlar.
arabuk toplanan ordu, Euripos Boaz'ndan geti. Akhaia'da Alos'a
varnca[333] karaya kt ve gemileri orada demir zerinde brakarak
karadan Thessalia'ya doru yolland; Tempe vadisine, aa
Makedonia'y Thessalia'ya balayan geide ulat ki, bu Peneios
rmann Olympos ile Ossa arasnda kazd geittir. Yunanllar
burada kamp kurdular. On bin kadar hoplit vard, buna Thessalia
atllar da ekleniyordu. Lakedaimonlularn banda, kral hanedanndan
olmad halde polemarkhoslar arasndan seilmi olan Karenos olu
Euainetos bulunuyordu; Atinallarn Neokles olu Themistokles. Orada
birka gnden ok kalmadlar; zira Makedonial Amyntas olu
Alexandros'un elileri geldiler, gelen ordunun karada ve denizde ne
kadar gl olduunu anlattlar, bu geidi tutup istilac ordularn
dalgalar altnda ezilmektense, kurduklar kamp kaldrmalarn
sylediler. Kendilerine iyilik olsun diye sylenmi olduundan phe
etmedikleri bu dnce, onlara doru grnd, kolay inandlar. Bana
kalrsa, byle uysal davranmalarnda korkunun pay byktr; zira
Thessalia'ya alan bir baka geidin daha varln renmilerdi. Bu
geit, Yukar Makedonia'da, Gonnos dolaylarnda, Perrhaibia ierisindeydi; gerekten de Kserkses ordusu buradan girmitir. Yunanllar
gemilere binip sthmos'a dndler.
174. Bu Thessalia'ya asker gnderme ii, kraln Asya'dan Avrupa'ya
gemeden nce henz Abydos'da bulunduu zamana rastlar. brlerinin kendilerini brakp gittiklerini gren Thessaliallar, hibir art niyet
gtmeden ve byk istekle Medlerden yana getiler; o kadar ki, sefer
boyunca kral katnda pek deerli silah arkadalar olarak sivrildiler.
Yunan Donanmas Artemision'da Thermopyl'ler
175. Yunanllar sthmos'a dnnce, Aleksandros'un verdii bilgilerin
nda, savan nasl ve nerede yaplmas konusunu grtler. Thermopyl Geidi'ni tutmak fikri ar basyordu, zira Thessalia'ya alan

548/881

geitten ok daha dard; sonra tek boazd ve en nemlisi, yurtlarna

daha yaknd. Yunanllarn Thermopyl'de tuzaa dp sarldklar kei
yoluna gelince, oraya gelmeden nce bundan haberleri yoktu, geldikten
sonra Trakhislilerden renmilerdir. En sonunda barbar Yunanistan'a
brakmamak iin bu geidi tutmak fikrinde birletiler; donanmaya
gelince, o da Artemision Burnu'na gidecek Histiaiotis topraklar
karsnda bekleyecekti; Thermopyl ve Artemision birbirine yakndr,
bylece iki kuvvet birbirinden uzaklamam olacakt; buralarn
grnm yledir:
176. En nce buraya kadar ak deniz olan Thrak Denizi,
Artemision'da daralr, boaz haline gelir. Skiathos adas ile
Thessalia'nn Magnesia[334] kylar arasnda geit olur, boazn
knda Euboia kylar ve zerinde Artemis tapna bulunan Artemision Burnu seilir. br yandan Yunanistan'a Trakhis topraklarndan
giren yol ise en dar olduu yerde yarm phletron geniliindedir. Civar
yerlere baklrsa en dar yerin buras olmad grlr; en dar yer
Thermopyl'nin nnde ve arkasndadr. Alpenos yaknlarnda,
Thermopyl'nin arkasna deni tam bir araba geebilecek geniliktedir;
bir de nde, Phoinix rmandan pek uzak deil, Anthela kenti yannda,
buras da ancak bir araba geebilecek kadardr. Thermopyl'nin bat
yn Oita dalardr, ok yksek, sarp, almaz dalardr, dou
ynnde yol bataklk blgede denizle evrilidir. Bu yol zerinde scak
su gzleri vardr ki, yerliler bunlara, "Kazan"lar derler, bunlarn
yaknnda Herakles'e adanm bir sunak yaplmtr. Bu yolun zerinde
bir duvar yaplmt, hatta eskiden kaplarla da sslyd. Bunu
Phokisliler Thessaliallara kar yapmlard, onlarn Thesprotia'dan
kalkp, bugn de oturmakta olduklar Aiolis'e gelmelerinden korkuyorlard. Kendilerini kle yapmak isteyen bu ulusun yapt aknlara kar
alnm bir tedbirdi; hatta o dnemde scak kaynaklar da ustalkla getirip yola aktmlard. Maksatlar, yol su dolu hendeklerle kesilsin,
geilmez hale gelsindi, zira hep Thessaliallarn buralar ele geirmelerini olanaksz hale getirecek areler peinde kouyorlard. Bu eski

549/881

duvar, ok eskilerde yaplmtr ve zamanla epeyce anmtr. Yunanllar duvar yeniden ykseltmeyi ve Yunanistan'n eiini barbarlara
kapamak iin buray elde tutmay uygun buldular. Yolun ok yaknnda
Alpenos adnda bir ky vard; yiyeceklerini oradan salayabileceklerini
dnyorlard.
177. Bu stratejik noktalar, dmana kar koymak iin Yunanllara
uygun grnyordu; her eyi dnmler, hesaplamlard, barbarlar
bu noktalarda yaya ve atl birlikleri rahat kullanamazlard; onun iin
istilacnn darbesini burada karlamaya karar verdiler. Persin Pieria'ya
geldiini rendikleri zaman sthmos'da toplanm olan birlikler
ayrldlar, bir bl karadan Thermopyl'lere, bir blm denizden
Artemision Burnu'na yolland.
178. Bylece sava postalarna ayrlm olan Yunanllar acele dmana kar yryorlard. Bu arada Yunanistan iin olduu kadar
kendileri iin de telaa dm olan Delphoililer da tanrdan t istiyorlard; rzgrlara yalvarn diye cevap aldlar, zira onlar Yunanistan'n
en deerli mttefikleri olacaklardr. Bu orakli alan Delphoililer, tanrnn kendilerine vermi olduu dnceyi, zgrlkleri iin rpnan
btn Yunanllara duyurdular ve barbarn zulm altnda yaayan Yunanllar da mesajdan tr onlara kar sonsuz bir kran duydular. Hemen arkasndan Delphoililer, Thyia'da rzgrlar adna bir sunak
ayrdlar, ki burada o lkeye adn vermi olan Kephisos kz Thyia'nn
kutsal alan vardr. Orada kurbanlar kestiler ve bugn de orakle bal
kalarak rzgrlardan iyilik bekler, dua ederler.
179. Therma demir yerinde toplanm olan Kserkses donanmasn
korumak iin kol gezmek zere en hzl yelkenlilerden on tanesi
ayrlmt, bunlar doru Skiathos zerine dmen tuttular; adann
nnde nbet bekleyen Yunan gemisi vard, biri Troizen, biri Aigina, biri de Attika gemisiydi; bunlar barbar kadrgalar grnr grnmez kamaya baladlar.

550/881

180. Praxinos komutasndaki Troizen teknesi hemen, peindeki barbarlarn ellerine dmt, bu gemideki denizcilerin en gzelini alp
geminin burnuna gtrdler ve orada kafasn kestiler, Yunanllardan
aldklar esirlerin en gzeli kendilerine uur getirsin istiyorlard. Kurban olarak kesilen askerin ad Leon'du; bu terslik, bana adndan tr
gelmi olamaz m?[335]
181. Asonides komutasndaki Aigina triremi ise onlara akla karay
setirdi; skhenoos olu Pytheas gemideydi, o gn harikalar yaratt;
gemi ele getikten sonra, btn gvdesi batan aa dilim dilim
doranncaya kadar silah elde dvt; yere dmt, lmyordu,
hl soluk alyordu. Persler hayran kalmlard, lmesin diye didinmeye balamlard; yaralarna mr srdler, incecik bezlerle sardlar;
geri dndkleri zaman, onu arkadalarna gsterdiler, herkes sayg ile
karlad ve ho tuttu; buna karlk ayn gemide ele geenlerin tm
kle sayldlar.
182. gemiden ikisi byle yakalanmt; Atinal Phormos
komutasnda bulunan ncs Peneios'un azna kadar kat, orada
karaya vurdu. Barbarlar gemiyi geirdiler, ama iindekileri hayr, zira
onlar gemi karaya oturur oturmaz, arabuk gemiyi brakp gitmiler ve
Thessalia zerinden Atina'ya dnmlerdi.
183. Artemision Burnu yannda demirli bekleyen Yunanllar bu olaylar, Skiathos'dan verilen ate iaretleriyle renmilerdi. Korkuya
kapldklar iin Artemision'dan demir aldlar ve Euripos'u korumak
amacyla Khalkis'e gittiler. Euboia'nn yksek yerlerine gzcler koydular. On barbar gemisinden Skiathos ile Magnesia arasnda bulunan Myrmex adndaki kayalk adaca gittiler, yanlarnda getirmi
olduklar dikmeta diktiler. nnde engel kalmam olan donanma
tm ile Therma Krfezi'nden karak yelken at; kraln Therma'dan
knn on birinci gnyd. Bu Myrmex kayaln onlara Skyroslu
Pammon haber vermi, yerini de gstermiti. Barbarlar Magnesia'daki
Sepias Burnu'na kadar olan yolu, btn bir gn sren deniz yolculuu

551/881

ile aldlar ve bu burun ile Kasthanaia kenti arasnda uzanan kylara

vardlar.
Pers Ordusunun Toplam Says
184. Buraya kadar ve Thermopyl Boaz'na kadar ordunun hibir
kayb olmamt ve bu anda gene korkun bir insan yn halindeydi;
ben saylar toplayarak yle buldum: mparatorlua bal uluslardan
toplanm yerli tayfalar olarak gemi bana ortalama iki yz kii hesabyla, yalnz Asya'da donatlm olan bin iki yz yedi gemide iki yz
krk bir bin drt yz kii vard. Ayrca bu gemilerde uluslarn verdii
savalardan baka, Med, Sakes ya da Pers asll otuzar deniz askeri
bulunuyordu ki, bunlarn toplam da otuz alt bin iki yz onu buluyordu. Bu iki toplama bir de elli krekli gemilere yklenmi olan insanlar katalm ki, bunlarn her birinde, bir eksik bir fazla seksen kii
vard; bu eitten gemilerin says ise daha nce de sylemi olduumuz gibi, bini buluyordu; demek ki bunlarda da iki yz krk bin kii
bulunuyordu. te Asya'da hazrlanan donanma byleydi; hepsi birden
be yz on yedi bin alt yz on kii tutar. Kara ordusu bir milyon yedi
yz bin yaya, seksen bin atl, bunlara develere binen Araplar ve sava
arabalar kullanan Libyallar da ekleyelim ki, yirmi bin de bunlar iin
koyuyorum; sonu, kara ve deniz, ikisi birden toplam olarak iki milyon
yz on yedi bin alt yz on kii yapar. Bu say Asya'dan getirilen
orduyu gsterir, peindeki uak takm ile tama gemileri ve bunlarn
tayfalar bu saynn dndadr.
185. Ama btn bu saylara bir de Avrupa'dan toplananlar katmak
gerekir; burada geree en yakn olduunu sandm saylar veriyorum. Gemi olarak Trakya Yunanllar ve Trakya'ya yakn adalar yz
yirmi gemi donatmlard; u halde bu gemiler iin yirmi drt bin
saysn buluruz. Ayrca Trakyallardan, Paioniallardan, Eordiallardan
ve Bottiaiallardan, Khalkislilerden, Bryglerden, Pieriallardan, Makedoniallardan, Perrhaibiallardan, Enienlerden, Doloplardan, Magnetiallardan, Akhaiallardan, Trakya kylarnda oturan herkesten

552/881

derlenmi bir kara ordusu daha vard; bunlarn toplam da bence yz

bin kii tutar. imdi bu yz binlerce insan Asya'dan gelmi olanlara
katnca, sava says olarak toplam iki milyon alt yz krk bir bin alt
yz on kii buluruz.
186. Bu say savalar gsterir, bunlarla birlikte giden uaklar,
erzak tayan gemilerin tayfalar, ayrca donanmaya bal br tat
gemilerinin tayfalar saylsa, benim fikrimce, brnden az kmaz,
ok kar; ama biz daha ok daha az demeyelim, eit sayalm; eit saydmza gre, bu servisler de savalar gsteren saylar gibi milyonlar ve yz binlerle gsterilecektir. Sonu olarak Dareios olu Kserkses,
Sepias Burnu'na kadar ve Thermopyl'lere kadar, toplam be milyon iki
yz seksen bin iki yz yirmi kii getirmi olmaktadr.
187. Kserkses ordusunun toplam says buydu. Ekmek piiren kadnlar, odalklar, idiler tam olarak ne kadardlar kimse bilmez, yk
hayvanlar ve bagajlar tayan br hayvanlar, ordunun peinden gelen
Hint kpekleri de yle; bunlarn says hesaba vurulamazd. Bundan
tr kimi rmaklardaki suyun yetmemesine hi amam; beni asl
artan bu kadar bin insana yetecek yiyecein salanabilmi olmasdr.
Hesaba vuruyorum, adam bana gnde, fazla deil, bir khoinix buday
desek, gnde yz on bin yz krk medimnos yapar. Ve kadnlar,
idileri, hayvanlar, kpekleri saymyorum. Bu milyonlarca insann,
gzellik ve boy bos bakmndan, hibiri zafer tacna Kserkses'den daha
ok layk deildi ve bu imparatorlua yakmyordu.
Frtna
188. Therma'dan kan donanma denize aldktan ve gelip
Kasthanaia kenti ile Sepias Burnu arasnda Magnesia'ya yanatktan
sonra, ilk gelen gemiler kyya yakn demir attlar, brleri de onlara
yakn yerlerde demirlediler; kumsal pek byk deildi; onun iin gemiler sekiz saf halinde derinliine dizilmilerdi ve ak denize doru bir
knt yapyorlard. Gece byle geti. Gkyz akt, havada esinti
yoktu, ama gn aarrken deniz kabarmaya balad, doudan bindiren

553/881

ve yerlilerin Hellespontoslu dedikleri rzgrla, zorlu bir frtna patlad.

Rzgrn gelmekte olduunu gren ve demirledii yer uygun olan
herkes, frtna iyice bastrmadan nce gemilerini karaya ekmek iin
kotular ve ektiler, gemileri de kendileri de selamete ktlar; ama
boraya ak denizde yakalanan gemilerin kimisi Pelion yrelerindeki
pnoi denilen yere doru, kimisi de kyya srklendi; kyya srklenenlerin kimisi Sepias Burnu'nun evresinde karaya vurdu, kimisini de
dalgalar Meliboia ve Kasthanaia dolaylarna attlar. Frtna nnde durulur gibi deildi.
189. yle bir ey anlatrlar, gya Atinallar bir orakle uyarak
Boreas' yardma armlar[336], nk zel bir orakl almlar, gveyinizden yardm isteyiniz diyormu. Bir Yunan anlats var; Boreas,
Erekhtheus kz Oreithyia adnda Attikal bir kadnn kocasdr; anlatnn geliine gre, gveyi deyince Atinallarn aklna Boreas'n
gelmesi bundan. Euboia'da Khalkis'deydiler; frtna belirtileri balar
balamaz, hatta daha nce, Boreas ve Oreithyia'y yardma ardlar,
kurbanlar kestiler, kendilerini korumalar ve barbar gemilerini, daha
nce Athos Da yaknlarnda yaptklar gibi paralamalar iin dua ettiler. Sahiden bundan tr m saldrd Boreas, demir zerinde duran
barbar gemilerinin zerine? Evet diyemem; ama Atinallarn bu iyilii
Boreas'dan bildikleri bir gerektir, daha nce de iyiliini grdk derler
ve Atina'ya dnlerinde lissos kylarnda onun adna bir de tapnak
kurmulardr.
190. Ne kadar az tutsak, bu kaza barbarlara en azndan drt yz gemiye oturmutur, saysz adam ve eya kayb da ayr. Sepias Burnu
yaknnda topraklar olan Magnesia yurtta Kratines olu Ameinokles,
bu kazadan sonra adamakll ykn tutmutur; Perslerin hazinelerini
bulmu ve topraklarn bir yn inanlmaz zenginliklerle doldurmutur.
Yalnz zengin olmu, ama talih baka ynden yzne glmemitir; o da
yaralyd, kaderin korkun bir oyununa uram, olunun kanna
girmiti.

554/881

191. Erzak tayan gemilerin ve batan baka gemilerin haddi hesab

yoktu; o kadar ki, bu felaketten sonra Thessaliallarn saldrsndan ekinen amiraller, donanmann evresine gemilerin enkazndan yksek bir
metris evirmilerdir. Frtna gn kudurdu; Maglar kurbanlar
keserek, rzgr yattrmak iin afsunlar yaparak, Thetis'e ve
Nereidlere kurbanlar adayarak, sonunda drdnc gn frtnay yattrabildiler, tabii bu kadar azdktan sonra kendi kendine yatmad ise
eer. Thetis'e kurban kesmeleri, oniallardan renmi olduklar u
hikyeden ki, Peleus onu buradan karm ve btn bu Sepias Burnu
kylar, br Nereidlerle beraber, onunmu.
192. Drdnc gn, demek rzgr dinmiti. Euboia tepelerindeki
gzcler, frtnann ikinci gn, frtnann yapt zarar acele koup
Yunanllara haber vermilerdi. Yunanllar bu haberi alr almaz Kurtarc Poseidon'a dualar etmeye baladlar, erefine kutsal sular serptiler; sonra artk nlerinde az bir gemi kalm olaca dncesiyle yeniden Artemision Burnu'na kotular. Ve bylece ikinci sefer Artemision
Burnu'nda nbete girdiler ve ite o gnden sonradr ki, Poseidon'u Kurtarc ad ile ycelttiler ve bugn de onu byle anarlar.
193. Rzgr dp deniz yatnca barbarlar gemilerini yeniden denize indirdiler ve ky boyu ilerlemeye baladlar; Magnesia Burnu'nu
dndler ve dosdoru Pagasai'ye ulaan krfeze dmen tuttular. Post
peinde Kolkhis'deki Aia'ya doru gitmekte olan Jason'un ve Argo
gemisindeki br yoldalarnn Herakles'i su getirmek iin kardklar,
sonra da brakp gittikleri yer, ite bu Magnesia kylarndadr; buradan
su aldktan sonra ak denize kacaklarndan kinaye olarak bu yer
Aphetai adn almtr[337]. Kserkses'in gemileri ite burada
demirlediler.
194. Gemilerden filonun en u kanadnda bulunan ve epeyce aa
kaym olan on be tanesi, Artemision Burnu'nda nbete giren Yunan
gemilerini yle byle grmt. Barbarlar, bunlar kendi gemileri
sandlar, stlerine gittiler ve dmann ortasna dtler; bu gemilerin

555/881

komutan Aiol kenti Kyme valisi olan Thamasios olu Sandokes'di; bu,
Kral Dareios'un bir zamanlar armha gerdirmi olduu adamdr, o
srada krallk yarglar arasnda bulunuyordu ve onun rvet yiyerek
haksz bir karar verdiine kanaat getirmiti. Adam havaya asldktan
sonra, Dareios, bu adamn kral hanedanna yapm olduu hizmetlerin
kusurlarn rtecek kadar ok olduunu dnd; bu dncenin
nda Dareios yanl davranm olduuna, acele ettiine karar verdi.
te bu adam bu kt iten, kraln gazabndan ve lmden kurtulmak
suretiyle syrlabilmiti, ama ikinci bir kez kurtulamayacakt, bu sefer
kayklaryla beraber Yunanllarn ortasna dmt; nk dmann
stlerine doru geldiini gren Yunanllar, onlarn yanldklarn anlamlar ve denize alarak kolayca ele geirmilerdir.
195. Bu gemilerden birinde Karia'nn Alabanda tyran Aridolis
yakaland; bir baka gemide Paphoslu kaptan Demonoos olu
Penthylos yakaland; bu, sefere on iki gemiyle katlm, Sepias
Burnu'nda patlayan frtnada on birini kaybetmiti. Elinde kalan sonuncuyu da Artemision'a gelirken kaybetmi, kendisi de yakalanmt.
Yunanllar tutsaklar sorguya ekip Kserkses ordusu hakknda istediklerini rendikten sonra, zincire vurup Korinthos'a, sthmos'a
gnderdiler.
196. Barbarlarn deniz ordusu, bana gelenleri yukarda anlattmz
Sandokes komutasndaki on be gemi eksik olarak Aphetai'ye varmt.
Kserkses ve kara ordusu Thessalia'y ve Akhaia'y gemi ve iki gn
sren bir yolculuktan sonra Malislilerin oturduklar yerlere girmiti.
Kserkses, Thessalia'da at yarlar tertiplemiti, kendi atlaryla Thessalia atlarn yartrmak istiyordu, en iyi atlarn Thessalia'da yetitiini
duymutu, bunlar deneyecekti; Yunan ksraklar ok geride kaldlar.
Thessalia rmaklar ierisinde orduya su yetitiremeyen bir tek Onokhonos oldu; ama Akhaia'y sulayan rmaklardan hibiri, hatta en bykleri olan Epidanos, ordunun su ihtiyacn karlayamad ya da ancak
karlayabildi.

556/881

197. Kserkses, Akhaia'da Alos'a geldii zaman, kendisine ilgi ekici

eyler gstermek isteyen klavuzlar, Zeus Laphystios tapna ile ilgili
yerli bir hikye anlattlar: Aiolos olu Athamas[338], Phrixos'u
ldrmek zere no ile komplo kurmu; sonradan Akhaiallar bir oraklin buyruuna uyarak, sulunun soyundan gelenlere unu yapmlar:
Bu ailenin byne Halkevi'ne girmeyi yasak etmiler ve kapda
nbet beklemiler. (Akhaiallar, Prytaneion'a Halkevi derler.) Eer
girerse, ancak kurban olarak lme gitmek zere kabilecekti. Bu
adamlarn bylece birok kez ikenceye yollandklar grlm, onlar
da korkudan baka bir lkeye kamlar; eer dner ve yakalanrsa
Prytaneion'a gtrlyorlarm ve klavuzlar balarna erit talar konmu olan kurbann nasl alayla lme gtrldn ayrntlaryla anlatyorlard. Phrixos olu Kytissoros'un torunlarnn aln yazs
byledir; niin bu ceza? unun iin, Akhaiallar bir orakle uyarak Aiolos olu Athamas'n kan ile topraklarn arndrmak istedikleri zaman,
Kolkhis'deki Aia'dan gelen Kytissoros, onu lmden kurtarm ve
bylelikle torunlar zerine tanrsal gazab ekmiti. Bu anlaty dinleyen Kserkses, kutsal ormann yanna geldi, ama ieriye girmekten ekindi; askerlerini de sokmad ve Athamas'n torunlarnn evine kar da
kutsal alana gsterdii saygnn aynn gsterdi.
198. Thessalia ve Akhaia'dan geerken ite bu olmutu; bu lkelerden karak Kserkses Malis'e girdi, uzun bir krfez, her gn sular
kabarr ve ekilir. Bu krfezden sonra engin bir vadidir, kimi yeri geni, kimi yeri dar. Bu vadinin evresi btn Malis lkesini kucaklayan
yksek, alamaz dalardr; bunlara Trakhis kayalklar derler.
Akhaia'dan gelirken bu krfezin yaknnda rastlanan ilk kent
Antikyra'dr; burasn Enienlerin lkesini geerek denize dklen
Sperkheios sular. Bundan aa yukar yirmi stad tede Dyras adnda
bir baka rmak vardr, anlatya gre, alevler arasnda kalan Herakles'i
kurtarmak iin fkrmtr. Bir yirmi stad tede gene bir baka rmaa
rastlanr ki, bu da Melas'dr.

557/881

199. Trakhis kenti Melas'dan hemen be stad tededir. Btn bu blgenin denizle dalar arasnda en ok geniledii yer burasdr; burada
iki bin iki yz plethron ova vardr; Trakhis, dan yannda kurulmutur.
Trakhis topraklarn evreleyen bu yksek tepeler, kentin gneyinde bir
geit verirler ve Asopos bu yarktan da diplerinden akar.
200. Asopos'un gneyinde bir baka su akar, Phoinix. O kadar byk
deildir; tepelerden iner ve Asopos'a karr. te buralarn en dar yeri
Phoinix dolaylardr; tam bir araba geecek kadar genilikte bir
patikadan ibarettir. Phoinix, Thermopyl'den on be staddr. Phoinix ile
Thermopyl arasnda Anthela kasabas vardr, Asopos burasn suladktan sonra denize dklr. evresinde geni bir alan vardr, bu alanda
Amphiktyonilerin patronu[339], Demeter tapna ile Amphiktyonilerin
makamlar ve Amphiktyon'un kendi tapna vardr.
201. Kserkses'in kamp Trakhis topraklarnda, Malis'deydi, Yunanllarnki de Yunanllarn Thermopyl (Thermopyller) ve yerliler ile
komularnn sadece Pylai dedikleri yerdeydi. Her iki taraf da bu
yerlerde kamp kurmulard, birisi Trakhis kuzeyinde kalan lkelerin
tmnn sahibiydi; br bu blgeden gneye doru uzanan topraklar
tutuyordu.
202. Burada Persin gelmesini bekleyen Yunanllar unlard:
Sparta'dan yz hoplit, Tegea'dan ve Mantineia'dan yar yarya olmak
zere bin, Arkadia'da Orkhomenos'dan yz yirmi, Arkadia'nn geri
kalan blmlerinden bin, Arkadia'dan bu kadar. Korinthos'dan drt
yz, Phlius'dan iki yz, Mykenai'den drt yz. Bunlar da
Peloponez'den gelenler. Boiotia'dan yedi yz Thespia ve drt yz
Thebai askeri.
203. Bunlardan baka Opus'dan arya komu olan Lokrislilerin
tm ve bin Phokisli vard. Gerekten onlara arda bulunmulard ve
bildirmilerdi ki, kendileri ncden baka bir ey deildirler, mttefiklerin geri kalanlar bugn yarn beklenmektedir. Deniz kysn

558/881

Atinallar, Aiginallar ve donanmann tayfalarn salam olanlar korumaktadrlar, onun iin korkacak bir ey yoktur, zaten Yunanistan zerine yryen bir tanr deildir, bir insandr ve dnyaya geldikten sonra
hibir zaman felakete uramayacak olan bir lml yoktur, hibir zaman da olmayacaktr. Tersine, belann by, byk olana gelir; demek lml bir insandan baka bir ey olmadna gre, istilac da
ann yitirmeye mahkmdur. Sz konusu bu iki ulus, durumu
rendikten sonra, yardm olmak zere Trakhis blgesinde bir ordu
gndermilerdi.
Leonidas
204. Her blge askerinin banda kendi sitelerinden efler vard, ama
en ok beenileni, ordunun bakomutan olan Lakedaimonlu
Leonidas'd, Anaxandridas'n olu, Leonlarn, Eurykratideslerin, Anaxandroslarn, Eurykrateslerin mirassyd. Polydoros, Alkamenes,
Telekleos, Arkhelaos, Hegesilaos, Doryssos, Leobotes, Ekhestratos,
Agis, Eurysthenes, Aristodemos, Aristomakhos, Kleodaios, Hyllos ve
Herakles soyundan geliyordu. Ve hi beklenmedii halde Sparta kral
olmutu.
205. Kendinden byk iki erkek kardei vard, Kleomenes ve
Dorieus, kral olma midi ok uzakt. Ama Kleomenes erkek evlat
brakmadan lmt. Dorieus ise sa deildi; Sicilya'da lmt.
Krallk bylece Kleombrotos'dan nce domu olan Leonidas'a
kalmt (Kleombrotos, Anaxandridas'n en gen oluydu); ayrca
Kleomenes'in kzlarndan biriyle evlenmiti. Thermopyl'lere o gelmi,
tam erkeklik anda ve hepsi de aile babas sekin yz adam da
beraber getirmitir. Bu sefer iin Thebailileri de kendisine katmt,
bunlarn banda Eurymakhos olu Leontiades vard, saylarn da
sylemitim. Leonidas'n, btn Yunanllar iinde yanna yalnz
bunlar almasnn nedeni, bunlarn Medlerle pazarla oturmu olmakla
sulanmalaryd; bakalm kendi birliklerini onunkilerle birletirecekler
mi, yoksa Yunanllarla balamay istemeyecekler mi? Onlar sefere

559/881

bunu anlamak iin armt. Thebaililer adamlarn gnderdiler, ama

bir art dnceleri de yok deildi.
206. Spartallarn Leonidas'n komutas altnda bu nc birliini gndermelerinin nedeni, br mttefiklere ileri yryte rnek olmak, onlarn da Sparta'nn sefere girmekte ayak srdn sanp Medlere
yanamalarn nlemekti; o sralara rastlayan Apollon Karneios[340]
bayramlarn kutladktan sonra, Sparta'da yalnz bir garnizon brakarak,
hepsi birden byk bir hzla geidin savunmasna komulard. br
mttefikler de ayn eyi yapmaya hazrlanyorlard. Olimpiyat bayramlar da bu olaylarn getii gnlere rastlyordu; Thermopyl iinin bu
kadar ksa bir sre ierisinde tamamlanacan ummadklarndan, sadece bir rt perdesi gndermilerdi.
207. Durumlar ite byleydi. Pers, geide yaklanca,
Thermopyl'lere ylm olan Yunanllarn yreine korku dt ve
dnsek mi acaba diye dnmeye koyuldular; Peloponezlilerin ou
gidip sthmos'u tutmak, Pelonopez yolunu kapamak dncesindeydi;
ama Phokislilerle Lokrislilerin gcenmeleri ve protestolar karsnda,
olduklar yerde kalmaya karar verdiler ve sitelere haberciler gndererek yardm isteinde bulundular, zira Med ordusunu geri atabilmek
iin ok azdlar.
208. Onlar byle grrlerken Kserkses, keif yapmak zere bir atl
gnderdi, ne kadar olduklarn ve neler yaptklarn renmek istiyordu. Daha Thessalia'dayken, orada Herakles soyundan Leonidas'n
komutas altnda az bir kuvvetin toplanm olduunu haber almt.
Atl, kampa yaklat; tabii ne yoklayabildi, ne de tmn iyice grebildi (zira duvar ykseltilmiti, arkasnda bekleyen nbetiler grnmyordu). Ama ileridekileri ve duvarn nne sralanm olan silahlarn gryordu. Lakedaimonlularn nbetine rastlamt. Atl,
bunlarn bir blmnn jimnastik yaptn, br blmnn de
salarn taradklarn grd. Grdkleri onu artmt. Ka kii
olduklarn sayd, rahat rahat not aldktan sonra, hi telasz geri dnd;

560/881

peinden gelen yoktu; kimse aldr etmiyordu. Kampa dnd, gzne

arpan eyleri Kserkses'e olduu gibi anlatt.
209. Kserkses, anlatlanlardan gerei karamad, yani onlarn lmeye, son nefeslerine kadar ldrmeye hazrlandklarn anlayamad;
tam tersine, abuk sabuk ilere dalm olduklarn dnerek, kampta
bulunan Ariston olu Demaratos'u artt. Geldii zaman Kserkses
onu sorguya ekti, Lakedaimonlularn tutumlarnn ne anlama geldiini
renmek istedi. "Kral" dedi Demaratos, "bir sefer daha, Yunanistan'a
kar sava iin yola ktmz srada, bu adamlar iin sylediklerimi
dinlemitin ve bu servenin sonular zerine dndklerimi
rendikten sonra benimle alay etmitin. Ama senin huzurunda kral,
hep gerei sylemek benim iin en gzel eydir. te beni bir de
bugn dinle: Bu adamlar bize kar geidi kapatmak zere geldiler ve
buna hazrlanyorlar. detleri byledir: lm gze aldklar zaman
balarn sslerler. Ve unu da iyi bil, eer bunlar ve Sparta'da kalm
olanlar alt edersen, ey kral, artk sana kar silah elde kar koyacak insan rk kalmaz. te sen bugn Yunan kentlerinin en nemlisine ve
askerlerin en yiitlerine kar yryorsun." Bu szler Kserkses'e hi de
inanlr gibi grnmedi ve diretti; nasl diye sordu, bu kadar azlkla,
kendi ordusuna kar kabilirler? "Kral," diye cevap verdi Demaratos,
"eer dediim gibi olmazsa, sen de bana yalanc muamelesi yaparsn."
Thermopyl'lerde lk atmalar
210. Ama bu szler Kserkses'i etkilememiti. Drt gn bekledi, dmann kamasn bekliyordu. Beinci gn, geri basmak ne demek, kalmaya daha da kararl grnyorlard, ona gre haddini bilmezlik ve
delilik o zaman stlerine Medleri ve Kissiallar gnderdi; fkeleniyordu, huzuruna hepsinin diri olarak getirilmesini emretmiti. Yunanllarn zerine gnderilen Medler saldrdlar ve pek ou ldler;
brleri yardma kotular, ama bu durmad[341], epeyce gten dtkleri halde. Herkesin gz yerinden oynamt, en ok da Kserkses'in ki,
kendi saflarnda ok adam ve az erkek vard.

561/881

211. Sava btn gn srd, Medler ar karlk grm olduklar

iin savatan geri ekildiler ve yerlerine Byk Kral'n lmszlerim
dedii Persler srld. Balarnda Hydarnes vard ve bu ii arabuk
bitirecekleri dnlyordu. Ama Yunanllarla kaptklar zaman,
bunlarn da Med taburlarndan daha iyi bir sonu alamadklar grld;
tamamen brleri gibi oldu; bunlar da dar bir aralkta dvyorlard,
bunlarn da mzraklar Yunanllarnkinden daha ksayd, bunlarn da
say stnl ie yaramyordu. Lakedaimonlular her trl vgye
layk bir dv karyorlard; dv sanatnn acemisi olan insanlar
karsnda, onlar bu sanat iyi bilen kimselerdi ve bu asl tersyz edip
kamaya baladklar zaman ama tabii dalmakszn meydana kyordu, onlarn katklarn gren barbarlar naralar atarak, karmakark
bir halde, itiip kakarak pelerinden atlyorlar ve tam yetieceklerken
brleri birden dnp saldryor, saysz Pers askerini vurup yere ykyorlard. Spartallardan ise pek az dyordu. Gerek dzenli saflar
halinde, gerek baka her trl biimde yaptklar saldrlara ve harcadklar abaya karlk, geidin hibir noktasn ele geiremeyen
Persler geri ekildiler.
212. Sahneyi seyretmekte olan kral, bu kapmalar srasnda derler,
kez ordusu iin titreyerek yerinden zplam. Bugnk sava byle
oldu. Barbarlarn ertesi gnk abalar da boa gitti. Yunanllarn says
az diye dnyorlard, yaralydlar, artk silah elde kar duramazlar,
bu mitle atlyorlard stlerine. Ama Yunanllar uluslarna ve birliklerine gre ayrlm dzenli saflar halindeydiler ve yalnz sra kendilerine
geldii zaman dve giriyorlard. Phokisliler savaa katlmyorlard;
keiyolunu korumak zere daa karlmlard. Dnk durumun
bugn de deimediini gren Persler geri ekildiler.
213. Kral ok kayglanmt, iin iinden nasl kacan bilemiyordu. te bu srada Eurydemos olu Ephialtes adnda bir Malisli,
byk mitler iinde geldi, kral buldu, dan iinden geip
Thermopyl'lere kan keiyolunu haber verdi ve bylece orasn tutmakta olan Yunanllar ldler. Sonradan bu adam Lakedaimonlulardan

562/881

korkarak Thessalia'ya kamtr. Amphiktyon Meclisi'nin Pylai'de

yapt toplantda pylagorlar[342] kaan bana byk bir para
koymulardr. Sonradan Antikyra'ya dnm ve Trakhis yurtta
Athenades tarafndan ldrlmtr. Bu Athenades, Ephialtes'i bambaka bir nedenle ldrmtr, bundan sonraki blmde anlatacam.
Ama Lakedaimonlular sz verilen paray kendisine demediler. Ephialtes bu olaydan sonra byle lmtr.
214. Baka bir anlat daha var; buna gre, gidip kralla gren ve
Perslerin nne dp da artan, Karystos'tan Phanagoras olu
Onetes ile Antikyra'dan Korydallos'dur; ama ben buna azck olsun inanmam. Zira bu konuda bir yargya varmak iin elimizde, Yunanllarn
pylagor olarak semi olduklar kimselerin karar var, bunlar Onetes'in
ve Korydallos'un kafalar iin deil, Trakhisli Ephialtes'in kafas iin
para koymulardr ve phesiz bunu iyice inceledikten sonra yapmlardr; ayrca Ephialtes'in bu sulama yznden katn da biliyoruz. Onetes'in, Malisli olmamakla beraber, eer bu topraklardan ska
geti ise, sz konusu keiyolunu bilebileceini inkr etmiyorum, ama
Perslere yol gsteren ve da dolatran Ephialtes'dir; ben sulu olarak
onu tanyorum.
Yunan Ordusu Arkadan Sarlyor
215. Ephialtes'in szlerine ok sevinen Kserkses, hemen Hydarnes'i
yanndaki birliklerle yola kard. Akamzeri yola ktlar. Dediimiz
keiyolunu, burada oturan Malisliler bulmulard; bunu Phokislilerin
topraklarna kan bir yol olarak Thessaliallara gstermilerdi.
Phokisliler o zamanlar Thermopyl Geidi'ni duvarla kapatm ve
istildan kurtulmu bulunuyorlard. Zaten yllardan beri bu keiyolu
Malisliler iin hi kullanlacak gibi saylmyordu.
216. Keiyolu baknz nasldr: Dan yark yerinden akan Asopos
rmandan balar, keiyolu gibi buralar da Anopaia adn tar; bu
Anopaia keiyolu dan tepesini izler ve Alpenos kenti karsnda son

563/881

bulur. Bu, Malis lkesinden gelirken rastlanan ilk Lokris kentidir ve

Melampygos kayas denilen kayaya ve Kerkoplarn bulunduklar yere
uzak deildir; da yolunun en dar olduu yer burasdr.
217. Persler, Asopos'u getikten sonra Oita'nn eteklerini saa,
Trakhis ynne den dalarn eteklerini sola alarak, bu da yolundan
btn gece ilerlediler. Gn rken dan tepesine ulamlard. Buray,
daha nce de dediim gibi, Phokisli bin hoplit bekliyordu, lkelerini
koruyor ve keiyolunu tutuyorlard. Aadaki Thermopyl Geidi'ni,
daha nce bildirmi olduklarm savunuyorlard; Phokisliler
Leonidas'dan, dadan geen yolu biz koruyalm diye, gnll olarak
kendileri istemilerdi.
218. Baknz Phokisliler, Perslerin da am olduklarn nasl
grdler: Persler trmanrlarken grnmyorlard. Zira dan yamalar
meelikti; ama rzgr olmad halde, byk bir yaprak hrts duyuluyordu, elbet byle olacakt, nk yapraktan bir yayg zerinde
yryorlard. Phokisliler davrandlar, silahlarna atldlar: Bir anda barbarlar karlarnda grdler. Silahlarna davranan bu savalar gren
barbarlar aknlktan donakaldlar; hibir engelle karlamayacaklarn sanrlarken, ite bir asker birliine atmlard. Hydarnes bunlarn
da Lakedaimonlu olmalarndan rkmt. Ephialtes'ten bunlarn nereli
olduklarn sordu ve kim olduklarn renince Persleri safa sokup
savaa hazrland. Ama zerine dolu gibi ok yadn gren
Phokisliler, koa koa dan tepesine sndlar, nk batan dmann
hemen zerlerine saldracan sanmlard; canlarn feda etmeye
hazrdlar. Dndkleri byleydi; ama Ephialtes'in ve Hydarnes'in
Persleri, Phokislilere hi aldr etmeden, hzla dan yamalarndan
aa inmeye balamlard.
219. Thermopyl'deki Yunanllar, sabahleyin leceklerini zaten khin
Megistias'tan haber almlard. Sonra dmandan asker kaaklar gelip
Perslerin evirme yryne ktklarn haber vermilerdi. Bu
haberler kendilerine gece ulatrlmt; gn doarken dan

564/881

yamalarndan inen gzcler haberi doruladlar. O zaman Yunanllar

toplanp grtler, fikirler dald. Bir blm bulunduklar yeri
brakmak istemiyordu, brleri bu gre kar kyordu. Sonunda
paralandlar: Kimileri kalkp gitti, daldlar, her biri kendi sitesinin
yolunu tuttu; brleri Leonidas ile birlikte olduklar yerde kaldlar.
220. Bir de derler ki; Yunanllar, lmesinler diye Leonidas kendisi
gndermitir; ama kendisinin ve kendisiyle beraber bulunan
Spartallarn, korumak grevini alm olduklar yeri brakmalarn, onuruna yedirememitir. Zaten ben de Leonidas'n, mttefiklerinin yreksizliini ve kendileriyle birlikte tehlikeyi karlamaktaki isteksizliini
grerek; ekilme emrini kendisinin vermi olduuna, gitmeyi kendisi
iin ayp saydna daha ok inanrm. Yerinde kalrsa, byk bir zafer
kazanacakt ve Sparta'nn mutluluuna glge dmemi olacakt: Zira
savan hemen banda, Pythia'nn kendisine sava hakknda danan
Spartallara vermi olduu bir orakl vard, bu orakle gre ya Lakedaimon yklacak ya da kral lecekti. Hexametron dizilerle verilmi olan
orakl yleydi:
Sen ki Sparta'nn ve onun geni topraklarnn
sahibisin
Pers senin yce siteni ykacaktr ya da
Btn lke batan baa
Kral, Herakles olu iin gzya dkecektir.
Boalarn, aslanlarn gc yetersiz kalacak,
Korkun askerlerine kar duramayacaktr.
Bu gelen Zeus'tur diyorum sana, nne
Birinden
birini
atmadka
yem
olarak,
durmayacaktr.
Evet, Leonidas'n kafasnda, yle sanyorum ki, bu szler vard;
ayrca zaferin yalnz Spartallarn banda toplanmasn da istiyordu;
mttefiklerini ite bunun iin geri gnderdi; onunla kaptklarn sanmyorum, onlar bu kadar irkin bir kala sulamak istemiyorum.

565/881

221. Bu duyguyu destekleyen bir de kantm var ki, o da brnden

daha az nemli deil: Orduda bulunan ve Melampus soyundan olduu
sylenen Akarnanial khin Megistias, balarna gelecek olan, kurbanlara bakarak haber verdii zaman, bu da bir gerektir ki, Leonidas
brleriyle birlikte lmesin diye onu da geriye gndermek istemitir.
Ama bu khin izin verildii halde, kendisi oradan ayrlmamtr; yalnz
savalar arasnda bulunan olunu yollamtr ki, baka olu da
yoktur.
222. zin alan mttefikler, Leonidas'n buyruuna uyarak gittiler; yalnz Thespiallar ve Thebaililer Lakedaimonlularn yannda kaldlar.
Thebaililer hi kalmak istemiyorlard ve kendilerine ramen
kalmlard. (Leonidas bunlar rehin olarak tutuyordu.) Thespiallar
dnmeyi kesin olarak istemediler; Leonidas' ve arkadalarn brakp
gitmeyeceklerini sylediler; yerlerinde kaldlar ve onlarla birlikte
ldler. Balar Diadromas olu Demophilos'du.
Thermopyl Sava
223. Kserkses, gn doduktan sonra kutsal sular serptirdi, sonra bir
sre, aa yukar pazar yerlerinin dolma saatine kadar bekledi ve yola
kt; Ephialtes'in dediine gre hareket ediyordu; dan tepesinden
ini, ktan daha kestirme, alacak yol daha ksayd. Bir yanda
Kserkses'in barbarlar yryorlard saldrmak iin, br yanda canlarn
yoluna feda etmeyi gze aldklar Leonidas'n evresinde toplanm
olan Yunanllar, geidin daha geni olduu yere doru yryorlard. O
zamana kadar, durumlarn glendiren duvar savunmakta olan Yunanllar, dman aktrmadan boazn en dar yerine ekiyor ve arada
savayorlard. Ama bu lm kalm sava, bu skk yerin dnda oldu
ve barbarlar yn yn dtler. Birlik komutanlar, krba elde geride
duruyor, takm takm ileri srdkleri adamlarna dolu gibi krba
yadryorlard. Pek ou da karlkl olarak, canl canl ayaklar
altnda eziliyordu. Kurbanlara aldr eden yoktu. Dadan dolaacaklarla birlikte lmn stlerine keceini bilen Yunanllar, barbarlara

566/881

kar btn gleriyle, hibir eye aldrmadan ve canlarn dilerine

takm olarak dvyorlard.
224. ounun elinde artk mzrak yoktu, mzraklar krlmt; ama
kllar ellerindeydi ve Persleri doruyorlard. Leonidas kahramanca
arpm ve dmt; onunla beraber, Spartallar arasnda ad duyulmu olan daha bakalar da dmlerdi; yiit kimseler olarak adlarn
topladm; hatta o yzn tmnn adn topladm. Perslerden de
nemli ok kii ld, bu arada Dareios'un Artanes kz Phratagune'den
olan iki olu, Abrokones ve Hyperantes de vard. Bu Artanes,
Dareios'un kardei, Arsames olu Hystaspes'in oluydu; kzyla beraber btn varn younu da Dareios'a vermiti; nk baka ocuu
yoktu.
225. Kserkses'in bu iki kardei sava meydannda ldler ve
Leonidas'n kadavras zerinde Persler ve Lakedaimonlular arasnda
gs gse uzun bir arpma oldu. Yunanllarn yiitlii karsnda
dman drt kez geri ekilmek zorunda kald. Dv, Ephialtes'in getirdiklerinin geliine kadar byle srd. Ama Yunanllar bunlarn
geldiklerini grdkleri zaman arpmann grn deiti. Yolun
darald yere doru ekildiler, duvar geip orada, Thebaililer dnda
hepsi, kk bir tepenin zerinde, bugn Leonidas'n ans iin dikilmi
duran mermer aslann bulunduu yerde smsk toplandlar. Klc
elinde kalm olanlar klla, olmayanlar yumrukla, dile dvyordu.
Barbarlar, bir blm dorudan pelerinden atlp berkitilmi olan
duvar ykarak, brleri de zerinde toplanm olduklar yeri ky boyundan evirerek iki yandan sktrmlard.
226. Lakedaimonlu ve Thespial kahramanlar arasnda yiitlikten
yana ad zellikle anlan birisi vardr; bu Spartal Dienekes'dir;
Medlerle sava balamadan nce u sz syledi derler: Trakhislilerden biri, "Barbarlarn" demi, "saylar o kadar ok ki, ot attklar zaman gnei karartyorlar!" Spartal telasz ve umursamaz, "Thrakisli
yabancnn szlerine baklrsa, Yunanllar ok ansl," demi, "Medler

567/881

iyi ki gkyzn karartyorlar, biz de gnein altnda deil, glgede

dveceiz demektir!" te Lakedaimonlu Dienekes'in syledii szlerden bir tanesi, adn yaatan ant.
227. Bundan sonra diyorlar, yiitlik tacn iki Lakedaimonlu, iki
karde kazanmtr, Orsiphantos'un oullar Alpheos ve Maron. Thespiallar arasnda en byk zaferi Harmatides olu Dithyrambos
kazanmtr.
228. Thermopyl'ler savalar dtkleri yere gmlmlerdir,
Leonidas'n geri gndermi olduu birliklerin gidiinden nce lm
olanlar da gene yle gmlmlerdir. Mezarlarnda u yazt vardr:
Pelops'un yarmadasndan gelen drt bin er
Burada yz kere on bine kar dayand.
Bu yazt hepsi iindir. Yalnz Spartallar iin olan udur:
Lakedaimon'a git syle, yabanc,
O'nun emrini yerine getirmek iin burada ldk.
Bu da Lakedaimoniallar iindir. Khin Megistias iin olan udur:
Burada zaferler kazanan khin Megistias yatyor,
Sperkheios'u ap geldi ve Medlerin darbeleri altnda
Dt; lm peine dmt ve kahramann keskin
gzleri
Onu grp tanmt; ama yce yrei ona ihaneti
Dndrmeyecek kadar iyiydi ve Sparta efleri
Yannda lmeyi ye buldu.
Khininki dnda, bu yaztlar ve dikilitalar Amphiktyonilerin dinsever ilgilerine borluyuz. Khin Megistias'n yaztn, aralarndaki
dostluklarndan tr, Leoprepes olu Simonides dzenlemitir.

568/881

229. yzlerden ikisi, Eurytos ve Aristodemos zerine u hikye

anlatlr: Aralarnda anlaabilselerdi, ikisi beraber kurtulup Sparta'ya
dnebilirlerdi. (Zira hastalanmlar, ar bir gz yangsna tutulmulard, Leonidas bunlar dinlenmek zere Alpenos'a gndermiti.)
Ya da ille de dnmek istemiyorlarsa, brleriyle beraber lebilirlerdi.
Birini semek ellerindeydi; ama aralarnda anlaamadlar; ayr ayr
davrandlar. Eurytos, Perslerin evirme manevrasn renince, silahlarn getirtti, kuand ve hilotu onu sava alanna kadar gtrd;
hilot onu gtrp braktktan sonra kat, Spartal savan ortasna dald
ve orada ld. Aristodemos, tersine, cesaretinin tkendiini anlayarak
savatan uzak kalmt. Eer Aristodemos tek bana hastalanp da dnm olsayd Sparta'ya ya da ikisi bir olup dnselerdi diyorlar ve ben de
yle sanyorum, Spartallar bunlara kzmazlard; ama ikisinden biri
lmt, br ki, baka bir diyecei yoktu, lmek istememiti;
Aristodemos'un Spartallarn hmndan kurtulmas dnlemezdi.
230. Kimisi byledir der ve Aristodemos'un Sparta'ya byle bir bahaneyle dndn syler; bakalarna gre, bir haber gtrmek zere
kamptan dar bir yere gndermiler; dnp, balam olan savaa
katlabilecekken katlmam; yolda oyalanm ve cann kurtarm.
Oysa baka bir haberci, kendi arkada, doru sava alanna dnm ve
orada lm.
231. Lakedaimon'a dnen Aristodemos'a herkes kt gzle bakyor,
onu alak sayyordu; onurunu kaybetmi birisi olarak yayor, hor
grlyordu; rnein hibir Spartal ona ate vermiyor, onunla
konumuyordu; ad Korkak Aristodemos'a kmt. Ama Plataia
savanda, tam olduu onur krc sulamadan kurtulmutur[343].
232. Bunun tam tersi olarak, yzlerden bir bakasn da sylerler,
haberci olarak Tessalia'ya gnderilmi, sa kalm ad Pantites ve
Sparta'ya dnerse, alak damgasn yiyeceini bildiinden, kendisini
asmtr.

569/881

233. Leontiades'in komutas altnda gelmi olan Thebaililer, kraln

birliklerine kar, Yunanllarla birlikte bir sre zorunlu olarak
savamlard. Ama stnln Perslerde kalaca kesin olarak anlaldktan sonra, tam Leonidas Yunanllarla birlikte tepeye doru
koup topland anda, ondan ayrldlar, ellerini barbarlara doru
uzatarak onlar karlamaya kotular ve bu da su katlmam bir gerektir Medlerin dostu olduklarn, krala ilk olarak toprak ve su verenler arasnda bulunduklarn, Thermopyl'lere srf korku belas gelmi
olduklarn ve Byk Kral'n ordusunun uram olduu hacamatta
kendilerinin hibir suu bulunmadn bara bara sylediler. Bu
szlerle canlarn kurtardlar, zira Thessaliallar da bu szlerin
doruluuna tanktrlar. Ama gene de zarara uramadan kurtulamadlar; teslim olmaya geldikleri srada barbarlar bunlardan kimilerini
ldrdler; pek ou teslim olduktan sonra tutsak edildi, Kserkses'in
buyruu zerine, en bata komutanlar Leontiades olmak zere,
gvdelerine kzgn demirle kralln damgas vuruldu. Olu Eurymakhos, drt yz Thebailinin banda Plataia kentini ele geirdikten sonra,
Plataiallar tarafndan ldrlmtr.
234. Thermopyl'de Yunanllar byle dvtler. Kserkses, sorguya
ekmek zere Demaratos'u getirtti ve u szlerle balad: "Demaratos,
sen doru bir adamsn; olaylar buna tanktr; bana ne dedinse hepsi
oldu. imdi unu syle: Ne kadar Lakedaimonlu kald, ilerinden ne
kadar byle yiittir, yoksa hepsi mi yledir?" Demaratos cevap verdi:
"Kral, Lakedaimonlularn tm byk say tutar, kentleri oktur; ama
renmek istediin eyi tam olarak reneceksin. Lakedaimon
lkesinde Sparta kenti var; buradaki erkeklerin says sekiz bini geer;
hepsi de burada dvm olanlar gibidir; br Lakedaimonlular bu
kadar deildirler, ama gene de yiit kiilerdir." Kserkses u karl
verdi: "Demaratos, bu adamlarla kozumuzu en kolay nasl paylaabiliriz? imdi de bunu syle bana; zira sen onlarn kralydn, kafalarndan
neler getiini bilirsin."

570/881

235. Demaratos cevap verdi: "Kral, mademki benimle grmeye bu

kadar nem veriyorsun, benim de sana en iyi fikirleri amam doru
olur. Gemilerinden yzn Lakonia'ya kar gnder. Onun kylarna
uzak dmeyen bir yerde, Kythera derler, bir ada vardr, bizde gelmi
gemi adamlarn en aklls olan Khilon, bu aday suyun stnde
grmektense altnda grmenin Sparta iin ok daha iyi olacan
sylemitir. nk o, hep bu adann bir gn Sparta'ya kar, imdi sana
syleyeceim gibi bir saldrda, s olarak kullanlmasndan ekiniyordu; o, bunu elbette senin donanman iin sylemiyordu, denizden
gelebilecek btn saldrlar iin konuuyordu. Bu adadan yola kacak
denizcilerin, Lakedaimonlular yldrabilir. Onlar eer dorudan
doruya kendi kaplarnda savamak zorunda kalrsa, Yunanistan'n
geri kalan blm kara ordusu ile alnabilir; onlarn yardma komalar
korkusu kalmaz. Yunanistan'n geri kalan blm bir kere skya
alndktan sonra, geriye sadece gcn yitirmi bir Lakonia kalr. Ama
eer byle yapmazsan, u syleyeceklerime kulak ver: Peloponez
kapsnda dar bir kstak vardr; burada, ant ierek birlemi olan btn
Peloponezliler sana kar savaacaklardr ve hesap et, bu sava
dnknden ok daha ar bir sava olacaktr. Ama eer benim
planm kabul edersen, hem bu kstak, hem siteler dvmeden sana
teslim olurlar."
236. Damaratos'dan sonra deniz ordusunun efi ve Kserkses'in
kardei Akhainenes sz ald. Bu grmede o da bulunuyordu.
Kserkses bu tasary beenecek diye konutu. "Kral," dedi,
"bakyorum, senin talihini kskand iin belki de bir gn sana ihanet
edebilecek olan bir adamn szlerine kulak veriyorsun. Bunlar Yunanllarn pek holandklar inceliklerdir; mutlu olan kskanrlar, kendilerinden stn olanlara di bilerler. imdiki durumda, zaten drt yz gemi
batp gitmiken, eer Peloponez'i kuatacam diye yzn daha
alp slerinden uzaa gnderirsen, dmanlarnn gc seninkine denk
duruma gelir; tersine donanmamz toplu halde kaldka bize kolay
kolay saldramazlar, daha dorusu, kesin olarak savaa giremezler;

571/881

eer bir arada yrrlerse, donanma kara ordusuna destek olur, kara
ordusu da donanmaya yardm eder; ama sen denizcilerini saa sola
datrsan onlara hibir yararn dokunmaz, onlarn da sana yarar olmaz. Kendi karn dnmek istiyorsan, savaa nerede girecekler, ne
yapacaklar, ka kiidirler diye, kafan dman saflarnda olup bitenleri
hesap etmekle yorma, brak bunlar kendileri dnsnler; bizim
yapmamz gereken ey, kendi iimize bakmaktr. Lakedaimonlularn,
gelip Perslerle yeniden savaa girmeleri, henz kapanmam olan
yaralarn iyiletirmek iin bavurulacak iyi bir are deildir."
237. Kserkses u szlerle cevap verdi: "Akhaimenes, dncen bana
doru grnyor; yle yapacam. Demaratos da kendince benim iin
iyi olduunu sand dnceyi syledi, ama onun plan seninkinin
altnda. Onun benim karlarm iin itenlikle almadn kabul etmem. Buna daha nce bana sylemi olduklar ile sonradan olanlara
bakarak hkmediyorum: Bir sitede baarl bir adam kar, hemerilerinden filanca onu kskanr, o da bu filancadan t ister, kt yrekli
adam phesiz ona iyi olduunu sand d vermez; iyi t vermesi iin erdem yolunda ilerlemi olmas gerekir, oysa byleleri ok
azdr; ama yabanc bir konuk, baarl bir yabancya iyi tler verir.
Onun iin bundan sonra bana kimse Demaratos'u ekitirmesin, o benim konuumdur."
238. Bu szlerden sonra Kserkses, llerle dolu olan sava alann
dolat; Leonidas'n Lakedaimonlularn komutan ve kral olduunu
renince, kafasn kesip gvdesini kaza vurmalar iin emir verdi.
Baka birok belirtiler arasnda, zellikle bu davran da Leonidas'n
salnda, Kserkses'in en ok fkesini eken kimse olduuna beni inandryor; yoksa lsne kar bu kadar ar bir gnaha girmezdi. Zira
bir savaya kar sayg gstermekte, benim bildiim, kimse Persler
kadar titiz deildir. Bununla beraber bu emri alanlar yerine getirdiler.
239. [imdi, hikyemde kalm olan bir boluu doldurmak zere
geriye dnyorum. Kraln Yunanistan'a kar silahlanmakta olduunu

572/881

en nce Lakedaimonlular renmilerdi; bundan tr Delphoi'ye

adam gnderip danmlar ve biraz yukarda bildirmi olduum cevab
almlard; bunu olduka ilgin bir tarzda haber almlard: Medlere
snm olan Ariston olu Demaratos, Lakedaimonlular iin hi de iyi
eyler tasarlamyordu buna inanyorum ve her ey de bunu dorulamaktadr ve bunu iyilik olsun diye mi yapt, alay etmek iin mi,
dorusu sorulmaya deer; ister yle ister byle, Kserkses Yunanistan
zerine yrmeye karar verdii zaman, Susa'da bulunan ve her eyi bilen Demaratos, Lakedaimonlulara haber vermek istedi. Bu ii baarabilmek o kadar kolay deildi, yakalanma tehlikesi bykt; o pek
ustalkl bir yol dnd: kili bir tablet ald[344], stndeki mumu
kazyp kard, dorudan doruya tabletin tahtas zerine kraln niyetini kazd. Bundan sonra yaznn zerini yeni bir kat mumla kaplad,
tablet bylece grnte el dememi gibi olmutu ve yol polisi ile belaya kalmak tehlikesi de ortadan kalkmt. Tablet, Lakedaimon'a
ulat, ama Lakedaimonlular bundan bir ey anlayamadlar,
Kleomenes'in kz Gorgo ki, Leonidas'n karsyd, bana anlatlanlar
doru ise eer, bir tek o anlad, brlerine de anlatt; mumu
kazmalarn, alttaki tahtaya bir haber kazlm olabileceini syledi.
Dediini yaptlar, haberi meydana kardlar, okudular ve br Yunanllara da ulatrdlar. Bu i byle oldu diye anlatrlar.]

574/881

Sekizinci Kitap

575/881

URANA
Artemision Savalar
1. Donanmaya katlan Yunanllar unlard: Yz yirmi yedi gemi
donatm olan Atinallar (bu gemilerde tayfa olarak Atinallarla birlikte
Plataiallar da bulunuyordu, denizcilik sanatnda usta deillerdi, ama
yiit ve alkandlar); safa krk gemi sokmu olan Korinthoslular,
yirmi gemi donatm olan Megarallar. Khalkisliler, Atinallarn
kendilerine emanet etmi olduklar yirmi geminin tayfalarn
salamlard; Aiginallar on sekiz, Sikyonlular on iki, Lakedaimonlular on, Epidauroslular sekiz, Eretriallar yedi, Troizenliler be, Styrallar iki gemiyle katlyorlard. Keoslular iki trirem ve ayrca elli
krekli iki gemi. Opus Lokrislileri de ellier krekli yedi gemilik bir
takviye yollamlard.
2. Artemision Burnu'nda savaan uluslar bunlardr ve her birinin verdii gemi saysn da bildirdim. Artemision Burnu'nda toplanm olan
gemilerin toplam says, elli krekli gemiler dnda iki yz yetmi
birdi. Yksek komutay zerine alm olan amiral, Sparta'dan gnderilmi olan Eurykleides olu Eurybiades'di; nk mttefikler eer yksek komutay Lakonial almazsa, baa Atinallarn gemesini kabul etmeyeceklerini[345] ve tasarlanan sefere katlmayarak dnp gideceklerini bildirmilerdi.
3. Gerekten, daha en bata, hatta anlama yapmak zere Sicilya'ya
adam gnderilmeden nce[346], donanmay ynetme iinin Atinallara
braklmas sz konusu olmutu. Ama mttefiklerin dayatmas
karsnda Atinallar vazgemilerdi, zira Yunanistan'n kurtuluunu
her eyden stn tutuyorlard ve biliyorlard ki, bir kez bu komuta
tartmas balarsa Yunanistan mahvolur derin bir gr, zira nasl
sava bartan daha kt ise, i ekimeler de uyumal bir sava ynetiminden ok daha ktdr. Bu dnceye balanarak olmaz

576/881

demediler, raz oldular, ama yalnz brlerinden vazgeemedikleri bir

sre iin ve bunu gsterdiler de; Pers geri atlp saldrya geildikten
sonra Atinallar, Pausanias'n nobranln bahane ederek, Lakedaimonlularn komutasndan ktlar. Ama bu sonradan olmutur.
4. Sava iin Thermopylai'ye gidenler gibi, Artemision Burnu'na
gelmi olan Yunanllar da Aphetai'ye yanamakta olan gemilerin okluuna ve yaylan dman kuvvetlerinin byklne bakp korkuya
kaplmlard; Artemision Burnu'nu brakp Yunan kylarna doru
ekilmeyi dndler, zira barbarlarn gc sandklarndan kat kat
stnd, tahminleri ok iyimser kalmt. Bu niyetin kurcalanmakta
olduunu bilen Euboiallar Eurybiades'e ocuklarn ve evlerini gvenilir bir yere tayncaya kadar, bir sre daha bu kylarda kalmas iin
yalvardlar. Dileklerini kabul ettiremeyince bir baka yne dnp, Atinallarn efi Themistokles'i kandrdlar; donanmann kalmas ve
savaa Euboia nnde girmesi iin otuz talant rvet verdiler.
5. Themistokles, Yunanllarn kalmalarn yle salad: Bu parann
be talantn, sanki kendi cebinden kyormu gibi ayrp Eurybiades'e
verdi. efi elde ettikten sonra, br komutanlar arasnda, kalmam deyip
ille Artemision'dan uzaa yelken amakta direnen Korinthoslu Okytos
olu Adeimantos kalyordu. "Hayr," dedi Themistokles, kuvvetli antlar vererek, "hayr, bizi brakp gitmeyeceksin, zira sana ben mttefikleri brakp gidersen Med'lerin kralndan alabileceinden daha byk
bir hazine vereceim." Bu vaadini pekitirmek zere Adeimantos'un
gemisine talant gm gnderdi. Bylece aldklar armaanlarla
gnlleri edilen bu efler kazanlm oldu ve Euboiallarn istekleri yerine geldi. Bu arada Themistokles de ykn tuttu. Parann geri kalann
cebine attn bilen yoktu zaten, paray alanlar bu parann bu i iin
Atina'dan gnderildiini sanyorlard.
6. Euboia kylarnda ite byle kaldlar ve burada deniz savana
girdiler. Sava yle oldu: Barbarlar, Aphetai'ye leden sonra
varmlard; birka Yunan gemisinin Artemision'un evresinde nbet

577/881

beklediini zaten biliyorlard; gzleriyle de grnce gidip bunlar ele

geirmek hevesine kapldlar. Ama bu filoya kar cepheden yrmek
iin zaman uygun bulmadlar; zerlerine gittiklerini gren Yunanllar
kaar, gece vakti izleri bulunmaz, kurtulurlar diye korkuyorlard; oysa
barbarlar kutsal ate taycsnn bile kamasn istemiyorlard [347].
7. Bu tehlikeyi nlemek iin yle yaptlar: Donanmadan iki yz
gemi ayrp yola kardlar, bunlar Skiathos'un arkasndan dolanp
Geraistos Burnu'nu[348] dnecek ve Euripos'a doru gideceklerdi,
bylece dman, bunlarn Kaphereus Burnu dorultusunda Euboia'nn
evresini dolatklarn grmeyecekti. Bu iki yz gemi dmann arkasna dp dn yolunu keserken, kendileri de dosdoru pelerinden atlacak ve dman kuatlm olacakt. Bu plan uygulamak
zere ayrlan gemiler yola karld; Yunanllara hemen o gn saldrmak niyetinde deillerdi, hatta Euboia'nn evresinin dolanldn
gsteren iareti almadan nce saldrmayacaklard. Onun iin dman
arkadan evirecek olan gemileri gnderdiler ve bu arada Aphetai'de
dikkatli bir saym yaptlar.
8. Gemilere geit yaptrlrken yle bir ey oldu: Pers donanmasnda
Skioneli[349] Skyllias adnda birisi vard, zamann en iyi dalgcyd;
Pelion dolaylarnda gemiler batt zaman, Perslerin birok deerli eyalarn kurtarm, kendisi iin de epeyce bir eyler toplamt. Bu Skyllias herhalde oktan beri Yunanllar tarafna gemek istiyordu, ama o
gne kadar frsat bulamamt. imdi o frsat eline gemiti, ama nasl
yapabildi de Yunanllara ulaabildi, bunu da tam olarak aklayamam.
Hl da biraz aknlkla kendi kendime soruyorum: Acaba bu anlatlan
doru mudur? diye. imdi diyorlar ki, Aphetai'de denize dalm ve
Artemision'a varncaya kadar sudan kmam; aradaki, aa yukar
seksen stadionu yzerek gemi demek! Bu adam iin daha bir sr
eyler anlatrlar ki, tm de insanda tezghtar az etkisi uyandrr;
doru olanlar da oktur, ama bu baar iin ne dndm sylememe izin verilsin: Artemision'a herhalde kaykla gitmi olacak, oraya

578/881

varnca strategoslara, batan gemiler zerine ayrntl aklamalar yapm ve Euboia evresine gemiler yolladklarn haber vermitir.
9. Bu haber zerine Yunanllar durumu gzden geirdiler. Ortaya
birok plan atld; sonunda o gn bir yere ayrlmadklarn gstermek
iin bulunduklar yerde kalmaya ve gece yarsndan sonra yola kmaya ve Euboia'y dolanacak olan gemileri karlamak zere ilerlemeye karar verdiler. Biraz sonra, zerlerine hibir dman gemisinin
gelmediini grnce, Yunanllar kendileri onlarn zerine atlmak
zere alacakaranlktan yararlanarak demir yerinden ktlar, savan ne
demek olduunu ve kendilerinin manevra yapmakta ne kadar evik
olduklarn gstermek istiyorlard.
10. oniallardan baka, Kserkses'in btn askerleri ve komutanlar,
kendilerine kar gelmekte olan bir avu gemiyi grnce, bunlar
ldrm dediler; hemen denize aldlar, bunlar kolayca avlamay
umuyorlard ve bu mitleri pek olaand, zira Yunanllar ynla geminin karsna pek az gemiyle kyorlard, ayrca barbar gemileri hz
asndan daha stndler. Bu ar mitlerle evrelerini bir ember
gibi evirdiler. Yunanllara candan bal olan ve bu sefere istemeyerek
katlm bulunan oniallar, bu kuatma karsnda byk ac duyuyor,
ilerinden hibirinin kurtulamayacan dnyorlard, Yunan
kuvvetleri onlara o kadar az grnyordu. Buna karlk, olaylarn
ald giditen sevinenler de ilk Atina gemisini ben ele geireyim,
kraldan armaan koparaym diye birbirleriyle yarmak iin yanp tutuuyorlard; nk dman kampta en byk deer Atinallara
tannyordu.
11. Yunanllar birinci iareti alnca, nce gemilerinin burnunu barbarlara evirdiler; gemilerin klar ieriye dnk olmak zere bir ember biimi aldlar; ikinci iarette davrandlar, her yandan evrilmi olmalarna bakmayarak, dosdoru saldrya getiler. lk azda barbarlarn otuz gemisini ve bu arada dman saflarnda byk n bulunan
ve Salamis kral Gorgos'un kardei olan Khersis olu Philaon adndaki

579/881

komutan ele geirdiler. Dmandan ilk gemiyi alan Yunanl bir Atinalyd, ad Aiskhraios olu Lykomedes'di ve bu ona yiitlik dl
kazandrd. Gece bastrp da savaanlar birbirinden ayrd srada zafer ortada kalmt. Yunanllar Artemision'a, barbarlar da Aphetai'ye
geri dndler; sava barbarlar iin hi beklemedikleri bir durum
almt. Bu arpmada kraln yannda bulunanlardan dman saflarna
geen tek Yunanl Limnoslu Antidoros'dur; bundan tr Atinallar
kendisine Salamis'de toprak vermilerdir.
12. Karanlk bastrmt; yaz ortasyd[350]; btn gece sel gibi
yamurlar indi, Pelion yresinde imekler akyor, st ste gk
grltleri atlyordu; deniz Aphetai'ye doru leler ve krk gemi
paralar srklyordu; bunlar gemilerin nne ylyor, kreklerin
ilemesine engel oluyorlard. kan grltden rkntye den askerler btn belalarn balarna yamakta olduunu gryor, son saatlerinin geldiine hkmediyorlard; Pelion dolaylarnda patlayan frtnadan
ve birok geminin batmasndan sonra bir soluk alacak kadar zaman
gemeden beklenmedik bir savaa girmilerdi ve bu savatan kurtulur
kurtulmaz ite tufan gibi yamurlar, korkun anaforlarla dolu bir deniz
ve pe pee kan kuru gk grltleriyle karlayorlard.
13. Bunlarn gecesi byle oldu. Euboia'y dolanmak grevini alm
olanlara gelince, o gece onlar iin de belal oldu; tehlike onlar ak
denizde bastrmt; sonu yrekler acsyd; frtna ve saanak bunlar
Euboia kylarnn zerinde yakalamt; nereye gittiklerini bilmeden
kapldklar rzgrla su dzeyindeki kaya slklarnn zerine dp
karaya vurdular. Szn ksas, tanr Pers donanmasn say bakmndan
Yunanllarla ayn hizaya indirmek ve korkun say stnln elinden
almak iin her eyi yapyordu.
14. Bunlar bylece Euboia kylarn evreleyen kaya slklar zerinde yok olmulardr. Aphetai'deki barbarlar ise yeniden prldayan gn
klaryla rahat bir soluk aldlar; gemilerini kmldatmyor ve iinde
bulunduklar skntdan bir an olsun kurtulmaktan baka bir ey

580/881

dnmyorlard. Yunanllar, Atinallardan elli gemilik bir takviye

almlard. Yardm olarak gsterilen bu gemilerin geliine, br filonun
Euboia kylarnda frtnaya yakalanarak silinip sprld, batan
sonra paraland haberi de katlnca, Yunanllarn cesareti artt. Bir
gn nceki saati beklediler ve denize alarak Kilikia gemilerinin zerine atldlar. Onlar batrdlar ve gece olunca Artemision'a geri
dndler.
15. nc gn, bylece kck bir filonun kendilerini iyice
hrpalamasndan deliye dnen, ayrca Kserkses'in fkesinden de ekinen barbar komutanlar aralarnda toplanp grtler ve artk Yunanllarn saldrmasn beklemeden, gn ortasna doru demir yerinden
ktlar. Bu deniz savalarnn verildii gnler, karada Thermopylai
savalarnn yapld gnlere rastlar. Nasl karada Leonidas ve
arkadalar geidi brakmamak iin savayorlard ise, denizde de
savan amac Euripos'du. Savunma yapanlar barbarlar Yunanistan'a
sokmamak iin birbirlerine g vermeye alrlarken, dmanlar da
birbirlerini Yunan birliklerini geri atp yolu amak iin kkrtyorlard.
16. Kserkses'in denizcileri sava dzeninde ilerledikleri srada, Yunanllar Artemision'da dinleniyorlard. Barbar filosu yay biimi almt,
brlerini bir kuatma manevrasyla kstrmak istiyordu. O zaman
Yunanllar ktlar ve onlarla borda bordaya geldiler. Bu savata her iki
yan iin ans aa yukar eitti, zira bykl ve say stnl
Kserkses'in filosu iin zararl oluyordu, gemiler serbest davranamyorlar, birbirleri stne dyorlard. Bununla beraber iyi tutunuyorlar,
boyun emiyorlard; zira Persler bu kadar az gemi nnde geri basmay
onurlarna yediremiyorlard. Pek ok Yunan gemisi imdiden batm,
pek ok asker dmt; barbarlarn kayplar gerek gemi, gerek insan
bakmndan daha bykt. Bylece giden sava, her iki tarafn kendi
yerlerine ekilmeleriyle son buldu.
17. Bu deniz savanda, Kserkses'in askerleri arasnda kendilerini en
ok gsterenler Msrllar oldular. Kazandklar parlak baarlardan

581/881

baka, iindekilerle birlikte be Yunan gemisi aldlar. Yunanllar

arasnda gnn onuru Atinallara, Atinallar arasnda da sefere kendi
cebinden donatt bir gemiyle ve gene kendi iki yz adamyla katlm
olan Alkibiades olu Kleinias'a nasip oldu.
18. Sava sona erdii zaman, her iki taraf da sevin iinde kendi demir yerine dnd. Kadavralar ve gemi leleri, savatan bu partiyi
oynayp kan Yunanllarn elinde kalmt; ama ok sarslmlard,
zellikle Atinallarn gemilerinin yars kullanlmaz hale gelmiti.
Gneye, Yunanistan'a doru ekilmeyi kuruyorlard.
19. Ama Themistokles, eer on ve Karia birlikleri barbarlardan koparlabilirse, geri kalann hakkndan gelebileceklerini dnyordu.
Euboiallar kyda, gemilere yklemek zere srlerini topluyorlard.
Themistokles gemi komutanlarn oraya artt, onlara torbasnda
Byk Kral'n en iyi mttefiklerini elinden alabileceini sand bir
hile bulunduunu bildirdi. Daha tesini aklamad ve o gnk durumda ne yapmalar gerektiini anlatt; Euboiallarn srlerini elden karmak gerekiyordu (dman eline brakmaktansa ordu yararlansnd);
herkes adamlarna ateler yaktracakt; gemilerin ne zaman kalkacaklarn o bildirecekti, gemilerin zarar grmeden Yunanistan'a ulaabilmesi iin gerekli olan yapacakt. Dedikleri yapld; ateler yaktlar ve
srler zerine atldlar.
20. Euboia'llar, gerekten Bakis'in oraklini[351] sanki nemli
deilmi gibi umursamamlard; adalarndan darya bir ey
tamamlar, bir kuatmay gz nnde tutarak yiyecek biriktirmeyi
dnmemilerdi; savan gn gelip kendi kaplarna da dayanabileceini ve olaylarn tepkisine kendilerinin de ak bulunduklarn hesap
etmemilerdi. Bakis'in Euboia ile ilgili orakli udur:
Barbar dili konuan adam, Papirs boyundurukla
Surlara ba edirdii zaman, meleyen srlerini,
Keinin kaybolduu adandan uzakta, gven altna

582/881

Almann aresine bak.

Patlam ya da neredeyse patlayacak olan belalarn ortasnda, bu szlere kulak asmamakla zerlerine hemen de kkten bir ykm ekmi
oldular.
21. Yunanllar, Themistokles'in dediklerini yaparlarken, Trakhis'deki
gzc geldi. Artemision'da Polyas adnda Antikyral bir gzc vard.
Ald emir, iyi donatlm bir kay hazr tutmak ve deniz ordusu
yenilirse bunu hemen gidip Thermopylai'deki savalara haber vermekti; bunun gibi Leonidas'n yannda Lysikles olu Abronikhos
adnda bir Atinal, otuz krekli bir gemiye atlayp Artemision'a gitmek
zere hazr bekliyordu, bu da kara ordusunun durumunda bir deiiklik
olursa onu haber verecekti. te gelen bu Abronikhos'du, Leonidas ile
ordusunun sonunu bildirmek zere gelmiti. Bu haber zerine geri
ekilmeyi ertelemekten vazgetiler ve demir zerindeyken hangi
dzende iseler, o sray bozmadan, Korinthoslular nc, Atinallar art
olmak zere yola koyuldular.
22. Themistokles, en iyi Atina yelkenlilerini alp iilir su kaynaklarna doru gitti; orada ertesi gn Artemision'a gelecek olan oniallar
okusun diye kayalarn zerine mesajlar kaztt. Bu mesajlar yle diyordu: "oniallar, atalarnza kar savamakla ve Yunanistan' kle
haline getirmeye kalkmakla hakszlk yapyorsunuz. Sizden, nce
bizim safmza gemenizi istiyorum; eer bu elinizden gelmiyorsa, o
zaman ve henz i iten gemeden, bizim iin unu yapnz: Savaa
seyirci kalnz ve Kariallarn da yle yapmalarn salaynz; eer bu
da olmazsa, eer sizi balayan zincir krlamayacak kadar sert ise, o zaman hi olmazsa savata kar karya geldiimiz zaman, sadece vuruur gibi yapnz; sizin de bizden olduunuzu ve iin banda barbarlara kar bizim sizin iin sava am olduumuzu unutmaynz." Benim dnceme gre, Themistokles bu mesaj yazarken iki olana hesaplamtr: Kraln bu mesajdan haberi olur, belki olmazd, olmasa bile
oniallar
etkileyebilir,
onlarn
Yunanllarla
birlemelerini

583/881

salayabilirdi, yok eer Kserkses'in haberi olursa, kral bunu ktye

yorabilir, oniallara gveni kalmaz ve onlar deniz savandan uzak
tutabilirdi.
23. Themistokles ite kayann zerine bu mesaj kaztt. Hemen arkasndan barbarlarn yanna bir kayk ierisinde Histiaial bir adam
geldi, Yunanllarn Artemision'dan ekildiklerini haber verdi. Bunlar
habere gvenemediler, adam gzaltna aldlar, hzl yelkenliler gndererek nce durumu yerinde grmek istediler; bunlar gidip dndler
ve haberi doruladlar. Bunun zerine gne klarn serpince, donanma tm ile Artemision'a doru yola kt. Gn ortasna kadar orada
kald, sonra Histiaia'ya gitti[352]. Oraya varnca Histiaiallarn ve
Ellopia'nn bakentlerini aldlar ve Histiaiallarn ky kasabalarnn
hepsine aknlar yaptlar.
Barbarlar Delphoi'ye Yryorlar
24. ller iin dzmece bir tertip hazrlam olan Kserkses'in habercisi onlar buradayken geldi; dzmece bir tertip dediim u: Kendi
ordusunun Thermopylai'de den askerlerinden yalnz bin kadarn
meydanda brakmt (hepsi yirmi bindi); geri kalann zel olarak
kazdrd hendeklere gmdrm, stlerine yaprak ve dvlm toprak ektirmiti; bylece bunlar deniz askerlerinin gznden karm
olacakt. Haberci adaya gelip Histiaia'ya varnca, btn deniz
ordusundan bir meclis toplad ve mesaj bildirdi: "Mttefik askerler,
Byk Kral'n gcne stn olmakla bbrlenen lgnlara kar, kendisinin nasl savatn grmek isteyen varsa, Kral Kserkses, onlarn
grevlerinden ayrlmalarna izin veriyor."
25. Haberci bu duyuruyu ilettikten sonra gemi bulmak zor bir i oldu,
gidip grmek isteyenler o kadar oktu. Anakaraya ktlar, sava
alann dolaarak lleri grdler; orada yatanlarn hepsinin de Lakedaimonlu ve Thespial olduklarn hepsi de anlamlard; ama hilotlar
da gryorlard. Buna karlk Kserkses'in kendi llerini gizlemek iin

584/881

bavurduu hile, getirtmi olduu denizcileri aldatamamt; hile o

kadar glnt; topraa uzanm bin lnn karsnda, kme halinde
st ste ylm drt bin l vard, zira dman llerinin hepsini bir
araya ydrmt. O gn bylece sava alannn gezilmesine ayrlm
oldu; ertesi gn bir blm Histiaia'daki gemilerine dnd, br
blm de Kserkses ile yola koyuldu.
26. Az sayda Arkadial asker kaa gelmiti; a, yoksul kiilerdi, i
istiyorlard. Persler bunlar krala gtrdler ve Yunanllardan haber
sordular; sorular ilerinden biri hepsi adna soruyordu. Yunanllarn
Olimpiyat oyunlar ile uratklar ve jimnastik ve binicilik yarlar
yaptklar cevabn aldlar. Sorular soran, yarlarda dln ne kadar
olduunu sordu; yenene zeytin dalndan bir ta verildii karln
aldlar. te o zamandr ki, Artabanos'un olu Tritantaikhmes, yce bir
duyguyu dile getirdii iin, kral kendisini korkaklkla sulamtr. Tritantaikhmes, dln para deil de balk olduunu duyunca kendini
tutamam ve herkesin iinde: "Ah Mardonios! Bizi bak nasl insanlarla
dve soktun. Bunlar para iin deil, onur iin savayorlar!" diye
barmt.
27. Tritantaikhmes byle barmt. Bu arada ve Thermopylai
krmndan hemen sonra Thessaliallar, Phokislilere bir haber avuu
gndermilerdi. Onlardan her zaman nefret etmilerdi, hele bu son bozgundan sonra bu nefret bsbtn artmt. Gerekten kraln at seferden az nce, Thessaliallar kendilerinden yana olanlarla birleip btn
gleriyle Phokis'i istila etmiler, Phokisliler bunlar yenmiler ve fena
hrpalamlard. Phokisliler Parnasos Da'nda toplanmlard. Elisli
khin Tellias da onlarla beraberdi; Tellias ustaca bir sava kurnazl
buldu. En iyi askerlerden alt yz Phokislinin kendilerini ve de silahlarn alya bulattrd; gece Thessaliallara kar saldr yapt;
karlarna kendileri gibi aartlmam kim karsa ldrmelerini
sylemiti. Bunlar ilk gren Thessalial nbetiler, tabiatst bir olayla karlatklarn sanarak katlar; ordu batan sona byk bir korkuya
kapld, o kadar ki, Phokisliler drt bin dman ldrdler, drt bin

585/881

kalkan aldlar; bu kalkanlarn yarsn Abai'ye, yarsn da Delphoi'ye

sungu olarak gnderdiler. Sava bittikten sonra, toplam olduklar ganimetlerden ayrdklar onda birlerle byk heykeller yaptrdlar,
bunlar Delphoi'de ayan evresinde durmaktadrlar, benzerleri
Abai'dedir.
28. Phokislilerin, kendilerini kuatm olan Thessalia piyadesini
uratm olduklar felaket budur; topraklarna girmi olan svariye de
tyler rpertici eyler yapmlardr: Hyampolis'e pek uzak dmeyen
geitte byk bir hendek kazmlar, iine bo amphoralar doldurmular; zerine, yanndaki topraklardan ayrt edilemeyecek gibi, toprak
ekmiler ve Thessaliallarn saldrsn burada karlamlardr. Bunlar,
Phokislilerin zerine atldklar zaman amphora dolu hendee
dmler, atlarnn dizleri krlmtr.
29. Bu iki krm yznden Thessaliallar byk hn besliyorlard;
haber avuu ile u bildiriyi gnderdiler: "Phokisliler, artk kusurunuzu
daha iyi anlam olmalsnz, bizim dengimiz olmadnz kabul ediniz. Eskiden Yunanllarla beraberken, yani onlarla birlik olmay istediimiz srece sizden stndk, imdi de barbarlarn yanndayz,
canmz isterse topraklarnz yama eder, hatta gerekirse sizleri kle
yaparz. Her eyi yapabiliriz; ama iimizde hn yoktur; siz de buna
karlk elli talant gm veriniz, o zaman biz de size topraklarnz
zerinde dolaan tehlikeyi uzaklatrmak iin sz veririz."
30. Thessaliallarn bildirisi buydu. Gerekte bu blgede Med'ler
tarafna gemeyen bir tek Phokisliler kalmlard, konuyu incelediim
zaman bunun Thessaliallara kar besledikleri nefretten ileri geldiine
hkmediyorum. Eer Thessaliallar Yunanllarn saflarna geselerdi,
Phokisliler de Med'lerden yana karlard diye dnyorum. Thessaliallarn bildirilerine karlk, bir ey vermeyeceklerini, eer isteselerdi
kendilerinin de ta batan Thessaliallar gibi Med'lere ho geldin diyebileceklerini sylediler; ama Yunanistan'a ihanet etmeye hibir zaman
gnlleri yatmadn da eklediler.

586/881

31. Bu yanttan fkelenen Thessaliallar, Phokislilere kar yryebilmesi iin krala klavuzlar verdiler. Pers ordusu Trakhis'den Doris'e
atld; Doris burada, Malis ile Phokis arasnda, aa yukar otuz stad
geniliinde dar bir toprak eridi halinde uzanr; eskiden Dryopis diye
anlan Doris, Peloponez Dorislilerinin anayurdudur. Barbarlar Doris'e
girdiler, ama ykmadlar, halk Med'lere boyun emiti, Thessaliallar
da bunlara dokunulmasn istememilerdi.
32. Doris'ten Phokis'e geen Persler, buralarda oturanlar yakalayamadlar; kimisi Parnassos tepelerine snmt (Parnassos'un st,
Neon blgesinde, Tithorea Da denilen ayr ve tek bana duran bir
dorukta pek ok kiiyi barndrabilecek durumdadr); kimisi, daha
byk bir blm, Krisa Ovas'nda kurulmu bulunan Amphissa'ya,
Ozolai Lokrislilerinin yanna g etmiti[353]. Barbarlar sadece btn
Phokis'i yakp yktlar; orduya klavuzluk iin Thessaliallar u sistemi
uyguluyorlard. Getikleri yerde ekini yakyorlar, aalar kknden
kesiyorlar, kentleri ve tapnaklar atee veriyorlard.
33. Kephisos vadisini izliyorlar, her yeri yakp ykyorlard. Drymos,
Kharadra, Erokhos, Tethronion, Amphikaia, Neon, Pediai, Tritai,
Elateia, Hyampolis, Parapotamioi kentlerini ve iinde pek ok sunu ve
hazine bulunan byk Apollon tapnann bulunduu Abai'yi atee
verdiler. Burada bugn olduu gibi o zaman da bir orakl vard;
yamadan ve yangndan tapnak da kurtulamad. Dalarn eteklerinde
birka Phokisli yakalamlard, kadnlar st ste rzna gee gee
ldrdler.
34. Parapotamioi'yu geen barbarlar Panopeai'ye geldiler. Ordu orada
ayrld. Daha kalabalk ve daha gl olan blm, Kserkses ile beraber Atina'ya doruldu, Orkhomenos topraklarndan Boiotia'ya girdi.
Btn Boiotia halklar Med'lerden yana kazanlmt ve kentlere
datlm olan Makedoniallar tarafndan korunuyorlard; bunlar
Boiotiallarn Med'lere yrekten bal olduklarna Kserkses katnda

587/881

tanklk etsinler diye, Alexandros zel olarak gndermiti. Barbar

ordusunun bir bl ite buradan geiyordu.
35. br blm, nne den klavuzlarn peinde, Parnassos'u
sada brakarak Delphoi tapna zerine yryordu. Bunlar da Phokis
topraklarndan geerken ta ta stnde brakmadlar; Panoplarn,
Daulilerin ve Aiolidlerin kentlerini yaktlar. Ordudan ayrlp bu yola
sapmalarndan maksat, Delphoi tapnan ve iindeki hazineleri almak
ve Kral Kserkses'e tamakt. Kserkses tapnakta, kendi sarayndakilerden daha deerli ne varsa hepsini biliyordu, bana byle anlatmlard;
hazineleri ok kii bir bir sayp dkmt kendisine; zellikle Alyattes
olu Kroisos'un sunularndan haberi vard[354].
36. Balarna gelecei bilen Delphoililer deli bir telaa kaplmlard;
yakalarn kaptrdklar bunalm ierisinde, kutsal eyay ne yapalm diye orakle dantlar: Topraa m gmselerdi, yoksa baka bir lkeye mi
tasalard? Tanr, yerlerinden kprdatmay yasak etti; kendisinin olana
kendisi bekilik edebilirdi, yle cevap verdi. Bunun zerine Delphoililer kendi z mallarnn derdine dtler. Karlarn, ocuklarn krfezin br kysna, Akhaia'ya yolladlar, ou Parnassos tepelerine trmand, eyalar Korykos maarasna sakladlar; kimileri de gizlice
Lokris'e, Amphissa'ya getiler. Tek kelimeyle Delphoililer kenti boalttlar, geride yalnz altm yurtta ve bir de tanr szcs kald.
37. stilac barbarlar kutsal yapy seebilecek kadar yaklatklar zaman, szc ki, ad Akeratos'du, tapnan nnde bir deste silah
durduunu grd, bunlar ieriden, byk salondan getirilmilerdi; oysa
bunlar kutsal silahlard, kim olursa olsun el dediremezdi, gnaht.
Koup bu tabiatst olay kentte kalm olan Delphoililera yetitirdi.
Ama barbarlar, dank ve dzensiz bir halde itie kaka gelip Athene
Pronaia tapna nne vardklar zaman, az nceki mucizeye yenilerinin katldn grdler. Gerekte bir sr sava aracnn kendi
kendine gelip tapnan dna km olmas phesiz bir mucizeydi.
Ama asl alacak olan bundan sonraki mucizeydi. Barbarlar, Athene

588/881

Pronaia tapna karsna vardklar zaman diyordum, zerlerine

gkyznden yldrmlar yad; Parnassos tepelerinden kopan iki kaya,
korkun bir grltyle istilaclarn zerine indi, pek ounu ezdi ve o
anda Athene Pronaia tapna iinden bir ses ykseldi, bir sava naras
koptu.
38. Hepsi bir araya gelen bu olaylar, barbarlarn yreine ylgnlk
sald. Katlar, bunu haber alan Delphoililer dalardan indiler, pelerine dp ounu ldrdler. Kurtulanlar kendilerini Boiotia'ya dar attlar. Buradan kaan barbarlar, kendi dediklerine gre, bu mucizelerden
baka, birok tanrsal ey daha grdklerini anlatyorlard: nsan boyundan ok byk iki hoplit pelerine dm, kltan geirmi,
kovalamt.
39. Bu ikisi, Delphoililera gre ulusal kahramanlardr, Phylakos ve
Autonoos'taki tapnan evresinde kutsal kaleleri vardr.
Phylakos'unki yolun hemen kysnda, Athene Pronaia tapnann hemen stnde, Autonoos'unki ise Hyampia tepesi denilen tepenin
eteklerinde, Kastalia emesinin yanndayd. Parnassos'tan kopan talar
bugn de olduklar yerde durmaktadrlar; Athene Pronaia tapnann
duvarlar ierisinde, barbarlarn arasndan yuvarlandktan sonra gidip
durduklar yerdedir. te bu adamlar kutsal yapdan uzaklara byle
kamlardr.
Salamis Sava ncesi
40. Artemision'dan kalkan Yunan filosu, Atinallarn ricas zerine
Salamis'e yanamt. Atinallar ocuklarn ve karlarn Attika dnda
gvenilir bir yere gtrmek ve yapacaklar eyler konusunda grmek
zere istemilerdi mttefiklerinden Salamis'e gitmeyi. Zira durum onlar yeniden konumaya zorluyordu; zira bekledikleri olmamt: Peloponez ordusunun Boiotia'da barbarlara kar dayanacan, smsk duracan sanmlard; oysa byle olmamt ve imdi de Peloponezlilerin
sthmos zerine duvar ekmeye koyulduklarn, kendi dertlerine dp

589/881

st yanna bo verdiklerini renmilerdi. Bunu rendikleri iindir ki,

mttefiklerinden Salamis'e gidilmesini istemilerdi.
41. Bylece Salamis'e gelindi. Atinallar da kendi yurtlarna gelmi
oldular. Gelir gelmez bir karar yaynladlar, Atina'da oturanlar kendi
olanaklaryla, oluk ocuklarn gvenlik altna almaya ardlar.
Bunun zerine ou ailesini Troizen'e, brleri Aigina'ya, bakalar da
Salamis'e gnderdi. Bunlar abucak uzaklatrmalarnn bir nedeni,
orakle uymakt, ama asl nemli neden uydu: Atinallar anlatrlar ki,
kocaman bir ylan vard, tapnan iinde yayordu ve Akropol'n koruyucusuydu; yalnz bunlar sylemekle kalmazlar, onu tapnan
konuu sayarlar, aydan aya vergi verir gibi, bal rei gtrrlerdi; her
zaman bu rei yedii halde, imdi rek dokunulmam olarak duruyordu. Rahibe durumu haber vermiti; Atinallar bir saniye gecikmeden hemen kentten kmak iin acele ettiler, nk tanrann da
tapna brakp gittiine hkmetmilerdi. Evlerini tayp gven altna
aldktan sonra dnp deniz ordusuna katldlar.
42. Artemision'dan gelenler gemilerini Salamis demir yerine balarlarken, onlarn gelmi olduklarn haber alan br Yunan filolar da
abucak Troizen'den gelip onlara katldlar; nk daha nce alm
olduklar emre gre btn gemiler Troizen'in liman olan Pagon'da toplanmlard. imdi Artemision'dakinden ok daha nemli bir filo toplanm oluyordu; zaten bunlar daha ok sayda site tarafndan
donatlmlard. Amiral, gene Artemision'dakiydi; hep o Eurykleides
olu Spartal Eurybiades ki, aslnda kral soyundan bile deildi.
Gemilerin en ounu veren, yelkenlilerin en iyilerini donatan
Atinallard.
43. Sefere katlan uluslar unlardr: Peleponez'den, Lakedaimon'dan
on alt gemi, Korinthoslular Artemision'da ne kadarsa gene o kadar,
Sikyonlular on be gemi, Epidauroslular on, Troizenliler be, Hermioneliler gemi. Bu sonuncusu dnda, brlerinin hepsi Dor ve
Makedon rkndandrlar; bundan nceki son duraklar Erineos, Pindos

590/881

ve Dryopis'tir. Hermioneliler Dryopislidirler, bunlar bugn Doris denilen lkeden Herakles ve Malisliler kovmulardr.
44. Peloponezlilerden sefere katlanlar bunlard. Anakaradan Peloponez dnda, nce Atinallar saymak gerekir, btn brlerinin getirdikleri gemilerin tm ile ltrlebilir, yalnz kendilerinden olmak zere yz seksen gemi getirmilerdir; zira Salamis'de Plataiallar
onlarla beraber deildiler, nedeni u: Yunanllar Artemision'dan
ayrldktan sonra Khalkis aklarna geldikleri zaman, Plataiallar
Boiotia'nn Euboia karsna den kylarna ktlar, ailelerini ve eyalarn gvenilir bir yere tamak istediler; bu ilerle urarlarken ge
kalmlard. Bugn Yunanistan denilen lke Pelasglarn elindeyken,
Atinallar da Pelasglardandlar ve Kranai adn tayorlard; Kral Kekrops zamannda Kekropidler adn almlar, daha sonra Erekhtheus
iktidara getii zaman, adlar Atinallar olarak deimitir; sonradan
Ksuthos olu on, Atina ordusunun bana gemi ve onun adna
uyarak onial adn almlardr.
45. Megarallar Artemision'daki kadar gemiyle katlmlard; Amprakiallar mttefiklere yedi gemi getirmilerdi, Leukasllar ise
gemi; bu sonuncular Dor rkndandrlar ve Korinthos'dan gelmedirler.
46. Adalarda yaayanlardan Aiginallar otuz gemi getiriyorlard.
Daha ok gemi donatmlard, ama onlar kendi yurtlarn korumak iin
kullanyorlard, Salamis'de bu otuz yelkenliyle dvmlerdir. Aiginallar Epidauros Dorlarndand; adlar eskiden Oinone diye anlrd. Aiginallardan sonra Artemision'daki yirmi gemileriyle safa giren
Khalkisliler ve o savataki yedi gemileriyle Eretriallar geliyorlard;
bunlar onialdrlar; Keoslular ki, bunlar da Atina'dan gelme oniallardandrlar, Artemision'daki ayn gemilerle katlyorlard. Naxoslular drt gemi donatmlard; yurttalar onlar br adallarn yaptklar
gibi Med'lere katlmak zere gndermilerdi, ama aldklar emri dinlemeyip Yunanllara katlmlard ve bunu filoya komuta eden ve adann
ileri gelen kiilerinden biri olan Demokritos'un istei zerine

591/881

yapmlard. Naxoslular Atina asll oniallardandrlar. Styrallar

Artemision'daki gemilerle katlyorlard; Kythnoslular bir trirem ve bir
elli krekli; bu iki ulus Dryopis'dendi. Eeriphos, Siphnos ve Malisliler
de sefere katlyorlard; adalarda yaayanlardan, barbarlara toprak ve su
vermeyenler yalnz bunlard.
47. Bu sefere katlmak iin toplanm bulunan btn bu uluslar Thesprotlarn ve Akheron'un berisinde otururlar[355]; Thesprotlarn topraklar Amprakiallarn ve Leukasllarn topraklarna bitiikti ki, bunlar da
mttefikler arasndaydlar ve en uzak yerlerden gelenler bunlard. Bu
snrn tesinde oturanlardan yalnz Krotonlular tehlikeye den
Yunanistan'n yardmna kotular, o da bir gemi ile; komutanlar Pythia
oyunlarnda sefer kazanm olan Phayllos'du. Krotonlular Akhaia
soyundandrlar.
48. Elli krekli gemiler gndermi olan Melos, Siphnos ve Seriphoslulardan gayr hepsi sefere triremlerle katlyorlard; elli
kreklilerden Meloslular ki, asllar Lakedaimon'du, iki; Atina asll oniallardan olan Siphnoslularla Seriphoslular da her biri birer tane vermilerdi. Elli krekliler dnda, toplam yz yetmi sekiz gemi eder.
49. Saydmz sitelerin efleri Salamis'de buluunca bir meclis topladlar. Eurybiades oturumu at, isteyenlerin dncesini sylemesini
bildirdi: Savaa ellerinde bulunan blgelerden hangisinde girmek daha
iyiydi? Attika artk ellerinde olmadna gre, ancak baka yerler sz
konusu olabilirdi. leri srlen grlerin ou sthmos'a doru ekilmek ve savaa Peloponez nlerinde girmek noktasnda birleiyordu; bu
dnceye dayanak olarak, Salamis'de kalrlar ve denizde yenilirlerse,
bir adada evrili kalm olacaklarn ileri sryorlard. Orada hibir
yandan yardm grmek olana yoktu, oysa sthmos'a yakn olurlarsa,
her biri kendi lkesine gidebilecekti.
50. Peloponezli komutanlar bu dnceleri ileri sredursunlar, bir Atinal kageldi ve barbarlarn Attika'ya girdiini ve lkeyi batan sona

592/881

atee verdiini bildirdi. Sahiden de Kserkses'in komutas altnda

Boiotia'y geen birlikler, Peloponez'e snm olan Thespiallarn
kentini ve gene bo olan Plataiallarn kentini yakmlard. nk kral,
Thebaililerden, bunlarn Med'lerle balamak istemediklerini
renmiti.
Kserkses Atina Akropoln Yakyor
51. Barbarlar, Hellespontos'da bir ay kalmlar ve bu sre iinde
Avrupa'da ynaklar yapmlard[356], Hellespontos'u atklarndan bu
yana, Attika'ya gelinceye kadar da ay gemiti ve bu sre Atina'da
Kalliades'in arkhont olduu zamana rastlamaktayd. Bo kenti aldlar;
sadece tapnaa snm birka Atinal, tapnan khyalar ve
Akropol'n zerinde, dman saldrsna kar aa barikatlar yapp arkasna kapanan fakir fukaradan baka kimseyi bulamadlar; bunlar
Salamis'e kamay dnemeyecek kadar yoksuldular. Ayrca
Pythia'nn aa duvarn ele gemezlii zerine vermi olduu oraklin
gerek anlamn renmeyi de istiyorlard. Onlarn fikrince oraklin
gsterdii snak burasyd, gemiler deil.
52. Persler, Akropol'n karsna den ve Atinallarn Ares tepesi[357] dedikleri dik bayr tuttular ve kaleyi kuattlar ve bunu yle
yaptlar: Oklarna ktk sardlar, tututurdular ve barikata attlar.
Kuatlm olan Atinallar, zor durumda kstrlm olmalarna ve
kazklardan yaplm duvarn ihanetine ramen dayanyorlard. Peisistratidler onlar teslim olmalar iin bouna aryorlard, dinlemek
bile istemiyorlard; savunmak iin ellerinden geleni yapyorlard ve
zellikle, barbarlar kaplara doru atldklar zaman zerlerine iri talar
yuvarlyorlard; Kserkses'i epeyce bir zaman aresiz ve ne yapacan
bilmez bir halde brakmlard.
53. Ama barbarlar sonunda aresini buldular; nk oraklin gereklemesi iin Attika'nn anakaradaki her eyinin Perslerin eline
gemesi gerekiyordu. Akropol'n nnde ve kaplarn ve Akropol'e

593/881

kan yolun tesinde bir yer vard ki, oraya nbeti konulmamt, bir
insann trmanabilecei bir yer deildi, gene de bazlar Kekrops kz
Aglauros[358] tapna karsna den bu tepeye, bayrn ok dik olmasna ramen trmanabildiler. Bunlarn tepeye ktklarn gren Atinallardan kimisi kendilerini yukardan atp ezildi, kimisi de tapnan
iine snd. Tepeyi am olan Persler nce kaplara koup atlar,
sonra yalvarp yakarmalarna bakmadan, ieridekilerin hepsini kltan
geirdiler; hepsini ldrdkten sonra tapna yama ettiler ve
Akropol' tamamen yaktlar.
54. Atina'y batan sona ele geiren Kserkses, Susa'ya bir atl gndererek, kazanm olduu baarlar Artabanos'a haber verdi. Habercinin
gittii gnn ertesi, orduda bulunan Yunanl srgnleri getirtti,
Akropol'e kp kendi ulusal treleri uyarnca kurbanlar kesmelerini
emretti, belki bir rya grmt, onun iin kurban kesilmesi emrini
veriyordu, belki de tapna yaktm diye iine kurt dmt. Atina
srgnleri buyruu yerine getirdiler. Ve niye anlatyorum bunu, onu da
syleyeceim.
55. Akropol'de topran olu denilen Erekhtheus'a ait bir tapnak
vard; bu tapnan ierisinde bir zeytin aac, bir de tuzlu kaynak[359]
bulunuyordu; Atina'da yaygn bir anlatya gre, bunlar Poseidaon ile
Athene, bu topraklar senindi, yok benimdi diye ekitikleri srada,
kendi iddialarnn kant olarak yaratmlard. Barbarlar tabii btn
tapnakla beraber bu zeytin aacn da yakmlard. Yangnn ertesi
gn, kraln kurban treni iin gndermi olduu Atinallar, kutsal yere
vardklar zaman, yanan zeytin aacndan bir filiz srm ve imdiden
bir dirsek boyuna varm olduunu grdler. Yani onlar byle
anlatmlard.
56. Salamis'de toplanm olan Yunanllar, Atina Akropol'nn bana
gelenleri haber aldklar zaman, o kadar fena oldular ki, komutanlarn
bazlar, grlmesine balanan tasarnn kabul edilmesini bile
beklemeden gemilerine kotular ve hemen geri ekilmek zere yelken

594/881

atrdlar; toplantda kalm olanlar da savaa sthmos nnde girmek

iin kesin karar aldlar. Gece iniyordu; sava meclisi sona ermiti, hepsi gemilerine dalyorlard.
57. Themistokles gemisine dnd zaman, bir Atinal, Mnesiphilos,
neye karar verdiklerini sordu. Ve onun azndan, gemileri sthmos'a
gtrp savaa Peloponez nlerinde girmeye karar verildiini renince unlar syledi: "Peki! Eer gemilerini Salamis'den alp giderlerse,
iyi bil ki, artk elinde, neresi olursa olsun, hibir lkeyi savunmak iin
savaa girebilecek kadar gemi kalmaz, bunlarn hepsi kendi sitelerine
dnerler; ne Eurybiades, ne de bakas kuvvetlerimizin dalmasn nleyebilir; kr olmu bunlar, bu yzden Yunanistan' kaybedeceiz. Hemen geri dn, belki onlar bu dnceden vazgeirebilirsin; belki
Eurybiades'i caydrp burada kalmasn salayabilirsin."
58. Bu szler Themistokles'in ok houna gitti; hibir ey demeden
Eurybiades'in gemisine yolland. Oraya varnca i iin grmeye
geldiini bildirdi. Eurybiades gemiye kmasn ve istei ne ise
sylemesini rica etti. Themistokles amiralin yanna oturdu ve Mnesiphilos kendisine neler sylediyse, sanki kendi dncesiymi gibi bir
bir anlatt, kendiliinden de birok kant ekledi ve o gemiden kp
sava meclisini yeniden toplantya artncaya kadar susmad.
59. Meclis toplanr toplanmaz, daha Eurybiades komutanlar ne iin
toplandn sylemek iin azn amaya frsat bulmadan Themistokles atld, acele bir dilei olan bir kimse gibi konutu ve yaman
konutu. Sylevinin ortasnda Korinthoslularn efi Okytos olu Adeimantos yle dedi: "Themistokles, yarlarda sras gelmeden atlanlara
sopa ekerler." "Evet," diye cevap verdi br, suunu balatmak
ister gibi, "ama erken davranmayanlar da tatan yoksun kalrlar."
60. nce szn kesen Korinthosluya byle ince bir karlk verdi,
sonra Eurybiades'e dnd. Daha nce kendisine, ordunun Salamis'ten
kmas halinde dalacana dair sylemi olduklarndan hibirine

595/881

dokunmad; nk mttefiklere kar ar bir sulama olurdu; baka

eyleri ileri srd:
a) "Yunanistan' kurtarmak bugn senin eline kalmtr, eer benim
szm dinler ve donanmay sthmos'a kadar geri ektirmek isteyenlere kulak vermeyip, deniz savan burada kabul edersen, Yunanistan'
kurtarabilirsin. imdi iki gr de dinle ve tart: Eer sthmos yannda
dvrsen ak denizde dveceksin ki, bu durum bizim iin elverili
deildir, gemilerimiz daha ar, saylar daha azdr; ayrca sava
kazanm olsak bile, Salamis, Megara ve Aigina elden gitmi olacaktr.
Zira dmann kara ordusu da filosunun peinden gelecektir; onu Peloponez kaplarna kadar kendi elinle ekmi ve btn Yunanistan'n
geleceini tehlikeye atm olacaksn.
b) Ama tersine, benim planm tutarsan, u yararlar elde etmi olursun: nce, durum strateji gereklerine uygun geliirse eer, ok byk
bir filoyu dar bir yerde az gemiyle karlayarak tam bir zafer kazanrz;
zira nasl serbest manevra yapabilmek dmann yararna ise, dar bir
kanalda karlamak da bizim yararmzadr. Ayrca unu da ekleyeyim
ki, ocuklarmzn ve karlarmzn snm olduklar Salamis de kurtulmu olur. Ama asl u ki, benim planm sizin iin en deerli olan
eyleri karlamaktadr; burada kalmak suretiyle Peloponez nne
gemilerden kurulu bir kale duvar ekmi olacaksn.
c) Eer sonu umduum gibi karsa, eer denizde zafer bizim
olursa; barbarlar sthmos'a kadar gelemeyecekler, Attika'dan teye bir
adm atamayacaklardr, karmakark kaacaklardr. Megara'y,
Aigina'y ve bir oraklin dmanlarmz nnde yeneceimizi bildirmi
olduu Salamis'i de kaybetmemi olacaz. nsanlarn ancak akla uygun olan tasarlar gerekleebilir; eer tasar akllca olmazsa, tanr da
onun gereklemesine yardm etmez."
61. Themistokles'in bu sylevi zerine Korinthoslu Adeimantos bir
daha davrand; bu vatansz susturmak ve Eurybiades'in, bir serserinin
nerisini oya sunmasn nlemek istiyordu. Themistokles'in eer

596/881

grlmesini istedii dnceleri varsa, bunlar bir site adna ileri

srmeliydi. Ona kfr ediyordu, zira Atina artk elden gitmiti, boyundurua vurulmutu. Bu sefer Themistokles, bu efe ve Korinthoslularna sert bir cevap yaptrd; Atinallar byle ellerinde tayfas ve
donatm ile hi eksiksiz iki yz gemi bulundurduklar srece, brlerinden daha nemli bir sitenin ve lkenin sahibi saylrlard; zira byle
bir kuvvetin saldrsna kar durabilecek bir tek Yunan ulusu yoktu.
62. Bu gr daha da gelitirerek, bu sefer dorudan doruya
Eurybiades'in zerine yrd, sert szler syledi: "Sen," dedi, "eer
burada kalrsan, yiit bir adam olursun; kalmazsan Yunanistan'
mahvetmi olursun; zira savan dm bizim gemilerimizin zerindedir. nan bana. Eer olmaz dersen, o zaman biz de bir saniye bile gecikmeden hemen oluk ocuumuzu ykler, talya'ya, Siris'e gideriz[360]. Oras nice zamandr bizimdir ve orakller bize orasn kolonize
etmemizi bildirmilerdir; siz de o zaman bizim gibi bir mttefikten
yoksun kalnca, bu szlerimi hatrlarsnz."
63. Themistokles'in szleri Eurybiades'in gzlerini at ve zellikle,
sanrm, gemileri sthmos'a gtrmeye kalkarsa, Atinallarn kendilerinden ayrlmalarndan korktu; gerekten Atinallar giderlerse, brleri
savamazlard. Bunun iin olduklar yerde kalmaya ve sava iin
burada tutunmaya karar verdi.
64. Bu sz arpmasndan ve Eurybiades kararn verdikten sonra,
Salamis'de toplanm olan Yunanllar, burada savamak zere hazrlklara giritiler. Gn d, gne ykseldi, toprak ve deniz bir depremle
sarsld. Hemen tanrlara dualar etmeye ve Aiakidlerden yardm dilemeye karar verdiler ve karar verir vermez uyguladlar; btn tanrlara
dua ettiler; Salamis'den Aias ile Telamon'u istettiler ve Aiakos ile br
Aiakiedleri getirtmek zere Aigia'ya gemi gnderdiler[361].
65. Baknz ne anlatyor Theokydes olu Dikaios[362] ki, o zamanlar
Atina srgn olarak Med'lerin yannda bulunuyor ve onlardan byk

597/881

sayg gryordu: Kserkses birlikleri Atinallarn brakp kam olduklar Attika'y yakp yktklar srada, bir gn Lakedaimonlu Demaratos
ile birlikte Thria Ovas'nda[363] bulunuyorlarm. Eleusis yrelerinden
doru, en az otuz bin kiilik kadar bir ordunun kaldrabilecei gibi bir
toz bulutunun ykseldiini grmler; armlar, bu tozu kim kaldrabilir acaba diye sormular kendi kendilerine ve derken sesler iitmeye
balamlar, bu sesler ona akhos onuruna okunan mistik ilahi sesleri
gibi geliyormu. Eleusis tarikatn bilmeyen Demaratos, bu grltnn
nereden geldiini sormu; o da ona cevap vermi: "Demaratos, kral
ordusunun bana byk bir felaket gelecek, gelmemesi mmkn deil.
Besbelli, Attika bo olduuna gre, bu dinsel hava tanrlarn iidir; bu,
yukarnn Atinallara ve mttefiklerine Eleusis'den gelen yardmdr.
Eer Peloponez zerine atlrsa, tehlike kraln hem kendisine, hem de
ordusuna inecektir; eer Salamis'de demirli olan gemiler zerine ynelirse, kral donanmasn kaybetmek gibi byk bir tehlikeyle karlaacaktr. Atinallar her yl Anne ve Kz' iin bu bayram kutlarlar[364] ve
gerek kendi aralarndan, gerekse br Yunanllardan kim isterse bu
tarikata balanabilir; dinlediin bu hava, bu bayramda sylenen akhos
mistik ilahisidir." Bunun zerine diyor, Demaratos ona yle cevap
vermi: "Sus ve bunlar baka kimseye syleme; eer bu szler kraln
kulana giderse kafan da gider; seni ben de kurtaramam ve
yeryznde kurtarabilecek bir tek kii, evet bir tek diyorum, yoktur.
Dilini sk tut; bu ordunun sonu ne olacaktr? Tanrlardan baka kimse
bilemez." O, bu d verirken, iinden sesler gelen toz bulutu diyor
Dikaios, bir tek ve iri bulut haline geldi, gkyzne ykseldi,
Salamis'e, Yunan donanmasnn stne doru utu gitti. te Kserkses
donanmasnn bana gelmek zere olan felaketi byle renmiler.
Theokydes olu Dikaios'un hikyesi ite budur ve Demaratos ile baka
birka kiiyi de tank gstermektedir.
66. Kserkses donanmasndaki askerler, Lakedaimonlularn uram
olduklar felaketi grdkten sonra, Trakhis ile Histiaia arasndaki yolu
bir daha getiler ve gn dinlendikten sonra Euripos'u atlar; bir

598/881

gn daha getikten sonra Phaleron'a vardlar. Benim hesabmca, gerek

kara ordusundaki, gerek gemilerdeki sava says Atina zerine
atldklar srada, Sepias'da ve Thermopylai'de olduundan daha az
deildi. Frtnada, Thermopylai'de ve Artemision'da urad kayplar,
kral ordusuna hl gelmekte olan yeni kontenjanlarn rahat rahat
karladn syleyebilirim ki, bunlar Malisliler, Doris halk, Lokrisliler, Boiotiallar, ayrca Thespiallar ve Plataiallar dnda, btn
blgelerden gelenler ve Karystoslular, Androslular, Tenoslular ve adlarn yukarda saym olduum be tanesinin dnda, btn br
adalar halklarndan toplanm olanlard. Zira Pers, Yunanistan'n ilerine dald lde, kendisine katlan uluslarn says da artyordu.
67. mdi, ne zaman ki btn bu insanlar Atina'ya geldiler, yalnz
Paroslular Kythnos'da kalmlard, olaylarn gelimesini bekliyorlard
ne zaman ki diyordum, bunlardan baka hepsi Phaleron'a geldiler,
Kserkses de kalkp donanmay grmeye geldi; donanmayla balant
kurmak ve denizcilerin grlerini almak istiyordu. eref makamna
oturduktan sonra, gemileriyle birlikte gelmi olan eitli uluslarn tyranlaryla deniz komutanlarn artt; kraln gsterdii sralamaya
gre, en bata Sidon, sonra Tyros kral olmak zere, hepsi yerlerini
aldlar. Sonra Kserkses, Mardonios'un aracl ile her birine sordurdu,
deniz savana girmeli miyiz diye.
68. Mardonios, Sidon'dan balamak zere her kaptana srayla sordu;
hepsi de ayn eyi sylediler, savatan yana ktlar; bir tek Artemisia
onlarn grne katlmad.
a) "Benim tarafmdan krala unu syle Mardonios," dedi; "ben ki
Euboia yaknndaki savata, ne onun askerlerinden daha az yararlk
gsterdim, ne de yardmclarnn en gevei oldum. Efendimiz diyeceksin ona imdi, benim gerek dncem ne ise, onu sana bildirmem
ve senin en ok yararna olduunu sandm eyi aklamam gerekir.
Onun iin sana unu sylyorum: Gemilerini sakn, denizde savaa
girme; bir erkek bir kadna ne kadar stnse, burann denizcileri de

599/881

senin denizcilerinden o kadar stndr. Denizde savaa girmenin

gerei nedir? Atina'nn, bu seferin ba nedeni olan yerin efendisi deil
misin? Ve Yunanistan'n geri kalan yerlerinin efendisi deil misin?
Artk kimse senin nne geemez; yolunu kesmek isteyenler sprlecekleri kadar sprldler.
b) Sava dmanlarn iin nerede bitecek? imdi sana bunun iin ne
dndm syleyeceim; eer gz kapal bir deniz savana atlmazsan, eer gemilerini burada, kyya yakn olarak tutarsan, hatta
Peloponez'e doru ilerlersen bile, efendimiz, buraya gelirken ulamay
dndn btn amalarnn gerekletiini greceksin. Yunanllar
senin karnda uzun sre dayanamazlar; onlar dalmaya zorlayacaksn ve her biri kendi sitesine kap gidecek. Zira aldm habere gre
bu adada yiyecek yoktur, br yandan eer Peloponez'e kar kara
kuvvetlerini gnderirsen, hi sanmam ki, o lkelerden gelmi olanlar
burada oturup seyirci kalsnlar; onlarn yalnz Atina'y savunmak iin
denize kmak isteyecekleri dnlemez.
c) Buna karlk hemen bir deniz savana atlrsan, denizde uranlacak bir yenilgi, korkarm ki kara ordusunun da ban yer. Bir de unu
dn Byk Kral, cmert kimselerin kleleri deersiz olur, oysa
ktlere iyi hizmet edilir. imdi sen ki, insanlarn en soylususun, mttefik ad altnda kt klelere sahipsin, Msrllar, Kbrsllar, Kilikiallar, Pamphyliallar, kendilerinden hibir ey beklenemeyecek
insanlardr."
69. Artemisia, Mardonios'a bunlar sylerken, kendisini sevenler
zlyorlard, deniz savan istemiyor diye zerine kraln fkesini
ekebileceini dnyorlard; tersine, onu sevmeyenler ve mttefikler
arasnda zellikle ayrcal tutulduu iin ekemeyenler, bu szlerle
kendi sonunu hazrlyor diye seviniyorlard. Ama ileri srlen grler
Kserkses'e iletildii zaman, en ok Artemisia'nn grn beendi ve
zaten byk bir insan olarak tuttuu bu kadn, daha scak vglerini
kazand. Bununla beraber ounluun szn dinledi; Euboia'da

600/881

denizcileri gevek davranmlard, nk kendisi orada deildi, byle

hayale kaplyordu ve imdi onlar kendi gzleri nnde dvtrmek
iin hazrlanyordu.
Salamis Deniz Sava
70. aret verilince denize alan efler, gemilerini Salamis'e srdler
ve savata tutacaklar yerler belli olunca, zahmet ekmeden safa girdiler. Bu durum alnncaya dek, savaa tutumak iin yeteri kadar
gndz kalmamt; gece bastrmt ve artk saldrya ertesi gn
gemek iin hazrlanacaklard. Yunanllar iin, Peloponezliler iin
korkun bir sknt balamt. Gryor ve korkuyorlard ki, Salamis'de
kalmakla, Atina topraklar uruna deniz savana girecekler ve yenilirlerse eer, asl kendi topraklarn savunmasz brakarak adada kapal
kalacaklar, orada kuatlacaklard.
71. Bu arada barbar ordusu Peloponez'e doru yol alyordu; anakarada barbar ileri yryn durdurmak iin yaplamayacak eyler
yaplmt.
Peloponezliler,
Leonidas'n
ve
arkadalarnn
Thermopylai'deki sonunu haber aldklar zaman, btn kentlerden
sthmos'a doru akmlar ve orada savunmaya hazrlanmlard;
balarnda Anaxandridas'n olu ve Leonidas'n kardei Kleombrotos
vard. sthmos'da kamp kurmulard, Skironia yolunu tkamlard;
bundan sonra sava meclisinde alnan karar gereince, kstan ortasnda bir de duvar rmeye baladlar. Binlerce insan topland ve
hepsi de ie sarld iin i iyi yrd; yar edercesine ta, tula, mertek, kum torbas tadlar ve savunucular gece gndz bir an bile ilerini savsaklamadlar.
72. Btn gleriyle sthmos'u savunmak iin gelmi olan Yunanllar
unlard: Lakedaimonlularn ve Arkadiallarn tm, Elisliler, Korinthoslular, Sikyonlular, Epidauroslular, Phlioslular, Troizenliler, Hermioneliler. Tehlikeye den Yunanistan iin titreyerek yardma

601/881

koanlar bunlard; Peloponezlilerin geri kalanlar aldr etmiyorlard.

Olimpiyat ve Apollon Karneios[365] bayramlar yeni bitmiti.
73. Peloponez'de yedi ulus oturur. Bunlardan ikisi yerlidir ve bugn
de ilk olarak yerlemi olduklar yerdedirler; bunlar Arkadiallar ve
Kynuriallardr. Bir ncs, Akhaia halk Peloponez'den kmam,
ama ilk yurdunu brakarak bata kendisine yabanc olan bir blgeye
yerlemitir. Bu yedi ulustan geri kalan drd dardan gelmitir;
bunlar Dorlar, Aitoloililer, Dryoplar ve Lemnoslulardr[366]. Dorlarn
nl birok kenti vardr; Aitoloililerin yalnz Elis; Dryoplarn Hermione ve Asine, bunlar Lakonia'daki Kardtamyle'ye yakndr; Lemnoslularn hepsi de o Paroreat denilen dallardr. Kynuriallara gelince, yerli
olmakla beraber on rkndan gibi grnrler ve byle olan yalnz onlardr; ama bunlar egemenlikleri altna girmi olduklar Argoslularn ve
bir de zamann etkisiyle tamamen Dorlar gibi olmulardr; Orneatlar ve
komular da ayn adla anlrlar. Bu yedi ulustan, az nce zellikle belirtmemi olduklarm tarafszlk gdyorlard, eer serbeste
sylemeye izin varsa tarafsz kalmak suretiyle Med'lerle uyumu
oluyorlard.
74. te sthmos'takilerin yklendikleri grev buydu, son partinin bu
byk yarta oynanacana inanmlard, donanmann parlak bir zafer
kazanabileceini pek sanmyorlard. Salamis'dekiler, kendilerine bu
yandan ulaan haberlere ramen korku iindeydiler ve kendileri iin olmaktan ok, Peloponez iin kayglanyorlard. imdiye kadar yalnz
birbirlerinin kulaklarna fsldamakla ve Eurybiades'in ataklna amakla yetiniyorlard; ama sonunda honutsuzluk aa vuruldu ve yksek sesle konuulmaya baland. Ve yeniden sava meclisi kuruldu ve
bir nceki sorun uzun uzun tartld; kimisi burada kalp zaten dman
eline gemi bir yeri savunmaktansa Peloponez'e gitmek ve partiyi
orada oynamak grn tutuyordu; Atinallar, Aiginallar ve
Megarallar burada kalmak ve burada savamak istiyorlard.

602/881

75. Themistokles yenilmiti; Peloponezlilerin gr kazanmt.

Sezdirmeden meclisten kt, bir adam kaya bindirip Med filosuna
gnderdi, adama neler syleyeceini iyice belletmiti; adamn ad
Sikinnos'du, Themistokles'in adamlar arasndayd ve grevi
Themistokles'in ocuklarn eitmekti. Thespiallar yeni yurttalar
yazdklar srada, Themistokles onu da Thespial yapm ve ok da para
vermiti. mdi, bu adam bir kaya bindi, barbar komutanlarna gitti ve
onlara unlar syledi: "Atinallarn komutan beni br Yunanllardan
gizli olarak gnderdi (zira aslnda kraldan yanadr ve zaferin Yunanllardan ok sizde kalmasn ister); size unlar bildirmemi istedi: Dmanlarnz korku iindedirler; kamaya hazrlanmaktadrlar ve eer
imdi onlar kolay kolay kamaya brakmazsanz, dnlebilecek en
gzel darbeyi vurabilirsiniz. Aralarnda anlaamyorlar; bundan sonra
size kar dayanabileceklerinden korkmaynz; tersine, sizden yana
olanlarla size dman olanlar kendi aralarnda arpacaklar, siz de sadece bir deniz sava seyredeceksiniz." Onlarn kafalarna bu fikri
soktu ve hemen svt.
76. Dman efleri bu haberi inanmaya layk buldular; nce Salamis
ile anakara arasndaki kk adaya[367] ok sayda Pers taburu indirdiler; sonra gece yars olunca, sol kanatlarn aarak Salamis
dorultusunda bir evirme manevrasna giritiler; br yandan Keos ve
Kynosura evresindeki gemiler de alarak Munykhia'ya kadar btn
boaz kapattlar. Gemilerini byle amaktan maksatlar, Yunanllarn
kamasn nlemek ve Salamis'de kapal tutarak Artemision'daki
baarl dayatmalarnn cezasn vermekti. Psyttaleia adacna indirdikleri Pers taburlar ise, sava baladktan sonra kendi askerlerine
yardm edecek, dman askerlerini ldreceklerdi, zira balamak
zere olan sava bu adacn hemen nnde olacakt gemi enkaz ve
denize den askerler bu kylara srkleneceklerdi. Btn bu hazrlklar byk bir sessizlik iinde yapyorlard, dmann farkna varmasn
istemiyorlard ve btn gece boyunca, yatp dinlenmeyi dnmeden
altlar.

603/881

77. [Gzlerimi bu eit olaylara evirdiim zaman, orak'llere kar

kamyorum ve bunlar aldatc sayamyorum ve phesiz unun gibi
ak anlaml kehanetleri deersiz saymak elimden gelmiyor:
Evet, Artemis altn klcn kaldrd zaman
Onlarn yzen kprs kutsal aday
Dalgalarn dvd Kynosura burnuna balayacak;
Atinal gzel aa kesilip kumsala dt zaman
Ey deli mit! o zaman tanrsal ceza,
Dnyann azna klelik gemi takmak isteyen
O kaba atlml nadan gururun hakaretini
sndrecektir.
Tun tunla ezilecektir; kara dalga zerine Ares'in
Kollarndan dere gibi kanlar dklecektir ve bizim
in bu zgrlk Gn'nn aarmas olacak ve
Sitelerimizin zerinde iri gzl Zeus ve
Zafer parldayacaktr.
Byle olaylar sz konusu olduu ve bir Bakis'in bir eyi bu kadar
ak olarak haber verdiini grdm zaman, evet, oraklleri ben bile
yadsyamam ve bunlarn tartma konusu yapldn duyduum zaman
omuzlarm kaldrrm.][368]
78. Bu arada Salamis'de strategoslar birbirlerine giriyorlard. Barbar
gemilerinin kendilerini evirmeye baladklarndan haberleri yoktu,
hl gndzn grdkleri eski yerlerinde durduklarn sanyorlard.
79. Strategoslar byle birbirleriyle ekitikleri srada, Aigina'dan
birisi geldi; bu, Lysimakhos olu Aristeides'di[369]; Atinalyd, ama
halkn oyu ile siteden srlmt. Ben bu adam, karakteri zerine
rendiklerime bakarak, Atina'da yaam olan yurttalarn en erdemlisi ve en dorusu olarak gryorum. Meclisin topland yerin kapsna
geldi ve Themistokles'i artt; bu onun dostlarndan deildi; tersine,
en azgn dmanyd; ama durum ard, kaybedilecek vakit yoktu.

604/881

Aristeides ksknln srdrmek istemiyordu ve Themistokles'i bir

fikir vermek iin artyordu. Peloponezlilerin sthmos'a ekilmek
zere demir kaldrmaktan baka bir ey dnmediklerini haber
almt. Themistokles gelince yle konutu: "Aramzdaki ekime her
zaman yurdumuza yararl olmak iindi, ite asl imdi belli olacak
hangimizin daha yararl olduu. Sana unu syleyecektim, Peloponezliler iin filo gitsin mi, gitmesin mi diye laf uzatmaktan bir ey kmaz
artk. Ben kendi gzlerimle grdm, sana da haber veriyorum: Artk
braksalar bile ne Korinthoslular, ne de Eurybiades'in kendisi bir yere
gidebilir; dman her yan sard. Ko onlara haber ver."
80. Themistokles u szlerle cevap verdi: "Beni erdemli bir yara
kkrttn ve bana gzel bir haber getirdin; benim istediim de zaten
senin grdn ve bana bildirdiin eydi. Bil ki, Med'ler bu ii benim
kkrtmamla yaptlar. Yunanllar kendiliklerinden savamak
istemediklerine gre, onlar kendilerine ramen benim grme yatrmak gerekiyordu. Mademki byle mutlu bir haberi sen getirdin, gel
kendin syle. Ben sylersem onlar aldattm sanrlar, barbarlarn gerekten byle bir manevra yapmadklar inanc ile szlerime kulak asmazlar. Gel sen kendin anlat olanlar. Sen bu aklamay yaptktan
sonra inanrlarsa ne l; ama eer szlerin onlar kandramazsa, sonu
bizim iin gene ayndr; eer dediin gibi her yandan sarl isek, bizi
parmaklar arasndan szlp kamaya brakmazlar."
81. Aristeides, "Olur" dedi ve meclise girdi; Aigina'dan geldiini ve
kendi gemilerine pek uzak olmayan dman gemileri arasndan gbela
ve gizlice geebildiini syledi; Kserkses'in gemileri btn Yunan donanmasn sarmt; hemen ie balamalarn, nk yaknda kendilerini
savunma durumunda kalacaklarn bildirdi. Raporunu verdikten sonra
ekildi. Ama strategoslar yeniden ekimeye baladlar, ou bu habere
inanmamt.
82. Dorudur, deildir diye urarlarken Tenoslu kaaklarla ykl
bir trirem geldi[370], bu adann yurttalarndan Sosimenes olu

605/881

Panaitios'un komutasndayd; bu denizciler de dman manevrasn

ayrntlaryla anlattlar. Yapm olduklar bu hizmet sayesinde Tenoslularn adlar, barbarlar karan Yunanllar listesine gemitir. Bu liste
Delphoi'deki ayak zerine kazldr. Yunanllara Salamis'de katlan
bir trirem ve daha nce Artemision'dayken gelen Lemnos triremi ile
Yunan filosu yuvarlak say yz seksen gemiyi bulmutur; o zamana
kadar bu sayya ulamak iin iki eksik kalyordu.
83. Bu sefer, Tenoslularn syledikleri karsnda Yunanllar artk inandlar; savaa hazrlandlar. Tanyeri aarmaya balad zaman
komutanlar deniz askerlerini topladlar; Themistokles de kendi askerlerine ksa, kuvvetli bir sylev verdi. Sylevin konusu iyi ile kt
arasndaki atma ve insanolunun yaradlna ve iinde bulunduu
koullara gre, bu ikisi arasnda yapt seimdi; onlar onur salayan
yoldan ayrlmamaya ard ve szlerini byle baladktan sonra gemilere binme iareti verdi. Onlar gemilere binerlerken Aiakidleri getirmek zere Aigina'ya gnderilmi olan trirem de geldi. O zaman
btn Yunan donanmas kmldad.
84. Tam davranmlard ki, barbarlar zerlerine atldlar. Yunanllar
gemilerini dndrmeden, kyya doru gerileyerek manevra yapyorlard[371]; yalnz bir Atinal, Pallene'den Ameinias, saftan km ve bir
dman gemisine aborda olmutu; iki gemi kenetlenmiti, birbirlerinden ayrlamyorlard, brleri Ameinias'a yardm iin atldlar. Atinallar, sava byle balad derler; Aiginallar ise, Aiakidleri getirmek
zere gnderilen geminin balattn sylerler. Onlarn dediklerine
gre, bir kadn grnts belirmi ve Yunanllara seslenmi,
yreklendirici szler sylemi, ses btn donanmadan duyulabilecek
kadar grm ve nce ac bir alayla balam: "Ne biim askerlersiniz!"
demi. "Hep byle banz knzda m gidersiniz?"
85. Atinallarn karsna Fenikeliler dmt; dman filonun
Eleusis yaknlarna den sol kanadn onlar tutuyorlard; Lakedaimonlularn karsnda, douda Piraeus'a doru saf tutmu olan oniallar

606/881

vard. Themistokles'in, bunlara kamalar iin yapm olduu arya

pek kulak asan olmamt; ou iyi savayorlard. Yunan gemilerini
ele geiren ok kaptann adn sayabilirsem de bunlardan yalnzca ikisi
de Samoslu olan Androdamas olu Theomestor ile Histiaios olu
Phylakos'u anacam. Yalnz bunlarn adn yazm, Theomester,
Persleri Samos'a yerletirmi olan Samos tyrandr; Phylakos'un ise ad
krala yarar dokunmu olanlar listesine yazlm, kendisine usuz bucaksz topraklar balanmtr. Krala yarar dokunmu olanlara Pers
dilinde "Orosanglar" denir.
86. te byle oldu bu adamlarn aln yazlar. Salamis'deki Pers
gemilerinin pek ou saf d kald; kimisi Atinallarn, kimisi Aiginallarn saldrlar altnda ezildi. Yunanllar bir dzen iinde ve saflarn
bozmadan dvyorlard; barbarlar dzenli birlikler halinde
deildiler, sava dzenleri yoktu ve balarna gelen ey, balarna
gelmesi zorunlu olan eydi. Gene de savayorlard, Euboia'dakinden
ok daha iyiydiler; ellerinden geleni yapyor, btn gleriyle ykleniyorlard, Kserkses'den ekiniyorlard ve her biri Byk Kral'n yalnz
kendisine baktn sanyordu.
Artemisia'nn Baarlar
87. Barbarlarn ve Yunanllarn ou nasl savatlar? Tam olarak bir
ey syleyemem, ama ite Artemisia'nn baarlar ki, ona kraln
katnda daha byk deer kazandrmtr. Kral donanmasnn tam bir
karklk iine dt anda, bir Atina gemisi Artemisia'nn trireminin
peine dmt; kaamazd, zira br mttefiklerinin gemileri vard
nnde ve kendi gemisi dmana en yakn olanyd. Hemen aklna
geliveren bir are ile durumu kendi yararna evirebildi. Peinde Atina
gemisi olduu halde, kendi mttefiklerinden birisinin gemisine
bindirdi, bu gemide Kalynda gemicileri vard ve Kalynda kral
Damasithymos'un kendisi komuta ediyordu[372]. Bunlar daha
Hellespontos kylarndayken aralarnda bir eyler gemi miydi, kesin
olarak bir ey diyemem, hatta Artemisia bu hareketi isteyerek mi yapt,

607/881

yoksa Kalynda triremi yolunun zerine bir rastlant sonucu mu kmt, onu da bilemem. Hangi nedenle olursa olsun, bindirdi ve batrd,
talih de yzne gld ve bu i onun iki trl yararna oldu: nce onun
bir barbar gemisi zerine atldn gren Atina gemisi, Artemisia'nn
triremini Yunan triremi sand ya da barbarlar brakp Yunan saflarna
getiini dnd; peini brakt, br dmanlara saldrd.
88. te birinci kazanc: Kat ve gemisini kurtard; ikincisi,
Kserkses'e ktlk etmi olduu halde, sonu olarak onun gznde
deeri artt. Anlattklarna gre, Byk Kral sava seyrederken,
bindirmek zere olan bu gemiyi grm; evresinde bulunanlardan
birisi o aralk kendisine unlar sylemi: "Efendimiz, gryor
musunuz, Artemisia nasl yiite dvyor? Bak ite dman gemisini
batrd." Kserkses bu geminin gerekten Artemisia'nn gemisi olup olmadn sormu ve yanndakiler, "Onundur" demiler; nk gemisindeki heykeli tanyorlard; batan gemiyi de dman gemisi sanyorlard. Ve Artemisia'nn asl ans, batan gemiden bir tek kii kurtulamamt ki, kp da kendisini sulayabilsin. Bu baar zerine,
Kserkses'e u szleri syletirler: "Erkekler bugn kadn gibi, kadnlar
da erkek gibi davrandlar." Byle olmu anlalan cevab.
89. Bu arpmada Dareios'un olu ve Kserkses'in kardei amiral Ariabignes ile Perslerin, Med'lerin ve mttefikleri olan lkelerin ileri
gelenlerinden pek ok kii lmtr; birka da Yunanl, ama ok az;
nk Yunanllar yzme biliyorlard ve gemisi batan, karklk iinde
yolunu bulup Salamis'e kadar yzyordu; buna karlk barbarlarn
ou yzme bilmiyordu, onun iin de boularak ldler. Asl en byk
kayp, nde izgiyi tutan gemilerin kamaya baladklar zaman oldu,
nk yedek olarak arkada duranlar, bir eyler yapp kraln gzne
girelim diye atlmlar ve mttefik gemilerle atmlar, birbirlerine
girmilerdi.
90. te bu karklk ierisinde geen yazlmaya deer bir olay daha:
Gemileri batan Fenikelilerden birileri gidip kral buldular ve oniallar

608/881

ekitirdiler, ihanetle suladlar, "Gemilerimiz onlarn yznden batt,"

dediler. Ama sonu yle oldu: onial kaptanlar ldrlmediler, tersine
onlar sulayan Fenikeliler aldklar karann karln yle aldlar:
Onlar daha konuurlarken, bir Samothrake gemisi bir Atina gemisinin
zerine saldryordu. Atina gemisi batt, bu sefer bir Aigina gemisi
atlp Samothrake gemisini batrd. Ama mzrak atmakta usta olan
Samothrakeliler, kendi denizcilerini batmakta olan gemilerinden
kartp br trireme ektiler ve mzraklarla vura vura bunu ele geirdiler. Bu rastlant oniallar kurtard; zira kendi gzleri nnde byle
parlak bir baar elde edildiini gren Kserkses, kendisine her yanda
bir sulu arattran fkesi iinde, Fenikelilere kar dnd ve bir daha
hem kendileri alaklk edip, hem de bakalarna kara almasnlar diye,
kafalarn kestirdi. Salamis'in karsna den Aigaleos tepesinin
eteklerinde[373] duran Kserkses, sava sresince kendi adamlar
arasnda yararlk gsterenleri sorup reniyordu; yazclar kaptann
adn, babasnn adn, hangi siteden olduunu yazyorlard. Fenikelilerin bana gelenlerde orada bulunan oniallara dost olan Pers
Ariaramnes'in pay olmutur.
91. Kserkses ve Ariaramnes ite byle Fenikelilere kar dndler.
Bu arada bozguna urayan barbarlar, Phaleron'a doru ekiliyorlard;
Aiginallar bunlarn nlerini kesip unutulmaz iler baardlar. Gerekten bu karklk ortasnda, Atinallar kar koymak ya da kamak isteyen gemileri, Aiginallar da boazdan kmaya abalayan gemileri vuruyor, batryorlard; Atinallardan yakay kurtaranlar Aiginallara
yakalanyorlard.
92. Orada iki Yunan gemisi rastlat, biri bir dman gemisinin
peine dm olan Themistokles'in gemisi, br bir Sidon kadrgasnn stne atlmakta olan Aiginal Krios olu Polykritos'un[374]
gemisi; Skiathos nnde nbet tutmakta olan Aigina gemisini ele
geiren kadrga buydu ve skhenoos olu Pytheas da iindeydi. Persler
bunun yiitliine hayran kalmlar, gemide alkoymulard; Sidon

609/881

gemisi alnd ve Perslerle birlikte, gemi nereye gitti ise oraya gitmi
olan Pytheas da yurttalarna geri verildi. te bu Polykritos, Yunan
gemisini grp de bayrandan amiral gemisi olduunu anlaynca, iki
elini boru gibi azna koyup Themistokles'e bard, Aiginallar
suladklar nl "Med dostluu"nu hatrlatt, ac ac alay etti. Polykritos, Themistokles'e byle sitemler yadrrken bir yandan da dman
gemisine aborda oluyordu. Beri yanda gemilerini kurtarabilmi olan
barbarlar kap Phaleron koyuna, kara ordusunun kanatlar altna
snmlard.
93. Bu deniz savanda Yunanllardan en byk baary Aiginallar,
onlardan sonra Atinallar kazandlar; kii olarak gnn kahramanlar
Aiginallardan Polykritos; Atinallardan Anagyrus demosundan Eumenes ve Artemisia'y kovalam olan Palleneli Ameinias'dr. Eer bilseydi ki, kovalad gemi Artemisia'nndr, phesiz peini brakmaz,
ya ele geirir, ya kendisi ele geerdi. Zira Atinal kaptanlar bu konuda
zel ynerge almlard, Artemisia'y diri getirene on bin drahmi verilecekti; bir kadnn kendilerine kar kabilmi olmasna pek tutuluyorlard. Ama o, anlatld gibi kaabilmitir. Kurtarlabilen Pers gemileri
Phaleron'da bulutular.
94. Atinallara gre Korinthos amirali Adeimantos, sava balayp da
gemiler borda bordaya geldikleri anda byk bir korkuya kaplm ve
pupa yelken kamtr; amiral gemisinin katn gren Korinthoslular
da onu izlemilerdir. Ama byle geri ekildikleri srada, Salamis
kylarndaki Athene Skiras tapna aklarna geldikleri zaman, bir
sandala rastlamlar; bu kay gnderen kimse, hibir zaman kendisini
bildirmemitir; kayk o anda savan nasl getii hakknda bir ey bilmeyen Korinthoslularn zerine gelmi zaten bundan tr bunun
tanrsal bir i olduuna hkmolunmaktadr. Korinthoslularn gemisine
yaklatklar zaman kayn iindekiler unlar sylemiler: "Adeimantos, gemileri geri evirdin, Yunanllara ihanet edip kayorsun; oysa
onlar u anda dmana kar zafer kazanyorlar, tanrlardan diledikleri
kadar byk bir zafer." Adeimantos'un bu szlere inanmadn

610/881

grnce, kendilerini rehin olarak almasn ve Yunanllar eer gerekten

parlak bir zafer kazanmamlarsa ldrmesini eklemiler. Ancak o zaman Adeimantos ve br Korinthoslular gemilerini evirip donanmaya
katlmlar, ama o zamana kadar zaten i de bitmi. Atinallarn
bunlarn zerlerine attklar su ite budur; ama Korinthos'da bunu kabul etmezler; orada, savan n safnda olduklar sylenir ve geri kalan
Yunanllar da bu sz dorularlar.
95. Az rastlanr deerde bir adam olduunu yukarda belirtmi
olduum Atinal Lysimakhos olu Aristeides, Salamis evresinde
geen bu karmakark bouma srasnda yle bir i grd: Salamis
kylarnda bulunan ve kuvvetli bir birlik olan Atina hoplitlerinin
bana geerek Psyttaleia adacna kt ve bu adaca braklm olan
btn Persleri kltan geirdi.
96. Savaanlar birbirlerinden ayrldktan sonra, Yunanllar paralanp
oralarda yzmekte olan gemileri Salamis kylarna ektiler ve yeni bir
sava iin hazrlklara baladlar; zira kraln, elinde kalm olan gemilerle bir daha savaa gireceini sanyorlard. Zephyr'in nne katt
birok dknt, Attika kylarnda Kolias denilen yere ylmt. Bakis
ve Musaios tarafndan bu deniz sava konusunda verilmi olan br
btn orakllerden sonra, deniz kysnn bu noktasnda toplanm olan
dkntlerle ilgili olarak, Atinal yalva Lysistratos'un, bu olaylardan
yllarca nce yapm olduu ve anlam btn Yunanllar iin karanlk
kalm olan u kehanet de gereklemi oluyordu.
Kolias kadnlar krekle yemek piirecekler.
Kral gittikten sonra bu da olacakt.
Salamis Deniz Savann Sonular
97. Kserkses bana gelen felaketin bykln anlaynca rkt, ya
oniallardan birisi Yunanllara Hellespontos'a gidip gemi kprleri
ykmalarn eer onlar bunu daha nce kendiliklerinden akl

611/881

etmemilerse salk verirse! O zaman Avrupa'da kalr, mahvolurdu.

Onun iin hemen savumay tasarlad; ama niyetini Yunanllardan
olduu kadar, kendininkilerden de gizlemek iin Salamis ynnde bir
dalgakran yaptrmaya giriti; hem kale, hem de kpr ii grsnler diye Fenike mavnalarn birbirine balatt; denizde ikinci bir kez ansn
deneyecekmi gibi sava ilerine hz verdi. Bunlara bakanlar onun
burada sava srdreceini sanyorlard; kanmayan bir tek
Mardonios'du, Kserkses'in kafasndan geenleri okumaya alknd.
Bir yandan bu hazrlklar gren Kserkses, bir yandan da bu yeni
felaketi ran'a bildiriyordu.
98. Yeryznde Pers haberleme servisi kadar hzl hibir ey yoktu;
baknz Persler, kendi anlatlarna gre, bu ii nasl dzenlemilerdir:
Yol, batan sona kadar, bir gnde alabilecek blmlere ayrlmtr.
Bunlara, deitirme yapmak iin her bir gnlk aralk bana bir tane
hesab ile adam ve at verilmitir; habercinin yolu en ksa zamanda almasna hibir ey engel olamaz, ne kar, ne yamur, ne gnein atei, ne
gece. Birinci ulak, haberi ikinciye aktarr, ikinci ncye ve bylece
gider. Haber, Yunanllarn Hephaistos onuruna dzenledikleri lampadophoroilerdeki[375] meale gibi elden ele geerek yerine ular. Bu
atl postaya Persler, "Angareion" diyorlar.
99. Kserkses'in Atina'y aldn bildiren ilk haber Susa'ya ulat zaman, yurtlarnda kalm olan Persler sevinle alkanmlard; sokaklar
mersin dallar ile sslemiler, ttsler, kokular yakmlar, kurbanlar kesmiler, bayram etmilerdi. Ama sonradan gelen ikinci haberle perian
oldular; stlerini balarn paralyor, artsz arasz lklar koparyor ve
Mardonios'a kzyorlard. Bu kadar znt, kaybedilen gemiler iin
olduu kadar, Kserkses'in kendisi iin duyduklar korkudand.
100. Bu ulusal yas, Kserkses kendi dnp durduruncaya kadar srd.
Mardonios'a gelince, Kserkses'in deniz savandan sonra iine dm
olduu bunalm gryor ve aklndan Atina'dan kamay geirdiini
anlyordu, ama kral Yunanistan'a srkledi diye kendisini de

612/881

cezalandrabilirlerdi. yisi mi yeniden savaa girmeli, bir daha ansn

denemeliydi. Ya Yunanllar kle olurlar ya da kendisi son ve parlak bir
atlm iinde onurunu koruyarak lrd; aslnda daha ok Yunanllar
kleletirmeyi hayal ediyordu[376]. Bunlar dnerek krala unlar
syledi: "Efendimiz, o kadar zlme, bugn bamza gelmi olan terslii byk bir felaket sayma. nk bizim iin kesin oyun, tahta zerinde oynanan oyun deildir, karada askerler ve atlarla oynanan oyundur. Bu adamlardan hibiri seninle, gemiden inip boy lmeye
kalkamaz, u anda zerinde bulunduumuz topraklarda da kimse
byle bir ey yapamaz. Sana kar duranlarn bana gelenleri grdk.
stersek hemen gidip Peloponez'i deneyebiliriz; istersek bekleyebiliriz,
bu da olabilir. Kendini zntye kaptrma; Yunanllar aresizdirler;
bize bugn yapm olduklarnn ve gemite yaptklarnn hesabn
verecekler ve klelerimiz olacaklardr. Her eyden nce sana demin
sylediimi yapman istiyorum; yok eer sen kendin ordunu alp
buradan gitmeye karar verdinse, o zaman da unu syleyeceim:
Byk Kral, Persleri Yunanllarn karsnda gln duruma drme;
ilerini bozanlar Persler deillerdir, bizden hibir zaman bir alaklk
grmedin. Fenikeliler, Msrllar, Kbrsllar ve br Kilikiallar
alaka davrandlarsa, bunda Perslerin suu yoktur. Mademki Persleri
hrpalamann nedeni yok, bana inan: Eer burada kalmamaya karar
verdinse, ordunun byk blmn al, kendi yurtlarna gtr, ama ben
Yunanistan' burnundan yakalayp sana vereceim; bana bunun iin
ordundan yz bin seme asker ver, yeter."
101. Bu szler zerine Kserkses, iine dm olduu skntdan kurtuldu, yreini byk bir sevin kaplad. Mardonios'a, dnp bu
ikisinden hangisine karar verirse, kendisine bildirecei cevabn verdi.
Persleri toplayp bir sava meclisi kurdu, baa gelenleri batan en
doru olarak grm olduunu dnerek, Artemisia'y da artt.
Artemisia geldii zaman Kserkses herkesi, btn Pers danmanlarn
ve korumaclarn dar karttrd ve ona unlar syledi: "Mardonios,
bana burada kalp Peloponez'e saldrmam neriyor. Bu ters ite

613/881

Perslerin ve kara ordusunun bir suu bulunmadn sylyor ve bunu

kantlamak iin kendilerine olanak salanmasn istiyor. Bana byle
yap diyor ya da ben ordudan yz bin seme asker alaym,
Yunanistan' burnundan yakalayp sana teslim edeyim diyor. Byle
olursa, ben askerin geri kalann alp yurduma dneceim. Sen ki, beni
deniz savandan vazgeirmek iin o kadar akll szler syledin, imdi
de bana yol gster: Hangisi daha iyi? Beni amacma hangi yol
ulatrr?"
102. Ne dnd sorulan Artemisia u cevab verdi: "Byk Kral,
phesiz zor bir i iin zm isteyen kiiye en iyi areyi nermek
kolay deildir; bununla birlikte iinde bulunduumuz duruma gre,
ben u fikirdeyim ki, senin buradan gitmen uygun olur. Mardonios'u
seecei birliklerle burada brak, mademki bunu kendisi de istiyor,
kalsn. Diyelim ki dediini yapt, bu uluslar egemenlik altna ald, hayalleri gerekleti, o zaman, ey efendimiz, bu ii gene sen grm olacaksn, nk bu ii yapanlar senin klelerindir. Buna karlk
Mardonios'un mitleri gereklemez ve iler tersine dnerse, bu da
byk bir felaket saylmaz, nk sen ve senin hanedanna bal olan
karlar zarar grmeyecektir. Evet, sen yaadktan, hanedann kurtulduktan sonra, Yunanllar daha birok kez bu tehlikeli durumlarla
karlaacaklardr, ben yle dnyorum. Zira var olup olmamalardr
sz konusu olan. Ama bir Mardonios'un bana bir terslik gelmi olsa
bile ne kar? Onu yenen Yunanllar yenmi saylmazlar, nk
yendikleri sadece senin bir klendir; sana gelince, sen Atina'y yaktn,
atn seferin amac gerekleti ve bunu baarm, yle gitmi
oluyorsun."
103. Kserkses kendi gizli dncelerini yanstan bu gr beendi;
zira ister kadn, ister erkek, ona kal diyen olsa, zaten benim fikrimce
kalmayacakt; o kadar korkuyordu! Artemisia'y gklere kard ve
ocuklarn gtrmesi iin onu Ephesos'a yollad, zira Kserkses'in
peinde tad birka pii vard.

614/881

104. Artemisia ile birlikte ocuklara bakmak zere Hermotimos'u da

yollad, bu Pedasosluydu ve Byk Kral'n harem aalar arasndaki
grevi hi de ikinci, sradan bir grev deildi. [Pedasoslular[377],
Halikarnassos'un tesinde otururlar. Bunlarn lkesinde yle merakl
bir olay gemitir: Sitelerine komu blgenin bana ksa sre iinde
bir bela gelecei zaman, Athene rahibesinin sakal biter ve kocaman
olur; bu grlmemi olay iki kez olmutur.]
105. [Hermotimos da ite bu Pedasoslulardandr.] Kendisine yaplan
ktln cn bu kadar amanszca alm olan tek bir adam daha,
bizim bildiimiz, bu dnyada yoktur. Sava esiri olarak kle pazarnda
satla karlmt; Khioslu Panionios adnda birisi bunu satn ald, bu
adam geimini ticaretlerin en bayas ile salard; parlak olanlar satn
alr, idi ettirir, sonra gtrr Sardes'de, Ephesos'da byk paraya
satard. nk barbar lkelerinde, idiler asl erkeklerden daha ok
para eder, zira bunlara daha ok gvenilir. Bu dediimiz Panionios,
ok olan idi ettirmiti nk geimi bundand ve bu arada sz konusu ettiimiz adam da. Hermotimos, mutsuzluu iinde mutlu, baka
armaanlar arasnda, Sardes'den Byk Kral'a gnderildi. Zamanla
idiler arasnda Kserkses'in zel ilgisini kazand.
106. Kral henz Sardes'deydi, Pers ordusunu Yunanistan seferi iin
hazrlyordu, Hermotimos bir i iin Mysia'ya gitmiti, orada Atarneus
denilen yerde Khioslular otururlard; burada Panionios'a rastlad; tand
ve ok iyi davrand, kendisine borlu olduu mutluluklar sayd dkt;
bunu karlksz brakmak istemediini, eer o da oluk ocuunu alp
kendisiyle gelirse, ona birok iyilik yapacan syledi. Panionios pek
sevindi, karsn ve ocuklarn toparlayp gitti, Hermotimos'un yanna
yerleti. Hermotimos, bunu oluk ocuu ile kapana kstrnca, unlar
syledi: "Sen ki mesleklerin en kts ile, hibir erkein el sremeyecei bir ile para kazanyorsun, benden ne ktlk grmtn? Benim
ailemden birisi sana ya da senin aileden birisine bir ey mi yapt ki,
benim gibi bir erkei bir paavra haline soktun? Yaptn bu alaklk,

615/881

tanrlarn cezasndan kurtulur mu sandn? Ama ite onlar adaletlerini

gsterdiler, girdiin byk gnahn cezasn ekmek zere seni benim
elime verdiler, senin de imdi benden grecein cezadan yaknmaya
hakkn yok." Bu szlerle hrpaladktan sonra, adamn ocuklarn
karsna getirtti ve Panionios'a kendi eliyle idi ettirdi; baba, zor
altnda denileni yapt ve bu i bitince ocuklar da babalarn idi etmeye zorlad; Panionios kefaretini byle dedi ve Hermotimos da
yreini soutmu oldu.
Pers Donanmas ekiliyor
107. Kserkses, Ephesos'a gtrmek zere ocuklarn Artemisia'ya
teslim ettikten sonra Mardonios'u artt ve ordudan istediklerini
semesini ve verdii sz ile yerine getirmesini beklediini syledi. O
gn bu kadarla kald. Gece kraln buyruu zerine, strategoslar
Hellespontos'a gitmek zere Phaleron'dan demir aldlar, gemikprleri kraln emrinde tutabilmek iin, her biri gemisini olanca hz ile
yola vurdu. Barbar gemileri Zoster Burnu'na[378] yaklatklar srada,
kydan denize iplik iplik uzanan kntlar uzaktan gemi gibi
grmler ve geni bir alana dalmlard. Sonradan bunlarn gemi
deil, karadan denize uzanan kntlar olduunu anlaynca yeniden toplanp yollarna devam ettiler.
108. Gne doup da Yunanllar kara ordusunun yerinden kmldamam olduunu grnce, gemilerin de Phaleron dolaylarnda olduunu
sandlar ve yeni bir saldr bekleyerek savunma iin btn hazrlklarn
yaptlar. Gemilerin gitmi olduklarn rendikleri zaman, nce kovalamak zere davrandlar; pelerinden atldlar ve Kserkses filosunu
gremeden Andros'a kadar geldiler. Andros'da sava meclisi kurdular.
Themistokles, adalarn arasndan dman filonun peine dmek ve
gemikprleri ykmak zere doru Hellespontos'a gitme grn
savundu. Eurybiades'in fikri bunun tam tersiydi; "Kprleri ykarsak
eer," diyordu, "asl o zaman Yunanistan'a akla gelebilecek en byk
ktl etmi oluruz. Dn yolu kesilip de Avrupa'da kapanmak

616/881

zorunda kalnca, Pers rahat durmayacaktr, zira rahat durmak iine gelmez ve kendi yurduna dnebilmesi iin olanak salamaz; ayrca ordusu
da alktan lr; oysa saldrya geer ve balam olduu ii srdrrse,
btn Avrupa'y kent kent, ulus ulus, kimi zaman savaarak, kimi zaman anlaarak ele drebilir. Askerlerini doyurmak iin de her yl
Yunanllarn ellerinden rnlerini alr. Hayr, yle anlalyor ki bu
Pers, deniz bozgunundan sonra Avrupa'da kalmayacaktr, brakalm
gitsin, kendi yurduna kadar kasn ve sava da kendi lkesine gtrsn." Plan zetle buydu; br Peloponezli komutanlar da onun
dncesine katldlar.
109. ounluk Hellespontos seferini tutmuyordu, bunun zerine
Themistokles kamp deitirerek Atinallara dnd (barbarlarn
kamasna en ok canlar sklanlar onlard, brleri istemeseler bile,
Hellespontos'a gidip bu ii, gerekirse tek balarna bitirmeye hazrdlar)
ve onlara unlar syledi: "ou zaman hem kendim denedim, hem de
birok rneini duydum, dinledim; yenilen insan darda kalrsa, yeniden
silaha sarlr ve saldr gcne yeniden kavuabilir, biz ki umulmadk
bir baaryla bu asker bulutunu geri srp btn Yunanistan' ve kentimizi kurtardk, artk kaan dmann peine dmeyelim. Zira onu
karan biz deiliz; onu karan tanrlarmz ve kahramanlarmzdr;
onlarn kskanlklar bir tek insann, bir dinsizin, kutsal tapnaklarla
insanlarn oturduklar evleri bir tutan, tanrsal heykelleri yakp ykan ve
denize sopa ekip sularna kstek vurmaya kalkan bir kendini beenmiin, bir bunan Asya'da ve Avrupa'da hkm srmesine raz
gelmedi. Evet, bugnk durumda, bizim iin en akllca i,
Yunanistan'da kalmak ve artk kendimizi ve ocuklarmz dnmektir; mademki barbar lkeden kmtr, biz de evimizi yapp tarlamz
ekelim ve baharda kadrgalarmz alp Hellespontos'a ve onia'ya
doru gtrelim." Byle konuuyordu, nk Perslerin deeri byk
dostluklarn hesap ediyordu, ileride Atina'da ba darda kalabilir,
snacak bir yer gerekebilirdi ve gerekten de yle olmutur.

617/881

110. Themistokles bu szlerle Atinallara yanl adm attryordu;

ama onlar kandlar; akll ve becerikli bir adam olarak tannyordu;
bunu hep yararl ve akllca olduklar sz gtrmez tler vererek
dorulamt. Ne sylerse sylesin, dediini yapmaya hazrdlar. Atinallar kendi grne kazandktan sonra, Themistokles hemen bir
kayn ierisine, az sk olduuna ve olmadk ikencelere bile dayanabileceklerine gvendii adamlarn koyup, Byk Kral'a gnderdi;
klesi Skinnos da bunlarn arasndayd. Bu, Attika kylarna varnca,
brlerini kaykta brakp karaya kt, Kserkses'in yanna gitti: "Beni,"
dedi, "btn mttefikler ierisinde en akll kii olan Atinallarn strategosu Neokles olu Themistokles gnderdi; sana unu sylemek
grevini verdi: Sana yararl olmak isteyen Atinal Themistokles, gemilerinin peine dp Hellespontos zerindeki gemikprleri ykmak
isteyen Yunanllar bundan alkoydu. imdi artk rahata gidebilirsin."
111. Bu mesaj ilettikten sonra gemilerini Yunanllarn yanna geri
getirdiler. Barbar gemilerinin peine dmek ve Hellespontos'a gidip
Avrupa ile Asya arasndaki geii kesmek dncesini brakm olan
Yunanllar, ykmak istedikleri Andros'u kuatmaya aldlar. nk
Themistokles para istedii zaman, adalarda yaayanlardan ilk olarak
hara vermeye raz olmayanlar bu Andros yurttalar olmulard.
Themistokles isteini hakl gstermek iin nandrma ve Zorunluluk'u
yardma aryordu; bu iki gl tanr diyordu, Atinallarla beraberdir;
onun iin kendilerine bir sadaka verilmesin olamazd. Androslular verdikleri cevapta Atina'nn byk ve varlkl ve tanr bakmndan da talihli olduunu bildirdiler; kendileri ise verimsiz bir toprak zerinde
yayorlard ve adalarna yerlemi olan iki tanr, adaya kar byk
sevgi gsteriyorlar, ama ona hibir ey vermiyorlard; bu iki tanr,
Yoksulluk ve Darlk't; bu iki tanrya gvenen Andros yurttalar para
veremeyeceklerdi; Atinallarn gcnden korkmayacak kadar
gszdler. Bu cevab verip paralarn kendilerine sakladlar. Bundan
tr kuatlyorlard.

618/881

112. Kendi kiisel karn dnmekten bir an geri kalmayan

Themistokles, br adalara da rktc mesajlar gndermiti; onlara
da krala gnderdii adamlar gnderiyor[379], gzda veriyor; istediini vermezlerse, Yunan ordusunu zerlerine sreceini,
kuatacan ve yerle bir edeceini bildiriyordu. Bu rktmeler, ona
Karystoslulardan ve Paroslulardan byk paralar salamt, bunlar
Androslularn Med'lerle birlik olduklar iin kuatlm olduunu ve
Themistokles'in strategoslar arasnda zel bir yeri bulunduunu haber
almlard, bunun iin korkmular ve paray gndermilerdi. br
adalardan da boyun eenler oldu mu? yi bilemiyorum, ama sanrm bu
antaja kurban gidenler yalnz bunlar deildi ve bakalar da onlarn
yaptn yapmtr. Bununla beraber, bu fedakrlk hi olmazsa
Karystoslular korktuklar beladan gene de kurtaramamtr;
Themistokles'i rvetle yumuatan Paroslular, saldrdan yakay syrabilmilerdir. Andros'da karargh kurmu olan Themistokles bylece
ve br strategoslara sezdirmeden, adallar soyuyordu.
Kserkses Geri Dnyor
113. Kserkses ordusu deniz savandan sonra birka gnden ok gecikmedi, Boiotia zerinden ve geldii yoldan geri dnd. Mardonios da
kralla beraber gitmeyi uygun bulmutu; zaten mevsim sava iin artk
elverili deildi, k Thessalia'da geirip ilkbaharn banda
Peloponez'e dalmay daha uygun buluyordu. Thessalia'ya gelince, Mardonios ordu ierisinde semelerini yapt; en bata (efleri Hydarnes
dnda) lmszler kolordusunun tmn ald. (Hydarnes, kraldan
ayrlmayacan bildirmiti.) Sonra br Persler arasndan zrh giyenler
ve seme bin atl, sonra Med'leri, Sakesleri, Baktrianlar ve Hintlileri
yaya ve atl hepsini ald; mttefiklerin geri kalanlarndan yalnz gsterili olanlar ve daha nce baarlaryla gzne arpm olanlar seti,
ayrd. En kuvvetli birlik Perslerinkiydi; gzel askerlerdi, kolyeler,
bilezikler taknmlard[380]. kinci olarak Med'ler geliyorlard; bunlar

619/881

da Perslerden daha az deildiler, ama Perslerle bir tutulamazlard. Toplam, atllarla birlikte, yz bin kiiyi buluyordu.
114. Mardonios'un birliklerini ayrd ve Kserkses'in Thessalia'da
bulunduu gnlerde, Lakedaimonlulara Delphoi'dan bir orakl gelmiti;
Kserkses'den Leonidas'n lmne karlk tazminat istenilmesi ve
verecei tazminatn kabul edilmesi emrediliyordu. Bunun zerine
Spartallar hemen bir kerux gnderdiler, kerux henz ayrlmam olan
orduya yetiti, Kserkses'in huzuruna kabildi ve unlar syledi:
"Med'lerin kral, Lakedaimonlular ve Spartal Heraklesoullar, bir
lme karlk senden tazminat istiyorlar, nk sen onlarn
Yunanistan' savunan krallarn ldrdn!" Kserkses kahkahayla gld,
yannda duran Mardonios'u gstererek cevap verdi: "Pekl! te u
Mardonios, kendilerine gereken tazminat o verecektir."
115. Kerux, sz verilen tazminat kabul etti ve ekildi[381]. Kserkses,
Mardonios'u Thessalia'da brakt. Sk yryle Hellespontos'a
doruldu ve krk be gnde gemikprye ulat; aslna baklrsa,
yanndaki artk bir korkuluk orduydu. Yolunun getii her yerde halk
soyuyor, karnn doyurmak iin rnn elinden alyordu; tahl bulamazsa btn blgeyi yoluyor, ot, aa kabuu, yaprak, yabani aa,
yemi aac ayrmadan, eline geen her eyi azna atyordu; hibir ey
brakmyordu, alk grtlana sarlmt. Yol boyunca veba ve dizanteri
btn orduyu krd geirdi. Kral, hastalar getii kentlerde brakyor,
baklmalar, beslenmeleri iin emirler veriyordu; bunlar bylece
Thessalia'ya, Siris'e, Paionia'ya serpeledi. Yunanistan'a giderken kutsal
Zeus arabasn orada brakmt; dnte geri alamad; geri istedii zaman, atlar Thraklara vermi olan Paioniallar, cevap olarak, yukar
Trakya'da oturan Thraklarn atlar ayrdan karm olduklarn ve bu
adamlarn topraklarnn Strymon'un kaynann oralarda bulunduunu
sylediler.
116. Bisaltai ve Krestonai'nin Thrak kral, o yaradla aykr korkun
eyi ite bu aralk yapt; Kserkses'e bile bile kle olamayacan

620/881

duyurmutu; ieriye, Rhodop srtlarna ekilmi, ocuklarna da

Yunanistan'a girmeyi yasak etmiti. ocuklar bu yasa dinlememiler
ya da savan tadn almak istemiler ve Perslere taklmlard; sa
salim dndkleri zaman alt taneydiler babalar ceza olarak gzlerini
oydu.
117. Attklar yanl admn karln byle dediler. Persler
Trakya'y geip de gemikprye ulatklar zaman, Hellespontos'u
geebilmek iin gemilere dolutular ve Abydos'a ktlar; nk kprler artk iki kyy birletirmiyorlard; frtna skmt. Burada
kaldklar srece, yoldakinden daha bol yiyecek buldular, ama yiyeceklere saldrdklar ve bir de itikleri su deitii iin hastalandlar,
elde kalm olanlarn ou da byle lp gitti. brleri en son,
Kserkses ile birlikte Sardes'e ulatlar.
118. Bu geri ekilii bir de baka trl anlatrlar. Buna gre,
Atina'dan kalkan Kserkses, Strymon zerindeki Eion'a gelince, karayolunu brakm, orduyu Hellespontos'a gtrmek iini Hydarnes'e vermi ve bir Fenike gemisine binerek Asya'ya gemitir. Yolda birden,
Strymon'dan doru bir bora bastrm, denizi kaldrm. Fazla ykl
olan gemi az daha dalgalarn altnda kalyormu; Kserkses ile birlikte
gemiye binmi olan pek ok Pers, gvertede tk tk duruyorlarm;
kral korkmu, klavuz kaptan artm, "Kurtulabilecek miyiz?" diye
sormu. "Efendimiz," demi adam, "eer bu kalabalk yolculardan kurtulamazsak, biz de kurtulamayz." O zaman diyorlar, Kserkses yle
haykrm: "Persler, kralnz iin fedakrlk zaman geldi; nk yle
grnyor ki, benim kurtulmam size bal." Daha szlerini bitirmeden,
Persler nce ayaklarna kapanmlar, sonra da kendilerini denize atmlar; bylece hafifleyen gemi de sa salim Asya'ya ulam. Ve ite
karaya ayak basar basmaz Kserkses'in yapt i: Klavuz kaptann
bana bir altn elenk koymu, kral kurtard iin; sonra da kafasn
kestirmi, onca Persi ldrtt iin[382].

621/881

119. Kserkses'in dnn anlatan ikinci hikye de budur; ama bana

gre batan sona uydurmadr, hele o Perslerin bana gelenler blm.
Eer gerekten kaptan, Kserkses'e o cevab verdi ise, ben on binde bir
adamn kp da kraln undan baka bir ey yapmasn dnebileceini sanmyorum: Gvertedeki Persleri, aaya krekilerin yerine
indirtirdi, nk onlar Perstiler, hem de Perslerin ilk safndan ve denize
atlacak olanlar, Perslerle ayn sayda Fenikeli krekiler olurdu. Hayr,
yukarda dediim gibi, o da ordunun geri kalan blm ile birlikte,
Asya'ya karadan dnmt.
120. te bir de salama: Kserkses dnte Abdera'dan gemitir, bu
kesindir, bu site ile resmi konukluk ilikilerini salamlatrm, altn bir
pala ve altn ilemeli bir ta armaan etmitir. Hatta Atina'dan yola ktndan bu yana ilk olarak orada soyunmu, Abderallar yle sylyorlar, ama ben buna inanamyorum; nk bir tek orada kendini gvenlik
altnda grm. Oysa Abdera Hellespontos'a Strymon'dan ve gemiye
bindi dedikleri Eion'dan daha yakndr.
121. Andros'a kar bir ey yapamayan Yunanllar, Karystos'a
gemiler ve burasn yktktan sonra Salamis'e dnmlerdi. nce tanrlar iin adak olarak Fenike triremini, birini sthmos'a koymak iin,
ki bugn de orada durmaktadr, brn Sunion'a, ncsn de
Salamis'de Aias iin ayrdlar. Bundan sonra dmandan aldklarn
paylatlar ve Delphoi'ya adaklar yolladlar. Bir de elinde bir gemi
mahmuzu tutan bir adam heykeli dikildi; bu heykel on iki dirsek boyundadr ve Makedonial Alexandros'un altn heykelinin bulunduu
yerde durmaktadr.
122. Adaklar Delphoi'ya gnderirken, tanrdan btn mttefikler
adna sordular, payn bir tamam ald m, bunu yeter sayyor mu diye.
Tanr, Aiginallardan baka btn Yunanllarn kendisine borcunu
dediklerini syledi. Aiginallardan Salamis'de kazandklar zaferin pahasna uygun bir hak istiyordu. Bunun zerine Aiginallar, zerinde
altn yldz bulunan tun bir direk gnderdiler, ki tapnan bir

622/881

kesinde, Kroisos armaan olan kraterosa yakn bir yerde

durmaktadr.
123. Dmandan ele geen eylerin paylalmas bittikten sonra,
Yunanllar yiitlik dln, btn bu sava boyunca ona en layk
olduunu gstermi olana vermek zere sthmos'a doru yola ktlar.
Oraya varnca strategoslar oylarn Poseidaon suna zerine koyarak
seime baladlar. Bir birinci, bir de ikinci seeceklerdi. Birincilik
dln hepsi de kendisine veriyordu, zira her biri en yiit olann
kendisi olduu ile vnyordu; ikincilik iin oylarn ou
Themistokles'e gitmiti; sonu olarak her biri bir oy alm oluyordu, en
ok oy alan Themistokles'ti, ama bu da ona ikincilii salam
oluyordu.
124. Kskanlk yznden Yunanllar bu ii bitiremediler; dl vermeden her biri kendi yurduna dnd. Bu yzden Themistokles'in ad
btn Yunanistan'da daha az ycelmi olmad, Yunanllarn en aklls
saylyordu. Ama Salamis savalar arasnda yenicilik onuru ile
yceltilmedii iin, hemen arkasndan byk sayg grmek midiyle
Lakedaimon'a gitti ve Lakedaimonlular gerekten onu parlak ekilde
karladlar, ok sayg gsterdiler. Yiitlik dln Eurybiades'e verdiler; bu dl zeytin dalndan bir tat; Themistokles'i aklllk ve
ustalk dlne layk grdler ve o da zeytin dalndan bir ta ald;
Sparta'nn en gzel arabasn armaan etiler; vglere bouldu ve
seme yz Spartal'dan kurulu Atllar denilen bir onur birlii,
gidiinde Tegea snrna kadar uurlad. Spartallar, benim bildiim, bir
tek onu byle uurlamlardr.
125. Lakedaimon, yolculuundan dnp Atina'ya geldii zaman
Aphidnaili Timodemos'un satamalar ile karlat, bu adam dmanlarndan birisiydi ve zaten karanlk bir adamd, kskanlk iini yiyordu
ve Lakedaimon'a yapt yolculuk konusunda byk cayrt koparyordu. "O, Lakedaimon'da o saygy Atinallarn hatr iin grmtr,"
diyordu, "kendi hatr iin deil." Hep ayn eyleri syleyen

623/881

Timodemos'a: "ok haklsn," diye karlk verdi Themistokles, "ben

bir Belbinal olsaydm[383] Spartallardan bu kadar sayg grmezdim.
Ama yiidim, Atinalnn senin gibisi de gremezdi."
Potidaia Olay
126. Yunanistan'da olanlar ite bunlard. lkesinde iyi tannan ve
Potidaia olaylarndan sonra n daha da artm olan Pers Pharnakes
olu Artabazos, yannda Mardonios'un ordudan kendisi iin ayrm
olduu altm bin kii ile birlikte, kral Hellespontos'a kadar uurlamt. Kral, Asya'ya geince o da geriye dnd. Pallene Yarmadas
yaknlarna gelince, krala ihanet etmi olan Potidaia'y alp halkn kle
yapmadan geip gitmeyi uygun bulmad, nasl olsa Thessalia ve Makedonia yrelerinde klak tutmu olan Mardonios, kendisini abuk dnmesi iin sktrmyordu. Bu Potidaiallar, Salamis'den kaan donanmann geri dndn renmilerdi ve kral kentlerinden geerken,
barbarlara kar aka bakaldrmlard; btn Pallene Yarmadas da
onlara uymutu.
127. Artabazos, Potidaia'y kuatt; kraldan ayrlmak istiyor diye
ikillendii Olynthos'u da kuatt. Bu il, Makedoniallarn Therma
Krfezi'nden atm olduklar Bottiaiallarnd. Kuatma kentin alnmasyla sonuland zaman, iinde yaayanlarn tmn bir gl kenarna gtrp boyunlarn vurdurdu. Ve kenti Khalkislilere verdi,
bana da vali olarak Toroneli Kritobulos'u koydu; Khalkisliler
Olynthos'u byle elde etmilerdir.
128. Burasn aldktan sonra Artabazos, Potidaia zerine atld; ele
geirmek iin byk abalar harcad srada Skionelilerin generali
Timokseinos, kenti ona teslim etmek zere balant kurdu; bu i nasl
balamt? Bunu syleyemem (zira bu konuda hibir bilgi yoktur),
ama sonunda, baknz nasl yaptlar: Timokseinos Artabazos'a bir haber
uurmak istedii zaman ya da Artabazos Timokseinos'a; bir mektup
yazyorlar, okun kertiine saryorlar, bir de kanat gibi bir ey

624/881

takyorlar, sonra yayla nceden aralarndan kararlatrlm olan yere

atyorlard. Ama Timokseinos'un Potidaia'y ele vermek iin alt
meydana kt; bir gn Artabazos, oku belli yere ataym derken, ok
gitti, Potidaia savunucularndan birisinin omzuna sapland; hemen
yaralnn bana tler, savata hep olduu gibi, oku ekip kardlar
ve mektubu buldular, generallere gtrdler; Pallene Yarmadas'ndan
gelmi olan mttefikler de orada bulunuyorlard. Mektubu okuyan ve
ihanetin kimden geldiini renen strategoslar, Timokseinos'u bu eit
bir ie bulatrmay doru bulmadlar. Hem Skione'yi dnmler,
hem de adnn sonsuza kadar haine kmasn istememilerdi.
Timokseinos'un dndrd dolap ortaya byle kmt.
129. Artabazos aydan beri kenti kuatyordu ki, sular adamakll
ekildi ve uzun zaman yle kald. Kumsaln hemen hemen kurumu
olduunu gren Persler, Pallene'ye gemek istediler[384]; yolun bete
ikisini gemiler ve yarmadann iine girmek iin nlerinde geilecek
daha bete kalmken sular birdenbire ve epeyce ykseldi, bu gelgit
her zaman olurdu ama yerlilerin dediklerine gre, bylesi hi grlmemiti. Yzme bilmeyenler ldler, bilenlerin zerine de Potidaia'y
savunanlar, bir k yapp kayklarla saldrdlar; tmn kltan
geirdiler. Perslerin krlmasna yol aan bu kuvvetli deniz ykselmesinin nedeni, Potidaia'da anlatldna gre, Poseidaon'un dalgalar
arasnda can veren adamlarn bulunduklar mahalledeki tapnana ve
heykeline kar iledikleri gnahtr; neden olarak bunu gstermek
bence dorudur. Geri kalan Persleri Artabazos Thessalia'ya,
Mardonios'un yanna gtrd.
Pers Donanmas Samos'da Toplanyor
130. Kral uurlamaya gidenlerin sonu byle oldu. Kserkses'in deniz ordusundan kalanlar, Salamis'den katktan sonra Asya'ya getiler,
Khersonesos'da kral ve kara ordusunu alp Abydos'a geirdikten sonra,
k geirmek zere Kyme'ye vardlar. lkbaharla birlikte gzel gnler
gelince, filo vakit geirmeden, gemilerden bir blmnn k geirmi

625/881

olduu Samos'da topland. Bu deniz birliklerinin ounluu Perslerden

ve Med'lerden toplanm olanlardand. Amiral olarak Bagaios olu
Mardontes ile Artakhaies olu Artayntes vard; Artayntes yeeni
thamitres'i de almt, o da komutay onlarla paylayordu. Uradklar
ar bozgun batya doru gitmek isteini kaldrmt ve kimse de kar
kmad iin, Samos'da kalp bakaldrmasndan ekindikleri onia'ya
gz kulak olmakla yetindiler; onia gemileriyle birlikte yz gemiydiler. Zaten Yunanllarn da kalkp onia'ya gelebileceklerini dnmyorlard; onlarn kendi kylarn koruyacaklarn ve Salamis'den
sonra Pers filosunun ardna dmediklerine bakarak, kendi yurtlarna
dnmekten baka bir ey dnmediklerini sanyorlard. Kendilerine
olan ar gveni deniz savalarnda yitirmilerdi, ama karada
Mardonios'un rahat kazanacana gveniyorlard. Onun iin Samos'da
kalarak, dmana nasl zarar verebiliriz diye planlar kurmaya, bir
yandan da Mardonios'un aaca seferin gidiatn kollamaya
baladlar.
131. Yunanllara gelince, baharla birlikte Mardonios'un Thessalia'da
bulunuu da bunlar uyandrmt. Kara ordusu toplanmadan nce filo
Aigina'ya geldi; yz on gemi vard; deniz birliklerinin ve gemilerdeki
tayfalarn komutan Spartal Leotykhidas'd; bu, Menares'in oluydu ve
soy zinciri de udur: Hegesilaos, Hippokratides, Leotykhidas, Anaxilaos, Arkhidamos, Anaxandridas, Theopompos, Nikandros, Khaliraos,
Eunomos, Polydektes, Prytanis, Euryhon, Prokles, Aristodemos,
Aristomakhos, Kleodaios, Hyllos ve Herakles; iki kral hanedannn
ikincisinden oluyordu. Bu atalarn, listenin banda saylan yedi tanesi
dnda hepsi Sparta kralyd. Atinallarn banda Ariphron olu Ksanthippos vard.
132. Btn gemiler Aigina'da toplandktan sonra, Yunan donanmasna onia'dan eliler geldi; az sre nce Sparta'dan gemiler ve
Lakedaimonlulardan onia'y kurtarmalarn istemilerdi; aralarnda
Basileides olu Herodotos da vard. Khios tyran Stratis'i ldrmek
zere aralarnda anlamlard; balangta yedi kiiydiler; ama

626/881

yeminlilerden biri ii aa vurmu, komplo ortaya kmt; br alts

Khios'dan gizlice kamlar, nce Sparta'ya, sonra da Aigina'ya
gelmilerdi. stedikleri, Yunanllarn yelken ap onia zerine
yrmeleriydi. Ve byk zahmetlerle Delos'a kadar srklediler de.
Oradan tesi Yunanllar iin korkun tehlikelerle dolu bir yerdi, ayrca
buralarn tanmyor, denizi dman gemileriyle dolu sanyorlard.
Samos onlara Herakles direkleri kadar uzak grnyordu. te tuhaf bir
durum km oluyordu ortaya, barbarlar batya doru Samos'dan ileri
geemiyorlar, o kadar rkyorlard; Yunanllar da Khios srgnlerinin
onca stelemesine ramen, douya doru Delos'dan teye gidemiyorlard. Korku, ikisi arasna byk bir aklk koymu oluyordu.
Mardonios Tanrlara Danyor
133. Yunanllar Delos'a doru giderlerken, Mardonios Thessalia'da
henz kn bitmesini bekliyordu. Genel kararghndan, Europoslu Mys
adnda birisini[385] orakllere gndermiti, grevi Perslerin iliki kurabildikleri btn orakllere gidip danmakt. Bu emri verirken ne
dnyordu, orakllerden neyi soruyordu, bilmiyorum; bu noktada
belgeler dilsizdir; ama ben kendi hesabma onun sadece askerlik ileri
zerinde sorular sorduunu sanyorum.
134. Bu Mys denilen adamn Lebadaia'ya gitmi olduu kesindir.
Orada yerlilerden birisini, altn kuvvetiyle yeraltndaki Trophonios
tapnana[386] indirtmi, Phokis'de Abai tapnana da gitmitir;
Thebai'ye de gitmi ve gelecekte neler olacak diye hemen Apollon
smenios'a danmtr. (Olympia'da olduu gibi, burada da orakle kurban keserek danlyordu.) Sonra bir yabancy Thebaili deil para
ile kandrarak Amphiaraos tapnanda yatrmtr; zira hibir Thebaili
burada orakle danmak hakkna sahip deildir ve nedeni udur: Amphiaraos iradesini oraklleri araclyla bildirirken, Thebaililere
ikisinden birini semesini emretmiti: kendisini ya bir yalva ya da bir
mttefik olarak tanyacaklard; ikisinden birinden vazgeeceklerdi.

627/881

Onlar mttefik olmasn istemilerdi, ite bundan tr bir Thebailinin

tapnakta uyumasna izin yoktu.
135. Thebaililer beni pek artan bir ey anlatrlar. Europoslu Mys,
tapnaklar arasnda mekik dokurken derler, Apollon Ptoos kutsal
alanna da uram. Bu tapnak Ptoon tapna diye anlr ve
Thebaililerdendir; Kopias Gl'nn zerinde, dan eteklerinde ve
Akraiphia kentinin ucunda kurulmutur. te bu Mys adndaki zat bu
tapnaa gelmi; devlet katndan gnderilmi olan de yurtta varm,
orakli yazacaklarm ve ite byk rahip birdenbire barbar diliyle
konumaya balam. Orada bulunan Thebaililer, Yunan dili yerine bu
yabanc szleri iitince armlar; ne yapacaklarn bilememiler. O
zaman Europoslu Mys, ellerindeki tableti ekmi alm, rahibin
syledii szckleri yazm ve bunun Karia dili olduunu sylemi;
cevab yazm, sonra Thessalia'ya dnm.
Mardonios'un Atinallara Mesaj
136. Mardonios cevaplar okuduktan sonra Atina'ya grevli olarak
Makedonial Amyntas olu Alexandros'u gnderdi; bu prensin ran'la
balantlar vard, ondan tr onu seiyordu (gerekten Alexandros'un
kz kardelerinden birisi, Amyntas kz Gygea, ranllardan Bubares ile
evlenmiti[387], ondan bir olan, bir baka Amyntas dourmutu. Ana
tarafndan bykbabasnn adn tayan bu Amyntas Asya'da
yaamtr, Byk Kral kendisini Phrygia'da byk bir kent olan
Alabanda'ya vali yapmtr) bir de onu kendisine Atinallarn resmi
konuu ve Atinallara iyilii dokunmu bir adam olarak tantmlard.
Bylece, saylarnn okluunu, yiitliklerinin vgsn o kadar dinlemi olduu ve Perslerin denizde uradklar hayal krklnda en
bata rolleri olduunu bildii Atinallar kazanmak iin ans artm
olacakt. Bir defa onlar kazand m, deniz stnln kolayca elde
edebileceini hesap ediyordu ki gerekten de elde edebilirdi ayrca
karadaki stnl de artacakt; o zaman durumu Yunanllardan ok
daha iyi olacakt. Kendisine orakllerin de bunu bildirmi olduklar ve

628/881

Atinallarla badamay nerdikleri dnlebilir; o da onlar dinledi

ve Alexandros'u yola kard.
137. Bu Alexandros'un yedinci kuak atas Perdikkas'dr, Makedonial tyranlar zinciri bundan balar ve yle: Argos'dan llyria'ya, Temenos soyundan[388] karde srgn gelmiti: Gauanes, Aeropos ve
Perdikkas; sonra llyria'dan Yukar Makedonia'ya geerek Lebaia iline
varmlar. Orada rehin olarak kraln yannda hizmet ediyorlard, birisi
atlar otlatyor, br kzleri, en kkleri Perdikkas da kkba
hayvanlar. Zira eski zamanlarda yalnz halk ynlarnn evleri deil,
tyranlarn evleri de yoksulluk iindeydiler; yemeklerini kraln kars
kendi eliyle piiriyordu. Ve ne zaman ekmek piirse, gen hizmeti
Perdikkas'n ekmei iki kat kabaryordu. Her seferinde byle olunca
kocasna haber verdi. Karsn dinlerken, kraln aklna bunun byk
nemde bir mucize olabilecei geldi. hizmetiyi artt ve
lkesinden kmalarn emretti. Bunlar da alacaklarn istediler,
"cretlerimizi adalete uygun olarak alr almaz gideriz," dediler. Kral,
cret lafn duyduu anda ve tam o anda, odann iine, baca yerini tutan
delikten gne ad ve o da o zaman, herhalde bir tanr tarafndan
artlarak, yle dedi: "cretiniz mi? Aln yleyse cretinizi, yetmez
mi?" Ve gnei gsterdi. Bu szler zerine Gauanes ile Aeropos,
bykler rktler; ama zerinde byk bir bak bulunan en kkleri
cevap verdi: "Kabul ediyoruz kral bize verdiin eyi!" Ve ba ile
yerdeki gne nn evresine bir ember ekti; ember izilince
gnei defa ald, koynuna koydu, sonra brleriyle beraber gitti.
138. Ve gittiler ve orada bulunanlardan birisi, ocuun yapt eye
kraln dikkatini ekti ve olann kendisine sunulan armaan nasl alay
ederek alm olduunu hissettirdi. Kral fkelendi; ldrsnler diye
pelerine atllar sald. Bu blgede bir rmak vardr, Argos srgnlerinin
bu kk yeenlerini kurtard iin kurbanlar sunulur. Zira bu rmak
Temenos'un torunlar getikten sonra kabarm, arkadan gelen atllar
aamamlar. karde Makedonia'nn baka bir blgesine gidip

629/881

yerletiler, buras Gordias olu Midas'n baheleri denilen yere

yakndr, bu bahelerde gller kendiliinden yetiirler, tayapraklar
altm tane olur ve kokusu baka gllerden daha incedir. Silenos'un,
tuzaa bu bahelerde yakalanm olduu sylenir[389]. Bu bahelerin
zerinde bir da ykselir: Bermion Da. Souktan kimse yanna yaklaamaz. Bizim delikanllar bu lkeyi ele geirmiler ve buradan
kalkarak, Makedonia'nn geri kalan yerlerini almaya gitmilerdir.
139. Alexandros, bu Perdikkas'a u soy zinciriyle balanr: Kendisi
Amyntas'n oluydu, Amyntas Alketes'in olu, Alketes'in babas Aeropos, onun babas Philippos, Philippos'un babas Argaios, bunun da babas, hanedann kurucusu olan Perdikkas.
140. Amyntas olu Alexandros'un kkeni buydu. Mardonios
tarafndan gnderilip Atina'ya geldii zaman u sylevi verdi:
a) "Atina yurttalar, ite size Mardonios'un buyruklar: Byk
Kral'dan u mesaj aldm: Atinallarn bana kar gsterdikleri kt
davranlar balyorum. imdi sen Mardonios, yle yapacaksn:
nce topraklarn kendilerine geri ver[390]; sonra syle onlara,
beendikleri topra sesinler, egemenlikleri altna alsnlar. Ve
kendilerinin ne kadar tapnan yaktmsa, eer bana balanrlarsa
hepsini yeniden yaptr! Bu buyruu aldm, eer sizin tutumunuz
olanaksz klmazsa, yerine getireceim. imdi de size kendi adma syleyeceklerim: Byk Kral'a kar niin direniyorsunuz? Bu deliliktir.
Onu yenemezsiniz ve srgit kafa tutamazsnz. Grdnz, Kserkses
nasl kalabalk ordularla zerinize yrd ve nasl iler yapt; bugn
benim elimde bulunan kuvvetleri de biliyorsunuz; tutalm ki bizden
daha gl ktnz ve bizi yendiniz ki eer biraz aklnz varsa, byle
bir eyi mit edemezsiniz on kat kalabalk bakalar gelecek.
Braknz artk, kralla boy lmeye kalkp yurdunuzun elinizden gitmesine yol amaynz ve varlnz zerine oynanan srekli bir vurumadan vazgeiniz; silahlarnz indiriniz. nnze erefli bir durum

630/881

kyor: Size kral kendisi bavuruyor. Bizimle yalansz dolansz bir

askeri anlama yapnz ve zgr kalnz."
b) "te Atinallar Mardonios'un size ulatrmak zere bana verdii
grev budur. Ben kendim sizin iin yapm olduklarm zerine bir ey
diyecek deilim. (Hepsini biliyorsunuz.) Mardonios'u dinlemenizi ben
de ok istiyorum. Sizi Kserkses ile srekli olarak savaabilecek durumda grmyorum: Grseydim eer, byle bir mesaj getirmeyi kabul etmezdim; kraln kaynaklar insan gcnn stne kyor ve bu g ok
uzaklara kadar uzanyor. Bugnden tezi yok, eer bunca yararl koullar kabul edip anlama yapmazsanz, sizin iin korkarm. nk siz,
br mttefiklerinizden farkl olarak byk istila yolu zerinde bulunuyorsunuz ve her zaman yaklp yklan siz oluyorsunuz, nk sizin yurdunuz belli bir sava alan halindedir. Braknz artk; kraln,
Byk Kral'n, btn Yunanllar ierisinde bir tek sizin kusurunuzu
balamas ve sizinle dost olmak istemesi az onur deildir."
Alexandros'un sylevi de buydu.
141. Lakedaimonlular, Alexandros'un Byk Kral ve Atinallar
arasnda anlama salamak zere Atina'ya geldiini renmilerdi ve
Atinallarla birleen Med'lerin, br Dorlarla birlikte, kendilerini de
Peloponez'den kovacaklarna dair olan oraklleri hatrlamlar, Atinallar Perslerle anlarlar diye dleri kopmutu ve hemen eliler gndermeye karar vermilerdi. yle oldu ki, elilerin gelileri Halk
Meclisi'nin topland gne rastlad; zira Atinallar, Lakedaimonlularn
barbarn yapt anlama nerisini duyacaklarn ve acele eliler
gndereceklerini kestirmiler, ona gre ii ardan almlar, uzatmlard. Nasl davranacaklarn Lakedaimonlular da grsnler diye
mahsus beklemilerdi.
142. Alexandros szlerini bitirince, indii krsye Sparta elileri ktlar: "Lakedaimonlular," dediler, "bizi size, Yunan politikasnda utan
verici deiiklikler yapmamanz ve barbarn nerilerini kabul etmemenizi rica etmek zere gnderdiler; bu herhangi bir Yunan ulusu iin

631/881

bile doru olmaz, onur getirmez, ama asl sizin iin ve birok nedenden
tr: Bu sava biz istemedik, siz balattnz; bu anlamazlk bata sizin savunmanz iin kt; bugn btn Yunanistan'a yayld. Bu bir
yana, Atinallarn Yunanistan'n kle olmas iin bir ara olarak kullanldn grmek dayanlmaz bir eydir; tarihinizin birok
yapranda, eskilere doru kldka, sizler ortaya halklarn kurtarclar olarak kmyor musunuz? phesiz banza gelmi olanlar
bizi de zyor; imdiden iki mevsimlik ekininizi kaybetmi olmanza
ve aylardan beri ocaklarnzn yklm olmasna acyor, yanyoruz.
Bunu karlamak zere Lakedaimonlular ve mttefikleri size unu
bildirirler ki, kadnlarnz ve aileleriniz iinde savaamayacak durumda olanlar, sava sresince doyurmay kendi zerlerine almaktadrlar.
Mardonios'un kaba szlerini yumuatan Alexandros'un szlerine kanmaynz, o kendi iine geleni yapyor. Kendisi tyrandr, tyran iin
alyor; ama siz, eer doru dnrseniz, siz byle yapamazsnz,
bir barbardan drstlk ve akyreklilik beklenemeyeceini
bilirsiniz."
143. Sparta elileri byle konutular. Atinallarn Alexandros'a verdikleri cevap udur: "Med'lerin kaynaklar bizimkinden kat kat
stndr, bunu biz de biliyoruz, onun iin bizi byle bir ltrme ile
ezmeye kalkmann gerei yok. zgrlk sevgisi o kadar iimize
ilemitir ki, onun elimizden geldiince savunmak isteriz. Bizden barbarla anlamay bekleme; bunu kabul etmeyiz. Var git, Mardonios'a
Atinallarn cevabn ilet: Hibir zaman, gne bugn izledii yolu
izledike hibir zaman Kserkses ile anlama yapmayacaz. Onun hi
korkmadan kutsal yerlerini ve heykellerini yakt tanrlara ve
kahramanlara gvenerek. Sana gelince, Atinallar karsna bir daha bu
eitli szlerle kma ve onlara hizmet etmek istiyormu gibi grnp
alaka eyler yapmalar iin t verme. Zira resmi konuu ve dostu
olduun Atinallarn sana tatsz eyler yapmalarn istemeyiz."
144. Alexandros'a verdikleri cevap buydu; Sparta elilerine gelince,
onlara da unlar sylediler: "Lakedaimonlularn bizim barbarla

632/881

anlamamzdan ekinmeleri pek olaan bir eydir. Ama byle bir

korkuya kaplabilmek iin Atinallarn duygularn, bu duygularn
karikatrnden tanm olmalsnz[391]. Bize Med ile birleerek
Yunanistan' kleletirmeyi kabul ettirebilecek, masallardaki kadar
byk bir altn kmesi ve grlmemi gzellikte ve lde bir toprak
dnyann hibir yerinde yoktur. Bir gn bunu istese bile buna engel
olacak ok nemli etkenler vardr: En bata ve en nemlisi, tanrlarmzn yerlere serilen ve yaklan tapnaklar ve heykelleri; biz bu
kabalklar yapanlarla badamak deil, onlardan her ne pahasna
olursa olsun, hem de en ar ekilde almak isteriz; ikincisi Hellen
yurdu duygusu var; kanmzla, dilimizle, ayn tanrlara tapmakta oluumuzla, kurbanlarmzla, zevk ve tre ortaklmzla bal olduumuz
Yunanistan'a ihanet etmek Atinallar iin iyi olmaz. unu biliniz, eer
imdiye kadar bilmiyorduysanz, yeryznde bir tek Atinal kaldka,
Atina Kserkses ile badamayacaktr. Bununla beraber bize kar
gstermi olduunuz ilgiden, yklan evlerimiz iin duyduunuz
zntden ve ailelerimizi doyurmak istemenizden tr honutuz. Bize
byk dostluk gsteriyorsunuz, ama biz size yk olmak istemeyiz.
Bunun iin durum, bugn iin bize hemen ordu gndermenizi gerektiriyor; zira bize kalrsa barbarn ortaya kmas, taburlarn topraklarmza srmesi yakndr; bizden istedii eyi yapmayacamz
rendii gn karmza dikilecektir. En iyisi o Attika'ya girmeden, biz
yryp onu Boiotia'da karlayalm." Atinallarn bu cevab zerine
Spartallar sitelerine dndler.

634/881

Dokuzuncu Kitap

635/881

KALLOPE
Pers Ordusu kinci Kez Atina'ya Giriyor
1. Ve Mardonios, geri dnm olan Alexandros'tan Atinallarn
dncelerini renir renmez yola kt ve Thessalia'dan ordusunu
hzla Atina zerine srd. Getii yerlerden takviye topluyordu. Thessalia efleri eski tutumlarndan hi piman grnmyorlard; artan bir
itahla Persin nne dm klavuzluk ediyorlard; Larissal Thorax
ki, Kserkses kaarken onunla beraber gitmiti, imdi de Mardonios'u
Yunanistan'n barna sokuyordu.
2. Ordu Boiotia'ya girdi; orada Thebaililer Mardonios'u durdurdular,
tler verdiler, yardm ettiler; kamp kurmak iin buradan daha iyi bir
yer bulamayacan sylediler; onu daha uzaa gitmekten alkoymak,
kendi aralarnda kalmasn salamak istiyorlard, hi silaha davranmadan, diplomasi yolu ile btn Yunanistan' egemenlii altna
alabileceini ileri sryorlard; zira Yunanllara, daha nce olduu gibi
birleik kaldklar srece, hi kimse silah zoru ile boyun ediremezdi.
"Ama eer bizim dediimiz gibi yaparsan," diyorlard, "btn planlarn bozabilirsin. Sitelerin sz geen kiilerine para ver; para sayesinde Yunanistan'a tmenler sokabilirsin, o zaman senden yana olanlarla
birlikte sana kar duranlarn kolayca hakkndan gelirsin."
3. Thebaililer byle tler veriyorlard; ama Mardonios onlar dinlemedi; Atina'y ikinci bir kez ele geirmek iin yaban bir istek duyuyordu; yabanln yan sra, Atina'y alm olduunu, adadan adaya klarla ulatrlacak haberle, Sardes'de bulunan krala bildirmek zevki de
kendisini iten nedenler arasndayd. Bir kez daha Attika'ya girdi ve Atinallar bulamad; ounun Salamis'de ve gemilerde olduunu rendi
ve boalm bir kent buldu. Atina'nn kraln eline d ile
Mardonios'un bu yeni seferi arasndan dokuz ay gemiti.

636/881

4. Atina'ya giren Mardonios, Salamis'e Hellespontoslu Murykhides'i

gnderdi, Makedonial Alexandros'un nerdii ayn eyleri bildirdi.
Onlar kendisine aka dman olduklarn sylemilerdi, buna ramen
ikinci bir mesaj gndermesinin nedeni uydu ki, imdi Attika avular
ierisindeydi, onu klcnn ucu ile almt, durumun kar tarafn sertliini azaltm olacan umuyordu. Murykhides'i Salamis'e bunun iin
gnderiyordu.
5. Bu adam meclis huzuruna kt[392] ve Mardonios'un nerilerini
bildirdi. Meclis yelerinden birisi, Lykidas, Murykhides'in getirdii nerilerin dikkate alnmasnn ve Halk Meclisi'ne ulatrlmasnn iyi
olaca grn ileri srd. Belki Mardonios'dan rvet almt, belki
gerekten yle dnyordu, her ne ise dncesini dpedz aklamt. Ama hem meclisin iinde, hem de haber abucak yayld iin
darda bu szler Atinallara ok dokundu; evresini alan kalabalk
Lykidas' talayarak ldrd; Hellespontosluya dokunmadlar, geri
gnderdiler. Salamis'de Lykidas'n kkrtm olduu kaynama, Atinal
kadnlarn kulana gitmi, olan biteni renmilerdi; her biri
komusunu kkrtp yanna katarak, Lykidas'n evine kotular, karsn,
ocuklarn taa tuttular.
6. Atinallar Salamis'e yle gemilerdi: Peloponez'den kendilerine
yardm etmek zere bir ordu geleceini umduklar srece Attika'da
kalmlard; ama baktlar ki, Lakedaimonlular ii fazla ardan alyorlar, fazla bekletiyorlar, br yandan Mardonios da ilerliyor, hatta belki
de imdiden Boiotia'ya girmi bulunuyor, o zaman btn eyalarn gizlice Salamis'e tattlar, kendileri de oraya getiler ve bu arada hem barbarlarn Attika'y istila etmeleri karsnda takndklar umursamaz tavr
ve dman karlamak iin kendileriyle birlikte Boiotia'ya gitmek
zere davranmaylarn yzlerine vurmak, hem de bu arada Persten
yana dnmeleri iin kendilerine neler vaat edildiini hatrlatmak ve Atinallarn yardmna komazlarsa, onlarn da bir yol bulup balarnn

637/881

aresine bakacaklarn haber vermek zere Lakedaimon'a eliler

gnderdiler.
7. Bu aralk Lakedaimonlular dinsel trenler yapyorlard; Hyakhintos bayramn[393] kutluyorlard, tanrlara kar grevlerini yerine getirmeyi her eyden nde tutuyorlard; ayrca kstak zerine ektikleri
duvarn mazgallarn da yeni bitirmilerdi. Atina elileri ki, Megara ve
Plataia temsilcilerini de beraberlerinde getirmilerdi, Lakedaimon'a
vardlar ve ephoroslarn karsna kp unlar sylediler:
a) "Bizi Atinallar gnderdiler, size unlar sylyorlar: Med kral
lkemizi bize geri veriyor, bizimle tam eit haklarla ve yalansz
dolansz balamak istiyor; hatta kendi topraklarmzdan baka istediimiz yerleri de bize vermeyi kabul ediyor. Ama biz Zeus'den, Hellenlerin tanrsndan korktuk, Yunanistan'a ihaneti dnmedik, bunu
nefretle geri evirdik, bu nerilere tamah etmedik. Her ne kadar bize
kar drst davranmayan, bizi yar yolda brakan Yunanllar varsa da
ve gene her ne kadar Persle savamak yerine onunla anlamann
salayaca yararlar biliyorsak da biz gene reddettik; her eye ramen
onunla isteyerek antlamayacaz. te bizim Yunanllara verdiimiz
altn gibi katksz inanca budur.
b) Size gelince, dn Persle badaacaz diye korkuyordunuz, imdi
bizim dncemizi rendiniz ve ne olursa olsun Yunanistan'a ihanet
etmeyeceimizi de biliyorsunuz, imdi sthmos'da rmekte
olduunuz kale duvar da bitti, onun iin artk Atinallar umurunuzda
deil; Persin karsna Boiotia'da kmak iin bize sz verdiniz, sonra
da bizi ortada braktnz, barbarlarn Attika'ya girdiini grdnz,
klnz kprdamad. Bu durumunuzdan tr Atinallar size honutsuzluklarn bildiriyorlar; zira gerektii anda davranmadnz. Ve imdi
bize, barbarn saldrsn Attika'da bizimle beraber karlamak zere,
sizden hemen bir ordu gndermenizi istemek grevini verdiler; mademki Boiotia'da karlaamadk, imdi bizim topraklarmzda
savaacaz ve bunun iin en uygun yer Thria Ovas'dr."[394]

638/881

8. Ephoroslar cevaplarn ertesi gne braktlar, ertesi gn daha ertesi

gne. Bylece ve yarn yarn diyerek on gn geti. Btn Peloponezliler bu arada harl harl sthmos'taki kale duvarn bitirmek iin alyorlard, duvar da zaten bitmek zereydi. Neden Makedonial Alexandros Atina'ya geldii zaman, aman Atinallar Medlerle balamasnlar
diye el ayak o kadar direndiler de imdi byle umursamaz oldular, hi
anlayamyorum. Ben sthmos'taki duvar bitti, kendi gvenliklerini
saladlar, artk Atinallara gereksinme duymuyorlar, ondan diyorum
ve baka bir neden gremiyorum. nk Alexandros'un elilii
srasnda kstak henz duvarla kapatlm deildi ve Perslerin
korkusundan durmadan alyorlard.
9. Sonunda baknz, Spartallar bir cevap vermeye ve sefer amaya
nasl zorlandlar: Cevaplarn bildirecekleri son gnden bir gn nce,
Lakedaimon'da en ok sz geen yabanc olan Tegeal Khileos, Atinallarn ephoroslara neler sylediklerini ayrntlar ile renmiti.
Bunun zerine Khileos onlara unlar syledi: "Durum yle ephoroslar, eer Atinallar bizimle birlemek yerine barbarlarla badarlarsa, sthmos'da duvar rm olmak bir ie yaramaz, arabalarn geecekleri kaplar, Persin Peloponez'e girmesi iin ardna kadar alr. Onlar br yana gemeden, btn Yunanistan'n yklmasna yol aacak
bir ey yapmadan nce Atinallarn dediklerine kulak veriniz."
Sparta Atina'nn Yardmna Kouyor
10. Bu adamn verdii t bu oldu. ephoroslar dediini hemen kabul
ettiler ve siteden gelmi olan elilere bir ey sylemeden, gece
vakti, her birinin yannda yedi hilot bulunan be bin Spartaly yola
kardlar; ynetim Kleombrotos olu Pausanias'a emanet
edilmiti[395]. Komutanlk yalnz ad olarak Leonidas'n olu
Pleistarkhos'dayd, ama bu daha ocuktu ve Pausanias onun karde
ocuu ve vasisiydi. nk Kleombrotos, Pausanias'n babas ve
Anaxandridas'n olu, artk yaamyordu; duvar ren orduyu
sthmos'tan geri getirdikten ksa bir sre sonra lm alm gtrmt.

639/881

Kleombrotos birliklerini sthmos'tan unun iin geri getirmiti: Perse

kar tanrlara yakarmak iin kurban kestii srada, gne gkyznde
birdenbire tutulmutu. Pausanias, kendisiyle ayn hanedandan olan
Dorieus olu Euryanax' kendisine yardmc olarak seti. Bunlar da
Pausanias ile birlikte Sparta'dan yola ktlar.
11. Sabahleyin, onlarn yola ktndan haberleri olmayan eliler,
gidip ephoroslar buldular, artk yurtlarna dnmeye karar vermilerdi.
eriye alndklar zaman unlar sylediler: "Siz Lakedaimonlular,
kendi yurdunuzdasnz, rahatnz yerinde, Hyakinthos bayram kutluyor, ocuk gibi eleniyorsunuz; bu silah arkadalarnza ihanet etmektir.
Atinallar kendilerini sizin tarafnzdan haksz yere incitilmi sayyorlar
ve mttefiklerinin kendilerinin yannda olmadklarn grdkleri iin,
Pers ile bar yapacaklardr. Bar yaplnca besbelli, artk kraln
safnda savaacaz; bizi gtrecekleri topraklar zerinde, onun birlikleri ile yan yana sefere kacaz. Ve siz bugnden itibaren, bu iin ucu
size nasl dokunacak, onu da greceksiniz!" Elilerin bu szleri zerine
ephoroslar antlar ierek cevap verdiler ki, askerleri u anda yoldadrlar,
yabanclara kar yrmektedirler ve imdiden Orestheion'a varm olmaldrlar[396]; "Yabanclar" sz ile kastettikleri barbarlard. Durumdan haberi olmayan eliler, bunun ne demek olduunu sordular ve olan
biten kendilerine anlatld. Pek sevindiler ve orduya yetimek iin acele
onlar da yola ktlar; periek[397] denilen Lakedaimonlular arasndan
seilmi olan be bin hoplit de onlarla beraber gnderildi.
12. Bunlar sthmos'a doru hzla yol aladursunlar, Pausanias
ordusunun Sparta'dan yola ktn haber alan Argoslular, bir dakika
geirmeden, bulabildikleri en iyi ve meslekten yetime haberciyi, bir
mesaj gtrmek zere acele Attika'ya koturdular; daha nce Mardonios bunlar Spartallarn Peloponez'den kmalarn nlemekle grevlendirmiti. Bu haberci Atina'ya geldi ve Mardonios'a unlar syledi:
"Mardonios, Argoslular beni sana Lakedaimon delikanllarnn sefere
km olduklarn ve bunlara kar kendilerinin yolu kapatabilecek

640/881

gleri bulunmadn bildirmek zere gnderdiler. Gereken tedbiri sen

kendin al." Haberci mesaj bildirdi ve geri dnd.
13. Bu haberi alan Mardonios artk Attika'da kalmak istemedi. Bu
haber gelmeden nce oradan ayrlmak istemiyordu, zira Atinallarn ne
yapacaklarn grmek istiyordu; Attika'ya zarar verecek hibir ey yapmyordu, zira hep kendisiyle anlamak isteyeceklerini umuyordu; demek yola gelmeyeceklerdi, imdi bekledii haberi de alm, olan biteni
renmiti, Pausanias birlikleri sthmos'a varmadan nce sessizce geri
ekildi, ama nce Atina'y yakt, ayakta kalabilmi olan ne varsa, kale
duvar, ev, tapnak, hepsini yerle bir etti ve arkasnda yknt tepecikleri
brakp yle gitti. Baknz, niin geri ekiliyordu: Atl birliklerin
yaylmna elverili olmayan Attika'da, bir bozgun halinde, geri ekilmek iin bir yol yoktu. Olan yalnz bir avu insann savunabilecei dar
boazlardan ibaretti. Thebai zerine doru ekilmekle, sava dost bir
kentin yaknlarnda ve svarinin daha kolay savaabilecei bir yerde
kabul etmek istiyordu.
14. Mardonios gizlice geri ekiliyordu, yeni yola kmt ki, baka
bir birliin, bin Lakedaimonludan kurulmu olan bir keif kolunun
Megara'ya gelmi olduunu haber ald. Bunlarn orada olduklarn
renince, nce unlar yakalayaym diye dnd; orduyu tersyzne
dndrd ve Megara zerine yrd; nde giden svari btn Megara
topraklarn inedi; Pers ordusunun Avrupa'nn bat ynnde ulat
en u nokta buras olmutur[398].
15. Arkadan gelen yeni bir rapor, Mardonios'a Yunanllarn
sthmos'ta toplanm olduklarn bildiriyordu, bunun zerine o da
yolunu geriye, Dekeleia yoluna evirdi; Boiotiallar Asopos kylarnda
oturanlardan klavuzlar getirtmilerdi; Sphendalees ve Tanagra'ya
doru yolu bunlar gsteriyorlard; gece Tanagra'da ak kamp kurdular
ve ertesi gn Skolos'a gelerek Thebai topraklarna ulam oldular.
Orada, Thebaililer Medlerin safnda olduklar halde, krlardaki aalar
kesti, onlara dmanlk olsun diye deil, darda kalm olduu iin; hem

641/881

salam bir sava mevzii kurmak, hem de meydan sava bekledii sonucu vermezse burasn bir snak olarak kullanmak istiyordu. Kamp,
Erythrai'den[399] balyor, Hysiai boyunca gidiyor ve Asopos'un
yatan izleyerek Plataia topraklarna kadar uzanyordu. Ama duvar bu
kadar uzun deildi, her iki yanda ancak on stad kadar bir cephe tutuyordu. barbarlar bu ilerle uratklar srada, Thebaili Phrynon olu
Attaginos, Mardonios'a ve ordunun ileri gelenlerinden elli Perse byk
bir len verdi, onlar da ary kabul edip geldiler. len Thebai'de
verilmitir.
16. Bundan tesini Orkhomenos'un ileri gelen yurttalarndan
Thersandros'un anlattklarna gre veriyorum. Bana anlatt udur: Bu
yemee kendisi de arlym; Yunanllar ve Persler masada ayr ayr
oturmuyorlarm, her yatakta bir Pers ve bir Thebaili yer alyormu.
Yemein sonunda iki iilirken, Thersandros'un yannda oturan Pers,
kendisinden nereli olduunu sormu, o da Orkhomenoslu olduu
karln vermi: "Mademki," demi Pers, "masa arkadayz ve
birlikte iki iiyoruz, sana ileri grl oluumun rneini vermek isterim, senin de haberin olsun ve karlarna uygun tedbirleri alasn.
lene onur veren bu Persleri ve rmak yaknndaki kampta brakm
olduumuz orduyu gryor musun? Az zaman sonra bu adamlardan
pek aznn hayatta kaldn iiteceksin." Bu szleri sylerken Pers
alyormu. Bu szlerden aran Thersandros ona: "Ama," demi,
"bunu Mardonios'a ve br yksek grevlilere sylemek gerekmez
mi?" Buna u karl alm: "Yabanc, tanrnn yazdn insan
deitiremez, inanlmaya deer szler syleyebilirsiniz; kimse size inanmaz. Bu sana sylediklerimi Persler arasnda bilen oktur, ama gene
de zorunluluk bizi zincir gibi balamtr, tutulan yolda yuvarlanyoruz.
Aclarn en kts insann byle bir sona bile bile gitmesi, elinden bir
ey gelmemesi." Orkhomenoslu Thersandros'un bana anlattklar
bunlardr. Bir de unu eklemitir ki, bu szleri Plataia savandan nce,
bakalarna da anlatmtr.

642/881

17. Mardonios, Boiotia'da kamptayken[400] bu blgede bulunan ve

Medlerden yana olan btn Yunanllar ona yeni birlikler gnderiyor ve
onunla birlikte Attika'y istila ediyorlard; bu ie karmayan yalnz
Phokislilerdi. (Burada belirtmek gerekir ki, o zamanlar onlar da
Medlerin kollarna atlmlard, isteyerek deil, zor belas). Thebai
zerine ekiliten birka gn sonra, onlardan da bin hoplitlik bir kol
geldi. Balarnda ileri gelen yurttalardan birisi olan Harmokydes
vard. Thebai'ye geldikleri zaman Mardonios, birisini gndererek orada
ayr bir yerde kamp kurmalarn bildirdi; yle yaptlar ve hemen arkasndan svariler grndler. Medlerin safndaki Yunanllarn
kampnda, Mardonios'un Phokislileri mzraklarla ldrtecei yolunda
sylentiler dolayordu; bu sylentiler Phokislilerin kampna da
sramt. Balarnda bulunan Harmokydes, szlerinin neler olabilecei kolayca kestirilebilecek ksa bir sylev verdi, yreklendirdi,
dayatacaz dedi: "Phokisliler, besbelli bu adamlar bizi ldrmeye
geliyorlar; imdiden gzlerimizin nne lm diktiler; bunlar bize
kar kkrtan Thessaliallar olsa gerek; yle olsun! imdi hepimiz iin
yiitlik zamandr; kendimizi brakp rezilce lmeyelim, sonumuz
dve dve gelsin. Yunan yurttalarna oyun oynamann bu barbarlara ne kadar ara oturduunu grsnler!"
18. O bunlar sylerken, evrelerini sarm olan svariler, hepsini
ldrecekmi gibi zerlerine yrdler; mzraklarn frlatacak gibi
kaldrmlard. Phokisliler, sava durumunda, dirsek dirsee, almaz,
sk bir kare halinde duruyorlard. Svariler geri dnp uzaklatlar.
Thessaliallarn ricas zerine sahiden Phokislileri toptan krmak iin
gelmilerdi de onlarn savunma hazrln grp kendilerinin de
fazlaca krlmasndan korktuklar iin ve belki de Mardonios'un verdii
iaret zerine mi geri dnmlerdi? Yoksa sadece Mardonios bunlar
denemek mi istemiti, kesin olarak bilmiyorum. ster yle ister byle,
svariler ekilmiler ve Mardonios bir avu gndererek onlara unlar
syletmiti: "Korkmaynz Phokisliler, bana dediklerinin tersine yiit
kiiler olduunuzu gsterdiniz. imdi savata da kendinizi gsteriniz;

643/881

krala ve bana yapacanz hizmet, her zaman layndan daha by

ile karlanacaktr." te Phokislilerin balarndan bunlar gemitir.
19. sthmos'a gelen Lakedaimonlular orada kamp kurdular. Bunlarn
buraya gelmi olduklarn renen ve krl saydklar yan tutmaktan
baka bir ey dnmeyen ve kimileri de Spartallar rnek alan br
Peloponezliler geri kalmak istemediler. Kesilen kurbanlar da iyi belirtiler gsterdiinden, hep birden Eleusis'e kadar ilerlediler. Orada da
kurbanlar kesildi; gene iyi belirtiler grnd ve Salamis'den gelip
Eleusis'de kendilerine katlm olan Atinallarla birlikte yollarna
devam ettiler. Boiotia'da Erythrai'ye vardklar zaman, barbarlarn Asopos zerine kamp kurmu olduklarn duydular, durumlarn rendiler
ve onlarn karsnda Kithairon eteklerinde mevzi aldlar.
20. Yunanllarn ovaya inmediini gren Mardonios, svarisini
zerlerine srd, svarilerin banda Yunanllarn Makistios dedikleri
Masistios adnda nl bir general bulunuyordu. Gsterili eyer takmlar vurulmu, altn gemli bir Nesaia atna binmiti. Yunanllara yaklatklar zaman svariler tmen tmen saldrya getiler; bu saldr
Yunanllara ok kayp verdirdi; Persler bunlara, "Kk hanmlar!" diye baryorlard.
21. Kampn en ak yeri Megarallara dmt, svari en kolay
oraya saldrabiliyordu. Svari basks altnda ezilen Megarallar, Yunan
generallerine bir irtibat gnderdiler; eflerin yanna kt, unlar
syledi: "Megarallar size unu bildirmek istiyorlar: Silah arkadalar,
tutmakta olduumuz mevkii, Pers svarisinin saldrs karsnda koruyabilmemiz olana yoktur; ezilmekle beraber henz tutunuyor ve
yiite dayanyoruz. Ama imdi eer bizi deitirmezseniz, tuttuumuz
yeri brakacaz, haberiniz olsun." Haber avuu bunlar syledikten
sonra Pausanias, Yunanllar arasnda kim gidip bu mevzii tutmak ve
Megarallarn yerini almak ister diye sordu. Kimse istemedi; bir tek Atinallar kabul ettiler bu grevi, Atinallar arasndan yz kiilik

644/881

seme bir blk ayrdlar, komutan olarak bana Lampon olu

Olympiodoros'u geirdiler.
22. Bu mevzii kabul edenler, Yunanllarn Erythrai ynnde en n
safnda yer alm oldular; yanlarna okular da almlard. Bir sreden
beri arpyorlard ki, sava ylece sona erdi: Svari saldr
halindeydi; en nde koan Masistios'un at brnden okla vuruldu,
acnn etkisiyle aha kalkt ve Masistios'u stnden att. Atinallar
den atlnn zerine atldlar; atn aldlar ve Masistios'u da kendisini
savunduu iin ldrdler. Kolay ldremediler, nk zrhlyd; altn
pullardan yaplma zrhn altnda krmz bir gmlek vard. Madenin
zerine vurmakla bir ey yapamyorlard; sonunda durumu anlayan
birisi gzlerine vurdu; kt ve ld. Olay br svarilerin gznden
kamt; ne dtn, ne de ldn gren oldu; o anda toprak
brakp geri dnyorlard, dikkat etmemilerdi. Ama durduklar zaman
yokluunu hemen anladlar, zira kimse emir vermiyordu; ne olduunu
anlaynca hi olmazsa lsn brakmamak iin hep birden atldlar.
23. Svarinin takm takm deil, yn halinde saldrdn gren Atinallar, ordunun geri kalan blmne seslenip yardm istediler. Piyade
btnyle yardma gelinceye kadar, lnn zerinde kyasya bir dv
oldu. yzler yalnz olduklar srece aka altta kalmlard ve
Masistios'un ls geri alnd; ama brleri yardma yetitikleri zaman
svariler tutunamadlar ve sonunda eflerinin lsn brakmak
zorunda kaldlar; onunla birlikte baka ller de braktlar. ki stad
kadar geriye ekildiler ve ne yapalm diye birbirleriyle dantlar;
balarnda efleri olmad iin en iyisi dnp Mardonios'u bulalm
dediler.
24. Svariler Pers kampna dndkleri zaman, Masistios'un lm
btn orduyu yasa bodu, Mardonios da kederlendi. Kafalarn
kazdlar, yas belirtisi olmak zere atlarn ve yk hayvanlarnn tylerini krktlar, atlar yaktlar, yeri g inlettiler ve Boiotia'ya, Perslerin

645/881

ve kraln, Mardonios'dan sonra en deerli saydklar adamn lm

olduu havadisi yayld.
25. Barbarlar, len Masistios iin kendilerince det olan btn trenleri yaptlar. Yunanllara gelince, svari saldrsn karlayp
pskrttkten sonra yreklerine biraz daha gven geldi. nce ly arabaya koyup blk blk dolatrdlar; l, boy bos ve gzellik
bakmndan grlmeye deerdi; onu byle gezdirmelerinin bir nedeni
de askerler her an bulunduklar mevziden kp Masistios'u grmeye
geliyorlard. Bundan sonra Plataia'ya doru inmeye kadar verdiler;
Plataia yaknlarndaki topraklar onlara kamp kurmak iin Erythrai
ynnden daha uygun grnmt, nk zellikle burada su bulmak
daha kolayd. Onun iin oraya, tam o ynde bulunan Gargaphia'nn
kaynana doru inmeyi ve sava dzenini orada almay uygun
grdler. Silahlarn topladlar, Kithairon etekleri boyunca uzandlar,
Hysiai yaknlarndan getiler, Plataia topraklarna girdiler,
Gargaphia'nn kayna ve kahraman Androkrates kutsal alan yaknlarnda, alak tepelerin zerinden ve ovadan geen bir izgi halinde ve
uluslarna gre ayrlarak tertiplendiler ve saf tuttular.
26. Burada sava yerleri ayrlrken, Tegea'llarla Atinallar arasnda
sert bir az dala kt: Kanatlardan biri zerinde ekiiyorlard, iki
taraf da kendisini hakl karmak iin eski yeni baarlarn sayp
dkyordu.
Tegeallar
yle
diyorlard:
"Heraklesoullar,
Eurystheus'un lmnden sonra Peloponez'e indikleri eski alardan
beri, gerek gemite, gerekse daha dn, Peloponezlilerin atklar btn
ortak seferlerde bu yer bugne kadar, mttefikler arasnda hep bize
ayrlmtr. Bu yeri niin biz kazandk derseniz, o zamanlar
Peloponez'de oturan Akhaiallar ve Yunanllarla birlikte, sthmos'u
savunmak iin gelmi ve istilacnn karsnda kamp kurmutuk. Anlatldna gre, o zaman Hyllos bir bildiri yapm: ki orduyu btn
ile lme atmayalm, diyormu; Peloponezlilerin en iyi ampiyonlarn
semelerini, belli koullar altnda, o ampiyonla kendisinin dveceini bildirmi. Peloponezlilere de uygun gelmi bu dnce ve u

646/881

szlerle bir anlama yapp antlarla pekitirmiler: Hyllos, Peloponezliyi

yenerse, Heraklesoullar babalarnn toprana gireceklerdi; yenilirse,
ordularn alp geriye dnecekler ve yz yl, bir daha Peloponez'e inmeye kalkmayacaklard[401]. Mttefikler arasndan, kendisinin de
oluru ile yurdumuzun ba ve kral Phegeos olu Aeropos'un olu
Ekhemos seilmi; Hyllos ile yeke yek dvm ve onu ldrmtr.
te bu baardan sonradr ki, bir zamann Peloponezlilerinden, daha
birok onur verici ayrcalkla birlikte, ne zaman ortak bir savaa girilirse, iki kanattan birine komuta etmek hakkn da kazandk. Lakedaimonlular, size kar bir szmz yok; hangi kanada komuta etmek
isterseniz onu alabilirsiniz, ses karmayz; ama br kanat, bir daha
sylyoruz, eskiden olduu gibi bizimdir. Bu anlattmz yiitlik
dnda da bu greve biz Atinallardan daha ok laykz. Zira
Spartallar, bakalaryla olduu kadar, sizinle de sk sk dvtk ve
onurumuzu koruduk. ki kanattan biri Atinallarn deil bizim
hakkmzdr, zira onlarn tarihlerinde, gerek eski alarda, gerek yeni
alarda bizimki kadar baarl sayfalar yoktur."
27. Kantlar bunlard. Baknz nasl cevap verdi Atinallar: "Biz
sanyorduk ki, buraya birbirimizle tartmak iin deil, barbarlarla
savamak iin geldik. Ama mademki Tegeallar, tarihlerinin
balangcndan beri u ya da bu ulus tarafndan olan eski yeni zaferleri
dillerine doluyorlar, biz de hi sarslmam bir deer zerine kurulu
olan baba yadigr haklarmz ileriye srerek, Arkadiallardan daha
nce olduumuzu sylemek zorunda kalyoruz. Bu Heraklesoullarn,
yani bunlarn sthmos'ta eflerini ldrdklerini iddia ettikleri
Heraklesoullarn, bir zamanlar Mykenaililerin boyunduruundan
kap sndklar yerden, btn Yunanllar elbirlii ile kovduklar zaman, bir tek biz kabul etmi ve o zamanlar Peloponez'de oturanlarla
birlikte, Eurystheus'u gene biz silahmzla yenmi ve kstahlklarna
son vermitik[402]. Sonradan Polyneikes ile birlikte Thebai'ye kar
yryen Argoslulara lm trpan att zaman, meydanda kalan llerini gidip Kadmoslulardan gbela alan ve Eleusis'de, kendi

647/881

topramzn bir kesine gmen de bizdik, evet bara bara

sylyoruz, bizdik[403]. Ve bizim daha, bir zamanlar Thermodon'dan
Attika topraklarna atlam olan Amazonlara kar kazanlm byk
bir baarmz da var[404] ve Troya savalarnda da hi kimseden geri
kalmadk. Ama bu eski olaylar hatrlatmaktan ne kar; eskiden yiit
olanlar bugn orta halli ve eskinin orta hallileri bugn yiit olabilirler.
Gemi iin sylediklerimiz yeter; belirtecek baka bir baarmz olmasa bile ki vardr ve Yunan tarihine bakacak olursak grrz ki, pek
ok ve hepsi de stn baarlardr bir tek Marathon sava dahi bizim
ayr tutulmaya layk olduumuzu gstermeye yeter, oysa bakalar da
var ve biz, btn Yunanllar ierisinde bir tek biz, Pers ile kar karya
savatk ve bu dev arpmadan krk ulusu yenerek zaferle ktk! Bir
tek bu bile zerinde ekitiimiz bu yere bizim layk olduumuzu
gstermez mi? Ama imdi u iinde bulunduumuz durumda ncelik
hakk iin tartmak yakk almaz; Lakedaimonlular, biz sizin dediinizi yapmaya hazrz; bizi dmann karsnda en yararl olabileceimiz
yere siz koyun; nerede olursa olsun grevimizi yaparz; dediinizi
yapacamza inanabilirsiniz; imdi gereken emri veriniz."
Plataia'da Yunan Kamp
28. Cevaplar bu oldu ve btn Lakedaimon kamp, Atinallarn o
kanad tutmaya Arkadiallardan daha layk olduklarn syledi. Atinallar bylece Tegeallara stn gelerek oray tuttular. Gerek yeni gelen
ve gerekse batan beri orada bulunan Yunan birliklerinin aldklar
sava dzeni yledir: Sa kanatta on bin Lakedaimonlu vard. Bunlardan saf Sparta rkndan olan be binini, her biri iin yedi koruma
hilotu hesab ile otuz be bin hafif piyade hilot koruyordu. Spartallar
bunlarla balanty salamak zere Tegeallar semilerdi, hem bu
suretle onlara verdikleri deeri belirtiyor, hem de yiitliklerinden
yararlanm oluyorlard; bunlar bin be yz hoplitten meydana
gelmilerdi. Bunlardan sonra be bin Korinthoslu; bunlar Pallene
Yarmadas'ndaki Potidaia'dan gelen yz askerin kendi yanlarna

648/881

konulmasn istemiler ve Pausanias'dan bunu salamlard, bunlardan

sonra bin Sikyonlu ile desteklenen alt yz kiilik Orkhomenos
Arkadialsndan kurulu bir kol geliyordu. Bunlarn yannda sekiz yz
Epidauroslu, sonra bin Troizenli vard; Troizenlilerin yannda iki yz
Lepreon askeri, onlardan sonra drt yz Mykenaili ve Tirynsli, bin Phlios ve yz Hermione yurtta. Hermionelilerden sonra alt yz Eretrial ve Styreal, sonra drt yz Khalkisli, sonra be yz Amprakial.
Sekiz yz Leukasl ve Anaktorionlu, bunlarn yannda iki yz
Kephalonia'dan gelme Paleli. Onlardan sonra be yz Aiginal safa
girmiti ve bunlardan sonra bin Megaral ve alt yz Plataial ile
hem ba, hem de son olarak sol kanad tutan sekiz bin Atinalya
ulam oluyordu; bunlarn banda Lysimakhos olu Aristeides vard.
29. Toplam Spartallar korumak zere ayrlm olan yedier kiiyi
saymazsak otuz sekiz bin yedi yz hopliti buluyordu. Barbarlara kar
toplanm olan hoplit says buydu. Hafif piyade olarak Spartallar
kolunda, her Spartal iin yedi tane hesabyla otuz be bin kii vard,
bunlarn hepsi de savaa katlabilecek ekilde silahlandrlmt; Lakedaimonlularn br kollarnda, btn orduda olduu gibi her savann
yannda hafif silahl bir asker bulunuyordu, bunlarn toplam says da
otuz drt bin be yz tutuyordu[405].
30. Bylece sava iin silahlanm hafif piyade says demek ki, altm dokuz bin be yz ve Plataia'da toplanm olan btn Yunan
ordusunun toplam says, hoplitler ve yardmclar silahl olan yardmclar sylyorum da iinde olmak zere, yz sekiz bin iki yz buluyordu. Thespiallar da katnca yuvarlak hesap yz on bin kii; nk
kampta hayatta kalm olan bin sekiz yz kadar Thespial da vard; ama
bunlar da yardmclar gibi hoplit olarak kullanlmyorlard.
Plataia'da Barbar Kamp
31. Bu birlikler, dediimiz gibi Asopos yannda kamp kurmulard.
Yunanllarn Plataia'da bulunduklarn haber alan Mardonios'un

649/881

barbarlar da Masistios iin yaptklar cenaze trenleri bitince, Asopos

yatann bu blmne doru yer deitirdiler. Mardonios bunlar Yunanllarn karsna yle yerletirdi: Lakedaimonlularn karsna
Persleri koydu; Persler ok daha kalabalk olduklar iin, dmandan
daha derin saflar halinde dizildikleri halde, Tegeallarn hizasn da ap
tayorlard. Mardonios bunlar yle tertiplemiti: Lakedaimonlularn
karsna dikkatle seip ayrd en salam elemanlarn koymu; o
kadar salam olmayanlar da Thebaililerin verdikleri bilgilere ve
tlere uyarak Tegeallarn karsna dizmiti. Perslerden sonra
Medleri koydu; bunlar Korinthos, Potidaia, Orkhomenos ve Sikyon
askerlerinin karsna rastlyorlard; Medlerin yanna Epidauros, Troizen, Lepreon, Tiryns, Mykenai, Phlioslularn karsna Baktrianlar
koydu. Baktrianlardan sonra Hintliler; bunlarn karsna Hermione,
Erythrai, Styrea ve Khalkis savalar rastlyordu. Bundan sonra Amprakia, Anaktorion, Leukas, Pale ve Aiginallarn karsna rastlayan
yeri Saka'lar tutuyorlard. Saka'lardan sonra Atina, Plataia ve Megara
birliklerinin karsna gelmek zere, Mardonios, Boiotiallar, Lokrislileri, Malislileri, Thessaliallar ve bin Phokisliyi yerletirdi. Zira
Phokislilerin tm Medlerden yana deildi; tersine, ilerinden bazlar
br safa katlmlard; ayrca Parnassos zerine ekilmi olanlar da
vard, oradan Mardonios ordusuna ve onun peine katlm olan Yunanllara aknlar yapyorlard. Mardonios, bunlardan baka Makedoniallarla Thessalia snrnda oturan uluslar da Atinallarn karsna
dizmiti.
32. Mardonios'un safa soktuu belli bal uluslar saydm, bunlar en
gzde olanlar ve en deerli saylanlardr. Arkada baka uluslardan,
Phrygiallar, Mysiallar, Trakyallar, Paioniallar vb. gibi eitli askerlerden oluan bir kalabalk da vard. Ethiopiallarla u kl tayan ve
Msrllarn tek sava snf olan Hermotybilerle Kalasiriler denilen
Msrllar da sayalm[406]. Bunlar, Mardonios'un Phaleron'dayken donanmadan alm olduu deniz askerleriydiler; zira Kserkses'in Atina'ya
getirmi olduu kara ordusunda Msrl yoktu. Barbarlar, daha nce de

650/881

sylemi olduum gibi, yz bin kiiydiler. Mardonios'un mttefiki

olan Yunanllara gelince, bunlarn saysn kimse bilmez (nk saym
yaplmamtr), ama grne gre, ben elli bin kadar kestiriyorum.
Burada toplanan btn savalar yayayd; atl birlikler ayr
yerdeydiler.
33. Mardonios'un birliklerini, uluslarna gre ve taburlara ayrarak
mevzi aldrd gnn ertesi gn iki ordu tanrlarna kurban kestiler.
Yunanllarn kurbanlarn, Antikhos olu Tesamenos kesiyordu; orduya
khin olarak katlmt. Elis'li ve amid'ler kannda [Klytias soyundan]d, Lakedaimonlular ona yurttalk vermilerdi. Tesamenos,
ocuk sahibi olmak iin Delphoi orakline dant zaman, Pythia ona
en zor snamalardan be kez baar ile kaca cevabn vermiti.
Orakli yanl yorumlad iin jimnastik almalarna balad; Pentathlon iin alyordu[407] ve Olimpiyat oyunlarn kazanabilmesine ramak kalmt; rakibi Androslu Hieronymos'du. Lakedaimonlular
Tesamenos'a verilen oraklin jimnastik ile deil, savala ilgili olduunu
anlamlard; Tesamenos'u para ile tutarak Herakles soyundan olan
krallaryla birlikte orduya klavuz yapmak istediler. Spartallarn kendisine ve dostluuna verdikleri deere bakarak en byk karl istedi;
kendisini de yurtta olarak kabul etmelerini, yurttaln salad
btn haklarn kendisine de tannmasn istedi, o zaman istediklerini
yapacakt, baka ne verseler raz deildi. Byle bir istek karsnda
kalan Lakedaimonlular ilkten fkelendiler ve bu ii unuttular; ama sonradan balarnda Pers seferi korkusu dolanmaya balaynca gene
ardlar, ileri srd koulu kabul ediyorlard. O da bakt ki gene
geliyorlar, bu sefer bununla yetinmedi ve kardei Hagias'n da kendisi
gibi yurttalk haklarndan yararlandrlmasn istedi.
34. Bu istekleri ile Melampus'un yaptn yapm oluyordu, tabii kral
olmak hrsyla yurtta olmak istei arasndaki bakal akldan uzak
tutmamak artyla. Argoslu kadnlar delirdikleri zaman, Argoslular
Melampus'u Pylos'dan getirtip, altn karlnda, karlarn

651/881

iyiletirmesini istemilerdi; o, denek olarak kralln yarsn istedi.

Argoslular, olmaz deyip geri dndler; ama deliren kadnlarn says ha
bire artyordu, inad brakp Melampus'a bir daha bavurup, olur dediler. O zaman o da yeni istekler ileri srd, kralln te birini de
kardei Bias iin istedi, "Vermezseniz gelmem," dedi. Darda kalan Argoslular bunu da kabul ettiler[408].
35. Tpk bunun gibi Spartallar da Tesamenos'u ille de istedikleri
iin, her dediini yaptlar ve buna da olur dediler; ite byle Elis
yurtta Tesamenos resmi khin olarak Sparta yurttalna geti ve be
byk snamay kazand. Erkek kardei ve o, Spartallarn yurttalklarn kabul etmi olduklar tek yabanclardr. Be snama ise unlardr:
Birincisi Plataia savadr; ikincisi Tegeallara ve Argoslulara kar
yaptklar savatr; ncs Mantineiallar dnda btn Arkadiallara
kar vermi olduklar Dipaia sava; sonra Messeniallara kar kazanm olduklar thome sava. Bir de Atinallara ve Argoslulara kar
kazandklar Tanagra sava[409]. Baar ile geen be snamann sonuncusu budur.
36. te Yunanllara Plataia topraklarnda gelecee dair haber veren
kii, Spartallarn getirmi olduklar bu Tesamenos'du. Kurbanlar Yunanllara savunmada kaldklar srece iyilik gsteriyordu, ama eer
Asopos'u aarlar ve sava kendileri balatrlarsa, durum bambaka
olacakt.
37. Mardonios iin de yle; eer dayanamaz, dve kendi balarsa,
iyilik grnmyordu, ama savunmada kalrsa, fal onun iin de iyiydi.
unu da belirtmek gerekir ki, Mardonios da Yunan trelerine gre fal
baktryordu; khini Telliadlarn[410] en nls olan Elis yurtta
Hegesistratos'du. Bu iten nce Spartallarn yakalayp da ldrmek
zere hapse attklar adam budur, nk ondan grdkleri dmanlk
canlarna yetmiti. Tehlikenin yaratt korku ile ban kurtarmak iin
abalayan ve yaad srece birok ikence grm bir adam olarak

652/881

yle bir ey yapt ki, anlatmaya sz yetmez. Ayana demir zincire

bal tahta bir buka takmlard; ieride, nasl bilmiyorum, demir bir
ara edinebildi ve benim bildiim, kimsenin yapamayaca erkeke bir
i yapt: Kalan para buka dnda kalacak biimde, ayan nemli
bir parasn parmaklaryla beraber kesti. Sonra, kapda nbeti gardiyanlar bulunduu halde, duvar deldi ve gece yryerek, gndz ormana
gizlenerek Tegea'ya kap cann kurtard, btn Lakedaimonlular
peine dtkleri halde, nc gece Tegea'ya ulat; kendisini ele
geiremedikleri adamn kesik ayan bulan Spartallar, bu adamn
souk enerjisi karsnda ap kalmlard. Lakedaimonlularn elinden
bu suretle kap kurtulduktan sonra, o aralar Lakedaimon ile aras iyi
olmayan Tegea'da snak bulmutu. Yaras kapannca tahta bir ayak
yaptrm ve Lakedaimonlulara resmen ve aka dman kesilmiti.
Ama Sparta'ya kar giritii zorlu dello, sonunda lm ile sonulanmtr; Spartallar onu, khinlik yapt Zakynthos'da yakalayp
ldrmlerdir[411].
38. Ama Hegesistratos'un lm Plataia olaylarndan sonradr. O
sralar Asopos'ta Mardonios'un verdii azmsanamayacak bir para
karl kurban kesip fala bakyordu, hem Lakedaimonlulara kar
hnc vard, hem de grd ie karlk iyi para alyordu, bundan tr
iini canla bala gryordu. Ve fal saldr iin iyi deildi, gerek Persler
ve gerekse bunlarn yannda bulunan Yunanllar iin zira onlarn da
ayr khinleri vard, Leukasl Hippomakhos. Dmana yeni birlikler
gelip katlyor, says artyordu, bunu gren Thebaili Herpys olu Timagenides, Mardonios'a Kithairon Geidi'ni kapatmasn syledi. Oradan
her gn yeni Yunan birlikleri geliyordu, bunlar yakalayp kampn
yolunu kesmek iyi olacakt.
39. Thebaili Mardonios'a bu d verdii srada, iki taraf sekiz
gnden beri kar karya durmu bekliyordu. Mardonios dn
nemini hemen kavrad ve gece olunca svarisini Kithairon'un Plataia
topraklarna alan geitlerine gnderdi, Boiotiallarn Kafalar ve

653/881

Atinallarn Mee Kafalar dedikleri yeri sylyorum. Gnderilen atllar

bo yere gitmi olmadlar; orduya Peloponez'den yiyecek getirmekte
olan be yz mekkre ile adamlarn yakaladlar. Bunlar ele geiren
Persler, insan, hayvan hepsini ldrmeye koyuldular. Adam ldrmeye
doyunca geri kalanlar ortalarna aldlar ve kampa getirip ganimet
olarak Mardonios'a verdiler.
40. Bu olaydan sonra iki dman iki gn daha bekledi; ikisi de sava
balatmyordu; barbarlar Yunanllar kkrtmak iin Asopos'a kadar
yanayorlar, ama iki dmandan hibiri suyu gemiyordu. Yalnz
Mardonios'un atllar Yunanllar boyuna tedirgin ediyor, zarar verdiriyordu; zira canla bala Medlerden yana olan Thebaililer, savaa
girmek iin ellerinden geleni yapyorlar ve ii sava balatacak noktaya kadar getiriyorlard; sonra Perslerin ve Medlerin nnde arkadan
ekilip, kendilerini gstersinler diye meydan onlara brakyorlard.
41. Bylece bir ey olmadan on gn geti. Plataia'da kamp kurmu
olanlar iin on birinci gn ykseldii zaman, Yunan kuvvetleri gzle
grlecek kadar artmt ve Mardonios eli kolu bal durmaktan tr
epeyce sinirliydi. Gobryas'n olu, Kserkses'in katnda pek az Persin
kazanabilmi olduu bir saygnla sahip olan Pharnakes olu Artabazos ile grt. Birbirlerine grlerini akladlar: Artabazos'a gre
hi vakit geirmeden kamp buradan kaldrp btn orduyu Thebai surlar arkasna ekmeliydiler, orada insanlar iin yiyecek, hayvanlar iin
ot ve saman boldu, orada yerlemeli ve rahat rahat diplomasi yolundan
ilemeliydiler: Ellerinde bunca baslm altn para, mcevher, hadsiz
hesapsz dnyalk, ynla gm eya ve deerli kupa vard; bunlar
esirgememeli, Yunanllar, zellikle sitelerin yneticileri arasnda datmalydlar. Sonu pek abuk grlecekti, zgrlkten vazgeecekler,
sava gze almayacaklard. Bu gr Thebaililerin grne uyuyordu, zira bu general, Mardonios'dan daha kavraylyd. Ama Mardonios, dik kafa kavrayszl iinde, kararlarnda daha atlgan ve daha
kabayd: Ordular, ona gre Yunan ordusundan ok daha glyd,
olabildii kadar abuk savaa girilmeliydi, toplanan kuvvetlerin daha

654/881

da artmakta oluunu eli kolu bal seyretmek olmazd. Hegesistratos'u

da, kurbanlarn da batan atmal, savaa tutumak iin yabanclarn
deil, Perslerin dinsel trelerine gvenilmeliydi.
42. Mardonios byle dedikten sonra kimse ona kar kamazd ve
onun gr kazand; zira ordunun komutasn Byk Kral,
Artabazos'a deil, ona vermiti. Beraberinde bulunan Yunan birlik
komutanlarn ve strategoslarn[412] artt, Pers ordusunun
Yunanistan'da mahvolacana dair bir orakl duymular myd, onu
sordu. arlm olan subaylar ses karmadlar, kimisi duymamt,
onun iin sesini karmyordu, brleri duymulard, ama balarna
bela almamak iin susuyorlard. O zaman Mardonios onlara u sylevi
verdi: "Pekl! Belki duymadnz, belki duydunuz da sylemeye
cesaret edemiyorsunuz, o halde her eyden haberi olan bir adam olarak
ben konuacam. Bir orakl var, buna gre Persler Yunanistan'a gelecekler, Delphoi tapnan yama edecekler ve bu yamadan sonra bire
kadar krlacaklardr. mdi, mademki bu orakli biliyoruz, bu tapnaa
girmeyeceiz ve yama etmeyeceiz, felaketimize yol aacak bir suu
ilemeyeceiz. u halde iinizden Persleri tutanlar, Yunanllar yeneceimizi dnerek sevinebilirler." Bunlar syledikten sonra hazr bulunmalarn, ertesi sabah gne dounca saldrmak iin yerlerini almalarn emretti.
43. Mardonios'un Persler iin sylenmitir dedii bu orakl, ben
biliyorum, Perslere kar deil, llyriallara ve Enkheleallarn[413]
ordusuna kar sylenmitir. Buna karlk Bakis'in imdi sz konusu
ettiimiz sava iin syledii udur:
Thermodon rmann, imenli kylarnda
Asopos aynn, bir araya gelecek Hellen'lerle
Yabanc uluslarn yrtc lklar,
Ve orada, Lakhesis mr ipliini kesmeden
Boyun eecek kadere nice Med okular.

655/881

Benim bildiim, Mardonios'un Perslerle ilgili orakli bu ve bunun

benzeri olan br orakllerdir. Thermodan, Taugara ve Glisas arasnda
akar.
44. Mardonios, oraklleri rendikten ve subaylarna yreklendirecek
szler syledikten sonra ortalk karard, mevziler tutuldu. Gece ilerlemiti; kamplarda hibir kprt sezilmiyordu, herkes derin bir uykuya
dalm gibiydi; Atinal nbetilerin nnde bir atl belirdi; bu, Amyntas
olu Alexandros'du, Makedoniallarn generali ve kral; strategoslarla
grmek istiyordu. Birka nbeti haber vermek iin kotu, ou yerinde kald; Med kampndan bir atlnn geldiini, adlarn syledii
strategoslarla grmek istediini, onlar adlaryla andn, baka bir
aklama yapmadn bildirdiler.
45. Bu raporu dinleyen strategoslar hemen ileri nbet yerine geldiler.
Alexandros'u buldular, o unlar syledi: "Atinallar u haberi aznzn
sklna emanet ediyorum, benim lmemi istemezseniz kimseye
sylemeyiniz, bunu sizden rica ederim, bir tek Pausanias'a syleyebilirsiniz. Eer Hellen birlii iin korkmasaydm size de sylemezdim;
zira ben de en eski soydan bir Yunanm ve zgr Yunanistan'n kle olmasn istemem. imdi size haber veriyorum, Mardonios ve ordusu
kurban falndan istedikleri sonucu alamadlar; yoksa sava oktan
balard. Ama imdi Mardonios kurban falna aldr etmemeye ve sabah erken sava balatmaya karar verdi; sizin yeni takviyeler almanzdan ekiniyor, ben yle sanyorum. Onun iin hazrlkl bulununuz. Mardonios fikrini deitirse, sava ertelese bile siz sk durun; yerinizde kaln; birka gne kalmaz yiyecekleri tkenir. Ve eer bu
sava istediiniz gibi biterse, brlerinin kurtuluu ile birlikte, Yunan
zgrlnn de saland gn, hamiyetinden baka eye kulak vermeyip, srf Yunanistan'a kar duyduu ak iin, her tehlikeyi gze alp
buraya koan adam hatrdan karmaynz. Barbarlar habersiz
bastrmasnlar diye size Mardonios'un plann haber vermek istedim.
Ben, Makedonia kral Alexandros'um." Bu szleri syledikten sonra
kendi kampna doru drtnala kalkt, uzaklat ve yerine vard.

656/881

46. Atina strategoslar sa kanada gidip Alexandros'tan rendikleri

eyleri Pausanias'a ilettiler. Bu haberden telalanan Pausanias mthi
korktu ve yle dedi: "Mademki saldr sabah erkenden balayacak, siz
Atinallar, Perslerin karsna siz geiniz, biz de imdi sizin karnzda
bulunan Boiotiallarla Yunanllarn karsna kalm. nk siz
Medleri ve onlarn nasl savatklarn biliyorsunuz, zira Marathon'da
arptnz; oysa biz hibir zaman onlar arprken grmedik ve
bilmiyoruz[414]; Medlerle boy lm bir Spartal yoktur. Ama Boiotiallar ve Thessaliallar biliyoruz. imdi siz silahlarnz alp geliniz
ve bu kanad tutunuz, biz de sol kanada geelim." Atinallar cevap verdiler: "Biz de sizin karnza Perslerin getiklerini grdnz zaman
size ayn eyi sylemek istemitik. Ama belki sizin hounuza gitmez
diye sustuk. imdi mademki siz kendiniz istiyorsunuz, biz de zevkle
kabul ederiz ve dediinizi yapmaya hazrz."
Plataia Sava
47. kisi de, Atinallar ve Spartallar birbirleriyle anlam olarak
mevzilerini deitirmilerdi ki, seherin ilk klar belirdi. Boiotiallar
manevray grmler ve Mardonios'a haber vermilerdi. Durumu
renen Mardonios da ayn eyi yapmak, Persleri br baa, Lakedaimonlularn karsna geirmek istedi. Fakat Pausanias da bu manevray
grd, kendi yaptnn farkna varlm olduunu anlad ve Mardonios
Persleri sola geirirken, o da Spartallar sa kanada geri getirdi.
48. Bylece ilk yerlerini aldktan sonra Mardonios, Spartallara bir
kerux gnderdi ve unu bildirdi: "Burallarn dediklerine gre,
yiitlikte sizin zerinize kimse yokmu; hepsi size hayran, nk
kimse sizin savata katnz ve safnz braktnz grmemi, tersine ya lmek ya da ldrmek deyip yerinizde tutunurmusunuz. Peki
ya imdi! Yoksa bu duyduklarmz doru deil miydi? Daha sava
balamadan ve silahlar konumadan saflarnz brakp katnz,
karmza Atinallar dikip, kendinize dman olarak klelerimizi
setiniz. Elbette ki yiitlik bu deildir ve demek ki sizin hakknzda

657/881

yanlmz. Evet, biz sizin nnze bakarak, sizin bize adam gnderip
Perslerden bakasyla dvmek istemediimizi bildireceksiniz diye
bekliyorduk; biz de sizin istediinizi yerine getirmeye hazrdk; oysa
siz bize bir ey sylemek deil, tersini yapyorsunuz. Pekl, mademki
siz byle bir neride bulunmuyorsunuz, o zaman biz size sylyoruz.
Mademki o kadar yiitmisiniz, yalnz bize kar dvp Yunanllar
arasnda ampiyon olmak iin daha ne bekliyorsunuz? Eit sayda ksak birbirimizin karsna, arpsak olmaz m? Eer brleri de
savasn istiyorsanz, ona da peki, bizden sonra da onlar karlasnlar.
Eer onlar istemez, biz ikimiz arpalm yeter derseniz, yle yaparz
ve kim yenerse hepsi adna yenmi olur!"
49. Kerux bu szleri syledi ve bekledi: Cevap kmad. Dnp gitti
ve Mardinios'a nasl karlandn anlatt: Mardonios sevindi ve
taslad yiitlikten tr iindi; svariyi Yunanllarn zerine sald.
Atllar yaklatlar, btn Yunan cephesine mzrak ve okla ldrc bir
saldrya getiler, bunlar atl okulard, gs gse dvme olana
yoktu; btn Yunan kampnn suyunu salayan Gargaphia kaynan
kirlettiler ve tkadlar. Kaynaa yalnz Lakedaimonlularn saflar uzanabiliyordu; br Yunanllar, saftaki yerlerine gre, Asopos ynne
doru az ya da ok uzaa dyorlard; dman svarisi ve okular
Asopos'dan su almalarna engel oluyordu, onlar da kaynaa gitmek
zorundaydlar.
50. Ordu susuz kalmt, svari tarafndan hrpalanyordu, bu durum
karsnda Yunan efleri bir araya geldiler, Pausanias ile bunu ve baka
konular grmek zere sa kanada gittiler; zira bu ar zorluklar
yannda daha acele baka dertler de vard; yiyecek tkenmiti,
Peloponez'den erzak getiren kollar dman svarisi tarafndan evriliyordu, kampa kadar gelemiyorlard.
51. Strategoslar enine boyuna grtler ve eer Persler bugn
saldrya gemezlerse, adaya ekilmeye karar verdiler. Ada dedikleri,
Asopos'un ve daha nce yannda kamp kurduklar Gargaphia

658/881

kaynann on stad tesindeydi; Plataiallarn kentlerinden ncedir.

Anakara zerinde nasl olur da bir ada bulunabilir? undan:
Kithairon'dan ovaya inen rmak iki kola ayrlr; iki kolun aras aa
yukar mil tutar; aada gene birleirler. Bu rman ad Oiroi'dir,
burann yerlileri Oiroi iin Asopos'un kzdr derler. te gitmek istedikleri yer burasyd, hem yeteri kadar su bulacaklar, hem de u anda
kendilerine ok ziyan veren svari skntsndan kurtulmu olacaklard.
Bu ii on ikinci gnden nceki gece yapmay dnmlerdi, Persler
grp de svariyi gene pelerine takmasnlar diye. Kithairon'dan inen
Oiroi'nin, Asopos'un kznn, evreledii bu yere ulatktan sonra, gene
ayn gece ordunun yarsn ayrp Kithairon geitlerine gnderecekler,
yolu kesilip dalarda kalm olan yiyecekleri alacaklard.
52. Bu karar aldlar, svarinin dur durak bilmeyen satamalar
yznden, btn gn ok eziyetli geirdiler; gece olunca atllar
saldry kestiler. Hava kararnca, hareket iin daha nce belirtilmi
olan saatte, birliklerin ounluu yola kt ve uzaklatlar, ama onlara
gideceksiniz diye gsterilen yere deil; hareket iareti verilir verilmez,
Pers svarisinden kurtuluyoruz diye sevinen askerler Plataia kentine
dorulmulard, Gargaphia kaynann yirmi stad tesinde, Plataia
nndeki Here tapnana kadar gittiler. Orada tapnan nnde
yerletiler.
53. Bu birlikler Here tapnanda kamp kurmulard. Geri ekilme
iinin baladn gren Pausanias, Lakedaimonlulara da silahlarn toplayp nden giden arkadalar ile ayn ynde yola kmalar iin emir
verdi; zira nden gidenlerin nceden kararlatrlm olan yere gittiklerini sanyordu. Blk komutanlar, Pausanias'n emrini yerine getirmek
zere kotular; yalnz Pitane taburuna komuta eden Poliades olu
Amompharetos[415] yabanclarn (yani barbarlarn) nnden kamayacan, Sparta'nn onuruna leke srdrmeyeceini bildirdi. leden
sonra yaplm olan toplantda bulunmamt, grdkleri onu artmt. Pausanias ve Euryanax itaatsizlie gz yumamazlard, bandaki

659/881

ef disiplinsiz diye Pitane taburunu da brakamazlard; onu br Yunanllarla birlikte alm olduklar kararn dnda brakmak, kendilerinden ayrlm olan taburun Amompharetos ile birlikte mahvolmas demekti. Bu dncelerle Lakonia birliklerinin hareketini ertelediler ve
durumu Amompharetos'a anlatabilmek iin uramaya baladlar.
54. Bunlar, Amompharetos'u ki Lakedaimonlu ve Tegeal komutanlar bir tek o izlememiti azarladklar srada, Atinallar arasnda unlar oluyordu: Onlar henz yerlerinden kmldamamlard, Lakedaimonlular iyi tanrlard, yle syler baka trl yaparlard[416], sonradan kamp harekete geince bir atl gnderip baktrdlar, bakalm
Spartallar da harekete hazrlanyorlar m, yoksa yerlerinden kmldamaya niyetleri yok mu diye ve bir de Pausanias'dan ne yapmalar gerektiini sordurmak istiyorlard.
55. Haber avuu Lakedaimonlularn bulunduklar yere gelince onlarn yerlerinden kmldamam olduklarn grd, beri yanda yksek
komuta kurulu birbirine giriyordu. Zira o kadar dil dktkleri halde,
Euryanax ve Pausanias, Amompharetos'u burada kalmamas, askerlerini tehlikeye atmamas iin kandramamlard; tartma rndan kmt ki Atinallarn haber avuu kageldi. ekimenin verdii hzla
yerden iki eliyle bir ta kapan Amompharetos, Pausanias'n ayaklar
dibine frlatt[417] ve bunun yabanclarn nnden kamamak yolunda
kulland oy jetonu olduunu syledi [yabanclar dedii barbarlar].
Pausanias ona, deli ve kudurmu dedi ve Atinallarn haber avuu
kendisine belli soruyu sorduu zaman ondan burada olup bitenleri
kendisininkilere anlatmasn istedi ve geri ekilmeyi beraber ve
birbirine tutunarak yapabilmek iin kendilerinin de buraya yaklamalarn rica ettiklerini bildirdi.
56. avu, Atinallarn yanna dnmek zere gitti; tanyeri
aardnda efler hl ekiiyorlard; uzun sre susan Pausanias,
sonunda br Lakedaimonlular gittikten sonra onun da yalnz bana
kalmak istemeyeceini dnd (gerekten de yle oldu). Hareket

660/881

emrini verdi ve geride kalm olanlarn tmn tepelerden doru

gtrd; Tegeallar da onlar izlediler. Atinallar da sraya girdiler ve
Lakedaimonlularn tuttuklar yann br tarafndan yrye getiler;
Lakedaimonlular svariden ekindikleri iin Kithairon ynnden
gidiyorlard.
57. Balangta Amompharetos, Pausanias'n onu birlii ile beraber
yalnz bana brakp gidemeyeceine gveniyordu; onun iin yerinden
kmldamamakta, mevziini brakmamakta direniyordu; ama
Pausanias'n birlikleri yola knca kendisini braktklarn anlad; o zaman taburunu toplad; silahlarn aldrd ve koar adm gidip Lakedaimonlulara kavutu; bunlar on stad kadar uzaklatktan sonra, Moloeis
ay kenarnda, Eleusis Demeteri tapnann bulunduu Argiopion
denilen yerde durmu, Amompharetos'un taburunu bekliyorlard.
Burada beklemeleri, gerekirse onlara yardm etmek iindi, nk Amompharetos, adamlarn bulunduu yerden ayrmamakta ayak direyebilirdi. Tam Amompharetos'un birlikleri gelip brlerine katlmlard ki,
barbar svarisi zerlerine atld. Zira svari bugn de her gn yapmaya
alm olduu eyi yapyordu, ama Yunanllar o gne kadar ellerinde
tuttuklar mevzileri brakmlar, svari oray bo bulunca biraz daha,
biraz daha diyerek uzaklam, dman bulunca da zerine
yklenmiti.
58. Mardonios, Yunanllarn gece gitmi olduklarn renip de
kamplarn bo bulunca Larissal Thorax ile kardeleri Eurypylos ve
Thrasydeios'u getirtip unlar syledi: "Aleuas'n oullar, imdi bu bo
kamp karsnda ne diyeceksiniz bakalm? Lakedaimonlularn komular olarak, bana onlarn savatan kamadklarn ve dnyann en iyi
askerleri olduklarn syleyen sizdiniz; oysa dn grdnz; mevzilerini
baka bir mevzi ile deitirmek istediler, bugn de geceleyin kap gittiklerini gryoruz. Tam da dnyann gerekten en birinci askerleri
olan dmanlarna kar kendilerini gstermeleri gereken gnde, bir hi
olduklarn ve ancak zaten bir hi olan Yunanllar arasnda deerli
saylm olabileceklerini ispat ettiler. Size gelince, Persleri

661/881

tanmadnz iin sizin kusurunuzu balyorum, haklarnda bir eyler

bildiklerinizi vdnz iin; ama Artabazos'un Lakedaimonlulardan
korkmasna ve bu korku ile buradan kalkp Thebai kentine ekilmemiz
iin ileri srd alaka dnceye pek ayorum; bunu krala da bildireceim. Ama bunu baka zaman konuuruz. imdi bunlarn
ekilmesine izin vermemek gerekir. Pelerine dmeli, yakalamal ve
Perslere yaptklarn detmeliyiz."
59. Bu szleri syledikten sonra Perslerine Asopos'u geirtti, katklarn sand Yunanllarn peinden ileri srd ve karsnda Lakedaimonlularla Tegeallardan baka kimse bulamad; zira ova yolunu tutmu olan Atinallar grmemiti. Perslerin Yunanllarn peinden
atlm olduklarn gren br barbar blklerinin efleri de bayraklarn atlar ve dzenli birlikler halinde deil, karmakark bir halde
ve btn gleriyle koarak, brlerinin arkasndan atldlar. Yunanllar bir lokmada yiyeceklerine inanyorlar, lklar atarak ve dzensiz
olarak kouyorlard.
60. Bu arada svarinin sktrd Pausanias, bir atl koturup Atinallara u bildiriyi gnderdi: "Atinallar, Yunanistan'n zgr kalmas
ya da kle olmas vereceimiz u byk savaa bal kald bir
zamanda, biz Lakedaimonlular ve siz Atinallar, mttefiklerimizin
ihanetine uram bulunuyoruz. Geceleyin katlar. Bundan sonra ne
yapmamz gerektiini biliyoruz: Elimizden geldii kadar kendimizi
savunmak, birbirimize destek olmak. Eer svari nce size saldrm
olsayd, o zaman phesiz biz ve bizimle birlikte Yunan davasna
ihanet etmemi olan Tegeallar size yardma koacakt. Ama onlarn
hepsi bizim zerimize yklendiler, imdi en ok bask gren yere sizin
yardm etmeniz gerekiyor, yardm etmek size dyor. Eer siz
kendiniz gelemiyorsanz, hi olmazsa, gnl holuu olarak okularnz gnderiniz. Sizin btn bu sava sresince ne kadar yaman
davrandnz gzmzle grdk; bu isteimizi de geri evirmeyeceinize gveniyoruz."

662/881

61. Bu bildiriyi alan Atinallar, Lakedaimonlularn yardmna komak

ve btn gleriyle desteklemek zere yola ktlar. Tam yola kmlarken, karlarndaki mevzileri tutmu olan ve Byk Kral'dan
yana olan Yunanllar saldrdlar, artk brlerine yardm iin
koamazlard, karlarndaki dman kendilerine kk yolduruyordu. O
zaman kendi balarna kalm olan Lakedaimonlular ve Tegeallar,
Mardonios'a ve ilerlemekte olan orduya kar, az sonra girecekleri
savaa hazrlk olmak zere bir kurban kestiler; birinciler, hafif piyade
ile birlikte elli bin kiiydiler, ikinciler ise bin. (Zira Tegeallar Lakedaimonlulardan bir adm ayrlmamlard.) Kurbanlar iyi belirtiler vermediler ve gerekten bu arada ok asker dt, daha ou da yaraland;
sorkun aac dallarndan yaplma kalkanlar nlerinde bir kale duvar
gibi duran Persler, hesapsz ok yadryorlard. O zaman, Spartallarn
ezildiklerine ve tanrlarn dilsiz kaldna bakan Pausanias, gzlerini
Plataiallarn Heraion'u zerine evirerek tanraya dua etti, mitlerini
boa karmamas iin yalvard.
62. Daha duasn bitirmemiti ki, mevzilerinden frlayan Tegeallar
barbarlarn zerine atldlar ve Pausanias'n duas biter bitmez, kurban
kesmekte olan Lakedaimonlular mutlu belirtiler buldular. Beklemelerinin karln grnce onlar da Perslere kar atldlar ve Persler yaylarn brakarak mzraa davrandlar. nce kalkanlardan oluan duvarn
evresinde bir sava oldu; bu savunma krldktan sonra, ta Demeter
tapnann yanna kadar sren hzl bir atma oldu; sava uzun srd;
sonunda gs gse kaptlar, barbarlar Yunanllarn uzun mzraklarn elleriyle yakalayp kryorlard; Persler de korkusuzdular,
yiitlikten yana hi de geri kalmyorlard. Ama ellerinde kalkan olmaynca sava sanatnda daha acemi kalyorlar, dmanlaryla eit
olamyorlard; kimi zaman kavgann iine tek balarna dalyor, kimi
zaman da on kiilik ya daha ok ya da daha az gruplar halinde toplanp dman kltan geirmekte olan Spartallarn zerine
atlyorlard.

663/881

63. En yiitler arasnda seilmi bin Persten kurulu zel birliinin ortasnda[418], beyaz bir ata binmi olarak savaan Mardonios'un bulunduu noktada, Yunanllar kendilerini yakndan sktrlm ve pek tehlikeli bir durumda grdler. Mardonios'a dokunulmad srece Persler
iyi dayandlar ve bu dayanma pek ok Lakedaimonlunun canna mal
oldu. Ama Mardonios ld andan itibaren ve onun evresini tutan
salam birlikler yenildikten sonra geri kalanlar daldlar ve Lakedaimonlulara teslim oldular; savunma silahna yer vermeyen donanm ve
kuanmlar felaketlerine yol amt: Ar hoplitlerin karsna plak
gsle kmlard.
64. Spartallar iin verilmi olan orakl burada gereklemi[419] ve
Leonidas'n c Mardonios'tan alnm oldu. Ve bizim bildiimiz zaferlerin en gzelini de Anaxandridas olu Kleombrotos olu Pausanias
kazand. br atalarn Leonidas blmnde saymtm, zira atalar
birdir. Mardonios, Sparta'nn nemli yurttalarndan Arimnestos'un
eliyle ld, bu da Med savalarndan sonra Sparta ile atan Messaniallarn tmne kar, yz kii ile savat Stenykleros'da, yz
kiiyle beraber lmtr.
65. Plataia'da Lakedaimonlularn kartt Persler, kamplarna ve
Thebai topraklar zerinde kurmu olduklar kk tabyaya doru
dzensiz bir halde dalmlard. Demeter kutsal koruluu yannda
arptklar halde bir tek Pers bu kutsal alana girmemi ve orada lmemitir ve bu kesindir, oysa kutsal topraklarn dnda yn yn
dmlerdir, bu beni ok artan bir olaydr. Ve tanrlarla ilgili
konularda bir ey sanmak olabilirse ben yle sanrm ki, Eleusis'deki
sarayn yakan kundaklar tapnana yaklatrmayan, kendisi
olmutur.
66. te bu savan belli bal olaylar bunlardr.[420] Pharnakes olu
Artabazos, zaten kraln yksek komutay Mardonios'a vermesinden
honut kalmamt ve Mardonios'u savatan vazgeirmek iin elinden

664/881

geleni yapm, ama baaramamt. Mardonios'un uygulad yntemden ok tedirgindi. Bundan tr o da yle yapt: Savan baladn
grnce, iin nereye varacan pek iyi kestirdiinden, kendi komutas
altnda bulunan birliklere gerekli ynergeyi verdi; krk bin kiiyi bulan
nemli kuvvetlere komuta ediyordu. Tamamen kendi emrinde bulunan
bu askerlere kendisi ne yne giderse, onlarn da ayak uydurmalarn ve
ayn hzla yrmelerini emretti ve baa geti. Bu ynergeyi verdi ve
sanki onlar savaa gtryormu gibi, sava alannn yolunu tuttu;
yolda ilerledike Pers saflarndaki ilk zlmeleri grmeye balad. O
zaman geit treni yrynden vazgeerek, yara girmi gibi
komaya balad, elden geldii kadar hzla kayordu ve aa tabyaya
ya da Thebai surlarna doru deil, zor yryle Hellespontos'a varmak zere, Phokis ynne doru.
67. Bu kol bylece o ynde geri ekildi. Kraln safndaki Yunanllarn niyetleri bozuk olduu belliydi, Atinallarn karsnda bir tek
Boiotiallar uzun sre dayandlar. nk bu Thebaililer Medlerle
balamlard, savaa yaman bir sertlik katyorlar, ak oynuyorlard.
O kadar ki, ilerinden yz, en soylu ve en yiit olanlar, Atinallarn ellerinde can verdiler. Katklar zaman da Perslerle ayn yere
deil, Thebai'ye sndlar. Dmanla arpmak iin kln bile kprdatmam, askerlikten yana hibir deer gstermemi olan br mttefikler kalabal da bozguna uramt.
68. Bu savata btn bu insanlarn, daha dmanla kapmaya
kalmadan, bir tek Perslerin katklarn grdkleri iin kendi canlarnn
dertlerine dm olduklar doru ise, barbar cephesinin baarl
savalarnn yalnz Persler olduu bence pek ak bir eydir. Svari
ve zellikle Boiotia svarisi dnda hepsi zlmtr, bunlarn kaanlara byk yardm dokunmu, dman brakmamlar, ka yolunu
korumulardr. Yunanllar da dman yenmi olarak Kserkses askerlerinin peinden atlmlar ve bu kovalamaca bir krm olmutur.

665/881

69. Dman safnda herkesin can derdine dm olduu srada br

Yunanllar, yani Here tapna yannda toplanm ve savaa katlmam
olanlar, savan baladn ve Pausanias birliklerinin savatan
baaryla km olduklarn haber aldlar. Bu haber zerine dzensiz
bir halde, kimisi Korinthoslularn evresinde toplanm olarak, da
eteklerinden, sonra tepeler zerinden geip doru Demeter tapnana
alan yoldan, kimisi de Megarallar ve Phlioslularla birlikte ovadaki
yollarn en kestirmesinden vurup yrdler. Bu ikinciler dmana yaklatklar zaman, Thebai atllar bunlarn dzensiz bir halde yrmekte
olduklarn uzaktan grdler, o zaman Timandros olu Asopodoros'un
komutas altnda atlarn bunlarn zerine srdler. Bu savata alt yz
tanesi dt ve brlerini de nlerine katarak Kithairon zerine attlar.
Bunlar bylece zafersiz ldler.
70. Aatan yaplma kalelerine ekilen Persler ve artakalm olan
barbar kalabal, yaya gelen Lakedaimonlular varmadan nce, duvarn
zerine kp ellerinden geldii kadar salamlatrmaya koyulmulard.
Kopup gelen Lakedaimonlular buraya yklendiler ve epeyce sert bir
atma oldu; Atinallar gelmeden nce dman kendini iyi koruyordu,
hatta kalelere kar saldrmada acemi olan Lakedaimonlulardan, gzle
grlr biimde stnd de. Ama Atinallar yetitikten sonra saldr iki
kat bir atlganla dnt ve uzun srd; sonunda Atinallar cesaretleri
ve inatlklar sayesinde bir gedik ap duvar amay baardlar ve
Yunanllar dalgalar halinde bu gedikten ieriye aktlar. lk olarak Tegeallar girmilerdi; Mardonios'un adrn yama edenler bunlardr.
zellikle atlarnn batan aa bakrdan yaplma ve pek gzel yemliklerini aldlar. Bu yemlii Athene Alea tapnana sundular, ganimetin
geri kalann aralarnda paylatlar. Barbarlar, duvar ykldktan sonra
artk yeni bir dayanma ekirdei kuramadlar; hibiri silaha davranmay dnmedi; on binlerce kiinin st ste ylm olduklar dar bir
yerde kovalanan bir insan srs gibi lgna dnmlerdi. Yunanllar
yle kl aldlar ki, yz bin kiilik ordudan tabii Artabazos'un
kard krk bini bundan dmek gerekir kala kala bin kii kald.

666/881

Sparta Lakedaimonlular savata topu topu doksan bir, Tegeallar on

alt, Atinallar elli iki asker kaybetmilerdi.
71. Barbar cephesinde en ok gze arpanlar piyadede Persler, svaride Saka'lar, kii olarak ise Mardonios oldular; Yunan cephesinde Tegeallar ve Atinallar yiitlik gstermiler, ama iyi sava olarak Lakedaimonlular bunlar gemilerdir. Aslnda hepsi de karsndaki dman yenmi olduklar iin, bu noktay ancak Lakedaimonlularn en
zorlu yarlarla kapm ve onlar alt etmi olmalarna bakarak aydnla karabiliyorum. Ve gnn kahraman, benim kanaatimce hi
phesiz, Thermopylai'deki yz askerden tek canl kalm olan ve o
gnden beri alnnda bir namus lekesi, bir yzkaras ile yaayan Aristodemos oldu[421]. Yiitlikte bundan sonra gelenler Spartallardan Poseidonios, Philokyon ve Amompharetos'dur. Ama bir toplantda
aralarndan hangisinin daha yiit olduu tartlrken, hazr bulunan
Spartallar u noktaya dikkati ekmilerdir ki, saflarndan frlayp lgn gibi ileri atlm olan Aristodemos'un gstermi olduu yiitlik, alnndaki lekeyi temizlemek iin parlak bir lm aramakta oluundand,
oysa Poseidonios lm aramadan yiitlik gstermitir, bu farktan
tr onlar bunu daha stn tutmulardr. Ama byle konumalarndan
belki kskanln da etkisi olmutur. Adlarn saydklarmn hepsi bu
savan kurbanlar arasnda zel saygya layk grlmlerdir; ama anlatm olduum kusurunu lmle temizlemek istemi olan Aristodemos
hibir saygya layk grlmemitir.
72. Plataia'da en ok nam kazananlar bunlar olmulardr; zira Kallikrates sava alannda lmemitir. O da orduya katlanlar arasndayd;
Yunanllar iinde ann en yakkl adamyd, hem de yalnz Lakedaimonlular arasnda demiyorum, btn Hellenler arasnda. Pausanias
kurban keserken, o da safta kmldamadan duruyordu, derken brne
bir ok sapland; sava balad zaman o kenara ekilmi olarak aclar
iinde can ekiiyordu, Plataial Arimnestos anlatr, Yunanistan uruna

667/881

lne yanmyor, dvemeden, anlarda yaayacak bir baar

gsteremeden ldne yanyormu.
73. Atinallardan gze arpanlar arasnda zellikle Eutykhides olu
Sophanes gsterilir ki, bu Dekeleia kasabasndand ve Atinallarn anlattklarna gre, u torunlar iin ok yararl bir i baarm olan
Dekeleiallardand. ok eskiden Tyndareos'un oullar Helene'yi ararlarken[422] gl bir ordu ile Attika'ya girmiler ve demoslarda toptan
bir ge yol amlard zira Helene'nin nereye kapatlm olduunu
bilmiyorlard; bunun zerine Atinallara gre Dekeleiallar Dekeleiallara gre Dekeleos'un kendisi onlara byk bir hizmette bulunmular: Theseus'un kz karmak suretiyle yapm olduu edepsizlie
kzan, bir yandan da bu yzden btn Attika toprann ziyan grmesinden korkan Dekeleos, Tyndareosoullarna her eyi aklam, onlar
Titakos adnda bir yerlinin kendilerine teslim etmi olduu Aphidnai'ye
gtrm. Bu hizmetlerine karlk Dekeleiallar Sparta'da bugn de
vergi vermezler ve protokolde ncelik hakkndan yararlanrlar; hatta u
anlattmz olaylardan yllarca sonra, Atinallarla Peloponezliler
arasnda km olan u son savata bile, Lakedaimonlular Attika'y
batan baa sprdkleri halde Dekeleia'ya dokunmamlardr.
74. Atinallar arasnda yiitlik onuru kazanan Sophanes bu demostand. Hakknda bir hikye dolar ki, iki eit anlatlr: Birine gre
zrhn zerine kuanm olduu klcnn omuz kayna bakr bir zincirle bal demir bir apa takyordu; ne zaman dman zerine yrse,
dmanlar kendisini yerinden kmldatamasnlar diye apay yere
akyordu; dmanlar kamaya baladklar zaman nce apay omzuna
alyor, sonra kovalamaya balyordu. Birinci anlat byle; ikinciye
gre, ki birinciye hi uymaz, bu yle bir zrha aslm gemi demiri filan
deil, sadece kalkann zerinde bulunan kabartma bir tlsmd ve zerine gelen vurulara kar onu tutuyordu.
75. Bu Sophanes baka bir eyden tr de n kazanmtr; Atinallar
Aigina'y kuatmaya aldklar srada, pentathlon birincisi Argoslu

668/881

Eurybates'e meydan okumu ve yeke yek yaptklar arpmada onu

ldrmtr. Kendisi de sonradan Glaukon olu Leagros ile birlikte
Atinallarn strategosuyken, yiite savaarak lmtr; Daton[423] da
Edonislilerle, altn madenleri iin arprken dmtr.
76. Barbar lleri ile rtlen Plataia sava alanna bir kadn kendi ayayla gelip Yunanllara teslim oldu; Perslerden Teaspis olu
Pharandates'in odalyd; Perslerin bozulduunu ve zaferi Yunanllarn
kazandn renince kendisi ve yanndakiler giyinmiler, en gzel
altn taklarn taknmlar ve arabaya binip Lakedaimonlularn yanna
gelmilerdi; henz kan kokan askerlerin ortasnda arabadan indi,
herkesin Pausanias'n emrini dinlediini grd, dman efinin adn ve
lkesini daha nce birok kez duyduu iin, bu adamn o olduunu anlad, dizlerine sarld ve ona unlar syledi: "Sparta kral, sana yalvarmaya gelen bu tutsa kle olmaya brakma. Zira ne meleklere, ne
de tanrlara sayg gsteren bu adamlarn lmn borlu olduum
kimse sensin. Yurdum Kos'tur; Antagoras olu Hegetorides'in kzym.
Beni Kos'tan zorla kardlar, Perslerin mal oldum." "Kadn," diye
cevap verdi Pausanias, "eer sahiden benim Koslu konuum
Hegetorides'in kz isen, artk hibir eyden korkun olmasn, zira o
blgede oturanlar ierisinde en ok sevdiim kimse odur." Bu szleri
syledikten sonra kadn ephoroslara emanet etti ve daha sonra, kendi
istei zerine Aigina'ya gnderdi.
77. Bu kadndan hemen sonra Mantineiallar geldiler, artk her i bitmiti. Savatan sonra gelmi olduklarn anlaynca ok zldler; cezaya arptrlmay hak etmi olduklarn sylediler. Artabazos kolordusunun katn duyunca, Thessalia'ya kadar onlar kovalamak istediler; ama Lakedaimonlular onlarn kaanlarn peinden gitmelerine
izin vermediler. Yurtlarna gittiler ve ordu eflerini srgne yolladlar.
Mantineiallardan sonra sra Elislilerindi; Mantineiallar gibi onlar da
znt iinde dnmlerdi, yurtlarna dndkleri zaman onlar da

669/881

generallerini srdler. Mantineiallar ve Elisliler iin sylenecek eyler

ite bunlardr.
78. Plataia'da, Aiginallarn kampnda, adann belli bal yurttalar
arasnda saylan Pytheas olu Lampon adnda birisi vard. Pausanias'n
yanna geldi ve ona ok kt bir neride bulundu. "Kleombrotos olu,"
dedi byk bir canllkla, "her zaman rastlanmayacak kadar nemli bir
baar kazandn ve tanrlar Yunanistan' uurumdan kurtararak, imdiye
kadar benim bildiim hibir Yunanlnn kazanamam olduu bir zafer
hazinesini senin bann zerine koydular. imdi baardn bu ii
yarm brakma ki, nn daha da ykselsin ve ileride barbar bir daha
Yunanistan' saldrmay gze alamasn. Leonidas, Thermopylai'de
ld zaman, Mardonios ve Kserkses ban kesip gvdesini kaza
aktlar. Ksasa ksas, sen de Mardonios'a ayn eyi yap, ta ki seni
btn Sparta, btn Yunanistan ba tac etsin. Mardonios'u kazklayp
amcan Leonidas'n cn al."
79. Bu szlerle Pausanias'n gzne gireceini sanyordu. Ama
Pausanias ona yle cevap verdi: "Aiginal yabanc, iyi dileklerini ve
zenilerini anlyorum; ama bunlar onur yolundan sapa den eylerdir. Adm, yurdumu ve yaptm ii bu kadar ycelttikten sonra,
herkes beni daha ok beensin diye bir kadavraya satamam nermekle, adma, yurduma ve yaptm ie leke srmek istiyorsun. Byle
eyler Yunanllara deil, barbarlara yakr ve biz onlar bundan tr
knyoruz. Aiginallarn ve onlar gibi dnenlerin isteklerini yaparak,
onlara ho grnmek elimden gelmez. Spartallar gerek szlerimde ve
gerek yaptm ilerde tanrsal yasaya sayg gstererek honut etmek
bana yeter. Bana cn almam sylediin Leonidas'n c alnmtr
ve grdn u kadavra tepeleri, ite onun cannn karldr.
Thermopylai'de kafalar kesilenlerin tmnn can karldr. Sana
gelince, bir daha byle szler sylemek iin yanma gelme, bu eit
tler verme ve seni cezalandrmadm iin de bana dua et!"

670/881

80. Byle kovuldu Aiginal adam. Pausanias keruxler barttrarak

kimsenin ganimetlere el srmemesini herkese duyurdu ve hilotlara
btn Pers hazinesinin toplanmas emrini verdi. Kamp taradlar, altn
ve gm eyalarla dolu adrlar buldular, altn ve gm kakma yataklar, eit eit altn krateroslar, kupalar, bardaklar; arabalarda ii altn
ve gm mutfak takmlaryla dolu uvallar bulundu. lleri soydular,
bileziklerini ve kolyelerini, altn siperli kllarn aldlar, parlak st
balar da cabayd. Hilotlar bunlardan pek ounu aldlar ve Aiginallara sattlar; daha da pek ok vard, saklanamayacak kadar ok. Aiginallarn altn hilotlardan bakr fiyatna alm olduklarn
dnyorum.
81. Btn bu hazineler bir araya getirildikten sonra, nce onda biri
Delphoi tanrsnn pay olarak ayrld, bu para ile sunak tann hemen
yanndaki bal tun ylann zerinde ykselen altn ayak sunuldu;
Olympia tapnann pay ile on dirsek boyunda bronzdan bir Zeus
heykeli yaptrlp gnderildi, sthmos tapna iin de gene bronzdan,
yedi dirsek boyunda bir Poseidaon heykeli yaptrld, bu paylar
ayrldktan sonra kalan blld ve her ulusun payna, hak ettii
lde, Pers odalklardan, altndan ve gmten, her eit deerli eyadan bir eyler dt. Belgelerde Plataia'da yararlk gsterip dle
layk grlenlere ayrca neler verildiine dair bir not yazl deildi,
ama ben onlarn da gnllerinin ho edilmi olacana inanyorum;
Pausanias iin her eit eyadan, kadn, at, talant, deve ve brlerinden
onar tane ayrlmtr.
82. Bir de unu sylerler: Pausanias, Kserkses'in Yunanistan'dan
kaarken Mardonios'a brakm olduu arlklara, Mardonios'un
peinde srkledii bunca eye, altn ve gm takmlara, parlak renkli
duvar rtlerine bakm bakm ve Pers ekmekilerine ve alarna,
kendisine Mardonios'a hazrladklar gibi bir sofra hazrlamalarn emretmi. Emri yerine getirmiler ve Pausanias altn ve gmlerle bezeli
sofra yataklarn, yastklarn, gene altn ve gm kakmal sofra takmlarn, masalar seyretmi; nne serilen nefis yemeklere aakalm ve

671/881

kendi hizmetilerine de, holuk olsun diye bir de Sparta sofras hazrlamalarn emretmi. ki sofra arasndaki fark ok bykm. O zaman
Pausanias glmeye balam, Yunan generallerini artm, hepsi toplannca parmayla masalarn ikisini de ayr ayr gstermi: "Yunanl
yurttalar," demi, "sizi buraya her gn byle yemekler yiyebildikleri
halde bizim zavall yavan amza gz dikip buralara kadar gelen
Medlerin budalalklarn gstermek iin topladm." Yunan generallerine Pausanias bu sz syledi derler.
83. Bu olaylarn zerinden uzun sre getikten sonra bile, birok
Plataial altn, gm ve baka deerli eylerle dolu sandklar bulmulardr. Ve daha da sonra u grlmtr: Etler ryp dkldke
Plataiallar kemikleri bir araya topluyorlard; bu arada hibir diki yeri
olmayan bir kafatas buldular: Bir tek kemikten yaplmt; bir de st
paras ile birlikte bir ene kemii meydana karld ki, dileri
birbirine kaynamt, kk diler de, azdileri de yerinde bir para
halinde duruyordu; bunlardan baka be dirsek boyunda bir adamn
kemikleri de bulundu.
84. Savan ertesi gn Mardonios'un ls kayboldu; kim
karmt? Kesin olarak syleyemem, ama pek ok kimseden ve eitli
lkelerde Mardonios'un gmlm olduunu duydum ve hatta bu sevab iledii iin Mardonios'un olu Artontes'den dl aldn syleyen
ok kiiye de rastladm; gerekten Mardonios'un leini karp gmenin
hangisi olduunu renemedim. Ephesoslu Dionysophanes gmmtr
diye bir ad syleyenler bile vardr.
85. O ya da bakas, Mardonios bylece bir mezar sahibi olmutur.
Yunan askerlerine gelince, Plataia ganimetleri blldkten sonra, her
ulus kendi llerini ayr ayr gmd. Lakedaimonlular mezar
kazdlar; birine komutanlar gmdler; Poseidonios, Amompharetos,
Philokyon ve Kallikrates bunlar arasndayd; bunlar byle
ayrlmlard; ikinci mezarda br Spartallar vard; ncde hilotlar.
Bunlarn gmme biimi byleydi. Tegeallar kadavralar semeden ayr

672/881

ayr mezarlara attlar; Atinallar hepsini bir araya doldurdular;

Megarallar ve Phlioslular atl kurbanlar gmyorlard. Bu uluslarn
mezarlar llerle dolmutu; ama Plataia'da br uluslarn mezarlar da
vardr ki, rendiime gre bunlar, savaa katlmadklar iin utandklarndan, ileride bizi ayplamasnlar diye uydurma mezarlar yapmlar;
rnek ise, orada Aiginallar Ant denilen bir ant vardr ki, bana bunun
on yl sonra Aiginallarn ricas zerine, resmi konuklar olan Plataial
Autodikos olu Kleades tarafndan yaptrlm olduunu
sylemilerdir.
Plataia'dan Sonra
86. Plataia savann lleri gmldkten sonra, Yunanllar meclis
kurdular ve hi duraksamadan Thebai zerine yrmek ve Medlerden
yana olanlarn ve en bata bu yolda en ileri gitmi olan Timagenides ile
Attaginos'un kendilerine verilmesini istemek zere karar aldlar. Eer
vermezlerse, kenti alp ykmadan gitmeyeceklerini bildireceklerdi. Bu
karar aldktan sonra, savan onuncu gn gidip Thebai'yi kuattlar ve
o adamlar istediler. Thebaililerin kabul etmemeleri zerine, topraklarn krp geirdiler ve kale duvarlarna saldrmaya baladlar.
87. Ortal ykmaya ara vermiyorlard, onun iin, yirminci gn Timagenides, Thebaililere unlar syledi: "Thebaililer, mademki Yunanllar Thebai'yi ykmadka ya da siz bizi onlara vermedike kuatmay
kaldrmamaya karar vermilerdir, Boiotia topraklarnn bizim
yzmzden daha fazla zarar grmesi doru olmaz; eer istedikleri sadece para ise ve bizler birer bahane isek, devlet kasasn ap istediklerini verelim zira Medleri yalnz biz deil, devlet olarak hepimiz birden
destekledik. Yok eer kenti gerekten bizleri ele geirmek iin kuatmlarsa, biz kendi bamzn aresine kendimiz bakalm." Bu szler
ok doru ve ok uygun olarak karland; Thebaililer hemen birisini
gndererek yurttalarn Pausanias'a teslim etmeye hazr olduklarn
bildirdiler.

673/881

88. Thebaililerin bu nokta zerinde aralarnda anlamaya varmalar

zerine Attaginos kentten gizlice kat; Pausanias'a ocuklarn teslim
ettiler, o onlar btn sulamalardan uzak tuttu, Medlere hizmet etmi
olmaktan sulu olan bir babann sorumluluunu ocuklarna yklemeyeceini bildirdi. Thebaililerin teslim ettikleri br yurttalar,
savunma hakk kullanabileceklerini sanyor ve bu iten rvetle kurtulmay umuyorlard. Ama Pausanias onlar ele geirdikten sonra, akllarndan geenleri sezdi, btn mttefiklere yol verdi, bunlar da
Korinthos'a gnderip orada ldrtt.
89. Plataia'da ve Thebai'de olanlar bunlardr. Plataia'dan kam
olan Pharnakes olu Artabazos epeyce ilerlemiti. Thessalia'ya vard
zaman, Thessaliallar ona bir len ektiler ve ordunun geri kalan
blm hakknda bilgi istediler, nk Plataia olaylar zerine bir ey
bilmiyorlard. Artabazos gerei bunlara aklamak gibi bir saflkta bulunursa kendisinin de, ordusunun da lm tehlikesiyle karlaabileceini anlad. (nk olan biteni renen herhangi bir ulus, kendisine
saldrabilirdi.) Phokisliler karsnda da bu nedenle dilini tutmutu;
Thessaliallara unlar syledi: "Gryorsunuz Thessaliallar, bir saniye
bile kaybetmeden zor admla Trakya'ya doru yryorum; yanmdaki
birliklerle beraber bizi bekleyen bir grev iin ordudan ayrldm; Mardonios da bugn yarn gelir, o da ordusu ile arkamdan geliyor. yi
karlaynz ve elinizden geleni esirgemeyiniz; sonradan piman olmazsnz." Bunlar syledikten sonra askerlerini alp acele yola kt, Thessalia ve Makedonia zerinden Trakya'ya doru yrd ve dedii gibi
acele ediyor, kestirmeden gidiyordu. Bizans'a geldi, ama askerlerinin
epeycesini yolda brakmt, ounu Trakyallar krmlard, ounu da
alk ve yorgunluk krmt. Geri kalanlar Bizans'tan Asya'ya geirdi.
Artabazos'un geri ekilii byle oldu.
Mykale Sava
90. Persler Plataia'da yenildikleri ayn gn, onia'da Mykale'de de
yeniliyorlard. Lakedaimonlu Leotykhidas[424] ile birlikte Delos'a

674/881

gelmi olan Yunanllar, burada demir zerinde beklerlerken, Samos'tan

haberci olarak Thrasykles olu Lampon, Arkhestradides olu Athenagoras ve Aristagoras olu Hegesistratos gelmilerdi. Samoslular
bunlar Perslerden ve Samos'ta Perslerin adam olarak bilinen ve bu
yzden hor grlen tyranlar Androdamas olu Theomestor'dan gizli
olarak yollamlard. Eliler strategoslarn yanna ktklar zaman,
Hegesistratos uzun uzun ve byk bir incelikle konutu: "oniallarn
Perslerden kopmalar iin," diyordu, "sizin yle bir grnmeniz yeter;
barbarlar sizi beklemezler bile." Bekleseler de Yunanllar byle bir ganimeti bir daha ele geiremezlerdi. Arkadan ortak tanrlarn adlarn
anarak, onlar Yunan kanndan olanlar klelikten kurtarmalar ve barbarlar geri atmalar iin gayrete getirmeye alyordu. Ve bu baar
onlara kendiliinden geliyordu; barbar gemileri denize dayankl
deillerdi, asker olarak da Yunanllar kadar deillerdi. Eer bu nerilerinde bir tuzak sezinliyorlarsa, eliler rehin olarak gemilerinde kalmaya hazrdlar.
91. Samoslu yabancnn inat stelemeleri arasnda Leotykhidas
ondan adn sordu, belki bir uur denemek istiyordu, belki tanrlarn
parma karmt da rasgele sormutu: "Samoslu yabanc," dedi, "adn
nedir?" "Hegesistratos" diye cevap verdi Samoslu. Bunun zerine laf
uzatmasna meydan brakmadan, "Bunu uur sayyorum, Samoslu
yabanc,"[425] dedi Leotykhidas. "imdi sen ve burada bulunan
arkadalarn, buradan ayrlmadan nce, Samoslularn bundan sonra
canla bala bizden yana olacaklarna dair ant iiniz."
92. Ve hemen sz brakp ie giriti; Samoslular istenilen garantiyi
verdiler, Yunanllarla karlkl balama antlar itiler. Bu tren
tamamlannca yola ktlar, yalnz Hegesistratos kald, nk adn
uurlu sayan Leotykhidas, onun Yunanllarla birlikte yola kmasn
istiyordu. Yunanllar o gn beklediler; ertesi gn kurban kesip iyi talih
dileinde bulundular; onia Krfezi'ndeki Apollonia[426] yurtta

675/881

Euenios olu Deiphonos, onlarn hesabna kurban falna bakyordu.

Babas Euenios'un bana yle bir ey gelmiti:
93. Bu Apollonia kentinde Gne'e adanm srler vard; gndzleri
Lakmon Da'ndan inip Apollonia topraklarndan getikten sonra
Orikos liman yannda denize dklen rmak boyunca otlarlard; geceleri en zengin ve en soylu kiiler arasndan bir yl iin seilmi olan
yurttalar bekilik ederlerdi. Zira Apolloniallar, bir orakle inanarak, bu
srlere sonsuz sayg besliyorlard; kentin biraz uzanda bir maarada
kalyorlard ve yurttalar arasndan seilmi olan Euenios da onlar
bekliyordu. Bir gece nbette uyuyakald, maaraya kurtlar daldlar, altm kadar koyun paraladlar. Felaketin farkna vard zaman enesini
tuttu, kimseye bir ey sylemedi; niyeti, eksilenlerin yerine bakalarn
koymakt. Ama Apolloniallardan durumu saklayamad; onu yargladlar ve akgzln uyutmak zere grmekten yoksun brakmaya karar verdiler. Ve Euenios'un gzleri oyuldu; ama hemen arkasndan srleri eskisi kadar yavrulamamaya, topraklar eskisi kadar
iyi rn vermemeye balad. (Balarna gelen felaketin nedenini anlamak zere bavurmu olduklar) Dodona ve Delphoi oraklleri, kutsal
sry bekleyen Euenios'un gzlerini haksz yere kr ettiklerini, nk
kurtlar imdi danm olduklar tanrlarn gnderdiklerini bildirdiler
ve Euenios'a kendi syleyecei bir karlk denip gnl alnmadka,
tanrlar cn srdrmekten vazgemeyeceklerdi ve Euenios bu kefareti aldktan sonra, tanrlarn kendileri de ona pek ok kimse
tarafndan pek mutlu saylacak bir armaan vereceklerdi.
94. Apolloniallara verilen orakl buydu; bunlar bunu gizli tuttular ve
ii kendi kentlerinin yurttalarna havale ettiler. Bu yurttalar bu grevi
yle yerine getirdiler: Euenios bir srann zerinde oturuyordu, gidip
buldular, yanna oturdular ve bir sre undan bundan konutuktan
sonra, sz bana gelen felakete getirdiler, zntlerini bildirdiler;
aktrmadan laf buraya getirdikten sonra, eer Apolloniallar kendisine
yaptklarna karlk bir ey vermek isterlerse, onun ne gibi bir ey
isteyeceini sordular. Onun oraklden haberi olmad iin, filan tarlalar

676/881

burada Apollonia topraklarnn en gzellerine sahip olan iki yurttan

adlarn sylyordu ve ayrca, kendince kentin en gzel evi olan filanca ev verilirse, bunlara sahip olmann kendisine yaplanlar unutturacan ve bunlar yeterli bir karlk sayacan syledi. O bunlar
syler sylemez, iki yanna oturmu olan yurttalar hemen laf kaparak
ona yle cevap verdiler: "Pekl Euenios, Apolloniallar seni gzlerinden etmek suretiyle iledikleri suun karl olarak bu istediklerini
sana veriyorlar; orakllerin emri budur." Durumu kavrayan Euenios
kzd, kendisine oyun oynandn anlad; Apolloniallar istedii yerleri
hemen satn aldlar ve kendisine teslim ettiler. Hemen arkasndan kendisine gaipten haber verme yetenei baland ve ne kavutu.
95. Bu Euenios'un olu Deiphonos, Korinthoslular tarafndan Yunan
ordusuna getirilmi ve orada khinlik yapmaya balamt. Ama gerekte Euenios'un olu deildi, onun adn ald, bu ad sayesinde
Yunanistan'da tannd diyenleri de duymuumdur.
96. Yunanllar fallar iyi ktktan sonra Delos'dan ayrlp Samos'a
doru yola koyuldular. Samos kylarnda Kalamoi denilen yere
varnca, burada bulunan Here tapnann karsnda demir attlar ve
sava iin hazrlklara baladlar; bu arada bunlarn kendi zerlerine
gelmekte olduklarn haber alan Persler demir kaldrmlar ve
balarndan savm olduklar Fenikeliler dnda, hepsi anakaraya
doru gitmilerdi. Zira daha nce bir sava meclisi kurmular ve
kendilerini yeteri kadar gl grmedikleri iin savaa girmemeye
karar vermilerdi; bunun iin Mykale'de beklemekte olan kara
ordusunun yanna snmak zere anakaraya doru ekiliyorlard;
Kserkses geri kalan birliklerden altm bin kii ayrm, onia'y koruma grevi vermi, bana da boy bos ve gzellikten yana Persler
arasnda birinci olan Tigranes'i koymutu. Donanma eflerinin yanna
snmak istedikleri ordu ite buydu, orada gemileri karaya ekecekler
ve evresini, hem gemileri, hem de kendilerini korumaya elverili bir
tabya ile evireceklerdi.

677/881

97. Bu karar almlar ve yelken amlard. Eumenidler[427] tapna

yanna gelince, ki Mykale'de Skolopoeis ve Gaison rma ynndedir
burada Pasikles olu Philistos'un, Kodros olu Neileus'un beraberinde gelip Miletos'u kurduu zaman yapm olduu Eleusis Demeteri
tapna ykselir ite diyordum, buraya gelince gemilerini karaya
ektiler, yemi aalarn kestiler, salamca aklm kazklarla evrili
ta ve aatan yaplma bir duvarn arkasna ekildiler. Btn bu
hazrlklar bir kuatmay gz nnde tutarak yapyorlard. [Bir de zaferi, nk ikisini de hesap ediyorlard.]
98. Yunanllar, barbarlarn anakaraya doru ekilmi olduklarn
renince, bunlar ellerinden karm olduklarn dnerek zldler;
nce ne yapacaklarn bilemediler, dnp gitsinler mi, yoksa
Hellespontos'a kadar uzansnlar myd? Sonunda bu iki projeyi de
braktlar ve Asya karas zerine yelken amaya karar verdiler. Sava
olacakm gibi hazrlandlar, karaya asker boaltmak iin merdivenler
yaptlar ve gerekli btn eyleri edindiler; Mykale'ye doru yola ktlar. Denize alp zerlerine gelen bir tek gemiye rastlamadan dman
kampa yaklatlar; gemiler karada salam bir duvarn arkasndaydlar
ve kumsal zerine kalabalk birlikler sralanmt. Bunun zerine
Leotykhidas, kadrgasyla olabildii kadar karaya yaklat ve ky boyunca giderek, oniallara bir avuu bartarak unlar syletti: "oniallar, iinizde kim sesimi duyabiliyorsa szlerime iyi kulak versin;
Persler zaten dilimi anlamazlar. Savaa baladmz zaman nce
zgrl, sonra da parolamz olan Here'yi dnnz. Bu dediklerimi
duyanlar duymayanlara sylesinler." [Themistokles'in Artemision'da
yapm olduu bildiri gibi; bu da ayn nedenlerle aklanabilir: Ya barbarlar bu szleri anlamayacaklar, belki oniallar Yunanllardan yana
kacaklar ya da barbarlar ne dediini renecekler ve oniallara
gvenemeyeceklerdi.]
99. Leotykhidas'n bu szlerinden sonra Yunanllar gemilerini kyya
yanatrdlar ve sava dzeninde saf tuttular. Yunanllarn savaa

678/881

hazrlandklarn grm ve oniallara sylediklerini duymu olan

Persler, nce Yunanllardan yana kmalarndan korktuklar Samoslulardan baladlar, bunlarn silahlarn ellerinden aldlar. nk bunlar
barbar gemilerinin getirdii Atinal tutsaklar ki bunlar Attika'da
kalmlar ve Kserkses askerlerinin eline dmlerdi kurtarmlar ve
ellerine yolluk da vererek Atina'ya geri gndermilerdi; be yz
Kserkses dmanna zgrlk salam olmak elbette kuku
uyandrmaya yeterdi. Bundan sonra, "Buralar kimse sizin kadar bilmez," deyip Miletoslular da Mykale tepelerine alan yollar korumak
bahanesiyle savdlar; gerekte istedikleri bunlar kamptan uzaklatrmakt. Ellerine frsat geerse ihanet edeceklerinden kukulandklar oniallara kar Persler ite bu tedbirleri almlard. Bu arada tabya kurmak zere kendileri de kalkanlarn topluyorlard.
100. Hazrlklarn bitiren Yunanllar, barbarlarn zerine atldlar.
Tam saldrya geerlerken btn kampta bir sylenti yayld, ayn anda
deniz kysnda bir kerux asas buldular, kyya vurup burada kesilen
dalgalar getirip kumlar zerine brakmt[428]. Yaylan sylentiye
gre, Yunanllar Boiotia'da savamlar ve Mardonios ordusunu yenmilerdi. Gerekte olaylara bir kez tanrlar yn vermeye baladlar m,
onlarn ie karm olduklarn gsteren birok belirti ortaya kar, bu
sefer de yle olmutur. Mykale'deki yakn zaferden birka saat nce,
Plataia zaferi kazanlmtr ve bu haber ayn gn iinde Asya
kylarnda saf tutmu olan Yunanllara ulam, orduya yeni bir gven
ve tehlikeyi kmseme duygusu getirmiti.
101. Ve ite bu gnn ikinci rastlants: ki sava da Eleusis tanras
Demeter'in tapnaklar yaknnda olmutur. Plataia'da, daha nce dediim gibi, atma Demeter tapnann hemen yannda olmutur,
Mykale'de de yle oluyordu. Ayrca Pausanias Yunanllarnn
Plataia'da dman yendikleri haberi Mykale'ye geldii zaman, bu olay
artk olmu bitmiti. Zira Plataia sava sabah erken verilmiti, Mykale
sava ise leden sonradr. Ve bu iki zaferin ayn ayn ayn gnne

679/881

rastlad, daha sonra bu olaylar inceden inceye aratrld vakit kesin

olarak anlalmtr. Bu haberi almadan nce Mykale'deki Yunanllar,
kendilerinden ok Yunanistan' dnerek titriyorlard; Mardonios'un
nnde eilecek diye korkuyorlard. Ama vaktaki bu sylenti kampn
zerinden geti, dmann zerine yeni bir gle ve taze yrekle
atldlar. Bylece Yunanllar ve barbarlar, adalarn ve Hellespontos'un
yazglarnn bu savaa bal olduunu bilerek kavgaya atlyorlard.
102. Atinallar ve onlara bitiik olan brleri, sava cephesinin hemen hemen yars, dmana kar alak ve dz bir kumsalda yryorlard, oysa Lakedaimonlularn ve onlarn yannda saf tutmu olan mttefiklerin tuttuklar yol, bir sel yatann oyduu bayrdan geiyordu.
Lakedaimonlular bylece, barbar kampna arkadan sarkmak zere
yrrlerken, br kanadn savalar dmana yanamlard. Kalkanlardan kurulmu olan engel ayakta kald srece Persler dayandlar ve
Atinallar hibir ilerleme gsteremediler. Ama Atina birlikleri ve onlarn yannda yer alm olan mttefikleri, zafer onurunu kendileri
kazanmak, Lakedaimonlulara kaptrmamak iin, btn saf boyunca
birbirlerini daha zorlu savamaya kkrttklar zaman i deiti.
Kalkanlar devirdiler, elbirliiyle ileri atlp Perslerin zerine dtler.
Onlar saldry karladlar ve bir sre dayandlar da, ama sonunda
tabyalarna doru kamaya baladlar. Atinallar, Korinthoslular, Sikyonlular ve Troizenliler (bu kanatta bulunan askerler bunlard) pelerini
brakmadlar ve onlarla beraber kalenin ierisine daldlar; duvarlar
aldktan sonra barbarlar direnmeyi kestiler; Perslerden gayrs
kamaya baladlar. Bunlar birka avu kaldklar halde, art arda
siperlerine giren Yunanllara kar savayorlard. Pers eflerinden ikisi
kap kurtulmu, ikisi lmt. Artayntes ve thamitres, iki amiral
kam, Mardontes ve kara birlikleri generali Tigranes silah elde
lmlerdi.
103. Lakedaimonlular ve brleri geldikleri zaman, Persler hl
dvyorlard, bunlarn gelii son yumruu indirmi oldu. Yunanllardan da den oktu, en ok da Sikyonlular ve bu arada efleri

680/881

Perilaos. Med kampnda bulunan ve silahlar ellerinden alnm olan

Samoslular, durumun batan beri saldranlardan yana gelitiini
grnce[429], Yunanllarn baarsn abuklatrmak iin ellerinden
geleni yaptlar ve onlarn verdikleri rnee uyan br oniallar da
Perslerin yanndan ayrlp barbarlarn zerine atldlar.
104. Miletoslular Perslerden da geitlerini tutmak, geri ekilme
yolunu gven altna almak ve savan, gerekten de olduu gibi, tersine
dnmesi halinde, snmay dndkleri Mykale Da'nn tepelerinde
onlara yol gstermek emrini almlard. Perslerin Miletoslulara bu
grevi vermeleri, hem bu ii salama almak, hem de onlarn kampta
kalp kendilerine kar dnmeleri tehlikesini uzaklatrmak iindi. Ama
Miletoslular kendilerine verilen grevin tam tersini yaptlar; kaanlara
dman ynne kan yolu gsterdiler, sonunda onlar da btn gleriyle yklenip Perslere satr attlar. Bylece onia ikinci kez olmak
zere Pers boyunduruunu atyordu.
105. Bu savata Yunanllar arasnda en ok Atinallar, onlarn
arasnda da pankras greisi olarak yetimi olan Euthoinos olu Hermolykos yararlk gstermilerdir. Bu Hermolykos daha sonra Atina ve
Karystos arasnda kan bir savata, Karystos topranda, Kyrnos'daki
bir arpma srasnda lm ve Geraistos adl yksek burunda
gmlmtr. Atinallardan sonra Korinthoslular, Sikyonlular ve Troizenliler kendilerini gstermilerdir.
106. Yunanllar gerek savata, gerek kaarlarken, dmann en byk
blmn krdktan sonra, nce gemilerin iinde ne varsa hepsini deniz
kysna tadlar, sonra gemileri de, siperleri de atee verip yaktlar;
pek deerli ganimetler elde etmilerdi; gemileri ve siperleri atee verdikten sonra denize aldlar. Samos'a varnca Yunanllar on uluslarn
toptan g ettirmek, kendi ellerinde bulunan Yunan dnyasnda yerleecekleri yeni bir yer gstermek ve onia'y barbarlara brakmak konusunu atlar; zira onia nnde srgit nbet tutmann olana olmadn biliyorlard ve nbet tutmadka da oniallarn Perslerin

681/881

yapacaklar kar saldrdan kurtulmalar midi yoktu. Peloponezli efler, soruyu yle zmlemeyi nerdiler: Medlerin tarafn tutmu
olan Yunanllar, ellerindeki ky kentlerinden kovmak ve yurtluk
olarak oniallara vermek; ama Atinallar, onia'nn boaltlmas
dncesini ve Peloponezlilerin kendi z kolonilerine kar byle davranmak istemelerini ok kt karladlar; bu dayatma karsnda Peloponezliler ayak diremediler. Bu koullar altnda Samos, Khios, Lesbos
ve Yunan safnda bulunan br adalarn birlie alnmasna ve bu antlamann Yunan davasna kopmaz balarla bal olduklarna dair iecekleri antlarla pekitirilmesine karar verdiler. Ve bu salamalar
alndktan sonra, Yunanllar gemikprleri ykmak zere yola koyuldular, zira onlarn hl iki yakay birbirine balamakta olduunu
sanyorlard.
107. Ve Hellespontos'a doru yola ktlar. Savata kap cann kurtarabilmi ve Mykale Da'nn tepesine toplanm olan bir avu barbara
gelince, bunlar Sardes yolunu tutmulard. Oraya vardklar zaman,
Dareios'un olu Masistes yolda bu felaket habercilerini grd; general
Artayntes'e svp saymaya, azna geleni sylemeye balad, birok
sz arasnda ordusunu ynetemedii ve kraln geleceini tehlikeye att iin, en ar ikenceleri hak etmi olduunu ve bir kadndan farksz
olduunu syledi. Persler arasnda kadndan farksz saylmak en byk
hakarettir. Bu szler karsnda fkeden deliye dnen general,
Masistes'i ikiye bimek iin palasna davrand. Ama onun atlmak
zere olduunu gren ve bu srada tam Artayntes'in arkasnda durmakta olan birisi, Halikarnassoslu Praxilaos olu Kseinagoras, generali
belinden kavrad gibi yere vurdu ve Masistes'in koruma askerleri bir
anda efendilerinin evresini kuattlar. Kseinagoras, byle davranmakla
yalnz Masistes'ten deil, kardeini kurtarm olduu iin Kserkses'den
de bir eyler umuyordu; Byk Kral, onu bu hizmetinden tr btn
Kilikia'ya vali olarak gnderdi. Yenilenlerin Sardes'e kadar gelilerinde
yazlmaya deer baka bir ey olmad. Kral henz Sardes'deydi;

682/881

denizde uram olduu bozgun, apar topar geri ekilii, Atina'dan

dn imdiden uzaklarda kalmt.
Pers Saraynda Entrikalar
108. Sardes'deydi ve Masistes'in orada bulunan kars iin yanp tutuuyordu. Ama gnderdii haberler hep etkisiz kalmt, kardeinin
hatrn sayd iin zora da bavuramyordu. (Kadn da buna gveniyordu zaten, kendisine kar zor kullanlmayacan biliyordu.) Elinden
baka bir ey gelmeyen Kserkses, Masistes'in bu kadndan olma kzn
kendi olu Dareios ile evlendirdi, byle bir ba kurmakla kadn daha
kolay elde edebileceini sanyordu. Sz kesme trenleri yapldktan
sonra Susa'ya dnd. Dareios ile gen karlarn kendi sarayna ald ve
Masistes'in karsn ve ona kar duyduu ar istei unuttu, onun yerine Masistes'in kz, Dareios'un kars Artaynte'yi koydu ve bu kez
muradna erdi.
109. Zamanla bunlarn hepsi meydana kmtr, baknz nasl:
Kserkses'e kars Amestris geni bir manto rmt, canl renkleri gzler iin tadna doyum olmaz bir eydi; mantoyu kocasna verdi. Houna
gitti, onu giyip Artaynte'ye gitti; o gn mantodan honut kald kadar
metresinden de honut kalmt. Karlk olarak, "Dile benden ne
dilersin," dedi; isteini emir sayacakt. Bu kadn yznden btn kral
hanedannn zerine bir felaket kmesi gerekiyordu. "Ne istersem
isteyeyim," dedi Kserkses'e, "sahiden verecek misin?" O da onun bambaka bir ey isteyeceini sandndan veririm diye ant iti. Bu anttan
cesaret alan kadn, srtndaki mantoyu istedi. Kserkses, vazgeirmek
iin elinden geleni yapt, Amestris zaten kukulanyordu, imdi bu
kuku dorulanm olacakt; kentler verdi, altndan tepeler verdi, ordu
verdi (tam Pers'lere yakr bir ey, byle ordu vermek). Kadn hibirini
istemedi; sonunda mantoyu vermek zorunda kald. Byle bir armaanla
burnu byyen kadn, srtna geirip kurum satmaya balad.
110. Amestris haber ald; ne olduunu anlamt; ama kadna
kzmad; suu anasna buluyor, "Bu dolaplar hep onun bann altndan

683/881

kyor," diyordu; Masistes'in karsn ldrtmek iin frsat kollamaya

balamt. Kocas Kserkses'in kral leni vereceini gn bekledi. (Bu
len ylda bir kez hkmdarn doum gnn kutlamak zere verilirdi; Persler buna "tykta" derler ki, Yunanca'ya "olaanst len" diye evrilebilir; bir tek bugn kral bana kokular srnr ve Persler
armaanlar datrd.) te Amestris, bugn bekledi ve Kserkses'den
Masistes'in karsn kendisine teslim etmesini istedi. Kserkses,
kardeinin karsn onun eline teslim etmeye raz olmad, bunu ok ac
ve haksz buluyordu, stelik kadncazn bu ite bir suu da yoktu
zira bu istein anlamn kavramt.
111. Ama kadn isteinden dnmyordu, sonunda gelenee boyun
emek zorunluluu karsnda zira gelenek, kral leni baladktan
sonra bir dilei geri evirmeye izin vermiyordu ve hi istemeyerek,
kurbann kendisine teslim etmelerine izin verdiini belirten bir hareket
yapt; ona istediini yapmasna izin verdi ve kardeini artt: "Masistes," dedi, "sen Dareios'un olusun; sen benim kardeimsin; sen
hepsinden nce yiit bir adamsn. mdi, atnn altnda yaayan karn
boa, ben sana onun yerine kendi kzm vereceim; al onu sarayna
gtr ve bugn sahip olduun kadna gelince onu da bandan at, nk
bu evlilik benim houma gitmiyor." Masistes ard, yle cevap verdi:
"Efendimiz, ne kadar yararsz eyler sylyorsun! Bana imdi delikanllk ana ulam oullar, birini senin kendi oluna kar olarak
setiin kzlar vermi olan, stelik tam benim gnlmn kadn, sen
imdi bunu atp senin kznla m evlenmemi istiyorsun? Byk Kral,
phesiz beni kzna layk grmekle bana onur veriyorsun, ama ben ne
onu yapabilirim, ne brn. Sana gelince, iradeni bana zorla kabul ettirmeye alma. Kzn iin de benden daha aa olmayan baka
birisini se; beni de brak, kendi karmla yaayaym." Masistes'in cevab byle oldu; Kserkses fkelendi ve yle dedi: "Bundan Masistes
kazancn u oluyor, bir kez kzm artk alamazsn; ama karn da uzun
sre evinde kalmayacak. Bu da sana verileni kabul etmeyi retecek!"

684/881

Bu szler zerine Masistes u ksa cevab vererek ekildi: "Efendimiz

henz canm almadn."
112. Kserkses kardei ile konutuu srada Amestris, Masistes'in
karsn yakalayp paralamalar iin Kserkses'in koruma askerlerini
getirtmiti: Memelerini, burnunu, kulaklarn, dudaklarn, dilini kestirip kpeklere att, tannmaz bir halde evine geri gnderdi.
113. Masistes'in henz bir eyden haberi yoktu, ama iinde bir tatszlk duyuyordu; sarayna kotu; kars canavar paralam gibiydi, hemen ocuklaryla toplanp konutu ve Baktra'ya doru yola kt, oullarn ve adamlarndan bir bln de yanna almt. Bu eyaleti ayaklandracak, krala elinden gelen ktl yapacakt. Ve sanrm yapard
da, eer Baktrianlarn ve Saka'larn oraya varabilmi olsayd; zira
Baktrian'da ok tutuluyordu, orann satrapyd. Ama Kserkses haber
ald, peine bir ordu sald, yolda yetiip kendisini, oullarn ve
yanndakileri ldrdler.
Sestos Olay
114. te byle oldu Kserkses'in aklar ve Masistes'in lm.
Mykale'den Hellespontos'a doru yola kan Yunanllar ters rzgrlar
yznden, nce Lekton'da demir zerinde beklemek zorunda kaldlar;
sonra Abydos'a geldiler ve kprleri yerinde bulamadlar, ki uzun yolculuklarnn en nemsiz nedeni bu deildi kprler yklmt.
Leotykhidas ve Peloponezliler Yunanistan'a doru yelken amak
dncesindeydiler; ama Atinallar ve strategoslar Ksanthippos kalmak ve Khersonesos'a saldrmak istiyorlard. Peloponezliler dnp gittiler; Atinallar Abydos'dan kalkp Khersonesos'u getiler ve Sestos'u
ablukaya aldlar.
115. Sestos, blgede kalesi en salam olan kentti; Yunanllarn
Hellespontos'ta grndkleri haberi geldii zaman, evrede oturanlarn
ou kendisini oraya att ve kprlerin yapmnda kullanlan materyali
tatm olan Pers Oiobazos da Kardia kentinden gelip buraya kapand.

685/881

Garnizon, yerli Aiollarla Perslerden ve mttefiklerinden toplanm

nemli birliklerden oluuyordu.
116. Blgenin banda Kserkses'in valisi Pers Artayktes bulunuyordu.
Kendini beenmi, kyc bir adamd, kral bile Atina'ya kar yrd
srada aldatmaktan ekinmemi, Elaius'da phikles olu Protesilaos
hazinesini almt[430]. Khersonesos'daki Elaius'da, belli bir yerde bir
Protesilaos trbesi vardr; iinde ok deerli eyler bulunur, altn,
gm ve bronz kupalar, kumalar ve Artayktes'in kraln izniyle yama
ettii baka sunular. yle dolaba koymutu Kserkses'i: "Efendimiz,"
demiti ona, "burada senin lkene kar sefere girmi olduu iin cezasn canyla demi olan bir Yunanlnn konutu var. Bu evi bana ver, ta
ki gelecekte kimse senin topraklarna gz dikemesin." Kserkses bu
sze kolay kanmt, nk [birisinin konutu var] derken kafasndan
neyin getiini bilmiyordu. Protesilaos'un Byk Kral'n topraklarna
kar sefer amas da uydu: Persler Asya'y kendilerinin sayarlar ve
krallarnn babadan oula kalan mlk olarak tutarlar. Bu krallara layk
armaan aldktan sonra hazineyi Elaius'dan Sestos'a tatm, kutsal topra ekip iletmi ve Elaius'a her gidiinde trbeye kadn gtrp saygszlk etmiti. Atinallarn ablukas onu kuatmaya kar hazrlksz
yakalamt, Yunanllarn karaya asker dkebilecekleri hi aklna gelmemiti; Yunanllar hemen hemen hibir eyden kukulanmayan bir
adamn zerine dyorlard.
117. Sonbaharn sonu gelmiti, Yunanllar hl kuatmay srdryorlard; yurtlarndan uzak dm olan birliklerde honutsuzluk
balamt, kentin alnaca yoktu; eflere bavurup geri dnmek istediklerini bildirdiler; olmaz cevab aldlar, kale dmedike ya da Atina Halk Meclisi'nden dn emri gelmedike dnemezlerdi. Askerler de
aln yazsna boyun ediler.
118. Kuatmaya alnm olanlarda alk son kerteye dayanmt,
yatak kaylarn bile kaynatp yemilerdi. Ama bu yiyecek de tkendi.
Bir gece Persler, Artayktes ve Oiobazos da beraber, dman

686/881

nbetilerinin seyrek olduu bir yerden, kentin gerilerinde duvardan

ap gizlice katlar. Sabah olunca Khersonesoslular kulelerin tepesinden Atinallara durumu bildirdiler ve kaplar atlar; Atinallarn
byk blm Perslerin peine dt, geri kalan kente girdi.
119. Oiobazos Trakya'ya savumutu; Apsinth Thraklar onu
yakaladlar ve ulusal treleri gereince, yerli bir tanr olan Pleistoros'a
kurban olmak zere kafasn kestiler. Yanndakileri baka trl
ldrdler. Sestos'dan en son ayrlm olan Artayktes grubuna gelince,
bunlar da AigosPotamos'un az yukarsnda yakalandlar ve epeyce de
dayandlar; askerlerin bir blm ld; brleri yakalandlar. Yunanllar tutsaklar baladlar, Sestos'a gtrdler; zincire vurulmu olan
Artayktes ve olu da bunlar arasndayd.
120. Khersonesos'da anlatlr, bunlarn banda nbetilerden biri,
tuzlu balk piirirken bir mucizeye tank olmu: Balklar tavann iinde,
sanki yeni tutulmu taze balklarm gibi kml kml oynamaya, hoplayp zplamaya balamlar. Nbetiler ocan bana toplanmlar,
akn akn bakyorlarm; mucizeyi gren Artayktes, ay arm
ve unlar sylemi: "Atinal yabanc, bu mucize seni korkutmasn; bu
senin iin deil, benim iin oldu; nk Elaiuslu Protesilaos, lm ve
mumyalanm olduu halde, kendisine fenal dokunan adam tanrlar
sayesinde cezasz brakmadn gstermek istiyor. imdi ben de kurtulmalk olarak sunak tana unlar koymaya hazrm: Tapnandan
alm olduum hazineye karlk bu tanrya yz talant vereceim ve
kendi canm ve olumun cann satn almak iin de Atinallara iki yz
talant deyeceim." Bu szler, Strategos Ksanthippos'u yumuatamad;
zira Protesilaos'un cn almak isteyen Elaiuslular, herifi ldrmesi
iin yalvaryorlard; strategos da yle dnyordu zaten. Deniz
kysna gtrdler, Kserkses'in gemikpry kurduu yere kimilerine gre Madytos kentinin zerindeki tepeye orada armha gerdiler
ve olunun talanarak ldrln oradan seyretti.

687/881

121. Adalet yerini buldu ve Yunanllar yurtlarna doru yola ktlar;

aldklar zengin ganimetler arasnda gemikprleri balayan halatlar
da bulunuyordu, bunlar tapnaklarna asmak zere gtryorlard. O
yl baka bir ey olmad.
122. Yunanllarn armha germi olduklar Artayktes, Artambares'in
torunlarndand ki, Persleri Kyros'a u anlamda bir dileke sunmak iin
kandrm olan adam budur: "Mademki," diyorlard, "Zeus, Astyages'i
devirip egemenlii Perslere ve insanlar arasnda da sana, Kyros'a
balad; mademki elimizdeki toprak ksr ve talk, o halde yurdumuzu deitirelim, gidip daha bereketli topraklar zerinde yerleelim.
evremizde byle ok yer var, daha uzaklarda da byle yerler var, onlardan birini alalm, varlmz arttka szmz de daha geerli olur;
bir kralulus iin bylesi yakr; bunu bugn birok insan ve btn
Asya buyruumuz altndayken yaparsak yaparz, byle gzel bir frsat
bir daha ne zaman elimize geebilir?" Kyros bunlar dinledi, pek
umursamadan, onlara bildikleri gibi yapmalarn syledi; ama onlarn
isteklerine olur derken, kendilerini artk hkmeden deil, hkmolunan
kiiler durumuna altrmalarn tledi. "Zira," dedi onlara, "sert olmayan toprak, enerjiden yoksun insanlar dourur. Bir topraktan hem
iyi rn, hem deerli sava yetiemez." Persler bu sz kabul etmiler ve yanndan bambaka duygularla ayrlmlard; Kyros onlar bu
dnceden kurtarmt ve onlar da ovalara ekin ekip klelik bimektense, ksr bir toprak zerinde imparatorluk sahibi olmay ye bulmulardr[431].
SON

689/881

Herodotos'ta ller
UZUNLUK LLER

Stad, Stadion : 600 Yunan aya, Atina stad

177,6 metre
Ayak : 0,296 metre
Dirsek : Bir buuk ayak 0,444 metre
Kula : Alt ayak ya da drt dirsek 1,776
metre
Plethron : Yz ayak 29,6 metre
Parmak : Ayan on altda biri 0,0185 metre
Palma : Drt palma bir ayak, alt palma bir
dirsek.
Kitap I. blm 60'daki kadnn boyu
drt dirsekten parmak eksik, 1,72
metre olur.

690/881

Skenes Msr lsdr (Kitap II), altm

stada eittir, yani bir skenes 10 kilometre ve
656 metredir.
Parasang ran lsdr, otuz stad, yani 5
kilometre ve 328 metredir.
HACM LLER

Katule : 0,27 litre

Amphora : 19,44 litre
Kroisos'un Delphoi'ye armaan ettii krateros
(Kitap I. blm 51) 600 amphora alyordu, demek ki 116,64 hektolitre.
KATI MADDELER N

Khoinix : 1,08 litre

Medimnos : 51,84 litre
Kserkses'in ordusunu beslemek iin gnde
110.340 medimnos, yani 57.200,25 hektolitre
buday harcanyordu.

691/881

AIRLIK LLER VE PARA

Yunanllar talant (talanton) ve mana kullanyorlard, ama her yerde bir deildi.
Talant : Atina'da Solon'dan sonra alverite
36,39 kilogramd. Para ile ilgili maden arl
olarak 25, 92 kilogram hesap ediliyordu.
Mana: Talantn altmta biridir.
CORAFYA TERM OLARAK CHETLER

Boreas rzgr kuzey

Notos gney
Euros dou
Zephyros bat
Ayrca bizim gibi gndousu, gnbats deyimlerini de kullanrlard.

692/881

693/881

SOY ZELGELER

AAKD'LER

ANADOLU
LYDA KRALLARI

SKYTH

Sparta Krallar
a) Eurypontid'ler

b) Leonidas kolu

Salamis Krallar

KRAL SOYLARI

RAN

YUNANSTAN
Alkmaionid'ler

701/881

KRONOLOJ

702/881

Babil

Kk Asya ve Lyd

'

s,

1160: Thrak, Thyn, Bithyn,

Kk Asya'ya ilk Grek gleri.
Phryg ve
Mys kabileleri Hitit lkesine Skyth'ler, Bat Trkistan'dan Gney Rusya'ya ge
saldryorlar.
Kimmer'ler Kk Asya'ya geiyorlar.
689-652 Gyges
Semiramis (Samarumat)
652-610 Ardys
810-772
Sanherib 705-681

610-605 Sadyattes

Sandanapal (Assurbanipal)
668-626

605-560 Alyattes

Labynetos
(Nabunaid) 556-539

546 Kyros, Lydia krallna son veriyor.

560-546 Kroisos

703/881

704/881

Dareios

522 Babil ayaklanmas.

521 Media ayaklanmas.
Babil'de ikinci ayaklanma.
Otanes, Lydia'ya giriyor.
519 Msr yeniden ele geiriliyor.
Byk yollarn almas.

518 Ynetimde reform. mparatorluun yirmi sat

Dzenli ve srekli ordu kurulmas.

Vergi ilerinin dzene konulmas, Dareikos ad il

518513 Trakya ve Makedonia'nn ky kesimler

513512 Skyth seferi.

Bosphoros (stanbul Boaz) zerine ilk gemi k

DZN
ABA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. Apollon tapna ve orakli
ile nl. I. 46; VIII. 27, 33, 134.
ABANT'lar, Yunan boylarndan. Euboia. I. 146.
ABARS yks, IV. 36.
ABDERA, Kent. Teos kolonisi. Bat Trakya. Nestos (MestaKarasu)
rmann denize dkld yere yakn. I. 168; VI. 46, 48; VII. 109,
120, 126; VIII. 120.
ABROKOMES, Dareios'un Thermopylai'de len iki olundan biri.
VII. 224.
ABRONKOS, VIII. 21.
ABYDOS, Ky kenti. anakkale Boaz Nra (Nagara) Burnu'nda.
A. Mfid Mansel'e gre Aydos V. 117; VI. 26; VII. 33, 34, 37, 43, 44,
45, 95, 147, 174; VIII. 117, 130; IX. 114.
ADEMANTOS, Salamis deniz
komutan. VII. 137; VIII. 5, 59, 61, 94.

savanda

Korinthoslularn

ADKRAN, Libya kral. IV. 159.

ADRASTOS, Argoslu kahraman. Talaos olu. V. 67, 68.
ADRASTOS, Phrygia kral Gordias'n olu. Kroisos'un olu Atys'i
ldrr. I. 35, 41, 42, 43, 45.
ADRYATK Denizi, I. 163; IV. 33; V. 9.
ADYRMAKHD'ler, Libya boylarndan. IV. 168.
AEROPOS, Perdikkas'n kardei. Makedonia krallarndan. VIII. 137.
AEROPOS, Makedonia kral soyundan. VIII. 139.

706/881

AESKHRON Kabilesi, III. 26.

AGAOS, VI. 127.
AGAMEMNON, Atreus olu, Mykenai kral. I. 67; IV. 103; VII.
159.
AGARSTE, Sikyon kral Kleiesthenes'in kz. VI. 126, 130, 131.
Agariste'yi isteyenler VI. 127.
AGASKLES, Halikarnassoslu. I. 144.
AGATHOERGOS'lar, I. 67.
AGATHYRS'ler, Avrupa'da yaayan Skyth boylarndan. IV. 48, 100,
102, 104, 119, 125.
AGATHYRSOS, Herakles'in olu. IV. 10.
AGBALOS, VII. 98.
AGENOR, Fenikeli. Kadmos'un babas. IV. 147; VII. 91.
AGETOS, VI. 61, 62.
AGGTES, VII. 113.
AGS, VI. 65; VII. 204.
AGLAUROS, Atina kral Kekrops kz. VIII. 53.
AGLOMAKHOS Kulesi, IV. 164.
AGORA, Kent. Gelibolu Yarmadas. VII. 58.
AGRAN'lar, V. 16.
AGRANES, Irmak. Trakya'da Ergene. IV. 90.
AGRGENTUM (Akragas), Kent. Sicilya. VII. 165, 170.

707/881

AGRON, Heraklesoullarndan, Sardes kral. I. 7.

AGYLLA, I. 167.
AA, Ky kenti, Yunanistan, Kolkhis blgesi. I. 2; VII. 193, 197.
AAKES, Samos tyran. IV. 138; VI. 13, 14, 22, 25.
AAKES, Samoslu, Polykrates'in babas. II. 182; III. 39, 139; VI. 13,
14.
AAKOS, Zeus'n olu, Aiginallarn kurucu kahraman. V. 80; VIII.
64, 83, 84.
AAKD'ler (Aiakoslar), Aiasoullar. V. 80, 81; VIII. 64, 84.
AAS, V. 66, 89; VI. 35; VIII. 64, 121.
AGA, Peloponez'de on iki on kentinden biri. I. 145.
AGAA, Ege'de on iki Aiol kentinden biri. I. 149.
AGALEOS Tepesi, VIII. 90; not 344'e baknz
AGE, Kent, Makedonia. VII. 123.
AGERA, Peloponez'de on iki on kentinden biri. I. 145.
AGEUS, Oiolikos olu. IV. 149.
AGEUS, Atinal, Pandion olu. I. 173.
AGA Pelasglar, VII. 94.
AGALEUS, V. 68.
AGD'ler, Boy, Yunanistan, Lakonia, IV. 149.
AGKORES, V. 66.
AGLEA, Ada, Yunanistan, Euboia ile Attika arasnda. VI. 107.

708/881

AGLA, Ky, Yunanistan, Euboia. VI. 101.

AGNA, Irmak tanr Asopos'un kz. V. 80.
AGNA ve Aiginallar, Ada, Yunanistan. II. 178; III. 59, 131; V. 80,
84, 85, 86, 87; VI. 49, 50.
AGON, Ky kenti, Yunanistan, Peloponez, Akhaia blgesi. I. 145.
AGROESSA, Ege'de on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
AGLES, III. 92.
AGLO, III. 92.
AGOS POTAMOS, (Kei Deresi) Gelibolu Yarmadas, Sestos
yrelerinde. IX. 119.
AGYPTOS, Belos olu, Msrllarn atas. II. 43, 182.
ANEA, Kent, Selanik Krfezi Aineion Burnu'nda. VII. 123.
ANESDEMOS, VII. 154, 165.
ANOS, Ky kenti, Trakya, Enez. IV. 90; VII. 58.
ANYRA ve KONYRA, Thasoslularn altn madenleri. VI. 47.
AOL'lar (Aioliallar), I. 6, 26, 28, 141, 149, 150, 157, 171. Asllar:
VII. 95. Aiol kentleri: I. 149, 151; VII. 58, 194; VIII. 35. Aiollarn
zmir'i kaybedileri: I. 150.
AOLS, V. 123; VII. 176.
AOLOS, VII. 197.
ASANAS, IV. 150.
ASKHNES, VI. 100.

709/881

ASKHRAOS, VIII. 11.

ASKHRONA, Blge, Msr. III. 26.
ASKHYLOS, Atinal yazar. II. 156.
ASOPOS, Masalc, II. 134.
ATOLA, Blge, Yunanistan. VI. 127; VIII. 73.
AKANTHOS, Ky kenti, Kuzey Ege. VI. 44; VII. 22, 115, 116, 117,
121, 124.
AKARNAA, Blge, Yunanistan. II. 10; VII. 126.
AKARSULAR, IV. 47, 48, 49, 123. BorysthenesDinyeper,
HypanisBug, strosTuna, TanaisDon, TyrasDinyester. Ayrca not
132'ye baknz.
AKBATANA, Kent, Media, Hamadan. I. 98, 110, 153; III. 64, 92.
AKBATANA, Kent, Suriye. III. 62, 64.
AKERATOS, Delphoi yorumcusu. VIII. 37.
AKES, Irmak, Asya, Horasan. III. 117.
AKHA'lar Akhaios'dan tredii sylenen boy. I. 145; VIII. 47 ve kitabn daha birok yerinde geer.
AKHAA, Kent ve blge ad. Yunanistan'da ayr iki blge bu ad
tar. Birisi Thessalia gneyinde, Phtiotia'da (Phtiotis): VII. 132, 173,
196, 197, 198. br Peloponez'in kuzey blgesi: V. 72; VII. 94; VIII.
73; IX. 26.
AKHAOS, Akhalarn atas. Hellenlerin byk atas saylan Hellen'in
olu Ksuthos'un olu, onlarn atas on'un kardeidir. II. 98.

710/881

AKHAMENES, Perses'in olu, Akhaimenidlerin atas. III. 75; VII.

11.
AKHAMENES, Perslerin Msr satrap. Dareios'un Atossa'dan olma
olu, Kserkses'in kardei. III. 12; VII. 7, 97, 236, 237.
AKHAMEND'ler, Pers kral hanedan. I. 125, 209; III. 2, 65; IV. 43;
V. 32; VII. 62, 117.
AKHANT, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 22.
AKHELOOS, Irmak, Yunanistan, Akarnania. II. 10; VII. 126.
AKHERON, Irmak, Yunanistan. V. 92; VIII. 47. Akheron rma
zerindeki ller Orakli V. 92.
AKHLLEON, Kent, Anadolu, anakkale blgesi. V. 94.
AKHLLEUS'un At Meydan, IV. 55, 76.
AKRAPHA, Kent, Yunanistan. VIII. 135.
AKRSOS, Danae'nin babas, Argos kral. VI. 53, 54.
AKROTHOON, Kent, Yunanistan, Athos. VII. 22.
ALABANDA, Kent, Anadolu, Karia, Milas yaknnda Araphisar.
VII. 195.
ALABANDA, Kent, Anadolu, Phrygia blgesi. VIII. 136.
ALALA, Kyrnos'da (Korsika) Phokaiallarn (Foa) kurduklar kent.
I. 165, 166.
ALARODA'llar, Ulus ad, Asya. III. 94; VII. 79.
ALAZER, Libya kral. IV. 164.
ALEON, Ova blgesi, Anadolu, Kilikia. VI. 95.

711/881

ALEUAD'lar, Thessalia kral hanedan. VII. 6, 130, 172; IX. 58.

ALEUAS, VII. 130; IX. 58.
ALEXANDROS, Troya kral Priamos'un olu Paris'in br ad. I. 3;
II. 113, 115, 116, 117, 118, 120.
ALEXANDROS, Amyntas olu ve Makedonia kral (495450). V.
1722; VII. 173, 175; VIII. 34, 121, 136, 137, 139, 144; IX. 1, 4, 8, 44,
45, 46.
ALLAT, Araplarn Aphrodite'ye verdikleri ad. I. 31; III. 8.
ALKAOS, Heraklesoullarndan. I. 7.
ALKAOS, Mytileneli ozan. (VIVII. yy.) V. 95.
ALKAMENES, Sparta kral. VII. 204.
ALKEDES, VI. 61.
ALKENOR, I. 82.
ALKETES, VIII. 139.
ALKBADES, VIII. 17.
ALKMAKHOS, VI. 101.
ALKMAON, Megakles olu ve Alkmaionidler. I. 59, 61, 64; V. 62,
66, 70, 71, 90; VI. 115, 121, 123, 125, 127, 130, 131.
ALKMENE, Elektryon ile Anaxo'nun kz, Herakles'in anas. II. 43,
145.
ALKON, VI. 127.
ALOPEKA, Kent, Yunanistan, Attika. V. 63.
ALOS, VII. 173; not 304'e baknz

712/881

ALPENOS, Kent, Yunanistan, Lokris blgesi, Thermopylai'nin

dousunda. VII. 176, 216, 229.
ALPHEOS, Spartal. VII. 227.
ALPS, Tuna'ya dklen rmaklardan. IV. 49.
ALYATTES, Lydia kral. I. 6, 16, 1822, 25, 26, 47, 73, 74, 92, 93;
III. 45; VIII. 35. Antmezar. I. 93.
AMASS, Msr kral, yirmi altnc slale. 565525 yllar arasnda
hkm srmtr. Msr' Yunan ticaretine aan ve zenginletiren
firavun olarak bilinir. I. 30, 77; II. 43, 134, 145, 154, 162, 169, 172,
174178, 180182; III. 1, 2, 4, 10, 14, 16, 39, 40, 41, 43, 47, 126.
AMASS, Kyrene zerine yryen Pers ordusunun komutan. IV.
167, 201, 203.
AMATHUS, Kent, Kbrs. V. 105, 108, 114, 115.
AMAZON'lar (Oiorpatalar), IV. 110115, 117.
AMENAS, VIII. 84, 93.
AMENOKLES, VII. 190.
AMESTRS, Otanes'in kz, Kserkses'in kars. VII. 61, 114; IX. 109,
110, 112.
AMANTOS, VI. 127.
AMNAS, VIII. 84, 93.
AMMON, Msr Tanrs. Libya'da Oasis kentinde tapnak ve orakl. I.
46; II. 18, 32, 42; III. 17, 25, 26; IV. 181, 182; Herodotos "Ammonlular Msr ve Ethiopia kolonlarnn karmdr" diyor: II. 42.
AMOMPHARETOS, IX. 5355, 57, 71, 85.

713/881

AMORGES, V. 121.
AMPE, Kent, Dicle'nin denize dkld yerde. VI. 20.
AMPELOS Burnu, Yunanistan. VII. 122.
AMPHARAOS, I. 46, 49, 52, 92; III. 91; VIII. 134; not 18'e baknz.
AMPHKAA, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
AMPHKRATES, III. 59.
AMPHKTYON, Kahraman. VII. 200.
AMPHKTYON, Dinsel birlik. II. 180; V. 62; VII. 200, 213, 228.
AMPHLOKHOS, Amphiaraos'un olu. III. 91; VII. 91.
AMPHLYTOS, Akarnaial khin. I. 62.
AMPHMNESTOS, VI. 127.
AMPHON, V. 92 b.
AMPHSSA, Kent, Yunanistan. VIII. 32, 36.
AMPHTRYON, Tirnys kral Alkaios'un olu, Alkmene'nin kocas,
Herakles'in babas. II. 43, 44, 146; V. 59; VI. 53.
AMPRAKA, Ky kenti, Yunanistan, Akarnaia. VIII. 45, 47; IX. 28,
31.
AMYNTAS, Makedonia kral. (540498) V. 1720, 94; VIII. 136,
139, 140 a; IX. 44.
AMYNTAS, Gygea'nn olu. VIII. 136.
AMYRGA, Skyth kabilesi. VII. 64.
AMYRS, Bilge. VI. 127.

714/881

AMYRTAOS, II. 140; III. 15.

ANAGYRUS, Atina demoslarndan. VIII. 93.
ANAKHARSS, IV. 46, 76.
ANAKREON, Teoslu. III. 121; not 109'a baknz.
ANAKTORON, Kent, Yunanistan, Arta Krfezi kysnda. IX. 28,
31.
ANAPHES, VII. 62.
ANAPHLYSTOS Demosu. IV. 99.
ANAUA, Kent, Anadolu, Phrygia blgesi. imdiki Acgl'n ve
bunun yanndaki kentin addr. VII. 30.
ANAXANDRDAS, Heraklesoullarndan, Sparta kral. VIII. 131.
ANAXANDRDAS, Heraklesoullarndan, Sparta kral, Leon'un
olu, Kleomenes, Dorieus, Leonidas ve Kleombrotos'un babas. I. 67;
III. 148; V. 39, 40, 42, 64; VI. 50, 108; VII. 148, 158, 204, 205; VIII.
71; IX. 10, 64.
ANAXLAOS, Sparta krallarndan. VIII. 131.
ANAXLAOS, Rhegion tyran. (494476) VI. 23; VII. 165, 170.
ANDREAS, VI. 126.
ANDROBULOS, VII. 141.
ANDRODAMAS, VIII. 85; IX. 90.
ANDROKRATES, Kahraman. IX. 25.
ANDROMEDA, Perses'in anas. VII. 61, 150.

715/881

ANDROPHAG'lar, Yamyamlar, Skythlerin komular. IV. 18, 100,

102, 106, 119, 125.
ANDROS, Ada, Ege Denizi, Kykladlardan. IV. 33; V. 31; VIII. 66,
108, 111, 112, 121.
ANERSTOS, Sperthies'in babas VII. 134.
ANERSTOS, Sperthies'in olu. VII. 137.
ANGTES, Irmak, Trakya. VII. 113.
ANGROS, Irmak, llyra. IV. 49.
ANKHMOLOS, V. 63.
ANNE ve KIZI, VIII. 65; not 335'e baknz.
ANOPAA, Thermopylai'de keiyolunun getii yer. VII. 216.
ANTAGORAS, Koslu. IX. 76.
ANTANDROS, Pelasg kenti, Anadolu, Troya blgesi. V. 26; VII. 42.
ANTHELA, Kent, Yunanistan, Thermopylai yannda. VII. 176, 200.
ANTHEMUS, Kent, Makedonia. V. 94.
ANTHYLLA, Kent, Msr. II. 97, 98.
ANTDOROS, Lemnos'da. VIII. 11.
ANTKHARES, V. 43.
ANTKYRA, Kent, Yunanistan, Malis blgesi. VII. 198, 213.
ANTOKHOS, IX. 33.
ANTPATROS, VII. 118.
ANTPHEMOS, VII. 153.

716/881

ANYSS, Kent, Msr. II. 137, 166.

ANYSS, Msr kral. II. 137, 140.
ANYSOS, VII. 98.
APARYT'ler, Ulus ad, Afganistan. III. 91.
APATURA Bayramlar, I. 147;. not 33'e baknz.
APHETA skelesi. VII. 193, 196; VIII. 4, 6, 7, 8, 11, 12, 14.
APHDNA, VI. 109; IX. 73.
APHRODTE, Tanra. I. 105, 131, 199; II. 41, 112, 181; III. 8; IV.
59, 67; Gksel=Urania I. 105, 131; III. 8; IV. 59; Yabanc II. 112. Kutsal (Msr'da). II. 41.
APHRODSAS, Ada, Libya, Kyrene. IV. 169.
AP, Skythlerde Toprak tanra. IV. 59.
APDANOS, Irmak, Yunanistan, Thessalia. VII. 129.
APS, Msr Tanrs, kz tanr. II. 153; III. 27, 28, 29, 33, 64.
APS, Kent, Libya. II. 18.
APOLLON, Tanr. I. 69, 87, 144; II. 144, 156; IV. 59, 158; VI. 118;
VIII. 135 ve baka yerlerde. steminos Apollon I. 52; V. 59; VIII. 134;
Triopion Apollon I. 144. Karneios Apollon VII. 206; VIII. 72; Bayramlar. Ptoos (Ptoon) VIII. 135.
APOLLONA, Kent, Karadeniz bat kysnda. IV. 90, 93.
APOLLONA, Kent, onia Denizi. Bugn Arnavutluk'ta Avlonya
ky kenti. IX. 92, 93, 94.
APRES, Msr kral. II. 161, 162, 163, 169, 172; III. 1, 2; IV. 159.

717/881

APSNTHA, Blge, Gelibolu, Saros Krfezi kuzeyi. VI. 34, 36, 37;
IX. 119.
ARABSTAN, II. 8, 11, 12, 15, 19, 73, 75, 158; III. 9, 107, 109, 113;
IV. 39.
ARADOS, VIII. 98.
ARAP Krfezi, II. 11, 102, 158, 159; IV. 39, 42, 43.
ARAP'lar, I. 131, 198; II. 30, 75, 141; III. 4, 7, 8, 9, 88, 91, 97,
107112; VII. 69, 86, 87, 184.
ARAROS, Irmak, Dou Avrupa. IV. 48.
ARAX (Araxes), Irmak, Aras. I. 201, 202, 205, 209, 211, 216; III.
36; IV. 11, 40.
ARDERKKA, Asur ky, Babil yaknnda, Frat kysnda. I. 185.
ARDERKKA, Susa yaknnda durak. VI. 119.
ARDYS, Lydia kral. (652610) I. 15, 16, 18.
ARES, Sava Tanrs. Zeus ve Here'nin olu. II. 59, 63, 83; IV. 59,
62; V. 7; VII. 75, 76, 140; VIII. 77.
ARES Tepesi (Areios Pagos), Atina akropolnde. VIII. 52.
ARGADES, V. 66.
ARGAOS, VIII. 139.
ARGANTHONOS, Tartessos kral. I. 163, 165.
ARGE, Hyperboreli kz. IV. 35.
ARGEA, Lakedaimon kral Aristodemos'un kars. VI. 52.
ARGLOS, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 115.

718/881

ARGMPASA, Skyth dilinde Gksel Aphrodite. IV. 59.

ARGOPON, Plataia yaknnda Eleusis Demeteri tapnann bulunduu yer. IX. 57.
ARGPEA'lar, Ural uluslarndan. IV. 23.
ARGS, VI. 65.
ARGO Gemisi, IV. 145, 179; VII. 193.
ARGOS, Kahraman. VI. 75, 78, 80.
ARGOS, Peloponez'in kuzeydou blgesi olan Argolis'in bakenti. I.
1, 5, 82; V. 67; VI. 76, 80, 82, 83; VII. 145, 148, 150, 151, 152; VIII.
137, 138. Argoslular I. 31, 82; III. 131, 134; V. 49, 57, 61, 67, 68, 86,
87, 88, 94, 113; VI. 19, 7578, 83, 84, 92, 127; VII. 148152; VIII. 73;
IX. 12, 27, 34, 35.
AR'ler (Arianlar), Med boylarndan. VII. 62, 66.
ARABGNES, Dareios'un olu, Pers amirali. VII. 97; VIII. 89.
ARANTAS, Skyth kral. IV. 81.
ARAPETHES, Skyth kral. IV. 76, 78.
ARARAMNES, Akhaimenidlerden. VII. 11.
ARARAMNES, VIII. 90.
ARAZOS, VIII. 82.
ARDOLS, Alabanda tyran. VII. 195.
ARMASPEA Destanlar. IV. 14.
ARMASPES'ler, III. 116; IV. 13, 27.

719/881

ARMNESTOS, Plataia savanda Mardonios'u ldren Spartal. IX.

64.
ARMNESTOS, Plataial. IX. 72.
AROMARDOS, Dareios'un olu. VII. 78.
AROMARDOS, Pers generali. Artyphios'un kardei. VII. 67.
ARON, Ozan. I. 23, 24.
ARPHRON, VI. 131, 136; VII. 33; VIII. 131.
ARSBA, Kent, Lesbos (Midilli) adas. I. 151.
ARSTAGORAS, Miletos tyran. V. 3038, 4951, 54, 55, 65,
9799, 103, 105, 124, 126; VI. 1, 5, 9, 13; VII. 8 b.
ARSTAGORAS, Kyzikos tyran. IV. 138.
ARSTAGORAS, Kyme tyran. IV. 138; V. 37.
ARSTAGORAS Samoslu Hegesistratos'un babas. IX. 90.
ARSTEAS, Prokonnesoslu, Kaystrobios olu. IV. 1316.
ARSTEAS, Korinthoslu Adeimantos olu. VII. 137.
ARSTEDES, Lysimakhos olu, Plataia savanda Atinallarn
komutan. VIII. 79, 81, 95; IX. 28, not 376'ya baknz.
ARSTEUS, IV. 13, 15.
ARSTODEMOS, Lakedaimon kral. IV. 147; VI. 52; VII. 204; VIII.
131.
ARSTODEMOS, Thermopylai'de savaa katlmayan Spartal. VII.
229231; IX. 71.
ARSTODKOS, Kymeli. I. 158, 159.

720/881

ARSTOGETON, Atina tyran Hipparkhos'u ldrenlerden. V. 55;

VI. 109, 123.
ARSTOKRATES, VI. 73.
ARSTOKYPROS, Salamis kral. V. 113.
ARSTOLADES, Lykurgos'un babas. I. 59.
ARSTOMAKHOS, VI. 52; VII. 204; VIII. 131.
ARSTON, Sparta kral, Agasikles olu, Demaratos'un babas. I. 67;
V. 75; VI. 51, 6166, 68, 69; VII. 3, 101, 209, 239.
ARSTON, Bizansl. IV. 138.
ARSTONKE, Delphoi orakli szcs. VII. 140.
ARSTONYMOS, VI. 126.
ARSTOPHANTOS, VI. 66.
ARSTOPHLDES, Taranto kral. III. 136.
ARZANT'lar, Med boylarndan. I. 101.
ARKADA ve Arkadiallar. I. 66, 67; II. 171; IV. 161; V. 49; VI. 74,
83, 127; VII. 90, 170, 202; VIII. 26, 72, 73; IX. 27, 28, 35. Arkadia
Pelagslar. I. 146.
ARKESLAOS, Kyrene krallarndan drdnn ad. Arkesilaos I.
(591575) IV. 159, 160, 161. Arkesilaos II. (530513) IV. 162165,
167, 200.
ARKHANDROS, Kent, Msr. II. 97.
ARKHANDROS, Arkhios olu. II. 98.
ARKHELAO, Sikyon filelerinden. V. 68.

721/881

ARKHELAOS, Leonidas'n atalarndan VII. 204.

ARKHAS, Lakedaimonlu. III. 55.
ARKHDAMOS, Zeuxidamos olu. VI. 71.
ARKHDAMOS, Sparta krallarndan. VIII. 131.
ARKHDKE Yunanl kadn. II. 135.
ARKHLOKHOS, Paroslu. I. 12.
ARPOXAS, Skythlerin atas Targitaos'un olundan ortancas. IV.
5, 6.
ARSAMENES, Dareios'un olu. VII. 68.
ARSAMES, Akhaimenidlerden, Ariaramnes'in olu, Hystaspes'in babas, Dareios'un byk babas. I. 209; VII. 11, 224.
ARSAMES, Dareios'un Artystone'den olma olu. VII. 69.
ARTABANOS, Hystaspes olu, Dareios'un kardei, Kserkses'in amcas. IV. 83, 143; VII. 1013, 1518, 46, 47, 4953, 66, 75, 82; VIII.
26, 54.
ARTABATES, VII. 65.
ARTABAZOS, Pers komutan, Pharnakes olu. VII. 66; VIII.
126129; IX. 41, 42, 58, 66, 70, 77, 89.
ARTABAZOS, Asurya satrap. I. 192.
ARTAE, Perslerin eski ad. VII. 61.
ARTAOS, VII. 22.
ARTAOS, VII. 66.

722/881

ARTAKE, Kent, Miletos kolonisi, Marmara kysnda, imdiki

Erdek. IV. 14; VI. 33.
ARTAKHAES, Athos kanaln aan Pers mhendisi. VII. 22, 117.
ARTAKHAES, VII. 63.
ARTAKHAES, VIII. 130.
ARTANES, Irmak, Tuna'nn kolu. IV. 49.
ARTANES, Hystaspes'in olu, Dareios'un kardei. VII. 224.
ARTAPHRENES, Dareios'un kardei, Perslerin Sardes satrap. V.
25, 3033, 35, 73, 96, 100, 123; VI. 1, 2, 4, 30, 42.
ARTAPHRENES, Dareios'un yeeni ve Artaphrenes'in olu, Pers
generali, Datis komutan. VI. 94, 119; VII 8 b, 10, 33, 74, 78.
ARTAYKTES, Pers generali, Sestos komutan. VII. 33, 78; IX. 116,
118120, 122.
ARTAYNTE, Kserkses'in sevgilisi. IX. 108, 109.
ARTAYNTES, Pers generali, thamitres olu. VII. 67.
ARTAYNTES, Pers amirali, Artakhaies olu. VIII. 130; IX. 102,
107.
ARTEMBARES, I. 114116.
ARTEMBARES, IX. 122.
ARTEMS, Tanra. Zeus ve Leto'nun kz. Apollon'un ikiz kardei.
I. 26; II. 59, 83, 137, 156; VIII. 177. Artemision'da VII. 176;
Bubastes'de II. 137, 138; Buto'da II. 155; Brauron'da VI. 138; Delos'da
IV. 3335; Ephesos'da I. 26; Orthosia'da IV. 87; Samos'da III. 48;
Trakya'da V. 7.

723/881

ARTEMSA, Karia, Halikarnossos kraliesi. VII. 99; VIII. 68, 69,

87, 93, 101104, 107.
ARTEMSON Burnu, Yunanistan, Euboia adas kuzeyinde. VII.
175177, 183, 192, 194; VIII. 2, 4, 5, 6, 8, 11, 14, 16, 2123, 40,
4446, 66, 76, 82; IX. 98.
ARTSKOS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 92.
ARTOBAZANES, Dareieos'un en byk olu. VII. 2, 3.
ARTOKHMES, Pers generali, Dareios'un damad. VII. 73.
ARTOKSERKSES, Pers kral, Kserkses'in olu. VI. 98; VII. 106,
151, 152.
ARTONTES, Bagaios'un babas. III. 128.
ARTONTES, Mardonios'un olu. IX. 84.
ARTOZOSTRA, Dareios'un kz, Mardonios'un kars. VI. 43.
ARTYBOS, Pers generali. V. 108, 110112.
ARTYPHOS, Pers generali, Artabanos'un olu. VII. 66, 67.
ARTYSTONE, Kyros'un kz, Dareios'un kars. III. 88; VII. 69, 72.
ARYANDES, Pers generali, Msr satrap. IV. 165167, 200, 203.
ARYENS, Lydia kral Alyattes'in kz. I. 74.
ASBYST'ler, Libya boylarndan. IV. 170, 171.
ASA, Prometheus'un kars. IV. 45.
ASAD'lar, Sardes boylarndan. IV. 45.
ASAS, Kotys olu. IV. 45.

724/881

ASNE, Peloponez'de Dor kenti. VIII. 73.

ASKALON, Deniz kys kenti, Suriye I. 105.
ASMAKH'lar (Kaaklar) II. 30.
ASONDES, VII. 181.
ASOPODOROS, IX. 69.
ASOPOS, Irmak tanr. V. 80.
ASOPOS, Irmak, Yunanistan, Thermopylai yaknnda. VII. 199, 200,
216, 217.
ASOPOS, Irmak, Yunanistan, Plataia yaknnda. VI. 108; IX. 15, 19,
31, 36, 38, 40, 43, 49, 51, 59.
ASPATHNES, III. 70, 78; VII. 97.
ASSA, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 122.
ASSESOS, Kent, Anadolu, Miletos yaknnda. I. 19, 22.
ASTAKOS, Thebaili kahraman, Melanippos'un babas. V. 67.
ASTER, V. 63.
ASTROBAKOS, Yartanr, Kahraman. VII. 69.
ASTYAGES, Med kral. (585550) I. 46, 7375, 91, 106, 108112,
114130, 162; III. 62; VII. 8; IX. 122.
ASURAsuryaAsurlular, I. 96, 102, 103, 106, 131, 178, 184, 185,
188, 192194, 199; II. 17, 30, 141, 150; III. 92, 155; IV. 39, 87; VI. 54;
VII. 9, 63.
ASYA, Bu kitabn birok yerinde geer. Asya'nn betimlenmesi. IV.
38 ve sonras.

725/881

ASYKHS, Msr kral. II. 136.

ATARANTES (Atlantlar). Boy, Kuzey Afrika. IV. 184.
ATARBEKHS, Kent, Msr, Delta'da Prosopitis adasnda. II. 41.
ATARNEOS, Kent, Anadolu, Mysia blgesi. I. 160; VI. 28; VII. 42;
VIII. 106.
ATHAMAS, VII. 58, 197.
ATHENADES, VII. 213.
ATHENAGORAS, IX. 90.
ATHENE, Tanra, bu kitabn birok yerinde geer. Alea Athene,
"koruyucu" sznden gelmi olabilir, zellikle Arkadia'nn Alea ve
Tegea kentlerinde taplr. En byk Tapna Tegea'dadr. Bu tapnakta
nl sanatkr Skopas'n ok deerli eserleri vardr. I. 66; IX. 70.
Assesia Athene (Assesos Miletos'un yannda bir yerdir). I. 19, 22. lion
Athene VII. 43. Krathis Athene V. 45. Pallas Athene V. 77; VII. 141.
Pallene Athene I. 62; Polias Athene I. 160; V. 82. Athene Pronoia,
Delphoi'de tapnak VIII. 37, 39. Athene Bayramlar IV. 180.
ATHOS, Yarmada, Kuzey Yunanistan, Aynaroz. VI. 44, 45, 95; VII.
22. 37, 122, 189. Athos kanalnn almas VII. 22 ve sonras.
Yarmada zerindeki kentler. VII. 22.
ATHRBTAS, Kent aa Msr. II. 166.
ATHRYS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
ATNA, (Athenai) ve Atinallar. Bu kitabn birok yerinde geer.
Peisistratidlerin eline geii I. 59 ve sonras. Peisistratidlerin elinden
k. V. 62 ve sonras. AtinaAigina sava. V. 77 ve sonras.
Marathon'da Atinallar. VI. 94 ve sonras. Atinallarn asllar hakknda.
VIII. 44.

726/881

ATLANT'lar, Boy, Kuzey Afrika, Atlas dalar. IV. 184.

ATLAS, Deniz. I. 203.
ATLAS, Da, Kuzey Afrika. IV. 184.
ATLAS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
ATOSSA, Kyros'un kz, Dareios'un kars, Kserkses'in anas. III. 68,
69, 88, 133, 134; VII. 2, 3, 64, 82.
ATRAMYTTEON, Kent, Anadolu, Edremit. VII. 42.
ATRD'ler, VII. 20.
ATTAGNOS, IX. 15, 86, 88.
ATTKA, Blge, Yunanistan. Bu kitabn her yerinde geer.
ATYS, Lydia kral Kroisos'un olu. I. 34.
ATYS, Lydia kral, Lydia'ya adn vermi olan Lydos'un babas. I. 7,
94; IV. 74.
AUGLA Vahas, Bat Msr. IV. 172, 182, 183.
AUKHATEA, Skyth boylarndan. IV. 6.
AURAS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
AUSEA'lar, Libya boylarndan. IV. 180, 191.
AUSKHS'ler, Libya boylarndan. IV. 171, 172.
AUSTESON, IV. 147; VI. 52.
AUTODKOS, IX. 85.
AUTONOOS, Delphoi kahraman. VIII. 39.
AUXESA, V. 82, 83.

727/881

AVRUPA (Europe), Ankara. I. 4, 103, 209; II. 16, 26, 33, 103; III.
96, 115, 116; IV. 36, 42, 45, 49, 89, 143, 198; V. 1, 12; VI. 33; VII. 5,
810, 20, 33, 50, 56, 73, 126, 174, 185; VIII. 51, 97, 108; IX. 14.
AXOS, Irmak, Kuzey Yunanistan, Vardar. VII. 123, 124.
AZANES, Pers generali. VII. 66.
AZANA, Kent, Peloponez. VII. 127.
AZRS, Kent, Libya. IV. 157, 169.
AZOTOS Kent, Suriye. II. 157.
BAAL (Zeus Baal, Belos Deos), I. 181; III. 158. Zeus'e baknz.
BABL (Babylon), I. 74, 77, 93, 106, 153, 178180, 183187,
189194, 196, 199, 200, 201; II. 109; III. 92, 150155, 159, 160 ; IV.
1; VII. 62. Ekonomik ve sosyal dzen. I. 192 ve sonras. Zeus tapna.
I. 181 ve sonras. Babil kaplar. III. 155.
BADRES, Pers generali. IV. 167, 203.
BADRES, Hystanes olu. III. 77.
BAGAOS, Artontes olu. III. 128.
BAGAOS, Mardontes'in babas. VII. 80; VIII. 130.
BAKALES'ler, IV. 171.
BAKHAD'lar, V. 92 b.
BAKS Orakli. VIII. 20, 77, 96; IX. 43.
BAKTRA, Baktria, Baktrianlar, Baktriallar. Dou ran'da imdiki
Belh ve Amu Derya blgeleri. Baktra VI. 9; IX. 113; Baktrialar (Baktrioi) III. 102; VII. 64, 66, 88; VIII. 113; IX. 31, 113. Baktria IV. 204.
Baktrian III. 92. Baktrianlar I. 153. Baktrion nomos IX. 113.

728/881

BARKA, Libya kenti. III. 13, 91; IV. 160, 165, 167, 171, 186,
200205.
BARKA, ran'a srlen Barkallarn Baktria'da kurduklar kent. IV.
204.
BASLEDES, VIII. 132.
BASSAKES, Pers generali. VII. 75.
BATTOS, Kyrene krallarnn ad. Battos I. Polymnestos olu. (631)
IV. 150, 153157, 159; Battos II. Arkesilaos olu (590) II. 181; IV.
159, 160 ; Battos III. (550530) I. 161, 162, 163, 205.
BELBNA, VIII. 125.
BELDES Pylai, Babil kaplarndan. III. 155, 158.
BELOS, Heraklidlerden. I. 7; VII. 61.
BERMON, Da, Makedonia. VIII. 138.
BESS'ler, VII. 111.
BAS, Prieneli. I. 27, 170.
BAS, Melampos'un kardei. IX. 34.
BSALTA, Thrak kral. VII. 115; VIII. 116.
BSALTES, VI. 26.
BSANTA, VII. 137.
BSTON'ler, Trakya uluslarndan. VII. 110.
BSTONS, Gl, Makedonia. VII. 109.
BTHYNA, (Bithynoi) I. 28; VII. 75.

729/881

BTON, Argoslu. I. 31.

BZANS (Byzantion), Megara kolonisi. stanbul. IV. 87, 144; V. 26.
BOGES, VII. 107, 113.
BOBES, Gl, Thessalia. VII. 129.
BOOTA, Blge. Yunanistan. I. 92, 195; II. 49; V. 57, 59, 61, 74,
77, 81, 89, 91; VI. 34, 108; VII. 132, 202; VIII. 34, 38, 40, 44, 50, 66,
113, 144; IX. 2, 6, 7 b, 17, 19, 24, 31, 39, 46, 47, 67, 68, 87, 100.
BOLBTN, Nil azlarndan. II. 17.
BOREAS, Rzgr tanr. VII. 189.
BORYSTHENES, Irmak, Rusya, Dinyeper. IV. 5, 17, 18, 24, 47, 53,
54, 56, 71, 81, 101.
BORYSTHENES, Kent, Rusya. IV. 79.
BORYSTHENES'liler, IV. 18, 53, 78, 79.
BOSPHOROS, stanbul Boaz. IV. 83, 8589, 118; VII. 10 c, 20.
BOSPHOROS Kimmer. IV. 12, 28, 100.
BOTTAA, VII. 123, 127, 185; VIII. 127.
BRANKHOS oullar, Apollon tapna orakl szcl yapan aile,
Miletos, Didyma. I. 46, 92, 157159; II. 159; V. 36.
BRAURON, Kent ve tapnak, Attika, Yunanistan. IV. 145; VI. 138.
BRANTKE, VII. 108.
BRNDES, Liman, talya, Brindizi. IV. 99.
BRONGOS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.

730/881

BRYG'ler, Trakya halklarndan. Anadolu'ya getikten sonra Phryg

adn almlardr. VI. 45; VII. 73, 185.
BUBARES, Megabazos olu. V. 21; VII. 22; VIII. 136.
BUBASTS, Msr Tanras, Artemis. II. 137, 156.
BUBASTS, Kent. Msr. II. 59, 60, 67, 137, 154, 158, 166.
BUD'ler, Med boylarndan. I. 101.
BUDN'ler, Skyth halklarndan. IV. 21, 22, 102, 105, 108, 109, 119,
120, 122, 123, 136.
BUKOLK, Nil azlarndan. II. 17.
BULS, VII. 134, 137.
BURA, Peloponez'deki on iki on kentinden biri. I. 145.
BUS'lar, Med boylarndan. I. 101.
BUSRS, Kent. Msr. II. 59, 61, 165.
BUTAKDES, V. 47.
BUTO, Kent, Msr. II. 59, 63, 67, 75, 83, 111, 113, 152, 155, 156;
III. 64.
BYBASSOS, Data Yarmadas, Anadolu. I. 174.
DADK'ler, III. 92; VII. 66.
DADALOS, Girit labirentinden kanat takp uan sanatkr. VII. 170.
DAMASTHYMOS, VII. 98; VIII. 87.
DAMASOS, VI. 127.
DAMA, V. 82, 83; not 204'e baknz.

731/881

DANAE, Argos kral Akrisios kz.

DANAOS, Belos olu, Aigyptos'un kardei. Argos kral. II. 91, 98,
171, 182; VII. 94.
DAO'lar, Trkistan boylarndan. I. 125.
DAPHNE, Kent Pelusion aznda, Msr. II. 30, 107.
DAPHNS, Abydos tyran. IV. 138.
DARDANES, Gneydou Anadolu'da. I. 189.
DARDANOS, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117; VII. 143.
DAREOS, Pers kral. (521486). I. 130, 183, 187, 209, 210, 211; II.
110, 158; III. ve IV. her yerde. V. 1, 1113, 18, 24, 25, 30, 31, 37; VII.
224. ran'da kurduu ynetim dzeni. III. 8897.
DAREOS, Kserkses'in olu IX. 108
DARTA'ler, III. 92.
DASKYLEON, Kent, Anadolu, Marmara'da Bithynia kenti. III. 120,
126; VI. 33.
DASKYLOS, Lydia kral Gyges'in babas. I. 8.
DATS, Medial komutan. VI. 94, 97, 98, 118; VII. 8 b, 10 b, 74, 88.
DATON, Kent, Trakya. IX. 75.
DAUL, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 35.
DAURSES, Dareios'un damad, Pers generali. V. 116118, 121,
122.
DEOKES, Med kral. I. 16, 73, 9699, 101, 103.
DEPHONOS, IX. 92, 95.

732/881

DEKELEA, Kent, Yunanistan. VI. 92; IX. 73.

DEKELOS, IX. 73.
DELON, VI. 118.
DELOS, Ada, Ege Denizi, Kykladlar. I. 64; IV. 3335; VI. 9799,
118; VIII. 132, 133; IX. 90, 96.
DELOS Gl. II. 170.
DELPHO, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. Orakli ile nl dinsel
merkez. Ad bu kitabn her yerinde ve sk sk geer. Ismarlama orakl:
VI. 66. Perslerin Delphoi'ye girileri. VIII. 35.
DELTA, Msr. II. 13, 1519, 41, 59, 97, 179.
DEMARATOS, Ariston olu, Sparta kral. (510490). V. 75; VI. 50,
51, 6167, 7075, 84; VII. 3, 101104, 209, 234, 237, 239; VIII. 65.
DEMARMENOS, V. 41; VI. 65.
DEMETER, Tanra, Kronos ile Rhea'nn kz. I. 93; II. 59, 122, 123,
156, 171; IV. 198; VII. 141, 142. Demeter Aigina VI. 91. Demeter
Eleusis VIII. 65. Demeter Msr (sis) II. 59. Demeter Mykale IX. 97.
Demeter Paros VI. 134. Demeter Plataia IX. 57, 63. Demeter Skyth IV.
53. Demeter Thermopylai VII. 200.
DEMOKEDES, III. 125, 129137.
DEMOKRTOS, VIII. 46.
DEMONAX, IV. 161, 162.
DEMONOOS, VII. 195.
DEMOPHLOS, VII. 222.
DERSA'ler Trakya halklarndan. VII. 110.

733/881

DERUSA'ler, Pers boylarndan. I. 125.

DEUKALON, Hellenler kral. I. 56.
DAKTORDES, Krannonlu. VI. 127.
DAKTORDES, Eurydame'nin babas. VI. 71.
DDYMA, Kent, Anadolu, Miletos yannda, Apollon tapna ve
orakli ile nl dinsel merkez. VI. 19.
DCLE (Tigris), Irmak, Mezopotamia. I. 189, 193; II. 150; V. 52; VI.
20.
DENEKES, VIII. 226.
DKAA, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 109.
DKAOS, Theokydes olu. VIII. 65; not 333'e baknz.
DKTYNNA, III. 59; not 96'ya baknz.
DNDYMON, Da, Anadolu, Ege (Sardes blgesi), Msr Da. I. 80.
DOMEDES, II. 116.
DON, Kent, Kuzey Yunanistan, Athos Yarmadas. VII. 22.
DONYSOS, Phokaial amiral. VI. 11, 12, 17.
DONYSOPHANES, IX. 84.
DONYSOS, Tanr, Zeus ve Semele'nin olu. I. 150; II. 29, 42,
4749, 123, 144146, 156; III. 8, 97, 111; IV. 78, 87, 108; V. 7, 67;
VII. 111.
DOSKUR'lar, Zeus'n Leda'dan olma oullar Kastor ile Polluks.
Zeus bunlar gkyzne karm. kizler burcu ve dostluk simgesi
olarak bilinirler. II. 43, 50; VI. 127.

734/881

DPAA, IX. 35.

DTHYRAMBOS, Thespiaili. VII. 227.
DOBER'ler, Makedon halklarndan. VII. 113.
DODONA, Kent, Yunanistan, Epiros blgesi. Zeus tapna ve orakli
ile nl dinsel merkez. I. 46; II. 52, 53, 55, 57, 58; IV. 33; IX. 93.
DOKUZ YOL (Ennea odoi), VII. 114.
DOLONK'lar, Trakya halklarndan. VI. 3436, 40.
DOLOP, VII. 132.
DOR, Dorlar, Doris ve Dorisliler. I. 6, 28, 57, 139, 144, 171; II. 171,
178 ; V. 68, 72, 76; VI. 53, 55; VII. 9, 93, 95, 99; VIII. 31, 32, 43, 45,
46, 66, 73, 141. Dorlarn kaynaklar: I. 56. Epidauros Dorlar: I. 146;
VIII. 46. Lakedaimon Dorlar: III. 56; VII. 102.
DOREUS, Sparta kral Anaksandridas'n olu, Kleomenes I'in
kardei. V. 4148; VII. 158, 205.
DOREUS, IX. 10.
DORSKOS, Kale, Kuzey Yunanistan. V. 98; VII. 25, 58, 59, 105,
106, 108, 121.
DOROS, Hellen'in olu. I. 56.
DORYSSOS, Sparta kral. VII. 204.
DOTOS, VII. 72.
DROPK'ler, Pers boylarndan. I. 125.
DRYMOS, Kent, Yunanistan. VIII. 33.
DRYOPS, Blge, Yunanistan, Peloponez. Doris'in eski ad. I. 56;
VIII. 31, 43.

735/881

DRYOS Kephalai. Kafalar, Mee Kafalar. Yunanistan, Plataia

yaknlarnda. IX. 39.
DYME, Kent, Yunanistan. Peloponez'de on iki on kentinden biri. I.
146.
DYRAS, Irmak, Yunanistan, Malis blgesi. VI. 198.
DYSORON, Da. Makedonia. V. 17.
EDON'lar, V. 11, 124; VII. 110, 114; not 171'e baknz.
EETON, Kypselos'un babas. I. 14; V. 92.
EGE Denizi. II. 97, 113; IV. 85; VII. 36, 55.
ELETHYA, Zeus ve Here'nin kzlar, Ebe tanra. IV. 35.
EON, Kent, Makedonia. VII. 25, 107, 113; VIII. 118, 120.
EKHEDOROS, Irmak, Makedonia. VII. 124, 127.
EKHEKRATES, V. 92 b.
EKHEMOS, Arkadia kral. IX. 26.
EKHESTRATOS, Sparta kral. VII. 204.
EKHNAD, Takmadalar, Yunanistan, onia Denizi. II. 10.
ELAUS, Liman, Gelibolu blgesi. VI. 140; VII. 22, 33; IX. 116,
120.
ELATEA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
ELBO, Ada. Msr, Nil deltas kuzeyinde. II. 140.
ELEA, Kent, Korsika. I. 167.

736/881

ELEPHANTNE, Kent, Msr. II. 9, 17, 18, 2831, 69, 175; III. 19,
20.
ELEON, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 43.
ELEUSS, Kent. Yunanistan, Attika kylarnda, Demeter tarikat
dinsel merkezi. I. 30; III. 132; V. 7476; VI. 64, 75; VIII. 65, 85; IX.
19, 27, 65.
ELS, Blge. Yunanistan, Peloponez kuzeyinde. II. 160; IV. 30, 148;
VI. 70, 127; IX. 77.
ELLOPA, Kent. Yunanistan, Euboia. VIII. 23.
ENAGORAS'lar, V. 70.
ENARE'ler, IV. 67.
ENET'ler (Venetler), talya. imdi Venedik'in bulunduu yerde
yayorlard. I. 196; V. 9.
ENEN'ler, VIII. 132, 185, 198.
ENPEUS, Irmak. Yunanistan, Thessalia. VII. 129.
ENKHELEA'llar, llyria (imdiki Dalmaya) kylar halklarndan.
V. 61; IX. 43.
ENNEA KRUNOS (Dokuz emeler), Atina'da. VI. 137.
ENNEA ODO (Dokuz Yol), Makedonia. VII. 114.
EORDA'llar, Makedonia. VII. 185.
EPAPHOS, Msr tanrs Apis'in Yunanca ad. Zeus ve on'un olu.
II. 38, 153; III. 27, 28.
EPHESOS, Kent. Anadolu. On iki on kentinden birisi. I. 92, 142,
147; II. 10, 106; V. 54, 100, 102; VI. 16, 84; VIII. 103, 105, 107.

737/881

EPHALTES, VII. 213215, 218, 223, 225.

EPDAMNOS, VI. 127.
EPDANOS, Irmak. Yunanistan, Thessalia. VII. 196.
EPDAUROS, Kent. Yunanistan. I. 146; III. 50, 52; V. 8284; VII.
99; VIII. 1, 43, 46, 72; IX. 28, 31.
EPGON'lar, IV. 32.
EPON, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.
EPSTROPHOS, VI. 127.
EPZELOS, VI. 117.
EPYKDES, VI. 86.
ERASNOS, Irmak. Yunanistan, Peloponez, Kuzey Arkadia. VI. 76.
EREKTHEUS (Toprak'n olu), Atina akropolnde tapnak. V. 82;
VII. 189; VIII. 44, 45.
ERETRA, Kent, Yunanistan, Euboia adas. I. 61, 62; V. 57, 59 102;
VI. 43, 94, 98102, 106, 107, 115, 119, 127.
ERDANUS, Irmak. Avrupa'nn en batsnda. Herodotos byle bir
rman varln kabul etmiyor. III. 115.
ERNEOS, VIII. 43.
ERNYS'ler alma tanrlar. IV. 149.
ERMEN, Ermenistan, Ermeniler. I. 72, 180, 194; III. 93; V. 49, 52,
72; VII. 73.
EREKHOS, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
ERXANDROS, IV. 97; V. 37.

738/881

ERYTHEA, Ada. IV. 8; not 124'e baknz.

ERYTHRA, Kent. Anadolu'da on iki on kentinden birisi. zmir,
eme Yarmadas'nda imdiki Ildr. I. 18, 142; VI. 8.
ERYTHRA, Kent. Yunanistan, Boiotia blgesi. IX. 15, 19, 22, 25.
ERYTHREA, Deniz. Kzldeniz ve Pers Krfezi. I. 1, 180, 189, 202;
II. 8, 11, 102, 158, 159; III. 9, 30, 93; IV. 37, 3942; VI. 20; VII. 80,
89.
ERYTHROBOLOS, Kent. Msr. II. 111.
ERYX, Sicilya'da, zerinde Aphrodite tapna bulunan bir da.
Ayrca Herakles'in yendii bir kraln ad. V. 43, 45.
ARYXO, Kyrene kral Arkesilaos II'nin kars. IV. 160.
ETEARKHOS, Ammon kral. II. 32, 33.
ETEARKHOS, Oaxos kral. Girit. IV. 154.
ETEOKLES, V. 61.
ETHOPA (AithiopiaHabeistan), Aithiopes "yank yzller" anlamna gelir. II. 11, 12, 22, 28, 29, 30, 110, 139, 146, 161; III. 114; VII.
90. Ethiopia ta: 86, 127, 134. Ethiopia Makrobioslar: III. 17.
ETRURA, talya'da koloni blgesi. I. 94, 163; VI. 22.
EUANETOS, Lakedaimon polemarkhoslarndan. VII. 173.
EUALKDAS, V. 102.
EUBOA, Ada. Yunanistan, Khalkis ve Eretria'nn zerinde bulunduklar byk ada. I. 146; III. 89, 95; IV. 33; V. 31, 77; VI. 100, 127;
VII. 156, 176, 183, 189, 192; VIII. 4, 5, 6, 8, 13, 14, 20, 68, 69, 86.
EUELTHON, Salamis kral, Kbrs. IV. 162; V. 104.

739/881

EUENOS, Apollonia (onia Krfezi) yurtta khin. IX. 9295.

EUESPERDES, Blge. Kuzey Afrika. IV. 171, 198, 204.
EUKLEDES, Hippokrates'in olu. VII. 155.
EUMENES, VIII. 93.
EUMEND'ler tapna. Anadolu, Mykale. IX. 97.
EUNOMOS, Sparta kral. VIII. 131.
EUPALNOS, Naustrophos olu. Samos'da su yollarn aan
Megaral mhendis. III. 60.
EUPHEMOS, IV. 150.
EUPHORBOS, VI. 101.
EUPHORON, VI. 127.
EUPHORON, Aiskhylos ve Kynegeiros'un babas. II. 156; VI. 114.
EUPHRATES, Irmak. Frat'a baknz.
EURPOS, Euboia adas ile Yunan anakaras Boiotia arasndaki
boaz. V. 77; VII. 173, 183; VIII. 7, 15, 66.
EUROPE, Fenike (Tyr) kral Agenor'un kz, Kadmos'un kardei. I.
2, 173 ; II. 44; IV. 45, 147.
EUROPE, Avrupa'ya baknz.
EUROPOS, Kent. Anadolu, Karia. VIII. 133, 135.
EURYANAX, Sparta generali. IX. 10, 53, 55.
EURYBATES, Argoslu pentathlon birincisi. VI. 92; IX. 75.

740/881

EURYBADES, Artemision ve Salamis deniz savalarnda Sparta

amirali. VIII. 2, 4, 5, 42, 49, 5764, 74, 79, 108, 124.
EURYDAME, Sparta kral Leotykhidas'n kars. V. 71.
EURYDEMOS, VII. 213.
EURYKLEDES, VIII. 2, 42.
EURYKRATES, VII. 204.
EURYKRATDES, VII. 204.
EURYLEON, V. 46.
EURYMAKHOS, Thebaili Leontiades'in babas. VII. 205.
EURYMAKHOS, Thebaili Leontiades'in olu. VII. 233.
EURYPHON, Sparta kral soyundan. VIII. 131.
EURYPYLOS, Thessalial Aleuadlardan. IX. 58.
EURYSTHENES, Aristodemos olu. IV. 147; V. 39; VI. 51, 52; VII.
204.
EURYSTHEUS, IX. 26, 27.
EURYTOS, Spartal sava. VII. 229.
EUTHONOS, IX. 105.
EUTYKHDES, IX. 73.
EUXENOS, (Pontos) Karadeniz. I. 6, 72, 76, 110 ve baka yerlerde.
EVAGORAS, Lakonial Olympiyat yars. VI. 103.
EXAMPAOS, Ac su kayna. Skythia. IV. 52.

741/881

FENKE, Akdeniz dou kylar. I. 1, 2, 5, 105, 143; II. 32, 44, 49,
54, 56, 79, 104, 112, 116; III. 5, 6, 19, 37, 91, 107, 111, 136; IV. 38,
39, 42, 44, 147, 197; V. 46, 57, 58, 108112... VI. VII. VIII. her yerde;
IX. 96.
FIRAT (Euphrates) Irmak. I. 180, 184, 186, 191, 193; V. 52.
GADERA, IV. 8.
GASON, Irmak, Anadolu, Mykale Da. IX. 97.
GALEPSOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 122.
GALLAKA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 108.
GARDAR'lar, Hint boylarndan. III. 91; VII. 66.
GARAMANT'lar, Libya boylarndan. IV. 174, 183, 184.
GARGAPHA, Kaynak, Yunanistan, Plataia kuzeyinde. IX. 25, 49,
51, 52.
GAUANES, VIII. 137.
GEBELEZS, Tanrsal ruh Zalmoxis'e verilen ad. IV. 94.
GELA, Kent. Sicilya, Dor kolonisi. VI. 23; VII. 153156.
GELEON, on'un drt olundan biri. Atina kabilelerinden birisi. V.
66.
GELON, Gela tyran. (491478). VII. 145, 153166, 168.
GELON, Gelonos, Gelonlar. Skyth kenti ve halk. IV. 102, 108, 109,
120, 136.
GELONOS, Skythlere gre Herakles'in olu. IV. 10.
GEPHYRA, V. 55, 57, 58, 61, 62.

742/881

GERASTOS, Burun. Yunanistan, Euboia adasnn gneydou ucu.

VIII. 7; IX. 105.
GERGTH'ler, V. 122; VII. 43.
GERGS, VII. 82, 121.
GERMAN'ler (Kirman). Pers boylarndan. I. 125.
GERROS, Irmak. Rusya, Donetz suyu. lke ad. IV. 19, 20, 47, 56,
71.
GERYON, IV. 8.
GETA'ler Skyth boylarndan. IV. 93, 96, 118; V. 3.
GGONOS, Kent. Makedonia. VII. 123.
GLGAM'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 169, 170.
GLLOS, III. 138.
GNDAN'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 176, 177.
GRT (Kreta), Ada. I. 2, 65, 172, 173; III. 44, 59; IV. 45, 151, 154,
161; VII. 92, 145, 169171.
GLAUKOS, Khioslu. I. 25.
GLAUKOS, Hippolokhos olu. I. 147.
GLAUKOS, Epykides olu. VI. 86.
GLAUKON, IX. 75.
GLSAS, IX. 43.
GNOMON, II. 109; not 63'e baknz.
GNUROS, IV. 76.

743/881

GOBRYAS, Dareios'un olu, Pers generali. VII. 72.

GOBRYAS, Dareios'un kaynatas, Mardonios'un babas. Mag
Smerdis'i dren yedilerden. III. 70, 73, 78; IV. 132, 134; VI. 43; VII.
2, 5, 10 g, 82, 97 ; IX. 41.
GONNOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 128, 173.
GORDAS, Phrygia kral Midas'n babas. I. 14.
GORDAS, Phrygia kral Midas'n olu. I. 35, 45.
GORGO, II. 91
GORGO, Sparta kral Kleomenes'in kz Leonidas'n kars. V. 48,
51; VII. 239.
GORGOS, Salamis Kral. Kbrs. V. 104, 115; VII. 98; VIII. 11.
GRFON'lar, IV. 13.
GRNNOS, Thera kral. IV. 150.
GRYNEA, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
GNE PINARI, IV. 181.
GNE SOFRASI, Ethiopia'da. III. 1719, 23, 24.
GYGEA, Makedonia kral Alexandros'un kz kardei. V. 21; VIII.
136.
GYGES, Lydia kral. I. 815.
GYGES, Lydial Myrsos'un babas. III. 122; V. 121.
GYGES (Gygaia), Gl. Anadolu, Lydia. I. 93.
GYNDES, Irmak. Anadolu'nun gneydousunda.
kollarndan Diale suyu. I. 189, 190, 202; V. 52.

Dicle'nin

744/881

GYZANT'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 194.

HADES, Yeralt ller lkesi tanrs. II. 122.
HAGAS, IX. 33.
HAMOS, Balkan dalar. IV. 49.
HALAKMON, Irmak. Makedonia ile Thessalia arasnda akar. VII.
127.
HALES, Kent. Yunanistan. Argos. VII. 137.
HALKARNASSOS, Kent. Anadolu, Karia. imdi Bodrum. I. 1,
144, 175; II. 178; III. 4, 7; VII. 99; VIII. 104.
HALZON'lar Skyth boylarndan. Aa Rusya. IV. 17, 52.
HALYS, Irmak, Anadolu, Kzlrmak. I. 6, 28, 72, 75, 103, 130; V.
52, 102; VI. 26.
HAMLKAR, Kartaca kral. VI. 156167.
HANNON, Hamilkar'n babas. VII. 165.
HARMAMTHRES, Pers generali. VII. 88.
HARMATDES, VIII. 227.
HARMODOS, Atinal. Tyran Hippias' ldrenlerden. V. 55; VI.
109, 123.
HARMOKYDES, IX. 17.
HARPAGOS, onia ve Karia'y Pers mparatorluu'na katan Med
generali. I. 80, 108113, 117120, 123, 127, 129, 162, 164, 165, 168,
169, 171, 174177.
HARPAGOS, Pers generali. VI. 28, 30.

745/881

HAZER Denizi (Kaspia),. I. 202204; IV. 40.

HEBROS, Irmak. Trakya, Meri. IV. 90; VII. 59.
HEGESANDROS, Miletoslu tarihi (logograph) Hekataios'un babas.
V. 125; VI. 137.
HEGESKLES, Sparta kral. I. 65.
HEGESLAOS, Sparta kral. VII. 204.
HEGESLAOS, Sparta kral Hippokratides'in olu. VIII. 131.
HEGESPYLE, Trakya kral Oloros'un kz, Miltiades II'nin kars,
Kimon II'nin annesi. VI. 39.
HEGESSTRATOS, Elisli khin. IX. 37, 38, 41.
HEGESSTRATOS, Aristagoras olu. IX. 9092.
HEGESSTRATOS, Peisistratos olu. Sigeion tyran. V. 94.
HEGETORDES, Koslu. IX. 76.
HEKATAOS, Miletoslu tarihi (550475). II. 143; V. 36, 125, 126;
VI. 137.
HEKTOR, Troya kral Priamos ve Hekabe'nin olu. Troya savalar
kahraman. II. 120.
HELENE, Tyndareus'un kz, Menelaos'un kars. I. 3; II. 112, 113,
115120; V. 94; VI. 61; IX. 73.
HELKE, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
HELOPOLS, Kent. II. 3, 79, 59, 63, 73.
HALSYKA, VII. 165.

746/881

HELLAS ve HELLEN'ler, I. 58; II. 56, 143, 144, 154; III. 26, 115;
IV. 6, 45, 48, 52, 78, 110, 155; VI. 98; VIII. 135; IX. 16; Yunan'a
baknz.
HELLE, Athamas kz, Hellespontos'a adn veren kz. VII. 58.
HELLEN, Hellenlerin atas. I. 56.
HELLESPONTOS, anakkale Boaz. I. 57; III. 90; IV. 38, 89, 138,
144; V. 1; VII. 56, 95, 188; VIII. 56. Hellespontos zerine kurulan
gemikpr; VII. 33 ve sonras.
HELOROS, Irmak, Sicilya. VII. 154.
HEPHASTA, Kent. Lemnos adas. VI. 140.
HEPHASTOPOLS, Samoslu. II. 134.
HEPHASTOS, Msr tanrs Ptah. II. 2, 3, 99, 101, 108, 110, 136,
141, 142, 147, 151, 153; III. 37. Msr, Memphis'de Hephaistos tapna: II. 112, 121, 176.
HEPHASTOS, Yunan tanrs. VIII. 98.
HERAON, Kent. Marmara Denizi'nin kuzey kylarnda. br adlar: Perinthos, Herakleia. imdiki Marmara Erelisi. IV. 90.
HERAKLEA, Kent. Sicilya. V. 43.
HERAKLEDES, Mylasal. V. 121.
HERAKLEDES, Kymeli Aristodikos'un babas. I. 158.
HERAKLEDES, Kymeli Aristagoras'n babas. V. 37.
HERAKLES, Kahraman. Zeus ile Alkmene'nin olu. I. 7; II. 4245,
83, 113, 145, 146; IV. 810, 59, 82; V. 43, 63, 204, 220; VI. 53, 108,
116; VII. 176, 193, 198, 204; VIII. 43, 131. HeraklesoullarLydia
Kral oca: I. 7, 13, 14, 91. HeraklesoullarSparta kral oca: V. 43;

747/881

VII. 208; VIII. 114; IX. 26, 27, 33. Herakles Direkleri (GibralterCebelitark): I. 203; II. 33; IV. 8, 42, 43, 152, 181, 185, 196; VIII. 132.
HERE, Tanra. I. 31; II. 50, 178, 182; IV. 88; IX. 98. Heraion: Here
Tapna: Korinthos'da: V. 92 g. Plataia'da: IX. 52 53, 61, 69;
Samos'da (Herodotos, bildiimiz tapnaklarn en by, diyor): I. 70;
III. 123; IV. 88, 152; VII. 81, 82; IX. 96.
HERMAPOLS, Kent. Msr. II. 67.
HERMES, Tanr. II. 51, 138, 145; V. 7.
HERMONE, Kent. Yunanistan, Peloponez. III. 59; VII. 6; VIII. 43,
72, 73; IX. 28, 31.
HERMPPOS, VI. 4.
HERMOLYKOS, IX. 105.
HERMOPHANTOS, V. 99.
HERMOS, Irmak. Anadolu, Ege blgesi. Gediz ay. I. 55, 80; V.
101.
HERMOTMOS, VIII. 104106.
HERMOTYB'ler, Msr askeri. II. 164, 165, 168; IX. 32.
HERODOTOS, Halikarnassoslu. I. 1.
HERODOTOS, Basileides olu. VIII. 132.
HEROPHANTOS, Parion tyran. IV. 138.
HERPYS, IX. 38.
HESODOS, Askral (Boiotia) ozan. (VIII. yy) II. 53; IV. 32.
HESTA, Tanra. Kronoslu Rhea'nn kz, Zeus ve Here'nin kardei.
Skyth dilinde Tabiti. II. 50; IV. 59, 127.

748/881

HERON, Syrakusa tyran. VII. 156.

HERONYMOS, IX. 33.
HMERA, Kent, Sicilya. VI. 24; VII. 165.
HNT, Hindistan, Hintliler (ndoi). III. 38, 94, 97102, 104106; IV.
40, 44; V. 3; VII. 9, 65, 70, 86; VIII. 113; IX. 31. Hint kpekleri: I. 92;
VII. 187.
HPPARKHOS, Peisistratos olu. V. 5557, 62; VI. 123; VII. 6.
HPPAS, Atina tyran. I. 61; V. 55, 62, 9194, 96; VI. 102,
107109, 121.
HPPOKLEDES, VI. 127129.
HPPOKLOS, IV. 138.
HPPOKOON, V. 60.
HPPOKRATES, Atina kral Klheisthenes'in kardei, Perikles'in
bykbabas. VII. 131.
HPPOKRATES, Gela tyran. (498491) VI. 23; VII. 154, 155.
HPPOKRATES, Atina tyran Peisistratos'un babas. I. 59; V. 65; VI.
103.
HPPOKRATES, Sybarisli (talya). VI. 127.
HPPOKRATDES, VIII. 131.
HPPOLEO, Burun. Kuzey Karadeniz, Stanislas Burnu. IV. 53.
HPPOLOKSHOS, Glaukos'un babas. I. 147.
HPPOMAKHOS, Leukasl khin. IX. 38.
HPPONKOS, VI. 121; VII. 151.

749/881

HSTAA, Kent. Yunanistan. Euboia. VIII. 2325. Histiaiotis. VII.

175.
HSTAOS, Lysagoras olu. Miletos tyran. IV. 137139, 141; V.
11, 2325, 30, 35, 36, 106108, 124; VI. 16, 2630, 46; VII. 10 c.
HSTAOS, Tymnes olu, Termara (Karia) tyran, Kserkses donanmasnda komutan. V. 37; VII. 98.
HSTAOS, Samoslu. VIII. 85.
HSTAOTS, Blge. Thessalia kuzeyi. I. 56.
HOMEROS, II. 23, 53, 116, 117; IV. 29, 32; V. 67; VII. 161.
HOPLES, on'un oullarndan. V. 66.
HOROS (Oros), Msr tanrs Osiris'in olu. Msr dilinde Apollon. II.
144, 156.
HYAKNTHOS Bayramlar. IX. 7, 11; not 364'e baknz.
HYAMPEA Tepesi, Delphoi'de. VIII. 39.
HYAMPOLS, Kent. Yunanistan, Phokis. VIII. 28, 33.
HYAT'lar (Hyatai), Sikyon filelerinden. V. 68.
HYBLA, Kent. Sicilya. VII. 155.
HYDARNES, Sisamnes'in babas. VII. 66.
HYDARNES, Mag Smerdis'i deviren yedilerden. II. 70.
HYDARNES, Hydarnes olu. Pers generali, lmszler birliinin
komutan. VI. 133; VII. 83, 135, 211, 215, 218; VIII. 113, 118.
HYDRES, Ada. Peloponez kylarnda. imdiki Hydra. III. 59.
HYLLE'ler, V. 68.

750/881

HYLLOS, Heraklesoullarndan. VI. 52; VII. 204; VIII. 131; IX. 26.
HYLLOS, Irmak, Anadolu. Gediz'in kollarndan. I. 80.
HYMAES, Pers generali. V. 116, 122.
HYMESSOS, Da. Yunanistan, Attika. VI. 137.
HYPAKHA'ler, Kilikiallarn eski adlar. VII. 91.
HYPAKYRS, Irmak. IV. 47, 55, 56; not 132'ye baknz.
HYPANS, Irmak. IV. 17, 18, 47, 52, 53, 81; not 132'ye baknz.
HYPERANTHES, Dareios'un olu. VII. 224.
HYPERBORE'liler, Skyth boylarndan. IV. 13, 3236.
HYPEROKHE, Hyperboreli kz. IV. 33, 35.
HYRGS, Irmak. not 132'ye baknz.
HYRA, Kent. talya. VII. 170.
HYRKANA, Hazer Denizi yrelerinde. III. 117; VII. 62.
HYROADES, I. 84.
HYSA, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 74; VI. 108; IX. 15, 25.
HYSSELDOMOS, VII. 98.
HYSTANES, VII. 77.
HYSTASPES, Dareios'un babas. I. 183, 209, 210; III. 70, 71, 88,
140; IV. 83, 91; V. 30, 73; VI. 98; VII. 1, 10, 11, 224.
HYTENNA, III. 90.
ADMON, Samoslu. II. 134.

751/881

AKKHOS, Tanr. Eleusis mysterleri. VIII. 65.

ALYSOS, Kent. Rodos adas. I. 144.
AMD'ler, V. 44; IX. 33; not 187'ye baknz.
ANYSOS, Kent. Arabistan. imdiki Gazza'nn gneyinde. III. 5.
APYGA, Blge. talya, Taranto Krfezi. III. 138; IV. 99; VII. 170.
ARDANOS, I. 7.
ASON (Jason), Argo gemisi seferinin kahraman. IV. 179; VII. 193.
ATRAGORAS, V. 37.
BANOLLS, V. 37, 121.
BERA, spanya. I. 163.
DA, Da ve blge ad. anakkale. Kaz Dalar. I. 151; VII. 42.
DANTHYRSOS, Skyth kral. IV. 76, 120, 126.
DRAS, Blge. Anadolu, Karia. V. 118.
KAROS, Ada. Ege Denizi. Sporadlardan. VI. 95. karos Denizi: VI.
96.
KHNA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 123.
KHTHYOPHAG'lar (Balk yiyenler) Msr halklarndan. III. 1923,
25, 30.
LON (Troya) Anadolu kuzeybat, anakkale yresi. I. 5; II. 10,
117, 118, 120; V. 94, 122; VII. 20, 42, 161.
LSSOS, VII. 189.

752/881

LLYRA, Yunanistan kuzeybats, Adriyatik kylar. I. 196; IV. 49;

VIII. 137; IX. 43.
LYADA (lias), Homeros destan. II. 116, 117.
MBROS, Ada. Kuzey Ege, mroz. V. 26; VI. 41, 104.
NAKHOS, Argos'un tanrsal kral, Okeanos ile Thetis'in olu. I. 1.
NAROS, Msr kral Psammetikos'un olu. III. 12, 15; VII. 7.
NDOS, Irmak, Kuzey Hindistan. IV. 44.
NO, VII. 197.
NTAPHRENES, Mag Smerdis'i dren yedilerden. III. 70, 78, 118,
119.
NYX, Kent. Sicilya. VI. 23, 24.
O, Irmak tanras. nakhos kz. Yunanistan, Argos. I. 1, 2, 5; II. 41.
OLKOS, V. 94.
ON, onlarn atas. V. 66; VII. 94; VIII. 44.
ONA ve oniallar. Kentleri: Anadolu'da, I. 142. Yunanistan'da I.
145. on dili I. 142. stros kprs banda onia ayaklanmas (Perslere
kar) V. 28 ve sonras.
ONA Krfezi, Adriyatik Denizi. VI. 127; IX. 92; onia Denizi VII.
20.
PHGENA Agamemnon kz. IV. 103; not 142'ye baknz.
PHKLES, IX. 116.
PNO VII. 188.
RASA, Libya'da. VI. 158, 159.

753/881

S, Kent ve rmak ad. Babil. I. 179.

SAGORAS, V. 66, 72, 74.
SS, Msr tanrs, Yunanistan'da Demeter. II. 41, 42, 59, 61, 156,
176; IV. 186.
SKHENOOS, VII. 181; VIII. 92.
SMARS, Gl. Trakya, Dedeaa. VII. 109.
SMENOS, Apollon tapna ve orakli. Yunanistan. Thebai. I. 52,
92; V. 59; VIII. 134.
SSEDON'lar, Skyth uluslarndan. Ural blgesi. I. 201; IV. 13, 16,
25, 26, 27, 32.
STHMOS, Yunanistan. Peloponez Yarmadas'n anakaraya balayan kstak (1893'te Korint kanal almtr). VII. 139, 172, 173, 175,
177, 195, 207; VIII. 49, 56, 57, 60 a, 63, 71, 72, 74, 79, 121, 123; IX.
710, 12, 13, 15, 19, 26, 27, 81.
STRA, Kent. Karadeniz, Tuna az. Miletos kolonisi. II. 33; IV. 78.
STROS, Irmak. Tuna. I. 202; II. 26, 33, 34; IV. 47, 51 ve sonras; V.
9, 10; VII. 104.
TALYA (talia), I. 24, 145; III. 136, 138; IV. 15; V. 43; VI. 127;
VIII. 62.
TANOS, Kent. Girit. VI. 151.
THAMTRES, VIII. 130; IX. 102.
THOME, IX. 35.
YRKA'ler, Skyth boylarndan. IV. 22.

754/881

ZMR (Smyrna), Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 14, 16,

94, 143, 149, 150; II. 106.
KABALA, Blge. Anadolu Lydia ve Lykia aras. III. 90.
KABAL'ler, VII. 77.
KABR'ler, III. 37. Kabir srlar. II. 51; not 57'ye baknz.
KADMOS, Tyr kral Agenor'un olu, Thebaililerin atas. II. 49, 145;
IV. 147; V. 57, 58, 59; not: 155'e baknz; Kadmoslular: I. 56, 146; IV.
147; V. 57, 61; IX. 27. Yunanistan'a yazy getiriyorlar: V. 58, 59,
Kadmos zaferi: I. 166.
KADMOS, Koslu Skythes olu. VII. 163, 164.
KADYTS, Kent. Filistin, Gazza. II. 159; III. 5.
KAKOS, Irmak. Anadolu, Ege, Bakray. VII. 42. Kaikos Ovas: VI.
28.
KANED'ler V. 92 b.
KALAMO, Samos adas kylarnda. IX. 96.
KALANTA (Kallatiai) Hintlileri. III. 97.
KALASR'ler, Msr'da asker snf. II. 164, 166, 168; IX. 32.
KALKHAS, VII. 91.
KALLATEBOS, Kent. Anadolu, LydiaPhrygia snrnda. VII. 31.
KALLATA (Kalantia) Hintlileri. III. 38.
KALLADES, Atina arkhontu (480479). VIII. 51.
KALLAS, amidlerden, Elisli khin. V. 44, 45.
KALLAS, Atinal. VII. 121, 122.

755/881

KALLAS, Atinal Kallias'n torunu. VII. 151.

KALLKRATES, IX. 72, 85.
KALLMAKHOS, Atina polemarkhosu (490489). VI. 109111,
114.
KALLPHON, III. 125.
KALLPOLS, Kent. Sicilya. VII. 154.
KALLPDA'ler, Skyth boylarndan. IV. 17.
KALYNDOSlular, VII. 99.
KALYNDA, I. 172; VIII. 87; not 343'e baknz.
KAMARNA, Kent. Sicilya. VII. 154, 156.
KAMBYSES, Kyros olu. Pers kral (529522). I. 208; II. 1, 181;
III. her yerde; IV. 165, 166; V. 25; VII. 1, 8 a, 18, 51.
KAMBYSES, Kyros'un babas. I. 46, 73, 107, 108, 111, 122, 124,
207; III. 69; VII. 11.
KAMKOS, Kent. Sicilya. VII. 169, 170.
KAMROS, Kent. Rodos adas. I. 144.
KAMASTRAON, Burun. Makedonia, Pallene Yarmadas. VII. 123.
KAMP'lar (Stratopeda), II. 154.
KAMPSA, Kent. Makedonia. Therma (Selnik) Krfezi snr. VII.
123.
KANDAULES, Sardes kral. I. 7, 8, 103.
KANDAULES, Damasithymos'un babas. VII. 98.

756/881

KANE, Da. Anadolu, Balkesir dolaylar. VII. 42.

KANOBOS, Kent. Msr. Ayrca Nil azlarndan birinin ad. II. 15,
17, 97, 113, 179.
KAPHEREUS, Burun. Yunanistan, Euboia adas. VIII. 77.
KAPPADOKA, Blge. Orta Anadolu, Toros dalaryla Karadeniz
aras. I. 71, 72, 73, 76; V. 49, 52; VII. 26, 72.
KAR, Karia'ya adn veren kii. Lydos ve Mysos'un kardei. I. 171.
KARADENZ, Euxeinos'a baknz.
KARDAMYLE, Kent. Yunanistan, Lakonia. VIII. 73.
KARDA, Kent. Gelibolu Yarmadas, Saros Krfezi. VI. 33, 36, 41;
VII. 58; IX. 115.
KERENE, Kent. Anadolu, Mysia. VII. 42.
KARENOS, VII. 173.
KARA, Anadolu gneybat. I. 28, 142, 146, 171, 172, 174, 175; II.
61, 152, 154, 163; III. 11, 90; V. 88, 103, 117, 122; VI. 25; VII. 31, 97,
195; VIII. 19, 135. Karial kadnlar: I. 146.
KARKNTS, Skyth kenti. IV. 55, 99.
KARNEOS, (Apollon Bayramlar) VII. 206; VIII. 72; not 311'e
baknz.
KARPATHOS, Ada. Ege, Girit kuzeyinde. III. 45.
KARPS, Irmak, Tuna kollarndan. IV. 49.
KARTACA (Karkhedon) ve Kartacallar. I. 166, 167; III. 17, 19; IV.
43, 195, 196; V. 42, 17; VIII. 158, 165167.
KARYANDA, Ada. Anadolu, Karia. IV. 44.

757/881

KARYSTOS, Kent. Yunanistan, Euboia. IV. 33; VI. 99; VIII. 66,
112, 121; IX. 105.
KASAMBOS, VI. 73.
KASANDANE, Pharnaspes'in kz, Kyros'un kars, Kambyses II'nin
anas. II. 1; III. 2, 3.
KASON, Da. Msr, Serbonis Gl yannda. II. 6, 158; III. 5.
KASMENE, Kent. Sicilya. VII. 155.
KASPATYROS, Kent. Asya, Paktyika. III. 102; IV. 44; not 105'e
baknz.
KASPAN'lar, Ulus. Hazer Denizi blgesi. III. 92, 93; VIII. 67, 86.
KASSTERD Adalar, III. 115; not 107'ye baknz.
KASTALA emesi. Yunanistan, Delphoi. VIII. 39.
KASTHANAA, Kent. Yunanistan, Thessalia. VII. 183, 188.
KATARAKTES, Irmak. Anadolu, Phrygia. Dinar yaknlarnda. VII.
26.
KATARLER, Skyth boylarndan. IV. 6.
KAUKASA, Khios adasnda. V. 33.
KAUKASON OposKafkas Dalar. I. 104. Kaukasis opos: III. 97.
Kaukasos: I. 203, 204; IV. 12.
KAUKON'lar I. 147; IV. 148.
KAUNOS, Kent. Anadolu, Karia. Kyceiz dalyan aznda. I. 171,
172, 176; IV. 148.
KAYSTROBOS, IV. 13.

758/881

KAYSTROS, Irmak. Anadolu, Ege, Kk Menderes. V. 100.

KEA'llar, KeaKeos adas. Ege, Kykladlardan. IV. 35; V. 102; VIII.
1, 46.
KEKROPS, Atina kral VIII. 44. Kekropidler: VIII. 44. Kekrops topra VII. 141.
KELANA, Kent. Anadolu, Gney Phrygia. VII. 26.
KELEES, V. 46.
KELT'ler, II. 33; IV. 49.
KEOS, Ada. Ege, Kykladlardan. VIII. 1, 76.
KEPHALONA, Ada, Adriyatik Denizi. IX. 28.
KEPHEN, Eskiden Yunanllarn Perslere verdikleri ad. VII. 61.
KEPHEUS, Belos olu. Ethiopia kral, Andromeda'nn babas. VII.
61, 150.
KEPHSOS, VII. 178; VIII. 33.
KERAMEKOS Krfezi, Anadolu, Karya, Bodrum Krfezi, Cova. I.
174.
KERKASOROS, Kent. Msr. II. 15, 17, 97.
KERKYRA, Ada. Adriyatik Denizi. Korfu. III. 48, 49, 52, 53; VII.
145, 168.
KERKOP'lar, VII. 216.
KHALDEALILAR, Asur boylarndan, Babil'de ZeusBaal tapna
rahipleri. I. 181, 183; VII. 63. Khaldeallar kaps (Khaldaion pylai)
Babil kentinin kaplarndan: III. 155.
KHALESTRA, Kent. Makedonia. VII. 123.

759/881

KHALKEDON, Kent, stanbul, Kadky. IV. 85, 144; V. 26; VI. 33.
KHALKS, Kent. Yunanistan, Euboia adasnn bat kysnda. V. 74,
77, 91, 99; VI. 100, 118; VII. 183, 185, 189; VIII. 1, 44, 46, 127; IX.
28, 31.
KHALYB'ler, Anadolu uluslarndan. Halys (Kzlrmak) dousu. I.
28.
KHARADRA, Kent, Yunanistan, Phokis. VIII. 33.
KHARAXOS, Mtyleneli kadn air Sappho'nun kardei. II. 135.
KHARLAOS, Spartal. VIII. 131.
KHARLAOS, Samoslu. III. 145, 146.
KHART'ler (Kharites), Sevin tanralar. II. 50; Kharitler Tepesi
(Khariton lophos): IV. 175.
KHAROPNOS, V. 99.
KHEMMS, Ada. Msr, Buto yanndaki gln iinde. II. 156, 165.
KHEOPS, Msr kral (2600 sular). II. 124, 126, 127, 129.
KHEPHREN, Msr kral. II. 127, 129.
KHERASMS, VII. 78.
KHERSS, Salamis (Kbrs) kral soyundan. V. 104, 113 ; VII. 98;
VIII. 11.
KHERSONESOS, Yarmada, Bybassos, Data Tekir Burnu, Knidos:
I. 174. Hellespontos, anakkale: IV. 137, 143; VI. 3341, 103, 104,
140; VII. 22, 33, 58; VIII. 130; IX. 114, 116, 118, 120. Taurika, Krm:
IV. 99, 100.
KHLEOS, IX. 9.

760/881

KHLON, I. 59; VII. 235.

KHLON, Demarmenos olu. VI. 65.
KHOS, Ada. Ege Denizi, Sakz adas. I. 18, 142, 160, 161, 164, 165;
II. 135, 178; V. 33, 34, 98; VI. 2, 5, 8, 15, 16, 26, 27, 31; VIII. 106,
132; IX. 106.
KHOASPES, Irmak, Susa yannda. I. 188; V. 49, 52.
KHOREA, Yunanistan, Euboia'da. VI. 101.
KHORATA, Sikyon filelerinden. V. 68.
KHOROS, VII. 170.
KHORASM'ler, Hazer Denizi dousunda (Harezm) yaayan
uluslardan. III. 93, 117; VII. 66.
KHROMOS, I. 82.
KIBRIS (Kypros), I. 72, 105, 199; II. 79, 182; III. 19, 91; IV. 162,
164; V. 9, 31, 49, 104, 108116; VII. 98, 99; VIII. 68, 100. Kbrs destan (Kypria) II. 17.
KKON'lar, Trakya halklarndan. VII. 59, 108, 110.
KLKA, Blge, Anadolu. I. 28, 72, 74; II. 17, 34; III. 90; V. 52,
108; VI. 43, 95; VIII. 14; IX. 107.
KLKS, Agenor olu. Kilikia'ya adn vermitir. VII. 91.
KLLA, Kent, Anadolu. On iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
KMMER'ler, Trakya uluslarndan. I. 6, 15, 16, 103; IV. 1, 1113,
45; VII. 20. Kimmerler Bosphoros'u (Boaz): IV. 12, 28, 45, 100.
Kimmer Kaleleri: IV. 12.
KMON, Miltiades, I'in babas. VI. 34, 38, 39, 40, 103, 137, 140.

761/881

KMON, Miltiades II'nin olu. VI. 136; VII. 107.

KNDYE, Kent, Anadolu, Karia. V. 118.
KNEAS, Thessalia kral. V. 63.
KNYPS, Irmak ve blge ad. Libya. IV. 175, 198; V. 42; not 163'e
baknz.
KOS, Marmara gney kysnda Mysia kenti, Miletos kolonisi. Gemlik. V. 122.
KSSA, Babil'in kuzeyinde. III. 91; V. 49, 52; VI. 119; VII. 62, 86,
210; Kissia kaplar. Babil'de. III. 155, 158.
KTHARON, Da, Yunanistan. Boiotia. VII. 141; IX. 19, 25, 38,
39, 51, 56, 69.
KLAZOMENA, Kent. Anadolu, eme Yarmadas'nda on iki on
kentinden birisi. I. 16, 51, 142; II. 178; V. 123.
KLEADES, IX. 85.
KLEANDROS, VI. 83.
KLEANDROS, Gela tyran. VII. 154.
KLEANDROS, Hippokrates olu. VII. 155.
KLEDES (Kbrs anahtar), V. 108.
KLENAS, Alkibiades'in olu. VIII. 17.
KLESTHENES, Sikyon tyran (600565). V. 6769; VI. 126,
128131.
KLESTHENES, Megakles olu V. 66, 69, 70, 72, 73; VI. 131; not
194'e baknz.
KLEOBS, I. 31.

762/881

KLEODAOS, VI. 52; VII. 204; VIII. 131.

KLEOMBROTOS, Anaxandridas olu, Leonidas'n kardei,
Pausanias'n babas. IV. 81; V. 32, 41; VII. 205; VIII. 71; IX. 10, 64,
78.
KLEOMENES, Sparta kral (520490). III. 148; V. 39, 41, 42,
4850, 54; VI. 50, 51, 108; VII. 148, 205, 239; not 185'e baknz.
KLEONA Kent. Makedonia. Athos Yarmadas. VII. 22.
KNDOS, Kent. Anadolu. Karia. Data Yarmadas, Tekir Burnu. I.
144, 174; II. 178; III. 138; IV. 164.
KNOTHOS, VI. 88.
KNOSSOS, Kent. Girit. III. 122.
KOBON, VI. 66.
KODROS, I. 147; V. 65, 76; IX. 97.
KOES, Mytilene tyran. IV. 97; V. 11, 37, 38.
KOLA (Slk), Euboia kaya slklar: VIII. 13, 14. Khios'da: VI.
26.
KONYRA, Ainyra'ya baknz.
KOLAOS, IV. 152.
KOLOXAS, Skythlerin atas. IV. 5, 7.
KOLAS, VIII. 96.
KOLKHS, Blge, Dou Karadeniz ile Kafkas Dalar aras. I. 2,
104; II. 104, 105; III. 97; IV. 37, 40, 45; VII. 62, 79.
KOLOSSA, Kent. Anadolu, Phrygia. VII. 30.

763/881

KOLOPHON, on kenti. Anadolu, Lydia. I. 14, 16, 142, 147, 150.

KOMBREA, Kent. Makedonia. VII. 123.
KOMPSATOS, Irmak. Makedonia. VII. 109.
KONTADESTOS, Irmak. Trakya, Ergene'nin kollarndan. IV. 90.
KOPAS Gl, Yunanistan, Boiotia. VIII. 135.
KORESSOS, Kent. Anadolu, Ephesos blgesinde. V. 100.
KORNTHOS, Kent. Peloponez kuzey blmnde. I. 14, 23, 24, 50,
51; II. 167, 168; III. 4850, 52, 53; IV. 162, 180; V. 75, 87, 92, 93; VI.
89, 108, 128; VII. 202; VIII. 1, 21, 43, 45, 61, 72, 79, 84; IX. 28, 31,
69, 95, 102, 105.
KOROBOS, IV. 151153.
KORONA, V. 79.
KORYDALLOS, VII. 214.
KORYKOS Maaras. Yunanistan, Delphoi. VIII. 36.
KORYS, Irmak. Arabistan. III. 9.
KOS, Ada. Gney Ege. stanky. I. 144; VII. 99, 163, 164; IX. 76.
KOTYS, IV. 45.
KRANA, Atinallarn eski adlar. VIII. 44.
KRANASPES, III. 126.
KRANNON, Kent. Yunanistan. Thessalia. VI. 127.
KRATHS, Irmak. Peloponez. I. 145.
KRATHS, Irmak. talya. I. 145; V. 45.

764/881

KREMNES, (Dik bayr) Liman. Azak Denizi. IV. 20, 110; not 127'ye
baknz.
KRESTON, I. 57; V. 3, 5; Paionike Krestonike: VII. 124; Krestonai:
VII. 127; VIII. 116; not 167'ye baknz.
KRETA, Girit'e baknz.
KRETNES, Magnesial. VII. 190.
KRETNES, VII. 165.
KRNPPOS, VII. 165.
KROS, VI. 50, 73 ; VIII. 92.
KRSA Ovas, Yunanistan, Delphoi. VIII. 32.
KRTALLA, Kent. Anadolu, Kappadokia. VII. 26.
KRTOBULOS, Kyreneli. II. 181.
KRTOBULOS, Toroneli. VIII. 127.
KROBYSOS'lar, Trakya uluslarndan. IV. 49.
KROSOS, Lydia kral (561546). I. 6, 2638, 40, 4351, 5356, 59,
65, 67, 6971, 7381, 83, 8592, 95, 141, 153, 155, 156, 207, 208,
211; III. 14, 34, 36, 47; V. 36; VI. 37, 38, 125, 127; VII. 30; VIII. 35,
122.
KROKODELOS, Kent. Msr. II. 148.
KROPH, Da, Msr. II. 28.
KROSSAA, lke. Yunanistan, Therma (Selanik) Krfezi snrnda.
VII. 123.
KROTON, Kent. Gney talya. III. 131, 136138; V. 44, 45, 47; VI.
21; VIII. 47.

765/881

KSANTHPPOS, Atinal. Ariphron olu, Perikles'in babas. VI. 131,

136; VII. 33; VIII. 131; IX. 114, 120.
KSENAGORAS, IX. 107.
KSERKSES, Pers kral (485465). I. 183; IV. 43; VI. 98; VII. 211
ve sonras; VIII. 2426, 34, 5054, 114120; IX. Her yerde. Trakya ve
Thessalia zerine yry: VII. 108. Ordu saym: VII. 184186;
Yunanistan'dan geri ekilii: VIII. 97. Ordusunun oluumu ve efleri:
VII. 61. Kserkses'e boyun een Yunan uluslar: VII. 132.
KSUTHOS, VII. 94; VIII. 44.
KUPHAGORAS, VI. 117.
KURON, Kent. Kbrs. V. 113.
KUTSAL ATLAR (Nesaion), I. 189; VII. 40.
KYANEA Adalar. IV. 85, 89.
KYAXARES, Med kral. (625585). I. 6, 46, 7374, 103, 106, 107.
KYBEBA (Kybele), AnaKutsal ana. I. 80; IV. 76; Sardes'de Kybeba
tapna, V. 102; not 26 ve 210'a baknz.
KYDPPE, VII. 165.
KYDONA, Kent. Girit. III. 44, 59.
KYDRARA, Kent. Anadolu, LydiaPhrygia snrnda. br ad Hierapolis, imdi Pamukkale (Denizli). VII. 30.
KYKLAD Adalar. Ege Denizi. V. 30, 31.
KYLLYRO, VII. 155.
KYLON, V. 71; not 198'e baknz.

766/881

KYME, Kent. Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149,

157160; V. 23; VII. 194; VIII. 130.
KYNEGEROS, VI. 114.
KYNEOS, VI. 101.
KYNET'ler, Avrupa'nn en batsnda yaayan uluslardan. II. 33; IV.
49.
KYNSKOS, V. 71.
KYNO, Kyros'u byten kadn. I. 110, 122.
KYNOSARGES, Herakles kutsal alan. Yunanistan, Attika. V. 63;
VI. 116.
KYNOSURA Burnu. Yunanistan. Salamis adas. VIII. 76, 77.
KYNURA'llar, Yunanistan Peloponez halklarndan. VIII. 73.
KYPSELOS, Korinthos tyran (613583). I. 14, 20, 23; III. 48; V. 92,
95; VI. 128.
KYPSELOS, Atinal. Miltiades'in babas. VI. 3436; not 221'e
baknz.
KYRANS, Ada. Libya. IV. 195.
KYRENE, Kent. Kuzey Afrika. Kyrenaika. II. 32, 33, 96, 161, 181,
182; III. 13, 91, 131; IV. 152, 154156, 159161, 164, 169171, 186,
199, 203; V. 47.
KYRNOS, Herakles'in olu. I. 167.
KYRNOS, Korsika adas. I. 165167; II. 165.
KYRNOS, Kent. IX. 105.

767/881

KYROS, Pers kral (559529). I. 46, 54, 71, 73, 74, 76, 77, 79, 80,
84, 8690, 95. Doumu, yetimesi, iktidar ele almas: I. 108, 113116,
120130, 141, 143, 151157, 160, 162, 169, 177, 178, 188190, 201,
202, 204213. Massaget sava ve lm: I. 214; II. 1; III. 159, 160;
IV. 165; V. 52; VII. 2, 8 a, 11, 18, 51, 64, 69, 78; IX. 122.
KYTHERA, Ada. Yunanistan, Peloponez'in gneyindeki byk ada.
I. 82, 105; VII. 235.
KYTHNOS, Ada. Ege Denizi. Kykladlardan. II. 90; VIII. 46, 67.
KYTSSOROS, VII. 197.
KYZKOS, Kent. Marmara, Kapda kstanda. IV. 14, 76; VI. 33.
LABDA, Korinthoslu Amphion kz, Eetion'un kars ve Kypselos'un
annesi. V. 92 b, c.
LABDAKOS, V. 59.
LABRANDA, Kent. Anadolu, Karia. Milas yaknnda. V. 119.
LABYNETOS, Babil kral Nebukadnezar II. (604562). I. 74.
LABYNETOS, Babil kral (556538) Nitokris'in olu. I. 77, 188.
LABYRNTHOS, Msr'n nl labirenti. Eni 150, boyu 200
metredir. 18881910 yllar arasnda ngiliz arkeolog Petrie tarafndan
almtr. II. 148, 149.
LADE, Miletos nndeki kk ada. Ske Ovas'nda. imdi kara
iinde kk bir tepe olarak kalmtr. VI. 7, 11.
LADKE, Battos kz. II. 181.
LAOS, Thebai kral Oidipus'un babas. IV. 149; V. 43, 59, 60.
LAKEDAMON, lke. Yunanistan, Peloponez, Sparta. Kroisos'un
balama nerisi: I. 82. Kyros'a eliler gndermeleri: I. 152, 153,

768/881

Samos kuatmas: II. 54, 55, 56, Minyaileri kabul edileri: IV. 145,
146. Peisistratidlere kar atklar sefer: V. 6265. Thermopylai'de:
VII. 175. Lakedaimonlularn karakterleri: IX. 154. Atina ve Aigina ile
atmalar: VI. 50. Krallarnn ayrcalklar: VI. 56.
LAKMON Da. onia Krfezi (Adriyatik Denizi) Apollonia
kentinde. IX. 93.
LAKONA, Blge, Yunanistan, Peloponez. I. 68, 69.
LAKRNES, I. 152.
LAMPTO, VI. 71.
LAMPON, Samoslu. IX. 90.
LAMPON, Aiginal. IX. 78.
LAMPON, Atinal. IX. 21.
LAMPONON, Kent. Anadolu, Edremit Krfezi'nde. V. 26.
LAMPSAKOS, Kent. Anadolu, Marmara kys, anakkale Boaz.
Lapseki. IV. 138; V. 117; VI. 37, 38.
LAODAMAS, Eteokles olu. V. 61.
LAODAMAS, Aiginal. IV. 152.
LAODAMAS, Phokaial (Foa) IV. 138.
LAODKE, IV. 33, 35.
LAOS, Kent. talya. Sybaris kolonisi. VI. 21.
LAPHONES, VI. 127.
LAPT'ler, V. 92 b.
LARSSA, Kent. Anadolu, on iki Aieol kentinden birisi. I. 149.

769/881

LARSSA, Kent. Yunanistan, Thessalia. IX. 1, 58.

LASONA, Anadolu'da Kabalia blgesinin eski ad. III. 90; VIII. 77.
LASOS, VII. 6.
LAURON, Da. Yunanistan, Attika. VII. 144.
LEAGROS, Atina generali. IX. 75.
LEARKHOS, IV. 160.
LEBADEA, Kent. Yunanistan, Boiotia. VIII. 134.
LEBAA, Kent. Makedonia. imdi Florina yreleri. VIII. 137.
LEBEDOS, Kent, Anadolu, Ephesos kuzeyinde. I. 142.
LEPSDRON, Makedonia'da. V. 62.
LEKTON Burnu. Anadolu, anakkale Yarmadas, Bababurnu. IX.
114.
LELEG, I. 171.
LEMNOS, Ada. Ege Denizi. IV. 145, 146; V. 26, 27; VI. 136140;
VII. 6.
LEOBOTES, Sparta kral. I. 65; VII. 204.
LEOKEDES, VI. 127.
LEON, Sparta kral. I. 65; V. 39; VII. 204.
LEON, Troizenli sava. VII. 180.
LEONDAS, Sparta kral (488480). Thermopylai kahraman. V. 41;
VII. 204208, 217, 219225, 228, 229, 233, 238, 239; VIII. 15, 21, 71,
114; IX. 10, 64, 78, 79.

770/881

LEONTADES, Thebaili. VII. 205, 233.

LEONTNO, Kent, Sicilya. VII. 154.
LEOPREPES, Spartal. VI. 85.
LEOPREPES, VII. 228.
LEOTYKHDAS, Sparta kral. VI. 65, 6769, 7173, 85, 86; VIII.
131; IX. 9092, 98, 99, 114.
LEPREON, Kent. Yunanistan, Peloponez. IV. 148; IX. 28.
LEROS, Ada. Gney Ege, Sporadlardan. V. 25.
LESBOS, Ada. Ege Denizi. Midilli. I. 23, 24, 151, 160, 202; III. 39;
IV. 61, 97; V. 26, 98; VI. 5, 8, 14, 2628, 31; IX. 106.
LETO, Tanra. Msr dilinde Mut. AmmonRa'nn anas. II. 59, 83,
152, 155, 156.
LEUKAS Ada. Adriyatik Denizi. imdi Levkas, br ad Aya Mavra. VIII. 45, 47; IX. 28, 31.
LEUKON, Libya'da. IV. 160.
LBYA, lke. Kuzey Afrika, Nil'in bats. IV. Corafyas: 41;
Uluslar ve zellikleri: Adyrmakhidler 168. Abystler 170, 171;
Auskhisler: 171. Garamantlar: 174; Giligamlar: 169. Gindanlar: 176.
Lotophaglar: 177. Maklar: 175. Makhlyaslar: 178. Nasamonlar: 172.
Psylliler: 173. Auseialar: 180. Libya oraklleri iin baknz: Ammon.
LBYE, IV. 45.
LDE Da. Anadolu, Karia. I. 175.
LGURA'llar, V. 9; VII. 165.
LKHAS, I. 67, 68.

771/881

LMENON Anadolu, Miletos. I. 18

LNDON, Kent. Rodos adas. I. 144; II. 182; III. 47; VII. 153.
LNOS kasidesi. II. 79.
LPAKOS, Kent. Makedonia. VII. 123.
LPOXAS, IV. 5, 6.
LSA, Kent. Makedonia. VII. 123.
LSOS, Irmak, Makedonia. VII. 108, 109.
LOKRS, Blge. Yunanistan'n kuzeyinde. VII. 132; VIII. 66; IX. 31.
Opus Lokris, Euboia Krfezi kysnda: VII. 203, 207, 216, Ozolai
Lokris, not 324'e baknz; VIII. 32. Lokroi, kent, Gney talya: VI. 23.
LOTOPHAG'lar, Kuzey Afrika halklarndan. IV. 177, 178, 183.
LOXAS, Tanr Apollon. I. 91; IV. 163.
LYDA, Genel bilgiler ve gelenekleri: I. 93. Pers Sava: I. 80.
LYDAS, Irmak. Kuzey Yunanistan. VII. 127.
LYDOS, Atys olu. Lydia'ya adn veren kii. I. 7, 171; VII. 74.
LYGDAMS, Halikarnassos tyran. Artemisia'nn babas. VII. 99.
LYGDAMS, Naxos tyran. I. 61, 64.
LYGYA'llar, VII. 72.
LYKA, IV. 203; not 164'e baknz.
LYKARETOS, III. 143; V. 27.
LYKA, Gney Anadolu, Akdeniz kylar, FethiyeAntalya aras. I.
28, 147, 171, 173, 174, 176, 182; III. 4, 90; IV. 35, 45; VII. 77, 92.

772/881

LYKDES, IX. 5.
LYKOMEDES, VIII. 11.
LYKOPAS, III. 55.
LYKOPHRON, Korinthos tyran. III. 50, 53.
LYKOS, Dykia'ya adn veren kii. Pandion'un olu, Aigeus'un
kardei. I. 173; VII. 92.
LYKOS, Skythial. IV. 76.
LYKOS, Irmak. Anadolu. Menderes'in kollarndan rksu. VII. 30.
LYKOS, Irmak, Skythia. Azak Denizi'ne dklr. IV. 123.
LYKURGOS, Atinal. I. 59, 60.
LYKURGOS, Arkadial. VI. 127.
LYKURGOS, Sparta yasalarn deitiren devlet adam. I. 65, 66.
LYNKEUS, II. 91.
LYSAGORAS, Miletos tyran Histiaios'un babas. V. 30.
LYSAGORAS, Paroslu Tisias olu. VI. 133.
LYSANAS, VI. 127.
LYSKLES, VIII. 21.
LYSMAKHOS, Atinal. VIII. 79, 95; IX. 28.
LYSSTRATOS, VIII. 96.
MADYAS, Skyth kral. I. 103.
MADYTOS, Kent. anakkale Boaz. MaydosEceabat. VII. 33; IX.
120.

773/881

MAG'lar, Med boylarndan, dinsel topluluk. I. 101, 107, 108, 120,

128, 132, 140; IV. 113. Maglar ayaklanmas: III. 61 ve sonras ve VII.
113; Maglarn ldrlmesi: III. 78, 79.
MAGDALOS, II. 159.
MAGNESA, Kent. Yunanistan, Thessalia kylarnda. VII. 176, 183,
188, 190, 193.
MAGNESA, Kent. Byk Menderes havzasnda. I. 161; III. 122,
125.
MAGNESA, Kent Anadolu, imdiki Manisa. III. 90.
MAGNETA, Kent. Yunanistan. VII. 132.
MAANDROS, Samoslu. III. 123, 142146, 148; V. 27.
MAANDROS, Irmak. Anadolu, Byk Menderes. I. 18, 161; II. 10,
29; III. 122; V. 118; VII. 26, 30, 31.
MAONA, Anadolu, Lydia ve dousundaki blgenin eski ad. I. 7;
VII. 74, 77.
MAOTS Gl (Palus Maiotis) Karadeniz, Azak Denizi. I. 104; IV.
3, 20, 21, 57, 86, 100, 101, 110, 116, 123, 133.
MAOTS'ler, Maiotis Gl evresinde oturan Skyth boylar. IV.
123.
MAK'lar, Libya uluslarndan. IV. 175, 176; V. 42.
MAKEDON (Makedonia), V. 17, 18, 20; VI. 44, 45; VII. 9, 25, 73,
127, 128, 131, 173, 185; VIII. 34, 115, 126, 127, 137, 138; IX. 31, 44,
89.
MAKEDNON, Blge. Yunanistan, Pindos. I. 56.
MAKHLYES'ler, Libya uluslarndan. IV. 178, 180.

774/881

MAKSTOS (Masistios), IX. 20.

MAKSTOS, Kent, Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.
MAKRON'lar, Anadolu uluslarndan, Karadeniz kylar. II. 104; III.
94; VII. 78.
MAKTORON, Kent. Sicilya. VII. 153.
MALEA Burnu. Peloponez, Lakonia. I. 82; IV. 179; VII. 168.
MALENE, Kent, Anadolu, Mysia. VI. 29.
MALES, VI. 127.
MALS, Kent ve krfez ad. Kuzey Yunanistan. IV. 33; VII. 132,
196, 198, 201, 213216; VIII. 31, 43, 46; IX. 31.
MANDANE, Kyros'un anas. I. 107, 108, 111.
MANDROKLES, stanbul Boaz'nda Dareios ordular iin kpr
yapan Samoslu mimar. IV. 8789.
MANEROS, II. 79.
MANES, Lydial Atys'in babas. I. 94.
MANES, Kotys'in babas. IV. 45.
MANTNEA, Kent. Arkadia. IV. 161; VII. 202; IX. 35, 77.
MAR'lar, Anadolu uluslarndan. Karadeniz kylar. III. 94; VII. 79.
MARAPH'lar, Pers boylarndan. I. 125; IV. 167.
MARATHON, Kent. Yunanistan, Attika. I. 62; VI. 102, 103, 136;
VII. 1, 74; IX. 27, 46.
MARDA, Pers ger boylarndan. I. 84, 125.

775/881

MARDONOS, Pers generali, Gobryas'n olu ve Dareios'un damad.

VI. 4345, 94; VII. 5, 9, 10, 82, 108, 121; VIII. ve IX. her yerde.
Birinci Yunanistan seferi: VI. 43. Plataia savanda: IX. 1. lm: IX.
63.
MARDONTOS, Pers generali. VII. 80; VIII. 130; IX. 102.
MAREA, Kent. Kuzey Afrika. II. 18, 30.
MARANDYN'ler, Anadolu, Bithynia (Kocaeli) blgesi dousunda.
I. 28; III. 90; VII. 72.
MARS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
MARON, VII. 227.
MARONEA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 109.
MARSYAS SLENOS, Pan. VII. 26; not 272'ye baknz.
MARSYAS, Irmak. Anadolu, Aydn, ine ay. V. 118, 119.
MASSTES, Dareios'un olu, Kserkses'in kardei. VII. 82, 121; IX.
107, 108, 110113, 114.
MASSTOS, Pers generali. VII. 79; IX. 20, 22, 24, 25, 31.
MASKAMES, Pers generali. VII. 105, 106.
MASP'ler, Pers halklarndan. I. 125.
MASSAGES VII. 71.
MASSAGET'ler (Massagetai), Skyth boylarndan. Aral kesimleri. I.
201, 204209, 211, 214216; III. 36; IV. 11, 172; VII. 18. Yaamalar
ve zellikleri: I. 202. Grenekleri: I. 215, 216.
MASSALA, Marsilya. Phokaia kolonisi. V. 9.
MASTYES, V. 12.

776/881

MATEN'ler (Matienoi) Med boylarndan. I. 72, 189, 202; III. 94; V.

49, 52; VII. 72.
MATTEN, VII. 98.
MAUSOLOS, Karia kral. V. 118.
MAXY'ler, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 191, 193.
MAZARES, Medial general. I. 156, 157, 160, 161.
MED, Medler, Media, Mediallar: Birinci kitapta sk sk. III. 65, 126;
V. 9, 77, 104, 109; VI. 9, 22, 67, 109, 112, 120; VII. VIII. IX. her yerinde. Med boylar: I. 100. Med atlar (Nesaia): III. 106.
MEDEA, Kolkhis kral Aietes'in kz. I. 2, 3; VII. 62.
MEGABATES, Pers generali. V. 32, 33, 35.
MEGABAZOS, Pers generali. IV. 143, 144; V. 1, 2, 10, 12, 1417,
23, 24, 26, 98; VII. 108.
MEGABAZOS, Megabates'in olu. VI. 33; VII. 22, 67, 97.
MEGABYZOS, Zopyros olu. Pers generali. III. 160; VII. 82, 121.
MEGABYZOS, Zopyros'un babas. Dzmece kral Mag Smerdis'i
deviren yedilerden. III. 70, 81, 82, 153, 160; IV. 43.
MEGADOSTES, VII. 105.
MEGAKLES, Alkmaion olu. I. 5961; VI. 127, 130.
MEGAKLES, Alkmaion'un babas. VI. 125.
MEGAKLES, Hippokrates'in olu. VI. 131.
MEGAKREON, VII. 120.
MEGAPANOS, VII. 62.

777/881

MEGARA, Kent. Yunanistan. I. 59; V. 76; VIII. 1, 45, 60 a, c, 74;

IX. 7, 14, 21, 28, 31, 69, 85.
MEGARA, Kent. Sicilya. VII. 156.
MEGASDRES, VII. 72.
MEGSTAS, Thermopylai'de Yunanllara leceklerini haber veren
Akarnanial bilici (khin). VII. 219, 221, 228.
MEKSTES, V. 67.
MEKYBERNA, Kent. Kuzey Yunanistan'da liman. VII. 22.
MELAMPUS, Bilici (khin). II. 49; VII. 221; IX. 34; not 56'ya
baknz.
MELANPPOS, Kahraman. Astakos olu. V. 67.
MELANPPOS, Ozan Alkaios'un arkada. V. 95.
MELANKHLEN'ler, Skyth boylarndan. IV. 20, 100, 101, 102, 107,
119, 125.
MELANTHOS, Atinal. V. 97.
MELANTHOS, Atina kral. I. 147; V. 65.
MELAS, Irmak ve krfez ad. Gelibolu, Saros Krfezi. VI. 41; VII.
58.
MELAS, Irmak. Yunanistan, Malis blgesi. VII. 198, 199.
MELES, Sardes kral. I. 84.
MELBONA, Liman kenti. Yunanistan, Magnesia blgesi. VII. 188.
MELSSA, Epidauros tyran Prokles'in kz. II. 50; V. 92.
MELOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VIII. 46, 48.

778/881

MEMBLAROS, IV. 147, 148.

MEMNON, Ethiopia kral. Troya kral ocandan Tithonos'un afak
Tanra Eos'dan doan olu. II. 106; V. 54. Memnon saray: V. 53.
Memnon'un kenti (Susa): V. 54; VII. 151.
MEMPHS, Kent. Msr. II. 2, 3, 8, 10, 1214, 97, 99, 112, 114, 115,
119, 150, 153, 154, 158, 175, 176; III. 6, 13, 14, 16, 25, 27, 37, 91,
139.
MENARES, VI. 65, 71; VIII. 131.
MENDE, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 123.
MENDES, Kent, Msr, Delta'nn kuzeydousunda Osiris tapna ile
nl. Msr dilinde Mendes teke ve Tanr Pan anlamna gelir. II. 42, 46,
166.
MENDES, Nil'in azlarndan. II. 17.
MENELAOS, Sparta kral. Helene'nin kocas. II. 113, 116, 118, 119;
V. 94; VII. 169, 171.
MENELAOS, Liman. Kuzey Afrika, Kyrene. IV. 169.
MENES (Min), Msr'n ilk kral. Msr dilinde Mna, Yunan dilinde
Menes, IV. 49, 99; not 49'a baknz.
MENOS, VI. 71.
MERBALOS, VII. 98.
MERMNAD'lar, Lydia kral oca. I. 7, 14.
MEROE, Kent. Ethiopia. II. 29.
MESAMBRA, Kent. Karadeniz bat kylarnda. Apollonia kuzeyinde Miletos kolonisi. IV. 93; VI. 33.

779/881

MESAMBRA, Kent, Trakya, Ege kylarnda. VII. 108.

MESSANA, Kent. Sicilya. Zankle'nin eski ad. imdi Mesina. VII.
164.
MESSAPA, Gney talya. imdi Kalabria. VII. 17.
MESSENA, Blge, Yunanistan, Peloponez. III. 47; V. 49; VI. 52;
IX. 35, 64.
METAPONTUM, Kent. talya, Akha kolonisi. IV. 15.
METER, (Ana) IV. 76.
METER (Demeter), Anne ve kz. VIII. 63.
METHYMNA, Kent. Lesbos (Midilli) adas kuzey kylarnda. I. 23,
151.
METOKHOS, Miltiades'in olu. VI. 41.
METRODOROS, IV. 138.
MISIR (Aigyptos), Herodotos Msr'a byk yer ayrmtr. kinci
kitabn btn Msr' anlatr. nc kitabn ilk yars Pers imparatorluunun Msr' ele geiriini verir. br kitaplarda da Msr ad sk
sk geer. nemli blmlerin yerleri aaya karlmtr. (Saylar
ikinci kitabn blmlerini gstermektedir). Msr krallarnn tarihi: 99.
Toprak mlkiyeti: 109. Nil kanallar: 108. Giyinileri: 37. Ekmekleri:
77. Arpa arab (bira): 77. Yazy sadan sola yazarlar: 36. Bayramlar:
58. Oraklleri: 83. Gusl abdesti: 64. Phoinix kuu (Zmrdanka): 73.
Linos trks (kasidesi): 79. Mumyalama: 85.
MDAS, Phrygia kral. I. 4, 35; VIII. 138.
MKYTHOS, VII. 170.

780/881

MLETOS, Kent. Anadolu, onia. imdi Ske Ovas'nn bat

blmnde Balat. Herodotos'un her yerinde sk sk geer. MiletosLade deniz sava VI. 1 ve sonras; Persler Miletos'u yakyorlar;
VI. 18.
MLA, Lykia'nn eski ad. I. 173; III. 90; VII. 71.
MLON, Krotonlu atlet. III. 137.
MLTADES, Kimonos'un (Kimon) olu, Stesagoras'n kardei. IV.
137, 138; VI. 34, 3741, 103, 104, 109, 110, 132137, 140; VII. 107.
MLTADES, Kypselos'un olu. VI. 3437, 103.
MNOA, Kent. Sicilya. V. 46.
MNOS, Girit kral. Zeus ve Europe'nin olu. I. 171, 173; III. 122;
VII. 169171.
MNYA'ler, Yunanistan Messania blgesinde. I. 146; IV. 145, 146,
148, 150.
MTRA, Pers dilinde Aphrodite. I. 131.
MTRADATES, I. 110, 121.
MTROBATES, Perslerin Daskyleion satrap. III. 120, 126, 127.
MNESARKHOS, Samoslu. IV. 95.
MNESPHLOS, Atinal. VIII. 57, 58.
MORS, Msr kral AmenEmHat (18401792). II. 13, 101.
MORS, Gl. Msr. II. 4, 13, 69, 148, 149.
MOLOESS, Irmak. Yunanistan, Plataia. IX. 57.
MOLOS'lar, Yunanistan, Epeiros blgesi halklarndan. I. 146; VI.
127.

781/881

MALPAGORAS, V. 30.
MOMEMPHS, Kent. Msr. II. 163, 169.
MOPH, Da, Ethiopia. II. 28.
MOSKHO, Anadolu kuzeydousu. III. 94; VII. 78.
MOSSYNOKA, Anadolu Karadeniz kylarnn Thermodon'dan
(Terme) sonraki blm. III. 94; VII. 78.
MUNKHA, VIII. 76.
MURYKHDES, IX. 4, 5.
MUSAOS, VII. 6; VIII. 96; IX. 43.
MYEKPHORTES nomosu. Msr. II. 166.
MYGDONA, VII. 123, 124, 127.
MYK'ler, Gney ran halklarndan. III. 93; VII. 68.
MYKALE, Anadolu, Kuadas gneyinde Samos adas karsna
den burun. I. 148; VI. 16; VII. 80; IX. 90, 96101, 104, 107, 114.
Mykale sava: IX. 90.
MYKENA, VII. 202; IX. 27, 28, 31.
MYKERNOS, Msr kral. II. 129133, 136.
MYKONOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VI. 118.
MYLASA, Kent Anadolu, Karia, Milas. I. 171; V. 37, 121.
MYLTTA, Asur dilinde Aphrodite. I. 131, 199.
MYNDOS, Kent. Anadolu, Karia. Bodrum Yarmadas kuzeybat
ucunda. V. 33.

782/881

MYRANDKOS Krfezi. skenderun. IV. 38.

MYRNA, Anadolu, Ege'nin on iki Aiol kentinden birisi. I. 149; VI.
140.
MYRKNOS, Kent. Trakya. V. 11, 23, 24, 124, 126.
MYRMEX Kayal. Yunanistan, Magnesia kylarnda. VII. 183.
MYRON, Sikyon tyran. VI. 126.
MYRSLOS, Yunanllarn, Lydia kral Kandaules'e verdikleri ad. I.
712.
MYRSOS, Kandaules'in babas. I. 7.
MYRSOS, Gyges olu. III. 122; V. 121.
MYS, Europoslu. VIII. 133135.
MYSA, Anadolu. Kocaeli ile anakkale arasnda kalan blge. I. 28,
36, 37, 160, 171; III. 90; IV. 28; V. 122; VII. 20, 42, 74, 75; VIII. 106;
IX. 32.
MYSOS, Mysiallarn atas. I. 171.
MYTLENE, Kent, Lesbos adasnda Midilli. I. 160; II. 138, 178; III.
14; IV. 97; V. 11, 17, 38, 94, 95; VI. 5, 6.
MYUS, on kenti. Anadolu, Ege. I. 142; V. 36; VI. 8.
NAPARS, Irmak, Tuna kollarndan. IV. 48.
NASAMON'lar, Libya boylarndan. II. 32, 33; IV. 172, 173, 175,
182, 190.
NATHON, Msr nomoslarndan. II. 165.
NAUKRATS, Kent. Nil aznda Yunan kolonisi. II. 97, 135, 178,
179.

783/881

NAUPLA, Peloponez'de ky kenti. Argolis blgesi. VI. 76.

NAUSTROPHOS, III. 60.
NAXOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. I. 64; V. 28, 30, 33, 34, 37;
VI. 95, 96; VIII. 46.
NAXOS, Kent. Sicilya kuzey kylarnda KhalkisEuboia kolonisi.
VII. 154.
NEAPOLS, Msr kenti. II. 91.
NEAPOLS, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 123.
NELEUS, IX. 97.
NEKOS, Msr kral, Psammetikos'un babas. II. 152.
NEKOS, Msr kral, (609593), Psammetikos'un olu, II. 158, 159;
IV. 42; not 78'e baknz.
NELEUS, V. 65.
NEOKLES, Atinal Themistokles'in babas. VII. 143, 173; VIII. 110.
NEON, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VII. 32, 33.
NEONTEKHOS, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
NERED'ler (Nereus kzlar), II. 50; VII. 191.
NESAON, Media'da kutsal atlarn yetitirildii ova. III. 106; VII.
40; IX. 20.
NESTOR, V. 65.
NESTOS, Irmak. Trakya'da Karasu. VII. 109, 126.
NAUR'ler, Skyth boylarndan. IV. 17, 100, 102, 105, 119, 125.

784/881

NEURS, IV. 51.

NKANDRA, Dodona'da Zeus rahibesi. II. 55.
NKANDROS, VIII. 138.
NKODROMOS, VI. 8891.
NKOLAOS, Bulis'in olu. VII. 134, 137.
NKOLAOS, Bulis'in babas. VII. 134.
NL (Neilos), Irmak. II. Her yerde. III. 10; IV. 39, 42, 45, 50, 53; Nil
azlar: II. 17.
NNVE, Asur bakenti. Musul'un kuzeyinde. I. 102, 103, 106, 178,
185, 193; II. 150; III. 155.
NNOS, Belos'un olu. I. 7.
NPSEA, Trakya uluslarndan. IV. 93.
NSAA, Liman kenti. Yunanistan, Megara dolaylar. I. 59.
NSYROS, Ada. Ege Denizi. VII. 99.
NTETS, Msr kral Apries'in kz, III. 1, 3; not 84'e baknz.
NTOKRS, Msr kraliesi. II. 100.
NTOKRS, Babil kraliesi. I. 185; II. 100.
NOES, Irmak. Trakya. IV. 49.
NONAKRS, Kent. Yunanistan, Arkadia. VI. 74.
NOTHON, VI. 100.
NOTON, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
NUDON, Kent, Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.

785/881

NYMPHODOROS, VII. 137.

NYSA, Kent. Ethiopia. II. 146; III. 97.
OARZOS, VII. 71.
OAROS, Irmak. Skythia. IV. 123, 124.
OASS, Kent. Msr. III. 26.
OAXOS, Kent. Girit. IV. 154.
ODAMANT'lar, Trakya halklarndan. V. 16.
ODRYS'ler, Trakya halklarndan. IV. 92.
ODYSSEA, Homeros destan. II. 116; IV. 29.
OA, V. 83.
OBARES, Dareios'un seyisi. III. 85, 87, 88.
OBARES, Megabezos olu. VI. 33.
ODPUS, Laios olu. IV. 149; V. 60.
ONOE, Attika demoslarndan. Yunanistan. V. 74.
ONONE, Aigina adasnn eski ad. VIII. 46.
ONOTRA, I. 167.
ONUSSA Adalar. Ege Denizi, Khios yaknlarnda. I. 165.
OOBAZOS, IV. 84.
OOBAZOS, VII. 68.
OOBAZOS, IX. 115, 119.
OOLYKOS, IV. 149.

786/881

OORPATA, Skythlerin Amazonlara taktklar ad. IV. 110.

ORO, Irmak. Yunanistan, Boiotia. IX. 51.
OTA, da. Thermopylai'nin bat ynn tutan da. VII. 176, 217.
OTOSYROS, Skythlerin Apollon'a verdikleri ad. IV. 59.
OKEANOS, II. 21, 23; IV. 8. 36.
OKTAMASADES, V. 80.
OKYTOS, VIII. 5, 59.
OLBOPOLT'ler, ifti Skythler (Borystehenes). IV. 18.
OLEN, IV. 35.
OLENOS, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
OLATOS, Mylasa tyran. V. 37.
OLMPYAT OYUNLARI (Olympia), I. 59; II. 160; V. 22, 47, 71;
VI. 36, 70, 103, 122, 125127; VIII. 26; IX. 33. Olimpiyat Bayramlar:
VII. 206; VIII. 72.
OLOPHYKSOS, Kent. Yunanistan. Athos Yarmadas. VII. 22.
OLOROS, VI. 39, 41.
OLYMPA, Kent ve tapnak. Yunanistan, Elis blgesi. VIII. 134; IX.
81.
OLYMPODOROS, IX. 21.
OLYMPOS, Da. Thessalia. I. 56; VII. 128, 129, 172, 173.
OLYMPOS, Da. Kuzeybat Anadolu, Mysia blgesi. I. 36, 43; VII.
34.

787/881

OLYNTHOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 122; VIII. 127.

OMBRKO, Umbria'ya baknz.
ONEAT'lar, Skyth boylarndan. V. 68.
ONESLOS V. 104, 105, 108, 110115.
ONETES, VII. 214.
ONOKHONOS, Irmak. Yunanistan. Thessalia. VII. 129, 196.
ONOMAKRTOS, Orakl yorumcu ve yaymcs. VII. 6.
ONOMASTOS, Elisli. VI. 127.
ONUPHS, Kent. Msr. II. 166.
OPHRYNEON, Kent. Anadolu anakkale blgesi. VII. 43.
OPS, Dicle kysnda Asur kenti. I. 189.
OPS, Hyberboreli kz. IV. 35.
OPOA, Skyth kral Ariapeithes'in ve olu Skyles'in kars. IV. 78.
ORBELOS Da. Trakya'da. V. 16.
ORDESSOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
ORETHYA, Erekhtheus'un kz, Rzgr tanr Boreas'n kars. VII.
189.
ORESTES, Agamemnon'un olu. I. 67, 68.
ORESTHEON, Kent. Yunanistan, Arkadia blgesi. IX. 11.
ORGEOS, VII. 118.
ORKOS, IV. 78.

788/881

ORKOS Liman. llyria, Apollonia kenti IX. 93; not 396'ya baknz.
ORKHOMENOS, Kent. Yunanistan, Boiotia. I. 146; VIII. 34; IX. 16.
ORKHOMENOS, Kent. Yunanistan, Arkadia. VII. 202; IX. 28, 31.
ORNEAT'lar, Peloponez halklarndan. VIII. 73.
OROTES, Perslerin Sardes satrap. III. 120129, 140.
OROMEDON, VII. 98.
OROPOS, Kent, Yunanistan, Euripos. VII. 101.
OROTALT, Arap dilinde Dionysos. III. 8.
ORPHEUS dini (Orphika), II. 81.
ORSPHANTOS, VII. 227.
ORTHOKORYBANT'lar, Media boylarndan. III. 92.
OSRS, Msr tanrs. II. 42, 47, 48, 144, 156, 170.
OSSA, Da. Thessalia. I. 56; VII. 128, 129, 173.
OTANES, Kserkses'in kars Amestris'in babas. VII. 40, 61, 62, 82.
OTANES, Dzmece kral Mag Smerdis'i dren yedilerden birincisi.
Phaidyme'nin babas. II. 43; III. 6872, 80, 81, 83, 88, 141, 144, 147,
149.
OTANES, Pers generali. Sisamnes olu. V. 25, 26, 116, 123.
OTASPES, VII. 63.
OTHRYADES, I. 82.
OTHRYS, Thessalia'y gneyden kuatan da. VII. 129.
OZOLA, VIII. 32.

789/881

PADA'ler, Hint uluslarndan. III. 99.

PAGASA, Kent. Thessalia. VII. 193.
PAANA, Attika demoslarndan. I. 60; V. 62.
PAON, Yunanistan. Arkadia blgesinde. VI. 127.
PAONA, lke. Makedonia'da. IV. 33, 49; V. 1, 2, 1217, 23, 98;
VI. 33; VII. 113, 185; VIII. 115; IX. 32. Paionike: VII. 12.
PAOPLA, Makedonia, Strymon blgesi. V. 15; VII. 113.
PASOS, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117.
PAT'ler, Thrak uluslarndan. VII. 110.
PAKTOLOS, Irmak, Ege. Hermos'un (Gediz) kollarndan Sart Suyu.
V. 101.
PAKTYA, Gelibolu Yarmadas'nda. VI. 36.
PAKTYA'llar, Hint uluslarndan. VII. 67, 68, 85.
PAKTYAS, I. 153161.
PAKTYKA, Afganistan yreleri. III. 93, 102; IV. 44.
PALE, Kent. Kephalonia adasnda. IX. 28, 31.
PALLAS, Tanra, Athene'nin ad nne taklan ek bir ad. (Azra
Erhat, kkeni belli deildir, diyor. Mitoloji Szl, sayfa 81). V. 77;
VII. 141.
PALLENE (Palleneus), Attika demoslarndan. I. 62; VIII. 84, 93.
PALLENE, Makedonia, Ege kylarnda yarmada. VII. 123; VIII.
126, 128, 129; IX. 28.
PAMSOS, Irmak. Thessalia. VII. 129.

790/881

PAMMON, VII. 183.

PAMPHYLA, Anadolu Akdeniz kysnda, Lykia ve Kilikia
arasnda kalan blge. Antalya ve evresi. I. 28; III. 90; VII. 91; VIII.
68.
PAMPHYLA, Peloponez'de Dor filelerinden birinin ad. V. 68.
PAN, Tanr. Msr dilinde Mendes. II. 46, 145, 146; VI. 105, 106.
PANATOS, VIII. 82.
PANATHENE Bayramlar (Panathenai), V. 65; not 191'e baknz.
PANDON, Atinal Lykos ve Aigeus'un babalar. I. 173; VII. 92.
PANGAON, Da. Strymon, Makedonia. V. 16; VII. 112, 113, 115.
PANONA Bayramlar, I. 148.
PANONON, Anadolu, Mykale'de Poseidon Helike tapna. I. 141,
142, 143, 148, 179; VI. 7.
PANONOS, VIII. 105, 106.
PANTES, VI. 52.
PANORMOS, Didyma liman. Anadolu, Miletos. I. 157.
PANTAGNOTOS, Samoslu Aiakes olu, Polykrates'in kardei. III.
39.
PANTALEON, Lydial. Kroisos'un kardei. I. 92.
PANTARES, VII. 154.
PANTHALA'ler, Pers boylarndan. I. 125.
PANTKAPES, Irmak. Rusya, Dinyeper'in kollarndan. IV. 18, 19,
47.

791/881

PANTMATH'lar, III. 92.

PANTTES, VII. 232.
PAPAOS, Skyth dilinde Zeus. IV. 59.
PAPHLAGONA, Anadolu, Halys (Kzlrmak) dousu. I. 6, 28, 72;
III. 90; VII. 72.
PAPHOS, Kent. Kbrs. VII. 195.
PAPREMS, Kent. Msr. II. 59, 63, 71, 165; III. 12.
PARABATES, V. 46.
PARALATA'ler, Skyth boylarndan. IV. 6.
PARAPOTAMO, Kent. Yunanistan Phokis. VIII. 33, 34.
PARETAKEN'ler, Med boylarndan. I. 101.
PARKAN'lar, Pers boylarndan. III. 92, 94; VII. 68, 86.
PARON, Kent. anakkale blgesinde. IV. 138; V. 117.
PARMS, Dareios'un kars. III. 88; VII. 78.
PARNASSOS, Da. Yunanistan, Delphoi. VIII. 27, 32, 3537, 39;
IX. 31.
PAROREAT'lar, Yunanistan, Elis blgesi halklarndan. IV. 148;
VIII. 73.
PAROS, Ada. Ege Denizi. Kykladlardan. V. 2831; VI. 133136;
VIII. 67, 112. Paros mermeri: III. 57; V. 62.
PARTH'lar, II. 93, 117; VII. 66.
PARTHENON, Da. Peloponez, Tegea. VI. 105.

792/881

PARTHENOS, Irmak. Anadolu, Bartn Suyu. II. 104.

PASARGAD'lar, ran. Kent ve ulus ad. I. 125; IV. 167.
PASKLES, IX. 97.
PATAKOS (Pataikoi), Fenike figrleri. III. 37; not 91'e baknz.
PATAKOS, Arkagasl. VII. 154.
PATARA, Kent. Anadolu, Lykia. imdi Fethiye Een ay aznda.
I. 182.
PATARBEMS, II. 162.
PATRAMPHES, VII. 40.
PATZETHES, ran, dzmece kral Smerdis'in kardei. III. 61, 63.
PATRAS, Kent, Peloponez. I. 145.
PATUMOS, Kent. MsrArabistan snr. II. 158.
PAUSANAS, Sparta kral. Plataia savanda Yunan bakomutan.
IV. 81; V. 32; VIII. 3; IX. Her yerde.
PAUSKA'ler, Hazer Denizi yrelerinde. III. 92.
PAUSRS, IIII. 15.
PEDASOS, Kent. Anadolu, Karia. I. 175, 176; V. 121; VI. 20; VIII.
104, 105.
PEDA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
PERENE, V. 92 b; not 206'ya baknz.
PEROS, Irmak. Yunanistan, Akhaia'da Akheloos rma. I. 145.

793/881

PESSTRATD'ler (Peisistratidai), V. 62, 63, 65, 70, 76, 90, 91, 93 ;

VI. 39, 94, 123; VII. 6; VIII. 52.
PESSTRATOS, Atina tyran (Doumu 600'e doru). 561555,
549548, 539527 tarihleri arasnda dnem tyranlk yapmtr.
lm 527'dedir. I. 5964; V. 55, 65, 71, 91, 94; VI. 35, 102, 103, 107,
121; VII. 6.
PESSTRATOS, Nestros olu. V. 65.
PELASG, Pelasglar . Ege'nin eski halk. I. 57, 58; II. 5052; IV. 145;
V. 26; VI. 136, 140; VIII. 144. Aigia (Aigalees) Pelasglar: VII. 94.
Arkadia (Arkadees) Pelasglar: I. 146. Pelagides Gunaikes: VI. 138.
Pelasgiotides: II. 171. Pelasgion Ethnoos: I. 5658. VII. 95. Pelasgika
Polismata: I. 57. Plasgikon TeikhosPelasg kalesi: V. 64; not 193'e
baknz.
PELEUS, Nereidlerden Thetis'in kocas, Akhilleus'un babas. VII.
191.
PELON OROS, Da. Yunanistan, Thessalia. IV. 179; VII. 129, 188;
VIII. 8, 12.
PELLA, Kent, Makedonia. VII. 123.
PELLENE, Kent, Peloponez. Akhaia blgesi. I. 145.
PELOPONEZ (Peloponnesos), I. 56 ve sonras; Peloponezliler (Peloponnesioi) II. 71 ve sonras.
PELOPS, Peloponezlilerin atas, VII. 8 c, 11; not 270'e baknz;
Pelopides Agamemnon (Pelops soyundan Agamemnon). VII. 159.
PELUSON, Nil'in azlarndan biri ve kent ad. II. 15, 17, 141, 154;
III. 10.

794/881

PENEOS, Irmak, Makedonia, Selanik Krfezi'ne dklen Tempe

Suyu. VII. 20, 128130, 173, 182.
PENELOPE, II. 145, 146.
PENTHYLOS, VII. 95.
PERDKKAS, Makedonia kral ocann atas. V. 22; VIII. 137, 139.
PERGAMON PriamonPriamos Pergamon'u. Kent. Anadolu, Bergama. VII. 43.
PERGAMON, Teikos PieronPieria, Pergamos. VII. 112.
PERALLA, Delphoi barahibesi ve Orakl szcs. VI. 66.
PERANDROS, Korinthos tyran (600 sular). I. 20, 23, 24; III.
4853; V. 92 f, 95.
PEREK (Perioikoi), VI. 58; IX. 11; not 368'e baknz.
PERLAOS, IX. 103.
PERNTHOS, Kent, Samoslularn 600 sularnda Marmara kuzey
kylarnda kurduklar koloni. Sonraki ad Herakleia. imdi Marmara
Erelisi. IV. 90; V. 1, 2; VI. 33; VII. 25.
PERKALOS, Demaratos'un kars. VI. 65.
PERKOTE, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117.
PERRHABA (Perraiboi), Thessalia yrelerinde. VII. 128, 131, 132,
173, 185.
PERS, Persler (Persai), Persike: I. 126; IV. 39, Persikon Ethnos. VII.
85. Persides Gunaikes: III. 3. Persis Glossa: VI. 29. Persis Khorn: III.
97; VII. 8, 29, 53. Perseidai: I. 125; VII. 220. Pers boylar: I. 125.
Grenekleri: I. 131; mparatorluk ve kral yollar: V. 49.

795/881

PERSEOS Kayas, Msr. II. 15.

PERSES, Perseus ile Andromeda'nn oullar. Perslerin atas. VII. 61,
150.
PERSEUS, Zeus ile Danae'nin oullar. Andromeda'nn kocas,
Perses'in babas. II. 91; VI. 53, 54; VII. 61, 150.
PETRA, Krointhos demoslarndan. V. 92 b.
PHAGRES, Makedoina'da Pieria kalesi. VII. 112.
PHADYME, Kambyses'in ve dzmece kral Mag Smerdis'in kars,
Otanes'in kz. III. 68, 69.
PHANPPOS, VI. 121.
PHALERON, Atina'nn eski liman. V. 63, 81, 85; VI. 116; VIII. 66,
67, 9193, 107, 108; IX. 32.
PHANAGORES, VII. 214.
PHANES, III. 4, 11.
PHARANDATES, VII. 79; IX. 76.
PHARBATS (Pharbaithites), Kent. Msr. III. 166.
PHARES, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
PHARNAKES, VII. 66; VIII. 126; IX. 41, 66, 89.
PHARNASPES II. 1; III. 68.
PHARNAZATHRES, VII. 65.
PHARNUKHES, VII. 88.
PHASELS, Kent. Antalya Krfezi bat kysnda, imdi Tekirova. II.
178.

796/881

PHASS, Irmak, Karadeniz dou kysnda, Poti'de, (eski Kolkhis

blgesi) denize dklen Rionie rma. I. 2, 104; II. 103; IV. 37, 38,
45, 86; VI. 84.
PHAYLLOS, VIII. 47.
PHEDPPDES, Atinal ulak. VI. 105, 106.
PHEDON, Argos kral. VI. 127.
PHENEOS, Kent. Peloponez, Arkadia. VI. 74.
PHERENDATES, VII. 67.
PHERETME, Kyrene kraliesi. IV. 162, 165, 167, 200, 202, 205.
PHERON (Pheros), Msr kral. II. 111.
PHGALA (Phigaleus), Peloponez, Arkadia kuzeyi. VI. 83.
PHLAGROS, VI. 101.
PHLAOS, Aias olu. VI. 35.
PHLAON, Kbrsl. VIII. 11.
PHLES, III. 60.
PHLPPOS, Makedonial. VIII. 139.
PHLPPOS, Krotonlu. V. 47.
PHLSTS, II. 128.
PHLSTOS, Mimar. IX. 97.
PHLOKYON, IX. 71, 85.
PHLOKYPROS, V. 113.
PHLA, Ada. Kuzey Afrika, Tritanis Gl iinde. IV. 178.

797/881

PHLEGRA, Pallene Yarmadas'nn eski ad. VII. 123.

PHLUS, Kent. Peloponez, Korinthos'un gneyinde. VII. 202; VIII.
72; IX. 28, 31, 69, 85.
PHOBOS, Tapnak, Sparta. VI. 61.
PHONKES, Fenike'ye baknz.
PHONX, Irmak, Thessalia gneyi. VII. 176, 200.
PHONX, Msr'n kutsal kuu (Mitolojik ku, Zmrdanka). II.
73.
PHOKAA, Anadolu'nun on iki on kentinden birisi. imdi Foa: I.
80, 142, 152, 162167; II. 106, 178; VI. 8, 17.
PHOKS, Blge. Yunanistan. I. 46, 146; IV. 34; VII. 176 ve sonras;
VIII. 2733, 35, 134; IX. 17, 18, 31, 66, 89.
PHORMOS, VII. 182.
PHRAORTES, Med kral Deiokes'in babas. I. 96.
PHRAORTES, Med kral. Deiokes'in olu. I. 73, 102, 103.
PHRATAGUNE, Dareios'un kars. VII. 224.
PHRKON (Phrikonis), I. 149.
PHRXOS, Athamas ve Neplene'nin oullar. VII. 197.
PHRONME, IV. 154, 155.
PHRYG, Phrygia, Phrygler, Phrygiallar. I. 14, 28, 35, 72; II. 2; III.
90, 127; V. 49, 52; VII. 26, 30, 31, 73; VIII. 136; IX. 32.
PHRYNKHOS, Atinal oyun yazar VI. 21; not 216'ya baknz.
PHRYNON, IX. 15.

798/881

PHTOTS (Phtiotai), Blge. Gney Thessalia. I. 56; VII. 132.

PHYA, I. 60.
PHYLAKOS, Delphoi kahraman. VIII. 39.
PHYLAKOS, Samoslu. VIII. 85.
PHYLLS, Blge. Trakya. VII. 113.
PERA, lke. Makedonia. IV. 195; VII. 112, 171, 177, 185.
PGRES, V. 12.
PGRES, Hysseldomos olu. VII. 98.
PLOROS, Kent. Makedonia, Athos Krfezi. VII. 122.
PNDAROS, III. 38.
PNDOS, lke, kent ve da ad. Thessalia. lke: VIII. 43. Kent: I.
56. Da: VII. 129.
PRAEUS, Atina'nn liman Pire. VIII. 85.
PSA, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. II. 7.
PSTYROS, Kent. Makedonia, Kavala Krfezi'nde. VII. 109.
PTANE (Pitane Aiolis), Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I.
149.
PTANE, Sparta demoslarndan. III. 55; IX. 53.
PTTAKOS, I. 27.
PXODAROS, V. 118.
PLAKA, Marmara kylarnda Pelasg kenti. I. 57.

799/881

PLATAA, Kent. Yunanistan, Boiotia. Kithairon Da eteklerinde.

VI. 108, 111, 113; VII. 132, 231, 233; VIII. 1, 44, 50, 66, 126; IX. 7,
15, 16, 25, 28, 30, 31, 35, 36, 38, 39, 41, 51, 52, 61, 65, 72, 76, 78, 81,
83, 85, 86, 89, 90, 100, 101. Plataia savanda barbar saf: IX. 31.
Plataia savanda Yunan saf: IX. 28.
PLATEA, Kyrene (Kuzey Afrika) kylarnda kk bir ada. IV. 151,
152, 153, 156, 169.
PLESTHARKOS, Leonidas'n olu. IX. 10.
PLESTOROS, Thrak tanrs. IX. 119.
PLNTHNE Krfezi. Msr. II. 6.
PLYNOS, Libya liman. IV. 168.
POGON, Troizen'in liman. Peloponez. VIII. 42.
POKLES, IV. 147.
POLADES, IX. 53.
POLKHNA, Kk kent. Khios adas. VI. 26.
PLKHNA, Kent. Kbrs. III. 170.
POLYAS, VIII. 21.
POLYBOS, Sikyon kral. V. 67.
POLYDAMNA, II. 116.
POLYDEKTES, VIII. 131.
POLYDOROS, Spartal. VII. 204.
POLYDOROS, Thebaili. V. 59.

800/881

POLYKRATES, Samos tyran (537522). II. 182; III. 3946, 54, 56,
57, 120126, 128, 131, 132, 139, 140, 142.
POLYKRTOS, Aiginal Krios'un babas. VI. 50, 73.
POLYKRTOS, Krios'un olu. VII. 92, 93.
POLYMNESTOS, Theral Battos'un babas. IV. 150, 155.
POLYNEKES, Oidipus'un olu. IV. 147; VI. 52; IX. 27.
PONTOS, Euxeinos'a baknz.
PORATA, Irmak. imdi Prut. IV. 48.
POSEDON (Homeros'da Poseidaon) Denizler tanrs. Rhea ile
Kronos'un olu, Zeus ve Pluton'un kardei. II. 43, 50; IV. 59, 180, 188;
VII. 129; VIII. 55. Tapnaklar: Helike (Helikonios) I. 148. sthmos
VIII. 123; IX. 81. Potidaia VIII. 129. Kurtarc Poseidon VII. 192.
POSEDONA, I. 167.
POSEDONOS, Spartal. IX. 71, 85.
POSDEON Tapna. Trakya'da. VII. 115.
POSDEON, Kent. KilikiaSuriye snrnda. III. 91.
POTDAA (Poteidaia), Kent. Makedonia, Pallene Yarmadas'nda
Korinthos kolonisi. VII. 123; VIII. 126129; IX. 28, 31.
PRASA, Kent. Girit. VII. 170, 171.
PRASAS Gl. Makedonia. V. 1517.
PRAXLAOS, IX. 107.
PRAXNOS, VII. 189.
PREKSASPES, Aspathines olu. VII. 97.

801/881

PREKSASPES, Pers. III. 30, 34, 35, 62, 63, 65, 67, 74, 75, 76, 78.
PRAMOS, Troya kral. I. 3, 4; II. 120; VII. 43.
PRENE, Kent. Anadolu, Miletos kuzeyinde. On iki on kentinden
birisi. I. 15, 142, 161; VI. 8.
PRNETADES, V. 41.
PROKLES, Sparta kral. IV. 147; VI. 52; VIII. 131.
PROKLES, Epidauros tyran. III. 5052.
PROKONNESOS, Marmara Adas. IV. 14, 15; VI. 33.
PROMENEA, Dodona tapna rahibesi. II. 55.
PROMETHEUS, Asia'nn kocas. IV. 45.
PRONAA, Athene tapna. Delphoi'de. I. 92; VIII. 37, 39.
PROPONTS, Marmara Denizi. IV. 85; V. 22.
PROSOPTS, Nil iinde bir adack. II. 41, 165.
PROTESLAOS, Thessalial phiklos olu, Phylake kral VII. 33; IX.
116, 120; not 400'e baknz.
PROTEUS, Msr kral. II. 112, 114116, 118, 121.
PROTOTHYAS, I. 103.
PRYTANS, Sparta kral. VIII. 131.
PSAMMENTOS, Msr kral Amasis'in olu. III. 10. 14, 15.
PSAMMETKHOS, Libyal naros'un babas. VII. 7.
PSAMMETKHOS, Msr kral (663609). I. 105; II. 2, 28, 30,
151154, 157, 158, 161.

802/881

PSAMMS, Msr kral (593588). II. 159, 161.

PSYLL'ler, Libya halklarndan. IV. 173.
PSYTTALEA, Ada. Yunanistan, Salamis adas yannda, VIII. 76,
95; not 338'e baknz.
PTERA, Kappadokia
Boazky. I. 76, 79.

kenti.

Anadolu,

Sinop'un

gneyinde

PTOON, Apollon tapna ve orakli. Yunanistan, Boiotia. VIII. 135.

PYLAGOR, VII. 213, 214; not 313'e baknz.
PYLA, Kaplar, Thermopylai VII. 201.
PYLA, Anthela'da Amphiktyon Meclisi'nin topland yer. VII. 213.
PYLOS, Kent. Yunanistan, Elis'in kuzeyinde. IX. 34.
PYLOS, Peloponez'de. V. 65; VII. 168. Pylos Kaikonlar: I. 147.
PYRGOS, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.
PYRENE, Avrupa'nn bats. II. 33.
PYRETOS, Irmak, Porata, Prut. IV. 48.
PYTHAGORAS, Selinus tyran. V. 46.
PYTHAGORAS, II. 81.
PYTHAGORAS, Samoslu filozof. IV. 95, 96.
PYTHAGORAS, Miletoslu. V. 126.
PYTHERMOS, Phokaial. I. 152.
PYTHES, Abderal. VII. 137.
PYTHES, Aiginal. VII. 181; VIII. 92.

803/881

PYTHES, Lampon'un babas. IX. 78.

PYTHA, Delphoi tapna barahibesi, orakl szcs. Ad kitabn
her yerinde ve sk sk geer. Ismarlama orakl: VI. 66.
PYTHA oyunlar, VI. 122.
PYTHACI, Sparta krallarnn Delphoi orakline danma ileriyle
grevli adamlar. VI. 57.
PYTHOS, VII. 27, 28, 38, 39.
PYTHOGENES, VI. 23.
RHAMPSNTOS, Msr kral Ramses. III. (11971165) II. 121, 122,
124.
RHEGON, Kent. Gney talya, Messina Boaz. I. 166, 167; VI. 23;
VII. 165, 170, 171.
RHENANA, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VI. 97.
RHODOP Dalar. Yukar Trakya. IV. 49; VIII. 116.
RHODOPS, II. 134, 135.
RHODOS, I. 174; II. 178; VII. 153.
RHOKOS, Mimar (VI. yy.). III. 60.
RHOTEON, Kent. anakkale blgesi. VII. 43.
RHYPES, Peloponez'deki on iki on kentinden birisi. I. 145.
SABAKOS, Ethiopial Msr kral. (715700) II. 137, 139, 152.
SABYLLOS, VII. 154.
SADYATTES, Lydia kral. (640617). I. 16, 18, 73.

804/881

SAGART'lar, ran halklarndan. I. 25; III. 93; VII. 85.

SAS, Kent ve Nil'in azlarndan birisi. II. Her yerde; III. 16.
SAKA'lar, ran gebe halklarndan. I. 53; III. 93; VI. 113; VII. 9,
64, 184; IX. 31, 71, 113.
SALAMS, Kent. Kbrs. IV. 162; V. 104, 108, 110, 113, 115; VIII.
11.
SALAMS, Ada. Yunanistan, Attika batsnda. VII. 90, 141143,
166, 168; VIII. Her yerde; IX. 36, 19. Salamis deniz sava: VIII. 56.
SALE, Kent, Trakya kylar. VII. 59.
SALMYDESSOS, Kent. Trakya Karadeniz kys, imdi Midye. IV.
93.
SAMOS, III. 55.
SAMOS, Ada. Ege Denizi, Anadolu kylar. Kuadas gneyi. I. 70,
142, 148; II. 148, 168, 182; III. Her yerde; IV. 43, 95, 162, 164; V. 27;
VI. 13, 14, 25, 95; VIII. 85, 130, 132; IX. 90, 96, 106.
SAMOTHRAKE, Ada. Kuzey Ege. II. 51; VI. 47; VII. 59, 108; VIII.
90.
SANDANS, I. 71.
SANDOKES, VII. 194196.
SANE, Kent. Makedonia, Athos Yarmadas. VII. 22, 23, 123.
SANNAKHERB (Sanakharibos), Asur kral. (705681). II. 141.
SAPA'ler, Thrak halklarndan. VII. 110.
SAPPHO, Lesboslu kadn air. (VI. yy. balar) II. 135.

805/881

SARDANAPAL
(668626). II. 150.

(Sardanapallos),

Ninive

kral

Assurbanipal

SARDES, Lydia bakenti. Anadolu, Manisa yreleri. I. III. V. VI.

VII. Her yerde; II. 106; IV. 45; VIII. 105, 106, 117; IX. 3, 107, 108.
SARDUNYA (Sardo neos), Ada. talya'nn batsnda. I. 166, 170; V.
106, 124; VI. 2; VII. 165. Sardunya keteni: II. 105.
SARPEDON (Sarpedonie akre), Burun. Trakya, Saros Krfezi bat
ucu. VII. 58.
SARPEDON, Zeus ve Europe'nin oullar. Minos'un kardei. I. 173.
SARTA, Kent. Makedonia, Athos batsndaki krfezde. VII. 122.
SASPER'ler, Kafkas boylarndan. I. 104, 110; III. 94; IV. 37, 40;
VII. 79.
SATASPES, IV. 43.
SATRA'ler, Thrak uluslarndan. VII. 110112.
SATTAGYD'ler, ran halklarndan. III. 91.
SAULOS, IV. 76.
SAUROMAT'lar, Skyth boylarndan. IV. 21, 57, 102, 110, 116, 117,
119, 120, 122, 123, 128, 136.
SEBENNYTK, Nil'in azlarndan. II. 17, 155.
SEBENNYTS, Kent. Msr. II. 166.
SELENE, Tanra. II. 47.
SELNUS, Kent. Sicilya gneyinde. Dor kolonisi. V. 46.
SELYMBRA, Bizans yannda ky kenti. Silivri. VI. 33.

806/881

SEMELE, Kadmos'un kz, Dionysos'un anas. II. 145, 146.

SEMRAMS, Asur kraliesi; Adadnirari III'n (809782) annesi. I.
184; III. 155.
SEPEA, Yunanistan, Peloponez, Argolis'de bir yer. VI. 77.
SEPAS Burnu. Thermopylai kuzeyi, Magnesia kylar. VII. 183,
186, 188191, 195; VIII. 66.
SERBONS, Gl. Msr, Nil, Delta Pelusion blgesi. II. 6; III. 5.
SERPHOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VIII. 46, 48.
SERMYLE, Kent Makedonia. VII. 122.
SERRHEON Burnu. Makedonia, Ege Denizi, Makri Burnu. VII. 59.
SESOSTRS, On ikinci slaleden Msr kralnn ad. Sesostris I.
(19711930), Sesostris II. (18971879), Sesostris III. (18781841), II.
102104, 106108, 110, 111, 137.
SESTOS, Kent. Gelibolu Yarmadas, Akba. IV. 143; VII. 33, 78;
IX. 114116, 119.
SETHOS, Msr kral. II. 141; not 73'e baknz.
SCLYA (SikeloiSikelie), Ada. I. 24; V. 43, 46; VI. 17, 2224;
VII. 145, 153, 156, 157, 163168, 170, 205; VIII. 3.
SDON, Liman kenti. Fenike. II. 116, 161; III. 136; VII. 44, 96, 99,
128; VIII. 67, 68.
SGEON, Kent. Anadolu, Troya blgesi. IV. 38; V. 65, 91, 94, 95;
not 207'ye baknz.
SGYNNA, V. 9.
SKANA, Sicilya adasnn eski ad. VII. 170.

807/881

SKAS, VI. 98.

SKNNOD, Themistokles'in klesi. VIII. 75, 110.
SKYON, Kent. Peloponez. I. 145; V. 67, 68; VI. 92, 126, 129; VIII.
1, 43, 72; IX. 28, 31, 102, 103, 105.
SLENOS, Dionysos'u yetitirmi olan Satyr, VIII. 138. Marsyas Silenos: VII. 26.
SMONDES, Keoslu ozan (556468). V. 102; VII. 228.
SND'ler, Kafkaslar'n kuzeyi, Karadeniz kylar. IV. 28, 86.
SNDOS, Kent, Makedonia. VII. 123.
SNGOS, Kent. Makedonia. Athos Yarmadas'nn bat ynndeki
krfezde. VII. 122.
SNOP (Sinope), Kent. Anadolu, Karadeniz kys. I. 76; II. 34; IV.
12.
SPHNOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. III. 57, 58; VIII. 46, 48.
SROPAON, Kent. Makedonia. Serez. V. 15.
SRS, Kent. talya, Taranto Krfezi. VI. 127; VIII. 62.
SRS, Makedonia'da Struma rma vadisi. VIII. 115.
SROMTRES, VII. 68, 79.
SROMOS, Tyr kral. VII. 98
SROMOS, Salamisli. V. 104.
SSAMNES, ran'da derisi yzdrlen yarg. V. 25.
SSAMNES, Pers generali. VII. 66.

808/881

SSMAKES, V. 21.
STALKES, Thrak kral. IV. 80; VII. 137; not 296'ya baknz.
SUPH, Kent. Msr. II. 172.
SKAOS, V. 60.
SKAMANDRONYMOS, Kadn air Sappho'nun babas. II. 135.
SKAMANDROS (Xanthos), Irmak. anakkale blgesi, imdi Kk
Menderes. V. 65; VII. 43.
SKAPTEHYLE, Makedonia, Strymon (imdi Strumca) rma
dolaylarnda, Thasoslularn altn madenlerinin bulunduu yer. VI. 46.
SKATHOS, Ada. Ege Denizi kuzeyi, Sporadlardan. Artemision
Burnu yukarsnda. VII. 176, 179, 183; VIII. 7, 92.
SKONE, Kent. Makedonia, Pallene Yarmadas'nn batsnda. VII.
123, VIII. 128.
SKOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
SKRAS, Salamis kylarnda. VIII. 94.
SKTON, III. 130.
SKOLOPOES, Anadolu Mykale yrelerinde bir yer. IX. 93.
SKOLOS, Yunanistan, Thebai'de. IX. 15.
SKOLOT, Skyth boylarndan Traspiler. IV. 6.
SKOPAD'lar, VI. 127.
SKOPASS, Skyth kral. IV. 120, 128.
SKYDROS, VI. 21.

809/881

SKYLAKE, Kent. Anadolu, Mysia blgesi. I. 57.

SKYLAX, Karyandal. IV. 44.
SKYLAX, Myndoslu. V. 33.
SKYLES, IV. 76, 7880.
SKYLLAS, VIII. 8.
SKYRNAD, Thrak boylarndan. IV. 93.
SKYROS, Ada. Yunanistan, Euboia kuzeyi. VII. 183.
SKYTH, Skythler (Skythai). I. 15, 73, 74, 103106, 130, 216; II. 22,
103, 110, 167; III. 134; IV. 1142; V. 24, 27; VI. 40, 41, 84; VII. 10,
20, 52, 59, 64. ifti Skythler: IV. 18; Gebe Skythler: IV. 19; ahane Skythler: IV. 20; Dareios'un Skyth seferi: IV. 1 ve sonras: Skyth
akarsular: IV. 4749.
SKYTHES, Skythlerin atas. IV. 10.
SKYTHES, Zankle (Sicilya) kral. IV. 23, 24
SKYTHES, Koslu Kadmos'un olu. VII. 163.
SMERDS, Kyros'un olu, Kambyses'in kardei. III. 30, 32, 6169,
71, 74, 75, 88; VII. 78.
SMERDS, ran'n dzmece kral (521). III. 6163, 65, 68, 69.
SMERDOMENES, VII. 82, 121.
SMLA, Kent. Makedonia, Potidaia kuzeyinde. VII. 123.
SMNDYRADES, Sybarisli. VI. 127.
SMYRNA, zmir'e baknz.
SOGDU'lar, III. 93; VII. 66.

810/881

SOLOES Burnu. Kuzey Afrika'nn bat ucu. II. 32; IV. 43.
SOLO, Kent. Kbrs. V. 110, 113, 115.
SOLON Atinal devlet adam (640560). I. 2932, 34, 86; II. 177; V.
113.
SOLYM'ler, Anadolu, Pamphylia, da halklar. I. 173.
SOPHANES VI. 92; IX. 7375.
SOSKLES, V. 92, 93.
SOSMENES, VIII. 82.
SOSTRATOS, IV. 152.
SPAKO, I. 110.
SPARGAPETHES, Agathyrsler kral. IV. 78.
SPARGAPETHES, Lykos'un babas. IV. 76.
SPARGAPSES, Massagetler kraliesi Tomris'in olu. I. 211, 213.
SPARTA, Lakedaimon bakenti. Peloponez. I. 65, 6870, 82, 141,
152; II. 113, 117; III. 46, 148; IV. 147150; V. VI. VII. VIII. Her
yerde IX. 10, 12, 13, 53, 64, 70, 76.
SPERKHEOS, Irmak, Thessalia gneyinde. VII. 198, 228.
SPERTHES, VII. 134, 137.
SPHENDALEES, IX. 15.
STAGROS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 115.
STENTORS, Gl, Trakya kys, Kuzey Ege, TrkYunan snrnda,
Enez ay yannda. VII. 58.

811/881

STENYKLEROS IX. 64.

STESAGORAS, Kimon'un babas. IV. 34, 103.
STESAGORAS, Kimon'un olu. VI. 38, 39, 103.
STESONOR, V. 113.
STESLAOS, VI. 114.
STRATTS, Khios tyran. IV. 138; VIII. 132.
STRUKHAT'lar, Med boylarndan. I. 101.
STRYME, Trakya'da ky kenti. Thasos adasnn karsnda. VII. 18,
109.
STRYMON, Irmak, Makedonia'da Struma suyu. I. 64; V. 1, 13, 23,
98; VII. 24, 25, 75, 107, 113, 114, 115; VIII. 115, 118, 120.
STYMPHALS, Gl. Peloponez, Argolis blgesi. VI. 76.
STYRA, Kent. Yunanistan, Euboia adasnn gneyinde. VI. 107;
VIII. 1, 46; IX. 28, 31.
STYX suyu (Styagos Udor), Arkadia'da. VI. 74.
SUNON Burnu. Yunanistan, Attika. IV. 99; VI. 87, 90, 115, 116.
SURYE (Syria) Kappadokia Suriyelileri, Anadolu orta blmleri:
Herodotos, Yunanllar Kappadokiallara Suriyeli derler, diyor. I. 6, 72,
76; II. 20; III. 90; V. 49; VII. 72. Filistin Suriyelileri: I. 105; II. 11, 12,
104, 106, 116, 152, 157159; III. 5, 6, 62, 64, 91; IV. 39; VII. 63, 89.
Suriye arabas: VII. 140.
SUSA, ran'n Huzistan blgesinde. Basra Krfezi'ne 100 km. kadar
uzaklkta. En az 5000'den beri oturma yeri olduu saptanmtr. Elam
bakenti iken 653'de Asur kral Asurbanipal eliyle yklmtr. 539'da
Kyros alm, onarm, Pers mparatorluu'nun byk merkezlerinden

812/881

biri yapm, Dareios da bakent olarak kullanmtr. I. 188; III. V. VI.

VII. sk sk IV. 83, 85; VIII. 54, 99; IX. 108.
SYAGROS, VII. 153, 159, 160.
SYBARS, Kent. talya, Taranto Krfezi'nde Akhaiallarn ve Troizenlilerin 720'lerde kurduklar koloni. V. 44, 45; VI. 21, 127.
SYENE, Kent. Msr. II. 28.
SYENNESS, Kilikia kral Syennesis. I. (600) I. 74; V. 118; VII. 98.
SYLEOS, VII. 115.
SYLOSON, Aiakes'in olu, Polykrates'in kardei. III. 39, 139141,
144, 146, 147, 149; VI. 13, 25.
SYME, Ada. Gneybat Anadolu kylar. Smbeki. I. 174.
SYRAKUSA (Syre kusai) Korinthos kolonisi. 700'lerde kurulmutur.
III. 125; VII. 154, 155, 159, 161, 167.
SYRGS, Irmak Skythia'da. IV. 123.
SYRTS, Kuzey Afrika'da. II. 32, 150; IV. 169, 173; not 76'ya
baknz.
TABALOS, Perslerin Sardes komutan. I. 153, 154, 161.
TABT, Skyth dilinde tanr Hestia. IV. 59.
TANARON, Peloponez gney burnu, Matapan. I. 23, 24; VII. 168.
TAKHOMPSO, Ada, Nil iinde. II. 29.
TALAOS, V. 67.
TALTHYBOS, Agamemnon'un habercisi (Homeros, lyada: I. 320).
VII. 134, 137.

813/881

TAMYNA, Kent. Yunanistan, Euboia adas. VI. 101.

TANAGRA, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 57, 59; IX. 15, 35, 43.
TANAS, Irmak. Rusya. Don rma. IV. 20, 21, 45, 47, 57, 100,
115, 116, 120, 122, 123.
TARANTO (Taras), Ky kenti. talya. I. 24; III. 136, 138; IV. 99;
VII. 170.
TARGTAOS, Zeus'n olu. IV. 5, 7.
TARKHEA, Kent. Msr. II. 113.
TARTESSOS, Kent. spanya, Atlas Denizi kysnda. I. 163; IV. 152,
192.
TAUKHRA, Kent. Libya kylarnda. IV. 171.
TAURKA, Krm. IV. 3, 20, 99, 100, 102, 103, 119.
TAYGETOS, IV. 145, 146, 148.
TAXAKS, Skyth kral. IV. 120.
TEAROS, Irmak. Trakya, Hebros (Meri) kollarndan. IV. 89, 91.
TEASPS, IV. 43; VII. 79; IX. 76.
TEGEA, Kent. Peloponez, Arkadia blgesi. I. 6568; VI. 72, 105;
VII. 170, 202; VIII. 124; IX. Sk sk.
TESAMENOS, amidlerden, Elisli bilici (khin). IX. 33, 35, 36.
TESAMENOS, Polyneikes soyundan. IV. 147.
TESANDROS, Atinal Hippokleides'in babas. VI. 127129.
TESANDROS, sagoras'n babas. V. 66.

814/881

TESPES, Akhaimenidlerden. (675640). VII. 11.

TESPES, Akhaimenidlerden bir bakas. VII. 11.
TELAMON, Salamis kral. VIII. 64.
TELEBOA, V. 59.
TELEKLES, III. 41.
TELEKLOS, Sparta kral. VII. 204.
TELEMAKHOS, Odysseus'un olu. II. 116.
TELESARKHOS, III. 143.
TELNES, VII. 153, 154.
TELLAD'lar, IX. 37; not 381'e baknz.
TELLAS, Elisli bilici. VIII. 27.
TELLOS, I. 30, 31.
TELMESSOS, Apollon tapna ve orakli. Anadolu,
Fethiye'nin bulunduu yerde. I. 78, 84; not 25'e baknz.

imdi

TELOS, Ada. Gneybat Anadolu aklarnda, imdi Dilos. VII. 153.

TELYS, Sybaris tyran, V. 44, 47.
TEMENOS, Argolis kral. VIII. 137, 138; not 359'a baknz.
TEMNOS, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
TEMPE, Irmak. Aa Makedonia ile Thessalia arasnda. VII. 173.
TENEDOS, ada. Kuzey Ege, imdiki Bozcaada. I. 151; VI. 31, 41.
TENOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan, imdiki Fino. IV. 33; VI.
97; VII. 66, 82, 83.

815/881

TEOS, Anadolu'da on iki on kentinden birisi. imdi, zmir, eme

Yarmadas'nda. Sack'n yaknlarnda kalntlar vardr. I. 142, 168,
170 ; II. 178; VI. 8.
TERES, Thrak kral. IV. 80; VII. 137.
TERLLOS, Himera tyran. VII. 165.
TERMERA (Termereus), Kent. Anadolu, Karia. V. 37.
TERML'ler, Lykiallarn eski adlarndan. I. 173; VII. 92.
TETHRONON, Kent. Yunanistan, Prokis blgesi. VIII. 33.
TETRAMNESTOS, VII. 98.
TEUKRA, II. 118; VII. 20.
TEUTHRANA, Kent. Anadolu, Mysia gneyi. II. 10.
THAGMASADAS, Skyth dilinde Poseidon. IV. 59.
THALES, Miletoslu filozof (624546). lk fiziki. nceden bildirdii gne tutulmas 28 Mays 585'de olmutur. I. 74, 75, 100.
THAMANA'llar, ran uluslarndan. III. 93, 117.
THAMASOS, VII. 194.
THANNYRAS, III. 15.
THASOS, Ada. Kuzey Ege. II. 44; VI. 28, 44, 4648; VII. 108, 118.
THASOS, Fenike kral Agenor'un olu, Kadmos'un kardei. VI. 47.
THEASDAS, VI. 85.
THEBA, Kent. Msr. I. 182; II. 3, 4, 9, 15, 28, 42, 5458, 69, 74,
91, 143, 166; III. 10, 25, 26; IV. 181.

816/881

THEBA, Kent. Yunanistan, Boiotia. I. 24, 28, 49, 52, 61, 92; V. 59,
67; VIII. 13, 15, 17, 27, 67, 86, 87; IX. 65. Ve baka yerlerde.
THEBE, Asopos kz. V. 80.
THEBE Ovas. Anadolu, anakkale blgesinde. VII. 42.
THEMS, Tanra dii Titanlardan. II. 50.
THEMSKYRA, Amazon kenti. Kuzey Anadolu, Thermodon
(Terme) ay yaknnda. IV. 86.
THEMSON, IV. 154.
THEMSTOKLES, Neokles olu. Atinal komutan ve diplomat
(524459). VII. 143, 144, 173; VIII. 4, 5, 19, 22, 23, 5759, 61, 63, 75,
79, 83, 92, 108112, 123125; IX. 98; not 298'e baknz.
THEODOROS, Samoslu sanatkr. I. 51; III. 41.
THEOKYDES, VIII. 65.
THEOMESTOR, Samos tyran. Andromades olu. VIII. 85; IX. 90.
THEOPHANA'lar, lkbahar Bayramlar. I. 51.
THEOPOMPOS, Sparta kral (yaklak olarak 740). VIII. 131.
THERA, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. imdi Santorin. En eski
Fenike kolonlarndandr. IV. 147156; V. 42.
THERAMBOS, Kent. Makedonia, Ege kylar. VII. 123.
THERAPNA, VI. 61.
THERAS, IV. 147, 148, 150.
THERMA, Kent ve krfez ad. imdi Selanik. VII. 121124, 127,
128, 130, 179, 183; VIII. 127.

817/881

THERMODON, Irmak. Yunanistan, Boiotia. XI. 43.

THERMODON, Irmak. Kuzey Anadolu, Terme ay. II. 104; VI. 86,
110; IX. 27.
THERMOPYLA (Thermopyller), VII. 175177, 184, 186, 200, 201,
205207, 213, 216, 219, 233, 234; VIII. 15, 21, 24, 27, 66, 71; IX. 71,
78, 79.
THERON, Agrigentum (Akragas) tyran. (488472). VII. 165.
THERSANDROS, Polyneikes soyundan. IV. 147; VI. 52; IX. 27.
THERSANDROS, Orkhomenoslu. IX. 16.
THESEUS, IX, 73.
THESMOPHORA, Kore ve Demeter Srlar. II. 171; VI. 16.
THESPA, Kent. Yunanistan, Boiotia blgesi. V. 79; VII. 132, 202,
222, 226, 227; VIII. 25, 50, 66, 75; IX. 30.
THESPROT'lar, Yunanistan uluslarndan. II. 56; V. 92 g; VII. 176;
VIII. 47.
THESSALA, Corafyas: VII. 128130. Kserkses'e kar Yunanllarla birleme abalar. VII. 172174.
THESSALOS, V. 46.
THESTS Pnar. Libya. IV. 159.
THETS, Nereidlerden (Deniz kz). VII. 191.
THOAS, Lemnos kral. VI. 138.
THON, Polydamna'nn kocas, II. 116; not 66'ya baknz.
THONS, II. 113115.

818/881

THORAX, IX. 1, 58.

THORKOS, Attika demoslarndan. IV. 99.
THORNAX, Lakonia (Peloponez) tepesinde Apollon heykeli bulunan bir da. I. 69.
THRASYBULOS, Miletos tyran. I. 2023; V. 92 f.
THRASYDEOS, IX. 58.
THRASYKLES, IX. 90.
THRA Ovas. Yunanistan, Attika blgesinde. VIII. 65; IX. 7.
THYA, Kephisos kz. VII. 178.
THYN'ler, Asya'ya geen Thrak boylarndan. I. 28.
THYREA, Blge, Peloponez, Argos'da. I. 82; VI. 76.
THYSSAGET'ler, Skyth boylarndan. IV. 22, 123.
THYSSOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 22.
TARANTOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
TBAREN'ler, III. 94; VII. 78.
TBSS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
TGRANES, Akhaimenidlerden, Pers generali, Mykale savanda
Pers komutan. VII. 62; IX. 96, 102.
TGRS (Tigres), Dicle'ye baknz.
TMANDROS, IX. 69.
TMARETO, Bodona tapna rahibesi. II. 55.
TMEGENDES, IX. 38, 86, 87.

819/881

TMESOS, I. 168.
TMESTHEUS, V. 72.
TMO, Paros'da Demeter tapna rahibesi. VI. 134, 135
TMODEMOS, VIII. 125.
TMOKSENOS, VIII. 128.
TMON, VII. 141.
TMONAX, VII. 98.
TRNYS, Kent. Peloponez, Argolis blgesi. VI. 76, 77, 83; VII. 137;
IX. 28, 31.
TSAS, VI. 133.
TTAKOS, Aphidnai blgesinde Titakida demosu. IX. 73.
TTORMOS, VI. 127.
TMOLOS, Anadolu, Manisa dolaylarnda Bozda. I. 84, 93; V. 100,
101.
TOMRS (Tomyris), Massagetler kraliesi. I. 205208, 211, 213,
214.
TORONA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 22, 122.
TRAKHS, Kent. Yunanistan, Malis blgesi, Thermopylai'nin gneyinde. VII. 109, 175, 176, 198, 199, 201, 203, 217, 226; VIII. 21, 31, 66.
TRAPEZOS, Kent. Peloponez, Arkadia. VI. 127.
TRASP'ler, Skoloti.'ye baknz.
TRAUNOS, Irmak, Makedonia. VII. 109.

820/881

TRAUS'ler, Trauos rma blgesinde oturanlar. V. 3, 4.

TTHAOS, VII. 88.
TTHOREA Da. Yunanistan, Parnassos Da'nda. VIII. 32.
TRBALLKON, IV. 49.
TROPAN, Anadolu, Karia blgesi, imdi Data Yarmadas'nn
burnundaki Knidos'da, Karia Hexapolisinin tapna. I. 144, 174; IV.
38; VII. 153.
TRTA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
TRTAA, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
TRTANTAKHMES, Asurya satrap. I. 192.
TRTANTAKHMES, Artabanos olu. VII. 82, 121; VIII. 26.
TRTON, Irmak tanr. Kuzey Afrika, Tunus. IV. 179, 188.
TRTON, Irmak. Kuzey Afrika, Tunus. IV. 178, 180.
TRTONS, Gl, Kuzey Afrika, Tunus. IV. 178180, 186188.
TROAS, Anadolu, anakkale blgesi, V. 26; not 178'e baknz.
TROGLODYT, Maaralarda yaayan Ethiopiallar. IV. 183.
TROZEN, Kent. Peloponez. III. 59; VII. 99, 179; VIII. 1, 41, 42, 43,
72; IX. 28, 31, 102, 105.
TROPHONOS, Yeralt tapna ve orakli. Yunanistan, Boiotia. I.
46; VII. 134; not 357'ye baknz.
TROYA, Anadolu, anakkale (Troas) blgesinin bakenti. II. 120,
145; IV. 191; V. 13, 122; VII. 20, 91, 171; IX. 27.
TYDEUS, V. 27.

821/881

TYMNES, IV. 76; not 137'ye baknz.

TYMNES, Termeral Histiaios'un babas. V. 37; VII. 98.
TYNDAREOS, Sparta kral. Helena'nn babas. II. 112.
TYNDAREOS'un oullar (Tyndaridler), IV. 145; V. 75; IX. 73; not
154 ve 200'e baknz.
TYPHON, II. 144, 156; III. 5.
TRY (Tyros) Fenike kenti. I. 2; II. 44, 112, 161; VII. 98; VIII. 67.
TYRAS, Irmak, Rusya, Dinyester. IV. 11, 47, 51, 52, 82.
TYRODZA, Kent, Trakya, Marmara Erelisi blgesinde. VII. 25.
TYRSEN'ler, Etrskler, I. 57, 94.
TYRESENON, I. 94.
UMBRA (Ombrikoi), Orta talya. I. 94; IV. 49.
URANA, Tanra. III. 8.
UTA'lar, Gney ran halklarndan. III. 93; VII. 68.
VENET'ler, Enetler'e baknz.
XANTHOS, Lykia bakenti. Anadolu, Fethiye blgesinde, Een ay
zerinde. I. 176.
XANTHOS, Samoslu. II. 135.
YERALTI TANRIALARI, VI. 134; not 259'a baknz.
ZAKYNTHOS, Ada. Yunanistan, bat kylar. imdiki Zanta. III.
59; IV. 195; VI. 70; IX. 37.
ZALMOXS, Skyth aman. IV. 94, 95, 96.

822/881

ZANKLE, Kent. Sicilya. VI. 22, 23; VII. 154; not 217'ye baknz.
ZAUTEK'ler, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 193.
ZEPHYRON Burnu. VI. 23; not 218'e baknz.
ZEUXDAMOS, Sparta kral Leotykhidas'n Kyniskos (it) diye anlan olu. VI. 71.
ZEUS, Tanr. Agoraios (Selinus'da) V. 46; Ammon II. 42, 55;
Arndrc I. 44; Dodona II. 55; Dostluk tanrs I. 44; Gk tanrs VI.
56; Gk bakl VII. 141; Hellenlerin tanrs IX. 7 a; ri gzl III. 77;
Karia (Milas) I. 171 ve V. 66; Kurtarc (Samos) III. 142; Lakedaimon
VI. 56; Laphystos VII. 197; Lykai (Kyrene) IV. 203; Msr II. 29;
Naukratis II. 78; Ocak tanrs I. 44 ve VI. 68; Olympia IX. 81; Ordular
tanrs V. 119; Pisa (Olympos) II. 7; Thebai (Msr) I. 182 ve II. 42, 44,
5456; Zeus Baal (Belos) I. 181 ve III. 158.
ZONE, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 59.
ZOPYROS, Pers. Babil satrap. III. 153, 156158, 160; IV. 43; VIII.
82.
ZOSTER Burnu. VIII. 107; not 349'a baknz.

NOTLAR
Birinci Kitap
[1] Erythreia Denizi. Yalnz Kzldeniz'i deil ran Krfezi'ni ve Hint
Okyanusu'nu da gsterir. Herodotos'un sk sk Bizim Deniz dedii
Akdeniz'dir.
[2] Herodotos, o, Europe, Media ve Helene lejandlarna dokunurken
bunlar doast niteliklerinden soyar. Bir rmak tanrs olan nakhos'n
kz o'dan sz ederken onun, Here'nin kskanl yznden gen bir
inek haline dntnden ve fkeli bir sinein nnde dnyay drt
dndnden laf etmez. Europe'yi, boa biimine giren Zeus deil,
Giritli denizciler karrlar. Medeia'nn ad Argo denizcileri hikyesine
balyken, Herodotos bunu da azna almaz. Helene ve Troya sava
konusunda da iin mitoloji yn iin bir ey sylemez.
[3] Solon 640 ve 548 yllar arasnda yaam, 594'de Atina arkhontu
olmutur. Kroisos, Lydia tahtna en erken 560'da gemitir. kisi
arasnda Herodotos'un Blm 30'da anlatt gibi bir konuma gemi
olmas ok phelidir. Kroisos kral olduu zaman Solon'un on yllk
sresi oktan gemiti.
[4] Sayce, ArchibaldHenry (1846-1933), Gyges'in Lydia tahtna
geiini 687 ylna koymutur. Felsefenin ahlak incelemesine konu
olarak ald Gyges bu Gyges'tir. Bunun bir yz vard, ta avcun
iine gelecek gibi dndrd zaman Gyges kedi yavrusu oluyordu ve
Lydia kraln da byle ldrmt. Felsefe olay byle alr (Platon,
Devlet 35962). Herodotos'un Gyges'i, geree Platon'un obanndan
daha yakn olmasa bile, hikyeye ahlak meselesi kartrlmam;
Gyges ideolojik tartma bahanesi yaplmamtr.
[5] Orakl olarak verdiimiz Latince oraculum deyimi, hem kehanet
verilen yer, hem khin, hem de khinin verdii kehanet anlamna gelir.

824/881

Bunu Trke tek bir kelime ile karlayamayacamz iin orakl olarak
brakmay yeledik.
[6] Metin beinci kuak diyor. Gyges'i saymazsak, Kroisos'a kadar
arada kral kalr ki, onlar da Ardys, Sadyattes ve Alyattes'tir. Bylece
Kroisos, Gyges'in beinci deil, drdnc kuak torunu olur.
[7] Hem kadn ve hem erkek flt... Metin iki sfat kullanyor. Bu da
eitli yorumlara yol ayor. Bazlar Alyattes'in ordusunda mzisyenlerin bulunduu sonucuna varrlar. Yorumcularn ounluu iki eit
fltn sz konusu olduunda birlemilerdir: Kaln sesli olan erkek flt
ve ince sesli kadn flt. Sayce'a gre (sayfa 11, not 7) birinci yorum iyidir, ama eer bu kabul edilmezse o zaman iki ayr flt dnmek yerine, bir fltn iki oktav bulunduunu ve kaln seslisine erkek, ince seslisine de kadn flt denildiini dnmek daha doru olur.
[8] Arion kitara alard. Arion yar masal kiisidir. Herodotos'un,
onundur dedii dithyrambos, teke derileri rtnerek satirleri temsil
eden koronun okuduu bir dinsel havadr. Aslnda bu havalarn
kayna halktr. Arion belki de dzene sokmutur. Trajedinin de sonralar bundan km olduu bilinir.
[9] Orthios, tiz sesle ve hzl sylenen dinsel hava.
[10] Metinden "Tellios'un mutluluunu kabul eden Kroisos..." anlamn karanlar da vardr.
[11] Yunan takvimi. Yl aylara gre dzenlenmiti, yl on iki ay, biri
yirmi dokuz, biri otuz eker. Bylece bir yl 354 gn tutar ki, gne
ylndan on bir gn ksadr. ki ylda bir araya bir de on nc ay,
artk ay katyorlar. Mevsimlerle aylarn denklemesi bylece salanm
oluyordu.
[12] Ephesoslu Herakleitos akla geliyor. Hep akar (Panta Rei)
dncesini, Herodotos'tan elli yl nce yayan ve "Ayn rmakta iki kez
ykanlmaz" diyen odur.

825/881

[13] Tam Yunan dncesi. Sophokles, Kral Oidipus'ta, koronun son

dizelerinden yle der: "Hibir lmly, mr bir felakete uramakszn tkenmeden nce mutlu sayamayz."
[14] Dilsiz. Kelimenin Yunancas krelmi (keskinlii kalmam) anlamna bir sz, kulak iin syleniyor. Bundan dilsiz sar anlam kar
m? Blm 38'de Kroisos'un olu "iitmesi harap olmu" diye tanmlanyor. zerinde ok durulmu bir konudur. Ama sonu olarak
ocuun konumad bellidir. Anlama en yakn oluu bakmndan
dilsiz denilmitir.
[15] Bizi ardklar sefere... Burada Tournier'nin yazd gibi alnmtr. Dietsch metninde "Bize haber verdikleri tehlikeye"dir.
[16] Adrastos. Karlamayan adam anlamna gelir.
[17] Herodotos eski alarn nl orakllerinden sz ayor. Bunlarn
en tannm Delphoi'dir. Buras eski dnyann Esin Tepesi saylr, hem
Yunanllar, hem barbarlar akn ederlerdi. Yaban bir grnts vard,
M. Drieu La Rochelle, Une femme sa fentre adl romannda pek
gzel anlatmtr. Delphoi, Yunan politikasnda nemli rol oynam ve
oraklleri ou kez parayla satn alnan smarlama orakller olmutur
(Kitap VI. Blm 66). Phokis'in Abai kentinde bir Apollon orakli
vard. Epiros'da, Dodona'da bir Zeus tapna ve kutsal mee aalar
vard, tanr iradesini yapraklarn sesinden karrlard. Amphiaraos
orakli Oropos'ta, Trophonios orakli ise Lebadeia'dayd. Brankhosoullar, Didyma'da bir Apollon tapna yneten rahip ailesidir.
ZeusAmmon orakline gelince: Yunanistan'n dnda, Libya lnde
olmasna ramen, btn Yunanistan'da n salmt. Euripides'in u
dizeleri buna tanktr (Alkestis, 112115): Zavall Alkestis'i lmden
kurtarmak iin, bir yere, Lykia'ya ya da Ammon'un orak lkesine bir
gemi gndermek mmkn deildir (Tabii tanrya danmak iin).
[18] Bugnk llere vurunca 45 santimetre uzunluk, 22,5 santimetre genilik ve 7,5 santimetre ykseklik tutar.

826/881

[19] Theophanialar. Apollon kn Hyperboreliler lkesine ekiliyordu. Theophanialar onun ilkbaharda dnn kutlamak iin yaplan
bayramlardr. Ik ve sevin bayramlardr. Krateroslarda arap ve su
birbirine katlr, lenler ve dinsel havalarla kutlanrd.
[20] Amphiaraos. Thebai savas. Polyneikes'le birlikte, yedi Argoslu efin Thebaililere kar atklar sefere katlmtr. Zeus ona
lmszlk vermek istemi, ama o arabas ve atlaryla beraber yere
batmtr; orada oturur, danmaya gelenler sesini uzaktan iitirlerdi
(Decharme, 18391905).
[21] Pelasg szn diyor Sayce (sayfa 29, not 1), Yunan yazarlar iki
anlamda kullanyorlard: 1) Thessalia, Trakya ve Mysia'da yaayan
baz Yunan kabileleri ve 2) En ok da bizim "tarih ncesi" szmzn
karl olarak. Herodotos'un burada szn ettii oniallar ya da
Pelasglar ve son olarak Dorlar, Yunan topraklarna eitli zamanlarda
gelmi olan istilaclar temsil ederler. O zamanlar anakaradaki Yunanistan ok geriydi, buna karlk adalarda ve zellikle Girit'te parlak
bir uygarlk vard. Bu konuyu Hatzfeld (lm 1947) ok ak olarak
ilemitir (Histoire de la Grce ancienne, Payot, Paris 1926. lk drt
blm). Herodotos burada, eer Pelasglar ok gelimi olsalard dayanrlard, Yunanllar onlar gremezlerdi demek istemi olsa
gerektir.
[22] Peisistratos, Atina'da 561560 yllarnda iktidar almtr.
556555'de drlm ve Atina'dan kovulmu, 550'ye doru geri dnm ve 527'de Atina'da lmtr. (Hatzfeld, sayfa 109112.) Herodotos, Blm 62'de belirtilen on birinci yl, iktidar ald 561560 yllarndan balayarak saym olmaldr. Peisistratos'un ynetimi yumuak
ve akl banda bir ynetim olarak bilinir. Edebiyat korumu,
Homeros'un iirlerini ilk olarak o yaymtr.
[23] Atinallardan... Metin baka bir ey demiyor, ama bu, herhalde
"kar partiden olan Atinallardan" demektir.

827/881

[24] yle sanyoruz ki, Lakedaimonlular yalnz Yunanistan'n br

blmlerine kapal olarak yayor deillerdi, kendi aralarnda bile
komuluk ilikileri yoktu, bunu byle anlamak gerekir. Her biri kendi
kyne kapanmt. Herodotos, Lakedaimonlularla Spartallar hep ve
dikkatle birbirlerinden ayrr, oysa bugn bu iki kelime eanlamda
kullanlyor.
[25] Spartal yasa koyucu Lykurgos'un kiilii zerinde kesinlik yoktur. Enomotialar Sparta ordusunun blmleridirler. Be yz on iki
kiilik bir tabur, on alt enomotia saylrd. Triekad sz yalnz
Herodotos'ta geer, otuz aileyi yneten bir ynetici grubunun ad
olduu anlalyor. Syssitialar hep bir arada yenilen yemeklerdir; her
Spartal yirmi yanda asker olur ve yle kalrd. On beer kiilik
takmlar halinde yemek yerlerdi, herkes payna den yemek masrafn
kendi cebinden derdi. Zaten btn Sparta, bir kla gibiydi. Yallar
Meclisi, senatodur, yirmi sekiz yesi vardr. Ephoroslar her yl seilirlerdi, yetkileri geniti; hkimleri, hatta krallar denetlerler, yasalar
deitirebilirlerdi. Btn devlet yetkileri ellerindeydi.
[26] Blm 119'da Astyages'in Harpagos'a yaptna benzer bir ey.
kisi de masal.
[27] Telmesos. imdiki Fethiye.
[28] Kutsal Ana, Kybele. Dalarn tepeleri onundur, Phrygia'daki
Dindymon Da zerinde ayr bir din konusudur. Anadolulu bir tanrdr, her varln anas olan Toprak'n adlarndan birisidir.
[29] Aln yazs, kader, Moira, Fatum. Tanrlardan da stn, ne
olduu bilinmez bir g. Hektor'la Akhilleus'un akbetlerini Zeus kader
terazisine vurur (lyada, XXII. 208, 213), Hektor'un kaderi ar basar,
Hades'e doru iner. O andan itibaren Apollon bile artk ona arka kmaz. Ama Kader de o kadar kesin deildir, kimi zaman hafiften sapt
olur. Bu da merakl bir eydir. Loxias, Sardes'in dn yl geciktirebilmitir. Loxias, Apollon'dur.

828/881

[30] Kyros'un kiilii masallarla evrilidir. Sayce'a gre, nce

Susa'dan ran Krfezi'ne kadar olan yerlerde egemendi. 549'da
Astyages'i yenmi, 546'da Media'nn fethini tamamlam, 540'lara
doru Kroisos'u drm, 538'de Babil'i almtr. lm tarihi 529'dur.
Kiiliinin alar boyunca nasl deitirilmi olduu bilinir.
Ksenophon'da yiit, gnl ve eli ak bir hkmdar, kusursuz bir fatih
ve mert bir insan olarak gsterilmitir (Ksenophon, Kyropedia).
[31] Enareler, Herodotos kadnlk hastalna tutulmu Skythlerden
sz ediyor. Yorumcular iin tartmal bir konuydu. (Larcher,
17261812. Notlar). Sayce, bunu iktidarszlk gibi anlamtr.
Larcher'in evirisi bakadr. Herodotos, Skythia'dan geen yolcular...
bu adamlarn ne eit bir hastala tutulmu olduklarn kendi gzleriyle de grrler, demekle konuyu ksmen aklam oluyor. Bunun cinsel sapklk olduu bellidir.
[32] Kral gz. Byk Kral'n illere gnderdii mfettiler.
[33] Gelip benimle yemek yiyeceksiniz. Yunanca metin: Banyodan
sonra gelip beni bulunuz, der. Bu sz yemee armak iin
kullanlyordu.
[34] Med krallarnn dkmn yapp, Herodotos'un kendi verdii
saylar toplarsak, bu toplam yanl kar. Deiokes elli , Phraortes
yirmi iki, Kyaxares krk, Astyages otuz be yl hkm srmlerdir, toplam yz elli yl. Herodotos'un yirmi iki yllk Phraortes zamann atlam olduu akla gelebilir. Zaten Sayce btn bu kronolojiyi yanl
saymaktadr.
[35] Atina ile onia'da Phratia bayram. Yunan kabileleri, phratia
denilen aile topluluklarna ayrlrlard, bunlarn dinsel bir grnleri
vard. Apaturialar gn sren bayramlardr. nc gn, o yl iinde
domu olan ocuklar phratia yelerine tantlr, doumun meru olup
olmad inceden inceye aratrldktan sonra, ocuk phratiann
ktne yazlrd.

829/881

[36] Sparta yasalar lks yasak eder. Zaten o ada kentin grgs
ok azd. atafatl giyimlerle Spartallarn gzlerini boyamak
istiyorlard.
[37] Kothornos, eski Yunan'da uzun konlu ve nden bal pabu.
[38] Tartessos. Betis (Guadalquivir) rma aznda bir spanyol
kenti ve ticaret liman.
[39] Kyrnos. Korsika.
[40] Yeneni de mahveden zafer iin kullanlan bir sz. Thebai kral
Oidipus'un iki olu Eteokles ve Polyneikes, babalarndan sonra taht
iin dvmler ve ikisi de lmlerdi. Bu sz belki de buradan
kalmtr.
[41] Metin burada eksiktir. Trnak iindeki szleri Stein eklemitir.
[42] Kyrnos, hem Korsika'nn, hem de Herakles'in oullarndan birinin addr.
[43] Bizim Deniz'den Babil'e Frat' inmek suretiyle... Herodotos
"Bizim Deniz" deil, "bu deniz" diyor. Metne aynen uyulduu takdirde, bu deniz sznden Akdeniz'i karmak mmkn olmayacak, o
zaman da Frat' inmek deil, kmak gerekecekti. Oysa birka satr
yukarda Herodotos: Frat rmana yukar doru kanallar kazdrarak...
diye yazmtr.
[44] Khoinix: Bir litreden biraz fazla. Medimnos: 52,80 litre, yaklak olarak. (Her ikisi de tahl lsdr.)-evirenin Notu.
[45] Sayce, Asurya'da bol yamur yadna dikkati ekiyor.
Hauvette (18561903), Herodotos'un Asurya'da yamur azdr derken
yanl sylediini belirtir. Biz bu yanl hafifletmi olmak iin byle
dedik. Aslnda kn ve ilkbaharda ok yamur yaar.

830/881

[46] Gallinsecte. ncirde ve erkek palmiye yemiinde bulunan kk

bir bcek, aa biti.
[47] Ya da daha eskiden yrrle konmu bulunan szlerini biz
ekledik, nk Herodotos daha tede, bu blmn sonunda, En gzel
yasalar buydu; ama bizim gnmze kadar gelmemitir, demektedir.
(Franszcaya evirenin notu.)
[48] Sofralarn bana kp yemeye giritiler. Asl, "yatp yemeye"dir. O zamanlar uzanarak, yar yatarak yemek yeniliyordu.
[49] Skythlerde olduu gibi. Metin, onlar da demi. yi anlalmyor.
Ama belli ki Herodotos, Skythleri kastetmitir. Blmn banda adlaryla anmtr.
kinci Kitap
[50] Kambyses 529'dan 521'e kadar tahtta kalmtr. Msr'a 525'de
girmitir.
[51] Eskiden tanrlarn yerli tanrlar olduklar bilinir. Her sitenin
kendi tanrlar vard. Herodotos, insan kafasnn eitli tanrlar
arasndaki benzerlikleri bulup aralarnda iliki kurduu ve ayr adlar
altnda tannan ayn tanrlar olduklarn anlamaya balad bir ada
yetimitir. Herodotos'un Msr tanrlar iin yaptn sonradan
Romallar da Yunan tanrlar iin yapacaklar; Zeus'e Jupiter, Here'ye
Juno diyecek ve bylece btn Yunan tanrlarn benimseyeceklerdir.
Latinlerin Vulcanus'u olan Hephaistos, Msrllarn Ptah dedikleri
tanrdr.
[52] Herodotos, bu kitabn ok yerinde Msr dininin gizlilerini aklamaktan dikkatle kanmtr. Sayce bunu, bu konudaki bilgisizliini
rtmek iin yaptn syler.
[53] Menes, Msr'da bilinen bir kraldr. Ondan nce Msrllar,
Yukar ve Aa Msr arasnda blnmlerdi. ki krall birletiren

831/881

odur. ( 5000 yllarnda.) Onun zamannda, Thebai'den gayr her taraf

bataklkt derken, Herodotos yanl sylemektedir. Eski mparatorluk
dneminden beri, Menes ve ondan sonrakiler zamannda, Delta'da Bubastos, Pelusion ve baka kentler vard (Sayce, sayfa 127, not 4).
[54] Irman armaan. Miletoslu Hekataios'un nl szdr.
[55] Aslnda gnlk deil, gnlk baka eydir, ama kokusundan
yararlanmak iin yaklan her eye bizde gnlk demek det olmutur.
Gnlk, Liquidambar'dr ve Msr'da yetimez, burada sz konusu olan,
eitli bitkilerden karlan zel bir reine eididir, Latincesi
incensum'dur. - evirenin notu.
[56] Aslnda, drt gnlk yazldr. On drt olarak dzelten
Dietsch'tir ve dorusu budur.
[57] Oysa doru olan aklama budur. Sular, karlarn erimesi ve
Habeistan'n tropikal yamurlar yznden taar (Sayce). Anaxagoras
ve daha sonra Strabon da ayn nedeni gstermilerdir.
[58] Dibi bulamamlar. Uydurma diyor Sayce. Ynetici birinci
alayan anlatmak istemi, Herodotos iyi anlayamam, yle sanlyor.
[59] stros, Tuna'dr. Pyrene kenti dedii ise, Pyrene dalar
olmaldr.
[60] Msr corafyas zerine Herodotos'un syledikleri burada biter.
imdi Sayce'in bu konu iin sylediklerini zetleyelim. (Ek I. sayfa
307): Sonu olarak Herodotos, Msr'n oluumunu ve karakterini anlamtr denilebilir. Gerekten, tarih asndan ok eski, jeoloji
asndan ise yeni olan bu lke, Nil'in tad alvyonlardan meydana
gelmitir. Firavunlar andan bu yana toprak denizden az da olsa yer
kazanmtr, toprak dzeyi de buna gre ykselmitir. Nil'in baz
kollarnda artk gemiler ilemiyor. Serbonis Gl ksmen dolmutur.
Msr, Delta'nn gneyinde, Fayum dnda, Herodotos'un dedii gibi,
Nil'in iki kysnda uzanan dar birer eritten ibarettir. Yamur olmad

832/881

iin toprak bereketini Nil sularnn tamasna borludur. Yalnz Nil sularnn, kendiliinden ya da insan eliyle alan kanallarla sulad topraklar ekilebilmektedir. Herodotos'un Delta ile Msr'n geri kalan blgesi arasnda, Memphis'in bulunduu noktaya gre yapt ayrm
dorudur. Herodotos, Msr' geree uygun olarak anlatmtr.
[61] nl khin. Anlatya gre, Argos kral Proitos'un deliren
kzlarn iyi etmi ve karlnda kralln yarsn istemitir (Kitap 9,
blm 34).
[62] Kabirler. zellikle Lemnos, mbros ve Samothrake adalarnda
taplan tanrlardr. Ate ve volkan perileri. Hephaistos'un oullar
olurlarm.
[63] Bu tanr Orisis'tir.
[64] Yani Yukar Msr'da. Bataklk blge olan delta deil (Sayce).
[65] Atlar. Threnos. Bat dillerine de Threnler diye gemitir.
[66] Osiris.
[67] Moiris diye bir kral olmamtr. Msr dilinde meri gl demekti
(Sayce). Herodotos belki de Moiris Gl'n kazdrm olan
AmenEmHat III' (On ikinci slaleden 2900 sular) kastediyor,
ama o zaman da bu kral iki bin yl kadar genletirmi oluyor.
[68] Sesotris. On dokuzuncu slaleden Ramses II. Moiris'in bin ya da
iki bin yl sonraki halefi. Msr'n en ok lke alm, en zorlu kral
olarak bilinir. ( XVI. yzyl sular)
[69] Bu heykeller kayaya ilenmitir, bugn de yerlerinde durmaktadrlar. zmir'den otuz kilometre kadar tede Karabel da zinciri zerindedir. Bozulmadan kalm olan bir savay gsterir, elinde bir yay
ve mzrak tutar, banda ta, stnde dizlerine kadar inen bir gmlek
vardr. Ama bu heykeller Msr sanat belirtisi tamazlar ve Sesostris'in
antlar deildirler (Sayce, sayfa 180, not 5).

833/881

[70] Gnomon. Gnein durumunu gstermek iin glgesini ltkleri

dikili ta (Milot).
[71] Pheron. Btn Msr krallarnn ortak ad olan Pharaon'un
deitirilmi biimi. Herodotos'un bunu zel ad sand tahmin
ediliyor.
[72] Euripides, Helene trajedisini Herodotos'un anlatt biimiyle ve
gzelletirerek vermitir.
[73] Birincisi lyada VI. 289292. br ikisi Odysseia IV. 227230
ve 351352.
[74] Herodotos'un yorumunun bu dizelere ve zellikle Odysseia'dan
alnanlara tam olarak uymadna dikkat edilmitir. Kopya srasnda
metnin bozulmu olabileceini dnenler vardr.
[75] Priamos'un oullar arasnda, yerine kimin geecei asndan
bir sralama yapmann gereksizlii ak olmakla beraber, Herodotos'un
bu tartma zerinde fazlaca durduu grlyor. Ama daha nce de
sylediimiz gibi (not 2), Herodotos bu anlatlar masalms yanndan
soyup belli bir lde geree yaklatrma eilimindedir. Herodotos'un
pozitif bir aklama amacyla ve ciddiyetle yapt eyi daha sonra
Lukianos (Suriyeli Yunan hatip ve filozofu, S 125192), aka ve alayla yapmtr. "Ne Aias o kadar boylu, ne de Helene dedikleri kadar
gzeldi. Ben grdm, aka paka ve kuu kz denecek kadar uzun
boyunluydu (masala gre Helene, kuu biimine girmi Zeus'n
Leda'dan olma kzdr), aa yukar Hekabe yanda bir ihtiyarckt,
nasl olmasn ki, kendisini bir defa da Herakles'in ada olan Theseus
karmt, oysa Troya'y ilk olarak dedelerimizin zamannda Herakles
almt." Burada yaplan ey, ayn kiiler iin uydurulan hikyeleri
birbirine yaklatrp sonuca ulamak isteinin nasl glnlklere
vardn gstermektir.
[76] Rhampsinitos. Yirmici slaleden Ramses III olabilir.

834/881

[77] Belki de Pythagoras' kastediyor.

[78] Sayce'a gre, piramitleri yapanlar drdnc slaledendirler ve
Ramses III'den bin yl daha ncedirler.
[79] Metin burada rm, okunamyor.
[80] Adn anmak istemedii tanr Osiris'tir.
[81] Anysis, "Drdnc slaleden AsesKaf ile yirmi beinci
slaleden Sabako, bin yldan fazla bir arayla ayrlrlar" (Sayce).
Sabako'nun yendii Msr kral, diye ekliyor, Saisliydi. Yunanllarn
Bokkoris dedikleri BakEnRaf't. Ethiopia kral bunu yakalam ve
diri diri yaktrmtr. Bu Ethiopial, VIII. yzylda yirmi beinci
slaleyi kurmutur. Asurlar kral Sargon, bunu 720'de Raphia'da
yenmitir.
[82] Buto Gl'nn gneydou kesinde.
[83] Kim olduunu bulmak zordur. Sennakherib'in istilas 701'dedir,
Tirhakah zamanna rastlar.
[84] Sayce, Herodotos'un okuyucuda yolculuklarn gerekte
olduundan daha uzaklara kadar gtrm olduu izlenimini
uyandrmaya altn syler. Sayce'n bu konuda dayanak noktalarndan biri de bu blmdr. Sayce'a gre Hekataios'un grm
olduu heykeller Thebai'dedir, Herodotos ise Memphis'tekileri
grmtr. Zaten saylar da birbirini tutmaz. Herodotos 341 (blm
142), Hekataios 345 (blm 143) heykel grmtr. Herodotos'un
byle yapmaktan, yani Hekataios ile ayn heykelleri grm olduu
izlenimini uyandrmaktan maksad, kendisini Thebai'ye de gitmi gibi
gstermektir, oysa oraya hi gitmemitir. ddia budur ve ileride aydnla kavumas beklenebilir. Yalnz u da akla gelebilir, eer Herodotos
gerekten anlamda bir ikirciklik yaratmak isteseydi, Thebai'deki
heykellerin gerek saysn sylemeyebilir, orasn atlayabilirdi.
Aslnda ilk bakta uyanan bu kuku, metnin daha yakndan

835/881

okunmasyla silinebilir: Memphis rahipleri Herodotos'a 341 kral sayarlar (blm 142) ve rahip saysnn da ayn olduunu sylerler. Arkadan
onu ieriye alp bu heykelleri gstereceklerdir. Bu arada Hekataios akla
gelir, sz alr, aslnda belki de Herodotos'un yapt sadece budur.
Yalnz burada unu belirtelim ki, Sayce'n Herodotos zerine yapt
incelemeler ve eletiriler ok dorudur. Herodotos'un dt yanllarn, masal ile gerein i ie durduu bir dnemde zorunlu olarak
epeyce kabark olduu meydana kmtr. Ama bunlara kt niyetle ve
bile bile yaplm diyerek bir yenisini eklemenin gerei de yoktur.
[85] On ikinci slaleden AmenEmHat III'n yaptrd anlalyor.
Moiris Gl'n de o kazdrmtr.
[86] Libya kylarndaki kum banklarndan ikisine Syrtis deniliyordu.
By bugnk Sidra Krfezi'dir, k Gabes Krfezi'dir.
[87] Msr' 672'de EsarHaddon ele geirmiti, Psammetikos da
nce Asuryallarn bir valisi olarak Msr'n yalnz bir blgesini idare
ediyordu. Sonra isyan etti, Lydia kral Gyges'in yardmn salad,
Momemphis savandan sonra btn Msr'n tek hkimi oldu. Yirmi
altnc slaleyi kurdu (660).
[88] Herodotos'un verdii bilgiler, kendi ana yaklat lde
daha gvenilir hale geliyorlar. Msr krallar listesi Psammetikos'tan bu
yana dorudur. Bunun olu olan Nekos, Msr'da ticareti gelitirmeye
almtr, Asya zerinde gz vard. Herodotos'un Psammis dedii
(blm 159) Psammetikos II be yl saltanat srd. Apries
(UahAbRa) 589'da iktidara geldi ve Kyrene ve Barka'ya kar alan
talihsiz seferden sonra 570'de Amasis (Aahmes II) tarafndan
drld. Amasis uzun ve mutlu bir saltanattan sonra ve Msr'n
Kambyses'in eline dmesinden ksa bir sre nce ld. Kambyses,
Msr' 525'de Psammetikos III zamannda almtr.
[89] Daha yukarda da sylemitik, Herodotos'un Msr corafyas
zerine verdii bilgiler dorudur. Buna karlk tarih ve kronoloji

836/881

asndan nemli yanllar vardr. Bunlardan bazlar yukardaki notlarda grlmtr. Konu en ok kendisinden renilmi olmakla beraber, Msr tarihi zerinde anlalmas zor eyler de sylemitir. En
eski alara kadar kyor; Msr birliini kurmu olan Menes 5000
yllarna konulmak gerekir. Memphis'i o kurmutur. Bu kent, onuncu
slalenin son hkmdar olan Kralie Nitokris'in (NeitAkrit, Gl
Yanakl Prenses) lm ile son bulan (3500 sular) Eski
mparatorluk'un merkezidir. Bu Eski mparatorluk, byk piramit kurucular adr. Khufu (Kheops), Khafra (Khephren) ve MenKaRa
(Mykerinos). Sonra gelen be yz ylda Msr tarihi karanlktr; sonradan, bine doru, anlalr ki, Thebai bakent olmutur ve bylece
Orta mparatorluk denilen dnem balar. Bu Thebai hkmdar on
ikinci slale ile glerini pekitirmeye balarlar; eskiler piramit yapmlard, bunlar da dikili ta ya da dikme talar (Obeliskos, Obelisk)
dikerler. Ama daha sonra Msr birok yzyl iin yabanc egemenlii
altna girer. Bunlar, belki de Suriye'den gelmi olan, Hyksoslar ya da
obanlar'dr. Yahudilerin Msr'da bulunduklar sre herhalde bunlarn
slalesinin (XV. XVI. XVII) egemen olduklar dneme rastlar ya da
semitik rktan hkmdarlar zamanna. Bir ulusal bakaldrma Hyksos
egemenliine son vermi ve Aahmes on sekizinci slaleyi ve Yeni
mparatorluk'u kurmutur ( 1703). Bir dirilme dnemidir; fetihler,
klelere krba altnda yaptrlan dev antlar, atafatl hkmdarlarn
"irilik" tutkusu (Karnak, AbuSimbul tapna). Ramses'ler, zellikle
(Sayce'in deyiiyle Msr'n XIV. Louis'i) Ramses II dnemi. srail
g bu dneme (1320'lere doru) konulur. Buna karlk yirminci
slale zaman i sava ve istila dnemidir. nce refah, sonra karklk
dnemleri, daha sonra Ethiopial hkmdarlar (yirmi beinci slale) ve
672'de Asur ordularnn Msr' istilas. Artk Msr yirmi hkmete
blnmtr. Bunlar, herhalde Herodotos'un szn ettii (blm 147)
on iki krallktr. Nihayet Psammetikos'un Asur basksn sarsmas ile
(660), Karial tarihinin hakkyla klavuzluk edebildii dneme gelmi
oluyoruz (Sayce, Ek I. sayfa 315340).

837/881

[90] Yunanllarda el sanatlaryla uraanlar ounlukla klelerdi. El

sanatlarna
kar
gsterilen
kmseme,
Ksenophon'un
Economique'inde, Sokrates'in azndan yle savunulur: "Yunan sitelerinde el sanatlar, hakl olarak hor grlr. nsan hep glgede ve oturarak almaya zorlar, vcudun gelimesine engel olur. Vcut zayf
dnce kafa da kalnlar. Ayrca insann ne arkadalarna ayracak
zaman, ne de kamu ilerine bakacak hali kalr."
[91] Osiris. Gne, sis'in kardei ve kocas, Gkyz'yle
Yeryz'nn olu. Dman Set ya da Typhon'un darbeleri altnda
len, ama her gn len ve yeniden doan Gne gibi, gene dirilecek
olan Horos'un babas. Herodotos bunu Yunanllarn Dionysos'una
benzetir.
[92] Demeter bayramlar Atina'da Pyanepsion (ekim, kasm) aynda,
kadnlarn ve yalnz evli kadnlarn kutladklar bayramlardr. Erkekler,
trenlerin dnda tutulurlard. Dourgan ve Ana Toprak tanras Demeter (kadnlarla ilgili yasalar koyan) Thesmophoros sayld iin, bir
eit evlenme ve analk bayram olan bu bayramlar onun adna
kutlanyordu.
[93] Byk bir tapnak evresinde (zellikle Delphoi'de) eitli Yunan devletlerini toplayan dinsel ve politik bir konfederasyonun yesi.
Amphiktyon, Yunan siteleri arasnda ortak bir ba grevi yapyordu.
nc Kitap
[94] Nitesis. Apries'in kz. Babas 570 sularnda ldne gre
Herodotos'un szn ettii bu ocuk, 529'da en az krknn stnde,
epeyce olgun bir ocuk olmaldr.
[95] Dem: Demos. Arkhos: Komutan, blge yneticisi.
[96] naros ayaklanmas, 460'dr. Atinallar ona iki yz sava
gemisi gndermilerdir. 455'de ele geti ve Atina donanmas da batt.

838/881

[97] Amyrtaios. Ktesias'n szn ettii naros ayaklanmasnn sorumlularndan birisi olsa gerek. Olu 450'lerde bir satraplk alm olmaldr (Sayce).
[98] Yaygn bir bo inan ki, boa kann zehir sayard.
[99] Eskilerin corafyadaki yerini ak olarak bildiremedikleri bu
ulus da masal dnyasna ait olsa gerektir. Makrobios, Yunanca "uzun
mrl" demektir.
[100] Eski corafyaclar bu kabileleri Kzl Deniz kylarna koyarlar.
Adlar, "balk yiyenler" anlamna gelir.
[101] Aiskhrion kabilesinden... Oasis kenti, Pyrene kentini akla getiriyor (Kitap II. blm 33). Samoslu denizcilerin denizden bu kadar uzak
bir yeri yurt tutmalar olacak ey deildir. XIV. yzyl bir Samos
yaztnda Aiskhrion szne bir air ad olarak rastlanmaktadr. Ama
Sayce burada Herodotos'un yanlm olmasndan phelenmektedir.
[102] Scarabe. Dil Kurumu szl, domuzlan bcei diyor.
[103] Kutsal hastalk. Hippokrates bu hastalk iin sara diyor.
[104] Pigme (pygmaios) biiminde yaplan bu figrler Msr'a, phesiz Fenikelilerden gemitir. Pataikos, Fenikelilerin gemi balarna
koyduklar tanr figrdr. Yunanca Hephaistos, Msr dilinde Ptah ya
da Pntah. Msrllar bu tanrnn heykelini dev byklkte biimsiz
cceler olarak yaparlarm.
[105] Bu sz, yalnz Platon'un ald bir paras kalm olan bir gftedendir. Gorgias (Yunan filozofu, 487380). 484 B. "Yasa, lml
lmsz btn varlklarn kraliesi, onlar gl eliyle ynetir ve iddetin ktln nlemesini bilir..."
[106] Eusebos'a gre Polykrates'in tyranl 532'de balar, 521'de
tahta geen Dareios saltanatnn balarnda son bulur. Polykrates'in de
Atinal Pesistratos gibi edebiyat ve kltr destekledii anlalyor.

839/881

Bir genel kitaplk am, Anakreon'u (Yunan lirik airi, lm 487)

sarayna alm, Herodotos'un anlatt byk ileri yaptrmtr (blm
60). ok gl bir donanmas vard. Samos onun zamannda Yunan
devletleri arasnda n planda yer almt ve zaten ranllar da bundan
gocunuyor ve ondan "Hileyle ya da ldrerek kurtulmak" iin frsat
kolluyorlard (Hauvette).
[107] Kitap I. blm 70'deki krateros.
[108] nat. Metindeki Yunanca szck "tutku" anlamna da geliyor.
[109] Prytanis, Yunan sitelerinde yksek grevliler. Prytaneion, kutsal atein yand yaplar. Prytanisler, konuklarna orada len
ekerlermi.
[110] Diktynna, Artemis'in sfatdr. Denizcilerin ve balklarn koruyucusu olan Giritli bir tanra (balk alar tanras) ile
kartrlmtr.
[111] Yani Yunanistan'daki tapnaklarn.
[112] Mag Gomatas isyan 521'dedir. Kendisini Kambyses'in kardei
Bardiya (Herodotos'ta Smerdis) olarak satm ve iktidar almtr. Bu
isyan, dinsel ve politik karakterdedir. Medlerin ilkel inanlarnn
karsnda olan Ormuzd dinine kar ve ran fatihlerinin egemenliklerine kar bir bakaldrmadr. Gomates, Herodotos'un anlatt gizli rgtten sonra, kendisini tutanlarla birlikte Media'da Niseia'ya ekilmi
ve birka ay sonra orada ldrlmtr. (Sayce, Ek V. sayfa 440 ve
sonras).
[113] Her birinizin... tek bana. Asl anlamn bu olduunu sanyoruz.
Dareios byle nemli bir konuda kimsenin kimseye gvenemeyeceini
belirtmek istemi olmaldr.

840/881

[114] Magophoni, "Mag kym." Sayce bu bayramn ran'da uzun zaman kutlandn ve o gn Maglarn ortaya kmalarnn pek de iyi olmadn anlatr (sayfa 441).
[115] Bu tartmann Dou'ya zg niteliini Herodotos da fark etmektedir. Montesquieu'nn Yasalarn Ruhu'nda da belirtmi olduu
gibi, Dou zorbaln yurdudur. Byle diyen bilginler ve Hellenistler,
Otanes'in savunduu demokrasi ilkelerinin Kyros zamannn ran'nda
yeeremeyeceini ileri srerler, bu tartmay pheyle karlarlar.
Dou'nun zorba, o zamanki corafyaya gre Bat saylan Yunanistan'n
ise demokrat olduu sav, hele btn Yunan sitelerini krp geiren tyranlarn orada yetitii gz nnde tutulunca, ok tartma kaldran bir
konu haline gelir. Bununla beraber demokrasi dncesinin Bat'da
yeerip gelitii genellikle kabul olunmaktadr.
[116] Dareios 521'de baa gemi, 486'da altm yanda lmtr.
Saltanat byktr. Dzen kurucu (organizatr) olarak tannmtr.
"Tarihte ilk defa olarak merkeziyetilik (centralisation) bir politika
olmutur" (Sayce). Byk imparatorluun her kesini Susa'ya balamak iin iyi ve bakml yollar atrmtr (Kitap V. blm 52), ana
gre ok hzl resmi haberciler altrmtr (Kitap VIII. blm 98).
Ynettikleri yerlerde tek hkim olan satraplarn yannda kraliyet ktipleri bulunur, satraplarn btn yaptklar merkeze iletilirdi. Mfettiler dolatrrd. Ksenophon, ran krallarnn ynetimini, Sokrates'in
azndan hayranlkla dile getirir (Economique, blm IV).
[117] ran yaztlar bu hkmetler iin liste verirler. Dareios
zamannda deiiklik yaplmtr. lk iki listede yirmi eyalet vardr,
ncsnde, yani Dareios'un mezar zerindekinde yirmi dokuz.
Btn bu uluslar iin Sayce'a baknz (sayfa 273 ve sonrasndaki
notlar).
[118] ...ayn tane... belki de pirin.
[119] Paktyika. Afganistan'n kuzeydousundaki lke.

841/881

[120] Greke'deki adlar veriyoruz, Trk Dil Kurumu szlklerinde

kassia (casse) iin Hyarembe, kinnamon (cinname) iin bir tarn cinsi, ladanon iin lden denilmitir. Murra mrdr.ts dediimiz, birok
aalardan karlan bir reine trdr. Latincesi incensum'dur.
[122] Bu kanatl hayvanlar Sayce'n deyiiyle "zoologie mythique"
aittirler, yani masal hayvanlardr.
[123] Kassiterid adalar. Hesiodos'un adn and (Theogoniea, 338)
Eridanus, sonradan Po'dur denilen hayali bir rmaktr. Eski corafyaclar Kassiterid adalarn spanya'nn kuzeybat aklarnda gsterirler;
Sayce da onlara bakarak Vigo Krfezi aklarna koyar. ngiltere'nin
gneydousunda Cornouaille Burnu'nun ucunda Scilly adalar vardr.
Kassiteros, kalay demektir.
[124] Blge merkezinin addr. Bu satraplk Herodotos'un blm 9'da
sayd ilk iki hkmeti kapsyordu (Sayce). Daskyleion, Propontos
(Marmara) kylarnda ve Kyzikos'un epeyce dousundadr.
[125] Hoplon, silah. Yunanistan'da ar silahl yaya askere hoplit
denirdi.
[126] Anakreon, nce Samos'da Polykrates'in yannda, sonra Atina'da
Hipparkhos'un yannda yaamtr. Anayurdu, on konfederasyonunun
on iki kentinden biri olan Teos'tur. Teoslular Harpagos'tan sonra
Trakya'ya gidip Abdera kentini kurmulardr (Kitap I. blm 168).
Anekreon ok ihtiyar lmtr. Sevimli, ho yaamay seven bir airdi.
[127] Dareios, becerikli bir hekimi brakmak istemezdi. Bu yaldzl
klelik, Demokedes'e ho gelmemi olmaldr. Amasis'in Kyros'a
gnderdii hekimin nasl aldn daha nce grmtk (Kitap III.
blm 1). Demokedes hikyesi bir romandr. "Olabilir ki Yunan gmenleri yurtlarn Byk Kral'a kendileri methetmi ve alan seferin
hazrlklarna katlm olsunlar. En azndan. Herodotos'un Krotonlu
hekim hikyesinde ortaya kan tarih olay budur." (Havutte)

842/881

[128] Trirem, sra krekli byk sava gemisi.

[129] Ya da sadece not alyorlard (Sayce).
[130] Taranto Krfezi'nin gneybatsnda, bugnk Crotona.
[131] apygia ya da Apulia. Taronto'nun kuzeyinde Adriyatik
kylarnda uzanan topraklar.
[132] Sadece gidip grm olmak iin. Dietsch ve Sayce'n evirileri
deiiktir. Burada Sayce'n evirisine uyulmutur.
[133] Hemen arkasndan grlecei gibi, burada politikada doruluk
kastedilmitir. Yani tyran olmak istemiyordu, ama bu isteinde diretememitir (blm 143).
[134] leri gelenlerini. Anlam iin gerekli grdmz bu iki kelimeyi biz ekledik. (Franszca'ya evirenin notu.)
[135] Kraln ve senatonun sultasn dengelemek iin yurttalar
arasnda her yl seilen be yksek grevli.
[136] Dareios zamannda iki Babil isyan vardr, 521'de ve 515'de.
Ktesias'a gre, Herodotos'un verdii ayrntlar bunlarn ikisine de
uymaz. Kserkses zamanndaki isyanda Babil satrap Zoypros
ldrlm, cn almak isteyen olu Megabyzos kendi kendini
yaralamtr (Sayce, sayfa 301, not 7). 521 isyan iki aylk bir
kuatmadan sonra bastrlmtr. ranllar, Herodotos'un birinci kitapta
anlatt gibi, Frat'n yatan o zaman deitirmilerdir. Belki bunlar,
birbirine kartrlm oluyor. 515 isyan abuk bastrlmtr (Sayce, Ek
II. sayfa 387).
[137] naros isyan srasnda. "Kral, nemli kuvvetlerin banda
(Msr'a) bir ranly, Zopyros olu Megabyzos'u gnderdi. Kara
yolundan gelerek Msrllar ve mttefiklerini yendi, Yunanllar
Memphis'ten att ve Prosopitis adasn da bir yl alt ay sreyle kuatt."
(Thukydides, 108)

843/881

Drdnc Kitap
[138] Gobineau (18161882), Dareios'un Skyth seferini pheyle
karlar. Ona gre bu bir sefer deildi; ama sadece Tuna'nn kuzey
yrelerinde keif yapmakt. Dareios, Skythia'y deil, generali
Megabyzos'un yapt ve beinci kitabn banda anlatld gibi, yalnz
Trakya'y almay dnyordu. Bu phe genellikle kabul edilmez.
Eletiriciler, daha ok seferin nedeni ve ayrntlar zerinde dururlar.
Herodotos'un, "Skythler Asya'y istila etmilerdi, Dareios bunun cn
almak istiyordu" demesi biraz yzeyde kalyor. Ama bunun bir dengi
ile karlama seferi olduunu, amacnn Skythlerle birleebilecek halklara gven vermek olduunu ileri srmesi dorudur (Kitap IV. blm
119). Bu sefer 513'e konulur.
[139] Bu kitabn 11 ve 12. blmlerinde bu uluslar zerine sylenenlere baknz.
[140] PalusMaiotis, imdiki Azak Denizi. Tauris ya da Taurika
Khersonesos'u da Krm'dr.
[141] Kar tipisi.
[142] Geryon, bal dev. Herakles bunu ldrr ve kzlerini alr.
Latinlerde de Breal'e (18321915) gre, ayn myth deiik biimde,
Herkl ile Kakus arasndaki dvte grlr.
[143] Okeanos Gadeires. Buras Cadix'dir. Herakles direkleri ise
Gibraltar "CebelttarkTark Da"dr.
[144] simlerden belli. Bunlar Skythlerin, Agathyrs ve Gelonlarn
atalardr. (Gelon iin 108 ve 109 blmlere baknz.)
[145] Prokonnesos bugnk Marmara Adas'dr.
Herodotos'a gre VII. yzylda yaamtr (blm 15).

Aristeas,

[146] Kremnes deniz ars. Dik bayrlar. Azak Denizi zerinde bir
ticaret limanyd.

844/881

[147] Odysseia, drdnc blm, 85.

[148] Bu ara szler... Rawlinson (18101895) ve ona bakarak Sayce
(Balang, sayfa XVI), bundan unu karrlar: "Anlatlarm, bandan
beri (yani ilk yaymlanmasndan beri) srekli olarak yeni ayrntlar aramtr." Burada sz konusu olan ara szler deil, katmalardr.
Herodotos'un kitabnn yeni basmlarn da grd anlalyor. Bizce
bu, anlaty kesintiye uratan konu dna kmalar iin, bir eit zr
dilemedir.
[149] Hyperboreliler, masal (myth) ulusudurlar. Yunanllar buray
Apollon'un her k ekildii yer olarak bilirler. Bu tanr Gne'tir,
adna zel tapnma trenleri yaparlar. Delos'a yollanan sunularn anlam udur: Apollon onlar brakp doduu adaya dnd zaman da
ona bal kaldklarn gstermek istemektedirler. "Yunanllar, gnlerinin uzunluu ve gecelerinin ksal zerine ok eskiden edindikleri belli
belirsiz bilgilerle, bu harika lkeyi hayallerinde yaatmlardr."
(Decharme, sayfa 103). Blm 36'da ad geen keramet taslayc Abaris "Hyperboreliler lkesinde Apollon" zerine bir destan yazm olmakla vnyordu.
[150] Burada Kuzey Denizi sz Karadeniz'i gsterir.
[151] Herhalde durgun tropik havasnda rzgr bulamad iin.
[152] Herodotos'un sayd rmaklar: TyrasDinyester, HypanisBug
ya da Bog ve Kuban, BorysthenesDinyeper, PantikapesPaol,
TanaisDon. Gerrhos ve Hypakyris iyi anlalamamtr. Blm 57'de
anlan Hyrgis, Donetz'dir. stros'un Tuna olduunu daha nce
sylemitik.
[153] Prut rma. Douya doru akarken sz yanltr. Bu ynde
ksa bir yolculuktan sonra kuzeygney dorultusunda akar. Maris ve
Marosch'tur.

845/881

[154] Metnin aslnda havyar sz yoktur. Havyar, mersinbal yumurtalarnn tuzlanp bastrlmas ile yapldna gre, Herodotos'un
bunu anlatmak istedii aktr. (Franszcaya evirenin notu.)
[155] Papaios. Bykbaba.
[156] Engin bir kltr edinmiti. Anayurdundakinden daha stn demek istedii anlalyor.
[157] phesiz Herodotos'un kald yerin sahibi ve belki de bir
Karial. (Hauvette bunun Karia ad olduunu syler.) Ariapeithes,
Dareios'un dman danthyrsos'dan sonraki Skyth kraldr (lm
460).
[158] Yunanllarn koloniletirdikleri blgede, Karadeniz zerinde
bir kent.
[159] Karadeniz'in bat kylarnda, Apollonios ve Mesambria gibi.
Salmydessos bu iki kentten ikincisinin gneyine der. Burada
corafya ile ilgili bir zorluk var: Herodotos, Apollonios'un
yukarsndaki Salmydessos diyor. Aasndaki demeliydi. Tartmal
bir konudur.
[160] Pythagoras, Samos'ta domu, VI. yzylda yaamtr. Bir ey
yazd bilinmiyor, o da Sokrates gibi konumalaryla byk ilgi
uyandrmtr. Yunan dncesi zerindeki srekli etkisi Platon'da ve
Aristoteles'de grlr.
[161] Daha nce de sylediimiz gibi, Krm. Sonraki iki
karlatrma eletiricilere bu blmn, Herodotos'un talya'ya
gidiinden, yani Thurium'un kurulu tarihi olan 444'den sonra
yazldn meydana koymak frsatn vermitir.
[162] Agamemnon kz phigenia hikyesinin bir baka trlsnde,
Kalkhas tam kz boazlayacakken, Artemis, kzn yerine bir dii geyik
koyar, kz Tauris'e gtrrler, orada Artemis tapna rahibesi olur

846/881

(Euripides. phigenia Tauris'de). Herodotos burada onu bir tanr olarak

gstermitir.
[163] Melankhlen, karalar giyinen anlamnadr.
[164] Burada belki de Budinler deil, Gelonlar demek gerekirdi.
Sonra gelen blm 109'da, Gelonlar, Budinlerin topraklarnda yerlemi olmalarna ramen, Herodotos bu iki ulusu aka ayryor.
Blm 108 Budinlere deil, Gelonlara uymaktadr. Ayrca, blm
102'de bu blgedeki uluslar sayarken Gelonlarn adn, Budinlerden
ayr olarak anm ve onlar Budinlerden nceye almtr. Buna gre
Gelonlar daha nce anlatmas gerekirdi. Bundan tr blm 108'in
bandaki adn Gelonlar olarak alnmas nerilmektedir.
[165] Kadn savalar topluluu. Rahat ok atabilmek iin sa
memelerini keserlermi. Trabzon yannda, Thermodon kylarnda yerlemilerdir. Herakles ve Theseus yklerinde adlar geer. Bunlar
Herakles Themiskyra'da, Theseus da Attika'da yenmitir (Decharme,
sayfa 138 ve 520). Thermodon imdiki Terme ay'dr, Themiskyra da
Terme'dir.
[166] Gen ve zorlu. Metin, "ayn yata" diyor. Biz, gen diye aldk.
[167] Blm 7. Kolaxias, Skythia'y kralla bler.
[168] Hayalet atllar. Napolyon'un karsna kan 1812'nin Kazaklar
Skythlerin miraslarydlar. Corafya gerei kendini ister istemez kabul ettiriyor.
[169] Ala diyorum sana. Bu sz, anlama yakn saydklar ataszleriyle evirenler de vardr. Biz, aslndakini aldk.
[170] Dareios'un eline geen ganimet ok azd, ordusunu beslemeye
yetmezdi. Orada kaldka sknt daha da artyordu. Gene Moskova'da
be hafta dayanabilen Napolyon akla geliyor.
[171] Arlklardan ve hastalardan ayklanm birliklerle saldracakt.

847/881

[172] Histiaios. Burada, sonraki blmlerde nemli rol olan bir kii
sahneye giriyor.
[173] Brauron, Attika'da bir tapnaktr. Pelasglarn Atinal kadnlar
karmalar Kitap VI. blm 138'de anlatlmtr Minyailer,
Minyas'n torunlarydlar, masal bunu Poseidon'un olu olarak gsterir.
[174] Tyndareos'un oullar... Kastor ve Pollux. Altn post iin
Kolkhis'e Argo gemisiyle yaplan sefere katlanlardan.
[175] Tyr krallarndan Agenor'un olu. Zeus, boa biimine girip
Europe'yu karr. Babas, erkek kardei Kadmos'u peine salar. Kadmos, kardeinin peinde Boiotia'ya gelir, bir dragon (ejderha) ldrr,
dragonun dileri yere salr ve ilerinden silahl adamlar kar, o
hepsini geri atar, bei hari, brlerini ldrr. O bei Thebai kalesi
olan Kadmeia'y yapmakta ona yardm ederler.
[176] Hekatombe, yz kzlk kurban.
[177] Platea adas. imdiki Bomba adas. Trablusgarp kylarndadr.
[178] Kitap II. blm 161'e baknz.
[179] Barka. Kyrene'nin batsnda. kisi de Kyrenaika'dadr.
[180] Maraphlar ve Pasargadlar, ran kabileleri (Kitap I. blm 125).
[181] Devekuu.
[182] Tritonis Gl. Tunus'un gneyinde, Gabes Krfezi'nin
batsndaki at el Cerid.
[183] Bir gkyz direi. Atlas mythinin eitleri vardr. En yaygn
olan anlatya gre Atlas, bir tanr ya da titandr. Gkyzn
omuzlarnda tar ve eksenini dndrr. "Axem umero torquet stellis
ardentibus aptum." (Virgile, Enide IV. 482).
[184] Kalkan = kei derisi.

848/881

[185] Asphodel
[186] Zincifre = Vermillon. Trk Dil Kurumu szl, deri hastalklarnda kullanlan doal cva slfr diyor.
[187] Hangi hayvan olduu bilinmiyor.
[188] Kanatsz. Yunanca'da ayn kelime hem sere, hem de devekuu
iin kullanlr. Devekuu iin ayr bir ad olmadndan, kanatsz sere
demilerdir.
[189] Sansara benzeyen bir hayvan.
[190] Trablusgarp'ta imdiki Kinifo ve Vadi Kaan.
[191] Lykai tanrs Zeus. Arkadia'da da Zeus'e adanm bir Lykai
Da vardr. Arkadiallara gre Zeus bu dada domutur.
[192] Euesperides. Barka ve Kyrene'nin batsndadr.
Beinci Kitap
[193] Kitap IV. blm 143'e baknz. Perinthos imdiki Marmara
Erelisi, daha nceki ad Heraklea'dr. Propontis, yani Marmara
Denizi'nin kuzey kysndadr. Paionia, llyria'nn dousunda, Kuzey
Makedonia'da uzanan geni topraklardr, o zamanlar zerinde eitli
kabileler oturuyorlard. Paioniallar, Paian sylendiini iitince orakl
gerekleti diye seviniyorlar, nk Paian sz ile Paionia ad birbirine
benziyor. Paian dinsel bir mziktir, burada zaferi kutlamak iin
sylenmektedir.
[194] Kreston, Makedonia snrndadr. Trausililer Rodop dalar blgesinde, Getaililer Trakya'nn kuzeyinde Haimos Da'nn ve Tuna'nn
yukarsnda oturuyorlard. Bunlar iin baknz: Kitap IV. blm 9394.
[195] Yunanllara gre sava tanrs Ares'in yurdu Trakya'dr.
Trakya'nn masal kral Diomedes, Ares'in oludur. Diomedes'in atalar

849/881

insan eti yiyorlard, Herakles'i de Diomedes ldrmtr. Trakya'da

Artemis'e Hekate ad altnda ve byclerin tanras olarak taplyordu. Aslnda Hekate, baka bir tanrdr, sonradan Yunanistan'da
taplan avc Artemis ile kartrlmtr (Mitoloji Szl, Azra Erhat,
sayfa 157). Dionysos dini Trakya'da ok eskidir, Phokis'e ve
Boiotia'ya Trakya kabileleri tarafndan sokulmu, ama ok
deitirilmitir.
[196] Enetlerin oturduklar yerler, Adriyatik'te, imdi Venedik'in
iinde bulunduu blgededir.
[197] Massalia, imdiki Marsilya.
[198] Myrkinos, Makedonia'da Pnar Da'nn batsnda Korkinitis
Gl kylarnda bulunuyordu.
[199] Paioniallarn aslnda Trakyal ve llyrial olmadklar, buralara
dardan geldikleri sylenir. Aada, blm 15'de Siriopaion ad ile
anlan halkn da Siroz (Serez) Ovas'nda oturan Paioniallar olduklar
anlalyor. Rawlinson, Paioniallarn Turan rkndan olabileceklerini
sylemitir.
[200] Toprak ve su. Bu forml Skyth seferi blmnde de grdk,
daha ileriki blmlerde de greceiz. Toprak ve su istemek, aka
benim egemenliim altna gireceksin, demektir. Toprak ve su verenler
ran egemenliini kabul etmi oluyorlard.
[201] Amyntas. Perdikkas'n yedinci kuak torunu. Perslere ihanet
eden Alexandros bunun oludur (Kitap IX. blm 45).
[202] Kitap VIII. blm 137.
[203] Herodotos, Alexandros'un atas Perdikkas'n Argos'tan gelmi
olduunu sylyor, oysa Yunanllar, Makedoniallar uzun sre barbar
saymlardr.
[204] Khalkedon, stanbul'da imdiki Kadky.

850/881

[205] Troas, Troya'nn merkezi bulunduu blgenin addr.

[206] Kitap III. blm 142148.
[207] Aristagoras. Bu, beinci kitabn baoyuncusudur; onia ayaklanmasn balatm olan bu adam Herodotos, Histiaios kadar deerli
olmayan, ama onun kadar dzenbaz birisi olarak vermektedir.
[208] Pausanias, Plataia savanda Yunan kuvvetlerine komuta etmitir (Kitap IX). Thukydides, bunun Kserkses'in kz ile evlenmek istediini yazar (Thukydides I. sayfa 128). Ayrca not 366'ya baknz.
[209] Kaukasa, Khios adasnn liman.
[210] Kitap I. blm 92.
[211] Strategos, Yunan ordusu generali. Saylar ondu, her yl yaplan
seimlerle ibana geerlerdi. Not 194 ve 251'e baknz.
[212] Kleomenes 520'de Sparta kral olmutur. Aristagoras'n
Yunanistan'a gidii 499'dadr. Sardes'in aln ve yakl bundan bir
yl sonradr (Kitap V. blm 100101).
[213] Eleon, Boiotia kentlerindendir. Eryx lkesi Sicilya'nn
batsdr. Eryx, Poseidon'un Aphrodite'den olma oludur. "Geryon'dan
ard srleri gtrrken Herakles bu Eryx'e rastlam, Eryx bu
yiide meydan okumu, gremiler ve Herakles, Eryx'i ldrm, ama
krallna el koymayp, akrabalarndan birinin gnn birinde oraya yerleeceini sylemi ve yle olmu: Tarihsel alarda Dorlardan bir
grup, Eryx Da'na yerlemi." (Azra Erhat, Mitoloji Szl, sayfa
135)
[214] amidler. nl khin ailesi.
[215] Meydanda suna olan Zeus. Halk toplantlarnn koruyucusu
olarak taplyordu. Sitenin politik yaamn koruyordu.

851/881

[216] Kraliyet konutlar. Kraln yolculuk yaparken geceledii kervansaraylar. Sonradan durak anlamna kullanlmtr.
[217] Boiotia'daki Tanagra'nn eski ad Gephyra'dr. Harmodios ve
Aristogeiton, Hipparkhos'u 514'de ldrmlerdir. Atinallar, bunlar
kahraman saymlardr. Onlarn adna bir de mzik bestelemilerdir, ki
bunda bu iki kahramann ad, "tyran ldrp eitlii kuranlar" olarak
anlmaktadr. Ama Atina, Hipparkhos'un ldrldn abuk unutacak, bir yzyl sonra Thukydides, Atinallarn bu konuda pek bir ey
hatrlamadklarn yazacaktr (Thukydides I. 20).
[218] Panathene. Atina'da sitenin koruyucu tanrs Athene adna kutlanan bayramlarn en by. Atinal gen kzlarn Hekatombeon ay
(temmuzaustos) sonlarna kadar hazrladklar yeni peplos alayla
tapnaa gtrlr, Athene'ye sunulurdu. Peplos, tanraya sunulan
ilemeli evredir. Bayramdan nceki gnler byk enlikler yaplr, oyunlar, danslar, koro gsterileri dzenlenirdi.
[219] Peisistratos ile Alkmaion soyunun o dnemdeki by
Megakles arasnda geenleri daha nce grmtk. (Kitap I. blm
60). Alkmaionidlerle Sikyon tyran Kleisthenes arasnda geen hikye
daha sonra gelecektir (Kitap VI. blm 125 ve sonras). Atina'nn en
zengin ve hatrl aileleri arasndaydlar. Aristophanes, kibar ve msrif
bir kzla evlenen kyl iin, Megakles'in yeenini ald, szn kullanr.
(Aristophanes, Nephelai, dize 46.)
[220] Pelasg kalesi. Atina ilk olarak Akropol'n tepesinde kurulmutur. Byk bir hisard, duvarlar drt, alt metre kalnlndayd.
Anlatya gre, kaleyi Pelasglar yapmlar, el emei olarak kendilerine
Hymettos yaknlarndaki topraklar verilmitir (Kitap VI. blm 137).
[221] Kleisthenes, kkl reformlar yapm, Solon yasalarn dzeltmitir. Attika'y yz demos ya da komne blm, yurttalar on file
olarak ayrmtr. Bu fileler, yurttalarn oturduklar yere gre kurulmamlard. Bir birinden ayr, hatta ok uzak yerlerde oturanlar ayn

852/881

fileden olabiliyorlard. eit halk (kentlerde, kylerde ve deniz

kysnda oturanlar), belli gruplar iinde birletirmek, karlar,
yaaylar, dnleri ayr olan insanlar birbirleriyle kaynatrmak,
bir lkenin yurttalar haline getirmek, bir lke btnl salamak
istemi olmaldr. (Kr ve kent halklar arasnda bakal grmek iin
baknz: Kitap I. blm 59.) Kleisthenes, senatr saysn drt yzden
be yze karmtr. Senatonun ad Bule, Be Yzler Meclisi'ydi,
grevi yasalar hazrlamak ve Ekklesia'ya, Halk Meclisi'nin oyuna sunmakt. Senatoya her file, seimle ayrlan, elli ye ile katlyordu. Kleisthenes, orduyu on strategosun komutasna vermitir, bunlar da her yl
seiliyorlard ve politikadaki etkileri zamanla ok artmtr. Kleisthenes
bir de anak mlek mahkemesi, Ostrakismos kurmutur. Bundan maksat, tyranln bir daha geri gelmemesini salamakt. Her yl tyranlk
emelleri besleyenler var m diye aratrma, soruturma yaplr, byle
birisinden phe edilirse, agorada halkn oyuna bavurulur, halk uygun
bulursa, o adam on yl iin yurtdna srgn gnderilirdi, yalnz bunun
iin en az alt bin oy toplam olmas gerekiyordu. Halk, tyranlk emeli
beslediinden kukuland adamn adn anak mlek paralar (ostrakonlar) zerine yazyor, oyunu byle kullanyordu, bu usule ostrakismos denilmesi bundandr. Bu mahkemenin daha ok Peisistratosoullar iin kurulmu olduu anlalmaktadr. (Kleisthenes reformlar iin, baknz: Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Trk
Tarih Kurumu yayn, XIII. seri, No. 8 sayfa 198 ve sonras).
[222] Adrastos, Argos ve Thebai'nin masal dnemiyle ilgili adlardandr. Adrastos, Argos kralyd. Kardei Eteokles tarafndan srlen
Thebaili Polyneikes Argos'a gelmi ve Adrastos'un kz ile evlenmitir.
Melanippos ise Thebailidir ve Adrastos'un kanl bakl dmandr.
Herodotos burada Yunan sitelerinde tapnlan kahramanlar arasndaki
ekememezliin ve ekimenin rneini vermektedir.
[223] Khoiriatailer. Khoiros Yunanca'da st domuzu, Hys domuz ya
da yabandomuzu, Onos eek anlamna gelir. Arkhelai sz ise iki
szckten yaplmtr, ynetici, yol gsterici kabile anlamna gelir.

853/881

[224] Kleisthenes kardein en k olduu iin tahta gemesi

dnlemezdi. Byk karde Myron'un ortanca kardei somedes'in
kars ile zina yapt anlalm, bunu frsat sayan Kleisthenes ortancay kkrtm, ortanca en by ldrm. Kleisthenes, ortanca ile
beraber kendisi de tahta gemenin yolunu bulmu, gene yolunu bulup
ortancay srdrm ve kendisi tek kral kalmtr.
[225] Kylon iin baknz: Thukydides I. sayfa 126. Bu i 612'de
olmutur. Naukraroslar, Solon'dan nce Atina halknn yneticileri
arasndaydlar, saylar drtt ve her birinin banda bir prytane vard,
grevleri vergi ve asker toplamakt.
[226] Meclisi datmak. Kleisthenes'in yeni kurmu olduu Be Yzler Meclisi'ni yani Bule'yi ya da senatoyu.
[227] Kastor ve Polluks. ki Tyndareos. Lakonia'da ok eski bir
dindir. Dorlar Peloponez'e geldikleri zaman bu dini kabullenmilerdir.
[228] Kodros, Atina kral Hangi kral daha nce lrse, zaferi onun
ulusu kazanacak diyen bir orakl varm. Kendi ulusu, Atinallar,
kazansn diye kendini dman askerine ldrtm. XI. yzyl.
TiteLive (Titus Livius, Latin tarihisi. 59S 17) byle bir
kahramanl Decius Mus iin anlatr.
[229] Savala alnan yerlere ya da mttefik lkelere gnderilen kolonlara, Atina'da klerukhos deniliyordu, bunlar bir yerde yeni bir koloni kurmak iin gidenlerden bakayd. Bo bir yer seip orada koloni
kuran koloni kurucular ayr bir devlet olurlard, oysa klerukhoslar Atina yurtta olarak kalrlar, ayr devlet kurmazlard. Byk sr besleyiciler zellikle at yetitirmekle zengin olmu Khalkis ve Euboia
yurttalarydlar.
[230] Asopos, Boiotia'nn tanrrmak'dr; kzlar Thebe ve Aigina,
bu adlar tayan kentlerin tanrsal koruyucusu olan nymphalardr

854/881

Zeus'den gebe kalan Aigina, Aiakos'u dourur ve Aiakosoullar

(Aiakidler) denilenlerle Aias ve Telamon bunun soyundandrlar.
[231] Damia ve Auxesia. Epidauros ve Aigina'nn yerli bereket tanrlardr. Erekhtheus Atina'nn masal krallarndandr, topra tohumlayan olarak bilinir.
[232] Agraf, ine, engelliine. At nal byklnde bir eit engelliinelerdir. Dorislilerin gmlekleri ynden yaplmt ve kolsuzdu,
omuz zerinden agraflarla tutturuluyor, dizlere kadar iniyordu. onia
gmlekleri ketenden ve ksa kolluydu, agraf kullanlmyor ve topuklara
kadar iniyordu.
[233] Peirene. Korinthos yaknndaki kaynak.
[234] Sigeion. Troya (anakkale) blgesinde Skamandros (Kk
Menderes) rma aznda bir deniz kys kenti. Anthemus
Makedonia'da, olkos Thessalia'dadr.
[235] Ozan Alkaios, VII. yzyln ikinci yarsnda Lesbos adasnda
Mytilene'de domutur. Kadn ozan Sappho ile adatr. Ak iirleri
yannda Lesbos tyranlarn ktleyen talamalar da yazyordu.
Herodotos'un anlatt bu olay, Alfred Croiset'ye gre daha eskidir
(Littrature Grecque II. sayfa 223). Zaten Peisistratos dneminde
Alkaios savaa katlamayacak kadar yalyd.
[236] Doriskos. Trakya kylarnda, Hebros rma batsnda (Kitap
VII. blm 59).
[237] Kybela. Lydia tanrs. Kybele'nin deiik ad. Sardes'deki
tapnak beyaz mermerden yaplmt, ok gzel ve grkemli bir
yapyd.
[238] Leros. Samos'un gneyinde, Karia aklarna den kk bir
ada.

855/881

Altnc Kitap
[239] Yunanca metin aynen byle diyor; bizdeki bak srt deyiminin karl.
[240] Yunan birlikleri genellikle, Roma'da olduu gibi sk bir disiplin altnda talim grmezlerdi. Dionysios'un yaptrdklar, rahata alm
oniallara ar gelmi olmal. Burada yaptrlan manevra, iki dman
gemisi arasna sokulup arkadan dalmakt.
[241] Aristagoras'n kartt ayaklanma. 494'dedir.
[242] Miletos'un gneyindeki Didyma Apollon tapna.
[243] Bu trajedi 492'de oynatlmtr. Yunan trajedilerinde ada
olaylara yer verilmezdi; Aiskhylos byle bir ey yapmt; ama o bir
zafer yanstyordu (Persler oyunu). Phrynikhos'un, Miletos'un
dnden iki yl sonra oynatlan oyununun Atinallara ok dokunmu
olduu anlalyor.
[244] Zankle, Sicilya'nn kuzeyinde, ad sonradan Messana olmutur.
imdiki ad Messina'dr.
[245] Zephyrion. talya'nn gneydousunda, imdiki Spartivento
Burnu. Gela, Sicilya'nn gney kylarndayd. Hippokrates'in Gela tyranl yedi yl srm, yerini Gelon almtr. (Kitap VII. blm 155 ve
sonras)
[246] Polikhna. Khios adasnda bir kent.
[247] Perslerin kendi eliyle... Herodotos burada Perslerin egemenlii
altnda olan br uluslardan, zellikle Pers donanmasnda byk yer
tutan Fenikelilerden ayrmak iin, Perslerin kendi eliyle... diye belirtmek gereini duymutur.
[248] Marathon kahraman, Kimon olu byk Miltiades'dir. Burada
sz konusu olan, bunun amcasdr ve Kypselos'un oludur.

856/881

[249] Miltiades oca da bylece, tanrlar soyuna balanm oluyor,

nk Aiakos, Zeus'n Aigina'dan olma oludur. At yetitirmek, Attika gibi hayvan az bir yerde byk zenginlik belirtisiydi.
[250] u ulatmz dnemden iki yl nce... Burada, Stein
tarafndan yaplan ve Dietsch Kallenberg tarafndan alnan bir dzeltmeye uyulmutur. Kronoloji asndan i sarpa sarmaktadr. u
ulatmz dnem, 493 yldr; buna gre Skythlerin Khersonesos'a
inileri 495 oluyor; sonra Dareios'un Skyth seferi 513'tr. Miltiades'i
Khersonesos'a Peisistratosoullar gnderiyorlar (blm 39), demek ki
514'den, yani Peisistratidlerin srlmesinden nce ki, bu tarih
Dareios'un Skyth seferine uymaktadr (Kitap IV. blm 137). Zaten
tm ile karanlk olan bu blm, Herodotos uzmanlarn ok
uratrm olan tartmal bir konudur.
[251] Gobryas olu Mardonios, Pers generali, Dareios'un kz
kardeinin olu. Plataia savanda lmtr (Kitap IX). Bu ilk Atina seferi 492'de, Marathon 490'dadr.
[252] Akanthos. nl Kserkses kanalnn kazld yer. (Kitap VII.
blm 22).
[253] Krios ko demek. Kelime oyunu yapyor.
[254] ki Sparta kral soyunun ikisi de atalarnn Herakles olduunu
iddia ediyordu. Krallk yetkisinin ikiye blnm olmas olmayacak bir
ey deildi, nk kraln yetkileri iyice budanmt. Sparta'nn gerek
efleri ephoroslard, btn yetkiler onlarn ellerindeydi. Krallar elbette
byk sayg gryorlard, ama grevleri dinsel ilere kalmt. Savata
orduya komuta ettikleri zaman bile iki ephorosun denetimi
altndaydlar.
[255] Herodotos, bir tanr olu olan Perseus'un insanlar arasnda bir
ocak kurmu olduunu anlatyor. Perseus, Zeus'n Danae'den olma

857/881

oludur. Herakles de Zeus'n oludur, ama insan olarak Alkmene'nin

kocas Amphitryon'un olu olarak kabul edilir.
[256] Akrisios. Argos kral. Nil'in kzlarndan birinin olu olan
Aigyptos soyundan. Akrisios kz Danae'nin olunun, yani kendi
torununun eliyle leceini bildiren bir orakl almt. Korktu, kzn yeraltna kapatt, ama Zeus altn yamuru olup kzn zerine yad. Akrisios, kz Danae'yi dourduu ocuk olan Perseus ile beraber bir kk
kaya koyup denize sald, ama kurtuldular. Perseus byd, Gorgo
canavarndan biri olan Medusa'y ldrd; Ethiopia'da kurban edilmek
zere bir kayaya balanm bulunan Andromeda'y kurtard ve onunla
evlendi ve Thessalia prensi iin dzenlenen cenaze treni yarlarnda
att disk utu, Akrisios'un bana arpt ve Perseus bylece bilmeden,
tanmadan ve istemeyerek dedesini ldrm oldu ve orakl gerekleti.
(Azra Erhat, Mitoloji Szl, Akrisios, Danae ve Perseus maddeleri).
Herakles, Perseus'un kurduu ocaktandr. Alkaios Perseus'un, Amphitryon Alkaios'un, Herakles de Amphitryon'un oludur. Perseus'u
Perslerin atas olarak gsteren masal, Perses ile Perseus arasndaki ad
benzerliinden kmtr (Kitap VII. blm 61 ve 150).
[257] Proksen. Yabanc lkelerde kendi lkesinin politik ve ekonomik karlarn gzetmekle grevli kii. Kendi lkesinin elilerini
barndrr, yol gsterir, grmelere katlrd. imdiki konsolosa benzer
bir grev.
[258] Thukydides burada Herodotos'un yanln karr (Thukydides
I. 20). Sparta krallarnn ikier oy haklar yoktu, Yallar Meclisi'nin
her yesi gibi onlarn da birer oyu vard. Metni baka trl yorumlayarak, Herodotos belki de vekil senatrnn her iki kral adna oy kullanabileceini sylemek istemitir, diyenler de vardr.
[259] Kerux, haber gtren subay, avu, eskilerin mnadi dedikleri.
Bu, sadece bir haberci ya da eli deil. Kraln, resmi grevlerin
haberlerini, bildirilerini halka, yabanc krallara ve uluslara gtrr,
bildirir, varsa cevabn alr dner, grme yapmaz. Devlet bildirilerini

858/881

meydanlarda halka bararak duyurur. Yalnz gvenilir kiilere emanet

edilen nemli resmi bir grevdir, dokunulmazl vardr, grevinin inancas olarak elinde bir asa tar.
[260] Demaratos ve Kleomenes ekimesi iin (Kitap V. blm 75'e
baknz).
[261] Demaratos'un demek istedii: Yargla halkn oylar ile
gelmitir, bu halkn sevgisini gsterir. Oysa krallar seimle gelmezler.
Onun iin, eski grevinden daha aa da olsa, o imdiki greviyle de
vnmektedir. Gymnopaidialar, Thyrea'da den savalar ansna
her yl kutlanan bayramdr (Kitap I. blm 82). Delikanllar ve plak
ocuklar danslar yaparlard.
[262] Greklerde ve Romallarda gebelik sresi imdiki gibi hesaplanmyordu, dokuz ay yerine on ay denmesi bundandr.
[263] Styx suyu. Decharme, eskilerin Styx suyunun kaynad yer
olarak yle bir ey dnm olabileceklerini sylemektedir: "Dada
dar bir geit dnlsn, iki yan volkan krateri dimdik mor kayalar, ne
ot, ne aa. Boaz birdenbire kapanyor, karnza bir yar kyor, dik,
korkun. Banzn zerinde ta yukarda siyah bir su szyor, krmz
granit duvarn zerinden ve aada, mevsimine gre karlarn ya da
kayalarn arasnda kayboluyor. Bu su nereye gidiyor? Yeraltnda
nereye doru akyor? Bunlar belki buralara ilk olarak yerleenlerin
akln kartrm olmas gereken sorular. evrenin i karartc
grnm onlarda Styx suyunun, topran karnna inip cehennemi sulad sansn uyandrmtr." (Decharme, sayfa 389).
[264] Kutsal alan. Temenos. Tanrlara, kahramanlara ayrlm,
duvarla evrili tapnak, mihrap, sunak ve ounlukla mezar (hazire,
trbe) gibi kutsal saylan yerler.
[265] Argos, yz gzl dev. Here, kocas Zeus'n inek biimine soktuu sevgilisi o'yu gzlesin diye bana bu devi koymu. Elli gzyle

859/881

uyur, br ellisiyle nbet beklermi. Kleomenes'in ald kutsal koruluk da Argos'a adanmt; Kleomenes buray almakla Argos'u alm
oluyordu, yani demek ki oraklin dedii Argos burasyd, Argos kenti
deil.
[266] Uygun alametler. Yunanca metin "kurban keserek hayrl
(uurlu, mutlu) alametler (belirtiler, yoralar) elde etmek" anlamn vermektedir. Burada ise hayvann barsaklarna bakmak sz konusu
deildir. Aradaki bakalk gzden uzak tutulmamaldr.
[267] Doris devletlerinin ou gibi Aigina'da da oligari vard.
Atina'nn katlm olduu ilk devrim savann bu olduu sanlyor.
[268] Pentathlon Kou, gre, boks, atlama ve disk atma. Be spor
dal. Dekeleal Sophanes iin baknz, Kitap IX. blm 7475.
[269] karia Denizi. Andros, Tenos ve Delos adalarnn bulunduu
Gney Ege sular. karos bu denizde boulmutur.
[270] Apollon ve Artemis. Zeus'den yklenen Leto'nun Delos
adasnda dourduu ocuklar.
[271] Herodotos'ta ad geen Pers krallarnn Pers dilindeki asl adlarn, saltanat srdkleri yllarla birlikte, A.M. Mansel, Ege ve Yunan
Tarihi, sayfa 522'den alarak aada gsteriyoruz:
Kyros

Kura

555529

Kambyses

Kambuzya

529521

Dareios

Darayavahu

521486

Kserkses

Hayara

486465

Artakserkses

Artahatara

465424

[272] Karystos. Euboia adasnn gneyinde. Eretria, Boiotia

kylarnn karsna rastlar.

860/881

[273] Atinallar kstryorlard. Asl metinde iyi anlalmayan szlerdir. eitli dzeltme nerileri yaplmtr.
[274] "Aylar ayn durumuna gre hesap ediliyordu, dolunay on
beine doruydu. Lakedaimonlular dolunaydan nce yola kmazlard.
Pausanias'n szleri de bunu dorulamaktadr." (Larcher I. 28)
[275] Aigileia. Euboia yannda kk bir ada. Styra, Euboia'nn
gney kylarna der.
[276] "Oylar eit olduundan, statu quo korunmu oluyordu."
(Desrousseaux)
[277] Ordu bakomutanl grevini yapan arkhonta polemarkhos
deniliyordu. Herodotos'un yaad ada polemarkhoslar bu grevi
kaybetmilerdi, orduya seimle gelen strategoslar komuta ediyorlard.
Oysa polemarkhoslar br arkhontlar gibi seimle deil, bakla ekerek
(ad ekmeyle) ayrlrlard. (Her kabileden, nce on aday seilir, bunlar
arasndan ad ekilirdi. Adaylarn adlar tabletlere yazlr, bir kabn,
seim sandnn iine konur, ayn sayda bakla da konur, bir tablet ve
bir bakla beraber ekilir, bakla beyazsa ad ekilmi olan aday kazanm saylrd.)
[278] Strategoslardan her biri srayla bir gn iin bakomutan grevi
yapyordu.
[279] Kabileler arasnda sralama her yl ad ekmeyle dzenleniyordu. Daha aada gelecek olan dinsel trenler Panathenelerdir ki, her
Olimpiyatn nc ylnda zellikle daha parlak olarak kutlanrd.
[280] Homeros, lyada XV. 716
Hektor geminin burnunu tutmu brakmyordu
Kavram gagasn, buyurdu Troyallara
Getirin atei! (lyada, A. Erhat A. Kadir evirisi).

861/881

Hektor, atei Akhalarn gemilerini yakmak iin istiyordu.

[281] Kynegeiros, Yunan airi Aiskhylos'un kardeidir.
[282] Mykonos. Delos yaknlarnda bir ada
[283] onia Krfezi. Kylarnda llyria'nn bulunduu deniz.
[284] Hepsini glgede brakyordu ya da hepsinden daha iyiydi,
hepsinin nnde gidiyordu.
[285] Atina donanmas yetmi gemiydi. Themistokles bunu iki yze
karmtr. Miltiades'in donanmann o zamanki btn olan yetmi
gemi ile gitmi olduu anlalyor.
[286] Demeter ve Persephone.
[287] Lemnoslu kadnlar her yl Aphrodite adna bayram yapyorlard, sonradan bu gelenei braktlar, tanra bunu bir aasama sayp
almak istedi, kadnlara yle bir koku verdi ki, kocalar yanlarna
varamaz oldular. Kocalarnn kendilerini istemediklerini gren kadnlar
da hepsini ldrdler. (Larcher)
[288] Etesios rzgrlar kuzeydoudan eser.
Yedinci Kitap
[289] Msrllarn Perslere kar ayaklanmas 487'dedir. Dareios
486'da lmtr.
[290] Yunanllarn Kserkses dedikleri Hayara, 486'da tahta
gemitir. "Zayf, bo, gsterie dkn", diyor Sayce, "babasna benzemiyordu." Saltanatnn ilk yllar iyi gemitir. Msr'dan sonra Babil
de ayaklanm, o da bastrlm, satrap ldrlmtr. Yunanistan seferinden dndkten sonra saraya kapanm, haremden kmaz olmu.
Sonradan 466'ya doru Atinallara bir daha yenilmi, Pamphylia'da
Eurymedon rmann (Antalya'da Kpray) denize dkld yerde

862/881

Miltiades'in olu Atinal Kimon, Pers donanmasn ar bir yenilgiye

uratmtr, bunun arkasndan Kbrs sularnda bir daha yenilmitir.
Kserkses, 465'de kendi saray adamlarndan ikisi tarafndan ve belki de
kars Amestris'in kkrtmasyla ldrlmtr. Persepolis'teki
saraynn ykntlar ok nldr.
[291] Musaios, kahramanlk ann masalairi. iirleri ve oraklleri
btn Yunanistan'a yaylmt. Peisistratos zamannda Onomakritos,
Homeros destanlar toplamakla grevlendirilmiti. Musaios oraklleri
arasna o dzmece orakli kartrmas iin belki de Lemnoslulardan
para almt ki, maksat Atinallar Lemnos zerine yrmekten
vazgeirmekti. Atinallarn Lemnoslularla kavgalar, Kitap VI. blm
139140'da anlatlmtr. Hermione VI. yzylda yaam bir airdir.
[292] Psammetikos olu naros iin baknz, Kitap III. blm 15.
[293] Astyages'den alnan imparatorluk. Birinci kitaptaki btn
Kyros tarihi. zellikle blm 107131.
[294] Mardonios 492 seferini sylyor (Kitap VI. blm 4346).
Aslnda Trakya'da Bryglerle savamtr ve epeyce de hrpalanmtr.
Belki Brygleri Yunanl saymad iin byle sylemektedir.
[295] Herodotos, Artabanos'un bu tutumuna Kitap IV. blm 83'de
ksaca dokunmutur. Bu blmde ise Dareios'un kardeini tam bir
Nestor gibi, uza gren bir bilge olarak vermektedir. Szleri btn
olaslklar kapsayan gereki ve aklc bir tutumu yanstmaktadr.
[296] Burada yldrm szne genellikle zel bir anlam verenler
vardr. nsan i grmekten alkoyan uyuukluk ya da inme gibi bir ey.
Biz, en iyisi diyerek, onu gene kendi anlamn belirtecek gibi evirdik.
Bir insan bir ie girmekten iki ey alkoyabilir. Ya korku gibi ruhsal
bir etken ya da fiziki bir olay. Burada sz konusu olan da budur.
[297] Pelops, mitolojide Lydia kral (Phrygia deil) Tantalos'un oludur. Tantalos, olunu keser ve yemek olarak tanrlara sunar. Her eyi

863/881

bilen ve gren tanrlar durumu anlarlar. Zeus, Tantalos'u cehenneme atar ve ikenceye koyar. "Gln ortasnda duruyor, dudaklar susuzluktan
atlam, imek istedike su ekiliyor, bir trl iemiyor." Odysseia
XI. 582. Zeus, Pelops'u diriltir. Pelops, Elis'e gelir, Kral Oinomaos'u
araba yarnda geer, kz Hippodameia'y alr ve Oinomaos'dan sonra
kral olur. Kanl olaylara boulmu olan Atreus ocann kurucusudur.
Peloponez ad onun adndan gelmektedir. Pelops, araba yarnda kendisine yardm etmi olan arabac Myrtilos'u denize atp ldrm,
ocann lanetlenmesi bundanm. (A. Erhat, Mitoloji Szl, sayfa
307).
[298] VII. kitabn ilk blmlerini kapsayan dramatik sahneleri Yunan
cokusunun yaratc gcne yormamaldr. Hauvette byle sylyor.
Herodotos, ran halk anlatlar zerinde alm, "Dou anlatlarn
kendi halknn beenisine gre uygulamtr." Bu anlat da tarihsel
verilerin eitlemeleridir; Mardonios, gz kapal, atlgan bir politikann; Artabanos, telasz ve bilge bir tutumun temsilcileri olarak
ilenmilerdir.
[299] Marsyas flt, Pan flt. Apollon'un lir, Marsyas'n pan flt
ile katldklar yarmadan yenik kan Apollon'un, kzp Marsyas'
ldrmesi ve derisini ine ay'nn kaynana gerdirmesi. Baknz:
Halikarnas Balks, Anadolu Efsaneleri ve Azra Erhat, Mitoloji
Szl.
[300] Altn asma dal ve altn nar aac Susa kalesinde duruyordu.
nar o kadar kkt ki, "glgesi austosbceine bile yetmezdi."
(Pessonneaux)
[301] lmszler. Pers krallarnn seme askerlerden kurulu koruma
birlii. Saylar hep ayn tutulduu iin, lmszler denilmitir (Kitap
VII. blm 83).
[302] Toprak ve su istemek iin Atina ve Sparta'ya adam gndermemesinin nedeni iin baknz: Kitap VII. blm 133.

864/881

[303] Artayktes iin baknz: Kitap IX. blm 116120.

[304] Kserkses'in anakkale Boaz'na dayak attrmas, zincire vurmas, dere diye svmesi, kafasnn bozukluunu gstermek iin ileri
srlen kantlar arasndadr.
[305] Bu blm bilginleri epeyce uratrm olan karanlk bir
blmdr. Verdiimiz metin, uzun abalardan sonra, doruya en yakn
olarak saptanm olandr. Herodotos'un, kprlerin demir atarak
pekitirilmesi, demirlerin hangi rzgra kar hangi yne atld konusunda verdii ayrntl bilgiler, sonradan zlmesi g birer bilmece
olmutur.
[306] Dareios ayn eyi Skyth seferine karken Oiobazos'a yapmtr. (Kitap IV. blm 84)
[307] Pers krallar arabada savarlard.
[308] da Da'n solda brakmak sz corafyaya uymuyor, lion'a
(Troya'ya) da saa alarak geilebilir.
[309] oniallarn kpry niin ykmadklar iin baknz: Kitap IV.
blm 137.
[310] 283 Athamas, Boiotia kraldr ve rzgrtanr Aiolos'un oludur. Buluttanra Nephele ile evlenir. Bir kz (Helle), bir olan
(Phrixos), iki ocuu olur. Athamas sonradan Nephele'den ayrlr, Kadmos kz no ile evlenir, bu tam bir vey anadr, ktla son vermek bahanesiyle Phrixos'u kurban etmesi iin kocasna bask yapar. ocuklarn anas buluttanra Nephele ocuklarn altn postlu koa bindirip
Karadeniz'in Kolkhies lkesine karr, ama yolda Helle, denize der,
dt yere Hellespontos (Helle Denizi) denir. (A. Erhat, Mitoloji
Szl, sayfa 81)
[311] Myriad. Yunanca Myriasados sznden, on bin demek. Yz
yetmi tane on bin, demek ki ordu bir milyon yedi yz bin oluyor. O

865/881

zamana kadar ordu; alay, tabur gibi blmlere ayrlmam bir ynd.
Burada dzene sokulduu anlalyor. (Hauvette, 355. sayfa ve sonrasna baknz. Burada asker says da incelenmitir.)
[312] Pamuk. Kitap I. blm 28.
[313] Metinde boluk vardr. Khalybiallar olabilir, deniliyor.
[314] Bu, Stein'in yorumudur. Gobryas, Dareios'un kz kardeiyle
evlendi. Olu Mardonios, Kserkses'in halasnn olu oluyordu. Tritantaikhmes ise Dareios'un kardei Artabanos'un olu olduuna gre,
Dareios bunun amcas oluyordu (Kitap VII. blm 5). Dietsch Kallenberg ise, Stein'in grn kabul etmezler, burada Mardonios'un deil,
Smerdomenes'in kastedildiini ileri srerler.
[315] Kitap I. blm 171.
[316] on. Euripides'in on adl oyununda Apollon'un olu olarak
gsterilmitir. Azra Erhat bu konudaki btn bilgileri ve bu arada bu
iddiay da vermekle beraber, on efsanesinin "Ege kylarna, aones ad
ile yerlemi bulunan boylara Yunanistan'dan gelme bir ata bulmak
amacyla Atina'da uydurulduu"nu syler (Mitoloji Szl, sayfa 203,
on maddesi).
[317]
[318] Herodotos, Karia kraliesi Artemisia'ya hayrandr. Kitap VIII.
blm 68 ve 101'de bunu belirtmitir. Tarihte yer tutmu kiiler
arasnda bunun kadar vd yoktur, zaten vg konusunda hayli
cimri saylr. Artemisia iin yazdklarn hemerilik abas gtmekle
yorumlayanlar da vardr, ama bu olduka sudan bir yorum saylr.
[319] Kserkses alay ediyor. Spartallar lenlerde krala ift porsiyon
veriyorlard ya (Kitap VI. blm 57), mademki brlerinin iki katn
yiyorsun, dmann da iki kat ile dvmelisin demeye getiriyor.

866/881

[320] Buralarn ilk olarak Megabazos boyunduruk altna alm...

(Kitap V. blm 2 ve Kitap VI. blm 4346)
[321] En kestirme yol... Kara ordusu iin.
[322] Mahkmlarn iine atldklar ukura barathron diyorlard.
[323] Talthybios. Agamemnon'un habercisi (kerux). br haberci
Eurybates ile ikisini "gzel yanakl Briseis"i getirmeleri iin
Akhilleus'un barakasna gnderir. (lyada I. 320).
[324] Sitalkes, Trakya Ordyslerinin kral. Peloponez savalarnn
banda Atinallarla birlik olmutur. Nymphodoros, Larcher'e gre,
Sitalkes'in kayn olur. Aristeas ise, ileride Themistokles'e att (Kitap
VIII. blm 61) ve Salamis savanda gemilerini alp savutuu (Kitap
VIII. blm 94) grlecek olan Korinthoslu Adeimanthos'un oludur.
[325] Ekin demetleri. Biilmi ya da biilmemi olgun ekin. Salamis sava eyll sonralarna rastlar (Kitap VIII. blm 65).
[326] Themistokles. Herodotos bu devlet adamnn hizmetlerini belirtmekle beraber kiilii zerine olduka karanlk eyler de yazmtr.
Bir yandan Perslerle arprken, br yandan Atinallar
Hellespontos'a gidip kprgemileri yakmak dncesinden caydran
Themistokles, Perslerin deeri byk dostluklarn da dnr, bir gn
Atina'da ba darda kalrsa, snabilecek bir yer gerekebileceini hesap
eder (Kitap VIII. blm 109). Sonra da bak bu ii ben yaptm, aslnda
senin iin alyorum diye Kserkses'e haber gnderir (Kitap VIII.
blm 110). Kendi kiisel karn dnmekten bir an geri kalmad
iin, Salamis zaferini kendi yararna kullanarak adallar haraca keser,
kesesini doldurur (Kitap VIII. blm 112). Artemision'dan ekilmek
isteyen Yunan amirallerini bundan vazgeirmek iin Euboiallardan
otuz talant rvet alr, bunun beini byk amiral Eurybiades'e, n
de ille gitmek isteyen Korinthoslu Adeimantos'a yedirir, kalan yirmi iki
talant da kendi cebine atar (Kitap VIII. blm 4 ve 5). Buna karlk

867/881

Themistokles'in says yetmi olan Atina donanmasn iki yze

karttn ve bylece Atina'y Yunan dnyasnn en byk donanmasna sahip bir devlet haline getirdiini de gene Herodotos'tan reniyoruz. Btn byk tarihiler, Themistokles'i "Atina'nn yetitirdii en
byk devlet adamlarndan biri" olarak gsterirler. (A.M. Mansel, Ege
ve Yunan Tarihi, sayfa 294). Themistokles 530 (belki 525) sularnda
Atina'da domutur. Ailesi ticaretle geiniyordu, byk zenginlerden
deildi. Miletos dt zaman Atina'da arkhonttu. Pire limann s
haline getirip gemi yapmnda kullanan odur. Atina'y Perslere teslim
etmekten yana olan tyranlara kar durmu, Atina duvarlarn onartmtr. Delos Deniz Birlii'ni o kurmu, Atina evresinde konfedere
siteler topluluunu yaratmtr. Marathon savann da belli bal adlarndandr. Gerek Atina'daki dmanlarnn, gerekse Spartallarn
abalar sonucu olarak 470 sularna doru devrildi. Orstrakismosla
srld, arkasndan Perslerle ilikilerini gsteren belgeler bulundu
denerek, lm hkm giydi. Bunun zerine Anadolu'ya geip Perslere
snd, Persler Ske civarndaki Magnesia'y ve daha baka kentleri,
geinsin diyerek ona verdiler ve V. yzyln ortalarna doru orada
ld. Esnek, kurnaz, iyi asker ve ok daha iyi politikac ve para iin her
eyi yapan bir adam olarak tanmlanyor, bir ef iin gerekli olan
eyler, stelik gr de keskin. Hatzfeld onun iin, "belki de Atina'nn
yetitirdii en byk devlet adamdr" diyor.
[327] Hierophantes, myster anlatcs, reticisi, yol gstericisi anlamna gelir. Tarikata girmek isteyenlere yol gsterirlerdi.
[328] Gamori sz ok zengini, zengin takmn gsterir.
[329] Atina'nn ilk kral Kekrops, Atina'ya baka bir lkeden gelmemi, Atina'da topraktan yaratlm; bunu ileri sren Atinallar,
oturduklar topran yerlisi olduklar ile vnrlerdi. Yazarlar da ayn
havay tutturmulard. zellikle sokrates unlar syler: "Biz buraya
gelip bakalarn kovmadk, bo bir topraa da yerlemedik, baka bir

868/881

yerden gelmi gebeler deiliz... biz, bu topran ocuklaryz."

(Panegyrikos, 24)
[330] Kartaca, Hannon ve Hamilkar adlar Herodotos'ta Karhedon,
Annon ve Anilkas olarak yazldr.
[331] Himera savann Salamis deniz sava ile ayn gne rastlad
kesin deildir. Yunan kafas byle rastlatrmalardan ve
yaktrmalardan holanyor. Himera sava, sonular bakmndan,
Salamis kadar deilse bile (nk Himera'y yazacak bir Aiskhylos
kmamtr), gene de ok nemlidir. Hatzfeld, Syrakusa'nn
Akdeniz'in batsnda Hellenizmin merkezi haline geliini bu zafere
balar (sayfa 160).
[332] Minos'un, iine Minotauros'u kapatt labirenti nl mimar
Daidalos yapmt. Sonradan kraln gznden dt iin kendisini de
oraya kapattlar. Kendisi ve olu iin kanatlar yapt, uarak kurtuldular.
karos, babasn dinlemeyip ok ykseldiinden kanatlar tutan balmumu eridi ve karos denize dt, Daidalos ise Sicilya'ya gitti.
[333] Halos, Pagasai Krfezi'nde, bat kylarna yakn bir yerdeydi.
Burada sz konusu olan Akhai ise Phtiotis'tir.
[334] Bu Magnesia, Thessalia kylarndadr.
[335] Herodotos, aslan anlamna gelen Leon ad ile bir sz oyunu
yaparak, tanrlara danmak iin boa ya da kei yavrusu kurban eder
gibi bir aslan kestiklerini sylemek istese gerek.
[336] Kuzey rzgr Boreas tanr saylrd. Bir Attika anlatsna gre,
Atina kral Erektheus'un kz Oreithuya, lissos kysnda oynarken,
Boreas kz kapp Trakya'ya karm (Platon, Phaidros balangc).
Herodotos, Atinallarn bir baka orakl de alm olduklarn, Delphoi
tanrsnn Rzgrlara yalvarmalarn sylediini yazyor (Kitap VII.
blm 178).

869/881

[337] Aphetai. Herodotos'un, bunu Yunanca yola k noktas anlamna gelen kelimeye balad anlalyor.
[338] Aiolos olu Athamas iin not 283'e baknz. Yedinci kitabn bu
197 sayl blm karanlktr, metnin bozulmu olduu sanlmaktadr.
[339] Amphiktyon, Atina kraldr. Deukalion ile Pyrrha'nn oludur.
Amphiktyoniler denilen dinsel ve politik konfederasyon onun adna
kurulmutur.
[340] Apollon Karneios bayram. Sparta'da austosta kutlanrd.
Apollon'un Dorislilerin ulusal tanrs olduu ve bu dinin Thessalia'dan
Phokis'e, sonra da Peloponez'e Dor gleriyle girdii anlalyor. Her
dokuz ylda bir, bir din kurulu Delphoi'den Thessalia'ya gidiyor ve ilk
glerin izledii yoldan geri dnyordu. Dorlar, Apollon'a klavuz
adn vermilerdir. Karneios sfat ko anlamna gelen Karnos
szcne yakndr. Ko nasl srnn ksemeni ise, Apollon da Dorlarn tanrsal ksemenidir.
[341] Ama bu durmad... Yunanllarn savunmaya ara vermediklerini
belirtmek iin.
[342] Pylagor. Amphiktyonlar Meclisi'ne sitelerden gnderilen
delegeler.
[343] Kitap IX. blm 71.
[344] kili tablet. Tabletler aatan yaplyordu. teki yze balmumu
srlyor, ucu sivri bir arala zerine yaz yazlyordu. Demaratos'un
bavurduu hile Kserkses polisinin pek de akgz olmadn gsteriyor. Bu blmn btnyle bir katma, sokuturma olabileceini syleyenler vardr.

870/881

Sekizinci Kitap
[345] Askerlikten yana Sparta'nn stnl, btn Yunan uluslar
arasnda tartmasz kabul ediliyordu. Atinallar bile bu konuda bir ey
sylemeyi dnmyorlard (Kitap IX. blm 2627).
[346] Kitap VII. blm 157 ve sonras.
[347] Kutsal ate taycs. Pyrohoros. Ares rahibi. Elinde kutsal
atele Sparta ordularnn nnde giderdi (Ksenophon, Lakedaimonlular
hkmeti, XIII. 2).
[348] Geraistos Burnu. Euboia adasnn gneybat ucu. Gneydou
ucu Kaphireus Burnu'dur.
[349] Skione. Atina yresinde, Pallene Yarmadas'nn gneyinde bir
kenttir.
[350] Bu savan haziran sonu, temmuz ba olduu anlalyor.
[351] Bakis. Yunanistan'da ok tutulan bir orakl vericisi. Anlatlar
eitlidir, Boiotia'da, Arkadia'da, Attika'da domu olduu sylenir.
[352] Histiaia, Euboia kuzeyinde bir ky kenti.
[353] Ozolai Lokrislileri Korinthos Krfezi'nin kuzeyindeki kylarn
bat ynndeki bir blm tutuyorlard. Amphissia kyda deil,
ierideydi.
[354] Kroisos sunular iin baknz: Kitap I. blm 5052.
[355] Thesprotlar, Epir'in (Epeiros) gneybatsnda oturuyorlard.
Akheron rma bunlarn topraklarndan geer. Bu rman mitolojide
cehennemde akan rmakla, ayn ad tamaktan te bir ilgisi yoktur.
[356] Herodotos daha nce, anakkale Boaz'nn yedi gn yedi gecede geildiini sylemitir (Kitap VII. blm 56). Oysa imdi
syledikleri buna uymamaktadr. Avrupa yakasnda bir ay sreyle

871/881

ynak yapmalar yedi gn yedi gecelik geie ters dyor. Ayrca

Kserkses, Abydos'da bir tek gn kalm gibi grnmyor (Kitap VII.
blm 54). Belki Doriskos'da yapt tefti de bu bir ayn iine alnmtr. O zaman da Herodotos'un szlerinin yeterince ak olmad
dnlebilir.
[357] Ares tepesi. Areios Pagos. Akropol'n batsndaki tepe. Ceza
mahkemeleri burada toplanrd.
[358] Akropol'n yolu batdan dolanyordu. Aglauros tapna kuzey
yndeki yoku zerindeydi. Aglauros, Atina kral Kekrops'un kz ve
Athene rahibesidir.
[359] 420'den sonra yaplan Erekhtheion'da, Aglauros'un kz kardei
Pandrosos'a ayrlm olan yerde, Athene'nin kutsal zeytin aac ile
tuzlu kaynak gene yerlerinde duruyorlard. Herodotos'un zet olarak
verdii anlat, Attika'da halk arasnda ok yaygnd. Blgenin koruyucu
tanrlar olan Athene ve Poseidon'dan birisi zeytin aacn, br tuzlu
kayna yaratr. Herodotos zamannda tapna gezdiren klavuzlar,
Poseidon'un elinden drmedii tridannn vurup suyu kaynatt yerdeki kayalarn zerinde tridann brakt izleri gsterirlermi. Ama
tanrlar zeytin aacn yaratm olan Athene'den yana kmlar ve asl
Atina tanrs o olmu.
[360] Siris. Taranto Krfezi kylarnda, Siris rma zerindeki kent.
[361] Aiakosoullar soyu (not 203'e baknz). Aias ile Telamon'dan
baka Peleus ile Akhilleus'u da kapsar. Aiakos, Zeus'n Aigina'dan
doma olu olduu iin, bu soy Aigina'da byk sayg grr. Stein'in
bir notuna dayanan Hauvette'e gre (sayfa 406, not 3) gemi,
Aiakosoullarnn heykellerini getirmek iin gnderilmemitir; nk,
"Grekler bu tanrlarn zaten savata kendi yanlarnda bulunduklarn
sanyorlard." Kitap VIII. blm 84'de Yunan filosuna arda bulunan
insanst kadn grnts de bu kany dorulamaktadr.

872/881

[362] Dikaios. Kimi eletiriciler, gerekte byle birisinin bulunmadn sylerler. Buna karlk M.G. Mathieu, bunun Herodotos'un
yararland yazl bir kaynak olabileceini ileri srmtr. (Revue des
Etudes Anciennes, cilt XXXIII. No. 2 Avril Juin 1931)
[363] Thria Ovas, Atina'nn gneybatsnda, Eleusis ile Thria
demosu arasndadr.
[364] Anne ve kz. Demeter ve Kore (br adyla Persephone).
akkhos, "Tanralarla klar arasnda araclk yapan tanrsal ocuktur, mealelerin titrek klar arasnda Eleusis'e doru yaplan alay
yneten odur."(Decharme, sayfa 369). akkhos mistik ilahisinin nasl
bir ey olduu hakknda Aristophanes bir fikir vermektedir: "akkhos,
ulu tanr, sesimize ko... Kullarnn kutsal korosunu ynet... zgr ve
sevinli oyunumuza senin usta admlarn da katlsn, seslerimizin yaratt bu kutsal oyuna." (Kurbaalar, 324. dize.) Azra Erhat, akkhos'un
Dionysos'la olan benzerliini belirtiyor. "yle ki, akkhos,
Anadolu'dan gelme tanr Dionysos'un Yunanistan'da ve zellikle
Eleusis'de yaratlm bir tpks saylabilir." (Azra Erhat, Mitoloji
Szl, sayfa 190.) Burada sz konusu edilen bayram, Eleusis mysterlerinin eyll sonlarnda kutlanan ve on iki ya da on drt gn sren
byk bayramlardr. Decharme bunlarn belki de Greklerin en byk
ve en parlak bayramlar olduunu sylemektedir. Kutsal alay Atina'dan
kar.
[365] Apollon Karneios. Kitap VII. blm 206 ve not 311'e baknz.
[366] Lemnoslular. Kitap IV. blm 145 ve sonras.
[367] Psyttaleia adas. Salamis ve Pire arasnda, imdiki Lipsokutali
adas. Keos ve Kynosura'nn yerleri tam olarak anlalamamtr. Belki
de Herodotos, Attika kylarnn burun noktalarn belirtmek istemitir.
Hauvette, bunlarn Salamis adasnn burunlar (ya da bir tek burnu)
olabileceini sylemektedir. Kitabnn sayfa 410 ve sonrasnda

873/881

Perslerin sava dzenleri zerinde uzun boylu durmu, Herodotos'un

anlats ile Aiskhylos'un Persler'ini (355 ve sonraki dizeleri)
karlatrmtr.
[368] Herodotos'un orakllere nasl inandn baka yerlerde de
grmtk. Bu blm bunu daha kesin izgilerle ve dolaysz olarak belirtmektedir. Yalnz bu arada, bu blmn sonradan araya kattrlm
olmasndan kukulananlarn bulunduunu da belirtmek isteriz.
[369] Lysimakhos olu Aristeides. Kserkses'in geliinden az nce,
Aristeides Atina'dan ostrakismos ile srlmtr. (Ostrakismos iin not
194'e baknz.) Ostrakismos yapld srada yanna gelen bir kyl,
yazma bilmedii iin kendisi adna u anak paras (ostrakon) zerine
Aristeides adn yazmasn rica etmi. Aristeides de yazm, yle anlatrlar, yani adam kendisinin srlmesini istiyor, o da yazyor, kendi
zararna bir oy verilmesine yardmc olacak kadar drst, erdemli bir
adam, Themistokles'in politika dman, Salamis'in yiit savas,
Delos Birlii hazinesinin erdemli ynetmeni. ld zaman on paras
kmam. Byk tarihilerin yarglar yle: Politikada kvraklk,
olaylara geni adan bakmak konusunda Themistokles kadar deil,
ama karakter bakmndan ondan stn. Kendisini sevmeyenlerin de
saydklar, saymak zorunda kaldklar etkili bir kiilik. Btn mrnde
tek leke yok, gsterisiz, kiisel kar gzetmeyen bir yaama dzeni,
eriilmez bir erdem. "Bizim ikimizi," dermi, "barathrona atmadan Atinallar rahat yz grmeyecekler." kimiz dedii, birisi Themistokles.
Ostrakona Aristeides adnn yazlmasn isteyen adama sormu: "Sana
bir ktlk m etti?" demi. Kyl: "Yok," demi, "hibir ktln
grmedim, ama bu doru adam sznden bktm artk."
Themistokles'in donanma projesini, Miltiades'den sonra baltalayan ya
da baltalamak isteyen bu Aristeides'tir. Aristeides'i de Miltiades gibi
zengin takm ve kyller tutuyorlard. Themistokles ise yan tutmamasna, partiler st kalmasna ramen, zengin takmn tuttuu bir
kii deildi. Bununla beraber AttikaDelos Deniz Birlii'ni ikisi
kurmulardr.

874/881

[370] Tenos. Ege Denizi'nde ada. Andros yaknlarndadr.

[371] Tersine krek ekiyor, siya ediyor, gemileri arka arka
yrtyorlar.
[372] Kalynda, Karia'dayd, Halikarnassos gibi. Belki Herodotos
bundan tr Artemisia ile Damasithymos arasnda eskiden bir eyler
gemi olabileceini dnmtr.
[373] Aigaleos. Attika kylarnda Salamis'in karsna den yksek
bir yer. Kserkses, sava buradan seyretmi. Ama buras sava alanna
epeyce uzak der. Kserkses'in yazclar, savata baar gsteren gemilerin burunlarndaki tantma alametlerini nasl seip yazabilmiler,
alacak eydir. (Kitap VII. blm 88)
[374] Krios olu Polykritos. (Kitap VI. blm 50 ve 73)
[375] Lampadophoroi. enlik geceleri dzenlenen donanma alay.
Byk bayramlarda meale kotururlarm.
[376] Yunanllar kleletirmeyi hayal ediyordu. Metinden, "Aslnda
istedii, Yunanllar kleletirmekti" anlam da kabilir, ama
Herodotos'un sznde inceden bir alay da vardr ve bunun yanstlmas
iin byle evrilmitir.
[377] Bunlar, Kitap I. blm 175'de sylenenlerin deiik szlerle
tekrardr. Dietsch Kallenberg sonradan katlma olduunu sylerler.
[378] Zoster Burnu. Pire ile Sunion Burnu arasnda hemen hemen ortaya den burun.
[379] Onlara da krala gnderdii ayn adamlar yolluyor... Baka bir
metin. "Androslularla grmek zere yollad ayn araclar..." diyor.
Eer ikincisi doru ise. Bunlarn Yunanllarn resmi delegeleri olduklar ve Themistokles'in br generallerle anlamal olarak adallardan
sava giderlerine katlma isteinde bulunmu olduu sonucu kar.
Hauvette 434 ve 435. sayfalarda bu konuyu tartr.

875/881

[380] Bu kolyeler, bilezikler, savata kazanlm nian, madalya gibi

eylerdir. Mardonios'un semi olduu birlikler iin Kitap VII. blm
4041 ve Kserkses ordusunun saym iin Kitap VII. blm 61 ve
sonras.
[381] Haber avuu sz verilen tazminat kabul eder. Kserkses'in
sznde aasama ve alay vard. Ama oraklin dedii olmu; Mardonios, Plataia'da lm, Leonidas'n kan pahas denmitir.
[382] Kserkses'in kafa yapsn gsteren bir rnek daha. Herodotos'a
pek merakl olduu anlalan Victor Hugo da, ayn eyi Doksan 'de
Marquis de Lantenac'a yaptrr. Ama Kserkses'inki besbelli uydurma,
nitekim Herodotos da bir sonraki blmde bunu sylyor.
[383] Belbina, Attika gneyinde ufack bir adadr.
[384] Pallene Yarmadas'na girebilmek iin nce Potidaia'y almak
gerekiyordu. nk Potidaia, kstan en dar yerindeydi.
[385] Europos, Makedonia kentidir.
[386] Trophonios. Athamas ve Phrixos soyundan. Apollon'a verilen
smenios ad Boiotia'daki smenos rmandan gelir.
[387] Bubares hakknda baknz: Kitap V. blm 21.
[388] Temenos, Heraklesoullarndandr.
[389] Silenos'un tuzaa dm olduu... Virgilius, Bucolique, VI.
[390] Kserkses, kendisinin ve babasnn btn isteklerinden resmen
vazgeiyor. Dareios Atina'dan toprak ve su istemiti.
[391] Karikatrnden tanm olmalsnz. yle de olabilir, "Byle
bir eyden korkmaya utanmadnz m?" Yunanca metin tartma
konusudur.

876/881

Dokuzuncu Kitap
[392] Yasalar hazrlayp Halk Meclisi'nin oyuna sunan meclis, Bule.
[393] Hyakhintos bayram. Dorislilere zg bir bayramdr. Hyakhintos, Apollon'un pek sevdii gzel bir delikanl. Beraber disk atarlarken
Apollon'un elinden frlayan disk Hyakhintos'un bana arpp
ldrm, kannn akt yerden Hyakhintos (smbl) dediimiz iek
yeermi. Hyakhintos bayram ilkbaharda kutlanyordu;
Mardonios'un Attika'ya bu ikinci girii haziran 479'dadr. Salamis
sava eyll 480 sonlarna rastlar. Herodotos, kraln Atina'ya giriinden
bu yana dokuz ay gemiti diyor, o zaman bu sz yaklak olarak almak gerekiyor, nk Atinallar Salamis'e mays aynda tanmlardr.
[394] Thria Ovas. Kitap VIII. blm 65 ve not 334.
[395] Sparta kral ve Plataia kahraman olan Pausanias zafer sarholuuna urad derler, bir zamanlar ranllarn gsteri merakyla
alay eden (Kitap IX. blm 82) adamn kibrinden, atafatndan yanna
varlmaz olmu. "Sonu kt geldi, iki kez hkmetinin olurunu
almadan Bizantion'da bir dou kral gibi yaad, Perslerle gizli
grmelerde bulunduu anlalarak eforlar tarafndan mahkemeye
verildi. nce temize kt, ama sonra bir takm belgeler ve bu arada
Pers kralnn iki mektubu ortaya kt, lm hkm giydi, Sparta'da bir
tapnaa snd, ama etraf evrilmi olduundan orada alktan ld."
A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, sayfa 282283. lm 470 sularna rastlar. Doreius iin baknz: Kitap V. blm 3948.
[396] Orestheion. Arkadia'da bir kent.
[397] PeriekPeriokos. Zorla alnan bir lkenin kleletirilmeyen,
ama yurttalk haklarndan tam olarak yararlanamayan yerli halk iin
kullanlan terim. Bunlar Sparta'da, Spartallarn gelilerinden sonra da
zgrlklerini korumu olmakla beraber politik haklara sahip
deildiler. Daha ok dalk blgelerde oturuyorlard, ticaret ve endstri

877/881

ile geiniyorlard ve harmosteslerin ynetimi altnda bulunuyorlard.

Harmostes, Lakedaimonlularn egemenlikleri altnda bulunan lkelere
gnderdikleri askeri validir.
[398] Batsnda deil gneyinde demek gerekirdi. nk Persler,
Delphoi'ye kadar gitmilerdi. Delphoi Megara'nn batsnda kalr.
[399] Erythrai ve Hysiai, Kithairon eteklerinde ve Asopos'un sa
kysndadr. Hauvette'e gre (sayfa 456), Pers kampnn br yakadaki
ovada, bu kentlerin karsnda olmas gerekir. Greklerin barbarlar
karsnda Kithairon eteklerinde mevzi tuttuklarn bildiren blm
(Kitap IX. blm 19) de bunu gstermektedir.
[400] kinci blmde belirtilen birinci sefer. Yani Mardonios'un
Attika'da yapt uzun lameliften nceki sefer.
[401] Heraklesoullarnn geri dn denilen anlat ki, tarihiler
bunu Dorlarn Peloponez'e yayllar anlamnda alrlar. Tyran
Eurystheus'un zulmnden kurtulmak iin Attika'ya Theseus'un yanna
snan Heraklesoullar (bir sonraki blme baknz), Eurystheus'un
lmnden sonra yeniden Mykenai'ye dnmek isterler. Bu olay eitli
biimlerde anlatlr. Blm 27'de Herodotos bunlardan birini
vermektedir.
[402] Attika'da Theseus'un yanna gelen Heraklesoullar, Atinallarn anlatsna gre, dmanlarn yenmilerdir. Eurystheus,
Herakles'in olu Hyllos'un eliyle ldrlm ve kahramann torunlar
Peloponez'e girmilerdir.
[403] Oidipus'un oullar Eteokles ve Polyneikes, Thebai taht iin
ekiiyorlard. Kentten atlan Polyneikes, Argos kral Adrastos ve
baka alt ef ile dner. Thebai'yi kuatr. Argoslular ve Polyneikes
lrler. Thebaililer bunlarn llerini gmdrmez, meydanda brakrlar
(Sophokles, Antigone). Thebaililere kar yryen Theseus, kahramanlarn llerini toplayp gmer (Euripides, Yakaranlar).

878/881

[404] Amazonlarn Attika'ya geldiklerini ve orada Theseus'a

yenildiklerini anlatan bir yk vardr. Troya savalarnda Atinallarn
rol ikinci sradandr; lyada'nn yalnz ikinci blmnde ve saym
nedeniyle adlar geer (Homeros, lyada, kinci blm, 546 ve sonraki
dizeler).
[405] Otuz bin yedi yz olmas gerekir diyor Delbrck ve
Hauvette bunu aktaryor (sayfa 461). Otuz sekiz bin yedi yz hoplitten
be bin Spartaly dnce bu say kalr. Her hoplitin yannda bir de
hafif piyade vardr. Herodotos herhalde sekiz yz kiilik bir bl,
belki de blm 22'de sz konusu edilen okular, atlam oluyor. Hafif
piyadeyi geri hizmetlerde alanlarla kartrmamaldr.
[406] Hermotybiler ve KhalaSiriler. Kitap II. blm 165166.
[407] Pentathlon iin not 241'e baknz.
[408] Argos kral Proitos'un kzlarn Dionysos ya da Here arpm,
kzlar ldrmlar; yar plak, Peloponez'de gezerlermi. Babalar,
Herodotos'un anlatt gibi, kzlarn iyiletirsin diye Melampus'a
bavurmu. Efsaneye gre, Melampus bu kzlardan birini, kardei Bias
da brn almlar.
[409] Bu savalarn tm de Med savalarn izleyen kark zamanlara rastlar. Tanagra savann tarihi 458'dir.
[410] Telliadailer. amidler gibi nl khinler yetitirmi bir aile.
[411] Zakynthos. Elis'in batsndaki byk ada. Zanta.
[412] Yalnz orakli bildiklerinden kukuland subaylar. Birlik
komutanlar strategoslarn astlarydlar.
[413] Enkheleallar, llyria'da yaayan bir halk (Kitap V. blm 61).

879/881

[414] Spartallar Thermopylai'de Perslerle arpmlard, ama ilerinden sa kalan olmad iin Perslerin nasl savatklar hakknda bir
bilgiye sahip deildiler.
[415] Pitane, Lakonia'da bir kasabadr. Thukydides, Plataia'daki
Sparta ordusunda byle bir taburun bulunmadn syler, Herodotos'u
yanlm olarak gsterir (Thukydides I. 20).
[416] Lakedaimonlularn davranlar iin baknz: Kitap VIII. blm
142 ve Kitap IX. blm 678.
[417] Oy vermek iin ak ve kara akl talar kullanlyordu.
Amompharetos'un davrannda ayrca bir gzda verme abas var.
[418] Baknz: Kitap VII. blm 40 ve Kitap VIII. blm 113.
[419] Spartallar iin verilmi olan orakl. Kitap VIII. blm 114.
[420] Plataia sava: Austos 479
[421] Aristodemos iin baknz: Kitap VII. blm 229, 231.
[422] Theseus'un Helene'yi Sparta'dan kaldrp Attika'ya karmas ve
Aphidnai kasabasna kapatmas anlatsna dokunuyor. Daha
aadaki, Hatta u anlattmz olaylardan yllarca sonra Atinallarla
Peloponezliler arasnda km olan u son savata bile, Lakedaimonlular Attika'y batan baa silip sprdkleri halde Dekelea'ya dokunmamlardr, cmlesindeki u son sava dedii, Peloponez savalarnn
balad zamandr. Her yl ilkbaharda Kral Arkhidamos, Spartallarla
geliyor, Attika'y yama ediyordu ve onlar gelmeden nce, krlarda
yaayanlar Perikles'in ynergesine uyarak Atina'ya snyorlard.
[423] Daton. Trakya kenti.
[424] Leotykhidas. Sparta kral. (Kitap VI. blm 6573)

880/881

[425] Bunu uur sayyorum... Hegesistratos, ordu yneticisi, orduya

yol gsteren demektir.
[426] onia Krfezi'ndeki Apollonia, Epir'dedir (Epeiros).
[427] Eumenidler. Erinyslerin bir baka ad. alma tanrlar.
[428] Keruxlerin kullandklar asa. Zeus'n habercisi Hermes'in asasndan alnmadr. Not 232'ye baknz.
[429] Saldrganlardan yana gelitiini... Greke metinde, "stnlk
br yana kayyordu" anlamna gelen bir sfat kullanlmtr. br
yann hangisi olduunda duraksayanlar vardr, metni Franszca'ya
eviren Henri Berguin, Samoslularn durumuna gre byle evirmeyi
uygun bulduunu yazyor.
[430] Phylakelilerin kral Protesilaos, Troya savana katlmak zere
gelmi ve karaya karken ldrlmtr. (lyada, kinci blm, 695 ve
sonras).
[431] "Sonunda geriye dnp Kyros zamanna kadar kan Herodotos, bir kssadan hisse havas iinde Pers tarihinin KyrosKserkses
dneminin moral aklamasn yapmaktadr: Son blmdeki yk,
Artabanos'un yedinci kitapta yer alan sylevini akla getiriyor. Belki de
Herodotos kitabnn devamn yazmay tasarlam, yazlm olanla
yazlacak olan birbirinden ayrmak iin aray byle nemli bir blmle
kesmek istemitir." (Croiset, Littrature Grecque, II. sayfa 604)

@Created by PDF to ePub