Rhle Kitap 11

Dzen:
Orhan ENAKAR
74orhan@gmail.com

Kapak:
my

Bask:
stanbul Form
Baskclk ve Tic. Ltd. ti.
0216 387 60 30

Yaynevi Sertifika No: 14183

RIHLEKTAP
Tel: (0212) 531 50 30 - 631 24 43
Fax: (0212) 532 11 34
www.rihlekitap.com
www.darulhikme.org.tr

Bu kitabn tamamnn ya da bir ksmnn, nceden verilmi yazl izin olmakszn herhangi bir ekilde oaltlmas,
baslmas ve datlmas yasaktr.

S a d u d d i n e t T a f t z n

erhul-Akid

Tercme ve zht
Talha Hakan Alp

indekiler
Giri .......................................................................................................... 5
htilaf............................................................................................................ 6
Uslihtilaf................................................................................................ 6
Furihtilaf ............................................................................................... 7
EhliSnnet.................................................................................................. 7
Selefslbu............................................................................................ 11
Kelamslbu.......................................................................................... 12
EhliBidat.................................................................................................. 14
Hariciye................................................................................................... 14
ia ........................................................................................................... 15
Mutezile.................................................................................................. 16
Haeviyye................................................................................................ 18
Mrcie .................................................................................................... 19
Filozoflar ................................................................................................. 19
MellifmerNesef'ninBiyografisi........................................................... 21
rihTaftazn'ninBiyografisi ..................................................................... 25
erhulAkidHakkndaBirkaNot.............................................................. 31
Prof.Dr.SleymanUludanerhulAkidTercemesizerine............... 34
ERHULAKAD
rihTaftazn'ninnsz...................................................................... 51
Giri:Kelamlmi ........................................................................................... 55
BulmeKelamsmininVerilmesininSebepleri.......................................... 55
VslbinAtnnHasanelBasrninMeclisindenAyrl........................... 60
EbulHasanelEarileHocasEbuAlielCbbaninTartmas.............. 61
KelamlmininGayesi ................................................................................. 63

tikadKonularnBeyanveMdafaasndakiFarklTarz........................... 64
SelefTarz ............................................................................................... 64
HalefTarz............................................................................................... 64
SelefinKelamEletirilerininDeerlendirmesi ....................................... 67
1.Konu:EyannHakikati........................................................................ 70
EyannHakikatininkarEdenSofistler ..................................................... 73
nadiyye .................................................................................................. 73
ndiyye .................................................................................................... 74
LEdriyye ............................................................................................... 74
SofistlerinTemelzellikleri....................................................................... 76
Eletiricilik............................................................................................ 76
Rlativizm/zafilik ................................................................................ 76
Kukuculuk........................................................................................... 76
zneldealizmveyaMutlakznelcilik ................................................ 77
2.Konu:limAralar .............................................................................. 79
lminTarifi.................................................................................................. 79
1.SalklDuyular ................................................................................ 83
DDuyular ......................................................................................... 83
a)itme .................................................................................................. 83
b)Grme................................................................................................. 83
c)Koklama .............................................................................................. 83
d)Tatma ................................................................................................. 83
e)Dokunma ............................................................................................ 84
Duyular............................................................................................ 84
a)HissiMterek................................................................................... 84
b)Vehim ................................................................................................. 85
c)Hayal ................................................................................................... 85
d)Mutasarrfa......................................................................................... 85
e)Hafza.................................................................................................. 85
2.DoruHaber..................................................................................... 87
a)MtevatirHaber................................................................................. 87

II

Tarifi..................................................................................................... 87
Hkm ................................................................................................. 87
naveHaber....................................................................................... 89
Hz.sannarmhaGerilmesiylelgiliHaberlerinKritii? ................... 91
b)PeygamberlerinHaberleri .................................................................. 93
Tarifi..................................................................................................... 94
Hkm ................................................................................................. 97
3.Akl................................................................................................. 101
AkllalgiliTarif ................................................................................ 102
SahihNazarnlimfadeEdeceineYneltilentirazlarveCevaplar ... 103
AkllaSabitOlanBilgilerinKsmlarveHkm..................................... 107
ZarrBilgi.......................................................................................... 108
ktisbBilgi........................................................................................ 108
lham ................................................................................................. 108
3.Konu:leminHuds ....................................................................... 111
leminTarifi ............................................................................................ 111
FilozoflaraGrelem.............................................................................. 111
Felekiyyt.............................................................................................. 111
Unsuriyyt ............................................................................................ 112
AyannTarifi............................................................................................ 114
Cisim .................................................................................................. 115
Cevher................................................................................................ 116
Cz'nLYetecezz........................................................................... 120
AraznTarifi........................................................................................... 124
BazArazlar ........................................................................................ 124
AyanveArazlarnHdisOluu............................................................. 125
KelamclarnstidlalindekiTartmayaAkKonular............................. 126
4.Konu:leminYaratcsCenabAllah................................................ 134
Teselslveeitleri ................................................................................. 136

III

TeselslnptaliveBurhanTatbik ..................................................... 137

CenabAllahnBirlii ............................................................................. 138
BurhanTemnu.................................................................................. 138
BurhanTemnuDelilizerindekiTartmalar ................................... 140
CenabAllahKadimveEzelidir ............................................................... 144
KadimiZtveKadimiZaman............................................................... 146
5.Konu:AllahnSfatlar ...................................................................... 147
a)SelbiSfatlar................................................................................... 149
CenabAllahArazDeildir ................................................................... 149
CenabAllahCisimveCevherDeildir ................................................ 152
CenabAllahnMahiyetiBilinemez..................................................... 154
KemmiyetveKsmlar ....................................................................... 154
CenabAllahZamandanveMekandanMnezzehtir .......................... 155
MekannTarifi.................................................................................... 156
VacibulVcd...................................................................................... 159
Mcessime......................................................................................... 161
Mebbihe......................................................................................... 161
CenabAllahHibireyeBenzemez .................................................... 164
b)SubtiSfatlar ................................................................................ 167
SfatlarnEzeliOluu ............................................................................. 169
SfatlarnnTarifi ................................................................................... 174
KelamSfat........................................................................................... 177
KurannMhlukDeildir................................................................... 180
TekvinSfat .......................................................................................... 186
Tarifi................................................................................................... 188
TekvinMkevvenFark ..................................................................... 190
radeSfat ............................................................................................ 194
6.Konu:Ruyetullah ............................................................................. 195

IV

RuyetullahnKeyfiyeti......................................................................... 199
UmumusSelb................................................................................... 199
SelbulUmum ................................................................................... 199
7.Konu:HalkulEfl ............................................................................ 201
KazaveKader ....................................................................................... 204
KullarnFiileriveCenabAllahnradesi ............................................. 207
stitat................................................................................................... 210
Tahakkm .......................................................................................... 211
TercihbilMreccih .......................................................................... 211
GcAaneylerinTeklifi ................................................................. 214
Tevlid .................................................................................................... 216
Ecel ....................................................................................................... 218
lmYaratlmtr.............................................................................. 219
TaabbdHkm ................................................................................ 219
VcdMefhum................................................................................. 219
EcelBirdir........................................................................................... 220
HaramRzk........................................................................................... 221
HidayetveDallet ................................................................................ 222
KulinEnFaydalOlaneyiYaratmak................................................. 224
Kyasulibaleahid.................................................................... 225
8.Konu:KabirAzab.............................................................................. 226
MnkerveNekir................................................................................... 226
9.Konu:ldktenSonraDirilmek......................................................... 229
BedenselDiriliinkrEdenFilozoflar .................................................. 229
10.Konu:Mizan/KevserHavuzu/Srat................................................... 231
Mizan .................................................................................................... 231
AmelDefterleri ..................................................................................... 232
SorguSual............................................................................................. 232
V

KevserHavuzu ...................................................................................... 232

Srat....................................................................................................... 233
11.Konu:CennetveCehennem ............................................................ 234
FilozoflarnCennetveCehennemGr............................................ 234
CennetveCehenneminuanVarOluu............................................... 235
CennetveCehenneminEbediyyeti ...................................................... 236
12.Konu:BykGnahmanlikisi ..................................................... 238
irkDndakiGnahlarnAff ............................................................... 242
13.Konu:efaat ................................................................................... 245
BykGnahSahiplerineefaat .......................................................... 245
BykGnahSahiplerininCehennemdenkmas .............................. 247
14.Konu:man ..................................................................................... 249
KalpileTasdik ....................................................................................... 249
ZaruratDiniyye ................................................................................... 250
cmaliveTafsiliman ............................................................................ 251
Dililekrar ............................................................................................ 252
manArtmazveEksilmez...................................................................... 253
manveslam........................................................................................ 259
Saadetveekavet................................................................................. 262
15.Konu:Peygamberler........................................................................ 263
Mucize .................................................................................................. 264
PeygamberlerinSays .......................................................................... 268
PeygamberlerinSfatlar ....................................................................... 269
KelamlmindeHaberiVahidinDurumu .............................................. 271
16.Konu:Melekler ............................................................................... 272

VI

MeleklerErkekveyaDiiDeildir ......................................................... 272

HrtveMrtKssas.......................................................................... 273
17.Konu:Kitaplar ................................................................................. 274
18.Konu:Mira .................................................................................... 275
MiracnYakazaHalindeOluu .............................................................. 275
MiracnRuhenDeilBedenenOluu.................................................... 275
19.Konu:Keramet ................................................................................ 277
MutezileninKerametinkr................................................................. 279
20.Konu:Halifeler ................................................................................ 280
Halifelerinstnl............................................................................ 280
HlafetSralar ....................................................................................... 282
HlafetinSresi ..................................................................................... 284
HalifeTayinininVucbiyeti................................................................... 284
21.Konu:mamet ................................................................................. 285
mametinartlar.................................................................................. 287
FasnmametiveCenazeNamaz ...................................................... 292
22.Konu:Sahabe .................................................................................. 294
Hz.MuaviyeveOluYezid ................................................................... 295
CennetleMjdelenenOnSahabe ........................................................ 296
23.Konu:MestlerzerineMesh........................................................... 297
24.Konu:Hurmaras.......................................................................... 299
25.Konu:VelilerinMertebesi ............................................................... 300
SorumluluktanMuafTutulacakBirMakamnOlmay........................ 300
26.Konu:NaslardaBtnlik.................................................................. 301

VII

HaramLiaynihiveHaramLiayrihi....................................................... 302
27.Konu:RahmettenmitKesmekAzaptanEminOlmak..................... 304
28.Konu:KhinleriTasdikEtmek.......................................................... 306
29.Konu:Madum ................................................................................ 307
30.Konu:llerAdnaYaplanHayrlar ................................................ 309
KafirinDuas.......................................................................................... 310
31.Konu:KyametAlametleri ............................................................... 312
SemiyyattaEhliSnnetinTavr........................................................... 312
32.Konu:Mctehidvectihad ............................................................. 313
MctehidinHataEdebileceineDairDeliller ....................................... 313
33.Konu:PeygamberlerinMeleklerestnl ................................... 316
KonuylalgiliDeliller ............................................................................. 316
MeleklerinstnOlduunuSavunanlarveDelilleri ............................ 317

VIII

Giri
AsrsaadetdnemindeMslmanlarhangialanlaalakalolursaolsun
karlatklar problemleri, kafalarna taklan sorular dorudan Peygambe
rimizearzedipbizzatonundilindencevabnalmaktayd.Problemleredo
rudan Peygamberimizin mdahil olmas, kimsenin kafasnda en ufak bir
phe ve tereddt brakmadndan bu dnemde ne fkh anlamda ne de
itikadveyafikranlamdagrayrlndanyadakamplamadanbahsede
meyiz.
slam tarihinde zellikle itikad mezhepler, gr ayrlklarnn derin
lemesineparalelolarakfarkldintelakkilerinmmetiindebellimerkezler
oluturmasylabalar.mmetiindebuaptafikirayrlklarnaneHz.Pey
gamberefendimizdnemindenedeHz.Ebubekir,Hz.merveHz.Osman
dneminin ilk yllarnda rastlanmtr. Bu tr fikir ayrlklar Hz. Osman'n
ahadetininardndanncelerisiyasnitelikliolarakdomu,sonralarbirbi
rine zt din telakkiler olarak slam dnyasna yaylmtr. rnein iilik ve
HaricilikgibiilkmuhaliffrkalarndouunuhazrlayansebeplerHz.Osman
dneminin son devrindeki siyasi ihtilaflara dayanr. Bu ihtilaflar derinleip
Medine'ninisyanclartarafndankuatlarakHz.Osman'nehitedilmesinin
ardndanHz.Alivekartlararasndakimcadelelerlepalazlanrvesonola
rakSffnvakasndayaananHakemolayneticesindebataHariclikfrkas
ortaya kar. Haricilie bir tepki olarak Hz. Ali yandalar iinden bir grup
tam aksi istikamette sapma gstererek ia frkasnn douunu salar. Bu
frkalarkendilerinehasbirtelakkivetavrbiimiylebellimerkezlerdergt
lenipmezhepleriniyaymaabasiinegirerler.
unu ifade edelim ki, slam'da mezhep ve frkalardan sz edildii za
man,bufrkalardouranihtilafvefikirayrlklarndanbahsetmek,frkalarn
hangi ihtilaflar neticesinde doduunu tespit etmek gerekir. Bu bakmdan
nce htilaf kavramn, ihtilafn eitlerini ve buna bal olarak ne tr
mezhepvefrkalarnortayaktngrmektefaydavardr.
Ekseriyetle konuyu mbtedlerin bilgi ve muhakemeleri lsnde ele
almagayretindeolduumuziinnceMilelveNihaledebiyatndanderledi
imizihtilafvefrkalarlailgilibaztemelbilgilerihatrlamalyz.

erhu'l-Akid

htilaf
htilaflgatte,deimekvefarklolmakanlamnagelir.1rfte,din,i
tima veya siyas alanda insanlar arasnda ba gsteren gr, yntem ve
eylemfarkllnifadeeder.Fkhliteratrndeihtilafhilafmukayesesiba
lamndaualmgetirenlerdevardr:htilaf,hedefleribir,yollarayrolan
farkllifadeederkenhilaf,hemyollarhemdehedefleriayrolanfarkllk
anlamnagelir.2Buynyleihtilaf,aynilkevegayeleripaylaaninsanlarn,
sadeceizledikleriyolitibarylabirbirlerindenayrldngstermesibakmn
danrahmetolaraktelakkiedilmitir.Hilafise,bukarakterdeolmadndan
bidatveazabolarakgrlebilir.
slmlimleritarihtevakiolanfikirvemezhepayrlklarnfarklalar
dan tasnife tabi tutmulardr. Genelde fikir ayrlklarn inceleyen limler
rahmet ve azap noktasndan hareketle, hangi ayrln rahmet, hangisinin
azapolduunutespitetmeyealmlardr.
Bu konuda slm limlerinin gr ve yorumlar gzden geirildiinde
ortaya kan tablo, ihtilaflarn usl ve fur olmak zere ikiye ayrldn
gstermektedir:
Uslihtilaflar:Dininanakaynaklarvebukaynaklardaneldeedilen
ana hkmler etrafnda vaki olan fikir ayrlklarn ifadeeder. Bu meyanda
ortaya kan ihtilaflar dier ksma oranla daha derin ve zm daha zor
olmaktadr.AyrcabualandakiihtilaflarzamanzamanmanKfrproblemi
ne dnebildii gibi, bazen de din alglama biimi olarak SnnetBidat
problemidzeyindekalmaktadr.
Zndklar, ia, Hariciye, Mutezile ve slamc filozoflarla aramzdaki fikir
ayrlklarbusnfadhildir.
Furihtilaflar:Dininanakaynaklarvebukaynaklardaneldeedilen
ana hkmler etrafnda fikir birlii iinde olduklar halde, eitim, kltr,
iklimvemuhakemefarkllklarnedeniyleayrntlardaortayakanveou
ictihadalanlasnrlgrayrlklarnifadeeder.
Bu alandaki ihtilaflara, ana ilke ve gayeleri bir olduu halde, izledii
yntemveanlayfarkllsonucubakabakakanaatlerevaranEhliSn
net mezheplerinin gr ayrlklarn rnek verebiliriz. Bu kabil ihtilaflar,

1
2

elFeyym,elMisbhu'lMnr,s.95.
elKefev,elKlliyt,61.

Giri

insan tabiatnn gereklerinden olmas ve mmete salad kolaylk asn

danrahmetolarakkabuledilmitir.
lkslmfetihlerisonras,ddnyailebalayansiyas,sosyalveklt
rel ilikilere paralel olarak, slm dnyasnda gerek siyas ve gerekse fikr
zemindeciddtartmalarcereyanetmitir.
slmdnyasndaortayakanilkfikrtartmalargeneldeBykgnah
lar,Kader,mametveAllahnsfatlargibikonularetrafndayounlamtr.
ButartmalarneticesindeHariciye,ia,Cebriye,Kaderiye,HaeviyeveMu
tezilegibifikrakmlarortayakmtr.Buakmlar,ddnyailemnasebeti
daha youn olan Irak topraklar bata olmak zere slam corafyasnn baz
blgelerinden fikirlerine taraftar toplayabilmilerdir. Fakat slam toplumu,
ayngvdedenuzayanaadallarmisali,dininesaslarndaittifak,detaylarn
darahmetanlayerevesindeihtilafbenimseyenvemmetinounluu
nutekiledenkalabalkbirkesimiherdevirdebnyesindebulundurmutur.
Bu toplulua farkl ynlerden baklarak bazen Sevd Azam bazen Ehli
SnnetvelCemaatbazendesadeceCemaatdiyeisimlendirilmitir.

Ehl-i Snnet
Bukavramszlkte,snnetehli,snnetbalsanlamnagelir.Dinst
lah olarak Ehli Snnet tabiri, slam anlay ve telakkisini snnete uygun
biimde dzenleyen, inantan yaay biimine, dnya grnden ahlak
anlayna kadar bak asn, sahabe ve tabiin byklerinin nderliinde
KuranveSnnettemellerizerinekuranMslmanlaranlamndadr.
Ehlisnnettabirimmetiindesonradanortayakanbirfrkayaia
retedenbirisimdeildir.Butabirmmetingvdesinitekiledenkalabalk
birkitleyeiareteder.Bukitlebellibirolayvetartmazerinedomubir
frka olarak da grlemez. Nitekim mam Malike Ehli Snnet kimdir diye
sorulduundaoylecevapvermitir.EhliSnnetbilinenlakabolmayan
lardr.OnlarneCehmdir,neRafizdir,nedeKaderdir.3
EhliSnnetdfrkalarabakldndabunlargenelliklebellitartmalar
zerine tarih sahnesine km, ya imamlarnn adlar ya da sayesinde m
metemuhalifolduklarfikiryadatutumlarkendilerineisimolmutur.Sz
gelimiKaderiyyefrkasiinemuhaliffikirleriniyklediklerikaderkelime
siyle, Rfzyye frkas Zeyd bin Aliye kar sergiledikleri reddedici tutumu

KdIyz,Tertblmedrik,c.1,s.88.

erhu'l-Akid

ifadeedenrafzkelimesiyle,CehmiyyefrkasimamlarCehmbinSafvnn
ismiyle tanmlanmtr. Bunun gibi bidat frkalar sahabenin arlkl olarak
yaadMekkeveMedinegibisnnetinnfuzmerkezlerindedeilde,ya
bancinanvekltrlerlemnasebetinyounolduuBasra,BadatveHo
rasangibiblgelerdedoupgelimitir.
Ehli Snnet tabiri aslnda btn din frkalarn sahiplenmeye alt
idealMslmanlktarznaiareteder.ZiraSnnet,dinin,bizzatteblicisiolan
Reslllahtarafndanhayatatatbikedilmihalidir.uhaldeSnneteballk
Allahtarafndantasdikedilenkulluutemsilederken,Snnettenkopub
tnabaveiyiniyetlereramenbutasdikemazharolamambirsapmadr.
Hemen her frka bir yandan kurucularyla sahabe ve dolaysyla Allah
ResularasndabirbakurmagayretiyledieryandanyeryerSnnettabi
rine atfla kendilerini Snnet bals gstermeye alsa da aslnda
Resulllahnsnnetiaktrvebirbirlerineztgrlerbenimsediklerihalde
btnbufrkalarameruiyetsalamayacadaizahtanvarestedir.
uhaldesnnetballbunlardansadecebellibirfrkadaakvenetola
raktecelliedecektir.Bufrkadasnneteballgrvehayatabaklarnda
sahicikstaslarzerineoturtabilenMslmanlarolmakdurumundadr.
BusahicikstaslarnbandaSahabemodeligelir.SahabetpkKuran
Kerimgibisnnetindehemilktaycneslihemdeilkmuhatapneslidir.Ve
bunesilyirmiyllknzlvebisettarihiboyuncazihinleriveruhlarbiz
zatKuranveSnnettarafndanyenideninaedilmibirnesildir.Bubakm
dan Reslllahn snnetinin bu nesilde tebellr ettiini sylemek hi de
abartsaylmaz.BusadeceSahabenindindekimevkiiitibarylabyledeildir.
Semantikolarakdapekldiyebilirizkisnnetianlamakilkmuhatapnesli
ninzihinveruhdnyasndakiizdmlerinibirerreferanskabuletmeyige
rekliklar.lkmuhatapkitlesininzihinveruhdnyasndakiizdmlerinden
yaltlm olarak soyut kelimelere indirgenmi Snnet imaj, Kuran Ke
rimdekitabiriylehayrlmmetinaediciolmaktante,dindemeruiyet
arayan her marjinal oluumun eip bkerek fikirlerine istihdam ettii,
birokncilpasajgibibirdizibilgeceszolurdu.
EhliSnnetinSahabemodeliesaszerindenSnnetballanlam
nageldiivebutarzbirSnnetballnnkurtuluvesilesiolduuhususu
akahadislerdedeifadeedilmitir.BunabirmisalolarakSahabedenAb
dullahbinAmrtarikiylegelenuhadisizikredebiliriz:srailoullaryetmi
ikifrkayablndler.Benimmmetimdeyetmifrkayablnecektir.

Giri

Biri hari bu frkalarn hepsi helak olacaktr. Sahabe "Bu bir frka hangi
frkadr?" diye sorunca Peygamberimiz "Onlar, benim ve ashabmn yolu
zereolanlardr"buyurmutur.4
u halde ana hatlaryla erevesini izmeye altmz Ehli Snnet kav
ramnninanzeminindegerekmetodolarakgereksebakolaraknemanaya
geldiinektutmasiintabirinmsdaknadairbirazdahatafsilatagirelim.
EhliSnnet,inanta,akKuranayetlerini,Hz.Peygamberimizin,ma
nas ak ve rivayeti sahih snnetini, Sahabe ve mtehitlerin icman esas
kabul eder. Ehli Snnetin tanmnda Sahabe ve icma vurgusu onu dier
frkalardanayrannemlibirnoktayaiareteder.
Evet, Bidati frkalar da ayetlerle ve yer yer hadislerle istidlal ederler.
Ancak grlerini, Sahabeden tevars edilen slam telakkisiyle badatra
maz,onlarlaaralarndagerekibirbakuramazlar.Onlarn,bazgrlerini
zorlama yorumlarla bir ya da birka sahabyle temellendirme gayretleri,
sahih rivayetlere dayanma ve delilde aklk ilkeleri asndan bakldnda
iknaedicigrnmemektedir.uhaldezellikleSnnetkavramnnmahiye
tiyle ilgili farkl grler gz nnde bulundurulduunda, Ehli Snneti,
sadeceKitapveSnnetballarolaraktantmakyanltcolabilir.
EhliSnnet,olaanstolsabile,safaklllerinegreimkndhilin
debulunanvehakkndaakayetveyahadisvaridolankonularbirerinan
esas olarak kabul etmeyi prensip edinir. Ehli Snnet, inan sahasnda akla
yer vermekle beraber, Mutezileden farkl olarak, bilimsel teoriler uruna
ayet ve hadislerin ak ifadelerini olur olmaz manalara ekmez. Belki inan
esaslarnn,dneminkltrelkabullerivebilimselteorileriylerlmkurgu
salakldanoksafaklntemelyasalarnaaykrolmamasnadikkateder.
Szgelimi Ruyetllah konusu Ehli Snnetle Mutezile arasndaki bu
farkntebellrettiiakbirrnektir.SeleftenhalefeEhliSnnetevreler,
konuyla ilgili zahir ayetlerin yannda nass ve mfesser niteliinde mehur
hadislerin gsterdii istikamette ahirette mminler iin ruyetllahn ger
ekleeceineimanetmilerdir.
Mutezileise,ruyetinbudnyadakifizikartlarnesasalarak,Allahn
birmeknatemekknetmesivebircihettebulunmasgerekeceiynnde
kimahzurlarilerisrmeksuretiyleRuyetllahinkaretmitir.Konuylailgili

SneniTirmizi,hadisno,2641.

10

erhu'l-Akid

vridolanoncaakvesahihhadiseramenbututumlarnyzyllarboyun
casrdrmlerdir.
BuradaMutezilenininkrsafaklesaslaradeil,dnyadageerliolaan
fizikartlaraistinadetmektedir.Evet,Allahnbirmeknatemekknetmesi
yadabircihettebulunmasimknszbireydirvebununimknszlakllada
izah edilmitir. Ama tartma konunun bu cihetine taalluk etmiyor. Asl tar
tma ahirette Ruyetullahn, dnyadaki olaan fiziki srecin aksine bizim
bilemeyeceimizbirmahiyettetecelliedipedemeyeceinetaallukediyor.
teMutezilednyadakiolaanfiziksrecigenelletiriyor,bilimselteo
rilere tutunuyor ve konuyla ilgili Kuran ayetlerini olmadk tevillerle baka
manalara ekerken ilgilihadisleri de, nce metin kritii yntemini kullana
rakAllahResulbylebireysylemiolamaz,sylemiolsadabirbaka
sndan nakille sylemitir iddiasyla esasta temel fikirlerine muhalif gr
dklerinoktalarzerindentenkitlereddediyor.Dahasonrasenedkritiine
giriyorsa dabu meyanda ortaya koyduklar tespitler,fikirlerine muhalif bir
rivayet karsnda olumsuzlayc tavrlarn gsteren emareler nedeniyle
tatminedicigrnmemektedir.5
Bunun yannda Mutezilenin Ruyetllah konusundaki fikirlerini Saha
beden Hz. Aie veHz. Aliyedayandrma gayretleri ise, daha nce szn
ettiimizgibibidatifrkalarnkendileriyleSahabearasndazorlamayorum
larlabakurmaabalarnntipikbirrneiolarakgrlebilir.Bumeyanda
Kad Abdulcebbrn, Mminlerin emiri Ali (aleyhisselam)n ve byk sahab
lerinhalindenmalumolduuzereonlarAllahngrlebileceinikabulet
mezlerdi. Sen EmirulMmininin hutbelerine baktnda onlarn ruyeti
reddeden ifadelerle dolu olduunu grrsn6 eklindeki belirsiz ve sala
masimknszatflarlayaptistidlalnedemekistediimizinsomutifadesi
olabilir.
Konuya dnecek olursak Ruyetllah konusundaki tartmann asl ili
kinolduumeseledorudanaklnnfuzalannagirmiyor.Ziraahiretteku
rulacak yenidnyann fizik artlarn bilmiyoruz. Orada mekan ve zaman
kavramlarnndnyadakigibiolacanadairelimizdesomutbirbilgideyok.
Aksineahirettebudnyadakifizikdengelereveolaansrecepekdeben
zemeyenyepyenibirvarolubiimiylekarlaacamzdnmekenazn
danbirokayetvehadisinmanasyladahaokrtmektedir.

5
6

Bkz.,KdAbdulcebbr,erhuuslilhamse,s.268.
KdAbdulcebbr,erhuuslilhamse,s.268.

Giri

11

Selefslubu:EhliSnnetimamlarnnitikadmeselelerielealvemda
faaeditarzyaadklardneminsosyalvekltrelartlarnagreeitlilikarz
etmektedir.HicrncyzylakadarSahabe,Tabin,TebeiTabinvesonraki
kuaklardangelenimamlartavrolarakitikadkonulardafazladetaylaragirmez,
bidatifrkalarn sapkn grleriniakl delillerden ok ayetve hadislerlered
dederlerdi. O dnemin mtehid imamlar, bidat cereyanlarna kar evrele
rindekiinsanlardaimauyarr,herfrsattabidatilerdenuzakolduklarnifade
ederlerdi.Bununyanndabidatfikirleriolankimselerlezamanzamantartsalar
dabutartmalardaodnemlerdeyeniyenioturmayabalayankelamvefelse
fekavramlarndanarKuranveSnnetdilinikullanrveouzamancedelden
okgnlehitabedennasihatslubunutercihederlerdi.
BudnemdeimamlarnKaderiye,CehmiyyeveHariciyegibibidatcere
yanlarntenkitedenrisaleapndakitaplarbulunmaklaberaber,bukitap
lar,hasmnbtngrvedelillerinimufassalantahliledipherbirinicevap
layan geni akid kitaplar deildir. Bu meyanda Seleften mer b.
Abdulaziz,HasanBasr,Zeydb.Ali,CaferiSdk,mamEbuHanfe,mam
afigibimctehidimamlarnBidatfrkalarareddiyeleriolduubilinmek
tedir.7Bunlarhernekadargeniaplakaidkitaplarolmasalarda,odne
minsafderunMslmanlarnyeterinceaydnlatmakta,zihinveruhdnya
larn gerektii kadar doyurabilmekteydi. Bir bakma bidat frkalarnn sy
lemi, sistem ve dili yeni yeni oturmaya baladndan, bu dnemde, Ehli
Snnet imamlarnn tenkitleri de kendine zg dil ve sistemini yeni yeni
kazanmaktayd.
Selef metodunda yazlan ve kendinden ncekilere gre daha cami ve
mretteb bir akaid kitab olarak mam Tahav'nin sonralar elAkidet't
Tahavyyediyemehurolanrisalesinirnekgsterebiliriz.BirHanefiolan
mamTahavbukitaptamamEbuHanifeveHanefmezhebininmamEbu
Hanife'densonrakiikikurucusuolanmamEbuYusufvemamMuhammed
'initikatizgisinikonuedinmektedir.
mam Tahav, Allah'n birlii, sfatlar, sfatlar hakkndaki Ehli Snnet
inanc, peygamberlerin sfatlar, Allah'n kelam Kuran Kerim'in mahiyeti,
KazaKaderbahsiylealakalbazmeseleler,KyametveahirettePeygambe
rimizin gerekleeceini bildirdii hadiselerin gereklii gibi sem'iyyt ba
hislerini ele almakta ve bu meseleleri ayet ve hadislere dayandrarak izah
etmekte,kelamdelillerleispatynteminebavurmamaktadr.

elBadd,Uslddn,s.307.

12

erhu'l-Akid

Kelamslubu:BumetotslamdevletininYunan,ranveHintkltrleriy
letemasageipyabancdillerden,tp,fizik,felsefe,astronomivematematik
gibi muhtelif bilimlere ait kitaplarn tercme edilmesinden sonra yaygnla
mtr. Bu bilimlerin Arapaya tercme edilmesiyle bir yandan yeni fikirler
ortayakmbiryandandayeniyenitabirlertremitir.Zamanlabutabirler
slam ilimlere de sirayet etmi, limlerin mnazaralarnda ve kitaplarnda
yaygnolarakkullandklarbirerkavramhalinegelmitir.Ancakslamlimleri
bukavramlarolduugibialpkullanmdeildir.Hareket,sknvearazgibi
birok fizik kavram rneinde olduu zere bunlar slam inan esaslaryla
rtecek biimde yeniden tanmlayarak kullanmlardr. Nitekim Kelamcla
rnFilozoflarlatartmalarndabukavramlarkilitnoktamesabesindedir.
Yabanc kltrlerle balayan bu kltrel mnasebetler sonucu slam
toplumunda oluan gayri slam, felsef akmlara ilk olarak Mutezile tepki
vermitir.BudnemdeMutezileimamlarHristiyanlara,zndklaravekadim
ran ve Hind felsefelerine kar cephe am, bu akmlara kar yazdklar
eletirilerle nemli llerde dine hizmet etmilerdir. Ancak Mutezile bu
akmlarakarsavunmamekanizmasolutururkenaklvahiydengelemesini
iyikuramam,odneminbilimselteorilerindenetkilenmilerdir.Bubakm
danbiryerekadarslam'muhafazaanlamnagelenMutezilaba,biryer
densonraslam'ntahrifveyozlamasnayolamayabalamtr.
Mutezilenin zndklara kar ortaya koyduu bu ilm ve fikr abalarn
kelam ilminin oluumunu saladn sylemek mmkndr. Selef dnemi
mtehid imamlar Mutezilenin ncln yapt ve naslardan ok ak
l/cedelesaslaradayalolanveKelamdiyetannanbuilmisertdilleele
tirmiveinsanlarbuilmekaruyarmtr.
AncakhicrIII.asragelindiindearlklolarakMutezilenininisiyatifin
de bulunankelam fikirlerdenetkilenmi nemli bir kitle oluup bu fikirler
revabuluncahemMutezileyehemdediersapknfrkalaracevapverme
ihtiyac artm, muhalif frkalarn kulland bu akl esaslara dayal kelam
metodunkullanlmasartkzarurethalinialmtr.
Bu dnemde Ehli Snnet evrelerden baz limler kelam ilmindeki ha
kimsylemleriveyerleiksistemitadilederekEhliSnnetesaslarylabada
an yeni bir kelam metodu tesis etmilerdir. Bu metodun ncleri Haris el
Muhasib, Ebu'lAbbas elKalnis, Abdullah bin Sad etTemm, Ebu'lAbbas
binurayhveEbuNasrelIyzgibihicrIII.asrnortalarndayaambyk
Fkh,TasavvufveKelamlimleridir.EhliSnnetkelamnnhazrlayckua
saylan bu limlerden sonra hareket, hicr IV. asrn balarnda Badat'tan

Giri

13

Ebu'lHasanelE'arveMaverannehir'denEbuMansurelMatrdncl
ndeslamcorafyasnnmuhtelifblgelerineyaylarakasrlarboyudevam
edecekbykbirekolednmtr.
EhliSnnetkelammetodu,inanta,akKuranayetlerini,Hz.Peygam
berimizin,manasakverivayetimtevatiryadamehursnnetini,sahabe
vemtehitlerinicmanesaskabuleder.hdtarikiylegelensahihsnnetle
regelincesabitsnnetlerleelimemekzerebunlardandayararlanr.Ama
prensipolarakbunlarhasmilzamiinkullanmaz.EhliSnnetkelam,olaa
nstolsabile,safaklllerinegreimkndhilindebulunanvehakknda
akayetveyahadisvaritolankonularbirerinanesasolarakkabuletmeyi
prensipedinir.EhliSnnetkelam,inansahasndaaklayervermeklebera
ber, Mutezileden farkl olarak, akl veriler/bilimsel teoriler uruna ayet ve
hadislerinakifadeleriniolurolmazmanalaraekmez.nanesaslarnnbe
lirlenmesindesadeceaknaslarveicmaesasalr;safaklyasalarnbelirle
yiciunsurdeil,belkiinanesaslarnnkendisiyleelimemesinedikkatettii
denetleyiciunsurkabuleder.
Ebu'lHasan elE'ar ve Ebu Mansur elMatrd'den sonra; Ebu Bekir
elBaklln, Ebu shak elsfern, Hakim esSemerkand, Ebu'lLeys es
Semerkand, bni Frek, Ebu'lYsr elBezdev, Ebu'lMun enNesef
Aladdin esSemerkand, mam Cveyn, mam Gazzl, mer enNesef,
Fahru'rRz, ehristan, Amid, Beyzav, Ebubekir esSabn, Adudiddin el
c,Taftzn,SeyyiderifelCrcani,Kemalddinbn'lHmm,esSens,
Kemalddin elBeyad, Molla Ali elKr ve Gelenbev gibi mehur slam
alimlerihepEhliSnnetkelammetodunubenimsemivebumetodagre
slaminanesaslarnizahvemdafaaetmilerdir.
EhliSnnetkelammetoduE'arlikveMatrdlikolmakzerebalca
ikiekoltarafndantemsiledilmitir.MtrdlikMvernnehirblgesinde
yaygnlarken Earlik dier blgelerde yaygnlamtr. Bu iki ekol Ehli
Snnet kelamnn ana esaslar ve sistematii konusunda ittifak halindedir.
Bunlarbirbirindenayranihtilaflarteferruatlaalakalolupusuleyansmaya
cak kadar nemsizdir. Bu ihtilaflarla alakal en derinlikli tespit Kemalddin
elBeydye aittir. elBeyd iki ekol arasndaki ihtilafn kelam ilminin
feriyytnaaitellimeseledevakiolduunuvebunlarnnekfrnedebidat
snrlarnavarmadnbelirtir.8

KemaleddinelBeyd,rtlmerm,s.23,56.

14

erhu'l-Akid

unudabelirtmekgerekir;buikiekolnilkimamlarnnortayakoyduk
larnabaklrsaihtilafnoktalarbukadardadeildir.Bunlarnousonraki
dnemlerdeyaammntesiplimlerinkendiaralarndakiihtilaflardr.

Ehl-i Bidat
Tabir,bidatehli,bidatfikirleresahipolanlaranlamnagelir.Bidat,ayet,
hadisveicmayaaykrolarakAsrsaadettensonraortayakanfikirveuy
gulamalardr. Ehli Bidat veya Bidati frkalar, Allah Resul ve Sahabeden
nakledilmeyenvetemelslamkaynaklaraaykrfikirvegrleribenimse
yen kimseler demektir. Mesela Hariclik bidati frkalarndandr. Byk g
nahileyenkimseninkfirolduuynndekifikirleriAsrsaadettensonra
ortayakm,ayetvehadislerdetemelibulunmayanaykrbirfikirdir.
slam fikir dnyasnda Bidati frkalar balca unlardr: Hariciye, a,
Mutezile,Haeviyye,MrcieveFilozoflar.
Hariciye:slamtarihindecemaattenilkdefaayrlanfrkaHariciyefrka
sdr.Hz.AliileHz.MuviyearasndameydanagelenSffnvakasneticesin
de vuku bulan Hakem hadisesi, Hariciye frkasnn zuhuruna sebep olmu
tur.HariclerinbidatiKuranKerim'iyanlyorumlamaktanilerigelmitir.lk
Haricler; Kuran okuyan, fakat fkh bilmeyen, ayet ve hadislere btncl
yaklaamayan, murad ilahyi anlamann asgar usul artlarn dneme
yenbedevkarakterlikimselerdi.
Haricler,halifedeolsa,birsiyashkimistemezlerdi.Hz.OsmanileHz.
Ali'denteberrederler,nikhancakbuartlardasahihgrrlerdi.Haricler
kendi yaadklar topraklar Dar iman, Dar hicret sayar, Mslmanlarn
yaadklarslamtopraklarnDarharpgrrlerdi.Frsatbuldukahalifeye
kar ayaklanr, idealleri uruna Mslmanlarn kanlarn dkp, mallarn
yamalamaktanekinmezlerdi.
Hariclerin zerinde ittifak ettikleri balca esas vardr. Bunlar, m
min ancak takva sahibi kimsedir. Buna gre gnahkr kimse kfirdir. Hz.
Osman, Hz. Ali, Sffn savann hakemleri olan sahabeden Ebu Musa el
E'ar,Amrbins,Cemelsavanakatlanlarvehakemhadisesindehakem
lerinverdiihkmerazolanlarkafirdir.Zalimdevletbakannaayaklanmak
farzdr.bzyye,YezdiyyeveEzrikafrkalarharicilerinenmehurfrkala
rdr.BugnslamdnyasndaciddibirHaricnfustanbahsetmekmmkn
olmamaklaberaber,HariclerinbziyyefrkasAfrika'dahalenvarlnsr
drmektedir.

Giri

15

a:HariclerinzuhurettiisralardaHz.Alitaraftarlararasndaniafrkas
ortayakt.Hz.Osman'nahadetizerinemmetikiyeayrld.BiriHz.Osman
veakrabasHz.Muaviye'ye,dierideHz.Ali'yetaraftaroldu.Hz.Ali'yetaraftar
olanlara"aiAli"denildi.Hz.MuviyetaraftarlarndanHz.Alihakkndakt
konuuponahakaretedenlerede"Nsba"adverildi.Hz.Ali'yedestekveren
lere"ail" (ilk taraftarlar)"ai muhlisin" (sadk taraftarlar) denir. Bunlar
Hz.EbubekirveHz.mer'ekarsaygszcaszlersarfetmezler.Bunlar,gr
leriEhliSnnetemuhalifolmamaklaberaberHz.Ali'yemuhabbetbesleyen,
EhliBeyteyakndurankimselerdir.9
AkaitkitaplarndaEhliSnnetemuhalifbirfrkaolarakgrleriele
tirilenler,dahasonraortayakanveHz.Alitaraftarlkonusundaarlk
gsterenbidatilerdir.likHz.AliveEhliBeytimamlarnnahsiyetleri
zerine kurulu bir frkadr ve bunlarn Hz. Ali'ye baklar itibariyle snf
olduklarbelirtilir:Mufaddla,SbbeveMellihe.Mufaddla,Hz.Ali'yidier
sahabeden stn gren fakat dier sahabilere hrmet eden ler. Sbbe,
Ashab kirama hakaret eden ve onlardan teberr edenlerdir. ann en
yaygnkolubunlardrveounlukafrkalarbukoldankmtr.annbu
koluna gre Hz. Ali'ye muhabbet beslemek iin ona cephe alan sahableri
tahkirveta'netmekgerekir.Mellihe,Hz.Ali'yiilahkabuledenlerdirki,
bunlarYahudidnmesizndkbniSebe'nintaraftarlardr.
Hz. Ali'nin vefatndan sonra a frkas drt ana kola ayrlmtr. Bunlar
Keysniye,Zeydiye,mamiyeveliyekollardr.BukollariindeEhliSnne
te en yakn olan Zeydiye koludur. Bunlar Hz. Ali'yi dier sahablerden stn
grmekleberaberncekihalifeninhilafetiningeerliolduunukabuleder
ler.mamiyefrkasiseeyhayn(Hz.EbubekirveHz.mer)bataolmakzere
diersahabehakkndaktszlersarfederler.Vemamiyefrkasnnilktem
silcileri,eyhayn'denteberrietmediiiinZeydiyefrkasnnimamolanZeyd
binAliZeyne'lAbidn'ireddetmilerdir.BuyzdenbunlaraRfiz/Reddeden
lerdenmitir.Bugnafrkasnnenyaygnkolu,mamiyekolunabalolan
snaeriyyemezhebidirki,bunlaraCaferlerdedenir.
Bunlara gre hilafet Hz. Ali ve onun soyundan gelen on iki Ehli Beyt
imamnn hakkdr. Bunlar; Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Zeynelabidin,
MuhammedBakr,CaferiSadk,MusaKazm,AliRza,MuhammedCevd,
Ali Hadi, Hasan elAsker ve Muhammed Mehddir. mamiye'ye gre bu
imamlarnsonuncusuolanMuhammedMehdi,ortadankaybolmuveahir
zamandabeklenenMehdolaraktekrargeridnecektir.

zmirlismailHakk,Yeniilmikelam,s.120.

16

erhu'l-Akid

mamiye/snaeriyeasnagreimammasumdur.Sznnter'gc
vardr.Fakatmamiyye'demasumimamngrlerikonusundaikifarkltavr
vardr: Ahbariyye, Usliyye. Sadece masum imamlarn szlerine itibar eden,
dindekyasvere'yeyervermeyenmamlereAhbariyye;dinde,aklnnazarna
ve itihada yer veren mamlere de Usliyye ve Kelamiye ad verilir. mami
ye'ninncekikuaklarAhbariyyedendir.Usllersonralarortayakmtr.
ler,imametmeselesivedierbirkameseledndazellikleUslleri
itibaryla Mutezilenin esaslarn benimsemilerdir. Ahbarler ise Cenab
Allah'nsfatlarkonusundamebbihedendir.
annGliyegrubunadhilolanlarimamlaryeryerpeygamberyeryer
de ilah konumunda grrler. Ayrca Gliyede tebih, tenash, ibahe ve
hulldncelerivardr.
ia da mamiye kolunun bir dier temsilcisi de smaillerdir. smailler,
alt imam konusunda mamiye ile ittifak halindedir. Yedinci imam tayin
konusunda onlardan ayrlrlar. smailiye frkas Caferi Sadk'tan sonra olu
smail'i veya olunun olu Muhammed bin smail'i imam kabul ederler ki,
bylece yedi imam kabul etmekle kendilerine "Seb'iyye" de denir. Bugn
yaayansmaillergeneldearlklerdendirveimamlarnilahlkmerte
besine kadar kartrlar. Ayrca naslarn zahir manalarnn yannda Batn/
gizlimanalarolduunuvegerekmaksadnbatnmanalarolduunuiddia
ettikleriiinbunlaraaynzamanda"Batniyye"adverilir.
Bugnran,Irak,Azerbaycan'dadahaoksnaeriyelerivardr.Su
riye,HindistanveYemen'dedesmailiyeleribulunur.10
Mutezile:HicrI.asrnikinciyarsndaMabedelChenileGaylned
Dimek'ninnclnyaptKadersylemiortayakt.Busylemegre
ortada kader diye bir ey yoktur. Dnyada olan hibir ey nceden takdir
edilmideildir;bunlaryektenortayakmeylerdir.Hicrikinciasrnba
larndaHasanBasr'ninmeclisinekatlanVaslbinAt,Allahn,emrettii
nin hilafn kullarndan murad etmesi caiz deildir. diyerek aka olmasa
da bu sylemin savunuculuunu yapt11 ve Kaderiye frkasn devam ettirdi.
AyrcaVsl,birgnHasanBasr'yebykgnahileyenlerinhalisorulduun
da,ortayaatlarakbykgnahileyenlerinnemminnedekfirolmadn

10

Bidatifrkalarlailgilidahagenibilgiiinbkz.,zmirlismailHakk,Yeniilmikelam,s.
117127.
11
ehristn,elMilelvennihal,c.1,s.61.

Giri

17

ileri srerek iki menzile/konum arasnda nc bir menzile fikrini ortaya

attveHasanBasrvedierEhlisnnetimamlarnamuhalefetetti.Bunun
zerineHasanBasrVslbizdenitizaletti/ayrld,dedi.Buhadisedenson
raVslvetakipileri"Mutezile/ayrlanlar"olarakanld.12VaslbinAtdan
sonra hicr II. Yzyln sonlarnda EbulHzeyl elAllafla birlikte Mutezile
mezhebi geliti ve sadece ilahiyat alannda deil, fizik alannda da
kendinlerinehasgrlerortayakoyanbykbirfrkayadnt.
Mutezileittifaklakendilerineubesesasilkeedinir:Tevhid,adalet,va'd
vevad,elmenzilebeyne'lmenzileteyn,emribilmarufvenehyiani'lmnker.
BuesaslaradayalolarakMutezile'ninbalcafikirleri;Allah'nsfatlar
nnzatnazidvezatylakaimbirermanaolmad,Kuran'nmahlk/yara
tlm olduu (Tevhid), kullarn kendi fiillerini kendilerinin yaratt, kullar
iinenfaydalolannAllah'avacipolduu(adalet),tevbesizlengnahkr
lara efaat edilemeyecei (vadvad), mminlerin cennette Allah' greme
yecei,bykgnahileyipdetevbeetmedenlenkimselerinnemminne
kafir olup fask diye nc bir grubu temsil ettii (elmenzile beynel
menzileteyn) gibi hususlarla zetlenebilir. Mutezilenin emri bilmaruf ve
nehyi anilmnker prensibi Ehli Snnetin de benimsedii ayet, hadis ve
icma ile sabit kesin bir din hkmdr. Belki Mutezile, bu ilkeyi dier drt
itikatprensibiylebirliktezikretmekleonaayrcalklbirkonumvermektedir.
YoksaMutezileninemribilmarufvenehyianilmnkerinhkmveartla
rkonusundaEhliSnnetinizgisinemuhalifbireyortayakoyduunusy
lemekzordur.AslndaEhliSnnetkelamclarda,emribilmarufnehyianil
mnkerbalaltndaolmasabile,imamngrevlerinisralarkenbuprensi
bedikkatekerler.Nevarkikelamkitaplarndabusadeceimamnvazifeleri
balamndazikredilir.Muteziledeisegenelolarakzikredilir.Yalnzburadan
Mutezilenin,emribilmarufvenehyianilmnkerykmlntamamen
halka brakt gibi bir zehaba kaplmamak gerekir. Mutezile de devletin
yapacaemribilmarufilehalknyapacaemribilmarufayrmnkabul
eder.Hattaikiimek,hrszlkyapmakgibihalkndastleneceinehyianil
mnker vazifesini, eer itaati vacip bir imam varsa ona havale etmenin
efdalolduunudabelirtir.13

12

Bu konuda erhulAkaidin ilgili ksmnda dipnot olarak farkl bilgilere de yer veril
mitir.
13
Bkz.,KadAbdulcebbar,erhuuslilhamse,s.148.

18

erhu'l-Akid

Mutezile ilke olarak akla ve dnemlerinin bilimsel teorilerine naslar

karsnda ncelik tanr. Naslar kendi belirledikleri baz gereklik kriterleri
nda anlamaya alrlar ve bu kritere uymadn grdkleri naslar her
nepahasnaolursaolsuntevilederler.GerideRuyetllahkonusuzerinden
buhususmisallendirilmitir.
Vsl bin At, Ebu'lHzeyl elAllf, brahim bin Seyyr enNazzm, Ebu
OsmanelChz,MuammerbinAbbdgibiMutezileimamlarhepBasraldrve
MutezileBasra'dadomutur.BirbinelMu'temir'lebirlikteMutezilehareketi
Badat'a da tanmtr. Smme bin elEres, Ebu Cafer elskf, Hayyt, el
Ka'bBadatMutezilesininnclerindendir.BuikiblgeMutezileekolleriara
snda da ihtilaflar ve tartmalar vardr. Mutezile'nin son imamlar Ebu Ali el
Cbb,oluEbuHaimveEbuHaim'intalebesiKadAbdulcebbar'dr.Ayrca
frkalar tarihine bakldnda Mutezilenin Bveyhoullar eliyle iaya intikal
ettiiveyaygnolarakitizalfikirlerininiaiindeyaadbilinmektedir.
MutezileAbbaslerdnemindedevletynetimizerindenfuzsalaya
rak fikirlerini devlet eliyle halka zorla benimsetmeye alm ve mehur
Mihne Olaylarna sebebiyet vermitir. Kuran'n mahlk olup olmad y
nndekitartmalarnalevlenmesiylepatlakverenMihneolaylarsrasnda,
AhmedbinHanbelbataolmakzerebirokEhliSnnetlimitrleziyet
leremaruzkalmvemutezilfikirlerikabuletmeyezorlanmtr.Mutezile'
nindevletotoritesinikullanarakbaskaraclylamezhebinihalkadayatma
s ayn zamanda mutezil fikirlerin gzden dmesine ve bir mddet sonra
mezhebin zayflamasna yol am ve hicr V. asrdan sonra mezhep nere
deyseortadankaybolmayayztutmutur.
Haeviyye:Mezheplertarihinde"Mebbihe"olarakdabilinenbufr
ka,mteabihayetvehadislerinaklagelenilkmanalarnesasalarakAllah
'a, yaratlmlara mahsus nitelikler isnat edenlerden oluur. Genelde bu
frkaarilerleyeterincefkhbilgisiolmayanbazhadisravileritarafndan
temsiledilmitir.
Ebu'lHasan elE'ar, Muhammed bin sa tarikiyle Haeviyye'den
Mudar, Kehmes ve Ahmed elHceym'nin; Cenab Allah'n kullara dokun
masnveonlarlamusafahayapmasn,muhlismminlerin,riyazetvemca
hadedeilerleyipihlasveittihadmakamnavardklarndahemdnyadahem
deahiretteAllah'bizzatbagzylemahedeetmelerinicaizgrdklerini
nakleder. Rafzlerden Davud elCevrib'nin "ferc ve sakal hari ne varsa
bana sorabilirsiniz" dedii ve yaratclarnn et, kan ve kemikten oluan bir
cisimolduunu;El,ayak,ba,dil,gzvekulakgibiuzuvlarbulunduunuve
bunaramenyaratcnndiercisimlergibiolmadniddiaettiinakledilir.

Giri

19

MebbiheninbuvebenzeriYahudiliktenintikaledenbirokirking
rlerivardr.BunlarCenabAllahveonunsfatlarkonusundaayetveha
dislerinbtnnevetemelslamprensiplereuygunbirtasavvurolutura
mam arpk grl kimselerdir. slam frkalarla ilgili kitaplarda
Mebbihenin, daha ok Kaderiye mezhebi mensuplarnn Cenab Allah'n
sfatlarn inkr dncesine kar bir tepki olarak ortaya kt ve sfatlar
ispatkonusundaaryagittiklerikaydedilir14.
Bugn "Allah semadadr" eklinde sloganlaan SelefVehhab sylem
tarihteki mebbihe tecrbesini hatrlatmas bakmndan Ehli Snnet aki
desiiinciddikayglaruyandrmaktadr.
Mrcie: Bunlar, kfir kimsenin yapt itaatlerin ahirette bir kymeti ol
mad gibi mmin bir kimsenin de ileyecei gnahlarn bir zarar yoktur,
derler.Haricler,bykgnahileyenlerinkafirolduunusavunurkenMrcie,
bykgnahileyenindeilkafirolmas,halisimansahibiolduklartakdirde
ahirette azaba dahi dar olmayacaklarn syler. Mrcienin nclerinden
Yunus enNmeyr, imann sadece Allah' tanmak, ona kar alak gnll
olmaktanvekalpteAllah'aderinsevgibeslemektenibaretolduunusavunur.
enNmeyr, bu zelliklere sahip olan kimsenin halis mmin olduunu ve
ilediignahlardandolayherhangibirazabauramayacanilerisrer.Bu
kimseeytannaslndaAllah'birolarakkabulettiinivefakatonakarkibirli
davrandnsylervebuyzdenkafirolduunubelirtir15.
Gnmzde herhangi bir din mesuliyeti yerine getirmedii halde kal
bimtemizveyabenimkimseyebirktlmyokdiyerekkendileriniek
siksizbirerMslmanolarakgreninsanlar,teorikolarakdeilsedepratikte
mrciegeleneiniyaatanlarolarakkabuledilebilir.
Filozoflar:AbbashalifesiMe'mundnemindefelsefilimlerinArapaya
tercme edilmesi zerine baz evreler Yunan felsefesine ilgi duymaya ve
Arapayaevrilenbukitaplarokuyupfelsefdnceyemeyletmeyebala
d.Bunlarmantk,felsefe,fizik,matematik,astronomigibialanlardaYunan
filozoflarnnkitaplarnanlamayaveyorumlamayaaltlar.ZamanlaMs
lmanlar arasndan Yunan metafiziini benimseyen; varlk, bilgi, siyaset,
ahlak,ruhvekadergibislamitikadylayakndanilikisiolankonulardaar
lklolarakYunanfelsefdncesinisavunanbirkesimolutu.Bunlarafr
kalarla ilgili kitaplarda felasifei slam, felasife gibi adlar verilir. Bunlar
sadecemetafizikleuramkimselerdeildir.Bununyanndakendilerifizik,

14
15

ehristn,elMilelve'nNihal,c.1,s.97,99.
ehristn,elMilelve'nNihal,c.1,s.137.

20

erhu'l-Akid

matematik ve tp bilimlerinde eser vermi nc bilim adamlardr. slam

tarihindefilozoflarolarakbilinenbukesimbalcaikikolaayrlr;Meiler
ve rkler. Meler Aristo takipileri, rakler de Platon takipileridir.
Melerin banda Farab ve bni Sn; raklerin banda da ihabddin
esShreverd gelir. Bunlar Yunan filozoflarnn kitaplarn incelemi, erh
etmivekendislamanlaylarylasenteziniyaparakyenibirmodelortaya
karmlardr. Bu modeli ortaya koyarken naslar yerine akln nazarn ve
Yunanmetafiziksisteminiesasalmlardr.
Filozoflara gre naslarn dili semboliktir. Kuran Kerim avamhavas
herkesehitapedenbirkitapolmaklaherkesinanlayacabirdilkullanmakta
ve zellikleavamn telakki dzeyinemnasip temsiller getirmektedir. Ger
ek bilgi ise filozoflarn getirdii felsef bilgidir ve vahyin sembolik dilinin
arkasndadafelsefhakikatlerbulunur.16
Filozoflarn balca esaslarna gre lem kadimdir; zerinden yokluk
gememivedevamlAllah'labirliktevarolmutur.FilozoflaragreCenab
Allahkinattaolanczileribilemezveldktensonradirilisadeceruha
ndir,cismandeildir.
Huccetlislam mam Gazzl filozoflara eletiri sadedinde Tehaft'l
Felasife ismiyle bir eser kalem alm ve felsefecilerin slam esaslarla ters
dtn ispatlamtr. mam Gazzl, bu meselelerin nde filozoflarn
grlerinin slam inanlarnn tamamen dna ktn ileri srerek onlar
tekfiretmitir.17

16
17

zmirlismailHakk,slamdaFelsefeAkmlar,s.26.
Bkz.,Gazzl,Tehftlfelsife,s.307.

MetnulAkidinMellifi
merenNesef
mer bin Muhammed bin Ahmed bin smail bin Muhammed bin lok
man.EbuHafs,MftissakaleynveNecmddinlakaplarylatannr.
mer Nesef hicr 461 ylnda Nesefte1 dnyaya gelmitir. Usuli Fkh,
fkh, tefsir, hadis, nahiv, tarih ve edebiyat ilimlerinde ihtisas sahibi byk
bir limdir. Tabakat kitaplarnda Nesefnin, havasavam herkes nezdinde,
mktesebtgenisaygnbirlimolduubelirtilmitir.
merNesef,FkhilminiSadrulislamEbulYsrelBezdevdenalmtr.
Bu ilimdeki icazet silsilesi yledir: EbulYsr elBezdev, Ebu Yakup Yusuf
esSeyyar, Ebu shak elHakim enNevkad, Hinduvan, Ebubekir elAme,
Ebubekirelskaf,EbulKasmesSaffr,(Ame,Ebubekirelskf,Muham
med bin Seleme, Ebu Sleyman elCzecn, mam Muhammed) Nusayr
binYahya,MuhammedbinSema,EbuYusuf.
merNesefinintefsirvefkhilmindedeerlieserlerivardr.Tefsirilmi
hakkndakalemealdeserietTeysirfitTefsirdir.Ayrcaiirsanatndada
mahir olan Nesefinin fkh ilminde manzum bir eseri de bulunmaktadr.
Nitekimkendisifkhilmindeilkmanzumeseryazankimseolarakdabilinir.
Ayrca KitablMevakt isimli bir eseri daha bulunmaktadr. mer
NesefnindilkonusundakimaharetinigstermesibakmndanEnverhel
Kemrnin, onun vakf bahsine dair kaleme ald bir kitaptaki belaat ve
fesahatikarsndakihayranlkduygularn2buradazikredebiliriz.

Nesef, Maverannehir blgesinde bir ehrin addr. ehir Naheb diye de anlr.
HamevninverdiibilgiyegreNesefCeyhunnehriyleSemerkandarasndabulunur.
Kaynaklarbuehirdenherilimdenliminktnbildirir.Bkz.,esSemn,elEnsb,
c.5,s.486;elHamev,MucemlBldn,c.5,s.329.
2
elKemr,FeyzulBr,c.4,s.110.

22

erhu'l-Akid

Semani,merNesefinin,mezhebveedebiiyibilenbirfakholduunu,
fkh ve hadis ilimlerinde kitaplar yazdn ve mam Muhammedin el
CamiusSar isimli eserini nazma dktn belirtir. Ancak Seman,
Nesefnin hadis ilmine merakl; fakat hadis dirayeti konusunda yetkin biri
olmadnsylervehadisdalndayazdeserlerinde,raviisimlerinindei
tirilmesi veya drlmesi gibi bol miktarda hatalar bulunduunu ifade
eder.BunaramenSemanNesefnincemvetasnifkonusundaveldbiri
olduunuitirafeder.1
KaynaklardaverilenbilgileregremerNesefininmellefatyzciva
rndadr.okmiktardahocasnnolduudaayrcaifadeedilmitir.Kaynak
larda belirtilen balca hocalar EbulYsr elBezdev, Halef bin Ahmed
EbulKasm edDarr, Ebu Muhammed smail bin Muhammed enNuh en
Nesef,EbuAlielHasenbinAbdlmelikenNesefdir.merNesefhocala
rn anlatt bir kitap telif etmi ve adn Tadad uyuhi mer Mstatraf
alelHurfiMstadarkoymutur.
elMecdnNesefidiyetannanoluEbulLeysAhmedbinmerkendi
sinden ilim tahsil edenler arasndadr. Hidaye mellifi elMernn ve ez
Zahr diye bilinen Ebubekir Ahmed elBelh kitaplarndan bazlarn bizzat
mer Nesefinin kendisinden okumutur. elMernn Meyahasnda ilk
olarakmerNesefninadnzikrederveNesefninbeyzellikadarkim
sedenhadisrivayetettiininakleder.
merNesefininkalemealdbakaeserlerdevardr.BunlardanTlbett
Talebe Hanefi fakihlerinin stlahlaryla alakaldr.2 Kitaplarndan elr bil
MuhtariMinelEaryirmicilttir.AyrcaKitablMeariisimlibirkitabdaha
bilinmektedir. mer Nesefi tarih konusunda da eserler vermitir. Buharann
tarihi zerine bir kitab olduu kaynaklarda belirtilmektedir. Bunun dnda
Semerkand limleriyle ilgili olarak yazd bir tabakt kitab vardr. Bu kitap
KitablKandfiUlemiSemerkandisminitarveyirmicilttenoluur.
merNesefnininsanlardanbakacinlerededersvefetvaverdiiriva
yet edilir. AliyylKr onun Mftissakaleyn lakabyla anlmasn buna
balamaktadr.3

elKure,elCevhirulMudiyye,c.2,s.659;elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.
BirrivayetegrebukitapSadrulislamntalebesiAbdlkerimeaittir.Bkz.,elFevidl
Behiyye,s.150.
3
elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.
2

mer en-Nesefnin Biyografisi

23

merNesefylealakalbirnkteolarakAbdulkadirelKureununak
leder:1
Nesef Mekkede Carulllah ezZemahernin evine gitmi. Evin kapsn
aldktan sonra Zemaheri kim o deyince, Nesef, mer diye karlk
vermi. Zemaheri insarif (munsarf ol/dn git) diyerek kendisini eve al
mak istememi. Bunun zerine mer Nesef Efendim, mer l yensarif
(mermunsarifolmaz)diyerekmukabeleetmi.Zemaherideiznkkire
surife(eernekreolursamunsarifolur)cevabnvermi.2
mer Nesefi hicr 537 ylnda Semerkandda vefat etmitir3. mer
Nesefnin edeb yn hakknda bir fikir vermesi iin aada naklettiimiz
iirlerinebaklabilir.

Eyilimsahibi!stermisin,insanlarbahtiyarolurkensenmahrumkalasn
Allah Sbhaneh sana yeter! Gayret et, bakalar senden daha nasipli
olmasn4

elKure,elCevhirulMudyye,c.2,s.658.
BuhikyedeNahivilmiylealakalnktelerbulunmaktadr.Nahivilmindebazkelime
lernormalhallerdeesrevetenvinkabuletmezler.BukelimelereArapdilindegayri
munsarifadverilir.merbutrkelimelerdendir.Zemaherinindngitanlamna
geleninsarifsznlatifeolsundiyemerNesefNahivdekimanasnayormuve
mer kelimesinin munsarif olamayacan sylemitir. Bulatifenin altnda kalmaya
cakkadarzekibirkimseolanZemaher,nekreletii/belirsizletiitakdirdemerke
limesinindemunsarifolacanifadeederekhemkendisinitanmadnveyasradan
bir kimse yerine koyduunu dile getirmi hem de Nesefnin latifesine Nahiv diliyle
cevapvermitir.NitekimNahivkaidesinegrezelisimolmasnaramennekreleti
rilmesi/umumiletirilmesidurumundamerkelimesidemunsarifolur.
3
elCevhirulMudyye,c.2,659660;elFevaidlBehiyye,s.149150.
4
elCevahirulMudyye,1/74amile.
2

24

erhu'l-Akid

Kabirlerigezersin,iindekilerinhrmetineefaatdileyerek
Sen onlarn meziyetlerini kuan da, asl hem sa iken hem de l iken
seniziyaretetsinler.1
almamza temel metin tekil eden Nesef Akidinin mer Nesefye
aidiyetikonusundapheduyanlardavardr.Onlaragrekitabnhicrseki
zinci asrn balarnda vefat eden Hfizuddin enNesefye ait olma ihtimali
bulunmaktadr.2AncakrihTaftznninkitabnmerNesefyeaitoldu
unadairifadeleribuihtimalizayfklmaktadr.ZiraTaftznhicrsekizinci
asrdayaamveHafizuddinenNesefdenhaberdarbiriolarakbuihtimali
gzdenkarmasbirazuzaktr.

1
2

ZeyluTarihiBadad,c.5,s.100.amile..
Bkz.,EdwardVanDyk,ktiflKunbimHveMatb,c.1,s.58(amile).

erhulAkidMellifi
SadddinetTaftzn
Sadddin Mesud bin mer bin Abdullah elHerev elHorasan el
Allame elFakih elEdib elHanef.1 Sadddin etTaftazan, hicr 722 ylnda
Taftznda2 domutur.3 Babas Kad Fahrettin merdir. Kutbeddin e
razveAdudiddinelcgibidevrininbyklimlerindenokumutur.

HediyyetlArifin,smailPaa,c.2,s.429.elLeknev,TaftznninHanefliikonusu
nun tartmal olduunu syler. bni Nceym, AliyylKr ve Tahtav onun Hanef
olduunusylerken;Takprlzade,Katipeleb,KefevveSuytonunafiioldu
unubelirtir.(Bkz.,elFevidlBehiyye,s.134)Leknevbukonudakararszolmakla
beraber,HaneftabakatnadairkalemealdkitabndaTaftznninhayatnbalca
ele almamas onun Takprlzadenin grn benimsedii izlenimini vermekte
dir.NevarkiTaftznninzellikleTelvihtekullandbazifadelerebaklrsaonun
Hanef olduu ynndeki tespit daha doru grnmektedir. Taftznnin fkhtaki
mezhebineparalelolarakitikadmezhebidetartmakonusuolmu;birksmonun
Matrd olduunu savunurken bir ksm da Ear olduunu ileri srmtr. Onun
MatrdolduuynndekigrtemeldeHanefolduufikriylebalantldr.Yoksa
Taftznnin kendi kitaplarnda Ear olduunu gsteren iaretler daha oktur. Bu
bakmdan onun Ear olduu fikri, eserlerindeki tercih ve mdafaalarna baklrsa
dahaisabetligrnmektedir.Ancakudaunutulmamaldrki,Taftznmuhakkkbir
limolarakbazenEarleridetenkitetmitir.AmabuonunEarliiyleelimez.Zira
Earlikgeleneindebununokrneivardr.Gazzlinin,FahrurRaznindekendi
nehasgrlerivardr;amakimseonlarnEarliinitartmagereiduymamtr.
2
Taftzn, Horasann bir ehri olan Nesya bal byk bir kasabadr. (Bkz., el
Hamev,MucemlBldn,c.2,s.41)
3
bniHacerTaftznnin712ylndadoduunubelirtir(edDrerulKamine,c.4,s.
214).evknisebunu722olaraktespitetmitir.(Bkz.,eevkn,elBedrutTli,c.
2,s.164)Yaygnkanaatdeevknnintespitiylertmektedir.NitekimHediyyetl
ArifnveelFevidlBeyiyyemelliflerideTaftznninhicr722ylndadoduunu
ifadeetmilerdir.(Bkz.,HediyyetlArifn,c.6,s.429;elFevidlBehiyye,s.135)

26

erhu'l-Akid

AnlatldnagreTaftzntalebelikyllarnnilkdevresindezekaseviyesi
dkbiriolaraktannr.Hattahocasnnonubukonudadevamlrnekver
diibelirtilir.Fakatobuanherkestendahaokdersalarakkapatmaya
gayret eder. Bir gn mtalaa srasnda yanna tanmad bir adam gelir.
Adam,darkpkendisiylebirliktegezmekistediinisyler.Taftzn,ben
oyuniinyaratlmadm.Sreklialtmhaldedersimiyapamazkengezerek
naslyapabilirim,diyerekadambandansavar.Ertesignaynadamtekrar
yannagelerekTaftznyigezmeyearr.Taftznayngerekeyleadam
tekrar bandan savar. Bir gn sonra adam tekrar gelip onu yine gezmeye
arr. Taftzn, Senden daha anlaysz adam grmedim. Sana oyun iin
yaratlmadmsylememimiydim?diyerekadamtersler.Adamona,seni
Resulllah aryor, deyince Taftzn telala yerinden frlar ve yalnayak
adamnarkasnaderveehrindndakkaalarnbulunduubirme
kana gelir. Orada aalarn altnda Ashabyla birlikte Peygamber Efendimizi
(sallallahualeyhivesellem)grr.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem)
ona tebessm ederek Seni defalarca ardm halde neden gelmedin?
diye sorar. Taftzn Sizin ardnz bilmiyordum. Ayrca zeka seviyemin
dk,hafzamnktolduunusizbendendahaiyibilirsiniz.diyerekhem
zrnhemdezdrabndilegetirir.PeygamberEfendimiz (sallallahualeyhive
sellem) ona Azn a. der. Taftznnin azna tkrerek ona dua eder.
Taftzndndndeilimvenurladolar.Ertesigndersegeldiindehocas
elcnin makamna oturur. Talebelerin akl ermeyecei derin meselelerden
bahseder.Talebeleronuneskihalinigznndebulundurarakbuszlerebir
mana veremezler. Durum hocas elcye bildirildiinde hocas alar. Taft
znye,dndenbugnedeitiinisyler.Sonramakamndankalkarakyeri
neTaftznyioturtur.OgndensonraTaftznninitibarartmayabalar.1
Taftzn lgat, edebiyat, felsefe, kelam ve usul ilimlerinde temayz
ederekslamilimtarihindehaklbirhretkazanmtr.Henzhayattayken
kalemealdeserlerbykbirilgiyleokunmu,kendisiAraptopraklarnda
limark/Doununlimiolarakmehurolmutur.
Taftzn erken yata telife balam, henz on alt yandayken erhu
tasrifizzencn isimli kitabn yazmtr. Hicr 748de Mutavveli, 756da
Muhtasarulmeanyi, 758de Tavzih haiyesi Telvihi, 768de erhul
akidi,770deHaiyetlAdudu,784deMeksdveerhini,789daKef
haiyesinitamamlamtr.

bnlmdelHanbel,ezertzzeheb,c.8,s.548

Taftznnin Biyografisi

27

KaynaklardazikredilenlerdenbakaTaftznninbirokkitabbulundu
u bildirilmektedir. Tercemei halin sonunda bu kitaplarn listesi topluca
verilecektir.
KaynaklardaTaftzn ilegen muasr byk limSeyyid erifCrcni
(d.740v.816h.)arasndayaknbirmnasebetinbulunduunadairbilgiler
vardr.BubilgileregreTaftznSeyyiderifCrcniyiahcuddinMu
zafferletantrpitibargrmesinesebepolmutur1.BununlabirlikteSeyyid
erif Crcn Taftznnin eselerinden oka istifade etmi, onun kadrini
takdir etmitir. Baz kaynaklarda Taftzn ile Crcn arasnda cereyan
eden mbhaselerin2 aralarna soukluk girmesine vesile olduu, bundan
sonraCrcnininTaftznyitenkitetmeyebaladbildirilmitir.3Bunun
gibiTimurunikisiilimdeeitolsalarbileCrcnninnesepeerefivardr
diyerekCrcnyiTaftzndenstngrmesidearadakisoukluupeki
tirmiolabilir.

TaftazanninCrcanyiahMuzafferletantrmashayliilgintir.Anlatldnagre
ahMuzafferKasrzerdegeldiindeCrcnaskerelbisesigiyerekTaftznninya
nna gelir. Ona, ben yabanc biriyim, atclk konusunda pek maharetliyim, diyerek
ahlatanmasnaaraclketmesiniister.Taftznahnhuzurunakacazaman
Crcnyiyannaalr.ahaCrcnninmeziyetlerinianlatr.ahCrcnyihuzuruna
artr ve meziyetlerini sergilemesini ister. Crcn, iinde musanniflere ynelttii
eletirilerbulunanbirrisalesiniahatakdimeder.tebenimoklarmbunlardr,sa
natmdabudurder.ahCrcnninilmikudretinigrnceonaihtiramederveonu
irazagtrr.OradaCrcnyeDaruifamedresesininbamderrisliigrevini
verir.Bkz.,elFevidlBehiyye,s.134.
2
TaftznileCrcnarasndacereyanedenmubhaselermeyanndakaynaklardabaz
mnazaralarzikredilir.Bunlardanbalcas,Bakarasuresinin5.ayetindehemistiarei
tebeiyyehemdeistiareitemsliyyeninbulunduukonusuylaalakalmnazarailein
tikamisteininmigazabasebepolduuyoksagazabnmintikamisteinesebepol
duukonusundakimnazaralardr.Bkz.elFevidlBehiyye,s.128;elBedrutTli,
c.2,s.166.stiarekonusundakimnazaralarndahakemlikyapanNumanddinel
Harizm elMutezil mnazara sonunda Crcnyi hakl bulmutur. Bu durum
Crcnye itibar kazandrrken Taftznye esef vermitir. Nitekim bundan sonra
Taftznnin uzun yaamad sylenir. Bkz., elFevidlBehiyye, s. 130. Ne var ki,
Crcnnin ikbal dnemi ok uzun srmemi, hicr 806 ylnda Crcn ile Muham
med bin elCezer arasnda Timurun huzurunda gerekleen mnazarada bnl
Cezer Crcnye stn gelmitir. Bunun zerine Timur bnlCezeryi Crcnden
stn tutmaya balam ve Crcn eski itibarn kaybetmitir. Bkz., enNibrs, s. 3.
Ayrca muhakkik alimlerin ou bu tartmada Taftznyi hakl bularak Crcnye
cevapvermilerdir.Bkz.,esSeyyidMahmudells,RhulMen,c.1,s.127.
3
elLeknev,elFevidlBehiyye,s.136.

28

erhu'l-Akid

Taftznarkvegarptahemenbtnlimlerinitibarnkazanmender
rastlanan muhakkik limlerdendir. bni Haldun Mukaddime isimli mehur
eserinin akl ilimlere hasrettii blmnde, ark memleketlerinin akl ilim
lerdeki stnln anlatrken, Msrda bulunduu srada Sadddin
Taftznninaklilimleredaireserleriylekarlatnvebueserleritakdir
ettiinibelirtir.Szkonusueserlerin,kendisindenHorasanmemleketlerinin
bydiyeszettiiTaftznninbuilimlerdekiderinliineiaretettiini
syleyen bni Haldun,Taftznyihikem ve akl ilimlerde okbaarlbu
lur.1bniHacerelAskalnde,Taftzndenbykallmediyeszeder.
Onunarkvedierblgelerdeaklveedebilimlerdezirveolduunuvebu
alanlardaeininbulunmadnifadeeder.2
Taftzntahsil,tedris,mtalaa,mnazaraveteliflegeenyetmiyllk
bir hayatn ardndan hicr 792 (bir rivayete gre 791) ylnn Muharrem
ayndaSemerkanttavefatetmi,nburadanSerahsanakledilmitir.

Taftaznnin Kitaplar:3
1. Mutavvel,(Belaat,Telhserhi)
2. Muhtasar(Belaat,Telhiserhi)
3. erhulAkaidenNesefiye(Kelam,Elinizdekikitap)
4. erhuemsiye(Mantk)

bniHaldn,Mukaddime,s.533
elAskaln,edDrerulKmine,c.4,s.214.
3
OsmanldanbugneTaftznninkitaplarmfredatlardaokitibarlbiryeresahiptir.
HemenbtnslamilimlerdemfredattaTaftznyeaitbirerkitapbulmakmm
kndr.BununsebebiolarakTaftznninkitaplarnnOsmanldayaygnolmasg
rlebilir.BirtespitegreTaftazanininkitaplarnnbukadaryaygnolmasvebelki
de Osmanl dneminde mfredatta bu denli makbul olmas Molla Fenarininaba
sylaalakalandrlyor.TespitegreOsmanlnnilkdnemlerindeTaftznninkitap
larnn nshalar fazla yaygn olmadndan talebeler bu kitaplar tedarik edemiyor
larm.DolaysylatalebelerTaftznninkitaplarnancakkendileridefterlerineya
zarakteminediyorlarm.FakathaftalktatillerolanCumaveSalgnleriyazmaile
mi iin kfi gelmediinden bu konuda ciddi sorunlar yaanyormu. Bunun zerine
MollaFenariherhaldeKadlkudatikenhaftalktatilePazartesignndeekleyerek
talebelerin bu kitaplar daha rahat yazabilmesini salam ve bylece Taftznnin
kitaplarnn hem muhafazasn hem de yaylmasn temin etmitir. Bkz., erhul
Makasd,c.1,s.121(Mukaddime).
2

Taftznnin Biyografisi

5. erhuTasrfelzz(Sarf)
6. elrad(Nahiv,Hacibiyyeninmuhtasar)
7. Mekasd(Kelam)
8. erhulmekasd(Kelam)
9. etTelviherhuttavzh(Usulifkh)
10. HaiyeterhilmuhtasarlilAdud(Usulifkh)
11. HaiyetlKeaf(Tefsir)
12. erhulhadisilerban(Nevev)
13. Tehziblmantkvelkelam(MantkKelam)
14. elCezrulesammfierhimakasdittlibn(Akaid)
15. Defunnususvennuks
16. Risaletlikrah
17. FetvelHanefiyye
18. Kavnnssarf
19. erhumerhilervh(Sarf)
20. KefulEsrarveUddetlEbrarfiTefsirilKuran(Farsa)
21. Muhtasaruerhitelhslcami(Fkh)
22. Miftahulfkh
23. Mekasduttalibinfiusuliddin(Akid)
24. Niamssevabifierhinnevabi(ZemaheriLgat)
25. erhuferaizissiraciye
26. elsbahfierhidbacetilmisbhfinnahv
27. Terkiblcelil(Nahiv)
28. erhutelhsicamiilkebir(mamMuhammed)
29. erReddalzendekatibniArab

29

30

erhu'l-Akid

Taftznniniirlerinebirkarnek1:

*

*

Zorbahislerdenbirincininpeinden
Zihnimtefekkrderyasnadaldnda
Yeryzmelikleriulatklardevletleriyleyanmdabirhikalr.
Benhayallerimeordularladeilkitaplarlaularm

Genlikelbisemiilimtahsiliurunda
Drdm;Cinnetinbinbireidivar
Nezamankiilimleritahsilettim
Anladmkimeerilimbircinnetmi.

bnlmdelHanbel,ezertzZeheb,c.8,s.548.

erhul-Akid Hakknda Birka Not

erhulAkid, ncelikle kk apl bir akaid risalesinin erhi olmas ba
kmndanMellifTaftznninmetninsnrlarnkorumatitizliionunbtn
kelamkonularnhaviolmamassonucunudourmutur.BununyanndaM
ellif Taftznnin Earlii gz nnde bulundurulduunda metnin Matrd
mezhebininesaslarnagrekalemealnmolmaskitapiinhembiravantaj
hem de bir sknt sebebi olmaktadr. Bunun bir avantaj olmas iki mezhep
arasnda mukayese frsat elde edilmi olmasndandr. Sknt sebebi olmas
isebazenTaftznninmetnebalkalmakyadakitabnhacminigzetmek
sebebiylekendigrntamolarakaklayamamas,metindegeengr
gerei gibi ileyememesinden kaynaklanmaktadr. Bu bakmdan zaman za
mankitaptabirkarklkvebazkonulardabirzmszlkolduugrlmek
tedir. Bu skntnn almas iin, ilgili konular, metnini de erhini de bizzat
Taftznnin kaleme ald erhulMeksddan mtalaa edilmelidir. Yoksa
bukonulardasadeceerhulAkidleiktifaetmekneTaftznningrn
nedeendorugrtespitsadedindeshhatlibiryoldeildir.
Taftzn muhakkk kiiliinin gerei olarak bazen metinde msellem
kabul edilen baz grleri irdelemekte, aksi ihtimalleri glendirecek baz
nermeler ortaya atmaktadr. Ortayaatt bu nermeler, bazen onun be
nimsediifikriyanstrkenbazenbenimsemediihaldesadeceanlangr
nistidlaltekniinisorgulamasndanibarettir.Bunarnekolarakburhan
temanuileCenabAllahnarazolmadhususununelealndmeseleleri
zikredebiliriz. Bu sonuncu meselede Taftzn bir labirentin iine sald
talebeyi akn ve aresiz brakmaktadr. Bu gibi yerlerde erhulAkidin,
zelliklekelamayenibalayanlarkelamdelillerekarbirgvensizlieittii
gzlemlenmektedir.HattabusebepleTrkiyeninGneydoublgesindeki
slam eitim kurumlarnda talebelerin itikadn tevhin ettii gerekesiyle
erhulAkidinmfredattankaldrldnadairbilgilerdolamaktadr.

32

erhu'l-Akid

erhulAkidi mfredattan kaldrp yerine szgelimi Cevherett

tevhidi koymak zm deildir. Aksine ilimde bir dtr. erhul
AkiddekikelamdnmetekniininkarsndaCevhereninmeziyetlerinin
szbileedilmez.Belkiarehocannmeseleyedierkaynaklardanhazrla
npdersidahaetraflvezmleyicibiimdesunmasndadr.Bununyannda
slamkelamndaerhulAkidkesinliklesonkitapolarakgrlmemeli,mut
lakaondansonraMevakf,erhulMevkfveyabuayardakitaplardanbiri
tedris edilmelidir. Hatta bu kadaryla da iktifa edilmeyip son dnem fikir
hareketlerinideelealan,slamkelamgeleneindentevarsedilenbirikimle
bunlardeerlendiripkritizeedenbakaeserlerdendefaydalanmaldr.Ma
alesefbugibimodernfikirveteorilerimezkurbirikimdenyoksunMslman
mtefekkirlerin ele almas ilk bakta sorunun zld izlenimini verse
de,anlanmtefekkirlerinmtalaalarbirsresonrasahihslamtelakkisiyle
rtmeyen fikirlere yol amakla Mslmanlar arasnda ciddi skntlara
sebebiyetvermektedir.
erhulAkidin takdir edilecek bir yn Mellif Taftznnin, Ehli
Snnet mezhepleriarasndaki baz ihtilaflar,yapt izahlarla lafz ihtilaflar
dzeyine indirerek tevfik yolunu benimsemesidir. Buna rnek olarak
EarlerleMatrdlerarasndaihtilafkonusuolanimandaistisnavesaadet
veekvetkonularnagetirdiizmlemelergsterilebilir.Yinekitabnbu
ynne bir misal olarak Taftznnin mtekaddimn kelamna ynelttii
eletirilere de deinmek gerekir. Taftznnin, genellikle istidlal tekniiyle
alakal olarak Meyh diye ifade ettii mtekaddimn kelamclarna y
nelttii tenkitler kelam istidlallerin daha gl ve tutarl bir yapya kavu
masna vesile olmas bakmndan bu ilmin geliimine nemli lde katk
salamtr. Bu konuda ak bir misal olarak Taftznnin, Cenab Allahn
arazolmamasmeselesiylealakalmulhazalarnabaklabilir.
erhulAkidin takdire ayan ynlerinin yannda sonra gelen birok
muhakkk kelamcnn tenkitlerine maruz kalan baz eksiklikleri de vardr.
limdeinsafnamnabunlaradabirkacmleyletemasetmeliyiz.Bunlardan
biri Taftznnin Kuran Kerimde Cenab Allahn birliini ispat eden bir
ayet vesilesiyle zikredilen burhan temanu konusuyla alakal grdr.
Taftznnin bu gr kendisinden sonraki kelamclar tarafndan oka
tartlm hatta bu konuda arya giden biri kendisini tekfire yeltenmitir.
Kitapta konusu gelecei iin bu meselenin detaylarna girmiyoruz. Burada
Taftznninsonrakikelamclartarafndantenkitedilmesibiryanaaslan
latmak istediimiz ey, onun, kitabn ilerleyen blmlerinde burhan
temanukonusundasyledikleriyleelikiyedmesidir.

erhul-Akid Hakknda Birka Not

33

ylekiTaftznburhantemanukonusundavaridolanayetinadete
mbteni/pratikbirhkmhaviolduunuilerisrerekburhanolamayacan
ancak ikna bir delil olabileceini savunmutur. Ancak Taftzn buradaki
szlerinin aksine, peygamberlerin gnderiliinde hikmetin bulunduunu
izahsadedindemucizeninadeten/pratiktebirpeygamberinsznndoru
luuna delalet ettiini ve bunun da kat olduunu savunmaktadr. stelik
bunuteyidiin,burhantemanukonusundakifikirlerindendolaykendisini
tenkitedenKemaleddinbniHmamntenkidgerekesinioluturandan
altn olamayaca misalini getirmektedir ki bununla bni Hmamn eline
nemlibirkozvermiolmaktadr.
erhulAkiddetenkitedilenbirbakanoktaMellifTaftznninbaz
grlerindebilmedenhadisleremuhalifbirtutumsergileyebilmesidir.Bu
na bir rnek olarak Hz. sann Mehdnin nne geip bu mmete imam
olacanadairgrdr.AyrntlarilgilikonudaverileceizereTaftzn
bu grn akl delillerle teyid etmekte ise de konu hakknda varid olan
hadislerden habersiz grnmektedir. Zira hadislerde aka Mehdnin
imamlndanszedilmektedir.MuhtemelenTaftzn,hadisilimlerinedair
birikimiazolduundangayriihtiyaribylehatalaradebilmektedir.Nite
kim ayn sebeple Taftzn bazen kitabnda asl olmayan baz hadislere/
rivayetlere yer verebilmektedir. Kurann mahluk olmadyla ilgili merfu
olaraknaklettiirivayetbukabildir.Sehavbuyndenemerfunedemev
kufherhangibirrivayetinbulunmadnifadeederkibizkonusugeldiinde
buhususadeineceiz.Bunungibipeygamberlerinbirrivayetteikiyzyirmi
drtbinolduunadairszlerideMuharricSuyuttarafndantenkitedilmi,
kaynaklardabylebirrivayetinbulunmadbelirtilmitir.

Prof.Dr.SleymanUludan
erhulAkidTercmesizerine1
UludanbundanoknceerhulAkidzerinebirtercemealmas
yapt bilinmektedir. erhulAkidi terceme eden biri olarak onun al
mas hakknda deerlendirme niteliinde birka hususa iaret etmemizin,
zeldeerhulAkaid,geneldeTrkiyedekelamalanndayaplanalmala
rakatksalayacakanaatindeyiz.Buniyetleemanetiilmiyeningerektirdi
i llerde Uludan hem kitabnn giri ksmnda ortaya koyduu baz
mlahazalarhemdetercemedenekadarbaarlolduukonusunuburada
elealmaydnyoruz.
Uludan bu mlahazalaryla ilgili lk olarak onun mer Nesefnin ke
lamckiiliihakkndakitespitinedeinmeliyiz.
UludaeldekiNesefAkidindenhareketleNesefninkelamilminedair
ihataskonusundabirfikirsahibiolunamayacanbelirtmekte;szkonusu
metninbasitvesradanlnaiaretleadetamerNesefninkelamilminde
kimevkiinitahfifimasndabulunmaktadr2.
Sadece Nesef Akidinden hareketle Nesefnin kelamdaki mevkii hak
knda fikir yrtlemeyecei konusunda Uludaa katlmakla beraber bir
yanlanlamannnnegemekadnaunuhatrlatmakisteriz.Birkimsenin
herhangi bir ilimde ihtisas sahibi olduunu tespit etmek iin, o kimsenin
zorunluolarakilgiliilimdebireserininbulunmasgerekmez.Binaenaleyho
kimseninilmkiiliinitespitiinillaeseriniinceleyerekilgiliilimdekimevki
ini takdir etmek durumunda olmadmz batan belirtelim. Bir kimsenin
ilmkiiliinitespitsadedindetakipedilecekbundanbakayollardabulun
maktadr.Buyollardanbiridemuasrlarnnokimsehakkndakikanaatleri
dir. Bu kanaatlere de Tabakat ve Tercim kitaplarndan ulaabiliriz. Bu tr

1
2

BublmOrhanEnakarveAbdulkadirYlmaztarafndanhazrlanmtr.
Uluda,KelamlmiveslamAkaidierhulAkid,s.60.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

35

kitaplarda bir kimse hakknda falan kimse filan ilimde ihtisas sahibidir
eklinde bir bilginin bulunmas da onun bu ilimde ihtisas sahibi olduunu
pekl gsterir. Zira nice limler var ki ihtisas bulunduu ilimler hakknda
esertelifetmemilerdir.Esertelifetmekayrbirmeziyettir.Veyaesertelif
ettiihaldekaynaklaragememiyadakaynaklarageipdebizeulamam
olabilir.Eerokimsehakkndamuasrlarherhangibirilimdeihtisassahibi
olduunu sylyorsa bunu dikkate almak zorundayz. Bunun gibi bir alim
belki zamannn zel artlarn gzeterek mesela mbtediler iin basit bir
kitaptelifetmideolabilir.htisasolduuhaldeonunbundanbakabirtelif
almasbulunmayabilir.Bu,telifettiimuhtasareserinokiininilgiliilim
dekimevkiinigsterenbirdelilolarakgrlmesinidoruklmaz.Muhteme
lenmerNesefAkididebylebirkitaptr.Nitekimodnemlerdemuhta
sarkitaplargeneldembtedilerintemelbilgileriezberlemesiiinhazrlanan
basit ders kitaplardr. Bu bakmdan mer Nesefnin kelamc kiiliinin
Nesef Akidinden tespit edilemeyecei nermesi doru olmakla beraber,
onun kelam ilmindeki ihatasn baka yollardan aratrmadan kelam ilmin
deki mevkiini itham edecek imalarda bulunmak yanltr. Szgelimi bir
teracim kitab olarak elFevidlbehiyyede mer Nesef iin mellif
Leknevmtekellimnvannkullanmaktadr.1Odnemlerdebirkimsenin
mtekellim nvanyla anlmas herhalde onun kelam ilmiyle sradan bir
alakaiindeolmadngsterir.
UludanNesefAkdihakkndakiyarglarndaburayatamalyz.Bu
sadeddeounlarsylyor:MetnlAkid,aslndakkvebasitbirilmi
halkitabolmanntesindehibirfikrveilmyenilikvedeiiklikgetirme
mitir.Muhtevasntekiledenkonulardanhibiriyeniveorijinaldeildir2
Uludan bu yarglarnda, modern bat uygarlnn gdmnde ekillenen
ModernistslamDncesininnedenlitesirliolduuaktr.Nitekimyeni
lik ve deiim gibi kavramlarn bu dncenin takntl sylemlerindeki
merkezikonumumeseleyeainalolanherkesbilir.AmaUludaa,zerin
dekonutuumetninbirAkidmetniolduunuveAllahtarafndantamam
lanm bir dinin inan esaslarn muhtevi bulunduunu hatrlatmak duru
mundayz.Akidkitabnnmuhtevasndabiryenilikyadadeiiklikyapma
nnneanlamageldiini,seklerlemeizleindeProtestanlaarakikincitah
rifini yaayan Hristiyanlk tecrbesinden pekl bildiimizi ifade etmeliyiz.
unudaifadeedelim,Akidilmindemuhtevaolarakbiryenilikyadadei
iklikyapmayakalkmakbirebirslamtahrifetmekanlamnagelir.

1
2

elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.
Uluda,KelamlmiveslamakaidierhulAkid,s.60.

36

erhu'l-Akid

Zira slamn inan esaslarnn ekserisi bizzat naslarla belirlenmitir.

Naslarlabelirlenenlerindndakilerindeouicmailebelirlenmitir.Usuli
fkhbilgisinesahipolanlaricmailesabitdinhkmlerinnedemekolduu
nu bilir ve bunun arkasnda mctehidleri ittifaka sevk eden birden ok
nassn delaletinin bulunduunu hakl olarak takdir eder. Szgelimi kabaca
CenabAllahnsfatlaryadaKurannmahlkolmadvb.konulardaEhli
Snnet limleri seleften halefe ittifak halindedir. Birbirleriyle hibir irtibat
olmad halde ilk dnem Ear imamlarla Mtrd imamlar bu konularda
temeldeayninancpaylamlardr.Bugsteriyorki,farklblgevekltr
lerdenslamlimleriniayninantabirletirenortakbilgikaynabulunmak
tadr.Bubilgikaynanaslarndelaletidir.BubakmdanbugnbirEhliSn
netakidkitabndadeiiklikteebbsndebulunmakbukaynaktanuzak
lamak,modernbidatvehurafelerekaplpslamnmeruiyetalannnd
nakmakanlamnagelir.
Uludantenkitleribununlakalmyor,Aslnda,okadarokhayranlkve
hrmetduyulmuolmasnaramenTaftznileCrcndebileyeniveileri
dnceleryoktur.diyerekbudefaithamlarntarihintakdirleyadettii
ikibykkelamcyayneltiyor.stelikbunu,aydnlanmacbatdncesin
denkotarmailericiliksylemizerindenkurgulamaklaeletirizihniyetinin
arka plann deifre ettiinin farknda da deildir. Uluda bu iki muhakkk
limitenkitederkenmuasrlarolanbniHaldunurnekgstererekyukar
dakitespitineunudaeklemektedir:alacakeydirki,slamfikirlemine
ve medresezihniyetine birinci derecedeTaftzn, ikinci derecede Crcn
hakimolduklarhalde,onlarlaadaolanbnHaldunbusahadahitesirli
olamad.HalbukibnHaldunundnceleriTaftznileCrcnnindn
celerindenhemdahayenihemdeokdahaileriidi.Medrese,Taftznile
Crcnye gsterdii ball bn Halduna gstermi olsayd, bugn slam
dncesivemedeniyetiokdahabakatrlolabilirdi.Yazkki,zamannn
stndeveannokilerisindeyaamolanbnHaldununutulupgider
kenmukallidhocalaraolanrabetgiderekartt.1
BuradaneTaftznileCrcnninilmikymetiniispatlamayanedebu
ikialimlebnHaldunarasndabirmukayesedebulunmayaalacakdeiliz.
Tarihine ve kltrne insafla bakan komplekssiz aratrmaclarn bu ahsi
yetler hakkndaki sitayikar ifadeleri, Uludan yaptnn basiretsizce bir
karalamaolduunuzatengstermektedir.Bubakmdananlanahsiyetlerin
ilmiderinliihibirmdafaayagerekkalmayacakkadarakvetartmasz

Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.63.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

37

dr.Amasadeceokuyucununmeraknizaleiinukadarnifadeedelimki,
Taftznnin sadece elimizdeki erhulAkid almas bile, mtekaddi
mininistidlalyntemineyapttenkitlerleonunkelamilminesaladkat
knnadiltanolarakUludahakszkarmayakafidir.
BukonudaUluda,Taftznnin,meselaburhantemanukonusuyada
Cenab Allahn araz olmad konusuyla ilgili tespit ve tahkiklerini tekrar
mtalaaedersekendisidepeinhkmllnnfarknavaracaktr.Amao
halatatminsizbiraraylabuilminmuhtevasndayenilikvedeiiklikgrme
hevesindeysebilmelikibunuidealletirdiibnHaldundadabulamayacak
tr.bnHaldununLbablMuhassalfusliddnisimliakaidkitabelimiz
dedir1.EserincelenirseonundaTaftzngibiAkaidilminemuhtevaolarak
bir yenilik ya da deiiklik getirmedii kolaylkla grlecektir.2 Zaten hangi
alandakonutuklarnnpeklfarkndakimselerolduklariinneTaftzn
ninnedebnHaldununyenilikyadadeiiklikgibibirderdiolmadifade
vesluplarndanakagzlenebilmektedir.
SzbnHaldunagelmikenUludanaslndabnHaldunculukyaparken
bnHaldunubilegeridebraktnnresmiolarakonunTaftznhakkndaki
kanaatiniburadatekrarhatrlayalm.
bniHaldunMukaddimeisimlimehureserininaklilimlerehasrettiib
lmnde, ark memleketlerinin akl ilimlerdeki stnln anlatrken, M
srda bulunduu srada Sadddin Taftznnin akl ilimlere dair eserleriyle
karlatnvebueserleritakdirettiinibelirtir.Szkonusueserlerin,kendi
sindenHorasanmemleketlerininbydiyeszettiiTaftznninbuilim
lerdekiderinliineiaretettiinisyleyenbniHaldun,Taftznyihikemve
aklilimlerdeokbaarlbulur.3
Uludanbirakaidmetnindeyenilikvedeiiklikarayylakendisinina

BukitaphernekadarFahrurRzninMuhassalzerinebirihtisarvetezhipalma
sisede,mukaddimesindekiifadeleregrebnHaldunkitabakendisindenbireyler
de katmtr. Bu bakmdan kitap, kelamda yenilik ve deiim asndan bn Hal
dununundurumuhakkndabirnebzefikirverebilir.
2
bn Haldunun kelamc kiilii hakkndaki mtalaalar havi bir makale olarak bkz, Mu
hammedZahidGl,lmlKelamelHaldn,Mecelletslmiyyetilmarife,say,51.
3
bniHaldn,Mukaddime,s.533AslndaUludabnHaldununTaftznhakkndaki
butakdirkarifadelerininfarkndadrvekendisidebirvesileylebunudilegetirir.Bkz.,
Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.72.AmabunaramenUludan
bnHaldunculukyaparakTaftznninilmkiiliihakkndaarithamlardabulunma
sanlalacakgibideildir.

38

erhu'l-Akid

filebirabayakaptrdndaifadeetmekisteriz.Ona,aslyenilikvedeiik
likaraynakaidalanndadeildemeselafelsefealanndagerekletirme
sini; yenilik ve deiiklik sylemlerini bir kriter olarak akaid alimi olan
Taftznnin deil de, szgelimi bir filozof olarak Farabnin eserlerinde
kullanmasgerektiinihatrlatrz.BirinsanolarakAristonunortayakoydu
ufelsefdnceyikendisindenyaklakonyzylsonragelenFarabne
kadardeitirmi,onanekadaryenilikkazandrmsorusunacevaparasayd
Uluda takdirle karlardk. Burada bir gerein altn izelim. Farab Aris
tonun iyi bir amlaycsdr, nn, Aristonun felsef dncesini slam
lemineerhetmeyeborludurvemuallimnvandakendisinebusaye
deverilmitir.FarabtambirbeerrnolanAristofelsefesinineyenile
minededeitirmitir.Hazindirkiobunaramenyeregesdrlamaz
ken, vahiy merkezli din ilimlerinde bir limin amlaycl yadrganmakta,
yenilikgetirmediiiinilmkiiliiftursuzcasorgulanmaktadr!
Yukardakilere ilaveten, slama ve Mslmanlara ideolojik bir gzle ve
husumet esasndan yaklaan seklerist bilim evrelerinin islam kltrel
miras karalama kampanyalarnda ska kullandklar mukallid hocalar
syleminin bir ilahiyatakademisyenin diline hi yakmadn burada te
essflebelirtmiolalm.
UludanmlahazalarsadeceNesefAkidiyadaTaftznninilmiki
iliiyle snrl deildir. Bunlarn yannda Taftznye, erhulAkidde yer
alanbazszvetespitlerindendolaydaareletirileribulunmaktadr.Aa
da bu eletirileri bizzat kendi dilinden naklettikten sonra her birini ksa
ksacevaplamayaalacaz.
Uludan,Taftznnin,Snnolmayanslammezheplerinekarald
tavr bal altnda Taftznye ynelttii eletiriler dikkat ekmektedir.
Bueletirilerebirrnekolarakonunucmlelerinibirlikteokuyalm:Mest
zeremesh,nebzinharamaolmamas,konularnilerken,slambirliita
raftarsamimibirMslmaniindenyaralayanveherhangibirinsannbile
iini buruk hale getiren szler sylemekten ekinmez. Mesela Caferlerce
kabul edilen, fakat hakl olarak Snnlerce kabul edilmeyen mest zerine
mesh yapmann cevaz konusunu anlatrken1, Kerhnin u szn tenkit
etmedenvehattatasvibedereknakleder:Mestzerinemeshincevazgr
ndeolmayanlarnkfrndenkorkarm.2

Burada bir srme olsa gerektir. Zira mestler zerine meshin cevaz Ehli Snnetin
grdr.
2
Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.75.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

39

Burada Uluda Taftznye aka hakszlk yapmaktadr. Bir defa

Taftznnemestlerzerinemeshinmeruiyetinikabuletmeyenlerinede
nebzinharamolmamasgrnekarkanlartekfiretmektedir.Evet,bu
konudaEbulHasanelKerhgibihassasdavrananlimlerinvarlnaiaret
etmektedir.Bu,konuhakkndahertrlfikriortayakoymagayretiylemese
leyi etrafl biimde ele almasndan ileri gelir ve elKerhnin grn be
nimsediini gstermez. nk Taftzn elKerhnin grn nakledip
susmudeildir.AksineelKerhningrleriyleuyumamaklabirliktekendi
grndeifadeetmitir.NitekimtercemededegrleceizereelKerh
bu konudaki hadisleri mtevatir grrken Taftzn bunlar mehur kabul
eder.YineelKerh,ilgilikimselerinkfrndenkorkmasnaramenTaftzn
onlarn sadece bidat ehli olduunu syler.1 imdi slamda birlik taraftar
samimi Mslmanlarn iini yaralayan ey, Taftznnin seleften bugne
btnsnnalimlerinyaptgibiaybidatehligrmesimidir?
UludanTaftznyimezheptaassubuylaithamettiikonulardanbiri
denebzinharamolmadkonusudur.ObuhusustaTaftznyeuitham
dabulunur:Taftzn,nebizeharamdr,dememekvebukonudaRafizlere
muhalefetetmekSnnilikteprensiptir,derkendeaynhatayadmektedir.
Zira, fkh kitaplarnn, Kitableribe bahsini okuyanlar, pek ok Snnnin
nebziniilmesiniharamsaydklarngreceklerdir.Nebzharamdr,szn
birafiivehanbelsylediizaman,Snnliinharicinekmolmuyorda,
ayn eyi bir Cafer syledii zaman neden Rafiz olmakla damgalanyor?
Bununsebebinianlamakoldukazordur.2
UludanburadakieletirisibykArapairiMtenebbninubeytini
hatrlatyor:
Nicedoruszayplayanlarvardrki
Tekkusurukendiktanlaydr
Evet,ununaltnakyreklilikleizebiliriz:UludaTaftznninnede
diinitamanlamadanonutenkitetmeyekalkmaklaburayakadarkitenkit
lerinin gvenirliine de glge drmtr. nce Taftznnin Ehli Sn
netin prensiplerinden olduunu belirttii hkm keskinlememi ve ou
sarho edecek kvama gelmemi nebzle ilgili olup kendisi de bunu aka

Konu elKerh ile Taftznnin grlerinin deerlendirmesiyle ilgili olmadndan

meselenin detaylarna inmiyoruz. Burada sadece Taftznye yaplan haksz bir it
hamortayakarmayaalyoruz.
2
Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.75.

40

erhu'l-Akid

belirtmitir.TaftznninnaklettiinegreRfizleringrkeskinlesinya
dakeskinlemesin,ousarhoedecekkvamagelsinyadagelmesinhertr
l nebzin haram olduudur. Yoksa ne afiler ne de Hanbeller, Rafizlerle
aramzdaihtilafkonusuolankeskinlememinebzinharamolduunusyle
miyor. Uludan tavsiyesiylefkh kitaplarnnKitableribebahsini okuyan
biri,oradasadecekeskinleenveousarhoedennebziniilmesininmam
EbuHanifevemamEbuYusufhariSnnmezheplerceharamkabuledildi
ini grecektir.1 Oysa ilgili bahiste henz keskinlememi nebzin haram ol
duunadairhibirSnnmezhebeaithkmbulunmamaktadr.uhaldeEhl
iSnnetleRfizlerarasndakiihtilafkeskinleminebzlealakaldeil,keskin
lememinebzlealakaldr.Uluda,Taftznninakifadelerineramenbu
ikisinibirbirinekartrarakonuhakszyereithametmitir.
UludanTaftznzelindeEhliSnnetkelamclaraynelttiiuten
kididebirlikteokuyalm:kelamclarhdhadisleriveonlarlasabitolandin
hkmlerikabuletmemeninkfrgerektirmeyeceini,zirabugibihaberle
rin sadece zan ifade ettiklerini, zanna dayanarak bir mslmana kafir de
menin mmkn olmadn ok hakl olarak ifade ederler. Ama yazdklar
eserlerde, her eyden evvel kendileri bu kaideye riayet etmezler, fiiliyatta
buesastatbiketmezler.Mesela:mamlarKureytenolur,hadisisahihol
mad halde, srf aksi kanaatte olan Haricleri red iin bu sz eserlerine
alrlar. () Ksaca kelamclar, kendi prensiplerine ve zihniyet biimlerine
uygunolanbirhadisizayfdaolsa,hattamevzudahiolsaalrlar.Diertaraf
tan,esaslarnauymayanhadisleri,bunlarhddr,diyerekzerindedurma
yabiledeerbulmazlar.2
Burada Uludan genellemeci ve ithamkar slubunu bir tarafa brakp
sadece ok ak iki hatasna iaret edeceiz. Bunlardan birincisi mamlar
Kureytendir hadisiyle ilgili tespitidir. Bu hadis Uludan iddia ettii gibi
zayfbirhadisdeildir.AksinebykmuhaddisbnHacerinbelirttiizere
bu hadis yukardaki lafz ve benzerleriyle krk sahab tarafndan rivayet
edilmitir.BuitibarlabnHaceronunmtevatirolduunubelirtirvebuhu
sustaSehvdekendisinekatlr.3Dolaysylaszkonusuhadisinsahihbir
oksenediolmasnaramenburadaonlarvezikredildiikaynaklarbelirt
megereiduymuyoruz.

Birrnekolarakbkz.,elcezer,elfkhualelmezhibilerbaa,c.2s.
Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.76.
3
elKettn,Nazmlmtensirfilhadisilmtevtir,s.170.
2

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

41

Uludanikincihatas,Taftznyihaberivahidleistidlaletmekle,hat
ta sznn geliine baklrsa bundan da ileriye giderek onu haberi vahide
dayanarakmuhaliffrkalartekfiretmekleithametmesidir.
BuradadayineUludanbireksikanlamasylakarkaryayz.Birdefa
neTaftznnedebirbakakelamcbirhaberivahidedayanarakherhangi
bir frkay tekfir etmi deildir. erhulAkidi ve dier kelam kitaplarn
insaflaokuyanlarbylebirrneeaslarastlayamazlar.Hattatekfirbiryana,
kelamclarfrkalararasihtilafakonuolmukelammeselelerdesrfhaberi
vahididelilolarakkullanmamayadazengsterirler.Buhassasiyetierhul
Akidde aka grmekteyiz. Nitekim Uludan tenkit ettii konuda
Taftznnin u szleri bunun ak delilidir: Halifenin Kureyten olmas
gerektii hususunda mamlar Kureytendir mealinde bir hadisi erif
bulunmaktadr1. Bu hadis her ne kadar haberi vahid olsa da Hz. Ebubekir
onu Ensara kar delil olarak rivayet ettiinde sahabeden kimse itiraz et
mediinden bu husus icma ile sabit olmutur. Grld gibi Taftzn
buradahaberivahididelilolarakkullanmdeildir.Kendiifadeleridegs
teriyorkionunbukonudaasldelilkabulettiieyicmadr.Eernyarg
lardan arnm bir zihinle Taftznnin aklamalarna bakacak olursak bu
szler, Uludan anlamak istediinin aksine Taftznnin iine geldiinde
haberi vahidle istidlal ederek kelam prensibini ihlal ettiine deil, bilakis
onunprensiplereballkgstererekhaberivahidleyetinmediinedelildir.
AncakburadaUludaateslimettiimizbirhususvar.Emanetiilmiye
gereibunutasrihetmekdurumundayz.TaftznKuranKeriminmahluk
olmad ynnde merfu bir rivayet nakletmektedir. Ama bu rivayet mu
haddisler tarafndan aslsz bulunmaktadr. erhulAkid hakknda birka
notbalylaatmzblmdebunabizdedeindik.Taftznninhadis
ilimlerikonusundasermayesininazolduuehlininmalumudur.Budahadis
lerle yapt istidlallerde kendini gstermektedir. Taftznnin, aslsz bir
rivayeti kitabna ald hususunda Uludaa hak vermekle beraber, onun
aslsz bir rivayetle istidlal ettii ynndeki itham yine emaneti ilmiyenin
gerei olarak kabul edemiyoruz. Zira Taftzn szn ettiimiz rivayeti
Mutezileyekardelilolarakkullanmam,sadecemerNesefninbirifa
desiniaklamakiinzikretmitir.Amabununiinbileolsakitabndaaslsz
bir rivayete yer vermesinin kabul edilebilecek bir taraf bulunmamaktadr.
DolaysylaUludan,TaftznninmezkrrivayetisrfMutezileyireddet

MsnediAhmedbinHanbel,3/129,183.

42

erhu'l-Akid

mek iin kulland ynndeki iddias da gerei yanstmamaktadr. Taft

znninilgilihadisinaklettiiyerdeMutezileyletartteyAllahnkonu
uculuudur vebukonudailerisrddelildepeygamberlerdentevatr
yoluyla nakledilen yukardaki rivayetle alakas bulunmayan haberler ve
icmadr.
UludanerhulAkidtercemesindenekadarbaarlolduukonusu
na gelince, bu hususta incelemelerimiz lsnde baz hususlara temas
etmeyealtk.Aada,dahanceDarulHikmeslamlimlerAratrmave
DanmaMerkezinininternetsitesindeyaynladmzilgilialmannim
dilikbiziilgilendirenksmnburayatayaraktakdiriokuyucuyabrakyoruz.
TercmeHatalar:
1.Metin(s:6)

Tercme(s:105)Halbukiilminaadakitarifibubakmdanyukarda
geentarifeaykrdr:limylebirsfattrki,aksiihtimalisafdbrakaniki
eyarasndabirtemyizveayrmyapmaygerektirir.ddiaettiklerinegre
butarifemanalarkaydkonulmadiinduyuorganlarnnidraklerinive
aksi ihtimale sahip olmayan tasdik nevinden olan bilgileri mulne alma
maktadr.
Uludaburada1)Aksiihtimaliolmayantasavvurnevindendemesige
rektiihalde,tasdiknevindendemi,2)Tarif,duyuorganlarnnidrakleriile
aksineihtimaliolmadiintasavvurnevindenbilgilerimulnealdhalde,
bunlar tarif d brakm, 3) Tarifin yakin olmayan tasdikleri iermediini
ifadeedenmetninsonksmndatercmeetmemitir.
Metnindorutercmesiyledir:Butarif,manalarkaydolmadiin
duyu organlarnn idraklerini ve onlarn iddiasna gre nakizi/aksine
ihtimaliolmadiintasavvurnevindenolanbilgileriiinealsabile,yakni
olmayantasdiknevindenbilgileriiermez.
2.Metin(s:20)

43

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

Tercme(s:150)Halnn(yanimutlakboluun)varolduukanaatin
de olanlara gre bud (boyut) kendi kendine veya cisimle kaim olan bir
imtidt(uzam)danibarettir.
Uluda burada, Arapa metinde geen inde zarfn sadece
binefsihiszne taalluk ettirmesi gerekirken, atf harfinden nce geen
ksma da taalluk ettirmitir. Bylece halnn varln kabul edenlerin de
budu,cisimlekaimbiruzamolarakgrdkleriynndebiryanlanlamaya
kapamtr.Oysahalnnvarlnkabuledenlerbudu,sadecekendiken
dinekaimbirimtidatolaraktarifederler.1
Metnindorutercmesi:Bud(boyut),cisimlekimveyahalnnvar
olduu kanaatinde olanlara gre kendi kendine kim olan bir imtidat
(uzam)danibarettir.
3.Metin(s:22)

Tercme (s: 157) Ve yine malumdur ki, mtak ve tretilmi bir keli
menin,bireyedelaletetmesi,onunhakkndadoruolmas,oeyintretil
diikkbirkelimeninvarolmasngerektirir.(liminmevcutolmas,kendi
sindenlimkelimesinintretildiibirilimkelimesininmevcutolduunuicap
ettirir)
Uluda, Arapa metinde geen leh zamirini elmtakk kelimesine
dndrdiinhemtercmede,hemdetercmesonrasyaptparantez
iiaklamadahatayadmtr.HalbukiSaynUludantercmedezel
likle ibareyi anlama konusunda kendisinden kaynak belirtmeden hayli
faydalandnanladmzRamazanefendi,haiyesinde(s:119)buzamirin
merciiniakaifadeetmitir.Dorusudabuhaiyedebelirtildiigibizamiri
eeylafznadndrmekvebunauyguntercmeveizahtabulunmaktr.
Aksitakdirdesznbalamiindebirmanasolmayacaktr.
Buna binaen metnin doru tercmesi: Ve yine herkese bilinir ki; m
tak/tretilmi bir kelimenin bir eye kullanlabilmesi, bu kelimenin treme

Bkz.KefustilahtilFunnHalmd.c.1.s:756

44

erhu'l-Akid

kknnde(mehazlitikak)oeydebulunmasngerektirir.(limkelime
sinin biri iin (rnein Allah iin) kullanlabilmesi, lim kelimesinin kendisin
dentrediikkolanilmindeonda(rneinAllahta)bulunmasngerekti
rir.YaniAllahelAlmolduunagreilimsfatnadasahiptir.)
4.Metin(s:23)

Tercme(s:157)Kelamclimlerimizin(r.a.)deakladklargibi,tar
tmakonusumelekevekeyfiyetnevindenolanilim,kudretvehayatlailgili
olanunoktadeildir;AllahuTelhayydr,Onunhayatvardr,buhayat
arazdeildir,bekasimknszolanbireydedeildir
Uluda,Arapametindebeyanifadeedenminharfindensonragelen
cmleyi, geride geen meleke ve keyfiyet cinsinden olan sfatlarn tefsiri
yapmtr. Oysa metindeki min harfi, hemen ncesindeki kem sarraha
cmlesinibeyanetmektedir.
Uludanyaptekildebirtercme,EhliSnnetkelamclarnn,Allah
u Tely vasfladklar araz olmayp, bekas da imknsz olmayan bir ha
yatsfatyla,melekevekeyfiyettrndenolansfatlaraynkabulettikleri
anlamnagelirki;onlarnbusfatlarbirkabuletmediiaikrdr.
Uluda,bukonuyualtnumaraldipnottadoruanlatthalde,metni
naslbuekildeyanltercmeettiinianlayabilmekmmkndeildir.
Metnindoru tercmesi: Tartma konusu; (Allahn kendileriyle vasf
lanamayacakonusundaittifakbulunan)melekevekeyfiyetnevindenolan
ilim, kudret ve hayat sfatlarnda deildir. Nitekim bu durum (tartmann
melekevekeyfiyetnevindenolansfatlardaolmadhususu)kelamlimle
rimizin u szlerinden de anlalmaktadr: Allahu Tel hayydr, Onun
ezelibirhayatsfatvardr,busfatnearaz,nedebekasimknszolanbir
eydir [Yani Meayhn hayat sfatn tanmlarken onun araz olmadn
tasrihetmeleriszkonususfatlarbireraraztrolankeyfiyetvemeleke
olarakalglayamayacamzgsterir.]
5.Metin(s:38)

45

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

...

Tercme (s: 193) Kfr Allah Telnn kazasyla olsayd, ona raz ol
mak vacip olurdu denilemez. Zira kazaya rza gstermek farzdr. Fakat
bununlazmveneticesine(yanikfrevekteylererzagstermek)batl
dr.nkkfrerzakfrdr.Onuniinbizdiyoruzki
Uluda, Arapa metinde geen liennerrza terkibindeki lam harfini,
cmle bandaki la yuklu szne talil yapmtr. Oysa bu lm harfi
levecebecmlesinintalilidir.lyuklcmlesinintaliliise,birazaadaki
liennneklszdr.
Metnin doru tercmesi: Kfr Allah Telnn kazasyla olsayd, ona
razolmakgerekirdi.Zirakazayarzagstermekfarzdr.Lzm(yanikfre
raz olmann gereklilii) batldr. nk kfre rza kfrdr denile
mez.Zirabizdiyoruzki
6.Metin(s:78)

Tercme(s:359):Birinsanaceleetmediisrece,gnahilesevesla
yrahmhalindenuzakkalsadahiduaskabuledilir.
Uluda,hadisieriftegeenmalemyedubiismincmlesinignahi
lese(dahi),evkatatirahminszndeslayrahimhalindenuzakkalsa
dahi eklinde tercme ederek fahi bir hataya dmtr. Byle yapmakla
malemyedubiisminsznnanlamnvermediigibiisminveevkatati
rahminszlerinedeyanlanlamyklemitir.Tercemehatasbiryana,slam
prensiplerlebadatrlmaszorgrnenbucmlekarsndaUluda,ufakbir
tereddt geirip Acaba hadisi yanl m anladm? diye tercemesini tekrar
gzdengeirmeihtiyacnaslhissetmedianlayabilmideiliz!
Hadisindorutercmesi:
Kul(kabuledilmesikonusunda)acelecidavranmadvedebirgnah(
eldeetmek)veyaakrabalkilikisinikesmekiinduaetmediisrece,duas
kabuledilir.

46

erhu'l-Akid

Mezkurhadisin,ifadeettiibuanlamnakabelirtildiidierbirriva
yetiiinbkz.Ahmetb.Hanbel,Msned,3:18HadisNo:11150.
7. (Terc. s: 366) : Uluda, tercmenin son sayfasndaki Hz. sa ile ilgili
sylenenOmcerrettirsznparanteziinde(Bekar)olarakaklamtr.
Halbuki mcerredin buradaki manas, babas olmayandr. Zaten bir son
raki l ebe leh cmlesi cmlei tefsiriye olup, mcerred kelimesini ak
lamaktadr.Bkz.MuhammedAbdulazizelFerhr,enNibrs,359.
2.DierBazHataveEksiklikler:
a)Kitapveahsisimlerindekiyanllar:
1. (Terc. s: 21) Uluda : Kemalettin Beyazinin, Ebu Hanifenin el
FkhulEkber, erRisale, elFkhulEbsat, KitabulAlim, elVasiyye isimli
risalelerini toplad kitabn ismini artulMeram min ibartilmam ola
rakvermitir.OysaKemalettinBeyazininmamEbuHanifeyeaitberisale
yi toplad kitabn ismi elUsllMnfe lilmam Ebi Hanifedir. Mter
cimin zikrettii kitap ise elUsllMnfe isimli kitabn ayn mellife ait
erhidir.Mtercimburadaerhilemetnibirbirinekartrmtr.1
2.(Terc.s:40)Uluda,MaturidlikileEarlikarasndakifarklarveihtilaf
l meseleleri tespit iin yazlan eserleri sayarken esSimtlAbkar fi erhi
ikdilcevher isimli eseri Halid Ziyaeddine nispet etmitir. Oysa bu eser,
kitabnikapandadayazdgibiHalidZiyaeddininelkdlCevheriisimli
risalesizerineyazlmbirerholup,AbdulhamidHamdiEfendiyeaittir.2
3.(Terc.s:195)Uluda,kitaptanakledilenKdAbdulcebbarileEbus
hak sferan arasnda geen bir tartmann kalan blmn parantez ii
olarak tamamlam ve kaynak olarak da Ahmet Emine ait Zuhrulslam
kitabnnisminihatalolarakZahrulslameklindevermitir.3
4. (Terc. s: 164) erhulAkaidin sfatlar konusunda EbulMun en
NesefiyeaitetTebsiradanbirnakilyaplmvegerekadCaferbinHarb
olanbirMutezilkelamcnnismiistinsahhatasolarakCaferbinHarisek
lindeverilmitir.EtTebsrayaveyadierkelamkitaplarnamracaatlad
zeltilebilecekbuistinsahhatasnmterciminatladngryoruz.

Bkz.aratlMeram,s:8(Kevserininbukitabayazdmukaddime)
Bkz.esSimtlAbkar(CemalEfendiMatbaas)
3
Ahmet Emin, slam ilim ve medeniyeti tarihini incelemek zere Fecrulslam, Duhal
slamveZuhrulslamadleserlerinikalemealmtr.simlerindendeanlaldzere
AhmetEminbukitaplardaslamtarihinignnbellivakitlerineuyarlayarakanlatmtr.
2

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine

47

5. Sayn Uluda, erhulAkaidin Kebire bahsinde Kifaye sahibi es

Sabniden yaplan bir naklin devamndaki Taftazaniye ait son cmleyi,
Sabunidenyaplanalntilekartrmtr.1
b)HadisTahrileriileilgilihataveeksiklikler:
1.(Terc.s:344)Hz.Alidenrivayetedilenmeshinmddetiileilgiliha
disin tahrici yaplmamtr. Hadis iin bkz. Mslim, Kitabuttahare, Bab.24
HadisNo:276
2. (Terc. s: 358 ) Uluda, Sad b. Ubdeden rivayet edilen bir hadis
hakknda 19 Nolu dipnotta Asln bulamadk demektedir. Hadis iin bkz.
EbuDavut,BabfifadlisakyilmHadisNo:1681
3. (Terc. s: 344) Uluda, Enes b. Malikten rivayet edilen Ehli Snnet
vel Cemaatin alameti hakknda gelen rivayetin kayna olarak 10 Nolu
dipnottaBuhari,Vudu:35veMslim,Taharet:22yigstermitir.Oysabelir
tilen kaynaklarda sadece mesh ve meshin mddeti ile ilgili baz rivayetler
yeralp,ilgilirivayetmevcutdeildir.
4.(Terc.s:362)SaynUluda,tihatet!Eerisabetedersenonsevap,
hata edersen bir sevap alrsn eklinde geen hadisin de kaynan belirt
memitir. Hadis iin bkz. Hakim, elMstedrek, KitabulAhkam Hadis
No:7004
5.(Terc.s:362)SaynUluda,tihattaisabetedeneiki,hataedenede
birecirvesevaptayinedildiinibelirtenhadisinkaynanbelirtmemitir.
Hadisiinbkz.Buhari,eltism,Bab:22.HadisNo:7352.Mslim,Kitbul
akziye,Bab:6.HadisNo:1716.
SaynUluda,tercmenin84.sayfasndaerhulAkiddebulunanha
disleritahriettiinisylemesineramen,yukardakirneklerdegrld
gibibazhadisleriyatahrietmemi,yayanltahrietmi,yadaEbuDa
vutgibimtedavelbirkaynaktaolmasnaramenaslnbulamadnsy
lemitir.
Uludanenokgzearpanyanllarda,mantkilmistlahlarnaolan
yabanclndan kaynaklanmaktadr. rnein tercmenin 119. sayfasnn
dipnotunda nazariyata rnek verirken, lem deikendir, her deiken
hadistir mukaddimelerinden birincisine kbra, ikincisinesura diyerek, bu
ilme olan yabancln belli etmektedir. Buna ilaveten tercmesinin 163.

Kr.elBidaye:85veTercme:263

48

erhu'l-Akid

sayfasnda, mantk bir stlah olan tezayf1 kavramn hem yanl tanmla
m,hemdeyanlrneklendirmitir.
YineUluda,tercmesindebirokyerdeolumluolmasgerekencmle
leriolumsuz,olumsuzolmasgerekencmlelerideolumluolarakkullanm
tr.(Bkz.s:118ikincisatr,s:126alttanikincisatr,s:163onbirincisatr,s:
206onsekizincisatr.)
AyrcabtnbuyanllarailavetenUludantercmesindezamanza
man kendisiyle elitiini de grmekteyiz. Buna rnek olarak; kendisi, ter
cmenin giriinde (s: 87) akaid ve kelam konularnda Buhari ve Mslimin
ittifakla rivayet ettii hadislere deer verilmesi gerektii eklinde bir kural
koymuvebukural,BuhariveMslimin2birlikterivayetettikleriNzl
saileilgilihadislerihdolduklargerekesiylereddederkenelikiyed
mtr.

1
2

Tezayfkavramiinbkz.KefuIstlhtilFunun1:468.
Buhari,By,Bab:102.HadisNo:2222.Mslim,BabuNzlsa,HadisNo:155

erhul-Akid

arih Taftazaninin nsz

Hamd,ycezatvekmilsfatlarylaesiz,yceliksfatlarndanoksanlk
aibesindenuzakolanAllahamahsustur.Saltveselam,akhccetvedelil
lerle teyit edilen peygamber Muhammed (sallallh aleyhi ve sellem) ve onun
hakyolununrehberlerivehamileriolanaileveashabnnzerineolsun.
eriatlarnvehkmlerin(Fkh)kayna,slamAkaitkurallarnnesas,
Kelam ilmi diye isimlendirilen ve insan phe ve vehim karanlklarndan
kurtaranTevhitveSfatlmidir.
Byk imam, slam limlerinin ncs NecmlMille vedDin mer
enNesefnin Allah onun cennetteki makamn ykseltsin Akaid isimli
muhtasar risalesi; dinin kaide ve asllar mesabesinde olan fasllar, yakn
imaniincevhervekalarmesabesindeolannaslarierisindebuilminen
deerli, esiz incilerini/meselelerini ve inciler gibi kymetli bilgilerini ihtiva
etmektedir.
stelikkitabntenkhvetehzbigayetmkemmelolmaklabirlikte,ter
tip ve tanzimi de son derece gzeldir. Durum byle olunca mcmellerini
tafsil, zor yerlerini beyan, drl ifadelerini ner ve gizli nktelerini kef
edecek surette kitab erh etmek istedim. Bununla beraber zl ifadeler
iinde mellifin kelamn tevcih, meramn aka tenbih etmek istedim.
Ayrca takririn akabinden meseleleri tahkik, tahririn akabinden delilleri
tedkik,temhiddensonramaksadtefsiretmekistedim.Bununyanndasz
neokuzunnedeokksatutarak,iktisadnikikartucuolanitnabveih
lalden uzak durarak tecritle kitabn faidelerini/bilgilerini artrmak istedim.
Allah doru yola ulatrandr. Ondan istenen doruya ulamaktr. O bana
yeterveonegzelvekildir!

52

erhu'l-Akid

zht
Arapa metinde yer alan

ifadelerinde izafet
terkipleriikiekildeanlalabilir.Birincisibunlarlammanasndabirerizafet
olarakgrebiliriz.Budurumdaterkiplerzatnncelalivesfatlarnnkemali
manasndadr. kinci bir ihtimale gre terkiplerde geen ve birer mastar
olan celal ve kemal kelimelerini sfat ismine tevil ederek terkipleri sfatn
mevsufunaizafetiolarakgrebiliriz.Zirabutakdirdeterkib,bizatihilcelle
vevesftihilkmileeklindeteviledilmektevecelilolanzatylavek
mil sfatlaryla eklinde manalandrlabilmektedir 1 . Ayrca muhaler,
rihin,birinciterkiptenAllahnselbsfatlarna,ikinciterkiptendesbt
sfatlarnatarizdebulunduunubelirtir.
barede geen cebert kelimesi cebr ve azamet manalarnda mba
laaifadeeder.NitekimAraplarbireyindehetvebyklnanlatmak
iincebbrekelimesinikullanrlar.
slamakaidkurallarnntemeliolanTevhitveSfatilminineriatveh
kmleri konu edinen Fkh ilminin dayana olmas, bu hkmlerin ancak
Allahavedierdinesaslarainanldtakdirdebalaycolmasylaalakaldr.
DolaysylaFkhilmi,TevhitveSfatlminikendisineesaskabuleder.
baredegeen"vehim"ve"ek"szckleri,bellibilgidzeylerineteka
bledenmantkkavramlardr.ek,doruveyayanlolmaihtimallerinden
biri dierine ar basmam yzde elli orannda tereddtl bilgidir. Vehim
isedoruolmaihtimaliyzdeellininaltnaderekyanlolmaihtimaliar
lkkazanmzayfbilgidemektir2.
baredegeenurarlafzurrekelimesinincemisidir.urraaslen
atn alnnda bulunan beyazln addr. Daha sonra her eyin kymetlisine
urreszckullanlmtr.
Feridkelimesideferdenincemisidirvebykincianlamnagelir.
Byle bir inciye feride denmesinin sebebi onun sedefte, denizde veya
lkedetekolmasylaizahedilmitir3.
1

Szkonusuibareyi"ycezatvekmilsfatlartekolan"eklindetercemeetmekde
mmkndr.
2
etTarift,s.92;KefstlahtilFnn,c.2,s.1808.
3
sm,s.8.

arih Taftazani'nin nsz

53

Drerkelimesideincianlamnagelendrrelafznncemisidir.
Fevidfidenincemisidir.Fidemalveyailimolsuneldeedilenher
trlhayrnismidir.Bunagreterkiplerinmanaskymetliincileriveinciler
gibideerlifideleri/bilgileriihtivaedereklindedir.BuradarihTaftzn,
TevhidveSfatlminidenize,Nesefninmuhtasarndakibilgilerideszko
nusudenizdenkartlmincilerebenzetmitir.
Ayrcaurarulferidi1terkibindeyeralanelferidkelimesindeis
tiareitasrihiyyerneisergilenmiveterkiptesfatyadamebbehnbih
mevsufa/mebbeheizafeedilmitir.Drerulfeviditerkibindeisete
bihrneisergilenerekmebbehnbihmebbeheizafeedilmitir2.
barede geen tenkh kelimesi, ayklamak, budamak ve dzenlemek
gibi anlamlara gelir. Araplar kemiin iindeki ilii karmak anlamnda
nakkahtlazme ifadesini kullanrlar. Bunun gibi aa budama fiilini de
tenkhkelimesiyleifadeederler.
Tehzib de bir eyi slah etmek, yakksz ve yersiz eylerden uzak
tutmakanlamnagelir.
Burada tenkh ve tehzib kelimeleriyle, mellifin szlerinin, fuzuli keli
melerkullanlmadanmaksadgayetzlbiimdeifadeettiiveyersizak
lamalardanuzakolduuanlatlmakistenmitir.
Ayrcaibaredegeentanzimvetertipkelimelerideszleribellibir
srayagredizmekanlamnagelirki,mellifinszlerininmantkbirdzen
iindeolduunuifadeederler.
Tevcih, sz, meram anlatacak ekilde ifade etmek veya szn sh
hatine dair bir vecih/izah/gereke getirmek anlamna gelir. Burada birinci
mana kast edildii takdirde arih Taftznnin kendi szleri, ikinci mana
kastedildiitakdirdemellifNesefninszlerikastedilmiolabilir3.
Tahkik, bir konuda hakk ortaya karmak; takrir ise beyan ve arz
etmekanlamnagelir.BunagrearihTaftzn,takrirdensonrameseleleri
tahkikettiinisylemekle,ncemellifinyadagenelolaraklimleringr
lerini arz ettikten sonra ilgili konuda hak olan gr ortaya koyduunu
ifadeetmiolmaldr.
1

Terkibnshalarnoundabuekildeyeralmaktadrveterciheayanolandabudur.
erhulAkaidmeaTaliktinaleyh,s,3,haiyeno,55.
3
enNibrs,s.12.
2

54

erhu'l-Akid

Tedkik stlahta, msamahal/yanl anlalabilen ifadelerden uzak

durmak,szlerinimantkllerinebalkalarak akvermeyecekbiimde
sarfetmek anlamna geldii gibi bir szden herkesin anlayamayaca gizli
manalarkarmakanlamnadagelir.
Tahrir de, yaznn ibaresini veya hattn gzelce yapmak anlamnda
olupyazmakdemektir.Ayrcatahririntelhsanlamnagelebileceidebelir
tilmitir.
Buna gre arih Taftzn tahririn peinden delilleri tedkik szyle,
delilleri yazdktan sonra onlar davay ispata yetecek ekle sokarak
tedkik/takribettiiniifadeetmekistemiolmaldr.Bazmuhaleribarede
yeralantahkikvetedkikdeyimlerinibakamanalarahamlederekbunlardan
birincisinin, bir meseleyi delilleriyle ispat etmek, ikincisinin de arz edilen
delilin mukaddimelerini ispat etmek ve kendilerine yneltilen itirazlar def
etmekanlamnageldiinisylemilerdirki,buizahdaisabetlidir1.
Temhid,birmevzudaaslanlatlmashedeflenenanakonuyageme
den evvel ona hazrlk sadedinde n bilgiler vermek, mukaddime yapmak
anlamna gelir. Burada arih Taftzn, her konuda nce tarif ve taksimler
gibigiribilgileri/mebdverdiinidahasonraanakonularbeyanagetiini
ifadeetmektedir.Tecrid,fazlalatmak,bireyiyalnvezlklmakanla
mnagelir.
arih Taftzn burada; tenkh, meksd, tehzib, tevzh ve tecrid gibi
deyimlerikullanarakbiryandanszkonusumeramnanlatrkendieryan
danbazkelam(veksmenusulifkh)kitaplarnnisimlerineimadabuluna
rakberaatistihlalsanatnngzelbirrneinisergilemitir2.
barede geen itnab ve ihlal/cz tabirleri Belat ilmine ait kav
ramlardr.Belatilmindebukavramlarnanlamveedebdeerikonusun
dafarklgrlerilerisrlmtr3.Bizanlantabirleriedebynndenok
arihinmaksadasndanelealacakolursakitnab,szngereindenfazla
uzatlmas,ihlalde,manannyanlveyaeksikanlalmasnayolaacakde
recedesznksatutulmasanlamnagelir4.
1

enNibrs,s.12
A.g.e.,s.12.
3
Genibilgiiinbkz.,KefuIstlhtilFnn,c.1,s.222.
4
enNibrs,s.13.
2

Giri: Kelam lmi

55

( Giri: Kelam lmi )

erhl-Akid
erhkmlerinbirksmamelinkeyfiyetiylealakaldrki,bunlarafer
veamelhkmleradverilir.Birksmdainanlaalakaldrki,bunlaraasl
ve itikad hkmler denir. Birinci snf hkmlerle alakal ilim, eriat ve
Ahkmlmi(lmerivelAhkm)diyeanlr.nkbuilimancakeri
atlabilinir.Ahkmlafzkullanldndaaklailkbuilimgelir.kincisnfh
kmlerle alakal ilim de Tevhidve Sfat lmi(lmtTevhid vesSft) diye
anlr.nktevhidvesfatkonularbuilminenmehurveenkymetliko
nulardr.
Sahabe ve tabiinden oluan ilk nesiller (Allah onlardan raz olsun), Pey
gamberimizin sohbetinde bulunmalar ve ona yakn bir dnemde yaam
olmalar sebebiyle inanlarnn berrak oluu, kendi alarnda olaylarn ve
ihtilaflarnazolmas,birproblemlekarlatklarndagvenilirlimlerem
racaatedebilmefrsatnasahipolmalarsebebiylebuikiilmibablarvefasl
lar halinde tertip edip konularn fer ve asl meseleler eklinde takrir ile
tedvinetmeihtiyachissetmemilerdi.ZamanlaMslmanlararasndafitne
bagstererekdinnderlerinekarayaklanmahareketlerihertarafayayl
d. Bir taraftan farkl farkl grler ortaya kt, bidatlere kar genel bir
eilimbagsterdi.Yeniyenimeselelervefetvalaroaldvebunaparalel
olaraknemlikonulardalimleremracaatkonusundadabirartoldu.
Bununzerinelimlerbiryandannazar,istidlal,itihatveistinbatlame
gul olmaya; dier yandan meseleleri bab ve fasllar halinde tertip etmeye,
delilleriylebirliktemeseleleridetaylandrmaya,phelericevaplarylazikret
meye,birksmkavramlarretmeye,grveihtilaflaraklamayabaladlar.
Bu dnemden sonra amel hkmlerin tafsil delillerden elde edilmesi
ynndefaydasalayanilmeFkh;hkmifadeetmesibakmndandelille
rinhalleriyleilgiliicmalbilgisalayanilmeUsliFkh;delillerindenitikad
hkmlerinbilinmesinisalayanilmedeKelamadnverdiler.
BusonuncuilmeKelamisminivermeleriusebeplerleaklanabilir:
Sz konusu ilmin konu balklarnn genelde filan konu hakknda
kelameklindeolmas.

56

erhu'l-Akid

Allahnkelammeselesininbuilminenmhimveentartmalko
nusunutekiletmesi.(Okadarkibazzalimidareciler,Allahnkelammah
lkturdemediiiinEhlisnnettenbiroklimildrmlerdir.)
Builmin,felsefeyekyaslamantkilmigibi,ermeseleleritahkikve
hasmlarilzamkonusundakelamgcngelitirmiolmas.
Kelamla renilen ve retilen ilimler arasnda ilk vacip olan ilim
olmas.Busebepleanlanilmekelamdenmivebuisim,dierleriylekart
rlmamasiinzamanlasadecebuilmekullanlmtr.
Bu ilmin tartma ve karlkl konuma zerine kurulu olmas. (Ni
tekimdierilimlerdahaokdnmevekitapmtalaasnadayaldr.)
Builmindierilimlerenazarandahafazlatartmayasahneolmu
olmas. Bu sebeple muhaliflerle tartmak ve onlarn grlerini rtmek
iindierlerinegrebuilminkelamadahaokihtiyacbulunmaktadr.
Builmindelillerinindierlerinegredahaglolmas.Nitekimiki
kelamdandahaglolannaitekelambudurdenir.[Bubakmdanslam
ilimlerarasndansadecebuilmekelamadverilmitir.]
Builminousemidelillerleteyitedilmikatidelilleredayanmas
sebebiyle kalpte daha fazla tesirli olmas. Bu nedenle anlan ilme yarala
makanlamnagelenklmkkndenkelamismiverilmitir.
Burayakadaranlatmakistediimkelamilmimtekaddimnlimlerinin
kelamdr.

zht
slam ilimlerin muhtevasn tekil eden birok meselenin ortaya k
Hz.PeygamberEfendimiz (sallallhualeyhivesellem)dneminetekableder.
Bu dnemde ayetlerin nzl, tefsir ve tevli gibi konular tefsir ilminin;
hadislerinvrdu,hfzvezapthadisilimlerinin;amelkonularlailgilisorula
rn cevaplanmas, aratrlmas fkh ilminin; itikad sorularn cevaplanmas
ve inan esaslarnn ayet ve hadislerle takrri akid ilminin; ahlak, nefis ve
kalp halleriyle ilgili konularn yine ayet ve hadislerle aklanmas tasavvuf
ilmininanameselelerinioluturmutur.
lgili ilimlerin konu edindii bu meselelerin zamanla detaylandrlmas,
belli bir tasnife tabi tutulmas, ayn zellikteki hkmlerin ortak noktalar
tespitedilerekkaidelervazedilmesi,birdierifadeylesistemolarakslam
ilimlerininavetedvinihicrikincivencyzyllaratekableder.

Giri: Kelam lmi

57

slamfetihlerininardndanMslmantoplumungenilemesi,farklkl
trlerle temasa geilerek yeni problemlerle karlalmas ve problemlere
yaklamdamuhtelifeilimlerinortayakmasgibisiyasveictimgelime
ler slam limlerini problemler zerine dnp zm bulmaya itmitir.
limlerin ortaya koyduu bu zmler talebeleri tarafndan kaydedilerek
ilimlerintedvininisalamtr.
rih Taftzninin, sahabe ve tabin dneminde ihtilaflarn az olduu
ynndekideerlendirmesi,yaananihtilaflardanok,sahabeninbuihtilaf
larkarsndakimetanetlitavrylaalakaldr.Zirasahabevetabiindnemin
de, ileride byk frkalarn domasna sebep olacak byk ihtilaflarn ya
and hususu tarih bir vakadr. Ancak sonraki dnemlerde birok insan
bykldeetkilemiolanveciddiitikadtartmalarayolambulunan
bu ihtilaflar sahabe neslinde herhangi bir itikad sapmaya yol amamtr.
Budurum,sahabenin,Hz.PeygamberEfendimizintalimveterbiyesialtnda
yetimesisebebiyleimanlarnnkalplerindekklemesiveteoridenokpra
tikleilgilenmelerigibisebeplerebalanabilir.
slam ilimlerin sahabe dneminde tedvin edilmemi olmas, rih
Taftznnindebelirttiigibi,slamilimlerinmeselelerininhenztamam
lanmamolmasnnyannda,sahabenin,ognslamdinininhayatiyetia
sndanbyknemtekiledensiyasveictimameselelerlemegulolmala
ryladaizahedilebilir.NitekimbniHaldununtespitinegreilimvesanat
larn gelimesi kafa skneti ve ictima huzura baldr. limlerin ancak
umrnntamamlambykdevletlerdegelimesidebununlaalakaldr1.
rihTaftznninifadelerindeyeralanfitnehadisesinitarihtebirok
olaylaizahetmekmmkndr.FakatrihinmaksadmuhtemelenHz.Ali
ile Hz. Muaviye arasnda geen siyas mcadeleler olmaldr. Nitekim bu
dnemde yaplan savalar neticesinde, mmet iinden Hariciyye ve ia ol
makzereikibykfrkakmtr.Yinebusavalardansonrabykgnah
ileyenlerin durumu ve kazakader meselesi zerine farkl fikirler ortaya
km,birokMslman,iinedtzihinkarklndankurtulmakiin
sahabevetabininbyklerinemracaatetmitir.Ayrcamellifindeifade
ettii gibi bu dnemde hariclerden bir grup din nderlerine suikast girii
mindebulunmuveHz.Alibylebirsuikastneticesindeehitedilmitir.
1

TrihubniHaldn,c.1,s.465.

58

erhu'l-Akid

rih Taftznnin fitneyle ilgili ifadelerini, Ahmet bin Hanbel dne

mindeHalkulKuranmeselesiylealakalolarakyaanankarklkvesknt
larayormakdammkndr.
Mutezileninfikirnclnyapt,Abbashalifelerininsiyasnfuzu
nu kullanarak Ehli Snnet ulemasna uygulad bu basklar tarihte fitne/
mihne hadiselerinin nemli bir rneini tekil etmitir. Nitekim rihin, din
nderlerine uygulanan baskdan sz etmesi de, bu zorlu srete Ahmet bin
HanbelvedierEhliSnnetimamlarnayaplanikencelereiaretolabilir.
erhte geen nazar, itihad, istinbad ve istidlal gibi deyimler usl ve
mantkkavramlardr.
Nazar, bilinmeyen eylere ulamak iin bilinen eyleri tertip etmektir.
Bkllnninifadesiyle,sonundakesinbilgiveyagalipzanhedeflenenfikirdir.
Fikirde,insannefsininbilinliolarakmanalararasndakiintikalidir.
tihad,fakhin,birkonudaerhkmeulamakiinabalamas,gayret
etmesidir.
stinbad,naslardanerhkmkarmakdemektir.
stidlal, bir eyi delil olarak kullanmak, bir davay ispatlamak iin belli
eyleridelilgetirmektir.
rihbukavramlarlaKelamveFkhilimlerinintedvinineiaretetmitir.
Nitekim nazar ve istidlal kelam ilmiyle, itihad ve istinbad da fkh ilmiyle
alakalkavramlardr.
Fkhilmiylealakalolarakerhtegeentafsildelillerdenmaksat,ayet
vehadislerintektekherbiridir.Meselanamazlarikameedin (Bakara,43)
eklindekiayet,bellibirhkme/namaznfarziyetinedelaletedenbirtafsil
delildir.Bunlaraczdelildedenir.
Usul ilmiyle alakal olarak zikredilen icmal deliller de, topluca Kuran,
snnet, icma ve kyas gibi altnda birok fer/tafsil delil bulunan mutlak
delillerdir.Bunlaraayrcaklldelildendiidevakidir.
Yinebunlargibiemir,nehiy,mterek,mecaz,m,hsgibikelimetr
lerideicmaldelillerdendir.Zirabunlardaayetvehadismetinlerindegeen
biroktafsildeliliierenmutlak/umumdelillerdir.Zatenusulifkhilminde

Giri: Kelam lmi

59

Kurandan bahsedilmesi anlan mutlak lafz trleri itibaryladr. Usuli fkh

ilmininkonuedindiiicmaldelillerinhalleri,mezkrdelillerin,katvezann
olulargibihkmifadeetmeleriynyleilgilihallerdir.
Kelam ilmine kelam isminin verilmesiyle alakal birok tevcih bulun
maktadr. rih'in birinci srada zikrettii tevcihe gre bu ilme kelam ilmi
denmesi ilk devir kelam melliflerinin konu balklarn "filan mesele hak
kndakelam"eklindetertipetmesindenilerigelir.Ebu'lHasanelE'ar'nin
elbne'sinde konubalklar mesela"elKelamu fi Enne'lKurane Kelamul
lahiGayruMahlukin"eklindedir.
kinci tevcih de dierlerine gre daha zahir grnmektedir. Ayrca
ehristnrih'inncsradazikrettiitevcihebenzerbirtevcihgetire
rekkelamilmininfilozoflarnmantkilminemukabeleylebuismialdnve
nitekimmantkvekelamlafzlarnnmteradifolduunusyler.1
rihin biraz sonra hususiyetlerini anlataca mtekaddimn dnemi
mam Gazzlye kadar olan dnemdir. Kelam literatrnde mam
Gazzldensonrakidnememteahhirndnemidenir.Buikidnemibirbi
rindenayranhususiyetleririhaadaanlatacaktr.

***

elMilelve'nNihal,c.1,s.23.

60

erhu'l-Akid

erhul-Akid
Mtekaddimn dnemi kelamnn ou tartmalar Mutezile bata ol
mak zere slam frkalarladr. nk Mutezile, Akid konusunda snnetin
zahirinevesahabeninAllahonlardanrazolsunzerindebulunduuizgi
yekarilkdefamuhalefetintemelleriniatanfrkadr.yleki,Mutezilenin
kurucusuVslbinAt1bykgnahileyenkimseninnemminnedekfir
olamayacan ileri srerek iki konum arasnda nc bir konum (el
menzile beynelmenzileteyn) ihdas etmi ve Hasan Basrnin2Allah ona
rahmetetsinmeclisindenayrlmtr.HasanBasrdeonunhakkndaVsl
bizdenitizaletti/ayrlddemivebununzerineovetakipileriMutezile/
ayrlanlardiyeanlagelmitir3.
1

Vsl bin At Ebu Huzeyfe elBasr, hicr 80 ylnda Medinede dnyaya gelmi, 131
ylndavefatetmitir.Araplarnmehurbelvehatiplerindendir.Mutezilemezhebi
ninkurucusuolarakkabuledilir.Mezhebiniyaymakiinslamleminineitliblgele
rinedavetilergndermi,Mutezilefrkasnnasrlarcayaamasnazeminhazrlam
tr.KitabEsnfilMrcie,KitabtTevbe,KitabMenilKurangibikaynaklardaisim
lerineyerverilenbellibalkitaplarvardr.Zirikli,elAlm,c.8.s.108.
2
EbSadHasanbinYesrelBasr,hicr21ylndaMedinedednyayagelmi,110ylnda
Basrada vefat etmitir. Tabinin ileri gelenlerinden, Basrann imam. Kaynaklarda lim,
fakh,fash,yiitveabidgibilakaplarlaanlmaktadr.FedilMekkeadylaelMektebetl
Ezheriyyedebirkitabbulunmaktadr.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.2,s.226.AyrcaKurantefsi
riylealakalgrleriderlenerekTefsirulHasanelBasradylabaslmtr.
3
Szkonusu hadiseyi farkl rivayet edenler de vardr. Bunlardan biri olan Semnnin
anlattnagreVslbinAtnnarkadaAmrbinUbeydilkolarakbidatfikirlerorta
ya atm ve Hasan Basrnin meclisinden itizal etmi/ayrlmtr. Bu sebeple onlara
Muteziledenmitir.Bkz.,esSemn,elEnsb,c.5,s.338.
KonuylailgilibirbakarivayetegreMutezileyiilkolarakbuisimleananKatdebin
Dimedir. yle ki Katde Basra mescidine girdiinde am olduu iin Hasan
BasrnindershalkaszannylafarkndaolmadanAmrbinUbeydinhalkasnakatlm,
dahasonraoturduuhalkannHasanBasryeaitolmadnanlayncabunlarmute
ziledirdiyerekyanlarndankalkmtr.BundanbyleonlaraMuteziledenmitir.Bkz.,
Takprlzade,MiftahussSade,c.2,s.144.
Bu rivayetlerin ortak noktas Mutezile isminin mezkr frkaya muhalifleri tarafndan
zemiinverilmiolmasdr.MezheptarihileriiindenbuismiMutezileyebizzatken
dilerininverdiinisavunanlardavardr.elMalatbugrtedirvebunuyleaklar:
Mutezilekendisinimutezileolarakisimlendirmitir.OnlaraslenHz.Alnincemaatin
dendiler. Daha sonra Hasan bin Ali Muaviyeye biat ettii zaman Hasan bin Aliden,
Muaviyeden ve btn insanlardan itizal ettiler/ayrlp evlerine ve mescidlerine ka
pandlar.Bizartkilimveibadetlemegulolacazdediler.BusebeplekendilerineMu
teziledenmitir.Bkz.,elMalat,etTenbh,s.36.

Giri: Kelam lmi

61

Oysa onlar Allahn, itaatkr kulu dllendirmek, s kulu da cezalan

drmak zorunda olduunu (adl) ve Allahn kadm sfatlar bulunmadn
(tevhid) savunduklar iin kendilerini ashabladl vettevhid (tevhid ve
adaletehli)diyeisimlendirirler.
DahasonraMutezilekelamilmineyounlatvebirokitikadkonudafel
sefecilerin eteklerine sarld. nsanlar arasnda grleri yaygnlat. Sonunda
EbulHasanelEarilehocasEbuAlielCbba1arasndaukonumageti:
Ear:
Birincisi Allaha itaat zere, ikincisi Allaha isyan zere, ncs de
henzbluanavarmadanlenkardehakkndanedersin?
Cbb:
Birincisi cennetle mkfatlandrlr. kincisi cehennemle cezalandrlr.
ncsdenemkfatlandrlrnedecezalandrlr,diyecevapverdi.
Ear:
ncocukeyrabbim!Beninedenkkyataldrdn?Benine
den yaatmadn da byyp sana iman ve itaat etseydim de cennete gir
seydim,derseAllahnecevapverir?
Cbb:
Allahncocua,yaamolsaydnnedurumageleceinibensenden
daha iyi bilirim. Eer sen yaam olsaydn bana isyan edecek ve cehenneme
girecektin.Busebepleseniniinenelveriliolankk(yata)lmendi,der.

Ayrca elMalat, Mutezilenin kurucusu Vsl bin Atnn itizal fikrini Basraya Medi
neden getirdiini kabul etmektedir. Bu bakmdan itizal hareketinin Medinede do
duudnlecek olursaMutezilenin tarihi kkeninedair gr tutarl grnmek
tedir.NitekimeyhMuhammedZahidelKevserdemezkrkitabayazdtakdimve
talikteelMalatninbutevcihinitercihetmekte,zikredilensebeplerarasndageree
enyaknbunugrmektedir.AncakVslbinAtnnSffnsavandabulunansahabiler
hakkndakigrbalamndaHz.Alihakkndakiolumsuzfikridnldndeonun,
aslenHz.Alitaraftarlarnadayananbirhareketinkurucusuolmasdndrcdr.
1
EbAlielCbb,MuhammedbinAbdilvehhabbinSelam,hicr235ylndadnyaya
gelmi,303ylndaBasradanispetedildiiCbbkasabasndavefatetmitir.Mutezile
mezhebinin imamlarndandr. Mezhep iinde kendine has grleriyle ayr bir izgi
oluturarakCbbiyyeadylamstakilbirtaifeninncsolmutur.Kelamgrleri
talebesiEbulHasanelEartarafndantenkitedilmitir.KendisineaitgenibirKuran
tefsiriolduubildirilmektedir.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.6,s.256.

62

erhu'l-Akid

Ear:
uhaldeikincikarde,eyrabbim!Beninedenkkyataldrmedin?
Ben de kk yata lseydim sana isyan etmez ve cehenneme girmek zo
rundakalmazdm,derseAllahnecevapverir?
Cbb bu son soruya verecek cevap bulamaz ve arp kalr1. Bunun
zerineEarMutezilemezhebinibrakr.Bukonumadansonraovetakip
ileriMutezileningrlerinirtpsnnetinizdiivecemaatinbenim
sediiyolusavunurlar.ArtkkendilerineEhlisnnetvelcematadverilir.2
DahasonrafelsefilimlerArapayanakledildi.3slamlerbuilimlereyoun
1

Zeheb,SiyeruAlminNbel,c.14,s.184.
rihinbuifadesi,EhlisnnettabirininilkolarakEbulHasenelEarvetakipilerine
kullanld,dolaysylaEhlisnnetdiyebilinenfrkannhicr4.Yzylnbalarndaorta
yaktgibibirzehabayolaabilirkibudorudeildir.ZiraEhlisnnettabiribundan
okdahanceslamtoplumundabilinmektevemmetinounluunutanmlayanbir
tabir olarak kullanlmaktayd. Nitekim mam Malike Ehli snnet kimdir diye soruldu
unda o yle cevap vermitir: Ehli snnet bilinen lakab olmayanlardr. Onlar ne
Cehmdir,neRfizdir,nedeKaderdir.Bkz.,KdIyz,TertiblMedarik,c.1,s.88.
BunungibiilkdevirMlikfakihlerindenAvnbinYusufunda[h.239v.]birmnasebet
leonlarnhepsiEhlisnnetindmandrdediinakledilmektedir.Bkz.,KdIyz,
TertiblMedrik,c.1,s.365.
mamAzamEbHanfeyedeEhlicemaatkimdir,diyesorulmu,odaonlarbelli
vasflarlaanlatmtr.Bkz.,esSaymer,AhbruEbHanfeveashbih,s.83.
Ayrca Ehli snnet tabiriyle benzer manalar ifade eden cemat, sevad azam gibi
tabirlerbizzatAllahresulnnhadislerindezikredilmektevesahabednemindeniti
barenmmetingvdesinitekiledenanakitleyitanmlayanbirtabirolarakkullanl
maktayd.BunlarabirrnekolaraksahabedenEbummeelBahlninevresindeki
lere sevd azamdan ayrlmamalar ynnde yapt tavsiyeyi zikredebiliriz. Bkz.,
MsnediAhmedbinHanbel,hadisno,17722.
Son olarak EbulHasan elEarninakranlarndan mamTahv, itikat risalesinin ba
ndaburisaleyi,milletinfakihleriolanEbuHanife,EbuYusufveMuhammedbinel
HasannmezhebizereEhlisnnetvelcemaatnitikadnbeyaniinyazdnkay
deder.BudagsteriyorkiEhlisnnetvelcemaattabiriEbulHasenelEarveta
kipilerinindndabirbakabykMslmantoplulukiindekullanlmaktayd.Bkz.,
etTahv,AkdetlmametTahv,s.1.
3
FelsefilimlerinArapayatercemesibirkaasrdevamedenuzuncabirsreceyaylmak
tadr.TercemehareketiilkolarakhicrbirinciyzylnsonlarndaEmevlerdenHalidbin
YezdbinMuaviyenin(h.85)isteiylevesadeceTp,AstronomiveKimyailimleriyles
nrlolarakbalamtr.DahasonraAbbashalifesiMansurlabuihzlandrlmveFel
sefeveMantkilimlerinideiinealandahakapsamlbirhareketednmtr.Harun=
2

Giri: Kelam lmi

63

ilgi gstermeye balad ve eriata muhalif olan grlerinde felsefecilere

karkoymakistediler1.Felsefecilerinmaksatlarniyicebelleyipgrlerini
rtebilmekiinbirokfelsefmeseleyikelamilminekartrdlar.Sonunda
tabiiyyat ve ilahiyat konularnn ounu kelam kitaplarna soktular ve
riyaziyyatadaldlar.Okadarkisemiyytkonularolmasakelamilmifelse
fedenayrtedilemeyecekhalegeldi.tebusonuncusudamteahhirnd
nemikelamdr.
Sonuolarakkelamilmi,erhkmlerinesasnveslamilimlerinban
tekilettiivekonususlamakidiolduuiindedinilimlerinenereflisidir.
Kelam ilminin gayesi din ve dnyev saadete kavumaktr. Bu ilmin
burhanlarousemdelillerleteyitedilmikathuccetlerdir.
Seleflimlerininbuilmiyerenszlersarfsylemesivebuilmintahsilini
menetmesi, dinde mutaassp olan, yakn bilgiyi elde edebilecek kudreti
olmayan,Mslmanlarnakidiniifsadaalanvekendisinilzumsuzfelsef
ayrntlaraadayankimselerlealakaldr.Aksitakdirdeselefin,er'hkmle
rin kayna ve din sorumluluklarmzn ba olan bir ilimden insanlar men
etmesinasldnlebilir?

=RedvezellikleMemndnemindetercemefaaliyetleriokdahakapsamlveyoun
birsurettesrdrlmvekadimYunan,Hindveranmedeniyetlerindenyzlercekitap
Arapayaevrilmitir.Bkz.,DA.slamAnsiklopedisi,c.6,s.88,89.
AncakbumedeniyetlerinkitaplarArapayatercemeedilerekAstronomi,Geometri,
Fizik, Kimya gibi ilimlerin gelimesine yol amsa da zellikle ilahiyat kitaplarnn
tercemesi baz Mslmanlarda ciddi anlamda kafa karklna sebebiyet vermitir.
rihinfelsefilimlerinArapayatercemeedilmesikonusunatemasdabuyndendir.
Fakat u noktaya dikkat ekmekte fayda vardr: rihin felsefenin Arapaya naklini
Earlikten sonraki dneme dayandrmas pek shhatli grnmemektedir. Zira felse
feninArapayanakliEariliktenncebalamveuzuncabirdnemsrmtr.Bu
nun gibi islamlerin felsef ilimlere rabet etmesi de felsefecilere kar koymas da
Earliktensonrabalayanbirbirhareketdeildir.EarlerdenncedezellikleMu
tezilemensububirokkelamcbuhareketiniindeyeralmtr.Hernekadaribarenin
zahirindenanlalangenellikbunaelvermesederihburadaEhlisnnetkelamclar
kastetmiolabilir.Budurumdarihinifadelerianlamnbulabilir.ZiraEhlisnnet
kelamclarnnfelsefecilerekarkoyuusonrakiyzyllardadr.
1
Baz nshalarda ibarenin burasnda geen hvel lafz daha nce geen lemm
nncevabolacaktarzdayanivavharfiolmadanzikredilmitir.AncakenNibrasvedi
er Hind nshalarnda burada bir vav harfi vardr ve mezkr kelime geriye atftr.
Lemmnncevabdamahzuftur.

64

erhu'l-Akid

zht
slamitikadnngerekbeyangereksemdafaasadnaortayakonanil
m faaliyetleri balca iki tarzda mtalaa etmek mmkndr: Selef tarz,
haleftarz.
SelefTarz:KelamilmiEhlisnnetevrelertarafndanbenimsenipbu
istikamettetelifalmalarortayakonulanakadarEhlisnnetevrelerinde
hkim olan tarz selef tarzdr. Ortalama bir zaman tahdidinde bulunacak
olursak, hicr drdnc yzyln balarna kadar bu tarzn hkim olduunu
syleyebiliriz1.
Butarzdayazlmakidekitaplarndamcerredslamakidianlatlr.s
pat arac olarak akl istidlaller yerine naslar kullanlr. Konular anlatlrken
muhaliffrkalarngrlerineyerverilmez,onlarlatartmayagirilmez.Ade
tabutarzdakalemealnanakdekitaplarnda,sradanbirmslmanbidat
fikirlerden korumak adna, slam akidi gayet ikn bir dille madde madde
anlatlr. ok ak ve sade bir dille snnete uygun itikad ortaya konur ve
bidat fikirlerden tebrie edilir. Felsef ilimler Arapaya yeni yeni terceme
edilmekteolduundanhenzkebucaketrafayaylmamtr.Bubakmdan
mezkrkitaplardafelsefvemetafizikkonularagirilmesiszkonusudeildir.
Binaenaleyh selef tarz akde kitaplar gayet muhtasardr. Allahn birlii,
sfatlar, fiilleriyle balayan itikad konular; peygamberler, kitaplar, kaza
kadervesemiyytbahisleriyledevamedervesonolarakhilafetvesahabe
yehrmetgibikonularladatamamlanr.Butrbiritikadkitabolarakmam
Tahavninrisalesinizikredebiliriz.AyrcamamAzamEbuHanfeninrisa
lelerinidebunaekleyebiliriz.
HalefTarz:Ehlisnnetevrelerinkelamalanndakitaplartelifetmeye
balad hicr drdnc yzyln balarndan itibaren yeni bir tarz ortaya
kmaktadr ki buna halef tarz denir. Halef tarzn da kendi iinde
mtekaddimn ve mteahhirin dnemleri olmak zere iki grupta mtalaa
etmek yerinde olur. Mtekaddimin ve mteahhirin dnemleri itibaryla
genelolarakbutarzseleftarzndanayranentemelzelliklerislupvekap
sambalaltndadeerlendirebiliriz.
1

urasunutulmamaldrki,butahdidistirakifadeetmez.Ziradahasonrakiyzyllar
dadaseleftarzndaakidekitaplartelifedilmivebirmetodolarakbutarzbenimse
yenevrelerolmutur.

Giri: Kelam lmi

65

lk olarak halef tarz slup olarak selef tarzndan ok farkldr. Bu d

neminkelamclarndatartmacslubunhkimolduunugrrz.Onlarn
kalemealdklarkelamkitaplarndamuhaliffrkalarngrlerinevedelille
rineyerverilmektevebunlartektektartlprtlmektedir.slamitikad
esaslarnnispatndaayetvehadislerinyanndanemlildeakldeliller
dendefaydalanlmaktavesonderecenazardilkullanlmaktadr.Budne
meaitakdekitaplargerekkullanlandilitibarylagerekseskskbavurulan
soyutkavramlarsebebiyleancakilimehlininanlayabileceiihtisaskitaplar
dr. Bu bakmdan sradan mslmann slam akidini renmesi iin yarar
lanabileceikitaplardeildir.
kinciolarakhaleftarzndakalemealnaneserlerselefineserlerinegre
ok daha kapsamldr. zellikle mteahhirin dnemi eserlerinde yer alan
uzunfelsefbahisleradetabukitaplaransiklopedihalinegetirmitir.Bunun
ikisebebindenbahsedebiliriz.
Birincisi muhalif frkalarla yaplan tartmalar, ikincisi itikad konularna
dhiledilennazariyyt.
Hem Mutezile ile hem de mteahhirin dneminde filozoflarla yaplan
tartmalar kelam konularna ciddi kesafet kazandrmtr. Bir rnek olarak
Tahavninrisalesinderuyetllahkonusudrtsatrdailenirken,Bakllannin
KitabtTemhdindeaynkonuonaltsayfadailenmektedir.Budurumsa
dece tartmalarn uzamasndan kaynaklanmamaktadr. Bunun yannda tar
tmalarzamanlaitikadkonularnadetaylarkazandrmveyeniitikadprob
lemlerinortayakmasnasebebiyetvermitir.
Ayrca Ehli snnet kelamclarnn Mutezile ile yapt tartmalar onlar
nazarkonularaekmi,Ehlisnnetitikadnnispatndabunazariyatnkulla
nlmas adeta bir zorunluluk haline gelmitir. Bu meyanda bilgi nazariyesi,
leminhudsnnispatsadedindecevher,araz,hareket,sknvecznl
yetecezz gibi fizik konular o dnem akide kitaplarnn iine girmi, haliyle
itikadkonularnkapsamalanngeniletmitir.
Halef tarz eserlerini mtekaddimin ve mteahhirin dnemi eserleri
olarak iki grupta mtalaa edebileceimizi belirtmitik. Yine bundan nce
mtekaddimn dneminin mam Gazzlye kadar devam ettiini, ondan
sonramteahhirindnemininbaladndaifadeetmitik.
Buikidnemhernekadarncekidnemleregrebirokkonudaben
zerlik arzediyorsa da rihin de ifade ettii gibi bunlar birbirinden ayran

66

erhu'l-Akid

nemli farklar bulunmaktadr. erhte de belirtildii zere mtekaddimin

dnemi kelamnda tartmalar Mutezile ve dier islam frkalarladr. Zira
Mutezilegayrimslimlerlevezndklarlayapttartmalardayabanckl
trlerdenistifadeetmi,birokfelsefkavramazoktasarruflakelamsaha
sna tamtr. Ortada bir frka olarak felsefiyyat/nazariyyt Mutezileden
bakakonuanvebirerfikirolarakpropagandasnyapankimseleryoktu.Bu
bakmdannazaryatadairmtekaddimindnemitartmalarhaliyleMute
zile ile olmaktayd. Daha sonra zellikle Farab ve bni Sn ile birlikte
felsefiyyat Mutezile d bir kanalla slam corafyasna yaylmaya balayp
slam itikad asndan tehdit oluturunca Ehli snnet kelamclar kitapla
rndafilozoflarladatartmayabaladlar.
BilindiikadarylaEhlisnnetevrelerdenilkolarakmamGazzlbal
banafelsefiyyatelealmvebunlartartmtr.mamGazzlncegayet
tarafszbirgzlefelsefiyytincelediiMeksdlFelsifeyikalemealm,
daha sonra bunlar eletirmek zere tehftlFelsifeyi yazmtr. Geri
mam Gazzlnin dorudan kelama dair yazd eserler mtekaddimnin
eserlerindenfarkldeildir.Onunbueserlerindedefelsefecilerletartmalar
bulunmamaktadr.Aslonunfilozoflaragetirdiieletirileryukardamezkr
mstakil kitaplarndadr. Haddi zatnda felsefiyyat kelam kitaplarna ta
yanveoradafilozoflarnfikirlerinitartanlarFahurRz,mid,Beyzvive
cgibiGazzlisonraskelamclardr.Budneminkelamclarhemenbtn
metafizikvefizikkonularkelamkitaplarnakatmlardr.
Bir misal olarak elcnin elMevkfna baklabilir. elc kitabn alt
mevkfzerinetertipeder.
Birincimevkf,mukaddimelerhakkndadr.Bublmdemtekaddimin
kelamndadayeralanbilgiprobleminedairkonularbulunmaktadr.
kincimevkf,umrimmehakkndadr.Bublmdevarlk,yoklukve
mahiyetlergibimetafizikkonularelealnr.
ncmevkf,arazlarhakkndadr.
Drdncmevkf,cevherlerhakkndadr.Buikiblmdetamolarakfi
zikkonularelealnr.
Beincimevkfilahiythakkndadr.Bublmdemtekaddimndnemi
kelamnda olduu gibi Cenab Allahn zat, sfatlar, fiilleri gibi Vcibl
vcda has konular ilenir. Mutezile ile olan tartmalar da youn olarak
buradanitibarenbalar.

Giri: Kelam lmi

67

Altncmevkfdesemiyythakkndadr.Bublmdenbvvetveala
kalkonularlaahireteveimametemteallkdinesaslarelealnr.
temteahhirindnemikelamnnselefdnemiakdekitaplarylako
nuortaklancakbublmiingeerlidir.Grldgibikitabnyarsnn
ihtiva ettii konular mtekaddimn dnemi kelamnda yer almayan konu
lardr.tebusebepledirkimteahhirndnemikelamclarciddieletirilere
maruzkalmlardr1.
Seleflimlerindenkelameletirisibalamndavaridolanszlerernek
olarak Takprlzdenin MifthusSadede naklettii u beyanat zikre
debiliriz:mamfidennakledildiinegreoeerinsanlarkelamdabulu
nanbidatlarbilselerdi,aslandankatklargibiondandakaarlarddemi
tir.YinemamafiiHafsferdiletarttktansonrayledemitir:Birku
lunirkindndahertrlgnahlaAllahnhuzurunavarmas,onunkelam
dan bir eyle Allahn huzuruna varmasndan daha hayrldr. mam Ebu
Yusufundayledediinakledilir:Tartmalarndahakldaolsabirkelam
cnnarkasndanamazklmakcaizdeildir.
AhmedbinHanbelindeyledediinakledilir:Kelamlamegulolan
kimse asla felah bulamaz. Kelamla megul olan bir kimse grmezsin ki,
kalbindemarazolmasn.mamAhmedbinHanbelbukonudaoktitizdav
ranm,hattasrfbidatlarareddiyeyazdiinHriselMuhsibgibizhd
veveraylamehurbirEhlisnnetlimiyleilikisinikesmitir2.
zetle burada selef limlerinin zemmettii kelam onlarn dneminde
yaygnolanMutezilekelamdr.Nitekimmamfininzemmibirmutezil
olan Hafs ferd ile yapt tartma zerinedir3. Ayrca o dnemde kelam
1

Geribueletirilerinenarfelsefgrleriayklamadanvetenkidetmedenkelam
bahisleriarasnakattklargerekesiyleFahrurRz,NasruddinetTsveBeyzvye
yneltilmektedir.Felsefecileringrlerinikelambahislerindenayrdvetenkitedip
talebei ulmun saf dimalarn muhafaza ettii iin elc bu eletirilere maruz kal
mamtr.Bkz.,Saaklzde,TertblUlm,s.149.
2
Takprlzde,MifthusSade,c.2,s.138.
3
Byk fii fakihi muhaddis elBeyhak, Muhammed bin Abdillah bin Abdilhakem
tarikiylemamfininilgiliszhakkndaunlarnakleder:fiHafsFerdilemna
zarayaptktansonrakelamkerihgrmeyebalad.Vefi,birliminfetvaveripde
kendisihakkndahataettidenmesi,kelamlamegulolupdakendisinezndkdenme
sindendahahayrldr.Benimgzmdekelamvekelamclardandahanefretedilesibir
eyyoktur,derdi.KitabndipnotundaBeyhakininbuszleilgilidtunotayer
verilir:fiininburadakizemmi,HafsFerdveonungibibidatehlininkelamnadr.=

68

erhu'l-Akid

ilmininMutezileninelindeolduunuunutmamaldr.Kelamclardendiinde
odnemdemutezilleraklagelmektedir.Ehlisnnetlimlerinkelamlayay
gn biimde itigali selef dneminden sonrasna tesadf etmektedir. Bu
bakmdan her ne kadar ifadeler umum de olsa bunlar o dnemin
terufunagreanlamaldr.
Yalnz eletiriler arasnda, mam Ebu Yusufun sznde olduu gibi,
mutezilolsunyadaolmasnhertrlkelamcnnzemmedildiinigsteren
ifadelerdebulunmaktadr.lkbaktabubirsorungibigrnsedebuszn
debirmahmilivardr.BuradamamEbuYusufunkasthasmagalipgelmek
adnayaplankelamtartmalardr.Bugibitartmalardinimizdebalba
nazemkonusudur.nkkiisrfhasmagalipgelmekadnayapttart
maylazahirdedinteyidediyorgibigrnsedekibirveucubgibidininya
sakladduygularakendinikaptrdiinzemmihaketmektedir.
Nitekim mam Azam Ebu Hanfe olu Hammd kelam konular ko
nuurkengrdndeonubundanmenetmitir.BununzerineHammad,
senikelamkonularhakkndakonuurkengrdm.Beninedenbundanme
nediyorsun,demitir.mamAzamda:
Ey oulcazm! Biz kelam konular konuurduk, ama muhatabmzn
aya kayar korkusuyla adeta bamza ku konmu gibi gayet dikkatli ve
itinaldavranrdk.Amasizbugnmuhatabnznayakaymasiinbukonu
larkonuuyorsunuzdemitir1.
Budagsteriyorkikelamnmenindeaslolankiininduyguvetavrlar
dr.mamEbuYusufun,haklolduuhaldekelamkonularnkonuankiiyi
zemmetmesibunayorulmaldr.
mamAhmedbinHanbelintutumunagelincebuonahasbirtutumdur.
Obatlgrlerinvelevilzamiindeolsakonuulmasnvekitaplarayazl
masn ho grmezdi. O, bu kitaplar muhakemesi zayf bir kimsenin eline
=fiininbuvebunabenzerzemlerindemaksadhepbunlardr.Nevarkibazraviler
onunsznmutlakrivayetetmi,bazlar[HafsFerdle]kaytlolarakrivayetetmi
tir. Kaytl olarak rivayet edenlerin takyidinde finin muradna delil vardr. Beyhak
dahasonraEbilVeldbinCrdkanalylaununakleder:BirgnHafsFerdfinin
yanna girdi ve onunla konutu. Sonra fi yanmza geldi ve bize bir kulun Tihame
dakadargnahlaAllahnhuzurunavarmas,buadamvearkadalarnnitikadndan
birharfzerehuzurunavarmasndandahahayrldrdedi.HafsFerdKurannmah
lkolduunusavunmaktayd.Bkz.,ezZeheb,SiyeruAlminNbel,c,10,s.18.,19.
1
elMekk,MenkbEbHanfe,s.183;elKerder,MenkbEbHanfe,s.138.

Giri: Kelam lmi

69

geipde,oradakaytlolanbidatfikirlerinokimseninzihnindebirsoruia
retidourmasndankorkard.
Evet,bu,bidatcereyanlarnnyaylmasnnlemekadnaiyiniyetleser
gilenmi gzel bir tutumdur; ama sonuta Ahmed bin Hanbelin kendi
ictihaddr.
GerekonunzamanndayaayanHariselMuhsibgibilimlergerekse
EbulHasenelEarveEbMansrelMtrdgibisonradangelenbyk
Ehlisnnetlimleribututumubenimsememilerdir.
Onlarartkortalkaplayanbidatcereyanlarnngerekszgerekyazy
la, ama mutlaka cevap verilerek nlenebileceini dnm ve bu niyetle
kelamilminegirmilerdir.Nitekimbuteebbsksabirsreiindesemere
sinivermi;okgemedenMutezileBasraveBadatgibimerkeziblgele
rinden ekilip i Bveyhoullarnn hkimiyetindeki ran topraklarna kay
mvezamanlatarihtensilinmitir.

***

70

erhu'l-Akid

( 1. Konu: Eyann Hakikati )

Metnl-Akid
Ehlihakderki;eynnhakikatlerisabittir.Onlarbilmekvakidir.So
fistlerbunamuhalefetetmilerdir.

erhul-Akid
Kelamilmininistidlalsistemi,mmkinatvemuhdestnvarlndanAl
lahnvarln,birliini,sfatlarn,fiillerinivedahasonrabunlardandadier
sem'konularispatzerinekuruludur.BubakmdanMellif,kelamilminin
aslmevzuunutekiledentevhidvesfatkonularnagiritekiletmesiiin,
mahede edilen a'yn ve a'rzn varlna ve bilinebileceine tembihte
bulunarakkitababalamayuygungrmveyledemitir:
Ehlihakderki;hak,vakauygunolanhkmdr.Vakauygunolduk
tansonragr,din,inanveszlerekullanlr.Kartbatldr.Sdkiseyay
gnolaraksadeceszlerekullanlr.Kartdakizbdir.
Bazenhakilesdkkelimeleriarasndauyndebirfarkolduusylenir:
Hakkavramndauygunlukvaktarafndanitibaraalnrken,sdkkavramnda
hkm tarafndan itibara alnr. Buna gre bir hkmn sadk olmas, hk
mn vaka uygun olmas demektir. Buna karlk hkmn hak olmas da
vaknhkmeuygunolmasanlamnagelir.
Eyannhakikatlerisabittir.Bireyinhakikativemahiyeti,onuoyapan
ana unsurdur. Mesela insann hakikati ve mahiyeti dnebilen canldr.
nsannglenveyazanolmasgibiinsanonlarolmadandadnebile
ceimizhususlarbyledeildir.Bunlarinsannmahiyetideilbilakisarazla
rdr.Bazenszedilenbuanaunsurun,haritetahakkukuitibarylad
nldnde hakikat, harite belli bir eyde teahhus etmesi asndan
dnldndehviyet,bunlardansarfnazarladnldndema
hiyetadnaldsylenir.
eybizegremevcutdemektir.Sbut,tahakkuk,kevnvevcutgibikav
ramlareanlamldrvemanalarbedihiolmaklatarifleriszkonusudeildir.

***

1. Konu: Eyann Hakikati

71

Soru: Eyann hakikatlerinin sabit olduuna hkmetmek tpk sabit

olaneylersabittirszndeolduugibiboveanlamszdeilmidir?
Cevap: Bu szden maksadmz, eyann hakikatleri olduuna inand
mz ve insan, at, gk ve yer gibi eitli isimlerle andmz eyler gerekte
vardr, demektir. Nitekim vcibulvcud mevcuttur sz de byledir.
EyannhakikatleriyleilgiliolarakMellifinkullandifadedeanlamldrve
aklama/delilistenilebilenbirkonuylaalakaldr.YoksaMellifinifadesine
sabit olan sabittir, ne de ben EbunNecmim1ve iirim iirimdir beyti
gibi deildir2. Bu konuyu yle izah edebiliriz. Bazen bir eyin farkl alar
olabilirvebuafarkllnagrebireyhakkndaverdiimizhkmbira
dandoruveanlamlolduuhaldebakaadanyanlyadaanlamszolabi
lir.Meselainsanmefhumucisimolmasasndanelealndndaonuncanl
olduunu sylemek anlaml olduu halde, dnen canl olarak ele alnd
ndaonuncanlolduunusylemekboveanlamszdr.

zht
rihTaftznnindebelirttiigibibazlar,hakilesdkkavramlarara
sndaincebiritibarfarkgzetmektedir.Bufarkagresdkta,hkmnvaka
uygunluuaranrken,hakta,vaknhkmeuygunluuaranmaktadr.Bunun
sebebihakkndorulukvekesinlikkonusundaokileribirseviyedeolmas
dr.Okadarki,hak,sbutkonusundavakadandahaglgrlerekvaka
yerinekendisiaslkriterkabuledilmivehakvakayatatbikedilecekyerde
vakahakkatatbikedilmitir3.
Eyann hakikatlerinin sabit olmas, hislerimizle algladmz ve zihni
mizde canlandrdmz/hayal ettiimiz eyann, bizim alg ve hayallerimiz
den bamsz gereklikleri/hakikatlerinin bulunduu anlamndadr. Zaten
Sofistlerin itiraz da bununla alakaldr. Sofistlerin her grubu da eyann
hisvehayaldzeyindevarlnkabuletmektedir.
Ancakonlardannadiyyeyegrehissettiimizbueylerbirerhayalve
vehimdir.Zihnimizdekivarlndanbakagerekbirvarlyoktur.
1

BubeytilkdnemArapairlerindenelFadlbinKudmeEbunNecmelIclyeaittir.
EmevhalifelerindenHiambinAbdilmelikemethiyelerimehurdur.
2
Mellifineyannhakikatlerisabittirsznnsabitsabittirszgibiolmamasbu
sznlavolmasndandr.Ayrcaiirimiirimdirszgibideolmamas,budurum
sznteviliylealakaldrki,butevilMellifinsziingeerlideildir.
3
HaiyeiIsm,s.23.

72

erhu'l-Akid

L edriyyeye gre eyann bizden bamsz bir varlnn bulunup bu

lunmadhususubilinebilecekbireydeildir.
ndiyyeye gre de, eya bizim inandmz gibidir; inanlarmzn te
sindeeyannkendindebirvarlyoktur.
rih Taftznnin; hakikat, mahiyet ve hviyet kavramlar arasnda
zikrettiibuayrmagremahiyet,bireyinyalnhakikatidir.Mahiyetteher
hangi bir itibar sz konusu deildir. Hakikatte, mahiyetin harite tahakkuk
edii ciheti muteberdir. Hviyette ise, mahiyetin belli bir czde/ahsta
temesslediicihetimuteberdir.
Bunagreinsannmahiyetidendiinde,mutlakolarakinsaninsanyapan
ana unsurlar, insann hakikati dendiinde, harite tahakkuk etmi olduu
haldeanaunsurlar,Ahmetinhviyetidendiindede,Ahmetinahsiyetiyle
beraber genel insann mahiyeti kast edilmi olmaldr. Ancak u da unutul
mamaldrki,mahiyetkavramdahaok,hassaten,emrimakulmanasnda
kullanlr.Yanieyannzihnz/zihinlerdekaimolanaslmanasndakullanlr.
Zatvehakikatkavramlardadahaokzihnhakikatevcud/varolmakasn
dankullanlr.BusebepleAnkakuununmahiyetindenszedilebileceihalde,
hakikatvezatndanszedilemez1.nkAnkannzihinselbirvarl/vcdi
zihnsivardr;amazihindenbamszvarl/vcdiharicsiyoktur.
Mahiyetle hakikat arasndaki bu sonuncu ayrm, rihin zikrettii n
cekiayrmdanksmenfarkldr.Zirarihinzikrettiiayrmdan,mahiyetin,
haricveyazihnhertrleyeeitorandakullanldanlalmaktadr.An
cakbusonuncuayrmdamahiyet,yaygnolarakzihnvemakuleylerekul
lanlmaktadr.NitekimMuhaIsamn,arihinszlerinimehurun/sonun
cukullanmnhilafnagrmesidebunuteyidetmektedir2.
arihintakdirettiisl,eytabirininEhliSnnetingrdorul
tusundamevcudaeitlenmesivesbutlavcudunmteradifolmasylaala
kaldr.Nitekimrihinverdiinbilgilerdebunugstermektedir.eykav
ramnmevcutdiyetabiredip,sabitlemevcuduneanlamlolduunusy
lediimizdeortayasabitolanlarsabittirgibifaydaszbirszkmasmev
zubahistir.rihinsoruyaverdiicevabagremezkrcmle,zihnimizdeki
mevcdt/sabitemirlerinzihnimizdenbamszolarakmevcut/sabitolduu
ynndedir.Bunagreilgilicmlehsltahsilkabilindenbobirszdeildir.
1

HaiyeiIsm,s.24;KefuIstlhtilFnn,c.1,s.687.

HaiyeiIsm,s.24.

1. Konu: Eyann Hakikati

73

Ziramezkrcmledekonuedilenhususun,felsefolaraktartldcihetiyle
beyan ve ispata ihtiyac vardr. Hal byle olunca cmlenin gereksiz, lav
olduunusylemekmmkndeildir.
Ancakortadagzdenkaanbirhususvardr.Oda,Nesefnin,eyann
hakikatleri sabittir szn sabit olan (emirler) sabittir sz gibi kabul
etmek iin cmlede geen hakikatleri, yaygn kullanmnda olduu gibi
haricvarlklareklindeanlamakgerekir.Zatenizafetinbeyanyesaylpha
kikatlerinsabitemirlereeitlenmesiancakbylemmkndr.Oysahakikat
lerin,Mellifindebenimseyipilksradazikrettiimahiyetleranlamnagel
diikabuledilirsecmlenin,sabitolanemirlersabittireklindeevrilmesi
szkonusuolamaz.DolaysylaanlansualdeMellifetevcihedilemez.Zira
butakdirdecmle,mevcudatnmahiyetlerisabittiranlamnagelir.Buda
duyularmzlaidrakettiimizvarlklarnduyularmzdanbamszolarakger
eklii bulunduunu gsterir. Kald ki Sofistlerin dncesini red asndan
buanlamdahauygundur.ZiraSofistlerharitevarolaneyayinkretme
mekte,onlarbilakis,eyannharitekivarlnntesindenefslemirdeki/
kendindeki varln inkr etmektedir. Bu durumda, sz konusu izafet
bimanellmkabuledilirveeyannharicvarlnntesindekiyalnhaki
katinin/mahiyetininsabitolduusylenmeklesofistleringrtamolarak
reddedilmiolur.Ayrcaszkonusuitirazndabiranlamkalmaz.

74

erhu'l-Akid

erhul-Akid
Eyann hakikatlerini bilmek gerek mahiyetlerini tasavvur, gerekse
kendilerinivehallerinitasdikitibarylaeyaybilmekvakidir.Burada,btn
eyannhakikatlerininbilinemeyeceikesinolduunagre,Mellifinmak
sad,eyannhakikatlerininsabitolduunubilmektir,denmitir.Fakatbuna,
Mellifinmaksadbtneyadeil,bilakiseyanncinsidir,diyecevapve
rilmitir. Zira Mellif bu ifadeyi; hibir eyin hakikati olmadn, olsa da
hibireyinhakikatininsabitolupolmadnnbilinemeyeceinisavunanlar
redsadedindekullanmtr1.
Sofistlerbunamuhalefetetmilerdir.Sofistlerdenbirgrupeyannha
kikatini inkr ederler ve eyann kuru hayal ve vehimden ibaret olduunu
sylerler.Bunlarainadiyyeadverilir.
Onlardandierbirgrupeyannhakikatininsbutunuinkredervebu
nun kiilerin inancna bal olduunu savunurlar. Onlara gre biz bir eyin
cevher olduuna inanyorsak cevher; araz olduuna inanyorsak arazdr.
Bunungibibireyinkadimolduunainanyorsakkadim;aksinehadisoldu
unainanyorsakhadistir.Bunlaradaindiyyeadverilir.
Sofistleriindenbirgrupdavardrki,bunlarbireyingerektesabitolup
olmadnnbilinemeyeceinidnrler.Buhusustapheiindeolduklarn
vehattabuphelerindendepheduyduklarnsylerlervehibireyinkesin
olamayacansavunurlar.Bunlaradaledriyyeadverilir.
Bizimbukonudabiritahkik2dieriilzam3olmakzerebalcaikideli
limiz vardr. Tahkik delilimiz yledir: Bir ksmn bizzat grdmz, bir
ksmndagrenlerdenduyduumuziinbazeylerinkesinvezorunluola
rak var olduunu syleyebiliriz. lzam delilimiz de yledir: Eer eyann
nefyisabitolmazsavarlsabitolmuolur.Nefyisabitolursanefdehk
mnbireidiolmaklabirhakikatitemsilettiinegresonutayinebirha
kikat sabit olmu olur. Dolaysyla bilumum eyay nefyetmek mmkn ol
maz.urasbirgerekki,budelilancaknadiyyeyibalar.
1

DolaysylaMellifinbtneyaykastetmiolmasgerekmez.Zirasalibeiklliyenin
nakzimucibeicziyedir.
2
Tahkik delil, mstedill tarafndan mukaddimeleri/nermeleri kabul edilen ve mste
dillininanvedncelerinegredzenlenmiolandelil.
3
lzmdelil,mstedilltarafndanmukaddimelerikabuledilmediivemstedillininan
vedncelerinegredzenlenmediihalde,srfhasmniddiasnrtmekiinileri
srlenvehasmninanvedncelerinegredzenlenendelil.

1. Konu: Eyann Hakikati

75

Sofistler yle der: Zaruriyyt ki1onlardan biri olan hissiyyta gelince

bunlargvenilirbilgilerdeildir.nkinsannhislerioudefayanlr.Me
sela a kimse biri iki olarak grr. Safra hastas tatly ac hisseder.
Bedhiyytagelincebunlardadazamanzamangrayrlklarbagster
miveancakincedeninceyednlerekhallolabilecekbirtakmpheler
domutur. [Dolaysyla bu tr bilgilerin de kesinliine hkmedemeyiz.]
Nazar bilgilere2gelince bunlar da zarur bilgilerden domulardr. Zarur
bilgilerhakkndakiphelerbunlariindegeerlidir.Nitekimnazarbilgiler
dedeaklsahipleriokaihtilafetmilerdir.
Sofistlereylecevapveririz:nsanhissininksm/zelsebeplerebal
olarak yanlmas, sz konusu sebeplerin bulunmad genel hiss bilginin
gvenilirliinezararvermez.Bedihbilgilerdebazeninsanlarngrayrl
nadmesi,szkonusubilgininkonusunakarainaolmamakyadabil
giye konu olan mefhumlarn mahiyeti hakknda bilgi sahibi olmamak gibi
arizsebepleredayaldr.Buisegenelbedihbilgilerinbedihvekesinoluu
na mani tekil etmez. nsanlarn nazariyyt tr bilgilerde oka ihtilafa
dmesi onlarn dncelerinde bulunan bir ksm eksikliklerden kaynakla
nrki,budurum,genelnazarbilginingvenilirliinehalelgetirmez.
uras bir gerek ki, l edriyye bata olmak zere sofistleri tartp ikna
etmekmmkndeildir.nkonlarkesinherhangibirbilgikabuletmedik
leriiinbubilgidenhareketlebilmedikleribirkonuyuonlaraispatlamamzsz
konusuolamaz.Bunlariknaiintakipedilecekeniyiyol,atelecezalandrl
malardr.Buyollayaateinhakikatiniitirafederleryadayanpgiderler.
Sofestakelimesiiirk,dyaldzlhikmetveatafatlilimanlam
nagelir.nksofakelimesiilimvehikmetanlamndadr.Astakelimesi
deyanlvesslgibianlamlaragelir.Nitekimsafsatada3bukktent
1

Zarriyyat,nazarvetefekkreihtiyaduyulmadaneldeedilenbilgiler.Bubilgileralt
tanedir.Bunlar;evveliyat,ftriyat,hissiyat,mtevatirat,hadsiyatvemcerrebattr.
2
Nazarbilgiler,ancakfikirvenazaryoluylaeldeedilebilenbilgiler.Meselaleminhadis
olduuynndekibilginazardir.Ziragenellikleinsanbylebilgiyeulamakiinylebir
nazarda bulunur: lem deikendir. Her deiken hadistir. u halde lem de hadistir.
Nazar bilgilerin zaruri bilgilerden domas, bir veya ikinci dereceden nazar bilgilerin
zaruribilgileredayanmasndankaynaklanr.Yaninazarbilgiler,sonuta,herkesinpayla
abileceiakbilgilerle/hakikatlerletemellendirilirler.Nitekimnazarbilgilerinmukad
dimelerindeveyamukaddimelerininmukaddimelerindemutlakazarurbilgileryeralr.
3
Safsata, vehmiyyattan mrekkep kyas. Safsatann gayesi, tartmada hasm yanlgya
drereksusturmaktr.Mesela,hercevherzihindemevcuttur.Zihindemevcutolanher
eyzihinlekaimdirvearazdr.uhaldecevherdearazdr.Bkz.,Crcn,Tarift,s.86.

76

erhu'l-Akid

remitir. Felsefe de fila sof kelimelerinin birleik halidir ve hikmeti se

venmanasnadr.

zht
rihingerekmahiyetlerinitasavvur,gereksekendilerinivehallerinitas
dik itibaryla eyay bilmek vakidir eklindeki aklamas metinde zikredilen
ilmin tasavvur ve tasdik olmak zere her iki ksmna amil olduunu beyan
iindir.rihbyleceeyannmahiyetlerinintasavvurdzeyindebilinebilecei
ni sylemekle, mahiyetlerin tarif edilebileceini, mahiyetlerin tasdikiyle de,
bunlarn ispat edilebileceini, hallerinin tasdikiyle de, mahiyetlere arz olan
hallerinispatedilebileceinisylemekistemitir.BunagreTaftzn,mesela
insanvardr,diyerekeyannsbtunu,insanhadistirdiyerekeyannhal
lerininsbtunutasdikolarakbilmeninvakiolduunuifadeetmitir.
Sofistler,M..5.ve4.yzylda,Yunantoplumundasiyasvetoplumsalko
ullarndeimesininvedoafelsefesininiflasnnardndan,insanzerinefel
sefeninbalatcsolarakortayakangezginfelseferetmenlerigrubudur.
En nemli sofistler arasnda Protagoras, Gorgias, Prodikos, Hippias,
Antiphon, Thrasmakhos ve Kalliklesin adlar verilebilir. Sofistler, felsef bir
okul oluturmaktan ok belli bir meslein yesi olan, toplumsal koullarn
deimesinindoalbirsonucuolarakortayakanpratikilerdeyolgsteri
cilie duyulan alktan, kendileri iin bir meslek ve yaam biimi retmi
olup,parakarldersverengezginretmenlerdi.Bugezginretmenler
dilbilgisi,iknasanat,retorik,mahkemedekendinisavunmasanat,mantk,
ahlak davran, edebiyat eletirisi, matematik ve dilsel analiz gibi birok
sanatrenmeiddiasndaolmulardr.
Sofistler; tanrlarla veya tanrlarla1insanlar arasndaki ilikilerle ilgili
olarak kukucudurlar. Onlar, deerlerin doast veya ilah temellerden
btnyle bamsz olarak yalnzca insan temelleri olduunu savunmakta
vedevletbalamndaszlemecibirteoriyibenimsemektedirler.Sofistlerin
genelzellikleributemelzerindeylesralanabilir:
Eletiricilik: Sofistlerinenbelirgintaraflarhereyeyneliksergiledik
leri eletireltavrdr. Sofistler Yunantoplumunun siyasi, hukuki ve din ka
bullerinetoplucaeletiridebulunmuveognekadarsorgulanmayanher
eyi batan sona sorgulayarak yeni bir dnce anlaynn domas iin
abasarfetmilerdir.Sofistlerinneaklnedehissbilgilereitimatedileme
1

BuradatanrifadesininkullanlmasbatlYunanilahlarylaalakaldr.

1. Konu: Eyann Hakikati

77

yeceine dair grleri de bu erevede ele alnmaldr. Sofistler bununla

mevcutbilgianlayneletirmivesalam/gvenilirbilgiiingereklinesne
lerinveltlerinsalanmaszorunluluunaiaretetmilerdir.
Rlativizm/izafilik:Sofistlerortakolarakmutlakrlativizminsavunucu
su olmulardr. eyler, kiilere grelidirler. Onlarn var olularnn ls
insandr.Sofistler,bilgialanndakibugreliliiahlakveestetikalannahatta
deerleralannadatamlardr.
Kukuculuk:Sofistlerkesinvemutlakbilgiimknnaduyulangvensiz
liipaylamlardr.SofistlerdenGorgiasdahadailerigiderekbilgininimk
nninkretmi,hibireyinbilinemeyeceinivebilgininbiryanlsamadan
ibaretolduunuilerisrmtr.
znelidealizmveyamutlakznelcilik:Sofistlervarlkgrbakmn
dan,evreni,dsalbirtakmilkelereyadafenomenaldnyanndndaveya
stndekiayrbirgereklikdnyasnahigitmedensadecefenomenalbo
yutlarveyazellikleriyoluylaaklanabileceiyadamodernifadesiylefizik
nesnelerin duyusal deneyimlere indirgenebilecei grn benimsemi
lerdir.Bunagresofistlerfenomenlerindndaayrbirgereklik,grn
lerden bamsz bir varlk olmadn savunarak, var olan her eyin feno
menlerdenibaretolduunusylemilerdir1.
Kelamclarntasnifindeolduugibi,Sofistleringrubaayrldnadair
ak bir bilgi bulunmamaktadr. Belki kelamclarn, nadiye, ndiye ve L
edriyediyefarklgruplaraisnadettiibugrler,toplucavefarklller
de btn sofistlerin ortak dnceleridir. Ayrca kaynaklarda sofistlerin,
eyannvarlninkrettiinedairherhangibirbilgiyeralmamaktadr.Bel
ki sofistler eyann insan zihninden bamsz gerekliini inkr etmekte ve
buna dayal olarak herkes iin geerli genel ve mutlak bilgi ltlerinden
bahsetmeninimknszolduunusavunmaktadr.
Kelamkitaplarndaismindenszedilensofistlerinslamdnyasndag
rleri, felsefeleri ve hedefleri hakknda yeterli bilgi mevcut deildir. Kelam
kaynaklarnda bilindii kadaryla sofistler, eyann hakikatini inkr etmek,
bilgininimknnyadsmakgibiaykrveuukgrleriyletannmaktadr.Oy
sa modern kaynaklarda sofistler hakknda detayl bilgiler yer almaktadr. Bu
bilgileregresofistlerbellibirfelsefokulkurmaktanokyerleikfelsefd
nceyitenkitetmivekendilerindensonragelenbirokfelsefakmailham
1

AhmetCevizci,FelsefeSzl,s.856857.

78

erhu'l-Akid

kayna olmulardr. Ge dnem felsefe tarihinde Sofistiye/sofizm diye bir

felsef okul yoksa da, Sofistiyenin farkl konularda fikirlerini yaatan felsef
okullarvardr.Hattabazfelsefetarihileri,sofistleri,Yunanaydnlanmahare
ketinin ncleri olarak grm ve Avrupadaki aydnlanmayla Yunan aydn
lanmasarasndaciddibenzerliklertespitetmilerdir.Bubenzerliklereparalel
olarak mezkr felsefe tarihileri, ayrca aydnlanma felsefesini temsil eden
filozoflarn fikirleriyle sofistlerin fikirleri arasndaki ortak ynlere de iaret
etmilerdir. rnein sofistlerin grleriyle, Subjective dealism/znel idea
lizminncleriJohnLockeveGeorgeBerkeleyvebelliynleriyleImmanuel
Kantnfikirleriarasndanemlildebenzerliklervardr1.

***

AbdurrahmanBedev,MevsatlFelsefe,c.1,s.592;AhmetCevizci,FelsefeSzl,s.732.

2. Konu: lim Aralar/Duyular

79

( 2. Konu: lim Aralar )

Metnl-Akid
lmin yollar yaratlmlar iin tr. Bunlar salkl duyu, doru haber ve
akldr.

erhul-Akid
lmin yollar ilim, sahibine, zikredilebilen eyin tecelli etmesini / kef
olmasnsalayanbirmelekedir.Yaniilim,istervarolsunistervarolmasn
insana, aslen ifade edebilecei her eyi aikr klan bir sfattr1. Bu tarife
greilim,hisyadaakllaidrakedilebilen,isteryaknolsunisterolmasnher
eittasavvurvetasdikiierir.
lmin, sahibine, nakzine/aksine ihtimal vermeyecek derecede ayrtr
ma salayan sfattr, eklindeki tarifi byle deildir. Zira bu sonuncu tarif,
manalarla kaytlanmam olmas bakmndan hiss idraki ve bazlarnn sa
vunduugibi2aksiolmamasbakmndantasavvurlariersedeyaknolma
yantasdikbilgileriiermez.Nevarkibirincitarifteyeralantecellikelimesi
nitaminkiafayormaldr.nkkelamclaragreilimzannnkartdr.
Yaratlmlariinyanimelek,insanvecindenmteekkilmahlkatiin
demektir.Bukaytlayaratcnnilmikonudbraklmtr.Ziraonunbilgisi
kendizatndanolupherhangibirsebebebaldeildir.
tr.Bunlarsalklduyu,doruhaberveakldr.lminsebeplerinin
taneolduuynndekibuhkmistikraya3dayaldr.Szkonususebep
lerinbumaddedeinhisaryleaklanabilir:Eerilminsebebiharicise
bu doru haberdir. Tersi durumda eer anlan sebep mdrik/idrak edici
deilseduyu,eeridrakediciyseakldr.

***
1

EbulMunenNesefbutarifinmanaitibarylamamMatrdyeaitolduunuifade
eder ve tarif teknii asndan salam ve tutarl olduunu savunur. Bkz., Tebsratl
Edille,c.1,s.11.
2
Bazmantklartasavvurlarnnakziolmadnsavunur.Yalnzrihinifadeleri,ken
disininbugrbenimsemediiniimaeder.
3
stkra, cziyyat incelemek suretiyle kll bilgiye ulamak. Tek tek cziyyat ele alp
genelbirhkmevarmak.

80

erhu'l-Akid

Soru:Bilgininaslmessir/meydanagetiricisebebiAllahTeldr.n
kbtnbilgilerduyu,haberveaklnherhangibirtesiriolmaksznsadece
onun yaratmasyla meydana gelir. Eer burada, atein yakma iine sebep
olmas gibi zahir sebeplik kastediliyorsa bu durumda bilginin tek sebebi
vardrveodaakldr.Ziraduyularvehaberleraklnidrakiiinsadecebirer
ara ve yol mesabesindedir. Eer bilginin sebepleri ifadesiyle, ilah adet
zerekendisiylebirlikteAllahnbilgiyiyarattvebilgininolumasnayle
yadabylekatksolaneylerkastediliyorvebylecebilgiyiaslidrakeden
akl,bilgininidrakaracolanduyularvebilgiyiidraketmeninyoluolanhabe
rikuatacakkadarumumbirmanakastediliyorsabudurumdaszkonusu
sebeplerimaddeyehasretmemizmmkndeildir.Bilakisvicdan1,hads2,
tecrbe3vemebdevemukaddimelerintertibianlamndaaklnnazar4[tarif
vekyas]gibiilminbakasebepleridevardr.
Cevap:Mellifinbuifadesimeyhn5detinegredeerlendirilmelidir.
Nitekimmeyhkitaplarndaaslmaksatolaneyleriifadeyleyetinirvefelse
fecilerintetkikatndanuzakdururlar.Meyh,bazidraklerin,isterinsanlarda
ister hayvanlarda olsun, sbtunda phe bulunmayan zahir hislerin/d
duyularnkullanlmasnmteakipmeydanageldiinigrdkleriiinduyular
ilimsebeplerindenbiriolarakkabuletmilerdir.Bununyanndadinbilgilerin
oudoruhaberedayandiinonudaikincibirsebepolarakgrmlerdir.
Meyh nezdinde hissi mterek, vehim ve dier batn hisler/i duyular
sabitolmadndanveonlarn,kelamkitaplarndaispatlamayaaltklardin
1

Vicdan,kelimeanlamitibariyleidraketmek,bilmekvefarketmekanlamnagelir.Bura
dakastedildiimanasylavicdaniduyudiyebileceimizbireydir.nsannaln,tok
luunubilipanlamasvicdanaraclylaolurki,butrbilgilerevicdaniytdenir.
2
Hads,sezgi.Zihninmebadidenmatlubadoruhzlaintikaletmesi.Kartfikirdir.Zira
fikirdencematluptanmebdeedahasonramebdedenmatlubageivardrvegenel
de bu gei seri olmaz. Ayn nn gneten alndn bilmek hads iledir ve bu tr
bilgilerehadsiytadverilir.
3
Tecrbe,mahedelerintekrarlanmasylaoluanbilgidir.Sakamonyasafraygiderici
dirrneindeolduugibi.
4
Mebdevemukaddimelerintertibindenmaksat,tariflerdecinsilefasln;kyastasurile
kbrnndizimidir.Budizimneticesindetarifvekyasataksimedilennazarortayakar.
5
Taftazanninburadakullandmeayhterimimtekaddimindnemikelamclarna
iaretetmektedir.Odneminkelamclarzellikletarifvetaksimhususundamant
kvefelsefayrntlarapekiltifatetmezvelafzdanokmanayaihtimamgsterirlerdi.
Busebeplemteahhirindnemitedkiktarzasndanbakldndaonlarnszlerinde
msamahalifadelererastlamakskakarlalanbirdurumdur.

2. Konu: lim Aralar/Duyular

81

esaslarasndanbakldndahadsiyyt,tecrbiyyt,bedihiyytvenazariyyt
gibitafsilataihtiyaduyulmadndanvestelikbtnbubilgisebepleriso
nutaaklaraciolduundanaklncbirsebepkabuletmilerdir.Aklnbil
giyeulatrmasisterdorudanolsun;isterhads,tecrbeveyamukaddimeleri
tertip yoluyla olsun, aralarndaki farka bakmakszn, bunlarn hepsini genel
olarakaklmaddesindetoplamlardr.
Buna bal olarak kelamclarmz; almz ve susuzluumuzu hisset
memizde[vicdaniyyt], btnn paradan byk olduunu [bedihiyyt],
ayn n gneten aldn [hadsiyyt], sakamonyann safray giderdiini
[tecrbiyyt] ve lemin hadis olduunu [nazariyyt] bilmemiz esnasnda,
bazlarnda hissin yardm olsa bile devreye giren bilgi sebebi olarak hep
aklgrmlerdir.

zht
rihTaftznerhteilimleilgiliikitarifeyerverir.Nitekimbuikitarif,
tariftekniiasndandiertariflerenazarandahatutarldr.Bunlardanbi
rincisi, zahiri itibaryla, yakn olmayan tasdikt da ierdiinden ikincisine
gredahamsamahalbulunmutur.
Birincitarifte,zikredilebilen/mezkrifadesininyeralmasbilgininsade
cemevcutlasnrlolmad,madumundabilgiyekonuolabileceinibildir
mekiinzellikleseilmitir.
kinci tarifte, malumun nakzine ihtimali olmamas kayd, vehim, zan ve
cehlgibiyaknolmayantasdikattarifindnaitimi,ayrcatasavvuratdatarife
girmitir.Bunagreyakntasdikatilebtntasavvurlartarifedhilolmutur.
Burada tasdikatn yakni olmakla kaytlanmasna karn, tasavvuratn
bylebirkaytaltnaalnmamasvebunabalolarakbtntasavvuratnilim
saylarakvakamutabkolmayantasavvurlarndailimolmassonucudoabi
lecei cihetiyle alakal bir soru/itiraz akla gelebilir. Ancak tasavvurlarn ger
ektevakilehibiralakasyoktur.Dolaysylatasavvurolarakhibirtasavvur
bilginin vaka mutabakatndan veya ademi mutabakatndan sz edilemez.
Zira tasavvurun vaka mutabk olmasndan veya olmamasndan sz edildii
andaoradatasdikszkonusudur.
Meselauzaktangerektetaolanbirkarartgrponuzihnimizdeinsan
olaraktasavvuredecekolsak,budurumda,zihnimizdecanlandrdmzsuret
hakikaten insan suretidir ve aslna/insana uygun olup insanla ilgili tasavvur
bir bilgidir. Ancak burada hata uzaktan grdmz karartya insan diye

82

erhu'l-Akid

hkmetmemizde yani tasdiktedir.1Bu durumda tasavvurlarn vaka uygun

olup olmama durumu sz konusu olmadna gre, onlarn hibir zaman
nakzeihtimaliszkonusudeildir.
uhaldetasavvurlar,nakzleribulunduuhususukabuledilsedeedil
mesede,herhaldeilmintarifinedhildir.Nakzeihtimaliolmamalarnon
larn hi nakizleri bulunmamasna balamak gerekli deildir. nk tasav
vurlarn nakzi olduunu savunanlar da sonuta onlarn, tasavvur olarak
kaldklarsrecenakzeihtimaliolmayacan,nakzeancaktasdikedn
tktensonraihtimaledebileceklerinikabuletmektedir.Aksitakdirdetasdik
letasavvurubirbirinekartrmolmalargerekir.
Sonu olarak ikl, nakzin bulunup bulunmamasnda deil, nakze ih
timal edebilme veya edememededir. Nakzin bulunmas ile nakze ihtimal
edebilme arasnda bir mlazemet yoktur. Bu durumda tasavvurlarn tarife
dhil olmasnn, nakzlerinin bulunmamasna dayandrlmas konusu tart
maldr2.

***

1
2

erhulMevkf,c.1,s.81.
Konuyabu ekildeyaklamamzn sebebi,Taftazan de dhil olmak zere ou man
tklarn tasavvurlarn nakzi bulunduunu kabul etmesiyle alakaldr. Tasavvurun,
byletercihedilenbirtarife,tercihedilmeyenbirgredayandrlarakdhiledilmesi
pektutarldeildir.Busebepletasavvurlarnherhaldetarifedhilolduunusyleye
rekkonuyaizahattagetiiekliyleyaklamakdahauygunolmaldr.

2. Konu: lim Aralar/Duyular

83

( Duyular )
Metnl-Akid
Duyular betir. Bunlar; itme, grme, koklama, tatma ve dokunma
duyulardr.Bubeduyudanherbiriileancakvazolunduklareyleridrak
edilir.

erhul-Akid
Duyular metinde geen havss kelimesi duyan kuvvet anlamnda
hssekelimesininouludur.betir.Duyularnbetaneolduuynndeki
bu hkm,bu duyularnvarlna akln zarur olarak hkmetmesi anlamn
dadr.Felsefecilerinzikrettiibatnhisleregelince,slamesaslargznn
debulundurulduundabunlarnvarlngsterendelilleryeterlideildir.
a)itmebu,kulaniinedenmibulunansinirlereyerletirilmibir
kuvvettir.Buduyusayesindesesinkeyfiyetinegrebiimlenenhavadalga
snnkulaaulamassuretiylesesleridrakedilir.ylekibunlargerekle
tiindeAllahTelinsandaszkonusuidrakiyaratr1.
b)Grmebu,ilerioyukolanveinsannbeynindencebirleipsonra
gzlere doru ayrlan iki sinirin iine yerletirilmi bir kuvvettir. Bu kuvvet
sayesindeklar,renkler,ekiller,miktarlar,hareketler,gzellikveirkinlik
gibi kulun sz konusu kuvvetini kulland srada Allahn insanda yaratt
eyleridrakedilir.
c)Koklamabuinsanbeynininntarafndabulunanvememeyebenze
yen iki kntnn iine yerletirilmi bir kuvvettir ki, bu kuvvet sayesinde,
kokunun keyfiyetine gre biimlenmi hava dalgalarnn hayuma/genize
ulamassuretiylekokularidrakedilir.
d) Tatma bu, dilin zerine denmisinirlere yaylm bir kuvvettir ki,
1

rih bu ifadesiyle, sz konusu kuvvetin, idraki tabiatiyle, kendi kendine meydana

getirmediine, bunun bilakis Allah tarafndan yaratldna iaret etmektedir. Ayrca
rihin, sebebiyet ifade edenb yerine, zarfiyet bildiren nde kelimesini kullan
masdaEarlerin(zahir)grnbenimsediinigsterir.NitekimEarler,Allahn,
sebebinolumasylam,yoksasebebinolumassrasndamyarattkonusundaki
ihtilaftasebebinolumassrasndayarattgrnbenimservemmkintnHak
Telyaistinadnnvastaszolduunakailolurlar.Bkz.,enNibrs,s.46.

84

erhu'l-Akid

bukuvvetsayesinde,azdabulunanrutebetinyenileneyekarpsinirlere
ulamassuretiyletatlaridrakedilir.
e) Dokunma bu, insan bedeninin tamamna yaylm bir kuvvettir. Bu
kuvvettemassrasndascaklk,soukluk,kurulukveyalkgibieylerinid
rakineyarar.
Bubeduyudanherbiriileancakvazolunduklareyleridrakedilir.
YaniAllahTelbuduyularnherbirinibellieylerinidrakedilmesiiinya
ratmtr. Mesela iitme duyusu sesleri, tatma duyusu tatlar, koklama du
yusu da kokular idrak iin yaratlmtr. Bu duyulardan ancak biriyle idrak
edilen ey, bir dier duyuyla idrak edilemez. Fakat bunun haddi zatnda
mmknolupolmadkonusutartmaldr.Doruolangraslenmm
kn olmasdr. Zira sonuta idrak mahza Allahn yaratmasyladr. drakin
gereklemesindeduyularn her hangi bir tesiri yoktur. Dolaysyla rnein
insanngzylesesleriidraketmesiimknszbireydeildir.Tatmaduyu
sununaynandahembireyintatllnhemdescaklnidrakettiiileri
srlecek olursa, bunlarn farkl duyular tarafndan idrak edildiini; yani
tatllntatmaduyusuyla,scaklndaaznvedilinyzeyineyaylmbu
lunandokunmaduyusuylaalglandnsyleriz.

zht
Kadimfelsefecileregreinsanhisleriivedolmakzereikiksmaay
rlr.Dhisler/havasszahire,beduyuolarakbilinengrme,duyma,kok
lama, tatma ve dokunma duyulardr. Bu duyularn varl ve fonksiyonlar
gayetakolupbukonudafilozoflarlakelamclararasndafikirayrlyoktur.
duyular/havassbatnaisehissimterek,hayal,vehim,mutasarrfa
vehafzadanibaretbeduyudur.Bu duyularinsanbeynindencepheden
arkacepheyedorusrasyladizilmiolup,fonksiyonlarbirbirleriylebalan
tldr.
BabanzadeAhmedNaimEfendibubeduyuyu,Mslmanfilozoflarn
tariflerinegrezetleyleaklar:Batnhisler,czisuretvegrntleri
vebusuretlerdeneldeedilen/intizaedilenczimanalaridrakeder.Ancak
idrakedenkuvvetleryalnzhissimterekle/bantasyavehimolupdier
yanihayal,hafza,mutasarrfamdrikdeil,idrakeyardmcdr.
a)Hissimterek,idrakmmknolansuretvegrntleriidrakeden
kuvvettir.

2. Konu: lim Aralar/Duyular

85

b)Vehim,czimahsusattan/hissedileneylerdengayrmahsusbirk
sm czi manalar idrak eden kuvvettir. Faraza Zeydden dostluk, Amrdan
dmanlkmanasnidraketmekgibi.
c)Hayal,bunamusavviraaddaverildiivakidirhissimtereinid
rakettiisuretlerinsaklbulunduuhaznedir.
d) Mutasarrfa,hissimtereklevehminzaptettiisuretvemanalar
terkip ve tafsil eden bir kuvvettir ki, bu kuvveti vehim kullandnda
mtehayyile,aklkullandndamfekkireadnalr.
e)Hafza,manalarhfzedervevehmehfzileyardmeder.Bazlarbu
nazkirededemitir1.
Batnhislerdiyeanlanbuduyular,sadecefelsefecilerinkabulettiiey
lerdir. Kelamclar bunlarn varln kabul etmez. Zira felsefecilerin bunlar
ispat sadedinde getirdii delil ve izahlar davann ispat iin kfi deildir. Bu
delillerinsannefsinin/nefsinatkamcerretoluuvemcerretolanbireyin
cziyyatancakhisleraraclylaidrakedebileceiilkesinedayanr.
Ayrca sz konusu hislerin birden fazla grlmesi de, birden ancak
birktilkesinedayanrki,builkelerkelamclarnbenimsediislamesas
larlartmemektedir.Zirakelamclaragrenefismcerretdeil,cisimdir.
Ayrca mcerret olan bir eyin cziyyat dorudan idrak edemeyecei
hususudamsellemdeildir.Nitekimfilozoflar,CenabAllahncziyyatbi
lemeyeceihususunudaayngerekeyleizahederlervebugrtemelslam
inanlarnaaykrdr.
Birdenancakbireyinsadrolmasdabatldr.Nitekimbuprensipde
Cenab Allahn lemi Kuranda getii ekliyle yaratt gereiyle de eli
mektedir.FilozoflarbuilkeyedayanarakAllahtansadecebirinciaklnsudur
ettiini ve ondan sonra her eyin zincirleme bu akldan sudur ettiini ileri
srerekAllahnlemedorudanmdahalesinimmkngrmezler.
Ayrcafilozoflarnbukuvvetlerleilgiliifadelerindedeyeryerphe,be
lirsizlik ve tutarszlklar gzlenmektedir. Bu da sz konusu tasnifin kesin
delillere mstenit olmadn; bunlarn speklatif eyler olduunu ortaya
koymaktadr.rneinbniSnhafzakuvvetiyle,unutulanbilgilerivehmin
mahzntndangerigetirenhatrlayc/mtezekkirekuvvetininbirmiyoksa
ayr kuvvetler mi olduu konusuna aklk getirememi ve bunun tabibe
gerekliolmadnsylemitir.
1

BirFelsefeDiliKurmak,s.187188.

86

erhu'l-Akid

Bunun gibi vehim kuvvetinin, bizzat mfekkire, mtehayyile ve

mtezekkireolabileceiihtimalizerindedurmuvevehmin,zatitibariyle
hkim,hareketveilevleriitibariylemfekkirevemtehayyileolabileceini;
suretvemanalardaigrrkenmfekkire,iininsonbulduueyitibariyle
demtezekkireolabileceinisylemitir.
FahrurRzbniSnnnbututumunu,onun,nefsankuvvetlerkonu
sundagrnntutarszvearpkoluuylaaklar.1
FilozoflarnbatinhisteorisibugnkPsikolojiyledertmemektedir.
Nitekim Babanzade Ahmed Naim Efendi bu meyanda yle der: Havass
btnahakkndakinazariyytvetasniftkelamclartarafndanreddolundu
u gibi ilmnnefs/psikolojinin bugnk msellemtna/kabullerine de
katiyen tetabuk etmez. Felsefei cedide artk hissi mterek ile vhime,
hayal ile hafza arasnda farkll gerektiren bir haddi fasl grmyor. Ve
her ikisini de ayn ahkma tabi gryor. Mtehayyile, kuvvei zihniyenin
vesayetineramolmuhissimterektenveyavehimdenbakabireyde
ildir.Mfekkireninefliise,mahiyeteneflihavastanklliyenfarklefl
isrfeizihniyedir2.
arihin zahir hislerle alakal tarifleri klasik fizik biliminin/hikmeti
tabiiyyeninkabullerinegredir.Butariflermodernbiliminverileriylekarla
trldndaduyularaklamakonusundayetersizkalmaktadr.Modernbilim,
gelien teknik imknlardan da yararlanarak sz konusu duyularn, daha de
taylvekompleksbiryapyasahipolduunuispatlamtr.rneinklasikfizi
in iitme duyusuyla ilgili tariflerinde kulak zar, eki kemii, rs kemii,
zengikemii,ikulak,salyangoz,salyangozdakisv,dolambagibiiitmede
etkiliolanunsurlardanvebuunsurlarnfonksiyonlarndanbahsedilmez.

***

1
2

elMebhislMerkiyye,c.2,s.344.
A.g.e.,s.237.

2. Konu: lim Aralar/Mtevatir Haber

87

( Mtevatir Haber )
Metnl-Akid
Doruhaberikieittir.Birincisimtevatirhaber,ikincisipeygambe
rinhaberidir.Mtevatirhaber,yalanzerineszbirliiyapmalardn
lemeyen topluluk tarafndan nakledilen haberlerdir. Mtevatir haber za
rur bilgi ifade eder. Eski zamanlarda yaam sultanlar ve uzak lkelerle
ilgilibilgilerhepmtevatirhaberyoluylaeldeedilmibilgilerdir.

erhul-Akid
Doruhaber,yanivakauygunolanhaber.Haber,nispetininhariceta
alluk eden yan olan szdr. Eer bu nispet harice uygunsa haber doru,
uygundeilsehaberyalandr.Bunagrehaberindoruyadayalanolmas
haberinzelliklerindendir.
Bazenhaberindoru yadayalan olmas,bireydenvakda olduuhal
zerehabervermekveyavakdaolmadhalzerehabervermekanlamnda
kullanlr. Yani doru haber, vaka uygun olan tam nispeti bildirmek, yalan
haberdevakauygunolmayantamnispetibildirmekanlamndakullanlr.Bu
durumdahaberindoruyadayalanolmashabervereninsfatolur.Bufarka
binaen baz nshalarda mellifin ifadesi elhaberussadku (doru haber)
eklinde sfat terkibi olarak geldii halde, baz nshalarda haberussadki
(dorukimseninhaberi)eklindeizafetterkibiolarakgelmitir.
ki nevidir.Birincisi mtevatir haber, ikincisi peygamberin haberidir.
Mtevatir haberin bu ismi almas onun bir anda meydana gelmeyip pe
pee,ardardaolumasndandr1.
Bu tr haberler, yalan zerine sz birlii yapmalar dnlemeyen
yaniaklnbylebireyimmkngrmediitopluluktarafndannakledilen
haberlerdir. Bunun ls sz konusu haber duyulduunda her hangi bir
pheduyulmadanhaberekesininanlmasdr.
Mtevatirhaberzorunluolarakzarurbilgiifadeeder.Eskizamanlar
da yaam sultanlar ve uzak lkelerle ilgili bilgiler hep mtevatir haber
yoluylaeldeedilmibilgilerdir.
1

Nitekim mtevatir kelimesi, szlkte,aralklarla birlikte ard arda gelmek anlamnda

dr.Bkz.,elKmslMuht,c.1,s.679.

88

erhu'l-Akid

Metinde geen ve uzak lkeler ifadesi sultanlar kelimesine veya

zamanlarkelimesineatfolabilir.baredeuzakolsadasultanlarkelime
sineatfedilmesidahauygundur.
Buradaikihususadikkatekilmesigerekir:
Bunlardanbirincisi,mtevatirhaberkesinbilgiifadeedervebubilgiyi
ifadeediizorunludur.ZirabizMekkeveBadatgibiehirlerinvarlhak
knda kendi iimizde kesin bir bilgi hissederiz. Bu bilgimiz ancak haber yo
luylameydanagelmitir.
kinci husus, mtevatir haber yoluyla elde edilen bilgi zaruridir. Zira bu
trbilgileristidlaldebulunabilenyadabulunamayanherkestebulunmaktadr.
Hatta bilgi edinme yollar ve mukaddimeleri tertip teknii hakknda hi bir
bilgisiolmayanocuklarbilebutrbilgilerirahatlklaeldeedebilmektedir.
Hristiyanlarn Hz. sann (Allahn salt ve selam bizim peygamberimizin ve
onunzerineolsun)ldnedair;Yahudilerin,Hz.Musadan, (Allahnsaltve
selam bizim peygamberimizin ve onun zerine olsun) dinlerinin kyamete kadar
geerli olacana dair naklettikleri haberlere gelince bunlarn mtevatir
olduusabitdeildir.

***
Soru:Haberinakledenfertlerinherbirininnakliancakzanifadeeder.
Bufertlerinnakilleribirarayagelmiolsabilesonutazanlarbirarayagel
midemektir.Zanlarhernekadarbirarayagelsedeyaknifadeedemezler.
Ayrcahaberinakledenherbirferdinyalansylemiolmaihtimalisonuta
hepsininyalansylemiolmaihtimalinidourur.nkmtevatirhaberde
kinakillertektekfertlerinnakillerinintoplamdr.Dolaysylamtevatirha
berinkesinbilgiifadeetmemesigerekmezmi?
Cevap: Fertlerin tek tek nakilleri biraraya geldii zaman nceden bu
lunmayanyepyenibirkuvvetkazanrlar.Zirabireytekbanaolduunda
mahrum olduu gce bakalaryla birletiinde kavuabilir. Nitekim tek bir
klparasnngcvedayankllolmadhaldeklparalarnntoplamn
danmteekkilkalnurganlarglvedayankldr.

***
Soru:Zarurbilgilerdekesinlikfarkvegrayrlbulunmamasgere
kir. Oysa biz, birin ikinin yars olduu ynndeki bilginin tarihte skender
adlbirkralnyaadnadairbilgidendahaglolduunugryoruz.

2. Konu: lim Aralar/Mtevatir Haber

89

AyrcaSmenler1veBrahmanlar2gibimtevatirhaberinkesinbilgiifa
deettiiniinkredenlerdeolmutur.
Cevap:Zarurbilgidekesinlikfarknnbulunmamasgerektiiynndeki
tespitdorudeildir.Kiininkonuyancedenyatknveyaainaolmas,ko
nununkolaycakavranabilirolmasvenermenintaraflarnn(konuveyk
lem)dahancedenbilinirolmasgibiyanetkenlersebebiylebazzaruribil
giler dierlerinden daha ak ve kesin olabilir. Ayrca btn zarur bilgileri
inkredensofistlerrneindeolduugibisrfinatyadamkberesonucu
zarurbilgiyekarkanlardaolabilir.

zht
Arapdilindeinavehaberolmakzereikieitcmlebulunur.
nacmleleri,nispetininharilealakasolmayancmlelerdir.Birbaka
ifadeyle dorulanmas veya yalanlanmas sz konusu olmayan cmlelere
ina denir. Emir, nehiy, dua, terecc/umut ve temenn gibi talep cmleleri
indr. Bir emir cmlesinin yalanlanmas veya dorulanmas sz konusu
olamaz.rneinbirineunuyapdediimizde,busznyalanveyadoru
olmasndanbahsedilemez.Bunungibiunuyapcmlesinde,iiyapmakla
(fiil/mensub)iiyapacakkii(fail/mensubunileyh)arasndakinispetinhari
ce taalluk eden bir taraf da yoktur. Burada sadece, harite olmayan bir
eyinmeydanagetirilmesiynnde,tamamenbizimkendiiimizdeoluup
gelien bir istekten sz edilebilir. Bu bakmdan sz konusu nispeti harile
karlatrpdoruveyayalanolduunutespitetmekdemevzubahisolamaz.
Habercmlelerinegelincebunlardakinispetinharicebakantarafvar
dr ve harice uyup uymamalar dikkate alnarak doru veya yalan olmalar
szkonusudur.
1

Smeniyye, Hind blgesinde Sment denen bir beldeye nispetle anlan belli din
veyafikirmensuplarnnaddr.Bunlarhaberisadkkonusundadagetiigibi,hisle
rin/duyularn haricinde bilgi sebebi/arac kabul etmezler. Bkz., enNibrs, s. 64. Baz
kelamclarsmeninputismiolduunuveSmenlerinbuputatapanputperestfel
sefecilerolduunusyler.Bkz.,etTemhidliKavaiditTevhid,s.4345.
2
Brahman/Brahmanizm/Brahmanlar; Vedalar vahiy mahsul kutsal kitap kabul eden
veruhginancnayerveren,Hinduizmtarihininvedalarsonras(muhtemelenM
XIIIV.yzyllar)ikincisafhas.Brahman,Hinduizmdeevrenehkimolanyceruh;Hint
felsefesinde mutlak. Brahman kavram, Atmanla birlikte Hint felsefesinin temel
kavramlarndandr.Brahmanlar,Hindurahipleridemektir.Bkz.,inasiGndz,Dinve
nanSzl,s.70.

90

erhu'l-Akid

Mesela Zeyd geldi cmlesinde, geldi fiiliyle (mensub) fail Zeyd

(mensubun ileyh) arasndaki nisbetin harile alakas vardr. Yani Zeydin
gelmesibizimzihnimizinharicindetahakkukedenbirhadisedir.Bizbuhadi
seyikendimizinaetmiyor;bilakisharitengrpnaklediyoruz.Dolaysyla
hariteZeydingelipgelmemesinebalolarakbuszyadoruyadayalan
olmakdurumundadr.
baredegeenMtevatirhaberzorunluolarakzarurbilgiifadeeder
szikihususaiareteder.
Bunlardanbirincisi,mtevatirhaberlerinkesinvezarurbilgiifadeedi
idir. Nitekim mantk erbab da mtevatir haberlerle sabit olan bilgileri
yaknvezarurbilgilerdengrrler.
kinci husus, mtevatir haberin kesin bilgi ifade etmesi zarurdir. Yani
mtevatirhaberkesinbilgiifadeedereklindekinermezarurdir,d
nlerekeldeedilentrden/nazarbirnermedeildir.Dolaysylamtevatir
haberlerin kesin bilgi ifade ettii hususu delile hacet duyulmayacak kadar
ak ve kabul edilmesi zorunludur. rih ilerleyen satrlarda bu iki hususa
deinmivemtevatirhaberlerinkesinbilgiifadeediininzarurolduunu
aklamakiinMekkeveBadatgibigremediimizuzaklkelerleilgiliii
mizde hissettiimiz ak ve kesin bilgiyi rnek olarak gstermitir. Ayrca
mtevatirhaberlerinkesinvezarurbilgiifadeediiniizahiin,ocukrne
inde olduu gibi, istidlale ehil olmayan kimselerin de mtevatir haberler
araclylabilgiedindiinedikkatekmitir.
Ancakmtevatirhaberlerinzarurbilgiifadeetmesihususukelamclar
arasnda tartmaldr. EbulHseyn elMutezil ve mamlHaremeyn el
Cveyn gibi baz kelamclar mtevatir haberlerin nazar bilgi ifade ettiini
savunmulardr. zellikle EbulHseyn elMutezil, bunun byle olduunu
ispatiinmtevatirhaberlerdedekyasyapldn,mtevatirhaberlekar
laldnda bu, yalan zerinde ittifak etmeyecek topluluun hisse dayal
olarakgetirdiihaberdir(sur).Herbyleolanhaberdorudur(kbr).u
halde bu haber de dorudur(netice) eklinde bir kyasn devreye girdiini
ve ancak bundan sonra mtevatir haberin kabul edildiini gereke gster
mitir.uvarki,muhakkikler,bylebirhaberlekarlaldndaszkonusu
kyasn devreye girdiini kabul etmemekte ve insann, ister istemez byle
birhabereinandnbelirtmektedirler.Dolaysylatahkikmtevatirhaber
lerinzarurbilgiifadeettiigrndenyanadr1.
1

enNibrs,s.51.

2. Konu: lim Aralar/Mtevatir Haber

91

Hristiyanlarn Hz. sann ldrlmesiyle ilgili haberlerinin mtevatir

saylmamas sz konusu haberin kaynanda bulunan phe ve karklkla
alakaldr. ncelikle bir haberin mtevatir olabilmesi iin yalan zerinde
ittifak etmeleri aklen muhtemel olmayan topluluklar araclyla rivayet
edilmesi kadar, haberi ilk nakleden topluluun haber verdikleri eyi bizzat
grm olmalar da gerekir. Bu ilk topluluun da mtevatir derecesinde
olmasizahtanvarestedir.
KonuyabuderinliktebakacakolursakHz.sannldrlmesihadisesiy
leilgilitevatrnkesinolmadngrrz.nceunubelirtelim,Hz.sann
ldrlmesi hadisesi son derece kark ve bir o kadar da sansasyonel bir
hadisedir. Bu olay srasnda toplumdaki gerilimin had safhaya vard ve
gerekkinvenefret,gereksehznveaknlkolsun,olayaahitolankitle
nin youn bir duygusalln etkisinde olduu hususu kesindir. u halde bu
olayaahitolaninsanlarn,mutedildeerlendirmelerdebulunmasvehibir
maniplasyona mahal vermeden olay gerek ekliyle, serinkanl biimde
zapt etmi olmas konusunda ciddi pheler vardr. Nitekim konuyla ilgili
birbirleriyleelikilihaberlerrivayetedilmesidebudurumuteyidetmekte
dir.Evet,birininarmhagerilmesikonusukesindirvebutevatrlesabittir.
AmaarmhagerilenkimseninHz.saolmashususuphelidir.Nitekimu
ayetdebupheyedikkatekmektedir:
VebizAllahnResulMesihMeryemoluIsykatlettikdemele
ri sebebiyle hlbuki onu ne katlettiler ne de armha gerdiler ve lkin
kendilerinebirbenzetmeyapldvehakikatteondaihtilfedenlerbundan
dolay phe iindedirler, ona dair bir ilimleri yoktur ancak zan ardnda
giderler,hlbukionuyakinenkatletmediler(Nisa,157).
NitekimkonuylailgilirivayetlerHz.sayldrmekzereonunyanna
girenlerinaltyedikiidenoluanbirYahudigrubuolduunugstermekte
dirvebunlarnyakaladkimseninHz.saolduukanaatiyinebukimselerin
haberine dayanmaktadr1. Etraftaki insanlar yakalanan bu kimseyi ancak
dar kartldktan sonra grmlerdir. Dolaysyla haberin kayna eve
1

ncelikle eve giren Yahudiler tevatr oluturacak kemiyette deildiler. Ayrca sz

konusuYahudilerinyalansylemeihtimalideaklenverfenimknszdeildir.Yahu
dilerinHz.sayortadankaldrmakonusundakiazimleribiryana;gerekHz.sayyaka
layamam olmann gurur krcl gerekse Hz. sann yaadna dair inancn Hristi
yanlarasalayacametanetidnerek,anlanYahudilerinyalansyleyip,Hz.sag
e kartlm olmasna ramen, ona benzetilen ahs Hz. sa diye insanlara sunmu
olmasihtimalddeildir.

92

erhu'l-Akid

giren Yahudilerdir. Ve Kurann da haber verdii gibi onlar Hz. say deil,
mucizev olarak Hz. saya benzetilen bir bakasn yakalam ve armha
germilerdir. Hristiyan topluluunun mtevatir olduu iddia edilen haberi
iseancakevegirenYahudilerinhaberinedayanmaktadr.Dolaysylahaber
ilkkaynandanitibarenmtevatirderecesinevarmamtr.
Kald ki, Hz. sann ldrlp armha gerdirildii inanc, Hristiyanlar
arasndadazerindegrbirliibulunanbirkonudeildir.Romaimpara
torluununHristiyanlamasndannce1yaayanbirokHristiyankabileHz.
sann armha gerildiini inkr eder. Muasr aratrmaclardan mstear
MuhammedzzetetTahtavbukabilelerinonbirtaneolduunubelirtirve
tektekherbirininisimlerinizikreder.2
NitekimKuranKerimingilizceyeevirenGeorgeS.SaledeHz.sann
armha gerilip ldrlmedii inancnn, bazlarnn sand gibi sadece Hz.
Muhammede ait bir inan olmadn ve Hz. Muhammedden nce de
BasilidlerveCerinthilergibibuinancbenimseyenlerinbulunduunubelir
tir.HattaSale,Photiusun,okuduuResullerinSeyahatleriadleserde,gr
dkleri arasnda u cmlenin de bulunduunu yazdn ifade eder: sa
armha gerilmedi, bir bakas onun yerine armha gerildi. Onun iin onu
armhagerenleregld3
Yahudilerin, dinlerinin kyamete kadar baki olacana dair Hz. Mu
sadannaklettiklerieyyerlervegklerdurduumddeteCumartesig
nneriayetedinszdr.Yahudilerbuszdinlerininkyametekadarbaki
olacana yormulardr. Gerekte Yahudilerin bu rivayeti mtevatir olmak
yledursun,aslensabitbiledeildir.AksinebuszzndkbnrRavend
uydurmuveMslmanlarakarkullanmalariinYahudilereretmitir.4.
Sonu olarak ne Hristiyanlarn ne de Yahudilerin tevatr iddialar ge
erli deildir. Zira onlarn, din bilgilerini, dinin kuruluundan itibaren sk
rivayet hassasiyeti iinde tevars etmedii ve Mslmanlarda olduu gibi,
dzenli bir senet sistemine sahip olmad hususu gayet aktr. Nitekim
kutsalkitaplarnbilekoruyamamolmalarbununapakgstergesidir.
1

RomaimparatorluununHristiyanlkabuletmesiylebirlikteteslisdncesiHristi
yanlntemelakidesiolarakbenimsenmitirvebudncenintemelideHz.sann
armhagerilmesivehatr.
2
elMznfMukrenetilEdyn,s.225227.
3
MevcutKaynaklaraGreHristiyanlk,s.13.
4
enNibrs,51

2. Konu: lim Aralar/Peygamberlerin Haberleri

93

( Peygamberlerin Haberleri )
Metnl-Akid
kincisi,mucizeyledesteklenmipeygamberinhaberidir.Peygamberin
haberiistidlalbilgiifadeeder.

erhul-Akid
kincisi mucizeyle desteklenmi yani peygamberlii mucizeyle sabit
olan resln haberidir. Rasl, hkmlerini tebli etmesi iin Allah tarafn
danmahlkatagnderilenelidir.Bazlarnagreraslolmakiinkitapart
tr.Nebiisebyledeildir.Herraslnebiolduuhaldehernebirasldeil
dir.Mucize,Allahnraslolduunuiddiaedenpeygamberindoruluunu
ispatlamakamacylaharikuladeolarakmeydanagelenolaylardr.
Peygamberinhaberiistidlalbilgiifadeeder.Yaninazarvedelillesabit
bilgiifadeeder.
Delil,zerindesahihnazaryaplmassebebiylematlbihaberhakkn
dabilgiye/ilmeulamakmmknolaneydir.
Birbakatarifegredelil,birkakazyyedenmeydanagelenbirszdr
ki,yalnzbusznkabuledilmesibakabirsznkabuledilmesinigerektirir.
Birincitarifegreyaratcnnvarlnadelillemdir.kincitarifegre
delil,lemhadistir.Herhadisinyaratcsvardr.szdr.
Kelamclarn delil, kendisinin bilinmesinden baka bir eyin bilinmesi
gerekeneydirszikincitarifedahauygundur.
Peygamberingetirdiihaberinkesinbilgiifadeetmesigsterdiimucize
ilesabittir.ZiraAllahn,peygamberlikiddiasntasdikiin,elindenharikulade
haller gsterdii kimsenin davasnda hakl olduu kesindir ve bu kimse Al
lahtangetirdiihabervehkmlerdesadktr.Peygamberingetirdiihkm
lerdesadkolduunagrebunlarnieriiyleilgilibilgidekesinolmaldr.
Peygamberlerin getirdii bilginin istidlal olmasna gelince, bu, sz ko
nusu bilginin yle bir delile/karma bal olmasndan ileri gelmektedir:
Buhaberpeygamberliimucizeilesabitkimseningetirdiibirhaberdir.Bu
zelliesahipbulunanherhaberdoruveieriigerektir.uhalderes
lnhaberidedoruveieriigerektir.

94

erhu'l-Akid

zht
Kesinbilgisebeplerindenikincisiolandoruhaberinikinciksmresulle
rinAllahkatndangetirdiihaber/vahiydir.
Resul,rihintarifettiigibi,ilahhkmleritebliiinAllahkatndan
gnderilenbirarac,birelidir.
rihin ifadelerine baklrsa resul ile nebi kavramlar arasnda bir fark
yoktur.Herresulnebi,hernebideresuldr.Fakatslamlimlerininoun
luu resul ile nebi arasnda fark grm ve resuln nebiden daha hususi
olduunu; dolaysyla her resuln, nebi olduu halde her nebinin resul ol
madnilerisrmlerdir.NitekimHembizsendenevvelnebirresulve
nebirnebigndermedikki(Hac,52)ayeti,resulilenebininfarklolduu
naiaretetmektedir.
Ancakresulilenebiarasndakifarklailgiliolarakeitligrlervardr.
Bazlar,rihindeifadeettiigibi,nebidenfarklolarakresuleyenibirdin
ve kitap gnderildiini ileri srmtr. Ne var ki bu tespit pek tutarl g
rnmemektedir.ZiraAllahkatndangnderilenkitaplarnsaysyzdrttr.
Oysa resullerin says rivayette getii zere yz on tr. Ayrca Hz.
smailden sz eden O bir resul ve nebi idi (Meryem, 54) ayetinde onun
hemnebihemderesulolduubildirilmektedir.OysaHz.smail,babasHz.
brahimindininetabiolmuvekendisineneyenibirdinnedeyenibirkitap
veya sahife gnderilmemitir. Bazlar, resuln hem meleklerden hem de
insanlardan olabileceini ileri srerek resuln nebiden daha umum oldu
unu savunmutur. Bazlar da, resule vahyin melek vastasyla geldiini,
nebiye ise melek dnda rya veya ilham vastasyla geldiini syleyerek
aradakifarkaiaretetmitir1.
rih,resulnhaberininistidlalbilgiifadeedeceihususuylabalantl
olarakdelilleilgilitarifeyervermitir.
Butariflerdenbirincisidahaokusulclerinkullandtariftir.Butarife
gredelil,zerindesahihnazaryaplmassebebiylematlubihaberhakkn
da bilgiye/ilme ulamak mmkn olan eydir. Tarifte birka incelik bulun
maktadr.lkolaraktariftebilgiyeulamannimknndanszedilmektedir.
Bu,herzamandelildenmatlubuneldeedilemeyeceini;bununinsanndik
kati ve zihinsel durumuyla irtibatl olduunu ve her eyden nce delilden
matlubavarmannAllahntakdirveyaratmasnabalolduunugsterir.
1

enNibrs,s.55.

2. Konu: lim Aralar/Peygamberlerin Haberleri

95

Ayrcatariftevuslyerine,kalbitibarylatekellf/zorlanmaifadeeden
tevassul kelimesinin kullanlmas, delilden bilgiye ulamann kolay bir i
olmadn,bunun,ancaksistematikbirabaylabaarlacanaiaretiindir.
Tariftegeensahihnazartabiri,sureti/formuitibarylamantkl
lere uygun, maddesi/ierii itibaryla ilgili ilmin verilerine muvafk fikir an
lamnagelir.
Fikir, bilinmeyen eylere ulamak/tevassul iin bilinen eyleri tertip
demektir. Szn ettiimiz bilinen eyler, tasavvur olursa tarif ve kavli
arih;tasdikolursa,delilvekyasisminialr.
Bunungibitariftegeenmatlubtabiri,istertasavvurolsunistertas
dikolsunumurimalumeileulalmas/tevassuluhedefleneneydir.
Eer matlub tasavvur olursa buna tarifle ulalr ve bu durumda
matlubitasavvurdiyeanlr.
Eertasdikolursabunadelilvekyaslaulalrvematlubihaberis
minialr.
Mesela lem hadistir kazyyesine, lem deikendir, her deiken
hadistir eklinde bildiimiz mukaddimelerle ulalmak hedefleniyorsa
matlub olur. Ayrca tasdik olduu iin matlubi haberidir. Sz konusu mu
kaddimelerintoplamnadadelildenir.
Bunungibilemkelimesinede,aynvearzolmakzereAllahn
dnda olanlar eklinde bildiimiz tasavvurlarla ulalmak hedeflenirse
matlub olur. Ayrca lem mfred olmas bakmndan tasavvur olduu iin
matlubi tasavvurdir. Sz konusu tasavvurlarn toplamna da tarif ve
kavli rih ad verilir. u halde tarifte, delil ile tarif arasn ayran ey
matlub kelimesinin sonuna eklenen haber kayddr. Bu kayt yerine
tasavvurkaydgetirilecekolursatarif,tarifintarifiolur.
arihinikincisradayerverdiitariffilozoflartarafndankullanlr.Bu
nagredelil,birkakazyyedenmeydanagelenbirszdrki,yalnzbus
znkabuledilmesibakabirsznkabuledilmesinigerektirir.Butariftede
bazinceliklerbulunmaktadr.
Tarifin Arapa orijinalinde bulunan liztih kayd, matlubun bilinme
sinde, mukaddimelerden baka hibir eyin katks olmamas gerektiini
gsterir.Yanikyasmsavattaolduugibi,matlubunbilinmesiyabancbir
kazyyenin katksyla olmamaldr. Kyas msavat, birinci kazyyenin mah
mulnnmteallakikincikazyyedemevzuolarakgelenbirkyastrdr.

96

erhu'l-Akid

Meselaabyeeittir,bcyeeittireklindekimukaddimelerde
lilsaylmazlar.Ziraburadamatlubolananncyeeitolmassadecesz
konusumukaddimeleredayanlarakeldeedilmideildir.Bilakisaradabir
eye eit olana eit olan o eye de eittir eklinde gizli bir kazyye daha
vardr.Vebukazyyeolmadtakdirdematlubaulamakmmkndeildir.
Ayrca ikinci tarif birinci tariften farkl olarak gereklilik zerine kurul
mutur.Kiimukaddimeleribuekliylebildiitakdirdezorunluolarakneti
ceyidebilecektir.Batandabelirttiimizgibitariffelsefecilerintarifiolduu
iinonlarngrlerinegrekurgulanmtr.Felsefecileregrekul,bireyi
eldeetmeynndeistidatgsterdiizamanfailimcibinona,anlaneyin
tahakkukucihetindefeyzgndermesiveoeyintahakkuketmesizorunlu
dur.Buradakiimukaddimelerimezkrtertibiylebilmekleneticeyibilmeye
istidatgstermiolduundanfailimcibinneticeninbilinmesiistikametin
defeyzgndermesiveneticeninbilinmesiistilzamdir.
Earlerbataolmakzereounlukkelamclarmukaddimelerlenetice
arasndabylebirzorunluluunbulunduunuvebunabalolarakmukad
dimeleribildiimizzamanneticeyibilmemizingerekliolduunureddetmi
tir.Earleregremukaddimelerleneticearasndakiilikilzmdeil,d
dir. Cenab Allahn deti bu istikamette cari olmutur. Ancak dilediinde
CenabAllahbununaksiniyaratabilirki,budurumdamukaddimelerbilin
dii halde netice bilinmeyebilir. Bu sebeple imkn merkezli birinci tarif
kelammesleedahayakndr.
Ayrcabirincitarifileikincitarifarasndaylebirfarkdahavardr.Bi
rincitarifegredelilmrekkepolabileceigibimfreddeolabilir.uhalde
birincitarifegre,CenabAllahnvarliinlemtekbanadelildir.An
cak ikinci tarifte, kazyyelerden mteekkil sz ifadesi kullanldndan,
delilin en az iki mukaddimeden olumas gerekir. Buna gre, tpk Man
tktaki kyas da olduu gibi, delil, tek bana lem deil, lem hadistir,
her hadise bir yaratc gerekir eklindeki mukaddimelerin toplamdr. G
rldgibibirincitariftedelilin,kyasformatndaolmasgerekligrlme
mi,kendisivehallerizerindesahihnazaryapldndamatlubaulatrabi
lenhereydelilkabuledilmitir.
arihinncsradayerverdiitarifbazkelamclartarafndankul
lanlmtrvebutarif,mellifindeifadeettiigibi,lzummerkezliolduun
dabirincitariftenokikincitarifedahayakndr.

***

2. Konu: lim Aralar/Peygamberlerin Verdii Haberlerin Hkm

97

( Peygamberlerin Verdii Haberlerin Hkm )

Metnl-Akid
Peygamberinhaberiylesabitolanbilgiyaknvesebatkonusundaza
rurbilgiyebenzer.

erhul-Akid
Peygamberin haberiyle sabit olan bilgi yakn ve sebat konusunda
mahsusat, bedihiyat ve mtevatirat gibi zarur bilgiye benzer. Mellifin
ifadesindeyeralanyakndenmaksat,tersine/nakzineihtimalibulunmamak,
sebattanmaksatdapheverenkimselerinuyandrmayaaltpheler
lezailolmamakdemektir.uhaldepeygamberinhaberiylesabitolanbilgi,
vakauygun,kesinvesabitinanmanasndadr.Aksitakdirdepeygamberin
haberiylesabitolaneycehl,zanveyataklitolmakicapederdi.

***
Soru: Peygamberin getirdii haberler iinden kesin bilgi ifade edenler
ancak mtevatir olanlardr. Dolaysyla peygamberin haberi birinci ksmda
grdmzmtevatirhabersnfnadhildir.
Cevap: Burada mellifin maksad bizzat peygamberin aznda iitilmek,
tevatrle nakledilmek veya mmknse baka bir ey suretiyle peygambere
aitolduukesinbilinenhaberlerdir.Haberivahidinkesinbilgiifadeetmeme
sipeygamberinhaberiolmasylaalakalbirkonudeildir.Budurumszkonu
suhaberinpeygambereaitoluukonusundaarzolanphedenkaynaklanr.

***
Soru: Peygamberin haberi tevatr yoluyla nakledildiinde veya bizzat
azndaniitildiindediermtevatirvehissibilgilerdeolduugibionunla
sabitolanbilgininistidlaldeilzarurolmasgerekirdi.
Cevap: Mtevatir haberlerin zaruri olarak ifade ettii bilgi sz konusu
haberin bizzat peygamberin haberi olduuyla alakaldr. nk haberin
tevatrenaktardeysadecebundanibarettir.Peygamberinazndaniiti
lenhaberlerdedepeygamberinazndankanlafzlaridraketmekveiitilen
szlerinkesinpeygambereaitolduunubilmekszkonusudur.Peygambere
ait olduu kesin bilinen bu haberlerin ieriinin gerei ne kadar yanstt
konusuisebununtesindedirveistidlaldehaberinbuksmndadr.

98

erhu'l-Akid

MeselaPeygamberimizinbeyyinedavaczerine,yemindedavalze
rinedirszmtevatirdir.Sznmtevatirolmasbuifadelerinkesinola
rakpeygamberimizeaitolduunugsterir.Bilgininburayakadarolanksm
zaruridir.Bundansonrabeyyinenindavaczerine,yeminindedavalzeri
neolmasgerektiihususuvardrkiburasistidlaldir.

***
Soru:Kesinbilgigerektirendoruhaberlersadecebuikiksmlasnrl
deildir. Bunlarn dnda Allahn haberi, melein haberi, icma edenlerin
haberiveyayalanolmaihtimaliniortadankaldracakipularyladonanm
evredeki insanlarn Zeydin evine dolutuklar bir vakitte Zeydin evine
dndynndekihabergibihaberlerdekesinbilgiifadeederler.
Cevap: Mellifin maksad srf haber olmas cihetinden umuma delil
olabilecek trden haberlerdir. Bu sebeple akln delaletiyle ancak bir ksm
karineler sayesinde kesinlik ifade eden haberler konunun dndadr1. Al
lahn ve meleklerin haberlerine gelince bunlarn umumu balayan kesin
bilgi ifade etmesi ancak insanlara peygamberler vastasyla ulat takdir
dedir. Bu bakmdan sz konusu haberler peygamberin haberine dhildir.
cmaedenlerinhaberidesonutamtevatirhaberhkmndedir.Busebep
lemellifonuayrbirksmolarakzikretmemitir.cmaedenlerinhaberiyle
alakal itiraza, bu tr haberlerin tek bana bilgi ifade etmedii, bununla
birlikte icmann hccet olduunu gsteren delillere nazar etmek gerektii
hususuilerisrlerekcevapverilmisedebucevaptutarldeildir.Ziraayn
durumpeygamberinhaberiiindeszkonusudur.Nitekimbusebeplepey
gamberinhaberininistidlalbilgiifadeettiisylenmitir.

zht
merNesef,ifadeettiibilgiistidlalolmaklaberaberdinesaslarnek
serisinekaynaklketmesicihetiylepeygamberinhaberininarzettiineme
binaen,bunlarnzarurbilgilergibiyaknvesabitolduunutekrarvurgula
ma ihtiyac hissetmitir. rih Taftzn, Nesefnin bu kastn, ge dnem
lerdeekillenmantkvekelamslubuylavakauygun,kesinvesabititikad
eklindeifadeetmivebunu,aksitakdirdeNesefnin,vakauygunolmayan
cehl, kesin olmayan zan ve sabit olmayan taklidi kast etmi olamayaca
gereiyleizahetmitir.
1

Dolaysyla bu tr haberleri bilgi sebeplerinden ikincisi doru haber bal altnda

deerlendirmekszkonusudeildir.

2. Konu: lim Aralar/Peygamberlerin Verdii Haberlerin Hkm

99

arihindeifadeettiigibi,ayetolsunhadisolsunpeygamberinhaber
lerindeikiaamalbirbilgilenmeszkonusudur.
Birinciaamapeygamberinhaberininbizeulamasylaalakaldrvebu
aamadabizancakhaberinpeygamberimizeaidiyetinibilmioluruz.
kinci aama bundan sonra peygamberimizin haberinin ieriinin ger
eeuygunolupolmadnbilmeaamasdr.
Birinci aamada elde edilen bilgiyi mtevatir haberler ksmna dhil
etmemizmmkndr.Ancakikinciaamadaeldeedilenbilgiyipeygamberin
haberleridndabirbakabilgisebebinedayandrmamzmmkndeildir.
Meselapeygamberingetirdiibelirtilenldktensonradirilmekhak
tr eklindeki haberin peygamberimize aidiyetini ancak tevatr yoluyla
kesin bilebiliriz. Bu aamada bilgi sebebi mtevatir haberdir. Bu haberin
ifadeettiihususungerekoluuhususuna,yanildktensonragerekten
dirileceimizkonusunaancakbunupeygamberimizhaberverdiiiininan
rz.Buradanemtevatirhaber,nehisnedeaklnbizibalayctarafyoktur.
Ziraldktensonradirilmeiinidnyadaikenhissetmeimknolmadiin
bununekendimizhislerimizlebilebilir,nedehissederekbunuyaambiri
lerininhaberiylerenebiliriz.Bunusaltaklkarmlarladabilmemizimkn
ddr.nkaklkarmlarsonutayadorudaneldeedilenbilgilere/ev
veliyat ya da hisler araclyla elde edilen bilgilere/hissiyt, mtevatirt,
mcerrebt, hadsiyta dayanmak zorundadr. u halde ldkten sonra di
rilmenin hak oluuna inanmann peygamberin haberinden baka yolu ol
madna gre peygamberin haberinin mstakil bir bilgi sebebi olarak ele
alnmasgerekir.
cmaedenmtehitlerin,helalharam,mubahvacip,sahihfasitgibibir
eyin hkmne dair verdii toplu haberler/itihatlar mmeti balaycdr.
Bunlar yakn ifade ederler. Bu sebeple sz konusu haberlerin slam inan
sistemindeumumubalayanbilgisebebiolduuhususuaktr.Dolaysyla
icma edenlerin haberlerinin bilgi sebebinden birine dhil edilmesi icap
eder. rih bu tr haberleri, icma eden mtehitler getirdikleri haberde,
yalanzerineittifaketmeleriszkonusuolmayanbirtoplulukolduundan
mtevatir haber ksmna dhil eder. Fakat mtevatir haberde, haberi ilk
nakledenkimselerinhaberkonusuolaneyibizzatmahedeetmiolmalar
artaranr.Oysabireyinharamhelal,sahihveyafasitolmasgibihususlar
mahedeedilebilecekhisseylerdeildir.Bunlaraklnidrakedeceima
nalardrvebugibieylerdetevatrszkonusuolmaz.

100

erhu'l-Akid

Bu bakmdan rihin itiraza verdii cevap tartmaldr. Nitekim el

Ferhr,rihinzayfbulduudiercevab,rihinkendicevabndandaha
tutarlbulur.Szkonusucevabagreicmaedenlerinhaberleri,buhaberle
rinkatibilgiifadeettiinigsterenayetvehadislerenazaranhaberiresule
dhiledilmelidir.
AyrcaelFerhar,rihin,mezkrcevabyanlanladnvehakszye
reeletirdiiniifadeeder.elFerharyegre,cevaptageenicmaedenle
rinhaberleri,balaycolduklarngsterendelillerdensarfnazarlasadece
haberolduklariinyaknbilgiifadeetmezlerifadesi,rihinanladgibi,
icmaedenlerinhaberlerinikarinelerlebezenmihaberivahitlerdeolduu
gibihaberkategorisinindnaitmekiindeil;aksinebuhaberleri,dayan
ddelillerayetveyahadisolmaklahaberiresulksmnadahiletmekiin
sarfedilmitir1.

***

enNibrs,62.

2. Konu: lim Aralar/Akl

101

( Akl )
Metnl-Akid
Akldadierlerigibibirbilgisebebidir.

erhul-Akid
Akl, insana bilme ve idrak etme gibi istidatlar salayan bir kuvvettir.
Kelamclarn,aralarsalklilediitakdirdepeindenzarurbilgilerinmey
danageldiiftrbirvasftr,eklindekitarifiylekastolunandabudur.Bunun
dndaakltarifsadedindeonun,gibtnvastalarla,mahsustnmahe
deyleidrakinisalayancevherolduudasylenmitir.
Akldadierlerigibibirbilgisebebidir.Mellifinbuhususutekrardile
getirmesikonuylailgilimuhalifgrlerirediindir.Nitekimokagrayr
lklarveeliikgrlerszkonusuolduuiinSmenyyebtnnazarbilgi
lerde, baz felsefeciler de1ilahiyat konularnda akln bilgi sebebi olduunu
inkretmilerdir.Bunacevapolarakyledenmitir:nkrclarnszkonusu
gerekelerisadecenazarfasitolankimselerleilgilidir.Dolaysylabugibige
rekeler, akln salkl nazar yrterek ulat bilgilerin gvenilirliine zarar
vermez.stelikaklnnazarninkredenkimselerinilerisrdiddialarda
akln nazarna dayanlarak ileri srlm eylerdir. u halde akln nazarn
inkredenkimselerbirbakmainkrettiklerieyikabullenmiolurlarki,bu
daakbirelikidir.Eerbuna,bizimbuyaptmzfasit olanbireyeyine
fasitolanbireylekarkoymaktr,diyecevapverecekolurlarsabunadace
vabenderizki;sonutaaklnkesinbilgiifadeediiniinkrsadedindesarfetti
iniz bu szleriniz bir ey ifade ediyorsa fasit deildirler2. Eer bir ey ifade
etmiyorsabunlarbizimsavunduumuzgenelprensiplerekarkoyamazlar.3
tiraz: Eer akln nazarnn kesin bilgi ifade edii zarur ise bu konuda
gr ayrl bulunmamas gerekirdi. Nitekim bir, ikinin yarsdr prensi
bindegrayrlyoktur.Eerzarurdeildenazarisebudurumdanaza
rnnazarlaispatszkonusuolurkibudadevrigerektirir.
1

BuradaGeometricifilozoflarkastedilmektedir.Bkz.,enNibrs,s.64.
Aklaistinadensarfettikleribuszlerfasitdeilse,bunlarakladayanaraksyledikleri
iinaklnbilgiifadeettiinizorunluolarakkabuletmiolurlar.
3
Yanimuarazalargeerlideildir.
2

102

erhu'l-Akid

Cevap:Bazkimselerinyainatlarndanyadameseleyieksikanlamala
rndan dolay zarur bilgiye muhalefet edip gr ayrlna dmesi mm
kndr.Zirayaratlitibarylainsanlarnaklmertebelerininmuhtelifoldu
uhususuhemherkesinkabuldr,hemdeyaananolaylarvenakledilen
hadislerle sabittir. Ayrca genel nazar bilginin, nazar diye tabir edilmeyen
muahhasbirbakanazarbilgiyleispatlanmasmmkndr.Meselalem
deikendir.Herdeikenhadistirsz/nazarleminhadisolduuynn
dekibilgiyizorunluolarakifadeeder.Budurumsadecebunazardayeralan
nermelerlesnrldeildir.Bunermelerinanlanbilgiyiifadeediisahihve
artlarnhaizolmasndanilerigelmektedir.uhaldesahihveartlarnhaiz
olan her trl nazarn bilgi ifade ettii hususu sabit olmutur. Sz konusu
menin/cevabntahkikisadedindedahafazlaaklamagetirilebilir;fakatbu
aklamalarelinizdekikitabnhacmivedzeyiasndanuygundeildir1.

zht
Akl,szlkte,kaytaltnaalmak,balamak,bireyitutmak,bireyetu
tunmakgibianlamlaragelir.
Araplar kadn san balad anlamnda
derler2.
tuttuanlamnda

, kii dilini

Aklnistlahanlamileilgilifarkltariflerilerisrlmsedebufarkllk
lar daha ok konunun ayrntlaryla alakaldr. Bu tarifler ekseriyetle, akln,
bilgiyieldeetmemizisalayanbirkuvvet,yetenekolduuynndebirleir
ler.Nitekimrihinverdiitariflerdendebuanlalmaktadr.
rihTaftznburayaakllailgilitariflerdentanesinitamtr:
Butariflerinbirincisinegreakl;insannefsineilimveidrakiinisti
datsalayanbirkuvvettir.
Tariftegeennefistenmaksatinsannkendisiveruhudur.
limveidraktennekastedildiihususudabaztartmalarayolamakta
dr. Zira ilimden makltn, idrakten mahsstn kast edildiini dnecek
1

rihinkastettiiaklamaunvandeiikliinebinaenaynkazyyeninfarklitibarla
hem zaruri hem de nazar olabileceiyle ilgilidir. Nitekim lemin yaratcs vardr
kazyyesinazarolduuhalde,vaciblvcudmevcutturkazyyesizarurdir.Bkz.,en
Nibrs,s.63.
2
elMfredt,s.345.

2. Konu: lim Aralar/Akl

103

olursak hayvanlardaki idrak problem dourur. Bunun iin baz muhaler

buradageenilminkesinbilgiye,idrakindezannveyaknolmakzereher
eitbilgiyetekablettiinibelirtmitir1.
rihinikincisradayerverdiiaralar/hislersalklilediitakdirde
peindenzarurbilgilerinmeydanageldiiftrbirvasfeklindekitarifso
nuitibarylabirincitariflertmektedir.Ancakikincitarifteaklnetkialan
olaraksadecezarrbilgilergsterilirken,birincitariftehemzarrhemde
nazarbilgilergsterilmitir.Bunundndaherikitarifegreaklnmahiyeti
birdirveaklcevherdeilbiraraz,birsfattr.
rihin nc srada zikrettii tarife gre akl; gibtn vastalarla,
mahsustn mahedeyle idrakini salayan cevherdir. Bu tarifte geen
gibttanmaksat,maklttr,hislerintesindeakln,kendiileyiiierisin
de elde ettii nazar bilgilerdir. Akl bu bilgileri nazar diye bilinen, tarif ve
kyasgibivastalarlaeldeeder.Butarifaklbircevherolaraktakdimettiin
denrihtarafndanpekilgigrmemitir.nkbudurumdaakl,yanefise
ya da ulv akla (akl faal) eitlenmi olur ki, burada kast edilen akl insan
akldr. nsan akl ise, akl faalden, her bir insan nefsine feyezan eden bir
nur, bir kuvvettir. Bu yzden rih tarifi naklederken dendi ki eklinde
zayfsayanbirifadekullanmtr.
rihin,aklnnazarnnilimifadeetmeyeceinedairtakrirettiiitiraz
iki kl bir sebr ve taksimden ibarettir. Mezkr itiraza gre akln nazarnn
bilgi ifade etmesi her sahih nazar ilim ifade eder eklinde bir kazyye ile
ifade edilir. imdi bu kazyye ya zarur ya da nazar olmak durumundadr.
Zarur olmas sz konusu deildir; nk zarur bilgilerde ihtilaf ve tef
vt/fertleriarasndaderecefarkllbulunmaz.Oysahersahihnazarnilim
ifadeettiihususunamuhalefetedenlerolmutur.Ayrcabir,ikininyars
drkazyyesi,zarurbilgiolarak,zarurolduuiddiaedilenhersahihnazar
ilimifadeederbilgisindendahaglvedahaaktr.uhaldeszkonusu
kazyyeninzarurbilgiolmasmmkngrnmemektedir.
Kazyyeninnazarolduunukabuledecekolursakbudurumdaszko
nusukazyyeninnazarlasabitolduunukabullenmioluruzki,buda,naza
rnnazarlasabitolmasanlamnageleceindendevrveyateselsleyolaar.
nk nazar nazarla ispatladmzda ispatta kullanlan nazar da bir nazar
olduundan onun da baka bir nazarla ispatlanmaya ihtiyac bulunur.
1

enNibrs,s.62.

104

erhu'l-Akid

Buikincinazardabirnazarolduundanonundabirbakanazarlaispatlan
maya ihtiyac olur ki, bu aresiz byle mteselsilen sonsuza kadar srerek
teselsle yol aar. Teselsl batl olduundan nazar nazarla ispatlamak da
batldr.Ayrcarihindeitirazdaifadeettiigibinazarnazarlaispatlamak
devrdir 1 ve batldr. Bu bakmdan her sahih nazar ilim ifade eder
kazyyesininnazarolmasdaszkonusuolamaz.uhaldenazarveyazarur
olamadnagrehersahihnazarilimifadeederkazyyesibatldr.
Kelamclarnbuitirazaverdiklericevaplarfarkldr.FahrurRz,szko
nusu kazyyenin zarur olduunu kabul ederek itiraza birinci k zerinden
cevap verirken, Cveyn, nazar oluunu itibara alarak ikinci k zerinden
cevapvermitir2.Amid,szkonusukazyyeninzarurolduunuesasalmak
labirlikte,nazarolduukabuledilsebiledevrveteselslgibimahzurlarn
domayacanvenazarnnazarlaispatlanabileceinisavunur3.
1

Hayal,buradaaslenhasldevrolduunuifadeederekibareyimecazahamletmitir.
Nitekimnazarndorudannazarlaispatlanmasdevrdeilhasldevrdir.Ziradevr,bir
eyin,kendisinemuhtaolanbireyemuhtaolmasdr.Hasldevrise,bireyindo
rudankendisinemuhtaolmasanlamnagelir.Bunahasldevrdenmesi,devrinso
nucu / hasl olmas, sonuta devrin butlann gerektiren mahzurun kendisinde bu
lunmassebebiyledir.Bireykendisinemuhtaolaneyemuhtaolduunda,sonu
ta/haslemrdekendisinemuhtaolmuolur.Tariflerindendeanlaldnagreha
sldevr,devregrebutlandahaaktrvetespitidahakolaydr.Bununazarkonusu
nauyarlayacakolursakispatlamayaaltmznazarnazarlaispatlandndandoru
dankendisinemuhtaolmuolurki,bunadevryerinehasldevrdemekdahadoru
olur.rihinbunadevrdemesi,muhtemelenkonuyadahadetaylbakarakmeseleyi,
kllinazarnhususbirnazarlaispatlanmasasndanelealdiindirki,budurumda
ispatlanan ile ispatlayan ayn ey deildir. Dolaysyla rihin szn hasl devre
yormayagerekyoktur.Bkz.,HavilAkid,s.63.(HaiyetMollaAhmed)
2
Mealimu Usuliddin adl eserindeki ifadelerine baklrsa Raz, ikinci kk kullanarak da
cevapvermitir.AdgeeneserdeRz,nazarnbazenilimifadeedeceiniilerisrm
ve bunu ispatlamak zere lem deikendir, her deiken mmkindir kazyyelerinin
aleminmmkinolduuynndeilimifadeetmesinidelilgetirmitir.AncakRzna
zarilimifadeederdiyerekmhmelebirkazyyegetirmivebunubirmisalvererekdo
rudanispatlamtr.Bkz.,KitabMuhassaliEfkarilMtekaddimnvelMteahhirn,s.6.
(Hamite bulunan Mealimu Usuliddin) cnin beyanna gre, Amid ise mezkur iddiay
katibilgilerzerindeyrtlenhersahihnazar/kyas,lmveuykugibibirmaniarz
olmadkailimifadeederdiyerekkllibirkazyyeolarakortayakoymuvebunumez
kur misalin ilim ifade ediini umumletirerek ispatlamaya almtr. Raznin, erhte
yerverilenitiraza,devirveteselslendiesiyleikincikzerindencevapverilemeyece
inedairgrncnakletmektedir.Bkz.,elMevkf,s.23.
3
EbkrulEfkrfUsliddn,c.1,s.83.

2. Konu: lim Aralar/Akl

105

Nazarnilimifadeedeceiynndekikazyyeninzarurolduunukabul
eden Raz, zaruriyatta ihtilaf ve tefavt olmayaca ynndeki iddiay red
detmitir.Zirainsanlarnbirksmnninatlarndanveyaidraknoksanlndan
tr zarur bilgileri inkr etmesi mmkndr. Nitekim Sofistler, nazar ve
zarur olmak zere btn bilgiyi inkr etmilerdir. Sofistlerin inkr zaruri
bilgilerinkymetinehalelgetirmemitir.Bunungibibazzarurbilgilerdier
bir ksm zarur bilgilerden daha ak olabilir. Nitekim hiss bilgiler
hadsiyyttanveyamtevatirattandahaakvedahagldr.Budurumne
hadsiyytnnedemtevtiratnzaruroluunahalelgetirmez.
Cveyn,szkonusukazyyeninnazarolabileceiniilerisrmvedevr
ve teselsle dlmeden nazarn nazarla sabit olabileceini savunmutur.
Cveyn,konuylailgiliolarak,ilmintarifininyineancakilimlebilinebile
ceiniifadeyleilminhemkendisinehemdemalumatataallukettiinihatr
latarakbirmukayesedebulunmutur1.
Kelamclar bu meyanda daha ok kazyyelerdeki unvan farkna dikkat
ekerler.Nitekimbirkazyyefarklalardanelealndtakdirdezarurlikve
nazarlikkonusundafarklsonulardoabileceiokaktr.Hersahihna
zar ilim ifade eder kazyyesi kll bir kazyyedir ve nazardir. Ama lem
deikendir.Herdeikenhadistireklindekimukaddimelerinleminhadis
olduuneticesinidourmasisezarurdirvedelilehacetolmadanherinsa
nnakmahedevetecrbesinedayanmaktadr.Oysabunazar,yukarda
kikazyyeiklliyeninbirferdidir.Yukardakikazyyenazarolduuhaldebu
kazyye zaruri olmutur. Bunun sebebi yukarda da ifade ettiimiz gibi un
van/itibar farkndan ileri gelmektedir. Nitekim lem deikendir, her de
ikenhadistirszbirnazarolarakelealnmamakta,yalnkendiieriiyle
el alnmaktadr. Dolaysyla her sahih nazar ilim ifade eder eklindeki
kazyyei klliyenin nazar oluu onu etkilememektedir. nk delille bir
matlubu/davayispatetmekdelilinmukaddimelerinibilmeyebaldr.Yoksa
delilin matlubu ifade edebilip edebilemeyeceini bilmeye bal deildir.
Nitekim ou defa sahih nazarlarla neticeler bilindii halde, birok kimse
sahihnazarnbilgiifadeettiihususunuhiaklnagetirmez2.
Bundanbakalemdeikendir,herdeikenhadistireklindekinaza
rnilimifadeetmesisadecekendisinemahsusbirdurumdeildir.Budurum
rihin de temas ettii gibi, ieriinin doru olmas ve kyasla ilgili artlara
1
2

Kitablrd,s.7.
HavilAkid,s.64.(MollaAhmed)

106

erhu'l-Akid

uygun(sahih)olmasndankaynaklanmaktadr.uhaldeieriidoruvekyas
lailgiliartlarauygun/sahiholanhernazarilimifadeetmelidir.
Konuyubakabirnazarlaispatlayacakolursakdahateknikbirifadeyle
yle diyebiliriz. Matlup olan her sahih nazar ilim ifade eder kazyyesi
nazardirvebukazyyeninaltndaylebirnazar/kyasyatar:
Sur:Netice,herkyasolanvemaddevesuretitibarylasahiholdu
ubilinennazardaphesizkesingereigerektirir.
Kbr:Herbyleolan/phesizkesingereigerektireneyhaktr.
Netice: u halde netice, her kyas olan ve madde ve suret itibaryla
sahiholduubilinennazardakesinolarakhaktr.1
Burada netice olarak ortaya kan kazyye, matlubu/davay tekil
edenhersahihnazarilimifadeederkazyyesinedenkolmakladavasabit
olmutur.

***

erhulMevkf,c.1,s.214.

2. Konu: lim Aralar/Aklla Sabit Olan Bilgilerin Ksmlar ve Hkm

107

( Aklla Sabit Olan Bilgilerin Ksmlar ve Hkm )

Metnl-Akid
Akl bilgilerden bedheten sabit olanlara zarur bilgi denir. Mesela
btnnparasndanbykolduunubilmekbukabildendir.Aklbilgiler
denistidlallesabitolanlaradaiktisabbilgidenir.
lham, Ehli snnete gre bir eyin shhatini gsteren bilgi aralarn
dandeildir.

erhul-Akid
Aklbilgilerdenbedhetentefekkreihtiyaduyulmadanbilgiyekonu
olan eye ilk ynelite sabit olanlara zaruri bilgi denir. Mesela btnn
parasndanbykolduunubilmekbukabildendir.Zirabtn,para
vedahabykolanmefhumlardnldndebuhkmdetereddde
dmek mmkn deildir. Mesela bazen insann elinin bedeninden byk
olabilmesigibiistisna/anormaldurumlardnerekbuhkmdeteredd
de den kimse btn ve para mefhumlarn tam olarak tasavvur
edememidemektir1.
Aklbilgilerdenistidlalledelilzerinenazaretmeklesabitolanlarada
stidlal illetten/sebepten malle/sonuca olabilecei gibi mallden illete de
olabilir. nce atein grlp dumann varl sonucunu karmak illetten
malle, nce duman grp de atein var olduu sonucunu karmak da
malldenilletedoruistidlalkabilindendir.Bazenbuikiistidlaleidinibir
birindenayrmakiinbirincisinetalil,ikincisinedeistidlaladverilir.iktisab
kespilehslolan bilgidenir.Kesp,insannkendiisteiylesebepleresarl
mas anlamna gelir. stidlal bilgilerde; akl ve dnceyi mukaddimelere
yneltmek, hiss bilgilerde mesela duymak istediimiz eye kulak vermek,
grmekistediimizeyegzmzevirmekvebenzerihareketlerhepbi
rerkesptir.ktisabbilgiistidlalbilgidendahakapsamldr.Ziraistidlalbilgi
delilzerinednmekleeldeedilirki,dnmekbirkesptir.Bunagreher
istidlal bilgi ayn anda iktisabdir. Ama her iktisab bilgi ayn anda istidlal
1

Birinsannelinekadarbykolursaolsunyinedebedeninintmndendahakk
tr.nkbykdeolsaelbedeninbirparasdr.Onunbymesisonutabedenin
debymesianlamnagelirki,elibykolankimseninbedenideoorandabym
olacaktr.

108

erhu'l-Akid

deildir. Mesela insann kendi isteiyle bir eye bakmas neticesinde elde
ettiibilgiiktisabolduuhaldeistidlaldeildir.
Zarur bilgiye gelince bu bazen iktisab bilginin kart olarak kullanlr.
Budurumdazarurbilgi,eldeedilmesiinsannelindeolmayanbilgidiyetarif
edilir. Bazen de istidlal bilginin kart olarak kullanlr. Bu durumda delil
zerinednpfikiryrtmedeneldeedilenbilgieklindetarifedilir.te
bu kullanm farkndan dolay bazlar duyularla elde edilen bilgileri iktisab
(kiinin kendi isteiyle sebeplerine tevessl ederek elde ettii bilgi) kabul
ederkenbazlardaonuzarur(kiinindelilzerinednmedeneldeettii
bilgi) kabul etmektedir. u halde elBidaye mellifinin1u ifadelerinde her
hangibirelikigrnmemektedir2:
Hadisolanbilgiikitrldr.Birincisizarurbilgi,ikincisiiktisabbilgidir.
Zarurbilgi,kulunkespvekastolmadanAllahnkuldayaratmolduu
bilgidir.Kiininkendinivehallerindekideiiklikleribilmesibutrdendir.
ktisabbilgi,kulunkesbivastasylaAllahnkuldayaratmolduubil
gidir.Kesp,bilgininsebeplerinetevessletmektirki,bunlar,salamduyular,
doruhaberveaklnnazarolmakzeretanedir.elBidayemellifiiler
leyensatrlardayleder:
Akln nazaryla elde edilen bilgi iki trldr: Zarur ve istidlal. Zarur
bilgi tefekkr etmeksizin ilk bakta oluan bilgidir; btn parasndan b
yktr,gibi.stidlalbilgi,birtrtefekkreihtiyadouranbilgidir;dumann
grlmesiyleateinvarlnnbilinmesigibi.3
lham,feyizyoluylabazmanalarnkalbegelmesiEhlisnnetegrebir
eyinshhatinigsterenbilgi/marifetaralarndandeildirki,ilimsebeple
rininmaddedeinhisarettirilmesineitirazedilebilsin.Mellifinilhambir
eyinbilinmesini(ilim)salayacaksebeplerdendeildirdemesidahauygun
olurdu. Fakat mellif ilim ve marifet kavramlarnn ayn anlama geldiine
1

elBidaye,MatrdkelamnadairAhmetb.MahmutesSabntarafndanyazlmbir
risaledir.elBidaye,aslndaaynmelliftarafndantelifedilenelKifayefilHidayeadl
kelam kitabnn ksaltlm halidir. Kitabn mellifi daha ok Nurettin esSabn diye
mehurdur. esSabn, hicr altnc asrda Buharada yaam Hanef alimlerindendir.
Hicr580senesindevefatetmitir.
2
nk dier Matridiler gibi esSabn de zarur bilgiyi, elde edilmesi insann elinde
olmayanbilgieklindetarifeder.
3
elBidayefUslidDn,s.16.

2. Konu: lim Aralar/Aklla Sabit Olan Bilgilerin Ksmlar ve Hkm

109

iaretetmekiinbuifadeyitercihetmitir.Mellifinaksinebazlimlerilim
vemarifetkavramlararasndafarkbulunduunusylemilerdir.
Mesela ilim, bileikleri veya kllileri bilmek anlamndadr. Marifet ise,
basitleriveczileribilmekanlamndakullanlmaktadr.udavarki,melli
finshhatkaydngetirmesininanlalabilirbirsebebiyoktur.
Burada dikkat ekilmesi gereken baka bir husus, mellif, ilhamn in
sanlarngeneliiinbilgiaracolmadnveilhamlasabitolanbilgininbaka
larnbalamayacankastetmiolmaldr.Yoksaferdolarakilhamlabilgi
sabitolabilir.NitekimbukonudaRabbimbanailhamettirneindeol
duu gibi hadisler varit olmu ve seleften kendi ilhamyla amel edenlerin
menkbelerinakledilmitir.
Adilkiilerinrivayetettiihaberivahitlervemtehiditaklitetmekzan
ve zevali mmkn kesin itikad ifade ederler. Bu sebeple mellif bu ikisini
iermeyecekbirilimtarifidnmolmaldr.Aksitakdirdeilminsebeple
rinimaddeyeindirmeninbiranlamolamaz.

zht
lmin eitleri ve bu eitlerin her birinin tarif ve izah konusunda ke
lamclarnikiyaklambulunmaktadr.Buyaklamlardanbirincisiounluk
mtekaddimin dnemi Ear kelamclarna aittir. Bu dnemin ileri gelen
Eari kelamclarndan Ebubekir elBakllan, Ebu Mansur elBadd ve
mamulHaremeynelCveynninaralarndasonucayansmayacaktrden
ufaktefekihtilaflarolsadabukonudayaklamlarayndr.
Anlankelamclarortakolarakncebilgiyikadimvehdisolmakzere
ikiksmaayrrlar.KadimbilgininAllaha;hdisbilginindemeleklere,cinlere
veinsanlaraaitolduunuifadeederler.
elBaklln hdis bilgiyi zarur ve nazar/istidlal olmak zere iki ksma
ayrr.Zarurbilgionagre,mahlkunisteristemezsahipolduubilgidirve
mahlklarbutrbilgilerdepheduymadklargibisahibininbutrbilgileri
birzamansonrakaybetmesideszkonusudeildir.Nazar/istidllbilgiise,
malumunkendisiveyahallerizerinednerekeldeedilenbilgidir.Butr
bilgilerncedenfikirveistidlalemuhtabilgilerdir.AyrcaelBklln,naza
rbilgilerinkiininhadiskudretiylemeydanageldiinihatrlatarakbazenbu
bilgilerekesbbilgilerdendiinibildirir1.
1

KitabTemhidilEvilveTelhsudDelil,s.2627.

110

erhu'l-Akid

EbuMansurelBaddhdisbilgiyizarurvemktesepolmakzereiki
ksma ayrr. Hdis bilginin bu iki ksma ayrlnn sebebini izah sadedinde
elBadd,bubilgilerinbazenkiininkendikudretveistidlaliilegerekle
tiini(mktesep), bazen de ne kudret ne de istidlal bulunmakszn zorunlu
olarakgerekletiini(zarur)syler.elBaddayrcazarurbilgiyibedihve
hissolmakzereikiksmaayrr1.
mamlHaremeyn elCveyn ise hdis bilgiyi zarur, bedih ve kesb
olmakzereksmaayrr.Onagrezarurbilgiylebedihbilgihaddiza
tndaaynolmaklabirlikte2zarurbilgilerdezorunlulukvehacet3szkonusu
olduu halde bedih bilgilerde bu durum sz konusu deildir. elCveyn
kesbbilgininhadiskudretleeldeedildiinivekiininihtiyarnabalolarak
meydana geldiini ifade eder. Son olarak elCveyn btn kesb bilgilerin
nazar olduunu; yani, delil zerinde yrtlen sahih nazarn tazammun
ettiibilgiolduunukaydeder4.
Grldgibisonutaanlankelamclarnkonuyayaklamayndr.Her
nekadardierlerindenfarklolarakelBakllanbilgiyizarurvenazariolmak
zereikiyeayrmsadasonutanazarbilgiyekesbibilgidedendiinibizzat
kendisiifadeetmitir.BunungibielCveynhernekadarbatanksmlarn
taneolduunusylemisedesonutazarurvebedihyiaynkefeyekoymak
tadr. Bu kelamcnn ortak yaklam kesb bilginin nazar bilgiye denk ol
masistikametindedir.Bukelamclaragrehissbilgilerzarurbilgilerdendir.
Nitekimmteahhirindnemindeyaygnstlahagrededurumbyledir.
lmintaksimiylealakalikinciyaklammtekaddimindnemikelamcla
rndan Ebu shak elsfernnin yaklamdr. Elsferinye gre kesb bilgi
nazarbilgidendahaumumdir5.NitekimrihindeifadeettiigibiEbubekir
esSabninintaksimideaynyaklamadayaldr.Bunagrekesbbilgikesp
sebeplerinebalolarakksmaayrlmaktadr.Bunlar,hislesabitolanbilgi
ler,haberlesabitolanbilgilerveaklnnazarylasabitolanbilgilerdir.uhalde
busonuncuyaklamagrenazarbilgikesbbilgininsadecebirksmdr.
1

etTebsrfidDin,s.8.
ZatenelCveyndebuikikavramnbirbirlerininyerinekullanldnkabuleder.Bkz.,
Kitablrad,s.11.
3
nsann bu tr bilgilere muhta olduunu ifade etmektedir. Nitekim zarur kelimesinin
szlk anlamnda hem zorunluluk hem de muhta olmak anlam vardr. Bkz., Kitab
TemhidilEvilveTelhsudDelil,s.27.FakatAmid,zarurbilgilerebuisminverilmesini,
hacettenokeldeolmamak/zorunluluklaaklamaktadr.Bkz.,EbkrulEfkr,c.1,s.22.
4
Kitablrad,s.11.
5
EbkrulEfkr,c.1,s.25.
2

3. Konu: lemin Huds

111

( 3. Konu: lemin Huds )

Metnl-Akid
lembtnparalarylahadistir.

erhul-Akid
lem Allahn dnda bulunan ve Allahn bilinmesine yarayan btn
varlklarifadeedenbirkelimedir.Meselacisimlerlemi,arazlarlemi,bit
kiler lemi ve hayvanlar lemi gibi tabirler bu kabildendir. lem Allahn
dndaki varlklara kullandna gre Allahn sfatlar konu dndadr. Zira
AllahnsfatlarAllahnzatolarakgrlemediigibi,Allahnzatndanayr
olarakdagrlemez.Yerlervezerindebulunanlar,gklerveiindebulu
nanlarlabirliktebtnparalarylahadistir.Yokluktanvarlakarlmtr.
nceleri yok iken sonradan var klnmlardr. Felsefeciler bunu kabul et
mezler. Onlar gklerin/feleklerin; maddesi, sureti ve ekilleriyle birlikte;
unsurlarn da, maddesi ve sreti neviyyeleri ile birlikte kadm/ezel oldu
unu savunurlar. Unsurlarn sreti neviyesi itibaryla kadm olmasndan,
unsurlarnhibirzamanherhangibirsurettenhlolmadnkastederler.
FelsefecilerdiertaraftanAllahndndakivarlklarnhdisolduunusy
lerler;amaburadahdisten,yoktanvaredileneyanlamndeilde,ba
kasnaihtiyacolaneyanlamnkastederler.
Mellifdahasonraleminhdisoluunundelilineiaretleyleder:

zht
leminhdisolduukonusundabtnsemavdinlerittifakhalindedir.
Ancak Yunan filozoflar ounluk lemin kadm olduu dncesindedir.
zellikle Aristo ve takipileri lemin gerek felekiyyt gerekse unsuriyt iti
baryla kadim olduunu savunurlar. Ancak mezkr filozoflarn bu grleri
birazteferruatldr.
Filozoflara gre lemde felekiyyt ve unsuriyyt olmak zere iki snf
varlkbulunur:
Felekiyyt,iiegirmiveevrenikaplambulunandokuzkredir.Filo
zoflaragrebukrelerinherbiriheyls/maddesi,sreticismiyyesi,sreti
neviyyesivemiktarveekillerigibiarazlarylabirliktekadmdir.Ancakfelek

112

erhu'l-Akid

lerinhareketlerivevadlar/pozisyonlarnevolarakkadmdir,yoksamuah
has her bir hareketi ve vad kadim deildir. nk onlar feleklerin ezelden
ebededekharekethalindeolduunukabulederler.Amatektekherbirhare
ketininkadmolduufikrindedeildirler.
Unsuriyytagelincebunlar;su,hava,toprakveateunsurlarndanolu
anmineraller,bitkilervehayvanlarolmakzereyeryzndebulunancanl
canszvarlklarnhepsidir.Filozoflaragreunsuriyytnkadmoluumadde
si, sureti cismiyyesi ve sureti neviyyesi itibaryladr. Ancak unsuriyyatn
sureticismiyesinevitibaryla,suretineviyyesidecinsiitibarylakadimdir.
Bununizahnagemedennceheylvesreti,dahasonrasretineitle
riniaklamakgerekir.
Aristovetabileridierfilozoflargibicisimlerinmuttaslvhidolduu
na yani cisimlerin bilfiil tek tek paralardan olumayan yekpare bir btn
olduunakilolurlar.Nitekimbugrnencismesret/formadverilir.Yal
nzAristodierfilozoflardanayrlaraksretinhullettiivekendisinebilfiil
varlk salad bir zn/heylnn var olduunu ve bunun sretin mahalli
olduunukabuleder.Buzeheyl/maddeadverilir1.
Suretdecismiyyeveneviyyeolmakzereikiyeayrlr.Sureticismiye,
cismin temelde cisim olmas sebebiyle iktisa ettii surettir. Her cisim bu
bakmdan ayn surete sahiptir. Sureti neviye ise, her cismin kendi nevine
grealdmuhtelifsuretlerdir.Meselasu,hava,toprakveatecisimolma
lar bakmndan ayn surete sahip iseler de, bunlarn her biri ayr bir cisim
trolmaklasuretineviyyeleribakabakadr.Su,hava,toprakveateibir
klansuretesureticismiye,ayrayrklansuretedesuretineviyedenir.
imdiAristovetabilerininfeleklerinhemmaddesihemdesuretiitiba
ryla kadim olduunu sylemesi feleklerin hem sureti cismiye hem de su
reti neviye itibaryla kadim olduu anlamndadr. Yani her bir felek hem
maddesihemdesuretiylekadimdir.
1

Aristo heylnn varln ispatlamak zere, cismin paralandktan sonra bir deien,
bir de deimeyen tarafnn olduunu, aksi takdirde iki paraya blnen cismin yok
olupgitmiolmasgerektiinisyler.Bunagretpkksmlardamaksiminbulunmas
gibi ikiye blnen cisimde de bu iki cismin aslnn bulunmas gerekir. te blnme
sonrasortayakanikicismincekicisminaynsklaneyheyuladr.Bununsuretol
masimknszdr;zirasuretdeimitir.uhaldecisimlerdebirdeiensuretvebirde
deimeyenheyulavardr.

3. Konu: lemin Huds

113

Unsuriyatnmaddesiylekadimolmasbellidir.Fakatbunlarnsuretleri
nin kdemi felekiyatta olduu gibi deildir. Zira filozoflara gre yeryz ci
simlerinin ezeli bir asl olduu hususunda ittifak varsa da bu asln tespiti
konusundayanisumu,atemiyoksahavamolduukonusundafikirayrl
vardr.Vefilozoflaragresu,hava,toprakveatetenherbirikadimde
ildir;bunlardansadeceherfilozofunkendifikrinegrebirtanesikadim
dirvekadimolanbuunsurdierunsurlarnasldr.uhaldedierunsurlarn
hadisolduunufelsefecilerdekabuletmektedir.
Budurumdafilozoflaragreunsuriytneviolaraksureticismiyyesiiti
barylakadimdir.Yaniunsuriyatfarklfertlerledeolsaezeldenberivarln
srdrmektedir. Fert olarak sureti cismiyyeler birbirlerinin ardnca hadis
olmutur;amabuezeldenberisrdiintrolarakezelidirler.Feleklerin
fertleriiseherbiriayrayrezeldenberivarolageldiiiinbunlarnsureti
cismiyesifertitibaryladakadimdir.
Unsuriyatn sureti neviyelerine gelince bunlarn ezelilii cinsleri itiba
ryladr.nkunsurlarnmaddesininbtnsuretineviyelerdenhaliolmas
dnlemez. Mutlaka bu suretlerden biriyle bulunmas gerekir. Fakat bu
suretler cinsleri itibaryla ortaktr, nevileri (bizzat kendileri) itibaryla farkl
farkldr1vebunevilerinzamanlabirbirlerineinklpettiklerihusususabittir.
Bu bakmdan su, hava, ate ve topran her birinde bulunan sureti
neviyeler nevi itibaryla kadim deildir. Yani suyun sureti neviyyesi suyun
fertlerininezeldenberivarolmasylatrolarakkadimdeildir.Belkisubir
nevi olarak havann inklbyla hadis olmu olabilir. u halde sureti
neviyelerin kdemi, kendileri itibaryla deil, nevilerin bir birlerine inklp
ederekezeldenberiardardnadevamedegelmesisuretiyle,ortakolduk
larcinsleriitibaryladr2.

***

Suretineviyeilesureticismiyearasndanemlibirfarkvardr.Suretineviyemahi
yeticinsiyedirvealtndamuhteliftrlerbulunur.Su,hava,atevetopraktabulunan
suretineviyelerbucinsinnevileridir.Sureticismiyeisebirmahiyetineviyedir.Altn
da fertler vardr. Eyann her birinde bulunan sureti cismiyenin genel sureti
cismiyeye olan nispeti Ahmet, Mehmet ve Osman gibi insan fertlerinin nevileri olan
insanaolannispetigibidir.
2
Bazekaklamalarlaberaberbkz.,erhulMevakf,c.7,s.220;enNibrs,s.75.

114

erhu'l-Akid

( Ayan )
Metnl-Akid
nkalemayanvearazdanibarettir.Ayan,kendibanakimola
bilen eylerdir. Ayan ya mrekkep/bileiktir ki bunlar cisimlerdir veya
cevher/cznlyetecezzgibibasittir.

erhul-Akid
nklemaynvearzdr.Zirabireyeerkendikendinekaim/var
oluyorsaoayndr,deilsearazdr.leridedeaklayacamzgibibunlarn
herikisidehadistir.Mellifuzayacandnerekbukonuyagirmemitir.
Nitekim kitap muhtasarbir metindir. Bu gibi kitaplarda sadece meselelere
yer verilir, delillere girilmez. Ayan kendi bana kaim olabilen mmkin
varlklardr. erhte mmkin kaydn getirmemiz mellifin, ayan lemin
ksmlarndankabuletmesisebebiyledir.
Ayann kendi kendine kaim olmas, kelamclara gre, kendi kendine
tahayyzetmesi1vetahayyznnbirbakaeyintahayyznetbiolmama
sdr.Arazlarbyledeildir.Ziraarazlarntahayyzmevzusubulunancevhe
rin tahayyzne tabidir. Cevherin, arazlarn mevzusu olmas, arazlarn, bir
mahal olarak cevherle kaim olmas anlamna gelir. Arazn mevzusunda var
olmas,araznkendikendindekivarlmevzudakivarlnnaynsolmasde
mektir2. Bu sebeple arazlar mahalleri olan mevzularndan/ cevherlerinden
ayrlamazlar. Cismin hayyizdeki/mekndaki varl bunun gibi deildir. Zira ci
simlerinkendibalarnaolanvarlbirey,hayyizdekivarlisebakabirey
dir.Busebeplecisimlerkendimeknlarndanayrlpbakameknageebilirler.
1

Tahayyz,hayyizde/mekndabulunmakanlamnagelir.Fakatkelamclarnbukelime
denkast,bireyin,kendisinehissiaretleiaretedilebilirolmasdr.Meselabireyin
elimizleiaretedilebilirolmasgibi.Cisimlereyaplanhissiaretlerdorudanolduu
halde, arazlara yaplan iaretler cisimler dolaysyla olmaktadr. Mesela uzaktan bir
cisminrengini,ancakocisminkendisineiaretederekgsterebiliriz.
2
rihburadamtekaddiminkelamclarnnaraznvarlbizzatmevzudakivarldr
eklindeki szlerini yorumlamaktadr. Taftazannin yorumuna gre bu sz, arazn
kendindeki varl, mevzudaki varlnn ayns olduu anlamna gelir. Seyyid erif
Crcnise,arazvarolduvecevherlekaimolduszndedeolduugibiarazlarn
kendi varlklarnn, cevherdeki kyamndan/varlndan baka ey olduunu gereke
gstererekbuyorumakarkmtr.Crcanyegremtekaddimininbusz,araz
larlacevherlerinhissiaretbakmndanbirbirindenayrtrlamamasanlamndadr.

3. Konu: lemin Huds/Ayan

115

Felsefecilere gre bir eyin kendi kendine kim olmas, o eyin kendi
siyle kim olaca mekna ihtiyac bulunmamas demektir. Buna gre bir
eyinkendikendinekimolamaypbakaeylekimolmas;oeyin,kendi
sinin sfat, kim olduu eyin de mevsuf olacak ekilde bir bakasna ait
olmas demektir. Mevsuf olan bu ey, cismin siyahl rneinde olduu
gibi1mtehayyiz olabilecei gibi, Allahn ve mcerret varlklarn sfatlar
rneindeolduugibigayrimtehayyizdeolabilir.
Ayan ya iki veya daha fazla paradan mrekkeptir ya da mrekkep
deildir.Mrekkepolanayancisimlerdir.Bazlarnagrebircisminenaz
paradanolumasvebyleceenazboyutunun(uzunluk,genilikve
derinlik) bulunmas gerekir. Bazlarna [Cbb'ye] gre, boyuttan her
birinin dik alar zerinden birbirleriyle kesimesi [ve kp eklinde olmas]
iinenazsekizparadanolumasgerekir.
Cisminasgarkaparadanmeydanagelmesigerektiikonusundakibu
gr ayrl, sadece stlahla/isimlendirmeyle alakal lafz bir ayrlk deil
dir2. Dolaysyla herkesin istedii gibi isimlendirme hakk vardr, denerek
meselegeitirilemez.Bilakisbukonudakigrayrl,cisimkelimesinin
karsnavazolunduumanaiinikiparadanbirarayagelmeninkfiolup
olmadylaalakaldr.
1

Yanibazarazlarvardrkibunlarmtehayyizolaneylerearzolurlar.Bazlardavardr
ki bunlar gayri mtehayyiz olan eylere arz olurlar. Birinci tr arazlar mtehayyiz
olancismearzolansiyahlkgibi,ikincitrarazlarisegayrimtehayyizolanmcerred
varlklaraarzolansfatlargibidir.
2
elFerhr,rih'in,buszleelMevkfsahibielc'yetarizdebulunduunusyler.Nite
kimelcbuihtilafnlafzolduunubelirtir.Bkz.,enNibrs,s.78.
elc'ninelMevakf'takiifadelerinebaklrsaburadabiryanlanlamaszkonusuolabilir.
Ziraelc,Mutezile'nincismegetirdiitarifizikrettiktensonrakaczdenolutuukonu
sundakiihtilafnaktarrveszkonusuihtilafnlafzolduunusylervebunagerekeola
rakmezkurgrlerinsahiplerininikiveyaczdenoluaneylerenecevheriferdnede
cisimdemediklerinibelirtir.Bkz.,elMevkf,s.185;erhu'lMevkf,c.6,s.294.
BubakmdanMutezileileyaananbuihtilaf,felsefecilerleolanihtilafgibiolmaypsa
dececisminkaparadanolutuukonusundadrvekonununcisminbilfiilcevherler
den oluup olumadyla bir alakas yoktur. Elc'nin, hilafn lafz olduu ynndeki
tespiti, kelamasndan bir fark dourmad cihetiyle alakaldr. Taftzn'ninanlan
hilafmanevbulmaskonununkelambalamndanokfizik/tabibalamylaalakal
dr.uhaldeTaftzn'ninc'yetarizdebulunduunusyleyemeyiz,aksitakdirdebu
tarizinc'yetevcihimsellemdeildir.

116

erhu'l-Akid

Birinci gr sahipleri1grlerini yle savunmulardr: ki cisimden biri

dierindenbirparaylabykolduuzamanocisimiinismitafdlkalbyla
o dierinden daha cesm denir. Eer sadece terkip/iki paradan bir araya
gelmekcismiyyetiinyeterliolmasayd,sadecebirparaylabykolanbirci
simiindahacesmifadesikullanlmazd.Busavunmatartmagtrr.Zira
cesametkkndengelenismitafdilkalbdolgunlukvemiktarfazlalanla
mndadr.NitekimAraplarcesmeeyvehvecesmnvecsmnder
ler ve bu szle o eyin byk ve dolgun olduunu kastederler. Oysa burada
konutuumuzeysfat(cesamet)deildeisimolancismiyyettir2.
Mrekkepolmayanayncevhergibidir.Cevher;nefilen,nevehmen,
nedefarzan3blnmesimmknolmayanayndr.Cevherdebirkezdaha
paralanamayansonparadr(cznlyetecezz).
Mellifin, dorudan mrekkep olmayan ayan cevherdir dememesi,
mrekkep olmayan ayan, czn la yetecezz anlamnda sadece cevherle
snrl deildir, eklinde bir itiraza muhatap olup heyl, sret, mcerret
aklvenefisleriiptaletmekzorundakalmamakiindir.
1

Birincigrtenmaksatcisminenazikicevherdenolutuunusyleyenleringr
dr. mam Cveyn ve ounluk mtekaddimE'arlerbugr savunanlardandr.
Bkz.,elrd,s.13.
2
MuhaIsm,isimolan"cisim"kelimesinindesonuta"cesmet"denalndnsyler
vemenkullafzlardalgavmanalarngzetildiinedikkatekerekrih'inbuitirazn
eletirir.BusebepleIsam,cisimdemcerredterkipleiktifaedenlerinihticacnndier
lerindendahaayanterciholduunuifadeeder.Bkz.Hiyet'lIsm,s.69.
3
Filenblnmek,bireyinbiraletaraclylafizikolarakbizzatikiyeveyadahafazla
parayablnmesidir.Bazkelamclarvehmenblnmeylefarzanblnmearasnda
birfarkolmadnilerisrmtr.Birokkelamcisetemeldevehimilefarzarasnda
ki farka binaen bu iki blnme arasnda fark olduunu; vehmin idrakinin cziyyatla
snrl olmasna binaen vehm blnmenin, hissettiimiz belli bir czn blnme
si/temayzetmesianlamnageldiinibelirtmitir.Aklnbirfonksiyonuolanfarznkl
liyatzerindedecari olmasnabinaen, faraz blnmenin, meselaherczn bir sa
bir de sol yan vardr, diyerek genel manada czn blnebilecei anlamna geldii
belirtilmitir.Bunagrefarazblnmevehmblnmeninsonbulduuyerdedevam
etmekte,czivekllihereitczkaplamaktadr.Ancakfaraziblnme"takdir"an
lamndadeildir.Belkiburadakifarz"tecviz"anlamndadr.Yaniburadavakamutabk
olan ve akln caiz grd faraz blnme kastedilmektedir. Bkz., Mecmat'l
Havi'lBehiyye,s.72.(MollaAhmed,Hayal);enNibrs,s.81.Sonuolarakrih'in
getirdii kaytlardan da anlald gibi, cz'n la yetecezzann varln savunan ke
lamclar, bununla, ne fiziken ne de czleri arasndaki farka/temayze binaen zihnen
(vehmen,farzan)blnemeyenbirczkastetmektedirler.

3. Konu: lemin Huds/Ayan

117

Felsefecileregrecznlyetecezzanlamndacevheriferddiyebir
ey yoktur. Onlara gre cisim heyl ve sretten mrekkeptir. Czn l
yetecezzy ispat sadedinde kelamclarn en gl delili udur: Eer hakik
birkrehakikbirsath/yzeyzerinekonulacakolursa,kre,sathtanan
cakblnmesiimknszolantekbirczetemasedecektir.Ziraikiczete
masedecekolursafiilenhat/dzizgimeydanagelirdiki,budurumdaha
kikkre1olamazd.
Bukonudameyhn[mtekaddimnkelamclarnn]enmehurdelille
riuikidelildir:
Birincidelil,eerheraynsonsuzakadarblnecekolsayd,hardalta
nesidadandahakkolmazd.nkhemhardaltanesininhemdedan
paralarnnsonuyoktur.Byklkvekklkancakbireyinparalarnn
azyadaokolmasylaalakaldr.Azyadaokolmakdasonubulunaney
lerdeszkonusudur.
kinci delil, cisimlerin paralarnn bir araya gelmesi, cisimlerin kendile
rindenkaynaklanan/mahiyetleriningereiolanbireydeildir.Aksitakdirde
hibir cismi blmek mmkn olmazd2. [Cisimlerde paralarn bir araya gel
mesi cisimlerin zatndan kaynaklanan bir husus olmadna gre, cisimlerin
paralarablnmesimmkindir.]uhalde[Allahnkudretimmkinetaalluk
edebileceine gre] Allah Teal cisimde bir kez daha blnemeyecek son
paraya kadar blnme yaratabilir. Zira zerinde konutuumuz parann
eer blnmesi mmknse, Allaha acziyet isnat edemeyeceimize gre Al
lahnkudretigereioparannsonparayakadarblneceinikabuletmi
oluruz. Aksine eer zerinde konutuumuz parann blnmesi mmkn
deilse,bandanberisavunduumuzcznlyetecezzsabitolur.
Gerekuki,cznlyetecezznnsbutukonusundailerisrlenb
tnbudelillerzayftr.
Birinci delil, sonuta czn l yetecezznn deil, noktann varln
gsterir.Noktannvarlisecznlyetecezzygerektirmez.nknok
tannmahallineolanhullsereyn3birhulldeildir.Dolaysylanoktann
1

nkhakikikredehibirsurettehattmstakim/dzizgiszkonusudeildir.
Zira bir varln kendinden/zatndan kaynaklanan eyin ondan ayrlmas muhaldir.
CenabAllahnkudretimuhaletaalluketmez.
3
Hull,hulledeneyinkendindekivarlnnmahaldekivarlnnaynolmasdrveiki
ksmdr.Sereynhull,tarayn/civrhull.Sereynhull,hulledeneyin(hll)=
2

118

erhu'l-Akid

blnememesimahallinindeblnememesinigerektirmez1.
kincivencdelilleregelince2felsefecilercisminbilfiilsonsuzpara
lardan teekkl ettiini kabul etmezler. Onlara gre cismin sonsuza kadar
blnmesi mmkndr; ama bu, cismin fiilen blnm ve paralardan
teekkletmiolduuanlamnagelmez.Ayrcacisimlerinbykyadakk
oluu kendileriyle kaim olan miktar itibaryladr, paralarnn az ya da ok
olmasitibaryladeildir.Ensonzikredilendelildeilerisrlenblnmenin,
sonsuza kadar olmas da mmkndr ki, bu durumda czn l yetecezz
sabitolmaz.
Czn l yetecezz konusunda sadece ispat delilleri deil, czn l
yetecezzyinkrsadedindeilerisrlendelillerdezaaftanhlideildir.Bu
sebeplemamRaz3cznlyetecezzkonusundakararszkalmtr.
Eer czn l yetecezz konusunun itikat asndan sonuca yansyan
birtarafvarmdr,diyesorulacakolursa,evet,bukonununitikadsonular
vardr.Ziracevheriferdinispatyla;leminkadimolduuvecesetlerinhar
edilemeyecei fikrine yol aan heyl ve sretin ispat gibi karanlk felsef
grlerdenvegklerinhareketininsrekliliivegklerinyarlpbirlemesi
nin imknszl gibi konularn temelini tekil eden birok geometrik pren
siptenkurtulmakmmkndr.
=mahalle tamamen sirayet edip, birine yaplan iaretin dierine yaplan iarete eit
halegelmesidir.Meselastnbeyazlstebutrhulletmitir.Tarayanhullise,
hllinmahallintarafolmasdr.Meselacisminyzeyicismebutrhulletmitir.Nok
tannmahallineolanhulldebyledir.Mahallinblnmesiylehllinblnmesian
caksereynhulldeszkonusudur.Taraynhulldeise,mahalblndhaldehu
ll eden eyinblnmesi gerekmez. Bunun gibi hull eden miktarnblnmesi, ma
halli olan cismin blnmesini gerektirmez. (Bkz., enNibrs, s. 8485.) Bu bakmdan
noktaykabulettiklerihaldefilozoflarcevheriferdikabuletmemektedir.
1
rih Taftzn her ne kadar burada anlan delilin zayf olduunu sylyorsa da,
erhulMeksddaszkonusudelilinglolduunuitirafetmektedir.Bkz.,erhul
Meksd,c.3,s.33.
2
Yanimeyhnbirinciveikincidelilinegelince.
3
MuhammedbinmerelBekrEbuAbdillahFahruddinerRz,hicr544ylndanispet
edildii Reyy ehrinde dnyaya gelmitir. FahrurRz akl ve nakl ilimlerde asrnn
imamyd.Harizm,MaverannehrveHeratillerineseyahatetmiveensonHeratta
606ylndavefatetmitir.Kendisihenzhayattaykeninsanlarkitaplarndersolarak
okur,mzakereederdi.Tefsir,Lgat,Kelam,FelsefeveUsulifkhgibieitlinaklve
aklilimlereaitbirokeseribulunmaktadr.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.6,s.313.

3. Konu: lemin Huds/Ayan

119

zht
Kelamclarlafilozoflararasndalemtasavvurununesaslarnadairfikir
ayrlklarvardr.Kelamclaragrelema'ynvea'rzolmakzereikisnf
varlktanteekkleder.A'ynsnfnagirenvarlklardamrekkepveyabasit
olmakla iki ksma ayrlr. Mrekkep olanlara cisim, basit olanlara cevheri
ferd/cz'n l yetecezz denir. Nitekim a'yn ve a'rz hadis olmakla lem
batanaayahadistir.
Filozoflarlemecisimvearazlarndndamcerretvarlklardaekler.
Bylece lem, mcerred, cisim ve araz olmak zere snftan teekkl
eder. Filozoflar mcerred varlklarn akl ve nefisten ibaret olduunu ileri
srerler.
Filozoflarla kelamclar arasnda tartmaya sebebiyet veren baka bir
husus a'yn ve a'rzn tanmlarna getirilen yorumla ilgilidir. Filozoflarla
kelamclarnortaktarifinegrea'ynkendizatylakaimolanvarlklar,a'rz
dakendizatylakaimolamaypbirbakaeylekaimolanvarlklardemektir.
Ancak tariflerde yer alan "kaim olma" kayd, kelamclara gre, tahayyz
anlamnagelir.Tahayyzisegeneldebireyinduyusalanlamdaiaretedi
lebilir olmas eklinde aklanr. Buna gre kendi zatyla kaim olan a'yn,
dorudankendisineiaretedilebilenvarlklar,a'rzdaancakbirbakaey
vastasylakendisineiaretedilebilenvarlklartemsileder.Kelamclarnbu
yorumua'ynvea'rzfizikbirervarlkhalinegetirmektevelemisadece
fizikdnyailesnrlamaktadr.
Filozoflarnanlankaydagetirdikleriizahkelamclarnizahndanfarkldr.
Onlaragrekaimolmak,mekndabulunmakdemektir.uhaldekendibana
kaimolabilena'yn,zerindebulunacabirmeknaihtiyacolmayanvarlk
lardr.Bireyinkendikendinekimolamaypbakaeylekimolmasda,o
eyin,kendisininsfat,kendisiylekimolduueyindemevsufolacakekilde
bir bakasna ait olmas demektir. Nitekim arazlar da daima arz olduklar
a'ynnbirersfatolmuveonlarmuhtelifcihetlerdenmevsufklmtr.
Grld gibi filozoflar, a'yn olumsuz/adem bir mefhumla izah et
tiklerinden mekndan bamsz olan her eyi a'yn kabul etmilerdir. le
minyaratcsveaklvenefisgibimcerredvarlklarhepmekndanbam
sz varlklar olduu iin filozoflar bunlar a'yn snfna dhil etmektedir.
Bununyanndafilozoflarnizahndaarazlarbirersfatolarakaklandndan
leminyaratcsvemcerredvarlklarnsfatlardabirerarazdr.

120

erhu'l-Akid

Sonuta kelamclarn aksine filozoflar a'yn ve a'rz mefhumlarna fizik

snrlarnntesindebirizahgetirerekCenabAllah'nbircevher,sfatlarnn
da birer araz olduunu savunmulardr. Huccet'lslam mam Gazzl,
a'yn/cevherleri bu ekilde izah ettikten sonra filozoflarn Cenab Allah'a
cevherdemelerinin,onlarlaaramzdamcerretlfzbirihtilafolarakkalaca
nvebuihtilafnkelamcdanoklgatvefkhlimleriniilgilendirdiiniifade
edervekelamcnnbugibiihtilaflarlauramamasgerektiinibildirir.1
Filozoflarlakelamclararasndacisminmahiyetikonusundadafikirayr
lvardrvebufikirayrlbirtakmitikadsonulardaberaberindegetir
mektedir. Kelamclara gre cisim, bilfiil paracklardan/czlerden teekkl
eder.Filozoflaragrecisimbilfiilparalardanolumaz;bilakistekparabir
btndr/muttaslvhiddir2.
Cisminmahiyetikonusundakibuihtilafcz'nlyetecezzkonusunda
kiihtilaflayakndanalakaldr.Filozoflarcz'nlyetecezzyinkrederken
cisminheylvesurettenolutuunu,kelamclardaheylvesuretteori
siniinkrederkencismincz'nlyetecezzlardanolutuunusavunurlar.
Buikigrtenbirinikabuletmemekdierinikabuletmekanlamnagelmez.
nkMutezile'denNazzmgibincbirgrsavunanlardaolmutur.
Nazzmcisimlerinbilfiilsonsuzparacklardanolutuunusavunarakcz'n
lyetecezzyreddetmitir.
MtekaddimndnemiEhlisnnetkelamclarylamteahhirMatrd
kelamclar umumen cz'n l yetecezzy savunurken, mteahhirin devri
E'arkelamclarbukonudaumumiyetlekararszdr.Mtekaddimndnemi
E'ar kelamclarndan Ebu Mansur elBadd (v. 429 h.) Mslmanlarn
cumhurunun cz'n l yetecezzy kabul ettiini belirtirken,3mteahhirn
dnemiE'arkelamclarndanSeyfddinelmid(v.631h.)bukonudabaz
bykkelamclargibikararszolduunuifadeeder.4
1

Tehft'lFelsife,s.79.
Filozoflarn cismin tek para btn olduunu savunmas, cismin heyula ve suretten
olutuu ynndeki grleriyle elimez. Zira onlarn kesintisiz tek para olduunu
savunduklareycisminsuretidir.Heylgrlen,hissedilenbireydeildirvebilfiil
varlnsureteborludur.
3
KitabUsli'dDin,s.36.
4
Ebkru'lEfkr,c.2,s.287.
2

3. Konu: lemin Huds/Ayan

121

Grld gibi cz'n l yetecezz konusunda mtekaddimn dnemi

kelamclaryla mteahhirn dnemi kelamclar arasnda ak bir bak fark
bulunmaktadr.Mteahhirndnemikelamclar,hemkelamclarnhemde
filozoflarn konuyla ilgili delillerini uzun uzadya deerlendirdikten sonra
bunlardan birini dierine tercih edememi ve kararsz olduklarn ifade et
milerdir.Seyfddinelmid'ninbukonudaizlediitutumgayetmanidardr.
elAmid, Ebkru'lEfkr'da, kelamclarn ve filozoflarn delillerini btn te
ferruatyla arz edip her birini tahlil ettikten sonra, Ehli Hakk'n delilleriyle
filozoflarn delilleri arasnda ancak tearuzun sz konusu olabileceini ve
byk kelamclara uyarak bu konuda kararszln gerekli olduunu ifade
eder.1Mteahhirn dnemi E'ar kelamclarndan Beyzav ise, filozoflarn
delillerinin cevheri ferdin vehmen blnebileceini, kelamclarn delilleri
ninisecevheriferdinfi'lenblnemeyeceiniortayakoyduunuifadeede
rekfi'lblnmeyikabuletmediihaldevehmblnmeyikabuleder.2
rih'indeifadeettiigibi,cz'nlyetecezzkonusunun,zelliklefi
lozoflarla kelamclar arasndaki ihtilaf balamnda itikad sonular vardr.
Meselacz'nlyetecezzgrteorikolarakfilozoflarnsavunduuhe
ylvesretteorisiylebadamaz.Nitekimfilozoflarheylyispatlamadan
ncecz'nlyetecezzyiptalederler.Ancakbundansonraheylvehe
yl zerine kurduklar felsef esaslarn tek tek ispat etmeye alrlar. Bu
bakmdan zellikle mtekaddimn dneminde heyl ve suret teorisine
alternatif grld iin cz'n l yetecezz teorisine sahip klm ve bu
teorisrarlasavunulmutur.
rih'indeifadeettiigibicz'nlyetecezzanlayylabadamayan
heyula ve suret teorisi lemin kadim olmas ve dolaysyla bedenlerin
harinin imknszl gibi felsef grlere yol amaktadr. Ancak heyula ve
suretinleminezeliliifikrineyolamaszannedildiigibidorudandeildir.
Belkibirkamukaddimevastasyladr.
Bu mukaddimelerden birincisine gre, imkn vucd bir vasftr ve
adembirvasfolanimtina'nmukabilidir.
kincimukaddimeyegre,vcdbirsfatancakmevcutbireylekaim
olabilir.
1
2

Ebkru'lEfkr,c.2,s.287.
enNibrs, s. 86. Ayrca elFerhr, ayn ibare iinde, mam Gazzl'nin cz'n l
yetecezzykabuletmediininakleder.

122

erhu'l-Akid

ncmukaddimeyegre,hadisolanvarlklarhudsndenncemm
kindir.Aksitakdirdevacib'lvcdveyammteniu'lvcdolmasicapederdi.
Drdnc mukaddimeye gre, her hadis olan ey bir madde ile mes
bktur/ncedenbirmaddesivardr.nkhadisolaneyhudsndenev
velmmkindir.mknisemevcutturvebirarazdr;mutlakakendisiylekaim
olacabirmahalliolmasgerekirkibudamaddedir.
Btn bu mukaddimelerden sonra filozoflar der ki; eer heyl hadis
olsayd mutlaka bir baka heyl ile mesbk olmas gerekirdi1. O da hadis
olsaydonundabirbakaheyulailemesbukolmasgerekirdikibusonunda
teselsleyolaard.Teselslmuhalolduunagreheyulakadimdir.Heyula
suretten hali olamaz. Kadimin kendisinden hali olmad ey de sonuta
kadimolacanagresuretdekadimdir2.
Kelamclarfilozoflarnbuistidlallerinitemeldenkertmekiinheyl
suret teorisine kar cz'n l yetecezz teorisini benimsemi ve bylece
heylsuretteorisizerinebinaedilenleminkadimolmasveleminka
dimolmasnndoalsonucuolanbedenlerinharininimknszl3gibibatl
felsefinanlardanselametbulmulardr.
Cz'nlyetecezzgrylebirokhendesesastanselametbuluna
ca hususu, hendes esaslarn temelini tekil eden "daire" ile alakaldr.
Dairesabitolmadtakdirdebirokhendesesasgeerliliiniyitirir.
Hendesebilginlerinindaireyiispatsadedindegetirdiklerienmehurdelil,
ikiucundanbirisabitolduuhaldedierucudaireselolarakhareketedenbir
izgiye dayaldr. Bu delile gre hareket eden izgi bazen sabit ucun/czn
sandabazensolundabazenaltndabazendestndeolmakdurumundadr
ki, bu ancak sabit czn caniplerinin temayz etmesiyle blnmesi duru
munda sz konusudur. Sabit czn blnmeyip cz'n l yetecezz olduu
kabul edilirse, dier ucun onun kenarnda dnmesi imknszdr ki, bu da
1

Grldgibifilozoflarnbunudemeleriiinheyulayispatetmelerigerekmez.Bunu
normalbirmaddeiindesyleyebilirler.Busebepleheyulannkabulonunezelol
duukabulngerektirmez.NitekimFadlIsm,cz'nlyetecezzyispatlamaktan
sa,heylykabulediponunhadisolduunuispatlamanndahakolayolduunusy
lemitir.Bkz.,Haiyet'lIsm,s.72.
2
enNibrs,s.86.
3
Filozoflara gre heyl kadim olduundan lem de kadimdir. Kadim olan bir eyin
yokluu dnlemeyeceinden kyametin vukuu da dnlemez ki bu durumda
ahirethayatdadnlemez.

3. Konu: lemin Huds/Ayan

123

daireninimknszlsonucunudourur.Daireninimknszldabirokhen
desesasngeersizolduunugsterir.1
rih'in,soncmlede,gklerinhareketinindevamllnhendesesas
larabalamas,felsefecilerinyaygnistidlalleriasndantutarszgrnmek
tedir. Zira gklerin hareketinin devamll geometrik/hendes esaslardan
ok felsef ve fizik esaslara ibtin eder. Bu sebeple anlan cmleyi tevcih
sadedinde muhaler hayli zorlanmtr. Hayal, gklerin hareketinin de
vaml oluuna dair felsefecilerin getirdii delillerin hendes esaslara ibtina
etmediinivefakatmuhtemelenrih'inhendesprensiplerzerineibtina
edenbirdelilemuttaliolduunusyleyerekhemfikrinidilegetirmihemde
rih'e olan hsni zannn korumutur2. Kestell'ye gre mezkr cmlede
batan beri bir istinsah hatas sz konusudur. barede yer alan "hendese"
kelimesi "felsefe" kelimesinin yerine sehven yazlmtr3. Dolaysyla rih,
aslndagklerinhareketinindevamllnnhendesdeil,felsefesaslarze
rinemebniolduunubildirmektedir.Kestell'ninbuzmsorunukkten
halletmekle beraber ispat zor olduundan, sonra gelen muhaler daha
okHayal'nintevcihiniesasalmveTaftzn'ninmuttaliolmuolabilecei
szkonusudelilibulupkendilerinegreaklamayaalmlardr4.
MuhalerarasndabukonudaenmakulizahgetirenelFerhr'dir.el
Ferhr, hendes esaslardan biri olan krenin ispat ve hareketinin gklerin
hareketininsrekliliikonusundaesasalndnilerisrer.elFerhr,filozof
larn,feleklerinkreeklindeolduunuvekreyehertrlvad'neitoldu
unu;dolaysylakreninbirvad'zeredurmasnntercihbilmreccihola
can gereke gstererek feleklerin devaml hareket ettiini savunduklarn
belirtir.YineelFerhr,filozoflarn,feleklerindevamldaireselolarakhareket
etmesininkendilerindedaireselhareketiinbirmeyilsiki/mebdeibulundu
unu gsterdiini; dolaysyla feleklerin yarlmas halinde czlerinde dz ha
reketbagstereceinivebutakdirdefeleklerdeikiztmeylinbirarayagele
rekmuhalszkonusuolacansavunduklarnsyler.5
1

enNibrs,s.87.
Mecmat'lHavi'lBehiyye,s.75(HayalHaiyesi).
3
Haiyet'lKestell,s.53.
4
Buradaibaredefarkltakdirlergndemegetirerekrih'inifadelerinideiikmanalara
yoranlardavardr.Meselaibaredegeen
sznsfattansonrasfatkabul
ederek
nn sfat olarak grenler de vardr. Fakat bunlar ibarenin zahirine
tersdenbirazzorlamayorumlardr.
5
enNibrs,s.89.
2

124

erhu'l-Akid

( Arazlar )
Metnl-Akid
Arazkendikendinekaimolamayanmmkinvarlklardr.Bunlarcisim
lerde ve cevherlerde bulunabilirler. Renkler, kevnler, tatlar ve kokular
birerarazdr.

erhul-Akid
Araz kendi kendine kaim olamayan bilakis baka eylerle kaim olan
mmkin varlklardr. Arazlarn baka eyle kaim olmas ya kelamclarn
dedii gibi tahayyz konusunda baka bir eye tabi olmas, ya da fesle
fecilerin dedii gibi geride de getii zere sfatn mevsufuna aidiyeti t
rnden bakasna ait olmas anlamna gelir. Yoksa arzn bakasyla kaim
olmas,zannedildiigibi,mahalli/bakasolmaksznaklolunamaydemek
deildir.Zirabusonuncususadecebirksmarazlarla[nisbarazlarla]snrl
birhusustur.
Arazlarhemcisimlerdehemdecevherlerdemeydanagelebilirler.Al
lahn sfatlarnn tarif dna itilmesi iin bu son cmlenin arzn tarifine
dhil olduu da sylenmitir. Bunlar renkler, renklerin asllar bir gre
gre siyah ve beyazdr. Bir dier gre gre bu ikisinin yannda krmz,
yeilvesardarenklerinasllarndandr.Dierrenkleriseaslolmaypbirka
rengin bileiminden meydana gelmitir. kevnler1, bunlar birlemek/itima,
ayrlmak/iftirak,hareketveskndanibarettir. tatlar,bunlarntrleri;ac
lk/mirret, keskinlik/harfet, tuzluluk/mlhat, ekilik/humzat, kekre
lik/kabz, tatllk/halvet, ar kekrelik/ufset, yallk/dsmet ve hor
luk/tatszlk/tefhetolmakzeredokuzdurkibunlarnbirlemesiyledesay
szmiktardatatlarmeydanagelirkokularbunlarntrleripekokturveher
birinin ismi de tam olarak tespit edilmi deildir, gibidir. En tutarl gre
gre,olularndndabulunanarazlarsadececisimleremahsustur.Olular
isehemcisimlerdehemdecevherlerdebulunabilir.
1

Kevn,felsefeterminolojisindefarklanlamlarolmaklabirlikte,birarazolarakburada
"meknda bulunmak" manasna gelir ve filozoflarn "eyn" diye tabir ettikleri arazn
kelamdakikarldr.rih'indeta'ddettiigibikevn;ictima,iftirak,hareketves
knolmakzeredrtksmdr.Bkz.,KefIstlhti'lFnn,c.2,s.1392.

3. Konu: lemin Huds/Arazlar

125

leminaynvearzdanteekklettiiveaynndacisimvecevheri
ferdolmakzereikieittenibaretolduusabitolunca,bunlarnhepsinin
hadisolduunusyleyebiliriz.
Arazlaragelince,bunlarnhadisoluubazlarndabizzatmahedeyle,
bazlarndadadelillesabittir.Meselaeyayaskndansonraarzolanhare
ketin, karanlktan sonra arz olan aydnln ve beyazlktan sonra arz olan
siyahlnhuds/sonradanlbizzatmahedeylesabittir.Bunlarnztlar
nnhudsisedelillesabittirki,budelil,kendilerineyokluunarzolmasdr.
Zirakadimolmaklayokolmakbirbirinezteylerdir.nkkadimolanbir
ey eer vacip lizatih ise bu bellidir. Deilse icap yoluyla vacip lizatihye
istinatetmesigerekir.Zirabireydenihtiyaryoluylasadrolaneyinhadis
olmaszorunludur.Malul,illettengerikalamayacanagrezorunluolarak
kadimolanmcibeistinatedeneydesonutakadimdir.
Aynagelince,bunlardahadistir.Ziraayn,birerhadisolanhareket
veskndanhaliolamayacaiindolaylolarakhadislerdendehalolamaz.
Sonutahadistenhaliolamayaneydehadistir.Aynnhareketveskn
danhalolamaynagelince,cisimvecevherlerinbirhayyizdeolmaktanhal
kalmalar mmkn deildir. Eer bundan nce yine ayn hayyizde olmu
iseler bu durumda skn halindedirler. Eer bundan nce baka bir
hayyizde idiyseler bu durumda hareket halindedirler. Nitekim kelamclarn
hareket,ikiandaikiayrmekndaolmaktr;skniseikiandaaynmekn
daolmaktrszylekastettiklerieydebudur.
tiraz: Cisim veya cevherin ilk defa meydana geldikleri huds annda
olduu gibi daha nce herhangi bir hayyizde olmamalar niye mmkn
olmasn?Byleoluncadanehareketnedesknszkonusuolmaz.
Cevap:Buitirazbizimsavunduumuzeyezararvermez.Ziraitirazda,
cisimveyacevherinilkdefameydanageldiiandanszedilmekle,savundu
umuzaynnhadisolduugrkabuledilmitir.Ayrcakonumuzbugn
mahede ettiimiz ve zerinden saysz kevn ve uzun bir zaman gemi
bulunancisimlerlealakaldrki,bunlarnuankihayyizlerindenncebaka
hayyizlerdedebulunduukesindir.
Hareketvesknunhadisolmasmeselesinegelince,bu,onlarnbirer
araz olmasndan ileri gelmektedir. nk arazlarn varl srekli deildir.
Ayrcahareketinmahiyetindebirhaldenbakabirhaleintikaletmekvardr
ki, bu durum ondan nce baka bir eyin olmasn gerektirir. Kendinden
nce baka bir eyin bulunmas veya baka bir ifadeyle bir eyden sonra

126

erhu'l-Akid

olmak kadim olmakla badamaz. stelik hareketin doasnda sona erme

ve istikrarszlk gibi zellikler vardr. Skna gelince, her sknun sonunda
zailolmasmmkndr.nkhercisimzorunluolarakhareketkabiliyetini
haizdir. Geride de ifade ettiimiz gibi yokluu caiz olan hibir eyin kadim
olmasmmkndeildir.
Delilimizin,hadislerdenhalolamayanhereyhadistireklindeifade
ettiimiz ikinci mukaddimesine gelince, hadisten hal olmayan ey eer
ezeldesabitolursahadisindekendisigibiezeldebulunmasgerekir.Hadis
olanbireyinezeldebulunmasimknszdr.
Kelamclarn buraya kadar anlattmz istidlalinde tartlacak baz ko
nularvardr.
Birincikonu,a'ynncevhervecisimlerdeinhisarettiinevefelsefeci
lerinkailolduumcerredttanaklvenefislerrneindeolduugibikendi
kendinekaimolduuhaldeherhangibireyetahayyzetmeyenvarlklarn
bulunamayacanadairelimizdebirdelilyoktur.Bununcevab,kelamclarn
hadisolduunuiddiaettiieymmkinttanvarlsabitolanvetahayyz
zelliinihaizbulunana'ynvea'rzdr.nkmcerredtnvarlnadair
felsefecilerinilerisrddelillergenikelamkitaplarndaaklandze
reiddialarnispatetmeyekfideildir.
kinci konu, kelamclarn ortaya koyduu gerekeler btn arazlarn
hudsngerektirmez.nkarazlarierisindenekendilerininnedeztla
rnnhudsmahedeilesabitolmayanlarbulunmaktadr.ekil,boyutve
aydnlk rneklerinde olduu gibi gklerde bulunan arazlar bu kabildendir.
Bunun cevab, sz edilen arazlar bizim iddiamza mani deildir. Aynn
huds sonuta arzn da hudsn gerektirir. nk arazlarn a'ynla
kaimolmaszorunludur.
nc konu, ezelbellibirhaldenibaretdeildirki,bircisminezelde
bulunmasbirtakmhadisvarlklarndaoradabulunmasngerektirsin.Bila
kis ezel bir eyin balangc olmamas veya varln, gemi zaman tarafn
dan sonsuz ve mukadder zamanlarda srekli olmasndan ibarettir. Hadis
hareketlerinezeliolmas,sonsuzakadarherharekettenncebirbakaha
reketin bulunmas anlamna gelir. te asl felsefecilerin gr de bundan
ibarettir. Sonuta onlar da cz hareketlerden herhangi birinin kadim ol
madn kabul ediyorlar. Asl felsefecilerle tarttmz ey mutlak / kll
harekettir. Bunun cevab, mutlak ve kll mefhumlarn varl ancak
czlerinzmnndadnlebilir.Altndabulunanbtnczlerhadisoldu
uhaldemutlakbirmefhumunkadimolmasimknszdr.

3. Konu: lemin Huds/Arazlar

127

Drdnckonu,eerhercisminbirhayyizdebulunmasgerekseydici
simlerin sonsuz olmas gerekirdi. nk hayyiz, kaplayan cismin, kaplanan
cismindyzeyinetemasedeniyzeyidir.Bununcevab,kelamclaragre
hayyiz,cisminigalettiiveboyutlarnniinenfuzettiimevhumbirbo
luktur.
Buraya kadar anlatlanlarla lemin hadis olduu sabit olmutur.
Mmkininikitarafndan(varlkveyokluk)birininbiretken/mrecciholma
dka gereklemesi mmkn olmamas cihetiyle her hadisin bir muhdisi
bulunmasgerektiihususumalumdur.uhaldelemindebirmuhdisibu
lunduusabitolmutur.

zht
Arazlar,mellifindetarifettiigibikendikendinekaimolamayanvar
lklardr.Bunlarcisimvecevherlerlekaimolurlar.Cevhervearazlarntarifle
rindegeen"kaimolma"tabiriyleilgiliolarakfilozoflarlakelamclararasnda
grayrlklarnnolduuyukardaaklanmt.Bunungibiarazlarneit
lerivesaylarkonusundadafilozoflarlakelamclararasndagrayrlklar
vardr. Filozoflara gre arazlar dokuz eittir. Bunlar nisb ve gayri nisb
olmak zere iki ksma ayrlrlar. Nisb arazlar yedi tanedir ve bunlar; Eyn,
met,vad',milk,izafet,fi'l,infildenibarettir.Gayrinisbarazlardakendi
arasnda bizatih ksmeti/blnmeyi gerektiren arazlarla, bizatih ksmeti
gerektirmeyenarazlarolmakzereikiksmaayrlr.Bizatihksmetigerekti
renarazlarkem,dieridekeyfdir1.
Kelamclaragrearazlarsadecekeyfveksmlarndanibarettir.Kelam
clar eynin bir dier ismi olan kevn hari nisb arazlarn ve kemmin
1

Eyn,eyayamekndaolmasndantrarzolanhal.Zeyd'inevdeolmasgibi;Meta,
eyayazamandaolmasndantrarzolanhal.Zeyd'inakamevegelmesigibi;Vad',
bireye,gerekkendiczlerininbirbirleriyleolannispeti,gereksekendisininbakaey
lereolannispetindenhslolanhal.Oturmavekalkmahaligibi;Milk,bireye,kendi
sinikuatanvekendisiyleintikaledeneydendolayarzolanhal.nsanngiydiibir
elbisedendolaykendisinearzolanhalgibi;zafet,ikieyarasndakikarlklnispet
hali.Babaveyaoulolmahaligibi;Fi'l,bireyinbirbakaeyeetkietmesisebebiyle
arzolanhal.Bankesmehaligibi;nfial,bireyinbirbakaeydenetkilenmesin
denhaslolanhal.Ekmeinbaklakesilmesihaligibi;Kem,lizatihdenkolmayveya
denk olmamay kabul eden araz, nicelik; Keyf, lizatihdenklii veyanispeti kabul et
meyenaraz,nitelik.Dahagenibilgiiinbkz.,Hidyet'lHikme,s.194,201.(KdMr
Tercemesikll'tTercimnshas)

128

erhu'l-Akid

haritevarolduunukabuletmezler.Kelamclaragrekeyf,canllaramah
sus olanlar ve olmayanlar diye iki ksma ayrlr. Canllara mahsus olanlar,
hayat ve ilim, irade ve kudret gibi hayata bal olan sfatlardr. Canllara
mahsus olmayanlar ise, hareket, skn, ictima ve iftirak olmak zere drt
ksmdrki,bunlarakevndedenir.Kelamclarbirdehislerledorudanalg
lananarazlardiyebirbakakeyfksmndanszederlerki,bunlar,scaklk,
soukluk,tatllk,aclk,aydnlk,sesvekokugibialglanansfatlardr1.
Kelamclarn Allah'n varln ispatlarken takip ettikleri metot lemin
hudsmerkezlidir.nceleminhudsispatlanr,dahasonrahadisolan
eyin muhdise olan ihtiyacna binaen Cenab Allah'n varl ispat edilir.
lemin huds ispatlanrken nce lemde bulunan iki varlk trnden biri
olanarazlarnhuds,sonrabunabalolaraka'ynnhudsispatlanrki,
bylece a'yn ve a'rzdan ibaret olan lemin huds de ispatlanm olur.
Kelamclarnncearazlarnhudsnispatlamalar,a'ynanispetlearazla
rndahageicivezevalidahazahirolmassebebiyledir.
rih'indebelirttiizerearazlarnhudsnnispatikiaamaldr.Bi
rinciaamadahudsmahedeylesabitolanarazlarnhadisolduu,ikinci
aamadabuarazlarngelmesiylezailolanmukabillerininhadisolduuispat
lanr. Mukabillerin huds bizzat mahedeye dayandrlmak yerine yok
luk/zeval deliline dayandrlr. Mesela gzmzn nnde durmakta olan
bir cismin hareket ettiini dnelim. Burada hareketin
huds/sonradanlbizzatgrdmzbireydirvemahedeylesabittir.
Hareketten nce ayn cisimde bulunan skn haline gelince bunun
hudsngrmdeiliz;fakathareketinbalamasylazailolduuiinonun
dahadisolduunahkmederiz.Buradasknnzailolmaszerinekurulu
olanbirdelilszkonusudurki,budelillemezkrsknnhadisolduuan
lalr.
rihszkonusudeliliksacauekildeaklamtr:Kadimolmakzail
olmaklabadamaz.Birbakaifadeyleyokolmakbireyinkadimolmasna
manidir.Yokluunkadimolmayamanioluu,kadimolaneyinsonutau
ikiktanbirinedhilolmasylaaklanabilir:Vacib'lvcudlizatih,vacib'l
vcud liayrih2. Kadim olan ey eer vacib'lvcud lizatihi ise onun yok
1
2

Tenkhu'lKelam,s.34.
Burada kadim olmak vacib'lvcd olmaya eitlenmitir. zellikle filozoflar btn
kadimlerin,lizatihveyaliayrihvacib'lvcdolduunubizzatkendileriifadeeder
ler.rihhernekadarakaherkadiminvacib'lvcudolduunuzikretmediysede

3. Konu: lemin Huds/Arazlar

129

olamayacahususugayetakvezaruridir.1
Eervacib'lvcudliayrihiisebudurumdadayokolmasdnlemez.
Ziravacib'lvcudliayrihiolanbireyinvacib'lvcudlizatihiyeolanistina
dcabdir.Bylebireyzorunluolarakezeldenberivacib'lvcudlabirlikte
dir, ondan ayrlmas asla dnlemez.2Vacib'lvcud liayrihnin vacib'l
vcud lizatihiye ihtiyren istinat etmesi sz konusu olamaz. Zira vacib'l
vcudun bir eyi ihtiyar etmesi iin o eyin daha nce yok olmas gerekir.
Kadim olan bir eyin nceden yok olmas dnlemeyeceine gre onun
vacib'lvcud lizatihye ihtiyaren istinad etmesi muhaldir. Vacib'lvcud
lizatihye icaben istinad eden bir eyin yokluu dnlemez. Zira byle bir
ey malln illeti tammeden3geri kalmas anlamna gelir ki bu muhaldir.
Sonu olarak kadim olan bir eyin sonradan yok olmas mmkn deildir.
Bunagresonradanyokolanszkonususknunkadimolmasmuhaldir.
rih'in ksaca deindii mezkr istidlal daha geni ve mantk sistem
iindeverecekolursakylederiz.
Matlub:Anlansknhadistir.
Sur:nkanlansknayoklukarzolmutur.
Kbr:Kendisineyoklukarzolanhereyhadistir.
Netice:uhaldeanlansknhadistir.
ifadeleribunuistilzametmektedir.
Zarurkazyyelerinhernekadardelileihtiyacolmazsadaylebirtenbihyaplabilir:
Lizatih vacib'lvcud olan eyin varl kendi zatndan kaynaklanr ki, bu durumda
yokolmaskendisiyleelimesianlamnagelir.
2
Bir eyin bir eyden icaben sadr olmas, sadr olan eyin bandan beri kendisinden
sadr olduu eyle birlikte bulunmas demektir. Sadr olan eyin zerinden yokluk
gemesi durumunda, vacib'lvcd lizatihnin de zerinden yokluk gemesi sonucu
doarkibuakbirelikidir.Bunabirmisalverecekolursak,Vacib'lvcdlizatihye
CenabAllah'nzatn,onaicapyoluylaistinatedeneyleredeAllah'nsfatlarngs
terebiliriz.
3
lletitamme,sonucumeydanagetirmesiiinbakahibireyeihtiyacolmayan,ge
rekli her eyi istihzar eden yetkin sebep, illet demektir. Mesela konuyu zihnimizde
yaknlatrmak iin elektrikler olduu takdirde alan bir anahtarn dmesine bas
makilletitamme,alanlambannyanmasdamalldr,diyebiliriz.Buradavacib'l
vcud lizatihiye icaben istinad eden ey malul, vacib'lvcud lizatihi ise illeti
tammedir.lletitammetahakkukettiihaldemallntahakkuketmemesianlanille
tin tam olmadn gsterir ki, bu elikidir. u halde illeti tammeden malln geri
kalmasdnlemez.
1

130

erhu'l-Akid

Budelilinkbrsnaitirazedilerek,sknunzerineyoklukarzolduu
halde onun hadis olmayp aksine kadim olduu savunulursa, bunu yle
cevaplayabiliriz:
Matlub:Kendisineyoklukarzolanhibireykadimdeildir.
Sur:Kendisineyoklukarzolanhibireyvacib'lvcuddeildir.
Kbr:Herkadimvacib'lvcuddur.."1
Netice:uhaldekendisineyoklukarzolanhibireykadimdeildir.
Bu delilin kbrs sabittir. nk kadim olan bir eyin lizatih veya
liayrih vacibu'lvcud olmaktan baka bir ihtimali bulunmad ehline za
hirdir.
Aynitiraz,benzerbirekildedahadetaylolarakcevaplamakdamm
kndr. yle ki, yok olduu halde kadim olduu iddia edilen bu ey ya
vacib'lvcd lizatihdir ya da vacib'lvcd liayrihdir. Burada kadim
olmas ihtimali zerinde durulan eyin/sknn vacib'lvcd lizatih ola
mayacanhasmdakabuleder.Ayrcavacib'lvcudlizatihninyokolma
yacahususuzarurdirvedelilehacetyoktur.
Matlub: Sz konusu kadim olduu iddia edilen ey vacib'lvcud
liayriholmashalindedeyokolmamasgerekir.
Sur: nk kadim olduu iddia edilen eyin varl zorunlu ola
rak/icbenvacib'lvcdlizatihyedayanr.
Kbr: Varl icaben vacib'lvcd lizatihye dayanan hibir ey yok
olamaz.
Netice:uhaldeszkonusukadimolduuiddiaedileneydeyokolamaz.
Busondelilinsursnaitirazvaridolursaylecevaplanr.
Matlub: Varl vacib'lvcud lizatihiye ihtiyaren dayanan hibir ey
kadimolamaz.2
Sur:Vacib'lvcudlizatihyevarlihtiyarendayananhereyinze
rindenyoklukgemitir.3
1

Buradakyasnikincieklikullanlmtr.
Burada, vcib'lvcd lizatihiye varl ihtiyaren dayanan eylerin hibirinin kadim
olmad sylenmekle, matlup, kadim olan eylerin vacib'lvcud lizatihiye icaben
dayanacanifadeedensurayaeitolmaktadr.
3
Bumukaddime,ezeldenberivarolan/kadimbireyintekrarvaredilmesiihtiyaredi
lemeyeceindensabittir.
2

3. Konu: lemin Huds/Arazlar

131

Kbr:zerindenyoklukgeenhibireykadimolamaz.
Netice:uhaldevacib'lvcudlizatihyevarlihtiyarendayananhi
bireykadimolamaz.1
Ayndelilinkbrasnaitirazvaridolacakolsabunacevabenyledenir.
Matlub:Varlcabenvacib'lvcdlizatihyedayananhibireyyok
olamaz.
Sur: Varl icaben vacib'lvcuda dayanan eyler vacib'lvcudun
ma'lldr.
Kbr:Vacib'lvcdunma'llkendisindengerikalmaz/yokolmaz.
Netice:uhaldevarlicabenvacib'lvcudadayananeydevacib'l
vcuddangerikalmaz.2
Buradaki kbrya sal tevcih edilecek olursa vacib'lvcudun illeti
tmmeolduu(Sur),illetitmmedenmallnhibirzamangerikalma
yaca(Kbr)sylenerekcevapverilir3.
Arazlarn huds ispatlandktan sonra sra a'ynn hudsne gelir.
A'ynn huds ispatlanrken gereke olarak arazlarn huds kullanlr.
yleki,a'ynnhadisolanarazlardanhaliolmad,hadistenhaliolmayan
eyin de hadis olduu belirtilir ve bylece a'ynn da hadis olduu ortaya
kar. A'ynn hadis eylerden hali olmad izah edilirken btn ayanda
bulunmaszorunluolanhareketveskngibiumumarazlarrnekgsteri
lir. Birer araz olarak hareket ve skn hadis olduundan bunlardan hibir
zamanhaliolamayanayandahadisolmuolur.A'ynnhareketveskn
dan hali olmamas, btn a'ynn mutlaka bir hayyizinin/meknnn olma
sndanilerigelir.yleki,a'yndanherhangibiri,zerindebulunduuayn
mekndaikianbulunmuturveyailkanbakabirmekndaykenikincianda
uanbulunduuyenimeknnagemitir.ncbirihtimalolamayaca
nagreszkonusuaynbirinciihtimalegreskn,ikinciihtimalegreha
rekethalindeolmakzorundadr.
1

Varln icabi veya ihtiyari istinadndan baka bir k olmad iin varln vacib'l
vcudaihtiyariolarakdayanmamasicabiolarakdayanmasnaeittir.
2
Yani vacib'lvcud var olduu halde o yok olmaz. Grld gibi burada da netice
matlubamsavidirvetakriptamdr.
3
lleti tmmeden malln geri kalmas, yukardaki dipnotlardan birinde de getii
gibiilletitammeninkendikendisiyleelimesianlamnageldiiiinmuhaldir.

132

erhu'l-Akid

Hadistenhaliolmayaneyindesonutahadisolmasveyabirbakatabirle
kadimolmamas,kadimolmastakdirinde,kendisindenhaliolmadhadisolan
eyin de kendisiyle birlikte ezelde bulunmasna yol at iindir. Oysa hadis
olanbireyinezeldebulunmasakbirelikidir.uhaldehadistenhaliolma
yan bir ey kadim olamaz, hadis olmak zorundadr. Sonu olarak hareket ve
sknrneindeolduugibihadistenhaliolmayana'yndahadistir.
stidlalina'ynlailgiliksmnmantksistemiindeyleaklayabiliriz.
Matlub:A'ynhadistir.
Sur:nka'ynhadisleberaberdir.
Kbr:Hadisleberaberolanhereyhadistir.
Netice:uhaldea'yndahadistir.
Budelilinsursnaitirazedilecekolursaylecevaplanr.
Matlub:A'ynhadisleberaberdir.
Sur:nkhera'ynhareketveyasknhalindedir.
Kbr:Hareketveyasknhalindeolanhereyhadisleberaberdir.
Netice:uhaldea'ynhadisleberaberdir.
Budelilinsursnaitirazvaridolursaylederiz.
Matlub:Hera'ynhareketveyasknhalindedir.
Sur:nkhera'ynmekndadr.
Kbr:Mekndaolanhereyhareketveyasknhalindedir.
Netice:uhaldehera'ynhareketveyasknhalindedir.
Ayndelilinkbrsnaitirazvaridolursaylederiz.
Matlub:Hareketveyasknhalindeolanhereyhadisleberaberdir.
artyye:Herhareketvesknhadisolduuzamanhareketveyaskn
halindeolanhereyhadisleberaberdir.
stisnaiyye:Evet,hareketvesknhadistir.
Netice:uhaldehareketveyasknhalindeolanhereyhadislebera
berdir.
Bu son kyas istisnnin mukaddimei istisnaiyyesine itiraz edilemez.
nkhareketvesknbataolmakzerebtnarazlarnhudsbirn
ceki blmde ispatlanmtr. Mukaddimei artyyesine de itiraz edilemez.
Zirahareketvesknnhadisolduukabuledildiktensonra,hareketveya
sknhalindeolanbireyinhadisleberaberolduuhususuzarurdir.

3. Konu: lemin Huds/Arazlar

133

Birncekidelilinkbrasnaitirazedilecekolursabununcevabyledir.
Matlub:Mekndaolanhereyhareketveyasknhalindedir.
Sur: nk meknda olan ey nceden ya ayn mekndadr ya da
bakabirmekndadr.
Kbr:ncedenaynveyabakabirmekndaolaneysknveyaha
rekethalindedir1.
Netice:uhaldemekndaolaneyyaharekethalindediryadaskn
halindedir.
lkdelilinkbrsnaitirazyneltilebilir.Budurumdaitirazylecevap
landrlr.
Matlub:Hadistenhaliolmayanhereyhadistir.
Sur:Hadistenhaliolmayanhibireyhadistenncedeildir.
Kbr:Herkadimhadistenncedir.2
Netice:uhaldehadistenhaliolmayanhibireykadimdeildir.3

***

Nitekim nceden ayn meknda ise skn halinde, baka bir meknda ise hareket
halindedir.
2
Buradakyasnikincieklikullanlmtr.
3
Hadisle kadim arasnda nc bir k olmad iin, kadim olmamak hadis olmak
anlamnagelirvebyleceneticematlbamsaviolur.

134

erhu'l-Akid

( 4. Konu: lemin Yaratcs )

Metnl-Akid
leminmuhdisi/yaratcsAllahtr.

erhul-Akid
leminmuhdisiAllahtr.Yanivarlkendindenolanveaslahibireye
ihtiya duymayan (vacib'lvcd) zattr. nk bu zatn varl mmkin ol
sayd lemin fertlerinden biri olurdu ve lemi yaratmas mmkn olmazd.
Oysabatanszkonusuzatnleminyaratcsolduutakdiredilmitir.ste
liklemkelimesi,kendisiniyaratanzatnvarlnaiaretedeneyeisimolarak
verilmitir. Btn mmkinatn yaratcs mutlaka vaciblvcd olmaldr.
Eermmkinlvcdolsaydmmkintcmlesindenolurdudammkinat
yaratmasszkonusuolmazdszdeaayukarbunungibidir.
Zikrettiimizbudelillerinteselslniptalinegerekkalmadandorudan
yaratcnn varlna delalet ettii zannedilebilirse de1bu doru deildir.
Bilakisszkonusudelilleraslndateselslnbatlolduunugsterendelil
lerden birine iaret etmektedir. Bu delil yledir: Eer mmkint silsilesi
sonsuza kadar srp gidecek olsayd, bir mstakil illete ihtiyac olurdu. Bu
mstakililletin,mmkinatnaynsveyailerindenbirtanesiolmasdammkn
1

Buradarih'inmaksadmuhtemelenhocasAdudiddinelc'dir.elc,devrvetesel
sln iptaline gidilip ispat vacib delilinin uzamamas iin daha ksa bir istidlal yolu
ortayaatmveelMevkf'tadrdncsradabuistidlaleyervermitir.rihzetle
buistidlaleiaretetmivemezkristidlalinmaksadkarlamadn;aksineteselsln
iptaliiingetirilendelillerdenbirineiaretolduunusavunmutur.Bkz.,enNibrs,s
97;elMevkf,s.268.SeyyiderifelCrcniseTaftzn'ninaksinebudelilintesel
sln iptaline ihtiya dourmadn savunmutur. Bkz., erhu'lMevkf, c. 8, s. 11.
Ayrca Seyyid erif'in zahir ve ksa bulduu bir baka delil daha vardr. yle ki,
mmkinolanbireyvarlkonusundamstakilolamaz.Dolaysylabirbakaeyivar
klmakonusundadamstakilolamaz.Ziravarklmakvarolmamertebesindensonra
gelir. Bir ey kendisi var olmadan bir baka eyi var klamaz. imdi varlklarn hepsi
mmkinolsahibireyinmevcutolmamasgerekirdi.nkmmkinvarlklarherne
kadarmteadditolsadanevarolmanedevarklmakonusundamstakilolamazlar.
Ortadavarolmavevarklmadurumubulunmazsanebizatihinedebiayrihivarolan
eylerdendebahsedemeyiz.uhaldemmkinvevacibindndavarlkolmadnave
varlklarn hepsi mmkin olmadna gre vacib'lvcdun varl sabittir. Bkz.,
erhu'lMevkf,c.8,s.12.

4. Konu: lemin Yaratcs

135

deildir.Zirabireykendisineveyailletlerineilletolamaz.uhaldeszko
nusuilletinmmkinatsilsilesindenharibireyolmasicapederki,buda
onunvacipolduunugsterir.Mmkinatsilsilesivacipbirilleteistinatetti
indeteselslkesilmiolur.
Teselsln batl olduunu gsteren mehur delillerden biri burhan
tatbiktir.Burhantatbikyledir.Sonmalldenitibarensonsuzadekvarlk
larzincirifarzedelim.Bununkarsndameselasonmalldenbirnceba
layan ve yine onun gibi sonsuza kadar uzayp giden bir dier varlk zinciri
dnelim. Daha sonra bu iki varlk zincirini birbiriyle karlatrp birinci
zincirin birinci halkasn ikinci zincirin birinci halkasna, ikincisini de ikinci
halkasnadenkdrmeksuretiyleikizincirinhalkalarnbirbirlerinetatbik
edelim.Eersonutabirincizincirinherbirhalkasnnkarsndaikincizin
cirden bir halka bulunursa bu durumda eksik/ksa olan zincir fazla / uzun
olanzinciredenkgelmiolur.Buimknszolduunagreikizincirinhalkala
rbirbirlerinetamtamnadenkgelmemelidir.Bilakisbirincizincirdenmese
labirhalkannkarsndaikincizincirdenhibirhalkabulunmaypikincizin
cirinhalkalarnnbitipsonunungelmesigerekir.uhaldebirincizincirinde
sonuolmaldr.Zirabirincizincirinikincizincirdenfazlalsnrlmiktardadr
(birhalkafazlaolmasgibi).Sonuolanbireydensnrlmiktardafazlayada
uzunolanbireydesonutasonluolmakzorundadr.
Ancak bu tatbik srf vehim rn olan eylerde uygulanamaz. Bunun
iinmutlakaharicvarlkalannadhilolmakgerekir.Ziravehimrnolan
eylersonundavehminkesilmesiylekesilipsonbulurlar.Bubakmdan,me
selabiri"1"rakamndanbalayandieri"2"rakamndanbalayanvesonsu
zakadarsrpgidenikicmleyibirbirinetatbikedipsaylarnbasamaklary
laszkonusudelileeletiri/nakzgetirilemez.Zirasaylarsrfvehmeylerdir;
bunlarn haric bir varl yoktur. Bunun gibi Allahn malumatyla
makdratn birbirlerine tatbik edip, ikisi de sonsuz olduu halde birincisi
ikincisinden fazladr denemez. Zira gerek saylarn gerekse ilah malumat
ve makdratn sonsuzluu, bunlarn, bir hadde gelip de orada kesilip t
kenmeyiianlamndadr.Yoksasonsuzmiktardaeyanngerekvarlkalan
nadhilolmasanlamndadeildir.Zatenbusonuncusuimknszbireydir.

zht
Ehlisnnetkelamclarleminhadisolduunuispatlayp,herhadisebir
muhdislazmolduunuortayakoyduktansonra,ikinciaamadaleminmuh
disinin/yaratcsnn vacib'lvcd olan Cenab Allah olduunu ispatlarlar.

136

erhu'l-Akid

Yalnzleminhudsveherhadisebirmuhdislazmgelmesiynndekikazy
yeler dorudan Cenab Allah'n varln ispata kfi gelmez. Zira muarz fikir
sahipleri, lemin fertlerinin ezelden ebede kadar birbirlerini ihdas ettiini ve
bununbirbalangcnnyadasonununolmadnilerisrebilirki,budurumda
leminmuhdisiyinelemincmlesindenbirfertolurdavacib'lvcdolmaz.
Busebepleleminhudsispatlandktansonrateselslniptalidelazmgelir.
Teselsl,sonuolmayaneylerinpepeesralanmasdemektirvebalca
ikiksmdr:
a)Varolutabirarayagelebileneylerdekiteselsl
b) Varoluta bir araya gelemeyen eylerdeki [arazlardaki] teselsl. Mesela
olaylarnteselslbukabildir.Arazlarnteselslnfilozoflarcaizgrrler.
Varolutabirarayagelebileneylerdekiteselsldeikiksmaayrlr.
1)Aralarndabellibirtertibbulunaneylerdekiteselsl.
2)Aralarndabellibirtertibbulunmayaneylerdekiteselsl.Nefsintka
lardakiteselslbukabildendir.Vefilozoflaragrenefsintkalardateselslcaiz
dir.
Aralarndabellibirtertibbulunaneylerdeikiyeayrlr.
a)Aralarndatabiitertibbulunaneyler,
b)Aralarndavadtertibbulunaneyler.
lletmallvemevsfsfatarasndatabitertibvardr.Gnein[illet]doup
gndzn balamas [mall] fizik bir ahenk dhilindedir. Sfat ve muvsflarn
sralandabukabildendir.Gne[mevsf]vestcln[sfat]dndmz
de gnein kendisinin ardndan stclk vasfnn meydana gelmesi de fizik bir
nizamatabidir.
Cisimlerinbirbiriardnasralandavaddir.Bellibirtabiahenkmevzubahs
olmadhaldesrfdzenleyenindzenlemesinegrebutertibolumutur.Ara
larndagerektabigereksevadtertibbulunaneylerdekiteselslfilozoflarda
caizgrmezler1.
Kelamclaragreteselslbtnksmlaritibarylabatldrveeyadate
selsl imknsz olduu gibi, teselsl mucip olan her ey de batldr. Buna
greleminezelolduuynndekifikirde,lemineczsnnsonsuzsurette
terettbngerektirmeklebatldr.
1

Mantk,sagociTercemesiveMantkTerimleriSzl,s.28(Szlkblm)

4. Konu: lemin Yaratcs

137

Kelamclarnteselslnbatlolduunadairgetirdiklerienmehurdelil
burhantatbikdelilidir.
Burhantatbikrih'inizahettiigibi,biridierindenazolduubilinen
vesonsuzolduuvarsaylanikivarlkcmlesininherbirferdininbirbirleriyle
karlatrlmassuretiylesonsuzluuniptaledildiidelildir.Buvebunungibi
deliller temelde elikinin imknszl prensibine dayanr. nk batan
ksaolanzincirsonsuzlukfikrinegreuzunolanzinciredenkgelmektevebir
yandanksaolduukabuledileneyindieryandanuzunadenkgrlmekle
ksaolmadzmnolarakiddiaedilmektedir.Bireyinaynandahemksa
olmashemdeksaolmamasakbirelikidir.uhaldevarlkzincilerinden
ksaolannsonbulmasvesonutadierindenksagelmesigerekir.Budu
rumda elikiden kurtulmu olunur; fakat ksa olan zincirin son bulmas,
kendisinden mahdut/sonlu miktarda uzun olan dier zincirin de bir yerde
son bulmasn gerektirir. Zira bir eyden sonlu miktarda uzun olan ey de
sonludur.Aksitakdirdearadakiuzunlukbatantakdiredileninaksinesonsuz
miktarda olmu olur ki, bu bataki takdire muhalif olmakla yeni bir eliki
demektir.uhaldesonsuzolduuiddiaedilsebileikivarlkzinciridesonlu
dur.Kelamclarbudelilizihnimizdenbamszolarakvarolanhereyetat
bikederveteselslnhertrnnbatlolduunuispatlarlar.
Buradarih'indebelirttiigibibireyinaltnizmekgerekir.Budelil
ancak zihinden bamsz olarak var olan gerek varlklarn sonsuzluunu
iptaletmeyeyarar.Sadecezihnimizlekaimolanvevarlveyasonbuluu
vehmimize bal olan itibar varlklar mesela rakamlar bu delilin tatbik
alanna girmezler. Zira bunlar byle bir delille sonlandrmak mmkn de
ildir. Bu gibi eylerin son bulmas akln tevehhme son vermesiyle olur.
Vehim balaynca tekrar balarlar. Zaten konu da itibar/hayal varlklarn
sonluluunuispatlamakdeildir.Bunlarngerekvarlkolmadbilinenbir
eyolduuiinbunlarnsonsuzluununleminhadisveyaezelioluuylabir
alakasyoktur.
Burhantatbikvebenzeridelillerleteselsliptaledilincedolaylolarak
lemin kendi fertlerinin de bir balang noktasnn olduu ortaya kar ve
lemin ezelden beri kendi fertlerinin/mmkintn birbirlerini yaratmasyla
varolmadsabitolur.lemhadisolduundanmutlakaonuyaratanbirey
vardr.uhaldeoeyleminfertlerindenolmayanvacib'lvcddur.

***

138

erhu'l-Akid

( Allahn Birlii )
Metnl-Akid
CenabAllahbirdir.

erhul-Akid
Cenab Allah birdir. Yani lemin yaratcs birdir. Zaten vaciblvcd
mefhumununbirdenfazla eydebulunmasda imknszdr1.Kelamclarara
sndaAllahnbirliiniispatsadedindekullanlanmehurdelil,ayetyerler
devegklerdeAllahtanbakailahlarolsaydelbetteyervegklerfesada
urard(Enbiya,22)ayetikerimesindeiaretedilenburhantemanudur.
Delil yledir: Eer iki ilahn bulunmas mmkn olsayd, mesela biri
Zeydinhareketinidieridesknunuistemeksuretiylearalarndabiratma
nn/temanuunbulunmasmmknolurdu.nkZeydinhareketivesknu
haddizatndammknolaneylerdir.Bunungibibuikidurumairadenintaal
luketmesidehaddizatndammkndr.Ziraikiiradearasndabirtezatyok
tur. Burada asl tezat irade edilen eylerde sz konusudur2. lahlardan biri
Zeydin hareketini, dieri sknunu murd ettiinde ya her ikisi de tahakkuk
edecektirkibudurumdaikizteybirarayagelmiolacaktryadabunlardan
biritahakkukedecektirkibudurumdailahlardanbirininiradesigerekleme
yecektirbuiseilahlardanbirininacziyetinigsterir.Acziyet,muhtalkaibesi
ierdiinden huds ve imkn gstergesidir. u halde ilahlarn birden fazla ol
mas(taaddt),aralarndaatmaimknn,budamuhalolanbireyi(acziyet)
gerektirir.Muhaligerektireneymuhalolacaiintaaddtdemuhaldir.
Buanlattmz,kelamkitaplarndageenlahlardanbiridierinemu
halefet etmeye kadir olamazsa aciz olduu ortaya kar. Eer muhalefet
etmeyekadirolursabudurumdadierininacizolduuortayakarifadesinin
dahadetaylhalidir.Ayrcabizimarzettiimizekliyleszkonusudelile;ilah
1

Buradarihfilozoflarndelilineiaretetmektedir.FilozoflarVacib'lvcdunvahdani
yetiniispatederkenylebiristidlaldebulunurlar:EerikitaneVacib'lvcdbulun
sayd,buikisinin,Vacib'lvcdolmakonusundaortak,dierhususlardaayrolmalar
gerekirdi. Bu durumda da Vacib'lvcd'un mrekkep/bileik bir ey olmas sonucu
doar ki bu muhaldir. nk mrekkep olan ey mrekkibe veya cze muhtatr.
VaciblvcdbireyemuhtaolmayacanagreVacib'lvcd'unbirdenfazlaolma
sdamuhaldir.Bkz.,enNibrs,s.101;kll'tTercim,s.207.(Hidayet'lHikme)
2
YaniaynandaZeyd'inhemhareketetmesihemdehareketetmemesitezattr.

4. Konu: lemin Yaratcs/Allahn Birlii

139

larnatmayagirmedenbirbirleriyleittifaketmeleri,muhaligerektirdiiiin
atmave muhalefetin imknszolmasve tekbirkiininZeydinaynanda
hareketvesknunuistemesirneindeolduugibiikikiininbenzeristei
nindebirarayagelmesininimknszoluuynndekiitirazlaryneltilemez.
ukadarvarki,ayetyerlerdevegklerdeAllahtanbakailahlarol
sayd elbette yer ve gkler fesada urard (Enbiya, 22) ayeti ikna bir
huccettirveierdiimlazemetdegenelhatbdelillerdeolduuakldeil,
ddir.NitekimO'nunlaberaberhibirilhdayoktur.Aksitakdirdeher
ilhkendiyarattnsevkveidareedervebirgnmutlakaonlardanbiri
dierine galip gelirdi. (Mminn, 91) ayeti kerimesinde de iaret edildii
gibi,yaygnadet,hkmedenlerinbirdenfazlaolmasdurumundabirbirleri
nestnlksalamayaalacaklarynndecrdir.
Ayrcabilfiilbuleminfesadaurayacavemevcutintizamnbozula
cakastediliyorsa,ilahlarnsadecebirdenfazlaolmasbunugerektirmez.
Bilakis bugnk mevcut dzen zerine ittifak etmi olmalar mmkndr.
Eerbuleminfesadauramaimknveihtimalikastediliyorsabuimknn
imdidahiolmadnaherhangibirdelilyoktur.Aksinegklerindrlecei
nevebuintizamnbozulacanabizzatnaslarahitlikeder.uhaldelemin
intizamnnbozulmaimknveihtimalisabitveyerindedir.Ayrcaszkonu
sudelilinaklvekatolduunusavunmakzere,eerikiilaholsaydarala
rnda yapacaklar iler konusunda daha batan atmann kmas mm
kndr ki, bu durumdahi biri bir ey yapamazve hibir ey de meydana
gelmezdidiyerekyerlerinvegklerinfesadndan,onlarndahabatanya
ratlamay kast edilmitir, denemez. nk biz, atma ihtimali sadece
yaratcnnbirdenfazlaolamayacangsterir,diyoruz.Buiseyaratlmla
rnhibulunmamasngerektirmez.stelikyerlerinvegklerinbilfiiltekev
vn etmemeleri kast edilirse [ilahlarn ittifak edebilecekleri gerekesiyle]
mlzemete men gelebilecei gibi; tekevvn etmemelerinin mmkn ol
maskastedilirse,budurumdadalzmn[tekevvnetmemelerininmm
kn olmas] bulunmad dncesi menedilir. [Zira kyamette yerlerin ve
gklerinfesadbulacabirvakadr.Vukudaimkngerektirir.]
tiraz:Arapdilindeayetikerimedegeenlevkelimesi,banageldii
cmlenin ikinci blmnn (ceza) gemi zamanda meydana gelmemi ol
masnn,birinciblmnn(art)meydanagelmemesisebebiyleolduunu
ifade eder. Buna gre ayeti kerime, ancak, gemi zamanda yerlerin ve
gklerin fesada uramam olmasnn, ilahlarn birden fazla olmamasndan
kaynaklandngsterir.

140

erhu'l-Akid

Cevap:Evet,Arapdilindekelimeninaslkullanmdediinizgibidir.Fa
kat geneldebu kelime, her hangi bir zaman tayini olmakszn, cevabn bu
lunmamasyla artn bulunmamasna istidlal iin kullanlr. ayet lem ka
dimolsayddeikenolmazdcmlesibunungibidir1.Burhantemanuun
temelinitekiledenayetdebukabildendir.Bazlaranlankelimeninkulla
nmtrlerinibirbirleriylekartrmaksuretiyleyanlabilmektedirler2.

zht
MellifmerenNesef,CenabAllah'nvarlkonusundakibeyanatn
tamamladktansonravahdaniyetetemasetmekzeretevhidiSnmesele
sine gemitir. Ehli snnet kelamclarnn lemin yaratcsnn birlii husu
sundakullandklarenmehurdelilburhantemnu'dur.
Burhantemnu,yukardamealineyerverdiimizayetikerimede (En
biya22)iaretedilen,ikiyaratcolmastakdirindeatmannimknzerine
kuruluolandelildir.Budelilayetikerimeninzahirindegetiiekliyleksaca
yledir:YerdevegklerdeAllah'tanbakailahlarolmuolsayd,aralarnda
bir atma karak yer ve gk fesada urard. Yerde ve gkte bir fesat ol
madnagreAllah'tanbakailahdayoktur.
rih delilin ayette getii ekliyle kat ve burhan olmadn savunur
veancakbellidzenlemelerdensonramezkrdelilinkatveburhanolaca
nifadeeder.
yleki,KuranKerim'deavamhavasherkesehitabedildiinden,ayet
ikerimedesadecesekininsanlarnanlayp,sradaninsanlarnaknakn
1

lem deikendir. u halde lem de kadim deildir. Grld gibi burada cezann
bulunmamasndan (lemin deikenliinden) hareketle artn da bulunmadna
(leminkadimolmadna)istidlalyaplmtr.
2
rih'in burada kastettii kimse bni Hacib'tir. bni Hacib,bazNahivcilerin, mezkr
kelimenin artn intifasnn, cezann intifasnadelaleti iin vaz edildii ynndeki g
rlerinieletirmi,lazmnbazenmelzumdandahaumumolabileceinivebuyzden
melzumun/artnintifasndanlazmn/cezannintifasnnlazmgelmeyeceiniileris
rerek durumun tam aksi olduunu ve bu kelimenin cezann intifas sebebiyle artn
intifasnadelaletettiiniilerisrmtr.OysabniHacib'intenkitettiieybukeli
meninlateaslolanbirincimanasdr.Yerinedoruolarakarzettiimanadakeli
meninbirdierkullanmeklidir.GrldgibibniHacibkelimenintekbirmanas
olduunu zannederek yegane manann ikinci mana olduunu ileri srm ve birinci
manay temsil eden ilk kullanm reddetmitir. Bkz., enNibrs, s. 105; Mecmat'l
Havi'lBehiyye,s.92.(MollaAhmedHaiyesi)

4. Konu: lemin Yaratcs/Allahn Birlii

141

bakacabiristidlaltarztakipedilmemi;bununaksinegenelolaraksadu
yulu her insann iinin snaca hatb bir istidlal yntemi takip edilmitir.
Ziravarolduufarzedilenikiilahnbirbirlerinemuvafakatetmeyipatma
laryaygndetvetecrbeyedayalbirhkmdr,akldeildir.Adetbunun
tersinecariolsada,aklszkonusuilahlarnbirbirlerinemuvafakatedebile
ceklerine ihtimal verir. Bu durumda atma olmad gibi yerin ve gn
dzeninin bozulmas da gerekmez. rih bu gerekeyle ilahlarn taaddd
ileleminfesadarasndakimlazemetinaklvekatolmadnsavunur.
Kemaleddin bni Humam mlazemetin d olduunu kabul etmekle
beraberayetteyeralanistidlaliniknolmadn,bilakisburhanolduunu
ifadeederveTaftzn'yieletirir.
bniHumamileTaftznarasndakibuihtilafyaknilminvebunaba
lolarakburhanntarifiylealakaldr.bniHmam,burhandelillerdekesin
bilgi arandn ifade eder ve dete dayal mlazemetlerin de kesin bilgi
ifadeedebileceinisavunur.1
bniHumamkatbilgidearanan"nakzeihtimalibulunmama"artnn,
aklen nakizin muhal olmas eklinde aklanamayacan; belki nakze ihti
malin,ilimsahibininnakzileimdiveyagelecektehkmetmesininmuhte
mel olmamas eklinde aklanacan syler. Zaten byle bir ihtimal de
temyizinzayfoluundankaynaklanr;yoksatemyizinkaynaolanakl,his
veya adetten kaynaklanmaz. Dolaysyla ilmin tarifinde geen "nakze ihti
malibulunmama"kayd,zan,taklitvecehlimrekkepgibizayfbilgilerden
ihtiraziindir.HaslkelambniHmam,burhandelillerdecezminarand
n ileri srer. Buna gre mezkr istidlalde nc bir k olarak ilahlarn
muvafakat etmesinin aklen muhal olmas gerekmez. Byle bir ey aklen
mmknolmaklaberaberaksiyndecezmsabittir.Cezmsabitoluncadelil
katdirvekatmukaddimelerdenoluandelillerburhanolduundanbudelil
deburhandir.
Taftzn ayetin zahirindeki istidlalin burhan olmadn savunurken
sadecebununlaiktifaetmez.Bununyanndayerinvegnfesadylailgili
olarakdabazhususlaradikkateker.Yerinvegnfesadndanbilfiild
zenin bozulaca kast ediliyorsa bunun kat bir istidlale imkn vermediini
1

bniHumamdbilgilerinkatolabileceinisylerkengzmznnndekiherhangi
birdanakamdansabahaaltnadnmeyeceimisaliniverir.Sabahkalktmzda
mezkrdanaltnolmadynndekikanaatimiznaslyakiniseilahlarntaaddd
durumundatemanuunvukuudayleyakndir.

142

erhu'l-Akid

syler.Zirailahlarnatmaypittifaketmeleriszkonusudurvebutakdir
de bilfiil fesad sz konusu olmaz. Eer fesattan yerin ve gn dzeninin
bozulabilecei kastedilerek fesadn vukuu deil de imkn sz konusu ise,
Taftazanuaniindeaynihtimalinszkonusuolduunusyler.Nitekim
kyametinarefesindeyerinvegnnizamnnbozulacanbildirenbirok
aknasbulunmaktadr.uhaldeyerinvegnfesadnnmuhtemelolmas
mezkristidlalinkatiolmasnaizinvermez.
Taftznburadabakabirihtimaledikkatekerekayettegeenfesat
tanyerinvegndahabatanyaratlmamolmasnnkastedilmiolabile
ceihususunugndemegetirir.Buihtimalegreilkbakldndayukardaki
sualinikincikksaktolur.FakatTaftznbuihtimalizayfbulurveayeti
kerimedebununkastedilmediinisavunur.
Hakikatuki,Taftaznbusrarndapekhaklgrnmemektedir;nk
ayette geen "lev" kelimesinin yaygn kullanm bu sonuncu tefsiri geerli
klmaktadr. rih'in kendisinin de ifade ettii gibi mezkr kelime, aslen,
cezann gemi zamanda tahakkuk etmeyiinin artn gemi zamanda ta
hakkuk etmeyii sebebiyle olduunu bildirmek iin vaz olunmutur. Buna
gre ayeti kerimede, yerin ve gn gemite fesada uramaynn
yaratlmasnn,ilahlarnademitaadddsebebiyleolduuifadeedilmek
tedir. Buna gre lemin gayet muntazam biimde meydana gelmi olmas
batan Allah'tan baka ilahlarn olmadn gstermektedir. Taftzn "lev"
kelimesinin bu anlamda kullanlmadn ileri srp ayette geen fesad
gemizamanaircaetmemitir.Geri"lev"kelimesiningemizamanade
lalet ettii kabul edildiinde, ilahlarn ademi taadddnn sadece gemi
zamanla snrl olmas ve ayetin u an iin ilahlarn taadddn imknsz
klanbirifadeiermemesihususugndemegelebilir.Amaziyanyok.Ge
mizamandaikincibirilahnbulunmadispatlandndamatluphaslolur.
nkilahlnsonradaortayaatanbireyinilaholmayacaaikrdr1.
Taftzn ayetin zahirindeki bu istidllin kat olmadn savunduktan
sonramezkristidlalikatiletiripburhanadntrmekiinilahlararasnda
temnuunvukuunudeil,temnuunimknnesasalr.lahlarnbirbirlerine
muvafakat etme ihtimali temnuun vukuuna mani ise de imknna mani
deildir. uhalde ilahlarn taaddd aklen temnuun imknn istilzam et
mekleistidlalaklvekatidir.nkilahlarnatmaihtimalveimknbile
ilahlkkavramylaelimeyekfidir.Mefruzilahlardanherikisinindemuh
1

enNibrs,s.105.

4. Konu: lemin Yaratcs/Allahn Birlii

143

temelbiratmaylakudretveiradesisnrlanmolacaktr.Birilahnkudret
veiradesininsnrlanmaihtimalionuniinakbirzaaftr.
rihTaftznninmezkurayetleilgiligrleriepeybirtartmakonu
suolmuvemuasrlartarafndaniddetleeletirilmitir.Hattamuasrlarn
danbiribugrngerekegstererekTaftznyitekfiretmitir.
yleki,MatrdkelamclarndanEbu'lMunenNesef,szkonusudeli
linMutezileninbenimsediiesaslarlartmediinivebusebepleonlarnbu
ayetten belli bir istidlal ekli karma konusunda epey bir zorlandklarn ve
batan benimsedikleri esaslarla elimemek iin ayetin zahirinin hilafna bir
ksmzayfistidlallergelitirdiklerinibelirtir.AyrcaEbu'lMuinenNesef,Mu
tezile'den Cbb'nin olu Ebu Haim'in, bu tutarszl hazmedemeyip,
zmolarakvahdaniyetdelillerininaklolmadn,bunlarnnakledayaldelil
lerolduunu;aklkendihalinebraklmolsaydbirdenfazlailahnbulunabi
leceine imkn verebileceini savunduunu nakleder1. Ebu Haim'i sert bir
dilleeletirenEbu'lMunenNesef,butavrnsonutaCenabAllah'ntechil
veyatesfihinekadarvaracanvekfristilzamettiinisylerveEbuHaim
'ingrnhalasrdrenlerinolduunuifadeylehayretinibildirir2.
Taftzn'nin muasrlarndan eyh Abdullatf elKirmn de Ebu'lMun
enNesef'nin bu szlerinden hareketle Taftzn'yi erhu'lAkait'teki ilgili
ifadelerinden tr tekfir eder ve bu konu hakknda bir risale kaleme alr.
Taftzn'nintalebelerindenAladdinelBuharburisaleyebircevapyaza
rak Taftazan'yi mdafaa eder. Aladdin elBuhar mezkr risalede, ayette
ikitristidlalinolduunubunlardanbirininayetinibaresiyle/zahiriylesabit
olduunu ve bu istidlalin Taftazan'nin de belirttii zere hatab olduunu
ifadeeder.Dieristidlaliniseayetteniaretyoluylaanlaldnvebuistid
lalinkatveburhanolduunubelirtir.3NitekimbuistidlaliTaftznkonuya
girerkenzikretmitir.

***

elmid,EbulMuinenNesefninaksineMutezileninhzklarnngrlerindeoldu
ugibivahdaniyetinakldelillerininyaknolmadnvebukonudadelalethususunda
enyaknyolunsemdelaletolduunusavunmutur.Bkz.,EbkrulEfkr,c.1,s.536.
2
Tebsrat'lEdille,c.1,s.85,90.
3
elMsmere,s.48,57.

144

erhu'l-Akid

( Cenab- Allah Kadim ve Ezelidir)

Metnl-Akid
CenabAllahkadim/ezeldir.

erhul-Akid
Cenab Allah kadim / ezeldir. Mellif bu ifadeyle nceki ifadele
rinden lzmen anlalabilecek olan bir eyi sarahatle dile getirmitir.
nkvaciblvcdolaneyinkadimolmas, yanivarlnnbalangc
bulunmamasgerekir.Nitekimncesindeyoklukbulunanhadisbirvarlk
olmas,zorunluolarakvarlnbakasnaborluolmasanlamnagelirki,
buvaciblvcdolmaklaeliir.
Kadimilevaciblvcdmefhumlararasndakibuyaknlkokadar
dr ki, bazlar vaciblvcd ile kadim mefhumlarnn mteradif/e an
laml olduunu ileri srmtr. Fakat bu iki mefhumun manalarnn bir
birinden farkll ak olduundan sz konusu tespit doru deildir. ki
mefhumunmteradifoluudeilde,belkimsavi1oluutartlmtr.
Nitekimbazkelamclar,CenabAllahnsfatlarndaiinealdiin
kadimmefhumununVciblvcdmefhumundandahaumumolduu
nu sylemitir. Kadim sfatlarn birden fazla olmasnda herhangi bir sa
knca da yoktur. Bilakis kadim zatlarn birden fazla olmas sakncal ve
imknszdr.

ki lafzn birbirine msavi olmas, lafz ve manalar farkl olmakla beraber msadak
larnnbirolmasdemektir.Meselainsanlafzyladahk/glclafzlarbyledir.
Mteradiflafzlarise,lafzlarfarklmanalarbirolankelimelerdir.Tahtaileahap
lafzlarbyledir.
Buradarih,kadimvevaciblafzlarnnmanalarnnbakabakaolduunuilerisre
rekaralarndanteradftenbahsedilemeyeceini;belkimsadaklarnnbirolduuid
diaedilerekmsavattanszedilebileceinivebununtartlabileceinisylemektedir
ki,Taftznaslndabunudakabuletmez.

4. Konu: lemin Yaratcs/Cenab- Allah Kadim ve Ezelidir

145

mam Hamdddin edDarr1ve tabileri gibi baz mteahhirn limleri

nin,lizatihvaciblvcdifadesininhemAllahahemdeAllahnsfatlarna
kullanlabileceinedairakifadelerivardr.
Bunlar, kadim olan her eyin ayn zamanda lizatih vaciblvcd ol
masgerektiini,aksitakdirdekadimolaneyinhaddizatndayokluucaiz
birvarlkolacansylervebudurumdavarolmakiinvarlnyokluuna
tercih edecek bir muhasssa muhta dp hadis olacan ileri srerler.
Zatenhadisdemek,varlbirbakaeyinvarklmasnabalolandemektir.
Bahsi geen mteahhirn kelamclarna yle itiraz edilmitir: Eer Al
lahnsfatlarlizatihvaciblvcdolsaydbekavasfnasahipolmalarge
rekirdi. Beka bir mana/sfat olduu iin, bu durumda bekann, kendisi gibi
mana olan sfatlarla kaim olmas gerekirdi. Manann mana ile kaim olmas
imknszdr. u halde Allahn sfatlarnn bizatihi vaciblvcd olmas da
imknszdr. Bu itiraza yle cevap vermilerdir: Her sfat, kendisiyle ayn
olanbirbekailebakidir.
Dorusumezkrmteahhirnlimlerininyukardaakladmzgr
savunulmas zor bir grtr. Zira lizatih vaciblvcudun birden fazla ol
duunuilerisrmektevhitinancnaaykrdr.
Allahn sfatlarnn mmkn olduuna hkmetmek de, onlarn, her
mmkn hadistir gryle elimektir2. Eer bunlar Allahn sfatlarnn,
ncesinde yokluk bulunmadn ve zaman itibariyle kadim olduunu kast
ediyorlarsa,bu,Allahnzatnamuhtaolmakanlamnagelenhudsizatye
aykrdeildir.Fakatbudafelsefecileringrlerinibenimsemekdemektir.
1

Ali bin Muhammed NecmlUlem Hamdddin edDarr erRm elBuhar. ed

Darr;Fkh,Usl,Hadis,Tefsir,KelamveCedelilimlerindetemayzetmibykHa
nef fakihidir. emslEimme elKerdernin talebelerindendir. Yaad dnemde
Maverannehir blgesinin ilim riyaseti kendisine ait grlmtr. Hafzddin en
Nesefonuntalebelerindendir.Kaynaklarda,oununisimlerizikredilmemeklebirlikte
birokkitabnnolduubelirtilmektedir.Hidayeninmkilyerlerinierhetmekzere
kalemealdelFevid,erhulManzmetinNesefiyye,erhunNfi,erhulCamiil
Kebrgibi eserler bunlardandr. Hamidddin edDarrhicr 666 (veya667) senesinde
vefat etmi, talebesi Hafizuddin enNeseftarafndancenaze namazkldrlarak yine
talebesininelleriylekabrinetevdiedilmitir.Bkz.,elFevidlBehiyye,s.125;Tct
Tercim,s.215.
2
arihburadakadimmefhumunuvacibmefhumundandahaumumigrenkelamclar
kastediyor.NitekimbunlarAllahnsfatlarnnvacibolmadklarnsavunarakmmkn
olduklarnkabuletmioluyorlar.

146

erhu'l-Akid

Felsefecileregrekadimvehadiskavramlarzatvezamanolmakze
reikiyeayrlr1.Felsefecilerinbugrndebirok dinkaideninreddiyat
maktadr.lerikikonulardabununlailgilidahafazlaaklamagelecektir2.

Filozoflar kadim ve hadis mefhumlarnn her birinin zat ve zamn olmak zere iki
ksmaayrldnilerisrerler.
Kadimi zt, Cenab Allahn zat gibidir ve kendinden nce hibir ey bulunmayan
varlkanlamnagelir.
Kadimizamnise,CenabAllahnsfatlargibidirvekendindenncebakabirey
bulunmaklaberaberzerindenyoklukgemeyeneyanlamnagelir.Hadisizat,ayn
zamanda kadimi zamandir. Hadisi zaman ise, kendinden nce hem baka eyler
hemdeyoklukgemieyanlamnagelirki,kelamclaragrebtnlem,filozoflara
greleminuankihalibukabildendir.zelliklemtekaddimnkelamclarkadimve
hadiskavramlarnbuikilitasnifegrekullanmazlar;onlarkadimvehadisdeyimlerini
zamananlamndakullanrlar.
2
Filozoflarnbustlahnnitikadesaslarasndanmahzurlutaraf,Allahnfailimuh
tarolmasylaalakaldr.CenabAllahfailimuhtaroluncaonunyarattlemdeha
dis (zaman) olmak zorundadr. Filozoflar Cenab Allahn faili mucb olduunu sa
vunduklariinleminzamanitibarylakadim,zatitibarylahadisolduunusavunmu
lardr. Ayrca Cenab Allahn faili mucb olarak tavsif edilmesi ona noksanlk isnad
anlamna gelir ki, filozoflarn hadisi zat ve zaman ayrmna gitmeleri bu adan da
mahzurlusonulardourmaktadr.Bkz.,enNibrs,s.107.
inaslmahzurluolansadecekadimvehadiskavramlarnbuikilitasnifetabitutmak
deildir.NitekimmuhakkkkelamclarCenabAllahnsfatlarbalamndabutasnif
tenyararlanmlardr.AslEhlisnnetitikadesaslarasndanmahzurdouraney,
leminztenhadis,zamanenkadimolduunusavunmaktr.rihsznettiitahki
kat,CenabAllahnsfatlarnnzatnnneaynnedegayrolduukonusundayapa
caktr.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar

147

( 5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar )

Metnl-Akid
CenabAllah;hayat,kudret,ilim,iitmek/sem,grmek/basarvebir
eyiancakkendiisteiyleyapma/iradevasflarnasahiptir.

erhul-Akid
CenabAllah;hayat,kudret,ilim,iitmek/sem,grmek/basarvebir
eyiancakkendiisteiyleyapma/iradevasflarnasahiptir.Nitekiminsan
akl lemi; bu mkemmel dzeni, esiz gzellii ve unsurlarnn bu ll
ileyiiyle yaratan ztn bu zelliklerden mahrum olamayacana ak ve
kesin biimde hkmeder. stelik yukarda zikredilen zelliklerin kartlar
Allahtenzihetmemizgerekennoksanlklardr.BunlarnyanndaAllahnbu
sfatlarhaizolduunugsterenayetvehadislerdevardr.Busfatlarnbir
ksm,nakldelillerin/ayetvehadislerinsbtukendilerinebalsfatlardan
dadeildir.Dolaysylabugibisfatlardanakldelillerleistidlaldebulunmak
teknik olarak dorudur. Mesela tevhid/vahdaniyet sfat bunlardandr. Al
lahnvarlvekelamsfatise,nakldelillerinsbtukendilerinebalbu
lunduundanbunlarnakldelillerleispatlayamayz.

zht
Mellif mer Nesef Cenab Allahn varln, birliini ve kadim oldu
unu belirttikten sonra onun subt sfatlarna gemi ve Cenab Allahn
hayat,ilim,kudret,irade,semvebasarsahibiolduunuifadeetmitir.G
rldgibiburadasbtsfatlardankelamvetekvinsfatzikredilmemitir.
Mellifkelamilmindemstakilveetrafltartmalarakonuolduuiinke
lam sfatn ileride bal bana ele alacaktr. Bunun gibi tekvin sfat da
Earlerle Matrdler arasnda tartmal olduundan bu sfata da ileride
mstakilolaraktemasedilecektir.
rihTaftznCenabAllahnsaydmzbusfatlarnispatiinbal
ca iki delil getirmektedir. Bunlardan birincisi Cenab Allahn varln da
ispat iin ska kullanlan nizam delilidir. Bu delil yledir: Kinat bu esiz
dzen ve ahenk iinde meydana getiren yaratcnn bu saydmz vasflar
dan hali olmas dnlemez. Ayrca rih bu delili takviye amacyla, bu
sfatlarn ztlarnn Cenab Allah iin noksanlk ifade edeceini hatrlatarak
Allahnbusfatlarlamuttasfolmasnnkanlmazlnvurgulamtr.

148

erhu'l-Akid

rihinburada ikinci srada yer verdii delil naklbir delildirve eitli

mnasebetlerleAllahnmezkrsfatlarlamuttasfolduunuanlatanayetve
hadislere dayanmaktadr. Ancak rihin de deindii gibi burada istidlal
kaideleri asndan bir sorun yatmaktadr. yle ki, mezkr sfatlar ispat
sadedinde ileri srlen nakl deliller, haddi zatnda hayat, ilim, kudret ve
irade bata olmak zere mezkr sfatlarn sbtuna baldr. Hayat, irade,
ilim ve kudret gibi sfatlara sahip olmayan bir varln vahiy inzal etmesi
dnlemez. u halde bu sfatlarn nakl delillerle ispatlanmas bir eyin
kendisiniispatlayaneyiispatlamasanlamnageleceiiindevirolur.rih
busorununfarkndadrvebylebiristidlaln,semvebasarharidiersfat
lar gz nnde bulundurulduunda devre yol aacan kabul eder. Ancak
vahiy inzali, tevhidi brde olduu gibi yaratcnn sem ve basarna bal
olmadndan bu iki sfat nakl delillerle ispatlanabilir. Nitekim kelamclar
tevhidi br konusunda da burhn temnu delili meyannda ayetlerle is
tidlaldebulunmulardr.

***

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allah Araz Deildir

149

( Cenab- Allah Araz Deildir )

Metnl-Akid
CenabAllaharazdeildir.

erhul-Akid
Cenab Allah araz deildir. nk araz kendi kendine kaim olamaz.
Varln srdrebilmek iin daima bir mahalle ihtiya duyar. Bu sebeple
arazlarmmkndr.Ayrcaarazlarnbekasimknszdr.Aksitakdirdebeka
arazla kaim bir mana olurdu. Bu durumda manann manayla kaim olmas
gerekirdi ki, bu imknszdr. nk arazn bir eyle kaim olmas,
tahayyznn,kaimolduueyintahayyznetabiolmasdemektir.Arazn
kendibanabirtahayyzolmadndanbakabireyinonuntahayyzne
tabiolmasdammkndeildir.
Tabibuanlattmz,bireyinbekasnnoeyinvarlnazaitbirmana
olmasvebakaeylekaimolmann,tahayyzdebakaeyetabiolmakan
lamna gelmesine baldr. Hakikat u ki; beka varlk zerine zait bir mana
deildir.Bilakisbekavarlnsrekliolmas,zailolmamasdr.Nitekimbeka,
ikinci bir zamana nispetle varolu diye tarif edilir. Var oldu; fakat baki
kalmadsz,ortayakt;fakatvarlsrekliolmad,ikincizamandasa
bitolmaddemektir.Bunungibibakabireylekaimolmak,sfatnmevsu
funaaidiyetitrndenbireyinbakabireyeaitolmasdemektir.Cenab
Allahn sfatlarnn zatyla kaim olmas bu kabildendir. Cenab Allahn s
fatlarnnzatnatabiolaraktahayyzettiidesylenemez.ZiraCenabAl
lahtahayyzdenmnezzehtir.Ayrcacisimlerinheranyokolmasveancak
tecedddiemsl(yerinidengininalmas)yoluylasreklivarmgibigrn
mesi,arazlarnbenzerdurumundandahauzakdeildir1.udavarki,arazn
arazlakaimolduukonusundahareketinsratliveyavaoluuyladelilgeti
1

rihin bir ihtimal olarak gndeme getirdii bu durum, ilka Yunan filozoflarndan
Herakleitosun evrenin ba sonu olmayan bir deimeden ibaret olduu ynndeki
grnanmsatmaktadr.Onagrekalcvesabitgibigrnenhereyhaddizatn
dasreklibiryenilenmeiindedir.Bunazariyeyegreaynrmaktaikikezykanama
yz.Bkz.,Prof.MacitGkberk,FelsefeTarihi,s.26.Younolarakfilozoflarneserlerini
mtalaaetmesiyletannanbirMutezileimamolarakNazzamn,cisimlerinarazlardan
teekkl ettii ynndeki gr de arihin gndeme getirdii ihtimale imkn ver
mektedir.Bkz.ehristn,elMilelvenNihal,c.1,s.70.

150

erhu'l-Akid

rilmesipektutarldeildir.Ziraortadabirihareket,dierisratveyayava
lkdiyebileceimizayrayrikieyyoktur.Bilakisburadabellihususiyetleri
olanhareketvardr;buhareketbazhareketlerekyaslaseriolurken,dier
bazlarnakyaslayavaolmaktadr.uhaldesratveyavalkhareketiniki
ayrnevi/trdeildir.nkhakiknevilerizafetlersebebiyledeimez1.

zht
MellifmerNesefsbtsfatlarnbykbirksmntaddettikten
sonra burada selb sfatlara geer. Selb sfatlar Cenab Allahn zatndan
nefyettiimiz,onunannayaramayannoksanlklaranlamnagelirki,bun
lara ayrca tenzht veya sfatlcell de denir. Selb sfatlar, Allahn, tek,
mcerred,herhangibirynvemekndabulunmaygibi,noksanlklarnef
yeden ve bir ey ispat etmeyen sfatlardr. Bunlarn aksi Cenab Allahn
zatna zid bir ksm manalarn sbtuna yol aan sfatlardr ki, bunlar
sbt/vcdsfatlarveyasftlikrmdiyeanlr.
CenabAllahnaraz,cevher,cisim,mahdd,mrekkepgibieylerol
mamashepselbsfatlarmeyanndazikredilir.
rih Taftzn Cenab Allahn araz olmad konusunda iki delile yer
verir.Birincidelil,arazlarn,kendilerinivarklacakbirmahallemuhtaolma
larnambtenidir.Arazlarbylebirmahallemuhtaolmaklammkinvarlk
lar olduu sabit olur ki yaratcnn vciblvcd olduu daha nce ispat
edilmiti.uhaldeCenabAllaharazdeildir.
rihinikincisradayerverdiidelilbazkelamclartarafndankullanlan
delildirki,rihncebudelilitakrireder,dahasonradatenkiteder.
Delilintakririnegre,arazlarnbekasimknszdr.CenabAllahisebkidir.
uhaldeCenabAllaharazdeildir.
Arazlarn bekasnn imknsz olduu hususu, arazlarn bki olmas duru
munda,beknnmstakilbirmanaolarakyinebirmanaolanarazlakaimolma
ssonucunuintaedeceindendir.Manannmanailekaimolmasmuhaldir.
u halde arazlarn bekas da muhaldir. Manann mana ile kaim olmas,
1

Neviklliiztdir.Mahiyetedhilbirmefhumdur.zafetmahiyetedhilolmadndan
yenibirnevioluumunayolamaz.Bubakmdanserihareketveyavahareketdiye
mutlakharekettenbamszbirermahiyetdnlemez.Byleoluncadaserilikyada
yavaln,mutlakharekettenayrbirerarazmgibiaraznarazlakyamnadelilolarak
kullanlmasszkonusuolamaz.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allah Araz Deildir

151

tahayyznn kaim olduu eyin tahayyzne bal olmas anlamna gelir.

Arazlarn kendilerine ait bir tahayyzleri olmadndan bir baka e
yin/bekannonlarabalolaraktahayyzetmesidemevzubahisolamaz.
rihbuistidlalinbalcaikitemelkabuledayandnilerisrervebu
iki kabuln mutlak olmadn ve bunlarn alternatiflerinin bulunduunu
belirterekistidlalinbukabullerzerineoturtulmasnntutarlbiryololma
dnadikkateker.
rihintemasettiiikikabuldenbiribekannmstakilbirmanaoluu,
dieridebireylekaimolmannoeyintahayyznebalolaraktahayyz
etmekoluudur.
rihbirincikabulbekannizafbirmefhumolduunuvevarolmann
ikincizamananispetlealdmcerretbirisimolduunuifadeederekeleti
rir. Bekann, belli ekliyle var olmaktan te haric bir varl olmadndan
onunherhangibireylekyamndanszedilemez.
rihin ikinci kabule getirdii eletiri, filozoflarn baka eyle kaim ol
mayagetirdiklerialmadayanmaktadr.Filozoflarmeselaarazlarnbirba
ka eyle kaim olmalarn, sfatn mevsufuna aidiyeti trnden kaim olduu
eyeaitolmaseklindeaklarlar.Buyaklamagrebireylekaimolmak,
tahayyznoeyintahayyznetabiolmasanlamnagelmediinden;araz
larn kendilerine ait tahayyzleri bulunmamas hasebiyle bekann arazlarla
tahayyzedemeyeceiynndekitespitinbiranlamkalmaz.
Taftznburadaaraznarazlakaimolabileceinisavunanfilozoflarda
ilgilikonuylaalakalistidlallerindeeletirir.Filozoflarbugrleriniispatlar
ken bir araz olan hareketin, yine kendisi gibi birer araz olan seri ve yava
olmaklavasflandnvebylecearaznarazlakaimolduunuilerisrerler.
Taftzn,seriveyavaolmakgibimefhumlarngerekbirervarlnnbu
lunmadn, bu gibi mefhumlarn, hareketlerin birbirlerine mukayesesiyle
ortayaktnvebunlarntamamennisbvezihnbirervarlasahipoldu
unubelirtir.Dolaysylaseriveyavaolmakgibimefhumlarhareketlekaim
birerarazolarakgrmeninanlamyoktur.

***

152

erhu'l-Akid

( Cenab- Allah Cisim ve Cevher Deildir )

Metnl-Akid
CenabAllahcisimvecevherdedeildir.

erhul-Akid
Cenab Allah cisim ziracisimbileiktirvehayyiz/meknigaletmek
tedir. Bunlar ise huds belirtileridir. ve cevher deildir. Bize gre Allahn
cevherolamamasusebepleredayanr:Cevhercznlyetecezznnad
dr.Cznlyetecezzdameknigaletmektedirvecisminbirparasdr.
Cenab Allah byle bir ey olmaktan mnezzehtir. Felsefecilere gelince,
bunlar,hernekadarcevherinmcerretyadamtehayyizolsun,herhangi
bir mevzuda bulunmayan mevcut olduunu sylyorlarsa da sonuta cev
herin mmkinattan bir ksm olduunu kabul etmektedirler. Felsefeciler
cevher kavramyla, var olduunda her hangi bir mevzuda bulunmayan
mmkin bir mahiyeti kast ederler1. Eer cevher ve cisim kavramlaryla
kendibanakaimolanveherhangibirmevzudabulunmayanvarlkgibi
manalarkastedilirsebudurumdabuisimlerinAllahakullanlmaylar,ayet
vehadislerdebukullanmatemeltekiledecekbirnasbulunmamasndandr.
stelik bu isimler kullanldnda ilk olarak mrekkep/bileik ve
mtehayyiz/meknigaledengibimanalarartrmaktadr.
AyrcaHristiyanlarveMcessime,tenzihedilmesigerekencihetiitiba
rylaCenabAllahacisimvecevhergibiisimlerkullanmaktadrlar2.

***
1

Dikkatedilirseburadafilozoflar,varolduundaifadesiylecevherinmahiyetiylevar
olmasnbirbirindenayrmlardr.OysafilozoflaragreCenabAllahnvarlzatnn
ayndr.Budagsteriyorki,filozoflarngetirdiicevhertanmmmkintlasnrldrve
vciblvcudlartmez.
2
McessimedensaylanKerramiyeCenabAllahndiercisimlergibiolmayanbircisim
olduunusavunuyorsadaartecsimtaraftarlarCenabAllahnbirinsangibioldu
unusylemekle,ona,tenzihedilmesigerekenynylecisimtlakndabulunmular
dr. Ayrca rih, Hristiyanlarn ve Mcessimenin bu grn hatrlatarak onlara
benzememekiinCenabAllahacisimvecevhertlakndabulunmanncaizolmad
grnteyidetmitir.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allah Cisim ve Cevher Deildir

153

Soru:AyetvehadislerdeAllahakullanlmadhaldemevcut,vacibl
vcdvekadimgibiisimleriniinAllahakullanyoruz?
Cevap: Bunlarn Allaha isim olarak kullanlmas icma ile sabittir. cma
dabilindiigibieridelillerdendir.NitekimAllah,vaciblvcdvekadim
gibi lafzlarn mteradif lafzlar olduu da sylenmitir. Mevcut kelimesi
vaciblvcdkelimesininlazmdr1.eriatta,herhangibirdildeAllahabir
isimkullanldndabuismingerekayndildegereksebakadillerdemte
radiflerinin ve lazmlarnn Allaha kullanlmas caizdir, denmitir. Fakat bu
gr[ikiadan]tartmaldr2.

***

nk vacib, varl zorunlu olan demektir. Varl zorunlu olan eyin var olduu
iltizmensabittir.
2
Birincisi, bu isimler arasnda teradf sz konusu deildir. Zira Allah lafz ya gerek
mabdyadahayretedileneyanlamnagelir.Vacib,varlzorunluolaneydemek
tir.Kadimdevarlnnevveliolmayandr.Grldgibibukelimelerinherbiriayn
zatatlakolunsadafarklmanalaragelmektedir.kincisi,eriattaAllahiinvaridolan
birisminmteradifvelazmlarnnAllahatlakcaizgrlemez.nkmteradifveya
lazmlafznolumsuzarmlarszkonusuolabilir.MeselaCenabAllahalimden
dii halde kl denmez. Bu iki kelime manaca birbirlerine yakn olmakla beraber Al
lahatlakkonusundaaynhkmdedeillerdir.BunungibinaslardaCenabAllahn
her eyi yaratt bildirildii halde onu mnferiden hnzrn yaratcs olarak anmak
dorudeildir.Oysahnzrnyaratcslafz,hereyinyaratcslafznnlazmdr.(Bkz.,
enNibrs,s.112.)
Bukonuda muhakkiklerEbulHasan elEarningrn tercih etmilerdir. Bu g
regreeriattaAllahiinvridolmayanlafzlaronakullanmakcaizdeildir.

154

erhu'l-Akid

( Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez )

Metnl-Akid
CenabAllah;sureti(musavver)vesnrbulunan(mahdd),saylabi
len(madd),blmveparalardanoluan(mtecezz,mtebaz),bileik
(mterekkip)vesonubulunan(mtenah)bireydedeildir.CenabAl
lahmahiyetvekeyfiyetlevasflanamaz.CenabAllahherhangibirmek
nayerlemidedeildir.CenabAllahnzerindenzamangeemez.

erhul-Akid
CenabAllah;sureti(musavver)meselainsanveyaatsuretigibiekli
bulunanbireydeildir.Ziraekilvesuretcisimlerinzelliklerindendir.Ni
tekim cisimler haiz olduklar kemmiyet, keyfiyet ve kendilerini ihata eden
hudut ve nihayetler asndan farkl ekiller alrlar. ve snr bulunan
(mahdd), saylabilen (madd) say ve kesret sahibi bir ey de deildir,
yaniCenabAllah,nemiktarlargibikemmiytmuttaslanedesaylargibi
kemmiytmunfaslaya1mahalolamaz.Bukonuaktr.ksmveparalar
danoluan(mtecezz,mtebaz),paralardanmrekkep(bileik),nk
btn bu saylan eylerde vaciblvcd olmaya zt den muhtalk vasf
bulunmaktadr. Paralar bulunan bir ey paralardan olumas itibaryla
mrekkep,paralarablnmesiitibaryladamtebazvemtecezzismini
alr.sonubulunan(mtenah)sonubulunmakmiktarvesaylarnzelliidir.
Bir ey de deildir. Cenab Allah mahiyet/maiyet maiyet dier eylere
mtecanis olmaktr. nk (O nedir?) sorusu O hangi cinstendir?
anlamnagelir.Mcneset,diermcanislerdenmahiyetedhil(mukavvim)
1

Kemmiyet,bizatihiblnmeyikabuledenarazdiyetarifedilir.Cisimlersahipoldukla
r miktar/kemmiyet sayesinde blnebilirler. Kemmiyet muttasl ve munfasl olmak
zere iki ksma ayrlr. Muttasl kemmiyet, blndnde ksmlar arasnda haddi
mterek bulunan kemmiyetler; munfasl kemmiyet ise blndnde ksmlar ara
snda haddi mterek bulunmayan kemmiyetlerdir. Hat, sath ve cismi talimden
oluanmiktarlarilezamankemmiytmuttasladandr.Meselazamannksmlarolan
mazi,halveistikbaldnldnde,haldierikiksmnortakolduubirhaddim
terektir.Zirahalmazininsonu,istikbalinbalangcdrkiherikisidehaldepaysahibi
dir.Adetlerisekemmiytmunfasladandr.Zirasaylararasndabuekildebirhaddi
mterektenszedilemez.Meselaonsaysnikiyebldmzdeortayaikitanebe
kar.Belerdenbirininsonczndedierbeinherhangibirpayyoktur.Aksitakdir
de ortaya kan blmler iki be olmaz, alt ile drt olur. Bu durum da saylarn her
birininmuayyenbirdeeresahipolmasndankaynaklanr.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez

155

fasllarla / ayrmlarla temayz etmeyi gerektirirki, bu durumda mtecanis

olan bir ey ayn zamanda [cins ve fasldan] mrekkep olur1. ve renk, tat,
koku, scaklk, soukluk, kuruluk ve yalk gibi cisimlerin zelliklerinden ve
karm(mizac)vebileimin(terkip)2gereiolankeyfiyetlerlevasflanamaz.
CenabAllahherhangibirmeknayerlemidedeildir.nkbirmek
nayerlemek, bircisminboyutlarnn,mevhumyadagerekolanveme
kndiyeisimlendirilendierbirboyutanfuzetmesidir.Boyut,yacisimle
ya da boluun varln kabul edenlere gre kendi kendine kaim olan
uzamdan(imtidad)ibarettir.Allahiseuzamdanvemiktardanmnezzehtir.
nkbunlarbireyinparalarnnbulunmasn(tecezz)gerektirir.
tiraz: Cevheri ferd mtehayyiz olduu halde herhangi bir boyutu/
uzam yoktur. Zaten boyutu olsayd paralar olurdu ve kendisine cevheri
ferddenmezdi.
Cevap:Meknayerlemek(temekkn)hayyizeyerlemekten(tahayyz)
daha zel bir durumdur. nk hayyiz, uzam olsun ya da olmasn bir ey
tarafndan igal edilen mevhum bir boluktur. Yukarda zikredilen eyler
Allahn bir mekna yerlemi olamayacann delilidir. Allahn bir hayyize
yerlemeyeceine delil ise yledir: Eer Cenab Allah bir hayyiz edinmi
olsayd,bunuyaezeldeedinirdiki,buhayyizindeezeliolmasngerektirir,
ya da ezelde edinmi olmazd ki, bu da yaratcnn hadis eylere mahal ol
mas sonucunu dourur. Bir dier delil yledir: Cenab Allah bir hayyiz
edinmiolsayd,yahayyizemsaviolurduyadahayyizdeneksikolurdu.Bu
ikisi de Allahn sonlu olmas anlamna gelir. Veya Allahn hayyizden daha
fazla olmas gerekir ki, bu sonuncusu da Allahn paralardan mteekkil
olmasngerektirirdi3.Btnbuklarimknszdr.
1

Mesela insan, at, merkep birbirlerinin mcnisidir. Bunlar canl mefhumuna ait birer
nevidir.nsan,atvemerkepcanllkkonusundabirletiklerigibi,fasllarolanntk,s
hilvenhikilebirbirlerindenayrlrlar.Hernevi/mcnisztiyytndanolanbirunsurla
(cinsle)dierneviylebirleirkenyineztiyytndanolanbirbakaunsurla(faslla)ondan
ayrlr.Budemektirki,hermcnisikiunsurdanoluur,yanimrekkeptir.Birmrekkibe
yadaczeihtiyacmstelzimolmashasebiyleCenabAllahmrekkepolamaz..
2
Terkip alalde iki eyin birlemesi demektir. Mizac ise iki eyin birleip ortak bir k
vama gelmesidemektir.Su,hava, toprak ve ateinherbiri farkl tabiatlara sahipol
duklar halde cisimlerde birleerek ortak bir kvama gelmeleri itibaryla bunlarn ka
rm haline mizac denir. Nitekim cisimlerdeki farkl koku, renk ve tatgibi zellikler
bukvamndurumunagreoluur.
3
ZirabudurumdahaCenabAllahnbirksmnnhayyizetekabletmesi,dierks
mnntekabuletmemesisuretiylebirparalanmaszkonusuolacakt.

156

erhu'l-Akid

CenabAllahbirmekndaolmadndanherhangibircihettededeil
dir. Bu cihet ister st, ister alt olsun deimez. nk cihet, ya meknn
snrlar ve ular anlamna gelir ya da bir baka eye nispet edilmesi bak
mndanmeknnkendisidirki,Allahbtnbunlardanmnezzehtir.
Cenab Allahn zerinden zaman gemez. nk kelamclara gre
zaman, yeni ve bilinen bir eydir ki, dier bir yeni hadise onunla llr.
Felsefecilere gre zaman hareketin miktardr. Cenab Allah her ikisinden
demnezzehtir.

zht
Meknn tarifikonusundafarklgrlervardr.Bugrleribalk
altndatoplamakmmkndr:
Birincigrkelamclarngrdr.Bugregremekn,mevhum
birboyuttur.Fizikdnyadagerekliiyoktur,tamamenzihinselbireydir.
kincigrPlatonungrdr.Bugregremekn,bircevherdir
ve haldan/boluktan ibarettir. Ayrca mcerret ve kendinde bir varla
sahiptir.
nc gr Aristotalesin grdr ki, ona gre mekn, kuatan
cismin, kuatlan cismin d yzeyine temas eden i yzeyidir. Grld
gibi Platon mekn mcerret ve cevher olarak kabul ederken, Aristo onun
cisimle kaim bir araz olduunu kabul etmektedir. Kelamclara gre mekn
ne cevher ne de arazdr; bilakis fizik dnyada tekabl ettii gereklik bu
lunmayantamamenzihnbireydir.1
rihinmeknatemekknetmekleilgiliverdiitariftemeknnbirbo
yut olduundan sz edilmektedir. Bu boyut ya kelamclarn grnde ol
duugibivehmdirveyaPlatonveAristonungrlerindeolduugibihaki
kdir.rihdahasonraboyututarifederken,onuncisimleveyakendikendi
nekaimbirimtidat/uzamolduunubelirterekkendikendinekaimifade
siylePlatonungrneiaretetmitir.Boyutunkendikendinekaimolmas
ancakboluk/halfikrininkabulnebaldr.Kinattabolukkabuletmeyen
Aristovetakipileriszkonusuboyutun/meknnkendindebireyolmad
n;ancakcisimlekaimbirarazolduunudnmvebircisminbolua
deilbirbakacisimlekaimboyutlarayerletiiniilerisrmlerdir.
1

enNibrs,s.114.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez

157

rihTaftznCenabAllahnmekndanmnezzeholuunuispatsa
dedinde mekna yerlemenin tecezzyi gerektireceini sebep gstermitir.
nk mekna yerlemek bir cismin boyutlarnn dier bir boyuta nfuz
etmesianlamnagelir.Demekoluyorkimeknaancakboyutlarolanbirey
yerleebilir. Boyutlar; hat/doru, sath/dzlem ve cismi talm/geometrik
cisimolmakzerebirerarazdr.CenabAllahnarazolmadgerideak
lanmtr.Ayrcahat,sathvecismitalmfarklalardanblnmeyikabul
ederler.Hatuzunlamasna,sathenlemesine,cismitalmdederinlemesine
blnmeyi kabul eder. Yani bu arazlar ancak mrekkep olan eylerde sz
konusudur. Cenab Allah ise mrekkep deildir. u halde Cenab Allahn
birmeknayerlemesiszkonusudeildir.
Yalnz rihin de takdir ettii gibi mezkr istidlal sadece mekna
temekknlealakaldr.CenabAllahn,mrekkepolmayaneylerindeyer
leebildii hayyizden mnezzeh oluu bu istidlalle ispatlanamaz. nk
hayyizetahayyzterkibigerektirmez.
rihbununiinayrcaikiistidlaleyervermitir.Bunlardanbirincisine
gre,CenabAllahhayyizeyerlemiolsaydyahayyizdeCenabAllahgibi
ezel olacakt. Bu muhaldir. nk Allahn dndaki eylerin/lemin hadis
olduu geride ispatlanmtr. Veya hayyiz asl zere hadis olacakt. Bu tak
dirdeCenabAllahnhadisolanbireyledorudantemasszkonusuola
cakt.Buisesonutayahadisinezeldebulunmasynndebirelikiyiyada
Cenab Allahn zatnda bir deiiklii inta edeceinden muhaldir. Yani
Cenab Allah ezelden beri sz konusu hayyizde ise birinci k, sonradan o
hayyize gemise ikinci k gndeme gelecektir. Deiiklik huds emaresi
olmaklaikincikknmuhaloluudazahirdir.
rihindebelirttiigibimekndanmnezzeholmakhertrlcihetten
demnezzeholmaygerektirir.nkcihetikiekildetarifedilmitir.Buiki
tarife gre de cihet meknsal bir eydir. Birinci tarife gre cihet, meknn
snrdr. Bu tarife gre btn cihetler, en byk felein/feleki azamn i
yzne kadar varan meknn son noktalardr. kinci tarife gre cihet, me
knnkendisidirveeyannkendisineizafeedilmesinegredeiir.st,alt,
sa,sol,arkaveyangibikavramlar,bizimkendisiyleolannispetimizegre
ayn meknn deiik isimleridir. Bir mekna yzmz evirdiimizde n,
srtmzevirdiimizdearkaisminialmasgibi.
Cenab Allah iin mekn ve cihet sz konusu olmad gibi zaman da
szkonusudeildir.

158

erhu'l-Akid

Zamandatpkmekngibimaddvarlklarlaalakalsoyut/zihnbirkav
ramdr. rih bunu ispat sadedinde hem kelamclarn hem de filozoflarn
zamantarifineyervermitir.Kelamclarntarifinegrezaman,kendisiylebir
bakahadis/sonradanmeydanageleneyllenbirhdistir.CenabAllah
hadis olmadndan zaman onu lemez. Filozoflarn tarifine gre zaman,
felekiazamnhareketininmiktardr.CenabAllahcisimvecevherolmad
ndan hareketten mnezzehtir. Bu durumda zaman Cenab Allah iin bir
miktarvebirboyuttekiledemez.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez

159

erhul-Akid
Mellifinburayakadarzikrettiitenzhtn/selbsfatlarnbirksmge
riyekalanlarieriyordu.Halbyleykenmellif,tenzihkonusundaVcibl
vcdunhakkndeyebilmekveMebbihevediersapkfrkalarngr
lerini tam olarak reddetmek iin fazladan bir izahta bulunmak istemi ve
gerek mteradif lafzlar kullanarak tekrara dmekten gerekse daha nce
dolayl olarak/iltizamen anlalan eyleri sarih lafzlarla ifade ederek sz
uzatmaktansaknmamtr.
Burayakadarzikredilentenzhtntemeli,bunlarn,yerigeldikeiaret
edildii gibi ihtiya, huds ve imkn gibi vaciblvcd mefhumuna aykr
bir takm manalar tamasdr. Yoksa bunlarn temeli, Meyhn1ileri sr
dgerekelerdeildir.
MeyhagreCenabAllahnarazolmay,araznlgatte,bekasim
knszbireyolmasndandr.
Cevherolmay,lgattecevherin,kendisinden,bakabireyteekkl
veterekkpedeney/aslolmasndandr.
Cisim olmay da lgatte, baka bir eyden teekkl eden birey olma
sndanilerigelir.NitekimAraplarbudierindendahacesm(ecsem)derler2.
Vciblvcd eer birka eyden terekkp eden bir ey olsayd, bu
takdirde onun paralar ya kemal sfatlaryla vasflanacakt ki, bu vcibl
vcdun birden fazla olmas anlamna gelir,3ya da kemal sfatlaryla vasf
1

elFerhr, rihin, Meyh deyimiyle Maverannehir Hanefleri olan Matrd

kelamclarkastettiinisyler.Bkz.,enNibrs,s.119.
HakikatenaslenfakiholanMatrdkelamclargeneldeselbsfatlarispatlarkenrihin
belirttiiistidlalyolunutakipetmilerdir.FakatbudurumsadeceMatrdkelamclaryla
snrldeildir.ZiramtekaddimndnemiEarkelamclariindendebuistidlaltarzn
takip edenler olmutur. Mesela Ebu Mansur elBaddnin Kitabu usliddininde ilgili
konularlaalakalistidlallerimellifinzikrettiiistidlaltarzylanemlildeyaknlkarz
etmektedir.Bkz.,elBadd,KitabUsliddin,s.76,77,78,79.
2
Grld gibi istidlaller araz, cevher ve cismin lgat manalar zerine yaplmtr.
Oysa kelamclarn Cenab Allah araz, cevher ve cisim deildir, derken kast ettikleri
birer fizik nesne olan stlah araz, cevher ve cisimdir. Taftzn, bu sonuncular hak
kndakonuulurkenmezkrkavramlarnilmtarifleriesasalnmadveistidlallerbu
tarifleregreyaplmadiinmezkrdelillerizayfbulur.
3
Buradadakemalsfatlarasahipolmaklavaciblvcudolmakarasndabirmlazemet=

160

erhu'l-Akid

lanmayacakt ki, bu durumda vciblvcdun noksanlk ve huds vasf

tamasszkonusuolurdu.AyrcaCenabAllaharazyadacevherolsayd,
ya btn sret, ekil, keyfiyet ve miktarlar haiz olurdu ki, bu, ztlarn bir
arada bulunmas sonucunu dourur1. [Ztlarn bir arada bulunmas muhal
dir.]Yadabunlarnbirksmnhaizolmassonucunudoururdu.
Btnbunlarmedihvenoksanlkifadesindevehdisvarlklarnkendi
lerinedelaletetmelerikonusundahepsieitolduunagre2,vaciblvcd
bunlardan bir ksmyla vasflandnda, [tercih bil mreccih/tercih eden
etken olmadan tercih olunma durumu sz konusu olurdu. Tercih bil
mrecciholmamasiin]buvasflardanbazlarndierlerinetercihedenbir
muhasssa/belirleyicistiradeyegerekduyulurdu.Byleoluncadavacibl
vcdbakasnnkudretialtnagirmivehadisolmuolurdu.
AyneyAllahnmuttasfbulunduuilimvekudretgibisfatlariinsz
konusu deildir. Zira bunlar, yukarda zikredilen suret, ekil ve miktar gibi
sradanvasflarnaksinekemalvestnlkifadeedensfatlardr.Dolaysyla
biryaratciinbuvasflaramuhdestnvarldelaletetmektedir3.Bunlarn
ztlarnoksanlklardrki,muhdestbunlaradelaletetmez.
=kurularak istidlalde ak verilmitir. Zira ilim, hayat, irade gibi kemal sfatlara sahip
olmak mutlak anlamda vaciblvcud olmay gerektirmez. Bu sfatlara sahip birok
varlk bulunduu halde vaciblvcud tekdir. Belki kdem, beka ve vahdaniyet gibi
bazkemalsfatlarasahipolmakvaciblvcudolmaygerektirir,denilebilir.Bkz.,Ha
yl, MecmatlHavilBehiyye, s. 100. stidlalin zahirinden dorudan bu anlal
masadameseleyibyleanlamaksuretiylemlazemetkatiletirilebilir.
1
nk bir eyde toplanmas mmkn olmayan zt suret ve ekiller vardr. Bir cismin
hemgenhemdedaireeklindeolmasgibi.
2
Hat,sathvecismitalimigibimiktarlar;gen,drtgenvedairegibiekiller;renkler,
tatlar, kokular ve kuruluk, yalk, sertlik ve yumuaklk gibi keyfiyetler vacibl
vcdunkendileriyleittisafkonusundabirbirineeittir.Bunlardanbirksmdierbir
ksmndan daha racih deildir. Mesela vaciblvcd, farz muhal, bir renkle ittisaf
edecek olsayd, siyahla beyaz arasnda, yeille sar arasnda ona liyakat konusunda
herhangi bir fark olmazd. Bu durumda vciblvcdun bunlardan biriyle ittisaf,
herhangizatveaklbirsebebembtenolmamaklatercihbilmrecciholmakduru
mundadr.Zirabuvasflardanhibiridorudanbirkemalveyanoksanlkifadesideil
dir.Ayrcailimvekudretsfatlarndaolduugibi,kinatnyaratlmasbunlardanbiri
ninvaciblvcddabulunduunadelaletdeetmez.Yanikainat,yaratcsnnilimve
kudretsahibiolmasgerektiinibizegsterdiihalde,haaonunbeyazmyoksasar
molmasgerektiinigstermez.
3
Yani muhdestta bulunan yer yer kemal timsali varlklar, kendilerini ihdas eden
vaciblvcdunilimvekudretgibikemalsfatlarlamuttasfolduunuistilzameder.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez

161

Meyhn ileri srd bu deliller zayftr ve bir yandan talebelerin

inancnzayflatmaktavedieryandanslaminancntenkitedenfrkalarn
elini glendirmektedir. nk onlar, bu gibi delillere bakp yce slam
inanlarnnbylerkphelerzerinekuruluolduunuiddiaedebilirler.
Yukardazikredilentenzhtkonusundamuhaliffrkalar;zahiriitibaryla
Allaha,cihet,cismiyet,suretveuzuvgibieylerinnispetedilmesiphesini
dourabilecekayetvehadisleridelilolarakkullanmaktadr.Bufrkalarayr
caikivarlkdndmzdebunlarnmutlakabirbirlerinebitiikveyabir
birlerinden ayr ve ynlerinin farkl olmas gerektii ve ne Allahn leme
hululetmesinedeleminAllahahulletmesimmknolmamashasebiyle
Allahn cihet olarak lemden ayr olmas gerektii ve dolaysyla onun bir
hayyizigaletmesivesonutasuretivesnrlarbulunanbircisimveyacis
minbirparasolmaslazmgeldiiynndegerekelerilerisrerler.
Vaka bunlarn hepsi kuru birer vehimdir. Gayb lemine mahede
lemininhkmlerinitatbiktir.HlbukikatnaslarAllahnbugibivasflar
dan mnezzeh olduunu aka bildirmektedir. u halde en ihtiyatl yolu
seerek, zahiri itibaryla tebih ifade eden ayet ve hadislerin bilgisini selef
limlerinin yapt gibi Allaha havale/tefvz etmeli veya cahillerin lsz
szlerinidefetmekvektakllkimseleridoruyolakoymakiinmteahhir
limlerininyaptgibibugibinaslarsahihtevillerleteviletmelidir.

zht
rihinmuhaliffrkalardanmaksadtarihteMcessimeveMebbihe
diyebilinensapknfrkalardr.
Mcessime,CenabAllahbircisimgibialglamayanlna,
Mebbihe de Cenab Allah yaratlmlara benzetme yanlna d
msapknkimseleritanmlayanbirerterimdir.
BuikifrkannAllahinancbirbirineokyakndr.Bubakmdanumumi
yetlefrkalartantckitaplardagrleribirbalkaltndatoplanr.Bufrka
lar, belli merkezleri ve rgtleri olan mtecanis topluluklardan ok, farkl
blgelerdevemuhtelifalanlardaortayakmvezellikleRafizgruplarla,
fkhbilgisiolmayanhadisravileriarasndankankimseler(Haeviyye)tara
fndantemsiledilmitir.HiambinelHakemveHiambinSlimelCevlik
bu frkalarn Rafizler tarafnn; Mudar, Kehmes ve Ahmed elHceym de
hadisrvileritarafnnncleridir.

162

erhu'l-Akid

Mcessimefrkasmensuplartemelde,Allahn;bellibirsureti,eklive
ruhanyadacismanbireruzvuolduunakailolmular,onunbiryerdenbir
yere intikal ettiini ve mekna yerletiini savunmulardr. Mcessimenin
Allahinanchakkndabirfikirvermesibakmndanbutaifeninnclerinden
Davud elCevaribnin grlerine baklabilir. Frkalarla ilgili kitaplarda el
Cevribnin,CenabAllahlailgiliolarak,bana,avretmahallivesakalhari
hereydensorabilirsinizdediinakledilmekteveAllahnetkemiktenm
teekkilbircisimolduu;el,ayak,ba,dil,ikigzveikikulakgibiuzuvlar
bulunduuvebunaramenonundiercisimlergibiolmadynndeg
rleririvayetedilmektedir.1
Mcessimeningrlerinemesnedolarakkullanddeliller,rihinde
yapt gibi, biri nakl dieri nazar olmak zere iki snfta toplanabilir. Bu
konudakullandklarnakldeliller,Rahmanaraistivaetti (Th,5),Ona
gzelszlerykselir (elFtr,10),Allahdemikendisuretizereyaratt2
gibimtebihayetvehadislerdir.
Bunaslarhernekadaraklailkgelenanlamlaritibarylamezkrdn
celeriartrsada,bunlar,dieraklvenaklkatdelillerlebirliktedeer
lendirilmelidir.Nitekimuayetikerimebukonuyaktutmaktadr:
SanaKitab'indirenO'dur.Onun(Kur'an'n)bazyetlerimuhkemdir
ki, bunlar Kitab'n esasdr. Dierleri de mtebihtir. Kalplerinde erilik
olanlar,fitnekarmakveonuteviletmekiinondakimtebihyetlerin
peinederler.HalbukiOnunteviliniancakAllahbilir.limdeyksekp
yeyeerienlerise:Onainandk;hepsiRabbimiztarafndandr,derler.(Bu
incelii)ancakaklselimsahipleridnpanlar.(limran,7)
GrldgibiayetikerimedeKuranayetlerininmuhkemvemtea
bih olmak zere iki ksma ayrld ve muhkem ayetlerin esas tekil ettii
bildirilmektedir.
Muhkemayetler,manasakvezahiriitibaryladierayetlerveaklde
lillerlebtnlkarzedenayetlerdir.Ayetikerimededebelirtildiigibibunlar
kitabn esasdr; itikat ve ahkm konusunda belirleyici olan bu ayetlerdir.
Mtebih ayetlerin bunlarn nda anlalmas gerekir. Bu konuda Hi
kimseonadenkdeildir(hlas,4),Onunbenzerihibireyyoktur(r,11)
gibimuhkemayetlerCenabAllahahibireyinbenzemeyeceinibildirmek
1
2

eehristn,elMilelvenNihal,c.1,s.120.
SahihiMslim,hadisno,2841.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allahn Mahiyeti Bilinemez

163

le,Allahn,sonutakendisinicisimlerleaynkategoriyekoyacakbtnhalve
vasflardanmnezzeholduunuortayakoymutur.
Ehli snnet imamlar yukarda rneklerine yer verdiimiz mtebih
ayetlerkarsndabalcaikitavrbenimsemilerdir.Mezhepkurucularolan
selefimamlarbuayetlerinbilgisiniAllahahavaleederektefsirvetevilyo
lunagitmemitir.Selefimamlarbugibiayetlerinmanalarzerindedurup
dnmeyisakncalbulmuvebunlarntefsiriyleilgilisorularsormaybidat
grmlerdir. Hz. merin, mteabih ayetlerin tefsiriyle uraan ve her
frsattabuayetlerigndemegetirenSabibinIslcezalandrmas1buhas
sasiyetindahasahabednemindebaladngstermektedir.
lerikidnemlerdeSfyanbinUyeyneninmamMalikleilgilinaklettii
u hadise selefin tavr asndan aklayc mahiyettedir. mam Malike biri
gelipRahmanaraistivaetti (Th,5)ayetindegeenistivannkeyfiyetini
sormu. Soruya hiddetlenen mam Malik bu kimseye, istiva malum; fakat
keyfiyeti makul/anlalabilir deildir. Bu tr sorular bidat, buna[ayette ge
ene]iman etmek vaciptir. Ben kesinlikle senin sapkn biri olduunu d
nyorumdiyerekcevapvermiveokimsenin,yanndanuzaklatrlmasn
istemitir.2
Halef dnemi Ehli snnet imamlar yaadklar dnemde tecsim ve
tebihfikrininsokaklarakadaryayldngrnce,bugibiayetleriArapdili
nin tabiat ve kurallar erevesinde sahih tevillerle tevil ederek Mcessi
meyecevapvermitir.Birbakmahaleflimlerinintavr,Mcessimeninbu
ayetlereistinadentecsimfikrinisavunmaskarsndaanlanayetleriniddia
edilen manalara gelmediini gstermesi asndan istidlallerini temellerin
den kertmeye yneliktir. Halefin tavr buynyle, tecsmfikrinin nn
almakonusundaselefintavrnagre,dahakapsamlveayrntlbirteebbs
olarak karmza kmaktadr. Ayrca bidati frkalara kar verilen ilm m
cadelenin, tarihin ak iinde muhteva ve istidlal tarz asndan geliim
seyrigznndebulundurulursa,halefdnemininsosyalvekltrelartla
rnnbylebirteebbsnedenligerekliklddahaiyianlalr.

***

1
2

elMuvatta,cihad,10.Ayrcabkz.,EbubekirSifil,HazretimerveNebevSnnet,s.49.
KdIyz,TertiblMedrik,c.1,s.87.

164

erhu'l-Akid

( Cenab- Allah Hibir eye Benzemez)

Metnl-Akid
CenabAllahahibireybenzemez.

erhul-Akid
Cenab Allaha hibir ey benzemez. Hibir ey ona denk/mmasil
olamaz. Eer mmaseletten anlalan mahiyette bir olmak ise bu manada
hibireyinAllahammasilolamayacagayetaktr.Eermmaseletten,
bireyindierbireyinyerinegeebilmesi;yanibirininelveriliolduueye
dierinin de elverili olmas kast ediliyorsa bu hibir ey iin sz konusu
deildir. Zira varlklardan hibiri bu adan Cenab Allahn hibir vasfnda
onunyerinegeemez.Allahnilimvekudretgibisfatlarmahlkattabulu
nanbugibisfatlarnkatkatstndeolduucihetiylearalarndabirmna
sebetyadabirmukayesedenszetmekmmkndeildir.
esSabn elBidaye adl eserinde yle der: Bizim ilmimiz var olmak,
arazolmak,ilimolmak,hadisvecizlvcutolmakvedevamlyenilenmek
gibizellikleresahiptir.BizAllahadailimsfatispatettiimizdebusfatvar
olmak, sfat olmak, kadim olmak, vaciblvcd olmak ve ezelden ebede
daimvedeimezolmakgibizellikleresahipolacaktr.Budurumdamah
lkatnilmiherhangibiryndenAllahnilminemmasilolamaz1
esSabn kitabnn bir baka blmnde mmseleti, eyann btn
ynlerden birbirine ortak olmas eklinde tanmlam ve bu balamda bir
vasfta dahi olsa iki ey arasnda farkllk bulunduunda aralarnda
mmseletbulunamayacanifadeetmitir.
EbulMun enNesef2de TebsratlEdille adl kitabnda yle der:
Arapdilinikonuanlar,birkimsebiralandadierbirkimseyemsaviolduktan
1
2

Bkz.,elBidaye,s.30
EbulMun Meymn bin Muhammed enNesef, hicr 418508 yllar arasnda Buha
rada yaamtr. Aslen Semerkantldr. Usul ve Kelam ilimlerinde temayz etmitir.
Kelam ilmine dair Tebsratledille isimli eseri bugn elimizde bulunan en geni
Matridilik kaynadr. Ayrca Bahrulkelam, ellim velmteallim, zahulmehacce
likevnilakli hucce, erhulCamiilkebr, Menhicledille gibi dier eserleri de bu
lunmaktadr.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.7,s.341.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Cenab- Allah Hibir eye Benzemez

165

ve bu alanda onun yerini doldurduktan sonra mesela Zeyd fkhta Amrn

mislidirgibiifadelerkullanrlar.ZeydileAmrarasndabakakonulardafark
llk olsa bile bu sonucu deitirmez. Earlerin, mmselet ancak btn
cihetlerdeneitolmaklagerekleir,szisabetlideildir.nkRasulllah
Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) Buday budayla misli misline sat
nz buyurmu ve vezni/gram, tanelerinin adedi, younluk ve seyreklik
gibi konular asndan farkllk bulunsa bile budaylar arasnda sadece
keyl/lekkonusundaeitlikolmasnistemitir.1
urasakki,EbulMunenNesefninszileEarninmaksadara
sndaztlkszkonusudeildir.nkEardemmseletingereklemesi
iin,ikieyarasndammseletaranankonununmeselakeylgibibtn
ynleriitibaryladenkolmasnartkomutur.uhaldeelBidyemellifi
ninszndebunayormakgerekir.Aksitakdirdeikieyinbtnvasflarda
ortak olmas vebirbirlerine her cihetten denk olmas, sz konusu iki eyin
tekeyolmasngerektirirki,budurumdammselettenszetmekmm
knolmaz.

***

TebsratlEdille,c.1,s.149.

166

erhu'l-Akid

( Cenab- Allahn lim ve Kudretinin Her eyi Kuatmas )

Metnl-Akid
CenabAllahnilmindenvekudretindenhibireyharideildir.

erhul-Akid
CenabAllahnilmindenvekudretindenhibireyharideildir.n
k baz eyleri bilmemek veya baz eylere g yetirememek noksanlk ve
muhasssa muhta olmak1demektir. Oysa kati naslar Allahn gerek ilminin
gerekse kudretinin umum olduunu bildirmektedir. Cenab Allah her eyi
bilir,ohereyekadirdir.Durumfelsefecilerinifadeettiigibideildir.Felse
fecilere gre Allah cziyt bilmez ve bir eyden fazlasna g yetiremez2.
Dehriye3deAllahnkendizatnbilemeyeceinisavunmaktadr.Mutezilenin
nclerindenNazzmda4Allahn,cehaletive irkineyleriyaratmayakadir
olmadn ileri srmtr. Yine Mutezileden elBelh5, Allahn, kulun g
yetirdii eyin misline/dengine g yetiremeyeceini ve Mutezilenin geneli
de,kulungyetirdiieyinaynsnagyetiremeyeceinisavunmutur.
1

Baz eyleri bilip dier baz eyleri bilmemek, bilinen bu eylerin, bilinme konusunda
bilinmeyendiereyleregredaharciholmamashasebiylebirmuhasss/muayyinta
rafndantahsisedilmesigerekir.Aksitakdirderuchanbilmrecciholurkibubatldr.
2
Filozoflar,CenabAllahnaklvenefisgibisoyutcziyytbilebileceini;amafelek
ler,galaksilergibimuahhas/maddcziyytbilemeyeceinisavunmutur.Filozofla
rnbugrbilgianlaylarylaalakaldr.VebuanlayagreAllahnbugibieyleri
bilmesiOnunvarlkdzeyiylebadamaz.Yinefilozoflarvahid/vahdetteriminegetir
dikleritanmagreCenabAllahnbirdenfazlaeyiyaratamayacanakailolmular
dr.OnlaragreAllahnyaratttekeyaklevveldir.Bkz.,enNibrs,s.124.
3
Dehriyye, ateizm. Yaratcnn varln inkr edip her eyi dehre/zamana isnad eden
frka.BazlarDehriyeninyaratcnnvarlninkretmediini,fakatdehriAllahaor
takkotuunuilerisrmtr.
4
Ebu shak brahim bin Seyyr enNazzm, hicr 231 ylnda vefat etmitir. Mutezile
imamlarndandr.Felsefeilimlerindederinlemi,lahiyatveTabiatbilimlerindeyaz
lankitaplarnounumtalaaetmitir.Mutezileiindekendinehasgrveteorile
riyle Nezzamiyye taifesinin ncs olmutur. Felsefe ve itizal zerine birok kitap
yazdbildirilmektedir.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.1,s.43.
5
EbulKasmAbdullahbinAhmedelBelhelKab,hicr273ylndaBelhtednyayagelmi
tir.HorasanveBadattadayaam,ensonBelhtehicr319ylndavefatetmitir.Mute
zileimamlarndandr.KendinehasgrleriyleKabiyyediyebilinenayrbirtaifesininreisi
olmutur.Tefsiralanndatelifiolduubilinmektedir.AyrcaTeyidmekaletiEbilHzeyl
diyebirdeKelameseribulunmaktadr.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.4,s.64.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Subti Sfatlar

167

( Subti Sfatlar )
Metnl-Akid
CenabAllahnbirksmsfatlarvardr.

erhul-Akid
CenabAllahnbirksmsfatlarvardr.NitekimgeridedeCenabAl
lahnlim,dirivekadirolduusabitolmutu.Bilindiigibibtnbusfatlar
vaciblvcd mefhumu zerine zait manalarn varln gsterir. Bunlarn
hepsimteradiflafzlardadeildir.Ayrcamtakbirkelimeninbireyiin
kullanlmasszkonusukelimeninmastarnn/me'hazulitikaknndesbu
tunugerektirir.DolaysylaCenabAllahiinilim,kudretvehayatgibisfat
lar da sabit olur. Yoksa Mutezilenin ileri srd gibi, Allah limdir; ama
onunilimsfatyoktur,kadirdir;amaonunkudretsfatyoktur,diyemeyiz.
Zira bunun imknszl apak ortadadr. Bu tpk filan ey siyahtr; ama
siyahl yoktur demek gibi anlamszdr. stelik naslarda Allahn ilim ve
kudretgibisfatlarasahipolduuakabelirtilmitir.BunungibiAllahno
mkemmelfiillerionunsadecelimveKadirdiyeisimlendirilmesinedeil,
bununyanndailimvekudretgibisfatlarnnvarlnadadelaleteder.
Sonra Mutezile ile aramzdaki tartma keyfiyet ve meleke trnden
olanilimvekudretsfatlarndadeildir.ZirameyhmzAllahn,Hayyol
duunuvehayatsfatnnezelioluparazvebekasimknszbireyolmad
nifadeetmitir.BunungibiAllahnlimolduunuveonunilmininezel
ve her eyi kuatacak kadar kapsaml ve srekli olduunu; ayrca kullarn
ilimlerigibizaruryadamktesepolamayacandaakaifadeetmilerdir.
Allahndiersfatlardabyledir.
AslMutezileilearamzdatartmakonusuolaney;bizinsanlardanlim
olan kimsenin, kendisiyle kaim, zat zerine zait, hdis bir araz olarak ilim
sfatolduugibi,leminyaratcsnndaezel,kendisiylekaimvezatzerine
zaitbirsfatolarakilmininbulunupbulunmadmeselesidir.Budurumbtn
sfatlariingeerlidir.teMutezilevefelsefecilerbuanlamdasfatlarinkr
edip Allahn sfatlarnn zatnn ayns olduunu ileri srmlerdir. yle ki
Allahn zat malmata taalluk etmesi itibaryla limdir, makdrata taalluk
etmesi itibaryla kadirdir. Dolaysyla ne Allahn zatnda bir artma/tekessr,
nedevaciblvcdvekadimolanvarlktabirtaaddtszkonusudur.

168

erhu'l-Akid

Mutezileyecevabmzgeridedegetiigibi,imknszolankadimzatla
rn taaddddr. Oysa bizim anladmz manada sfatlarn ispat kadim
zatlarntaadddngerektirmez.[Belkikadimzatvesfattaadddnge
rektirir.]AyrcaMutezilevefelsefecileringrnegre;meselailimsfaty
la,kudretvehayatvehattalim,Hayy,Kadir,leminsniivemahlkatn
mabudugibisfatlarnhepsininaynolmalargerekir.HepsindendeteMu
tezileninbugrndenVciblVcdunkendikendinekaimolamamas
gibibirksmmuhalsonulardadoar.1

***

FelsefecilerveMutezillerAllahnsfatlarnnzatnnaynolduunusylemekledolayl
olarak vaciblvcdun da kendi kendine kaim olamayacan sylemi oluyorlar.
Zira sfatlar kendi kendine kaim olamaz, ancak mevsufuyla kaim olur. Sfatlar zatn
aynoluncazatdakendikendinekaimolamamolur.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Sfatlarn Ezeli Oluu

169

( Sfatlarn Ezeli Oluu )

Metnl-Akid
CenabAllahnbusfatlarezeldirveAllahnzatylakimdir.Bunlar
CenabAllahnneaynsnedegayrsdr.

erhul-Akid
Cenab Allahn bu sfatlar ezeldir Kerrmiyemezhebisavunucular
nn ileri srd gibi hdis deildir. nk hadisin Allahn zatyla kaim ol
masimknszdr.veAllahnzatylakimdir.nkbireyinsfatoeyle
kaimolan[mana]anlamnagelir.DurumMutezilenindediigibidedeildir.
Mutezileye gre Allah bakasyla kim bir kelamla konuucudur. unu da
ifadeetmeliki,MutezileninbundanmaksadkelamnAllahnbirsfatola
mayacan ifade etmektir. Yoksa onlar kelam sfatn bakasyla kim bir
sfatolarakAllahaisnatetmekniyetindedeillerdir.
Mutezile; Ehli snnet kelamclarnnkast ettii manada Allaha bir k
sm sfatlar isnat etmenin, Allahn zatndan ayr kadim varlklar sonucunu
douracave[Allahtanayreylerindekadimolacacihetlebugrn,]
kadimlerin ve hatta lizatihi vaciblvcdlarn taadddn gerektireceini
ileri srm Nitekim geride bu hususa temas edilmi, mtekaddimin ke
lamclarnngrlerindeiareten,bazmteahhirinkelamclarnnszlerin
deisesarahetenvaciblvcudunAllahvesfatlarolacanadairgrlere
yerverilmitivetaadddntevhitesasylaelitiiniarzileHristiyanlarn
kadimispatetmelerisebebiyletekfiredilirkensekizyadadahafazlaka
diminvarlnsavunanlarnhalinindahaktolacaniddiaetmioldukla
rndanMellifMutezileyecevapvermekistemiveyledemitir:Busfat
larCenabAllahnneaynsnedegayrsdr.YaniAllahnsfatlarOnun
zatnn ne aynsdr, ne de gayrsdr. Dolaysyla ne Allahtan ayr eylerin
kadim olmas ve ne de kadimlerin taaddd sz konusudur. Hristiyanlar
hernekadarAllahnzatndanayr/muyirbirksmkadimlerinvarlndan
akaszetmiyorlarsadadiergrlerindenbusonukmaktadr.nk
Hristiyanlar vcd, ilim ve hayat olmak zere asln/uknmun varln
kabuletmivebunlarBaba,OulveRhulKudsdiyeisimlendirmilerdir.
AyrcailimuknmununHz.sannbedenineintikalettiinisavunarakkadim
sfatn zattan ayrlp baka bir eye intikalini mmkn grmlerdir ki, bu
Allahnzatndanayrkadimleranlamnagelmektedir.

170

erhu'l-Akid

Kadimlerintaadddnnayrla/teyrebalolduuhususuredde
dilebilir.yleki,saylardabirtaaddtolduuhalde,birbirlerininparalar
olmalarsebebiyle,aralarndabirayrlk/teyrszkonusudeildir.nk
parabtndenayrbireydeildir.[uhaldeayrlkolmadandataaddt
dnlebilir.]Ayrcaayrolsalardaolmasalardasfatlarnkesretvetaad
ddkonusundaEhlisnnetarasndabirgrayrldnlemez.
uhaldemknszolankadimzatlarntaaddddr.Yoksazatvesfa
tn toplamndan kaynaklanan taaddt imknsz deildir sz daha doru
dur.AyrcaAllahnsfatlarnndazatgibibizatihivaciblvcdolduunu
syleme cretinde bulunmamaldr. Bilakis Allahn sfatlarnn vacibl
vcdolduunuvefakatliayrihadeil,limaleyseaynehavelaayreha
(neaynsnedegayrsolaney/zat/Allahsebebiyle)vaciblvcdolduu
nusylemeliyiz.BelkilizatihvaciblvcdAllahvesfatlardrgrn
de olanlar da bunu kast etmi ve lizatih kaydyla Allahn zatn murad
etmiolabilirler.Budurumdasfatlarnvcbukendilerindendeil,Allahn
zatndan ileri gelmi olur ki, kendileri haddi zatnda mmkndrler.
Mmkinbirvarln,kadiminzatylakaim,ondanayrlmasimknszveona
vacipolduutakdirdekadimolmasndaimknszgrlecekbireydeyok
tur.nkherkadimilahdeildirki,kadimlerinbirdenfazlaolmasilahlarn
birden fazla olmas anlamna gelsin. Fakat yine de Allah Tel sfatlaryla
kadimdirdemeliveinsann,herbirininkendizatylakimveilahlkvasfla
rnhaizbirerkadimolduuvehminekaplmasendiesiyleyukardaanlatl
d ekliyle de olsa kadimlerin taadddn artracak szler kullanma
maldr. Nitekim konunun zorluundan olacak ki, Mutezile ve Felsefeciler
sfatlarinkra,KerrmiyekadimoluununefyegitmiveEarlersfatlarn
hemayniyetinihemdegayriyetininefyekilolmulardr.
tiraz:SfatlarnAllahnzatnnneaynsnedegayrsolduunusyle
yerekaynandahemayniyetihemdegayriyetinefyetmekzahirdeikinakzi
nefyetmek demektir ki, bu hakikatte iki nakzi cem etmek anlamna gelir1.
nk mesela gayriyeti aka nefyetmek zmnen ayniyeti ispat etmektir.
Ayniyeti aka nefyederek zmnen gayriyeti ispat etmek de iki nakz cem
etmektir.Bunungibi[tersindenbakldnda]ayniyetiakanefyetmekde
1

Birbirinenakzolanikimefhumunikisibirandanefyedilemediiiinbirininefyettii
nizdeisteristemezdieriniispatetmiolursunuz.Budurumdierkiindegeerli
dir.Onudanefyettiinizdebudefabatannefyettiinizkkispatetmiolursunuzki
sonutaherikikkdaispatetmiolursunuz.Bununiindirki,refinakzayncemi
nakzayndrderler.Bkz.,enNibrs,s.131.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Sfatlarn Ezeli Oluu

171

[gayriyyetteanlatldsuretle]ikinakzcemetmekdemektir.1Zirabirey
denanlalaneyeerdiereydenanlalaneydeilseonungayrdr.Aksi
takdirdeonunayndr.Buikisininarasndancbirkbulunmaz2.
Cevap:Ehlisnnetkelamclargayriyeti,ikieyin,birisiolmadandie
rinin varlnn tasavvur edilebilmesi, yani ikisinin birbirinden ayrlabilmesi
olarak tarif etmilerdir. Kelamclar ayniyeti de, iki eyin, arada hibir fark
olmakszn ayn mefhuma sahip olmas diye tarif etmilerdir. Bu tariflere
baklrsaayniyetlegayriyetbirbirlerininnakzolamazlar.Bilakisaralarnda
nc bir k bulunmaktadr. yle ki, bir eyin dier bir eyle mefhumu
farklolduuhaldebirbirlerindenayrlmalarmmknolmayabilir.Nitekim
paraylabtn,sfatlazatvebazsfatlarladierbazsfatlararasndabutr
birilikivardr.nkAllahnzatdasfatlardaezeldir.Ezelolanbireyin
yokluu mmkn deildir. [u halde Allahn sfatlarnn bir an dahi olsa
bulunmayp, Allahn, sfatlarndan ayr kalmas mmkn deildir.] On
rakamnnbirparasolarakelealdmzda,birinvarlnonolmakszn
dnemeyiz. Bunun gibi bir olmakszn onun da var olmas mmkn
deildir. nk bir, onun bir parasdr. u halde onun yok olma
s birin yok olmas, onun var olmas birin var olmas anlamna gelir.
Hdissfatlarbyledeildir.Zirazatnvarlnbumuayyensfatlarolmaks
zndnmemizmmkndr.uhaldehdissfatlarzatngayrsdr.
Meyh bu konuyu bylece aklamtr. Ama burada tartmaya ak
baz meseleler vardr. nk Meyh gayriyet mefhumuyla, iki tarafn da
birbirindenayrlabileceinikastediyorsabutariflemle,leminsniivearaz
laaraznmahallirnekleriylenakzedilir.nksniolmadanleminvarl
dnlemez. Zira Sniin yokluu imknszdr. Bunun gibi mesela siyahlk
rneindeolduugibimahalliolmadanaraznvarldadnlemez.Buras
gayetaktrveburneklerdeyeralaneler(lemvesnii,arazvemahalli)
arasnda gayriyet olduu da kesindir. Eer meyh tek tarafl olarak ayrla
bilmeyi kastediyorsa, bu durumda btnle para ve zt ile sfat arasnda
gayriyetbulunmasgerekir.nkbtnolmadanparannvesfatolmadan
ztn bulunabilecei hususu kesindir. Yukarda naklettiim gibi meyhn,
onolmadanbirinbulunamayacaiddiasisabetlideildir.
1

nkilebalaypburayakadardevamedenksmbazerhulAkidnshalarnda
bulunmamaktadr.
2
rihburadagayriyetveayniyetmefhumlarnnbirbirininnakziolduunuispatlamak
istemektedir.

172

erhu'l-Akid

Meyhn gayriyetle ilgili tarifine yneltilen tenkitleri red sadedinde

Meyh,muhaldeolsafaraza,ikieyinherbirinidieriolmaksznd
nebilmeninmmknolmasnkastetmitir.lemSniiolmaksznvarkabul
edilebilir ve daha sonra Sniin varl burhanla ispatlanr. Btnpara r
nei byle deildir. Zira bir olmadan on u dnemediimiz gibi on
olmadan da onun bir paras olan biri dnmemiz mmkn deildir.
nkonolmadanbulunanbir,onunparasolamaz.Sonutabuiki
saysaldeerarasndabirizafet/grelilikhalivardrkibuhaldebirbirlerin
denayrlmalarmmkndeildirdenemez.nkMeyhbakabiryerde,
ezel olduklarndan hareketle yokluklarnn dnlemeyeceine binaen
sfatlararasndagayriyetinbulunmadnakaifadeetmitir.Oysasizin
sonanlattnzekliyleAllahnsfatlarnnbirbirlerindenayrolarakd
nlebilecei hususu gayet aktr. Mesela ilim sfatnn varl dnlp
de dierlerinin varl sonradan burhanlarla ispatlanabilir. u halde
Meyhn maksad zannedildii gibi deildir. Meyh bunu kast etmi ol
saydbiletarif,arazilearaznmahallirneiyleyinetenkideurard1.Ayrca
saylar rneinde olduu gibi izafilik itibara alnacak olursa, babaoul, iki
karde gibi mtezyiflerin2hi biri arasnda gayriyetin bulunmamas gere
kirdi. Bunun gibi illetle ma'll arasnda hatta iki gayr arasnda dahi
gayriyetin bulunmamas gerekirdi. nk gayr lafz izaf isimlerdendir.
Oysabunlarnarasndagayriyetinbulunmadnsavunankimseolmamtr.
tiraz: Meyh, Allahn sfatlarnn mefhum itibaryla Allahn zatnn
ayn olmadn, vcud itibaryla da gayr olmadn kastetmi olamaz m?
Nitekimmahml/yklemilemevzu/konuarasndadabutrbirilikivardr.
Mantklar, hamlin sahih olmas iin mahmulle mevzuun vcud itibaryla
ayn, mefhum itibaryla farkl olmalarn art komulardr. Mesela insan
yazcdrkazyyesihemdoruhemanlaml,insantatrkazyyesiiseyan
ltr.nsaninsandrkazyesidedoruolduuhaldeanlamszdr.3
1

Cz bir araz, hull ettii cz mahal olmadan tasavvur etmek imknszdr. Halbuki
bu ikisinin birbirinin gayri olduu hususu ittifakla sabittir. u halde gayreyni, biri ol
madandieritasavvuredilebilenikieydiyetanmlamakdorudeildir.Zirabylebir
tanm, arazla mahalli rneinde olduu gibi baz gayrleri iermemekle cami olama
maktadr.Bkz.,enNibrs,s.133.
2
ki eyden birinin dierine olan alakas, dierinin ona olan alakasna sebep olacak
tarzdabirbiriyleilikiliolmasnatezayfdenir.Aralarndabylebirilikibulunaniki
eye de mtezayifn denir. Babalkoulluk ve kardelik mefhumlar byledir. Bu
gibi mefhumlarn birbirlerine muyir olduu hususu bedahetle sabittir. u halde
gayriyetibuekildeanlamakdammkndeildir.
3
Aslndabuformlasyonrihinhocaselcyeaittir.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Sfatlarn Ezeli Oluu

173

Cevap: Bu dediiniz ancak zata nispetle lim ve kdir gibi sfatlar

iinszkonusudur.limvekudretgibisfatlardabudediinizuygulanamaz.
Oysabizimburadatarttmzkonubusfatlardr.Ayrcadediinizey,el
ve insan, bir ve on rneklerindeolduu gibibtnzerine haml olu
namayanparalardadauygulanamaz.
etTebsradazikredildiinegre,birinona;elin,sahibiolaninsana
gayrolduunukelamclardanCaferbinHarb1dndakimsesavunmamtr.
CaferbinHarbdebukonudabtnMutezileimamlarnamuhalefetetmi
vebugronuncehaletininbirrneiolarakgsterilmitir.nkon
rakam,altndakibtnfertlerinismidirvedierleriylebirliktefertlerinden
herbiriniiermektedir.Eerbirrakamonungayrolsayd,ondanbir
fertolmakla,kendikendindendegayrolmasveonunbirolmadanbu
lunmas gerekirdi. Bunun gibi meselaZeydin eli Zeydin gayr olsayd, el
kendikendinindegayrolmasgerekirdi.2etTebsramellifininbuakla
masndatartlacakmeselelerinvarliinehlinegizlideildir3.

***

CaferbinHarbelHemednhicr177ile236yllararasndayaamBadatlMutezile
imamlarndandr.EbulHzeylelAllftanBasradaKelamilminitahsiletmitir.Bkz.,
Zirikl,elAlm,c.2,s.123.
2
etTebsra,c.1,s.242.
3
Dahancenakzedicimisallerdezikredildiizerebireyinbireydenolmasyadabir
eyin bir eyden mstan kalamamas aralarnda muayeretin bulunmadn gs
termez.Bkz.,enNibrs,s.134.

174

erhu'l-Akid

Metnl-Akid
Cenab Allahn bu sfatlar unlardr: lim, kudret, hayat, kuvvet,
sem,basar,irade/meet,fiil/tahlk,terzk,kelam.

erhul-Akid
CenabAllahnbuezelsfatlarunlardr:lim,ilim,kendilerinetaal
lukettiindemalumatninkiafettiiezelbirsfattr.
Kudret,kudret;kendilerinetaallukettiindemakdrtatesiredenezel
birsfattr.
Hayat,hayat;ilminshhatinigerektirenezelbirsfattr.
Kuvvet,kuvvetdekudretanlamndadr.
Sem,sem;iitilmesiszkonusuolaneyleretaalukedenbirsfattr.
Basar, basar; grlmesi sz konusu olan eylere taalluk eden sfattr.
Gereksemgereksebasarsfatlar,tambiridraksalarlar;fakatbuidrak
yaratlmlardaolduugibinetahyilvetevehhmyoluyla,nededuyularn
tesirivehavadalgalarnnhsseyeulamasyoluyladr.Ayrcailimvekudret
sfatlarnaslmalmtvemakdrtnkadimolmasngerektirmiyorsa,buiki
sfatnkadimolmasdagrlenveiitileneylerinkadimolmasngerektir
mez. nk bunlarn kendileri kadim birer sfattr. Ancak hadislerle olan
taallukusonradandr.
rade/meet, bu ikisi; iki makdurdan birinin belli bir vakitte vuku ile
tahsisinigerektirenvedirilerdebulunanbirersfattr.Oysakudretinheriki
makdradanispetiayndrveilmintaallukuvukuatabidir1.
Mellifinbuifadesinde,meetinkadim,iradeninhdisveAllahnza
tyla kaim olduunu ileri srenleri; Allahn kendi fiilini irade etmesinin,
1

Bu ifadeyle rih iradenin kudretten baka bir ey olduuna iaret etmektedir. Ayrca
ilmintaallukuvukuatabidirifadesi,felsefecilerinilahiradeyiilmiilahiyeeitlemeleri
nebiritirazdr.Nitekimfilozoflarilahiradeyi,CenabAllahnlemi,olabilecekengzel
nizamzerebilmesieklindetarifederlervebunaezelinayetderler.rihilminvu
kuatabiolacansylemekle,ilminvakiolaneyaytayinvetakdiredemeyeceine,do
laysylairadeyerinegeemeyeceineiaretetmektedir.Bkz.,enNibrs,s.138.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar

175

onun,bireyimecburkalmadanveyanlmadanyapmasanlamnageldiini,
bakasnnfiiliniiradeetmesininiseyerinegetirmesiiinonabireyemret
mesi anlamna geldiini savunanlar reddettiini gsteren iaretler iermek
tedir.Busonuncusununtutarszlgayetaktr;nkCenabAllahherm
kellefeimanvedierdinvecibeleriemrettiihaldehepsibunuyerinegetir
memektedir.EerAllahmkelleflerinbunlaryapmasndilemiolsaydelbet
tebunlarnhepsiyerinegelirvekfirvefaskdiyebireyolmazd.
Fiil/tahlk, bunlar; ileride aklamas gelecek olan ve tekvin diye isim
lendirilen ezel bir sfattan ibarettir. Mellifin, halk lafz yerine tahlk
lafzntercihetmesibirincisinindahaokmahlkanlamndakullanlmas
sebebiyledir.
Terzk, bu da tekvin sfatnn husus bir nevidir. Mellifin bunu aka
zikretmesi, tahlk, terzk, tasvr, ihya ve imte gibi Allaha istinat eden bu
sfatlarnhepsininAllahnzatylakaim,ezelvehakikbirsfatarciolduu
naiaretetmekiindir.Szkonususfatdatekvinsfatdr.Mellifbuifade
siyle Earileri reddetmitir. nk Earilere gre bunlar birer izafettir ve
zatdeilfilsfatlardr.
Kelam kelam; harflerden mteekkil Kuran diye isimlendirilen bir na
zmla tabir edilen ezel bir sfattr. Mstakil ve zat bir sfat olarak kelam
sfatnn varl akl delillere de dayanmaktadr. yle ki, her emreden,
nehyedenyadabireydenhaberverenkimsekendiiindebirksmmana
lar hisseder. Sonra bu manalar szle, yazyla ya da herhangi bir iaretle
tabir edip muhatabna aktarr. Szn ettiimiz bu mana ilim/bilmekten
bakabireydir.nkinsanbazenbilmedii,hattaaksinibildiibireyide
haber verebilir. Szn ettiimiz bu mana irade de olamaz. nk insan
bazenaslndairadeetmediibireyideemredebilir.Meselahizmetisinin
sliiniispatlamakkastylaefendisihizmetisinebireyemredebilir.Bura
daefendiaslndahizmetisininszkonusueyiyapmasnistememektedir.
Onunaslgayesihizmetininoiiyerinegetirmeyipsliinidavurmasdr.
teinsanniindehissettiibumanayakelamnefsadverilir.Ahtal1da
uiirindebunaiaretetmitir:

Aslkelamkalplerdedir,dilsadecekalbindelilidir.
1

EbMlikysbinavsbinesSalt,EmevdnemibykArapairlerindendir.D
nemindierikibykairiolanCerirveFerezdaklaatmalarmehurdur.Divanvar
dr.Hicr90ylndavefatetmitir.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.5,s.123.

176

erhu'l-Akid

Hz.mer (radyallahuanh)deyledemitir:Beniimdenbirsztasar
lamtm.1nsanokdefakarsndakineiimdebirsz/eyvar,onusana
amakistiyorumder.
Kelam sfatnn varlna delil mmetin icma ve peygamberlerden Al
lahnkonutuunadairtevatryoluylanakledilenhaberlerdir.Kelamsfat
olmadan konuulamayacana gre peygamberlerden gelen bu nakilleri
kelamsfatnnvarlnadelilalmakgerekir.
uhaldeAllahn;ilim,kudret,hayat,sem,basar,irade,tekvinveke
lamdanibaretsekizsfatnnbulunduusabitolmutur.
Bunlararasndansonsfatzerinetartmalaryaandiin,Mellif,
bunlarnvarlvekadimoluukonusunatekrariaretetmekvebiraztafsi
latagirmekistemitir.

***

SiretbniHim,c.2,s.657.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Kelam Sfat

177

( Kelam Sfat )
Metnl-Akid
Cenab Allah, kendisinin ezel bir sfat olan ve harf ve sesten olu
mayanbirkelamlakonuucudur.Bukelam,sktvedilsizlikgibiafetlere
mnafibirsfattr.

erhul-Akid
CenabAllah,kendisininezelkelamsfatnnezeliolmashdisbire
yinAllahnzatylakimolmasimknszolduundandr.birsfatolanm
takbirismin,mastarolmadanispatimknszolduuiinkonuucubirinin
aynandakelam/konumasfatnadasahipolmasgerekir.Mellifbuifade
siyleMutezileningrnreddetmektedir.nkMutezile,Allahn,ba
kasylakimolanvekendisininsfatolmayanbirkelamlakonuucuolduu
nu savunur. ve harf ve ses trnden olmayan bir kelamla nk ses ve
harflerbirerarazdrvehdistir.Birininmeydanagelmesiiindierininbit
mesi gerekir. nk birinci harf bitmeden ikinci harfi telaffuz etmenin im
knsz oluu bedhdir. Mellif bu ifadeyle, Allahn kelamnn ses ve harf
cinsindenolduunuvebununlaberaberkadimolduunuilerisrenHanbe
lleri ve Kerramleri reddetmektedir. konuucudur. Bu kelam skt skt;
kiiningcyettiihaldekonumayterketmesidir.vedilsizlikgibiafetlere
afet, uzuvlarn ilevini yerine getirememesidir. Bu bazen dilsiz kimse de
olduugibiftrolabileceigibi,bazendeszkonusuuzvunyeterincegeli
ememesi sebebiyle de olur. ocuklarn konuamamas bu kabildendir.
mnafbirsfattryaniAllahnzatylakimbirmanadr.
tiraz: Sizinbahsettiinizgibibirkelamancakkelamlafziinszko
nusudur. Kelam nefs iin byle bir ey dnlemez. nk gerek skt
gereksedilsizlikafetiancakkiinintelaffuzunuengeller.
Cevap:Mellifinsktveafettenmaksadbatnolanlardr.Meselaki
inin konumak istemeyiini skt, konumaya g yetiremeyiini afet sa
yabiliriz. Kelam nasl lafz ve nefs olmak zere ikiye ayrlyorsa, ztt olan
sktveafetdeikiyeayrlr.

***

178

erhu'l-Akid

Metnl-Akid
Cenab Allah byle bir sfatla konuucu, byle bir sfatla emredici,
nehyedicivehabervericidir.

erhul-Akid
Cenab Allah byle bir sfatla konuucu, byle bir sfatla emredici,
nehyedicivehabervericidir.Yaniaslndabusfattekbireydir.Taalluklar
nnfarkllamasylaemir,nehiyvehabergibiksmlaraayrlr.lim,kudretve
dier sfatlarda da durum byledir. Bunlarn hepsi haddi zatnda tektir ve
kadimdir. Tekessr/artma ve huds bunlarn taalluk ve izafetlerindedir.
Sfatlarn byle asl itibaryla tek olmas tevhidin kemaline daha layktr.
Ayrcabusfatlarnhaddizatndatekessrettiinedairbirdelildeyoktur.
Kelamlailgiliolaraksaydmzbuksmlarolmadankelamdiyebireyd
nlemez, denecek olursa bu doru deildir. Bilakis kelamn bu ksmlar
taallukla birlikte meydana gelirler. Taalluk ise ezel deil, hdistir. Ezelde
Allahnkelambuksmlardanmnezzehtir.BazkelamclarAllahnkelam
nn ezelde sadece haber olduunu ve kelamn dier btn ksmlarnn so
nutahabereraciolduunuilerisrmlerdir.nkemirsonuta,emredi
leneyyerinegetirildiitakdirdesevabn,terkedildiitakdirdecezannhak
edileceinihabervermekanlamnagelir.Nehiyisebununtamtersidir.stif
hamn asl, bildirme talebinden haber vermek; nidann asl, icabet talebin
den haber vermek anlamna gelir. Fakat bu gr kelamn sz konusu k
smlarnnbirbirlerindenfarklolduunuzaruriolarakbiliyoruz.Buksmla
rn birbirlerini gerektirmesi son tahlilde ayn ey olduklarn gstermez
denerekreddedilmitir.
tiraz: Kendilerine emredilen ve nehy edilen muhataplar olmadan bir
eyiemretmekveyanehyetmekabestir.Ayrcaezeldegemizamansa
syla bir eyden haber vermek mahza yalandr. Allah bu iki durumdan da
mnezzehtir.
Cevap:EzeldeAllahnkelamnnemir,nehiyvehabergibiksmlaraay
rldn kabul etmezsek byle bir itiraza muhatap olmayz. Kabul edersek
ylecevapverilebilir:Ezeldeemir,emremuhatapkimseninvarolduuve
mkellefiyeteehilolduuvakitte,emredileniinyerinegetirilmesinigerekli
klmak anlamndadr. Dolaysyla emre muhatap olan kimsenin sadece Al
lahnilmindebulunmaskfidir.Tpkhenzoluolmayanbirkimsenin,bir
olu olduunu takdir edip ona dnyaya geldikten sonra bir ii yapmasn

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Kelam Sfat

179

emretmesigibi.Allahzamandanmnezzeholduuiinezelenispetlehaber
lergemizamankalbndagelsebileherhangibirzamanlavasflanamaz.
nkAllahagrenegemi,nehal,nedemstakbelszkonusudur.Al
lahnilmideezeldir.Allahnilmizamanndeimesiyleherhangibirdei
iklieuramaz.
MellifkelamsfatnnezelolduunuakladktansonraimdiKurann,
hdisolanveokunannazmakullanldgibi,kadimolanszkonusukelam
nefsyedekullanldhususunatembihtebulunmakistemiveyledemitir:

***

180

erhu'l-Akid

( Kuran Yaratlm Deildir )

Metnl-Akid
KuranKerimAllahnkelamdrveyaratlmdeildir.

erhul-Akid
Kuran Kerim Allahn kelamdr veyaratlm deildir. MellifKuran
kelimesinden sonra Allahn kelam kaydn getirmitir. Zira Meayhn zik
rettii zere Kuran Allahn kelamdr, mahlk deildir denir. Dorudan
Kuran mahlk deildir denmez. Zira bu ifade insanlarn zihninde ses ve
harflerdenibaretolankelamlafzninkadimolduuintibanuyandrabilir.
NitekimHanbelleryacehaletleriyadainatlarsebebiylebufikrisavunurlar.
Ayrca Mellif, hadiste varit olan ifadeye sadk kalmak ve ikisinin de ayn
manayageldiinigstermekiin,hdisdeildirifadesiyerineyaratlm
deildir ifadesini tercih etmitir. Nitekim Rasulllah efendimiz Kuran Al
lahnkelamdrveyaratlmdeildir.Herkimonunyaratldnilerisrer
se o kfir olur buyurmutur1. Ayrca konu Mutezile ile aramzda Kuran
mahlkmudur,mahlkdeilmidirbalaltndatartlmtr.Busebeple
konuHalkulKuranmeselesiolarakbalklandrlmtr.
Mutezile ile aramzdaki tartma, kelam nefsnin kabul veya reddine
dnktr.YoksabizKurannharfvelafzlarnnkadimolduunusavunma
dmzgibi,onlardakelamnefsninhdisolduunusavunmazlar.Buko
nudabizimdelilimizgeridedegetiizerehemicmahemdepeygamber
lerden gelen naklin tevatryle sabittir ki, Allah konuucudur. Bu Allahn
kelam sfatna sahip olmas dnda bir anlam ifade etmez. Hdis olan ke
lam lafznin Allahn zatyla kaim olmas imknsz olduuna gre bu kela
mnkadimolankelamnefsolmasgerekir.
Mutezileninilerisrd;Kurannmahlkvarlklarnsfatlarntad
vetelif,tenzm,inzl,tenzl,Arapaolmak,iitilebilirolmak,fasihvemuciz
1

SehvelMeksdlHasenedeburivayetinaslszolduunusylervehadisimamla
rndan yapt nakillerle tam olarak bu manada itibara alnabilecek ne merfu ne de
mevkufbirrivayetolmadnbelirtir.AncakSehvgerekmerfurivayetlerdegerekse
mevkufrivayetlerdeKuranKeriminmahlkolmadnadairbilgilerinyeraldnda
ifade etmekte ve konu hakknda uzunca bilgi vermektedir. Geni bilgi iin bkz., es
Sehv,elMeksdlHasene,s.360

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Kuran Yaratlm Deildir

181

olmak gibi huds emareleri ierdii ynndeki gerekeler bizi deil ancak
Hanbelleribalar.nkbizKuranlafzlarnnhdisolduunukabuletmek
teyiz. Asl tartma kadim olan manadadr. Aralarnda gr farkllklar ol
makla birlikte Mutezile, Allahn genel olarak konuucu olduunu inkr
edemedii iin, Allahn konuuculuunu, mahallinde ses ve harfleri yarat
makveyayazekillerinilevhimahfuzdayaratmakCenabAllahbunlar
okumasa bile gibi anlamlara yormulardr. uras gayet aktr ki hareket
eden(mteharrik)ifadesihareketiyaratanadeil,hareketkendisiylekaim
olankimseyekullanlr.AksitakdirdeAllahn,yarattarazlarlasfatlanmas
mmkn olurdu ki, Allah bunlardan mnezzehtir. Mutezilenin en gl
phesi udur: Siz, Kurann, bize tevatr yoluyla nakledilen ve iki kapak
arasnda bulunan mushafn ad olduu hususunda ittifak halindesiniz. Bu
Kurann Mushaflarda yazlan, dillerde okunan ve kulaklarla iitilen bir ey
olduunugsterir.Btnbunlarzorunluolarakhudsalametleridir.Mellif
bupheyiuszleriylecevaplamtr:

***

182

erhu'l-Akid

( Kuran- Kerim )
Metnl-Akid
Kuran Kerim mushaflarda yazlm, kalplerde hfz edilmi, dillerde
okunmu,kulaklarladuyulmutur.Fakatkendisibunlarniinehulletmi
deildir.

erhul-Akid
AllahnkelamolanKuranKerimyazekilleriveAllahnkelamnade
laletedenharfsuretleriylemushaflardayazlm,muhayyellafzlarylakalp
lerde hfz edilmi, iitilen ve telaffuz edilen harfleriyle dillerde okunmu,
aynyolla kulaklarla duyulmutur. Fakat bunlararamen kendisi neMus
haf,nekalp,nedilvenedekulakolsunbunlarniinehulletmideildir.
Bilakis Allahn kelam Allahn zatyla kaim ve kadim olan bir manadr. Bu
manabirtaraftankendisinedelaletedennazmsayesindeokunurveiitilir.
Diertaraftanhayaldairesineintikaledenlafzlarlahfzedilir,eitlinak
larlavemanayadelaletedenharflereaitsuretveekillerledeyazlr.Mese
la ate yakc bir cevherdir sz lafzlarla dile getirilir ve kalemle yazlr.
Fakatbudurumateinhakikatininsesveharfolmasngerektirmez.
Bukonununizahyledir:Bireyin;maddede,zihinde,ibaredeveya
zdaolmakzerefarklvarolularbulunur.Yazibareye,ibarezihindebulu
nana,busonuncusudamaddedebulunanadelaleteder.BunungibiKuran
Kerim, mahlk olmamak gibi kadim olan bir eyin gereiyle nitelendirildi
inde harite bulunan hakikat kast olunmutur. Mahlklarn ve hdislerin
vasflaryleanldndaise;Kurannyarsnokudumszndeolduugibi
bazenokunanveiitilenlafzlar,Kuranezberlerdimszndeolduugibi
bazen lafzlarn hayale yansyan halleri, abdestsiz kimsenin Kurana do
kunmasharamdrszndeolduugibibazennakveekillerkastolunur.
er hkmlerin delili kadim olan manadan ok lafz olduu iin usulcler
Kuran,Mushaflardayazlolanvetevatryoluylanaklolunaneydiyetarif
etmiler ve Kuran kelimesini ayn anda hem nazm hem de manann ismi
kabul etmilerdir. Yani Kuran kelimesi sadece manann ismi olmad gibi
mutlakolaraknazmnismidedeildir.Belkimanayadelaletiasndannaz
mnismidir.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Kuran- Kerim

183

AllahnsfatolankadimkelamagelincemamEar1bununduyulabi
leceini savunurken, stad Ebu shak elsferayn2bunu kabul etmemitir.
eyhEbuMansurelMatrdde3bugrtedir.AyettegeentakiAllahn
kelamniitsinler (Tevbe,6)sz,Allahnkelamnadelaletedeneyiiit
sinler anlamndadr. Bu tpk filan kimsenin ilmini duydum sz gibidir.
Hz. Musa da (salavatullahi ve selamh ala nebiyyina ve aleyhimecmain) Allahn
kelamnadelaletedenbirsesiitmitir.Fakatbudurumherhangibirkitap
ve melek araclyla olmad iin sadece kendileri kelmllah lakabyla
anlmtr.
1

EbulHasan Ali bin smail elEar, Eariyye mezhebinin kurucusu. Sahabeden Ebu
MusalEarnin soyundan gelmektedir. Hicr 260 ylnda Basrada dnyaya gelmi,
324ylndaBadattavefatetmitir.nceleriMutezilemezhebinemensupikendaha
sonrabumezhebiterketmitir.MuteziledenayrldktansonrabiryandanEhlisn
netinanilkeleriniaklam,dieryandanMutezileylemcadeleetmi,onlarng
rlerinirtmekiinmnazaravetelifgibiokynlilmfaaliyetleriindebulun
mutur.Kaynaklardaeserlerininyzevardbildirilmektedir.Bunlardanbirksm
nn isimleri yledir: mametssddk, erRedd alelMcessime, Makltl
slamiyyn,elbneanusuliddiyne,Risalefiliman,Makltlmlhdn,erRadd
ala bnirRvend, Halkulaml, elEsm velahkm, elLma firreddi al ehliz
zeyivelbida.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.4,s.263.

Ebu shak brahim bin Muhammed elsferayn, Fkh, Usuli fkh ve Kelam limidir.
Rukneddinlakabyladabilinmektedir.KaynaklardaelsferynninNsbrileCrcn
ehirleriarasndabulunansferaynehrindedoupbyd,dahasonraNisabura
yerletii ve orada kendisi iin ina edilenbykbir medresede ders verdii bildiril
mektedir.AyrcaHorasanvebazIrakehirlerinedeyolculukyaptkaynakladakayt
ldr.elsferynninAkaidalanndaelCmadylabeciltlikbireseriileUsulifkha
dairbirrisalesibulunmaktadr.Kendisininhadisrivayetindebulunduuvebukonuda
gvenilir biri kabul edildii de bilinmektedir. Bir kelamc olarak elsfern Mutezile
imamlaryla yapt tartmalarla da tannmaktadr. elsfern Nisaburda hicr 418
ylndavefatetmi,sferynedefnedilmitir.Bkz.,Zirikli,elAlm,c.1,61.elFerhr,
KelamveUsulifkhilimlerindeelstaddendiindeEbushakelsfernninanla
lacansylemektedir.Bkz.,elFerhr,enNibrs,s.149.

Ebu Mansr Muhammed bin Muhammed elMtrd, Fkh, Usuli fkh ve Kelam
dallarndaimamdr.KelamveUsulifkhadairgrleriyleEhlisnnetiindenemli
birkitleyetesiretmiveadylaanlanbirkelammezhebinencolmutur.eyhEb
Mansr,SemerkanddabirmahalleadolanMatrdenispetedilmektedir.Hicr333
ylnda vefat etmitir. Kitabuttevhid, EvhmulMutezile, erRadd alelKarmita,
Mehzeri [Usuli fkh], Kitabulcedel ve TevilatlKuran gibi eserleri bulun
maktadr.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.7,s.19.

184

erhu'l-Akid

tiraz: Eer Allahn kelam kadim olan manaya kullanlrken hakikat,

harflerdenmteekkilnazmakullanlrkenmecazolsayd,budurumdanaz
mnAllahkelamolmadnsylemekdoruolurdu.OysabuMslmanla
rn icmana aykrdr. Bunun gibi hakik manada muciz olan ve insanlara
kendisiylemeydanokunaneyAllahnkelamdr.Buiseancaksurelereb
lnen ve harflerden teekkl eden nazmda dnlebilir. nk kadim
sfatatearuzetmeninbiranlamyoktur.
Cevap: Gerek u ki, Allahn kelam sz kadim olan kelam nefs ile
sreveayetlerdenteekkledenhdiskelamlafzarasndamterekbir
lafzdr.ButabirkelamnefsanlamndakullanldndaAllahnsfatnifa
deederken,kelamlafzanlamndakullanldndaKurann,Allahnmah
lukuolduunu,mahluklarntelifiolmadnifadeeder.Dolaysylanazmn
Kuran olduunu nefyetmek mmkn deildir. Ayrca icz ve
tehaddi/meydan okuma da sadece Allahn kelamnda olmu olur. Baz
Meayhn,Allahnkelamifadesininnazmdamecazolduunadairszleri,
Allahnkelamsznnharflerdenmteekkilolannazmavazolunmad
anlamndadeildir.Bilakisbusznmanas,hakikatteAllahnkelambizzat
nefislekaimolanmanannismidir.NazmnAllahkelamolarakisimlendiril
mesi ve Allah kelam ifadesinin nazma vaz ancak nazmn manaya delalet
etmesiasndandr.DolaysylaszkonusuMeayhnvazveisimlendirme
konusundafarklbirgryoktur.
Muhakkklimlerdenbiri1zetleyleder:Meayhn,Allahnkela
mkadimbirmanadrszndeyeralanmanakelimesi,lafznkartolan
ve lafzn mefhum ve medll anlamna gelen mana deildir. Bilakis bu
ayn/maddeninkartolanvediersfatlargibikendikendinekaimola
mayaneyanlamndadr.Meayhnmaksad,Kuranhemnazmnhemma
nann ismidir ve hem nazm hem de nazmn manasn kapsarve o [Kuran]
kadimdir.Bununkadimolmas,Hanbelleriniddiaettiigibiparalarmret
tep olan ve harflerden teekkl eden nazmn kadim olmas anlamnda de
ildir. Bunun imknszl ok aktr. nk bismillah sznde yer alan
sin harfi ba harfinden nce telaffuz edilemez. Bilakis bunun anlam,
Allahnzatylakaimolanlafzn,haddizatndaczlerimrettepbireyol
mamasdr.Tpkhafznkalbinde/nefsindeczleriterettpetmedenvebir
ksm dier bir ksm zerine tekaddm etmeden btn bir nazmn kaim
olmas gibi. Tertip ancak telaffuz ve kraatte olur. nk telaffuz ve kraat
1

MuhtemelenrihinmuradAdudiddinelcolmaldr.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Kuran- Kerim

185

aralarbulunanuzuvlarmzbundantesineelverilideildir.Nitekimbaz
kelamclarn,okunankadim,okumakhadistirszdebuanlamdadr.Al
lahnzatylakaimolankelamagelincebundaherhangibirterettpszko
nusu deildir. Hatta Allahn kelamn duyan kimse onu ancak terettpsz
duymuolur.nkAllahnherhangibiraracaihtiyacyoktur.
Nefisle kaim olup da telaffuz edilen ya da hayal edilen ve birbirlerine
tekaddmveteahhuredenharflerdenveyamanayadelaletedenmrettep
ekillerdenteekkletmeyenbirlafzdnebilenkimseiinbuzmok
gzeldir.Oysabizkelamnhafznnefsindekaimolmasndan,ancakharfle
rin suretlerinin hayalinde canlanmasn anlayabiliyoruz. yle ki, hafz bu
suretlereyneldiindebunlaryamuhayyellafzlardryadamrettepnak
lardr.Bunlartelaffuzettiitakdirdeiitilenbirkelamhalinialr.

***

186

erhu'l-Akid

( Tekvin Sfat )
Metnl-Akid
TekvinCenabAllahnezelbirsfatdr.

erhul-Akid
Tekvin tekvin; fiil, yaratmak, var etmek, ihdas etmek ve ihtira etmek
gibikelimelerleanlatlanbirmanadrvemadmu/yokolanyokluktanvar
lakarmakdiyeaklanr. Cenab Allahn ezel busfatnezelioluuu
birkasebepleaklanabilir:Birincisi,geridedegetiizerehdisolanbir
eyin Allahn zatyla kaim olmas imknszdr. kincisi, Allah kendisini ezel
kelamnda yaratc olarak vasflamtr. Eer ezelde yaratc olmasayd ya
yalansylemiolmasyadahakikmanaimknszolmadhaldegelecek
te yaratc veya yaratmaya kadir anlamnda bu sznn mecaza yorulmas
gerekirdi. stelik yaratmaya kadir anlamnda Allaha yaratc denmesi caiz
olsayd o takdirde kadir olduu btn arazlarn da kendisine denmesi caiz
olurdu. ncs, eer sz konusu tekvin sfat hdis olsayd ya baka bir
tekvinle ihdas edilmi olacakt ki bu durumda teselsl lazm gelir. Teselsl
muhal olduundan lemin meydana gelmesi de muhal olmak icap ederdi.
Oysa lemin var olduunu mahedeyle idrak ediyoruz. Ya da baka bir
tekvin olmadan hdis olacakt. Bu durumda da hdis muhdisten ve ihdas
fiilindenmsteniolmuolacaktkibulemindesniininbulunmayabilece
isonucunagtrr.Drdncs,eertekvinsfathdisolsaydyaAllahn
zatndahdisolmuolacaktkibuAllahnhdisleremahalolmasgibimu
hal bir durumu gerektirir. Ya da EbulHzeylin1savunduu her cismin
tekvini kendisiyle kaimdir grnde olduu gibi baka bir eyde hdis
olmuolacaktkibudahercisminkendikendiniyaratmassonucunudou
rur.Bununimknszliseapaktr.
1

EbulHzeyl Muhammed bin Muhammed elAllf Mutezile imamlarndandr. Hicr

135 ylnda Basrada domutur. tizal konusunda kendine has grleri, dersleri ve
mnazalaryla bilinmektedir. EbulHzeyl, sratli dnebilen, tartma kabiliyeti
yksek, istidlali gl biriydi. mrnn sonuna doru gzlerini kaybetti ve hicr 235
ylndaSamerrdavefatetti.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.7,s.131.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Tekvin Sfat

187

Budelillerintemelindetekvinin,ilimvekudretgibihakikbirsfatolma
s fikri yatar. Oysa muhakkik kelamclar tekvin sfatn, Sni Telnn her
eyden nce, her eyle beraber ve her eyden sonra olmas, dillerimizle
zikredilen, tarafmzdan ibadet edilen, bizi ldren, bizi dirilten biri olmas
gibiaklizafetveitibarlardangrr.Ezeldebulunaniseyaratma,rzkverme,
ldrmevediriltmegibifiillerinmebdeiveasldr.Bumebdeinkudretve
iradesfatndanbakabireyolduunugsterenbirdelildeyoktur.Kudret
sfatnn her ne kadar mkevvenin/meydana gelen eyin var olmasna ve
yokolmasnanispetieitsede,iradesfatylabirletiindebuikiktanbiri
taayyneder.birsfatdrnkhemaklhemdenakilAllahn,aleminya
ratcs/halkvemeydanagetiricisi/mkevviniolduundaittifakeder.Ayrca
mastar,kendisiylekaimbirvasfolmadkamtakisminbireyekullanl
masdaimknszdr.
Tekvinsfatnnhdisolduunusavunankelamclar,onun,tpkvurulan
olmaksznvurmaeylemibulunmayacagibi,mkevven/meydanagetirilen
olmadan bulunamayacan ileri srp; tekvinin kadim olmas durumunda
mkevvenin de kadim olmas gerekecei ve bylece muhal lazm gelecei
cihetledelilgetirdiler.Mellifbunlaracevabenyleder:

***

188

erhu'l-Akid

( Tekvin Sfatnn Tarifi )

Metnl-Akid
Tekvin;CenabAllahn,varolmavakitlerigeldiindelemivelemin
btnparalarnilmiveiradesidorultusundameydanagetirmesidir.

erhul-Akid
Tekvin; Cenab Allahn, ilmi ve iradesi dorultusunda ezelde deil
devarolmavakitlerigeldiindelemiveleminbtnparalarnmey
danagetirmesidir.Dolaysylatekvinezeldenebedebakidir.Mkevvenise
tekvin sfatnn kendisine taallukunun hudsyle hdistir. Nitekim ilim ve
kudret gibi kadim sfatlarda da durum byledir. Bu sfatlarn kendilerinin
kadim olmas mteallaklarnn [malmt ve makdrtn] kadim olmasn
gerektirmez.nktaalluklarhdistir.Buaynzamandauszntahkikidir:
lemin var oluu eer Allahn zatna veya sfatlarndan birine taalluk et
mezseSniintatilinevehdisvarlklarnkendilerinivaredenbirmcidden
mstaniolmalarnayolaar.Bumuhaldir.Eertaallukedersebudurumya
var oluu Allahn zatna veya sfatna taalluk eden eyin kadim olmasn
gerektirir ki bu lemin kadim olmas anlamna gelir. Bu da batldr. Ya da
tekvinkadimolduuhaldeonataallukedenmkevvenhdisolur.
udavarki;mkevveninvarlnntekvinsfatnabalklnmasdolayl
olarak mkevvenin hdis olduunu ileri srmek anlamna gelir. Zira kadim,
varl baka bir eye bal olmayan; hdis ise varl baka bir eye bal
olandr,sz1tartmayaaktr.nkburadaanlatlankadimvehdis,filo
zoflarngelitirdiikadimizatvehadisizatkavramlarylaalakaldr.Kelam
claragrehdis,varlnnbalangcolan;yanizerindenyoklukgeende
mektir.Kadimdebununzttdr.Bireyinyalnzbakabireyebalolmasbu
ikinci manada hdis olmay gerektirmez. Ola ki sz konusu ey bakasna
muhta olduu halde, muhta olduu eyden sadr olan ve ezelden ebede
onunla devam eden bir ey olabilir. Nitekim filozoflarn heyl ve benzeri
kadim olduunu iddia ettikleri mmkn varlklar byledir. u var ki, lemin
Allahtanicapyoluyladeilde,ihtiyarensadrolduunuleminhadisoluu
nundndabirdelilleispatlarsakmkevvenin/leminvarlnntekvinsfatna
1

Bu sz Matrd kelamcs Ebubekir esSbnye aittir. O Earlerin, tekvinin ezel

olmas, mkevvenin ona olan taallukunun da ezel olmasn gerektirecei ynndeki
eletirlerinecevabenbunusylemitir.Ancakrihbucevabyukardakicmleleriyle
tenkitetmektedir.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Tekvin Sfatnn Tarifi

189

taallukettiiniiddiaetmekaynzamandaonunhdisolduunuiddiaetmek
anlamna gelir. te bundan hareketle denmitir ki1, Mellifin lemin btn
czleriniakaifadeetmesi,heylgibileminbazparalarnkadimgren
filozoflar redde iarettir. Aksi takdirde filozoflar ancak zerinden yokluk
gemeyen ey anlamnda lemin kadim olduunu savunurlar, var oluu
bakasnabalolmayaneyanlamndakadimolduunusavunmazlar.
Sonu olarak biz2, tekvinin, mkevvenin varl olmadan dnleme
yeceinikabuletmeyiz.Tekvinmkevvenilikisinin,darpmadrupilikisiy
lekyaslanmasndadorugrmyoruz.Ziradarpizafbirsfattr,izafetiniki
tarafolandarbedeniledarbedilenolmadandnlemez.Tekvinisehaki
k bir sfattr ve bir izafet olan ve yok olan yokluktan varla karan e
yin/fiilinmebdei/asldr.Yoksaonunkendisideildir.EerMeyhnibare
sinde vaki olduu zere kendisi olsayd3, tekvinin mkevvensiz tahakkuk
ettiiniilerisrmekmkbereolur,zarurbilginininkranlamnagelirdi.
udavarki,bylebiritiraz;darparazdr,bekasmuhaldir.Onunmutlaka
birmefle/madrbataalluketmesiveeleminonaulamasiinmutlakaonun
labirliktemeflndebulunmasgerekir.nkmeflgecikirsedarportadan
kaybolur.OysaCenabAllahnfiilidarbgibibekasimknszolanbireydeil
dir.Onunfiiliezeldir,devamllzorunludurvemeflnmeydanagelmevak
tinekadarbkdir,diyerekdefetmekdeszkonusuolamaz.4
1

BucmlerihinesSbnyetenkidinindevamdr.Buradarih,hdiskavramnn,
zerindenyoklukgemiolaneklindeanlalmasgerektiiniyanbirdelilleispatlaya
rakesSbnnincevabneletirmeyedevametmektedir.ylekileminczlerinin
hdisoluunu,varlbakabireyetaallukeden/balolananlamndaalglarsakbu
sz felsefecileri redde kfi gelmez. Zira onlar da kadim olduklarn savunduklar baz
czlerin heyl gibi bu manada hdis olduunu kabul ederler ve buna hadisi zt
derler. Onlara gre hdisi zt kadimi zeman anlamnda kadim olabilir. u halde
onlarredsadedindegelenlembtnparalarylabirliktehdistirszdegsteri
yorki,hdis,zerindenyoklukgeeneydemektir.Bylednldndebuszfel
sefecilerireddekfigelir.Ziraonlarkadimolduklarnsavunduklareyinbumanada
hdisoluunureddederlervebunahudsizemanderler.Hadisizemanisenezat
nedezemnanlamndakadimolamaz.
2
rihburadaMtrdleradnakonuuyor.
3
NitekimMeyhtekvini,cd,tahlkgibikelimelerleanmlarveaklamasndaonun
madmuvcdagetirmekolduunubelirtmilerdir.
4
nkbucevapEarlerinistidlalindeyeralanzarrmukaddimekarsndazayfbir
istidlaldenibarettir.Bkz.,enNibrs,s.157.Ayrcabudef,AbdullahenNesef(v.720
h.)adndabirMatridkelamcsnnelUmdefusliddinadlkitabndayeralmakta
dr.Bkz.,KitabtTemhdliKaviditTevhd,tahkikblm,s.13.

190

erhu'l-Akid

( Tekvin-Mkevven Fark )
Metnl-Akid
BizegreTekvin,mkevveningayrdr.

erhul-Akid
Bize gre Tekvin, mkevvenin gayrdr. nk fiil, darpmadrup [vur
makvurulan] ve eklmeklde [yemekyenilen] olduu gibi zorunlu olarak
mefulden ayr bir eydir. Ayrca tekvin mkevvenin ayn olsayd,
mkevvenin kendi kendine yaratlm olmas gerekirdi. nk buna gre
mkevvenkendisininaynolantekvinleyaratlmolurdu.Budurumdaka
dimolmasveyaratcdanmstanibireyolarakbulunmasgerekirdi.B
tnbunlarmuhaldir.[uhaldetekvinmkevveninayndeildir.]
Bunun gibi tekvin mkevvenin ayn olsayd, Hlk Telnn, kendisin
dennceolmakveherhangibiryaratmasvetesiriolmadansadecekendi
sine kadir olmak dnda, mkevvenle bir alakas bulunmamas gerekirdi.
nk mkevven yaratc tarafndan deil de kendi kendine meydana gel
miolurdu.BudurumAllahnyaratc,lemindeAllahtarafndanyaratlm
olmasn gerektirmez. Allah lemin yaratcsdr, demek doru olmazd. Bu
isebandanberiispatladmzesasamuhaliftirvebatldr.[uhaldebunca
muhalsonulardourmaklatekvinmkevveninaynolamaz.]
BunungibiAllahneyaymkevvin/meydanagetiriciolmamasgere
kirdi. Zira mkevvin demek, tekvin kendisiyle kaim olan demektir. Tekvin
mkevveninaynolursaAllahnzatylakaimolmasszkonusuolamaz.
Ayrcatekvinmkevveninaynolduundasiyahtansiyahlnyaratan
eyiinsiyahdemekvemezkrtasiyahlyaratcdr,demekdoruolmas
gerekirdi. Zira yaratc ey demek yaratma fiili kendisiyle kaim olan de
mektir.Siyaheydemeksiyahlkvasfkendisiylekaimolaneydemektir.
Yaratmadasiyahlkvasfdaayneydebulunduundanbuikisininmahalli
birolmakicapederdi.
Btnbunlar[Matrdlerintekvininmkevveninaynolmadynn
degetirdiibuizahlar]fiillemeflarasndakifarknzarurolduunatembih
kabilindendir.Fakataklsahibikimseninbugibitartmalardabirazderinden
dnmesi, muhakkk usul limlerine, asgari dzeyde temyiz sahibi olan

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Tekvin-Mkevven Fark

191

kimselerezahirolanbyleimknszlbedihieylernispetetmemesigere
kir.Byledavranmakyerinemuhakkkusullimlerininszkonusugrle
rini1,limlerveakllkimselerarasndatartmakonusuolabileceksahihbir
yneekmesigerekir.Nitekimtekvinmkevveninayndrgrnsavu
nanlar bununla, fil bir ey yaptnda ortada fil ile meflden baka bir
eyin bulunmadn kast etmilerdir. Tekvin ve cad gibi manalara gelince
bunlar,filinmeflenispetindenakldahslolanitibareylerdir.Harite
mefldenayrbirgereklikdeildir.Yoksabunlarbirmefhumolaraktekvi
ninbizzatmkevveninaynolduunusavunmudeillerdirki,anlanmuhal
sonulargrlerinelazmgelsin.
[Erlerin bu konudaki szleri] vcd harite mahiyetin ayndr, de
mek gibidir. Yani, cisimle siyahlk arasndaki ilikide olduu gibi, kbl ve
makblun2birlemesi trnden harite mahiyetin bir tahakkuku, ona arz
olan vcudun ayr bir tahakkuku sz konusu deildir. Bilakis mahiyet ger
ekletiindeonungereklemesivcdu/varolmasdemektir.Fakataklda
mahiyetlevcdayrayreylerdir.Yaniaklvcdolmadanmahiyeti,ma
hiyetolmadanvarolmaydnebilir.uhaldebugryukardaserdedi
lendelillerledeilde,ancakeyanntekevvnnnYaratcdansudrunun
Allahnzatylakim,iradevekudrettenayrhakikbirsfatnispatylaiptal
edilebilir.
Hakikatuki,kudretin,iradeyeuygunolarakvarolmazamangeldiin
de makdra taalluk etmesi kudrete nispetle icb; kdire nispetle
halk/yaratmak ve tekvin/var etmek gibi isimler alr. u halde tekvinin asl,
vakti geldiinde ztn, kudretinin makdrun var olmasna taalluk edecek
halde olmasdr. Daha sonra makdrtn hususiyyetlerine gre fiillerin hu
susiyetitahakkukeder.
Terzk,tasvr,ihyveimtegibineredeysesaylamayacakmiktardafiil
ler hep byledir. Bu fiillerin her birinin hakiki ve ezeli birer sfat olduklar
ynndeki gre gelince bu baz Maverannehir limlerinin mnferiden
ileri srd grtr. Bu grte, birbirlerinden ayr olmasalar da kadim
1

YaniEarkelamclarnntekvinmkevveninayndrynndekigrlerinibunok
tayadeildebakabirnoktayahamletmeli.Onlarnbugrlebakabireykastetti
inidnmelidir.
2
Kbil,kabuleden,makblkabuledilendemektir.Buradasfatlamevsufkastedilmi
tir.Yanimevsufkbil,sfatmakblolmaktadr.Mevsufunvarlbaka,sfatnvarl
bakadr.

192

erhu'l-Akid

varlklarn saysn ar derecede oaltmak mevzubahistir. Doruya daha

yaknolangronlarnmuhakkiklerininilerisrdgrtr.Bugre
gre btn ilah fiiller tekvin sfatna rcidir. Tekvin sfat hayata taalluk
ederseihya,lmetaallukederseimte,suretetaallukedersetasvr,rzka
taallukederseterzkadnalr.Bunlarnhepsitekvindir,herbirininmstakil
isimlerleanlmaskendilerinemahsustaalluklarbulunmasndandr.

zht
BazMavernnehirHanefifakihleriolanMatrdlerleEarlerarasn
daAllahnfiilisfatlarolanhalk,terzk,ihyveimtegibitekvinstbal
altndatoplanansfatlarkonusundaihtilafvardr.
Earleregrebusfatlar,kudretsfatnnbirertaallukudurvehadistir.
Mtrdlerinmuhakkklarnagrebunlartekvinsfatnaracdirvetek
vinsfatdabalbanabirsfattrvekadimdir.
Mtrdlerdenbirgurubagrebunlarnherbiriayrayrmstakilsfat
lardrveherbirikadimdir.
rih'in aklamalarndan da anlald zere Mtrdler tekvin sfat
nnbiryandankudretsfatndanayrolduunusavunarakonunmstakilbir
sfatolduunuispatlamayaalmakta,dieryandanonunmkevvendende
ayr/bamsz bir ey olduunu ispatlamaya alarak mkevventn hadis
olduugereiyletersdmemeyegayretgstermektedirler.Nitekimyuka
rdakiistidlallerbuikiynlsavunmannizahndanibarettir.
Hanef fakihlerinden bni Hmam elMsyere isimli akide kitabnda
Mtrdleritenkitetmekte,onlarnsavunduubugrnilkdevirHanef
imamlarnn grleriyle de rtmediini ileri srmektedir. O bu konuda
Mtrdlerin en nemli dayanaklarndan birinin mam Tahavnin Akaid
risalesindeyeralanuifadelerolduunubelirtir:
Allah (azzevecelle)mahlkatyaratmadanncesfatlarylaberaberka
dimdir. O, sfatlarndan, mahlkatn varolmasyla daha nce kendisinde
olmayanherhangibireykazanmdeildir.Onaslsfatlarylaezeliseyine
onlarla ebeddir de. O mahlkt yaratt zaman elHlk ismini kazanm
deildir.BeriyyeyiyaratmasyladaelBrisminikazanmdeildir.Ohenz
hibir varlk yok iken merbb idi. Henz ortada hibir mahlk yok iken
Ondayaratclkmanasvard.YineOkendileriniihyaettiktensonralleri
diriltendir;amaMuhyilmevtisminionlardiriltmedenncehaketmitir.

5. Konu: Cenab- Allahn Sfatlar/Tekvin-Mkevven Fark

193

BunungibielHlkisminideonlarmeydanagetirmedenncehaketmitir.
Buununiindirki,OhereyekadirdirvehereyOnamuhtatr.Yineher
eyOnakolaydr.
bni Hmama gre Mtrdler yukarda zikredilen O mahlkt ya
rattzamanelHlkisminikazanmdeildir.,BunungibielHlkismini
deonlarmeydanagetirmedenncehaketmitircmlelerinitekvinsfat
nnkadimolduuynndeanlamlarvebunadayanarakmezkrgrilk
devirhanefimamlarnndasavunduunuilerisrmlerdir1.
bniHmamMatrdlerinbugrndeanlanyorumlarndatenkit
etmektedir.OnagreTahvninszkonusuibaresiilkdevirHanefimamla
rnn bu konudaki grlerinin Earlerin grleriyle parallelik arz ettiini
gstermektedir. Zira ibarenin devamnda yer alan Bu unun iindir ki, O
her eye kadirdir cmlesi nceki hkmn bir tallidir ve ibarede geen
hlkyetin bilfiil yaratclk anlamnda olmadn aksine, yaratma kudretini
haizolmaanlamndaolduunugstermektedir.
bniHmamagreTahavninifadelerindenanlaldzereimamla
rmz kadim olan yaratma sfatyla yaratma kudretini yani kudret sfatn
kastetmektevebyleceEarlerleaynnoktadabulumaktadr2.

***

KitablMsyere, s. 8588. (erhi Kitablmsmere ile birlikte); elMeydn,

erhulAkdetitTahviyye,s.46.
2
A.g.e.,s.8588.(AncakKitablmsyeremuhaisiKasmKutluboannbukonuda
bniHumamaynelttiitenkitlerigzardetmemelidir.)

194

erhu'l-Akid

( rade Sfat )
Metnl-Akid
radeAllahnezelbirsfatdrveAllahnzatylakaimdir.

erhul-Akid
radeAllahnezelbirsfatdrveAllahnzatylakaimdir.Mellif,Al
lahn,mkevventnbellibirzamanvedurumlatahsisinigerektirenkadim
birsfatasahipolduunuispatiiniradesfatntekrarzikretmitir.Bundan
anlalyor ki, durum felsefecilerin iddia ettii gibi deildir. Felsefeciler Al
lahn irade ve ihtiyarla fil olmadn, ancak zatyla mcib olduunu sa
vunmutur.Neccriyye1frkasAllahnsfatlaryladeildezatylairadeedici
olduunu, baz Muteziller de Cenab Allahn bir mahalli olmayan/kendi
kendinekaimbirhdisiradeileiradeediciolduunu,Kerrmiyye2frkasda,
AllahniradesininhdisolduunuveAllahnzatylakimolduunusavunur.
Ehlisnnetinzikrettiimizgrnndelili,Allahniradevemeets
fatna sahip olduunu bildiren ayetlerdir. Ayrca uras da kesindir ki, bir
eyin sfat o eyle kaimdir ve hdis varlklarn Allahn zatyla kaim olmas
muhaldir3.Bununyanndaleminnizamveenmkemmelbiimdeyaratl
m olmas, yaratcsnn irade ve kudret sahibi olduunu gstermektedir.
lemin hdis olmas da byledir. nk lemin yaratcsnn zatyla mcib
olmas, illeti mcibesinden malln geri kalmas imknsz olduu hususu
zorunluolduuiin,leminkadimolmassonucunudoururdu.
1

Neccriyyebiritizalfrkasdr.mamlarHseyinbinMuhammedenNeccrelBasrye
(v.289h.)nispetlehemHseyniyyehemdeNeccriyyediyeanlmaktadrlar.Sfatlar
konusunda itizal grn benimsemi olsalar da, vadvad, efli ibd gibi birok
konuda Ehli snnete yakndrlar. Bkz., Abdulmnim elHfn, MevsatlFrak vel
Cemt,s.647.
2
Kerrmiyye,EbuAbdillahMuhammedbinKerrmesSicistnnin(v.255h.)ncl
nyaptbirbidatfrkasdr.BufrkamensuplarimankonusundaMrciedendir.
CenabAllahnsfatlarkonusundatecsimfikrinesahiptirler.bniKerrmnAzbl
kabr isimli bir eseri bulunmaktadr. Bu eserinde mezhebini aklamaktadr. Bkz.,
AbdulmnimelHfn,MevsatlFrakvelCemt,s.545.
3
BuradarihTaftzn,bireyinsfatnnoeyinzatylakaimolmasgerektiinibildi
rerek Neccriyenin grn; hdis varlklarn Allahn zatyla kaim olamayacan
bildirerekdeKerrmiyeningrnreddetmioluyor.

6. Konu: Ruyetullah

195

( 6. Konu: Ruyetullah )
Metnl-Akid
Ruyetullah/Allahgrmekaklencaizdir.Naklenvaciptir.Semdeliller
ahirettemminlerinAllahtelymutlakagreceklerinigstermektedir.

erhul-Akid
Ruyetullahburadakiruyet,gzaraclylagerekleentaminkiaftr.
nkiafda,grmeduyusuilebireyiolduugibiidraketmektir.ylekibiz
dolunaya baktktan sonra gzlerimizi yumduumuzda her iki durumda da
dolunaybizeinkiafetmitir.Fakatgzmzakkenmeydanageleninkiaf
dahatamamvedahanettir.te gzlerimiziapdolunayabakarkenbizde
dolunaya nispetle oluan hale ruyet denir. aklen caizdir. Yani akl kendi
haline braklsa, aksini gsteren bir delil olmadka ruyetllahn imknsz
olduunahkmetmez.Kaldkiaslolanbukonudabirdelilinbulunmamas
dr.Bukadarilmizarurilesabittir.Ruyetllahnimknszolduunusavu
nan kimselerin buna delil getirmeleri gerekir. Ehli snnet ruyetllahn
mmknolduunadairhemaklhemdenakldelillergetirdiler.
Bukonudagetirdikleriakldelilyledir:Bizleraynvearzngrle
bildiini kesin biliyoruz. Zira iki cismin, iki arazn arasn gzlerimizle ayrt
ederiz.Mterekhkmnmutlakamterekbirilletiolmaldr.Buradaillet
vcd,hudsveyaimkndr.nkcisimlearazlarnortakolduudrdnc
birhususyoktur.Hudsyokluktansonravarolmaktr.mknise,varlnda
yokluun da zarur olmamasdr. Adem mefhumlar illet olamaz.1u halde
geriye illet olarak varlk kalr. Varlk da Cenab Allah ile dierleri arasnda
ortak bir vasftr. u halde, ruyetin shhatinin illeti olarak varlk tahakkuk
ettiinden Allahn da grlmesi sahihtir. Allahn grlmesinin imknsz
olabilmesi,yaruyetiinmmkinvarlklarnhususiyetlerindenbireyinart
olmasnayadaAllahTeldabulunanbirsfatnbunamaniolmasnabal
dr.[BunlarmevzubahisolmadnagreAllahnruyeticaizdir.]AllahTel
grlebildii gibi sesler, tatlar ve kokular gibi dier varlklar da grlebilir.
1

Bu bakmdanimkn illet olamaz. nk imkn, varlnda yokluun da zaruri olma

masdr. Grld gibi imkn, olmamak/ademle tarif edilmitir. Huds dorudan
adem bir mefhum deildir; ama adem onun bir czdr. Zira tarifinde yokluk
tan/ademden sonra varolmak geer. Sonu olarak ne adem mefhumlar ne de mef
humlarnnbirczademolaneylerilletolabilirler.

196

erhu'l-Akid

Bunlarn dnyada grlememesi, adeti ilah zere kullarda bu gibi eyleri

grme zellii yaratlmam olmasndandr. Yoksa haddi zatnda bu gibi
eyleringrlmesiimknszolduundandeildir.
Burada Ehli snnet kelamclarna u gibi itirazlar yneltilebilir: Shhat
adembirmefhumdur.Dolaysylailletgerektirmez.lletgerektireceikabul
edilse bile, nevan vahid1/tek olan eyler muhtelif eylerle illetlenebilirler.
Mesela hararetin illeti hem gne hem de atetir. u halde mterek bir
illet bulunmas gerekmez. Mterek bir illet bulunmas gerektiini kabul
etsekbile,ademmefhumlarnkendilerigibiademmefhumlarailletolmas
mmkndr. Mmkn olmadn kabul etsek bile varln mterek oldu
unukabuletmeyiz.Bilakishereyinvarloeyinaynsdr.
Btnbuitirazlaraylecevapverilebilir:Buradaillettenmaksat,ruyeti
kbilolan,ruyetintaallukettiieydemektir.Bununvcdbirmefhumolma
sgerektiihususugizlideildir.Builletsadececisimlereveyasadecearazlara
mahsusbirvasfdaolamaz.Zirailketaptauzaktanbirkarartgrdmzdeilk
olarakonunhviyetiniidrakediyoruz.Amabuhviyetonunhussencevher,
araz,insan,atveyabenzeribireyolmasnntesindedir.Bukarartyhviyeti
neilikintekbirruyetlegrdktensonrabazenondabulunancevhervearaz
gibieyleritafsiledebiliyorbazendeedemiyoruz.uhalderuyetintaalluketti
ieydorudangrdmzeyinhviyetidir.Zatenvcuddankastedilende
budur.Vebununmterekolduuhususudazarurdir.
Ancak burada tartmaya ak bir nokta dikkat ekmektedir. yle ki,
ruyetintaallukettiieyin,kendilerineaithususzellikleridnlmeksi
zincisimlikveonatbiarazlarolmasmmkndr.2
1

Birokefrdolsadabirmahiyetolaraktekolaneylerinbirdenfazlailleteibtinaet
mesisahihtir.Szgelimihararetmefhumusoyutbirmahiyetolarakdnldnde
tektir.Amagneinharareti,vcudunhararetigibibumefhumunmsadakolanbir
okhararetvardrvebuhararetlerinherbirininilletibakaeylerolabilir.
2
Burada rih her ne kadar Ehli snnet kelamclar adna cevaplar verse de aslnda
ruyetllahn imknn sadece akl delillerle ispat edilebilecei hususunda pek emin
deildir.Nitekimgndemegetiripdecevaplamadbutekikdebunaiaretetmek
tedir.ZatenerhulMeksddadamuhalifleringetirebileceibaznakzlarglbul
maktaveensonkonuylailgiligetirilenbuakldelillinzayfolduunuifadeetmektedir.
Ayrcadelilderuyetinshhatiiinzikredilenillet,Ehlisnnetkelamclarnn[aslenel
Cveynnin]anladmanadaruyetinmteallakolacakolsayd,budurumdaeyann
ancak varln grmemiz gerekirdi, diyerek delilin daha batan zayf olduunu ima
etmektedir.Bkz.,erhulMeksd,c.4,s.191.

6. Konu: Ruyetullah

197

Ehli snnetin ruyetllah konusunda getirdii nakl delil yledir. Hz.

MusaCenabAllahgrmekistemitir.uayetikerimebunuanlatr:
Eyrabbim!Banakendinigsterdesanabakaym(Arf,143)
Eerruyetllahmmknolmasayd,Hz.Musannruyettalebindebu
lunmas, onun Allah hakknda nelerin caiz olup nelerin caiz olmadn bil
mediianlamnagelirdi.EerbunlarbiliyorsaHz.Musannbutalebisefih
lik, abes veya muhali talep gibi samalklarla yorumlanrd. Oysa peygam
berlerbugibihallerdenmnezzehtir.AyrcaAllahtealaruyetidanistikra
rna balamtr. Dan istikrar haddi zatnda mmkndr. Mmkn olan
bir eye balanan ey de mmkndr. nk bir eyi bir eye balamak
demek, kendisine balanlan ey sabit olduunda ona balanan eyin de
sabit olacan haber vermektir. Muhal olan ey hibir mmkn hale bal
olaraksabitolmaz.[uhaldehaddizatndammknbirartabalandn
danruyetllahmmkndr.]
Bu delile de birka ynden itirazlar varid olmutur. Bu itirazlarn en
gls,Hz.Musannruyettalebininkavmiiinolmasdr.Nitekimayetin
beyanyla kavmi Hz. Musaya yle demiti: Ey Musa biz Allah aka
grmedikesanaimanetmeyiz (Bakara,55)Hz.Musada,kavmininbunun
imknsz olduunu renmesi iin Cenab Allahtan ruyet talebinde bu
lunmutur.
Bir dier itiraz dan istikraryla alakaldr. yle ki, dan istkrarnn
mmknolduuynndekinermemakbuldeildir.Buradadanhareket
ederkenstkrarkastedilmitirkibumuhaldir.1
Bu itirazlara yle cevap verilmitir. lk itirazda ayetle ilgili olarak ileri
srlenyorumlarayetinzahiriylertmemektedir2.Bugibiyorumlaraba
vurulmasngerektirenmcbirsebepdeyoktur.SonraeerburadaHz.Mu
sannkavmindenmminolanlarkastediliyorsaHz.Musannonlarabunun
imknsz olduunu sylemesi yeterli olurdu. Eer kfirleri kast ediliyorsa
1

tirazn izah yledir: Burada dan skn halindeyken stkrar bulmas kastedilmi
olamaz. Zira bu durumda da zaten stkrar halinde olduundan artn tahakkuk et
mesi,dolaysylaruyetingereklemesigerekecekti.Oysahadisebununaksinecere
yan etmitir. u halde geriye dan hareket halindeyken stkrar bulmas kastedilmi
olmaldr. Bu da imknszdr. Zira hareket ile skn iki ztkavramdr. ki zttn birle
mesi muhaldir. Binaenaleyh ruyetin baland art olarak dan stkrar muhaldir.
Muhalartabalananeydemuhalolmakgerekeceindenruyetmuhaldir.
2
nkayetinzahirifadesindeHz.Musannruyetikendisiiinistediigrlmektedir.

198

erhu'l-Akid

onlarzatenAllahn,ruyetinimknszlylailgilihkmndekabuletmez
ler.uhaldeherikidurumagredeHz.Musannkavmiiinruyettalebin
debulunmasanlamszdr.
[kinciitirazaylecevapverilir:]Dahareketederkenosradahareke
tinkesilipyerinestkrarngelmesimmkndr.Aslmuhalolandanayn
andahemharekethemdesknhalindeolmasdr.Naklenvaciptir.Sem
deliller, mminlerin ahirette Allah Tely grmesinin gerekliliini gs
termektedir.
BukonuylailgiliKurankerimdevaridolandeliludur:Yzlervarkio
gnllparlar.Rablerinebakarlar!(Kyme,2122)
Snnettenvaridolandelildeuhadisieriftir:phesizsizleraynon
drdndedolunaygrdnzgibirabbinizigreceksiniz
Buhadisierifmehurdur,sahabeninbyklerindenyirmibirkiitara
fndanrivayetedilmitir.
Bukonudaicmadavardr.mmetahiretteruyetllahngerekleece
inedairittifaketmitir.
Bukonudavaridolanayetlerzahirimanalarndadr.Dahasonramuhalif
frkalarn grleri ortaya km ve onlarn bu konudaki pheleri ve ilgili
ayetleregetirdiitevilleriyaylmtr.
Bukonudailerisrdkleriphelerinenglsyledir:Bireying
rlebilmesi iin mutlaka bir meknda ve bir cihette olmas gerekir. Ayrca
grlecek olan ey gren kimsenin mukabilinde bulunmal, aralarnda bir
mesafeolmaldr.ylekisondereceyaknolmamasgerektiigibisonde
rece uzak da olmamas gerekir. Bunun dnda gren kimsenin gznden
grlen eye doru bir n kp ona varmas gerekir. Btn bu artlar
CenabAllahhakkndadnlemez.[uhalderuyetllahmuhaldir.]
Muhaliflere verilen cevap yledir: Ruyet iin ileri srdnz artlar
msellem/muteber deildir. Nitekim mellif de aadaki szleriyle buna
iaretetmitir.

***

6. Konu: Ruyetullah

199

( Ruyetullahn Keyfiyeti )
Metnl-Akid
Cenab Allah, bir meknda veya grenin mukabili bir cihette bulun
madan grlecektir. Bunun gibi ruyetllahta, grenin gznden n
CenabAllahaulamasveyagrenleCenabAllaharasndabirmesafe
ninbulunmasgibihallerdeszkonusudeildir.

erhul-Akid
Gibin ahide kyas fasittir. Kelamclardan bazlar muhaliflerin ileri
srd eylerin art olmadna dair Allah Telnn bizi grmesini delil
getirmilerdir. Fakat bu istidlal tartmaldr. Zira tartma gz vastasyla
meydana gelen ruyet hakkndadr. [Allah Telnn bizi grmesi herhangi
bireyvastasylaolmadndanonunruyetikonumuzundndadr.]
Muhaliflerylediyebilir:SizindndnzgibinormalartlardaAl
lahTelygrmekcaizolsaydilgiliduyusalklolduunagreOnuimdi
de grmemiz gerekirdi. Aksi takdirde biri kalkp gzmzn nnde gre
mediimizyksekebirdanvarlndanszedebilirkibusafsatadr.Buna
ylecevapveririz.artlartahakkukettiinderuyetinvcubiyetigerekmez.
Zira bize gre ruyet Allahn yaratmasyladr. Allah yaratmadka artlar
yerinegelmiolsabileruyetvacibolmaz.
Muhaliflerinnakldelillerdenpheleriuayetikerimedir.Onugz
leridrkedemez,gzleriOidrkeder.(Enm,103)
Muhaliflerinistidlalinecevapvermedenncebatanunuifadeetmeliyiz.
Ayette yer alan elebsr (gzler) kelimesi istirak iin olmayabilir1. Ayrca
ayette ummusselb yerine selblumm kast edilmi olabilir2. Bunun gibi
ayette geenidrakaleladegrmek yerinebir eyibtncihetleriyleihata
1

Bu durumda baz gzlerin Allah grmeyecei bildirilmi olur ki, bu durumda Ehli
snnetingryleelienbireyyoktur.
2
Umumusselb,olumsuzluuntammedilmesi,selblumm,tamminnefyedilme
sidir.Ayettenumumusselbkastolunursa,manahibirgzAllahgremezeklin
deiken,selblumummanaskastolunmastakdirindemana,hergzAllahgre
mez eklinde olacaktr. Dolaysyla ayetteki nefi edat selblumum bildirdiinde
ayetmuhalifleringrndesteklemez.

200

erhu'l-Akid

etmek anlamna gelebilir1. Ayetin tefsirinde karmza kan bu ihtimallerin

hepsini bir tarafa brakp muhaliflerin tevcihini kabul etsek bile, bu ayette
CenabAllahnhervakitveherhaldegrlemeyeceinedelaletyoktur.
stelikszkonusuayetAllahngrlebileceinedelilolarakdakullan
labilir. yle ki, Cenab Allah bu ayette grlememesiyle temedduh etmi
tir/vnmtr.EerAllahnhaddizatndagrlmesiimknszolsayd,by
le bir eyle Allahn temeddh etmesi mevzubahis olmazd. Nitekim
madmun/olmayanbireyingrlmesiimknszolmaklaonungrlmemek
le temeddh etmesi mevzu bahis deildir. Asl temeddh, haddi zatnda
ruyeti mmkn olmakla beraber, yceliinin perdelemesi sebebiyle grle
meyecekolmashalindemevzubahistir.Ayetteyeralanidrakibireyibtn
ynleriveularylabirliktekuatacakekildegrmekanlamnayorarsakaye
tin ruyetin cevazna, hatta tahakkukuna olan delaleti imknszlna olan
delaletinden daha zahirdir. nk bu takdirde mana yle olur: Allah Tel
grlebilecei halde, gzlerin Onu idrak etmesi mmkn deildir. nk O
sonubulunmak,haddivetaraflarolmakgibivasflardanmnezzehtir.
Muhaliflerinnakldelilleremstenidphelerindenbiride,ruyettalebi
hakkndavaridolanayetlerinistizamveistinkr2ifadelerinihaizolmasdr.Bu,
ruyetinimknszlndandeil,ruyettalebindebulunanBenisrailinbuko
nudaki banazca tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Eer ruyetllah mm
kn olmasayd Hz. Musa onlar bu isteklerinden vaz geirirdi. Nitekim Ben
srlkendileri iin ilahlaryapmalarn istediindeonlarnbuisteinireddet
miveonlaraSizgerektencahil/banazbirkavimsiniz (Arf,138)diyerek
tepkigstermitir.Budadnyadaruyetinmmknolduunaiaretetmek
tedir.BusebepledirkisahabeHz.PeygamberefendimizinMiracgecesirabbi
nigrpgrmediikonusundaihtilafetmitir.Sahabeninruyetinvukuuko
nusundaihtilafetmesiaslndaruyetinimknnadelildir.Allahnryadag
rlmesimeselesinegelinceseleflimlerininbiroundanbununvukuunadair
rivayetler naklolunmutur3. Ama uras aktr ki, Allahn ryada grlmesi
birtrkalbmahededir,gzlegrmekdeildir.
1

Budurumdadaayetmuhalifleringrndesteklemez.ZiraAllahnbuanlamdagr
lemeyeceihususuEhlisnnetindekabuldr.OysakonuAllahnihataszgrlmesidir.
2
stizm,bireyibykgrmekvecretlibulmak.stinkr,bireyigaripbulmak,ho
karlamamak.
3
mamAzamdanvemamAhmedbinHanbeldenbuyndenakillervardr.Bkz.,en
Nibrs, s. 169; AvnlMrd, c. 2, s. 690. Ayrca Allah resulnn de ryada Cenab
Allahgrdnedairsahihrivayetlervardr.Bkz.,Tirmiz,hadisno,3235.Tirmizay
rcahadisitashiheder.

7. Konu: Halkul-Efl

201

( 7. Konu: Halkul-Efl )
Metnl-Akid
AllahTel;kfr,iman,tatvemasyetolsunkullarnbtnfiilleri
niyaratandr.

erhul-Akid
Mutezileniniddiaettiigibikullarkendifiillerininyaratcsdeildir.lk
devir Mutezilleri kullarn yaratc olduunu ifade etmekten kanrlard.
Bununyerinekullarkendifiillerinicdeder,ihtiraedergibiifadelerkulla
nrlard. Mutezileden Cbb ve takipileri bunlarn hepsinin ayn manaya
geldiinivebireyiyokluktanvarlakarmakanlamndakullanldng
rncekullariindeyaratclafznkullanmacretinigstermilerdir.
Ehlisnnetinbukonudabirokdelilivardr.Bunlardanbirincisi,eerkul
kendifiilininyaratcsolsayd,fiilininbtnayrntlarnbatanbilmesigere
kirdi.Zirabireyikudretveihtiyarlameydanagetirmekiinbununbyleol
maszaruridir.Lzmbatldr1.Nitekimokbasitbirmisalolarakbiryerdenbir
yere yrme iinde bile bu byledir. Bu kadar sradan bir i esnasnda bile
insan, arada ne kadar duraksadn, hareketlerinin hangilerinin daha hzl
hangilerinin daha yava olduunu tam olarak bilemez. Bu meselede, insan
gerektebudetaylarbilirde,fakatoanzihnindecanlandramaz,demekde
mmkn deildir. nsana sorulsa da bunlar bilemez. Oysa yrmek insann
en ak ilerindendir. Bir de yrme, alma, tutma ve benzer ilerde insann
azalarnnveadalelerininhareketlerini,sinirlerindekigerilmelerigznnde
bulundurduumuzdabudahaakbiimdeortayakmaktadr.
kincidelil,bukonudavaritolannaslardr.MeselaAllahsizideilerinizi
de yaratr (Sfft, 96) ayeti bunlardan biridir. Bu ayette geen harfini,
zamir hazfine gerek kalmamas iin mastariyye kabul ettiimizde ayetin
manas yukarda evirdiimiz gibidir. Ayn harfi mevsle kabul edersek bu
durumdaayetinmanasAllahsizideyaptnzeylerideyaratreklindedir.
1

Eskikitaplardabiristidlaltrolaraklzmnbutlnndanmelzmunbutlannaintikal
pekskkullanlmaktadr.Buradalzm,kulunyarattiddiaedileniinbtnayrntla
rnbilmesidir.Melzmise,iddiaedildiizerekuluniiniyaratmasdr.uhaldelzm
batlolduundanmelzmdabatlolur.Yanikulilediiiinbtnayrntlarnbileme
diinegreilediiileriyarattndanszetmekdemmkndeildir.

202

erhu'l-Akid

Buikincitefsiregrekullarnileriayetinkapsamnagirmektedir.Zirakelam
clar,kullarnfiilleriAllahtarafndanveyakullartarafndanyaratlmtr,der
ken bundan, yapmak, meydana getirmek gibi mastar anlamnda fiili kastet
mezler.Aksinemastardanhslolanveyapmaveetmelerimizintaallukettii
hareket ve sekent gibi mahede ettiimiz eyleri kast ederler. Bu incelik
farkedilmediiiinayetleistidlalinmharfininmastarmanasndaolmasna
balolduuzannedilmitir.
Ehlisnnetingrnnnaslardanikincideliliuayetikerimedir:Al
lah her eyin yaratcsdr (Enm,102) Akln delaleti gsteriyor ki, burada
geen her eyden maksat mmkn olan her eydir. Kulun fiili de
mmkinttandr1. Bir dier nass, Allahn yaratclkla temeddh ettiini ve
yaratcln ibadeti istihkak sebebi olduunu gsteren u ayeti kerimedir:
Yaratanyaratmayangibimidir?(Nahl,17)
Ehli snnetin getirdii bu [son] delil zerine, kullarn kendi fiillerini
kendilerinin yarattn savunanlarn/Mutezilenin mrik olmas gerektii
sylenemez. Zira Ehli snnete gre irk komak iki surette olur: Birincisi,
Mecusilerde olduu gibi, ilahlk ve vaciblvcudluk konusunda Allaha
ortakkomak.kincisi,putperestlerdeolduugibi,kulluuhaketmekonu
sunda Allaha ortak komak. Oysa Mutezilenin grnden byle bir ey
kmaz.ZiraonlarkulunyaratclnAllahnyaratclgibigrmyor.On
lardayaratclkkonusundakulunAllahnyarattbirksmsebepveara
lara muhta olduunu kabul ediyorlar. Ne var ki, Maverannehir meayh
bukonudaMutezileyitadllhususundalykarmveMecusilerinbir,
Mutezilenin ise saylamayacak kadar ok ortak komakla Mecusilerin Mu
teziledendahaiyihaldeolduklarnsylemilerdir.
Mutezileninbukonudakidelilleriunlardr:nsan,yryenkiiilegayr
i ihtiyar eli titreyen kiinin ilgili hareketleri arasndaki fark zorunlu olarak
bilir.Yryenkiininosradagerekletirdiihareketonuniradesiyleoldu
u halde eli titrek olan kiinin mezkr hareketi kendi iradesiyle deildir.
Ayrca btn fiiller Allah Telnn yaratmasyla olsayd teklif ilkesi lavo
lurdu. Kullarn iledikleri ilere karlk vg veya yergi, mkfat veya ceza
grmesinindebiranlamkalmazd.Buhususaktr.
1

Buradakidelaletiaklyledir:Mstahilolaneylerekudrettaalluketmez.Vcibl
vcud olan eylerin yaratlmas mevzubahis deildir. Mstahil olan eylere kudretin
taalluketmemesi,vaciblvcudunyaratlamamasbireraklhkmdr.uhaldeakl
gsteriyorki,yaratlanhereydenmaksatsadecemmkinlvcudolaneylerdir.

7. Konu: Halkul-Efl

203

Mutezileyecevabmzyledir:Buitiraznzancakkulunhibirsurette
iradesivekesbiyoktur,diyenCebriyeyi1balar.Bizegelince,ilerideinallah
aklayacamzgibibizkuluniradesinidekesbinidekabulediyoruz.
Mutezilegrnteyidiinbununyannda,Allahkullarnfiilleriniya
ratm olsayd; oturan, kalkan, yiyen, ien, zina eden ve hrszlk yapann
Allaholmasgerekirdi,eklindebirgerekedeilerisrmtr.
Bunebykbircehalet!Bireylevasflanan,oiiyaratandeil,oey
kendisiylekaimolankimsedir.Mutezilebilmiyormu?Allahsiyahvebeyaz
gibicisimlerdebulunanvasflaryaratthaldebunlarlavasflanmyor.[Ayn
gerekeye gre Allahn cisimleri ve vasflarn yarattn kabul ettii iin
Mutezilenin, Allahn siyah ve beyaz gibi vasflar haiz olduunu da kabul
etmesigerekmezmi?]
BazenMutezilleruayetlerlededelilgetirirler:
YaratanlarnengzeliolanAllahneycedir!(Mminn,14),
Hatrla, benim iznimleamurdan, ku eklindebir ey yaratyordun
daonaflyordun,(Mide,110).
Mutezileninbudeliline,anlanayetlerdegeenyaratmakelimelerinin
takdiranlamndakullanldynndecevapverilmitir.

***

Cebriye,kuluniradesiniinkrederekAllahtanbakakimseninfiilveameliolmadn
savunanfrka.Bunlarmcbirediyedebilinir.CehmiyyemezhebimntesipleriCeb
riye taifesinin nclerindendir. Bkz., Abdulmnim elHfn, MevsatlFrak vel
Cemt,s.204.

204

erhu'l-Akid

( Kaza ve Kader )
Metnl-Akid
KullarnbtnfiilleriCenabAllahniradesi,hkm,kazasvetakdi
riyledir.

erhul-Akid
Kullarn btn fiilleri Cenab Allahn iradesi, metinde geen irade ve
meet kelimelerinin bize gre ayn anlamda olduunu geride belirtmitik.
hkm,buradahkmdenmaksadn,CenabAllahn(ol)hitabnaiaret
olmas mmkndr. kazas metinde geen kazyye kelimesi burada kaza
anlamndadr.Kaza,biriisonderecesalamvegzelyapmakdemektir.
Ehli snnetin bu ilkesine yle bir itiraz yneltilemez: Kfrn Allahn
kazasyla olduunu kabul edersek kfre rza gstermek gerekir. Zira her
mminAllahnkazasnarazolmaldr.Budurumdakfrederzagstermek
gerekir. Kfre rza kfr olacana gre kfre rza gstermek sz konusu
olamaz.uhaldekfrAllahnkazasylaolamaz.
Bu itirazn cevab yledir: Kfr bizzat kazann kendisi deil, Allahn
kazas sonucu ortaya kan ey/makzdir. Kul Allahn kazasna rza gster
melidir,makzyerzagstermekgerekmez.
vetakdiriyledir.Takdir;yaratlanhereyi,vasflandklargzellikveir
kinlik,faydavezarar,kendilerinikuatanzamanvemekn,zerlerineteret
tpedecekmkafatvecezaitibarylabirlvesnrlatahditetmektir.
Mellifin bu ifadelerinden maksat Allahn irade ve kudretinin umum
oluudur. Zira geride her eyin Allahn yaratmasyla olduu belirtilmiti.
AllahhakkndaikrahveicbarszkonusuolamayacanagrehereyinAl
lahnyaratmasylaolmasAllahniradevekudretiyleolmasngerektirir.
tiraz:HereyAllahniradesiyleolursa,kfirkfre,faskfskamecburolur.
Butakdirdekfirinimanla,fasnitaatlamkellefklnmassahiholmaz.
Cevap:CenabAllahnonlarhakkndakfrvefskmuradetmesibizzat
onlarnkendiiradeleriyleolmutur.ButpkCenabAllahnonlarnkendiira
deleriylekfrevefskadeceklerinibilmesigibidirveortadazorlamayoktur.1
1

YaniAllahn,onlarnkafirvefaskolacaklarnbilmesionlarnkfrvefskamecburolma
larngerektirmediigibibunlariradeetmesideonlarnmecburolmalarngerektirmez.

7. Konu: Halkul-Efl/Kaza ve Kader

205

MutezileAllahnerveirkinileriiradeedebileceiniinkreder.Onlar
Allahn kfir ve fsktan kfr ve isyan yerine iman ve itaati irade ettiini
sylerler. nk onlar irkin ii irade etmenin, tpk irkin ii yaratmak gibi
irkinolduunusavunurlar.Bizbunukabuletmiyoruz.Bilakisirkinolan,ir
kiniikespetmekveirkinilevasflanmaktr.1Mutezileyegrekullarnou
ileriAllahniradesinemuhalifolmaktadr.Buiseokirkindncedir.
AmrbinUbeyd2anlatyor:Birdenizyolculuusrasndayanmdabulunan
mecusninbenikeyesktrdgibikimsekeyesktramamtr.Mecusiye
nedenMslmanolmuyorsun,diyesormutum.BanaAllahbenimMslman
olmam murad etmedi. Eer murad etseydi Mslman olurdum, dedi. Ona,
AllahseninMslmanolmanmuradediyordaeytanlarsenibrakmyor,de
dim.Odamademyle,bengalipolanerk/ortaklaberaberim,dedi.
Anlatldna gre Kd Abdulcebbar elHemedn3bir gn Sahib ibni
Abbadn 4 yanna girer. O srada Sahibin yannda stad Ebu shak el
sfern de bulunmaktadr. Kd Abdulcebbar stad sfernyi grnce
tarziin,irkinilerdenmnezzeholanAllahneycedir,der.Bununzeri
nestadiyibirhazrcevapllkrneigsteripmlkndeancakkendidiledi
iolanAllahneycedir,diyerekaznnpaynvermitir.
1

Nitekimzinayyaratanveyakulunbufiiliyapmasniradeedenirkiniyapmolmaz.
Belkizinayileyen/kespedenvezinaediciolmaklavasflanangnahkrkulirkinbir
iilemiolur.
2
Eb Osman Amr bin Ubeyd elBasr, Mutezilenin nclerindendir. Hicr 80 ylnda
domu,144ylndavefatetmitir.Zhdylemarufbirlimdir.Risale,hutbevekitap
lar bulunmaktadr. etTefsr, erReddu alelKaderiyye bunlardandr. Bkz., Zirikl, el
Alm,c.5,s.81.
3
KdlkudtEbulHasanAbdulcebbrbinAhmedelHemeznelEsedbd,hicr415
ylndavefatetmitir.DnemindeMutezileninimamlarndandr.Usulifkh,Kelamve
Tefsirilimlerindemaharetsahibidir.KadAbdulcebbrkalemiveldbiriolarakbirnak
legreyaklakyzbinyaprak,dierbirnaklegredrtyzbinyapraktutarndaki
tap yazd bildirilmitir. erhu uslilhamse, elMuht, elMun, elUmed, Tesbt
delilnnbvve, htiyrtledille, TenzihlKurani anilmetin bunlardan sadece
birkadr.Bkz.,erhuUsulilHamse,mukaddime,s.1820.
4
EbulKasm smail bin Abbd etTalekn, hicr 326 ylnda Talekanda domu, 385
ylndaReyydevefatetmitir.Bveyhoullardevletininvezirlerindendir.limveede
biyatadknbirvezirolaraktannmtr.MutezileimamlarndanKadAbdulcebbara
yaknlk gstermi, onu daima kollamtr. Kitablvzer, elKef an mesvii iril
Mtenebb, elkn filarzi ve tahricilkavf, Unvanlmerif ve Zikrulhalif gibi
birokkitabbulunmaktadr.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.1,s.316.

206

erhu'l-Akid

Mutezileemriniradeyi,nehyindeademiiradeyigerektirdiinisavunur.
Bunagrekfirinimannnmuradedildiini,kfrnnisemuradedilmedi
inidnrler.Oysabizbiliyoruzki,bireymuradedilmediihaldeemre
dilmiolabilir.Bunungibimuradedildiihaldenehyolunmudaolabilir.Bu
durumu,yaAllahnilmininihataedebileceibirksmmaslahatvehikmet
lerin bulunduunu ileri srerek aklarz ya da Allah yaptndan mesul
olmazilkesiyleaklarz.Bugnlkhayattadakarlalanbireydir.Mese
la efendi misafirlerine hizmetisinin siliini ispat etmek amacyla onlarn
yanndakendisinebireyemreder,amagerektebunuistemez.Bukonuda
hem Ehli Snnetin hem de Mutezilenin grlerine dayanak kabul ettii
bazayetlervardr.Herikitarafndagetirdiiayetlertevileaktr.

***

7. Konu: Halkul-Efl/Kullarn Fiileri ve Cenab- Allahn radesi

207

( Kullarn Fiilleri ve Cenab- Allahn radesi)

Metnl-Akid
Kullarn, karlnda mkfat veya ceza grecekleri ihtiyar fiilleri
vardr.BunlardaniyiolanAllahnrzasyladr.KtolaniseAllahnrza
syladeildir.

erhul-Akid
Kullarn,karlndaitaatisemkfatvemasyetisecezagrecekleri
ihtiyar fiilleri vardr. Cebriyenin savunduu, kulun hibir fiilinin olmad,
onun hareketlerinin tpk camit varlklarn hareketleri gibi kudret, kast ve
irade d olduu ynndeki gr doru deildir. Zira biz elin bir eyi tut
masiletitremesiarasndakifarkzorunluolarakbiliyoruz.Biliyoruzki,bun
lardan birincisi kulun iradesi dhilinde, ikincisi ise kulun iradesi haricinde
olur.Ayrcakulunkendinehasbirfiiliolmazsaonumkelleftutmak,yapt
ilere karlk mkfat veya ceza vermek doru olmaz. Yine bu durumda
namazklmak,orututmakveyazmakgibincedenkuluniradesinigerekti
renfiillerinhakikanlamdakullaraisnatedilmesidedoruolmazd.Szge
limiboyunuzamas,renginkararmasbyledeildir.[Bugibiolgularkulun
iradesinebaldeildir.]
Bunlarn yannda konuyla ilgili kesin naslar da Cebriyenin grn
reddetmektedir. Mesela onlarn yaptklarna bir ceza olarak (Secde, 17),
dileyenimanetsin,dileyenkfirolsun(Kehf,29)gibiayetlerbunlardandr.
tiraz: Allahn ilmini ve iradesini kullarn fiillerini iine alacak kadar
umumiletirdiinizde zorunlu olarak cebr fikri doar. Zira Allahn ilmi ve
iradesieerbirfiilinvukuucihetinetaallukedersefiilvacipolur.Eeradem
ivukuucihetinetaallukedersefiilimknszolur.Birfiilvacipveyaimknsz
olduundaartkiradeveihtiyardanszedilemez.
Cevap:CenabAllahkulunszkonusufiilikendiiradesiyleyapacan
biliyorveiradeediyor.Bunagreortadabirsorunkalmaz.
tiraz:Budurumdakulunihtiyarfiilivacipveyammteni/imknszol
makdurumundadr.Buiseihtiyaraaykrdr.
Cevap: Bu itiraz yerinde bir itiraz deildir. Zira ihtiyara muvafk olan
vcupihtiyarpekitirir,onaaykrolmaz.Ayrcabuitiraznaltndakidnce

208

erhu'l-Akid

Allahnfiilleriyletersdmektedir.nkAllahnilmiveiradesikendifiille
rine de taalluk eder. Bu durumda kendi fiillerinin de zorunlu/vacib/zdrar
olmasgerekir.
tiraz: Kulunihtiyarilefailolmas,onun,fiillerinikendikastveirade
siyle icad ettii/meydana getirdii anlamna gelir. Buna mukabil geride Al
lahn btn fiilleri tek bana yaratp icad ettiine aka temas edilmiti.
Oysabirmakdrikimstakilkudretaltnagirmez.1
Cevap:Buitirazntutarlveglbiritirazolduunaszyok.Nevarki,
Allahtanbakayaratcnnolmadhususuburhanlasabittir.brtaraftan
kulunkudretveiradesinin,tutmakgibibazfiillerdedahlininolduu,titre
mekgibidierbazfiillerdeisedahlininbulunmadhususudaokaktr.
uhaldebudarboazdankurtulmakiin,Allahnhereyinyaratcsoldu
unu, kullarn ise kendi fiillerini kesp ettiini sylemek zorundayz. Bunun
aklamasyledir:Kulunkudretveiradesinifiiledorusarfetmesikesptir.
BununpeindenAllahnmezkrfiiliyoktanvaretmesiyaratmaktr.Burada
ilkbaktabirmakdrunikikudretaltnagirdiisylenebilir.Amabuikiayr
cihettenolmutur.ZirafiilyaratlmacihetindenAllahnmakdrudur.Kesp
cihetindenkulunmakdrudur.
KulunfiilininbiryandanAllahnyaratmasyla,dieryandankendikud
retveiradesiyleoluunuizahsadedindebundandahazbiranlatmbula
masak da anlattmz kadar zorunlu bilgiye dayanr. Kelamclarn halk ile
kesparasndakifarkbeyansadedindebazibarelerivardr.Szgelimikesp,
biraletleolan,halkisealetsizolandr.Birbakayaklamagrekesp,kudre
tinmahallinde/kudretsahibindevakiolur.Halkise,kudretmahallindevaki
olmaz. Bir dierine gre kesp, kdirinin kendisiyle infirad sahih olmayan,
halkise,kdirininkendisiyleinfiradsahiholandr.
tiraz: Bu durumda Mutezileye ynelttiiniz ortak koma itham sizin
iindegeerlidir.
Cevap:Ortaklkherbirikendineaitolanksmitibarylamstakilolacak
ekildeikieyinbireyzerindebirlemesidir.Kynvemahalleninortaklar
gibi. [Mutezilenin savunduu zere] Kulun kendi fiillerini, Allahn ise dier
araz ve cisimleri yaratc olmas da byledir. Bir eyin farkl cihetlerden iki
eye izafe edilmesi byle deildir. Mesela yeryznn yaratma cihetinden
1

Yanikudretlemeydanagelenbirey,birbirindenbamszikikudretineseriolamaz.
Mstakilbirkudretbirmakdurumeydanagetirmeyezatenkfidir.

7. Konu: Halkul-Efl/Kullarn Fiileri ve Cenab- Allahn radesi

209

Allahn,tasarrufcihetindenkulunmlkolmasgibi.Kulunfiilinindeyaratma
cihetindenAllaha,kespcihetindenkulanispetedilmesidebyledir.
tiraz: u halde kt ii yaratmak irkin olmad halde, ayn ii kesp
etmek nasl oluyor da irkin ve sefihce bir ey oluyor ve ileyenin zem ve
cezayhaketmesineyolayor?
Cevap: nkYaratcnnhikmet sahibiolduukesindelillerle sabitol
mutur.Obireyiyarattysa,bizgremesekdemutlakabununardndagzel
sonularvardr.Busebeplektbulduumuzbazfiillerinarkasndabazhik
met ve maslahatlarn olabileceini kabul ederiz. Nitekim ac ve zarar veren
baz habis yaratklarn yaratlmasnda trl trl hikmet ve faydalar vardr.
Kulunkesbiiinbudurumszkonusudeildir.Zirainsanbazeniyibazenkt
iler yapabilmektedir. Ortada yasaklama olduu halde kulun kt ii kesp
etmesinibusebepleirkinvesefihcebireykabulediyor,yergivecezayhak
ettireceine inanyoruz. Kullarn bu fiillerinden iyi olan dnyada vgye,
ahirettemkfatamncerolan.Mbahfiillerindetarifegirmesinisalamak
iinhasen/iyiiitarifederken,yergivecezayamncerolmayanifadesinikul
lanmak daha yerinde olur. Allahn rzasyladr. Yani itiraza konu olmadan
dorudan Allahn iradesiyledir. Kt olan dnyada yergiye, ahirette cezaya
mncerolanAllahnrzasyladeildir.nkktileritirazakonuolurlar.
Nitekim ayeti kerimede Allah kullar iin kfre raz olmaz. (Zmer, 7)
buyurulmaktadr.Yaniiradevetakdiriyiktbtnfiilleretaallukeder.Rza,
muhabbetveemirisesadeceiyifiilleretaallukeder.

***

210

erhu'l-Akid

( stitat )
Metnl-Akid
stitatfiillebirliktedirvefiilingereklemesinisalayankudretinbiz
zat kendisidir. Bu kelime bazen bir iin gereklemesi iin gereken alet,
uzuvveesbbnshhatiiindekullanlr.Teklifinshhatibuikinciistitate
baldr.Kulgcnaanbireylesorumlututulmaz.

erhul-Akid
stitatfiillebirliktedirbunaMutezileninmuhalefetivarvefiilinger
eklemesini salayan kudretin bizzat kendisidir. Mellif bu ibareyle
TebsramusannifiEbulMunenNesefninuszlerinedikkatekmektedir:
stitaatAllahncanllardayarattbirtrarazdrki,ihtiyarfiillerinibunun
layaparlar.Buanlamdaistitaatfiilinilletidir.1enNesefninaksinecumhur,
istitatnfiilinedasnailletdeil,artolduunusavunur.
Sonuolarakistitat,gereklisebepvearalarelveriliolduktansonra,
kulbirfiiliyerinegetirmekzereykenAllahnondayarattbirsfattr.Kul
hayrilemeyekararverirseAllahondahayrilemekudretiyaratr.Eerer
ilemeyekararverirseAllahondaerriilemekudretiyaratr.Budurumda
hayrkudretinizayiedenkulunkendisidir.Bubakmdanyergivecezayhak
etmektedir. Nitekim ayette onlar iitmeye g yetiremezlerdi(Hd, 20)
denilerek kfirlerin zemmedilmesi de bundan dolaydr. stitat araz oldu
una gre zaman itibaryla fiile bitiik olmas, fiilden nce bulunmamas
gerekir. Aksi takdirde fiilin kudret ve istitat olmadan meydana gelmi ol
masgerekir.Zirageridegetiizerearazlarnbekasimknszdr2.
tiraz:Arazlarnbekasnnimknszolduukabuledilsebile,arazlardan
biri zail olduktan hemen sonra emsaliyle teceddt etmesinin imkn tart
lmaz.uhaldefiilinkudretsizmeydanagelmiolmasniingereksin?
Cevap: Bizim, fiilin kudretsiz meydana gelmi olmas gerekeceini sa
vunmamz,fiilimeydanagetirenkudretinfiildenncekikudretolmastakdi
rine baldr. Ama sz konusu kudretin, fiile bitiik olan ve teceddt eden
1
2

Bkz.,TebsratlEdille,c.2,s.541.
Arazlarnbekas,gerideCenabAllah'narazolmadhususununaklandblmde
gemitir.

7. Konu: Halkul-Efl/stitat

211

misil olduunu ileri srerseniz, fiili meydana getiren kudretin fiile bitiik
olmasgerektiiniitirafederekgrmzbenimsemiolursunuz.Bundan
sonra,ilkmeydanagelenkudretlefiilmmknolmayacakekildeszkonu
su kudretten nce geen emsal kudretlerin bulunmas gerektiini ileri s
rersenizbunudelilleispatlamanzgerekir.
stitatn fiilden nce olduunu savunan Mutezileye red sadedinde
kullanlan u delil tartmaldr. Delil yledir: Fiilden nce olan kudretin,
ama tecedddi emsl tarikiyle ama arazlarn bekasnn mmkn olduu
grn doru bulmaksuretiyle fiilanna kadarbaki olduunu farz eder
sek bu durumda yle bir amazla karlarz. Eer kudretin fiilden nce
olduunusavunanlar,fiilinkudretleilkandameydanagelmesinincaizoldu
unusavunurlarsagrleriniterketmiolurlar.Zirabudurumdafiilinkud
retlebirlikteolduunummkngrmolurlar.Eeraksinidnerekfiilin
kudretle ilk anda meydana gelmesinin mmkn olmadn savunurlarsa
tahakkm1ve terch bil mreccih2lazm gelir. nk kudret nceki hali
zeredir,herhangibirdeiimszkonusudeildir.Kendisindesonradanayr
bir mana olumu deildir. Zira byle bir ey3arazlar iin imknszdr. u
haldefiilaynkudretlebirinciandaimknszolduuhaldeikinciandanasl
veniinvacipolabilmitir?
Mutezileye yneltilen bu itiraz tartmaya aktr. nk Mutezile,
kudretinfiilezamanitibarylabitiikolmasnnimknszolduunusavunmu
yor. Yine buna bal olarak her fiilin meydana gelmesinin mutlaka zaman
olarakkendisindenncebulunanbirkudretleolmasgerektiinidesavunmu
yor ki, btn artlarna mukarin olduu halde kudretin meydana gelmesi
1

Tahakkm,herhangibirdelilyadagerekeyedayanmadankurukuruyabireyhak
kndahkmvermek,dayatmakanlamnagelir.
2
Terch bil mreccih, herhangi bir tercih ve rchn sebebi bulunmadan mmkin iki
ktanbirinidierinetercihetmektirki,keyfbirtutumdur,aklbirizahyoktur.Bunun
iinfasitolduusylenir.Budeyimtartmalardaskakullanlr.Buradadarihes
Sbnninazndanonuubalamdakullanmtr:Mutezile,szkonusukudretlefii
linbirincihaldemeydanagelmediini,bilakisikincihaldemeydanageldiinisavunur
sa,bu,birincihaldefiilinmeydanagelmesininimknszolduunudndklerinigs
terir.uhaldekudretherikihaldedeaynolduuhaldenedenikincihaldeimknsz
olmazkenbirincihaldeimknszolmaktadr.mknszlkkkntercihkonusundabu
radabirincihaliinbirtercihsebebiyoktur.Bunaramenbirincikiinimknszlk
tanbahsetmektercihbilmreccihtir.
3
Yaniarazlardabirmanannhadisolmasimknszdr.Ziramanadabirarazdrvearaz
arazlakaimolmaz.

212

erhu'l-Akid

annda fiilin meydana gelmesi imknsz olsun. Ayrca fiil, bir artn bulun
mamasveyabirmniinbulunmasgibihricamillerebalolarak,kudretin
bulunduubirinciandameydanagelmesimmknolmadhalde,artlarn
tamamlanmasna bal olarak ikinci anda meydana gelmesi vacip olabilir.
Hlbukikdirinbirsfatolankudret,hemfiilinvukuununimknszolduu
hemdevacipolduuherikiandadaeittir,herhangibirdeimeszkonu
sudeildir.Nitekimbunoktadanhareketlebazlaristitatmeselesinea
lm getirmitir. yle ki, eer istitattan, fiile tesir artlarnn hepsini havi
olankudretkastedilirseistitaatfiillebirliktedir.Aksitakdirdeistitaatfiilden
ncedir.
Sonolarakarazlarnbekasnnimknszlispatzorbazmukaddimelere
dayanmaktadr. Bu mukaddimeler unlardr: Bir eyin bekas o ey zerine
zidolanveharitevarolanbireydir.Araznarazlakaimolmasimknszdr.
Birarazndierbirarazlabirliktebirbakaeyledekaimolmasmuhaldir.
Mellif, istitatn fiilden nce olduunu savunan Mutezilenin deliline
de cevap vermitir. Mutezilenin delili yledir: Kfir imanla, namaz terk
edenkiivakitgirdiktensonranamazlamkellefolduunagretekliffiilden
ncedir.Budurumdakudretindefiildennceolmasgerekir.Aksihaldeaciz
kimseninmkellefolmasgibibatlbirdurumszkonusuolur.Mellifinsz
konusucevabyledir:
Bukelimeistitatlafzbazenbiriingereklemesiiingerekenalet,
uzuvvesebeplerinshhatine/elverililiinedeisimolarakkullanlr.Nite
kimyolcagyetiren(istitat)insanlarzerineAllahiinBeytullahhac
cetmekfarzdr(limran,97)ayetindekelimebuanlamdakullanlmtr.
Soru:stitatmkellefinsfatdr.Sebeplerinvearalarnelverililiiise
mkelleften bamsz bir eydir. Durum byleyken istitaat sebeplerin ve
aralarnelverililiidiyenaslaklayabiliyorsunuz?
Cevap: Burada kastmz mkellefin sebep ve aralarnn elverililiidir.
Bir mkellef istitaatle nitelendirilebildii gibi bununla da nitelendirilebilir.
Nitekim filan mkellef selameti esbab/sebepleri elverili olma vasfnn
sahibidirdenebilir.Nevarki,busonuncusumrekkepbirlafzolduuiin,
istitatn aksine cmle iinde mkellefe msned olabilecek bir ismi faili
ondandorudantretmekmmknolmamaktadr.
Teklifin shhati, birinci manasna gre istitaate deil, ancak sebep ve
aralarnselameti/elverililiianlamnagelenbuistitatebaldr.

7. Konu: Halkul-Efl/stitat

213

Sonu olarak eer [Mutezilenin delilinde geen] acizlikten kastedilen

birincimanadaistitaatnbulunmamasise[bumanada]cizinteklifininim
knszolduunukabuletmeyiz.Eerikincimanadaistitaatnbulunmamas
kastediliyorsacizinteklifininlazmgeleceinikabuletmeyiz.Zirafiilinbiz
zat meydana gelmesini salayan gerek kudret olumasa bile fiilden nce
esbbvealetlerinselamethalindebulunmasmmkndr.1
Mutezilenin deliline yle de cevap verilebilir: mam Ebu Hanife'nin
(Allahondanrazolsun)grndeolduugibikudretikizteyeelverilidir.
Okadarki,kfresarfedilenkudretbizzatimanasarfedilenkudretinayns
dr.2Bu iki kudret arasndaki fark sadece taalluk itibaryladr. Taalluklarn
farklolmaskudretinkendisindebirfarkllayolamaz.uhaldekfirso
rumlututulduuimanakadirdir.Nevarkiokudretinikfresarfetmi,kendi
tercihiylekudretiniimanasarfetmefrsatntepmitir.BusebepleAllahka
tndazemvetbadarolmutur.
u var ki bu cevaba gre kudretin fiilden nce olduu ynndeki
[Mutezil]grkabuledilmiolur.Zirakfrhalindeimanakadirolmakan
cakimandannceolabilir.3Bunaylecevapverilebilir:Maksatuki,kudret
hernekadarikizteyeelveriliisedeikizteydenbirinetaalluketmesiba
kmndan kudret ancak ikisinden biriyle olabilir. Szgelimi bir fiilin vukuuna
mukarin olmas gereken kudret bizzat o fiile talluk eden kudrettir; bir fiilin
terkinemukarinolmasgerekenkudretdebizatihiterketaallukedenkudret
tir.Yalnhaliylekudretisefiildennceveikizteyetaallukedebilecekdu
rumdadr. Ancak bu husus4tartlamayacak kadar aktr ve konumuzun d
ndadr.Bubakmdanmezkrcevabnbirfaydasbulunmamaktadr.
1

Teklifdebuistitaata/selametiesbabamteveccihtir.Bubakmdancizinteklifisz
konusudeildir.
2
u halde kfir kfr halindeyken bile imandan aciz deildir. Zira onun kfr halinde
kfresarfettiikudretbizatihiimanasarfedeceikudretinaynsdr.Bubakmdanhala
imanadakudretivardrveimanlamkellefolmasacizinteklifidemekdeildir.
3
Kfirinimanakudretindenbahsettiimiziinimanlaberaberolduunusyleyemeyiz.
Oysa Ehli Snnete gre kudret fiille beraberdir. Yani iman kudreti imanla beraber,
kfr kudreti kfrle beraberdir. Ama uras da gizli deil ki, burada kfirin imana
olan kudretinin imandan nce olmas hayaldir, gereki deildir. Yoksa ortada iman
eden bir kimse yok ki, biz onun gerekleen imanna tekaddm eden kudretinden
bahsedelim.EhliSnnetinfiilinkudretleberaberolduuynndekigrgerekle
enfiillerlealakalolmaldr.Kfirinimanmevhumdur,gereklemideildir.Nitekim
rihinbundansonragndemegetireceicevabdabunaiaretetmektedir.
4
Fiile taalluk eden kudretin fiile mukarin olmas ve terke taalluk eden kudretin de
terkemukarinolmashususu.

214

erhu'l-Akid

Kulgcn aanbir eyle sorumlu tutulmaz.Kulungcnaaney,

haddi zatnda imknsz/mmteni fi nefsih bir ey olabilecei gibi, haddi
zatndammknolanbireydeolabilir.kizttnbirlemesihaddizatnda
imknsz, bir cisim yaratmak ise haddi zatnda mmkn olan bir eydir.
Cenab Allah'n aksinin olacan bildii veya aksini murad ettii eylerin
vukuu (kfirin iman, snin itaati) gibi imknsz eylerle teklif olabilecei
konusunda ihtilaf yoktur. Zira bu gibi eyler haddi zatnda kulun kudreti
dhilindedir.
Kulungyetiremeyeceieylerlemkellefiyetininvakiolmadkonu
sundaittifakvardr.Ziraayetikerimede"Allah hibir nefsi kudretinin s
tndemkellefklmaz"(Bakara,286)buyrulmaktadr."Banabunlarnisimle
rini haber verin" (Bakara,31)ayetindekiemirteklifiindeil,ta'cziindir1.
Yine mminlerin bir duasna temas eden "Ey rabbimiz! Bize gcmzn
yetmeyeceieyleriykleme" (Bakara,286)ayetindeyeralan"tahml/yk
lemek"denmaksatteklifdeil,mminlerinbalarnakatlanlmasimknsz
belvemusibetlerinindirilmesi/slidir.
Teklifimlyutkkonusundaaslihtilafvukudantecevazdadr.Mu
tezile kubhi aklyi2kabul ettiinden byle bir eyin cevazn reddetmitir.
Ebu'lHasenelE'arisebunukabuletmitir.ZiraonagreAllah'tan[gelen]
hibireykabhdeildir.
"Allahhibirkimseyitakatininstndebireylemkellefklmaz"(Ba
kara,286)ayeti,teklifimlyutkncaizolmadnadadelilolarakkullanla
bilir.yleki,eerteklifimlyutkcaizolsaydonunvakiolduufarzedil
diindebundanbirmuhalinlazmgelmemesigerekirdi.Ziralzumilikisinin
tabiatgereilazmnmuhalolmasnnmelzumundamuhalolmasngerek
tireceihususuzaruridir.Hlbukiteklifimlyutkvakiolsaydbundanbir
muhallazmgelirdiki,buAllah'nsznnyalanolmasdr.[uhaldeteklifi
mlyutkcaizdeildir.Zirafarzvukuumuhaligerektirir.Farzvukuumu
haligerektireneydemuhaldir.]Bu[E'arlerekar],CenabAllah'nilmi
1

Burada arih Taftazan, Cenab Allah'n meleklere eyann isimlerini bildirmelerini

emretmesininonlarglerininstndebireylemesultutmakanlamnagelebilecei
ynnde muhtemel bir itiraz cevaplamakta ve sz konusu emrin gerei yerinegeti
rilmesi beklenen bir emir (teklif) olmadn, belki meleklerin aresizliini gstermek
zeretevcihedilmibiremirolduunubelirtmektedir.
2
Kubhiakl,eyanniyiveyaktolmasnnmcerretakllabilinebileceinivehattaakln
irkinbulduueylerinharamolduunusavunmakanlamndakelambirgrtr.

7. Konu: Halkul-Efl/stitat

215

veiradesiaksinetecelliedeneylerinimknszlnispattakullanlangarip
birdelildir/mugalatadr.
Bunun halli1yledir: Haddi zatnda mmkn olan hibir eyin farz
vukuundan muhal lazm gelmemesi gerektiini kabul etmeyiz. Bu ancak
haddi zatnda mmkn olan eye baka bir ey sebebiyle imknszlk arz
olmadzamangerekir.Yoksabiayrihiimtina/imknszlabinaenmuhal
lazmgelmesibatldeil,caizdir.NitekimCenabAllahkudretveihtiyaryla
kinatbuekliyleyaratthaldekinatnyokluuhaddizatndammkn
dr. Oysa kinatn yokluu farz edildiinde, malln illeti tmmeden2
tahallf cihetinden muhal lazm gelir. Demek ki, mmkn olan bir eyin,
haddi zatnda farz vukuundan muhal lazm gelmez. Zatndan baka bir
eye itibarla mmkn varlklarn farz vukuundan muhal lazm gelmemesi
gerektiiynndekigregelincebunukabuletmeyiz.

***

Hall,munazaradilindemugalatadagalatmahallinitayinvetespitedipartamacay
zmlemektir.
2
lletitamme,sonucumeydanagetirmesiiinbakahibireyeihtiyacolmayan,ge
rekli her eyi istihzar eden yetkin sebep, illet demektir. Mesela konuyu zihnimizde
yaknlatrmak iin elektrikler olduu takdirde alan bir anahtarn dmesine bas
makilletitamme,alanlambannyanmasdamalldr,diyebiliriz.Buradakinatn
yaratlmasn murad ettii halde Vacib'lvcud lizatihi illeti tamme, kinat da
malldr.lletitammetahakkukettiihaldemallntahakkuketmemesianlanille
tin tam olmadn gsterir ki, bu elikidir. u halde illeti tammeden malln geri
kalmasdnlemez.

216

erhu'l-Akid

( Tevlid )
Metnl-Akid
Darbeye maruz kalan kimsede darbe sonras meydana gelen ac, bir
insannkrmassonucukrlancamdameydanagelenkrlmahaliveben
zerleri hep Cenab Allah'n yaratt eylerdir. Bunlarn yaratlmasnda
kulunherhangibirtesiriyoktur.

erhul-Akid
Birinsannvurduukimsededarbesonrasmeydanagelenac,birin
sannkrmassonucumellifingetirdiibukaytkonununtartlanboyutu
natemasiindir.Zirabukonudakulunbugibieylerdedahliolupolmad
tartlmtr.krlancamdameydanagelenkrlmahaliveldrmesonucu
meydanagelenlmvebenzerlerihepCenabAllah'nyaratteylerdir.
NitekimyaratcnnsadeceCenabAllaholduuvebtnmmkintnvas
taszolarakonaistinatettiihususugeridebelirtilmiti.
MutezilebazfiilleriCenabAllah'tanbakasnaisnatedebildikleriiinu
grilerisrmlerdir.Eerbirfiil,kulunherhangibirfiilininaraclolma
danmeydanagelirsebumbaereten/dolaymszolarakmeydanagelmiolur.
Eer bir baka fiil araclyla meydana gelirse bu fiil tevlid/dolayl olarak
meydanagelmitir.ylekitevlidyoluylameydanagelenfiillerdeilkfiilfailine
ikincifiiligerektirmektedir. Anahtarevirirkenelinhareketinin/fiilininanah
tarn hareketini/fiilini mucip olmas byledir. u halde darbe alan kimsede
meydana gelen ac darptan, camn krlmas da krma iinden mtevellittir.
Mutezileye gre bunlar Cenab Allah tarafndan yaratlm deildir1. Bize
grebtnbunlarCenabAllah'nyaratmasylaolmutur.
1

Mutezilenin ounluuna gre kul her iki eit fiili de kendisi yaratr. Kul mba
eretenolanfiilleridorudanyaratrken,tevldenolanfiilleridolaylolarakyaratmak
tadr.Ancakilkdevirmutezillerindenbukonudafarklgrlernakledilmitir.Nakle
greenNazzambukonudasonralarEarilerinbenimseyeceigrbenimsemitir.
Mutezile'denSmamebinelEresisetevldfiillerinmuhdisiolmayanhavadistenol
duunu ileri srmtr. edDarrar ve elHafs tevlid fiilleri kendi iinde tasnife tabi
tutmu;fikirsonrasoluanilimgibifailinmahallikudretindeolanmvelledtkulun
fiillerinden grmlerdir. Bundan baka kesme fiilinden mtevellid kesilme hali gibi
failinmahallikudretindeolmadhaldeonunihtiyarnamuvafkolanmvelledtda
kulunfiilindenkabulederekonunmahlkusaymlardr.Atlantanhareketimisalin
deolduugibifailinihtiyardnakanmvelledtisekulunfiilindensaymamlar
dr.Bkz.,enNibrs,s.191.

7. Konu: Halkul-Efl/Tevlid

217

Bunlarnyaratlmasndakulunherhangibirtesiriyoktur.Mellifinbu
radayaratlmakaydngetirmemesidahadoruolurdu.Ziramvelledt
diyeisimlendirilenbufiillerinsadeceyaratlmasndadeil,kesbindedeku
lunherhangibirtesiriszkonusudeildir.Yaratlmasndakulunbirtesirinin
olmamas aktr; zira yaratma fiilinin kuldan sadr olmas imknszdr. Bu
gibifiillerinkesbindekuluntesirininolmamasisebufiillerinkulunmahalli
kudretinde bulunmamasndan kaynaklanr1. Kulun mahalli kudretinde ol
mayan bir fiili kespetmesi mmkn deildir. Bu sebepledir ki kul bu gibi
fiillerinmeydanagelmesinemaniolamaz.Oysaonunkesbettiiihtiyarfiil
lerbyledeildir.

***

Krlma ii krma fiilinde failin sarf ettii kudretin mahalli/sahibi olan insanda deil
camdameydanagelmitir.Darbealaninsandameydanagelenacdabyledir.Kudre
tinsahibiolanfaildedeildarbealanmefuldemeydanagelmitir.Ancaktefekkrne
ticesindemeydanagelenilim/bilmeiitefekkresarfedilenkudretinsahibiolanayn
insanda meydana gelmitir. u halde rih'in ta'lili meseleyi tam olarak izaha kafi
gelmemektedir. Zira bu ta'lile gre filin mahalli kudretinde olan baz mvelledtn
kulun kesbiyle olmas gerekir. Oysa mellif bunlarn kesbi olduuna kail deildir. u
haldemvelledatnkesbolmadnispatiinonlarnihtiyarharicimeydanageliinin
zaruretihususunaatftabulunmakdahashhatlibiryoldur.Bkz.,enNibrs,s.192.

218

erhu'l-Akid

( Ecel )
Metnl-Akid
Katledilen kii eceliyle lmtr. lm, mevtayla kaim olup Allah
Teltarafndanyaratlmtr.Ecelbirdir.

erhul-Akid
KatledilenkiieceliyleAllahTelkatndalmiintakdiredilenva
kitte lmtr. Baz Mutezile imamlarnn dnd gibi, ktil, maktuln
ecelinin nne geip onun hayatn bitirmi deildir. Bu konuda Ehli Sn
netindeliliyledir:CenabAllah,ilmiezelisinemuvafkolarakkullarnn
ecelleriniteredddemahalkalmayacaksurettetakdiretmitir.Ayrca"On
larnecellerigeldiindeonunebirannenedebirangeriyealamazlar"
(A'rf,34)ayetideEhliSnnetindelillerindendir.
Mutezilebukonudabazamellerinmrartrdnbildirenhadislerle1
istidlal etmitir. Ayrca maktln eceliyle lmesi durumunda ktilin ne
zemmenediyetevenedeksasamstahakolamayacandabirdelilolarak
ilerisrmlerdir.Ziramaktleceliyleldndebulmktilinneyarat
masnedekesbiyleolmutur.
Mutezilenin delillerinin cevabna gelince, birinci delilde kullandklar
hadislergrlerinedeliltekiletmez.ZiraCenabAllah,szkonusuameli
ilememi olsayd kulun mrnn mesela krk sene olacan bilmekteydi.
Ne var ki Cenab Allah kulun ilgili ameli ileyeceini ve mrnn yetmi
sene olacan bilmitir. Cenab Allah, mevzu bahis amelin bulunmamas
halindemrnfazlalamayacanbildiiiinfazlalkszkonusuamelenis
petedilmitir.[Ortadatekbirecelvardr.Yoksaecelemdahaleyleikincibir
durum/kaderszkonusudeildir.]
Mutezileninikincidelilineylecevapverilebilir:Ktilincezavetazmi
nata mstahak olmas, yasak olan bir ii ilemesi ve akabinde Allah'n al
1

Baz hayrl amellerin ilenmesi durumunda rzkn ve mrn artacana dair Allah
reslndennakledilenhadislervardr.MeselaHz.Sevbankanalylagelen"kazayan
cakduagerievirir,mrancakbirr/annebabayaihsanartrr"(SnenibniMce,
hadis no, 90) hadisi bunlardandr. Yine Enes bin Malik kanalyla gelen bir rivayette
Allahreslnnyledediibildirilir:"Her kim rzknn almasn ve mrnn uza
tlmasnisterseslairahimdebulunsun"(SahihiBuhr,hadisno,2067)

7. Konu: Halkul-Efl/Ecel

219

tarikiceryi'ldeh1lmyaratacabirfiilikesbetmesisebebiyletaabbud
bir hkme dayanmaktadr.2Nitekim katletme fiili yaratmak cihetinden ol
masa da kesp cihetinden katilin fiilidir. [Katil kepsinden sorumlu olduun
dankatlfiilindendemesuldr.]
lm,mevtaylakaimolupAllahTeltarafndanyaratlmtr.Kulun
bundaneyaratmakcihetindennedekespcihetindenbirtesiri/dahliyoktur.
Mevtin/lmnyaratlmlonunvcdbirmefhum3olmasndankaynak
lanr. Nitekim ayeti kerimede "lm ve hayat yaratan Allah" (Mlk,2)
buyrulmutur.4ounluk kelamclar lmn adem bir mefhum olduunu
kabuleder5.Veayettegeen"lmyaratan"ifadesini"lmtakdireden"
eklindetevilederler.
1

Buradamellifkatlfiiliylelmarasndakiilikininzarurolmadn,bilakisdoldu
unu tasrih etmektedir. Yani katl fiili neticesinde lmn gereklemesi zorunlu de
ildir;buadetiilahibyleolduuiinbyledir.Yoksakatlfiililmemessirdeildir.
2
Taabbd hkm, illeti aklla tespit edilemeyen hkmlerdir. Fkhn ibadt ksmndaki
hkmler genelde bu kabildendir. Mesela le namaznn farznn drt rekat olmas
taabbudbirhkmdr.Akllabununilletitespitedilemez.Bununaksitalilhkmlerdir.
Bunlarnilletiakllatespitedilerek,itihatvekyasamedartekilederler.Fkhnmuamelat
ksmndakihkmlergeneldebukarakterdedir.Meselama'dmunsatnnademicevaz
talilbirhkmdr.Birmtehidbuhkmnilletvegerekesinipeklanlaypta'lilegi
debilir. arih Taftazn'nin ifadesiyle burada da bir tr taabbud hkm sz konusudur.
Katilin,katlfiilindemessirolmadhaldecezayaarptrlmashususukat'naslarlasabit,
illetvehikmetiaranmadandorudankabuledilmesigerekenilahibirhkmdr.uvarki,
katil iledii fiille al tariki ceryi'ladeh de olsa maktuln lmne sebep olduundan
cezayaistihkakaklladatespitedilebilir.Bubakmdankatilincezasylaalakalerhkm
zellikleksasmahzataabbudbirhkmolmamakgerekir.
3
Vcdmefhum,varlksalkavramlar.Haritevarolanbireyetekabledenkavram
lar.Meselahayatkavramcanlvarlklardaeserleriylegrlphissedilenbirarazdrve
haric bir varlktr. Sadece zihinsel soyut bir kavram deildir. Hayattan bamsz bir
araz olarak mstakil bir mahiyeti olduunu savunanlaragre lmdeharite vardr
ve vcdbirkavramdr. Bunlaragre lm, hayata ztbir keyfiyet olmakla bireit
arazdr.lmhayatmefhumunabal,onunnefyindenibaretbirkavramolarakd
nenleregre lm yaln zihinsel bir kavramdr ve haric bir varla tekabl etmez.
Bunlara gre lm, hayat sahibi olan varlklarda hayatn durmas/intifas demektir.
Grld gibi burada lm hayatn intifasna/nefyine eitlenmitir. Nefyin harite
tekablettiibirgereklikolmadndanlmdeadembirmefhumolmaktadr.
4
lmnyaratlmolmasdaonunvcdbirmefhumolduunugsterir.Zirayarat
laneyvarolmutur.
5
NitekimKadBeyzavi,AdudddinelcverihTaftazn'nindeiindeolduugednem
Earileribugrtedir.Bunlaragrelm,hayatanndanolaneyinhayattaolmamas
anlamna gelir. Bazlarna gre lm, hayat sahibi varlkta hayatn zail olmas demektir.
Bkz.,enNibrs,s.195.

220

erhu'l-Akid

Ecel birdir. Durum Mutezile'den elKa'b'nin dnd gibi deildir.

elKa'b,birilmdierikatlolmakzeremaktulnikieceliolduunuileri
srmekte, katledilmemi olsayd maktuln dier eceli olan lm vaktine
kadaryaayacansavunmaktadr.Durumfilozoflarndediigibidedeildir.
Onlarcanllarnbiritabiidieriihtiramolmakzereikieceliolduunusavu
nurlar. Tabii ecel, mizatan gelen nemin kurumas ve hararetin snmesi
sebebiylecanlnnldvakittir.htiramecel,beklenmedikafetlervehas
talklarsonucucanlnnldvakittir.

***

7. Konu: Halkul-Efl/Haram Rzk

221

( Haram Rzk )
Metnl-Akid
Haramrzktr.Helalveyaharamherkesancakkendirzknyer.Birin
sannkendirzknyiyememiolmasyadabakasnnonunrzknyemi
olmasdnlemez.

erhul-Akid
Haram rzktr. Nitekim rzk, Cenab Allah'n canllara bahedip de ye
diklerieydir.Buisebazenhelal,bazendeharamolur.Rzkbuekildetarif
etmek, onu "canllarn beslendii ey" diye tarif etmekten daha dorudur.
Zira bu ikinci tarifte rzkn Allah'a isnadndan sz edilmemitir. Oysa rzk
mefhumundabuhususadikkatedilmitir.
Mutezileimamlarnagreharamrzkolamaz.Ziraonlarnrzkagetirdii
tarif buna imkn tanmamaktadr. yle ki, onlar rzk tanmlarken onun,
malikinin yedii bir memlk olduunu veya kendisinden faydalanlmas sa
kncal olmayan bir ey olduunu belirtirler. Bu ise ancak helal eyler iin
geerlidir.FakatMutezileningetirdiibirincitarifegrehayvanlarnyedii
eylerin rzk olmamas gerekir. [nk hayvanlarn malik olduu sylene
mez.]Ayrcaherikitariftende,mrboyuncaharamyiyenbirkimseyiAl
lah'nhirzklandrmamolmassonucukar.
MutezileileEhliSnnetarasndakibuihtilaf,rzknAllah'aisnadveAl
lah'tan baka kimsenin rzk vermemesiyle alakaldr. Bunun yannda kul
haramyemeklezemmvecezayamstahakolmaktadr.Allah'aistinadeden
bireyirkinolamayacanavebueyiirtikpedenkimsecezayamstahak
klnamayacanagreMutezileharamnrzkolamayacansavunmutur.
Mutezileninbuyaklamnaylecevapverilir:Haramyiyenkimsenin
cezaya mstahak olmas, onun kendi iradesiyle rzkn esbabna tevesslde
ktbiryoltakipetmesindendir.
Helalveyaharamnitekimherikisiyledebeslenmegerekleirherkesan
cakkendirzknyer.Birinsannkendirzknyiyememiolmasyadabakas
nnonunrzknyemiolmasdnlemez.nkCenabAllah'nbirahsiin
takdirettiiyiyeceiokimseninyemesizorunludur.Szkonusuyiyeceibirba
kasnn yemesi imknszdr. Ama rzk Mutezilenin tarifinde yer ald zere
memlk/mlk olarak dnrsek onu bir bakasnn yemesi dnlebilir.
[Zirakiininancakkendimlkndenyemesiaklenzorunlubireydeildir.]

222

erhu'l-Akid

( Hidayet ve Dallet )
Metnl-Akid
CenabAllahdilediinidallete,dilediinihidayeteulatrr.

erhul-Akid
CenabAllahdilediinidallete,dilediinihidayeteulatrr.Cenab
Allah'tanbakayaratcolmadiinbucmledegeenihdfiilinihidaye
tiyaratmak,idllfiilinidedalletiyaratmakeklindeanlamalyz.
Mellifin meiet/"dilediini" kaydn getirmesi hidayetin hak yolu be
yanetmektenibaretolmadnaiareteder.nkhakyolunbeyansadece
Allah'n diledii kimselere deil herkese amildir. Bunun gibi ayn kayt,
dllin/dalalete drmenin kulu dalalette bulmak veya onu sapkn diye
isimlendirmektenibaretolmadnadaiareteder.ZirabuhususunAllah'n
meietinebalanmsnnbiranlamyoktur.uvarki,bazenhidayetinPey
gamberimize, bazen de Kuran Kerime isnad edildii vakidir. Bunun gibi
idllin de eytana veya putlara isnad edildii de vakidir. Bunlar sebebiyet
yoluylamecazkullanmlardr.
Meayhn/mtekaddiminkelamclarnnkonuylailgiliifadeleriyledir:
Hidayetbizegreihtidann/doruyolaermefiilininyaratlmasdr."Al
lahonahidayetettideohidayetibulamad"gibiifadelermecazdir.Busz
"Allahonadoruyolugsterdiveyaonudoruyoladavetettideoicabet
etmedi"anlamndadr.
Mutezileyegrehidayet,doruyolugstermekanlamndadr.Mutezi
lenin bu gr yanltr. Zira Cenab Allah "Sen asla sevdiin kimseye
hidayetedemezsin"(Kasas,56)buyurmaktadr.Bunungibihadisierifte"Ey
Allahm!Kavmimehidayetet!"buyrulmaktadr.(AhmedbinHanbel,elMsned,
1/441)EerhidayetMutezileninilerisrdgibidoruyolubeyanetmek
anlamndaolsaydbunlarnbiranlamkalmazd.ZiraAllahResulsevdikle
rinedekavminededoruyolubeyanetmitir.
[Mtekaddim kelamclarn naklettiine gre bizim ve Mutezilenin g
rleribyleolmaklaberaberbunlaryaygnlkkazanmdeildir.Bukonuda
hemMutezileninhemdeEhliSnnetinyaygngryledir:]

7. Konu: Halkul-Efl/Hidayet ve Dallet

223

Mutezileninbukonudamehurolangrnegrehidayet,matlba/
kendisindenhedefleneneyeulatraniarettir.Bizegreise,matlbaula
tran yola iarettir. aret bu ekilde olduktan sonra matlba bilfiil ulalp
ulalamamashidayetemanideildir.1

***

ButarifleregreMutezile,Allahnkuluhidayetettiinisyleyebilmekiinokimsenin
bizzathidayeteermiolmasnartkoarkenEarlerbunuartkomazlar.uhalde
MutezileAllahnkfirlerihidayetetmediinisavunurken,Earlerhidayetettiinisa
vunmaktadr.AncakrihinMtekaddimnkelamclardannaklettiitarifleregredu
rumtamtersidir.ZirabutarifleregreMutezileAllahnkfirlerihidayetettiinisavu
nurken Earler hidayet etmediini savunmaktadr. Bu fark muhtemelen kelimenin
biriszlkdierikelamanlamndankaynaklanmaktadr.rihinEarlereaitolduu
nubelirttiiikincitarifhidayetkelimesininszlkmanasnyanstmaktadr.Birincita
rifisekelammanayyanstr.AslndaEarlerMtekaddimnolsunMteahhirinol
sunherikitarifidebenimsemekteveyerinegrekelimeyebuikimanadanmnasip
olannvermektedirler.NitekimFusslet,17gibiayetleritefsirederkenikincitarifiyani
kelimenin szlk anlam, Fatiha, 6 gibi ayetleri tefsir ederken de birinci tarif yani
kelamanlamuygundmektedir.

224

erhu'l-Akid

( Kul in En Faydal Olan eyi Yaratmak )

Metnl-Akid
KuliinenfaydalolaneyiyaratmakCenabAllah'avacipdeildir.

erhul-Akid
KuliinenfaydalolaneyiyaratmakCenabAllah'avacipdeildir.Ak
sitakdirdeCenabAllahhemdnyadahemahiretteazapekenfakirkfirleri
yaratmazd. Ayrca byle dndmzde Cenab Allah'n kullar zerinde
bir minneti olamayaca gibi, baz kullarna hidayeti ve eit eit hayr lt
fetmesikarlndakrhaketmiolmasdadnlemezdi.nkbunlar
vacibinedasndanbakabireydeildir.[Vacibinedasnakrgerekmez.]
Bunun gibi Allah'n Hz. Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) olan
ltfunun,EbuCehil'e (Allahonalanetetsin)olanltfundandahafazlaolmamas
gerekirdi.nkbugregreCenabAllahn,herikisinedegcnnyet
tiienstdzeydefaydayyaratmolmasgerekirdi.
YinebugregreCenabAllah'tanduasadedindesmet,muvaffaki
yet,darvakitlerdedarlnkaldrlmas,bollukvebereketvakitlerindebereke
tin artrlmas ynnde dua etmemiz doru olmazd. nk bu gre gre
Cenab Allah'nyaratmadeyher birinsanhakkndazararldr ki,Allah'n
bunuterketmesigerekir.
AyrcabugregrevacibiyerinegetirdiinegreCenabAllah'nkud
retinde kullarn faydas adna artk bir eyin kalmamas ve onlarn hayrna
olandandahafazlabireyyapamamasgerekirdi.1
Yemin ederim ki, Mutezilenin bu ve muhalif olduklar konularn o
undazararlarkimseyegizlikalmayacakkadarfazladr.Budaonlarnilahi
yt bilgilerinde kt grl olmalarndan ve zellikle "kyas'lgib ale'
1

urasbilinmeliki,rihintenkitettiivetrlgerekelerlertmeyealtaslah
fikriMutezileninhepsininaynanlamdasavunduubirfikirdeildir.zelliklerihin
burada nakzetmeye alt ekliyle aslah gr Mutezileden elCbbnin fikirle
riylertmektedir.Dierlerinindebalkolarakaslahfikrinisavunduubirvakaise
deieriiburadakieletirilerinbirounamaruzkalmayacakbiimdefarkldr.Buko
nudadahagenibilgiiinbkz.,enNibrs,s.202;SleymanDnya,eeyhMuham
medAbduhBeynelFelsifevelMtekellimn,s.35.

7. Konu: Halkul-Efl/Kul in En Faydal Olan eyi Yaratmak

225

hid"yntemi1tabiatlarnaiyiceilemiolmasndanilerigelmektedir.
Kullar iin en faydal olan yaratmak Allah'a vaciptir, derken Mutezi
leninkullandenglgereke,aksininAllahiincimrilikvesefihlikola
cakaygsdr.Bugerekeyecevabenderizki;kesindelillerleAllah'nkere
mi,hikmetiveilerinsonuhakkndakisonsuzbilgisisabitolduuhaldeonun
menetmehakkbulunanbireyiinsanlardanmenetmesiadaletvehikmet
tenbakabireyleaklanamaz.
Sonrabirtrlanlamdeilim,Allah'abireyinvacipolmasneanla
ma gelir? Herhalde buradaki vacibe, terkine yergi ve ceza gereken ey di
yemeyiz. [Zira Allah'n zemmedilmesi veya cezaya uratlmas Mutezileye
gredeszkonusudeildir.]Buradakivacip;sefeh,abes,cimrilikveyace
haletgibiZtBrhakkndamuhaldurumlargerektireceiiinAllah'tan
kar koyamayaca ekilde suduru zorunlu olan eydir de diyemeyiz. Zira
bugrCenabAllah'nihtiyarninkranlamnagelirvetutarszfelsefeye
meyilden baka bir ey de deildir. [Oysa Mutezile teorik olarak Allah'n
ihtiyarnkabuleder.]
1

Kyas'lgib ale'hid, gaibi ahide kyas etmek. Gayb lemini ehadet leminin
artlarna gre anlamak, yorumlamak. drak ve ihsasmzn dnda kalan metafizik
lemleilgilikonulardafizikkanunlarngeerlisaymak,fizikllerlemetafiziklemi
kurgulamak. Umuri beeriyyede geerli olan kanun ve teamlleri umuri ilahiyyeye
detatbiketmeyekalkarak,beeritecrbeyilszcegenelletirmek.MeselaMute
zilenin ahirette Cenab Allah'n grlebilecei esasn inkr etmesi byk oranda
kyas'lgibale'hidanlaynntesiriyledir.MutezileCenabAllah'nkullarlaayn
hizadaolmasgerekeceini(muhzt),onunbirmekndavebiryndebulunmasla
zmgeleceinigerekegstererekruyetllahinkretmitir.Halbukibugibigereke
lergrmeninfizikartlardrvefiziklemleilgilidir.Metafiziklemdegrmefiiliiin
ayn artlarn geerli olduunu gsteren bir delil sz konusu deildir. Buna ramen
Mutezileninruyetllahinkretmesifizikllerimetafiziklemideiinealacakbi
imdegenelletirmesindenilerigelmektedir.Durumbukonudadabyledir.Mutezile
kuliinenfaydalolaneyiCenabAllah'nyaratmasvaciptir,derkenmeseleyiefendi
ilekleilikisizeminindedeerlendirmi,beeritecrbeyiesaskabuletmitir.Efendi
ninklesinektlkyapmaypdaimaiyilikyapmasnaslgerekliiseCenabAllah'nda
kullarna daima iyilik yapmas gereklidir, demilerdir. Zaman zaman ehli snnet ke
lamclarnn da kyaslgaib alehid kabilinden izahlar yaptna rastlanmaktadr.
Amabunlarbirinanmeselesinitemellendirme/delillendirmesadedindeyaplanizah
lar deildir. Bunlar sadece meselenin zihnimizde daha iyi yerlemesini salamak iin
takripkabilindenyaplanizahlardr.Bazenbuyntemin,zatennaslarlasabitolmubir
meseleyietraflcadelillendirmekadnaikincincderecedenpekitirmekiingeti
rilmibirdelilolarakdakullanldvakidir.

226

erhu'l-Akid

( 8. Konu: Kabir Azab )

Metnl-Akid
KabirdekfirlerinvebazsmminlerinCenabAllah'nbilipmurad
ettii bir ksm yollarla azab grmesi, slih mminlerin de mkfatland
rlmasveMnkerveNekir'inkabirdesorgususem'delillerlesabittir.

erhul-Akid
KabirdekfirlerinvebazsmminlerinCenabAllah'nbilipmurad
ettiibirksmyollarlaazabgrmesi,Mellifburadaazabsmminlerin
birksmylasnrltutmutur.ZiraonlararasndanCenabAllah'nazabet
meyidilemedikleriolacaktrki,onlargerektenazapgrmeyecektir.
slih mminlerin de mkfatlandrlmas Mellifinkabirazabnnya
nnda kabir mkfatna da temas etmesi, genelde melliflerin, hakkndaki
naslarnokluuvekabirehlininounluununkfirvesilerolmassebe
biylekabirazabnzikreayanbularaksadeceonunlaiktifaetmesindenda
haisabetlidir.
veMnkerveNekir'inbunlarkabregiripkulusorguyaekenikimelek
tir. Kabirde kula rabbinden, dininden ve peygamberinden sorarlar. es
SeyyidEbc1busorgununocuklariindegeerliolduunuilerisrer
ken2, bazlar bu sorgunun peygamberleri de iine aldn savunmutur.
kabirdesorgusuhepsem'delillerlesabittir.Nitekimbunlarhaddizatnda
mmknolaneylerdirvenaslarnbildirdiigibivukuunumuhbirisadk/Hz.
PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem)habervermitir.
1

Muhammed bin Ahmed bin Hamza esSeyyid Ebu c. Hayatna dair kaynaklarda
pekbilgibulunmamaklaberaberRuknlislamAlibinelHseynesSudileaynd
nemdeyaadbilindiindenhicr5.YzylHanefifakihlerindenolduusylenmekte
dir.Bkz.,Leknev,elFevidlBehiyye,s.155.erhulakiditahkikvetalikleriyleye
niden nereden Muhammed Adnan Dervi burada Seyyid Ebu c ireveyh el
HemednadndabirbakaEbucilekartrmtr.
2
Kabirde ocuklarn da sorgulanaca fikrikonuyla ilgili bir hadisedayandrlmaktadr.
Rivayete gre Allah Resul bir ocuun cenaze namazn kldrm ve Allahm, Onu
kabirazabndankoru!diyeduaetmitir.bniHacerveSuytgibihadisilerburadaki
azabn kabir vaheti/yalnzl olacan bildirerek meseleye zm getirmilerdir.
Bkz.,enNibrs,s.206.

8. Konu: Kabir Azab

227

CenabAllahylebuyurur:"Onlar,sabahakamateesunulurlar.K
yametattgn,Firavun'unadamlarnazabnenarnasokundenir."
(M'min,46),
"Onlar,gnahlaryzndensudabouldular;peindenateesokuldu
lar,kendilerineAllah'tanbakayardmcbulamadlar."(Nh,25)
Allah resl de yle buyurmaktadr: "drardan saknn. Zira kabir
azabnnouondandr."(elHakim,elMstedrek,1/183)
Bir baka hadisi eriflerinde Allah resl yle buyurur: " 'Allah ina
nanlar,dnyahayatndaveahirettesalambirszzerindetutar'(brahim,
27)ayetikabirazabhakkndanazilolmutur.Mminekabirderabbinkim,
dinin ne, peygamberin kim? diye sorulduunda o, rabbim Allah, dinim
slamvePeygamberimMuhammed,der.[Bylecesalambirszzerinde
tutulmuolur.]"(Buhar,1369;Mslim,4/2201,2202)
Bir dier hadiste yle buyurulur: "l kabre konulduu zaman ona
simsiyah ehreli ve masmavi gzl iki melek gelir. Bunlardan birine
Mnker,dierineNekrdenir...."(Tirmizi,1171)
"Kabiryacennetbahelerindenbirbahediryadacehennemukurla
rndanbirukurdur"(Tirmizi,2412)
Sonuolarakbuvebunungibiahirethallerikonusundakihadisler,her
ne kadar tek tek her biri hd rivayetler olsa da, topluca ele alndnda
manenmtevatirderecesinevarmtr.
KabirazabnMutezileveRafiziyyedenbazlarinkretmilerdir1.Onla
ra gre len kimse ta toprak gibi hayat ve idrak olmayan cemat haline
gelmitir.Buhaldeykenonaazabedilmesiimknszdr.
1

rihinburadabazlarifadesinikullanmasyerindedir.Aksiyndekibilgidahayaygn
grnsedeMutezile kabirazabnekseriyetle kabul eder. Nitekim Mutezile imamla
rndanKadAbdulcebbr[Tabktnda]Mutezileninkabirazabnittifaklareddetme
diini, bunun sadece Drar bin Amra ait bir gr olduunu belirtir. Geni bilgi iin
bkz.,elAyn,UmdetlKr,c.3,s.118.
Ayrca Kad Abdulcebbar, erhuluslilhamse isimli eserinde yukardaki ifadeleri
teyid eden beyanlarnn yannda Mutezileyle ilgili bu yanl bilgilenmenin bnr
Rvendnin,Mutezilekabirazabninkrediyoreklindekiifadelerindenkaynaklan
dnbelirtir.Bkz.,KdAbdulcebbar,erhulUslilHamse,s.730.

228

erhu'l-Akid

Onlaracevabenyledenir:CenabAllah'nlenkimseninamabtn
paralarndaamabazparalarndaazabnacsnveyanimetintadnhisse
decekkadarbirhayatyaratmasmmkndr.Budurum,mevtannbedeni
ne ruhun tekrar iade edilmesini gerektirmedii gibi onun kabirde hareket
etmesini, sarslmasn ya da zerinde azab izlerinin grlmesini de gerek
tirmez.Bubakmdansudaboulan,hayvanlartarafndanparalanpyenilen
veya havada aslp kalarak len her mevta biz fark edemesek de kabirde
azaba maruz kalabilir. Cenab Allah'n mlk ve melektnn harikulade
incelikleri,onunkudretvecebertununakllaradurgunlukverenfevkalade
halleri zerinde dnen kimse bu gibi eyleri imknsz bulmak bir yana
garipsemezbile.
Kabir ahvali dnya hayat ile ahiret hayat arasnda bir geit olduun
danMellifkabirahvalinimstakilbirkonuolarakeleald.
Mellifkabirahvaliileilgiliszlerinitamamladktansonra;hair,neir
vedierahiretlemineaitkonularntafsilatnayervererekahiretahvaline
gemitir.
Btn bu din esaslarn delili odur ki, bunlar haddi zatnda mmkn
eylerdirvebunlarnvukuunumuhbirisdkhabervermi,KitapveSnnet
bunutasrihetmitir.uhaldebugibiuhrevhallerinvukuusabittir.Mellif
debumeselelereitinagstermivekonuyutahkikvetekidmaksadylabu
esaslarngerekliinitasrihetmitir.BusadetteMellifyleder:

***

9. Konu: ldkten Sonra Dirilmek

229

( 9. Konu: ldkten Sonra Dirilmek )

Metnl-Akid
ldktensonradirilmekhaktr.

erhul-Akid
ldkten sonra dirilmek haktr. ldkten sonra dirilmek, Cenab Al
lah'n llerin asl czlerini bir araya getirip onlara ruh flemek suretiyle
kendilerine tekrar hayat vermesidir. ldkten sonra dirilmenin hak oluu
nun delillerine misal olarak u ayeti kerimeleri gsterebiliriz: "phesiz
kyamet gn tekrar diriltilirsiniz." (M'minn,16),"De ki: Onlar ilk defa
yaratan diriltecektir. O, her trl yaratmay bilendir." (Ysn,79)Ayetve
hadislerde bedenlerin har edileceine dair bunlardan baka daha birok
kat'nasbulunmaktadr.
Filozoflarbedenlerinyenidendiriltileceiesasninkretmitir.Buko
nudagrlerinedayanakolarakmadm/yokolanbireyintekrarbiaynih
iadesininimknszoluunuilerisrmlerdir.Filozoflarnellerindemuteber
birdelilolmamaklabirlikteilerisrdkleribudelil,ldktensonrabedenle
rin diriltilmesi esasyla elimemektedir. Zira bedenlerin tekrar diriltilme
sindenbizimanladmzCenabAllah'ninsannaslczlerinibirarayageti
rerek ona ruhunu iade etmesidir. Buna biaynih ma'dmun iadesi denip
denmemesinemlideildir.
Bedenlerindirilmesibuekildeanlaldktansonradirilieyneltilenbir
ksmitirazlardaanlamnkaybedecektir.Szgelimibedenlerindirilmesine
itiraz sadedinde, bir insann dier bir insan tarafndan yenilerek onun bir
czhalinegelmesidurumundadirilitebirsorunolduuilerisrlmektedir.
yleki,szkonusuczleryaherikiinsannbedenineiadeedilecektirkibu
muhaldir1.Yadaonlardansadecebirininbedenineiadeedilecektir.Budu
rumda dieri btn czleriyle dirilmi olmayacaktr. Bedenlerin dirilmesin
den ne anladmz tekrar hatrlanacak olursa bu itirazn anlamsz olduu
ortaya kar. Zira insanlarn bedenlerine tekrar iade edilen ey onlarn ha
yatlarnn bandan sonuna kadar tadklar asl czleridir. Yedii insann
czleriyiyenkimseninaslczlerideildir,fazlalktr.[Bubakmdanyenilen
czlerinyiyeninsannbedeninedeiadeedilmesigerekmez.]
1

Ziraaynandabircznaynylaikimeknda/bedendebulunmasimknszdr.

230

erhu'l-Akid

tiraz: Sizin anlattnza gre bedenlerin dirilmesi inanc tenash/ruh

ginancndanbakabireydeildir.nkinsanaahretteverilecekyeni
bedenionundnyadakibedenininaynsdeildir.[Budurumdaruhbirbe
dendenbakabirbedenegetmiolacaktr.]Nitekim"Cennetehlisakal
sz ve bedenleri klsz olacaktr" (AhmedbinHanbel,2/295,343), "Cehennem
ehlindenbirininazdiiUhuddakadarbykolacaktr"(Mslim,44/2851)
gibihadislerdebunugstermektedir.Busebepledirki,"hibirmezhepyok
turki,onunkklerinetenashinancszmolmasn"denmitir.
Cevap:Eerikincibedenaynkimseninbirincibedenininaslczlerin
denyaratlmolmasayddediinizdoruolur,bedenlerindiriliinetenash
denebilirdi.Bunaramenbedenlerindiriliiinancnatenashdenecekolur
sabusadecelfzbirtartmadr.Adnistertenashkoyalm,isterbakabir
ey koyalm; birinci bedenin asl czlerinden yaratlan ikinci bedene ruhun
iadesinin imknsz olduunu gsteren bir delil bulunmamaktadr. Aksine
btn deliller, tenash diyelim ya da demeyelim, bedenlerin dirileceini
ispatlamaktadr.

***

10. Konu: Mizan/Kevser Havuzu/Srat

231

( 10. Konu: Mizan/Kevser Havzu/Srat )

Metnl-Akid
Mznhaktr.Ameldefterlerihaktr.Sorguhaktr.HavzKevserhak
tr.Srathaktr.

erhul-Akid
Mzn,haktr.Ayetikerimede"Ogntart/mzanhaktr.Kimin(sevap)
tartlarargelirse,iteonlarkurtuluaerenlerdir."(A'rf,8)buyrulmutur.
Mizanamellerinmiktarnntespitineyarayanaratr.nsanaklonunkeyfi
yetiniidraketmektenacizdir.
Mutezile amellerin araz olduunu gereke gstererek iadelerinin im
knsz olduunu ileri srmtr.1Ayrca iadeleri mmkn olsa bile [birer
cisim olmadklar iin] bu defa tartlmalarnn mmkn olmadn savun
mutur. Bundan baka Mutezile, tartlmalar mmkn olsa bile ameller
Cenab Allah'a malum olduundan tartlmalarnn abes olduunu dne
rekmizaninkretmitir.
EhliSnnetinMutezilenindelillerinecevabyleolmutur:Hadisler
de varid olduu zere mizanda tartlacak olan amel defterleridir. Ameller
dorudantartlmadndanortadabirsorunkalmaz.
CenabAllah'nfiillerininbirksmgayelerlemuallelolduuprensibini
kabuletsekbile2,CenabAllah'nmalumuolduuhaldeamellerintartlma
1

rihinMutezileyleilgilibutespitisahihgrnmemektedir.Evet,Mutezilekendiiinde
homojenbiryapdeildir.lerindenMizanyadadierahiretgereklerinibilindiiha
liyleinkredenlerolmutur.AmabuMutezileningeneliningrnyanstmamakta
dr.NitekimMutezileimamlarndanKadAbdulcebbarMutezileninitikatesaslarnan
latterhuuslilhamseisimlieserindeMznndnyadabildiimizhaliylehakol
duunubelirtmektedir.Bkz.,KdAbdulcebbar,erhuUslilHamse,s.735.
2
EarimamlarnagreCenabAllah'nfiilleribirksmamalarabal/mualleldeildirve
CenabAllah'nfiiliamailkesinegredeerlendirilemez.Onunfiilihangiamacamatuf
dnlrsednlsn mutlak anlamda iyidir vegzeldir.Bu bakmdan Mutezilenin
yaptgibi,CenabAllah'nfiilikullarnamellerinitartmasgibiszkonusuolduunda
abesolmakgibibirgerekeilerisrmekanlamszdr.Ziraabesmakulbiramacadayan
mayanboitir.CenabAllah'nfiiliiindahabandanamailkesimevzubahsolmad
ndan onun fiilinin abes ya da benzeri bir vasfla vasflanmas szkonusu deildir. Bu
bakmdanabesolmagerekesiyleonunbirfiiliniinkretmekdeanlamszdr.

232

erhu'l-Akid

snda bizim fark edemediimiz baz hikmetler olabilir. Bizim bu hususta

hikmetbulamaymzszkonusuiinabesolduunugstermez.
Amel defterleri bu defterlerde kullarn itaat ve masyetleri kaytldr.
Mminlere defterleri sa taraflarndan, kfirlere ise sol ve arka taraflarn
danverilir.haktr.
Bukonudaakayetlervardr."Herinsannboynunailediklerinidola
rzvekyametgnalmbulacaKitap'nnekarrz." (sr,13),"Ki
minkitabsandanverilirse,Kolaybirhesaplahesabaekilecek;" (nikak,
78)ayetleribunlardansadecebirkadr.
Mellif amel defterleriyle yetindii iin ahretteki hesap konusuna de
inmeyigerekligrmemitir.
Mutezileabesolacagerekesiyleameldefterleriniinkretmitir.1Mi
zanlailgiliitirazlarnaverilencevapbununiindegeerlidir.
Sorgu/slhaktr.NitekimHz.Peygamberefendimizbukonudayle
buyurur:
"CenabAllahmminkuluhazretikudsiyelerineyaklatrr.Onuhfz
u emanna alarak insanlardan gizler ve kendisine ilediin falan gnah,
filan gnah biliyor musun, der. O da mahcubiyetle evet, ya rabb biliyo
rum,der.Bylecerabbionabtngnahlarnitirafettirir.Sonundam
minkulhelakolacanzanneder.SonraCenabAllahona,bugnahlarn
dnyadarttm.Bugndeonlaraffediyorum,der.Bylecekitabkendi
sine sa tarafndan verilir. Kfir ve mnafklara gelince onlara btn in
sanlarnhuzurundaseslenilerekbunlarrableriniyalanladlar,lanetzalim
lerinzerineolsun,denir."(Buhar,2441;Mslim,52/2768)
Havz Kevser haktr. Ayeti kerimede "muhakkak biz sana Kevser'i
verdik"(Kevser,1)buyrulmutur.
Hadisi erifte de yle buyrulur: "Benim havuzum bir aylk yoldadr.
Onun keleri eittir. Suyu stten daha ak, kokusu miskten daha gzel,
bardaklar gkteki yldzlardan daha oktur. Ondan bir defa ien kimse
artkebediyensusamaz." (Buhar,6579;Mslim,1793)Bukonudadahabirok
hadisbulunmaktadr.
1

Bu tespit de nceki tespitte olduu gibi genelleme hatasyla maluldr. Mutezile ko

nuyla ilgili ak ayetlere dayanarak amel defterleri esasn kabul eder. Bkz., Kad
Abdulcebbar,erhuUslilHamse,s.736.

10. Konu: Mizan/Kevser Havuzu/Srat

233

Srat haktr. Srat cehennemin zerine kurulmu, kldan ince kltan

keskinbirkprdr.Cennetehlibukprdengeipkurtulacak,cehennem
likleriseayaklarkaypaltnadecektir.
Mutezile srat kprsn inkr etmitir.1Onlara gre byle bir kpr
olmu olsayd, onun zerinden gemek imknsz olurdu. Mmkn olsayd
bilezerindengeipkurtulacakolanmminlereeziyettenbakabireyol
mazd.
Mutezilenin bu dncesine cevaben yle denmitir: Cenab Allah
byle bir kprden mminleri kolayca geirmeye kadirdir. Hatta hadisi
erifte2varidolduuzereonlardanbirksmsratkprsndenyldrmgibi,
birksmrzgargibi,birksmdasratliatgibigeecektir.

***

arihin bu tespiti de sorunludur. Zira Mutezile geneli itibaryla bir yol olarak srat
kabuleder.Ancakonlarbuyolunkldanincekltankeskinolduunukabuletmezler.
Bkz. Kad Abdulcebbr, erhu UslilHamse, s. 737. u halde mutlak olarak Mutezi
leninsratkprsnkabuletmediinisylemekshhatlibirnakildeildir.AyrcaEhli
Snnetlimleriarasndan,sratkprsnn,kldanincekltankeskinolduueklin
dehadislerdekianlatmn[Buhar,764;Mslim,267]zorluktankinayegrerekhakiki
anlamnayormayanlardavardr.NitekimzzbinAbdisselam,KarfveezZerkebun
lardandr.Bkz.AvnlMrd,c.2,1091.
2
SahihiBuhar,hadisno,6535.

234

erhu'l-Akid

( 11. Konu: Cennet ve Cehennem )

Metnl-Akid
Cennetvecehennemhaktrveuanyaratlmtr.Herikisidesonsuza
kadar bkidir, hibir zaman yok olmayacaklardr. indekiler de asla fani
olmayacaktr.

erhul-Akid
Cennet ve cehennem haktr nitekim bu konuda saylamayacak kadar
ayetvehadisbulunmaktadr.
Cennetvecehenneminvarlninkredenler,ayettebildirildiizere,
cennetingeniliininyerlerinvegkleringeniliikadarolduunuilerisre
rekbunununsurlar/fiziklemindemmknolmayacan,feleklerleminde
veyabakabirlemdeolmalarnnisefeleklerinyarlmasngerektireceini,
bununisebatlolacandelilgstermilerdir1.
Onlara cevaben yle denir: leri srdnz bu gerekeler sizin fasit
teorilerinize dayanmaktadr. Biz mufassal kelam kitaplarnda sz konusu
1

Birokfilozofayetvehadislerdeanlatldekliylecennetvecehenneminancnkabul
etmez.Onlaragrehaircismanolmayacandanbylebircennetvecehennemta
savvurudaszkonusudeildir.Onlarharinruhanolduunusavunduklargibiayet
lerdegeencennetinruhanhazlar,cehenneminderuhanzdrabtemsilettiinisa
vunurlar.Nitekimfelsefekitaplarnnsonblmndebukonudakifikirleriakbiim
deyeralmtr.Bkz.,Hidayet'lHikme,s.474.(KadMrerhiveelMeybuzHaiyesi
ilebirlikte)Filozoflarnfizikanlamdacennetvecehenneminancnakarkmalarnn
arkasndayatansebeplerdenbirionlarnalemtasavvurundagizlidir.Onlaragreiie
lemi kuatan felekler asla yarlma/hark ve birleme/iltiyama maruz kalmazlar.
arih'indeifadeettiigibifilozoflaragrecennetvecehennem,ayetteanlatlange
niliiylesflleme/unsurlar(su,hava,toprakveate)leminesmaz.Zirayerlerve
gklerkadarbykolancennetin,birincigk/birincifeleklemiolanKamerfeleinin
iindebulunanunsurlarleminesmasdnlemez.Filozoflaragrecennetvece
hennemin ulv/felek leminde veya baka bir lemde olmas da imknszdr. Zira bu
durumda unsurlar leminde sakin olan mkelleflerin cennet ya da cehenneme ula
makiinKamerfeleiniyararakstfeleklereyadabakabirlemegemesigereke
cektir.Oysafeleklerinharkveiltiyammmkndeildir.uhaldefilozoflaragreayet
vehadislerinzahirindeanlatldekliylefizikbircennetvecehennemtasvirigerei
yanstmaz.Bunlardierbirokayetteolduugibisembolikanlatmlardr.Ayetlerdeki
cennettasviriruhanhazlar,cehennemtasvirlerideruhanzdrabsembolizeeder.

11. Konu: Cennet ve Cehennem

235

teorilerinizintutarszlnortayakoyduk1.veuanyaratlmtr,mevcuttur.
Mellifincennetvecehenneminyaratlmolduunusylediktenson
raayrcamevcutolduklarnbelirtmesitekidiindir.
Mutezileninounluucennetvecehenneminuanyaratlmolma
dn,bunlarnancakahiretgnyaratlacansavunmutur.
Ehli Snnetin delili Hz.dem ve Hz. Havva (aleyhimesselam) kssas ve
onlarnilkolarakcenneteyerletirilmiolmasdr.Ayrca"ocennetmuttaki
ler iin hazrland" (Ali mrn, 133), "o cehennem kfirler iin hazrland"
(Bakara,24)gibiuancennetvecehenneminyaratlmolduunaiareteden
ayetler de bunu gstermektedir. Zira ortada zahirden dnp ayeti mecaz
anlatmahamletmeyigerektirecekbirzorunlulukyoktur.[Kelamdaaslolan
hakikatolduunagreilgiliayetlerdemazisasnnkullanlmascennetve
cehenneminuanfiilenyaratlmolduunugsterir.]
Ehli Snnetin bu deliline muaraza sadedinde "Bu ahiret yurdunu,
yeryzndebbrlenmeyi ve bozgunculuu istemeyen kimseler iin kla
rz."(Kasas,83)ayetindegeenvefiilimuzarisasylagelen"klarz"kelime
1

Kelamclar, filozoflarn feleklerin harkn imknsz grmesini anlamsz bularak bunun

temelde tutarsz bir ksm mukaddimelere/teorilere dayandn ileri srmlerdir.
Feleklerinharknmuhalgrenfilozoflarnbukonudakidelillerionlarnfelekteorisine
dayanr.Teorilerinegrefeleklerdairevhareketlehareketederler.Feleklerdedairev
hareketmebdeivardr.lkolarakVacib'lvcdtarafndanfeleklerekillerinemna
sip olarak dairev hareketle hareket ettirilmilerdir. Hark ise ancak kendi czlerinde
dorusal/dzhareketlemmkndr.Buisefeleklerdedzhareketmebdeiniyanidz
hareketigerektirecekbirdurumunmdahalesinizorunluklar.Aksitakdirdefeleklerin
yarlmasonlarnaynandahemdairevhemdedzhareketmebde'lerinihaizolmas
n gerektirir ki bu ikisi birbirine zttr. u halde feleklerin hark muhaldir. Kelamclar,
CenabAllah'nfailimuhtarolduunuvedilediindefelekleremdahaleederekha
reketistikametinideitirebileceinisavunarakfilozoflarnikiztistikametinbirleme
si tezinirtmlerdir. Zira CenabAllah'n mdahalesiyledairev hareket sonaer
diktensonradzhareketbalamaktadr.Veyabirbakaifadeyledzhareketbalad
ndadairev hareket sonaermi olmaktadr. Budurumda iki zttncem'i gibi muhal
bireymevzubahsdeildir.AncakfiozoflarCenabAllah'nlememdahalesiniim
knszgrrler.nkonlaragreCenabAllahfilimuhtardeil,failimcbdir.Bir
bakmafilzoflarleminmkemmelliivedolaysylaAllah'nkudretininazametiadna
onun iradesini kstlamakta ve Allah'n alemi u anki eklinden daha iyi biimde ya
ratmasnn imknsz olduunu savunmaktadr. Bu yzden onlara gre Cenab Allah
bundandahafazlasnakadirdeildir.uhaldealemedardanmdahaleszkonusu
olamaz.Bkz.,enNibrs,219.

236

erhu'l-Akid

sini
delilgetirirlerse,ilgilikelimeninhalveistimrar/sreklilikiinolduunusy
leriz. Ayrcavelevszkonusuayetcennetvecehenneminuanyaratlm
olmadngstersebileHz.demincennettekikssasmuarazadanuzaktr1.
Bu konuda Mutezilenin dier bir delili yledir: Eer cennet u anda
yaratlmolsaydyemilerininhelakolmamasgerekirdi.Ziraayetikerime
de"cennetinyiyecekleriveglgeleridevamldr."(Ra'd,35)buyrulmaktadr.
Oysa sizin grnze gre kyamet gn cennetin nimetleri helak olmak
zorundadr.Zirabirbakaayetikerimede"Allah'nzatharihereyhelak
olucudur"(Kasas,88)buyrulmaktadr.
EhliSnnetincevabyleolmutur:urasaktrki,cennetyemile
rinin devamll tek tek yemilerin her biri iin geerli deildir. Bilakis ye
milerin devamll, onlardan biri yenildiinde yerine dier bir yemiin
gemesianlamndadr. Buanlamdadevamllkkinatnbiraniinhelakol
masyla elimez. stelik helak, sz konusu yemilerin hepten yok olaca
anlamnadagelmez.Bilakiskendilerindenyararlanlamayacakhalegelmele
ri de helak olmalar iin yeterlidir. Velev yle olsa bile ayette Vcib'l
vcdunvarlnanazaranmmknvarlklarnyokhkmndeolmasanla
mnda, mmknatn haddi zatnda hlik olduu da ifade edilmi olabilir.
[Budacennetyemilerininbilfiilyokolacaanlamnagelmez.]
Herikisidesonsuzakadarbkdir,hibirzamanyokolmayacaklardr.
indekilerdeaslafnolmayacaktr.Yaninecennetnedecehennemhal
kna srekli yokluk arz olmayacaktr. Zira ayeti kerimede "onlar orada
ebedi kalcdrlar" (Beyyine, 8) buyrulmaktadr. "Allah'n zat hari her ey
helak olucudur" (Kasas, 88) ayetini tatbik sadedinde cennet ve cehennem
halknnbiraniindeolsahelakolacaynndekigrbuanlamdakibe
kaileelimez.[nkbuyokolusreklideildir.]Ayrcaszkonusuaye
tinkesinolarakyokoluadelaletetmediiniyukardaaklamtk.
1

Yaniszkonusuayet,EhliSnnetindelilolarakilerisrdcennetvecehennem
denbahsederkenfiilimazisaskullanlanayetleremuarzolur.kidelilbiridierine
tercih edilemeyecek derecede muarz olduunda ikisi birden sakt olacandan hem
cennetinuandayaratldnaiaretedenayetler,hemdecennetinuandayaratl
madna iaret eden ayetler istidlale elverili olmaktan kar. Bu durumda muaraza
olunmam baka bir delil getirmek gerekir ki, Ehli Snnet Hz. dem kssasn delil
getirir.Busondelilinmuarzolmadndankonuyuaydnlatmadakullanlacaktekdelil
olarakkarmzakar.Hz.demkssascennetinuanyaratlmolduunugsterme
sibakmndanEhliSnnetingrsabitolur.

11. Konu: Cennet ve Cehennem

237

Cehmiyecennetvecehenneminiindekilerlebirliktefaniolacanakail
olmutur.CehmiyebugryleKitaba,Snneteveicmaamuhalifolduu
gibi, deil kesin delillerle zayf delillerle dahi ispat mmkn olmayan batl
birfikrisavunmuolmaktadr.

***

238

erhu'l-Akid

( 12. Konu: Byk Gnah-man likisi )

Metnl-Akid
Bykgnahlarmminiimandankarmadgibionukfredesok
maz.

erhul-Akid
Bykgnahlarbugnahlarhakkndafarklrivayetlervardr.Hz.bni
mer (radyallahuanhma)'nn rivayetine gre bunlar u dokuz gnahtr: Al
lah'a irk komak, haksz yere cana kymak, iffetli kadna iftira atmak, zina
yapmak,savatankamak,sihiryapmak,yetimmalyemek,Mslmanan
nebabaya s olmak ve Harem blgesinde azgnlk etmek. Hz. Ebu
Hureyre'ninrivayetindebunlarafaizyemekdeeklenmitir.Hz.Ali'ninriva
yetindehrszlkvearapimekdebykgnahlardansaylmtr.
Birgregrebykgnah,ktlrivayetlerdezikredilengnahlar
kadaryadabunlardandahafazlaolangnahlardr.Birbakagregre,
dindehakkndatehditbulunangnahlarbykgnahtr.Bazlimler,kulun
srarettiibtngnahlarnbyk;istifarettiibtngnahlarndakk
olduunusylemitir.Kifayemellifi1,bykvekkgnahkavramlarnn
izaf olduunu ve dorudan/bizatih tarif edilemeyeceini ileri srm ve
yle demitir: Her gnah kendisinden daha byk gnaha gre kk;
kendinden daha kk gnaha gre byktr. Mutlak anlamda byk g
nahkfrdr;nkondandahabykgnahyoktur.
SonuolarakMellifmerenNesef'ninmaksadkfrndndakalan
byk gnahlardr. mmini imandan karmad gibi nk imann z
olantasdikhalamevcuttur.
Mutezile buna muhalefet etmitir. Onlara gre byk gnah ileyen
kimsenemminnedekfirdir.Buonlarnelmenzilebeyne'lmenzileteyn
dedikleri eydir. Zira onlara gre ameller imann znden bir czdr. onu
mminkulukfredesokmaz.Hariclerbunamuhalefetetmitir.Onlarge
rekbykgnahgereksekkgnahileyenlerinkfirolduunusavunur
lar.Onlaragreimanlakfrarasndabirvasta/ncbirkonumyoktur.

EbubekiresSbn.

12. Konu: Byk Gnah-man likisi

239

Bu konuda Ehli Snnetin birok delili vardr. Birinci delil, ileride de

aklanacazereimannzkalbintasdikidir.Birmminkendisindentas
dikleelienbireysadrolmadkaimandankmaz.Srfehvetine,hami
yetine, taassubuna veya tembelliine yenik derek zellikle de akibe
tindenkorktuu,afedilmemiditadvetevbeyeazmettiihaldebyk
gnah ilemek tasdikle elien bir ey deildir. Ancak helal grerek ya da
hafifealarakbirgnahilerseozamanbudavrantekzip/diniyalanlama
iaretiolmaklakfrolur.
Muhaliflerlearamzdakitartma,CenabAllah'ntekzibiaretisayd
veerdelillerlebukabildenolduubilinenbirksmgnahlarhakkndade
ildir.Putasecdeetmek,Mushafpeatmak,kfrlafzlarntelaffuzet
mek gibi delillerle kfr olduu sabit olan gnahlar bunlardandr. [Ki bu
gnahlarileyenkimsenindorudankfirolacandaittifakvardr.]
Busonaklamayla,imansadecetasdikveikrardanibaretolduutak
dirde, kendisinden aka tekzip veya irk sadr olmadka tasdik ve ikrar
eden kiinin kfr fiillerini ilemek veya kfr lafzlarn telaffuz etmekle
kfirsaylmamasgerekeceiynndekiitirazdacevaplanmtr.
kinci delil, ehli imandan byk gnah ilemi olanlara mmin ismini
kullananayetvehadislerdir.Mesela"Eymminler!ldrlenlerhakknda
sizinzerinizeksasfarzklnd"(Bakara,178),"Eyimanedenler!Samimibir
tevbeileAllah'adnn."(Tahrm,8),"Eermminlerdenikitoplulukbirbir
leriylesavarlarsaaralarndzeltiniz."(Hucurt,9)ayetleribunlarnilkakla
gelenleridirkibubaptaokayetvardr.
nc delil, Hz. Peygamber efendimiz (sallallahualeyhivesellem)'in as
rndan bugne kadar, ehli kbleden tevbe etmeden len kimsenin cenaze
namaz klnacana, kendisine dua ve istifar edileceine dair tahakkuk
edenicmadr.steliklenbukimselerdenbazlarnnbykgnahiledii
bilindiihaldedurumdeimemektedir.urasittifaklasabittirki,bukimse
leriledikleribykgnahsebebiylekfirolmuolsaydnecenazeleriklnr
nedekendilerineistifarveduaedilirdi.
Mutezilebukonudabalcaikidelililerisrmtr.Birincidelil,mmet
byk gnah ileyen kimsenin fask olduu konusunda ittifak halindedir.
Ancakbukimseninmminolduukonusuihtilafldr.ZiraEhliSnnetm
minolduunusavunurken,Hariclerkfirolduunusavunmaktadr.Bunlar
dan baka Hasan Basr de mnafk olduunu savunmaktadr. Biz bu du
rumdammetinittifakettiinialpihtilafettiinibrakyoruz.

240

erhu'l-Akid

yleki,bykgnahileyenkimseninfaskolduunusylyoruz.By
lelikleittifakedileneyialmoluyoruz.Bunakarlkonunmmin,kfirya
da mnafk olmadn sylyoruz ki bylelikle mmetin zerinde ihtilaf
ettiieyiterketmioluyoruz.
Ehli Snnetin bu delile cevab yledir: Sizin elmenzile beyne'l
menzileteyn eklindeki bu grnz nceki grlere tamamen aykr bir
grtr.Bugrnzledahanceselefinbylebireyinolmadynn
dekiicmasnamuhalefetetmioluyorsunuzki[mmetinittifaknesaskabul
edenkendidelilinizegrede]grnzbatlolmaktadr.
Mutezileninikincidelilinegrebykgnahileyenkimseninmmin
olmamas gerekir. Zira ayeti kerimede "yle ya, m'min olan fask olan
gibiolurmu?Onlarmsaviolmazlar"(Secde,18)buyrularakmmininfasa
kartl ifade edilmektedir. [Bir ey kartnn ayns olamayacana gre
faskmminolamaz.]
Bykgnahileyenkimseninmminolmadngsterenhadislerde
vardr.Mesela"zinaedenkimsemminolduuhaldezinaedemez"(Buhar,
2475),"Emanetiolmayannimanyoktur"(AhmedbinHanbel,elMsned,3/135)
gibihadisierifleribunarnekgsterebiliriz.Bykgnahileyenkimsenin
[mmin olduu sylenemedii gibi] kfir olduu da sylenemez. Zira m
metinonlarlmlecezalandrmad,kendilerinemrtedlerleilgilihkm
leriuygulamadveldklerindeMslmanlarnkabristanlarnadefnettii
hususutevatrlesabittir.
Ehli Snnetin bu delile cevab aktr. Sz konusu ayette geen fask
lafzndan kfirler kastedilmektedir. Nitekim kfr en byk fsktr. Sz ko
nusuhadislerdemminlerignahtansakndrmakonusundasertvemba
laal bir dil kullanlmtr. Fasn mmin olduunu gsteren dier birok
ayet ve hadisin delaletiyle sz konusu ayet ve hadisleri byle anlamak zo
rundayz. Hatta Hz. Peygamber efendimiz (sallallahualeyhivesellem) Hz. Ebu
Zerr (radyallahu anh) istirap ederek kendisine tekrar tekrar sorduunda
"Evet,EbuZerr'inburnuyeresrtsn!Birmminzinadaetse,hrszlkda
yapsacennetegirecektir"buyurmutur.(Buhar,5827)
Haricler1,fasnkfirolduukonusundabaznaslarnzahiriyleistidlal
1

Hariciyye,Hz.AliileHz.Muaviyearasndacereyanedenmcadelelersrasndaheriki
gruba da cephe alarak onlar tekfir eden bidat frkas. Harriyye, Nsbiyye ve rt
diye de anlrlar. Byk gnah ileyenleri tekfir en belirgin bidatlarndandr. Bkz., el
Ear,Makltlislmiyyn,c.1,s.167.

12. Konu: Byk Gnah-man likisi

241

etmitir."Allah'nindirdikleriylehkmetmeyenlerkfirlerintakendisidir"
(Mide, 44), "Bundan sonra her kim kfre girerse ite onlar fasklarn ta
kendileridir"(Nr,55)ayetleribunlararasndadr.
"Herkimkastennamazterkedersekfirolmutur"(AhmedbinHanbel,
5/236) hadisi de Hariclerin delilleri arasndadr. Haricler bunlardan baka
azabn sadece kfirlere mahsus olduunu gsteren naslarn zahirleriyle de
istidlaletmilerdir.Busadetteonlarunaslarilerisrmlerdir:
"Bize kesin olarak vahyolundu ki, azab phesiz (gerei) inkr edip
onasrtevirenleredir"(Th,48),
"Onaancakbedbahtkimsegirer.Oki,yalanlamvesrtndnm
tr."(elLeyl,15,16),
"Kendilerineilimverilmiolanlar:Gerektenbugnrsvaylkvezil
letkfirleredir.derler."(enNahl,27)
Ehli Snnet, byk gnah ileyen kimsenin kfir olmadn gsteren
akvekesinnaslarnvebuhusustatahakkukedenicmanndelaletiylemez
krnaslardanzahiranlamlarnkastedilmediinisyleyerekHariclerecevap
vermitir. Haricler icmann haricine ktklar iin onlarn grlerine itibar
edilmez.

***

242

erhu'l-Akid

( irk Dndaki Gnahlarn Aff )

Metnl-Akid
CenabAllahkendisineirkkoulmasnaffetmez.Bunundndadi
lediikimseningnahlarnaffeder.CenabAllah'n,birkulu,ilediik
k gnaha karlk cezalandrmas ve helal grmedike iledii byk
gnahaffetmesimmkndr.Gnahhelalgrmekisekfrdr.

erhul-Akid
Cenab Allah kendisine irk koulmasn affetmez. irk zere len
kimseninaffolunmayacahususundaittifakvardr.Ancakmriklerinaffe
dilmesinin aklen caiz olup olmad konusu tartlmtr. Baz kelamclar
bununaklencaizolduunusavunmu,mriklerinaffolunmayacahususu
nun ancak nakl delillerle bilindiini ileri srmtr. Dier kelamclar ise
bunun aklen de caiz olmadn savunmutur. Bu kelamclara gre hikmet,
iyiilektarasndaayrmgerektirir.Kfr/irkiseenbykktlktrve
aslambaholmaihtimaliyoktur.Bubakmdanaffauramavecezaszkal
ma ihtimali de bulunmamaktadr. Ayrca kfir dnyada iken kfrnn hak
olduuna inanmakta ve kfrnn affedilmesini istememektedir. u halde
onunaffedilmesihikmeteuygunolmaz.Bunungibikfirsreklikfrinanc
tadndancezasdasrekliveebedolmaldr.Diergnahlargeicioldu
uiincezalarnndageiciolmashikmeteuygundur.
Bunun dnda diledii kimsenin bykyadakk gnahlarn affe
der. Gnah ileyen mmin kimse ister tevbe etmi, ister tevbe etmemi
olsun,CenabAllahdilediikimseningnahnaffeder.Mellifinmeseleyi
elealrkenkullandifadelerde,bykgnahntevbesizdeaffedilebilecei
hususununsbutunadelaletedenayetin1mlahazaedildiiaktr.Bukonu
hakkndabirokayetvehadisbulunmaktadr.
Muteziletevbeetmedenldhaldebykgnahileyenkiininaf
fedilmesi inancna kar kmtr. Mutezile bu ayet ve hadisleri ya kk
gnahileyenleryadatevbeilelenbykgnahsahipleriyletahsisetmek
tedir.
Mutezileninbukonudailerisrdikidelilvardr.
1

lgiliayetNisasuresi116.ayettir.

12. Konu: Byk Gnah-man likisi/irk Dndaki Gnahlarn Aff

243

Birincisi,naslardaslerhakkndavaridolantehditlerdir.EhliSnnet,
bu naslarn umuma hamlolunmas takdirinde dahi vcup bildirmediini,
aksinevukubildirdiinisylemi1vebunaslarakarlkafhakkndadaoka
nasvaridolduunuilerisrmtr.uhaldeaffamazharolmugnahkrla
rn,tehditbildirenayetlerinumumundantahsisyoluylakmolmasgere
kir. Mutezilenin bu deliline Ehli snnetten, Cenab Allah'n, tehdidinden
dnmesionunltfudur,diyecevapverenlerdeolmutur.Ancakmuhakkk
slamlimleribuszndendnmek/szndeitirmekolacandananlan
cevab benimsememilerdir. Nitekim Cenab Allah zat hakknda "Benim
katmdaszdeitirilmez."(Kf,29)buyurmaktadr.
kincisi, gnahkr kimse gnahna karlk cezalanmayacan bilse, bu
hemonunileyeceignahlarCenabAllah'nbatankabullenmesihemde
dierlerinignahilemeyeteviketmesianlamnagelir.Buisepeygamber
gndermeninhikmetiyleeliir.
EhliSnnetbunaylecevapvermitir:CenabAllah'ngnahlaraf
fetmesinin caiz olmas, gnahkrlarn ceza grmeyeceklerini kesin dn
meleriyledursun,bylebireyizannetmelerinidahigerektirmez.Byle
bir beklenti iine nasl girebilirler ki; tehdit yn gayet gl umum ceza
ayetleriherkesenispetleazabnvukutarafndahabasknklmaktadrkibu
insanlarcaydrcbirunsurolarakyeterlidir.
CenabAllah'nbirkuluilediikkgnahakarlkcezalandrp,i
lediikkgnahakarlkcezagrenkimseninbugnahnnyanndab
yk gnah ileyip ilememi olmas bir eyi deitirmez. Bunun yannda
bykgnahilemiolsabilebugnah,"CenabAllahirkindndadile
diikimseningnahnaffeder"(Nis,116)ayetininumumunadhildir.
ledii kk gnaha karlk kulun cezalandrlabilecei hususuna u
ayeti kerimede iaret edilmitir: "Vah bize, eyvah bize! Bu defter nasl
olmudakkbykbireybrakmadanhepsinisaym!derler."(Kehf,
49)Buayettegeen"sayma/ihs"ancakiddetlisorguvecezaiinkullanlan
birifadedir.Bukonudadahabirokayetvehadisbulunmaktadr.
Muteziledenbazlar,bykgnahlardansakndsrecekuluniledi
i kk gnahlardan azap grmesinin caiz olmadn savunmutur. Fakat
bu hkm akl deil, er'dir. Yani sadece kk gnah ilemi kimselerin
1

Szkonusunaslar CenabAllah'ngnahkrlaracezavermesinin zorunluolduunugs

termez.Bilakisgnahkrlarncezalanacahususununahirettevakiolacangsterir.

244

erhu'l-Akid

azabedilmeyeceinibildirennaslarndelaletiylebylebireyvakiolmayacak
demektir. Nitekim ayeti kerimede "Size yasak edilen byk gnahlardan
kanrsanz,kusurlarnzrtervesiziereflibiryereyerletiririz."(Nis,31)
buyrulmaktadr.
Mutezileyeylecevapverilmitir:Ayettegeenvemutlakolarakzik
redilen byk gnahtan maksat kfrdr. nk gnahlar ierisinden en
kmili odur. [Mutlak/genel ifadeler kmil ferde haml olunacana gre bu
ayettegeenmutlakbykgnahifadesidekfreyorulmaldr.]Lakinayet
te byk gnahlarn oul kalbnda gelmesi, sonuta hepsi tek bir millet
olsadakfrntrleriitibaryladr.Veyaherbirkfirlekaimolankfrfert
leri itibaryla da olabilir. Nitekim Arap dilindeki mehur kaideye gre cemi
cemi ile mukabele olunduunda her birinin hd/fertleri dierinin
hdna/fertlerine inkisam/tekabl eder. "Kavim bineklerine bindi, kavim
elbiselerini giydi" cmleleri bu kabildendir.1helal grmedike iledii b
ykgnahaffetmesimmkndr.AslndaMellifbykgnahlarnaffedi
lebileceinigeridezikretmiti.Bunaramenburadabudefaafkelimesini
kullanarak tekrar zikretmesi u iki sebepten kaynaklanr. Birincisi, kulun
ilediignahtansorumlututulmamaseriatdilinde"mafiret"diyeanld
gibi,"afv"diyedeanlmaktadr.kincisi,"helalgrmedike,gnahhelal
grmek kfrdr" cmlesine mteallak tekil etmesi iindir. Gnah helal
grmek kfrdr. Zira Cenab Allah'n haram kld bir eyi helal kabul
etmekonuyalanlamakanlamnagelir.Yalanlamakimannzolantasdikle
eliir.stihlalolmadkabykgnahlarnaffedilmesiilkesineistinadens
mminlerin cehennemde ebedi kalacan ya da onlardan mmin isminin
kalktnbildirennaslaruygunbirekildeteviledilir.

Bu cmlelerde iki cemi birbirleriyle eletirilmitir. Bunlar birinci cmlede kavimle

binekler,ikincicmledekavimleelbiselerdir.Cemilerbirbirileriyleeletirildiindeher
birininferdleridierininfertleriyleelemiolur.Bunagremezkrcmlelerinalm,
kavimdenherbirfertkendibineinebindi,kavimdenherbirferdkendielbisesini
giydi eklindedir. Dikkat edilirse kavmin tek tek fertleri asndan baktmzda her
birininbindiibinekyadagiydiielbisebirtanedir.Szkonusuayettededurumby
ledir.Ayettedeikioulbirbirleriylemukabeleetmitir.Bunlardanbirimminlerdi
eri byk gnahlardr. Bu durumda mminlerden her bir fert byk gnahlardan
biriylemukabeleetmiolmaktadr.Bunagrebykgnahlaroulkalbndagelmi
olsabilebundantekilbirmanannkastedilmesimmkndr.uhaldetektekherbir
mminasndanbaktmzdaortadabirbykgnahbulunmaktadrkibudaarih'in
ifadeettiigibikfrdr.

13. Konu: efaat

245

( 13. Konu: efaat )

Metnl-Akid
Bykgnahileyenkimselerepeygamberlerinvehayrlkullarne
faatedebileceikonusumehurrivayetlerlesabittir.

erhul-Akid
Bykgnahileyenkimselerepeygamberlerinvehayrlkullarne
faat edebilecei konusu mehur rivayetlerle sabittir. Mutezilebukonuda
EhliSnnetemuhalefetetmitir.EhliSnnetinbukonudakitemeldaya
na o ki, efaat olmadan gnahlar affedilebiliyorsa efaatle birlikte hayli
hayli affedilebilir. Mutezileye gre byk gnahlarn aff szkonusu olma
dndanbunlarnefaatledeaffmmkndeildir.
EhliSnnetindelilibalcauayetlerdir:
"Kendinin, inanm erkek ve kadnlarn gnahlarnn balanmasn
dile."(Muhammed,19)
"Artkonlara,efaatilerinefaatifaydavermez."(elMddessir,48)
kinciayettekislupbellikimseleriinefaatinsabitolduunugster
mektedir. Aksi takdirde, kfirlerin halini takbih, mitsizliklerini artrmak
kastedilenyerdeonlaraefaatinfaydavermeyeceinibildirmeninbiranlam
kalmaz.Ayrcabylebirayetinbalam,kfirlerinsadecekendilerinehasbir
ksm hallerle vasflanmasn gerektirir. Yoksa ayeti kerimede kfirlerin,
kendilerini ve dierlerini iine alan genel vasflarla anlmalar kastedilmi
deildir.[uhaldeefaatinfaydavermemesisadecekfirlerlesnrlolmal
dr.] kinci ayet zerinden yaptmz bu istidlalden maksat, efaatin fayda
vermemesi hkmnn kfirlere balanmasnn dierlerinden bu hkmn
intifasnadelaletetmesidedeildirki,buistidlalinancakmefhummuhalifi
kabuledenleribalayacandanszedilsin.1
1

arih,szkonusuayetleistidlalinmefhummuhalifkabilindenolmadn;bubakm
dan istidlalin mefhum muhalifi benimseyen ya da benimseyen herkesi baladn
ifadeetmekistiyor.Zirailgiliayetleistidlalerhtedegetiizereayetinslupveba
lamyla alakaldr. Yoksa mefhum muhalif yntemi kullanlarak efaatin fayda ver
memesi hkmnn kfirlerle alakal klnmasndan, kfir olmayanlarn sz konusu
hkmemuhatapolmayaca,yaniefaattenfaydalanacasonucukartlmdeildir.

246

erhu'l-Akid

efaatle ilgili bir hadis olarak Hz. Peygamberimiz'in "efaatim mme

timdenbykgnahileyenleriindir" (EbDvd,4739;Tirmiz,2435) hadisi
mehurdur. Hatta efaatn sbtuna dair varid olan hadisler manen
mtevatirdir.
Mutezileuvebenzeriayetlerleistidlaletmitir:
"Kimsenin kimseden faydalanamayaca, kimseden bir efaat kabul
edilmeyecei, kimseden bir fidye alnmayaca ve yardm grlmeyecei
gndenkorunun."(Bakara,48)
"Zalimlerinnedostunedeszdinlenecekefaatisiolur."(fir,18)
EhliSnnetincevabgayetaktr:Buayetlerinzahirdebtnahslar,
btnzamanlarvebtnhalleriingeerliolduunukabuletsekbileefaa
tiispatedendierayetlerlecemiinbunlarnkfirlerehasolduunukabul
etmemizgerekir.
GenelanlamdaefaatveafkonusuKitap,Snnetveicmadanmteek
kil kat delillerle sabit olduundan Mutezile ksmen de olsa bunlar kabul
etmek zorunda kalmtr. yle ki Mutezile gnahlarn affyla ilgili kesin
naslar karsnda kk gnahlarn mutlak olarak, byk gnahlarn ise
tevbedensonraaffolunacankabuletmitir.Bunungibiefaatleilgilikat'
naslarkarsndadaaresizkalarakefaatikabuletmiler;amabunugnah
larnaffiindeilde,sevaplarnartmasiingeerlisaymlardr.
Naslarbirbtnolarakelealdmzdabuikiyaklamndatutarszol
duukendiliindenortayakacaktr.ZiraMutezile'ninkendiilkelerinegre
byk gnahtan tevbe eden kimse cezay hak etmi deildir. Bunun gibi
byk gnahtan saknd halde kk gnah ilemi kimse de cezay hak
etmi deildir. u halde bu kimselerin affolunmasnn bir anlam yoktur.
efaatten sz eden naslar, efaatin bir suun affn talep manasnda oldu
unu gstermektedir. Hal byleyken efaatin sadece sevabn artrlmasna
yaradndnmeknaslarakeyfyorumlargetirmektenbakabireyde
ildir.

***

13. Konu: efaat/Byk Gnah Sahiplerinin Cehennemden kmas

247

( Byk Gnah Sahiplerinin Cehennemden kmas )

Metnl-Akid
Mminlerden byk gnah ilemi olanlar cehennemde ebedi kala
cakdeildir.

erhul-Akid
Mminlerden byk gnah ilemi olanlar, tevbeetmedenlmol
salarbilecehennemdeebedikalacakdeildir.ZiraCenabAllah"Kimzerre
kadariyilikyapmsaonugrr." (Zilzl,7)buyurmaktadr.Bakahibirey
olmasadasrfimannkendisibileyaplmbiriyiliktir.Nekadargnahile
miolursaolsun,birmminbuiyiliininmkfatnalacaktr.Cennetegirip
nce imannn mkfatn alp sonradan cehenneme girmesi sz konusu
deildir. Zira bu dnce icmaya aykrdr. u halde bu kimse gnahlarnn
cezasnekmekiincehennemegirmiolsabileergeoradankacakde
mektir.Bykgnahilemimminlerincehennemdenkacangsteren
birbakaayetikerimedeCenabAllahylebuyurur:"Allahmminerkek
lere ve mmin kadnlara, temelli kalacaklar, ilerinden rmaklar akan
cennetler, Adn cennetlerinde ho meskenler va'detmitir." (Tevbe,72),Bu
konudabirbakaayettedeylebuyrulur:"Amaimanedipsalihamelile
yenlerinkonaklarFirdevscennetleridir."(Kehf,107)
Mminlerincennetehliolduunugsterendahabiroknasvardr.s
telikkulunsrfgnahilemekleimandankmayacahususundadabirok
katnasbulunmaktadr.Ayrcacehennemdeebedikalmakcezalarnenb
ydrvesularnenbyolankfrncezasklnmtr.Bucezakfir
olmayanbirkimseyedeverilecekolursacezasutandahabykolmuolur
kibuadaleteaykrdr.
Mutezilecehennemegirenkimseninoradaebedikalacansavunmutur.
Zira cehenneme giren kimse ya kfirdir ya da byk gnah ileyip de tevbe
etmedenlmkimsedir.Buikisindenbakasolamaz.ZiraMutezileningeride
deaklananilkesinegre;hignahilememiolan,bykgnahtansaknd
haldekkgnahilemiolanveyabykgnahileyipdetevbeedenkimse
cehennemehigirmeyecektir.Kfirincehennemdeebediolarakkalacahusu
suittifaklasabittir.Mutezilebykgnahileyipdetevbeetmedenlenkim
senincehennemdeebedikalacanuikisebeplesavunur.

248

erhu'l-Akid

Birincisi, byk gnah ileyen kimse azab hak etmitir. Azap, mahza
zararolupdevamldr.Bubakmdanonlarnmahzafaydadanibaretvedaim
olansevabhaketmelerinemanidir.
Ehli Snnet azab tarif ederken kullandklar devamllk kaydn red
dederek cevap vermitir. Hatta sadece devamllk kayd deil, kastettikleri
anlamdakibuisticaptan1bakabireydeildiristihkakbilemerduddur.
Zira sevap Allah'n bir ltfu, azap ise adaletidir. Dilerse affeder, dilerse bir
mddetazapedipcennetekoyar.
kincisi,bazbykgnahlarileyenkimselerincehennemdeebedika
lacanadelaletedennaslardr.uayetlerbunaslaramisalgsterilebilir:
"Kim bir mmini kasden ldrrse cezas, iinde temelli kalaca ce
hennemdir."(Nis,93)
"Kim Allah'a ve Peygamberine ba kaldrr ve yasalarn aarsa, onu,
temellikalacacehennemesokar."(Nis,14)
"Hayr,yledeil;ktlkileyipsuukendisinikuatmolankimse
ler;cehennemlikleriteonlardr.Onlaroradatemellidirler."(Bakara,81)
EhliSnnetbunlaraylecevapverir:Mminimminolduuiinld
renkimseninkfirolduuhususugayetaktr.BunungibiAllah'nkanunlarn
ihlaledenkimsenindekfirolduukesindir.ncayettebildirilenveg
nahlar kendisini batan aa kuatan kimsenin de kfir olduu bellidir. u
halde bu ayetler gnahkr mminler deil, kfirler hakkndadr. stelik bu
ayetleringnahkrmminlerdenbahsettiinikabuletsekbileilgiliayetlerde
geen ""huld" kelimesi bazen uzun sre beklemek anlamnda da kullanl
maktadr. Nitekim Arap dilinde "sicnn muhalledn" (uzun sreli hapis) de
yimibukabildendir.Velev"huld"kelimesininebediyetanlamnageldiika
buledilsebileszkonusunaslarbykgnahileyenlerincehennemdeebedi
kalmayacangsterendiernaslarlataaruzetmektedir.[BubakmdanMu
tezileninmuarazayamaruzkalmbugibinaslarlaihticacgeerlideildir.]
1

sticap,zorunluluk,bireyinbireyivacipvezorunluklmas.Mutezileninbykg
nahileyenkimseninebedicehennemdekalacaynndekigrnebaklrsaonlar
azap ve sevabn tariflerinde geen istihkak zorunluluk olarak telakki ediyorlar. Zira
onlarn grne gre byk gnah ileyen kimseyi Allah'n ebedi cehennemde tut
masAllahiinzorunlulukifadeeder.Bunungibisalihamelileyenkimseyidecenne
te koymas Allah iin bir zorunluluk ifade etmektedir. Nitekim Mutezile'ye gre kul
iinaslaholanyapmakAllah'avaciptir.

14. Konu: man

249

( 14. Konu: man )

Metnl-Akid
man, Hz. PeygamberEfendimiz (sallallahualeyhivesellem)in Allah ka
tndangetirdiklerinitasdikveikrardanibarettir.

erhul-Akid
man,bukelimelgatte,tasdiketmekanlamndadr.Tasdik,birhaber
getiren kimsenin haberine inanmak, ballk gstermek, onu kabul edip
doru sylediini takdir etmektir. Arapada "emn" kknden treme ifl
babndanmastardr.Sanki"menebih"(onaimanetti)cmlesininaslnda,
"imanettiikimseyitekzipvemuhalefetteneminkld"anlamyatmaktadr.
Bu fiil bazen "lm" harfi ceriyle mefl alr. Hz. Yusuf aleyhisselam'n kar
delerinianlatanuayettefiilbylemeflalmtr."Vementebim'minin
len/senbizeinancdeilsin" (Yusuf,17)Buayettegeen"mmin"kelimesi
"musaddik" (dorulayc) anlamndadr. Bu fiil bazen "b" harfi ceriyle
mefl alr. "elmn en t'mine billahi" (iman Allah'a inanmandr)
(Buhar, 50;Mslim, 81/110) hadisinde byle varid olmutur ki manas "iman
Allah'tasdiketmendir"eklindedir.
Tasdik gerekte sadece haberin veya haberi getiren kimsenin doru
sylediine dair kanaatin kalpte olumas demek deildir. Bunun yannda
mam Gazzl'nin1ifade ettii gibi, mutlaka habere veya haberi getiren
kimseyekarkalpteteslimiyetderecesindebirballkvekabullenmehali
ninolumasgerekir.
Sonu olarak iman Farsada "gerdden" (boyun eerek kabullenmek)
anlamndakikelimeninkarldr. NitekimMantkilmininilkblmlerinde
ilmin tasavvur ve tasdik olmak zere iki ksma ayrld bildirilirken bni
1

Huccetlslam Eb Hmid Muhammed bin Muhammed elGazzl, hicr 450 ylnda

Ts ehrinde dnyaya gelmi, 505 ylnda yine ayn ehirde vefat etmitir. Nisabur,
Badat,am,HicazveMsrgibibykslammemleketlerineseyahatlergerekletir
mi,buralardaeitlislamlimleriylemlakatlarolmutur.mamGazzlKelam,Fel
sefe,Usulifkh,FkhveTasavvufsahalarndatemayzetmislamilimvednce
tarihine yn vermi byk ahsiyetlerdendir. hyu ulmiddin, elktisd filitikd,
Tehaftlfelsife,Meksdlfelsife,elMunkzmineddall,elMustasfagibiyak
lak200civarndaeseribulunmaktadr.Bkz.Zirikl,elAlm,c.7,s.22.

250

erhu'l-Akid

Sn'nn1ak ifadesinde olduu gibi buradaki tasdikin bu anlama geldii

belirtilmitir.Birkfirsznettiimizanlamdatasdikehliolursaonakfir
denmesininsebebikendisindetekzipveinkremarelerindenbiribulunmas
cihetiyledir. Szgelimi bir kimse Allah resulnn getirdii btn her eyi
tasdikveikraredipgereinceameletse;amabununlabirliktekendirzasy
la znnar balasa veya puta secde etse onun kfir olduuna hkmederiz.
ZiraAllahReslbugibihalleritekzipveinkralametisaymtr.
Meselenin benim anlattm ekliyle tahkik edilmesi iman konusunda
ilerisrlenbirokprobleminzmndesanayardmcolacaktr.
Gerektetasdikinneanlamageldiinirendiktensonrabilkiimane
riatta;Hz.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem)inAllahkatndan
getirdiklerinitasdikAllahResln,CenabAllah'tangetirdiizarurolarak
bilinen konularda2mcmelen3kalbiyle tasdik etmektir. Bu kadar bir tasdik
kiiyiimansorumluluundankarmayakfidirvebudzeydebirimanmer
1

EbuAlHseyinbinAbdillahbniSn,aslenBelhlidir.Hicr370[375]ylndadnyaya
gelmi428ylndavefatetmitir.[LiteratrdeeeyherResdiyeanlr.]Tp,Mantk,
Fizik ve lahiyat [lgat] alanlarnda hayli nemli eserleri bulunan byk slam filozofu
dur.lkgenlikyllarndoduuBuharadageirmitir.Dahasonraeitlislammemle
ketlerine yolculuklar yapm, limlerle mnazaralar gerekletirmi ve btn dnyada
byk bir hrete kavumutur. Hemedandan bir sre vezirlik yapm, bir asker dar
beyle oray terk etmek zorunda kalmtr. Hemedandan ayrlmak zorunda kalan bni
Sn Isfahana yerlemi ve birok kitabn burada kaleme almtr. mrnn sonuna
dorutekrarHemedanadnm,fakatyoldayakalandarbirhastalkzerineok
gemeden vefat etmitir. elKnn, eif, elrt vetenbht, enNect, Esrrul
HikmetilMerkyyemehureserlerindenbirkadr.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.2,s.241.
2
Zarurat Diniyye: Allah Reslnn Cenab Allah'tan getirdii zarur olarak bilinen
eyler zarrt dniye olarak anlan dinin en temel ilkeleridir. Bunlar slam dininde
sabitolduuyaknen/phesizbilinenhkmlerdir.Dindenolduuyaknenbilinenbu
gibihkmler,AllahResulndentevatrlesabitolmaklazarurbilgiifadeedenkonu
lardr.Tevhid,namaz,oru,zekt,hac,hicab,cihadgibifarzlar;iki,faizvezinagibi
haramlarbukabildinhkmlerdendir.
3
Buradaki mcmelen kelimesi, iman icmalyi ifade etmek iin getirilmi bir kayttr.
mantemelakaidmetinlerindegetiizereicmalvetafslolmakzereikiksmdr.
cmaliman,ayrntyagirmedenAllahReslnnCenabAllahtangetirdiihkmle
rin hepsine topyekn iman etmektir. Buna gre bir kii ayrntlarn bilmeden "ben
Allah Reslnn Cenab Allah'tan getirdii btn hkmlere iman ettim" derse bu
iman icmal dzeyindedir. Daha sonra bu kiinin bir limin nezareti altnda, Allah
Reslnn Cenab Allah'tan getirdii hkmleri renip onlarn her birine ayr ayr
imanetmesitafslimandr.

14. Konu: man

251

tebecetafslimandandkdeildir.1BirmriksrfCenabAllah'nvarl
nvesfatlarntasdiketmekleancaklgavanlamdamminolur,eran
lamda mmin olmaz. Zira mrik olmakla bu kimse tevhidi ihlal etmitir.
Nitekim"Onlarnou,ortakkomadanAllah'aimanetmezler."(Yusuf,106)
ayetidebunaiaretetmektedir.vedilileikrardanibarettir.Ancakkalpile
tasdikaslasaktolmayanbirruknolduuhaldedilileikrarikrahhaligibi
bellidurumlardasaktolabilmektedir.
1

cmalimanntafsilimandanmertebecedkolmamasgeerlilikitibaryladr.Yoksa
tafslimanndahafaziletliolduuhususumalumdur.rihinburadakiifadelerigenel
letirilmemelidir.Nitekimkendisidebirkasayfasonrabuincelieakatemasede
cektir.unudabelirtmekgerekirki,icmalimannyeterliliibiryerekadardr.Birkim
seicmalenimanedipherhangibirdinhkmleameledecekkadarfrsatbulamadan
lrse bu kimsenin iman makbuldr ve tafsl iman gibi geerlidir. Ancak tafsile in
memibirimanlamrboyuyetinmekmmkndeildir.Ziranamaz,oru,zekt,hac
vecihadgibifarzlar;iki,zina,katil,sirkat,faizgibiharamlarhayatnheranndakar
lalaneylerdir.Bunlarnhepsideyakinenvezaruretenbilinentemeldinhkmler
dir.uhaldeicmalimanngeerliliigeicidir.Birkimsefrsatbulduuandanitibaren
AllahResulndengeldiizaruriolarakbilinentemeldinikonularrenipherbirine
iman etmelidir. Nitekim elc kendi ve cumhurun gr istikametinde iman yle
tarifeder:"man,AllahResulndengeldiizaruretenbilinenhkmleritasdiketmek
tir;buhkmlerdentafsilatlbiimdesabitolanlartafsilatyla,mcmelensabitolan
lar da icmalen tasdik etmektir." (Bkz., elMevkf, s. 384.) Buna gre Allah Resu
lndentevatryoluylavetafsilataklanmbiimdegelenhkmlerinsadecesbu
tunaimanetmekkafigelmemektedir.Bununyanndatevatrlesabittafsilatdatasdik
etmek gerekir. Sz gelimi namaz Allah Resulnden tevatren sabit olduu gibi, na
mazlarn adedi, vakitleri ve erkn gibi mttefakun aleyh olan birok tafsilat da
tevatren sabit olmutur. Allah Resulnden mufassalan sabit olan din hkmleri
mufassalan tasdik gerektiinden namazlarn adet, vakit ve erknna da iman etmek
gerekir. Aksi takdirde iman geerli olmaz. Namazn aksine mesela Hz. Paygamber
Efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem)in aleltlak mucizeler gsterdii hususu mte
vatirdir. Ve her mmin Allah Resulnn mucize gsterdiini phe duymayacak bi
imde bilir. Ancak gsterdii mucizlerin detaylarnda ayn tevatrden bahsedileme
mektedir.Nitekimbazmucizeleredairbilgilerhddzeyindehaberlerlesabittir.u
haldeAllahResulnnenazndanmcmelenmucizelergsterdiineimanetmekzo
runludurvehdrivayetlerlesabitmucizeleribilmemiolmakimanahalelgetirmez.
Sonuolarakcumhuruntarifindenanlaldnagretafsilattevatrlesabitkonularda
icmalimanancakbelirlidurumlardageerlidir.Szgelimiimanedipdedinhkmle
rirenmefrsatbulamamolankimseleriinicmalimangeerlidir.manettikten
sonradinhkmlerirenmefrsatbulduuhaldetafslimanlaimanetmemikim
seninimangeerliolmamakgerekir.Nitekimrihdebirkasayfasonrabuhususa
bircmleyletemasedecekveiman,icmalensabitolaneylereicmalen;tafsilensabit
olaneyleredetafsilenimanetmektirdiyecektir.

252

erhu'l-Akid

tiraz:Uykuvegaflethalindeolduugibibazenkiidetasdikbulunma
yabilir.[Budurumdakiitasdiktenarolmaklaimandankmolmazm?]
Cevap:Uykuesnasndabileolsatasdikkiininkalbindebakidir.Uykuve
gafletsrasndatasdikinoantahsili/huslmefkuttur.yleolmuolsabile
Cenab Allah ztt arz olmadka nceden kesin hsl olan eyi bak kabul
etmektedir. Hatta mmin ismi, imdi veya gemite iman etmi olup da
sonradan imana muhalif bir durum kendisinden sadr olmayan kimse iin
kullanlr.
mannhemkalbentasdikhemdedilileikrarolmasbazlimlering
rdr. ems'leimme esSerahs1ve Fahru'lslam elBezdev2bu gr
tercihetmitir.
Ancak muhakkiklerin cumhuru imann sadece kalben tasdik olduunu
dnmektedir.Onlaragredilileikrarimannbirrkndeil,belkidnya
daslamahkmnntatbikiiinarananbirarttr. Zirakalbentasdikdar
daninsanlarnmuttaliolamayacagizlibireyolduundanonunvarlna
dair bir alamet gerekmektedir. u halde muhakkiklerin cumhuruna gre
kalbiyletasdikettiihaldediliyleikraretmeyenkimsednyadamminsay
larakmminlerleilgiliahkmatabiolmasadaAllahkatndammindir.Bu
nunaksinebirkimsemnafklargibidiliyleikrarettiihaldekalbiyletasdik
etmezseAllahkatndamminolmadhaldednyadamminlerleilgiliah
kmatabiolur.
BusongraynzamandaeyhEbuMansurelMatrd'nindegr
dr.Naslardabugrdesteklemektedir.Bumeyandauayetlerizik
redebiliriz:
"teAllah,imanbunlarnkalblerineyazm"(Mcdele,22)
"kalbiimanilemutmainolduuhalde"(Nahl,106)
"lkinhenzimankalbleriniziniinegirmemi"(Hucurt,14)
1

EbubekirMuhammedbinAhmedbinSehlesSerahsHorasandaSerahsbeldesinden
dir.Hicr483ylndavefatetmitir.emsleimmelakabylatannmbykhaneffa
kihidir.elMebst,erhulCamiilkebr,erhusSiyerilkebrveUsulifkhadairyaz
deserbilinentelifleriarasndadr.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.5,s.315.
2
EbulHasenAlibinMuhammedFahrulslamelBezdev,bykhaneffakihveusul
clerindendir. Fura dair kaleme ald eseri elMebsut ile usule dair kaleme ald
Kenzlvusladleseribilinmektedir.Hicr482ylndavefatetmitir.Bkz.,Zirikl,el
Alm,c.4,s.328.

14. Konu: man

253

Bir hadisinde Allah Resul yle dua eder: "Allah'm! Kalbimi dinin
zeresabitkl."(elMsned,6/294)
Yine Allah Resul bir gazvede "l ilahe illellah" diyen kimseyi ldrd
iinsame'ye"kalbiniyarpbaksaydnya!"diyereksitemetmitir.(Buhari,6872)
tiraz:Evet,imantasdiktenibarettir.AmaArapdilinikonuanlarbuke
limedendaimadililetasdikianlamaktadrlar.Hz.Peygamberefendimizve
ashab,kelimeiehadetitelaffuzettiizamanbirkimseninmminolduu
na kanaat getirir, kalbindekini sorma ihtiyac hissetmeden onun mmin
olduunahkmederlerdi.
Cevap:urasgayetaktrki,tasdiktemuteberolankalbinfiilidir.Hat
ta biz tasdik lafznn Arap dilinde bir manaya vazedilmediini veya kalben
tasdiktenbakabirmanayavazedildiinifarzetsekbile,budilikonuanlar
dan hibiri, sadece "tasdik ettim" cmlesini telaffuz etti diye bir kimsenin
AllahResulntasdikediponaimanettiinehkmetmez.
Busebepledirki,diliyleikrarettiihaldebazkimselerinmminolma
d belirtilmitir. Nitekim bir ayeti kerimede "Baz insanlar "Allah'a ve
ahiretgnneimanettik",derler.Halbkionlarmmindeildir."(Bakara,8)
buyrulmutur.
Birbakaayettedeylebuyrulur:"A'rblerimanettikdediler,deki:
sizhenzimanetmedinizvelkinhenzimankalbleriniziniinegirmemi
olduuhaldeslm'agirdikdeyin"(Hucurt,14)
Diliyleikraredenkimselgatasndanbakldndammindiyeisim
lendirilir.Vezahirdeonaimanahkmtatbikedilir.Bukonudatartmayok
tur.AsltartmabukimseninAllahkatndamminolupolmadhususun
dadr. Hz. Peygamber efendimiz ve ondan sonra gelen mminler kelimei
ehadetiikraredenkimseninmminolduunahkmettiigibimnafklarn
kfir olduuna da hkmetmitir. u halde imanda sadece dilin ameli olan
ikrar kfi deildir. Ayrca kalbiyle tasdik ettikten sonra diliyle ikrar etmek
istedii halde dilsizlik ve benzeri bir ksm manilerden tr dil ile ikrar
edemeyenkimseninimannngeerliolduukonusundaicmavardr.Buda
gsteriyor ki imann z/hakikat Kerramiye mezhebi takipilerinin dedii
gibimcerretkelimeiehadetdeildir.
Muhaddisler, kelamclar ve fakihlerden ounluun grne gre
iman, kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve azalarla amel olduundan Mellif bu
greredsadedindeimalbiimdeyledemitir:

254

erhu'l-Akid

( man Artmaz ve Eksilmez )

Metnl-Akid
Amellere gelince bunlar art gsterebilir. Oysa iman ne artar ne de
eksilir.

erhul-Akid
Amelleregelincebunlarkendiiindeartgsterebilir.Oysaimanne
artarnedeeksilir.
Buradazerindedurulmasgerekenikikonuvar.
Birincisi,amellerinimanadhilolmadkonusu.
kincisi,imannzdeartpeksilmeyeceikonusu.
Birincikonuyuelealacakolursakgeridedegetiigibiimanzdetas
diktir. [Tasdik kalb bir eydir, bedenle icra edilen amellerle dorudan bir
alakasyoktur.]AyrcaKitapveSnnetteamellerinimanaatfedildiinea
hitoluyoruz.Mesela"muhakkakimanedenlervesalihamelileyenleriin
cennetler vardr" (Burc, 11) ayeti bunlardan sadece biridir. Atf, birbirine
atfedilenikieyarasndamuayeret/bakalkgerektirir.Matufunma'tfun
aleyhe dhil olmadn gsterir. [Amel imana atfedildiine gre imandan
bakabireyolduugibionadhildedeildir.]
Bunungibibaznaslardaimannamelinartolduunadaahitoluyo
ruz. Mesela "Erkekkadn kim mmin olduu halde salih amel ilerse "
(afir, 40) ayeti bunlardandr. Oysa mert/kendisi iin art koulan/ameli
salih arta/imana dhil deildir. Zira bir eyin bizzat kendisine art olmas
dnlemez.1Ayrca"Eermminlerdenikitaifesavarsa" (Hucurt,9)
ayetindeolduugibibazayetlerdebirksmsalihamelleriterkedenlerden
mmindiyeszedilmitir.Hlbukibireyinruknolmadangereklemesi
mmkn deildir. [u halde amel imandan bir rukn olsayd, ameli terk
ettikleriiinbukimselerinmmindiyeanlmamasgerekirdi.]

Yaniamelisalihimanlamerutolduuhaldeimanadhilkabuledilirseimanparas
naartklnmolurdu.Bireyinparasnaartklnmaskendikendisineartklnmas
anlamnadagelir.Buisemuhaldir.

14. Konu: man

255

uras aktr ki bu deliller, ameli imann hakikatndan bir cz kabul

edenlere,yaniMutezilemezhebindeolduugibiameliterkettiindekiinin
imandan ktn dnenlere kar kullanlabilir. Yoksa afi mezhebinde
olduugibiameliimannkemalindenbirczolarakgrenveameliterket
mekle kiinin imandan kmayacan dnenlere kar bu delilleri kullan
mak mmkn deildir. Mutezilenin bu konudaki delillerinin cevab geride
getiiiin1tekrarbukonuyagirmekistemiyoruz.
kincikonu,imanzndeartmaveeksilmegstermez.Geridedegeti
i zere imann z kalbin yzde yzlk kesinlie varm tasdikidir. Artk
yzdeyzlkkesinlievardktansonraonunartmasndanszetmekmm
kn deildir. Bu manada bir tasdikin eksilmesinden de sz edilemez. Zira
yzde yzn altna dtnde bu iman olmaktan kar. Bu bakmdan bir
kimsedeanlatlanmanadatasdikmeydanageldiindeartkibadetleriyerine
getirse de getirmese de onun tasdiki ayn hali zere bakidir, herhangi bir
deiikliemaruzkalmasdnlemez.
mann artmasndan bahseden ayetler mam Ebu Hanife'nin de (rahime
hullah)belirttiigibisahabeylealakaldrveimannartmassadecesahabeyle
snrl bir konudur. Sahabe dneminde hkmler para para geldiinden
hkmlereparalelolarakimandadaartszkonusuoluyordu.Herbirfarz
geldiindesahabebunlaratektekimanediyordu.Bubakmdanonlarniman,
imanedilecekeylerinartmasnabalolarakartgsteriyordu.
Yalnzbucevaptatartlacakbirhususvar.ylekifarzlarntafsilatna
zaman iinde muttali olma durumu sonraki asrlarda da szkonusudur2.
Nitekimicmalensabitolanhkmlereicmalen,tafsilensabitolanhkmle
re de tafsilen inanmak gereklidir. Tafsl imann icmal imandan daha fazla
ve kmil olduu hususu gizli deildir. Geride icmal imann tafsil imandan
mertebece dk olmad ynndeki hkm, imann sadece aslyla vasf
lanmakonusuylaalakaldr.[Yanitafsilimansahibinenaslmmindeniyor
saaynorandaicmalimansahibinedemmindenir.]
1

Bu mesele byk gnahlar konusunda teferruatl biimde ele alnm, Mutezilenin

delillerinecevaplarylayerverilmitir.
2
BirkimseilkMslmanolduundabtnfarzlaramuttaliolmamolabilir.Bukimse
zamaniindebufarzlarduydukaherbirineayrayrimanetmekzorundadr.Burada
sahabeasrndaolduugibibirdenfazlaimanvardr.Kibucevabagreuzamandada
imannartmasndanszedilebilir.

256

erhu'l-Akid

mann artmasndan szedilen ayetleri anlamak asndan imann art

mas meselesiyle alakal yle bir yaklam da szkonusudur: Kiinin iman
zeresabitkalmashersaatimannziyadelemesianlamnagelir.Zamann
artmasyla imanda da bir artma szkonusudur. Zira iman arazdr, arazlar
ancakemsalinintecedddylebakiolurlar.1Fakatbuyaklamdadatart
maya ak bir nokta bulunmaktadr. yle ki bir eyin zail olduktan sonra
yerineemsaliningelmesioeyinhaddizatndaarttngstermez.Mesela
siyahcisminsiyahldabirarazdrveodatecedddiemsallebakiolmak
tadr.imdiheransiyahlkteceddtediyordiyenaslsiyahlnarttndan
bahsetmekmmkndeilsebumanadaimannartmasndandaszetmek
mmkngrnmemektedir.
Bu konuyla alakal olarak ileri srlen bir baka gre gre imann
artmasonunsemeresinin,nurununparltsnnkalpteartmasanlamndadr.
Nitekimbunlarsalihamellerleartar,gnahlarladaeksilir.
Ameli imandan bir cz kabul edenlere gre imann artma ve eksilme
gstermesianlalabilirbireydir.Busebepleimannartmaveeksilmeme
selesininaslndaamellerinimandanbirczolupolmadmeselesininferi
olduusylenmitir.
Baz muhakkikler tasdikin znde ziyade ve noksan kabul etmeyecei
grnekarkmlardr.BunlarmmetinsradanbirferdininimanylaHz.
Peygamberefendimiz (sallallahualeyhivesellem)inimannnbirolamayaca
n ileri srerek imanda kuvvet ve zayflk asndan bir mertebe fark oldu
unusavunmulardr.BusebepledirkiHz.brahim"fakatkalbimmutmain
olsundiye"(Bakara,260)demitir.
Buradatemasedilmesigerekenbirbakakonudaudur.Kaderiyeden
bazlar imann sadece marifet/bilmek olduunu savunmutur. limlerimiz
ittifaklabugrnfasitolduunubelirtmitir.
Zira Ehli kitap da tpk ocuklarn bildikleri gibi Peygamber Efendi
mizin nbvvetini bilmekteydi. Buna ramen onlarn kfir olduunda en
ufakbirphebulunmamaktadr.Bunungibikfirlerdenhakkkesinolarak
bilenlerdevard.Bunlarancakinatvekibirlerindeninkrediyorlard.
1

Klasikfizikteorisinegrearazlarhideimedenikiandavarlnsrdremez.Biran
vakiolur,ikinciandaonunyerineayncinstenbakabirarazgelir.Budevamlbyle
srp gider. Burada da iman araz olduundan kiinin uanki iman biran sonra zail
olmakta,yerineyenibirimangelmekletecedddetmektedir.

14. Konu: man

257

Nitekim ayeti kerimede onlarla alakal olarak "Gnlleri kesin olarak

kabulettiihalde,hakszlkvebyklenmelerindentronlarbilebile
inkrettiler." (Neml,14)buyrulmaktadr.uhaldeAllah'nhkmlerinibilip,
onlarkesinbellemekletasdikediponlarainanmakarasndabirfarkolmal
dr. Ta ki bu farka binaen ikincisinin iman olduu dierinin iman olmad
sabitolabilsin.
BazMeayhnszlerindebukonuylaalakaluifadeleryeralmaktadr.
Tasdik,kalbi,habergetirenkimseninhaberindenhslolanilmebalamak
tr.Vetasdik,sahibininkendiihtiyarylasabitkesbbireyolduundanse
vaba mncer olmakta ve ibadetlerin ba klnmaktadr. Oysa marifet/ bil
mek/tanmak byle deildir. Zira marifet, elinde olmadan gz bir cisme
iliip de onun duvar ya da kaya paras olduunu bilen kimse rneinde
olduu gibi, bazen kesp ve ihtiyar olmadan da meydana gelebilir. Bu baz
muhakkiklerindebenimsediibiryaklamdr.Onlardatasdikitarifederken
onun,kendiiradenlesdkmuhbirenispetetmekolduunuifadeetmekte
dirler.Hattaonlaragrebuhalkalptegayriihtiyarvakiolduundabuma
rifetolsadatasdikdeildir.
Ne var ki, muhakkiklerin bu mlahazasnda bir mkil grnmektedir.
yle ki tasdik ilmin bir ksmdr. lim keyfiyyt nefsniyedendir, efli
ihtiyariyyedendeildir1.Tasdikihtiyarbireydeildir;nkbizikieyara
snda2nispet tasavvur edip de bu nispetin sabit olup olmad konusunda
phe duysak da sonra bu nispetin sbutuna dair burhan getirilse o vakit
bizdehslolaneysz konusu nispetikabulve teslimdir.Zatentasdik,h
km,ispatvek'hepbundanibarettir.urasbirgerekki,bukeyfiyet/tasdik
1

Yani ilim arazlardan keyfiyet kategorisine dhildir. Fiil kategorisine dhil deildir ki
ihtiyarfiillerdenolsun.Budurumdabirilimeidiolantasdikinihtiyarolduunusy
lemeksorundourmaktadr.
2
Buikieydenmaksatnermeninikikanadolanmevzuilemahmldr.Bakabirifa
deyle mahkmun aleyh ile mahkmun bihdir. Bunu itikad bir nerme ile misallen
direcekolursakszgelimikabirazabhaktr,nermesindebunlarkabirazab(mevzu)
ile haktr (mahml) kelimeleridir. te ilk defa iman edecek olan kimse nce bu iki
mefhumu tasavvur eder. Acaba arada nispet vaki mi yoksa vakideil mi,diye d
nr. Yani kabir azabnn hakolduu hususu sabit midir, yoksa sabit deil midir, diye
aratrr.Vekabirazabnnsbutunadairbirdelilbuluncadanispetinvukuunakesin
kanaatgetirir.rihburadamantkterimlerieliindeaynsrecianlatmaktavebuna
bazen tasdik, bazen hkm, bazen ispat, bazen de k dendiini ifade etmektedir.
simlerifarklolsadabuhalinsannihtiyarylaolanbirfiildeildir;belkibirkeyfiyettir.
rihbuadanmuhakkklarnmlahazasnbiryerekadarproblemlibulmaktadr.

258

erhu'l-Akid

halihernekadargayriihtiyaroluyorsadabununoluumaamasndaihtiya
rn pay bulunmaktadr. Sz konusu tasdikin esbabna tevessl, nazarmz o
noktaya teksif ve [nazarmzn nndeki] manileri kaldrmak gibi hallerimiz
hepkendiihtiyarmzlaolmaktadr.Zatenimanlamkellefiyetimizbuitibarla
drveimannkesbiolduunuifadeedenlerinmaksaddabudur.
Evet,tasdikinolumasiinkurumarifetyeterlideildir.Ziramarifetih
tiyarvekespolmadandahslolabilir.udavarki,kiininihtiyarvekesbiy
lesaladyakinmarifetintasdikolmasgerekir.Bundabirbeisyoktur.Zira
budurumdaFarsada"gerdden"diyetabiredilenhalgereklemiolmak
tadr.Zatenimanvetasdikdebundanbakabireydeildir.imdibuhalin
muannidvemnkirkfirlerdedebulunduuhususumsellemdeildir.Ve
lev msellem olsa bile onlarn tekfiri, lisanlaryla inkr etmeleri ve inat,
istikbarvetekzipveinkralametiolandavranlarda(putlarasecdeetmek
gibi)sraretmelerisebebiyledir.

***

14. Konu: man

259

( man ve slam )
Metnl-Akid
man ve slam birdir. Tasdik ve ikrarda bulunduktan sonra bir kulun
bengerektenmminimdemesisahihtir.Bukulunbeninallahmmi
nimdemesiuygunolmaz.

erhul-Akid
man ve slam birdir. nkslam,CenabAllah'nhkmlerinikabul
edip onlar benimsemek anlamnda boyun emek, teslim olmak demektir.
Geridegetiigibibudatasdikintakendisidir.uayetikerimedebuhusu
su teyid eder: "Bunun zerine, gnahkr milletin arasnda bulunan m
minleri kardk. Zaten orada mslmanlardan, bir ev halkndan baka
kimsebulmadk." (Zriyt,35,36)Sonuolarakeriatta,birkimseninmmin
ama Mslman olmadna veya Mslman ama mmin olmadna hk
metmek doru olmaz. man ile slam ayn eydir, derken kastettiimiz de
bundanbakabireydeildir.
Haneffakihlerinin(Meyhn)bundanmaksad,imanlaislamnmana
ca birbirlerinin ayn olmas deil, bu ikisinin birbirinden ayr dnleme
mesidir. Nitekim bu konuyla alakal olarak elKifaye'de u ifadeler yer al
maktadr:man,haberverdiiemirvenehlerdeAllah'tasdiketmek;slam
ise,onunulhiyetineboyuneipteslimolmaktr.Allah'nulhiyetineboyun
eipteslimolmakiinnceonunemirvenehilerinikabuletmekgerekir.u
haldehkmasndanislamimandanayrdnlemezvebuikisibirbirin
denayrolamaz. Buikisininbirbirindenayreylerolduunusavunankim
seyeimanedipdeMslmanolmayanveyaMslmanolupimanetmeyen
kimseninhkmsorulur.Eerbirindebulunduuhaldedierindebulunma
yanbirhkmbulabilirseneala.Eerbylebirhkmbulamazsasavundu
ugrnbatlolduuortayakar.
tiraz: "Bedeviler: nandk dediler, de ki: nanmadnz ama slam
oldukdeyin." (Hucurt,14)ayetiakaimanolmadanislamnbulunabilece
inigstermektedir.
Cevap:Bizimmaksadmz,eriattamuteberolanislamdr.eriattamu
teber olan slam iman olmadan bulunamaz. Oysa ayette geen slam keli
mesi, lgavi manasnda olup iten deil, sadece dtan boyun emek anla

260

erhu'l-Akid

mndadr.Butpkkalbiyletasdiketmediihaldemcerretkelimeiehadeti
telaffuzetmekgibidir.
tiraz: slam, Allah'tan baka ilah bulunmadna ve Muhammed'in
onunresulolduunaehadetetmen,namazdosdoruklman,zektver
men,orututmanveyolcagcnyeterseBeytullahhaccetmendir(Buhar,
50).hadisi slam'n kalben tasdik olmadna, aksine amellerden ibaret oldu
unadelildir.
Cevap: Hadisi erifte kastedilen bizzat slamn kendisi deil, slam'n
alametvesemereleridir.NitekimAllahResulkendisinegnderilenbirhe
yete Bilir misiniz tek bir Allah'a iman etmek ne demektir? diye sormu,
onlarda"Allahveresuldahaiyibilir"diyecevapvermitir.Bununzerine
AllahResulylebuyurmutur:"Allah'tanbakailaholmadnaveMu
hammed'in onun resul olduuna ehadet etmek, namaz dosdoru kl
mak, zekt vermek, oru tutmak ve ganimetten bete birini vermektir.
(Buhar, 7266) Bir baka hadiste Allah Resul yle buyurur: man yetmi
ksrubedir.Bunlarnenstmertebesilailaheillellahdemektir.Enaa
mertebesideyoldaneziyetvereneyikaldrmaktr.(Buhar,9)
Tasdik ve ikrarda bulunduktan sonra bir kulun iman tahakkuk ettii
iin "ben gerekten mminim" demesi sahihtir. Bu kulun "ben inallah
mminim"demesiuygunolmaz.Zirabusziindephebulunduuiin
sylyorsabukfrdenbakabireydeildir.Eerbylediyenkimse,ileri
Allah'n iradesine havale etmek suretiyle edebe riayet etmek iin veya u
ankihalindennekadareminolsadasonnefesteneolacanbilmediiiin
duyduuphedentrbylesylyorsayadaAllah'nadnzikretmekle
bereketlenmek iin veya nefsini temize karmak ve halini iyi grmek gibi
manevi zaaflardan uzak durmak iin byle sylemise [kfr olmaz ama
yine de] byle dememesi daha evladr. Zira bu sz phe vehmine yol a
maktadr. Mellif zaten bunun iin "caiz deildir" yerine "uygun olmaz"
demeyi tercih etmitir. nk bu sz pheden kaynaklanmyorsa caiz ol
mamasiinortadabirsebepyoktur.Nitekimsahabevetabiindhilolmak
zereseleftenbirokkimsebununcaizolduugrndedir.
"Beninallahmminim"demek"beninallahgencim"demekgibideildir.
nkgenlikonunkespettiifiillerdenolmadgibimrnnsonunakadar
srmesibeklenenbireydedeildir.Ayrcagenolmak,kiininsayesindeken
disini temize karaca veya kendini beenecei faziletli bir ey de deildir.
Bilakis"beninallahmminim"demek,"beninallahzahidim"demekgibidir.

14. Konu: man

261

Bazmuhakkiklimlerimandaistisnayapmanncevaznteyidsadedinde
tasdikimutlakiletasdikikmilarasndakifarkaiaretlekonuyafarklbiryakla
mgetirmilerdir.yleki,kiiyikfrdenkarantasdikinz[mutlaktasdik]
kulunelindedir.Ancaktasdikhaddizatndaiddetvezaafifadeedebilir.[Tas
dikinkuvvetliolandavardr,kuvvetliolmayandavardr.]Kiiyikurtaracakolan
ve"tegerektenmminolanlarbunlardr.OnlaraRablerininkatndamer
tebeler,mafiretvecmerteverilmirzklarvardr."(Enfl,4)ayetindeiaret
edilentasdikikmilancakAllah'niradevemeietiyleolur.
BazEarilerden,imankfr,saadetekavetkonularndamuteberolan
sonnefesolduuiin"beninallahmminim"demeninsahiholduunakle
dilmitir.Hattaonlaragresadkimse,mrboyuncakfrzereolsabile
imanzerelenkimsedir.akkimsedemrboyuncatasdikveitaatzere
olsabilesonnefestekfrzereolankimsedir.Nitekimblishakkndanazil
olan "O kfirlerdendi" (Bakara,34) ayeti de buna iaret etmektedir. Bunun
gibi"Saidkimseannesininkarnndasaidolandr.akkimsedeyineanne
sininkarnndaakolandr"1hadisidebunaiaretetmektedir.teMellif
szedilenbuEarleringrnnbatlolduunaiaretsadedindeyle
demektedir:

***

KeflEstranZevidilBezzr,c.2,s.197.

262

erhu'l-Akid

( Saadet ve ekavet )
Metnl-Akid
Sadkimseak1,akkimsedesadolabilir.Buradadeiiklikis'dve
ikdadeil,saadetveekavettedir.s'dveikAllah'nsfatlarndandr.
Allah'nnezatndanedesfatlarndabirdeiiklikolamaz.

erhul-Akid
Sad kimse Allah korusun imandan sonra irtidat etmek suretiyle ak,
ak kimse de kfrden sonra iman etmek suretiyle sad olabilir. Burada
deiiklikis'dveikdadeil,saadetveekavettedir.s'dveikAllah
'nsfatlarndandr.Zirais'd,saadetiyaratmak,ikdaekavetiyaratmak
anlamndadr.[Yaratmak/tekvinAllah'nbirsfatdr.]Allah'nnezatndane
de sfatlarnda bir deiiklik olamaz. Geride de getii gibi kadim hadise
mahalolamaz.
Hakikat u ki, Haneflerle mezkr Eariler arasnda mana ve mefhum
asndanbirihtilafbulunmamaktadr.Ziraimanvesaadetten,mcerretbu
manalarn olumas [mcerret tasdik ve ikrar] kastedilirse bunlar u anda
vakidir. Aksine bunlardan, zerlerine ebedi kurtulu ve mkfat terettp
edecek surette olan [iman ve saadet] kastediliyorsa bunun u anda vaki
olduukonusundabirkesinlikyoktur.AksinebuAllah'niradevemeietine
baldr. u halde imanve saadetinkesin gerekletiini savunanlar birinci
kkesasalmakta,imanvesaadetinAllah'niradesinebalolduunusavu
nanlardaikincikkitibaraalmaktadr2.

Sad, saadete eren, bahtiyar kimse. ak, ekavet ehli, saadetten mahrum olan bed
bahtkimse.Ancakburadakisaadetveekavetszcklerininuhrevvedinynvar
dr. Din bir kavram olarak saadet ve sa'd kelimeleri, hayra ulamas iin umuri
ilahiyenininsanayardmetmesianlamnagelir.ekvetbununzttolup,hayraermesi
iinumuriilahiyeninbirkimseyeyardmetmemesi,onuyalnzbrakmasmanasnda
dr.Bkz.,elMfredt,s.238.
2
rihTaftazngerekimandaistisnakonusundagereksesaadetveekavetindeime
sikonusundaEarlerleHaneflerarasndakiihtilaflfzgrmekteveihtilafnikitaife
ninkonuyufarklynlerdenelealmasndankaynaklandnifadeetmektedir.rihin
dediinegreEarlerimandaistisnaycaizgrpsaadetindeimeyeceinisavunur
kenkmilanlamdaimanvesaadeti,aksinisavunanHaneflerisemutlaktasdikanla
mndaimanvemcerretsaadetidikkatealmaktadrlar.Buikitaife,mcerrettasdik=

15. Konu: Peygamberler

263

( 15. Konu: Peygamberler )

Metnl-Akid
Cenab Allah'n peygamberler gndermesinde bir hikmet vardr ve
CenabAllahinsanlariindenonlara,mjdeleyici,uyarcvedinvednya
ilerindenihtiyahissettiklerieylerikendilerineaklaycolarakbirksm
peygamberler gndermi, onlar harikulade mucizelerle teyid etmitir.
Peygamberlerin ilki dem, sonuncusu Muhammed'dir (Ona ve dier pey
gamberlereselamolsun).Bazhadislerdepeygamberlerinadediaklanmtr.
Fakatkesinbirsayvermemekdahaevladr.Nitekimayetikerimede"And
olsunki,sendenncebirokpeygamberlergnderdik;sanaonlarnkimini
anlattk,kiminianlatmadk" (M'min,78)buyrulmaktadr.Olaki,kesinsay
verildiinde peygamber olmayan biri peygamberler snfna dhil edilmi
veya peygamber olan biri peygamberler snfndan karlm olur. Pey
gamberlerin hepsi doru szl ve nasihat edici olduklar halde Cenab
Allah'tanhabergetirmekteveOnunhkmleriniinsanlarateblietmek
tedir.Peygamberlerin(aleyhimusselm)enstnHz.Muhammed(sallallahu
aleyhivesellem)'dir.

erhul-Akid
Cenab Allah'n resuller metinde geen "rusl" kelimesi, Arapada
risaletkkndengelenve"fel"kalbndaolan"resl"kelimesinincemisidir.
Risalet, Cenab Allah ile yarattklarndan akl sahipleri arasnda bir kulun
eliliianlamnagelir.Bueliliksayesinde,dnyaveahiretmaslahatlaryla
alakal olarak akllarnn idrak edemedii hususlarda insanlarn mazeretleri
ortadankalkmolur.Kitabnbataraflarndareslilenebkavramlarhak
knda yeterli bilgi verdiim iin burada tekrar bu konuya dnmeyi gerekli
grmyorum.gndermesindebirhikmetmaslahatvegzelsonvardr.
Burada peygamber gndermeninvcubuna iaret edilmektedir. Yalnz
buradakivcupbireyinCenabAllahzerinevacipolmasanlamndadeil;
=olarakdnldndeimannistisnakabuletmeyeceikonusundahemfikirolduu
gibi,kmilimankonusundaistisnayapmanncevazkonusundadahemfikirdir.Bunun
gibimezkrikitaife,mcerrethuslgznndebulundurulduundasaadetindei
ebileceikonusundahemfikirolduugibi,husuldentenecatamncerolacaksuret
tekamilanlamylasaadetindeimeyeceikonusundadahemfikirdirler.

264

erhu'l-Akid

maslahat ve hikmeti haiz olmas bakmndan hikmet byle bir eyi gerekli
klaranlamndadr.
CenabAllah'npeygamberlergndermesiSmenlerveBrahmanlarn
iddiaettiigibiimknszbireydeildir.
Bunungibibazkelamclarniddiaettiigibiikitarafda[gnderilmesi
degnderilmemeside]caizolanmmknbiridedeildir.1
Bu ifadelerinden sonra Mellif peygamber gndermenin vukuuna, fay
dasna,sbtyollarnavepeygamberliisabitolanbazneblerintayinikonu
sunageerekyledemitir:
Ve Cenab Allah beer iinden beere iman ve itaat ehlini cennet ve
mkfatlamjdeleyici,kfrvemasiyetehliniatevecezaileuyarcnitekim
aklbuhakikatleritekbanakefedemez.Kefetsebileancakbindebirinsa
nn baarabilecei ok ince tefekkrle kefedebilir. ve din ve dnya ilerin
den ihtiya hissettikleri eyleri kendilerine aklayc olarak bir ksm pey
gamberlergndermi,CenabAllahcennetvecehennemiyaratmvebura
lardainsanlarnmkafatvecezalarnhazrlamtr.
Cennetvecehenneminmufassalanhalleri,cenneteulamannvecehen
nemdensaknmannyollartekbanaakllabilinebilecekeylerdeildir.Bu
nun gibi insanlar iin bir tarafta faydal bir tarafta zararl eyler yaratmtr.
Bunakarlkneaklanededuyularabunlartekbalarnakavramakabiliyeti
vermemitir.
Ayrcabazhkmlerimmkinattanklmtrki,bugibihkmlerinikita
rafndan [vuku' ve ademi vuku'] birine kesin olarak kanaat getirmek de
mmkndeildir.
Bunungibibazhkmlerivacip,bazlarndamuhalklmtrki,aklbun
larancakdevamltefekkrvetambiraratrmadansonra tespitedebilir.O
daaklbunlartespitetmeiinekoyulduundainsanlariingerekliolanbirok
iaksarvednyannnizambozulur.teCenabAllah'nltufverahmetin
dendirkiobunlarretmekiinpeygamberlergndermitir.
1

BuradakastedilenkelamclarouEarkelamclardr.Onlaragreakleyannhusn
ya da kubhuna hkmedemez ve cenab Allah dilediini yapar. u halde Cenab Al
lahn peygamber gndermesinin vcubiyetinden de bahsedilemez. Grld gibi
rihburada[baz]Mtrdleringrntercihetmitir.Bkz.,enNibrs,s.269.

15. Konu: Peygamberler

265

NitekimCenabAllah"Bizseniancaklemlererahmetolarakgnder
dik."(Enbiy,107)buyurmaktadr.
Onlar peygambeleri harikulade mucizelerle metinde geen "mu'cizt"
kelimesi"mu'cize"kelimesinincemisidir.
Mucize, peygamberlik iddia eden kimseden, kendisini inkr edenlerin
meydan okumasna karlk1onlar bir benzerini getirmekten aciz brakacak
biimdezuhuredenharikulade2eydir.teyidetmitir.
Bir peygamberin mucize ile teyid edilmi olmas gerekir. Mucize ile
teyidedilmedikeonuniddiaskabuledilmez.Zirabudurumdapeygamber
lik davasnda hakl olan gerek peygamberlerle sahte peygamberleri birbi
rindenayrmakmmknolmaz.
Peygamberlikiddiasndabulunankimseninelindenmucizezuhurettik
tensonraaklendeiladetenonundorusylediinedairkesinbilgihsl
olur.Buradakesinbilginindetenhslolduunusylemekleunukastedi
yoruz: Cenab Allah, mucizenin akabinden bu kimsenin doru sylediine
dair insanlarda kesin bilgiyi yaratr. Hlbuki Cenab Allah'n bu bilgiyi ya
ratmamasdammkndr.Butpkkendisinicemiyetinhuzurundapadiah
tarafndan kendilerine gnderilen bir eli olarak tantan kimsenin haline
benzer. Bu kimse kendisini tasdik iin olaan halini bozarak padiahtan
defa ayaa kalkmasn ister. Eer padiah onun dedii gibi defa ayaa
kalkarsa orada hazr bulunan herkeste bu kimsenin gerekten eli olduu
konusunda ad3ve zarur bilgi hsl olur. Ama yine de bu kimsenin haddi
zatnda yalan sylemi olmas da mmkndr. Ne var ki tecvizi akli anla
mndabireyinimknztsi/haddizatndammknolmaskesinbilginin
huslnemanideildir.TpkUhuddannaltnadnmediinedairbilgimiz
1

Bucmleyi,tehaddkelimesinimefulnemuzafkabuledipinkredenleremeydan
okuyarakeklindeanlamakdammkndr.
2
Harikulade, dete aykr olarak vaki olan ey demektir. Buradaki adet, ilah adettir.
Cenab Allah'n mkerreren/olaan olarak halkettii eyler dete muvafk olurken,
onunolaanstolarakhalkettiieylerdetemuhalif/harikuladeolmaktadr.Mesela=
=ateinyakmasCenabAllah'nolaansuretteyarattbireydir.Geneldeateya
kar. Ancak harikulade biimde Cenab Allah'n atein yakmamasn da yaratmas
mmkndr.NitekimHz.brahim'iateinyakmamasbyledirvebirpeygamberola
rakonunmucizesidir.
3
d, dete uygun olarak vaki olan. Yani orada hazr bulunan kimselerde adet gerei
bylebirbilgihslolmaszorunludur/zaruridir.Ancakburadakizaruretakldeildir.
Ziraaklpadiahnbakabirsebepleayaakalkmolabileceinedeihtimalverebilir.

266

erhu'l-Akid

kat olduu gibi. [Haddi zatnda Uhud dann altna dnmesi mmkn
olmakla beraber onun altna dnmediine dair bilgimiz kat'dir.] Burada
da durum byledir. Mucize gsterdikten sonra peygamberlik davasnda
bulunan kimsenin doru sylediine dair deten kesin bilgi hsl olur. Zira
adet his gibi kesin bilgi yollarndan biridir. Burada zuhur eden mucizenin
Cenab Allah'tan bakasndan gelmi olmas, mezkr kimseyi tasdik iin
gelmemi olmas ya da gerekte peygamber olmayan bir kimsenin tasdiki
iingelmiolmasgibikuruaklihtimallerzararvermez.Nitekimateinha
raretinedairhislesabitzarurbilgiye,aksitakdiredildiindebirmuhallazm
gelmemesianlamnda,ateinhararetsizliinin[aklen]imknzararvermez1.
Peygamberlerinilkidem,Hz.deminpeygamberliiKitaplasabittir.
Ona Cenab Allah tarafndan bir ksm emir ve nehilerin tevecch ettiini
gsterenayetleronunpeygamberolduunadelaleteder.Ziraonunzama
nnda baka bir peygamber olmadndan, bu emir ve nehilerin kendisine
ancak vahiyle geldii anlalmaktadr. Ayrca hadis ve icma da onun pey
gamberolduunugstermektedir.uhaldebazbidatilerdennakledildii
gibionunpeygamberliiniinkretmekaslenkfrolmaldr.
Sonuncusu Muhammed'dir (onavedierpeygamberlereselamolsun). Al
lahResulHz.Muhammed'inpeygamberliidekesindelillerlesabittir.Zira
opeygamberlikiddiaetmivemucizelergstermitir.
Onun peygamberlik iddiasna gelince bu tevatrle sabittir. Mucize gs
termesimeselesinegelincebudaikiyndensabittir:
Birincisi,oCenabAllah'nkelamnaakarmveonunlaArapbeli
lerinemeydanokumutur.Onlarbelaatvefesahattaokadarileriolmalarna
veolancauralarnaramenenksasuresiyledeolsaKuran'amuarazaede
1

rih, hisle sabit zarur bilgiler ne ise adetle sabit olan zarur bilgiler de yledir, de
mektedir. Nasl ki, atein hararetine dair hisle sabit olan kesin bilgimiz, srf aksinin
(ademihararet)aklenmmknolmasndanzarargrmyorsa,mucizegsterenkim
seninsdknadairadetensabitolankesinbilgimizdeaksinin(harikuladehalinAllah'
tan bakasndan gelmesi gibi durumlarda mezkur kimsenin yalanc olmas) aklen
mmkn olmasndan zarar grmez. Burada aksinin aklen mmkn olmas, onu d
ndmzdebirmuhalinlazmgelmemesianlamndadr.Yaniateinsvericideil
deserinleticiolduunuvarsaymamzmeseleyesrfaklzaviyesindenbakldndaher
hangibirmuhalimucipdeildir.Bunungibimucizegsterenkimseninyalancolduu
nuvarsaymakdameseleyemcerredaklnoktainazarndanbakldndaherhangibir
muhalimucipdeildir.Ziraaklagremuhalancakelikilidurumlardaortayakar.Bu
zikredilendurumlargaripolsadaelikilideildir.

15. Konu: Peygamberler

267

memilerdir.TakiKuran'alisanlarylakarkoymakyerinecanlarntehlikeye
atmak pahasna kllaryla kar koymay tercih etmilerdir. Ortada onca
sevkedicisebepolduuhalde,Kuran'nyannayaklaacakderecedebirben
zeriningetirildiinedairenufakbirnakilbulunmamaktadr.
Btn bunlar kesin olarak gstermektedir ki, Kuran Allah katndandr
veonunsayesindeHz.Muhammed'inpeygamberlikdavasndahaklolduu
detedayalbilgiylebilinmektedir.Dierdetedayalbilgilerdeolduugibi,
burada da kuru akl varsaymlarla aksinin mmkn olmas bu kesin bilgiye
zararvermez.
kincisi, Allah Resul Hz. Muhammed'den harikulade haller/mucizeler
nakledilmitir.Bumucizelerinkadrimterei/ortaknoktasondanmutlak
anlamdamucizezuhuretmiolmasdrkibuhusustevatrlesabittir.Herne
kadar onun eitli mucizelerini anlatan rivayetler tek tek ele alndnda
hdhaberlerolsadabunlarntoplammtevatirdir.1Veasgariolarakonun
mucize gsterdiini kesin bildirmektedir. Nitekim Hz. Ali'nin kahramanl,
HatemiT'nincmertliiAraplarnezdindemtevatirdirvekesindir.[Ama
gerek Hz. Ali'nin kahramanlna delalet eden olaylar, gerekse Hatem'in
cmertliinigsterenhadiselerinherbirihdyollarlanakledilmitir.Bun
lar toplamda mtevatirdir ve asgari olarak Hz. Ali'nin kahramanln,
Hatem'indecmertliinikesinortayakoyarlar.]AllahResulnnmucizeleri
Siyerkitaplarndatafsilatlbiimdeanlatlmtr.
BasireterbabndanbazlarAllahResulnnpeygamberliineikiyolladelil
getirirler:
Birincisi,onungereknbvvetncesinde,gerekdavetsrasndavegerek
sedavetinintamamlanmasndansonrakihallerinden,yceahlakndan,hikmetli
hkmlerinden,kahramanlarnbilegeridurduudehetanlarndaneatlmas,
herhalkardaCenabAllah'nhimayesinesnmas,zoranlardakimetaneti
gibi stn meziyetlerinden mtevatir olarak nakledilenlerle istidlaldir. Allah
Reslnnahsiyetestnlokadaraktki,kendisinekarolancad
manlklarnaveahsiyetinikaralamakonusundakiaristeklerineramenha
smlaronuktleyebilmekiinaradklarmalzemeyibulamam,onunahsiye
tinikaralayamamlardr.Aklbtnbustnzelliklerinpeygamberolmayan
1

Allah Reslnn mucizeleri arasndan mtevatir olanlar da vardr. Nitekim birok

muhaddis,AllahResulnnmucizelerisadedindesrahadisesini,akksadrhadisesi
ni,parmaklarndansukmashadisesini,ktnalamashadisesinimtevatirattan
grmektedir.KonuylailgilidahagenibilgiiinelKettnnin,NazmlMtensirfil
HadisilMtevatiradleserinebaklabilir.

268

erhu'l-Akid

birkimsedebulunmasnmuhalgrr.Yineakl,Allah'nbtnbustnvasfla
r,ilerideyalanyerepeygamberlikiddiasndabulunarakkendisineiftiraedecek
bir yalancda bir araya getirip de ona yirmi sene mhlet vermesini, sonra
onun dinini dier dinlere stn klm olmasn, dmanlarna kar byle bir
kimseye yardm etmesini ve ldkten sonra onun eserlerini kyamete kadar
ihyaetmiolmasndaimknszgrr.
kincisi,AllahReslpeygamberliinikitapvehikmettenyoksunbirka
vim iinde iddia etmitir. Hal byleyken ksa bir srede onlara Kitab ve
hikmeti aklam, kendilerine ilah hkmleri ve stn ahlak meziyetleri
retmitir. nsanlarn ounu ilm ve amel faziletlerde kemale erdirmi,
lemi iman ve ameli salihin nuruyla aydnlatm ve Allah, vaat ettii gibi
onun dinini btn dinlere stn klmtr. Nbvvet ve risaletin bundan
bakabirmanasdayoktur.
AllahReslnnnbvvetisabitolduktanvehemonunhemdekendi
sineindirilenAllah'nszonunensonpeygamberolduunuvebtnin
sanlara, hatta insanlarn yannda btn cinlere de peygamber olduunu
bildirdiktensonra,artkonunhemsonpeygamberoluu,hemdebazH
ristiyanlarnzannettiigibipeygamberliininsadeceAraplarlasnrlolma
dortayakmtr.
tiraz:HadislerdeHz.saaleyhisselam'nondansonranazilolacabil
dirilmitir.
Cevap:Evet,Hz.sa'nnondansonranazilolacahadislerdebildirilmi
tir.FakatHz.sayineonatabiolacaktr.nkHz.sa'nneriatnnhkm
kaldrlmtr. Artk ona ne vahiy gelecek ne de mstakillen hkm
vazedecektir. Bilakis o Allah Reslnn halifesi olarak inecektir. Ayrca
konuylailgiliendorugregreindiindeinsanlaranamazkldrpimam
olacak olan Hz. sa'dr. Mehdi ona uyacaktr. Zira Hz. sa Mehd'den daha
stndr.Bubakmdanonunimamolmasdahaevladr1.
Bazhadislerdepeygamberlerinadediaklanmtr.RivayetegreAl
lahReslnepeygamberlerinadedisorulduundayzyirmidrtbindemitir.
1

rihinbugrkonuylailgilivaridolanhadislerleelimektedir.lgilirivayetlerdeHz.
sann imam olacana dair bir ifade yer almamaktadr. Aksine rivayetler Mehdnin
imam olacan gstermektedir. Bkz., elMervez, elFiten, s. 418. Konuyla ilgili Sahihi
MslimdeCabirbinAbdillahtarikiylegelenrivayetteAllahResulylebuyurur:m
metimden hak iin savaan bir taife kyamete kadar zahir/galip olacaktr. Nihayet sa
nzul edecek. Cemaatin emiri ona bize namaz kldr, diyecek. sa, hayr, Allahn bu
mmeteikramdr;sizbiribirinizeimamsnz,diyecektir.SahihiMslim,hadisno,312.

15. Konu: Peygamberler

269

Birbakarivayetteburakamikiyzyirmidrtbinolarakgemektedir.1
Fakatkesinbirsayvermemekdahaevladr.Nitekimayetikerimede"And
olsunki,sendenncebirokpeygamberlergnderdik;sanaonlarnkimini
anlattk,kiminianlatmadk;"(M'min,78)buyrulmaktadr.Olaki,kesinsay
verildiinde adet fazla sylendii takdirde peygamber olmayan biri pey
gamberlersnfnadhiledilmiveyaadeteksiksylendiindepeygamber
olanbiripeygamberlersnfndankarlmolur.Yanihaberivahidusuli
fkhta anlatlan btn artlar havi olsa bile sonuta zan ifade eder. Oysa
itikad konularda zann delillere itibar edilmez. zellikle elikili rivayetler
szkonusu olduunda byle bir rivayetin delil olmas asla dnlemez.
Bunun yannda yukarda geen rivayetleri esas kabul etmek bizi Kuran'n
zahirine ters dmeye itebilir. Zira Kuran'da getii zere2Hz. Peygamber
Efendimize btn peygamberlerden sz edilmemitir. Ayrca adet isimleri
hslafzlardan3olmaklaeksikvefazlasnaihtimaletmediklerindenpeygam
berolanbirinipeygambersaymamolmaklaveyapeygamberolmayanlar
peygambersaymaklaburadavakadatersdmeihtimalivardr4.
Peygamberlerinhepsidoruszlveinsanlaranasihatediciolduklar
haldepeygamberlerdedoruszllkvenasihatedicilikvasfolmadnda
peygamberliin faydas ortadan kalkm olur. Cenab Allah'tan haber ge
tirmekteveonunhkmleriniinsanlarateblietmektedir.Zatennbvvet
ve risaletin manas da, insanlara Cenab Allah'tan haber getirmek, onun
muradnkullarnateblietmektir.
Mellifin,peygamberlerindoruszlvenasihatediciolduklarynn
dekiifadesi,onlarnzellikleeriatileri,hkmlerintebliivemmetinirad
gibidinlealakalkonulardayalansylemeyenmasumkimselerolduunaiaret
1

SahihibniHibban,s.52,hadisno,94.MuharricesSuytpeygamberlerinadedininiki
yzyirmidrtbinolduunubildirenrivayetikaynaklardabulamadnsylemektedir.
2
arihburadaMminsuresinin78.ayetineiaretetmektedir.
3
Haslafzlar,Arapdilindeferdlerisnrlveyamnferidolanmanayavazolunmulafz
lardr.zelisimler,mfredvetesniyekalbndagelencinsisimlerhephaslafzlardr.
Bunlarbiryadasnrlsaydaferdedelaletettiiiinitimalasndankatlafzlardr.
Mcmelolmadkakendileriylenekastedildiihususundapheolumaz.
4
SzgelimiCenabAllahkatndapeygamberlerinsaysnnyzbinolduufarzedildi
indepeygamberlerinyzyirmidrtbinolduuiddiaedilirseyirmidrtbinkiipey
gamberolmadhaldepeygamberlersnfnakatlmolacaktr.BununaksineCenab
Allah katnda peygamberlerin saysnn yz elli bin olduu farz edildiinde yirmi alt
binpeygamberinpeygamberolmadnainanlmolacaktr.

270

erhu'l-Akid

etmektedir.Peygamberlerinbilebileyalansylemeyeceklerikonusundaicma
vardr. Bunun gibi ounluk limler peygamberlerin sehven de olsa yalan
sylemeyeceinisavunmulardr.Yalanndndakignahlardaylebirtafsi
latagidilmitir.Gerekvahiydenncegereksevahiydensonrapeygamberlerin
kfrehibulamadklarkonusundaicmavardr.Bunungibiounluklimlere
grepeygamberler[vahiydensonra]kastenbykgnahdailememilerdir.
Haeviye bu sonuncusunu kabul etmemitir. Peygamberlerin nbvvetten
sonrabykgnahilemeyeceikonusundaHaeviyenindndakilerittifak
halindedir.Bunlarancakbununakllamyoksanakillemisabitolduukonu
sunda ihtilaf etmilerdir.1Peygamberlerin nbvvetten sonra sehven byk
gnahileyebileceiniounlukkabulederkenbazlimlerbunakarkm
tr2. Kk gnahlara gelince cumhura gre peygamberlerin kasten kk
gnah ilemi olmas mmkndr3. Cbba ve takipileri bunu kabul etme
milerdir.Kkgnahlarsehvenileyebileceklerikonusundaittifakvardr4.
Ancak bir lokma almak, tartda ok az bir ey eksik tartmak gibi ileyenin
ahlakzaafnadelaletedengnahlarbundanmstesnadr.
Muhakkikler, sehven kk gnah iledikten sonra peygamberlerin
uyarlacan ve sz konusu gnahtan vazgeeceklerini sylemilerdir. B
tnbunlarvahiydensonradr.Vahiydenncepeygamberlerinbykgnah
ilemelerinin imknsz olduuna dair ak bir delil yoktur. Mutezile bunun
imknsz olduunu savunmutur. Onlara gre vahiyden nce de olsa bir
peygamberin byk gnah ilemesi onu insanlar nezdinde kk drr,
insanlarn ondan uzaklamasna sebep olur. Bu ise peygamber olduktan
sonra insanlarn ona tabi olmasna mani tekil eder ki, bu durumda pey
gamberliktenbeklenenfaydaeldeedilmiolmaz.
1

Earlerinouyalannharicindebununnakillesabitolduunusavunurken,oun
luk Mutezile ve baz earler bunun aklla sabit olduunu savunmutur. Bkz., en
Nibrs,s.283.
2
rih, erhulmeksdda peygamberlerin peygamberlikten sonra sehven de olsa
bykgnahilemeyeceklerinisavunmaktavebununmezhebingrolduunuifa
deetmektedir.Bkz.,erhulMaksd,c.5,s51.
3
rihinbugrcumhurungrolaraksunmaspektutarldeildir.nkrihin
erhulMeksddaki ifadelerine baklrsa bu gr sadece Earlerden maml
HaremeynileMuteziledenEbHimeaittir.Bkz.,erhulMeksd,c.5,s.51.
4
rihinburadaittifaktanszetmesidetartmayaaktr.Zirabazmuhakkklimler
sehvendeolsapeygamberlerinpeygamberliktensonranekknedebykgnah
ilemeyeceklerinisavunmulardr.Bkz.,eif,c.2,s.153.

15. Konu: Peygamberler

271

Bukonudadoruolanuki,anneylezinaetmekvebykkkahlak
zaafaiaretedensulargibiinsanlarnkendisindennefretetmesinesebep
olabilecegibirgnahherhangibirpeygamberinilemesimmkndeildir.
iabirpeygamberin,vahiydennceyadasonra,amabykamakk
hibir gnah ilemesinin mmkn olmadn savunmutur. Onlara gre
bunun tek bir istisnas vardr. Bu da bir peygamberin diliyle kfr talaffuz
ederektakiyyeyapmasdr.
Peygamberlerin yalan sylediini veya gnah ilediini ima sadedinde
nakledilenleregelincebaklr.Eerbugibinakillerhaberivahidisereddedi
lir.1Mtevatirisemmknmertebeteviledilerekzahiranlamnayorulmaz.
Bu mmkn deilse peygamberin yapt i evlnn hilafna hamledilir. Bu
daolmazsaszkonusuipeygamberlikncesineyorulur.Konununtafsilat
dahagenikelamkitaplarndayeralmaktadr.
PeygamberlerinenstnMuhammed(sallallahualeyhivesellem)'dir.
Nitekimayetikerimedesizinsanlariinkartlmenhayrlmmetsiniz
(limran,110)buyurulmaktadr.phesizmmetinenhayrlolmasdindeki
kemalleriitibaryladr.Budatabiolduklarpeygamberlerininkemalinebal
dr. Bu konuda Ben demolunun efendisiyim. Bunu kibir iin sylemiyo
rum(Mslim,2278)hadisinidelilgetirmektutarldeildir.Ziraburadademo
ullarndanstnolduuifadeedilmitir,Hz.deminkendisindendeil.2
1

Buras hassas bir noktadr. rihin byle genel ve kesin bir dil kullanmas haberi
vahidinkadrinitenksetmesibakmndanpekdorugrnmemektedir.Oysamesele
tafsilatldr.ncelikleszkonusuhaberivahidinsenedinebaklr.Eersenedsahihise
bu defa mmkn mertebe rivayetin farkl tarikleri toplanr ve itikad esaslarla eli
meyenbirkyolu,birtevilimknaranr.Btnbunlarolmadtakdirdeszkonusu
rivayetterkedilir.unudaifadeetmekgerekir;szkonusuitikadesasnederecekati
dir,onadabakmakgerekir.Zirabazitikadhkmlerinkatolmadn,zanndelillerle
sabit olduunu biliyoruz. Ayrca Kelam kitaplarna giren baz meselelerin Ehli Sn
netingenelitarafndanbenimsenmedii,bugibimeselelerdezelliklemuhaddislerin
farkldnebildiihususubirvakadr.Btnbunlargznndebulundurularakme
seleye ihtiyatla yaklamak en shhatli yoldur. Nitekim mam Suyt; FahrurRz,
Bakllan, bni Frek, mamulHaremeyn, Kad Iyz ve Gazzal gibi baz kelamclarn
itikadhkmlerletersdenhaberivahidleriredhususundaokkeskinolduklarn
danyaknmaktadr.Bukonudagenibilgiiinbkz.,enNibrs,s.286.
2
rihin buyaklam tartma gtrr. Nitekim elFerhr burada rihe itiraz sade
dindeyleder:Arapdilindedemoluifadesigenelolarakinsantrnifadeetmek
iin kullanlr. Buna gre bir insan olarak Hz. dem de bu genellemenin iine girer.
Bkz.,enNibrs,s.287.

272

erhu'l-Akid

( 16. Konu: Melekler )

Metnl-Akid
MeleklerCenabAllah'nkullarolupOnunemriylehareketederler.
Onlarerkeklikyadadiilikgibivasflarlavasflanmazlar.

erhul-Akid
MeleklerCenabAllah'nkullarolupOnunemriylehareketederler.
NitekimKuranKerim'debumanadaayetlervardr:
"Allah'tannceszsyleyemezler;ancakO'nunemrizerineiiler
ler."(Enbiy,27)
"Katnda olanlar [melekler] O'na kulluk etmekten ekinmezler ve
usanmazlar."(Enbiy,19)
Onlarerkeklikyadadiilikgibivasflarlavasflanmazlar.Ziramelekle
rin erkek ya da dii olduu konusunda nakl bir delil olmad gibi akl bir
delildeyoktur.PutperestmriklerinmeleklerinAllah'nkzlarolduuy
nndekiiddialarmuhaldirvebatldr.Bu,meleklerkonusundaifrattanba
kabireydeildir.Yahudilerinmelekinancdabununtamaksinemeleklerin
kadrini drmekle tefrit arz etmektedir. Onlara gre melekler bir biri ar
dncakfreirtikpederdeCenabAllahonlarmesh1ilecezalandrr.
tiraz: blis meleklerden biri olduu halde kfir olmutur. Ayeti keri
medeblisinmeleklerdenistisnaedilmiolmasonunmeleklerdenolduu
nugsterir.[stisnadaaslolanittisaldir.uhaldeblisaslenmeleklersnfna
dhilolmaktadr.]
Cevap:Hayr,bliscinlerdendiverabbininemrinekargelmiti.Fakato
skibadeti,yksekmakamitibarylameleklerinsfatnhaizolduundanve
bir cinn olduu halde her daim meleklerle beraber bulunduundan
telben2onlarniindenbirigibiistisnassahiholmutur.
1

Mesh, suretini irkin bir yaratn suretine dntrmek suretiyle Allahn bir kulu
cezalandrmasdr. Nitekim Cenab Allah israiloullarndan bir taifeyi maymuna e
virmitir.Bkz.,Bakara,65.
2
Aralarnda farkl cinsten olan blis bulunduu halde, kalabalk olan meleklerin cinsi
esasalnarakifademeleklerzerinekurulmutur.Bylecemelekcinsiblisinzcinsi
olancinnlietercihedilerekodadolayldaolsameleklerdenzikredilmitir.

16. Konu: Melekler

273

HrtveMrtkssasnagelince1sahihgregreonlarbirermelekti.
Fakatkendilerindennekfrnedebykgnahsadrolmudeildi.Onla
rn cezalandrlmas sadece itb kabilindendir2. Nitekim peygamberler de
zelle ve sehivlerinden tr tb olunurlar. Hrt ile Mrt insanlara vaaz
ederlerdi.nsanlarabirimtihaniingeldiklerinisyler,onlarakfretmeme
lerinitelkinederlerdi.Evet,insanlarasihriretirlerdi.Amasihirretmek
kfrdeildir.Belkisihreinanmakvesihiryapmakkfrdr.3
1

HrtileMrtkssaszetleyledir:Melekler,insanlarnkendilerinikfr,irkvedier
birokgnahakaptrdngrnceonlarnbuhaliniyadrgarlar.HakSbhaneh,insano
lununhuzurdaolmadnbeyanlamazuriyetlerinibildirirsedemeleklerinsanolunuma
zurgrmektezorlanrlar.BununzerineCenabAllahonlara,aranzdanenefdalinizolan
iki melek sein, onlara da emir ve nehiy de bulunaym, der. Harut ile Marutu seerler.
HarutileMarutehvetledonatlmolarakyeryzneindirilirler.CenabAllahonlarda
insanolugibiersorumluluklarlamkelleftutar.Birmddetyeryzndeadaletlehk
mederler. Bu hadise dris (aleyhisselam) dneminde olur. Bu zamanda gzellii yldzlar
iindeZhreyldzgibiolanbirkadnbulunmaktayd.HarutileMarutbukadnayaklamak
veonunlazinaetmekisterler.Kadnancakkendiputperestlikdininegirmeleriartylabu
nukabuledeceinisyler.Onlarbundanimtinaederler.Birmddetsonrakadnatekrar
gelipaynistektebulunurlar.Kadnayncevabverincetekrarekipgiderler.Dahasonra
tekraraynistektebulunduklarndakadnbudefaonlardanyaputatapmalaryabircana
kymalarya da arap imelerikarlnda istekleriniyerinegetireceini syler.Onlarda
arabiipkadnlazinaederler.Dahasonraoradabulunanbirinsandakendileriniihbar
etmemesiiinldrrler.HarutileMarutaylncayaptklarnapimanolurlar.Yeryzn
denayrlpgekmakisterler.Fakatbunamsaadeedilmez.Kendilerindendnyaazab
ileahiretazabarasndatercihtebulunmalaristenir.Dnyaazabntercihederler.Babilde
azaplarnekmektedirler.Bkz.,TefsirubniEbHtim,c.1,s.271.KadIyz,FahrurRz,
KadBeyzvveKurtubgibibirokalimbukssayaslszgrmektedir.AncakbniHacer
elAskaln,esSuytvebirokmuhaddiseldekirivayetlerebakarakkssannaslolduunu
savunur.esSuytmezkurkssannyaklakyirmiksurtarikinitespitetmitir.Burivayet
lerinbirksmmerfubirksmmevkufolmaktadr.Bkz.,elLelilMesna,c.3,s.203;en
Nibrs,s.289.rihinifadelerinebaklrsaodadierbirokkelamcgibibukssannaslsz
olduunudnenlerdendir.
2
Buradarihintutarszolduugrnmektedir.riheerHarutMarutkssasnkabul
etmiyorsaonlarncezalandrldynndekibilgiyidekabuletmemelidir.nkonla
rn hem gnah iledikleri hususu hem de cezalandrldklar hususu ayn rivayette
gemektedir.Rivayetinbirksmnalpdierksmninkretmektutarlgrnmemek
tedir.Ayrcarivayetlerdegetiizereyzyllardrsrmekteolanbircezaytabse
viyesineindirmekdepekiknaedicigelmemektedir.Bkz.,enNibrs,s.289.
3
Sihiryapmann hkm konusunda ihtilaf vardr. Baz limler sihir yapmay dorudan
kfrsayarkenbazlariindediniesaslaryalanlamaveinkrgibifasitszveuygula
malarvarsakfrsaymaktadr.mamMtrddebuikincigrsavunanlardandr.
Bkz.,enNibrs,s.290.

274

erhu'l-Akid

( 17. Konu: Kitaplar )

Metnl-Akid
Cenab Allah'n peygamberlerine indirdii bir ksm kitaplar vardr.
Bukitaplardaemrini,nehyini,va'dveva'dini1aklamtr.

erhul-Akid
Cenab Allah'n peygamberlerine indirdii bir ksm kitaplar vardr.
Bu kitaplarda emrini, nehyini, va'd ve va'dini aklamtr. Btn bunlar
CenabAllah'nszleridir.Vehepsitekbirszdr.Bakalkvefarkllkoku
nanveiitilenlafzlardadr.BuitibarlaenstnKuranKerimsonraTevrat,
sonra ncil ve sonra Zebur'dur. Kuran Kerim de tek bir szdr. Onda
tafdl/bir ayetin dier bir ayete stnl dnlemez. Ancak kraat ve
kitabetitibarylabazsurelerindierlerinegredahastnolduudn
lebilir. Nitekim bu meyanda baz hadisler varid olmutur.2Buradaki tafdl
aslndaszkonususurelerinkraatnndiersurelerinkraatndandahas
tn olduu ynndedir. Zira baz sureler daha faydal veya iinde Cenab
Allah'nzikridahaokgemiolabilir.KuranKerim'innazilolmasyladier
kitaplarnkraat,kitabetivebazhkmlerinesholmutur.

Va'd, emri tutanlara karlk mkfat szdr. Va'd ise emre kar gelenlere ceza
szdr,tehdittir.
2
Bu hadislere bir rnek olarak Bakara suresi ve Ayetelkrs hakknda varid olan u
hadise yer verebiliriz: Her eyin bir zirvesi vardr. Kurann zirvesi Bakara suresidir.
Bakarasuresindebirayetvardrki,oayetlerinefendisidir;buayetAyetelkursdir.
Tirmiz,hadisno,2878.

18. Konu: Mira

275

( 18. Konu: Mira )

Metnl-Akid
Allahresulnnmirachaktr.Ouyankolduuhaldebedeniylence
ge ykseltilmi, oradan Cenab Allah'n diledii yksekliklere ulatrl
mtr.

erhul-Akid
Allahresulnnmirachaktr.Oyakazahalindeikenbedeniylence
ge ykseltilmi, oradan Cenab Allah'n diledii yksekliklere ulatrl
mtr.
Mirachadisesimehurrivayetlerlesabittir.Buhadiseyiinkredenkim
sebidatehlindenolur.Miracninkrveimknszolduuiddiasancakfilo
zoflarn benimsedii teorilere dayanmaktadr. Yoksa gklerin yarlp tekrar
yapmas mmkndr. Ayrca cisimler birbirlerine denktir; onlardan biri
iinmmknolaneydieriiindemmknolmakdurumundadr.Cenab
Allah haddi zatnda mmkn olan her eyi yaratmaya kadirdir. [u halde
rivayetlerdevukuunugsterdiindenmiracaimanetmekicapeder.]
Mellifin"yakazahalindeiken"kaydngetirmesi,miracnryadavuku
bulduunu iddia edenlere kar red sadedindedir. Nitekim Hz. Muaviye'ye
mirac sorulduunda miracn sadk bir rya olduunu sylemitir. Rivayete
greHz.AiedeMiracgecesiHz.PeygamberEfendimizincesedinin[orta
lktan] kaybolmadn sylemitir1. Ayrca ayeti kerimede "sana gsterdi
imiz rya ile ve Kuran'da lanetlenmi aala sadece insanlar denedik."
(sra,60)buyrulmutur.
Buitirazlaraylecevapverilmitir:AyetikerimedeveHz.Muaviye'nin
sznde geen "rya" kelimesi gzle grmek anlamndadr. Hz. Aie'nin
szne gelince o, Mirac srasnda Allah Reslnn cesedi ruhundan ayrl
mam,ruhuylabirliktebulunmutur,demekisteyerekaslndamiracnhem
cesethemruhlabirlikteolduunuifadeetmitir.
Mellifin "bedeniyle" kaydn kullanmas, miracn sadece ruhla oldu
unu savunanlara red sadedindedir. uras gizli deil ki, miracn uykuda
1

Hz. Aieye nispet edilen bu szn rivayeti birok muhaddis tarafndan zayf bulun
mutur.Bkz.,KadIyz,eif,c.1,s.169;enNibrs,s.293.

276

erhu'l-Akid

veyaruhenvakiolmasokdainkredilecek,karklacakbireydeildir.
OysaAllahResulnnmiracettiinedairbeyanatndanhaberdaroland
neminkfirleribunuiddetlibiimdeinkretmitir.HattaozamanMsl
manlardanbirokkimseninbusebepleirtidatettiidebilinmektedir.
Mellif "ge ykseltildi" diyerek miracn yakaza halinde gerekleen
ksmnn gklere deil de, sr suresi birinci ayette getii zere sadece
Beyt'lMakdis'ekadarsrdnsavunanlarreddetmitir.
Mellif "Allah'n diledii yksekliklere" ifadesini kullanarak selefin bu
konudakigrfarkllnaiaretetmitir.Nitekimseleftenbazsbuyolcu
luuncennete,bazsara,bazsarnstne,bazsdaleminensonnok
tasnakadarsrdnsavunmutur.
sra, bu yolculuun Mescidi Haram'dan Beyti Makdis'e kadar olan
ksmdr.srahadisesikat'dir,Kuran'daakayetlesabittir.Yolculuunyer
dengklerekadarolanksmmehurrivayetlerlesabittir.Gklerdencenne
teveyaarayadabirbakamevkiyekadarolanksmisehdrivayetlerle
sabittir.
Bukonudatemasedilmesigerekenbirbakahusus,sahiholanuki,Al
lahResulrabbinigzleriyledeil,kalbiylegrmtr.1

***

Allah Resulnn Mirac gecesi Cenab Allah grp grmedii konusu seleften halefe
heptartlmtr.SahabedenHz.Aie,(kendilerindenyaplanmehurrivayetegre)bn
iMesdveEbuHureyreAllahResulnnCenabAllahaslagrmediinisavunmakta
dr. Kedisinden gelen bir rivayete gre Abdullah bin Abbas Allah Resulnn Cenab
Allahkalbengrdnsavunur.bniAbbastangelenmehurgregreAllahRe
sulCenabAllahbagzylegrmtr.EbulHasenelEardebugrtedir.Ms
limerhindemamNevevbugrncumhuraaitolduunusyler.rihbugrler
arasndanikincigrtercihetmitir.enNibrs,s.295;AvnlMrd,c.2,s.703.

19. Konu: Keramet

277

( 19. Konu: Keramet )

Metnl-Akid
Evliyann kerameti haktr. Keramet; uzak mesafeleri ok ksa bir za
manda katetmek, ihtiya halinde yiyecek, iecek ve giyecein bir anda
zuhur etmesi, su zerinde yrmek, havada umak, cansz varlklarla ve
hayvanlarlakonumakgibiolaanstbiimdevelininelindezuhureder.
Velinin kerameti ayn zamanda tabi olduu peygamberin mucizesidir.
nkgsterdiikerametvesilesiylebirkimseninveliolduuortayakar.
Veliolankimsediyanetindeisabetetmiolandr.uhaldeveli,mmetin
denolduuresulndiyanetinikabulettiindenresulnhakolduuortaya
kar.

erhul-Akid
Velininkerametihaktr.Veli,CenabAllah'vesfatlarnimknnispe
tinde bilen, ibadetlere devam eden, masiyetlerden uzak duran, dnyev
lezzetlere ve ehvetine kendini kaptrmayan kimsedir. Velinin kerameti,
peygamberlikiddiasylabirlikteolmamakkaydylaelindenolaanstsuret
te sadr olan eydir. Olaanst hallerden iman ve ameli salihle birlikte
olmayanlaristidrasnfna,peygamberlikiddiasylabirlikteolanlardamuci
zesnfnadhildir.
Kerametin hak oluunun delili, sahabe ve sonraki nesillerden birok
kimseden inkr gayri kabil, tevatr yoluyla nakledilen rivayetlerdir.
Szkonusu rivayetlerin tafsilat hd yoluyla nakledilmi olsa da, bunlarn
ortak noktasn tekil eden olaanst halin zuhuru hususunu inkr kabil
deildir. Ayrca Kuran Kerim'de, Hz. Meryem'den, Hz. Sleyman'n nedi
minden keramet zuhur ettiini gsteren ayetler vardr. Kerametin vukuu
sabitolduktansonraimknnispatagerekkalmaz.
Mellif,kerametinhakolduunuifadeettiktensonraonuaklamakve
garipkarlananbazkerametrneklerineiaretetmekzereyledemitir:
Keramet;uzakmesafeleriokksabirzamandakatetmek,Hz.Sleyman'n
nedmi en mehur olan gre gre saf bin Berhy'nn gz ap kapa
madanBelks'ntahtnokuzakmesafedengetirmesibukabildendir. ihti
ya halinde yiyecek, iecek ve giyecein bir anda zuhur etmesi, Hz.Mer
yem'eolaanstbiimdeyiyecekzuhuretmesibukabildendir.

278

erhu'l-Akid

Nitekimuayetikerimedebuhadiseanlatlmtr."Zekeriyamabedde
onunyannahergiriinde,yanndabiryiyecekbulurdu.EyMeryem!Bu
sananeredengeldi?demi,oda:Bu,Allah'nkatndandrcevabnver
miti.DorusuAllahdilediinihesapszrzklandrr."(limrn,37)suze
rindeyrmek,suzerindeyrmekbirokvelininkerametiolaraknakle
dilmitir. havada umak, CaferbinEbTalip1veLokmanesSerahs'denbu
naklolunmutur2. cemdtla ve hayvanlarla konumak Cemadatla konu
mahususundaHz.SelmanveHz.Ebu'dDerda'ylailgilinakillervardr.Riva
yetegrebuikisahabininnndebulunanbiranakCenabAllah'tesbih
etmi,mezkrsahabilerdebunubizzatiitmilerdir.3
HayvanlarlakonumayagelinceAshabkehf'inkpekleriylekonumas
bunamisalgsterilebilir.4AyrcaAllahResulunuanlatmtr:"Adamnbiri
kznsrtnaarbirykykleyincekzdilegelipadama,benbununiin
yaratlmadm,benancakiftsrmekiinyaratldm,demitir."Bununze
rine sahabe fesbhanellah, kz dile geldi, diyerek hayretlerini gizleyeme
mitir.AllahResuldebunaimanettim,demitir5.gibiolaanstbiimde
velininelindezuhureder.
Bunlardan baka daha birok keramet nakledilmitir. Mesela Hz. mer
Medine'deminberdenhutbeverirkenNihavend'esavaagnderdiiordusu
nugrmveordukomutannahitaben"eySriye,dadanuzakdur,dadan
uzak dur" diyerek onu dan ardndan gizlice taarruza geen bir dman
birliinekaruyarmtr6.KomutanSriyedeokadaruzakmesafeyeramen
1

CaferiTayyr'n,Allahnkendisineverdiikanatlarlaumascennetteolanharikula
debirhaldir.Halbukikonuvelilerindnyadavukubulankerametleridir.
2
Lokman esSerahsnin kimlii hakknda herhangi bir malumata ulaamadk. Ancak
bniBattaRihlesindeSerahsdanbahsederkenSaliheyhLokmanesSerahsdebu
ehrenisbetedilmektedir,der.Bkz.,RihletbniBattta,s.394.
3
elBeyhak,DelilnNbvve,hadisno,2313.
4
Rivayete gre Ashab kehf dnemin kral Dakyanusun irk davetine icabet etmeyip
daakatklarndakendilerinesonradankatlanobannkpeideonlarnyannaso
kulmutu.Onlardikkatekipdeyakalanmamakiinkpeiyanlarndanuzaklatrmak
isteyince kpek dile gelmi ve beni yannzdan kovmaynz, ben Allahn dostlarn
severimdemitir.Bkz.,enNibrs,s.297.
5
SahihiBuhr,2324.
6
rihburadakssayanlatrkendmanlarndanardndagizlendiiniveHz.merin
komutanSriyeyidadansakndrdnifadeetmitir.Ancakilgilikssahakkndaha
diskitaplarndayeralanrivayettedurumtamtersidir.Hadiskitaplarndakssannan

19. Konu: Keramet

279

Hz.mer'insesiniduyarakgereklinlemialmtr.Hz.HalidbinVelid'inzehir
iipbundanhizarargrmemesi,NilnehrininHz.mer'ingnderdiibiryaz
vesilesiyleakmayabalamasdaevliyannkerametinebirermisaldir.Bunlara
benzerdahasaylamayacakkadarkerametnakledilmitir.
EvliyannkerametiniinkredenMutezilebukonudaunudelilgstermitir.
Eer evliyadan olaanst hal zuhuru caiz olursa bunlar mucizeyle karr. Bu
durumdaveliylepeygamberibirbirindenayrtetmekmmknolmaz.
Mellif Mutezilenin bu deliline verilebilecek bir cevaba iaretle yle
demitir:Velininkerametiaynzamandatabiolduupeygamberinmucize
sidir.nk gsterdiikerametvesilesiylebirkimseninveliolduu ortaya
kar.Veliolankimsediyanetindeisabetetmiolandr.uhaldeveli,m
metindenolduuresulndiyanetinihemkalbiylehemdiliylekabulettiin
den Bunun yannda veli, resuln emir ve yasaklarna itaat eden kimsedir.
Hatta veli olduu sylenen bir kimse peygambere tabi olmayacan, kendi
belirledii esaslara gre Allah'a ibadet edeceini sylerse gerekte veli ola
mazveelindenkerametzuhuredemez.reslnhakolduuortayakar.
Sonuolarakharikuladehaller,peygamberenispetlemucizedir.Buhal
leristerdorudanpeygamberinkendielindezuhuretsin,istermmetinden
birvelininelindezuhuretsin.Szkonusuhallerveliyenispetledekeramet
tir. Zira bu haller veliden kendisinin nebi olduu iddiasyla birlikte zuhur
etmi deildir. Nebinin mutlaka nebi olduunu bilmesi ve harikulade hal
gstermeyebilebileteebbsetmiolmasgerekir.Bunungibibirnebinin
gsterdiimucizeningereincehkmetmesigerekir.1Oysavelibukonular
da peygamber gibi deildir. [Vel kendisinin vel olduunu bilmek zorunda
deildir.Kerametibilinlibirekildegstermekzorundadadeildir.]

***
latlnabaklrsa,dmanorduyusadansoldankuatmkenHz.merkomutanS
riyeyi orduyu daa ekmesi ynnde uyarmaktadr. Buna gre rivayette geen el
cebele elcebele ifadesi, rihin anlad gibi, dadan uzakla, anlamnda deil de,
arkandaaveranlamndaolmaldr.HafzbniHacerilgilirivayetinhasenolduunu
belirtir.Bkz.,KeflHaf,c.2,s.381
1
Bu cmleye mstensihlerin sehviyle bir noksanlk arz olmu olabilir. elFerhr bu
cmleyiyletamamlyor:Gsterdiimucizegereincepeygamberinhkmkatidir,
yakn bildirir. Oysa veli, mucize gstermediinden her sznn hak olduunu bile
meyiz.Velilerinhataetmesimmkndr.Bkz.,enNibrs,s.299.

280

erhu'l-Akid

( 20. Konu: Halifeler )

Metnl-Akid
Hz.PeygamberEfendimiz (sallallahualeyhivesellem)'densonrabeerin
en stn Ebubekir esSddk (radyallahu anh)'dr. Sonra mer elFrk
(radyallahu anh), sonra Osman Zinnreyn (radyallahu anh), sonra Al el
Mrtez (radyallahu anh)'dr. Bu sahablerin hilafetleri de bu srayladr.
Hilafetotuzsenedir.Ondansonrameliklikveemirlikvardr.

erhul-Akid
Hz.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem)'densonrabeerinen
stnMellifin"peygamberlerdensonrabeerinenstn"demesidaha
gzelolurdu.AmamuhtemelenzamanitibarylaPeygamberimizdensonras
n kastetmitir. Nitekim Peygamberimizden sonra bir daha peygamber gel
meyecektir. Bununla birlikte Hz. sa'nn bu hkmden istisna edilmesi gere
kirdi.ZiraHz.Ebubekir'inbtnbeerdenstnolduuifadeedilmekisteni
yorsabuhkmHz.sailenakzolmakdurumundadr.EerPeygamberEfen
dimizden sonra doan btn beer kastediliyorsa bu durumda Hz.
Ebubekir'insahabedenstnolduuifadeedilmiolmaz.Eer[Peygamberi
miz zamannda] yeryznde var olan beerden stn olduu ifade edilmek
isteniyorsa, bu durumda tabin ve sonraki nesillerden stn olduu ifade
edilmi olmaz.VeyaPeygamberimizdensonragenelolarakyeryzndebu
lunacak olan beerden stn olduu kastediliyorsa yine hkm Hz. sa ile
nakzolmakdurumundadr.1EbubekiresSddk(radyallahuanh)'dr.
Hz. Ebubekir Peygamberimizin nbvvetini herhangi bir kararszla
dmedenkabuletmionutasdiketmitir.Bunungibionunmirachaberini
dehitereddtetmedendorulamtr.[Kendisinebusebepleokatasdik
eden/dorulayananlamndaesSddklakabverilmitir.]
Sonra mer elFrk (radyallahu anh), Hz. mer insanlara hkmeder
kenhakilebatlbirbirindenayrrd.Busebeplekendisineayrananlamnda
"elFrk"lakabverilmitir.
1

Bu defa Hz. sa yeryzne nzl ettikten sonra nakzolunacaktr. ncekinde ise her
halukardanakzolunacakt.Zirancekitakdirdeyeryzkaydyeralmazkenbutakdir
deyeralmaktadr.

20. Konu: Halifeler

281

SonraOsmanZinnreyn(radyallahuanh),zinnreynikinursahibian
lamna gelmektedir.Hz. PeygamberEfendimiz (sallallahualeyhivesellem) Hz.
Osmana nce kzlarndan Rukayyeyi, o lnce dier kz mm Klsm
nikhlamtr.mmKlsmdelnceAllahresul,eerncbirkzm
olsaydonudasananikhlardmdemitir.1AllahResulnnikikznaia
retlekendisinezinnreynlakabverilmitir.
Sonra Al elMrtez (radyallahu anh)'dr. Hz. Alinin lakab olan el
Murtez raz olunan, beenilen, takdir edilen kimse anlamna gelir. Bu
lakabonun,Allahnsalihkullarveashabnsekinleritarafndantakdiredil
diineiaretetmektedir.
Selefisalihnibuinanzerebulduk.Eerselefisalihninelindegeer
li delil olmasayd, onlarn, sahabler arasnda byle bir fazilet sralamasna
gitmeyecekleriaktr.Fakatbizherikitarafn[EhliSnnetvea]delillerini
mtearz/birbiriyleatkgryoruz.Ayrcabumeselehemamelbirmese
le deildir, hem de bu meselede kararsz kalmak dinde vacip olan bireyi
ihlaletmemektedir.2
ylesanyorumki,selefisalihnHz.OsmannHz.Aliyestnolduu
1
2

EbuNuaymelIsbahan,MarifetsSahabe,hadisno,4669.
NibrasmellifiMuhakkkFerharburadarihehakleletirileryneltmektedir.yle
kirihncekonuylailgiliEhliSnnetveianngetirdiidelilleribirbirinemutearz
bulmakla hata etmitir. Zira Ehli Snnetin getirdii rivayetler sahih olduu halde,
iann getirdii delillerin ou zayf veya aslszdr. u halde Ehli Snnetin delilleri
ianndelillerineraciholmaktadrki,budurumdatearuzdanbahsedilemez.kinciola
rakkonununamelbirmeseleolmamas,dolaysylakonuylailgilivaridolanzannde
lillerinancakamelmeselelerdegeerliolmasynndekitesbitdepektutarlgrn
memektedir.Ziraakaidkonulariindezannolanlardavardr.AkaidveKelamkitap
larndageenpeygamberlerinmasmiyetinintafsilat,ahirethallerinintafsilat,me
leklerlebeerarasndakiefdaliyyetmeselesigibibirokmeselezanndirvezanndelil
lerlesabittir.ncolarakrihinbumeseleninherhangibirdinvaciblealakalol
mamasynndekitesbitidetenkideaktr.Ziraitikadbalbanabirvacibdir.Ayr
caiannhemenbtndinanlayHz.AliveEhlibeytimamlarnnefdaliyyetizeri
nekuruludur.Onlarbuanlayzerindendiersahabeyitanederler.Okadarkidier
biroksahabininrivayetinigeerligrmezler.uhaldeiannbufasidanlaynn
rtlmesiasndansahabearasndaefdaliyyetmeselesininakidekitaplarndayeral
mas anlaml ve gereklidir. Ayrca Ferhr, rihin bu ifadelerinin iler tarafndan
Snntalebelereadetabirdelilgibikullanldnadadikkatekmekteverihinko
nuyayaklamnnbirokkimseninistikamettensapmasnasebebiyetverdiiniesefle
belirtmektedir.Bkz.,enNibrs,s.302.

282

erhu'l-Akid

hususundakararszd.1BubakmdanEhliSnnetvelcemaatalametiolarak
eyhayn stn grmeyi, Hateneyni ise [Allah Resulnn iki damad Hz.
OsmanveHz.Ali]sevmeyigerekligrmlerdir.
Hakkaniyet onu gsterir ki, eer buradaki stnlkten sevap okluu
kastediliyorsakararszlnbirmanasolabilir.Eerstnlktenerbabakln
saydfaziletlerkastediliyorsakararszlnbirizaholamaz.2
Bu sahablerin halifelikleri de yani din ilerini idare konusunda Allah
Resulnevekletetmeleridemektir.Hilafet,AllahReslnevekletdemek
olduundanhalifeyeitaatbtnmmetevaciptir.busrayladr.AllahResu
l (sallallahualeyhivesellem)den sonra srasyla Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz.
OsmanveHz.Alihalifeolmulardr.
1

rihinbutesbitiAbdullahbinmer(radyallahand)dengelenurivayetgznnde
bulundurulduunda isabetli deildir: Allah Resul hayattayken biz insanlar arasnda
hayrllkkonusundasralamayaparvenceEbubekiri,sonrameri,sonradaOsman
en hayrl bulurduk. (Sahihi Buhr, hadis no, 3655.) Bu rivayet aka sahabenin Hz.
Osman Hz. Aliden daha stn grdn gstermektedir. stelik buradaki hayrl
lk/stnlksevabokluudaolamaz.Zirasahabede,rihinimaszeredierinsan
lar gibi kimin sevabnn daha ok olduunu bilemez. u halde selefi salihinin Hz. Os
manHz.Aliyestntutmahususundakararszolduunudnmeksalklgrnme
mektedir. Evet, mam Malikin bu konuda kararsz olduu; Sfyan Sevrnin de Hz.
AliyiHz.Osmandanstngrdrivayetedilmitir.AncakKdIyz,mamMalikin
bundanvazgetiiniveHz.Osmanstngrdnnakleder.YineEbuSleymanel
HattbninnaklinegreSfyanSevrdebundanvazgemitir.Bkz.,Avnlmrd,c.2,
s.897.Velevmezkurikiimambukonudafarkldnmolsaydbile,sadeceoikisine
bakarakselefisalihininbukonudakararszolduunusylemekyinededoruolmazd.
nk Abdullah bin merin sz, sahabe bata olmak zere selefi salihinin konuya
bakndahanetbiimdeortayakoymaktadr.Ayrcabukonudabakabir sralamaya
gitmekdedorudeildir.nkrivayetmerfuhadishkmndedirveAllahresulnn
onay szkonusudur. Nitekim ayn hadisin birok rivayetinde bu aka ifade edilmi;
Allahresulnnbusralamayduyduuveseskarmadbelirtilmitir.Bkz.,Tabern,
elMucemlKebr,c.10,s.427,hadisno,12953.
2
rih bununla Hz. Alinin ilim, zhd ve ecaat gibi vasflar itibaryla Hz. Osmandan
dahastnolduunuimaetmektedir.YalnzburadaFerhrokmanidarbirnoktaya
dikkatleriekmektedir:Evet,imaedildiizereeldekirivayetlerebaklrsaHz.Alinin
buyndefaziletinigsterenokarivayetvardr.Ancakbununnemlibirsebebiola
raktarihte,HariclervezalimEmevtarafgirlerigibiHz.Alyecephealmnemlibir
taifenin varln ve bunlarn Hz. Al aleyhine yrttkleri propagandaya kar birok
liminHz.Alninmenakbinedairrivayetleriaraypbulmavekalemealmakonusun
dakiabasnunutmamaldr.OysaayndurumHz.Osmaniinodenliszkonusude
ildirvetarihteHz.Osmannmenkbinitoplamayadairbylebirabadahaliyleg
rlmemitir.Bkz.,enNibrs,s.303.

20. Konu: Halifeler

283

Budrthalifeninhilafetiksacayleolmutur.AllahResulvefatettii
gn sahabe Ben Sakifenin avlusunda toplanm, ilk balarda aralarnda
yaananihtilafveistiarelerdensonraHz.Ebubekirinhalifeliindeittifakla
kararklmlardr.Hz.Alideksabirsrekararszkaldktansonragelipher
kesinhuzurundaHz.Ebubekirebiatetmitir.EerHz.Ebubekirinhalifelii
hak olmasayd sahabe bu konuda ittifak etmezdi. Hz. Ali, Hz. Muaviyeye
halifelikhakknvermediigibionadahakknvermezdi.Ayrcaianniddia
ettii gibi kendisinin halife olduuna dair bir nas olsayd bunu Hz. Ebu
bekirekardelilolarakkullanrd.AllahResulnnashabnnbatldaittifak
etmi olabileceklerini, dinin bir nassn topluca terk edebileceklerini nasl
dnebiliriz!
DahasonraHz.EbubekirhayatndanmitkestiktensonraHz.Osman
yanna arm ve ona Hz. mer hakkndaki ahidnamesini yazdrmtr.
Ahidnameyazldktansonraonumhrleyipinsanlarasunmuveonlardan
ahidnamedegeenkiiyebiatetmeleriniistemitir.BusradaHz.Alidende
biatetmesiniistemiHz.Alideiindekikiimerbileolsaonabiatettim
demitir.SonuolarakHz.merebiatedilmitir.
SonraHz.merehitedilmivehalifeseiminiHz.Osman,Hz.Ali,Hz.
AbdurrahmanbinAvf,Hz.Talha,Hz.ZbeyrveHz.SadbinEbVakkstan
oluanaltkiilikbirheyetebrakmtr.Heyetistiareedipseimiiniarala
rndanHz.AbdurrahmanbinAvfahavaleederekvereceikarararzags
termilerdir.Hz.AbdurrahmanbinAvfdayaptistiarelerzerineHz.Os
mansemivesahabeninhuzurundaonabiatetmi,sahabedehepbirlik
tebiatetmitir.SahabeHz.Osmannemrineballkgsteriponunarkasn
daCumaveBayramnamazlarnklmlardr.BylelikleHz.Osmannhalife
liikonusundadaicmabulunduunuanlamoluyoruz.
SonraHz.Osmanehitolmuvehalifeseiminiortadabrakmtr.Mu
hacirveEnsarnbykleribirarayagelerekasrnnenfaziletlisivehalifelie
enlaykkii olmasbakmndanHz.Alidekararklpondanhalifeolmasn
istemilerdir. Hz. Alinin kabul zerine de kendisine biat etmilerdir. Hz.
Alininhalifeseiliisonrasndasahabearasndavukubulanihtilafveharp
ler onun halifeliini kabullenmemekten kaynaklanmamtr. Bilakis bu ihti
laflarhatalitihattankaynaklanmtr.
BumeseledeEhliSnnetleiaarasndabagsterenihtilaf,ikitarafn
halifelik konusundaki nas iddialar ve karlkl ileri srdkleri itirazlar ve
cevaplardahageniAkaidkitaplarndayeralmaktadr.

284

erhu'l-Akid

Hilafetotuzsenedir.Ondansonrameliklikveemirlikvardr.Nitekim
hadisi erifte Halifelik benden sonra otuz sene olacaktr. Ondan sonra
src/zalim saltanat dnemi balayacaktr 1 buyurulmaktadr. Hz. Ali
(kerramallahuvechehu)AllahResulnnvefatnnardndangeenotuzsene
ninbandavefatetmitir.BunagreHz.Muaviyevesonragelenlerhalife
deil,melikveemirdirler2.Ancakburadabirsorunbulunmaktadr.Sorunu
ki; mmetinbykleri Abbas halifelerinin ve mer bin Abdulaziz gibi baz
Mervanlerinhilafetindeittifaketmilerdir.
uhaldeAllahResulnemuhalefetinveonunyolundansapmahalinin
hikarmadkmilhalifeliinotuzsenesreceini;bundansonraiseba
zen bu halifeliin temsil edilip bazen temsil edilmeyeceini dnmemiz
gerekmektedir.
Halife tayininin vacip olduu konusunda icma vardr. Ancak konunun
ayrntlarndafikirayrlbulunur.Halifetayininininsanlaravacipolduunu
dnenlerin yannda bunun Allaha vacip olduunu dnenler de vardr.
Buradakivcubiyetinnakldelillesabitolduunudnenlerinyannda,akl
delillesabitolduunudnenlerdevardr.EhliSnnetegrehalifetayini
insanlaravaciptirvebuvcubiyetnakldelillerlesabittir.Zirahadisierifte
herkimzamannnimamntanmadanlrsecahiliyelmzerelm
tr buyurulur3. Ayrca mmet Allah Resulnn vefatndan sonra halife
tayiniiinienmhimmeseleolarakgrmvebuiiAllahResulnnm
bareknnndefin,techizvetekfinilerinencelemilerdir.Aynhassasiyet
btnimamlarnvefatndansonradagsterilmitir.Bunlarnyanndabirok
er sorumluluun yerine getirilmesi halifenin varlna baldr. Nitekim
Mellifuszleriylebunaiaretetmektedir:
1

SahihibniHibbn,hadisno,6943.
slamterminolojidegerekHz.Muaviyeyegerekseondansonragelendieremirlerehalife
dendii hususu tarih bir vakadr. Ancak hadiste de belirtildii zere Rid halifelerden
sonrakidnemdehilafetmlkednecek,geneliitibarylahalifelertavrveuygulamala
rndameliklergibiolacaktr.Amabudurumonlarnhalifediyeanlmalarnamaniolma
mtr.AncakburadabniHacerinifadeettiigibihilafetiikiyeayrmakmmkndr:Hila
fetinbvvet,hilafetimlk.(Bkz.,FethulBr,hadisno,6896.)udurumdahilafetkav
ramgenelmanadaslamynetimbiiminitemsiletmektedir.Veilgilikitaplardazikredi
lenartlarhaizolanherMslmandevletadam,diyanetibirtarafahalifeolarakanlmak
tadr.uvarkiRidhalifelerinveonlarnizindeyryensalihhalifelerinhilafetinebev
izgidebirhilafetolurken,dierlerininhilafetimlkizgisindeolmaktadr.
3
MsnedAhmedbinHanbel,hadisno,16922.
2

21. Konu: mamet

285

( 21. Konu: mamet )

Metnl-Akid
Kanunlarn icras, ceza ve meyyidelerin uygulanmas, devletin snr
gvenliinin salanmas, ordularn donatm, zekt ve vergilerin toplan
mas,anarist,ekyavehrszlarncezalandrlmas,CumaveBayramna
mazlarnnkldrlmas,halkarasndakanmnakaavekavgalaramda
hale edilmesi, mahkemelerde ahitlerin ahitliinin kabul edilmesi, velisi
bulunmayankkerkekvekzocuklarnn[vevelisibulunmayanyeti
kinlerin]evlendirilmesiveganimetlerinpaylatrlmasgibi din,siyasve
adlileriyrtenbirhalifesemeleriMslmanlaragereklidir.

erhul-Akid
Kanunlarn icras, ceza ve meyyidelerin uygulanmas, devletin snr
gvenliinin salanmas, ordularn donatm, zekt ve vergilerin toplan
mas,anarist,ekyavehrszlarncezalandrlmas,Cumavebayramna
mazlarnnkldrlmas,halkarasndakanmnakaavekavgalaramda
hale edilmesi, mahkemelerde ahitlerin ahitliinin kabul edilmesi, velisi
bulunmayan kk erkek ve kz ocuklarnn [ve kimsesiz yetikinlerin]
evlendirilmesiveganimetlerinpaylatrlmasgibidin,siyasveadlileri
yrtenbirhalifesemeleriMslmanlaragereklidir.
Soru: Umum bir halife olmasa bile slam topraklarnn her bir blge
sindeoblgeninglkimseleribuileriyrtebilir.uhaldebtnblge
leretekbirhalifeseiminedengereklidir?
Cevap:Herblgedeayrbirhalifeolursabuaralarndarekabetvekav
gayasebebiyetverir.Budadinvednyailerininaksamasnayolaar.Nite
kimbudurumzamanmzdaakamahedeedilmektedir.
Soru: Trklerin idarecilii dneminde olduu gibi, imam olmasa da
kudretli bir kimse bu ileri yrtebilir. Buna ramen devlet bakannn illa
imamdaolmasgerekirmi?
Cevap:Evet,kudretlibirdevletadamdnyailerindeksmenintizam
salayabilir.Amadinilerininsevkveidaresiaksar.Hlbukihalifetayininin
esasveenmhimgayesidinilerininyrtlmesidir.

286

erhu'l-Akid

tiraz: Yukarda halifeliin otuz sene srecei bildirilmiti. Buna gre

RaidHalifelerdnemindensonraslamcemiyetiimamszkalmdemektir.
Budurumdammethemtoplucabirmasiyetilemihemdellericahiliye
lmzerelmolur.
Cevap:Geridedeizahettiimizgibihadisteotuzylsreceibelirtilen
halifelikkmilhalifeliktir.[Bu,hilafetinsonrakidnemlerdekmilolmad
ngstersebilegeersizolduunugstermez.]Ayrcahilafetdnemininson
bulduunu ama imamlk dneminin srdn sylemek de mmkn. Ni
tekimimamethilafettendahaumumbirmevkidir.Nevarkiimamettabiri
bumanadaEhliSnnetarasndapekyaygnbirtabirdeildir.Bununtam
aksine iadan hilafetin imametten daha umum olduunu savunanlar da
vardr. Bu bakmdan onlar halifenin hilafetini kabul ettikleri halde ima
metlerinibenimsemezler.AncakAbbashalifelerindensonrasnkonuacak
olursakmeseleyinehalledilmisaylmaz.1

***

fadelerinebaklrsarihAbbaslerdensonranekmilmanadanedenaksmanada
halifeninbulunmadndnmektedir.Kamilmanadahalifeninbulunmadnzaten
kendisiizahetmitir.NaksmanadabulunmaddncesinegelincebuAbbasilerden
sonra Kurey soyundan gelen kudretli bir devlet adamnn bulunmayyla alakaldr.
ZirahalifedearananartlardanbirideonunKureysoyundanolmasdr.Ancakikali
yle cevaplamak mmkn grnmektedir: mmetin, artlarn haiz bir halife se
memesi imknszlktan ileri gelmektedir. Hadisi erifteki tehditler ise imkn olduu
haldehalifesemeyenleriindir.Bkz.,enNibrs,s.312.

21. Konu: mamet/artlar

287

( mametin artlar )
Metnl-Akid
Halifeninortadabulunmas,saklananyadaortayakmasbeklenen
birkimseolmamasicabeder.HalifeninKureysoyundanolmasgerekir.
KureytenolduktansonraHaimoullarndanveyaHz.Alinin (radyallahu
anh)soyundangelmesigerekmez.Halifeningnahsz/masmveyazama
nnnenstnkimsesiolmasartdeildir.Yalnzhalifenintamvemutlak
bir velayet sahibi olmas ve halk sevk ve idare kabiliyetine sahip olmas
gerekir. Bunun gibi halifenin, kanunlar tatbik edebilecek, slam memle
ketlerininsnrlarnkoruyabilecek,mazlumunhakknzalimdenalabilecek
kudretihaizolmasartdaaranr.lediignahvezulmsebebiylehali
feninyetkisidmez.

erhul-Akid
htiya halinde kendisine mracaat edilip halkn maslahatn temin
edebilmesi iin Halifenin ortada bulunmas gerekir ki, hilafet makamna
seiliindekigayegereklesin.Dmanlarnnyadazalimidarecilerineline
gememek iin insanlardan saklanan ya da zalim ve muannidlerin dzeni
bozulupervefesatunsurlartemizlenerekzamanndzeleceivakittebek
lenenbirkimseolmamasgerekir.
EhliSnnetbuinanlaiadan,zellikleiannmamiyekolundanay
rlmbulunmaktadr.OnlaragreAllahReslndensonragerekimamlar
srasylaHz.Ali,Hz.Hasan,Hz.Hseyin,oluZeynelabidin,oluMuhammed
elBkr,oluCaferesSdk,oluMusaelKzm,oluAlierRz,oluMu
hammed etTak, olu Ali enNak, olu elHasan elAsker ve sonra el
AskerninoluMuhammedelKimelMehdelMuntazardr.Muhammed
elMehdmamiyenininancnagredmanlarndankorkupsaklanmtr.O
birgnortayakacak,zulmvehakszlabatmdnyayaadalaletvehak
kaniyetihkimklacaktr.
MeseleyemamiyenininancdorultusundabakarsakelMehdninha
yatnnbukadaruzunolmasimknszdeildir.NitekimHz.saveHz.Hdr1
1

Hz. Hzrn peygamber mi yoksa veli mi olduu hususu ile onun hala hayatta olup
olmad hususu tartmaldr. limlerin konuyla ilgili aklamalarna baklrsa Hz. H
zrn bir nebi olduu gr daha gl grnmektedir. Hz. Hzrn halen yaayp =

288

erhu'l-Akid
1

(aleyhimesselam)vedierbazinsanlar iindebyleuzunmrtakdiredil

mitir.Yalnzmamiyenininancndatutarszolanudur:mamlkmakamn
dan beklenen iler asndan bakldnda imamn gizli olmasyla hi olma
mas arasnda bir fark bulunmamaktadr. Ayrca imamn dmanlarndan
korkmas, geriye sadece ismi kalacak biimde saklanmasn gerektirmez.
Belkiimamlkiddiasngizlitutmasngerektirir.NitekimelMehdninbaba
vededelerideayndurumadmlerdi.Onlarnhibirisibudenlibirsak
lanma yoluna gitmemi, insanlarn arasnda yaamlardr. Onlar bunun
yerineimamlkiddiasndabulunmaktansaknmlardr.stelikfesatvetef
rikannheryankapladvezalimlerinortaligalettiizamandainsanla
rnimamaolanihtiyalarhemdahaiddetlidirhemdeimamaboyuneme
leridahakolaydr.
HalifeninKureysoyundanolmasgerekir.Kureytenolduktansonra
Haimoullarndan veya Hz. Alinin (radyallahuanh) soyundan gelmesi ge
rekmez.
Halifenin Kureyten olmas gerektii hususunda mamlar Kureyten
dirmealindebirhadisierifbulunmaktadr2.Buhadishernekadarhaberi
vahid olsa da3Hz. Ebubekir onu Ensara kar delil olarak rivayet ettiinde
sahabeden kimse itiraz etmediinden bu husus icma ile sabit olmutur. Bu
konudaHariclervebazMutezillerdndaherkesittifakhalindedir.
Kureyli olduktan sonra halifenin Haimoullarndan veya Hz. Alinin
oullarndan olmas gerekmez. Nitekim Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Os
mann halifelii kesin delillerle sabittir ve bunlar Kureyten olsalar da
Haimoullarndandeildir.KureyNadrbinKinneninoullarnnismidir.
Him ise Allah Resulnn dedesi Abdulmuttalibin babasdr. Allah Resu
lnn eceresi yledir: Muhammed bin Abdullah bin Abdulmuttalib bin
=yaamad hususuna gelince, bu konuda da epey bir tartma olmutur. mam
Nevev, bnsSalah, Kurtub ve sufiyye onun halen hayatta olduunu savunurken;
muhaddislerveekserilimehlionunvefatettiinisavunmaktadr.Bukonudahembir
sufihemdebirlimvemfessirolaraklsonunhayattaolmadgrntercih
eder.Bkz.,ls,RhulMen,c.8,s.308311.
1
Hz.HzrnhayattaolduunusavununlarnbirksmolarakzelliklesufilerHz.lyasn
dahayattaolduunakaildirler.
2
MsnediAhmedbinHanbel,3/129,183.
3
CelaleddinesSuytbuhadisinmtevatirolduunuilerisrmektedir.elKettndebu
kanaattedir.Bkz.,NazmlMtensir,s.169,hadisno,175.

21. Konu: mamet/artlar

289

HimbinAbdimenafbinKusayybinKilbbinMrrebinKabbinLeyybin
alibbinFihrbinMalikbinNadrbinKinanebinHuzeymebinMdrikebin
lyas bin Mudar bin Nizar bin Maadd bin Adnan. Alevler ve Abbasler
Haimoullarndandr.nkHz.AbbasveEbuTalibAbdulmuttalibinoul
lardr. Hz. Ebubekir Kurey kabilesindendir. Zira o Ebu Kuhafe bin Osman
binmirbinmerbinTeymbinMrrebinKabbinLeyyinoludur.Hz.
merdeyledir.NitekimomerbinHattabbinNfeylbinAbduluzzabin
Rabah bin Abdillah bir Kurt bin Zerah bin Ad bin Kabdr. Hz. Osman da
yledir. Onun eceresi de Osman bin Affn bin Ebils bin meyye bin
AbdiemsbinAbdimenaftr.
Halifenin gnahsz/masum olmas art deildir. Nitekim geride delil
olarakHz.Ebubekirigstermitik.Ohalifedirvekesinolarakmasumolduu
sylenemez.Ayrcabireyinartolduunuilerisrmekdelilgerektirir.Bir
eyinsartolmadnnanlalmasiinoeyinartolduunadelilgetireme
mekkfidir.
Halifeninmasumolmasgerektiinisavunanlardelilolarakuayetike
rimeyi ileri srmlerdir: [Allah] Ben seni [brahimi] insanlara imam/
nderyapacam,demiti.Soyumdanda(imamlaryap,yRabbi!)dedi.
Allah: Ahdim zalimlere ermez (onlar iin sz vermem) buyurdu. (Bakara,
124)Onlaragremasumolmayankimsezalimdirveimamlk/halifelikvaadi
zalimlerikapsamaz.
Bu istidlale yle cevap verilebilir: Zalim, adalet vasfn drecek bir
masyet ileyen vedahasonra tevbeediphalinidzeltmeyenkimsedir. u
halde masum olmayan kimsenin illa zalim olmas gerekmez. nk hakiki
manada masum olmak, elinde gnah ileyebilme kudret ve iradesi olduu
halde Allahn bir kulda hibir gnah yaratmam olmasdr. Nitekim is
met/masumluk,kulun,semezgrlnesahipolduuhaldeimtihanga
yesinematufolarakAllahnltfusonucuhayrasevkveerdenmenolmas
dr,szdebunaiareteder.BusebepledirkieyhEbuMansurelMtrd
smetmihneti/teklifiortadankaldrmaz,demitir.
Bundandaanlyoruzki,smeti,insannefsindeveyabedenindebulunan
ve sayesinde insandan gnah suduru imknsz olan bir zellik olarak tarif
edenlerin iddias batldr. Zira masum olan kiinin gnah ilemesi imknsz
olsayd,onungnahlardansaknmamkellefiyetininbiranlamkalmazdve
gnahlarterkettiiiindemkfatanailolmazd.

290

erhu'l-Akid

Bunungibidevrininenstndeolmasartdeildir.Zirafaziletedi
erlerineeitolanvehattailimveamelcihetindendierlerindendahadk
olankimsenin,imametmakamasndanneyindoruneyinyanlolduunu
bakalarndandahaiyibilmesivebumakamngerekleriniyerinegetirmeko
nusunda dierlerinden daha kudretli olmas mmkndr. zellikle fazilete
dahadkolankimseninhalifetayinedilmesierridefvefitneyimenbak
mndandahafaydalolmasszkonusuolduundabuincelikdahaiyianlalr.
BusebepledirkiHz.merimametiinisetiialtkiiarasndaurayabrak
mtr.Hlbukionlarnarasndastnlkfarkolduukesindir.
Soru: Ayn zamanda iki imam tayini caiz olmad halde Hz. merin
imametiinialtkiiarasndaurayabrakmasdorumudur?
Cevap: Ayn zamanda iki imam tayini, ancak bunlar birbirlerinden ba
mszolduklarndaveherbirinebalbanaitaatfarzolduundacaizolmaz.
nkbuhal,birbirineztikihkmebirdenitaatingerekliliigibieliikbir
duruma yol aabilir. Oysa urada yeler birbirinden bamsz deil, belki
hepsitoplucabirimamkonumundadr.
YalnzhalifenintamvemutlakbirvelayetsahibiyaniMslman,hr,
erkek,aklsahibi,buluaermibirkimseolmasgerekir.ZiraCenabAllah
kfirlereMslmanlarzerineyetkivermemitir.Kleefendisininhizmetiy
le megul olmak zorundadr ve insanlarn gznde pek saygn bir mevkie
sahipdeildir.Kadnlaraklvedinitibarylaeksiktirler.ocukvedeliilerin
tedbirivehalknyararngzetmekonusundayetersizdirler.Ohalksevkve
idarekabiliyetinidehaizbulunmaldr.Yaniisabetlifikri,dengelibakve
elindeki gcyle Mslmanlarn ilerini tasarrufa kadir olmaldr. Bunun
yanndahalifenin,bilgisi,adaleti,kudreticesaretiveyeterliliiylekanunlar
tatbik edebilecek, slam memleketlerinin snrlarn koruyabilecek, maz
lumunhakknzalimdenalabilecekkudretihaizolmasartdaaranr.Zira
bugrevlerinyerinegetiriliindeaksamalarolmashalifetayinindekiamala
badamaz.lediifskAllahaitaattankmakvezulmAllahnkullarna
haksz muamele etmek sebebiyle halifenin yetkisi dmez. nk Raid
halifelerdensonraimamlardanveemirlerdenfskvezulmgibikthalle
rinsudurupekyaygnhalegelmiolduuhaldeselefonlarnidaresinebo
yunemi,onlarnizniyleCumaveBayramnamazlarnkldrmveonlara
ayaklanmaycaizgrmemilerdir.Ayrcahalifeninbatanseilirkengnah
sz olmas art olmadna gre bunun halifeliini srdrrken art olmas
hi dnlemez. mam fiden naklolunduuna gre fsk ve zulm se
bebiylehalifeninyetkisider.Kdveemirleriindedurumbyledir.

21. Konu: mamet/artlar

291

Meselenin asl udur; mam afiiye gre fask velayet hakkna sahip
deildir.nkokendihalinigzetmektenacizdir.Budurumdaikenbaka
snnhalininaslgzetebilsin.
mamEbuHanifeyegrefaskvelayethakknasahiptir.Faskbirbaba
kkkznevlendirebilmehakknasahiptir.afiimezhebininfkhkitapla
rndakdnnfsksebebiyleyetkisinindeceiamaimamn/halifeninyetki
sinin dmeyecei yazldr. Aradaki fark ise, halifenin yetkisi dtnde
yerinebirbakasntayinetmekgerekir.Mevcuthalifeninelindegvardr
ve o, makamnn elinden kmasna raz olmaz. Bunun iin bir bakasnn
onunyerineseilmesifitneyeyolaabilir.Kdbyledeildir.
Nevdir1rivayetine gre imamdan2fasn kdlnn caiz olmad
nakledilmitir.Meayhtanylediyenlerdevardr:Eerkd,bumakama
tayin edilirken fask idiyse hkm geerli, adil iken tayin edilip de sonra
fask oldu ise hkm geerli deildir. nk onu kdlk makamna tayin
eden merci onun adaletine itimad etmi, adalet vasf bulunmakszn ilgili
makamdabulunmasnarzagstermemitir.FeteviKdhnda3ylege
er: limler icma etmitir ki, kdnn rvet ald davada hkm geerli
deildir. Eer bir kimse kdlk makamn rvetle elde ettiyse o gerekte
kdolmusaylmaz.Veverdiikararlargeerliolmaz.

***

Nevdir,Hanefimezhebindeimamlardannaklimehurolmayanmeseleler.mamlar
dannaklimehurolanmeselelerezhirurrivayedenir.mamMuhammedin;elAsl
(elMebst), elCmiussar, elCmiulkebr, esSiyerussar, esSiyerulkebr ve
ezZiydttanoluanaltkitabzahirurrivayeyiiermektedir.MeselaNevdirubni
SemaveNevdirubniRstemdenevdirkabilindenolanmeseleleriierir.
2
imam,mamEbuHanifevetalebelerimamEbuYusufilemamMuhammeddir.
3
Hasan bin Mansur Fahruddin Kdhn elzcend elFern, hicr 592 ylnda vefat
etmitir.Genelgregrehanefmezhebindemctehidfilmeselekabuledilir.Kasm
binKutlubaaKadhanntashihlerinidierfakihlerintashihlerinetercihederveonun
fakhnnefsolduunusyler.FeteviKdhnnamylafetvalarmehurdur.Ayrca
erhulcamiissar,erhuedebilkadlilHassfgibibakakitaplardavardr.bkz.,
elLeknev,elFevidlBehiyye,s.6465.

292

erhu'l-Akid

( Fasn mameti ve Cenaze Namaz )

Metnl-Akid
Herslihvefaskimamnarkasndanamazklmakcaizdir.Herslihve
faskmminincenazenamazndaklarz.

erhul-Akid
Her slih ve fsk imamn arkasnda namaz klmak caizdir. Nitekim
Resulllah Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) Her slih ve fask mminin
arkasnda namaz kln buyurmutur1. Bunun yannda mmetin limleri
fasklarnvebidatehlininarkasndanamazklarvebunakimsekarkmazd.
Bazseleflimlerininfaskvebidatikimseninarkasndanamazklmayme
nettiiynndekinakillerkerahetehamledilmelidir.Zatenfaskyadabidati
kimseninarkasndanamazklmannkerahetikonusundabirtartmayoktur.
Ancak fask ya da bidati kimsenin arkasnda namaz klmann cevaz ynn
dekihkmmminleriingeerlidir.Fskyadabidatisebebiylekfreden
kimseninarkasndanamazklnamayacahususundaittifakvardr.
Mutezile mezhebi mensuplar her ne kadar fask kimsenin mmin ol
madn ileri srmler ise de arkasnda namaz klmay caiz grmlerdir.
nkonlarimametiintasdik,ikrarveameldenmteekkilolarakimann
varln deil, kfrn bulunmamasn art komulardr. Her slih ve fask
kimsenin cenaze namazn da klarz. Burada da len kimsenin mmin ol
mas kayd vardr. Fask kimsenin cenazesinin klnaca hususunda icma
vardr.Ayrcahadisierifteehlikbledenlenbirkimsenincenazenama
znterketmeyinbuyurulmaktadr2.
Soru:Bugibimeselelerfuruifkhkonularnagirer.BunlarnAkaidkonula
r arasnda zikredilmesinin hikmeti nedir? Eer Mellif adna, bu hkmlerin
hakoluunainanmakvaciptirvebuynylekonuAkaidkonusudur,denecek
olursabudurumbtnfermeseleleriingeerlidir.[uhaldedierfermese
lelerdeildenedenbumeselelerAkaidkonulariindeyeralmtr?]
1
2

Benzerlafzlarlarivayetiiinbkz.,SneniEbDvd,hadisno:2533.
Rivayeti bu lafzlarla kaynaklarda bulamadk. Nitekim muharric Molla Ali elKar de
mezkr rivayeti bu lafzlarla kaynaklarda bulamadn belirtmektedir. Ancak hadisin
aynmanayagelenfarkllafzlarlarivayetiiinbkz.,SneniEbDavd,hadisno:2533.

21. Konu: mamet/Fasn mameti

293

Cevap:Mellif,zat,sfat,efl,med,nbvvetveimametgibikelam
ilmininanakonularnslamkanunlarveEhliSnnetyoluzereiledikten
sonraEhliSnnetindierfrkalardanayrldkonularadabirnebzetemas
etmekistemitir.BubalamdazellikleMutezile,ia,Filozoflar,Mlhidler1
veya dier bidat frkalaryla Ehli Snnet arasnda tartmal konular ele
almakistemitir.Bubakmdanszkonusumeselelerinartkfuruifkhkonu
larndanyadaAkaideilikinczmeselelerdenolmasnemlideildir.

***

Mlhid kelimesi ilhad kknden sfat ismidir. lhad, meyletmek, sapmak anlamna
gelir.Birkimseninhaktansaptnifadesadedindeelhadeflannanilhakkdenir.
Akaidvekelamkitaplarndabirkavramolarakilhad,hakyololandindenherhangibir
kfrynnesapmakanlamndadr.NitekimBatniyyeiileriKurannbirzahiribirde
batnvardr.Bizonunbatnnbiliriziddasndaolduklariindncelerikfredoru
biristikametarzetmektevemlhidsaylmaktadrlar.Vegeneldekelamkitaplarnda
mlhid deyimi onlar iin kullanlmtr. Burada arihin maksad Batniyye iileridir.
MellifdeileridenaslarzahirinehamledilirderkenBatnyyeninbugrnred
detmiolacaktr.

294

erhu'l-Akid

( 22. Konu: Sahabe )

Metnl-Akid
Sahabeancakhayrlayadedilir.Peygamberimizin(sallallahualeyhivesellem)
cennetlemjdelediionsahabinincennetlikolduunaahitlikederiz.

erhul-Akid
Sahabe ancak hayrla yadedilir. Zira sahabenin faziletini bildiren hayli
sahih hadis vardr. Onlar hakknda ileri geri konumamak gerekir. Nitekim
Resulllah Efendimiz onlarla ilgili olarak yle buyurur: Ashabma kt sz
sylemeyin.SizdenbirisiUhuddakadaraltntasadduketsebilebu,onlar
danbirininbirmdd1veyayars2kadarbirtasaddukunabiledenkolamaz.3,
ashabma ikram edin. nk onlar sizin hayrllarnzdr.4, Ashabm konu
sundaAllahtankorkun,Allahtankorkun.Onlarbendensonrahedefalmayn.
Kim onlar severse bana olan sevgisi sayesinde sevmitir. Kim onlara
buzedersebanaolanbuzusebebiylebuzetmitir.Kimonlaraeziyetverirse
banaeziyetvermiolur.KimbanaeziyetverirseAllahaeziyeteyeltenmiolur.
KimAllahaeziyeteyeltenirseAllahnonucezalandrmasyakndr.5
BunlarndndaHz.Ebubekir,Hz.mer,Hz.Ali,Hz.Hasan,Hz.Hseyin
ve dier byk sahabilerin hepsinin fazileti hakknda sahih hadisler bulun
maktadr.Aralarndayaanantartmavemcadelelerinhaklgerekelerive
meruiyetini gsteren yorumlar vardr. Sahabeye yneltilen kt sz eer
kat delillerle atrsa kfrdr. Hz. Aieye (radyallah anh) zina iftira
sndabulunmakbukabildirvekfrdr.Deilsebidatvefsktr.
1

Mdd,Araplardaeskibirtartbirimi.Arlkdeerieskidenberitartmakonusudur.
Irakllaragrebirmdd,ikirtldr.Bunagreyaklak815gramatekabletmektedir.
Bkz.,MucemuLgatilFukah,s.387.Hadisieriftesahabeninameliyanndasonra
kilerinamellerininnekadardeersizolduunaiaretedilmektedir.
2
Hadistevelnasfehifadesiyeralmaktadr.Nasf,nsfkelimesiileaynmanadadr.
Buna gre hadiste bir mddn yars kastedilmi olmaldr. Ancak bir gr olarak
nasf kelimesinin mdden daha kk bir tart birimi olduu da sylenmitir. Buna
grehadistebuifadeylebirmddendahaazbirsadakakastedilmiolmaldr.Bkz.,
FethulBr,c.7,s.44.
3
SahihiBuhr,hadisno,3673.
4
MusannefAbdirrazzak,hadisno,20710.
5
Tirmizi,hadisno,3888.

22. Konu: Sahabe

295

Sonuolarakgerekselefisalihinmctehidlerindengereksesonrakid
nemlerdeyaayansalihlimlerdenHz.Muaviyevetaraftarlarnnlanetedile
bileceine dair bir nakil bulunmamaktadr. nk onlarn hali en fazla hak
imamakarkmaktanibarettir.Buiselanetimucipbirideildir.AslYezid
bin Muaviye konusunda ihtilaf edilmitir. Hatta Hulsa1ve dier kitaplarda
yle denmitir: Ne Yezide ne de Haccaca lanet etmek yakmaz. nk
Peygamberimiz (sallallahualeyhivesellem)namazklanlarveehlikbleyilanet
lemektenmenetmitir.AllahResulnn (sallallahualeyhivesellem)ehlikble
denbazlarnlanetlediinedairnakledilenrivayetleregelincebu,bizimbile
mediimizfakatAllahResulnnbildiigizlihallerinebinaendir.
BazlimleriseYezidelanetokumanncaizolduunusavunmutur.Zi
raonlaragreYezidHz.Hseyininldrlmesiniemretmeklekfirolmu
tur. Nitekim Hz. Hseyini katleden veya katlini emreden veya onaylayan
kimseyi lanetlemenin cevaz konusunda ittifak etmilerdir. Hakikat u ki,
Yezidin Hz. Hseyinnin katline rza gsterip bununla sevinmesi ve Ehli
beytitahkiretmesigibihususlarmanacatevatrevarmtr.Bunlarntektek
herbirihdolsadatoplamdatevatrevarmtr.Bizonunimanhakknda
tereddt iindeyiz. Yoksa bu hususta bir phemiz yoktur. Allahn laneti
onun,yardmclarnnveavanesininzerineolsun.2
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) cennetle mjdeledii
onsahabinincennetlikolduunaahitlikederiz.
AllahResulbununlaalakalolarakylebuyurmutur:
Ebubekir cennettedir. mer cennettedir. Osman cennettedir. Ali
cennettedir.Talhacennettedir.Zbeyrcennettedir.AbdurrahmanbinAvf
1

HlsatlFetv,MavernnehirhaneffakihlerindenTahirbinAhmedftihruddinel
Buhryeaittir.Mellifininhicr542ylndavefatettiibilinmektedir.Hemmellifihemde
kitabhanefmezhebindemuteberdir.Bkz.,elLeknev,elFevidlBehiyye,s.84.
2
Yezidinaktanarapitiine,AllahResulnevesahabeyenefretifadeedenbaziirler
sylediine, Hz. Hseyinin kesik bana kar hakaretamiz davranlar sergilediine ve
Ehlibeytitahkirettiinedairnakledilenrivayetlerinbirksmaslsz,dierksmdaai
belidir.BurivayetlerdenemlildeRfizravilerinparmavardr.Mezkrrivayetle
rin aksine Yezidin Hz. Hseyinin katlini emretmediine ve katline raz olmadna ve
Ehlibeyteiyidavrandnadairrivayetlerdebulunmaktadr.Bubakmdanrihinbu
kadarkesinifadelerkullanmaspekisabetlideildir.EniyisiYezidkonusundacretliifa
delerdenkanmalvehkmCenabAllahabrakmaldr.[Yezidkonusundaalternatif
bakasiinbkz.,bnlArab,elAvsmMinelKavsm,s.232;Yrd,Do.nalKl,
TartmalarnodandakihalifeYezidb.Muaviye]

296

erhu'l-Akid

cennettedir. Sad bin eb Vakkas cennettedir. Said bin Zeyd cennettedir.

EbuUbeydebinCerrahcennettedir.1
Ayrca Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin de cennetlik olduuna
ahitlikederiz.ZirasahihhadisteFatmacennetehlininkadnlarnnefen
disidir. Hasan ve Hseyin de cennet ehlinin genlerinin efendileridir
buyurulmutur2.
Diersahabilerdeancakhayrlayadedilir.Bakalarndanfazlaonlariin
hayr umarz. Muayyen olarak bir kimsenin cennetlik ya da cehennemlik
olduunaahitliketmeyiz;amagenelolarakmminlerincennetlik,kfirlerin
decehennemlikolduunaahitlikederiz.

***

1
2

Tirmizi,hadisno,3768.
Tirmizi,hadisno,3806.

23. Konu: Mestler zerine Mesh

297

( 23. Konu: Mestler zerine Mesh )

Metnl-Akid
Seferdevehazardamestlerzerinemeshicaizgrrz.

erhul-Akid
Seferdevehazardamestlerzerinemeshicaizgrrz.Mestzerine
meshhernekadarKuranzerineziyadeolsadamehurhadislerlesabittir1.
Hz.Alimestlerzerinemeshlealakalolarakkendisineyneltilenbirsoruya
AllahResulmsafiriinmestlerzerinemeshinmddetinigngece;
mukmiindebirgnbirgeceolaraktakdiretmitirdiyecevapvermitir2.
Hz. Ebubekre de3Resulllah Efendimizin, abdest alp mestleri giydikten
sonramsafiriingngece;mukmiindebirgnbirgecemestler
zerinemeshetmesiiinruhsatverdiinirivayetetmitir.4
Hasan elBasr de sahabeden yetmi kiiye kavutuunu ve hepsinin
mestlerzerinemeshetmeyicaizgrdnsylemektedir.Busebepledirki
mamEbuHanife (rahmetllahialeyh),banaancakgngibiakdelillergeldik
tensonramestlerzerinemeshetmeyimerugrdm,demitir.EbulHasan
elKerh5de, konuyla ilgili hadislerin tevatre vardn dnerek mestler
zerinemeshimerugrmeyeninkfirolmasndankorkarm,demitir.
1

Abdest ayetinde ayaklarla ilgili olarak ykama emri yer almaktadr. Mestler zerine
meshleilgilihadislerayetzerineziyadebirhkmgetirmiveabdestte,kiininaya
nda mest olduu takdirdeayaklarla ilgiligrevi mesheevirmitir. Bir hadisinayet
zerineilavebirhkmgetirebilmesiiinenazmehurolmasgerekirkibuartmest
leilgilihadislerdevardr.
2
Sneni bni Mce, hadis no, 552. (Albn hadisin sahih olduunu belirtir); Msnedi
AhmedbinHanbel,hadisno,1071.rihinkonuylailgiliolarakHz.Alidendebirrivayet
getirmesi,mestlerzerinemeshimerusaymayaniayilzamasndanpekmanidardr.
3
erhulakidnshalarndahernekadarEbubekirdiyegeiyorsadabukimseninEbu
Bekre olmas gerekir. Nitekim hadisi rivayet eden sahabi Ebubekir deil, Ebu
Bekredir.Bkz.,enNibrs,s.334.
4
SahihibniHuzeyme,hadisno,52;SahihibniHibbn,hadisno,1324.
5
EbulHasenUbeydullahbinelHseynelKerhbykhaneffakhi.IrakHanefilerinin
imam.Hicr260ylndaKerhtedomu,340ylndaBadattavefatetmitir.erhul
Camiilkebr, erhulCmiissar ve Usuli fkha dair risalesi bilinmektedir. Bkz.,
Zirikl,elAlm,c.4,s.193.

298

erhu'l-Akid

Sonu olarak mestler zerine meshi caiz grmeyen kimse bidat ehlin
dendir.EnesbinMalikesnnetvecemaattensorulduundaeyhayni[Hz.
EbubekirveHz.mer]sevmen,Hateneyne[Hz.OsmanveHz.Ali]ktsz
sylememenvemestlerzerinemeshetmendireklindecevapvermitir1.

***

Hadis kaynaklarnda byle bir rivayete rastlayamadk. Benzer bir soru mam Azam
EbuHanifeyedesorulmu,odaayncevabvermitir.Bkz.,NazmlMtenasir,hadis
no,32.

24. Konu: Hurma ras

299

( 24. Konu: Hurma ras )

Metnl-Akid
Hurmanebziniharamgrmeyiz.

erhul-Akid
Hurma nebzini haram grmeyiz. Bu,hurmalarn[veyakuruzmn]
suya atlp topraktan maml bir testi iinde bir sre bekletilerek fukkda1
olduugibitadnnmayholamasylaolur.Araplarkuruzmledeayneyi
yaparlar.Hurmanebiziileilgilibutartma,ikininharamklndilkzaman
lardabunadayasakgetirilmiolmasndanilerigelmektedir.Ziraodnemde
genelde testiler arap imali iin kullanlmaktayd. ki yasa iyice oturduk
tan sonra hurma nebizi ile ilgili yasaklama hkm nesholundu. Hurma
nebzininharamolmamasEhliSnnetinkaidelerindendir.Rafzlerbug
rtedeildir.Ancakhurmatestideuzunsrebekletilerekiyicekeskinleir
desarhoedicihalegelirsedurumdeiir.Budurumdaazdaoudaha
ramdrvebuhkmEhliSnnetvelcemaatlimlerinekseriyetibenimse
mektedir.

***

Fukk,kpktutuncayakadartestidebekletilmiarpasuyu.Bkz.,elMucemlVast,
s.698.

300

erhu'l-Akid

( 25. Konu: Velilerin Mertebeleri )

Metnl-Akid
Hibir veli hibir peygamberin mertebesine ulaamaz. Hibir kul Al
lahnemirveyasaklarkarsndasorumluluklarndanmuaftutulacabir
makamaulaamaz.

erhul-Akid
Hibir veli hibir peygamberin mertebesine ulaamaz. nk pey
gamberlermasumdur.Akbetkorkusundanemindir.Vahiyvemeleklerim
ahedeilezelikramanailolmutur.Onlar,evliyannkemltnhaizolduk
lar gibi Allahn hkmlerini tebli ve insanlar irad ile de memurdurlar.
BazKerramiyyefrkasmntesiplerindenvelininpeygamberdenstnola
bileceinedairnakledilengrkfrvesapknlktr.
Ancakudavarki,peygamberlerin,hemnbvvethemdevelayetmer
tebelerinihaizolduuveonlarnvelilerdenstnolduugereikesinbilindik
ten sonra peygamberin velilik mertebesinin mi daha stn olduu yoksa n
bvvetmertebesininmidahastnolduuhususundatereddtolabilir.
HibirkulklvebliolduutakdirdeAllahnemirveyasaklarkar
snda sorumluluklarndan muaf tutulaca bir makama ulaamaz. nk
ersorumluluklarlailgilinaslarumumdirvebtnmtehitlerinbukonu
daicmavardr.
Bazibahiyyemntesipleri,Allahakararmuhabbetduyan,kalbiarnan
ve nifaktan korunarak iman kfre tercih eden bir kulun emir ve yasaklardan
muafolacansavunmu,bykgnahilesebileAllahnbukulucehenneme
sokmayacan ileri srmlerdir. Bazlarbyle birkuldan namaz, oru, zekt
vehacgibizahiribadetlerindtn,onlarnibadetininartktefekkroldu
unusyler.Btnbunlarkfrdrveapaksapknlktr.Allahamuhabbetve
imankonusundainsanlarnenstnPeygamberimizbataolmakzerenebi
lerdir.BunamukabilonlarnAllahakarsorumluluklardierlerinegredaha
kuvvetlidir. Allah Resulnn Allah bir kulu sevdiinde ona gnah zarar ver
mez1hadisinegelincebununmanas,Allahokimseyignahilemektenkorur
dabundandolayonagnahzararvermez,eklindedir.
1

elCmiusSar, hadis no, 3386. esSuyt bu hadisi elKueyrnin erRisalede,

bnnNeccrndaetTrihterivayetettiinisyler.Ancakrivayetzayftr.

26. Konu: Naslarda Btnlik

301

( 26. Konu: Naslarda Btnlik )

Metnl-Akid
Naslar zahir manalarna hamledilir. Bu manalar brakp da naslar
Btnyyeninilerisrdbirksmmanalarahamletmekilhaddr.Naslar
reddetmek kfrdr. Bir masiyeti helal saymak veya hafife almak ya da
alaykonusuyapmakkfrdr.

erhul-Akid
KitapveSnnettegeennasslarzahiriitibarylaCenabAllahacihetve
cismiyyetisnadedenlerindeolduugibiaksinekatbirdelilolmadkazahir
manalarna hamledilir. Zatenkatdelillerebinaenzahirmanayahamledile
meyenayetvehadislerinnassolduusylenemez,bunlarmteabihtir,diye
biritirazgetirilemez.nkMellifinifadesindeyeralannaskelimesizahir,
mfesser ve muhkemin kasmi olan nass deil, yaygn kullanmnda olduu
gibibtnnazmeitleriniierengenelayetvehadislafzlardr.
Bu zahir manalar brakp da naslar Btnyye ilerinin bunlar
mlhidlerdir.Naslarzahirimanalarzeredeildir,bilakisonlarngizlimana
lar vardr ki bunlar ancak muallim1bilir diye iddia ettikleri iin bunlara
btnyye denmitir. Bunlarn asl maksatlar eriat kkten kaldrmaktr.
ilerisrdbirksmmanalarahamletmekilhaddr.Yanislamdansapp
kfre girmektir. nk bu, peygamberden geldii zarureten sabit olan bir
konudapeygamberiyalanlamaktr.
udavarki,bazmuhakkklerin,zahirmanalarnahamledilmekleberaber
naslarnerbabslkezahirolanbazincelikleredegizliceiaretettiivebu
gizlimanalarlazahirmanalarnarasntevfiketmeninmmknolduuynn
dekitespitleriimannkemalindenvemahzairfandankaynaklanmaktadr.
CesetlerinharigibiKitapveSnnettenkatdelillerlesabithkmleri
inkretmeksuretiyleNaslarreddetmekkfrdr.nkbuAllahveResu
lnakayalanlamaktr.BubakmdanHz.Aieyezinasulamasndabu
lunan kimse kfir olur. Geride zikredilenlerden de anlald zere gnah
1

iann masum olduuna inandklar imamlar. Ancak bu imam dmanlarndan giz

lenmitir.BusebepleszkonusubilgiyiHuccetdediklerireisleriimamdanalmaktave
kendilerineaktarmaktadr.Bkz.,enNibrs,s.338.

302

erhu'l-Akid

oluukatdelillesabitBirmasiyetikkyadabykolsunhelalsaymak
veyahafifealmakyadaeriatalaykonusuyapmakkfrdr.Zirabtn
bunlardiniyalanlamakmanasnagelir.
Fetv kitaplarnda zikredilen u fetvlar bu prensip zerine bina edil
mektedir:Birkimsebirharamhelalsaysabaklr.Hemliaynihharam1olur
hem de haraml kat delille sabit olursa kfir olur. Ama ligayrih haram
olmasyadaharamlnnzanndelillesabitolmasdurumundakfirolmaz.
Baz fakihler haramn liaynih ve ligayrih ksmlar arasnda bir fark
grmemilerdir.Bunlaragremahremlerleevlenmek,birzorunlulukolma
dhaldearapimek,le,kanveyadomuzetiyemekgibiAllahndininde
haramklnkesinbilinenbireyihelalsaymakkfr;helalsaymadanbun
lardanbiriniilemekfsktr.Sarhoolacakkadarhurmanebziimeyihelal
saymakdakfrdr.Ancakbirkimsemalnterviiinyadabilgisizliinden
dolaybirharamahelaldesekfirolmaz.Yinebirkimsekendisinezorgeldii
iin arabn haram olmamasn veya Ramazan orucunun farz olmamasn
temennietseyinekfirolmaz.Ancakzinannveyahakszyerecanakyma
nnharamolmamasntemennietsekfirolur.nkbufiillerbtnsema
vdinlerdeharamdrvehikmeteuygunolandabudur.Hikmetindnak
may dileyen kimse Allahn hikmet d hkmetmesini dilemi olur ki bu
rabbinitanmamaktanbakabireydeildir.
esSerahs Kitabulhayzda u aklamalara yer verir: Bir kimse hayzl
olan hanmyla cima yapmay helal saysa kafir olur. Nevadirde mam Mu
hammedden nakledildiine gre kfir olmaz. Sahih olan gr de budur.
Hanmyla livta yapmay/arkadan ilikiye girmeyi helal saymas en sahih
gregrekfrdeildir.
AllahannayaramayanbirvasflavasflayanveyaOnunisimlerinden
bir ismi ya da emirlerinden bir emri alay konusu yapan kimse kfir olur.
BunungibiAllahnbirvaadiniyadatehdidiniinkredenkimsedekfirolur.
1

Haramliaynihiveharamliayrihikavramlarnagetirilenenzahirtarifiyapanbirusul
colarakSadrueriayledemektedir:Haramfiillerikieittir.Haramlnnkayna
bizzatharamklnaneyinkendisiolanlar.Bunlaraharamliaynihdenir.Meselale
hayvannetiniyemek,arapimekbyledir.Haramlnnkaynabizzatharamklnan
eyinkendisiolmayanharamlar.Bunlaradaharamligayrihdenir.Meselabakasnn
aslenhelalolanmalnrzasolmadanyemekbyledir.Buradaszkonusumalyemek
o maln bizzat kendisi haram olduundan dolay deil de, sahibinin rzas olmadn
dandr. Ama birinci ksmda geen misaller iin bu durum szkonusu deildir. Bkz.,
erhutTavdhaletTenkh,c.2,s.262.

26. Konu: Naslarda Btnlik

303

DinkonularhafifealdndanveyadineolannefretindentrAllah
tarafndan hibir peygamberin gnderilmemesini temenni eden kimse de
kfirolur.Azndankfrlafzkankimseyerzagstererekglenkimsede
kfirolur.
Birkimse[vaizleritakliden]krsyeksaetrafnacemaattoplanpona
meselelersorsalarveonaglpyastkatsalar1hepsibirdenkfirolur.Yine
bir kimse bir adama Allah inkr etmesini emretse veya bunu emretmeye
azmetse kfir olur. Bunun gibi bir kimse kocasndan ayrlabilmesi iin bir
kadnadindenkmasynndefetvaversekfirolur.Yinearapierkenya
da zina yaparken besmele eken kimse de kfir olur. Kastl olarak kbleye
dnmeden ya da abdest almadan namaz klan kimse de kfir olur. Daha
sonratevafukdndcihetinkbleolduuanlalsabilehkmdeimez.
Yinekfrlafzninanmadhaldesrfhafifealaraktelaffuzedenkimsede
kfirolur.Fkhkitaplarndabuprensipzerinemebnidahabirokferme
selebulunmaktadr.

***

elFerhr burada yastk atma fiilinin farkl yorumlanmasnn daha uygun olacana
iareteder.Onagreburadayastkatmafiilindenmaksatvaiztaklidiyapankimsenin
altna yastk koymak anlamndadr. Nitekim elFerhrnin beyanna gre elFuslil
imdiyyededefetvabuvechilesorulmu,cemaatinkrsdekikimseyeyastkattn
danszedilmemi,bilakisonakrbalavurduklarifadeedilmitir.Fetvannerhinden
deanlaldzereburadakfrmucipolandurumdinimeselelerledalgageilmesi
vediniarlarnhafifealnmasdr.

304

erhu'l-Akid

( 27. Konu: Rahmetten mit Kesmek-Azaptan Emin Olmak )

Metnl-Akid
CenabAllahnrahmetindenmitkesmekkfrdr.CenabAllahn
gazabndaneminolmakdakfrdr.

erhul-Akid
CenabAllahnrahmetindenmitkesmekkfrdr.Ziraayetikeri
mede Allahn rahmetinden ancak kfir kavim mit keser. (Yusuf, 87)
buyuruluyor.CenabAllahngazabndaneminolmakdakfrdr.nk
ayeti kerimede Allahn azabndan ancak hsrana urayan kavim emin
olur(Arf,99)buyurulmaktadr.
Soru: solankimseninkesinolarakcehennemegireceinidnmek
Cenab Allahn rahmetinden mit kesmek olur. Bunun gibi itaatkr bir
mminin de kesin olarak cennete gireceini dnmek de Allahn azabn
daneminolmakanlamnagelir.BudurumdaMutezilemezhebinemensup
kimsesdeolsamutdeolsasizegrekfirolmakdurumundadr.nko
bu mezhebe mntesip olmakla ya Allahn azabndan emin olmakta ya da
Allahnrahmetindenmitkesmiolmaktadr.1OysaEhliSnnetinkuralla
rndanbiriehlikblenintekfiredilmemesidir.
Cevap: Bu ne Allahn rahmetinden mitsizlie dmek ne de Onun
azabndaneminolmakdemektir.nkkulsolduutakdirdebirmutezil
Allahnokulutevbeyevesalihamelilemeyemuvaffakklacandanmit
kesmideildir.KulmutolduutakdirdeAllahnokulukendihalinebrakp
masiyetileyebileceindendeemindeildir.
Buradan unun cevab da anlalmaktadr: Bir mutezil, byk gnah
ileyen kimsenin mmin olmadna inand iin kendisi byk gnah ile
1

Sualintevcihiyledir:Mutezileyegrebykgnahileyenkimsekfregirmesede
imandan km olur. Ve ebedi cehennemliktir. Byle inanmakla bir mutezil Allahn
rahmetindenmitkesmiolmaktadr.AyrcaMutezileyegrebirmminmutoldu
unda Allahn onun iin aslah olan mkfat vermesi vaciptir. Bu durumda da mut
kimse hakknda Allahn gazabndan emin olmaktadr. imdi siz Ehli Snnet olarak
Allahn rahmetinden mit kesmek ya da azabndan emin olmak kfr demekle bu
mutezilyitekfiretmioluyorsunuz.HlbukiEhliSnnetinkurallarnagreehlikble
tekfiredilemez.

27. Konu: Rahmetten mit Kesmek-Azaptan Emin Olmak

305

diindeAllahtanumutkesmiolurvebusebeplekfirolmasgerekir.Bir
muteziliiinbudaszkonusudeildir.nkbirmutezilinincehennemihak
ettiine inanmas mitsizlie kaplm olduunu gstermez1. Bunun gibi
ameli olmad iin tasdik, ikrar ve amel lsyle aklanan imannn bu
lunmadndnmesidekfrgerektirmez2.
udavarkiehlikbledenkimsetekfiredilmez,prensibiilekelamclarn,
Kuranmahlkturdiyenveyaruyetllahnimknszlnsavunan,eyhayne
sven ya da lanet eden kimseler kfirdir, szlerini badatrmakta sorun
olduugzlenmektedir3.

***

nkcehennemihakettiinidnmesi,birgnAllahnkendisinetevbenasipedip
tekrarcennetihakedeceinedairmitliolmasnamanideildir.
2
Bubizegreaktr.nkbizegreamelimandanbirczdeildir.Bubakmdanamelin
terkikfrmucipdeildir.Mutezileasndandadurumbyledir.Ziraonlaragreamel
imandanbirczdramaameliterkedenkiiimandankthaldekfregirmez.Onlara
grebukimseimanlakfrarasndabirmenzilededir.Ancakproblemekfrmucipol
masasndanbakldndasorunyoktur:amaimandankacaasndanbaklrsaMu
tezileningresasalndndasorunzmlenmiolmaz.Birkimseninimandank
tnainanmasonunimannetkilermi,rihhalabunuzmdeildir.
3
Buna birka cihetten cevap verilmitir. Bunlardan biri ehli kble tabirinin izahyla
alakaldr.Ehlikblekelamclardilindenamazklanlardemekdeildir.Onlaragreehli
kble zaruriyyat diniyyeyi tasdik edenler demektir. Buna gre yukarda rneklerine
yer verilen meselelerde tekfire giden kelamclar bu meselelerin zaruriyyat diniye
denolduunakailoluyordemektirkiburadabirtutarszlkyoktur.

306

erhu'l-Akid

( 28. Konu: Khinleri Tasdik Etmek )

Metnl-Akid
Gaybdanhaberverdiikonulardabirkhinidorulamakkfrdr.

erhul-Akid
Gaybdan haber verdii konularda bir khini dorulamak kfrdr.
nkAllahResulylebuyurmutur:Kimbirkhinegiderdedediklerini
tasdik ederse Muhammede indirileni inkr etmi olur1Khin gelecekte
olacak ilerden haber veren, gayb mtalaa ettiini ve gizli srlar bildiini
iddiaedenkimsedir.EskidenAraplardagizlieyleribildiiniiddiaedenk
hinlervard.Bunlarnbirksm,cinlerdenbirarkadaolduunuvekendisine
onun tarafndan bilgiler geldiini savunurken dier bir ksm, bu bilgilere
kendiderinkavraysayesindeulatnilerisrmekteydi.
Birmneccimgelecekteolacakeyleribildiiniiddiaederseodakhin
gibidir.SonuolarakgaybbilgisiancakAllahaaittir.Allahn kulunabildir
mesi,birmucizeveyakerametolarakonailhametmesiveyammknolan
yerlerde bir ksm iaretlerden karmda bulunmaya muvaffak klmas d
ndakullarnbubilgilereulamasmmkndeildir.
Busebeplefetvkitaplarndazikredildiinegre,aynetrafndakiha
leye bakp herhangi bir alamete istinad etmeden gayb bildii iddiasyla
yamuryaacakdemekkfrdr.CenabAllahhereyieniyibilendir.

***

MsnediAhmedbinHanbel,hadisno,9532;MusannefAbdirrazzak,hadisno,20348.

29. Konu: Madum

307

( 29. Konu: Madum )

Metnl-Akid
Madm1eydeildir.

erhul-Akid
Madm ey deildir. Eer ey lafz muhakkklerin dnd gibi
sabit ve mtehakkk olan manasna gelirse hkm byledir. Nitekim
muhakkklereyolmayvcdvesbtkelimeleriyleeanlamlbulurlar.Bu
hkmzarurdir2.MmkinattanolanmadmuharitesabitgrenMutezile
haribukonudakimseihtilafetmemitir.Buradamadmuneydiyeisim
lendirilemeyecei kastediliyorsa bu lgav bir tartma olur. Ve byle bir
1

Madm, yok olan demektir. Mutezile ile Ehli Snnet arasnda madmun ey, yani
sabit olup olmad hususu tartlmtr. Mutezile varl mmkin olan madmatn
ey olduunu, dolaysyla sabit olduunu savunurken, Ehli Snnet kelamclar bunu
reddetmitir. uras ittifakla sabit ki, Allahn orta gibi varl imknsz olan mad
mataeydenmez.Bunundndavarlmmknolanamauanmeydanagelmemi
olanmadmatMutezilesabitgrmektevebunlaraeydenebileceinisavunmakta
dr.EhliSnnetkelamclarbunlarsabitgrmediindeneydeolamayacaklarnd
nmektedir.AbdulazizelFerhrninanlattklarnabaklrsaaslndatartmabirazda
kavramlarayklenenmanalarlaalakaldr.Mutezilesabitilemevcutkelimeleriarasn
dafarkgrmekte;mevcudkelimesiniddnyadabizzattahakkuketmieylerekul
lanrken, sabit kelimesini d dnyada bizzat tahakkuk etmese bile varl mmkn
olan her eye kullanmaktadr. Buna gre Mutezile varl mmkin olan madmata
mevcut demezken sabit diyebilmektedir. Ehli Snnet kelamclar bu iki kelimeyi bir
kabuletmekteveherikisiiindeddnyadatahakkukartnaramaktadr.Bunag
revarlmmknolsabilemadmanesabitnedemevcutdenemeyeceiortadadr.
Ehli Snnet kelamclarna gre ey kelimesi sabit ve mevct anlamna geldiinden
madmaeydedenemeyeceiaktr.Mutezileuandayokolduuhaldeszgelimi
birsenesonravarolacakbirmadmumeselaikisenesonrameydanagelecekolanbir
dier madmdan ayrabildiimiz iin bunlarn sabit olduunu savunmaktadr. Ehli
Snnet kelamclar ise sz edilen ayrmann haric olmayp sadece zihnimizle kaim
olduunugerekegstermivebununmadmusabitklamayacanilerisrmtr.
Sonu olarak rihin de ifadelerinden anlald zere tartma biraz lgavdir. Ve
zellikle mtekaddimn kelam asndan bakldnda biraz da ehemmiyetsiz bir tar
tma olduu sylenebilir. Ancak felsefeyle memzuc mteahhirin kelam asndan
bakldndakonuehemmiyetarzetmektedir.Ziramahiyetlerleilgilitartmalarnucu
bukonuyavarmaktadr.
2
spatagerekduyulmayacakkadarakvekesindir.

308

erhu'l-Akid

tartmann sonulanmas da, ey kelimesinin, mevcut veya malm ya da

bilinmesiveyakendisindenhaberverilmesisahiholandiyetefsiredilmesine
baldr.Bubakmdaninaklevekelimeninnerelerdekullanldnincele
meyekalmtr.

***

30. Konu: ller Adna Yaplan Hayrlar

309

( 30. Konu: ller Adna Yaplan Hayrlar )

Metnl-Akid
Dirilerinlleriinyaptklardualar,onlaradnaverdiklerisadakalar
llerefaydasalar.CenabAllahdualarkabuleder,kullarnnihtiyala
rngiderir.

erhul-Akid
Dirilerinlleriinyaptklardualar,onlaradnaverdiklerisadakalar
llerefaydasalar.
Mutezilebunakarkmtr.Onlar,Allahntakdirideimez.Ayrcaher
nefiskendiamelinekarlkrehindir.Herkeskendiamelininkarlngrr,bir
bakasnndeil,diyerekkendigrlerinidesteklemeyealmlardr.
EhliSnnetkonuylailgilisahihhadisleridelilgstermektedir.Nitekim
sahihhadislerdecenazenamazbataolmakzerelleriinyaplandualar
bulunmaktadr.Selefbudetinesildennesiletevarsettirmitir.EerMu
tezilenindediigibilleriinyaplandualarnonlarabirfaydasolmasayd
bununbirmanasolmazd.
Hz.PeygamberEfendimizylebuyurur:Bir cenazenin namazn yz
kiilik bir cemaat klar da cenazeye efaatilik ederlerse efaatleri kabul
edilir1
RivayetegreSadbinUbdeAllahResulneEyAllahnresul!mmi
Sadld.Onuniinhangisadakadahafaziletlidir?diyesoruncaAllahResul
bununsuolduunusylemitir.BununzerineHz.Sadbirkuyukazdrdve
bummiSadiindir,dedi.2
Bir baka rivayette Allah Resul Dua belay defeder. Sadaka Rabbin
gazabngiderirbuyurmutur.3
1

SahihiMslim,hadisno,1576;SneniNes,hadisno,1991.
SneniEbDvd,hadisno,1681.
3
Rivayeti rihin naklettii ekliyle bir btn olarak kaynaklarda bulamadk. Ancak
birincicmleesSuytninbeyanylaEbueyhbniHayyntarafndannakledilmi
tir.Bkz.,elCmiulKebr,hadisno,12661.Hadisinikincicmlesidahaokkaynaklar
dasadakahatalargiderireklinderivayetedilmitir.Bucmleyirihinverdiiek
liylesadeceMsnedihabtabulabildik.Bkz.,Msnedihb,hadisno,101.
2

310

erhu'l-Akid

Birbakahadistelim ve talebe bir kasabadan getiklerinde Allah o

kasabann kabristanndan krk gn azab kaldrr buyrulmaktadr.1Bu ko
nudagerekhadisgerekeserolarakbolcarivayetbulunmaktadr.
Cenab Allah dualar kabul eder, kullarnn ihtiyalarn giderir. Zira
ayetikerimedebanaduaedin,icabetedeyim(Gfir,60)buyrulmaktadr.
KonuylailgilibirhadisteAllahresulylebuyurur:Kulgnaholanbir
ey iin veya yaknlarla ilikiyi kesmek iin dua etmezse acele etmedike
Allahonunduasnkabuleder.2
Birbakahadistedeylebuyrulur:phesizRabbinizhay3sahibidir
ve cmerttir. Kendisine ellerini aan kulunun elini bo evirmekten hay
eder.4
urasbilinmelidirki,dualarnkabuledilmesikonusundaaslolankulun
niyetinin doru, kalbinin temiz olmas ve huzuri kalb5halini korumasdr.
Zira hadisi erifte yle gemektedir: cabet edileceine dair kesin inan
sahibiolduunuzhaldeAllahaduaedin.BilinkiAllahTelgafilvedalgn
birkalbinduasnakarlkvermez.6
Meyh kfirin duasnn kabul edilebileceini ileri srmenin caiz olup
olmad konusunda gr ayrlna dmtr. Ekseriyeti bunun caiz ol
madn savunmu ve kfirlerin duas ancak boadr (Gfir, 50) ayetini
delilgstermilerdir.
1

Bu rivayet aslszdr. esSuyt ve dier birok muhaddis bu szn hadis olmadn

sylemektedir.Bkz.,KefulHaf,hadisno,672.
2
SahihiMslim,hadisno,4918.
3
Hay,dhkvegazabgibiAllahnhabersfatlarnkullarnbenzersfatlarylakartra
rak Onu mahlkata benzetme hatasna asla dlmemelidir. Allaha nispet ederken
busfatlarnmahiyetinideildesonularngznndebulundurmaldr.Meselaha
diste geen hay kelimesini insanlarda belli psikolojik sre eliinde ba gsteren
utanmaduygusuylabirtutmamal.Bununyerinebalamauygunolarakhaynngere
iolanuygunbirmanadnlmelidir.Hadistebunukendisinebeslenenumuduboa
karmamak,isteigerievirmemekgibimanalarlaaklayabiliriz.
4
SnenibniMce,hadisno,3865.
5
Huzurikalb,kalbiHakileberaberklma,arayahibireyikattrmama.Kulunbtn
dikkatveilgisiylekendisiniHakkavermesi,aklndanvegnlndenHaktanbakabir
eyingememesihali.
6
SneniTirmiz,hadis,3479.

30. Konu: ller Adna Yaplan Hayrlar

311

Ayrca kfir kimse Allah bilmediinden ona dua etmesi de dnle

mez.BirkfirAllahbildiiniikraretsebileonuannayaramayanbirksm
vasflarla vasflad iin bu ikrarn inemitir. Kfir bile olsa mazlumun
duasmakbuldr1hadisindegeenkfir,kfrannimettenmtakolmak
lanimetenankrlkedenkimsediyeteviledilmelidir.
Bazmeyhisebunucaizgrmtr.Onlarbukonudauayetleridelil
gstermilerdir:blis:EyRabbim!Ohaldetekrardiriltileceklerigneka
dar bana mhlet ver, dedi. (Cenb Hak da) Buyurdu ki: Haydi, sen mu
hakkakki,mhletverilenlerdensin.(Sd,7980)Grldgibikfirolduu
haldeAllahTelblisinduasnkabuletmitir.
EbulKsmesSemerkand2veEbuNasredDebs3bugrtedir.es
Sadreehd4debugrlefetvaverileceinibildirmitir.

Rivayetinouvaryantlarndakfiryadabirbakakaytyoktur.Ancakbazvaryantla
rndafacirkaydvardr.KfirkaydisesadeceMsnediAhmedbinHanbeldeyeralan
birrivayettegemektedir.MuharricuaybelArnavtburivayetinzayfolduunuifa
deetmektedir.Bkz.,MsnediAhmedbinHanbel,hadisno,12571.Aynrivayetfarkl
lafzlarlaSahihibniHibbandadagemektedir.MuharricuaybelArnavtburiva
yetinokzayfolduunuifadeeder.Bkz.,SahihibniHibbn,hadisno,361.
2
EbulKasm shak bin Muhammed bin smail bin brahim bin Zeyd. Kaynaklarda el
HakmesSemerkandolarakanlr.NisbetindendeanlalacazerekendisiSemerkantl
olup bir sre bu ehirde kadlk vazifesinde bulunmutur. Tabakat kitaplarnn hemen
hepsininbildirdiinegre,HakmSemerkandAllahnsalihkullarndanbiriolarakhilm
ve hikmet ile hret bulmu fakih ve zhid bir kimsedir. Semnnin elEnsb adl
tabakatkitabndayeralanbilgiyegre,HakmSemerkandninhikmetdoluszleriod
nemlerdebirarayagetirilerekkitaplatrlm,ismidoudanbatyahemenhemenbtn
memleketlereulamtr.Semerkand,kaynaklarnverdiibilgiyegre,hicr342ylnda
Semerkantta vefat etmitir. Bkz., esSemn, elEnsb,c. 2,s. 244, elKure, el
CevhirulMudyye,c.1,s.370,elLeknev,elFevidlBehiyye,s.44.
3
EbZeyd,[EbuNasr]AbdullahbinmerbinsedDebbs,Buharaldr.BykHane
fifakihveusulclerindendir.Hilafilmininkurucusuolduusylenir.Hicr430ylnda
vefat etmitir. Takvimledille, Tessnnazar ve elEmedlaks gibi eserleri bilin
mektedir.Bkz.,Zirikl,elAlm,c.4,s.109.
4
Ebu Muhammed Burhanlmmeh mer bin Abdulaziz bin mer bin Mze
hsamddin.Kfirler tarafndanldrld iin esSadruehd diyeanlmaktadr.
Horasanl olup byk Hanefi fakihlerindendir. Hicr 483 senesinde domu
Semerkandda536ylndaehitedilmi,Buharayadefnedilmitir.elCmi,elFetv
essur ve elFetf elkbr gibi eserleri bulunmaktadr. Bkz., elLeknev, el
FevidlBehiyye,s.149.

312

erhu'l-Akid

( 31. Konu: Kyamet Almetleri )

Metnl-Akid
Deccalin,DabbetlarznveYeccileMeccunkmas,Hz.sann
(aleyhisselam) gkten nzl ve gnein batdan domas gibi Allah Resu
lnnkyametalametiolarakhaberverdiieylerhaktr.

erhul-Akid
Deccalin,DabbetlarznveYeccileMeccunkmas,Hz.sann
(aleyhisselam)gktennzlvegneinbatdandomasgibiAllahResu
lnn kyametalametiolarakhaberverdiieylerhaktr. nkbuhaller
mmkinttandrvedoruszlpeygamberbunlarnolacanhabervermi
tir1. Sahabeden Huzeyfe bin Esd yle anlatr: Bir gn kyamet hakknda
konuuyorduk.OsradaPeygamberimizyanmzageldi.Nekonuuyorsunuz,
diyesordu.Kyamethakkndakonutuumuzusyledik.Bununzerinen
cesinde u on alameti grmedike kyamet asla kopmaz dedi ve duman,
deccal,dbbe,gneinbatdandomas,Meryemolusannyeryzneinii,
YecucMecuc, biri douda, dieri batda, bir dieri de Arap yarmadasnda
vukubulacakolanyerebatmahadisesivesonolarakYemendenkpin
sanlarmaherlerine[ama]toplayanbiratetenbahsetti2.
Yukardazikredilenkyametalametleriyleilgiliepeycesahihhadisnak
ledilmitir.Bunlarndndakyametalametlerinintafsilatnadairdegn
mze kadarbirok hadisveeserulamtr. Dileyen bunlar tefsir, siyer ve
tarihkitaplarndanmtalaaedebilir.

***
1

rih burada Ehli Snnetin semiyytla ilgili temel bir prensibine iaret etmektedir.
Ehli Snnet kelamclar nce bir hkmn aklen mmkn olup olmadna bakarlar.
Aklen mmkn olduktan sonra olaanst olmas bir eyi deitirmez. Eerkonuyla
ilgiligvenilirnakldelilbulunursanakleteslimolurlar.Aklenmmknolmadhalde
nakille sabit bir husus szkonusu olursa bu durumda naklin gvenilirliine bakarlar.
Eer gvenilir bir nakil ise onu mnasip bir suretle tevil ederler. Deilse szkonusu
nakleteslimolmakgerekmez.Buradaunudaifadeetmeliyizkikelamclarnesasal
d akl selim akldr. Adet, evre, eitim, kltr ve toplumsal kabullerle ekillenmi
zihniyetdeildir.
2
SahihiMslim,hadisno,7388.

32. Konu: Mctehid ve ctihad

313

( 32. Konu: Mctehid ve ctihad )

Metnl-Akid
Mctehidisabetdeeder,hatadaeder.

erhul-Akid
Mctehid akl veya asl ya da fer olan er konularda bazen isabet
eder, bazen hata eder. Baz Ear ve Mutezil kelamclar, kat delilin bu
lunmaderveferkonulardahermctehidinisabetettiinisavunmu
tur.Bugrayrlaslndabirbakakonudakigrayrlnadayanmak
tadr. Cenab Allahn her konuda muayyen bir hkm var mdr, yoksa
CenabAllahnhkmictihadkonulardamctehidinreyininvardnetice
midir?
Meseleyi yle tahkik edebiliriz: ctihad meselede mctehid ictihad
etmedennceyaCenabAllahnbirhkmbulunmaktadryadabylebir
hkm bulunmamaktadr. Eer bir hkm bulunmaktaysa bu durumda da
yabuhkmeiaretedenbirdelilvardryadabylebirdelilyoktur.Bunun
gibiszkonusudelilyakatdiryadazanndir.tebuihtimallerdenherbiri
kelamclardanfarklkimselertarafndangrolarakbenimsenmitir.
Bukonudaterciheayangrodurki,CenabAllahnictihadmese
lelerdencedenbellibirhkmvardrvebuhkmeiaretedendebirzann
delilbulunmaktadr.Eerbirmctehidbudelilibulabilirseisabeteder,bu
lamazsa hata eder. Kapal ve ulalmas zor bir ey olduu iin mctehid
Allahkatndabelliolanbuhkmbizzatbulmaklamkellefdeildir.Buba
kmdanhataedenmctehidmazurgrlmveAllahkatndamkfatanail
olmutur. Bu gre gre hata eden mctehidin gnahkr olmayaca hu
susunda ihtilaf yoktur. Acaba hata eden mctehid hem bata/delilde hem
desonda/hkmdemihataetmitiryoksabatadeildesadecesondam
hataetmitir.teburadaihtilafbulunmaktdr.Buikiihtimaldenbirincisini
baz meayh benimsemektedir. Nitekim eyh Ebu Mansr elMtrd bu
grterciheder.kinciihtimalegremctehid,artveruknlerinigze
terek delili gerei gibi kullanm, yapmakla ykml olduu mukayeseleri
yapm olduu halde hkme isabet edememitir. Zaten mctehid ictihad
meselelerde,ifadeettiihkmkesinhakolankatbirdelilgetirmekleso
rumludeildir.

314

erhu'l-Akid

Mctehidinhataedebileceinedelilbirkaeittir.
Bunlardan birincisi, Sleymana bunu anlattk (Enbiy, 79) ayetidir.1
Ayettegeenbunuzamirihkmet/hkmyadafetvayaracdir.YaniS
leymana hkm veya fetvay anlattk, demektir. Eer ayn konuda farkl iki
hkmverenHz.DvdileHz.Sleymannherikisideisabetetmiolsayd,
bu durumda ayette sadece Sleymann zikredilmesinin bir manas olmazd.
nk bu takdirde her ikisi de Allah katndaki doru hkm anlayp isabet
etmiolurdu.
kinci delil, ictihadn hata ile savab arasnda deveran ettiini bildiren
hadisveeserlerdir.Okadarkibunlarmanacamtevatirolmulardr.Szge
limi Allah Resul eer isabet edersen sana on sevab, hata edersen bir
sevabbuyurmutur2.Birdierhadisteisabetedeniinikisevab,hataeden
iinbirsevabmjdesigemektedir3.bniMesdunyledediinakledilir:
Eer isabet edersem bu Allahtandr. Eer hata edersem benden ve ey
tandandr.Sahabeninzamanzamanbirbirlerinininictihadnhatalbulduk
larhususupekmehurdur.
nc delil,kyashkmilkolarakinaedendelildeildir;osadece
zatenvarolanhkmortayakaranbirdelildir.Bubakmdankyaslasabit
olan bir hkm manaca nasla sabit demektir. Mctehidler nasla sabit h
kmlerde hakkn tek olduu hususunda ittifak etmitir. [u halde manaca
nasla sabit olan kyas bir hkmde de hak tektir. Ve kyas yapan
mctehilerdensadecebiribunaisabetedebilmektedir.]
1

AyetikerimeisrailoullarndayaananhukukbirdavayveHz.DavudileHz.Sley
mannbudavaileilgilihkmlerinianlatmaktadr.Davaylegerekleir.Aralarnda
yaanan bir ihtilaf zerine iki kii Hz. Davuda gelir. Bunlardan biri tarla [veya zm
ba]sahibidir.Dierinindekoyunsrsvardr.Srsahibininkoyunlarbirgecetar
la sahibinin tarlasna girer ve ekinleri ziyan eder. Hz. Davud sr sahibine, zayi olan
ekinlere karlk srsn tarla sahibine vermesini emreder. Babasnn bu hkmn
duyanHz.Sleymanbenbylehkmvermezdim,diyerekbabasnnhkmnnisa
betliolmadnimaeder.Hz.Davudolunakendihkmnsorar.Hz.Sleymanda
geiciolaraktarlannsrsahibine,srnndetarlasahibineverilmesiniister.Tarla
sahibi bu sre zarfnda srnn stnden ve dier rnlerinden faydalanrken sr
sahibidekendiekeceitohumlarlatarlayeskihalinegetirir.Busredolduktansonra
sr sahibi srsne, tarla sahibi de eski haliyle tarlasna kavumu olur. Hz. Davud
Hz.Sleymannbuhkmntakdiredervekendihkmndendner.Bkz.,elBeav,
MelimtTenzl,c.5,s.332.
2
elHkim,elMstedrek,hadisno,7004.
3
SahihiBuhar,hadisno,7352.

32. Konu: Mctehid ve ctihad

315

Drdnc delil, Peygamberimizin eriatnda varid olan umum delil

lerde ahslar arasnda ayrm szkonusu deildir. Eer dediiniz gibi her
mctehidisabetetmiolsaydbutakdirdeaynfiilinhemhelalhemharam,
hemsahihhemfasid,hemvaciphemmubahgibibirbirinetershkmlerle
muttasfolmasgerekirdi.
Bu konuda ileri srlen delillerin tahkikine ve muhaliflerin delillerinin
cevaplarna dair geni bilgi etTelvh erhutTenkh isimli eserimizde bu
lunmaktadr.Dileyenoradanbakabilir.

***

316

erhu'l-Akid

( 33. Konu: Peygamberlerin Meleklere stnl )

Metnl-Akid
Beerinresullerimeleklerinresullerindendahastndr.Meleklerin
resulleri de beerin sir efradndan daha stndr. Beerin sir efrad1
meleklerinsirefradndandahastndr.

erhul-Akid
Beerinresullerimeleklerinresullerindendahastndr.Meleklerin
resulleri de beerin sir efradndan daha stndr. Beerin sir efrad
meleklerinsirefradndandahastndr.
Meleklerinresullerininbeerinsirefradnastnolduuhususuicma
ilesabittir.Hattabuhkmdelilehacetduyulmayanzarurbirhkmdr.
Ama beerin resullerininmeleklerin resullerinden veya beerin sair efrad
nn meleklerin sair efradndan stn olduu hususu ise u birka delile
istinadetmektedir:
Birinci delil, Cenab Allah meleklere, tazm ve tekrm iin Hz. dem
(aleyhisselam)asecdeetmesiniemretmitir.Nitekimkonuylailgiliuayetlerden
bunuanlayabiliriz:blisdediki:ubendenstnkldnadabirbak! (sr,
62), blis: Ben ondan daha stnm. Beni ateten yarattn, onu amurdan
yarattn, dedi. (Sd, 76)2Ayrca hikmet, mertebece dk olann mertebece
stnolanasecdeylememurolmasgerektiinigsterir,aksinideil.
kincidelil,ArapabilenherkesAllahdemebtnisimleriretti
(Bakara,31) ayetinin, Hz. demin meleklerden stn olduunu ifade sade

dindenazilolduunuveayetin,Hz.deminbilgisininonlardanfazlaoldu
unuvetazmvetekrmelaykbulunduunubeyanettiinianlar.
ncdelil,GerektenAllah,demi,Nuhuvebrahimailesiylem
ran ailesini lemler zerine seti. (limrn,33)ayetidir.Meleklerdelem
cmlesindendir. Ancak ayette geen aileler beerin sair efradndan olmakla
1

Beerin sir efradnn meleklerin sir efradndanstn olduuynndeki buhkm

geneldeildir.Hkmsalihinsanlarlamukayyeddir.Yoksafskkimselerinmeleklerin
sairefradndanstnolamayacahususuizahtanvarestedir.
2
blis secde emrine kar karken kendisinin stn olduunu ileri sryorsa u halde
szkonususecdeHz.deminkendisinesecdeedenlerdenstnolduunugsterir.

33. Konu: Peygamberlerin Meleklere stnl

317

onlarmeleklerzerineseilmideildir.Ayetinbuksmicmailetahsisedil
mitir.Bunundndaayetinhkmbakidir.urasakki,bumeselezannbir
meseledirvezannmeselelerdezanndelillerleiktifaedilebilir.1
Drdnc delil, insanolu ehvet, gazab ve kemlt kesbetmekten
kendisinialkoyanzarurihtiyalargibimanilereramenfaziletvekemlt
tahsil etmektedir. uras aktr ki, manilere ramen Allaha kulluk edebil
mek, kemlt kesbedebilmek ihls asndan daha mkemmeldir. Bu ba
kmdanbeerinsairefradnnmeleklerestnolduuhusususabittir.
Mutezile,FelsifevebazEariyyekelamclarmeleklerinstnolduu
grnsavunmulardr.Onlarndabukonudabirkadelilibulunmaktadr:
Birinci delil, melekler mcerret ruhlardr ve bilfiil kemale ermilerdir.2
ehvetvefkegibiervefesadasrkleyensebeplerdenardirler.Heyl
vesuretinkaranlndandauzaktrlar.Hayretengizfiilleriyapmayagyeti
rebilecekleristnkudretsahibidirler.Mazivemstakbelikuatanenginve
hataszbirbilgiyledonatlmlardr.3
Cevap: Delilde ileri srlen fikirler islam esaslara mbteni deildir,
bunlarfelsefesaslarambtendir.[Bubakmdanerbirmeseleolarakbu
konudadelilolmayaelverilideildir.]
kincidelil,peygamberlerbeerinenstnkimseleriolduklarhaldeyi
nedemeleklerdenrenmekteonlardanistifadeetmektedirler.Ona,kuv
vetleri ok gl olan [Cebrl] retti. (enNecm, 5), Onu Ruhu'lEmin
(Cebrail) indirdi (uar, 193) ayetlerinde bu durum aka grlmektedir.
limreteninilimrenendendahastnolduuhususuaktr.
Cevap: Burada peygamberlerin ilim renmesi Cenab Allahtan ol
maktadr.Melekisesadecebirileticidir.
1

Tahsis edilmi umum naslar hanefiler de dhil usulclere gre zanndir. u halde
itikad bir konuda zann delilin kullanlm olmas garipsenebilir. rih bunu izale et
mekiinbuaklamayyapmtr.
2
Oysa insanlardaki kemal bilkuvvedir, zaman iinde riyazet ve tefekkrle, ibadetle
bilfiilolur.
3
Meleklerin mazi ve mstakbeli kuatacak sonsuz bilgi sahibi olmalar ynndeki bu
iddiadorudeildir.Meleklerdegaybbilemezler.OnlarnbildikleriAllahnkendileri
ne bildirdikleriyle snrldr. Bu iddia felsefecilerin iddiasdr. Onlar, meleklerin
mcerredvarlklarolduunusavunduklarndanmeleklerinvarlylabilgiarasndabir
maniinolmadna,dolaysylahereyibileceklerineinanrlar.

318

erhu'l-Akid

nc delil,KuranKerimdemeleklerlepeygamberlerinbirliktezik
redildiiyerlerdehepmeleklerinncezikredildiineahitoluyoruz.Buan
cakmeleklerinnebilerdenmertebecestnolmasndanilerigelmektedir.
Cevap:Bumertebecestnolmalarndandeil,varolutanceolmala
rndandolaydr.Veyameleklerinvarlpeygamberlerinvarlnagredaha
gizlidir.Bubakmdanonlaraimandahaehemmiyetlivetakdimedahalayktr.
Drdncdelil,Mesihde,mukarrebmeleklerdeAllah'akulolmak
tan asla ekinmezler. (Nis,172) ayetidir. Arapa bilen herkes bu ayetten
meleklerin Hz. sa (aleyhisselam)dan stn olduunu anlar. nk bu gibi
anlatmlardakaide,mertebecedkolandanmertebecestnolanado
ru bir tertib izlemektir. Nitekim bu iten ne vezir ne de sultan imtina et
mezdenir.Buitennesultannedevezirimtinaetmezdenmez.SonraHz.
sa (aleyhisselam)iledierpeygamberlerarasndabirfaziletfarknakailolan
da yoktur. [u halde Hz. sa iin sabit olan bu durum dier peygamberler
iindesabittir.]
Cevap:HristiyanlarHz.saygzlerindeokbyttler.Okadarki,ba
basz yaratlm mcerret bir varlk olmas hasebiyle onun Allahn olu ol
duuinancnasaplandlarveAllahnkullarndanbirkulolabileceinikabul
lenemediler. Hz. sa anadan doma krleri, alaca hastalarn iyiletiriyor,
lleridiriltiyordu.Bunlardierinsanlardabulunmayanolaansthallerdi.
teCenabAllah,neHz.sannnedebukonuda/mcerredlikkonusunda
ondandahaileriolanmeleklerinkendisineibadetetmektenimtinaetmeye
ceini bildirerek Hristiyanlarn bu anlayn reddetmitir. Evet, melekler
mcerretlik konusunda Hz. sadan daha stndr. Zira Hz. sann annesi
vardr; ama meleklerin annesi de yoktur. Onlar Allahn izniyle krleri ve
alacalar iyiletirmek, lleri diriltmek gibi olaanst hallerden ok daha
ilgin olanna muktedirdirler. u halde ayette mertebece dk olandan
mertebece stn olana doru bir tertib vardr; ama buradaki mertebelen
dirmemcerretlikleveharikuladehallerinzuhuruylaalakaldr.Allahkatn
dakistnlkveereflealakaldeildir.Bubakmdanayetikerimemelek
lerinpeygamberlerdenstnolduunadelaletetmemektedir.
CenabAllahdoruyueniyibilendirvenihayetvarOnadr.
Kitab tamamlama nimetine karlk Cenab Allaha hamdolsun. Onun
Resulne selamlarn en stn olsun. Cenab Allah, Efendimiz Muham
medeveonunbtnailesinesaltetsin

Karma ndeks

A
Alm,60,61,118,164,166,173,175,183,
186,205,249,250,252,297,311
Abbas,58,62,284,286
AbdulmnimelHfn,194,203
AbdurrahmanBedev,78
AhmedbinHanbel,58,62,67,68,69,200,
222,230,240,241,284,288,297,306,
311
AhmedelHceym,161
AhmetCevizci,77,78
Ahtal,175
Aklfaal,103
AladdinelBuhar,143
AlienNak,287
AlierRz,287
ls,288
mid,66,120,121,143
AmrbinUbeyd,60,205
Antiphon,76
Aristo,111,112,156
Aristotales,156
safbinBerhy,277
Ashabkehf,278
AvnlMrd,200,233,276

B
BabanzadeAhmedNaimEfendi,84,86
Badat,69,88,90,166,183,249,297
Bakllan,65,109,110,271
Basilid,92
Basra,60,61,69,173,183,186
Belh,166
Beyhak,67,278
BeytiMakdis,276
Beyzv,67,219,273
Bidaye,108,164
Brahmanlar,89
Bveyhoullar,205
Buhar,143,145,227,232,233,240,249,
260,314
Burhantatbik,135,137
Burhantemnu,140

C
CaferbinEbTalip,278
CaferbinHarb,173

CaferesSdk,287
CmiulKebr,309
Cebrail,317
Cerinthi,92
Cbb,61,62,115,143,201,224
Crcn,75,114,134
Cveyn,90,104,105,109,110,116,196
Cznlyetecezz,65,114,116,117,118

D
Dabbetlarz,312
Dakyanus,278
Darrar,216
DavudelCevarib,162
Deccal,312
DelilnNbvve,278
DinvenanSzl,89
DrarbinAmr,227

E
EbkrulEfkr,104,110,120,121,143
EbuCehil,224
EbDvd,246
EbuHanfe,64,68
Ebushak,110,166,183,205
Ebushakelsfern,110,183,205
EbuKuhafe,289
EbuMansurelBadd,109,110,120,159
EbuMansurelMatrd,69,183,252
EbuNasredDebs,311
EbuTalib,289
EbulHseyn,90
EbulHzeyl,173,186
EbulKsmesSemerkand,311
EbubekirSifil,163
Ebu'lHasanelE'ar,59,61,62,153
Ebu'lMuin,143
Eletiricilik,76
EnesbinMalik,218,298
Earler,83,192,223

F
FadlbinKudmeEbunNecmelIcl,71
FahrurRz,67,86,104,118,273
Fahru'lslamelBezdev,252
FelsefeSzl,77,78

FelsefeTarihi,149
Felsefeicedide,86
Ferhar,100,281
Ferhr,100,115,121,123,159,183,271,
279,281,282,303,307
FeteviKdhn,291
FethulBr,284,294
FevidlBehiyye,145,291,295,311

G
GeorgeBerkeley,78
GeorgeS.Sale,92
Gorgias,76,77

H
Hafs,67,216
HalkulKuran,58,180
HamdddinedDarr,145
Hammd,68
Haricler,238,239,240,241,282,288
HariselMuhsib,69
Harriyye,240
Hrt,273
HasanelAsker,287
HasanBasr,60,239
Haeviye,270
HaiyeiIsm,71,72,122
Haiyet'lKestell,123
HavilAkid,104,105
Havassbtna,86
Hayal,104,116,123
HazretimerveNebevSnnet,163
Herat,118
Heyl,112,116,117,118,120,121,122,
188,189
Hidyet'lHikme,127
Hinduizm,89
Hippias,76
Hristiyanlar,92,152,169,318
HiambinAbdilmelik,71
HiambinelHakem,161
HiambinSlimelCevlik,161
Hlsatlfetv,295
HuzeyfebinEsd,312
Hz.Abbas,289
Hz.dem,235,236,266,271,316
Hz.Aie,275,276,294,301

Hz.Ali,57,61,238,240,267,281,282,283,
284,287,288,294,297,298
Hz.Dvd,314
Hz.Ebubekir,280,282,283,288,289,294,
298
Hz.Hasan,287,294,296
Hz.Hdr,287
Hz.Hseyin,287,294,295,296
Hz.brahim,94,256,265
Hz.sa,88,91,92,169,268,280,287,312,
318
Hz.smail,94
Hz.Meryem,277
Hz.Muhammed,92,263,266,267
Hz.Musa,88,92,183,197,200
Hz.mer,163,176,278,280,282,283,288,
290,294,298
Hz.Osman,281,282,283,288,298
Hz.Sleyman,277,314

I
bniBatta,278
bniFrek,271
bniHacer,226,273,279,284
bniHacib,140
bniHmam,141,193
bniMesd,276,314
bnimer,238
bniSn,66,85,86,250
bnsSalah,288
c,66,67,104,115,134,172,184,219,251
cma,98,99,153
mamEbuYusuf,67,68,291
mamGazzl,59,65,66,121,249
mamMalik,62,163
mamAzam,62,64,68,200
mamfi,67,290
mamulHaremeyn,109,271
ImmanuelKant,78
inadiyye,74
ncil,274
indiyye,72,74
zzbinAbdisselam,233

J
JohnLocke,78

K
Ka'b,166,220
KdAbdulcebbar,205,227,231
KdIyz,163
Kdhn,291
Kallikles,76
Kehmes,161
Kelamlafz,177,184
Kelamnefs,175,180,184
Kerh,297
Kerrmiyye,194
KeflEstranZevidilBezzr,261
KeflHaf,279
KefstlahtilFnn,52,124
Kettn,267,288
KitabMuhassaliEfkarilMtekaddimnvel
Mteahhirn,104
KitabTemhidilEvilveTelhsudDelil,109,
110
KitabUsli'dDin,120,159
Kitablrad,105,110
KitabtTemhdliKaviditTevhd,189
Kurey,286,287,288
Kurtub,273,288
Kukuculuk,77
Kutsalkitap,89

L
Ledriyye,72,74,75
LelilMesna,273
LokmanesSerahs,278

M
MacitGkberk,149
Makltlislmiyyn,240
Mrt,273
Maverannehr,118
MealimuUsuliddin,104
MelimtTenzl,314
Mecmat'lHavi'lBehiyye,116,123,140,
160
Mehd,268,287
MeksdlHasene,180
Mekke,60,88,90
MescidiHaram,276
Mevkf,66,104,115,134,251

MevcutKaynaklaraGreHristiyanlk,92
MevsatlFelsefe,78
MevsatlFrakvelCemt,194,203
MifthusSade,67
MznfMukrenetilEdyn,92
MucemuLgatilFukah,294
Muaviye,57,60,62,240,275,283,284,295
MucemlKebr,282
MucemlVast,299
Mudar,161,289
Mcessime,152,161,162,183
Mfredt,102,262
Mlhidler,293
Msyere,192,193
Mebbihe,159,161
Mslim,162,227,230,232,233,249,268,
271,276,309,310,312
Msnedihb,309
Mstedrek,227,314
MuhammedAdnanDervi,226
MusannefAbdirrazzak,294,306
Muvatta,163

N
NasruddinetTs,67
NazmlMtensirfilHadisilMtevatir,
267,288
Nazzam,149,216
Neccriyye,194
Nesef,53,73,79,98,143,145,147,150,
164,165,189,210
Nevdir,291
Nevev,276,288
Nibrs,53,54,83,89,90,92,94,100,101,
102,103,113,115,116,118,121,122,
123,134,138,140,142,146,153,156,
159,166,170,172,173,174,183,189,
200,216,217,219,224,226,235,264,
270,271,273,275,276,278,279,281,
282,286,297,301
Nihavend,278
Nil,279

O
OsmanZinnreyn,280,281


merbinAbdulaziz,284,311
merenNesef,51,140,238
znelidealizm,77

SfyanbinUyeyne,163
SleymanDnya,224
Smenler,89,264
SnenibniMce,218,297,310
rt,240
Suyt,226,269,271,273,288,300,309,310

P
PeygamberEfendimiz,56,249,256,275,280,
281,309
Photius,92
Prodikos,76
Protagoras,76

R
Rafizler,161
ResullerinSeyahatleri,92
Reyy,118,205
Rlativizm,77
RhulKuds,169
RhulMen,288

S
SadbinUbde,309
Sabni,110
Saaklzde,67
Sadreehd,311
SahibibniAbbad,205
SahihiBuhr,218,278,282,294
SahihibniHibban,269,311
Sehv,180
ehristn,59,149,162
Serahs,252,278,302
erhuUslilHamse,205,231,232
erhulMeksd,118,196,270
erhulMevkf,82,106
erhutTavdhaletTenkh,302
eyhAbdullatfelKirmn,143
eyhMuhammedAbduhBeynelFelsife
velMtekellimn,224
SeyyidEbc,226
a,281
if,250,270,275
inasiGndz,89
SiretbniHim,176
Sofistler,70,73,74,75,76,77,105
Subjectivedealism,78

T
TctTercim,145
Tarift,52,75
Takprlzde,67
Tebsra,173,210
TebsratlEdille,79,164,165,210
Tehft'lFelsife,120
Telvh,315
Tenkhu'lKelam,128
TertiblMedrik,62,163
TertblUlm,67
Teselsl,104,122,136,186
Tevrat,274
Tezayf,172
Thrasmakhos,76
Tirmizi,227,294,296

mmiSad,309
nalKl,295

U
Uhud,230,265,294
UmdetlKr,227

V
VslbinAt,60,61

Y
Yahudiler,91,92
YeccileMecc,312
Yezid,295

Z
Zebur,274
Zeynelabidin,28