Paul Wittek

Osmanl
mparatorluu'nun
Douu
Brksel Hr niversitesi Dou ve slv
Dilleri ve Tarihi Enstits yesi

eviren: Fatmagl BERKTAY

Bu kitabn y a y n haklar
P en cere Y aynlarna aittir
Birinci Bask: H aziran 1995
Kapak: brahim Karaka
K apak Bask: N isa n M atbaas
Bask: D oy u ra n M atbaas
Cilt: G rkan C iltevi
ISBN 975-7814-28-8
PENCERE YAYINLARI: 44

S a lk m s t Sok. 2 / 4 C aalolu - STA N BU L

Tel: 0212 513 2 7 1 7

NDEKLER

NSZ
I. GELENEN ELETRLMES VE SORUNUN
O RTAYA KONM ASI
II. OSM ANLILARA DEK TRK KK AS YASI
III. U-SAVAILARI BEYLNDEN MPARATORLUA

7
9
27
47

NSZ
Bu kitapta yaynlanan konferanslar 4, 5 ve 6 Mays
1937 tarihlerinde Londra niversitesi'nde verm ek erefine
ulamtm. D oaldr ki bu konferanslar, konunun yalnzca
bir zetini sunabilir. Bu kitaba eklenen notlar kesinlikle
gerekli olanlarla snrlanmtr ve genel olarak yalnzca,
daha fazla bilgi ve bavuru kaynann bulunabilecei n
ceki yaynlanm a1 gnderme yapmaktadrlar; kaynaklar ve
otoriteler, sadece benim imdiye kadar ele almam oldu
um ayrntlar ieren pasajlarda zikredilmitir.
Sir Denison Ross'a bana verdii cesaret ve eserime gs
terdii ilgi, Royal Asiatic Society'ye de eserim i yaynla
may kabul ettii iin teekkrlerimi sunmak isterim. Ayr
ca, bu konferanslarn ngilizce'ye evrilebilmesinde Miss
1 Zurd Geschichte Agoras im M illelaller; Festschrift Georg Jacob , (Leipzig. 1932) iinde, ss. 329-354. - D os Fiirslentum Menlesche.
Studie zar G eschichte tt'estklelnasiens im 13. - 15. Jahrhunderl (Istanbuler Mitteeilungen, hg. Von der Abteilung stanbul des Arclaelogischen nslituls des Deutsche Reiches. ii), stanbul 1934, xvi. - Von der
Byzcntinischen zur Trkischen Toponynie; Byzantlon, x. 1935 iinde,
ss 11-64 - Denx chcpires de l'histoire des Turcs de Rotm; Byzcntion ,
xi, 1936 iinde, ss. 285-319.

Elizabeth Kaa-M ikhailova, M iss Joan Hussey ve Mr. Peter Charanis'in byk yardmlar dokunduunu belirtm eli
yim. Son olarak, yaynlamadan nce kitab dikkatle oku
yarak dzeltmelerde bulunan Profesr H. A. R. Gibb'e
minnettarlm belirtmeyi bir bor bilirim.
Brksel
Haziran 1938

P au l YViltek

I
GELENEN ELETRLM ES ve SORUNUN
ORTAYA KONM ASI

Dnya tarihinin bilinen byiik evrensel monarileri ara

snda Osmanl mparatorluu, topraklarnn ok geni bir
alana yaylmas ve varlnn uzun sreli olmas dolaysy
la, zel bir yere sahiptir. 1300'lerde son derece mtevazi
bir kkenden doduktan yalnzca bir yzyl sonra aka
evrensel egemenlik dncesini benimsemi ve daha sonra
eski dnyann ktasnda, Avrupa, Asya ve Afrika'da ge
ni topraklan igal ederek bu dnceyi hayata geirm i
tir. Bu muazzam alanda Osm anl imparatorluu, yzyllar
boyunca, btn siyasal olaylar belirleyen rakipsiz bir g
olduu gibi, bu lkeler iin ayn zam anda izleri imparator
luun kendisinin yokoluunda ok sonra bile silinmeyen
bir kltrel dnemin temsilcisi olmutur.
Dnya tarihinde OsmanlIlarn kurduu bu imparator
luk, her eyden nce, yenian balangcndan ok yakn
yllara denk modern alarn egem en slam gcn temsil
eder. Gerekten de, slam dnyasnn eh geni ve en
nemli blm n kendi ynetimi altnda birletirmitir.
9

Suriye, Filistin, Irak ve M sr, Arap yarmadasnn en

nemli lkeleri, Osmanl sultannn "glgesi altnda"yd.
Bu muazzam alan, Bat A kdenizdeki Tunus ve Cezayir gi
bi baml devletlerin ve Gney Rusya Hanlnn eklen
mesiyle daha da genilemiti. Modern alarda baka hi
bir slam hkmdar, slamn iki kutsal kenti M ekke ve
M edine ile Halifelerin eski yerleme merkezleri am, Ba
dat ve Kahire'yi elinde tutan Osmanl sultan ile karlat
rlabilecek bir durumda deildi. Ordular bir Viyana kap
larnda, bir Hazar Denizi kylarnda boy gsteren, Polon
ya'y ve Habeistan' igal eden; donanmas Hint Okyanus'nda ve Atlantik'te kol gezen ve Cebel-i Tark Boazn
denetim altnda tutan Osm anl'nn muazzam gc ile kar
latrldnda, Fas ve ran'n, Trkistan prenslerinin, hatta
Hindistan'n Byk M oollannn laf m olurdu? Ve slamn manevi yaam da, bir kez daha stanbul'da, O sm an
l I 'n n payitahtnda, eski Badat ve Kahire ktphaneleri
nin hzinelerinin topland ve slam entelektel faaliyeti
nin zengin bilim kurum larnca byk lde desteklendii
bir merkeze kavumutu. Bu merkez, biraz kuru da olsa
grkemli bir mimari yaratm ve bu mimari, im paratorlu
un btn dier kentlerinin grnn biimlendirmi ve
Hindistan'a dek yaylmt.
Ancak Osmanl tarihine daha yakndan baktmzda,
slam dnyasndaki bu egem enliin imparatorluun kendi
si iin yalnzca ikincil bir neme sahip olduunu grrz.
Daha nce saydmz, imparatorlua bal Eski slam l
keleri, yalnzca daha eski bir ekirdee eklenmi bir d
blgeyi tem sil ederler. Daha sonra ald biimiyle slam
dnya-im paratorluundan ok daha kk olmakla birlik
te, bu eski ekirdein kendisi, ayn ekilde evrensellik id
dias tayan biv im paratorluk haline gelmiti bile. Kk
Asya ve Balkanlarda daha nce Bizans'n egemen olduu
blgelerde doup bym olan bu ekirdek, en sonunda
10

bu blgenin doal merkezi olan Konstantinopl'u ele geir

mi ve bylece bin yldan uzun bir zaman imparatorluk
geleneine zemin olmu ve bir bakente kavumutu.
O sm anblann kendilerinin, kaplad "Rum" -Roma, ya
ni Bizans- byleleri nedeniyle verdikleri ad kullanarak,
"Rum Sultanl" diyebileceim iz bu daha eski Osmanl
mparatorluu, sonraki ve daha geni slam imparatorluu
iinde hibir zaman tamamen erim edi, btnn canalc
ekirdei olma durumunu her zaman korudu ve kendi zel
siyasal geleneinin slam im paratorluunda srmesini sa
lad. OsmanlIlarn ilk ortaya klarndan itibaren, bu si
yasal gelenein balca unsuru Hristiyan komularla m
cadele olmu ve bu mcadele, Osmanl mparatorluu iin
canalc nemini hi yitirmemir. Osmanllar, slam dn
yasnda giritikleri byk fetihler srasnda bile, ayn anda
Avrupa'daki snrlarm geniletme abalarndan geri dur
mamlardr. 17. yzyla dek Osmanllar, bu snrda hl
saldr durumundaydlar; 1669'da Girit'i Venediklilerden,
1672'de Podolya'y PolonyalIlardan aldlar. 1683'de Viyana'y kuattlar. G erekte yalnzca Avrupa'daki toprakla
ryla ilgili olduu halde "Osmanl m paratorluunun par
alanmas" ad verilen yava, adm adm zlme sreci
nin balamas ise, ancak 1699 Karlofa bar ile olmutur.
Ne var ki, imparatorluun tmnn apyla karlatrld
nda halitada kk grnseler de, Avrupa'da yitirilen
topraklarn, btn zerinde derin izler brakt ve Avru
pa'da ald yaralardan hemen sonra imparatorluun geri
lemeye ve ke gittii yorumu hakl olarak yaplmtr.
Gene de, bu gerilemenin hzl olm adn sylemeliyiz. Bu
sre, ancak 19. yzylda hz kazanm ve 20. yzyln ba
nda da sona ermitir. Nihai kn, Balkan Sava so
nucunda Avrupa'daki topraklan neredeyse tmnn kay
bndan hemen sonra gereklemi bulunmas da son dere
ce anlamldr. Balkan yenilgisi, OsmanlIlarn Hristiyan l
11

kelerini egem enlik altna alma ihtiraslarndan kesinlikle ve

sonsuza dek vazgemeleri demekti ve bu da ynlendirici
dncelerinden, devletlerinin varlk nedeninden (raison
detre) vazgemeleri anlamna geliyordu. Dolaysyla B al
kan Sava'ndaki yenilgi. Osmanl mparatorluu'nun kal
bine indirilmi bir darbeydi ve birka yl sonraki Byk
Savan yol at zlme, yalnza kanlm az bir sonu
tan ibaretti. Bu vazgei, en iyi ifadesini, Osmanll.arn B
yk Sava srasnda ezeli dmanlar H absburg monarisi
ile yaptklar ittifakta bulur. Bu ittifak ile hem Avusturya,
hem de Trkiye imparatorluklar en temel gelenekleriyle
olan balarn koparm lar ve bylece mrlerini tam am la
m olduklarn ortaya koymulardr. Her iki im paratorlu
unda Byk Sava snavndan geemeyip kesin olarak
ortadan kalkmas, hi de artc deildir.
Konuya giri oluturan bu yorumlarda, az sonra O s
m a n l I im pratorluunun douunu aklam aya alrken
kullanacam bak asn imdiden vurgulam oldum.
Biz, 16. yzylda Selim ile Sleyman'n fetihleri sonucun
da ortaya kan byk slam imparatorluunu deil, daha
eski olan; slam dnyasnda stnlk kurulm asndan ziya
de Hristiyan komularyla mcadeleyi vurgulayan esas
gelenei, ayn zamanda o daha byk slam im paratorlu
unun da sonuna dek genel eilimini oluturm u olan
Rum Sultanln ele alacaz. Dolaysyla esas olarak u
sorularla ilgileneceiz: Osmanl devletinin siyasal gelene
i, itici gc nasl olutu bu tr idealler zerine kurulu bu
devlet, geri kalan slam dnyasnn daha geni blmne
yaylmas yalnzca zorunlu bir sonu ve bir zaman sorunu
olan bir imparatorluk haline nasl geldi?
Hemen belirteyim ki, imparatorluk ynndeki gelim e
nin belirleyici dnm noktasnn, 1453'de Konstantinopl'u
fetheden II. Sultan Mehmet zam annda gerekletiini d
nyorum; dolaysyla incelem emizi, yakn gemite ayn
12

sorunu ele alan kitaplardan ok daha teye gtreceiz.

Bu kitaplarn en eskisi olan, Herbert Adam Gibbons'un
1916da Oxford'da yaynlanan The Foundation o fth e O ttaman Empire (Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu) Osmanl tarihinin ilk dnemleriyle ilgili ok sayda soruna
iaret ettii iin ok deerlidir. Ama anlatsn, henz bir
imparatorluun gereklemesinin szkonusu olamayaca
1403 ylnda sona erdirir. Oysa tam tersine, Ankara'da T i
mur'a feci bir ekilde yenilen OsmanlIlarn bu ylda, kendi
siyasal varlklarn bile tehlikeye sokan ve devletlerinin
gelimesini neredeyse yarm yzyl durduran son derece
kritik bir durum a dm olduklarn, ileride greceiz.
A ynca, Doubilimci (Orientalist) olmayan birisi tarafn
dan yazlan bu kitap, Doubilimcilerin aratrmalar sonu
cunda otaya kan son derece ayrntl incelemeleri ve so
nular gzard etmektedir. Daha yakn gemite, bu konu
hakkndaki btn ayrntl sonular, biri svireli Rudolf
Teschudi, dieri de W illiam L. Langer ve Robert P. Blake
adl A m erikallar tarafndan yazlan iki ak seik aratr
mada ortaya konmutur.2 Doal olarak daha ilgi ekici
olan, bu konuda kendisi de nemli m iktarda aratrma
yapm olan nl Trk bilimadam M ehm et Fuat Kpl'nn incelemesidir. Les Origies de I Empire Ottoma1
[Osmanl m paratorluu'nun Kuruluu] adl ilgin ve
nemli kitab, 1935 ylnda Sorbnne'da Cercle d'Etudes
Turques'c [Trk A ratrmalar Merkezi] verdii konferans
lardan domutur. Ne yazk ki bu kitap da, en erken d
2. R. TSRCHUDI, Vom ailen Osmanischen Reich (Tbigen,
1930); W. L. LANGER and R. P. BLAKE, The R ise o f the Otoman
Turks and its H istoh cal Backgroud; American H istoricial Revieu-,
xxxrii, 1931 iinde, ss. 468 505.
3. Paris, 1935 (Etudes O rientales, publies par I'Institut Franais
d'Archeologie de Stamboul, iii).

13

nemle snrldr ve 14. yzyln bandan teye gemez.

Dolaysyla, im paratorlua doru gelimenin aklanmas
asndan zellikle nemli olan btn sorunlar, bu al
m ada tm yle eksiktir. Kprlii'nn konferanslarndan bir
yl sonra, Paris'deki ayn erd e d'Etudes'c ben de konuya
ilikin kendi grm otaya koyan bir konferans ver
dim"1. Bu birka deinmeden de anlalaca gibi, bu konu
eitli lkelerden ok sayda bilim adamnn ilgi oda du
rumundadr. Daha nce belirttiim gibi ben, im paratorlu
un douu sorunu zerinde younlaacam; birok ara
trma bu bal tasa da, bugne dek ihmal edilmi bir
bak asdr bu. Btn aratrmalar OsmanlIlarn kkeni
ni ve siyasal varlklarnn ilk balanglarn incelemekle
yetinmekte ve bu balanglarn, rnein bir II. Mehmet'in
kurduu sonraki evrensel m onariden henz ne kadar uzak
olduunu ortaya koymakta, devletleri bir imparatorluk ha
line gelmeden nce O sm anllann gerekletirmek zorunda
kaldklar nem li gelimeyi ele almamaktadrlar. Ama biz
de dikkatim izi, kkenlere evirm ek zorunda kalacaz.
Aratrmamz bu ilk balanglara ynelten ey safa bir
merak deil, Osm anl Devleti tarihinin, btn kendine z
g yanlaryla, ancak kkeni inceledii zaman anlalabile
cei inancyd. Her devletin, varln, onu yaratan neden
lere borlu olduu yolundaki iyi bilinen nerme, Osmanl
Devleti iin de kesinlikle geeriidir ve onun kkenleri hak
knda daha ak bir kavraya ulatm z u gn, Osmanl
talihinin sonraki, hatta en yakn dnemlerini daha iyi anla
yabildiim izi syleyebilirim.
ok yakn zamanlara dek, O sm anllann kkeni hakkn
da Trk resm i tarih yazclnn sylediklerini yinele4.
Konferanslarm, ek referanslar ve bibliyografya ile birlikte,
Byzantion, say xi'dc yaynlanmtr. (Deux chapitres de l'histoire des
Turcs de Roum).

14

eklle yetinilirdi. A vrupa'da ok erken bir zamandan itiba

ren, Hristiyanlk aleminin mthi dman ama ayn za
manda da Avrupa devletlerinin kendi aralarndaki atma
larda ok aranan bir m ttefik olan renkli Osmanl D evleti
ne ilikin pek geni bir edebiyat mevcuttur. Ve bu resmi
Trk gelenei, daha 16. yzylda kabul edilmi durum da
dr. Josef von Hammer-Purgstall, standart Osmanl tarihi
saylan antsal almas, tmyle zgn kaynaklara daya
nan Geschiche cles Osmanischen Reiches [Osmanl Dev
letinin Tarihi] adl eserine hi sorgulanmakszm alnca, bu
gre sonraki biitn anlatlarda deim ez bir yer kazan
drm oldu.
Bu gelenee gre Osmanl Tiirkleri, 13. yzyln ban
da M ool istilasnn basksyla, devletlerinin kurucusu
olan ve ona ismini veren Osman'n bykbabasnn nder
liinde Anadolu'ya getmek zorunda kalan gebe bir
airetti. En sonunda, Eskiehir yaknlarnda BizansSeluklu snrnda yerlemilerdi. Cihangirne bir devlet
kardk bir airetten: Osmanl airi Namk Kemal, 19.
yzylda, Osmanl atalarnn bir mucize olarak deerlen
dirdii siyasal baarsn bu szlerle vyordu. Eer olay
lar gelenee gre cereyan etmi olsayd, gerekten de bir
mucizeden szetmek durumunda olurduk. Tarihte, gebe
airetlerin ok sayda geni egem enlikler kurduklar bili
nen bil- gerektir, ama bunlarn hibiri O sm anllannki ka
dar uzun mrl olmamtr. Ayrca, kurulular da ok
farkl koullarda gereklemi, nce gebelerin kendi
aralarnda iddetli m cadeleler olmutur; bu mcadeleler
iinde airetlerden biri stnl ele geirir ve dierlerini
zor yoluyla tek bir birimde birletirir. Bu birleik gebe
g daha sonra btn o mthi ve kar konulm az kuvve
tiyle bir kasrga gibi evredeki uygar lkelere saldrr ve
onlar az ya da ok geii bir im paratorlukta eritir. 13.
yzyl K k Asyas'nn koullan hakknda bugnk bil
15

gimiz, gebe T k airetleri arasnda byle iddetli ar

pmalarn hi sz konusu olmadn syleyebilmemize
imkan vermektedir; ve OsmanlIlarn fetihleri bizlere ok
hzlym gibi grnse de, gebe istilalar ile, rnein
M oollarnki ile karlatrldnda alabildiine yavatr.
kinci ve nc blmlerin, bu noktalarda kesin yarglara
varmay salayacan umuyorum.
19. yzylda gelien eletirel tarih aratrmacl bize,
iyi bilinen bir rnei verecek olursak, Livy'nin Roma mparatorluu'nun kuruluuna ilikin aklamasn bir efsane
olarak almay retmitir. Dolaysyla, Omanl geleneine
de ayn ekilde kukuyla yaklap dilbilimsel (Filolojik)
eletiri yntemlerini uygulayarak bu gelenei daha titiz bir
incelem eye tabi tutmak iin, her trl gerekeye sahibiz
demektir. Bu, nce bu gelenei geriye doru eldeki en eski
kaynaklara dek izlemek, sonra da kendi iinde elikili
eler ve iinde doduu evrede de bilindii varsaylabilecek dier efsanevi ya da tarihsel anlatlardan paralar ta
yp tamadn gzden geirmek demektir.
6 . yzyl saray vakaniivisliinden bu yana, O sm anl
larca kaleme alnm btn tarih eserlerine damgasn vu
ran resmi Osm anl gelenei Osman' 52 gbekten (hatta
daha bile uzaktan) Nuh Peygamberin soyuna balar. O s
man'n soyacann Gk Alp'i ve babas Ouz Kaan' da
iermesi nem lidir, nk bylelikle Ouzlarn airet efsa
nesiyle balant kurulmu olmaktad^ Ouzlar, Tk kavm inin en nemli kollarndan biri ve hatta, tarihte oynadk
lar rol gzniinde tutarsak diyebiliriz ki, en nde geleni
dir. 10. yzylda O uzlayO rta Asya'dan gneye ve batya
doru ge balamlar; byk kitleler halinde ran'a, Er
menistan'a, A nadolu'ya, Kafkasya ve Gney Rusya'ya gir
miler; bir ksm oradan Tuna'y ap Balkanlara, dierleri
de M ezopotam ya ve Suriye'ye ulamlardr. 11. yzylda,
Seluklularn slam dnyasnn byk blm zerinde
16

egem enlik kum lalarna yardm c olan Trk kitleleri de

Ouz idiler. Gene, Seluklularn nderliinde Ouz g
nn gerekletii bu 11. yzyla ait bir eser, Ouzlarn 24
airete ayrldn anlatmaktadr. Bu, 1077 ylnda Ba
dat'ta Kagarl M ahmut adl bir Trk tarafndan Arapa
olarak yazlan ve Tiirklerin yalnzca dillerini deil, coraf
yalarn, tarihlerini ve folklorlarn da ele alan nl D ivanii Lilgat-it Trk'tr. Bu eski tankla karn, Ouzlarn 24
airete ayrlmasn tarihsel bir gerek olarak kabul etme
miz ok zordur ve Ouzlarn "ceddi l"s Ouz Han'a 6
oul, oullardan her birinden de drder tane olmak zere
24 torun yaktran bu sav, daha ok sistemletiiei bir ef
sane niteliindedir. Kagarl M ahm ut6, kendi zamannda
bu 24 airetten lcisinin tarihten silindiini sylemekle bir
likte, bu 24 saysnn herhangi bir dnemde gerekten va
rolm u olmas olasl iyice zayftr. Balangta u ya da
bu sayda olan airetlerin isimleri, sonradan, Ouz Han'n
6 efsanevi olunun soylarna drder drder balanabilme
lerini salamak iin, zerlerinde oynanarak 24'e denkleti
rilmi olsalar gerektir7. Sz edilen 6 efsanevi oul Gn
Han, Ay Han, Yldz Han, G k Han, Da Han ve Deniz
Han'dr. lgin olan nokta, Ouz ile olu Gk Han'n Os
man'n atalar arasnda saylm asna karn, Ouz soykiitndeki en nemli isim olan ve gerekten varolan bir

5. Kitabn vazl tarili iin, bkz: A. Zeki VELD, A ls: Mecmua

s, ii, stanbul' 1932, s. 77 ya da KPRLZADE M. FUAT, Tiirk
D ili ve Edebiyat, stanbul, 1934, s. 35. Burada, birinci yazarn tezi iyi
bir ekilde tantlmtr.
6. stanbul basm, 1333-1335, iii 307, 5 s.
7. Bu soyk dzenlem esine ilk kez 1300 dolaylarnda REDEDDN'in Cami t-Tevari h'indc rastlanmaktadr; bkz: M. Tl. HOUTSM A, D ie Ghuzentnme, \Viener Zeitchrift f r die Kunde des
M orgenlandes, ii, 1888 iinde, ss. 219-253.

17

Ouz airetini simgelemesi gereken torun adnn, gelenek

sel isimlerden herhangi birisiyle akmamasdr. Osmanl
soyaac ile ilgili bir aratrm am da8, 52 isim arasnda 31
tanesinin Osman'n soyktne sonradan, byk bir ola
slkla Osman ile Nuh arasnda 21 isimlik bir soyaacmn
kronolojik tutarszln ortadan kaldrmak amacyla, ek
lenmi olduunu gstermitim. B 21 isimlik zgn soyaacnn varlna, 15. yzyl vekayinameleri de tanklk et
mektedir. Sultan II. M ehm et zamannn tarihelerinden
iikrullah, Osman'n babas Erturul'un, Ouz Han yoluyla
Nuh Peygamberin 21. gbekten torunu olduunu yazm ak
ladr. Erturul'un atalarnn isimleri verilmemekle birlikte,
metne sonradan eklenmi 31 isimlik blm, gzard edebi
lecek ve bylece ilk bataki soyaac yeniden oluturulabi
lecek derecede belirgindir. Bu ilk "silsile-name"de (soykiitii) ise. Gk Han'dan sonra ve Ouz'un torunu olarak
"amundur" diye bir adla karlamaktayz; bu adn, Gk
Han'n Ouz Efsanesindeki 4 olundan biri olan "avdur" olduunu bu stelik de gerek bir kabile ad olan
"avdar"a denk dtn rahatlkla karabiliriz.
"Silsile-name''ye sonradan yaplan ekleme, en ge, 21
isimlik eski soyaacmn daha nce grdmz gibi hl
belleklerde olduu, Konstantinopl fatihi II. M ehmet zam a
nnda yaplm olmaldr. Btn soy balantsn blen
bylesi bir eklemenin yaplabilmesi ve kendini kabul ettir
mesi, herhangi bir kabile duygusunun eer var idiyse, da
ha o zamandan ortadan kaybolmu olduunun kantdr.
Bu yarg, dier baz olgularca da desteklenmektedir. rne
in, II. M ehmet zam annda Osman hanedanna birbirinden
ok farkl kkenler, szgelimi bir Arap kkeni yaktrldn gryoruz. Bu dnem in tarihileri, OsmanlIlarn ata8.
D er Stanmbaum der Osmanen; D er slam, xiv, 1925 iinde, ss.
94-100.
18

an arasnda, 12. yzylda Konya'ya gederek orada M s

lman olan ve Seluklu Sultannn kzlarndan biriyle ev
lenen, Kommen hanedanndan Bizansh bir prensi bile say
maktadrlar. Y azarlann muhayyilesinin uydurmakta ser
best olduunu ve yaayan gl bir gelenekle bal olm a
dklarn gryoruz.
Btn bu soyktiikleri arasnda en baarl olan ise, ge
ne bir Ouz "silsile-name"sidir; buna gre Osman'n soyu,
Ouz'un oullarndan en by olan Gn Han'n 4 olun
dan en by Kay'ya dayanmaktadr. Bu "silsile-name",
Gn Han'a deil de kardei Gk Han'a dayanan dier "sil
sile-name" ile elimektedir; bu eliki, rnein 16. yzy
ln titiz ve bilgili Osmanl tarihesi Sadettini epey ura
trm ve sonunda areyi, her iki Ouz geleneine birlikte
yer vermekte bulm utur9. 148l'de zel bir kk soy ara
trmas yapan bir baka Osmanl yazar Bayati10 ise bu
gl, dier isimleri deidrm eksizin Gk Han' Gn
Han'a evirip Kay'y Gn Han'n olu yaparak zmtr.
ada yazarlar Gk Han geleneini .gzard etm iler ve
soyun Kay'dan geldiine inanmlardr. Hatta Fuat K pr
l bile bu gelenei reddedememitir; hl, O sm anllann
Kay O uzlan olduunu ve devletlerinin de balangta
kabile balan zerine kurulu olduunu savunm aktadr11.
Ama, gerek ortadadr. Kay'nn Ouz'un en byk olu
nun en byk olu olmas ve dolaysyla O uz'un meru
varisi olan Kay airetinin btn O uz airetleri arasnda
en nde geleni saylmas, daha bandan phemizi ekm e
9. SA'DEDDN, Tc't-Tevarih, stanbul, 1279-1280, i, 13. sayfa
nn sonu ve 15. sayfa.
10. H A AN B. M AHM UD BAYAT, Cm - Cem-Ayin, A li Emiri-yayn, stanbul, 1331.
11. M. FUAT KPRL, Les O rigines de l'Empire Ottoman, ss.
82-86.

19

lidir. Kay'ya atfedilen efsanevi paye daha sona, OsmanlI

larn bil- imparatorluk haline geldii dnem de verilmi ol
masayd, durum tmyle farkl olurdu. O zaman, Osmanlllarn gerekten Ouzlarn Kav boyundan olduklar gr
n kabul edebilirdik; Kav boyuna verilen olaanst
paye de, Osmanllarn yksek siyasal kaderleriyle gelenei
badatrmak iin sonradan uydurulmu bir ey olarak
aklanabilirdi. A m a Kay aireti bu en ndeki yerini daha
11. yzylda, Osmanllarn szkonsu bile olmasndan ok
nce alm durumdadr. Kaylarn Kagarl M ahmut'un
verdii Ouz airetleri listesinde12 ikinci sray tuttuk!an
dorudur ama bu, birinci sra kadar deerli bir yerdir; n
k ilk sradaki airet, o dnem de egemen olan Seluklu
hanedannnkidir ve onlarn saraynda yazlan bir eserde,
bu airetin birinci sray almas zorunludur. Gelgele!im,
bata yer alan bu Kay aireti, Ouzlarn talihinden bildi
im iz kadaryla, pek sivrilmi bir airet deildir; tersine,
daha nl Ouz slaleleri, baka airetlere mensuptur.
M enkbe, iktidarn en sonunda meru sahibine, Ouz'un en
byk torunu Kay'nn airetine geecei kehanetini yapa
rak durumu kullanltr13. Dolaysyla, Osmanl ynetici
lerini bu airetin soyundan geliyor gstermek pek ekici
bir eydi. Bu kkenin O sm anllar arasna ilk ne zaman gir
mi olduunu bilmek ilgin olurdu, nk bu, onlarn im
paratorluk lklerinin gelimesinin kesin bir gstergesidir.
O sm anllann soyaacna II. M ehmet zam annda dahil edi
len bu kkenin, daha M ehmet'in babas II. M urad zam a
nnda varolduunu kantlayabiliriz. II. M urad'n son za
m anlarnda yazlm olan bir tarih, Yazcolu Ali'nin ibni
12. Diva- Liigat-i Trk, i, 56 s.
13. D ede Kokucl Kitab'mn ilk satrlarna baknz; KLSL M U
ALLM RIFAT yayn, stabul, 1332.

20

Bibi'nin Selguknme'sinden yapt Trke uyarlam a14, t

myle bu Kay geleneine baldr. Ama ayn II. Sultan
Murad zamannda Osman'n soyu Gk Han'a dayandran
ve dolaysyla Gn Han'n olu Kay'nn soyuna dayanma
savyla elien baka bir "si.lsile-name"nin yalnzca Os
m a n lIla rn kendileri tarafndan deil, iyi ilikiler srdr
dkleri doulu bir Trk hkmdar olan Ka akoyunlu Cihanah'n13 saraynda da ortaya atldn ve kabul grd
n gryoruz. Birbiriyle elien bu iki O uz geleneini,
II. Murad'n zamanndan, yani 15. yzyln birinci yarsn
dan daha geriye izleyem emem iz, pek de rastlant deildir.
O dnemin edebi gelimesinin nda, Kay geleneinin,
ilk "romantik" hareketin doduu ve ulusal Trk gemii
konusunda bir ilgi uyanmasna yol at II. Murad zam a
nnda gelitirilmi olduunu varsayabiliriz. Daha II Murad
dneminde bu Kay gelenei, Osmanl saray tarafndan
aka benimsenmi durumdayd. Bu sultann kestirdii
bir sikke16 zerinde, Kaylarn airet simgesi, yani "tamga"s bulunmaktadr; bu simge sonradan stanbul tophane
sinin armas olm utur17.
14. Bu Trke Selukndme ya da Ouznme'nm blm. M. Tl.
HOUTSMA tarafndan yaynlanmtr: Recueil de ie.xtes relatifs
lhistoire des Seldjoucides, cilt iii. Leiden, 1891-1902: ayrca bkz: P.
WTTEK, Der slam. xx 19 31 .20 2 s.
15. KPRLZADE M. FUAD'n Trk Edebiyatnda lk M uta
savvflarnda, (stanbul, 1918) s. 278, not 2'de KRULLAH'la ak
tard paraya baknz.
16. HALL EDHEM, M eskiikt- Osmaniye, i, stanbul. 1334, No.
159, 193 ve 225.
17. rnein, Victoria and Albert Museum'da 100 M asterpieces
Mohammedan and Oriental (London, 1931) iindeki 13. levhada g
rlen miferin, sa gz iin braklan yarm daire eklinde deliinin
hemen zerinde ( Y ) ekline benzer bir iaret, yani Kay "tamga"s'
bulunmaktadr

21

 te yandan Gk versiyonunun, bir soyktne dn

m biimiyle ayn "romantik" hareketin ve dnemin bir
rn olmakla birlikte, daha eski geleneklerle balantl
olduu kesindir. 1400'lerde yazlm bir skender destann
da, Ahmedi'nin skendernm e'nde., OsmanlIlarn ksa bir
tarihesinin yer ald bir blm vardr18. Bu blm, 14.
yzyln sonuna ait olan ve korunmu olmamakla birlikte,
iinde erimi olduu daha sonraki vekayinamelerde hl
ayrdedilebilm esi Ahmedi'nin dizeleri sayesinde mmkn
bulunan bir vekayinam enin manzum hale getirilmesinden
ibarettir. Bu en eski kaynakta, O sm ann babas Erturulu
belirli bir Gk Alp ve baka birok Ouz ile birletirmi
olan silah arkadal anlatlm aktadr19. D aha sonraki soykt speklasyonlarnn soyu Ouz'a dayandrmasnn
kayna, ite bu metindir. Ayrca, Gk Ouz koluna m en
sup aviildur airetinin, erken Osmanl talihinde gerek
ten bir rol oynam olduunu gsteren bir belirti de vardr.
Bu airet balangta, nemli bir komu emirlik olan Gemiyan beyliinin hizmetindeki tehlikeli bir dmand ve
Osm anllar epey uratrmt; am a sonunda OsmanlIlara
yenildiler ve daha sonra Osmanl topraklarnda yerleen
G erm iyanhlar arasnda muhtemelen bu airetin bazj men
suplan da bulunm aktayd20. Bunlar, eski vekayinameledeki "avdar Tatarlar"d. Bugn odarhisar denen yerde,
Romallarn byk Ezani tapnann kalntlar arasnda,
Ktahya'nn gneyinde kale benzeri bir sse sahiptiler.

18. Bkz: P. WITTEK, D e r Islan, xx, 1931 iinde, 205 s; ve Byzantion, xi, 1936 iinde, s. 304, not 1.
19. D i e altosmanischen anonymen Chroniken, ed. F. GIFSE, i,
Breslav, 1922,3,1,12; ve ii (Almanca evirisi), Leipzig, 1925,7,1.6.
20. NER; Th. NLDEKE'nin Zeitschrift d er deutschen morgenlandischen Gesellschaf, xiv, 1859 iinde, Neri'yi ele ald yerler; ss.
193 v e 209.

22

Dolaysyla, O sm anllar arasndaki en eski Ouz gelenei

nin, Gk Han'n olu avuldur'un adyla balantl olmas
hi de artc deildir. Ancak, OsmanlIlarn kendilerinin
-bu nemli olguyu vurguluyorum -, tarihlerine sonradan
eklenmi olan bu gelenekle, kken itibar ile hibir balan
yoktur.
imdi, resmi gelenee dnelim. Bu gelenek, Mahan pa
diah olup sonradan M oolar lkeyi talan edince buradan
geden, Erturul'un babas ve Osman'n da bykbabas
Sleyman'n tarihesini vermektedir. Sleyman, Romalla
rn ya da BizanslIlarn lkesi olan Diyar- Rum'a yani K
k Asya'ya doru hareket etmi, ama sonradan Suriye'ye
ynelerek, Halep yaknlarnda Caber kalesine ok yakn
bir yerde Frat' gemeye alrken nehirde boulmutur.
Gelenein bu blm n de II. M ehmet zaman kadar geri
ye izleyebilir ve bir kez daha, Osman'n bykbabasyla il
gili bir dier farkl gelenein varln saptayabiliriz. Bu
gelenekte bykbabann ismi bakadr ve ne Sley
man'dan, ne de yapt ilerden szedilm ektedir21. Ayrca,
en eski kaynakta, yani Ahmedi'nin eserindeki tarihe bl
mnde, Osman'n babas Erturul'dan daha geriye giden
herhangi bir bilgi yoktur. Btn bunlar, burada da, gerek
tarihsel olgularla deil, sonradan uydurulmu edebi yk
lerle kar karya bulunduum uzu kantlamaktadr. Bu
yklerin unsurlarnn, o dnemde Kk Asya'da yaygn
olan menkbe ve destanlardan dn alnm olduu aktu\ Horasan ile Trkistan arasndaki Merv lkesinde bulu
nan Mahan, Abbasile in nn am olan ve Trklerin de
kendilerinden kabul ederek ulusal kahraman mertebesine
21.
15. yzyln ikinci yarsnda yaam tarihilerden RUH ve
KARAMANLI MEHMED PAA'nn verdii ecerelere bkz: Miteilu n gen z r Osmanischen Geschicte, ii, s. 135, ve Trk Tarih Encme
ni M ecmuas xiv, s. 87.

23

kardklar, eski ve nl bir halk destannda ycelttikleri22

Ebu Mslim'in doum yeridir. Moollardan ka, Anado
lu'nun en byk ermii, M evlevi de\'i tarikatnn kurucu
su Celaleddin-i Rumi'nin23 yaamnda da grlen bir e
dir. stelik, bu tr ak balantlara, bu yknn yer ald
en eski Osmanl vekayinameleri de iaret etm ek te d ir4. S
leyman'a ve onun Rum diyarna yapt sefere gelince, bu
nun o sralarda Trk A nadolu'da ok yaygn olmu olmas
gereken bir destandan uyarlanm olduu aktr. nk
Kk Asya'nn Trkler tarafndan 11. yzylda fethi,
1097'de Hallarn eline geene dek znik kentinde uzn
yllar egemen olan Sleyman'n, yani Seluklu prensi, S
leyman bni Kutulmu'un ismi ile yakndan ilikilidir. S
leyman bundan sonra Suriye'ye ynelmi ve Halep dolay
larnda bir zafer kazandktan hem en sonra lmtr; ancak
bu lmn boulma yoluyla olmad kesindir. Ne var ki
olu Kl Arslan hayatn aa yukar ayn lkede, Habur
nehrinin dalgalan arasnda yitirmitir. Bu nehrin ad, szl
ya da yazl gelenek tarafndan kolayca, byk Frat'n
zerinde bulunan bir kale olan ve zaten Trk destanlarnda
daha nceden iin salm bulunan Caber'e evrilmi olabi
lir25. Halk hikyelerinin, oulun lmyle ilgili yky,
ilk Trk istilas dneminin nde gelen kiisi olarak Kk
Asya Trkleri arasndaki halk destanlarnn kahraman ol
mas gereken babaya yaktrm bulunmas, ok olasdr.
Byle bir yk, Sleyman' Osman'n bykbabas yapa
rak, Osm anllarn tarihine sonradan eklenmitir.
22. Bkz: W. BARTHOLD, Encyclopedia of-Islm iinde "Abu
Mslim" maddesi.
23. Yqt, ed. F. W STENFELD, ivs, 379, satr: 22; s. 380. satr:
4.
24. D ie ahosm, anon, Chroiken, i, 4 (ii, 10).
25. Bkz: tBN KHALLIKAN, ev. MAC GUCKIN DE SLANE
(Paris London, 1843-71), 1,3 2 9 .

24

Bu nedenle, gelenein dilbilim asndan eletirisinden,

O sm anllann soyunun bir O uz airetine dayandrlm as
nn ve bu airet ile nderinin kaderi hakkndaki yknn,
daha sonraki speklatif tarih yazclnn uydurmas oldu
u ve 14. yzyldan kalan en eski kaynakta hibiri yer al
mayan btn bu menkbelerin 15. yzyla ait saylmas ge
rektii sonucu kmaktadr. Bu dnemde tarihilerin, birbiriyle elien ykler uydurabilmekte zgr olmalar,
gerek bir kabile geleneinin varolmadnn yeterli kan
tdr. Dolaysyla, Osmanl Devletinin birlii doal kabile
balan zerinde deil, baka bir temelde kurulmu olmal
dr.
Daha sonraki speklasyon bolluuna karn, OsmanlIla
rn tarih geleneinde, onlarn ilk siyasal yaamnn bu te
melini aka ayrdetmemize yeterli belirtiler bulmaktayz.
G erek gelenein bu izlerinin siirlebilmesi iin, nce, dil
bilimsel eletirinin yolu amas gerekiyordu. En eski Osmanl tarihsel kaynann, Ahmedi'nin manzum vekayinamesinin byk nemini kavradm za gre, O sm anllann
kendileri ve devletleri hakknda tam olarak ne dndkle
rini gene Ahmedi'den izleyebiliriz: Osm anllar bir Gaziler,
slam dininin savunucular topluluuydular; kendilerini
evredeki kfirlerle mcadeleye adam bir slam usavalar topluluu!
Ahmedi'nin skendernme'de Osmanl sultanlarna, 1.
Bayezid'in olu ve kendi koruyucusu olan Sleyman elebi'nin atalarnn tarihine ayrd blm, airin bir Gazavatme, yani Gazilerin kutsal savan anlatan bir kitap
yazm a niyetini aklayan bir girile26 balar. Ahmedi, "Ne
den Gaziler en sonda ortaya ktlar?" sorusunu sorar ve
buna u cevab veri: "nk en iyiler her zaman en son
gelir. Tpk son peygam ber M uhamm ed'in dierlerinden
26. D ie altosm. anon. Chroniken, i, 1 s. (ii 5 s).

25

sonra gelinesi gibi; tpk Kuran'n Tevrat, M ezm urlar kita

b ve Incil'den sonra gelmesi gibi, Gaziler de yeryznde
en son ortaya ktlar" O G aziler ki hkmranlklar, O s
m a n lI la r n hkmranldr. air daha sonra, "Gazi kim
dir?" sorusunu sormakta ve cevabn da yle vermektedir:
"Gazi, Allah dininin arac, yeryzn ok tannllk pisli
inden arndracak tann hizmetkrdr (slamiyetin, Hris
tiyan lemesini -teslis-ok tannllk olarak grdn
hatrlayalm); Gazi, Allah'n klc, mminlerin koruyucu
ve snadr. Eer Allah urunda ehit derse, ldne
inanmayn: o Allah'n saadetine ve rahmetine kavum u
tur, lmszle ulamtr."
Yazar, Osmanl tarihinin tmn, ite bu giri dizele
rinde gelitirdii, bakn altnda ele almaktadr. Bu
rada, "peki yleyse, bu da yalnzca yazarn uydurduu bir
edebi yk olamaz m?" sorusu akla gelebilir. Bir Osmal hkmdarndan gnmze kalan en eski kitabeye bir
gz atmak, bu konudaki biitn kukulan datacaktr. 1337
ylnda, Bursa'nn fethinden 11 yl sonra bu ehirde bir ca
mi yaptrlmasyla ilgili-olan bu kitabede27 Osmanl h
kmdar kendisine u unvanlar vermektedir: "Sultan, G a
ziler Sultannn olu, Gazi, Gazinin olu, ufuklar serdar,
cihan kahram an21*." Bu unvanlar demetinin, genellikle
Seluklu dneminin klasik ve ok farkl formiilasyonlannn kullanld Osmanl protokol iinde, bir benzeri daha
kesinlikle yoktur. Dolaysyla, bu garip formlasyonun, ta
rihsel bir gerein, Ahmedi'nin eserindeki blme dam ga
sn vuran ayn gerein ifadesi olduundan emin olabili
riz.
27. AHM ED TEVHD, Trih-i Osnani Encmeni Mecmuas'nda
(v. 1914, s. 318 vd.) bu kitabeyi ilk kez okumaya teebbs etmitir.
28. Sultan ibn sultan el-Ghuzt, ghzi ibt el-ghzi, uc ed-devle
ve'ddin, merzbn el fk, pehlevn-i cihan, Orhan ibn Osman.

26

II

OSM ANLILARA DEK TRK KK ASYASI

Peygam berin lmnn hemen ardndan Suriye'nin t

m n BizanslIlardan zapteden Araplarn saldrlan, Ms
lm an ordularnn yinelenen abalarna karn Bizans'n
elinde tutmay baard Kk A syann snrlarnda dur
durulmutu. Hatta, 9. yzyldan itibaren Bizansllar saldn
durumuna gemeyi ve snn gneye ve douya doru
nemli lde geniletmeyi bile baarmlard. Ancak bu,
ksa sreli bir dnem oldu ve 11. yzylda durum, kesin
olarak tersine dnd. Anadolu'nun kaderi, 107 l de, Erme
nistann dalk blgelerindeki M alazgirt savayla belir
lendi; bu savata Seluklu sultan Alp Arslan, Bizans or
dusunu ar bir yenilgiye uratt ve imparatoru da esir al
d. Bu olaydan birka yl sonra Trk kuvvetleri, bat ky
larna dek Kk Asya'nn tmn istila ettiler ve eflerin
den biri, daha nceki blmde szn ettiim iz Seluklu
prensi Sleyman, Konstantinopl'dan pek uzakta olmayan
znik'te slendi, ilk bakla insan bu ftuhat, Seluklu
Devletinin bir siyasi ve askeri eylemi sanabilir. Oysa daha
dikkatli bir bak, durumun byle olmadn; ftuhatn,
27

Seluklu Devletiyle yalnzca zayf balar olan unsurlarn

kendiliinden bir hareketi olduunu ortaya koyar.
Seluklu Devleti, Trkistan'dan slam dnyasna yap
lan bir Ouz gnn rnyd. 11. yzyln ortalarna
gelindiinde, bu hareketin nderleri olan Seluklu slalesi.
Dou slam aleminin efendileri haline gelmiti. Yeni hane
dan, ksa zamanda, fethedilen topraklarn geleneklerine
boyun edi. Tm yle ra-slam modeline gre kurulmu
olan devletleri, btn abalarn slam dnyas zerinde
younlatran gerek bir slam devleti oldu. lk azda, ortodoks slamn, yani artk kendi denetimleri altnda bulu
nan Abbasi Halifeliinin alann Suriye ve M sr'da geni
letme hedefini gttler; bu iki lke, ii Fatmilerin ege
menlii altndayd. Seluklularn Bizans zerinde herhangi
bir emelleri yoktu. Tersine, Suriye'de savarken kanatlan
n gvenceye alabilmek iin, kesinlikle Bizans ile bar ha
linde olmak istiyorlard. M alazgirt zaferiyle sonulanan
sefere girimelerinin biricik nedeni de, BizanslIlarla ban
salamann baka yolu olmadn grmeleriydi. Bu, fatih
lerin tutumunda kendisini gsterir: Ordu lan Bizans toprak
larnn iinde daha fazla ilerlemedi; esir aldklar im para
tora ok iyi davrandlar ve dostluunu kazanm olduklan
inancyla onu lkesine geri y o lla d la r9. Dolaysyla, M a
lazgirt savandan sonra gerekleen Kk Asya ftuhat,
hibir ekilde Seluklu ynetiminin baard bir i deil
di. Bu ftuhatn gereklemesinin altnda yatan gleri
aklayabilm ek iin, Bizans ile slam dnyas arasndaki
snrn durum una ksaca bir gz atmamz gerekir30. Bu iki
g arasndaki srekli savalar, snrn her iki yanndaki
29. Bkz: Cl. CAHEN, La Ccnpagne de M anziken d'cprs les sources mtsulmanes; Byzantion, ix, 1934 iinde, ss. 613-642.
30. Aadakiler iin bkz. Byzantion, ix, 290 s, ve D a s Fiirstentum
M entesche. s. 5 vd.

28

blgelerde zel bir askeri rgtlenmenin ortaya kmasna

yol amt.
U adn vereceim iz bu blgelerdeki koullar, hem Bi
zans hem de slam tarafnda, birbirine ok benziyordu. U
larda yaayan lalk, hi bitmeyen snr almalar iinde
m r tketmek zorundayd. Bu u-savalar dmann
aknlarna kar srekli tetiktedir ve kendileri de sk sk
dman topraklarnn ilerine doru benzer aknlar yapar
lar. Bu blgelerdeki ekonomik yaamn temelini, yama
oluturur. Askeri u blgeleri ile bar iindeki ve alkan
i blgeler arasnda byk bir kltrel kartlk vardr ve
bu kartlk, rk farkllklar nedeniyle daha da keskinle
mi durumdadr. Dnyann en uzak kelerinden kopup
gelmi sava unsurlarn saysnn atmas, snrn her iki
yannda, garip bir kavim ler ve diller karmna, i blgeerdekinden ok farkl bir insan bileiminin olumasna yol
aar. Ayrca, ular ile i blgeler arasnda iddetli siyasal
ve dinsel gerilimler de vardr. Srekli snr atmas, h
kmetle ilikilerinde kendi nemlerinin tam olarak bilin
cinde, eflerine ok sadk ve mmkn olan en yksek ba
mszlk dzeyine ulamay amalayan cegaver airetler
yaratmtr. Bunlar, her trl ynetsel mdahaleye kar
km a eilim dedirler ve zellikle vergiye balanmaktan
nefret ederler; tersine kendileri hkmetten eref payeleri,
para ve askeri yardm talebinde bulunurlar. Dinsel konu
larda da benzer bir direni iindedirler. Devlet dininin lmna urayan sapknlklar, buralarda gvenli bir snak,
ou zaman da cokulu bir kabul grrler.
Yukarda saydmz btn bu gerginlik unsurlar, ko
layca ak atmalara yol aar ve bunun zerine usavalar, snnn tesindeki dmann tarafna gemeye
hazr bir duruma gelirler. nk, kendi i blgelerindeki
halktan ne lde farkllarsa, dmann u-savalarna
da o lde yakndrlar. Ayn Dou Anadolu blgesinde
29

kk salm, ayn yerli halkla karm ve kltrel zellikle

rini ayn yaam koullarndan edinmi olarak, birbirleiyle
gnlk iliki iindedirler ve stelik bu iliki her zaman
dm anca da deildir. Kar taraftan alnan esirler, kadn
lar ve saf deitirenler de, kltrel deiim ve zmlemeyi
kolaylatrr.
slam ularnda Tiirk unsuru daha 9. yzylda hakim
duruma gelmiti. Bu ada Trkler, askeri snfn esas
temsilcileriydiler. Yalnzca dzenli ordularda deil, ilk
bata douda Horasan'da ve Maveraiinnehir'de otaya k
m yaygn bir halk hareketi olan G aziler arasnda da ege
mendiler. Bu Gaziler, yani "din mcahitleri" hareketi,
kfirler ve sapknlarla mcadele etmek amacyla btn i
siz gsz ve durumundan honutsuz sava unsurlar
kendi bayra altnda toplamaktayd. Bu unsurlar biraraya
getiren kukusuz esas olarak ganimet umuduydu. Gazi ha
reketi, ilk zamanlarda slamn en nemli snr olan Dou
Anadolu'da da varolmu olmaldr. Daha sonra ise buralar
da ylesine baskn duruma gelmitir ki, bu snrdaki slam
u-savalarn, tpk Bizans u-savalarna Bizans des
tan Digeis Akritas'm yaygnlatrd isimle Akritai (Akritler) dediim iz gibi, Gaziler olarak adlandrabiliriz.
Bizans topraklarna saldran Gazilerin ok gl hale
gelmesi, zellikle 11. yzyln balarndadr. Seluklularn
nderliindeki byk Ouz hareketi srasnda getmi
olan Tklerin nemli bir blmnn, yeni Seluklu dev
letiyle fiyef sahibi, askeri bir snf olarak btnletikleri
dorudur. Gene de, km senm eyecek saydaki azok
zerk sava grubu, ayn zamanda da slam lkelerinin
gbeinde kendi gebe yaantlarn srdren ok sayda
bamsz kabile, bu sistemin dnda kalm durumdayd.
Bu sava gruplan ile gebe kabileler, hanedana pek
gevek bir biimde balydlar ve ou zaman da onun ba
na bela oluyorlard. Btn bu unsurlar, snr zorlamak
30

ve aknlan gnden gne sklaarak gzpekleen Gazilere

katlmak eilimi gsteriyorlard. Bunlar, daha M alazgirt
savandan ok nce Orta A nadolunun Sebastia (Sivas),
Caesarea (Kayseri) ve conium (Konya) gibi byk kentleri bile yam alam lard31.
te yandan deindiim iz bu son olgu, snr blgelerin
deki Bizans rgtlenmesini bu dnemde artk gerilemeye
baladn gstermektedir. 11. yzyl imparatorlarnn
merkeziletirme siyaseti, vergilendirme nlemleri ve Ermeniler ile Ermeni Kilisesine kar tutumlar, Ermeni unsu
runun nemli bir rol oynad ulardaki hayati karlara ve
kavinsel ve dinsel duygulara dokunmutu. Bizans ordusu
nun 1071 'deki yenilgisinin ve imparatorunun esir dmesi
nin ardndan lkede bagsteren kargaa, snr blgelerin
de isyann patlak vermesi iin bir iaret oldu. Kilikya'da ve
Toroslar blgesinde bir dizi Ermeni prenslii ortaya kt
ki, -bunlar daha sonra kiik Ermenistan krallnda birle
tiler; Kayseri ve M alatya evresinde ise benzer Ermeni
prensliklerinin kurulm asna ramak kald. Bamsz yerel
prenslikler oluturulmas ynndeki bu giriimler, btn
bu blgelerde bir anari durumu yaratt ve Bizans savun
ma sistemi tmyle kt. Gemi yirmi-otuz ylda Bi
zans'n zayflnn giderek anm as, Gazilerin de giderek
daha cretkar eylemlere girimesine yol am bu eylem le
rin baan.s ise daha fazla insann bunlara katlmasna ne
den olmutu; imdi ise Bizans'n tmyle k, Seluklu
devletiyle henz kesin olarak btnlememi tm unsurla
r Kk A syaya ekiyordu. Bu geni ve heterojen kitlele
rin nderlii, uzun sredir buralarda yaamakta olduklar
iin "diyar- Rum"u yani Bizans Anadolusu'nu ok iyi ta
nyan Gazilerin elindeydi. Gaziler, kendilerini burada ev31.
Bkz: W. BARTHOLD, Turkestan down to the M ongol invasion (Gibb Memorial Series, N. S. V), London, 193 8,2 14 ve 287.

31

leinde hissediyorlar, fethedilen topraklarn ahalisi de on

lar tmden yabanc saymyordu. Tersine, Gaziler, ok
uzak lkelerden gelen Trklere ve daha da fazla gebe
kabilelere kar, doal koruyucular olarak kabul edilmi
olabilirler. Trk ftuhatnda nderlii, bunun iin hazr
olan Gazilerin yapm olmas, Anadolu'nun kltrel gele
neklerinde kkl bir kopmann gereklemesini nlem i
tir. Trk istilasnn her eyi silip sprmesi gibi bir durum
kesinlikle yoktur. Fetihten sonra, eski yer isimlerinin var
lklarn artc lde korumas32, balbana, fethedilen
topraklarn yerel kltrnn sonraki gelimeler iinde
nemli bir unsur olarak yerini koruduunun kantdr. G a
zilerin getirdii hayat tarz, onlarla pek ok ortak yan bu
lunan yerli halk tarafndan kolayca zmlendi. 11. yzyl
ftuhatndan sonra ise, bu karma snrboyu uygarl, b
tn Trk Kk Asyas'nn belirleyici zellii haline geldi.
Gerekte ortadan kalkan, yalnzca, yerini daha sonra bir
slam cilasna brakan Bizans cilas oldu. Yevel altyap ise
olduu gibi kald. Fatihlere katlan ok sayda Anadolulu,
zellikle Ermeni unsur da vard. Ve eski bir gelenee gre,
bu ftuhat gerekletiren Gaziler iinde ynetici slale
olan Danimendlilere bile bir Em eni kkeni atfediliyordu.
Danimendliler ise kendilerinin, Fat-slam ularnn ve
Anadolu'nun sonraki Trk Gazilerinin ve hatta diyebilirim
ki Balkanlardaki Osmanl Gazilerinin de nl kahraman
olan Seyyid Battal G aziy e dayandklarn ne sryorlar
d.
32. J. LAURENT, Byzance et les Trcs Seldjoucides dans I'Asi e
occidentale jusc/u'en 1081, Nancy. 1913,24 vd.
32.
rnein Ankara (Ancvra), Amasya (Amasia), Ereli (Heracleia). Kayseri (Caesarca), Konya (Iconium), Niksar (Neocaesarea), Si
vas (Sebastia), vb. Bizim , Von der byzantinisehen :u r Trkischen Toponym ie (Byzantio. x, 12-64) makalemiz ile karlatrn.

32

Grdmz gibi Kk A sya Seluklu ynetiminin

katks olmadan fethedilmiti. Ancak elbette, Seluklu y
netimi fiili durumu gznne almak ve kendi payna, yeni
fethedilen topraklar zerinde denetim salayabilmek iin
eyleme gemek zorundayd. Bvlece ynetici slaleden
bir prens, Kutulmu olu Sleyman'n, Kk Asya'ya
gnderildi. Kutulmu'un kendisi, hanedann bana kar
isyana kalkm ve bu yzden kellesinden olmutu. Sley
man'n Kk A sya'ya yollanmasnda, yeni fethedilmi
topraklara duyulan ciddi bir ilgiden ok, bu prensden kur
tulma kaygsnn rol oynad sezilmektedir. Sleym ann
kendisi ise grevini yalnzca bir atlama ta olarak; Anado
lu'da Trk!er arasnda bir ordu toplayp sonra onlarn yar
dmyla, daha talihli amcalarnn ve am cazadelerinin yapt
gibi Eski slam uygarlnn topraklarnda kendisine bir
prenslik yaratabilmek iin douya ynelmek asndan bir
frsat olarak gryordu. Eline geen ilk frsatta da bu plan
uygulamaya kalkt ama, bu aba iinde hayatn yitirdi.
Olu da gzlerini eski slam dnyasna dikmiti. Bu oul,
M ezopotamya'da, H abur nehrindeki lmnden birinci b
lmnde szettiimiz Kl Arslan'd. Sleyman'n Konya
dolaylarnda yerlemi ardllarnn. Eski slam dnyasna
ilikin hayallerinden vazgeip Kk Asya'y yurtlan ve
eylem alanlar olarak kabul etmeyi renmeleri, 12. yzy
ln ortalarna rastlar. Tarihte kendilerine verilen Rum Sel
uklular adn haketmeleri, ancak o zamandr. Konya Sel
uklularnn Kk Asya'ya kar tutum lanndaki bu dei
iklik, o zamana dek Kk Asya'nn tartmasz nderi
olan Danimendlilerle kanlm az bir atmay da berabe
rinde getiriyordu.
Rum Seluklular ile D anim endliler arasnda Kk
A sya'da stnlk urundaki mcadele, temelden farkl iki
siyaset ve kltr geleneinin mcadelesiydi. Danimendli
ler G azi idiler ve yle kaldlar; Gazi olduklarn sylemek
33

ten gurur duydular ve biricik grevlerinin ftuhat srdr

mek olduunu dndkleri iin de, topraklan zerinde
hibir zaman gerek bir siyasal rgtlenme kuramadlar.
Y ldzlan ne denli abuk parladysa, o denli de abuk sn
d. nk bu arada Bizans, ilk Komnen imparatorunun
yneliminde ve esas olarak da Hallarn yardmyla, K
k Asya'nn batsn ve kuzeydeki ky blgelerini -yani,
henz snrboy uygarlnn etkisi altna girmemi yerle
ri- geri alm; bna karlk zun sredir ularn karma
kltryle ili dl olmu orta ve dou Anadolu blgeleri
kesinlikle Trklerin elinde kalmt. Bylece yeni siyasal
snr, eski kltrel snr ile neredeyse aynyd. Bizans, bu
rada istilaclara kar yeni bir savunma barikat oluturmu
ve onlar durdurmay baarmt. Trk ftuhat, bir durak
lama, noktasna ulamt. Bu durumun i stil aclat' asn
dan nemli sonulan olacakt; nk fetih iin ve fetih sa
yesinde yaayan istilaclar, bylece geim aralarndan
yoksun kalm oluyorlard. Danimend hanedannn, sla
lenin geni topraklarn -bu topraklar Malatya'dan Anka
ra'ya dek Kiiiik Asya'nn kuzeyine ve batsna uzanyor
du- kendi aralarnda paylam olan yeleri, Bizans ile
mcadele ok zorlanca birbirlerine dtler ve karlkl
kan davalarnda helak olup gittiler. Bu olaylarda, ou
kez, Bizans ile Konya!nn grnmez parma da rol oynu
yordu.
Danimendlilerin tersine Rum Seluklular Badat, Su
riye ve ran hkmdarlaryla olan ilikilerinde dikkatliydi
ler ve Eski slam uygarlna mensup lkelerin ynetsel ve
kltrel geleneklerinin izleyicisivdiler. Bu nedenle, Konya
evresindeki topraklann, yalnzca siyasal ve askeri alar
dan deil, dzen, idare, refah ve kltr ynlerinden de
komu Suriye ve M ezopotamya emirliklerine benzeyen
gerek bir slam prenslii haline getirmek iin aba harc
yorlard. Seluklulann devleti ve lkesi de, doal olarak,
34

Danimendlilere ait topraklara damgasn vuran zellikle

rin etkisi altndayd; burada da ayn karm a kltrn ilk
bata baskn olduunu ve devletin kk beyliklere bln
mesi tehlikesinin varolduunu gryoruz. A ncak, Eski s
lam uygarlnn hayat tarzn ve geleneklerini Kk A s
ya'ya aktarmak abas ok belirgindir; bu eilim baar k a
zand ve giderek daha istikrarl ve refah dolu bir devletin
kurulm asna yol at. K onya hanedannn nl byk Sel
uk slalesine m ensup bulunmas, devletlerine ylesine
yaygn bir itibar kazandrmt ki, bu devletin gelimesini
salam aya yetecek sayda slam din bilgininin, tccarnn
ve zenaatkannn buraya ekilebilmesi m m kn olmutu.
Seluklular ile D anim endliler arasndaki mcadeleyi,
Seluklularn kazanaca belliydi. Bu m cadele, B izanslI
larn, kk Ermenistan krallnn, Anadolu'nun dou s
nrndaki yerel slam beyliklerinin ve Suriye ile M ezopo
tam ya emirliklerinin srekli mdahaleleri ile, 1180 ylna
dek srd. 1180'lerde Danim endliler ve onlarla birlikte
Kk Asya'daki (Bizansn bel balam olduu) istikrar
szlk unsuru d a otadan kalkt. Dolaysyla, Danimendoullannn sonunun gelmesi ile, Bizans ile Konya devleti
nin byk ordularla atmalar dnem inin de sona ermi
olmas, hi de rastlant deildir. mparator 1. Manuel'in,
1176da M yiokephaloi'de BizanslIlarn kesin yenilgisiyle
sonulanan byk seferi snrlarda geni apl askeri ey
lem yoluyla esasl bir deiiklik yapm a ynndeki son gi
riimdi. 12. yzyln sonlarnda ufak tefek seferlere giriil
di ama bir btn olarak denge bozulmad; bu durum, 13.
yzyln hemen banda yaplan bir bar anlamas ve hat
ta bir ittifak ile onaylanm oldu. T k-B izan s ilikilerin
deki bu kesin deiikliin nedenlerinin aklanmas gere
kir.
1180 ylnda her iki devletin, varolan snrlarda daha
fazla bir deiiklik yaplmasnn m m kn olmad gere
35

ini kabullendiklerini belirtmitik. Sz konusu snr, bir s

nr izgisiden ok bir snr blgesi, olduka geni bir sa
hipsiz kuakt33. Bizans tarafnda snr blgesi, eski ve de
nenm i gelenek uyarnca, tekrar A krit ulan olarak rgt
lenmiti. Bizansllar bu snr blgesini, Ttirk istilaclan k
y blgelerden ilere doru iterek yeniden ele geirmeyi
baarmlard; dolaysyla, snr boyundaki sahipsiz blge
doal olarak, bir zam anlar Ege Denizine dek zaferle ilerle
yip sonra geri ekilm ek zorunda braklm unsurlarla do
luyordu. Bu unsurlar, kaynaklarda, "u Trkleri" ya da
"Trkm enler" olarak nitelenmektedir. "Biti noktas", "s
nr", "snr blgesi" anlamlarna gelen u, dolaysyla, B i
zans snr-savalarna verilen "Akritai" adnn tretildii
Y unanca Akra'mfi tam karl olmaktadr. Bizans tarafn
daki yeni Akritai'nin (A kritlerin) eski Toros ve Frat snr
blgelerindeki gelenekleri yaatm alan gibi, u Trkleri de
M alatya ve Kilikya'daki Gazilerin geleneklerini srdr
mlerdir: rnein, gneybatda snn oluturan Dalaman
rman, o dnem de Seyyid Battal Gazi ansna Battal ad
verilm iti34; bu snr blgelerinin merkezindeki eski bir B i
zans manastr da, nl Seyyid Gazi ibadethanesine d n
trlmt. Danimed oullarnn yokolm asndan sonra,
eski Danim end topraklarndaki benzer unsurlar bu G azi
lere katld. Devrik hanedann yeleri, maiyetleriyle birlik
te, bat snr blgelerine sndlar ve doal olarac buralar
da nder rol oynadlar. Bu blgelerdeki T rklee verilen
dier ad olan "Trkmen" ise, daha ok, bu dalk sahipsiz
blgede kendilerine ideal bir snak bulan gebe kabile
leri nitelemek iin kullanlr. Bunlar, m evsim in gerekleri
ne gre, srlerini hem Bizans ky blgelerine, hem de
Seluklu topraklanln ilerine gtrebilirlerdi. Kadnlar,
33. Bkz: Byzantion, \, 38-41,46,
34. Das Frstentum Memesehe, 2.
36

ocuklar ve srleriyle diyar diyar dolaan bu kabileler,

bar obanlarm gibi grnrler, ama frsat bulduklar
anda gzpek apulcu ve savalara dnverirledi. Bu
gebeler, zellikle, sahipsiz blgede kurulm u olmakla
birlikte hl Bizans'a ait olan az saydaki kent asndan
tehlikeliydiler. Gebe Tiirkmenler bir kez byle bir kenti
evreleyen dalar igal ettiler mi. kentin yalnzca geri
blgesiyle olan btn ilikisi kopm akla kalmaz; ayn za
m anda kent surlarnn yakn evresinde bile hareket olana
nn tm kaybolurdu. Eer Bizans birliklerinden yardm
grme umudu yoksa, geriye, ounlukla geici olmakla
birlikte, bir tek are kalrd: Konya Sultannn kanatlar al
tna snm aya almak. Bu yolla, 12. yzyln sonlarnda
Kk Asya'm batsndaki nemli sayda kent, kendi g
lerine dayanm ak iin um utsuz bir abann harcand kesin
bir tecrit dnem inden sonra, yava yava Seluklularn
egemenlii altna girdi35. Gen Trkm en savalar, Gazi
lerin saflarna katlm akta istekli davranyorlar ve bylece
u-savalarnn glerini geniletiyorlard; buna karlk
Gaziler de, T rkm enlee askeri destek salam aya hazr
oluyorlard. Bu ekilde, snrdaki sahipsiz blgede yer alan
birok Bizans kenti zaptedilmiti36
1180'i izleyen 25 ylda37, Bizans snr nemli lde
zld. O srada imparatorluk ailesi iinde byk bir kar
gaalk hiikiim sryor ve bu durum, snrlarn korunmas
amacyla ciddi bir askeri sefer dzenlenmesini nlyordu.
A yrca ok sayda Bizans feodal lordunun snr blgelerin
de bamsz yerel prenslikler kurm a abas iinde oldukla
rn da gryoruz. Kom nen hanedanna m ensup olduklar
n ne srp tahta talip olan ve T kler arasndan topladk
35. Byzanlion, x, 44.
36. Byzanlion, x, 39.
37. Bu dnem Byzantio, x, ss 17-31'de incelenmitir.

37

lar ordularla Seluklu topraklarndan imparatorlua kar

sava aan ok sayda prens de peydahlanmt. Bizans'n
ans, 12. yzyln bu son kritik yllarnda K onya devleti
nin de hanedan ii m cadeleler yznden felce uram olmasndayd. D anim endoullanna ait topraklarn Seluklu
devletine katlmas, Sultanln birlii asndan ciddi bir
tehlike dourmutu, nk bu eyaletler, balarnda burala
r ynetm ek zere atanm Seluklu beyleri olmak iizere,
habire eski bamszlklarn kazanm ak iin ayaa kalk
yorlard. Sultanln meru varisi 1. Keyhsrev, bu i m
cadeleler srasnda Konstantinopl'a snmak zorunda kal
mt. syanc kardelerinden biri olan Rkneddin, sultanl
zorla birletirmeyi baard. 1204 T em m uzu'nda A n k a
ra'y zaptteti ve bylece son bam sz Seluklu beyliinin
varlna son verm i oldu. Ne var ki, birka gn sonra, ar
kasnda halef olarak bir ocuu brakarak ld.
K on ya devletinin btn Trk K k Asyasn e g e m e n
lii altna ald, am a ayn zam anda da birliinin gl y a
ratcsn anszn kaybettii 1204 yl, Bizans tarihinde de
nemli bir dnm noktasdr. Drdnc Hal Seferiyle
Latinlerin Konstantinopl'u ve imparatorluun Avrupa top
raklarn ele geirmeleri, bu yla rastlar. Bizans, Kiik
A sya'nn batsndaki eyaletlere skm ve burada yeniden
kurulm utu: znik m paratorluunu kastediyoruz. Bizans
asndan son derece acl olan bu olaylar, Yunan Aadolusu iin pek talihli sonular vermiti. nk eskiden ih
mal edilmi olan bu snr blgeleri artk imparatorluun
gerek lkesini temsil ediyor, imparator btn ordusu ile
burada yayor ve ilgisini tmyle burada y o u n l a y o r
du. Bylece snn- bo y lan , eskiden hi bulamadklar sa
vu n m a olanaklarna kavum u oldular. Bizans m parator
luu kk A syann batsnda gerekten yeniden kurul
m u olduu iin, btn znik dnemi boyunca topraklar
nn tm n rakipsiz bir biimde korum ay baard. Trk
38

komular, snra saldrmann sonusuz ve yararsz ve ma

cera olduunu abucak kavradlar. Yarm yzyldan fazla
bir sre bu snr, Gazilerin aknlanndan ve TLirmenlerin
apullarndan bile uzak kald. Bizans ile Konya devleti
arasnda yalnzca bar deil, hatta bir ittifak vard.
Konya'da, taht gaspeden Rkneddin'in 1204'de l
m nden sonra, ynelimin henz ocuk yataki oluna dev
redilmesi m m kn deildi; bunun zerine Bizans'ta sr
gn hayat yaayan meru sultan Keyhsrev tahta geri a
rld. Keyhsrev, Konstantinopl'daki ikameti srasnda, ile
ride znik imparatorluu'nu kuracak olan Theodor Laskaris'in dostluunu kazanmt. D aha sonralar. Latin ftuha
tnn yol at kargaalk srasnda Keyhsrev, Yunan K
k Asvasnda bir yerlere gitmi ve orada, snra yakn bir
mevkide, Tiirk ularnda yerlemi olduklarn daha nce
belirttiimiz Danimentlerin ardllaryla iliki kurm utu38.
te, 1205 ylnda tahtna yeniden kavumas, hem bu usavalannn, hem de BizanslIlarn yardm yla oldu. Do
laysyla, Bizans ile dostluu salam temellere dayanyor
du. znik dneminin balangtaki kritik yllarnda Seluk
lularla iyi ilikiler srdrmenin Bizans asndan da caalc bir nemi vard ve bu dostluk yalnzca bir kere, 1210
ylnda bozuldu. O da fetih arzusunun deil, Sultann eski
imparator III. Alexios lehine m dahalede bulunmasnn
yol at ksa sreli bir savat. O srada znik mparator
luu bu saldry pskrtebilecek gteydi; hatta saldn,
Keyh'srev'in hayatna bile maloldu. Bu kesintiden sonra,
her iki taraf iin de bir zorunluluk olduu kantlanan dost
luk ve ittifak ksa zam anda yeniden kuruldu. Bizanshlar
btn gleriyle Latinlerle urayorlar ve statkoyu oldu
u gibi kabul ettikleri dou snrnda bar istiyorlard. Sel
uklular ise, BizanslIlarn K k Asya'daki gl durunv
38. Byzantion, x, s. 24.

39

lann bu ynde herhangi bir genilemeyi olanaksz kld

n gryorlard. Bu nedenle, Bizans ile dost olup eylem
lerini baka ynlere kaydrm ay yelediler.
Keyhsev'in yalnzca BizanslIlarn deil, ayn zam an
d a ulardaki eflerin de yardmyla tahtna yeniden kavu
mu olduunu grmtk. Bunun sonucu olarak, ular ile
Konya devleti arasndaki ilikiler glendi. Ulardaki Danimendoullar, sultann yardm na komann karln
da, slalelerine ait eski zel mlklerinin bir blm ne k a
vutular ve ayrca devlette yksek mevkilere getirildiler.
stelik sultan, uc-savalanna olan minnetarlni, m s
tahkem mevkilerinin bulunduu Seyyid Gazi'de grkemli
yaplar ina ederek gsterdi39. Seluklu sultannn Danimendlilere gsterdii ilgi, daha sonra K eyh sevin olu
A laddin Keykubad'n, devrik rakip hanedann tarihinin
yazlmasn em retm esinde de bellidir4(^ G e n e de Seluklu
lar, kendileriyle G aziler arasndaki fark her zaman aka
hissetmi olmadrlar, nk birok nvan almalarna kar
n, bunlarn arasna Gazi unvann hibir zam an katm a
mlardr. Seluklular ile G aziler arasnda bu dnem de k u
rulan sk balar, Seluklularn Bizansl dostlarnn toprak
larna uc-savalarnn saldrlann nleyebilmelerini ve
bu snr blgesinde gvenlii ve bar iletiimi salaya
bilmelerini m m k n klmtr. te yandan K onya devleti,
bu durumu telafi etm ek zorundayd; bu amala Gazilerin
Kiik Erm enistan'a Trabzon R um devleti ve Grcistan
zerine srd, hatta bunlar Krm'a denizar bir sefere bi
le giritiler1^ R um sultanl o srada doruk noktasndayd
ve bir zam anlar slam dnyasnn daha geni blm n
egemenlii altnda tutarken imdi yalnzca A nadolu kolun
d a yaayan hanedan, Sultan I. Alaaddin Keykubad'n
39. Byzantioih x, s. 30.
40. Bkz: P. WITTEK, D er slam, xx, iinde, s. 203.

40

1219-1236) hkm darl dnem inde yeni an ve erefler

kazand.
Konya Seluklu sultanlar, 11. yzyln byk hkm
darlarnn anl soyundan geldikleri iin slam dnyasnda
byk bir itibara sahiptiler ve kendileri de zel bir merui
yete ve onura sahip olduklarnn bilincindeydiler. ktidar
larnn doruunda olduklar srada, evrensel bir imparator
luk kurm a fikriyle oynam bile olabilirler. A m a bir Konya
mparatorhu'ndan sz etm ek yanl olur; nk bu dev
let, en iyi zamanlarnda bile, yalnzca ikinci ya da nc
dereceden bir siyasal gt. Kltrel gelime asndan
ise, Eski slam lkelerinin gznde, yalnzca slam dnya
snn snrndaki bir u blgesiydi. Rum Sultanlnn kent
lerinde yksek slam slubunda camiler ykselse ve m ed
reselerde ok sayda din adam bilgisini ortaya dkse de;
slam hukuku ve slam mali ynetimi benim senmi olsa
da; sultann saraynda ran iiri okunsa ve ticaret yollarnn
kenarnda, uzak lkelerden gelen M slm an tccarlarn
rahat ve gvenliini salayacak grkemli kervansaraylar
ina edilmi bulunsa da, bu devlet, karm a bir kltrn
zelliklerini biraz fazla belirgin bir biimde tayordu. Bu
hi de artc olm asa gerektir; nk sultanlk, B izanslI
lardan henz 150 yl nce zaptedilmi topraklarda kurul
mu durumdayd. Ftuhat srasnda ok kt gnler geir
mi olsa da Hristiyan nfus varln koruyordu ve ste
lik, kiliseler ile manastrlarn Konstantinopl Patrikhanesi
ile olan balar sryordu. Sultann, bir Bizans snr blge
sindeki halkn tmn zor yoluyla yerinden edip ayrcalk
larla donatlm zgr kleler olarak kendi topraklarnda
iskan ettii durum lar bile vardr41. Hristiyan unsurun, sa
rayda d a byk etkisi grnmekteydi. Sultanlarn haremle
rinde Hristiyan kadnlar, baz sultanlarn da Hristiyan
41. NICETAS CHON. 656 Bonn.

41

nalar vard. Konya, Bizans gmenleri iin doal bir s

nakt ve bunlar, kimi zaman dinlerinden vazgemeksizin,
Hristiyan dnmelerinin zaten esas olarak nemli bir rol
oynad Seluklu devletinde, yiiksek mevkilere getiriliyorlard. Karm a kiiltiir, kylk blgelerde ve daha nce
D animendlilere ait yerlerde daha da belirgindi; snrlarda
ise, kesinlikle egemendi.
Toros ve Frat blgelerindeki ular iin sylediimiz
herey, bu yeni snr blgeleri iin de geeiidir; yalnz
Kk Asya'da kltrel zm lem e sreci daha youndu.
nk bu sre, dounun eski ularnda zaten balam ve
imdi ok daha elverili koullarda gereklemekte olan
olgunun devamyd. T kler a n k kuaklardr Anadolu'da,
yerli halka i ie yayor, G aziler karlann onlarn iinden
seiyor ve onlardan gelen dnmelerle, zellikle sava
genlerle saflarn geniletiyorlard Geni bir gmen n
fus da bu blgede yerlemiti; eski kabile birlikleri zl
yor, onlarn yerini ky topluluklar alyordu.
Bizans topraklan asndan ise, 11. yzyldaki ilk Trk
istilas silinemeyen izler brakmt. G ebe kabileler s
rlerini ky blgelerin ovalarna kadar gtm eye devam
ediyorlar ve hatta belli llerde bu lkede yerleiyorlard.
Daha sonra, znik imparatorluu Avrupa'da yeniden sa
lam bir biimde yerletiinde, gney Rusya'dan kopup g e
len, Tuna'y geerek Balkanlara girmi olan Trk kitleleri,
Bizans ularndaki askeri unsuru glendirm ek amacyla
Kiik Asya'nn batsna aktaryorlard42. 13. yzyl orta
snda Konya sultanlyla srdrlen iyi ilikilere karn,
snrdaki T rk unsurlann basksnn btn snr boyunca
yeniden a n a ra k hissedilmesi yznden bu tr lem ler ka-

42. D as Frstentum M entesche, blm I.

42

m lm az olmutu. Trk ularndaki faaliyetin bu yeniden

canlannn nedenleri, K onya Sultanlnn tarihinde yat
maktadr.
13. yzyln banda sultanlarn Gazilerle bir anlamaya
varmay, hatta onlarn hizmetlerinden kendi devletleri ad
na yararlanmay baardklarn grmtk. Ne ki,
Aladdin Keykubad'n hkmranlnn son yllarnda bu
anlama nemli lde bozulmutu. Mool istilasnn, Dou'nun her yannda yol at korkun kargaalk, hem ge
ni gebe Trk kabilelerinin43, hem de dalan ordular
dan ayrlan askeri etelerin44, o zamana dek Mool saldr
sndan korunm u olan Konya devleti zerine srlmesi so
nucunu getirmiti. stilann nne katp srd kagnlar,
doal olarak, snr blgelerinin otlaklarna dalyorlar ve
tam da Konya devletine iten ie m uhalif unsurlarn say
sn arttryorlard. Bylece, artan honutsuzlua yeni bir
ivme kazandrlm oldu ve K eykubadn olu dneminde,
1239 ylnda, Trkm enler arasnda gl bir dinsel ve top
lumsal ayaklanma patlak verdi. Bu, iddetle bastrlan ama
snr blgelerinde iyice yaygnlk kazanm olan ve oralar
da varln srdren B aba shak hareketiydi45; bu olay,
ularla devlet arasnda zaten varolan uurum u derinletirdi
ve devleti, en deerli Tiik sava unsurlarnn katksn
dan ebediyyen yoksun brakt. Sultanln zayfl,

43. NESEV, H istoire d Sultan D jetal cd-in M ankobirti. cv. O.

HOUDAS. Paris. 1895. s. 264. Burada, gebe kabilelerin Mool isti
las ile nasl harekele getiklerini gsteren aklayc bir rnek yeralmakladr.
44. rneein H akem liler ordusundan ardakalanlar bvlcydi: bkz:
IBN BB (HOUTSM A, Recueil. iv), 188 ve 191 s.
45. Bylece Seyyid Gazi'deki uc-savalar tekkesi, Baba shak
hareketini devam ettiren Kalenderi dervilerinin (sonra da Bektailiin) merkezi haline geldi.

43

1243de M oollarla ilk atm ada gzler nne serildi:

M ool ordusunun bir mfrezesi, Bizans destek birlikleri
nin ve hatta N orm an paral askerlerinin yardm na karn
Seluklu ordusunu kesin bozguna uratmaya yetti. Bu an
dan itibaren Konya sultanlar gittike dknletiler ve
M oollarn uyruklar haline geldiler. M oollar da onlar
Anadolu'nun mali smrs asndan ygun bir ara ola
rak kullandlar.
te yandan, snr blgeleri bamszlklarn korudular
ve K onya'dan ayrlklar giderek belirginleti. Seluklu
sultan onlarn Bizans snrna saldrlarn artk durdura
m az oldu. Bu aknlar, o sralarda ular iin her zam ankin
den daha nemli hale gelmiti. Uzun bar dnem inde ucsavalan topraa yerlemi ve saylar da artmt. Sultan
onlar apul seferlerine vollayam az olunca durumlar tehli
keye girmiti. stelik, M oollardan kaan herkes imdi
ulara akn ediyordu: Seluklu devletini, yeni efendilerin
gznden dm nde gelenler; ar vergi ykne daya
namayarak g eden kyller ve kentliler; srlerinin ya
m alanacandan korkarak buralara snan gebeler. A l
ageldikleri varlk koularndan kopm u ve birbirine en
kart unsurlardan oluan, saylar da giderek artan bu in
san kitlesi iinde, gene Gaziler belirleyici etkendi. Bunla
rn saflar yeni gelenler arasndaki askeri unsurlarla, ilk
azda da maiyetleri ile birlikte buralara snan ve doal
olarak nder rol oynayan, Seluklu devletinin nde ge
lenleriyle geniliyordu. Bir dier, nemli unsura, "kutsal
kiilere", yani ran ve Trkistan'dan Anadolu'ya kam
olan eyhlere ve dervilere de deinmeliyiz. Kendi lkele
rindeki halkn hem dinsel, hem de siyasal nderleri olan
bu kiiler, M oollara kar direnie nderlik etmiler ve
doal olarak fatihlerden kam ak zorunda kalmlard. Sap
kn retilerin yayclar olarak bunlar Seluklu kentlerin
de pek ho karlanmamlard; stelik oralarda M oollar
44

karsnda gvencede olmalar da zordu. U larda ise hem

gvenlie kavutular, hem de scak bir kabul grdler. Her
trl gzpek servene atlmaya hazr bu youn ve heye
canl kitlelere dinsel oku aladlar. Burada, snrda ve
Gaziler ortamnda bu coku, ksa zam anda kfirlere kar
sava konusunda fanatik bir kararlla dnt. Bizans s
nrlarna yaplan yeni saldrlar, Gazilerin, dmannn ar
tk eski direnm e gcne ve Akritlerin desteine sahip ol
madn abucak anlamalarn salad. Birok yerde snr
karakollar pek seyrekti ve bunlar savunanlar da istilacla
rn safna katlm aya kolayca ikna oluyorlard. nk Bi
zans artk znik mparatorluu deildi. Bir kez daha, A vru
pa'da yerini salamlatrm durumdayd. Bazileus Konstantinopla geri dnm , imparatorluk siyasetinin arlk
merkezi yeniden batya kaymt. Yalnzca ordu deil, A k
ritlerin baz mfrezeleri de kk Asya'dan geri arlarak
Balkanlarda savam aya gnderilmilerdi. Bu nedenle, do
u snr korunmaszd ve geri kalan Akritler kendi durum
larnn grevsizliinin bilincindeydiler. A y n c a , Kilise ve
soylular gibi byk toprak sahiplerini kayrp kk top
rak sahibi kyllere ar bask uygulayan Paleolog'larn ta
rm ve maliye politikalar, asker-kyller arasnda byk
bir honutsuzluk yaratmt. Akritlerin, taht gaspeden Paleologa kar meru varis Laskaridis'i desteklemeleri, d u
rumu daha da etrefilletiren bir siyasal atma nedeni ol
mutu.
Btn bunlarn sonucu ksa zam anda kendini gsterdi.
Yaklaan Trklere kar urada burada, esas olarak da
kentlerde gsterilen direni hemen her yerde zld. Bir
ok yerde, dman lkeye sokan bile Akritlerin kendileri
oldu. Umutsuzluun, toprak azlnn, ganim et elde etme
hrsnn ve dinsel fanatizm in yollara drd Trk kitle
leri, olaanst bir g ve kalabalkla, 1300'lerde artk ke
sinlikle elden gitmi olan K k Asya'nn bat blgelerine
45

akn ettiler. lke o k sayda Trk Gazi beyliine blnd;

ite bunlarn arasndan O sm an'n beyliinin yazgs, bir
dnya imparatorluu konum una erim ek olacakt46.

46. D a s Fiirestentum M enlesche, ikinci blm.

46

III

UC-S AV A ILA R I B E Y L N D E N
M P A R A T O R L U A
K k Asya'nn Trkler tarafndan fethinin iki aamada
gereklemi olduunu grmtk. Trkler, 11. yzyln
sonuna doru Kk Asya'nn tm n istila etmekle bir
likte, yarmadann yalnzca orta ve dou ksmlarn elde
tutabilmiledi. Kk Asya'nn batsnn da efendileri ha
line gelmeleri, ancak 200 yl sonra, 13. yzyln sonuna
doru ikinci bir istila dalgasyla m m kn olabilmiti. Her
iki istila da ne fetihi bir devletin iyi planlanm askeri i
galine, ne de gebe halklarn istilasna benziyordu. Tam
tersine bu iki istila, Trklein saldr gcnn giderek art
m asnn ve BizanslIlarn savunma gcnn de srekli azal
m asnn yaratt uzun sreli bir gerginliin sonucuydu.
Snr eddinde alan bir gedik, uzun zamandr engellenen
sularn zgrce akp tamasna yol amt. Kabile sistem
lerini hl koruyan gebe Trkler, her iki istila hareketine
de katldlar; yani, fatihlerin peinden, boyunduruk altna
alnm lkeye geldiler. A m a her iki durum da d a rolleri,
Gazilerinkinden, kuaklar boyu snra saldrm ve onu
inem i, bylece ilerde fethedecekleri lkeyle har neir
47

olm u u savalanrunkinden daha nemsiz oldu. Ftuha

ta nderlik eden ve nemli lde de onu gerekletiren,
ite bu Gazilerdi. Ve doal olarak da Gazilerin nderleri,
bu yeni fethedilen topraklarda kurulan emirliklerin beyleri
olmulard.
te yandan istilaclarn yalnzca, snr blgeleri olmak
dolaysyla o istilaclarn kltrel zelliklerini zaten belli
llerde zm lem i olan ve uc olduklar iin de rksal bi
leim ile kltrel, toplumsal, dinsel ve siyasal hayat tarz
bakm ndan i blgelerle kesin bir kartlk iinde bulunan
alanlar ellerinde tuttuklarn grmtk. 11. yzyl istila
hareketi, Bizansllarca eski kltre] snra geri pskrtl
m ve orada durdurulmutu. Bylece, kendisi bir uc hali
ne gelm ek pahasna bat Kk A sya kurtanlm oluyor
du. Buras ilk igal^srasndaki yirmi-otuz ylda kltrel ve
rksal alardan zaten nemli deiiklikler geilmiti, son
raki 200 ylda ise, snr blgelerine zg karm a kltrn
zelliklerini edindi. Bylece, ayn koullarda yaayan ve
benzer bir rksal bileime sahip olduklar iin daha sk
ilikiler iine girmi bulunduklar dmanlaryla kuaklar
sren tem as sonucu bu blgeler, artk ikinci bir saldrda
Trk!erin eline kalc olarak gem eye hazr durum dayd
lar.
Bat Kk Asya'da, 13. yzyln ikinci y a n s n d a fethe
dilen topraklarda b ir dizi Gazi beyliinin kurulduu ikinci
istila hareketine dek Trk A nadolusunun tarihini izlemi
bulunuyoruz. B unlar arasnda O sm an'n beylii, yani daha
sonra O sm anl mparatorluu haline gelen ekirdek de
vard. Birinci blm de, O sm anllann kkenine ilikin ta
rihsel gelenei incelemi ve en eski ve en esasl gelenein,
tarihsel eletiri snavndan geebilen tek gelenein, O s
manlIlarn, Gazi olduklarn ve nderlerinin de giderek b
y yen gl b ir Gazi rgtlenmesinin efleri olduunu
aka ortaya koyduu sonucuna varmtk. imdi de, dil
48

bilimsel zmlem enin sergiledii bu sonucun, tarihsel

gelimeye daha genel bir bakla, izdiim iz grnme na
sl m kem m el bir biimde denk dtn gryoruz. B a
t Kk Asya'daki dier beylikler de Gazi beylikleriydi.
Bunlarn bir teki bile, kabile bilinci ya da kabile kkenine
ilikin bir belirti gstermez; her biri, bulunduu blgeyi
fethetmi ve sonradan bir hanedann kurucusu olan eflerce ynetilen Gazi rgtlenmesinden kaynaklanmtr.
Balangta Osmanllar, dier beylikler arasnda pek
m tevaz bir rol oynamlardr. Kk Asya'nn en gney
bat ucundaki Mentee Beylii, en eski ve ilk bata en
nemli beylikmi gibi gzkmektedir. Bu devletin zel
kkenini bir monografide tartm ve buray fethedenle
rin, Antalya gibi byk bir limann bile daha 13. yzyln
bandan itibaren Trklee gemi olduu Seluklu kylanndan, Likya ve Pam filyadan, deniz yoluyla gelmi olduklanm belirtmitim. B urada Gaziler, ky blgelerin de
nizci halklaryla ortak korsanlk seferlerine girimilerdi.
Kken bakmndan, Tiirkler ile evredeki Bizans topraklan n d a yaayan yerli halktan unsurlarn bir karm olan
Gazi korsanlar, Bizans donanmasnn zayfl nedeniyle
denizlerde istedikleri gibi at oynatyorlard. nk impa
rator, tasarruf amacyla 1284 ylnda donanm ann datl
masn emretmiti. Bu olaylarn getii dnem de yaayan
Bizans tarihisi Pachymeres, ok sayda Bizansl denizci
nin isizlik yznden dm ann, korsanlarn safna katl
mak zorunda kaldklarn yazmaktadr. Grld gibi, i
blgelerdeki snrlarda egem en olan koullarn tpksn,
burada kyda buluyoruz. Gazi korsanlar, gemileriyle ulatklan K aya kysndaki kentlerde ve M enderes rmann
vadisinde kalc bir biimde yerletiler. blgelerden bu
ralara akn eden Trklei de ynetimleri altna alp, R o
dos'u bile fetheden M entee Beyliini kurdular. Ancak,
daha 1310 ylnda Sen Jan valyeleri o n la n buradan s49

riip kardlar ve Rodos'ta egemenliklerini kurarak, M ente

e korsan devletinin Ege Denizi kylarna ve adalarna
herhangi bir geni apl sefer dzenlemesini nlediler47.
M entee Beylii ksa zam anda nder durum unu yitirdi;
nderlik, kuzeydeki Trk kom usu Aydn Beyliine geti.
blgelerden ilerleyen bu beylik, nce zmir'in i blge
sini, sonra da kysn ele geilmiti. Rahip.-valyeler ta
rafndan elleri kollar balanan mentee korsanlan, imdi
Aydn beylerinin evresinde toplanyorlard. Gazi Um ur
Bey'in ynetiminde Yunanistan, M akedonya ve Tarakya
kylarn yamaladlar. Bu lkelerin i atmalarnda ta
raflara yardmc birlik hizmeti de gren bu insanlar, ta i
lere kadar girdiler ve Anadolu kysna zengin ganim etler
le dndler. Bunlar, Balkanlara akn yapm ada Osm anlIla
rn ncleriydi ve daha sonra Osm anl devletiyle btnle
tikleri zaman, hem dzenli bir deniz giic, hem de korsan
donanm as olarak katklarda bulundular. Korsan d o n a n m a
s, ou zaman hkmetin bilgisi ve onay dahilinde ol
makla birlikte genellikle kendi inisiyatifiyle sefere kyor
ve gerekliinde hkm etin hizmetinde oluyordu. Avdn
Beylii, kara ve deniz Gazilerinin ok talihli bir bileim iy
di48; faaliyetlerine son verilebilmesi iin, Papaln girii
mi zerine Venedik, Kbrs ve Sen Jan valyelerini itti
fak yapmas gerekmiti. Hristiyan mttefiklerin yollad
gler, 1344 ylnda zmir limann zaptettiler ve d n yl
sonra U m ur Bey, buray geri almaya alrken hayatn
kaybetti.
A ydn'n kuzeyinde, iki ky beylii daha Gazilerin fe
tihleriyle gelimi durumdayd: Bakenti M anisa olan Saruhan Beylii ile, anakkale Boaz'nn kylarnda, Truva

47. D as Fiirstentum M enlesche, n ve drdnc blmler.

4 8. D as Fiirstentum M enlesche, ss. 35-37.

50

v asna yerlemi bulunan K aresi Beylii49. Anadolu'nun

gneyinde, A ntalya yaknlarnda, bir baka ky beylii
olan Teke Beylii ile, kuzeyde Sinopda, gzpek aknlan
ounlukla Krm'a ve Trabzon Rum larna ynelik olan,
Gazi elebinin kk korsan devleti vard. blgelerde
de farkl byklklerde bir dizi beylik bulunuyordu; bun
lardan bazlar, rnein Paflagonya'daki (Kastamonu ev
resi) andaroullar, Teke'in kuzeyindeki Hamidolular
ve hepsinden nemlisi de, iki byk emirlik olan Germiyan ve Karaman beylikleriydi. Bu son iki beyliin Gazi
karakteri daha az belirgindir.
Germ iyan Beylii, eski Trk-B izans ucu olan Figya'da
kurulmutu. Bakenti Ktahya daha 12. yzyln sonunda
Seluklularn eline gemiti. H anedann soyu, Seluklu
devletinde nemli rol oynam olan bir aileye dayanyor
du; bunlar, byk bil' olaslkla, M oollarn nnde ulara
geri ekilmiler ve burada bir beylik kurmay baarmlar
d. Bat A nadolu'da Trk fetihleri balad zaman G erm i
yan Beylii kurulm u durumdayd. Bu fetihleri gerekle
tiren beylik olmasa bile, onlara katlm olduu kesindir.
rnein Aydn Beyliinin kurucusu, Germiyani) bir askeri
efti. Bu nedenle, batda gelien emirlikler Germ iyan bey
liinden bam sz olsalar da, daha eski bir koruyucu devlet
olduu iin ona kar saygl bir tutum taknrlard. Bu G a
zi emirlikleri asndan G erm iyan Beylii, bir geri blge
rol oynam aktayd ve Seluklu geleneklerinin mirassyd. Germ iyanoullannn yneticilerinin Gazi Unvann al
m ayp bu nvan batdaki kom ular ve vassallarna brak
m olmalar artc deildir. Y alnzca G erm iyan Beylii
nin kuzey kom usu Osmanl Beylii, bu emirliin etkisi
49.
Karesi beyleri, soylarnn Danimendlilere dayandn ne s
rerler (bkz: D as Frstentum M entesche, s. 21); bu da, szkonusu dev
letin Gazi karakterinin ak bir kantdr.

51

altnda deildi. Hatta kaynaklarda, eski bir dmanln iz

lerine bile rastlanm aktadr50; bunun nedeni, belki de, Germiyanollarnn OsmanlIlar kendilerine baml klmaya
alm olmalardr.
lk bata phesiz bir Gazi devleti olmu olan Karaman
Beyliine de deinmeliyiz. Bu beylik, Seluklularn gney
ularnda. Kk Ermenistan snrnda, yani eski Toros s
nr blgesinde domutu. Trkmenler arasnda 1239 yln
da patlak veren ve Seluklu devletini kuvvetle etkileyen
Baba shak dinsel ve toplumsal hareketinin. Karaman bey
liinin kurulm asnda rol oynad anlalmaktadr. Ancak
Seluklularn 1300'lerde ortadan kalkmasndan sonra, K a
ramanllar, eski Seluklu devletini giderek ele geirdiler
ve Konya'y kendilerine bakent yaptlar. Devletlerinin
adm adm eski Seluklu geleneklerini benim semesi de
bundan sonra -oldu. Karamanllar, kendilerinin Seluklula
rn meru varisi olduklar fikrini bile ortaya attlar ve A na
dolu beylikleri arasnda stn bir mevkileri olduunu ne
srdler"1. Anadolu'nun 14. yzyldaki siyasal yapsna
ilikin bu zetten de anlalaca gibi, Osmanl devletinin
Gazi karakteri yalnzca ona zg deildi; baka birok
beylik, kaynan Gazi hareketinden almt ve Gazi gele
neklerini s rdrm ek teydi'2.
Peki bu Gazi gelenekleri nelerdi? Kfirlere kar otak
sava arlarndan ve ulara zg toplumsal ve kltrel
kimliklerinden baka, kendilerini baka topluluklardan
ayrdetmelerine yol aacak, rgtlenmelerine i istikrar
kazandracak ve bir Gazi devleti kurm ak asndan nemli
olacak zel kurum lan ve kurallar var myd? Gazilerin f i i 50. Yukarda, s. 1 l e bkz.
51. D a s Frstentum M entesche, s. 52.
52. Anadolu beylikleriyle ilgili ksa bir kaynaka, Byzantion, xi, s.
301, not 2'de yer almaktadr.

52

tvvet ilkesine bal olduklarm biliyoruz. K saca akla

yacak olursak ft vvet, mistik eilimiyle birlikte slamn
anlad anlamda erdemli bir hayat srlebilmesini sala
yacak kurallar bitniidiir^eitli slam lonca rgtleri, ah
laki rehberleri kabul ettikleri ft vvet'i temel almlard.
rnein, Gazilerin yansra, esnaf ve tccarn oluturduu
bir kardelik birlii olan Ahilik adl bir f t vvet rgt
vard. Bu fiit vvet rgtleri, 1200 yllarnda Halife Nasr
tarafndan yeniden dzenlendiler. Bu son byk Abbasi
halifesi, btn enerjisini halifeliin dnyevi gcn arttr
m aya ve Mslmanlar Hallarn saldrlarna kar rgt
lemeye hasretmiti. F tvvet'i dzenlemesi de m uhtem e
len ayn amalar dorultusundayd ve askeri nemi olan
btn gleri dzene sokarak halifenin ahsna balamay
hedef alyordu. Esnaf loncalar kukusuz askeri potansiye
le sahipti ama, kendi nderleri emirler tarafndan ynetilen
gerek askeri rgtler ok daha nemliydiNToplumsal ve
rksal bakmdan halkn geri kalanndan farkl olan b un
surun, daha valyece bir biimde rgtlenmesi gerektii
akt. Gazi rgtlenmeleri, tam da, rehber ilkeleri olan ka
firlere kar cihat dncesi nedeniyle gerekli nitelikleri
pek gzel tutturuyorlar ve halifenin planna m kem m el bir
uyum salyorlard. Halife Nasr'fn zamanndan sonra G a
zi nvan, Hal Seferleri srasnda Hristiyanlarn tehdidi
altnda bulunan snr blgelerine dnm olan Suriye ve
kuzey M ezopotamya'nn hkmdarlar tarafndan benim
sendi. Bu hkm darlar halifeye, hem bal olann hem de
"st"n ("seigeur") karlkl sadakat ykm llnn
bulunduu ft vvet balaryla balydlar. Ayn balar, r
gtn kendi iinde e m ir ile "valyeleri" arasnda da geerliydi. Bylece, Hallara kar m cadele dnem inde slamn merkezlerinde de yank bulan ve itibar kanlmaz
olarak artan popler Gazi hareketi, imdi Suriye ve M ezo
potamya'da, Avrupa'daki valyelik rgtlenmesiyle kar
53

latrlabilecek bir kurum a dnm oluyordu. Uzak A n a

dolu ucla n n d a Gazi hareketi, kukusuz, bir halk hareketi
o lm a zelliini korudu. A m a yle olsa bile, valyeliin
zellii olan niteliklerin birou bu halk hareketinde isel
olarak mevcuttu ve Eski slam lkelerinde gelien Gazi
valyeliinin etkilerinin er ya da ge bunlarda da ortaya
kaca ve bu nitelikleri glendirecei kesindi. H er hal
karda. Anadolu Gazileri arasnda, bir yandan onlarn f tvvet ile olan ilikisini ortaya koyan belirli dncelerin,
geleneklerin v e balarn bulunduunu gsteren; te yan
dan da A nadolu Gazilerinin ya da en azndan nder unsur
larn, birbirlerine zel balarla bal bir grup duygusuna
sahip olduklarna iaret eden pek ok olguyla karlam ak
tayz53, 14. yzyln ortalarnda Eflaki'nin yazd Mevlevi
eyhlerinin yaam yklerini ieren eserde54, Gazi Unvan
nn verilii srasnda Bat'daki valyelik nvannn veriliindekine b e nzeyen bir tren yapldna lkiTdegTnmel e r vardr. Burada, A ydn hkm darlk ailesinden bir e m i re. Me^dej^Edeads"tarikatnn eyh tarafndan G azilerin
Sultan" nvannn verilii anlatlmaktadr. E.mr. sevhn
elinden onun savas-balvozunu alr ve basnn zerine koya f ir u and ier: "Bu baLvozla nce btn tutkularma
boyun edirecek, sona da btn din dmanlarn vokedec e in i.^ B u tren, ernirin eyhi kendi "st" olarak kabul
ettii anlam na gelmekte, szleri ise Gazi olmann ayn za
m anda ahlaksal ykm llkler getirdiini ortaya koym ak
tadr. Son olarak, "st"n kendi silahn vermesi, ftiivvet'in iyi bilinen bir tren kuralna karlk dmektedir.
15. yzyln O sm anl tarihi Akpaazade, gerek anlam
onun dnem inde artk unutulm u olan bir sylenceyi ak
tarmaktadr. B u sylenceye gre, O sm an Gazi, maiyetind53. Bkz: Byzantion, xi, ss. 306-308.
54. Bkz: Byzantion, xi, ss. 308-310.

54

dekilerden birine bir tim ar insan ederken ona kendi klcn

ve kupasn verir. Burada da, kiisel silahn verilmesini bu
luyoruz. A m a kupa kesinlikle bir Gazi treninin kalntsdr, nk kupairr/I/TT/vm'yneTIffd'e nemli bir rol oy
nad bilinmektedir. A yrca gazilerin, ilk kez 13. yzyln
sonlarna doru Bat A n adol u clan nda g r le n v e osmTF
lkr tarafndan da ok ge dnemlere dek benimsenmeye
devam edilen zel bir beyaz balk giyerek kendilerini hal
kn geri kalanndan ayrdklarn da biliyoruz. Sanrm bu
rnekler yeteiidir. Baz emirlerin benimseyip, bazlarnn
reddettii gazi nvanun, yneticisi Gazi olan bir devletin
zel karakterini ve eilimini ifade etmek iin kullanld
ndan emin olabiliriz.
Gazi devleti, askeri ftuhat amalayan bir kurulutu.
Reisin, kendisine bal olanlarn sadakati karlnda on
lara geim aralar salam ak ykm ll vard; bu da ga
nimet elde etm ek demekti. Kuruluu srasnda Gazi devleti
ylesine tmyle sava unsurlardan oluurdu ki, balan
gta, fethedilen topraklarn rgtlenmesi ve kullanlmas
iin gerekli elemanlardan, rnein m emurlardan, kyller
den, zenaatkar ve tccardan yoksun bulunurdu. Fetih sla
snda zaten m ahvolm u olan lkenin kaynaklara ksa za
m anda kurur ve yeni fetihler, ya da en azndan aknlar zo
runlu hale gelirdi. te ancak b fetihler ve aknlar durdu
u ve fatihler kendi kaynaklarna dayanm ak zorunda kal
dklar zaman, lkeyi yeniden ina etmek ve rgtlemek
grevi kendisini dayatrd. Bu amac gerekletirecek ela
manlara kendileri sahip olmadklar iin de, bu tr unsurla
r baka yerlerden lkelerine ekm ek zorundaydlar. Bu
sorunu zebilen biricik Gazi devleti, osmanllarnkiydi.
Dierleri, ksa bir refah dnem inden, baarl aknlar rneminden sonra nemsiz ve zayf bir durum a dtler ve bu
gerilemeyi i atmalar h e m elik etti, hem de onu hzlan
drd. 200 yl nce, 12. yzylda, Danimendliler de aynayn yazgyla yzyze kalmlard.
55

Peki, Osmanllar bu yazgdan koruyan neydi? Cevab

hemen vereyim: Her eyden nce, BizanslIlarn onlara kar
gsterdii inat direniti; bu direni, gerekten de, k e n
di bakentlerinin yakn evresini tehdit eden bir dm ana
kar zorunluydu. BizanslIlarn zaman zaman dier bat
beyliklerine kar giritikleri silahl seferlerin sona ermi
olduu -son sefer, Katalan Birlii'nin gnderildii 1304 y1nidayd- ve b beyliklerin kendi ftuhatlarn pekitirdik
leri bir srada, Osman'n G azilen, ilk ve ok mtevazi ba
arlarn daha yeni kazanmlard. nk burada, baken
tin yakn evresinde, titizlikle ayakta tutulan ve znik gibi
yardm na btn imparatorluk ordusunun birka saat iin
de koabilecei m stahkem mevkileri de ieren bir savun
m a sistemi tarafnda durdurulmulard.
Ne var ki Osman'n Gazi devleti, olaanst gcn i
te bu olaanst direnile m cadele iinde gelitirdi. Bu
devletin daha sonraki tarihinde aydedici nitelii haline
gelen rktc senlii ve direken gzpeklii, ilk genli
indeki bu yllar boyunca ruhuna derinlemesine ilemiti.
Bu uzun m cadele dnem inde, snrlan kesinlikle izilmi
olduklar iin dier emirliklerde artk isiz kalm ne kadar
sava unsur varsa, Osman'n Gazilerinin safna katlm
t. Bylece OsmanlIlarn kk devleti, kendi boyutlaryla
orantl olmayan genilikte sava glerini kullanabilir h a
le gelmi ve dolaysyla dinam ik gc olaanst artmt.
Bat Anadolu'daki fetihlerin hzyla karlatrldnda,
balangta, baar pek yava gzkyordu: Bursa 1326'ya
dek dmedi, znik 1331 de zaptedildi. Sonra, 1340'larda
ise Kk Asya'da BizanslIlardan alnabilecek ne varsa
hemen hepsi fethedilmiti. Yalnzca, kyda bakente ok
yakn bir-iki kent direnm eye devam ediyordu. M uazzam
surlar ve yaplar Boazn te yakasnda ykselen baken
tin kendisine saldrmak ise, henz hayal edilemezdi. D o la
ysyla, zorunlu bir duraklam a oldu.
56

Bu geici paydos su'asnda emirliin snrlar, m uhte

melen, Mool egemenliinin hzla gerilem ekte olduu do
u i blgelerine doru genilemiti. A m a hepsinden
nemlisi, Osmanllar bu aradan, fethettikleri topraklarda
yerlemek iin yararlandlar. D aha nce vurguladmz
gibi, Gaziler genellikle fethettikleri blgelere geni lde
uyarlanmlard. Bu, zellikle, dier Gazi beyliklerindeki
Trklerden yann yzyl daha fazla, Bizansl Akriilerle sa
vam ak zorunda kalan Osm anllar asndan geerliydi.
Ftuhatlarnn yava ilerlemesi sayesinde, yeni edindikleri
topraklarda yerlemek ve buralardan yararlanm ak iin bol
bol vakitleri olmutu. Bitinya'daki olduka byk kentleri
ve verimli ovalar ele geirdikleri zam an, byle bir lkeyi
idare etm eye yetecek kadar deneyim kazanm durum day
dlar. O sm anllann, saldrdklar lkenin uygarlna bu
denli byk bir uyum salamalar, Akritlerin guruplar ha
linde onlarn safna gemesini ve kaleler ile daha kk
kentlerin kendi istekleriyle teslim olmasn daha da kolay
latryordu. Grevlerinin zorluunun bilincinde olan O s
m a n lIla r, bu tr bar baarlar ve saflarndaki herhangi
bir art sevinle karlyorlar ve dm andan iltihaklar
hzlandrmak iin ellerinden geleni yapyorlard. 1305'de
bir Katala birliinin onlara iltihak etm esine55 baklrsa,
tmyle dman unsurlarn bile Osm anl saflarna katldkla grlr. G nm zde de varln srdren, nl
Osmanl Gazi ailesi Mihaloullar, soylarnn O sm an'a ilti
hak etmi bir Hristiyan dnm esine dayandn hi unut
mam iardr.
Ayn ekilde, OsmanlIlarn, Seluklu kent kltrnn
egem en olduu blgelere btn dier Gazi beyliklerinden
daha yakn olduklarn da hatrda tutmalyz. Geri blgele
rine az bir uzaklkta, K onya ile Konstantinopl arasndaki
55. PACHYMERES, ii 580 Bonn.

57

ve stelik O sm anl topraklarndan da geen nemli ticaret

yolu zerinde, Eskiehir (eski Doryleum ) vard. slam i
blgesiyle olan bu balant ok nemliydi, nk ancak bu
geri blge OsmanlIlara, fethettikleri topraklarn rgtlen
mesi ve kullanlmas asndan gerekli elemanlar salaya
bilirdi. Ahilerin, Osm anl devletinin daha ilk dnem inde
nemli bir unsur olduklarna hakl olarak iaret edilmitir.
Ahilerin, ft vvct temelinde rgtlenmi esnaf ve tccar
loncalar olduunu hatrlayacaksnz. Ahilerin varl, i
blgelerden ok sayda kentli unsurun OsmanlIlara iyice
erken bir dnem de katlm olduunu gstermektedir. D a
ha da nemlisi, bir ynetim sistemi gelitirebilecek gleri
temsil eden "ulema"nn, slam din adamlarnn varldr.
Bursa ve znik'in fethinin hemen ardndan bu kentlerde ila
hiyat okullar yani m edreseler kurulmutur. Bu da, ulem a
nn daha o zamandan O sm anl devletinde gl bir mevkiye sahip olduunun kantdr. Ulemann erken dnemlerde
ie karmas, bir baka adan da nemlidir: Bunlar, eski
slam ynetim geleneklerinin yansfra, Hristiyanlara ve
Yahudilere kar hogr ilkesini getirdiler. Bu, onlarn,
M slm an olmayanlardan bu hogr karlnda aldkla
r cizyeye dayanan mali politikalaryla yakndan ilgiliydi.
Dolaysyla, Gazi devleti zerinde ok gerekli olan bir etki
yapm oldular. nk Gaziler fethettikleri topraklarn uy
garlna kar, kendileri uzun sredir o uygarlkta kk sal
dklar iin ok hogrl olsalar da, fanatik dervilerin
fethedilen lke halkna slamiyeti zorla kabul ettirmek y
nnde kkrttklar "din mcahitleri" olma zelliini koru
yorlard. Uygarlkta herhangi bir kesinti olmamas fatihle
rin Gazi karakteri sayesindeyken, bu uygarln eski dinin
koruyucu kalplar iinde yaam aya devam edebilmesinin
de ulem ann erken bir zam anda ie karmas sayesinde l
dn syleyebiliriz. Bu durum, zellikle, ulem ann etki
sinin ar bast kentlerde geeiiydi.
58

A m a, ilk blm de szn ettiimiz, Bursa camiindeki

1337 tarihli kitabe, bu devletin nderlerinin kendilerini ne
denli Gazi hissettiklerini bize gstermektedir. Bitinya'nn
fethinden sonra verilen arann ksa sreli olmas kanl
mazd. Yeni fetihlerde kazanacaklar an ve erefin ekici
liine kaplm Gazi kitleleri, giderek atan saylarda O s
m a n lI Devletine akn ediyorlard ve onlar oyalayacak bir
eyler bulmak gerekiyordu. Bizans mparatorluu'nun i
mcadeleleri, geici bir sefer frsat yaratt. Osmanllar, ra
kibi V. Jan Paleolog'a kar im parator VI. Jan Kantakuzen'e yardm etm ek zere, 1345 ylnda Trakya'ya geni
birlikler yolladlar. Bizanshlar, destek birliklerini daha n
celeri ky beyliklerinden, esas olarak da Aydn Beyliin
den salyorlard. A m a Aydn Beylii o srada, zmir'de
slenmi olan H uistiyan Levant Devletleri Birliinin g
leriyle sava halindeydi. Kantakuzen, bu yzden Osmanl
kom usuna bavurm u ve bylelikle onu Bitinyann efen
disi olarak kabul etmi, hatta ona kendi kzn vermiti. Bu
olay son derece nemli sonular dourdu; nk seferden
zengin ganimetlerle dnen Gaziler, Osmanl hkmdarna
gelecekteki fetihleri nereye yneltmesi gerektiini gsterdiler. Hedef, Trakya ve M akedonya idi, buraya giden yol
ise anakkale Boazndan ve Gelibolu yarmadasndan
geiyordu. anakkale Boaz ile aralarnda Karesi Gazi
Beylii bulunan Osmanllar, bu beyliin bir d zayflama
ve i zlme dnem inden gem ekte oluundan yararlana
rak onu ele geirdiler. Ksa bir sre sonra, Kantakuzen'in
hizmetindeki O sm anl birliklerine imparatorun emriyle
Gelibolu'da bir m stahkem mevki verildi ve buras ksa
zamanda, 1354 byk depremini izleyen yllarda, Osm an
lIlarn Gelibolu yarm adasn igal etm ede kullandklar s,
ilerde Balkanlara yapacaklar seferler iin k noktas ha
line geldi.
A ncak O sm anllar batda bu fetih seferlerine girime
59

den nce. Dou Anadolu'daki topraklarn genilettiler56,

1354'de, Gelibolu yarm adasnda yerletikleri ylda, A n k a
ra'y, eski Seluklu uygarlnn zelliklerini tayan bu ilk
byk kenti a lm a y b a a rd la r. Bu kentle kesilen b ir sikke,
bu olaydan ok k s a z a m a n ncesine, en a zn d an ] 343'e
kadar, M ool ( a m a elbette uzun sredir artk r a n h k m )
lh a n lIla r n parlak bir biimde rgtlenmi ynetiminin bu
kentte varln srldn ortaya koymaktadr. Ankara,
toptanc tccarlarn ve z a n a a erbabnn kentiydi; ayn za
manda, Ahi rgtlenmesinin merkezlerinden biriydi. K
k A sya ilerine bu giri, Gazi devletine, fetihlerini r
gtlemek iin muhta olduu kentli unsurlar salad. A m a
Kk A sya'ya yneli, Karesi Beyliinin zaptyla birlik
te, A nadolu beyliklerine Osmanl devletinin oluturduu
tehlikeyi btn aklyla gstermeye yetmiti. 1362 y
lnda babas Orhan'n yerine geen O sm anl Bevi I. Murad57, yeni fethedilmi topraklarn K araman Beyi nderli
indeki bir ittifaka kar savunmakla ie balamak zorunda
kald. M u a d , ok saydaki tecrbeli savann yardmyla
ksa zam anda rakibine boyun edirdi ve egemenliini. Danimendlilerin izlerini tayan eski bir kent olan Tokat'a
dek geniletti. Orada, 150 yl nce Seluklu sultan . Alaaddin Keykubad'n em riyle Farsa yazlm olan eserden,
Gazi hanedannn tarihesinin Tiirkeye aktarlmasn em
retti. B u konuya, kendi Gazileri arasnda yaygn bulunan,
Danimendlilerle ilgili trkler ve ykler dolaysyla m e
rak sarm olabilir. Daha sonra Murad, Karamanllar ve
56. Aadakiler iin, bkz: Zur Geschichtc A goas i n M itelaller,
ss. 346-354.
57. Doru tarih. J. MLLER tarafndan Siiz.-Ber. Akademic Wiet.
Plil,- hisf. Kl. (ix. 1852, s. 366 vd.) da yaynlanan ksa bir kronikte
verilmektedir; ayrca Vrckhea Khroiika (Memaia tis Elenikes Istoias, i, iinde) Atina, 1932-33, say 52.

60

onlarn mttefiki olan beylerle birok kez savat ve her

seferinde A nadolu'da biraz daha toprak kazanm olarak
zaferle dndii. A m a ayu zamanda. Anadolu'daki toprakla
rn bar yollardan da sistemli bir biimde geniletti.
Olu Bavezid'in evlendii Germivan prensesi, 1381 yln
da, bakent Kiitahya da dahil olmak zere bu beyliin ge
ni bir blmn eyiz olarak getirdi. Daha sonra Murad,
bir dier 'kom u beylik olan Hamidoullarnn neredeyse
btn topraklarn satn ald. Bunu yapabilmesini, Gazile
rin Bat'daki aknlarndan getirdikleri m uazzam ganimet
sayesindeki olaanst zenginliine borluydu.
nk 1360 dolaylarndan itibaren Balkanlarn istilas
tam hzla devam ediyor, Gaziler slam'n snrlarn yeni
den ilerletiyorlard. Bu snrn 11. yzylda Toros ve F
rat'tan Orta A nadolu'nun bat snrna kaydrlm ve 13.
yzylda da Ege Denizine dek ilerletilmi olmas gibi, im
di de 14. yzylda bu snr Balkanlara doru geniletilmi
ve daha da ileriye, Ardiyatik kys ile Alpleri eteklerine
dayanmt. Ancak artk bu eylemler bamsz Gazi kitle
lerinin kendiliinden yapt bir ey deil, planl ve iyi r
gtlenmi devlet giriimleriydi. Devlet artk bu seferler
iin gerekli aralara, yani bir orduya ve bir ynetici kadro
ya sahipti. Gene de, kutsal sava (cihat) am acna hizmet
eden Gazilerin devleti olduunu hep hissetti ve gerekten
de imdi Gazi devleti K a tesokhin idi. Osmanl Beyliinin,
geriye kalan biricik Gazi devleti; Gazi hareketinin, n s
nrlanln ok tesine yaylm zellikle etkin ve baarl
temsilcisi olmas, Anadolu'nun drt bir yanndan sava
genleri ve kutsal sava, serven, n ve ganim et peinde
koan biitiin unsurlar kendine ekiyordu. Bu devletin as
keri potansiyeli, daim a, kendi apnn -bu ap srekli ge
niliyor olsa bile- ok tesinde olmutu. Dolaysyla bu
devlet fethetmek; gazaya, yani kutsal savaa devam etmek
zorundayd. Fetihlerinin artmasyla birlikte baanlarnn
61

n de ayn lde artyor ve bu, d a h a da uzak blgeler

den srekli atan sayda gnllnn saflara katlm asna yol
ayordu. Osmanl Devleti g ve genilik bakmndan
durmakszn byrken, savalar i bulacaklarndan emin
olduklar yeve akan dier beylikler zayflyordu. Bu zayf
lk iinde, kolay bir av haline gelecekleri gnn yakla
makta olduunu hissediyorlard. Bu nedenle, aralarnda en
gl olann, K aram an Beyliinin etrafnda birletiler. Bu
ittifakn, yaklamakta olan sondan kurtulmak iin umut
suzca safettii abalar, O sm anhlar iin bir bahane olu
turdu ve hatta onlar, bu beyliklere kesin darbeyi indirm e
ye zorlad.
Osm anhlar, 1400 ylnda btn beylikleri birletirmi
ve neredeyse Anadolu'nun tmnn efendisi haline gel
milerdi. Bu srada, Bizans'n Avrupa'daki topraklanln da
hemen hepsini fethetmilerdi; Bizans'n elinde, yalnzca,
Tiirk denizi ortasnda bin yllk surlaryla bir adack gibi
ykselen Konstantinopl kalmt. Bu arada Bulgaristan da
alnm, Srbistan'n elinde ise eski topraklarndan kk
bir para kalm ve bu ksm bile Tklere baml kln
mt. Trk ordular Bosna, Arnavutluk, Mora ve Eflak'ta
savayordu; Trk Gazi aknclar Macaristan'n ilerine ve
Styria Alplerini vadilerine dek gitmilerdi. Trk korsan
gemileri Ege Denizinde gziipek talan seferlerine kyor
ve o zam ann en gl donanmas olan Venedik d o nanm a
sna m eydan okuyorlard. Hristiyanlk aleminin Kutsal
T opaklanndaki son mevzilerini yitirmesinin zerinden
henz bir yzyl gemiken, imdi bu alem, Avrupa'nn
tam kalbinde M slm anlar tarafndan tehdit edilmekte ol
duunu gryordu. Bat, saflarnda Macaristan kral ile
Fransz kralnn torunlarndan birinin de bulunduu bir
valyeler ordusunu, bu tehdidi altetmek iin gnderdi ve bu
ordu 1396'da Bulgaristan'da, Tuna zerindeki Nicopolis'de
(Nibolu), kelimenin tam anlam yla im ha edildi. Bu zafer
62

den sonra Beyazid en cretkar planlar uygulam aya koyul

du. Kendisi Dou Anadolu'ya saldrrken ordularndan biri
Konstantinopl'u kuatt; bu arada Suriye'yi fethetmeyi ta
sarlad bile sylenmektedir. Gerekten de, bu devlet d a
ha o zamandan bir imparatorluk deil miydi?
Tarihin kendisi, bu soruyu olum suz ynde yantlam
tr. Osmanl devletinin M slm an Dou'da ylesine ener
jik bir biimde giritii fetihler, imdi onu baka bir gle
atm aya srklemiti. Eski slam aleminde geni bir im
paratorluk kurma ihtiras iinde olan Timur, bu rakibi daha
bandan ezmeye kararlyd. 1402'de Ankara'ya dek geldi
ve burada Bayezid'in ordusunu bozguna uratarak onu esir
ald. Bozgunun gereklem e koullan ok nemlidir: S a
va srasnda Osmanl ordusunun tm yerel birlikleri d
m ana iltihak etti. Bu yenilginin sonulan da ayn derecede
dikkate deerdir: K k Asya beylikleri yeniden kuruldu
lar ve bamszlklarn elde ettiler; geri kalan Osm anl
topraklar da ok sayda paraya blnd. Btn bunlar,
Osmanl devletinin yapsnn henz son derece istikrarsz
olduunu ve imparatorluk lksnn henz kk salm ad
n ortaya koymaktadr. Beyazidin tasarlad gibi bir im
paratorluk, cretkr bir ihtirasn ham hayalinden ibaretti.
Bayezid, yalnzca devletinin bir imparatorluun kurulmas
iin gerekli hereye henz sahip olmadn gzard et
mekle kalmam; ayn zamanda, bir imparatorlua gtre
cek gerek ynn, kendi ncellerinin amaz bir igdyle
izledikleri ynn neresi olduunu da kavrayamamt. G a
zi hareketiyle eski slam dnyasnn gelenekleri arasnda,
Hristiyan lkelerinin fethiyle M slm an D ouya doru
genileme arasnda o zam ana dek varolan talihli uyum,
Bayezid ynetiminde bozulmutu. B ayezid hem i, hem de
d politikasnda G azi geleneklerini terketmi ve slam'a
doru tek ynl bir eilim gsterm eye balamt. Artk
sayca ok fazla ve o k gl olan ulema, yalnzca sultan
63

Y ksek slam'n daha ince alkanlk, zevk ve sanatlarna

yneltmekle kalm am; ayn zamanda devletin rgtlen
mesi konusundaki grlerini de ona kabul ettirmeyi ba
armt. D evlet rgtn, byiik bir hzla ve varolan ko
ullar hie sayarak, eski slam gelenekleri uyarnca biim
lendirmeye alyorlard. Hepsinden nemlisi de, ulem a
nn. sultana kendi d politika anlayn kabul ettirmeseydi ki, bu politika doal olarak kendi manevi yurtlar olan
Y ksek slam lkelerine dnkt. T im ur ile atmaya ve
Ankara felaketine yol aan da ite bu oldu. Zaferden sonra
Tim ur'un tutumu ok ilgintir. Anadolu'da aylar boyu kal
masna karn, buray devletine katmay hi dnmedi;
yalnzca, Bayezid'in kendisine balam olduu Gazi bey
liklerini yeniden kurmay hedef ald. Geri kalan Osmanl
topraklarna ise dokunmad. A nadolu'da giritii biricik di
er askeri eylem, Gazi U m ur Bey zamanndan beri Frank
larn elinde bulunan zmir'in fethedilmesi oldu. Bundan
sonra geri ekildi. Timur'un davran, slam kamuoyuna,
Kiik A sya'ya m dahalesinin yalnzca Osmanllara asli
grevlerini, yani artk vazgem eye baladklar Gazi lk
sn hatrlatmak iin yaplm olduunu ispatlamay
amalayan bir gsteri olarak vorumlanmaldr. Kendisi de,
bir G aziye yarar biimde zmir'i fethetmekle, btn M s
lman dnyasnn onayn kazanm ay umuyordu. Bylece
Osmanl devleti, bir Gazi devleti olarak sahip olduu itibar
sayesinde kurtulmu oluyordu.
Osm anllarn bundan sonraki ii, Bayezid'in oullan
arasnda blnm olan devletin birliini yeniden kurtar
m akt58: Bu paralanm lk yllarnda, Balkan eyaletlerinin
Kk Asya'daki topraklar olmakszn, Kk Asya'daki
58.
Bu blm, 1938'de Paris'te verdiim konferanslarda ele aln
mtr; D e la defaiie d Ankara la p rise de Constantinople balyla
Revue des Etudes lslam iques'de yaynlanacaktr.

64

topraklarn da Balkan eyaletleri olmakszn varolmayaca

aka ortaya kmt. Y eniden birlemi olan Osmanl
devleti, bir kez daha, rehber ilke olarak aka Gazi hare
kelini benimsedi. Timur'un Anadolu beyliklerini canlan
drmas, OsmanlIlar, esas eylem alan olarak gene Balkan
lara yneltti. Bu nedenle bakent, "ulema kenti" Brsa'dan, "Gaziler kenti" Edirne'ye tand. le yandan, Eski
slam alemiyle balanty kuran halka olarak nemi iyice
anlalm bulunan Anadolu da gzden karlmad. Byle
ce, Bat'daki fetihler ile D o u y a doru genileme hareket
lerinin alternasyonu ksa zamanda yeniden balad. Ancak
bu kez ilerleme daha yava, daha ihtiyatl ve daha dengeli
bir biimde oldu; bu da, Osmanl yneticilerinin g den
gesini gzettiklerini ve devletlerine temel olan ilkeyi kav
ram olduklarn gsterir. A nadolu beylikleri birbiri ardsra yeniden ilhak edildiler, ama bu i bu kez adm adm
ve kastl bir fetih griintiisii verilmeden gerekletirildi.
Avrupa'daki topraklar konusunda ise hl zlmemi
bir sorun vard. Tiirkler buralara, imdi ank "Hristiyan
Rumlarn lkesi" anlamna gelen Rumeli adn veriyorlar
d. Bu topraklarn fethinde Gazilerin pay pek byk deil
di; Bulgaristan ve Srbistan Krallklarnn geni topraklar
ve yarmadann gneyindeki bam sz prenslikler, Osm an
lI ordusunun iyi planlanm kampanyalaryla, yani devletin
yrtt seferlerle alnm ve derhal devletin ynetimi al
tna sokulmutu. Fethedilen yrelerin halknn zorla Miislm anlatnlm as ilemi, yalnzca Gazilerin fethettikleri
topraklarda, yani ilk fethedilen Dou Trakya ile, sonra, en
uzak bat snrlar olan Arnavutluk ve Bosna'da uyguland.
Buralarda, m cadelenin uzun sre devam ettii bir snr

65

blgesi, bir Gazi uc blgesi bir kere daha otaya kt ve

bu iki Gazi blgesi arasndaki geni topraklarda yaayan
halk, slam ynetimi geleneinde isel olarak varolan ho
gr ilkesi sayesinde, Hristiyan kald59. Bu uygulama, d a
ha nce grdm z gibi, mal bakmndan ok avantajly
d. te yandan nemli bir kusuru da vard: Halkn byk
ounluu, devletin en nemli kurum lan olan siyasal y
netim. idare ve ordu asndan ie yaram az durum da olu
yordu. 1430'larda 11. Mrad bu sorunu da, devletin temel
ilkeleriyle tam amen uyum lu bir biimde zd: Hristiyan
tebann oullarn, henz ocuk yata iken dzenli olarak
askere alma geleneini getirdi60. Bu ocuklar zorla slm
latrlyor ve zel eitim kurum lanna yollanyorlard; bu
ralarda Trkletiriliyorlar ve ounlukla askerlik iin, ei
tiliyorlard. Bu yolla, Gazi hareketinin iki temel eilimi slmlatrma ve yerli unsurlarn zmlenmesi- kesin ola
rak bir devlet kurum u haline getirilmi oluyordu. Szn
ettiim iz kurum Yenieri ocadr; bu kurum daha nce
mevcuttu ama, o zam ana dek Gazilerin akn ettikleri lke
lerinden esir aldklar ocuklardan olumaktayd. Oysa
imdi, kendi eyaletlerindeki dzenli devirme yoluyla bu
kurum, Osm anl devletinin en gl payandalarndan biri
haline geliyor ve ordu iindeki bir muhafz alayndan ok
tede bir anlam tayordu: Yerli halkn en iyi unsurlarnn,
devletin en sadk ve fedakar kullar olarak yetitirilmeleri
ni salayan bir kurum! Bu kurum sayesinde yerli Histi59.
Bkz: benim, Le sultan de Rm um; Annuarie de l lnstitut Oriental, VI, Brussels, 1938 iinde.
60 Bkz: J. H. M ORDTM ANN, E nyclopedia o f slam iinde "Dev
irme" maddesi.

66

yan nfus devlete, en byk devlet adamlarm ve askeri

kom utanlarn kazandrd. Altk, eski slam geleneinin
temsilcisi olan ulemann bir dengi vard. Ayrca, Eski s
lam bilimi ve sanat, toplumun biricik manevi z olm ak
tan d a kmt: bu dnemde, ulusal bir nitelik tadn
ilk blmde belirttiimiz "romantik" hareket otaya km
ve "Tiirklerin gemii" adn verebileceim iz eyle zel
olarak ilgilenmeye balamt. Devleti yeniden ina eden
II. M uad, ark devletinin istikrara kavutuu inancyla,
hem ynetim ilerini, hem de 14 yandaki olu II. Mehmed'in ekip evrilmesini danm anlarna brakarak, M ani
sa'ya ekildi. Btn hayatn, Bayezid'in cretkar ihtiras
nn yol at zarar onarmaya adayan II. Murad'n, im pa
ratorluk fikrine uzak durduu kukusuzdur. A ncak bu fik
rin daha o zamandan ne denli yer etmi olduu, dnemin
Trk yazarlarnn O sm anllann soyunu, dnyaya hkm et
m eye yazgl olan Ouz'un en byk torunu Kay'ya da
yandran teorilerinden bellidir. II. M ehm ed, ite byle bir
Oltamda, imparatorluk hayaliyle byd ve giritii ilk ey
lem olan Konstantinopl'un fethi de bunun gerekletirilme
sini hedef ald.
Bu baar, ncelikle bir Gazinin eylemidir: Bazileus'un
bakentinin fethi, R um Gazilerinin yzyllk abalarnn
talandrlmasyd. Bu, ayn zamanda, eski slamn bir d
nn de gereklemesi demekti: Konstantinopl'un fethi,
ilk Em evi halifesi M uaviye zam anndan beri giriilen, ama
sonunda vazgem ek zorunda kalnarak kyam et gnnde
otaya kacak M e h d iy e braklan bir iti61. Ve nihayet bu
bir imparatorluk eylemiydi; bu fethi ile Fatih btn bat
61.
C. SNOUCK HURGRONSE, Verspreide G eschriften, Bonn
und Leipzig, 1923, i, 169 s.

67

alem ine meydan okuyor ve Karadeniz'den Akdeniz'e dek

uzanan topraklarn tek efendisinin kendisi olduunu, bura
larn kaderine yalnzca kendisinin hkmettiini gsteriyor
du. Bu kenti aldktan sonra Fatih'in yaptklar da. gene bu
nun bir imparatorluk eylemi olduunu ortaya koyuyordu.
ok nceden, rm eye balam ve fethin olanca deheti
ni yaayarak tmyle m ahvolm u bir kente girmiti. Bu
kenti grkemli bir biimde yeniden ina etmeyi kendine
grev edindi ve yaamnn geri kakn blmnde bu gre
vi yerine getirmek iin canla bala alt. Bu, O s m a n l I l a
rn ilk ve en byk kltrel baarsyd. B oazlan tahkim
ederek ve surlar yeniden ina ederek kentin savunmasn
glendirdiler. Bylece imparatorluk gl bir siyasal ve
kltrel ekirdee kavumu oldu. slamiyet, Aya Sofya
Kilisesinde rakipsiz bir tapm aa sahip oldu. M edreseler ve
ktphaneler, tekkeler ve imarethaneler kuruldu ve kent,
miisliiman yaam nn bir merkezi haline geldi. Am a ayn
zam anda Hristiyan Rum Patrikhanesi de yeniden kuruldu
ve kentte yerlemek zere zorla getirilen kitleler arasnda,
ok sayda Hristiyan ve Yahudi de yer ald. Bu kentin
karsnda, ondan yalnzca Hali araclyla ayrlm bu
lunan ve bir Frenk kentinin biitiin zelliklerini koruyan
Galata bulunuyordu. Fethin hemen ardndan bir Trk ya
zan yle sylyordu: "u stanbul kenti ne garip, insan
bir bakr kurua sandalla Rumeli'den Frenk diyarna gee
biliyor!"62 Ve bylelikle bakent, bu devletin ileride temel
nitelii haline gelecek olan zelliini gereki bir biimde
yanstyordu: Eski Bizans yrngesinin yerli kltrel gele
nekleri ve hatta daha imdiden Batnn etkileri ile, eski s
lam geleneklerinin iie gemesini "Rum sultanl" ger
62.
TURSUN BE, Trih-i Ebu'l-Fetlu M. ARF yayn (Trii-i
O smani encmeni M ecm uas, v-vii, ilave), stanbul, 1336, s. 38.

68

ekletirmiti. Artk kukusuz, ayan kendi topraklarna

daha salam basan, yerli geleneklerin giderek daha fazla
Eski slam ve Trk slam gelenekleriyle kaynat bir im
paratorluk haline gelmiti: Kendi belirlenmi ve belirleyici
zelliklerine sahip olan ve snrlarnn daha da genilemesi
iin hi bir engel tanmayan bir imparatorluk!

69