Bu kitap okuyucularn elektronik ortamda kitaptan daha hzl yararlanabilmeleri amacyla

taranmtr.Ticari bir amacmz yoktur. Kitap hounuza giderse ltfen basl olanndan sat
a bir sre iinde bunu silin. Zahmet edip eksikleri giderirseniz ltfen bize bildirin.
harunkutlu@mail.ru

MUHAMMED
iki tasavvur bir gerek
Mustafa slmolu

NDEKLER
NSZ YERNE..........................................................................
....................................8
BRNC BLM AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
- Bakn, tebli ettim mi?
- ittik ve itaat ettik ya Rasulallah!
- ahid ol ya Rab!
(Veda hutbelerinden)
Ondan 14 yzyl soma gelen ve kendisine mmet olmay hayatnn en byk bahtiyarl bilen
din ehadeti, Sevgili Nebi iin bir deer ifade ederse, Allah ahid olsun ki o, risalet
grevini hakkyla yapmtr.
Bu kitab, ehadetimin bir belgesi olmak zere, o insanlk gzeli NSAN'a, EFENDM'e ithaf
yorum.
A. AIRI YCELTMEC PEYGAMBER TASAVVURU..............................................
............17
1 nsan ve Bilgi.................................................................
.........:....................................21
2 Anlama problemi insanolunun en ezeli problemidir...............................
................22
3 Ar yceltmenin sonucu "hayattan dlama"dr...........................................
.........26
4 "Yatay iliki"den "dikey iliki"ye, "makul"den "mahsus"a........................
.................28
I. AIRI YCELTMENN PSKOLOJK ARKA PLNI................................................
.........31
a. bn Sayyad rnei.................................................................
.................................31
b. Deerleri tketmeli mi, retmeli mi?..............................................
.......................34
II. AIRI YCELTMENN SOSYOLOJK ARKA PLNI..............................................
..........36
a. Cahiliyye akl................................................................
..........................................36
b. Cahiliyye akl "makul" olana deil "mahsus" olana arr..............................
...37
c. Kur'an "seicilik"e, cahiliyye "toptanclk"a arr..................................
..........39
B. BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME..................'...........43
1 Hz. sa rnek olay................................................................
......................................44
2 Kur'an ve Meryem olu sa.........................................................
................................45
3 ncil ve sa'ya kar "nciller" ve "Tanr sa".........................................
...................47
4 Mecazdan hakikate: "Baba-Oul"..................................................
.............................51

5 "Makyavel'den nce Pavlus vard".................................................

............................53
6 Gnah zerine din, zulm zerine iman ina etmek.......................................
........57
7 Kilise: sa'y ldrdk, yaasn 'sa'..................................................
....................60
8 Kilisenin topra ateist yetitirir................................................
..................................61
9 Hristiyanlama bir eilimdir.......................................................
................................63
C. HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME................................
1 Kur'an'da geen be put, balangta be veli miydi?........
2 "Efdaliyet" dncesi ve Hz. Peygamber'in tavr...............
3 Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan ar yceltme......
a. lk nesiller arasndaki anlay ve kavray farkllklar..
b. Akl anlamaya mukabil "hissi anlama"..
c. Mslman olan ve olmayan kitap ehlinin slm'a tad eski kltr.........
d. Siyas rivayetlerin peygamber tasavvuru alannda kullanlmas...................
4 Peygamber tasavvurunu ina eden literatrn olumas ve iki kitap................
........64
........64
........66
........67
........67
........72
...77 ...80
FA VE HASAS'N ZD PEYGAMBER PORTRES...............................................
1 Haberlercleki mteabih sembollerin yceltmeci manta tahvili.........................
...91
2 Hz. Peygamber'in beden atklarnn ar yceltmeye konu edilmesi..........:...........9
3 Irk ve beer niteliklerinin ar yceltmeye konu edilmesi.............................
......96
4 Cinselliinin ar yceltmeye konu edilmesi............................................
.................99
5 Her peygamberin mucizesine bir nazire aray......................................
.................101
6 "Mucize olarak, bu kitab sana indirmemiz onlara yetmedi mi?"...................
..........104
7 Peygamber: Yaam bir kii mi, "oluturulmu bir imaj" m?..............................
.109
9 "Mirata ne oldu?" zerine kadim bir polemik......................................
...................115
10 Kur'an ayetlerinin ar yceltmeye uygun yorumlanmas.................................
....119
SONU.............................................................................
..................................................121
KNC BOLUM NDRGEMEC PEYGAMBER TASAVVURU
A. NDRGEMEC AKLA GENEL BR BAKI......................................................
...............125
1 nsan ve indirgemecilik........................................................
.....................................125
2 ndirgemecilik neden bir anlama problemidir....................................
.....................127
3 Hibir peygamber bir "iletiim leti" deildir.......................................
....................129
4 An yceltmecilik gibi indirgemcilik de bir hayattan dlama'dr........................
.130
B. PARANTEZ BR KONU: AAILAMA.......................................................
............133
1 Bir "yahudileme eilimi" olarak aalama.............................................

...............133
2 Mekke tipi aalama rnekleri........................................................
.........................135
3 Medine tipi aalama rnekleri......................................................
.........................139
4 Sahici talebe sahte arz: yalanc peygamberlik...................................
.......................140
C. RFAN VE BURHANI NDRGEMECLK.......................................................
.............144
1 Hermetik kkenli irfan-indirgeme................................................
...........................144
2 bn Arabi ve Hermetik irfan okulunun peygamber tasavvuru.......................
.........146
3 Pozitivist ve rasyonalist peygamber tasavvuru................................
.........................149
D. YAYGIN BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII............................152
1 Kur'n'n Peygamber'e ykledii misyon...............................................
..................152
2 Snnet nedir ve nasl anlalmaldr?....................................................
....................154
3 Hadis nedir ve hadise nasl yaklalmalclr?..........................................
...................159
4 Hariclerden oryantalistlere snnet kartl..........................................
..............161
5 ndirgemeci tasavvurun tipik rnei: Hinci Kur'aniyyun akm...........................
....164
6 Kur'anclkla snneti-hadisilik kar karya.........................................
.........167
E. HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN.....................................173
1 Her tepkisel arlk bir baka arln rndr.....................................
2 Abdullah ekralevi: Hadisilikten Kur'ancla..........................................
..............176
3 Peygambersiz Kur'an, snnetsiz namaz...........................................
........................177
4 Ahmecluddin Amritsari........................................................
......................................181
5 nayetullah Han el-Meriki: Cambridge'li mfessir..................................
................184
6 Guhlam Ahmed Perviz: Pozitivist mfessir.......................................
.........................185
7 "Kur'n namaz" ya da dinin direi nasl yklr?........................................
............188
a. Abdullah ekralevi grubunun namaz..............................................
..................189
b. Ahmeduddin'in namaz..........................................................
.............................191
c. Seyyid Refiudclin grubunun namaz.............................................
.......................192
d. Mcmiln grubunun namaz..........................................................
......................192
F. DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU.............................................
4
1 Haclis.ilerin peygamber tasavvuru.............................................
..............................195
2 Fkhlarn peygamber tasavvuru.......................................................
.....................198
3 Mistik peygamber tasavvuru...................................................
..................................203
SONU..................................................................V..........
..................................................207

NC BOLUM KUR'N'IN PEYGAMBER

A. KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER....................................................
......................211
1. NTELKLER.......................................................................
.......................................213
a. Beer - nsan Peygamber (abduhu: O'nun kulu)....................................
...........213
b. Nebi -Rasl (ve rasuluhu: ve O'nun Rasul)......................................
...............218
c. Hayranlk verici bir ahlk (l hulukin azm).........................................
...........224
d. lemlere rahmet (rahmeten li'1-lemin)...........................................
..................230
e. Gzel bir rnek (usvetun hasenetun)..............................................
...................233
2 GREVLER........................................................................
........................................239
a. Hitab ile ilgili grevler.....................................................
....................................239
1 Verilen mesaj alma (ittiba ve istikra)........................................
.....................239
2 lahi mesaj eksiksiz iletme (tebli)..............................................
..................244
3 lahi mesaj aklama (beyan ve tebyin)...............................................
..........246
b. Muhatab ile ilgili grevler...................................................
................................250
1 nsan ilh mesaja tama (davet)......................................................
...........250
2 nsana mesaj yaayarak retme (talim)................................................
.......257
3 nsan, bilin, duygu ve eylem dzeyinde arndrma (tezkiye)...................262
B. KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHSYET.............................................20
1 KENDSYLE LKSNE AT TALMATLAR....................................................
..267
a. Oku-dnerek oku-gzlem yap-hatrla (ikra'-rattil-unzur-uzkur)....................267
b. Temizle (tahhir)............................................................
.......................................268
c. Dosdoru ol (istakim).........................................................
.................................269
d. Tbi ol - rnek al (ittebi' - iktedi)...........................................
...........................269
e. Diren (sbir).................................................................
.........................................270
2 ALLAH LE LKSNE AT TALMATLAR.....................................................
......272
a. O'nu vekil edin (fettahizhu vekila).........................................
.............................272
b. O'na kulluk et - O'nu ycelt (va'bucl - kebbirhu).............................
................272
c. O'nu tebih et (sebbihhu).....................................................
...............................273 Allaha sn (istaiz billah).......................
.............................................................273
e. Uykuyu ibadet iin bl (fetehecced )............................................
......................275
f. Gnahna af dile (vesta'fir li zenbik)..........................................
..........................275
g. Allah'a kar sorumluluunun bilincinde ol (ittekillah)...........................
..........276
3 EVRESYLE LKSNE AT TALMATLAR....................................................

..277
a. Marufu emret (ve'mur bi'l-urf)..............................................
..............................277
b. Ailene namaz emret (ve'mur elleke bissalati)..................................
................277
c. Bala - dan (fa'fu - avirhum).....................................................
..................277
d. Mminleri yreklendir (harrd'l-mu'minn)............................................
............278
e. Hatrlat - onlar brak (zekkir - zerhum).........................................
...................279
f. Onlarla en gzel biimde tart - sert ol - cihad et
(cadilhum billeti hiye ahsen - valuz - cahidhum).................................
..........280
SONSZ............................................................................
.................................................281
KAYNAKA..........................................................................
..............................................284
DZN...............................................................................
..................................................292
NSZ YERNE
Konumac heyecanl bir ses tonuyla tezini sunuyordu:
"Allahmz bir! Kitabmz bir! Peygamberimiz bir!"
te tam burada durmutum. Bu duru hayli uzun srd. zerinden yedi yl geti. Elinizde tu
bu kitap, ite bu duruun haslatdr. ncitmeden brakyorum akleden kalbinizin nazik koll
.
O ses hl kulaklarmda nlyor: "Peygamberimiz bir!.." Bu ne gzel temenni; fakat yaanan
tekabl ediyor mu? Bu temenninin aktel karl var m? Sahi, bir mi Peygamberimiz?
Sorular bunlarla snrl deildi: Mslmanlarn tm ayn peygambere mi inanyorlard? Farz
lar peygamber kabrinden kalkp gelse, "Peygamberimiz bir!" diyenler ona kar ka tr tav
rtaya ko-yard? Bir tel alabilmek iin sana sakalna hcum edenlerin yzdesi, bir para k
bilmek iin elbisesine enlerin oran ne kadar olurdu?
Ya hi tanmayacak olanlarn yzdesi? Yoksa, "benim zihnimde oluturduum imaj aslndan dah
yi" deyip gereine srt m dnerlerdi? Peygamberlerini talayarak ldren srailoullar g
lar da kar myd?
Her ey iin geerlidir: Bir eyin gerei kaybolunca, imaj olutumNSZ YERNE
lur. Oluturulan imaja "tasavvur" denir. Mslmanlann zihninde oluan peygamber tasavvur
larn merak edip aratrsak, birbirine hi uymayan ka peygamber tasavvuru kard dersini
Melek peygamber?
Yeryznde deil gkyznde yaayan, dolaysyla iz brakmayan, iz brakmad iin de izle
ltme bahanesiyle dlanm, dolaysyla hayata tanmas mmkn olmayan, bir masal kuu gib
mesken tutan, hayatn iinde ve hayata mdahil olmayan bir peygamber...
Ya da "vahiy postacs"?
Kur'n' bir ara kablosu hviyetiyle iletip, mminlerin hayatndan usulca geri ekilen bir
eygamber... Bu durumda o, artk tarihin maldr. Misyonu yaamyla snrldr. Dolaysyla
tanmas, yaanmas, retilmesi, ihya edilmesi, rnek alnmas sz konusu deildir.
kisi de ayn kapya kmyor mu: Hayattan dlamak... Ne ki, birincisi bu sonucu yceltme
kletirirken, ikincisi indirgeme adna gerekletiriyor.
Birinciler peygamberlerine, Hz. sa'y ycelteceim derken yar ilh hline getiren Hristi
rn yaklamn sergilerken, ikinciler peygamberlerini talayarak ldren, iftira eden, onl
alayan ve onlara sradan biri muamelesi yapan Yahudilerin yaklamn sergiliyor.
u bir gerek ki, bir peygamber iki tr yaar: Birincisi fizik varlyla, ikincisi misyon
Bir peygamber iki kez ldrlebilir: Birincisi fizik varlm ortadan kaldrarak, ikincis
yonunu ortadan kaldrarak.
Eer peygamberin fizik varl ortadan kaldrlm fakat misyonu ya-. yorsa, o gerekte
nk peygamberi peygamber yapan bedeni deil mesajdr. Fakat, eer ortadan kaldrlan mi
se, ite peygamber asl o zaman lm ve ldrlm demektir.
Birincisini genellikle peygamber dmanlar yapar, fakat ikincisini peygambere dost ol
duunu syleyenler yaparlar. Bu nasl dostluktur ki, dost olduklar peygambere onun dmanl

rndan daha beter fenalk ederler?!

"Uhud'a vardmzda ... Efendi dedi ki: "Sizden, Rasulllah Efendimizin gezip dolat bu
sol ellerinizi gizlemenizi rica ediyorum. " Kendisi, gmleinin tek dmesini zerek elini
gsnde saklad, bizler de yle yaptk."
Yllar nce bu hatrasn bana anlatan muhatabm, akliyyet sahibi, kelimenin gerek anlam
yan okutan biri olarak biliyordum. "ok byk bir zatn hem irad hem soyca varisi" olarak
niteledii kiinin sz konusu davranndan ylesine etkilenmiti ki, kendisine, Medine'de
et ettiini bildiim rehberinin sol elini Peygamber Mescidi'nde nereye koyduunu, Rasu
lllah'n makberinin hemen yanbanda namaz klanla MUHAMMED
rn bu tr bir "edeb"i uygulamalar durum
unda manzarann nasl bir hl alacan, byle bir 'sayg' trnn eer yaasayd bizzat Hz
dan nasl karlanacan, bylesi bir edep ve sayg tanmnn nasl bir Peygamber tasavvur
andm, bu tasavvurun hangi sorumluluklarn zerini rtp hangi zaaflar ne kardn s
Mesele, sadece "Sol elimizi ne yapmal?" meselesi deildi.
Mesele, sadece 'sekin' ve snrl bir grubu ilgilendiren bir mesele de deildi.
Mesele, ok daha derinlerde yatan "peygamber tasavvuru" ve "mslman akl"yla ilgiliydi.
mmet-i Muhammed'i ilgilendiriyordu ve varl, hayat, insan, kutsal ve dini nasl okud
n da bir gstergesiydi. Daha dorusu, bata peygamberlik kurumu olmak zere, mslmanlarn
di deerlerini ve inan sistemlerini anlama ve anlamlandrma konusunda cidd bir krizle
yz yze olduklarnn saysz rneklerinden sadece biriydi bu.
Tm peygamberlerin gnderili amac, insann kendisini, evresini, hayat, varl ve Allah
masn salamaktr. O yzden peygamberler, hep anlamn kaybolduu, ortal yanl anlaman
ve zeminde gelmilerdir. Kendisini, evresini, hayat, varl ve Allah' yanl anlayan,
onucunda da hayatn anlamm kaybeden insanla doru anlamann en kalc yntemini bizzat y
gstermilerdir.
nsanla rahmet pnar olarak gnderilen son peygamber Hz. Muhammed aleyhisselamn evrense
isyonu da budur.
Fakat, ite tam da bu noktada korkun bir anlama problemiyle yzyze gelinmitir. Gnderili
mac "doru anlamay" temin olan Hz. Peygamber ve onun temsilcisi olduu peygamberlik ku
rumu, bizzat "yanl anlamann" konusu olup kmtr. Sorunu karmaldatran ve krize dn
Peygamber sayesinde anlama sorununu zmesi ve hayat tekrar anlamlandrmas gerekenler, b
izzat peygamberin kendisini yanl anlam-larsa, ne yapacaklard? Nitekim yle de olmutur
elinizdeki kitap, mslmanlarn-peygamberlik kurumuna ve Hz. Peygamber'in misyonuna il
ikin anlama sorununu irdelemektedir.
Kitabn ad, kitab oluturan ana konuya bir atftr:
1 An yceltmeci peygamber tasavvuru.
2 indirgemeci peygamber tasavvuru.
3 Kur'n'n peygamberi.
Bu ana balklardan da anlalaca gibi kitap, ikisi de birbirinin zdd fakat ikisi de bi
ama probleminin sonucu olan iki peygamber tasavvurunu, Kur'n'n tantt peygambere arz e
mektedir.
Kur'an'a arz edilen bu tasavvurlardan birincisini ilerken, nce genel manada anlama
sorunu zerinde durduk. Sonra bu sorunu peygamber ta10
NSZ YERNE
savvuru zelinde ele aldk. Ar yceltmeci peygamber tasavvurunun tarihsel kklerini, psi
ojik ve sosyolojik arka plann, "cahil-bedev Arap akl" ekseninde tahlil etmeye altk
Peygamberlik kurumuna ilikin tarihteki en tipik anlama problemi Hz. sa rneinde yaanm
z. sa'nn peygamberlik misyonunun, Pav-lus ve kurduu Kilise tarafndan nasl bir anlama
problemine kurban edildiini ayrntl olarak ele aldk. nk bu tarihsel sapma, mslmanl
bir ibret vesikasyd. Bu vesikada "nsanolu sa"nn "Tanr olu" ve "Tanr" olarak kurgu
okunuyordu. Gerekte olan, sa Peygamber hakikatinin Tanr sa imajnda armha gerilmesiyDaha sonra, mslmanlarn hristiyanlamas anlamna gelen eilimin tarihsel kklerini bulm
z. Peygamber'i anlama noktasnda istikamet ve sapma alarn doru tesbit edebilmek iin,
n aklnn akt iki yata iyi tanmak gerekiyordu. Bunun iin anahtar ilevi gren kavram
landk: Makul ve mahsus, logos ve mitos ya da gerek ve efsane gibi.
Gerek peygamber bilincinin, kurgusal peygamber tasavvuruna d-nmesiyle, doal olarak mu
azzam bir edebiyat olumutu. Ar yceltmeci tasavvurdan beslenen ve onu besleyip byten
debiyatn ierisinden iki rnei ele aldk: Kad lyaz'n e-ifa ve Syuti'nin el-Hasaisu'l
li eserleri. Nisbeten ayrntl bir tahlile tbi tuttuumuz bu eserler, gncel ar ycelt

ltyapsn oluturan eserlerdi. Bu eserlerden yaptmz alntlarla mslman kitlelerin pe

vuru karlatrldnda, bu eserlerin aktel deeri ve peygamber tasavvurunun olumasnda
ez rol daha bir anlalm olacaktr.
Bu kitapta ele aldmz ikinci tasavvur, indirgemeci peygamber anlaydr. Bu anlay, yu
tam zddna, Hz. Peygamber'in peygamberliini srf "habercilie" indirgemek isteyen bir y
aklamdr. Onun rneklik misyonunu grmezden gelen ya da hafife alan bu anlayn a-mz
temsilcileri, Hind Kur'aniyyun akm olmutur. Snneti ve hadisi tmyle reddeden, yakla
eygambersiz bir Kur'an tasarmna kadar gtren bu anlay, bu yzyln ilk yarsnda Hindi
r arasnda cidd bir taraftar kitlesi kazanm, deta frtnalar estirmitir..
"Kur'an, sadece Kur'an!" sloganyla kan Hind Kur'anclk akmnn hemen hepsi de dnemler
nde gelen lim ve mf essirlerinden oluan nderleri, ok gemeden kendi kadrolarn ve c
rini oluturmular ve birbirinden farkl ekoller hlini almlardr. Hind Kur'aniyyun akm
n farkl ekolleri, hem birbirine kar hem de mslman cemaatin kendileri dnda kalan by
lk kez krize sokan konu "namaz" olmutur. Hind Kur'aniyyun akmn oluturan fraksiyonlarn
her biri, kendilerine zg "snnetsiz namaz" yntemleri gelitirmeye kalkmlar, fakat Al
a zamanda etkisi altna alan hareket, namaz konusunda girdii krizden kamayarak, ykseld
ii hzla d MUHAMMED
sse gemitir. ndirgemeci Peygamber Tasavvuru blmnde, msl manlarn bu yzylda yaad
i ayrntl olarak i lemeye altk.

Bunun ardndan slm disiplinin ayr peygamber anlayna y verdik: Hadisilerin he

konuan peygamber anlay s, Fkhlarn, Hz. Peygamber'in her sz ve davranna bir huku
gibi baktklar kodlamac ve formel peygamber anlay ve Mist sizm'in, Peygamber'i deta b
rlatrp bir "enerji bedene" dntre "Nur- lyiuhammed" felsefesine dayal irfan peyg
Bu iki tasavvur, birbiriyle taban tabana zt yaklamlard. Fakat, b1 ztla ramen garip
iimde birbirine benziyorlard. nk ikisi de bi anlama probleminin rnydler. Bu iki e
anl anlamaya d& yanyorlard. Bu bakmdan ikisi de sapma asn temsil ediyorlard. H2 P
i anlama konusunda bir sapma asndan sz edebilmek iin bir istikamet asnn olmas ger
kitabn son blm ilk ik blmndeki tasavvurlar kendisine arz edeceimiz gerek bilinci
: Kur'n'n Peygamberi
Neden Kur'n'n Peygamberi?..
nk biz Kur'n' Peygamberle tanmtk. Kur'n' Peygamber' gzard ederek anlamaya al
anlama so rununa yol aacan sylemitik. Ayn srarla diyoruz ki: Peygamber'i ta nyaca
, en birincil ve en apl kaynak Kur'an'dr. Nasl ki Kur'n' peygambersiz anlamaya alm
ma sorununa yol ayorsa, Peygamber'i Kur'ansz anlamaya almak da ayn soruna yol aacak
Kur'n'n Peygamberi ana bal altnda, Kur'n' referans alarak Hz. Peygamber iin vahyi
belirledii Nitelikler, Grevler ve Ta-limatlar' tek tek tesbit etmeye altk. Bunun bi
iin ok farkl bir nemi daha vard: Hz. Peygamber'in ahsnda, vahyin bir insann kiili
ina ettiini renmek. te bu motif, bu blmn tamamnn eksenini tekil eden en belirgi
Kitabn referans erevesi iinde yer alan baat unsurlardan biri, snnet ve hadis edebiyat
nemli ya da kritik bulduumuz kimi metinleri, evirisinin yannda vermeyi uygun bulduk
. Hadis kaynaklarna bavururken, yer yer ift nsha kullanmak zorunda kaldk. Bunlardan b
iri her zaman olduu gibi basl eserler, dieri de artk ilim hayatmzn kanlmaz bir p
ler idi. Eer ift nsha kullanmak zorunda kalmsak, kaynakada ikisine ait bilgilere de y
r verdik.
Bu kitab kaleme almaktaki amacmz, Hz. Peygamber'in ebed risa-letinin doru anlalmasn
kda bulunmaktr. Bunun iin yaplmas gereken ilk i, mevcut peygamber anlaylarn Kur'a
de sorgulamakt. Bu sorgulama yapldnda ortaya kan manzara, ne yazk ki hi de i ac
u gerek, ona mmet olma iddiasndaki dev bir kitlenin mevcut hlinden de anlalabilir.
O, tarihin ender ahit olduu insanlk hamlelerinden birini gerek12
NSZ YERiNE
letirmiti. Onun misyonunu srdrme ykmll ise, slm mme-ti'ne ait bir ykmllkt
rumuyla bu sorumluluktan ne kadar da uzak grnmektedir! Bu tr abalarn, bu uzakl bir
de olsa gidermeye yardmc olmas, en byk temennimizdir.
Ele aldmz konunun, nazik ve netameli bir konu olduunu biliyoruz. Bu nedenledir ki, es
eri kaleme alrken en ok zorlandmz husus, slp ve dil meselesi olmutur. Bylesine ha
konuyu ilerken ne kadar titiz ve dikkatli olmaya alsak da, slbumuz ya da kullandm
ksm okuyucuya yabanc gelebilir. Herkese, "cama" deil "camdan" bakmalarn teklif etmek

en baka ne yapabiliriz ki!

Kul kusursuz, insan rn hatasz olmaz. Bu eserin daha da gzellemesi iin ilim ve hikmet
li her okurun yapaca katk, bu satrlarn sahibi tarafndan bir teekkr olarak alglanac
Hibir abay karlksz brakmayacak olan Allah'tr. O hlde tm hamd ve senamz da O'na
. Hi kuku yok ki, bu kitabn yazl vesilesi O'nun Elisi, bizim sevgili Peygamberimiz'd
Kur'an, "Allah ve meleklerinin ona salat ettiklerini" ifade etmekte ve mminlere
de ona "salat etmeyi" emretmektedir.
Bu emir, bir fiili yapma emridir. Ben de ona saltm fiil olarak yapmak isterdim. Bu i
steimin "kitap suretinde" gereklemi olmas, benim iin byk bahtiyarlktr. Bu fiil s
hunu ad etmesi, en byk dileimdir.
Mustafa slmolu Maltepe, 25 Kasm 2000
13
Ksaltmalar
Age.
Ay.
bkz.
dn.
Hz.
h. nu.
..
kr.
ks.
ner.
nkl.
l.
s.
tah.
trc.
ty.
vd.
yay.
: Ad geen eser : Ayn yer : baknz : dipnot : Hazret-i... : hadis numaras : sa'dan nc
arlatrnz : ksm : nereden : nakleden : lm : sayfa : tahkik : tercme : tarih yok
yaynlar
BRNC BLM
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
"Muhammed sadece bir elidir. Ondan nce de eliler gelip gitmitir. O lr ya da ldrlr
izin zerine geri mi dneceksiniz} Kim keleri zerine geri dnerse, iyi bilsin ki Allah'a
hi bir zarar vermi olmaz."
Kur'n- Kerim (3.144)
"Beni, Hristiyanlarn Meryem'in olunu ycelttikleri gibi yceltmeye kalkmayn: Ben yalnz
bir kulum. Benim iin yle deyin: O, Allah'n kulu ve Elisidir."
Hz. Peygamber (sav.)

A. AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU

Konunun nemini ve gncelliini vurgulamak iin; Hac ibadetini ifa ede/ken gzlemlediim bi
rnei naklederek girmek istiyorum. Bu rnek zerinde dnldnde, olayn mslmanlar a
ve "akl" problemi olduu ok daha iyi kavranlacaktr.
Hz. Peygamber'in hicretinin ilk dura Sevr Maarasndayz. Orada, bizden nce oraya kan
Afrikal olduunu tahmin ettiim bir grup daha var. Grup bakan manzum bir eyler okumakt
ve kafileden kimileri de buna youn bir duyguyla itirak etmekte. Hatta gruptan bazl
ar oradaki talan kucaklamakta ve teberrken takkelerini, tebihlerini srmekte.
Okunan manzume bir yerden itibaren Sevr Maarasnda, hicretin ilk gecesi getii iddia e
dilen ylan hikayesini anlatyordu. Dndkten sonra bu hikayenin asln aramaya koyuldum. S
dece sahih deil, zayf haberler ieren hadis derlemelerine de gz gezdirdim. 400.000 ha
disi barndran bini akn snnet-hadis kaynan ieren CD'lerde yaptm tm taramalara r
. Hikaye farkl biimlerde ve ksmen Taberi Tarihi, el-Mevahib'1-Ledunniyye vs. gibi mua
hhar tarih ve siret kitaplarna girebilmiti. Fakat hikayenin en renkli son versiyon
uyla Trke bir eserde karlatm. Anlalan o ki, efsaneletirilen her haber gibi, bu hab
endi kendini oaltmay gnmze kadar srdrmt. Hikaye yle kurgulanm:

"Gece karanlnda Sevr Maarasna vardlar... Maara; haerat ve vahi hayvanlarn yuvas
Sddik- Ekber, ieride Allah Resul'ne zarar verebilecek ylan ve akrep gibi hayvanlarn o
abileceini hesap ederek kainatn fahrinin oraya girmesine gnl raz olmad:
-Ey Allah'n Resul, dedi; Allah akna ben girmedike, sen girme! Eer ieride zarar doku
bir ey varsa, onun zarar sana dokunmadan bana dokunsun...
Ve maaradan ieri szld... Elleriyle yerleri yoklad, dzledi, ufak tefek talar bir ke
t... Bu arada maarann bir kesinde bir delik buldu. Elbisesinden bir para yrtp oray
ri kalan ksmna da ayaklarn dayad. Ve seslendi:
-Ey Allah'n Resul, buyurunuz! Nebiler nebisi ieri girdiler...
Nihayetsiz olan mlkn seyyidi ve Kevser havuzunun sahibi Cenab- Mustafa js.a.v.), mu
kaddes ban, cihann en byk peygamber dostu ve en iddetli hak sevdals Hazret-i Ebu B
.a.)'in kucana koymu, gzlerini yummu, "Gzlerim uyur, kalbim uyumaz" dedii uykusundal
..
Hilm alemi yce Sddik (r.a.), nur- cihann mbarek yzne nazar ediyor... Gne gne pr
llah sevgilisinin yz..
' .?
MUHAMMED
te o an, maarann deliklerinden birinde kk bir ylan ba grnd... Hemen plak aya
Bekir'in ayana incecik bir neter gibi ylann zehirli dii girip kt. Cihan Sddik'
a yrei kaynad... Fakat Allah'n Resul uyanmasn diye hi kprdamad. O kadar yand ki,
iplik iplik ya boand ve p, p alemin fahrinin yzne damlad...
Nebiyyi Muhterem uyandlar:
-Ne oldu, sana ya Eba Bekir?
-Ayam bir ey soktu ama beis yok siz rahatnza baknz...
Kainatn Efendisi oraya tkrklerinden srdler ve acdan yanan ayak birden ifaya kavutu
Hikayenin, son zamanlara kadar kendi kendini yazmay srdrdnn en ak gstergesi, tasa
id Badadi ile girdii bilinen sistematik rabtay, Sevr maarasnda balatan ve bu sayede
tten bir de delil vaz etmi olan u ilavedir:
"Sddik- Ekber'i karsna ald, dizleri st oturttu, gzlerini yumdurdu ve kendisine giz
i talim etti:
-Ya Eba Bekir! Dilini damana yaptr, hi hareket ettirme, btn cann kalbinde topla v
en gizlice haykr:
-ALLAH, ALLAH, ALLAH!.. Ve Hazret-i Ebu Bekir haykrd: -Allah, Allah, Allah...
Her dalndan binlerce kol budak fkrm olan ve binlerce hakikat meyvesi vermi bulunan e
ler aac t o vakit dikilmiti.
Hazret-i Ebu Bekir (r.a.) geidinden Allah sevgilisinin ruhaniyetine varan yolun,
hi bozulmadan t o gnden bugne kadar gelmi bir mektebi vardr... "Altn Silsile"2
Vurguladmz gibi bu rivayet, hibir muteber hadis kaynanda yer almamaktadr. Hakim'in
ek'i (3/6), Beyhaki'nin Delil'n-N-bvve'si (2/290), Ebu'l-Fida'nn el-Bidaye ve'n-Nihay
e'si (3/180) ve bunlardan nakil yapan bn Hacer'iri el-sabe fi Temyizi's-Sahabe'si
gibi kendi alanlarnn ikincil ve daha aa derecedeki kaynaklarnda sadece u cmle bulun
dr: "Rasulullah'la Ebbekir, Hicret gn Sevr Dandaki maaraya ulanca Ebbekir ona ded
Rasulallah! Sen bekle, ben ierisini temizleyip dzenleyeyim."
Kim ve hangi gerekeyle kurgulam olursa olsun, uydurma olduu su gtrmez olan bu rivayet
n shhatiyle ilgili tartma, konumuzu birinci dereceden ilgilendirmemektedir-3 Asl biz
i ilgilendiren, Hicret'in ans1. M. Necati Bursal, Alemlere Rahmet Hz. Muhammed Aleyhisselam, s. 257-260 elik ya
y.
stanbul -1998.
2. Age.,261.
3. lmnden uzun yllar nce bu rivayetin shhatini kendisine sorduum yerli siyer otori18
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
n dimdik ayakta tutan Sevr Maarasnn mslmanlara verdii mesaj, onlann zihninde uyandr
embolize ettii deerlerdir.
Peygamberlik kurumunu "mitolojik" bir yceltmeye tbi tutan bu tasavvurun, sahibine
neler kazandrd ya da kazandrabilecei ortadaj His, heyecan... Onlara dayal youn duyg
hayranlk...
Peki, ya neler kaybettirdii?..
Bunu tesbit edebilmek iin, bu kurgusal yknn tasavvur analizini yapmak arttr.

1 Bu yky kurgulayan ve onu ylece kabul eden mantk, insan "zne" kabul eden aktif kad
anlay yerine, insan "nesne/figran" kabul eden pasif kader anlay zerine kurgulamt
2 Dolaysyla, insan iradesi, olay anlama ve anlamlandrmada hibir rol stlenmemektedir.
olayn kahramanlarnn iradesinin hibir rol stlenmedii bir noktada olay anlatan ve anla
larn irade ve akllarn ie bulatrmalar abes olurdu. Ylann da dahil olduu bu senary
ipleri, sadece kendilerine ezelden biilen rolleri oynamaktadrlar.
3 "Ezelden biilen roller"dir, nk hikyenin halk dilindeki versiyonuna gre, ylan orad
ilmem ka yldan beri beklemektedir. Tabiki ylann bildiini Hz. Ebu Bekir'in, hatta Hz.
Peygamber'in bilmemesi, kurgulanan yknn es getii zayf noktalardr.
Byle bir tasavvur neleri gzden karr:
1 Elli yandaki bir iman eri olan Hz. Peygamber'i, yaad topraklardan gizlice kar
r ban kemie dayandm. Yani, Muhammedi davetin dnm noktas olan Hicret'in mantn
2 O yata, deme delikanlnn kmaya cesaret edemedii ve her kann ittifakla "bittim no
ak kabul ettii blgenin bu en yksek tepesine k nedenini ya da nedenlerini.
3 Orada gelen yardmn, bunca zahmeti ekmeden, dan eteklerinde de gelip gelmeyeceinin m
hasebesini. Dolaysyla empati yaparak, yaanan bu tarih olaydan kendisi ve ait olduu me
deniyet iin uygulanabilir dersler karlmasn.
Byle bir tasavvur insan nelerden mahrum eder:
l Peygamberlik kurumunun rneklik misyonundan mahrum eder. nk, byle bir mantkta ortada
nek alnacak bir ey yoktur,- sadece hayran olunacak bir ey vardr ve sonu adl-i ilh il
eil srr- sbhan ile aklanmak durumundadr. Oysaki, rnek almak bir anlamda retmek de
le bir tasavvura gre, bu rnek olayda retilecek bir ey yoktur. Makam hayret makamdr, z
hmet makam deildir.
tesi M. Asm Koksal, "Evet, ben de merak edip aratrdm, deil sahih, uydurma kaynaklarda
dahi rastlamadm" cevahm vermiti. Ayn rivayete, bir eserinde kaynak gstermeksizin dei
en uluslararas otorite Muhammed Hamidullah'a Paris'teki evinde rivayetin sahih bi
r kayna olup olmadm sormu, ondan da tatmin edici bir cevap alamamtm.
MUHAMMED
2 lah yasalar okumaktan ve anlamaktan mahrum eder: nk, byle bir tasavvura gre "ba
larndan" sz etmek abestir. Dolaysyla "nsan iin ancak almasnn karl vardr!"
a yardm ederseniz, Allah da size yardm eder" (47.7) gibi ilh yasalara atf yapan ayetl
er, bu trden olaylara uygulanamazlar.
3 Hepsinden nemlisi, son peygamber Hz. Muhammed Aleyhisse-lam'n, insanln tand bu
hamlecisinin rnekliinden mahrum eder. Kur'n'n onu "gzel rnek" gsterdii alanlarda ye
'retilmesi' imknndan mahrum eder. Onu, akl (logos) ina eden bir zne deil, efsaneyi
tos) kuran 'kutsal' bir 'nesne' konumuna indirger.
"Mitos"u "logos"un karsna yerletiren, doru bir tasnif yapmtr; evet, efsanenin kar
rdr. Kur'an, Mekke muhalefetinin vahye kar karken gelitirdii "esatiru'l-evvelin: nc
rin efsaneleri" sylemini kesin ve net bir biimde reddedip dlar. Kur'n'n bu hassasiyet
, vahyin "mitos" karsnda "logos"tan yana olduunun da ak bir gstergesidir.
Mitolojik peygamber tasavvuru, salt zihinlerde kalmayarak Hz. Peygamberle ilinti
li sanlan her eye peresti ve fetiizme kadar vard. Aslnda dikkatimizi eken ey, feti
dar varan bu tavrlarn Hz. Peygamber'in iinde yaad ada sadece mnafklarn ba Abd
Sell'n peygamber tasavvuruyla hayret edilecek derecede birbiriyle r-tmesiydi. nce M
m ve Nesi'nin naklettii u haberi okuyalm:
"Cbir'den: Mnafklarn eleba, ldnde namazn Rasulllah'n kldrmasn vasiyet etm
ve dedi ki: "Babam, senin gmleinle kefenlenmeyi vasiyet etti..."4
Burada dikkatimizi eken ey, Mnafklarn eteba Abdullah b. Ubeyy b. Sell'n Rasullla
edii anlam ve Rasulllah'n ahsnda sergiledii "peygamber tasavvum"dur. Bir mr Hz. Pey
r'e kar en irkin yollarla savaan, eine iftira etmek de dahil slm toplumunu iinden y
v bilen bu adamn, Hz. Peygamber'in hrkasna duyduu 'sayg' ve ona ykledii 'kutsal anla
ortada. yle ki, Peygamber hrkasnn kefeni olmasn vasiyet ediyor. Belli ki, bu hrkayla
fakn rtmeye, onun 'bereketiyle' kendini kurtarmaya alyor. Rasulllah'n, namazn k
vayette elleriyle kabre indirmesinin- kendisini kurtaracam sanyor.
Fakat ilh vahiy, onu dlamakta gecikmiyor. Gerekte Tevbe Sure-si'nin 80 ve 84. ayetler
inin kesin bir dille reddettii ey, bn Ubey tarz "peygamber tasavvuru"dur. Bu tasavvu
r, mnafklarn elebanda, eyaya tamad anlamlan yklemek ve hayatn rnek alp ret
uu Hz. Peygamber'i, lmn frsat bilerek 'tketmeye' kalkmak eklinde tezahr etmitir
4. ibn Kesir, Tefsir, 9.84'n tefsirinde.
20

AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU

l nsan ve Bilgi
nsan, anlayabilen ve anlamlandrabilen bir varlktr. Kendi varoluu dahil, farkna vard
ar bilmek, tanmak, anlamak ve anlamlandrmak ister. Kendi varlyla dier varlklar aras
ilikiyi, akln kapasitesi ve dncenin yasalar dahilinde zmeye ve bir yere oturtmaya
Bu ilikiyi zmede insann ilk bavuru kayna " tasavvur" dur. nk, kelimeler ierikler
mlarn nce insann zihin dnyasnda kazanr. nsann tasavvurunu oluturan bilgi ya doru
a da sonradan kazanlm bilgilerdir. slm bilgi felsefesinde, birinci tr bilgiye "hudur
lgi", ikinci tr bilgiye "husul bilgi" denir.5
Hudur bilgi, insann bata kendi varl hakkndaki dorudan bilgi-sidir ki, insan bu bilg
outan sahiptir. Bu nedenle, aklm kaybetse dahi insan kendisi hakkndaki bilgileri kay
betmez. Aznn yemeye, burnunun solumaya, elinin tutmaya, ayann yrmeye yaradn bil
Husul bilgi, insann sonradan elde ettii bilgilerdir ki, bu bilgiler ya gzlem yoluyla
elde edilmi tecrb bilgilerdir, ya da bilgi arac olan dil ve yaz kullanlarak elde edi
en "mdevven bilgi"lerdir. nsan bilgisi, hem "bilen zne"ye bilginin katksna, hem de "b
ilinen obje"nin niteliine gre kymetlendirilir. Bilginin en aa derecesi insann biyolo
varlna, en st derecesi ise ruhuna hayat verir.
Husul bilginin hangi tr olursa olsun, bir hammadde olan bu bilginin mutlaka 'ilenmes
i', yani 'anlamlandrlmas' gerekmektedir. te bu "anlamlandrma" sayesinde "bilen zne"
rak insan, ayn bilgilerin depoland bilgisayardan, insan bilgisi de bilgisayar bilgis
inden ayrlr. nsan iin o bilgi, artk 'anlamann' ve 'anlam'n konusudur. Ve bu yetenei
nsan, bilginin sadece taycs ve alcs deil reticisidir de.
Doaldr ki, doru bilinci doru bilgi kurar. Fakat insann problemi, yalnzca doru bilgiy
lamak deildir. Bununla her i bitmemektedir. Doru bilginin doru anlalmas gerekmekted
oru bilgi yanl anlalrsa, elde edilen netice yanl bilgiyle elde edilen neticenin ayn
ktr. Doru bilginin peindeki her insan teselli eden en byk unsur, "yanl bilginin" ya
yanl anlamann", bilgi objesinin hakikatini etkilemiyor oluudur. Bizim eyann hakikati
onusundaki yanl bilgimiz ya da yanl anlamamz, eya zerinde hibir etkiye sahip deild
orada, konulduu gibi durmakta, kendi duruu hakkndaki doru bilgiyi vermeye her zaman
hazr ve nazr bulunmaktadr. Tpk "bilgi ikin deil, akn ve ontolojiktir" tezini savun
n filozof Nikolai Hartmann |1882-1950)'m dedii gibi: "Bilginin doruluu ya da yanll,
i zne5. Kindi, el-Fehefeu'1-l -Resailu'l-Kind el-Fekefiyye- s. 165 vd. tah. M. Abdulhadi
Ebu Rde, Daru'l-Fikri'l-Arabi, Kahire; Nesefi-Taftazani, erhu'l-Akaidi'n-Nesefiyye
, 9-11, tah. Ahmed Hicazi es-Sekka, M. Klliyat el-Ezheriyye, Kahire 1407; slam bil
gi felsefesiyle ilgili derli toplu bir zet iin bkz. el-Gannuci, Ebcedu'1-Ulum, 1-3
5
21
MUHAMMED
' '
sinin doruluuna ilikin bir bilincinin olup olmamasndan, hatta bi. kiinin, kendi bilgi
sinin doruluunu yanllndan ayramamasndan bamszdr."6
Hartmann'a gre doru bilgi, bilinteki nesnenin tasarmnn nesi ye uygun dmesidir: "Bil
tasarm nesneye uygun ise bilgi do deilse yanltr. ...Doru ya da yanl olan ey nesn
un bilgi dir... Bu nedenle doruluk, doruluk bilincinden bamsz olarak varl n srdrr
kesinlik bir bilginin doruluunu etkilemez. \ rolan bir olgunun ifadesi olan bir tm
cenin doruluu, onun doruluu] baka hi kimse dnmemi ya da dile getirmemi olsa da d
Onun geerlii de zaman st, sonsuz ve saltktr."7
2 Anlama problemi insanolunun en ezeli problemidir
Varlk ve bilgi insan iin nasl en ezel problematikse, anlama ve a\ lamlandrma da insan
ln en eskimez problemidir. Bu nedenledir ki "a lama sorunu", insanolunun en temel sor
unlarndan birini tekil ede Anlama, kendi bana bir sorun olmad hlde, anlamay bir so
getiren ey, "yanl anlama" ya da "anlamama"dr. Anlama sorunu, elbe te ounlukla yanl
ma biiminde tezahr eder ve her yanl anlann gerekte bir anlamamadr.
nsanolunun en ok yanl anlad eyler, en ok deer verdii e) lerdir. Bunlarn ban
di z varl ve varoluun O'nsuz anlamlandrmasnn mmkn olmad mutlak varlk olan Yar
slm'n son vahyinin "oku" diye balam olmas, bir bakma ina nolunun ezel anlama sor
ikkat ekiti. "Oku" emrinin, ayn anda "anla" ve "anlamlandr" da ierdii msellem bir ha
attir. t yandan, eer anlama sorunuyla deilse, birden fazla peygamber ve kitaj gnderil
iinin hikmetim neyle izah edebilirdik? Rahatlkla syleyebiliri: ki, tm vahiyler ve on
lar tebli eden eliler, insann kendisini, Allah' ve eyay doru anlayp anlamlandrabi

gnderilmilerdir.
Elbette, Son Eli Hz. Muhammed'in misyonu da, insana kaybettii anlamn yeniden kazandrm
ak ve doru anlamann tm zamanlarda ve meknlarda geerli olan koordinatlarn gstermekti
bu ulv grevini yapt ve her lml varlk gibi dnyay terk etti. Geriye insanolunun z
llahla ve eyayla ilikisini en makul bir biimde nasl kurabileceinin, btn bunlar nas
hayatn ne ekilde anlamlandracann "gzel bir rneini" brakt.
. !
Genelde tm elilerin, zelde Son Eli Hz. Muhammed'in gnderili
6. Hartmann, Ontolojinin Inda Bilgi, XVII.
7. Age., s. XVI.
22
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
amacnn, kendisini, Allah' ve eyay yanl anlayan, bunun sonucunda hayatn anlamn kay
anla, ikin gerekleri ve akn hakikatleri doru anlamann en kalc ve evrensel yntemi
aayarak gstermek olduunu sylemitik. Fakat, ite tam da bu noktada korkun bir anlama p
lemiyle yzyze geldik. Gnderili amac "doru anlamay" temin olan Hz. Peygamber ve onun
silcisi olduu peygamberlik kurumu, bizzat "yanl anlamann" konusu olmutu.
te sorunu karmaklatran ve krize dntren de burasyd. Peygamber sayesinde anlama s
e hayat tekrar anlamlandrmas gerekenler, bizzat Peygamber'in kendisini yanl anlamlar
ne yapacaklard? Nitekim yle de olmutu. Gnderili amac doru anlamay temin olan Son P
ber, kendisini ona nisbet edenler tarafndan yanl anlamann nesnesi klnmt.
Bylesi bir ortamda, peygamberlik kurumunun misyonunu hl ifa etmesini beklemenin, ab
esle itigal etmek anlamna gelecei aikr. Bu ilh messesenin misyonunu tam anlamyla i
si, "rnek" klnan evrensel nebevi deerlerin yeniden retilmesiyle mmkndr. Bu formasyo
azanlmas iin de, bir rneklik kurumu olan peygamberlik kurumunu mitosa/efsaneye mahkm
edip insanstletiren, ya da indirgemeci bir mantkla tarihe mahkm eden peygamber tasavv
urlarnn tehir edilmesi arttr.
Tarihte, Hz. Peygamber'i ve peygamberlik kurumunu yanl anlamann nesnesi klan bir ok d
, ekol, tavr ve davran olmutur. Bunlar ierisinde, Rasulllah'n peygamberliine inand
sadece blge Araplarnn peygamberi kabul eden indirgemeci frkalar olduu gibi, Hz. Peyga
mber'in ldkten sonra yeniden dirildiini ve aramzda yaadn iddia eden ar yceltme
olmutur. Syuti'nin Tenviru'l-Halek fi mkan Ru'yeti'n-Nebiyyi ve'1-Melek adl risalesin
de yazdklar bunun tipik bir rneidir.8
Risale, kadim polemik trnn tipik bir rneidir. Syuti, bu konuda gelen sorular ve yapl
itirazlar zerine kaleme aldn syledii bu risalesinde, tm abasyla Rasulllah'n hal
duu ve aramzda dolat tezini isbata alr. Ne ki, bunu pek de becerdii sylenemez.
lile dayanmamaktadr. Tezini, ya simgesel bir iki rivayetin en uuk yorumlarna, ya da
ad san duyulmam 'ermi' menkbelerine dayandrmaktadr. Serdettii en sahih senetli ri
Bu-hari'nin naklettii "Kim beni ryasnda grmse, iyi bilsin ki o beni uyanklnda da
eytan benim klma giremez' hadisidir."9
8. Celaleddin es-Syuti, erh ve tahkik: Sa'id Muhammed el-Liham (Resailu's-Syuti 13)
, lemu'l-Kutub 1417-1996, Beyrut.
9. Buhari, Ta'btr 95.10, 6/2567; Mslim, Ru'ya 42, 4/1775. Mslim'deki metin
^i *
*
; "Beni gerekte grm gibi olur" eklindedir. bn Hibban'n naklettii metin ise (13
" j *^s " CHk^J \ jJ- i#>j .a flit t) yij &" f oranndadr. Metindeki " ^ s?'/' ifade
n Hibban "Gerekten grm gibi olur" eklinde aklar. Zaten bn Cuhayfe'den naklettii me
" &&)! aij \df " ("Sanki beni uyankken grm gibi olur.") rivayetidir.
23
MUHAMMED
Hadisin en cidd problemi "lai^l < ^'jj-J " ("yi bilsin ki o beni uyanklkta da grecek
.") lfznn nasl anlalacadr. Zaten Syuti de, hadisin her tr anlama ve yoruma ak
girmektedir. Ne ki, hadisin bu lafz problemi bir yana, bu hadis klliyyen bir anlam
a problemine kurban edilmitir. nk, bu hadis yalnzca Rasulullah' hayattayken gren kim
er iin geerli olabilir; deilse kiinin ryada grdnn Rasulllah olduunu bilmesi nas
Sanrm Buhari, bn Srn'in "*>)*# $ Tj lif ("onu kendi gerek suretinde grd zaman")
isin arkasna derken, bu ince ve nemli noktaya dikkat ekmek istemitir.
Ulaabildii ne kadar menakb varsa, onlar tezine delil gsteren Syuti, en sonunda Rasul
h'n srarla nehy ettii "ar yceltmenin" tipik bir rneini tekil eden u garip sonuca
"Btn bu nakiller ve hadislerden kan sonu udur: Peygamber sal-lallahu aleyhi ve sellem
ruh ve ceset olarak diridir; o, aynen vefatndan nceki ekil ve emailiyle, hi deimemi

halde yeryznn her bir tarafnda ve semav alemde tasarrufta bulunmakta, istedii gibi ge
ip dolamaktadr. Ne ki o, cesediyle diri ve hayatta olmasna ramen, tpk melekler gibi g
grnmemektedir. Allah, onu grmeyi ikram ettii kullarna onu gstermek istedii zaman pe
yi kaldrr; o da onu gerek kimliiyle grr. Buna herhangi bir engel yoktur. Onu grmeyi
dlkahir
el-Badadi gibi) misal alemine tahsis etmenin de gerei yoktur."10
Ayn risalesinde Syuti, kaynak gstermeksizin, Ebu Mansur Abdlkahir b. Tahir el-Badadi
(l. 429/1037 m.j'nin tamamen sbjektif yorum ve speklasyona dayal olan u szlerini nakl
der:
"Dostlarmzdan muhakkik kelmclar Peygamberimiz'in vefatndan sonra da diri olduu gr
. Yine o, mmetinin taatna sevinmekte, onlar ierisinden asi olanlara zlmektedir... Msa
kendi anda lmt. Fakat Peygamberimiz, onu kabrinde namaz klarken grd. Mira hadis
dnc kat semada grdn haber verdi. O, Adem ve brahim'i de grd. Bu asln bizim iin
taya kt zaman deriz ki: Peygamberimiz sallallahu aleyhi vesellem, vefatndan sonra da
aamaktadr ve o peygamberliini srdrmektedir."11
lgin olan ey, tarihsel varl Snn ve i ilahiyatlar arasnda tartlan Abdullah
'n ldkten sonra geri dneceine (ric'at) inand ve buna Kur'n'dan alkasz bir ayeti
dii rivayetidir. Taberi'nin nakli yle:
"Suriye halkndan istediini elde edemeyince, onu kardlar. Msr'a gitti, orada yerleti
ara yle dedi: "sa'nn dneceini iddia edene ve Muhammed'in dneceine inanmayana al
e buyurmutur: "Kur'an'a uymay sana farz klan Allah seni dnecein yere dn10. Syuti, Tenvir, 35. 11,. Age.,30.
24
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
dikecektir." (28.85) Muhammed dne sa'dan daha lyktr." yle diyor: "Bunu kabul ettil
ra kabul ettirdi. Bu konuda konutular."12
Hz. Peygamber'in lmediini ya da ldkten sonra cesedinin diriltilip aynen eski bedeniy
le aramzda dolatn iddia eden kimseler, bu iddialarnn doal bir uzants olarak Rasu
edenen grtklerini de iddia etmilerdir.13 Ancak, Rasulllah'n vefat gn Rasulllah'n
lerle kabullenmek istemeyen (bir ihtimal siyas birtakm sakncalarla duyulmasn istemeye
n) Hz. mer'e hatrlatld gibi, bu insanlara da ilh yasann herkes iin geerli olduu
utlaka olmutur:
"Muhammed sadece bir elidir. Ondan nce de eliler gelip gitmitir. O, lr ya da ldrl
nizin zerine geri mi dneceksiniz? Kim keleri zerine geri dnerse, iyi bilsin ki Allah'
hibir zarar vermi olmaz." (3.144)
Her canlya ilikin ilh yasay hatrlatan u ayeti 'te'vil' etmek mmkn m:
"Her canl lm tadcdr." (3.185)
Hayr. Bu hatrlamak ya da hatrlatmakla ilgili deildir. Bu bir "tasavvurdur" ve bu tas
avvur daha temelde bir anlama sorunuyla ilgilidir. Bilgi, "ilgi" ve "btncl bir varlk
formu" hline dnmeden malmat olarak kalmsa, anlama sorununu zmek iin yeterli olma
k Heideg-ger'in dedii gibi "Bilmek, bir kimsenin bilin dolabna ganimetle dnmesi deild
r. Aksine bilmek bir birliktelik, bir varlk formudur ve ilgidir. "14
Anlama sorunu, yukarda rneini verdiimiz yanl anlamayla snrl kalmamtr. Bu sorunu
r arasndan, peygamber tasavvurunu en u noktaya gtrerek onu ilahlatranlar da kmtr
med Ali bn Hazm (384-456 h.), dinler ve mezhepler tarihi alannda hatr saylr bir yeri
lan el-Fasl fi'1-Milel ve'1-Ehvai ve'n-Nihal adl eserinde, Hz. Peygamber'in tanr o
lduuna inananlarn varln dile getirir:
"Muhammediyye adyla tannan bu frka mensuplar 'Muhammed aleyhisselam, Allahn ta kendis
idir' iddiasndadrlar. Allah'n an onlarn kfrnden beri ve ycedir. El-Behneki ve Feyy
li onlardandr. Bu ikincisinin, bu manada el-Kstas diye adlandrd bir de kitab vardr.
Eyyuh da onlardandr. Yneticilii dneminde shak b. Kindac'a ktiplik yapmtr... el-Fe
Bu Allah'n lanetine urayascay, Mu'te-zid dneminde faaliyet gsteren bir gruba mensup o
duundan dolay el-Kasm b. Abdullah b. Sleyman b. Vehb (l. 291 h.) katlettirmitir."15
12. Taberi, Tarih, 2/615.
13. Bunu aka syleyenlerin banda Rasulullah' bir zaman eyhi Ceberti suretinde, bir b
man e-ibli suretinde grdn syleyen el-Cl gelir. el-nsanu'1-Kmil, 2/46. Aktan s
u'l-Halek adl kitabndaki mlardan yola karak, Syu-ti'yi de bunlar arasnda sayabiliri
114. George Steiner, Heidegger, Vadi yay., s.95. j 15. el-Fasl, 5/47-48.
25
MUHAMMED

Bu konuda ok farkl rnekleri, kitabn ilerleyen blmlerinde bu alann en muteber kabul e

en eserlerini referans gstererek vermeye ve bu alandaki "anlama" probleminin nasl
vahim noktalara vardn belgelemeye alacaz.
3 Ar yceltmenin sonucu "hayattan dlama" dir
Hz. Peygamber'in anlalmasn zorlatran tarihsel yanl anlamay iki balk altnda irde
1 Ar yceltmeci yanl anlama.
2 ndirgemeci yanl anlama.
Bu iki tavr, grnrde birbirinin tam zttdr. Bu tavrlar, mmet-i Muhammed'in ondrt as
in belli dnemlerine has deildir. Bu iki tavr, her dnemde u ya da bu ierik ve form alt
a varln srdrm, bugnlerde de cari olan iki izgidir. lgin olan, grnrde birbiri
iki izginin, ayn sonucu istihsal etmesidir: Peygamberi hayattan dlama.
Peygamber'i ve misyonunu hayattan dlama, Hz. Peygamber'i ve peygamberlik kurumunu
yanl anlamann en vahim sonularndan biri, belki de birincisidir.
Ar yceltme, farknda olunsun ya da olunmasn, ou kez insans-tletirmeyle sonulanan
r tr insanstletirme ise, Hz. Peygamber'in rneklik misyonunu boa karan bir yaklamd
nledir ki, kendilerine gnderilen peygamberlerin mesajlarna srt eviren hemen tm asi to
plumlarn ileri srd ilk gereke "melek bir peygamber" istemek olmutur.
Mekke mrikleri, Hz. Peygamber'in getirdii mesajn ieriine bir bahane bulamaynca, "All
bir insan m eli gnderdi?" (17.94, kr 25.21) gerekesine snmlardr. Bu aslnda ka
unla, kendilerine gnderilenin bir melek olmas durumunda vahye kulak vereceklerini
ima ediyor grnseler de, aslnda, insanla melein farkl varlk kategorilerine ait olduun
ilmiyor deillerdi. Asl skntlar, gelen mesajn aralarnda yaayan bir "insan peygamber
dan hayata dntrlebilir olmasyd ve Hz. Peygamber'in nlerine yaanabilir ve retilebi
ek koymasyd. Eer melek olsayd, i kolayd. nk, melein "rneklii" sz konusu olamaz
n melek olamayaca iin gelen mesajn hayata dnmesi, dolaysyla 'keyfe keder' olmas s
lmayacakt. Onlarn bu kaamaklarnn arkasnda yatan gerek nedeni deifre edip yzlerine
a hi tereddt etmeyecekti Kur'an: "De ki: Eer yeryznde salna salna dolaan melekler o
o zaman onlara eli olarak phesiz gkten bir melek indirirdik." (17.95)
Mekke mrik toplumunun "melek peygamber" istemesi, vahyi ha26
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
yattan dlamann bahanesiydi. Kur'an, onlarn taleplerinin yerine gelmesi durumunda yin
e inanmamakta direneceklerini aka haber vermekteydi (6.111).
Vahyi hayattan dlamak iin "melek peygamber" gerekesinin ardna snan sadece Mekke m
eildi. Ayn eyi ok daha nceleri Nuh Kavmi de yapmt: "Bu adam, kendine sizin stnzd
alamak isteyen, sizin gibi lml bir kiiden baka biri deil ki!" dediler, "nk Allah
bir mesaj vermek) isteseydi, herhalde melekleri gnderirdi." (23.24)
Ayn kaama, kendilerine gelen mesajlara srt dndkleri iin uygarlklar yok olup giden
niyet olan Ad ve Semud da yapmt: "Onlara 'Yalnz Allah'a kulluk edin!' diye nlerinden
ve arkalarndan eliler gelmiti de, demilerdi ki: "Eer Allah (bize bir mesaj vermek) is
teseydi, her halkrda melek gnderirdi." (41.14 kr. 26.154) Ad ve Se-mud'un bu mantna,
nlardan sonra gelen ve haberini Allah'tan baka kimsenin bilmedii" saysz kavmin de or
tak olduunu Kur'an haber vermektedir. (14.9-10)
Eyke Ahalisi de Hz. uayb'in mesajna kar muhalefet sergilerken "Sen de bizim gibi bir
insansn" (26.154) gerekesinin ardna snmlard.
Firavun'un Hz. Musa'nn getirdii mesaj reddedi gerekesine baktmzda, benzer bir kaa
gryoruz. (43.53)
zetle, Teabun Suresinde isim belirtilmeden vurguland gibi, vahyin hayat dntrmesin
avimlerin ortak sylemi bu olmutur:
"Bir insan m bize yol gsterecek?" (54.6)
Btn bu rneklerin birletii nokta ayn: Vahyi hayata dntrmek istemeyen toplumlar, it
nsan peygambere kar kyorlar ve onun yerine melek peygamber talep ediyorlar. nsan peyg
mbere kar kn bilin altndaki en temel gerekesi, "rnek alnmas mmkn olmayan" bi
amber istemenin mant da ayn: nsan peygamber gibi hayatn iinde, hayat dntren zn
-ve hatta stnde-, hayata ku bak bakan, rnek alnamaz, retilemez, sadece 'bereketind
ifade edilir ve kutsanr bir peygamber tasavvuru...
Bugn, mmet-i Muhammed, kendinden nceki Nuh, Ad, Semud ve Firavun toplumlar gibi bir
melek peygamber isteme imkanndan 'mah-rum'dur. Fakat bu mahrumiyetin an, kendilerine
ek insan olarak gnderilen bir peygamberi melekletirerek kapatmaya almakla, aslnda Kur
an'da geen vahye srt dnm toplumlarn suuna ortak olmaktadr.

Melekletirmenin arka plnnda yatan tek saik de, hayattan dla-\ madr. Gerek ar ycel
ekse onun zdd gibi duran indirgemeci |yaklamlarm her ikisi de gelip hayattan dlama g
inde bulumakta-ular. Biz, bu blmde ar yceltmeci tavr ileyeceiz. ndirgemeci tav-.
. Peygamber'in insan rnekliini nasl dladn gelecek lmde ele alacaz.
27
MUHAMMED
"
Ar yceltmenin, hayattan dlama demeye geldii ak. Ancak, b tr bir yanl anlamay i
er ve evreler, elbette bu tav laryla Hz. Peygamber'i ve onun rneklik misyonunu dlama
mac g myorlar. Yukarda verdiimiz ayetlerde ad geen rneklerle, bu mm< tin ar yc
sndaki bu temel fark kim grmezden geleb lir? Fakat, sonu istemeden de olsa ayn kapya
.
-.t
nk ar yceltme sonucunda, yceltenle yceltilen arasndal iliki, "insan-insan iliki
y iliki olmaktan kp "insan-a km/lhut ilikisi" olan dikey ilikiye geiyor. Yatay ili
ategori dekilerin arasndaki ikin iliki iken, dikey iliki ayr kategori ve dzlem ler ar
sndaki akn iliki biimidir. Bu ilikinin niteliini ortaya koymak tm peygamberlerin ya
olmu ve hepsi de davetlerine kend "beerliklerine/insanlklarna" vurgu yaparak balamla
tpk Hz Peygamber'e emredildii gibi:
"De ki: Ben de sadece sizin gibi lml bir insanm. Bana, ilahnz! bir tek ilah olduu v
unuyor." (18.110, 41.6)
*
Musa Carullah (1874-1949) bu ayeti yorumlarken u sarsc tesbit] yapar: "Bu ayette Hz
. Peygamber kendisini mmetin bir ferdi gibi takdim ediyor. yleyse mmetin her ferdi
de Peygamber gibidir. Bu varlabilecek en yksek kemal derecesidir."16
4 "Yatay iliki"den "dikey iliki"ye, "makul"den "mahsus"a ;
Bir mminin peygamberiyle kuraca iliki, daha tasavvur dzeyinde, yatay iliki (insan-ins
n ilikisi) formundan karlp da dikey iliki (insan-akn ilikisi) formuna dntrlr
aren insan tasavvuru sadece biimsel olarak deil mahiyet olarak da deiir. likinin mahi
eti deiince, bak as, alglama biimi, alglayan zne zerindeki etki ve onun verece
ar nitelik asndan deiiklie urar. Girite verdiimiz yaanm Sevr Da rneinde old
lglad eyi "kendi insan dnyasna ait bir olgu" olarak deil, kendi dndaki "akn v
bir olgu" olarak grr.
O andan itibaren alglayan znenin duruu makul deil mahsus bir
16. Msa Carullah, Kitabu's-Snne, 84. Bu surenin tefsirini yaparken dtm u notu okuyu
la paylamak isterim: Kehf Suresi bu ayetle son buluyor. Bu sure, Kur'an sureleri
ierisinde simgesel ve metaforik anlatmyla ne kan bir suredir. Surede ele alnan kehf,
sa-bir kul ve Zlkarneyn kssalar ile iki bahe sahibi zengin - yoksul adam meseli, hep
hakikatin iki kutupluluu zerinde younlamaktadr. Bu iki kutupluluk kehf kssasnda "in
toplumun iinde direnerek yaamak - toplumdan teberri ederek yaamak" ikilemi erevesinde
ilenirken, zengin-yoksul meselinde "varlkla snanmak - yoklukla snanmak" dilemmas etr
afnda dnmekte. Musa-bir kul kssas "zahir - batn" olgusunu ilerken, Zlkarneyn kssas
ar - bilgi/hikmet" kutuplarn birbirine balamaktadr. Surenin bu sylemine uygun olarak
son ayetini yorumlamak gerekirse, bu balamda bu ayetin "abduhu - rasuluhu" yani "
kul - eli" kutuplarn birbirine mkemmel bir biimde balayan bir mesaj olduunu syleme
28
1
AIRI YCELTME PEYGAMBER TASAVVURU
durutur,- yani, akll bir duru deil hiss bir durutur. Logosa deil mitosa teslim olma
hazrdr,- anlamaya deil hayran olmaya mheyyadr. Bu ruh haliyle, makul olan her eyi mah
us olana evirir; kolayca anlalabilecek eyler dahi artk srrna enlemeyecek "esrar" hl
lr. "Kim, ne, nerede, niin, nasl, neden?" gibi anlamann temellerini oluturan sorular,
o kimse iin anlamn kaybeder. Artk o, deyimin tam anlamyla anlamaya kapaldr.
liki istikametinin saptrlmas, peygamberlik kurumunun misyonunu tl hle getirir. Yuka
r'n'dan rneklerini sergilediimiz kavimlerin bilinli olarak oluturmak istedikleri neti
ce, bu tr bir tasavvurla kendiliinden istihsal edilmi olur. Sonu, peygamberin rneklik
misyonunun "tl" hle getirilmesidir. Peygamberiyle ilikisini "dikey iliki" biimine d
bir mmini, o misyonun "yeniden retilebileceine" inandrmak mmkn deildir. Brakalm in
bunun mmkn olduunun sylenmesine dahi tahamml yoktur. O peygamberini ve peygamberlik k
rumunu, hayalinde oluturduu "efsaneler lkesine" mahkm etmi ve -tabiri caizse- topu ha
vadan saha dna atmtr. Bu, iin en zahmetsiz olandr. Bu tavryla, misyonu devam etti
luluundan da 'kurnazca' kurtulmutur.
Geriye, peygamberin misyonunu manen ldrmenin diyetini demek kalmtr ki, onun yntemi z

n bellidir: nsanstletirme ve efsaneletirme yar... Kimi zaman bu yar, mitosun logo

olduu evrelerde bir ak artrmaya dnr. Allah'n peygamberlere ve zelde Hz. Peygamb
mucizeler, gzellikler ve zelliklerle yetinmeyen kimselerin oluturduu talebi karlamak
n, arz mekanizmas devreye girer. Daha hayretengiz, daha artc, daha afallatc mucize
likler aranp bulunmaya, piyasadaki talep bu yolla karlanmaya allr. Eer bulunamazsa
le aklanan naslar mahsus alanna tanr, zorlama yorumlarla kanna girilir. O da kurtarm
a, bu kez 'nazireler' ve retim-oaltm yntemleri devreye sokulur. Elde mevcut Delil, Ha
ais, Hilye ve email kitaplarnda bunun rneklerine oka rastlamak mmkndr. Bu blmn i
yfalarnda, yzyllar boyunca mmet-i Muhammed'in peygamber tasavvurunun olumasnda nemli
ri olan e-ifa ve el-Hasaisu 1-Kbra'y bu adan tahlil edeceiz.
Mminlerin peygamberleriyle girdikleri ilikideki bu istikamet sapmasnn belki de en va
him sonucu, insan anlaynda at onulmaz yaradr. Peygamberiyle ilikisi makul, insan
r zeminden mahsus lht ve akn bir zemine kayan insanlar, peygamberlerin varisleri olar
ak grmek istedii limler, arifler ve tm nc ahsiyetlerle olan ilikilerinde de ayn ta
dayanmaktadrlar. Peygamberini efsaneletiren bir mmini, ayn efsaneletirme ameliyesini
sevdii bir lim, bir arif ya da bir kanaat nderi iin uygulamaya koymaktan ne alkoyabi
lir ki? Etrafmza baktmzda bunun saysz rneklerini grebiliriz. Eer bir cemaate men
t nderini, hatta mensubu olduu bir siyasal hareketin liderini, makuln deil mahsusun
alanna tayacak ve onunla olan ilikisini de yatay iliki'den dikey iliki'ye tayacakt
urum,
29
U MUHAMMED
mmetin nderlik sorununun bir daha kmamacasna krize girmesi anlamn tar.
Bunun, biri "efsaneletiren takipiler"le, dieri "efsaneletirilen n-cler"le ilgili olan
iki vahim sonucu vardr:
1. Efsaneletiren kii akl deil hissi olduu iin, onun desteine gvenen nc hemen tm
anlarda hayal krklna urar. nk mitoloji hayatn gerei karsnda gne grm kar
ji tm tlsmn yitirir.
2. Efsaneletirme, efsaneletirilen rehberlerin ahlkn bozar. nk, takipileriyle ilik
tay ilikiden dikey ilikiye kaymasna izin veren bir nc, olduu gibi grnme imknndan
lmad gibi grnmeye ise mahkm olmutur. O, takipileriyle olan ilikisini artk rol yap
k zorundadr. Kametiyle kymeti arasndaki, baka bir ifadeyle, takvasyla karizmas arasn
i fark, birtakm sahici olmayan aralarla kapatmaya alacaktr.
Hepsinden te, byle bir zemine oturtulmu takip eden-takip edilen ilikisi, doru ilikile
in nn tamamen tkar. Bu tr dikey ilikilerin geerli olduu bir toplumda "kendisi olan"
insanlar "sradan insan" muamelesi grerek kmsenirler. nk onlarn "efsanesi" yoktur.
e denli rnek, bilgili, liyakatli olurlarsa olsunlar, mahsusun batac edilip makuln dla
d ve hor grld byle bir 'piyasada' talep oluturamazlar. Dolaysyla efsane, rakips
drr.
Efsanenin hkim olduu akln insan tasavvuru tamamen altst olmutur. nsan tasavvuru alabo
a olan bir akl, Kur'n'n ifadesiyle, "kendi kendine zulmeden" bir akldr. Hikmetini yit
irdii iin, eyay yerine koyma adna hep yerinden eder. Kendisine sorarsanz, o "yanl
r". Gerekte, gmleinin ilk dmesini yanl ilikledii iin gerisini doru iliklemesi mm
iri gibi, nceki yanl sonraki yanlnn referans hline gelmitir. Bu yanllar teker
alkmak mmkn deildir,- ta ki, ilk yanl doru tesbit edip dzeltince-ye kadar.
lk yanl, insann bilincinden nce bilinaltnda oluur. Bilinaltnda oluan yanln ik
ri bireysel/psikolojik, dieri toplumsal/sosyolojik arka pln. Ar yceltmenin bireysel/p
ikolojik arka pln zerinde ksaca duralm.
30
L Affil YCELTMENN PSKOLOJK ARKA PLANI
a. bn Sayyad rnei
bn mer'den: "Peygamber'le birlikte mer, beraberlerinde bir grup olduu hlde, bn Sayyad
bulunduu tarafa yrdler. Onu, Muale-oullar'mn kalesinde ocuklarla birlikte oynar bu
r. bn Sayyad, henz ergenlik ana ulamam fakat yaklamt. Peygamber (habersizce) s
Sayyad'a dedi ki: 'Sen, benim Allah'n elisi olduuma ehadet ediyor musun?' bn Sayyad o
na bakt ve dedi ki: 'ehadet ederim ki, sen mmilerin (Araplarn) elisisin!' bn Sayyad P
ygamber'e 'Sen de benim Allah'n elisi olduuma ehadet eder misin?' dedi. Ona aldrmad v
dedi ki: 'Ben Allah'a ve elilerine iman ettim!' Ona, '(Dnde) ne gryorsun?' diye sord
. bn Sayyad dedi ki: 'Doru da geliyor, yalan da.' Peygamber 'Senin iin pek kark' dedi
ve ekledi: 'Ben iimden bir ey tuttum, bil bakalm!' bn Sayyad 'O duh... tur' der deme

z Peygamber hemen 'Hadi ordan! Haddini ama!' diye tersledi. mer, 'zin ver ey Allah'n
Rasul, boynunu uuraym!' deyince Rasulllah'n cevab u oldu: 'Eer o (kendisinde) ise
aleyhinde hkm verilmez, eer o (kendisinde) deilse onu ldrmek senin iyiliine olmaz!"1
Saf isimli bir Yahudi ocuu bn Sayyad. Ksa bir aratrma, bn Say-yad'n ocukluunun Ra
sonuna denk geldiini gstermeye yeter. bn Haldun'un da doru tehis ettii gibi Arabista
Yahudilii, Yahudiliin en avam ve dk kltrn temsil ediyordu.18 Bu da,
17. Buhari, Cenaiz 29.78, 1/454; Mslim, Fiten 52.19, 4/2244. Buhari, bu haberi ik
i yerde alm. Birincisinin bab bal ocuk slam'a Davet Edilir Mi!, ikincisi ocuk sla
avet Edilir! Bu balklarla, bn Ebi eybe (159-235 h.)'nin Musanne/'inde konuyu ele al t
rz birletirilince (7/493), bu haberin siyas alanda malzeme olarak kullanld aka an
aliyyet" bahsinde kullanlmak zere, ia Hz. Ali'nin ilk erkek mslman olduunu, rakipleri
de Hz. Ebubekir'in ilk erkek mslman olduunu isbat-lama peindeydiler. kinci gr savu
birincilerin delilini 'O bir ocuktu' diye rtyorlard. Bu polemik srasnda, ocuklarn
et edilip edilmeyecei de tartma konusu oldu. Sz konusu polemik srasnda bu hadisin de
ir 'malzeme' olarak kullanlm olduu anlalyor. Hadiste "deccal" hi gememesine ramen
m olmak zere hadis musannifleri bu hadisi kyamet almetleri ve Deccalle ilgili haber
ler arasnda nakletmilerdir. Yahudiler arasnda popler bir konu olan Deccal konusu, Me
dine'deki m'minlerin de gndeminde n sralarda yer alm, yoruma msait her haber Deccall
ster istemez ilikilendirilmitir. Bu ilikilendirmeyi, haberin sonunda yer alan iUy'U*
^ijli))j<Jb JaLj j *& c>t ibaresindeki belirsizlik cesaretlendirmitir. Bizce bu-ra
da Deccal'e aka dellet eden bir anlam yoktur. Bu cmle, tekin olmad, gaipten haber v
iddia edilen bu Yahudi ocuunun ruh hlinin peygamber tarafndan gzel bir tahlilidir ve
muhtemel alm yledir: "Eer o kendinde olarak konuuyorsa, o bir ocuktur; aleyhinde h
ez; nk ocuk olduu iin ceza ehliyeti yoktur. Yok, kendinden gemi, hallsinasyon ve
iriyse, ona dokunmak yararszdr, bu durumda da sonu ayndr, kimseye bir yarar olmaz."
18. ibn Haldun, Arabistan Yahudilerin! ve Hristiyanlarm, Yahudilerin ve Hristiyanla
rn bedevileri olarak niteler ve der ki: "Bunlardan ou, halkn bildii sradan bilgilerde
fazlasn bilmiyorlard ve Arabistan Yahudilerinin ou da Yahudilemi Himyerlilerdi. Ms
lduklarnda, eriat hkmlerine taallk eden hususlarda, mevcut anlaylar
MUHAMMED
Yahudi kltrnn aslnda zaten var olan gizemci ve mistik yapy daha da belirgin hle get
rdu. Kitap ehlinin artk bedevlemi hurafev kltr yaps, miladi 7. yzyl Arabistannd
aayan hermetik kkenli yalanc peygamberlik, khinlik, yldz falcl ve arraflkla birl
in inan haritas az ok belli olacaktr. te bylesine her trl istismara ak bir ortam
olanlar ya da birazck yetenei olan madrabazlar, kendilerine piyasa bulabiliyorlar
d. bn Sayyad da, muhtemelen, yaratltan gelen kimi anormalliklerini annesinin pazarlad
r ocuktu.
Buhari ve Mslim'in aldmz rivayetlerinde yer almamakla birlikte, Ezdi, bn Ebi eybe, E
Davud, Tirmizi vd. musanniflerin aktard varyantlar, khin ocuun Rasulllah'n aklnda
i bildiini sylyorlar. Bu ey "duhan" imi ve Rasulllah da Duhan Suresinin, ierisinde s
adnn getii 10. ayetini aklnda tutmu imi. Bu varyantlar, olay zerine yaplan yorum
dan rivayetin iine idhal edilmi ekli olarak da dnebiliriz. Fakat, ocuun kehanetleri
dnemin Medinesi'nde gndem oluturduu kesin.
mdi, sorulmas gereken soru udur: Bu olayda ar yceltmenin psikolojik arka plnna ili
i unsur vardr?
Bu rnek, Kur'n'n terbiyesini alan Peygamber neslinin, khinlerin ve arraflarn toplumun
en hatrllar sayld bir kltrel ortamda nasl salam bir muhakemeye sahip olduklarn
o dnemin insanlarn, kendisini "insanlk aklnn zirvesi" iln eden modern zamanlarn mo
insanlarn dahi ardna dkecek bylesi birine sahabe nasl muamele etmitir sizce? Haddini
lah'n hududuna tecavz ettii gerekesiyle, bn Sayyad byyp iman ettii hlde yzne ba
ler Deccali, olaanst eyler sergileyen insanlarla zdeletirmiler, insanst yetenekle
iddia etmeyi, bir bakma Dec-callik iddiasyla e tutmulardr.
Sahabe'den Ebu Said el-Hudri, adn mslman olduktan sonra bn Sid olarak deitiren bn
la ilgili, hacc yolculuuna ilikin bir ansn naklediyor: "bn Said'le birlikte Mekke'ye
adar arkadalk ettim. Bana dert yand: 'Bak hele, insanlardan kimin yanna varsam, beni
Deccal sanyor. nsanlara gerekemi syledim. Bana kar bu sizin tavrnz nedir ey Muhamm
ashab? Allah'n Peygamberi 'O Yahudidir!' demedi mi? Bense, ite mslman oldum. Sen Ras
ulullah'tan zrriyyetinin olmadn duymadn m?' Ben 'Elbette!' dedim. Dedi ki: 'Oysa ben
cuum var!' Yine sordu: 'Sen Rasulullah'tan onun Medine ve Mekke'ye giremeyeceini d
uymadn m?' Ben yine 'Evet!' dedim. O, 'Ben Medine'de dodum ve u anda da Mekke yolund

aym.'19
zere kaldlar. Yaratln balangc hakkndaki rivayetler, gelecekte olmas beklenen olu
ere ynelik varsaymlar ve buna benzer eylerle rl bir anlayt. Onlar arasnda Ka'bu'l
ehb b. Mnebbih, Abdullah b. Selam ve benzerleri vard. Tefsir ilmi, bu isimlerin ya
nlarnda tad rivayetlerle azna kadar dolmutur." bn Haldun, Mukaddime, 439. 19. Ms
52.19, 4/2241-42

AIRI YCELTMENN PSKOLOJK ARKA PLANI

bn Sayyad, szlerinin sonunda iinden geldii Yahudi kltrnden hala kurtulamadn bell
erek Deccal'in doum tarihini, doum yerini, u anda nerede bulunduunu, anne ve babasnn
bildiini syler.
Sahabenin bn Sayyad'a gsterdii tavr, olaanstletirmeye bak asn da vermektedir.
menin kanlmaz sonularndan biridir. Her olaanstletirme abas, gerekte bir "insan
u abann bilinli ya da bilinsiz, hangi drtlerin rn olduuna yukarda deinmitik. B
n psikolojik/bireysel saikleri zerinde duruyoruz.
bn Sayyad rnek olay da aka gsteriyor ki, seyircisi olmayan oyun devam edemez; alcs
kalp mal piyasay uzun sre igal edemez. Kur'an sahabeye bu terbiyeyi kazandrmt. Saha
bn Say-yad'n "gaybden haberlerine" ilgi duymak yle dursun, onu Allah'n snrn tecav
e sulad ve yalnzla mahkm etti. stelik o tm iddialarndan vazgemi ve 'Mslman' ol
Bylesi bir evrede, bir daha bu tr iddialarla kmaya kim cesaret edebilir? Zaten, Kur'n
terbiyesinden gemi insanlarn hkim olduu ortamlarda, uzun sre bylesi eylere itibar
edi.
Peki, bu nesil, Kur'n'n kendisine kazandrd hangi vasf sayesinde byle bir olaanst
nsanstletirmeye kar direnebil-miti? Elbette efsaneye kar nass, mahsus olana kar
abul ederek. nsan-insan ilikisinin, insan-Allah ilikisinden mahiyet asndan farkl ve
ay bir iliki olduunu benimseyerek. Bu benimseyiin insana kazandrd en byk ey "zg
gven, aslnda insann kendi misyonuyla tatmin olmas, baka lemlere ait varlklarn misyo
telenmeye kalkmamas anlamna geliyordu. bn Kesir'in mam afi'den aktard u gr,
u: "Eer bir adam su zerinde yrrken ya da havada uarken grseniz, onun iini Kitab ve
e arzetmeden ona yz vermeyiniz."20
Szkonusu zgven olmazsa ne olur? Kiiye zgveni inand deerler verir. zgveni olmaya
te inand deerlere gvenmiyor demektir. nand deerlere gvenmeyen, ya da yeterince g
deerlerin yeterince yce olduuna kendisini inandramam olmal ki, onlara tasavvurunda y
ilveler yapar. Bunu yapmasnn psikolojik arka plnnda, deerlerini deil egosunu ycelt
rdr.
"Ben yleyim" dese hem buna kimse inanmayacak, hem devgln olacaktr. Bu kez, arkasna s
endince 'yceltme' abalarna girer. te ar yceltmenin psikolojik arka pln budur. t
e, kendisine olan gvensizliinin sonucu giritii ar yceltme operasyonunun muhtemel t
ilerini kendi hanesine kaydetmektedir. Bu adan bakldnda, her ar yceltme bir tahri
ette, her tahrifi-nin tahrif ettii deeri sevmediini iddia etmiyoruz.
20. Tefsir, 2.34'n tef s. 1/89
MUHAMMED
b. Deerleri tketmeli mi, retmeli mi?
Ar yceltme yanllar, ycelttikleri deeri elbette sevmektedirler. Fakat bu sevgi, ger
ici deil tketici bir sevgidir. Sevginin tketici olanna, aslnda "sevgi" deil "tutku" d
nir. Tutku tutuklar; sevgi azad eder, zgr brakr. te girite rneini verdiimiz mnaf
ullah b. Ubeyy b. Selul'n ilgisi: lm deindeki bir adama Rasulllah'n hrkasyla kefe
vasiyet ettiren saik baka ne olabilir ki? Fakat bu "sayg" ve "sevgi", tketime, isti
smara ynelik bir ilgi. Ta-biki buna 'tutku' bile diyemeyiz; olsa olsa, mnafn yreinde
uan iman ve inkr arasndaki gelgitlerin iddetini gsteren bir gsterge olabilir.
ibn Ubeyy rnei bir yana, Hz. Peygamber'i ar ycelterek bilmeden hayattan dlayanlarn
nluu, gerekten de onu seven ve sevgisini nasl isbat edeceini bilemeyen kimselerdir.
Bu kitabn sayfalar arasnda ilerledike, bu samimi fakat samimiyeti ve iyi niyeti yapt
nl mazur gstermeyecek olan sevginin, ne tr vahim sonular dourduu grlecektir. Sevg
deil de tketici olanlar, sadece sevmenin yeterli olduunu sananlardr. Onlar, sevmeni
n bir ak bir de karas olduunu dnmeden sevmilerdir. Ak sevdann sevenin yzn, gzn
lattm, kara sevdann sevenin yzn, gzn, zn ve akln kararttn ve yreini se
. Bedeli denmeyen sevginin "kalp para" gibi "kalp sevgi" olduunu fark etmemilerdir.
u ayet, Allah sevgisinin dahi bir bedelinin olduunu ifade ediyor:
"De ki: Eer Allah' seviyorsanz, beni izleyin ki Allah da sizi sevsin ve sularnz ba

a Allah ok affedicidir, rahmet membadr." (3.31)

Ayet yle yorumlanabilir: Allah' sevmenin bir bedeli vardr. Bu bedel, "tbi olmak"tr. S
runun can alc noktas, bu tebeiyyetin "kime" olacadr. Ayet, Allah' sevmenin bedeli ol
k "zatna" deil, "Eli'ye tbi olmay" gstermitir. Peki, neden? Ayette geen 'fettebiun
alamdaki anlam genel bir 'itaat' deil, 'izleme, peinden gitme, takip etme'dir. "Alla
h'n peinden gitmek" ya da "Allah' izlemek" mmkn deildir. nk insan ve Allah mahiyet
rkl varlklardr; insan ikin ve snrl, Allah akn ve mutlaktr. Biri yaratlan, dieri
. Bylesine mahiyet farkll olan iki varlk arasndaki iliki, izle- \ yen-izlenen, taki
n-takip edilen ilikisi olamaz. Yaps gerei dikey; iliki tr olan insan-Allah ilikisi
mmkn klmaz. Bunun mum- ] kn olabilmesi iin, izleyenin izlenenle ayn dzlemde olmas,
ay paylamas gerekir. Deil mi ama; izlemek "iz srmek, izini takip etmek, izi sra gitme
"tir. zi olmayann izini srmekten sz edilebilir mi?! z brakmayann "izi sra gitmek" m
1
34
AIRI YCELTMENN PSiKOLOJiK ARKA PLANI
te bu nedenle ayette Hz. Peygamber'e, "Allah' seviyorsanz beni izleyin" demesi emred
ilmektedir. nk o, yolcu olan, yolda yryen ve iz brakan bir insandr. Kendisini izleye
olanlarla ayn dzlemi paylamakta, ayn dnyada yaamaktadr. O, Allah tarafndan kendisi
mur edilen Cebrail gibi bir klavuz, vahiy gibi bir yol haritas sayesinde yolculuunu
gvenlikli bir biimde srdrp tamamlamtr. Bize de onun izini, ayn yol haritasyla s
ay onun okuduu kodlarla okumak tavsiye edilmekte, bunun Allah sevgisinin bir bedel
i olduu ima edilmektedir. Bunun karlnda, Allah da insann bedelli sevgisine ayn ynt
rlk vereceini, yani hem sevip hem de sevgisinin bedelini "Allah'a" deyeceini vaad et
tedir. Seven ve sevgisinin bedelini "itaat" biiminde deyen bir insana denen bu bede
l, Gafur ve Rahim olan Allah'n "gnahlar balamas"dr.
H. AIRI YCELTMENN SOSYOLOJK ARKA PLNI
a. Cahiliyye akl
"Arap, peygamberlik veya velilikten, ya da genel anlamda dine dayal byk bir etkiden
yola karak din bir boyayla boyanmakszn, hibir g ve iktidar oluturamaz."21
bn Haldun, Mukaddime' sindeki blmlerden birine bu bal uygun grmtr. Mukaddime 'ni
rdii konularn harika birer zeti olduu gz nne alnrsa, bn Haldun'un bu tesbitinin i
duunu da rahatlkla syleyebiliriz.
Burada bn Haldun, Arap derken bedev Arab' kastetmektedir. Fakat eer dikkat edilirse,
bn Haldun'un eletirisini yapt ey bir rk deil, bir akldr-, "bedev akl" ...
Burada "bedev akl" ya da "bedev Arap akl" ifadesindeki aklla kastedilen, bireysel akl
deildir. Burada kastedilen, "slm akl", "Yunan akl", "modern akl", "meden akl" gibi
flerle eletirilebilecek bir alglama ve anlama sistemidir, islm akl derken, bir mslma
llah-insan-kainat ilikisini, koordinatlarn, inancnn oluturduu bir bilgi sistemiyle k
amasn kasdetmi oluruz.
bn Haldun Azap derken, kendisinin de Mukaddime'de her frsatta ima ettii gibi bedev A
rab' kastetmektedir. Bedev Arab'n zellii, ln hain ve sert ikliminin onda bir ahlk
r trl d etkilere kapal kat bir karakter kazandrmasdr.
Kur'an'da "A'rab" bedev anlamnda kullanr. Rab el-Isfahani gibi kimi otoritelere gre "
rab"m oulu olarak "Araplar" anlamna alnan szck, Muhtara's-Shah sahibine gre "cins i
ir; kesinlikle oul deildir. Istlahta bu szck, bozulmam, bedevliinden hibir ey k
iin kullanlr. Bu nedenle, eski etnologlar Araplar "Ara-bu'1-ribe" (bedev/hakiki Arap
ar) ve "Arabu'l-musta'rabe" (Araplam Araplar) diye ikiye ayrrlar.
Kur'an'da 10 yerde geen "A'rab", ounlukla olumsuz zellikleriyle anlr. u ayetler, bun
dan ikisidir: "Bedev Araplar, inkr ve ikiyzllk asndan (medenlerden) daha katdrla
"Bedev Araplar iman ettik dediler. De ki': Siz inanmadnz, fakat 'teslim olduk' deyi
niz. nk iman henz kalplerinize girmedi. Eer Allah'a ve Elisi'ne uyarsanz, O hibir i
boa gitmesine izin vermez; nk kukusuz Allah ok balayandr, rahmetle muamele edend
14)
Kur'n'n bu ve buna benzer ayetlerde getirdii eletiri, bedev Arab'n dnce ve alg bi
Yukardaki ayette de grld gibi, cahiliyye aklyla dnen bedev Arap, kendisini "mmi
21. JJUA- ^ ojJt j fjtf y jf Vj ji sy j* i,*j JMH -J) dUl ^ J** t ibn Haldun, Mukaddi
e, 151.
36
AIRI YCELTMENN SOSYOLOJK ARKA PLANI
Kur'an onun cahil aklna itiraz eder. Gerekte bu cahil akl, Araba has deildir. Her a

cahiliyyesi ve her cahiliyyenin de bir cahil akl vardr.

Vahyin ars, insan tabiatndan uzaklatran deforme olmu bir dnme biiminden topyek
ni benimsemeyedir. Bu ar, slm'n tm zaman ve zeminlerdeki tek ars olmutur. Tm p
yinelemilerdir. Vahyin ard slam akl, kendi elleriyle karartt dnyasnda yolunu
im edilirken, slm aklnn dndaki tm akllar "karanlklar" olarak nitelendirilir. Alla
una efkat ve merhametinin en beli ifadesi olan u ayet, ite bu ardr:
"Allah, iman edenlerin velisidir; O, onlar karanlklardan aydnla karr. Kfrde diren
erin velileriyse, onlar aydnlktan karp karanla mahkm eden tm eytans glerdir;
re atee mahkm olanlar da ite bunlardr." (2.257)
b. Cahiliyye akl "makul" olana deil "mahsus" olana arr
l
Kur'n'n karanlklar olarak niteledii ve kmaya ard ilk akl, elbette indii zaman
lan cahiliyye aklyd. nsanlar o aklla alglayp, o aklla dnyorlard. Vahyi reddeder
kullandlar. Cahiliyye akln terk edip slm aklyla donanmak istemeyenler, Kur'n'n maku
mesajna srt evirip, cahiliyyenin mahsusa ve efsaneye dayal aklnda diretiyorlard.
Girie aldmz bn Haldun'un tesbiti, ite bu cahil/bedev akln g ve iktidar anlama
eifre ediyordu. Buna gre, cahili/bedev akl, bir sahte kutsallk, bir efsanev olaanst
tmeden bir g ve iktidar elde edemiyor ya da tutamyordu. O, elde ettii her eye sahte b
r kutsiyyet izafe etmeyi tabiat hline getirmiti. Bu sonu, bedev Arap aklnn logosa de
de mitosa itibar ettiini, akla deil efsaneye dayandn gsteriyordu. Aslnda, putlara a
len "kutsal araclk" ilevi de sz konusu cahiliyye aklnn bir rnyd. Bu akl putlara
ekelendiriyordu: "Biz bunlara, srf bizi Allah'a yaklatr-^snlar diye tapmyoruz!" (39.3
Cahiliyye akln hasm iln edip ona kar slm akln yerletirmeye alan Kur'an, Mehme
etle tehis ettii gibi, akletme, fiketme, fkhetme gibi rasyonelliklerle dorudan doruya
ilgili olan fiilleri olduka sk kullanr ve kendine zg belirleyici vasflar olan bir 'r
onellie' kap aar. Daha da nemlisi, "Kur'an, balantlar insan ftrat-. na uygun tarzd
mam fikr abay 'akletmezlik' olarak deerlendirir."
Bu anlamda, cahiliyye aklnn en tipik mmessili Ebu Cehil'in akln tahlil eden Aydn, bu
kln slm aklyla atma noktalarn ele veren u tesbitleri yapar:
37
MUHAMMED
"Sadece Kur'n'n mesajm reddetmekle yetinmeyen, o mesaj getirene yok edici dmanln
bu Cehil, aslnda "ok akll" bir insand. Ama onun ald Kur'n'n istedii manada balant
nefiste (i alemde), afakta (d dnyada) ve tarihte (insanolunun kollektif baarsnda ve
) olup bitenleri gren, anlayan ve deerlendiren bir akl deil, ufku, nefsin madd ihtiya
arn ve arzularn tatmin etmekle snrlanan ve o snr iinde hesap kitap yapan ve hkimi
y neredeyse yegne ama sayan bir akld. yle bir akl ki, enfs, afak ve tarihten yola
tlar kuramyor. Bilgide ulat basama son basamak sayyor. (53.30) Doruya ulaamad
rkl grler iine dp" (51.8) bir tarafa ekiliyor; "dnyor, lp biiyor" (74.18-2
Kendisini lem plnnda yle bir yere oturtuyor ki, o yer kendi yeri deil. Bu yolla sadec
e episte-mik bir hata ilemekle kalmyor, hem kendisine, hem de ilgili varlklara zulm
ederek ahlki bir hata iliyor."^
Alntda geen Ebu Cehil'in "cahil akl"na atfedilen zulm, kelimenin tam anlamyla bir "e
erinden etme" ameliyesine dnyor. Cahil akln yerinden ettii eyay, slm akl yerine
Yerinden edilen eylerin banda insan-insan, mmin-peygamber ve insan Allah ilikisi gel
iyor.
lgintir ki, talara, aalara kutsallk atfeden cahiliyyenin bedev akl, gerek kutsal,
uretinde tecelli edince ona kar grlmemi bir direni sergiledi ve bu direniin merkezin
e "olaansty" oturttu. Cahil akl, ilh vahye kar karken bir yandan da srekli muc
rdu. O, tm zamanlarn en byk mucizesi olan Kur'n' grmek istemiyordu. nk o olaans
rini. O gzler efsane araynday-dlar; Kur'n'n mahsus olandan makul olana arsn bir
stemiyorlard. Kur'an onlar yzlerce kez taakkule, tefekkre, tedebbre, tefakkuha, tezek
kre aryordu. Bu arsn her vesileyle yineliyordu. Olaanst zerinde diretip Kur'a
a grmek istemeyen cahiliyyenin bedev akl, "Ona Rabbi'nden mucizeler indirilmeli deil
miydi?" (29.50) eklinde iliyordu. Bu akla tokat gibi bir cevap geliyordu:
"Kendilerine okunan Kitab' sana indirmi olmamz onlara yetmedi m" (29.51)
Kur'n'n "karanlk" olarak niteledii cahiliyye aklnn makul olana deil mahsus olana, ak
en kalbe deil efsaneye dayandnn en gzel delili cahiliyye edebiyatyd. Szl olan bu
hemen hepsi khin ve arraf olan 'airler', kas (ya da kuss)'lar temsil ediyorlard. To
plumun ortak hafzasn temsil eden bu zmreler, sz "anlam ncelikli" deil, "etki nceli

arak kullanyorlard. Gerek manzum gerekse mensur olsun tm rnler, dinleyenlere bir bilg
iyi tamak iin deil, dinleyenler zerinde etki uyandrmak iin "icra" ediliyordu. Yani a
deil, hisse hitap ediyordu. Gerekten de "iki sz bir by" idi.
22. M. S. Aydn, slm Rasyonellik zerine Baz Dnceler, Uluslararas slm Dncesi K
;
:i

38
']
AIRI YCELTMENN SOSYOLOJK ARKA PLANI
c. Kur'an "seicilik"e, cahiliyye "toptanchk"a arr
Putperestin elinde puta dnen altnn bana gelen, iirin de bana gelmi, iir, cahili
e bir geim ve sava letine dnmt. iirin bedev akl zerindeki bask gcn Hz. Pey
du. u rnek, bunun ahididir: Kaza umresinde Mekke'ye girerken bn Revaha, Rasulllah'n h
zurunda "Onun yolundan kfir ocuklarn temizleyin / Bugn onu indirme urunda vururuz siz
" eklinde bir iir okur. Hz. mer buna kar tepki gstererek "Allah'n huzurunda?! steli
em-i erifte ha?!" diye kr. Rasulllah, "Onu serbest brak ey mer! phesiz ki iir o
ktan daha fazla etki yapar" buyurur.23
iirin en ok kullanlan tr, ya dirinin ar yceltilmesine dayal methiye, ya lnn a
l mersiye ya da diri ve lnn ar yerilmesine dayal hiciv idi. Dnemin bedev aklm en
cahiliyye iirinin en gzde rnlerinin bunlar olmas, ona temel olan cahiliyye aklnn hi
iteliini de ortaya sermektedir. Mersiye-met-hiye ile hiciv arasnda skan iir, cahiliyy
aklyla ilgili temel bir zellii daha ele veriyordu: Bu akln da tm benzerlerinde olduu
gibi seicilie deil toptancla, tebyine (aklama) deil tazime (abartma, bytme) daya
Cahiliyye iirinin gzdesi olan methiye ve mersiye, ifadenin tam anlamyla bir "ar ycel
" sanatyd. Cahilliyye airi, methiyesinde vg dizdiini ne kadar yceltmise o kadar ba
e dl de o kadar bol alrd. Zaten hemen tm methiyeler "ceza" (dl) iin yaplrd. Met
enellikle g ve iktidar elinde bulunduran biri olurdu. lmse mersiye (at) yaklr, o
gklere karlrd. En iyi mersiye, lnn ardndan en ok andran mersiyeydi.
Hiciv de bunun tam tersiydi. Genellikle, ya hasm gler birbirlerine kar silah olarak k
ullandklar hiciv iin aire sipari verirler, ya da air umduunu bulamad birini hicve
ikam alrd. Bu arada hicveden airin hreti de nemliydi. Ayn airin, ayn kii iin hem
m de hiciv dizdii ender grlen bir ey deildi.
Kur'an, toptanclk ve tazime dayal bu akl iddetle eletirdi. Onun yerme seicilik ve te
ne dayal bir akl nerdi. Kur'n'n davet ettii slm akl, toptanc deil semeci bir ak
tazime dayal cahiliyye akl, Rasulllah'n umre srasnda Safa-Merve arasnda "sa'y" etmes
anlayamamt. Anlayamamt, nk seip ayrma yeteneinden yoksundu; sprc ve toptan
p verdi: "Safa ile Merve Allah'n sembollerinden biridir." (2.158) slm aklnn kazandrd
lik yetenei sayesinde Hz. Peygamber, cahiliyye aklnn tahrif ettii deerlerin hi birini
feda etmiyor, onlar asl hline dntrerek teker te1 Tirmizi, Edcb 70; Ncsai, Hacc, 109,121.
MUHAMMED
ker almakta tereddt gstermiyordu. Hac menasiki, l kefenleme, Hz. brahim'den kalan snn
t olma gibi uygulamalar bunlardan sadece birkayd. Hz. Peygamber, cahiliyye dneminde
selden yklan Kabe'nin, malzeme eksiklii yznden Hz. brahim'in temellerinden eksik yap
iyordu. Fakat toptan ykmak yerine, eksik olan yere duvar ektirmekle yetindi.
Elbette, slama giren herkes, hemen slm akln iselletiremiyordu. Yukarda haklarnda i
ti aktardmz bedeviler rneinde grld gibi kimi henz iman bile iselletirememi,
lletirememiti. Kur'an, cahiliyye aklnn tm tortularndan kurtarmak iin mminlere ynel
lik terbiyesini sonuna kadar srarla srdrmt. Toptanc ve 'retoriksel' bedev Arap evre
seme ve deerlendirmeyi reten Kur'an, "Muhammed sadece bir elidir; ondan nce de elile
elip gemitir. O lr ya da ldrlrse, sizler keleriniz zre gerisin geri dnecek misi
diyordu. Bu mesaj, tazimci akla seicilik yeteneini kazandrmak iindi. Kur'an, bizzat
Hz. Peygamber'e "Ben de yalnzca sizin gibi bir insanm; ne var ki bana vahyolunuyo
r..." (18.110) dedirterek, mevcut akl terbiye ediyordu. Yine "Dorusu, Allah'n Elisi'
nde sizin iin gzel rneklik vardr; Allah' ve Ahiret G-n'n umutla arzulayan herkes i
." (33.21) Ayet, "fi Rasulillahi" lafzyla, Hz. Peygamber'in rnekliini makul ve mmkin
le snrlandrm; "Allah'n Elisi rnektir" demek yerine seici yaklamla "Allah'n Eli
24 Bu da bir seiciliktir.
Yine Kur'an, peygamberleri insanln en iyileri olarak takdim ederken, bu alanda da d

uygusal bir toptancl nlemek amacyla Hz. Adem'in ilh emri ineyiini (2.36 vd.), Hz
ygamber olmadan nce elinden kan lml kazay (28.15) Hz. Yunus'un grev yerinden "ka
Hz. Nuh'un inkrda srar eden olunu (11.42), Hz. brahim'in putyapmcs babasn (6.74),
n asi karsn (11.83) "ibret-i lem" olarak tehir etmesi, hep mahsus olan sprclkten
n seicilie bir aryd.
Kur'an ayn makul yaklam kitap ehli hakknda da gsterir. Kitap ehlini top yekn deerle
eyerek der ki: "Kitap ehlinin hepsi bir deildir" (3.113). Bu semeci ve ayklamac yakl
ama u ayetleri de eklemek gerek: "Kitap ehlinden yleleri vardr ki, kendisine bir hazi
ne emanet etsen (kuruuna dokunmadan) iade eder; yleleri de vardr ki tek bir dinar e
manet etsen, tepesine dikilmedike sana geri vermez." (3.75); "Kesinlikle, btn insan
lar ierisinde, (bu mesaja) iman edenlere kar en ok dmanlk yapanlarn Yahudiler ve Al
irk koanlar olduunu grrsn." (5.82)
Ahlk Kur'an olan Hz. Peygamber, slm aklnn zirvesiydi. Vahyin, toptancla dayal mah
ine koyduu seicilie dayal makule a24. "Fi"cer harfinin btn iinde belli paralara iaret eden (teb'd) bir kullanma sahip
as mmkndr. Bu edatn "be" cer harfi anlamna kullanmyla ilgili rnekler iin bk. ibn
isan 5/3505.
40
AIRI YCELTMENN SOSYOLOJK ARKA PLANI
girmiti. O, hanif olarak devam edip "Allah dman" olarak biten bir mrn sahibi olan ai
yye b. Ebi's-Salt es-Sekafi iin "Onun iiri mslman olmutu" diyecektir.25 Yine o, Uhud
Sava'nda slm ordusuna katlp hayatn feda eden Yahudi iadam ve bilgini Muhayrk ii
udilerin en hayrlsyd"26 demitir. Savata vatana ihanet kapsamna giren bir su ileyen
Ebi Beltea iin, "O Allah ve Rasul'n seviyor" diyecektir. Zina suunu itiraf eden Mai
z b. Malik iin "O yle bir tevbe etti ki, eer onun tevbesi mmet arasnda paylatrlsa h
e yeterdi"27 sz de, onun seicilie dayal uygulamasnn bir gstergesidir.
Btn bunlar, ayrt edemeyen mahsus bir akln deil seicilik kabiliyeti kazanm makul bir
ler ve bu yaklam Hz. Peygamber Kur'n'dan almtr. Rasulullah' rnek alan sekin arkad
rendikleri bu seicilik yeteneini, Raslullah'tan yerli yersiz yaplan nakillere uygula
arak, makuln mahsusa dnmesine engel olmaya abalamlardr. te arpc bir rnek:
mer b. Ebi Kurre'den: "Hzeyfe, Medain'deydi. Hz. Peygamber'in gazap halindeyken as
habndan baz insanlar iin sylemi olduu eyleri zikrederdi. Huzeyfe'den bunu iitenlerd
r grup insan ondan ayrldlar ve Selman'a gelerek ona Huzeyfe'nin sylediklerini anlat
tlar. Selman, 'Hzeyfe ne sylediini kendisi daha iyi bilir' dedi. Onlar Huzeyfe'ye te
krar dndler ve ona 'Szn Selman'a anlattk; o seni ne tasdik etti, ne de yalanlad' ded
r. Bunun zerine Hzeyfe Selman'a geldi, o bir bostandayd. Ona, 'Ey Selman! Benim Rasl
ullah'tan iittiim eyi tasdik etmene engel olan ey nedir?' diye sordu. Selman ona u ce
vab verdi: 'phesiz Rasulllah kzar ve ashabndan baz insanlar iin bir eyler syler,
ve honutluk hli ierisinde ashabndan baz kimseler hakknda bir eyler syler. Sen bu y
vazgemeyecek misin? Bak bunun sonunda sen, insanlara baz insanlarn sevgisini, baz in
sanlarn da buzunu miras brakacaksn, ihtilf ve ayrlklara neden olacaksn. yi biliyor
Rasulllah bir defasnda hutbe irad etti ve 'fke halindeyken, mmetimden her kime haka
ret etmi veya lanette bulunmusam, bilinsin ki ben de demolundanm, onlarn kzd gibi
arm. Beni Allah, lemlere ancak rahmet olmam iin gnderdi. Ve ben onu kyamet gnnde siz
iin dua (efaat) olarak kullanacam' buyurdu. Vallahi ya sen bu tutumundan vazgeersin,
ya da ben durumu mer'e yazarm."28
Medine'de, kimi zaman bedev aklnn ar yceltmeci mant geri dnyordu. Bu tr olayla
eygamber'in olu brahim'in vefatnda yaanmt. Hz. Peygamber'in olu brahim'in ld g
lmas gerekleti. Bu beklenmeyen hadise, halk tarafndan tabiatn da Peygamber'in yasna i
rak ettiine bir iaret olarak kabul edildi. Fakat o, halkn "mahsus akln" eseri olan b
u dncesinin yanlln vakit geirmeden tashih etti. ok acil durumlarda yapt eyi
25. Mslim, iir 41, 4/1767. Baz varyantlarnda "yekadu: neredeyse" szc yer alr. 16.
, es-Sira 3/51; Taberi, Tarih, 2/73; bn Sa'd, Tabakat, 1/501-502 ^.Mslim, Sahih 29
.5, 3/1322 : Ebu Davud, Snne 10; Ahmed 5/437.
MUHAMMED
beye kt ve insanlara u uyary yapt: "Ay ve gne Allah'n ayetlerinden bir ayettir ve
Muhammed'in olunun lm, ne de bir baka faninin doumu iin ayetim deitirir."29
Bu rivayet, ayn zamanda Rasulllah'n tabiatn yasalarn okuyuunun da bir gstergesidir.
t ar yceltneci gelenek, bu tr "makul" ve "mansus" ile rten rivayetleri deta boa
in asrndan sonra u tr rivayetleri vaz etmekten geri kalmamtr: Taberani Esma bt. Umeys

ten: "Rasulllah'a vahiy iniyordu. Ba Ali'nin kucanday-d. kindi namazn klamadan g

lllah dedi ki: 'Allah'm, o senin ve Eli'nin emri altndadr, gnei geri evir.' Esma de
: nce battn grdm, ardndan doduunu."30
Burada cevab verilmesi gereken kimi sorular vardr ki, aslnda onlarn cevab bellidir. H
endek Sava srasnda, hem Rasulllah hem de tm savaa katlan mminler birden fazla vakt
r ve akam olunca hepsini birlikte kaza etmilerdi. Faili dahi net belli olmayan bu
haber de daha ncekiler gibi siyas taraftarlk kokuyor. Rivayetin her halkrda Ali ismin
e vurgusu bu zannmz pekitiriyor.
te bir baka rnek: Ensar hanmlarndan mm'1-Al anlatyor: "Muhacirlerden hangisinin k
e yerleecei konusunda Ensar arasnda ekilen kurada Osman b. Maz'un bize dt. nce ik
sonra hastaland ve en sonunda vefat etti. Onu elbiseleriyle kefcnlemitik ki Rasull
lah kageldi. Ben 'Allah sana rahmet etsin ey Ebu Saib! Sana ahidim,- kesinlikle All
ah sana ikram edecektir' dedim. Peygamber 'Nereden biliyorsun?' diye sordu, ben
de 'Bilmem ki vallahi!' dedim. yle dedi: 'Ona gelince,- ite imdi kendisine yakin gel
mi, gerei grmtr. Bense, onun iin Allah'tan yalnzca hayr dilenirim. Ama, vallahi,
'n Elisi olduum hlde, Allah'n bana ve size ne yapacan bilemem!"31
Aslnda onun bu tavr, kiiliini ina eden Kur'an'da, ok daha nceden yer alan bir talima
dayanmaktadr (Bkz. 46.9).
29. Ebu Avanc, Msecl, 2/371.
30. Syuti, d-Hsais 2/83 Taherani'deki rivayette Hz. Ali'nin namaz kld aktarlyor.
31. Bubari, Tabir 95.27, 6/2575; Beyhaki; bn Hanbel vd. Haberin sonunda, mm'l-Al'mn
, bu tecrbeden sonra yle dedii nakledilir: "Vallahi, bundan byle kimseyi tezkiye etme
m!"
,....... ^
42
B. BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
Peygamberlik kurumu, insanlk tarihi boyunca iki tr tehditle kar karya gelmitir. Biri
si, grmezden gelme, onu tahkir etme, tehdit ve tacizle yldrma ve en nihayet hayatna
kasdetme eklinde gerekleen peygamberin fizik varlna ynelik tehditlerdir. kincisi i
irdii mesajn zn bozma, eksiltme ve artrma yoluyla onu tahrif etme eklinde gereklee
ygamberin fizik varlndan ok onun tebli ettii vahye ynelik tehditlerdir. Biz daha n
me aldmz bir eserimizde, bu sapmann adn Yahudileme Temayl koymutuk.32
lh mesaj saptrmaya ynelik en tehlikeli abalar, onu anlalr ve yaanr olmaktan uza
Bu abalarn hemen farkedilen biri vardr ki, yahudileme temayl adn verdiimiz de it
sajn zn bozmaya, onu tahrif ve tahrip etmeye ynelik ak tehdittir. Fakat bir de, gr
esaja ve onunla bizi buluturan peygamberlik kurumuna sayg ve sevgiye dayalym gibi dur
an, fakat sonucu itibaryla Yahudemeden daha vahim olan gizli ve zor fark edilir tr va
rdr bu tehdidin. Biz, onun adn "Hristiyanlama temayl" koyabiliriz.
Her mminin kld her vakit namazda okuduu Fatiha'mn son ayetinde Allah'a snd iki
ma asndan ikincisidir "Hristiyanlama".33 Yahudileme, peygamberlerin mesajna aka k
hayatlarna ve mesajlarna kasdetme biiminde 'ak dmanlk' eklinde tezahr ederken, H
a, bunun tam tersine peygamberi sevme ve yceltme eklinde tezahr etmektedir.
Bu, her peygamberi ve getirdii ilh mesaj bekleyen en sinsi ve yakn tehlikedir. te bu
hlike dolaysyladr ki, peygamberler dost dman herkese iki eyi hatrlatarak davete koyu
ardr: l Kendilerinin de birer insan olduklarn ve dolaysyla ardklar eyle nce ken
ur olduklarn. 2 Bu grevlerine karlk hibir cret talep etmediklerim. Son Peygamber'e
i mesaj, bizzat Kur'n'n talimatyla tekrar tekrar verdirilmektedir. (18.110; 41.6 ve
34.47; 42.23)
Tarihin her dneminde ve her peygamberin mmetinde rastlanabilecek bir sapmaya "Hrist
iyanlama" adn vermemizin nedeni, bu sapma trnn tarihteki en tipik ve ar rneinin
ipisi olma iddiasndaki Hristiyanlar arasndan kmasdr. Kendisinden nceki peygamberin
eri arasndan kan bu vahim sapma rnei Hz. Peygam-ber'i de ok tedirgin etmi olsa gerek
, u kesin ve keskin talimat, kendisini sevenlere bir peygamber vasiyeti olarak brak
mtr:
32. Bkz. hrailoullanndan mmet-i Muhammed'e Yahudeme Temayl, 7. bask, Denge Yaynlan,
ul.
33. Hz. Peygamber'in p&* -~>^OM (:kendilerine gazaplamlan kimseler)'! "Yahudileen
ler", ,j(Ul (saptan kimseler)'! de "Hristiyanlaanlar" eklinde yorumlamas iin bkz.
eme Temayl, s. 37-39
43

U MUHAMMED
"Hristiyanlarn Meryem olu isa'y an ycelttikleri gibi siz de beni an yceltmeyin. B
e ve sadece bir kulum. O hlde 'Allah'n kulu ve elisi' deyin. "34
Bu nebevi talimatn verilmesine neden olan olay, Ahmed b. Hanbel'in Enes b. Malik't
en naklettii u rivayette bulmaktayz:
"Bir adam Peygamber'e dedi ki: 'Ey Muhammed! Ey Efendimiz, ey efendimizin olu! Ey
en hayrlmz, ey en hayrlmzn olu!' Rasulllah hemen mdahale etti: 'Ey insanlar! Sz
kkat edin ki eytan sizi hkm altna almasn! Ben Abdullah'n olu Muhammed'im! Allah'n k
e elisiyim! Vallahi beni, Allah'n beni yerletirdii konumumdan daha fazla yceltmeye ka
lkmanz houma gitmez."35
Rasulullah' yukardaki gibi sradan iltifatlara kar bu denli hassas klan ve mslmanlar
et olarak sunduu "Hristiyanlarn Meryem'in olu sa'y ar yceltmeleri" nasl gerekle
daha gerilere gidelim ve Allah'n kulu ve elisi Hz. sa'nn nce ar yceltme, sonra ol
e, daha sonra insanstletirme ve en sonunda da ilahlatrma sreci adm adm nasl gerek
ona bakalm.
l Hz. sa rnek olay
Hz. sa36 kimdir? Ailesi ve soyu kimlerden oluur? Tarihsel kiilii hakknda neler sylene
ilir? Nasl domu, nasl yaam ve nasl lmtr? sa hakknda anlatlanlarn mitolojik
-dilebilir? sa'nn "beer" kimlii, "tanrsal" kimlikle nasl yer deitirmi ve sa maku
en mahsusun konusu hline nasl getirilmitir? Getirdii mesaj nedir? Hz. sa'nn konutuu
ca'da Swarta (sabr, mjdeli bekleyi) Yunanca'da "Euangelion: ncil" (umut, mjde) anlamn
gelen bu mesaj, "neyi mjdelemekte", niin sabr tavsiye et-mektedir?37 Bu mesajn beli
rgin nitelii nedir? Bu mesajn bana hangi akbet gelmitir? Mesajna uyanlar kimlerdir?
ar hakknda bilgimiz neye dayanmaktadr?.. Bu sorular byle uzatp gitmek mmkn.
Bu ve bunlarn yanna eklenebilecek birok soruya verilebilecek muhtemel cevaplar bnyesi
nde tayan birok kaynaa ulaabiliriz. Kutsal kitaplar bata olmak zere, ilk sa biyogra
i, sonradan bunlara eklenen hayli kabark mktesebat, modern zamanlarda uzmanlarca y
aplan kritik almalar vd...
34. "Jj-j , i j+ ijjj Af ut \ji\J ^ ^ ^>\ uT ^}ja T Buhari, Enbiy 64.48, 3/1271; ib
n Hib-ban, Sahih 2/137; Ahmed b. Hanbel, Msned, 1/24, 3/153.
35. ibn Hanbel, 3/153; bn Kesir, agy. Ahmed b. Hanbel'in naklettii bir rivayete ba
klrsa Hz. mer'in vefatndan sonra halife seimi srasnda bu hadisin siyaset sahnesinde
lanld aka grlmektedir. Bkz. Msned, 1/55.
36. Jesus: Kelimenin asl, Hz. sa'nn ve evresinin dili olan Aramice'de, dolaysyla onun
lehesi olduu Sryanice'de Yeu ya da Yesu'dur veya branice sau (Tehoshuah, Joshus veya
shua)'nun Greke eklidir. Hristiyan simgecileri IC ya da HS eklinde ksaltrlar..
37. Abdulehad Davud (David Benjamin), ncil ve Salih, s.37.
44
BiR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRf YCELTME
Fakat, bu kaynaklarn verdii bilgilerin hibiri dierini tutmamaktadr. Hepsi bir yana, b
iraz sonra alntlayacamz gibi, Yeni Ahid yazarla> rmn Hz. sa hakknda verdikleri en t
ve teknik bilgiler dahi birbiriyle hi de uzlatrlmas mmkn olmayan elikiler arz eder
rumda doru bilgiyi bulmak deta mucizeye baldr. En sonunda bu 'mucizeyi' bize Kur'an s
unar. nk Kur'an, sa'dan sz eden tm kitaplar ierisinde, "Benim verdiim bilgi, bu kon
bilgilerin en gerei" iddiasnda bulunan biricik kaynaktr:
"te Meryem olu sa hakknda, zerinde ylesine derin bir anlamazla dtkleri doru a
4)
2 Kur'an ve Meryem olu sa
Kur'n'n bu meydan okuyuuna kar sunulabilecek bir argman bugne kadar kefedilmemitir
lgi znesi olarak siz, bilgi objesi olan Kur'an'a, onun ilh kaynan inkr gibi bir n y
deil de, ilh kaynana iman/gven gibi bir n bilgiyle yaklayorsanz, size den bu b
tir. Kur'n'n aktard bu bilginin kimi unsurlar rasyonel bilgi trne girmeyebilir ve g
i gerekmez de. nk tm varln rasyonel olduunu, insan tarafndan bilinebilir ve kavran
olduunu iddia etmek, insanolunun syleyebilecei en iddial yalan olmaktan te bir deer
.
Kur'an, akn bir kaynaktan doan ilh bir kelam olma vasfyla, bu t bir rasyonalizme boyu
eemez. Fakat kendisi, kutsalla ilikili, ftrat t yaps zerinde kendine zg bir rasyon
de temellerini atar. Hz. 'nin doumuna ilikin harikuladeye birka yerde atfta bulunan
Kur'an, doumun sonularn mahsusun alanna mahkm etmez; aksine o b-bu olaylar makul
kar ve ondan makul sonular retilme-\ iin mminlerini uyarr. te bu dediimizi onaylaya

lah ve insan uda doru akl yrtmeye aran yukardaki ayetten hemen sonra Uen ayet:
"Bir oul edinmek Allah'a asla yaktmlamaz; snrsz yceliiyle O, yle bir eyin stnde,
O bir eyin olmasna hkmettii zat, ona yalnzca 'Ol!' der, o da hemen oluverir!" (19.35
Biz burada, Kur'n'n Hz. sa'nn byk annesinden balayarak anne-l Meryem'e, annesinin bi
ua ile balayan doumu ve Zekeriyya elinde t iek gibi yetitirili" (u^- uiJ \$si) sre
laand bir mdaha-yle hamile kalna, doumu ve ocukluuna, kitap ve hikmet verilerek
ne, mesajna kar gsterilen olumlu ve olumsuz tep- ayrntl yksne, ayrca yakn akra
olaand- doumuna ve en sonunda kendisinin vefatna ilikin verdii bilgilere Avarana dek
er bir eyi sralayacak deiliz. Biz okuyucumuzun bu konu-i merakn daha nce kaleme ald
bir eserimize havale ederek geiyoruz. Kur'an'a gre o, "Allah'tan bir kelime" ya da
"Allah'n keU MUHAMMED
limesi"dir. (3/39;4.171) Allah onu Meryem'e ilka etmi ve o da olu yasalarnn ilk zinc
iri olan "ol" emrine bal olarak dnyaya gelmitir, "sa'nn yaratl Adem'in yaratl
).
Kur'an Hz. sa'y hep annesiyle, "Meryem olu sa" eklinde anar. Kur'an'da Rasulllah'n a
si hakknda ima yoluyla dahi bir tek ayet bulunmazken, Hz. sa'nn annesi Meryem adna b
ir sure bulunmaktadr.38 Habeistan'da Hz. Peygamber'in amca olu Cafer tarafndan Necai'
ye okunduuna gre, Meryem Suresi'nin en azndan ilgili ayetleri (19.16-33) hayli erke
n bir dnemde inmi olsa gerektir. Bu sure, Meryem'in Hz. sa'y nasl dourduunu ayrntl
de anlatr.
Kur'n'n Hz. sa'ya gsterdii ilgi annesiyle snrl deildir. lu mran Suresi'nde, bu k
si yer alr (3.33-55). Yani Meryem Suresi, kssay, lu mran Suresi'nin kald yerden dev
tirmitir, diyebiliriz. lu mran Suresi'nde Mesih sa'nn doumuyla tamamlanan sre, Hz.
annesi Hanne (Anna) ve onun kocas mran ile balatlr. Zaten sure, "mran Ailesi" anlam
gelen lu mran adn bu olaydan alr.
Hanne-Meryem-sa srecini kast ederek " kuakta aday sreci" adn verdiimiz bu arpc
gili ayetleri, "konulu tefsir" trne giren bir eserimizde ayrntl olarak ele almtk.39
an alarak zetlersek, Kur'n'n bata Hz. Peygamber olmak zere tm dier peygamberleri yal
la anarken sadece Hz. sa'y "Meryem olu sa" olarak anmakta srar etmesinin nedeninden
edilebilir. Bu nedenlerin de birer "cevap" olarak nitelenebilir:
1 'Erkeki' Roma aklna bir cevap: Kur'an, Hz. sa'y srekli annesine nisbetle anarken, t
oplumdaki "cinsiyet ayrmcln" ve diri diri topraa gmecek kadar kadn cinsine dmanl
ini ululamay kendi slbunca yermi oluyordu. Hz. sa'nn doumunun "bakire doumu" olmas
amaca matuftu. nk, ataerkil aile yaps ve erkei "kutsal cins" gren kltryle Roma, b
ce siyasal deil ayn zamanda kltrel igali altna da almt. Kadn, her trl haktan ma
maya mahkmdu. Cinsiyet ayrmclna ve kutsal erkek kltne dayanan Roma, kadna bir 'nes
melesi yapyordu. Bakire doumuyla babasz dnyaya gelen "Meryem'in olu sa", bylesi bir
onun hkim aklna, ilh bir cevap nitelii tayordu.
2 Yahudileen srailoullarna bir cevap: Bu cevabn iki boyutu vard: Birincisi, olaanst
eklerle donatlm bir Yahudi erkeini (ki Hz. sa Yahudi toplumunun bir yesiydi) annesine
nisbet etmekle, rk asabiyetini dinletiren Yahudi aklna bir cevapt. kincisi, onu babas
, annesini iffetsiz kadn olmakla itham eden Yahudilerin tarih iftiralarna bir cevap
t. Onlarn bu iftiralarna Kur'an'da da deinilmitir, (bkz. 19.28)
38. Sadece bu gerek dahi, Kur'n'n kayna zerinde Rasulllah'n dorudan ya da dolayl
unun olmadn isbata yeterlidir.
39. Bkz. Aday Risalesi, Denge Yaynlan, 9. bask, istanbul.
:,
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
'.k
'
3 Hz. sa'y tanrlatran Pavlus Hristiyanh'na ve teslisci kiliseye
bir cevap: Pavlus, Grek mant, Helen paganizmi ve Yahudi kurnazln birletirerek "nsa
"Tanr'nn olu sa"ya dntrmt. Fakat Kur'an, ar yceltmeci bu Hristiyan aklna,
"Meryem'in olu sa!" te Kur'n'n Meryem olu sa srar, putlatrmac her manta veri
3 ncil ve sa'ya kar "ndiler" ve "Tanr sa"
Yukarda, Hz. sa hakkndaki bilgi kaynaklarna deinmitik. Bu bilgi kaynaklar ierisinde
Ahid, elbette byk nem tar. Kilise'nin onayndan geen 4 ncil (Evangelia Snoptica), M
Markos, Lka ve Yu-hanna adl yazarlar tarafndan, Hz. sa'nn havarilerinin ya da onlard
an sonraki neslin szl ya da yazl rnlerine dayanlarak kaleme alnd kabul edilen me
Tm unsurlarn bu metinlerde bulamadmz Hristiyan/Kilise akidesini imdilik bir yana b
bu metinlerden bir miktar sz edelim.

Bu drt metin de birbirinden az ya da ok (kimi yerde fahi) farkllklar ieren 27'er cz

lumutur. Bu czlerden yalnz ilk drt cze, sonradan Yunanca "Evangelia/nciller" ad ver
r. Bunlardan yabanc dil olan Yunanca yerine asl dil olan Sryanice yazlm "peitta" ns
a ise "ncil" yerine "Krzs: vaazlar" ad verilir. Bu drt metinin hibiri de kendisinin
" olduuna dair bir veri iermedii gibi, yalarnn kimler olduunu da ieriklerinde belirt
ler. Geri kalan 23 len 21'i zel mektuplar ve talimatlar eklinde kaleme alnm kitaplard
an, ikisi 'Rasullerin leri'nden, geriye kalan biri de garip bir rya nda kaleme alnm '
uhanna'nn Vahyinden oluur. sa'dan sonra ylnda Nikaia (znik)'da toplanan Konsil'in 'ka
aryla' incillere Kilise lafndan resmi olarak Yeni Ahid ad verilmitir.
Eski bir Hristiyan limken, -kendi yaklamyla- Hz. sa'nn mjdesi olan Hz. Muhammed'e v
'n'n mesajna teslim olan Abdlehad Davud (1866-1930?),41 'ieriden biri' olarak kaleme
ald ncil ve Salih adl eserinde "Kilise ncilleri"nin Hz. sa'nn vefatndan ok sonra
ak Kilise tarafndan "ncil" diye takdim edilen rivayet tr birer "mev'iza" kitab olduun
ayrntl bir biimde aktarr. Buna gre, Hz. isa'dan tam 325 yl sonra, her biri saysz
arasndan seilen 27 risaleden oluan 4 metin, yine ok sayda metin arasndan seilerek "K
senin ndileri" iln edilmitir. "Yeni Ahid, sa Mesih'in ulhiyyetine taraftar olup, ad g
n meclisin ancak te birini oluturan ve 1318 kiiden ibaret olan bir heyet tarafndan me
ydana getirilmitir. Buna gre, Hristi40. Aday Risalesi, s. 131-133.
41. Abdlehad Davud, incil ve Salb, ner. Kudret Bykcokun, tnklb Yay. 1999.
47
MUHAMMED
yanlk lemi 325 sene zarfnda Yeni Ahid'den mahrum idi, yani kitaps; kalmt."42
,1
Davud, birtakm rneklerin ardndan sz resm ndilerin kendisin; den alnd ana metinle
k der ki: "Pavlus, Petrus, Yuhanna, Ya kub ve Yahuda Hazretlerinin risalelerini
yazdklar zamanda, elimizde bu lunan Matta, Markos, Lka ve Yuhanna adlarndaki drt ncil
in mevcu olmadklar kukudan uzaktr."43 Kendisi de Keldani asll olan Davud'ur verdii
ye gre, drt incilin Sry anice'deki ad Yunanca'daki gibi "Matta ncili", "Markos ncili"
klinde deil "Matta Vaaz" (Krzsl d'Matay), "Markos Vaaz" (Krzs d'Markos) eklinded
k yazar, "Hz. sa Mesih'ten sonra bir peygamber gelecek mi?" sorusunu sora ve tm kil
ise babalarna gre. cevabn "Yalanc peygamberler dnda gel* meyecek" eklinde olduunu
akat, onlardan 'ndilerinde' yer alan ve sa Mesih'in Kilise iin atad grevlilerden sz
u 'ayeti' aklamalarn ister: "Bazlarn rasul, bazlarn peygamber ve bazlarn mu
uallim olmak zere tayin etti." (EfM. 4.13)45 '.
Yeni Ahid'i oluturan ve hibiri de Hz. sa'y grmemi olan farklr'in-i sanlarn rivayetle
den oluan czler, kendisini onun inancna nisbeti eden insanlarn kaleminden km olma
e, birbirinden ayr bir -j ka alanda gsterge nitelii tarlar. Bu alanlardan birincisi,
en; sonra, Hz. sa'nn "insan kimlii" etrafnda insanlarn ne ok ihtilfa d^
tuu ve tartt gereidir.
j
i Hz. sa'nn "insan kimlii" Kilise ndilerinde yer almtr. Fakat bu
anlatlar, ihtilaf ve elikili bilgiler iermektedir. Bu ihtilflar, daha elde- ki "kanon
k" ndiler gz nne alndnda byledir. Bir de, "apokrif" in-\ illerin varln dn
anda kuku yoktur.] Henz 3. yzylda yaklak 4600 elyazmas ncil'in varl ve bunlard
rinin ayn olmad bilindiinde, durumun vahameti daha; iyi anlalacaktr.46
]
"ndiler" olarak adlandrlan metinlerin, "Hz. sa'nn tebli ettii n- i il" deil, onda
sonra havarilere ait kimi risalelerden alntlarla] oluturulan ve 325 ylnda znik Konsil
'nin te birinin onayyla "meru" ] iln edilen Kilise ndileri47 olduu sanrm anlalm
n- ] lerin Hz. sa'nn "insan kimlii" hakknda verdikleri bilgilere bir gz atalm. <
Matta, Yeni Ahid ndilerinin birincisidir. Yazar Matta'nn kimlii de karanlktr. Zayf b
iddiaya gre o, Havari Levi ile ayn kiidir. Bu za42. Age, s.26.
43. Age, 27.
44. Age, 39.
45. Age, 42.
46. A. Altndal, sa, 101.
47. Nikaia, Konsili'nin toplanmasna n ayak olan iskenderiye Hristiyanlarmdan Atana
sios adnda gen bir rahiptir. Konsil'de muvahhid okula mensup olan Arius, "Mesih ya

lnzca Allah'n kuludur" tezini savundu. Onun karsnda Mesih'in ilah olduu tezini sesle
direnler bulunuyordu. Onlar da kendi aralarnda "tam ilh", "z itibariyle ilh", ya da "
hem z hem formu itibaryla ilh" tezlerini savunanlar eklinde gruplara ayrlmlar48
BiR ''HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
yf ihtimale gre o, Celile eyaletinin bir ksmnn yneticisi olan Herodes Antipas'n verg
emuru iken (Matta 10.3) Hz. sa'nn arsna uyarak Matta adn almtr. Ne ki btn otor
lin Hz. sa'nn vefatndan 70 yl sonra kaleme alndn syler. Fakat elde, bunu dahi isb
k bir bulgu yoktur. nk elde mevcut en eski metin, Hz. sa'nn vefatndan en az bir-bir b
k asr sonrasna aittir.48
Matta Hz. sa'nn neslini Hz. brahim'e balayan soy aacn verir (1.17). O, Hz. sa'nn d
verir: "Anas Meryem Yusuf (Yo-ahimj'la nianlyd. Birlemelerinden nce Mukaddes Ruh'tan
gebe olduu anlald. Nianls Yusuf, iyi bir adamd. Onu leme rsva etmeden gizlice bo
rdu. Fakat bunu tasarlarken Rabb'in melei ryada ona grnp dedi ki: Sen Davud olu Yusuf
Meryem'i e olarak almaktan ekinme; nk kendisinden doacak olan Mukaddes Ruh'tandr. V
ir oul douracaktr ve onun adn sa koyacaksn,- nk kavmini gnahlardan kurtaracak ol
1:18) "te, kz gebe kalacak ve bir oul douracak, adn mmanuel (Yhvh bizimledir) koyac
." (1.23)
Fakat bir problem var. Yukardaki ismi ona, kendisinden uzun sre nce yaam olan bir ba
railoullar peygamberi aya vermitir. (a-ya, 7.14) Anlalmaz nedendir, hemen ardndan
ede, doan ocua bu isim deil de sa (Jesus/Jehoshuah: Yhvh selmettir) ad verildii sy
(1.25) ki rivayet arasndaki elikiyi gidermek mmkn grnmemektedir.
Matta, Herodes'in gazabndan korumak iin, annesi tarafndan ocuun Msr'a karldn,
anarak Herodes'in doan tm ocuklar ldrttn kaydeder (Bab 2). Matta'nn son blmnd
a gerilmi, lp gmlm ve yeniden dirilmitir.
Ayn metin ierisindeki elikilerin zerine, bir de Matta ile dierleri arasndaki eliki
kllklar eklersek, Hz. sa'nn hayatnn nasl ma'kuln konusu olmaktan karlp mitoloj
e getirildii daha iyi anlalr. zellikle "armha gerilerek ldrlme" ve sonrasnda ya
en olaylar tam bir efsane niteliindedir. lm sonras Hz. sa'nn kabrinden kma (ric'at)
psikolojik rahatszl bulunduu anlalan Mecdelli Meryem'in tanklyla rivayet edilir.
Kur'n'n itirazn ve dzeltmesini aada vereceiz.
Markos, Hz. sa'nn yaknlar hakknda ayrnt verir. Hz. sa'nn Mar-kos'a gre drt erkek
kardeleri vardr: "Meryem'in olu ve Yakub'un, Yoses'in, Yahuda'nn ve Simun'un kardei,
dlger, bu deil mi? Kzkardeleri burada bizimle deil mi?" (6:3) Fakat, Yuhanna'nn verd
di. Sonunda, Kilise'nin tezine itiraz edenlerin tm, mparator I. Constantinus'un ask
erlerinin ve celltlarnn korkusuyla, nl "Nikaia Aments"n onaylamak zorunda kaldlar.
"Nikaia Aments"n emir-komuta zinciri ierisinde silah zoruyla kabul ettiren imparator
, Kilise'nin llerine gre de henz Hristiyan olmamt; nk vaftiz edilmemiti. mpar
izmine en yakn "akideyi" Konsil'e dayatmasndan daha doal ne olabilirdi?
48. British Museum'da bulunan en eski elyazmas ncil rneinin, karbon 14 yntemiyle beli
rlenen trihi 2. yzyl balardr. Bu rnek de ncil'in ok kk bir paracdr.
49
MUHAMMED
;
bilgiler Markos'u dorulamaz. Ona gre bunlar sa'nn z kardeleri deil-sa'nn kuzenleri
(19:25) ok ilgin olan bir ey, "bakire dou-l mu"ndan iki incilde hi sz edilmemesidir.
9
Burada ele aldmz problem, Hz. sa'nn nasl "insan" olmaktan kartlarak tanratrld
e bir peygamberi olan Hz. sa'nn onaylamas dnlemez. Kur'an, havarilerin Allah'tan ima
rn "kabul buyurduunu" gsterecek bir "iaret" (sofra) istedikle rini belirten (kr. Matt
6.11) ayetlerin hemen ardndan simgesel bir anla tmla, u uhrev diyalogu nakleder:
"Ve o zaman Allah, 'Ey Meryem olu sa!, dedi, sen insanlara 'Al lah'tan baka tanrar o
larak bana ve anneme kulluk edin' dedin m' O cevap verdi: 'Sen mutlak ycelik sahibisin! Hakkm olmayan bi eyi nasl syleyebilirimi
Bunu sylemi olsaydm sen muhakkak bili din! Sen benim iimdeki her eyi bilirsin, oysak
ben senin iindekini bi mem! Hi kuku yok ki, tm akn gerekleri bilen yalnzca sensin!
nlara emrettiin eyden bakasn sylemedim: 'Benim Rabb'im ve sizi Rabb'iniz Allah'a kull
k edin!' (dedim). Ve onlarn arasnda yaada srece yaptklarna gz-kulak oldum. Ama sen
erdikte sonra onlarn izleyicisi yalnz sen oldun. Ve zaten sen, her bir eye hal kyla a
hitsin!" (5.116-117)
Elde deil orijinal, orijinale yakn bir ncil olmad iin, mesajn ki nandan hangi kel

n azndan hedef kitleye hangi ke! melerle ulatrldn bilmiyoruz. Bu nedenle de, mevcut
se ncille nin szckleri zerine bir tahlil ina edemiyoruz. nk, eldeki Kilise ille
ik olmad herkesin zerinde ittifak ettii bir gerek. B ok rnekten sadece birini verel
a'nn rivayetinde, Meryem'in m cizev bir biimde hamile kalan teyzesi (ya da kuzeni)
ve Zekeriyya'n kars Elia (Elisabeth)'y ziyareti anlatlr:
;
"Zekeriyya'nn evine gidip Elia'ya selam verdi. Ve vaki oldu ki, El Meryem'in selamn
iitince ocuk karnnda srad ve Elia Kutsal Ruh doldu; byk bir lk koparp dedi: s
mbareksin, k nnn rn de mbarektir; bu bana nereden geldi: (yoksa) Rabb'imin an sinin
mesiyle (mi?)" (1.40-43) Yine Lka, yle bir rivayete yer verir:'' Rab dnp, Petms'a bak
t. Petrus Rabb'in kendisine, Bugn horoz tme* nce beni kere inkr edeceksin diye syl
hatrlad." (22.61
Bu rivayetlerde dikkatimizi eken ifadeler/'rabbimin annesi", "r; gibi ifadelerdir
. Kanaatimizce bu tr ifadeler, Hz. sa tarafndan deil, sanolu sa'nn "tanr sa"ya dn
onra Kilise tarafn kullanlmaya balanmtr.
49. Bu alann uzmanlar bu durumu yle aklamlardr: Matta, Markos ve Lka in ayn sz
n tamamyla farkl meknlarda naklederler. Tbingen ekol rumcular bunu yle te'vil eder:
se'nin ilk dnemlerinde, din dersleri iin kul! nak zere Hz, isa'nn szlerinden semeler
olduu antolojiler bulunuyordu. ' sonra grg ahitleri lm olduu iin kimse bu szleri
larak hatrlarr
du. Bunun zerine Hz. sa'nn szlerinin bir derlemesi yaplmaya alld
azlm olmalarnn sebebi budur.
50
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
4 Mecazdan hakikate: "Baba-Oul"
Hz. sa'nn tanrlatmlma srecinde iki szck anahtar rolne sahip-"Baba-oul". Bu iki sz
azn hakikate hamledil-nesinin tarihin bu en byk sapmasnda nemli bir rol oynadm syl
riz. "Baba" sembol ncillerde, sa'dan nce Hz. Meryem'e atfedilir. Luka'nn rivayetinde
Hz. sa ile annesi arasnda u diyalog geer:
"Onu grdkleri zaman atlar ve annesi ona dedi ki: 'Yavrucuum, Ineden bizi byle ettin,
babanla (kocas Yusuf) ben yrekten kaygla-narak seni aradk.' Onlara dedi ki: 'Neden b
eni aradnz? Bilmiyor muydu-ki, benim iin babamn katnda bulunmak gerektir.' Onlar ise
kendi-lerine syledii sz anlamadlar."50
nclerdeki "baba-oul" szcklerinin kelimenin tam anlamyla | "sembolik" ifadeler olduun
pasaj ok iyi isbat eder:
"sa onlara cevap verdi: Size dedim ve iman etmiyorsunuz. Babam'n ismiyle yaptm iler;
enim iin onlar ehadet ediyor. Fakat siz iman et-I iniyorsunuz; nk koyunlarmdan deils
z. Koyunlarm sesimi iitir-| ler, ben de onlar tanrm ve ardmca gelirler. Ben onlara eb
d hayat veri-|rim; onlar da ebediyyen helak olmazlar ve kimse onlar elimden kapmaz
, bana veren Babam hepsinden byktr. Baha'nn elinden kapmaa enin gc yetmez. Ben ve
biriz." (Yuhanna, 10,25-30)
ncil kritikilerinin de itiraf ettii gibi, Hz. sa'dan duyulan szler, nden uzun zaman g
etikten sonra, o da ksmen kayda gemitir. Da- sonra yazlan tm ncillere kaynaklk ede
ojilerden alndm ttdjjmz bu ifadelerin tam da bu kelimelerle Hz. sa'ya ait olmas ih
k zayftr. Bu ihtimali kabul etsek bile bir gerei reddedeme-i o da, Kilise ndilerinin
rivayetinin, metodolojik adan hadis rivayet-tde olduu gibi "lfzen" deil "manen" rivay
t edilmi olmalardr. lislerden ayr olarak, Kilise ncilleri "binbirgece masallar" tekni
le, "efsane nakil yntemi" diyeceimiz metodolojisi olmayan, rivayet ciri bulunmayan
bir yntemle nakledilmilerdir. "Mana ile rivayet", flin formuna dikkat edilmeksizi
n ieriinin tanmas demektir. Bu nda formun deimediini kimse syleyemez.
Farz muhal, biz Yuhanna'dan aldmz yukardaki ifadeleri lfzen j otantik varsayarak bir
celemeye tbi tutsak, bu ifadelerin, kelimenin anlamyla sembolik bir ifade tarz olduu
nu grrz. Merkez Bel-k'in (Hz. sa) kulland "koyunlarm" nitelemesi, elbette "koyun"a
lEldeki 'tashih edilmi' Ali Ufki Bey tercmesinde bizim "katnda" karln verdiimiz k
inde" diye evrilmi. Metindeki ibarenin Arapa karl " ^fi J u f\ ol j*" dir ki, Kita
des mterciminin "Babam'n evinde" diye evirdii " fl 4 u "nin karl deildir. Metinde
bir Merkez Bellek'in rn olan mecaz bir ifade tercmede somuta indirgenmitir. Zaten Hz
eryem ve kocasnn Hz. sa'nn "kendilerine syledii sz anlamamalarnn" nedeni de bu ol
ir.
.
; :
MUHAMMED
il kendisini takip eden kimselere tekabl etmektedir. "Ben onlara hayat veririm" cml

esindeki "hayat" da semboliktir ve vahye ve imana tekabl eder. Metindeki "kapmak"

, "koyunu kurdun kapmasn" hatrlatan bir mecazdr ve tabiki "eytan ayartya" tekabl et
dir. Batan sona simgesel ifadelerle dolu olan bylesine sembolik bir ifadede kullanl
an "Baba" szcn hakikate hamletmek ne kadar doru olur? Buradaki "Babam hepsinden byk
mbolik cmlesinin bizdeki hakik ve doru karlnn "Allahu ekber" olduu ak. Bu durum
az olmaktadr: Hristiyan ilahiyatnn en byk problemlerinden biri "anlama problemidir" v
"mecazn hakikate dntrlmesi" kelimenin tam anlamyla teolojik bir krize yol amtr.
Hi kukusuz "Baba" sembolnn metaforik bir kavrama dnt sembolizmin zirvesi u Yuhan
erinde daha bir belirgindir:
"Allah'n oluyum, dediim iin siz Baba'nn kutsayp dnyaya gnderdii zata, 'Kfrediyors
iyorsunuz? Eer Babam'n ilerini yapmyorsam, bana iman etmeyin. Fakat yaptm hlde, siz
iman etmezseniz bile, ilere (risalet) iman edin ki, Babam'n bende ve benim Ba- j
ba'da olduumu bilip anlayasmz." (10.36-37) "Bu kadar zaman sizinle be- : raberim d
e beni tanmadn m ey Filipus? Beni grm olan Baba'y gr- i mu olur; sen nasl Baba'y
diyorsun? man etmiyor musun ki j ben Baha'daym, Baba da bendedir." (14:8-10)
\
Ayn ey, u ifadedeki "oul"a da tatbik edilebilir:

"Petrus bunlar sylerken, bir bulut geldi, onlara glge saldi; ve bulu-j ta girerken a
kirtler korktular. Buluttan 'Setiim olum budur, onu din-i leyin!' diye bir ses geld
i." (Lka, 9.34-35)
\
Evet, ncil yazarlarnn rivayetlerinde bunlara benzer daha birok; simgesel metin bulma
k mmkn. Bu metinleri, Pavlus kilisesinin akidesinde olduu gibi, mecaz anlamlarna deil
de kelime anlamlarna yorarsak, o takdirde incillerdeki una benzer ak tevhidi ibarele
rle yukardaki] leri nasl telif edeceiz:
'
"Yazclardan biri gelip onlar ders yaparken iitti ve onlara iyi ceva] verdiini fark ed
erek ona, 'Hep emirlerin birincisi hangisidir?' diye sordu sa cevap verdi: 'Birin
cisi, Dinle ey srail, Allah'mz Rab, tek olan Rabdi Ve Rabb'iniz Allah'nz btn yre
la, btn fikrinle v
btn kuvvetinle seveceksin." (Markos, 12.30)
j
i Aslnda, "Baba" sembolnn srailoullar din metinlerinde ve ge|
neinde "Allah" yerine mecaz olarak kullanld bir gerektir. Konuy uzman birinin kalemin
en aktaralm: "Tevrat kitaplarnda Allah, birce yerde eb/peder (baba) lfz ile nitelend
irilmitir. -Kilise'nin sand ve i dia ettiine gre- Allah'a, bir Biricik Oul'a sahip o
iin deil, anc btn varlklarn mucidi ve btn kinatn yaratcs olduundan dol "ped
e hitap edilmitir. Zaten eb'in lgat manas "mey veren" (semer) demektir.51 Btn Sami di
llerde baba kelimesi "meyve
51. Semer ya da semere "meyve, rn" demektir. "Meyve veren" karl msmir, se samir gi
rdir.
52
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
ren" ve "baba" anlamna gelir. .. te bu fikirle, Halik ve kinatn mucidine "eb" (baba)
tabiriyle hitap edilirdi. Tabidir ki bu tabirde hibir saknca grlemez! Fakat Kilise il
e onun icat ettii Yeni Ahid kitaplarnn istismar yznden, Melekutullah bugn bu isimle
ah'a hitap edemez."52
Bu ve bunun devamndaki pasajlar da gsteriyor ki, Hz. sa, inan esaslarnda Hz. Musa'nn
etirdii mesaj aynen tekrarlamaktadr. ncille-rin mesaj Eski Ahid'in getirdii inan esa
r zerine bina edilmitir. nk Hz. sa, grevinin "nceki eriat' geersiz klmak deil
nu aka sylemitir. (Matta, 5.17) Ne ki Eski Ahid'de mecaz olarak tm srailoullar i
"Allah oullan" oul ifadesi, Yeni Ahid'de sa'nn azndan tekil olarak telaffuz edilmi
Bu, "ba-ba-oul" szcklerinin Hz. sa'ya nisbetini doru kabul etmemiz durumunda byledir.
Ne taraftan bakarsak bakalm, Hz. sa'nn "tanrl" iddiasn dorudan destekleyecek bir
Eski Ahid'de, ne de Kilise'nin onayn-s dan gemi resm indilerde bulabiliriz. nsanolu
'nn, "Tanr olu" ya da "Tanr" olduu sylemini kurmak iin, yukardaki kaynaklarda ge
fadeleri tahrif etmek dahi yeterli deildir. Buna ilveten, tahrif ecek Merkez Bellek
'in kendisinin tahrif edilmi, art niyetli, pagan zih-etli bir Merkez Bellek olmas z
orunludur. Bu Merkez Bellek tanm-prototipi Hristiyanlk tarihinde bir isme ok uygun d
edir: vlus.
5 "Makyavel'den nce Pavlus vard"
Pavlus, Bir slm peygamberi olan "Allah'n kulu ve elisi" sa'y ldrp, onun yerine mu

dzmece bir "Tanr-sa" kurgulayan kiidir. Tevhidci Arius ekol gibi "Allah'n kulu ve el
i" sa'ya inanan ekollerin aforoz edilip sistematik bir kampanyayla yok edilmesind
en sonra, bireysel klar saymazsak, gnmz Hristiyan dnyasnn inand sa, Allah'
eil, Pavlus'un asln ldrp sahtesini kurgulad muhayyel sadr.
Pavlus'un, Hz. sa'nn kendisinden nceki tm peygamberlerin bir devam olarak getirdii te
hidi mesajda en byk krlmay gerekletiren im olduunda tm otoriteler mttefiktirler.
, tm zamanlarda meknlarda insanln deimez deerlerinin br ad olan slm'n y-peyg
insanolu olmaktan karp nasl Tanr olu iln ettiinin, onun getirdii "insan" mesaj
iokrat"larn babalndaki Kilise'ye mahkm ettiinin ilgin hikayesini reneceimiz doud
hayli kaynak bulmak mmkn. Dou kaynaklar aranda eskilerden bn Hazm'n yazd el-Fasl
lel ve'1-Ehvai ve'n-NiAbdulehad Davud, age. s.91-92.
MUHAMMED
hal adl apl eseri ve yenilerden Rahmetullah el-Hindi'nin kaleme ald; lzharu'1-Hakk ad
iki ciltlik apl almay rnek verebiliriz. Fakat ana hatlaryla deinip geeceimiz b
en, konunun uzmanlarn- < dan olan Trk mellifi Aytun Altndal'n hacimce kk ama ieri
rak hayli iddial ve zgn eserine bavuracaz.53
j
Altnda!, eserinin Trke evirisine yazd nszde "Tarihsel olarak j Hristiyanlk, kend
n mezar kazcsdr" tesbitinde bulunur. Eserin "sekler" tezini isbat edip edemedii ayr
konu. Fakat onu okuyup bitirdiinizde, iki ismi tarihsel krlmann merkezine oturttuuna
ahit oluyorsunuz: Hz. sa'y, "Kutsal kavim" mitinin peindeki srailoul-lar inan sist
eki krlmann temsilcisi; Tarsuslu Pavlus'u ise, Hz. sa'nn getirdii yeni insan tasavvur
ndaki krlmann temsilcisi. Birinci krlmann sonucunda Eski Ahid'in "din Kutsal Kavim i
ir" projesi, "din, her bireyi zgn bir model olan insan iindir"e evrilirken, Pavlusyen krlma sonucunda ise "din de birey de kilise iindir"e yerini terk etmi ve bu sonu
ncu krlma ister istemez "teokrasiyi" dayatmtr. Birinci krlmann kahraman Hz. sa, i
ezli hmaniter bir din tasavvuru gelitirirken, ikinci krlmann kahraman Pavlus, kilise
erkezli reli-giokrat bir din tasavvurunu yerletirmitir. Bunun iin de Hz. sa'y tabir c
aizse "tanr olarak" yeniden kurgulam ve bunu da insanolu sa'y katlederek gerekletir
Bu manev cinayeti "sevgi" silahyla ileyen Pavlus'u, maktulnn heykelini yapp ona tapa
bir katile benzetmek sanrm hakszlk saylmaz.
Hz. sa'nn getirdii mesaj putperest Roma'nn istedii ekilde "evcilletirip", sa'nn p
en bir Roma yerine Roma'nn pagan kltrne eklemlenmi bir Hristiyanlk icat eden Pavlus
?
Helenlemi, Anadolulu bir Museviydi. Asl ad Saul idi. Havariler Simun, Petrus ve Yuha
nna'nn tersine eitim grm ayrcalk sahibi Roma Yahudisi bir ailenin ferdiydi. Greke b
rdu ve Helenist kltr iinde yetimiti. Yasal yurttalk stats itibaryla Roma yurtta
olmadan nce ilk Hristiyanlara ikence etmiti. Pavlus "kehanetin benzerlii" yasasn izl
rek, hi grmemesine, akirtlik etmemesine, sz-mona 'armha gerili' iddiasna tank olm
n, kendini sa'nn iine sokmakta tereddt etmedi.54
Bir kimse, hi grmedii, tanklk etmedii, akirdi olmad Hz. sa'nn iine kendini nas
, aynen bir metne onun sylemedii bir anlam dahil etmeye benzemiyor mu? Yani, fiil ta
hrif deil mi? Bir baka ifadeyle, "Allah'n kelimesi" olan sa'ya anlam idhal? Daha nce
einmitik; bir kimse bir bilgi objesine anlam idhal etmeye kalkyorsa, o kimse o bilgi
objesini "nesneletiriyor" demektir. te Pavlus'un Hz.sa'ya yapt en byk ktlk de b
neletirmesi. Bir
53. Aytun Altndal, Three Faces of Jesus (sa'nn ehresi), The Book Guild Ltd., Sussex
. Britanya 1992; Trkesi: sa, ev. Sihel zbudun, Anahtar kitaplar, stanbul 1993.
.:
54. A. Altndal, Isa, 67.
.
:
-,
54
BiR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
bilgi objesini zihninde nesneletiren, onu maniple edebilir, onu tasavvurunda bambak
a bir biimde kurgulayabilir. Anlam idhali maksadyla yaplan btn nesneletirmeler, bilgi
objesine yaplm birer ikence anlamn tarlar. Ve sonu: Pavlus, kat bir Roma Yahudisi
sa'nm ilk mminlerine yapt fizik ikenceden fazlasn, Hz. sa'nm manev varlna, m
a yapmtr.
Yazar, Pavlus'un karakteri hakknda kendi dindalarn konuturmay daha uygun bulur: "W. H
C. Frend'in antsal eseri The Rise of Christi-anity'de yazd gibi, Pavlus "Enerjik, d
orudan, kendine gvenli, kimi zaman da kibirli ve ben merkezci bir adamd. Tarihte 'd

insel dhi' nitelemesini hak eden birka kiiden biriydi. Yine de gvenilir bir insan dei
ldi." Ve Frend'in belirttii gibi Pavlus'un ellerinde Rab Mesih, imanla tannacak Ta
nn-insan, akirtlerinin tand ve hatrlad Nasral Peygamber'in yerini ald"
Pavlus, amalarna eriebilmek iin Allah'la ahit iareti olan Yahudi snnetini, Hezekiel P
ygamber'in "kannzda yaayn" buyruunu terk etmekte ya da yasay eskimi ve yararszlam
eddedip, yeni tekvin iin yeni bir ahit ne srmekte de tereddt gstermemitir.55
Bu satrlar, her ar yceltmeciliin, gerekte bir hayattan dlama olduu tezimizi nas
r! Pavlus, Hz. sa'nn hayal portresini, jnn hayat mesajn rten bir perde olarak kull
u ksa hayat hi-|kayesinden da aka anlalaca gibi Hristiyan olmu Pavlus'un verdii
avlus'un sevlere verdii zarar hi kalr. -i Pavlus'un kendi itiraf: "nk ben resull
ki arlmaya lyk deilim, nk Allah'n kilisesine eza ettim." Pavlus'tan Korintoslula
) Pavlus, Hz. sa'y ve onun mesajn lo- konusu olmaktan karp mitosun konusu yaparken
zca dav-uyor; "hileli mantk oyunlarna" ba vuruyor, tpk tm ar yceltme- yaptklar
ular reten "hakik olaan d"m gr-den gelerek, onun yerine mitolojiyi ikame' ediyor:
"Pavlus tartmalarnda ara olarak hileli mantk oyunlarn kullan-aya balad. sa'nn Fe
tekrln nasl eletirdiinin Pavlus hibir nemi yoktu. Tpk sa'nn nasl doduunu
n de bir nemi olmad gibi. (Pavlus bu iki mucizeli olaydan hi ; etmemitir. Onlar grm
gelmi yalnzca.) Pavlus hileli mantk lmyla tektanrclk tarihindeki ilk kaytl ifte
tc-^oldu. ...Korintoslulara mektubu, onun ifte standartlarn etkili biimde iler. Pavlu
yle yazyordu: "Ve Yahudileri kazanaym diye Yahudile-6 Yahudi gibi davrandm; kendim e
iat altnda olmadm hlde eriat al-t olanlar kazanaym diye..." (L KrM.9:20-22) Anakron
r armla pavlus gnmzn bukalemnvar ilkesiz politikaclarna benzetilebilir. Makyav
s vard. Tek ve mutlak gereklik sayd grlerini kabul ettirebilmek iin bir Gentile'ni
yoluna ihtida etmesini
55. Age., 68.
55
C MUHAMMED
kolaylatrabilecek her szck, her davran ve her eylemi gayet dikkat ce kullanmtr." 5
}
Ve sonu, ikinci kuan tasavvurunda tahrife uram Hz. sa img sinin, Pavlus'un ellerind
i dn imknsz bir "klt"e dnmesi:
"sa'nn szlerinin tersine 'insan benzerinde yaratlm' Tanr O. imgesi, Pavlus'un eller
bir 'arac-tanr' ve kozmopolit bir 'insan be zerinde yaratlm ruh'a dnmt."57
"Havarilerle karlatrldnda Pavlus bir havariden ok bir ideolc olarak ortaya kmakt
azar, Pavlus'un amaca ulamak ii her yolu, bu arada provokasyonu dahi meru grdn ve d
rnda!
iki grubu nasl birbirine drdn yle aktarr:
\
\
"Sadukler, kyama (ldkten sonra dirili), meleklere ve ruhlar inanmamaktaydlar. (Resull
rin ileri 23) Sadukler Museviler arasnd 'bu dnyallk' ilkesine bal bir kesimdi. Pavl
dukler'in bu dnyal lna kar kan Ferisi grn savunarak iki gurup arasnda, sek
son bulacak iddetli bir tartmaya yol at. Pav lus'un provokasyonu Musevileri gafil av
lad ve sonunda kendilerini kend yasa ve geleneklerine ilikin bir sorun hakknda onca
nefret ettikleri e; kler mercilere bavurmu olarak buldular."58
j
Pavlus, bir din takipisinden ok bir din kurucusu gibi davranmt! Bize gre o, sa'nn k
duuyla, ne dediiyle, neye ardyla, nederf sakndrdyla, neyi mjdelediiyle hi i
sa'nn^ ahsn ar yceltmeye ve insanstletirmeye tbi tutarak kendi paganj din tas
a arac olarak kullanyordu. Sonuta Pav-' lus, putperest Roma tasavvurunun tm unsurlarn
tayan bir Kilise kurarak, Hz. sa'y oraya hapsetti. Yazar'n religiokratlar dedii "din
dam-j lar snf" kurduklar teokratik yapnn temeline, Hz. sa'nn gerek kim-j ligini k
iler:
i
"Sradan insanlar olan dier havari ve akirtlerin elinde sa'nn re- j tileri tutarl, k
e yeterli bir siyasetten yoksundu. Pavlus dahiyane bir i biimde bunu kefedip yeni
dinin kirilerini att. Bunu sadece bu hrsl i politikon ve Hellenistik polemik sanat us
as gerekletirebilirdi ve yeni ! dinin siyasal gvdesini (Ekelesiyoloji) ifadelendirme
yolundaki bitmez tu- | kenmez abalaryla bunu baard. Galatyahlara seslenen nl mahkm
dici mektubu, Pavlus'un kendi ncil yorumunu ve kilise kurma siyasas- | n tekelletirm
e yolundaki kararlln aka sergilemektedir."59 "Kuru- j cu babalar Pavlus'tan aldkl

in ynlendiriciliinde religiocratlar, i tarih boyunca uzun, ince, ihtiyatl bir yolda

yryerek Musevilerin Mual- j lim dedikleri sa'y Gentile tarz kurulmu kilisede tanr y
rak tekelle- j rine almlardr. retmen sa'y kendi tekeline alan Pavlus Kilisesi, bunda
onra onu inanlmaz tanmlar labirentine sokarak sonsuza dek sreS6.Age., 83.
57. Age., 84.
58. Age., 86.
59. Age, 89.
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
ek bir srgne gndermitir. Religiocratlarm eline den sa iman ve gnahtan kurtuluun b
kayna ve gvencesi sa olmaktan kt, bu misyonu Kilise yklendi. 'Yahveh Selmettir',
biimde 'Kilise Selamettir'e dntrld. Gerek sa, zamanla yerini din brokratlarnn i
kt."60
6 Gnah zerine din, zulm zerine iman ina etmek
Hristiyanln en grnr simgesinin "ha" olduu bilinen bir ey. Aslnda gne klt sim
nlar'n Msr'ndan putperest Roma'ya ve hatta putperest Hind'e kadar farkl pagan topluml
arn klt olan han sa'yla irtibat, onun haa gerilerek ldrld iddias zerine otu
mesinin ise tek bir aklamas vardr: lk gnah.
lk gnah teorisi, Pavlus Hristiyanl'nin insan anlaym da ele vermektedir. Sz konusu
aha anasnn karnndayken gnahkr olan insandr. Bu tez, oula babasnn suunu yklemek g
m merulatrrken, ayn mantn bir uzants olarak sa'nn bakalarn gnahlarndan ku
ttii gibi "mitolojik" bir tezin de domasna yol aacaktr. slm'n insan tezi bu tezin t
: Kur'an'a gre insan doutan gnahkr deil, doutan sorumluluk sahibidir. Tabiki "her i
ftrat zere doar". Bu ftrat, Allah'n insanlar zerinde yaratt saf ve temiz tabiatd
kr. En'am, 164)
lk gnah fikrini Pavlus'un nasl kotardm u satrlar gzel aklar:
"Pavlus ise bireyleri ilk gnahta eitlemiti. Pavlus'a gre insanlar ilk gnahtan doma e
erdi. Pavlus'a gre insanlar hep o ayn gnah ileyerek dnyaya geliyorlard." Pavlus, bu
risinin nedenini aklamak iin, iine gelmediinde inkr ettii eski inancna, yani eriat
lan Tora'daki ilk yaratlla ilgili kssaya bavuruyordu. nk Pavlus'un "armh efsanesi
ilmek iin bir "ilk gnah"a ihtiyac vard. Deil mi ki sa, Hristiyan kendi bireyselliin
hszd, o hlde onun "bedelini dedii" ortak bir gnah olmalyd:
Kurumsallam ve kabul edilmi tefsirlerin tersine, eletirel ilhi-yatlk asndan Ade
anr'nn huzurundan, iledikleri bir gnah nedeniyle deil remeyi rendikleri iin kovulm
ecaz olarak ylan hayvanlar lemini, meyva ise sevgiyi deil remeyi temsil eder.... uras
esindir ki Havva fiziksel/cinsel aka ya da Adem'e ak olma fikrine kaplm deildir. Dah
igdsel olarak tm yaratklar gi-bi bir ocuk dourmaya ynelmitir. Kutsal kitapta yer
Tanr'nn pln bu deildi. Kukusuz Adem ve Havva ocuk sahibi olacaklard, ama hayvanlar
igdsel drtlerle deil. nk Tanr onlara verimli olmalarn sylemiti. Belli ki, Ta
le
Age., 74.
57
MUHAMMED
Havva'nn remesinin doal yolu (Tanr'nn olu sa'da tezahr ettii g: bi) bakire doumuy
sel birleme yoluyla deil, Havva'nn mhsi bakire gebelii araclyla reme... Dolaysyl
avva, Kuts2 Kitab'a gre Tanr'nn plnnda olmayan bir i yapmlard. Havva, dinse klie
yapld ekliyle bir gnahkr deil, bir kiilik verici v kimlik alcsyd. (Havva Adem
deil, Adem'den -insan- ya ratlmtr. Adem'in olumu kimliinden yaratlmtr. ahsiye
sann oynayaca rol simgeleyen maske demektir.)"61
Pavlus'un tezi, kendisinin de ait olduu Yahudi gelenekten ve tabik eriattan bir ko
putu. O, gnah temeli zerine din ina eden biriydi. n sanlar doutan gnahkr olduklar
ilirse, mucidi olduu Ki lise'yi ilelebet yaatabileceini dnyordu. Bunun iin de tm p
dehasn ilk gnah fikri zerinde younlatrd. Fakat, teorisi yine de bir ok boluk ier
^
"Musev'nin zel stats, kendi Tanrs tarafndan seilmi olmasndadr. Kimliiyse ayn T
mtr. Pavlus Hristiyanlnda durum byle deildir. ... Hristiyan Dogmas'na gre sa k
nde gnahszd. Tanr olarak sa gnah yaratamazd,- tm in^ sanlarn iledii gnah topl
iin ac ekmiti ve bedelini yaamyla demiti. sa iin gnah, bir kimlik deil bir kii
Ancak Pavlus bu noktay gzden kararak gnah kimliin bir almet-i farikas iln etti. P
e insanlar balangta Adem ile^ Havva'nn iledikleri varsaylan gnahtan tr, doutan

ar iin eit ve zdetiler. Bu ilk gnah, ister Yahudi, ister Gentile, is-j ter Pagan olsu
fark etmiyordu." "Musev iin gnahn yalnzca iki sonu-! cu vard. Ya Rab tarafndan ceza
drlyor ya da balanyordu. nc; bir yol yoktu. Pavlus, Musev geleneinin dnda,
irdi: Istrap ekmek."62
Bu satrlarda da net olarak grld gibi "ac ve strap ekmek", Pavlus Hristiyanlnd
Pavlus, her "gen-tile"den, vaftiz olarak arnmasn ve "armhta ac eken sa gibi ac ek
larn affettirmesini istiyordu. Pavlus'a gre "vicdann temizlii", yani Kur'n'n tevbe d
derin pimanlk insan masum klmaya yetmezdi. (I. KrM. 4.4)
]
Bu korkun reti, gerekte zulm iselletirmekten ve ona dinsel j bir klf geirmekten b
deildi. nk ac ekmek insan ma- ] sum klmann kanlmaz ve mutlak yoluysa, Hristiya
l 'sapk' olduu dnlen birine ac ektirmek ona iyilik etmekti. Bu - >
reti, sonunda en iren canavarlklar dahi din kisvesi altnda merulatr- i
j
61. Age., 77.
62. Altmdal, age, 90. Amerika'ya ilk giden ispanyol ve Portekizlilerin Amerika
yerlilerini j oluk-ocuk, kadn-ihtiyar demeden hi bir gereke olmakszn topluca ldrm
e j Pavlusye Hristiyanln dokuduu toplumsal bilinaltnn eseri olarak aka gzle
Olayn grg ahidi olan bir papazn gnlkler halinde kaydettii bu vahet j iin bkz. B
de Las Casas (1474-1566], Brevisima historia de la destruccion de las j Indias
. Trkesi: Kzlderililer Nasl Yok Edildi, ule Yay. st. 1997.
j
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
di. nl Engizisyon Mahkemelerinin verdii insan yakma cezalan, her trl ikence ve cinaye
i yapan Kilise tarafndan bir "arnma" ve "saflatrma" olarak adlandrlyordu. Bat tarih
unca grlen saldrganlk ve ille de bir dman/teki yaratma hastalnda, Pavlus'un bu im
inin rol hayli byk olsa gerektir. Deilse, srf eyrek yzyl iinde, 60 milyon insann
an insanlk tarihinin en kanl savalar, hangi tasavvurlarn rd toplumsal bilinaltyl
? Bu tesbiti yapan, bizzat konunun uzman batllardr:
"Fox, K. T. Ware'e dayanarak unlar yazmaktan kendini alamamtr: 'Zulm Hristiyan tarih
n kalc bir gerei olagelmitir; 1918-1948 arasndaki otuz ylda, armha geriliinden so
300 yldakinden fazla Hristiyan'n lm olmas rastlant deildir. Ve Bertrand Russel'in
ini ektii gibi: 'spanyollar Meksika ve Peru'da bebekleri nce vaftiz edip hemen ardnda
n beyinlerini datyorlard,- bylece bu bebeklerin ^cennete gitmesini gvenceye alm olu
rd..."63
nsan gnahkr ve sulu bir varlk olarak alglama, dnyada insann .eil Tanr'nn krall
sonu dourmutur. Bu da "me-hi" (mslmanlara "mehdicilik" olarak yansmtr) teorileri
neden olmutur. Buna gre insana krall ihsan eden Tanrdr ve o-i sa'y dnyay dei
de O'dur (enkarnasyon). sken-riyeli Arius (250-336) ite bu anlaya itiraz ediyor, sa'n
Allah'la ayn en olmadn, sa'nn bulunmad bir zamanda Allah'n mutlak olarak : oldu
rdu. Arius, sa'y sadece insan yetenekler tayan i olarak gryor ve baarsn da insan
ne balyordu.
Buna karlk "Baba-oul-kutsal ruh"tan oluan l bir Tanr anla- . savunan Pavlusu kili
tanncl artran karmak tiyi tevhid temelinde aklamakta hayli zorlandlar. Gerek
olan Hristiyanlk, bu teoriyle hh bir grnm arz ediyor, l grnt de Hristiyan il
lien teolojik kuramlar tmeye itiyordu. Kilise, teslisin ilhtan olumadn syleyip
n " gibi bir totolojiye ba vuruyordu. Kiliseye gre " uk-", ne teker teker ne de topl
larak Allah olamazd. Yani "Baba" ba-li; ne "oul" olabilir, ne de "kutsal ruh". Her
birinin dierine ait olan sfatlar ve fiilleri, cevherleri ve arazlar vard. Btn bu 'a
l' gerekte hibir eyi aklamad ortadayd. Kilise, en sonunda, iin den kamayp bun
edilemeyen bir "dogma" jfak iln etmekte buluyordu kurtuluu.
Bu kelm problem, kiliseler arasndaki anlamazlklar artrd. Her nin tanrs ayryd. M
liselerden Yakublerle Nastur-[arasnda teolojik atmalar yaanyordu. Yakubler sa'y
larak grrken, onda vcud, irade, fiil gibi beer zelliklerin de bu-uunu sylyor ve il
utuyla beer boyutunu birbirinden aynd."
8.Age, s 90.
, Abid el-Cahiri, Arap-tslam Aklnn Oluumu, 168
m .
MUHAMMED
Nasturlik'in adna izafe edildii Nasturyus, Hristiyanln antrop morfist bir biimde in

tapma biimi almasna kar kyordu. Tesj si tevil ediyordu. stanbul'da imparator huzuru
aint Siril ile att A saray desteini kaybedince konsil tarafndan mahkm edildi. Afrika
ine srgn edildi. Taraftarlar kovuturmaya uraynca emin ve uza blgelere katlar. Bura
biri de Arabistan'd. Bunlarn telkiniyle, H: re Arap hkmdarlarnn Hristiyan olduu bil
bir gerekti. Nasturle eliyle "insan sa'ya inanan" III. Mnzir'le ilgili bir hikaye ok
ld Kendisini teslisi yapmaya alan bir grup papaz, Mnzir'i birgn zg bir hlde bu
"Melek Hz. Mikil'in vefatm ren dim" der. Papazlar "O melektir, hi lr m?" derler. O
iine ko yar: "Ya sizin beni Allah'n ldne ikna etmeye almanza ne demeli?"65
7 Kilise: sa'y ldrdk, yaasn 'sa'
Kiliseler arasndaki bu sava, sureta Hristiyan olan Roma impara- j torlarnn da destei
alan Kilise kazanr. O imparatorlar ki tasavvur,' duygu, dnce ve ahlk olarak hl pagan
r. Bu, tevhidi unsurlarn ; ldrme de dahil tm yntemler kullanlarak yok edilmesi anlam
gel- = mektedir:
;
"Kilise babalarnn, zellikle de Aziz Augustinus'un kurumsallatr- j dii Katolik Doktrin
zamanla bu zayf hususlar silerek sa'nn retileri- . ni evrensel Kilise'nin iradesine
ydurdu. Kilise'nin otoritesini kurumsal- : latrabilmesi iin Aziz Augustinus'un ifa
desi kullanlmt: "Deus homo factus es, et homo deus fieret" (Tanr insan ilhletirmek
dini insan(jletirdi). Gelecein religiocratlar ordusu, ellerindeki bu yorumla ilh konu
larda en yce otorite makam kisvesine brnmemek ve yeryznde Kendini Kutsarn Kent (ya
ntlerj'te Egemen Tanr'nn Bir ve Tek Kutsal (yan tanr) Vekilleri olarak hareket etme
mek iin bir neden grmemilerdi."66
Sonu, grdnz gibi, sadece sa'nn tannlatrlmasyla kalmayp, Kilise babalarn da,
ediini gnahyla babaa brakan, istediine cennetin anahtarlarm bahedip istemediini a
messesesiyle 'cehenneme gnderen' bir yar tanr hline getirmitir. Bu yar tanr teokrat
ellerine geirdikleri her trl g ve iktidar, zulm ve bask arac olarak kullanmlar,
da "Tanr'ya kar kmakla" sulamlardr.67
65. emseddin Gnaltay, slam ncesi Araplar ve Dinleri, s. 103-104, dn. 45,46.
66. Altmdal, age., 116.
67. 2. yzyldan 18. yzyla kadar Hristiyanlar arasndan kan nl muvahhidlerin (Tek Al
Hz. sa'nn insan peygamber olduuna inanan kimseler) isimleri ve ilgin mcadeleleri ve a
c sonlaryla ilgili bilgiler iin bkz. Muhammed Ataurrahim, Jesus a prophet of slam, L
ondra 1983. Trkesi: Bir slam Peygamberi Hz. sa, nsan yay. stanbul 1985
60
BR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
Peki, geldii nokta bylesine vahini olan bu sapmaya hi tepki gsterilmeyecek miydi? El
bette gsterilecekti ve bat tarihi, "snrsz ve sorumsuz" Kilise Teokrasisi ve teokratla
ra kar verilmi savalarn da tarihidir. Altn-dal, Bat'da ortaya kan Ateizm'in, "nsa
a da "Allah"a kar deil, gerekte Kilise'nin yeniden kurgulad "Tam sa'ya" ve onun ar
n adamlar sultasna bir tepki olarak ortaya ktn dile getirir:
8 Kilisenin topra ateist yetitirir
"Kilise yaps Tanr yorumuyla Nasral sa kurumsallatmlm bir Tanr'dr ve gerek anlam
arn gl kent devleti Papalk Devleti'nin Tanrs olarak Bir ve Tek Szel mge'yi temsil
e yirminci yzyl bandan beri bu 'szel imge', ondokuzuncu yzyl papaz t aleyhtarlnn
zn izleyen ada kiniklerin ve ateistlerin bir dizi me'um reddiyesiyle kar karya ka
omini deus est (nsan insann Tanrsdr). te bu bak asyla Ateistlerin eletirdikler
igiocratlarm denetimindeki Kilise'nin kendi karlarna uygun olarak kurgusal plnda yen
iden ina ettii bir glge oyununun ba aktr yaplm olan sa'dan bakas deildir."68
Her tr ar yceltme, toplum ierisinde rasyonel dnen ve sorgula-I yan kesimlerden tep
arla tepki, Batda grld gibi, ki-|n zaman 'Ateizm' biiminde zuhur etmitir. Al
Kili-er Ateizm'in topra olmutur." Buckley yle der: "Bat'nn entellektel lltriinde At
in kkeni dinin kendine yabanclamasnda yatar. "69
Daha da garibi, Bat'da "Ateizm"in ilk anlam, Arap dilindeki etimolojik anlam "batlda
n dnmek, ynlarn gittii yana gitmemek" olan Hanif70ya da "dnen, toplumunun inancn t
n" anlamndaki sabie szckleriyle e anlaml kullanlmaktadr. Putperest Roma ve Yunan, ye
k tanrlar toptan reddeden ilk Muvahhitleri "Ateist" diye isimlendirdi. nsanlk tarihi
nin ilk kaytl Ateisti olarak gsterilen muvahhid 'firavun' Akhnaton (i. 1350)'dan71 S
okrat'a, Yahudilerden ilk Hristiyanlara
68. Altndal, age., 117.
69. Age., 98

70 Etimolojik olarak "yamukluktan dzelme ve yamulma" gibi zt anlamldr. Aya da ya d

rk olanlara "ahnef" denir. (Bkz. bn Manzur, Lisan; Zemaheri, Esas, ez-Ze-hidi, et-T
ac vd.| Toplumsal alanda, toplumun yerleik inancn reddeden insanlar iin kullanlmtr.
f kelimesi Sami dillerinden Aramice, branice, Sryanice ve Arapa'da mevcuttur. Leone
Caetani'ye gre Aramice ve branice'de "ahlaksz, dinsiz" , Sr-yanice'de "murdar" anla
mna gelmektedir. Sryaniler bu kelimeyi ayrlk ve sapk h-nstiyan mezhepler iin kulla
71 Akhnaton, tm putperest uygulamalar terketti. Eski putperest merkezi (Amonofis)
terkedip Ahataton (Allah'n ehri] adyla yeni bir bakent ina etti. Saray halka aarak
avunlarn tanr deil kendileri gibi insan olduunu gsteren bu muvahhid firavunun kendisi
yle snrl tevhidci inklaplarnn ilgin yks iin bkz. Fethi el-Akl, Ahnaton d-F'avn
a bi't-tevhid min ayri'l-enbiya fi msr, Kahire, ty. Ayrca bkz. Arthur VVeigall, The
life and Times of Akhenaton, London.
' t
' .' ' ' '
'
' ' ' '
kadar dier tanrlar reddeden ve tek tanrya aran herkes "ateist" olarak tannyordu.72
, ilk kez Konstantin'in szde ihtidasndan sonra Papalar tarafndan kendilerinden olma
yanlara kar kullanlmaya balanmtr.
Daha sonra "ateist" nitelemesi, mutlak inkarclar ve materyalistleri de iine alacak e
kilde kullanlmtr. Szcn semantik deiimleri bir yana, bizim burada asl dikkat ekm
y, "ar ycelt -me"nin, tepki olarak kar kutupta "mutlak inkr" getirdii gereidir.
'inkrc'nn elindeki en byk silh, dinin mitolojik unsurlardr. Onlar, dine ve dindarl
avanda elverili bir silh olarak kullanr. Burada su onda deil, ona bu silhlar veren
ci" tavr sahiplerinde aranmaldr. te bu yzden, Trkiye gibi kimlik krizi yaayan lkel
ine "kar" olduunu syleyen insanlar, gerekte hangi dine, daha doru bir ifadeyle hangi
in anlayna kar olduklar tesbit edilmeden din kartlyla sulanmamaldr. Beri yand
in gereini bilmeden din ve din deer kartl yaptn sananlar da, din adna yapld
dine mi yoksa treye mi, ibadete mi yoksa dete mi ait olduunu aratrp soruturmadan, he
dine ve din deerlere saldrmaya kalkmamay renmelidirler.
u satrlar, aslnda Ateizmin tm gcn, dinin znden uzaklam deformatif ve mitolojik
d gereini gzel vurguluyor:
"Ancak doast var oluunu inkr etmek iin sa (tanr)'ya en fazla gereksinim duyan Ateis
Ateistlerin sa'y inkr etmek iin sa'y inkr, merkezin nerede olduunu bilmeyen ama m
olduunu savla-yanlara benzetilebilir. sa elinden alndnda ateist zlr. Tpk eyta
rd edilmesi durumunda dogmann buharlap yok olaca gibi. Ateistin, Tanr'nn varln r
eini kendine kantlamak zere sa'ya gereksinimi vardr. Ve Kilise de dogmasn srdrebil
ytana dier tm toplumsal kurumlardan daha fazla gereksinim duymaktadr. Gnmzde Kilise'n
n Deccal, eytan roln oynamak zere Ateiste her zamankinden fazla ihtiyac vardr; Ateist
de inkrn koruyabilmek zere Kilise'nin varlna gereksinim duyar."73 "te bu bak a
eletirdikleri sa, gerekte religiocratlarn denetimindeki Kilise'nin onlarn nne koydu
ilise'nin kendi karlarna uygun olarak kurgusal plnda yeniden ina ettii bir glge oyun
n ba aktr yaplm olan sa'dan bakas deildir."74
Btn bu aklamalardan kan sonu udur: Hz. sa'y logosun/akln konusu olmaktan karp
n konusu yapan Pavlus Kilise-si'nin kurgulad tanrlatrlm sa tasavvuru, Allah'n ku
Hz. sa'nn ve getirdii mesajn en byk dman olup kmtr. Bugn, tm kalbimle iddia
. sa kabrinden kp gelse, ona en byk dmanlk gsterecek olan, onun mitolojik imajn
geinen kiliseler ve ruhban snf olurdu. Hz. sa da, kendisini inkr eden72. Konu iin bkz. Altndal, Age., 98 vd.
73. Altndal, age., 113.73. Buhari, Tefsir 398, 4/1873.
74. Age., 115.
.
- -. ,-. -^ . J~;-;- 62
BiR 'HIRSTYANLAMA TEMAYL' OLARAK AIRI YCELTME
lerden nce kendisini yceltme adna hayattan dlayanlarla mcadeleye
giriirdi.
9 Hristiyanlama bir eilimdir
Hz. sa'nn ve mesajnn bana gelenlerin kaynanda "ar yceltmenin" bulunduunu tesbi
bir biimde ilk defa dile getiren Hz. Peygamberdir:
"Hristiyanlarn Meryem olu sa'y ar ycelttikleri gibi siz de beni ar yceltmeyin.
sadece bir kulum. O hlde 'Allah'n kulu ve elisi' deyin."
Hz. Peygamber'i ar yceltici tavrlara kar bu kadar hassas davranmaya iten etken, hi
Hz. sa'nn bana gelenleri bilmesiydi. Bu nedenle, Meryem olu sa'y rnek gstermi,

rek yaamnda gerekse vefatnn ardndan kendisini ar yceltmemelerini vasiyet etmiti.

Peygamber'in uyard davran modelinin ad Hristiyanlama idi. Bu nedenledir ki, mminl
r vakit namazda okuduklar Fatiha'nn sonunda yer alan ed-dalln (saptanlar)'i "Hristiya
nlama" ile aklamt.
Hz. Peygamber'in zerine onca titremesine ramen, biraz da tarihsel ve sosloyojik zo
runluluklar dolaysyla, mslmanlarn tasavvuruna "ar yceltme" hastal ok erken dn
lat. Bu bulamann en byk nedeni mslman olan kitap ehli idi. zellikle bunlar arasnd
din adamlar, slm'a 'girerken' kendi eski din kltrlerini de beraberlerinde tayorlard
an olan ehli kitap tarafndan slm'a taman bu din kltr, bn Haldun'un da tehis ettii
ap ehlinin "avam" kltryd. nk yarmadada yerleik Yahudiler ve Hristiyanlar, kitap
de bilgi ve seviye olarak en aa tabakay tekil ediyorlard. Hz. Peygamber, salnda b
lar etkilemesinin nne gemeye alt ve an yceltmeye kar mcadele etti. te bu m
63
C. HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
Ar yceltmeci peygamber tasavvurunu ilerken, Kur'an iin ayr bir balk ama gerei du
m "insan peygamber"ini, nc Blm'de. ele alacaz. Bir eyi hatrlatmakta yarar var: Hz
er'in ar yceltmeci peygamber tasavvuru konusundaki davranlar, zaten Kur'n'dan bam
irilemez. nk, onun davranlarn dokuyan ve ynlendiren Kur'an idi. Hz. Aie'nin diliyl
ek "Onun ahlk Kur'an idi." Dolaysyla, Hz. Peygamber'in ar yceltmeye kar tavr, Ku
daki tezinin pratie aktarlmasndan baka bir ey deildi.
l Kur'an'da geen be put, balangta be veli miydi?
Cahil Arap akln tartrken, Rasulllah'n ar yceltmeye kar tepkisiyle ilgili birk
lerin yenilerine gemeden, isimleri Kur'an'da geen be putun ilgin yksn sunmamz gere
putlarla ilgili tefsirlerde yer alan rivayetler, ar yceltmeye kar Hz. Peygamber'in ne
en bu denli iddetli tepki gsterdiini anlamamz da kolaylatracaktr. nce ayete bakal
"Nuh dedi ki: 'Rabbim! Onlar bana kar ktlar! Onlar yle birilerinin peine takldlar
ve ocuklar aldantan baka bir eylerini ar-trmadi; stelik (senin yoluna) tuzak stn
urdular ve dediler ki: Tanrlarnz sakn ola terk edeyim demeyin; ne Vedd ve Sva', ne Y
ve Ye'uk'u, ve ne de Nesr'i terk etmeyin." (71.21-23)
Vedd, Sva', Yeus, Ye'uk ve Nesi...
Bunlar birer put ismi. Hz. Nuh'un gnderildii toplum bunlara tapyor. Rivayetlerden yl
e anlalyor ki, biim ve muhteva deitirerek de olsa, bu putlarn isimleri bir klt olar
silden nesile tanm. Bazlar, deierek de olsa Hz. Peygamber zamanna kadar varlklar
bu putlarn gemite ve ayetin indii ada hangi kabilenin totemi olduunu, aslnn neye
e getiren bir Buhari rivayetine bakalm. bn Abbas bu ayetin yorumunda diyor ki:
"nceleri Nuh Kavmi'ne ait olan bu putlar, sonradan Araplarn putlar hline geldi. Vedd
, Kelb kabilesinin Dumetu'l-Cendel'deki putuydu. Suva', Huzeyl'in putuydu. Yeus, n
ce Murad kabilesinin putuydu, daha sonra Sebe ile birlikte Cevf'te yer alan Beni
atf in putu oldu. Ye'uk, He-medan'n putuydu. Nesr'e gelince, o da Zi'1-Kel soyundan
gelen Hmyer-lilerin putuydu. Bunlar, Nuh Kavmi'ne mensup salih insanlarn isimleri
ydi. Onlar ldkleri zaman, eytan onlarn toplumuna, onlarn hayattayken oturduklar mekn
kutsal adak yeri edinmelerini tledi. Herbi-rinin adn o kutsal adak yerlerine verdiler
. (nceleri) bunu yapyorlard, fakat tapnlmyordu. Ta ki, o nesiller de geip gitti, mak
ar hakknda64
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
ki gerek bilgi unutuldu, (sonraki nesiller tarafndan) ibadet edilmeye baland.'^
Bu Buhari rivayetine kimi hakl itirazlar yaplabilir. Mesel yle bir itirazn hakllk p
dr. Ad geen putlar, ayette Nuh Kavmi'nin tapt putlar olarak aktarlrken, haberde bu
erin Nuh Kavmi'ne mensup salih zatlar olduu sylenmektedir. Bu ak bir elikidir. Bu riv
yet doruysa, sz konusu salih zatlar ok daha nce yaayp gm olmaldrlar.
Evet, bu rivayet kaynandan hedefine tanrken, bana yolda kaza gelmi olma ihtimali b
, bu elikiyi gideren cevab byk mfessir Taberi'nin naklettii bir baka rivayette bulu
. Muhammed b. Kays, krime, Katade'den ayr zincirlerle gelen rivayet yle: "Bu isimler
, demoullarndan salih bir topluluktu. Onlarn izini takip eden ballar vard. Bu salih
ar lnce, onlarn ballar yle dediler: 'Keke onlarn suretlerini yapsak; onlar hatr
bir evkle ibadet yaparz.' Ve baladlar suretlerini yapmaya. Onlar ldler, yeni gelen n
siller onlarn izinden gitti. blis 'Eski nesiller onlara tapyorlar, onlarn yz suyu hr
ine yamur yayordu' dncesini fitleyerek onlar ayartt. Bu kez onlar da tapmaya balad

Bu rivayet, birinci rivayeti pekitirdii gibi, muhtemel bir "yol kazas" nedeniyle arz
olan zaafn da gideriyor. Fakat, bu rivayete zayf bir itiraz daha yaplabilir: Yeus'un
arslan, Ye'uk'un at, Nesr'in kartal eklinde olduu rivayetinden yola karak, bu putla
rn zaman iinde onlara tapan kavimlerin "totemi" olup olmad sorgulanabilir. Unutmamal
i, "aslan, kartal" gibi isimler insana da verilen isimlerdir ve muhtemelen salih
zatlarn adlarnn anlamlardr. stelik byle olmu olmalar, onlarn binlerce yllk bir
duklar grn glendirir. Hem, bunlar arasnda Vedd'in tam tehizatl dev bir sava e
kadn eklinde olduu hatrlanrsa, bu itirazn geersizlii daha iyi anlalr.
Rivayetleri esas alrsak, burada bizi asl ilgilendiren, bu putlarn bir zamanlar sali
h birer insan olmalardr. Bu salih insanlar, kendilerini sevenler tarafndan aama aama
yceltilerek sonunda "tanrlk" mertebe75.
UJ
Buhari, Tefsir 398, 4/1873.
U! & -M f
\ji\f jeJ ^in^t
_
j/ tl>rj IjJV* Uli |r*jj> ("/i ! Sl^ll j! Ul J_,i DlT ^Ujj^ j! ^ OjJsi Taberi, 29/
(^J-M >!' <ij*-* f*) <Jj->**t ^ u!
'7 Ebu'l-Mnzir Hiam b. Muhammed el-Kelbi, Kitabu'l-Asnam, tah. Ahmed Zeki Paa, Daru
'l-Ktbi'l-Msriyye, Kahire 1343/1924, s.56
MUHAMMED
sine karlacaklarn elbette bilemezlerdi. Fakat onlarn takipileri, sevgilerini tbi ol
r salih stadlarm reterek deil, tketerek ifade etme yolunu setiler.
2 "Efdaliyet" dncesi ve Hz. Peygamber'in tavr
Hz. Peygamber'i endieye sevk eden de ite buydu. Bu sreci balatacandan korktuu her yo
daha bandan kapatt. yle ki, bir gn kendisini "Ya Hayra'l-beriyye!" (Ey yeryznn en h
diye aran kimseye, "O dediin brahimdir!" buyurmutur.78
Rasulllah, Peygamber yartran Medine Yahudilerinin aksine, mminlerin bu konudaki her t
eebbsnn nn kesiyordu. Birok rnekten sadece birkan verebiliriz:
Biri mslman dieri Yahudi iki adam tarttlar. Mslman "Allah'n insanlk ierisinden s
eddir" dedi. Yahudi de "Hayr, Allah insanlk ierisinden Musa'y seip stn klmtr" de
etlendi, mslman Yahudi'ye bir tokat aketti. Yahudi, Hz. Peygamber'e gelerek olay anl
att ve mslman ikyet etti. Nebi buyurdu ki: "Beni Musa'dan stn tutmayn. nsanlar K
caklar, ben de onlarla birlikte baylacam. Ayldmda Musa'y ara sk skya tutunmu
eim. Bilmiyorum; o da baylp benden nce mi aylacak, yoksa Allah onu bundan istisna m t
tacak?"79iBa-kara 253'n tefsirinde Kurtubi, bu ayetin "Hz. Peygamber dier peygambe
rlerden stndr" demeye dahi cevaz vermedii grndedir. Bu konuyu tartan Kurtubi "Pey
asndan stnlk iddiasnn ayetin ak anlamna aykr olduu" sonucuna varr.80
Rasulllah, burada Hz. Musa'ya kar gsterdii alakgnlll Hz. brahim'e kar da gs
.260) aktarlan yaratl konusundaki merakndan dolay mminlerin gnlnde bir tereddt ol
"Ben phe etmee brahim'den daha mstehakkm" diyecektir.81 Grev yerini terk eden Hz. Yu
'a kar gnllerde oluabilecek olumsuzluu nlemek iin, "Kimseye, 'Ben Yunus b. Metta'da
a hayrlym' demek yaramaz!" uyarsnda bulunacaktr.82
Hz. Peygamber'in alakgnlll, sadece gemi peygamberler iin sz konusu deildir. Tev
rz edinmi olduunu, geldii bir mec78. Ebu Davud, iirine, h. nu. 4672, 4/218. Bu duramda piyasada bolca dolaan ve Hz.
Peygamber'in yasaklad "ar yceltmeciliin" slogan gibi her nne gelenin "hadis-i k
kulland "Levlke kvlk, lema halkt'l-eflk" (Eer sen olmasaydn, olmasaydn sen, bu
zdm ben!) sznn hadis olmadn, sahibiyle zayfyla hi bir hadis klliyyatmda yer alm
lde gerek yoktur.
79. Buhari, Husumat, no: 2280, 2/849; Mslim, Fedail, no: 1700, 3/1327; Kr. Ebu Da
vud, Snne, H. no. 4671 (4/217)
80. Kr. el-Cami' li Ahkam'1-Km'an, 3/262
81. Buhari, Enbiya, 64.
82. Buhari, Enbiya, 35.

HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME

: kimsenin kalkp kendisine yer vermesine frsat brakmadan bo bulduu yere oturduundan
ruz.83
Peygamber'e kendisinin en stn insan oluunu syletmek iin yola kanlar onun hayal kr

lay nakleder hadis derlemeleri: Kendisine insanlarn en stn sorulduunda "En mttakiler
ir!" cevabm verdi. Onlar "Biz bunu sormuyoruz" dediklerindeyse konuyu bambaka bir
boyuta tayarak, "Yusuf, Allah'n dostunun olu, Allah'n peygamberinin olu, Allah'n pey
beri" demiti. "Sana sorduumuz bu da deildi" dediklerinde, "Bana Arap kavminden mi s
oruyorsunuz? Onlarn cahiliyye dneminde hayrl olanlar, eer dnce yeteneini gelitir
ah'a teslimiyet dneminin de en hayrllardr" diye cevap vermiti.84
3 Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan ar yceltme
Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan ar yceltmeci peygamber tasavvurunu ayn balk alt
almak yanltc olabilir. Bu sre hem zaman, hem mahiyet, hem ama asndan birbiriyle r
rdan lumamtr. Ar yceltmeci gelenei oluturan temel unsurlar yle aralayabiliriz
a. lk nesiller arasndaki anlay ve kavray farkllklar h. Akl anlamaya mukabil hissi
c. Mslman olan ve olmayan kitap ehlinin slm'a tad eski kltr
d. Siyasi rivayetlerin peygamber tasavvuru alannda kullanlmas
a. lk nesiller arasndaki anlay ve kavray farkllklar
Rasulullah' en iyi tanyan isimlerin banda gelen ok sevdii ei Hz. ie'den Mesruk b.
' unu aktaryordu:
"Bir gn Aie'nin yannda oturuyordum. Aie dedi ki: "Ey Aie'nin babas (Mesruk)! ey v
kim bunlardan birini sylerse, Allah'a iftiralarn en byn yapm olur." Ben "Nedir onl
dim. O cevap verdi: "Kim Muhammed Rabbini grd derse, o kimse Allah'a en byk iftiray e
tmi olur." Ben yaslandm yerden doruluverdim ve dedim ki: "Ey mminlerin annesi! Dur ba
alm, yle acele etme; Allah "Ve onu apak ufukta grmt" (81.23), "Ve onu bir kez daha
3.13) bu-yurmuyor mu?" O dedi ki: 'Bu soruyu, bu mmetin ierisinde Rasulllah'a ilk d
efa soran benim. Rasulllah ise: 'Grdm sadece Cebrail'di; onu yaratlm olduu asli su
bu ikisi dnda hi grmedim. Onu,
>. e$-$atbi, el-Muvafakat, 3/36.
84 Buhar, Enbiya, h.n. 3175, 3/1324; Mslim, Fedail 168:
67
MUHAMMED
muhteem yapsyla, gkle yer arasn btnyle kaplam hlde gkten iniyor grdm' diye c
n Allah'n yle buyurduunu duymadn m: 'Hibir beer gr ve tasavvur O'nu kuatamaz,
beer gr ve tasavvuru epeevre kuatr; yalnzca O'dur her eye nfuz eden, her eyden
' (6.103) Ve yine sen, Allah'n u kelmn iitmedin mi: 'Allah bir beerle baka bir yoll
, ancak vahiyle ya da bir perde arkasndan, ya da eli gndererek konuur ve diledii kims
elere izniyle vahyedef. nk o ok ycedir, hikmet sahibidir.'85 (Aie devam etti:) Kim Ra
ulllah'n Allah'n kitabndan bir eyi gizlediini zannederse, o da Allah'a en byk iftir
lur. Zira Allah yle buyurdu: 'Ey Peygamber! Rabbinden sana indirilen hakikati tebl
i et. Eer bunu (tam) yapmazsan, O'nun mesajn (hi) tebli etmemi olursun." (5.67) (Yin
dedi ki:) "Kim Muhammed yarn ne olacan bilir sanyorsa, phesiz o, Allah'a byk bir
a bulunmu olur. nk Allah yle buyurmutu: 'De ki: Gklerde ve yerde olan hibir kimse
lemez; yalnzca Allah bilir." (27.6S)86
Bu haberde geen zellikle Hz. Aie'nin "Kim Muhammed yarn ne olacan bilir sanyorsa,
, Allah'a byk bir iftirada bulunmu olur"
L j J djj \C jj * t>) ^j cJ\i)
hkm, zerinde srarla durulup dnlmesi gereken bir noktadr. Hz. Aie'nin ar ycelt
rarla insan- Allah ilikileri erevesinde bir sapma olarak grmesi manidardr. Oysaki, bu
erevede yanl anlamann objesi, grnrde Allah deil Hz. Peygamberdir. Fakat Hz. Aie,
yanl anlamann sadece peygamber tasaavvurunu etkilemekle kalmayp insann "Allah inancn
da etkileyecei ictihadndadr.
Elbette Hz. Peygamber Allah'n bildirdiini bilir. Onun, peygamber olmayan hibir insa
nn ulaamayaca Vahiy Melei gibi ok zel bir bilgi kayna olduu da bir gerek. Ne ki,
ber'in yceliini yeterli bulmayp ona bir para daha karizma kazandrmak isteyen yceltmec
gelenek, hibir tevile smayan bir yn haber retmekten de geri kalmamtr.
Mesel, Syuti'nin el-Hasaisu'1-Kba'sna baklrsa, Hz. Peygamber Hz. mer'in, Hz. Osman'
Ali'nin ldrleceklerini haber vermitir.87 lk bakta masum gibi duran ve "Bunda garip
n ne var?" diye so85. Mira konusundaki rivayetler alt alta sralandnda, bu ok zel nebevi mahedenin n
atif bir malzemeye dntrld grlr. Kimileri, birbiriyle elien rivayetlerden her h
ya vermemek iin, biri ruhen dieri cismen gerekleen "iki mira" teorisini ortaya atmla
Bkz. Ahmed b. e-umunni, Muzilu'l-Hafa an Elfa-z'-ifa. E-i/'nn zeylinde, s. 187.
etlerinin en nllerinden biri, Hz. Peygamber'in o gece evinde yatt mm Hn rivayetidi

E-i/a, 1/190) Ne ki, m-m Hn Fetih'ten sonra mslman olmutur. Bu konuda Ebu Zerr'in
ah'a "Rabbini grdn m?" sorusu zerine, "O'nu nasl grebilirim ki? O bir nurdur" rivayet
, sadece senet asndan deil, Ebu Zerr'e de bhtan oduu iin metin bakmndan da delil o
ullanlamaz. Bk. ibn Adiy, el-Kamil, 5/38.
86. Mslim, man, nu. 177, 1/159; Tirmizi, nu. 3068, 265/5.
87. el-Hasais, 2/121,124.
68
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
racamz bu olayda, biraz derinlere indiimizde bambaka amalarla karlamamz iten de
tr haberlerin retilmesi, genellikle siyas ve mezhebi amalara dayanyordu. Hatta, kimi
zaman "iyi niyetle" retiliyordu. nk, eer Hz. Peygamber nceden haber vermise, Hz. me
man ve Ali'nin katli "kader" idi ve kanlmazd. O zaman kimseyi sulamaya gerek yoktu. K
avgann nn kesmek iin, bunun 'iyi niyetli' kiiler tarafndan denenen bir yntem olduu
akla hi de uzak gelmemelidir.
Yine, ayn kaynan nakline gre Hz. Peygamber, hepsi de vefatndan yllarca sonra ortaya
k olan Haricileri,88 Rafzler'i, Kaderiyye'yi, Mrcie'yi, Zenadka'y haber vermitir.89 T
biki, mezhep ve frkalarla ilgili bu tr sahih olmayan rivayetler de, frkalar aras mcad
elede kullanlmak zere retilmi birer lojistik destek unsuruydu. Ayn kaynan naklettii
eri de onlar arasna katabiliriz: "Nebi birgn Medine'nin burlarndan birine kt ve dedi
: ' kavgalarn yaanaca yerleri bir bir gryorum."90 Syuti, Mslim'in Ebu Huzeyfe'den
ettiini syledii yle bir hadis nakleder: "Rasulllah kyamete kadar olacak tm eyleri
ber verdi."91
Bu gibi kimi sahih hadisler rnek gsterilerek, yukardaki 'retilmi' malzeme merulatrl
Biz kesinlikle biliyoruz ki Hz. Peygamber ve sahabe, sosyal ve siyasal ierikli k
onumalarnda, "kyamet" szcn "kresel kyamet" anlamnda deil "iktidarn el deitir
n yklmas" anlamnda kullanmlardr.92
Yine bu cmleden olarak Syuti, Rasulllah'n sonradan gerekleen tm ftuhat nceden bil
usundaki rivayetleri biraraya toplar. Biz, Hz. Peygamber'in daha Mekke'deyken, mm
inlerin fetih ufkunu Bizans ve Pers mparatorluklarn iine alacak kadar genilettiini bi
iyoruz. Bu bir medeniyet perspektifi kazandrma abasyd ve bu terbiyeyi alan insanlar,
stanbul, Anadolu, Kafkasya, Kbrs, Afrika, in ve Hind'e kadar gidip oralarda can ver
diler. Fakat, bu insanlara bu perspektifin kazandrlmas Hz. Peygamberin bykl iin k
mi gibi, yine mevzu olann zayfa, zayfn sahihe kart bir paket tasarlanr. Bu paket
'nin fethinden93 am ve Irak'n fethine,94 Kuds'n fethinden95 Msr'n96 ve hatta Kirman'
thine97 varana dek haberler yer alr. lgintir,
* Syuti, el-Hasais, 2/146, H9. Age, 2/146-147
90. Age, 2/87.
91. fcU ilfj di ^\ jtf y v A J>-j ^y-t Hasais 2/108 erii benzer fakat formu farkl M
rivayeti iin bkz. 4/2217.
92. Bunun tipik bir rnei iin bkz. M. slamolu, Yahudileme Temayl, s. 62. Burada da "
" iktidarn ehil ellerden ehil olmayan ellere gemesi anlamnda kullanlmtr.
93. el-Hasais 2/109.
94. Age., 2/110.
95. Age, 2/110.
96. Age., 2/111.
.;:-' .--:.97. Age., 2/112.
-...'
69
MUHAMMED
Abbas halifesi Ebu Cafer Mansur zamannda ina edilen Badat'n kurulaca konusunda bile
ayet nakledilir.98
Hz. mer'in u kaygs, yukarda naklettiimiz Hz. Aie'nin duyarllyla ayn deil mi? H
uluk esnasnda, insanlarn bir yerde namaz klmak iin sraya girdiini grnce yle der:
namaz klmak istiyorsa klsn, yoksa ekip gitsin. Ehl-i Kitap, peygamberlerinin urak yer
lerini tapnak hline getirdii iin helak oldu."
Rasulllah'n ve vahyin terbiyesiyle yetien sekin arkadalarnn bu duyarlln, sonrad
ller aynen devam ettiremediler. Bilin-lerdeki krlmann nasl hzl gerekletiini anlam
arda naklettiimiz Hz. Aie rivayetine bakmamz yeterli. Mesruk'un hicr 62 ylnda ld
onun ikinci nesle mensup olduunu anlarz. O, yukardaki diyalogu Hz. Aie'nin (l. 57 h.
) mrnn sonlarnda gerekletirmi olmaldr. Bu konumada Mesruk'un, ilgili Kur'an ayetl
im bir yanl okumaya tbi tuttuunu gryoruz. Demek ki, eer Mes-ruk bu okuyuunu Hz. Ai

sa, bu gr hem de tabin otoritesi sfatyla gelecek nesle yanl olarak aktarlacak ve b
lama, saysz rneinde grld gibi selefin otoritesine snlarak merulatrlacakt.
Hz. Aie Mesruk'tn yanl okumasna iddetle kar karken bizzat Rasulllah'n tankl
metin hem senet asndan tartlmaz tankln bu konudaki speklasyonlar bitirmesi bek
mi? Ama pratikte durum hi de yle olmad. Rasulllah'n Mi-ra'ta grdnn kim olduu ta
ahyin ilkeleri erevesinde zen bu habere ramen srarla onun grdnn Allah olduu spe
Bylece konu, ar yceltmecilerin eliyle mah.su.sun ve efsanenin alanna tanm oldu.
ir kez n alnca, arkasnn gelmemesi sz konusu olamazd. Ve bakn arkas nasl geldi:
Ahmed, Taberani, Nebi'nin sahabilerinden olan bir adam(?)dan: "Bir sabah Rasullla
h gzel kokulu nefesi ve apak bir yzle yanmza geldi. Sebebini sorduk ve o da yle dedi:
Rabbim bu gece en gzel surette geldi ve dedi ki 'Ya Muhammed!' Ben de 'Bam gzm stne,
yur Ya Rab!' dedim. Buyurdu ki: 'Melei a'l neden birbiriyle ekiiyor?' 'Bilmiyorum'
dedim. Elini iki krek kemiim arasna koydu, hatta onun serinliini gslerimin arasnda
ttim, ta ki gklerde ve yerde olan eyler bende tecelli etti. Ardndan u ayeti okudu: "t
biz bylece brahim'e, kalbi yatarak inananlardan olsun iin gklerin ve yerin melekutun
gsteriyrdk." (6:75)100
te zaten yce olup insanln ufkunda oturan Hz. Peygamber'in karizmasna "bir nevi katk
ulunaym derken Allah' cisimler dnyasna indiren yaklamn tipik rnei. Bu noktadan iti
nsan peygamber, yerini insanst peygambere brakmak zorundadr. Aslnda bu tr r98. d-Hsdis, 2/151
99. K-thu'l-Bari, 1/231, 571
100. Symi, cl-Hdsuis, 2/H8
70
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
vayetlerin, gsterilen ilk ravilerine ve kaynaklarna aidiyeti hayli kukuludur. O ned
enle, makuln dndaki bu tr rivayetler, ok sonradan ya mezhebi, ya siyas, ya da mereb
emiklerde kullanlmak zere tedarik edilmilerdi. Bu rivayetlerin en vahim sonucu, mmet
in Hz. Peygamberle ilikisinde mahiyet deiikliine yol amasyd. Bu eilim mminin pcyga
e olan ilikisinin tasavvur dzleminde "yatay iliki"den "dikey iliki"ye gemesiyle sonul
nd.
Oysaki Kur'an, Hz. Peygamber'in beerlii zerinde srarla duruyor ve bu gerei ona tekrar
ettiriyordu, (bkz. 18.110; 41.6) Ayrca Hz. Peygamber'in kendisi de sk sk bu konuda
etrafndaki insanlar uyaryordu. te birka rnek:
"Allah'm, ben de insanm! Hangi mslmana lanet etmi, kt sylemi ya da el kaldrmsam
iin bir dua, bir ba, Kyamet Gn kendisiyle sana yaklaaca bir ara kl!"101
Abdullah'tan: "Rasulullahla namaz klyorduk. Fazla ya da noksan kld (Rivayetin ikinci
ravisi Alkame ya da brahim hangisi olduunda tereddt ettiler.) Selm verdi, sonra yzn
zden yana evirdi ve dedi ki: 'Eer namazla ilgili yeni bir hkm olursa ben size sylerim
, fakat ben de sadece bir insanini; sizin unuttuunuz gibi ben de unuturum. Eer unu
tursam siz bana hatrlatnz."^02Aie ve Talha b. Ubeydullah'tan: "Rasulullah'la birlikte bir hurmala uradk. Rasulllah
urma aalarna a yapan bir topluluk grd ve yle dedi: 'Bunlar ne yapyorlar?' Dediler
orlar.' 'Bunun bir ie yarayacan sanmyorum' buyurdu. Rasulllah'n grn duyan ac
rdan indiler. Bunun zerine hurmalar clz oldu. Haber Rasulllah'a ulanca yle dedi: 'O
ce bir varsaymd. Eer yaptnzn yarar varsa hemen uygulaynz. Ben de sadece sizin gi
nm. Kuku yok ki varsaymlar doru da olabilir yanl da. Fakat ben size 'Allah yle buyu
demedim. Zira asla Allah'a iftira edemem. Dnyanza ait eyleri siz daha iyi bilirsini
z."103
ifa sahibi tb, rya tabiri, matematik bata olmak zere, Rasulllah'n btn ilimleri bil
er.104 Oysaki, "Tbbu'n-Nebevi" konusunda bize kadar gelen rivayetlerin neden bu k
adar kabark olduunu, Hz. Aie'nin "makul" bir aklla yapt ksa bir izah ok iyi akla
aklamaya gre, Rasulllah hastalandnda, farkl kabilelerden ve diyarlardan gelen herke
reete teklif ederdi. yle anlalyor ki, bu reetelerden tatbik edilenler (hatta edilmey
nler dahi) "Peygamberi tp" koleksiyonuna dahil ediliyordu.
i. arimi, Snen, 2/406; ykl. bn Hanbel, 6/107.
l Ebu Avane, Msned, 2/201; kr. bn Hanbel, 1/379
3. Mslim, K. Fedail 43.38, 4/1835, ayr. bn Mace, bn Hanbel. Yorumu iin bkz. Nevevi,
15/117 4. i/a, 1/355. Metinde "hsab" geiyor, bu szcn "haseb" (soy ilmi) olmas, mev
bit yazlm hatas olup olmadndan emin olamadm.
MUHAMMED

ifa sahibi Rasulllah'n vahyi yazdrd Muaviye'ye "ba" harfini dzgn yaz, "sin" harfin
mim" harfini tek gzl ve ters yaz, "Allah" yazarken zen gster, "rahman" uzat, "rahim"i
iyi yaz" eklinde talimat verdii yolundaki rivayeti nakleder. Kad lyaz, 21 yldan ber
i vahyi yazdran Hz. Peygamber'e (Muaviye b. Ebi Sfyan, Fetih'te mslman olmutu), bu ka
darck bir yaz bilgisini renmeyi ok grm olsa gerek ki, bunu dahi "mucize" olarak tak
tmektedir.105
mm Seleme'den: "Rasulllah dedi ki: Ben yalnzca bir insanm. Siz birbirinizle ekiip da
olarak bana geliyorsunuz. Mmkndr ki, bazlarnz kendisini dierlerinden daha iyi savunu
. Ben de ondan dinlediklerimle onun lehine karar vermek durumunda kalyorum. Ancak
ben, kimin lehine kardeinin hakk olan bir eyi hkmetmisem, o ondan hibir ey almasn;
nun iin ateten koparlm bir paradr."106
Taberani, Ebu Hreyre'den "insan peygamber"le ilgili ilgin bir rivayet aktarr: Peyga
mber, kendileriyle birlikte sabah namazn kldrmak iin tekbir alr. Sonra cemaate iaret
er ve kar. Ardndan salarndan sular damlayarak gelir ve kendileriyle birlikte namaz kl
r. Sonra der ki: "Ben sadece bir insanm; ben cnp idim, fakat unutup gitmiim."107
Hz. Peygamber'in beerliiyle ilgili bu rivayetler, onlar derleyen mu-haddisler tarafn
dan sahih saylmlarsa da, bir baka muhaddis kp kendi itihadna/artlarna gre, fala
roblemli olduunu iddia edebilir. Bunda, usul asndan bir gariplik yoktur. Fakat, habe
rin bizim amzdan gvenilirlik kriteri, senedinden nce muhtevasdr. Bu haberleri buraya
mamzn nedeni, bizim tezimizi destekledikleri iin deil, Kur'n'n ruh ve maksadyla rt
dir. Deilse, Kur'n'n ruh ve maksadna aykr olan bir rivayeti, onun senedi hakknda fal
a mu-haddisin "sahih" ya da "hasen" demesinin, tek bana o rivayeti tezkiye etmeye
yetmeyecei gerei, Hadis Dirayeti lmi tarafndan da tesbit ve takdir edilmi bir ilkedir
108
b. Akl anlamaya mukabil "hiss anlama"
Sekin sahabiler, peygamber tasavvurunun makul alanndan dlanarak mahsus alanna hapsedi
lmesinin nne gemek iin byk aba harcamlardr. Bunlarn banda, Hz. Aie, mer b. H
Mes'ud, bn Abbas gibi isimler gelmektedir. nk bu tr bir yneli, snnete yaklam tarz
eitirmektedir. te, Hz. Aie ve Ab105. ifa, 1/358 Bu habere hadis klliyyatmda rastlayamadm.
106. bnHibban, Sahih, 11/460; Malik, Muvatta, Akdye36.1, 2/719
107. el-Evsat, 5/317; bn Abdilberr, et-Temhd, 1/177.
108. Bu konuda bkz. Bedrddin ez-Zerkei, el-Jcabe, tah. Said el-Afgani, Mektebetu'l
-slami, 1405/1985, Dmek; bu alanda yaplm baarl bir alma iin bkz. Mehmet Grmez
Anlalmasnda Metodoloji Sorunu, TDV yay. 1997, Ankara.
72
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
dullah b. Abbas'n iddetle kar kt bir hiss anlama rnei daha: Abdullah b. mer ve
ulllah hacca giderken el-Muhassab (el-Ebtah) denilen mevkide konaklad diye bunun sn
net olduu iddiasyla haclar konaldatmt. Hz. Aie ve bn Abbas bu anlaya iddetle it
9 Bedrddin ez-Zerkei, Hz. Aie'nin Rasulllah'n yanl anlalmasna kar verdii mcad
rek dzelttii hadisleri kapsayan mstakil bir eser kaleme almtr.110
Kad lyaz'n nakline baklrsa, bn mer, hacca giderken bir yere geldiinde sebep yokken b
ni dndrmeye balam, kendisine sebebini soranlara da, sebebini bilmediini sylemi faka
ulullah' ayn mevkide bunu yaparken grdn gereke gstermitir.
ok daha ilginci, Buhar ve Mslim bata olmak zere birok hadis mecmuasnn naklettii bi
in sonradan kazand ok ilgin yorumdu. Ebu Hreyre'den: Rasulllah buyurdu: "Siz ite u
gryor musunuz? Vallahi ne rknz, ne secdeniz gzmden kayor; ben arkamda neler olup b
de kesinlikle gryorum."111
Hadis, Rasulllah'n namaz kldrrken saflar dzgn ve aralksz tutma ihtarn baz vary
ok ki ben arkada olup bitenleri gryorum" szyle pekitirmesiydi. Kad lyaz'n Mcahid'e
naklettii bir yorumda yle deniliyordu: "Allah Rasul sallalahu aleyhi vesellem, nama
z kldrmak iin kalkt zaman tpk nn grd gibi arkasn da gryordu." Bu yoruma
getiriyordu: "Ve tekallu-beke fi's-sacidin" (secde edenler ierisindeki ynelilerini
de).112 Yanl anlamaya kurban edilmi bir ayet eliinde yanl anlalm bir tabin m-f
gsterilerek yaplan yanl yorum burada durmam. E-i-fa'ya Mzilu'1-Hafa adl bir zeyl
nni'nin verdii bilgiye gre, nl Kuduri'nin sarihi ve el-Kabiyye fi Risaleti'n-Nasriyye
'nin yazar Muhtar b. Mahmud el-Hanefi unu savunuyor: "Peygamberimiz aleyhisse-lam'n
iki krek kemii arasnda ine delii byklnde iki gz bulunmaktayd. O iki gzle ora
e elbise o gzlerin grmesini engellememekteydi. ... Kad lyaz, Ahmed b. Hanbel ve ule

mann ounluu, bu grn gzn gryle ayn olduunu sylemilerdir."113

Hibir toplumun tm yeleri, kabiliyet, kapasite, akl, anlay ve bilin olarak birbirine
k olamaz. Bu, yaratln yasasna aykrdr. Rasulllah'n ierisinde yaad mminler to
isnas deildi. Onlar arasndaki anlay farkn u rnek olay ok gzel aklar: Hz. Peyga
'de Mekkelilerle anlama yaptktan sonra, ora109. Beyhaki, Snenu'l-Kbm, 2/468.
110. Bkz. bir nceki dipnot
111. d-Hosais 1/61. Hadisin asl iin bk. Buhar, 15 Cemaat 42, h. nu. 686; Mslim, 4 Sa
lat 28, h. nu. 125.
112. e-i/a, 67. Mcahid'in "makul" izgisine dayanarak bu yorumun ya Mcahid'in kastn y
nlamadan kaynaklandn, ya da sonradan retilip Mcahid'e nisbet edildiini dnmemiz ge
ir. Biz, ayetin anlamnn yorumla hi uyumadndan yo-l; karak birinci ihtimali gere
luyoruz.
Age, 67
73
MUHAMMED
da bulunan mminlerden ballk tazelemelerini (bey'at) istemi ve bir aacn altnda onlar
aahhtlerini kabul etmiti. Bu bey'at Allah' da Elisi'ni de raz etmiti. te bu nedenle
ca daha sonra "Honutluk Aac" (eceretu'r-Rdvan) ad verildi. Bu aa, ok gemeden tipi
ssi anlama"nn nesnesi hline geldi. Hz. mer'in hilfeti dneminde Medine'den Mekke'ye ha
c iin giden kafilelerin bu aacn nnde "te-berrken" nafile namaz kldklar haberi Hz.
ar ulamaz, Hz. mer bir grevli yollayarak o aac kknden sktrd.114
Ayn olayda birbirine zt iki tavr: lk nesle mensup baz insanlarn "bereket" atfettikler
bir nesne, Hz. mer iin "tehlike" olarak alglanmt. Bu noktada, elbette Hz. mer'in ha
siyeti Kur'an mesajnn zne uygundu.
Bu anlama fark, hem entellektel, hem sosyolojik, hem de psikolojik nedenlere dayany
ordu. Hz. Peygamber'in z elleriyle yourup bilincini ekillendirdii insanlarla, slm'n
asal hkimiyetine kar direniin krlyla kitle hlinde boyun eip teslim olan insanlar
elbette fark olacakt. Bu fark fark etmek iin, 23 yllk nbvvet srecinde yl yl, dn
lm toplumunun "sosyal davran kronolojisinin karlmas gerekir. Bunu yapacak olanlara b
katk olsun iin u "hissi anlama" rneini zikredelim. Urve b. Mes'ud'un bire bir gzlemi:
"Kaza umresi ylnda Kurey Kabilesi, ashabnn Rasulllah'a benzerini grmedikleri bir ek
hrmet ettiklerine ahit olunca ona belirgin bir tevecch gsterdiler. O abdest almaya gr
sn; hemen bana yor, onun hizmetini grmek iin neredeyse birbirleriyle kavga edecek
rd. O tkrecek, ya da balgam atacak olsa, hemen seirtip onu elleriyle kapyorlar, yzler
ne ve bedenlerine sryorlard. Onun sandan ne zaman bir tel dse, hemen kapyorlar; o
bir emir verse, verdii emri yerine getirmek iin hcum ediyorlar; o ne zaman konumaya
balasa, hepsi birden seslerini ksyorlar ve gzlerini ona dikerek bakmyorlard."115
Su itii kabn iine solumamay prensip hline getirecek kadar nazik, yere tkrmeyi yasak
ak kadar titiz, soan sarmsak kokusuyla insan iine kmamay emredecek kadar duyarl, di
zliine ve az bakmna olaanst nem atfedecek kadar nezih bir peygamberin, toplumun i
gam attn sylemek, ona bilmeden eza etmek anlamna gelse gerektir. Haberin kaynandan
ine tanrken yolda bana gelmesi muhtemel kazalar dikkate alarak ok farkl da olsa ya
irdek olaydan doduunu kabul etmek gerek. Bu durumda, Rasulllah'n etrafndakilerden grd
tr "avami" tavrlar kar114. bn Sa'd, Tabakat, 2/100
115. ifa, 2/39 Beyhaki, Snen 9/220; bn Hibban, Sahih, 11/221
74
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
snda hissettiklerinin, Huneyn ganimetleri iin srtndaki elbiseyi e-kitire ekitire
kar hissettiklerinden daha farkl olmadn tahmin edebiliriz.
Bu haberin Buhari'deki varyantna baktmzda,116 formun farkllatn gryoruz. Mesel
er almyor. Bizce, grg ahidi, Rasulllah'a sahabilerinin ne kadar bal olduunu anlatma
bunu bir tarz olarak kullanyor. Bu olayn yaand dnem, Mekke'lilere gzda verildii
sikolojik sava" unsurlarnn devrede olduu bir dnemdir. Fakat, asl dikkat ekici olan,
tr davranlara ilikin haberlerin peygamberliin ilk yirmi ylndan sonra ortaya km o
, yukarda dile getirdiimiz sosyolojik gereklerle ilgili olduunu dnyoruz.117
Hiss anlamaya, kimi zaman ayetlerin bir tr yorumundan yola klarak ulalyor. u rivay
duu gibi: Mminlerin Emiri Ebu Cafer Mansur, Rasulllah sallallahu aleyhi vesellemin
mescidinde Malik'le tartt.. Malik ona dedi ki: "Ey Mminlerin Emiri, bu ibadethanede

sesini ykseltme. nk Allah Teal bir toplumu yle azarlad: "Sesinizi Peygamber'in sesi
daha fazla ykseltmeyin!" (49.2) Ve bir toplumu da vd: "Allah'n Elisi'nin huzurunda se
slerini ksanlar var ya..." (49.3) Bir toplumu da sulad: "Seni evinin dndan aranlar
(49.4) Onun lsne sayg, dirisine sayg gibidir." Ebu Cafer bu szler karsnda sa-kinle
di ki: "Ey Abdullah'n babas, dua ederken kbleye mi yne-leyim, yoksa Rasulllah sallala
hu aleyhi veselleme mi?" Malik yle cevap verdi: "Kyamet Gn Allah katnda, hem senin, h
m de atan Adem'in (kurtulu) vesilesi olduu hlde neden yzn ondan evirecek-misin ki?"
Bu rnekte ele alnmas gereken birden ok husus var:
; a. Ayetlerle doru istidlal arttr: Bu ayetlerin lfzi anlam Rasulllah'a kar hayatay
terilecek edebi beyan eder. Mecaz anlam ise hem hayatnda hem de vefat sonrasnda onun
tarafndan aklanan kesin buyruklarn ve ahlki snrlarn zerine/dna kmamay beyan
ama, gerek bir anlama problemi olur. Mesel Rasulllah'n kapsn vurup izin istemeden hu
una girmemeyi emreden ayetin (33.53) ayn mantkla ele alndn dnelim? Ya da onun yan
e kalmann onu rahatsz ettiini syleyen ayeti? Hz. Peygamber'in kabrini ziyaret edenle
ri bu ayetlerle amel etmeye arabilir miyiz?
b. Hayat ve lmn yasalar herkes iin ayndr: "Sen de leceksin, onlar da lecekler" (39
"Her insan lmn acsn tadacaktr"
116. Sahih, urut, 58.15, 2/976.
117. Biz, yukardaki haberin sonunda yer alan "gzlerini onun gzlerine dikmiyorlard" i
baresini, ok sonralar ortaya kan sufi dap kitaplarnda, "mridin eyhine kar adab"
e buluyoruz.
118. $i/d, 2/41.
75
MUHAMMED
(3.185) ayetlerinde buyurulduu gibi... Sanrm Ebu Cafer Mansur gibi, zulmyle n salm b
yneticinin en byk gnah, Rasulllah'n kabrinin yannda sesini ykseltmesi deil, Peyga
akamna oturup onun duyurduu ilke ve prensiplerin dna kmasyd.
c. Hiss anlama istismara aktr: Abbas Halifesi Mansur'un, mam Malik'e yukardaki soruy
orduunda, mam Azam Ebu Hanife'yi henz hapsetmi ya da katletmi olup olmadn bilemiyo
kat bu soru, Ebu Hanife'nin aksini ifade eden grne kinaye olsun iin sorulmu gibidir.
li Ebu Hanife gibi byk imamlarn ve masum insanlarn kanma batm olan Mansur'un yzn k
yoksa Kabe'ye mi dnecei sorusu, aslnda irkin bir istismardan baka bir ey deildir.11
"Sesinizi Peygamber'in sesinden daha fazla ykseltmeyin" ayetinin hiss anlamaya kon
u olmas bu snrda durmamtr. Abdurrahman b. Mehdi, bu ayeti gereke gstererek hadis ok
en susulmasn emreder ve dermi ki: "Onu dinlerken susmak nasl vacipse, onun hadisleri
ni okurken susmak da yle vaciptir."120 Buradaki hiss anlamann getirecei vahim sonu, s
bir insan olan Hz. Peygamber'in yerine geirerek, onu makulatn alanndan karp mahsusat
alanna oturtmaktr. Bu, doal olarak hadisi anlamn objesi olmaktan karp, tazimin nesne
olan bir eya konumuna yerletirmektir. u rnei bu adan ele almakta saknca olmasa gere
ar b. Mrre, abdestsiz hadis nakletmeyi mekruh grrd."121
Bu "hiss anlama" rnekleri, tabiki kiinin yaklam ve bak asna gre deiirdi. Amac
ir yaklamn niyetini sorgulamak olamaz. Ama bizim sorgulamamz gereken asl ey, sz konu
yaklamlarn sonulardr. Bu sonular, gerekten de hakikatin efsaneye, makuln mahsusa k
r zemindir. Bu zeminde hibir salkl anlay boy vermez. Byle bir zemin, her tr hakikat
andrmak iin istismara aktr.
Bu zeminin daha da kaygan hle gelmesini kolaylatran unsur, ihtida eden kimi kitap e
hlinin kendi eski ve mitolojik kltrlerini de beraberlerinde getirmi olmalaryd.
119. Ebu Hanife'nin hayat iin bkz. M. slamolu, mamlar ve Sultanlar, Denge Yay. stanbu
120. ifa, 2/43
121. ifa, 2/45
76
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME c. Mslman olan ve olmayan kitap ehlinin slm'a tad

slm'a giriiyle birlikte eski kltr olan Yahudi kltrn beraberinde tayanlara, eski
lan Ka'bu'l-Ahbar' (l. 32 h.) rnek verebiliriz.122 Hristiyan kltrn slm'a tayanl
Yemenli eski bir Hristiyan olan Vehb b. Mnebbih'i gsterebiliriz.
stisnalar olmakla birlikte, bu tr insanlarn slm' benimser benimsemez, ierisinde yet
ri ve kendilerini yllar yl ekillendiren Yahudi ve Hristiyan kltrnden tamamyla arn
k elbette doru deildir. zellikle sz konusu dnemde, ilim deyince rivayet anlalyorsa,
nakledecek rivayeti olanlarn el stnde tutul-mamalar iin de bir neden yoktur.

te burada deindiimiz psiko-sosyal nedenlerden dolay, mslman olan kitap ehli, son vah
ve onun taycs olan Hz. Peygamber'i de kendi kitap ve peygamber tasavvurlaryla okuyorl
rd. nmzde birok rnei olmakla birlikte, bunlardan sadece birini Ka'bu'l-Ahbar'n Yahu
-savvuruyla Kur'an okuma denemesine rnek olutursun iin buraya alabiliriz.
Kkleri Hermetik retiye ve oradan da Yahudi Kabbalizmine dayanan bir yaklamla "Nur- Mu
ammedi" teorisinin mucidi olduunu tahmin ettiimiz Ka'bu'l-Ahbar, "Allah gklerin ve
yerin dr" (24.35) ayetini bakn nasl anlyor:
4fr li ^ .U* _>y ^ jji Ji* ^U 4J J ,JL>J 4,1* l\ ^ JUjt U ^
(kinci "nur" szc, burada, Muhammed sallallahu aleyhi vesellemdir.
Allah'n "onun nurunun rnei" sz, "Muhammed sallalahu aleyhi ve-sellemin nuru" anlamna
elir.123
"Nur- Muhammedi" teorisini desteklemede kullanlan bu "nur" rivayetleri, sadece ar mis
tik bir yorum olarak slm geleneine girmemitir. Syuti bu konuda bize hayli malumat ver
iyor: "Hakm Tirmizi, Zek-van'dan naklen aktaryor: 'Rasulllah (sav)'n, gn ya da ay
inin yere dt grlmemiti. bn Seb'in el-Hasis'inde der ki: 'Onun
122. Asl ad Ka'b b. Mata' (Matta) idi. Hz. Ebu Bekir ya da mer dneminde mslman oldu.
zahit ve abit biri idi. Rical kitaplar onu genellikle gvenilir kabul ederler. Yah
udi avam kltr ounlukla ondan gelen rivayetlerle tslm kltrne girdi. zellikle de te
adis rivayetleri bunlarn banda geldi, ibn mer, Ebu Hreyre, Abdullah ibn Amr gibi ilk
kuaa mensup isimlerin ondan gelen rivayetleri nakletmi olmalar, onun rivayetlerinin
yaygnlamas ve tutunmasnda nemli bir rol oynad. Yaratln balangc, gemi topluml
ikle de srailoullar ve onlara gnderilen peygamberlerin kssalar, gelecekten haber vere
rivayetler ve kyamet, efdaliyyet vb. gibi konulardaki rivayetler genellikle Ka'b
ve benzeri isimlerin rivayet ettii konular arasnda yer ald.
123. i/a, 1/17
77,
glgesi yere dmezdi, nk o nur idi. O gne ve ay nda yrd zaman onun glgesi
h'n u duasn delil gsterdiler: "Beni nur kl!"124
Bu tipik bir ar yceltmeci yanl anlamayd. kisi de gnostik tabiatl olan Kabalac Yah
Hernetizm'in karmndan ortaya kan yanl anlama, bu noktada kalmad. , "Hz. Peygamb
adar karizma katacak?" yarna dnt. u metinde olduu gibi: "Muhammed sallallahu aleyh
lem ruhu ve cesediyle her yerde ve her mecliste hazr bulunur. Yerde ve gklerde dil
edii zaman tasarruf eder ve dolar. imdi de lmeden nceki durumundadr."125
ifa sahibi, Hz. Peygamber'in beerlii konusunu ele alrken hayli ikirciklidir: "Onun ze
llikleri meleklerin zelliklerine benzemekte, deiimden beri bulunmaktadr." (js*=J> y . iSo^Uil ouu* J0.,..- ) Bu kez ii rahat etmez ve der ki: "Her ne kadar bir bedenle
ri ve grnr varlklar var idiyse de, meleklerin zellikleriyle donanmlardr."
Oyu
CJ1S"
Dediimiz gibi, bir kez yar balad m, nerede duracan kestirmek mmkn deildir. nk
hakikat lr. stikamet as bir kez sapmaya grsn, yol aldka sapma da artar; yanl an
rine oturan bir mantn vgs, yanl anlamay derinletirmeye katkdan baka bir ie yar
ammed Ba-haeddin el-Baytar'n u szlerinde olduu gibi:
"Btn tasarruflarnda, Muhammed sallalahu aleyhi vesellemin durumu Allah'n durumu gibi
dir. lemde Muhammed sallallahu aleyhi ve-sellemden baka yoktur.... Hakikatinin son
u idrak edilemez ve nihayetine vakf olunamaz. O, iman ettiimiz gaybdandr... Beeriyet
i nur olduu iin onun tm ifrazat ve atklar (teri, tkr, bevli, gaytas) tertemiz ve
ir. Vcudunun dier cisimleri gibi glgesi yoktur. Adem'e f-rld buyurulan nur, ite b
di nurdur,- "Allah'n ruhu", "Muhammed'in nurudur".127
Bandan beri bu tr rnekleri okuyan okuyucunun aklna u soru gelebilir: Bu tr bir tasav
a sahip olanlar, Kur'n'm Rasulllah'n beerli-ine vurgu yapan ayetleri bilmiyorlar m?
- Bu sorunun cevab bellidir: "Evet, biliyorlar!" Bu kez, "Ya neden bu mantkta srar
ediyorlar?" sorusu gelecektir. te burada daha vahim bir anlama sorununa dikkat ekme
miz gerekiyor ki, biz buna yanl anlama deil, "anlamn ters dndrlmesi" adn vermek zo
nk, bu tr bir ar yceltmeci mantk, en sonunda Kur'n'daki Hz. Peygamber'in beerli
an ayetleri de kendisine uygun bir "yeniden okumaya" tabi tutmaktadr. B tr ayetleri
n banda gelen: "De ki: 'Ben de sizin
124. Syuti, el-Hasais 1/68.
125. el-Cl, el-tnsanu'1-Kam, 2/46.
126. ifa, 2/96.

127. Abdurrahman el- Vekil, Hazihi Hiye's-Sufiyye, en-Nefehatu'1-Akdesiyye'den.

nakl., s. 77.
78
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
gibi bir insanm!" ayetindeki kffe-mekfufe olan "innema" birleik edat-. n nce "inne" v
"ma" olarak zyorlar ve ardndan ilgi zamiri olan a"y olumsuzluk ifade eden "ma"ya evi
iyorlar. Btn bu yap bozum jlemlerinin ardndan, metne ikence edilerek zorla idhal edil
mi u anla-lelde ediyorlar: "De ki: Kesinlikle ben, sizin gibi bir beer deilim!"
Aslnda yukardaki szler, makul ve mansus deil mahsus szlerdir |ve bu yaklam Pavlus Ki
esi'nin teslis inancndaki "sa" doktriniyle bir-Iok noktada uyumaktadr. Yukardaki ar
eci tasavvur, her d-I nemde kendisiyle savaan kutuplar oluturmakta sknt ekmemitir.
u yaklamn dourduu tepkinin en tipik rneklerinden birini veren j bn Teymiyye, bu tr
dialar, "Derecesi ve kymeti ne olursa olsun [hibir beer nurdan yaratlmamtr." szler
ddedecektir. Fakat ga-|riptir ki, kendisi de teorik alanda yaanan bu ar yceltmeci tav
r pratik dana tayarak hukuk kodu hline getirecektir.
bn Teymiyye, es-Sarimu'1-Mesll l atimi'r-Rasul (Rasul'e Haka-|et Edenin Ensesi zerin
i Knndan Syrlm Kl) adl eserini, yuka-|idaki yaklamdan hi de aa olmayan bir
fan bilgi sistemi mensuplarnn yukarda yapt ar yceltmeyi, Teymiyye de mensubu o
gi sisteminde yapmtr. Her |i grup da tezlerini desteklemek iin en aibeli haberleri ku
llanmaktan nmamlardr. Aynen u rnekte grld gibi: "Kim bir peygambe-i hakaret ede
onun sahabesine hakaret ederse derisi
bn Teymiyye bu eserinde aynen yle der: "Kendi sesini Peygam-er'in sesinden fazla yks
elttii sabit olan kimsenin, bundan dolay, habe- olmadan kfre dmesinden ve tm yaptkl
kmasndan rkulur." 'Braknz kendisinden yksek sesle konuan mmini, kendi na kastede
i balayan raf ve rahim bir peygamber, kendisi verilmi bylesi hkmleri grse ne der
su, bu tr durum-jjda sorulmas gereken en doru sorudur.129
Beyan bilgi sisteminin muhaddis mensuplar da, bn Teymiyye'nin tad bu "ar yorum"
rini almlardr. Bunlardan Mu-nmedb. Mukatil, "ayet bir belde halk sivak' terk etme kon
sunda ifak etseler, kafirlerle savatmz gibi onlarla da savarz" diyebile- _130
Ra'bu'l-Ahbar'dan sonra Vehb b. Mnebbih, ait olduu eski klt1. ibn Teymiyye, e.s-Sarimu'1-Meslul, s. 102,.
. Age., 60, Rasulllah'n, etrahndakilerin ok daha saygsz davranlarna nasl dayand
rnek gsterebiliriz: "Uyeyne b. Hsn el-Fezari, kapy vurmadan ve haber vermeden Rasull
ah'n odasna dahverdi. Rasulllah Hz. Aie ile birlikte (ev hli rahatlnda) oturuyorlar
m, "O yanndaki krmz tenli (humeyra) de kim?" diye sordu. "Ebu Bekir kz Aiedir" dedi.
eyne yz kzarmadan: "Ben sana ondan daha iyisini getireyim" teklifini yapnca Hz. Peyg
amber, "Ey Uyeyne, Allah bunu halam kld!" dedi. bn Kesir, 33.52'nin tefsirinde gemek
tedir. Ayrca: Siyan A'lami'n-Nubelu 2/167, el-stiab 8/1250
'. el-leknevi, Tuhfetu'l-Ahya, Hindistan 1305, s. 186.
m
MUHAMMED
rnden slm'a tad ar yceltmeci gelenekle Rasulullah' bakn nasl 'okuyor': Ebu N
ehb b. Mnebbih'ten naklederler: "Yetmibir kitab okudum. Tmnde u gerei buldum: Dnya
sonuna kadar gelmi gemi tm insanln aklyla Muhammed salla-lahu aleyhi vesellemin akl
ndnda, bir tek kum tanesi karsnda dnyann tm kumlar kadar tm insanla stn oldu
Daha da ilginci, Vehb b. Mnebbih adnn daha ilk dnemlerde tartldn, onun adna had
ihtiya duyulmasndan anlamaktayz. Syuti, Hasais'inde hem de Rasulllah'n "kendine zg
lklarndan biri" olarak u haberi nakleder: "bn Adiy ve Beyhaki Ubade b. Samit'ten: Ra
sulllah sallallahu aleyhi vesellem dedi ki: 'mmetim ierisinde bir yiit vardr ki, ona
Vehb ad verilir. Allah ona hikmet vermitir. Bir de aylan denilen bir adam vardr ki,
insanlar iin blis'ten ok daha zararldr."132
Hristiyan kltrn slm'a hristiyanlama biiminde yanstan sadece mslman olan eski H
i. Bizim tahminimiz o ki, Tedvin asr (h. II ve III. yzyllarn ilk yars)'nda ok nemli
er stlenen Beyt'l-Hikme'nin Hristiyan mtercimleri de Kilise'nin incir ekirdeini doldu
mayan teolojik kavgalarn slm'a tadlar. Mesel, Me'mun tarafndan Bey-tu'1-Hikme'nin
anan Huneyn b. shak (l. H. 260) bir Nasturi Hristiyand. Radikal Snni ihtilalin sahibi
Mtevekkil dneminde de kabul grerek evirmenler kurulunun bakanlna atanmtr. Olu
(l. 298) Mutemed, Mutezid ve Muktedir dnemlerinde yaam, devlet nezdinde de hatrl bi
antkyd.
d. Siyas rivayetlerin peygamber tasavvuru alannda kullanlmas

Hayata ilikin syleyecek sz olan hibir dinin siyasete bigne kalmas dnlemez. Kald
nsanln deimez deerlerini bnyesinde barndran bir inan sisteminin, hayatn ierisin
bir yeri olan siyaset alanna srt dndn sylemek, gerei sylememektir.
Fakat dinin siyasetin zerinde, onun temel belirleyicilerinden biri olmas baka bir ey
, dinin siyaset tarafndan belirlenmesi daha baka bir eydir. Bizim burada geleneksel
peygamber tasavvurunu oluturan sylemlerden biri olarak zerinde duracamz konu, ite b
kincisidir: Siya131. el-Hasais 1/66, kr. e-ifa, 1/67.
132. Syuti, Hasais, 2/133. Tehzibu'l-Hasais sahibi et-Tuleydi, bu haberi Hasais't
eki uydurmalar listesinde verir: s. 16 Vehb b. Mebbih'in dostlar, onu Hz. Peygamber
adna haber "reterek" desteklemilerdir. Fakat bu arada bir tala iki ku vurmulardr: a
ed-Dmeki gibi ilmi, takvas ve drstl hasmlarmca dahi takdir edilen ve Emevi zulmne
p, mer b. Abdulaziz halife olunca, onun tarafndan Emeviler'in haksz yere gasbettikl
eri mallan sahiplerine vermekle grevlendirilen, mer b. Abdu-laziz'den sonraki yneti
ci tarafndan hunharca katledilen 'muhalif bir isimden de c alnmaktadr. aylan iin bk.
. slmolu, mamlar ve Sultanlar, s. 106
80
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
setin dinin belirleyicileri arasnda yer almas... nce siyasetin slm dncesi zerindek
i zerine, Muhammed Abid el-Cabiri'nin yapt u tesbitleri okuyalm:
"Gerek u ki, Arap-slm dncesi ister yapsal ister tarihsel adan analiz edilsin, siy
dnceyi ynlendirmede ve seyir gzerghn belirlemede oynad byk rol dikkate alnma
liz eksik kacak, sonular yanltc olacaktr. ... nk slm, tarihsel gerei bakmn
de devlet idi. Genel ideolojik atmada var olan dnce de dinsel bir dnce veya en az
le dorudan ilikili bir dnce idi. Yine o, ite bu sebepten dolay siyasetle de dorudan
halindeydi."133
zellikle slm ilimlerin ilk kez oluturulduu Tedvin Asr'nda derlenen ve tasnif edilen
mlerin ilk malzemesini oluturan rivayetlerin bir ksm, u ya da bu ekilde, dnemin siyas
l rekabetinde ya dorudan ya da dolayl bir biimde kullanlmlardr. te bu gerek gzar
siyasetle uzaktan ya da yakndan ilgili olan hibir rivayetin doru anlam tesbit edilem
ez.
Burada bizi ilgilendiren, peygamber tasavvurunu yanstan ya da oluturan rivayetleri
n, yukardaki anlamda dnemin siyas ekimelerinde lojistik destek malzemesi olarak kulla
nlp kullanlmaddr. Buyurun, ok masum gibi duran u ar yceltmeci rivayeti birlikt
:
"Ebu Ya'la, Taberani el-Evsat'ta, bn Asakir, Hasen b. Arafe nl Cz'nde, Ebu Hreyre'den
naklen aktarrlar: "sra Gecesi'nde semaya yceltildiimde, orada ilk grdm ey yazl o
: Muhammed Allah'n
Rasuldr. Ebu Bekir Sddik da halef imdir."134
lk bakta, siyasetle pek ilgisi yokmu gibi grnen bu rivayetin, biraz dikkat edince fr
ar aras siyas ekimelerde kullanlmaya ok msait olduunu anlamakta gecikmiyorsunuz.
ialar (siyasal taraftarlar), kendi tezlerini "efdaliyyet" (en iyinin tesbiti) zeri
ne kurmulard ve en iyinin tesbiti ise epeyce mkil bir iti. Kimin en iyi olduunu Allah
tan baka kimse bilemezdi.135 Bunun tesbitini insanlarn yapmas mmkn deildi. nk bu h
ce bir eydi. O hlde, Ra-sululah'tan sonra en iyinin tesbitinde "yorum" d bir "belge"
gerekiyordu ve ite o belge sahihler arasnda bulunamaynca "retilme" yoluna gidilmiti.1
36 Yani aslnda yaplan ey, bir kesimin grlerinin "belge" hline getirilmesiydi. nk
lmadan hibir gr ve dnce, ilim deeri tamyordu.
Syuti, bu hadise hi itiraz etmemi. Ne ki, Syuti yine bu eserinde,
133. Arap-slam Aklnn Oluumu, 365-366
134.EI-Husasl/7
135. El-Gazzali, el-ktisad, s. 153
136 Hasais ierisindeki uydurma ve zayf rivayetleri eleyerek bir Tehzib oluturan Abd
ullah et-Tleydi, bu haberlerin ierisinde bulunduu blmm tamamn atmtr. Rivayetin s
ili "batl", ravilerinden Gaffar ile ilgili "yalanc" eletirisi iin bkz. ibn Hacer, Lis
anu'l-Mizan, 5/234
Hz. Peygamber'in okuma yazma bilmediini stelik ayetle delillendirerek srarla isbat
eder. Fakat, semadaki yazy nasl okuyabildiini sorgulamaz. Bu rivayetin son cmlesi, ri
vayetin erken bir dnemde, Hz. Ebu Bekir'in halifelii dneminde, onun liderliine kar
s gerektiini d-nenlerce retildii kukusunu hakl klyor. Bu kadarla da kalmyor, D

udderda'dan naklettii metinde, "mer el-Faruk" ilvesi de rivayete giriyor.137 Bu, ri

vayetin iktidarla muhalefet arasndaki ilk siyas kavgalar srasnda kullanld intiban
Sanrm Hz. Ali iasndan gelen rivayetlere bakma frsatmz olsa, bunun tam zdd rivayet
rada karlamamz mukadderdir.
Yukardaki rivayet iin sylediklerimiz aynen u rivayet iin de geerlidir: Abdullah b. Ub
ydullah el-Ensari'den rivayet edildi: "Sabit b. Kays b. emmas'n defni srasnda orada
bulunanlar arasndaydm. O Ye-, mame'de ldrlmt. Onu kabre indirdiimizde ondan yle
duk; diyordu ki: 'Muhammed Allah'n Rasuldr, Ebu Bekir sddktr, mer ehittir, Osman iy
merhametlidir.' Bunun zerine dnp baktk, ama o lyd."138
Sadece siyas frkalar deil, her birinin knda az ya da ok siyas bir boyut bulunan k
da ayn yntemi kullanyordu. te, ilk bakta "Bu nasl mezhep savalarnda malzeme olara
bilir ki?" diyeceiniz, senedinin sahih olma ihtimali olan bir haber: "Ahmed, Ta-r
ih'inde Buhari, Taberani, Hakim, Beyhaki ve Ebu Nuaym Meysere'den naklen aktaryor
: 'Ey Allah'n Rasul, dedim, ne zamandan beri peygamberdin?' Cevaplad: Adem ruh ile
ceset arasndayken."139
Genelde ia, zelde Beyan b. Sem'an'a nisbet edilen Keysaniyye, ia'nn imamet dncesini
ve buna benzer haberler zerine oturtmulardr. nk onlara gre imamlar da Hz. Peygamber
i ezelde seilmilerdir. Ezelde yaplan bu seime iman arttr. i imamet akidesi de bu a
e bina edilir.
Ar yceltmeci sre, sonunda tm slm mmetinin peygamber tasavvurunu etkisi altna ala
tasavvur hline gelmitir. Sonraki yzyllarda bu tasavvur, yuvarlandka byyen kar topu
mitoloji reterek yoluna devam etmitir. Bu srece yakasn kaptranlar sadece avam ya da
rit sufiler deildirler. Ad san belli deerli limler de bu sreci besleyen tavrlar orta
koymulardr. Mesel Buhari sarihi Bedrddin Ayni, Hz. Peygamber'in yeryzndeki tm diller
ildiini syleyebilmitir.140
zetlersek, bu mitolojik tasavvur, nceleri sf peygamberlik kurumunun karizmasna bir ne
vi katk olsun amacn gderken, daha sonra "bir nevi katk" olmaktan kp Hz. Peygamber'i
ini alyordu. Pey137. Hasais, agy.
138. $j/a, 1/320
139. Syuti, E\-Hasais 1/3 Hadisin eletirisi iin bkz. bn Hanbel, Ilelu'l-Hadis, s. 1
11
140. Bedrddin Ayni, Umdetu'1-Kari, 8/328
82
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
l
l
Kamber tasavvuru tamamen mitolojik hl alnca da, artk tm varlk, bu mitsel pencerenin b
uulu camnda izlenen bir glge ve hayal oyununa dnyordu. Bu tasavvurun sahibi, camdan e
ann tabiatna bakan biri olma konumundan kp, srekli hohlad camn buusunda vehmini
izleyen biri olup kyordu. Daha farkl bir ifadeyle sylersek, camdan bakmas gerekenler
cama bakmaya balyordu.
Ar yceltmeci gelenein kendi edebiyatn oluturmamas dnlemezdi. Bu gelenein olu
yat, A'lm, email, Hasais, Delil, Hilye gibi Siyer'in alt disiplinleri eklini ald. Bu
disiplin-'.erde verilen eserler, neredeyse, yzyllar ierisinde avam tabakasnn din asav
vurunu oluturan yegne kaynak hline geldi. yle ki bu kaynaklar, Kylere varana dek msl
halkn el kitab hviyetine brnd. Bu tre giren eserler ky odalarnda toplanan kalabal
kuma yazma bilenler tarafndan dzenli hlde okunurdu. Yani bu tr eserler, gemite televi
yonun imdilerdeki yaygnlna sahipti. Hatta, belki bu ikisinin ilevleri bile birbirine
enziyordu.
Bu tr eserler, bir tr halk ktphanesinin olumasna da zemin hazrlamt. Bu ktphanen
asnda Kan Kalesi Cengi, Hay-ber Kalesi Cengi gibi Hz. Ali cenkleri, Battal Gazi,
Zalolu Rstem, Horasanl Ebu Mslim gibi Emev-Abbas dnemi kahramanlarnn hayat hikayel
nimendname, Saltukname gibi Seluklu dnemine ait kah-raman-ermi ahsiyetleri efsanev bi
slpla ele alan eserler geliyordu. Fakat, btn bunlarn en stnde, hi kukusuz Ahmediy
amme-diyye gibi Rasulullahla ilgili eserler bulunurdu. Bunlar ou kez manzum olarak
kaleme alnan eserlerdi ve bazlarnn yazar bilinse de kimi zaman anonim olabilirdi. Am
a halk ktphanesini oluturan bu eserlerden bir tanesi vard ki, Afrika'dan Asya'ya kad
ar mslman kavimlerin muhayyilesini bu kitap kadar ina eden bir baka kitap bulunamazd:
Kad lyaz'n ej-Ji/as.

Bu eserin Sleymaniye Ktphanesi'ndeki yazma nshalarn saydnzda, Osmanl toplumunun

a e-ifa'nm nasl vazgeilmez ve belirleyici bir yere sahip olduunu anlardnz. te biz
Ebu'l-Fadllyad (ya da Ayyad), el-Yahsubi'nin (476/1083-544/1149 m.) Osmanl corafy
asnda mehur olan adyla Kad lyaz'n e-ifa bi Ta'if-i Hukuki'l-Mstafa adl eserini ko
tahlil edeceiz. nk bu eser, bu alandaki en nl ve yaygn eserlerden biri, belki de bi
cisidir. E-i-/fl'nn yannda, onun kadar olmasa da, Hasais tr eserler arasnda bir numa
olduu erbabnca msellem olan Celalddin Abdurrahman es-Syu-ti'nin(l. 911 h.) el-Hasaisu
1-Kbra'sm da tahlil edeceiz.
Amacmz, mmetin kltr tarihinde nemli yeri olan bu eserlerin deerini kmsemek deild
halk o eski halk da deildir. Bugn binde ka evde bir e-ifa ya da el-Hasais bulunmaktad
ki? Belki bulunmaynn dn, siyas, sosyal, tarih ve konjonktrel nedenleri arasnda,
arn oluturduu halk tasavvurunun dine ve din deerlere bakn da saymamz gerekir. Her
ksadmz, gnmz mslmannn peygamber tasavvurunun resmini ekmek ve bu tasavvuru olu^

83
-:
MUHAMMED
turan kaynaklar bir deerlendirmeye tbi tutarak yeniden retmektir. Bunu yaparken, lm
ern akl deil, sahih naklin belirledii koordinatlar ierisinde deerlerini yeniden reten
sahih slm akl olmasna zen gsterilecektir.
ncelikle bir hakkn teslimi vefa gereidir: Ne kadar eletirirsek eletirelim, e-ifa gib
el-Hasais gibi metinleri binbir abayla bize kazandran gemi limlerimizi minnet ve rahm
etle anmak zorunda olduumuzun bilincindeyiz. Onlar, kendi evrelerinin ve zamanlarnn b
ir 'rn' olarak gryor, herbirini kendi imdi ve bur adalarnda deerlendirmenin daha d
utedil bir yaklam olduu kanaatini tayoruz. Bizim amacmz, gemiin yanl ve yanlgl
mak deil, gemiin deerlerini tesbit ederek gelecei ina etmek iin onlar yeniden retm
Bunun iin de, gemiimizi didik didik etmek arttr. Bunu yaparsak, biz inanyoruz ki, ese
lerini yeniden retmek iin semeye tbi tuttuumuz limlerimizin de ruhu ad olacaktr.
endi imdi ve buradalarmda yapabildiklerini yapmaya altlar. Bize den ise, kendi imdi
ura-damzda zerimize deni elimizden geldiince ortaya koyabilmektir.
4 Peygamber tasavvurunu ina eden literatrn olumas ve iki kitap
Eer Muhammed mmeti'nin kurduu en zgn bilgi sistemi olan beyan bilgi sistemini, Eski Y
unan'a dayanan ve Bat aydnlanmasnn temellerini oluturan burhan bilgi sisteminden ve e
ski mirasa dayanan irfan bilgi sisteminden ayran zellik nedir diye sorulsa, hi tere
ddtsz "naklin tartlmaz hkimiyetidir" deriz.
Kelam stlahnda nakil kavram, daha ok akl gibi bilginin temel aralarndan biri olarak
anlr ve vahye tekabl eder. Fakat, slm kltr miras, sadece vahyin naklinden ibaret de
Belki, nakledilenler ierisinde vahiy ok mtevaz bir yer tutar. Vahiy dndaki nakiller
aha ok rivayet genel ad altnda deerlendirilir.
Rivayet kltr, aslnda Kur'an mesajnn ilk muhatab olan Arap toplumunun baskn kltrd
an daha ok szl edebiyata dayanan cahiliyye kltr, anlamdan ok belagate, makulden ok
sa, dnceden ok duyguya, logostan ok mitosa yatkn bir kltrd. O kltr oluturan el
r, arraflar ve kssaclar (kas ya da kuss) idi. Bu sonuncularn grevi, panayrlarda, kala
balk meknlarda, resm, gayrresm tren ve lenlerde kssa anlatmak idi. Mesel, cahiliy
ekke'sinde yapt bir konumasn Rasulllah'n daha sonra bir vesileyle naklettii muvahh
n Saide el-Eyad, bir "kssac" idi. Onun iin meslei ad hlini alarak Kuss b. Saide ady
nmitir.141
141. Hz. Peygamber'in onunla ilgili konumas iin bk. ibn Kesir, el-Bidaye, 2/215-217
.
84
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
Bylesi bir kltrn mensuplarn karanlklardan aydnla karmak amacn kesin ve net bi
'an, herhalde bununla yalnzca akide dzeyinde bir deiimi kasdetmemiti. Ayn zamanda Kur
an, bu yaklamyla, szl, hiss, retorie dayal, efsaneci ve hurafeci yapsyla kadim ca
kln "karanlk" olarak tanmlam, daha ilk ayetlerinde "kalemle reten Rabb"e dikkat ek
zl, makul, anlama dayal, uyarc ve sahih bilgiyi nceleyen "aydnlk" bir akla arm
dut.
Kur'n'n karanlklardan aydnla olan bu devrim niteliindeki arsna koan her kii, e
kltrn bir anda yreklerinden ve zihinlerinden tamamyla kazyp atamamtr. Kimi insan
gelecek kuaklara tarken, kendi eski kltrlerini de onunla birlikte tamlardr. lh

leha men tezekka" (Mevcut yapdan arnanlar kesinlikle kurtuldular!) buyurduu bir gere
ktir. Bu ayetlere muhatap olan herkesin, Kur'n' ve Hz. Peygamber'i eski akln tortul
arndan "temizlenerek" anlamada ayn baary gsterdiini sylemek, eyann tabiatna ayk
ki anlayn" kalntlar, gelecee gerek sahih rivayetlerin yorumu yoluyla, gerekse mstak
vayetler hlinde aktarlyordu. Bu noktada u soru gndeme gelmektedir: Hadis lmi gibi, me
odolojisi fkhtan dahi nce olumaya balam olan muazzam bir disiplin, gz gre gre bu
sl hogr gsterdi? Bu sorunun cevabn verebilmek iin unlar bilmek gerekir:
Rivayetlerin naklini disipliner bir adan incelersek, ilk nakilcileri iki kesime ayr
mak daha doru olur: Hadisiler (muhaddisun) ve haberciler (ahbariyyun). Hadisiler, slm
mmetinin zgn bilgi sistemi olan beyan bilgi sisteminin ilk uzmanlar olarak, rivayet
ve ravi hakknda birtakm ilke ve kurallar koydular. Bu ilke ve kurallar tartlmaz deild
elbet. Hatta kendi aralarnda dahi farkllklar gsteren ilke ve kurallard bunlar. Ne ki
, yine de bilimsel anlamda bir "metoda" dayanyorlard. Kendilerine akan rivayetleri
bu kurallarn szgecinden geirdiler. Fakat haberciler byle yapmyorlard. Onlar, yeni il
e ve usullerle deil, daha ok eski akln yntemleriyle alyorlard. Onun iin de, huraf
ji olup olmadna bakmakszn her rivayeti kayda geirip aktaryorlard.
Tehzibu'l-Hasais sahibi et-Tuleydi'nin de isabetle vurgulad gibi,
ncekiler, hell ve haram konusunda kesinlikle itibar etmedikleri aibeli
haberleri, fkh bahisleri dndaki siyer, ahlk gibi alanlarda kullanmakta
bir beis grmemilerdi. Bu konuda Sfyan Sevri yle der: "Hell ve halam konusunda yalnzca, fazlasn ve eksiini bilen ilim sahibi nl ndekden rivayet kabul edilir. Fakat, bundan tesi iin, eyhlerin herhongi bilinden nakilde bulunmakta bir saknca yoktur. "142 Et-Tuleydi,
>u anlayn Sfyan b. Uyeyne, bn Mehdi, Ahmed b. Hanbel de dahil biroklarmm anlay olduundan yaknr ve ardndan sz uraya getirir:
Sonuta, bu gre sahip olanlar, ahkm dndaki alanlarda zayf riva!42.et-Tuleydi, Tehzibu'l-Hasais, 6
MUHAMMED
yelleri almakta bir saknca grmemekle yetinmilerdir. Btn bunlar uydurma olmayan haberl
er iin geerlidir. Ya uydurma haberlere ne demeli? Herkes ittifakla bandan beri o tr h
aberlerin Rasulllah'a nisbet edilmesinden sakmdrmlardr."143
Et-Tuleydi, fkh alannda kullanlmayan aibeli haberlerin ahlk ve siyer alannda kullan
hogr gsterildiini sylyordu. Bunun anlam, mslmanlarn ahlknn ve peygamber inan
erine bina edilmesinden baka bir ey deildi. aibeli bir ahlk ve aibeli bir peygamber t
savvurunun bu mmeti getirip brakt nokta ise, bugnden geriye doru bakldnda daha n
ald ki, bu' tr haberler sadece ahlk ve siyer alannda deil, Allah ve Kur'an gibi, slm
denin en temel esaslar konusunda da ayn hogrye mazhar olmulard. Allah'a atfedilen te
haberler ve Kur'an surelerinin fazilet-leriyle ilgili haberler, bunun en tipik rn
ekleriydi. Ama bizi ilgilendiren asl konu, peygamber tasavvurunu belirleyen haber
lerin niteliidir.
Hz. Peygamber'le ilgili haberlerin ayr bir tasnife tbi tutulmas, mu-haddislerden nce
haberciler eliyle oldu. Bunu ilk yapan kii, slm tarihindeki ilk biyografik ansiklo
pedi olan et-Tabakatu'1-Kbra'mn yazan Muhammed b. Sa'ddr (l. 188 h.) bn Sa'd, eserin
de ierisinde Rasulllah'n mucizelerinin, kendisine zg zelliklerin topland bir blm
adn da A'lmu'n-Nubuvve (peygamberlik almetleri) koymutur.
Tedvin Asr'nda, hadis mecmualar derlenirken Hz. Peygamber hakknda nakledilen haberl
erin, hadis kitaplarnda mstakil bablar altnda toplandn gryoruz. Bu bablarn adlar
ya Sftu'n-Nebi ya da Fedailu'n-Nebi eklinde konmaktayd. Daha sonra bu bab balklar a
a toplanan rivayetler daha bir ayrntl tasnife tbi tutularak A'lm, email, Hasais, Del
Hilye gibi isimler verildi. Bu alanda yazlan ilk mstakil eser, Snen sahibi nl muhadd
is Ebu Davud es-Sicistani'nin A'lmu'n-Nubuvvesi olsa gerektir. Arkas geldi. Bu ala
nda birok eser kaleme alnd. nceleri bir hadis derlemesi ierisinde en fazla yetmi riva
eti gemeyen bu edebiyat, yuvarlandka byyen kar topu gibi kendi kendini reterek dudak
klatan bir hacme ulat. Bu alanda yazanlardan biri olan bn Seb', 15 ciltlik bir kita
b rivayetlerle doldurabildi.144
A'lm ve email tr, daha ok Rasulllah'n suret ve siretiyle ilgili haberleri bnyesinde
ayan eserlerdi. emailler bir tr Hz. Peygamber biyografisi ilevini de stlendiler. Has
aiser ise, ona ait zellikleri birarada toplama iddiasnda olan eserlere verilen orta
k isim oldu. "Ekmeliyyet" ve "efdaliyyet" tezi*zerine bina edilen eserlerdi. Delil
ler, daha ok Hz. Peygamber'in peygamberliinin ve kendi snf ierisindeki stnlnn d

raraya getirme iddiasyla kaleme alnmlard.

Hilyeler ise ne Arap ne de Fars edebiyatnda mstakil bir disiplin sa143. Agy.
144. et-Tuleydi, Tehzibu'l-Hasais, 13.
86
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
ylabilirdi. nk bilyeler, bu edebiyatlarda mensur olarak email ierisinde en fazla bir
lt balk olarak yer alabilmilerdi. Hilye tr, belki de mstakil biimde ilk ve tek olara
smanl kltrnde biimlenmiti. Hilyeler Rasulllah'n organlarn, zellikle yzn, gz
en hadislerden oluan sekilerdi.145
nceleri risale eklinde mensur olan Hilye edebiyat, daha sonra 'anlamsal' deil 'ilevse
l' bir hle getirilerek, Rasulllah'n yaplmas yasak olan portresinin yerine ikame edild
i. lk kez Hattat Hafz Osman tarafndan balatld sanlan bir uygulamayla, Hz. Peygambe
k bir sayfaya olaanst gzellikte bir hatla mensur ya da manzum bir biimde -tabir caizs
e- 'szl fotorafn' ekme eklini ald. Onu ryada grmeye olan itiyak bu Hilye tryle
i, hem de bir nebze giderilmi olmaktayd.
Hz. Peygamber hakkndaki haberleri derleyerek email ad altnda jt bir disiplin oluturan
ilk kii Tirmizidir. Bu alanda Tirmizi'nin balatt ata zirvesine tayan kii Kad ly
Bu edebiyat tmyle gzden geirip apl bir eserde tasnif ederek sunan kii ise el-Hasais
-ra yazar Syutidir.
El-Kettani, e-Risaletu'l-Mustatrafesinde email, Siyer ve Meazi eserlerini birarada
tasnif eder. email ad altnda toplanan eserlerin ilkine Tirmizi'nin e-emailini rnek g
rir. El-Kettani, Delilu'n-Nubuvve tr eserleri de email disiplini altnda deerlendirir.
Buna verdii rnekler arasnda Ebu Nuaym el-Isfahani'nin ve Ebu Bekir el-Beyhaki'nin D
ela-ilu'n-Nubuvvelenni zikreder. Sz e-ifa'ya geldiinde, hem yazan hem de eser hakknda
dierlerine nisbetle ayrntl bilgiler sunar.
el-Kettani, Kad lyaz'n e-ifa's hakknda unlar syler: "Onda zayf hadisler de dierl
almaktadr. Denildi ki, onda uydurma olduu kesin olan rivayetler bulunmaktadr.146 Ke
ttani, bunlar syledikten sonra, Zehebi'nin bu eser iin serdettii olumsuz grleri redd
r ve e-ifa 'kraatini' mzmin hastalklarn tedavisinde ve skntlardan kurtulu iin te
bu adan ok yararl bir kitap olduunu ifade eder.147
Bu ifadelerden de reniyoruz ki, bu tr eserler ve zellikle e-ifa, tedavi ve rehabilite
edici olarak kullanlmaktadr. Ad olan "e-ifa", yzyllar ierisinde soyut olmaktan k
hayatnda somut bir ileve brnyor, cahilinden alimine kadar birok insan bu eserin 'til
tini' ila yerine istihdam ediyordu.
Zehebi e-ifa'y yle eletirir:
"Hassasiyetinin azlm gsteren uydurma hadislerle ve yce peygam145. lik Hilye'nin, Hoca Saadettin Efendi tarafndan 1580'de Hilye-i Celiyye ve em
a-i Aliyye (Risaletu'-emailiyye) adyla kaleme alnd kaydedilir. TDVA, hilye md. 18/
ca Osmanl toplumunda Hilye edebiyatnn ne denli yaygn olduunu anlamak iin, Sleymaniye
anesindeki dnemin en yaygn Hilyelerinden olan Ayas-paazade Muhammed b. Abdulcelil (l
. 1015 h.)'e ait olan Hilye-i Hakan nshalarnn artc okluktaki saysna baklabilir
146. el-Kettani, er-Risak, s. 106
, v, ,.
........
..;
147. Agy.
-..
.-,-,.-.
^
87
MUHAMMED
/
berlik makamnn muhta olmad bol keseden yorumlarla doludur"148 Zehebi bu yargda bulun
en Kettani'nin dedii gibi "insafsz" falan deildir. nk, bu alann en byk deilse de
olan Delailu'n-Nu-buvve'nin derleyicisi Beyhaki, u samimi itiraf daha batan yapmtr:
Dorusu, mucizeler konusunda eskilerden bir ou kitaplar derlemilerdir. Ve bu kitaplar
a dorusunu erisinden, mehurunu garibinden, rivayet edileni uydurma olandan ayrdetmed
en ellerine geen birok haberi kaydetmilerdir."1*9
Otuza yakn eseri olduu sylenmesine karn Kad lyaz' mehur eden eseri ifa'sdr.
Hicri 476'da Sebte'de doan lyad b. Musa el-Yahsubi, Yemen kkenlidir. Kendisi, Fas'
ta iktidar ele geiren Murabtlarn emrinde kadlk yapmtr. Murabt Devleti'nin kat ta
din anlay, Maliki yoruma bal Kad lyaz'n eserlerinde tm plaklyla kendini hisset
t ideolojisine kar gelien tepki byyerek sonunda Muvahhidler Devleti'ni dourmutur. "K

inin snrlarnda eytana kar nbet bekleyenler" anlamnda kullanlan mistik eilimli "Mu
etini ykp yerine Mu-vahhidn, yani "Allah' birleyenler, tevhidciler" adl bir devletin
kuruluunu gerekletiren tepkici hareket, yeni kurduklar devlete bu ismi tesadfen verme
miti. Bu, kendilerinden ncekileri st rtl de olsa "irk"le suladklarnn bir ifades
an ve yerine kurulan iki devlet deil, birbiriyle kyasya rekabet hlinde olan ve atan
dnce idi.
Murabtlarn yerine kurulan Muvahhidler Devleti, bn Tumert'in (l. 524 h.) elinde bn Haz
m'n 'devrimci' tecdid ideolojisini esas ald iin, Malikliin kat takliti yorumunu te
en Kad lyaz, Sebte halknn bana geerek iki kez kyam etmi, fakat liderliini yapt
rszlkla sonulanmtr.150 Kad lyaz, srgnde bulunduu Mera-ke'te de kadlk yapm v
vefat etmitir.151
i/a'nn iinde yaadmz toplumun dokusuna nasl nfuz ettiini ve bu toplumun peygamber
un olumasnda aslan payna sahip olduunu, onun Sleymaniye Ktphanesinde kaytl elyazma
ar ierisindeki okluundan anlayabiliriz. E-ifa, belki de elyazmas eserler arasnda say
ipi gsleyen -be eserden biridir. Sadece Sleymaniye Ktphanesi kaytlarnda birou
20 ksur nsha148. " 4 '^ yi _*=* *S tf -li Ui j* JuS i, jl cVy ) *j-*/> C*\-'!H) r*- ( *"
hum: onlar" zamiriyle, Kad lyaz' ve e-i/a'yla asl-fer ilikisi olan i/au's-Sudur'un y
r el-Hatib Ebi'r-Rebi' Sleyman b. Seb' es-Sebti'yi kastetmitir.
149. et-Tuleydi, Tehzibu'l-Hasais, 13.
150. bn Tumert'in kelami tezleri, Murabt ve Muvahhidlerin zt ideolojileri konusunda
bkz. M. Abid el-Cabiri, Nahau ve't-Turas: Kraat Muasra fi Trasine'l-Felsefi, 6. ba
sm, Da-ru'1-Beyda, 1997. Ayrca TDVA, Sebte maddesi.
151. Kad lyaz hakknda ulaabildiim almalar iin bkz. el-Kd Ayad ve Cuhuduhu fi -mi
rof. Dr. el-Beir Ali Muhammed et-Trabi, Daru bn Hazm, Beyrut 1418/1997; el-Kadi Ayy
ad Mufessian, dr. Hasen el-Verakli, Mektebetul Maarif, Rabat;
Akif Kten, Kad lyaz, Hayat, Eserleri ve ifa'snn zellikleri, UFD, say 7, cilt
HZ. PEYGAMBER VE AIRI YCELTME
s bulunan e-ifa, Osmanl toplumunun zihnindeki paygamber tasavvurunun olumasnda birinc
l bir rol ifa etmitir. Bu konuyu ilerken, tahlilimize esas aldmz iki metinden birini
ekil etmesinin nedeni de budur.
E-ifa bi Tarifi Hukuki'l-Mustafa, adndan da anlalaca gibi Hz. Peygamber'in hukukuna
gnn, ona tazimin, onun deerini takdirin tesbit ve tayin edilmesi amacyla kaleme alnm
52 Bizim burada yapmak istediimiz ey, ifa'nm hadislerinin doruluk durumunu belirleme
k deildir. Bu konuda zaten daha nce almalar yaplmtr.153 Bizim burada asl yapmak i
ifa mekleminde, Tedvin asrnda balayp daha sonra yaanan uzun srete belirginleen "p
r tasavvuru "dur.
Ayn ey, ikinci rneimiz olan Celalddin es-Syuti'nin (l. 911/1505) asl ad Kifayetu't
'l-Lebib fi Hasaisi'l-Habib olan ve el-Hasaisu'l-Kbra adyla bilinen alannn en haciml
i eseri iin de geerlidir.154 Syuti'nin iddias, yazd eserin "hem boyut hem ierik ola
lannn en iyisi" ( ufl j U3r AP^ ^ <-jSt jJ\i o\sT ) olduudur.155 Yine yazar, eserine
erdii isim olan Hasais'e iaret ederek, eseri olutururken en muteber malzemeyi kulla
ndn, rkleri aykladn syler. Syuti, bu kitab kaleme alrken, sayd kimi mesl
ialarna bir antitez ve tepki olduunu dile getirir. Bunlar, "inkarclar, bozguncular,
bidatlar ve mlhidler ve son olarak da inat filozoflar"dir. Gerekte bu eser, kendi al
nnda kendisinden nce yazlanlarn taranmas yntemiyle oluturulmu bir ansiklopedidir.
farkl olarak tm haberler kronolojik sraya dizilmeye allmtr.
Btn iddialarna ramen, Syuti'nin kitab da birok zayf ve mevzu hadisi ierisinde bar
Daha da ilginci, Syuti'nin uydurma hadisleri derledii el-Leali'1-Masnua fi'1-Ehad
isi'l-Mevdua adl eserine ald kimi hadisleri el-Hasais'e de koymu olmasdr. Syuti'nin
ayklama" iddiasnn geerliliini sanrm u rnek ok iyi aklar: Hasais'teki mnker, u
yyat ve zayf rivayetleri eleyen Fasl hadisi Abdullah et-Tuleydi'nin Tehzibul-Hasais
i'n-Nebeviyyeti'l-Kbra adm verdii seki, aslnn yarsndan daha aaya dmtr.156
Hasais de tpk ifa gibi, Hz. Peygamber'in peygamber oluu itibaryla kendisine has zelli
lerini ele alma iddiasndaki bir eserdir. Bu tre giren tm eserler gibi, ad da bu iddi
ann bir rndr. Ne ki, trn tm rneklerinde grld gibi ifa ve Hasais'te. de 'zel
hayli haber yer almtr. Bir rnek verecek olursak, Hasais'te Bedir Sa152. Aratrmamza esas olan metin: e-ifa bi Ta'ifi Hukuki'l-Mustafa -haiyesi olan Ah-m
. Muhammed b. Muhammed e-umunni'nin (l. 873 h.) Muzilu'1-Hafa an Elfa-zi's-ifa ile b
irlikte- birleik iki cilt, Dan'1-Fikr, 1409/1988 Beyrut.

153. ifa hadisleriyle ilgili Syuti'nin mstakil bir almas vardr: Menahilu's-Safa fi
id Ehadisi'-ifa, tah. Semir el-Kad, Beyrut 1408/1988.
154. Kifayetu't-Talibi'l-Lebib fi Hasaisi'l-Habib el-Ma'ruf bi'1-Hasaisi'l-Kba, 12, tahkik-siz, ta bask, Daru'l-Kalem, Beyrut 1320.
155. el-Hasais, 1/3.
156. Daru'l-Beairi'l-slamiyye, 2. Bask, 1410 h. Beyrut, s. 15.
w
..
. .
.
.
MUHAMMED
va ile ilgili hususiyetlere yle bir gz atldnda (1/197-209), alnan rivayetlerin o
lik tamad hemen anlalacaktr.
Kad lyaz'n, ifa'&a. insanlk ierisinde yalnzca Hz. Peygamber'e has olan zellikleri be
lerken kulland yntem ok ilgintir. Kimi ayetlerin hususiyet olmasna "ill" istisna ed
baka bir mesnet bulmak gerekten mmkn deildir. Mesel "Biz her peygamberi mutlaka kend
toplumunun diliyle gnderdik" (14.4) ayetinde olduu gibi.157 Bu tm peygamberlerin ze
lliidir. Kur'an'da bu rnek bir 'ayrcalk' olarak deil bir sosyal yasa, bir zorunluluk
olarak verilmektedir. Burada, geleneksel beyan akln, maksad gzard ederek srf lfz ve
yla yetinme alkanl kendini ele vermektedir. Bu yaklam, lafz ve manaya uygun olsa da
zaman maksatla taban tabana zt hkmler verilmesine neden olmutur.
Biz burada, Kad lyaz'n ifasn ve Syuti'nin Hasais'ini cerh ve tadile tbi tutacak dei
Eserimizin ne maksad, ne hacmi buna elverir. Bizim maksadmz, bu eserlerin yzyllar ier
sinde elde ettii hreti ve yaygnl hedef almak hi deildir. Gerekte biz bu iki eseri
-lem' olarak ele alm bulunuyoruz. Bunlar deil de daha baka eserler de olabilirdi. Fa
kat, hem alanlarnn en nls olmalar, hem de dnemlerinin yaygn akln ve alglama bii
bu iki ismi bizim iin cazip klan en nemli nedendir.
Asl biz burada, ifa ve Hasais rneklerinden yola karak, sonraki dnemde oluturulan Hz.
ygamber portresini ortaya koymaya alacaz. Tabiki bunu bir baka maksad gerekletirme
pacaz. O maksat da, Hz. Peygamber'in Tedvin Asr sonrasnda oluturulan fazla kurgusal,
bol rtulu, zerinde oka oynanm 'portresinin', Allah tarafndan Kur'an'da bize tantl
eygamberle rtp rtmedii-ni doru tesbit edebilmektir.
Tm abamz bu iki portre arasndaki farkn fark edilmesine ynelik olacaktr. Eer bunu f
ebilirsek, bu kez tercih yapmakla yzyze geleceiz: Hangisi gerei? yle ya, bir ey ayn
iki farkl ey olamaz. Bir insann bir tek yz vardr; hele bu peygamberse... Fakat ortad
o insann kendisi bulunmuyorsa ve ellerde, dillerde, gnllerde, zihinlerde o insana
ait farkl portreler dolatmlyorsa, bu durumda bize den, bunlardan sadece birinin 'gere
' olduundan yola karak gerek olmayanlar tesbit etmektir.
Peki ama nasl bileceiz hangisinin gerek, hangisinin kurgusal olduunu? te o noktada Ku
'an ve sahih snnet imdadmza yetiecek ve biz onun klavuzluunda Sevgili Peygamberimiz E
endimiz'in gerek portresini tesbit edeceiz. Bu tesbiti yapabilmek iin bu kitab bandan
sonuna kadar dikkatle okumak gerekiyor. Eer okuyucu bunu baarabilirse, Hz. Peygamb
er'e atfedilen birok portre ierisinden gerek olann hemen fark edecektir.
,
te bu fark fark edildiinde, bu eseri kaleme al amacmz gereklemi olacaktr.
157. ifa, 1/172. Ayrca kr. 2.129.
90
FA VE HASAS'N ZD PEYGAMBER PORTRES
l Haberlerdeki mteabih sembollerin yceltmeci manta tahvili
ifa daha ilk blmnde, sze u haberle girer:
"Peygamber sallallahu aleyhi veselleme sra Gecesi Burak, koumlu ve eerli olarak get
irildi. (Burak) onu bindirmemek iin huysuzland. Cebrail ona dedi ki: "Sen bunu Muh
ammed'e kar m yapyorsun? Oysaki Allah katnda ondan deerli biri sana binmemitir!" Ded
i: "Ter boand."158
Rivayetin sonundaki sorunlu cmle bir yana, sadece Rasulllah'n grp anlataca ok zel
de.' olan sra Gecesi, bu rivayette kamuoyunun gznn nnde olmu bir olay gibi nc a
telik "Rasulllah buyurdu ki" giriine bile gerek duyulmadan. Bylesine 'mteabih' bir m
denin sembolik dili, 'koum' ve 'eer'e indirgenerek zlyor. Bu haberin bir baka varyan
Rasulllah Hz. Cebrail'in terkisine binmi olarak resmediliyor.159 Oysa, bundan ok d
aha sahih Aie haberinde Rasulllah'n Cebrail'i yerle gk arasn doldurmu bir biimde g
erilmiti. Ayn haberden, Kur'an'da Hz. Peygamber'in grd belirtilen "byk/olaanst/m
in Hz. Cebrail olduunu renmitik. Ama bu haber, Hz. Aie haberinin aksine Hz. Cebrail'e
Kur'n'n atfettii ihtiam ve olaanstln binde birini bile atfetmiyor. Hz. Peygamber
ne alan bir 'svari' tasavvuru, o kadar.

Niin bu olay en sahih bir biimde resmeden tutarl ve sahih bir rivayet yerine bu habe
r tercih edilmi, derseniz alacanz tek cevap vardr: Mira konusunda hem dirayet hem r
yet asndan shhat derecesi bun-idan kat kat stn haberler, ar yceltmeci akl destek
malze-; me sunmad iin.
Burakl bir haber de Hasais'ten: Syuti blme u bal uygun grm: "dem lem-i meleku
edildiine dair bab"
"Bezzar Ali'den tahric etti: Dedi ki: "Allah, Elisi'ne ezan retmek istediinde, Cebrai
l adna Burak denilen bir hayvan ile geldi. (Peygamber) ona binmek isteyince (hayv
an) onu bindirmemek iin huysuzland. Cebrail ona dedi ki: 'Sakin ol, vallahi Allah
katndaki deeri Muhammed'den daha byk bir kul sana binmedi.' Bunun zerine ona bindi ve
en sonunda bir perdenin nne kadar geldiler. Rahman'a yaklat, ne ki o ancak byle olab
iliyordu. Perdenin ardndan bir melek kt ve "Allahu ekber! Allahu ekber!" dedi. Perde
nin ardndan denildi ki: "Kulum doru syledi! Ben en bym! Ben en bym!" Melek dedi
e illallah! E-hedellailhe illallah!.."160
158. ifa, 1/13; ayrca Tirmizi, nu. 3146, 5/301.
159. Fethu'1-Bari, 7/207.
160. Hasais, l/8; Hz. Cebrail'i de diyaloga sokan farkl bir varyant iin bkz. Zeylei
, Nasbu'r-Raye, 1/260
:
.
; ^
91
'
/
MUHAMMED
Konusu, zemini, zaman ayr olmasna ramen Burak'n 'huysuzlamp bindirmemesi' ayn kelimel
rle ifade edilmi. Anlalyor ki, haberin kendisinden retildii 'ekirdek' buras.
Hepimiz ezann nasl teri klndn bildiimizi sanyoruz. Sahih haberler bize, ibadet v
r verecek bir sembol aray ve alternatiflerin tartlmasnn ardndan ezann sahabeden b
iriyle uyuan ryalarn Hz. Peygamber'e haber vermeleri zerine teri klndm tereddde
acak ekilde naklediyorlar. Srf bu haberi ieren bir balk altnda bu haberi aktaran Syu
de biliyor. Hatta bizim bilmediimiz ayrntlar dahi biliyor. Peki neden bile bile bu h
aberi "Rasulllah'a has zellikler"i beyan etme iddasndaki bir eserde, Rasulllah'n byk
lil olarak sunuyor?
te burada ar yceltici akln sarslmaz otoritesiyle karlayoruz. Rasulllah'n Alla
tinmeyip, daha aaal bir portresini elde edebilmek iin rk dallardan merdiven kurmak..
elki bunu cesaretlendiren en byk saik ise zayf ve rk de olsa rivayetin sultas. Bu su
, en zayf rivayet en salam muhakemeden efdaldr yaklamna zemin salyor. Bunun sonucun
sulllah'n karizmasna bir nevi katkda bulunulmu oluyor belki ama, bu arada kaynayp gid
n rneklik misyonu oluyor ve Rasulllah, makuln ve mansusun konusu olmaktan kartlp mah
un konusu oluyor.
2 Hz. Peygamber'in beden atklarnn ar yceltmeye konu edilmesi
Ar yceltmenin en tipik rneklerinin, Rasulllah'n beer nitelikleri zerinden verildi
Bu tr rivayetler, Hz. Peygamber'in beerliine Kur'an'da yaplan vurgunun etkisini sfrl
yc bir ilev gryor. deta Kur'anla, iln edilmemi bir ztlama, bir polemik kokusu his
. Kur'an, "De ki: Ben, sadece ve sadece sizin gibi bir beerim, ne ki bana ilhnzn bir
tek ilh olduu vahyolunuyor" (18.2,0) gereinde srar ederken, ar yceltmeci mantk, b
anlamn tersine evirme de dahil, her trl beer vasfa bir olaanstlk katmak hususund
yaryor.
Hz. Peygamber, A'lm, email, Del, Hasais ve Hyekrde, ahlkndan ve vahyi hayata dnt
luunu ifa etme abasndan ok, olaanstletirmi beer nitelikleriyle ne karlyor.
"Rasulllah sallalahu aleyhi vesellem Enes'in evinde uyudu ve terledi. Enes'in ann
esi bir bardak getirdi ve terini bir bardaa toplad. Rasulllah bunu ne yapacam sorduun
a, o dedi ki: "Kokumuzun iine katacam; nk o kokularn en gzeli."161
Buhari, kendi itihadna gre sahih kabul etmedii bu haberi Sa-hih'ine almam, ama Tarih'
ne alm. Fakat Mslim bu haberi kendi ic361. i/a, 63. Bu konuda sahih senetli bir rivayet iin bkz. Mslim, 43 Fedail 22. h.
nu. 2331.
92
FA VE HASAS'N tZD PEYGAMBER PORTRES
tihadnca sahih kabul etmi ve Sahih'ine alm.162 daha baka birok hadis derlemecisi de m
cmualarna bu hadisi almlar. Biz, yaanm olduunu varsayarak olay tahlile tbi tutarsa
layn Rasulllah'n teriyle ilgili deil, ona bakasyla ilgili bir tavr olduunu anlar
ahabenin sekinlerinin onaylad bir tavr mdr? Elbetteki hayr. yle olsayd, ayn ey,

r'in her gece yanlarnda yatt elerinden, kz Fatma'dan, damad Ali ve dierlerinden r
ilirdi.
Mslim'in rivayetinde, Rasulllah'n mm Sleym'in bu davranna nasl tepki verdii zikr
Fakat Beyhaki rivayetinde "gld" dile getiriliyor.163 Rasulllah'n bir eye glmesinin
lama geldii zerine uzun uzadya yorumlara giriecek deilim. Fakat insan bir tep-t ki ol
n glmenin her zaman onaylamak olmadn, nsanolu'nun "g-" bulduu eylere gldn
Asl mesele, bu haberden yola klarak retilen dier haberlerdir. nk, olay Hz. Peygamb
erinin olaanstletirilmesi snrnda durmam, byk abdesti de ayn kategoriye dahil ed
Hz. Aie Peygamber sallalahu aleyhi vesellemden sordu: "Sen hel-; dan geliyorsun, s
enden geride rahatsz edici bir ey gremiyoruz." Dedi ki: "Ey Aie, bilmiyor musun ki y
eryz peygamberlerden kan atklar yunar, onlardan hibir ey grnmez?!"164 Bu haberin,
e zayflyla [hibir hadis mecmuasnda yer almadn sanrm tahmin etmisiniz-ldir.165
Yukardakine benzer bir rivayeti Syuti, drarnn ve Dksnn Mu-Icize Olduuna Dair Bab
eder: Beyhaki, Hseyin b. Ul-lyan yoluyla, Hiam b. Urve'den, o babasndan, o da ie'den:
"Peygamber f tuvalete kt zaman, onun hemen ardndan ben de girerdim ve geride [birey
mezdim. Yalnzca burnuma gzel bir koku gelirdi. Bunu ken-|disine sylediimde, yle dedi:
"Ya, sen bilmez misin ki bizim fizik var-jmz, cennet ehlinin ruhlar zre karlmtr. O
her eyi, yer-[yz yutuverir."166
Syuti bu rivayeti nakleden Beyhaki'nin, rivayete ynelik eletirisini verir nce: "Beyh
aki dedi ki: Bu hadis, bn Ulvan'n uydurmalarndan biridir." Bunun ardndan, Beyhaki'yi
bu yargsndan dolay yle eletirir: "Kesinlikle hayr, onun dedii gibi deil, bu hadis
r silsileyle daha rivayet ediliyor." Ardndan bn Sa'd'n buna benzer rivayetini nakle
der.'67
Hz. Peygamber'i vmeye ve tantmaya yukardaki ter hadisinden ba162. Mslim, 4/1815
163. Beyhaki, S. Kbra b. 112 nu. 9726, 5/506.
164. {i/u, 1/63.
165. Haber ibn Sa'd'n.biyografik eserinde nakledilmitir: Tabakat, 1/171. Hatta, e
ldeki uydurma hadisleri toplayan eserler, bu habere uydurma haberler arasnda dahi
yer vermemilerdir.
166. Et-Tuleydi, Hasais'teki uydurma hadisler listesinde bu hadise de yer verir;
bkz. s. 15.
167. El-HuMis 1/70.
..
U MUHAMMED
ladmzda, geleceiniz noktann buras olmas gayet doaldr. Bu haberler ulemamz nezdind
"senet zinciri asndan" tartma konusu edilmilerdir. Fakat Allah'n tabi ve ftr yasa
rtma konusu dahi edilmemilerdir. Bu bir anlama problemidir ve bu probleme ilikin yaan
m olaylar bir problem olarak deil de bir iftiha olarak sunduunuz zaman, netice bu olu
. nk, tasavvurun istikamet as yanl tesbit edildiinde, yol aldka hakikatle aras
. Bu anlay, sadece Rasulullah' anlama sorunu olarak kalmam, ayn zamanda Rasulllah'n
sleri olduu dnlen insanlara kadar yaygnlatrlmtr ki, bu zaten beklenen bir netic
'da, bizzat birden fazla rneini bildiim eyhinin atklarn temiz ve tedavi edici olarak
n cahil insanlarn problemi de yine ayn problem deil midir?
Bu doru olmayan haberden yola karak ifa sahibi Kad lyaz'n yorumu yle:
"Her ne kadar bu haber mehur deilse de, ilim ehlinden bir topluluk, Rasulllah salla
llahu aleyhi vesellemin kk ve byk abdestinin temiz olduu grne vard. Bu afi'nin
da grdr. amil'inde Ebu Nasr es-Sabba'dan da bu gr nakledildi. Ayn gr, Maliki
Sabk'n hem el-Bedi' fi Fni'l-Malikiyye hem de Tahric adl eserlerinden naklen aktarld
aten onlardan da, afi-lerin fruatmda vard sonu dnda bir gr sadr olmad. Bunun
ygamber sallallahu aleyhi vesellemde, hibir kt ya da temiz olmayan ey vcut bulmamtr
Basit bir gerek var; Rasulllah'n tuvaletten sonra abdest ald gerei. Necis olmayan b
abdest de bozmaz. Kald ki, bu onu dier insanlardan ayran bir zellik olsayd, tpk uyuy
uyandktan sonra abdest almasna gerek olmadan namaz kld gibi ihtiya giderdikten sonra
abdeste gerek duymazd.
Ter, kk ve byk abdestin girdii bir yceltme listesinde, Hz. Peygamber'in aldrd (h
da yerini alr:
...Abdullah b. Zbeyr'in, Rasulllah sallalahu aleyhi vesellemin hacamat kann imesi gib
i. "Sallallahu aleyhi vesellem bunun zerine der ki: 'nsanlardan dolay vay bana gelece
klere, senden dolay vay insanlarn bana geleceklere.' Onu azarlamad!"169

Allah deil insan kann, eti yenilmesi hell olan hayvan kanm dahi birok ayette kesin bi
biimde yasaklamtr. stelik bu yasan gemii daha Mekke dnemine kadar gitmektedir, (
15) Rasulllah'n kannn bu yasan kapsam dnda olduuna dair bir delil yoktur. Bu hab
hadis mecmuasndan hibiri almam. Kad lyaz "Onu azarlamad" dese de, bu haberin rivayet
dna eline geen her eyi iine alan Me168. ifa, 64. idrarnn temiz oluuyla ilgili dier rivayetler iin bkz. El-Kettani, Terat
bn'l-dariyye, 1/30,39,105.; Abderi, Medhal, 1/196.)
169. i/a, 1/64, Hasais, 1/68
-:
:
'94
*
FA VE HASAS'N ZD PEYGAMBER PORTRES
mau'z-Zevaid'deki varyantnda "Sana kan imeni kim emretti?" fo!\ ujis Ot iiyi & j
diye azarlad zikredilmektedir.170 Bu haberin, el-Heysemi'nin ifadesiyle "Zaaf zerind
e szbirlii dnda isnad hakknda bir ey grmedim" dedii bir baka varyantnda, Hz. Pe
anm onun kanna kart, artk ate ona dokunmaz" dedii nakledilir.171
Kad lyaz'n bu haberi buraya Hz. Peygamber'in yceliine bir delil olarak aldna kuku y
akat, bu haberi farz- muhal doru kabul etsek bile, Rasulllah'n kk bir ocuun (ki b
sulllah'n vefatnda sadece dokuz yandayd) bu tavrn reddettii ve ocuu tersledii,
en gvenilmez kaynaklarda geiyor. Buna ramen mellifin tersini savunmas gerekten garip.
Haberi doru kabul edersek, bizim balarda ifade ettiimiz bir "anlama sorunu" Raslllah'
m "Sana kan imeni kim emretti?" demesine ramen srdrlmektedir. Mellifimizin, bylesine
r anlama sorununu Rasulllah'n yceliine bir delil olarak gstermesi de yine anlama soru
nundan kaynaklansa gerektir. Kald ki biz bu haberde yer alan "nsanlardan dolay vay
bana geleceklere, senden dolay vay insanlarn bana geleceklere!" ifadesinden yola ka
Abdullah b. Z-beyr'in muhalifleri tarafndan uydurulmu olma ihtimalini ok yksek gryor
nk Abdullah b. Zbeyr Emevilere kar amansz bir sava vermi ve o uurda feci bir ek
eri yandan, bir ocuun ocuka bir davrann gelecekte yapaca -szmona- 'olumsuzlukla
rak gstermek, ilerinde ocuklarn da bulunduu kiiye kalem ilemeyeceini syleyen Ra
hkmyle elimez mi?
Bylesine aibeli ve krlgan bir rivayetin Rasulllah'n yceliine delil olarak gsterilm
ygamber tasavvurunun nasl makuln konusu olmaktan karlp mahsusun konusu yapldna en
ktir.
Kan imekten daha ar, Rasulllah'n bevlini ien bir kadna "Ka-nn arsndan bundan by
kyet etmeyeceksin" dediinin nakledilmesidir.173 Bu szn hibir asl yoktur. Byle bir s
lllah'a nisbet etmek de kanaatimizce Rasulllah'n hatrasna tazim deil, kastsz da ols
kirdir. Evet bir haber vardr, fakat "Karn arsndan bundan byle ebediyyen ikyet etmey
in" ibaresi ierisinde yer almamaktadr. Kald ki, sz konusu haberin senedinin zaaf bir
yana,174 metin asndan dramatik bir grntyle kar karya olduumuz kesindir. Yukarda
l etmemiz durumunda Rasulllah'n azarn hatrlarsak, kandan daha necis olan bevlin iilme
i durumunda Rasulllah'n muhtemel tepkisini tahmin etmek zor olmasa gerektir.
Bu haberin daha makul bir gerekeye dayandrld bir rivayette, Rasulllah'n zellikle y
ttii kab, gece yars cieri yanm
170. el-Heysemi, Mecmeu'z-Zevaid, 8/270
171. Agy.
171. Bkz. imamlar ve Sultanlar, s. 93-98
173. {i/a, 1/65
174. Mecmau'z-Zevaid, 8/270. Haberin eletirisi iin bkz. bnu'l-Mlakkin, el-Bedru'1-M-n
ir, 1/14
95
MUHAMMED
bir hlde su zannederek ien Bereke (mm EymenJ'den sz edilir. Farz- muhal, gereklemes
umunda dahi bu bir "kaza"dr ve byle bir kazadan Hz. Peygamber'e ycelik pay kartmaya k
lkmak, yalnzca peygamber tasavvurunun girdii krizin vahametine delalet eder, baka h
ibir eye deil.
3 Irk ve beer niteliklerinin ar yceltmeye konu edilmesi
Kur'an, Hz. Peygamber'in kendi benliinde sorduu "Neden ben?" sorusuna ve bunun zmnnd
a sorulacak tm "Neden o seildi?" sorularna deta cevap olarak der ki: "nk sen, muhte
r ahlka sahipsin." Bu bir yaklamdr ve Rasulllah'n farklln, onun ahlk ve karakte
davranna dayandran ilh bir yaklamdr. Peki, geleneksel peygamber tasavvurunda, Rasu

llik ve rnekliinin ahlk ve karakterinde aranmas gerektiine iaret eden bu ilh yakla
ne almtr? Elbette onun kesinlikle retilemeyecek olan, iradesinin dnda gerekleen f
da kabilev nitelikleri!
"Beyhaki, Taberani, Ebu Nuaym bn mer'den: Rasulllah buyurdu ki, "Allah varl yaratt
atklar arasndan demolunu seti, Ademoullar ierisinden Arab' seti, Arab'dan Mudar'
'dan Kurey'i seti, Kurey'ten Haimoullarm seti, beni de Haimoullar arasndan seti
ayrl balangtan kan hayrl sonucum." l ?5
Hz. Peygamber'in bu konunun giriinde dile getirdiimiz o engin te-vazuuyla taban ta
bana zt olan bu haber, onun rkl ve kabilecilii artran her kokudan nefret eden
mi? Arab'n Acem'e stn olmadn, stnln yalnzca takvada olduunu sylememi miydi?
bu konudaki yaklamnn Peygamber diliyle ifadesinden baka bir ey deildir.
Bir de bu haberin Taberani'nin naklinde yer alan "Arab' seven beni sevmi olur ve b
ana onlarn en sevimlisi de odur; Arab'a buzeden bana buzetmi olur, onlar ierisinde bu
a en layk odur" varyant var ki, ancak o kadar olur.176
Haberin senet ve metin kritii bir yana, Rasulllah'n Kur'an tarafndan rnek gsterilen n
telikleri arasna, yukardaki haberde saylanlarn hibiri girebilir mi? Rasulullah' Cahil
yye'nin reddedilmi "kabileci" mantyla tantmak, gerekte onun "ayaklarmn altnda kalm
ir mantn deirmenine su tamak deil midir? Bu kavim-kabileye dayal yceltme bu noktad
z. te Kurey'e nur yadran haber: "bn Ebi mer el-Adeni Msned'inde bn Abbas'tan nakle
em yaratlmazdan iki bin yl nce Kurey Allah'n iki eli arasndaki bir nurdu. Bu nur teb
175. ifa, l/83,Hasais, 1/38
176. el-Mucemu'l-Kebiz, 12/455. Senet kritii iin bkz. ibn Adiyy, el-Kamil, 6/200.
96
FA VE HASAtS'lN lZDl PEYGAMBER PORTRES
ediyordu ve melekler de bu nurun tebihini tekrarlyordu. En sonunda Allah Adem'i ya
ratt ve bu nuru Adem'in sulbne yerletirdi. Rasulllah sal-lllahu aleyhi vesellem dedi
ki: "Allah beni Adem'in sulbnde yeryzne indirdi ve oradan Nuh'un sulbne, oradan brahi
m'in sulbne tad..."177
"Arab'n en ereflisi" unvanyla anmak Rasulllah'n takvasndan al-i dii insanlk ufku ol
fine hibir ey katmazd ama, e-ifa yazar bu 'payeyi' Rasulllah'n zellikleri arasnda
kte bir beis grmemi.17^
Syuti, yukardaki yaklam isimlere kadar yayan rivayetleri almak-f ta tereddt etmez. Me
el, rait ve mrit halifeler, stelik greve geli s-i tayla gemi mukaddes kitaplard
dr.179 Rivayetin retilme amac anlalmaktadr: Tartlan hilfet srasnn, nceden yaz
bir 'kader' olduunu syleyerek tartmay bitirmek. Dahas da var. Kapsama dil halife m
Abdlaziz de girer; hem de tipik srailiyyat rivayetleri slubuyla: "Abdullah b. Ahm
ed Zevaidi'z-Zhd'de Hiam b. Halid er-Rib''den: "Ben Tevrat'ta, gk ve yerlerin mer b.
Abdlaziz'in lmne krk yl aladklarn okudum."180
Daha ilgin olan, Syuti'nin bn Mace'den aktard u rivayettir: "Rasulllah sallalahu a
esellem, olu brahim vefat edince, onun namazm kld ve buyurdu ki: "Kukusuz o cennette
mzirilecektir. Eer yaasayd sddk ve peygamber olacakt." W \*J-^ <^ J>\* j5j 181 se
abeye atfen aktarlan bu rivayet, tek bana "rivayetin otoritesi" konusu iin kitaplk ap
a bir konu tekil etmektedir. Bu rivayet karsnda hadis ulemasnn, nasl iki arada bir d
de kaldklarnn resmini, Ac-luni'nin satrlarnda ak ve net grebiliyoruz. Sz konusu sa
ce Nevevi'nin aknl aktarlr: "Geersizdir, gayb hakknda konumaya cr'ettir, ls
Ardndan, " sahabeden rivayet edilmi olmas gerekten aknlk vericidir" diyen bn Abd
raz da ekinerek yle syler: "Bu nedir, ben de akl erdiremedim? Nuh aleyhisselamn olu
peygamber deildi. Oysaki, eer peygamberden her doan peygamber olsayd Nuh'un olu da pe
ygamber olurdu!" El-Mekki, Syuti'nin "Sahihtir" dediini naklediyor ve haberin Ali
b. Ebi Ta-lib'e nisbet edilen bir varyantn veriyor. Ebu Davud'un naklettii konuyla
ilgili bir haberde Rasulllah'n olu brahim'in cenaze namazn klmadan gmd rivayet e
rkei, bu rivayeti yle gerekelendiriyor: "Babasnn faziletinden dolay namazn kldrm
gibi ehitlerin faziletine erdii iin de kldrmam olabilir. u da olabilir: Bir peygamb
ir baka peygamber zerine namaz klmaz..." (?)182
Evet, Acluni'nin verdii bilgiler byle uzayp gidiyor. Fakat, asl a177. Hdsais, 1/39. Et-Tuleydi, bu haberi Hasais'teki uydurma hadisler listesine
almtr, s. 15
178. Kad lyaz, 1/81
179. Hasais, 1/30,31
.
180. Hasdis, 1/33
:
-

181. Hasflis, 2/265 Ayn rivayet bn Asakir ve bn Sa'd tarafndan da nakledilmi. 181. Ke
u'1-Hafa, 2/204-205
97
'
MUHAMMED
kmhk verici olan ey, bu tartmalarn ekseninde bu haberi kkten reddeden Ahzb 40. ayetin
yer almamas, hatta mellif dnda, dierlerinin de-inmemesidir. retenlerin niyetini bil
fakat bunu tahric edenler, nakledenler, Kur'n'n Hz. Peygamber iin "peygamberlerin
sonuncusu" dediini elbette biliyorlar. Geriye, Kur'n'la aka elien bu szn hl kita
l olarak yer almasnn bir tek gerekesi kalyor,- o da, bir rivayet olmas. Bu, onun koru
ma zrhna brnerek varln srdrmesine yetiyor. Ve bylesi bir rivayet, Hz. Peygamber'
has ayrcal olarak takdim edilebiliyor. Bu tr bir rivayetin, gnmzn yalanc peygambe
nde sahte iddialarn merulatrc bir delil olarak kullanlmamas iin hibir neden yok.
Bir tasavvurun, Hz. Peygamber'in "zellik" ve "yceliini", onun getirdii mesaj ve o me
saj hayata dntren iman, ahlk, kavray, derin dnme yetenei ve onlar pratize etme
lamyla aklamak dururken, onun fiziinde atamaya balamas elbette bir anlama problemid
u tasavvura sahip olann, sahihinin sakimine, hakikatin efsaneye kart birtakm rivayet
e bel balamaktan baka aresi yoktur.
te birka rnek: Rasulllah grete bir numarayd.183 kouda bir numarayd,184 peygamberl
dan olan belagat dnda -ki o msellem bir hakikattir- dil ve dilin diyalektlerini bilm
ede bir numarayd.185 Gzleri herkesten ayr olarak gece de gndz gibi grrd.186 Bir yer
rduu zaman omuzlar herkesin omuzlarndan yukarda olurdu.187 S-yuti'nin bu rnei veri
aha farkldr: Rasulllah ne ar uzun boylu ne de ksa boyluydu. O orta boylu olmasna ra
i uzun boylunun arasnda yrd zaman onlardan uzun grnrd.188 Syuti, bu rivayete Pey
alahu Aleyhi Vesellemin Uzun Boyluluuyla lgili Mucize Bab bal altnda yer veriyor.
Glgesi yoktu, yere dmezdi.189 Buhar ve Mslim'in itihatlarna gre sahih senetli bir h
e Rasulllah kendisi iin drt isim sayd hlde, Syuti'nin nakline gre bin ismi vard.1
konmazd.191 Syuti, ylesine kendisini konuya adapte etmi ki, kitabnda Rasulllah'n eli
"souk" olduunu syleyen rivayeti de "sert" olduunu syleyen rivayeti de Allah Rasul'n
esiz zellikleri" arasna almakta tereddt etmemi.192 Daha ilgincini ifa sahibi yapm,lllah'n avurdunun/aznn geni olduu rivayetini onun "esiz zellikleri" arasnda ki183. ifa, 1/69,
184. Ay.
185. Age., 1/70.
186. Hasais, 1/61.
187. Age., 1/68.
188. Hasais 1/68.
189. $1/0, 1/68.
190. Age., 1/77. Syuti bu blmn balna u ismi mnasip grmtr: Babu ihtisasihi sa
sellem bikesreti'1-esma ed-dalle ala erefi'l-msemma: Sallallahu aleyhi vesellemin e
refinin byklne delalet olarak isminin okluuna dair bab".
191. Age., 1/67.
192. Hasais, 1/74 ve 76
.
98
iFA VE HASAS'N ZD PEYGAMBER PORTRES
tabna almtr. Bunu yaparken, Bedevi Arap aklnn "avurdu geni olmay bir vg vesilesi
emeyi ihmal etmemitir.193 te bizim de vurgulamaya altmz nokta burasdr.
"Hz, Aie'nin fotoraf" meselesi, ok daha ilgin. Syuti aktaryor: Ebu Ya'la ve Bezzar'
r el-Adeni'den naklettii, Hakim'in "Sahihtir" dedii habere gre Aie dedi ki: "Rasullla
h benimle evlenmemiti. Ne zaman ki Cebrail benim suretimi ona getirdi, o da benim
le evlendi."194 Bu haberi nakledenler, Rasulullah'la Hz. Ebu Bekir'in aile dostu
olduunu bilmiyorlar m? Rasulllah'n Hz. Aie'yi grmedii nasl dnlebilir?
Bu rneklerin ardndan u soru daha bir nem arzediyor: Neden, Hz. Peygamber'in en beer y
nlarn dahi olaanstletirmek iin olaanst bir aba sarfediliyor? Bu sorunun cevab,
getirdiimiz "Arap akl"nda sakldr. Bu akl, olaylar, ln kumlar gibi alglar; yanya
irinden kopuk, dzensiz. Bu akl, kelama "cevher- fert" (atomcu) ve "imkn" (zorunsuzlu
k ve nedensizlik) olarak yansd. Cevher-i fert nazariyesi, olaylar arasnda zorunlu b
ir balant olmad, se-bep-sonu ilikisinin bulunmad neticesine gtryordu. mkan te
e olaylarda yasalarn, kurallarn, ilkelerin ve illetlerin belir-cyici olmad sonucuna g
rdu. Bu bak as nedeniyle ifa sahibi "Dokunduu eyann znn onun iin deitirilmes
O^S' o^ii ) gibi bir balk koyabiliyordu.195

E'ari kelmnn dilinde cevher-i fert ve imkn teorileri, "Eyann tabiat yoktur"a kadar
dayanmt. Mesel yakma, atein tabiatnda var olan bir ey deildir, o anda yaratlan bi
soukluk karn tabiatnda olan bir ey deildir, siz elinizi kara dedirdiiniz anda souk
aratlr, diyorlard. Eyann tabiat yoksa, kanunu ve nizam da yoktu. Bu akl, ite yukar
i "herey mmkn" diyen ve hibir varlk yasas tanmayan bir noktada karar kld. Hz. Peyg
de bu aklla tasvir ve tarif etmeye kalknca, yukarda tanmland gibi hibir yaratl
r sebep-sonu ilikisi tanmayan rivayetler sorgulanmadan aynen kabul edildi. Oysa Kur
'an muhataplarn "karanlktan aydnla aryor" (14.5) ve "Allah'n snnetinde/yasasnd
acan" sylyordu. (35.43)
4 Cinselliinin an yceltmeye konu edilmesi
Hz. Peygamber'in cinsel hayatnn ar yceltmeye konu edilmesi, gerekten ilgin bir manz
rtaya kard. Bu bahsin merkezinde, ifa sahibinin bn Abbas'a nisbetle aktard u haber
ordu: "Bu mme193.
194.Hsais, 1/181
195. $ifa, 1/330.
MUHAMMED
tin en faziletlisi, hanm en ok olandr!"196 Mellifimiz, Kur'n'm Hz. Yahya hakknda kul
d hasran ve yine Hz. sa hakknda kulland vechen (s. 91) nitelemelerini "bekrlk"
k, Yahya Peygamber rneinin yukardaki anlay boa kard sonucuna varmtr. O zaman
kaldrlmalyd. Mellif polemie girerek bu kez Hz. Yahya'nn erkeklikten yoksun olup olm
ayetlerine sz getirir. Bunun bir eksiklik ve kusur olduunu ifade eden mfessirlerin gr
karar klar.197
Fakat, yine de cinsellikten Rasulllah'a bir fazilet karmaya kararldr. Rasulllah'n ev
mesini, evlenmeyen Hz. sa ve Yahya karsnda daha faziletli olduuna delil getirdikten s
onra, Hz. Enes'ten nakledilen, bir gnde on bir zevcesini dolat rivayetini aktarr. Gn
e bu kez, "Rasulllah'n nikah altnda ayn anda on bir hanm birden hi bulundu mu?" soru
gelir. Fakat sayy dokuza indiren ayn trden bir baka rivayet olan Selma rivayeti imdad
a yetiir. Bu arada, Rasulllah'n erkeklik gc hakknda sahabenin kendi arasnda yapt
aktarlr: "Ne-sai'den: Enes dedi ki: Biz kendi aramzda Rasulllah'n otuz erkein cinsel
gcne sahip olduundan sz ederdik." Tavus'tan bir baka rivayet daha yksek bir rakam tel
uz eder: "Aleyhissalatu vesselama krk erkein cinsel gc bahedilmiti." Bu erkeklik gc
na problemi de yle halledilmitir: "Cebrail bana bir tencereyle geldi. Ondan yedim; bu
nun zerine bana krk erkek gc verildi."198 Sz buradan cennette erkeklerin gcne getiri
. Ebu Nuaym'in HiZye'sinden her cennet erkeinin krk erkek gcne sahip olaca nakledilir
Tirmizi'deki rivayette telffuz edilen rakam ok daha yksektir: "Her cennet erkeinin
gc yetmi, hatta yz erkek gcne bedeldir."199
Modern hadis aratrmalarnda "polemik tr rivayetler" kategorisinde deerlendirilen btn
peklatif nakillerin ve onlara dayanlarak yaplan tartmann bir tek amac vardr: Yukar
u mmetin en faziletlisi, hanm en ok olandr!" rivayetinden Hz. Peygamber'e hisse karm
Fakat olayn arka plnnda yatan asl neden daha bakadr. O da Rasulllah'n cinsel g a
man'dan geri olmadn isbat-lamak. Dorusu, tm abalara ramen Hz. Sleyman'a atfedilen
rn alamad bir gerek. bn Abbas'a nisbet edilen ve srailiyyattan olduu tartlmaz
sahibi konuyu toparlarken nakleder: "Sleyman'n belinde, yz erkein suyu vard; onun y
nm ve -yz de cariyesi vard."2100
Btn sorun, Hz. Peygamber'in bu konuda Hz. Sleyman'dan geride olmasdr. Her alanda oldu
gibi Rasulllah'n peygamberlerin en stn olduu,
196. "uj UjSfi i*1 O* Jjrf ifa, 1/87. ,197. ifa, 1/88.
198. Hasais. Et-Tuleydi bu haberi Hasais'teki uydurmalar listesinde verir. s. 15
.
199. ifa, 1/90.
200. Age., 1/91.
100.
iFA VE HASAS'N lZD PEYGAMBER PORTRES
bu alanda da isbatlanmahdr. Efdaliyyet tezini zedeleyecek hibir eye izin verilmemel
idir. Ve sonunda bu problem de halledilmitir. nk, cennet erkeklerinin cinsel gc rivay
tinin devamnda Rasulllah'a "drt bin erkek gc verildii" ifade edilmektedir. Bundan dah
ilgin olan, bizim burada "olayn perde arkasnda yatan temel neden" olarak iaret ettii
miz gerein ayan beyan rivayette grlmesidir:
"Muaz'dan: Cennet ehli her erkek krk erkeklik gc isteyecek, cennet ehli her erkee yz

erkeklik gc verilecek. Ve Sallallahu Aleyhi Ve-sellem'in gc drt bin erkek gcnde olac
Sonuta Peygamber sallal-lahu aleyhi vesellem Sleyman aleyhisselmdan efdal olacak.
fILJi *J* U^L JA J*aM JUj 4J* 4))t j^Lp jfe nk, Sleyman aleyhis-selama yz ya da b
kek gc verilmiti. Peygamber az yemek yedii Jlde, fazla cinsel g bahedildi. ki faz
nda birleti..."201
5 Her peygamberin mucizesine bir nazire aray
Hz. Peygamberle dier peygamberler arasnda yaplan bu zorlama ya-., Hz. Sleymanla snr
ir. zellikle mucize bahsinde, her peygamberin mucizesine ille de Hz. Peygamber el
inde zuhur eden bir nazire bulunmaya allmtr.
Syuti aynen yle diyor: "limler dediler ki: Her peygambere veri- mucize ve stn zelli
n ya benzeri ya da daha stn kesinlikle zim peygamberimize de verilmitir."202 Buna, if
a sahibinin "Tm pey-nberler ierisinde sayca en ok mucizesi olan bizim peygamberimizd
i" in de eklemek gerek.203
Byle bir nyargyla yola knca, bu nyargy destekleyecek malzeme aray kanlmaz ol
ir. Bulurfan az saydaki sahih senetli malzeme, sz konusu nyargy isbat etmek iin yeter
i grlmemi olacaktr ki, bunun yanna aibeli haberlerden, hatta sonraki nesillere isnat
dilen eserlerden olduka kabark sayda bir takviye yaplr. Btn bunlar yaplrken Kur'n
daki mesajna hi bavurulmaz. Bu yaklam Kur'n'n onaylayp onaylamad sorgulanmaz. Z
s durumunda, yukardaki nyargy kkten iptal edip yerine yepyeni bir bak as yerlet
ir. Kur'n'n bu konudaki yaklamn konunun sonuna brakalm. imdi, klsik peygamber tas
yanstmas asndan, her biri ok nemli bir gsterge olan bu rivayetlerden rnekler aktar
te, Rasulllah'n bykln isbat iin hi de lzm-art olmayan
nazireler:
"Ebu Nuaym'den: Yusuf'a, tm nebi ve rasullerin ve hatta tm varln gzelliinin toplamn
aha fazla gzellik verilmitir. Bizim pey2D1. Syuti-Abdulgani-Fahru'l-Hasen ed-Dehlevi, erhu Sneni bn Mace, s. 44
101.Hsais2/179. 103. ifa, 1/369.
MUHAMMED
gamberimiz sallallahu aleyhi veselleme Yusuf da dahil hibir kimseye verilmeyen gze
llik verildi. Yusuf'a yars verilen gzelliin tamam Peygamberimize verildi."204
Hibir hadis derlemesinde yer almayan yukardaki habere Hz. smail'in ve Hz. Musa'nn mu
cizelerine nazire olan u rivayeti ekleyebiliriz:
bn Sa'd'dan: "Ebu Talib dedi ki: Yeenimle birlikteydik. Susuz kaldm. Ona durumdan y
akndm ve dedim ki: Yeenim, ben susuzluktan yandm. Bunu ona dedim, nk onda sabrsz o
an daha baka bir durum gryordum. Otura zerine eildi ve indi. Dedi ki: Amca su-sadn
t, dedim. Bunun zerine topuuyla su kncaya kadar yeri eti ve dedi ki: Amcacm i. Be
"205
Rasulllah'n genlik dnemine ait bu ve buna benzer birok problemli rivayet mevcuttur. B
u tr rivayetleri her eyden nce tarih reddetmektedir. Bilinen bir gerektir ki, Hz. Pe
ygamber ilh mesaj teblie ilk baladnda Mekke mrikleri Daru'n-Nedve'de toplanp onu
le mahkm edeceklerini tarttlar. "Khin" diyemediler, nk daha nce kehanete benzer hi
e grlm, ne de duyulmutu. Eer kehanet benzeri bir rnek olsayd, onu delil getirerek "
diyeceklerdi. "Sihirbaz" dediler, fakat iin garibi bu iddialarna kendilerine sihir
gibi gelen bir rnek gsteremediler. Gsterebildikleri tek rnein de olaanst bir yan
"Evlad ana-babasndan ayryor". Eer olaanst bir olay, bir duyum, bir sylenti genli
olsayd, dier peygamberlerin mucizelerine sihir diyen eski inkarc kavimler gibi onl
ar da bu rnei delil gstereceklerdi. Fakat, bulabildikleri tek rnek ite buydu. Yunus S
u-resi'nin 19. ayetinin mriklerin bu argmann boa karmak amac tadn syleyebil
rasndaki gr fark Muhammed'in sihri deil, yaratln yasasdr.
Hz. sa'ya nazire: "bn Seb'in, Hz. Peygamber'in beikteyken melekler tarafndan salland
lk konutuu szlerin de unlar olduunu rivayet eder: "Allahu ekber kebira, v'el-hamdu li
llahi kesira: Allah bykten de byktr ve snrszca vgye layk olan Allah'tr."206
Oysa biz, bu tebihi Rasulllah'n ilk defa bir bedevinin azndan duyduu rivayetiyle kar
z. Namazn Efendimiz dneminde nasl canl ve ruhuna uygun klndnn da bir gstergesi o
gerekleir: Rasulllah cemaate namaz kldrmaktadr. lk kez cemaate katlan bir bedev, H
amber'in azndan rkdan dorulma komutu olan "Semiallahu limen hamideh" (Allah kendisine
hamdeden herkesi iitir) szn duyunca, bu szn gereini yapar ve der ki: "Allah bykte
ve snrszca vgye layk olan Allah'tr; yleyse O'nu sabah akam ann!" (">W'j >. & O
4> JuJ-tj IJV.T j\ &\) (Namazdan) hemen sonra Rasulllah dedi ki: "Namazda yle yle di
en kim-

204. Hasais, 2/182.

205. Age., 1/124.
206. Age., 1/53. el-Hasais'in Tehzib'ini hazrlayan et-Tuleydi, Rasulllah'n ocukluuyla
ilgili tm haberleri uydurmalar arasnda zikreder. Bkz. s. 15.
-''102
- .
tFA VE HASAlS'lN ZDlJ PEYGAMBER PORTRES
di?" Adam "Ben syledim" dedi. Rasulllah "una ardm,- bu sz zerine gklerin kaplar
u haberde Hz. Peygamber, bu sz sanki ilk kez duymu gibidir. Kald ki, kimi tali kayna
klar, bu haberi Hz. Peygamber'e peygamberliinden sonra, hatta mrnn sonlarna denk geld
ii anlalan zamanlara atfederler, fakat bn Seb'n gibi bebekliine atfe-ine rastlanmam
Aka anlalmaktadr ki, aratrldnda sahih bir asl olduu tah-edilen bir olay, maku
aktarlarak mitletiriliyor ve 'apn yceltmeci akln elinde peygamber yartrma aracna d
Yine ayn kaynak, Hz. sa'ya nazire olarak Rasulllah'n ly dirilt-j konusunda rivayetle
akleder.208 Bu balamda Hz. Meryem'e gelen yiyecein bir benzerinin Hz. Peygamber'e
geldii rivayeti nakledilir.209 Hz. brahim'in "souk ve serin" klnan ateine karlk Ra
iin de bir rivayet yer alr. Ayn yerde Hz. Musa'nn "yed-i beyza" mucizesine lk, Rasul
'n zifiri bir geceyi eliyle aydnlatt rivayet edilir.210
Bu rivayet de, yine Kur'an, sahih rivayet ve tarihi hakikatlere aykr olan bir nazi
re rnei. Bu, Hz. brahim'in mucizesine bir nazire olarak nakledilen bir rivayet: bn S
a'd Amr b. Meymun'dan: "Mrikler Ammar b, Yasir'e atele ikence ediyorlard. Rasulllah o
aya geldi, elini onun ba-51 zerinde gezdirdi ve dedi ki: "Ey ate, tpk brahim'e olduun
gibi Am-mar'a da serin ve selamet ol. Seni azgn bir topluluk ldrecek."211
Biz, Kur'an, sahih snnet ve tarih bir hakikat olarak biliyoruz ki Hz. nmar, ikencen
in iddetinden onlarn istedii eyi sadece dille de olsa |wylemek zorunda kalm, anne ve
abas ise bu ikenceler srasnda vefat.
etmiti.
Syuti'nin nakline gre, Gazzali Ihya'snda Kur'n ve tarih gerekle ^badamayan bir tes
ulunur. Burada, peygamberlik ile siyasal liderli-Jjin (mlk|, din ile dnya saadetin
in yalnzca Hz. Peygamber'de bulundu-' Junu syler ve bunu Rasulllah'n dier peygamberle
rin tmnden stn oluunun belgesi olarak gsterir212 Kur'n'n da ahitliiyle biliyoruz
isine nbvvet ve mlk verilen peygamber sadece Hz. Peygamber de-| Jildir. Hz. Davud,
Hz^Sleyman gibi daha baka peygamberler de vardr.
Mucizeler, kelmn mucizesi olan ilh mesaj en byk mucize olan ! insana tayan peygamb
desteklemek iin, Allah'n onlar elinde yarat -o srad hakikat atflardr. Bunlara Ku
dn vermektedir. Mu-, cize'nin amac, ilh mesaj desteklemektir. u hlde, mucize adn
#miz olaand ayetler, kendisinden daha byk mucize olan ilh mesa-I pn ayetlerini dest
e amacna matufturlar. Bu durumda asl ilh me; M7.Ebu Avane, Msned, 2/100.
i.HflSdis2/67. jH.Age,2/56.
^Hasais, 2/80. fasais 2/80.
ffosais 2/194.
103
MUHAMMED
saj, 'fer' ise o mesaj destekleme amacyla peygamber elinde yaratlan harikuladelikle
rdir. Her 'fer' nasl ki 'asla' tab ise, mucize de mesaja tbidir.
6 "Mucize olarak, bu kitab sana indirmemiz onlara yetmedi mi?"
Kur'n'dan rendiimiz kesin bir hakikat var: Allah, birok peygambere 'asl' olan ilh m
e misyonu desteklemek iin onu tasdik etmek amacyla 'fer' olan bir mucize vermiken,
Hz. Peygamber'e gnderilen Kur'an mesajn tasdik edecek d bir destee, yani mucizeye ger
k olmadn aka buyurmutur:
"Onlar, hl, 'Neden ona Rabbinden hi mucizev iaretler indirilmiyor? ' diye sorarlar. D
e ki: 'Mucizeler yalnzca Allah'n kudretindedir; ben ise sadece bir uyarcym." (29.50)
Burada, Mekke putperestlerinin mantmdaki arpkla dikkat ekiliyor. Bu, bn Haldun'un d
e aynen alntladmz tesbitinde ne kadar hakl olduunu gstermektedir. Cahil Arap akl
n ok olaanstyle ilgilenen yapsn ele vermektedir. te bu akl yaps nedeniyle Mekke
e gre, Hz. Peygamber'den mucize talep edebilmilerdir. Kur'an, ite o gn bu gn ve tm za
anlarda bir dnsel sapma olan bu akla tokat gibi bir cevap veriyor:
"Hayret! Bu kitab, onlara iletmen iin sana indirmemiz kendilerine yetmedi mi! phesiz
onda, merhametimizden bir tezahr ve iman edecek kimseler iin bir uyar vardr. (Kur'n'
la yetinmeyip ille de mucize diye tutturanlara) de ki: Benimle sizin aranzda ahid

olarak Allah yeter! O, gklerde ve yerde olan her eyi bilir. Geersiz ve uyduruk eyler
e inananlara, bunun sonucunda da Allah' inkr edenlere gelince, ite asl zararda olan
onlardr. (29.51-52)
Bilmiyorum dikkatinizi ekti mi; son ayette "geersiz ve uyduruk eylere inananlar" ib
aresi, aslnda mahsus olana ve mitosa bir atftr. Helak olup gitmi toplumlar, hep olaan
t belgeler istemiler, gelince de "sihirdir" diyerek yine inanmamakta direnmilerdi. s
telik iine dtkleri bu yaman elikiyi grememilerdi. nk makul alann dna kml
Kur'an, bu mahsus akln i elikisini baka ayetlerinde de dile getirir. te bu tr bir a
r'n eletirisi:
"imdi kendilerine bir mucize gsterilmesi hlinde, bu vahye iman edeceklerine dair so
n derece kararl yeminler ediyorlar. De ki: "Tm mucizeler Allah kalndadr!" Ve farknda
deil misiniz ki, onlara bir mucize gelmi olsayd dahi, yine de inanmazlard." (6.109)
Aslnda, gzlerinin nndeki hakikati gremeyecek kadar kr olan bu cahiliyye aklnn anlam
temedii, Hz. Peygamber'e indirilen vah-1 yin fazladan bir mucizeye ihtiya brakmayac
ak kadar ikna edici bir mu- i cize oluuydu. Ama onlar hl u tr taleplerde bulunuyorlar
d:
104
FA VE HASAlS'N ZD PEYGAMBER PORTRES
"Ey Muhammed, bize yerden pnarlar fkrtmadka sana inanmayacaz, diyorlard; ya da hur
a, asmalarla dolu bir bahen olma-dka; ve onlann arasnda grl grl dereler alamadk
it edip durduun gibi g para para zerimize drmedike; veya Allah' ve melekleri bi
irmedike; ya da altndan bir evin olmadka; ya da ge ykselmedike -kald ki ge ykse
ze okuyabileceimiz bir kitap getirmedike- sana inanmayacaz!" (17.90-93. Kr. 20.133)
Kur'an, gznn nndeki hakikatle yetinmeyip "ille de olaanst" diye tutturan akl "Ve s
mucize getirmeyince, bazlar 'Onu (bir ekilde) elde etmeye alsa ya!' derler" (7.203)
inde eletirir. Bu cmleyle balayan ayetin yle bitmesi, aslnda mahsusun yerine Kur'n'
ul yerletirmek isteyiinin en arpc, en ak delilidir: "Bu vahiy, Allah'a gveni olan
lum iin Rabbiniz katndan bahedilmi kuatc ve doru bir anlama yntemi (besair), bir y
ici ve bir rahmet pnardr." (7.203)
te btn bu ayetlerin maksadn hepimizden ok daha iyi anlayan Hz. Peygamber, Buhari, M
ve dierlerinin naklettikleri bir hadisinde yle buyurur:
"Bana verilen ey, sadece Allah'n bana indirdii vahyidir."
I L>\S~ \f\
atbi, el-Muvafakat'nda bu hadisle ilgili yle der: "(Peygamber) aleyhissalatu vesselam
, "Bana verilen ey yalnzca Allah'n bana indirdii vahyidir" demekle, kendi mucizesini
n yalnzca Kur'an'a zg olduunu ifade etmitir. Her ne kadar onun pek ok mucizesi varsa
a, Kur'an mucizesi bunlarn en by idi."214
Evet, stadmz atbi'nin de dedii gibi, Rasulllah'n peygamberlik delili olan mucizesi
a Kur'an idi. Onun iin de Kur'an'a iman, imann olmazsa olmaz artdr.
Fakat ne gariptir ki, ar yceltmeci gelenek, Kur'an vahyinin mucize oluunu da o bildik
yaklamyla ele almtr. Rasulllah'n okuma-yazma bilmediini onun peygamberliinin del
k Kur'n'dan ayetlerle isbat eden Syuti, kitabnn bir baka yerinde, vahyin melek tarafn
an ipek zerine yazl olarak getirildii rivayetini nakletmekte bir saknca grmemitir.21
ifa sahibinin, Rasulllah'n "mucizelerinden bir mucize" olduunu vurgulamakta srar etti
Kur'n'n mucize oluuna getirdii rivayetler de, mahsus akln klsik yaklamn ele verm
"Ebu Ubeyd aktard: Bir
213. Buhari, Fedailu'l-Kur'an, 1; Mslim, iman, 239; Ahmed, 2/341, 451. 14."iji, oiy
B j j j>U~iij o'iUl v* fa*- J}" atbi, 3/22. '15,Hasais, 1/97.
MUHAMMED
i
bedev Arap, bir adamn okuduu j*$ ^ JUo (Artk sen emrolunduu eyi ortaya koy!) ayeti
nca, hemen secdeye kapand ve dedi ki: "Be onun fesahati nnde yere kapandm!" (ifa, 1/2
2) Bu rivayet, "secdeyi" er' deil de terim anlamyla "nnde eildi" eklinde anlamak a
u olabilir. Problem bu deildir. Fakat Kur'n'n ruhu olan ilh anlam nnde eilip Allah
im olacana, onun ruhunu grmeyip de cesedi nnde eilmek, ancak cahiliyyenin bedev akl
a aklana-j bilir. Kur'an bu akla "karanlk" damgasn vuruyor. Burada Kur'n'n mucize ol
misal verilecekse, sanrm ncelik sras, cahilliyyenin bede- \ vi toplumunu alp, yeryz
meden toplumu hline getirmesi ve o' toplum eliyle en byk iman hamlesini gerekletirme
ine verilmeliydi, j
Rasulllah'n yceliini, Kur'an dururken kimisi zayf, kimisi mes- ; netsiz birtakm aibe
haberlerle isbata kalkmak, aslnda Kur'n'n ele- j tirdii kadim Arap aklnn gelenein

nmek anlamna geliyordu Kald ki, bir kiiyle kt yolda, 23 ylda Bat Avrupa bykl
vahye boyun edirmek, yukarda aktarlan aibeli vayetlerin hepsinden daha byk bir muci
deil midir? Yarm yzyl dnyann iki dev imparatorluundan birini yerle bir eden, dier
mahkm eden bir zafer, tek bana Rasulllah'n "grete bir numara olduu" gibi garip riva
rden ok daha stn tarih bir hakikat deil midir? Ya da, dousunda ve batsnda, Yunan'n
'nda, kadn "mlk" gzyle grp, alnr satlr bir nesne olarak kullanan bir dnyada ya
ir tek fiske dahi vurmam olmas, hacamat kanndan daha kk bir efdaliyyet midir? u sor
aha nemli: j Hacamat kai rnei, Kur'n'daki "Sizin iin Allah'n Elisi'nde gzel -1
ilh buyruunda bize gsterilen rneklik paketi ierisin girer mi? Teri, cinsellii, idrar
yu, gc hakknda nakledilen bu m yetlerin, bu ayetin gsterdii rneklikle ne ilgisi vard
Ar yceltmeci tavr, mucize rivayetleri bahsinde, Rasulllah'! peygamberliini mjdeleme
bir puta havale etmekten ekinmen tir. Mazin adnda bir Tayl'mn naklettii bu rivayete
gre, Amman'da l iz ad verilen bir put vardr. Mazin, kurban gn ona bir kurban adar| pu
tan bir ses iitir. Put yle demektedir:
Ey Mazin/
Yakla bana, yakla hele bir.
Duy ki o, mehul kalmayacak olandr.
Bu gnderilmi bir peygamberdir.
ndirilmi bir hakikatle gelmitir.
Uzaklamak iin ona iman et;
Alevli atein scaklndan,
Onun yakt kayalardan, talardan!21^
lgin olan, bu rivayetin, Hz. Peygamber'in yalnzca, kendine peygamberlik zelliklerini
toplayan bir kitapta "peygamberliinin I
216. Hasais, 1/103
106
iFA VE HASAtS'lN lZDll PEYGAMBER PORTRES
si" olarak nakledilmesidir. Yine mucize bahsinde, hicret gecesi Sevr Ma-aras'nda g
etii rivayet edilen u haberi zikredebiliriz:
"Ebu Bekir, Rasulullah'la birlikte maaradayken susad. Rasulllah sallalahu aleyhi ve
sellem ona dedi ki: 'Maarann giriine doru yr ve oradan i.' Ebu Bekir maarann giri
gitti, orada baldan daha tatl, stten daha beyaz, miskten daha gzel kokan bir sudan
iti ve dnd. Rasulllah dedi ki: 'Allah, Firdevs Cenneti'nin rmaklanyla grevli melee
in imen iin bir nehir kazmasn emretti."2-17
Bu rivayeti nakleden Syuti'nin, kitabndaki "Onda muteber olmayan rivayetlere hi yer
vermedim" iddiasn hatrlamann tam sras. Ve tabiki, Rasulllah'n Hicret yolculuuna
min getireceinden izleri kimin kapatacana varana dek en ince ayrntsna kadar bir g p
trlamann da... Problem, yukarda naklettiimiz Allah'n eya iin koyduu deimez yasala
eyann yasasnn ve tabiatnn olmad sonucuna gtren "imkn" ve "cevher-i ferd" kuram
Bir de u rivayete bakalm:
"Zbeyr b. Bekkar, Ahbaru Medine'de Nafi' b. Cbeyr b. Mut'im'den naklediyor: Rasulu
llah'tan bana ulat ki: " u benim mescidimi kblesine yerlerememitim; en sonunda Kabe
im iin yksee kaldrld, ben kblemi ona bakarak tesbit ettim."2'18
Bu rivayeti nakledenler, kbleyle ilgili "O hlde yzn Mescid-i Ha-ram'dan tarafa evir"
2.144) ayetindeki "taraf" anlamna gelen atra szcnn mefhum ve mantukunu Rasulllah'n
iini sanyor olmallar. Yoksa, byle bir rivayete hem de "Rasulllah'n nbvvetinin bel-j
olan mucizeler" arasnda nasl yer verirlerdi?
Hz. Peygamber'e atfedilen sahih senetli birok mucize rivayeti yannda, zayf, uydurma
hatta dinin temel ilkelerine aykr olduu iin inanlmas inkr anlamna gelen mnker riv
le mucize retimine de gidilmitir. Aslnda bu, yukarda rneklerini sergilediimiz yakla
bir uzantsdr. "Mucize" konusunda, Rasulllah'a ve ondan srekli bu ynde taleplerde bul
nan Mekkeliler'e kar Kur'n'n tavr anlalmadan, geleneksel yaklamn Kur'an'a aykr
ilemez. Bu, Kur'an zerine aratrma yapan ilim adamlarnn himmetini bekleyen bir konudur
.
Biz burada, ayrntya ve rivayetlerin tek tek kritiine girmeden, gnmzdeki peygamber tas
vvurunun olumasnda ok nemli roller stlendiini sandmz rnek rivayetler nakledecei
enet asndan ok az sahih, kimisi zaafl, kimisi de retilmi olan bu rivayetleri, ksme
a deindiimiz Kur'n'n olaanstye yaklamn gz nnde bulundurarak, metin asndan
117. Hasais, 1/187.
118. Hasais, 1/195.

107
MUHAMMED
'
nce hayvanlarla ilgili rivayetler: Kad lyaz ve Syuti, Ahmed, Sa'd, Bezzar, Hakim ve
daha bakalarndan, bir kurdun koyun gtt ri yetini naklederler. Buna gre, koyunlarn
dun gttn grn buna arp kalan oban, kurda bunun sebebini sorduunda, kurt koni ma
larnn ban bekleyip de Allah'n kendisinden dal byk hibir geygamber gndermedii bir
i terk eden senin di rumun, benimkinden daha aknlk vericidir. Onun Allah katnda yle b
deeri vardr ki, ona cennetin kaplan alr; cennetin sakinleri, yukarki trmanarak onun
bilerinin savalarn izlerler. Seninle onun arasnd sadece u vadi vardr. Bunu yaparsan A
lah'n askerlerinden olursun." c ban "Koyunlarma kim baksn?" dedi. Kurt, "Sen dnnceye
adar ben on lar gderim" dedi. Adam koyunlarn kurda teslim etti ve ayrld. Peygam ber s
llalahu aleyhi veselleme onun hikyesini, mslman oluunu ve ora' da savamak iin bulunu
anlatt. Peygamber sallallahu aleyhi vessel-lem ona dedi ki: "Koyunlarna dn, onlan
eksiksiz bulacaksn." ylece buldu. Katksndan dolay da kurda bir koyun boazlayp ikram
i."219Bu rivayetin konusu "efdaliyyet", anahtar "Allah'n kendisinden daha byk! hibir
peygamber gndermedii" (-u* |J^ JaJ l^ 41! *ij^ j. ) ibaresidir.
j
Bir baka rivayet ceylan konuturur.220 Daha ilgin olan bir baka ri-j vayet, Hayber'de
Hz. Peygamber ve arkadalarnn nne karlan zehir- i li etle ilgilidir. Bilindii gibi,
'in savata ldrlen Yahudi reisinin j ei Hz. Peygamber ve arkadalarna zehirli bir koyu
suikast dzenle- J mistir. Rivayette, ite bu koyunun zehirli butu "Ben zehirliyim"
diye ha- ber vermitir.221
l
Bilinen bir gerektir ki, suikast sonucunda Bir b. Bera yedii etten j zehirlenerek h
emen lm, bu lme karlk Sellm b. Miskem'in kars j da ksas cezasna arptrlmt
nin, bu rivayetin ardndan Rasulllah'n lm hastalna yakalandnda "Hayber yemeinin
hlinde beni yoklad. te imdi, soluumu kesecek ana gelip dayand." dedii rivayetine y
rmesidir.223 Bu rivayetin ardndan Kad lyaz, kemiin konumasn "imkn" nazariyesiyle isb
ederek, yine E'ar Kelm'nn klsik yntemine bavurur.224
Bu rnekler arasnda secde eden deve,225 Hz. Uzeyr'in merkebine nazire olarak anlatla
n merkeple ilgili rivayet yannda, yu ti'nin her birine bir balk at at ve ylan riv
de var. Aslnda, hayvanlarn Pey-gamberimiz'in en stn oluunu tasdik ettii rivayetleri a
asnda, blge insannn bildii hemen tm hayvan cinsleri bulunmaktadr. ifa ve Ha219. ifa, 1/310-311; Hasais, 2/61.
220. Hasais, 2/60.
221. ifa, 1/318.
222. bn Sa'd, Tabakat 2/200-202.
223. ifa, 1/317.
224. Agy.
225. Hasais, 2/56.
iFA VE HASAlS'N ZD1 PEYGAMBER PORTRES
sais, hayvanlara ilikin olduu gibi bitkilere ilikin de bu trden rivayetler nakletmile
rdir. Bu bahsi, bn Seb'in u rivayetiyle kapatalm: "Rasulllah'a zg ayrcalklardan bir
onun bindii hibir hayvann ihtiyarlamam olmasdr."226
7 Peygamber: Yaam bir kii mi, "oluturulmu bir imaj" nu?
Elbette Hz. Peygamber, tarihsel varl sabit, biroumuzun hayatn z atasnn hayatndan
ildii gerek bir ahsiyet. Bir anne-baba-dan domu, sosyal bir evrede yetimi, evlenmi
uk sahibi olmu, yalanm ve en sonunda "Yce Dost'a" yrm bir insan. Fakat, muhteem b
salam bir karaktere, stn bir zekya, gl bir iradeye, ylmaz bir azme, hayranlk veric
afzaya, insanlk ierisinde az rastlanr bir muhakemeye sahip, tm erdemleri kiiliinde t
am bir ahsiyet. Bu vasflaryla Allah'n Elisi olma zellii birleince, insanln ufk
nek" olarak duruyor insanln nnde.
Fakat, rivayet geleneimizin bize tantt Peygamber, yukardakin-den farkl olarak, "olu
mu bir imaj". ok az gerek, ok fazla kurgusal efsanev bir varlk. Bu imajn olumas i
ne gelirse yaplm. Bu imaj oluturmak iin kullanlan en byk ara rivayet. Beyan bilgi
in rivayetin otoritesine boyun een yaps malm. Ak bulduu bu kapdan ieri szlen a
ergef gergef yeniden dokuduu hayali, hakikatin yerine ustaca monte etmeyi baarmtr. Ar
tk Hz. Peygamber'in yerinde, o deil onun "retilen imaj" vardr. Bu imaj oluturulurken,
en doal insan vasflar dahi, bu imaja uygun biimde kullanlmaktan kendini kurtaramamt
ir rnek:
Kad lyaz, Rasulllah'n srf kendine zg zelliklerinden biri olarak unu zikreder: "Rasu

sallallahu aleyhi vesellem srekli mahzun (iijy^ j-^ij**) idi."227 Hemen sayfa sonra
yine ona zg bir nbvvet zellii olarak bunun tam tersi bir rivayete yer verir: "Rasul
h sallala-hu aleyhi vesellem srekli sevinli (^ij' p>^) idi."
Bu rnek, rivayetin otoritesi altnda akln nasl ezildiinin tipik bir gstergesidir. Prob
em, bu gzlemleri yapan insanlarn sbjektif deerlendirmelerinin mutlaklatrlmasmdan kay
lanmaktadr. Biri kendi durduu ve bakt yerden yle gzlemlemi, dieri ise farkl ekil
ir. Hz. Peygamber'in de her insan gibi sevinip hznlendiini kabullenmek yerine ille
de olaanst bir psikoloji vehmedince, elbet bu tr elikiler kanlmaz olacaktr. Muzil
sahibi umunni, bu elikiyi grp gidermek yerine, bn Kayym el-Cevziyye'nin "Bu haberin
ad bilinmiyor" hkmnn peine u itiraz notunu der: "O nasl srekli mahzun olur? Allah
a zntden ve onu douran nedenlerden
226. Hasais, 2/64.
227. ifa, 1/157.
109
MUHAMMED
korumu, kfirlerden dolay znt duymaktan men etmi, gemi ve gelecek hatalarn affetm
o neden hznlensin? Bilkis Aley-hissalat Vesselam srekli sevinliydi, gleryzlyd, z
n Allah'a snrd."228
Rasulllah'n ad, imaj oluturan gelenein elinde elverili bir malzeme olarak sk kullan
ismi ona Abdulmuttalib'in verdii bilinmektedir. Kad lyaz'n verdii bilgiye gre, Cahil
iyye Araplar gelecek peygamberin bu isimde olacan kitap ehlinden haber ald iin, kim
eler ocuklarna Muhammed adn veriyorlard. ifa sahibi, Rasulllah doduunda, blgede M
dyla bilinen alt kiinin knyesini tek tek verir.229 te Rasulllah'n adyla ilgili a
elenek tarafndan retilmi bir rivayet:
"Cafer b. Muhammed, (Muhammed adndaki M) babasndan rivayet etti: Kyamet Gn geldiinde
ir mnadi aracak; "Size sylyorum; ad Muhammed olan kimse kalksn! O, sallallahu aleyh
ellemin adnn kerametinden dolay cennete girsin!"230
maj oluturma srecinde, sanrm gzden ilk karlan nokta, Rasulllah'n hayatna iliki
ilinen ya da artk tevatr derecesine varm olan gereklerdir. Bu tesbitimizi dorulayan b
rok rivayetten ite biri:
"bn Sa'd ve Beyhaki Ali'den nakletti: "Bedir Sava'nda, bir para savatktan sonra koar
Nebi sallalahu aleyhi veselleme geldim. Olan biteni izlemiyordu, nk secdeye kapanm "Y
a Hayy, ya Kayyum! Ya Hayy, ya Kayym!" diyor baka bir ey eklemiyordu. Sonra savaa dnd
, ardndan yine geldim/ o hl secdedeydi ve ayn eyi sylyordu. Savaa bir kez daha dnd
e geldim; o hl secdedeydi ve ayn eyleri sylyordu. Sonunda Allah ona (zafer) kaplarn
Hibir muteber hadis derlemesine girecek gveni elde edemeyen bu rivayet hakknda bir e
y konumadan, galiba Rasulllah hakknda tevatr yoluyla bilinen gerekleri hatrlamak daha
yerinde olacaktr: Bu yaklamla, Uhud yenilgisini Rasulllah'n az dua etmesiyle mi akla
Rasulllah Hendek'te bir gnn vakit namazlarn klamad; hava kararnca tamamn tm mm
ca kldlar. Oysaki namaz en byk dua idi ve Rasulllah bu rivayette anlatlan eyi yapmak
rine bir hendekten dierine geziyor, tevik ediyor, bazen de balyozu alp kaya kryordu.
Peki, bu mtevatir gereklerle yukardaki imajinatif rivayet arasndaki fark neydi? Fark
, bu tr mahsus bir akln, insan abasn kabule en yakn dua saymamasyd. Oysaki Hz. Peyg
, kaya krarken aslnda dua ediyor-du,- hem de dualarn en mstecab olan fiil dua. Yine B
dir Sava'nda kervan vurmay deil de sava tercih etmekle, fiili duay tercih ediyordu.
228. ifa, 1/157.
229. ifa, 1/230. E-umunni, dt erhte bu listeye alt isim daha ekler. Bkz. Agy.
230. ifa, 1/176.
23l.Hasais, 1/200.
_
110
FA VE HASAS'lN ZD PEYGAMBER PORTRES
Yanl anlamann neticesi olduunu sandmz u rivayete de bakalm: "Rasulllah sallalahu
ellem Uhud Gn sanca Mus'ab b. Umeyr'e verdi. Mus'ab ldrld ve sanca Mus'ab suretin
melek ald. Daha sonra Rasulllah sallalahu aleyhi vesellem yle diyordu: 'Ey Mus'ab, i
lerle!' Melek ona ynelerek cevap verdi: 'Ben Mus'ab deilim.' O zaman anlad ki o, ke
ndisini destekleyen bir melektir."232
maj oluturucu bu rivayetin bir yanl anlamaya dayandn sylemitik. Sz konusu yanh
i, "Allah'n meleklerle yard-m"n vurgulayan lu mran 123 ve 124. ayetlerdir. Buna benze
bir yardm Bedir iin de geerlidir (Bkz. 8.9). Oysaki Kur'n'n hibir yerinde, melekleri
madd anlamda, savaa katlp bilfiil savatklarna delalet eden bir tek ayet bulunmamakt

Yukarda verdiimiz ayetler, meleklerin yardm ettiini mcerret olarak ifade buyurmaktad
. Bu yardmn nasl gerekletii de yine ayn ayetlerin devamnda ifade edilmitir. Enfal
nin 12. ayetinde aka ifade edildii gibi bu yardm, tesiri ruhlar zerinde grlen ilh
iyedir: "Hani o zaman, Rabb'in meleklere "Elbet ben de sizinle beraberim!" mesajn
(iletmelerini) bildirdi: Haydi, inananlara diren ve moral verin,- ben, kfrde direne
nlerin yreklerine korku salacam! (Mminler!) Haydi, vurun boyunlarnn stne, kopartn
silh tutan) tm parmaklarn!"
maj oluturma abas, en doal insan yetenekleri olaanst bir ey olarak takdime yol a
e, Hz. Peygamber'in davet mektuplarn eitli devlet bakanlarna gtren elilerin gnder
n diliyle konumas bir "mucize"dir. Daha da ilgin olan, bunun hemen ardndan Syuti'nin,
Bizans mparatoru'na gnderilen elinin onunla tercman araclyla konutuunu ifade ede
ari ve Mslim haberine yer vermesidir.233 Biz biliyoruz ki dil renimi insan bir abadr
e Hz. Peygamber de tabiatyla bunun byle olduunu biliyordu. Mesel Zeyd b. Sabit'i bran
ice renmekle grevlendirmi, o da sk bir almayla ksa srede renmitir.
8 Kavramlaan terimler ve "salat u selam" problemi
lm aratrma yapanlar en ok yanltan nokta, terimlerin kavram-lat noktadr. Terimle
andan yola kp alar ve nesilleri aarak modern muhataplarna ularken, kimi zaman y
eirebilirler. Bu seyr sefer srasnda ou zaman asl anlamlarndan bir eyleri zayi ede
ve fer' anlamlar yklenirler. Bu durum bazen yle bir hl alr ki, anlamn taycs ola
andan karken tad anlamla hedefine vardnda tad anlam arasnda dalar kadar
Semantik ve hermentik, bir gstergenin asl anlamn bulmamza
./j
232. telis, 1/215.
233. Hasais, 1/2.
MUHAMMED
;
yardmc olan dil bilimleridir. Szn basma gelen yol kazalarnn en ma sum gibi grleni,
lerin kavramlamasdr. Bu belki de bir yerde ka nlmaz bir akbettir. nk sz, kayna
ndisi ne kaynan ykledii -ideomatik- anlam temsil eden bir gstergedir. C gstergeye, i
iki zamanlarda kimileri tarafndan tpk bir reklm panosu gibi yeni anlamlar giydirilir
. Onu ele geirenler, ona ilave kimlikle yklerler. Szgelimi o, bir kelm ekolnn elinde
smlara kar kullap nlan bir hccet, bir sufinin elinde 'ehl-i zahir'e kar kullanlan b
et;, bir fkhnn elinde kart yorumlara kar kullanlan bir delil olabilir, i
An yceltmeci gelenek, bu anlamda birok terimi kavramlatr- mistir. Bunlarn banda,
den oluan " bj*^ UU " Kur'n iba-j resi gelir. Bu iki szcn ilki bir cmlenin nitelen
i, ikincisi de onun niteleyenidir. kisi birlikte sfat tamlamasdr. lk anlam "vgye]
konum"dur. Ayette yle yer alr:
;
"Ve gecenin bir vaktinde kalkp kendi isteinle yaptn bir ilve olarak namaz kl; ki by
Rabbin seni belki (tede) vgye lyk bir konu- ] ma ykseltir." (l7.79)
j
Fakat ibare, balamndan kopartlarak zamanla kalplam, dak; sonra da kavramlamtr: "
d..." Hatta, ikinci kelimenin Rasulllah'a atfedilen bir isim olduunu da dikkate alr
sak, deta isimlemi olan kalp, biraz ironik de olsa, "Mahmud'un Makam" anlamna tanm
a'daki bir rivayeti dikkate alrsak, bu anlam anmas ve tanmasnn ok da ge olmayan b
gerekletiini syleyebiliriz.234 Ayn ey, Kur'n'daki Kur'an, taharet, veli, evluyaul la
kevser, lednn, zikr, nesh, tefakkuh, nefs, nefsu'l-mutmainne, in-j ne'n-nefse lee
mmaratun bi's-s', vesiyabeke fe-tahhir, kabe kavseyni er\ edna, hatta zurtumu'l-m
ekabir ve daha birok terim ve ifade kalpla iin geerlidir.
Kavramlaarak anlam genilemesine ya da daralmasna urayan g tergelerin banda Hz. Peyga
r'e salat ve teslimiyeti emreden ayettek "sall aleyh" ve "sellim teslm" ibareleri va
rdr: "Elbette Allah ve me-' lekleri, Peygamber'e salat ederler. Ey iman edenler,
siz de ona salat edin} ve onun (rnekliine) tam bir teslimiyetle katln." (33.56)
Tefsire dair bize ulaan ilk eserlerden olan Ebu Ubeyde Ma'mer b. el- Msenna'nn (. 210
h.) Mecazu'l-Kur'an' ve Ferra'nn (. 207 h.) Meard'14 Kur'n' bu ayeti tefsire muhta b
lmamlar. Bunun anlam, en azndan] ilk iki yzylda bu ayetin anlalmasnda bir ihtilaf
ddr. Fakat ayan- hayrettir ki, ncekilerin, tefsirine bir kelimeyle dahi ihtiya duy
r bu ayet, sonrakilerin zerinde en ok konutuu Kur'an ayetle-j rinden biri hline gelmi
r. bn Kesir'in tefsirinde bu ayet, belki de i knda en ok sz nakledilen ayetlerden bi
ridir. Bu tefsirde sayfalar boy ca bu ayete ilikin birbirinden farkl rivayetler na
kledilmitir. Bu rivay ler arasnda birbirini destekleyenler olduu gibi desteklemeyen
ler,

234. ifa, 1/217.

112
FA VE HASAS'N lZDl PEYGAMBER PORTRES
yalanlayanlar bile vardr. bn Kesir; bu ayet hakkndaki rivayetler arasnda zayf ve aibe
i rivayetleri de aktarr ve onlar senet asndan eletirir. Bu durumun iki anlam vardr:
r konu hakknda aibeli haberler retilmesi, o konunun daha nce polemik ve tartma konusu
olduunun gstergesidir. 2 lk zamanlar tefsire dahi konu olmayan bir ayet sonraki zam
anlar -! da abartl bir rivayet halesiyle evriliyorsa, bu ayeti anlamada, ncekiler -|
le sonrakiler arasnda cidd bir anlama fark olduu anlamna gelir.
Bu durumda ayetteki "salat" ve "teslim"in ideomatik (o gn kasdet-I tikleri) anlam
larn bulmak iin ayetin balamna bakmak durumundayz, l Bu ayetin ierisinde yer ald
ten oluan pasaj, ierik, slp ve rbiim olarak birbirinden ayrlamayacak bir btn tekil
(33.53-59) Pasajn konusu, Hz. Peygamber'i zp incitecek tavr ve davranlardan uzak durm
ktr. Bunu zetlersek, "peygamberlik hukukunu korumak" diyebiliriz. Bu pasajda, Peyg
amber'e ve onun elerine mmin evre tarafndan nasl davranlmas gerektii, yine Hz. Peyg
'in elerinin ayn evreye nasl davranmas gerektii hakknda birtakm uyarlar yer alr.
Konusu, evresinin Hz. Peygamberle ilikisi olan byle bir pasajda "Peygamber'e salat
ve teslim"in anlam:
a. ok alternatifli olamaz.
b. "Yusallne" fiilinden dolay, yaplabilecek bir eylem, i ve olu ifade etmesi gerekir.
c. Taraflar Allah, melekler ve mminler olan ayr znenin er'an veaklen mmkn olan "o
r eylemi" olmas gerekir ki, bunun en gzel ahidi de Allah ve meleklerin "teslim"e or
tak olmayp onun sadece mminlere braklm olmasdr.
d. Ayetteki "teslim"in de insann yapabilecei bir eylem, i ve olu olmas gerekir.
e. Son olarak "salat etmek" ile "teslim/selm" olmak/etmek arasnda anlam asndan zorunl
u bir bakmllk ve tamamlayclk olmas gerekir.
Btn bu zorunluluklar ve veriler nda "Peygamber'e salat et-me"nin en muhtemel karl
l anlamndan yola karak "Allah ve melekler onun izzet, onur ve kutsiyyetini koruyup
kolluyorlar; siz de onun izzet, onur ve kutsiyyetini koruyup ona esenlik ve mutl
uluklar deyin" olur, ya da "Allah ve melekleri onu destekliyorlar; siz de onu des
tekleyip onun (rnekliine) tam bir balkla balann/teslim olun" olur. Bu ikinci anlam (
tek: dua, yardm ars) "salat" szcnn etimolojik anlamlarnn ortak noktasdr ve bi
lidir. Bu sadece mefhumun deil, mantukun da destekledii bir anlamdr. yle ki: Burada "
salt"n karl olarak "dua" szcn yerletirmekle, kav-tamlam bir terim olan "sal
ir terim olan "dua" ile aklamak, bilinmeyeni bilinmeyenle aklamak gibi olacandan, ilk
elde "salf'n karl olan "dua"nm doru anlamnn "destek" olduu vurgulanmaldr. nk
duas" burada "te113
"-'
MUHAMMED
rahhum" anlam tamaz. Peygamber'den kaynaklanan bir kusur ve gnahn sz konusu olmad
da, "ba ve af" deil, ancak "destek" sz konusudur. Bu terim, Kur'an'da bu anlam alanna
ilikin olarak Tevbe 103'te kullanlr, (kr. 2.157) Burada, Hz. Peygamber'in saltnn "se
net: gnl ferahl/ihuzuru" eklinde bir destek anlamna geldii ifade buyurulur. lgin
Suresi'nde, Hz. Peygamber'e "Allah'n destei/yardmndan" sz eden 40. ayette, bu yardmn
mut sonucu olarak yine "sekinet" gsterilmektedir, (kr. 9.26,- 48.26).
Gariptir ki, Trke birok mealde, sanki ayet "yusallune" eklinde fiil formunda deil de
"yakrane's-salte" seklinde isim olarak gelmi gibi, "Peygamber'e salat u selm okuyun"
eklinde evrilmitir. Bu, ayetin asl anlamnn sonradan kan tartma ve haberlerin oto
tnda ezildii anlamna alnabilir. Bu "dua"nin Hz. Peygamber'in diliyle eyleme dklm bi
ahiyyatta okunan "destek duas" (salevat) eklindeki for-mlasyondur.235
Szn z udur: Hz. Peygamber'e yaplan dualar (salevat) da ona manev bir destektir ve bu
eden saylr. Fakat destek emri sadece dil desteine indirgenemez,- bu ayette de emred
ildii gibi "fiil" destek olmaJc durumundadr. Ona yaplacak fiil destek onunla ayn zama
da yaayanlar iin zaten bellidir. Bizim gibi onunla ayn zaman paylamayanlar iin ise, o
un misyonunu desteklemek ve rnekliini yaatmak anlamna gelir. Onun getirdii vahye ve o
vahyi hayata koyu tarzna verilecek her destek, ona yaplm gerek bir "salat" ve "selm
lacaktr.
lgin olan, bu ayete dayanarak daha sonra ortaya kan mebzul miktardaki "salevat" kltr
e edebiyatdr. Bunlar arasnda, Salt- Tefriciy-ye gibi, ne senet ne metin asndan hib
i bulunmayan, dahas -be edatnn te'vil edilmemesi durumunda- tevhid inancyla taban ta

bana elien bir ierie sahip olan "atahat" trnden eyler bile yer alabilmi-tir.236 Yi
landa retilmi birok haber, halkn bilincinde din olaraJc
235. Tahiyyatta okunan Allahmme sall ve Allahmme bank dualarna, Hz. Peygamberi haber
ci konumuna indirgemeye alan kimi anlaylar mesnetsiz bir biimde kars kmlardr.
Namaz sadece Allah iin yaplan bir ibadettir,- o halde Pey. gamber de olsa Allah'tan bakasnn ad anlamaz. 2 Hz. Peygamber kendisi iin byle bir
emreder mi?" Cevab basittir: l Salli ve Brik dualarnda iki isim geer: Hz. brahim ve H
z. Muhammed. Rasulllah'n iman atas Hz. ibrahim'e dua etmesi bir ve/ borcudur. Tek ban
bu uygulama dahi, bizim de ona namazda dua etmemiz iin yeterlidir. nk onun iin Hz. i
brahim ne ise bizim iin de o odur ve hatta daha fazlas-dir. O halde mevcut uygulam
a, Hz. Peygamber'in kendisi iin yapt duay bizim de aynen onun iin yapyor olmamzdan
ir ey deildir 2 Namaz, "cami" bir ibadettir,- bir ok ibadeti iinde toplar. Ama namaz
her eyin tesinde bir duadr. Hz. Peygamber'in kendi namaznda kendisine dua etmi olmas
namaz duann ayaa kalkmif hali olmaktan karp sadece otomatik bir ritele indirgeyen g
dirgemeci akl garipseyebilir. Namazda, rkdan dorulma sonras, iki secde aras ve son ot
ru, nebevi uygulamada dua mahallidir ve herkes kendisi iin de dua edebilir. Kiinin
kendisi iin dua edebildii bir ibadette, kendisine vahyi ulatran peygambere dua etmes
inde anlalmayacak hibir ey yoktur.
236. Bu "salevat", ifa sahibinin naklettii birok salevat eitleri arasnda yer almamakt
dr. Bkz. 2/68-74
i
iFA VE HASAlSlN tZDf PEYGAMBER PORTRES
yer almtr. te o haberlerden biri: "Kim bana bir tek salevat okursa, onun yz ihtiyac
erilir."237 Yine bu rivayetlerden biri: "Bir tek salevat okumak, bir kle azad etm
ekten efdaldir."238 Oysaki Syuti, bu rivayetleri verdii yerde, Rasulllah iin emredil
en saltn okunan bir metin deil yaplan bir fiil olduunu ve bu fiilin de duaya tekabl e
tiini aka ifade eden rivayetler de zikretmi. Mesel unun gibi: "Duanzn bana,, ort
na beni de koyunuz"239 bn Sa'd ve Beyhaki'nin rivayeti yle: "Cbir b. Abdullah'tan: R
asulllah sallalahu aleyhi vesellem bize geldi. Eim ona yle seslendi: 'Ey Allah'n Rasu
l, bana ve eime salat et' /X' \j*.) ^ J-*" Bunun zerine dedi ki: "Allah sana ve eine
salat et-sin!" is j j ..i* j 4* j -ij 240
Terimlerin kavramlamasna benzer bir anlama problemi de, mecazn hakikate ya da hakik
atin mecaza dntrlmesidir. Rasulllah'n, snnetini tayan kimseye "Allah yzn aydn
"yz aydnl" mecaznn nasl lfz anlama dntrldne ilgin bir rnek: "Ona zg
nakleden (!) kimsenin yznden bir parltnn hi eksilmeyecek olmasdr."241
t
9 "Mirata ne oldu?" zerine kadim bir polemik
maj oluturucu rivayetleri nakledenler, rivayetlerdeki fahi madd hatalar da hibir kr
tbi tutmadan vermekte bir beis grmemilerdir. Ji/ sahibi, mirala ilgili mm Hani riva
ini, miracn beden olduunu kantlamak iin evkle aktarr. Buna gre mirata Rasulllah'a
lii yapan mm Hani, mira dn Rasulullahla beraber sabah namaz klmtr:
l^Loj *-*}' sjL*> U jtJLj 4,1* 4l ^p 4t)l Jj~>) U-1' yruil* J-i ti\
{(Gnein doumundan hemen nceydi. Rasulllah bizi uyandrd. Daha sonra sabah namazn k
kldk...)
Burada cevab merak edilen soru, Mekke'nin fethinden sonra (h. 8. |yl) mslman olan mm
ani'nin nasl olup da Hicret'ten yllar nce gereklemi olan mira srasnda Rasulullahla
te sabah namaz klddr? Burada sorulabilecek "Be vakit namaz Mira Gecesi farz klnma
una, rahatlkla "Mminler daha peygamberliin balangcndan beri nce bir, sonra iki vakit
maz klyorlard" cevab verilse de, yukardaki soru yle kolay cevaplanacak gibi grnmyo
237. Hasais, 2/260.
' "'"
238. Ay.
239. Ay.
Hasais, 2/263.
'*
W. Age., 2/267.
242. Taha Suresi'nin 130. ayetinde be vakit saylarak, bu vakitlerde ibadet emredil
nekte-dir. Sahih rivayetlerde bu surenin Hz. mer'in slam'a giriine neden olduu ifade
edildiine gre, en ge hicretten 7-8 yl nce inmi olmaldr. u halde, ya miracn rivaye
arlanlardan daha erken gerekletii kabul edilecek, ya da be vakit namazn
U MUHAMMED

j sahibi, hibir tevilin kurtaramad bu elikileri zmek iin

rcamak yerine, miracn ryada ya da "ok zel bir mahedeyle"
n lemde gerekletiini syleyen yukardakinden daha salkl rivaeri rtmek iin aba harcam. Bu konuda polemiin tm snrlarzorlam.243 Hz. Aie'nin daha nce naklettiimiz "Muhammed Rab/ini grd diyen, Allah'a iftira etmitir" grn ele alarak rtmeye
alyor ve srarla Hz. Aie'nin zddna "Muhammed Rabb'ini grmtr" rivayetlerini sralyor. Fakat bunu yaparken de en genel geer usul
kurallarn bir kenara brakyor. Sonunda, "kle" (denildi ki) ile "hak"
(hikye etti ki..)'y imdada aryor. Hem de muahhar kaynaklan, mesel Hz. ie'den drt asr sonra dnyaya gelmi Maverdi (l. 450 h.) gibi
isimleri delil gstererek.
O da yetmiyor; i Ka'bu'l-Ahbar rivayetlerine kalyor,- ve olay Rasulllah'n Rabbini grp
grmemesinden de kp Haimoullar ve tekiler arasndaki rekabete varp dayanyor. Ka'bu
baklrsa bn Ab-bas yle demitir: "Fakat, biz Haimoullaryz ve iddia ediyoruz ki Muha
de iki kez Rabbini grmtr! " Rivayetin devamnda yle ilgin bir not da yer alm: "Bu
Ka'b yle bir tekbir getirdi ki, dalar ona cevap verdi."244 Ka'b'n bn Abbas'tan nakl
inin doruluunu bilemeyiz, fakat kendisi m olan bn Abbas'n bu konudaki tartmaya baya
tli bir taraftar olarak katld sylenebilir. Onun, Rasulllah'n Rabbini kalbiyle grd
e kar bizzat gzleriyle grdn iddetle savunduunu bn Hanbel'in naklinden reniyoru
t gzleriyle) grd, grd O'nu; hatta nefesi kesilinceye ka-dar!."245
Yukardaki rivayetten de anlalaca gibi, grp grmedii tartmas bir yana, grd diye
larnda ikiye ayrlmlard: Gzyle mi grd, kalbiyle mi?
ifa sahibinin, tamam ondokuz sayfa tutan Rasulllah'n miracyla ilgili polemii, ilk ku
arn bu gibi konularda nasl renkli ve canl bir tartmay srdrdklerini de gzler nne
lyaz, "Onu nasl grebilirim ki, o bir nurdur!" rivayetini ve bunu destekleyen rivay
etleri rtmekte zorlanan rakip tarafn, kendi tezlerini savunurken yemin-billh ettikler
ini hikye eder: *t) .u# <s^ -^ fa J* tT j~J- t>i : jijjJ J^ ^-j (Abdurrezzak hikaye e
ti: Hasan, Allah adna yemin ederek diyordu ki "elbette Muhammed Rabbini grd.")246 -
Yeminle takviye edilen sbjektif kanaatler ve grlerin tartmay kesmesini beklemek elbe
ki nafile. nk bu alan, "yemin-billh" gdaha erken teri klnd. Fakat her halkrda, yukardaki ayet hi bir zann haberle kya
kadar ncelikli bir delildir. 243. Bkz. ifa, 1/187-206.
244ifa, 1/196.
245. Age., 1/197.
246. Age., 1/197.
116
iFA VE HASAtS'N lZD PEYGAMBER PORTRES
tecek hiss bir alan deil, sahih nassla isbatlanacak nassa dayal bir alan. Sonunda tah
min edilecei gibi ie siyaset bular ve konuya Hz. Osman'n baktipliinden halifelie k
k olan Mervan b. Hakem de, siyasal kiiliiyle mdahil olur. bn shak'tan: Mervan, Ebu Hr
yre'ye "Muhammed Rabbini grd m?" dedi. O da cevap verdi: "Evet!"247 Aslnda tartmada s
yaset bandan beri dolayl olarak vardr. nk muhalif tezleri savunan kamplar arasndaki
lede, siyas sylemi glendirmek iin bu tartmann sonular da yardmc bir unsur olara
ilebilmektedir.
Bu denli kyasya bir tartmann ierisine girmek istemeyen 'ihtiyat' sahiplerinin olmas
doald. Said b. Cbeyr de ite bu ihtiyatllardan biriydi. Diyordu ki: "O'nu grd de deme
grmedi de demem; ayetin yorumunda ihtilf edilmitir..."2148
ifa sahibi, buraya kadar "grmenin nitelii" zerine sren tartmann, "grlenin kimlii
i olan ksmm da aktarr. Sahabe'den bn Mes'ud ve tabiinin ulularndan Hasan Basri'nin, g
enin "Allah" deil "Melek Cebrail" olduuna dair grlerine kar Kad lyaz, Kelamda bal
ln bir numaral ismi E'ar'yi konuturur. E'ar'ye gre grlen Allah'tr. stelik, "Ras
iki gzyle grdnden" emindir. Hatta "Her peygambere verilen mucizenin ayns Rasulllah
erilmitir. Ancak tm peygamberler arasnda Allah' bu ekilde grme ayrcal, yalnzca R
annmtr." E'ar'nin bu grne, yine kendi mezhebinden itirazlar olduunu mellifimizd
llifimiz bu gerei itiraf ederken, sesini epeyce ksarak alttan alan bir slp kullanr: "
u konuda kimi stadlarmz ekimser kaldlar ve ak bir delil olmadn sylediler. Fakat
zdir." Bunu sylerken, mellifimizin pes ettiini sylemek doru olmaz. O bu meselede, sz
etlere getirir ve aslnda konu hakknda sz kestirip atan "Sen beni gremezsin" (7.143) K

ur'n ibaresinin bilinen klsik tevillerine koyulur. Bununla, tartmay "mmkn m deil
atna tamtr. En sonunda binbir trl yorumla "mmkn" olduu sonucuna varr.
Aslna baklrsa, bu yaklam asndan "her ey mmkndr". nk, bu anlaya gre eyan
abiat yoktur. Yakclk atein doas gerei deildir, soukluk karn doas gerei deild
arn doas yoktur. Sonuta eya ve olaylar arasnda zorunlu bir iliki de yoktur, bu neden
sebep-sonu ilikisinden de sz edilemez. Evet, tahmin edeceiniz gibi, "imkn" ve "cevher
-i fert" tasavvuru zerine ina edilen bu "akl", eyann, olaylarn, insann ve tarihin bi
asasnn olduunu da kabul etmeyecektir. Dolaysyla, varl kabul edilmeyen bir yasann k
lemek de abes olacaktr.
ifa Sahibi, mam Malik'in hibir akl sahibinin itiraz edemeyecei
147. Agy.
148. i/fl, 1/197.
117
MUHAMMED

u ontolojik zmlemesini bile bir "ama..." fiskesiyle devirmeye ; "O bu dnyada grleme
bakidir,- baki olan fani olan ta dan grlemez." mam Malik, hirette grmenin mmkn oldu
de ayn analoji zerine bina ediyor: "hirete gelince, orada < gzler ikram edilecek in
sana; (o hlde) baki olan, baki olan grebilir mam szn yine de, "En dorusunu Allah bi
diye bitirmi, f mellifimiz sz bitirmemi. Hz. Musa'nn bandan geen olay (7. yorumla
daym ve bizzat olaya ahit olmu gibi yorumlar ya{ ve kelmclarn gerek bir polemik ola
timal hesaplarna" yer ver) tir.
Mellifimizin kart tezleri tartrken yapt nakiller arasnda r ladm u rivayet, sa
nde uyandrd kanaati u> duracaktr. Rivayetin asln vermemiz burada zorunludur. nk,
er srasnda kelimelerin yaplaryla nasl oynand bu ekilde di net grlr: ""iji y\)j
je ^ j ? b1 ( J> ^JJ* " (Riva; edilen ey (u): "O bir nurdur, O'nu nasl grebilirim k
Fakat, baz tadlarmzdan bu rivayetin u (formda) nakledildii hikye edildi: "O r ran
varlktr,- O'nu gryorum.")250
;
Burada, anlam olarak birbirine zt fakat ses ve yazm asndan k birine benzeyen iki cmle
var. Asl rivayetteki enna (nasl/nereden) s fat/zarf, tahrif saylabilecek bir ilemle n
eki kelimeye kalbedilere sentetik olarak nuraniyyun kompozisyonu oluturuluyor. Do
laysyJ olumsuz cmle tam tersi bir anlama, olumlu cmleye dntrlm oluyor.
Yazarmz, grme olayn bylesine snrsz ve serbest bir yaklam!* tartp kendi tezini
iimiz rivayetler yardmyla galip iln ettikten sonra, tartmay grme platformuna ta
. Peygamber'in Rabbini ba gzyle grd tezi yazarmza gre isbat^ lanm bir tezdir. A
Rasulllah'n Rabbiyle karlkl di- yalog yoluyla grp grmediidir. Hz. Cebraille
arineleriyle sabit olan Necm Suresi'ndeki "yaklat ve eildi" ayeti, ba-j lamndan kopar
arak anlam dnmne tbi tutulur. Oysaki "yakla-^ ma" ve "eilme", naklen de aklen de Al
lfzi anlamnda atfedilemez, i Olsa olsa mecazen atfedilebilir. Fakat, mellifi ikna
etmemektedir btn l bunlar. O Cebrail'in kastedildii ayetleri Allah'a atfetmenin ill
e de bir yo- j lunu bulmak iin rpnr. Bu "hukuku'l-Mustafa" gereidir. Bu tezin "huku
laha" aykr olup olmad deta konu haricidir.251
ra 51. ayet, Kur'n'n bu konudaki bak asn ak ve net bir biimde ortaya koyar. Ne
nzca yolla gerekletiini beyan eden < bu ayet, olmadk tevillere kurban edilir ve yar
an aibeli ve kurgu j eseri rivayetlerle u sonuca varlr: (ua: Je-U t^ *JJ ^J "*** t
J^ P'
249. ifa, 1/200.
250. ifa, 1/201.
251. ifa, 1/204.
118
iFA VE HASAS'tN ZD PEYGAMBER PORTRES
(Caizdir, aklen imknsz deildir. eriatta ise, bunu reddeden kesin bir delil bulunmama
ktadr.)252 Grld zere problem, zlmek yerine yine ayn aklla imkn ve tecviz teori
dayandrlmtr. Yani; "her ey mmkndr, bu da mmkndr!"
Mellifimiz, mira ve ru'yet konusunu tartrken tm dikkatini sadece "gren"e tahsis etmi
Grene ilgisinin oda da, "Onun karizmasna nasl daha ok katkda bulunabilirim?" kaygs
r. Yoksa, "Rasulllah Rabbini grd diyen, Allah'a iftira etmi olur" diyen Hz. Ai-e'nin
ve bu gr savunan Abdullah b. Mes'ud gibi sahabilerin peygamber sevgisinin, bu tezi s
avunan Kad lyaz'n, Kabu'l-Ahbar'n, E'ar'nin sevgilerinden daha az olduunu kimse iddia
edemez. Bir baka ifadeyle, Kad lyaz bu konunun Hz. Peygamber'in itibaryla ilgili ol
duuna inanm, bu yzden de olayn dinin, yaratln ve akln yasalaryla ilgili boyutlar

Eer bu olaya sadece gren asndan deil, grme ve grlen asndan da yaklasayd elbet
aratrmas gerekirdi: Kur'n'n rettii akn/mteal Allah inanc, O'nun insan tarafnda
lsun- bu hayatta ve bu dzlemde grlmesine izin veren bir Allah inanc mdr? Kur'an, varl
kategorilerini nasl tasnif etmekte ve cananlarnn bilincinde nasl bir Halk-mahluk tasa
vvuru oluturmaya .almaktadr? Kimsenin kendisine itibar kazandrmasna ihtiyac olma-anH
Peygamber'e itibar kazandrma adna "tevhid" inancnn temellerini sarsacak, ya da en azn
dan fllamasna yol aacak byle bir tartma
on tahlilde imana g m verir, onu zaafa
en te, ylesine nemli ve hayat bir konuda, yukardaki gr destekleyen, "lanaya delle
bir tek Kur'n nassn bulunmuyor oluu bir delil icil midir?253
10 Kur'an ayetlerinin ar yceltmeye uygun yorumlanmas
ifa sahibi, "Ta ki Allah gemi ve gelecek gnahlarn balasn" ' 11} ayeti iin u yor
Denildi ki: Baban Adem'in gemikalan gnahlar, mmetinin gelecekteki gnahlar".254 Yine, ayetteki Kendi gnahn, inanan
ek ve kadnlarn gnahlar iin Allah'tan af di" ibaresini Mekki'nin "Bu ayette Peygamber, mmeti adna muhatap
inmitir" eklinde tefsir ettiini nakleder.255
Bunlar makul rnekler. Fakat "Allah seni affetsin" (9.43) ibaresine (irilen yceltme
ci yorum, hi de tefsir, hatta tevil snrlar ierisinde de-idir. ifa sahibi, kalp ieri
"affetsin" ya da tek bana "affetti" anama gelen af'y "bahetti, balad" anlamnda a
yor ki:
5i/u,l/203.
'
'
""""
Yukardaki polemie alternatif bir kaynak iin bkz. bnu'l-Cevzi, el-lcabe, 84-89.
Ji/a, 2/157.
119
MUHAMMED
"Allah, vermeniz kesinlikle vacip olan at ve klelerinizi size balad. Yani, bundan dol
ay sorumlu deilsiniz." Dahas da var,- Semerkandi'den hikaye edilen u yorum, hibir kur
al tanmyor: "Bu, 'Allah sana afiyet versin!' &\ \i\. anlamna gelir."256 Tabiki, ayeti
n maksadnn hilfna bir yorum olduunu ve bu yorumu ayetin balamnn, hl karinelerinin,
bebinin, vakann ve dilsel gstergelerin hibirinin dorulamad-n sylemeye bile gerek
"Kran krana gereklemi scak bir sava sonucu olmadka, bir peygambere esir almak yak
7) Rasulullah' bir konuda uyaran ^bu ayetin bilinen makul anlam Kad lyaz' tatmin etm
emi olmal ki, ylesine hayli farkl bir yorum denemesine giriir: "Bu ayette Peygamber s
llalahu aleyhi vesellemi hata ile sulayc bir beyan yoktur; aksine bu ayet tm peygamb
erler ierisinde onun ayrcalkl yerini ve stnln aklamakta ve sanki O demektedir k
), senin dndaki hibir peygambere yaramaz!" dj* ^ tJu \S" U J J Sj 257 Bunlar, met
idhalinin vahim rnekleridir. Metnin sylemedii bir eyi zorla metne syletmek bu olsa ge
rek. Bunun "Hz. Peygamber'i yceltmek" gibi tumturakl bir gerekeyle yaplyor olmas, bu
bir mdahaleyi meru klmayacaktr.
"Eer Allah tarafndan, nceden bir yasal izin olmam olsayd, ele geirdikleriniz yznde
bir felaketin gelmesi kanlmaz olurdu." (8.68) Bizim "yasal izin" diye evirdiimiz "kit
abun" szcne "denildi ki" formuyla bulunan karlk "Kur'an". Bu kadarla kalsa iyi; ya
e demeli: "Bu ayeti yle aklayabiliriz: Eer Kur'an'a iman etmi ve bu sayede kendilerin
ganimet hell klnm kimselerden olmasaydnz, haddi aanlarn arptrld cezaya siz
bir ayet ancak bu kadar yanl anlalabilir.
Bu tr ayetlerin birer birer ele alnp, her birinin maksada uygun tevillerinin yapld b
blmde, nl Abese ayetinin ele alnmamas dnlemezdi. ifa sahibi "Surat ast ve yz
etini Ebu Temmam'dan naklen yle yorumluyor: "Peygamber, yannda bulunan kfirlere sura
t ast ve onlardan yz evirdi."259 Bu ayetin hemen ardndan gelen ayetler bu tr bir yoru
ma geit vermiyor, fakat...
Btn bu ayetleri bir ekilde tevil eden mellifimiz i Hz. Adem hakkndaki "Adem Rabbine k
r geldi ve yoldan kt" ayetine gelince daha ileri gidemiyor. Sadece "O mazurdu" diyor;
mazereti ise ayette de getii gibi "unutmak". Ho bir de delil getiriyor bn Abbas'tan
: "nk insanoluna insan ad, atas Adem Allah'a verdii sz unuttuu iin verildi."260
Hz. Yusuf'un kardeleriyle ilgili ayetler, Hz. Musa'nn elinden kan kaza sonucu gerekle
n lmle ilgili ayetler... Hepsi bir ekilde yorumlananlar arasnda.
256. ifa, 2/158-159.
257. ifa, 2/159
258. ifa, 2/160.

259. ifa, 2/161.

260. ifa, 2/163. insan szcnn "unutmak" anlamndaki nisyan'dan tretildiini kastedere
120
l
11II/j p\JJL l
l olmal efsane!*
MUHAMMED
camdan bakar, parmak ay gsterirken parmaa deil aya bakarsnz. Brakt izleri ararsn
ken ge deil yere bakarsnz; nk insanlar izlerini yollarda brakrlar ve izleri araya
olculuunun bilincinde olup yrmeye gnl olanlardr. Tketmek iin deil, retmek iin ta
iz o izi.
email, Hasais, Delil, Hilye eserleri birinci amac gerekletirmek iin kaleme alnmlar
hepsinin iddial olduu alanda dahi baarl olduunu sylemek mmkn deildir. Fakat bu i
amacn gerekletirme ynnden, kendi snfna giren dier eserleri geride brakmtr. Bu
i amalarn gerekletirme asndan, dierlerinden stn ve baarl olduunu kimse inkr
syleyebiliriz ki, bu iki eser amalarn gerekletirme konusunda baar kazanmlardr.
Ne ki yazarn ve eserin kazanmas, eserin konusunun da kazand anlamna gelmemektedir. He
e, btn bir mmetin peygamber tasavvurunu etkileyecek bir konumdaysa, bu sylediimiz dah
a bir fark edilecektir.
Sonu mu? Sonuta bu iki eser amalarn gerekletirmi; ve fakat Kur'n'n rnek olarak t
ber'i fiziken kaybetmenin yannda ve tesinde, bir de misyon ve rnek olarak kaybetmi b
ulunmaktayz. O, dnyamz terk etmi ve gklere kmtr. Artk o insanlar iin bir efsan
ulamak kadar zor bir 'gk cismi', altndan gemesi imknsz bir ebem kuadr.
Bu tasavvurun karsnda, Kur'n'n sunduu "kul ve eli" olan gerek bir peygamber bulunma
Bu ikisi arasndaki fark, kapatlamayacak, uzlatrlamayacak kadar almtr. Fakat onda
tavrn tam zt kutbunda yer alan indirgemeci peygamber tasavvurunu ele almamz gerekec
ektir.
KNC BLM
NDRGEMEC PEYGAMBER TASAVVURU
DORUSU (ey insanlk), size, kendi cinsinizden bir Eli gelmitir: sizin kurtuluu olmayan
ebedi bir belaya arptrlmanz ona ok ar gelir, o sizin zerinize titrer; mminlere ka
i, ok merhametlidir.
(Bu gerek ortadayken) yine de onlar yzevirirlerse, de ki: "Allah bana yeter, O'ndan
baka ilh yok, ben hep O'na gvenmiimdir; nk O'dur en yce hkmranln Rabbi!"
Kur'n- Kerim (9.128 -129)
A. NDRGEMEC AKLA GENEL BR BAKI
l nsan ve indirgemecilik
ndirgeme szcyle kasdettiimiz eyi, eskiler uca szcyle karlard. Bizim burada ku
emenin olumsuz anlam. Yani, tm elemanlaryla birlikte anlaml olan, paralannca anlamn
iren bir btnn, paralarna indirgenmesi ilemi. Mesel, kimyasal indirgeme bir maddenin
ijenini alarak onun oksit zelliini yok etmektir. Bu bir anlamda, bir eyi kendisi ol
maktan mahrum etmektir.
nsanolu, hakikate kar farkl durular ve tavrlar gelitirmitir. Hakikati olduu gibi
bul eden ideal duruun karsnda, hakikati toptan reddeden duru yer almaktadr. Tabiatyl
u iki duru da net ve aktr. Ne ki bu ikincisi, hakikat karsnda insann olumsuz duruu
rnei deildir. Bunun dnda, insann hakikati inkr etmek yerine, onu kendi tasavvurund
orme ettii istikametten sapm durular da vardr. Bunlardan biri de hakikati, onu olutur
n paralarna indirgeyen indirgemeci durutur.
nsan hakikati neden indirger?
Tabiki bunun nedeni tek deildir. Bu nedenlerin banda, doru bir adan bakmamak, bir ba
ifadeyle yamuk bakllk gelir. Tali nedenler ise, yetersiz bilgilenme, btn alglayacak
siteden yoksun olma, paray btn sanma yanlgsdr. Yanl durular, yanl anlamay ya
irir. "Kii bilmediinin dmandr" sz eskimez bir hakikattir. Hakikate kar yaplacak
ehlikelisi ise, ona cepheden saldrp onunla aka savamak yerine, daha rafine ve ustaca
ir yntem izleyerek btn paralayp elemanlarna indirgemek eklinde yaplandr. nk,
hakikat, hakikat olma zelliini yitirir.
eytan, indirgemeci bir akla sahipti ve kendisini eytanlatran sreci bir indirgemeyle b
alatt: Adem'i topraa indirgemek. demolunu hammaddesine indirgeyince, onun yaratl mi
na iaret eden "ilh soluu" (ruh) ve insanoluna verilen "eyaya isim verme" (ta'limu'1-e
ma) yani "eyay soyutlama" yetisini fark edemedi bile. eytann Kur'an'da simgesel ve m

etaforik bir slpla anlatlan bu indirgemeci yaklam, onun iin sonun balangc olmutu
nsan, "nsiyyet kuran" bir varlk olduu iin insan olarak isimlendirilmitir. Buna bn Ab
'a atfedilen "nsan, kendi misyonunu unuttuu iin unutmak anlamna gelen "nisyan" szcn
etilen bir isimle anlmtr" tezini de eklersek, gerekte insan szcnn etimolojisini
1. Adem kssas Kur'an'da her birinde de farkl vurgularla be ayr yerde ayrntl olarak
lnr. Bunlar ierisinden, kssann sembolik tabiatn "o", "sen" ve "siz" gibi farkl zami
kullanarak ok iyi yanstan bir rnek iin bkz. 2.30-38
125
l
MUHAMMED
bulmu oluruz. Dnya szc ise, hem "yakn" hern de "aa-baya" anlamna gelen "edna-d
mitir. Eer kelimeler ceset, onlann anlamlan da ruhlarysa, insan ve dnya kelimeleri r
uh ve ceset-leriyle birlikte insan-dnya ilikisinin tabiatna da iaret etmektedirler.
Bu kelime ifti, msemmalarmn (insan-dnya) ilikisine birebir dellet eder.
nsann "hayat"m anlamn "dnya hayatna" indirgemeye olan meyli, insanln arketipi Adem
ri bilinen bir gerek. te bu nedenledir ki, snrsz rahmetiyle insana tenezzl buyuran A
h'n insanla olan diyaloguna verdii isimlerden biri de zikir (hatrlatma)'dir. Bu hatr
latma, evvel emirde hakikatin btnn hatrlatmadr. ndirgemekten kan anlamn tad
nsanlk tarihi boyunca grlen tm sapm toplumlarn, eytann at indirgeme rn
in kavmi, "kamu mal" olmas dolaysyla kamunun gerek sahibi Allah'n korumasnda olduu
r'an'da "Allah'n devesi" diye anlan deveyi, etine-kemiine indirgemilerdi. ndirgemeci
mantklar, onlara bu hayvan hunharca boazlamalarn telkin etti. Onlar da bunu yaptlar.
rda taran son damlayd bu; onlar indirgemeci mantklarnn cezasn ekmilerdi. (7.73Firavun, Hz. Musa'nn mucizelerini "byye" indirgemiti. Onunki-si, bir bilgi noksanlnd
daha ok, bilinli bir 'bilinsizlik'ten kaynaklanyordu. "Bilinli bir bilinsizlik" derke
kastm, srarla kr, srarla sar davranyor olmasyd. Sonunda indirgemesinin bedelini a
de dedi.
mTanr atama yetkisine sahip olduunu dnen bir ksm Mekke egemenleri, Allah inanlarnda
gemeci" bir akla tbi olmulard. Varl, hayat, lm yarattna inandklar Allah' sa
le indirgemilerdi; nk onlarn tasavurunda Allah, hayata mdahil olmayan uzak bir Allaht
Bu indirgemeci tasavvur, hem hayat ifsat etmelerine frsat tanyor, hem de "Bizimle A
llah arasndaki araclar" diyerek araclk misyonu ykledikleri atalarndan kalma bir gelen
k olarak yaattklar putlarna bir 'ilev' bulmu oluyorlard.
Fakat insanlk tarihinde hibir uygarlk, indirgemecilik konusunda Batnn ayak topuuna ul
mazd. Yunan-Bat akl, daha batan hakikati nce "gzlemlenebilir olan"a indirgemi, daha
ra onu da salt akla indirgemiti. Anaxagoras diyordu ki: "Evrendeki her eyi akl dzenl
emitir, btn varlklarn illeti odur." Yine ayn filozof "Dnyay yneten akldr" diyord
akikat'i akla indirgeyen indirgemeci yaklam daha sonra Eflatun (i. 427-347) ve Arist
o (384-322) gelitireceklerdir. Aristo akl "nedenlerin kavranmas" olarak tasavvur ed
erken, akl hem bir isme, hem de bu camid ismin fonksiyonlarndan sadece birine indi
rgiyordu. Mesel Kur'n'n formle ettii "akleden kalb"in ok fonksiyonlu tasavvurunu hat
rsak, yukardaki indirgemeyi daha iyi anlarz. Yunan aklnn devam diye nitelendirilebil
ecek Bat Modernitesi, insan biyolo126
m
NDRGEMEC AKLA GENEL BiR BAKI
jik canlya, hayat mikroorganizmann mrne, lm insann hayat fonksiyonlarnn bir dah
zere durmasna indirgeyiver-miti. Onun indirgemeciliinden akn hakikatler de payn al
ekler yksek enerji molekllerine, cennet dnyev refaha, vahiy para-psiko-lojinin konus
una indirgenmiti.
Bu indirgemeci "akl", daha sonra gelen tm batl dnr ve bilginleri, hakikati kendi ek
ine indirgemeye sevk etti. Rene Descartes (1596-1650) Grek indirgemeciliini daha
da pekitirerek varl "dnceye" indirgiyor ve srekliliin/faaliyyetin ayr bir cevher
ordu. Aslnda bu, hakikatin paralanmasyd. David Hume (1711-1776), insan ahlkn "hazza"
dirgiyordu. Aslnda Sigmund Freud'un (1856-1939) Psikanaliz'de yapt da bu deil miydi:
san davranlarnn temelinde yatan psikolojik ynlendirmenin "libido" adn verdii "ehev
dan gerekletirildiini sylyor, ocukla anne-baba arasndaki ilikiyi dahi bu indirgemec
ay zerine bina ediyordu. Kari Marx (1818-1883), insanlk tarihini retime ve retim ara
a indirgemi ve felsefesini "tarih materyalizm" zerinde temellendirmiti. Onun bu indi
rgemeci yaklamn, "nsan let kullanan hayvandr" vecizesinde ifadesini bulan insan anla

bir biimde resmediyordu. Emile Durkheim (1858-1917), insan sosyal boyutuna indirge
yip "nsan sosyal hayvandr" derken, Albert Camus (1913-1960) onun tam zddna insan bire
ysel isyanna indirgeyerek "nsan isyan eden canldr" diyordu.
ndirgenenler ierisinde neler yoktu ki: nsan, cinsiyetine indirgenip erkeklik ya da
kadnlk ne kartlm, bu indirgemenin sonucu olarak cinsellii ne karlan kadnn ki
ine diilii konulmu ve ticar bir meta gibi servis yaplmt. Bir rmak gibi kesinti kab
z bir biimde bir zge lemden douma, doumdan lme, oradan da daha telere akan insan ha
relerine blnmt. Genlik btnden bamsz bir kategori olarak ne karlm, dolays
da yine btnden bamsz kategoriler olarak ayr ayr tasarlanm birer 'bamsz hayat' h
i. Bu bireyletirmeden de te insan tehlikeli boyutta yalnzlatrma ameliyesi sonucunda i
san, savunmasz, gvenliksiz ve korunaksz braklmt.
Konumuz, Bat indirgemecilii olmad iin ok ksa bir zetle yetiniyoruz.
Asl konumuz peygamberlik kurumu ve peygamber tasavvuru, dolaysyla bu alandaki indir
gemedir. ndirgemecilik eer bylesine, akidenin temel unsurlarndan biriyle alakahysa, o
k daha vahim bir durumla kar karyayz demektir.
2 ndirgemecilik neden bir anlama problemidir
nsanln bu ezel zaaf, elbet slm toplumlarnda da u ya da bu biimde kendini gsterm
i davetin hemen ardndan ortaya
127
MUHAMMED
kan siyas ve kelm okullarn ou, znde indirgemeci bir manta dayanyordu. Hicr il
kan akmlar klsik milel ve nihai (dinler ve mezhepler) metinlerinin fazla znel ve bir
o kadar da tarafl bak asyla deerlendirmek, elbette yanltc olur. Fakat, ilk ekolle
e nisbetinde cidd yanllklar bulunsa da, onlarn tadklar dnceye nisbetlerini dor
riz.
Mesel Mcessime, tipik indirgemeci akln dourduu bir okuldu. nk Allah hakknda refera
nlerde kullanlan el, yz, gz, taht, oturmak, gelmek vs. gibi terimleri mecaz deil de l
z anlamyla ele alp, Mutlak Akn bir varl cisme indirgiyorlard. Hasmlarnn Haeviy
rdii bir anlay, szl bir sylem olan lh Kelm, Hz. Peygamber'den sonra gereklemi
fa indirgiyor, bu problem etrafnda hayli grlt kopuyordu.
Hi kukusuz, mmet tarihindeki en ilgin indirgemecilik rnei Mrcie idi. Bir ekol ismi o
Mrcie adnn tarihimizde "iman" yalnzca vicdana indirgeyen bir frka olduunu hatrlatm
ilmem gerek var m?
Konuya girerken, eskilerin "indirgeme" szcnn karl olarak "irca" szcn kulland
dirgemeci mantn temsilcisi olan Mrcie, iman sadece "tasdik"e indirgiyor, imann alt ya
olan bilgi ve bilinci (marifet), imann dile getirilmesi olan ikrar, imann rn olan eyl
mi (amel) yok sayyordu. Bu tasnife gre, Kur'n'n bir inan problemi olarak zerinde durd
nifak ve mnafk kategorisi yok saylyordu. Mrcie'nin indirgemeci yaklamnda imann ta
Allah' bilmek... Allah' bilene, yapt hibir ktlk zarar vermezdi. Bu indirgeme ynte
e ahlk davrann temellerini yok etmiyor, ayn zamanda insann en byk imkn olan iman
yordu^
ndirgemeci akln aktif olarak kullanld din alanlardan biri de peygamberlik kurumu idi
er ne kadar nbvvet kurumuna ynelik indirgemeci yaklamn yaygnl, nceki blmde ele
klamn seviyesine ulamamsa da, yine de bu damar hep var olagelmiti. te bir bilimci
t) indirgeme rnei:
"Din, Allah'n varlyla ve peygamberlerin nbvvetiyle sabittir. Bu iki sabiti de bilim o
aylamaz. Gerek ilim adam, dine, hepsi de toplumun varln ortaya koyan sosyal birer olg
olmas hasebiyle dile, fkha, elbiseye bakt gibi bakar. "3
Birinci Blm'n konusu olan ar yceltmeci akln kar kutbunda yer alan bir yaklamd
Hatta, ileride rnekleriyle greceimiz gibi, kimi blgelerde ar yceltmecilie bir tep
ak ortaya km ve serpilmiti. Aslnda bu iki ar u, birbirini besleyen dman kardel
.
u durumda, indirgemeci yaklamn tpk nceki blmde ele ald2. E'ari, Makalatu'I-lslamiyyin, 132-133; Aynca Mrcie iin bkz. M. Islamolu, man, s. 4
9-54.
3. Taha Hseyin'in Edebiyat Fakltesi'nin alnda yapt konumadan (6.4.1932) Nakl. H
llahibah, El-Kur'aniyim, s. 138.
128
NDRGEMEC AKLA GENEL BR BAKI
mz ar yceltmeci yaklam gibi bir anlama sorunu olduunu isbata hacet kalmam bulun

bir anlama sorunudur; nk peygamberlik kurumunun hakikatine ilikin bir yanl anlamaya
ayanmakta ve bu sorunu yaayanlarn zihinlerinde, dinin referanslarnn erevesi dnda g
r peygamber tasavvuru ina etmektedir.
ndirgemeci mantn ina ettii peygamber tasavvuru, ar yceltmeci yaklamn aksine, p
umuna kar daha hkim ve tiz perdeden bir sylemle 'tayin edici' bir rol stlenmek eklind
kendini da vurmaktadr. imdi, indirgemeci sylemin sz konusu pozisyonu zerinde ksaca
lm.
3 Hibir peygamber bir "iletiim leti" deildir
Farsa "haber" anlamna gelen peyam szcyle, "alan, getirip gtren" anlamna gelen ber
teliinden elde edilen "pe-yamber" kelimesi, Arapa'daki nebinin karldr. Nebi, "haber
i" anlamna gelen ne-be-e eyleminden tretilmi bir isimdir. Nbvet, znesi nebiler (enbiy
) olan "haber verme kurumu"dur.
Bir nebiyi, sradan bir "haberci"den ayran, verdii haberin "kayna-"dr. Bu kaynak, mutl
k bilginin de kayna olan Allah'tr ve bu kaynaktan gelen haber, vahiy ad verilen zel b
ir yntem ve kanalla nebiye aktarlr. Grld gibi peygamberlik, haberin kaynayla habe
i arasnda balant kuran bir ileve sahiptir. Bunu Allah-insan ilikisine, Allah'n insana
olan efkat ve merhametinin saysz tezahrleri arasnda ok zel yeri olan bir katk olara
eleyebiliriz.
Rasl ise "kolay, skntsz ve gvenlikli olarak yol almak" anlamna gelen residen tretil
"Szl ya da yazl bir haberi tamakla grevlendirilen kii" anlamna gelir. Sadece ta
manda haberin kaynan haberin hedefi nezdinde temsil eden bir misyona sahiptir. Bu n
edenle rasul szcnn "eli" diye evrilmesi, bu anlam da kapsad iin en doru eviri
Kolayca fark edilecei zere, nebi ismi haberi tama fonksiyonuna, rasul ismi ise haber
kaynan temsil etme misyonuna tekabl eder. Nbvvet, haberle ilgili, risalet ise haberi
kaynayla ilgilidir. Kur'an'da farkl vurgularla da olsa birbirlerinin yerine kullanl
d grlr. Biz de balama bal olarak, kk anlam farkllklaryla birlikte "peygamber
rumu", "peygamber tasavvuru" gibi ifadeleri, fonksiyon ve misyonu birlikte ieren
bir anlamda kullandk.
Bir peygamber, ne "habercilik" fonksiyonunu, ne de "elilik" misyonunu stlenmeye te
k tarafl olarak kendisi karar verebilir. Bu aklen de mmkn deildir. nk, eer bir habe
sz ediliyorsa, mutlaka bu haberin bir kayna olmaldr. Eer bir elilikten sz ediliyors
u eli atayan bir makam olmaldr. Her eliliin bir "temsil" olduu, temsil edenden sz ed
n bir yerde temsil edilenin varlnn kanlmazl m129
MUHAMMED
'
]
sellem bir hakikattir. Eer sz konusu haber, ulalnca elde edilecek b haber deil de, an
ak iletilince alnacak bir haberse, bu durumda habere nin haber kaynan ve haberi semes
inden deil, haber kaynann hab< ri ve haberciyi semesinden sz edebiliriz. Elilik misy
iin de gee lidir bu: Hibir eli, temsil ettii makamn sahibini atayamaz, fakat he el
tayan, ona elilik payesini veren makamn sahibidir.
Bu durumda, peygamberlik kurumu, Allah-insan ilikilerinde, hen misyon hem fonksiy
on stlenmi ok ayrcalkl bir kurumdur. Bu kuru mun mensuplar olan peygamberlerin sz k
misyonlarn kabulleri meden (iman), onlann getirdiklerinin kaynan, doruluunu kabulle
mek sz konusu olamaz.
i

ndirgemeci akln ierisine dt en byk yanlg, peygamberlii salt haber tamaya ind
snrlandrmak ya da tama-] men grmezden gelmektir. Oysaki misyon snrlamas, ayn zaman
ri fonksiyon daralmasdr.
;
Hibir peygamber, bir "iletiim leti" deildir. Dolaysyla peygam-j herler sesleri, yazl
grntleri bir yerden bir yere tayan cihazlarla j kartrlmamaldrlar. Allah, hibir
a kablosu" ileviyle s- ] nrlamamtr. Eliler, kaynaklarna sadktrlar, getirdiklerine
- \ leri inanrlar, eer o yaanacak bir eyse nce kendi hayatlarnda ortaya ! koyarlar.
u da rneklik misyonudur. Kur'an, Hz. Muhammed aley- ] hisselamdan da rneklik misyo
nuyla sz eder. nk rnekler, "n-der"dirler. nderlik, insanlarn ardndan deil nnden
ara yol gstermeyi, iz brakmay, istikamet tayin etmeyi gerektirir.
rneklikten sz edilen bir yerde, mutlaka iki ey gereklidir:
1 rnek gsterilen ey, rnek alacaklar tarafndan kesinlikle 'retilebilir' bir ey olmal
ilemeyecek bir eyi rnek gstermek, g ye-tirilemeyecek olan teklif etmektir ki, Allah T

al iin bu muhaldir. Mesel, hibir mmine Hz. Peygamber'in gz rengi, boyu, kafatas yap
gsterilemez.
2 rnek ile rnek alacaklar arasnda yapsal farkllk bulunmamaldr. nk insan, ancak i
bilir. nsan melei rnek alamaz. te bu nedenle her gelen peygamberin ilk verdii mesajla
dan biri, "Ben de sizin gibi lml bir insanm" olmutur.
Bu iki gereklilii gz ard ettii iin, ar yceltmeci peygamber tasavvuru, sonu itibar
beri hayattan dlama anlamna geliyordu. Fakat ilgin olan, indirgemeci yaklamn da ayn
kmasdr.
4 Ar Yceltmecilik gibi indirgemecilik de bir hayattan dtlama'dr
4
Ar yceltmeciliin ycelterek yaptn, peygamberi "iletim" ya da "iletiim arac"na ir
mber tasavvuru, indirgeyerek yapmtr. Spor terimlerini dn alacak olursak, birinci tasa
vur topu saha
130
NDRGEMEC AKLA GENEL BR BAKI
dna yukardan atarken, ikinci tasavvur aadan atmtr. Sonuta iki tasavvurun da vard
ayattan dlamak.
ndirgeme, peygamberlik kurumunu tamamyla tarihsel olana mahkm eden bir yaklamn ifades
dir. Dolaysyla peygamber, getirdii haberden ksmen ya da btnyle ayn dnlr. Peygam
ilh mesaja ilikin yaklam, o mesaj nasl anlayp uygulad sradanlat-nhr. Oysaki
abdr ve mesajn ayn zamanda byk ve ilk 'nzul sebebi'dir. lh mesajla ilk muhatab a
i, karlkl ve bakml bir ilikidir. Vahyin davran psikolojisi asndan tahlile tb
, bu iliki net bir biimde grlebilir. Dahas, Rasulllah'n kimi olaylar karsndaki ha
iyesi, Kur'an vahyi izlenerek tesbit edilebilir.
Vahyin ilk muhatab olan Hz. Peygamber, sadece vahyin muhatab deil, ayn zamanda vahyi
alan znedir. Vahyin kaynayla dorudan ve fiil ilikisinin Peygamber'e kazandrd anl
l, iniinin zerinden bin drtyz yl gemi olan bugnn insannn vahyi anlama abas
elde edemeyecei bir imkndr. nk Peygamber'in vahiyle olan ilikisi, dolayl deil dor
ir tecrbeye dayanyordu. O vahyi dardan bakan ve anlamaya alan bir 'gzlemci' olarak
srecine bizzat katld, kendi varl 'i balama' dahil olan ve vahyi 'hakkl-yakn' ol
iden bir zne olarak anlyordu.
lh vahyi anlamada, hibir beer abayla ulalamayacak bylesine bir imkna sahip olan
er'in vahyi nasl anlad bir kenara braklarak vahyi anlamaya almak, ncelikle vahim
miyettir. Fakat bylesi bir yaklamn, mahrumiyetten te, dinin ama ve fonksiyonlarndan
ilerini tl hle getiren daha vahim sonular da vardr.
Vahiy, kendi tanmlamasyla l canlara ruh fleyen bir hayattr. nsann tl hldeki ruh
rerek onu kapasitesinin snrlarna karan ilh bir g kaynadr. Onun bir hayat olmas
metafizik anlamda deildir. Ayn zamanda o, sahici bir hayat kuran bir hayat tarz, bi
r yaama yntemi, bir ilh ina projesidir. Ne ki o bu fonksiyonunu, ancak insanda, insan
eliyle gerekletirir. nk, bir proje ne kadar mkemmel olursa olsun, hayata geirilip u
lanmad zaman o projenin kimseye bir yarar yoktur.
Bu ilh ina projesinin mimar, Hz. Peygamber'in ta kendisidir. O, sz konusu projeyi nce
kendi varlnda iselletirerek, vahyin gerekletirmeyi amalad insan tipinin "model
utur. Vahyin projesini ciddye alp ona inanan hi kimsenin, "modeli" gzard etme, Peygam
er'in model olma ilevini sadece yaad ala snrlama ya da grmezden gelme lks yoktu
Evet o bir insandr, ama ayn zamanda rasuldr de. O insan olarak tarihin konusudur, f
akat rasul olarak akidenin, yani imann konusudur. Mmin iin iman, hem yaayan bir eydir
, hem yaanan ve hem de yaatan. man bizatihi hayattr, imdi ve buradadr. Kimse imann,
ve
.
131
MUHAMMED
buradasndan ayrp belli bir zamana, belli bir mekna hapsedemez.s nin objesi de imanla
birlikte tanr. O da imdi ve buradadr. Bu anla Hz. Peygamberin risalet!, yani model o
lma misyonu, tarihin herhang dneminde kalmamtr. Her mmin, onu imanyla kendi imdi ve
asna tar, tamak durumundadr. Bunun aksi, indirgemeciliktir. ;
Ve indirgemecilik ite bu boyutuyla tam bir hayattan dlamad
Ar yceltmeci mantkla indirgemeci mantk birbirinin zdd j grnseler de, ilevleri ve
aryla ayn gzede bulumakta* lar. te o gze, hayattan dlama gzesidir. Ne ki, bu ii
yct me yntemiyle, ikincilerse indirgeme yntemiyle yapmaktadrlar. kin ler, risaletin r
eklik misyonunu snrlandrmak iin, rakiplerinin a yceltmeci mantn aynyla Kur'an'a

ve ortaya "Kur'ni lik" ad verilen bir anlama problemi kmaktadr. leride ayrntl ola
alacamz Kur'aniyyun akm, ister istemez peygamberlik kurum; nn rneklik misyonunu sn
tta tasfiye edici bir sonu ret ektir.
ndirgemeci peygamber tasavvurunun, risaletin rneklik misyonum daraltc bir yanl anlama
a dayand doru. Fakat, indirgemeci tavr peygamberlik kurumuna ynelik bir aalama olar
ek doru ol masa gerektir. Bunu byle adlandrmak, hakszlk olacaktr.
|
Peygamber'in misyonunu da Kur'an'a ykleyerek Kur'n'dan ilh projenin hem teorik kayna,
hem de pratik kayna olmasn beklemek elbette olmayacak bir eydir. Peygamber, rneklik
yonu itibaryla,] Kur'n'n hayata dnm biimidir.
\
Onun bu misyonunu Kur'an'a ykleyenlerin, peygamberlik kurumu- j nu ya da Hz. Peyg
amber'i aalama amac gttn sylemek istemiyo- l ruz. Fakat, indirgemeci yaklam d
olarak ni- < telendirebileceirniz yaklamn var olduu tarih bir gerektir. Bu isim- ! l
irme ok isabetli olmayabilir. Ama, belli bir dnce izgisini ele alr- ] ken kullanaca
imlerin ve yapacamz nitelemelerin, galibiyet ku- j ral gz nne alnarak okunmasnn
ii ortadadr.
j
Aalamac diye nitelendirdiimiz bu yaklama ait indirgemeci
j peygamber tasavvurunu
ada ele almamzn nedeni udur: Kimi nokta larda, indirgemeci yaklamn aalamac
verdiinin,
l hatta ok ender de olsa onu artrdnn okuyucu tarafndan da fark
i salamak. nk bu iki yaklam, mahiyet itibaryla birbirin\ den farkl olsa da,
m ve sonu asndan, bazen birbirine yaklaan bir dnce grafii izmektedir.
132
B. PARANTEZ BR KONU: AAILAMA
l Bir "yahudileme eilimi" olarak aalama
Ar yceltmeci peygamber tasavvurunda nasl Hristiyanlama baskn bir eilimse, peygambe
rumunu aalayc tavrlarda da Yahudileme baskn bir eilimdir. Bu eilimin adn Yahudi
bette nedensiz deildir. nk srailoullar tarihi, peygamberlik kurumuna ve peygamberler
elik saldr rnekleriyle doludur. Bu geree bata Kur'an olmak zere, Tevrat ve nciller
rmak basmaktadr.
Kur'an, srailoullar'nn kendi peygamberlerine ynelik tavrlarn, Hz. Peygamber'in risa
e ynelik tavrlar balamnda birer ibret sahnesi olarak ele alr. Taha, Araf, sr gibi Me
urelerde aktarlan Hz. Musa ve mesajyla ilgili pasajlar, daha ok Hz. Musa ve inananl
aryla Firavun ve toplumu arasndaki ilikiye vurgu yapar. Nedeni aktr: Hz. Musa'nn mis
unu srdren Hz. Peygamber'e ve getirdii ilh mesaja kar iddetli bir direni gsteren
toplumunu ibret almaya armak.
Bu ekilde Kur'an, Hz. Peygamberle Hz. Musa, Mekke mrik toplumuyla da Firavun ve top
lumu arasnda bir benzerlik olduunu ima eder. Beri yanda, Bakara ve Mide gibi Meden s
urelerde aktarlan Hz. Musa ve mesajyla ilgili pasajlar ise, daha ok Msa Ummeti'nin p
eygamberlerine kar tavr ve davranlarm Muhammed mmeti'ne bir ibret vesikas olarak su
Kur'n'n yorumu zerine yapt bir almasnda arkiyat Baljon der ki: "srailoullarm
azanlm bir hnerdi, zira onlann ou ozan ve mzisyendi."4
Bu tesbit ksmen doru olmakla birlikte, Yahudi ilahiyatnn peygamberlik kurumuna bakm
stmaktan uzaktr. Unutulmamaldr ki, Yahudiler peygamberlerinden bir ounu "sahte" iddia
la taa tutmulardr. Hz. sa'ya Yahudiler tarafndan yaplan muamele de bunun tipik bir r
ir. Hz. Sleyman hakkndaki dnceleri de yle. Kur'an mesaj, onlarn Hz. Sleyman hakkn
arn yle reddeder:
"Ve tutup Sleyman'n ynetimi srasnda eytanlarn uydurduklarnn peine takldlar. Sl
d, aksine o eytanlar sihri insanlara reterek kfre saptlar." (2.102)
Bu ayetten de anlalaca gibi Yahudiler, Hz. Sleyman'a kfre sapt iftirasn atyorla
Sleyman hakkndaki bu kanaatlerini Kitab- Mukaddes'e. dahi geirmilerdi. (Kurallar I, 1
1:5-9) Onlara gre Hz. Sleyman, putlara tapmaktan kanmayan biriydi. Gya, Hz. Sleyman y
timinin en grkemli dnemi olan mrnn son yllarnda, putperest hanmlarnn ve cariyeler
ut etmek amacyla onlarn putlarna da sayg gstermi ya da ibadet etmiti. Bizce onlarn
eyman' kfrle
4. J.MS. Baljon, Kur'an Yorumunda ada Ynelimler, s. 90.
133
MUHAMMED
sulamalar iin putlara tapma hikyesine ihtiya yok. nk, Tevrat ve Talmud sihri iddet
klam, bu ile uramak puta tapmakla eit saylmtr. Hz. Sleyman'n putlara tapt hi

hirbaz olarak grlmesidir. Yneticiliini yapt srailoullar onun ynetimi srasnda

tte, sanatta, ilimde ve hikmette ulat noktaya sihir sayesinde ulatn dnyorlard
ri "Muhammed'in iine bakn! Doruyu yanl birbirine kartryor. Sleyman' peygamberle
; oysaki o, rzgra binen bir bycyd" demilerdi. Kur'an onlarn bu trden iftiralarn
Hz. Sleyman' aklamaktadr.
srailoullar'nn peygamberlik kurumunu aalayc yaklamlar sadece Hz. Sleyman' muh
amberleri de kapsamtr. Hz. Nuh'a yaplan irkin isnat,5 Hz. brahim'e ve ei Sara'ya yap
yine bir o kadar irkin iftira6 bunlarn banda gelir. Hz. Yakub Allah'a bakaldran ve on
azarlayan biri olarak resmedilir.7 Bu rneklerden biri de, kk kardei Hz. Musa mesaj a
lmak iin ayrldnda yine bir peygamber olan Hz. Harun'un, altndan bir buza putu yapp
aplmasm emrettii isnaddr.8 Yukarda alntladmz ayetin gndeme getirdii "bycl
an'n oyuna gelerek puta tapt ileri srlr.9
Yahudi tefsir gelenei, Eski Ahid'de yer alan bu iddialardan kimilerini te'vil etm
itir. Bu tefsirlerden kimileri ok makul karlanabilir. Fakat baz iftira ve isnatlarn t
'vil gtrmeyecei aikardr. Yahudilerin kendilerine gnderilen peygamberlere kar aal
ira snrnda da kalmam, i onlarn canlarna kasdetmeye kadar varmtr.
Kralie sliyahu'nun ardndan kralla geen torunu Yoi, Zekeriyya Peygamber'i talatp l
lacaktr. Hz. Davud'un torunlarndan Peygamber Amos, u sert eletirileri nedeniyle kral
Azyahu tarafndan ldrtlecektir: "Kuds'te sere serpe yaayanlara vay! Vay o fildii som
ar zerinde yatanlara, srden kuzular ve ahrdan buza alp yiyenlere vay! Santur sesi il
o trkler syleyenlere ve Davud imi gibi mzikle sermest olanlara, taslarla arap iip g
ku srnenlere vay!.."10 I. sa saylan aya Peygamber, hepsinden daha keskin eletiriler
m, Yahu-dileen srailoullarn tevhide armt. Yahudi kral Mina'nn cevab zalimc
ellesini testere ile kestirmek...11
Hz. Musa'nn getirdii ilh mesajn tahrifisi olan Yahudilerin, Hz. Musa'nn gerek mesaj
eygamberlere kar gsterdikleri bu aalayc tavr, kendilerini Hz. brahim'in nesline v
bal olarak gren Mekke toplumu tarafndan benzer bir srele Hz. Peygamber'e ve getirdi
esaja kar sergilenmitir.
5. Tekvin, 19.30-36.
6. Tekvin, 12.14/19.
7. Saylar, 11.10-15.
8. k, 32.1-5, 24,35.
9. Krallar, 11.4 Ayrntlar iin bkz. M. fslmolu, Yahudileme Temayl, s. 176-254.
10. Amos, 5. 11,21-24.
11. Bu srecin ayrntlar iin bkz. Yahudileme Temayl, s.96-99.
: ,
134
PRANTEZ i BR KONU: AAILAMA
2 Mekke tipi aalama rnekleri
Tarih olaylarn nedenleri zerinde farkl yorumlarn yaplmas, bir yere kadar olaan say
tek bir olayn dayand i ie gemi farkl nedenleri olabilecei gibi, o olay farkl a
i tutmak da mmkndr. Disiplinler, kendi zaviyelerinden bakarak tarih olaylar zmlemey
Sosyoloji, tarihsel bir olay toplumu eksen alarak deerlendirirken, ekonomi bilimi
, ayn olay ekonomi ekseninde anlamaya alacaktr.
Mrik Mekke toplumunun vahye ve onu tebli eden Hz. Peygamber'e kar tepkilerini tahlil
ederken, "Hangi arac kullanrsak daha net bir sonuca ulaabiliriz?" sorusunu sorarsak
, ncelikle ekonomi merkezli bir okumann daha salkl sonu vereceini dnyoruz. nk
kke toplumu, profesyonel anlamda bir ticaret toplumuydu. Kur'an'da hepsi de ekon
omiyle ilgili olup dnyev armlar olan "kr-zarar, ticaret" (rn. "onlarn ticaretler
2.16), "bor, art deer" (Kim ki, Allah'a gzelce bir bor verirse" 2.245), "satmak-satn
almak" ("phesiz Allah mminlerden canlarn ve mallarn satn almtr" 9.111) gibi bir
avram, sekler anlamlarndan boaltlarak kutsalla ilikili yepyeni anlamlar yklenmitir.
Kur'an tarafndan mrik Mekke toplumunun bir zihniyet ve akl devrimine arld anlam
Hz. Peygamber'in doumundan yaklak 100 yl ncesinden beri Mekke toplumu, ideolojisi tic
aret olan bir ekonomik yap kurmutu. Mekkeliler, kimi zaman haksz rekabetin en kt teza
hrlerini de sergileyerek, Akdeniz ile Hind Okyanusu arasnda bir ticaret tekeli olut
urmulard. Bunda en byk faktr yine din idi. nk Mekke, blgedeki iki byk semavi din
r tarafndan sevilip saylan Hz. brahim'in ina ettii bir din yapy (Kabe) bnyesinde
Zaman zaman zalimane yntemlerle korunan bu ticar tekel sayesinde refahn merkezi hlin
e gelen Mekke, madd refahla ahlk arasndaki dengeyi salayamayan tm toplumlarda grlen
i bir kokumaya ve zlmeye maruz kald. Bu kokuma, erdemli insanlar gn getike rahats

.
Gebe hayattan yerleik hayata geen Mekke toplumunda, ekonomik baarnn da iteklemesiyle
ski bedev geleneinin erdemleri bir bir yok oluyordu. Bunlarn banda, cmertlik, yoksulu
grp gzetmek, kanaat, fedakrlk gibi erdemler geliyordu. Ekonomik kalknmlk, kendi bi
hlkn da getirmi, Mekke'nin zengin soylular yoksulu doyurmaz, yetimi koruyup kollamaz,
yolcuya ekmek vermez, zayf ezer, gly kayrr olmulard.
Muhammedi Davet baladnda, yukarda ksaca zetlediimiz manzarann hkim olduu Mekke,
i umursamad. Onlar Muhammedi Daveti, blgede ender de olsa ara ara grlen ve "Hanifler
" olarak isimlendirilecek olan bireysel ahlklarn daveti gibi 'aykr' ama gsz ve 'eg
' bir k sanmlard. Bunda, onlarn hakk ve hakl135
.
MUHAMMED
y gce ve glye indirgemelerinin pay bykt. Onlarn nazarnda Hz. Muhammed, "Abdulmut
timi" idi. Ona el-emin (gvenilir kii) unvann vermi olmalar dahi mstaniliklerinin bi
rgesiydi. "Gvenilir" olana, unvann dahi onlar veriyorlard. Bu, iyi ve kty belirleme
kn kendilerinde grdklerinin bir gstergesi olarak da okunabilir. Gerektiinde verdikler
unvan geri alabileceklerini, tam tersini yaparak birinin eref ve itibarim sndrecekl
erini dnyor olmalydlar.
Muhammedi davet, nndeki engelleri ar ve emin admlarla aarak yol alrken, Mekke ticare
oplumu, aldrmazlk ve suskunlua mahkm etmenin ie yaramadn grerek alay ve iftira ka
att. lk kampanyalardan birinde kullandklar irkin yafta, "kuyruksuz" ya da "kuyruu kes
k" anlamna gelen ebter idi. Bununla onun erkek evldnn olmadn ima ediyor olmalydla
ticaret toplumunun bak asna gre olu olmayann "soyu kurumu" demekti. Bu kampanyaya
izzat vahiy tarafndan verilecektir: "Kukusuz (u) seni karalayan var ya; ite odur ark
as kesik olan!" f 108.3)
Bu kampanyalar srasnda kullanlan yaftalardan biri de "deli" (mecnun) aalamas idi. On
akll, hem de ilerindeki en akll insanlardan biri olduunu bilmiyor olamazlar. Fakat,
iye kadar tm muhaliflerini bazen ezerek bazen de satn alarak susturan, stelik gcn sad
ce kendi blgesinde deil komu blgelerde de kabul ettiren Mekke sekinlerine kar tek ba
ydan okumasn akllan almyordu. Onun iin de "deli" sulamasna bavuruyorlard. (44.14)
Hz. Peygamber'! sulayanlara cevap vermeye bile gerek grmeyip, bu sulamann kale alnac
ak bir ey olmadn ima etti. Bunun gerekesi kabilinden de "Rabbi-nin ltf adna; sen d
sin ki" (68.2) dedi.
Khin ve sihirbaz, ona ynelik aalama rnekleri arasndayd. Kur'an doal olarak bu sul
ciddye almad ve Hz. Peygamber'in de ciddiye almamas gerektiini ima etti. Fakat Kur'n'
aalama sayd bir isimlendirme, yukardakilerden farkl olarak dikkat ekiyordu: air.
Kur'n'n bu nitelemeyi niin kesin ve keskin bir slpla reddettiini anlamak iin, o dne
rine yklenen misyonu bilmek gerek. Sz konusu misyon, khin ve arraf isimleriyle ifad
e edilen misyondu. Her air khin deildi belki, fakat her khin airdi. Cahiliyye edebiya
tndan bize kadar ulaan hemen tm kehanetler ayn zamanda etkileyici bir iirsellie sahip
ir. 12
Btn bu aalama furyasnn nedeni, Kur'an vahyinin ilk muhataplarn byleyen etkisini
ikti. nk Kur'an, Cahiliyye Arabistam'nn ykselen deeri belagat alannda, ulat herk
okuyordu. Mekke ticaret toplumu, bu yeni hitabn sesini bomak iin rpnyordu. Onun Arab
umuak karn belagat kapm kullanarak, ora12. ilgin rnekler iin bkz. Syuti, Hasais, 2/32, 236. Kahinlerin air oluu iin bkz. Ka
az, ifa, 1/365.
136
PRANTEZ i BiR KONU: AAILAMA
dan esiz mesajyla akllara ve yreklere girmesinin nne gemek iin, Hz. Peygamber'in a
hline getirdiler.
Bu noktada sorulmas gereken can alc soru udur: Mekke egemenleri, amalar Kur'n'n mes
k olduu hlde, niin Hz. Peygamber'in ahsm hedef alyorlard; stelik bylesi bir saldr
kendi kendileriyle elimek demeye geldiini bile bile?
te bu sorunun cevab, sadece parantez ii bir konu olarak ele aldmz aalamay da a
ci peygamber tasavvuruna dek uzanan bir boyut tamaktadr. O da, peygamberin misyonun
u bitirebilirler-se, Kur'n'n misyonunun da biteceine inanmalardr. Onlar, Kur'an hitab
o hitabn taycsndan ayr deerlendirmiyorlard. Buna karn Kur'an da Hz. Peygamber'i
saldrlar bizzat kendisine, hatta hitabn asl sahibi olan Allah'a yaplm bir saldr o
rdii cevaplarla gsteriyordu. Yani Kur'an, birok ayetini Hz. Peygamber'e ynelen saldrl

ra ayryor, bu saldrlar cepheden g-slyordu. Bu, hitabn sahibinin de, Kur'n'n mis
aayan ve tayan insann misyonunu ayrmadnn ak bir gstergesiydi.
zetle, Hz. Peygamber'i Allah savunuyordu.
Peki, Kur'an'a yaplan saldrlar Hz. Peygamber nasl gsleyip pskrtyordu? Hi kukus
'a ynelik tm saldrlara gsn siper ediyor ve bazen soluu tkenene dek bu uurda mca
u. Ama, onun Kur'n'n mesajna ynelik saldrlar pskrtme yntemlerinin en banda haya
Hz. Peygamber, Kur'an mesajn savunmann en gzel ynteminin, onu yaanan bir hayata dn
duunu ok iyi biliyordu. Kendisi de var gcyle bu alanda younlayor, hakikatin "teorik
desi" olan bu ilh mesaj, hakikatin pratii olan "model bir hayata" aktaryordu. Yani, a
yetler onda dirilerek hayata dnyordu. Bir bakma o, tpk Hz. sa gibi kelamn ta kendi
ordu. Hz. Aie bu durumu "Onun ahlk Kur'and" cmlesiyle veciz bir biimde ifade etmiti.
et o, Kur'n'n iki ayak zerine dorulmu biimine dnyordu. te bu yzden, Hitabn Ha
na yaplan her saldr Kur'an'a yaplm gibi deerlendiriliyordu. Bu ekilde, Kur'n' hay
ann da, hayat Kur'ansz brakmann da nne geilmi oluyordu.
Mrik Mekke toplumu, bandan beri atalara sadk kalmay, Kur'an mesajn ve onu hayata ta
Peygamber'i aalama unsuru olarak kullanmt. Mekkeliler bununla, Rasulllah'n atalar
e, dolaysyla atalarna sadakat gstermediini ima ediyorlard. (31.21; 5.104) Kur'an ise,
onlarn bu sahte "ataclklarnn" maskesini, byk atalar Hz. brahim'in dinine ihanet et
ni belgeleyerek dryordu.
Mekke egemenlerinin Hz. Peygamber'i aalamak iin kullandklar yntemlerden biri de muci
talep etmekti. Onlar bu yolla, onu mahcup etme peindeydiler. Bylece yalanlamalarna
gereke gstermi olacaklard. Fakat Kur'an, onlar bu konuda da mahcup ederek, mucize ist
eyen ca MUHAMMED
hiliyyenin bedev aklnn, Kur'an gibi ak bir mucizeyi gremediini sylyordu. Vahye gr
mucizesini fark edememenin en byk nede-ni, tabiat mucizesini okuyamamakt. Bu balamd
a, Mekkeliler'in aalama amal mucize taleplerine yle bir tahlille yaklamak mmkndr
Mrikler, yldz, zaman, ta ve tabiat cisimlerine tapan insanlar olarak tabiat st harik
delikler istediler. Onlar tabiat Allah'la insan arasnda arac olarak tasavvur ediyor
lard. Kur'an, onlarn karanlk dncelerini aydnla karmak iin tabiat ve kinat zer
:
1 Onlar yaratann onlar zerindeki mutlak hkimiyetini ve rububi-yetini fark edecekler
di.
2 Onlarn da aslnda hayran olunacak bir mucize olduunu grp ilave mucizeler talep etmek
ten vazgeeceklerdi.
3 Tabiatn dilini ve mesajn renip Allah'n insan mesajna yatkn hle geleceklerdi.
Btn bunlarn ardndan Kur'n', Rasul'n en byk mucizesi olan Kur'n' dnmelilerdi.
rini bildikleri gemi peygamberlerin mucizelerinden hi de geri kalr bir mucize deildi.
Ne var ki, gemi peygamberlere tabiat araclyla mucizeler verilmi, Son Eli'ye ise di
beyan araclyla bir mucize verilmiti. Sz sanatlarnn zirvede olduu, szn altn a
bundan daha byk bir mucize (: meydan okuma) dnlebilir mi? u hlde kinat/tabiat ve K
ellet asndan ayn adresi gstermektedirler: kinat ve tabiat Allah'n varlna ve birl
derken Kur'an hitab ise Hz. Peygamber'in nbvvetine ve risaletine dellet etmektedir.
Mekkeliler, Hz. Peygamber'i, nl Sakifli air meyye b. Ebi's-Salt'n ya da Varaka b. Nev
fel'in konumu gibi, kendi yaam biimlerine topyekn kar kmayp sadece eletirmek ve ke
ncn bireysel olarak yaamay semek konumuna raz edemediler. Eer bunu yapabilselerdi, o
kendi hline brakacaklar, belki de kimi rivayetlerde anlatld gibi dllendireceklerdi.
meyye b. Ebi's-Salt, bn Kuteybe'nin ve dier kaynaklarn iirinden aktard rneklere ba
k Allah'a tapan biri. Hatta her sorulduunda "Ben brahim'in dini zereyim" bile diyor
. iirlerinde Allah hakknda "bir", "tek, "evreni yneten", "hkmranlk makamnda bulunan"
tek yaratc", "varln tek ilh", "hkimiyetin tek sahibi" gibi ifadeleri kullanyor. Me
inanyor, Cebrail ve Mikil'den sz ediyor. Cennet onun dilinde "sonsuz nimetler diya
r", cehennem ise "ate okyanu-su"dur. Cahiliye iirinde otorite olan Asmai, onun iirin
in leitmotifinin "ahiret" olduunu syler. Tevrat ve ndileri anadillerinden okuduu syle
nen bu Arap entellektelinin hli, Mekkeliler'i rahatsz etmek yle dursun, ona fark edil
ebilir bir sayg bile duymaktadrlar.13
13. iirleri iin bkz. bn Kuteybe, e-i' ve'-uara, Daru'l-Ktbi'l-llmiyye, Beyrut 140
300-302.
,
;....,.
_
13

PRANTEZ t BiR KONU: AAILAMA

Demek ki tm problem, "misyondan" kaynaklanyordu. Mekke mrikleri, Hz. Peygamber'in kii
sel inancndan ok misyonundan rahatsz olmulard. Tm aalama abalar da onu misyonund
ak iindi.
Mekkeliler'in aalama teebbsleri her seferinde baarszlkla sonuland. Hz. Peygamber
, Mekkeliler'in hibir isnat ve iftiras glge dremedi. Bu kez fiil saldrnn areleri
baladlar. Manev olarak bitirebilselerdi, hi kukusuz byle bir ynteme teebbs etmeyec
. Fakat onlann Hz. Peygamber'in beer varln hedeflemi olmalar, dier yntemlerinin t
erini baarsz saym olmalaryla aklanabilirdi.
Bu, barda taran damlayd ve Hz. Peygamber, tpk Hz. Musa'nn Kur'an'da nakledilen isa
ir sra (gece yry) ile Mekke'den Medine'ye hicret edeceklerdi. Ne ki, onun misyonunu r
ddetmek iin bahane arayanlar, Medine'de de mevcuttu.
3 Medine tipi aalama rnekleri
Hz. Peygamber, Mekke'deki muhalefetten Medine'deki iktidar ortamna gemiti. Medine'd
e onu bekleyen mmin evrenin dnda bir de Yahudi evre vard. Medine Yahudileri, kbleni
'ten Mescid-i Ha-ram'a tahviline dek ilerindeki dmanl da vurmamaya aba gsterdiler
en yaklak on alt ay sonra gerekleen bu olay, ilerinde besledikleri nefreti da vurma
bir bahane tekil etti. Ama asl dnm noktas Bedir Sava idi. Mekke mrikleri ar bir
uraynca, Yahudiler en irkin propaganda yntemlerini kullanmaya baladlar.
lk aalama taktikleri kelimelerle oynama biiminde oldu. Dillerini muhataplar gerekte
dediklerini anlamasn diye eip bkerek "ittik ve reddettik!", "Dinle dinlenilmeyesi!" g
ibi laflar geveliyorlard. "Bize bak" anlamna gelen lin szcn, hem "ahmaklk" anlam
unet kkne nisbetle, hem de ayn harfini sylerken dillerini hafif krarak "obanmz" anl
elen ran biiminde telffuz ediyorlard. |4.46)14 Yine, Hz. Peygamber'e selm verirken T
ye "boyun devrilsin" diye evireceimiz bir ilen ifadesi kullanyorlard.15
Bu aalama rneklerine Ka'b b. Eref gibi airlerini de konuturarak yenilerini ekleyen Y
diler, yaptklarnn acsn tatmakta gecikmediler.
Onlardan cesaret alan fakat onlann dnda bir grup daha vard: kiyzller.
Mnafklarn Hz. Peygamber'i aalama gerekeleri, gerekten ikiyzlln belgesi niteli
r onu aalamak iin bula bula syleyecek sz olan herkesi sonuna kadar dinlemek gibi muh
bir erdemini bulmulard; ona kulak adn taktlar.
14. Hikayesi iin bkz. bn Hiam, es-Sire, 2/189.
15. Buhari, Edeb, 35, Mslim, Selam, 8, 10-12.
139
MUHAMMED
"Yine o (ikiyzller) arasnda, "O (her sz dinleyen) som bir 'ku-lak'tr" diyerek Peygamb
r'i rencide eden kimseler var. De ki: (yle ama), sizin iin hayrl bir kulaktr: O, Alla
h'a iman eder, mminlere ise gvenir; stelik iinizden imanda sebat edenler iin bir rahm
ettir. Allah'n El-isi'ni rencide edenlere gelince; onlar pek ac bir azap beklemekted
ir." (9.61)
Klasik tefsir, "kulak" ithamn "kendisine her sylenene inanr" eklinde yorumlamtr.16
i, ne ayetin i ve d balam ve ne de Kur'an bu anlamay dorulamaktadr. Rasulllah'a ka
talkl olanlarn ynelttii kulak itham, onun kendisine konuan herkesi sabrla "dinlemek
i teden beri iyi bilmen insan meziyetine ynelik bir ithamdr. Sz olan dinlemeyi bilme
vran, Kur'an tarafndan akll mminlerin zellii olarak anlm ve daha Mekkeli yllar
e keletirmitir: "Onlar ki, szn tamamn dinlerler, fakat en iyisine uyarlar!" (39.18)
Doaldr ki, kiinin konuann szne kulak kesilmesiyle, dinledii her eye inanmas ayr
Birincisi bir erdem, ikincisi ise bir zaaftr. Ayetin devamndaki "De ki: (yle ama,)
sizin iin hayrl bir kulaktr" aklamas, Hz. Peygamber'in bu davrann reddetmek yer
inanan insana olan gvenden kaynaklanan bir meziyet olduunu tasdik etmektedir. Bu akl
amay geersiz klmayan bir atf da, ithamn vahyin kayna hakknda ikiyzllerin gizli in
Onlarn vahyi "aslsz bir duyum", bir "halsinasyon ve sanr" olarak grdklerinin iaret
bilir. Zaten, yukardaki ayetle ayn surede yer alan 65. ayette, onlarn alay ettikler
i arasnda "Allah'n ayetleri" de saylmaktadr.
Huneyn Sava'nn ardndan, Hevazin ganimetlerinin datm gn, ona "Elbisemi brakn! Elb
dedirtinceye kadar elbisesini e-kitirenlerin bu davrann nereye yerletirmeli, bilemi
um. Ancak, ayn olayda Hz. Peygamber'e "Adil ol ey Muhammed!" diyen adama, ok iddetl
i bir tepki gstererek "Ben adil olmayaym da kim adil olsun?" dediini, ardndan "Allah
Musa'ya rahmet etsin. Kendisine bundan fazla eziyet edildii hlde yine de sabretti
" dediini, sahih rivayetler nakletmektedirler.17

4 Sahici talebe sahte arz: yalanc peygamberlik

Peygamberlik kurumu, Mekke Mrikleri ve Medine Yahudileri rneinde grld gibi, yalnz
umu ya da Hz. Peygamber'in peygamberliini inkr edenler tarafndan aalamaya muhatap olm
yordu. Ayn zamanda, peygamberlik kurumuna inanan kimseler de, bu yce kurumu aalayc t
ar taknabiliyorlard. Bu tr aalamann en ilgi ekici rneklerinden birini, vahiy aldk
eden kimseler oluturur.
16. Taberi, Tefsir, 9.61'in tefsiri.
17. Buhar, Fardu'l-Humus, 19.
140
PRANTEZ BR KONU: AAILAMA
Her vahiy aldn iddia eden, peygamber olduunu da iddia etmemitir. Fakat, ne kadar tevi
edilirse edilsin, vahiy alma iddias ayn zamanda peygamber olma iddiasnn rtl bir bi
r. Bu trler ierisinde, alaca tepkiden ekinerek vahiy aldn fakat peygamberlik iddia
nlerin, ciddye alnacak bir tarafnn olmad aktr.
Aslnda, vahiy alma iddias, bir tr misyon alma anlamna gelir. alnan, gerek peygamber
urumunun misyonudur. Bu tesbitin haklln anlamak iin peygamber taslaklarnn k zam
rtlarn iyi incelemek gerekir. Nerede byle bir peygamber tasla kmsa, orada ya Hz. P
r'in misyonuna ilikin bir boluk domu, ya da bizzat bu iddiayla kanlar tarafndan misy
snrlamasna gidilmitir. Yani, mslman dnyada kan her peygamber tasla, Hz. Peygambe
undan aldklaryla geinmeye almtr.
Hz. Peygamber'in misyonundan eksilttikleri ya da aldklaryla geinen ilk kiiler, kimisi
Hz. Peygamber'in daha salnda, kimisi de onun vefatnn ardndan ortaya kan peygamber
iasndaki kimselerdir. Bunlarn en nlleri, kendisine "Yemame'nin Rahman" ad verilen Ms
ime el-Hanefi, bir kadn olan Secah et-Temimiyye, Esved el-Ansi ve Tuleyha el-Esed
i'dir.
Asl ad bn Habib el-Hanefi (l. 12/633 m.) olan Mseylime'ye, "mslmanck" anlamna gele
daha Rasulllah'n hayatnda mslmanlar vermitir. Demek ki onu tekfir etmek ya da mslma
mak dnda, el-Hanefi'nin durumu belirginleinceye kadar, ara bir form olarak kullandlar
Mseylime adn. Hz. Peygamber'in, o ve ayn iddiayla kan Esved Ansi hakknda yle buyu
ayet edilir: "Ryamda, dnyann hazineleri bana getirildi. Avcuma iki altn bilezik kond
u. Onlar gzmde byttm. (Bir rivayette "beni tedirgin etti") "Onlara fle" diye vahyolu
. fledim, gittiler. Bunu, iki yalancnn kacana yordum." Haberin ravisi Abdullah b. Ab
dedi ki: "Onlardan biri Firuz'un Yemen'de ldrd (Esved) el-Ansi, dieri Mseylime'dir.
Hz. Peygamber, Mseylime ile Medine'de karlatnda, ona "Sen ryamda grdm kiisin"
Mseylime, liderlik ve kavimciliini sahte peygamber elbisesi altna saklayarak kmt. K
kavmine diyordu ki: "Ey Hanifoullar! Allah, Kurey'i peygamberlie sizden daha lyk kl
opraklarnz onlarnkinden daha geni, saynz onlarn saysndan fazla. Cebrail sizin arka
nlarnkine indii gibi iniyor."
Bundan da anlalaca gibi Mseylime, Hz. Peygamber'in peygamberlii de dahil hibir iman
sn inkr etmiyordu. O, Hz. Peygamber'in otoritesini reddediyor ve dinde birtakm 'refo
rmlar' yapyordu. Kendi top18. Buhari, Sahih, Ta'br, 95.38, 6/2579. Esved el-Ansi'nin olu Umeyr Buhari'nin ra
vileri arasnda yer aldna gre, babas olunu dahi kendisine inandramam olsa gerektir
hih, 3/1069 Buhari'nin bir baka rivayetinde bu isimleri bizzat Hz. Peygamber verm
ektedir: Age, Megazi 67.66, 4/1591
141
MUHAMMED
lumuna arab ve zinay hell klyordu.20 Oruta hatr saylr bir indirime giderek, oruc
geceyle snrlandrmt. Mescidlerinde ibadet ediliyor, taraftarlar kendisine geldiini i
ettii seili szleri okuyorlard. Bunlardan ilgin rnekler kaynaklarda yer almtr.
Hz. Ebu Bekir, Hanife oullarna ba edirdiinde, onlardan "Msley-lime'nin Kur'an'ndan"
yler okumalarm istedi. Onlar okudular: "Fil. yle ya, sen filin ne olduunu nereden b
ileceksin! Onun uzun bir hortumu var!" u rnek daha ilgin: "Siz ey iki kurbaann kz ku
lar! Suyunuz temizlendi. Suyu kirletemezsin, ieni engelleyemezsin. Ban suda, kuyruun
amurda. Topran yars bizim, yars Kurey'in. Ama Kurey saldrgan bir toplum." te b
"Ekini ekenlere, rn bienlere, daneyi savuranlara, un tenlere, ekmek piirenlere, tir
panlara, donmuunu da erimiini de silip sprenlere yemin olsun. Ync bedevilere ve sizde
nceki medenlere stn klndnz. Arkadanz koruyun. Yardm dileyeni barndrn. ste
Temim kabilesinden Secah isimli bir kadn da kendisine vahiy geldiini iddia ediyord
u. Mseylime'ye rakip kmt. Mseylime, mslmanlara kar savaa hazrlanrken bir de S

edii iin ona buluma teklif etti. Taberi, bu bulumann ayrntlarn nakleder. Mseylime
nun iin kurdurttuu grkemli bir adrda arlad. Onu peygamberlik iddiasndan vazgeirme
di yapt: "Topran yars bizim, dier yars Kurey'in idi, ama eer sen bu iten vazgee
ana Kurey'in payna den yary verir."
lgin olan, birbirlerine gelen 'vahyi' renmek istemeleriydi. "Mseylime Secah'a "Sana n
vahyediliyor?" diye sordu. Kadn, "Kadnlar nce balar m? Sen syle bakalm sana ne vahy
nduunu?" dedi. Mseylime u cevab verdi: "Baksana Rabbine, hamile kadna ne yapt? Vahic
urularn peinden ylan gibi akan canl bir varlk kard." Secah "Ee, daha ne olmu?" de
ki: "Bana yle vahyolundu: Allah kadnlar bek bek yaratt / Erkekleri onlara e yapt /
bir ey geiririz / Dilediimiz zaman da ekip karrz / Bizim iin yavru imal ederler"
edi ki: "Senin peygamber olduuna ehadet ederim!" Mseylime: "Benimle evlenir misin?
Bylece, senin ve benim kavmim sayesinde Araplar' yemi olurum!" dedi." Taberi bu hiky
enin sonunda Mseylime'nin 'mmetine' u talimat verdiini nakleder: "Allah'n elisi bn
-Mseylime-, size Muhammed'in getirdiklerinden ikisini ykledi: Yats namaz ve sabah n
a-maz."22
Tuleyha el-Esedi de kendisine vahiy geldiini iddia ediyordu. Yeeni Habbal' Hz. Peyg
amber'e gndererek kendisine Zunnun isimli bir melein vahiy getirdiini iddia etmiti.2
3 Tuleyha'ya geldii iddia edilen vahiyden ite bir rnek: "Gvercin, kumru ve gmen kuu
topraa ait20. Taberi, Tarih, 2/281-282.
21. bn Kesir, el-Bidaye, 6/331.
22. Taberi, Tarih, 2/270-271.
23. Age., 2/225.
i
;
PRANTEZ It BiR KONU: AAILAMA
tir. Sizden yllarca nce kendilerini tutacak. Meleimiz Irak ve Suriye'ye varacak," slm
ordusuyla savaa girmeden hemen nce, taraftarlarna kendisine son gelen 'vahyi' yle ha
ber veriyordu: "Bana, tutacak yeri olan bir deirmen ta yapmanz emredildi; Allah, ata
ca eyi oraya atacak!"24 bnu'1-Esir, Tuleyha'nm Hz. Peygamber'in kld namazda yapt
e haber verir: "Onlara, namazda secdeyi terk etmelerini emreder ve yle derdi: "All
ah yznz topraa srmenize, arkanz dikmenize deer vermez. Allah' zikredin, ona ayakt
edin."25
Aslen Yemenli, Mezhic Kabilesi'nin Ans oymana mensup olan Esved el-Ansi (l. 10 h.)
ise, teden beri bir khin-air olarak bilinirdi. ou khin-air gibi o da sihir kimyasyl
ileniyordu. Onun vahiy aldn iddia edip ortaya kmas da Hz. Peygamber daha hayattayken
ku bulmutur. Esved el-Ansi de, peygamberlik iddiasnda bulunan dierleri gibi iman es
aslarna deil, er' hkmlere ynelik dzenlemelere gidiyordu. ki kz kardein ayn anda
da birlemesini yasaklayan Kur'an hkmn (4.23) geersiz iln ediyordu.26
Vahiy aldklarn iddia eden bu insanlarn tmnde birtakm ortak zellikler gryoruz:
a. Hibiri de Allah' inkra ya da irke armyorlar.
b. Rasulllah'n peygamberliini reddettiklerine dair herhangi bir habere rastlamyoruz.
c. Hibiri imanla ilgili bir esas reddetmiyor, bir baka akideye armyor.
d. Hepsi de, kendilerine vahiy geldii iddiasyla kyorlar ve er' hkmlerde deiiklik
zetle onlar, yepyeni bir tezle kmak yerine, son peygamber ve onun tebli ettii son vah
yin kopyas olmak iin rpnmlard. Fakat bunu da beceremedikleri, yukarda verdiimiz
grlmektedir.
ndirgemeci peygamber tasavvuru blmnde bir parantez ii konu olarak yer alan "aalama"
urada son noktay koyarken, yine ana konumuz olan indirgemecilie dnyor ve peygamberli
k kurumuna ynelik irfan ve burhan bilgi sistemlerinin indirgemeci yaklamlarna ksaca g
atmak istiyoruz.
;
24. Age., 2/264.
25. tbnu'1-Esir, el-Kamil, 2/232.
26. ibn Kesir, Tefsir, 1/472.
143
C. RFANI VE BRHAN NDRGEMECLK
l Hermetik kkenli irfan indirgeme
slm irfann besleyen ana damarlardan biri olan Hermetik retinin kayna Eski Msr'a d
ta kimi mslman bilginler, Hermetik irfan retisinin adna nisbet edildii Hermes'in dri
eygamber olduunu iddia etmilerdir.

Hermetik irfan retisi, sezgici, kendine has bir varlk felsefesi olan, varln tamamn
te, hava ve toprak gibi drt unsura indirgeyen mutlak akn bir Tanr inancna sahiptir. H
rmetizm'in Tanrs, "her eyin babas, hayat ve nur olan akl"dr. O, Hermes'e "Nur benim,
ani senin ilhn olan akldr" der. Zatn sevdii iin "kendisine benzeyen" insan yaratm
a getirdii olunun kendisine benzeyen gzelliine hayran kalr. Gerekte Allah olunda ken
suretini sevmitir. Btn yaratklarn onun hizmetine verir."
Yukarda zetini yaptm Hermetik metnin 26. pasaj konumuzla dorudan ilintili olduu ii
nn Tanr'da fena buluunu anlatan u satrlar nakletmemiz gerekir: "O da, dier kuvvetler
bi olduu iin sekizinci gk zerine yerleerek, Baba Tanr'y yumuak bir sesle tebih ede
uvvetleri duyar. O zaman hepsi birden ilerini bu kuvvetlere havale ederek mkemmel
bir nizam iinde Baba'ya doru ykselip, bu kuvvetlerin ayns olurla ve Yce Tanr'yla bi
er. nk bu, irfana sahip insanlann mutlu sonudur. Bu son onlarn da tanr hline gelmesid
r. imdi ne bekliyorsun artk? Benden btn yolu rendiine gre, hidayete ehil olanlara y
ermeye balamayacak msn? Belki tanr senin araclnla tm beeriyyeti kurtarr!"27
Hermetik irfann bir baka versiyonu olan Sablikteki peygamberlik anlay da buna yaknd
istani'den yaptmz u alnt bunun gstergesidir:
"Bize den, nefislerimizi insan doasnda bulunan ehvetlerin pisliinden arndrmak, ahl
e gazap glerinden temizlemek ve sonuta bu yolla ruhanlerle aramzda bir balantnn olu
maktr. te o zaman ihtiyalarmz onlardan ister, durumumuzu onlara arz edebilir, btn
de onlara bavurabiliriz. Onlar da bizim ve onlarn yaratcs, bizim ve onlarn rzk vere
zdinde bizim iin efaatte bulunurlar. Bu arnma ve ycelmeyi, ancak kendi abamz ve riyaz
-tnzla elde edebiliriz. ehvetimizin alaltc etkisinden nefsimizi temizleyebilmek ve a
bilmek iin ruhanilerden yardm isteriz. Yardm istemek, tazarru ve niyaz ile onlara d
ua etmek, onlar iin kurban kesmek ve adak sunmak, buhur yakmak ve bu uurda tm gcmz h
amak27. Hermetik irfan retisinin zn btnyle yanstan 32 paragrafhk bu metnin tamam iin
id Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, 343-350.
144
1RFAN VE BURHANI NDRGEMEClLK
tr. Bu ekilde, nefislerimize bir yetenek kazandrm oluruz,- stelik aracsz olarak. Ha
izimle kendisine vahiy geldiini iddia eden ayn konuma gelmi olur."28
Zahir-batn ikiciliine dayal bu reti hicr 2. yzyldan itibaren slm tasavvufuyla kar
yer yer onun yerini almaya balad. i-Batn irfann ana damarn oluturarak hvan- Sa
iden retildi. hvan- Safa batmliinde zahir ve batn kavramlar, yerini eriat ve hakika
kt.29 Hermetik irfan retisi eyh Ebu Medyen, bn Arabi, Ab-dlkerim el-Cl izgisiyle S
da tand.
Hermetik irfan retisinin konumuzla ilgisine gelince:
Hermetik metinden yukarda yaptmz alntdan da anlalaca gibi, Hermetik irfan reti
, ilh bir seimin sonucu deil de, nefis terbiyesi ve ruh tezkiyesi ile kazanlacak bir
mertebe, yaanacak bir "mahede" olarak grmektedir. ehristani'den naklettiimiz Sabiiliilikin metin de ayn sonuca varmaktadr. Hatta ehristani, yukardaki metnin hemen arkasn
an, Sabilerin peygamber anlayn, onlarn azndan yle aktarr: "Peygamlerler de, tr
ttirler. Fizik adan bize benzemektedirler. Madd alanda bizimle ortak, bizim yedikler
imizden yiyen, bizim itiklerimizden ien, fizyonomik adan payda olduumuz, bizim gibi
nsanlardr. u hlde, biz onlara neden itaat edecekmiiz? Bizim onlara balanmamz zorunlu
n hangi zellikleri vardr?"30
Anlalyor ki, kadim irfanclk, peygamberleri fazla beer ve dnyal bulmakta, dolaysy
mann gerekliliine inanmamaktadr. Onlar, Allahla (yce ilh) kendi aralarnda vesile olac
k ruhanleri, peygamberlere tercih etmektedirler.
Hermetik irfann bir ekilde irfaniyyenin mslman temsilcilerini l de etkiledii sylemit
Bunun en ak ifadesini, Hermetik irfann slm ! kltrndeki en nl temsilcilerinden bi
tp limi Ebu Bekir b. Zekeriyya er-Razi'de (l. 313/925 m.) gryoruz. Razi'nin peygambe
rlii inkr, yaygn olarak sanld gibi, aklc ve maddeci mantkla yaplm bir inkr d
sin bu makama ruhsal arnma yoluyla ulaaca dncesine dayanyordu ve bu dnce, Hermet
amberlie bakyla aynyd. Cbiri, bu gerei yle vurgular: "Evet Razi, nbvveti inkr
nkrnda salt rasyonalist bir materyalizmden deil, maneviyat irfaniyyeden hareket etmit
r."31
\ ehristani, el-Milel, 2/6-7.
1 Bkz. Resail-i Ihvanu's-Safa, 4 cilt, Dam Sadr, Beyrut ty. _ 30. ehristani, Agy.
il. Cbiri, Arap-lslam Aklnn Oluumu, s. 205. Razi'yi su katlmam bir rasyonalist olara

asvir eden bir makale iin bkz. Abdurrahman Bedevi, Muhammed b. Zekeriyya er-Razi/
tslm Dnce Tarihi, 2/49.
.
145
Aslnda, tarih boyunca grlen hemen tm yalanc peygamberlerin Hermetik irfan ekolne mens
p olmalar hi de garip deildir. E'ar'nin nakline gre bu zmreden olan Muire b. Sa'd (
h.), kendisinin peygamber olduunu, esasnda Yahudi Kabbalizmine ait bir klt olan is
m-i Azam bildiini, Allah'n nurdan bir erkek olup, kalbinden hikmet ve f-yuzat fkrd
tmitir.32
Hattabiyye ad verilen frkaya mensup liderlerden biri olan Bezi b. Musa, kendi peyga
mberliini savunmakla kalmayp, kalbe gelen her hissi vahiy kabul eder. Her mmine vah
yedildiini iddia eder. Bunun, her mminin peygamber olduunu sylemekten fark yoktur.33
Son yzyllarda i dnyadan kan yalanc peygamber ranl Bahaullah, Snn dnyadan kan
ndistanl Ahmet Kadyani ve gnmzde peygamber olduunu iddia edenler, hep irfanc izgini
subu olularyla dikkati ekmektedirler.
2 bn Arabi ve Hermetik irfan okulunun peygamber tasavvuru
Endls'teki Pisagorcu Hermetik irfan okulunun hocalar elinde yetimi olan bn Arabi'nin
Kalbim vasta olmakszn Rabbimden haber verdi ki"34 derken kasdettii "vasta" elbette Pe
ygamber idi. nk, ancak peygamberler Allah'tan vahiy alrlar ve ancak onlar Allah'n kel
1 na araclk ederlerdi. Peygamber gibi bir arac olmadan Allah'tan haber alnabileceini
ima eden bn Arabi'nin, kyametin zamanm haber vermek gibi ngrlerde bulunmasnn temeli
e bu dnce yatar:
"inde bulunduumuz zamandan fecrin, kyametin, hair ve nerin j ve diriliin balamasna
olan zaman kaplayan bu mmet, son te birlik dnemine ulat zaman Hak tecelli eder ki,
izim devremiz- i dir. Bu tecelliyle Allah, rivayetlerin lfzlarnn veremedii bilgi, mar
ifet j ve srlar kalplere ilka eder. nk Allah bunlar maddesiz, mcerret manalar olarak
rmitir."35
Bu kehanetin doru kmas durumunda en ge drt asr nce bu vadenin gelmesi gerekirdi.
ygamberle balatt kyametini son dilimlik srecinin nc ve son dilimini bn Arabi'
yzyl oluturuyorsa, hicr 15. yzyl yaayan bizlerin, kendisinden nce geen tm zaman
zla bir sredir varlmz srdr- j mekte olduumuz bir gerektir. Kyametin vaktini habe
tr kehanetlerin "Onun bilgisi yalnzca Allah katndadr" (33.188) diyen, bizzat j Hz. P
eygamber'e "Sen nerede, onun vaktini bilmek nerede?" diyen vahiy-, le de taban t
abana ztlk oluturduu aktr.
Cabiri, bn Arabi'nin Hermetik irfana dayal nbvvet tasavvurunu! u satrlarla zetler: "
, Kur'n'n en kmil anlamn elde edebil-j
32. E'ari, Makalatu'l-slamiyyin, 6-7.
33. Age., s. 12.
34. tbn Arabi, Ftuhat- Mekkiyye, 3/94.
35. Age., 3/188.
146
RFANI VE BURHANI NDRGEMECLlK
inek iin kendisim Hz. Muhammed'in yerine koymasn ve Kur'n'la ilikisini Hz. Peygamber'
e nazil olan ve onun da kavminin lisan vastasyla insanlara tebli ettii bir vahiy olma
syla snrl tutmamasn tavsiye et-mektedir."36
Aslnda bn Arabi'nin bu tavsiyesi, "Kur'n' sana nazil oluyormu gibi oku ve anla!" tavs
iyesiyle mutabakat arzetmekte ve vahyi anlamann en salkl yntemini de gstermektedir. F
kat, bn Arabi'nin bu tavsiyeyi yapt balam37 onun sadece Kur'n' anlama deil, ayn za
eygamberlik kurumuna bakn da ele veren bir balamdr ve bu szler bu balamla birlikte
ndirilince i farkl bir mecraya kaymaktadr.
eyh bn Arabi'nin Fusus'unda tezinin tam aksini syleyen bir hadise38 dayanarak yapt ta
lil, onun peygamberlik kurumuna bakn da yanstmaktadr. eyh, Hz. Peygamber'e atfedilen
aberi nce nakleder: "Peygamberlik kerpilerden rl bir duvara benzer. O duvarn yapm t
anm, sadece bir tek kerpilik bo yer kalmtr. te ben o boluu dolduracak olan kerpi
sonra ne nebi ne de rasul vardr." bn Arabi'nin bu hadiste ifade edilen ierie kk bir
iraz vardr: O, duvardaki boluun Hz. Peygamber'in syledii gibi tek kerpilik deil iki
ilik olduunu dnmektedir. Daha da ileri giderek, ayrnt verir: Kerpilerden biri altn
gmtr. eyh'e gre Hz. Peygamber, bu iki kerpiten hatemu'l-enbiyay (peygamberlerin son
unu) temsil eden "gm" kerpici grm, fakat hatemu'l-evliyay (velilerin sonuncusunu) te
l eden "altn" kerpici grememitir. Oysa ona gre, bu ikisi birden yerini bulmadka, peyg
mberlik duvar asla tamamlanm olmayacaktr.

bn Arabi'den aktardmz bu rneklerin ardndan, onun kendine zg bir peygamberlik anlay

lduu sanrm anlalmtr. Ona gre peygamberlik ikiye ayrlr: Velayetten ibaret olan n
saletten ibaret olan ter nbvvet. Onun bu ayrmdan amac, risaleti nce nbvvet sonra
ine ina etmek ve dahas, velayetin her durumda devamlln isbatlamaktr. te iddias:
lie sahiptir, ayrca sreklidir ve asla zeval bulmaz. Derecelerinden ikisi nbvvet ve ri
salettir. Kimileri buna ularken kimileri buna ulaamaz. Gnmzde ise (teri) nbvvet d
ulalamaz. nk o kap kapaldr. Velayet ise dnyada da hirette de ortadan kalkmaz. Ge
l) nbvveti, gerek zel nbvveti ve gerekse nbvvetten yoksun olanyla velayetin hkm,
ir, Zahir, Batndr. Veli, Allah'n isimlerinden-dir. Fakat nebi veya rasul diye bir i
smi yoktur."40 Bu teorisinin ardndan unu demeyi ihmal etmez: "Allah'n byk kullar, ken
i zamanlarnda nbvvet devrine nisbetle nebiler mesabesinde olmaktadr."
36. M. Abid el-Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, s. 389.
37. Bkz. Ftuhat, 4/427.
38. Bkz. bn Hibban, 14/315; Buhari, Menakb 65.16, 3/1300.
39. bn Arabi, Fususu'l-Hikem, 1/63.
40. Ftuhat, 3/101.
.
MUHAMMED
ada bir slm felsefecisinin bn Arabi'nin nbvvet dncesi hakkndaki gr udur: "
ayet gibi bir kazanm olduudur. nk velayet, yani "asl" devam ettii srece, almayla
rken, o asla tbi olan fer'in de byle olmas uygundur."41 Yine ayn isme ait bir baka te
sbit: "Sadece bu kadar da deil! Allah'n Hz. Muhammed'in maz-harn kendisine tahsis et
tii bu veli, Cebrail'den vahiy alr, bizzat Hz. Muhammed gibi eriat Cebrail'den renir.
Bu veli, Peygamber'in hadisini dorudan ve isnada ihtiya duymadan kendisinden tashi
h edebilir."42
Hermetik irfanla felsefe-burhan arasnda bir uzlama arayan Fara-bi'nin peygamberlik
dncesini, Cabiri'nin onun Risale fi'l-Akl adl eserinden alntlad u satrlarda bul
Nazar akl Farabi'ye gre mertebeye ayrlr: l Heyulam akl: "Potansiyel (bilkuvve) ak
enilir. 2 Bilfiil akl: Potansiyel akln eyadan birtakm formlar karmas sonucu kinetiz
u eklidir. 3 Mstefad akl: Kendisi araclyla bilginin eyadan soyutlama yntemiyle el
bilfiil akldr. Bu insan aklnn ulaabilecei en yksek mertebedir. Farabi der ki: "Bu m
ebede artk bu aklla faal akl arasnda hibir engel kalmaz ve bu akl, makulleri faal ak
n dorudan alabilecek hle gelir... Bu mertebe, filozofun mertebesi olup peygamberin
mertebesine denk, hatta daha yksektir. nk filozof faal akldan hakikatleri kendi akly
a alrken, peygamber bu hakikatleri muhayyilesi (hayal gc) araclyla alr: an yce A
faal akl araclyla vahyeder..."43
Aristo'nun en byk sarihi olduu iin Muallim-i Sani diye adlandrlan Farabi, entellekte
ay ahlkn ve hayatn zerine kararak byle bit yargya varyor. Eer byle olmam olsa
ar, kleci bir toplum olan ve zalimlerin mazlumlarn omuzlar zerine ina ettikleri Atina
da, nce zulme kar karlard. Ne ki tarih, Yunan filozoflarnn, Atina'da hkim olan zul
daletsizlie kar sava verdiklerine dair hibir ey nakletmemektedir. Sosyal smr kurba
si Yunan filozoflarnn kulana hi gelmemitir. Aksine onlar, mevcut hayat bir "veri" ka
ederek onu merulatrma yoluna gitmilerdir. Ef-latun'un, Devlet'ine "kle snY'n tabi
u olarak kabul etmesi ve onlar ebediyyen klelie mahkm eden bir toplum projesi tasavv
ur etmesi, bunun sonucudur.
Oysa her peygamber, biri akidev dieri sosyal olmak zere, iki amac gerekletirmek iin
mitir: Akidev ama tevhid, sosyal ama adalettir. Felsefe, doas gerei hayat deitirm
ayamaz. nk, hayat deitirmek iin hayat ortaya koymak, hayat feda edebilmeyi gze
. Oysaki felsefe "akl bir etkinliktir" ve kimse bir bilgi problemini zmek iin hayatn
eda etmez. Hayatm feda edenler, "inandklar" iin feda ederler. te bunun iin filozofla
eil, peygamberlerin havarileri/sahabileri vardr.
41. Cabiri, Arap-lslam Kltrnn Akl "Yaps, s. 459.
42. Age, s. 461.
43. Bkz. Cabiri, Aap-hlam Kltrnn Ak Yaps, 564.
148
tRFAN VE BURHANI iNDRGEMECtLK
3 Pozitivist ve rasyonalist peygamber tasavvuru
l
Yukarda, Hermetik irfann peygamber tasavvurunu zetlemeye altk. Genelde dnce tarih
metik irfann tam karsna maddeci ve aklc felsefeyi koyarlar. Fakat biz burada btn bi

sefe tarihinin peygamberlie bakn ele almay amalamyoruz. Buna ne birikimimiz yeter,
konumuzun snrlar izin verir. Biz sadece bir rnek olmas bakmndan, Hz. Peygamber'in p
amberliini kabul ettiini aka ifade eden44 ve doubilimciler ierisinde 'drst ve yans
ryantalist olarak nlenen W. Montgomery Watt'm, Rasulllah'n ahsnda peygamberlik kurumu
na bakn vermekle yetineceiz:
"Baz modern batl limlerin, Peygamber tarafndan yaanlan hangi vahiy ekli olursa olsu
. Muhammed'in ald mesajlarn aslnda (Jungyen anlamyla) onun bilinaltndan -ksmen ki
naltndan, ksmen kollektif bilinaltndan- geldii grn savunduklar burada zikredilm
bu, Kur'n'n ounlukla Cebrail tarafndan Allah'tan Hz. Muhammed'e getirildii eklindek
tandart slm grten tamamyla farkl gibi grnmektedir. Oysa fark, belki de grnd
n konular anlatlrken kullanlan dil, bir temsil dili (picture-language) ya da 'ikonik
' dil olarak da ifade edilmektedir. kon, boyutlu bir nesnenin iki boyutlu suretidi
r. Yani, tam ve eksiksiz bir tasvir olmad bilinen eydir ve sadece nesneleri hatra get
irir..."45
Yukarda vahyi anlama abas ierisine giren yazarn kafa yapsn ait olduu pozitivist ve
alist kltr biimlendirmitir. te bu nedenle, "inandn" syledii Hz. Muhammed'in pey
ng'un "bilinalt" teorisine uyarlamaya kalknca, konunun nasl iinden klmaz bir hl
n gryoruz:
"Bilinalt kavram, Jungyen biimi ile snrlanm olsa bile, hl biraz belirsizdir ve ge
ya grnde oturmu bir yere henz sahip olamamtr. Bu kavram, kiinin yaamnda onu ile
bir dinamizm veya yaam enerjisini ieriyor grnmekle birlikte, bu ayn zamanda kiinin d
olan bir eydir. 'Bilinalt' kelimesinin kendisi de bireyin vukufiyetinin tesinde olma
sna ramen, bir temsil dilidir (picture-language) ve insan bilinci ve zeks gibi eyleri
artrr. Jung bireysel ve kollektif bilinaltn birbirinden ayrmaktadr. Kollektif b
in ait olduu toplum ve kltrle paylat eydi. Eer vahyedilen mesajn bu bilinaltnda
rsek bu bize onun niha kayna konusunda ok az ey anlatacaktr. Ancak bir dereceye kadar
bu, alc ve onun ait olduu dnce dnyasna mesajn nasl adapte edildiini aklar. n
uran bireylerin hepsinde ortaktr. Hristiyanlar, "Ruhu'l-Kuds (Allah'n tezahr) anlay
O'nun bireylerin iinde ve onlar araclyla hareket ettiine inanrlar...."46
44. "Hz. Muhammed'in gerekten bir peygamber olduuna inanyor ve biz hristiyanlarm,
"Onlar meyvelerinden tanrsn" (Matta, 7.20) anlamndaki Hristiyan prensibi gereince bun
kabul etmeleri gerektiini dnyorum."
45. Watt, Hz. Muhtmmed'in Mekke'si, s. 120-121.
46. Age, s. 121.
149
MUHAMMED
Bu satrlar, vahiy gibi mahiyeti bizce mehul olan ve sadece imann konusu olabilecek
gayb bir hakikati, psikolojinin beer ve sekler diline indirgemekle, modern batnn indi
gemeci aklna tipik bir rneklik tekil etmektedir. Zaten yazarn tkand nokta da buras
k "iman" gibi bir n bilgiyle tannacak olan bir olguyu, bylesine pozitivist bir nyargy
la tanmlamaya kalkmak, elbette yanl sonular verecektir. Bu yanl kendisi de grm
larla dzeltmeye alr fakat ta-biki dzeltemez,- nk k noktas yanltr ve istika
malldr:
"Hz. Muhammed'e vahyedilen mesajlarn ona bilinaltndan geldiini sylemek, bu mesajlarn
llah'tan gelmedii anlamna gelmez,- nk Allah, yaratlan varlklar (melekler, erkekler,
lar) vastasyla mesajn iletebilecei gibi, yine yaratlm bir insanolunun bireysel vey
ktif bilinalt vastasyla da mesajn iletebilir... Her halkrda tecrbe olunan vahiy 'k
i' bizatihi bir sahihlik garantisi deildir; nk ilk etapta Hz. Muhammed 'eytan ayetler
inin' hak olduunu dnd. Oysa, onlarn 'meyveleridir' nihai sahihlik kriteri."47
Tpk Fransz oryantalist Regis Blachere ve dier meslektalar gibi, vahyin tabiatn ak
ken sz dndrp dolatrp 'eytan ayetleri'ne getiren Watt, en sonunda, modern bat aa
iin onlarca insann katliyle sonulanan olaylarn sorumlusu Selman Rti ile ayn gzede
: "eytan ayetleri" masal, ya da bir baka ifadeyle "rivayet istismarcl"...
Peygamberlik kurumunu ve Hz. Peygamber'i aalamann en irkin ve iren rneini sergiley
an Rdi, slm rivayet geleneinin atmaya kyamayarak bugne kadar tad uyduruk bir ri
rak slm' vurmaya alan mazoist akln tipik bir rneidir. Rdi, Necm Sure-si'nde yer
ayetlerle ilgili bir rivayeti kendisine dayanak edinerek, Hz. Peygamber'in ahsnda
peygamberlik kurumunu, yazd The Satanic Verses adl romanla aalamaya kalkar.48 Yapla
sonularn doru bir okumaya tbi tutarsak, Salman Rdi'nin, edebiyat klna girmi
atr olduunu dnmekten kendimizi alkoyamayz.

Sz konusu rivayete gre, Hz. Peygamber Necm Suresi indikten sonra onu Kabe'de mrikler
in de bulunduu bir ortamda okur. "And olsun o, Rabbinin en byk ayetlerinden bir ksmn
d. Lat, Uzza ve ncleri olan tekinin, Menafin ne olduunu syler misin?" (53.18-20) ay
ine gelince, eytan Hz. Peygamber'in diline gayr- ihtiyar bir sz ilitirdi: "te bunlar
turnalardr. Onlarn efaati umulur!" Kurey bunu duyunca e vindi. Secde edince, kendisi
yle beraber hem mminler, hem de mrikler secde etti... Sonra insanlar dald. Habeistan
ki mslmanlara Ku rey'in mslman olduu haberi ulat. Oradakilerin bir ksm dnd, bir
47. Age., s. 122. Ayn konuda Regis Blachere'in benzer yorumu iin bk. TDVA, Blachere
md.
48. Salman Rushdie, The Satanic Verses, Viking, I. Title, USA, 1988.
49. Taberi, Tarih, 1/551; el-Makdisi, el-Ehadisu'1-Muhtara, 10/89; bn Sa'd, Tabak
at, 1/205.
bn Kesir'in "Sahih hibir senedini grmedim" dedii eletirisi iin bkz. Tefsir, 3/230.
150
slm kltrnn rivayetin otoritesi karsnda gsterdii zaafa Bi-inci Blm''de deinmi
o zaaf sayesinde kuaktan 'kuaa aktarlma 'ansn' yakalayabilmi aslsz bir haber.
1 Necm Suresi, vahiy tarafndan Kurey tanrlarnn ilk ele alnd suredir. Mekkeliler'in
ygamber ve mminlere aka dmanlnn, vahyin onlarn tanrlarna saldrmasyla birlikt
r. Mekkeli mriklerin ar saldrs olmadan, ok sayda mminin Habeistan'a g etmesi
yacana gre, bu sure Habeistan hicretinden nce inmi olmak durumundadr.
2 Hz. Peygamber, edatlar, kafiye ve ieriinden bir btn olduu an-i lalan surenin en so
daki secde emreden ayete geldiinde secde etmi-! tir. Oysaki, rivayete gre, Hz. Peyg
amber surenin balarnda bulunan 19. t ayetin ardndan secde etmi, mrikler de onu takibe
secde etmi grn-: mektedir. Tek bana bu eliki bu rivayeti pe atmaya yeterlidir.
3 Mrikler, Kur'n'n "salat" adn verdii, kendilerince bir "ibadet" f ve "dua" eklini
am olsalar da, ibadetleri srasnda secde etmedikleri bilinen tarih bir gerektir. Hatta
onlar, Hz. Peygamber'in "saltnda" gzlemledikleri secde ile alay edip "Allah bizden,
kaba etlerimizi havaya dikmemizi istemez" mealinde eyler sylyorlard.50
50. Peygamberlik iddiasyla kan Tuleyha el-Esedi ile ilgili lbnu'1-Esir u bilgiyi ver
ir: "Onlara, namazda secde etmeyi terk etmelerini emreder, yle derdi: Allah yznz topr
srmenize, kabalarnz dikmenize deer vermez. Allah' ann, ona ayakta ibadet edin." elil, 2/232.
151
D. YAYGIN BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
l Kur'n'n Peygamber'e ykledii misyon
Mslmanlar, Hz. Peygamber'in Kur'n' nasl okuduu, anlad ve hayata aktardna, tarih
tfetmilerdir. nk Peygamber, Kur'an tarafndan rnek gsterilmi ve izlenmesi talimat v
r.
Nasl ki dinin teorik kayna Kur'an ise, pratik kayna da Hz. Peygamberdir. Bu ikisini b
irbirinden ayrmak, hakikat ile hayat birbirinden ayrmaktr. Bunlar, Allah'n birletiril
esini emrettikleri arasnda ilk srada yer alrlar.
"Onlar ki, (ftrat) szlemesinden sonra Allah'n (ald) sz bozarlar, Allah'n birleti
mrettiini birbirinden ayrp koparrlar ve yeryzn fesada verirler. te bunlardr hsra
!" (2.27)
Ayette geen "Allah'n birletirilmesini emrettiini birbirinden ay rp koparrlar" cmles
ndan sonra gelen "yeryzn fesada verirler" cmleciinden bamsz yorumlanamaz. Birbirind
p kopartld-nda insann i ve d barn hem bireysel hem de toplumsal alanda bozan e
ilir?
Bunlar insan-Allah, akl-vahiy, dnya-ahiret arasndaki iliki eklinde sralanabilir. Faka
, Allah'n birletirilmesini, ayrp koparlmamasm emrettikleri listesinde mutlaka bulunma
gereken vahiy-peygamber ilikisidir. Peygamberle vahiy arasndaki zel balanty grmezden
lip Peygambersiz bir mesaj alglamas da bu ayetin kapsamnda deerlendirilmelidir. Peyg
amber ilhi mesaj hayata dntren ilk muhataptr. Mesaj hayata dntren ilk muhatapla
dnzda, aslnda mesaj hayata balayan ana damar koparm olursunuz. nk mesaj hayat
r Peygamberdir. O damarn kesilmesi, tam anlamyla bir inan kaosuna, ayetin ifadesiyl
e fesada yol aar. Bu fesat, birlik, dirlik, gvenlik, hrriyet ve huzurun kayna olan di
n, ayrlk, a-tma, huzursuzluk ve kaosun kayna hline getirir.
Hz. Peygamber'in iletme de dahil mesaj okuma (ikra') ve aklama (beyan) misyonu Kur'n
'n ona ykledii grevlerden bazlardr. (16.44) Onun, erevesi Kur'an ile belirlenmi b
nu, hibir mslman gzard edemez. Zaten, en ar sylemlerle kan gruplar da dahil hib

Peygamber'in peygamberlik misyonunu yok saymas ya da inkr etmesi sz konusu olmamtr. B

dnlemeyecek bir eydir. Byle bir eyin olmas durumunda, o kii ya da kiilerin msl
ri tartmal hle gelecektir.
Ne ki tarihte, Hz. Peygamber'in misyonunun snneti de aarak "hadis" ile eitlenmesi v
e aynletirilmesi, bu konuda yaanan kafa karkln iinden klmaz bir hle getirmi
nu hadisle zdeletirmek, bu misyonun fiil boyutunu temsil eden snneti dahi ha152
BiR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
dile zdeletiremeyiz. Tpk peygamberlik misyonunun, sadece eylemle snrl olan snnet
ilemeyecei gibi.
Snnetin neden hadisle zdeletirilemeyeceine gemeden, peygamberlik misyonunun snnetle
en zdeletirilemeyecei sorusunu cevaplamak gerekir. Ancak, ondan nce Hz. Peygamber'e K
ur'an tarafndan yklenen misyonu, aklda kalc olmas iin maddeler hlinde zetleyelim:
len mesaj alma (ittiba: 75.18, 87.6). b. lh mesaj eksiksiz iletme (tebli: 42.48, 24.5
). c. lh mesaj aklama (tebyin). d. nsan ilh mesaja tama (davet: 2.119, 41.4, 52
ana mesaj yaayarak retme (talim: talimin objesi olarak: 53.5, 2.251 znesi olarak: 2.1
51; ayrca abdest, namaz ve hac retimi), f. nsan bilin, duygu ve eylem dzeyinde arnd
ezkiye: 2.151, 9.103).
nc Blm''de ayrntl olarak ileyeceimiz bu alt maddelik nbvvet misyonu, ilk m
ier maddesi "muhatab" ile ilgili olan iki balk altnda toplanabilir. Bu iki baln
greve irca edilebilir:
a. Okuma: Szlk anlam l Biraraya getirmek, toplayp birbirine geirmek, paralardan anlam
bir btn oluturmak; 2 tamak, aklamak, duyurmak; 3 okumak; 4 anlamak (tekarrae); 5 kar
gi aktarmak (kra'); 6 temizlenme/kirlenme zaman ve yeri.51
Okuma ykmll, Hz. Peygamber'e Kur'n'n ykledii ilk ykmllktr. Kur'n'm ilk emri
"almaya", hem "vermeye" dellet ediyordu. Okuma grevi, eyleme dnk bir aba olmaktan da
ha ok ve ncelikli olarak entellektel bir aba idi. "Oku" emrinin ieriinde "anla, anlam
andr, ba kur, paralan birletirerek bir btne ula" anlam zaten sakl idi. kra' szc
q-r-e'nin. etimolojik anlamnn "tek bana bir anlam ifade etmeyen harfleri yan yana di
zerek anlaml bir kelime, kelimeleri yan yana dizerek ihbar ya da ina bir cmle, cmlele
i yan yana dizerek anlaml bir hitab/metin elde etmek"ten kinaye olduunu hatrdan karma
mak gerek.52 Ayn kkn istif'al babna tanm formu olan istikra szcnn paradan bt
, sebeplerden sonuca giden zihni faaliyet olan "tmevarm yntemiyle okuma" anlamnda ku
llanldn sylersek, sanrm ne demek istediimiz daha iyi anlalr.
Son ilh mesaja verilen zel isim de ayn kkten tretilen bir szcktr: Kur'an.53
Bu aba, Hz. Peygamber'in misyonunun, tm anlamlaryla bir davran bir eylem olan snneti
e nceleyen boyutunu oluturuyordu. Snne51. ibn Manzur, Lisanu'1-Aab, ilgili md.; Firuzabadi, Kamus, ilgili md. (Firuzaba
di farkn,
bu szck merkezli yaplan karlatrmal bir aratrma, hemen ortaya koyacaktr.
52. Bkz. ibn Manzur, Lisan-, ez-Zebidi, Ta-, ibn Paris, Mekays.
53. Kur'an, "fu'lan" vezninden "okunan" anlamna gelen bir mastar. Fu'lan vezni, i
smi fail anlamnda olup, bu kalbn kendisi iin kullanld kimsenin/nesnenin, kelimenin
ldii mana ile dolu olmasn gerektirir (atbi, el-Muvafakat, 1/55). Buna gre birine "gad
" (fkeli) demek iin fkelenmesi yetmez, fkeyle dolu olmas gerekir. Bir hitaba Kur'an d
emek iin de, onun "okumann tm anlamlarna muhatap olan bir dizge/bildirim" olmas gerek
ir.
153
l
MUHAMMED
ti nceliyordu, nk snnet bu okuma abasnn, eyleme dnm nnden baka bir ey deil
gzard ec snneti anlamak, neyin snnet neyin deil olduunu ayrmak, snr onun neden snn
nu tesbit etmek ve hepsinden te sunu maksat ve mahiyetini kavramak mmkn deildir. Biz
, Rasululla "Allah adyla/'adna" gerekletirdii okumalarnn sonulan olan so; fiillerin
angi koordinatlardan bakarak gerekletirilen birer okumc dnn rneklerini nc Blm'
de peygaml lik misyonunun "beyan" boyutunun zorunlu ifadesi olan "snnet"e g< yoru
z.
b. Beyan.- Bu szcn Arap dilindeki tm anlamlarm drt balki tnda toplamak mmkn: l
Ayrma; 3 Fiil olarak zen ap ortaya karma, yani "onaya koyma"; 4 Mesaj muhataba net
larak aktarma.54

Btn bu anlamlarn da gsterdii gibi beyan, sentez ya da analiz y luyla, muhataba kapal
len bir hakikati onun iin anlalabilir, alglan; bilir ve yaanabilir hle getirmektir. H
. Peygamber'e beyan sorumluluu nu Kur'an yklemitir: "Ve Biz sana da bu kitab indirdi
k ki, kendilerin indirdiimiz mesaj onlarfn anlamas, yaamas) iin beyan edesin ve onj
da bylece belki dnrler." (16.44) Hz. Peygamber, beyan sorumlu! luunu iki ekilde yer
getirmitir:
1 Eyleme dntrlerek aklanmas gereken mesajlar eylem dze-; yinde aklamak.
i
2 Eylemi desteklemek amacyla ya da eyleme ilikin olmayan konu-i larda sylem dzeyinde
aklamak.
j
Birincisi snnet ad altnda toplanrken, ikincisi hadis ad altnda j toplanmtr. Kur'an
kendisi bir sylem olduu iin, bu ikisin- j den asl olan eylem, yani snnet, fer olan is
e hadistir. Kur'an mesajnn \ eyleme/snnete dntrlmesi soyut bir hitabn deil ancak
muhatabn yapabilecei bir ey olduu iin hadisin kendisine tbi olduu ] asl snnet olm
ndadr. O hlde snnet nedir?
2 Snnet nedir ve nasl anlalmaldr?
Snnet, szcn etimolojisinin de ifade ettii gibi "orijinal, zgn, srekli, doru, ile
l" anlamna gelir.55 Snnet, genellikle "fiil olana" verilen isimdir. Bir hareketin sn
net adn alabilmesi iin u vasflar tamas gerekir: l Orijinallik, 2 Sreklilik, 3 uu
lumluluk, 5 rneklik, 6 Doruluk, 7 Mutedillik, 8 Kuralsallk.56
Bu lugav tahlilden sonra, snnetin er' anlamn tesbit daha kolay
54. bn Manzur, Lisan, ilgili md.
55. bn Manzur, Lisan, ilgili madde. Kr. Firuzbd, Kamus ve ibn Faris, Mekayis.
56. Bkz. Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmasnda Metodoloji Sorunu, s. 224.
154
BiR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
olacaktr. Fakat mevcut saysz tanma bir tanm daha" ilve etmek yerine, szn zn tems
tbi'nin tanmn nakletmevi uvfiun buluyoruz. atbi'ye gre "Snnet, Kur'n'n beyandr"
] )57 Bunun iki anlam vardr:
1 Snneti Kur'n'la eitlemekten saknmak: Snneti Kur'an'a eit saymann tehlikesi, snne
mamen dlamann tehlikesinden daha az deildir.
2 Rasulllah'n ortaya koyduu her eylemin snnet olmad: Zaten bunun tersini iddia etmek
kla da nakle de aykr olacaktr. nk, Hz. Peygamber yaad iin yaamay, uyuduu iin
yiyip imeyi, gld iin glmeyi, alad iin alamay, kan aldrd iin kan aldrma
astalk geirmeyi hi kimse mcerret olarak snnet kapsamnda deerlendirmemitir. Yukarda
aslnda Kur'n'n zmni tanmdr ve bu tanmn gerekletirmek istedii ama, yine Kur'an
lanan Hz. Peygamber'in rneklik misyonu gereidir.
Hz. Peygamber'in, gerekte snnet olarak deerlendirilmemesi gereken birok eylem ve dav
ranna "snnet" damgasnn vurulmas yeni bir ey deildir. Bir anlama problemi olan bu t
a ilk kuakla birlikte balamtr. Hz. Peygamber'in bu tr yanl anlamalara annda mdaha
gryoruz. u rnekte olduu gibi:
"Her kim kurban keserse gnden fazla elinde tutmasn."58 Bir yl sonraki kurban bayramn
a baz kimseler Hz. Peygamber'e gelerek "Ya Rasulallah, insanlar daha nceleri kesti
kleri kurbandan yararlanabiliyorlard, yan eritip derisinden su tulumu yapyorlard." de
ince, "imdi ne olmu, insanlar bu yl bundan alkoyacak bir ey mi var?" diye sormas ze
kendisine bir yl nceki yasa hatrlatlm, o da yle buyurmutur: "nsanlar geen yl
erinin herkese ulamas iin byle bir yasak getirdim."59
Yine bir seferinde cemaatle namaz klarken, Rasulllah Cebrail tarafndan ayakkabsna pis
lik bulat haberini alarak ayakkabsn karm, bunun zerine cemaat de aynsn yapm
lah, kendi gerekesini aklayarak, kendisinin maksatl olarak yapt bir davrann baka
d bilinmeden, srf kendisi yapt diye taklit edilmesine kar kmt.60
Hz. Peygamber dnda, Hz. Aie de snnet olmayan eylemleri snnet sayanlarn bu tr tavrl
bu Davud ve Tirmizi Hz. ie'den naklederler:
"Rasulllah gecenin sonunda teheccde kalkard. Sabah ezan okununca iki rekat namaz klar
d. Ben uyanksam benimle konuur sohbet
57. el-Muvafakat 3/353.
Buhari, Edahi 76.16, 5/2115; Mslim, Edahi 35.5, 3/1563
59. Mslim, Edahi 35.5, 3/1563.
60. Ebu Davud, Salat, 90, 1/175.
155

 MUHAMMED
1

ederdi, deilsem sa tarafna yatp uzanverirdi."61 Rasulullahn gndelil davranlarndan

n bu hareket baz sahabilerce snnet olarak anla silmi, hatta Ebu Hreyre bu rivayeti yl
bir kalba sokarak nakletmi* tir: "Hz. Peygamber buyurdu ki, sizden her kimse saba
h namaznn snj netini klarsa sa tarafna uzanversin."62
j
Bununla da kalmayp Ebu Hreyre baka sahabilere de byle yapmalarn emretmitir. Artk me
gelen sureta da olsa snnetten sonra bir uzanp cemaatle namaza yle durmaya balam. Bu
urumu gren ayn; anlaya mensup Abdullah bn mer dahi, Ebu Hreyre'nin bu tavrna is-] y
erek "Ebu Hreyre de fazla oluyor ha!" demitir.63
j
Hz. Aie'nin iddetli itirazna muhatap olan bir yanl anlama rnei:]
Hz. Peygamber bir cuma gn hutbede yle buyurmutu: "inizden! biri cumaya gelmek istedi
man ykansn."64 Bu szn balamn bil-: meyen sahabiler bu tavsiyeyi farkl yorumlamlar
er] cuma gn gusletmenin hem kadn hem erkeklere farz olduunu syle-j mistir. Ebu Said e
l-Hudri'den nakledilen habere baklrsa, cnplkten ykanmann hkm neyse cuma gn ykan
.65 Ebu Katade, cuma gn gusleden oluna neden guslettiini sormu, o da cnplkten gusle
syleyince ayrca bir de cuma iin gusletmesini: emretmi ve bu hadisi hatrlatmtr. Ken
den beklendii gibi Hz. Ai- j e, bu emrin lfz zerinde deil maksad zerinde durmu ve
vi j tavsiyenin gerekesini de yle dile getirmitir: "nsanlar Cuma iin dar- ] daki a
rndan zerleri tozlu ve terli olarak gelirlerdi. Bu da j kokmalarna neden olurdu. On
lardan biri benim yanmda Rasulllah'a j geldi. O da ona "keke bu gnlerinizde ykansanz"
dedi."66 Ebu Musa el- ! E'ari oluna bunun gerekesini aklarken yle demitir: "Keke s
| zi Rasulllah'n yanndayken grseydin,- zerimize biraz yamur yanca j koyun gibi koka
iysilerimiz sadece yndendi."67
Bu rneklerde grlen anlama probleminin en byk nedeni, neyin snnet neyin deil olduunu
irlenmesinde yatmaktadr. nk Hz, Peygamber, tm eylemlerini din bir amala yapmamtr.
mmkn de deildir. O bir insandr ve her insann insan olma vasfyla yaptklarn yapmak
dadr. O ayn zamanda bir Araptr ve mensubu bulunduu toplumun yediklerinin hell ve temi
z olanlarndan yemi, onlann giydiini o tarzda giymitir. Keza o bir Arabistanldr, bir b
badr, bir etir, bir yneticidir... Bir Arabistanl olarak iklimden dolay hi orap giyme
bir baba olarak ocuunun lmne alam, bir e olarak elerinin kimi tavrlarna gcenmi
giymemeyi, T
61. Ebu Davud, Tetavvu 5.5, Tirmizi, Mevakit 2.194.
62. bn Hanbel, Msned 2/415.
63. Grmez, Age., s. 180-181.
64. Mslim, Cum'a 7.1, 2/579
65. bn Hibban, 4/34
66. Ez-Zerkei, el-cahe, 143.
67. Taberi, Tefsir, 26/21.
156
BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
ocuunun lmne alamay, elerine gcenmeyi "snnet" olarak nitelerse, elbet burada bir
oblemi olduu sylenebilir.
Bu problemin bilincinde olan bn Hibban (l. 354/965), Kitabu't-Te-kasim ve'1-Enva (
Kategoriler ve Alt Kategoriler Kitab) adyla hret bulan hadis mecmuasna ald tm hadi
ce be, o be ana kategoriyi de kendi iinde 50 ile 110 arasnda deien alt anlam kategori
erine ayrarak, bu alanda yaanan byk bir boluu doldurmutur.68
Bu tr bir anlama probleminin yaygnlamas, daha ok tedvin asrndan sonra olmutur. lk z
arda sahabe bu ayrm cidd bir biimde yapyordu. u tesbit, ite bu gerei vurgulamaktad
"Sahabe dneminde yaplan tartma, bir fiilin balayc olup olmad , ya da hkmnn ne
ib, snnet, mubah) deil, snnet olup olmadyla ilgilidir. Oysa sonraki dnemlerde Hz. Pe
mber'in btn fiilleri peinen snnet iln edildi ve hangisinin balayc olup hangisinin o
tld."69
Hz. Aie'nin, Hz. Peygamber'in yapt bir fiil olmasna ramen "Eb-tah mevkiinde mola verm
k snnet deildir. Rasulllah orada, hareket etmesi kolay olduu iin mola verirdi" demesi
bunun gzel bir rneidir.70
Snnet olan nebevi eylemle olmayan ayran bir baka rnek de udur: Ebu Tufeyl, bn Abbas'
elerek "Senin kavmin Hz. Peygamber'in Kabe'yi tavaf ederken remel yaptn ve bunun da
snnet olduunu sylyor" deyince, o u cevab verir: "Hem doru, hem yalandr(yanl). Hz.

r'in remel yapt doru, snnet olduu yalandr."71 Ayn zat szne devamla unu sorar: "S
Hz. Peygamber'in sa'y ederken deveye bindiini ve bunun da snnet olduunu sylyor." bn
bbas yine "Byle zannedenler hem doru, hem yalan" diyerek, Rasulllah'n, sa'yden sonra
bekletilmemek iin deveye bindirildiini, nk kadnlar haremi boaltmadan erkeklerin k
ndisine braklsayd onun yaya olarak sa'yetmeyi tercih edeceini sylemitir.72
Fkh imamlar, Hz. Peygamber'in eylemlerinden hkm karrken, her zaman olmasa da sz ko
ygamber fiilinin illetini soruturmular ve farkl sonulara ulamlardr. Bu sonular ara
sel Hz. Peygamber'in bir eyi yemesinin ya da yememesinin din deil sosyal ya da kltrel
nedenlere dayandm tesbit etmilerdir. Buna rnek olarak mam afi'nin, vahiy ile toplum
aka arasndaki bakmlla iaret eden bir tesbitini verebiliriz.
68. Muhammed b. Ahmed b. Hibban, Kitabu't-Tekasim ve'1-Enva (Sahihu bn Hibban bi
Tertibi ibn Belban, tah. uayb el-Arnavut, 2. Bs. M. Risale, Beyrut 1414.) Klasik
muhad-dis tanmna smayan ibn Hibban, engin bir tecessse ve ok ynl bir birikime sahip
iin, kendisini anlamaktan aciz adalannca gammazlanm, ann ynetimi tarafndan nc
i ve zindana atlm, sonra srgne yollanm, hatta "zndk" olduu bile sylenmitir. Bk
u'r-Ravi, 2/109.
K) Grmez, Age., s. 278.
7G bn Mace, Hacc, 81, 2/1019.
..-.,....
71 Ebu Davud, Hacc, 50, ibn Hibban, 9/119
n Ebu Davud, Hacc, 50; ibn Huzeyme, Sahih, 4/239.
- ..
... '.' .','
157
MUHAMMED
afi, 'Hz. Peygamber tarafndan, baz eylerin Araplarn yeme: sebebiyle haram, baz eyle
e yemeleri sebebiyle hell klnm c unu belirtir. Araf 157 ayeti vesilesiyle, el-habais
erimini, bir bak "Araplarn yemedii eyler", et-tayyibat terimini de "Araplarn yedii ey
ler" olarak alr ve der ki: "..te bu nedenle Hz. Peygamber, paral ci dii (en-nbj olan
tc hayvann yenilmesini yasaklam, fakat pa layc dii olduu hlde srtlann (ed-dabu
de izin vermi nk Araplar onu yiyorlar, ama pis ve necis olduu gerekesiyle yas addetti
leri aslan, kaplan ve kurdu yemiyorlar di."73 yle ki, mam tarihsel ve tamamen yerel
lan bu durumdan yle bir ilke karma yo] na bile gider: "Hakknda ne haram klan ne de he
klan bir nassn b lunduu eye yle yakla: Eer Araplar onu yiyorlarsa, o hell ve onla
at olan eyler arasndadr. nk onlar, holandklar eyi hell at dediyorlard. Necis ol
yemedikleri eyler ise "el-haba is "in anlam alan kapsamna girer."74
\
Bunun tersi bir anlayn nasl bir sonu vereceini ise u rnek orta< ya koyuyor: mam At
2 m.), su ile istincann bid'at olduunu sy-j lyordu.75
!
0 bununla, su kt olduu iin ta ve toprakla temizlenmek zorunda] kalan ve bunu bir tea
ml hline getiren bir toplumun alkanln snnet \ sayp, aksi davran bid'at olarak
u. Hatta, Hindistan'da i kimi ulemann "snnet" gerekesiyle su bulunduu hlde tala temiz
en- j mesi, bu anlayn vard u noktay gstermekteydi. Oysaki atbi, ] bid'ati yalnz
ibadetlerde meydana gelen eksiltme ve artrma, : terk ve fazlalk" olarak alm, buna yo
l amayan hibir yeni gelimenin] bid'at saylamayacan vurgulamtr. Bu, bizce de bid'a
daki en j salkl yaklamdr.
Btn bu rneklerin ortaya koyduu gerekleri yle zetleyebiliriz:
1 Hz. peygamberin misyonu snnete indirgenemeyecek kadar ok ! boyutludur. Snnet, bu
misyonun sadece beyana taalluk eden fiil rneklerinden olumaktadr.
2 Hz. Peygamber'in eylemleri, daha balangtan beri iki zt anlaya konu olmutur: a. Her
vrann maksadna, illetine, neden ve niinine bakmakszn snnet olarak grp onu uygula
Sadece belli I llere uyan davranlarn snnet sayan anlay. Birinci anlay zamanla
nci anlayn alanm yok etmi, buna tepki olarak daj yer yer snnet kart hareketler ort
3 Neyin snnet olup neyin olmad doru tesbit edilmeyip snneti olmayan davranlarn sn
l edilmesi, sadece gerek snnete olan f gveni sarsmakla kalmam, ayn zamanda tm snnet
deden indirgemeci yaklamlara da zemin hazrlamtr.
73. el-Mzeni, Muhtasaru'l-Mzeni, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, s. 285-286
74. Age., s. 286.
75. ibn Kudame, Muni, 2/82.
" 'A '"
'
'""^ :
V

158
s
BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
Tahkik ehli ulema, "Biz, Hz. Peygamber'in rnekliini retmekle emrolunduk, ona benzem
ekle deil"<uiJb y .-(sS^ Uj* derken Kur'n bir ilkeye vurgu yapyordu. Yine Gazzali "B
adisiler onun tm eylemlerine uymann snnet olduunu dnyorlar,- oysaki bu yanltr"
geleneinin yaygn bir anlama sorununa parmak basyordu.76
Buraya kadar, peygamberlik misyonunun neden snnetle zdeleti-rilemeyecei balamnda, "S
nedir?" sorusuna cevap aramaya altk. imdi u sorunun cevabn bulmaya alalm: Snn
le zdeletirilemez?
3 Hadis nedir ve hadise nasl yaklalmaldr?
Szcklerin fiillerden trediini varsayan ekole gre hadis terimi "daha nce olmayp sonra
meydana geldi" anlamna gelen hadese kk fiilinden gelir. Szcklerin mastarlardan tredi
ni varsayan ekole gre, "eski olmayp yeni ve orijinal olan ey" anlamna gelir.77
Bu szck kavramlatktan sonra genellikle "Hz. Peygamber'in azndan kan sz" anlamna a
terimini, lfz, kavil, kelm gibi anlam alanna giren dier szcklerden ayran taraf, onu
amal ve orijinal bir sz oluudur. Bu szn hadis saylabilmesi iin peygamberlik misyonu
orudan ilikili olmas gerekir. Yani Hz. Peygamber o sz, din bir beyan olmas amacyla
etmelidir.
Snnetin bana gelen hadisin de bana gelmi ve Hz. Peygamber'in azndan kan her sz m
lgili addedilerek "hadis" ad altnda tasnife tbi tutulmutur. Fakat bizim asl zerinde d
rmak istediimiz nokta, hadisin snnetle ayrtrlmas g bir biimde kartrlarak, sn
n snnet sanlmasna, dahas artk ikisi arasndaki ayrmn yok olmasna yol almasdr. B
hadise snnet muamelesi yaplm, bunu fark eden art niyetli kimi evreler ve kiiler ise,
adis retim merkezi gibi alarak, dinin temiz kaynana onda olmayan birok unsuru sokma
bulmulardr.
Oysaki hadisle snneti ayrma ii, ilk dnemlerde zerinde hassasiyetle durulan bir konuyd
u. Mesel, sahabeden Munakka' b. Husayn yle der: "Kur'an ile rten, snnete uygun olan
islerden baka hi hadis rivayet etmedim. nk Peygamber adna daha hayatnda yalan isnad
liyordu. lmnden sonra neler yaplmaz ki! "78 Bu sahabi "snnete uygun olan" hadislerin
varlndan sz ettiine gre, "snnete uygun olmayan" hadislerin var olduunu da kabul etm
rekecektir. te yzlercesi, belki binlercesinden biri: "Rasulllah artl sat yasaklad
r hadis. Oysa Cbir b. Abdullah'n rivayetinde bu hadise aykr yle bir uygulamann var o
nu reniyoruz: "Rasulllah bir sefer esnasnda ben76. Gazzali, Menhul, 226.
77. ibn Faris, Mekayis, Firuzbd, Kamus, ilgili md.
78. ibn Hacer, el-Isabe (2. Ks), 6/225.
159
MUHAMMED
den bir deve satn ald, benim ona Medine'ye kadar binme artm kabul etti."79 Bizim iin
u ikisini telif etmek zor deildir. Rasulllah yasaklamay farkl bir balamda, bu izni is
e yine farkl bir olayda vermi olabilir.
Sahabe kimi durumlarda Hz. Peygamberin szne tbi olmamken, ayn konuda ortaya koyduu f
ine uymutur. Hudeybiye'de yaanan, bunun tipik bir rneidir. Hudeybiye'de sahabe Rasull
lah emir verdii hlde ihramdan kmam ve kurban kesmemi, fakat kendisi bunlar yapnca
eline uymulardr.80
erisinde "snnet" barndrmayan "hadis"in rivayetine mam Malik de kardr. O, yle der
n ok hadis iittim. Onlardan hibirini rivayet etmedim, rivayet etmem de!" el-Fervi d
er ki: "Niin, diye sordum, o da "Amel bir deeri olmad iin" J**5' ^> *rJ dedi."81 ma
ik ld zaman, geride braktklar arasnda, hayatnda asla rivayet etmedii pekok hadis
Kendisine "Bu hadisi senden baka bilen yok" denildii zaman onu terk ederdi.82
bn Abdilberr yle der: "Hz. mer, bir hkm barndrmayan ve bir snnet ifade etmeyen had
nakledilmesini yasaklamt."83
Sekin sahabe, snnetle hadisi birbirine kartrmad gibi, Hz. Peygamber'in hadislerine
ini ve amacn gzard ederek yaklamamtr. te bir rnek: Hz. Peygamber sahibi bilineme
develerin alnp satlmasyla ilgili bir soruya, onun alnmamas, zira kendisini koruyabil
cei ve sahibinin gelip onu bulabilecei eklinde haber vermitir.84 Sahabe bu hkme uymut
r. Ancak Hz. Osman, ahlki bozulma sebebiyle, buluntu develerin alnp satlmasn ve sahib
adna paralarn alkonulmasn emretmitir. Hz. Ali ise deerin maln yerini tutamayacan
etle, develerin alnp harcamalarnn devlet hazinesinden yaplmasn emretmitir.85
Bu rnekteki her uygulamann bir tek amac vardr: Mal sahibine ulatrmak. Burada esas

macn gereklemesidir. Snnet olan amatr, ara deil. Bu gerek gzard edilince, snnet
iyor, yerini snnetilik ve hadisilik adn vereceimiz bir "ideoloji" alyordu.
Eer doruysa, bn Abdilberr'in verdii u rnei, bu yneliin balangc sayabiliriz: "Hz
amaz seferde ksaltt iin, bn mer buna muhalefet edip namaz tam klann kfir olaca
daki "kfir" szcn lfz anlamna irca edip "nankr" eklinde anla79. Buhari, urut 4, Mslim, Msafirin, 72.
80. Bu olay, sz konusu teorik tartmaya rnek vermeye dahi gnlmz raz deil. nk
bireysel ve toplumsal tm davranlar snrsz neden, illet ve amalara dayal olarak gere
r. u hlde onlar kodlamanm yanl sonulara gtrebileceini dnmek daha doru bir yakl
81. atbi, el-Muvafakat, 4/170
82. atbi, Agy.
83. Camia Beyani'1-llm, 2/121.
84. Buhari, im 28, Lukata 1-4, 9-11
85. ibn Hazm, el-Muhalla, 8/271.
86. ibn Abdilberr, Camin Beyani'1-ilm, 2/195.
160
BiR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
sak dahi, bu tasarruf sz konusu yneliin mahzurlarm yok etmeye yetmiyor. Snnet ideoloj
isi, daha ileri boyutlara da varyor; tpk u rnekte olduu gibi: Muhammed b.. Mukatil'in
"ayet bir belde halk sivak (di misvaklamay) terketme konusunda ittifak etse, kfirlerl
savatmz gibi onlarla da savarz." dedii nakledilir.87
Usul limleri, yazdklar fkh usul kitaplarnda snnetle hadisi ayr ayr ele almlar,
keleri ise ayrntl bir biimde aklamlardr.88
4 Haricilerden oryantalistlere snnet kartl
Snnetin ve hadisin, tarihin belli dnemlerinde belki de siyasal ve sosyal bir ihtiy
aca binaen ideolojiletirilmesinin zararn en ok "snnet" ve "hadis" ekmitir. nk onu
ltna snarak kendi meslek, merep ve hiziplerini savunmak iin rakip hiziplere kar sav
r, kar saldrlarn kendilerine siper yaptklar "snnet" ve "hadise" yaplacan ya hes
da bile bile byle davrandlar. Bunun sonucunda snnet ve hadise kar bir tepki olutu. B
tepkilerden ilki Haric tepkisidir.
Doruluu isbata muhta olsa da, kaynaklarmz Haricliin belirtilerini Hz. Peygamber dne
kadar gtrr. Rasulllah'a arkadalk etmi olan Abdullah b. Zu'1-Hveysra'nn sonradan H
liderliini yapacak olan Hurkus b. Zheyrle ayn kii olmas muhtemeldir.89 Bize kadar ula
n sahih senetli rivayetlere gre Abdullah b. Zu'1-Huveysra et-Temimi "Adil ol! Zira
bu paylatrma Allah'n rzasnn gzetildii bir paylatrma deildir" demi, bunun zeri
lli ederek "Ben adil olmayaym da kim adil olsun!" cevabn vermitir. Bu densizlii zerin
Hz. Peygamber'den kendisini ldrme izni isteyenlere ise, o engel olmutur.90
Bol kanl toplu eylemlere imza atan ilk slm idealistleri olan ve ok farkl gerekelerle
e bir o kadar farkl unsurlarn biraraya gelmesiyle olu-}an Haric hareketini, topyekn
snnet kartlyla sulamak iin elimizde yeterli delil bulunmamaktadr. Bu sulamay kan
nlara ilk ynelten bn Teymiyye'dir. bn Teymiyye der ki: "Onlarn mezhebinin temeli Kur
'n' yceltmek ve ona uymaya armakt. Fakat snnetten ve cemaatten uzaklatlar. Onlar,
lk nisab vb. gibi konularda lur'an'a aykr olduu gerekesiyle snnete uymay doru bulm
91 Kanaatimiz o ki, bn Teymiyye'nin Haricler hakkndaki bu genell-Leknevi, Tuhfetu'l-Ahyar, s. 186.
Bir rnek olarak bkz. ibn Hazm, el-hkam, 1/154 vd.
lulius \Vellhausen, bu isim iin "byk mehul (amonymus)" ifadesini kullanr:
Is/dm'n lik Devirlerinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri, s.21. rtuhari, Menakb 25
, Mrteddin 7t Mslim, Zekat 142,148; bn Mace, Mukaddime 12.
ibn Teymiyye, Mecmuatu'r-Resail [Risaletu'l-Furkan], 1/156 ve es-Sarimu'1-Mesll,
s.191.
MUHAMMED
lemeci-indirgemeci yaklam, daha sonra tartmasz kabul edilen bir hakikat hlini almt
Hariclerin ok Kur'an okuduklar, hatta kendilerine ilk dnemlerde "kurra" ad verildii d
udur. Ne ki, o dnemde bu terim "ok okuyanlar iin" deil, "ok ibadet edenler iin" kulla
ordu. Hariclerin ise, ibadete ok dkn, zahid ve abid bir yaplarnn olduu, neredeyse
klarn zerinde ittifak ettikleri bir konudur.
Haricler, "Kur'an'da hereyin zm vardr" dncesini slogan-latrmlard. Bunu Emev
k olarak da kullandlar. Belki afi'nin hadisi vahye dahil etmesinin altnda, Haricler'e

bu konuda duyduu tepki yatmaktadr. Hariclerin snneti topyekn inkr ettiklerine dair e
imizde ikna edici hibir belge olmasa da, onlarn Kur'n' bayraklatrp snnet saylan ki
eik uygulamalar reddetmi olmalar ihtimal d deildir. nk onlar, iki tarafa kar s
Birincisi am Valisi Muaviye ve onun ardllarna kar, ikincisi Halife Hz. Ali ve onun ia
a kar.
Emevler, tm iktidarlar dneminde zellikle hadis rivayetini zendirdiler. nk, bu eki
rinde hadis retimini destekleyerek, aleyhlerine olan sahih nass bir biimde 'dengele
mi' oluyorlard. Haricler Emevler'in bu siyasetini bildikleri iin, piyasaya her gn yen
leri srlen mebzul miktardaki destek rivayetine kar sava ayorlar ve Kur'n'n iyilii
n nehiy, cihad ve adaletle ilgili ayetlerini; ne karyorlard. Bu 'nasslar sava' sras
ter istemez hadis ve snnet kart damgas yiyeceklerdi.
Haricler, Hz. Ali ve taraftarlarna kar da amansz bir sava yrtyorlard. Hz. Ali ise
kirlerine kar, kendi anlaylarna gre te'vil etmekte zorlanmadklar Kur'an ayetleriyle
snnetle cevap veriyordu, j Hz. Ali'nin kendisini temsilen Hariclere yollad bn Abbas'
verdii hatrlamann tam zamandr: "..Onlarla Kur'an zerinden tartma. nk| Kur'n
rdr. Onlarla snneti delil gstererek tart."92
te bu ve buna benzer nedenlerle, Haricler'in snnete kar mesafeli durduklar konusunda
haberler belli bir ihtiyat payyla kabul edile-i bilir. Fakat bu tr haberler arasnda
"snnete kar sava" adn verebile-i ceimiz rivayetlere de rastlamyor deiliz. O tr r
den birini bizej mam afi naklediyor. afi, ncekilerin tartmalarm aktarrken Harici nisbet eder: "Bunun (namazn) vakti yoktur. Dedi "Eer her gn (ya da "gnler" dedi) i
ki rekt namaz klabilirse de, Allah' kitabnda olmayan bir ey, herhangi bir kimseye far
olmaz."93
bn Hazm da buna benzer eyler syler. Ona gre Hariclerden Ebu s-j mail el-Batihi ve tak
pileri "sabah bir rekat ve akam bir rektn dnd namaz ykmll yoktur" grne sah
92. Syuti, el-ktirah fi timi Usuli'n-Nahv, 2/142.
93. afii, Kitaba Cemmai'1-tlm {el-Umm ile birlikte), 2. bs. Daru'l-Ma'rife, beyr
ut 1973.
94. bn Hazm, el-Fasl, 4/189.
162
BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
Snnete kar bu denli ar bir yaklam benimseyen kimi Haric kollar olmu olabilir. F
Haric ekollerinin, bu derece olmasa da, snnet ve hadisle sabit birok hkme itiraz ett
ikleri bilinen bir gerektir. Kaynaklar, mest zerine meshetmeyi, miktar az mal alann e
inin kesilmeyeceini ve recmi, Kur'an'da olmad gerekesiyle reddettiklerini syler.95 Fa
at bu rnekler gsterilerek bir zmreyi toptan "snnet dman" iln etmenin ciddiye alnr
lmasa gerek. u var ki, hi kimse onlann topyekn snneti inkr ettiklerini sylememitir.
d ki, Haricler ierisinden muhaddis diyebilecek kadar hadisle ilgilenen isimler kmtr
larn banda, ilk defa sahih hadisleri biraraya derleyerek el-Camiu's-Sahih adl bir ha
dis mecmuas oluturan Rebi b. Habib gelmektedir.
Topyekn snneti inkr hareketi ilk kez mslmanlar arasnda deil, batili oryantalistler a
da vcut bulmutur.96 Hadis ilmiyle ilk megul olan oryantalist Avusturya asll ngiliz Dr
Alois Sprenger'dir. (l. 1893). Smr-geletirdikleri Hindistan'a Dou-Hindistan irketi s
onsorluunda gnderilen Sprenger, Delhi'de kurulan slm limler Fakltesi'nin dekanlna
itir. lk kez hadislere toptan "uydurma" damgas vuran ahs bu-dur.97 Sprenger'in ardnda
Alfred Guillaume, daha sonra Ignaz Goldziher (l. 1922) ve dierleri...
Burada, "tekiletirici" disiplin olan oryantalizm zerinde bir miktar durmak gerek. B
enmerkezci ve atmac Avrupa kltrnn, kendisini ina etmek iin bir tekine ihtiyac v
banc teki... te oryantalizm, sz konusu dman tekini tanmlama ve kurgulamann br a
sz, oryantalizm zerine yapt apl almasyla tannan Edward Said'in arpc tesbit
ediyorum: Oryantalizm genellikle Bat tarafndan zayf olduu iin Dou'ya empoze edilen bi
doktrindir. Bat bu hareketi ile Dou'yu kendi iinde eritmek ve aradaki farklar kaldrm
ak istemektedir. "98 Ve yle yaknr Said: "Eer Dou kendi kendisini takdim edebilseydi,
erhalde sonu baka trl olurdu. Ama yapamamaktadr. Bu alma Batllar tarafndan, yr
dim Batllarn hesabna alr. Dou bylece daima zarardadr."99
Oryantalizm'in en azndan balangtaki amacn, -19 ve 20. yzyllar bu amacn gerekleti
ur- Luis Massignon'un u itiraf kadar hibir sz zetleyemez: "Onlarn her eylerini tahri
ttik; felsefeleri, dinleri mahvoldu. Artk hibir eye inanmyorlar. Derin bir bolua dt
nari veya intihar iin olgun hle geldiler. "10
95 el-Badadi, el-Fark, s. 19.

96 afi, Cemmau'l-llm'de ^f jVV oij ^J UnUt JjJ %&

Haberlerin tmn reddeden
bir grubun iddialarnn hikayesi" bal altnda, ad geen grupla olan tartmasn nakle
i bu mevzi bir ktr. Eer ekol halini alsayd onlar adyla anard. Cemmau'1-lm (el-Um
kte), 7/273.
97 Grmez, Age., s.85.
9v Edward Said, Oryantalizm, s. 7. W Age., s. 46. ' '"'' Age., s. 446.
MUHAMMED
l
Hadisi spren Sprenger, aslnda zincirin son halkas saylr. E yzylda Barthelemy d'Herb
(l. 1695), Peygamberimiz hakknd; siklopediye yazd maddede u nefret kokan ifadeleri k
llamyord hammed: Mehur dzenbaz, din adn da alan ve bizim Muhammedl imiz bir bid'atn
rucusu"101 Oryantalizm, nce hede sna yerletirdii Hz. Peygamber'in imajn bozup onu ist
dii klkta ] ina etmek iin aba sarf etmi, ardndan da sra snnet ve hadise geln
Tilman Nagel'in "Hadis nedir?" sorusuna verdii maddeli] bin zeti, oryantalizmin ned
en hadisi ve snneti hedefe yerletirdi; zetlemektedir: Nagel'e gre "Hadis neyi ifade
eder?" sorusunun udur: "a. Hadis, Asr- Saadet'i srekli imdiki zamana tama ga; ifade e
er. b. Hadis, balang dneminden uzaklam mmeti ka^ ran bir aratr, c. slm mmetini
ima tesirli ola; ve hlihazrda alglanabilen glerin yaratlmasn icbar ediyordu. B ler
te ortaya kt. Bunlar, Peygamber ve daha sonraki nesilleri nanlar arasndaki tarih mesa
eyi ortadan kaldrd ve slm klt: geni sahalarn, bugne kadar belirleyen bir kalcl
0:
Dorusu snnet, -alt unsurlarndan biri olan hadisle birlikte- hayat tasavvurunun, bir
baka ifadeyle slm dnya ve lem gr ete kemie brnm ekliydi. Hz. Peygamber, sn
r, etkisini, alan aarak ilk gnk diriliinde bu sayede s ryordu. Hz. Peygamber'in misy
nu tarihe hapsetmek isteyenler^ ye ate edeceklerini iyi biliyorlard.
\
5 ndirgemepi tasavvurun tipik rnei: Hind Kur'aniyyun akm
An ilk defa Hindistan'a seren Sprenger'in a bo kmam nk, slm dnyasnda ilk ke
reketi ngili; mrgesi olan Hindistan mslmanlar arasndan kmtr. Bu hart "Kf analk
yun) adyla hret bulmutur. Bu hareketin c isimleri, kendilerine Ehlu'z-zikr ve'1-Kur'a
n adn vermilerdir, j
Yukardaki veriler nda, "Neden Hindistan?" sorusunun, yle' cevaplanacak bir soru olma
Cevab biraz daha a yerine, konuya vakf bir kalemden kan u satrlar, merammz n
r:
"Hind Alt Ktasnda seslendirilen "Kur'an slm" tabiri veya ke lerine el-Kur'aniyyun (Ku
'anclar) ya da ehl-i Kur'an diyen bir grup dun dururken ortaya kmad. Byle bir dncen
taya kmasnda orya talist projenin etkisi gzard edilemez, ancak bunu sadece Oryantalis
t pr
101. Grmez, Klasik Oryantalizmi Hadis Aratrmalarna Sevk Eden Temel Faktrler, M miyat,
c. 3, say l, s. 12.
102. Agy, s. 25.
164
IV
sahip toptan
M (Tl fil
4
MUHAMMED
lem Circpri (1880-1947), nayetullah Han el-Menki (1888-1963), G-lam Ahmed Perviz (190
3-1985) gibi nder ve ekol iinde ekol isimleri vardr.
E zamanl olarak, Kur'anclk hareketinin yine ngiliz igali altndaki Msr'da daf ortay
Dr. Muhammed Tevfik Sdk, Mahmud Ebu Reyye, Dr. Ebu Sadi Ahmed Zeki, Dr. smail Edhem
ve Muhammed Ebu Zeyd ed-Demenhuri, Kur'anclk akmnn Msr'daki nde gelen isimleridir.
Burada biz, elimizdeki derli toplu bir almann da verdii kolaylkla, sadece indirgemeci
peygamber tasavvurunun tipik bir rneini tekil eden Hind Kur'ancln ele alp inceleye
ttiimiz alma, Taif Ummu'1-Kura niversitesi hocalarndan Dr. Hadim Hseyin lh-bah'
Kur'aniyyun ve ubehatuhum Havle's-Sunne atili eseridir.106
Kendisi de aslen bir Altktal olan Hadim Hseyin lahibah, konuyu ilerken sk sk objekt
r ilim adam kimliini brakarak bir "snneti-hadisi" slubu taknmtr. Anlalan o ki,
taraf olarak grmekte ve ele ald konunun objesi olan Kur'anclk akmn da hasm olarak
etmektedir.107
alma, znel yorumlar bir tarafa braklacak olursa, hl bu konuda Arap dilinde yaplm
elliini korumaktadr.108 Yazarn iledii konuya hkimiyeti ve Hind Alt Ktasndaki Kur'an

erlerinin eserlerine ilk elden ulam olmas, almay daha da gvenilir klmaktadr. Fak
lmasn zgn klan birinci unsur, eserinde belirttii gibi, Kur'anclk akmna mensup h
atlere ilikin ahs gzlem yapmas olmutur. Yazar, Kur'aniyyun ile bire bir ilikiye gee
el mescidlerine gidip ibadet ekillerini bizzat gzlemlemi, bu gzlemlerini yer yer alm
da yanstmtr.
Hind Kur'anclmn birok adan ilk olma zellii tayan ilgin serveni okunup bitirild
mber'in misyonu ierisinde temel bir yere sahip olan snneti toptan reddetmenin ne v
ahim sonulara yol at ak ve seik olarak grlecektir. Bu sonular, sadece vahim dei
"komik" diye nitelenebilecek eyler de iermektedir. Fakat bu komiklik "trajik" ola
n da ierdii iin, insan gldrmek yerine ac ac tebessm ettirmektedir. Bu ac tebess
kede son yl106. Dr. Hadim Hseyin lahibah, el-Kur'aniyyun, Mektebetu's-Sddik, 1409/1989 Taif. Bu
eserden 'bir hayli' yararlanlarak hazrlanan baslmam bir doktora tezi iin bkz. Ab-dl
it Birk, Hind Alt Ktasnda Urduca Tefsirler ve Ehl-i Kur'an Ekol, stanbul 1996.
107. lahibah'n bu almay, snnetilik-hadisilik akmnn tarihteki en mfrit rnei
ahhabiliinin snnet ve hadis anlayn resmi ideoloji ilan eden Suudi Devleti'nin resmi e
im kurumunda yapt akldan karlmamaldr. Biz de bu almadan yararlanrken bu taraf
rduk.
108. Bu konuyu da ieren bir doktora almas, el-Kur'aniyyun'dan iki yl nce yaymlanm
ehd b. Abdurrahman er-Rm, tticahatu't-Tefsir fi'1-Karni'r-Rabi' t cilt. Mellif yaym,
iyad 1407/1986. Ancak bu alma, konumuz asndan ll bah'n almasyla karlatrl
zdir.
" '' "
166
BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
larda boy vermekte olan kimi snneti toptan inkra ynelik bireysel ve mevzi klarn, Hi
nde de grld gibi, nasl krlgan bir zemin zerinde boyvermi olduunu biliyor olmamz
6 Kur'ancdkla snneti-hadisilik kar karya
Aslnda ideolojileen her eyde olduu gibi, dinin temel kaynaklar konusunda da kart kam
r ve mevzilerde konulanp birini dierinin hasm bildii bir yneli, salksz bir yneli
ann bir yannda gelenek ve rivayetin otoritesini kendisine siper yaparak cephe olutu
ran snneti-hadisilik, te yannda vahyin ve akln otoritesini kendisine siper yaparak ce
he oluturan Kur'analk...
Oysaki Kur'an insanlk boyunca Allah'n insana olan rahmetinin bir ifadesi olan vahi
y kurumunun bir rn, snnet ise yine ayn rahmetin bir baka tecellisi olan peygamberlik
urumunun bir rndr. Kur'an kendisini deil Peygamber'i rnek gsterir, Allah' sevenleri
gamber'i izlemelerini buyurur. Peygamber ise, hep Kur'an'a arr ve kendisinden sonrak
ilere Allah'n kitabn braktn, ona sarlann ebed kurtulua ereceini syler. Yine P
ne peygamberlik delili olarak verilen tek mucizenin Kur'an olduunu ifade eder.
Kur'an, vahiydir ve Allah'tandr. Snnet ve hadis, vahyin Hz. Peygamber tarafndan yapl
an yorumu, yani okunmas ve beyandr. Dolaysyla bir insan olan peygamberdendir. Kur'an
ilh koruma altna alnm, lkin snnet ve hadis ilh koruma altna alnmamtr. Kur'an
ederken, snnetilik-hadisilik, buna misilleme olarak snneti ve hadisi toptan vahye da
hil eder. Kur'anclk, insanlara peygambersiz bir din portresi izerken, snnetilik-hadis
lik insanlarn nne, dorusu yalanna karm, onlar ana kaynaa ulamaktan alkoyacak b
alzeme yar.
Her ideolojik yaklam gibi Kur'anclk ve snnetilik-hadisilik de birbiriyle bir noktada
: genellemecilik. te tipik bir Kur'anc ge; nellemecilii: "lgi ekicidir ki peygamberin bir numaral dmanlarndan
i olan Buhar, Peygamberimize iftira ve hakaretlerle dolu kitabn peygamberin vefatnda
n iki yzyl sonra yazmtr."109 Hele u satrlarn hi endazesi yok: "Sizin en kutsal had
bnz olan Buhar, neden peygamberden iki yzyl sonra yazld? kencecilikten tutun, cins
)
[kadar Peygamberimize birok hakaret ve iftiray esirgemeyen Buhari'yi
| neden kaynak ediniyorsunuz?"110
Bu bir eletiri deildir, toptan sprp atmaktr. Makul deil mahsus ' bir akln rndr.
r alan bir hadisi eletirmek baka ey, Bu109. Edip Yksel, Mslman Din Adamlarna" 19 Soru, s.
110. Age, s. 13.
167
MUHAMMED

hari'nin Camiu's-Sahih'indeki hadisleri insafszca sprmek baka eydir. mrn Hz. Peygam
atfedilen rivayetlerin dorusunu yalanndan ayrmaya adayan Buhari'yi, "Peygamber'in
bir numaral dman" iln etmenin akla ve manta, insaf ve vicdana san bir taraf da bu
adr.
Yukardaki sprp atan tavr karsnda, yine sprp alan tavr gryoruz. Bu tavr da en
ideolojik ve marazidir. Osmanl'nn son dnemlerinde yaygnlaan, Buhari'yi anlamak yerin
e tpk Kur'an gibi yznden teganni ile kraat etme alkanl, hatta "Buhari-i erif Hat
den bilinmeyen uygulamalar, ite yukardaki mantn tam ters kutbunda yer alan bir akln
Yine Buhari ve Mslim bata olmak zere, herhangi bir hadis derlemesinin tpk Kur'an gibi
"laraybe fih" (ierisinde kuku barndrmayan kitap) iln edilmesi, snneti ve hadisi tm
eddeden Kur'anclk akmnn toptan reddine zemin hazrlamaktan baka bir eye hizmet etmem
"Buhari ve Mslim'de yer alan hibir hadis eletirilemez" mantnn, isimleri nce dokunul
ln edip sonra ardna snmaktan baka izaha gelir bir gerekesi yoktur. Snneti-hadisi
sule uygun hadis eletirisiyle hadisin toptan reddini birbirine kartrmas, tartmann i
hiss bir zeminde yapldnn gstergesidir. Snneti-hadisi sylem, tek tek hadis elet
hil kiileri dahi "snnet inkarcs" olarak lanse etmekle, hasmlar olan kendileri gibi id
olojik syleme sahip Kur'aniyyun akmna meruluk kazandrmaktadr.111
Kald ki "inkr", imann zdddr ve iman sz konusu olmayan bir eyin inkr sz konusu o
ve Mslim'in otoriteleri ardna snarak, bu derlemelerde yer alan herhangi bir hadisi u
sulne uygun bir biimde eletireni hadis mnkiri, snnet kart gibi lanse eden snnetim, bu ithama bata Buhari ve Mslim'in kendileri olmak zere sekin sahabileri, birok by
mam ve din otoritesini de dahil etmek zorunda kalacaklardr. nk Buhari, yzbinlerce had
si eleyerek yalnzca ok az bir ksmn sahih saym, Mslim ise hocasnn sahih iln ettik
zlarn sahih saymayarak kendi kitabna almamtr. Bundan ayr olarak, bu iki kitaba gire
islerin de eletirilebileceinin en gzel rneklerini yine sahabe ve imamlar vermilerdir.
imdi onlardan birkan buraya alalm.
ok sonralar Buhari ve Mslim'in sahihlerine girecek olan kimi hadis rivayetleri, Hz.
Aie tarafndan daha slm'n ilk yllarnda eletirilecektir. mam Bedrddin ez-Zerkei,
metin eletirisine ya da tmden reddine muhatap olan 25 hadisi el-lcabe H rdi Mestedre
kethu A'ietu ale's-Sahabe adn verdii bir kitapta toplamtr.112
Mesel u Buhari ve Mslim hadisi: "Ev, kadn ve at uursuzdur."113 Ebu Hreyre'nin Rasulul
ah'tan bunu naklettii Hz. Aie'ye iletilince, kendini paralarcasna fkelenerek "Kur'n'
bu'l-Kasm'a indiren Allah'a
111. Buna rnek olarak, el-Kur'aniyyun yazarnn Reid Rza'y dahi snneti ksmen inkar e
r arasna yerletirmesini gsterebiliriz.
112. Zerkei, el-cabe, Tah. Said el-Afgani, Dmak-Beyrut 1985/1405
113. Buhari, Cihad 60.47, Nikah 70.18; Mslim, Selam 39.34.
168
BR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
yemin olsun ki, o asla byle bir ey demez!" der ve Hadid suresinin 22. ayetini deli
l gsterir. Peki, hem de daha Hz. Aie hayattayken bu szn Rasulllah'a mal edilmesi nasl
aklanabilir? Hz. Aie'ye gre Rasulllah cahiliyye ehlinin bu eyde uursuzluk olduun
i, ancak bu sz duyanlar eksik iitip nakletmilerdir.114
Buhari ve Mslim'in sahihlerine aldklar u hadisi Hz. Aie tmyle reddetmitir: "Kadn,
ek ve merkeb namaz klann nnden geince o kimsenin namaz bozulur."115 Ebu Hreyre'nin b
naklettiini duyunca Hz. Aie "Bizi kpek ve eee denk tutmanz ne kt ey, kadn kt b
diye itiraz etmi ve Rasullulah namaz klarken kendisinin Rasulllah'n nnde uzandn,
'in buna bir ey demediini sylemitir.116 Bu ikinci haber Mslim'de de yer almtr.117 K
maz bozduunu bildiren hadisi Hanbeliler ve Zahiriler dnda Hanefler, afiler ve Malik
bul edilebilir bulmamlardr.
Hz. Aie sonradan hadis derlemelerine sahih kaydyla girecek olan baz hadisler kendis
ine nakledildiinde "Bu konuda Kur'an size yeter" demitir. Mesel "l kendisine alayanda
dolay azab grr"118 hadisi Hz. Aie'ye hatrlatldnda, o haberin yanl nakledildiin
lakal olmadn syleyerek "Kur'an size yeter" demi ve "Kimse bir dierinin sorumluluun
ez.(53.38) ayetini okumutur.119
Yine Buhari'nin naklettii u haber de buna rnektir: Rasulllah Be-dir'de mrik llerini
durdu ve "Rabbinizin vaad ettii azab buldunuz mu?" dedi ve ekledi: "Onlar, sylediim
eyi ite imdi iitiyorlar!" Bu Hz. Aie'ye nakledildiinde, Rasulllah'n bu szle unu
i syledi: "Onlar, kendilerine (hayattayken) sylediklerimin gerek olduunu ite imdi bil
i oldular." Ve ardndan u ayeti okudu: "Sen, kabirdekilere iittirecek deilsin." (35.22

)120
Hz. Aie kimi zaman da, gerek anlam tepe taklak edilerek nakledilen hadisleri tashih
ediyordu. Buhari ve Mslim'in ald u hadis, maksadna aykr bir biimde nakledildii i
nin itirazna muhatap olan bir hadistir: "Bir adamn karnnn kendisini tketen irinle dol
u olmas, iirle dolu olmasndan daha hayrldr."121 Hz. Aie, Ebu Hreyre'nin naklettii
si iitince: "Ebu Hureyre hadisi iyi renememi" dedi ve eksik rivayet ettiini syledi."1
2
114. Zerkei, el-tcabe, 104.
115. Mslim, Salat 4.50.
116. el-cabe, s. 136.
117. Mslim, Salat 4.51.
118. Buhari, Cenaiz 29.32; Mslim, Cenaiz 11.9.
119. el-cabe, s. 68 ve 92.
120. Age., s. 99.
121. Buhari, Edeb 78.92, 5/2279; Mslim, iir 41.1, 4/1769
122. el-cabe, s. 111 Bu tr metinlerde yer alan "hadis" szckleri, szkonusu rivayetleri
n dilinin Hz. Peygamber dnemine ait olmad izlenimini uyandrmaktadr. nk "hadis" ter
rada kullanld kavramsal anlamn daha sonralar kazanmt. Herhalde Hz. Aie "bu hadis
da "hadis"i "sz" anlamnda kullanmtr. Fakat hadisleri lafzen deil yaklak anlamlarla
ran raviler, haberi kendi alarnn kav-ramlam kelimeleriyle nakletmekte bir beis grme
ir.
169
\
MUHAMMED
Hz. Aie elbette bu eletirilerinde yalnz deildir. bn Abbas takat st ykmlln olma
ayanarak elleri su kabna daldrmadan nce ykama hkmn getiren Ebu Hreyre hadisini redd
r. Bunu aklama balamnda da "Peki yalaktan su alrken nasl yapacaktr?" demitir.123
Bu ve buna benzer birok itirazna ve reddine baklarak Hz. Aie'yi "snnet mnkiri" olarak
gstermek mmkn mdr? Ya da, rivayet edilen hadisleri Kur'an mihengine vurduu iin onu s
ak doru olur mu? Hz. Aie'nin Rasulllah'n misyonunu bilmediini ya da ona saygszlk et
emeye kim cr'et edebilir? O hlde, sorun doru bakmak ve doru grmekle alakaldr ve Hz.
de bunu yapmtr.
Hz. Aie'nin yntemini ondan sonra gelen imamlar da srdrmtr. Mslim'in Sahihi'ne ald
kedinin satn yasaklad"124 hadisini, bata Ebu Hanife olmak zere, fakihlerin ounlu
da byle bir yasaa dayanak olmad gerekesiyle reddetmilerdir.125
Ayn ey musarrat hadisi diye bilinen, bir sat hilesi olarak samal hayvanlarn stn me
tutmay yasaklayan Buhari ve Mslim'in ortaklaa naklettikleri126 haber iin de geerlidi
r. mam Ebu Hanife bu hadisi "her nimet bir klfetin karldr"OUjaJlj r'j^-i prensibine
lduu iin reddetmitir.127 Yine Ebu Hanife, sahih senetle nakledildii hlde "Bir kfire k
rlk olarak bir mmin ksas edilemez" hadisini reddetmi ve gereke olarak da Kur'n'daki
a can" (5.45) gibi genel ilkeleri gstermitir.
mam Malik'in "hadis attn" duyduumuzda, aklmza hemen onun hadislere dman olduu ge
tte. nk o yle diyordu: "Ben attm hadislerden daha ounu atmadm iin piman olmu
alik, ierisinde ganimetlerin taksiminden nce deve ve koyun eti piirilen kazanlarn de
vrilmesi hadisini de "zorluun giderilmesi" ilkesine dayanarak reddetmitir.129 Ayn i
mamn reddettii "Muaz'n lm zerine ar titrer" hadisini Buhari ve Mslim sahih olarak
erdir.
Hem Buhari hem Mslim'in ortak rivayeti olan "Yce Allah bacan aar"130 hadisinin ravisi
iin bn Hazm "salam deildir" der. bn aila, bu hadise getirdii eletirisinde, zaafnd
uhari'nin artlarna uymadn ifade eder.131 in garibi, Hanbeli imamlarndan bn Hamid'
ir hadise dayanarak "Allah'n baca olduuna iman vaciptir, bunu inkr eden
l
123. atbi, el-Muvafakat 3/8.
1 24. Mslim, Musakat 22.9, 3/ 1 1 98
125. San'ani, Subulu's-Selam, 3/10.
126. Buhari, By 64, Mslim, By 11.
127. el-Muvafakat, 3/12.
128. c^-jfc U jf v^jjt*- j c^129. Muvafakat 3/10-11.
130. Buhari, Tefsir 68.394, 3/1871; Mslim, Fiten 52.23, 4/2258.

131. Zahid Kevseri, Def'u ubehi't-Tebih'in tahkikinde, s. 18.

oJ atbi, el-Muvafakat, 4/294.
170
BiR NDRGEME TR OLARAK SNNET KARITLII
kfir olur" demesidir.132 Oysaki ada limlerden Muhammed Gazali, bunun "bir ie girimek
nlam tayan bir Arap deyimi olduunu aklar.
te Ebu Hamid el-Gazzali'den bir Buhari ve Mslim hadisine metin tenkidi: Tevbe 80. a
yette yle buyrulur: "Onlar iin ister af dile ister dileme, onlar iin yetmi defa da af
dilesen Allah onlar asla affetmeyecektir." Buhari ve Mslim'in rivayet ettii bir ha
bere gre, mnafklarn lideri Abdullah b. Ubeyy ldnde olu gelerek Rasulullah'tan baba
e namazn kldrmasn istemi, o da bunu kabul etmitir. Cenaze namazna duraca zaman H
dan tutarak "Ya Rasulallah! Allah sizi bundan men ettii hlde nasl namazn klarsnz?"
r. Habere gre Hz. Peygamber u cevab verir: "Allah beni muhayyer brakm ve 'Onlar iin
er af dile, ister dileme' demitir. 'Ayrca onlar iin yetmi defa da af dilesen Allah o
nlar asla affetmeyecektir', buyurmutur. Ben de yetmiten fazla af dileyeceim."133 Gaz
zali'y e gre ayette geen yetmi rakam belirli bir say deil okluk ifade etmektedir. Bu
ette anlatlmak istenen onlarn kesinlikle balanmayacadr. Gazzali szn yle noktal
sahih olmad aktr. Zira Allah Rasul szn anlamlarn en iyi bilendi."134
Biroundan yalnzca birkan burada naklettiimiz bu rneklere bakarak, imamlarn hadis d
, ya da en azndan hadisi hafife aldn sylemek elbette uuk bir iddia olacaktr. Bu tr
diann ciddiye alnacak hibir taraf yoktur. Usulne uygun bir biimde eletirilen, atlan
da uygulamaya konulmayan hadislerden dolay, kimseye bakalarn sulama hakk verilmemiti
Ebu Hanife, Kur'an'a arz ettikten sonra reddettii hadislerle ilgili olarak u tarih
savunmay yapar:
"Kur'an'a aykr den bir hadisi rivayet eden birini reddetmem ya da yalanlamam, Rasulu
llah' reddetmem ya da yalanlamam anlamna hi gelmez. O, ancak batl bir haberi Rasul'e
isnad edene kar yaplm bir reddir. Sulama varsa eer, Rasl iin deil o haberi nakle
rlidir. Rasul'n dile getirdii her szn, biz iitmi ya da iitmemi olalm, bamz ve g
vardr. Biz onlara inanr ve onun tarafndan sylendiine ahitlik ederiz. Yine ahitlik ed
z ki Rasulllah, Allah'n emirlerine ters den hibir eyi emretmemi, Allah'n emirleri d
hkm dzp komam ve Kitap'ta yer almayan bid'atler uy durmamtr."^5
mam Ebu Hanife'nin bu savunmas, snneti ve hadisi Kur'an'a sunan herkes iin geerlidir.
Bu, birbirine hasm olan Hadisi ve Kur'anc sylemin ideolojik atmas dnda deerlen
eken dil ve mutedil bir yaklamdr. Bu yaklam srdren ada limlerden Muhammed Gaza
an'a sunmann gzel rneklerini vermitir. O, snnet ve hadise kar toptanc deil, seici
yaklam sergi132. bnu'l-Cevzi, Def'u ubeh s.19.
133. Buhari, Tefsir 68.160; Mslim, S. Munafkin 50.3.
134. Gazali, Mustasfa, 1/162.
135. el-Muvaffak Ahmed b. el-Mekki, Menakbu Ebi Hanife, s.87-88.
171
MUHAMMED
lemistir, te Muhammed Gazali'nin Kur'an'a sunduu bir Mslim hadisi:
"Her az dili hayvann yenilmesi haramdr"136 Gazali, bu hadisin En'am 145. ayete, ayrca
Nahl, Bakara ve Mide Surelerinde yer alan ayetlere aykrln gereke gstererek geers
syler. Hadisin sarihinin "Bu hadis En'am Suresi'ndeki ayeti neshetmitir" iddiasna yl
e cevap verir: "Ahad hadisin Kur'n'dan bir ayetin hkmn geersiz klabileceini iddia et
nasl da krlgan ve komik bir iddiadr. stelik hkm geersiz klnd sylenen bu ayet
drt kez yinelenmitir."137
Rasulllah'a sihir yapld ve bunun akabinde Felak ve Nas Surelerinin indirildii Buhari
adisine Muhammed Gazali, Muavvizetan Surelerinin Mekke'de indiini, oysaki sz konus
u surelerin ini nedeni olarak gsterilen sihrin Medine'de yapldnn rivayet edildiini
getirerek yle der: "Bu hadisin rivayetinde Buhari tek bana kalmtr. Hadisin metninde
uu gibi senedinde de bir gariplik vardr."
Snnet ve hadis konusundaki adil ve mutedil semeci yaklama ilikin rnekleri burada nokt
lyoruz. Kur'anclk ile snnetilik-hadisilik arasndaki kyasya rekabetin tozu duman a
nayp giden, hep bu dengeli yaklam olmutur. imdi snneti toptan reddeden indirgemeci ya
lamn tipik rnei Hind Kur'aniyyun akmnn ilgin servenine dnebiliriz.
136. Buhari, Zebaih 75.28, 5/2102; Mslim, Sayd34.3, 3/1533.
137. Muhammed el-Gazali, es-Sunnetu'n-Nebeviyye Beyne Ehli'1-Fkh ve Ehli'l-Hadis

, s. 103 Daru'-uruk, Kahire 1989/1409.

172
E. HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
l Her tepkisel arlk bir baka ardn rndr
Snneti toptan inkra dayanan Hind Kur'anclk hareketi, her eyden nce tepkisel bir harek
ttir. k iki nedene dayandrlabilir: Birincisi, smrgeci ngilizlerin kltrel etkisi
gede tm versiyonlary-la (mehdilik iddiasndan yalanc peygamberlie uzanan Bahalik, Kad
nlik gibi akmlar, snneti-hadisi yaklamlar ve mistik - ar ycelt-meci tavrlar) ya
s akl.
nce smrgeci ngilizlerin kltrel etkisi zerinde duralm.
Okyanus lkelerini saymazsak, ana ktada Osmanl'nn hkimiyet yzyllar boyunca, Osmanl
i dnda yer alan iki devlet vard: ran ve Hind Mool slm Devleti. Babr ah'n ocukla
Hind Mool slm devleti kk paralara blnnce, teden beri Avrupal smrgecilerin i
biraz da Hristiyanlk gayretiyle ilk Bat smrgelerinden biri olma ansszlna urad.
arnda, Fransa ile ngiltere'nin blge zerindeki egemenlik mcadelesi ngiltere lehine bit
i. Fakat, Alt Kta tmyle ngiliz hkimiyetinde deildi. Bir siyas yoruma gre Rusya'nn
a ve Krm' smrgeletirme hareketine giriip gneye doru ynelmesi (1854/56) ngiltere'
ngilizler Alt Ktay tmyle igale kalktlar.
Hicri 1273 (miladi 1857) tarihi, Hind mslmanlar iin dnm noktasdr. nk, bu tarihte
z igaline kar asker bir ayaklanma balatmlar, fakat bu kyam son kyam olmutur. ngi
imiyetlerini pekitirmek iin bir bahane olarak kullanmlardr ve hkimiyetlerinin nnde
ngi bir engel de kalmamtr. Ayaklanmann ardndan igal ettikleri topraklarda geni apl
lan ve apul seferberlii balatmlar, yaplan zulmler ayyuka kmtr.
Snneti topyekn inkr etmedii iin tipik Hint Kur'aniyyun'u arasnda deerlendirilmemesi
eken,138 fakat Hind Modern slm dncesinin babas saylan ve Kur'aniyyun da dahil Alt K
ki tm reformist hareketleri etkileyen nl dnr Seyyid Ahmed Han'n, bu isyann ardnda
iminin uygulad ar iddet ve zulm zerine yazd u canhra lk, bata Kur'ancl
st kn nedenlerini ele vermektedir:
"nl ailelerin ou ortalkta gzkmyordu,- onlarnki ac bir hikye. Kendi sorunlarma,
um. Halkmn dertleriyle
138. Seyyid Ahmet snneti inkar etmemitir. Hadisin kabul iin art komutur: a. Hadis
ullah'tan bizzat ve yakin olarak nakledilmi olacak, b. Ravi, hadisi Peygam-ber'de
n duyduu gibi, ayn kelimelerle naklettiine dair ehadet edecek, c. Kavilerin naklettii
terim ve kavramlar, farkl yorumlara ekilecek birden fazla anlam tamayacak." Makalat
/'den nkl. el-Kuraniyyvn, s. 106.
173
'
MUHAMMED
muzdariptim. Umutsuzlua kapldm. Mslmanlann ykselip ihtiamlarn kazanmalarna dair h
m kalmad. Bu trajedinin iine hapsoldum. Mslmanlann straplarna dayanamyordum. Beynim
iren aclar beni vaktinden evvel yalandrd. Doduum -lkeye veda edip yabanc bir beldey
lemek istedim. Fakat sonradan, grevden kamayp bilkis halkmla birlikte kalmam ve onlar
a birlikte batmam veya onlarla birlikte su yzne kmam gerektiini anladm."139
Franszlar olsun ngilizler olsun, bandan beri Alt Kta'da Hristiyan-latrma faaliyetle
el bir nem atfetmilerdir. Misyoner tekiltlar, kararghlarn Alt Kta'nn tamamna yay
alyorlard. Hristiyanlatrma almalarna en sert direni slm'dan gelmiti. Alt K
misyonerlik almalarnn nnde bir engel oluturmuyordu. Mslmanlarn sert direniiyle
r, oryantalizm almalarm hzlandrarak Alt Kta'y bu almalarn bir canl laboratuvar
. slm'a ve mslmanlara kar nasl bir din ve kltr sava vereceklerini bu laboratuvar
klerdi. Mslmanlar kltrel, din, siyasal, ahlki ve hatta asker saldrya kar ayakta
urun slm dini olduunu anlamlard. Bu dinin kodlarn zmek iin ura verdiler. Bu ko
rlarnda dinin hayata tanmasnda birinci ncelie sahip olan "snneti" ve onun sz daa
i" grdler.
Bir de bunun kar taraf vard: Hind mslmanlar, kendilerini binlerce kilometre teden g
alt eden bu dmann ezici gcne direneme-milerdi. Yani, kaybeden taraftaydlar. Galibin
ameti var myd? Yoksa tm su malupta myd? Maluplar kendilerinin neden malup olduu,
en galip geldii zerinde kafa yordular. Bu nedenler aratrlrken nlerine yanl, kayna
saptrlm din anlaylar kt. Bunlarn banda paralanmlk, taklit, hurafe, tembel
. Btn bu hastalklarn kaynan aratran kayg sahibi insanlar, karlarnda Kur'n'dan
if bir biimde kullanlmamasn buldular.
Fakat, dorunun birer paras olan bu tehisi bir yanl tedaviye kurban ettiler. Tm sorum

uu yktklar eylerin banda "snnet-hadis" geliyordu. Kur'an, etrafnda tm mslmanlar

tek ortak kaynakt. Siyasal ve asker yenilginin nedeni olarak grdkleri ihtilaf ve tef
rikann kaynanda, snnet ve hadisin yer aldn dnyorlard. Bunda, Sprenger gibi Hin
ngiliz oryantalistlerin katks bykt. Yenilgilerinde en byk pay sahibi olduuna inan
t ve hadise kar topyekn sava atlar.
Bunlar, Hind Kur'anclmn knn birinci nedeniydi. kincisi ise blgede yaygn olan b
birlikte (snneti-hadisi, mistik ve ar yceltmeci) mahsus akl. Sanrm Brelv rnei
mi isbata yeterlidir.
139. Mecmua-i Lectures'ten nakl. Prof. Dr. Abdul Hamid, tslm Dncesi tarihi, cilt 4,
s. 367.
174
:
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
eyh Ahmed Rza el-Brelv (1856-1921): lhbah'm "fitnesi neredeyse tm Hind'i kaplayaca
bu zat, birinci blmde ilediimiz ar yceltmeci mahsus akln tipik bir rneidir. yl
sahibine sayg amacyla aziz bilinen insanlarn kabirlerine secde etmekte bir saknca grm
emektedir. Berilli'nin kurduu yap, kendi belirledii inan esaslar etrafnda rgtlenir.
saslarn bata gelenleri unlardr:
1 Hz. Peygamber bir nurdur, o beer deildir.
2 Hi kukusuz Aleyhissaltu Vesselam gayb bilir.
3 Sallallahu Aleyhi Vesellem her doann zaman ve meknnda hazr bulunur, onu hazr ve naz
olarak gzleriyle mahede eder.
4 Tm varolu, btnyle Sallallahu Aleyhi Vesellemin ellerindedir.1^
ngilizler'in iini kolaylatran ve ekmeine ya sren sadece Kur'an-c mslman rasyonali
di. ngilizler, en az onlar kadar, mistik takliti akmlar da kendi amalarna alet etmil
i. Bunlarn en banda bir tarikat eyhi olan Mirza Gulam Ahmed Kadyani (1839-1908) gelir
. O nceleri kendisine gelen "phesiz ki sen, evet sen meinsin!" eklindeki mesajdan son
ra mesih ve mehdi olduu iddiasyla ortaya kar. Kendini "asrn mceddidi" ve "Allah'n g
ndirdii zat" olarak tanmlar.141 Bu dnemde, "Ben nebi deilim, ancak Allah'n konutuu (
im) ve Allah tarafndan konuturulan (a\ j* ij } kimseyim" iddiasndadr.142*
ngilizlerin sonuna kadar destekledii Kadyani, 1900 ylnda mehdi-lik iddiasn da ap p
rlik iddasna balar. Kendisi buna "nebiyyi naks" ya da "nebiyyi cz'" adn vermektedir.
kat bir yl gemeden (1902) aka peygamber olduunu syler.143 O, ingilizlerin en sevdii
gamberdir"; nk slm'da cihadn insann nefsiyle savatan ibaret olduunu, bunun dnda
lunmadn cidd bir biimde iddia etmektedir. galci ngizler, igal ve smrgelerine ka
nlara onu ve onun "cihad" retisini rnek gstermektedirler. Kadyani, mahsus akln ulaab
cei lgnln son duran da ihraz ederek 1904'te Hindu din literatrnde Tanr'nm ins
ne brnm biimi olan "kiren:kirina" olduunu iln eder.144
te bylesi mahsus akln, makul olan hereyi esir ald bir zaman (1902) ve ortamda (Laho
Bihar), biraz da bu akla bir tepki olarak snneti toptan inkr hareketi iki ismin el
lerinde doar: Biri sonradan adn Abdullah ekralevi olarak deitirecek olan Gulam Nebi,
ieri Muhib-bu'l-Hak Azimabadidir. ekralevi, Lahor'da Cnyan Vali Mescidi'ni hareketi
nin karargh hline getirir. Azimabadi ise nceleri sk bir Hanef ve
140. llahibah, el-Kur'aniyyun, s. 19-20.
Hl. Ebul'ala el-Mevdudi, el-Kadyaniyye, s. 11.
142,. Age., s. 36-37.
' '
143. Age., s. 47.
144. Age., s. 24.
175
MUHAMMED
Nakibend olarak tannmaktadr. Ama bunlardan da te etrafnda tannan bir alimdir ve bir
er kaleme almtr.145
Bu isimler balangta mutedil bir sylemi benimsemilerdi. Hurafe ve bid'atlara kar sava
abalarn, tm din eylemlerin Kur'n'daki karlm arama zerinde younlatrdlar. S
ard. Mesel Kur'an'da yer almad iin islm'da imamet makamnn olmadn dile getiriyo
abilirdi ama bu doru, Hilafetle ba dertte olan smrgeci ngilizlerin en ok houna gide
ydu. Bandan beri ekralevi Azimabadi'den daha tavizsizdi. Yeni dncenin etrafnda topla
insanlar yeni bir okul olmular ve kendilerine "Ehli'z-zikr ve'1-Kur'an" adn vermile
rdi. Daha sonra bu isim, muhaliflerin kinayeli itirazlarn da ieren Kur'niyyun (Kur'a
nclar) olarak yaygnlat.
2 Abdullah ekralevi: Hadisilikten Kur'anca

Abdullah ekralevi (-1918)147 snnet kartln hayatnn en b-yk amac hline getirer
leler araclyla yaygnlatrd. Bir eyh olan babas, doduunda ona Gulam Nebi adn ve
er'in klesi" anlamna gelen adn kendi yazd tefsirinde bir daha deimemek zere "Alla
anlamna gelen "Abdullah'la deitirdi (1899).
ekralevi, genliinde lkenin en nl muhaddislerinden biri olan Nezir Hseyin'den ders al
iin memleketini terkedip Dehla (Delhi)'ya gelmiti. Dehla'dan ayrlrken ekralevi artk
enin yetkin bir hadis alimi idi ve bu alanda eserler veriyordu. Hakknda yazlanlard
an aka anlalyor ki o, sadece hadis alimi deil, hadisi savunan mfrit bir hadisi idi
y ve kendi dili Urduca'y ok iyi kullanyordu.
Hanef mezhebine mensup hkimlik yapan amcas Kameruddin ile yapt bir hadis tartmasnd
n iinden kamayarak u itiraf yapt: "Allah katndan Muhammed aleyhisselama indirilen te
ahiy ite bu Kur'andr. Bundan gerisi vahiy deildir."148
Mfrit snneti-hadisi bir fikre sahip olan ekralevi, bu hakikati itiraf ederek dengeli
bir yola girmiti. Kendini Kur'an almalarna vermi ve bir tefsir hazrlna balamt
Ama, i burada kalmad. Savrulma balad, ifrat tefriti getirdi. Her mhtedi eski putlarna
kar acmaszdr' sz bir kez daha dorulanm
145. llahibah, el-Kur'aniyyun, 27-28.
146. Age., s. 21.
147. el-Kur'aniyyun yazar, ekralevi'nin 19. yzyln nc eyreinde doduunu syler.
z ederek onun 1835-40'l yllarda domu olma ihtimalinin yksek olduunu syler.
148. el-Kur'aniyyun, s. 27. tlahibah ekralevi'nin snnetilik-hadisilikten tevbe anlamn
gelen bu szn byk bir teessf ve teessrle alyor.
176
HND KUR'ANtYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
oluyordu. ekralevi, Tercmet'l-Kur'an bi yti'l-Fukan adl tefsire ilikin eserinde, he
Kur'an'da mevcut olduunu, snnete gerek olmadn ortaya koymay amalamt. Fakat bt
p dayand, hatta tkand nokta "namaz" idi. ekralevi, namazn rekatlarna varana dek K
yer aldm, snnete gerek olmadn kendince isbatlamt. "Kavi tartmac, parlak polem
yip yutmu olan" ekralevi, ou Kur'an tefsirine ilikin on drt eser brakmt geriye. B
, ileride ele alacamz bir ciltlik Buha-nu'1-Furkan l Salti'l-Ku'an (Kur'n'n Namaz
k Batldan Ayran Kitab'n Delilleri) adl snnetsiz namazn nasl klnacana dair eser
Onun dikkati eken bir baka eseri de, bir ciltlik ez-Zekat ve's-Sada-kat Kema cae f
i ytin Beyyint (Apak Ayetlerde Yer Ald ekliyle Zekat ve Sadakalar) adl snnetsiz
da edilileceine dair olanyd. Yine bu listede, el-Beyanu's-Saih li sbati Keaheti't-Te
h (Teravihin Mekruh Olduunun Ak sbati) adl bir eser de yer almaktayd.150 Eserlerini U
duca kaleme alan ekralevi'nin btn bu eserlerinden u anj da tedavlde olan bir tek eserinin bulunmamas, gerekten de ilgin bir
durumdur.151
3 Peygambersiz Kur'an, snnetsiz namaz
ekralevi'nin, snneti reddedip sadece Kur'n'dan yola karak namazn nasl klnacan i
kaleme ald Burham'l-Furkan
ola Salti'l-Ku'an adl eseri zerine yaplm bir kriti
, ekralevi'nin ahsnda Kur'ancln Kur'an'a yaklamna bir gz atalm.
Kitabn muhaliflere kar kaleme alnm bir polemik olduu kesin. nk, mellif kitabm "
elesi kamil ekliyle Kur'an'da mevcut deildir, hadislere kesinlikle ihtiya vardr" tez
ine kar bir antitez olarak kaleme alyor: "Kur'an mslmanlarn hayatlarnda muhta olduk
r trl bilgi ve hkm ihtiva etmektedir, hem de ayrntsyla; ite namaz misali..." Bu gr
larak da "Bu Kur'an uydurulabilecek bir hadis deildir. Aksine o, kendinden nceki h
akikatleri tasdik eden, iman edecek insanlara her eyi aklayan, yol gsteren ve rahmet
kayna (olan bir hitab)dr." (12.111) ayetini getiriyordu.152
'. ekralevi'nin bu kitab Abdlhamit Birk'n yaynlanmam doktora tezinde zetlenmi
'). ekralevi'nin tm eserleri iin bkz. el-Kur'aniyyun, s. 28-29.
l el-Kur'aniyyun, s. 29. Bu iki eye yorulabilir: a. Bu ekoln bir saman alevi gibi
parlayp snen nahif yapsna, b. Blgede bu ekole kar yrtlen kampanyann iddetine. K
bu sonuta, sz konusu iki unsurun da pay vardr! Hind Kur'aniy-yun'una kar yrtlen k
nn bizdeki nl "ngiliz uakl" fobisiyle aklanmaya allan, hibir delile dayanmay
imizin de yer yer iltifat ettii grlmektedir. Oysaki onun ngilizce bilmediini yazar da
itiraf eder (s. 31); yazarn birbirine tam zt iki ekol olan Kadyanilikle Kur'anch ayn
efeye koymakta gsterdii srar, bu yaklamn bir sonucu olsa gerek. (Kr. s. 30.) Bink,
.
177

l
MUHAMMED
An yceltmeci tavr nasl Hz. Peygamber'i yanl anladysa, indirgemeci tavr da Kur'n'
. ekralevi'nin "Kur'an'da herey vardr" tezine ahit gsterdii ayete yaklam, her nn
ir byn adna nisbetle kulland "Devemin yularn kaybetsem onu Kur'an'da ararm" sz
Anlalan, buradaki yanl anlamann anahtar ayetteki "her ey" szcyd. Oysaki, Arap d
dillerde) "t-^> <" ifadesi kinai bir ifadeydi ve balamna gre deien bir 'kapsam' ifad
diyordu. Mesel Nemi 23'te Sebe Kraliesi iin kullanlan "her eyden verildi'" ibaresi, o
nun grkemli bir saltanata sahip olduu anlamna geliyordu. Deilse, "her ey" ifadesi lfz
olarak ey demeye layk tm varlklar iine alr ki, deil Sebe Kraliesi, yeryznde hi
anlamda "her ey" verilmemitir.153
ekralevi'nin, herkesin kendi mezhebine gre namaz klmasn "kfr" olarak nitelediini
. Burhanul-Ku'an'n ilk konusunun bal u: "Srf Kur'n namazn farz olduu ve dierle
lduu hakkndadr."154 Diyor ki: "Bizim kldmz namaz Kur'an'da gster" sorusu yanl b
oru soru, "Bizim kldmz namaz Kur'an'a uygun mu?" eklinde olmaldr." Tm muhalifleri
m Suresi'nin 59. ayetine muhatab olmakla sulamaktadr: "Onlarn ardndan namaz zayi eden
ve arzularna uyan kimseler geldi."155
ekralevi, muhaliflerini "irk"le sulamakla kalmyor, "hadis" szcne farkl bir anlam y
ehl-i hadisi mrik iln ediyor. Ehl-i hadisi ise yle tanmlyor: "Allah'n hkmnn kar
mberlerin -kendisine nisbeti doru olsun ya da yanl olsun- szlerini karan kimselerdir.
Hatta daha da ileri gidip Firavun'un ehl-i hadis'ten olduunu sylyor. Buna ahidi de
Kur'n'dan getiriyor: "Firavun'un ailesinden olup imann gizleyen bir mmin adam yle ded
:... Andolsun ki, (Musa'dan) nce Yusuf da size ak deliller getirmiti ve onun size ge
tirdii eyler hakknda phe edip durmutunuz. Nihayet o lnce "Allah ondan sonra peygamb
ermez" dediniz. te Allah o ar giden phecileri byle saptrr." (40.28-34)
Ayet ierisindeki nokta dardan bir mdahale deildir. ekralevi 28. ayetin bandaki
lesinden bir mmin..." ibaresini, ayetin geri kalan ksm da dahil aradaki tam be ayeti
atlayarak 34. ayete balamaktadr. Bunu, "Firavun da ehl-i hadistir" tezini isbat e
tmek iin ge-, rekli grmektedir. Bu uzun atlamann ardndan, ayetin tercmesini verdikten
sonra yle syler: "Firavun kendisini Hz. Yusuf'un tbilerinden' saymakta ve zamannda r
evata olup da Yusuf Peygamber'e nisbet edilen; hadisleri (szler) kullanarak Yusuf'
un son peygamber olduunu iddia edip j Hz. Musa'ya "Sen kfirlerdensin" demektedir. te
bunun gibi, Allah'n]
153. Ayn durumdaki bir baka rnek iin bkz. Kehf 84. Tefsir kitab bize kadar ulaan ilk
mfessirlerden Mukatil b. Sleyman'n Kur'n'daki "kullu ey'in"lerle ilgili tarihi bir ]
olay anlatm iin bkz. Hatib el-Badadi, Tarih-i Badat, 13/161-162.
154. Birk, s. 323.
155. Age., s. 322.
.
..
,,.. ,
178
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
kitab (yani Hz. Musa'nn mesaj) karsna hadisle (Hz. Yusuf'tan nakledilenler) kmak, F
n ve benzerlerinin snnetidir."156
Kur'n'n sylemesi baka bir ey, Km'an'a syletmek ise daha baka bir eydir. te bu, Ku
rla syletmenin tipik bir rneidir. Gerekten sadece bir anlama problemiyle deil, anlamn
ters evrilmesi ilemiyle kar karyayz. 28. ayetten 34. ayete atlamak da kurtarmaynca,
ez metne anlam idhaline giriiliyor. Oysaki, ad geen ayetlerde Hz. Yusuf'a atf yapan
Firavun deil, ak ve net olarak Firavun ailesinden imann o gne kadar gizlemi olan bir
in"dir. Dolaysyla, o mminin hatrlattklar da Hz. Musa'nn mesajna kar deil, o mesa
k amacyla sylenmitir.
Peki, burada yaplan anlam takas nasl aklanabilir? Ancak Kitab'a uymak ve Allah'n mura
anlamak yerine, kitabna uydurmak ve kendi tezini Kitab'a giydirmekle...
*
ekralevi, Bakara Suresi'nin 101 ve 102. ayetlerine yle mana verir:
"Allah tarafndan kendilerine, yanlarnda bulunan tasdik edici bir eli (Kur'an) gelinc
e kitap ehlinden bir grup sanki Allah'n kitabn bilmiyormu gibi onu arkalarna atp terk
ttiler. Ve Sleyman'n hkmranl hakknda eytanlarn (eyhler ve hocalarn) uydurup sy
oldular (Allah'n kitab dnda Sleyman'a nisbet edilen szleri eer o sylemi olsayd k
). Halbuki Sleyman by yapp kafir olmad. Lakin eytanlar (eyhler ve hocalar) kafir old
r (,-nk Allah'n kitab dnda kendilerinde muhafaza ettikleri szleri Sleyman'a nisbe

r]..."
ki satrlk ayetin olduka kabartlm bu tercmesinde ilk dikkati eken ey, ekralevi'ni
nakil, zetle her bir verinin "peygamber" anlamna geldii konusunda ittifak ettii ras
ul szcne "Kur'an" anlamn vermi olmasdr. ekralevi'nin Kur'an'da geen rasul kelime
na Kur'an anlam verdiini reniyoruz.157 stad'n ayetteki "eytanlara" bulduu karlk
"eyhler (pir) ve hocalar (ml-v:mevlevi)"L O, bu ayetle hadis ehlinin naklettii hadis
i, eytanlarn naklettii sihirle eitlemi olmaktadr.158
ekralevi, Rasulllah'n misyonunu indirgemek iin, hatta onu vahiyle insanlarn arasndan
mak iin olmadk yorumlara giriir. Kur'an'da Hz. Peygamber'e itaati ngren ayetleri "zer
nde uzun uzad-ya dnlmesi gereken ayetler" olarak yorumlar. Hz. Muhammed'in peygamberl
iinde hibir kukusu yoktur, fakat Kur'an'da kendisine uyulmas istenilen Muhammed, "Ku
r'n'la ayn olan Muhammeddir". Ona g-c Kur'n'la Hz. Muhammed birbirinden ayr eyler de
ir ve ona itaat mredildii zaman maksat "azndan Kur'an dklen Muhammeddir". ;)elili yin
kendi yorumundan getirir: ona gre Kur'an'da geen rasul szr
, Birk, s. 323. ,57. Age., s. 324 1. Age., s. 324.
179
MUHAMMED
ckleri, ounlukla Kur'an anlamnda kullanlmtr. O, Enfal 20'yi yle tercme eder: "Ey
er! Allah'n hkmne inann, yani onun gnderdii Kur'n- Mecid zre devam edin ve ondan y
in." Tercmenin ardndan yapt aklamada, ayetteki "^^j " (ve O'nun Elisi'ne) ibaresiyl
Peygamber'in kastedilmediini madde hlinde yle gerekelendirir:
l O da mminlerden biriyken, ondan nasl kendi kendisine (ya da baka bir rasule) itaa
t etmesi istenir? Bunun ardndan, ierisinde "Ey iman edenler!" geen ayetlerin Hz. Pe
ygamber'i de kapsadn isbata giriir ve birok ayet nakleder.
2 Ayetteki "<UP ijj Vj " (ve ondan yz evirmeyin) ibaresindeki zamir tekildir. Eer All
ah ve Hz. Muhammed'e ayr ayr itaat emredilseydi zamirin " U^* " (o ikisinden) form
unda olmas gerekirdi. Burada itaatin hedefi Allah ve O'nun Kitab olduu iin tekil kul
lanlmtr. nk her ikisi de ayn eydir. "Ve rasuluhu"nun bandaki "vav" balac ise "
"dir ("yani" anlamnda) ve Allah'a itaatin aslnda neye itaat olduunu gstermektedir.
3 Eer "vav" balac atf olarak dnlrse burada hkmne itaat edilecek ikinci bir zat
Kur'n'n "Hkm sadece Allah'a aittir" (6.57; 12.40) ve "Ve O, hkmnde hi kimseyi kendi
ortak tutmaz" (18.26) ayetleriyle eliir. Halbuki Kur'an'da eliki yoktur (4.82).159
ekralevi, bu epey karmak ve 'usta' ii yorumu yine de anlamlan indirip bindirerek yapp
bitiriyor. Fakat ilgin olan, yoruma konu ettii ayetin ucunu krpyor olmasdr. O, ne hi
mettir bilinmez, ayetin sonundaki " i)j* J (aij " (iittiiniz hlde...) ibaresini, nc
e bir btn olduu hlde, ayeti yarda kesip grmezden geliyor. Muhtemeldir ki, baka trl
mmkn olmayan bu ibarenin, zorlama yorumunu bozduunu dnyor. nk "iitenlerden" sz
de "iitilen" de vardr ve Kur'n'n az olmadna gre bu, Rasuldr, yani Hz. Peygamberd
nu bu anlamyla alrsa, yapt tm yap temelden yklacaktr. Bu nedenle o, ibareyi blme
ie giriiyor.
ekralevi namaz vakitleri konusunda Hd 1 14 ve sra 78 'i delil getiriyor. Bu ayetler
i -kendi yntemiyle yoruma tbi tutarak "be vakit namaz" kesin tesbit ediyor. Fakat, B
urhanu'l-Kur'an' tahlil eden tez sahibinin j de isabetle tehis ettii, kendi kendisi
yle elien bir mantk sergiliyor, ] Tehis u: "Bu iki ayetle ilgili drt sayfalk aklam
muz} ekralevi'nin hatas, fiil ve kavl snnetle ortaya konan ve asrlar boyun^ ca yaana
e vakit namaz olgusunu peinen kabul edip bunlar Kur'n'dan bulmaya abalamasdr. Halbuk
, hibir surette bunlar dikkate almayacan ifade etmiti. nk, yukardaki ayetlerden z
be vakit namaz karlsa bile, bunlar pekl gndzn ilk dilimine yaf da akamn ge vak
ilir."160
159. Bink, s.325. lOAge., s. 326.
180
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
ekralevi'ye gre Kur'an'da olmayan bir eylemin ibadet olarak yaplmas kfr olduu iin,
iin ezan okunmas da kfrdr.161
Btn bunlar okuduktan sonra okuyucu yle diyebilir: Hepsi iyi gzel de, ekralevi, namaz
rekatlarn Kur'n'dan nasl tesbit ediyor?
Onun da bir yolunu buluyor. nce Fatr Suresi'nin ilk ayetini ahit gsteriyor: "Her trl
gklerin ve yerin yaratcs olan ve melekleri iki, veya drt kanatl eliler yapan All
ttir." Bu ayeti, kendi yntemiyle bir gzel yorumladktan sonra sra ayette geen " ^ta-i

ji " (kanatl) ibaresine geliyor. Ecnihatin szcnn "baz ahmaKiarm udia ettii gibi 'k
nlamna alnamayaca"n zerine basarak syledikten sonra, bunun "rekt" anlamna, ibarede
rn da "namazlarn rekat saylan" anlamna geldiini sylyor.162
Buna da peki diyelim, fakat bu saylarn namazlara gre dalmnn delili buradan kmaz.
nun iin bir baka Kur'n delil gerekli deil mi? Olsun, o kadar kusur kad kznda da bul
ekralevi'ye gre Bayram Namaz Kur'n'n emridir ve vakti gn doumundan gn batmna kada
e Namaz yoktur; Kur'an sadece dua emreder. Namazlar birletirilerek (cem) klnamaz. Ku
r'an'da ifade edildii gibi mslman, vakti ierisinde ayakta, oturarak, yatarak, iaretle
, yani meru olmak kaydyla kendisinin artlarna hangisi uyuyorsa o surette namaz klar.1
3
Grld ve yeri gelince pratiinin de grlecei gibi, Kur'aniy-yun'un ii pek zordur ve
dedince, Kur'an ayetlerine tamad anlamlar ikence yaplarak yklenmek zorunda kalnm
mbersiz braklan Kur'an, artk okuyana hibir ey sylemez olmutur. deta Kur'an o kiiyi
zalandrmtr.
te Hz. Peygamber'i "postac" konumuna indirgemenin en byk amaz budur.
4 Ahmeduddin Amritsari
Hint Kur'anclmn ekralevi'den sonraki ismi Ahmeduddin'dir.
Ahmeduddin Amritsari (1861-1936), yine alim ve sufi bir babann olu olarak Amritsar
'da domu. nce Kur'an okuluna gitmi. ekralevi'den farkl olarak tpk 19. yzyln ikin
adolu'da btrak gibi biten Board of Comissioners for Foregin Mission'a. bal Amerikan
Okullar gibi Hind ktasna yaylan ngiliz okulunda okumu. Kitab- Mu-kaddes'i de orada t
is etmitir. Ana dili dnda iyi derecede Arapa, Farsa, ngilizce ve onlardan ayr olara
ka da yerel dil bilmektedir.
161.Bink, s. 328.
162. Agy.
163. Age., 328.
MUHAMMED
Sonra slmi okullar bitirerek ksa zamanda etrafnda ilmiyle temayz etmitir. slm ili
otanie, matematikten astronomiye kadar ok geni bir ilgi alan olan Amritsari'nin yara
rland kimseler arasnda Hind reformculuunun byk ismi Seyyid Ahmed Han' da gryoruz.
din, "mmet-i Mslime" adl bir dernek kurar ve fikri almalarm kendisinin kard iki
atrr: Bela ve Beyan.
Ahmeduddin, ekralevi'nin kndan beri onunla tanmakta ve gr alveriinde bulunmak
Muhammed kbal (1877-1938) ile de sk sk grmektedir. ekralevi'ye, Kur'n'n Namaz ad
yaynladnda, bu tr eserleri bylesine nazik bir zamanda yaynlamamas gerektii eletir
ar. Karlkl mnazara srasnda ikindi namaznn vakti girer ve o, ekralevi'nin 'mezhebi
az klar. ekralevi "Kendisine uyarak namaz kldn Kita-b'a nasl kar karsn?" deyinc
'in cevab u olur: "Ben onun batl olduunu sylemiyorum, fakat mslmanlar arasnda ayrl
oru olmadn sylyorum" der.164
Ayn kaynak, slubu yumuak ve ekici olan Ahmeduddin'in dersle-" rine hadisilerden Kadya
ilere, Budistlerden Hristiyanlara kadar her zmreden insann devam ettiini dile getiri
r.165 Kaynamzn onun hakkndaki gr udur: "u bir gerek ki, hoca, Kur'an'a dayanara
n hakkn tm alardan veren ve fikri derinlii olan bir stad-, dir,- ne ki o, Kur'an d
kaynaa bavurmamtr."166
Baljon, tm Kur'aniyyun taraftarlarnn tkand nokta olan namaz" hakknda Ahmeduddin'e i
birtakm notlar nakleder: "Ahmeduddin, Kur'an'da kyam, rku, scud (4.103-104) ayr ayr k
llanlmtr, o hlde bunlar ayr ayr da eda edilebilir" der. Bu nedenle "Allah'n zikri s
ve rku olmadan da eda edilebilir" grndedir. Reformcu, namazn adedini gnde iki vakte
irmeyi ister. Hd 114-116 ve sra 78-80. ayetlerde namazn ortaya konduunu, fakat sra
81. ayetlerde bunlardan biri nafile olarak adlandrld iin geriye iki vaktin kaldn
r. Muhammed Ebu Zeyd de Bakara 238-239 da tavsiye edilen "orta namaz"n ve "orta ol
an en iyisi ve en uygunudur" ifadesini yorumlarken st kapal olarak gnde bir vakit nam
azn mmkn olduunu vurgular.167
Ahmeduddin Amritsari'nin eserleri arasnda en nls, hi kukusuz adm Kur'n'daki bir aye
(3.138) alan Beyanun Li'n-Nas (nsanlk iin bir bildiri) adl tefsiridir.168
164. el-Kur'aniyyun, s. 34-35.
165. Age., s. 37.
166. Age., s. 38.
167. Baljon, s. 102.
168. llhbah 7 cilt olduunu belirttii bu tefsirin Kasas 70'e kadar geldiini syler (s.

). Fakat Bink bu tefsirin tam olduu notunu dmtr (Bink, s. 331). Bink bu tefsiri
farkn yle vurgular: "Tefsir yntemi bakmndan Ahmeduddin, Seyyid Ahmed Han ve Abdulla
ralevi ile karlatrlacak olursa, onlann daha ok kendi dorularn Kur'an'a syletme te
uu, Ahmeduddin'in ise Kur'n'n sunduu ilkeleri dorular olarak kabul ettii ve problemle
i buna gre zd grlr." (Bink, s. 340)
m
. . ~ rekten c olacak t
MUHAMMED
5 nayetullah Han El-Merikl: Cambridge'li mfessir
El-Kur'aniyyun yazarnn almasna almad fakat Hind Kur'ancl ierisinde yer almas
r sima da nayetullah Han el-Me rki'dir (1888-1963). yi bir temel eitimin ardndan Camb
idge'de matematik, fizik okumu ve dou dillerinde doktora yapmtr. Kendisine teklif edi
len st dzey brokratik grevleri reddederek hocal semi ve Pea ver'deki slmia Coll
liini yapmtr. Tezkire adl nl esc rini yazdktan sonra (1924), 1926'de Kahire'de topl
Hilafet Konferans'na katlm, onun ardndan da Arabistan, Trkiye, Irak, ran ve Fas'nda
inde yer ald slm beldelerini ve Avrupay seyahate kmtr. Av rupa'da Adolf Hitler v
enstein gibi nl kiilerle bulumutur.173
Meriki'nin asl n, liderliini kendisinin yapt byk apl birce maat hareketi balat
lanr: Haksar Hareketi. Ahlki prensiplerin nde tutulduu bu cemaate baka dinlerden de k
atlanlar olmutur. Hareket ksa zamanda yzbinlerce taraftara kavumu, Bur ma'dan Bahreyn
e, Srilanka'dan Gney Afrika'ya kadar yaylmtr. Cemaat kendi btesini oluturup kendi p
asmtr. Her yl hac gnleri Haydarabad'a yakn Lavari adl meknda yzbinleri bulan bir k
a toplantlar dzenlemilerdir.
Meriki'yi Kur'aniyyun arasnda deerlendirmemizin nedeni, onun da yalnz Kur'an'a dayan
arak snneti toptan reddetmi olmasdr. Fakat onun, Kur'aniyyunun dier mensuplarndan ayr
n yanlar da vardr. Onun sylemi ok daha an ve izgi d, felsefesi ald batl eit
eryalizme yakn, ibadetlere bak tamamen sbjektif ve keyfidir. Bunun en byk nedeni ola
, onun Kur'anclnn dier nderlerinin seviyesinde din bir altyapya sahip olmamas gs
. Fakat, tefsirine Urduca yannda Arapa bir nsz yazabilecek kadar Arapa'ya vakftr. Te
re, onun on cilt olarak tasarlayp sadece tek cildini gerekletirebildii "tefsiri"dir.
Merki tefsirini, Kur'n'n dom amac ve Allah katndan olduunu isbat iin kaleme alm
Merki de, tm Kur'anclar gibi Hz. Peygamber'in peygamberliine iman edenlerdendir. Hatt
a, Hz. Peygamber'in hakikatleri mmetine en iyi ekilde akladn dile getirerek, klasik
fsirleri hakikati Hz. Peygamber gibi ak ve net ortaya koyamadklar iin eletirir. Fakat
o, Hz. Peygamber'in misyonunu "habercilie" indirgeyenlerin en u rneidir. Hadisle ilg
ilenmeyi, dahas onlarn toplanmasn bo, hatta zararl bir faaliyet olarak niteler. Kur'a
tek bana yeterlidir. Fakat Kur'n' anlamak iin tam bir yakin, kamil bir iman, hr bir
ve derin bir basiretin art olduunu syler.175
Merki de, tm dier Kur'aniyyun mensuplar gibi, gelip "salat" probleminde tkanmtr. B
namaz kabul eder, fakat bunun
173. Bink, s. 340-341.
174. Age., s. 341-343.
175. Age., s. 345-347.
184
MUHAMMED
"Birgn tefsir okurken u ayete gzm takld: "Siz, ey iman edenler! Musa'ya eziyet edenle
gibi olmayn; bilin ki Allah onu, onlarca (ileri srlen aslsz) iddialardan temize kar
Allah katnda itibarl biriydi." (33. 69) Kur'an, eitli yerlerinde bu "eziyetin" rnekl
erini vermiti: srailoullan'nn bitmek tkenmek bilmeyin inad, ihtiyalar olmayan eyle
a istemeleri vs. te bunlar ellerindeki ilh nimetlerin ellerinden kamasna sebep oldu.
e ki ben bu ayetin tefsirinde, Buhari ve Tirmizi'nin Ebu .Hreyre'ye dayanarak akt
ard bir rivayete rastladm. Orada "srailoular'nn Hz. Musa'y alaca hastalyla ith
anmak iin soyunan Hz. Musa'nn elbisesini koyduu tan elbiseyi kard, Musa'nn durum
ce fkelenerek ardndan koup ona vurduu..." anlatlyordu. Gsm skt, derin dncel
zihnimde cirit att."179
Daha nce de dile getirmitik. Bu ilgin ve ibretlik rnek, toptan kabullerin toptan red
de yol atn, insann "temyiz" kabiliyetinin kayna olan akl ve akletmeyi yok sayarak
yntemlerin, ters tepip tam kar kutupta kendisine taraftar bulacan ok gzel aklama
Perviz, snnet kart dncelerinden dolay Pakistan'n geleneksel ulemasnca tekfir edil
ki bu durum, tekfir batana saplanmadan, zerinde derin derin dnlp ibret alnmak iin

reken bir durumdur.

yle ki: O ve onun izgisindeki birok mslman aydn, 19. yzyln ikinci yarsndan bal
erinleen bir dnsel anafora kaplmlar, kapldklar bu anaforda her biri bir yana savr
nun nedeni de, Bat'nn slm mmeti zerindeki kesin galibiyet ve hkimiyetiydi. mmetin s
klar, bu yenilgiyi hazmedemeyerek bunun nedenleri zerinde kafa yormulard. Her biri k
endi bakt yerden farkl nedenler tesbit etmiler, abalarn "problem" olarak tesbit ett
i o alanda younlatrmlard. Tabiki, btn bu srete kimi zaman yaplan tesbit ve tehi
mu, kimi zaman doru tehise yanl tedavi uygulanmtr.
Ahmet Perviz de ite bu srete mmetin savrulan cins ocuklarndan biridir ve o Bat'nn g
ilerleme mitini, fikir babalar saylan birok isimde olduu gibi ar ciddiye almtr.
e Chawla'mn u tesbitleri bizim yukardaki tehisimizle rtmektedir: "Perviz kendi an
nun iin slm ilerleme demekti ve bu sebeple dini gnn ihtiyalarna gre yorumlad. O, (
ve dini) yorumunun merkezine siyaset ve ekonomi teorisini yerletirdi."180
Perviz, Kur'aniyyun arasnda en ok rn veren isimdir.181 Bunlar arasnda dikkati en ok
n drt ciltlik Kur'an szl (Luatu'l-Kur'ari] ve konularna gre Kur'an tasnifi (Tebvibu
r'an) gelir.
179. ahkr- Risaletten nak. lhbah, el-Kur'aniyyun, s. 50.
180. Chavvla'nn eseri Perviz ekolne ait bir kurumda baslm, kitaba kimi yerde ekincele
koyan nair, bu satrlara hi bir itiraz yneltmemitir. Birk, s. 353.
181. tlahibah, onun eserlerinden 33 adedinin ismini sralamtr, s. 52-54.
m
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
Snneti toptan reddedeceim derken nasl gln durumlara dldne gzel bir rnek de Pe
tmdaki kimi terim ve kavramlar, snnetten delil getirmemek adna ahitsiz brakmasdr: Ku
n'da gece karanl ve tan yerinin aarmasndan kinaye olarak kullanlan "el-haytu'1-ebyad"
(beyaz ip) ve "el-haytu'1-esved" (siyah ip) ibarelerine yukardaki kini manalar verm
itir. Fakat bu ibarelerin bu anlama geldiinin tek ahidi "hadis "tir ve Perviz hadis
ten ahid getirmektense hibir delil getirmemeyi uygun bulmutur.182
Oysaki Perviz, Kur'n'n maksadnn en iyi Peygamber tarafndan kavranlabileceini, Peygam
'i bir tarafa brakarak Kur'n' anlamaya almann salkl sonular vermeyeceini iyi bi
ur'n'n Rasululah'tan baka birisi tarafndan daha iyi anlalabileceini sylemek hibir
mmkn deildir. Byle olunca da bizim Kur'n' anlamak iin bir baka yere bavurmamza h
ktur."
O hlde sorun nedir, sorusunu da Perviz doruya yakn bir biimde cevaplar: "Fakat burad
aki problem Rasulllah'n Kur'n' nasl anlady-la ilgili bilgilerin bize kadar asli ek
lamam olmasdr. Mesel Bu-hari'nin tefsir kitabnda Bakara 31 ve Mide 87'nin tefsiriyl
ili iki rivayet o ayetlerin anlamndan ne kadar uzaktr. Bunlar ve bunun gibi dier pe
k ok rnek Rasulllah'n tefsirinin bize kadar asli suretinde ulamadn aka gsterme
Problem yine ayn: Genelleyerek indirgeme. Oysa, adil ve mutedil olan Buhari'nin "
sahihtir" dediini mutlak ve tartmasz kabul etmek deil, Buhari'nin yaptn yapp daha
nletirilmi ve gelitirilmi usuller ve ller koyarak, rivayetleri tek tek o llere vu
rviz, Mefhumu'l-Kur'an' nda u ary yapar: "Kim benim bu kitabmda Arap diline ve Kur'
lerine ters bir ey grrse bana bildirsin. Ama kim de "Biz bunlar bizden nce yaayp gid
atalarmzdan hi duymadk" (23.24) derse bu kabul edilmeyeceinden, beni mazur grsn."184
rviz'in Metalibu'l-Kur'an adl eserinden, Kur'n'n icaznn kaybolaca endiesiyle "Kur'
esinin yaplamayaca" dncesinde olduunu reniyoruz.185
Perviz, indirgemeci mantm hadisleri reddederken de kullanr. Gerekesi, Kur'n'n Allah
afndan korunmu olduu hlde, hadislerin korunmam olmasdr. lk hadis derlemesi olan He
Mnebbih'in (l. 131) "sahifesi" konusunda olumsuz bir ey sylemez. "Hicri 58 ylndan n
Medine'de hadis kitab derleyen Hemmam sadece 138 hadis toplayabilirken nasl oluyor
da ondan iki yzyl sonra gelenler yzbinlerce hadis alp bunlarn 3-5 binlik bir ksmyla
dis klliyatlar oluturuyor-lar?" diye sorar. Sz uraya getirmek ister: "Aslnda Saadet
nda, hadise pek nem verilmiyordu ve kimse bunun zerinde dnmyordu.
. Bink, s. 356.
183. Mefhumu'l-Kur'an /'den nakl. Bink, s. 359.
184. Age, s. 360.
185. Age., 359.
MUHAMMED
ok hadis rivayet edenlerden olan Ebu Hreyre'ye talebelik yapm bir zat bile ancak 138
hadislik bir mecmua oluturabiliyor. Eer Ebu Hreyre yle ok hadis rivayet eden biri ol

sayd, bu hadislerin talebesi Hemmam tarafndan yazya geirilmesi ve hacimli bir klliyat
oluturulmas gerekirdi. Demek ki, sonraki dnemlerde insanlar hadis uydurmu ve bunlar
Ebu Hreyre'ye isnad etmilerdir."186
Bu sorunun cevabn, Muhaddislein Peygamber Tasavvuru blmnde ele almaya alacaz. Fa
e, Perviz'in asl sorunu, seici deil, genellemeci-indirgemeci davranmasdr. Onun, Kur'n
aklarken snnet ve hadise dayananlar "Ttun hkmne bavurmak istiyorlar" (4.60) ayeti
ab olarak grmesi de, ayn tavrn bir gstergesidir.187
7 "Kur'n namaz" ya da dinin direi nasl yklr?
Snnet, en ksa anlamyla yntemdir demitik. Hz. Peygamber'in snneti ise, Hz. Peygamber'i
dini uygulama yntemidir. O herhangi biri deil, vahyin ilk muhatabdr ve tabir caizse
icracsdr. Bilindii gibi vahiy, salt entellektel bir mesaj deil, hayat ftrat temell
rinde yeniden ina etmek iin insana gnderilmi bir yol haritasdr. Bu anlamda vahiy, hay
ta mdahildir ve bu mdahalesini ete kemie brndren ilk insan, o vahyi alan kiidir. Bur
sz konusu olan Kur'an vahyi olduu iin, Kur'an vahyinin ilk muhatab da Hz. Peygamber
dir.
Snnetler ierisinde en tartmasz olanlar "ameli snnet"lerdir. nk bu snnetler, kayn
e ularken yolda kaza geirme ihtimali ok yksek olan hadisler gibi deildir. Ameli snne
r azdan aza nekledilmezler, hayattan hayata nakledilirler. Bunlarn en banda namaz ib
tinin yntem, vakit, rekat ve ekilleri gelir.
nk namaz, baz "snnetler" (!) gibi Rasulllah'n hayatta bir kez bir gerekeyle yapp b
hatrlamad ender bir davran deil, her gn, hem de be kez yapt bir ibadettir. Nam
baz amelleri gibi tek bana, herkesin gznden rakta gereklemi bir uygulama deil, h
de ve herkesle birlikte yapt bir uygulamadr.
Snneti toptan dlamann insan getirip brakt amaz, hibir ey namaz ibadetinden dah
Snneti ve hadisi tamamen dlayan Hint Kur'aniyyun hareketinin namaz konusunda iine gi
rdii krizi rnekleriyle aktarmadan, bir gerei hatrlamak arttr: Dinin ama-c, kendisin
nan insanlar bir ve beraber klmasdr. Din, inananlarnda duygu, dnce ve eylem birlii
uyorsa, o din en hayati zelliklerinden birini yitirmi demektir.
Konusu namaz olan bir ayetinde "Allah'a, siz daha nce bilmez hldeyken O'nun size t
alim ettirdii gibi ibadet edin" (2.239) diyen Kur'an, gerekte ne demi olabilir?
186. Metclibu'l-Furkan 4/350-353'ten nkl. Birk, s. 366-367.
187. Age., s. 368.
.
:
188
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
"Ta'lim" szcnn Arap dilindeki karlna ne konulursa konulsun, onlarn hepsinin "bil
rttr. Yani bilfiil eitti, bilfiil retti, bfi bildirdi, bilfiil iaret etti..." u dur
Allah namaz mesajnn muhatab olan insanlara, stelik nceden bilmezken bilfiil retti
lim) buyuruyorsa, bunu nasl yapm olabilir?
Elbette bu sorunun zorunlu ve tek cevab Elisi arachyla&, baka deil.
Eer Allah'n, inanan kullarn elisi araclyla fiil olarak eitecei kabul edilmezse,
er sadece tayc olarak grlr de rnek icrac olarak grlmezse ne olur? te u aad
bu sorunun yaanm dramatik birer cevab niteliindedir.
Hind Kur'aniyyun hareketinin vakit ve rekat saysndan selamna kadar aralarnda en ok ta
rttklar konu namazdr. Hint Kur'aniyyununu namaz klma yntemleri asndan drt grupta
iriz: a. Abdullah ekralevi grubu, b. Ahmeduddin grubu, c. Refiuddin grubu, d. Mcmi
ln grubu. nk her grubun namaz says kendine zg olduu gibi, namaz kl ve Kur'an o
cemaate zeldir.
a. Abdullah ekralevi grubunun namaz:
Bu grubun namaz kl yntemi tek deildir. ayr zamanda farkl yntemde namaz klm
emi, b. Onun ardl Hamet Ali yntemi, c. Hamet Ali'den sonra, gnmze kadar cemaatin ta
ttii namaz yntemi.
ekralevi, snneti topyekn inkra yneldiinde ilk krizini, btn ayrntlaryla birlikte
'da tesbit etme konusunda yaad. Hd 114'ten yola karak gece ve gndz be vakit namaz
etti: "Gndzn iki ucunda" ibaresini sabah, le ve ikindi, "gecenin zlfnde" ibaresini i
akam ve yats olarak yorumlad. Yine ekralevi, iki, ve drt rekatl namazlar, konuyla
olmayan bir ayetten, adeta zorla anlam idhal ederek kard. Sz konusu ayetin anlam u: "
er trl vg, gklerin ve yerin yaratcs olan ve melekleri iki, veya drt kanatl el
h'a aittir." (35.1) Fakat geliniz, bu ayetin anlamn bir de ekralevi'nin tefsirinden
okuyalm:

"Ey gklerin ve yerin sakinleri! Be vakit namaznzda, aziz ve celil olan Allah rzas ii
Elhamdlillah" (Fatiha) okuyun! O, size meleklerden eliler gnderendir. O eliler ki, al
t rkn olan namaz size doru sevkediyorlar. Her bir rknn hakk, vakti gelince iki kere
on olarak da drt olarak eda edilmektir."
"Alt rkn"den kast, kyam, rku, rkudan dorulmak, secde, iki secde arasnda oturmak ve
urutur.
Namazn kln ekline gelince: Kbleye dner, namazn tm tekbirlerinde ellerini kulana
bunun anlam, kulun gnahkr ve kusurlu olduunu itirafdr. Sa el sol elin zerine, ikis
likte kalp
189
MUHAMMED
zerine konulur. Bunun delili u ayettir: " --^II
(28.32) Tefsiri yledir: Yani, "Aziz ve celil olan Allah huzurunda huu vei
alakgnlllkle elini kalp zerine koy".
;
Namazda nelerin okunaca: Bu konuda Fatiha ve Kur'n'dan bir miktar okuma dnda, her ey
mamen snnetle intikal eden namazdan farkldr. Tekbirler Hacc 62. ayetten iktibastr: "
Ve ennallahe huve'1-aliy-yu'1-kebir" (Ve kukusuz Allah; ite O'dur her eyden yce ve by
olan) Selam ise En'am 54'ten: "Selamm aleykum ketebe Rabbukum ala nefsi-hi'r-rah
me" (Ne mutlu size,- Rabbiniz kendisi iin rahmeti ilke edindi). Anlald gibi namazda K
r'an dnda hibir eyin okunmasna cevaz vermemektedir.188 Onun nl ilkesini hatrlayal
Kur'an dnda bir referansa bavurmak kfrdr.
ekralevi cemaati, onun ardl Hamet Ali'nin Saltu'l-Kur'an (Kur'an Namaz) adl kitap
6 ylna kadar bu minval zre namaz klmay srdrrler. Bu kitap, ekralevi'nin Burhanu'ladl eserinin neredeyse bir zeti gibidir. Hafz nayetullah Vezira-badi Ahsenu'l-Beyan
adl bir eser kaleme alarak, ekralevi cemaatini kendi yntemleriyle susturacak delill
er sralar. O, bu eserinde Kur'an'a gre namaz vaktinin geemeyeceini isbat eder: Saba
gnein bat ve yats. Ayrca yine Kur'an'a gre, orta bir sesle Kur'an okumalar, sonra
cde ve secdeden kalkar kalkmaz da namazdan kmalar gerektiini isbat eder. Bunun zerine
ekralevi'nin rencilerinden Muhammed Ramazan, 1922 ylnda Saltu'l-Ku'an Kema Alleme'r
hman adl bir eser kaleme alr. Bu kitapta "Kur'an ve Zikr Ehli"nin (Kur'aniyyun) na
mazla- j rini nasl klacaklarn maddeler hlinde yle sralar:
1 Farz olan vakit namazdr, ikindi ve akam namazlar kiinin kendi arzusuna kalmtr.
2 Her namaz iki rekattan ibarettir. Bunun zerine artrlan say, insanlar tarafndan ykle
ilen (arzuya kalm) bir grevdir, insanlarn ihtiyacndan dolay deildir.
3 Balama tekbiri "nnallahe kane aliyyen kebira"dr. (4.34)
4 Rkudan kalkmak Kur'n'n talimatna aykrdr. Rkuda iken, hi dorulmadan hemen secdey
k gerekir.
5 Her rekatta bir secde vardr, baka deil.
6 Secde zikirleri bittiinde namaz tamamlanm olur.189
Muhammed Ramazan'n tanmlad bu namaz, imdilerde Bek-t u'1-Kur'an cemaati aynen uygul
adr, llahibah, bizzat gzlemledii bu namazla ilgili izlenimlerini yle aktarr:
"Lahor'daki merkezlerinde benim gzlemlediim namaz da byleydi, .j mamlar saftan ne k
aralarnda duruyor, sonra Kur'n'dan u J ayeti okuyor: "Rabbi edhiln mdhale sdkn..." (
80) (Rabbim benigir-j
188, el-Kur'aniyyun, s. 366-369.
189. el-Kur'aniyyun, s. 370-372.
190
HND KUR'ANYYUN AKIMININ NDRGEMEC SERVEN
diim yere drstlkle girdir...) Ardndan yukardaki gibi balang tekbirini alyor ve ba
ed Ramazan'n kendileri iin farkl surelerden seerek biraraya getirdii 25 ayetlik sekiy
okumaya. Sonra zel tekbiriyle rkua gidiyor ve rkuda ayet okuyor. Sonra rkudan doru
dan secdeye varyor ve secdede farkl surelerden derlenmi be ayet okuyor ve bylece nama
zn bir rekat tamamlanm oluyor. Ayn ekilde bir rekat daha kldktan sonra, ikinci reka
desinde namaz son buluyor. Dikkati eken bir nokta da, imamlar, kyam, rku ve secdeler
in tamamnda aktan okuyor, kesinlikle gizli okumaya yer vermiyor"190
b. Ahmeduddin'in namaz:
El-Kuraniyyun yazar, Ahmeduddin'in namaz biimine ilikin kesin bir metne rastlamadn
belirtiyor. Ama, onun Beyanun Li'n-Nas adl tefsirinin l. cildinde, stadn sadece ik
i vakit farz namazdan sz edip, sz orada kestiini naklediyor. Ahmeduddin'in tefsirini
n zeti olan Kur'n ey Kur'an Tak adl eserde bu konuda unlar sarfediliyor: "Bu konunun

tefsiri babnda 24 ayeti biraraya getirmitir. Bunlardan be ayet vakit namaz ima ederl
r. Bunlarn tm de tek kiiyi muhatap alrlar. Bunlardan 12 ayet oul olarak gelir. Bunla
adece iki vaktin farziyyetine dellet ederler, baka deil. stad, sz konusu be ayetlik h
tabn, risale-tin sahibi Muhammed aleyhissaltu vesselama zg olduunu ifade eder. Ne ki,
ite bu nc namaz, ona nafile klnmtr. Bu namaz mmetin bireylerinin de eda etmesi
ir eydir. Fakat farz deildir."191
Ahmeduddin'in farz olan vaktin iki olduu hakkndaki dncesini, tefsirinde yazdklar da
steklemektedir. Ne ki o, bu iki vaktin ka rekat klnaca konusunu kesin bir sayya bala
Tefsirinde yle der: "Kim drt rekat klarsa o isabet etmitir; biri de kalkp itenlikle
k rekat klarsa o da isabet etmitir..." En sonunda sz yle balar: "Siz dier insanlarl
likte kln!" Ahmeduddin namazda kbleye ynelmeyi art grmyor, aksine douya ya da baty
yana ynelmeyi caiz gryordu. nk ona gre namaz, Allahla konumaktr, Allahla mka-leme
kmez.192
Ahmeduddin'in vefatndan sonra, onun rencileri namazn vakit says konusunda ikiye bln
adullah Ahtar gibi, hocalarnn izini takip eden rencileri; ki onlara syledii, gnde ik
arz namaz ve haftada bir de cuma namazyd, b. Seyyid Makbul Ahmed gibi, onun yntemin
de yoruma giderek namaz vakitlerinin gndz ve gece toplam vakit olduunu syleyenler. M
kbul Ahmed, ikindi ve akam takdim ve tehirin bir sonucu olarak gryordu. Sonuta farz o
lan namaz vakitti: Sabah, ikindi ve akam.
Rekatlarnn ikili ve drtl olduunu sylyordu. Yine Makbul Ah-med'e gre, mslmanlar be
az, mira hadisinin uydurulduu hicri 7. asrdan itibaren farz olarak eda etmeye balaml
lh190. Age., s. 372-373.
191. Age., s. 373.
192. Age., s. 374.

191
MUHAMMED
bah'n verdii bilgiye gre, Ahmeduddin'in ada takipileri ve mmet-i Mslime cemaati,
be vakit farz namaz klyorlard. Onlarn gnmzde kldklar namaz Haneflerin namazn
lau'l-Kur'an grubu, ciddi bir biimde Hanefilie eilim gstermeye balamlard.193
c. Seyyid Refiuddin grubunun namaz:
Bu grup ise, be vakit klanlarla vakit klanlar arasnda bir yer igal ediyor. Ehl-i Be
mensubu olduu iddiasndaki Refiuddin diyor ki: "Kuldan istenen namaz says drttr: Gece
amaz, sabah namaz, le namaz ve akam namaz." Daha da ilgin olan, onlarn gece namaz
namaznda gnein doduu tarafa ynelmeyi, le ve akam namazlarnda ise gnein batt
a adil bulmalardr. Bu konudaki delilleri ise Kur'n'dan: "Dou da Bat da Allah'a aittir
." (2.115)
kindi namazn kabul etmemelerine gsterdikleri delil ise u ayet. "Ve her bir eyi eli y
ttk ki, dnp t alasnz diye" (51.49) Refi-uddin'e gre sabah namaznn ei yats na
m namazdr. kindinin ei olmad iin, bu namaz reddedilmitir.
Refiuddin her namazn iki rekat olduunu savunuyordu. Ona gre bu iki rekatn birinci re
katlarnda secde, ikinci rekatlarnda ise drt secde vard. Yine o, her namazn kar e
daki vaktin gndz ve gece asndan eit miktarda olmas gerektiini sylyordu.
O, namaza balama tekbiri olarak "Bismillahirrahmanirrahm"i, bitirme selam olarak da
ekralevi'de olduu gibi "Selamun aleykum kete-be Rabbukum ala nefsini'r-rahme" (6.
54) (Ne mutlu size; Rabbiniz kendisi iin rahmeti ilke edindi) ayetini art kouyordu.
Ellerin kulaa kaldrlmasn doru bulmuyor, yine namazda ellerin balanmasn gereksiz g
da, namazda Kur'an dnda bir ey okumay caiz grmyor ve namazda ayetlerden oluturulmu
r sekinin okunmas gerektiini sylyordu.194
Bu grubun imdilerde hibir balsnn olmadn da ekleyelim.
d. Mcmiln grubunun namaz:
Bu grup, Kur'aniyyun hareketinin birok nde gelen ismini ierisinde barndran bir gruptu
r. Muhibbulhak ve Perviz bunlardandr. Muhib-bulhak'n, namaz konusunda mslmanlardan b
amsz bir yol tutturmadn gryoruz. O aklkla diyor ki: "Be vakit namaz, tm slm
tevatren sabit bir ibadettir. Mslmanlar bu ibadeti 14 asrdan beri eda edegelmilerdir.
" Fakat o, namazn klnma ekli ve rekatlar konusunda herhangi bir gr beyan etmiyor.
193. Age., s. 375.
194. Age., s. 375-376.
192

saplandklar ihtilaf nlarn nasl yuttu

F. DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
Konuya, Rasulllah'n bir davrannn, bakann durduu yer farkl olunca, nasl farkl alg
bir rnekle girelim. rneimiz, nl Ebu Zerr hadisi:
"Rasulullah'la birlikte, gn batm vaktinde mesciddeydim. Bunun zerine o dedi ki: 'Gnei
nereye battn biliyor musun?' Ben de 'Allah ve Elisi dorusunu bilir' dedim. Bunun ard
an dedi ki: Allah'n hkmranl altnda (tahte'1-ar) secde etmeye gitti. te Yce Allah
kendine ait sabit bir gzergahta akp gider; bu, zzet Sahibi ve Her eyi Bilen'in irade
sinin sonucudur." (36.38)196
Haberin kayna: Buhari'de be ayr yerde, hepsi de birbirinden farkl say ve formdaki sz
rle aktarlr. Mslim'in formu ise Buhari'de-kilerin hepsinden daha farkldr. Ahmed b. Ha
nbel'de "Rabbinin huzuruna secde etmeye gitti" gibi, yukardakilerin hibirinde olma
yan ibareler ve birbirinden farkl metinlerle, ayr yerde nakledilir. Ayrca Ebu Ava-ne
'nin Msned'inde nakledilir. Btn bunlar, kaynandan hedefine ularken, yolda, haberin b
epey i getiini gsterir. Her ayr form, onu aktaran ravi/lerin kapasitesi, kelime daar
ozmoloji bilgisi ve tasavvuru erevesinde ekillenmitir.
Haberin senedi: Buhari ve Mslim'in belirledikleri sahihlik artlarna uygundur. erisind
e snnet barndrmadn dndklerinden olsa, gerek, snenler habere yer vermemilerdir.
erlendii za-1 mann snnet anlaym gsterir. Oysaki bu haber, Hz. Peygamber'in tm ; sn
ne kaynaklk eden misyonu ile, yani onun eyay okumasyla ilgilidir ve onun eyay okumay
si "en byk snneti"dir.
Haberin hatip ve muhatab: Haber, Hz. Peygamberle nl sahabij Ebu Zerr arasndaki bir d
iyaloga dayanmaktadr.
Balam: Ne mnasebetle sylenmitir? yle durup dururken Hz.,1 Peygamber'in byle bir sz
yeceine gre, bu haberinf bir ba vardr. Oysaki haberin ban gremiyoruz. Ksa bir ara
ii bulmamz salyor: Buhari'deki bir varyantta soruyu ilk soran Ebu Zeridir ve sorusu Y
asin Suresi'nin 38. ayetinin nasl anlalmas gerek-| tiidir. Buradan, Ebu Zerr'in Kur'a
n zerine dndn, Rasulllah'n ise duraksamadan bir rnekle kendi yorumunu aktardn
Haberin Peygamber'in misyonu ierisindeki yeri: Yukardaki akla-j malardan aka anlal
Peygamber bu aklamay "beyan" mis-j yonuna dayanarak yapmakta, Kur'n' mevcut bilgi bi
rikiminden yola karak aklamaktadr. Onun amac, kozmolojik bir hakikati aklamak j de
Bu ondan beklenemez de. Onun amac, mfessir ve mfesserj olan Kur'n'n mesajm aklamakt
aklama da, elbetteki onu Kur'n' ve tabiat yorumudur.
196. Buhari, Tefsir 289, 4.1806; B. Halk 63.4 vd.; Mslim, man 1.72 ,1/139. ^
194
DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
Haberin zaman ve yeri: Mescid'den sz ettiine gre zaman Medine dnemi, yeri Peygamber M
scididir.
te ksaca kimlik bilgileri byle olan bu haber karsnda, farkl dnce yaplarna mens
bilecekleri muhtemel tavrlar drt maddede toplayabiliriz:
1 Rasyonalist mslman tavr: Bunu Rasulllah sylemez. nk gnein secde etmesi akl ve
hlde bu haber uydurmadr.
2 nkarc ve aalayc tavr: Muhammed byle sylemi, syler de. nk bildii oydu.
3 Yceltmeci hissi tavr: Rasulllah sallallahu aleyhi vesellem syle-mise yledir, ben bu
u bilir buna inanrm; bilim milim bo. Gne, secde etmeye gitmitir.
4 Makul mmin tavr: Durun bakalm, nce haberin Hz. Peygam-jber'e nisbetinin doruluunu a
atralm. Eer o doruysa, ondan sonra
metnin Kur'an'a ve fiili snnete uygunluunu aratralm. Orda da sorun J yoksa, o zaman b
izde bir "anlama problemi" var demektir; anlayncaya kadar zerinde dnelim.
Haberin Hz. Peygamber'e nisbeti yukarda tahlil edildi; zan ifade et-' mekle birli
kte anlam itibaryla kaynaa aidiyyeti doru. Kur'an ve fiili snnete aykrlna ilikin
em yok. O hlde, sorun bizim anlama problemimizden kaynaklanmaktadr.
Haberin anahtar "gnein secde etmeye gitmesi". Peki ama, birinci tavr haberi reddeder
ken secde terimini kavramlam anlamyla "namaz i secdesi" olarak ald. Bu yanl bir bal
e bir balangtan doru bir sonu elde edilemezdi. Oysaki ayetteki secde "er'" deil "me
nlamdayd ve Kur'an'da da bu anlamda geiyordu: "Yldzlar ve aalar O'na secde ederler."
55.6) Secde, "emrine amade olmak", "ballm aklamak", "itaat etmek"; yani doa cisimle
, "kendileri iin belir-knen yasaya tbi olmak" anlamndayd. Gne de, aalar da O'nun ko
asaya uyan varlklard. Gnein secdesi kendisi iin belirlenen y-l rngede akp gitmesi,
cdesi kendisi iin belirlenen vadede ama-1 s, meyve vermesi, lmesi ve tekrar dirilmes

iydi.
i Bu tahlilin ardndan, yine rnek olmas asndan slmi disipli-1 nin ayr peygamb
mmkn olduu kadar zetleyerek } aktarmaya alalm.
l Hadisilerin peygamber tasavvuru
Muhaddislerin "hi durup dinlenmeden konuan peygamber tasav-Fvuru"na gemeden, nce "Ka
snnet ve hadis var?" sorusunun, verilme-Isi neredeyse imknsz cevab zerinde duralm. Hz
Peygamber'e nisbet i edilen snnet ve hadis says konusunda bu alann ilk ve en nl otor
tellerine dayanarak hazrlanm zet bir metni, evirerek aaya alyoruz:
195
MUHAMMED
Hadislerin Tekrarsz Ka Adet Olduuna Dair Grler
1 ibn Hacer, en-Nket ala tbni's-Salah'da der ki (s.992): "Ebu Cafer Muhammed b. Hs
eyin el-Badadi kendisine ait et-Temyiz adl kitapta u'be, es-Sevri, Yahya b. Said el
-Kattan, bnu'l-Mehdi ve Ahmet b. Han-bel'den aktarr: Rasulllah'a isnat edilen hadis
lerin tamamnn says (yani tekrarsz, sahih olarak) 404.000'dir. shak b. Rahuye 7.000 k
larak nakletmitir.
2 Dr. Abdulafur Abdulhak Huseyn el-Belui, shak b. Rahuye'nin Msned'ine yazd mukaddim
Zerkei'nin elyazmas olan en-Nket (varak 81) kitabndan naklen der ki (s. 18):
"shak b. Rahuye yle dedi: Rasulullah'tan nakledilen hadislerini tamamnn says 7.000 k
ur. shak dedi ki: "Basrahlar'dan bite-j maate, Nebi'den rivayet edilen msned hadisl
erin tam saysn sordum, dediler ki: 7.000 ksurdur.
ander'den naklen: Bunu u'be'den sordum, dedi ki: Tm msnet-'. lerin says 4.000 ksurdu
3 mam Zehebi, Siyeru A'lami'n-Nbela'da Abdullah b. Ahmed(b, Hanbel!)'den nakleder
(11/781): "Ebu Zur'a bana dedi ki: 'Babann ezberinde 1.000.000hadis vard. Kendisin
e '(Saysn) nereden biliyorsun!'diye sordular, 'zerinde hayli altm, onu bablara ayr
ydm'
( s^y 4,ip oa^ a^ij ) dedi. Zehebi derki: Bu, Ebu Abdullah'n ilminin apnn genilii
da sahih bir rivayettir. Onlar, bu sayya tekrarlar, eserleri, tabiin grlerini ve yoru
mlarn ve buna benzer eyleri de katyorlard. Deilse, merfu ve salam rivayet metinlerin
says bu saynn yzde birine dahi ulamaz." (Zehebi, msned metin saysnn 10.000'den az
lyor.)
4 imam es-Sehavi, Fethu'l-Muis isimli eserinde (1/13-23) imam B-hari'nin "Sahihind
en 100.000 hadis ezberledim" szyle alakal olarak der ki: Bununla tekrarlar, mevkufla
r, yine sahabe, tabiin ve dierlerinin szlerini ve ncekilerden sadr olan fetvalar kasd
tmitir. Btn bunlara "hadis" denilirdi. O zamanlar hitap kolayd ve kimbilir, bir tek
hadisin 100 tane ya da daha fazla tariki vard... lh.
5 imam afi'ye "Ahkam'n asl katr i" diye soruldu, o da "Beyz-dr" dedi. Bu kez "Snn
katr!" denildi, "O da beyzdr" dedi. "Bunlardan ne kadar Malk'e aittir!" denildi, "Ot
bei dnda geri kalan hepsi" dedi. (el-Beyhaki, Menakbu'-af, 1/915 tahkik: Ahmat Sakr
el-Omeri'nin Baki b. Muhalled, s. 51'den naklen.)
6 Ebu Davud, ibn Mbarek'ten: Nebi'den nakledilen snnetlerin tamam yaklak 900 hadistir
. Kendisine "Ebu Yusuf 1.100'dr diyor!" diye soruldu, bn Mbarek yle cevap verdi: "Ebu
Yusuf, uradan bask
DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
zayf hadisin de iinde olduu uraya kadar alr" dedi. (Ebu Davud'un Mekkelilere yazd M
, 62.)197
Rasulllah'a isnad edilen hadislerin says zerine konumak, yukarda evirdiimiz metinde
d gibi, yle kolay bir ey deildir. 1.000.000 ile 4.000 arasnda, rakamlarn dilinden a
n herkesin farke-decei byk bir uurum vardr.
Hadislerin says, aritmetik olarak deil, geometrik bir biimde artmtr. Yukarda da gr
Peygamber'e ait yzl rakamlarla ifade edilen din amal sz ve davranlar, hicri ikinci
100.000 rakamna, Buhari'nin Sahih'ini derledii nc asrda ise neredeyse 1.000.000 rak
ulamtr. nk Buhari, tekrarlar ktktan sonra 2602 adet hadisi ieren (tekrarlarla 7
'ini 600.000 hadis arasndan seerek derlediini kendisi beyan etmitir.198 mam Malik, 17
20 hadis ieren Muvatta'n, yukardaki rivayet doruysa 1.000.000 hadis arasndan derlemi
.199 Yahya b. Main kendi elleriyle 1.000.000 hadis yazdn syler.200 Bu rakamn iine sa
e ve tabiin sz ve davranlar da dahildir. Ebu Davud, Hz. Peygamber'e isnad edilen ve
ierisinde eylem barndran 4800 hadislik Snen'ini 500.000 hadis arasndan setiini sy-l
Tabiki, bu rakamlara, sahabe ve tabiinin sz, eylem ve ictihadlar, tm farkl rivayet
zincirleriyle birlikte dahildir. Dahas bu rakamlar, kinaye olarak kasten abartl bir

biimde telaffuz edilmi de olabilir.

Hadislerin says, hadisilere gre u iki nedenden dolay kabarmtr:
1 Hadis'in tanm: Baz hadisiler sadece Hz. Peygamberin sz, davran ve takririni "hadis
larak tanmlarken, bazlar buna sahabenin, hatta tabiininkileri de katmtr.
2 Rivayetlerin isnad zinciri: Bir tek anlamn tand her rivayet zinciri, ayr bir "hadi
kabul edilmitir. Ayn anlam, be, on, yirmi, hatta elli ay-n zincir tarafndan nakledil
mitir. Mesel, r hadisi rastladm tipik bir rnektir. Buhari dahi, formlar farkl d
de ayn anlam tayan bu hadisin birok versiyonunu nakletmitir. Bu durumu, hadisilerin
vayete" kar zaaflar krklemitir. Muhaddis Abdurrahman b. Mehdi (l. 198) mest zerine
tme hakkndaki hepsi de ayn kiiye (Muire) varp dayanan on ayr zinciri kastederek "B
e 13 hadisi vardr" demitir.
te hadisilerin peygamber tasavvuru adn verdiimiz tavr budur: :p konuan bir peygambe
vi sanki srekli konumak olan, hemen meselede bir ey syleyen, hakknda konumad konu
e-hi olmayan, durduk yerde mnasebet gzetmeden sz syleyen bir 'gamber tasavvuru. Gerek
en garip bir tasavvur.
el-Mevsuatu'z-Zehebiyye li'1-Hadisi'n-Nebeviyyi'-erif ve Ulumih (CD), ed-Dirast,
Akvl fi-adedi'1-ehadis bi-duni't-tekrar. Amman - 1997. .Zehebi, Siy eni A'lam, 12/
402. '. Farkl bir kaynak iin bkz. Zehebi, Siyeru A 'lam, 11 /18 7
:., s. 11/85. .Age.,s. 13/209.
197
ftl
MUHAMMED
Peygambere isnat edilen "hadis" saysnn binlerden milyonlara kn ancak bu nedenle a
iz. Yukardaki iki nedenin de arkasnda yer alan daha derin neden, hadisilerin hep ko
nuan peygamber tasavvurundan baka bir ey deildir.
Rasulullah'tan gelen birok hadisin "balamsz" olarak nakledilmesine bu tasavvur zemi
n hazrlamtr. Balamsz bir sz, zamansz ve mekansz bir szdr. Zamansz ve mekansz b
ksadn arptmak, zamanl ve meknl bir szn meramn ve maksadn arptmaktan ok daha
Bu tasavvurla nakledilen hadisler, adeta ayaklar ve zgl arl olmayan uucu bir nesne
avada durmakta, nerede, ne zaman, neden, niin, nasl ve hatta kime sorularna cevap v
ermemektedirler. Oysaki bu sorular, bir sylemi ya da metni anlamann olmazsa olmazl
arndandr.
Bizce, bunun en byk nedenini, hadis geleneinin peygamber tasav- vurunda aramak gere
kir*
2 Fkhlarn peygamber tasavvuru
Bir vaiz, hayli dramatik bir edayla Hz. Ali'nin Haricler tarafndan ehid edilmesini
anlatmakta: "Muhterem cemaat, Hz. Ali kerremalkha vehe efendimiz her gn olduu gibi
sabah namazn kldrmak iin mescide geldi. Namaza tam durmutu ki, bn Mlcem arkasndan
hanerini krek kemiklerinin arasna saplad. Fakat Hz. Ali bu hlde dahi na-mazn tamaml
Ama muhterem cemaat, Hanefi mezhebine gre H: Ali'nin abdesti bozulmutur."
Rasulllah'n snnet ve hadislerine, fkh geleneimizde genel yaklam temsil eden taklit
marn bak as, ite bu vaizin bak a; sna benzer bir durum arzetmektedir.
Buna "normatif" bak as da diyebiliriz. Yani, Hz. Peygamberi; her tavr ve davranna,
illetine, maksadna bakmakszn "Bundan ne karabilirim?", "Hangi hkm elde edebilirim?"
ye bak mak.
Bu bak as, indirgemeci bir yaklam olduu iin, bu konunun bal altnda ele alnm
z, Peygamber'in snnet mirasn, bir "hukuk normu malzemesine" indirgemek tedir. Sanki
bu yaklam sahiplerinin gznde Hz. Peygamber, bir hukuk definesidir. Fkh (fakih dei
tmeyi fkh okumaya, hikmeti me seleci (kazuistik) bir bak asyla mmkn olduunca fazl
rik etmeye indirgemitir. O kendisini, bu defineyi kazarak "hkmn arad probleme" en el
ili olduuna inand malzemeyi karmakla grevli hissetmektedir. Tpk kendi maksadn K
ek iin "Kur'an'a anlam idhal eden" Kur'anc gibi, ou zaman fkh da, snnet ve hadise
l etmek" durumunda kalmaktadr. nk o, metni arad hkme destek yaparken, eylem ya da s
a, nedeni198
DiSiPLiN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
neve maksadna bakmaz. Hatta arad hkme elverili bulduu "delili", [btnbunlardan soyu
fkhlann peygamber tasavvurudan kas-1 timiz budur.
Hz. Peygamber, normun her ey demeye gelmediini, kendi koyduu hkmlere dahi uygulamtr
gin bir rnek:

 Rasulllah, Abdullah b. Zem'a'ya ait olduu hkmn verdii bir ocuk dolaysyla, Zem'a'
nnemize (ki ocuun kardei hkmndedir) "Ey evde, onun yannda rtn!" emrini vermiti. H
cuk yatak sahibine aittir, zina eden mahrum kalr" hkmnce ocuk Zem'a'nm saylmsa da, o
kendisinden olduunu iddia eden Utbe'ye ok benzediini fark etmiti.202
"Tefakkuhsuz" bir fkhn Rasulllah tarafndan nasl "cinayet ilemekle" zdeletirildiin
n daha gzel ne aklayabilir:
Cbir'den: "Bir sefere kmtk. Aramzda bulunan bir zatn bana bir ta dedi ve kafas
ldu. Bunun zerine Rasulllah'n ashabna203 sordu: "Siz, benim durumumda birinin teyemmm
etmesine ruhsat verebilir misiniz?" yle cevap verdiler: "Hayr, sana bu konuda ruhs
at veremeyiz, nk sen suya ulaabiliyorsun." Bu cevap zerine adam gusl abdesti ald ve
en ardndan vefat etti. Biz Peygamber'e dndmzde bu olay kendisine aktarld. Bunun ze
e dedi: "Yklp lesiceler; onu ldrdler! Hadi bilmiyorlard diyelim, o zaman soramazlar
204
slm Medeniyeti "fkh medeniyeti" dir. slmn zgn bilgi sistemi olan Beyan Bilgi Siste
n tm rnlerini, yine ok zgn bir metodoloji olan Fkh Usul'ne dayanarak vermitir. Bu
an bu usul kullanarak, ya da bu usul reterek gereklemitir. te bu nedenledir ki "Usu
", disiplin olarak sadece fkh deil, dil, kelam ve mant da kapsar.
slm Medeniyetinde fkh, entellektel bir bilgi sahas olmaktan daha ok ilevsel bir ala
mslmanca bir hayat ina iin kullanlan bir numaral enstrmandr.205 Bu nedenle slm
fkhszlk sadece hukuksuzluk deil, ayn zamanda hayatszlkt.
Bunun anlam, kendi medeniyet temeli zerinde yeni bir hayat in- 'i etme umudunun olmam
asyla e deerdir.
L. Buhari, Hudut 23; Ahkam 29; Ebu Davud, Talak 34.
) "Rasulllah'n ashab" ifadesinin sahabenin dilindeki anlam, sonradan siyasal olaylarn
da etkisiyle kazand kavramlam anlamndan farklyd. Birinci nesil bu isimlendirmeyi
"Rasulllah'n elleriyle yetitirdii, onun eitim ve terbiyesinden gemi arkadalar" ii
Buradaki kullanm da ite bu anlamdadr. Deilse, o sefere gidenlerin hepsi de Rasulull
ah' gren insanlardan oluuyordu.
4. ijJ* J iMjSL. il i rf jki Ebu Davud, Tahare l. 197, l /93; bn Mace, Tahare l .92,
l /189; bn Hanbel, 1/330. Bir baka rivayette, yukardaki ibareye yle bir ilave vardr:
"Keke bedenini ykayp, yara ald ban ykamadan braksayd." (Hakim, Mstedrek 1/287
imi mastardr ve eyleme delalet eder. Eylemin konusu ya da nesnesi de Allah deil in
sandr. te bundan dolay kimi alimler fkh "ilahi" deil "beeri" bir bilim olarak grm
zali bunlarn banda gelir.
199
:
MUHAMMED
Fkh, fkhlk olarak deil de "tefakkuh: derin dnme yntemiyle nedenlerle sonular,
ir ile batn, illet ile gaye aramdaki ilikiyi tesbit edip hikmete ulama" eklinde anla
yanlar, Hz. Peygamber'in snnet ve hadisini yalnzca lafz ve manalarna deil, maksatlarn
bakarak almlar, o maksatlardan yola karak yeni bir hayatn inasn mmkn grmlerdi
a Hz. mer, Hz. Aie, Hz. Abdullah b. Mes'ud, Hz. Selman Farisi, Hz. bn Abbas olmak ze
re biroklar, snneti byle anlam ve anlatmlardr. Hz. mer'i tanyanlar "Allah'n din
ha fakihini grmedik" tanklnda bulunmulardr.206 Ebu Seleme, Hz. Aie'yi "derin ve kes
olarak tantrken "^i^l JA" (ok derin grlyd) ifadesini kullanmtr.207 Yine Ubeydu
Abbas farkn anlatrken "grlerinde ondan daha derin dncelisini (efkah) grmedim" de
Bata mam Ebu Hanife ve mam Malik olmak zere byk imamlar, snnet ve hadis mirasm kend
n geerli bir hayata dntrmenin yollarn aramlardr. mam Malik hadisle megul olan i
dis ilmini ok sevdiinizi gryorum, ama eer gerekten yararlanmak istiyorsanz, rivayeti
altp rivayet ettiklerinizin hikmeti zerinde derin derin dnn (fkhedin)" demitir.209
mam Malik dnceyi donduracak ve fkh formel bir disiplin hline getirecek anlaylara k
, Abbasi Halifesi Ebu Cafer Man-sur'un, Muvatta' resm hukuk normu yapma teklifini
reddederek ifade etmiti. atbi'nin u nakli de, mam Malik'in fkhta formelizm kart t
onucudur: "mam Malik, ilmin -fetva kabilinden olan eylerin- yazlmasn ho karlamazd.
ne yapalm?" diye sorduklarnda da "Aklnzda tutar anlarsnz, bunun sonucunda da kalpleri
iz aydnlanr. Ondan sonra ise artk yazya ihtiyacnz kalmaz" derdi.210
Sonraki yzyllarda ise el-mam fi Beyan Edilleti'l-Ahkam'm sahih zz b. Abdusselam, (l.
261), el-hkam ve el-Furuk sahibi ihabuddinKa-J rafi (l. 1285) ve fkh usulnde bir
uvafakat fi Usuli'1-Ah-l kam adl muhalled eserin sahibi Ebu shak e-atbi (l. 1388) gib
isimleri yukarda saylan isimlerin izini srmlerdir.211 atbi'nin eriatn mak-M salla
de getirdii orijinal yaklam ve bu yaklamn slm fkh-j nin nnde at hacet kap

r, ne j de bu bahsin snrlar...
Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Hz. Peygamber'i, her davran ve so206. bn Hacer, el-sabe, 5/523 ve Abdullah b. Ahmed, Pedail, 1/330.
207. bn Sa'd, Tabakat, 2/368.
208. Age., 2/375.
209. el-Hatib el-Badadi, Nasihatu Ehli'l-Hadis, s.37; Ramehurmuzi, el-Muhaddisu'
1-Fa s. 242.
210. oU j) Jj*-u> V f f&j jo~i & j#a j jfcbu atbi, el-Muvafakat, 4/51.
211. Bu konuyu ele alan iki yeni alma iin bkz. slam Hukuk Felsefesi l Gaye Problemi,
l Muhammed Tahir b. Aur, trc. Dr. Vecdi Akyz - Dr. Mehmet Erdoan, Rabet yay., Is-j t
anbul 1999; Dr. Mehmet Erdoan, slam Hukukunda Ahkamn Deimesi, FAVyay.j stanbul 1990.
:
200
DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
zn yasa ya da norm olarak ortaya koyan, fomel bir deere indirgeyen bir damar hep ola
gelmitir. Kimi zaman bu damar, dier daman tkam ve bu da bir dnce (tefakkuh) zaafiye
yol amtr. Bu damarn, Hz. Pey-gamber'i "hukuk normu definesi" gibi grd eklindeki b
z, bir vakann tesbitidir. Buhari sarihi Ayni (l. 855/1453), onun gnderili amacn ak
aynen yle der:j*^-ii! OLJ *! hj jii- uS C-* u J* : Peygamber, hakikatleri akla
ri aklamak iin gnderilmitir."212
Bu formel yaklam fkh ilmini, "tefakkuh eyleminin" bir sonucu deil de, "fkh tahsilini
bir sonucu hline getirmitir. Bu da, "ncekilerin ald yerden almak" yerine, ncekilerin
had ve fetvalarna deimez referanslar gibi sarlma sonucunu dourmaktadr. Sonuta slm
nn ihtiyalarna cevap retemeyecek bir krize girmitir. Bu kez, sz konusu krizi amak i
rip yntemler gelitirilmitir. Zulmnden bezdii kocasndan ayrlma imkn fkh tarafnda
bir kadn, baka k yolu bulamaynca, geici olarak "dinden kp" boannca dnmeyi d
lusu o kadn mdr?
Hanefi mezhebine gre kocann kadna fena muamelesi ve iddetli geimsizlik, kocadan kayna
klansa bile, kocann talk ve muhalaya yanamamas hlinde ayrlma mmkn deildir. Ahmet
ve Mali-kilere gre bu iki durumda da hkim eleri ayrr.213 Tarih, hibir k yolu bul
zulmnden bkan baz kadnlarn, srf kocalarndan boanmak iin slm dininden kma yolu
n sonra tekrar slm'a girdiklerine ahit olmutur.214
Sonrakilerin fkh anlayna ilikin bir baka rnek daha:
Hanefiler telkin neticesinde sylenen szlerin sonularnn balayc olduu grndedirle
bir kadna manasn anlamad Arapa ifadelerle "tezevvect" demesini telkin etse ve kadn
ekrarladktan sonra o ahs da "kabul ettim" dese, evlilik akdi kurulmu olur.215 Bir kii
ye zorla kars boattrlsa veya bir kz karlarak biriyle nikahlansa, (kzn rzas olm
ki muamele de geerlidir. n-k sz syleyenin sz dorultusunda iradesi bulunmasa da, l
lmas hkm iin yeterlidir.216 Bir ahsn hata ile, farknda olmadan veya gafil avlanarak
boamas da byledir. nk bunlara rza art deildir.21^
Akl olmayan mkellef dahi kabul etmeyen bir dinin ruhu, iradeyi ibadetlerin tmnn temel
ne yerletirip, amelleri tayin edici olann "niy-ya/bilin" olduunu syleyen bir Peygambe
rin snnetinin maksad, insan bilin ve iradesini grmezden gelen bu tr sonular nasl on
abilir?
Ayni, Umdetu'1-Kari, 2/17.
. N. Bilmen, Istlahat- Fkhiyye Kamusu, 2/363.
Yahya b. Ebibekir el-Hanefi, Esiru'l-Melahide, vr. 76a'dan nkl. Islamiyat, 1999,
say l, 44.
bnu'l-Hmam, Fethu'l-Kadir, 3/108-109.
Es-Serahsi, el-Mebsut, 14/39, 62-63, 85-88, 105-106; Bedaiu's-Sana'i, 7/176, 182
/186.
bn Nuceym, el-Ebah ve'n-Nezair, 1/83-84.
201
MUHAMMED
j
Maksadmz, muazzam fkh mirasmz didik didik ederek ayrntl j bir kritie tbi tutmak
e birka rnek vererek bu ko- j ny noktalamak istiyoruz.
j
Fkhlarmzn indirgemeci peygamber tasavvurlaryla, sadece en- l tellektel ve soyut d
karlamyoruz. Bu tr bir tasav- j vurun, bir "anlama problemi" olmaktan kp, bir "yar
lemi" hli- ; ne dntnn tipik rnekleriyle de karlayoruz. Bu da, Hz. Peygam- l be
tine hakaret, dil uzatma, kusurlu olduunu syleme ya da eksiklik izafe etmenin ceza

landrlmas bahsi. Bu bahse ilikin kimi "j rnekleri, Birinci Blm'de ilediimiz iin,
e yetineceiz.
ifa sahibi, mam Malik'e atfen unu nakleder: "Kim Rasulllah sal-; lalahu aleyhi vesel
leme kfrederse, ya da hakaret ederse, ya da kusuru olduunu sylerse, ya da noksanlk i
zafe ederse, mslman olsun kafir olsun ldrlr ve tevbeye davet edilmez."218
mam Malik'in "tevbeye davet edilmez" itihad, onun ardl olanfa-kihlerce yle yorumlanm
vbe etse dahi tevbesi kabul olun-i muz.219 yi ama, slm'da tevbeyi kul kabul etmez k
i; Allah kabul eder,\ Bu anlamda insan, kfr, irk de dahil her trl isyan, tuyan ve gn
' tan tevbe edip Allah'a ynelebilir. Hristiyanlk'taki gibi, buna engel olacak ya da
bunu onaylayacak bir kurum slm'da bulunmamaktadr.
te u gr, sadece teoride kalm bir gr deil, bizzat yarg ma-' kamnda bulunan bir
Abdullah b. el-Murabt j dedi ki:
"Kim Peygamber sallallahu aleyhi vesellem yenilmiti derse, tevbeye davet edilir.
Ederse ne ala, yoksa ldrlr. nk bu bir eksiklik iza-1 f e etmektir; onun ayrcalkl
izafe etmek caiz deildir."220
Ayn hkm, "Rasulllah'n cbbesi kirliydi" ya da "Peygamberimiz siyah deriliydi" diyen i
de verilmitir.221 Bu konudaki yaklam < da ileri gtrlerek "Savata yenildi" diyenin de
ceine fetva1 rilmitir.222
Hz. Peygamber'e gerekten kfr ve hakaret ederek kamu dze bozan, hatta Selman Rdi olay
olduu gibi yz akn insann l myle sonulanan bir anari ve kargaaya neden olan bir
: elbette sutur ve o kii, hakaretinin yol at vahim sonular da deerlendirilerek hak
ceza ile cezalandrlmak durumundadr.
Fakat yukardaki yaklam bu noktada kalmam, hayli duygusal l hl almtr. Bu da bir yan
nusu yaklam, telafisi mmkn oln yan "yarg hatalarna" yol amtr. Bu tr bir yaklam
J tismarlara neden olduunun ve bunun sonucunda yanllkla nice su
218. Kad lyaz, 2/216.
219. Kad lyaz, Agy.
220. ifa, 2/219.
221. ifa, 2/217.
222. Age., s. 219.
202
MUHAMMED
l garip bir biimde ortadan kaldrlmaktadr. nsani varl ortadan kaldrlan bir peyg
as, izlenmesi ise imknsz bir durumdur. te; bu tasavvurun indirgemeci tabiat da burada
ortaya kmaktadr.
Hz. Peygamber'in insan varln buharlatran bu tasavvur, bu ii yaparken kendisine zg
gelitirir. Bu dilde Hz. Peygamber gider, onun yerini Nur- Muhammedi ya da Hakikat-
Muhammedyye ad verilen soyut kimlik alr. Gerek Muhammed Aleyhisselam, tarihin, zamann
, bilginin, akln konusuyken, bu ikincisi tarihsiz, zamansz, mekanszdr. Bu haliyle se
zginin konusudur. Bu tasavvur, yaam bir ahsiyet olan Hz. Pey-gamber'i bir "a" dn
t dnyadan soyut dnyaya nlar.
Aslnda Nur- Muhammedi anlay, bir boyutuyla insanln eski irfan mirasnn bir uzants
yla da ia'nn mamet Teorisi'ni desteklemek iin kulland siyasal bir teoridir.
Eski irfan miras, ilk yaratl "nur/k" mitolojisiyle aklar. Varlk, nurun emri ile,
n ayrlmasyla vcut bulmutur. Bu mitolojik tasavvura gre "nur", lemin yaratln stl
lk olunu dourur. Bu oula "Yaratc Tanr" ad verilir. Onun zerinde "akn-mutlak Tanr
oul, ikinci olu olan "semavi insan" dourur. Semavi insan gnah ileyecek, ardndan da m
e ile birleecek, -eski metinlerin ifadesiyle- "evlenecek"tir. Daha sonra dier tm va
rlklarn ortaya k (zuhur/sudur) gerekleir. Bu mitolojiye gre kurtulu, nefsin bir
ilinde maddeden arndrlmas ile mmkndr. Bu hiyerari sayesinde varlklar aslna, lem
dan nceki hline dner. Artk o, her eyi kaplayan ve kendisinden baka bir eyin olmad
27
Eski Ahid'in yaratl kssasyla karlatrldnda birtakm benzerliklerin hemen gze
i ran, Babil, Yunan mitolojilerinde benzer bir biimde yer alr. Ama asl bu mitolojik
tasavvur Corpus Hermeticum ad altnda bir klliyyat hlinde toplanp yaymlanan228 Hermeti
metinlerde, Hermes'in Ryas blmnde grlr. Bu ryadan ite sadece bir pasaj:
"Sonra her eyin babas, hayat ve nur olan akl, kendisine benzeyen bir insan yaratr. M
eydana getirdii olunun kendisine benzeyen gzelliine hayran kalr. Gerekte Allah, olun
kendi suretini sevmitir. Btn yaratklarn onun hizmetine verir. "229
imdi, mslman mistiklerin Nur- Muhammedi tasavvuruna dnebiliriz. Bu tasavvurun en derl

i toplu yer ald kaynak Abdlkerim el-C-l'nin el-nsanu'1-Kam'idir. Biz de sz mmkn

esmeye alarak oradan aktaralm:
"Allah, Muhammed'i Kemal'inden yaratt, Celal ve Cemal'inin mazhar kldnda, Muhammed'
her hakikati kendi isim ve sfatlarnn hakikatinden yaratmtr. Muhammed'in nefsini de ke
di nefsinden
227. M. Abid Cabiri, Anp-slam Kltrnn Akl Yaps, s. 341-342.
228. Hermes Trimegister, trc. A.J. Festugiere, I-IV, Paris, Le belles lettres 194
5-54.
229. Cabiri, age., s. 345.
.
,
204
" " "
DSPLN VE AYRI PEYGAMBER TASAVVURU
yaratmtr. Bir eyin nefsi, kendisidir... Allah Muhammed'in nefsini yaratnca, Adem'i on
un nefsinin bir kopyas olarak yaratt."230
Bu ksa alntda Hristiyanln sa'nn ulhiyet! inancna benzeyen bir inanla kar kar
d'in nefsini kendi nefsinden yaratmtr" ile "bir eyin nefsi kendisidir" cmlesi birleti
ilirse, ne anlam ifade eder? Gerekten de, tipik bir Hristiyanlama rnei oluturmaktadr
metin.
"Kitaplarmda nerede nsan- Kamil geerse, bil ki onunla Muhammed'i kasdetmiimdir."231
"Bil ki insan- kamil, zat ile varlk hakikatlerinin tmne karlktr. Letafeti ile ulvi
tlerin tmne karlktr. Onun ilk zuhuru halka ait hakikatlerin karldr. O ulvi zat,
karldr. Bu anlamda "mminin kalbi Allah'n ardr" buyurmutur. Benlii Kr-si'nin,
uz'un, tabiat varln temel elerinin, kabiliyeti ilk maddenin, vcut yaps havann, g
n, idraki yldzlar feleinin, mmeti yedinci gn karldr. Ruhaniyeti kuun, safras
an karldr. Tkrk, smk, ter, kulak suyu, gz ya, idrar, kan, ter ve deri alt
saylan alt e, sondaki yedincinin trevleri saylr. Bunlarn her birinin kendine gre t
eki, kark, tuzlu, kf kokusu, gzel koku gibi zellikleri vardr..."232
Hermetik mitolojiyle el-Cl'nin "insan- kamil"i karlatrldnda, aradaki farkn mahi
lendirme fark olduu grlecektir. el-Cl'nin dilinde "insan- kamil" formuna dnen Nu
tasavvuru ve bu tasavvura ait hemen tm yorumlarn kaynan, hadis olarak nakledilen u s
luturur:
"Sen olmasaydn, olmasaydn sen; bu lemi kesinlikle yaratmazdm ben!" (Levlke levk lema
alkt'l-eflk)
Mistik peygamber tasavvuru, hemen tm versiyonlaryla "hadis-i kutsi" diye nakledile
n bu haber zerine oturtulmutur. Oysaki bu szn, Hz. Peygamberle uzak yakn hibir alakas
oktur. Mistik bir kayna atnzda233 "hadis-i kutsi" olarak nakledilen bu sze hicr 12
(18. miladi asr) yaam Acluni'nin (l. 1162 h.) Kef'1-Hafa adl kitabnn referans ver
bilirsiniz. Kefu'l-Hafa'y ap bakarsanz "San'ani 'Uydurmadr' dedi" notunu grrsnz.2
ki, bu sz, Hz. Peygamber'den hem de asrlarca sonra uydurulmu ve hadis-i kutsi deni
lerek hem Allah hem de Hz. Peygamber adna yalan sylenmitir.
Eer, "Olsun, bu sz kt bir sz deil ki" deniliyorsa, aslnda Rasu130. el-Cl, 2/36.
131. Age., 2/44 131. Age., 2/46.
133. rnek olarak bkz. M. Necati Bursal, Alemlere Rahmet, s. 12
134. Acluni, kendi grn de aklar: "Ben diyorum ki: yle ama, hadis olmasa da anlam
r." Tabii ki burada szkonusu olan, bu szn Hz. Peygamber'e nisbetinin doruluk dereces
idir. Szn sahih olup olmad ayr bir konudur.
205
C MUHAMMED
<;
lullah hakknda uydurulan hadislerin yzde doksan dokuzu da kt1 ey demiyorlar. Bu mantk
a, hadis uydurarak din ifsad edenlere rah okumamak iten deildir.
Bu yaklam, Rasulllah'a duyulan sevginin byklyle al mak da mmkn deildir. Onu e
miz sekin saha nin tavr ortadadr. Eer ar yceltme sevginin ifadesi olsayd, Hz. sa
Tann'nn olu olarak inananlar mazur grmek gerekirdi.'. tr bir inanc kkten reddeden K
'n mesajn da "Hz. sa'y sevn. ye kar kyor" eklinde anlamak gerekirdi.
i
Mistik peygamber tasavvurunun Kur'n'n sunduu Hz. Peygamb portresiyle ou zaman tam kar
kutuplarda yer almas bir yan Kur'n'n Allah'a verdii sfat ve nitelikleri bu tasavvur H
z. Peygamber yklemekte bir saknca grmemektedir. yle yzeysel bir karlatrn,
bunu anlamak iin yeterlidir:

i
Kur'an'a gre, "Allah gklerin ve yerin nurudur". (24.35)

Mistik tasavvura gre, "Muhammed'in nuru, her eyin kendisinde! yaratld kaynaktr."235

Kur'an'a gre, "Allah hkmranlk makamna kurulup varl ynet* mekte"dir. (10.3)
;
Mistik tasavvura gre, o, (Hz. Peygamber) btn yaratlmlara hj kmrandr.236
\
Kur'an'a gre, Hz. Peygamber "Yiyen ve arlarda dolaan" bir beer; peygamberdir.
j
Mistik tasavvura gre, Hz. Peygamber beer klna girmi bir nur- j dur.237
l
Bu tasavvurun yol at en olumsuz sonu, Hz. Peygamber'i maku-'j ln konusu olmaktan ka
susun konusu klmasdr. Hz. Peygam- j ber mahsusun konusu olunca da, ulalmas ve anlal
ol*ij mayan bir "masal kahraman" gibi alglanmakta, rnek alnmak yerin kendisine hayr
an olunmaktadr. Elbet insana hayranln da kazandrd bir eyler vardr; fakat Kur'an'a ve
. Peygamber'e sorsaydk "hangisin tercih edelim diye", kesinlikle bize yukardaki mi
stik tasavvurun tam; si bir "peygamber portresi" izerlerdi.
235. el-Cl, el-nsan, 2/30 vd.
236. Ay. 2/45
237. Ay.
SONU
Her din, kurucusu saylan kiilerin adyla anlr. Budizm, Maniheizm gibi. Hz. Musa ve Hz.
sa'nn tabileri de, onlarn getirdii mesajdan uzaklatktan sonra Musevi/Yahudi ve sevi
almlardr. Oysa ki onlar da, her peygamber gibi slmn peygamberi idiler ve takipilerin
'a (Allah'a teslimiyet yoluna) armlard.
Hz. Peygamber'in tebli ettii dine Muhammedlik, o dine mensup olanlara da Muhammedi
denilemez. nk, Hz. Peygamber slm'n mucidi ve kurucusu deildir. O, tm peygamberlerin
i ettii ortak dinin son peygamberidir. Onun araclyla insanla gnderilen Kur'an mesa
peygamberlere gelen slm vahyinin zirvesidir.
Onun tebli ettii dinin adn, Hz. Peygamber'in kendisi deil vahiy koymutur: slm. Zate
r'an'a gre Allah katnda tm zamanlarda ve mekanlarda tek makbul din vardr, o da "slm"d
(3.19) Bu dine inananlar da bu nedenle "mslman" diye isimlendirilmilerdir. (22.78)
Kur'an, Hz. brahim'i de ite bu yaklamla "mslman" olarak isimlendirir. (3.67) Yine Ku
'an'a gre Hz. Nuh (10.72), Hz. Yusuf (12.101), Hz. Musa'ya iman eden sihirbazlar
(7.126), Hz. sa'nn havarileri (5.111), hep mslmandrlar.
slm, hibir kiiye, zmreye, kltre, medeniyete indirgenemeyecek olan, bir evrensel dee
sistemidir. Kur'an mesajnn evrensel olabilmesi de slm'n bu zelliine baldr. Hz. Mu
eyhisselama vahyedilen slm mesaj, onun adna dahi indirgenemez. yleyken, insanln evr
deimez deerlerini temsil eden slm Arap slm, Trk slm gibi adlarla bir rka, bl
leye, kltre ve gelenee nasl indirgenebilir? Eer bir isme indirgenmesi mmkn olsayd,
disini mkemmel bir biimde tebli ve temsil eden son peygamberinin ismine indirgenird
i.
Kur'n'n tebli ettii slm' "Muhammedlik" olarak alglamak ne kadar yanlsa, o mesaj
'siz alglamak da en az o kadar yanltr. slm', slm'n teorik kayna olan Kur'an'a i
ratik kaynandan mahrum brakmaya kalkmak, aslnda slm'n hayat damarlarn koparmakla e
nk bu, slm'n geleneini yok etmeye kalkmaktr. Peygamber gelenei toptan yok edil
gelecei ina iddiasn yitirmi demektir.
Kur'an vahyi, neden sk sk slm'n Hz. Peygamber'le balamad mesajn verme gereini d
ette vahyin zirvesi olan Kur'an ile peygamberlerin zirvesi olan Hz. Muhammed'i k
endisinden nceki gelenekle buluturmak ve kaynatrmak iin. Kur'an bu tavryla, slm'n
l geleceini, onun insanlkla yat gelenei zerine ina ediyordu. Bugn, Hz. Peygamber'i
un snnet ve hadisleriyle ina edilmi muazzam bir gelenei Kur'an adna yok saymak ne gar
ip eliki! Kur'n'n yntemini uygulamak yerine, onu hayata dntren nebevi birikimi Kur
toptan yok saymak kiiyi Kur'anl yapmyor, olsa olsa "Kur'an'c" yapyor.
Kur'an'l olmak iin, Kur'n' doru anlamak arttr. Onu doru anla-:, onu en gzel anlaya
a gelen Hz. Peygamber'in beyanna
207
.
'
l
MUHAMMED

srt dnerek nasl mmkn olabilir? Bu adan, Musa Carullah stadmzn Kitabu's-Snne'de
kadar hotur: "Biz samimiyetle inanyor ve gerek anlamda diyoruz ki; bize Allah'n kita
b yeter ve Kur'n- Kerim btn mmet iin yeterlidir. Biz ne Kur'n- Kerim'i her hangi b
deitirmek ne de onun yerine bir ey koymak isteriz. (Snneti kabul etmekle btn isteimi
Kur'n' bizden daha iyi bilene tabi olmaktr. Kur'n' en iyi bilenlerin banda da Rasulerim (sav) gelmektedir." (s.17)
slm snnetsiz, bir bakma geleneksiz brakmann en kesin sonucu onu hayatsz brakmaktr
olmayan bir inan sistemi, gelecei yeniden ina iddiasn kaybetmi demektir. Oryantalizmi
snnet ve hadise kar, bylesine itahla sava amaya itekleyen neden bu olmaldr.
Onlar bu snrda da kalmamlardr. Snnet ve hadis birikimini toptan mahkum ettikten sonra
sra Hz. Peygamber'in ahsna gelmitir. nk snnet ve hadis Hz. Peygamber'in manevi ahs
ayakta tutan ana stunlardand. O stunlar paralamak, Hz. Peygamber'in tarihsel kiilii
manevi ahsiyetinden mahrum etmek anlamna geliyordu. te buna kani olduktan sonra, Hz.
Peygamber'in tarihsel kiilii, oryantalizmin saldr hedefi haline geldi.
Hz. Peygamber'in tarihsel kiiliini hedef alan oryantalist almalar ierisinde William M
ir'in The Life of Muhammedi Dr. Dozy'nin History of islam ve talyan kardinal Leon
Caetani'nin Annali del slam adl eserlerini sayabiliriz. Dozy'nin kitab Abdullah Ce
vdet tarafndan, Caeta-ni'ninki ise Hseyin Cahid Yaln tarafndan Trkeye evrilmitir.
yet'in ilk nesillerinin peygamber tasavvurunu, rtl ya da ak devlet desteiyle yaymlan
bu yanl ve garezkar eviriler oluturmutur. te bu nedenledir ki, szkonusu nesillerin H
Peygamber'e bak as, kinci bir oryantalistin bak asndan farkl olmamtr. Trkiye
ikilerinin zerine ina edildii bu bak as, resmi din politikalarn belirleyici bir
r.
Gnmze kadar rtl ya da ak olarak srdrlen resmi Trk slm projesi, aslnda indir
rdeki tezahryle kyaslanmayacak ok zel bir biimidir. Dinin kamusal alandan tmyle ek
yat ina iddialarndan vazgemesini isteyen militan laiklik anlay, her frsatta "peygam
z" bir din dlediini dile getirmekten ekinmemitir.
Bu rnek, Hz. Peygamber'in misyonunu zayflatan her tavrn, gerekte hangi tr projelere d
olayl destek anlamna geldiinin ilgin bir gstergesidir. Bylesi bir yanla kar durma
netilik-hadisilik diye adlandrdmz bir baka yanl anlamaya sarlmak deildir. Aksin
inde oluan gelenein zararl ya da yararsz unsurlardan arndrlmas iin seici davranar
ndi elimizle ayklamak- , tr. Asl o zaman doru bir peygamber anlayna ulaabiliriz.
Ne ki bunu yapabilmek iin, doru llere ihtiyacmz vardr. te o lleri bize Kur'an
halde yanl anlamaya dayal peygamber anlaylarn tashih etmenin en salkl yolu Kur'n
i'ni tanmaktan gemektedir.
O halde, buyurun!
208
NC BLM KUR'N'IN PEYGAMBER
"mdi (Ey Peygamber!), Biz seni baka bir amala deil, sadece ve sadece btn alemlere rah
et olarak gnderdik! De ki: Bana, tanrnzn tek bir Tanr olduu vahyedildi: u halde, art
na boyun eecek misiniz? Ama eer yz evirirlerse de ki: "Ben bu hakikati herkese eit de
recede duyurdum; ne ki ben, size vaad edilen (hesap gnnn) yakn m, uzak m olduunu bil
m!"
Kur'n- Kerim (21.107-109)
A. KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Kitabn ilk blmnde Ar Yceltmeci Peygamber Tasavvuru'nu, ikinci blmde ise indirgeme
ber Tasavvuru'nu iledik. Bu iki tasavvur, birbiriyle taban tabana zt yaklamlard. Faka
t, bu ztla ramen garip bir biimde birbirine benziyorlard. nk ikisi de bir anlama p
nin rnydler. Bu iki eilim de yanl anlamaya dayanyorlard. Bu bakmdan ikisi de sapm
ediyorlard.
Burada, yle bir soru sorulabilir: Hz. Peygamber'i anlama konusunda bir sapma asndan s
edebilmek iin, bir istikamet asnn olmas gerekli; o hlde, kendisine bakarak yanl
a nedir?
Bu soru yerinde bir sorudur ve cevab da ak ve nettir: Kur'n'n Peygamberi. nk:
1 Hz. Peygamberi en iyi renebileceimiz kaynak, onu peygamber olarak atayan ilh kayna
ktr. Bir kiiyi bir greve atayan makam, o kiinin ahsiyetini, meziyetlerini, varsa zaaf
larn daha iyi bilir ve grev alanm, ykmllklerini, yetkilerini o makam belirler. Bu m
ilh makam, grev peygamberlik, atayan Allah ve atanan da peygamber ise, bunun byle ol
mas kanlmazdr ve kesindir.
2 Hz. Peygamber'i tantan en objektif, en orijinal ve en sahih kaynak Kur'andr. Obj

ektiftir, nk beerin hiss ve ind yaklamlar ondan uzaktr. Orijinaldir, nk Hz. Pe

n arasna bir mesafe girmemitir. Zaman, mekn ve imkn olarak ondan daha tesi dnlemez
tir, nk Kur'an, bir bilgi kayna olarak her mmin iin "ierisinde kuku barndrmayan"
tr.
3 Nasl ki bize Kur'n' Hz. Peygamber retmise, Hz. Peygamber'i de Kur'an retmektedir.
' Peygamber'in araclna bavurmadan anlamaya almak nasl Kur'n' yanl anlamaya yo
mber'i Kur'n'n araclna ba vurmadan anlamaya almak da, Pey-Bamber'i yanl anlamay
Bu ikisi et ve trnak, tohum ve
stoprak kadar birbirinden ayrlmaz, birbirine karlk, birbirine baldr.
te bu nedenlerle Kur'n'n tantt Peygamber, peygamberlik kurumu ve Hz. Peygamberle il
tm tasavvur ve yaklamlarn kendisine vurulmas gereken mihenk tadr. Yaklamlarn bir
an kaynaklanp kaynaklanmad, bir anlama problemi tayp tamad, ancak o yaklamn
kyaslanmas sonucu anlalabilir. Bizim de burada yapmaya altmz ite budur.
Sapma alar iin "tasavvur" terimini kullandk, fakat Kur'n'n bak as iin "tasavvu
emezdik, nk tasavvur eyann kendisinden bamsz olarak eya hakknda zihnimizde oluan
bl eder. Yani bir para kurgusal ve tretilmi, bir para muhayyile rndr. Oysa Kur'n'
ri, oluturulmu bir "imaj" deil, deta kendi i ve d btnl ierisinde, olduu gibi
syan bir gerekliktir.
MUHAMMED
Hz. Peygamber'i Kur'n'dan renmenin tek ayrcal, byte ya da klte kullanmaya ger
olduu gibi grmekten ibaret deildir. nk Kur'an, sadece Hz. Peygamber'i tantc deil,
yetini ina edici, yani kuzucu ("kurgulayc" deil) bir hitaptr. te, Hz. Peygamber'i Ku
dan renmenin bu ii yapan insana verdii asl ayrcalk budur ve bu ayrcalk baka hibi
e edilemeyecek bir kazanm da beraberinde getirecektir. O kazanm, Kur'an-Peygamber i
likisinin ahsnda, "Model bir ahsiyet nasl ina edilir f" sorusunun cevabdr.
Biz de, Kur'n'n hem tantc hem ina edici rolne uygun olarak, Hz. Peygamber'in nitelik
iyle grevlerini ayr ayr balklar altnda toplamaya altk. Metodolojik adan, bu kon
ak zgn bir kaynaa ulama ansn yakalayamadmz iin, Kur'n'n tamamn tarayarak ya
turmam grnebilir. Bu riski j gze alarak yaptmz bu tasnifin tek meziyeti, 'yeni' ol
, ayn j zamanda sz konusu tasnifin okuyucu nezdindeki mazeretidir de.
Bu gibi tasniflerde ne kadar isabetli davranlmaya allsa da, yine de analiz ya da sent
ez sonucu oluturulan konu ve madde balklarnda, ya da o balklar altna yerletirilen m
erde tam isabet kaydedememe ihtimali vardr. Mesel Nitelikler blmnde, Kur'n'n zerind
duu "Peygamberin rneklii (33.21) ile ahitlii (2.143), iki ayr balk altnda m, yoks
altnda m ele alnmaldr?" sorusu gibi. Biz bu ikisini birbirinin bir devam olarak grd
ek balk altnda iledik.
Ana balmzn Kur'n'n Peygamberi olmas, elbette ilediimiz] ara balklarda Kur'n'd
ve bilgi kaynana bavurmaya-;! camz anlamna gelmiyordu. Kur'n'n Hz. Peygamber iin
yj d her niteliin ya da ykmlln Hz. Peygamber'in hayatnda nasl bir karlk bul
siyer kaynaklarna bavurmadan' nasl renebilirdik? Elbette bu mmkn deildi. Onun iin,
blmde Kur'n'n yannda hepsine eit mesafede yaklaarak tm snnet, hadis, siyer, megaz
rih kaynaklarndan rnekler sunacaz. Ne ki, bandan beri olduu gibi, bu rnekleri sunar
e senet ve metin kritii yapacak, lfz ve manay maksat hakemine-, snnet, hadis, haber v
e eseri Kur'an hakemine gtrme abas iinde olacaz.
imdi, Kur'n'n rehberliinde Hz. Peygamber'in niteliklerini ilemeye geebiliriz.
212
1. NTELKLER
a. Beer - nsan Peygamber (abduhu: O'nun kulu)
nsan bilgisiyle, sadece Yaratcy kuatmakta acze dmemitir. Ayn zamanda, yaratlm v
ak bir kapasiteden de mahrumdur. nsan, snrl bilgisiyle, yaratlm varlklarn bir ksm
lmektedir.
Bilgisiyle kuatamad fakat varln karineler ve akl yrtmeler yoluyla bildii varlk
akn ve mutlak bir kaynaktan gelen mesajla (vahiy) renebildii varlklar da mevcuttur. A
cak, bu varlklardan hi biri insanla Allah'n mesajn dorudan ulatrma greviyle gre
erdir. nk bu, Allah'n deimez ve deitirilemez snneti/yasas gereidir.
Bu ilh yasalardan biri de, Allah'n, irade sahibi her varlk kategorisine mesajlarn, o
arlklar ierisinden setii eliler araclyla gnder-mesidir. Biz, insan d iradeli v
peklatif bilgilerle konumaktan kanp insana ynelelim.
nsanolu, ilh bir mdahaleyle, canl varlklar arasndan seilerek yeryznn madd ve m
endirilmitir. Bu mdahalenin getirdii ilk ayrcalk, insann varolu serveninin beyaz bi

fa ile balad anlamna gelen "ftrat"tr. Bunun anlam, insann yaratl olarak iyilik
bakma insan ilh bir mdahaleyle hakka, doruya, gzele, iyiye ak ve meyilli olarak ya
e bu yap, vicdan, irade ve aklla glendirilmitir. te Kur'n'n "Biz demo-luna kat k
tik" (17.70) ayetinde belirtilen kat kat ikramn en banda bunlar gelir.
Ne ki, insana kat kat ikram ederek, ona varlklar ierisinde ayrcalkl bir konum veren M
utlak G, bu ayrcal yine insana zg bir zellikle dengelemitir: Sorumluluk.
nsan sorumlu olduu iindir ki, sorumluluunu yerine getirecek yetilerle donatlmtr.
enle onun, yaratcsna kar geerli bir mazereti bulunmamaktadr. Yaratcnn ikram olan
su yetilerin banda gelir.
mam Cafer'e atfedilen bir sz vardr: "Akl insann iindeki peygamber, peygamber insann
akldr." Kime ait olursa olsun, bu ezel bir hakikatin ifadesidir. nsanlk tarihi boyun
ca deforme olmam akln rehberliiyle peygamberlerin rehberlii hep birbirini tamamlam,
birini glendirmi ve birbiriyle rtmtr. nsanolu, selim akla ya-banclat oranda
disine yabanclat oranda da Allah'a ve onun mesajna yabanclamtr. Kendisine, Allah
kar yabanclaan insan, kendisiyle biliik, bark ve tank klmak iin, Allah peygam
lar gndermitir. Fakat
213
MUHAMMED
tarih boyunca, kaybettikleri z benliklerine dnmeye arlan hemen tm toplumlar, kendile
e gelen mesajn ieriine bakmak yerine, o mesaj getirenin kimliiyle ilgilenmilerdir.
Bu ilgi, kimi zaman mesaj getiren insann ekonomik durumuna, kimi zaman olaanst yetile
rle donatlm olup olmadna, kimi zaman soyca ve nesepe gl olup olmadna ynelik o
inin istisnasz ve tartmasz ilk yneldii alan, mesaj getiren peygamberin beerliidi.
a ilh mesaj inkr ettikleri iin kt akbetleri bir ibret vesikas olarak sunulan hemen
umlarn, kendilerine mesaj getiren peygamberlere kar ynelttikleri ilk itiraz bu olmutu
r. Birinci Blm'de de ilediimiz gibi, inkarc toplumu Hz. Nuh'a kar direnirken (23.24)
yke Ahalisi Hz. uayb'i reddederken (26.154), Firavun Musa'y reddederken (43.53), i
kisi de helak olan Ad ve Semud kendi peygamberlerine kar gelirken (41.14 kr. 26.154
), zetle tm inkarc toplumlar ilh mesaja srt evirirken (54.6) bir tek ey istemilerd
lek peygamber".
Hz. Peygamber'in ilettii mesaja direnen Mekke mrikleri de bunun istisnas deildir. Onl
ar "Allah, bir insan m eli gnderdi?" (17.94, kr. 6.91, 25.21) deyince, Kur'an u cevab
ermitir:
"De ki: Eer yeryznde salna salna dolaan melekler olsayd, o zaman onlara eli olarak
gkten bir melek indirirdik." (17.95}
Bu cevap, aslnda inkarc mantn tutarszln gzler nne seren bir cevaptr. Cevabn
at ekici yan, peygamberin "beer-insan" oluunun, vahyin amacnn gereklemesinin bir n
ak takdim ediliidir. Bunun alm udur: Vahiy getirip budalan bir "posta" olsayd bu de
mmknd, hatta bir ekilde aracsz bile ulatrlabilirdi. Fakat vahiy, onu ulatran ki
h yaamas gereken bir "hayat tarz" olduu iin, onun ilk muhatabyk_ son muhataplar ayn
rdan olmak zorundadr.
JB
Tm peygamberler, inkarc toplumlarn vahyi hayattan dlamak iin bir bahane olarak kullan
lar bu trden taleplerine ayn karl^ vermilerdi: "Biz de sizin gibi bir insanz!" (14.
nlar bu karlkla hem rneklik misyonlarna dikkat ekmi oluyorlar, hem de vahyin kendisi
inanan ya da inanacak olan insanlarn muhtemel putlatrma teebbslerine set ekmi oluyor
d.
Ayn gerekeyle, Hz. Peygamber'e "de ki" emriyle beer tabiatna dikkat ekmesi emrolunmu
. (18.110, 41.6) O, insan olduunu hatrlatma emrini mr boyunca hi aklndan karmam v
ileyle bu ilh talimata uymutur. Hurma as ile ilgili olayn ardndan yle demitir: "
ir beerim, size dininizden bir ey emredersem onu al-nz; ancak kendi kafamdan bir eyi
emredersem, ben de bir beerim."1
Mminlerin annesi mm Seleme'nin nakline gre, Hz. Peygamber, kendisine gelen davalarla
ilgili olarak unlar sylyordu: "Ben de yalnzca
1. Mslim, Fezail 43.38, h. nu. 140.
214
MUHAMMED
Onu beer olmaktan karp melekletirmeye kalkacak olanlara, daha o gnden bir uyar olsun
, Kur'n'n lmszletirdii kimi olaylar vardr. Kur'an bu olaylar gereke gstererek,
liine kar giriilecek "suikastleri" nlemek istemektedir. Abese Suresi'nin ilk ayetleri
ite bu olaylardan birini ele alr. Bir ok kanaldan birden gelen sahih bir rivayete

gre Hz. Peygamber mrik Mekke'nin hatrl reisleriyle konumaktadr. Onlardan birinin gn
drmay mit etmekte, bunun Mekke'deki ortam slm'n lehine evireceini dnmektedir. O
ne nisbetle bn mmi Mektum diye anlan grme zrl Abdullah b. ureyh kendisine yaklar
kimi ayetlerinin tekrarn ya da aklanmasn ister. Dierleriyle olan diyalogunun kesilme
den rahatsz olan Hz. Peygamber, ona surat asar ve oradan uzaklar. u uyar ayetleri, it
bu olay zerine iner:
"O, suratn ast ve uzaklat; bir kr kendisine geldi diye. Nereden bilebilirsin, belki d
o arnacakt, ya da uyarlacak ve bu uyar kendisine fayda verecekti. Ama kendi kendine
yettiini sanana gelince; sen btn ilgiyi ona gsterdin, halbuki onun arnmamasndan sen
orumlu deilsin. Ama sana byk bir arzuyla geleni ve sakna sakna yaklaan sen grmezden
in!" (80.1-10)
Hz. Peygamber, bn mmi Mektum'u her grdnde, "Gel ey Rab-bimin kendisi yznden beni az
am!" diye karlayacaktr.
Bu ayetler, vahiy tarafndan sadece Rasulllah'n beerliini mmetine srekli hatrlatan b
arc olarak ebedletirilmiyor, ayn zamanda Kur'n'n kaynann ilh olduunun saysz
olma ilevini de gryor. Eer vahiy lmszletirmemi olsayd, bu olay muhtemelen hi olm
lup gidecekti. Bu rnee, Hz. Peygamber'i "Allah seni affetsin; daha kimin doru syledii
sana aydnlanmadan ve yalanclar iyice renmeden niin onlara izin verdin?" (9.43) ekli
azarlayan ayetleri de eklemek gerekir.
Btn bu Kur'n rnekler, hem onun beerliine birer gnderme olsun iin Kur'an tarafndan
i, hem de Kur'n'n kaynann nebevi deil ilh olduunun belgesi olsun iin.
O, kendisi iin sun bir karizma retilmesine hi frsat vermedi, buna ihtiya da duymad.
insan gibi zlr ve sevinir, kzar ve sever, kederlenir ve neelenir, aka yapar ve aka
drrd. te onun kzmasna ilikin ilgin bir rnek:
Abdullah b. Zbeyr aktaryor: Ensar'dan bir adam (Humeyd) hurma suladklar Harre su yol
lar hakknda Rasulllah'n huzurunda Z-beyr'den davac olur. Ensar'dan olan zat "Suyu sal
da gelsin" der, Zbeyir ise onun bu talebini yerine getirmez. Anlamazlk Rasulllah'a i
ntikal eder. Rasulllah Zbeyir'e "Ey Zbeyir! Sen sula, sonra suyu komuna sal" buyurur
. Ensarl kzar ve "Ya Rasulallah! Bu adam halann oludur diye mi byle yapyorsun?" der.
unun zerine Hz. Peygamber'in rengi atar ve yle der: "Ey Zbeyir! Sula, sonra suyu tka,
ta duvara kadar geri dnsn!"7
7. Buhari, r b 6, Mslim, Fedail 129.
216
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Evet, melek peygamber tezini yere alan bu ilgin rnek, "ben de sadece bir insanm" uya
rsnn banda yer ald u haberle birlikte dnldnde, onun insanlnn dier insa
sbeti gibi olduu da anlalr:
"Rasulllah bir gun yle dua eder: "Allah'm, Muhammed de bir beerdir. Her beer gazaba g
lip fkelendii gibi Muhammed de fkelenir. Allah'm! Her hangi bir mslmana haksz yere l
t okur, sebbeder, beddua edersem, bunu onun iin bir ecir, rahmet ve balanma vesilesi
kl."8
te onu yakndan tanma erefine nail olup, o gln altnda toprak olduu iin gl kokan i
irinin, Hz. Enes'in ona ilikin bir hat-Iras: Rasulllah'n vefatndan sonra bir. grup, v
hiy ktiplerinden Zeyd b. Sabit'e gelerek ondan "ittiin hadisleri bize nakleder misin?
" der. Zeyd [b. Sabit u cevab verir: "Ben onun komusuydum. Vahiy geldii zaman-|larda
beni artr, vahyi yazdrrd. Ardndan, biz dnyadan sz edersek o Idabize katlrd, a
ce yine bize katlrd. Biz yemekten sz edecek olsak, o da bizimle birlikte o konuda kon
uurdu. imdi ben btn Ibunlar size hadis diye nasl aktaraym"9
Hz. Peygamber'in beerliine vurgu yapan Kur'an pasajlar ierisinde farkl bir yere sahip
olan Duha Suresi, onun peygamber olmadan nceki gemiine atf yapar:
"O seni yetim olarak bulup snak olmad m?
Ve yolunu kaybetmi grp seni doru yola ulatrmad m?
Seni muhta bulup ihtiyacn gidermedi mi?" (93.6-8)
Bu ayetler, herkesin bana gelebilecek olan beer skntlarn, ge-miste Hz. Peygamber'i
geldiini ifade etmenin yannda, onun beer-insan tabiatna gnderme yapan birer uyar o
anlalmak du-rumundadr.
Hz. Peygamberin beer-insanli blmn noktalarken, onun beer-liinin gerein yars ol
gerekecektir. O, kendi ifa-desiyle "Allah'n kulu ve elisidir". Onun beerlii kulluuna
tekabl eder, peygamberlii iserasullne... O, muhteem ahlk, rnek kiilii, salam ka
uhu, merhamet pnar yrei, keskin zeks, en-in basireti, asil tavrlar, yksek hasletl

llah tarafndan peygam-ber seilmemi olmas durumunda dahi, bir insan olarak yine "stn"idi. Tpk airin dedii gibi:
y J,
Muhammed beedir, fakat sanma ki sradan beer gibidir Onun deeri, deersiz talar iinde
ta bedeldir
.Mslim, Birr 45.25, nu. 2600. 9.Dehlevi, Huccettdlahi'l-Baliga, 1/373.
217
MUHAMMED
b. Nebi - Rasl (ye rasuluhu: ve O'nun Rasul)
Hz. Peygamber "Benim iin 'Allah'n kulu ve Rasul' deyin" diyordu. Bir stteki konu, "k
ul Muhammed" idi; nk onun kulluu eliliinden nce geliyordu. O, nce insand; fakat ke
en mkemmel anlamyla insan. Burada ise, onun kendi beyannda kulluunun ardndan gelen e
liliini ele alacaz.
Malik b. Nebi, peygamberlii yle tanmlar: "Tek ahidi bizzat peygamberin kendisi olan p
eygamberlik, peygamberin "Ben"inden bamsz objektif bir vaka olarak ortaya kmaktadr."
Bu vakann ortaya k yle olmutur: Mekke'de, soylu ama sonradan yoksullam bir ail
k doan Hz. Muhammed, ksa bir sre sonra da annesini kaybederek ksz kalr. Onu, dedesi v
amcas yetitirir. Ticaret toplumunda kendisi de ticaret yapar. Ticari ilikileri, on
un erdem ve drstlne evrenin ahit olduu bir zemin ilevini grr. Yce insan niteli
kendisine hayran brakt gibi, Hu-veylid kz Hatice'yi de hayran brakmtr. Hatice, ke
yaklak onbe ya byk, emek-sermaye ortaklyla ticaret yapt dul ve iffetli bir kad
a evlilikleri gerekleir.
Hz. Muhammed, atas Hz. brahim'in tek Tanrsna inanmaktadr. Evliliinin ilk yllarnn a
tek Allah'a ibadet iin inzivaya ekilmeye balar. erisinden Kabe'nin grnd bir kaya
rndran Hra Dandaki bu ibadet gnleri, yllar ilerledike artmaktadr. Krk yalarna g
vahyi almaya balar. Tm tarih kaytlar, onun vahiy beklentisi iinde olmadnda sz birl
rdir. Aksine vahiy, onun iradesi dnda, hatta onun arzusu hilfna onu 'teslim alm'tr.
tk, insanlk tarihi boyunca insanln kararan ufkunu aydnlatan nebi-ler-rasuller zinciri
in son halkasdr.
Nebi, "bir yerden bir yere intikal" anlamna gelen n-b-e kknden tretilmitir. Seylu'n-n
i' kalb "bir yerden bir yere akan su" anlamna gelir. Bir yerden bir yere tand iin
de nebe' denilmitir. Araplar, bu zelliinden dolay sese de neb'e derler.11 Buna gre ne
bi, bir kay-j nan hedefine yollad haberi alan ya da verendir.
Rasl, "bir yere varmak amacyla bir yerden kalkan, giden, ayrlan" finbias) ve "kaynand
an hedefine doru uzayp giden" (imtidat) anlamna gelen risl kknden tretilmitir. Dzg
llar ve bacaklar olan deveye nka resle ad verilir. Ste de kaynandan hedefine ulat
verilmitir.12 Rasl, bir kaynan hedefe yollad "haberci"dir.
Nebi ile rasul kelimeleri, birbiriyle i ie gemi, anlamlar birbir ok yakn iki terim o
ak karmza kyor. Bu iki terimi dilsel bir kar-f
10. Kur'n- Kerim Mucizesi, s. 28.
i l. bn Faris, Mekayis-, Zemaheri, Esas-, bn Manzur, Lisan, ilgili md.
12. Bkz; yukardaki kaynaklar.

218
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
latrmaya tbi tuttuumuzda, arada yle ince bir farkn olduunu sylemek mmkndr: Ne
erim; rasul, habercinin ne kt bir terimdir. Birincide vurgu haberin kendisine, ikinci
e ise haberi tayanadr. Usulclerin stlahnda nbvvet sadece vahye muhatap olan;, risa
vahyi insanlara bildirme misyonuyla gnderilen kimse iin kullanlmaktadr.13 Fakat fkh
geneline gre nebi kendisinden nceki eriata bal olarak gelen, fakat rasul bamsz bir
a gnderilen peygamberdir.
Syuti, nbvvet ile risaleti birbirinden ayrarak, birincisini sadece haber alma, ikinc
isini ise ald haberi bakalarna ulatrma grevi eklinde aklar. Bu aklamaya uygun
irir: "Nbvvete ilikin ilk indirilen ey "Rabbinin adyla oku" (96.1) ile balayan ayetle
dir; risalete ilikin ilk indirilen ey ise "Sen ey (yalnzla) brnm olan!" (74.1) ile
ayetlerdir" der.14 Syuti'den nce konuyu ele alan Zerkei ise ilk inen ayet iin "Muha
mmed aleyhisselamn peygamberliine dellet eder. nk nbvvet, Yce Makam'n diliyle bel
ye zel bir teklifin bildirilmesinden ibarettir" der. Mddessir Sure-si'nin ilk ayet
leri iin ise "Bu da Peygamber aleyhisselamn risaletine delildir. nk risalet, Yce Maka
'n diliyle belli bir kiiye genele ilikin bir teklifin bildirilmesinden ibarettir" d

er.15
Bu dilsel tahlillerle usulclerin, Kur'an ilimleri limlerinin, fkh ve kelmclarn bir
uymayan karlatrmalar, bu iki szcn terim ve kavram olarak anlam alan konusunda hay
uunun delilidir. Bunun birinci nedeni de, her dnemde ortaya kan yalanc peygamberlerdi
r. Kur'an peygamberlik zincirinin son halkasnn Hz. Peygamber olduunu aka ortaya koyar
"Muhammed sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir, fakat o, Allah'n Rasul ve bt
peygamberlerin sonuncusudur. Allah ise, her eyi hakkyla bilendir." (33.40)
Hz. Peygamber'in bir niteliini bildiren bu ayetin syledii hakikat, nbvvet srecinin,
ardan tm vahiylerin zn ierisinde barndran Kur'an mesajna getiinin bir ifadesidir.
Hatem ayn zamanda "mhr" anlamna gelir. Rasulllah'n yzne nakettirdii mhre de b
yetteki ibare ister "peygamberlerin mhr" isterse "peygamberlerin sonuncusu" diye an
lalsn, farketmez. Asl olan, vahyin zirvesinin Kur'an vahyi olduunun iln edilmi olmas
u, insanln deimez deerlerini temsil eden slm', bundan byle deimez ilh mesajla
tamamlanm Kur'an vahyinin temsil edecei anlamna gelir.
Kur'an vahyinden sonra vahiy aldklar iddiasyla ortaya kan insanlann, nebi-rasul terim
lerinin zerinde bir trl sz birlii edilemeyen an13. ihabuddin Karafi, el-hkam 92.
14. Syuti, el-tkan, 1/24.
15. Zerkei, el-Bhan, 1/208.
29
MUHAMMED
lam farkllklarndan medet ummalar, bir kelime istismarndan baka bir ey deildir. nk
vahiy almak deil, aslolan geldii iddia edilen vahyin Allah'tan geldiini garanti altn
a almaktr. nk Kur'n'n da aka ifade ettii gibi, eytanlar da insanlara "vahyedebil
yolla insanlar saptrmaktadr. (6.112, 121) Bir peygamberi peygamber eden, Allah'n ona
indirdii vahyi eytanlarn saptrmasndan koruyacana ilikin verdii garantidir. (56.79
aranti, her peygamberin sfat olan masumiyet ve mahfuziyettir (korunmuluk). Eer, Alla
h'tan bir korunmuluk garantisi yoksa, bir kimsenin "bana da vahiy geliyor" demesi
gayet mmkndr. Fakat bu 'vahyin' Allah'tan geldiini sylemesi, kendisim u ayetin muhat
b klacaktr: "Kendi uydurduu yalanlar Allah'a isnad edenden, ya da kendisine (Allah'ta
n) vahyolunmad hlde "bana da vahyolunuyor" diyenden daha zalim kim olabilir?" (6.93)
te bu nedenle, Kur'an'da hayatlar nakledilen hemen tm peygamberler, kavimlerine yaln
kat "Ben size gnderilen bir eliyim!" demek yerine "Ben size gnderilen gvenilir (emin
) bir eliyim!" demilerdir. (Bkz. 26.107, 125, 143, 162, 178, 193) deta uara Suresini
n byk ksm Allah'n gerek elilerinin tmnn ortak zellii olan "eminliklerini" vurgu
Hz. Peygamber'in Kur'an'da geen niteliklerinden biri olan peygamberlerin sonuncus
u oluu zerinde ksaca durduktan sonra, yine onun ne-bilik vasfyla balantl olarak kull
n mmlik nitelii zerinde ksaca duralm.
Kur'an'da, Hz. Peygamber'e zg olmak zere, iki yerde ve birbiri ardnca (7.157-158) ku
llanlan en-nebiyyu'1-ummi (mm peygamber) hangi anlamda kullanlmaktadr.
mm: kk anlam nisbet ekiyle birlikte "anasndan doduu gibi saf ve ntr". Kur'an'da sad
u ve mteakip ayette geen en-Nebi el-mmi ifadesi iki anlama gelebilir: a. Ehl-i Kita
b'a mensup olmayan peygamber, b. Okur-yazar olmayan peygamber.
Kitap ehlinden uzun uzun sz eden pasajlarn ardndan hem Mekke-lilere hem de onlarn akl
dant blge Yahudilerine bir cevap olarak, Rasulllah'n kitap ehli olmayan mm Arapl
n seildiinin vurgulanmas, hitabn balamna da uygun dmektedir.
mm szcnn "yalnzca okur yazar olmayan" anlamyla snr-lanamayaca Kur'anla sabitti
ehli arasnda bulunduu hlde kitaptan uzak durup 'elleriyle yazdklarna' itibar eden mm
rden (2.78-79) sz ettii gibi, kitap ehlinin dnda kalanlar da mm olarak nitelemekted
3.20, 75) Bu ibare, ticaret yapacak kadar rakam deerli harf sistemi olan ebcede v
akf olsa da, en azndan, vahyin ilk yllarna kadar okur-yazar olmad bilinen Rasulllah
elliine dikkat ekiyor olabilir. En dorusu, 29.48. ayetin nda, buradaki "mm"ligin,
anlam da iine alacak bir arma sahip olduunu dnmektir.
Hz. Peygamber'in mmliine vurgu yapan ayetlerin, ona iman ve
220
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
onun izinden gitmeyi emreden ayetler olduu dnldnde bu, mmliin Araplarca eksi pua
ii anlamna gelir.
Evet, Hz. Peygamber anasndan doduu gibi, ann bozulmu kltrlerine bulamadan kalabi
ce din, felsef ya da edeb bir rn ortaya koyduu grlp duyulmam biri olarak Allah't

an ald saflkta ve temizlikte insanlara tayan mm bir rasul ve nebilerin sonuncusu ol

r peygamberdi. O, hi beklemedii bir grevi omuzlarnda hissedince bundan baya tedirginl
k duymu, fakat ilk inen vahiyler onun ar tedirginliine ramen inmeye devam etmi ve pe
mberliinin kendi seimi deil Allah'n seimi olduuna ilk ikna edilen, Hz. Peygamber'in k
ndisi olmutur.
Grevlendirmenin ilh olduu konusunda gnl mutmain olduktan sonra, ilk vahiyler Hz. Peyg
mber'i risalete hazrlayc bir ilev stlenmitir. Onun i dnyasn onarmas istenmekte,
etmesi iin sre tannmaktadr. Sradan bir insann tayamayaca ar bir sorumluluk alt
yaknda. Ona, kendisini "ar bir yke" hazrlamas tlenmektedir:
"Ey rtlere brnp (iine kapanan)!
Hadi kalk gecenin ilerleyen bir vaktinde!
Yarsndan biraz nce, ya da sonra (farketmez)!
Sindirerek oku Kur'n', zerinde dura dura
yi bil ki biz sana ar bir mesaj ykleyeceiz! (73.1-5)
Alt ay- yl arasnda srd rivayet edilen "fetret-i vahiy" aslnda gerek anlamda bir
tisi deil, bir risalet hazrl dnemidir. Bu dnemin ardndan, Mddessir Suresi'yle Hz.
er'e bala komutu verilmi ve o da ald emri bihakkn yerine getirmek iin canla bala yo
yulmutur.
Olaanst nazik, tahminlerin de tesinde kibar, hayatnda kimseyi krmam, incitmemi ve
e kavgal olmam bir ahlk abidesiydi. Byle bir ahsiyet iin, en yaknlarnn da iinde
vresini karsna almak demeye gelen byle bir sorumluluu stlenmenin ne demeye geldiini
nin etmek zor olmasa gerek. Onun risalet grevi altnda nasl iki bklm olduunu, nasl z
dn, nasl yreinin gsnden frlayacakm gibi skldm o gnlerin resmini eken u
"Biz, senin yreini ferahlatmadk m?
Ve ykn srtndan almadk m?
O yk ki, belini ikiye katlamt!
an ve erefini yceltmedik mi?
Elbette, her gln yannda bir kolaylk var idi
Evet, her gln yannda bir kolaylk hl var
Her skntnn ardndan duruunu kontrol et
Ve arzunu yalnzca Rabbine ynelt (94.1-8)
Kendi isteiyle srtlanmad bu sorumluluu, istese de omuzlarndan atamayacan iyi bili
tk ona den atand grevin gerei221
MUHAMMED
ni yerine getirmek, o ar sorumluluu kararllkla sonuna kadar tamakt.
nce onu grmezden geldiler, skta mahkm ettiler. Sonra dnyann bu en nezaketli insanyl
y ettiler. Ardndan, mrnde kimseyi incittii duyulmam olan bu saygn insana iftira etti
. En sonunda fiil olarak eza cefa ettiler ve varln tehdit olarak grp ortadan kaldrm
eltendiler. Zifiri karanlktaki bir gecenin ierisinde direnle etrafn aydnlatmaya al
lindeki "n" (nur: vahiy) flemekle snmeyeceinden emindi:
"Allah'n n lf kalabalna getirerek sndrmek istiyorlar, fakat Allah buna izin ve
cak O, n tamamlamay dilemitir,- inkrda direnenler bundan holanmasalar da..." (9.3
Hz. Peygamber snd iradenin gcnn farkndayd. "O isterse olur" diye inanyor, O'nun
i eliyle gerekleeceini de biliyordu. Risalet grevini yapabilmek iin kendini paralarca
sna didinmesi de bundand. Hatta bir ara, "nanmyorlar diye neredeyse kendini helak ed
eceksin" (26.3) yollu bir uyar bile almt. ylesine bir diren sergiliyordu ki, toplumu
ahiyle dntrme konusundaki bu diren, onu tarihin ender rastlad bir iman hamlesinin u
maz bir kahraman yapyordu. Mekke mrikleri kendisine, tevhid ve adaleti gerekletirme m
syonundan taviz vermesi karlnda ayartc tekliflerle geliyorlard. Kurey soylularnn
i kendisine aktaran amcasna u cevab veriyordu:
"Vallahi ey amca! Eer sa elime gnei sol elime ay koysalar, Allah'tan bir emir gelmedi
ke bu davadan vaz gemem mmkn deil!"16
O bu kararllkla risalet grevini yerine getirirken, karsna kan hibir engel onu yld
rafndaki bir avu insana imann en byk imkn olduunu yaayarak retirken, bir yandan d
ni bir hayatn inasna hazrlyordu. Onun sorumluluu iki ynl bir sorumluluktu. nk o,
rencisi, hem de yerlerin retmeniydi. retmen olarak insanla kar, renci olarak A
esten farkl ve zel bir sorumluluu vard. Bu sorumluluu, "Emrolunduun gibi dosdoru ol"
1.112) gibi ayetler ta iliklerine iletiyor, o altna girdii ykn arlm, kendisine "Y
lah! Salarn aarm, yalanyorsun!?" diyen Hz. Ebu Bekir'e, Kur'n'n Mekke'nin son dne

inen kimi surelerini sralayarak "Beni bu mesajlar ihtiyarlatt"17 cevabn veriyordu.

Mekke artk onun varln kaldrmak iin her yola bavurmay gze alnca, kendisine yeni m
bu amala gittii Taif'ten talanarak kovuluyor, z vatanna ancak bir mriin himayesind
ebiliyordu. Hicret kanlmaz olmutu ve her zorluun yannda bir kolayln olduu bir kez
esrib'e yry, sadece g olmuyor, ima16. bn Hiam, es-Sire, 2/101; Taheri, Tarih, 1/545.
17. Tirmizi, 5/402.
222
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
nin yreklerdeki iktidarndan topraklardaki iktidarna bir gei anlamn tayordu. Medine
bi, artk ok gemeden ktalar teslim alacak olan bir medeniyyetin de beii oluyordu.
Zaferler ve yenilgilerle snanan ok youn ve soluk solua bir mcadeleyle, deta dnyalar
duka duracak bir medeniyetin temellerini attn biliyordu. Yahudi ve mnafk ihanetlerin
irbiri ardnca savuturuyor, insanln deimez deerlerini temsil eden Kur'an vahyinin na
ata geirileceinin modelini, gelecee unutulmaz bir armaan olarak brakyordu. Ama onun a
l ii hep nbvvet ve risaletti. Bunu hi aklndan karmyor, tm abasnn merkezini vah
ii tekil ediyordu.
Btn bu gayretleri, yine de risalet grevinin ne derece ar, ne byk bir sorumluluk oldu
hatrlatan uyarlar almaktan esirgemiyordu:
"Ey Peygamber! Rabbinden sana indirilen hakikati tebli et. Eer bunu (tam) yapmazsa
n, O'nun mesajm (hi) tebli etmemi olursun. Allah seni insanlarfn saldrsndan koruyac
Kuku yok ki Allah, nankr bir toplumu doru yola ulatrmaz." (5.67)
Bu ibareler Rasulllah'n Allah'n risaletinden herhangi bir eyi, herhangi bir gerekeyle
gizleme arzusu gsterdii eklinde anlalmamaldr. Bu, mesnedsiz ve yanl bir anlama ol
tin metninden kaba bir bakla kartlacak byle bir sonu iin Hz. Aie daha o gnden iti
unarak der ki: "Kim Muhammed'in Allah'n hitabndan bir ey gizlediini zannederse, Alla
h'a en byk iftiray atm olur." Bizce bu ayet, ierisinde yer ald balam erevesinde
O da, kendilerine emanet edilen mesaja sahip kmadklar, onu gerei gibi tebli edip hay
ta aktarmadklar iin, Tevrat ve ncil'in bana gelenlerin Kur'n'n da bana gelmemesi
ah'n ahsnda tm m'minlerin uyarlmas-dr.
Hz. Peygamber, nbvvet ve risaletinin sorumluluu altnda, mrnn sonuna kadar durup dinl
eden koarken, u hitab hi aklndan karmyordu: "Hem kendilerine ilh mesaj gnderilen
e (onlara) ilh mesaj iletmekle grevli olanlar elbet hesaba ekeceiz." (7.6) te bu s
dir ki, mrnn son byk eylemi ve insanln tmne vasiyetini dile getirdii Veda Hacc'
dndan kalabala dnp soruyordu:
"Ey insanlar! Tebli ettim mi?"
Onbinlerin yal gzleri ihtiyar Nebi'nin yal gzleriyle buluuyor, verilen gk grlts
er kayda geiriyordu:
"Evet, tebli ettin ey Allah'n Rasul!"
O gzlerini yukarya kaldrarak, kendisine nbvvet grevini veren Rabbini bu cevaba ahit
du:
"ahid ol, eyRabbin!"
Onun dnyay terk etmesinden 14 yzyl sonra gelen ve kendisine mmet olmay hayatnn en b
iyarl bilen bir zavall ahidin
MUHAMMED
ehadetinin Sevgili Nebi'nin katnda bir deeri varsa, Allah ahid olsun ki o risalet gre
vini hakkyla yapmtr.
c. Hayranlk Verici Bir Ahlk (l hulukin azm)
"Nn.
Yaz aracna ve yazdklarna yemin olsun!
Ki sen, Rabbinin nimeti sayesinde deli deilsin!
Ve elbet sen kesintisiz bir dln sahibisin;
nk sen, muhteem bir ahlk zeresin!
Ve bir gn onlar da grecekler, sen de greceksin,Hanginizin akldan yoksun olduunu." (68.1-6)
Hz. Peygamber'in muhteem bir ahlk zre olduunu syleyen ayetin iinde bulunduu Kalem Su
i, Syuti gibi Kur'an ilimleri otoritelerine gre ilk inen be ayetin ardndan indirilen
ikinci suredir. Ne ki bizim kanaatimiz, bu surenin Mddessir'den sonra nc sure olarak
indii ynndedir. nk, Kalem Suresi, Hz. Peygamber'in davete balamasnn ardndan gele
razlara yer vermektedir. Bu durum gz nne alndnda, sure muhtemelen davet emrinin veri

Mddessir'den sonra inmi olmaldr. Yani, bu sure vahiy srecinin balangcna aittir ve
lgi, suredeki mesajn iyi kavranmas asndan nem tamaktadr.
Yukardaki ayetlerden anlalan, Hz. Peygamber davete balaynca, "Neden sen?", "Neden fal
an ya da filn kii deil?", "Senin zelliin ne ki?" trnden itirazlar gelmi olmal ki,
soruyu cevaplamaktadr:
"nk sen, muhteem bir ahlk zeresin!"
Ayetin bandaki inne edat hem pekitirme hem de neden iin kullanlr. Bu balamda neden
llanld aktr. Bu, Rasulllah'n seiminin, onu tanyan herkesin bildii ve inkr edem
e aklanmasdr ki, o da gzel ahlktr. Kald ki edat, pekitirme anlamyla alnmas duru
r red imas ierir. Bu, "elbette byledir, nk..." biiminde formle edilebilir.
Yine ayette tahlil edilmesi gereken bir edat da ldr. Bu edat "zarf" anlamyla alnrsa,
u Hz. Peygamber'in muhteem ahlknn, onun hayatn zerine oturttuu temel bir karakter v
ranlarnn ana kaidesi olmu olur. Eer bu edat istila anlamna alnrsa bu, onun ahlki
avr ve davranlarn kapsadn, kendisinden sadr olan herbir eyi kuattn ifade ed
rbirine yakn anlamlardr.
Kur'n'n Hz. Peygamber'in ahlkna ynelik bu vgsnden, onun sz konusu ahlka peygamber
sonra deil, peygamber olmadan nce sahip olduunu reniyoruz. Bu Kur'n'n tankldr
tanklarn en drstdr. imdi Kur'n'n Hz. Peygamber'in seimine adeta gereke olarak su
rine eilelim.
Ahlk, birincisi ahlkn nedenini, ikincisi sonucunu veren iki kk
224
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
anlama atfedilmitir; "birine bir eyin takdir edilmesi, bir pay verilmesi" ve "bir e
yin skunete ermesi, bir kararda durmas, oturmu olmas"... Birinci kk anlamyla ahlk, k
kter, seciye, yaratl demektir. nk bu, sahibi iin takdir edilmi, onun payna dm
oyutuna "yaratl" anlamna gelen hilkat ad da verilir. Arap dilinde "nasip, ksmet" anla
a gelen halk da ite bu nedenle ayn kkten tretilmitir. kinci kk anlam iin, yerinden
bir kayaya "sahratun halka'" denilmesi gzel bir rnek oluturur.18 zetle, bu iki kk an
lamdan nedene ilikin olan ahlkn verilen boyutuna, sonuca ilikin olan ise kazandan boy
tuna dellet eder.
te Kur'n'm Hz. Peygamber'i tantrken kulland ahlk kavram, terimin yukarda aklad
ediyordu. Daha peygamberlik ncesinde onun ahlknn ihtiam, kendisini tanyan herkeste d
n izler brakmt. Hz. Peygamber'in peygamberlik ncesine ilikin bilgilerimiz, ne kadar
grnse de yine de snrldr. Ama peygamberlik ncesine ilikin bize kadar ulaan en kesin
onun, evresinde ahlki gzelliiyle seilmi bir ahsiyet olmasdr. Ona, drstlnden
ik yllarnda Mekke'liler tarafndan "drst kii" anlamna gelen el-emin adnn verildii
gerektir. yle ki o, adyla deil bu unvanyla arlr olmutur. Onun ahlkna hayran ol
e ilk ei Hz. Hatice idi.
Hz. Aie'nin aktardna gre, Hz. Peygamber'e ilk vahiy geldiinde, Hz. Hatice onu u iir
lerle teselli etmiti:
"Vallahi,
Allah seni kesinlikle mahcup etmez
nk sen, szne gvenilir bir adamsn,
Akrabalk balarn gzetirsin,
Kimsesizleri korursun,
Konua ikram edersin.
Haklnn hakkn almasna yardm edersin."19
Btn bunlar, u gerein gstergesidir: Allah, din binasn Hz. Peygamber'in ahsnda "do
ne ina etmitir. Bu gerek, yle de formle edilebilir: slmiyet, insaniyet zerine bina
ir. nk, Hz. Peygamber'in ahlk Kur'an tarafndan vldnde, onun karakteri zerinde v
henz olumamt. Onun ahlk, her insann ruhunun format olan ilh yaplandrmann, yan
korumu ve korunmutu. nk "saknanlarn korunacaklar" ilh bir yasayd.
Hz. Peygamber birr zerinde ok duruyordu. O, bu Kur'n kavram gzel ahlk olarak akly
na, "Allah'a teslim olmu birinin sahip olabilecei en iyi ey nedir?" diye sorduklarnd
a, tereddtsz "gzel
18. Ibni Faris, Mekays, h-l-k maddesi.
19. ibn Hanbel, 6/223.
20. Mslim, Bin 45.5, 4/1980.
225
MUHAMMED

ahlktr" diyecektir.21 Muhammed b. smail el-Buhari, salt Hz. Peygamber'in ahsiyet ina
edici haberlerinden olumu bir eser derleyerek adn el-Edebu'1-Mfred koyacaktr.22 Hz. P
ygamber'den gelen ahlkla ilgili haberlerin okluu, onun misyonunun ahlk boyutunu gzler
e sermektedir.
Hz. Peygamber'in peygamberliinden sonraki davranlar, peygamberliinden nceki doal ahl
ne bina edilmiti. Allah ondan gemiini kesip atmasn istememi, ancak onda var olan kii
gelitirmi, yksek karakter ve seciyesini terbiye etmi, eksik olanlar tamamlam, fazla
nlar ksm, gereksiz olanlar ayklamt.
O, iine kapankt. Bandan beri ticaretin iinde olmasna ramen kiilii, dtan fazla i
e Mzzemmil Sureleri'nin giri ksmlar, onu topluma almaya, sosyal kiiliini gelitirm
O da bu istikamette admlar att, yani "iine gizlendii rtsn kaldrp att", insanlarl
ve topluca ilikiye geti. Bu sre sonunda yle bir noktaya varmt ki, inkrda direnen m
ar onu yldrmak ve iine ekilmek zorunda brakmak iin her trl pazarlk, teklif ve ted
lamaya koymalarna ramen, o onlarn tm tuzaklarn boa kararak Mekke gibi dman bir
alabilmiti.
Hz. Peygamber'in k mrikleri artmt. Ondan bylesi direnli bir k ummuyor ol
r sre aldrmamlar ve hafife almlard. Asl ilgin olan, yllar ilerledike Hz. Peygamb
kkelilerin kfrde direniine armas ve hatta kimi zaman bezgin dmesiydi. nsanlann Al
dnmelerini anlayamyordu. Allah ise ona insan, insanlar anlatyor ve onu teselli ediyor
du:
"Artk hatrlat; ister hatrlatmak yarar salasn, (ister salamasn.)
Naslsa Allah'tan korkan ondan ders alacaktr,
Ve O'na yabanclaan zavall ise, biare kalacaktr.
te o, korkun bir atete yaklacaktr,
Artk orada ne lebilecek, ne de yaayacaktr. (87.9-13)
Kimi zaman vahiy onun stratejisini dorudan belirleyecek, mrik Mekke'nin yapt teklifle
i, Hz. Peygamber'den nce vahiy cevaplandracaktr. te u ayetlerde olduu gibi:
"De ki:
Siz, ey kafirler!
Tapmam sizin taptklarnza!
Siz de benim taptma tapmazsnz!
Ve ben asla tapacak deilim sizin taptklarnza!
Ne de siz benim taptma tapacaksnz!
Sizin dininiz size, benim dinim bana! (109.1-6)
Hz. Peygamber olduka uysal ve yumuak huylu idi. Nbvvetinden nce hi kimseyi krmam v
meniti. Kur'n vahye davete bala21. ibn Hibban, 2/226.
22. Buhari, el-Edebu'1-Mufred, tah. M. F. Abdulbaki, Daru'l-Beair, 3. Bs. Beyrut
1409/1989.
226
iizll K
llaV'
MUHAMMED
olmak" anlamna gelirdi. Buna ulamann tek yolu da, ilimlerin en gzeli olan felsefe id
i. Mahlukatn en stn olan insana ilimlerin en stn olan felsefe gerekirdi. En yksek m
uk kendini bilmek ile bulunurdu. Eflatun'a gre g vard: ehevi g, gazap gc, aklbir erdemi vard: ehvet gcnn erdemi iffet, gazap gcnn erdemi cesaret, akl gcnn
ti. Bu gcn bir insanda dengeli bir biimde bulunmasna ise "adalet" denilirdi. Fazilet
Aristo'ya gre, iki u kutbu oluturan reziletin arasndaki denge noktasyd: Hikmet, sefa
at ve ahmakln denge noktas; iffet, agzllk ve yaama sevincini yitirmenin denge nokt
t, korkaklk ve feverann denge noktasyd. Hepsinin stnde adalet ise, zalimlikle mazlumi
etin denge noktasyd.
Yunan mirasnn merkez kavram olan saadete ulama yntemi ikiydi: Biri Farabi, bn Sina,
acce, bn Tufeyl'in benimsedii kavuma (ittisal) yntemi; dieri bn Arabi, Shreverdi gib
rin benimsedii isel aydnlanma (irak) yntemi. ttisalciler ve zellikle Farabi, saadeti
t olarak Erdem Devleti'ni (el-Medinetu'1-Fazla) gsterir. Fakat onun teorisi ve ahlk
anlay da birey zerinde ykselir. rakiler ise benlii Mutlak Ben'de eritip yok etme a
elen fena ahlkn mutlulua ulamann tek yolu olarak gryorlard. Bu ise ancak "nefis te
ve ruhsal arnma" ile gerekleebilirdi.
Yunan dncesinin merkez kavram olan saadetin ait olduu merkez deer olan adalet/denge

ke) kavramnn ilham kayna "cos-mos"tur. Cosmosun harikulade dzeni ve ileyii "adaletin
ngenin" eseridir. Cosmos, bu harikulade dzenini tesadfe ve tecavze meydan vermemesi
ne borludur. Her eyin bir yeri vardr ve her ey yerine razdr. te adalet/denge budur.
ey bir bakasnn yerine geemez. Kinat ve polis (site) birbirine benzerler.
Farabi, mutluluun art olarak el-Medinet'1-Fazla'y ngrrken Yunan'n bu dncesine
si, toplumu, tpk kinat gibi statik, mekanik ve sabit olmak zere hlde alglar. Kina
u dzenin mukabili olarak Yunan toplumu da tabakadan olumaktadr: l iler ve ifti
Bunlar ya kledirler, ya da yar kle ve kadn gibi toplumun en alt tabakasn oluturan un
lardr. Yunan dncesinde bunlar srye tekabl eder. 2 Askerler ve gvenlik gleri: Bunl
n kpeklerine tekabl eder ve oban adna sry korumakla ykmldrler. Bunun karl o
beslenme hakk elde ederler. 3 Filozoflar: Bunlar obann karldr ve srnn doal sa
atun, Atina site devletinin bu yapsn insann gcne uyarlar: l ehvet gc: Bu g,
retim yapan klelere tekabl eder. 2 Gazap gc: nsann yedi gazap gc gvenlik gleri
iye) tekabl eder. 3 Akl-konuma gc: Bu g ynetici sekinlere te-1 kabul eder. Atina s
letini deimez bir veri olarak kabul eden Eflatun'a gre adalet/denge, her snfn kendi y
rinde sabit kalmasyla salanr.
Bu zetten de anlalaca gibi Yunan-Bat ahlk, snf temelli bir ah-, lktr ve olan e
. Oysa ki olan, olmas gerekenden farkl ola-f
228
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
bilir ve ahlkn ilkeleri Atina sitesinin zulme dayal kast sisteminden yola klarak tesb
t edilemez, te, Muhammedi davetin kadim Arap ahlkna getirdii itiraz da bu olmu, vahiy
onu batan sona elden geirerek slah etmitir. Fakat Kur'n'n btncl ahlk sistemi ok
lanp yerini zmre ahlkna brakmtr. Bu bozulma sreci ksaca yle zetlenebilir:
Muhammedi davet cahiliyyenin kabileci fikrine dikey ve yatay iki pencere at: Biri
Allah'a doru ikincisi tm insanla doru. Dikey pencereden insan iman ve takva ile Allah
a balad. Yatay pencere ile insan ahlka ve terbiyeye balad. Din alannda takvann tart
ve salih amel olarak kondu. Bu birr emri yle incelmi bir ahlk temsil ediyordu ki, ek
ilmemi bir topra grnce sahibinin iini szlatan, kendisine yabanclam birini grnc
erinliklerinde dua ettiren, gnah ileyen birine ahit olunca onun ateini yreinde hisset
iren ite oydu.
Fakat Maverdi, ilk defa ahlk dalist bir zeminde ele alarak "din edebi" (edebu'd-din
) ve "dnya edebi" (edebu'd-dnya) diye ikiye ayrd. Bu ekilde slmi ahlk, fkhlarla
asnda pay edilmeye msait bir hle getirildi. Mistikler birr ve takvay sosyal ieriinden
tamamen soyutlayan bir ahlk anlayn iar edinirken, fkhlar de bireysel terbiye, ruh
i ve nefis tezkiyesini grmezden gelen bir hell-ha-ram formelizmini ruhsuz bir biimd
e dayattlar. lahi adaletle beer adaletin aras ald. Adalet sadece hirete hasrediler
ann adil bir dnya kurma iddias yok edildi. Artk o hirette kurulacakt.25
nandklar peygamberin ahlk Allah tarafndan "muhteem" olarak nitelendirilen mslmanla
luunun gnmzde dt ahlki zaaf, her zaafn da tesinde grnmektedir. bn Abbas din
rlendirir: nan esaslar, ahlki esaslar, ibadetler ve muamelat. Bu drt unsuru din binas
drt kat olarak tanmlarsak, Kur'n'n ini sreci ierisinde ahlk kat hemen akidenin
adetlerin ve muamelatn nnde yer almtr. Bo ilerden yz evirmek, emanete riayet etme
szde durmak (23.4-8), hakk hak edene vermek, karlksz yardm etmek, ktl iyilikle
-22), alakgnll olmak, cahilleri muhatap almamak (25.63) gibi birok ahlki prensip tavs
ye edildiinde, daha oru, hacc, tesettr ve birok emir farz klnmam, iki, kumar, faiz
mak zere birok ktlk de haram klnmamt.
Gnmzde, ahlk deyince ilk akla gelenin cinsel ahlk olmas, i ahlk, ticaret ahlk ve
lknn tmden ihmal edilip grmezden gelinmesi, neyle ve nasl aklanabilir? Kur'n'n v
z. Peygamber'in muhteem ahlk, aslnda onun en byk "snneti" olarak grlmeli deil mid
Hi kukusuz ahlk konusunda mslmanlarn iine dt bu savunulamaz durumun temelinde,
erinin yerini alan yan25. el-Cabiri, Mine'l-Adli'l-lctimai ile'l-Adli'l-lhi, el-Vasat, say 377 (19.4.1999
)
..

229
MUHAMMED
l peygamber tasavvurlar yatmaktadr. O yanl tasavvurlar, Hz. Peygamber'in sadece ahlk
ehberliini etkisizletirmemi, ayn zamanda onun lemlere zahmet oluu gereini de, ya du
l ve efsanevi ya da aklc ve pozitivist bir syleme mahkm ederek etkisizletirmitir.

d. lemlere rahmet (rahmeten li'1-lemin)

"mdi (Ey Peygamber!), Biz seni baka bir amala deil, sadece ve sadece btn lemlere rah
olarak gnderdik! De ki: Bana, tanrnzn tek bir Tanr olduu vahyedildi: u hlde, artk
oyun eecek misiniz? Ama eer yz evirirlerse de ki: "Ben bu hakikati herkese eit derece
de duyurdum,- ne ki ben, size vaad edilen (hesap gnnn) yakn m, uzak m olduunu bileme
(21.107-109)
Kur'an vahyi, tm insanla gnderilmi ilh bir mesajdr. Hz. Peygamber'in elilii de, d
k, renk, corafya, kltr farkll demeden tm insanl kapsamaktadr. (7.158)
"Ayetteki lemin (lemler) szcnn kapsam nedir ve kimleri iine almaktadr?" sorusu n
rudur. Bu soruya Fatiha'daki benzerinden yola karak cevap arayacak olursak, Katade
, "tm yaratklardr" diye tefsir eder. bn Abbas bu gre itiraz sadedinde "insan ve cin
i idrak ve irade sahibi varlklardr" der. Nebi, hayvanlar ya da melekleri uyarmak iin
gnderilmedi, bunlarn hepsi de yaratlmlardandr, diye ekler. (bn Manzur, 4/3085)
Birinciler kelimenin kkeninin "el-ilm"den geldiini, dolaysyla u- urlu bir varla de
ettiini, ikincilerse "alamet"ten geldiini, dolaysyla tm varla delalet ettiini gere
riyorlar. (Reid Rza, 1/51) Kelimelerin mastardan tretildiini iddia eden ekole gre ger
ekedeki bu ayrm yersizdir, nk ilim de alamet mastarndan tretilmitir.
Fal (. fevail) kalb Arapa'da 20 kadar kelime grubunu ierir. Bunlarn hepsi de yabanc
i olup Sryanice araclyla Arapa'ya girmitir. Kur'an'da 73 kez geer ve tm de ould
, kendi kalbnn oulu olan avalim eklinde deil, Sryaniceden alndnn gstergesi sa
munda gelir. Sryanice'de "olem" (. olmn) ncelikle "yzyl, uzun zaman, a" anlamna ge
radan "imdiki a, dnya, insanlk" anlamna ulalr. lemin Kur'an'da, genellikle ya bir
kip eden "nesiller, kuaklar" ya da ayn a paylaan "insan topluluklar" anlamnda kulla
adr.
Btn bunlardan kan sonu lemin szcnn kapsamnn balamna gre deitiidir. Szc
muhatap kapsamyla ayndr. u durumda, Hz. Peygamber'in "lemlere rahmet" olmas, kendi
yaayan ve ondan sonra gelen tm insanlk ailesini kapsamaktadr. Kendisine vahiy ulap da
onun yla aydn-lananlar iin bilfiil bir rahmet, kendisine henz vahiy ulamam olanl
ilkuvve (potansiyel) bir rahmettir.
230
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
te u ayette onun hem insanlk iin genel, hem de inananlar iin zel bir rahmet ve efka
oluu birlikte ifade edilmektedir:
"Dorusu (ey insanlk), size, kendi cinsinizden bir Eli gelmitir: sizin kurtuluu olmaya
n ebedi bir belaya arptrlmanz ona ok ar gelir, o sizin zerinize titrer,- mminlere
tli, ok merhametlidir.
(9.128) '
Bu ayette geen iki szck, Kur'n'n aynsn Yce Allah iin de kulland iki sfattr:
t pnar" ve "merhamet kayna". Onun lemlere rahmet olmas, vahyin sayesinde gereklemi
n sfat Kur'an'da genelde tm vahiylerin zelde son vahyin ayrlmaz nitelii olarak kullan
(16.89. kr. 7.49, 31.3) nk vahiy, Allah'n insanoluna olan kat kat rahmetinin son kat
emsil eder. Vahiy, a ruhlara inzal edilmi bir gk sofras, bir ilh ziyafettir. Zaten n
szc de, Arap dilinde "konuun nne karlan mkellef sofraya" verilen bir addr. Ayn
amberler de gnderildikleri toplumlar iin birer rahmettirler.
Hz. Peygamber'i dier peygamberlerden ayran fark, Kur'an vahyini dier vahiylerden ayr
an farktr. O da, btn insanl muhatap alan bir mesajla geldii iin btn lemlere rahm
kdr. Nasl ki Kur'an kendisinden nceki ilh mesajlarn zn ierisinde toplayan ve onl
olan bir zirve ise, Hz. Peygamber de kendisinden nceki nebiler zincirinin ta halk
as ve zirvesidir. Onu, tebli ettii mesajla birlikte dndmzde, bu sonu hisse dayal
nassa dayal bir sonutur. Sz konusu nass ise, bu konunun balnda yer alan ayettir.
O bir efkat ve merhamet pnaryd. Bilinen mr, onun "lemlere rahmet" olma niteliini ki
iselletirdiinin saysz rnekleriyle doludur. Mrikler tarafndan hayatna kastedildi
"Ey Allah'n Rasul, mriklere beddua etseniz!" denilmiti de, cevab, lemlere nasl rahm
unacan retir cinsten olmutu: "Unutmayn ki ben laneti olarak deil, rahmet olarak g
."26 Bir sava srasnda "Sakif'in okular bizim canmz ok yakt, unlara bir beddua ed
Allah'n Rasul!" diyen etrafndaki insanlara cevap olarak ellerini kaldrp "Allah'm! Sak
f'i doru yola ilet." diye dua ediyordu.27
Onun peygamberi merhameti, kiisel adan duyarl olduu birok konuda fedakarlk yapmasn
iriyordu. Etrafndaki bedevilerin olmadk kabalklarna tahamml ediyor, onlarn yreinin
almas iin elinden geleni yapyordu. te u rnek onlardan biriydi: Bir defasnda arka

rlikte mescidde otururken Anszn bir bedev kagel-di ve mescidin iine iemeye balad.
rine Rasulllah'n ashab "Hoop, hoop ne oluyor!" diye seslendiler. Rasulllah: "Brakn on
!" buyurdu. Adam bu arada iini bitirmiti. Sonra Rasulllah onu ararak kendisine unu s
i: "Hi kuku yok ki bu mescidler, kk ve byk abdest bozmak iin uygun yerler deildir.
yalnzca Allah Teala'y
26. Mslim, Kyam l, 4/206.
27. Tirmizi, Menakb 50.74, 5/729.
MUHAMMED
anmak, namaz klmak ve Kur'an okumak iindir." Daha sonra Rasulllah cemaatten birine
emir buyurdu, o da bir kova su getirerek onun zerine dkt.28
Hz. Peygamber'in inananlara olan merhamet ve efkati, elbet tm insanla olan efkatinden
ok daha farklyd. O, sadece kendisi iin deil, etrafndaki insanlarn hatalar iin de
an af diler, onlara mfik bir baba gibi muamele ederdi. te u ayet bunun bir ifadesiydi
:
"Allah'n rahmeti sayesinde, sen onlara yumuak davrandn. Zira, eer onlara kar krc,
i davransaydn, kesinlikle senden uzaklarlard. u hlde onlar affet, affedilmeleri iin
ua et ve toplumsal her ite onlarla istiare(ye devam) et. Artk, kararm verdiin zaman d
a Allah'a gven,- nk Allah, Kendisine gvenenleri sever." (3.159)
Onun engin hogr ve efkatini anlamak iin bu ayetin neden sz ettiini bilmek gerek. Uhu
avanda, Hz. Peygamber dman ieride karlayp savunma sava yapmak niyetindedir. Faka
eyinde bulunan tm genler, dmanla ehir dnda karlap meydan sava yaplmasnda s
ber, kendi grnn tersi olmasna ramen ounluun bu srarn geri evirmez ve hazrlk
tam savaa klacakken, bazlar yaptklarnn stratejik adan yanl olduunu dnerek,
grn uygulamasn teklif ederler. Fakat bu kez de o, "Bir peygamber giydii zrh kar
orduya hereket emrini verir.
Uhud Savann bilinen safahatnn ardndan, mslman ordusu bozulunca sava alann ilk te
laanlar, sava konseyinde dmanla yzyze karlama konusunda en ok srarc olanlardr.
olan Hz. mer, sava yerini terkediinden dolay mr boyu pimanlk duyduunu syleyecekt
i sava kaybedilmi, hatta Rasulllah birka kez hayati tehlike atlatmtr. Hz. Peygamber
in efkat ve merhametini gstererek kaanlar da dahil hi kimseyi sulamaz. Onlara olaans
r hogr sergiler. Ayet, onun bu tavrndan vgyle sz ederek, merhametini lmszletirir
larna doru yapt u dua da, onun efkatinin etkileyici bir tandr:
"Allah'm! Muhammed de bir insandr. Her insann kzp fkelendii gibi o da kzp fkelene
lah'm! Herhangi bir mmine haksz yere lanet okur, kt syler, beddua edersem,- bunu onun
iin bir ecir, rahmet ve balanma vesilesi kl!"29
u haber de, onun din anlaynn aslnda "insan din iindir" deil "din insan iindir" ek
mle edeceimiz bir anlay olduunun en arpc gstergesidir. te Muhammedi rahmet ve e
Zorlu bir seferdir. Mevsimlerden yaz, aylardan Ramazan'dr. Uzun ve
28. Mslim, Taharet 2.30, 1/236, Buhar, 5/2270.
29. Mslim, Bin 45.25, 4/2008. Ayn haberin farkl bir versiyonunda
bedduann muhatab deildir" *ui, u
ibaresi yer alr.
'O szkonusu
232

KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER

meakkatli bir yryten sonra mfreze bir su banda mola verir. Mfreze oruludur. Ar
ilhlaryla yaya katlmak zorunda olanlar da, oru tutanlar arasndadr. Kendisi bir katr
nde seyahat etmekte olan Hz. Peygamber, zellikle piyadeleri kastederek "Ey nsanlar
, iin!" diye emreder. Onlar orularm bozmaya yanamazlar. Rasulllah "Ben sizin gibi dei
im, iinizde en az etkilenen benim, zira ben binili-yim!" demise de, muhataplar orula
rn bozmaya gnll deillerdir. Bunun zerine o binitinden iner, suyun bana ker ve i
dierleri de ierler. Bu olayn tan kanaatini yle aklar: "Aslnda kendisi imek ist
u da yle: Muaz, yats namazn kldrr ve Bakara Suresi gibi uzun sureler okuyarak iyice
d. Halbuki insanlar ierisinde i-g sahibi olanlar, zayflar, ihtiya sahibi olanlar var
u yzden onu Rasulllah'a ikayet ettiler. Rasulllah ona sert kt ve yle dedi: "Ey Mua
a sen insanlar dinlerinden mi etmek istiyorsun?"31
Onun Allah' nasl tandn, kahraman yine Muaz olan bir rivayetten reniyoruz. Muaz Ra
erkisinde seyahat etmektedir. Hz. Peygamber "Ey Muaz!" diye seslenir. O "Buyur y
a Rasulallah!" diye cevaplar. Arkas gelmez. Uzun bir sessiz yryn ardndan ayn ses yi
ssizlii bozar: "Ey Muaz!" Muaz yine ayn cevab verir, fakat yine arkas gelmez. Uzun b

ir sessizlik ve en sonunda ncs gelir. Bu kez arkas gelmitir: "Bilir misin Muaz, Alla
insanlar zerindeki hakk nedir?" Cevap "Allah ve Elisi en iyisini bilir" eklindedir.
Nebi cevab kendisi verir: "Allah'n kullar zerindeki hakk yalnz ona ibadet etmeleri, b
alarna ilahlk yaktrmamalardr." Yine uzun, ok uzun bir tefekkr sessizlii ve ardnd
daha "Ya insanlarn Allah zerindeki haklar nedir ey Muaz?" Muaz'n benzer cevabnn ard
n Hz. Peygamber'in kendi sorusuna verdii cevap, onun Rabbini nasl 'okuduunun' da ok
ilgin bir rneidir:
"nsanlarn Allah zerindeki hakk, kendilerine azap etmemesidir!"
- 32
Bizce bu, onun insanla olan merhamet ve efkatinin dua makamnda ifade edilmi bir temen
nisidir. te Hz. Peygamber'in Rabbinden beklentisi...
O bata engin efkat ve merhameti olmak zere, btn gzel zellikleriyle, Allah tarafndan
rnek" olarak takdim edilmeyi haketmi-tir. imdi onun rnekliinin anlam zerinde dural
e. Gzel bir rnek (usvetun hasenetun)
"Dorusu, Allah' ve Ahiret Gn'n kayg edinen ve Allah' srek30. ibn Hanbel, 3/46.
31. Mslim, Salat 4.36 1/340; Buhari, Edeb 74, 5/2264.
32. Mslim, man 1.10, 1/58; Buhari, Rikak 84.37, 5/2384.
233
MUHAMMED
li hatrda tutan kimseler iin, Allah'n Rasulnde gzel bir rneklik vardr." (33.21)
Hendek gnlerinde verilen lm-kalm mcadelesi srasnda, Hz. Peygamber'in sergiledii rn
, cesaret, metanet, fedakarlk, dayanma, tevekkl ve olaanst gayrete zel bir vurgu ya
a, bu ayet tm zamanlarda geerli olan Muhammedi rneklie bir atft.
Kur'an yalnzca Hz. Peygamber'i rnek gstermekle kalmyor, onun yannda Hz. brahim'i de a
n ifadelerle rnek gsteriyordu: "Dorusu brahim'de ve ona uyanlarda sizin iin gzel bir
klik vardr." (60.4)
Hz. brahim'i Hz. Peygamber'e, ona uyanlar da Hz. Peygamber'in mmetine rnek gsteren Ku
r'an, bu ayetlerle Hz. Peygamber'in ok temel bir misyonuna atfta bulunuyordu. O mi
syon, vahyin ina etmek istedii "model" olma misyonuydu. Kur'an, Hz. Peygamber'e mo
del ahsiy-yet olma misyonunu, vahyin iniine ahit olan ilk mminlere de model toplum o
lma misyonunu yklyordu:
"te bylece sizin dengeli bir mmet olmanz istedik ki, insanla rnek ve model olasn
size rnek ve model olsun." (2.143)
ehid, "Hazr bulunmak, madd ya da manev olarak mahede etmek, tanklk yapmak" anlamna
hadet mastarndan tretilmitir. ehid, "tank" anlamna geldii gibi "rnek" ve "model" an
da gelir. Burada biz rnek ve model anlamn tercih ettik. Dengeli mmetin insanla rnek
model bir toplum olarak takdim edilmesi hayli anlaml. Bunun gereklemesi iin insanla m
del olacak toplumun da rnek ald bir modeli olmas kanlmazdr. O da, ayette belirtild
Allah'n Elisi'dir.
Kur'n'n "gzel rnek" nitelemesiyle ne kastettii, bu ayetlerle birlikte dnldnde s
nlalacaktr.
"rnek" anlamna gelen usvetun szcnn kk anlam "tedavi etmek, bakm yapmak, ilk hlin
mektir.33 Bu nedenle Arap dilinde hekime de ayn kkten gelen el-s denilmitir. Hz. Peyg
amber'in rneklii, yukarda ele aldmz muhteem ahlk ve lemlere rahmet olmasyla ok
idir. O; muhteem ahlakyla rnek alndnda, rnek alanlar iin bir "rahmete" dnecekti
Onun rnek alnmas, retilebilecek ahlki tavr ve davranlarnn yeniden retilmesi deme
, onu tketmektir. Onu tketenler, onu rnek alamazlar. Sadece "taklit ederler". Oysak
i Kur'an, onu rnek gstermitir.
Sanrz, "Kur'an neden Allah' ya da kendisini deil de onu rnek gstermitir?" gibi bir s
, yersiz kaacaktr. Bu sorunun cevab gayet basittir: nk insanlar, yalnzca ayn katego
olduklar varlklar rnek alabilirler. Snrl ve mukayyet bir varlk olan insan snrsz
ir varlk olan Allah', ya da soyut bir eylem olan hitab veya farkl varlk ka33. ibn Faris, Mekays, 1/105-106.
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
tegorisine dahil olan melei rnek alamaz. Esasnda bir eyi "rnek gstermek", u n artl
al olarak gerekleir:
a. rnek alnan ile rnek alan arasnda mahiyet birlii olmas.
b. rnein, rneklik retme yeteneine sahip olmas.

c. rnek alacak olann rneklik objesini retebilme imknna sahip olmas.

d. rnek alacak olann rnee ya da rneklie ulamasnn, onu alglamasnn, onu tamasn
iden retmesinin imkn dahilinde olmas.
Hz. Peygamber'i rnek gsteren Kur'n'n, bu n artlar yok saydn dnmek, Allah'n "
eyi teklif ettiini" iddia etmek olur ki, bu doru deildir.
Hz. Peygamberin rnekliinin, onu taklit etmekten, hatta ona benzemekten daha te bir e
y olduunu, u sz kadar gzel ifade eden baka bir sz bulunamaz: "Biz ona benzemekle dei
onu rnek edinmekle emro-lunduk." Gazzal, Hz. Peygamber'e benzemenin ona sayg gsterme
kle bir alakas olmadn ifade etmi, bir hkmdara sayg gstermenin onun oturup kalkt
alkmak deil, onun buyruk ve ilkelerine uymak olduunu sylemitir.34
Gazzal'nin bu yerinde tesbitlerine gre Hz. Peygamber'in yediini yemek, giydiini giym
ek, itiinden imek onu "rnek almak" deil, olsa olsa "taklit etmek"tir. Hz. Peygamber d
e, her insan gibi corafya, iklim, evre ve ortama uymu, yediklerini, itiklerini, giyd
iklerini, kulland eyalar btn bu evresel artlar belirlemitir. Onun beer faaliyet
k misyonuna" dahil etmek, bir eskimodan onun gibi giyinmesini istemekle edeerdir.
Gazzal, rnek edinmeyi (teessi), Hz. Peygamber'in amacnn bilinmesine balar. Ona gre, H
. Peygamber'in rnek alnacak eyleminin amac bilinmeden onu rnek edinmek doru deildir.
z. Peygamber'in amac ise sadece kendi szleriyle ya da salam bir karineyle bilinebil
ir. Eer Hz. Peygamber'in amacn bilmeden onun eylemi taklit edilirse, Gazzali'ye gre
bu durumda "rnek alma" ii gereklemi olmaz.35 Gaz-zali, eserinin ilerleyen sayfalarnda
daha ilgi ekici bir tesbit yapar. Buna gre, Hz. peygamber'i rnek almak isteyen biri
, onun rnek alaca eyleminin Kur'an'da geen balayc bir emrin beyan sadedinde olup ol
k zorundadr. Eer rnek alnmas dnlen eylem bu nitelii tamyorsa, bu durumda rnek
Ebu Huseyn el-Basri Hz. Peygamber'i rnek almay (teessi) yle tarif eder: Teessi Hz. P
eygamber'in yaptn, yapt sebeple ve yapt maksatla, yapt gibi yapmaktr." Ona g
Pey34. Gazzali, el-Mustasfa, 2/218.
35. Age., 2/217.
36. Age., 2/221 vd.
235
MUHAMMED
gamber'in yapt gibi olsa bile, eer onun gayesine uymuyorsa, rnek alnm olmaz.37
Hz. Peygamber'in yapt eyin amacn dikkate alarak yapmakla dikkate almadan yapmak aras
ki fark, u rnek kadar hibir ey gzel aklayamaz: "Namazda ikinci ve drdnc rekatlar
nce oturup ondan sonra kalkmaya istirahat celsesi denir. afii'ye gre bu snnettir. O
ysa mam Ebu Hanife ve mam Malik'e gre snnet deildir. nk Rasulllah yalanp kilo al
"38
Evet, Hz. Peygamber'i rnek alma, onun yaptn yapmak deil, "onun yaptn yapt amac
yapmak" ve hatta "o amac gerekletirmek"tr. Onun amac gereklemezse, o kii rnek alm
tr bir rneklik anlay, bizim "retmek deil tketmek" dediimiz eyle ayndr.
Hz. Aie'nin haber verdii gibi Hz. Peygamber'in tatl yiyecek trlerini ok sevmesi,39 yi
ne acuru hurmayla birlikte yemeyi sevmesi,40 kaba sevmesi,41 souk ve tatl iecek trler
nden holanmas42 kna kokusundan nefret etmesinin43 terii bir deeri ya da rnek alnmas
ken bir taraf yoktur. Bunun bir rnei de bir tr l srngeni olan keler etidir. Keler e
asulllah'n sevmedii ve holanmad bir yiyecektir. Nitekim sahabeden kimse onu bu konud
ek almamtr. Hatta Halid b. Velid bu eti Peygamber'in yannda yemitir.44
ada alimlerden Yusuf el-Karadavi'ye gre bugn snnet zannedilen birok ey Arap adetidi
a gre yerde oturup yemek, yemei elle yemek, cbbe, sark giymek vb. gibi fiiller adet
ve gelenek trndendir.45 Ebu Zehra'ya gre sakal brakmak da bu kabildendir.46
Hz. Peygamber, hayattayken kendi davranlarnn bilinsizce taklit edilmesine kar km
maate namaz kldrrken, zel haber kayna araclyla terliine pislik bulat haberin
azn ierisinde terliini ayandan kararak yanna koymutu. Bunu gren sahabe de aynsn
irince cemaate dnp "Terliklerinizi siz niin kardnz?" demi ve kendi gerekesini ak
37. Nkl. Grmez, Snnet, s. 283.
38. Age., s. 291.
39. IbnMace, 36, 2/1104.
40. Ebu Davud, Tbb 23.20, 4/15.
41. Ebu Davud, Et'ime 22.22, 3/350. Trk dini geleneinde kabaa bir nevi kutsallk
yklenmitir. Hatta kabak, Trke yazlan 'akaid' kitaplanna kadar girmeyi baarm ve "kab
vmem" diyenin dinden kaca bile sylenmitir: "Bir kimse Peygamber kaba severdi der de

bakas da ben sevmiyorum derse, sevmiyorum diyen kafir olur." A. Z. Gmhanevi, Ehl-i S
net tikad, s.80.
42. bnMace, 36, 2/1104.
43. Ebu Davut, Teraccul, 38.3, 4/76.
44. Mslim, Sayd 34.39.
45. Karadavi, el-Canibu't-Terii fi's-Snne, 984.
46. EbuZehra, Usul'1-Fkh, 101.
,..,
47. bn Huzeyme, Sahih, 2/4.
;;*# fiv
236
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Bir seferinde kendisine sorulan bir soru zerine "Ben oru tutmak isterim, cnp olarak
geceler, sonra ykanr ve orucumu tutarm" cevabn vermitir. Soruyu soran adam "Sen bizim
gibi deilsin, Allah senin gnahlarn balamtr" diye mukabele etmi, Hz. Peygamber bu
ederek: "Vallahi ben, sizin iinizde Allah'tan en ok saknmaya alan ve O'nun snrlarn
bilen kiiyim" buyurmutur.48
Hz. Peygamber'in rneklii, onun peygamberlik misyonuyla dorudan ilgilidir. Dolaysyla,
onun rnek alnaca alan da bu misyonla dorudan ilgili olan eylem ve tavrlardr. Fakat,
eklik misyonu, hayat alglamas, eyay okuyuu, varla yaklam, insan ilikilerini z
ran kodlardr.
Onun mr boyu, elerinden bir tanesine bir fiske dahi vurmam olduu bilinen bir gerekti
Onun bu tavrna Hz. Peygamber'in rneklii arasnda yer vermeyerek "snnet" saymak yle du
n, bunun tam tersi bir tavr meleke hline getiren birinin onun bir Arab olarak giyd
ii ya da yedii eyleri snnet olarak nitelemesi, zerinde dnlmesi gereken bir anlama
ur.
Saa sakala kna yakmay "snnet" olarak niteleyip de, sam-saka-ln boyatan birini "znd
la sulayan bir tavr, elbette sorgulanmaldr. Bu gibi birok rnekte grlen anlama sorun
melde Hz. Peygamber'in eylemlerini tahlil etmeden taklit etmeye kalkmaktan kayna
klanmaktadr. Eer maksad asndan dnlrse, kna yakma da bir boyamadr ve kna o dn
kullanlan bir numaral kozmetik rndr. Zaten Hz. Peygamber'den nakledilen haber de "kna
ayn" eklinde deil "Yahudiler boyamyor, siz boyayn" eklindedir.49
Hz. Peygamber, Medine'de salarn ikiye ayrm ve bunu tevik etmitir. so Oysaki o, Mekk
bunun aksini yaparak salarn yanlara salmtr. Burada, ne sa yanlara salmak, ne de ort
ikiye ayrmak Muhammedi rneklie tbi olmak anlam tamaz. Elbette bu fiil snnet de dei
hlde, bu davranlarn onun rnekliine ilikin olmayan bir davran olarak m greceiz
te bu sorunun doru cevabn verebilmek iin, bu trden tm davranlarn bir arada dee
n niin ve nedenlerini aratracaz. Hz. Peygamber'in bunu yaparken amac neydi? Bu sorunu
cevabn aramaya koyulduumuzda, olay kendiliinden aydnlanmaktadr. Hz. Peygamber'in Mek
e'deki sa modeli Mekke mriklerinin sa modelinden farkl, Medine'deki modeli ise orada
egemen kltrn temsilcileri olan Yahudilerin sa modelinden farklyd. Buna, Yahudi ocukl
labros tra olduklar iin mslman ocuklarm bundan sakndrmasn,51 yahudi erkeklerinin
ltlp sakaln uzatlmasn tavsiye etmesini de ekleyebiliriz.52
48. V' *. t&**j ^ (^"u>i O/i Ji frjt y! " afii, es-Sunem'1-Me'sura, 2/307.
49. Buhari, Libas 80.67, 5/2212; Mslim, Libas 80.
50. Buhari, Libas 80.66, 5/2210.
Sl.Age., 80.70, 5/2214.
.
,
.
SlAge., 80.65, 5/2210.
237
MUHAMMED
Btn bunlar bir araya toplayp da, "ortak amac" aradmzda karmza kan sonu udur
larn gayr mslim-lerle birlikte yaadklar bir toplumda bir "kimlik bilinci" gelitirmek
temekte, kendi deerlerine gveni olan her toplumda olduu gibi, yeni oluturduu mslman
lumun yelerinin birbirini tanyaca "kltr kodlan" tesbit etmektedir.
Biz Kur'n'n modern muhataplar olarak Hz. Peygamber'in bu uygulamalarndan, mslman topl
mun "takliti" bir toplum olmamas gerektii sonucunu karrz. Hkim unsuru mslmanlar o
gvenilmez unsurlarn da bulunduu bir ortamda slm cemaatini oluturan bireylerin birbir
erini uzaktan grnce tanyacaklar birtakm alametlerin gereklilii sonucunu karrz.
Kur'n'n, Hz. Peygamber'i gzel rnek olarak takdim etmesi, onun ahsi, beer, bedeni nit
klerinden dolay deildir. Asl nedeni, onun peygamberlik gibi olaanst bir tecrbeyi ya

sdr. Bu tecrbenin bir rn olarak o, zgn kaynandan ald fiili vahiyleri, vahyin h
yine fiili olarak iletmitir. Namaz bunlarn banda gelir. O, "beni nasl klyor gryors
de yle namaz kln!" diyordu.53 Yine Hac ibadeti konusunda "Hac ibadetinizin nasl yapl
acam benden aln!" diyordu.54
Sonu olarak, Kur'n'n rnek gsterdii peygamber Kur'n'n tantt peygamberdir. Yani,
di'dir. Onu rnek gsteren Kur'an'dr. Dolaysyla, Kur'n'n iaret ettii yere bakmak dur
. O rnee gittiimizde ise, onun da hayatyla Kur'n' iaret ettiini gryoruz. Yani, Ku
Peygamber'e iaret ederken, Hz. Peygamber de Kur'an'a iaret etmektedir. te Hz. Aie'nin
"Onun ahlk Kur'an'd" derken m ettii gerek budur. Bu nedenledir ki, Kur'an'da Hz. Pe
mber'in nbvvetine ahid olanlar Allah'a ikayet edecei tek konu, Kur'n'la ilikileri o
tr:
"te (O Gn) Rasl yle ikayet edecek: Ey Rabbim! Toplumum bu Kur'n' terkedilmilie m
(25.30)
53. bn Hibban, 4/542; Buhari, Deavat, 83.17, 5/2331
54. Mslim, Hac 15.51, 2/943.
238
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
2 GREVLER
Kur'n'n peygamberinin Kur'an'da tanmlanan niteliklerini iledikten sonra, imdi de Hz.
Peygamber'e, yine Kur'n'n ykledii sorumluluk ve grevlere geebiliriz.
Peygamberlik, ilh bir grevlendirmedir. Bu greve seilen vahiy elileri, daha nce tam
rtakm sorumluluklar, sz konusu grevlendirmeyle birlikte stlenirler. Bunlar, makamn ge
irdii ykmllklerdir. Bu ykmllkleri tesbit etmek, tpk nebevi nitelikleri tesbit et
am isabet kaydedememe ihtimalini ierisinde barndran bir itir.
Kur'an'da tesbit edebildiimiz nbvvet ve risalet sorumluluunu stlenen kiinin yerine ge
irmesi gereken grev ve ykmllkleri, kendi ierisinde ikiye ayrmak mmkn: a. Hitab ile
grevler, b. muhatab ile ilgili grevler. Hitab ile ilgili grev ve ykmllkler, peygamb
n kiisel olarak ald ilh mesaja ilikin grev ve sorumluluklardan olumaktadr. Bu onu
likisine tekabl eder. Muhatab ile ilgili grev ve ykmllklerse, peygamberin mesaj ula
grevli olduu insanlara kar sorumluluklarndan olumaktadr. Bu ise onun yatay ilikisi
kabl eder. imdi hitab ile ilgili grevlerine bir gz atalm. ;
a. Hitab ile ilgili grevler
l Verilen mesaj alma (ittiba ve istikra)
kin ve snrl bir varlk olan insann akn ve mutlak varlk olan Yaratcdan mesaj alma
el tecrbeyi yaayan kiinin tank-lyla bilinebilecek bir olaydr. Burada vahyin mahiyet
le alp tartmayacaz. Konumuz, Hz. Peygamber'in vahyi alma grev ve sorumluluuyla snr
tr.
Hz. Peygamber'e, peygamberliiyle e zamanl olarak yklenilen ilk grev, vahyi alma grevi
ir. Bu grevle ilgili ayetler birlikte okunduunda, vahyin Hz. Peygamber tarafndan aln
ilgili iki kavram alam kmaktadr karmza: Birincisi "okunua uymak", ikincisi ise "oku
".
Okunua uymak, Hz. Peygamber'in ilk vahiyler srasndaki telana son vermeyi ve ona vahyi
alma yntemini retmeyi amalyordu. te Hz. Peygamber'in, hitaba muhatap olduu ilk dn
vahyi nasl almas gerektiini reten ayetler:
"(Gelen mesaj telaffuz ederken) dilini, onu aceleyle almak amacyla hareket ettirip
durma. nk onu toparlayp sana okutturmak Bizim iimizdir. Ne ki sen, onu szcklere dn
tm dikkatini vererek onun okunuuna tbi ol. En sonunda onun ieriini aklayacak olan d
iziz." (75.16-19)
"
239
U MUHAMMED
Vahyin ilk muhatab asndan bu ayetlerin ok zel bir anlam olduunu karmakta zorlanm
ne kadar bu ayetler, vahyin tm muhataplarna Kur'n'm nasl okunmas gerektiiyle ilgili i
al bir yntem sunuyorsa da, asl muhatabnn Hz. Peygamber'in ahs olduu aka grlyo
Peygamber, ar bir sorumluluk hissiyle vahyin ete-kemie brnmesi srasnda acele etmek
atta onu alma konusunda acze decei endiesine kaplmaktadr. Vahyin sahibi, onu teskin e
erek bu konuda telalanmamas gerektiini ifade etmektedir. Ayn uyary, bir baka ayette
grmekteyiz:
"Ve Allah, tm varln tesinde, akn olan yceler ycesi, mutlak egemenlik sahibi, mutla
hai gerektir; o hlde Kur'an vahyinin inii tamamlanmadan, onunla ilgili bir telaa kapl
ma,- "Rabbim ilmimi artr!" de." (20.114)

Bu ayette, Kur'n'n bir konudaki hkm sreci tamamlanmadan Hz. Peygamber'e o konuda gr
konusunda aceleci davranmamas ima ediliyor olabilir. Fakat, yukardaki ayetlerle b
irlikte dnldnde, bu ayetin ncelikli konusunun, Hz. Peygamber'in "vahyi alma greviy
ili endiesine cevap olduu grlecektir. Bu ayetin ait olduu Taha Suresi'nin Hz. mer'in
lman oluundan nce indii hatrlanacak olursa, onun fetret-i vahyin ardndan inen ayetler
grubu ierisinde deerlendirilmesinde bir saknca olmad anlalr.
Her halkarda Hz. Peygamber, vahyi alma grevini Allah'n yardmyla tam olarak yerine get
irmitir. Bu konuda duyduu sorumluluk, ayetlerle lmszletirilmitir. Buraya kadar, Hz.
gamber'in vahyi alma greviyle ilgili kavram alanlarndan birincisi olan "okunua uyma
k" zerinde durduk. imdi de, ikincisi olan "okuma" zerinde duralm.
Hz. Peygamber ilk vahyi 40 yandayken, daha nceleri tefekkr iin defalarca gitmi olduu
msiyah volkanik bir tepe olan Hra'da ald. Yzde seksen eimli bu tepenin siyah yaln zir
esinde, Kabe'yi olanca hametiyle gren, dev kayann birlemesinden olumu maarams bi
d. Bir Ramazan ay gecesi uyku halindeyken, Allah-insan ilikisinin zirvesi olan vahi
y u kelimelere brnerek kondu nebinin yreine:
"Oku, yaratan Rabbin adna! nsan bir hcreden yaratt O! Oku, ki Rabbin sonsuz kerem sah
ibi! Bilgiyi, bilgi aralaryla retti O! nsana bilmediklerini retti! (96.1-5)
lk vahiy bir emirle balyordu: Oku! Bu emrin hayli zengin armlarndan hangisi kasted
u? nk ikra' emrinin etimolojisi anlamsz harfleri anlaml szckler meydana getirmek ii
sistem dahilinde sraya dizmek, bir metni okumak, bir sylemi dile getirmek, bir eyi
dnmek, akl yrtmek, iki ey arasnda nedensellik ilikisi kurmak, nedenlerden sonula
, bir haberi kaynandan hedefine tamak gibi birok anlam birden ieriyordu.
240
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Kesin olan bir ey var: her eyden nce, "Oku!" emri bir alma ar-syd. "Alnan ey neyd
ecek olursa, verilecek cevap her halkarda, "mesaj alma aryd" olmaldr. Burada, ne
blem var: "Oku!" arsnn amac yine "kendisi" olabilir miydi? Bu emrin bir tmleci, yani
vet ama, neyi okuyaym?" sorusunun cevab olmamal myd?
Eer haber gerek ise, Hz. Peygamber'in ilk elde bu emirden anlad da, bunun tmleli bir
ir olduuydu. Ancak kendisi "Ne okuyaym?" diye deil de "Benim okumam mmkn deil!"54 diy
cevap verdi. Bu haber, sonradan polemik konusu olan Hz. Peygamber'in okur-yazar
olmadn isbat sadedinde kullanlm olabilir. Fakat, byle bir polemie alet edilmesi,
reddetmemiz iin yeterli neden tekil etmez. Ne ki, zaten Kur'an "Sen bundan nce bir
metni ne okur ne de sa elinle yazar deildin" (29.48) demekle, ilk vahye kar Hz. Peyg
amber'in ilk tepkisini dorulamaktadr.
Ayn rivayete gre, haber kayna srar etmitir. u durumda emri verenle emir verilen aras
bir "anlama farkll" sz konusudur. Bu farkllk nc seferde giderilmi ve emrin muha
rekte kendisinin ilk elde dnmedii bir anlamn kastedildiini anlamtr.
Sorumuzun cevabn aramay srdryoruz: Hz. Peygamber'in nasl okuyacan, "Rabbin adna/
akla kavuturmutur. O artk Allah adyla ve Allah adna okuyacaktr tm varl, eyay
kumann anahtar: Bismillahirrahmanirrahim idi; anlam "Za-tyla rahmetin kayna ve iinde
merhametli olan Allah'n adna/adyla" demekti. Bu, varl okumak iin girilmesi gereken
un if-resiydi. Artk hayatn tm alanlarna "Bismillah" ifresiyle girecekti Hz. Peygamber
Bu ifreyi sylemenin, u anlamlarn hepsine birden geldiini biliyordu: a. Allah'm! Haya
hibir alann senden bamsz grmyorum; b. Allah'm! u yaptm ii senin verdiin g
; c. Allah'm! Bu eylemimi senin gzetimin ve koruman altnda yapmak istiyorum! d. All
ah'm! Bu konuda senin yardmn dileniyorum! te bu nedenlerle, sadece Kur'n'n tm sure
bana deil, her meru ve maruf eylemin, tm varl ve hayat okuma giriimlerinin ban
konuyordu.
Fakat neyi okuyaca hl belirsizdir. Evet, o neyi okuyacaktr? Bu okumann okur-yazarlkl
ir ilgisi olmad anlalmtr. Peki, "sar, davet et, duyur" anlamnda emredilmi olam
nnda tali bir yer igal etse de, bu balamda bizce bu anlama gelmemektedir. Bunun iki
nedeni vardr: a. Hz. Peygamber'in bu emri "davet et, du54. Buhari, B. Vahy 1.1, 1/4; Mslim, iman 1.73, 1/139. (tfjii ui o) Bir ok sahih ka
naldan gelmi bu nl haberi, tm varyantlarnda ayn lafzlarn kullanlmasndan cesaret a
kritiine tabi tutacak olursak, ilk elde bir dil kuralna ularz: Arap dilinde nefyin h
aberi "be" edatyla gelirse, bu o fiilin imkanszlna ya da ihtimal dlna delalet ed
a ene bi zallamin li'1-abid" de olduu gibi. te biz de bu kuraldan dolay yukardaki anl
am verdik.
" -.
241
'- '

U MUHAMMED
yur, ar" eklinde anlamam olmasdr. Eer yle anlam olsay Mddessir suresinin ilk a
an yaptn, ok daha nce l ayetler gelince yapard. Oysa biliyoruz ki o, davete Mddessi
esiy balad. Bu nedenledir ki Zerkei ve Syuti gibi Kur'an ilimlerinde otor te olan al
imler, bu ilk ayetleri Hz. Peygamber'in nbvvetinin balang Mddessir'in ilk ayetlerini
e risaletinin balangc olarak grmlerdi! b. Hz. Peygamber'e ynelik olarak, Kur'n'n h
inde bu emir bi daha yinelenmemitir. Oysaki, davet sonuna kadar srmtr.
Geriye kala kala, tezekkr, tedebbr, taakkul ve tefakkuhtan oluan; tefekkr sreleriyle
li bir "okuma" kalyor ki, ilk ayetlerin ard! okuma da bizce ayn kkten gelen "istik
okumayd. Hz. Peygam-! ber, mfessir ve mfesser olan Kur'an vahyi araclyla varl, ya
insan ve olaylar okumaya arlyordu.

Bu okuma ars, vahyin indirili amacn da aklayan bir aryd. Zaten, bu okumann yo
erecekti. "Rabb adna/adyla" okumann anlam da buydu. O, bundan byle tm mrn, Rabbi a
n, eyay, hayat ve varl Kur'n'n klavuzluunda okumaya adayacak, ondan elde ettikler
bir hayat ina edecekti. O bunun bilincindeydi ve bu grevini en gzel ekilde yapt. Yan
i "okuma" grevi, ona daha ilk vahiyle yklenmi bir grevdi.
Hz. Peygamber'den nakledilen hadisler arasndaki kimi rnekler, onun "oku" emriyle a
mel ettiinin mkemmel birer gstergesidir. Bu rnekler onun ne muhteem bir okuyucu olduu
u da gstermektedir.
Rasulllah'n "had cezalarn kukulu durumlarda uygulamaymz"56 sz, aslnda Makasdu'l-K
mnda Rasulllah'n hadleri anlay eklini gstermektedir. Oysaki cinayet, hrszlk, zina
rn hadleri Kur'n'n muhkem naslaryla sabittir. Fakat, bu naslar Hz. Peygamber'in okuyu
bir "hukuku" gibi deil bir "peygamber" gibi olmu ve kukuyu haddin dmesine gereke sa
ad ayetlerinin hkmnn infazn bir "ibadet" olarak deil bir "nlem" olarak grdn by
. Bu okuyuunun bir rndr ki, Maiz, kendi sraryla zinann en ar cezasna arptrlp
er verilince, Hz. Peygamber bunu onun tevbesi sayacak ve "Keke braksaydnz" diyecekti
r.57 Ayn olayda Maiz'i Rasulllah'a gidip suunu ikrara ikna eden Hez-zal lakapl adam,
Maiz'in line benzer infaznn ardndan, "Hezzal! Onun suunu rtemez miydin, bu senin iin
ha iyi olurdu!" diye paylayacak-tr.58
lk Hrszlk cezasnda, hrsz mal zerinde yakalayp getirene ok sert biimde kaca
fa geldiini anlad bir adam daha yaklamadan "Aman itiraf etme.'" diye uyaracaktr. Bt
ar, onun "oku!" emrini, maksad okuma eklinde doru anladnn bir gstergesiydi.
56. "oif^JJ. tjjJ-t ijyi" bn Mace, Hudud 20.5, 2/850, Beyhaki, 8/238
57. Ebu Davud, Hudud 33.21, 4/145.
, --f.-,,3.-.* <?-..58. Muvatta, Hudud 41.1 2/821.
242
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
O sadece Kur'n' maksadna gre okumaya tbi tutmuyordu. nsan da onun "Oku!" emri kapsam
grp okuduklar arasndayd. te u hadis, Hz. Peygamber'in insan okuma denemesidir:
"nsanlar madenler gibidir. Onlann cahiliyede kaliteli olan, slm'da da kaliteli olur.
"sy
Onun bu ontolojik zmlemesi, insanlar nce "insan" olarak kalitelerine gre bir tasnife
i tuttuunun gstergesidir. O, sadece insanlar hammaddelerine gre bir okumaya tbi tutma
m, insan davranlarn da hu trden bir okumaya tbi tutmutur. Bu tr bir okuma sonucun
eygamber'in iyiyi ve kty tanma konusunda ortaya koyduu tm zamanlar ve meknlarda gee
baknz: Biri ona insanolunun yaptklarnn "iyi" ya da "kt" oluunun objektif kriterini
olmadn sormaya gelir. O daha sorusunu sormadan Hz. Peygamber insan psikolojisine ilik
in u teshirini dile getirir:
"yilik, onu yaptnda iinde bir ferahlk hissettiin eydir, ktlk insanlar sana fetva
nin bir yerlerini viraneye eviren eydir."60
O, dnyann tm ocuklarnn slm ftrat zere doduunu sylerken, yapt ontolojik oku
iyordu. Bununla o, slm'n yepyeni bir tarifini de vermi oluyordu: "Ftrata uygun olan",
yani "tabii olan". Hz. Peygamber tm ocuklarn din kardeimiz olduunu yle dile getiriy
u: "Her ocuk slm ftrat zerine doar. Ne ki, onu ane-babas Yahudiletirir, Hristiy
cusiletirir."61
Hz. Peygamber, bireylerin ibadi ve ibadi olmayan davranlarn da "Oku!" emrine imtisal
en derin bir okumaya tbi tutuyordu. Bireylerin ibadetlerinin belirleyicisinin niy
et olduunu "ibadetler niyetlere gre deerlendirilir!"62 eklinde formle ederken, bireyl
erin sosyal ve siyasal davranlarnn belirleyicisinin alnan sonu olduunu "abalar sonu
e deerlendirilir"63 eklinde formle ediyordu.

Hz. Peygamber yalnzca canl varlklar okumakla kalmyor, 'cansz' kategorisine sokulan va
lklar da bir canl gibi okumaya tbi tutuyordu. Bu meyanda Uhud iin diyordu ki: "Uhud b
ir dadr, fakat o bizi sever, biz onu!"64 Yine Hz. Peygamber'in, bir defasnda yamur y
aarken elbisesini Ijamura tutarak "Onun Allah ile olan szlemesi benden daha yeni" bu
rmas, onun eyay diyalojik bir yntemle okumaya tbi tutmas olarak ^deerlendirilebilir.
mam afii tarafndan "Hadis-i Kudsi" adyla genel hadis klliyatndan ay-Marak yeni bir ka
egori altnda deerlendirilen haberler de, aslnda Hz. Peygam-?ber'in Allah'n sfatlarn
mesajlarn okuyuundan baka bir ey deildir.
F
|59. f*-? f*)\<r ij*\ir\ j f^- iuUn yrf Buhari, B, Halk 63.21,3/1238; Mslim, F. Saha
e,
44.48, 4/1958.
jiUl ** dbii Jjj }j*s ^ ii- \A fy\j i!jA^ *,!! rjjj u jj bn Halbel, 4/227. ' 61.
i, Cenaiz 29.91, 1/465; Mslim, Kader, 46.6, 4/2047.
62. Buhari, Bed'u'1-Vahy, 1.1, 1/3.
63. Tirmizi, Kader, 33.4, 4/436.
64. vi; W J* J-t Tirmizi, Menakb, 50.68, 5/721; ibn Mace, 104, 2/1040.
243
MUHAMMED 2 lahi mesaj eksiksiz etme (tebli)
Kur'n'n peygamberi'nin hitab ile ilgili grevlerinin ikincisi, emanet edilen mesaj sa
hiplerine tebli etmektir:
"Onlar, eer yz evirip uzaklarlarsa, iyi bil ki biz seni onlara beki olasn diye gnde
k. Grevin, sadece tebli etmekten ibarettir." (42.48)
Kur'an'da peygamberlerin grevinin sadece teblie tahsis edildii birok ayet yer almakt
adr. (Kr. 5.92, 16.82, 24.54 vd.) Bu onlann baka grev ve ykmllklerinin olmad anl
Bu, mesaja srt eviren muhataplarn verecekleri tepkiye aldrmakszn, sonuna kadar tebli
devam etmeleri konusunda yaplm bir uyar anlamna gelir.
Bela, "bir eye kavumak, bir yere ulamak" anlamna gelir. Tebli ise, "ulamas gereken
rine ulatrma iine" verilen isimdir. Kur'an'da sadece peygamberlere yklenen bir grev o
larak kullanlmaz, ayn zamanda Kur'n'n da bir sfat olarak kullanlr. Yani Kur'an, kul
decek bir topluma ulatrlmas gereken bir mesajdr (bela). (21.106)
Nbvvet haber tamak, risalet elilik yapmaktr. Her haberciye den, kendisine verilen e
i muhataplarna ulatrmaktr. Her eliye den ise, temsil ettii makamn anna yarar b
ifa edip, mesaj kaynandan hedefine tamaktr. Yukardaki ayet, ba ve sonuyla tm pey
in en byk grevlerinden biri olan tebliden sz eden Mekk ra Suresine aittir. Ayetin m
b iman etmeyenlerdir. Fakat, Peygamber'in grevi yalnzca iman etmeyenlere tebli etmek
deildir. man eden ya da etmi grnenlere de tebli etmekle grevlidir. te u ayet de
tamnda Rasulllah'n etrafnda iman etmi grnp de ayak sryen kimselere hitab etmekted
"mdi, eer (Peygamber'den) yz evirirseniz, iyi bilin ki o yalnz kendi grevinden soruml
tutulacak, siz de yalnz kendi ykmllklerinizden sorumlu tutulacaksnz. Fakat eer ona
t ederseniz, doru yolu bulmu olursunuz. Sonuta Rasule den grev yalnzca mesaj ak v
rak duyurmaktr." (24.54)
Mesaj ak ve net olarak duyurmak (belau'l-mubin)...
Tebli grevinin ayrlmaz bir nitelii olan "aklk ve netlik", Hz.] Peygamber'in bata he
te ilediimiz ittiba ve okuma grevi ol-l mak zere, aada gelecek olan beyan ve talim g
dier grevleriyle def ilintilidir. Bu ayet, ak ve net olan (mubn) ak ve net bir sl
m 3 ve dille kaynandan hedefine ulatrmay emretmektedir. Bu ayetlerde | cevabn arad
u, "Hz. Peygamber'in tebli grevi, sadecej Kur'an hitabn muhataplara ulatrmakla m sn
orusudur.
Hz. Peygamber'in son haccn eda ederken hacc mahallerinin her l rinde verdii veda hu
tbeleri, Onbinlerce insann ahitlik ettii, metniyle deilse de, anlamyla neredeyse teva
tr derecesine ulam konumalard,!
244
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Bu konumalarn mstesna deeri, Hz. Peygamber'in yirmi yllk Kur'an vahyinin maksat ve
nu zetlemi ve ondan kard temel ilkeleri muhataplarna ulatrm olmasyd. Yine bil
i, bu konumalar Kur'an metinleri deildi. Hz. Peygamber'in Kur'n', hayat, varl ve Al
kumasnn bir sonucu olan zl manifestolard. Bu hitaplar srasnda sk sk "Tebli ettim
ek, grevini yaptn on-binlere onaylatmak istiyordu.65
Hz. Peygamber, kendi grev ve sorumluluuyla ilgili endielerini ara ara aklard. Sorumlu

uun zirvesinde bir insan olarak, onun kendi grev ve sorumluluklar zerinde dnmediini
arla ilgili telaa kaplmadn dnmek doru olmasa gerek. O, muhatabn iliklerine kada
hitaplara muhatap oluyordu: "Sen de leceksin onlar da lecekler!", "Andolsun, hem
kendilerine ilh mesaj gnderilenleri, hem de (onlara) ilh mesaj iletmekle grevli olan
elbet hesaba ekeceiz." (7.6) Bu hitaplar karsnda, onun endie duymamas mmkn deildi
mrnn son demlerinde, her konumasnn ardndan muhataplarna dnp "Bakn, tebli ettim
rmas, ald olumlu cevab da Allah'n ahitliine sunmas, bu endiesinin da yansyan b
6
Bir gn, ay gne gibi gk cisimlerine cahil toplumlarda yklenilen kutsayc anlamn yanl
k amacyla onlarn Allah'n saysz belgelerinden ikisi olduunu syleyerek unu eklemiti:
nim bildiimi bilseydiniz, ok alar az glerdiniz!" Ardndan da "Bakn, tebli ettim mi?"
e sormutu.66a
Hz. Peygamber'in tebli greviyle ilgili derin endiesini anlamak iin u uyary hatrlama
ek:
"Ey Peygamber! Rabbinden sana indirilen hakikati tebli et. Eer bunu (tam) yapmazsa
n, O'nun mesajn (hi) tebli etmemi olursun. Allah seni insanlarn saldrsndan koruyac
u yok kr Allah, nankr bir toplumu doru yola ulatrmaz." (5.67)
O, bir seferinde Hz. Nuh'un Kyamet Gn, bir peygamber olarak toplumuna kar tebli grev
yerine getirip getirmediinden hesaba ekileceini dile getirirken, zerine titredii ken
di tebli grevi konusundaki endiesini de dile getirmi oluyordu.67 Kiisel tercihlerini
tebli alanna dahil etmiyordu. Hz. Peygamber'in tebli alann belirleyen u tr rnekler,
amanda onun dn anlaynn da bir gstergesidir:
Hz. Aie anlatyor: Bir seferinde yanmda Buas ezgileri okuyan iki cariye varken, ieriy
e Rasulllah girdi ve yataa uzanarak yzn evirdi. O srada Ebu Bekir girdi ve beni azar
arak dedi ki: Rasulllah'n yannda eytan dd m? Rasulllah ona ynelerek "Brak onlar
di kendine dalnca ben cariyelere iaret ettim, onlar da ktlar. O gn, bayram gnyd. "
65. Buhar, lim 3.37, 1/52; Mslim, Kasame 28.9, 3/1397.
66. Kr. Buhar, Ahkam 97.20, 6/2624 ve Edahi 76.1, 5/2110. 66a. Mslim, Salat 9.4, 2/
618.
67. Buhari, l'tisam 99.19, 6/2685.
68. Buhari, lydeyn 19.1, 1/323; Mslim, S. deyn 8.4, 2/607.
Bir keresinde Rasulllah elence konusundaki zel tavrn yle dile getirmiti: "Elenceyl
benim bir iim yok, elencenin de benimle bir ii yok."6?
, Onun tebli grevini ifa ederken, ykmllklerle gnll yaplacak amelleri birbirinden
gzel rneklerinden biri Hz. Ali'nin anlatt u olaydr: "Rasulllah gece yars benim ve
anna girdi ve (gece) namaz klmamz iin bizi uyandrd. Ben uykulu uykulu gzlerimi ou
turdum ve yle diyordum: Vallahi biz, sadece Alah'n zerimize yazdn klarz. Elbette
larmz Allah'n elindedir. Onu uyandrmak istedii zaman uyandrr. Bunun zerine Rasulll
kane'l-insanu eksera ey'in cedela" (nsanolunun mayasnda tartmaktan holanan bir ey v
iyerek gerisin geri dnd.70
Elbette Hz. Peygamber de insand ve her insan gibi onun da kiisel tercihleri, zevkl
eri ve holanmadklar vard. Fakat o bunlar dini bir kural tebli ediyormu gibi sunmazd
ataplar da bunu bilir ve kendi tercihlerini kullanmakta kimi zaman srar ederlerdi.
Said b. Mseyyeb'in dedesinin yaad u olay da onlardan biridir: bn Mseyyeb'in dedesi
, kabilesinin temsilcisi olarak Peygamber'e gelmiti. Kendisine ismini sordu. O "H
azn" (gam, tasa, zor adam anlamna) deyince, Rasulllah "Yok, tersine sen sehlsin (o
va, kolay, geimkar kimse anlamna) dedi. O, "Babamn bana verdii bir ismi deitireni em!
diye karlk verdi."71
3 lahi mesaj aklama (beyan ve tebyin)
Beyan, "kavuma ve kavuturma, ayrma ve ayrtrma, aka ortaya karma ve belirginleti
anlamlar iinde barndran bir kkten gelir. Aslnda szcn "kavuturma ve ayrtrma"
r deil, onun gi anlamn ortaya karmak iin gerekli olan analiz ve sentezi yapmaya dela
eder. Beyan bir eyi aklamak, tebyin bir mesaj iletmek ve mesaj iletme yol ve yntemi
nlamna gelir.
Allah insan dier tm canllardan "beyan" yeteneiyle ayrdn buyurmaktadr:
"Rahman, Kur'n' retti. (Ondan da nce) insan yaratt, ona beyan retti." (55.1-4)
Rahman Suresinin varln varolu artlarn ve insann varlk iindeki konumunu aklayan
insann ayrc vasf olarak "be69. En-Nihaye 2/109.
70. Buhari, Tevhid 100.31, 6/2716;bn Hanbel, 1/77.

71. Buhari, Edeb 107, 108, 5/2289. Torun Said b. Mseyyeb'in, dedesinin bu tavrna
bir
itiraz vardr. O, ailesinin yaad kimi olumsuz olaylar dedesinin bu tavrna yorar ve d
: "O gn bu gndr, bizden hzn hi eksik olmad".
72. bn Manzur, Lisan, b-y-n md.; ibn Faris, Mekayis, ayn md.
,,
,> .. .
246
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
yan" yetenei gsterilmektedir. Ayete gre, Allah insana beyan retmitir. Ayetteki ret
u'nun ilk yaratl kasasndaki "isimlerin retilmesi" ibaresinde de yer alr. (2.31) Adem
tilen isimlerden kastn, insana verilen, eyay soyutlama, ona adlar verme, onu zihnin
de kategorize etme yetenei olduu sylenebilir.
Peki, Adem'e "retilen isimler" ile, insana "retilen beyan" arasnda bir iliki var md
deil, belki rtme bile vardr. Aslnda insan beyan yeteneini kelimelerle isbat eder. K
meler, yani eyann zihinde soyutlanmas yoluyla oluturulan objeler, tasavvur dzeyinde i
simlerle balar. Aslnda Adem'e retildii ifade edilen isimlerle, insana retilen beyan,
nuta ayn eyi ifade ederler: insann dnme, soyutlama, anlama, anlamlandrma ve anlatp
eteneini...
nsann beyan vasf olduunu, bu vasfn retilebilir ve renilebilir olduunu, insana bun
in Allah olduunu Kur'n'dan reniyoruz. Yine Kur'n'dan rendiimiz bir baka hakikat de
eygamber'in grevleri arasnda beyan ykmllnn yer almasdr.
Allah'n peygamberleri, beyan yetenei en gelimi insanlardr. Nbvvet srecinin zirvesin
sil eden Hz. Peygamber de onlar arasndadr ve belki peygamberler arasnda beyan yeten
ei en gelimi olandr. nk o, sz sanatlarnn banda gelen iirin hayat teslim ald
ilh mesaj teblie memur edilmiti. O, szn en gzelini sylemeliydi. Syledii szleri
rinlie aina olanlar, ona atfedilen kimi rivayetlerin ona ait olmadn anlamna bakarak
i tesbit edebilirlerdi.
l hayatnn doal bir sonucu olarak iir ve hitabet asndan ok zengin bir birikime sah
rabistan insan, soyut ve entellektel dnce asndan bir o kadar ksr idi. Allah Rasul
gi alanna giren hitabet ve iirle gemite ilgilendiine dair herhangi bir bilgiye sahip
deiliz. Tm tarihi veriler, onun hitabet ve iirle ilgilenmediinde sz birlii etmekteler
Her hlde, Allah'n Rasul genliinde, onlarn ilgilenmedikleri, ihmal ettikleri alanlarl
ilgilenmi olmaldr.
lk vahyin mahiyeti, Hz. Peygamber'in youn bir biimde varlk sorunu zerinde durduunu, e
y ve hayat okuma konusunda ciddi bir aba iinde olduunu hissettirmektedir. O, ilk vahi
yle birlikte, hayatn ve varln nasl ve kim adna okunacann anahtarn da almt. Fa
a anlamak ve anlamlandrmakla bitmiyordu. Anladn ve anlamlandrdn bakalarna da ak
Bu ykmllk, ald mesaj aynen iletme ykmllnn ayrlmaz bir parasyd. Kur'an on
:
"Ve Biz sana, insanlara, batan beri indirilegelen mesaj beyan etmen ve onlarn da zer
inde dnp t almalar iin bu uyarc hitab indirdik." (16.44)
Yine Nahl suresinin bir baka ayetinde Hz. Peygamber'in beyan grevi, bu kez de daha
somut ve belirgin bir alana atfen vurgulanr:
24*
"Sana bu hitab yalnzca zerinde ekiip durduklar problemleri onlara beyan edesin ve ina
maya yatkn olan kimselere de onu doru yol haritas ve rahmet pnar olarak ulatrasn di
dirdik." (16.64)
Hz. Peygamber'e beyan grevini ykleyen Allah, ayn eylemi vahyin nitelii klmt: "Bu, b
nlk iin bir beyan, sorumluluk bilincini kuananlar iin de bir rehber ve ttr." (3.138
Peygamber ile hitab arasndaki ortak niteliklerden birinin de "beyan" olduu bu ekild
e aka anlalmaktadr. Beyan, sadece Peygamber ile hitab arasndaki ortak nitelik deil,
amanda, Hatib'in de niteliidir: "Sonra onu beyan etmek bizim grevimizdir." (75.19}
Bu durumda beyan ile ilgili ender ve ok zel bir durum onaya kmaktadr. nk beyan, Al
vahiy ve Peygamber,- bir baka ifadeyle, Hatib, hitab ve ilk muhatab iin kullanlan o
rtak bir eylem-nitelik olmaktadr.
Kur'an, zaten bir "beyan"dr. Allah, beyan olan Kur'n' Hz. Peygamber'e beyan edeceini
taahht etmekte ve ondan telalanmamasn istemektedir. En son olarak da, Allah Hz. Pey
gamber'e vahyi aklama grevini yklemektedir. Bu, vahyin kaynandan hedefine ulatrlma
n, bir "beyan" sreci olduunun gstergesidir. Bu srete vahiy Allah'n beyan, muhkem aye
r mteabih ayetlerin beyan, Meden sureler Mekk surelerin beyan, snnet ve hadis Kur'n
andr.

Hz. Peygamber beyan grevini iki ekilde yerine getirmitir: a. Kendisine verilen vahi
y emanetini aynen ald gibi muhataplarna aktarmak suretiyle. Bu beyan ykmllnn asl
in anlalmayan lafz ve ibarelerini tefsir etmek, kapal ifadeleri tavzih etmek, mecaz
ve istiarelerini terih etmek, maksat, hikmet ve ruhunu te'vil etmek suretiyle. Bu
ise beyan ykmllnn tali ksmdr.
te, onun beyanna ilikin bir rnek: Hristiyan bir din adam olan Adiy b. Hatem mslman
te bu zat, Kur'n'n oruca balama vaktiyle ilgili "Sizin iin, beyaz iplik siyah iplikt
n seilip farkedilir hle gelinceye kadar yiyip iin" (2.187) ayetindeki "beyaz iplik"
ve "siyah iplik" benzetmelerini gerek sanm ve "Ya Rasulallah! Siyah iplikten seilen
beyaz iplik nedir?" diye sormutu. Hz. Peygamber ise "Sen de amma kaln kafalsn!" diy
e latife yaparak beyaz ipliin gndzn aydnln, siyah ipliin ise gecenin karanln
ar olduunu aklamtr.73
Yanl anlalan ayetlerden biri de uydu: "mana ulaan ve imanlarna zulm bulatrmayanl
ardr gvene layk olanlar, zira onlar doru yoldadrlar." (6.82)
Hz. Peygamber'e "Hangimiz zulme bulamyoruz ki?" diye dert yandklarnda, Hz. Peygamber
bu ayetteki "zulm" szcn "irk" olarak tefsir etmi ve Lokman Suresinin 13. ayetini de
lil gstermiti.74
Kimi zaman, Kur'n'n ilk muhataplar gelen ayeti doru anlyorlar fakat doru tavr alamy
di. Hz. Peygamber'in beyan burada da devre 73. Buhar, Tefsir 68.30, 4/1640.
74. Taberi, Tefsir, 7/256.
248
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
ye giriyor, etrafndaki mminlere vahye kar nasl bir duru sergilemeleri gerektiini a
Bakara Suresinin 284. ayeti buna ilgin bir rnek tekil eder. nce ayetin mealini vere
lim: "Gklerde ve yerde olanlarn tm Allah'a aittir. Siz iinizdekini aklasanz da, giz
iz de, Allah sizi onun iin hesaba eker; ve ardndan, istediini balar, istediini ceza
Zira Allah'n gc her eye yeter."
te bu ayet geldikten sonra, sahabe byk bir tedirginlie kapld. Hatta baz rivayetlerd
nki bir yaknlarn kaybetmi gibi zldkleri kaydedilir. yle ki, sonunda bir kurul hlin
lllah'a ba vurmaya karar verdiler. Geldiler ve yle dediler: Ey Allah'n Rasul, bize y
nen gcmzn yettii tm amelleri yerine getirdik; namaz, oru, cihad, zekat.. Btn bunla
. Fakat, sana indirilen bu ayete gcmz yetmez. Hz. Peygamber onlara u tavsiyede bulun
du: Siz de sizden nceki kitap ehli gibi "iittik ve isyan ettik" mi diyorsunuz? Hayr
, yle yapmayn! Deyin ki: "ittik ve itaat ettik, balaman dileriz ey Rabbimiz! Zira,
adr!" Gelen topluluk boyunlarn eip, alakgnlllkle Rasulllah'n rettii bu duay
dular. Sonunda bu duay lmszletiren vahiy geldi:
"Ve dediler ki: ittik ve itaat ettik; balaman dileriz ey Rabbimiz! Zira, var sanad
h, hi kimseye tayacandan fazlasn yklemez. Herkesin kazand iyilik kendi lehine, i
ndi aleyhinedir. Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanlrsak bizi sorguya ekme! Ey Rabbimiz!
Bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar yk ykleme! Ey Rabbimiz! G yetiremeyece
e tatma; gnahlarmz affet, bizi bala, bize merhamet et, sen bizim Mevlamzsn; Kafi
kar sen bize yardm et!" (2.28S-286)75
Sahabenin bu tutumu, insan hayran brakan bir tutumdu. nk bu tutum, onlarn vahyi nasl
ddiye aldklarnn bir gstergesiydi. Onlar, inen her ayeti hayatlarna nasl koyacaklarn
ve bunun endiesini ta yreklerinde duyuyorlard. Yukardaki ayet inince de ayn tavrla y
klamlar, fakat ilerinden geenden dahi sorumlu tutulabilecekleri gndeme gelince, kendi
erini ikayet iin Rasulllah'a bavurmulard. Hz. Peygamber ise, ayetteki "hesaba ekme"n
bir uyar olduunu ima ederek, onlara Allah'la ilikilerini nasl kuracaklarn beyan etmi
Onlar bu beyana uyarak, sonunda uyarnn kat kat fazlas mjde ieren ayetlerin iniine ve
ile olmulard.
Hz. Peygamber beyan grevini yaparken, kimi zaman dilsel aklamalar da yapyordu. Bir s
eferinde Allah'n er-Rahman sfatn dilsel bir tahlile konu etmiti: "Rahm, er-Rahman'dan
tretilmi bir daldr."76
75. ibn Hanbel, 2/412; Mslim, iman 1.57,1/115.
76. Buradaki "rahm"e, rivayetten rivayete deien farkl anlamlar yklenmi, yklenen bu an
amlar da Hz. Peygamber'in szyle kaynatrlmtr. ibn Hibban'm rivayetinde dilsel bir a
arak kelimenin kendisi, Tirmizi'nin rivayetinde merhamet duygusu, Buhari'nin riv
ayetinde akrabalk balan balamnda aklanmtr. Kr. ibn Hibban, 2/187; Buhar, Edeb 81
; Tirmizi, Birr 28.16, 4/323.

249
MUHAMMED
Hz. Peygamber'in, Kur'n'm "Salat ikame ediniz!" emrinin kendisine baklarak yerine g
etirilmesini istemesi, yine Kur'n'n farz kld zekatn minimum miktarn ve nelerden ne
verileceini (nisab) aklamas, Kur'n'n yasaklad faizin niteliini beyan etmesi, mira
yet, evlilik, boanma ve Kur'an'da ayrntsz ele alnan daha birok konuyu teorik ya da pr
tik olarak aklamas, onun beyan ykmllyle ilintilidir.
b. Muhatab ile ilgili grevler
l nsan ilh mesaja tama (davet)
Davet Arap dilinde, "bir kaynaktan bir hedefe iletilen sz ya da ses araclyla hedefin
kaynaa doru meyletmesi" anlamna gelen d-a-v kknden tretilmi mastardr. armak, ses
emek, bildirmek, talimat vermek gibi anlamlara gelir. Ayrca "uyarmak" anlamndaki nza, "mjdelemek" anlamndaki tebir, "haber tamak" anlamndaki nbvvet, "elilik yapmak
ki risalet, hep dorudan davetle ilgili terim ve kavramlardr.
Davet kavramlar olan mjdeleyici (mbeir) ve uyarc (nezr) sfatlar, Hz. Peygamber'in
paylat ortak niteliklerdir. Hz. Peygamber iin kullanlan bu nitelikler, u ayette Kur'
iin kullanlmaktadr: "(Bu kitap) mjdeleyici ve uyarc olarak (gnderilmitir). Fakat o
an yz evirmitir: nk onlar (hakk) iitmemektedirler." (41.4)
Davet, risalet kurumunun asli unsurlarndandr. Peygamberlerin, risalet grevlerini ye
rine getirmeleri davetsiz gereklemez. Hz. Peygamber de, bununla emrolunmutur. lk dav
et emri, vahiy kesintisinden sonra gelen ayetlerle verilmitir:
"Ey (yalnzlklara) brnm olan!
Kalk! (nsanlar) da kaldrp uyar!
Ve Rabbinin, evet, (O'nun) ann ycelt!
Ve elbiseni temiz tut!
Ve tm pisliklerden uzak dur!
Ne de iyilik yapmay kazan kaps hline getir!
Ama Rabbin iin yap ve (iyi zerinde) diren gster! (74.1-7)
Bir davet erinin ahsiyetini ina edecek tm ana stunlar, u ok ksa yedi cmleye sdr
r, evresindeki bozulmadan rahatsz olduu iin kendi iine kapanm bir insan, dnyann v
hnesine, tm bir insanlk ailesinin gznn nne aryordu. Bu, ilh bir davetti. Ama b
l yan, davetle grevlendirilmi bir peygambere yaplmasyd.
O, brnd yalnzlk rtlerini zerinden atp bir kalk kalkt ki, o kalk tarihin end
hamlesinin balangc oldu.
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Ve o, mrnn sonuna dek bir daha da oturmad. Adeta, ilh davete icabetin nasl olacan
terircesine, yaam diliyle "ite davete byle icabet edilir" der gibiydi.
Bu ayetler sadece davet grevi yklemiyor, ayn zamanda bu grevi stlenecek olan kiiye g
inin gereklerini de retiyordu. Davetinin daveti kendi adna yapmamas gerektiini vurgul
yordu. O bir grevli olduunu unutmamal ve kendisini grevlendiren lahi Makam'n ann y
ydi. nk tm gcn ve meruiyetini O'ndan alyordu. Kendi makam temsil makamyd ve o m
nlarn ar ve duru bir i yapya sahip olmas artt. te bu nedenle, hemen ardndan zben
etmekle, arndrmakla emrolunuyordu. Bu da ancak, grnr ve grnmez., soyut ve somut pis
lerden ve kirliliklerden uzak durmakla salanabilirdi. Bu gereklilikler arasnda bel
ki de en arpc olan, "iyilik yapmay kazan kaps hline getirme" emriydi. Bunun anlam,
vin bir iyiye, gzele ve doruya ar grevi olduuydu. Grevin anna uygun olan, madd-m
i bir karlk beklenmemesiydi. Bu nedenle o, kendisinden nceki tm peygamberler gibi, "y
aptmn karl yalnzca Allah'a aittir" diye kmt yola.
Davet grevi, elbette ki zor bir grevdi. Hz. Peygamber bu grevi yklendiinde Mrik Mekk
in inandklarn syledikleri Allah'n arsna kar bu denli srarc bir direni sergile
. O davete ilk kez yakn evresinden balamt. nk vahiy ona yle emretmiti:
"Artk en yaknlarndan balayarak ulaabildiin herkesi uyar!"
(26.214)
Ei Hatice, henz ocuk yataki amca ocuu Ali, einin armaan azadl kle kk Zeyd, es
ve sadk arkada Teymli Ebu Bekir... Bunlar iman arsna ilk "evet" diyen kimselerdi. Fa
, hepsi hepsi bir avu insan. Byk ounluk davetin nitelii aydnlandka kar tarafta y
ellikle de toplumun varlkl, g ve hatr sahibi sekinleri...
Bunlar arasnda Hz. Peygamber'in en yaknlar da yer alyordu. Mesel vey amca Ebu Leheb.
En yaknlarndan bala" emrini alnca kendi oymann bulunduu mahallenin en yksek yeri o
a tepesine karak, onlar bir bir davet etmiti. Onlar da geldiler. Dedi ki: u vadide si

ze saldrmak zere pusu kurmu bir svari birlii olduunu haber versem, benim haberimi do
ar msnz?" Onlar, hep bir azdan "Evet" dediler, "seni ne zaman snadksa drst olduun
. Peygamber bunun zerine davetini aklad: "Ben sizi hemen nnzde duran bir azaba kar
arak gnderildim!"
lk tepki, hi beklenmedik bir ekilde, yznn parlaklndan dolay "parlak yzl" anlam
heb knyeli vey amcadan geldi. "Drst kii" lakabyla hret bulmu yeenine tepkisini
rdi: "Elin kurusun! Bugn bizi bunun iin mi buraya topladn?" Hz. Peygamber iin evk kr
an bu irkin tepkiye cevap verme iini, bizzat vahiy stlenecekti:
.. ,;
>/ ...?;-:;: :-.?.;;-. .-,.--..,
251
MUHAMMED
"Kurusun Ebu leheb'in iki eli, ite kurudu-kuruyacak!
Ne malnn, ne de yaptnn ona hibir yarar dokunmayacak!
Zaman gelince parlayan bir atee mahkum olacak!
Laf taycs olan kars da (ona elik edecek)!
Boynunda tad bklm bklm bir halat(la balanacak)! (111.1-5)77
Bu sert ve irkin muhalefete ramen daveti, direnli olmaya ve iine bakmaya zendiriliyor
u. Ona en sk hatrlatlan hakikatlerden biri, insanlann yreklerini evirme gcne sahip o
dyd. Kur'an aka yle sylyordu: "Sen sevdiini doru yola iletemezsin, fakat Allah
yola ulamasn diler." (28.56) Yine bir baka ayette "Eer onlar grmek istemiyorlarsa, se
krlere doru yolu gsterebilecek misin?" (10.43) Bunlara u ayeti de ilave edebiliriz:
"Sen sara isittirebilir, kre doru yolu gsterebilir misin,- stelik bir de apak bir
-mse?" (43.40)
Elbet tm yaknlar, Ebu Leheb'in tavrn paylamyordu. z amcas Ebu Talib'in tavr ok f
bir baba gibi ona kucak am, ona ynelecek her trl tehlikeye kar gsn siper etmi
nun arsna "evet" dememiti. Fakat ne o ne de dier mminler, Ebu Talib'le Ebu Leheb'in
rn hibir zaman ayn kefede deerlendirmediler. ok gemeden kk amcas Hz. Hamza'nn m
Peygamber'e ayr bir evk vermiti. nk o, davetine kalkan olacak, yk olmayp yk alacak
arn Kur'n'n arsna gelmelerini ok nemsiyordu. Bu nedenle sk sk Allah'tan dinini i
iriyle desteklemesi niyaznda bulunuyordu.78 Bununla mer b. Hattab ve Amr b. Hi-am' (
Ebu Cehil) kastediyordu. nk bu ikisi, inkrlarnda ciddi idiler ve inkrlar iin bedel
gze alabiliyorlard.
Hz. Peygamber'in insan okumalarndan biri olan bu gzel okuma rneine gre, kfrnde ciddi
up bedel deyen, imannda da ciddi olup bedel deyebilirdi. Nitekim Hz. mer davete kotu
ve btn bir mr iman iin esiz bir bedel oldu. Ebu Cehil ise, Ebu Leheb gibi Bedir'e par
l asker yollamayp, bizzat savaa katlarak savunduu irk uruna can verdi. Bylesi bir k
, Hz. Peygamber'in insan okumada kaydettii isabeti ortaya karmas asndan, doru bir
duunu dnyoruz..
Muhammedi davetin ana eksenini tevhid ve adalet oluturuyordu. Tevhid akidevi bir
hedef, adalet ise sosyal bir hedefti. nsanlar ilk elde tevhide davet ediliyorlard.
Hz. Peygamber'in ilk ars yleydi:
"Siz, ey insanlar! Allah'tan baka tann yok deyin, kurtulun!"79
Bu ar, ok ak ve net bir aryd. Fakat "basit" bir ar deildi. Eer basit bir a
cmleyi sylerler, bu i biterdi. Fakat, bu bir tek cmleyi sylememekte direndiler. yles
ne direndi77. Buhari, Tefsir, 260, 4/1787; Mslim, Tefsir, 89, 1/193
78. Tirmizi, Menakb 50.18, 5/617.
79. ibn Hibban, 14/518; ibn Hanbel, 2/492.
252
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
ler ki; kimileri, bunu sylemektense Muhammedi davete kar lmleri pahasna sava amay
etti.
Neden insanlar "Lilhe illallah" cmlesini syleyip kurtulmuyorlard? Mekke, uluslararas
icaretin blgedeki merkeziydi. Her biri okyanusla Akdeniz arasndaki dev ticari faal
iyetin uluslar aras tecrbeye sahip aktrleri durumundaki Mekke sekinleri, bu kadar ah
mak ve aptal myd?
Elbette deildi. Onu sylememek iin lmne direnen Mekke Mrikleri bu cmlenin gerek an
cmleyi syleyen yzbinlerce mslmandan ok daha iyi biliyorlard. nk onlar bu cmleyi
yat tarzn tmyle deitirmeyi kabul etmek anlamna geldiini iyi biliyorlard. Allah'tan
tanrlk yaktrmama sznn, Allah merkezli bir hayatn inas iin temele konulan ilk ha

liyorlard.
Hz. Peygamber tevhid merkezli bir ar yerine, ahlk merkezli bir ar da yapabilirdi. Ge
nun tevhid retisi ahlk da ieriyordu ama, salt ahlk bir ar deildi. yle olsayd,
sindeki ahlki zlmeden honut olmayan ve zarar gren herkes bu arya koabilirdi.
Hz. Peygamber'in ars sosyal birlik ya da siyasal bamszlk ars da deildi. Bedev
ata gemenin getirdii yozlama zerine, bol kazanl ticaretin ksa zamanda getirdii refa
dii marklk da eklenince, toplumsal zlme hzlanmt. Kabile ve aile balar zayfla
kadim kltrel dokusu bozulmu, bundan yararlanan Bizans ya da Pers imparatorluklar, blg
e zerinde egemenlik mcadelesine girimilerdi. Hz. Peygamber'in arsna ekleyecei siya
da sosyal birlik motifleri, mevcut durumdan ikayeti olan unsurlar davetin saflarna ek
ebilirdi. Fakat, bu da yaplmamt. Onun ars tevhid arsyd.
Bu arya ilk koanlar arasnda toplumu oluturan her kesimden insan vard. Mekkeliler, z
le, tevhid arsna gelen soylu ailelerin ocuklarna ses karamyorlard. Fakat bu ar
rin byk ounluu ya gsz kabilelere mensup yoksul kimseler, ya da toplumun en alt taba
uturan kle, cariye ve yabanclard. Bunlar arasnda ilk elde, Smeyye, Zinnire, Nehdiyye,
m Ubeys, Ysir, Ammar, Habbab, Bilal, Suheyb, Guzeyye gibi isimleri sayabiliriz.
Bask gittike iddetleniyor, fakat bu iddet Muhammedi davete koanlarn saysn dondurmu
Bask dayanlmaz boyutlara ulanca k yollar aranmaya baland. are olarak yneticisi
lenen Habeistana g gndeme geldi. Ge imkn olanlardan oluturulan birka kafile Habe
tiler. Orada umduklar gibi kendilerine zulmetmeyen adil bir yneticinin himayesinde
, Hicri 7. ylda gerekleen Hayber'in fethine kadar kaldlar.
80. Mstedrek, Menakb 125, 3/432; bn Sa'd, Tabakat, 4/136.
253
MUHAMMED
Mekke'de kalanlar, daha ok g etme imkn bulamayanlard. Bunlar arasnda bulunan baz fe
aileler ar ikencelere maruz kalyordu. Bu ailelerden biri de Ysir Ailesi'ydi. Eski ef
endileri onlar le gtrerek kavurucu l scanda kzgn kumlarla ve kayalarla ikence
istekleri onlarn azlarndan Muhammedi daveti kabul etmediklerine ilikin bir iaret duym
kt. Hz. Peygamber onlar ara ara ziyarete geliyor ve yle diyordu: "Direnin ey Ysir Ail
esi, randevunuz cennette.'"80
Bu sylem, Kur'an arsnn hayat tasavvurlar zerindeki kkl deiikliinin en arpc
anlalyordu ki, ha-yat-lm, kazan-kayp, kar-zarar, kurtulu-kaybedi gibi insan hayat
ni oluturan anlam iftlerinin ii, eski anlamlarndan boaltlp Kur'an tarafndan yeniden
iyordu. Bu da onlann cahili hayat tasavvurlarnn yerini slmi hayat tasavvurunun aldn
gstergesiydi. nk rnekte de grld gibi, Kur'ni hayat tasavvurunda "kurtulu mjde
n haber, dnyevi hayat tasavvurunda "biti ve kaybedi" anlamna rahatlkla alnabilirdi.
Kur'an mesajnn, muhataplarnn hayat tasavvurunda nasl bir devrim gerekletirdiinin da
bir rnei, ok sonralar Medine'de yaanacak olan Bi'r Meune faciasnda verilecektir. Hz.
eygamber'in gnderdii retmenler kafilesine gece yars haince pusu kuranlar arasnda Ceb
isimli biri de bulunuyordu. Kafilenin pusuya drld saatte develerin banda kald
arasnda yer almayan Amr ed-Damri'yi kskvrak yakalayp getirdiler. Cebbar ller arasnda
lamad bir yzn kimliini aratryordu. Amr'e tm lleri tehis edip aralarnda olmaya
i istedi. Aranan isim bulunmutu: Hicret gn, Sevr konuklarna hizmetle grevlendirilen H
z. Ebu Bekir'in oban Amir b. Fuheyre. Cebbar, kimsenin bir ey anlamad telann neden
unda aklad: "Onu ben ldrdm, hem de srtndan. Mzram krek kemikleri arasna ucunu
apladmda, ite beni artan u sz syledi:
"Vallah kurtuldum ve kazandm.'" f 4ij Oji)
Cebbar diyordu ki: "Kendi kendime dedim ki: Nasl olur da o kurtulur/kazanr? Oysa,
bu adam ben ldrmedim mi? ite bu nedenle bunun cevabn buluncaya kadar bu soruyu sormay
devam ettim."81
mir'in katili mrik Cebbar'n, sorusunun cevabn bulduu anda iman da bulduunu syleme
ni gerek var m? Evet, ite bir katili maktulnn dirilttii bu manzara, Muhammedi davetin
insanlarn hayat tasavvurunda yol at kkl deiimin en byk gstergesiydi.
Hz. Peygamber'i davet grevine atayan, bu davetin nasl yaplaca konusunda, ara ara onu
uyarmay da ihmal etmiyordu: "Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel tle ar/ ve onlarla en
en inandrc yntemlerle tart, kukusuz kendi yolundan kimin saptn en iyi bilen sen
r,- elbette doru yolda olanlar da en iyi O bilir.'" (16.125)
80. Mstedrek, Menakb 125, 3/432; bn Sa'd, Tabakat, 4/136.
i
81. ibn Hiam, es-Sie, 4/140, bn Sa'd, Tabakat, 3/231; Taberi, Tarih, 2/82.
254

KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER

Hz. Peygamber, hikmetle ve gzellikle armay her eye ramen srdryordu. Onun, daveti
upla yrtmesinin pek farkedil-meyen olumlu bir sonucu da, Kur'n'n arsna kar kanl
sempati hlesi oluturmasyd. Bunlar elbette Kur'n'n arsna teslim olmamlard ve g
ayacaklard. Fakat, bu sempatinin en byk yarar ona kar dmanca davranmamalaryd. Bu
na dmanlkta ar gidenlerin nne dahi geriliyorlard. Bu gruba bir rnek olarak Utbe b
verebiliriz. Utbe'nin byk dedesi Abduems ile Hz. Peygamber'in byk dedesi Haim karde
er. ok akll ve uzlamac kiiliinin de etkisiyle, Muhammedi davete kar en lml davr
a yer alyordu. Kendince taktikler deneyen Utbe Hz. Pey-gamber'i ikna etmek iin kra
llk, para, kadn, mal ve eer 'cin musallat olduysa' tedavi teklif eden adamd.
Hz. Peygamber ondan hi etkilenmedi. O, gndemini muhatabna belirletmemeye hep zen gste
rirdi. Onun gndemi Kur'an'd ve Utbe szn bitirince "imdi beni dinle ey Velid'in babas
dedi ve balad kendisine yeni inen surelerden birini okumaya. Etkili bir ses tonuyl
a, ar ar, zerinde dnmek iin frsat sunarak okuyordu. Onu gndemine ekmeye alan
nden ylesine etkilenmiti ki; nce ellerini arkasna dayayp iyice yerleti, gittike gvd
ellerine daha fazla brakyordu. nk dinledikleri zerinde derin dncelere dalmt. O
varlktan, yer ve gklerden, yklerini kendisinin de herkes kadar bildii gemi kavimler
helakinden sz ediyord. Oradan inananlara geiyor, onlarn dnya ve anketteki mutluluklar
an sz ediyordu. Muhammedi davet u ayetle son buldu: "Gece ile gndz, gne ile ay da O'n
n ayetlerindendir. O hlde gnele aya secde etmeyin, gelin onlar yaratan Allah'a secde
edin; tabiki gerekten ona kulluk etmek istiyorsanz!" (41.37)
Utbe, dinledikleriyle kafas ve gnl alt st olarak oradan ayrld ve Mekke sekinlerinin
a gitti. Onlara syledii uydu: "imdiye dek hi duymadm szler duydum. O iir deil. T
sun by ve kehanet de deil." Ardndan Kurey'e "Onunla ii arasna girmeyin, eer Araplar
yok ederse kurtulmu olursunuz. Yok eer o stn gelirse, onun baars sizin baarnzdr"
syledi.82
Sadece slmi davette deil, insann insana ilikin tm arlarnda esas alnmas gerekli
onusunda, Kur'an genel-geer taktikler de veriyordu. Buna ok dikkat ekici bir pasaj rn
ek vereceiz. Pasaj, davetin ilkeler baznda doru olmasnn art olduunu beyan eden bir a
le balyor:
"(nsanlar) Allah'a davet eden, deer reten ve ben (Allah'a) kaytsz artsz teslim olan
nm diyenden daha gzel szl kim olabilir?"
(41.33)
.- ...
Davetinin davetini zerine ina etmesi gereken ilkeleri verdikten
82. bn Kesir, Tefsir, 4/92.
255
U MUHAMMED
sonra, bir davetin baarsnn sadece ilkelerinin doru olmasyla salanamayacan, bunun
un ve yntemin de doru olmas gerektiini yle vurguluyor:
"Ama, iyi ile kt bir deildir. Sen tezini, en gzel bir biimde savun/ ite o zaman senin
e arasnda dmanlk olan kimsenin sana gerek bir arkada, scak bir dost olduunu grecek
41.34)
Muhammedi davetin yntemini belirleyen bu tr ayetler, ayn zamanda Hz. Peygamber'in k
iiliini ina etme ilevi de gryorlard. Kur'n'n bireyi kkten dntrc arsna u
a aran muhalif evre, davetin sesini bomak iin her tr yntemi kullanmaktan ekinmiyor
Hile, tuzak, alay, tahkir, iftira, yalan vahyin muhaliflerinin bavurduu yntemler ar
asndayd. Muhammedi davete kar karken mert ve centilmen davranrnyorlard. yle yntem
nyorlard ki, o yntemlere karlk verebilmenin tek yolu, yine ayn yntemi kullanmaktan
du. te Hz. Peygamber'in tkand nokta da burasyd. Onlar tahkir ediyorlar, fakat Muham
davet tahkire tahkirle karlk vermiyordu.
Kur'an "Onlann Allah'tan baka yalvardklarna svmeyin ki, onlar da bilinsizce haddi ap
lah'a svmesinler" (6.108} uyarsnda bulunuyordu. Onlar iftira ediyorlar, fakat Muham
medi davet misliyle mukabelede bulunamyordu. nk, Davetiye drst olmas emrolunuyordu:
nedenle sen yalnzca davat etmene bak ve emrolunduun gibi dosdoru ol. Onlann hev ve
heveslerine uyma ve de ki: Ben Allah'n btn vahyettiklerine inanrm: sizin deiik gr
rasnda adaleti gzetmekle emrolundum. Allah benim de sizin de Rabbinizdir. Bizim ya
ptklarmzn hesab bize kacaktr, sizin yaptklarnznki de size. (Aslnda) bizimle si
tartmaya da gerek yok; (nasl olsa) Allah bizi bir araya toplayacaktr,- nk var O'na
.15)
Hz. Peygamber, davetinin insana sonsuz kurtuluu kazandran bir davet olduunu en iyi

bilendi. Bunun iin de, davetine her srt eviren insan iin en ok zlen o oluyordu. Bir
la insana davetini iletebilmek iin rpnyordu. Tm abas, imanla insann arasndaki eng
ld-rp, insann ebedi mutluluu demeye gelen slm insana sunabilmekti. Bu nedenle bir sa
, "Allah'tan baka tanr yok!" dedii hlde, cann kurtarmak iin syledii gerekesiyle h
e b. Zeyd'e beklenmedik iddette bir tepki gstermiti. Oysaki same'yi torunu gibi seve
rdi: "Demek sen, Allah'tan baka tanr yok diyen birini ldrdn?" same, "Ama o kendisini
en kurtarmak iin syledi!" diye kendisini savunacak olmu, Hz. Peygamber, srarla bunu
sylemeye devam etmiti. same bunun utancyla yle diyecektir: "Rasulllah bunu bana o ka
ok tekrarlad ki, ben, keke o gnden sonra mslman olsaydm dedim. "^
83. bn Hiam, es-Sire, 6/34.
256
MUHAMMED
f
dir. (3.79) Peygamberler onu insanlara retirler. Yani vahiy kitab, peygamberlerin e
llerindeki bir numaral retim aracdr. Yine Kur'an'a baktmzda, Hz. Peygamber'in gre
snda "talim" grevini gryoruz: "Nitekim size, mesajlarm iletmesi, sizi arndrmas, va
hikmeti bildirmesi ve bilmediklerinizi retmesi ( f***l*i ) iin iinizden bir eli gnder
ik." (2.151) "Bilmediklerinizi retmesi iin": Bu ibarenin aka ifade ettii ey, Hz. Pe
er'in retmenlik (muallim) grevidir. O, retme ve eitme grevine vurgu yaparken yle d
"Allah beni retici ve eitici (muallim) olarak gnderdi."84
Hz. Peygamber'in talim grevine dorudan dikkat eken bu ayet, talim grevinin tebli, tez
kiye ve davet grevlerinden daha farkl bir g"brev olduunun da delilidir. nk ayette bu
t grev de saylmaktadr.
Talimin aktif iki taraf arasndaki canl bir retme-renme ilikisi, bir tr dolaysz bil
ecrbe aktarm olduuna gre, Hz. Peygamber'in sadece retme ve eitmesi deil, kendisini
ve eitilmesi de byle bir ilikiye dayanmal deil midir? Elbette, zaten Kur'an vahiy me
leinin fonksiyonlar arasnda "talim" fonksiyonunu en ne yerletiriyor:
"Yemin olsun ycelerden inenin gzler nne serdii (geree)!
Sizin arkadanz azmam ve sapmamtr!
O (vahyi) kendi arzu ve hevasndan konumamtr:
Bu size ilettii, kendisine bildirilen vahiyden baka bir ey deildir,Son derece kuvvetli birinin ona rettii (allemehu) bir vahiy." (53.1-5)
Demek ki, vahiy meleinin grevi sadece mesaj ona tamak deildir. Buna ilaveten, mahiyet
bizce mehul bir biimde aktif olarak bilgi ve tecrbe alveriini gerekletirmek, bu bi
n alc tarafndan doru bir ekilde anlaldn kontrol etmektir. Bir baka ifadeyle, Hz
n mminlere kar grevi ne ise, Vahiy Melei Cebrail'in Hz. Peygamber'e kar grevi de od
iyebiliriz.
Peygamber'in talim grevinin en dikkat ekici rnei, namazn mminlere talimidir.
Namaz, yani Kur'n'daki asli ifadesiyle "salat" szc, "sala" kknden tretilir. Sala, i
ik tutan, insann direi saylan omurgaya verilen isimdir.85 te bu nedenle, Hz. Peygambe
r tarafndan salat "dinin direi" olarak nitelendirilmitir. Terim olarak "dua, ibadet
" anlamna gelen salat, Hz. Peygamber'e ilk indirilen drdnc sure olan Mzzemmil Sresiyl
emredilmiti. Kur'an vahyi, yeni peygambere ilk fiili talimat yle haber veriyordu:
"Ey rtlere brnp (iine kapanan)! Haydi, kalk gecenin ilerleyen bir vaktinde: Yarsnda
az nce, ya da sonra (farketmez)! Sindirerek oku Kur'n', zerinde dura dura! yi bil ki
Biz sana, ar bir mesaj ykleyeceiz! (73.1-5)
84. ibn Hanbel, 8/328.
85. bn manzur, Lisan, 4/2491.
258
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Hz. Aie'ye gre de ilk namaz bu Kur'ni emirle klnmaya balamtr.86 Fakat bir problem
u ayetlerde emredilenin namaz olduunu kabul edersek -ki bu konuda sz birlii vardr- H
z. Peygamber'in bize rettii namaz bu ayetlere dayanarak klmamz mmkn deildir. Burad
oluturan temel elerden, kyam ve kraat dnda baka hibir unsur yktr. Grevi yeni
berin, dinin direi olan bir ibadeti kaynandan bamsz olarak dzenlediini dnmek do
ek. Namazn, bize bildirilen ekliyle teden beri bilindiini sylemekse, doru deildir. D
nce de deindiimiz gibi, Cahiliyye Araplar slmi salatn secdesine bandan sonuna kad
az etmiler, hatta yalanc peygamber Tuleyha el-Esedi'nin ilk yapt icraat, namazdan sec
deyi kaldrmak olmutur.
Hz. Peygamber bize rettii ekliyle namaz kimden renmitir sorusuna, kaynaklarmz mak

rekeyle itiraz edemeyeceimiz bir biimde "Vahiy Meleinden" cevabn vermektedir. Evet, b
rivayetlere gre Hz. Peygamber, inananlara rettii namaz aktif haber kayna Vahiy Mele
n renmitir. Verdikleri ayrntlar hakknda birtakm rezervler konsa dahi, bu rivayetleri
eddedebilmenin tutarl bir gerekesi bulunmamaktadr.87 Buna gre temizlenmeyi, abdest a
lmay, her biri namazn birimlerinden olan tekbir, kyam, kraat, rku, secde ve oturuu, b
nlarn hangi srayla ve kaar kez yaplacan Hz. Peygamber bizzat talim yntemiyle almt
Hz. Peygamber, mminin Allah karsndaki esas duruu olan namaz talim yoluyla almtr, f
mazn bilgi, bilin ve felsefesini ona Kur'an retmitir. Konuyu namaz ibadeti balamnda
alrsak, Kur'an, onun namaz konusundaki teorik kayna, Vahiy Melei ise pratik kaynadr
bu yzden Hz. Peygamber, namaz insan-insan ilikilerinden bamsz alglamamtr. nk K
h-insan ilikisi, insan-insan ilikisinden bamsz deildir. Bu ilke Kur'an'da, namaz iin
daha belirgin bir biimde vurgulanmtr. Kur'n'n, kendisine tbi olan insanda oluturmak
dii hayat tasavvurunun ne muhteem bir btnle sahip olduunu, insann toplumla ve Allah
likilerini sk skya birbirine kenetleyin Maun Suresi'nden reniyoruz:
"Btn bir dn deerler sistemini yalanlayan tasavvur edebilir misin? te byle biridir
horlayan, Yoksulu da doyurma abasna girmeyen. te bundan dolay yazklar olsun o ibadet
denlere ki, Onlar ibadetlerinde (btncl hakikati paralamakla) yanlgya dmektedirler.
(Bunun sonucunda) onlar ibadeti gsteriye dntrmektedirler. Bir de (utanmadan), kk bi
dm dahi esirgemektedirler. (107.1-7)
Bu sure Mekke'de, bir btn olarak inmitir. lk nazil olan sureler listesinde yer alr. l
ayetteki "btn bir dn deerler sistemini yalanla86. Beyhaki, Salat 29.
87. Bu rivayetlerin deerlendirmesi iin bkz. tbn Hacer, Fethu'1-Bari, 2/4 vd. Kr. B
eyhaki
Salat 32, 1/363; ibn Abdilberr, Temhid, 2. Ks. 22/87.
259
MUHAMMED
yan" kimse, 4. ayetteki "yazklar olsun" denilen kimselerden biridir. Bu nedenle s
urede geen "musallin" szcnn "namaz klanlar" deil, "ibadet edenler" eklinde evrilm
ir. nk namaz, "salat"n er' anlamdr ve mminlere Hz. peygamber tarafndan retilen
le bilinen ibadettir.
Kur'an, namazn insann tavr ve davranlarna olumlu katklar salayan boyutu zerinde du
. Namazn, "daha st amalat iin bir ara klnd dncesini srarla iliyordu. Hz. Pey
amal hitaplardan biri olan u ayet gerekten vahyi iletme ve namaz klma emrini birlet
rek, beyan ve talimin yanyana yrmesini telkin ediyordu: "Sana vahyedilen mesaj ulatr
ve salat ikame et: nk salat insan irkin fiillerden ve ahlka aykr her tr ktlkte
lah bilinci oluturmas, en byk (amacdr). Allah btn yaptklarnz bilir." (29.45)
Hitap iindeki "salat ikame et" emrini, Maun Suresini de gz nnde tutarak "namaz ayakla
dr, namaz bir hayat tarzna dntr" eklinde anlamak yanl olmasa gerektir. Ayetin as
ci yn, namazn ahlki ve sosyal amalarnn da stnde, daha te bir amac gerekletirme
: Zikrullah. evirimizde "Allah bilinci" olarak karladmz bu ibare, "Allah kaygs" ol
evirilebilir. nk, insann tm tavr ve davranlarnn temelini bilin ve tasavvur olu
insanda yepyeni bir hayat tasavvurunun olumasn salar,- Allah kaygsn nceleyen bir ha
asavvuru...
Hz. Peygamber ite bu tasavvur ve bilincin kendisinde mkemmel bir biimde olutuu insand
Namazn bu gcn kefettii iin namaz, onda bir klfete deil bir haz ve neeye dnm
nitelemesini kullanm, ona olan sevgisini, kadna ve gzel kokuya kar duyduu sevgiyle
likte anmt.88 Onun bu szn, yukarda dile getirdiimiz balamda anlamak gerekmektedir.
lah huzurundaki esas duruu demeye gelen namazn muhteem imknlarn, ondan daha iyi kim f
rkedebilirdi ki! te bu nedenle, emredilenle yetinmeyip, namaz "gnll armaan" olan naf
lerle destekledi. Snnetinden yola karak, onun ilh emirleri alglama yntemini yle if
biliriz: "Allah'n bana emrettikleri benim iin iyidir. Ben bu emrin yanna gnll katkla
da bulunmalym."
Hz. Peygamber, kendi kaynandan talim yoluyla ald namaz, talim grevinin bir gerei ol
ayn yolla inananlara retmitir: "Benim kldm gibi namaz klnz!"89 Hz. Peygamber'in
az konusundaki eitim ve retim yntemine hayran olan bir sahabi, bu hayranln u szle
getirecektir: "Ben, Rasulllah'tan daha gzel reten, daha yumuak davranan bir retici (
llim) grmedim."90 Yine onun reticiliinden sz eden Muaviye b. el-Hakem, u itirafta bul
nacaktr: "Ben ne nce ne de sonra, ondan daha gzel eitim veren birine rastlamadm."91
88. bn Hanbel, 2/285.

89. Buhari, Deavat 83.17, 5/2331.

i;90. Ebu Davud, ahit 172, 1/245.
91. Mslim, Mesacid 5.7, l /3 81.
-'- ''
<esai, S vlslm, Vge., l.d
MUHAMMED
Buhari ve Mslim, "ilh ltuflar ierisinde en hayrl olan hangisidir?" sorusuna cevap ol
haberi ortaklaa naklederler: "Kiiye sabrdan daha hayrl ve kapsaml baka bir bata
mtr."100 Tirmizi'de yer alan bir baka hadiste ise "mminin en hayrls kimdir?" sorusu
bn bulur: "Sizin en hayrlnz, Kur'n' renen ve reteninizdir."101
Rasulllah, orulunun karsn pmesinin hkmn soran birine bunun doru olmadn syler
n bir bakasna bunda bir beis olmadn sylemiti. Bu birbirine zt gibi duran iki fetva
aplarna baktmzda nedenini anlamakta zorlanmyoruz: Hayr dedii gen, cevaz verdii is
basiretli ve ferasetli bir davetiydi. Karsndaki insann durumunu tartar, onun en ok ge
eksinim duyduu ya da en ok zaafl^ olduu noktay tesbit eder, daha sonra syleyeceini s
rdi.
3 nsan, bilin, duygu ve eylem dzeyinde arndrma (tezkiye)
Tezkiye, "potansiyelini ortaya karmak, verimini artrmak" anlamna gelen zeka kknden t
ilmitir. Kiinin malndan yoksula karlksz olarak vermesine de ayn kkten gelen zekat
mitir. Bu, zekatn mal artrp oaltaca inancna dayanmaktadr. Bir eyin veriminin ar
n unsurlardan onu arndrmaya tezkiye denilir. Kur'an'da saflatrma, temizleme, arndrma
nlamnda kullanlmtr.
Burada sz konusu olan arnma ve arndrma isel bir eylemdir. nsann i kirliliiyle, yr
ilgilidir. Kur'an bu kirliliin merkezi olarak "kalb" adn verdii fiziki olmayp hem ina
n hem de entellektel faaliyetin merkezi konumundaki somut olmayan bir yeri gsterir.
Kur'n'n kirlenmenin ve arnmann merkezi olarak gsterdii kalbin, entellektel faaliyet
merkezi olduunu yine Kur'n'dan yola karak anlyoruz. nk Kur'an, kalp derken dnen
akleden yada aklet-meyen bir merkezden sz etmektedir: "Onlarn kalpleri var, fakat
onunla dnmezler" (^n^Utt^jU^) (7.179), ya da "akleden kalpleri olsun" (^-^ v>u f*
) (22.46) Kur'n'n kavramlar dnyasnda "akl" bir isim deil eylemdir. Onun iindir ki Ku
n'da akl szc hi isim olarak gelmez. Ne ki Kur'an, akln yerine isim olarak kalbi kull
nk Kur'n'n insan tasavvurunda kalbin fonksiyonu akletmekt.
te konumuzun bal olan arnma "akleden kalple" ilgili olan bir arnmadr. nk aklede
ir, paslanr, hatta lr ve mhrlenir. Kur'n'n "Yoo! Aksine onlarn yrekleri yapp etti
n pasland" (83.14) derken kastettii ite orasdr. Kur'an kalplerin de hastalanacan s
gulam ve gerek krl sarl ve dilsizlii fiziki duyularla ilgili bir olay deil ak
nekleriyle ilgili bir ka100. Buhari, Zekat 50; Mslim, Zekat 124.
;
; -.
101. Buhari, Fedailu'l-Kur'an 21; Tirmizi, Sevabu'l-Kur'an, 15.
262
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
yp olarak tanmlamtr. (2.10, 18) Yine o "kr olan gzler deil, asl kr olan kalplerdi
) derken de ayn eyi kasdetmitir. Kasvetu'1-kalb, yani "kalp katl", srailoullarmn
sreci sonunda uradklar en vahim akbettir. (2.74)
Hastalanan bir eyin iyilemesi, bozulan bir eyin dzelmesi, kirlenen bir eyin arndrlm
. nsann i dnyas kirlenirse, onu temizlemek ve arndrmak da mmkndr. Kalbin/akln ar
m kalp-akl" denilir ki, Kur'n'n kyamette insana en ok yarar salayann akleden bir kal
lduu anlalmaktadr: "O Gn ki, ne maln mlkn, ne de oluk ocuun bir yarar grlmeye
rnm bir kalp yarar salayacaktr." (26.88-89) Ad geen trden akleden bir kalbi, ancak
bilincinin tatmin ettiini de yine Kur'n'dan reniyoruz. (13.28)
Peki, eer kalp kirlenir, islenir ve paslanrsa onu kim, nasl temizleyecek ve arndracak
tr? Kur'an bu soruya Allah'dan balayp kiinin kendisinde biten cevaplar vermektedir.
Yrek kirliliini arndracak olanlar arasnda Peygamber de saylmaktadr.
Hz. Peygamber'in vahyi iletme ve vahyi retme gibi grevlerinin yannda bir de mminleri
arndrma grevi bulunduunu yine Kur'n'dan reniyoruz. Bu konudaki ayetlerden sadece bir
uraya alalm:
"Allah, ayetlerini onlara iletmek, onlar arndrmak (yuzekkhim) ve onlara Kitab' ve hik
meti retmek iin ilerinden bir eli kararak mminlere lutufta bulunmutur: Oysa ki dah

ak bir sapklk iinde bulunuyorlard." (3.164)

"Nitekim size, mesajlarm iletmesi, sizi arndrmas (yuzekkikum), vahiy ve hikmeti bildi
rmesi ve bilmediklerinizi retmesi iin iinizden bir eli gnderdik." (2.151)
"O, Kitap ile ilgisi olmayan bir topluma kendi ilerinden kendilerine Allah'n ayetl
erini aktaran, onlar arndran (yuzekkhim), Kitab' ve hikmeti reten bir eli gndermi
ndan nce apak bir sapklk iindeydiler." (62.2)
Tezekki nitelii Kur'an'da Hz. Peygamber dnda Allah iin de kullanlmtr. (4.49, 3.77)
Kur'an iin hi kullanlmamtr. Bu tezek-l(i ile talim arasndaki benzerlii gstermekte
lah'n insan arndrmasnn anlam, tpk talimde olduu gibi, ona arnma yetenei ve ara
Peygamber, ftrat, irade, akl bu aralardandr.
Hz. Peygamber, mminleri arndrma grevini farkl alanlarda farkl yntemlerle hayata gei
du. Hz. Peygamber tezkiye ykmlln u be yolla gerekletirmitir:
l Arndrmak istedii kimseye t vermek: Abese Suresi'nin banda anlatlan, ite bu trd
adr. Grme zrl bn mmi Mcktum geldiinde Mekke'nin ileri gelenleriyle sohbet etmekte o
a263
MUHAMMED
sulullah, onun szn blmesine can sklarak onu muhatap almam, fakat ayetler onu "Nere
iyorsun/ belki de arnacak olan oydu, ya da t verilince bu t kendisine yarar salayac
an da oydu!" (80.3-4) diyerek uyarmt.
Burada aktr ki, arnmann gerekesi olarak Hz. Peygamber'in t vermesi gsterilmektedi
hatabnn arnmasna vesile olabilmektedir. Hz. Peygamber'e ilikin arndrma yntemleri i
e en ok ima edilen yntem de, t verme yntemidir.
b. Onun iin dua etmek: Hz. Peygamber'in arndrma yntemlerinden biri de muhatab iin du
etmesidir. Kur'an'da "Onlar iin dua et!" (9.103) emri, emrin muhatab olan bedevil
erin isel arnmasna nebevi bir katk olsun iin verilmiti.
Snnet ve hadis edebiyat, Hz. Peygamber'den dua isteyen olaylar ve haberlerle dolud
ur. Sahabenin Hz. Peygamber'in duasn almak iin yarmalarnn nedeni, sadece onun duasn
h katnda i arnmaya vesile olduunu bilmeleri deildi. Onun duasnn fiil sonucunu, bir
da bizzat gzleriyle grmler ve canl olarak yaamlard.
c. Onun malndan hayr hasenatta kullanlmak zere bir miktar zekat ya da sadaka almak:
Hz. Peygamber'in arndrma yntemlerinden bir dieri de, Allah yolunda harcanmak zere kir
lenmenin muhataplarnca verilen sadakay kabul etmekti. man iselletirmekte zorlanan fak
t kastl bir ikiyzllk iinde de olmayan bedev Araplarn, Hz. Peygamber'e sadakatlerini
nianesi olarak sunduklar sadakalar kabul etmesi, Allah tarafndan emredilmekteydi. nk
z. Peygamber, baz otoritelerce sahihlii eletirilen Salebe b. Hatb rneinde grld g
rinin sadakalarn kabul etmiyordu. nk onlar sadk ve doru olmadklar hlde sadakatin
an sadaka sunmaya kalkyorlard. Rivayet doruysa, Hz. Peygamber yukarda ad geenin sadak
sn onun mstani tavrlar yznden kabul etmemi, Peygamber'in vefatndan sonra ilk iki
Hz. Peygamber kabul etmedi gerekesiyle onun sadakasn (ya da zekatn) almamlardr.102
imdi bedevilerle ilgili ayeti nakledelim: "Onlarn, Allah'a sadakatlerini ifade iin
mallarndan sunduklarn kabul et; bu sayede, onlarn temizlenmelerine, arnmalarna yol a
rsun. Ve onlar iin dua et; nk senin duan, onlar iin bir gnl ferahldr: Hem, Allah
iitir ve (kime neyi vereceini) ok iyi bilir. (9.103)
Sadaka, etimolojik anlam "znde gl ve salam olmak" olan sdk kknden tretilmitir.
Kiinin, ballndaki g ve drstl sadakatle ifade edilir. Kiinin sadakatine delil
Allah adna kard miktara da "sadaka" denilmitir. Burada sz edilen sadaka, bir mmin
amacyla ylda bir kez vermek zorunda olduu miktar belli bir 'sosyal vergi' olan zekat
tan daha te bir ey olsa gerektir.
. ;'' ''
102. Olayn ayrntl bir anlats iin bkz. bn Kesir, Tefsir, 2/375
103. Kr. bn Faris, Mekys.
264
-.-''.
KUR'N'IN TANITTII PEYGAMBER
Bu ayetler erevesinde yaanan rnek olaylardan biri de Tebk seferinden geri kalanlar ar
asnda bulunan Ka'b b. Malik'in tevbesidir. rnek tevbesi Kur'an'a alnarak lmszletiril
lan Ka'b b. Malik, Tebuk Savana ihmalkarlk yaparak katlmad iin yalnzla mahkm ed
inin kabul edildiini bildiren ayet (9.118) indikten sonra Hz. Peygamber'e gelerek
malnn tamamn Allah yolunda harcanmak zere Rasulllah'a vermek istemi, Hz. Peygamber
rine dnceye kadar "olmaz" demi ve te birini arnma sadakas olarak datlmak zere k
4

zellikle bu rnek olaydan yola karak, Hz. Peygamber'in kabul ettii bu tr sadakalarn a
hatlkla "tevbe sadakas" koyabiliriz. Ze-kat'la bu sadaka arasndaki fark udur: Zekat
gnll gnlsz 'fakirin zenginin malmdaki hakk' olarak zorla alnrken, "tevbe sadakas"
a alnmay, kiinin Allah'a ve Elisi'ne olan samimiyet (nasiha: bkz. 9.91) derecesine gr
e reddedilme ihtimalini de iinde barndryordu. Bedevilerin sadakalarn kabul etme emriy
e ilgili ayetin hemen ardndan gelen ayetten de aka anlalyor ki; kiinin sadakas, Al
Hz. Peygamber tarafndan kabul edilmise, bu onun tevbesinin Allah tarafndan kabulne
'iaret' saylmaktadr: "Bilmiyorlar m ki, Allah, evet yalnzca O'dur kullarnn tevbeleri
kabul eden,- O'na sadakatlerini ifade iin mallarndan sunduklarn kabul buyuran da O:
hem, unutmasnlar ki Allah, tevbeleri hep kabul edendir, merhametiyle muamele eden
dir!"
(9.104)
;:,. ...
d. O kimse iin istifar etmek: Aslnda yukardaki maddeyle dorudan ilgili bir nebevi arn
ma yntemi de, i dnyasnda kir brakan gnah ileyen bir kimse iin Hz. Peygamber'in Alla
af dilemesidir. Bunun delili daha nce ayrntl olarak ele aldmz u ayettir: "Allah'
sayesinde, sen onlara yumuak davrandn. Zira, eer onlara kar krc, kat yrekli davr
esinlikle senden uzaklarlard. u hlde onlar affet, affedilmeleri iin de dua et ve top
sal her ite onlarla is-tiarefye devam) et. Artk, kararn verdiin zaman da Allah'a gve
nk Allah, Kendisine gvenenleri sever." (3.159)
"Vestafir lehum: Allah'tan onlarn affn dile!" Hz. Peygamber bunu arndrma ykmlln
rak yapm ve onlarn affedilmeleri iin Allah'a yalvarmtr.
e. Gnah ileyen bir kiinin gnahna keffaret olsun iin bedel/ceza uygulamak: Hz. Peygamb
r'in arndrma yntemlerinden bir dieri ise, i kirlenmesine neden olan bir gnaha keffare
olmak zere ngrlen cezay uygulamakt. Bir kimse iledii gnaha gnlden tevbe ederek
ibi, o suun cezasn ekerek de arnabilirdi. Hz. Peygamber'in ak ifadesiyle bu anlamda
alar birer keffaretti.105 Buna gre, iledii gnahn bedeli olan bir cezaya arptrlan ki
htan arndrlm oluyordu.
104. Buhari, Tefsir, 75, 4/1607
105. Buhari, Hudud 89.8, 6/2490; Tirmizi, Hudud 15.12, 4/45.
265
MUHAMMED
Hz. Peygamber'in ada olan mminler, bu ilkeyi biliyorlard. Bu durum, insanlk tarihind
nder grlen hukuk tecellilerinin yaanmasna neden oluyordu. Kimi insanlar, kendilerind
en baka kimsenin bilmedikleri sular iin dahi, kimseden habersiz tevbe etmek yerine,
Hz. pey-gamber'den ona bedel bir ceza talep ediyorlard. te tarihte eine az rastlanlan
bir rnek:
Amr b. Semure adl biri Hz. Peygamber'e gelerek "Ey Allah'n Rasul, ben falancalarn de
vesini aldm. Beni arndr (tahhirni)!" dedi. Peygamber deve sahiplerine haber gnderip o
lay dorulatt. Sulunun, srarl yalvarlarla cezalandrlma talebini kabul etti. Olay
lebe diyor ki. "Ben onun eli koparldnda onu izliyordum, o kopan koluna dnerek yle di
du: "Beni senden temizleyen Allah'a hamdolsun!"106
Bundan ok daha hayret verici bir dier rivayet de, olaanst bir zamanda gerekleen bir
a gnahnn itirafm anlatan rivayettir. Eer rivayet doruysa, Elem kabilesinden Maiz isi
biri Hezzal lakapl birinin srarl teviki zerine Rasulllah'a gelip suunu itiraf etmi
O bunu yaparken her seferinde yle demitir:
"Ya Rasulallah beni arndr (tahhirni)!"
Rasulllah, suun delillerini sabit grnceye kadar drt kez evirmi, o kavli tevbeyle de
fiili tevbeyle arnmakta srar edince, onun srarl talebini kabul etmitir.107
Bir baka rivayete gre Gamid kabilesine mensup bir kadn da "Beni arndr ya Rasulallah!"
ricasyla Hz. Peygamber'e bavuranlardandr. Ebu Abdurrahman en-Nesa'nin (l. 303 h.) na
klettii rivayette, bu kadnn ilk srarn Hz. Peygamber geri evirirken yle demitir: "
Allah'tan kendin iin af dile ve O'na tevbe et!"108
Bu rneklerden kimileri sorunlu birtakm rivayetlere dayansa da, bu trden bir arnma ynt
eminin Hz. Peygamber dneminde yaand, inkr mmkn olmayan bir gerektir. Hz. Peygambe
keffarettir" demekle, aslnda birok gnahkrn gnlnde bir kor gibi duran atei sndrm
sap Gn'ne iman eden bir mmin iin byk bir mjde vermek istemitir.
O, Rahmet peygamberiydi. Derinliine bir "okuma" seansnn ardndan, terkisinde giden Mu
az'a yle diyordu: "Ey Muaz! Bilir misin, kullarn Allah zerindeki hakk nedir?" Bu soru
ya "Allah ve Rasul daha iyi bilir!" eklinde cevap veren Muaz'a, kendisinin Allah t
asavvurunu ele veren u cevab veriyordu:

"Kullarna azab etmemesidir!"109

106. bn Mace, Hudud 20.24, 2/863.
107. bn Hanbel, 5/347.
.'- .
"
,
108. Nesa, Recm 67.14, 4/283.
109. Mslim, man 1.10, 1/58; Buhari, Rikak 84.37, 5/2384.
266
B. KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHSYET
Kur'an, Hz. Peygamber'in sadece niteliklerini tantmamtr. Ayn zamanda o, Hz. Peygamber
'in kiiliinde bir "model ahsiyet" (prototip) oluturmutur. Kur'an, Hz. Peygamber'in ah
iyetini vahiyle yoururken, kimi zaman sert kimi zaman yumuak bir slup kullanmtr. O, H
. Pey-gamber'i gemi peygamberlerden rnekler vererek bazen tesejli etmi, bazen de ten
kit ve tembihte bulunmutur.
Yine Kur'an, Hz. Peygamber'in kiiliini olutururken ihbari slup kullanarak gemi peygam
erlerden haber verdii gibi, in slup kullanarak emirler vermi, yasaklar koymutur. Hz.
ygamber'e verilen talimatlarn bazlarnda kip olarak emir kipi kullanlsa da, ierii as
iilik oluturucu bir unsur tamamaktadr. Byle olan talimatlar konumuzun dndadr. Anc
kiiliini oluturucu bir ierie sahip talimatlar, biz burada balk altnda ksa ksa
endisiyle ilikisine ait talimatlar, b. Allah ile ilikisine ait talimatlar, c. evres
iyle ilikisine ait talimatlar.
Bu balk, Hz. Peygamber'in bir gnn nasl kulland konusundaki taksiminden ilham al
lmutur. O gnn e ayrr, bir blmn kendisi ve yaknlarna, bir blmn insanlara,
ayrrd.
l KENDSYLE LKSNE AT TALMATLAR
a. Oku - dnerek oku - gzlem yap - hatrla (kra' - rattil - unzur - uzkur)
. Hz. Peygamber'in kiiliinin vahiy tarafndan oluturulma sreci "oku" emriyle balamt
mrin onun iin ne anlam ifade ettiini Grevler blmnn ilk konusunda iledik.
Oku emri, tm armlaryla belki de vahiy srecindeki tm emirleri kapsayan "cami bir em
Nasl namaz, Kur'n'daki ibadet emirleri olan ikra' (oku), rattil (anlayarak oku),
utlu (tilavet et), kum (kyama dur), verkeu (rku edin), vescudu (secde edin), sebbi
h (ycelt), zek-kir (an), sall (dua et) bnyesinde toplayan "cami" bir ibadet ise, "o
ku" emri de okumann tm anlamlarn kapsayan ve hatta kiilik oluturucu tm ilh emirler
ilde ieren niteliktedir. Bu emrin kapsamnda, "Allah'n adyla vahyin nda Allah', va
man, tarihi, insan, toplumu ve kendini oku" anlam ikindir.
Hz. Peygamber, bu erevede hayat bir okul, kendisini bir okuyucu ve okutucu, varl da o
unmay bekleyen Mutlak Hakikatin ayetleri olarak gryordu.
" - "
267
MUHAMMED
nsanlar dnya hayatnda neden bazen ters konumdadrlar? Yani iyiler cefada, ktler zevku
afdadr? Herkes gibi bu soruyu Hz. Peygamber de kendi kendine sormutur elbet. Bu onu
n hayat okumasdr. Buyurun sonucunu: "Allah bir kimsenin iyiliini istedii zaman ona ce
zasn dnyada ektirir...110
Hz. Peygamber, bir olay zerine insan psikolojisini ok zgn bir okumaya tbi tutar: O, i
tikaftadr. tikaftaki biri, ei de dahil dnyevi hereyden kendisini soyutlar. O, karanlk
bir gece vakti yannda rtsne brnm ei olduu hlde itikaftan o gnlerde kald sam
olda sahabeden iki kiiyle karlar. Onlar gelenin Peygamber olduunu farkeder etmez Hz.
eygamber "Yanmdaki Safiyye'dir" der. Onlar Hz. Peygamber'den kuku duymalarnn mmkn olm
dn tam ifade edecekken, o u aklamay yapar: "eytan demolunun damarlarnda dolar
elmesinden ekindim."111
Okumann Kur'an zerinde younlamas rattil emriyle vurgulanmtr. "Kur'n' zerinde dur
(73.4) emrinin alm, "anlam zerinde derin derin dn" demektir. Hz. Peygamber'in sn
mrin tezahrleriyle doludur.
Okumann olmazsa olmazlarndan biri de "gzlem"dir. Bu anlamdaki unzur emri, Kur'an'da
birok ayette hemen her vesileyle tekrarlanr. Bu emir sradan bir "bak" deil, derinli
anlamak iin gzlem yapmay ifade eder.
Okuma ile ilgili emirlerden biri de "an, hatrla" anlamndaki uzkur emridir. Hz. Pey
gambere bu emir, ya gemite yaanm bir olay iin "hafzadan bilin dzeyine kar" anlam
ya da olumlu veya olumsuz gemi bir rnei duyurma amacyla "dile getir" anlamnda kullan
Birincisi daha ok bireysel okumasyla ilgiliyken, ikinci kullanm bakalarna aktarmayla
ilgilidir.

b. Temizle (tahhir)
"Ve benliini arndr!" (74.4) lfzen "Elbiselerini temizle!" anlamna gelen bu ifadeyi bi
rok mfessir kinaye olarak alr. Burada "elbise"den kast "elbisenin rtt kiidir" deni
Mfessir Razi'ye gre, bu mecaz ifadenin asl anlam "kalbini temiz tut" eklindedir.
Mecaz ya da hakik, her iki anlamyla da Hz. Peygamber'in dorudan z kiiliine ynelik b
r, kiilik oluturucu olmasnn yannda, Hz. Peygamber'in peygamberliiyle ilgili zel bir
gu da tamaktadr. nk vahyin ini ss onun kalbi, o kalbin elbisesi de bedenidir. Hem
em de elbisesinin srekli vahye hazr, ar ve duru bir biimde bulundurulmas gerekmektedi
r.
Bu emrin vahyin modern muhataplar iin ifade ettii anlam aktr:
110. Tirmizi, Zhd 37.56, 4/601
111. bn Hanbel, 6/337.
.,
' . 268
KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHStYETl
Vahy asli formu ve anlamnda anlamak isteyen herkes, vahye ann kltrel atklaryla a
lu bir yrekle deil, temiz, ar ve duru bir yrek ve zihinle yaklamak zorundadr. Bunu ne
kadar becerebilirler -se, onlarn kiiliklerini ina faaliyetinde vahiy o derece rol st
lenecektir.
c. Dosdoru ol (istakim)
"u hlde, emrolunduun gibi dosdoru ol ve sana uyanlar da yle olsunlar! Sakn haddi ama
zira, unutmayn ki yaptklarnz o gryor" (11.112) Rivayete gre Hz. Peygamber'in "sala
edii talimatlarn banda gelen bu emir, onun vahiyle olan ciddi ilikisinin de bir gster
esidir.
Bu emir, Mekke dneminin son yl ierisinde indirilen Hd suresinde yer almaktadr. ni z
Hz. Peygamber'in hayat alannn Mekke muhalefeti tarafndan iyice daraltld gnlere den
mesi, hayli anlamldr. Bunun ne demeye geldii aktr: retecein her tedbirin olmazsa ol
llah'n gsterdii istikamet asyla yzde yz uyumluluktur. lgintir, Kur'an'da bu meald
gamber'in ahsna ynelik iki emir vardr, ikisi de ini zaman asndan ayn dnemin rn
ayettir: "te bu nedenle, sen herkesi davet et ve emrolunduun gibi dosdoru ol; onlarn
keyfi yarglarna uyma." (42.15) Ayetin ba, bu ayetten nce inanlarn parampara eden
ylerin mensuplarna bir atftr. Yani, siz de onlar gibi olmak istemiyorsanz, dini, vah
yi, hayat, insan ve Allah' doru okuyunuz.
Bu emrin vahyin modern muhataplar iin tad anlam aktr: Hibir gereke, deimez de
dinin istikamet asn yerinden kaydracak bir anlamay ya da giriimi mazur gsteremez.
d. Tbi ol - rnek al (ittebi' - iktedi)
Hz. Peygamber'in kiiliini ina etmede bu emir sk kullanlr. Bu emrin kullanld alanl
kldr. Bunlardan ini srasna gre ilk tbi olma emri, doal olarak verilen mesaj alma k
adr: "Onun okunuuna uy!" (75.18) Grevler blmnn Verilen Mesaj Alma bal altnda b
. Bu emir, ncelikle Hz. Peygamber'in zel greviyle ilgili olsa da, emri vahyin tm muh
ataplarn kapsar ekilde anladmzda, ilh mesajn insan saaltan arsna uymak anla
baka ayette "sana vahyedilene uy" (10.109 ve 6.106) denilir. Buradaki emir yukard
akinden farkl olarak mesajn ieriine uymaya yneliktir.
Hz. Peygamber'e ayn emir, Hz. brahim'in deerler sistemine uymas konusunda verilir: "
Sana, brahim'in her trl sapmadan uzak deerler sistemine uy diye vahyettik." (16.123)
Hz. Peygamber, Hz. brahim'den
269
lamad ihsas edilir. Ancak iktedi emrini tedi emrindeki uymada nceliin, "rnek lasdr
lan kudve, " e anlamlsdr.
Diren (Isbir)
. Peygamber'in kiiliini oluturan emi ia dorudan Hz. Peygamber'e ynelik ola ullanlr
ikinci olarak indirilen IV ret" (74.7) emri verilir. Kimin uruna dire
emirlerden biri de budur, c olarak tam ondokuz ayr :n Mzzemmil'de ona "di-direnecei
nemlidir, o bu ayet "diren" emrini verme-..." Direni bu iin a-ek-mde onu en ok zorl
nn "Onlarn (hakkndaki) sz-mde uzakla!" (73.10. kr.
dirisi arttka ona direnii sertleir. Onun kiiliini verilirken, ona grev yerini aide
binin hkm iin ma!" (68.48) Emrin daha da kolaylkla anlyoruz: "y-n ve onlardan hibir
-llah, bu tr tm mcadele- doru okumas ve yasann :: "Allah hkmn verinceiir. Hz. Peygamber'in ar-ediini brakmamt. Onu fa balamlard. Bu da onu Yoldan ge
KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHStYET
srtna bir insan arl altnda yere yaptracak olan bir deve ikembesi dahi koymula

rdmna komu, annesi Hatice'nin yerini alarak onu teselli etmi ve bundan dolay babasnd
"Babasnn anas" iltifatn kazanmt. te bylesine youn bir yldrma politikasna kar
riyordu: "Sen dayan! unu iyi bil ki Allah'n sz mutlaka gerekleecektir." (30.60)
Onun, hayatn bir sabr yuma hline getiren btn bu ac, strap ve skntlar nasl o
siniz? te yle okuyordu: "nsanlar ierisinde en ok bedel deyen peygamberlerdir, sonra
h'a yaknlk srasyla dier insanlar gelir. nsanlar, imanlar kadar snanrlar."!^
Btn bu talimatlar, ncelikle Hz. Peygamber'in zbenliiyle ilikisine ait talimatlard. O
kiiliinin olumasnda bu emirlerin rol byk olsa gerektir. nk emir, bir ina kipidi
z. Peygamber'in kiiliini ina ederken, bu kipi sk kullanmtr. Vahiy bu kipi Hz. Peygam
'in yalnzca kendisi ile ilikisine dair deil, Allah ile ilikisine dair de kullanmtr.
ona geelim.
112. Ebu Abdullah ed-Devraki (l. 246), Msnedy Sa'd, 87.
271
MUHAMMED 2 ALLAH LE LKSNE AT TALMATLAR
a. O'nu vekil edin (fettahizhu vekila)
Mzzemmil Suresinin 9. ayetinde geen bu emirle, Hz. Peygamber'in ylnzca Allah'a dayan
mas, kendi geleceini belirleme gcn yalnzca ona izafe etmesi istenmektedir. nk "vek
lam budur. te u ayet de bu emri yinelemektedir: "Zira btn i ve olular sonunda dner
na varr. O hlde yalnz O'na kulluk et ve sadece O'na dayan! "(l 1.123)
Aslnda o buna daha doarken hazr hle getirilmiti; babasz dodu, annesini erken yata k
ti. Dedesine dayanmt ki onu kaybetti. Amcasna ve sonra ei haticeye yasland. Onlar da
epee kaybedilenlerden oldu. Sanrm Hz. Peygamber'in biraz buruk, oka hikmetli u szn
de deerlendirmek daha doru olur: "Eer Rabbimin dnda insanlardan bir dost seecek olsa
Ebu Bekir'i seerdim."113
nk, dayand her insan bir ekilde ekilip alnmtr. Belki de Allah'n terbiyesi ve g
z. Peygamber'e, insanlann dayanak ve smak olamayaca byle retilmi, ona yalnzca Alla
anmas tembih edilmitir. Bu, insann Allah'la olan ilikilerinde ulaabilecei en yce mak
olsa gerektir.
b. O'na kulluk et - O'nu ycelt (va'bud - kebbirhu)
Aclar ve sanclarla geen bir dnem kapanrken, hicretin tam eiinde indirilen bir sure,
ayetle son bulmaktadr: "Ve lm sana gelinceye kadar Rabbine kullua devam et!" Hz. Pe
ygamber'in aksini dnd elbette idda edilemez. Fakat unutulmamal ki bu emirler onun ki
i ina etmektedir. Ayrca bu talimatlar, kendiliinden yapt kimi eyleri pekitirmekte v
ar zerinde srarc olmas salanmaktadr.
Onun bu emri nasl iselletirdiine Hz. Aie'nin aktard u manzara yeterlidir: Rasulll
ecelerde namaz klarken ayaklar iin-ceye dek kyamda dururdu. Ei Aie ona "Ey Allah'n
Senin gemi ve gelecek gnahlarn balanmad m ki, kendini byle yoruyorsun?" deyince,
ab yle olmutur: "Ey Aie, ben O'na ok kreden bir kul olmayaym m?"114
Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini ina eden talimatlar arasnda u emri de gryoruz: "O
u ycelt!" Aslnda bu talimattan ne anlalmas gerektii, onun getii ayetin banda yl
lmi: "Ve de ki: "Btn vgler, ocuk edinmeyen, hkmranlnda orta bulunmayan, g113. Buhar, Fedail 66.3, 3/1337, Mslim, Mesacid 5.3, l/?77.
114. |JJA u^ af\ Ui Mslim, 5. Kyame 19, 4/2172
:,
272
KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHSYET
szlkten dknlkten dolay herhangi bir yardma ve yardmcya ihtiya duymayan Allah'a y
amber'in Allah tasavvurunu oluturucu bir ilev stlenen bu talimat, onun Allah hakknda
kullanaca niteleme ve tanmlara da belli bir standart getirmekteydi.
c. O'nu tebih et (sebbihhu)
Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini ina edici emirler ierisinde "tebih et" emri cidd
i bir yer tutar. Bu emir Hz. Peygamber'in ahsna ynelik olarak Kur'an'da tam onalt ke
z geer.
Tebih, "yceltme, anma, tazim etme" anlamlarna gelir. Kur'an'da bu emir, insan-Allah
ilikileri balamnda sk kullanlmtr. Hz. Peygamber'e ynelik olarak ilk kullanld
ir: "Ycelt Rabbinin (zaten) yceler ycesi olan snrsz ann!" (87.1)
Hz. peygamber genellikle kendisine ynelik bu emirlerin somut boyutunu tekil eden zl
ifade kalplarn namaz ierisinde yerine getirmitir. Mesel bu ayetin gereini hayatna y
rirken, bir yandan da namazlarnn secdelerinde bu emrin ifs olan bir cmleyi tekrarlam
"(Zaten) yceler ycesi olan Rabbimin an ne ycedir!" (Sbhane Rabbi-ye'1-a'la) Tebih et

mri sadece onu deil, tm mminleri muhatap alan kalplarla da gelince, o kendi uygulama
sn mminlere de tavsiye etmi ve A'la 1. ayeti kastederek "Bu emri namazlarnzn secdele
de yerine getiriniz!" buyurmutur. Ondan ok sonralar nazil olan Vaka sresindeki "(zate
n) azamet sahibi olan Rabbinin ann ycelt!" (56.74) emri gelince de "Bu emri namazlarn
rkularmda yerine getiriniz!" tavsiyesinde bulunmutur.115
Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini inada nemli bir yeri olan "O'nu ycelt" emrini ise
lletirdii asl alan, hayatdr. Bu emre uymann yukarda naklettiimiz szl tezahrleri,
a koyduu "yceltme/tebih" emrinin sadece dil boyutundaki grntsdr. bn Hiam'n aktar
ine Allah'n anna yakmayan mnasebetsiz bir soru sorulduu zaman, Hz. Peygamber'in reng
tyor, znt ve fkeden donup kalyordu. Byle bir olay yaanm, Hz. Peygamber'in fkesi
u ancak Vahiy Melei sakinletirebilmiti.116
d. Allaha sn (istaiz billah)
Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini ina eden bir baka emir de isti-aze emridir. stia
ze, "yardm almak iin imdat dileme, tehlikeden korun115. Ebu Davud, Salat 152, 1/230.
116. ibn Hiam, es-Sire 2/202.
MUHAMMED
mak iin snma" anlamna gelir. Bu anlam gznne aldmzda "Eu-zu billahi mineeytan
er zerinde yegane tasarruf sahibi olan Allah'dan yardm istemi, duygusal ve dnsel pln
istiaze eylemini gerekletirmesi durumunda da, igdlerinin ayartc tahrikinden en emin
ani Allah'a snm olur. (7.200)
Bu emir Kur'an'da iki ekilde yer alr: a. eytandan Allah'a snma, b. Bir eyden deil,
varoluunu Allah'a balamak amacyla O'na snma. Birinci anlamdaki emirler, ikinciden n
gelmitir: "Eer sana eytan'dan bir ayartma drts gelirse, hemen Allah'a sn!" (7.200)
r'an okuyacan zaman hemen kovulmu olan eytan'dan Allah'a sn!" (16.98)
Mekke'de nazil olan bu ayet bir metni okumay ya da sylemeyi deil, bir eyi yapmay emre
tmektedir. Ne ki, zellikle isel bir durum olan istiazenin gerekletirilebilmesi iin be
ynin dil ile ilikisi sonucunda oluan bir komuta ihtiya vardr. Bu yzden olacak "Ve de
ki: Rabbim! eytanlarn fitlemelerinden sana snrm." (23:97) ayetiyle istiazedeki karar
vurgulamamz da istenmektedir. Yaplmas istenen bu ey, akleden kalbi yalnzca vahye ap,
an soldan gelecek ayartc duygulara (vesvese) ise kapamaktr.
Kendisinden Allah'a snlan "eytann erri"ne gelince: Tm negatif duygu ve dnceleri
den eytan, insann igd ve tutkularna esir olmasn ister. nk ancak o zaman insana s
Bu nedenle de insan diri bir bilince ve uyank bir idrake sahip klacak olan herhang
i bir eylemin getirecei tm olumlu sonular sfrlamak iin, ok aba sarfeder. nsan di
nce ve uyank bir idrake sahip klacak olan eylerin banda bilgi, tefekkr, iman ve bunla
la btnlemi eylem gelir. Kur'an ise bu drt unsuru da bnyesinde tayan bir kaynaktr.
ytann Kur'an okumak isteyen kimseye musallat olmasndan daha doal bir ey olamaz. eytan
erri, sadece Kur'an okuyanla snrl deildir. Onun, znde iyilik barndran her ii ama
mak isteyecei de Kur'an tarafndan vurgulanr. (7:200) "eytann erri" ite budur.
zetle, akleden kalbi vahyin konukluuna hazrlamak anlamna gelen istiazenin akl-kalbi h
er trl modern hurafe tarafndan igale uram modern insan iin ne denli gerekli olduu
ir gerektir. Kur'n'n okunduu hlde ne dediinin anlalmamas, ne dedii anlalsa bile
ediinin anlalmamas, istiazeyle dorudan ilintilidir. Kur'n'n sadece "okunulan" bir ki
deil, iman edilen lhi bir referans ve yaanlan bir hayat olamaynn ilk nedeni, belk
tiaze ad verilen bu n hazrln gerei gibi yaplmamasndan kaynaklanmaktadr.
Hz. Peygamber, Allah'la ilikisini ina edici mahiyetteki bu talimat, sadece lfzi anla
mda almad. O, "Euzubillahi mine'-eytani'r-racim"i, bir talimat yerine getirmek amacyl
a syledi. Bu onda derin bir bilin hline dnt; Kur'an'a balarken, zaman ve mekn boyu
aarak tasavvurda Allah'a iltica etmek gibi deruni bir bilince...
274
KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHSYET
e. Uykuyu ibadet iin bl (fetehecced )
Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini glendirmeyi hedefleyen talimatlardan biri de ge
ce vakti uykuyu ibadete terketmesi talimatdr. nk "sakin olmak, her eyi brakmak" anla
gelen bir kkten tretilen teheccd emrini, o byle anlamtr: "Ve gecenin bir vaktinde ka
gnllce armaan ettiin bir eylem olarak namaz kl: ki bylece Rabbin seni (hirette) be
e layk bir konuma ykseltir." (17.79)
Ayetteki slup dikkat ekici: "belki ykseltir..."
Hz. Peygamber bu "belki"nin peinden bir mr komu, Rabbinin kendisine emir kipiyle yapt

tavsiyeyi o kendisi iin bir "farz" bilmitir.

f. Gnahna af dile (vesta'fir li zenbik)
Biri Mekke'de, dieri Medine'de olmak zere iki kez Hz. Peygamber'e bu emir verilmiti
r: "Gnahlarn iin Allah'tan af dile ve Rabbinin ann sabah akam an!" (40.55) ve "O hl
il ki Allah'tan baka ilh yoktur, ve (henz vakit varken) kendi gnahlarn ve btn mmin
ve kadnlarn balanmas iin af dile." (47.19)
Hz. Peygamber, Allah'la ilikisini dzenleyen bu emri hayatnn bir ilkesi hline getirmi
e bunun fiili bir sonucu olmak zere istifar vird edinmitir. Onun yle buyurduu rivaye
dilir: "Kalbime bir anlk bir gaflet gelir, ite bu nedenle ben Rabbime hergn yz defa
istifar ederim."?
Hadisteki leyuan szc "gaflet" ve "fetret"le aklanmtr.118 Daha nce naslardaki kal
akl anlamna da alnmas gerektii zerinde durmutuk. Burada Hz. Peygamber'in "af dileri
dedii ey, anlk bilin kaymalar ve tasavvur dalgalanmalar olsa gerektir. Buradaki 100 r
kamnn, Araplarda adet olduu zre genellikle "birok" ya da "ok kez" anlamna kinaye ola
kullanld kesindir. nk sahabenin Hz. Peygamber'in bu szn lfzen anlayp her gn y
af dilediine dair herhangi bir sahih haber ulamamtr.
Hz. Peygamber, kiiliini ina eden bu emri ahsiyetinin bir paras hline getirmiti. Bir
yete gre, Rasulllah eleri arasnda mmkn olduunca adaleti gzetmesine ramen, Rabbine
et beyan eder ve yle derdi: "Alah'm! Bu benim gcmn yettii konudaki yapabildi-imdir.
n elinde olup da benim elimde olmayan eyden dolay beni sorgulama."119 Onun dostlarn
dan biri onu yle dua ederken duyduunu naklediyor: "Allah'm beni gnahlarmdan arndr!"
,
117. Mslim, Zikr 48.12, 4/2075; Ebu Davud, Tefsir 361, 2/84.
118. Nevevi,&yfc, 17/23.
119. IbnMace, Nikah 47.
120. bn Hibban, 3/236.
.-. '
275

MUHAMMED
g. Allah'a kar sorumluluunun bilincinde ol (ittekillah)
Bu balk altnda ele alnmas gereken bir emir de "Allah'a kar sorumluluunun bilincinde
(ittekillah) emridir. Bu emir sadece Ahzb Suresi'nde gelmitir:
"Sen, ey peygamber! Allah'a kar sorumluluunun bilincinde ol; kafirlerin ve mnafklarn
sz ve tavrlarna) taklma" (33.1) Hz. Peygamber'in Allah'la ilikisini dzenleyen bu tali
at, adeta Hz. Peygamber'in eski azadls ve evlatl Zeyd'e ayn mealde verdii bir emre (
. 33.37) kinayeten atf gibidir.
Hz. Peygamber'e Allah'tan saknma talimat, "Gndemini dmanlarn belirlemesin!" anlamn
dr. te bu nedenle biz "uyma" yerine "taklma" diye evirmeyi tercih ettik ki, balama en
uygun evirinin de bu olduuna inanyoruz.
276
3 EVRESYLE LKSNE AT TALMATLAR

a. Marufu emret (Ve'mur bi'l-urf)

Hz. Peygamber'in evresiyle ilikilerini ina eden bu Kur'ni talimat, getii ayetin tamam
kunmadan doru anlalamaz: "Sen, insan ftratna uyan yolu tut, iyi olan emret ve doasn
anclaanlarla iliiini kes." (7.199) Tek bana bu ayet, Hz. Peygamber'in nne muhteem
k amakta ve onun insanlarla ilikisini hangi zemine oturtacan ifade etmektedir.
Ayetteki urf szc "saduyuya ve bozulmam akla uygun olan ey" anlamna gelir. O hlde
mber'den emretmesi istenilen ey, insan doasna uygun olan eylerdir. Hz. Peygamber'in
dn emir ve nehiy-leri nasl alglamas gerektiiyle ilgili temel bir koordinat sunan bu a
etin Mekke yllarnn nc dneminde indii hatrlanacak olursa, bundan sonra inecek olan
ayetlerini nasl anlamas gerektiine ilikin zihni bir altyap hazrland da anlalacak
Hz. Peygamber'in evresiyle ilikisini makul ve maruf olan zerine ina etmesi, onun din
emirleri de bu koordinatlar erevesinde sunmas anlamna geliyordu. Onun din anlaynn "
nsan iindir" temelinde ykseldiine daha nce rnek gstermitik. O, saf dn bir emri tel
rken dahi, onun insan iin mutlak yararl olduuna inanarak bunu yapard. nk onun en by
Rabbine olan gveniydi. O her zaman, Rab-bimin talimat, benim iin en hayrl olandr bil
nciyle hareket ediyordu.
b. Ailene namaz emret (ve'mur ehleke bissalati)

"Ailene namaz emret ve sen de bunun zerinde sk skya dur" (20.132) ayeti, onun yakn
iyle ilikisini ina eden bir talimattr.
O, yakn evresinde bu ve buna benzer emirlere uyarak yle bir bilin gelitirmeye alyo
bu ayn zamanda evresinin ahsiyetini gelitirme ve bamszlatrma ilevi de gryordu.
etisini kaybetmemi yreklerden hi gitmemesi gereken l: "Ey Muhammed'in kz Patma!
n koru! nk ben, vallahi Allah'tan sana ulaacak bir cezann nne geip de seni koruyama
1
c. Bala - dan (fa'fi - avirhum)
Uhud sava dolaysyla inen Alu mran Suresinin 159. ayetini daha nce ilemitik. Hz. Pey
r'den affedilmesi istenilenler, elbette onun ortaya koyduu sava stratejisine ramen,
kendi grlerinde direnip so121. Buhari, Menakb 65.12, 2/1298; Mslim, Tefsir 89,1/192.
277
MUHAMMED
nunda savan kaybna yol aan kimselerdi. Onlar, hem isabetsiz bir kararn alnmasnda sr
makla Hz. Peygamber'e kar kusur ilemiler, hem savatan kaarak Allah'a kar gnah ile
z. Peygam-ber'den onlan hem affetmesi, hem de affedilmeleri iin Allah'a yalvarmas
istendi. Emirler bunlarla snrl deildi. Ayn ayet ierisinde kendileriyle istiare edilm
grleri olumsuz km kimselerle istiareye devam etmesi de emrediliyordu: "u hlde on
affedilmeleri iin de dua et ve toplumsal her ite onlarla istiare(ye devam) et. Artk
, kararn verdiin zaman da Allah'a gven; nk Allah, Kendisine gvenenleri sever." (3.1
Bu af talimat, mminler iin verilmiti. Hz. Peygamber'in ahsna ynelik bir af talimat
hudiler iin verilmiti: "Szlerini bozduklar iin onlar rahmetimizden dladk ve kalple
tlatrdk: Onlar (imdi) kelimeleri balamlarndan kopararak arptyorlar; stelik kendi
atlan hakikatlerden bir ksmn da unutmu durumdalar. ok az dnda hep onlann ihanetin
sn,- iine bak ve onlar bala,-nk Allah gzel davrananlar sever." (5.13)
Yahudilerin Allah'a ve vahye kar iledikleri byk sular birer birer sayldktan sonra H
ygamber'e ynelerek "onlar bala" emri verilmesi, Hz. Peygamber'in evresiyle ilikisini
ederken artlar, imknlar ve vakay gznne almas talimatndan baka bir ey deildir
d. Mminleri yreklendir (harnd'l-mu'minn)
Hz. Peygamber'e verilen bu talimat Kur'an'da kullanld iki yerde de savala ilgili olar
ak gelmitir: "Artk, Allah yolunda sava. Sen kendinden sorumlusun, fakat mminleri uyuu
kluktan kurtulmalar iin tevik et, belki Allah inkarclarn direncini krar,- zira Allah'
gc daha etin ve cezalandrmas daha iddetlidir." (4.84)
"Sen, ey Peygamber! Savata lm korkusunu yenmeleri iin inananlar yreklendir: Eer sizd
direnli yirmi kii olursa, bunlar ikiyz kiiyi alteder; yok eer sizden yz kii olursa,
da direnenlerden bin kiiyi alteder: nk onlar derin kavraytan mahrum bir yndrlar.
Hamd: klasik yorumun "tevik et" karln verdii bu szcn kendisinden tredii haad
ok olu, tkeni, psikolojik k, zihni direncin krlp yok'olmas" anlamlarna geliyor.
nasl "onu hastalktan arndrd" anlamna geliyorsa hamda-hu da "onu psikolojik ve zihins
kurtard" anlamlarna gelir.IM
Buradaki nisbetin doru anlalabilmesi iin hamd'1-mminin ibaresinin doru anlalmas
adenin yreklendirme amacn tad ak; zaten Hz. Peygamber hayattayken yaplan savala
122. Rab, Mfredat, ilgili md.
,
- ^: ,j , X . : : s ,,
.~ ,,.,--,.-123. Ay.
278
KUR'N'IN OLUTURDUU PEYGAMBER AHSYET
ler gznne alndnda, -hadis usulne ait bir kavram iftini dn alrsak- bu ibarenin
" (zendirme ve sakndrma) amal olduu anlalacaktr.
Ayetin sonunda, bu yreklendirmenin dayand mantki nedene yer verilmektedir: Derin kavr
aytan mahrum olmak. Aslnda burada, "kitle psikolojisiyle" hareket eden iradesiz ve
bilinsiz ynlarla, iradeyle hareket eden bilinli ve direnli ahsiyetler arasndaki nit
fark dile getirilmekte, azlna ramen niteliin nicelie her zaman galip gelecei vurgul
tadr.
zetle, bu talimat da Hz. Peygamber'in ahsiyetini ina edici ve onun slm cemaatinin gve
likle ilgili grev ve sorumluluk alann ok dikkatli bir biimde tayin edici bir emirdir.
e. Hatrlat - onlar brak (zekkir - zerhum)
Daha ilk surelerden itibaren "hatrlat" emri verilmitir. nk Hz. Peygamber, insanoluna,

hem yabanclat ftratn hatrlatan, hem de her peygamberin getirdii insanln deim
limiyete dayal deerler sistemini hatrlatan bir hatrlatcdr. Dahas, onun birinci ve d
evi budur. (87.9, 88.21)
Bu nedenle "Hatrlat, hatrlatmak ister yarar salasn (ister salamasn)!" (87.9 kr. 51.5
diye emredilmitir. Gelecei ilh bir yasaya balanan cezadan korkan kimselere hatrlatmas
llikle emredilmitir. (50.45) nk, dn en ok yarar salad kimseler, yaptklarnn
onlann hesabn bir gn vereceine inanan kimselerdir.
Grnte "hatrlat" emrinin tam zdd gibi duran bir emir daha vardr: "Onlar brak!" Bu
Peygamber'e hitaben sk kullanlr. Hemen tm kullanmlarda muhataplarn gze arpan bir
eri vardr: Hz. Peygamber'in uyar ve hatrlatmalar karsnda aldrmaz ve vurdum duymaz b
vr taknmak. te bu nedenle, Hz. Peygamber'in evresiyle ilikilerim ina eden bu emir, b
irinin zdd gibi grnse de onun "hatrlatma" greviyle birlikte ele alnmaldr. nk, "
in muhatab olmam hi kimse "brak" emrine muhatap klnmamtr. "Brak" diye emredilenl
ilerine bkmadan usanmadan hatrlatlan, fakat hatrlatmann ve uyarmann hibir fayda etme
ei artk iyice anlalan kimselerdir. u ayette hem "hatrlat" hem de "brak" emirleri bir
te kullanlmaktadr:
"mdi, dnya hayatna dalarak elenceyi ve geici zevklerini din hline getiren kimseleri k
ndi hline brak. Fakat unu da onlara hatrlat ki, her insan iledikleri sebebiyle rehin
tutulacak, ve ne kendisini Allah'a kar koruyacak, ne de kayracak kimse bulabilecekt
ir. Ve kendisi iin en yksek fidyeyi verse bile, bu ondan asla kabul edilmeyecektir
. te bunlardr ilediklerinden dolay rehin tutulacak olanlar,- srarl inkrlar sebebiy
279
*
MUHAMMED
le onlar (gelecek iin) yakc bir umutsuzluk, (gemi iin) iddetli bir (vicdan) azab e
rdir. (6.70)
f. Onlarla en gzel biimde tart - sert ol - cihad et (cdilhum billeti biye ahsen - val
z - chidhum)
Bunlar, Hz. Peygamber'in evresiyle olan ilikilerini ina eden talimatlardr.
Birbirine zt ya da birbirinden ok farkl gibi grnen bu emirler de, bir nceki konuda i
iklerimiz gibi birbirini btnleyen kesintisiz bir sreci ifade ederler. "Onlarla en gz
el yntemlerle tart" (16.15) emri Mekki bir sure olan Nahl'de gemektedir. Bu, Hz. Pey
gamber'den onlardan umut kesmemesini isteyen, yapt ie devam salamak amacyla verilmi
talimattr. zellikle muhaliflerle tartmada kullanlan ynteme dikkat eken ayet, bu ynt
mutlaka zaman, zemin, muhatap ve ortam gzetilerek en mnasip olann tercih edilmesi g
erektii ynnde alglanmaldr.
Son iki talimatsa Kur'an'da getii iki yerde de birlikte gemektedir. ki sure de Hz. P
eygamber'in hayatnn son dnemine denk gelmektedir: "Sen, ey peygamber! Kafirler ve mn
afklarla amansz bir mcadeleye giri ve onlara kar sert ve tavizsiz davran." (66.9 kr.
73)
Yukardaki emrin verildii ortam ve muhatapla, son iki emrin verildii ortam ve muhata
p ok ok farkldr. Hz. Peygamber'in evresiyle ilikisini ina eden vahiy, onun vahye kar
veren glere olan davranm, durumun gereklerine gre ayarlamas gerektiini sylemektedi
Hz. Peygamber'e verilen talimatlarn tamamn buraya alma gerei duymadk. Ne ki, onun kii
iini ina edici fonksiyon ifa ettiine inandmz emirleri aldk ve aklamaya altk.
r de sz konusudur elbet. Fakat, o nehiyler emirlerden sayca ok ok az olmasnn yannda,
asen nehiylerde verilen talimatlarn ilediimiz emirlerin de kapsamnda yer aldn grd
birka istisnas iin ayr bir balk amay gereksiz bulduk.
Hz. Peygamber'e vahiy tarafndan verilen ina edici emirleri burada tek tek ele alma
mzn amac bellidir: "Kur'an Hz. Muhammed gibi bir ahsiyeti ina ederken, nasl bir ina
ygulamtr?" sorusuna cevap bulmak.
Bu muazzam sorunun cevabn bulmak, tm amac, yalnzca vahyin diriltici soluunu ve Muhamm
ed'e mebbed muhabbeti tamak olan bu satrlara havale edilemez. Bunun cevab, okuyucunun
Kur'n'la Hz. Peygam-ber'i yanyana koyup, doru bir okuma srecine girmesiyle bu- lun
acalctr. nk bu konuda tatmin edici bir cevaba, salt entelektel bir abann sonucunda d
aktif ve aktel bir abann sonucunda ulalabilir.
280
SONSOZ
Musa Carullah (1874-1949), Kitabu's-Snne'sinde Mcadele 21. Ayeti tefsir ederken u ar
pc tesbitlerde bulunur:
"Ayetteki eliler, (mesaj) dier mmetlere (ulatracak olan) islam mmetidir. Zira Hz. Pe

mber'in zamannda, onunla birlikte olan bir peygamber olmad gibi sonra da olmayacaktr.
Allah'n kitab slm mmetinin elinde olduu iin, slm mmetinin risalet! kyamete kada
Carullah'a gre, Hz. Peygamber'in risalet grevi topyekn slm m-meti'nin uhdesindedir. O
un demek istedii udur: Hz. Peygamber'in getirdii ilh mesaj tebli etme grevi bu mme
, bu mmet Allah'n mesajnn elisi konumundadr. Onun yukardaki arpc tesbitini daha i
k iin bir alnt daha yapmamz gerek:
"lemlere uyarc olsun diye kuluna Furkan' indiren Allah yceler ycesidir." (25.1) Allah
Kur'n- Kerim'i bir kuluna deil btn kullarna inzal etmitir. Ta ki Kur'an kullarnn d
uyarc olsun. Bu kullar da her asrda yaayan slm mmetidir. Hemen belirtelim ki, Kur'
rim'in senedi canl, yaayan bir senettir. yle ki: a. Kur'n' Allah'tan getiren Cebrail'
ir, b. Hem Allah'tan hem Cebrail'den alan Hz. Muhammed (sav)'dir c. Nesilden nes
ile kyamete kadar masum olan peygamberlerinden alp birbirlerine intikal ettiren de
yine masum olan slm mmetidir, d. Sonra her asrda dier mmetlere tebli edecek olan da
ne slm mmetidir. Bylece Kur'n- Kerim mmetin diliyle her asrda, her gnde,
MUHAMMED
hatta her an lemleri uyarmaya devam etmektedir." (s. 74-75)
Doru anlalmas iin zerinde uzun uzadya dnlmesi gereken bu tesbitler nda diye
mber'in risalet miras slm mmetinin omuzlarmdadr. Bu bir tr, makama vekalet etmektir.
eki, Peygamberinin makamna vekaleten bakan slm mmeti, o makamn asli sahibi hakknda do
bir bak as gelitirmeden, vekilliini nasl yerine getirecektir?
Mevcut durum, slm mmetinin Peygamberinden devrald risalet grevini tam olarak yerine
iremediinin gstergesidir. Bunun anlam, vekilin vekalet ettii makama lyk olmamasdr.
sonucu ise, gerekte lykyla temsil edilmeyen bir makamn igal altnda tutulmasdr. Ri
akamn igal altnda tutmak, o makamn gerek sahibine ihanetten tutunuz da, lyk olacakl
maya varncaya kadar, birden fazla vebalin altna girmek demektir.
slm mmetinin bilinli fertleri, bu vebale ortak olmamak durumundadrlar. Bunun iin de,
z. Peygamber'in risalet mirasna lyk varisler olma yolunda aba gstermeleri arttr. Bu
balama noktas, slm cemaatini kitlesel bir halde etkisi altna alm olan, yanl peyga
savvurlarnn tashihidir.
nk bir inan sisteminde peygambere iman, imann olmazsa olmaz artlarndan biridir. sl
isteminde de bu byledir. Eer iman maddelerinden birinde ciddi bir anlama sorunu va
rsa, bu o imann tm zerinde ksm de olsa bir arzaya yol aacaktr. Yani iman sorunlu i
ine gelecektir.
Hz. Peygamber, vahyin vesilesidir. Vesilesi yanl anlalmsa, vahyin doru anlalmasn
ntisi kalkm demektir. Ona ar yceltmeci ya da indirgemeci bir tasavvurla yaklamann b
de en vahim sonucu budur.
Sadi irazi anlatr: Bir avu toprak aldm. Gl kokuyordu. Sordum ona: Bu senin asl kokun
eildir, sen bu kokuyu nereden aldn? Toprak dedi ki: Ben bir gl aacnn altnn topray
su bana sindi. te ben bunun iin gl kokuyorum.
Gl kokusu giderek kayboluyor.
Artk corafyalarmzda, arlarnda gl alnp gl satlan, glden terazi yaplan, gl il
beldelerin yerinde yeller esiyor. Beklenen gl mevsimi bir trl gelmiyor. Eski bahard
an kalan gl kokusu, kf kokusuna kakyor. Gl kokulu sokaklar, caddeler yok oluyor. Gl
er hzla azalyor-, ierisinde glen insanlarn olduu, sevginin gl kokusu gibi paylald
bile gl olduu evler...
Ve hepsinden te gl adamlar, gl kadnlar ender grlyorlar. Hayatn gl kokan taraflar
zalyor. nk, her yaanan gn gl kokusundan bir eyleri daha alp gtryor. Bu durum, i
okla282
NSZ
mak iin gemie snmaktan baka are yok" zehabna kaplmalarna neden oluyor. Gl zle
ozlu sayfalarna iltica ediyorlar. Zaman tnelinde geriye doru yryorlar. Fakat, oralard
a eli bo kalakalyorlar.
Tek are, gl aacn kurutmamak. Onu aa tamak, topraa tamak, hayata tamak. Gln
disiyle yaamak; gl olmak ya da gln altnda toprak olmak...
Hz. Muhammed'in misyonu, bir "tuba" aac gibi, kk zaman ve meknda sabit olmayan bir gl
aacdr.
Onun kokusu, bir zamanlar yeryzn glistana evirmiti. O kokuyu tanyanlar iin, aradan
400 yl hibir eydir. Dahas, o koku tarihsel olanla deil, zamanlar st olanla ilintilid
nk o koku onun lml cisminden deil, onun lmsz misyonundan neet etmektedir. O mis

evi de, kendisini ona nisbet edenlere dmektedir.

Fakat o, kimileri iin arkasndan gzya dklen tatl bir an olmutur. Onlar, onun hatr
endisiyle yaamaya tercih ederler. Onlar onun arkasndan alamay, onu nlerinde grmeye te
cih ederler. Onlar onun sakaln ve hrkasn misyonundan daha fazla severler. Ondan bir e
fsane gibi sz etmeyi, birlikte yaanlan bir "dost" olmaya ye tutarlar.
Daha baka kimileri iin ise, o tarihin konusudur. O, bir iletiim aleti gibi ilh mesaj
letmi ve misyonunu tamamlamtr. Onun bugne tanacak bir kokusu olamaz. Biz onunla, tar
bir deer olarak iliki kurabiliriz.
Kur'an iinse o, hayatn aktif, kurucu ve ina edici bir znesidir. Misyonu lmsz olandr
'an, onu aa tamak iin rpnr. Onun tarihe hapsolmasn nlemek iin onunla ilgili ta
inin yreine, imanna, ibadetine tar. Kur'an mminin hayatnda onu gncel klmak iin ne
rsa yapar.
Kur'n'n bak dedii yerden bakanlar da onu 'retmek' iin aba harcarlar. Kur'an'da onu, o
da Kur'n' grrler. Onu Kur'n'la, Kur'n' onunla tanrlar. Kur'an'a onun aynas, ona Ku
as gibi bakarlar. nk onlar, onun risalet mirasna ihanet etmekten korkarlar.
283
KAYNAKA
Abdulbaki, Muhammed Fuad; el-Mu'cemu'1-Mufehres li Elfazi'l-Kur'ani'lKerim, Daru'l-Hadis, Kahire, 1408/1988. Abdulehad Davud (l. 1930?); ncl ve Salb, ner.
Kudret Bykcokun,
nklab yay., stanbul, 1999/1420. Abdulgani Fahru'l-Hasen ed-Dehlevi (Syuti ile birlik
te); erhu Sneni
bn Mace, Kadimi Ktphane, Karai, ty. Abdul Hamid, Prof. Dr,- Sir Seyyid Ahmed Han (sla
m Dncesi tarihi M. M. erif), I-IV, z yay., stanbul, 1990. Abdullah b. Ahmed b. Hanbel e-eybani; Fedau
s-Sahabe, MI, tah. Dr.
Vasiyyullah Muhammed Abbas,
Muessesetu'r-Risale,
Beyrut,
1403/1983. Acln, smail b. Muhammed (l. 1162); Kefa'1-Hafa ve Mzil'l-lbas
Amma Itehara Mine'l-Ehadis l Elsineti'n-Nas, Daru't-Tras,
Kahire. Altndal, Aytun; Three Faces of Jesus (sa'nn ehresi), The Book
Guild Ltd., Sussex, B. Britanya 1992; Trkesi: sa, ev. Sibel
zbudun, Anahtar Kitaplar, stanbul 1993. Ayni, Bedruddin Ebu Muhammed Mahmud b. Ahm
ed (l. 855); Umdetu'lKari erhu Sahihi'l-Buhari, I-XXV, Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut,
B
Badadi, Ahmed b. Ali Ebubekr (l. 463); Tarihu Badat, I-XIV, Daru'lKutubi'l-lmiyye, Beyrut, ty.
Nasihatu Ehli'l-Hadis, Mektebetu'l-Menar, ez-Zerka, 1408. Baljon, J. M. S; Kur'a
n Yorumunda ada Ynelimler, ev. aban Ali
Dzgn, Fecr yaynevi, Ankara, 1994. Bedevi, Abdurrahman; Muhammed b. Zekeriyya er-Raz
i (slam Dnce
Tarihi - M. M. erif), I-IV, z yay., stanbul, 1990. Beyhaki, Ahmet b. el-Huseyn b. A
li b. Musa (l. 458 h.); Snen'l-Beyhaki
el-Kbra, I-X, tah. Muhammed Abdulkadir Ata, Mektebetu Dari'1-Baz,
Mekke, 1414/1994. Bink, Abdulhamid,- Hind Alt Ktasnda Urduca Tefsirler ve Elh-i Kur'
an
Ekol (Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1996. Buhari, Muhammed b. smail Ebu Abdillah (
256); el-Camiu's-Sahihi'lMuhtasar, (a) I-VI, tah. Mustafa d. el-Bua, Daru bn Kesir - elYemame, Beyrut, 1407/1987. (b) I-VIII, Daru't-Tab'ati'l-Amire ns.
Tpk bas. (Mevsuatu's-Sunne ierisinde) Daru's-Sahnun-ar yay.,
stanbul, 1.412/1992.
.284
C
Cabiri, Muhammed Abid; el-Kef an Menahici'l-Edille fi Akaidi'l-Mille, Merkezi Dir
asati'l-Vahdeti'l-Arabiyye, Beyrut, 1998.
el-Asabiyye ve'd-Devle, Merkezi Dirasati'l-Vahdeti'l-Arabiyye, 2. bs. Beyrut, 1
994.
Arap-slam Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, Kitabevi, stanbul, 2000.
Arap-lslam Kltrnn Akl Yaps, ev. B. Krolu-H. Hacak-E. Demirli, Kitabevi, stanbu

Nizamu'l-Kyem fi's-Sekafeti'1-Arabiyye 1-5, el-Vasat, saylar: 371 (March 99), 373

(March 99), 375 (April 99), 377 (April 99), 381 (May. 99), London, 1999
el-Cl, Abdulkerim; el-nsanu'1-Kamil fi Ma'rifeti'l-Evail ve'1-Evahir, el-Matbaatu'l
-Ezheriyye, Kahire, 1316.
_rj_
Darakutni, Ali b. mer Ebu'l-Hasen (l. 385 h.); Sunenu'd-Darakutni, IIV, tah. Abdullah Haim Yemani el-Medeni, Daru'l-Ma'rife, Beyrut,
1386/1966. Darimi, Abdullah b. Abdurrahman Ebu Muhammed (l. 255 h.);
Sunenu'd-Drimi, MI, tah. Fevaz Ahmet - Halid es-Seb' el-lmi,
Daru'l-Kutubi'l-Arabi, Beyrut, 1407. Dehlevi, ah Veliyyullah b. Abdurrahim (l. 117
6 h.); Huccetullahi'lBalia, MI, tah. Muhammed erif Sukker, Daru hyai'1-Ulum, Beyrut,
1990. Devraki, Ahmed b. brahim b. Kesir (l. 246); Musnedu Sa'd b. Ebi
Vakkas, I, tah. Amir Hasan Sabr, Daru'l-Beairi'l-islamiyye, Beyrut,
1407.
E
Ebu Avane, Yakub b. shak el-sferaini (l. 316 h.); Musnedi Ebi Avane, l
II, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, ty. Ebu Davud, Sleyman b. el-E'as es-Sicistan el-Ezdi (l
. 275 h.); Sneni
Ebi Davud, tah. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Daru'1-Fikr, ty. Ebu Zehra, Muham
med; Usulu'1-Fkh, Daru'l-Fikri'l-Arabi, ty. Erdoan, Mehmed; islam Hukukunda Ahkamn
Deimesi, FAV. Yay.,
stanbul, 1990. E'ari, el-mam Ebu'l-Hasen Ali b. smail (l. 324); Kitabu Makalati'lIslamiyyin ve htilafi'l-Musallin, tah. Hellmut Ritter, Bibliotheca
slamica, Franz Steiner Verlag Gmbh., Wiesbaden, 1980.
'
__p__
Firuzabadi, Mecduddin Muhammed b. Ya'kub (l. 817); el-Kamusu'l-Muhit, Muessesetu
'r-Risale, Beyrut, 1407/1987.
285
__ Q __
Gazzali, Ebu Hamid (l. 555/1111 m.); el-Menhul min Talikati'1-Usul,
tah. Muhammed Hasan, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1980.
El-Mustasfa, MI, Daru'l-Kutubi'l-lmiyye, Beyrut, 1983. Gazali, Muhammed; es-Sunne
tu'n-Nebeviyye Beyne Ehli'1-Fkh ve Ehli'lHadis, s. 103 Daru'-uruk, Kahire 1989/1409. Grmez, Mehmet; Kur'an ve Snnetin Anlal
asnda Metodoloji
Sorunu, Ankara, 1997.
H
Hakim, Muhammed b. Abdullah en-Nisaburi (l. 405); el-Mstedek ale'sSahihayn, th. Mustafa Abdulkadir Ata, Daru'l-Kutubi'l-lmiyye,
Beyrut, 1411/1990. Hartmann, Nicolai (l. 1950); Ontolojinin Inda Bilgi, ev. Harun Tep
,
Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1998. el-Heysemi, Ali b. Ebubekr (l. 807 h.); Mecma
u'z-Zevaid ve Menbau'lFevaid, I-X, Daru'l-Beyan li't-Turas- Daru'l-Kitabi'l-Arabi, Beyrut, 1407.
__j.j__
bn Abdilberr, Ebu mer Yusuf b. Abdillah (l. 463); et-Temhid Uma fi'l-Muvatta Mine'l
-Meani ve'1-Esanid, I-XXII, tah. Mustafa b. Ahmed el-Alevi-Muhammed Abdulkebir e
l-Bekri, Vezaretu Umumi'l-Evkaf, el-Marib, 1387.
el-stb fi Ma'rifeti'l-Eshab, I-IV, tah. Ali Muhammed el-Becavi, Daru'1-Cl, Beyrut,
1412.
bn Adiyy, Abdullah b. Abdullah b. Muhammed b. Ebu Ahmed (l. 365);
el-Kamilfi Duafai'r-Rical, I-VII, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1409/1988. bn Arabi, Muhy
iddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali (1240 m.);
Fususu'l-Hikem, tah. Ebu'1-Ala el-Afifi, Daru'l-Kutubi'l-Arabi, Kahire,
1980.
El-Futuhtu'1-Mekkiyye, (a) I-IV, Msr, 1329. (b) I-XIV, tah. El-Meclisu'1-A'la Li's
-Sekafe, el-Heyetu'1-Amme, Kahire, 1401/1981.
bn Faris, Ebu'l-Hseyin Ahmed (395- ?); Mu'cemu Mekayisi'1-Lua, I-VI,
tah. Abdusselam Muhammed Harun, Mat. Mustafa el-Babi, Kahire,
1400/1980. bn Hacer, Ahmed b. Ali Ebu'1-Fadl el-Askalani (l. 852); Fethu'1-Bai

ehu Sahihi'l-Buhai, I-XIII, tah. M. Fuad Abdulbaki-Muhibbuddin elHatib, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1379.
el-sabe fi Temyizi's-Sahabe, I-IV, Daru'l-Fikri'l-Arabi, bs. yeri y., ty.
Lisanu'l-Mizan, tah. Dauetu'l-Ma'ifeti'n-Nizamiyye, Messe-setu'l-A'lemi li'1-Ma
tbuat, Beyrut, 1406/1986.
bn Haldun, Veliyyuddin Ebu Zeyd Abdurrahnan b. Muhammed (l. 808);
Mukaddime, Daru'l-Kalem, Beyrut, 1413/1992.
bn Hanbel, Ahmed Ebu Abdullah (l. 241); Msned, I-VI, Messesem Kurtuba, Msr, ty.
lelu'l-Hadis ve Ma'rifetu'r-Rical, tah. Subhi el-Bedri es-Samarrai, Mektebetu'lMaarif, 1409.
bn Hazin, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed ez-Zahiri (l. 456 ); el-Fasl fi'l-milel ve'1-E
hvai ve'n-Nihal, I-V, Daru'1-Cil, Beyrut, ty.
el-Muhalla, I-XI, tah. Lecnetu hyai't-Turasi'l-Arabi, Daru'l-Afaki'l-Cedide, Beyr
ut, ty.
el-hkam fi Usuli'l-Ahkam, I-III, tah. Ahmed Muhammed akir, Daru'l-Afaki'l-Cedide,
Beyrut 1983.
bn Hibban, Muhammed b. Ahmed Ebu Hatim et-Temimi (l. 354);
Sahihu bn Hibban bi Tertibi bn Belban, I-XVIII, tah. uayb Arnavut,
Muessesetu'r-Risale, Beyrut, 1414/1993. bn Hiam, Abdulmelik b. Eyyub el-Himyer
i (l. 213); es-Siretu'nNebeviyye, (a) I-VI, tah. Taha Abdurrauf Sa'd, Daru'1-Cil, Beyrut, 1411.
(b) I-IV, tah. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Daru't-Turas,
Kahire, ty. bn Huzeyme, Muhammed b. shak (l. 311); Sahihu bn Huzeyme, I-IV,
tah. Dr. Muhammed Mustafa el-A'zami, el-Mektebetu'1-slami, Beyrut
1390/1970. bn Hmam, el-Kemal Muhammed b. Abdulvahid; Fethu'l-Kadir, Kahire
1319 bn Kesir, Ebu'1-Fida smail b. mer (l. 774); Tefsiru'1-Kur'ani'l-Azim, IIV, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1401.
el-Bidaye ve'n-Nihaye, I-XIV, Daru'l-Kutubi'l-lmiyye, Beyrut, ty. bn Mace, Muhamme
d b. Yezid Ebu Abdullah el-Kazvini (l. 275 h.);
Sneni bn Mace, tah. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru'1-Fikr, ty. bn Manzur (l. 711); Li
sanu'1-Aab, I-VI, Daru'l-Maarif, kahire, Tarihsiz. bn Sa'd, Ebu Abdullah Muhammed
(l. 230); et-Tabakatu'1-Kubra, (a) IIX, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1405/1985, (b) I-IIX, Daru's-Sadr, Beyrut, ty. bn Teymiyy
e, eyhlislam; es-Saimi'1-Meslul ala atimi'r-Rasul, tah.
Isam Faris
el-Harestani- Muhammed brahim
ez-Zeali,
elMektebetu'l-slami, Beyrut, 1414/1994. bn'l-Cevzi; Ebul Ferec Cemalddin Abdurrahman b
. Ali b. Muhammed;
Def'u behi't-Tebih, Kahire, ty. bn'l-Mulakkin, mer b. Ali (l. 804); Hulasatu'1-Be
'l-Mun fi
Tahrici Kitabi'-erhi'1-Kebir, tah. Hamdi Abdulmecid, Mektebetu'rRd, Riyad, 1410.
;
hvanu's-Safa-, Resail, Daru's-Sdr, 4 cilt, Beyrut, ty. lahibah, Dr. Hadim Hseyin; elur'aniyyun ve ubehatuhum Havle'sSunne, Mektebetu's-Sddik, Taif, 1989.
slam Ansiklopedisi (TDV), Trkiye Diyanet Vakf, I-?, stanbul, 1988-?. slam Ansiklopedi
si (Leiden), I-XIII, MEB yay., Eskiehir An. nv., 1997.
287
slmolu, Mustafa; Aday Risalesi, Denge yay., stanbul. 10. Bs.
Yahudileme Temayl, Denge yay., stanbul, 8. Bs.
imamlar ve Sultanlar, Denge yay., stanbul, 11 bs.
man, Denge yay., stanbul, 1 1 bs.
Kad lyad, Ebu'1-Fadl el-Yahsubi (l. 544); e-ifa bi-Ta'rifi Hukuki'lMustafa, MI, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1409/1988. Kannuci, Sddik b. Hasen (l. 1307); Eb
cedu'1-Ulum el-Veyu'1-Merkum fi
Beyani Ahvali'1-Ulum, I-III, Daru'l-Kutubi'l-lmiyye, Beyrut, 1978. Karadavi, Yu
suf; el-Canibu't-Ter' fi's-Sunneti'n-Nebeviyye (esSunnetu'n-Nebeviyye ve Menhecuha fi Binai'l-Ma'rifeti ve'1-Hadra, IIII, M. Alu Beyt, Amman, 1991. Ksn, Alauddin Ebu Bekr b. Mes'ud (l. 587); Kitabu Bed
aii's-Sanai fi
Tertibi'-erai', Msr, 1327. Kelbi, Ebu'l-Mnzir Hiam b. Muhammed, Kitabu'l-Asnam, tah.

hmed
Zeki Paa, Daru'l-Ktbi'l-Msriyye, Kahire 1343/1924. Kettani, Muhammed b. Cafer (l. 134
5); er-Risaletu'1-Mustatrafe U beyan
Mehuri Kutubi's-Snneti'l-Musannefe, tah. Muhammed el-Muntasr
el-Kettani, Beyrut, 1406/1986. Kettani, Muhammed Abdulhay (l. 1962); et-Teratbu'1-d
ariyye, I-III, ev.
Ahmet zel, z yay., stanbul, 1990. Kurtubi, Muhammed b. Ahmed b. Ebibekr b. Ferah (l.
671 h.); el- Cami' li
Ahkami'l-Kur'an, I-XX, tah. Ahmet Abdulalim el-Berdn, Daru'-a'b,
Kahire, 1372.
L
Leknevi, Tuhfetu'l-Ahyar, Hindistan, 1305
M
Malik b. Enes Ebu Abdullah (l. 179); el-Muvatta', I-II, tah. Muhammed
Fuad Abdulbaki, Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Msr, ty. Malik b. Nebi, Kur'n- Kerim Muci
zesi, ev. Ergun Gze, T. Diyanet
Vakf, Ankara, 1991. Makdisi, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdulvehhab b. Ahmed (l. 643
);
el-Ehadisu'1-Muhtara, tah. Abbdulmelik b. Abdullah, Mektebetu'nNehdati'l-Hadise, Mekke, 1410. Musa Carullah Bigiyef (1874-1949); Kitabu's-Snne,
ev. Mehmet
Grmez, Ankara Okulu yay., Ankara, 1998.
Mzeni, Muhtasaru'l-Mzeni, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, ts s. 285-286 Mslim b. el-Haccac
Ebu'l-Huseyn el-Kueyri en-Nisaburi (l. 261);
Sahihu Mslim, (a) I-V, tah. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru hyai'tTurasi'l-Arabi, Beyrut, ty. (b) I-III, Daru's-Sahnun-ar yay., istanbul,
288
1413/1992.
el-Mevdd, Ebu'l-A'la; Mahiye'l-Kadiyaniyye, Daru'l-Kalem, Kuveyt, 1402/1982
N
Nesi, Ahmed b. uayb Ebu Abdurrahman (l. 303 h.); es-Sunenu'1-Kubr,
I- VI, tah. Abdulaffar Sleyman el-Bendari - Seyyid Kesrev Hasen,
Daru'l-Kutub, Beyrut 1411/1991
el-Mucteba Mine's-Sunen, I-VIII, tah. Abdulfettah Ebu Gudde,
Mektebetu'l-Matbuati'l-slamiyye, Haleb, 1406/1986. Nevevi, Ebu Zekeriyya Yahya b.
eref (l. 676); Sahihu Mslim bi erhi
Nevevi, I-XVIII, Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, 1392.
Rab el-Isfahani (l. 425); Mufredatu Elfazi'l-Kur'an, tah. Safvan Adnan
Davudi, Daru'l-Kalem, Dmak, 1418/1997. Ramehurmuzi, el-Hasen b. Abdurrahman (l. 360
); el-Muhaddisu'1-Fasl
Beyne'r-Ravi ve'1-Va'i, l, tah. Muhammed Accac el-Hatib, Beyrut,
1404.
v.
- -'f > ,-' .. . s
Said, Edward; Oryantalizm - Smrgeciliin Keif Kolu, Pnar yay.,
stanbul, 1982. San'ani, Muhammed b. smail el-Kehlani (l. 1182); Subulu's-Selam erhu
Bului'l-Meram Min Edilleti'l- Ahkam, I-IV, tah. Muhammed
Abdulaziz el-Huli, Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, 1379. Serahsi, emsddin; Kita
bu'l-Mebsut, tah. Taha Abdurrauf Sa'd, Kahire,
1324-1331. Syuti, Abdurrahman Celalddin (911); el-Hasaisu'1-Kubra (Kifayetu'tTalibu'l-Lebib fi Hasaisi'l-Habib], I-II, Daru'l-Kalem, Beyrut, 1320.
(Haydarabad/Dekkan basksndan tpkbasm)
el-Leali'1-Masnua fi Ehadisi'l-Mevdua, I-III, tah. Ebu Abdurrahman Salah b. Muha
mmed, Daru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1419/1998.
Tenviru'l-Halek fi sbati Ru'yeti'n-Nebiyyi ve'1-Melek-, tah. Sa'id Muhammed el-L
iham (Resailu's-Syuti -13), Alemu'l-Kutub, Beyrut, 1417/1996.
erhu Sneni ibn Mace (Abdulani ve Fahru'l-Hasen ed-Dehlevi ile birlikte), I, Kadimi
Ktphane, Karai, ty.
Tedribu'r-Ravi fi erh-i Takribi'n-Nevevi, MI, tah. Abdulvehhab Abdullatif, Riyad
, ty.
el-ktirah fi lmi Usuli'n-Nahv,
el-Ebah ve'n-Nezaifi Kavaidi ve Furui Fkhi'-afiiyye, bs. yeri y.,

289

el-tkan fi Ulumi'l-Kur'an, Mat. Mustafa Babi el-Halebi, Kahire, 1370/1952.

_ c _
afii, Muhammed b. dris (l. 204 h.); es-Sunenu'1-Me'sra, tah. Dr. Abdulmu't Emin Kal'a
ci, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1406.
el-Umm, I-VIII, tah. Muhammed Zhri en-Neccar, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1393.
Kitabu Cemmai'1-Ilm, el-Kutubu'1-lmiyye, Beyrut, 1405.
atbi, Ebu shak brahim b. Musa el-Lahmi el-rnt (l. 790); elMuvafakat fi Usuli'l-Ahkam, I-IV, ta'lik: Muhammed Hdr Hseyin
et-Tunusi, Daru hyai'l-Ktbi'l-Arabi, ty. ehristani, Ebu'1-Feth Muhammed b. Abdulkerm
b. Ebibekr Ahmed (l.
548); el-Milel ve'n-Nihal, I-II, tah. Muhammed Seyyid Kln, Daru
Sa'b, Beyrut, 1406/1986.
emseddin Sami (l. 1904); Kamus- Tki, ar yay., stanbul, 1992. umunni, Ahmed b. Muh
Muhammed (l. 873); Muzilu'1-Hafa
an Elfazi'-ifa (ifa'nn zeylinde), Daru'1-Fikr, Beyrut, 1409/1988.
Taberani, Ebu'l-Kasm Sleyman b. Ahmed (l. 360); el-Mu'cemu'1-Evsat, I-X, tah. Tank
b. Avadullah - Abdulhuseyn b. brahim, Daru'l-Harameyn, Kahire, 1415.
el-Mu'cemu'1-Kebir, I-XX, Hamdi b. Abdulmecid es-Selefi, Mektebetu'1
-Ulm ve'1-Hikme, Musul, 1404/1983.
Taberi, Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Halid (l. 310); Camiu'l-Beyan an Te'vil-i yi
'l-Kur'an, I-XXX, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1405.
Tarihu'1-Umem ve'1-Muluk, I-V, Daru'l-Kutubi'l-lmiyye, Beyrut, 1407.
Tirmizi, Muhammed b. sa Ebu sa (l. 279 h.); el-Camiu's-Sahih
Sunenu't-Tirmizi, I-V, tah. Ahmet Muhammed akir vd., Daru hyai'tTurasi'l-Arabi, Beyrut, ty. Tuleydi, e-eyh Abdullah; Tehzibu'l-Hasaisi'n-Nebeviy
yeti'l-Kba,
Daru'l-Beairi'l-slamiyye, Beyrut, 1410. Turabi, Dr. el-Beir Ali Hamed; el-Kadi Ayya
d ve Cuhuduhu fi llmi'lHadis, Daru bn Hazin, 1418/1997.
_ y _
Vekil, Abdurrahnan; Hazihi Hiye's-Sufiyye, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye,
Beyrut, 1984. Verakli, Dr. Hasen; el-Kadi Ayyad Mufessiran-, Mektebetu'l-Maari
f,
Rabat, ty.
290
t
w
Watt, W. Montgomery; Hz. Muhammed'in Mekke'si, trc. M. Akif Ersin,
Belge Vakf yay., Ankara, 1995. VVellhausen, Julius; slamiyetin lk Devrinde Dini-Si
yasi Muhalefet
Hareketleri, ev. Prof. Dr. Fikret Iltan, TTK bas., Ankara, 1996.
Z
Zehebi, Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (l. 748); Siyeru A'lami'n-Nubela, IXXIII, tah. uayb Arnavud - Muhammed Nam el-Araksusi, Muessesetu'r-Risale, Beyrut,
1413.
Zemaheri, Carullah Ebu'l-Kasm Mahmud b. mer (l. 538); Esasu'l-Belaa, MI, el-Hey'etu'1
-mme, Kahire, 1985.
el-Keaf an Hakaiki't-Tenzil ve Uyuni'l-Ekavil fi Vucuhi't-Te'vil, I-IV, Daru'lMa'r
ife, Beyrut, ty.
Zerkei, Bedruddin; el-cabe H rdi Mestedrekethu Aietu ale's-Sahabe, tah. Said el-Afgni
Mektebetu'l-slami, Dmak, 1405/1985.
el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'an, Daru'l-Marife, 2. Bs. Beyrut, 1972. Zeylei, Abdulla
h b. Yusuf Ebu Muhammed (l. 762); Nasbu'r-Raye li
Ehadisi'l-Hidaye, I-IV, Daru'l-Hadis, Msr, 1357.
291
DZN
- AAbdullah h. Abhas, bn Abbas,
73, 141, 157,
162, 170,200,229,230 Abdullah b. Ahmed, 97, 196 Abdullah b. Mes'ud, 72, 117, 119

, 200 Abdullah h. mer, Abdullah bn mer, bn

mer, 31, 73, 156, 160 Abdullah h. ureyh, bn mmi Mektum, 216,
263
Abdullah b. Ubeydullah el-Ensari, 82 Abdullah b. Ubeyy b. Sell, 20, 34, 171 Abdul
lah b. Zem'a, 199 Abdullah b. Zu'l-Hveysra, 161 Abdullah b. Zbeyr, 94, 95, 216 Abdu
llah Cevdet, 208 Abdullah ekralevi, ekralevi, 165, 175, 176,
177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 189,
190, 191, 192 Abdullah bn Sebe, 24 Abdulnttalib, 110, 136 Abdurrahman b. Mehdi, 76,
85, 196, 197 Abdtssems, 255 Ahdlehad Davud, 47, 48 Abdiilkerim el-Cl, 145, 185, 204,
205 Abese Suresi, 120, 216, 263 Acluni, 97, 205 Ad (kavmi|, 27, 214 Adem ve Hav
va, 57, 58 Adiy b. Matem, 80, 248 Ahmed b. Hanbel, bn Hanbel, 44, 70, 73, 85,
108, 116, 194, 196, 201 Ahmedlik (Kadyanlik), 173, 183 Ahmediyye, 83
Ahmeduddin, 165, 181, 182, 193, 191, 192, Ahmcduddin Amritsri, 165 Ahmet Kadyani,
Mirza Gtlam Ahmed Kadyani, 146, 175 Akhnaton, 61
akledcn kalp, 121, 126, 262, 274 A'lm, 29, 83, 86, 92, 122 A'lanu'n-Nhuvvc, 86, /9
6, Albert Camus, 127 Alfred Guillaume, 163 Alkame, 71 Alois Sprenger, 163 Amir b
.Fuheyre, 254 Ammar b. Ysir, Ammar, 103, 253 Amr b. Semre, 266 anlama problemi, 2
2, 23, 24, 52, 75, 94, 98, 115,
127, 132, 155, 156, 157, 179, 195, 202,
211
apokrif, 48 Arab, 22, 23, 31, 36, 37, 40, 60, 61, 64, 67, 81, 84,
86, 96, 97, 99, 106, 110, 136, 138, 142,
154, 156, 158, 171, 178, 220, 221, 225,
227, 229, 236, 255, 259, 264, 275, Arapa, 129, 176, 181, 184, 201, 230 Aristo, 12
6, 148, 228 Asma, 138 an yceltmeeilik, 55, 128, 130
ateizm, 61, 62 Aytun Altndal, 54, 61 Aziz Augustinus, 60
-BBblik, 183
Badat, 70
Bahailik, 183
Bahaullah, 146
Bakara Suresi, 66, 133, 172, 179, 182, 187, 233,
249
Barthelemy d'Herbeloth, 164 Bat Modernitesi, 126 bedev Arap evreni, 40 Bedrddin Ayn
i, Ayni, 82, 201 Bedrddin ez-Zerkei, Zerkesi, 73, 97, 168, 196,
219, 242
Bereke (mm Eymen), 96 Bertrant Russel, 59 Beyan bilgi sistemi, beyani bilgi sistem
i, 79, 84,
85, 109, 199 Beyan b. Sem'an, 82 Beytu'l-Hikme, 80 Bezib. Musa 146 Bezzar, 91, 99
, 108, 261 Bilal, 253 Bi'r Meune, 254 Bir b. Bera, 108 Bizans, 11, 215, 259 Budiz
m, 207 Buhar, 23, 24, 32, 64, 65, 73, 75, 82, 92, 98, 105,
111, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 186,
187, 194, 196, 197,226,261 Burhan bilgi sistemi, 84
-CCabir b. Abdullah, 115, 159 Cbir, 81, 145, 146, 148, 227 Cahil Arap akl, 64, 104 Cah
iliyye akl, 36, 37, 38, 39, 40, 85, 104, Cahiliyye Arabistan, 136 Cahiliyye Arapla
r, 110, 259 Cahiliyye edebiyat, 38, 136 Cebbar, 254 Celile, 49
cevher-i ferd, cevher-i ferd nazariyesi, 99, 107, 117
-DDanimendname, 83 Darur'n-Nedve, 102 Oeceal, 32, 33, 62 Delii, 29, 83, 86, 92, 122
DcUilu'n-Nbuvve, 18, 87 Drar b. Mrre, 76 Dozy, 208
-Ebu Abdullah b. el-Murabt, 202 Ebu Bekir b. Zekeriyya er-Rz, 145
292
Ebu Bekir el-Beyhak, Beyhak, 18, 82, 87, 88,
93,96, 110, US, 196 Ebu Cafer Mansur, 70, 75, 76, 200 Ebu Cehil, 37, 38, 252 Ebu
Davud es-Sicistani, Ebu Davud, 32, 86, 97,
155, 196, 197, Ebu Huseyn el-Basr, 235 Ebu Hzeyfe, 41, 49 Ebu Hreyre, 72, 73,81, 11
7, 156, 165, 168, 169,

170, 186, 188 Ebu ismail el-Batih, 162 Ebu Leheb, 251, 252 Ebu Musa el-E'ari, 156
Ebu Nasr es-Sabba, 94
Ebu Nuayn el-Isfahn, 80, 82, 87, 96, 100, 101 Ebu Said el-Hudri, 32, 156 Ebu Sadi A
hmet Zeki, 166 Ebu Talih 102, 252 Ebu Temmam, 120 EbuTi'me, 215 EbuTufeyl, 157 E
bu Ubeyde, 112 Ebu Zehra, 236
EbuZerr, 194, 261
:%
Ebu'1-Fida, 18 EdvvardSaid, 163
Efdaliyyet, 66, 81, 86, 101, 106, 108 Eflatun, 126, 148,228 el-Bidaye, 18
el-Ebtah, 73, 157
'
el-Edebu'1-Mfrcd, 226 d-Fsl, 25, 53
el-Hafz Elem Circpr, Circpr, 166, 183 el-Hasais. 29, 68, 80, 83, 84, 87, 89, 90, 91
,
121
el-lsabe, 18
'"'
Ela, SO
cl-Kettn (Muhammed b. Cafer), 87, 88 el-Kur'niyyn, 164, 166, 184 el-Mekki, 97, 119 E
mile Durkheim, 127 Endls, 146, 203
.
- ' ' .
Enes b. Malik, 44 Ensar, 42, 216 Eski Ahid, 53, 54, 134 Esma In. Umeys, 42 es-Sa
rimu'1-Mesll, 79 Esved el-Ansi, 141, 143 E'ari, 99, 203
eyann tabiat, 83, 85, 99, 1 1 7 ct-Tuleydi, 83, 85, 99, 117
"
'>'
Evangelia Snoptica, 47
s
Eyke, 241
' -"
Ezdi, 32
Frbi, 148, 227, 228
Farsa, 127, 181
Ftr Suresi, 181
Ferr, 112
Firavun, 126, 133, 178, 179, 214
Firdevs Cenneti, 107
Firuz, 141
-GGazzali, 103, 159, 171,235
Gentile, 55, 56, 58
Gulam Ahmed Perviz, Perviz, 166185, 186, 187,
188, 192, 193 Guzeyye, 253 amid, 266 ander, 196
-HHabbab, 253
Habeistan, 46, 15, 151, 253 Hac 17, 32, 40, 73, 74, 86, 153, 184, 185, 223,
229,238,244,261 Hadim Hseyin lhbah, llhbahs, 166, 175,
183, 190, 192, 193 Hadis Dirayeti timi, 72
Hafiz Osman, 87
;
Hakikat- Mhammedyye, 204 Hkim, 18, 82, 99, 108 Hksar Hareketi, 184 Halid b. Velid, 23
Halid Badadi, 18 Hanbeller, 169 Hanefler, 135, 201 Hanf, 41, 61, 227 Haricler, 60, 1
61, 162, 163, 198 Hasis, 29, 83, 86, 92, 122 Hasan Basri, 117 Haimoullarna, 116 Hamet
Ali, 189, 190 Hatemu'l-enbiya, 147 Hatemu'l-evliya, 147 Hatb b. EbiBeltea, 41 Ha
yber, 83, 108, 253 Hayra'l-beriyye, 66 Hazn, 246 Heidegger, 25 Hellenistik, 56 H
ermentik, 56 Hermes, 144, 204 Hermetik, Hermetik irfan, 77, 78, 144, 145, 146,
148, 149, 185, 204, 205 Hermetizm, 144, 145 Herodes Antipas, 49 Hemmam b. Mnebbih
, 187, 188 Hevazin, 140 Hezekiel Peygamber, 55 Hezzal, 242, 266 Hicret, 17, 18,
19, 107, 115, 139, 151, 222, 254,
272
Hilye, 29, 83, 86, 92, 122 Hind, Hindistan, 57, 69, 146, 158, 164, 165, 167,
172, 173, 174, 175, 181, 184, 189 Hind Mool slam Devleti, 173 Hra, 218, 240
Hristiyanlama, 43, 63, 80, 133, 205 Hristiyanlama temayl, 43 hissi anlama, 67, 72, 73
74, 75, 76 Hiam b. Urve, 93 Hudeybiye, 73, 16 hudur bilgi, 21 Huneyn b. shak, 80,
Huneyn Sava, 75, 140
293
Hurkusb. Zbeyr, 161
husul bilgi, 21
Hseyin Cahid Yaln, 208

Hz. Adem, Adem, 24, 40, 46, 57, 58, 75, 78, 82,
96, 97, 119, 120, 125, 126, 167, 205, 207,
247 Hz. Aie, Aie, 64, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 91, 93,
99, 116, 119, 137, 155, 156, 157, 165, 168,
169, 170, 200, 215, 223, 225, 227, 236,
238, 245, 259, 272, 283 Hz. Ali, Ali, 42, 68, 69, 82, 83, 93, 97, 110, 160,
162, 198,203,246,251 Hz. Cebrail, Cebrail, 35, 67, 91, 99, 100, 117,
118, 138, 141, 148, 149, 155,258,281 Hz. Davud, 103, 134 Hz. Ebu Bekir, Ebu Beki
r, 17, 18, 19, 81, 82, 99,
107, 142, 165, 222, 245, 251, 254, 275 Hz. Hamza, 252 Hz. ibrahim, brahim, 25, 40
, 41, 49, 66, 70, 97,
103, 134, 135, 137, 138, 218, 234, 269,
270 Hz. sa, sa, 24, 25, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61,
62, 63, 100, 102, 103, 133, 134, 137, 203, 205, 206
Hz. smail, 102
Hz. Meryem, Meryem, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51,
63, 178,203
Hz. Mikil, Mikail, 60, 138
Hz. Msa, Msa, 24, 27, 40, 53, 66, 102, 103,
118, 120, 126, 133, 134, 139, 140, 178,
179, 186, 207,214
Hz. Nuh, 27, 40, 64, 65, 97, 134, 207, 214 Hz. Osman, Osman, 68, 69, 82, 117, 16
0 Hz. mer, mer, mer el-Faruk, 25, 31, 39, 41,
64, 68, 69, 70, 72, 82, 160, 165, 200, 232, 240, 252
Hz. Peygamberin olu ibrahim, 41, 97
Hz. Selman Farisi, Selman, 41, 200
Hz. Sleyman, 100. 101, 102, 103, 133, 134, 179
Hz. uayb, 24, 214
Hz. Uzeyr, 108
Hz. Yahya, 45, 100
Hz. Yunus, Yunus b. Metta, 40, 66, 270
Hz. Yusuf, Yusuf, 67, 101, 102, 120, 178, 179
Hz. Zekeriyya, Zekeriyya, 45, 50, 134
bn Kayym el-Cevziyye, 109
bn Kesir, 112, 113
bn Kuteybe, 138, 227
bn Mlcem, 198
bn Revaha, 39
bn Sa'd, 86, 93, 102, 103, 108, 110, 115, 198
bn Sayyad, 31. 32,33
bn Seb, 77, 86, 102, 103, 109
bn Teymiyye, 79, 161
bnTufeyl, 128
bn Tmert, 88
ibn Ulvan, 93
bni Sn, 228
brnce, 111
ideomatik, 112, 113
hvan- Safa, 145
mam Cafer, 213
mam Ebu Hanife, mam Azam, Ebu Hanife, 76,
170, 171, 193, 200, 236 mam Malik, Malik, 75, 76, 117, 118, 160, 170,
196, 200, 202, 236 mam afi, afi, 33, 94, 153, 158, 162, 196, 196,
213,
mmanuel, 49 mran Ailesi, 46
nayetullah Han el-Merk, Merk, 166, 184 ncil ve Salih, 47 indirgemecilik, 127 nsan205 rfan bilgi sistemi, 79 isevi, 207
Ishakb. Huneyn, 80, 117 shak b. Rhye, 196 slam akl, 37, 40, 84 slmla College, 184 is
l Edhem, 166 smail Mauki, 203 sra Gecesi, 81 91 zham'l-Hakk, 54

IJung, 149
IIgnaz Goldziher, 163 Irak, 69, 143, 184
-ibadullah Ahtar, 191
bn Abdilberr, 160
bn Arabi, 145, 146, 147, 148, 228
bn Bacce, 228
bn Ebi mer el-Adeni, 96, 99
bn Ebi eybe, 32
bn Furek, 203
bnHacer, 18, 196
ibn Haldun, 31, 36, 37, 63, 104
bn Hamid, 170
bn Hatim et-Tuleytuli, 203
bn Hazin, 25, 53, 88, 162, 170
Ka'b b. Eref, 139
Kabe, 40, 76, 107, 112, 150, 157, 193, 218, 240,
Ka'bu'l-Ahbar, 77, 79, 116
Kaderiye, 69
Kad lyaz, 72, 73, 83, 87, 88, 94, 95, 108, 109,
110,116,117,119,120 Kalem Suresi, 224 kanonik, 48 KarlMant, 127 Kaza umresi, 39,
74 Keldani, 48
Kilise, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, Kilise babalan, 47 Kilise teokra
sisi, 61 Konstantin, 62
Kur'anc, 165, 167, 171, 193, 198 Kur'anchk, 164, 165, 166,167, 168, 172, 173,
174, 184 Kur'anivyun, 132, 164, 165, 166, 168, 172, 173,
181, 182, 183, 184, 186, 188, 189, 190,
294
192
Kurey, 74, 96, 141, 142, 151, 222, 255 Kurtubi, 66
Lt, 150
Leon Caetani, 208
Levh-i Mahfuz, 205
Logos, 20, 29, 37, 55, 62, 84
Lu is Massignon, 163
Luka, 47, 48, 50, 51
-MMahmud Ebu Reyye, 166 mahsus, 28, 29, 30, 37, 38, 40, 41, 45, 70, 72, 76,
79, 84, 92, 95, 103, 104, 105, 110, 167,
173, 175, 206
Miz b. Mlik, Miz, 41, 242, 266 Makm- Mahmd, 112 Maksdu'J-Kur'an. 242 makul, 22, 28,
30, 33, 37, 38, 40, 41, 42, 44,
45, 55, 70, 71, 72, 76, 79, 84, 85, 92, 95,
103, 104, 119, 120, 259, 277 Makyavel, 55 Mlik b. Nebi, 218 MAlkler, 201, 169 Manih
eizm, 207 nansus, 42, 79,92, 121
,
Markos, 47, 48, 49, 50, 52
, .
Matta, 47, 48, 49, 50 Maun Suresi, 259, 260 -Maverdi, 116,229
.
.
-.;.; :
Mazn, 106
,,
Meani'l-Kr'an, 112 Mecazt'l-Kur'an, 112
r
Mecdelli Meryem, 49 Medin, 41 Medine, 32, 41, 69, 74, 107, 139, 141, 160, 172,
187, 195, 237,244,254,275 Medine Yahudileri, 66, 134, 140, Medinetu'n-Nebi, 223
Mehmet S. Aydn, 37 Mekke, 20, 29, 69, 73, 76, 75, 84, 94, 115, 134,
135, 136, 139, 193, 222, 226, 253, 255,
259, 263, 269, 270, 274, 275, 276 Mekke mrikleri, Mrik Mekke, Mrik
Mekke toplumu, 26, 32, 102, 133, 135,
137, 139, 140, 214 Me'nun, 80 Menat, 150 Merake, 88 mersiye, 39
Mervan b. Hakem, 117 Mescid-i Haram, 107, 139 Mesruk b. el-Ecda, Mesruk, 67, 70

methiye, 39 Mira, Mira Gecesi, 24, 70, 91, 115, 116, 119,
191 Msr, Eski Msr, 24, 49, 57, 69, 105, 144, 166
mitos, 20, 23, 29, 37, 55, 62, 84, 104 modern akl, 36, 44, 84 Molla Ltfi er-Rumi,
203 Muviye b. Ebi Sfyan, 72, 162
Muviye b. El-Hakem, 260
Muaz, 101, 170, 233, 266
Mudar, 96
Mure b; Sa'd, 146
Muhammed b. Mukatil, 146, 161
Muhammed Ebu Zeyd ed-Demehnuri, 166
Muhammed Gazali, 171, 172
Muhammed Ramazan, 190, 191
Muhammed Tevfik Sdk, 166
Muhammediyye, 25, 83, 121, 183
Muhayrk, 41
Muhibbu'1-Hak Azimabadi, 175, 176
Muhtar b. Mahmud.el-Hanefi, 23
Mukaddime, 36
Muktedir, 80
Munakka1 b. Husayn, 159
Musa Carullah, 28, 208, 281
Musevi, 54, 56, 207
Mutemed, 80
Mutezid, 80
Mutezile, 165
Muvahhidler Devleti, 88
Mcahid, 73
Mcessime, 128
Mddessir Suresi, 219, 221, 224, 242
III. Mnzir, 60
Mrcie, 69, 128
Mseylime el-Hanefi, Mseylime, 141, 142
Mslim, 20, 32, 69, 92, 93, 98, 105, 111, 168,
169, 170, 171, 172, 194,262 Mstedrek, 18 Mtevekkil, 80 Mzilu'1-Hafa, 73, 109 Mzzemmi
l Suresi, ,226, 258, 270, 272
-NNaciz, 106
Nadajl Sar Abdurrahman Efendi, 203 Nasturler, 59, 60 Nasturyus, Necai, 46 Nehdiyye,
253 Nesi, 20 Nesr, 64, 65 Nikaia (znik), 47 Nikolai Hartmann, 21, 22 Nuh Kavmi, 27
, 64, 65 Nur- Muhammedi, 77, 204
-OOsman b. Maz'un, 42 Osmanl, 83, 87, 89, 168, 173, 203
-Omer b. Abdlaziz, 97 mer b. Ebi Kurre, 41
Pavlus, 47, 48, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, Pavlus Kilisesi, 62, 79 Pers, 69, 21
5, 253
Rfzler, 60
Rahmetullah el-Hindi, 54
Regis Blachere, 150
Rene Descartes, 127
Rifaa, 215
rivayetin sultas, 92
Roma, 46, 54, 55, 56, 57, 60, 61
-SSadukler, 56 Safa-Merve, 39 Said b. Cbeyr, 117 Said h. Mseyyeb, 246 Sakif, 138, 231
salt- tefriciyye, 114 Salebe b. Hatb, 264 Sultuknme. 83 sebep-sonu ilikisi, 99, 117
ebte, 88 Sebktekin, 203 Secah et-Temimiyye, 142 Sellm b. Mikem, 108 Selman Rsti, 150
, 202 semantik, 62, 111 Semerkandi, 120 Semud, 27, 214 Sevr, 17, 18, 28, 107, 25
4 Seyyid Ahmed Han, 173, 182 Seyyid Makbul Ahmed, 191 Sftu'n-Nebi, 86 Sigmund Freu
d, 127 Sokra t, 61 Suheyb, 253 Sfyan b. Uyeyne, 85 Sfyan Sevri, 85 Shreverdi, 228

Sleymaniye Ktphanesi, 83, 88 Smeyye, 253 Sva', 64 Syuti, 24, 24, 68, 69, 77, 80, 81,
3, 87, 89, 90,
91, 92, 93, 97, 98, 99, 101, 105, 107, 108,
111, 115, 119,224,242
-at'iiler, 94, 169
Sam, 69, 162
tb, 105, 155,158,200
eccretu'r-Rclvan, 74
-.email, 29, 83, 86, 92, 122
eyh Ahmed Rza Han Brevl, 174, 175
eyh Ebu Medyen, 145
eyh ismail Karamani, 203
uar Suresi, 220
umunni, 73, 109
ra Suresi, 118, 244
-TTaber, 24, 65, 142 Th Suresi, 133, 165, 240 T.if, 166, 222 Talhab. Ubeydullah, 71 Te
dvin asr, 42, 80, 81, 86, 89, 90 Tenvir'l-Halek, 23 Tblm'n-Ncbevi. 71
Tilman Nagel, 164
Tirmizi, 32, 77, 87, 100, 155, 186, 261, 262 Tuleyha el-Esedi, 142, 143, 259 Trke,
14, 54, 114, 139, 208, 227, 257
-UUhud, Uhud Sava, 41, 110, 111, 232, 243, 277 Urve b. Mes'ud, 74 Utbe b. Rebia, Utb
e, 199, 255 Uzza, 150
-meyye b. Ebi's-Salt, 41, 138 mmet-i Muhammed, 26, 27, 29, 121 mm Hani, 115 mm Seleme,
72, 214 mm Sleym, 93 mm Ubeys, 253 mm'1-Al, 42 same b. Zeyd, 256, 26
- VVahiy Melei, 68, 258, 259, 273 Varaka b. Nevfel, 138
Vedd, 64, 65
Vehb b. Mnebbih, 77, 79, 80, 187
- WW. Montgomery Watt, 149, 150
Yahudi, 31, 32, 33, 40, 41, 46, 47, 55, 58, 63, 77, 108, 133, 134, 139, 215, 220
, 223, 237, 243, 278
Yahudi Kabbalizmi, 146
Yahudileme, 43, 133, 263
Yahdileme Temayl, 43
Yakubler, 59
Ysir, Ysir Ailesi, 253, 254
Yeus, 64, 65
Yeni Ahid, 45, 47, 48, 53
Ye'uk, 64, 65
Yuhanna, 47, 48, 49, 51, 52
Yunan, 36, 61, 84, 106, 126, 148, 204, 227, 228
Yusuf el-Karadavi, 236
-ZZahirler, 169
Zehebi, 87, 88, 196
Zekvan, 77
Zendka, 69
Zeyd b. Sabit, 111,217
Zinnre, 253
296