You are on page 1of 24

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.

,ano2013,n.1,abr.2013

ADITIVOITENSNOVOS
Adinmicacontratualdeumaobrapblicaenvolve,noraramente,anecessidadedeexecutar
serviosimprevistosnotermoinicialdecontrato.Assim,desdequedevidamentemotivado,
providenciasetermoaditivoparainclusodessenovoencargo.Tratarse,viaderegra,de
aditamentodecorrentedealteraodeprojetooudesuasespecificaes,paramelhoradequao
tcnicadaobraaseusobjetivos,nostermosdoart.65,incisoI,alneaadaLei8.666/93ou
mesmoemrazodoaumentodasdimensesdoobjetodecontrato(art.65,incisoI,alneabda
Lei8.666/93).Apesardesetratardemodificaesunilaterais,osnovospreosdevemser
negociadosentreaAdministraoeoparticular(art.65,3).
Objetivase,nesteverbete,combasenajurisprudnciadaCorteFederaldeContas,dispor
regramentoconcisoacercadecomoprocedernessescasos.Odilemaincluironovoserviosob
umpreojusto,semdesvirtuaroobjetocontratado,semcomprometeraisonomiadocertame
licitatrioesemalteraraequaoeconmicofinanceiraestabelecidanotermoinicialavenado.1
Comoregrageral,parainclusodeitensnovosnaplanilhacontratual,deveseobservaro
seguinte:
a)disponibilizaracomposioanalticadecustosunitriosdonovoservio
b)apresentaromemorialdeclculodosquantitativosdoitemnovo
c)casoprevistoalguminsumonanovelcomposioquetambmestejapresenteemoutros
serviosjcontratados(porexemplocimento,areia,britaouservente),garantiracorrespondncia
entreumeoutrovalor
d)assegurarqueopreofinaldonovoserviodevesejamenorouigualaosreferenciaisoficiaisda
Administrao(Sicro/Sinapi)2
e)emsetratandodeserviosemcorrespondnciaoficialdepreosnossistemaspblicos,realizar
pesquisadepreoscomnomnimotrsfornecedores
f)cuidarparaqueopreodaobramantenhaomesmonveldedescontoglobal,paraevitaro
chamadojogodeplanilhas.3
Noqueserefereaestaltimaexigncia(amanutenododescontoglobalaseraplicadosobreo
preodonovoservio),apesardeestaseraregra,emalgunscasos,oTCUentendeunoser
aplicvelodesconto(Acrdo394/2008Plenrio).
Emumexemplodeanlise,aoproferiroAcrdo1784/2004Plenrio,oTCUentendeuquese
deviaaplicaraositensnovosdeEscavao,CargaeTransporteparadistnciasmdiasde50a
200me200a3000m,descontosglobaisemrelaoaoSicroidnticosaosoferecidos
originalmentenalicitao,paranorepresentarquebradoequilbrioeconmicofinanceirodo
contrato.4Porsetratardeumserviodeterraplenagem,comnaturezasimilaratodoorestante
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

dosencargoscomECT5jcontratados(comocompactaodeaterrosetodasascomposiesde
Escavao,CargaeTransporte),defato,justoqueseexijaomesmonveldedescontooferecido
nosdemaisitenscontratuais,cujosinsumoseoknowhowparaconsecuodoobjetoso
praticamenteosmesmos.
Omesmoraciocniopoderianoseraplicvel,porexemplo,nahiptesedeseinclurem
quantitativosdeestruturametlicaaumaobrainicialmentecontratadaparaserexecutada
inteiramenteemconcretoarmado.Essaoutratecnologiaexigeequipamentos,modeobrae
materiaisrelevantementedistintosumsavoirfairediferente.Auscultasecomoexigiramesma
competitividadedacontratadanessescasos.
ALein12.708/2012(LDO2013)disps,emseuart.102,5,que,ressalvadooregimede
empreitadaglobal,adiferenapercentualentreovalortotaldocontratoeoobtidoapartirdos
custosunitriosdosistemaderefernciautilizadonopoderserreduzidaemfavordo
contratado,emdecorrnciadeaditamentosquemodifiquemaplanilhaoramentria.
Noltimocasoapresentado,portantoodamodificaodatecnologiaconstrutivaparaa
estruturametlicaemsituaesdemaiormaterialidadeeimpactonapropostacontratada,para
norepresentarquebradaisonomiaoufugaregularlicitao,deveseavaliaravantajosidade
damanutenodoajusteeconsiderar,comadevidamotivao,aviabilidadedeseprovidenciar
novocertamelicitatrio,comarescisodocontratoemandamento.6
Comoregrageral,devesesempreguardarosvaloresprimordiaisdalicitao.Osserviosnovos
nodevemserincludosemtalmontaevalorquerepresentemodesvioaoregularprocedimento
licitatrio,comumrelevanteincrementonaremuneraodoparticularemdetrimentodeuma
desproporcionalreduodeseusencargos.
Jurisprudncia
Acrdo2152/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosBemquerer
TrechodoAcrdo:
9.2.determinar,comfundamentonoart.45daLein8.443/1992,(...)que,emcumprimento
aosarts.3e65daLein8.666/1993,apresenteaoTCU,noprazode30dias,termoaditivoque
contemple:(...)
9.2.1.4.clusulaprevendoque,casosejanecessrianofuturoacelebraodenovosaditivos,
almdaqueledeterminadonessaproposta,ospreosunitriosdeserviosnovosoucom
quantidadesaumentadas,comvistasagarantirocumprimentodoart.112,6,Lein
12.017/2009,devem:
9.2.1.4.1.nocasodeserviosnovos,estarlimitadosaoscustosreferenciaisestabelecidosna
referidaLei(art.112,caput,2e3),acrescidosdeBDIderefernciaadotadonooramento
basedaAdministrao(20%),aplicandoseodescontoinicialmenteobtido(0,9%)
9.2.1.4.2.nocasodeserviospreexistentes,utilizarospreosunitrioscontratuais,observandoo
descontodapropostainicial
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Acrdo1019/2007TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoSherman
TrechodoVoto:
156.Tratandosedesoluoouservionovo,casoseusitensconstitutivosdecustospossamser
encontradosouextradosdocontrato,entoseucustodeverserprojetadoapartirdesses
parmetros.Ocustodositensconstitutivosquenopuderemserextradosdocontratodeveroser
estimadosporvalordemercado.
157.razovelsupor,comoregra,queocustodedeterminadoitem,cotadopelaempresaemsua
propostacomointegrantedeumadeterminadacomposiodecustos,sejasemelhanteaocustode
mesmoitememoutracomposiodecustos.Portanto,razovelqueessamesmacotaoseja
utilizadaparaestabeleceroscustosdeumasoluoouservionovo,observadasaspeculiaridades
decadaum.
158.Apenasparaexemplificar,razovelsuporqueocustodeumdeterminadotratordeesteiras
sejaomesmoemtodasascomposiesdecustosemquecomparea,respeitadaavariaodesua
produtividadeemrelaoaoservioespecfico.
159.Assim,comparecendoessetratordeesteirascomoitemdecustodeumservionovo,seu
custodeversersemelhantequelejofertadopelaempresaexecutora,emsuaproposta,para
outroservio.
160.Casonosejapossvelextrairdocontratoocustointegraldanovasoluoouservio,ento
aadministraodeverreceberpropostadaempresaexecutoraparaoservionovo,aqualdever
respeitarascotaesjofertadasparaitensdecomposiodecustosconstantesdoprojetobsico
egarantirqueosdemaisitensencontremseempatamardeigualdadeouinferioridadecomos
valoresmdiosdemercadoencontradosparamesmoitemdecusto.
161.claroqueaanlisedetalhadadasalteraescontratuaisdeveestarpreviamenteescoimada
deerrosetentativasdefraudes,como,porexemplo,osobrepreo(preoacimadodemercado)
paraservionovo,ouosuperfaturamento(quantitativosnoexecutadosouentregues)em
medies,osquaisdeveroserimpugnadospelafiscalizaodaobraoupelogestordocontrato,e
corrigidospelaadministrao.
Acrdo1874/2007TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodaEmenta:
8.Nademonstraodoscustosunitriosdoseventuaisnovosserviosaseremacrescentadosaos
contratos,opreofinaldeveserdeduzidodospreosdositenscongneresprevistosnocontrato
originaledascondieslicitadas,noseadmitindoque,nasuacomposiodepreo,constem
custoselementaresdeinsumosdiferentesdosatribudosaosmesmosinsumosemcomposies
preexistentesnemtaxasdeconsumooudeprodutividadeemvisveldesacordocomas
especificadasemcomposiessemelhantes,atentandoseparaofatodequeopreodemercado

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

sempredeverservirdelimitantesuperior.
Acrdo993/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodaEmenta:
2.Emsetratandodetermosdeaditamentocujoobjetoacresaavenaitensnovosou
quantitativosdeoutrosexistentes,exigeseaincidnciadospreosdemercado(SinapieSicro,
prioritariamente),quandoinferioresaospreoscontratuais,afimdesemanteroequilbrio
econmicofinanceirodocontrato(v.g.Acrdosns394/2003,172/2004,1.755/2004,468/2006,
554/2008e1.663/2008,doPlenrio)
Acrdo3134/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodaEmenta:
14.Semembargo,ajurisprudnciadesteTribunalpacficanosentidodequeitensnovos
includosemcontrataodeobrapblicadevemselimitaraospreosunitriosdossistemasde
referncia,prioritariamenteoSinapieoSicro.Diantedafrequenteausnciadeprovidnciaspor
partedaAdministraoemdemonstrarqueasmodificaescontratuaisatendemdisposiolegal
acimaabordada,acaracterizarpresunorelativadedesequilbrioeconmicofinanceiroprejudicial
aoerrio,restalegitimadooposicionamentoperfilhadoporestaCorte.Resumeessepensamentoa
ementadoAcrdo
n993/2009TCUPlenrio:
2.Emsetratandodetermosdeaditamentocujoobjetoacresaavenaitensnovosou
quantitativosdeoutrosexistentes,exigeseaincidnciadospreosdemercado(SinapieSicro,
prioritariamente),quandoinferioresaospreoscontratuais,afimdesemanteroequilbrio
econmicofinanceirodocontrato(v.g.Acrdosns394/2003,172/2004,1.755/2004,468/2006,
554/2008e1.663/2008,doPlenrio).
15.Nessecontexto,deseverqueanovametodologiapugnadapelaSecex/SC,baseadaempreo
unitrioconstantedooramentobasedoDnit,amoldasejurisprudnciadesteTribunal.
Acrdo583/2003TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosVilaa
TrechodoVoto:
29.Parasecalcularodbito,fazsenecessrioumbalanodosefeitosfinanceirosdessas
alteraes.Certamente,comoositenscomsobrepreoeaumentosdequantitativossomuitomais
significativos,humdanoaoerrioasecontabilizarerecompor.Seospreosdemercado,que
soaquelesdefinidospelaleiparaamedidadosuperfaturamento(v.artigos24,incisoVII,e43,
incisoIV,daLein8.666/93),fossemosdooramentodoDNER,odanoatofinaldaexecuodo
contrato,decursivodasalteraesdeprojetoatagoraefetivadas,alcanariaR$1.879.790,25

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

(diferenaentreosvaloresglobaisfinaleorado,maisareduodepreoemrelaoao
oramentoqueaadministraohaviaconseguidonalicitao).(...)
32.Essebalanodealteraesepreosdeveserfeitoparatodosositensdocontratoque
passarampormodificaes,incluindoitensquenofaziampartedoprojetooriginal,comoo
espalhamentodebotafora.
Acrdo1784/2004TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosVilaa
TrechodoVoto:
ParaosdemaisitensnovosECTnasdistnciasmdiasde50a200me200a3000m,porse
referiremamaterialde2categoria,foiaplicadoodescontomdioglobalde51,5%sobreos
valoresoradospelaAdministrao(...),resultando,respectivamente,nasquantiasdeR$2,29e
R$2,66.EssedescontomdiorefleteobenefciooriginalmenteauferidopelaAdministraona
contrataodosserviosdeterraplenagemequedevesermantidonarevisocontratual.
Acrdo394/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodaEmenta:
1.Incabvelaanulaodeaditivoqueacrescentaserviosnovosaocontrato,porsupostareduo
dodescontoobtidonalicitao,umavezqueametodologiaparadefiniodosnovospreos
composiesdoSicropreenchidascomoscustosconstantesdapropostaaproximasedaforma
preconizadaporesteTribunal,considerandoademaisqueareduododescontoocorreuapenas
emumgrupodeservios,cujovalortotalreduziusesensivelmente,embenefcioda
Administrao,queaindamanteveamaiorpartedodescontoincorporadoaocontratoinicial.
Vertambm:AcrdosPlenrios1545/2010,1046/2010,394/2008.
ADITIVOSLIMITEDE25%BASEDECLCULO
Constadoart.65daLei8.666/93:
1Ocontratadoficaobrigadoaaceitar,nasmesmascondiescontratuais,osacrscimosou
supressesquesefizeremnasobras,serviosoucompras,at25%(vinteecincoporcento)do
valorinicialatualizadodocontrato,e,nocasoparticulardereformadeedifciooudeequipamento,
atolimitede50%(cinquentaporcento)paraosseusacrscimos.
2Nenhumacrscimoousupressopoderexcederoslimitesestabelecidosnopargrafo
anterior,salvo:(...)
IIassupressesresultantesdeacordocelebradoentreoscontratantes.(IncludopelaLein
9.648,de1998)
SegundotemseconsolidadonajurisprudnciadoTCU,olimitede25%(ou50%parareformasde
edifciosouequipamentos)refereseindividualmenteaosacrscimosessupresses,vedadaa

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

possibilidadedecompensaoentreumeoutropercentual(ressalvadaahipteseexpressamente
previstano2,incisoII,supra).
Emaplicaoprticadoentendimento,propomosocasohipotticodeumaobrapblica
inicialmentecontratadaporR$100.000,00,emquehouvesupressesnomontantede
R$15.000,00(15%)eserviosacrescidosemumtotaldeR$30.000,00(30%),oqueperfazum
valoratualizadocontratualdeR$115.000,00(ou15%amais,nototal).OTribunaldeContasda
Unioconsidera,nestecaso,segundoentendimentomaisrecente,quehouveinfraoaoart.65,
1,daLeideLicitaes,porultrapassagemdolimitedeacrscimos.
Emboraocontratoresultemajoradoem15%globalmente,essacompensaoentreacrscimose
supressesparaocmputodoslimitescontratuaisfazsevedada.
Existe,portanto,umclaroprestgioaoprincpiodaisonomiaeaoobrigatriodeverdelicitare
esseomenslegisdoart.3daLei8.666/93.Noseadmitetergiversarocertamelicitatriopor
meiodesucessivasmodificaesnaplanilhaoramentriaque,emboranoabriguemexpressiva
elevaodopreocontratado,sedistingaatalpontodoobjetooriginalmentepactuadoque
representeverdadeirafugalicitao.
Muitasvezes,emvirtudedeprojetosincipientes,sotantositenssuprimidoseoutrostantos
adicionados,quenohgarantiadequeseobteveamelhorpropostanalicitao.Houvessenovo
procedimentoconcorrencial,outraempresapoderiatersesagradovencedora.
Jurisprudncia
Acrdo749/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodoAcrdo:
9.2.determinaraoDepartamentoNacionaldeInfraestruturadeTransportesque,emfuturas
contrataes,paraefeitodeobservnciadoslimitesdealteraescontratuaisprevistosnoart.65
daLein8.666/1993,passeaconsiderarasreduesousupressesdequantitativosdeforma
isolada,ouseja,oconjuntoderedueseoconjuntodeacrscimosdevemsersemprecalculados
sobreovalororiginaldocontrato,aplicandoseacadaumdessesconjuntos,individualmentee
semnenhumtipodecompensaoentreeles,oslimitesdealteraoestabelecidosnodispositivo
legal
TrechodoVoto:
10.Poroutrolado,hqueseteremcontaacorretaaferiodoparmetro(contratooriginalou
contratocomsupresseseacrscimos)apartirdoqualsedaramedidadoexcessoemaditivo,
bemcomoosatenuantesjapresentadosnainstruodoauditorparaopresentecasoconcreto.
EmborahajacontrovrsiasobreoassuntonombitodesteTribunal,ajurisprudnciamajoritria
daCortedeContastemseencaminhadonosentidodequeasalteraescontratuaisreferentess
reduesouacrscimosdosquantitativosdoobjetodevemsercalculadassobreovalororiginaldo
contrato,oquemitigaria,porexemplo,asupostairregularidadeconsistentenacelebraode
aditivosuperioraopermitidonalei.

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Acrdo2819/2011TCUPlenrio
MinistroRelator:WaltonRodrigues
TrechodoAcrdo:
9.2.determinaraoDepartamentoNacionaldeInfraestruturadeTransportesque,nasfuturas
contrataescelebradasapartirdadatadepublicaodesteAcrdonoDirioOficialdaUnio,
passeaconsiderar,paraefeitodeobservnciadoslimitesdealteraescontratuaisprevistosno
art.65daLei
n8.666/1993,asreduesousupressesdequantitativosdeformaisolada,ouseja,oconjunto
deredueseoconjuntodeacrscimosdevemsersemprecalculadossobreovalororiginaldo
contrato,aplicandoseacadaumdessesconjuntos,individualmenteesemnenhumtipode
compensaoentreeles,oslimitesdealteraoestabelecidosnodispositivolegal
9.2.determinaraoDepartamentoNacionaldeInfraestruturadeTransportesque,emcadacaso
abrangidoporessasoluotemporriaeintertemporalindicadanosubitemanteriordesteacrdo,
osaditivosquevieremasercelebradosdeveroserjustificadosquantosuapertinnciae
conformidadescaractersticasediretrizesfundamentaisestabelecidasnoprojetobsico,devendo
serdevidamenteregistradosnosrespectivosprocessosadministrativos,estando,assim,disponveis
fiscalizaodosrgosdecontrole
TrechodoVoto:
EntendoirretorquvelainterpretaodadapeloeminenteRelatordadeliberaorecorrida,
MinistroAugustoNardes,quantoadernciajurdicaaoDiplomaFederaldeLicitaeseContratos
eaosreclamosdaCartaConstitucionalde1988.Taisnormasexigemdascontrataesdeservios
ecomprasrealizadaspelaAdministraoPblicaserem,emregra,precedidasdeconfronto
licitatrio,asseguradaaisonomiaentrelicitanteseabuscadaeficinciaedaeconomicidade.
NessetomseinsereadeterminaodeSuaExcelncia,acolhidapeloPlenrio,que,comacerto,
estabeleceuosexatostermosecondiesemquesedevamdarasalteraescontratuais,parano
subverterosprincpiosbsicosdalicitao,insculpidosnoart.37,incisoXXI,daConstituio
Federalenoart.3daLein8.666/1993.
Noassisterazoaoapelante,quandodefendequeosacrscimosesupressesdevamser
consideradosdeformaconjuntaeconsolidada,aextrairlhesapenasoresultadofinanceirofinalde
aditivosparaobservarsehouve,efetivamente,aextrapolaodoslimitesdealteraofixadosno
art.65,1,daLein8.666/1993.
Oproblemaquenosotoleradasalteraesdeobjetodocontrato,poisanovaconformaodo
ajustenoforasubmetidaaocrivodocertamelicitatrio,frustrandoaoportunidadedepotenciais
interessadosofertarempropostasdeprestaodeserviomaisadequadasspretensesda
Administrao,certamentecomcondiesmaisvantajosas.
Asituaolimite,aquepodechegaraexegesesustentadapelorecorrente,resultariaqueo
acrscimodepercentualde80%aoobjetoinicialeasupressode55%,consideradosnomesmo
TermoAditivo,levariamaumresultadodesomaequivalentea25%deaumentodovalorda
avena,oque,noentenderdoapelante,atenderiaaospreceitosestipuladosnoart.65,1,daLei

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

n8.666/1993.
Noentanto,essahermenuticasingularteriacomoconsequncianefastaasubversodoprincpio
dalicitao,poisoobjetosubmetidoaconfrontofoitotalmentedesvirtuadoeequivaleria
verdadeiracontrataodiretadeempresasobrenovaconfiguraodeservios.
Nohnveldeadequaotcnicadeprojeto,sejaemsuasdefiniesbsicas,sejaemsuas
tcnicasconstrutivas,sejaemmtodostecnolgicos,aindaqueseproponhammaiseficientes,que
justifiquetamanhadistoro.
Acausadessesdesajustesremeteindubitavelmenteaprojetosbsicosmalelaboradosnombito
daprpriaautarquiafederal,amaioriadosquaisdesamparadosdeestudostcnicosaprofundados,
comlevantamentostopogrficosegeolgicosinsuficientes,faltadeverificaoemcampo,bem
comoausnciadeprojeesdealternativasdesoluoque,aumstempo,sejamambientalmente
sustentveis,tecnologicamentemaiseficienteseeconmicos.Emsuma,aquestodosaditivos
contratuaisnoseresumeasimplesequaofinanceira,cujasomadevaseenquadrarnoslindes
legaisdealterao.
Apropsito,nemsempreeventuaisajustesealteraespresumem,porsis,mudanas
significativasnoobjetooriginaldocontrato.Essasadequaesexistemesosalutares,desdeque
observadaacompatibilidadedessasmudanascomosaspectosqualitativosequantitativos
essenciaisdefinidospeloprojetobsico,talqualdefinidonoart.6,incisoIX,daLein
8.666/1993erespeitadososlimitesexpostosnoart.65,1,doreferidodiplomalegal.(...)
OAcrdon1.203/2011Plenrio,alegadonasrazesrecursais,nosocorrepretensodo
recorrente,poisoreferidoarestonoafirmouqueosaldolquidodeacrscimosmenossupresses
contratuaissejacritrioadmitidoparaatenderoslimitesdeaditivofixadosnoart.65,1,daLei
n8.666/1993.Aocontrrio,ovotocondutordoAuditorWederdeOliveiradeixouclaroqueos
aditivoscontratuaisnodevemserfeitossobreovalorlquidodaplanilhadocontratooriginal,com
odescontodeeventuaissupressesdeitensdeserviosjulgadosdesnecessrios,mas,sim,sobreo
formatointegraldaavenainicial.
Comamesmanfase,oRelatorafastouprecedenteapontadopelosresponsveisdoDNIT,alusivo
aoAcrdon2206/2006Plenrio,supostamenteutilizadocomorefernciametodolgicapara
considerarabasedeclculodeaditivocomoexpurgodeeventuaissupressesdeservios.Sua
Excelnciaexplicitouque,naquelearesto,buscouse,apenas,corrigirainclusodeitensde
trabalhoemduplicidadenaplanilhadocontratooriginal.
Dessamaneira,ositensdetrabalhoqueseencontravamembisinidem,naquelesautos,devem
serretiradosdabasedeclculoparaapuraodolimitelegaldeaditivo.Essasituaoespecfica
noseamoldaaoargumentodefendidopeloapelante,segundooqualabasedeclculode
apuraodealteraescontratuaisdevaexpurgarassupressesdeitensdeserviosdocontrato
original,consideradasdesnecessrias,poistalmodusoperanditemocondodedistorceroslimites
legaisparamudanadaavenaelevardesfiguraodoseuobjeto.
AindasobreoAcrdon1.203/2011Plenrio,brandidopeladefesadorecorrente,oTribunal
afastouaocorrnciaapontadapelaequipedeauditoriaquantopossvelextrapolaodolimitede
aditivoaquealudeoart.65,1,daLei

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

n8.666/1993,poisnohaviaprovassuficientesparaconfirmaressaocorrncia.
Aausnciadematerialidadequecomprovasseessesupostoilcitonoimplicaoreconhecimento
genrico,porpartedesteTribunal,dalegitimidadedaextrapolaodoslimiteslegaisdecelebrao
deaditivos,aocontrriodoqueapregoaorecorrente.
Acrdo2530/2011TCUPlenrio
MinistroRelator:JosJorge
TrechosdoVoto:
8.Almdeviolaonormalegal,talprocedimentonoencontraguaridanajurisprudnciado
TCU,tendosidoconsolidado,nombitodestaCorte,oentendimentodeque,paraefeitode
observnciadoslimitesdealteraescontratuaisprevistosnoart.65daLein8.666/93,devem
serconsideradasasreduesesupressesdequantitativosdeformaisolada,ouseja,oconjunto
deredueseoconjuntodeacrscimosdevemsersemprecalculadossobreovalororiginaldo
contrato,aplicandoseacadaumdessesconjuntos,individualmenteesemnenhumtipode
compensaoentreeles,oslimitesdealteraoestabelecidosnosupracitadodispositivolegal.
Acrdo1428/2003TCUPlenrio
MinistroRelator:UbiratanAguiar
TrechodoVoto:
(...)nopossoconcordarcomoraciocniosimplistadequeaalteraorealizadanoprojeto
inicialmentelicitadonoultrapassouolimitede25%e,porissomesmo,noexistiunenhuma
ilegalidade.Muitomenospossoconcordarcomosfundamentosapresentadospela(...)quando
defendequeseumabarragemdeterra(...)temseumtodoconstrutivoalteradoparaumade
concretocompactadoarolo(CCR),nosepodedemodoalgumafirmarquehouvealteraodo
objeto.Porcertocontinuarsendoumabarragem,masjamaispoderserconsideradoomesmo
objetolicitado.
(...)Nosealeguequenohouvealteraodoprojetobsico,masapenasoseudetalhamentono
projetoexecutivo,pois,apesardereconhecerqueestepossafazeralgumascorreesnaquele,no
podealterlodemodoaseconstituirobjetocompletamentedistintodoinicialmentelicitado.
Alteraessignificativas,antesdeiniciadaaobraexigearealizaodenovoprocedimento
licitatrioenoassinaturadetermoaditivo.
Acrdo1080/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
Trechodosumrio:
2.Olimitede25%previstonoart.65,1,daLein8.666/1993,paraasalteraescontratuais,
aplicasesobreovalorinicialdocontrato,liberadodeacrscimosesupressesdeservios
efetuados.
TrechodoVoto:

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Sobreessamatria,esteTribunaljmanifestouoentendimento,emdiversasocasies,aexemplo
doAcrdosns2.206/2006TCUPlenrio,3.348/2007TCU1Cmarae872/2008TCUPlenrio,
osdoisprimeirosdeminhalavra,dequeolimitede25%previstonoreferidodispositivolegal,
paraasalteraescontratuais,aplicasesobreovalorinicialdocontrato,liberadodeacrscimose
supressesdeserviosefetuados.
Acrdo1599/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosBemquerer
TrechodoAcrdo:
9.2.1.promova,noprazode30dias,aregularizaodoscontratos5.04.2008.037A(adutoraCR
Floresta/CRPortal)e5.04.2009.001A(adutoraCRSantoAfonso/ramalAmap),pormeiode
formalizaodetermosaditivos,remetendosecpiasdosreferidostermosassinadosaoTCU,em
atendimentoaoart.60daLein8.666/1993,comodevidocuidadopara(Achado3.3):
9.2.1.1.abstersedeextrapolaroslimitesdealteraescontratuaisprevistosnoart.65daLein
8.666/1993,tendoemvistaqueoconjuntoderedueseoconjuntodeacrscimosdevemser
semprecalculadossobreovalororiginaldocontrato,aplicandoseacadaumdessesconjuntos,
individualmenteesemnenhumtipodecompensaoentreeles,oslimitesdealterao
estabelecidosnoreferidodispositivolegal
Acrdo1910/2012TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodoAcrdo:
18.Mesmoraciocnionopodeserempreendidonoqueserefereirregularidadel,relativa,a
sim,demodoespecfico,extrapolaodos25%contratuaisnaavenaCT10/2002.Naiminncia
deultrapassarolimiteinstitudonoart.65,1e2daLei8.666/93,eausentesospressupostos
inscritosnaDecisoTCU215/99,caberiaaosgestoresprovidenciarnovacontratao,emtempo
hbilparatal.Osresponsveispelaexecuocontratualnopodemseescudaremumprojeto
bsicofalhocomoguaridaparainfringnciadessanormalegalsobpenadaesquivadoregular
processolicitatrio,poralteraorelevantedoobjetocontratado.
Vertambm:AcrdosPlenrios3364/2012,87/2008,2206/2006,1834/2010,1338/2010e
2331/2011.
ADITIVOSLIMITEDE25%LEGALIDADEEPOSSIBILIDADEDEEXTRAPOLAO
NaDeciso215/1999Plenrio,oTCUestabeleceuoscasosemqueseadmiteultrapassaros25%
deaditivos(ou50%,conformeocaso).TratousederespostaaconsultadirigidaaoTribunal,o
queadquirecarternormativoeconsisteemprejulgamentodatese(art.1,2,daLei
8.443/92).
Aquesto,emumpareamentodasdisposiesemanadasnaDeciso215/1999comostermosdo
art.65daLei8.666/93,podeserassimresumida:

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

*nohlimites,desdequesatisfeitososseguintesrequisitos:
InoacarretarparaaAdministraoencargoscontratuaissuperioresaosoriundosdeuma
eventualrescisocontratualporrazesdeinteressepblico,acrescidosaoscustosdaelaborao
deumnovoprocedimentolicitatrio
IInopossibilitarainexecuocontratual,vistadonveldecapacidadetcnicaeeconmico
financeiradocontratado
IIIdecorrerdefatossupervenientesqueimpliquememdificuldadesnoprevistasou
imprevisveisporocasiodacontrataoinicial
IVnoocasionaratransfiguraodoobjetooriginalmentecontratadoemoutrodenaturezae
propsitodiversos
Vsernecessriacompletaexecuodoobjetooriginaldocontrato,otimizaodocronograma
deexecuoeantecipaodosbenefciossociaiseeconmicosdecorrentes
VIdemonstrarse,namotivaodoatoqueautorizaroaditamentocontratualqueextrapoleos
limiteslegaismencionados,queasconsequnciasdaoutraalternativa(arescisocontratual,
seguidadenovalicitaoecontratao)importamsacrifcioinsuportvelaointeressepblico
primrio(interessecoletivo)aseratendidopelaobraouservio,ouseja,gravssimasaesse
interesse,inclusivequantosuaurgnciaeemergncia.

Emtodososcasos,paraqualquerpercentual,alegitimidadedasmodificaescontratuaisdeve
envolver,sempre,situaesimprevisveis,ouprevisveisdeconsequnciasincalculveis,nos
termosdalei.Eventosque,porsuanatureza,noseanteviampreviamentecontratao.Termo
aditivobaseadoemsituaoquejsesabianecessriaousedeveriasaberanteriormenteao
edital(e,consequentemente,aocontrato)possuivciodeorigememaculaacompetitividadedo
certame,pornotornarpblicatodasasparticularidadesjconhecidasdoobjetoaser
executadooqueincluiaeventualinpciaeincompletudenaelaboraodoprojetobsico.
Jurisprudncia
Deciso215/1999TCUPlenrio

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

MinistroRelator:JosAntnioMacedo
TrechodoAcrdo:
(...)responderconsultaformuladapeloexMinistrodeEstadodoMeioAmbiente,dosRecursos
HdricosedaAmazniaLegal(...)nosseguintestermos:
a)tantoasalteraescontratuaisquantitativasquemodificamadimensodoobjetoquanto
asunilateraisqualitativasquemantmintangveloobjeto,emnaturezaeemdimenso,esto
sujeitasaoslimitespreestabelecidosnos1e2doart.65daLein8.666/93,emfacedo
respeitoaosdireitosdocontratado(...),doprincpiodaproporcionalidadeedanecessidadede
esseslimitesseremobrigatoriamentefixadosemlei
b)nashiptesesdealteraescontratuaisconsensuais,qualitativaseexcepcionalssimasde
contratosdeobraseservios,facultadoAdministraoultrapassaroslimitesaludidosnoitem
anterior,observadososprincpiosdafinalidade,darazoabilidadeedaproporcionalidade,almdos
direitospatrimoniaisdocontratanteprivado,desdequesatisfeitoscumulativamenteosseguintes
pressupostos:
InoacarretarparaaAdministraoencargoscontratuaissuperioresaosoriundosdeuma
eventualrescisocontratualporrazesdeinteressepblico,acrescidosaoscustosdaelaborao
deumnovoprocedimentolicitatrio
IInopossibilitarainexecuocontratual,vistadonveldecapacidadetcnicaeeconmico
financeiradocontratado
IIIdecorrerdefatossupervenientesqueimpliquememdificuldadesnoprevistasou
imprevisveisporocasiodacontrataoinicial
IVnoocasionaratransfiguraodoobjetooriginalmentecontratadoemoutrodenaturezae
propsitodiversos
Vsernecessriascompletaexecuodoobjetooriginaldocontrato,otimizaodo
cronogramadeexecuoeantecipaodosbenefciossociaiseeconmicosdecorrentes
VIdemonstrarsenamotivaodoatoqueautorizaroaditamentocontratualqueextrapoleos
limiteslegaismencionadosnaalneaasupraqueasconsequnciasdaoutraalternativa(a
rescisocontratual,seguidadenovalicitaoecontratao)importamsacrifcioinsuportvelao
interessepblicoprimrio(interessecoletivo)aseratendidopelaobraouservio,ouseja,
gravssimasaesseinteresse,inclusivequantosuaurgnciaeemergncia
Acrdo160/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:WaltonRodrigues
Trechodosumrio:
AobservnciadaspremissasestabelecidasnaDeciso215/TCUPlenriocondionecessria
paraseconsiderarregularalteraocontratualalmdolimitefixadonoart.65daLei8.666/1993.

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Acrdo914/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:AroldoCedraz
Trechodosumrio:
possvel,emcarterexcepcional,aextrapolaodolimitelegalparaacrscimodeobjeto
contratual,desdequeatendidososrequisitosdadeciso215/1999Plenrio.
Acrdo34/2011TCUPlenrio
MinistroRelator:AroldoCedraz
TrechodoVoto:
9.Vse,pois,que,ajurisprudnciadestaCortedefiniuqueolimitede25%paraacrscimosao
objetoenglobaasalteraesqualitativasequantitativaseaextrapolaodessepatamardeve
ocorrerdeformaexcepcionalssima,devidamentemotivadaeapenasquandoverificadaapresena
simultneadosrequisitosenumeradospeladeliberaoacimatranscrita(Deciso215/1999
Plenrio).
30.Comosev,osargumentosso,basicamente,quehouvenecessidadedeadequaotcnicade
projetosemdecorrnciadeinconsistnciasdetectadasapenasduranteaexecuodasobras,que
taladequaonoestariaobrigadaarespeitarolimitede25%,queforamatendidasasexigncias
dadeciso215/1999Plenrio,queaalternativadenovalicitaoseriaantieconmica,queos
critriosdeclculoutilizadospelaSecex/RJparaapurareventualinfraoaolimitelegaleram
inadequadosequeacondutadosgestoresfoideboafeprotegeuosinteressespblicoseda
empresa.
31.Aoiniciaroexamedamatria,lembro,inicialmente,queamencionadadeciso215/1999
Plenrio,transcritanoitem53desteVoto,estabelecia,entreoutrosrequisitosparaextrapolao
dolimitede25%,queascondiesfossemexcepcionalssimas,queanecessidadedecorressede
fatossupervenientesimprevistosouimprevisveiseque,namotivaodoatoqueautorizasseo
aditamentocontratual,fossedemonstradoqueasconsequnciasdaoutraalternativa(aresciso
contratual,seguidadenovalicitaoecontratao)importamsacrifcioinsuportvelaointeresse
pblicoprimrio(interessecoletivo)aseratendidopelaobraouservio,ouseja,gravssimasa
esseinteresseinclusivequantosuaurgnciaeemergncia.
32.Lembro,ainda,queolimitede25%estabelecidonaLei8.666/1993enoDecreto2.745/1998
jcontemplaeventuaismodificaesdeprojetos,oquesignificaqueeventuaisfalhasdevemser
corrigidasdentrodestelimite.
Acrdo2261/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
Trechodosumrio:
Aextrapolaodolimitelegaleregulamentarparaaditamentodovalordocontratopodeser
consideradoirregularidadedemenorgravidadeemfacederazesdejustificativasquecomprovem

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

ainexistnciademfeocarterantieconmicodarealizaodelicitaoparaelaboraodos
projetoscomplementares,cujanecessidadedecorreudefatossupervenienteseimprevisveis
pocadacontratao.
Acrdo1033/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodaEmenta:
Nomaisseadmiteaalteraodecontratoparainclusodeservioderemoodebolsesde
solosmolesdosterrenosdefundaesderodoviaseoutrasobraspblicas,pornosemostrar
factvelqueaexistnciadessesbolsesjnotenhasidadetectadaantesdaelaboraodoprojeto
daobra,podendoestaCorte,emcasosemqueconstatemocorrnciasdessanatureza,determinar
arealizaodeprocedimentolicitatrioemseparado,semprejuzodaapenaodosresponsveise
projetistasque,deumaformaoudeoutra,vieremadarcausaaessetipodeirregularidade.
TrechodoAcrdo:
9.2.alertaroDnitdequepodeestaCorte,emcasosfuturosnosquaisseverifiqueanecessidade
designificativosacrscimosdequantitativosdoservioderemoodesolosmoles,determinara
realizaodeprocedimentolicitatrioemseparado,semprejuzodadevidaapenaodos
responsveiseprojetistasque,deumaformaoudeoutra,vieremadarcausaaessetipode
irregularidade
Acrdo1801/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:GuilhermePalmeira
TrechodoAcrdo:
9.1.4.apenasrealizealteraocontratualnoprojetodaobraemcarterexcepcional,desdeque
tecnicamentejustificvelequetenhacomoresultadoumganhopalpvel,qualitativoou
quantitativo,paraointeressepblico,nostermosdasalneasaebdoincisoIdoart.65daLei
8.666/1993
Vertambm:Acrdo1263/2010Plenrio.
ANOTAODERESPONSABILIDADETCNICAART
AnecessidadedeformalizaodaAnotaodeResponsabilidadeTcnica(ART)daobraouservio
deengenhariatemorigemnaLei5.194/64.Exigesetaldocumentaoemtodasasfasesparaa
consecuodoobjeto,desdeasuaconcepo,oramentao,fiscalizao,atasuaexecuo.
Comoconstadoinstrumentolegal:
Art.13.Osestudos,plantas,projetos,laudosequalqueroutrotrabalhodeengenharia,de
arquiteturaedeagronomia,querpblico,querparticular,somentepoderosersubmetidosao
julgamentodasautoridadescompetentesesterovalorjurdicoquandoseusautoresforem
profissionaishabilitadosdeacordocomestalei.(...)
Art.17.Osdireitosdeautoriadeumplanoouprojetodeengenharia,arquiteturaouagronomia,

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

respeitadasasrelaescontratuaisexpressasentreoautoreoutrosinteressados,sodo
profissionalqueoselaborar.(...)
Art.20.Osprofissionaisouorganizaesdetcnicosespecializadosquecolaboraremnumaparte
doprojeto,deverosermencionadosexplicitamentecomoautoresdapartequelhestiversido
confiada,tornandosemisterquetodososdocumentos,comoplantas,desenhos,clculos,
pareceres,relatrios,anlises,normas,especificaeseoutrosdocumentosrelativosaoprojeto,
sejamporelesassinados.
Pargrafonico.Aresponsabilidadetcnicapelaampliao,prosseguimentoouconclusode
qualquerempreendimentodeengenharia,arquiteturaouagronomiacaberaoprofissionalou
entidaderegistradaqueaceitaresseencargo,sendolhe,tambm,atribudaaresponsabilidadedas
obras,devendooConselhoFederaldotarresoluoquantosresponsabilidadesdaspartesj
executadasouconcludasporoutrosprofissionais.
AARTfoiinstitudapormeiodaLei6.496,de7dedezembrode1977,quetornouobrigatrioo
registro,peranteoConselhoRegionaldeEngenhariaeAgronomiaCREA,detodocontrato,
escritoouverbal,paraaexecuodeobrasouprestaodeserviosreferentessprofissesaele
subordinadas.
AResoluodoConfea425/1998assimregulamentou:
Art.5Quandosetratardeprofissionalcomvnculoempregatciodequalquernatureza,cabea
pessoajurdicaempregadoraprovidenciaroregistroperanteoCREAdaAnotaode
ResponsabilidadeTcnicaART,devidamentepreenchidapeloprofissionalresponsvelpelo
serviotcnicoouobraaseremprojetadose/ouexecutados.
Art.6Odesempenhodecargooufunotcnica,sejapornomeao,ocupaooucontratode
trabalho,tantoementidadepblicaquantoprivada,obrigaaAnotaodeResponsabilidade
TcnicanoCREAemcujajurisdioforexercidaaatividade.
DeacordocomaResoluoConfea1025/2009:
ARToinstrumentoquedefine,paraosefeitoslegais,osresponsveistcnicospelaexecuode
obrasouprestaodeserviosrelativossprofissesabrangidaspeloSistemaConfea/Crea(...)
AARTuminstrumentoindispensvelparadefiniesderesponsabilidadesnombitopenal,civil
eadministrativo.Levandoemcontaquecadasistemaesubsistemadaobra(ouservio)podem
ensejarresponsabilidadestcnicasdeprofissionaisdistintas,aprecisadefiniosubjetivado
agentelegalmenteincumbidodedeterminadoencargopormeioderegistroprprio,tantocolabora
paraaperfeiodoobjetoaserexecutadoaogarantirquesejaexecutadoporprofissional
habilitado,quantopossibilitaumaavaliaomaisprecisadeculpaporeventualcontratempo
duranteeapsotrminodosservios.
Nocasodeobraseserviosexecutadosporrgospblicos,compulsrioorecolhimentodaART,
inclusivenoqueconcerneaofiscaldocontrato,nostermosdaResoluoConfea218/73.7
Jurisprudncia
SMULAN260

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

deverdogestorexigirapresentaodeAnotaodeResponsabilidadeTcnicaARTreferentea
projeto,execuo,supervisoefiscalizaodeobraseserviosdeengenharia,comindicaodo
responsvelpelaelaboraodeplantas,oramentobase,especificaestcnicas,composiesde
custosunitrios,cronogramafsicofinanceiroeoutraspeastcnicas.
Acrdo1632/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosBemquerer
TrechodoVoto:
11.OutraocorrnciaobservadanosautosconsistenainexistnciadaAnotaode
ResponsabilidadeTcnicadoprojetobsicodaobraemexame.ALei
n6.496/1977,emseuart.1,impeque:Todocontrato,escritoouverbal,paraaexecuode
obrasouprestaodequaisquerserviosprofissionaisreferentesEngenharia,Arquiteturae
AgronomiaficasujeitoAnotaodeResponsabilidadeTcnica(ART).Joart.2dessediploma
legaltrazafinalidadedaART, verbis:AARTdefineparaosefeitoslegaisosresponsveistcnicos
peloempreendimentodeengenharia,arquiteturaeagronomia.
12.Comosev,aARTpeaobrigatriaparaobrasdeengenharia,cujoescopopermitea
especificaotantodostcnicosqueelaboramosprojetosquantodaquelesqueexecutamasobras,
comvistasapossibilitararesponsabilizaoemcasodeeventuaiserrosdetectadosemqualquer
dasetapasdoempreendimento.Ademaisdisso,permiteaindaaverificaoacercadocumprimento
dodispostonoart.9daLein8.666/1993,quevedaaparticipaodosautoresdoprojetobsico,
pessoasfsicasoujurdicas,naexecuodaobraouservio.Afigurasepertinentedeterminao
paraqueSecretariaEstadualdeInfraestruturadeRoraimaadoteprovidnciapararegulartal
situao.
Acrdo2074/2007TCUPlenrio
MinistroRelator:RaimundoCarreiro
TrechodoAcrdo:
b.4)exijaaapresentaodaAnotaodeResponsabilidadeTcnicaART,referenteaprojeto,
execuoefiscalizao,quandodarealizaodeprocedimentoslicitatriosparacontrataode
serviosoudeobrasdeengenharia,nostermosdosarts.1e2daLein6.496/77
Acrdo2617/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoNardes
TrechodoAcrdo:
9.1.2.3.identifiquecadapeatcnica(plantas,oramentobase,composiesdecustosunitrios,
cronogramafsicofinanceiroetc.)pormeiodasAnotaesdeResponsabilidadeTcnica(ART)dos
responsveisporsuaautoria,etambmcomaidentificaodosltimosrevisores,em
conformidadecomaResoluoCONFEAn425(arts.1e2)ecomo5doart.109da
LDO/2009(Lein11.768,de14deagostode2008)

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Acrdo462/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodoAcrdo:
9.5.5.faaconstarnasplanilhasoramentriasdoseditaisaindicaodonomeeameno
explcitadottulodoprofissionalqueosubscrever,almdonmerodesuacarteiraprofissional
(CREA),conformeartigos13,14,55e56daLei5.194/66c/cart.1daResoluon282/83do
CONFEA,visandofacilitaraidentificaodosresponsveispelaelaboraoeaprovaodos
oramentosbase
Acrdo2084/2011TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodoAcrdo:
9.1.1.oregistrodaAnotaodeResponsabilidadeTcncia(ART),estabelecidopelaLei8.839/80,
obrigatriotantoparaosautoresdoprojetobsicoquantoparaseuscoautores,nostermosdos
arts.2e3daResoluo1025/2009doConfeaedaSmulaTCU260/2010
Acrdo2293/2012TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodoVoto:
15.Nocasodasfundaes,pois,odimensionamentodevelevarresoluomenosonerosaparaa
garantiadaestabilidadedasuperestrutura.Asconclusessobrequalsoluoadotar,nessesentido,
devemestardevidamentemotivadas,commemorialquerobusteaaadequaoeeconomicidade
dasoluo.
16.Assim,comodisse,pelomenoslegalmente,incontroversaapossibilidadedeoTribunal
intervirsobesseaspecto.
17.Emborapossvel,tenhoalgumreceiodeeventuaisconsequnciasdessalinhadeao.
18.SeoTCUaomenossinalizarquedeterminadosoluoincorretaouantieconmicaeorgo
acompanhar,nantegra,osclculossugeridospelaCortedeContas,casoaobraposteriormente
entreemruna,dequemseraresponsabilidade?DoTCU?Doprojetista?DaAdministrao?
19.Sobreoprojeto,lembrese,foirecolhidaarespectivaAnotaodeResponsabilidadeTcnica,
que,emltimainstncia,delimitaasresponsabilidadescivis,penaiseadministrativasdoprojeto.A
responsabilidade,portanto,doprojetista.
20.Existe,contudo,acompetnciadosConselhosRegionaisdeEngenharia(CREA)emfiscalizaro
exercciodaprofisso,inclusivenoqueserefereeventualimperciaprofissional.Acreditoser
indicado,destemodo,quealmdaexignciadaapresentaodomemorialtcnicoobrigatrio,que
seencaminhecpiadoprojeto,dorelatriodeauditoria,bemcomodestadecisoaoCREAlocal,
paraasprovidnciasqueaqueleConselhoentendercabveis.OCdigodeticaProfissionaldos

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

profissionaisdaredeCONFEA,comosesabe,prevcompromissoscomaeficciaprofissionalea
vinculaoaosnormativostcnicosaplicveis.
Vertambm:AcrdosPlenrios1874/2007,1608/2010,2278/2011,1407/2008,1470/2008,
1240/2008e2581/2009.
ANULAODOCONTRATOxINTERESSEPBLICO
ALein8.666/93estabelecequeeventualomissonoqueserefereaosprrequisitos
estabelecidosemseuart.7concernentes,noglobal,existnciaesuficinciadoprojeto
bsico,aooramentoeprevisoderecursosparaaexecuodoempreendimentoimplica
nulidadedosatosoucontratosrealizados,assimcomoaresponsabilidadedequemlhestenhadado
causa(8dodispositivolegal).
Segundooart.59daLeiGeraldeLicitaes,adeclaraodenulidadedocontratoadministrativo
operaretroativamente,impedindoosefeitosjurdicosqueele,ordinariamente,deveriaproduzir,
almdedesconstituirosjproduzidos.
ALei9.784/99tambmestabelece:
Art.53.AAdministraodeveanularseusprpriosatos,quandoeivadosdevciodelegalidade,e
poderevoglospormotivodeconveninciaouoportunidade,respeitadososdireitosadquiridos.
(...)
Art.55.Emdecisonaqualseevidencienoacarretaremlesoaointeressepbliconemprejuzo
aterceiros,osatosqueapresentaremdefeitossanveispoderoserconvalidadospelaprpria
Administrao.
Emtermosgerais,quandoconstatadamculainsanvelaosprincpiosfundamentaisdalicitaoe
afastadaapossibilidadedeconvalidaodessesvcios,oadministradordevetomarprovidncias
paraaanulaodocertameedosatosdeledecorrentesoTCUtambmpodedeterminaraeleque
ofaa(art.45daLei8.443/92).
Emcontratosparaaexecuodeobraspblicas,noentanto,muitasvezesosempreendimentos
estoemplenaexecuo.Aparalisaodaempreitada,emtaiscircunstncias,aindaquediantede
vciosnoprocedimentolicitatrioqueaoriginou,poderepercutiremconsequnciasindesejveis
(ouatdesastrosas).Ainterrupodeumcontratodemanutenodeestradas,porexemplo,a
dependerdoestadodarodovia,custaralgumasdezenasdevidas.Outrosmilharesdepessoas
seropostosemriscopelaparalisaodeeventualrecuperaodebarragem.
Dissotemsequeointeressepblicoprimriodevesersempreprivilegiado.
Naopopelacontinuidade,casodecorraprejuzoconcretoequantificvel,umcaminho
possibilitaraconvalidaodocontratomedianteaalteraodaavenaportermoaditivoprprio.
Emcasodeserviospactuadoscomsobrepreo,porexemplo,bastariaareduodaquelesitens
sobreavaliados.
Asmodificaesdopreopactuado,entretanto,emfacedoprprioprincpiodalivreiniciativa,no
podemserfrutodealteraesunilateraisdocontrato.Taisalteraessobilaterais.Quandono
houveranunciadacontratada,essaavaliaodointeressepblicoprimriofazsesempre

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

intrincada.
Surgeapergunta:asimplesilaodeprejuzomaioraointeressepblicopodeobstaraanulao
deumaavenaeivadadeatentadossriosaosprincpiosfundamentaisdaAdministrao?Equanto
valeoDireito?EssasquestestmsidoobjetodedebatesnoPlenumdoTCUportodososseus
anosdefiscalizaodeobraspblicas.Easrespostassoavaliadascasoacaso.
Umcritriodecisivonessaavaliaodevantajosidadenamanutenodoscontratosinquinados
devciosaserapreciada,frisamos,emcadacasoconcretotemsidooestgiodeexecuo
contratual.Emobrasaindaemseuembrio,quandonoiniciadas(ouquandorecmcomeadas),
temseoptadopelaanulaodalicitao.Nessescasos,viaderegra,adepreciaodaobraeos
eventuaisprejuzosmanutenodopassivodeserviosnodetalmontaquematerializeo
interessepblicoprimrionasuacontinuidade.
Outralinhajurisprudencialconvergentedizrespeitosobrasemestgiomaisavanadode
execuo,maisprximasdeseutrmino.Nocasodeirregularidadeenvolvendodanoconcretoe
quantificvel,frustradasastratativasdeconvalidaodosvciospelaviaadministrativa(art.8da
Lei8.443/92),tendeseapossibilitaracontinuidadedoscontratosedeterminarainstauraode
tomadadeContasEspecialparareaverodano,mesmoantesdotrminodaquelesajustes.
Aretenocautelardevalores,atodeslindemeritriodovcio,ouoestabelecimentode
garantiasextras,comofianas,tambmsolargamenteutilizadospeloTCUcomoalternativa
paralisaodosempreendimentos.8
Jurisprudncia
Acrdo1982/2008TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosVilaa
TrechodoVoto:
4.NalinhaquetenhoseguidonosprocessosdoFiscobrasdeminharelatoriaquechegamda
unidadetcnicacomrecomendaodeparalisaodeobras,pautomepornomedeixarlevarpor
irregularidadesque,nofimdascontas,notenhamsidoprejudiciaisconcorrnciaeescolhada
melhorpropostacontratual,jque,eissojdeclareiemVotosproferidosnestecolegiado,nunca
sepodepartir,emprincpio,paraapuniodaobraemsiedapopulaoquesofrecomasua
ausncia.Seforocaso,querespondamosadministradores.
Acrdo2065/2007TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodoRelatrio:
67.Deverseravaliadoseacontinuidadedoempreendimento,talcomoseencontramsuas
planilhascontratuais,poderedundaremdanorelevanteeimediato,bemcomoseademoradesua
resoluoirtornarimpossveloudificultaremdemasiadooreparodoconsequenteprejuzo.
68.Nocasoemensejo,existeapossibilidadedeseremmedidosepagosserviosdeescavao

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

superestimados,aconcretizarumsuperfaturamento.Quantomaissedemorenasoluodo
problema,maispodemsermedidososserviosquestionados,tornandocomplexa,tortuosae
intricadaarecuperaodoprejuzo.(...)
69.Masnosepodeafastardofocodaanlisetodasasvariveisintervenientesnafinalidadeda
contratao,qualseja,ointeressepblico.Mirandosenoprincpiodafinalidade,deacordocomDe
PlcidoeSilva,aocontrriodoparticular,oqueseassentaemfatooudireitodeproveito
coletivoougeral.Est,pois,adstritoatodososfatosouatodasascoisasqueseentendamde
benefciocomumouparaproveitogeral,ouqueseimponhamparaumanecessidadecoletiva.
Logo,seexisteumbenefcioconcretocoletividade(interessepblicoprimrio)oriundada
construodaBR364/AC,talteleologiadeveserponderada.
70.Portanto,seporumladoaparalisaodoempreendimentoprevinaaocorrnciadedanosaos
cofrespblicos,oriundadaexecuoirregulardoempreendimento,tambmimpediraconsecuo
deseusbenefcios.Aquestoresponderseexistealgumaalternativadepreveniramediodos
serviossobsuspeitasemainterromperoempreendimentoeosbenefcioscoletividadequedele
advm.Possivelmentesim.
TrechodoVoto:
(...)Todavia,alternativamenteparalisaodalicitao,entendo,namesmalinhaesposadapelo
pareceristadaunidadeespecializada,queaadoodemedidacautelartendenteaobloqueio,no
mesmopercentual,dosfuturospagamentosparaosservios,conjugaoresguardodointeresse
pbliconaexecuodaobraeprotegeoerriocontraeventualdano.Amedidapreventiva
propiciaracontinuidadedoempreendimentosemriscosmaioresdeprejuzosaoscofrespblicos
atqueosresponsveisapresentemsuasrazesdejustificativae,dessaforma,sejaviabilizadoo
contraditrioeoamadurecimentodasquestesquepairamsobreesseindciodesobrepreo,
possibilitandoaoTribunal,aofinal,deliberarconclusivamentesobreomritodetalponto.
Acrdo2579/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoSherman
TrechodaEmenta:
3.Excepcionalmente,podeoTribunal,emrazodointeressepblicoenvolvidonamanutenodo
contrato,dabaixamaterialidadeenvolvidaedemaiscircunstnciaspresentesnocasoconcreto,
consentirnamanutenodocontratocelebradoatseutrmino,vedandoseprorrogaes,de
modoaimpediradescontinuidadedoservioprestado.
Acrdo1553/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:JosJorge
TrechodoVoto:
14.Naoportunidade,oentoRelator,MinistroMarcosVinciusVilaa,rebateutodosospontos
acima,deformacoerenteemoderada.Demonstrou,emseuVoto,queaspropostasdesuspenso
cautelardoscontratosedorepassedosrecursosdoconvnioerampordemaisexcessivas.
EntendeuoRelatorquenosepodenuncapartirparaapuniodaobraemsiedapopulao

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

quesofrecomasuaausncia.Setanto,devemresponderosadministradores.
15.Defato,coadunodomesmoentendimento.Aparalisaodeumaobradeforteapelosociale
econmicoedetamanhaenvergaduradevesermedidaextremaeexcepcional.Adotadaapenasem
circunstnciasonderestamdevidamentecomprovadasirregularidadescapazesdemaculartodoo
empreendimento,Nocaso,todaacautelasefaznecessria,emespecialporestaremostrabalhos
aindaemsuafaseinicial.
Acrdo1558/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:AugustoSherman
TrechodoVoto:
13.Faceatodooexposto,verificasenaobraobjetodapresentefiscalizaoaincidnciadeum
robustoconjuntodeirregularidadesapontandoparaaocorrnciadedanoaopatrimniopblicoj
concretizadoecompotencialdeavolumarsecomaevoluodoempreendimento.Essasituao
ensejaaprontaadoodemedidasacautelatriascomvistasrecuperaododanojcausado,
bemcomoapreveniraocorrnciadenovosdanos.
14.Todavia,considerandoostranstornosadvindosdeeventualparalisaocautelardautilizao
derecursosfederaisnaobra,bemcomoofatodeque,noestgioemqueseencontra,possvela
adoodemedidaspreliminarescomvistasaosaneamentodosautos,entendoqueaeventual
adoodemedidacautelartendenteaparalisarorepasseeautilizaoderecursosfederaisdeva
serprecedidadaoitivada(...),naqualidadedegestoradosrecursosconveniados,bemcomoda
empresaedoconsrciocontratados.
Acrdo1624/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosVilaa
DeclaraodeVoto:MinistroWaltonRodrigues
Saliento,maisumavez,queopiorcenrioodaausnciadeexecuodausina,capazdeprover
parteconsiderveldoconsumodeenergiadeumacidadecomooRiodeJaneiro.
Porestarazo,Votonosentidode,apardoacatamentodapropostadoRevisor,quesejam
efetuadostodososesforosnosentidodoprontoinciodasobras.
Acrdo2450/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:AroldoCedraz
TrechodoVoto:
25.Nessascircunstncias,especialmenteconsiderandooriscoiminentedeparalisaodasobras
emtela,considerotemerrio,mesmoestandoconfirmadaaprticadesobrepreo,determinara
repactuaodocontrato(...)combasetantonospagamentosindevidos,jefetuados,quantono
sobrepreopassveldeseconcretizarnasprximasfaturas,mostrandoseprudente,nosmoldes
sugeridospelaSecob,restringilaaessasegundaparcela,referenteaodanoaindanoconsumado.
Dessemodo,diminuirsesensivelmenteosriscosdeparalisaodasobrasdoMetr(...),na

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

medidaemqueosefeitosfinanceirosdarepactuaorepresentaronaprticaadiminuiodo
saldocontratualemalgoprximoa5,40%.(...)
27.Quantoaodanoconsumadoemdesfavordoerrio,referenteaospagamentosjefetuados,
reafirmominhaconcordnciacomapropostaformuladapelaSecobnosentidodetratloemsede
deTCE,semprejuzomanutenodasgarantiasapresentadaspeloconsrcioedasretenes
efetivadaspela(...),atojulgamentodemritoaserproferidonaquelesautos.Tal
encaminhamentoencontrarespaldoemprecedentesdestacortedecontas,emespecialnos
acrdosdePlenrio1.903/2006,doministroUbiratanAguiar,948/2007,doministroValmir
Campelo,496/2008,doministrosubstitutoMarcosBemquererCosta,e1.566/2005,doministro
WaltonAlencarRodrigues.
28.Comisso,semprejuzoapresentaodenovosesclarecimentosemsededecitao,mantm
seapossibilidadederessarcimentodoerrioquantoaossuperfaturamentosataquipraticadose,
principalmente,afastaseoriscodemaioresprejuzospopulaodaGrandeFortaleza/CE,queh
muitosanosvemsendosacrificadacomanoconclusodasobrasmetroviriasemcomento.(...)
39.Outrossim,noscasosdeobrasemavanadoestgiodeexecuo,aexemplodossistemas
metroviriostratadosemtantosprocessosemtrmitenestetribunal,abuscaporsoluesque
sopesemproteodoerriocomoutrosinteresseseconmicosociaisaindamaispremente.
Acrdo1815/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:RaimundoCarreiro
TrechodoAcrdo:
9.2.autorizar,comespequenoprincpioconstitucionaldointeressepblico,acontinuidadedo
processamentodalicitaoobjetodoEditaln31/2010,namodalidadeprego,emquepeseos
serviosemviasdeseremcontratadosnoseenquadraremsobortulodecomum,aquealude
oart.1,caput,daLein10.520/2002,ressaltandoqueosingularavaldestaCorte,frentes
vicissitudesdocasoconcreto,nopodeconstituirseemprecedentepararatificarprocedimentos
similares
Acrdo1980/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:JosJorge
TrechodoVoto:
23.Talmedidapoderia,ameuver,trazersriostranstornosaoEstadodoRiodeJaneiro.Com
efeito,comojdestaqueiemassentadaanterior,esteempreen dimentodegrandeimportncia
socioeconmicaparaoEstado,poisirdesafogaremelhorarasviasdeacessoregio
metropolitanadacidadedoRiodeJaneiro,diminuindoosgastosoperacionaiseotempodeviagem
dosveculosquetrafegamnaregio.Almdisso,contemplarmelhorescondiesdeacessibilidade
aoPortodeItaguaeaoComperjComplexoPetroqumicodoRiodeJaneiro,emimplantao.
24.Nessesentido,mesmonoestandoaobraemavanadoestgiodeexecuo,considero,ao
contrriodaunidadetcnica,quesuaparalisaopode,sim(...).

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

Acrdo1994/2010TCUPlenrio
MinistroRelator:MarcosBemquerer
TrechodaEmenta:
1.Verificadosobrepreoemobracusteadacomrecursofederalqueestejaemfaseinicialde
execuo,devesepromoveraoitivadaempresacontratada,bemcomodainterveniente
executoradoajustefirmadocomaUnioparaocusteiodoempreendimento,emhomenagemaos
princpiosdaampladefesaedocontraditrio.
2.Nessecaso,deveseralertado,deformaexpressa,queanoapresentaodeprovastcnicas
querefutemoachadodoTribunalacercadodanoapurado,ensejaradeterminaode
repactuaodoajuste.
Vertambm:AcrdosPlenrios968/2012,1903/2006,948/2007,496/2008e1.566/2005.
AUDITORIASEJULGADOSANTERIORES
Tratase,aqui,detemarecorrenteemacompanhamentosdecontratosrealizadospelosrgosde
controle.Emcontrataesdemaiormaterialidadeerisco,comumqueserealizemdiversas
fiscalizaesemummesmoajuste.Nessassituaes,levandoemcontaqueumprocedimentode
auditoriaabrangeoexamedetodososdocumentoseatoslicitatriosecontratuaispraticadoso
queenvolvediversastcnicasdeamostragemoapontamentodenovasirregularidadesno
vislumbradasemauditoriasanterioresnorepresentamqualquerarrepiocoisajulgadaou
reformatioinpejusdedecisoanterior.
Essesjulgamentosbaseadosemauditoriasdasequipestcnicasnoconstituemumatestadode
regularidade,mastosomente
cogniesdeexamesespecficosempreendidosnombitodecadafiscalizao.Almdisso,na
buscadaverdadematerial,julgamentospretritosnotmocondodeperfazercoisajulgadae
noimpedemquediantedenovassituaes,seapontemfalhasanteriormentenoidentificadas
porquaisqueroutrosmotivos,inclusiveaquelasprovindasdedennciaserepresentaesao
Tribunal.
Jurisprudncia
Acrdo3257/2011TCUPlenrio
MinistroRelator:JosMcio
TrechodaEmenta:
11.OconsrcioafirmaqueoTribunaljhaveriasepronunciado,emdecisesanteriores,sobreo
preodosdormentes,nopodendovoltarafazloagora,porpreclusolgicaesobpenade
afrontaaoprincpiodaseguranajurdica.
12.OembarganteaquiseconfundeemrelaoscompetnciasdoControleExterno,aoatribuir
lheafunodechancelaratosadministrativos.Nonoscabeaprovareditaisouemitiratestados
deregularidadeparaobras.

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

Obras Pblicas: Comentrios jurisprudncia do TCU 2. ed.


,ano2013,n.1,abr.2013

13.Quantoaotema,valeapenareproduzirexcertodovotoproferidopeloMinistroValmir
Campelo,noAcrdon2.843/2008Plenrio:
OutrageneralidadeailaosobreasfiscalizaesedecisesdoTribunalemanosanterioresno
teremapontadoqualquerirregularidadenaobra.Taisjulgamentos,entretanto,noconstituemum
atestadoderegularidade,mastosomentecogniesdeexamesespecficosempreendidosno
mbitodecadafiscalizao.Almdisso,nabuscadaverdadematerial,julgamentospretritosno
tmocondodeperfazercoisajulgadaenoimpedemquediantedenovassituaes,seapontem
falhasanteriormentenoidentificadasporquaisqueroutrosmotivos.
Acrdo444/2009TCUPlenrio
MinistroRelator:ValmirCampelo
TrechodaEmenta:
2.Nabuscadaverdadematerial,auditoriaspretritasnotmocondodefazercoisajulgadae
noimpedemquediantedeoutrassituaesseapontemfalhasnoidentificadasporquaisquer
outrosmotivos.
Vertambm:Acrdos1922/2011,1923/2011,2843/2008e3061/2011.

BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital

You might also like